📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา
คนฺถารมฺภ
ยสฺส ¶ าณํ สทา าณํ, นาฺเยฺยา าณกํ วินา;
นิสฺเสสคุณยุตฺตสฺส, ตสฺส นตฺวา มเหสิโน.
สตฺถนฺตรา สมาทาย, สารํ สพฺพธรา ตถา;
กริยฺยเต’ภิธานปฺป-ทีปกสฺสตฺถวณฺณนา.
ปณามาทิวณฺณนา
[ก] อิธายํ คนฺถกาโร ปมมตฺตโน ปเรสมฺปิ สมฺมา หิตตฺถนิปฺผาทนตฺถํ ปฺุสมฺปท’มาจิโนติ ‘‘ตถาคโต’’จฺจาทินา. ตตฺถ กรุณากโร มหากรุณาย อุปฺปตฺติฏฺานภูโต โย ตถาคโต ภควา กโรปยาตํ อตฺตโน หตฺถคตํ สุขปฺปทํ สุขสฺส ปติฏฺานภูตํ สุขการณํ วา สุขทายกํ วา ปทํ นิพฺพานํ โอสชฺช จชิตฺวา กลิสมฺภเว ทุกฺขการณภูเต ¶ ภเว สํสาเร เกวลทุกฺกรํ สุกเรนาสมฺมิสฺสํ อจฺจนฺตทุกฺกรํ ปฺจวิธปริจฺจาคาทิกํ กรํ กโรนฺโต ปรตฺถํ ปเรสมตฺถํเยว อกา กตวา, ตเมทิสํ ตถาคตํ อหํ นมามิ.
[ข] ยฺจ ธมฺมํ ชรารุชาทิมุตฺตา ชราโรคาทีหิ วิมุตฺตา มุนิกฺุชรา มุนิเสฏฺา ภควนฺโต อปูชยุํ ปูชิตวนฺโต, ตถา อุตฺตเร อุตฺตเม สตฺตานํ วา สํสารมโหฆปกฺขนฺทานํ ตโต อุตฺตรณสมตฺเถ ยหึ ตเร ยสฺมึ ธมฺมปฺลเว ิตา สมฺมาปฏิปชฺชนวเสน อารูฬฺหา นรานรา มนุสฺสา จ เทวา จ ติวฏฺฏมฺพุนิธึ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏสงฺขาเตหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ อากุลิตํ สํสารมหมฺพุราสึ ตรึสุ ติณฺณา, อฆปฺปหํ กิเลสปฺปหานกรํ, สํสารทุกฺขปฺปหานกรํ วา ตํ ธมฺมมปิ อหํ นมามิ.
[ค] มุนินฺโทรสสูนุตํ ภควโต อุเร สมฺภวธมฺมเทสนาย อริยภาวปฺปตฺตตาย มุนินฺทสฺส โอรสปุตฺตภาวํ คตํ ปตฺตํ นุตํ กิเลสเขปนกํ สุปฺุเขตฺตํ ปฺุตฺถิกานํ ปฺุพีชวิรุหนฏฺานํ สุเขตฺตภูตํ ภุวเน โลเก สุตํ วิสฺสุตํ ¶ , สุตธรํ วา กิเลสสวนาภาเวน อสฺสุตํ อปาโณปิ ปาโณ กรียิตฺถาติ ปาณีกโต, ปาติโมกฺขสํวโร, โสว สํวโร เอตสฺสตฺถีติ ปาณีกตสํวโร, ตํ ปาณีกตสํวรํ, วรํ สีลาทิคุเณหิ สเทวเกหิ โลเกหิ ปตฺถนียํ. ‘‘เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ [อุทา. ๒๗] หิ วุตฺตํ. สทา สพฺพสฺมึ กาเล คุโณเฆน สีลาทิคุณสมูเหน นิรนฺตรนฺตรํ อวิจฺฉินฺนมานสํ, ปริปุณฺณจิตฺตํ วา คณมฺปิ อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ อปิ อหํ นมามีติ เอวเมตฺถ ติณฺณมฺปิ สงฺเขปโต อตฺถโยชนา ทฏฺพฺพา.
[ฆ-ง] เอวํ ปฺุสมฺปทมาจินิตฺวา กิมภิมตํ สาธนียมิจฺจาห ‘‘ปกาสิสฺสมภิธานปฺปทีปิก’’นฺติ. พุทฺธาทีนมภิธานานํ สรูปวเสน, ลิงฺควเสน จ ปริทีปนโต ปกาสนโต ‘‘อภิธานปฺปทีปิก’’นฺติ ลทฺธนามํ สตฺถํ ปกาสิสฺสํ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสิสฺสํ. อนฺโตภาวสฺส หิ พหิภาวมเปกฺขิตฺวา ภาวิตมุปปนฺนํ. นนุ สนฺเตว ปุพฺพาจริยานํ นามลิงฺคปฺปกาสนานฺยมรโกสติกณฺโฑปฺปลินฺยาทฺยภิธานสตฺถานิ, ปาณินิ พฺยาฑิวรรุจิจนฺทโคมิ รุทฺทวามนาทิวิหิตานิ จ ลิงฺคสตฺถานิ, ตโต กิมิทมุจฺจเต อิจฺจาห ‘‘นามลิงฺคานิ พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ ทสฺสยนฺโต’’ติ. เอเตน สนฺเตสฺวปิ ปุพฺพาจริยานํ สตฺเถสุ ยสฺมา น เตสุ นามลิงฺคานิ พุทฺธวจนานุรูปานิ โหนฺติ ¶ , ตสฺมา ตทนุรูปานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานสตฺถํ ปกาสิสฺสามีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ. นมฺยเต อภิธียเต อตฺโถ อเนนาติ นามํ, สทฺทสตฺเถ นมุธาตุวเสน. ลิงฺคยเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ตฺยาทินา วิภชฺชเตติ, อิตฺถาทโย วาเนน ลิงฺคียนฺเต พฺยฺชียนฺเตติ ลิงฺคํ, อิตฺถิปุมนปุํสกํ. กิเมตสฺส อภิธานสตฺถสฺส กรเณ ปโยชนนฺติ ปุจฺฉายํ ยสฺมึ สติ ตํ โสตาโร โสตุมุสฺสหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นามลิงฺเคสฺวิ’’จฺจาทิ. ยโต พุทฺธวจเน ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ตเทว อตฺโถ ปโยชนํ, ตํ อิจฺฉนฺตีติ ปาฏวตฺถิโน, เตสํ ปาฏวตฺถีนํ โสตูนํ นามลิงฺเคสุ โกสลฺลํ กุสลตา เฉกภาโว พุทฺธวจเน มหพฺพลํ อตฺถสฺส นิจฺฉยการณํ โหติ, อโต ตสฺมา การณา พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานปฺปทีปิกํ สตฺถํ ปกาสิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ.
[จ] อิทานิ สตฺถลหุภาวตฺถมาห ‘‘ภิยฺโย’’จฺจาทิ. ภิยฺโย พาหุลฺเลน รูปนฺตรา รูปเภเทน อิตฺถิปจฺจยปุมฺภาวาทิการิยกเตน ถีปุนฺนปุํสกํ เยฺยํ, โส จ นามานํ นามวิเสสนสฺส, นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส จ เยฺโย ปการนฺตราภาวา. ตตฺร นามานํ รูปเภโท ยถา – ฉุริกา สตฺย’สิปุตฺติ [อภิธาน ๓๙๒ คาถา]. อสิ ขคฺโค จ สายโก [อภิธาน ๓๙๑ คาถา]. ปานียํ สลิลํ ทกนฺติ [อภิธาน ๖๖๑ คาถา]. นามวิเสสนสฺส ยถา – นิสีโถ มชฺฌิมา รตฺตีติ [อภิธาน ๗๐ คาถา]. นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส ยถา – ¶ อากงฺขา รุจิ วุตฺตา สา, ตฺวธิกา ลาลสา ทฺวิสูติ [อภิธาน ๑๖๓ คาถา]. สาหจริเยน นิยตลิงฺเคนาวิปฺปโยคโต ถีปุนฺนปุํสกํ เยฺยํ. กตฺถจีติ ยตฺร รูปเภโท นตฺถิ, ตํ ยถา – มรีจิ มิคตณฺหิกา [อภิธาน ๖๕ คาถา]. รํสิมา ภากโร ภานุ [อภิธาน ๖๓ คาถา]. อาโป ปโย ชลํ วาริ [อภิธาน ๖๖๑ คาถา]. มรีฌาทโย หฺยภินฺนรูปตฺตา ลิงฺคนฺตเรปิ สมฺภาวิยนฺเตหิ นิยตลิงฺเคหิ มิคตณฺหิกาภากรชลาทิสทฺเทหิ สาหจริเยน ตํลิงฺเค นิจฺฉียนฺเต. อาหจฺจวิธาเนน อิตฺถิปุมนปุํสกานํ วิเสเสตฺวา กถเนน ถีปุนฺนปุํสกํ เยฺยํ. กฺวจีติ ยตฺร น รูปเภโท ลิงฺคนิณฺณยสฺส นิมิตฺตํ, น จ สาหจริยํ ลิงฺคเภโทภิมโต, เนกเมว วา ลิงฺคมิจฺฉเต, ตํ ยถา – วลฺลรี มฺชรี นารี [อภิธาน ๕๕๐ คาถา]. วิฏโป วิฏภีตฺถิยํ [อภิธาน ๕๔๗ คาถา]. ภีติตฺถี ภยมุตฺตาโส [อภิธาน ๑๖๖ คาถา]. วชิรํ ปุนฺนปุํสเกจฺจาทิ [อภิธาน ๒๔ คาถา].
[ฉ] อิทานิ รูปเภโทติ ลิงฺคนิณฺณยสฺส ปฏิปตฺติเหตุโก โย ภินฺนลิงฺคานํ ทฺวนฺโท, ตกฺกรณปฏิเสเธน อภินฺนลิงฺคานเมว ทฺวนฺโท กโตติ ปริภาสิตุมุปกฺกมเต ‘‘อภินฺนลิงฺคิน’’มิจฺจาทิ. อภินฺนลิงฺคีนํเยว นามานํ ทฺวนฺโท กโต, น ภินฺนลิงฺคีนํ, ยถา – วิมุตฺยสงฺขตธาตุ, สุทฺธินิพฺพุติโย สิยุนฺติ [อภิธาน ๙ คาถา]. น เกวลํ ทฺวนฺโทเยว, อถ โข เอกเสโสปฺยภินฺนลิงฺคานํเยว กโต, ยถา – นคฺโค ทิคมฺพราวตฺถา. [อภิธาน ๗๓๔ คาถา] สพฺพธรกเต ปน ‘‘ชีมูตา เมฆปพฺพตา’’ อิจฺจุทาหฏํ. นนุ จ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส กโต, ยถา ¶ – มาตา ปิตา ตุ ปิตโร, ปุตฺตา ตุ ปุตฺตธีตโร [อภิธาน ๒๔๙ คาถา]. สสุรา สสฺสุ สสุรา, ภาตุภคินิ ภาตโรติ [อภิธาน ๒๕๐ คาถา]. เอตฺถ หิ มาตา จ ปิตา จ ปิตโร, ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา, สสฺสุ จ สสุโร จ สสุรา, ภาตา จ ภคินี จ ภาตโรติ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส ทสฺสิโตติ. านนฺตเร เตสํ ภินฺนลิงฺคตาย ทสฺสิตตฺตา น โทโส. ตาโต ตุ ชนโก ปิตา [อภิธาน ๒๔๓ คาถา]. อมฺมา’มฺพา ชนนี มาตา [อภิธาน ๒๔๔ คาถา]. อปจฺจํ ปุตฺโตตฺรโช สุโต [อภิธาน ๒๔๐ คาถา]. นาริยํ ทุหิตา ธีตา [อภิธาน ๒๔๑ คาถา]. ชายาปตีนํ ชนนี, สสฺสุ วุตฺตาถ ตปฺปิตา. สสุโรติ อิจฺจาทิกฺหิ เตสํ [อภิธาน ๒๔๖ คาถา] านนฺตรนฺติ. ตถา เอตฺถ กมํ วินา ภินฺนลิงฺคานํ คณนปาโ วิย สงฺกโรปิ น กโต. ตตฺร หิ สคฺคทิสาทโย อตฺถา ยถากฺกมํ ตํสมฺพนฺธา จ สกฺกวิทิสาทโย อตฺถา สกสกสมฺพนฺธสหิตา ยถาภิธานํ สรูปปฏิปตฺยมตฺถภิเธยฺยา, ตถา ตปฺปริยายสมฺพนฺธานิ จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานิ ตทภิธานาวสเร อภิเธยฺยานีติ สุเขเนกตฺเรว สกลนามปฏิปตฺติ สรูปปฏิปตฺติ จ ยถา สิยาติจฺเจตทตฺถํ กโม อภฺยุปคมฺยเต, ตถา จ สตฺยาวสฺสํ สคฺคาทิปริยาเย ทิวสทฺทาทโย, หราทฺยวสเร กุมาราทโย อภิเธยฺยา อิติ กมานุโรเธน ลิงฺคสงฺกโร ปริหริตุมสกฺกุเณยฺโย, ยถาวุตฺตนฺตุ กมํ วินา เนห สงฺกโร กโต, อิติ ปริยาเยน อิตฺถิปฺปกรณาทิกฺกเมน ยถาสมฺภวมภิธานโต, ตํ ยถา – อีติ ตฺวิตฺถี อชฺฺจ, อุปสคฺโค อุปทฺทโวติ [อภิธาน ๔๐๑ คาถา]. อตฺร หิ เย ติลิงฺคา, เต ติลิงฺคาวสเร เอว นิพทฺธา, น คณนปาา วิย อุจฺจารณวเสน, เอวํ สพฺพตฺร ยถาสมฺภวํ นียเต. วุตฺตฺจ –
‘‘เภทาขฺยานาย ¶ น ทฺวนฺโท, เนกเสโส น สงฺกโร;
กโตตฺร ภินฺนลิงฺคาน-มวุตฺตานํ กมํ วินา’’ติ [อมร ๑.๔].
อิทานิ ลิงฺควาจกานํ านวเสนตฺเถสุ คมนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ลิงฺควาจเก’’จฺจาทิ. คาถาปาทนฺตมชฺฌฏฺา คาถานํ ปาทานฺจ อนฺตมชฺฌฏฺา ลิงฺควาจกา อเนกตฺถลิงฺควาจกานิ าณทสฺสนาทีนิ ลิงฺคานิ ปุพฺพมตฺถํ วาจกวเสน ยนฺติ คจฺฉนฺติ. อปเร คาถาปาทานมาทิฏฺา ลิงฺควาจกา ปรมตฺถํ ยนฺติ คจฺฉนฺติ. ตํ ยถา –
ผเล วิปสฺสนาทิพฺพ-จกฺขุสพฺพฺุตาสุ จ;
ปจฺจเวกฺขณาณมฺหิ, มคฺเค จ าณทสฺสนํ [อภิธาน ๗๙๔ คาถา].
ณาโท สทฺธาจีวราทิ-เหตฺวาธาเรสุ ปจฺจโย;
กีฬาทิพฺพวิหาราโท, วิหาโร สุคตาลเย [อภิธาน ๘๕๗ คาถา].
ขคฺเค กุรูเร เนตฺตึโส, ปรสฺมิฺจาตฺร ตีสฺวมุ [อภิธาน ๑๐๘๙ คาถา];
กุสเล สุกตํ สุฏฺุ-กเต จ สุกโต ติสุ [อภิธาน ๙๓๘ คาถา].
สมโย สมวาเย จ, สมูเห การเณ ขเณ;
ปฏิเวเธ สิยา กาเล, ปหาเน ลาภทิฏฺิสุ [อภิธาน ๗๗๘ คาถา].
กนฺตาโร วนทุคฺเคสุ [อภิธาน ๑๑๐๗ คาถา].
เอตฺถ จ –
เยภุยฺยตาพฺยามิสฺเสสุ, วิสํโยเค จ เกวลํ;
ทฬฺหตฺเถนติเรเก จา-นวเสสมฺหิ ตํ ติสุ [อภิธาน ๗๘๖ คาถา].
สมาธิสฺมึ ปุเมกคฺโค-นากุเล วาจฺจลิงฺคิโก [อภิธาน ๑๐๓๕ คาถา].
ชเฬ ถูโล มหตฺยปิ [อภิธาน ๑๐๖๖ คาถา] จฺจาทีสุ
คาถามชฺฌฏฺานํ ¶ , ปาทนฺตมชฺฌฏฺานฺจ ลิงฺควาจกานํ ปุพฺพปรตฺเถสฺวปิ คมนภาวโต ‘‘ปุพฺพํ ยนฺตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา คาถานํ มชฺฌนฺตฏฺา ปุพฺพํ ยนฺติ, คาถามชฺฌฏฺา, ปาทนฺตมชฺฌฏฺา จ ปุพฺพาปรฺจ ยนฺตีติ ยถาลาภโยชนา ทฏฺพฺพา.
[ช] อิทานิ วิเสสวิธิมฺหิ สตฺถลหุภาวตฺถํ ปริภาสเต ‘‘ปุมิตฺถิย’’มิจฺจาทิ. ปุมิตฺถิยํ ‘‘ทฺวีสู’’ติ ปทํ เยฺยํ, ยถา – อสนิ ทฺวีสุ [อภิธาน ๒๔ คาถา]. สพฺพลิงฺเค ลิงฺคตฺตเย ‘‘ตีสู’’ติ ปทํ เยฺยํ, ยถา – สตฺตนฺนํ ปูรเณ เสฏฺเ’ติสนฺเต สตฺตโม ติสุ [อภิธาน ๙๔๒ คาถา]. เอตฺถ จ นิสิทฺธลิงฺคนามํ ปาริเสสโต ‘‘เสสลิงฺค’’นฺติ เยฺยํ [นิสิทฺธลิงฺค เสสตฺถํ (อมร ๑.๕.)], ยถา – วสฺส สํวจฺฉรา นิตฺถีติ [อภิธาน ๘๑ คาถา]. อตฺร เจกลิงฺคนิเสธพฺยาขฺยาเนน ลิงฺคทฺวยวิธานนฺติ [เอกลิงฺคนิเสธพฺยาเชน ลิงฺคทฺวยาภิธานมิติ (อมรโกสจินฺตามณิฏีกา)].
คนฺถลาหวํ วิธาเยทานิ ปฏิปตฺติลาหวตฺถมาห ‘‘อภิธานนฺตรารมฺเภ’’อิจฺจาทิ. อภิธานนฺตรสฺส อฺสฺส อภิธานสฺส อารมฺเภ สติ, ตุ อนฺโต ยสฺส อภิธานสฺส, อถ อาทิ ยสฺส อภิธานสฺสาติ อิทํ อภิธานทฺวยฺจ เยฺยํ. ตฺวนฺตมถาทิกํ นามาทิปทํ ปุพฺเพน น สมฺพชฺฌเตติ ภาโว. ตตฺร นามปทํ ยถา – ชิโน สกฺโก ตุ สิทฺธตฺโถ [อภิธาน ๔ คาถา]. เกสโว จกฺกปาณฺยถ [อภิธาน ๑๖ คาถา]. มหิสฺสโร สิโว สูลี [อภิธาน ๑๖ คาถา]. ลิงฺคปทํ ยถา – ปุเม ตุ ปณฺหิ ปาสณิ [อภิธาน ๒๗๗ คาถา]. ปุเม ตูตุ รโช ปุปฺผํ [อภิธาน ๒๓๘ คาถา]. สา ติโรกรณีปฺยถ ¶ [อภิธาน ๒๙๘ คาถา]. ปุนฺนปุํสกมุลฺโลจํ [อภิธาน ๒๙๙ คาถา]. อตฺถปทํ ยถา – อุทเร ตุ ตถา ปาจา’นลสฺมึ คหณีตฺถิยํ [อภิธาน ๙๗๓ คาถา]. ปณีโต ตีสุ มธุเร, อุตฺตเม วิหิเตปฺยถ. อฺชเส วิสิขายฺจ, ปนฺติยํ วีถิ นาริยํ [อภิธาน ๙๔๐ คาถา]. อถสทฺเทน จตฺร อนนฺตริยตฺเถน สกปริยาโยปลกฺขณโต อโถ สทฺทาทีสุ จ น ปุพฺเพน สมฺพชฺฌเต. ปาณโก จาปฺยโถ อุจฺจาลิงฺโค โลมสปาณโกติ [อภิธาน ๖๒๓ คาถา].
[ฌ] อิทานิ พุทฺธวจนานมนุรูปานมฺปิ ปจุรปฺปโยคานเมว เกสฺจิ คหณํ อตฺตโน สตฺถนฺตราปสยฺหตาวเสน อหํการปุพฺพิกาภาวฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิยฺโย ปโยค’’มิจฺจาทิ. โสคเต สุคตสฺส วจนภูเต อาคเม ปิฏกตฺตเย, ตฺหิ อาคจฺฉนฺติ ติวิธสมฺปตฺติโย เอเตนาติ อาคโมติ วุจฺจติ. ตสฺมึ ภิยฺโย ปโยคํ พาหุลฺเลน ปยุชฺชเตติ ปโยโค, ตํ อาคมฺม คเหตฺวา กฺวจิ อรฺวคฺคาทีสุ นิฆณฺฏุยุตฺติฺจ นิฆณฺฏุนามเก สตฺเถ อาคตํ พุทฺธวจนานุรูปํ ยุตฺติฺจ อานีย อาเนตฺวา นามลิงฺคํ กถียติ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสียเต. อาวิภาวตฺตเมว หิ ชฺตฺตํ สนฺตการิยการิโน. อาสีสายํ วา อวสฺสมฺภาวิโนปิ วจนสฺส วตฺตมานตฺถวตฺติจฺฉาย วตฺตมานตฺตํ, ตถา หิ โลเก อวสฺสมฺภาวิโน สิทฺธิมภิสนฺธาย ภาวินมปฺปตฺตํ วตฺตมานตฺเตน วา อตีตตฺเตน วา วตฺตุมิจฺฉติ, ตํ ยถา – ‘‘อิทํ มมมปาปเย’’ติ โกจิ เกนจาภิหิโต สนฺโต อวสฺสํ ตํ ภวิสฺสตีติ มฺมาโน ปาปิยมานํ ปตฺตํ วา วตฺตุมิจฺฉติ ¶ , ตโตเยว ‘‘อาสีสายํ ภูตมิว เจ’’ติ [ปาณินิ ๓.๓.๑๓๒] ตทติเทสวจนํ ปจฺจาขฺยายเต.
ปณามาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. สคฺคกณฺฑวณฺณนา
๑. อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปฺตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปฺตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฏฺ ธมฺมา เสฏฺา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฏฺํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๓; เนตฺติ. ๑๒๕]. เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานฺจ ปฺตฺตตฺถานํ เสฏฺโติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฏฺตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (ก.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิ. ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํ. สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ตปจฺจโย. วิสิฏฺา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ณปจฺจโย. ทานสีลกฺขนฺธาทโย านาฏฺานาณาทโย วา ทส ¶ พลานิ ยสฺเสติ ทสพโล. สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถา. สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพฺู. ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ [พุ. วํ. อฏฺ. ๓๗ นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺิยา สมาสสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฏฺี คมฺยเต. กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฏิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโต. กิฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฏฺิยาเยว ปฏิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฏิเสธนีโยเยว. มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโท. ปฺุาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควา. นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถ. พุทฺธธมฺมสมนฺตาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมา. สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโส. สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิ.
๒. โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถ. อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อฺโ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโร. มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิ. หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฏฺํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโก. สพฺพธมฺมทสฺสนสีลตาย ¶ ‘‘สมนฺตจกฺขู’ติ ลทฺธนาเมน สพฺพฺุตฺาเณน สมนฺนาคตตฺตา สมนฺตจกฺขุ. โสภนํ คตํ าณมสฺส, สํสารา วา สุฏฺุ อปุนราวตฺติยา คตวาติ สุคโต, สปรสุขสิทฺธตฺถํ วา สมฺมา คตวาติ สุคโต. ภูริ พหุกา ปฺา ยสฺส, อนนฺตตฺตา วา ภูริสมา ปฺา เอตสฺสาติ ภูริปฺโ, อนนฺตาย มหาปถวิยา สทิสปฺโตฺยตฺโถ. กิเลสาทิปฺจวิธํ มารํ ชิตวาติ มารชิ.
๓. นรานํ สีโห เสฏฺโ, ปรปฺปวาทมทฺทนสหนโต วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห, สหตีติ สีโห, นิรุตฺตินเยน ปุพฺพวณฺณาการสฺสีกาโร, สีหสทิสตฺตา วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห. ยถา หิ สีโห มิคราชา จตูหิ ทาาหิ สพฺพสตฺเต หึสติ อภิภวติ, ตถา ภควาปิ สีลปฺาปฺุิทฺธิสงฺขาเตหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สพฺพํ โลกํ หึสติ อภิภวตีติ โอปมฺมสํสนฺทนํ. สพฺพปุริสานํ เสฏฺตฺตา นรวโร, นรานํ วา เทวมนุสฺสานํ เสฏฺตฺตา นรวโร, ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติ [สํ. นิ. ๑.๒๓] เอตฺถ วิย นรสทฺเทน สพฺเพ เทวมนุสฺสา สงฺคหิตา. ธมฺมสฺส ราชปวตฺตกตฺตา ธมฺมราชา, ธมฺมโต วา สเทวกสฺส โลกสฺส ราชา ชาโต, นาธมฺมโตติ ธมฺมราชา, ธมฺเมน ราชตีติ วา ธมฺมราชา, ธมฺมปาลโก วา ราชา ธมฺมราชา. มุนีนํ เสฏฺตฺตา มหามุนิ. เทวานํ อติเทโวติ เทวเทโว, เทวานํ อธิโก วา เทโว เทวเทโว. โลกานํ ครุ อาจริโย โลกครุ, โลกานํ ครุภาชนตฺตา วา โลกครุ. ธมฺมสฺส สามิ ยถาวุตฺตนเยน ธมฺมสฺสามี. ยถา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา ¶ สพฺพฺุภาวํ คตา, ตถา อยมฺปิ คโตติ ตถาคโต, ตถา วา สมฺมา คตํ าณมสฺสาติ ตถาคโตตฺยาทินา ตถาคตสทฺทสฺส อตฺถปปฺโจ ตตฺถ ตตฺถ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๗๘; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๗๐; อุทา. อฏฺ. ๑๘; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๓; พุ. วํ. อฏฺ. ๒ นิทาน กถา; มหานิ. อฏฺ. ๑๔; ปฏิ. ส. อฏฺ. ๑.๑.๓๗; ที. นิ. ฏี. ๑.๗; ที. นิ. อภิ. ฏี. ๑.๗; ม. นิ. ฏี. ๑.๑๒; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๗๐] วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
๔. สยเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวติ, อนฺโพธิโตติ สยมฺภู. สมฺมา อวิปรีเตน ส’มตฺตนาเยว สพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เสฏฺปฺาย สมนฺนาคตตฺตา วรปฺโ. สตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโก. ชิตปฺจมารตฺตา ชิโน. เอตฺถ จ สมนฺตภทฺร, โลกชิ, ฉฬภิฺ, อทฺวยวาที, สิรีฆน, อกนิฏฺค [อกนิฏฺก (ก.)], ธมฺมจกฺก, ราคาสนิ [ราคาริ (ก.)], ติสรณ, ขสม [ขณสม (ก.) เขน อากาเสน สมา ตุลฺยา คุณา ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฏีกา ๑.๑.๘)], คุณากร, มหาสุข, วชิร, เมตฺตาพล, อสม, ชิตาริ, มหาโพธิ, ธมฺมธาตุ, เสตเกตุ, ขชิ, ติมุตฺติ [ขชิรวิมุตฺติ (ก.) เขน อากาสชฺฌาเนน – สฺุภาวนายาติ ภาโว – ชยติ สํสารภาวํ โย, ชิ+ กฺวิป สฺุวาทีนํ โพทฺธานํ ‘‘สฺุํ สพฺพเมว’’ อิตฺยาการภาวนาย สํสารภาวชยนโต ตถาภาโว (สทฺทกปฺปทฺทุม)], ทสภูมิสฺสร, ปฺจาณ, พหุกฺขม, สมฺพุทฺธ, สพฺพทสฺสี, มหาพล, สพฺพโพธ ¶ [สมฺโพธธมฺม (ก.)], ธมฺมกาย, สํคุตฺต, อรห, ทฺวาทสกฺข, วีตราคาทีนิปิ อเนกานิ พุทฺธสฺส นามานิ [อิมานิ ปริยายวจนานิ ปายโส อมรโกสโต, ติกณฺฑเสสาภิธานโต จ คหิตานิ]. สมนฺตโต ปฺุสมฺภารโต จ าณสมฺภารโต จ ภทฺโร เสฏฺโติ สมนฺตภทฺโรตฺยาทีนิ จ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิ. วุตฺตฺจ –
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ [ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๗๖; เนตฺติ. อฏฺ. ๓๘].
ตตฺถ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํ. อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิ นามสหสฺเสหีตฺยตฺโถ. สพฺพพุทฺธนามกถา.
สกฺกาทิสตฺตกํ อมฺหากํ พุทฺธสฺส นามํ. ปฺจมาเร เชตุํ สกฺโกตีติ สกฺโก, ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสกรณโต วา โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺกา, สากิยราชูนํ ปุพฺพราชาโน, เตสํ วํสภูตตฺตา ภควา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติ. อสฺส จ ชาติสมนนฺตรํ นิธโย รตนานิ จ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺโถติ นามํ กตํ, สพฺเพสํ วา โลกานํ สิทฺธา อตฺถา เอเตน เหตุภูเตนาติ สิทฺธตฺโถ. สุทฺธํ โอทนํ อสฺสาติ สุทฺโธทโน, ตสฺส อปจฺจํ สุทฺโธทนิ. โคตมวํสสฺส กปิลสฺส มุนิโน สิสฺสตาย สกฺยา โคตมา, ภควา ปน โคตมวํเส อุปฺปนฺนตฺตา โคตมสฺส มุนิโน อปจฺจํ โคตโม.
๕. สกฺยวํสาวติณฺโณ [สกฺยวํสา ปิตฺถิณฺโณ (ก.)] สกฺยมุนิ โย พุทฺโธ โส สกฺยสีโห, สกฺยานํ วา เสฏฺตฺตา สกฺยสีโห. สกฺยกุลโต ¶ ชาโต มุนิ สกฺยมุนิ. สูริยเทวปุตฺตสฺส โสตาปนฺนตฺตา ภควา อาทิจฺจพนฺธูติ วุจฺจติ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ าตีติ นิพฺพจนํ กตฺวา. เอตฺถปิ มายาเทวีสุต, มหาสมณ, กลิสาสนาทีนิ [กุลิสาสนาทีนิ (ก.) กลิมฺหิ ยุเค สาสนํ อนุสาสนํ ยสฺส โส, อถวา กลิมฺหิ ปาเป วิวาเท วา สาสนํ หิตสาธนํ ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฏีกา ๑.๑.๑๑)] โคตมปริยายานิ เวทิตพฺพานิ.
๖. โมกฺขาทีนิ นิพฺพุติปริยนฺตานิ ฉจตฺตาลีส นามานิ นิพฺพานสฺส นามานิ. มุจฺจนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา ราคาทีหีติ โมกฺโข. นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ นิโรโธ, รุนฺธติ วา นิพฺพานนฺติ โรโธ, กิเลโส, โส เอตฺถ นตฺถีติ นิโรโธ. วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพาติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพานํ. ยถา ปกติทีโป นทีโสเตน วุยฺหมานานํ ปติฏฺา โหติ, เอวมิทมฺปิ นิพฺพานํ สํสารมโหเฆน วุยฺหมานานํ ปติฏฺาติ ทีโป วิยาติ ทีโป, นิกฺกิเลสานํ วา ปทีปสทิสภาวกรณโต ทีโป วิยาติ ทีโป, ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโป’’ติ หิ วุตฺตํ, ทิปฺปติ วา อริยานํ าณจกฺขุสฺเสว ปกาสตีติ ทีโป. ตณฺหานํ ขยเหตุตฺตา ตณฺหกฺขโย. ราคาทีนํ ปฏิปกฺขตฺตา, อุตฺตมฏฺเน วา ปรํ. ตายติ รกฺขติ อปายาทิโตติ ตาณํ. นิลียนฺติ เอตฺถ สํสารภยภีรุกาติ เลณํ. นตฺถิ ทีฆรสฺสาทิกํ รูปํ สณฺานเมตสฺสาติ อรูปํ, อปฺปจฺจยตฺตา วา อรูปํ. ราคาทีนํ สนฺตกรณตฺตา สนฺตํ. ราคกฺขยเหตุภาเวน อวิปรีตตฺตา, จตุสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ¶ วา สจฺจํ. นตฺถิ อาลโย ตณฺหา เอตฺถาติ อนาลยํ.
๗. ปจฺจเยหิ น สงฺกรียเตติ อสงฺขตํ. สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํ, ยทาทินา วปจฺจโย. นตฺถิ เอตฺถ มตํ มรณํ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส มตนฺติ อมตํ. ปสฺสิตุํ สุทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํ. ปเรหิ อุตฺตเมหิ อริยปุคฺคเลหิ อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, ปรโต วา อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, สํสารสภาวโต อฺสภาววเสน พุชฺฌิตพฺพนฺตฺยตฺโถ, ปเรสํ วา อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺานตฺตา ปรายณํ. เยน จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส สรนฺติ หึสนฺติ ตํ ธมฺมํ สรณํ, อริยานํ วสิตเคหตฺตา วา สรณํ. อีติ อุปทฺทโว ปวาโส จ เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อนีติกํ, สตฺเต สํสารํ เนตีติ ‘‘นีตี’’ติ ลทฺธนามาย ตณฺหาย อภาวโต วา อนีติกํ. อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสวํ. นิจฺจฏฺเน ธุวํ, ธวติ วา มคฺคานมารมฺมณภาวํ คจฺฉตีติ ธุวํ, ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ หิ กาตนฺตธาตุ. ทฏฺพฺพสภาวสฺส นตฺถิตาย อนิทสฺสนํ. ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํ. สทา วิชฺชมานตฺตา อปลุชฺชนสภาวํ คจฺฉติ, เตน วา วิฺายตีติ อปโลกิตํ. ‘‘อิตํ คเต จ วิฺาเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. โลกสภาเวน วา วิฺายตีติ โลกิตํ, ตพฺภาวาปคมนโต อปโลกิตํ. สณฺหฏฺเน นิปุณํ, เยน วา จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส นิสฺเสสโต ปุนนฺติ โสเธนฺติ, ตํ นิปุณํ. น กทาจิปิ ยสฺส อนฺโต วินาโส อตฺถิ, ตํ อนนฺตํ. ขรนฺติ ¶ วินสฺสนฺตีติ ขรา, สงฺขตา, เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อกฺขรํ, ขรสงฺขาตานํ วา สงฺขตานํ ปฏิปกฺขตฺตา อกฺขรํ. เอตฺถ จ อสงฺขตนฺตฺยาทิกา คาถา รุจิรา นาม.
๘. สพฺพทุกฺขานํ ขยการณตฺตา ทุกฺขกฺขโย. พฺยาพาธตีติ พฺยาพาโธ, โส เอว พฺยาพาโท, ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส ภาโว พฺยาพชฺชํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนาทฺยตฺโถ, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาพชฺชํ, อพฺยาปชฺฌนฺติปิ ปาโ, ตตฺถ พฺยาปชฺชนฺติ วินสฺสนฺตีติ พฺยาปาทา, สงฺขตา, เตสํ ภาโว พฺยาปชฺฌํ, สงฺขตานํ วินสฺสนภาโว, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาปชฺฌนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, นิรุตฺตินเยน จ ทฺยสฺส ชฺฌกาโร. กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานมภาวโต วิวฏฺฏํ. นิพฺภยฏฺเน เขมํ, ขยนฺติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทโยติ เขมํ. สงฺขาเรหิ อสมฺมิสฺสตาย, วิสํโยคตาย จ เกวลํ. อปวชฺชนฺติ สงฺขารา เอตสฺมาติ อปวคฺโค. ยสฺมา ราโค วิคโต, โส วิราโค. ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ. นตฺถิ เอตสฺมึ อธิคเต อริยานํ จุตํ จวนนฺติ อจฺจุตํ. อริเยหิ ปชฺชิตพฺพตฺตา คนฺตพฺพตฺตา ปทํ.
๙. จตฺตาโร โยคา ขยนฺติ เอเตนาติ โยคกฺเขโม. ปาเรติ สกฺโกติ สํสารทุกฺขสนฺตาปํ สเมตุนฺติ ปารํ, ‘‘สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสา’ลํ สเมตเว’’ติ หิ วุตฺตํ. ปคตา สํสารจกฺกสฺส อรา เอตสฺมาติ วา ปารํ. กิเลเสหิ มุจฺจนโต มุตฺติ, นิกายนฺตริยา ปน ‘‘สรีเรนฺทฺริเยหิ อตฺตโน มุตฺตตฺตา มุตฺตี’’ติ วทนฺติ. กิเลสสมนโต สนฺติ. วิสุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ วิสุทฺธิ ¶ . สพฺพสงฺขารา วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ. อสงฺขตเมว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน, สนฺติลกฺขณธารณโต วา ธาตูติ อสงฺขตธาตุ. สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ สุทฺธิ. อาวุโณติ สํสารโต นิกฺขนฺตุมปฺปทานวเสนาติ วุติ, ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพุติ.
๑๐. ขีณาสวาทิจตุกฺกํ อรหนฺเต. ขีณา อาสวา ยสฺส โส ขีณาสโว. ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นตฺถิ สิกฺขา เอตสฺสาติ อเสกฺโข. วิคโต ราโค ยสฺมาติ วีตราโค. สํสารจกฺกสฺส อเร หตวาติ อรหา, ‘‘อรห’’นฺติปิ ปาโ.
เทวโลกาทิปฺจกํ สคฺคสฺส นามํ. เทวานํ โลโก ภวนํ เทวโลโก. ทิพฺพนฺตฺยตฺร ทิโว. อช คติยํ, อเนกตฺถตฺตา ิติยํ, จิรํ ิยเต อสฺมินฺติ อคฺโค, านํ, โสภโน อคฺโค สคฺโค, ปฺุเน วา สุฏฺุ อชียเตติ สคฺโค. ตโย เทวา ทิพฺพนฺตฺยตฺเรติ ติทิโว. ปธานโต หิ ตีหิ หริหรพฺรหฺเมหิ พฺยปเทโส. ติทสานํ เทวานํ อาลโย านนฺติ ติทสาลโย. เกจิ ปน ‘‘เทวโลกาทิตฺตยํ สคฺคสามฺสฺส นามํ, ติทิวาทิทฺวยํ ตาวตึสสฺสา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกสาทีสุ สามฺสฺมึเยว ทฺวินฺนมฺปิ คหณโต น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. เอตฺถาปิ นาก, สุรโลก, ติปิฏฺป [วิสนฺติ สุกติโน อสฺมึ อิติ ปิฏฺปํ ปิโสทราทิ ติทสานํ ปิฏฺปธิติ ทสสทฺทโลโป (จินฺตามณิฏีกา)], อวโรห, ผโลทย ¶ [ผลสฺส กมฺมผลสฺส อุทโย ทิฏฺิโยคฺยฏฺานํ (ติกณฺฑฏีกา)], มนฺทร, เสริก, สกฺกภวน, ขํ, นภาทีนิ เทวโลกสามฺานิ อิธานาคตานิปิ คเหตพฺพานิ.
๑๑-๑๒. ติทสาทิจตุทฺทสกํ เทวตาสามฺสฺส นามํ. ชาตีสุ [ชาติชาตีสุ (ก.)] วุตฺตาสุ พฺยตฺติปิ วุจฺจตีติ พฺยตฺตีนํ พหุตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส. ชาติสตฺตาวินาสสงฺขาตา ติสฺโส ทสา ปริมาณา เอเตสนฺติ ติทสา. เอเต หิ มนุสฺสาทโย วิย พุทฺธิวิปริณามขเยหิ น ยุชฺชนฺติ, ปฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ สนฺติ วินสฺสนฺติ จ. มรณํ มโร, โส เยสํ นตฺถิ, เต อมรา. ทิพฺพนฺติ ปฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวา. วิพุชฺฌนฺติ น สุปนฺตีติ วิพุธา, อตีตานาคตชาตึ วิพุชฺฌนฺตีติ วา วิพุธา. สุธาโภชนภฺุชนสีลตาย สุธาสิโน. สมุทฺทุฏฺา [อมตมถโนฏฺา (จินฺตามณิฏีกา)] สุรา อตฺถิ เยสํ, เต สุรา, สุรนฺติ วา กีฬนฺตีติ สุรา, สุเขน รมนฺตีติ วา สุรา. ทีฆายุกาปิ สมานา ยถาปริจฺเฉทํ สมฺปตฺตกาเล มรนฺติ สีเลนาติ มรู. ทิโว เทวโลโก โอโก อาสโย เยสํ เต ทิโวกา. สุธาหารสฺส ปาตพฺพสฺสปิ สมฺภวโต อมตํ ปิวนฺตีติ อมตปา, อมโตสธํ วา ปิวนฺตีติ อมตปา. สคฺเค วสนสีลตฺตา สคฺควาสิโน. สทา ปฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยตฺตา นิรากตา ชรา เอเตสนฺติ นิชฺชรา. น นิมิสนฺตีติ อนิมิสา, ภมุกา นิจฺจลํ กโรนฺตีตฺยตฺโถ. ทิเว วสนฺตีติ ทิพฺพา. เทวา เอว เทวตา, สกตฺเถ เทวสทฺทโต ตาปจฺจโย, เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโย. ‘‘อปุเม’’ติ เอตฺถ ปมสกตฺถิกวเสน อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, ทุติยสกตฺถิกวเสน ¶ นปุํสกลิงฺคตฺตํ เวทิตพฺพํ, ทุติยสกตฺถิกวเสเนว วา ทฺวิลิงฺคตฺตํ, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคปกฺเข ยทาทินา นิการาเทโส. อมรโกเส ปน ‘‘เทวตานิ ปุเม วา’’ติ [อมร ๑.๙] วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – เทวตานิสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺเค, นิจฺจํ นปุํสเกติ. ฏีกายฺจ ‘‘สกตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานิ อติวตฺตนฺตีติ ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ [เทโว เอว เทวตา, สกตฺเถ ตา, สกตฺถิกา อปิ ปจฺจยา ปกติโต ลิงฺควจนาทฺยติวตฺตนฺเต, อปีติ อิตฺถิตฺตํ เทวตา เอว เทวตํ ปฺาทิตฺตา อณ (จินฺตามณิฏีกา)] วุตฺตํ. ตตฺถ สกตฺถิกาติ ทุติยสกตฺถิกํ วุตฺตํ, ปกติโตติ ปมสกตฺถิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ, อิตรถา ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺคตาย อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว วเทยฺย. สุปพฺพา, สุมนา, ติทิเวสา, อาทิเตยฺยา, ทิวิสทา, เลขา, อทิตินนฺทนา, อาทิจฺจา, ริภโว [วิภวา (ก.), ริกาโร เทวมาตา สิยา อิติ ติกณฺเฑ, ตโต ภวนฺตีติ (จินฺตามณิฏีกา)] อโสปฺปา, อมจฺจา [มรณํ มติ อิติ ติ, มติยํ ภวา มจฺจา… น มจฺจา อมจฺจา (จินฺตามณิฏีกา)], อมตาสนา, อคฺคิมุขา, หวิโภชนา, คิรพฺพาณา, ทานวารโย, พินฺทารกา, ปูชิยา, จิรายุกา, สคฺคิโน, นโภสทาอิจฺจาทีนิปิ เทวตานํ สามฺนามาเนว.
๑๓. สิทฺธาทโย อิเม เทวโยนิโย เทวปฺปภวา เทววํสา เอเตสมุปฺปตฺติยํ เทวานเมว อาทิการณตฺตา. อณิมาทิคุโณเปตตฺตา สิชฺฌนฺติ เอตสฺส ยถิจฺฉิตา อตฺถาติ สิทฺโธ. ยสฺส ภาสาย พฺรูหติ กถา, โส ภูโต ¶ , ปิสาจปฺปเภโท อโธมุขาทิ. วจนตฺโถ ปน ภวนฺติ พฺรูหนฺติ กถา เอตสฺมาติ ภูโตติ. คนฺธํ อพฺพติ ปริภฺุชตีติ คนฺธพฺโพ, เทวคายนา ‘‘หาหา หูหู’’ ปภุตโย [อมร ๑.๕๕]. นิธโย คุยฺหตีติ คุยฺหโก, สฺายํ โก, มณิภทฺราทิโก กุเวรานุจโร. ยกฺข ปูชายํ, ยกฺขียเต ปูชียเตติ ยกฺโข, กุเวราทิโก. รกฺขนฺติ อตฺตานํ เอตสฺมาติ รกฺขโส, วิภีสณาทิ. กุมฺภปฺปมาณณฺฑตาย กุมฺภณฺโฑ. ปิสิตํ มํสํ อสติ ภกฺขตีติ ปิสาโจ, สกุนิ สกุนฺติอาทิโก กุเวรานุจโร, ยทาทินา ปิสิตสฺส ปิภาโว, อสสฺส จ สาจาเทสภาโว [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปฺจิกา ๑.๔๗]. อาทิสทฺเทน วิชฺชาธร, อปสร, กินฺนเร จ สงฺคณฺหาติ. วิชฺชํ คุฬิกาฺชนมนฺตาทิกํ ธรตีติ วิชฺชาธโร. อปสารยนฺติ ขลยนฺตีติ อปสรา, อุพฺพสฺยาทิกา สุรเวสิโย [อมร ๑.๕๕], อปสรสทฺทสฺส ชาติยํ สยํ พหุตฺตํ, พฺยตฺติยนฺตุ ตทวยวํ วา สยํ, ตถา จ พหุตฺตํว. วนาทิสทฺโท กทาจิ ชาติยํ ปยุชฺชเต, กทาจิ พฺยตฺติยํ. ตตฺร ยทา ชาติยํ, ตทา พฺยตฺติคตํ สงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติ. ยทา พฺยตฺติยํ ปยุชฺชเต, ตทา ตํพฺยตฺตาวยวานํ ปาณิปาทาทีนํ พหุตฺตสงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติ. วนสทฺโท ตุ ชาติคเตกสงฺขฺยาวิสิฏฺทพฺพาภิธานโต ธวาทิพฺยตฺติคตชาตฺยาภิธานโต วา เอกวจนนฺติ อปสรสทฺโท วามนาทิมเตน อิตฺถิยํ พหุวจเน จ, ตทฺเสํ ปน มเตน ปุมิตฺถิยํ วจนทฺวเย จ ทฏฺพฺโพ. อสฺสมุขนรสรีรตฺตา กุจฺฉิโต นโร, กิฺจิ วา นโร, นรสทิสตฺตา วา กินฺนโร. เอตา เทวโยนิโย. คณเทวตา ปน –
‘‘อาทิจฺจา วิสุ วสโว, ตุสิตา’ภสฺสรา’นิลา;
มหาราชิกา สาธฺยา จ, รุทฺทา จ คณเทวตา’’ติ [อมร ๑.๑๐].
อมรโกเส ¶ กถิตา.
ตตฺราทิจฺจา ทฺวาทสกา, วิสุเทวา ทส ิตา;
วสโว อฏฺสงฺขฺยาตา, ฉตฺตึส ตุสิตา มตา.
อาภสฺสรา จตุสฏฺิ, วาตา ปณฺณาเสกูนกา;
มหาราชิกนามาโย, ทฺวิสตํ วีสตาธิกา.
สาธฺยา ทฺวาทส วิขฺยาตา, รุทฺทา เจกาทส ิตา;
สมยนฺตรโต เอตา, วิฺเยฺยา คณเทวตา.
๑๔. ปุพฺพเทวาทิจตุกฺกํ อสุเร. ปุพฺพํ เทวา ปุพฺพเทวา, ทุติยาสมาโส, ปุพฺเพ วา เทวา ปุพฺพเทวา, ปุพฺเพ หฺเยเต เทวปุเร ิตา, อนนฺตรํ สกฺกาทีหิ ตโต จาลิตา. สุรานํ ริปู สตฺตโว สุรริปู. สุรานํ ปฏิปกฺขภาวโต อสุรา, เทวา วิย น สุรนฺติ น กีฬนฺตีติ วา อสุรา, สมุทฺทุฏฺา วา สุรา เทเวหิ อภฺยุปคตา, นาสุเรหีติ นตฺถิ สุรา เอเตสนฺติ อสุราติ นิกายนฺตริยา. ทนุนามาย มาตุยา อปจฺจํ ทานวา. ทนุ นาม เตรสสุ รกฺขสทุหิตีสุ เอกิสฺสา ทุหิตุ นามํ. เอเต ปุพฺพเทวาทโย สทา ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตนฺติ. เทจฺจา, เทเตยฺยา, ทนุชา, อินฺทารี, สุรทิสา, สุกฺกสิสฺสา, ทิติสุตา, ปุพฺพชาอิจฺจาทีนิปิ อสุรสฺส สามฺนามานิ.
ตพฺพิเสสา อสุรปฺปเภทา. สุเรหิ สทฺธึ สงฺคามตฺถํ อตฺตโน พลกายานํ ปหารํ อายุธํ ททาตีติ ปหารโท, โส เอว ปหาราโท. สํ ปสตฺโถ วโร ชามาตา ยสฺส ¶ โส สมฺพโร, ตสฺส หิ สกฺโก ชามาตา [สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๕๖], ปฺุาหรีสุ วา อินฺทฺริยานิ สํวุโณตีติ สมฺพโร. พลเมตสฺสตฺถีติ พลี, อติสยพลกายตฺตา วา พลี, โส เอว พลิ, ‘‘พลิอาทโย’’ติ อิมินา สมาเสปิ สนฺธิ นตฺถีติ ทีเปติ. อาทินา มจฺฉสกุณาทิเกปิ กฺุจาทิเกปิ อสุรเภเท สงฺคณฺหาติ.
๑๕. ปิตามหาทฺยฏฺกํ พฺรหฺมนิ. ปิตูนํ ปชาปตีนํ โลกปิตูนมฺปิ ปิตา ปิตามโห, อามหปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๓๘]. สพฺพโลกานํ ปิตุฏฺานิยตฺตา ปิตา, สพฺพโลกํ วา ปาติ รกฺขตีติ ปิตา, ริตุปจฺจโย. มหนฺตสรีรตาย พฺรหฺมา, พฺรห วุฑฺฒิยํ มปจฺจโย. โลกานํ อีโส อินฺโท โลเกโส. กมลสมฺภวตฺตา กมลํ, ปทฺมํ. ตํ อาสนมุปฺปตฺติฏฺานมสฺส กมลาสโน. หิรฺํ สุวณฺณมยํ อณฺฑํ หิรฺํ, ตสฺส คพฺโภ ภูโณ [คุโณ (ก.)] หิรฺคพฺโภ. ฌานาทิคุเณหิ สุรานํ เชฏฺตฺตา สุรเชฏฺโ. ปชานํ สตฺตานํ ปติ สามิภูโต ปชาปติ, ปชํ ปาเลตีติ วา ปชาปติ. อตฺตภู, ปรเมฏฺิ, สยมฺภู, จตุรานโน, ธาตา, กมลโยนิ, ทุหิโณ, วิริฺจิ, สชิตา, เวธา, วิธาตา, วิธิ, หํสรโถ, วิริฺโจ, ปปิตามโห อิจฺจาทโยปิ พฺรหฺมนามานิ.
๑๖-๑๗. วาสุเทวาทิปฺจกํ ¶ กณฺเห. วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว. มจฺจานํ ชีวิตํ หรติ สีเลนาติ หริ. กณฺหคุณโยคโต กณฺโห. เกสึ นาม อสุรํ หตวาติ เกสโว, อีการสฺส อกาโร, หนสฺส จ โว. วุตฺตฺจ –
‘‘ยสฺมา ตยา หโต เกสี,
ตสฺมา เม สาสนํ สุณ;
เกสโว นาม นาเมน,
เสยฺโย โลเก ภวิสฺสสี’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
จกฺกํ ปาณิมฺหิ อสฺส จกฺกปาณิ. วิสณุ [ปิณฺหุ (ก.)], นารายโน, เวกุณฺโ, ทาโมทโร, มาธโว, สมฺภู, เทจฺจาริ, ปุณฺฑรีกกฺโข, โควินฺโท, ครุฬทฺธโช, ปีตมฺพโร, อจฺจุโต, มงฺคโล, สิงฺคี, ชนาทฺทโน, อุเปนฺโท, อินฺทาวรโช, จตุภุโช, ปทฺมนาโภ, มธุริปุ, ติวิกฺกโม, เทวกีนนฺทโน, โสรี, สิรีปติ, ปุริโสตฺตโม, วนมาลี, พลิธํสี, กํสาราติ, อโธกฺขโช, สพฺพมฺภโร, เกฏภชิ [เกฏภํ ชิตวา (จินฺตามณิฏีกา)], วิธุ, สสพินฺทุ, สิรีกโร, สิรีวราโห, อชิโต, ปรปุริโส, สิรีคพฺโภ, ฉพินฺทุ, อนนฺโต, นรกชิ, เกสโร, ชาติกีโล, นรสีโห, ปุราณปุริโส, นลิเนสโย, วาสุ, นรายโน, ปุนพฺพสุ, สพฺพรูโป, ธรณีธโร, วามโน, เอกสิงฺโค, โสมคพฺโภ, อาทิเทโว, อาทิวราโห, สุวณฺณพินฺทุ, สทาโยคี, สนาตโน, ราหุมุทฺธภิโท ¶ , กาฬเนมิ, ปณฺฑโว, วฑฺฒมาโน, สตานนฺโท, ปชานาโถ, สุยามุโนอิจฺจาทีนิ วิสณุนามานิ. อสฺส ปน ปิตุ นามานิ วสุเทโว, อานกทุนฺทุภิ [อมร ๑.๒๓] อิจฺจาทีนิ. รถวาโห ปนสฺส ทารุโก นาม [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๓๔]. มนฺตี ปน ปวนพฺยาธิ นาม [มนฺตี ปวนพฺยามิ อุทฺธโว (ติตณฺฑเสส ๑.๑.๓๕) ปวนพฺยาธิ… อุทฺธโว อิติ ทฺเว ปิณฺหุสฺส มนฺติโน (กฏฺฏีกา)].
มหิสฺสราทิฉกฺกํ หเร. มหนฺโต อิสฺสโร วิภูติ เอตสฺสาติ มหิสฺสโร. คุณาวตฺถารหิโต สมฺปติ ปรมานนฺทรูปตฺตา นิพฺพิกาโร สมติ ภวตีติ สิโว, นิรุตฺตินเยน อการสฺส อิตฺตํ, มสฺส โว จ. เอวํ สพฺพตฺถ ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ. สูลปาณิตฺตา สูลี. อิฏฺเ ปภวตีติ อิสฺสโร, อิสฺสติ อภิภวตีติ วา อิสฺสโร. ปสูนํ ปมถานํ ปติ ปสุปติ. ‘‘ปสุ มิคาโท ฉคเล, ปมเถปิ ปสุ ปุเม’’ติ รุทฺโท [รภโส (ก.)]. ( ) [(คุเณ) (ก.)] วิสิฏฺตโมคุณตฺตา สพฺพํ หรตีติ หโร. วุตฺโตติ กฺริยาปทํ. สมฺภุ, อีโส, สพฺโพ, อีสาโน, สงฺกโร, จนฺทเสขโร, ภูเตโส, ขณฺฑปรสุ, คิรีโส, มจฺจฺุชโย, ปินากี, ปมถาธิโป, อุคฺโค, กปทฺทิ, สิรีกณฺโ, กาฬกณฺโ, กปาลภโร, วามเทโว, มหาเทโว, วิรูปกฺโข, ติโลจโน, สพฺพฺู, นีลโลหิโต, มารหโร, ภคฺโค, ตฺยมฺพโก, ติปุรนฺตโก, คงฺคาธโร, อนฺธกริปุ, พฺโยมเกโส, ภโว, ภีโม, รุทฺโท, อุมาปติ, ภคาลี, กปิสฺชโน, หีโร, ปฺจานโน, ขกุนฺตโล, โคปาลโก, ปิงฺคกฺโข [วิภงฺโค (ก.)], กูฏกโร, จนฺทาปีโฬ, มหานโฏ, สมีโร, โห, นนฺทิวฑฺฒโน, คุฬาเกโส [มิคูโห (ก.)], มิหิราโณ, เมฆวาหโน, สุปฺปตาโป [สุปฺปสาโท (ก.)], อุ, ถาณุ [อุปาณฺโฑ (ก.)], สิปิวิฏฺโ, กีโล, ธมฺมวาหโนอิจฺจาทีนิปิ หรนามานิ.
กุมาราทิตฺตยํ ¶ หรสฺส ปุตฺเต. กุมาร กีฬายํ, กุมาเรติ กีฬตีติ กุมาโร, โสฬสวสฺสิโก, อยฺจ โสฬสวสฺสิโก. ‘‘พาโล จ โสฬส ภเว’’ติ หิ วุตฺตํ. ขณฺฑติ ทานวพลนฺติ ขนฺโท, ณฺฑสฺส นฺโท. สตฺตึปหรณวิเสสํ ธรตีติ สตฺติธโร, ปภาวุสฺสาหมนฺตสงฺขาตํ วา สตฺติตฺตยํ ธรตีติ สตฺติธโร. อมรโกเส ปน –
‘‘กตฺติเกยฺโย มหาเสโน,
สรชาโต ฉฬานโน;
ปพฺพตีนนฺทโน ขนฺโท,
เสนานี อคฺคิภู คุโห.
พาหุเลยฺโย ตารกชิ,
วิสาโข สิขิวาหโน;
ฉมาตุโร สตฺติธโร,
กุมาโร โกฺจทารโณ’’ติ [อมร ๑.๔๑-๒] วุตฺตํ.
๑๘-๒๑. สกฺกาทีนิ วีสติ สกฺกสฺส นามานิ. อสุเร เชตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโก. ปุเร, ปุรํ วา ททาตีติ ปุรินฺทโท ¶ . เทวานํ ราชา เทวราชา. วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺส วชิรปาณิ. สุชาย อสุรกฺาย ปติ สุชมฺปติ. พหูนํ เทวมนุสฺสานํ จินฺติตตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาย สหสฺสกฺโข. มหตํ เทวานํ อินฺโท ราชา มหินฺโท, เทเวหิ มหิตพฺโพ วา อินฺโท ราชา มหินฺโท, มหนฺโต จ โส อินฺโท จาติ วา มหินฺโท. วชิรํ อาวุธํ ยสฺส วชิราวุโธ, ‘‘วชิรายุโธ’’ติปิ ปาโ. วสูนิ รตนานิ สนฺตฺยสฺเสติ วาสโว. ทสสตานิ นยนานิ ยสฺส โส ทสสตนยโน. ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อธิปติภูตตฺตา ติทิวาธิภู. สุรานํ นาโถ สุรนาโถ. วชิรํ หตฺเถ ยสฺส โส วชิรหตฺโถ. ภูตานํ สตฺตานํ ปติ ภูตปติ. มหิตพฺพตฺตา มฆวา. มห ปูชายํ, หสฺส ฆโว. โกสสงฺขาตานิ ธนานิ สนฺติ ยสฺส, โส โกสิโย, ‘‘โกสิยโคตฺตตาย โกสิโย’’ติ จ วทนฺติ. อินฺทติ ปรมิสฺสริเยน ยุชฺชเตติ อินฺโท. วตฺรํ นาม อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภู. ปาโก นามวตฺราสุรสฺส ภาตา, ตสฺส สาสนโต นิคฺคหโต ปากสาสโน. วิฑํ พฺยาปกํ โอโช เอตสฺส วิโฑโช. สุนาสีโร, ปุรนฺทโร, เลขาสโภ [เลขนํ เทวานํ อุสโต อุตฺตโม (จินฺตามณิฏีกา)], ทิวปติ, สุรปติ, พลาราติ, สจีปติ, ชมฺภเภที, หริหโย, นมุจิสูทโน, สํกนฺทโน, เมฆวาหโน, อาขณฺฑโล [อาขณฺฑยติ ปรพลํ อุสาทิตฺตา กลจ (จินฺตามณิฏีกา)], โกสิโก, สุรคามณี, นากนาโถ, หรี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกสฺส นามานิ.
อสฺส สกฺกสฺส ภริยา สุชาตา นาม. สุเขน ชาตา, สุนฺทรา วา ชาติ ยสฺสา สา สุชาตา. ปุโลมชา, สจี, อินฺทานี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกภริยาย นามานิ.
อสฺส สกฺกสฺส ปุรํ มสกฺกสาราทโย ตโย ภเว. โม จ สกฺโก จ มสกฺกา, เต สรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถ กีฬาวเสนาติ มสกฺกสารา, มหิสฺสราทีนํ ปริสานํ, สกฺกสฺส จ กีฬานุภวนฏฺานนฺตฺยตฺโถติ ¶ จินฺตามณิถุติฏีกายํ วุตฺตํ. สงฺคหฏีกายํ ปน ‘‘มสกฺกนฺติ วา วโสกนฺติ วา อสุรปุรสฺส นามํ, อิทํ ปน เตสํ อุตฺตมตฺตา มสกฺกสาโร, วโสกสาโรติ จ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อมรา เอติสฺสํ สนฺติ อมรวตี, สา เอว อมราวตี, รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินี ๖.๓.๑๑๙].
อสฺส สกฺกสฺส ปาสาโท เวชยนฺโต นาม. เวชยนฺตี ปฏากา ปสตฺถา, ภูตา วา อสฺส อตฺถีติ เวชยนฺโต.
อสฺส สกฺกสฺส สภา สุธมฺมา มตา. โสภโน ธมฺโม อสฺสาติ สุธมฺมา, เทวมณฺฑโป.
๒๒. ตสฺส สกฺกสฺส รโถ เวชยนฺโต นาม. เวชยนฺตีนามาย ปฏากาย โยคโต เวชยนฺโต. ตสฺส สกฺกสฺส สารถิ สูโต มาตลินาม. มตลสฺส [มาตลาย (ก.)] อปจฺจํ มาตลิ, ตสฺส สกฺกสฺส คโช เอราวโณ นาม, อิราวโณ สมุทฺโท, ตตฺรชาโต เอราวโณ [อิราวติ สมุทฺเท ชาโต (เอราวโต), เสเส อณ… ปิโสทราทิตฺตา ณตฺเต เอราวโณ (จินฺตามณิฏีกา)]. ตสฺส สกฺกสฺส สิลาสนํ ปณฺฑุกมฺพโล นาม. ปณฺฑุวณฺณกมฺพลสทิสตฺตา ปณฺฑุกมฺพโล. สิลา ปาสาโณ เอว อาสนํ สิลาสนํ.
๒๓. ตสฺส สกฺกสฺส ปุตฺตา สุวีร, ชยนฺตอิจฺจาทโย. อติสเยน สูรตฺตา สุวีโร. อสุเร ชยตีติ ชยนฺโต. ตสฺส สกฺกสฺส โปกฺขรณี นนฺทา นาม ภเว. นนฺทียตีติ นนฺทา. โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมํ, สลิลฺจ, เตหิ สตฺตานํ ¶ มนํ อตฺตานํ นยตีติ โปกฺขรณี, โปกฺขเรน วา สุนฺทเรน อณฺเณน ชเลน สหิตตฺตา โปกฺขรณฺณี, สา เอว โปกฺขรณี. ตสฺส สกฺกสฺส วนานิ อุยฺยานานิ นนฺทนาทีนิ จตฺตาริ. นนฺทยตีติ นนฺทนํ. นานาทิพฺพรุกฺเขหิ มิสฺสกตฺตา มิสฺสกํ. นานาลตาหิ วลฺลีหิ จิตฺตตฺตา จิตฺตลตา, นานาวิราควณฺณวิจิตฺตาย วา ลตาย สมนฺนาคตตฺตา จิตฺตลตา, เทวตานํ วา จิตฺตาสา เอตฺถ อตฺถีติ จิตฺตา, อาสาวตี นาม ลตา, สา ยสฺส อตฺถิ, ตํ จิตฺตลตา. เทวตานํ วา จิตฺตํ ลนฺติ คณฺหนฺตีติ จิตฺตลา, ทิพฺพรุกฺขา, เตสํ สมูโห จิตฺตลตา, อิตฺถิลิงฺเคน ตสฺส วนสฺส นามํ, ยถา ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ. ผารุสกานิ ยตฺถ สนฺติ, ตํ ผารุสกํ.
๒๔. อสนฺยาทิตฺตยํ ตสฺส สกฺกสฺส อายุธํ. อสฺสเต ภุชฺชเต โลกธาตุกมเนนายุเธนาติ อสนิ, อยํ อสนิสทฺโท ทฺวีสุ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ วตฺตติ. กุลิมฺหิ สกฺกสฺส หตฺเถ เสติ ติฏฺตีติ กุลิสํ, กุลิ หตฺโถ ภุชาทโลติ หิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๖.๒๖]. กุยํ วา ปถวิยํ ลิสติ ตนุ ภวตีติ กุลิสํ. วช คติยํ, วชเตว น ปฏิหฺเต ยสฺส คมนํ เกนจีติ วชิรํ, อิรปจฺจโย. วชิรสหจรณโต กุลิสสทฺโทปิ ปุนฺนปุํสเก. ภิทุรํ, ปวิ, สตโกฏิ, สุรุ, สมฺโพ, ทมฺโภลิอิจฺจาทีนิปิ วชิรสฺส นามานิ. ตตฺร ภิทุรํ ปุนฺนปุํสเก, ปวิอาทโย ปุเม.
รมฺภา ¶ จ อลมฺพุสา จ อิจฺจาทิกา เทวิตฺถิโย อจฺฉราโย นามาติ วุตฺตา. อจฺฉราวิเสสา หิ เอตา. อจฺโฉ นิมฺมลวณฺโณ เอตาสมตฺถีติ อจฺฉราโย. ‘‘อปสรา’’ติปิ เอตาสเมว สามฺสฺา. เทวปุตฺตานํ รตึ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ รมฺภา, รํ กามคฺคึ ภนฺติ ทีปยนฺติ ชาเลนฺตีติ วา รมฺภา, นิคฺคหีตาคโม. กามรติวเสน เทวปุตฺเต อตฺตนิ วสาเปตุํ อลํ สมตฺถาติ อลมฺพุสา, อสฺสุกาโร. เทวานํ เทวปุตฺตานํ, เทวีภูตา วา อิตฺถิโย เทวิตฺถิโย.
‘‘ปฺจสิโข, หาหา, หูหู’’อิจฺจาทโย คนฺธพฺพา นาม. ปฺจ สิขา จูฬา ยสฺส โส ปฺจสิโข. ‘‘หา’’ติ อนนฺทิตํ ธนึ [นินฺทิภทฺธนึ (จินฺตามณิฏีกา)] ชหตีติ หาหา. ‘‘หู’’ติ คีตวิเสสสทฺทํ หูยเตติ หูหู. คนฺธํ อพฺพนฺติ ภฺุชนฺตีติ คนฺธพฺพา, คายนํ วา ธมฺโม เอเตสํ คนฺธพฺพา, มฺมสฺส พฺโพ.
๒๕. วิมานาทิทฺวยํ วิมาเน. เทวานมากาเส คมนํ เยน ตํ วิมานํ, วิคตํ [วินา (ก.)] มานํ อุปมานมสฺส วิมานํ. วิเห อากาเส คจฺฉตีติ พฺยมฺหํ, หการโต ปุพฺเพ อมปจฺจโย. เอตฺถ จ วิมานพฺยมฺหสทฺทา ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตนฺติ.
ปียุสาทิตฺตยํ อมเต. ปียเตติ ปียุสํ, ‘‘อมตปา’’ติ หิ วุตฺตํ, อุสปจฺจโย [อุณาทิ ๔.๗๖ ณฺวาทิ ๒๑๕ สุตฺเตสุ ปน ‘‘ปียูส’’มิติ ทิสฺสติ]. ‘‘เปยุโส’’ติปิ นามมสฺส. น มตํ มรณมเนน อมตํ. สุเขน ธยนฺติ ปิวนฺติ ตํ อิติ สุธา. เอตฺถ จ อมตสทฺโท ยฺเสสปียุสสลิลฆตาทีสุ นปุํสเก ¶ , ธนฺวนฺตริเทวาทีสุ ปุลฺลิงฺเค, คโฬฌาภยามลกฺยาทีสุ อิตฺถิลิงฺเคติ ตีสุ วตฺตติ [อมตํ ยฺเสเส จ, ปียูเส สลิเล ฆเต อยาจิเต จ โมกฺเข จ, นา ธนฺวนฺตริเทวสุ อมตา มาคธีปถฺยา คุฬุจฺยามลกีสุ จ (เมทินีโกส ๑๖ ๗๗-๘)], ตํสหจรณโต ปียุสสทฺโทปิ ตีสุ ลิงฺเคสุ. สุธาสทฺโท ปน อมตนุหีเลปาทีสุปิ นิจฺจมิตฺถิลิงฺโคว [สุธา เลโป’มตํ นุหี (อมร ๒๓.๑๐๑)].
สิเนรุอาทิปฺจกํ ปพฺพตราเช. สินา โสเจยฺเย, สินาติ โสเจติ เทเวติ สิเนรุ, เอรุปจฺจโย. มี หึสายํ, มินาติ หึสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเนาติ เมรุ, รุปจฺจโย. ติทิวานํ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อาธาโร ปติฏฺาติ ติทิวาธาโร. เทเว นยตีติ เนรุ. สุเมรูติ อุปสคฺเคน นามํ วฑฺฒิตํ. เหมทฺทิ, รตนสานุ, สุราลยาทีนิปิ ปพฺพตราชสฺส นามานิ.
๒๖. ยุคนฺธราทีนิ สิเนรุสฺส ปริวารภูตานํ สตฺตนฺนํ ปริภณฺฑปพฺพตานํ นามานิ. จนฺทสูริยสงฺขาตํ ยุคํ ธาเรติ ตทุพฺเพธมคฺคจาริตฺตาติ ยุคนฺธโร. อีสํ มหิสฺสรํ ธาเรติ ตสฺส นิวาสฏฺานตฺตาติ อีสธโร. กรวีรา อสฺสมารกา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโร, เก วา มยูรา รวนฺติ เอตฺถาติ กรวีโร, ‘‘กรวีโก’’ติปิ ปาโ, อิธาปิ ปจฺฉิโมเยวตฺโถ, กรวีกสกุณา วา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโก. สุทสฺสนา โอสธิวิเสสา พหุกา เอตฺถ สนฺตีติ สุทสฺสโน, สุเขน ปสฺสิตพฺพตฺตา วา สุทสฺสโน ¶ , สุนฺทรํ วา ทสฺสนํ เอตฺถาติ สุทสฺสโน. ปฺจนฺนํ ปพฺพตจกฺกานํ เนมิสทิสํ กตฺวา อตฺตานํ ธาเรตีติ เนมินฺธโร, เนมิภาเวน วา ธาเรตพฺโพ อุปลกฺเขตพฺโพติ เนมินฺธโร, เนมึวา รถทฺทุมํ ธาเรติ เยภุยฺเยนาติ เนมินฺธโร. วินตา นาม สุปณฺณมาตา, ตสฺสา นิวาสฏฺานตฺตา วินตโกติ จินฺตามณิฏีกา. วิตฺถิณฺณา วา นตา นทิโย เอตฺถาติ วินตโก. อสฺสกณฺณา สชฺชทุมา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ อสฺสกณฺโณ, อสฺสกณฺณสทิสกูฏตฺตา วา อสฺสกณฺโณ. กุลาจลาติ เอเต สิเนรุอาทโย อฏฺ ปพฺพตา อจลสงฺขาตานํ ปพฺพตานํ กุลานิ โยนิโย ปภวา, เอเต จ สิเนรุอาทโย อนุปุพฺพสมุคฺคตา, สพฺพพาหิโร เจตฺถ อสฺสกณฺโณ. นิมิชาตเก ปน –
‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร ยุคนฺธโร;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๘].
วตฺวา สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสกณฺโณ นาม ปพฺพโต ปติฏฺิโต, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วินตโก นาม ปพฺพโตติ เอวมฺโเยวานุกฺกโม กถิโต. กิฺจาปิ กถิโต, นามเภทมตฺตกโตเยว ปเนตฺถ เภโท, นาตฺถเภทกโตติ ทฏฺพฺพํ.
๒๗. อากาสวาหีคงฺคายํ เมรุสิงฺโคพฺภวายํ มนฺทากินฺยาทินามตฺตยํ. มนฺทํ อกิตุํ สีลมสฺสาติ มนฺทากินี. อากาเส สนฺทมานา คงฺคา อากาสคงฺคา. สุรานํ เทวานํ นที สุรนที. สุรทีฆิกาติปิ เอติสฺสา นามํ.
๒๘. โกวิฬาราทิตฺตยํ ¶ ‘‘ผลหโร’’ติขฺยาเต ปาริจฺฉตฺตเก. กุํ ปถวึ วิทารยติ มูเลนาติ โกวิฬาโร, ทสฺส โฬ. ปริ สมนฺตโต ฉตฺตํ วิย ติฏฺตีติ ปาริจฺฉตฺตโก. ปาริโน สมุทฺทสฺส ชาโต อปจฺจํ ปาริชาตโก, สกตฺเถ โก. ปาริภทฺโท, นิมฺพตรุ, มนฺทาโรอิจฺจาทีนิปิ ปาริจฺฉตฺตกสฺส นามานิ.
กปฺปรุกฺโข จ สนฺตาโน จ อาทินา มนฺทาโร ปาริชาตโก จ หริจนฺทนฺจ เอเต ปฺจ เทวทฺทุมา [อมร ๑.๕๓] เทวตรโว เทวภูมีสฺเวว สมฺภวโต. กปฺโป สงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺส รุกฺโข ชฺชนกภาเวน สมฺพนฺโธ, กปฺปํ วา ิโต รุกฺโข กปฺปรุกฺโข. ตนนํ ตาโน, ภาเว โณ. คนฺธสฺส สมฺมา ตาโน อสฺเสติ สนฺตาโน, สิรีสรุกฺโข. มนฺทนฺเต โมทนฺเต เทวา อเนนาติ มนฺทาโร, อารปจฺจโย. หริมินฺทํ จทยติ สุขยตีติ หริจนฺทนํ. เอเต ปฺจ เทวตรโว อมรโกสนเยน วุตฺตา, โสคตนเยน ปน สตฺต เทวตรโว. วุตฺตฺจ –
‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตม’’นฺติ [ธ. ส. อฏฺ. ๕๘๔; สารตฺถ. ฏี. ๑.๑เวรฺชกณฺฑวณฺณนา].
ตตฺถ ปาฏลีติ จิตฺรปาฏลี, สา อสุรโลเก ติฏฺติ. ตถา สิมฺพลี ครุเฬสุ, ชมฺพู ชมฺพุทีเป, ปาริจฺฉตฺตโก ตาวตึเส, กทมฺโพ อปรโคยาเน. กปฺปรุกฺโข อุตฺตรกุรูสุ ¶ , สิรีโส ปุพฺพวิเทเหติ. เอเต สตฺต เทวานเมว ปติฏฺานภูมีสุ สมฺภวโต เทวตรโวตฺเวว วุจฺจนฺติ.
สคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๙. ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตรา ทิสา ยถากฺกมํ ปาจี ปตีจี อุทีจี นาม ภวนฺติ. ปมํ ปาโต อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปาจี, นการโลโป. ปจฺฉา ทิวาวสาเน อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปตีจี. อุทฺธํ อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา อุทีจี, ยสฺสํ วา สีตวิโยคํ ทตฺวา อนฺจติ สา อุทีจี, วิโยคตฺถวาจโก เหตฺถ อุกาโร, ทสทฺโท ทานตฺโถ. อถ วา ปนฺจติ ปุพฺพภาวมาปชฺชเตติ ปาจี. ปตินฺจติ ปจฺฉาภาวมาปชฺชเตติ ปตีจี. อุทฺจติ สีตวิโยคทานตฺตมาปชฺชเตติ อุทีจี. เอตฺถ จ อุทีจีสหจรณโต ปตีจี อิตฺถิยํ, ปตีจีสหจรณโต ปาจี อิตฺถิยํ วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ตํตํสหจรณภาเวน ตสฺส ตสฺส ตํตํลิงฺคตฺตมุปเนยฺยุํ. ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตราติ สพฺพนามสฺส วุตฺตมตฺเต ปุมฺภาโว.
ทกฺขิณาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสายํ. มชฺเฌ อปายํ อฺจติ ยสฺสํ รวิ, สา อปาจี. มชฺฌตฺโถยํ อปสทฺโท, ยถา ‘‘อปทิส’’นฺติ, ‘‘อวาจี’’ติปิ ปาโ, อวปุพฺโพ อฺจ อโธมุขีภาเว. อวฺจติ อโธมุขี ภวติ ยสฺสํ รวิ, สา อวาจี. อุณฺหาทิเก วา ตพฺพิโยเค กโรนฺโต ยสฺสํ รวิ อฺจติ, สา อวาจี. วิทิสาทิทฺวยํ ทิสามชฺเฌ. ทิสาหิ วินิคฺคตา วิทิสา. ทิสานมนุรูปา, อนุวตฺตกา วา ทิสา อนุทิสา. อปทิสนฺติปิ วิทิสาย นามํ [นปุํสกาพฺยยํ ตฺว’ปทิสํ (อมร ๓.๖)].
๓๐. เอราวตาทโย ¶ อฏฺ คชา ปุพฺพาทีนํ ทิสานํ รกฺขณโต ทิสาคชา นาม, ปุณฺฑรีกํ นาม สิตมฺโพชํ, ตํสทิสวณฺณตาย ปุณฺฑรีโก. รสฺสสรีรตาย วามโน. กุยํ ปถวิยํ โมทเต กุมุโท. อฺชนวณฺณตาย อฺชโน. ปุปฺผา ปกาสมานา ทนฺตา อสฺส ปุปฺผทนฺโต. สพฺพภูมิยํ จรตีติ สพฺพภุมฺโม, สพฺพภุมฺโม วา จกฺกวตฺตี ตสฺสานุรูปตฺตา สพฺพภุมฺโม. โสภนทนฺตาวยวตฺตา สุปฺปตีโก [โสภนา ปตีกา อวยวา’สฺส สุปฺปตีโก (ก.)]. ‘‘สุปฺปตีโก โสภนงฺเค, ภเว อีสานทิสาคเช’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. เอราวตาทีนํ ทิสานํ สมฺพนฺธกถนํ ปาจีวารณาทินามสูจนตฺถํ, เอสํ กเรณุโย ปน –
อพฺภมุ กปิลา เจว, ปิงฺคลา นุปมา มตา;
ตมฺพกณฺณี สุภทนฺตี, องฺคนา อฺชนาวตี [อมร ๓.๕].
๓๑. ธตรฏฺาทิทฺวยํ ปุพฺพทิสาธิปติเทเว. ธาริตํ รฏฺมเนนาติ ธตรฏฺโ, รสฺส โต. ปฺจสิขาทีนํ คนฺธพฺพานํ อธิโป นายโก คนฺธพฺพาธิโป. กุมฺภณฺฑสามฺยาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสาธิปติเทเว. กุมฺภณฺฑานํ สามิ นายโก กุมฺภณฺฑสามิ. วิรุหนฺติ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหิมาปชฺชนฺติ เอตสฺมึ กุมฺภณฺฑาติ วิรูฬฺหโก. วิรูฬฺหํ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ วา กํ สุขเมตสฺสาติ วิรูฬฺหโก. วิรูปกฺขาทิทฺวยํ ปจฺฉิมทิสาธิปติเทเว. วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส วิรูปกฺโข, วิวิธสณฺานานิ อกฺขีนิ ยสฺส วา วิรูปกฺโข. นาคานํ อธิปติ นาคาธิปติ.
๓๒. ยกฺขาธิปาทิจตุกฺกํ ¶ กุเวเร. อาฬวกาทิยกฺขานํ อธิโป ยกฺขาธิโป. วิสฺสวณสฺส อปจฺจํ เวสฺสวโณ. ติจรณาฏฺทาาภยานกมตฺถิตาย กุจฺฉิตํ เวโร สรีรมสฺส กุเวโร. ขุทฺเทนาสฺส นรยุตฺตา สิวิการเถติ นโร วาหนมสฺส นรวาหโน. ตฺยมฺพกสโข, ยกฺขราโช, คุยฺหเกสโร, มนุสฺสธมฺมา, ธนโท, ราชราโช, ธนาธิโป, กินฺนเรโส, ยกฺโข, เอกปิงฺคโล, สิริโท, ปฺุชเนสฺสโรอิจฺจาทีนิปิ กุเวรสฺส นามานิ.
อสฺส กุเวรสฺส ปุรี ‘‘อฬกา, อฬกมนฺทา’’ติ จ วุจฺจติ. อลํ วิภูสเน, อลํ วิภูสนํ กโรตีติ อลกา, สา เอว อฬกา. อฬกา เอว โมทกรณโต อฬกมนฺทา, อุการสฺส อกาโร, นาคโม จ. เกลาโสติปิ ตสฺส นามํ, เกลิ ปโยชนํ อสฺส เกโล, อาสเต อสฺมินฺติ อาโส, เกโล จ โส อาโส เจติ เกลาโส, กณฺหสปฺปาทิ วิย นิจฺจํ กมฺมธารโย. อสฺส กุเวรสฺส ปหรณํ อายุธํ คทา, คํ วุจฺจติ วชิรํ, ตํ วิย ทุกฺขํ ททาตีติ คทา. อิเม จตฺตาโร ยถาวุตฺตา ธตรฏฺาทโย เทวา กมโต ปุพฺพาทีนํ จตุทฺทิสานํ อธิปา อธิปตโย นาม. อมรโกเส ปน –
‘‘อินฺโท อคฺคิ ปิตุปติ, เนริโต วรุโณ’นิโล;
กุเวโร อีโส ปตโย, ปุพฺพาทีนํ อิเม กมา.
รวิ ¶ สุกฺโก มหีสูนุ, ตโม จ ภานุโช วิธุ;
พุโธ สุรคุรุ เจติ, ทิสาธิปา ตถา คหา’’ติ [อมร ๓.๓-๔].
อฺเเยว ทิสาธิปตโย กถิตา, อินฺทรวิมาทีนฺจ ทิสาธิปจฺจกถนํ ปาฌาทีนํ อินฺททิสารวิทิสาทินามสูจนผลํ.
๓๓-๓๔. ชาตเวทาทฺยฏฺารสกํ อคฺคิมฺหิ. ชาเต อุปฺปนฺเน วินฺทติ ฆาตยตีติ ชาตเวโท. อนฺธกาเร ชาตํ วิชฺชมานํ วินฺทติ ลภติ, วิทติ ชานาติ เอเตนาติ วา ชาตเวโท, ชนนํ ชาตํ เวโท ปากโฏ ยสฺส วา โส ชาตเวโท. สิขา วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต สิขี. โชตติ ทิปฺปตีติ โชติ. ปุนาตีติ ปาวโก, ณฺวุ. ทหตีติ ทหโน. อนนฺติ ปาเลนฺตฺยเนเนติ อนโล, อลปจฺจโย. เวเท หุตํ วหติ ปาปยติ, สยํ วา ลภเตติ หุตาวโห. อจฺจิ วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต อจฺจิมา. ธูโม เกตุ ธโช ยสฺสาติ ธูมเกตุ. อชติ ชลมาโน กุฏิลํ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อิ. โค รํสิ เอตสฺสตฺถีติ คินิ, อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินิ, อคฺคินีติปิ ปาโ, โส อคฺคิสทิโส. ภานุ ปภา ยสฺสตฺถิ, โส ภานุมา. เตเชติ เสสภูโตปาทารูปานีติ เตโช. ธูโม สิขา จูฬา ยสฺส ธูมสิโข. วายุ สขา อสฺส วายุสโข. ทหิตฺวา [ทหโต (ก.)] คจฺฉโต กณฺหา วตฺตนี มคฺโค ยสฺส กณฺหวตฺตนี. วิสฺสานรสฺส อิสิโน อปจฺจํ เวสฺสานโร. หุตํ ¶ หวึ อสติ ภฺุชตีติ หุตาโส. ธนฺชโย, ชลโน, อาสยาโส, โรหิตสฺโส, สตฺตาจฺจิ, สุกฺโก, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, สุจิอิจฺจาทีนิปิ อคฺคิสฺส นามานิ.
สิขาทิตฺตยํ อคฺคิชาลายํ. สิโนติ นิสานี ภวตีติ สิขา, ‘‘สิ นิสาเน’’ติ กาตนฺต ธาตุ, ขปจฺจโย. ชลตีติ ชาลา. อจฺจเต ปุชฺชเต อเนเนติ อจฺจิ. สิขา ชาลา ภิยฺโย รูปนฺตรา อิตฺถิยํ, อจฺจิ ปน อปุเม.
๓๕. ทฺวยํ อคฺคิกเณ [ตีสุ ผุลิงฺโค’คฺคิกโณ (อมร ๑.๖๐) ผุลิงฺคานีติ อคฺคิกณานิ (ม. นิ. ฏี. ๓.๖๕)]. วิวิธาสุ ทิสาสุ ผุลฺลํ คจฺฉตีติ วิปฺผุลิงฺคํ. ตถา ผุลิงฺคํ. สพฺพธรกเต ปน ‘‘ผุลึ คจฺฉตีติ ผุลิงฺโค’’ติ วุตฺตํ. ติกํ ฉาริกายํ. มลีนกํสวตฺถาทีนํ ตํ ทิตฺตึ เสติ ปวตฺเตตีติ ภสฺมํ, มปจฺจโย, ภสติ วา อโธ ปตติ วตฺถาทีนํ มลเมเตนาติ ภสฺมํ. กํสาทีนํ สุกฺกภาวตฺถํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา อิฏฺิ อภิลาโส โสภนํ เอตสฺสา อตฺถีติ เสฏฺิ, ‘‘สปกฺขโก สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตา. มลสฺส สรณํ กโรตีติ สาริกา, สา เอว ฉาริกา, ยถา ‘‘สฬายตน’’นฺตฺยาทีสุ.
๓๖. ทฺวยํ อุณฺหฉาริกายํ. อุณฺหตฺตา กุกฺกุํ กุจฺฉิตํ ลาตีติ กุกฺกุโล, ‘‘กุกฺกุ วิทตฺถิยํ หตฺเถ, ปโกฏฺเ กุจฺฉิเตปิ เจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. กุกฺกุํ วา หตฺถํ ลุนาติ ฉินฺทติ ทหตีติ กุกฺกุโล, โส เอว กุกฺกุโฬ ¶ . อุณฺหเมว ภสฺมํ อุณฺหภสฺมํ, ตสฺมึ. ติกํ ทิตฺตกฏฺาทินฺธเน. องฺคติ หานึ คจฺฉตีติ องฺคาโร, อารปจฺจโย, ปุนฺนปุํสโกยํ. ‘‘อลาเต’นิตฺถิ กุเช’งฺคาโร’’ติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๓.๓๒๙] วุตฺตํ. หานิเมว ลาติ, น ิตึ วิเสสฺจาติ อลาตํ. อุทฺธํ ธูมํ มฺุจตีติ อุมฺมุตํ, ตเทว อุมฺมุกํ. ปฺจกํ กฏฺาทินฺธเน. สนฺตมคฺคึ เอธยติ วฑฺฒยตีติ สมิธา. เอธยตีติ อิธุมํ, อุโม. เอธยตีติ อิโธ. อุปาทิยเต อคฺคิเนติ อุปาทานํ. เอธยตีติ อินฺธนํ.
๓๗. ปฺจกํ อาโลเก. โอภาสติ ทิปฺปตีติ โอภาโส. ปกาสติ ทิปฺปตีติ ปกาโส. อาโลจยติ ปสฺสติ เอเตนาติ อาโลโก, อาโลเกติ วา เอเตนาติ อาโลโก, ‘‘โลก, โลจ ทสฺสเน’’ติ ธาตุทฺวยปาโต. อุชฺโชตตีติ อุชฺโชโต, อนฺธการํ วิทฺธํเสนฺโต โชตตีติ วา อุชฺโชโต. อา สมนฺตโต ตปติ ทิปฺปตีติ อาตโป. สมาติ เอเต ปฺจ ตุลฺยตฺถาติ ภาโว.
ทสกํ วาเต. อาหาโร วิย ปาณภูโตปิ กทาจิ สตฺเต มาเรตีติ มารุโต, โสว มาลุโต. ปุนาติ สงฺการาทิกนฺติ ปวโน. วายติ คจฺฉตีติ วายุ, วายติ วา ปุปฺผาทีนํ คนฺโธ เยน โส วายุ. ตถา วาโต. อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อนิโล, อิโล. สนฺตํ นิจฺจลํ ¶ อีรยติ กมฺเปตีติ สมีรโณ, สมีริตุํ กมฺปิตุํ สีลมสฺสาติ วา สมีรโณ. คนฺธํ วหตีติ คนฺธวาโห, โณ. วาโย วายุสทิโส, อุภยตฺราปิ ยาคโม. สมนฺตโต อีรติ ขิปติ รุกฺขาทโยติ สมีโร. สทา สพฺพทา คติ ยสฺส สทาคติ. สสโน, คนฺธวโห, อาสุโค, มรุโต, ชคติปาโณ, ปวมาโน, ปภฺชโน อิจฺจาทีนิปิ วาตนามานิ.
๓๘. อิเม ฉ วกฺขมานา วายุเภทา วายุวิเสสา, อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธงฺคโม, อุจฺจารปสฺสาวาทีนํ นีหรณวเสน อโธภาคํ คจฺฉตีติ อโธคโม. กุจฺฉิมฺหิ อุทเร ติฏฺตีติ กุจฺฉิฏฺโ. โกฏฺเ อนฺเต เสติ ติฏฺตีติ โกฏฺาสโย. ปุนปฺปุนํ สสนฺติ เยน อสฺสาโส, พหินิกฺขนฺตวาโต. ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนกวาโตปิ ‘‘อสฺสาโส’’ติ เอเตน สงฺคยฺหเต สหจาริตตฺตา. สพฺพงฺเคสุ อนุสรติ สีเลน เสทโลหิตาทิสมฺปาทนโตติ องฺคานุสารี. อมรโกเส ปนายํ วาโต านพฺยาปารเภเทน ปฺจธา กถิโต [ปาโณ’ปาโน สมาโนโจทานพฺยานา จ วายโว สรีรฏฺา อิเม (อมร ๑.๖๗)], ฏีกายฺจสฺส –
‘‘หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิมชฺฌฏฺโ;
อุทาโน กณฺเทเส ตุ, พฺยาโน สพฺพงฺคสนฺธิสุ [หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิสณฺิโต; อุทาโน กณฺเทสฏฺโ, พฺยาโน สพฺพสรีรโค อิติ านนิณฺณโย (จินฺตามณิฏีกา)].
ตตฺรปาโณอนฺนปฺปเวสาทิกโร ¶ . อปาโน มุตฺตกรีสสุกฺกวิสฏฺิกโร. สมาโน มชฺเฌ อนฺนปจนาทิกโร. อุทาโน ภาสิตคีตาทิกโร. พฺยาโน เสทรตฺตสวนุมฺเมสนิเมสคตฺยาทิกโร [เขทเจฏฺาอุมฺเมสนิมฺเมสคตฺยาทิกโร (ก.)]. ปกฏฺเน อนนฺตฺยเนน ภตฺตาทิปฺปเวสนโตติ ปาโณ. มุตฺตาทิกํ อปเนตฺวา อนนฺตฺยเนนาติ อปาโน. สมฺมา อนนฺติ อเนน ภุตฺตปริปาจนโตติ สมาโน. อุทฺธมนนฺตฺยเนน ภาสิตาโท สามตฺถิยชนนโตติ อุทาโน. วิเสเสน อนนฺตฺยเนน เสทรตฺตเสมฺหาทิ [เขทเจฏฺาทิ (จินฺตามณิฏีกา)] สมฺปาทนโตติ พฺยาโน’’ติ [ตํพฺยาปารา จ ยถา – อนฺนปฺปเวสนํ มุตฺตา-ทฺยุสฺสคฺโค’นฺนวิปาจนํ ภาสณาทิ นิเมสาทิ, ตํพฺยาปารา กมา อิเม (จินฺตามณิฏีกา)] วุตฺตํ.
๓๙. ทฺวยํ อนฺโตปวิสนกวาเต. อานํ วุจฺจติ พหินิกฺขมนวาโต, ตโต อปคตํ อปานํ. อสฺสาสโต อปคโต ปสฺสาโส. ทฺวยํ พหินิกฺขมนวาเต. อาทิมฺหิ ปวตฺโต สาโส อสฺสาโส. อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อานํ, อาทิมฺหิ ปวตฺตํ อานํ อานํ, เอกสฺสาการสฺส โลโป.
๔๐. เวคขิปฺปาทโย วาตธมฺมตฺเตน นิจฺจปฺปวตฺติกา อิติ ตปฺปกฺกเม [ตปฺปกฺกเมน ตกฺกเมน (ก.)] อุจฺจนฺเต. ตตฺร รยนฺตํ เวเค. สพฺพตฺร กรณสาธนํ. อิจฺฉิตฏฺานํ วชนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตนาติ เวโค.
‘‘กฺริยาวาจิตฺตมาขฺยาตุํ ¶ , เอเกกตฺโถ นิทสฺสิโต;
ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโว’’ติ [จนฺทฺรธาตุปาเ].
วุตฺตตฺตา วชธาตุ ปาปุณเนปิ ปวตฺตติ, เอวํ สพฺพตฺร, อการสฺส เอ. ชวนฺติ เอเตนาติ ชโว, รยนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ รโย.
ขิปฺปาทินวกํ สีเฆ. อถ ชวสีฆานํ โก เภโท? สเวคคติวจนา ชวาทโย, สีฆาทโย ตุ ธมฺมวจนา, ตถา จ ‘‘สีฆํ ปจติ [ปสฺสติ (ก.)], สีฆํ คจฺฉตี’’ติ ปโยโค, น ตุ ‘‘ชวํ ปจติ, ชวํคจฺฉตี’’ติ ปน ปโยโค. ‘‘เวเคน คจฺฉติ, ชเวน คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ กถํ? ตตฺร เภทสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา น โทโส. ขิปฺปติ เปรตีติ ขิปฺปํ, ขิป เปรเณ. สยตีติ สีฆํ, สี สเย, ฆปจฺจโย. พฺยุปฺปตฺติ หิ ยถา กถฺจิปิ ภวติ, สฺา ตุ โลกโตวาวคนฺตพฺพา, สพฺพตฺเรวํ. ตรตีติ ตุริตํ. ลงฺฆตีติ ลหุ, ลงฺฆ คติโสสเนสุ, ฆสฺส โห, นิคฺคหีตโลโป, อุปจฺจโย จ, ลหุปริยาโย ลฆุสทฺโทปฺยตฺถิ. อสติ เขปตีติ อาสุ, อุ. ตรตีติ ตุณฺณํ, รสฺส โณ. อรติ คจฺฉตีติ อรํ. น วิลมฺพียติ น โอหียตีติ อวิลมฺพิตํ, ลพิ อวสํสเน. ตุวฏฺฏติ สยตีติ ตุวฏฺฏํ, ตุริตภาเวน วตฺตตีติ วา ตุวฏฺฏํ, ริตโลโป.
๔๑. อริยาสามฺสฺส ปุพฺพฑฺฒํ สนฺตเต. เอตฺถ จ อฏฺสุ คเณสุ ฉฏฺโ สพฺพลหุโก, ตโตปเร ฉคฺคณา ส ¶ , ภ, ส, ภ, ภ, ภา, อฏฺโม โค. สมนฺตโต ตโนตีติ สตตํ. นาสภาเวน น อิจฺจํ น คนฺตพฺพํ นิจฺจํ, นาสํ วา น คจฺฉตีติ นิจฺจํ. ‘‘นาโค’’ตฺยาทีสุ วิยาติ เอตฺถาปิ น โทโส, ตสฺส โจ. น วิรมตีติ อวิรตํ. น อารมตีติ อนารตํ. สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา ตโนตีติ สนฺตตํ. น อวรมตีติ อนวรตํ. สทา ธวติ คจฺฉตีติ ธุวํ. ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ กาตนฺตธาตุ.
วิปุลาฑฺฒํ อติสเย. เอตฺถ หิ อยุคปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ยุเค อฏฺารสมตฺตา, สพฺพาสุ อริยาสุ ปเม ปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ทุติเย อฏฺารส, ตติเย ทฺวาทส, จตุตฺเถ ปฺจทส. ยทา ปน ปมตติเยสุ ปริหายนฺติ, ตทา ยุเค อธิกา โหนฺติ, อิทํ วิปุลาลกฺขณํ. อถ สตตาติสยานํ โก เภโท? สตตํ สนฺตติ อวิจฺเฉโทกฺริยนฺตเรหิ อพฺยวธานํ, อติสโย ตุ โปโนปฺุํ, ปกฏฺโ จ. เตสุ โปโนปฺุํ กฺริยาพฺยาวุตฺติ, ปกฏฺโ ตุ กฺริยาวยวานํ อุกฺกํสตา. ภาสติ สพฺเพสนฺติ ภุสํ, อาสฺส อุ. ภสฺสติ อโธ ปตตีติ วา ภุสํ. ภส อโธปตเน, อสฺส อุ. อติสยนํ อติสโย, อติกฺกมิตฺวา วาสยนํ ปวตฺตนํ อติสโย. ทหติ สพฺพนฺติ ทฬฺหํ, หโต ปุพฺเพ โฬ, ทลติ วิทารยตีติ วา ทฬฺหํ, หปจฺจโย, ทหนฺโต ลาตีติ วา ทฬฺหํ, วณฺณวิปริยโย, อภิสโย จ ทฬฺหฺจ อติสยทฬฺหา. ตรติ อติกฺกมตีติ ติพฺพํ, รสฺส โว, อสฺส อิ. เอติ คจฺฉตีติ เอโก, โส เอว เอกนฺตํ, เอกํ ตรติ อติกฺกมตีติ วา เอกนฺตํ. มตฺตโต อติกฺกนฺตํ อติมตฺตํ. พหุํ ลาตีติ พาฬฺหํ, อุโลโป, วณฺณวิปริยโย จ หสทฺโท. อติเวลํ, อจฺจตฺถํ, นิพฺภรํ, นิตนฺตํ, คาฬฺหํอิจฺจาทีนิปิ อติสเย.
ทพฺพํ สตฺวํ, ตํวิปรีเต ธมฺมมตฺเต วตฺตมานา พาฬฺหปริยนฺตา ขิปฺปาทโย อติสยํ วินา ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตนฺติ ¶ . ขิปฺปํ ภวติ [‘‘ขิปฺป ภวภี’’ติ ปททฺวยํ อธิกํ วิย ทิสฺสติ], อติสโย ปุลฺลิงฺโค, อสฺส คุณสฺสาติสโย, อสฺส ทพฺพสฺสาติสโย อิติ. ‘‘ขิปฺปํ ภฺุชติ, สตตํ ชุโหติ, สตตํ รมณีโย’’อิจฺจตฺร ตุ กฺริยาวิเสสนตฺตาเยว ปณฺฑกตฺตํ. เตสุ ขิปฺปาทีสุ เย ทพฺพคา ทพฺพาภิธายิโน, เต ตีสุ ลิงฺเคสุ. ‘‘ทพฺพธมฺโม ลิงฺค’’นฺติ ทสฺสนนฺตรํ. ยถา ขิปฺปา ชรา, ขิปฺโป มจฺจุ, ขิปฺปํ คมนํ. สนฺตตา ตณฺหา, สนฺตตํ ทุกฺขํ, สนฺตโต อากาโส. อติมตฺตา กฺริยา, อติมตฺโต นโร, อติมตฺตํ ปทํ อิจฺจาทิ.
๔๒-๔๓. ทฺวาทสกํ มาเร. หรนยนคฺคิทฑฺฒตฺตา [ตินยนคฺคิทฑฺฒตฺตา (ก.)] นตฺถิ วิคฺคโห สรีรเมตสฺส อวิคฺคโห. กามยติ รติจฺฉํ อุปฺปาทยตีติ กาโม, การิตนฺตา อปจฺจโย. สิงฺคารรูเปน ปาณีนํ มนสิ ภวตีติ มโนภู. ปฺจกามคุเณสุ มทยตีติ มทโน. โลกานํ อนฺตํ วินาสํ กโรตีติ อนฺตโก. วเส วตฺเตติ สีเลนาติ วสวตฺตี. ปาปํ อิจฺฉติ กโรติ, เตน ยุตฺโตติ วา ปาปิมา. ปรโต ชายตีติ ปชา, อจฺฉนฺทิกา, ตาสํ ปติ ปชาปติ. เย กุสลธมฺเมสุ ปมตฺตา, เตสเมว พนฺธุ ปมตฺตพนฺธุ. กณฺหธมฺมยุตฺตตาย กณฺโห. กุสลธมฺเม มาเรตีติ มาโร. อกุสลธมฺเม น มฺุจตีติ นมุจิ. มีนเกตโน, กนฺทปฺโป, ทปฺปโก, อนงฺโค, ปฺจสโร, สมฺพราริ, มนสิโช, กุสุเมสุ ¶ , อนฺโช, ปุปฺผธนฺวา, รติปติ, มกรทฺธโชอิจฺจาทีนิปิ วิณฺหุสุตสฺส กามสฺส นามานิ.
ตณฺหา อรตี รคา เจติ เอตา ติสฺโส ตสฺส มารสฺส ธีตโร. โย ตํ ปสฺสติ, ตํ ตสิตํ กโรตีติ ตณฺหา, สโลโป, ณฺหา จ. ปเรสํ กุสลธมฺเมสุ อรตึ กโรตีติ อรตี. รชฺชนฺติ เอตฺถาติ รคา. ตสฺส มารสฺส หตฺถี คิริเมขโล นาม. สรีรมหนฺตภาเวน คิริสทิสตฺตา คิริ วิยาติ คิริ. มาเรน มมายนวเสน ‘‘อยํ เม หตฺถี เมขโล นาม โหตู’’ติ กตนามตฺตา เมขลา วิยาติ เมขโลติ สมุทิตนามทฺวเยน เอกเมว หตฺถึ วทติ, ยถา ‘‘วชิราสนิ, สีตุณฺห’’นฺติ.
๔๔. ติกํ ยเม. ปชาสํยมนโต ยมา, มจฺจุปฺปภุตโย อสฺส กิงฺการา, เตสุ ราชเตติ ยมราชา. เตธาตุเกสุปิ อาณาปวตฺตกตฺตา มหนฺโต วิสโย เอตสฺส วิสยี, ณี, โส เอว เวสายี. ยตฺถ ลกฺขเณน น สิชฺฌติ, ตตฺถ สพฺพตฺร ‘‘ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ทุกฺขชนกตฺตา วา วิสทิสฏฺานํ คจฺฉนฺตีติ เวสา, เนรยิกา, เตสํ อธิปติภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ เวสายี, อี. ยมานํ ราชา ยโม. ธมฺมราโช, กตนฺโต, สมวตฺตี, กาโล, ทณฺฑธโร, อนฺตโกอิจฺจาทีนิปิ ยมสฺส นามานิ. อสฺส ยมสฺส อาวุธํ นยนเมว. เตน กิร โกธจิตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน สตฺตานํ สรีรานิ อาตเป ขิตฺตฆตปิณฺฑานิ วิย วิลียนฺตีติ.
ทฺวยํ ¶ อสุรเภเท. เอเตสฺหิ สติปิ เทวภาเว เหฏฺา นิวาสิตภาวสามฺโต เอตฺถ วจนํ, มารสฺส ปน สตฺตานมนตฺถการกตาสามฺเน ยเมน สทฺธึ วจนํ ตกฺกรตฺตา. ยุทฺธาทีสุ เวปิตํ กมฺปิตํ จิตฺตเมตสฺส เวปจิตฺติ [สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๕๖]. ปุณฺณํ โลมํ ยสฺส โส ปุโลโม, ปุลามหตี อุมา กิตฺติ, กนฺติ วา ยสฺสาติ ปุโลโม. ‘‘อุมาตสีเหมวติ-หลิทฺทากิตฺติกนฺติสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. อยํ ปน สกฺกสฺส ภริยาย สุชาตาย ปิตา. ทฺวยํ กินฺนเร. อสฺสมุขนรสรีรตาย กุจฺฉิโต ปุริโส, กิฺจิ วา ปุริโส, ปุริสสทิโสติ วา กิมฺปุริโส. เอวํ กินฺนโร. ตุรงฺควทน, อสฺสมุขาทีนิปิ กินฺนรสฺส นามานิ.
๔๕-๔๖. อทฺธปชฺเชน อากาสสฺส นามานิ. เตสํ เตสํ วตฺถูนํ อนฺตรํ นานตฺตํ อิกฺขเต โลโก เอตฺถ, อเนนาติ วา อนฺตลิกฺขํ, รสฺส โล. อิกฺขนํ วา ทสฺสนํ อิกฺขา, ตสฺส อนฺตรํ การณํ อนฺตลิกฺขํ. ขนติ พฺยวธานนฺติ ขํ, กฺวิ. สพฺพคหคามณิโน อาทิจฺจสฺส ปโถ มคฺโค อาทิจฺจปโถ. น ภวตีติ อพฺภํ. คจฺฉนฺตฺยเนน เทวาติ คคนํ, ยุ, มสฺส โค. อมฺพเต สทฺทายเต อตฺราติ อมฺพรํ, โร. หย คติมฺหิ, วิเสเสน หยติ คจฺฉติ สพฺพตฺราติ เวหาโส, ยสฺส โส, วิคโต วา หาโส จิตฺตสฺส เอตฺถารมฺมณาลาภโตติ เวหาโส. อนิลสฺส วาตสฺส ปโถ อนิลปโถ. ภุสํ กาสนฺเต ทิปฺปนฺเต ปทตฺถา เอเตนาติ อากาโส, น กสฺสติ น วิเลขียตีติ วา อากาโส. น ภวติ ¶ เอตฺถ กิฺจิปิ วตฺถูติ นภํ, นตฺถิ ภูมิ เอตฺถาติ วา นภํ, น ภายนฺติ ปกฺขิโน อเนน, เอตฺถาติ วา นภํ. วิโน ปกฺขิโน หยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ เวหายสํ, อโส. ตารา วุจฺจนฺติ นกฺขตฺตาทโย, เตสํ ปโถ ตาราปโถ. สุรานํ เทวานํ ปโถ สุรปโถ. น หฺเตติ อฆํ, หนสฺส โฆ. อนนฺตํ, วิสณุปทํอิจฺจาทีนิปิ อากาสสฺส นามานิ.
๔๗-๔๘. เมฆาทฺเยกาทสกํ เมเฆ. เมหติ ฆรติ เสจตีติ เมโฆ. วารึ วหตีติ วลาหโก, วาริสทฺทสฺส โว, วสฺส โล [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]. ทิพฺพนฺติ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ คจฺฉนฺติ โลกา อเนนาติ เทโว. ปชานํ โลกานํ อนฺนํ โภชนํ ภวติ เอเตนาติ ปชฺชุนฺโน, อการสฺสุกาโร. อมฺพุํ อุทกํ ธาเรตีติ อมฺพุธโร. โลกานํ สนฺตาปํ หนฺตีติ ฆโน, หสฺส โฆ. ชลธารํ ธาเรตีติ ธาราธโร. ชีวนํ ชลํ มูตํ พนฺธมเนเนติ ชีมูโต, วนสทฺทโลโป, โลกานํ วา ชีวิตํ มุนาติ พนฺธตีติ ชีมูโต, วิตโลโป, ชีวิตสฺส ชี อาเทโส วา [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]. เอวํ อฺตฺร. วารึ วหตีติ วาริวาโห. อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโท. อาปํ ภรตีติ อพฺภํ, กฺวิ, ปสฺส โพ.
ติกํ วุฏฺิยํ. วสฺสติ สิฺจตีติ วสฺสํ, วสฺส เสจเน. เอวํ วสฺสนวุฏฺิโย.
ปฺจกํ ¶ วิชฺชุยํ. สตตํ อีรติ กมฺปตีติ สเตโร, ตโลโป, โส เอว สเตริตา. ขณมตฺตมฺปิ น ติฏฺตีติ อกฺขณา. กุฏิลํ อจิรฏฺายิตตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวตีติ วิชฺชุ. วิชฺโชตตีติ วิชฺชุตา. อจิรํ ปภา ยสฺส อจิรปฺปภา.
๔๙. จตุกฺกํ เมฆนาเท. เมฆานํ นาโท เมฆนาโท. ธนียเต ธนิตํ[ถนิตํ (สี.)], ธน สทฺเท. คชฺชนํ คชฺชิตํ, คชฺช สทฺเท. รสียเต รสิตํ. อาทินา หราทาทิ [สพฺพตฺร นปุํสเกภาเว โต, อาทินา สฺวนิตธนิตาทโย (จินฺตามณิฏีกา), อาทินา ธนิตหราทราสาทโย (พฺยาขฺยาสุธาฏีกา)]. ทฺวยํ สกฺกธนุมฺหิ. อินฺทสฺส อาวุธํ ธนุ จ อินฺทาวุธํ, อินฺทธนุ จ. วาเตน ขิตฺตมมฺพุ วาตกฺขิตฺตมฺพุ, พินฺทุ. สีตํ กโรตีติ สีกโร, สิฺจตีติ วา สีกโร, จสฺส โก, อโร จ, วาตวเสน วา ตโต ตโต สรตีติ สีกโร, อสฺส อี, มชฺเฌ กาคโม จ.
๕๐. ติกํ ชลธารายํ. เวคโต ชลธารานํ สํ ภุสํ ปตนํ อาสาโร, ปุนปฺปุนํ สรตีติ อาสาโร. เวคํ ธาเรตีติ ธารา. อโธ ปตตีติ สมฺปาโต, สํสทฺโท อโธภาเค [เวคโต ชลธารานํ สมฺภูย ปตนํ ธาราสมฺปาโต, สร คติยํ ฆอุ อิติ อาสาโร (จินฺตามณิฏีกา)]. ทฺวยํ วสฺโสปเล. กเรน หตฺเถน คยฺหุปคตฺตา กรกา, ชลํ ปิณฺฑํ กโรตีติ วา กรกา, ‘‘วสฺโสปเล ¶ ตุ กรกา, กรโกปิ จ ทิสฺสเต’’ติ รุทฺโท, กรสทฺโทตฺร. ‘‘กโร วสฺโสปเล ปาณิ-โสณฺฑาปจฺจายรํสิสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. ฆนโต, ฆนกาเล วา สฺชาตํ อุปลํ สิลา ฆโนปลํ. ทุฏฺุ ทินํ ทุทฺทินํ, อยํ ทุทฺทินสทฺโท เมฆจฺฉนฺนาเห วตฺตติ, อโสภนตฺโถปฺยตฺถิ ทุทฺทินสทฺโท, อคุณวจนตายํ วาจฺจลิงฺโค.
๕๑-๕๒. ฉกฺกํ ติโรธาเน. ธร อาวรเณ, อปาทิปุพฺโพ. อปิธรติ อาวุโณตีติ ปิธานํ, อโลโป. อปธรตีติ อปธารณํ. ติโร ธรติ ปิทหตีติ ติโรธานํ. อนฺตรํ ธรตีติ อนฺตรธานํ, นิคฺคหีตโลโป. อปิธรตีติ อปิธานํ. เอตฺถ จ อปาทิอุปสคฺคา ธาตุโน อาวรณตฺถโชตกา. ฉาทยตีติ ฉาทนํ. พฺยวธา, อนฺตรธิอิจฺจาทโยปิ ติโรธาเน.
สาทฺธปชฺเชน จนฺทสฺส นามานิ. อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุ. จนฺทติ หิลาทยติ สุขยติ ปชนฺติ จนฺโท. นกฺขตฺตานํ ราชา นกฺขตฺตราชา. อุมา กนฺติ, ตาย สห วิชฺชตีติ โสโม, สุขํ อภิสฺสวตีติ วา โสโม, มปจฺจโย. นิสํ รตฺตึ กโรติ, ตตฺถ วา กโร รํสิ เอตสฺส นิสากโร. อนฺธการํ อุเสนฺติ ทหนฺติ วินาเสนฺตีติ โอสา, รํสโย, เต เอตฺถ ธิยนฺติ ปติฏฺหนฺตีติ โอสธิ, ตาราวิเสโส, ตสฺส อีโส ปติ โอสธีโส. หิโม สีตโล รํสิ ยสฺส หิมรํสิ. สโส องฺโก ลกฺขณํ ยสฺส สสงฺโก. จนฺทํ กปฺปูรํ มาติ สทิสํ นยตีติ จนฺทิมา. อิการาเทโส. สสลกฺขณเมตฺถ อตฺถิ สสี ¶ . สสติ วา หึสติ อุณฺหคุณนฺติ สสี, อีปจฺจโย ตทุปลกฺขิเต ตทุปจารํ. สีตา รํสโย ยสฺสตฺถีติ สีตรํสิ. นิสาย รตฺติยา นาโถ ตทาลงฺการภาวโตติ นิสานาโถ. อุฬูนํ ตารานํ ราชา อุฬุราชา. มาติ อตฺตานํ กปฺปูเรน สทิสํ กโรตีติ มา, มาสทฺโทยํ ปุเม, ตํสหจรณโต อุฬุราชาทโยปิ. หิมํสุ, กุมุทพนฺธุ, วิธุ, สุธํสุ, สุพฺภํสุ, นิสาปติ, มิคงฺโก, กลานิธิ, ทฺวิชราโช, สสธโร, นกฺขตฺเตโสอิจฺจาทีนิปิ จนฺทสฺส นามานิ.
๕๓-๕๔. โสฬสนฺนํ ภาคานํ ปูรโณ โสฬสโม ภาโค จนฺทสฺส กลา, กล สงฺขฺยาเน, กลียเต เอกาทินา สงฺขฺยายเตติ กลา. ทฺวยํ จนฺทสฺส สรีเร. มฺเต ายเต อเนเนติ พิมฺพํ. มนโต วปจฺจโย, นิปาตนา มสฺส โพ, อสฺสิ, นสฺส โม, วสฺส โพ, พิมฺพสทฺโท อนิตฺถิยํ. มณฺฑยเตติ มณฺฑลํ, อโล, อิตฺถิยํ มณฺฑลี, อยํ ตีสฺวปิ [พิมฺโพ อนิตฺถี, มณฺฑลํ ตีสุ (อมร ๓.๑๕)].
ปาทหีนปชฺเชน อทฺธภาโค. อสติ เขเปติ สมุทายนฺติ อฑฺโฒ, โต. ตถา อทฺโธ. อุปฑฺโฒติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ, เอเต ตโย ปุเม. ขณฺฑยติ สมุทายนฺติ ขณฺฑํ. สกฺยเต ¶ อุพฺพาหนาทีสุ โถกตฺตาติ สกลํ, อโล, ขณฺฑสกลา วา ปุเม, สตฺเถ รูปเภทโต นปุํสเก. เอเต จ อฑฺฒาทโย ตโย อสเม ภาเค ปุเม, สเม ตุ นปุํสเกติ รูปเภเทนาห ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ. ขณฺฑาทิทฺวยํ ปน อสเมปิ วตฺตมานํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ เอตฺถ ‘‘อฑฺฒํ, อุปฑฺฒ’’นฺติ อิทํ ทฺวยมฺปิ สงฺคหิตํ [อสมภาเค ปุมานิ, สเม อํเส นปุํสกตฺตํ รูปเภทโต, อุปจารโต ตพฺภาควติ วาจฺจลิงฺโค – อทฺธา สาฏี, อทฺธํ วตฺถํ อทฺโธ กมฺพโล (จินฺตามณิฏีกา)].
ปสาทาทโย จนฺเท อวสฺสมฺภาวิโน, อฺตฺร ตุ ปาสงฺคิกา อิติ จนฺทปกฺกเม อุจฺจนฺเต. วิเสเสน สาทยติ ปสาทยตีติ ปสาโท. เอวํ ปสนฺโน, โส เอว ปสนฺนตา.
ติกํ จนฺทปฺปภายํ. กุมุทสฺสายํ วิกาโส [วิกาโร (ก.)] โกมุที. จนฺทํ อาจิกฺขติ ปฏิปาทยตีติ จนฺทิกา. ชุติ อสฺสาตฺถีติ ชุณฺหา. ตสฺส โณ, หปจฺจโย จ, จนฺทสฺส วา ชุตึ โสภํ นยฺหติ พนฺธตีติ ชุณฺหา.
จตุกฺกํ โสภนมตฺเต. กนติ ทิปฺปตีติ กนฺติ, กน ทิตฺติยํ, กามียตีติ วา กนฺติ. สุนฺทรํ ภาติ ทิปฺปตีติ โสภา. โชตยตีติ ชุติ. ฉาทยตีติ ฉวิ. ฉท สํวรเณ, วิปจฺจโย, ทโลโป.
๕๕. สตฺตกํ ลกฺขเณ. กํ อตฺตานํ ลงฺกยติ หีนํ กโรตีติ กลงฺโก. ลฺฉเต ลกฺขเต อเนเนติ ลฺฉนํ ¶ . ลกฺขฺยเต อเนเนติ ลกฺขํ. ตถา ลกฺขณํ. องฺกียเต ลกฺขฺยเต อเนเนติ องฺโก. อภิ วิเสสํ ชานาติ เอเตนาติ อภิฺาณํ. จิหียติ ลกฺขียติ อเนเนติ จิหนํ. จิห ลกฺขเณ.
สพฺพาสํ โสภานํ มชฺเฌ ปรมา โสภา สุสมา นาม, โสภนํ สมํ สพฺพํ อสฺสํ สุสมา, เสฏฺา โสภา.
๕๖. คุเณ โผฏฺพฺพวิเสเส สีตนฺติ นปุํสกํ ภวติ. เทวทตฺตสฺส สีตํ วตฺตติ. สีตาทโย ตโย คุณีลิงฺคา คุณิโน ลิงฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ ยถา – สีตลา ภูมิ, สีตลํ ชลํ, สีตโล วาโต. อุณฺหาภิตตฺเตหิ เสวียตีติ สีตํ, เตน ยุตฺโต สีโต. สส คติยํ, อิโร, อิตฺตฺจ, สีตตฺถิเกน สรียตีติ วา สิสิรํ. สีตํ คุณํ ลาตีติ สีตโล.
มหิกานฺตํ หิเม. หึสตีติ หิมํ, สสฺส โม,นิคฺคหีตโลโป จ. ตุห อทเน, โตหติ หึสตีติ ตุหินํ, อิโน. อุปริโต สวตีติ อุสฺสาโว. นีหรนฺติ นิสฺสสนฺตฺยเนเนติ นีหาโร, นตฺถิ อีหา วา เอตสฺมา เหตุภูตาติ นีหาโร, อาโร. มหียเต ราคีหีติ [วาจาภิ (จินฺตามณิฏีกา)] มหิกา, ณฺวุ.
๕๗. ฉกฺกํ นกฺขตฺเต. ปุนปฺปุนํ อุทยตฺตา น ขียเต นกฺขตฺตํ, อตฺตโน คมนฏฺานํ น ขรติ น วินาเสตีติ วา นกฺขตฺตํ, อถ ¶ วา นกฺข คติยํ, นกฺขตีติ นกฺขตฺตํ. โชตติ สุภาสุภนิมิตฺตํ ปกาเสตีติ โชติ, นกฺขตฺต ภํสทฺเทหิ สหจรณโต นปุํสเก. ยถาวุตฺตํ นิมิตฺตํ ภาติ ปกาเสตีติ ภํ. กตฺตพฺพํ ตรนฺติ โลกา เอตายาติ ตารา, อตฺตโน วีถึ ตายติ อรติ คจฺฉตีติ วา ตารา, ตาเรติ วา โลเก อหิตโตติ ตารา, อยฺจ ตารกา, อุฬุ จ เอเต ตโย อปุเม. ตรา เอว ณฺวุ, ตารกา [ตารา เอว ตารกา ณฺวุ (ก.)]. อุจฺจํ ลวติ [อุลยติ (ก.)] คจฺฉตีติ อุลุ. โส เอว อุฬุ. น เกวลํ ตารกา เอว อปุเม, อถ โข อุฬุ จาติ จสทฺทตฺโถ. อุฬุสหจริยโต ปกฺเข นปุํสเก จ.
๕๘-๖๐. อสฺสยุชาทโย เรวตฺยนฺตา สตฺตาธิกวีสตารกา นกฺขตฺตา นาม โหนฺติ. ตานิ จ นกฺขตฺตานิ อากาเส ยถาิตานิ กมโตเยว เอตฺถ กถิตานิ, น อุปฺปฏิปาฏิยา. วกฺขติ จ ‘‘กมโต สตฺตาธิกวีสติ นกฺขตฺตา’’ติ. อสฺสรูปโยคโต อสฺสยุโช. ยมสทิสตฺตาสพฺพตฺร ภรตีติ ภรณี. ยุ, อี. อคฺคิสทิสตฺตา กนฺตติ ฉินฺทตีติ กตฺติกา, กโรติ ตสฺมา วา กตฺถิกา, กตฺติกาย สหิตา สกตฺติกา. ภรณี, โรหิณี วา. กมลสมฺภวตฺตา กมเล รุหติ วฑฺฒตีติ โรหิณี. มิคสีสณฺานตฺตา ¶ ตาราปฺุโช มิคสิรํ, ฉฏฺีสมาโส อุตฺตรปฺปธานตฺตา นปุํสกตฺตํ. รุทฺทรสาวฏฺิตโกธรุทฺทสทิสตฺตา กทาจิ อทติ ฆสตีติ อทฺทา. ปุนปฺปุนํ สตฺเตสุ หิตํ วสฺสตีติ ปุนพฺพสุ, วสฺส เสจเน. โปเสติ กฺริยานิ, โปเสนฺตฺยสฺมินฺติ วา ปุสฺโส. ภุชคสทิสตฺตา น สิลิสฺยเต นาลิงฺคฺยเตติ อสิเลโส.
มหียเต การิยตฺถิเกหีติ มฆา [มาฆา (ก.)], หสฺส โฆ. ผลํ คณฺหาเปตีติ ผคฺคุนี, ยุ, อี. ทฺเวติ ปุพฺพผคฺคุนี, อุตฺตรผคฺคุนี เจติ ทฺเว. หตฺถสณฺานตาย หตฺโถ. ตจฺฉกสทิสตฺตา วิจิตฺตํ ผลํ ททาตีติ จิตฺตา. โสภนา อาติ, สาติ วา ตนุํ กโรติ สุภาสุภนฺติ สาติ [สฺวาติ (ก.)], สุภาสุภผลทานโต วา สาติ, ‘‘สาติ ทานาวสาเนสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ, อยํ ทฺวีสุ. วิสทิสํ ผลํ ขณตีติ วิสาขา, วิวิธา วา สขา มิตฺตา ยสฺสา สา วิสาขา. อนุราธยติ สํสิชฺฌติ สุภาสุภผลเมตายาติ อนุราธา. คุเณหิ สพฺพาสํ วุฑฺฒตฺตา เชฏฺา. มูลติ ปติฏฺาติ สุภาสุภผลเมตฺถาติ มูลํ. อาสาฬฺโห นาม ภตีนํ ทณฺโฑ, ตํสณฺานตฺตา อาสาฬฺหา นาม ทฺเว นกฺขตฺตา ปุพฺพาสาฬฺหอุตฺตราสาฬฺหวเสน.
สวติ สุภาสุภผลเมเตนาติ สวโณ, สวณํ วา. ธนเมสนฺติ เอตฺถาติ ธนิฏฺา, ธนติ วา วิภูติ นิธานํ ธนิฏฺา. สตํ ภิสชา เอตฺถ, สตภิสชานํ วา อธิปติ สตภิสโช. ภทฺโท โค, ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ ภทฺทปทา, ปุพฺพภทฺทปทา ทฺเว, อุตฺตรภทฺทปทา ทฺเว, สมูโห เจสํ จตุสงฺขฺยาติ พหุวจนํ. รา วุจฺจติ ธนํ, ตพฺพนฺตตาย เรวตี, อาการสฺเส, เรวโต วา อิสิเภโท, ตสฺส อปจฺจํ เรวตี.
๖๑. ทฺวยํ ¶ ราหุคฺคเห. โส วุจฺจติ สคฺโค, ตตฺถ ภาตีติ โสพฺภานุ. รหติ จนฺทาทีนํ โสภํ ชหาเปตีติ ราหุ. ตโม, วิธุนฺตุโท, จนฺทาโท, เสหิเกโยติปิ ราหุสฺส นามานิ.
สูร, จนฺท, องฺคารก, พุธ, ชีว, สุกฺก, อสิต, ราหุ, เกตูติ เอเต สูราทโย นวคฺคหา นาม.
เมสาทิโก ทฺวาทสโกฏฺาโส ราสิ นาม. อาทินา อุสภ, เมถุน, กกฺกฏ, สีห, กฺา, ตุลา, วิจฺฉิก, ธนุ, มกร, กุมฺภ, มีเน สงฺคณฺหาติ.
ทฺวยํ ภทฺทปทนกฺขตฺตานํ นามํ. โปฏฺโ โค [ปาโ ภทฺโท โค (ก.)], ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ โปฏฺปทา.
๖๒-๖๓. ปชฺชทฺวเยน สูริยสฺส นามานิ. อา ภุโส ทิปฺปตีติ อาทิจฺโจ, ปฺปสฺส จฺโจ. โลกานํ สูรภาวํ ชเนตีติ สูริโย. ตถา สูโร. สตํ พหโว รํสโย ยสฺส สตรํสิ. ทิวา ทิวสํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวเส วา กโร ¶ อาภา ยสฺส ทิวากโร, ทิวาสทฺโทยํ สพฺพการกวจโน, น ตุ อาธารวจโน เอว. วิเสเสน โรจเต ทิปฺปเตติ เวโรจโน. ทินํ กโรติ, กุมุทานํ วา ทินํ มากุลฺยํ กโรตีติ ทินกโร, อุณฺโห รํสิ ยสฺส อุณฺหรํสิ. ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโร.
อํสุโน มาลา, สา ยตฺถ อตฺถิ อํสุมาลี. ทินานํ ปติ ทินปติ. ตปตีติ ตปโน. รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตฺตาติ รวิ. ภานุ ยสฺส อตฺถีติ ภานุมา. รํสิ ยสฺส อตฺถีติ รํสิมา. ภํ อาภํ กโรติ, ตาสํ วา อากโร อุปฺปตฺติฏฺานํ ภากโร. ภาติ ทิปฺปตีติ ภานุ. เทเวหิปิ อจฺจเต ปูชียเตติ อกฺโก. สหสฺสํ พหโว รํสโย ยสฺส สหสฺสรํสิ. ทฺวาทสตฺตา, ปภากโร, วิภากโร, วิกตฺตโน [วิสฺสกมฺมุนา วิกตฺติโต, กมฺมนิ ยุ (จินฺตามณิฏีกา)], มตฺตณฺโฑ, ทิวมณิ, ตรณิ, มิตฺโต, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, คหปฺปติ, หํโส, สวิตาอิจฺจาทีนิปิ สูริยสฺส นามานิ.
๖๔. ปชฺเชน สูริยาทีนํ รํสิปฺปภานํ นามานิ. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รํสิ. อา ภุโส ภาตีติ อาภา. ปกาเรน ภาตีติ ปภา. ทิปฺปตีติ ทิตฺติ. โรจเต ทิปฺปเตติ รุจิ. ทีธฺยติ ทิปฺปตีติ ทีธิติ. ทิปฺปตีติ วา ทีธิติ, ปสฺส โธ, อิการาคโม. มิยฺยนฺเต ขุทฺทชนฺตโว อเนเนติ มรีจิ, อีจิ. อสติ คจฺฉติ ทิสนฺตนฺติ อํสุ, อุสฺสาคโม. มรีจิสหจรณโต ทีธิตฺยาทโย [ขลิตปาโ (?), สวรสามี ตุ องฺคุลิ กากลิสาริ สราริ ตุมฺพิอริ สุสิ ทีมิตฺยตฺตโย ถีปุเมสุ อิจฺจาห (จินฺตามณิฏีกา)] ภานุ อํสุ จ ทฺวีสุ. มย คมนตฺโถ ¶ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมฺชุสาฏีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเสุ ปสฺสิตพฺพํ], ขปจฺจโย อูการาคโม, อถ วา มา มาเน, อุข คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมฺชุสาฏีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเสุ ปสฺสิตพฺพํ], มาย มานาย อุขตีติ มยูโข [มาปสํ คคนํ ปมาณยํ อุขติ คจฺฉตีติ ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฏีกา)]. กิรติ ติมิรํ กิรโณ. กิรติ ติมิรํ กโร.
๖๕. ทฺวยํ อาทิจฺจมณฺฑโลติขฺยาเต อุปฺปาตาทิชาเต รํสิมณฺฑเล. สูริยสฺส ปริ สมนฺตโต ธียเต ปริธี, ปริ สมนฺตโต วิสตีติ ปริเวโส, สูริยํ วา ปริเวยตีติ ปริเวโส. สฺส โส. อุปสูริยกํ, มณฺฑลนฺติ ทฺเวปิ ปริธิโน นามานิ.
ทฺวยํ มรีจิกายํ. มรีจิสทิสตาย มรีจิ. มิคานํ ตณฺหา ปิปาสา ยสฺสํ ชลาภาสตฺตา สา มิคตณฺหิกา.
สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุฏฺิตรํสิ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นาม สิยา. อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ. สูรสูโต, อนูรุ, กสฺสเปยฺโย, กสฺสปิ, ครุฑาคฺคโชติปิ อรุณสฺส นามานีติ. อากาสวณฺณนา.
๖๖-๖๗. จตุกฺกํ ¶ กาเล. กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อายุปฺปมาณาทโย อเนนาติ กาโล, กรณํ วา กาโร, ภาเว โณ, โส เอว กาโล, น หิ กฺริยาวินิมุตฺโต กาโล นาม โกจิ อตฺถิ, มหากาลสฺส ปน สสฺสตภาวโต อตีตาทิโวหาโร นตฺเถวาติ อวยวกาลานํ สมูหภาวโต โสปิ ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโต. สตฺตานํ ชีวิตํ อสติ เขเปตีติ อทฺธา, ตสฺส โธ, อาการนฺโตยํ อทฺธาสทฺโท ปุเม. ปุนปฺปุนํ เอตีติ สมโย. วินาสํ ลาตีติ เวลา, วณฺณโลโป. ทิฏฺโ, อเนโหติปิ กาลสฺเสวนามานิ.
ขณาทโย ปน ตพฺพิเสสา ตสฺส กาลสฺส วิเสสา เภทา. เก เต, กิตฺตกปฺปมาณา เจตฺยาห ‘‘ขโณ’’อิจฺจาทิ. ทสหิ อจฺฉราหิ องฺคุลิโผฏเนหิ ลกฺขิโต กาโล ขโณ นาม, ขณุ หึสายํ, ขโณตีติ ขโณ, อ. ทส ขณา ลโย นาม ภเว ภวนฺติ, เอเตน วา วจเนน วิกภิสงฺขฺยาเปกฺขิโนปิ วาจกา สนฺตีติ คมฺยเต. ลยติ คจฺฉติ, สตฺตานํ ชีวิตํ ลุนนฺโต วา อยติ คจฺฉตีติ ลโย. ทส ลยา ขณลโย นาม, ขณลยานํ สมูหภาวโต. เต ทส ขณลยา มุหุตฺโต นาม สิยา สิยุํ วา, อยมนิตฺถี. หุจฺฉ โกฏิลฺเย ¶ , กุฏิลยติ รตฺติทิวเส สุภาสุภทสฺสนโตติ มุหุตฺโต, โต, ธาตุยาทิมฺหิ มุการาคโม, จฺฉโลโป จ. เต ทส มุหุตฺตา ขณมุหุตฺโต นาม.
ติกํ ทิเน. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตฺยสฺมึ ทิวโส, โส. น ชหาติ ปจฺจาคมนํ อหํ. อาททาติ นิพฺยาปารนฺติ ทินํ, อิโน, อาโลโป จ, ทิพฺพติ วา เอตฺถาติ ทินํ, วสฺส โน. ฆสโร [ฆสติ อนฺธการํ โร (จินฺตามณิฏีกา)], วาสโรติปิ ทินสฺส นามานิ.
๖๘. กลฺลนฺตํ ปจฺจูเส. ปภาตฺยสฺมึ โลโกติ ปภาตํ. ตถา วิภาตํ. อุส รุชายํ, ปจฺจูสติ วินาเสติ ติมิรนฺติ ปจฺจูโส. กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อเนน สงฺขฺยาทโยติ กลฺลํ. อโหมุขํ, อูโสติปิ ปจฺจูสสฺส นามานิ.
ทฺวยํ ปโทเส. โทสาย รตฺติยา อารมฺโภ อภิโทโส. โทสาย รตฺติยา ปารมฺโภ ปโทโส. อภิธานโต ปาสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานรสฺโส จ, อถ วา อภิทุสฺสนฺติ ปทุสฺสนฺติ จ ยตฺถ สพฺพกมฺมานิ อภิโทโส ปโทโส จ.
ติกํ สายนฺเห. สายติ ทินํ อวสายตีติ สาโย, สายนฺโต วา ทินนฺตํ กโรนฺโต อยตีติ สาโย, ปุนฺนปุํสเก. สมฺมาฌายนฺติ ตํ สฺฌา, (‘‘พฺรหฺมุโน ตนุ ปิตา โลกสฺส ชเนตฺตี’’ติ หิ อาคโม นิกายนฺตริกานํ.) ¶ [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ อธิโก วิย ทิสฺสติ] ทินานํ อจฺจโย อติกฺกโม, อวสานํ วา ทินจฺจโย. ทินนฺโตติปิ ตสฺเสว นามํ.
ปุพฺพณฺหาปรณฺหมชฺฌนฺหวเสน ติวิธา สฺฌา [อมร ๔.๓]. ปุพฺพฺจ ตํ อหฺจาติ ปุพฺพณฺหํ. อปรฺจ ตํ มชฺฌฺจ ตํ อหฺเจติ อปรณฺหํ มชฺฌนฺหํ. สพฺพตฺราวยเว สมุทาโยปจารโต อหสฺเสกเทเส อหสทฺโทติ กมฺมธารโย, ตาสํ ติสฺสนฺนํ สฺฌานํ สมาหาโรติ สฺฌมิตฺยุจฺจเต. สมาหรณํ สมาหาโร, เอกีภาโว, โส จ ภินฺนกาลานํ น ภวตีติ พุทฺธิยา สมกาลคฺคหณโต เอกกาลตฺตา ตสฺมึ อภิเธยฺเย ทิคุสมาโส, ตถา หิ สมาหาโร สมูโห ตํสมฺพนฺเธ ฉฏฺิยาเยว ภวิตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อาจริโย น อฺปทตฺถสมาโส อยนฺติ อาการสฺสาปฺปธาเน รสฺสตฺตนฺติ สฺฌํ. สมาหาโร ภาโว ตสฺเสกตฺตา เอกวจนํ, กมฺมวจเน ตุ สมาหาเร ติสฺโส สฺฌา สมาหฏาติ ปมนฺตานํ สมาเส สปทตฺถปาธานฺยา พหุวจนํ, รสฺสาภาโว จ.
๖๙. ปฺจกํ รตฺติยํ. นิสติ ตนุํ กโรติ สพฺพพฺยาปารํ นิสา. รชฺชนฺติ ราคิโน อตฺร รชนี, ยุ, อี. ราติ คณฺหาติ อพฺยาปารนฺติ รตฺติ,ติ, รชฺชนฺติ วา เอตฺถ รตฺติ. ปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามวเสน ตโย ยามา ปหารา ยสฺสา ติยามา. สํวุโณติ ทินํ สํวรี. นิสีถินี, ขณทา, ขปา, วิภาวรี, ตมสฺสินี, ยามินี, ตมีอิจฺจาทีนิปิ รตฺติยา นามานิ.
จนฺทิกายุตฺตา ¶ จนฺทปฺปภาย ยุตฺตา รตฺติ ชุณฺหา นาม, ชุณฺหาโยคโต ชุณฺหา. ตโม อุสฺสนฺโน ยสฺสํ สา ตมุสฺสนฺนา รตฺติ ติมิสิกา นาม, ติมิสํ อุสฺสนฺนํ เอตฺถาติ ติมิสิกา, อุปธาย อิตฺตฺจ.
๗๐. ติกํ อฑฺฒรตฺติยํ. มชฺฌิมารตฺติ กมฺมภูตา ‘‘นิสีโถ, อฑฺฒรตฺโต, มหานิสา’’ติ จ วุจฺจติ. นิสฺสเต สยเต อสฺมึ นิสีโถ. อฑฺฒฺจ ตํ รตฺติ จาติ อฑฺฒรตฺโต, รตฺเตกเทเส รตฺติสทฺโท, รตฺติยา อฑฺฒนฺติ วา อฑฺฒรตฺโต. มหตี จ สา นิสา จาติ มหานิสา.
จตุกฺกํ อนฺธกาเร. อนฺธํ หตํ ทิฏฺสตฺติกํ โลกํ กโรตีติ อนฺธกาโร. ตมตีติ ตโม, อถ วา ตมนฺติ อากงฺขนฺติ รตึ โลกา เอตฺถ ตโม, ตมุ อากงฺขายํ, ตมสทฺโท อนิตฺถี, ตํสหจรณโต อนฺธกาโรปิ. ติมิสํ อิโส, อถ วา ติมุ เตมเน, ติมนฺติ เอตฺถ ราเคนาติ ติมิสํ. ติมิรํ, ปุพฺเพว อิรปจฺจโย.
๗๑. จตุทฺทสนฺนํ รตฺตีนํ ปูรณี จตุทฺทสีสงฺขาโต กาฬปกฺโข จ เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ จ เมฆปฏลฺจ อฑฺฒรตฺติ จ เอเตหิ จตูหิ สมนฺนาคโต ตโม จตุรงฺคตมํ นาม.
๗๒. อนฺธฺจ ตํ ตมฺจาติ อนฺธตมํ, ยํ โลกํ อนฺธการํ กโรติ. อยํ อนฺธตมสทฺโท ฆนตเม พาฬฺหตเม วตฺตติ.
ทฺวยํ ¶ ปหาเร. ปหรียเต เภริยาทิ อตฺราติ ปหาโร, ปุเม สฺายํ อปจฺจโย. ยา ปาปุเณ โม, อุปยเมติ วา อโห รตฺติ จาเนน ยาโม, ยมิโต โณ. ปหาโร เอว ยาโม อิติ สฺิโต ยามสฺิโต.
ทุติยา ติถิ ปาฏิปโท นาม. ปฏิปชฺชเต จนฺโท ขยํ, อุทยํ วา ยสฺสํ ปาฏิปโท. ตติยาที ติถิเยว, น ปาฏิปโท. ตโนตีติ ติถิ, อถ วา ตา ปาลเน อิถิ. ติถิสทฺโท ทฺวีสุ.
๗๓. ทฺวยํ ปนฺนรสิยํ, ปนฺนรสนฺนํ ติถีนํ ปูรณี ปนฺนรสี, ปณฺณรสีติปิ ปาโ อตฺถิ. ทฺวยํ ปุณฺณมายํ ติถิยํ. มิยฺยเต ติถีนํ ขโย วุฑฺฒิ จาเนน มาโส, จนฺโท, ปุณฺโณ จ โส มาโส จาติ ปุณฺณมาโส, ตสฺสายํ ติถิ, ปุณฺณมาโส ยสฺสมตฺถีติ วา ปุณฺณมาสี. ปุณฺโณ มา จนฺโท ยตฺถ, ปุณฺณมสฺสายํ วา ติถิ ปุณฺณมา, ‘‘ปุณฺณิมา’’ติ ปาเ ปน สติ จนฺทสฺส ปุณฺณภาโว ปุณฺโณ, เตน นิพฺพตฺตา ภาวปจฺจยนฺตา เตน นิพฺพตฺเต อิโม ทิสฺสติ, โลกาสยตฺตา ลิงฺคสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, สา ปุณฺณมา เอกกลาหีเน จนฺเท สติ อนุมติ นาม, อนุมฺนฺเต อนุคจฺฉนฺเต เทวตาปิตูหิ สห ยสฺสํ สา อนุมติ. ปุณฺเณ ปน จนฺเท สา ปุณฺณมา รากา นาม, ราติ ทสฺสนาวกาสํ รากา, โก [กลาหีเน สา’นุมติ ปุณฺเณ รากา นิสากเร (อมร ๔.๘)].
อปรา กาฬปกฺขสมฺภูตาปนฺนรสี ปน อมาวสี, อมาวาสีติปิ อุจฺจเต. อมา สห วสนฺติ รวิจนฺทา ยสฺสํ อมาวสี, อมาวาสี จ ทีฆํ กตฺวา, อมาสทฺโท สหตฺโถ อพฺยยํ. ทสฺโส [ทสฺสลา (ก.), ทิสฺสนฺเต รวิจนฺทา อตฺร, ‘‘คณเกหี’’ติ ฆ (จินฺตามณิฏีกา)], สูริยินฺทุสงฺคโมติ ตสฺสาเยว นามานิ.
๗๔. สฏฺิฆฏิกาหิ ¶ ลกฺขิโต กาโล อโหรตฺโต นาม. ฆเฏนฺติ อโหรตฺติโยติ ฆฏิกา. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺโต, ปุเม. อทิคุตฺเตปิ อโหรตฺตนฺติ นปุํสเกปิ. เต ปฺจทส อโหรตฺตา ปกฺโข นาม. ปจนฺติ ปริณมนฺติ ภูตานฺยเนเนติ ปกฺโข. ปุพฺพาปรภูตา เต จ ปกฺขา ยถากฺกมํ สุกฺกกาฬา สุกฺกปกฺขกาฬปกฺขา นาม. โชติสตฺถกฺกเมน สุกฺกปกฺโข ปุพฺพสฺิโต, กณฺหปกฺโข อปรสฺิโต. ตโต เอว มาสวิเสเส โลเก สกปรปกฺโขติ [โลเกปฺยปรปกฺโขติ (ก.)] รูฬฺหี. สุจ โสเก, สุกฺโก, โสจนฺติ เอตฺถ อนฺธการาภิลาสิโนติ กตฺวา, สูเจติ ปกาเสตีติ วา สุกฺโก. กิรติ สุกฺกนฺติ กาโร, โณ, โสว กาโฬ, เกน วา โชตินา อรติ เอตฺถ กาโร, โสว กาโฬ. เต ทุเว สุกฺกกาฬปกฺขา สมุทิตา มาโส นาม. มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิโณ.
๗๕-๗๖. สาทฺธปชฺเชน ทฺวาทสมาสานํ นามานิ. จิตฺตาย ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตาย ยุตฺโต, อุปลกฺขิโต วา มาโส จิตฺโต ¶ , สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ, เอวํ สพฺพตฺร. ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตตํตํนกฺขตฺตนามวเสน ทฺวาทสนฺนํ มาสานํ นามานิ เวทิตพฺพานิ. จิตฺตมาสาทโย ผคฺคุนมาสปริยนฺตา ทฺวาทส โกฏฺาสา กเมน มาสาติ เยฺยา. ปสตฺถตมตฺตา เชฏฺา, ตํโยคา เชฏฺโ. อสยฺโห รวิ อตฺเรติ อาสาฬฺโห. ยสฺส โฬ, สวนฺตฺยสฺมึ สาวโณ, ยุ. ผลนฺตฺยตฺร ผคฺคุโน, ยุ, ลสฺส โค, อสฺส อุ. กตฺติกมาโส ปจฺฉิมกตฺติโก นาม. อสฺสยุชมาโส ปุพฺพกตฺติโก นาม.
๗๗. ทฺวยํ สาวณมาเส. อนฺโตวีถิโต พหิ นิกฺขมติ สูริโย เอตฺถ, อธิกรเณ อนีโย. ทฺวยํ จิตฺตมาเส. นานาปุปฺผผลวิจิตฺตตาย โลกานํ รมฺมํ กโรติ, รมนฺติ วา เอตฺถาติ รมฺมโก.
๗๘. กตฺติกกาฬปกฺขโต ปจฺฉิมกตฺติกโต ปฏฺาย จตุโร จตุโร มาสา กมา กมโต เหมนฺตคิมฺหานวสฺสานสฺิตา อุตุโย นาม โหนฺติ. หิมานิ เอตฺถ สนฺติ เหโม, โส เอว เหมนฺโต, ‘‘สุตฺตนฺโต วนนฺโต’’ติ ยถา, หิโนติ วา หานึ คจฺฉติ สพฺพเมตฺถาติ เหมนฺโต, อนฺตปจฺจโย, มาคโม จ. คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺหาโน, มาโน, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จ. วสฺสติ เอตฺถ วสฺสาโนยุ. อุตุโย ทฺวีสูติ ปจฺจาสตฺยา อุตุสทฺโท เอว ทฺวีสุ, น เหมนฺตาทโย, อมรโกเส ปน อุตุสทฺโท ปุเม วุตฺโต [อมร ๔.๒๐].
๗๙. อฺถาปิ ¶ อุตุเภทํ ทสฺเสตุํ อริยสามฺมาห ‘‘เหมนฺโต’’อิจฺจาทิ. วา อถ วา วุตฺตานุสาเรน อุตุตฺตยปเภเท วุตฺตวจนสฺสานุสาเรน. อิทํ ปน ‘‘กตฺติกกาฬปกฺขโต’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา กตฺติกกาฬปกฺขโต ปภุติ ทฺเว ทฺเว มาสา กมา กมโต เหมนฺโต, สิสิโร, วสนฺโต, คิมฺโห, วสฺสาโน, สรโท อุตูติ ฉ อุตู ภวนฺติ, ปุนปฺปุนํ เอตีติ กตฺวา, ตุ, อิสฺส อุ. สิสิรํ สีตลํ, ตํโยคา สิสิรํ, วาวิธานโต น วุทฺธิ, มกาโร ปทสนฺธิกโร. วส กนฺติยํ. วสียเตติ วสนฺโต. ปุปฺผธนุตฺตา [ปุปฺผวนฺตตฺตา (ก.)] วา วสติ กาโม เอตฺถ วสนฺโต. สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โท. สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โท.
๘๐-๘๑. ติกํ คิมฺเห. อุสติ ทหตีติ อุณฺโห, ณฺโห, สโลโป จ. นิทหนฺเต ยสฺมินฺติ นิทาโฆ, หสฺส โฆ. คิรติ ¶ ปีฬยตีติ คิมฺโห, โม, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จ. ติกํ วสฺสาโนตุมฺหิ. วสฺสติ ปวสฺสติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสาโน, ปาวุโส จ. อสฺส อุ, สํโยคโลโป จ.
วสฺสานาทิเกหิ ตีหิ อุตูหิ ทกฺขิณายนํ สูริยสฺส ทกฺขิณทิสาคมนํ ภวติ, อฺเหิ ตีหิ สิสิรวสนฺตคิมฺเหหิ อุตฺตรายนํ อุตฺตรทิสาคมนํ ภวติ. อิ คติยํ, ภาเว ยุ, อยนํ. ปุสฺสสงฺกนฺติมารพฺภ อาสาฬฺหํ ยาว อาทิจฺจสฺส อุตฺตรา คติ อุตฺตรายนํ. อาสาฬฺหสงฺกนฺติมารพฺภ ปุสฺสํ ยาว ทกฺขิณา คติ ทกฺขิณายนํ. วสฺโสยนทฺวยนฺติ อิทํ อยนทฺวยํ สมฺปิณฺฑิตํ วสฺโส นาม. วสฺสนฺติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสกาเลน วา อุปลกฺขิโต วสฺโส, ‘‘จิตฺโต, จกฺขุทสก’’นฺติ ยถา.
ปชฺชทฺธํ วสฺเส. สํวสติ เอตฺถ สํวจฺฉโร, ฉโร, สสฺส โจ, ‘‘วจฺฉโร’’ติปิ ตสฺเสว นามํ. นตฺถิ อิตฺถิลิงฺคตฺตเมเตสุ อนิตฺถี. ปจฺจาสตฺยา สรโทปิ ตํปจฺจาสตฺยา หายโนปิ. สรทกาเลน ลกฺขิโต สรโท, ยถา ‘‘โสตทสกํ, เวสาโข’’ติ. ชหาติ ภาเวติ หายโน, ปทตฺเถ วา ชหนฺโต อยตีติ หายโน. สมยติ วิกลยติ ภาเวติ สมา, สม เวกลฺเย. ‘‘สมา วสฺเส ถีลิงฺโค ตุ, สมํ สพฺพสมาเนสู’’ติ รุทฺโท.
สพฺพสตฺตานํ สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปฏิปทตฺตา (ก.)] สพฺพโวหารกุสลตฺถํ กาลาธิการตฺตา ปรสมเย กถิตํ เทวานํ วสฺสปฺปมาณมฺปิ อิธาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. ตถา หิ มนุสฺสานํ มาเสน ปิตูนํ อโหรตฺโต, เอวํ มนุสฺสานํ วสฺเสน เทวานํ อโหรตฺโต, ตตฺโรตฺตรายนํ เทวานํ ทินํ, รตฺติ ปน ทกฺขิณายนํ, เทวตานํ สฏฺฺยาธิกาโหรตฺติสตตฺตเยน วสฺเสน ทฺวาทสวสฺสสหสฺสานิ เทวานํ ยุคํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอสา ¶ ทฺวาทสสหสฺสี, ยุคาขฺยา ปริกิตฺติตา;
เอตํ สหสฺสคุณิตํ, อโห พฺรหฺมมุทาหฏ’’นฺติ [‘‘เวททีปกคนฺเถ’’ติ นิสฺสเย].
ตฺจ นรานํ จตุยุคํ ทิพฺพสหสฺสทฺวเยน พฺรหฺมุโน ทฺเว ทิเวติ. กต, เตตา, ทฺวาปร, กลิวเสน จตุยุคํ. ตตฺร กตยุคสฺส มนุสฺสสงฺขฺยาย ปมาณํ อฏฺวีสติสหสฺสาธิกานิ สตฺตรสวสฺสลกฺขานิ, เตตาย ฉนฺนวุติสหสฺสาธิกานิ ทฺวาทสวสฺสลกฺขานิ, ทฺวาปรสฺส จตุสฏฺิสหสฺสาธิกานิ อฏฺวสฺสลกฺขานิ, กลิสฺส พาตฺตึสสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วสฺสลกฺขานิ. วุตฺตฺจ –
‘‘สฺุํ สฺุํ ขํ นาคา, กรมุนิสสิโน;
มาน’มาโท ยุคสฺส, เตตาย ขํขํสฺุํ.
รสนวสูริยา, วสฺสสงฺขฺยา ปสิทฺธา;
สฺุํ สฺุํ ขํ เวทา, รสภุชคมิติ.
ทฺวาปเร วสฺสสงฺขฺยา, สฺุากาสํขํเนตฺต-;
คุณชลนิธโย, วสฺสสงฺขฺยา กลิสฺเส’’ติ.
ปิณฺโฑ เจส วีสติวสฺสสหสฺสาธิกานิ เตจตฺตาลีสวสฺสลกฺขานิ. วุตฺตฺจ ‘‘ขากาสสฺุมฺพรทนฺตสาครา จตุยุคานํ ปริมาณสงฺคโห’’ติ. พฺรหฺมุโน อโหรตฺเตน นรานํ ทฺเว กปฺปา.
ตตฺร อฏฺ นาคา, ทฺเว กรา, สตฺต มุนโย, เอโก สสี, ฉ รสา, ทฺวาทส สูริยา, จตฺตาโร เวทา ชลนิธโย จ. ทฺเว เนตฺตานิ, ตโย คุณา, พาตฺตึส ทนฺตา, สงฺขฺยาย ปสิทฺเธเหเตหิ สงฺขฺยา คเหตพฺพา. ขากาสมฺพรสทฺทา สฺุปริยายา. สฺฺุจ คณิเต พินฺทุนา สงฺคหิตํ. สพฺพฺเจตํ ปฏิยุคํ ปฏิโลเมน ปตฺถารเย. ตตฺร กตยุคสฺส ปตฺถาโร ยถา – ๑๗๒๘๐๐๐. เตตาย ยถา – ๑๒๙๖๐๐๐ ¶ . ทฺวาปรสฺส ยถา – ๘๖๔๐๐๐. กลิสฺส ยถา – ๔๓๒๐๐๐. จตุยุคปิณฺฑสฺส จ ยถา – ๔๓๒๐๐๐๐. ยุคานํ ปฏิปตฺถารฺจ ปิณฺฑสฺส จ ยถากฺกมํ อนฺติมํ พินฺทุมาทาย ปฏิโลเมน คณเย. ตํ ยถา –
‘‘เอกํ ทส สตฺเจว, สหสฺส’มยุตํ ตถา;
ลกฺขฺจ นิยุตฺเจว, กมา ทสคุโณตฺตร’’นฺติ.
ตตฺร ทสสหสฺสานิ อยุตํ. ทสลกฺขานิ นิยุตํ. ตฺจ กลิทฺวาปเรสุ นตฺถีติ ลกฺขปริยนฺตเมว ตตฺร คณเย, ตเทวํ ยุคานํ, ตํปิณฺฑสฺส จ องฺกโต ปุพฺพวุตฺตา วสฺสสงฺขฺยา สฺาตา ภวตีติ.
ตตฺร พฺรหฺมุโน ทินํ นรานํ อุทยกปฺโป, รตฺติ ปน ขยกปฺโป. เอกสฺมิฺจ พฺรหฺมทิเน มนุสฺิตา จตุทฺทส พฺรหฺมสุตา ภวนฺติ. ตตฺเรกสฺส มนฺวนฺตรสฺส เอกสตฺตติทิพฺพยุคานิ ปมาณํ, ตฺจ มานุสํ จตุทฺทสภิ อุตฺตรํ [จตุราสีติอุตฺตรํ (?)] ยุคสตทฺวยํ. ตเทวํ จตุทฺทสภิ มนฺวนฺตเรหิ จตุนวุตฺยุตฺตรานิ นวทิพฺพยุคสตานิ ภวนฺติ. มานุสํ ตุ จตุวีสติยุคสหสฺสจตุกฺกํ. เอสฺจ [ฉสตฺตตฺยาธิกนวตึสยุคสตํ (?)] มนฺวนฺตรานํ อฏฺวีสสหสฺสาธิกสตฺตรสมานุสวสฺสลกฺขสงฺขฺยา วา กตยุคปฺปมาณกา ปฺจ สนฺธโย ภวนฺติ. เตน วุตฺตํ สูริยสิทฺธนฺเต [๑.๑๘-๑๙] –
‘‘ยุคานํ สตฺตติ เสกา, มนฺวนฺตร’มิโห’จฺจเต;
กตสฺส สงฺขฺยา ตสฺสนฺเต, สนฺธิ วุตฺโต ชลปฺลโว.
สสนฺธโย เต มนโว, กปฺเป เยฺยา จตุทฺทส;
กตปฺปมาณา กปฺปาโท, สนฺธี ปฺจทสฏฺิตา’’ติ.
กตยุคสฺส จ ปาเทน กลิโน ปมาณํ, ปาททฺวเยน ทฺวาปรสฺส, ปาทตฺตเยน เตตาย. จตุยุคฺเจตํ จกฺกมิว ภมตีติ ปฺจทสหิ สนฺธีหิ นรานํ ยุคานิ จตุวีสติ ภวนฺติ. เทวานํ ¶ ตุ ยุคจกฺกํ. เอตานิ จ สสนฺธิจตุทฺทสมนฺวนฺตรานฺเยกโตปิ ปิณฺฑิตานิ เทวานํ ยุคสหสฺสํ ภวติ, นรานํ จตุยุคสหสฺสํ, ตฺจ พฺรหฺมุโน ทินเมกํ. อฺโ มนุ อสฺมึ มนฺวนฺตรํ, พฺรหฺมสุตา เอว มนโว.
๘๒. ปฺจกํ ขยกปฺเป. กปฺปเต ชคตี วินสฺสเตติ กปฺโป. ขยนฺติ เอตฺถ ขโย. กปฺโป จ ขโย จาติ กปฺปกฺขยา. สํวตฺตเต อุปรมเต, วินสฺสเต วา ชคตี อสฺมินฺติ สํวฏฺโฏ. จตุยุคานมนฺเต ชาโต ยุคนฺโต. ปลียเต ขียเต ยตฺถ โลโกติ ปลโย, ปุเม, สฺายํ โณ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘กปฺปกฺขโย ตู’’ติ ปาํ วตฺวา ทฺวินฺนเมกาภิธานตฺตํ กปฺเปนฺติ, ตํ อมรโกเสน จ ตฏฺฏีกาย จ น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘สํวฏฺโฏ, ปลโย, กปฺโป, ขโย, กปฺปนฺตมิจฺจปี’’ติ [อมร ๔.๒๒] จ ‘‘ปฺจกํ ขยกปฺเป’’ติ จ.
ทฺวยํ กาฬกณฺณิยํ. นินฺทิตพฺพตฺตา น ลกฺขียเตติ อลกฺขี. อตฺตโน นิสฺสยํ กาฬวณฺณสทิสํ กโรติ อปฺปกาสกตฺตาติ กาฬกณฺณี, กรโต โณ, รสฺส โณ, อี จ. ทฺวยํ สิริยํ. ปสํสิตพฺพตฺตา ลกฺขียเตติ ลกฺขี. กตปฺุเหิ เสวียเต, เต วา เสวตีติ สิรี, โร, อี จ.
๘๓. ทฺวยํ ทานวานํ มาตริ. ทา อวขณฺฑเน, ทายตีติ ทนุ. ทฺวยํ เทวานํ มาตริ. ทิตีติ อสุรานเมว เวมาติกา มาตา, ตสฺสา ปฏิปกฺขภาเวน อทิติ.
๘๔. อาคุนฺตํ ¶ ปาเป. ปานฺติ รกฺขนฺติ อตฺตานมสฺมาติ ปาปํ, ปการวณฺณาคโม, ทุคฺคตึ ปาปนโต วา ปาปํ. กิลฺยเต สิถิลี กริยฺยเต เยเนติ กิพฺพิสํ, ลสฺส โว, อิโส จ, กโรติ อนิฏฺผลนฺติ วา กิพฺพิสํ, อิพฺพิโส. วิรูเปน คจฺฉตีติ เวรํ. น หนฺติ ธฺนฺติ อฆํ, หนสฺส โฆ, สาธูหิ อคนฺตพฺพตฺตา วา อฆํ, หน คติยํ. กุจฺฉิตํ จริตํ ทุจฺจริตํ. ทุ นินฺทิตํ กรณมสฺส ทุกฺกฏํ. น ปุนาตีติ อปฺุํ. กุสลานํ ปฏิปกฺขํ อกุสลํ. กํ สุขํ หนตีติ กณฺหํ, วณฺณวิปริยโย. กลฺยเต อเนน กลุสํ, อุโส, กํ วา สุขํ ลุนนฺโต เสตีติ กลุสํ. ทุ นินฺทิตํ อิตํ คมนมสฺส ทุริตํ. อคนฺตพฺพํ คจฺฉติ เอเตนาติ อาคุ, อา ปีฬยํ คจฺฉตีติ วา อาคุ, ‘‘อา ตุ โกธมุทาฏฺฏีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํ.
๘๕-๘๖. ฉกฺกํ ธมฺเม. กุจฺฉิเตนากาเรน สนฺตาเน เสนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. สุขํ กโรติ, โสภนํ วา กรณมสฺส สุกตํ. สุขํ กโรตีติ สุกฺกํ. ปุนาตีติ ปฺุํ. ธรติ สพฺพนฺติ ธมฺมํ. อปเร ปนิทํ ‘‘ปฺุธมฺม’’มิตฺเยกปทํ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน [อมร ๔.๒๔] วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํ. สุนฺทรํ จรณมสฺส สุจริตํ.
ติกํ ¶ ทิฏฺธมฺมิเก. ทิฏฺธมฺโม นาม ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิพฺพตฺตํ ทิฏฺธมฺมิกํ. อิหโลเก ชาตํ อิหโลกิกํ. สนฺทิฏฺเ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว ชาตํ สนฺทิฏฺิกํ. ทฺวยํ สมฺปรายิเก. ตํ วจนตฺถโต สุวิฺเยฺยํ.
ทฺวยํ ตกฺกาเล. ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ, นาสนฺนกาลาทีสูติ ตกฺกาลํ. ตทา ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ ตทาตฺวํ, ตฺวํ, ตทาตฺตนฺติปิ ปาโ. ทฺวยํ อายติกาเล. อุตฺตรกาโล ปจฺฉิโม กาโล. อาคมิสฺสตีติ อายติ, อาปุพฺโพ อิ คติมฺหิ. เอตฺถ จ ยํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ทูรมาสนฺนํ วา, ตํ ทิฏฺธมฺมิกํ. ยํ ปน อิมสฺมึ อตฺตภาเว วา สมฺปราเย วา ทูรตรํ, ตํ อายติ.
๘๗-๘๘. ปโมทนฺตํ ปาโมชฺเช. หสติ เยนาติ หาโส. อตฺตา มโน ยสฺส อตฺตมโน. ทุฏฺสฺส หิ มโน อตฺตา นาม น โหติ, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, ปาโมชฺชํ. ปีเณติ ตปฺเปตีติ ปีติ. วินฺทติ สุขํ เอตายาติ วิตฺติ. ตุสฺสนฺติ เอตายาติ ตุฏฺิ, ตํสหจรณโต วิตฺติ, ตํสหจรณโต ปีติ จ นาริยํ, อตฺตมนตา ปน นิทฺเทสโต รูปเภโท. อา ภุโส นนฺทยตีติ อานนฺโท. มุท หาเส, ปมุโท, อาโมโทปิ. สนฺตุสฺสนํ สนฺโตโส ¶ . นนฺทนํ นนฺทิ. สมฺมโท สมฺมทาปิ [สมฺมุโท, สมฺมโทปิ (?)], อุการสฺส อ. ปโมทิตสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว ปาโมชฺชํ.
ติกํ สุเข. สุฏฺุ ขณตีติ สุขํ, กฺวิ. สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาตํ. ผสฺสติ สิเนหตีติ ผาสุ, ผุสติ วา พาธติ ทุกฺขนฺติ ผาสุ. สตฺตกํ กลฺยาเณ. ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺทตีติ ภทฺทํ. ปสตฺถตรตฺตา เสยฺโย. โสภตีติ โสภํ. ขี ขเย, เขเปติ อสุขํ เขมํ, โม. กลฺยํ นิโรคํ อณติ คจฺฉติ, กลฺยํ วา หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาณํ, กมฺมนิ โณ [กมฺมนิ อุปปเท ณปจฺจโยติ อธิปฺปาโย]. มงฺค คตฺยตฺโถ, มงฺคติ ธฺํ มงฺคลํ, อโล. สเมติ ทุกฺขนฺติ สิวํ, โว.
๘๙. ฉกฺกํ ทุกฺเข. ทุกฺกรํ ขมนเมตฺถ ทุกฺขํ. กส คมเน, กสติ อปฺุนฺติ กสิรํ, อิโร, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ วา กสิรํ. กิร วิกฺขิปเน, กิรติ สุขนฺติ กิจฺฉํ, กตา วา ปฺุกรณิจฺฉา เยนาติ กิจฺฉํ, ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา’’ติ หิ วุตฺตํ. นตฺถิ อธิคมนตฺถํ อีหา เอตฺถาติ นีโฆ, หสฺส โฆ, อถ วา นิหนฺตฺยปฺุํ หึสติ คจฺฉตีติ วา นีโฆ, ปฺุํ วา น หนฺติ น คจฺฉตีติ นีโฆ. วิรูปมสติ เยนาติ พฺยสนํ, วิสิฏฺํ วา อสติ เขเปตีติ พฺยสนํ. น หนฺติ ธฺนฺติ อฆํ. เอเต ปาปาทโย คุเณ ยถาวุตฺตลิงฺคา. ปาปปฺุานิ สุขาทิ จ อากิจฺฉํ กิจฺฉนฺตํ คุณโยคโต ทพฺเพ วิเสสฺเย วตฺตมานานิ ตีสุ. ยถา –
ปาปา อุตุมตี กฺา, ปาโป ราชาปฺยรกฺขโก;
ปาปํ พฺยาธกุลํ หึสํ, ปาโป วิปฺโป จ เสวโก;
ปฺุํ ติตฺถมิทํ ปฺุา, นที ปฺุโ’ย’มสฺสโม.
สุขํ ¶ กามิกุลํ ทพฺพํ [สพฺพํ (?)], สุโข วาโส สหา’มฺพยา [สหานฺวโย (ก.)];
สุขา ยุวติ’ริจฺฉนฺตี, สุขา เว มฆวคฺคหา [สุขา ยุวติกา คหา (ก.)].
ยทา ตุ สกตฺถปฺปธานํ สุขาทิกเมว วิเสสฺยตฺเตน วตฺตุมิจฺฉเต, น ตุ ทพฺพํ (ปุพฺพมิว วิเสสนํ,) [( ) จินฺตามณิฏีกายํ น ทิสฺสติ] ตทา รูปเภโทตฺตเมว ลิงฺคํ. ยถา –
‘‘ทาลิทฺเทปิ [วลิตฺเตปิ (ก.)] ธนิตฺเตปิ, วโส ปริชโน สุขํ;
สุขํ สชฺชนวาโส จ, สุขํ สนฺติ อนุตฺตรา’’ติ.
นนุ ‘‘ทุกฺกโฏยํ พฺยาปาโร, สุกตํ กมฺมํ, กลุโสยํ เม พฺยาปาโร’’ติ อฺเสมฺปิ ตีสุ วุตฺติ อตฺเถเวติ กึ ปาปปฺุานเมว คหณํ ภวตีติ? วุจฺจเต – ‘‘ทุฏฺุ กโต ทุกฺกโฏ, สุฏฺุ กตํ สุกต’’มิจฺเจวํ กฺริยานิพนฺธนาปิ ตีสุ วุตฺติ สมฺภวติ, นาวสฺสํ คุณนิพนฺธนา เอว. กลุสสฺสปิ ยทา สิฏฺปโยเคสุ วิเสสฺยวุตฺติ ติลิงฺคตา อุปลพฺภเต, ตทา ปาปคฺคหณ’มตฺถปฺปธานํ พฺยาขฺยาตพฺพํ.
๙๐. ปฺจกํ สุภาสุภกมฺมมตฺเต. อิฏฺานิฏฺวิปากภาโค ยตฺถ อตฺถีติ ภาคฺยํ. สุภาสุภผลํ เนตีติ นิยติ,ติ. สุภาสุภผลํ ภาเชตีติ ภาโค. อิฏฺานิฏฺวิภาคภาโคธียติ เอตฺถาติ ภาคเธยฺยํ. สุภาสุภผลํ วิทธาตีติ วิธิ. อโย, สุภาวโห, เทวํ, ทิฏฺํอิจฺจาทีนิปิ สุภาสุภกมฺมมตฺตสฺส นามานิ. ปฺจกํ ชาติยํ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปตฺติ, นิปฺปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, ปท คติยํ, นิปุพฺโพ,ติ, ปสฺส โพ. ชนนํ ชาติ. ชนียเต ชนนํ. อุทฺธํ ภวนํ อุพฺภโว.
๙๑. ปชฺชํ ¶ เหตุมฺหิ. อตฺตโน ผลํ นิมินาตีติ นิมิตฺตํ, มา ปริมาเณ, นิปุพฺโพ. กโรติ ผลนฺติ การณํ. ติฏฺติ ผลเมตฺถาติ านํ. ปชฺชติ นิปชฺชติ ผลเมเตนาติ ปทํ, วิเสเสน ชายเตติ พีชํ, รสฺสสฺส ทีฆตา. นิสฺเสเสน อตฺตโน ผลํ พนฺธติ ปวตฺเตตีติ นิพนฺธนํ. นิทียเต นิจฺฉียเต อเนเนติ นิทานํ, ยุ, นิททาติ ผลนฺติ วา นิทานํ. ปภวติ ผลเมตสฺมาติ ปภโว, หิโนติ คจฺฉติ ปริณมติ การิยรูปตนฺติ เหตุ, ตุ, หิโนติ วา ปติฏฺาติ ผลเมตฺถาติ เหตุ, หิ ปติฏฺายํ. สมฺภวติ เยน ผลนฺติ สมฺภโว. สิโนติ ผลํ พนฺธตีติ เสตุ. ปฏิจฺจ ผลเมตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย.
๙๒. ยํ การณํ สมาสนฺนํ อาสนฺนตรํ ผเลน, ตํ ปทฏฺานนฺติ มตํ. ปทานํ เหตูนํ านํ ปทฏฺานํ, ยถา ‘‘ราชราชา’’ติ. ติวิธํ การณํ อุปาทานการณํ สหการีการณํ การณการณนฺติ. ยถา พีชํ องฺกุรสฺส อุปาทานการณสงฺขาตํ ปทฏฺานํ, ภูมิชลาทิ สหการีการณํ, ‘‘กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)] การณํ ชโร, ตสฺส การณํ กโผ’’ติ กโผ การณการณํ กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)].
ติกํ ¶ สรีราธิปติเทเว. ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ชีโว. ปูเรติ นิสฺสยสฺสาภิลาสนฺติ ปุริโส, อิโส. อตนฺติ สตตํ คจฺฉนฺติ สตฺตา เยนาติ อตฺตา. ทฺวยํ สตฺตรโชตโมสามฺยาวตฺถายํ. ปธียนฺเต ปลียนฺเต อตฺร คุณา สตฺตรโชตโม รูปาติ ปธานํ, ยุ. ปกโรติ ปุริโสปโภคตฺถํ สทฺทาทิการิยนฺติ ปกติ,ติ. โมหราคโทสานํ ยถาสงฺขฺยํ สตฺตรโชตมานีติ สฺา. สโต ภาโว สตฺตํ, ิติปรตา. รชฺชนฺตฺยตฺราติ รโช, สฏฺิปรตา. ตมนฺตฺยตฺราติ ตโม, ปลยปรตา.
๙๓. ปชฺเชน ปาณิโน นามานิ. ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ปาโณ, โส ยสฺสตฺถิ, โส ปาโณ. สรีรสงฺขาโต กาโย ยสฺสตฺถิ, โส สรีรี. กมฺเมน ภวตีติ ภูตํ, นปุํสเก, ปุเมวาติ วาสทฺทตฺโถ. รูปาทีสุ สฺชตีติ สตฺโต, นิจฺฉนฺทราคาปิ รูฬฺหิยา สตฺตาติ วุจฺจนฺติ. เทโห กาโย ยสฺสตฺถีติ เทหี. ปูเรตีติ ปูติ, ปูติสงฺขาตํ อาหารํ คิลติ อทตีติ ปุคฺคโล, ติสฺส โลโป, สตฺตานํ อายุํ ปูเรนฺโต คจฺฉตีติ ปุคฺโค, ตํ ลาติ ภกฺขตีติ ปุคฺคโล. ชีวนฺติ เยนาติ ชีวํ, ตมสฺสตฺถีติ ชีโว. ยถาวุตฺตตฺโถ ปาโณ ยสฺสตฺถีติ ปาณี. ปกาเรน ชาตตฺตา ปชา. ชายตีติ ชนฺตุ, ตุ. กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโน. ลุชฺชตีติ โลโก, ลุช วินาเส, ชสฺส โก. ยถา ปุริมกา สตฺตา ชาติชรามรณํ คจฺฉนฺติ, ตถา อยมฺปิ คจฺฉตีติ ตถาคโต.
๙๔. รูปาทโย ¶ ฉ จกฺขาทิคยฺหา ธมฺมา ‘‘โคจรา’’ติ ‘‘อาลมฺพา’’ติ ‘‘วิสยา’’ติ ‘‘อารมฺมณานี’’ติ ‘‘อาลมฺพณานี’’ติ จ วุจฺจนฺเต. รูปยติ ปกาเสติ อตฺตโน สภาวนฺติ รูปํ. สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท, สปฺป คติยํ วา, สปฺปเต ายเต เยเนติ สทฺโท. คนฺธ อทฺทเน, อทฺทนํ หึสนํ, ยาจนฺจ, หึสเต อภิลสียเต วา คนฺโธ, คนฺเธติ วา อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ กโรนฺโต วิย โหตีติ คนฺโธ. รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโส. ผุสียตีติ ผสฺโส. คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺตฺเยเตสุ โคจรา. จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียนฺเตติ อาลมฺพา. สิ พนฺธเน วิปุพฺโพ, วิสิโนนฺติ วิพนฺธนฺติ อินฺทฺริยานีติ วิสยา. อาคนฺตฺวา จิตฺตเจตสิกา รมนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณานิ, ยุ. เอเต อินฺทฺริยตฺถาติปฺยุจฺจนฺเต, อินฺทฺริเยหิ อตฺถฺยนฺเต อภิลสียนฺเตติ กตฺวา.
๙๕. ปชฺชทฺธํ สุกฺเก. สุจ โสเก, โสจนฺติ เอเตน ตทตฺถิกาติ สุกฺโก, อ. คุ สทฺเท, คุยเต กิตฺตียเตติ โคโร, โร. สิ เสวายํ, เสวียเตติ สิโต, สิโนติ วา พนฺธติ จิตฺตนฺติ สิโต. อวทายติ สพฺพวณฺเณติ โอทาโต. ทา อวขณฺฑเน อวปุพฺโพ. ธาวติ สุชฺฌตฺยเนเนติ ธวโล, อโล. สิต วณฺเณ, โณ, เสโต ¶ . ปฑิ คติยํ, ปณฺฑติ ปกาเสตีติ ปณฺฑโร, อโร. สุจิ, วิสโท, อชฺชุโนติปิ สุกฺกนามานิ.
ฉกฺกํ รตฺเต. โสณ วณฺเณ, โณ, รตฺตุปฺปลวณฺโณ, รุห ชนเน, อิโต, ลตฺเต โลหิโต. รฺชนฺตฺยเนเนติ รตฺโต, รนฺช รงฺเค. ตมฺโพ อุทุมฺพรสงฺขาโต โลหวิเสโส, ตพฺพณฺณตาย ตมฺโพ. มฺเชฏฺา นาม รตฺตวลฺลิ, ยาย หตฺถิทนฺตาทิวิกติโย รตฺตา ภวนฺติ, ตพฺพณฺณตาย มฺเชฏฺโ. โรหิโต โลหิตสโม, อลตฺตเมว วิเสโส.
๙๖. สามลนฺตํ กณฺเห. นีล วณฺเณ, อ. กสฺสเตติ กณฺโห, กส วิเลขเน, ณฺโห. น สิโต อสิโต. วณฺเณสุ เอกโกฏฺาสภาเวน กลฺยเตติ กาโล, โส เอว กาโฬ. มจ, มจิ กกฺกเน, กกฺกนํ ปิสนํ, เสตาทิกํ มจตีติ เมจโก, ณฺวุ, อสฺเสตฺตํ. สา ตนุกรเณ, สายติ ตนุกรียติ ปฏิปกฺขวณฺเณหีติ สาโม. สามโล สามสทิโส, มลปจฺจโยว วิเสโส.
ปณฺฑุสทฺโท สิตปีเต อุตฺโต, สิตปีตสมฺมิสฺสิตวณฺเณ ปณฺฑุสทฺโท วุตฺโตตฺยตฺโถ. วุตฺตฺจ ‘‘สิตปีตสมายุตฺโต, ปณฺฑุวณฺโณ ปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๕.๑๓]. ปณฺฑติ เอกคณนํ คจฺฉตีติ ปณฺฑุ, ปฑิ คติยํ, อุ. หริโณ, ปณฺฑุโรติปิ ปณฺฑุวณฺณนามานิ. อีสํปณฺฑุ อพฺยตฺตปณฺฑุวณฺโณ ธูสโร นาม, ยถา ธูลิวณฺโณ. ธูส กนฺติกรเณ, จุราทิ, อโร.
๙๗. กิฺจิรตฺโต ¶ อพฺยตฺตรตฺตวณฺโณ อรุโณ นาม, ยถา มจฺฉสฺส จกฺขุ [ยถา มทมตฺตสฺส จกฺขุราโค (จินฺตามณิฏีกา ๕.๑๕)], สูริยาโท ตรุโณ วุตฺโต.
เสตโลหิโต เสตรตฺตมิสฺโส วณฺโณ ปาฏโล นาม, ยถา ปาฏลกุสุมํ. ปาฏยเตติ ปาฏโล, อโล, ปฏ วิภาชเน.
ทฺวิกํ ปีเต. ปา ปาเน, กมฺมนิ โต, อีตฺตฺจ. หลิทฺทิยา อิว อาภา ยสฺส หลิทฺยาโภ.
ติกํ ติณปตฺตาทิคเต วณฺเณ. ลส กนฺติยํ, อติสเยน ลสฺยเตติ ปลาโส. ‘‘ปาลาโส’’ติ ปาเ ตุ รสฺสสฺส ทีฆตา. หร หรเณ, มนํ หรตีติ หริโต, อิโต. อิ, หริ.
๙๘. นีลปีตสมฺมิสฺสวณฺเณ กฬาโร, กปิโล จ วตฺตนฺติ. กล สงฺขฺยาเน. อโร, ลสฺส โฬ, กฬาโร. กพ วณฺเณ, อิโล, พสฺส โป, กปิโล.
โรจนปฺปเภ โคโรจนสทิสปฺปภายํ ปิงฺโค, ปิสงฺโค จ วตฺตนฺติ. ปภาสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคตฺตเมว. ปิชิ ภาสตฺโถ, ปิงฺโค. ปรตฺร สการวณฺณาคโม, ปิสงฺโค.
กฬาราทีนํ ¶ จตุนฺนํ ปิงฺคลวิเสสตฺถวาจกตํ ทสฺเสตฺวา ปิงฺคลสามฺตฺถวาจกตฺตมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กฬาราทิ’’จฺจาทิ. ตสฺสายมตฺโถ – น เกวลํ กฬาราทโย ปิงฺคลวิเสสตฺเถเยว ปวตฺตนฺติ, อถ โข ปิงฺคลสามฺตฺเถปิ วตฺตนฺตีติ. วุตฺตฺหิ อมรโกเส ‘‘กฬาโร กปิโล ปิงฺโค, ปิสงฺโค กทฺทุ ปิงฺคโล’’ติ [อมร ๕.๑๖]. เกจิ ปน กฬาราทโย ปิสงฺคปริยนฺตา จตฺตาโร สทฺทา ปิงฺคลคุเณ วตฺตมานา ปุเม วตฺตนฺติ, คุณินิ ปน วาจฺจลิงฺคาติ เอวํ ปจฺฉิเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อิธ จ ‘‘สุกฺกาทโย’’ติ สพฺเพสํเยว คหณโต น คเหตพฺพํ.
๙๙. ติกํ สพเล โกกิลกณฺสทิเส. กลฺยเตติ กโล, มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิ โณ, กโล เอว มาโส กมฺมาโส, ลสฺส โม, กลนํ วา กโล, ตํ มสตีติ กมฺมาโส, ยถา ‘‘กุมฺภกาโร’’ติ. สพ คติยํ, สพตีติ สพโล, อโล. จิยฺยเตติ จิตฺโต, ต. ตฺรณปจฺจเย จิตฺโร. กมฺมีโร, กพฺพุโรติปิ สพลสฺส นามานิ.
กณฺหปีตมิสฺเส สาโว วุตฺโต. เส คติมฺหิ, สยตีติ สาโว, อโว. กปิโสติปิ สาวสฺส นามํ. กณฺหโลหิตมิสฺเส ธูมาเภ ปน ธูม, ธูมลา วตฺตนฺติ. ธูโม วิยาติ ธูโม. ธูมํ ลาตีติ ธูมโล. เอเต สุกฺกาทโย สาวนฺตา ยทา อเภโทปจารา คุณินิ คุณิมฺหิ วตฺตนฺติ, ตทา วาจฺจลิงฺคา, ยถา สุกฺโก หํโส, สุกฺกา หํสี ¶ , สุกฺกํ หํสกุลํอิจฺจาทิ โยชฺชํ. ยทา คุเณ คุณมตฺเต วตฺตนฺติ, ตทา ปุเม, ยถา หํสสฺส สุกฺโก, มยูรสฺส จิตฺโต อิจฺจาทิ โยชฺชํ.
๑๐๐. ลาสนนฺตํ นจฺเจ. นต คตฺตวินาเม, ปพฺพชฺชาทิตฺตา นจฺจาเทโส. นตนํ นจฺจํ, นฏนํ วา นจฺจํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. นตียเต นตฺตนํ. ลสฺยเต ลาสนํ, ลส กนฺติยํ, ลสิตพฺพนฺติ วา ลาสนํ.
นจฺจํ, วาทิตํ, คีตํ อิติ อิทํ โภริยตฺติกํ นาฏฺยํ นาเมตฺยุจฺจเต [อมร ๗.๑๐]. ตุร ตุรณหึสาสุ. ตุรียนฺเตเนเนติ ตูริยํ, มุรชาทิ. ตพฺภโว สทฺโท โตริโย, โณ. เตน ลกฺขิตํ ติกํ โตริยตฺติกํ. นฏสฺเสทํ นาฏฺยํ. ตติยสฺส โตริยสามฺสฺส ตุ ปาสงฺคา นาฏกา.
๑๐๑. นจฺจฏฺานํ ราชงฺคณาทิ รงฺโค นาม สิยา ‘‘รมนฺตา คจฺฉนฺติ เอตฺถ, รชฺชนฺติ เอตฺถา’’ติ วา กตฺวา. สูฌสูจนํ หตฺถาทีหิ สูจิตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส สตฺถปฺปหาราทิโน สูจนํ ปกาสนํ อภินโย นาม ‘‘นยนํ นโย, ปสฺสนฺตานํ อภิมุขํ นโย’’ติ กตฺวา. พฺยฺชโกติปิ ตสฺเสว นามํ.
ภรตสตฺถวุตฺตอฏฺุตฺตรสตกรณนิปฺผนฺนถิรหตฺถปริยตฺถกาทินามโก ทฺวตฺตึ สปฺปกาโร [วิตฺถาโร ภรตมุนิกเต นาฏฺยสตฺเถ จตุตฺถ อชฺฌาเย ปสฺสิตพฺโพ] นจฺจวิเสโส องฺควิกฺเขโป, องฺคหาโร นาม ‘‘องฺคสฺส หาโร, วิกฺเขโป’’ติ กตฺวา ¶ . ติกํ นเฏ. สพฺพตฺร กตฺตุสาธนํ, ‘‘นจฺจตีติ นฏฺฏโก’’ตฺยาทินา.
๑๐๒. สิงฺคาราทโย นว รสา นาฏฺยรสา อสฺสาทนียตฺตา. ยถา หิ นานาพฺยฺชนสงฺขตมนฺนํ ภฺุชนฺตา รเส อสฺสาทยนฺติ สุมนา ปุริสา หาสํว อธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยฺชิเต องฺคสตฺโตเปเต ายีภาเว อสฺสาทยนฺติ สุมนาติ [สุโพธาลงฺการสฺส มหาสามิฏีกาย ๓๕๒ คาถาวณฺณนายมฺปิ].
๑๐๓. เตสุ สิงฺคารสฺเสว สรูปํ, ปเภทฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘โปสสฺเส’’จฺจาทิ. นาริยํ สงฺคมํ ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา โปสสฺส ปุริสสฺส ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส โปเส จ ปุริเส สงฺคมํ ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา อิตฺถิยา ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส, เอโส รติกีฬาทีนํ การณภูโต, รติกีฬาทิการณสหิโต วา รโส สิงฺคาโร นาม. เอตฺถ จ อิตฺถิปุริสานํ ทสฺสนสวนผุสนวเสน วา วิปฺปโยควเสน วา ยา ปิหา สฺชาตา, โส รโส นาม. ยํ ปน ตํ การณํ กตฺวา ปวตฺตํ คีตํ, ตเมว โลกานํ อสฺสาทชนกตฺตา รโส นาม. ผลูปจารวเสน ปน ปิหา รโสติ วุตฺตา, สพฺพตฺเรวํ.
๑๐๔. อุตฺตมานํ ¶ อิตฺถิปุริสานํ ปกติ สํโยควิโยคสภาโว สา เอตฺถ สิงฺคาเร ปาโย พหุลนฺติ อุตฺตมปกติปฺปาโย, เยภุยฺเยน อุตฺตมานํ สํโยควิโยคปฺปวตฺตํ คีตเมว สิงฺคาโร นามาตฺยตฺโถ. อิตฺถิปุริสานํ ปิหา เหตุ เอตสฺสาติ อิตฺถิปุริสเหตุโก. โส สิงฺคาโร สมฺโภโค, วิโยโคติ อิมินา ปเภเทน ทุวิโธ มโต. ตตฺร จ –
วาปิวนเคหุยฺยาน-มาลาจนฺทนาทโย;
สมฺโภคสฺส วิภาวา เต, เย จฺเ ลลิตงฺกรา.
วิโยคสฺส ตุ ปิยาทสฺสนํ วิภาโว, รสชนโก จ วิภาโว. วุตฺตฺจ –
‘‘ชยนฺเต จ รสา เยน,
ส วิภาโว ปกิตฺติโต;
เตสเมวา’นุภาโว’ยํ,
ขฺยาโต กวีหิ พฺยฺชโก’’ติ.
สห ภฺุชนมนุภวนํ สมฺโภโค. วิยุชฺชนํ นานาภวนํ วิโยโค. สิงฺคํ นามธาตุ, วิชฺฌนฏฺเน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํ กโรติ, สิงฺคํ วา ปภุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสูติ สิงฺคาโร, อาโร, กิเลสสิงฺคกรณํ วิลาโสติ วุตฺตํ. สุจิ, อุชฺชโลติปิ สิงฺคารสฺส นามานิ.
โสโกปจยสภาโว ¶ กรุโณ.
อิฏฺนาสงฺคนาสาย [อิฏฺนาสธนาปาย (จินฺตามณิฏีกา)],
วธพนฺธนตาฬนา;
สาปกฺเลโสปตาเปหิ,
ชายเต กรุโณ รโส.
อุสฺสาหวทฺธโน วีโร. วิภาวา ตสฺส วินยุปตาปพลวิกฺกมา. ส จายํ ทานวีโร ธมฺมวีโร ยุทฺธวีโรติ ติวิโธ.
วิมฺหโยปจยสภาโว อพฺภุโต.
ปาสาทุยฺยานเสลาทิ-คมนา ทิพฺพทสฺสนา;
สภาวิมานมาเยนฺท-ชาลสิปฺปาทิทสฺสนา [ชาลวิชฺชาทิทสฺสนา (ก.)];
หทเยจฺฉิตลาเภหิ, วิภาเวหิสฺส สมฺภโว.
หาโสปจยสภาโว หาโส.
สาพหิตฺถา สวิกตา, เนปถฺยา พฺยงฺคทสฺสนา;
อสมฺพนฺธกถาลาปา, หาโส โส กุหกาทิภิ.
ภโยปจยสภาโว ภยานโก.
อุจฺจเภรวสํราว-ยกฺขเปตาทิทสฺสนา;
สฺุาคารมหารฺ-วธพนฺธนทสฺสนา.
ตาสายาสงฺกโตพฺเพโค, สิโวลูกรุณาทิภิ;
วิภาเวหิ จ อิตฺถีนํ, นีจานฺจ ภยานโก.
สมโณปจยสภาโว สนฺโต.
ทสฺสนา สนฺตเวสานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ;
สนฺตการณธมฺมานํ, สนฺโต นาม รโส ภเว.
ชิคุจฺโฉปจยสภาโว ¶ พีภจฺโฉ.
ปูติมํสาทิกานํ ตุ, ทสฺสนสุติกิตฺตนา;
วิคเตหิ วิภาเวหิ, พีภจฺโจ ชายเต รโส.
โกโธปจยสภาโว รุทฺทํ.
ตฺจ สงฺคามเหตุกํ, อุคฺคกมฺมอุปฆาต-;
มุสาวาทาทิผรุสา, วจนาทีหิ ภวติ.
เอเตสุ จ พีภจฺฉรุทฺทานิ นปุํสเก, อฺเ ตุ ปุเม รูปเภทา. เอเต จ นว นาฏฺยรสา รตนโกสนเยน วุตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘สิงฺคารวีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุต สนฺตาจ, นว นาฏฺยรสา อิเม’’ติ.
อมรโกเส ปน –
‘‘สิงฺคารวีร กรุณา-พฺภุต หาส ภยานกา;
พีภจฺฉ รุทฺทาติ รสา’’ติ [อมร ๗.๑๗].
อฏฺเว รสา วุตฺตา. อเถห นวโม สนฺโต รโส กสฺมา น วุตฺโตติ? วุจฺจเต –
หาโส รติ จ การฺุํ,
โกธุสฺสาหภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ,
ายีภาวา ปกิตฺติตา.
ายี เอว ตุ รสีภวติปฺยาคโม, ตสฺมา ปกติยา อฏฺสงฺขฺยตฺตา อฏฺเว ตุ เต วุตฺตาติ น วุตฺโต. สนฺตรโส จายํ ธมฺมสิงฺคารตฺตา สิงฺคารรเส เอวานุปวิฏฺโ. ธมฺมยุทฺธกามตฺเตน ติวิโธ หิ สิงฺคาโร. เกจิ ปน ปิยสมาคมาทิวิภาวชปรมํ วสฺสลฺยาขฺยํ รสมาหุ.
รภโสปฺยาห ¶ –
‘‘สิงฺคาร วีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุตสนฺตา จ, วสฺสลฺยฺจ รสา ทเส’’ติ.
อฺเ ตุ –
‘‘สิงฺคารานุคโต หาโส,
กรุโณ รุทฺทกมฺมโช;
วีรโต อพฺภุโต ชาโต,
พีภจฺฉา จ ภยานโก’’ติ –
จตฺตาโร รสา อิจฺจาหุ.
พีภจฺฉนฺติ วธ พนฺธเน, โฉ, อพฺภาสิการสฺส ทีโฆ. วสฺส โภ, ธสฺส โจ พีภจฺโฉ. รุทฺโท เทวตา อสฺเสติ รุทฺทํ. วุตฺตฺจ –
‘‘สิงฺคาโร หริเทโวหิ, หาโส ปมถเทวโต;
กรุโณ ยมเทโว ตุ, รุทฺโท รุทฺทาธิเทวโต’’ติ [สทฺทกปฺปทฺทุเม โรทฺรปเทปิ].
เอตฺถ จ กามโกธหาสาทิกโต จิตฺตวิกาโร ภาโว ‘‘ภาวยติ ปกาสยติ กวิโน อธิปฺปาย’’นฺติ กตฺวา. โส จ ายี พฺยภิจารี สาตฺติโก เจติ ติวิโธ. ตตฺร –
หาโส รติ จ การฺุํ,
โกธุ’สฺสาห ภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ,
ายีภาวา ปกิตฺติตา.
พฺยภิจารี ตุ เตตฺตึสปฺปเภทา. ยถา –
สงฺกา คิลานิ นิพฺเพโท,
ตถา อิสฺสา มโท สโม;
อาลสฺยํ ทีนตา จินฺตา,
โมโห สติ มตี ธิติ.
จาปลฺยํ ¶ หริโส ปีฬา,
อาเวโค ชฬตุ’คฺคตา;
สุตฺตํ วิตกฺโก ตาโส จ,
คพฺภุ’สฺสุกฺโก วิสาทตา.
นิทฺทา’พหิตฺถา’มริสา,
มรณํ พฺยาธิเรว จ;
อปมาโร จ อุมฺมาโท,
วิโพโธ ตึส ตุตฺตรา.
สาตฺติโก อฏฺวิโธ. ยถา –
ถมฺโภ เสโท จ โรมฺโจ,
สรเภโท ตุ เวปถุ;
เววณฺณ’มสฺสุปลยา,
อิจฺเจเต อฏฺ สาตฺติกาติ.
ถิรตฺตา เอกนฺติกตฺตา ายี. พฺยภิจารี อเนกนฺติกตฺตา. ยถา นาฏิกาย สิงฺคาโร ายี, ตทุปการา หาสาทโย พฺยภิจาริโน, โมหราคโทสา เอว สงฺขฺยภาสาย สตฺตรโชตมานีตฺยุจฺจนฺเต. ตตฺร สตฺเตน อาสเยน นิพฺพตฺโต สาตฺติโก. ภาวสฺส โพธโก อภินโย อนุภาโว ‘‘อนุ ปจฺฉา ภาวยติ ปกาสยตี’’ติ กตฺวา.
ตตฺร สมฺโภคสภาโว โย รตฺยาขฺโย ภาโว, ตสฺส โลจนจาตุริยภมุกฺเขปมิหิตวิพฺภมจิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ อนุภาโว. วุตฺตฺจ –
‘‘ตสฺส โลจนจาตุร-ภมุกฺเขปสิตวิพฺภโม;
จิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ, อนุภาโว ปกิตฺติโต’’ติ.
วิโยคสฺส ¶ ตุ อนุภาโว –
อภิลาโป ตถา จินฺตา,
ตสฺส สรณกิตฺตนา;
อุพฺเพโค จ วิลาโป จ,
อุมฺมาโท พฺยาธิเรว จ;
ชฬตา มรณฺเจว,
ทเสเวตฺถ ปกิตฺติตา.
หาสสฺส ตุ วิการกาลาทิ อนุภาโว, โย ตุ กรุโณ.
อสฺสุสาเสหิ เววณฺณ-
ถมฺภคตฺตสติกฺขยา;
ปริเทวิตโสเกหิ,
อภินโย สสูริภิ.
กรจรณวทนเวปถุคตฺตถมฺภหทยกมฺปนสุกฺโขฏฺตาลุกณฺเหิ ภยานโก นิจฺจมภินโย.
รุทฺทสฺส ตุ ภูกุฏฺยาทิ อนุภาโว.
วีโร’ภินียเต จาค-
เวสารชฺชาทิโต ตถา;
อกฺเขปสูจตาทีหิ,
เถรโสราทิโต ภเว.
พีภจฺฉสฺส ตุ –
อยํ ปจฺฉาทนา พฺยตฺต-
ปาทพาหจฺฉิกูลนา;
อุพฺเพชนาทีหิ มโต,
ตชฺเชหิ’ภินโย สทา.
อพฺภุตํ ¶ ปน –
ทนฺตโลจนวิตฺถารา,
ปสาโทปสมาทิหิ;
โรมฺจเสทตาสสฺสุ,
สาธุวาเทหิ ทสฺสเย.
สาตฺติกานํ ตฺวฏฺนฺนํ ถมฺภเสทโรมฺจสรเภทเวปถุเววณฺณมสฺสุปลยานํ ยถากฺกมํ นิกฺริยตา, วาต, จฺจาสีต, โทภคฺคฬา’ปางฺคปูรณ, มุขจฺฉายาวิปลฺลาส, โลจนมชฺชน, มหิปาตาทโย อภินยา.
เอวํ พฺยภิจารีนมฺปิ นิพฺเพท, คิลานิ, สงฺกิ’สฺสา, มท, สมา’ลสฺยาทีนํ ยถากฺกมํ สาส, สนฺตาป, ทิสาวโลกน, คุณมจฺเฉร, ภีต, งฺคมทฺทน, สมาทโย อภินยาติ.
พฺยภิจารีสุ สงฺกา นาม อาสงฺกจิตฺตตา. คิลานิ เคลฺตา. นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํ. มโท ปมาทุกฺกํโส. สโม เขโท. ทีนตา เจตโส ทุกฺขตา. ธิติ สนฺโตโส. หริโส เจโตปสาโท. ปีฬา รุทฺทาจาราทีหิ มุขวิกาโร. อาเวโค สมฺภโม. ชฬตา อปฺปฏิปตฺติ, อุคฺคตา ทารุณตฺตํ. สุตฺตํ สุปนํ. ตาโส จิตฺตกฺโขโภ. อุสฺสาโห อุสฺสุกฺกํ. วิสาโท เขโท. อพหิตฺถา อาการคุตฺตตา. อมริโส อกฺขมตา. วิโพโธ วินิทฺทตา. เสสา ปปฺจภยา น วิตฺถาริตาติ. รสวณฺณนา.
๑๐๕. สิโลเกน วจโส นามานิ. ภาสิตพฺพนฺติ ภาสิตํ. ลป วจเน, ลปิตํ. ภาสียเตติ ภาสา. โวหรียเตติ ¶ โวหาโร, หร หรเณ วิปุพฺโพ, ‘‘โวหาร วจเน’’ติ วา ธาตุ. วุจฺจเตติ วจนํ. วโจปิ, มโนคโณยํ. อุจฺจเตติ อุตฺติ,ติ. วุจฺจเตติ วาจา, อ. คิณนฺติ สทฺทายนฺติ ตนฺติ คิรา, เค สทฺเท, อิโร, คายิตพฺพาติ วา คิรา. วายเต สทฺทายเตติ วาณี, ยุ, อี จ, ปเรสํ มมฺมวิชฺฌนฏฺเน วาโณ วิยาติ วา วาณี, อี. ภรโต นาม สตฺถกาโร อิสิ, ตสฺเสสา ภารตี. กถียเตติ กถิตา. วุจฺจเตติ วจี, อี. พฺรหฺมี, สโรวตีติปิ วจโส นามานิ.
๑๐๖. เอกเมวาขฺยาตปทํ ยตฺถ เอกาขฺยาโต สวิเสสเนน การกปเทน สหิตตฺตา สการโก ปทจโย สมฺพนฺธตฺโถ ปทสมุทาโย วากฺยํ นาม สิยา, ยถา – เวสฺสนฺตโร ราชา สุขวิปากํ กมฺมํ กโรติ, ปุริโส คจฺฉติ. อาขฺยาตคฺคหณฺเจตฺถ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฏํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ นาม สิยา. อมรโกเส ปน – ‘‘ติสฺยาทฺยนฺตจโย วากฺยํ, กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ [อมร ๖.๒] ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ วากฺยมาห. ตสฺสตฺโถ – ติสฺยาทฺยนฺตจโย ตฺยาทิสฺยาทฺยนฺตปทานํ จโย สมูโห สมฺพนฺธตฺโถ วากฺยํ, ตํ ยถา – อุจฺจํ ปติ, โอทนํ ปจติ. ตถา จ ภาวาขฺยํ อาขฺยาตํ สาพฺยยการกวิเสสนํ วากฺยํ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตํ สาพฺยยํ วา สการกํ วา สวิเสสนํ วา วากฺยมุจฺจเต. ตฺยาทิคฺคหณํ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต ¶ กฏํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ. อุปลกฺขณนิรเปกฺขํ อปรํ วากฺยลกฺขณมาห ‘‘กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ. กฺริยาปทํ วา การกสมฺพนฺธํ วากฺยํ, ยถา – ราชา คจฺฉติ, ราชา คโต. อิมสฺมึ ปกฺเข สาพฺยยสฺสปิ อนพฺยยสฺสปิ สพฺพสฺส กฺริยาการกปทสมูหสฺส วากฺยตฺตมาห.
ภยาทีหิ ยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุทีรณํ กถนํ ‘‘สปฺโป สปฺโป, วิชฺฌ วิชฺฌา’’ตฺยาทิกํ, ตํ อาเมฑิตํ เยฺยํ. เมฑิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติ. ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺยํ, อาเมฑยติ วาสโว’’ [‘‘หริวํเส’’ติ จินฺตามณิฏีกายํ วุตฺตํ]. ‘‘เทวทตฺเตนาเมโฑ กโต’’ อิจฺจตฺราปฺยยเมวตฺโถ, โสกาทินา หิ ‘‘ภาตา ภาตา’’อิตฺยุจฺจารียเต, ภาเว กมฺมนิ จ โต. กมฺมฺจ ปทํ วากฺยมฺหา.
๑๐๗. อาเมฑิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภเย’’จฺจาทิ. ‘‘สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร’’ตฺยาทีสุ ภเย. ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ตฺยาทีสุ โกเธ. ‘‘สาธุ สาธู’’ตฺยาทีสุ ปสํสายํ. ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ตฺยาทีสุ ตุริเต. ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ตฺยาทีสุ โกตูหเล. ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺตยนฺโต’’ตฺยาทีสุ อจฺฉเร. ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ตฺยาทีสุ หาเส. ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ตฺยาทีสุ โสเก. ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺตฺยาทีสุ ปสาเท. จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา’สมฺมานาทีนํ สงฺคโห ¶ ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ตฺยาทีสุ ครหายํ. ‘‘อภิรูปก, อภิรูปกา’’ตฺยาทีสุ อสมฺมาเน. เอวเมเตสุ นวสุ, อฺเสุ จ อาเมฑิตวจนํ พุโธ ปณฺฑิโต กเร กเรยฺย โยเชยฺย อาเมฑนํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ อาเมฑิยติ วา ปุนปฺปุนุจฺจารียตีติ อาเมฑิตนฺติ กตฺวา.
๑๐๘. อิรุ, ยชุ, สามนฺติ ตโย เวทา สิยุํ, ตตฺร อิรุสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโค. อิจ ถุติยํ, อิจฺจนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ, อุ, จสฺส โร. ยชนฺเต อเนเนติ ยชุ, อุ. โส อนฺตกมฺมนิ, กรเณ โม, โสยนฺติ ปาปมเนเนติ สามํ, โอสฺสา, ‘‘สา ตนุกรณาวสาเนสู’’ติ วา ธาตฺวตฺโถ. วิทนฺติ ธมฺมเมเตหีติ เวทา.
เอเต เอว ตโย เวทา ตยี นาม, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยี. อยํ ตยีสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโค. ติกํ เวเท. มุนาติ ชานาติ ธมฺมํ อเนนาติ มนฺโต, โต, อุสฺส อ. สุยฺยเต ธมฺมํ เอตายาติ สุติ. อิตฺถิยํ สุติสทฺโท.
๑๐๙. เวทสตฺถการเก ทส อิสโยทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺโก’’จฺจาทิ. อตฺถํ หิตํ, อตฺเถ วา สตฺเถ กโรตีติ อฏฺโก. วามํ กลฺยาณวจนํ กโรตีติ วามโก, รสฺสสรีรตฺตา ¶ วา วามโน, โส เอว วามโก, นสฺส กการตฺตํ กตฺวา. วาโม นาม หโร, โส เทโว อสฺส วามเทโว.
‘‘วามํ สพฺเย ปตีเป [ปตีเปติ ปฏิกูเล] จ, ทวิเณ [ทวิเณติ ธเน] จาติสุนฺทเร;
ปโยธเร หเร กาเม, ชฺา วาม’มปิตฺถิย’’นฺติ.
หิ นานตฺถสงฺคเห.
องฺคิรสสฺส อิสิโน อปจฺจํ องฺคิรโส, จิตฺรสิขณฺฑิโน อปจฺจํ ปุตฺโต. อถ วา องฺคิมฺหิ กาเย รโส สิทฺธิปฺปตฺโต ปารโท ยสฺสาติ องฺคิรโส. เตเนว ตสฺส ปุตฺตํ สุราจริยํ ‘‘ชีโว’’ติ วทติ. ชีวยติ รเณ อสุรนิหเต เทเวติ ชีโว [อมร ๓.๒๔ จินฺตามณิฏีกา โอโลเกตพฺพา]. ภรตีติ ภคุ, ภํ วานกฺขตฺตํ คจฺฉติ ชานาตีติ ภคุ, อุ. ยมํ สํยมํ ททาติ ปเรสนฺติ ยมโท จ โส ทกฺขิเณยฺยคฺคิตฺตา อคฺคิ เจติ ยมทคฺคิ, รามสฺส ปิตา [ปรสุรามสฺส ปิตา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)]. วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโ. ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช. กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโป. เวสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจํ เวสฺสามิตฺโต. อิติ อิเม ทส อิสโย มนฺตานํ เวทานํ กตฺตาโร การกา.
๑๑๐. เวเท ทสฺเสตฺวา ตสฺส ฉฬงฺคานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺโป’’จฺจาทิ. ยฺกมฺมานมุปเทสโก กปฺโป ‘‘กปฺปเต ปภวตี’’ติ กตฺวา. สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ พฺยากรณํ วิเสเสน อากรียนฺเต ปกติจฺจาทินา อาพฺยาปาทฺยนฺเต อเนน ¶ สทฺทาติ, ยุ. โชติสตฺถํ คณนสตฺถํ สุภาสุภกมฺมผลโชตนกํ. สิกฺขฺยนฺเต อพฺภสฺยนฺเต [อชฺฌยนฺเต (ก.)] เอตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ านกรณปยตนานํ ปฏิปาทิกา. นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโยจฺจาทิกา. ฉนฺทสิ อนุฏฺุภาทิวุตฺตานํ ปฏิปาทิกา ฉนฺโทวิจิติ, เอตานิ ฉ เวทานํ องฺคานีติ วทนฺติ.
๑๑๑. ปุราวุตฺตนิพนฺธนปายตฺตา ปุราวุตฺตํ, ตสฺส ปพนฺโธ วิตฺถาโร, สนฺตาโน วา ภารตาทิโก ภารตยุทฺธกถาทิโก พฺยาสาทิปกโต คนฺโถ อิติหาโส นาม, อิติหสทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส นิปาโต, อิติหา’ตฺถิ อสฺมินฺติ อิติหาโส.
รุกฺขาทีนํ นามปริยาเยหิ นามปฺปกาสกํ รตนมาลาทิกํ สตฺถํ นิฆณฺฏุ นาม, โสติมินา นิฆณฺฏุสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ ทีเปติ, สพฺพตฺเรวํ. ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฏนฺติ ราสีกโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฏุ, พินฺทาคโม, วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทฺจ นิขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ วา นิขณฺฏุ, โส เอว ขสฺส ฆการํ กตฺวา นิฆณฺฏูติ วุตฺโต. รุกฺขาทีนํ นามปฺปกาสกนฺติมินา เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายนามปฺปกาสกตฺตํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาปกาสกวเสนปิ ¶ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา [ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๖; ม. นิ. ฏี. ๑.๒๒; อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๕๙; สารตฺถ. ฏี. ๑.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา].
๑๑๒. โลเก ยํ วิตณฺฑวาทีนํ สตฺถํ, ตํ โลกายตนฺติ วิฺเยฺยํ. ตนุ วิตฺถาเร, อฺมฺวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ, โฑ, ณตฺตํ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, ตฑิ ตาฬเน, อเทสมฺปิ หิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ [ที. นิ. ๒.๔๐๑; ม. นิ. ๑.๑๓๔; วิภ. ๒๐๔]. โลกาติ พาลโลกา, เต เอตฺถ อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วายมนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ วา โลกายตํ, ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปฺุกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ.
โย กวีนํ ปณฺฑิตานํ หิโต กวิตฺตโภคสมฺปตฺตาทิปโยชนกโร กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ กฺริยาสงฺขาตกปฺปพนฺธนวิธิวิธายโก สุโพธาลงฺการาทิโก คนฺโถ, โส เกฏุภํ นาม, กิฏนฺติ คจฺฉนฺติ โกสลฺลํ กวโย พนฺธเนสุ เอเตนาติ เกฏุภํ, กิฏ คติยํ, อโภ, อสฺสุกาโร, อถ วา กิฏติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสเสน ปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํ, อุภ, อุมฺภ ปูรเณ.
วจีเภทาทิลกฺขณา ¶ กฺริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กฺริยากปฺโป. โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต อติพหุ วิกปฺโปติ อาห ‘‘กฺริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ, อิทฺจ มูลกฺริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นยจริตาทิปกรณํ [นลจริตาทิปกรณํ (?)].
๑๑๓. อุปลทฺโธ เกนปฺยตฺโถ ยสฺสํ สา อุปลทฺธตฺถา, อิติ อาขฺยายิกาตฺยุจฺจเต อาขฺยายเต นายกานุสาสกจริตมสฺสนฺติ, สฺายํ ณฺวุ.
ปพนฺเธเนว จ สวิตฺถาเรน กปฺปนํ ยสฺสํ สา ปพนฺธกปฺปนา, กาทมฺพรีปภุติ. กถียตีติ กถา.
อตฺถา ภูมิหิรฺาทโย, ตตฺร ปธานํ ภูมิ อิตเรสํ ตปฺปภวตฺตา, เตสํ อชฺชเน ปาลเน จ อุปายภูตํ สตฺถํ อตฺถสตฺถํ, ปยานกฺยาทิปณีตํ [พหสฺวติจาพฺพีกฺยาทิปฺรณีตํ (จินฺตามณิฏีกา ๖.๕)], ตสฺมึ ทณฺฑนีติสทฺโท ปวตฺโต. สามาทีนํ จตุตฺโถปาโย วธพนฺธนาทิลกฺขโณ ทณฺโฑ, ตสฺส นีติ ปณยนํ ทณฺฑนีติ, ปาเยน นีติสฺส ทณฺเฑน พฺยปฺปเทโส, วธโทสพาหุลฺเยน ปายโส ทณฺฑสฺส ปณยนโต, ทณฺฑนีตฺยตฺถตฺตา สตฺถฺจ ทณฺฑนีติ.
ทฺวยํ กถายํ. วุตฺโต อนุวตฺตนีโย อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อตฺตโน การิยภาคสฺส ปาปนโตติ วุตฺตนฺโต. ปวตฺตนฺเต การิยา ยสฺสํ ปวตฺติ,ติ. จกาเรน วุตฺตอุทนฺตาทโย คหิตา. การิยสฺส วุตฺติ อตฺรตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ ¶ โณ. อุคฺคโต อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อุทนฺโต.
๑๑๔. อธิวจนนฺตํ นาเม. สฺชานนฺติ เอตายาติ สฺา, อ. อาขฺยายเต เอตายาติ อาขฺยา. อหฺวยเต เอตายาติ อวฺหา, หุ สทฺเท, วฺเห อวฺหาเนติ วา ธาตุ, อ. สมฺมา อาชานาติ, สมํ วา ชานาติ เอตายาติ สมฺา. อภิธียเต เยน, ยุ. นมฺยเต อพฺภสฺสเต อสฺมินฺติ นามํ, นมติ นามยตีติ วา นามํ. อหฺวายเตติ อวฺหโย, กมฺเม โย. นามเมว นามเธยฺยํ. นามรูเปหิ [นามสทฺเทหิ (ก.) ภาครูปนาเมหิ เธยฺโย (ปาณินิ ๕.๔.๓๖ วา)] สกตฺเถ เธยฺโย ยทาทินา, ติฏฺติ วา เอตฺถ อตฺโถติ เธยฺยํ, ธรียเต อุจฺจาริยเตติ วา เธยฺยํ, นามเมว เธยฺยํ นามเธยฺยํ. อธีนํ วจนํ อธิวจนํ, เกน อธีนํ? อตฺเถน. ปุฏฺสฺส ปฏิวจนํ ปฏิวากฺยํ. ปฏิคตํ ปจฺฉาคตํ วากฺยํ ปฏิวากฺยํ. อุตฺตรียเต อติกฺกมฺยเต เยนาติ อุตฺตรํ.
๑๑๕. ติกํ ปุจฺฉายํ. ปุจฺฉิตพฺโพติ ปฺโห, าตุมิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปฺโห นาม. ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, จสฺส โ, ฉสฺส โห, อุสฺส อ, ปฺห ปุจฺฉเนติปิ ธาตุ. ยุช โยเค, อนุยฺุชิตพฺโพ ¶ ปุจฺฉิตพฺโพติ อนุโยโค. ปุจฺฉนํ, ปุจฺฉิตพฺพาติ วา ปุจฺฉา. เอเตเนว นเยน ทฺวีสุปิ ภาวสาธนมฺปิ กตฺตพฺพเมว.
จตุกฺกํ นิทสฺสเน. ปกเตน สทิสํ นิทสฺเสติ เอเตนาติ นิทสฺสนํ, ปกตสฺโสปปาทนํ วากฺยํ. อุโปคฺฆฺเต [อุโปหฺเต (?)] ปฏิปาทียเต อเนนาติ อุโปคฺฆาโต. อุป อุปุพฺโพ หนธาตุ ปฏิปาทนตฺโถ. ทสฺสียเต อเนนาติ ทิฏฺนฺโต, อนฺโต, ทิฏฺโ วา ปกตสฺส อนฺโต ปริสมตฺติ เยนาติ ทิฏฺนฺโต. สพฺพตฺราปิ วา กมฺมสาธนมฺปิ กตฺตพฺพํ. อุทาหรียติ ปกตสฺโสปปาทนายาติ อุทาหรณํ.
๑๑๖. จตุกฺกํ สงฺเขเป. สมาติ ตุลฺยตฺถา. สงฺขิปียเต เอกเทสโต กถียตีติ สงฺเขโป, ขิป เปรเณ. สํหรียเต สงฺเขเปน ปจฺจาขฺยายเต เอเตนาติ สํหาโร. สมสฺยเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, อสุ เขปเน. สงฺเขเปน คยฺหเต อเนนาติ สงฺคโห.
‘‘ตฺวํ สตํ สุวณฺณํ ธารยสิ’’อิตฺยาทิกํ ตุจฺฉภาสนํ อภูตภาสนํ อพฺภกฺขานํ นาม. อสจฺเจน อกฺขานํ ภาสนํ อพฺภกฺขานํ.
๑๑๗. ทฺวยํ ¶ วิวาทาย วิภาควิสเย [อิณวาทาทิวิสเย (จินฺตามณิฏีกา ๖.๙)]. วิรุทฺธํ กตฺวา อวหรติ วทติ ยนฺติ โวหาโร. วิรุทฺธํ กตฺวา วทติ ยนฺติ วิวาโท. สพฺพตฺร ภาวสาธนํ วา ยุชฺชติ. ‘‘มุสาวาทํ วทนฺโต โฆรานิ ตฺวํ นรกานิ ยสฺสสี’’ตฺยาทิสรูปํ สปนํ. สป อกฺโกเส, โถ, สปโถ.
ติกํ ขฺยาเต. ยชติ เอเตนาถิ ยโส, ชสฺส โส, สพฺพตฺถ ยาตีติ วา ยโส, โส, ยสติ ปยสตีติ วา ยโส. สิโลกติ ปตฺถรตีติ สิโลโก, สิโลก สงฺฆาเต. กิตฺต สทฺทเน, กิตฺตียเต กถียเตติ กิตฺติ, อิ. สมฺา จ ขฺยาเต, สํ อาปุพฺโพ ชานาติ ขฺยาเต. ตถา หิ ‘‘าโต, อภิฺาโต, สงฺขฺยาโต, วิสฺสุโต, สมฺาโต’’ติ รตนโกเส วุตฺตํ. อุจฺจธนินา สทฺทนํ โฆสนา นาม, ฆุส สทฺเท, ฆุสนํ สทฺทนํ โฆสนา.
๑๑๘-๑๑๙. ทฺวยํ ปฏิสทฺเท. ฆุสนํ โฆโส, ตํ ปฏิคโต, ทุติยาสมาโส. เอวํ รวํ ปฏิคโต ปฏิรโว. อถ ¶ วา โฆสสฺส ปติรูโป ปฏิโฆโส. รวสฺส ปติรูโป ปฏิรโว. ปฏิสุติ, ปฏิทฺธนีติปิ ปฏิสทฺทสฺส นามานิ, วจีมุขํ วจโนปกฺกโม อุปฺาโส นาม, อุปนิปุพฺโพ อาส อุปเวสเน, อุป ปมํ ปุริมวจนสฺส สมีปํ วา นฺยาโส ปนํ อุปฺาโส, นฺยสฺส โ.
สตฺตกํ ถุติยํ. กตฺถ สิลาฆายํ, ยุ, กถนํ วาอสรูปทฺวิภาววเสน กตฺถนา. สิลาฆ กตฺถเน, สิลาฆา. สีลสฺส วา สภาคคุณสฺส อาหนนํ สีลาฆา, สา เอว รสฺสํ กตฺวา สิลาฆา. วณฺณ ปสํสายํ, วณฺณียเตติ วณฺณนา. นุ ถุติยํ,ติ, นุติ. ถุ อภิตฺถเว,ติ, ถุติ. โถม สิลาฆายํ, โถมนํ. ปปุพฺโพ สํส ปสํสเน, อ.
สิขณฺฑีนํ มยูรานํ นาโท นทรโว เกกา นาม, กา สทฺเท, เกอิติ กายตีติ เกกา, กมฺมนิ อ, อถ วา กายติ, กายนํ วา กา, เก มยูเร ปวตฺตา กา เกกา, อลุตฺตสมาโส. คชานํ นาโท โกฺจนาโท นาม, โกฺจสกุณนาทสทิโส นาโท โกฺจนาโท. หยานํ อสฺสานํ ธนิ สทฺโท เหสา นาม, เหส อพฺรตฺตสทฺเท, เหสนํ เหสา, เห อิติ ปวตฺตตีติ วา เหสา.
๑๒๐-๑๒๑. ทฺวยํ ปริยาเย. ปริพฺยตฺตมตฺถํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ พุชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปริยาโย. เอโก อตฺโถ ปุนปฺปุนํ วุจฺจติ ¶ เยนาติ เววจนํ. ทฺวยํ สากจฺฉายํ. สห, สมฺมา วา อวิโรเธน กถา สากจฺฉา, สํกถา จ. โต, ถสฺส โจ, ตสฺส โฉ.
สาทฺธปชฺเชน ครหสฺส นามานิ. โทสกฺขาเนน วทนํ อุปวาโท. กุส อวฺหาเน เภทเน จ, กฺวจิ ‘‘อปกฺโกโส’’ติ ปาโ, โณ. วณฺโณ ถุติ, ตสฺส อวทนํ อวณฺณวาโท. หีฬเนน วทนํ อนุวาโท. ชนานํ วาโท ครหณํ ชนวาโท. ครหเณน วาโท อปวาโท. ปริวทนํ ปริวาโท, รสฺสสฺส ทีฆตา. เอเต อุปวาทาทโย ตุลฺยตฺถา สมานตฺถา. วิสมวุตฺตปฺปเภเทสุ วตฺตมิทํ. ขิป เปรเณ, ขิปนํ พหิกรณํ เขโป. นิทิ กุจฺฉายํ, อ, นินฺทา. ยถา อุปวาทาทโย ครหตฺถา, กุจฺฉาทโยปิ ตถาติ ตถาตฺโถ. กุจฺฉ อวกฺเขปเน, จุราทิ, กุส อกฺโกเสติมสฺส วา ปพฺพชฺชาทิตฺตา ‘‘กุจฺฉา’’ติ รูปํ นิปฺผชฺชติ. คุป, โคป กุจฺฉเนสุ, ‘‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา’’ติ โฉ. ครห กุจฺฉเน. ตตฺถ เกจิ ‘‘อุปวาทาทโย อพฺภกฺขานตฺถา, เขปาทโย นินฺทตฺถา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อพฺภกฺขานตฺถสฺส จ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ. เอเต อุปวาทาทโย สตฺต อพฺภกฺขาเนปิ วตฺตนฺติ.
วิวาทกามสฺส ทุพฺพาโท อุปารมฺโภ, โส จ อีทิเส สพฺพโลกจูฬามณิภูเต สกฺยกุเล สมฺภูตสฺส ภควโต กิมิทํ กมฺมมุจิตนฺติ คุณาวิกรณปุพฺพโกปฺยตฺถิ, พนฺธกีสุตสฺส ตเวทมุจิตเมวาติ นินฺทาปุพฺพโกปิ อุปารมฺโภ. ตตฺร โย นินฺทาปุพฺโพ สนินฺโท อุปารมฺโภ, โส ปริภาสนมุจฺจเต. อุปคนฺตฺวา ปเรสํ จิตฺตสฺส อารมฺภนํ วิโกปนํ อุปารมฺโภ. โทสกฺขาเนน ภาสนํ ปริภาสนํ.
๑๒๒. อนริยานํ ¶ ลามกานํ โวหารโต, อริยานํ อุตฺตมชนานํ วา อโวหารโต อนริยโวหาโรติ สงฺขาตานํ อทิฏฺเ ทิฏฺวาทาทีนํ อฏฺนฺนํ โวหารานํ วเสน ยา วาจา ลามกชเนหิ ปวตฺติตา วุตฺตา, วีติกฺกมทีปนี อชฺฌาจารวีติกฺกมสาธนี สา วาจา อริยชเนหิ วตฺตพฺพมริยาทาติกฺกมตฺตา อภิวากฺยํ นาม สิยา.
๑๒๓. มุหุํภาสา พหุโส อภิธานํ อนุลาโป นาม, อนุ ปุนปฺปุนํ ลาโป อนุลาโป. อนตฺถิกา คิรา นิปฺปโยชนํ อุมฺมตฺตาทิวจนํ ปลาโป, ปโยชนรหิโต ลาโป ปลาโป, ปสทฺโท วิโยคตฺถโชตโก.
คมนาคมนาทิสมเย อาทิมฺหิ ภาสนํ ปิยวจนํ อาลาโป, อาทิมฺหิ ลาโป อาลาโป, อาปุจฺฉาสทฺโทปฺยตฺร. โทเสน ปติฏฺิโต ปริทฺทโว ปริเทวนํ อนุโสจนํ อติกฺกมลาโป วิลาโป นาม, วิวิเธน, วิวิธํ วา ลาโป วิลาโป. ปริเทวนํ ปริเทโว, โส เอว ปริทฺทโว, เทว ปริเทวเน.
๑๒๔. วิรุทฺธํ ¶ วจนํ วิโรโธตฺติ. วิรุทฺธํ ปลาโป วิปฺปลาโป. สนฺทิสฺสเตติ สนฺเทโส, สนฺทิสฺสมาโน อตฺโถ, ตสฺโสตฺติ. ยาย สนฺทิฏฺโ อตฺโถ อภิธียเต, สา สนฺเทโสตฺติ วาจิกมุจฺจเต. วจ สนฺเทเส, สกตฺเถ ณิโก, สนฺทิฏฺตฺถา วาจา เอว วาจิกมิจฺจตฺโถ.
มิถุ อฺมฺํ วิโรธรหิตํ วจนํ ‘‘สมฺภาสนํ, สลฺลาโป’’ติ จ วุจฺจติ. ยถา เอโก พฺรูเต ‘‘อชฺช โสภนํ นกฺขตฺต’’นฺติ, อิตโรปฺยาห ‘‘ตเถวา’’ติ.
๑๒๕. นิฏฺุรํ วากฺยํ กกฺกสวจนํ ผรุสํ นาม, ปเร ชเน อุสฺสาเปติ ทาเหตีติ ปรุสํ, ตเทว ปสฺส ผการํ กตฺวา ผรุสํ. อสวนียตฺตา น อิจฺฉิตพฺพนฺติ นิฏฺุรํ, อุโร, ยถา ‘‘นาโค’’ติ. ทฺวยํ กณฺณสุขวจเน. มนํ อา ภุสํ าเปติ โตเสตีติ มนฺุํ, า ปริมาณโตสนนิสาเนสุ, อสฺสุกาโร. หทยํ มนํ คจฺฉติ ปวิสตีติ หทยงฺคมํ.
สํกุลาทิทฺวยํ ปุพฺพาปรวิโรธินิ ปุพฺพาปรวิรุทฺเธ วากฺเย, ยถา –
ยาวชีวมหํ โมนี, พฺรหฺมจารี จ เม ปิตา;
มาตา จ มม วฺฌาสิ, อปุตฺโต จ ปิตามโห.
สํกุลนฺติ ชฬีภวนฺตฺยเนนาติ สํกุลํ. กิลิสฺสนฺเต เอตฺถาติ กิลิฏฺํ.
๑๒๖. สมุทายตฺถรหิตํ ¶ ทสทาฬิมาทิวากฺยํ [ทส ทาิมานิ ฬปูปา กุณฺฑ’ มชาชินํ ปลาลปิณฺฑา (นฺยายภาสฺส ๕.๒.๑๐ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกา ๑.๑)] อสมฺพทฺธตฺตา อพทฺธมิติ กิตฺติตํ กถิตํ, น พชฺฌเต หทยมตฺราติ อพทฺธํ, โต.
นตฺถิ ตถํ สจฺจมตฺราติ วิตถํ. ผรุสาทโย วิตถสทฺทํ ยาว ติลิงฺคิกา.
๑๒๗. ปชฺชทฺธํ สจฺจวจเน. สมฺมาสทฺโทยํ อพฺยยํ, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ จ สมาโน. น วิตถํ อวิตถํ. สนฺเตสุ สาธูสุ ภวํ สจฺจํ. สต สาตจฺเฉ วา, วชาทินา โย, สจฺจํ. ตถสทฺโท ภูตปริยาโย, ‘‘ตเถน มคฺเคน ยถาตฺถภาชินา’’ติ [ตถาคตา ชินาติ (ก.)] ปโยโค. ตเถ สาธุ ตจฺฉํ, สาธฺวตฺเถ โย. ยถาตถสทฺทาปิ จ สจฺจตฺถา อลิงฺคา. ตพฺพนฺตา สจฺจวจนวนฺตวาจกา สมฺมา สจฺจํ ยถาตถํสทฺทวชฺชิตา เสสา อวิตถาทโย ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ. สจฺจํสทฺโท ตุ อลิงฺโค. อมรโกเส ปน สมฺมา สจฺจสทฺทานมฺปิ ตพฺพติ ติลิงฺคตฺตํ วุตฺตํ, ยถา – สจฺจํ ตจฺฉํ ริตํ สมฺมา, อมูนิ ตีสุ ตพฺพติ [อมร ๖.๒๒]. ยถา – สจฺโจ พฺราหฺมโณ, สจฺจา นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํ. อิธ ปน สพฺพลิงฺควจนวิภตฺตีสุ รูปเภทาภาวา สมฺมาสทฺทสฺส อพฺยยตฺตํ, ติลิงฺเคสฺวปิ รูปเภทาภาวา สจฺจํสทฺทสฺส อลิงฺคตฺตฺจ วุตฺตํ. ยถา – สมฺมา วาจา, สมฺมา โวหาโร, สมฺมา วจนํ. สจฺจํ พฺราหฺมโณ, สจฺจํ นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํ. มิจฺฉามุสาสทฺทา ปน สพฺพตฺราปิ อพฺยยเมว ภวนฺติ. ยถา ¶ – มิจฺฉา วาจา, มิจฺฉา โวหาโร, มิจฺฉา วจนํ. มุสา วาจา, มุสา โวหาโร, มุสา วจนํ.
๑๒๘. โสฬส สทฺทมตฺตปริยาเย ทสฺเสตุํ อุปชาตึ ‘‘รโว’’อิจฺจาทิมาห. รุยเต สทฺทายเตติ รโว, รุ สทฺเท. นทนํ นาโท, นิรตฺโถ นาโท นินาโท, นท อพฺยตฺตสทฺเท. เอวํ นินโท, รสฺสตฺตเมว วิเสโส. สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท. ฆุส สทฺเท, ปาตุภาโว โฆโส นิคฺโฆโส. นทนํ นาโท. ธน สทฺเท, ธนียตีติ ธนิ. นิคฺโฆโส จ นาโท จ ธนิ จ นิคฺโฆสนาทธนโย. รโว เอว ราโว. อาราโวติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. ตถา สํราววิราวอารวา. ฆุสนํ โฆโส. อาราโว จ สํราโว จ วิราโว จ โฆโส จ อารโว จาติ ทฺวนฺโท. สุ สวเน, สุยฺยเตติ สุติ. สรติ สุยฺยมานตํ คจฺฉตีติ สโร. นิสฺสนติ เอเตนาติ นิสฺสโน, สน สมฺภตฺติยํ นิปุพฺโพ. สโร จ นิสฺสโน จาติ ทฺวนฺโท.
๑๒๙. วิสชฺชียเต น ลคฺคียเต เสมฺหาทีหีติ วิสฏฺโ. มนิตพฺพนฺติ มฺชุ, ชุ, มน าเณ, สุณนฺตานํ วา มนํ รฺเชตีติ มฺชุ, อุ, น รโลโป. สุเขเนว วิชานิตพฺพตฺตา วิฺเยฺโย. หิตสุขนิปฺผาทนโต โสตพฺโพติ สวนีโย. พหิทฺธาปริสา องฺคุลิมตฺตมฺปิ น วิสรติ น คจฺฉตีติ อวิสารี ¶ , ตสฺสีลตฺเถ ณี, วิวิเธน วา น สรตีติ อวิสารี, ฉินฺนสฺสรานํ วิย ทฺเวธา น โหตีตฺยตฺโถ. วินฺทฺยเต ลพฺภเตติ พินฺทุ, วสฺส โพ, นิคฺคหีตาคโม, อุ จ, วฏฺฏตฺตา วา พินฺทุ, อิมสฺมึ ปกฺเข ปพฺพชฺชาทินา รูปสิทฺธิ. ปฺจนฺนํ านคตีนํ ทูรฏฺานโต ชาตตฺตา คมฺภีโร. ปุนปฺปุนํ นาโท นินฺนาโท, กฺริยาภิกฺขฺตฺตา ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิ, นิคฺคหีตาคโม, โส เอตฺถ อตฺถีติ นินฺนาที. อิจฺเจวํ ภควโต อฏฺงฺคิโก สโร โหติ.
๑๓๐. ขคฺคาทีนํ ติรจฺฉานคตานํ รุตํ วสฺสิตนฺตฺยุจฺจเต. รุ สทฺเท, รุตํ. วสฺส สทฺเท, วสฺสนํ รวนํ วสฺสิตํ.
โกลาหลาทิทฺวยํ พหูหิ สมฺภูย กเต อพฺยตฺตสทฺเท. กุล สงฺฆาเต [สงฺขฺยาเน (ก.)], โกลนํ โกโล, เอกีภาโว, ตํ อาหลติ วินฺทตีติ โกลาหโล. กโรติ หึสติ มธุรนฺติ กโล, ตํ หลตีติ กลหโล. หล วิเลขเน.
ติกํ คายเน. เค สทฺเท, เคตพฺพํ คีตํ คานํ คีติกา จ. สพฺพตฺร ภาวสาธนํ.
๑๓๑. ตนฺติกณฺโฏฺิตา [อมร ๗.๑] อุสภาทโย สตฺต สรา. ฉชฺชาทโย ตโย คามา สมูหาตฺยตฺโถ. วุตฺตฺจ ‘‘คาโม นาม สรสมูหสฺส สนฺธาน’’นฺติ. มนุสฺสโลกวาทนวิธินา เอเกกสฺส ¶ สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนา, เทวโลกวาทนวิธินา ปน สมปฺาส มุจฺฉนา วทนฺติ. ตตฺถ หิ เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตสรสฺส จ เอกาติ สมปฺาส มุจฺฉนา อาคตา, เตเนว สกฺกปฺหสุตฺตสํวณฺณนายํ ‘‘สมปฺาส มุจฺฉนา มุจฺฉิตฺวา’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔๕] ปฺจสิขสฺส วีณาวาทนํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตํ. มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ, ยุ, มุจฺฉนา. ยถา กเมน วีณา วาทิตุํ สกฺกา, เอวํ สชฺชนาหิ มุจฺฉนฏฺานานิ เอกูนปฺาสาตฺยตฺโถ. เอเกกสฺส สรสฺส สตฺต สตฺต านานิ. ยโต สรสฺส มนฺทตารววตฺถานํ โหติ, เตน เอกูนปฺาส านานิ. อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํ สรสมูโห.
๑๓๒. สราทีนํ นามสรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุสโภ’’จฺจาทิ. อิส คติยํ. อิสติ จิตฺตํ ปวิสตีติ อุสโภ, อโภ, อิสฺสุ จ. ‘‘อุส ทาเห’’ติ วา ธาตฺวตฺโถ. ยสฺมา ปน โส สโร อุสโภ วิย นทติ, ตสฺมา อุสโภติ วุจฺจติ. ธีมนฺเตหิ คียเตติ เธวโต, วณฺณวิกาโร, วตฺตํ.
นาสํ กณฺมุโร ตาลุํ,
ชิวฺหํ ทนฺเต จ นิสฺสิโต;
ฉธา สฺชายเต ยสฺมา,
ตสฺมา ฉชฺโช ส อุจฺจเต [จินฺตามณิฏีกา ๗.๑].
คนฺธํ ¶ เลสํ อรตีติ คนฺธโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต คนฺธาโร เจตฺยฺเ [อฺเสมปีติ (ปาณินิ ๓.๑๓๗) ทีโฆ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๑)], คนฺธารา นาม ชนปทา, เตหฺยยํ คียเตติ คนฺธาโร, โณ. มชฺเฌ ลยวิเสเส ภโว มชฺฌิโม. ปฺจนฺนมฺปิ เธวตาทีนํ ปูรโณ ปฺจโม, (ปฺจนฺนํ วา มหาภูตานํ ปูรโณ ปฺจโม.) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ อธิโก วิย ทิสฺสติ] นิสฺเสสโต สีทนฺติ สรา ยสฺมินฺติ [ยสฺมาติ (ก.) – สทโต อธิกรเณ ฆอุ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๑)], โณ. ‘‘นิสีทนฺติ สรา ยสฺมึ, นิสาโท เตน เหตุนา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอเต สตฺต สราติ คทิตา กถิตา.
๑๓๓-๑๓๕. อุสภาทโย เย นทนฺติ, เต ทสฺเสตุมาห ‘‘นทนฺติ’’จฺจาทิ. อุสภํ นาม สรํ คาโว นทนฺติ. ตถา เธวตํ ตุรงฺคา อสฺสา, ฉชฺชํ มยูรา สิขณฺฑิโน, คนฺธารํ อชา, มชฺฌิมํ โกฺจา สกุณวิเสสา, ปฺจมํ ปรปุฏฺาที โกกิลาทโย, นิสาทํ วารณา หตฺถิโน นทนฺติ. วุตฺตฺจ นารทมุนินา –
‘‘ฉชฺชํ ¶ นทติ มยูโร, คาโว นทนฺติ อุสภํ;
อโช โรติ จ [อชาวิกา ตุ (ก.)] คนฺธารํ, โกฺจา นทนฺติ มชฺฌิมํ.
ปุปฺผสาธารเน กาเล, โกกิโล โรติ ปฺจมํ;
อสฺโส ตุ เธวตํ โรติ, นิสาทํ โรติ กฺุชโร’’ติ.
มยูราทโยปิ สพฺเพ อิเม สตฺตา สมทา [สนฺโต (ก.) เอเต จ สมทา ปฺจมํ คายนฺติ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๑)] ปฺจมํ นทนฺติ.
ฉชฺโช คาโม, มชฺฌิโม คาโม, สาธารโณ คาโมติ ตโย คามา. ตตฺร วีณาทณฺฑํ วิภาคํ กตฺวา อโธภาคสฺส ‘‘ฉชฺชคาโม’’ติ สฺา, มชฺฌภาคสฺส ‘‘มชฺฌิมคาโม’’ติ, อุปริภาคสฺส ‘‘สาธารณคาโม’’ติ สฺา. กึ ปน คามเภเท การณํ? ยสฺมา เอกสฺเสว สรสฺส คามนฺตเร เภโท, ตํเภเท คามานมฺปิเภโท. มาฆฏีกายํ ปน สาธารณคามฏฺาเน คนฺธารคาโม กถิโต, เอเกกสฺมิฺจ คาเม สตฺต สตฺต มุจฺฉนา. อิธ ปน อุสภาทีสุ สตฺตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา กถิตา. กึการณา? อิธ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา, ตตฺถ จ เทวโลกวาทนวิธินา กถิตตฺตา ตเถว านานิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรติ. ยถา อุสภาทีสุ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ เอเกกสฺมึ สเร ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา สิยุํ, ตเถว านานิปิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรตฺยตฺโถ.
๑๓๖. สรานํ คาเมสุ ภินฺนสุติตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติสฺโส’’อิจฺจาทิ. อุสภสฺส สรสฺส ตารกลมนฺทวเสน ติสฺโส สุติโย. เธวตสฺส สรสฺส ตาร มนฺทวเสน ¶ ทุเว. ฉชฺชสฺส ตารกล มนฺท กากลีวเสน จตสฺโส. คนฺธารสฺส จ ตถา. มชฺฌิมสฺส ตารกล กากลีวเสน ติสฺโส. ปฺจมสฺส กล กากลีวเสน ทุเว. นิสาทสฺส ตาราทิวเสน จตสฺโส สุติโย. อิจฺเจวํ สตฺตสุ สเรสุ กมโต สมฺปิณฺฑิตา ทฺวาวีสติ สุติโย สิยุํ. มาฆฏีกายํ ปน อฺถา สุติเภโท วุตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘จตุสฺสุติ สุวิฺเยฺโย, มชฺฌิโม มชฺชิมฏฺิโต;
ทฺวิสฺสุติ จาปิ คนฺธาโร, ติสฺสุติ อุสโภ ตถา.
ฉชฺโช จตุสฺสุติ เยฺโย, นิสาโท ทฺวิสฺสุตี ตถา;
จตุสฺสุติ เธวโต ตุ, ปฺจโม ติสฺสุตี มโต’’ติ.
สพฺพเมตํ นาฏกสตฺถโต คเหตพฺพํ.
๑๓๗. ‘‘อุจฺจตเร’’ตฺยาทินา สุติเภเท สรูปโต ทสฺเสติ. อุจฺจตเร รเว อตฺยุจฺจธนิมฺหิ ตาโร, ตารยติ โพธยตีติ ตาโร. อพฺยตฺเต อพฺยตฺตกฺขเร มธุเร สุติสุเข กโล, กล มเท. คมฺภีเร ธนิมฺหิ มนฺโท. มทิ ถุติโมทมทโมหสุปนคตีสุ. มนฺทยเต พุชฺฌเตเนนาติ มนฺโท.
ตาราทโย ตโย วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ. ตาโร ธนิ, ตารา วาณี, ตารํ รุตํ อิจฺจาทิ. อพฺยตฺตมธุรสทฺโท กโล. ตตฺร กเล สุขุเม กากลีสทฺโท, อีปจฺจยนฺโต, อีสํ ¶ กลา วาณี กากลี นาม, กาสทฺโทยมีสตฺโถ. กฺริยาทิสมตาติ คีตวาทิตปาทนฺยาสาทิกฺริยานํ, กาลสฺส จ สมตฺตํ ลโย นาม, ลย สามฺยคตีสุ, อาธาเร อปจฺจโย, สพฺพาภินยานมฺปิ สามฺยํ ลโยติ เกจิ.
๑๓๘. ทฺวยํ วีณายํ. วิ ชนเน, โต, อีณตฺตํ, วีณ เวเนติ วา ธาตุ, อา, วีณา. วลฺล สํวรเณ, วลฺลเต ธนิวิเสสํ, ณฺวุ, วลฺลกี, นทาทิ. วิปฺจีติปิ วีณาย นามํ. วิปฺจยตีติ วิปฺจี [วิปฺจยติ วิตฺถารยติสทฺทํ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๓)], นทาทิ.
สา วีณา สตฺตตนฺตี สตฺตหิ ตนฺตีหิ วิสิฏฺา ปริวาทินี นาม, ปริโต วทตีติ ปริวาทินี, อินี. วีณาทโย จตฺตาโรปิ วีณาสามฺวาจกา อิจฺเจเก, เตสํ มเต สาสทฺทสฺส จตุนฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺถทีปกตา วิฺเยฺยา, ตถาปิ อมรโกเสน [อมร ๗.๓] วิรุชฺฌนโต เตสํ มตํ น คเหตพฺพํ.
กฏฺาทีหิ โทณิสณฺาเนน กตํ วชฺชภณฺฑํ วีณาย โปกฺขโร นาม, โปเสติ วฑฺเฒติ สทฺเทติ โปกฺขโร, ขโร, วุทฺธิ, วณฺณวิกาโร จ. ทุ คมเน, ณิ, โทณิ. กกุโภ, ปเสวโกติปิ โปกฺขรสฺส นามานิ. กํ วาตํ กุภติ พนฺธตีติ กกุโภ. ปสิพฺพนฺติ ตมิติ ปเสวโก.
ทฺวยํ โปกฺขรเวเก จมฺมนิ. วีณาภาวํ อุปคจฺฉติ เยนาติ อุปวีโณ. เวติ โปกฺขรนฺติ เวโก, ณฺวุ.
๑๓๙. อาตตาทิปฺจกํ ¶ ปฺจงฺคิกตูริยสฺส นามานิ.
๑๔๐. จมฺมาวนทฺเธสุ จมฺเมน พนฺธนีเยสุ เภริยาทีสุ มชฺเฌ ตเลเกกยุตํ เอเกเกน ตเลน ยุตฺตํ กุมฺภถุณททฺทริกาทิกํ ตูริยํ อาตตํ นาม, อาตโนตีติ อาตตํ, ตนุ วิตฺถาเร. มหตีอาทิวีณาวิเสโสปิ [‘‘มหตี’’ติ นารทสฺส วีณา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)] อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมาวนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ กตํ. กุมฺภสณฺานตฺตา กุมฺโภ จ ตํ ถุนนครสมฺภูตตฺตา ถุนฺเจติ กุมฺภถุนํ. ตเทว กุมฺภถุณํ, อถ วา ถุ อภิตฺถเว, กมฺมนิ โณ. กุมฺโภ จ โส ถุโณ เจติ กุมฺภถุโณ, ถุณ ปูรเณติ วา ธาตฺวตฺโถ. ทร วิทารณทาเหสุ, ทฺเวภาโว, กาปุพฺพสฺสิกาโร จ, ททฺทรสทฺทํ กโรตีติ วา ททฺทริกา.
๑๔๑. อุภยตลํ มุรชาทิกํ ตูริยํ วิตตํ นาม, วิเสเสน สทฺทํ ตโนตีติ วิตตํ, สพฺพวินทฺธํ สพฺพปสฺเสสุ, ปุพฺพปจฺฉาภาเคสุ จ ปริโยนทฺธํ ปณวาทิกํ, อาทินา จตุรสฺสอาลมฺพรโคมุขีอาทโย อาตตวิตตํ นาม, ‘‘จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ปณียตีติ ปณโว, อโว.
๑๔๒. วํสสงฺขาทิกํ ¶ สุสิรํ นาม, รนฺธํ สุสิรํ, ตํโยคา สุสิรํ. วน, สน สมฺภตฺติยํ, โส, วํโส. สม อุปสมเขเทสุ, โข, สงฺโข. สมฺมตาฬาทิกํ อจฺจนฺตํ ปีฬนโต, อนลสํโยคโต วา ทฺรวีภูตํ ปุน ฆนายเตติ ฆนาขฺยํ. หน หึสายํ, กมฺมนิ โณ, หสฺส โฆ. ฆนภาเวน สมํ ภวตีติ สมฺมํ, ทณฺฑาทีหิ ตาฬิตพฺพโต ตาฬํ, ตฬ ตาฬเน, สมฺมฺจ ตํ ตาฬฺเจติ สมฺมตาฬํ. อาทินา กํสตาฬสิลาตาฬาทีนํ คหณํ. ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม กฏฺมยตาฬํ. กํสตาฬํ นาม โลหมยํ. สิลาย จ อโยปฏฺเฏน จ วาทนตาฬํ สิลาตาฬํ.
จตุกฺกํ อาตตาทีนํ นามํ. อา สมนฺตโต ตุชฺชเต ตาฬียเตติ อาโตชฺชํ. วํสาทิเกปิ มุขวายุนา อาโตชฺชนมตฺเถว. วาทยนฺติ ธนยนฺติ ตนฺติ วาทิตฺตํ วาทิตฺจ, อิตฺโต, โต จ. วาทยนฺติ ตนฺติ วชฺชํ, โย.
๑๔๓. ทฺวยํ เภริยํ. ภายนฺติ สตฺตุชนา เอเตนาติ เภริ, ริ. อุภ ปูรเณ, อุภนํ อุภิ. ‘‘ทุนฺท’’อิติ สทฺเทน อุภิ ยตฺร ส ทุนฺทุภิ. ปุมิตฺถิยเมเต ทฺเว [เสรี ถี, ทุนฺทุภิ ปุมา (อมร ๗.๖)]. ทฺวยํ มุทิงฺเค. มุทํ โมทํ อิงฺคติ คจฺฉติ เยนาติ มุทิงฺโค. มุรา อสุรา ชาโต มุรโช.
อสฺส ¶ มุรชสฺส เภทา วิเสสา อาลิงฺคงฺกฺโยทฺธกา ภวนฺติ. วุตฺตฺจ –
‘‘หริตกฺยากติ ตฺวงฺกฺโย,
ยวมชฺโฌ ตโถ’ทฺธโก;
อาลิงฺคฺโย เจว โคปุจฺโฉ,
อากตฺยา สมฺปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
อาลิงฺคฺยเตติ อาลิงฺโค, โณ. อุจฺฉงฺเก ภโว อกฺโย. อุทฺธํ กตฺวา เอเกน มุเขน วาทนโต อุทฺโธ สนฺโต กายติ สทฺทายตีติ อุทฺธโก, อุทฺธสทฺโทยํ ติลิงฺคิโก. อุคฺคจฺฉตีติ อุทฺโธ, โต, คมิสฺส โท, เนรุตฺโต. โย ตุ อุปริปริยาโย อุทฺธํสทฺโท, โส อพฺยยเมว.
ติณวาทีนิ จตฺตาริ ปณวสฺส นามานิ. ตนุ วิตฺถาเร, อโว, อสฺส อิตฺตํ, ณตฺตฺจ, ติณโว. มา มาเน สทฺเท จ, ‘‘ฑิณฺฑิ’’อิติ มายเต สทฺทายเตติ ฑิณฺฑิโม, โณ.
๑๔๔. ‘‘อาลมฺพ’’อิติ สทฺทายเตติ อาลมฺพโร. ‘‘อาลมฺพโร ตูริยรเว, คเชนฺทานฺจ คชฺชิเต’’ติ [อมร ๒๓.๑๖๗] หิ อมรโกส นานตฺถสงฺคเหสุ.
วีณาทีนํ วาทนกฏฺกุฏิลาทิกํ โกโณ, กุณฺยเต สทฺทายเตเนนาติ โกโณ, โณ. ‘‘ททฺท’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ ททฺทริ, ททฺทติ วา สทฺทวิเสเสน ปริณมตีติ ททฺทริ, ริ. ‘‘ปฏ’’อิติ สทฺทํ ชหาตีติ ปฏโห, ปฏํ หนฺตีติ วา ปฏโห. หน หึสาคตีสุ, กฺวิ. อปเร มทฺทลาทโย เภริปฺปเภทา ¶ . ‘‘มทฺท’’อิติ สทฺทํ ลาตีติ มทฺทลา, ลา อาทาเน, อ. ‘‘มนฺทลา’’ติปิ ปาโ, มนฺทํ สทฺทํ ลาตีติ มนฺทลา. อาทินา ฑมรุอาทโยปิ เภริปฺปเภทา วิฺเยฺยา.
๑๔๕. ชนปฺปิเย ชเนหิ ปิยายิตพฺเพ วิมทฺโทฏฺเ วิเลปนกุงฺกุมาทีนํ, นานาคนฺธทพฺพานฺจ วิมทฺทโนพฺภูเต ปริมโล ภเว, ปริมชฺชติ ปวตฺตยตฺยาสยนฺติ, อ, เนรุตฺโต, มล, มลฺล ธารเณ วา. ปริมลฺยเต ธารียเตติ, โณ. วิมทฺทคฺคหเณน วาปิกูปาทิโน [วิมทฺทคนฺธาทิโน (ก.)] นิราโส, ชนคฺคหเณน มกฺขิกาทิโน. โส ปริมโล คนฺโธ ทูรคามี อตินิหารี อติทูรปาตี อาโมโท วุจฺจเต, อาโมทนฺเต อเนน, โณ. อิโต ปรํ อิฏฺคนฺธาทโย วิสฺสสทฺทปริยนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺเต.
๑๔๖. จตุกฺกํ อิฏฺคนฺเธ. อิฏฺโ คนฺโธ อิฏฺคนฺโธ, อถ วา อิฏฺโ คนฺโธ อสฺส อิฏฺคนฺโธ. สุฏฺุ รภนฺติ ตุสฺสนฺตฺยเนนาติ สุรภิ, อิ. สุนฺทโร คนฺโธ อสฺส สุคนฺโธ, สุคนฺธิ จ, อนฺตสฺสิการาเทโส.
ทฺวยํ ทุคฺคนฺเธ. ปูติ คนฺโธ อสฺส, ปุพฺเพ วิย อิการาเทโส, กมฺมธารยสมาสํ อสฺสตฺถฺยตฺเถปิ กตฺตุมิจฺฉนฺติ, ปกฺริยาลาฆวตฺถํ พหุพฺพีหิเยว นฺยาโยติ. ทุฏฺุ คนฺโธ อสฺสาติ ¶ ทุคฺคนฺโธ, เตน วุตฺตํ กจฺจายเนน – ‘‘กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยหิ พหุพฺพีหิ ลฆุตโร’’ติ. อฺเ ตุ ลาฆว’มนาทรมานา อิจฺฉนฺเตว มนฺตตฺถิยํ. ทุวิโธ วา วาจฺจธมฺโม ลหุ ครุ จ, ตตฺร พหุพฺพีหินา ลหุ, กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยนครุ. กิฺจ พหุพฺพีหินา อติสายนาทฺยตฺโถ น คมฺยเตติ อวสฺสํ ตปฺปฏิปาทนาย กมฺมธารยปุพฺพโก มนฺตตฺถิเยว ทฏฺพฺโพ.
ทฺวยํ จิตาธูมาทิคนฺเธ. วิส วิปฺปโยเค, โส. อามสฺส วสาทิวตฺถุโน คนฺโธ ตํโยคา, อิ, ยํสทฺโท ตสฺส นปุํสกตฺตทีปโก.
๑๔๗. กุงฺกุมาทโย จตฺตาโร จตุชฺชาติคนฺโธ นาม. กุก, วก อาทาเน, อุโม, นิคฺคหีตาคโม จ, กุงฺกุมํ, โลหิตจนฺทนํ, ยํ ‘‘กสฺมีรช’’นฺติ วุจฺจติ, กมิสฺส วา กุงฺกาเทโส, กุงฺกุมํ. ยุ มิสฺสเน, ยุ, ยวนํ, ตสฺส ปุปฺผํ ยวนปุปฺผํ, เทวกุสุมํ, ยวนเทเส ชาตํ ปุปฺผนฺติ วา ยวนปุปฺผํ. ยํ ‘‘ลวงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ยํ ปุปฺผํ นุหีปุปฺผสมานํ. ตคิ คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อโร, ตครํ, กุฏิลํ. ตรุโต ชาโต ตุรุกฺโข, โข, อุตฺตฺจ, สลฺลกีทโว หิ ‘‘ตุรุกฺโข’’ติ วุตฺโต.
๑๔๘. ปชฺเชน ฉรสานํ นามานิ. กํ ปานียํ เสวเตติ กสาโว, อโว, อถ วา กํ สวาเปตีติ กสาโว สุ ¶ สวเน. ตุวโรปิ กสาโยปิ กสาวปริยาโย. ติช นิสาเน, โต, ติตฺโต, กฏุ. มธุ มาธุริยํ, ตํโยคา มธุโร. ลุนาติ ชฬตฺตนฺติ ลวโณ, ยุ. อมฺพสทฺเท, อโร, อิตฺตํ, ลตฺตฺจ. กฏ คติยํ, ณฺวุ, อุตฺตํ. อิเม ฉ รสา นาม วุจฺจนฺติ. ตพฺพติ ทพฺเพ กสาวาทิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ.
๑๔๙. ทฺวยํ โผฏฺพฺเพ. ผุสิตพฺโพ ผสฺโส, โผฏฺพฺโพ จ, ตพฺโพ, สสฺส โฏ, ตสฺส โ. ติกํ วิสยิมฺหิ. วิสโย อสฺส คยฺหฏฺเนาตฺถีติ วิสยิ. อุขติ คจฺฉติ วิสเยติ อกฺขํ, อุสฺสตฺตํ ทฺวิตฺตฺจ, นตฺถิ ขํ เวทนา เอตฺถาติ วา อกฺขํ, น หิ สุขเวทนาทโย สมฺปโยควเสน ปฺจสุ อินฺทฺริเยสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ชวนาทีสุ เอว ปน อุปฺปชฺชนฺตีติ ตถา วุตฺตํ, มนินฺทฺริเย ตูปจารา [มนินฺทฺริเยสุปจารา (ก.)] อกฺขํ. อินฺโท อตฺตา, ตสฺส ลิงฺคํ อินฺทฺริยํ, อิโย. นา’นนฺตเรน ปโยชกํ จกฺขาทโย พฺยาปารยนฺเต, ตสฺมา อตฺถิ อตฺตา จกฺขาทีนํ ปโยชโกติ จกฺขาทิกํ ลิงฺคมตฺตโน ภวตีติ นิกายนฺตริกา. สยํ ติกฺขมนฺทาทิภาเว จกฺขุวิฺาณาทีนํ ติกฺขมนฺทาทิภาวสมฺภวโต เตสุ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ วา อินฺทฺริยํ.
ฉกฺกํ นยเน. เนติ อตฺตโน นิสฺสิตํ ปุคฺคลนฺติ นยนํ, ยุ. อสุ พฺยาปเน, อสติ วิสเยสุ พฺยาปี วิย ภวตีติ อกฺขิ, สสฺส โก, อถ วา อกฺข พฺยาปนทสฺสเนสุ, อกฺขติ วิสเยสุ พฺยาปีภวติ, อกฺขติ วา ปสฺสติ เอเตนาติ ¶ อกฺขิ. เนตีติ เนตฺตํ. โลจติ ปสฺสติ เอเตนาติ โลจนํ. อจฺฉ ทสฺสนพฺยาปเนสุ, อิ, อจฺฉิ. จกฺขติ อสฺสาเทติ รูปนฺติ จกฺขุ, อุ, จกฺขติ ปสฺสตีติ วา จกฺขุ.
๑๕๐. ปฺจกํ โสเต. สุณาติ เอเตนาติ โสตํ. สทฺโท คยฺหเต อเนนาติ สทฺทคฺคโห. กร กรเณ, โณ, กณฺโณ, กณฺณติ สุณาติ เอเตนาติ วา กณฺโณ, กณฺณ สวเน. สุณาติ เยนาติ สวนํ, สุติ จ, ยุ,ติ จ.
จตุกฺกํ ฆาเน. นสนฺติ เอตายาติ นตฺถุ, ถุ, อา, นาสา. ณฺวุ, อก จ อิกาโร จ นาสิกา. ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํ, ยุ, ฆายนฺตฺยเนนาติ วา ฆานํ.
ทฺวยํ ชิวฺหายํ. ชีวติ เอตายาติ ชิวฺหา, โห, ชีว ปาณธารเณ. ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ นาม, ตํ อวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, วณฺณโลโป. รสนฺติ เอตายาติ รสนา, รส อสฺสาทเน, รสํ ชานาตีติ วา รสนา, าสฺส นา, นี นเย วา, อ.
๑๕๑. ปชฺชํ สรีเร. สรติ คจฺฉติ, สรนฺติ วา ตํ หึสนฺตีติ สรีรํ, อีโร. วป พีชสนฺตาเน. วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, อุ. คจฺฉติ, คณฺหาติ วา กุสลากุสลเมเตนาติ ¶ คตฺตํ, คมุ คติยํ, คห อุปาทาเน วา. ‘‘อตฺตา’’ติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโว. วุโณติ สํวรติ เอตฺถาติ โพนฺทิ, วุ สํวรเณ, ทิ, นิคฺคหีตาคโม. วิวิธํ คณฺหาติ เอตฺถาติ วิคฺคโห. ทิห อุปจเย, ทิหติ วฑฺฒติ เอตฺถ กุสลากุสลนฺติ เทหํ. อยํ เทหสทฺโท ปุริเส ปุลฺลิงฺเควตฺตติ. กุจฺฉิตานํ อาโย อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ กาโย. ตนุ วิตฺถาเร, อุ, ตนุ, ตนุสทฺโทยํ อิตฺถิยํ. เอตฺถาปิ วาสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. ‘‘องฺเคนางฺคํ ตนุ จ ตนุนา คาฬฺหตตฺเตน ตตฺต’’นฺติ [อุตฺตรเมฆ ๔๒] หิ เมฆทูเต วุตฺตํ. กเฬ เรตสิ วรํ กเฬวรํ, อลุตฺตสมาโสยํ.
๑๕๒-๑๕๔. ฉกฺกํ จิตฺเต. จินฺเตตีติ จิตฺตํ. เจโต จ, นโลโป. มนติ ชานาตีติ มโน. วิชานาตีติ วิฺาณํ, ยุ. หรติ อตฺตโน อาธารนฺติ หทยํ, โย, รสฺส โท จ. มโน เอว มานสํ, สกตฺเถ สณ.
จุทฺทส พุทฺธาขฺยสฺส คุณสฺส นามานิ. ฌายตีติ ธี, เฌ จินฺตายํ, ฌสฺส โธ, นทาทิ, ธี, ธาเรตีติ วา ธี, กฺวิ, นทาทิ, ธี ¶ , สงฺขาเรสุ ธีกาโร ชายติ เอตายาติ วา ธี, นทาทิ. ปฺายเต เอตายาติ ปฺา, อ. พุชฺฌเต ตายาติ พุทฺธิ,ติ. เมธ หึ สาสงฺคเมสุ, กรเณ อ, มิ หึสายํ วา, โธ, เมธา. มนติ ชานาตีติ มติ, มุติ จ, อุตฺตํ, มุนาตีติ วา มุติ, มุน าเณ,ติ, มุติ. ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, ภูรี, ภูสงฺขาเต อตฺเถ รมตีติ วา ภูรี, กฺวิ, นทาทิ. มนติ ชานาตีติ มนฺตา, อนฺต, อา. วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, ปพฺพชฺชาทินา สิทฺธํ. ยุ มิสฺสเน. ยมติ มิสฺสีภวติ เยฺเยสูติ โยนิ. ปฏิมุขํ ภนฺติ อุปฏฺหนฺติ เยฺยา เอเตนาติ ปฏิภานํ, ยุ. น มุยฺหติ เอเตนาติ อโมโห. วีมํสา วิจโย สมุเปกฺขา อุปลทฺธิ ปฏิปตฺติ อุตฺติเจตนาทีนิปิ พุทฺธินามานิ.
วิปสฺสนาทโย เนปกฺกนฺตา ปริยายา ปฺาเภทา ปฺาวิเสสา. ตตฺถ วิวิธํ อนิจฺจาทิกํ สงฺขาเรสุ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ยุ. สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ, สา ทุวิธา โลกิยโลกุตฺตรวเสน. ตตฺถ ปุริมา ฉพฺพิสุทฺธิปฺปวตฺติกาเล, อิตรา าณทสฺสนวิสุทฺธิกาเล ลพฺภติ. อาทิปริยาเยน ปภุตินา อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทโย คหิตา. ตตฺถ ตตฺถ การิเยสุ วิจารณา. มาน วีมํสายํ, โส, จิตฺตาโภคาทิ. วิจารยเต เอตายาติ วิจารณา, จร สฺจเย, จุราทิคโณ, ยุ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา, าสฺส ชา, ตสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, นฺยสฺส โ, ทฺวิตฺตํ, ตํ สาตฺถกสมฺปชฺาทิวเสน จตุพฺพิธํ. นิสฺเสสโต ปาเจติ กุสลธมฺเมติ นิปโก, าณี ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกํ. ทฺวยํ เวทนายํ. เวทยตีติ เวทยิตํ, วิท อนุภวเน, จุราทิตฺตา ณโย, โต, อิการาคโม จ. เวทยตีติ เวทนา, ยุ.
๑๕๕. ปฺจกํ ¶ วิตกฺเก. ตกฺก วิตกฺเก. ตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อภินิโรเปตีติ ตกฺโก. วิตกฺโกติ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส. สงฺกปฺปนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ สงฺกปฺโป, โณ, กปฺป วิตกฺเก, กปฺป สามตฺถิเย วา, ภูวาทิ, สงฺกปฺปยนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วา สงฺกปฺโป, กปฺป วิตกฺเก, จุราทิ. อป ปาปุณเน, อปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม ปาเปติ อารมฺมณนฺติ อปฺปนา, ยุ, อา. อูห วิตกฺเก. อูหนฺตฺยเนนาติ อูโห. ตกฺกอูหสทฺทา เจตฺถ อชฺฌาหารวาจกาปิ ภวนฺติ, อชฺฌาหารํ นาม อูนปูรณตฺถมธิกปฺปเภทาหรณํ [มธิโกปาทานํ (จินฺตามณิฏีกา)]. ‘‘อชฺฌาหาโร ตกฺก อูหา’’ติ [อมร ๕.๓] หิ อมรโกเส วุตฺตํ. ทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริเย. อยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. อยติ อทฺธานํ คจฺฉติ เยนาติ อายุ, ณุ, เอติ เอเตนาติ วา อายุ, อิ คติมฺหิ, ณุ, อิสฺเส, เอ อย. ชีวนฺติ อเนนาติ ชีวิตํ, ชีว ปาณธารเณ.
จตุกฺกํ สมาธิมฺหิ. นานาลมฺพณวิสารณาภาวโต เอกํ อคฺคํ อารมฺมณเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ‘‘อคฺคสทฺโท เจตฺถ อาลมฺพณวาจโก’’ติ หิ สทฺธมฺมฏีกายํ วุตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, เอกํ วา อารมฺมณํ อชติ คจฺฉตีติ เอกคฺคํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา. กามจฺฉนฺทํ สเมตีติ สมโถ, โถ, สมุ อุปสเม, ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข’’ติ [ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑; ธ. ส. อฏฺ. ๑๖๐] หิ วุตฺตํ. วิกฺขิปนํ นานารมฺมณเปรณํ วิกฺเขโป, โส นตฺถิ เอตฺถาติ อวิกฺเขโป. เอการมฺมเณ สุฏฺุ อาธานํ ¶ สมาธิ, สฺายมิ, นานาลมฺพณวิกฺเขปวสปฺปวตฺตํ อธิสงฺขาตํ จิตฺตพฺยธํ สเมตีติ วา สมาธิ, เนรุตฺโต.
๑๕๖. ปชฺเชน วีริยสฺส นามานิ. อุ ทุกฺขลาภํ, อุทฺธํ วา สหติ ขมตีติ อุสฺสาโห, โณ. อา ภุโส กายํ, จิตฺตฺจ ตาเปตีติ อาตปฺโป [อาตาโป (?) อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา ๑๑๓๕ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ], ตป สนฺตาเป. ลีนํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ อุกฺขิปตีติ ปคฺคโห. อตฺตโน นิสฺสยํ ปรมตฺถํ คณฺหาเปตีติ วา ปคฺคโห. ‘‘ปสทฺโท ปรมตฺเถปี’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํ. วายมนฺติ เยนาติ วายาโม, วายม อุสฺสาหเน, อถ วา วย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วยติ สพฺพกาลนฺติ วายาโม, อโม, วาโย วิย สทา อมติ คจฺฉตีติ วา วายาโม. ปรํ ปรํ านํ อกฺกมตีติ ปรกฺกโม, ปรํ ปจฺจนีกภูตํ โกสชฺชํ อกฺกมตีติ วา ปรกฺกโม. ปทหติ เยนาติ ปธานํ, ยุ. ทหสฺส โธ, ทห ภสฺมีกรเณ [ปปุพฺพธาธาตุนา สาเธตพฺพํ มฺเ]. วีเร สาธุ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, อีร คติยํ, อีหติ เอติ วา ยาย สุภาสุภผลนฺติ อีหา, อีห เจฏฺายํ, อิ วา คติมฺหิ, ปจฺฉิเม หปจฺจโย, อุทฺธํ ยนฺติ เยนาติ อุยฺยาโม, อโม. ติฏฺติ เอตฺถ สุภาสุภผลนฺติ ธิติ,ติ, า คตินิวตฺติยํ.
๑๕๗. ปชฺเชน วุตฺตปริยายสฺส วีริยสฺส จตฺตาริ องฺคานิ ทสฺเสติ. ตจาทีนํ ติณฺณํ อวสิสฺสนํ อวเสสตา มํสโลหิเตหิ อวธิภูเตหิ, มํสโลหิตานํ ปน สุสฺสนํ สุกฺขตา ¶ . เอตานิ จตฺตาริ อธิฏฺานวสปฺปวตฺตานิ วีริยสฺส องฺคานิ การณานิ โหนฺติ. องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. องฺคติ สิทฺธึ คจฺฉติ วีริยผลเมเตหีติ องฺคานิ. ตจ ปาลเน, โณ, ตโจ. นห พนฺธเน อารุ. นฺหารูติปิ ปาโ. ตตฺถ นนฺตสฺส โลโป. สิส อสพฺพปฺปโยเค, ยุ, ทฺวิตฺตํ. อสติ เขเปติ อทฺธานนฺติ อฏฺิ,ติ, นปุํสเก, เนรุตฺโต, อา ภุโส ติฏฺติ เอเตนาติ วา อฏฺิ, อิ. มน าเณ, โส, นสฺส นิคฺคหีตํ, มํสํ. รุห ชนเน, อิโต, ลตฺตํ, โลหิตํ.
๑๕๘. อสาฌสาธเนปิ ยสฺสา วเสน อุยฺยาโม, สา อธิมตฺเตหา อธิกสตฺติยุตฺตา อีหา อุสฺโสฬฺหี นาม, อุ ปพลํ ทุกฺกรกมฺมํ สหติ ยายาติ อุสฺโสฬี, สหสฺส โสฬฺโห, นทาทิ, อุสฺสาหานํ อูหาติ วา อุสฺโสฬี, ยถา ‘‘ปทฏฺาน’’นฺติ, อาการสฺโส, หสฺส โฬ, อูโลโป, นทาทิ, วายามมตฺเตปิ. ทฺวยํ สติยํ. สรติ, สรนฺติ วา ตาย, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ,ติ, ปมาทํ วา สรติ หึสตีติ สติ. อนุ ปุนปฺปุนํ สติ อนุสฺสติ, อุปสคฺคมตฺตเมว วา วิเสโส, ทฺเวปิ อิตฺถิยํ.
ทฺวยํ ลชฺชายํ. ลชิ ปีเฬ, กาตนฺตธาตุ. ลชฺช ลชฺชเน, โมคฺคลฺลานธาตุ, ลชฺชติ ปาปาติ ลชฺชา, อ. หิรี ลชฺชิยํ, อิ. หิริยติ ปาปาติ หิรี. สมานา ตุลฺยตฺถา ทฺเว. ทฺวยํ โอตฺตปฺเป. โอตฺตปฺปติ ภายติ ปาปโตติ โอตฺตปฺปํ, ตป ภเย อวปุพฺโพ. ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุ, ปุคฺคโล, จิตฺตํ วา, ตสฺส ภาโว ตถา.
๑๕๙. ปชฺชทฺเธน ¶ อุเปกฺขาย เวทนาย นามานิ. มชฺฌตฺเต มชฺฌตฺตสภาเว ปวตฺตา มชฺฌตฺติกา. ทฺวินฺนํ เวทนานํ สมีเป ปวตฺตา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา, อิกฺข ทสฺสเน. อทุกฺขา จ สา อสุขา เจติ อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิกโร.
ทฺวยํ มนสิกาเร. ภวงฺควเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส อาภุชนโต อาวฏฺฏาปนโต จิตฺตาโภโค. ปาลนชฺโฌหารตฺโถ เจตฺถ ภุชธาตุ อาวฏฺฏนตฺโถ อาปุพฺพตฺตา, อิทํ ปน วีถิชวนปฏิปาทเก สนฺธาย วุตฺตํ, จิตฺตสฺสารมฺมเณ อาภุชนํ ปวตฺตนํ วา จิตฺตาโภโค, อิทํ ปน อารมฺมณปฏิปาทกวเสน วุตฺตํ. ภวงฺคมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ มนกฺกาโร, กรณํ วา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนกฺกาโร. เอตฺถ จ ปมวิกปฺเปน ทฺเว ปฏิปาทกา วุตฺตา, ปจฺฉิเมน ตุ อิตโร.
ทฺวยํ อธิโมกฺเข. มุจ โมจเน, อธิมุจฺจนํ ‘‘อิทเมวา’’ติ สนฺนิฏฺานกรณํ อธิโมกฺโข. นิจฺฉยนํ นิณฺณยนํ นิจฺฉโย, จย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, จสฺส ทฺวิตฺตํ, ฉตฺตํ, นิ ภุสํ เฉทนํ วา นิจฺฉโย, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อิสฺสตฺตํ, ทสฺส โย, อสรูปทฺวิตฺตํ.
๑๖๐. ปชฺชทฺธํ ทยายํ. ทย ทานคติหึสารกฺขเณสุ. ทยติ ปรทุกฺขํ, อตฺตสุขฺจ หึสตีติ ทยา, อ. กปิ ¶ จลเน, อนุ ปุนปฺปุนํ กมฺเปติ อตฺตาธารสฺส จิตฺตนฺติ อนุกมฺปา. กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณา, รุธิ อาวรเณ, ธสฺส โณ, อถ วา กโรนฺติ อตฺตานมธีนเมตายาติ กรุณา, ยุ, อา, กรุณา, สา เอว การฺุํ. อนุทฺทยาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ.
ปชฺชทฺธํ วิรติยํ. รมุ อุปรเม วิปุพฺโพ, วิรมณํ เวรมณี, ยุ, นทาทิ, เวรํ มณติ วินาเสตีติ วา เวรมณี. วิรมณํ วิรติ,ติ. ทูรโต วิรมณํ อารติ.
๑๖๑. จตุกฺกํ ขนฺติยํ. ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขา, ติช ขนฺติยํ, โข, ทฺวิตฺตํ, กตฺตาทิ, อา. ขมนํ สหนํ ขนฺติ,ติ. ขมเต ขมนํ, ขมา จ, ขมุ สหเน. ทฺวยํ เมตฺติยํ. มิท สฺเนเห, มิชฺชติ สิเนหตีติ เมตฺตา, ต, อา. เมตฺติ,ติ. อถ วา มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺติ จ.
ปชฺชทฺธํ ทิฏฺิยํ. ทสฺสียเต ทสฺสนํ, ทิส เปกฺขเน, ยุ. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. ลภ ลาเภ,ติ, ลทฺธิ, มิจฺฉาทิฏฺิยเมว. เสสา ตุ อุภยตฺร. ิตปกฺโข สิทฺธนฺโต [ิโต ปกฺโข สิทฺธนฺโต, ปุพฺพปกฺขํ นิรสฺย สิทฺธปกฺขฏฺาปเน อิติ ภาโว (จินฺตามณิฏีกา)], สิทฺโธ อนฺโต อเนนาติ วิคฺคโห. สมนฺตโต อยนํ คติ สมโย.
๑๖๒. โทหฬนฺตํ ตณฺหายํ. ตส ปิปาสายํ, ยาย ตสนฺติ, สา ตณฺหา, ณฺโห. อิณมฺหิ ตสิณา. เอช กมฺปเน, เอชา ¶ . สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ชาลินี, อุปมาเน อินี. วิส ปเวสเน, สพฺพตฺร วิสตา ปตฺถตาติ วิสตฺติกา, สกตฺเถ ณิโก. ฉนฺท อิจฺฉายํ, ฉนฺทนํ ฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตาปิ. เตสุ เตสฺวารมฺมเณสุ อากุลีภูตตฺตา ชฏา วิยาติ ชฏา. กมุ อิจฺฉายํ,ติ, นิกนฺติ. อิสุ อิจฺฉายํ, อ, อิสฺส อา, อาสา. สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, ภวาทีหิ ภวาทโย สิพฺพตีติ สิพฺพินี, อ, อินี. สตฺเต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ,ติ.
๑๖๓. เฌจินฺตายํ, อารมฺมณาภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, อา. วน สมฺภตฺติยํ, วนติ เยน โส วนโถ, โถ. วา คติยํ, วาติ อารมฺมณนฺติ วานํ, ยุ. ลุภ อิจฺฉายํ, ลุพฺภนํ โลโภ, โณ. รนฺช ราเค, รชฺชนํ, รชฺชนฺติ วา เยน โส ราโค, โณ. ลย คติยํ, อา ปุนปฺปุนํ ลยตฺยารมฺมเณสูติ อาลโย, ปุนปฺปุนํ ลยติ สํสิเลสติ เยนาติ วา อาลโย. ‘‘ลโย วินาเส สํสิเลเส, สามฺเย โตริยตฺติกสฺส เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ปิห อิจฺฉายํ, จุราทิ, อ, ปิหยติ ยายาติ ปิหา. จิตฺตสฺส นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถ. อิสุ อิจฺฉายํ, อ, สสฺส จฺฉาเทโส. ลส กนฺติยํ, อภิมุขํ กตฺวา ลสติ เยนาติ อภิลาโส, โณ. กมุ อิจฺฉายํ, โณ, กาโม ¶ . ทุห ปปูรเณ, ทุหนํ โทโห, ตํ ลาตีติ โทหโฬ, ทุฏฺํ หทยเมเตนาติ วา โทหโฬ, หทยสฺส หโฬ, หล กมฺปเน ทฺวิสทฺทูปปโท, ทฺวีหิ หลติ กมฺปตีติ วา โทหโฬ, อ, ทฺวิสฺส โท, ลสฺส โฬ. ทฺเว หทยา อสฺส ปรมตฺถสฺสาติ วา โทหโฬ. อ, ทฺวิสฺส โท, หทยสฺส หโฬ, ทสฺส โฬ วา, ยโลโป, อิจฺฉาวิเสสตฺเตปิ โทหฬสฺส สามฺวตฺติจฺฉาย นิทฺเทโส.
อตณฺหาสภาวมฺปิ รุจึ อาลมฺพณิจฺฉาสภาวสามฺเน อิเธว วตฺตุมาห ‘‘อากงฺขาตุ’’อิจฺจาทิ. กงฺข อิจฺฉายํ, อ. รุจ โรจเน, โรจนํ กตฺตุกามตา, อิ, รุจ ทิตฺติยํ วา, รุจิ. กตฺตุกามเตว. สา รุจิ อธิกา ลาลสา นาม, ลส กนฺติยํ, ปุนปฺปุนํ, อติสยํ วา ลสตีติ ลาลสา, ทฺวิตฺตํ, อสฺสา. ‘‘ยาจนายํ มหิจฺฉายํ [ตณฺหาติเรเก ยาจนายํ (จินฺตามณิฏีกา ๗.๒๘)], อุสฺสุกฺเก ลาลสา ทฺวิสู’’ติ รุทฺโท.
๑๖๔. ติกํ วิโรเธ. ปาเยน วีเรสุ ภวํ เวรํ, ปฏิฆปาเปสุปิ. รุธ ปฏิฆาเต, วิรุชฺฌนํ วิโรโธ. ทิส อปฺปีติยํ, วิทฺเทสนํ วิทฺเทโส.
โรสนฺตํ โกเธ. ทุส อปฺปีติยํ, ทุสฺสนํ โทโส. อารมฺมเณ ปฏิหฺตีติ ปฏิฆํ, หน หึสายํ, ปฏิฆสทฺโทยํ ปุลฺลิงฺเค วา ภวติ. กุธ โกเป, กุชฺฌนํ โกโธ. อาคนฺตฺวา หฺตีติ อาฆาโต. กุป โกเป, กุปฺปตีติ โกโป, โกปยติ วา จิตฺตนฺติ โกโป. รุส โรสเน, รุสนํ ทุสฺสนํ โรโส.
ทฺวยํ ¶ ปรานตฺถจินฺตเน. พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ จิตฺตเมเตนาติ พฺยาปาโท, ปฏิเฆปิ. ปท คติมฺหิ. ปรสมฺปตฺตีสุ นาภิรมตีติ อนภิรติ, รมุ รมเณ,ติ.
๑๖๕. ทฺวยํ อุปนาเห. นห พนฺธเน, ปุนปฺปุนํ, อุปคนฺตฺวา วา นยฺหติ จิตฺตนฺติ อุปนาโห. พชฺฌติ เวรมเนนาติ พทฺธเวรํ. ทฺวยํ โสเก. สุจ โสเก, โณ, สุจนํ โสโก. สุจเต โสจนํ.
ติกํ รุทิเต. รุทิ อสฺสุวิโมจเน, สพฺพตฺร ภาเว โต. กทิ อวฺหาเน, โรทเน จ, ตปจฺจยสฺส อณฺณาเทเส รุณฺณํ. ทฺวยํ ปริเทวเน. เทวนํ โสเกน วิลาโป, ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา เทโว ปริเทโว, ปริทฺทโว จ.
๑๖๖. ติกํ ภเย จิตฺตุตฺราสสงฺขาเต. สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. ภี ภเย, ภายนํ ภีติ,ติ. ภยํ, โณ. ตส อุพฺเพเช, อุตฺตสเต อุตฺตาโส, โณ. ทฺวยํ มหติ ภเย. ภีรุโน อิทํ เภรวํ, โณ. มหนฺตฺจ ตํ ภยชนกตฺตา ภยฺจาติ มหพฺภยํ. มหาภยนฺติปิ ปาโ.
๑๖๗. ปชฺชํ ภายิตพฺพสามฺเ. เภรวสทฺโทยํ สามฺวาจโกปิ อตฺถีติ อิธ นิทฺเทโส. ภายติ ยสฺมาติ ภึสนํ, โส, ยุ, พินฺทาคโม. ภายติ ยสฺมาติ ภีมํ, โม. ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุณํ, อุโณ. ภายติ ยสฺมาติ ¶ ภยานกํ, ณฺวุ, อนกาเทโส. ฆุร ภีเม, ฆุรติ ภึสตีติ โฆรํ, โณ. ปฏิวตฺตติ ภยํ จิตฺตุตฺราโส ยสฺมาติ ปฏิภยํ. ภายติ ยสฺมาติ เภสฺมํ, สฺมปจฺจโย. ภยํ กโรตีติ ภยงฺกรํ, อลุตฺตสมาโสยํ. อิเม นว เภรวาทโย ภยเภรวาทิเหตุมฺหิ ทพฺเพ วิเสสนภาเวน วตฺตนฺเต, ตทา ตีสุ ลิงฺเคสุ, สามฺเน ตุ นปุํสเก.
๑๖๘. ทฺวยํ ปราภฺยุทยาสหเน. อิสฺส อิสฺสตฺเถ, อิสฺส อิสฺสายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อิสฺสติ สนฺเตสุปิ คุเณสุ วจสา, มนสา วา โทสาโรปนํ กโรตีติ อิสฺสา, อ. อุสฺสุย [อุสูย (?)] โทสาวิกรเณ. ติกํ มจฺเฉเร. มสุ อามสเน, จฺเฉรจฺฉรปจฺจยา, มจฺฉรเมว มจฺฉริยํ, สกตฺเถ อิโย, อถ วา มสุอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สุสฺส ณมฺหิ จฺเฉรจฺฉรา, มสุ มจฺเฉเรติปิ ธาตุ.
ติกํ อฺาเณ. มูห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. วิท าเณ, น วิทตีติ อวิชฺชา. น วิชานาตีติ อฺาณํ. ติกํ มาเน. ภูเตนาภูเตน วา ปรโต อุกฺกํสกปฺปเนน เจตโส อุนฺนติ มาโน, ยถา ‘‘สูโร อตฺถวาห’มสฺมิ สีลวา พุทฺธิสมฺปนฺโน’’ติ [อเวหิ ภลวา อสฺมิ, สีลวา พุทฺธิสํยุโต (จินฺตามณิฏีกา ๗.๒๒)]. มาน ปูชายํ, จุราทิ, อ. ธารณตฺโถ ธาธาตุ, กโรตฺยตฺเถ วิปุพฺโพ, เสยฺยาทิภาเว อตฺตานํ วิทธาติ ยาย สา วิธา, ตีสุ. อุทฺธํ นมติ ยาย สา อุนฺนติ, อิตฺถิยนฺติ.
๑๖๙. ทฺวยํ ¶ อุทฺธจฺเจ. หน คติยํ, อุทฺธํ อุทฺธํ หนติ คจฺฉตีติ อุทฺธโต, โต, หนสฺส โธ, อสรูปทฺวิตฺตํ, จิตฺตํ, อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ธาว คติยํ, อุทฺธํ ธาวติ จิตฺตเมเตนาติ อุทฺธวํ, อ, รสฺโส.
ตาปาทิปฺจกํ กุกฺกุจฺเจ. ตป, ธุป สนฺตาเป, ตปติ จิตฺตเมเตนาติ ตาโป, โณ. กุจฺฉิตํ กโรตีติ กุกฺกุตํ, จิตฺตํ, ตํสมงฺคี วา, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ปจฺฉา ตปติ เอเตนาติ ปจฺฉาตาโป. อนุ ปจฺฉา ตปติ เยน โส อนุตาโป. สร คติยํ, วิรูเปน ปติ ปุนปฺปุนํ สรติ จิตฺตเมเตนาติ วิปฺปฏิสาโร, ตสฺส โฏ.
๑๗๐. ปชฺชํ วิจิกิจฺฉายํ. ลิข เลขเน, มนํ วิเลขติ ทฺวิธากรณวเสนาติ มโนวิเลโข. ทิห อุปจเย. อิธ ปน สํปุพฺพตฺตา สํสเย, กรเณ โณ. สี สเย, อิธ สํปุพฺพตฺตา กงฺขายํ, สพฺพตฺเรวํ. ‘‘กถมิท’’มิติ กถยติ ยาย สา กถํกถา. กิต โรคาปนยเน, ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, วิคตา จิกิจฺฉา าณปฺปฏิกาโร เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. อิล คติกมฺปเนสุ, ทฺวิธา อิลติ จิตฺตเมเตนาติ ทฺเวฬฺหกํ, หปจฺจโย, สกตฺเถ โก จ. กงฺข วิจิกิจฺฉายํ, อ, อิตฺถิยํ. สงฺก สงฺกายํ. วิวิเธนากาเรน มฺติ ยสฺมา, สา วิมติ. มน าเณ, อิตฺถิยนฺติ.
๑๗๑. ติกํ ¶ นีจปกติโทสสมฺภูตรูปิสฺสริยาทินิมิตฺติเก มเท, ยสฺมึ สติ อุตฺตรทานสาทโรโลกนาทิวิมุโข ปุริโส ชายเต. มโทปฺยตฺร ‘‘กตฺถูรีคพฺพเรเตสุ, มโทหสฺเสภทาเนสู’’ติ [กตฺตริ คพฺภเรเตสุ, มโท ปุริสมาเนสูติ (นิสฺสย)] รภโส. คพฺพ มาเน, จุราทิ, อ, อถ วา คร เสจเน, โพ. มาน ปูชายํ, วิเสสโต มาเนตีติ อภิมาโน. อหํกาเร อหํสทฺโท นิปาโต, อมฺหสทฺโทปฺยตฺร, ‘‘อห’’มิติ อตฺตานํ กโรติ เยนาติ อหํกาโร. ทฺวยํ จินฺตายํ. จินฺต จินฺตายํ, อ. เฌ จินฺตายํ, ฌายเต ฌานํ, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ, อ. วิตกฺกจินฺตานํ โก เภโท? วิตกฺโก ตาว วาจาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺโต, ‘‘ปุพฺเพว โข, คหปติ, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๓๔๘] หิ วุตฺตํ. อิตรา ปน ตสฺสา อปุพฺพภาคปฺปวตฺตาปีติ อยเมตาสํ วิเสโส. อถ วา วิตกฺโก ปกิณฺณกปริยาปนฺโน เอโก เจตสิกธมฺโม, อิตรา ปน สพฺพสาธารณปริยาปนฺโน มนสิการนามโก เอโก เจตสิกธมฺโมติ อยเมตาสํ วิเสโส.
ทฺวยํ นิจฺฉเย. นย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อารมฺมณํ นิจฺฉินนฺโต นยตีติ นิณฺณโย, นสฺส ณตฺตํ. อถ อธิโมกฺขนิณฺณยานํ โก เภโท? อธิโมกฺโข อารมฺมณํ อชฺโฌคาเหตฺวา ติฏฺติ, นิณฺณโย วินิจฺฉยมตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโส. อถ วา อธิโมกฺโข ปสาเทปิ สมฺภวติ, อิตโร ปน น ตถาติ อยํปฺเยเตสํ เภโท ¶ . ตตฺร นิจฺฉยสทฺโท อิธาปิ ปวตฺตตีติ ทฺวีสุปิ วุตฺโต.
ปาเทน อภฺยุปคมสฺส นามานิ. ปติปุพฺโพ ชานาติ อภฺยุปคเม, อิตฺถิยํ อ, ปฏิฺา. ตถา สุโณติ จ, อ, ปฏิสฺสโว, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ. สํวิทา’คู, ปฏิฺานํ, นิยโม, อสฺสโว, สํสโว, องฺคีกาโร, อภฺยุปคโม, สมาธิอิจฺจาทีนิปิ อภฺยุปคมสฺส นามานิ [อมร ๕.๕].
๑๗๒. ฉหิ ปเทหิ อนาทรสฺส นามานิ. มาน ปูชายํ, จุราทิ, มน าเณ วา, เหฏฺา กตฺวา ชานนํ อวมานํ, ภาเว ยุ. โย เยนานาทริโต, ส ตโต อวสฺสเมว กายวจีมนานํ อฺตเรนาวธียเตติ อนาทเรปิ พฺยวธานาภิจารโต ติรสทฺโท อนฺตรธาเน วตฺตมาโน สมฺพชฺฌเตติ ติโรธานกรณํ ติรกฺกาโร. ปริ ปราปุพฺโพ ภูธาตุ อวฺาเณ, อวปุพฺโพ ชานาติ จ, สพฺพตฺร ภาเว โณ, อ จ. ทร อาทเร, อาทโร สกฺกาโร, ตพฺพิปรีโต อนาทโร. ปราภวนํ ปราภโว. อวชานนํ อวฺา.
ทฺวยํ อุมฺมาเท. จิตฺตสฺส วิพฺภโม ภนฺติ อุมฺมาโท. มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ, อุมฺมคฺคสณฺิเตหิ วา โทเสหิ มทนํ อุมฺมาโท.
๑๗๓. สฺเนหนฺตํ ¶ สฺเนเห. ปิยสฺส ภาโว เปมํ, อิโม, ปิยสฺส ปตฺตํ, ปีนยตีติ วาปี, ปิโน ภาโว เปมํ, อิโม. สินิห, สฺนิห ปีติยํ, ภาเว โณ. ทฺวยํ มุจฺฉายํ. ปีฬ วิพาธายํ, จิตฺตสฺส ปีฬา จิตฺตปีฬา, วิคตา นีลาทิสฺชานนลกฺขณา สฺา เอตสฺมาติ วิสฺี, ตสฺส ภาโว วิสฺิตา.
ทฺวยํ ปมาเท. เยน สกฺโก สมาโน สยํ กตฺตพฺพํ น กโรติ, โส ปมาโท, มท ปมาเท ปปุพฺโพ, ปมชฺชนํ ปมาโท, โณ. สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ. สติยา วิสชฺชนํ สติโวสคฺโค, อิสฺส โอ. อปุพฺพวตฺถุปริกฺขาติสเย โกตูหลาทิทฺวยํ. ตุช หึสายํ, กุํ ปาปํ โตชตีติ โกตูหลํ, อโล, วณฺณวิกาโร จ. ตุล นิกฺกเส, กุํ ปาปํ ตุลยตีติ กุตูหลํ, อ, หการวณฺณาคโม. โกตุกํ, กุตุกฺจ เอเตสํ ปริยายานิ.
๑๗๔. วิลาสาทโย กฺริยา เจฏฺา, กึวิสิฏฺา? สา กฺริยา นาริสิงฺคารภาวชา อิตฺถีนํ รติภาวชา, ยา หาวสทฺเทโนจฺจนฺเต. หุยนฺเต ราคิโน อตฺราติ หาโว, หุ หวเน, โณ. อาทินา วิจฺฉิตฺติปภุตีนํ คหณํ, ตถา หิ วุตฺตํ นาฏกรตนโกเส –
‘‘ลีลา ¶ วิลาโส วิจฺฉิตฺติ, วิพฺภโม กิลกิฺจิตํ;
โมฏฺฏายิตํ กุฏฺฏมิตํ, วิพฺโพโก ลลิตํ ตถา.
วิกตฺเจติ วิฺเยฺยา, ทส ถีนํ [ถีนํ เจฏฺา (ก.)] สภาวชา;
หาโว จ เหลา วิกฺเขป-สมฺมูฬฺหมทกปณฺย’’นฺติ.
ตตฺร ปิยสมีปคมเน โย านาสนคมนวิโลกิเตสุ วิกาโร, อกสฺมา จ โกธมิหิตจมกฺการมุขวิกูณนํ, โส วิลาโส, วิปุพฺพา ลสธาตุมฺหา โณ. สุกุมารวิธาเนน ภมุกเนตฺตาทิกฺริยาสจิวกรจรณงฺควินฺยาโส ลลิตํ, ลล วิลาเส, โต. อลทฺธปิยสมาคเมน กุจิตฺตวิโนทนตฺถํ ปิยสฺส ยา เวสคติทิฏฺิหสิตภณิเตหานุกติ กรียเต, สา ลีลา, ลล วิลาเส, ลล อุปเสวายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อ. สุรเต ปวฑฺเฒจฺฉา เหฬา, เหลา วา, หิล หาวกรเณ, อ. มทราคหสฺสชนิโต วิปริยาโส วิพฺภโม. อาภรณวิเลปนาทีนํ กุโตจิ ปิยาปราธโต อิสฺสายานาทเรน จตฺตานํ สขีนํ ปยตเนน วารณํ วิจฺฉิตฺติ, ฉิทิ ทฺเวธากรเณ,ติ. ปิเยน ทตฺตํ ปีตินิพนฺธนํ สฺวปฺปมปิ ภูสนํ วิจฺฉิตฺตีตฺยฺเ. กิลกิฺจิตาทโย นาฏกสตฺถานุสารโต [พฺยาขฺยาสุธาฏีกาฏีปฺปเณ] เยฺยา.
๑๗๕. ติกํ หสิเต. หส หสเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. โส หาโส มนฺโท สมาโน มิหิตํ, สิตฺจุจฺจเต. มิห อีสํหสเน. มนฺทสฺสิตํ มฺหิตนฺติปิ ปาโ, มฺหิ ¶ อีสํหสเนติปิ ธาตุ, มฺหิสฺส, มิหิสฺส วา สฺยาเทโส, สิตํ. สพฺพตฺร ภาเว โต.
อีสํผุลฺลิตทนฺเตหิ, กฏากฺเขหิ โสฏฺเวหิ จ;
อลกฺขิตทฺวิชทฺวารํ, สิตมิจฺฉนฺติ สูรโย [จินฺตามณิฏีกา ๗.๓๔].
ทฺวยํ มหาหสิเต. อฏ คติยํ, ทูรคามิหาโส อฏหาโส, อติกฺกนฺโต วา หาโส อฏหาโส, ตสฺส โฏ, อิการสฺสตฺตฺจ. สิตาติหสิตานํ อนฺตราฬิกํ วิหสิตํ.
อากฺุจิตกโปล’กฺขํ, สสฺสนํ นิสฺสนํ ตถา;
ปตฺถาโวตฺถํ สานุราคํ, อาหุ วิหสิตํ พุธา [จินฺตามณิฏีกา ๗.๓๕].
ทฺวยํ โลมุคฺคเม. โรมานํ อฺจนํ โรมฺโจ, อฺจ คมเน, โณ. โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว โลมหํสโน.
๑๗๖. ปริหาสาทิฉกฺกํ วลฺลภาทีนํ ปริหาเส. ปริหสนฺตฺยตฺราติ ปริหาโส, โณ, ปริภวิตุกาเมน หาโสติ วา ปริหาโส. ทุ ปริหาเส, ทุ อนาทเรติ วา ธาตุ, อ, ทว ทาเหติ วา ธาตุ. ขิฑ กีฬายํ, ขิฑฺฑา, ขิทฺทาติปิ ปาโ, อถ วา ขํ ตุจฺฉํ อิฑฺฑา วาจา, สา เอตฺถาติ ขิฑฺฑา. กีฬ ปีติยกีฬเนสุ, กีฬ วิหาเรติ วา, กีฬนํ เกฬิ กีฬา จ กีฬิตฺจ. ปริหาสาทิฉกฺเกสุปิ อธิกรณสาธนมฺปิ อาจริยา วทนฺติ.
ติกํ ¶ นิทฺทายํ. นิปุพฺโพ ทา สุปเน, อ. สุป สเย, อิโน, สุปินํ. อ, โสปฺปํ. อจฺจนฺตปริสฺสมาทิการณา สพฺพงฺคนิมีลนํ มิทฺธํ. มุจฺฉาปายํ มิทฺธํ. มิท การิยกฺขมเน, โต. เมธยติ วา มิทฺธํ, อกมฺมฺภาเวน วิหึ สตีตฺยตฺโถ, กมฺปนตฺโถ จลธาตุ มุจฺฉาปาเย ปปุพฺโพ. อกฺขิทลานํ ปจลภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ ปจลายิกา, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ.
๑๗๗-๑๗๘. เกตวนฺตํ กูเฏ. กรณํ กติ, นินฺทิตา กติ นิกติ. อฏ คมเน, กุจฺฉิเตนากาเรน อฏตีติ กูฏํ. กุฏ เฉทเนติ วา ธาตุ [สทฺทนีติธาตุมาลายํ ปน ‘‘กูฏ อปฺปสาเท’’ติ ธาตุนา สาธิตํ]. รภิ พฺยาเช, พฺยาโช นาม เกตวํ. ส เกตเว, สํ, สยติ น สมฺมา ภาสติ เยนาติ วา สํ. กิตวสฺส ธมฺโม เกตวํ, กิตโว นาม ชูตกาโร, โจโร วา, กิต นิวาเส, อโว. กปโฏ, พฺยาโช, อุปธิ, กุสติ อิจฺจาทีนิปิ เกตวสฺส นามานิ.
สตฺตกํ สภาเว. ภวนํ ภาโว, สสฺส อตฺตโน, สนฺโต วา สํวิชฺชมาโน ภาโว สภาโว. สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ, นตฺถิ วิสชฺชนเมตสฺสาติ นิสฺสคฺโค. รูป ปกาสเน, สํวิชฺชมานํ รูปํ สรูปํ. กรณํ ภวนํ กติ, ปมํ กติ ปกติ. ยถา ปมกาเล สมฺภูตา, ตเถว สพฺพทาปีตฺยตฺโถ. สีล สมาธิมฺหิ, สมาธิ นิยโม. ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ตเถว ลกฺขิตพฺพนฺติ ลกฺขณํ, ยุ. ตเถว ภวตีติ ภาโว.
ทฺวยํ ¶ อุสฺสเว. อุส ทาเห. กํ อุสวนฺติ อุคฺคิรยนฺตฺยตฺราติ อุสฺสโว, นานาสมิทฺธีหิ สวนฺติ เอตฺถาติ วา อุสฺสโว. ฉิ เฉทเน, ฉินฺทติ โสกเมตฺถาติ ฉโณ. ยุ. อิสฺส โลโป. โสกํ, ปาปฺจ ฉินฺทนฺตา อณนฺติ สทฺทายนฺติ เอตฺถาติ วา ฉโณ. ฉิ เฉทเน. อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ.
๑๗๙. ยถา สสฺเนหํ ปกติติลเตลาทิสฺเนหสหิตํ ทีปกํ ปชฺโชตํ ธาเรนฺโต ชนฺตุ นโร อตฺยนฺธการคพฺภาทีสฺวปิ ิตานิ ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ อติสุขุมานิปิ นานาทพฺพสมูหานิ สุขํว สมฺปสฺสติ, ตถา สสฺเนหํ พุทฺธปริยายาทิอเนกปริยายสฺเนหสหิตํ อิมํ อภิธานปฺปทีปิกํ คนฺถํ อุคฺคหณธารณาทินา ธาเรนฺโต ชนฺตุ โสตุชโน ขุทฺทกานิ อตฺถชาตานิ นานาสตฺเถสุ อาคตานิ อติคมฺภีรานิ อตฺถชาตานิ สุขํ สมฺปสฺสตีติ โยชนา.
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคาณจารินา กวิกฺุชรเกสรินา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สคฺคกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.
สคฺคกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ภูกณฺฑ
๑. ภูมิวคฺควณฺณนา
๑๘๐. อิธ ¶ ภูกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ ภูมฺยาทีหิ ทสหิ, ปาตาเลน จาติ เอกาทสหิ โกฏฺาเสหิ กมโต วคฺคา ภูมิวคฺคาทินามกา วคฺคา วุจฺจนฺเต. สปฺปธาโนปการกานิ องฺคานิ ขาราทีนิ, องฺคานํ อุปการกานิ จ อุปงฺคานิ อทฺธาทีนิ.
๑๘๑. สาทฺธปชฺเชน ภูมิยา นามานิ. วสูนิ รตนานิ ธารยตีติ วสุนฺธรา. ขมุ สหเน, ขสฺส โฉ, ฉมา, อถ วา ฉิ เฉทเน, สตฺตานมโธปตนํ ฉินฺทตีติ ฉมา, โม, อิตฺถิยมา จ. ภวนฺตฺยสฺสํ ภูตานีติ ภูมิ. ภู สตฺตายํ, มิ. ปุถอิติ ปาฏิปทิเก ิเต นทาทิ, อี, ปุถสฺส ปุถุอาเทเส, วุทฺธิมฺหิ จ กเต ปุถวี. อุสฺสุวาเทเส ปุถุวี. ปถาเทเส ตุ ปถวี, อิมสฺมึ ปกฺเข อวาคโม, อถ วา ถว คติยํ, ปถวติ เอตฺถาติ ปถวี, นทาทิ, สพฺพตฺถ ปตฺถรตีติ วา ปถวี, ถร สนฺถรเณ ปปุพฺโพ, รสฺส โว, นทาทิ, ปุถวี, อสฺสุ.
‘‘มธุโน เกฏภสฺสาปิ, เมทมํสปริปฺลุตา;
เตนายํ เมทินี เทวี, วุจฺจเต พฺรหฺมวาทิภี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๑.๓]. –
วจนโต เมทโยคา เมทินี, อี, อินี จ. มิท สฺเนหเน วา, ยุ, นทาทิ, อิสฺเสตฺตฺจ. มห ปูชายํ, นทาทิ. วิตฺถิณฺณตฺตา ¶ อุพฺพี, นทาทิ, อวติ ภูตานีติ วา อุพฺพี, อสฺสุ. วสูนิ สนฺตฺยสฺสํ วสุมตี. คจฺฉนฺติ ยสฺสํ โลกา, สา โค, ปุมิตฺถิยํ. กา สทฺเท, กายติ เอตฺถ, กายติ มารวิชยกาเลติ วา กุ, อุ. วสูนิ ธารยตีติ วสุธา. สพฺพํ โลกํ ธรยตีติ ธรณี, ยุ, นทาทิ. ธรตีติ ธรา, อิตฺถิยํ อา. คมุ คมเน, คจฺฉนฺตฺยสฺสํ ชคตี, อนฺตปจฺจโย, คสฺส ทฺวิตฺตํ, ชตฺตฺจ, นโลโป, นทาทิ. ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, กฺวิมฺหิ ภู. ภูเต สตฺเต ธรตีติ ภูตโร. อว รกฺขเณ, ยุ, นทาทิ, อวนี.
๑๘๒. ขารา ลวณรสา มตฺติกา อูโสตฺยุจฺจเต. ขาทตีติ ขารา, ทสฺส โร. ปเทสกตฺตา มตฺเตน ปมาเณน ยุตฺตา มตฺติกา. อูส รุชายํ, อูโส. อูสโยคา อูสวา, วนฺตุ. รปจฺจเย อูสโร. ทฺเวปิ ตีสุ วตฺตนฺเต.
ถล าเน, อธิกรเณ อ. กิตฺติมํ ถลํ, อกิตฺติมา ถลี, นทาทิ. ถทฺธลูขมฺหิ ภูภาเค ภูมิปฺปเทเส ชงฺคลสทฺโท วตฺตติ. ตตฺถ นิชฺชลตฺตา กกฺขฬตฺตา ถทฺโธ. ติกฺขสกฺขราทิวิทารควาทิขุรคณฺฑุปฺปาทวจฺจาทิสหิตตฺตา ลูโข เวทิตพฺโพ. คล จวนาโธปตนาทเนสุ. ชลํ คลติ เอตฺถ, ชเลน วา คลนฺติ เอตฺถาติ ชงฺคโล, นิชฺชโล เทโส, ‘‘ชงฺคโล นิชฺชเล เทเส, ติลิงฺโค ปิสิเต ถิย’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๓๙๓] หิ ติกณฺฑเสโส, ลสฺส โลโป, นิคฺคหีตาคโม จ.
๑๘๓. เวเทน ¶ ปฺาย อีหนฺติ เอตฺถาติ เวเทโห. โส เอว วิเทโห, อิมํ ทีปมุปาทาย สิเนรุโน ปุพฺพทิสาภาคตฺตา ปุพฺโพ จ โส วิเทโห เจติ ปุพฺพวิเทโห. เอวมปรุตฺตเรสุ. คเวน ยนฺตฺเยตฺถาติ โคยาโน. อปโร จ โส โคยาโน เจติ อปรโคยาโน. ชมฺพุยา ลกฺขิโต, กปฺปฏฺายิตาทิปฺปภาเวน วา ตปฺปธาโนทีโปติ ชมฺพุทีโป. ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปฺจสีลสฺส อานุภาเวน กํ สุขํ อุรุ มหนฺตเมตฺถาติ กุรุ, กุํ ปาปํ รุนฺธนฺติ เอตฺถาติ วา กุรุ, กฺวิ. ทีป ทิตฺติปฺปกาสเนสุ, ชลมชฺเฌ ทิปฺปนฺตีติ ทีปา, ทิปฺปนฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมาติ วา ทีปา, ปมาณโต มหนฺตา ทีปา มหาทีปา.
๑๘๔. กุรุอาทโย เอกวีสติ ชนปทนฺตรา ชนปทวิเสสา, อาทินา สุรมหปจฺจุคฺคตา ตลกุฏา อสฺมากาทโย จ ปุมฺพหุตฺเต ปุลฺลิงฺเค พหุตฺเต จ สิยุํ. กุรุ นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหีสทฺเทน ‘‘กุรู’’ติ พหุวจเนน วุจฺจติ, เอวํ สพฺพตฺร. กุํ ปาปํ รุนฺธตีติ กุรุ, ขตฺติยกุมารา, เตสํ นิวาโส กุรู, ปจฺจยโลปโต น วุทฺธิ, สพฺพตฺเรวํ [ปาณินิ ๑.๒.๕๒ ๔.๒.๘๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ]. อริวิชยโลกมริยาทาติกฺกมาทีสุ สกฺโกนฺตีติ สกฺกา. โกสํ ลนฺติ คณฺหนฺติ, กุสลํ ปุจฺฉนฺตีติ วา โกสลา. มเคน สทฺธึ ธาวนฺตีติ มคธา, กฺวิ, มํเสสุ คิชฺฌนฺตีติ วา มคธา. คิธ อภิกงฺขายํ. เสวนฺติ เยนาติ สิวิ, สิ เสวายํ, วิ. สิวํ กโรนฺตีติ วา สิวี, อฺตฺเถ อิ. กล สทฺเท, อิงฺคปจฺจโย, กลิงฺคา ¶ , เตสํ นิวาโส กลิงฺคา, อุตฺตราปโถ [‘‘ชคนฺนาถา ปุพฺพภาเค กณฺหาตีรนฺตรํ สิเว กลิงฺคเทโส สํวุตฺโต’’ อิตฺยุตฺตเทเส (โถมนิธิ)], กลึ คณฺหนฺตีติ วา กลิงฺคา, กฺวิ, กลํ มธุรสทฺทํ คายนฺตีติวา กลิงฺคา, อสฺสิตฺตํ, เกน สุเขน ลิงฺคนฺตีติ วา กลิงฺคา, ลิงฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. อตฺตนา ขาทิตํ ลฺชํ ปราชิเตหิ ยาจิเตปิ ปุน น วมนฺตีติ อวนฺตี. ปฺจาลสฺส ปุตฺตา ปฺจาลา. วชฺเชตพฺพาติ วชฺชี, ‘‘วชฺเชตพฺพา อิเม’’ตฺยาทินา ปวตฺตวจนมุปาทาย วชฺชีติ ลทฺธนามา ราชาโน. วชฺชีรฏฺสฺส วา ราชาโน วชฺชี. รฏฺสฺส วา ปน ตํสมฺา ตํนิวาสิราชกุมารวเสน เวทิตพฺพา. คํ ปถวึ ธาเรนฺตีติ คนฺธารา, กิตฺติคนฺเธน อรนฺตีติ วา คนฺธารา. จิต อุสฺสาหเน, เจตนฺติ อุสฺสหนฺติ ยุทฺธกมฺมาทีสูติ เจตโย.
๑๘๕. วงฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. วิสิฏฺานิ เทหานิ เยสํ วิเทหา, ปุพฺพวิเทหทีปโต อาคตตฺตา วา วิเทหา. โอช ทิตฺติยํ, กมฺพุนา สมฺพุเกน โอชนฺติ ตสฺสํ โวหารกรณโตติ กมฺโพชา, กมฺพุกโช โอโช พลเมเตสนฺติ วา กมฺโพชา. มท มทฺทเน, มทฺทนฺตีติ วา มทฺทา, มํ สิวํ ททนฺตีติ วา มทฺทา, ปฺจกามคุณาทีหิ โมทนฺตีติ วา มทฺทา, มท หาเส. ภฺช อวมทฺทเน, ภคฺคา. องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ. สีหํ ลนฺตีติ สีหฬา. กาส ทิตฺติยํ, สมฺปตฺติยา กาสนฺตีติ กสฺมีรา, มีโร. กาส ทิตฺติยํ, อิ, กาสี. ปฑิ คติยํ, ปณฺฑุ, อุ. อถ วา กุํ ปาปํ รุนฺธติ เอตฺถาติ กุรุ, อิติ เอโกปิ ชนปโท นิสฺสิตานํ พหุตฺตา พหุวจเนน วุจฺจติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๑๘๖. ทฺวยํ ¶ ภุวเน. ลุช อทสฺสเน, ลุชฺชตีติ โลโก, คสฺส โก, ชสฺส โว. ภวนฺติ เอตฺถาติ ภุวนํ, ยุ. ชคติ, วิฏฺปาทีนิปิ ภุวนปริยายานิ. ทฺวยํ เทสสามฺเ. ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ปโพธนํ, ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ ทิสติ อปทิสตีติ เทโส. สิ เสวายํ, สฺายํ อ, วิสโย.
สิฏฺาจารรหิโต มิลกฺขเทโส กามรูปาทิ ปจฺจนฺโต นาม. มิลกฺข อพฺยตฺติยํ วาจายํ, มิลกฺขนฺติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสนฺตีติ มิลกฺขา. สิฏฺาจารมคฺคทสฺสนตฺถาย ปฺาจกฺขุโน อภาวา ราคาทิมลํ อกฺขิมฺหิ เยสนฺติ วา มิลกฺขา, อสฺสิตฺตํ, เตสํ นิวาสฏฺานํ มิลกฺขเทโส. ปจฺจนฺเต มชฺฌิมเทสสฺส พหิทฺธาภาเค ชาโต ปจฺจนฺโต.
พฺยวตฺถา จตุวณฺณานํ, ยสฺมึ เทเส น วิชฺชเต;
มิลกฺขเทโส โส วุตฺโต, มชฺฌภูมิ ตโต ปรํ [จินฺตามณิฏีกา ๑๑.๗].
อริยาจารภูมิตฺตา มชฺโฌ จ โส เทโส เจติ มชฺฌเทโส, นวโยชนสตปริกฺเขโป มชฺฌิมเทโส.
๑๘๗. สลิลปฺปาโย พหูทโก เทโส อนูโป นาม, อนุคตา อาปา อตฺราติ อนูโป, อาปสฺส อาทิโน ¶ อุตฺตํ, ปรโลโป วา. กจ พนฺธเน, โฉ, กจฺฉํ. อนูปเทโส จ. อภินโวคฺคมเนน ติเณน ลกฺขิเต หริเต เทเส สทฺทโล, ทล ทิตฺติยํ, ภาเว อ. วิชฺชติ ทโล ยตฺถ สทฺทโล.
๑๘๘. นทิยา อาภเตน อมฺพุนา อุทเกน ชีวนฺติ เอตฺถาติ นทฺยมฺพุชีวโน เทโส นที มาตา อสฺสาติ นทีมาติโกติ วุจฺจติ, พหุพฺพีหิมฺหิ โก. วุฏฺิยา วสฺเสน นิปฺผชฺชติ สสฺสเมตฺถาติ วุฏฺินิปฺผชฺชสสฺสโก เทโส เทโว มาตา อสฺสาติ เทวมาติโกติ วุจฺจติ, พหุพฺพีหิมฺหิเยว โก, เทวสทฺโท เจตฺถ วุฏฺิมาห.
๑๘๙. อนูปาทโย เทวมาติกานฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ. จนฺทสูราโท จนฺทสูริยสิเนรุปพฺพตาทิมฺหิ สสฺสติสทฺโท อีริโต กถิโต. สพฺพทา สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สสฺสติโย, สร คติยํ, สรสทฺทสฺส โส,ติ.
ร คติยํ, รนฺติ เอตฺถ นคราทโยติ รฏฺํ, โต. นาคเรหิ วิชินิตพฺพนฺติ วิชิตํ. อาฬิยํ ปวตฺตมาโน โย เสตุ, โส ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติ. สิ พนฺธเน, ตุ. อล ภูสเน, อิ, อาฬิ, ตสฺสํ อาฬิยํ.
นครปพฺพตาทิโน ¶ อุปานฺตภู สมีปภูมิ ปริสโร ปริโต สรนฺตฺยตฺราติ, โณ.
ติกํ วเช. คาโว ติฏฺนฺตฺยตฺราติ โคฏฺํ. กุล สงฺขฺยาเน, คาโว กุลนฺตฺเยตฺถาติ โคกุลํ, คุนฺนํ กุลํ ฆรนฺติ วา โคกุลํ. วช คติยํ, วชนฺติ ยํ คาโว นิวาสนตฺถายาติ วโช. โคฏฺานกํ, โคฏฺานนฺติปิ วชสฺส นามานิ.
๑๙๐. สิโลเกน มคฺคสฺส นามานิ. ปถิเกหิ มชฺชเต นิตฺติณํ กรียเตติ มคฺโค, มชฺช สุทฺธิยํ, โณ, ชสฺส คตฺตํ, ปถิเกหิ มคฺคียเตติ วา มคฺโค, มคฺค อนฺเวสเน, มํ สิวํ คจฺฉติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มคฺโค, ‘‘โม สิเว ปริสายฺเจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห, สิวํ คมนํ กโรตีตฺยตฺโถ, กฺริยาวิเสสนเมตํ. ปถิ คติยํ, จุราทิ, นาคโม. ปนฺถยนฺติ ยนฺตฺยเนนาติ ปนฺโถ, อ, การิตโลโป. ปถติ ยาตฺยเนนาติ ปโถ. อท คมเน, อทติ ยตฺถ สา อทฺธา, โธ, อทฺธา มคฺโค, อทฺธาสทฺโทยํ กาเลปิ, สมภาคตฺถวจเน ตุ อทฺธํ, ตสฺมา อทฺธสทฺโท ปุมนปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ราชาทิตฺเต อทฺธา, อราชาทิตฺเต อทฺธํ. อฺช คติยํ, อโส. วช คติยํ, อุโม, ชสฺส โฏ. ปท คติยํ, อ, ทสฺส โช, ทฺวิตฺตํ, ปชฺโช. อย คติยํ, ยุ, ปท คติยํ, อโว, นทาทิ. วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํ คมนาทิ, อนิ, นทาทิ, วตฺตนี. กนฺตนทณฺเฑ ปุนฺนปุํสกํ. ปถิเกหิ ปาเทหิ หฺเตติ ปทฺธติ. ปาทสทฺทสมานตฺเถน ปทสทฺเทน นิยตปฺปโยคโต วุตฺตินา สิทฺโธ, ปทสทฺทูปปโท หนธาตุ,ติ, หนสฺส โธ, อโลโป. ปทฺธติสหจรณโต วตฺตนี, ตํสหจรณโต ปทวี จ อิตฺถิยํ.
๑๙๑-๑๙๒. ตพฺเภทา ¶ ตสฺส มคฺคสฺส วิเสสา ชงฺฆมคฺคาทโย อปถนฺตา. ชงฺฆาหิ คโต มคฺโค ชงฺฆมคฺโค. สกเฏหิ คโต มคฺโค สกฏมคฺโค. เต ชงฺฆมคฺคสกฏมคฺคา มหามคฺเค วตฺตนฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘เตถา’’ติ อถสทฺโท น วตฺตพฺโพ, ‘‘เต จา’’ติ ปน วตฺตพฺโพ. ‘‘มตาทฺธนี’’ติ ปาเ ปน สติ ‘‘เตถา’’ติ วตฺตพฺโพเยว, ตทา เอกปทิเก อทฺธนิ มคฺเค เอกปที มตาติ โยชนา กาตพฺพา. คจฺฉตํ เอโก อสหาโย ปาโท ยสฺสํ, น นิสินฺนสฺเสว ยมโกติ เอกปที, สมาสนฺเต นิจฺจมีปจฺจโย, กปจฺจเย เอกปทิโก, อีสฺส รสฺสตฺตํ.
โจรกณฺฏกาทิโทเส ทุคฺคเม ปเถ กนฺตาโร, ปุนฺนปุํสเก, เกน ปานีเยน ตรนฺติ อติกฺกมนฺติ ยนฺติ กนฺตาโร, ตร ตรเณ, โจรกนฺตาราทีสุ ปนายํ รูฬฺหิวเสน วุตฺโต, อถ วา กติ เฉทเน, สปฺปฏิภยตฺตา กนฺตติ นิจฺจคมนาคมนเมตฺถาติ กนฺตาโร, อาโร, นาคโม จ. ทุกฺเขน คจฺฉนฺตฺเยตฺถาติ ทุคฺคโม.
๑๙๓. ทฺวยํ ปฏิมคฺเค. ปฏิ อภิมุเขน คนฺตพฺโพ มคฺโค, ปโถ จ ปฏิมคฺโค, ปฏิปโถ จ. ทีฆมฺชสํ อติทูโร มคฺโค ¶ อทฺธานนฺติ วุจฺจเต. อทฺธานํ อยนํ อทฺธานํ, อจฺจายโต มคฺโค, ยถา ‘‘ปทฏฺาน’’นฺติ, ยโลโป.
ทฺวยํ ปสตฺเถทฺธนิ. โสภโน ปโถ, ปนฺโถ จาติ วิคฺคโห. คนฺตพฺพปถภาวโต อเปตํ อุปฺปถํ, อปถฺจ, อพฺยยีภาวสมาโส, อสทฺโท อตฺร นิปาโต.
๑๙๔-๑๙๖. ปรมาณูนํ ฉตฺตึส เอโก อณุ นาม, อณุโตปิ อณุตรตฺตา ปรโม อณุ, อณุโต วา ปรโมติ ปรมาณุ, อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุ. เต อณโว ฉตฺตึส ตชฺชารี นาม, ตํ ตํ อตฺตโน นิสฺสยํ มลีนกรณวเสน ชราเปตีติ ตชฺชารี, ชร ชีรเณ, ชร วโยหานิมฺหิ วา, อ, นทาทิ. ตาปิ ตชฺชาริโย ฉตฺตึส รถเรณุ นาม, รถานํ สฺจรณวเสน ปวตฺโต เรณุ รถเรณุ. เต รถเรณโว ฉตฺตึส ลิกฺขา นาม. ลกฺข ทสฺสเน, ปกติจกฺขุนาปิ ลกฺขฺยเตติ ลิกฺขา, อสฺสิตฺตํ.
ตา ¶ ลิกฺขา สตฺต อูกา นาม, อูกาติ วุจฺจติ สิโรวตฺตกิมิ, ตปฺปมาณตฺตา อูกา. ตา สตฺต อูกา ธฺมาโส นาม, ธฺโ วีหิเยว ปริมาณิตพฺพตฺตา มาโส จาติ ธฺมาโส, มสิ ปริมาเณ. เต สตฺต ธฺมาสา องฺคุลํ นาม, องฺค คมนตฺโถ, อุโล, องฺคุลํ, ปมาณํ, อุลิปจฺจเย องฺคุลิ, กรสาขา. อมุทฺวิจฺเฉติ อทุํ ทฺวาทสงฺคุลํ วิทตฺถิ นาม, กณิฏฺสหิเตนงฺคุฏฺเน วิตฺถารียเต, วิธียเตติ วา วิทตฺถิ, วิปุพฺโพ ตนุ วิตฺถาเร. ธา ธารเณ, อุภยตฺราปิติ, ปุพฺพปกฺเข ตสฺส โถ, นสฺส โต, ตสฺส โท. ปจฺฉิเม ธสฺส โท, ตสฺส โถ, อสรูปทฺวิภาโว จ. ตา ทุเว วิทตฺถี รตนํ สิยุํ, รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป. ตานิ สตฺเตว รตนานิ ยฏฺิ นาม, ยต ปยตเน,ติ, ตสฺส โ, ตสฺส โฏ. ตา วีสติ ยฏฺิโย อุสภํ นาม, อุส ทาเห, อโภ. เอตฺถ ปน อุสภนทนฺตรํ อุสภํ. อุสภานํ อสีติปฺปมาณํ คาวุตํ นาม, ควํ, คเวหิ วา ยุตํ คาวุตํ. ยุช สมาธิมฺหิ, โคนทนฺตเรหิ คหิตปฺปมาณสมาธานนฺตฺยตฺโถ, ตํ จตุคาวุตํ โยชนํ นาม, ยุช สมาธิมฺหิ, ยุ, ‘‘เอตฺตกํ โยชนํ นาม โหตู’’ติ จตุคาวุเตหิ สมาธานนฺตฺยตฺโถ.
๑๙๗. อาโรปิตานํ อาจริยธนูนํ ปฺจสตํ โกโส นาม, อนาโรปิตานนฺตฺยปเร. กุส อวฺหาเน, โณ, กุสนํ อวฺหานํ โกโส, อิธ ปน โกสปฺปมาณตฺตา โกโส, ทฺวิสหสฺสกรปฺปมาโณ. อฺตฺถ ปน –
‘‘จตุกฺกาธิวีสติยา ¶ , องฺคุเลหิ กโร ภเว;
ขฺยาตมฏฺสหสฺเสหิ, โกสมานํ วิภาวินา’’ตฺยุตฺตํ.
จตุรมฺพณนฺติ จตุรมฺพณวีหิพีชชาตโรปนโยคฺโย ภูมิปฺปเทโส กรีสํ นาม, กโรนฺติ เอตฺถ กสนโรปนาทิกนฺติ กรีสํ, อีโส. จตุรมฺพณพีชชาตานิ โรเปนฺตฺเยตฺถาติ จตุรมฺพณํ, อมฺพณํ เอกาทสโทณมตฺตํ, อฺเ ปน ‘‘จตุรมฺพณํ จตุยฏฺิกํ านํ กรีสํ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ กรีสพฺภนฺตรานํ ปริยายภาวปฺปสงฺคา น คเหตพฺพํ.
ปมาณโต หตฺถานมฏฺวีสปฺปมาณํ านํ อพฺภนฺตรํ นาม, อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฏฺาเส ชาตํ, น พหิโกฏฺาเสติ อพฺภนฺตรํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ โย โย ิโต, นิสินฺโน วา, ตตฺถ ตตฺถ สมนฺตา อฏฺวีสติหตฺถปฺปมาณํ านํ ตสฺส ตสฺส อพฺภนฺตรํ านํ นาม. ภูมฺยาทิตฺตา ภูมิวคฺโค, อถ วา องฺคาเปกฺขาย ภูมิเยว ปธานํ, ปธาเนน จ พฺยปฺปเทโส ภวตีติ ภูมิวคฺคพฺยปฺปเทโส.
ภูมิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปุรวคฺควณฺณนา
‘‘ปฏฺฏนฺจ อธิฏฺานํ, นครํ ปุฏเภทนํ;
ถิโย ปู นครี ปูริโย, านียํ กพฺพฏํ ปุฏ’’นฺติ.
หิ สิโลกปริยาเยสุ โวปาลิโต.
‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ ¶ , ปาสาทาปณมนฺทิรํ;
นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโคปโสภิต’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑.๒.๑]. –
นครลกฺขณํ. ปุ ปาลเน, ปุร ปาลเนติ จ, ปุนาติ ปุเรติ จ รกฺขติ ปรจกฺกา ทุคฺคตายาติ ปุรํ, โร, อ จ, ปุร อคฺคคมเนติปิ ธาตฺวตฺโถ. นคา ปาสาทาทโย อสฺส สนฺติ นครํ, โร. วากาเรน นครสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ [นคริโย วา ปตฺตนํ (อมร ๑.๒.๑) ปกฺเข ปตฺตนสาหจริยา นปุํสกตฺตํ. (จินฺตามณิฏีกา ๑.๒.๑)], ปุรสทฺทสฺสาปีตฺยาจริยา. อกุโตภยตฺตา านาย หิตํ านียํ, อีโย. ปณิกานํ ปุฏา ภิชฺชนฺเต อตฺราติ ปุฏเภทนํ.
นิจฺจนิวาสนฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถิย’’มิจฺจาทิ. ราชา ติฏฺติ เอตฺถาติ ราชานี, ยุ, นทาทิ, นิจฺจนิวาสนฏฺาเนปิ ‘‘จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสวตีราชานีปมุขานี’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๒.๒๖๓]. ทารุกฺขนฺธาทีหิ อา สมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปียนฺติ เอตฺถาติ ขนฺธาวาโร, ปตฺถนตฺโถ วรธาตุ อาปุพฺพตฺตา ปริกฺขิปนตฺโถ โหติ. ปฺจกํ นคเร, ‘‘ขนฺธาวาโร’’ติ ปน เอกเมว อจิรนิวาสนฏฺานสฺส นามํ.
๑๙๙. มูลปุรา อฺตฺร มูลปุรํ วชฺเชตฺวา ยํ ปุรมตฺถิ โยชนวิตฺถิณฺณปาการาทิปริกฺขิตฺตํ, ตํ มูลปุรสฺส ตรุฏฺานิยสฺส สาขาสทิสตฺตา สาขานครํ นาม.
๒๐๐-๒๐๑. สาทฺธปชฺชทฺวเยน ¶ มูลปุรสฺส นามานิ. วานรสีสํ, ตํสณฺาโน วา ปาสาโณ เอตฺถ อตฺถีติ ‘‘วานรสีส’’นฺติ วตฺตพฺเพ วสฺส พตฺตํ, วณฺณวิปริยยํ, ทีฆํ, ณตฺตํ, สสฺส โลปฺจ กตฺวา ‘‘พาราณสี’’ติ วุตฺตํ. สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺานตฺตา สาวตฺถิ, สพฺพํ ธนเมตฺถ อตฺถีติ วา สาวตฺถิ [ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔], สพฺพสฺส สาโว, ธนวาจโก อตฺถสทฺโท, อิ. ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา เวสาลี, อสฺสตฺถุตฺเถ อี. มถิ หึสายํ, อิโล, อสฺสิตฺตํ, มิถิลา. อลํ ภูสนเมตฺถาติ อาฬวี, วี, ฬตฺตฺจ. กุส อวฺหาเน, ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ตฺยาทีหิ ทสหิ สทฺเทหิ โกสนฺติ เอตฺถาติ โกสมฺพี, โพ, นทาทิ, กุสมฺพรุกฺขวนฺตตาย วา โกสมฺพี, กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเก [อุทา. อฏฺ. ๓๕; ม. นิ. ฏี. ๑.๑๔; ๒.๒๘๔]. อุคฺคํ ริปุํ ชยติ ยตฺถ, สา อุชฺเชนี, ยุ, นทาทิ. ตกฺก อูเห, อูโห อูนปูรณํ, ตกฺกนํ ตกฺโก, โส สีลํ สภาโว ยตฺถ สา ตกฺกสีลา, โย หิ ปุริสกาเรน อูโน, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตมูนํ ปูเรตีติ. จม อทเน, โป, จมฺปา. สานํ ธนานํ อากรํ อุปฺปตฺติฏฺานํ สากโร, โส เอว สาคลํ. สํสุมารสณฺาโน คิริ เอตฺถาติ สํสุมารคิรํ, สํสุมาโร คายติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ วา สํสุมารคิรํ, เค สทฺเท, อิโร. ราชูนเมว อาธิปจฺจวเสน ปริคฺคหิตพฺพตฺตา ราชคหํ. อาทิกาเล กปิลนามสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺานตฺตา กปิลวตฺถุ, ปุมนปุํสเก.
สาโก ราชูนํ ยุทฺธาทีสุ สตฺติ สฺชาตา เอตฺถาติ สาเกตํ, ‘‘สาโก สตฺติมฺหิ ภูปาเล, ทุมทีปนฺตเรสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. สฺชาตตฺเถ อิโต, สาโก นาม ราชา, ทุโม วา เอตฺถ อาทิกาเล สฺชาโตติ วา สาเกตํ. อินฺทํ ปรมิสฺสริยภาวํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ, อินฺโท วา ¶ สกฺโก เทวราชา, โส ปตฺโต เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ. อุกฺกํ ธารยติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฏฺา, วณฺณวิกาโร. ยสฺส มาปิตฏฺาเน ปาฏลีนามโก เอโก ตรุณรุกฺโข อตฺถีติ ตํ ปาฏลิปุตฺตกํ, อถ วา ปฏลิ นาม เอโก คามณี, ตสฺส ปุตฺโต เอตฺถ วสติอาทิกาเลติ ปาฏลิปุตฺตกํ. เจติยรฏฺเ อุตฺตมตฺตา เจตุตฺตรํ, ‘‘เชตุตฺตร’’นฺติ ปาเ ปน วณฺณวิกาโร, เวริชยฏฺานตฺตา เชตฺจ ตํ อุตฺตมตฺตา อุตฺตรฺเจติ วา เชตุตฺตรํ. ยสฺส มาปิตกาเล ทีโป ทิปฺปติ, ตํ สงฺกสฺสํ, กาส ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺตํ, สมฺมา กสนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺกสฺสํ, กส วิเลขเน, ยสฺส มาปิตกาเล นิมิตฺตโมโลเกนฺตา พฺราหฺมณา กุสหตฺถํ นรํ ปสฺสิตฺวา มาเปนฺติ, ตํ กุสินารํ. อาทินา มถุร [มธุร, มาธุร (ก.)] ปาสาณปุรโสณิกาทโยปฺยเนกปุรวิเสสา สงฺคหิตา.
๒๐๒. จตุกฺกํ อพฺภนฺตรคามมคฺเค. รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปพฺพชฺชาทิ. วิสยนฺเต ปกาสยนฺเต วิกฺกเยน ทพฺพานิ ยสฺสํ, สา วิสิขา, วิปุพฺโพ สิ เสวายํ, โข, วิสนฺติ เอตฺถาติ วา วิสิขา, วิส ปเวสเน, โข. รถสฺส หิตา รถิกา, อิโก. วี คมเน, ถิ, วีถิ.
อนิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน มชฺเฌ อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นาม. พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อฺตฺร คนฺตุมปฺปทานวเสนาติ พฺยูโห, อูห สมฺปิณฺฑเน วิปุพฺพตฺตา. น นิพฺพิชฺฌเต รจฺฉนฺตเรนาติ อนิพฺพิทฺโธ, วิธ สมฺปหาเร, อ. นิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน รจฺฉา ปโถ, อทฺธีติ จ วุจฺจติ. ปถ คมเน, ปโถ. อท คมเน,ติ, อทฺธิ.
๒๐๓. จตุกฺกํ ¶ จจฺจเร. จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโร จตุกฺกํ, จร คติภกฺขเนสุ, จโร, รสฺส โจ, จจฺจรํ, องฺคณวาจโก จายํ. ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ วา มคฺคานํ สนฺธิ มคฺคสนฺธิ. สิงฺฆ ฆายเน, อาฏโก.
ทฺวยํ วปฺปสฺโสปริ อิฏฺกาทิรจิเต เวเน. วปฺปํ นาม ทุคฺคนคเร ปริขามตฺติกํ กูฏํ [กุฏึ (ก.)] กตฺวา โคหิ, หตฺถีหิ จ วิมทฺทาเปตฺวา ตึสหตฺถปฺปมาณํ ปาการสฺส เหฏฺิมตลํ, ตถา หตฺถสตํ ตโต อุทฺธริตฺวา ปํสุนา วปฺปํ การเย, ตสฺโสปริ ปาการนฺติ, ปกุพฺพนฺติ ตนฺติ ปากาโร, สมนฺตโต กรียเตติ วา ปากาโร, อกตฺตริ จ การเก สฺายํ โณ, รสฺสสฺส ทีฆตา. วุ สํวรเณ, วุโณตีติ วรโณ, ยุ, ราคโม จ. ‘‘สาโล’’ติปิ ปาการสฺส นามํ.
ทฺวยํ ราชภวนสามฺเ. สพฺพเคหานํ วิเสเสน ปกาสนโต อุทฺทาโป, ทีป ปกาสเน, อีสฺสากาโร. สงฺคมฺม กโรนฺติ ตนฺติ อุปการิกา, ณฺวุ. เก ปจฺจเย ถีกตาการปเร ปุพฺโพ อกาโร ทีฆํ [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], อกาเทโสปิ หิ ‘‘โก’’ติ วุจฺจติ, ยถา เทวทตฺโต ‘‘ทตฺโต’’ติ. กปจฺจโย วา.
๒๐๔. ทฺวยํ เคหาทิโน มตฺติเกฏฺกาทิมยภิตฺติยํ. กุฏ เฉทเน, กุฏติ ฉินฺทติ มคฺคนฺติ กุฏฺฏํ. ภิทิ ทฺวิธากรเณ,ติ, ¶ ภิตฺติ. คุนฺนํ วาจานํ ปุรํ โคปุรํ. ทฺวารสมีเป กโต โกฏฺโก ทฺวารโกฏฺโก, กุส อกฺโกเส, โก, โกฏฺโกติ เคหวิเสโส.
ทฺวยํ อินฺทขีเล. อิส อิจฺฉายํ, เอส คเวสเน วา, อิโก. อินฺทสฺส สกฺกสฺส ขีโล กณฺฏโก อินฺทขีโล. ทฺวยํ ทฺวารปสฺโสปสาลายํ’หมฺยาทิปิฏฺเ จ วาตกุฏิกายํ. อฑฺฑ อติกฺกมหึสาสุ, อ. อาลกปจฺจเย อฏฺฏาลโก.
๒๐๕. อุปริ มาลาทิยุตฺตํ โสภนถมฺภทฺวยมุภยโต นิขนิตฺวา ยํ พหิทฺวารํ กปฺปียเต, ตํ โตรณํ. ตุร วารเณ, ยุ, ถวนฺตา วา รณนฺตฺยตฺราติ โตรณํ, ตุ อภิตฺถเว. รณ สทฺทตฺโถ, วณฺณวิกาโร. ทฺวารสฺส พหิ พหิทฺวารํ. ปริ สมนฺตโต ขฺเตติ ปริขา. ทีฆภาเวน ยุตฺตา ทีฆิกา.
๒๐๖-๒๐๗. สทุมนฺตํ เคเห. มนฺท โมทนถุติชฬตฺเตสุ, มนฺทนฺเต ยตฺถาติ มนฺทิรํ, อิโร. สีทนฺติ ตตฺถาติ สทนํ, ยุ. สท ¶ วิสรณคตฺยาวสาเนสุ. น คจฺฉนฺตีติ อคา, ถมฺภาทโย, เต ราติ คณฺหาตีติ อคารํ. รสฺสสฺส ทีฆตฺเต อาคารํ. จิ จเย, นิจียเต ฉาทียเตติ นิกาโย, ยมฺหิ จิสฺส กาเทโส นิปาตนา. ลี สิเลสเน, โณ, นิลโย, อาลโย จ. วส นิวาเส, อาวสนฺตฺยตฺราติ อาวาโส, โณ. ภู สตฺตายํ, ภวนฺตฺยตฺราติ ภวนํ. วิสนฺติ ตนฺติ เวสฺมํ, โม. กิต นิวาเส, อธิกรเณ ยุ, นิเกตนํ. นิวิสนฺติ, นิวสนฺติ วา ยตฺร, ตํ นิเวสนํ. ฆร เสจเน, ฆรติ กิเลสเมตฺถาติ ฆรํ, คยฺหตีติ วา ฆรํ, โณ. คหสฺส ฆราเทโส. คณฺหาติ ปุริเสน อานีตํ ธนนฺติ คหํ. อธิกรเณ โถ, อาวสโถ. สร คติจินฺตาหึสาสุ, สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สุภาสุภกมฺมานิ, สรติ วา สูริยสนฺตาปาทิกนฺติ สรณํ. สิ เสวายํ, โณ, ปติสฺสโย. อุจ สมวาเย, โอกํ. สล คมเน, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, สาลา, สรธาตุมฺหิ สติ ลตฺตเมว วิเสโส. จิ จเย, กมฺมนิ โณ, จโย. กุฏ เฉทเน, อิ. วส นิวาเส,ติ. อุปธสฺส เอตฺเต เคหํ. สทธาตุมฺหา อุโม, สทุมํ.
ทฺวยํ มุขรหิตเทวกุลสทิเส ยฺายตเน. จิต ปูชายํ, กมฺมนิ อิโย. ยต ยตเน, อายตนฺติ วายมนฺติ เอตฺถ ผลกามาติ อายตนํ, อถ วา อายนฺตีติ อายานิ, ตานิ ตโนตีติ อายตนํ, ผลการกนฺตฺยตฺโถ. เอตฺถ ตุสทฺโท สมาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพาปรคมนตฺโถ. ‘‘เจติยายตนานิ จา’’ติปิ ปาโ.
๒๐๘. ทฺวยํ เทวานํ, นรปตีนฺจ อิฏฺกาทิมเย ภวเน. อฺสฺสาปิ สาทิสฺยา. ปสีทนฺติ นยนมนานฺยตฺราติ ปาสาโท. ยุ ¶ มิสฺสเน, โป, ทีโฆ จ, ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโว.
ทฺวยํ ราชโต อฺเสํ ธนีนํ พฺยวหารกาทีนํ ภวเน. มุณฺโฑ ฉทนเมตสฺส, น ปาสาทสฺส วิยาติ มุณฺฑจฺฉโท, ทฺวิตฺตํ. หร หรเณ, โย, ยมฺหิ มิอาคโม จ.
ทุคฺคปุรทฺวาเร วา, ยตฺถ กตฺถจิ วา มตฺติกาทิมเย คชกุมฺภมฺหิ โย ยูโป ปาสาโท ปติฏฺิโต, โส หตฺถินโข นาม, หตฺถิสฺเสว นโข ยสฺสาติ หตฺถินโข, นขสทฺเทน วา นขสหิโต ปาสาโท คยฺหเต.
๒๐๙. สุปณฺณสฺส ครุฬสฺส วงฺเกน ปกฺเขน สทิสฉทนํ เคหํ สุวณฺณวงฺกจฺฉทนํ. วงฺก คมเน. เอกปสฺเสเยว ฉทนโต อฑฺฒโยโค.
เอเกเนว กูเฏน ยุตฺโต อเนกโกโณ ปติสฺสยวิเสโส มาโฬ นาม, วฏฺฏากาเรน กตเสนาสนนฺติ เกจิ. มา มาเน, โฬ, มาโฬ.
จตุรสฺโส ปติสฺสยวิเสโส ปาสาโท นาม, อายตจตุรสฺสปาสาโทติ เกจิ.
๒๑๐. สนฺเตหิ ภาติ ทิพฺพตีติ สภายํ, สภา จ, ปุริเม ยปจฺจโย, สนฺตสฺส สาเทโส ตูภยตฺร. มณฺฑา รวิรํสโย, เต ปิวติ นาสยตีติ มณฺฑโป, วาสทฺเทน มณฺฑปปทสฺส ¶ ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ, ชนานํ อาลโย สนฺนิปาตฏฺานํ ชนาลโย. อาสนตฺถาย กตา สาลา อาสนสาลา. ปฏิกฺกมนฺติ เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป, อธิกรเณ ยุ.
๒๑๑. ชินสฺส วาสภูตํ ภวนํ คนฺธกุฏิ นาม, ทิพฺพคนฺเธหิ ปริภาวิตา กุฏิ คนฺธกุฏิ.
ติกํ ปากฏฺาเน. รสานิ สนฺตฺยสฺสํ รสวตี, ปจนํ ปาโก, ตสฺส านํ ปากฏฺานํ. มหนฺตานิ พหูนิ อสิตพฺพานิ สนฺเตตฺถ มหานสํ, อส ภกฺขเน, ยุ, วณฺณวิปริยโย.
๒๑๒. สุวณฺณการาทิสิปฺปีนํ กมฺมสาลา อาเวสนํ. อาวิสนฺตฺยสฺมึ อาเวสนํ, ยุ. ปานมนฺทิรํ สุราปานตฺถํ กตมนฺทิรํ โสณฺฑา นาม, กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ วิจาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตวตฺถุการณา สพฺพํ เทยฺยธมฺมํ สโนนฺตีติ โสณฺฑา, สน ทาเน, ตนาทิ. โฑ, อสฺโสตฺตํ, วณฺณวิกาโร จ, เตสํ เอสา วสติ โสณฺฑา. ปานสทฺทสนฺนิธานา สุราโสณฺฑาเยวิธ คหิตา. วจฺจสฺส คูถสฺส วิสชฺชนฏฺานํ วจฺจฏฺานํ. วจฺจสฺส วิสชฺชนฏฺานา กุฏิ วจฺจกุฏิ. มุนีนํ อิสีนํ วสนฏฺานํ อสฺสโม นาม, อา โกธํ สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโม, อา ภุโส สเมนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ วา อสฺสโม.
๒๑๓. ติกํ ¶ ปณฺยวิกฺกยสาลายํ. ปณ พฺยวหาเร, ปณิตพฺพาติ ปณฺยา, วตฺถาทโย, เต เอตฺถ วิกฺกิณนฺตีติ ปณฺยวิกฺกโย, กี ทพฺพวินิมเย, โส เอว สาลา เคหนฺติ ปณฺยวิกฺกยสาลา. อาปณยนฺเต พฺยวหรนฺเต อสฺมินฺติ อาปโณ, โณ. ปณฺยานํ วิกฺกยาย นียมานานํ วีถิ ปนฺโถ ปณฺยวีถิกา. วส อจฺฉาทเน, โต, อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ กตมเนนาติ อุโทสิโต, วสฺโสตฺตํ, ภณฺฑฏฺปนสฺส สาลา ภณฺฑสาลา. กมุ ปทวิกฺเขเป, จงฺกมตฺยตฺราติ จงฺกมนํ, จงฺกโม จ, ทฺวิตฺตาทิ.
๒๑๔. ชลนฺติ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชล ทิตฺติยํ, อนฺโต, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา, ลโลโป, ชเนตฺยตฺร อคฺคินฺติ วา ชนฺตา, ชน ชนเน, อนฺโต, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรํ. อคฺคิโน สาลา อคฺคิสาลา. ปา ปิวเน, ปปิวนฺตฺยสฺสนฺติ ปปา, อ. ปานียฏฺา สาลา ปานียสาลา, สา เอว ปานียสาลิกา.
คส คมเน, โภ, สสฺส โพ. อวติ รกฺขตีติ โอวรโก, อโร, สกตฺเถ โก, อสฺโสตฺตฺจ. วสนํ วาโส, ตทตฺถํ อคารํ วาสาคารํ. สยติ เอตฺถาติ สยนี, ยุ, นทาทิ, สา เอว คหํ สยนิคฺคหํ.
๒๑๕. จตุกฺกํ ¶ ราชิตฺถาคาเร, ตทตฺถิยโต [ตทฏฺิยโต (ก.)] อุปจาเรน ราชิตฺถีสุปิ. ราชิตฺถีนมคารํ อิตฺถาคารํ. อวรุนฺธียนฺเต ราชิตฺถิโย อเนนาติ โอโรโธ, รุธ อาวรเณ. สุทฺธา กามาปคมตฺตา ปริสุทฺธา รกฺขกา อนฺเต สมีเป ยสฺสาติ สุทฺธนฺโต. อนฺเต อพฺภนฺตเร ปุรํ เคหํ อนฺเตปุรํ, ปุรสฺส อนฺเตติ วา อนฺเตปุรํ. ‘‘อนฺโตปุร’’นฺติปิ ปาโ.
รฺํ ราชูนํ อสพฺพวิสยฏฺานํ สพฺเพหฺยสาธารณฏฺานํ ‘‘กจฺฉนฺตร’’นฺติ มตํ กถิตํ, ยํ ‘‘ปมทวน’’นฺติ วุจฺจติ, ปมทวนํ นาม อุปการิกาสนฺนิหิตํ วา ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุโรจิตํ, ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาฺชนปฺปเวโส [อมร ๑๔.๓]. ปมทานํ วนํ ปมทวนํ. นิปาตนา ยาการานํ [อีการ อาการานนฺติ อตฺโถ] อิตฺถิคตานํ รสฺโส กฺวจีติรสฺโส. กจฺฉสฺส ปโกฏฺสฺส อนฺตรํ อพฺภนฺตรํ กจฺฉนฺตรํ. ปโกฏฺํ นาม อพฺภนฺตรทฺวารํ.
๒๑๖. ทฺวยํ อิฏฺกาทิรจิเต อาโรหเน. อุปาเนน สห วตฺตเตติ โสปาโน, โสปานํ วา นปุํสเกปิ. อารูยฺหเต เยน ตํ อาโรหนํ, ยุ, รุห ชนเน.
ทฺวยํ กฏฺาทิรจิตายํ. นิจฺฉเยน สยนฺติ ปาการาทิกเมตายาติ นิสฺเสณี, สิ เสวายํ, ณี, นทาทิ. อุทฺธมาโรหเต เอตายาติ อธิโรหิณี, สาสทฺโท ทฺวินฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺตํ โชเตติ.
๒๑๗. ปฺจกํ ¶ ชาลเก. วาตํ ปิวตีติ วาตปานํ. ควํ อกฺขิ ควกฺโข, สมาสนฺตตฺตา อ, สฺาสทฺทโต ปุลฺลิงฺคตฺตํ, อกฺขิ สทฺเท วา, ควํ อกฺขิ ควกฺขีติ วิคฺคโห. ชล ทิตฺติยํ, ชาลํ. สีหรูปยุตฺตํ ปฺชรํ สีหปฺชรํ. อาโลกานํ อาตปานํ ปวิสนฏฺานํ สนฺธิ ฉิทฺทนฺติ อาโลกสนฺธิ, อาโลกียนฺติ เอเตนาติ อาโลโก, โส เอว สนฺธีติ วา อาโลกสนฺธิ.
ทฺวยํ ลงฺคิยํ. ลคิ คตฺยตฺโถ, อ, นทาทิ. ปริ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน หนฺตีติ ปลิโฆ, โณ. กปิรูปมตฺถกตฺตา กปิสีโส. อคฺคฬํ นาม กวาฏโก [กวาฏผลวิธารโณ (ก.)], ตสฺส ถมฺโภ อคฺคฬตฺถมฺโภ, ‘‘อคฺคฬํ ตีสุ กลฺโลเล, ทณฺเฑ จานฺตกวาเฏสู’’ติ รภโส, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, อคฺคฬา. นิสฺเสสโต อพฺพติ วสฺโสทกมเนนาติ นิพฺพํ, อพฺพ คติหึสาสุ. ฉทฺทสฺส ฉทนสฺส โกฏิ เหฏฺิมาวสานํ ฉทฺทโกฏิ, ตสฺสํ.
๒๑๘. ติกํ เคหจฺฉทเน. ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทนํ, ฉท สํวรเณ, จุราทิ. ปฏคมเน, ‘‘ปฏฺยาทีหฺยล’’นฺติ อโล. ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทฺทํ, ทฺวิตฺตาทิ.
ติกํ ¶ เคหงฺคเณ. อช คติมฺหิ, อิโร, อชิรํ. จร คติภกฺขเนสุ, จโร. องฺค คมเน, กรณาธิกรเณสุ ยุ, วณฺณวิกาโร, ณตฺตํ.
ปฺจกํ เคหทฺวารโต พหิปโกฏฺเก, วีถิยํ ทฺวารปิณฺฑเก จ. อลินฺโท ตฺวฺปิณฺฑเกปิจฺฉเต. ปมํ หนนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ปฆาโณ, ปฆโณ จ, หนสฺส ฆณาเทโส. อลิ สขา อินฺโท เอตฺถาติ อลินฺโท, ‘‘เคเหกเทเส อลินฺโท, ปฆาโณ ปฆโณภเว’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๒.๑๒] อมรมาลายํ. อาลินฺโท, ทีฆาทิ. ปธานํ มุขํ ปมุขํ, เคหสฺส หิ จตูสุ มุเขสุ ตเทว ปธานํ, ยตฺถ สาธุชนาปิ อาคนฺตุกาปิ นิสีทนฺติ. ทฺวารํ พนฺธติ ปิทหติ เอตฺถาติ ทฺวารพนฺธนํ.
๒๑๙. ทฺวยํ ทฺวารพาหายํ. ปีานิ โลหวิกติอาทีหิ สงฺฆฏียนฺติ เอตฺถาติ ปีสงฺฆาฏกํ, ปีเหิ สงฺฆฏียตีติ วา ปีสงฺฆาฏกํ, ฆฏ ฆฏเน. ทฺวิภาเคน พาหาสทิสตฺตา พาหา, ทฺวารสฺส พาหา ทฺวารพาหา. ‘‘กปาฏํ, กวาฏ’’นฺติปิ ทฺวารพาหาย นามานิ, กํ วาตํ ปาฏยติ, วาฏยติ เจติ กมฺมนิ โณ, อิตฺถิยํ กปาฏี.
ทฺวยํ เคหาทีนํ กูเฏ. กุฏ เฉทเน, กมฺมนิ โณ. นย คมนตฺโถ, เก สีเส นยตีติ กณฺณีกา, ณฺวุ, อิตฺตํ, ณตฺตฺจ.
๒๒๐. ทฺวยํ ¶ ทฺวาเร. ทฺเว อรนฺตฺยตฺราติ ทฺวารํ, ทุชฺชเน วารยนฺตฺยสฺมา รกฺขกาติ วา ทฺวารํ, อุโลโป. ปฏิหรนฺติ อปเนนฺติ เอตสฺมา รกฺขกา อฺาตนฺติ ปฏิหโร, ปฏิปกฺเข หรติ เอตสฺมาติ วา ปฏิหโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต ปฏิหาโร.
จตุกฺกํ อุมฺมาเร, ยํ ‘‘ทฺวารปิณฺฑิกา’’ติ วุจฺจติ. อุร คติมฺหิ, มาโร กรเณ. เทหํ เนติ ปเวเสนาติ เทหนี, ‘‘เทหลี’’ติปิ ปาโ, เทหํ ลาติ ปเวเสนาติ เทหลี. อิล คติมฺหิ, ณฺวุ. อินฺโท เอว ปาทํ ขิปติ เอตฺถาติ อินฺทขีโล, ขิป เปรเณ. ปสฺส โลโป, อถ วา อึ คมนํ ททาตีติ อินฺโท, ทฺวารํ, ตตฺถ ปิโต ขีโล กณฺฏโกติ อินฺทขีโล, เวคคภิฆาตนโต หิ โส ขีโล วิย โหติ.
ถมฺภ ปฏิพนฺธเน, ถมฺโภ, ธาเรตีติ วา ถมฺโภ, ธร ธรเณ, รมฺภปจฺจโย, วณฺณวิกาโร จ. ถุ อภิตฺถเว, อุโณ, ยุ วา, ธาเรตีติ วา ถูโณ, ยุ, รโลโป, อสฺสู.
อฑฺเฒนฺทุปาสาเณ อทฺธจนฺทากาเร ปาสาเณ ปฏิกาสทฺโท วตฺตติ. ปฏ คติยํ, ณฺวุ. อิตฺถิกตาการปเร เก อสฺสิตฺตํ. คชิ สทฺเท, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, พินฺทาคโม จ. อิส อิจฺฉายํ, โก.
๒๒๑. วลภีติ ¶ จูฬา, ‘‘สิขายํ วลภี จูเฬ’’ติ รุทฺโท [รสฺสนฺตา จ, สิขายํ วฬภิยํ จูเฬติ รุทฺโท (จินฺตามณิฏีกา ๑๒.๑๕)]. ตจฺฉาทเน ทารุมฺหิ กฏฺเ โคปานสี มตา. วงฺเกติ ทารุวิเสสนํ. คํ วสฺโสทกํ, สูริยาทิกิรณฺจ ปิวนฺติ วินาสยนฺติ อพฺภนฺตรมปฺปเวสนวเสนาติ โคปานา, อิฏฺกาทโย, ตานิ สิโนนฺติ พนฺธนฺติ เอตฺถาติ โคปานสี.
โสธาทิเคเหสุ เฉกปกฺขาวาสตฺถํ โย พหิ กริย กฏฺเกเทโส ปียเต, โส วิฏงฺโก. กโปเต ปาลยตีติ กโปตปาลิกา, กมฺมนิ ณฺวุ. ฏกิ นิวาสคตีสุ. วิโน ปกฺขิโน ฏงฺกนฺติ เอตฺถาติ วิฏงฺโก. โณ.
๒๒๒. ทฺวยํ กฺุจิกาฉิทฺเท. กฺุจิกาย วิวรํ ฉิทฺทํ กฺุจิกาวิวรํ. ตาฬสฺส ปเวสนฏฺานภูโต ฉิคฺคโฬ ฉิทฺทํ ตาฬจฺฉิคฺคโฬ.
ติกํ กฺุจิกายํ. กฺุจ โกฏิลฺเย, ณฺวุ. ตายติ รกฺขตีติ ตาโล. อโล, ตลติ ติฏฺติ เอเตนาติ วา ตาโล, ตล ปติฏฺายํ. อวาปุรติ วิวรติ เยนาติ อวาปุรณํ, วร สํวรเณ, ยุ, วสฺส โป, อุตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ¶ ทฺวารา’’ติ [ที. นิ. ๒.๗๑; ม. นิ. ๑.๒๘๓] วจนโต ปุร, ปาร สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺถํ ปนฺติ. อวปุพฺโพ วุ สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺเถ ปน สติ วสฺส รตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา, สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ ปน ปการวณฺณาคเมน สิทฺโธ. วิท ลาเภ, อิมฺหิ เวทิกา, สกตฺเถ โก. อิตรตฺถ อิเยว.
๒๒๓. สงฺฆาฏาทโย มนฺทิรงฺคา เคหงฺควิเสสา. สมฺมา ฆเฏนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ สงฺฆาโฏ, ปุพฺพปจฺฉิมทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ถมฺภานมุปริ ิโต กฏฺวิเสโส, เต ปน ปุพฺพปจฺฉิมยามา ตโย กฏฺา, ทกฺขิณุตฺตรยามา ปน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ตโย กฏฺา, อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ปน ปฺจสตฺตนวาทโยปิ. ทฺวินฺนํ ปกฺขานํ อปตนตฺถํ พนฺธนโต ปาโส วิยาติ ปกฺขปาโส. ตุลติ สงฺฆาเฏสุ ปติฏฺตีติ ตุลา, ตล ปติฏฺายํ, อสฺสุตฺตํ, ปกฺขานํ วา สมวาหิตภาวกรณโต ตุลยติ มินาติ เอตายาติ ตุลา, ตุล อุมฺมาเน.
ติกํ สมฺมชฺชนิยํ. มุชิ โสธเน, ยุ. มชฺช สํสุทฺธิยํ, ยุ. สุธ สุทฺธิยํ, สพฺพตฺร กรเณ ยุ.
๒๒๔. ติกํ สงฺการฉฑฺฑนปฺปเทเส. กฏ ฉฑฺฑนมทฺทเนสุ, สงฺกฏนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฏีรํ, อีโร, ‘‘สงฺกโฏ’’ติ วา สงฺกาโร วุจฺจติ, ตํ อีรยนฺติ ขิปนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฏีรํ, อีร เขเป. สงฺการสฺส านํ สงฺการฏฺานํ. สงฺการํ กฏติ ¶ ฉฑฺเฑติ เอตฺถาติ สงฺการกูฏํ, อสฺสู, สกตฺเถ โก.
จตุกฺกํ สมฺมชฺชนิยา นิรากเต [นิรสฺสเต (ก.)] ถุสาทิมฺหิ. นานาวิเธ สงฺกาเร ราสีกรณวเสน กจติ พนฺธติ เอเตนาติ กโจ, โส เอตฺถ อิจฺฉิตพฺโพติ กจวโร, วร อิจฺฉายํ. อุจฺฉิฏฺโ กลาโป สมูโห อุกฺลาโป, กสฺสาการโลโป. นานาวิเธหิ ติณาทีหิ สงฺกรียเต มิสฺสีกรียเตติ สงฺกาโร, โณ. อวกโรติปฺยตฺร. อวกรียเต นิรสฺสเตติ, อ. ‘‘สมฺมชฺโช มชฺชนี เจว, สงฺกาโร’วกโร มโต’’ติ หลายุโธ. กส วิเลขเน, อมฺพุ.
๒๒๕. ฆราทิภูมิ ฆรเขตฺตวิหาราทีนํ โย ภูมิปฺปเทโส วตฺถุ นาม, ตํ นปุํสเก, วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ, รตฺถุ. คส มทเน, คสนฺติ เอตฺถาติ คาโม, โม. สํวสนฺตฺยตฺราติ สํวสโถ, อโถ.
ปากโฏ ขฺยาโต คาโม, โส นิคโม นาม, อติเรโก คาโม นิคโม, ภุสตฺโถ นิ, สฺาสทฺทตฺตา รสฺโส.
อุปภฺุชิตพฺพโภคมนุสฺสาทีหิ ( ) [(อิภฺโย) (?)] วฑฺฒิโต อธิโก คาโม นิคมโตปิ อธิกตรตฺตา ‘‘อธิภู’’ติ อีริโต กถิโต, อธิโก ภวตีติ อธิภู.
๒๒๖. ทฺวยํ ¶ คามาทิปริยนฺตภาเค. สิ พนฺธเน, โม. ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาทียเตติ มริยาทา, ปสฺส โม.
ทฺวยํ อาภีรกุฏิยํ [โฆโส อาภีรปลฺลี สิยา (อมร ๑๒.๒๐)]. ฆุ สทฺเท, โฆสนฺตฺยตฺราติ โฆโส. โคปาลานํ คาโม โคปาลคามโก, สกตฺเถ โก.
ปุรวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นรวคฺควณฺณนา
๒๒๗-๒๒๘. โปริสนฺตานิ มนุสฺสชาติยา นามานิ. มโน อุสฺสนฺนมสฺสาติ มนุสฺโส, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺคุณจิตฺตา, เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา – ¶ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ, สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]. ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกมหาสาวกจกฺกวตฺติโน จ อฺเ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปฺายึสูติ เอเก, อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย มนุสฺสา, เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสทา, เต โลภาทีหิ อุสฺสทตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทีหิ อุสฺสทตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติ. โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสาติ วทนฺติ, มนุ นาม ปมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรตาย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา ตสฺส ปุตฺตสทิสตาย มนุสฺสาติ วุจฺจนฺติ, ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ, อุสฺสปจฺจโย. มนุโน อปจฺจํ มานุโส, อุโส. มร ปาณจาเค, โจ, มจฺโจ, ปพฺพชฺชาทินา วา ตฺยปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. ตโต ‘‘ยวต’’มิจฺจาทินา โจ, ทฺวิตฺตํ. มนุโน อปจฺจํ มานโว. มาณโวปฺยตฺร, ณโว. มนุมฺหา ชาโต มนุโช. นี นเย, เนตีติ นโร, อโร. ปุส โปสเน, โณ, ปุเรตีติ วา โปโส. ปุร ปูรเณ, โส, อุสฺโสตฺตํ, รโลโป. ปุนาตีติ ปุมา, ปุ ¶ ปวเน, โม, สิสฺสา. ปุเรตีติ ปุริโส, โปริโส จ, อิโส, รสฺสสฺส ทีฆตาย ปูริโส จ. เอตฺถ จ มนุสฺสาทิปฺจกํ อิตฺถิยมฺปิ วตฺตเต, นราทโย ตุ ปุเมเยว วิสิฏฺลิงฺคตฺตา. ตตฺร มนุสฺส มานุส มนุช มาณเวหิ นทาทิตฺตา อีปจฺจโย, เอกสการโลโป, มนุสี, มานุสี, มนุชี, มาณวี. มจฺจา, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย.
วิทฺทสุปริยนฺตํ ปณฺฑิเต. ปณฺฑา พุทฺธิ สฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ตรตฺยาทิ. ปฑิ คติยํ วา, โต. พุชฺฌตีติ พุโธ. วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา, วิท าเณ, โว, สิสฺสา. ภู สตฺตายํ, อตฺเถ วิภาเวติ ปกาเสติ สีเลนาติ วิภาวี, ณี. ราคาทโย สเมตีติ สนฺโต, โต, สุนฺทโร อนฺโต อวสานเมตสฺสาติ วา สนฺโต. สุนฺทรา ปฺา ยสฺส สปฺปฺโ. กินฺนาม น วินฺทตีติ โกวิโท, เนรุตฺโต, กุํ ปาปํ วินฺทตีติ วา โกวิโท. ธี ปฺา ยสฺสตฺถีติ โส ธีมา, โสภนํ ฌายตีติ สุธี, เฌ จินฺตายํ. ฌสฺส โธ, อี, สุนฺทรา ธี ยสฺสาติ วา สุธี. กวิ วณฺเณ, อิ, อิตฺถิยํ กวี จ, กุ สทฺเท วา, อิ, กวิ. พฺยฺชยตีติ พฺยตฺโต, อฺช คติยํ, โต. ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ. วิสิฏฺโ อตฺตา ยสฺสาติ วา พฺยตฺโต. จกฺข ทสฺสเน, ยุ, วิจกฺขโณ, วิจาเรตีติ วา วิจกฺขโณ, เนรุตฺโต. วิคโต สารโท เอตสฺมาติ วิสารโท.
๒๒๙. เมธา ธารณา มติ ปฺา ยสฺสาติ เมธาวี, วี. อติสยมติยุตฺตตาย มติมา. ปฺาย โยคโต ปฺโ. วิเสสํ ชานาติ สีเลนาติ วิฺู, รู. วิท าเณ, อุโร, วิทุโร [วิทูโร (ก.)]. รูปจฺจเย วิทู. ธีโยคา ธีโร, โร. วิสิฏฺทสฺสนสีลตาย ¶ วิปสฺสี, ณี. โทสํ ชานาตีติ โทสฺู, รู. พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, โต. ทุ คติยํ, อ, อุสฺสาโว [ทุ คติยํ อพฺโพ (สูจิ)], ทพฺโพ. วิท าเณ, ทสุ.
๒๓๐-๒๓๑. มหิลานฺตํ อิตฺถิสามฺเ. อิสุ อิจฺฉายํ, โต, นทาทิ. สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, เกสเวโส, ตํโยคา สีมนฺตินี, อินี. นรสฺสายํ นารี, อิทมตฺเถ โณ. ติฏฺติ คพฺโภ ยสฺสํ, สา ถี. ธา ธารเณ วา, วณฺณวิกาโร, อี. พนฺธ พนฺธเน, อู, พนฺธสฺส วธาเทโส จ [ณฺวาทิ ๓], วธูสทฺโท สุณิสาภริยานมฺปิ วาจโก. วน สมฺภตฺติยํ, โต, อิการาคโม จ. องฺค คมนตฺโถ, ยุ, องฺคนา, วิสิฏฺนาริยมฺปิ องฺคนา, ตทา กลฺยาณงฺคนารีลกฺขโณเปตํ ปสตฺถํ หตฺถปาทาทิกมงฺคมสฺสตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ องฺคา กลฺยาเณ นปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๙๒]. วิรูเปสุปิ มโท ราคมโท ยสฺสา สา ปมทา, วิสิฏฺนาริยํปฺยตฺร ปมทา, ตทา ปกฏฺโ มโท รูปโสภคฺคชนิโต เจโตวิกาโร ยสฺสา สา ปมทา. รูปลาวณฺยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรี, วิสิฏฺายมฺปิ. กมนียวุตฺติตาย กนฺตา, กมุ กนฺติยํ, โต. กนฺติโยคา วา กนฺตา, วิสิฏฺายมฺปิ. รมยติ วิโนทยติ นายกํ, สา รมณี, นนฺทาทีหิ ยุ, นทาทิ, วิสิฏฺายมฺปิ. ทย รกฺขเณ, กมฺมนิ โต. อปฺปํ พลํ ยสฺสา สา อพลา, อปฺปตฺโถยํ อกาโร. มาตุยา คาโม วิย คาโม ยสฺสา ¶ สา มาตุคาโม, มาตา วิย คจฺฉตีติ วา มาตุคาโม, คมุ คมเน, โณ, มาตา วิย คสตีติ วา มาตุคาโม, คส อทเน, โม, มาตา วิย คายตีติ วา มาตุคาโม, คา สทฺเท, โม. มหี วิย สุจึ อสุจิมฺปิ ลาตีติ มหิลา, มหนฺเตสุ พหูสุปิ รตฺตจิตฺเตสุ อิลติ คจฺฉตีติ วา มหิลา, อิล คมเน, มห ปูชายํ วา, อิโร, ลตฺตํ, อา, มหิลา. มเหลาปฺยตฺร.
ติกํ วิสิฏฺนาริยเมว. ลล วิลาเส, นนฺทาทีหิ ยุ. ลล อิจฺฉายนฺติ จุราทิคณโต วา ยุ. ภยปกติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ, ‘‘ภีรุ อตฺเต ชเน’ตฺถิย’’นฺติ รภโส. อติสยิตกามา กามินี, กาโม สิงฺคารรูโป มโท ยสฺสาตฺถีติ อินี, สพฺพตฺเรวํ. วามโลจนา, ภาวินี, นิตมฺพินี, รามาอิจฺจาทีนิปิ วิสิฏฺนารีนามานิ.
ทฺวยํ ปมวยสิ วตฺตมานายํ.
อฏฺวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กฺกา;
สมฺปตฺเต ทฺวาทเส วสฺเส, กุมารีตฺย’ภิธียเต [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๘].
อิห ตฺวเภโทปจาเรเนกตฺตํ. อฺเ ปนาหุ ‘‘กฺาสทฺโทยํ ปุมุนาภิสมฺพนฺธปุพฺพเก สมฺปโยเค นิวตฺเตตี’’ติ. กุมาร กีฬายํ, จุราทิ, กุมารยตีติ กุมารี, อ, นทาทิ, สกตฺเถ โก, ณฺวุนา วา สิทฺโธ. กมนียเตติ กฺา, กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, โย, นฺยสฺส ตฺตํ, อ, อา.
ยุวสทฺทโต ¶ ปาฏิปทิกโตติ, ยุวติ. วริตฺถิปริยายสามฺเปิ ยุวติสทฺโท ปกตฺยนฺตรมตฺถีติ. ตร ตรเณ, ยุ, อุตฺตํ, อี จ.
๒๓๒. สาภิเสกา ลทฺธาภิเสกา ราชิตฺถี มเหสี นาม, มห ปูชายํ, กมฺมนิ อิโส, อิสฺเส, ตโต อี, มหติโย ราชิตฺถิโย อีสติ อภิภวตีติ วา มเหสี, อีส อิสฺสริเย, อี. มเหสิโต อฺา ราชนาริโย โภคินิโย โภคโยคา, อี, อินี จ. ยานารี ปุริสสฺส สงฺเกตํ ยาติ, สา ‘‘ธวตฺถินี, อภิสาริกา’’ติ โจจฺจเต. ธวํ ปตึ อตฺถยติ อิจฺฉตีติ ธวตฺถินี, อตฺถ ยาจนิจฺฉาสุ, อินี, อสตีวิเสโส. สร คติยํ, อภิสรติ สงฺเกตนฺติ, ณฺวุ.
๒๓๓. ฉกฺกํ เวสิยํ. จตุสฏฺิกลากุสลตาย, สีลรูปาทิมตฺตาย จ คณฺยเต อาทียเต คณิกา, คณ สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. เวโส อากปฺโป, เตนาติโสภเต, กมฺมเวเสหิ วา อิจฺฉียเตติ. อติโสภเน, อิจฺฉตฺเถ วา ยปจฺจโย. วณฺณสมฺปนฺนา ทาสี วณฺณทาสี, ทาสิมฺปิ หิ วณฺณสมฺปนฺนํ เกจิ สามิกา ธนโลเภน คณิกํ กโรนฺติ. นครํ โสเภตีติ นครโสภินี. รูเปน อุปชีวตีติ รูปูปชีวินี. อติสยเวสยุตฺตตาย เวสี.
ทฺวยํ อสตีสามฺเ. กุลานิ อฏติ นาสยตีติ กุลฏา. พนฺธมนุพนฺธํ กายตีติ พนฺธกี, นทาทิ.
๒๓๔. จตุกฺกํ อุตฺตมนาริยํ. วโร อาโรโห โสณิ ยสฺสา สา วราโรหา. อุตฺตมคุณโยคา อุตฺตมา. โสณิคารเวน ¶ มตฺตคโช วิย พนฺธนคามินี มตฺตกาสินี, กส คติยํ. วรวณฺณโยคา วรวณฺณินี, อินี.
‘‘สีเต สุโขณฺหสพฺพงฺคี, คิมฺเห ยา สุขสีตลา;
ภตฺตุ ภตฺตา จ ยา นารี, สา ภเว วรวณฺณินี’’ติ. รุทฺโท;
ทฺวยํ อขณฺฑิตจริตฺรายํ. ปติ สามิโกว กมนีโย ยสฺสา ปติพฺพตา, ปติมฺหิ วตมสฺสาติ วา ปติพฺพตา. อส ภุวิ, อนฺโต, อี, อาทิโลโป. สเมตีติ วา สตี, สมุ อุปสเม, อนฺโต, อี.
ทฺวยํ กามรตฺตราชปุตฺตาทิโน กุลสฺส นิยตปติยํ. กุลานุรูปา อิตฺถี กุลิตฺถี, กุลํ ปาเลติ รกฺขตีติ กุลปาลิกา, ณฺวุ.
๒๓๕. ทฺวยํ มตภตฺติกายํ. วิคโต ธโว ภตฺตา ยสฺสา วิธวา. ปติ สฺุโ นฏฺโ ยสฺสาติ ปติสฺุา.
ทฺวยํ อตฺติจฺฉาย ปตฺยนฺเวสินิยํ กฺายํ. ปตึ วรติ คเวสตีติ ปติมฺพรา, ทุติยายาโลโป. สยเมว ปตึ วรตีติ สยมฺพรา, ปมายาโลโป, วร ปตฺถนายํ.
จตุกฺกํ วิชาตายํ. วิชนี คพฺภวิโมกฺขเน, โต, วิชายิตฺถาติ วิชาตา. สู อภิสเว, โต. ชาตํ อปจฺจํ ปุตฺโต เอติสฺสาติ ชาตาปจฺจา. ปสูตาว ปสูติกา, กปจฺจโย, อิตฺตฺจ.
๒๓๖. ทฺวยํ ¶ ทูติยํ. ยา เปสียเต, สา ทูตี, ทุ คมเน,ติ, อีมฺหิ ทูตี. สฺจารยติ ยถาภิมตนฺติ, ณฺวุ.
ติกํ ทาสิยํ. ทุ กุจฺฉิตํ อสติ ภกฺขตีติ ทาสี, อี, ทียนฺเต ตายาติ วา ทาสี, ทา ทาเน, โส, อี จ. จิฏ เปสเน, กมฺมนิ โณ, อี. กุฏํ อุทกกุมฺภํ ธาเรตีติ กุฏธาริกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ สุภาสุภนิรูปินิยํ สํวริกาทิมฺหิ. วร คติยํ, กตฺตริ อินี. สุภาสุภสฺส อิกฺขณํ นิรูปนํ ยสฺสาตฺถีติ, อิ, สกตฺเถ โก. อิเม ทฺเว สทฺทา ตุลฺยตฺถา.
ยา สยํ ขตฺติยชาติ ยสฺส กสฺสจิ ภริยา, สา ขตฺติยานี, ขตฺติยา จ. ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ขตฺติยานี, อาโน, อี. ณมฺหิ ขตฺติยา.
๒๓๗. ปชฺชํ อคฺคิสกฺขิปุพฺพกตปาณิคหิตายํ ภริยายํ, อฺตฺร ตูปจารา. ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณ, อกตฺตริ จ การเก สฺายํ โณ. ชายติ ปุตฺโต ยายาติ ชายา, ชน ชนเน, โย, ชนิสฺส ชา จ, อา, ชยตีติ วา ชายา, ชิ ชเย, โย, ชิสฺส ชา, อา, ชายา. กล สงฺขฺยาเน, อตฺโต. ฆรํ เนตีติ ฆรณี, ณตฺตํ. ภริตพฺพโต ภริยา, ภร ภรเณ, โย. ปิยายิตพฺพโต ปิยา,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โย. ปชํ ปุตฺตํ ปาเลตีติ ปชาปติ, ปา ปาลเน,ติ, อาตฺตํ, รสฺสตฺตฺจ ¶ . ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยา. ปโม ภตฺตา, ภริยา ทุติยา. สามิกสฺส ปาเท ปริจรตีติ ปาทปริจาริกา, ณฺวุ. ปตินี, ปาณิคหิตา, สหธมฺมินีติปิ ตสฺสาเยว นามานิ.
๒๓๘. ติกํ สขิยํ. เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ สห ขายติ ปกาสตีติ สขี, สหปุพฺโพ ขา ปกาสนกถเนสุ, อี. อล ภูสเน อาปุพฺโพ, อิ. วยสา ตุลฺยา วยสา, ตุลฺเย สฺายํ โส [ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺเต ยปจฺจโย ทิสฺสติ].
ชโรวุจฺจติ โจรสฺสามิโก, ตสฺสายํ ชารี, โณ, อี. สามิกํ อติกฺกมฺม อฺตฺร จรตีติ, อินี.
๒๓๙. ปุเม ตูติ ลิงฺคนฺโต ตุสทฺโท น ปุพฺพํ ภชเต. อร คมเน, ตุ, อรสฺสุตฺตํ. รติยา ชายตีติ รโช, ติโลโป. ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผํ.
ติกํ รชสฺสลายํ. อุตุโยคาอุตุนี, อินี. รชโยคา รชสฺสลา, สโล. ปุปฺผวนฺตตาย ปุปฺผวตี. ถีธมฺมินี, อวี, อตฺเตยี, มลินี, อุตุมตี, อุทกีอิจฺจาทีนิปิ ตสฺสา นามานิ.
ติกํ คพฺภินิยํ. ครุ อลหุโก คพฺโภ กุจฺฉิ เอติสฺสาติ ครุคพฺภา. อาปนฺโน ปตฺโต คพฺภฏฺโ สตฺโต เอตายาติ อาปนฺนสตฺตา. คพฺภโยคา คพฺภินี.
ติกํ ¶ เยน เวิโต คพฺโภ กุจฺฉิยํ ติฏฺติ, ตตฺราสเยติ ขฺยาเต. คพฺโภ อาสยเต ติฏฺตฺยตฺราติ, โณ. ชรํ เอตีติ ชลาพุ. อุ, รสฺส โล, ยสฺส โพ, ชราปุพฺโพ อิ คติยํ. กลํ ชรตํ ลาตีติ กลโล, กล สงฺขฺยาเน วา, อโล.
๒๔๐-๒๔๑. สตฺตกํ ภตฺตริ. ธู กมฺปเน, สนฺตาสํ ธุโนตีติ ธโว, อ. สํ เอตสฺสตฺถีติ สามิโก, อามิปจฺจโย, สกตฺเถ โก, อิปจฺจโย วา, นิคฺคหีตสฺส โม, อสฺส จ ทีโฆ, สามิโก. ภร ภรเณ, ภรตีติ ภตฺตา, ริตุ. กมุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต จา’’ติ นฺตตฺตํ. ปา รกฺขเณ, อติ, ปติ. วร อิจฺฉายํ, อ, วโร. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โย.
รติการณตฺตา ปติโน อุป อุปปติ, สมาเส กเต อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานภูโต วา ปติ อุปปติ. ชร วโยหานิมฺหิ, ชียนฺเต อเนนาติ ชาโร, ทาโร จ.
สตฺตกํ ปุตฺเต. นรเก น ปตนฺตฺยเนน ชาเตนาติ อปจฺจํ, ปต คติยํ, โย, ตฺยสฺส โจ, น ปตติ น วิจฺฉินฺทติ วํโส ¶ เอเตนาติ วา อปจฺจํ, ปุตฺเต, ธีตริ จ นิจฺจนปุํสโกยํ. ปู ปวเน. ปุนาติ ปิตโร เตนาติ ปุตฺโต. ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ โต. ปูเรตีติ วา ปุตฺโต. อตฺตโต ชาโต อตฺรโช, ‘‘อตฺตโช’’ติปิ ปาโ. สุยเตติ สุโต. สุ อภิสเว, สุณาตีติ วา สุโต, โต, สุ สวเน. ตนุมฺหา ชาโต ตนุโช, ตนโย จ, โย, ตโนติ มุทนฺติ วา ตนโย, อโย. สูยเตติ สูนุ, กมฺมนิ นุ, สู ปสเว.
ปุตฺตาทโย สูนุปริยนฺตา ธีตริ วตฺตมานา อิตฺถิยํ วตฺตนฺติ. ทุหิตา, ธีตา จ สทา นาริยเมว. ทุห ปปูรเณ, ราตุ, โอตฺตาภาโว, อิการาคโม จ. ธา ธารเณ, ราตุ, อาสฺสี. ปุตฺตาทโย จ เต สามฺเเนว กุณฺฑโคลกาทีนํ วาจกา. สวณฺณายํ ตุ อูฒายํ สชาโต สยํ ชนิโต สุโต โอรโส นาม. สชาตสทฺเทน กุณฺฑกโคลกขตฺตาทิพฺยวจฺเฉโท. ชีวติ ภตฺตริ ชารโช สุโต กุณฺฑาขฺโย. มเต ภตฺตริ ชารโช โคลกาขฺโย. อริยาสุทฺทโช สุโต ขตฺตา นาม [ขตฺตา อริยาสุทฺทานํ (อมร ๒๐.๓)]. อาทินา มาคธาทีนํ คหณํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘อมเต ชารโช กุณฺโฑ,
มเต ภตฺตริ โคลโก’’ติ [อมร ๑๖.๓๖].
‘‘มาคโธ สุทฺทขตฺตาโช’’ติ [อภิธานุ ๕๐๓ คาถา] จ.
อุรสา มนสา นิมฺมิโต, อุรสทฺทา ตติยนฺตา นิมฺมิตตฺเถ โณ, นิวิฏฺตฺตา เตน นิมฺมิโตติ วุจฺจติ. อุรสิ ภโวติ วา โอรโส.
๒๔๒. จตุกฺกํปติปตินีนํ ¶ ยุเค, ‘‘ทารา ปุเม พหุตฺเต จ, ทํ กลตฺเร นปุํสเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๓๘] อมรมาลา, ชํสทฺโท ตฺวพฺยโย ทารวจโน. ตสฺมา ‘‘ชมฺปติ, ทมฺปตี’’ติปิ ภวิตพฺพํ, อิธ ปน กจฺจายนมเตโนทาหฏา. ชายา จ ปติ จ ชายาปติ. อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. ชายา จ ปติ จ ชานิปติ, ตถา ชายมฺปติอาทโย, ชายาสทฺทสฺส ปติมฺหิ ปเร ชานิ, ตุทฺจ, ชายฺจ ยทาทินา.
ติกํ นปุํสเก. วิคโต ราคสฺสโว ยสฺมา วสฺสวโร. สุ สวเน, อโร. ปณ พฺยวหาเร, โฑ, ปฑิ ลิงฺคเวกลฺเย วา, ภูวาทิ. น อิตฺถี น ปุมา นปุํสกํ, นิรุตฺตินเยน อิตฺถิปุมานํ ปุํสกภาโว, นสฺส จ ปกติ. ตติยาปกติ, สณฺโฑ, กลีพนฺติปิ ตสฺส นามานิ. ตติยา ปกติ ตติยปฺปกาโร, สมชาติเก อิตฺถิปุริเส อเปกฺขิตฺวา ตติยตฺตํ ปการสฺส. ปมา หิ ปกติ อิตฺถี, ทุติยา ปกติ ปุริโส, อิตรปกติ ตติยา ปกติ.
๒๔๓. ฉกฺกํ าติมตฺเต, พนฺธุเยว พนฺธโว, อ, อุสฺสาโว. พนฺธตีติ พนฺธุ, อุ. สสฺส อตฺตโน ชโน สชโน. สมานํ โคตฺตํ กุลํ อสฺสาติ สโคตฺโต, สมานสฺส สภาโว. า อวโพธเน, กมฺเมติ, าติเยว าตโก, อตฺตํ, สกตฺเถ โก จ. สุสทฺโทปฺยตฺร [สฺว (อมร ๑๖.๓๖)].
ทฺวยํ ¶ สตฺตปุริสาวธิเกสุ นิกฏาตีสุ. โลหิเตน สมฺพนฺโธ สาโลหิโต, สมฺพนฺธสฺส สาเทโส, ปุพฺพนิปาโต จ, สมานํ ปิณฺฑทานํ ยสฺส สปิณฺโฑ, สนาภโยปฺยตฺร [นาภิ สตฺตปุริสาวธิกกุเล (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๓๓)]. ติกํ ปิตริ. ตา ปาลเน, โต กตฺตริ. ชนยตีติ ชนโก, ณฺวุ. ปา รกฺขเณ, ริตุ, อสฺสิตฺตํ.
๒๔๔. ฉกฺกํ มาตริ. อม ปูชายํ, กมฺมนิ โม, โพ จ, อมฺมา, อมฺพา. ชนยตีติ ชนนี, ยุ, นทาทิ. มาน ปูชายํ, ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา, ราตุ, ปาตีติ วา มาตา, ปาติสฺส โม. ชเนตีติ ชเนตฺติ,ติ. ชเนตีติ ชนิกา, ณฺวุ, อิตฺตํ.
อปฺปธานภูตา มาตา อุปมาตา, กุมาเร ธาเรตีติ ธาติ. ธา ธารเณ,ติ. ชายาย ภริยาย ภาติโก กนิฏฺโ จ เชฏฺโ จ สาโล นาม, สสฺส อตฺตโน เอสา สา, ภริยา, ตสฺสา ภาตา สาโล, ชายาย ภาตริ อโล. สร คติจินฺตาหึสาสุ วา, โณ, ลตฺตํ, สาล วิตกฺเก วา, จุราทิ.
๒๔๕. สามิโน ภตฺตุ ภคินี นนนฺทา นาม, น นนฺทตีติ นนนฺทา, อตฺตาภาโว นสฺส วิภาสาธิการา. นนฺท สมิทฺธิยํ, ภูวาทิ.
ทฺวยํ ¶ อยฺยิกายํ. มาตุยา มาตา มาตามหี. ปิตูนํ ปิตริ จ มาตริ จ อามหํ ยทาทินา, นทาทิ. อรห ปูชายํ, ณฺวุ, รหสฺส โย, อย คติมฺหิ วา, ณฺวุ, อยฺยิกา.
มาตุยา ภาตา มาตุโล นาม, มาตุยา ภาตา มาตุโล, มาตุ ภาตริ อุลปจฺจโย. อสฺส มาตุลสฺส ปชาปติ ชายา มาตุลานี นาม, มาตุลสฺส ภริยา มาตุลานี, มาตุลภริยายํ อาโน, นทาทิ, อถ วา มาตุลสฺส เอสา มาตุลานี, อี, อสฺส อาโน.
๒๔๖. ชายาปตีนํ ทฺวินฺนํ ชนนี มาตา สสฺสุ วุตฺตา, สส คติหึสาปาเนสุ. ตปฺปิตา เตสํ ชายาปตีนํ ปิตา ปน สสุโร นาม, สสธาตุมฺหา อุโร. ภคินิยา ปุตฺโต ปน ภาคิเนยฺโย นาม, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, เณยฺโย.
๒๔๗. ทฺวยํ สุตสฺส, สุตาย จ ปุตฺเตสุ. นห พนฺธเน, ริตุ, นี นเย วา. ปุตฺตสฺส ปุตฺโต ปปุตฺโต, ตฺตโลโป, อุสฺสตฺตฺจ. สามิภาตา เทวโร นาม, อถ วา สามิภาตา กนิฏฺโ สามิโน ภาตา เทวโร นาม. เชฏฺโ ตุ สสุโร เอโวจฺจเต. ทิวุ กีฬายํ, อโร.
ทฺวยํ ¶ ธีตุปติมฺหิ. ชน ชนเน, ริตุ, อสฺสาตฺตํ, นสฺส มาเทโส จ. ทฺวยํ ปิตุปิตริ. ปิตุโน ปิตา ปิตามโห.
๒๔๘. หุสานฺตานิ ปเทน ปเทน นามานิ. มาตุยา ภคินี มาตุจฺฉา, จฺโฉ. ปิตุโน ภคินี ปิตุจฺฉา, ปิตุภคินี ปิตุจฺฉา ภเวตฺยตฺโถ.
ปิตามหสทฺโท น เกวลํ ชนกปิตรเมว วทติ, อถ โข ชนกปิตุปิตาทโยปีติ เอตฺถาปิ ‘‘ปปิตามโห’’ อิจฺจุทาหโฏ. ปิตุโน อยฺยโก ปยฺยโก, ตุโลโป. สุ สวเน, ณฺหา. ณิสมฺหิ สุณิสา. สมฺหิ หุสา, หตฺตํ. สพฺพตฺร ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา.
๒๔๙. จตุกฺกํ เอโกทเร ภาตริ. สมาโนทเร ิโต โสทริโย, สมานสฺส โส. สมาโน คพฺโภ สคพฺโภ, ตตฺร ภโว สคพฺโภ, โณ. สมาโนทเร ชาโต โสทโร. สมาโนทเร ชาโต สหโช. สหสทฺโท ตุลฺยวจโน.
มาตาปิตู เต ทฺเว ชนา ปิตโร วุจฺจนฺเต. อุภินฺนมฺปิ ชนกพฺยปฺปเทสนิยตตฺตา อเภทวจนิจฺฉายํ ปิตุตฺตมตฺเถว. นนฺวเภทา ชาติ, ตสฺสา โจภยตฺร สตฺตาเทกตฺตํ, น จ ชาติยา ¶ ลิงฺคสงฺขฺยา ภวนฺติ, อทพฺพตฺตา พหุวจนํ น สิยาติ? เนส โทโส, น หิ ชาติปทตฺถิกสฺส น ทพฺพํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส วา น ชาตีติ. กินฺตุภเยสํปฺยุภยปทตฺโถ อิหาตฺถวิเสโส. ชาติปทตฺถิกสฺส ชาติ ปธานภูตา ทพฺพํ คุณภูตํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส ตุ วิปริยโย, ตตฺร ชาติวจนิจฺฉายํ ทพฺเพ วิย ลิงฺคสงฺขฺยา วตฺตพฺพา, ตสฺส จ พหุตฺตา พหุวจนํ. ปุพฺเพ วิยาเภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา วุจฺจนฺเต, ชฺตฺตฺหิ ปุตฺตพฺยปเทสนิยตํ ธีตริปฺยตฺถิ, วิปริยเย ตุ น ภวตฺยนภิธานโต. เภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺตธีตโรติ ภวติ.
๒๕๐. สสฺสุ จ สสุโร จ สสุราติ วุจฺจนฺเต. ตทปจฺโจหนสมฺพนฺธินิพนฺธนา หิ พฺยปฺปเทโส สสฺสุยมฺปิ ิโต. เภทวจนิจฺฉายํ ตุ ปุพฺเพ วิย ปจฺจตฺถํ สทฺทนิเวโส. ภาตา จ ภคินี จ ภาตโร วุจฺจนฺเต. เอกคพฺโภสิตตฺตํ ภาตุพฺยปฺปเทสนิยตํ ภคินิยํปฺยตฺถิ. ตโต เอกคพฺโภสิตตฺตสฺสาเภทวจนิจฺฉายํ อุโภ ภาตโร วุจฺจนฺเต. เอตฺถ จ สพฺพตฺราปิ วิรูเปกเสโส ทฏฺพฺโพ. ทุวิโธ หิ เอกเสโส สรูปาสรูปวเสน. ตตฺร สรูเปกเสเส พหุวจนเมว, อิตรตฺร ปน ทฺวิวจนํ, ยถา ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา, นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปํ, มาตา จ ปิตา จ ปิตโรติ.
พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ตีณิ วยานิ. ตตฺร ติกํ พาลฺเย. ทฺวยํ โยพฺพเน. พาลสฺส ภาโว พาลตฺตํ, ตฺตํ. ตาปจฺจเย พาลตา. ณฺยมฺหิ พาลฺยํ, อถ วา พล ปาณเน, พลนฺติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ¶ ปณนฺตีติ พาลา, พลฺยนฺเต สํวรียนฺเตติ วา พาลา, พล สํวรเณ. เตสํ ภาโว พาลตฺตาทิ. ยุวสฺส ภาโว โยพฺพฺํ, โยพฺพนฺจ, ภาเว ณฺโย, โณ จ, อถ วา ยุ มิสฺสเน, ยุ, อุสฺส อุวาเทโส, วุทฺธิ. เตสํ ภาโว โยพฺพฺาทิ.
๒๕๑. เย ชรากตา สุกฺกา เกสาทโย, เต ปลิตํ นาม สิยุํ, เตสํ วา ยํ สุกฺกตฺตํ, ตํ ปลิตํ นาม. ปจ ปาเก, อิโต, จสฺส ลตฺตฺจ.
ทฺวยํ วลิปลิตาทิมติ กายปริปาเก. ชียนฺติ วุฑฺฒา ภวนฺติ อสฺสํ ชรา, ชร วโยหานิมฺหิ, ชรา เอว ชรตา, สกตฺเถ ตาปจฺจโย. วิสฺสสาติปิ ชราย นามํ. วิเสเสน สํสเต อโธ ปาตยตีติ วิสฺสสา. สํสติ’รยํ ปมาทตฺโถ, อวสํสนตฺโถ จ, อิห อวสํสนตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ.
พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ. อิทานิ ตพฺพตินามานฺยาห. ตตฺร อทฺธํ ฉาปสามฺเ. ปุถ, ปถ วิตฺถาเร, อุโก, ปุถุโก, ปล คมเน, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ, ปิลฺลโก. ฉุป สมฺผสฺเส, อุสฺสาตฺตํ, ฉาโป. กุมาร กีฬายํ, กุมาโร. พล ปาณเน, โณ, พาโล, ปู ปวเน, โต, สกตฺเถ โก, โปตโก, อิตฺถิยํ โปตกี. โปโต, สาโว, สาวโก, อพฺภโก, ฑิมฺโภ, สุสุโก, สุสุอิจฺจาทีนิปิ ฉาปสามฺตฺถานิ.
๒๕๒. พาลสามฺวาจกานิ ¶ ทสฺเสตฺวา วิเสสพาลนามานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถุ’’จฺจาทิ. อุตฺตาโน, อุตฺตานํ วา สยตีติ อุตฺตานสโย. กปจฺจเย อุตฺตานเสยฺยโก. ถนํ ปิวตีติ ถนโป, ฑิมฺภสทฺโทปฺยตฺร.
อาโสฬสา ภเว พาโล,
ตรุโณ ตุ ตโต ภเว;
วุทฺโธ ตุ สตฺตตฺยายุมฺหา,
ตีณิ วยานิ ลกฺขเย.
ตร ตรเณ, อุโณ. วยสิ โยพฺพเน ติฏฺตีติ วยฏฺโ, โต, ‘‘วโย พาลฺยาทิ ปกฺขี จ, โยพฺพนฺจ วโย กฺวจี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๔๒] รุทฺโท, ทห ภสฺมีกรเณ, อโร, ยุ มิสฺสเน, อ, อุวาเทโส, สิสฺสากาโร. สส ปฺลุตคติมฺหิ, อุ, อสฺสุตฺตํ, สุสุ, ตรุณสฺส วา ปาฏิปทิกสฺส สุสฺวาเทโส. มนุโน อปจฺจํ มานโว, วณฺณวิกาโร, นสฺส ณตฺตํ, มาณโว. กุจฺฉายํ กปจฺจโย, มาณวโกติ สิทฺธํ. วุตฺตฺจ –
‘‘อปจฺเจ กุจฺฉิเต มูฬฺเห, มนุโตสฺสคฺคิโก มโต’’ติ [มหาภาสฺส ๔.๑.๑๖๑] ทร วิทารเณ, ณฺวุ.
ทฺวยํ สุขวฑฺฒิเต กุมาเร, สุโข กุมาโร สุกุมาโร, ขโลโป, สุเขน เอธติ วทฺธตีติ สุเขธิโต. ‘‘สุโขจิโต’’ติปิ ¶ ปาโ, สุขํ อุจิตํ สมฺปิณฺฑิตํ เอตฺถาติ สุโขจิโต, อุจ สมวาเย.
๒๕๔-๒๕๕. ทฺวิปาเทน วุฑฺฒสฺส นามานิ. อายุมหตฺตํ ลาตีติ มหลฺลโก, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ. วฑฺฒ วฑฺฒเน, กตฺตริ โต, ตสฺส โฒ, ฑฺฒสฺส โฑ, อสฺสุตฺตํ, ธา คตินิวตฺติยํ, อิโร, ธสฺส ถตฺตํ, อิสฺส เอตฺตํ. ชร วโยหานิมฺหิ, กตฺตริ โต, ตสฺส อินฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, ณตฺตฺจ, ชิณฺโณ, สกตฺเถ กมฺหิ ชิณฺณโก. ปกตํ วโย โยพฺพนมสฺสาติ ปวโยติปิ วุฑฺฒสฺส นามํ.
วลินนฺตานิ ปาเทน นามานิ. ตตฺร ติกํ เชฏฺภาตริ. อคฺเค ปุเร กาเล, ปุพฺเพ จ กาเล ชายตีติ อคฺคโช, ปุพฺพโช จ. อยฺจ วุฑฺโฒ อยฺจ วุฑฺโฒ, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒติ เชฏฺโ, วุฑฺฒสทฺทา อิฏฺปจฺจโย, ‘‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเสู’’ติ วุฑฺฒสฺส โช. อโลเป ปรสฺสาสวณฺณตฺตํ.
ติกํ ปจฺฉาชาเต ภาตริ. อยฺจ ยุวา อยฺจ ยุวา, อยมิเมสํ วิเสเสน ยุวาติ กนิฏฺโ, กนิโย [กณิฏฺโ กณิโย (ก.)] จ. อิยิฏฺเสุ ยุวสทฺทสฺส กนาเทโส [กณาเทโส (ก.)]. อนุ ปจฺฉากาเล ชาโต อนุโช. ชฆฺเ ปจฺฉากาเล ชาโต ชฆฺโช. อปรสฺมึ ปจฺฉากาเล ชาโต อปรโชติ ทฺเวปฺยตฺร.
วลิ ¶ สิถิลํ ตโจ จมฺมํ ยสฺส วลิตฺตโจ, ทฺวิตฺตํ. วลิ จมฺมเมตสฺสตฺถีติ วลิโน, อิโน. อุตฺตานสยาทโย วลินนฺตา วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ, ยถา – อุตฺตานสโย พาโล, อุตฺตานสยา กุมารี, อุตฺตานสยํ นปุํสกํ.
๒๕๖. ปฺจกํ มตฺถเก. สิ สเย, โส, ทีโฆ จ, องฺเคสุ อุตฺตมงฺคตฺตา อุตฺตมงฺคํ, อุตฺตโม จ ตํ องฺคฺจาติปิ อุตฺตมงฺคํ. สีสฺจ อุตฺตมงฺคฺจ สีโสตฺตมงฺคานิ. สิ เสวายํ, โร, เสวนฺติ เอเตนาติ สิโร. มุท โตเส, โธ. สิสฺสากาโร. มส อามสเน, ตฺโถ, สกตฺเถ โก จ, มสิ ปริมาเณ วา.
ปชฺชทฺธํ เกเส. เก มตฺถเก เสติ ติฏฺตีติ เกโส. สตฺตมิยาโลโป, กติ เฉทเน, อโล, อสฺสุตฺตํ. วล สํวรเณ, กมฺมนิ ณปจฺจโย, วาโล. อุตฺตมงฺเค สีเส รุหตีติ อุตฺตมงฺครุโห. มุทฺธนิ ชายตีติ มุทฺธโช. วาโล จ อุตฺตมงฺครุโห จ มุทฺธโช เจติ อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. จิกุโร, กโจติปฺยตฺร. จิ จยเน, กุร สทฺเท, อเนกตฺถตฺตา เฉทเน. วฑฺฒมาโน จิกรียเตติ จิกุโร, กจ พนฺธเน, อ.
๒๕๗. กุสุมคพฺภา เกสา เกสจูฬา มุตฺติกาทินา พหิ สํยตา สนฺถตา ธมฺมิโล นาม. เอกโต กตฺวา ธรียติ ¶ พนฺธียตีติ ธมฺมิโล, กมฺมนิ อิโล. ธมฺเมน นานาเทสิยมนุสฺสานํ สมาจาเรน อิลตีติ วา ธมฺมิโล, อิล คมเน.
ทฺวยํ กุมารานํ สิขาปฺจเก, จูฬตฺตเยติ เกจิ. กากานํ ปกฺขสณฺานตฺตา กากปกฺโข. สิขา เอว สิขณฺฑโก, สกตฺเถ โก. สิขาสิขณฺฑสทฺทานมเภทตฺตาเยว หิ ‘‘สิขณฺฑี, สิขี จา’’ติ โมโร วุตฺโต.
ปาโส, หตฺโถ จ อิเม ทฺเว เกสจเย เกสปริยายโต ปเร หุตฺวา เกสานํ กลาเป วตฺตนฺติ, น เกวลา, ยถา – เกสปาโส เกสหตฺโถ อิจฺจาทิ. ปา รกฺขเณ, ปาติ รกฺขติ อวยเวติ ปาโส, โส, ปส พนฺธเนติ เกจิ, โณ. หน คติยํ, อวยวา นิหนนฺติ เอตฺถาติ หตฺโถ, โถ, ปกฺโขปฺยตฺร.
ตาปสานํ วตีนํ ตหึ เกสจเย ชฏาสทฺโท วุจฺจติ, ชฏ ชฏเน, ชฏ สงฺฆาเต วา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ.
๒๕๘. โปสิตภตฺตาทีหิ ยา พนฺฌเต, ตตฺร เวณี, ปเวณี จ. วี ปชเน, ปชนํ คพฺภวิโมกฺโข, วี ตนฺตสนฺตาเน วา, ณี. ปกฺเข ปเวณี.
ทฺวยํ สีสมชฺฌฏฺจูฬายํ. จูฬ สฺโจทเน, จูฬ หาวกรเณ วา, อ. สิขา วุตฺตา. เกสปาสีปฺยตฺร, นทาทิ.
นารีนํ ¶ เกสมชฺฌมฺหิ ปทฺธติ อุชุคตมคฺโค สีมนฺโตติ มโต กถิโต. สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, สี สเย วา, อนฺโต, มชฺเฌ มการวณฺณาคโม.
๒๕๙. ติกํ โลเม. ลู เฉทเน, วฑฺฒมานํ ลูยเตติ โลมํ, โม. ตนุมฺหิ รุหตีติ ตนุรุหํ, อ. รุห ชนเน, รูห ปาตุภาเว วา, โม, หโลโป, โอตฺตฺจ, ลู เฉทเน วา, โม, ลสฺส รตฺตํ, โรมํ. อกฺขิมฺหิ ชาตํ โลมํ ปมฺหํ, ปขุมฺโจจฺจเต. ปมิโนติ เตนาติ ปมฺหํ, ปปุพฺโพ มา ปริมาเณ, หปจฺจโย. อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตํ ปขุมํ, อุโม, กโลโป จ.
ปุมมุเข ปุริสานํ มุเข วุตฺตํ [ปวุฏฺํ (ก.)] โลมํ มสฺสุ นาม, มส อามสเน, สุ, มสฺสุ.
ติกํ ภมุมฺหิ. ภม อนวฏฺาเน, อู, มโลโป, ภู. อุมฺหิ ภมุ, กปจฺจเย ภมุโก. ภมุกสหจรณโต ภมุ ปุลฺลิงฺโค.
๒๖๐. ติกํ เนตฺโตทเก. ขิป เปรเณ, โป, อิสฺสตฺตํ. เนตฺเต ชาตํ ชลํ เนตฺตชลํ. อส อโธปตเน, สุ, อสฺสุ. เนตฺตชลฺจ อสฺสุ จาติ ทฺวนฺโท. อสฺสุ นปุํสเก.
ทฺวยํ ¶ อกฺขิปุตฺตลิกายํ. เนตฺเต ทิสฺสมานา ตารา เนตฺตตารา. กฺาสทฺทโต ตทฺธิโต อปจฺจโย, กฺาสทฺทสฺส กนีนาเทโส, อิตฺถิกตาการปเร เก ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], กนีนิกา. ตารกาปฺยตฺร.
ฉกฺกํ มุขวิวเร, กวโย ปน ตทุปลกฺขิเตปิ สมุทาเย ยุชฺชนฺเต. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ ยุ. มุ พนฺธเน, โข, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุขํ. สพฺพธรกเต ปน ขฺเตติ ธาตุนา มุขนฺติ นิปาติตํ, ขนุ อวทารเณ. ตุฑิ โตฑเน, อ. ตนุ วิตฺถาเร วา, โฑ, อสฺสุตฺตํ. วทติ เตนาติ วตฺตํ, โต, วุจฺจเต อเนนาติ วา วตฺตํ. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โต. ลป วจเน, กรเณ ยุ. อานนฺติ อสนฺติ อเนนาติ อานนํ, อน ปาณเน, ยุ. อสฺสํปฺยตฺร. อส ภกฺขเน. กรเณ โส.
๒๖๑. อฑฺฒํ ทนฺเต. ทฺวีสุ าเนสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ชายเตติ ทฺวิโช. ลปเน มุเข ชายตีติ ลปนโช. ทา อวขณฺฑเน, ทายติ ภกฺขมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ทส อทเน วา, ทสนฺติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ธาตฺวนฺตโลโป. ทมุ ทมเน วา, โต. ทํส ทํสเน, ทํสเต วิลิขฺยเต ภกฺขมเนนาติ ทํสโน, ยุ. รท วิเลขเน, ยุ, รทโน. อมฺหิ รโท.
ทนฺตเภทสฺมึ ทนฺตวิเสเส ทาาสทฺโท. อิตฺถิลิงฺโคยํ. ทํสธาตุโต โ, ทํสิสฺส จ ทา, ทาา, มุทฺธชทุติโยยํ. อกฺขิโกฏีสุ ¶ วามทกฺขิณเนตฺตานํ อนฺเตสุ อปางฺโค วตฺตติ, สรีรงฺคสงฺขาตสฺส กณฺณสฺส อป สมีปํ อปางฺโค.
๒๖๒. จตุกฺกํ โอฏฺเ. ทนฺเต อาวรติ ฉาทยตีติ ทนฺตาวรณํ. อุส ทาเห, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโ’’ติ สหาทิพฺยฺชเนน ฏฺโ, โอตฺตทฺวิตฺตานิ, โอฏฺโ. คทฺรเภปฺยยํ. อถ วา อุส ทาเห, ฏฺโ, โอตฺตทฺวิตฺตาทิ, อุภยตฺราปิ มุทฺธชทุติโย, อีสํ กิฺจิ กาลํ ธาเรติ ภกฺขเมตฺถาติ อธโร, อีสตฺโถ หฺยตฺร อกาโร.
‘‘อ ปุเม มาธเว เยฺโย,
ปฏิเสเธ ตทพฺยยํ;
อีสตฺเถ จ วิรุทฺธตฺเถ,
สทิสตฺเถ ปโยคโต’’ติ. –
หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํ. ทสเน ทนฺเต ฉาทยตีติ ทสนจฺฉโท. เอตฺถ เกจิ อธรสทฺเทน เหฏฺิโมฏฺเมวาหุ, เตสํ วจนํ ‘‘เนตฺตนฺตาธรปาณิปาทยุคเลหิ’’จฺจาทีหิ มหากวิปโยเคหิ อสํสนฺทนโต น คเหตพฺพํ.
ติกํ กโปเล. คฑิ วทเนกเทเส, อ, ธาตุปฺปกฺริยตฺถฺหิ ธาตุปาวจนํ, สพฺพตฺราปฺเยวํ. เกน ชเลน ปูริยเตติ กโปโล, อโล, กป อจฺฉาทเน วา, โอโล, กโปโล, นทาทิ. คณฺฑี. อธรา อโธภาโค จุพุกํ นาม, จิพุกํปฺยตฺร. จิพุ โอลมฺพเก, ณฺวุ, อสฺสุตฺตํ.
๒๖๓. ทฺวยํ ¶ คีวาย ปุโรภาเค. คล อทเน, กรเณ อ, คิล คิลเน วา, คิลติ อเนนาติ คโล, อิสฺสตฺตํ. กณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, โ, กณฺโ, มุทฺธชทุติโยยํ.
ติกํ เอกตฺถํ. คา สทฺเท, อีโว. กํ สีสํ ธรตีติ กนฺธรา. สิรํ ธรตีติ สิโรธรา, สิโร ธิยฺยเต อสฺสนฺติ วา สิโรธรา, ธา คตินิวตฺติยํ, อโร.
สุวณฺณมโย อาลิงฺโค มุรชเภโท, เตน สนฺนิภา สทิสา ยา คีวา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตํ. อถ วา ยา คีวา ตีหิ เลขาหิ องฺกิตา ลกฺขิตา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตฺจ. กมฺพุ วุจฺจติ สุวณฺณํ, กมฺพุมเยน อาลิงฺเคน สนฺนิภา คีวา กมฺพุคีวา, กมฺพ สํวรเณ, อุ, กมฺพุ.
๒๖๔. ติกํ ขนฺเธ. อน คติยํ, โส. ภุชานํ สิโร มตฺถกํ ภุชสิโร. กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธ, โส เอว ขนฺโธ กการสฺส ขการกรณวเสน, ขมติ ภารนฺติ วา ขนฺโธ, ขมุ สหเน, โต, ตสฺส โธ, มสฺส โน, นิคฺคหีตํ วา ¶ . ตสฺสนฺธิ ตสฺส ขนฺธสฺส มชฺฌํ ชตฺตุ นาม, ยํ ขนฺธานํ มชฺเฌ ติฏฺติ. ชน ชนเน, ชร วโยหานิมฺหิ วา, ตุ, ชตฺตุ, ตํ นปุํสกํ.
ทฺวยํ พาหุมูเล. พาหูนํ ภุชานํ มูลํ พาหุมูลํ. กจ พนฺธเน, โฉ. อสฺส กจฺฉสฺส อโธภาคฏฺานํ ปสฺสํ วุจฺจติ, ทิส เปกฺขเน, อปจฺจโย, ทิสสฺส ปสฺสาเทโส.
๒๖๕. ติกํ พาหุมฺหิ. วหติ อเนนาติ วาหุ, วาหุ เอว พาหุ, กุ [ณฺวาทิ ๖]. ภฺุชเต อเนนาติ ภุโช. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ. พาหุ จ ภุโช เจติ ทฺวนฺโท, เอเต ทฺเว ทฺวีสุ, อิตฺถิยํ ภุชา. วหติ ยายาติ พาหา. อปโรสทฺโทปฺยตฺร [อ ปาโรสทฺโทปฺยตฺร (ก.), อ ปเวฏฺสทฺโทปฺยตฺร (?)].
ติกํ หตฺเถ. หส หสเน, โถ. หร หรเณ วา. นกฺขตฺเตปฺยยํ. กร กรเณ, อ. ปณ พฺยวหารถุตีสุ, อิ. ปา รกฺขเน วา, ณิ. กโร จ ปาณิ จ กรปาณโย. ปฺจสาโข, สโยปฺยตฺร.
ปโกฏฺนฺโต หตฺถคณฺิ มณิพนฺโธ นาม. ปโกฏฺโ นาม อามณิพนฺธํ กปฺปรสฺส อโธภาโค. มณิวิกตึ พนฺธติ เอตฺถาติ มณิพนฺโธ. กุส อกฺโกเส, โ, ปโกฏฺโ.
ทฺวยํ ภุชมชฺฌคณฺิมฺหิ. กปุ หึสายํ, อโร. กุปฺปโรติปิ ปาโ, ตทา อสฺสุตฺตํ. กปุ หึสายํ, โอณิ, กโปณิ, อิตฺถิยํ. กโผณีปฺยตฺร, ตตฺถ ปสฺส ผตฺตํ.
๒๖๖. ปาณิสฺส ¶ ปาณิตลสฺส สมฺพนฺธีนํ มณิพนฺธกนิฏฺานํ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ พหิฏฺานํ กรโภ วุจฺจติ, เยน กุมารกา สตฺถํ กตฺวา อฺมฺํ ปหรนฺติ, กร หึสายํ, อโภ, กร กรเณ วา.
ทฺวยํ องฺคุลิมตฺเต. กรสฺส ปาณิสฺส สาขา กรสาขา. อคิ คตฺยตฺโถ, องฺค คมนตฺโถ วา, อุลิ. อิตฺถิลิงฺโคยํ [(นทาทิ) (ก.)], องฺคุลิ.
ตา องฺคุลิโย ปฺจปฺปเภทา, ยถา – องฺคุฏฺโ ตชฺชนี มชฺฌิมา อนามิกา กนิฏฺา เจติ กมา สิยุํ. องฺค คมนตฺโถ, อสฺสุตฺตํ, อคฺเค ปุเร ติฏฺตีติ วา องฺคุฏฺโ, นิคฺคหีตาคโม, อสฺสุตฺตฺจ. ตชฺช หึสายํ, ตชฺเชติ ยาย, สา ตชฺชนี, ยุ, นทาทิ. มชฺเฌ ติฏฺตีติ มชฺฌิมา. นตฺถิ นามมสฺสาติ อนามิกา, สกตฺเถ โก. อติสเยน ขุทฺทกาติ กนิฏฺา. ยุวปฺปานํ กน, กณ วา อิยิฏฺเสุ.
๒๖๗. ตชฺชนฺยาทีหิ ยุเต องฺคุฏฺเ ตเต ปสาริเต สติ ปเทสาทิกา จตสฺโส สฺา กมโต สิยุํ, ยถา – ตชฺชนียุเต ¶ องฺคุฏฺเ ตเต ปเทโส. ทิส เปกฺขเน. มชฺฌิมยุเต องฺคุฏฺเ ตเต ตาโล, ตล ปติฏฺายํ. อนามิกาสหิเต องฺคุฏฺเ ตเต โคกณฺโณ, โคกณฺณสทิสตฺตา, ตปฺปมาณตฺตา วา โคกณฺโณ, อถ วา โคกณฺโณ นาม เอโก มิควิเสโส, ตกฺกณฺณสทิสปฺปมาณตฺตา โคกณฺโณ, ตาโล จ โคกณฺโณ จ ตาลโคกณฺณา. ลิงฺคเภทา ‘‘ตาลโคกณฺณวิทตฺถี’’ติ น วุตฺตํ, กนิฏฺายุเต องฺคุฏฺเ ตเต วิทตฺถิ, วิตโนตีติ วิตตฺถิ, วิตตฺถิ เอว วิทตฺถิ, ตนุ วิตฺถาเร,ติ, ตสฺส โถ. วิทตฺถิ. ‘‘กมา ตโต’’ติปิ ปาโ.
กฺุจิโต สงฺโกจิโต ปาณิ ปสตาขฺโย, ปปุพฺโพ สร คติยํ, โต. ปมาณปฺปกรณโต วิตตฺชลิเยวายํ กวีหิ อิจฺฉิโต. สมฺปุฏฺชลิ ปนายํ, ปสาริตสหิตา [ปสาริตสหิตตฺตา (ก.)] ยสฺส องฺคุลิโย ภวนฺตีติ.
กฺุจิโต จ ตตงฺคุฏฺโ, สปตาโกติ สมฺมโต;
ปตาเกหิ ตุ หตฺเถหิ, สมฺปุฏฺชลิ อิจฺฉิโต.
เทวตานํ ครูนฺจ, ปิตูนฺเจ’จฺฉิโต ปุเร;
อตฺถปฺปกรณาทีหิ, เภโท เยฺโย ตหึ ตหึ.
ยถา ชลฺชลึ ททาติ, อฺชลินา ปิวติ, เทโวยํ กตฺชลิริติ. ปุฏฺชลิสฺส วา วกฺขมานตฺตา อิธ วิตตฺชลิเยว.
๒๖๘. ติกํ สปฺปโกฏฺเ วิตตกเร. รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป, รตนํ, มณิพุทฺธาทีสุ จ. กุก อาทาเน, อุ ¶ , ทฺวิตฺตํ. หส ธาตุมฺหา โถ, โต วา, หตฺโถ, หตฺถสหิตตฺตา วา ปโกฏฺโ หตฺโถ.
ทฺวยํ สมฺปุฏฺชลิมฺหิ. กรมโย ปุโฏ กรปุโฏ, อฺช พฺยตฺติคติกนฺตีสุ, อลิ, อฺชลิ. กรปุโฏ จ อฺชลิ เจติ กรปุฏฺชลี.
ทฺวยํ นเข. กเร ชายติ รุหตีติ กรโช. นตฺถิ ขํ อินฺทฺริยํ เอตฺถาติ นโข, สฺาสทฺทตฺตา น อตฺตํ, อวิสยตฺตา วา. ปุนพฺภโว, กรรุโห, นขโรติปิ นขสฺส นามานิ.
ทฺวยํ ปุฏงฺคุลิกเรติขฺยาเต มุฏฺิมฺหิ. ขฏ อิจฺฉายํ, ณฺวุ, ขท หึสายํ วา, ทสฺส โฏ. มุ พนฺธเน,ติ, ตสฺส โ, ทฺวิตฺตํ.
๒๖๙. ปสฺสทฺวยวิตฺถตา ปสฺสทฺวเยปิ วิตตา ปสาริตา สหกรา สปาณโย ทฺเว พาหู พฺยาโม นาม, พฺยามียเต อเนนาติ พฺยาโม, วิปุพฺโพ ยาม อฺเฉ. อุทฺธํ อุปริ ตตา วิตตา ภุชา จ โปโส จ เตสํ สมุทิตานํ ปมาณสทิสํ ปมาณํ ยสฺส ตสฺมึ อุทฺธนฺตตภุชโปสปฺปมาเณ โปริสสทฺโท วตฺตติ. ภุชสทฺเทน สหกรา ภุชา คยฺหเต, เอกสฺส ปมาณสทฺทสฺส โลโป, ปุริสสฺส ปมาณํ โปริสํ. ปุริสสทฺโท เจตฺถ สกรภุชปุริสํ วทติ, ตีสุ, ยถา – โปริสํ ชลํ, โปริโส หตฺถี, โปริสี ยฏฺิ.
๒๗๐. ทฺวยํ อุรสิ. อุส ทาเห, โร, สโลโป, อร คติมฺหิ วา, อสฺสุกาโร. หร หรเณ, โย, รสฺส โท. โกฬํ [โกฏฺ (ก.)] ¶ , ภุชนฺตรํ, วกฺโขติปิ อุโรนามานิ. ติกํ อุโรเช. ตนุ วิตฺถาเร, ตโนติ อิจฺฉนฺติ ถโน, ตสฺส โถ, ถน เทวสทฺเท, ถน โจริเย วา. กุจ สงฺโกจเน, กุโจ. ปโย ขีรํ ธาเรตีติ ปโยธโร. กุโจ จ ปโยธโร จาติ ทฺวนฺโท.
ถนคฺคสฺมึ ถนสฺส อคฺเค จูจุกํ, นปุํสเก. ‘‘จูจุโก โส กุจานน’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๗๗] ตุ รตนโกโส, จุ จวเน, อุโก, ทฺวิตฺตํ, ทีโฆ จ, จูจุกํ, จนฺจุ คติยํ วา, อุโก, นโลโป, อสฺสูกาโร, จูจุกํ.
ทฺวยํ ปิฏฺเ กายสฺส ปจฺฉาภาเค. ปิฏ สทฺทสงฺฆาเตสุ, โต. อิตรตฺร ติ, ปิสุ เสจเน วา.
๒๗๑. ติกํ ตนุมชฺเฌ. มชฺเฌ ภโว มชฺโฌ. ลค สงฺเค, อ. มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํ. จตุกฺกํ อุทเร. กุส อกฺโกเส, ฉิ, สสฺส โจ. คห อุปาทาเน, อนิ, อีมฺหิ คหณี, คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ วา คหณี, คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส, เตโชธาตุมฺหิ ปน ยถาภุตฺตาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี. อุปุพฺโพ ทร คมเน. อุทรติ อุทฺธํ คจฺฉติ วายุ ยตฺราติ อุทรํ. คุ สทฺเท, อโภ, ทฺวิตฺตาทิ, คพฺโภ. ปิจณฺฑ ชร ตุนฺทาปฺยตฺร.
กุจฺฉิสมฺภเว กุจฺฉิฏฺเ โกฏฺโ, อนฺโต จาติ อิเม ทฺเว วตฺตนฺติ, กุส อกฺโกเส, โต, โ วา. อม คมนตฺโถ, โต.
๒๗๒. จตุกฺกํ ¶ กฏิยํ. หนธาตุมฺหา ยุ, หสฺส ทฺวิตฺตํ, หสฺส โช, หนสฺส โฆ จ, ชฆนํ. นิจฺฉเยน ตมตีติ นิตมฺโพ, ตมุธาตุมฺหา โพ. สู ปสเว, ณิ. กฏ วสฺสาวรเณสุ, กฏฺยเต อาวรียเต วตฺถาทีหิ กฏิ, อิ, เอเต ทฺเว นาริยํ. เอตฺถ จ ชฆนสทฺเทน อิตฺถิกฏิยา อคฺคภาโค, นิตมฺพสทฺเทน อิตฺถิกฏิยา ปจฺฉาภาโค, เสสทฺวเยน กฏิสามฺํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, วุตฺตฺจ ‘‘ปจฺฉา นิตมฺโพ ถีกฏฺยา, ชฆนํ ตุ ปุโร ภเว’’ติ [อมร ๑๖.๗๔].
๒๗๓. ลิงฺคนฺตํ ลิงฺคสามฺเ. องฺเค สรีเร ชายตีติ องฺคชาตํ, องฺคสทฺโท สรีรวาจโก, องฺคเมตสฺสตฺถีติ กตฺวา. รหสิ าเน ชาตํ องฺคํ รหสฺสงฺคํ, สตฺตมิยาโลโป, อิสฺสตฺตํ, สสฺส ทฺวิตฺตฺจ. วตฺเถน คุยฺหิตพฺพนฺติ วตฺถคุยฺหํ. มิห เสจเน, กรเณ ยุ, มิหติ เรโตมุตฺตานิ เยนาติ เมหนํ. นิปุพฺโพ มิห เสจเน, โต, นิมิตฺตํ. อุตฺตมงฺคตฺตา วรงฺคํ. วช คติยํ, อสฺสีกาโร, ปจฺจเยหิ วินา ชายตีติ วา พีชํ, วิรหตฺตโชตโก หฺเยตฺถ วิกาโร. ผล นิปฺผตฺติยํ, ผลติ เอเตน ปุตฺตนฺติ ผลํ. ลิงฺคติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉติ เยนาติ ลิงฺคํ. ลิงฺค ¶ คมเน, ลีนํ อปากฏํ องฺคนฺติ วา ลิงฺคํ. เอเตสุ พีชผลสทฺทา อณฺเฑปิ วตฺตนฺติ.
ทฺวยํ ปุริสลิงฺคปสิพฺพเก. อม คมเน, โฑ, อณสทฺทตฺโถ วา, โฑ, อฑิ อณฺฑตฺเถ วา, โต. กุส อกฺโกเส, โณ. อณฺฑสทฺโท เจตฺถ พีเชปิ, อณฺฑโกโสติ สมุทิตมฺปิ โกสสฺส นามํ, ‘‘กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหา’’ติ [ปารา. ๑๓, ๑๔] หิ วุตฺตํ, อมรโกเสปิ [อมรโกเส ๑๖.๗๖] อณฺฑโกโสติ สมุทิเตเนว นามํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อณฺฑสฺส พีชสฺส โกโส อณฺฑโกโสติ วิคฺคโห กาตพฺโพ.
ทฺวยํ อิตฺถิยา องฺคชาเต. ยุ มิสฺสเน, อธิกรเณนิ, โยนิ, อิตฺถิยํ ปุเม จายํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ตสฺมึ. ภชนฺติ อสฺมินฺติ ภคํ. มารมนฺทิร มารกูปา จาตฺร.
๒๗๔-๒๗๕. ติกํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺภเว. สุจิสฺส ปฏิปกฺโข อสุจิ, อิการนฺโต, ทฺวีสุ, สมฺภวลิงฺโค วา. สํปุพฺพา ภูธาตุมฺหา อ. สก สามตฺถิยํ, โต, ตสฺส โก, อสฺสุตฺตํ, สุจ โสเก วา, โก.
ทฺวยํ วจฺจมคฺเค. ปุนนฺติ อเนนาติ ปายุ. ปู ปวเน, อุ, อูสฺสาโย, ปย คมนตฺโถ วา, ปยติ วจฺจมเนนาติ ปายุ, ¶ กรเณ อุ, อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติ. คุท กีฬายํ, อ. อปานํปฺยตฺร.
อฏฺกํ วจฺเจ. คูถ กรีโสสฺสคฺเค, คุป โคปเน วา, โถ. กิร วิกิรเณ, อีโส, กรีสํ. วร วรณสมฺภตฺตีสุ, โจ, คูถฺจ กรีสฺจ วจฺจฺเจติ ทฺวนฺโท, ตานิ วิกปฺเปน ปุเม วตฺตนฺติ, นิจฺจํ นปุํสเก, ปุลฺลิงฺคตฺตํ เตสํ กตฺถจิเยว, สพฺพตฺร นปุํสกตฺตเมว พหุลนฺตฺยตฺโถ. มล จลเน, อ, มล ธารเณ วา. สก สตฺติยํ, สสฺส โฉ. อุจฺจารียเต ชหฺยเตติ อุจฺจาโร, อุปุพฺโพ จรธาตุ จชเน, อุกฺขิปเน จ วตฺตติ. มิห เสจเน, โล, วณฺณวิปริยโย, ฬตฺตฺจ. อวกรียเตติ อุกฺกาโร, อวสฺสุตฺตํ, กิร วิกฺขิปเน. สมลํปฺยตฺร. สมุ อุปสเม, อโล.
ทฺวยํ มุตฺเต. สุ สวเน, สวนํ สนฺทนํ, จุราทิ, โณ. มุจ โมจเน, โต, มุตฺต ปสฺสาเว วา. อุจฺจเต กถียเต. โคมุตฺเต ควํ สมฺพนฺธินิ มุตฺเต ปูติมุตฺตสทฺโท วตฺตติ. อชฺช ปวตฺตมฺปิ หิ ตํ ทุคฺคนฺธภาเวน ปูติมุตฺตนฺตฺเวว วุจฺจติ, ยถา ‘‘ปูติกาโย’’ติ. อสฺสาทีนํ มเล ฉกณสทฺโท, สก สตฺติยํ, ยุ, สสฺส โฉ.
๒๗๖. นาภิยา อโธภาโค วตฺถิ นาม, โส ทฺวีสุ. วตฺถิ มุตฺตปุฏํ. ‘‘มุตฺตาสยปุโฏ วตฺถิ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๗๓] รตนมาลา. วสติ มุตฺตเมตฺถาติ วตฺถิ, วส นิวาเส,ติ, ตสฺส โถ, ตฺถิปจฺจเยน วา สิทฺธํ. อุจฺฉงฺคํ องฺกฺจ อิเม ทฺเว อุโภ สทฺทา ¶ ปุเม วตฺตนฺติ. อุสฺสชฺชติ เอตฺถาติ อุจฺฉงฺคํ, สช สงฺเค, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ. องฺก คมนตฺโถ, อ, องฺโก, อถ วา องฺก ลกฺขเณ, อ, องฺโก, ‘‘อุจฺฉงฺคจิหเนสฺว’งฺโก’’ติ อมรโกเส [อมร โกเส ๒๓.๔].
ทฺวยํ ชาณูปริภาเค. อร คมเน, อุ, อสฺสูกาโร. สนฺช สงฺเค, อาสชฺชติ วตฺถมตฺราติ สตฺถิ, ถิ. อูรุ จ สตฺถิ เจติ ทฺวนฺโท, นปุํสเกปิ.
ติกํ ชาณุมฺหิ, อูรุโน ปพฺพํ คณฺิ อูรุปพฺพํ. ชน ชนเน, ณุ. ทฺวิตฺเต ชณฺณุ.
๒๗๗. ทฺวยํ ปาทคณฺิมฺหิ. คุป รกฺขเณ โผ, สกตฺเถ โก. ปาทสฺส คณฺิ ปาทคณฺิ. ฆุฏิกาปฺยตฺร. ฆุฏ ปริวตฺตเน, ฆุฏฺยเต อเนเนติ ฆุฏิกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ ปาทสฺส ปจฺฉาภาเค โคปฺผกสฺสาโธ ภาเค. ปุเม ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. ปส พาธนผุสเนสุ,ติ, ตสฺส โณ, สสฺส โห, วณฺณวิปริยโย, ณิปจฺจเยน วา สิทฺธํ. สการวณฺณาคเม วุทฺธิยฺจ ปาสณฺหิ. เอลิปฺยตฺร, อิล คติยํ,ติ, ตโลโป.
ทฺวยํ ปาทคฺเค. ปาทสฺส อคฺคํ ปาทคฺคํ. ปกฏฺํ ปทํ ปปทนฺติ กมฺมธารโย. ‘‘ปปโท’’ติปิ ปาโ. ติกํ ปาเท. ปท คติมฺหิ, โณ, ปชฺชเตติ ปาโท. ปชฺชเต คจฺฉตีติ, อ. จรมฺหา กรเณ ยุ, จรณํ, อิทํ ปุเม วิกปฺเปน, นิจฺจํ นปุํสเก. องฺฆิปฺยตฺร, อหิ คติยํ. อิ, หสฺส โฆ.
๒๗๘. ทฺวยํ ¶ หตฺถาทฺยวยเว. องฺคิ คตฺยตฺโถ, อ. อวปุพฺโพ ยุ มิสฺสเน, อ. ปตีโก, อปฆโนปฺยตฺร. ปติปุพฺพา อิมฺหา โก. อปปุพฺพา หนิมฺหา อ, ฆนาเทโส จ.
ทฺวยํ ปสฺสฏฺิมฺหิ. ปา รกฺขเณ, สุ, ฬิการวณฺณาคโม, สกตฺเถ โก, ปสฺส โผ. อฬาคเม ผาสุกา. ‘‘ปาสุฬิกา, ปาสุกา’’ติปิ ปาโ. ผุส สมฺผสฺเสติปิ ธาตุ, ตทา อุปจฺจยาทิ.
ทฺวยํ อฏฺิมตฺเต. อสุ เขปเน, อิ, สสฺส ฏฺโ, อฏฺิ, อิทํ ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตติ. ธา ธารเณ, ตุ, อิตฺถี. กีกสํ, กุลฺลํปฺยตฺร. คลสฺส กณฺสฺส เหฏฺิมนฺเต ชาตมฏฺิ คลนฺตฏฺิ. อก คมเน, โข, สกตฺเถ โก.
๒๗๙-๒๘๐. ทฺวยํ สิรโสฏฺิขณฺเฑ. สมุทิเต ตุ กโรฏิ, อิตฺถี [อมร ๑๖.๖๙]. กปุ สามตฺถิเย, อโร, กํ สีสํ ปาเลตีติ วา กปฺปโร, รสฺโส, ลสฺส รตฺตฺจ. กํ ปาลยตีติ ¶ , กมฺมาทิมฺหิ โณ. ‘‘สิโรฏฺิมฺหิ กปาโล’ถี, ฆฏาทิสกเลปิเจ’’ติ รุทฺโท [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๖๘]. กปาโล อถีติ [อนิตฺถีติ อตฺโถ] เฉโท. กปาลสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺโค. กฑิ เฉเท, อโร. มหตี สิรา มหาสิรา, สิราติ จ. สิ พนฺธเน, โร.
ติกํ สุสิรวตฺยํ วายุวหนฺตสิรายํ. ติวิธา หิ กายสิรา เอกา วายุวหา, อปรา สุตฺตมิวาฏฺิพนฺธินี, อฺา อาหารวาหินี อนฺตขฺยา. ตตฺร ตติเยน ปมา, ปมทุติเยหิ ทุติยา จ ทีปิตา, ตติยา ปน ปรโต วกฺขติ. นห พนฺธเน, อรุ. สิ พนฺธเน, โร. ธม สทฺเท, ยุ. นทาทิ, อนิ วา, ธมนี.
ตติยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รสคฺคสา’’ตฺยาทิ. รสํ คสตีติ รสคฺคสา, คส อทเน. รสํ หรติ เนตีติ รสหรณี, ยุ, นทาทิ.
ติกํ มํเส. มน าเณ, โส. มิส สทฺเท, อาปุพฺโพ อามสเน วา. ปิส อวยเว, โต. ปลลํ, กพฺพํปฺยตฺร.
ทฺวยํ อาตปาทินา สุกฺขมํเส. ติลิงฺคกนฺตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. วล, วลฺล สํวรเณ, อูโร, อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, วลฺลูรา. อุทฺธํ ตตฺตํ อุตฺตตฺตํ. ตป สนฺตาเป, โต.
๒๘๑. จตุกฺกํ โลหิเต. รุห ชนเน, โต, อิโต วา. รุนฺฌเต จมฺเมนาติ รุธิรํ, อิโร. โสณ วณฺเณ, โต. รฺช ราเค, โต. อสํ, ขตชํปฺยตฺร [ขตา ชายเต (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๖๔)].
ติกํ ¶ เขเฬ. ลา อาทาเน, อโล, อิตฺถิยมา, ลล อิจฺฉายํ วา, อิตฺถิยมา. เขล คติยํ, อ. ขล จลเน, สฺจเย วา, โณ, ฬตฺตํ, ขํ วา อากาสํ อิลตีติ เขโฬ. อิล คติยํ, กมฺมนิ โณ, อิล คติมฺหิ วา, อ, อิสฺเส.
ทฺวยํ ปิตฺเต. มา ปริมาเณ, ธุ. มท อุมฺมาเท วา, ณุ, ทสฺส โธ. มายูติ ปาเ มย คติยํ, ณุ. มาธุมายุสทฺทา ทฺเว ปุริเส ปุลฺลิงฺเค. อปิทธาตีติ ปิตฺตํ. อปิปุพฺโพ ธา ปิธาเน, โต, อโลโป, ภุชาทิ, ปิตฺตํ, นปุํสเก.
ทฺวยํ เสมฺเห. สิลิส สิเลสเน, จุราทิ, สิลิสฺยเต อตฺเรติ เสมฺโห, มน, ลิสสฺส โห, วณฺณวิปริยโย. อิตรตฺร อุโม, สิเลสุโม. กโผปฺยตฺร, เกน โตเยน ผาติ วุทฺธิ ยสฺส กโผ, เนรุตฺโต.
๒๘๒-๒๘๓. วิลีโน วิภูโต สฺเนโห วสาตฺยุจฺจเต, วส นิวาเส, อา. ทฺวยํ อวิลีนสฺเนเห. มิท สฺเนหเน, โณ. วป พีชสนฺตาเน, อ, วปา. ‘‘วปา วิวรเมเทสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห, อมรโกเส ปน เมทาทีนเมกตฺถตา ทีปิตา, วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘เมโท ตุ วปา วสา’’ติ [อมร ๑๖.๖๔].
ติกํ จนฺทนสุวณฺณาทฺยลงฺการกตสรีรโสภายํ. กปุ สามตฺถิเย, อากปฺปนํ อากปฺโป, โณ. ‘‘เนปจฺเฉ เคหมตฺเต ¶ จ, เวโส เวสฺยาคเหปิ [เวสฺสคเหปิ (ก.)] เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๙๙] รภโส. วส กนฺติยํ, วิสิ พฺยาปเน วา, โณ. นิสฺเสสโต ปถนํ ปขฺยานํ เนปจฺฉํ, ปถ ปขฺยาเน ฆฺยณ. ปฏิกมฺมํ, ปสาธนํปฺยตฺร.
ฉกฺกํ หาราทฺยาภรเณ. มฑิ ภูสายํ, กรเณ ยุ. สาธ สํสิทฺธิยํ, ยุ, สา สงฺขารคตีสุ วา, ปสานํ, มุทฺธชทุติโยตฺร. ภูส อลงฺกาเร, กรเณเยว ยุ. อาภริยฺยเต ตนฺติ อาภรณํ, ภร ภรเณ, กมฺมนิ ยุ. อลํ วิภูสนํ กริยฺยเตเนเนติ อลงฺกาโร, โณ. ปิฬนฺธ ภูสเน, กรเณ ยุ. ปริกฺขาโรปฺยตฺร [ปริกโรปฺยตฺร (ก.)].
ทฺวยํ มกุเฏ. กิร วิกิรเณ, อีโฏ. มกิ มณฺฑเน, อุโฏ. มุกุโฏติปิ ปาโ, เอเต ทฺเว อนิตฺถี.
ทฺวยํ มกุฏคฺคฏฺเ นายกมณิมฺหิ. มกุฏจูฬายํ จุมฺพิตา มณิ จูฬามณิ. มกุฏสิรสิ จุมฺพิตา มณิ สิโรมณิ.
๒๘๔. ทฺวยํ อุณฺหีสปฏฺเฏ. สิรโส เวนํ สิโรเวนํ. อุปุพฺโพ นห พนฺธเน, อีโส, วณฺณวิกาโร. ยํ พหุกาลํ เทพฺยามนุสฺเสสฺวปิ ภวติ, ตตฺร กณฺณาภรเณ กุณฺฑลาทิทฺวยํ. กุฑิ ทาเห, อโล. เว เวเน, กณฺณสฺส เวนํ กณฺณเวนํ, มุทฺธชทุติโยยํ.
ติกํ ตาฬกาขฺเย กณฺณาภรเณ. กณฺณานํ ภูสนํ กณฺณิกา, กณฺณา ภูสเน พหุลลกฺขเณ ณิโก. กณฺณจฺฉทนํ ¶ ปูรติ เยน โส กณฺณปูโร. กณฺณสฺส วิภูสนํ กณฺณวิภูสนํ, กรเณ ยุ. ตาลปตฺตํปฺยตฺร.
๒๘๕. ทฺวยํ คีวาภรเณ. กณฺสฺส ภูสา กณฺภูสา, ถี. คีวายํ ภวํ คีเวยฺยํ, ภวตฺเถ เอยฺโย, คีวาย อาภรณํ วา คีเวยฺยํ, คีวโต อาภรเณ เอยฺโย.
ทฺวยํ มุตฺตาวลิยํ. หรียเต มโน เยน หาโร. มุตฺตานํ อาวลิ ปนฺติ มุตฺตาวลิ. หาราสทฺโทปฺยตฺร.
จตุกฺกํ ปโกฏฺาภรเณ. ปโกฏฺโ นาม กปฺปรสฺสาโธภาโค. นี นเย, อุโร, อิยาเทโส. วล สํวรเณ, อโย, อนิตฺถี, นิยุโรปิ. กฏ วสาวรณคตีสุ, ณฺวุ. ปริ สมนฺตโต หรติ จิตฺตํ ยนฺติ ปริหารกํ, ณฺวุ. อวาปโกปฺยตฺร.
๒๘๖-๒๘๗. ทฺวยํ มุตฺตาทิฆฏิตวลยวิกตฺยาภรเณ. กา สทฺเท, กณปจฺจโย, กณ สทฺเท วา, ทฺวิตฺตํ, กงฺกณํ, กกิ คตฺยตฺเถ ¶ วา, ยุ, กกิ โลลฺเย วา, กงฺกติ เยนาติ กงฺกณํ, กรเณ ยุ. กรสฺส ภูสา กรภูสา, ถี.
ทฺวยํ ขุทฺทฆณฺฏิกายํ. กึ กุจฺฉิตํ กณตีติ กิงฺกณี, นทาทิ. กิงฺกิณีติปิ ปานฺตรํ, ตทา ยทาทิ. ขุทฺทา เอว ฆณฺฏา ขุทฺทฆณฺฏิกา, สกตฺเถ โก, ฆฏ จลเน.
ทฺวยํ องฺคุลฺยาภรเณ. องฺคุลิยํ ภวํ องฺคุลียกํ, อีโย, สกตฺเถ โก, องฺคุลีนมาภรณํ องฺคุลฺยาภรณํ. อุมฺมิกาปฺยตฺร. ตเมวางฺคุลียกํ สากฺขรมกฺขรวนฺตํ ‘‘มุทฺทิกา, องฺคุลิมุทฺทา’’ติ โจจฺจเต. มุท โตเส, ณฺวุ, อา, มุทฺทิกา, ผลวิเสเสปฺยยํ. องฺคุลิยํ ภวา มุทฺทา องฺคุลิมุทฺทา.
ทฺวยํ อิตฺถิกฏฺยาภรเณ. รส สทฺเท, กตฺตริ ยุ, อา, รสนา. สาเยว อินีมฺหิ รสนี. ‘‘สาเร ธนิมฺหิ รสนํ, ชิวฺหายํ รสนา น โส’’ติ รุทฺโท. เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ นิรุตฺติ, เมหนินฺทฺริยสฺส มาลาตฺยตฺโถ. กาฺจี สตฺตกี, สารสนํปฺยตฺร.
เอกยฏฺิ ภเว กาฺจี, เมขลา ตฺว’ฏฺยฏฺิกา;
รสนา โสฬสา เยฺยา, กลาปา ปฺจวีสติ [กลาโป ปฺจวีสโก (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๐๘)].
ติกํ โสวณฺเณ ปคณฺฑภูสเน. ปคณฺโฑ นาม กปฺปรสฺโสปริภาโค. เก สทฺเท, อุโร, ยาคโม. องฺค คมเน. โท. พาหุมูลสฺส, พาหุมูเล วา ภวํ วิภูสนํ พาหุมูลวิภูสนํ.
๒๘๘. จตุกฺกํ อิตฺถิจรณวิภูสเน. องฺคทาการํ ปาทภูสนํ ปาทงฺคทํ. มชิ สทฺทตฺโถ, อีโร, ปาเท กฏกํ ปาทกฏกํ. อูนํ ปาทํ ปูเรตีติ นูปุโร, วณฺณวิปริยโย. ปาทกฏโก จ นูปุโร เจติ กฏกสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคปิ ปวตฺตนโต ¶ ทฺวนฺทสมาโส. ตุลาโกฏิ, หํสโกปฺยตฺร. ตุล คติโกฏิลฺเย. กุฏิลโกฏิตฺตา ตุลาโกฏิ, ปุเม. หํสคติตฺตา หํสโก.
๒๘๙. มุขผุลฺลาทโย อลงฺการปฺปเภทา สิยุํ. มุขผุลฺลํ นาม สุวณฺณมโย มุขาลงฺกาโร, มุเข ผุลฺลตีติ มุขผุลฺลํ, ผุลฺล วิกสเน, ทนฺตาทีสุ สุวณฺณมยาลงฺกาโรปิ มุขผุลฺลเมว. อุณฺณตํ สุวณฺณาทิรจิตํ นลาฏาภรณํ, อุปุพฺโพ นมุ นมเน. เอตฺถ จ มุขผุลฺลุณฺณตานํ วิเสสํ วิปริยเยนาปีติ วทนฺติ. คาวีนํ ถนาการตฺตา คตฺถนํ, โอสฺสตฺตํ, ตเมว อุตฺตมตฺตา อุคฺคตฺถนํ, จตุยฏฺิโก หารเภโท. คมุ คมเน, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ, อสฺสิตฺตฺจ, คิงฺคมกํ, พาตฺตึสยฏฺิโก หารเภโทว. อาทินา อทฺธหาโร, มาณวโก, เอกาวลี, นกฺขตฺตมาลาทโย หารเภทา จ สงฺคยฺหนฺติ [อมร ๑๖.๑๐๖].
๒๙๐. ปชฺชํ วตฺถมตฺเต. จิล วสฺสเน, จิลฺยเต อจฺฉาทียเตติ, โณ, ถิยํ เจลี. ฉท สํวรเณ, อาปุพฺโพ กรเณ, ยุ. วส อจฺฉาทเน, วสฺยเต อจฺฉาทียเตติ วตฺถํ, โถ. ณมฺหิ วาโส. ยุมฺหิ วสนํ. อม คมเน, กรเณ ยุ, อํสุกํ, รํสิปริยาโยปฺยยํ. อมฺพ สทฺเท, กตฺตริ อโร. ปฏ คมเน, กรเณ อ, โสภนเจเลปฺยยํ. ทุ คมเน, กรเณ โส, ทฺวิตฺตํ, ทุรูปํ อสติ เขปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุรูปํ อสติ ทีเปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุปุพฺโพ อส ทิตฺติยํ ¶ . จล วสเน, อสฺโสตฺตํ, ฬตฺตฺจ. สฏ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ, ณฺวุ.
๒๙๑. ปชฺชํ วตฺถเภเท. ตตฺราทิทฺวยํ ทุกูลขฺเย วตฺเถ. ขุ สทฺเท, โม, ขุมสทฺทา วิกาเร โณ, ขุมาย วิกาโร โขมํ, ขุมา นาม อตสี, ตพฺพกฺกลสมฺภวํ วตฺถํ, วาจฺจลิงฺโคยํ. กูล อาวรเณ, ทุกฺเขน กุลฺยเตติ ทุกูลํ, ทุเมหิ ชาตํ กูลนฺติ วา ทุกูลํ. เกจิ ปน ‘‘ทุกูลมฺปิ เอกํ วตฺถนฺตรํ, น โขมนาม’’นฺติ วทนฺติ. ตํ ‘‘โขม’มฏฺเฏ ทุกูเล จ, อตสีวสเนปิ จ’’, ‘‘โขม’มฏฺเฏ ทุกูเลจา’’ติ นานตฺถสงฺคหติกณฺฑเสเสสุ [นานตฺถสงฺคห ๓.๓.๒๙๕] วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ. โกโส นาม กิมิคพฺโภ, ตโต ชาตตฺตา โกเสยฺยํ, เอยฺโย, ‘‘โกเสยฺยํ กิมิโกโสตฺถ’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๑] หิ วุตฺตํ. โกเสยฺยเมว โธตํ ปฏฺฏุณฺณํ นาม, วุตฺตฺจ ‘‘ปฏฺฏุณฺณํ โธตโกเสยฺย’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๓]. ปตฺตุณฺณนฺติปิ ปานฺตรํ. ปฏฺฏุณฺณรฏฺเ ชาตตฺตา ปฏฺฏุณฺณนฺติปิ วทนฺติ. กมุ กนฺติยํ, กมนียตฺตา กมฺพโล, รงฺกุนามกสฺส หริณวิเสสสฺส โลเมนสฺชาตวตฺถํ [รางฺกวํ วิคโรมชํ (อมร ๑๖.๑๑๑)], อโล, วาคโม จ มชฺเฌ. วาสทฺโท กมฺพลสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ. รลฺลโกปิ [อมร ๑๖.๑๑๖] กมฺพลปริยาโย. สณ สทฺเท, กตฺตริ อ, สโณ นาม ถิรตฺตโจ เอโก รุกฺขโยนิ, ยสฺส ตเจน เกวฏฺฏาทโย ชาลาทีนิ กโรนฺติ, สณสฺส วิกาโร สาณํ, วตฺถํ. มิคโลมานิ โกฏฺเฏตฺวา สุขุมานิ กตฺวา กตมมฺพรํ โกฏุมฺพรํ, กุฏ เฉทเน, อุสฺโส, อสฺสุ, โกฏุมฺพรฏฺเชาตตฺตา วา โกฏุมฺพรํ. ภงฺคํ นาม โขมาทีนิ สพฺพานิ ¶ เอกชฺฌานิ โวมิสฺเสตฺวา กตวตฺถํ, ภนฺช อวมทฺทเน, อถ วา ภงฺคํ นาม สาณผลํ, ตพฺพิการตฺตา วตฺถํ ภงฺคํ, วุตฺตฺจ นานตฺถสงฺคเห ‘‘ภงฺคา สาณาขฺยสสฺเสปี’’ติ. สสฺสสทฺเทน เจตฺถ ผลํ วุตฺตํ, ‘‘รุกฺขาทีนํ ผลํ สสฺส’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๕] วจนโต. ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิ. วตฺถนฺตรํ วตฺถวิเสโส. อาทินา กปฺปาสาทโยปิ คหิตา.
๒๙๒-๒๙๓. จตุกฺกํ ปริธานภูเต อโธวตฺเถ. อโธภาเค วสียเตติ นิวาสนํ, นิสทฺโท อโธภาคสฺส โชตโก. วส อจฺฉาทเน, กมฺมนิ ยุ. พาหุลฺเยน อนฺตเร มชฺเฌ ภวํ อนฺตรียํ, อีโย. สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโท. อนฺตเร ภวํ อนฺตรํ, โณ. อนฺตเร มชฺเฌ ภโว วาโส อนฺตรวาสโก, สกตฺเถ โก. อุปสํพฺยานํปฺยตฺร [อมร ๑๖.๑๑๗].
ปฺจกํ อุปริธาเน. วร อจฺฉาทเน, ปปุพฺโพ, กมฺมนิ โณ, อุภยตฺราปิ วุทฺธิ, ปาวาโร. อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค อาสชฺชเตติ อุตฺตราสงฺโค, อา ปุพฺโพ สฺช สงฺเค. อุปริ สํวียเต ปิธียเต พาหุลฺเยนาติ, ยุ. อุปสํปุพฺโพ วี ตนฺตสนฺตาเน. อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค ภวํ วิชฺชมานํ อุตฺตรํ, อุตฺตรียฺจ, โณ, อีโย จ. สํพฺยานํปฺยตฺร.
นวํ วตฺถํ อหตนฺติ มตํ กถิตํ, น หฺติ ยํ ปาสาณาทีหีติ อหตํ. ตนฺตโต อจิรมาหริตํ วตฺถํ. อนาหตํ, นิปฺปวาณิ, ตนฺตกํปฺยตฺร. วุตฺตฺจ ‘‘อนาหตํ นิปฺปวาณิ, ตนฺตกฺจ นวมฺพเร’’ติ [อมร ๑๖.๑๑๒].
ทฺวยํ ¶ จิรกาลตฺตา นิทฺทเส ชิณฺณวตฺเถ. นตฺถิ อนฺโต ทสา ยสฺส นนฺตกํ, สกตฺเถ โก. กุจฺฉิโต ปโฏ กปฺปโฏ, กปฺป วิตกฺเก วา, อโฏ. ทฺวยํ อถิรวตฺเถ, ชิณฺณวสนํ อถิรํ วตฺถํ. ‘‘ปฏ’’อิติ จรติ โผฏตีติ ปฏจฺจรํ, ปฏจฺจรเมว ปฬจฺจรํ, ฬตฺตํ.
๒๙๔. ทฺวยํ โกฏิกาทิสนฺนาเห, โจเฬ จ. กจ พนฺธเน, อุโก, นิคฺคหีตาคโม จ. วาณํ สรํ วารยตีติ วารวาโณ, กมฺมนิ โณ, อภิธานโต วารสฺส ปุพฺพนิปาโต, อนิตฺถิยเมเต. วตฺถสฺส อวยเว ทสาสทฺโท อิตฺถี. ‘‘ทสา วตฺยมวตฺถายํ, วตฺถํเส พหุมฺหิ ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๑๔] รภโส. ทา เฉทเน, กมฺมนิ โส, รสฺโส.
อุตฺตมงฺคมฺหิ สีเส โย กฺจุโก สุวณฺณาทิมโย, โส ‘‘นาฬิปตฺโต’’ติ กถิโต. นาฬิปตฺโต ตํสณฺาโน สุวณฺณาทิปโฏ นาฬิปตฺโต. สีสกํ, สิริยํ, สิโรหนฺติปิ ตสฺส นามานิ.
๒๙๕. ติกํ ทีฆตฺเต. อาปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, โณ. อา ภุโส ยาติ คจฺฉตีติ วา อายาโม, ยา คติปาปุเณสุ, โม. ทีฆสฺส ภาโว ทีฆตา. รุห ชนเน, โณ.
ทฺวยํ ¶ วิตฺถาเร. วตฺถวิสเย ‘‘โอสาโร’’ติ รูฬฺเห. สมนฺตโต นยฺหตีติ ปริณาโห, นห พนฺธเน, โณ. วิตฺถาเรน สรณํ วิสาโร, โส เอว วิสาลตา.
๒๙๖. จตุกฺกํ จีวเร. อรหตํ ธโช อรหทฺธโช, รูฬฺหิยา ตทฺจีวเรสุ. กสาเยน, กสาเวน จ รตฺตํ กาสายํ, กาสาวฺจ, สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโท. จิ จเย, อีวโร. วตฺถขนฺเธหิ จียเตติ จีวรํ.
มณฺฑลาทโย ตทงฺคานิ สมูหภูตสฺส จีวรสฺส อวยวานิ. มฑิ ภูสายํ, อโล, มณฺฑลํ. จีวรปริยนฺโตยํ มหาปถวิยา จกฺกวาฬปพฺพโต วิย จีวรสฺส สมนฺตโต ติฏฺติ. วิวฏฺโฏ นาม จีวรมชฺฌคตมคฺโค, โส หิ วิสุํ วิสุํ วฏฺฏตีติ วิวฏฺโฏติ วุจฺจติ, วฏฺฏ อาวฏฺฏเน. กุสิ นาม มคฺคานํ มชฺฌคตวตฺถขณฺฑํ, กุส เฉทเน, กมฺมนิ อิ, กุสิ, ปุมิตฺถิยํ.
๒๙๗. ผลาทีนํ ยานิ จตฺตาริ สนฺติ, เอตา วตฺถสฺส โยนิโย การณานิ ตโต ตทุปฺปตฺติโต. กปฺปาสิกํ วตฺถํ ผาลํ นาม ผลวิการตฺตา, วิกาเร โณ, ตีสุ. ยถา – ผาโล ปโฏ, ผาลา เจลี, ผาลํ วตฺถํ. โขมาทโย ปน ปฏา ตจพฺภวา ตจโต สฺชาตา.
๒๙๘. โกเสยฺยํ ¶ วตฺถํ กิมิชํ นาม. มิคโลมมยนฺตุ กมฺพลํ. ทฺวยํ พฺยวธายกปเฏ, กณฺฑปเฏปีติ เกจิ. สมานตฺถา เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาตฺยตฺโถ. ชุ คติยํ, ภูวาทิ, ชุ พนฺธเน วา, ยุ, อนกาเทโส, สา อิตฺถี. ติโร กรียติ ปิธียติ ยาย, สา ติโรกรณี, ยุ. ปติสีราปฺยตฺร. ปติปุพฺโพ สิ พนฺธเน, โร.
๒๙๙. ทฺวยํ อุปริพนฺธปเฏ, อถสทฺโทตฺร ลิงฺคาทิโชตโก. อุทฺธํ โลจเต พนฺธียเตติ อุลฺโลจํ, ลุจ ทสฺสเน. จนฺทาตเป วิตนฺยเตติ วิตานํ, ตนุ วิตฺถาเร, โณ, จุราทิ. ทฺวยมฺปิ ปุนฺนปุํสกนฺติ อีริตํ กถิตํ.
ทฺวยํ สินาเน. นห โสเจ, กรเณ ยุ, สินา โสเจ, กรเณ ยุ, ‘‘สินาเน’’ติ สตฺตมฺยนฺตํ ปทํ. ทฺวยํ กุลฺยาทินา [กุฏฺยาทินา (ก.), กุชฺชนาทินา (นิสฺสย), กุงฺกุมหลิทฺทาทินา (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๒๑)] องฺคนิมฺมลีกรเณ. อุพฺพตฺตียเต วิสารียเต มลมเนเนติ อุพฺพตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภูวาทิ. มชฺช สุทฺธิยํ, ยุ. สมนฺติ ทฺวยมิทํ สมานตฺถํ.
๓๐๐. ติกํ นลาฏกเต จิตฺตเก. ติลกากติ ติลโก. จิตฺตกากติ จิตฺตกํ. จกาเรน ตมาลปตฺตากติ ตมาลปตฺตํ ¶ . สามฺเน วิเสสกํ, อุโภ วิเสสกติลกา อนิตฺถี, เสสทฺวยํ นปุํสกํ [อมร ๑๖.๑๒๓].
ติกํ จนฺทเน, จทิ หิลาทเน, หิลาทนํ สุขาปนํ, ยุ. คนฺธานํ สาโร อุตฺตโม คนฺธสาโร, คนฺธยุตฺโต สาโร ถิรํโส วา คนฺธสาโร. มลยทีปคิริมฺหิ ชายตีติ มลยโช. ภทฺทสิรีปฺยตฺร.
๓๐๑. ติกํ ปีตจนฺทเน. ‘‘โคสีส’’อิติ ปพฺพเต มลเย เทเส ชาตํ โคสีสํ, โค วิย ชลํ วิย สีตนฺติ วา โคสีตํ, ตเทว ตสฺส สการํ กตฺวา โคสีสํ. ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย เตลปณฺณิกํ. มนํ หรตีติ หริ, ตเมว จนฺทนนฺติ หริจนฺทนํ. ปีตสารุ, สุสีตํปฺยตฺร. โคสีสาทโย ตโย ปุเม, นปุํสเก จ วตฺตนฺติ.
จตุกฺกํ รตฺตจนฺทเน. ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย ติลปณฺณี. ปุริเมน เภทกรณตฺถํ น วุทฺธิ. ปตฺตมงฺคมสฺเสติ ปตฺตงฺคํ, ขุทฺทปณฺณตาย อปฺปธานปตฺตมิจฺจตฺโถ. ‘‘องฺคํ คตฺตนฺติ โกปาย-ปตีเกสฺวปฺปธานเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. รฺช ราเค, เหตุกตฺตริ ยุ. รตฺตวณฺณตาย รตฺตฺจ ตํ จนฺทนฺเจติ รตฺตจนฺทนํ, อมรโกเส ปน ‘‘โคสีสาทีนิ รตฺตจนฺทนนฺตานิ วิเสเส วตฺตนฺตี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๑] วุตฺตานิ. ตตฺร โคสีสสฺส ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ. ธวลํ, สุสีตลํ, จนฺทนํ, เตลปณฺณิกํ มลยปพฺพตเทสชเมว. หริ มณฺฑูโก, ตทากาเร ปพฺพเต ชาตํ จนฺทนํ หริจนฺทนํ. ปกฺกมฺพผลคนฺธิ ปีตวณฺณํ. ติลปณฺณีปตฺตงฺคานิ รตฺตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนสฺส นามานิ.
ทฺวยํ ¶ รตฺตจนฺทเน. อถ วา ติลปณฺยาทีนิ จตฺตาริ โลหิตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนวิเสสสฺส นามานิ. กุจนฺทนํปฺยตฺร. ‘‘ปตฺตงฺคํ รฺชนํ รตฺตํ, ปตฺรงฺคฺจ กุจนฺทน’’นฺติ รตนมาลายํ.
๓๐๒. ทฺวยํ วณิชาทีนํ ‘‘กาเฬยา’’อิติ รูฬฺเหปีตกฏฺเ. กาฬวณฺณํ อนุสรติ สีเลนาติ กาฬานุสารี, กาฬวณฺณชนโกตฺยตฺโถ. กาฬํ ชเนตีติ กาฬิยํ, ‘‘กาฬียกนฺตุ กาเฬยํ, วณฺณทํ กนฺติชาสก’’นฺติ [ชาสกํ กนฺติทายกํ (จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๒๖)] พฺยาฑิ.
ติกํ อครุสามฺเ. ลู เฉทเน, โห. ลหุนามตฺตา อครุ. รสฺส ลตฺเต อคลุ, ทฺวยํ ปุเม. วํสิกํ, ราชารหํ, กิมิชํ, โชงฺคกํปฺยตฺร.
อสฺมึ อครุมฺหิ กาเฬ สติ ‘‘กาฬาครู’’ตฺยุจฺจเต. มลฺลิกาปุปฺผคนฺธิ อครุ ปน มงฺคลฺโยจฺจเต.
ทฺวยํ สลฺลกีทเว. ตุรุกฺโข วุตฺโต. ปิฑิ สงฺฆาเต, ณฺวุ. สิหโล, ยาวโณปฺยตฺร.
๓๐๓. ทฺวยํ มิคนาภิยํ. กตฺถ สิลาฆายํ, อูโร, นทาทิ, สกตฺเถ โก. มิคสฺส มโท มิคมโท, มิโค มรติ เยนาติ วา มิคมโร, โส เอว มิคมโท.
ทฺวยํ ¶ กุฏฺเ. กุฏ เฉทเน, โ, โต วา, ‘‘กุฏาทีหิ โ’’ติ โ, กุฏฺํ, โรคเภเทปิ. อตฺตโน ฉายูปคเต อเช ปาเลตีติ อชปาลกํ, ณฺวุ. ปาริภาพฺยํ, ปากลํ [ผาลกี (ก.)], อุปฺปลํ, วาปฺปํปฺยตฺร.
ทฺวยํ ปิฑงฺเค. โรคํ ลุนนฺโต องฺคติ คจฺฉตีติ ลวงฺโค. เทวานํ กุสุมํ ปุปฺผํ เทวกุสุมํ. สิริสฺํปฺยตฺร.
ทฺวยํ กุงฺกุเม. กสฺมีรรฏฺเ ชาตํ กสฺมีรชํ. อคฺคิสิขํ, วรํ, วลฺลีกํ, ปีตนํ, รตฺตสงฺโกจํ, ปิสุนํ, ธีรํ โลหิตจนฺทนํปฺยตฺร.
๓๐๔. ทฺวยํ ธุนเก. ยกฺเขหิ กโต ธูโป ยกฺขธูโป, ยกฺโข เทโว. สชฺชรุกฺขสฺส สิเลโส สชฺชุลโส. อสฺสุ, สิโลโป, เอสฺสตฺตฺจ, สชฺชสฺส รโส ทโว สชฺชุลโส, อสฺสุ, ลตฺตฺจ. สชฺชรโสติปิ ปาโ. ราโล, สพฺพรโส, พหุรูโปปฺยตฺร.
ติกํ ตกฺโกเล. ตกฺก วิตกฺเก, โอโล. กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. โกสยุตฺตํ ผลเมตสฺสาติ โกสผลํ. ทฺวยํ ชาติผเล. โกสสหิตํ ชาติผลเมตสฺสาติ ชาติโกสํ. ชาติผลเมตสฺส, น กิตฺติมนฺติ ชาติผลํ.
๓๐๕. ปชฺชทฺธํ กปฺปูเร, ฆโน หุตฺวา สรตีติ ฆนสาโร. อพฺภมิว สิตํ สิตพฺโภ, อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, กปฺป ¶ สามตฺถิเย, อูโร. จนฺทสฺโ, หิมวาลุโก, หิมาวฺหโยปฺยตฺร.
ปชฺชทฺธํ ลาขายํ, อา ภุโส รตฺตํ กโรตีติ อลตฺตโก, ลตฺตํ, กฺวิ. ยุ มิสฺสเน, ณฺวุ. ลาข โสสเน, อ, ลา อาทาเน วา, โข. ชน ชนเน, ตุ, นโลโป. ทุมามโยปฺยตฺร.
๓๐๖. ทฺวยํ สรลทฺทเว. สิริยา ลกฺขิยา อาวาโส สิริวาโส. สรลนามกสฺส รุกฺขสฺส ทโว รโส สรลทฺทโว. ปายโส, วกธูโป, สิริเวฏฺโปฺยตฺร. ‘‘สิริวาเส ปรมนฺเน จ, ปายโส สมฺมโต ปุเม’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๖.๑๒๙] รุทฺโท. ทฺวยํ อฺชเน. อฺชุ พฺยตฺติมกฺขนคติกนฺตีสุ, ยุ. กชฺช พฺยสเน. กชฺชติ โรคนฺติ กชฺชลํ, อโล.
ทฺวยํ คนฺธคาหาปนจุณฺเณ, วส หึสตฺโถ, วสติ ทุคฺคนฺธนฺติ วาโส, โณ, วาส อุปเสวายํ วา, วส นิวาเส วา. โส เอว จุณฺณํ. ยุช โยเค, กมฺมนิ โณ, วาโส เอว โยโค วาสโยโค. ทฺวยํ วิเลปนมตฺเต. วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ, จุราทิ. วณฺณยตีติ วณฺณกํ. ณฺวุ. ลิป อุปเทเห. วิเลปียเตติ วิเลปนํ, กมฺมนิ ยุ.
๓๐๗. โย คนฺธมาลฺยธูปาทีหิ วตฺถตมฺพุลาทีนํ สงฺขาโร, ตํ ‘‘วาสน’’มิตฺยุจฺจเต, วาส อุปเสวายํ, วาสียเต สงฺขรียเตติ วาสนํ, ยุ.
ติกํ ¶ ปุปฺผทาเม. มา มาเน, โล, มล ธารเณ วา, อ. มาโลว มาลฺยํ. ทม คติยํ, ปุปฺผานิ ทมนฺตฺยตฺเรติ ปุปฺผทามํ, ปุปฺผานํ ราสิกรณฏฺานมิจฺจตฺโถ. ทา ลวเน วา, โม. อมรโกเส ปน ‘‘มาลามาลฺยานิ มุทฺธนิ ปวตฺตาย มาลาย นามานี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๕] วทติ. มาลมาลฺยสทฺทา ปุปฺเผปิ, ‘‘มาลา มาลฺยํ ปสุเน’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. ทฺวยํ คนฺธคฺคาหิเต วตฺถาโท. ภู สตฺตายํ, กมฺมนิ โต, วุทฺธาทิ. วาสาเปติ คนฺธํ คาหาเปติ ยนฺติ วาสิตํ, วส นิวาเส, กมฺเม โต, ตีสุ, ยถา – ภาวิโต ปโฏ, ภาวิตา เจลี, ภาวิตํ วตฺถํ. วาสิโต, วาสิตา, วาสิตํ วตฺถํ.
๓๐๘. ปฺจกํ มุทฺธมาลายํ. ตสิ อลงฺกาเร, ภูวาทิ. อุทฺธํ ตสียเตติ อุตฺตํโส. สิขายํ ชาโต เสขโร, โร. มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ อเวฬา, อว รกฺขเณ, เอโล, ฬตฺตํ. ‘‘อาเวฬา’’ติปิ ปาโ, ทีฆตฺตํ. เสขโร จ อาเวฬา จาติ ทฺวนฺโท. มุทฺธนิ อลงฺกตํ มาลฺยํ มุทฺธมาลฺยํ, ตสฺมึ. อวปุพฺโพ ตสิ อลงฺกาเร, อุทฺธํ ตสียเตติ อวตํโส, โส เอว วฏํสโก, สกตฺเถ โก, ตสฺส โฏ, อเนกตฺถตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ อุทฺธํภาวโชตโก เจตฺถ อวสทฺโทติ ตโถตฺตํ.
ติกํ เสยฺยายํ. สยนฺตฺยสฺสํ เสยฺยา, โย. สยนฺตฺยตฺเรติ สยนํ, เสนฺจ. อุภยตฺรปิ อธิกรเณ ยุ, อิสฺเส, เอ อย, อิตรตฺร เอตฺตํ, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อโลโป จ, สยนีปฺยตฺร.
ทฺวยํ ¶ มฺเจ. ปริปุพฺโพ อกิ ลกฺขเณ, โณ, อิโลโป, รสฺส ลตฺตํ. มจิ ธารโณจฺฉายปูชเนสุ, ภูวาทิ อ, สกตฺเถ โก. ขฏาปฺยตฺร, ขฏฺยเต อากงฺขเต สยนตฺถิเกหีติ ขฏา, ขฏ อากงฺขายํ.
๓๐๙. ทฺวยํ มฺจาธาเร. มฺจสฺส อาธาโร มฺจาธาโร. ปฏิปชฺชติ ปวตฺตติ เสยฺยา เยน, โส ปฏิปาโท. มฺจงฺเค มฺจาวยเว อฏนิสทฺโท อิตฺถิยํ, อฏ คมนตฺโถ, อนิ, ยุ วา, นทาทิ, รสฺโส.
๓๑๐. กุฬีรปาทาทโย อิเม จตฺตาโร มฺจนฺตรา มฺจเภทา สิยุํ. ตตฺถ กุฬีโร กกฺกฏโก ตสฺส สณฺานปาทตฺตา กุฬีรปาโท. อฏนิยํ อาหจฺโจ, อาหจฺจ วา ปาโท ติฏฺติ ยสฺสาติ อาหจฺจปาโท, ปุพฺพปกฺเข ‘‘ริจฺจา’’ติ โยควิภาเคน ริจฺจปจฺจยนฺโต อาหจฺจสทฺโท, ปรปกฺเข ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโต, ยสฺส อฏนิฉิทฺเท ปาโท ปวิสิตฺวา ติฏฺติ, โส อาหจฺจปาโท. มส อามสเน, อาโร, สกตฺเถ โก. ยสฺส ปาทจฺฉิทฺเท อฏนิ ปวิสิตฺวา ติฏฺติ, โส มสารโก. พุนฺเทน ปาเทน สห เอกาพทฺธา อฏนิ ยสฺส โส พุนฺทิกาพทฺโธ, เอการสฺสิตฺตํ. เอตฺถ จ มชฺเฌ ทฺวินฺนํ มฺจานํ ลกฺขณํ วิปริยเยนาปิ วทนฺติ.
๓๑๑. ทฺวยํ สีสาธาเร. วิเสเสน สีสํ วหตีติ พิพฺโพหนํ, ยุ, พตฺตํ, อสฺโสตฺตฺจ. อุปธียเต สีสาสนํ กรียเตติ อุปธานํ, ยุ, ธา ธารเณ.
ติกํ ¶ สามฺปีเ. ปี หึสาสํกิเลเสสุ, ภูวาทิ, ณฺวุ, อา. ยทาทินา เก ปจฺจเย อิตฺถิกตากาเร ปเร ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต, ‘‘เก’’ติ กึ? เจตนา. ‘‘ปจฺจเย’’ติ กึ? พกา. ‘‘อิตฺถี’’ติ กึ? ปาจกา. ‘‘กต’’อิติ กึ? วุตฺตกมฺมา, กมฺมปจฺจโยยํ, ตปจฺจเย ปีํ [โมคฺคลฺลาน ๔.๑๔๒ สุตฺตมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]. อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ.
ทฺวยํ อุตฺตมารหปีเ. กุจ สํปจฺจนโกฏิลฺยปติถมฺภวิเลขเนสุ, โฉ. ภทฺทํ กลฺยาณํ ปีํ ภทฺทปีํ. คชทนฺตาทิมยเกสมชฺชนิยมฺปิ ทฺวยมิทมาหุ. ตทา ปสาธนี, กงฺกติกาปฺยตฺร. ปีนฺตเร ทีฆปีเ อาสนฺที มตา. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นทาทิ, พินฺทาคโม จ.
๓๑๒. อายามวิตฺถารวเสน มหนฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โกชโว’’ติ มโต, กุชุ เถยฺยกรเณ, โณ, กุยํ ปถวิยํ ชวตีติ วา โกชโว, ชุ คติยํ. ทีเฆน โลเมน ยุตฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โคนโก’’ติ มโต, คุ สทฺเท, ยุ, สกตฺเถ โก, อุสฺโสตฺตํ.
ทฺวยํ อตฺถรเณ. มิคโลมปุณฺณตาย ชาตํ อุณฺณามยํ. ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพว, น กทาจิปิ ปาทิรหิโต, อา ภุโส ถรียเตติ อตฺถรณํ, ยุ.
ทฺวยํ สํสิพฺพนจิตฺตเก. จิตฺตรูปมสฺสตฺถีติ จิตฺตกํ. พาหุลฺเยน น อิการาคโม. วาเนน สํสิพฺพเนน สฺชาตํ จิตฺตรูปมสฺสาติ วานจิตฺตกํ, สกตฺเถ โก.
๓๑๓. ทฺวยํ ¶ นิรนฺตรปุปฺผปเฏ. ฆนํ สนฺธิภูตํ ปุปฺผรูปเมตฺถาติ ฆนปุปฺผํ. ปฏลเมติสฺสาตฺถีติ ปฏลิกา, อิโก. ทฺวยํ พหุมุทุโลเม เสตวตฺเถ. สิ เสวายํ, สิวตฺถิเกหิ เสวียเตติ เสโต, โต. ปฏ คมเน, ณฺวุ, ปฏิกา, อทฺเธนฺทุปาสาเณปิ.
ทฺวีสุปิ ปริยนฺเตสุ ยสฺสา ทสา สนฺติ, สา อุทฺทโลมี, อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสา สา อุทฺทโลมี, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. เอกสฺมึ ปริยนฺเตเยว ทสา ยสฺสา เอกนฺตโลมี, เอกสฺมึ อนฺเต ปริยนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาตฺถีติ เอกนฺตโลมี, อุทฺทโลมี จ เอกนฺตโลมี เจติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิโน, ‘‘ปทานํ สนฺธิ วตฺติจฺฉาโต, น สมาสนฺตรเคสู’’ติ วุตฺเตปิ คาถาภาวโต ฉนฺโทหานิภยา วิสนฺธิ. ยตฺถ ปน คาถายมฺปิ [อคาถายมฺปิ (?)] วิสนฺธิ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’นฺติอาทิมาหา’’ตฺยาทีสุ, ตตฺถ กถนฺติ? ‘‘น สมาสนฺตรงฺเคสู’’ติ อิมสฺสานิจฺจตฺตา ตตฺถาปิ น โทโส, ‘‘เนน นิทฺทิฏฺมนิจฺจ’’นฺติ หิ ปริภาสิตํ [นฆฏิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)].
๓๑๔. ตเทว ยถาวุตฺตทฺวยเมว โสฬสนฺนํ อิตฺถีนํ นจฺจโยคฺคํ นจฺจสฺส โยคฺยฏฺานภูตํ ‘‘กุตฺตก’’มิตฺยุจฺจเต. หิ ปทปูรเณ. ‘‘นจฺจโยคฺยมฺหี’’ติปิ ปาโ, ตทา ภาวสตฺตมี. กโรนฺติ ¶ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, กร กรเณ, โต, อสฺสุ, ภุชาทิ, สกตฺเถ โก.
สีหาทิรูเปหิ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, อาสนํ วา วิกติกา นาม ภเว, เอกสฺเสว หิ กตฺตุโน ปกติวิกติสงฺขาตาวตฺถาวเสน ทฺวิตฺตํ, วตฺติจฺฉาวเสน ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทฺจ โหติ, ยถา – มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ, สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺโม นาม ภวนฺติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาตีติ. ยตฺร หิ ปกติยา วา วิกติยา วาติ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺตตา สิยา, ตตฺร วาจโก ปกติยาเยว สงฺขฺยํ คณฺหาติ, เนตรสฺส ตนฺนิสฺสิตภาเวนาปฺปธานโต [กจฺจายนสาเร ๖-๗ คาถาสุ ปสฺสิตพฺพํ]. ยทา ปน ปกติยา สมฺพนฺธาทิภาวํ วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อฺตฺถสฺสาภาวา วิกติปฺยุจฺจเต วาจเกน, ยถา – เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, อิธ ปน ลิงฺคเภเทเนว วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ วิกติกา ภเว’’ติ. วิกรียเตติ วิกติ.
๓๑๕. กฏฺฏิสฺสโกเสยฺยสงฺขาตานํ ทฺวินฺนมตฺถรณานํ กรณปฺปการํ ทสฺเสตุํ อริยาสามฺมาห ‘‘กฏฺฏิสฺส’’มิจฺจาทิ. โกสิยกฏฺฏิสฺสมยํ โกสิยสุตฺตกฏฺฏิสฺสวาเกหิ ปกตมตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํ นาม, วิรูเปกเสสวเสน โกสิยฺจ กฏฺฏิสฺสฺจ กฏฺฏิสฺสานิ, เตหิ ปกตํ อตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํ. โกสิยสุตฺเตน ปกตนฺตุ อตฺถรณํ โกเสยฺยํ นาม. รตนปติสิพฺพิตนฺติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ วิเสสนํ, อตฺถรณฺจ อิติ กมา กมโต ‘‘ภเว’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อตฺถรณสทฺทสฺสานุณฺณามเยสฺวปิ ปวตฺตนโต เอตฺถาปิ ‘‘อตฺถรณ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ, ยถา – สุตฺตํ กมฺมนฺติ. เอตฺถ จ จกาโร ปาทนฺตตฺตา ครูสุ คณฺหิตพฺโพ, เตเนว หิ สตฺตปฺาสมตฺตา ปริปุณฺณา โหนฺติ, อริยาย หิ ปมปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ตถา ตติเย, ทุติเย อฏฺารส, จตุตฺเถ ปนฺนรสมตฺตาติ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปฺาสมตฺตา โหนฺติ.
๓๑๖. ติกํ ทีเป. ทีป ทิตฺติยํ, ทิวาทิ. ทิปฺปตีติ ทีโป, โณ. ‘‘ปทีโป’’ติ อฺปทนิวตฺตนตฺถํ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. ชุติ ทิตฺติยํ, ภูวาทิ, โณ.
ทฺวยํ อาทาเส. ‘‘ปุเม ตู’’ติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. อาทิสฺสเต อสฺมินฺติ อาทาโส, โณ, อาปุพฺโพ ทิส เปกฺขเน, อิสฺสา. ทิปฺปติ เอตฺถาติ ทปฺปโณ, ยุ, อิสฺสตฺตํ. มกุโรปฺยตฺร.
ทฺวยํ จมฺมมยกีฬาคุฬเก. วาสภวเนหิ ยุวตีหิ สห กีฬาสมฺภวา เยฺยา, ตปฺปกฺกเมนสฺสาภิธานํ. คุฑิ เวธเน, ณุโก, อุสฺเส, คุทฺท กีฬายเมว วา, ตทา ทสฺส ณฺโฑ. กทิ อวฺหาเน โรทเน จ, ณุโก, กุทฺท กีฬายเมว วา, อุสฺสตฺตํ, ปุพฺพทสฺส โน.
ทฺวยํ พีชนีมตฺเต. วฏิ วิภาชเน, ตาลวณฺเฏหิ กตตฺตา ตาลวณฺฏํ. วณฺฏํ นาม พีชนาทิกรณตฺถํ วิสุํ ภาชิโต ตาลปตฺตาวยโว, ตาลวณฺฏสทฺทสฺส ยถาวุตฺตวจนตฺถโยเคปิ สติ สฺาสทฺทตฺตา พีชนีสามฺเ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยทา ปน ตาลวณฺเฏหิ กตพีชนิเมว วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา เอเกน ตาลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ตาลตาลวณฺฏ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ยถา – ติลสฺส เตลํ, สุคตสฺส สุคตจีวรนฺติ. พิชนฺติ วายุนา โยชยนฺติ ยาย ¶ , สา พีชนี, ยุ, นทาทิ, ยุช โยเค, ยสฺส โว, อุสฺสี, วช คติยํ วา อสฺสี. พฺยชนํปฺยตฺร.
๓๑๗. ทฺวยํ จงฺโกฏเก. กุฏ เฉทเน, สกตฺเถ โก. กรฑิ ภาชนตฺเถ, โก. ทฺวยํ กปฺปูราทิสมฺปุเฏ [สรูปกาทิสมฺปุเฏ (ก.)]. สมุคฺคจฺฉตีติ สมุคฺโค, กฺวิ. ปุฏ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, อ.
ปชฺชทฺธํ เมถุเน. คามวาสีนํ ธมฺโม อาจาโร คามธมฺโม, คามสทฺเทน เจตฺถ คามวาสิโน วุตฺตา, ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติ. อสตํ อสปฺปุริสานํ ธมฺโม, สทฺธมฺมปฏิปกฺขตฺตา วา อสทฺธมฺโม. พฺยย ขเย, พฺยยติ พลเมเตนาติ พฺยวาโย, มชฺเฌ วาคโม, อถ วา วิคโต อโย วุฑฺฒิ ตสฺมาติ อวาโย, อติสโย อวาโย พฺยวาโย. มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ สมานจฺฉนฺทานํ อาจาโร เมถุนํ, ตทฺเสุ อุปจาโร, รมุ รมเน, ภาเว, กรเณ วาติ.
๓๑๘. จตุกฺกํ วิวาเห. วห ปาปุเณ, โณ. อุปปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, อ. อฺมฺสฺส ปาณิโน คหณํ ปาณิคฺคโห. นี นเย, อ. อุพฺพาโห, ปาณิปีฬนํปฺยตฺร.
ธมฺมกามตฺถา ตโย วคฺคา วุจฺจนฺเต. อาคมนิทฺทิฏฺโ สมาจาโร ธมฺโม. วิสยวิสยิสนฺนิปาตชํ สุขํ กาโม. สพฺโพปกรณํ ¶ อตฺโถ. สโมกฺขกา โมกฺขสหิตา ธมฺมกามตฺถา จตุพฺพคฺโค วุจฺจนฺเต. ติวคฺเคน วิสํยุตฺโต โมกฺโข นิพฺพานํ. ตุลฺยพเลหิ ปน ธมฺมาทีหิ จตูหิ ปธาเนหิ จตุภทฺร [อมร ๑๗.๕๗] มุจฺจเต.
๓๑๙-๓๒๐. ทฺวยํ ขุชฺเช. กุจฺฉิตํ วชฺชตีติ ขุชฺโช, กสฺส โข, วโลโป, โณ. คฑิ นินฺทายํ, อุโล.
ติกํ รสฺสสรีเร ปุคฺคเล. รส สทฺเท, โส. พฺยามปฺปมาณํ น ลาตีติ วามโน, เนรุตฺโต. รสฺโส จ วามโน เจติ ทฺวนฺโท. ลกุฑิ วามนตฺเถ, อ, สกตฺเถ โก, ลกุ วิย ฆฏิกา วิย เฑติ ปวตฺเตตีติ วา ลกุณฺฑโก.
ปฺจกํ ปงฺคุฬชเน. ปเรน องฺคตีติ ปงฺคุโฬ, อุโล. ปีเน สปฺปติ สีเลนาติ ปีสปฺปี, สปฺป คมเน, อุปจฺจเย ปงฺคุ, ทฺวีสุ. ฉินฺโน คมนาทิอิริยาปโถ ยสฺสาติ โส ฉินฺนิริยาปโถ. วิคตา อกฺขสทิสา ชงฺฆา ยสฺสาติ ปกฺโข, ยถา หิ รถสฺส อกฺเข ภินฺเน คมนํ น สิชฺฌติ, ตเถว ตสฺสาปิ อกฺขชงฺฆาย ภินฺนายาติ โอปมฺมสํสนฺทนํ.
ทฺวยํ ขฺเช. ขชิ คติเวกลฺเย, ภูวาทิ, ขฺชตีติ, อ. โขฑิ คติปฏิฆาเต, โก.
ทฺวยํ ¶ อวากฺเย. วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา มิคสทิโสติ มูโค, อิสฺสู. สฺุํ วโจ ยสฺสาติ โส สฺุวโจ.
หตฺถาทิวงฺโก ปุริโส ‘‘กุณี’’ตฺยุจฺจเต. กุณนํ กุโณ หตฺถาทิเวกลฺยํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี, อถ วา กุณ สงฺโกจเน, อี, กุจฺฉิตํ นยตีติ วา กุณี, ณตฺตํ, ‘‘หตฺเถน กุณี, ปาเทน กุณี’’อิจฺจาทิปโยคา. ทฺวยํ อปางฺคทสฺสเน ชเน. วล สํวรเณ, อิโร. กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโร, อุสฺเส.
๓๒๑. ทฺวยํ นิกฺเกสสีเส. นิกฺเกสํ สีสเมตสฺส, ขล ขลเน, สฺจเย จ, อาโฏ, นิกฺเกสตฺตา ขํ ตุจฺฉํ สีสํ ลาตีติ ขลฺลาโฏ, โฏ.
ติกํ ขุรมุณฺฑสีเส. มุณฺฑ ขณฺฑเน, ภูวาทิ, อ. ภณฺฑ ปริภาสเน, อุ, สกตฺเถ โก, มุณฺฑโก, มุณฺฑิโกปฺยตฺร.
อกฺขีนํ มชฺเฌ เอเกนากฺขินา สฺุโ กาโณ นาม, กณ สทฺทคตินิมีลเนสุ, โณ, กณติ นิมีลตีติ กาโณ, ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกเนวกฺขินา. อฏฺกถาทีสุ ปน ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ, อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ [สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๒] วุตฺตํ. ทฺวเยน อกฺขิทฺวเยน สฺุโ อนฺโธ นาม, อนฺธ ทสฺสนูปสํหาเร, อ.
๓๒๒. ทฺวยํ ¶ นฏฺโสตปฺปสาเท. พนฺธ พนฺธเน, อิโร. นโลโป. สุติ กณฺโณ หีโน วิกโล ยสฺสาติ สุติหีโน. เอโฬปฺยตฺร.
ติกํ คิลานสามฺเ. คิล หาสกฺขเย, ยุ, พฺยาธิโรโคสฺชาโต ยสฺส พฺยาธิโต. อต สาตจฺจคมเน, อธิกรเณ, กตฺตริ วา อุโร, อาตุโร, ทีฆาทิ. อามยาวี, วิกโต, อปฏุ, อพฺภมิโต, อพฺภานฺโตปฺยตฺร.
อุมฺมาโท วาตาทิปโกโป โรควิเสโส, ตพฺพติ อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ วาตาทิโทเสหิ มทยตีติ อุมฺมาโท, โณ. ขุชฺชาทโย อุมฺมตฺตนฺตา วาจฺจลิงฺเค ยุตฺตตาย วาจฺจลิงฺคิกา, ยถา – ขุชฺโช ปุริโส, ขุชฺชา อิตฺถี, ขุชฺชํ นปุํสกํ. อุมฺมตฺโต ปุริโส, อุมฺมตฺตา อิตฺถี, อุมฺมตฺตํ นปุํสกํ.
๓๒๓. นวกํ โรคมตฺเต. ตกิ กิจฺฉชีวเน, ภูวาทิ, อา ภุโส ตงฺกตีติ อาตงฺโก, อ. อม โรเค, โย, มย คติมฺหิ วา, อถ วา อม โรเค, จุราทิ, อามยติ รุชฺชตีติ อามโย, อ, การิตโลปาภาโว. วิธ วิชฺฌเน, วิชฺฌตีติ พฺยาธิ, อิ, อการวณฺณาคโม, พาธ วิพาธายํ วา, ตทา ยาคโม, วิวิธา วา อาธโย มโนปีฬา ยสฺมึส ¶ พฺยาธิ, ‘‘ปุเม อาธิ มานสี พฺยถา’’ติ [อมร ๘.๒๘] หิ อมรโกเส วุตฺตํ. โรเคคโท, กุเวรายุเธ คทา, คโท ภาถริกณฺหสฺส, ‘‘อามเย จายุเธ คทา’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. รุช โรเค, กตฺตริ โณ, รุชา อิตฺถี. คิลานสฺส ภาโว เคลฺํ. กล คติสงฺขฺยาเนสุ, น กลติ เยน ตํ อกลํ, ตเมว อกลฺลํ, โล. พาธ วิพาธายํ, ภูวาทิ, อ. อุปตาโปปฺยตฺร.
ทฺวยํ ขยโรเค, รสาทิสตฺตธาตุโย โสสยตีติ โสโส, สุส โสสเน, ทิวาทิ, โณ. ขิ ขเย, ขยตีติ, อ. ยกฺขา, ราชยกฺขาปฺยตฺร. ยกฺข ปูชายํ, จุราทิ.
๓๒๔. ทฺวยํ นาสโรเค. อปิหิตา นาสา อเนนาติ ปีนาโส, ปีนโสปิ. อุปสคฺคโต นาสาย พหุพฺพีหิมฺหิ นสาเทสํ กุพฺพนฺติ [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙], อปิสฺสาการโลโป วณฺณนาโส, รสฺสสฺส ทีฆตา. ‘‘โสโส ยกฺขา ราชยกฺขา, ปตีสฺสาโย ตุ ปีนโส, อาปีนโส ปติสฺสาโย’’ติ รภโส. ปติสฺสโยปฺยตฺร. เวชฺชคนฺเถ อิเมสํ ปีนสปติสฺสายานํ เภโท อภิหิโต –
อานหฺยเต ยสฺส วิสุสฺสเต จ,
กิลิทฺยเต ธูปติ เจว นาสา;
น ายเต คนฺธรเส จ ชนฺตุ,
ทุฏฺํ วิชฺา ตมปีนเสนาติ.
อานทฺธา ¶ ปิหิตา นาสา,
ตนุสาวปฺปเสกินี;
คลตาโลฏฺโสโส จ,
นิตฺโตโท สงฺขกทฺวเย;
ภเว สโร ปฆาโต จ,
ปติสฺสาโยติ ลกฺขิโตติ.
อิห ตฺวเภเทโนตฺตํ. ปติปุพฺโพ สิธาตุ รุชตฺยตฺโถ. นาสิกาย ชาโต โรโค นาสิกาโรโค.
ฆาเน ปวตฺโต อสฺสโว สิงฺฆานิกา นาม, สิงฺฆ อาฆาเน, ภูวาทิ, สิงฺฆตีติ สิงฺฆานํ, ยุ, ตตฺถ ชาตา สิงฺฆานิกา. อา ปุนปฺปุนํ สวติ สนฺทตีติ อสฺสโว, สู อภิสเว. ทฺวยํ วณมตฺเต. อร คมเน, อุ, อรุ, นปุํสเกเยว. วณ คตฺตวิจุณฺณเน, จุราทิ, อ, วโณ, อนิตฺถี. ทฺวยํ โผเฏ. ผุฏ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, โผโฏ, โณ. ปีฬ วิพาธายํ, จุราทิ, ณฺวุ, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, ปีฬโก, ปีฬกา, ปีฬกํ, ตีสฺวปิ, ตถา โผโฏ.
๓๒๕. ทฺวยํ ปกฺกวณาทีสุ สฺชาตทุคฺคนฺธวิเสเส. ปุพฺพ ปูรเณ, ภูวาทิ, อ. ปูย วิสรเณ, ทุคฺคนฺเธ จ, ภูวาทิ.
ทฺวยํ โลหิตนิสฺสรณโรเค. รตฺตสฺส โลหิตสฺส สณฺานมติกฺกมิตฺวา สรณํ คมนํ รตฺตาติสาโร. ปกฺขนฺทติ นิสฺสรตีติ ปกฺขนฺทิกา. กมุ ปทวิกฺเขเป. ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติติ. ‘‘ปกฺกมาทีหินฺโต เจ’’ติ เอตฺถ จกาเรน ติสฺสนฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป จ, สกตฺเถ โก. ทฺวิตฺเต. ยทาทินา ปรกการสฺส โข, ปกฺขนฺทิกา.
ทฺวยํ ¶ อปมาเร. สรณํ สาโร, อปคโต สาโร เยน อปมาโร, สสฺส โม. อิตรตฺร มการาคโม. ทฺวยํ ปาทเภเท. ปาทสฺส โผโฏ เภทนํ ทรณํ ปาทโผโฏ, ผุฏ เภเท. วิรูโป ปาโท เอตาย เหตุภูตายาติ วิปาทิกา. สมาสนฺเต โก, ปุพฺพาการสฺสิตฺตํ, วิทารียมานตฺตา วิปชฺชมาโน ปาโท อสฺสนฺติ วา วิปาทิกา.
๓๒๖. ทฺวยํ วุฑฺฒิปฺปตฺตณฺฑโกสโรเค. วุฑฺฒิปฺปตฺโต โรโค วุฑฺฒิโรโค. วาตปูริตํ อณฺฑํ โกโส วาตณฺฑํ. ทฺวยํ ถูลปาทโรเค. ฆนาภาวโต สิถิลํ ปทํ สีปทํ, วณฺณนาโส, ทีฆาทิ. ภาโร ปาโท ยสฺส, ตสฺส ภาโว ภารปาทตา.
ปฺจกํ กณฺฑุยํ. กณฺฑ เภทเน, อุ, ทีเฆ กณฺฑู, วธูสทฺโทว. ติมฺหิ กณฺฑูติ, อสฺสู, จุราทิตฺตา ยมฺหิ กณฺฑูยา, ยโลปาภาโว. ขชฺช เถยฺยกรณพฺยถเนสุ, ภูวาทิ, อุ. ยุมฺหิ กณฺฑูวนํ, อสฺสู. อุวาเทโส, ทีโฆ จ.
๓๒๗. ติกํ กจฺฉุยํ. ยา ‘‘ขสุโรโค’’ติ วุจฺจติ. ปาตฺยตฺตานนฺติ ปามํ, มน, ปามาปฺยตฺถิ, ปุลฺลิงฺโค, ราชาทิ, วิเสเสน ตจฺฉติ กาสนฺติ วิตจฺฉิกา, ตจฺฉ ตนุกรเณ, ณฺวุ ¶ , ‘‘วิวจฺฉิกา’’ [วิจฺจจฺจิกา (อมร ๑๖.๕๓)] ติปิ ปาโ. วจฺฉ ปริภาสนตชฺชเนสุ, ภูวาทิ. กจ พนฺธเน, อุ, จสฺส ฉตฺตํ, ทฺวิตฺตาทิ. ติลกาฬกนฺตํ ทฺวยํ ทฺวยํ สมตฺถํ. ตตฺร ทฺวยํ โสเถ. สุ คติวุฑฺฒีสุ, ภูวาทิ, โถ. ถุปจฺจเย สยถุ, อุสฺสตฺตํ, ยาคโม จ. โสโผปฺยตฺร. โสกํ ผายติ พหุลํ กโรตีติ โสโผ, ผาย วุฑฺฒิยํ, ผายสฺส โผ, เนรุตฺโต.
ทฺวยํ อริสโรเค. อมงฺคลตาย ทุ นินฺทิตํ นามมสฺส ทุนฺนามํ, สกตฺเถ, กุจฺฉายํ วา โก, ทีฆโกสิกายํ ทุนฺนามา, อิตฺถี. อริ วิย สสติ หึ สตีติ อริสํ, สส หึสายํ, กฺวิ, อร คมเน วา, อิโส. ทฺวยํ วมนโรเค. ฉทฺท วมเน, จุราทิ, ณฺวุ. วมุ อุคฺคิรเณ, ถุ. วมิธุปฺยตฺร. ฉทฺทิกา, วมิ อิตฺถิยํ, วมถุ ปุเม.
๓๒๘-๓๒๙. ทฺวยํ ปริตาเป. ทุ ปริตาเป, ตนาทิ, ถุ. ปริตปนํ สนฺตาปนํ ปริตาโป. ทฺวยํ ติลกาฬเก. ติลสณฺานํ วิย ชายตีติ ติลโก. ติลํ วิย กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ ติลกาฬโก.
มหาวิเรโก ‘‘วิสูจิกา’’ตฺยุจฺจเต. นิสฺเสสโต สุจติ คจฺฉตีติ สูจิกา. สุจิ, สุจ คติยํ, ภูวาทิ. สุจ โสเจยฺเย ¶ วา, นิสฺเสสโต โสเจตีติ วิสูจิกา, วิเสเสน สูจิ วิย วิชฺฌตีติ วา วิสูจิกา. พหุโมสรณตฺตา มหนฺโต วิเรโก มหาวิเรโก, ริจ วิโยชนสมฺปุจฺฉเนสุ, โณ.
ภคนฺทลาทโย สตฺต อามยนฺตรา โรคเภทา ภวนฺติ. ตตฺร คุทสมีปโช วณวิเสโส ภคนฺทลา, อิตฺถี. ภคํ โยนิ, ตํ ทารยตีติ รูฬฺหีโต อปจฺจยนฺโต นิปาติโต. ทร วิทารเณ, ภูวาทิ, ลตฺเต ภคนฺทลา. ภคนฺทโรปฺยตฺร. เมโห มุตฺตเมโห, โส จ พหุมุตฺตตาย มธุเมโห, รตฺตเมโห, สุกฺกเมโหตฺยเนกวิโธ. มิห เสจเน, ภูวาทิ, มิหติ มุตฺตนฺติ เมโห, โณ. ชร โรเค. ภูวาทิ, ชรตีติ, อ. ชโร ปสิทฺโธ. กาส สทฺทกุจฺฉายํ, ทิตฺติยฺจ, ภูวาทิ, กาสตีติ กาโส, โณ, กุจฺฉิตํ อสตีติ วา กาโส, กุอาปุพฺโพ. สส ปาณเน, สสนํ สาโส, ภุสํ สสนเมตสฺสตฺถีติ วา สาโส, กุฏ เฉทเน, โ, กุฏฺํ. สามฺเน ตโจวิกาเร. สุกฺเก ตุ สิตฺตํ. สูล รุชายํ, ภูวาทิ, สูลํ. วิทฺทธิ, อสฺมรี, มุตฺตกิจฺฉาทโยปฺยเนกา โรคเภทา.
ปชฺชทฺธํ เวชฺเช. อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโช, ‘‘ณ ราคา ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จา’’ติ โณ, วิท าเณ วา, วินฺทตีติ เวชฺโช, ณฺโย, ทฺยสฺส โช. ภิสชฺชติ จิกิจฺฉตีติ ภิสกฺโก, อ, ชสฺส โก. โรคํ หรติ สีเลนาติ โรคหารี, ณี. หรสทฺโทยํ เกวโลปิ อานยนาปนยเนสุ วตฺตติ ‘‘มโนหโร, ทุกฺขหโร’’อิจฺจาทีสุ, อิธ อปนยเน. กิต โรคาปนยเน, ภูวาทิ. ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, ฉปจฺจโย, ณฺวุ, ทฺวิตฺตาทิ. อคทกโรปฺยตฺร, อคทํ อโรคํ ปาณีนํ กโรตีติ อคทกโร, กมฺมาทิมฺหิ โณ.
๓๓๐. ทฺวยํ ¶ สลฺลนีหรเณ เวชฺเช. กาเย ปวิฏฺสราทิสลฺลสฺส นีหรโณ เวชฺโช สลฺลเวชฺโช. ยถาวุตฺตํ สลฺลํ นีหรณวเสน กนฺตติ ฉินฺทตีติ สลฺลกตฺโต, กติ เฉทเน, โต. ทฺวยํ ปฏิกาเร. ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ภาเว อ. ปติปุพฺโพ กโรติ ติกิจฺฉายํ, กรโต ริริยา.
จตุกฺกํ โอสเธ. ภิสชานมิทํ เภสชฺชํ, ณฺย. น วิชฺชเต คโท ยสฺมินฺติ อคโท. ภิสชานมิทํ เภสชํ, โณ. อุส ทาเห. โรคโมสาเปตีติ โอสธํ, โธ, อถ วา โอสธี นาม อสํโยคทพฺพํ, เตหิ สํโยชิตํ โอสธํ. ชายุปฺยตฺร. ชิ ชเย, ณุ.
๓๓๑. ติกํ อาโรคฺเย. อนตฺถการกตฺตา กุจฺฉิตากาเรน สรีเร เสนฺตีติ กุสา, โรคา, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. อามยสฺสาภาโว อนามยํ, อพฺยยีภาโว. อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ. กุสลานามยาโรคฺยนฺติ สมาหารทฺวนฺโท. ทฺวยํ อนามยชเน. กล คติสงฺขฺยาเนสุ. กลติ ยถาสุขํ สพฺพิริยาปเถสูติ กลฺโล, โล. ‘‘กาลํ ขมตีติ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺโย’’ติ องฺคุตฺตรนิกายฏีกายํ. นตฺถิ อามโย ยสฺมึ นิรามโย. วุตฺโตปฺยตฺร. วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ ปสตฺถา อสฺสตฺถีติ วุตฺโต. โรคโต นิคฺคตชเน ปน อุลฺลาโฆ, ลาฆ สามตฺถิเย, อุสทฺโทยํ โรควิมุตฺยตฺโถ. นราทิตฺตา, นรปฺปธานตฺตา จ นรวคฺโค.
นรวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา
๓๓๒. สนฺตติปริยนฺตํ วํเส. กุล สนฺตานพนฺธูสุ, ภูวาทิ, โณ, กุลํ, วน สมฺภตฺติยํ, โส. สํตนุ วิตฺถาเร, โณ. อภิมุขํ ชเนตีติ อภิชโน, โณ. โค วุจฺจติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ, เต ตายตีติ โคตฺตํ. โคตฺรมฺปิ. ควํ สทฺทํ ตายตีติ วา โคตฺตํ, ตา ปาลเน. อนุปุพฺโพ อิ คติยํ, กรเณ อ. ตโนติสฺมาติ, สนฺตติ, นโลโป, อิตฺถิยํ.
สนฺตติ ปนฺติวิตฺถาร-โคตฺเตสุ กวิภี มตา;
ปรมฺปรา ภเว จาปิ, ปุตฺตกฺาสุ สนฺตติ.
ขตฺติยาทโย ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทา จตฺตาโร วณฺณา กุลานิ ภวนฺติ, เอเต หิ อฺมฺมสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต เปตพฺพโต วณฺณาติ วุจฺจนฺเต. วณฺณ ปเน.
๓๓๓-๓๓๔. ฉกฺกํ ¶ กุลีเน. กุลสฺสาปจฺจํ กุลิโน, อิโน อปจฺเจ. โสภโน ชโน สชฺชโน. สปรตฺถํ สาเธตีติ สาธุ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, อุ. สภายํ สาธุ สภฺโย. สาธฺวตฺเถ โย. อย คติยํ. อยิตพฺโพ อุปคนฺตพฺโพติ อยฺโย, กมฺมนิ โย. มหากุลสฺสาปจฺจํ มหากุโล, โณ.
ภูภุชนฺตํ ราชสามฺเ. อติเตชวนฺตตาย วิเสเสน ราชเต ทิพฺพเตติ ราชา, ราช ทิตฺติยํ. ภุยา ภูมิยา ปติ ภูปติ, ภุํ ปาเลตีติ วา ภูปติ, ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺโส. ปถวิยา อิสฺสโร ปตฺถิโว, โณ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตฺจ. ชคตึ ภูมึ ปาเลตีติ ชคติปาโล, กมฺมนิ โณ. ทิสานํ ปติ ทิสมฺปติ, ทิสา, ทิสฏฺเ วา ปาเลตีติ ทิสมฺปติ, รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ. ภุํ ภูมึ ภฺุชตีติ ภูภุโช, ภุช ปาลนชฺโฌหรเณสุ, อิธ ปาลเน, รุธาทิ. มหิขิโตปฺยตฺร. ขิ นิวาสคตีสุ, มหึ อขิ คตวา มหีขิโต.
๓๓๕. ปชฺชทฺธํ มุทฺธาภิสิตฺเต ชาติขตฺติเย, ‘‘ราชชจฺเจ จ ขตฺติเย’’ติ วจนโต. รฺโ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ราชฺโ, ฺโ ¶ อปจฺเจ. ‘‘ขตฺติโย ตุ วิรา ขตฺตํ, ราชฺทฺวิชลิงฺคโน’’ติ รภส, รตนโกเสสุ ปริยายา. ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺติโย, อปจฺเจ อิยปจฺจโย ทิสฺสเต, เขตฺตานํ อธิปติภูตตฺตา วา ขตฺติโยติอาทิกปฺปิกราชา วุจฺจติ, ตปฺปภวตฺตา ปน มุทฺธาภิสิตฺเตสฺวปิ ตํสมฺา, เอสฺสตฺตํ. ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺตํ, โณ. รชฺชาโรปนสมเย ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺโขทเกน คงฺคานีเตน มุทฺธนิ ขตฺติยกฺาทีหิ อภิสิตฺตตฺตา มุทฺธาภิสิตฺโต, ปมขตฺติโย. ตปฺปภวตาย ปน อนภิสิตฺตา จ มุทฺธาภิสิตฺตาขฺยา, ยถา – พฺรหฺมพาหุชสฺส วํเส ชาตสฺสาปิ พฺรหฺมพาหุโช. พฺรหฺมพาหุโต ชาตตฺตา พาหุโชติ หิ นิกายนฺตริกานํ ลทฺธิ. ยสฺมึ ปน ราชินิ อเสสา สามนฺตา ปณมนฺติ, โส อธิสฺสราขฺโย [อมร ๑๘.๒]. สํ สตฺโต ลคฺโค อนฺโต ยสฺสา สา สมนฺตา, สวิสยานนฺตรา ภูมิ, สมนฺตาย อิเม สามนฺตา, อนนฺตรราชาโน.
ทฺวยํ จกฺกวตฺตินิ. สพฺพภูมิยา อิสฺสโร สพฺพภุมฺโม, ณฺโย. ปฺุโปนีเตน จกฺกรตเนน วตฺตเต อสาธุทมนิกาทิราชวตฺตํ อนุติฏฺตีติ จกฺกวตฺตี, ณี, จกฺกรตนํ วตฺเตติ อากาเส อตฺตโน ปุรโต คมยตีติ วา จกฺกวตฺตี, ปฺุจกฺกํ, จตุจกฺกํ วา สตฺเตสุ วตฺเตติ, เต วา อสฺมึ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, จกฺกรตนุปฺปาทนตฺถํ ทฺวาทสวสฺสจริตํ ทสราชธมฺมํ วตฺตเมตสฺสตฺถีติ วา จกฺกวตฺตี. ตตฺถ อนฺโตชนสฺมึ พลกาเย ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยุตฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมการปฏิกฺเขโป, อธนานํ ธนุปฺปาทนํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ, อิทเมว จ คหปติเก, ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธมฺปิ ทีเปสุ. จตูสฺวปิ ทีเปสุ อาณาธมฺมจกฺกานิ สตฺเตสุ ¶ ปวตฺเตตีติ วา จกฺกวตฺตี. อฺโ อสพฺพภุมฺโม อนวกาโส สามนฺโต ภูโป มณฺฑลิสฺสโร นาม. สยมาณาปวตฺติฏฺานวเสน ปริจฺฉินฺนสฺเสว มณฺฑลสฺส อิสฺสโร, น สพฺพมณฺฑลสฺสาติ มณฺฑลิสฺสโรติปิ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพภุมฺโม, จกฺกวตฺตี’’ติ ทฺวีหิ นาเมหิ จตุทีปิสฺสโร ราชา ทีปิโต, อิธานาคเตปิ สงฺคเหตฺวา กถิเตน อธิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, มณฺฑลิสฺสรปเทน ปเทสิสฺสโร ราชา ทีปิโต. อถ วา มณฺฑลิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, เสเสหิ ราชราชฺาทีหิ พาหุชปริยนฺเตหิ ปเทสิสฺสโร ทีปิโต.
๓๓๖. ทฺวยํ ราชเภเท. สุขุมตาย ลีนา อปากฏา ฉวิโย เยสํ เต ลิจฺฉวิโน. ลิจฺฉวี จ วชฺชี จาติ ทฺวนฺโท. ทฺวยํ สมฺมาสมฺพุทฺธกุเล ราชินิ. ปุริมตรสมฺภูเต สกฺยกุเล สฺชาตตฺตา สกฺโย, โณ. สกฺโกปิ. สกฺเย ภโว สากิโย, อิโย, ยโลโป, ทีโฆ จ.
ปฺจกํ พุทฺธปุตฺตสฺสายสฺมโต ราหุลสฺส มาตริ. ภทฺท กลฺยาเณ, โสขฺเย จ. กุลาจารรูปาทิวเสน กลฺยาณตฺตา ภทฺทา. กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจานา, อปจฺจสทฺโทยํ นิจฺจํ นปุํสเก ปุตฺเต, ปุตฺติยฺจ ภวตีติ. ‘‘ราหุ วิย จนฺทํ มม นิกฺขมนํ ลาตุกาโม จายํ เม ปุตฺโตติ ราหุโลติ นาเมน ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปิตรา วุตฺโต สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุโลเยเวตฺถ ราหุโล, ตสฺส มาตา ราหุลมาตา, พิมฺพํ วุจฺจติ สรีรํ, อติสยวณฺณสรีรยุตฺตตาย พิมฺพา, วมิธาตุมฺหา วา ¶ โพ, วสฺส พตฺตํ. ยโส วุจฺจติ ปริวาโร, กิตฺติ จ, เต ธาเรตีติ ยโสธรา, มนาทิตฺตา อสฺโส.
๓๓๗-๓๓๙. เยสํ ขตฺติยานํ ธนํ สตํ โหติ, กีทิสํ ตํ ธนํ? นิธานคํ ปถวาทีสุ นิธานวเสน คตํ ปวตฺตํ, เตสํ ธนานํ สตํ กหาปณานํ, กิตฺตกปฺปมาณานํ? โกฏีนํ สตํ. เกน ปริจฺเฉเทน? เหฏฺิมนฺเตน เหฏฺิมโกฏฺาเสน, เหฏฺิมปริจฺเฉเทน วา โกฏีนํ สตํ โหติ. ทิวสวฬฺโช ทิวเส ทิวเส วฬฺชิตพฺโพ ปน กหาปโณ วีสตมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ขตฺติยา ‘‘ขตฺติยมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเต. มหนฺโต ธนสาโร เยสนฺเต มหาสาลา, ลตฺตํ, อมฺพณมตฺร เอกาทสโทณมตฺตํ.
เยสํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ นิธานคานิ นิธานวเสน ปวตฺตานิ อสีติโกฏิธนานิ โหนฺติ, ทิวสวฬฺโช ปน กหาปโณ ทสมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ทฺวิชา ‘‘ทฺวิชมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเต.
นิธานเค, วฬฺเช จ ธเน ตทุปฑฺเฒ เตสํ ทฺวิชมหาสาลานํ ธนสฺส อุปฑฺฒภาเค สติ คหปติมหาสาลา นาม สิยุํ, อุภยตฺราปิ เหฏฺิมนฺเตเนว ธนปริจฺเฉโท.
๓๔๐. โย ¶ น หีโน, น จุกฺกฏฺโ, มชฺฌิมาธิการพฺยวฏฺิโต ราชปุตฺตเสนาปติมหากณิตฺถราทิ, โส มหามตฺโต. มหตี มตฺตา ปริจฺเฉโท ยสฺส มหามตฺโต, รูปเภเทน ปฏฺานํ กฺลีวํ.
‘‘ปกติยํ มหามตฺเต, ปฺายํ ปรมตฺตนิ;
นปุํสกํ ปธานํ ตํ, เอกตฺเต ตุ’ตฺตเม สทา’’ติ.
รภโส จ. ‘‘มหามตฺโต, ปฏฺาโน จา’’ติ ตุ ปุํสกณฺเฑ โวปาลิโต. ปกฏฺเ ติฏฺตีติ ปฏฺานํ, ยุ [อภิธานปฺปทีปิกา ฏีกา ๙๘๓, ๑๑๒๓ คาถาสุปิ ปสฺสิตพฺพํ].
ปฺจกํ มนฺตินิมฺหิ. มติปฺปธาโน สจิโว สหาโย. อิติกตฺตพฺพตาวธารณํ มนฺโต, ตํโยคา มนฺตินี. อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินี, อถ วา มนฺเตน นยตีติ มนฺตินี, อถ วา มนฺตโยคา มนฺติ, เนตีติ นี, มนฺติ จ นี จาติ มนฺตินี. ‘‘มติสจิวมนฺตินี’’ติปิ ปาโ, ตทา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ทฺวนฺโท. รฺา สห ชีวตีติ สชีโว. สจเต สมเวโต ภวตีติ สจิโว. สจ สมวาเย, โว, อิการาคโม จ. สพฺพกิจฺเจสุ รฺา มนฺเตน อมา สห ภวตีติ อมจฺโจ, อมาสทฺโทยํ นิปาโต สหตฺเถ จฺจปจฺจโย. สชีวมตฺเต จามจฺจสทฺโท วตฺตติ. ทฺวยํ เสนาปติมฺหิ. เสนํ นยตีติ เสนานี. จมูนํ เสนานํ ปติ จมูปติ.
๓๔๑. นฺยาสาทีนํ ¶ อิณาทานทายวิภาคาทีนํ วิวาทานํ โวหารานํ อุปทฏฺริ อุปทสฺสิเต อกฺขทสฺโส, อกฺเข โวหาเร ปสฺสตีติ อกฺขทสฺโส, โณ, ธมฺมาธิกรณิโย. ปุจฺฉาวิวาโก, ปฺหวิวาโกปฺยตฺร.
ปชฺชฑฺฒํ ปฏิหาเร. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ณิโก, โอการาคโม. ปฏิหรติ วิฺายติ เตนาติ ปฏิหาโร, โณ. ทฺวาเร ติฏฺตีติ ทฺวารฏฺโ, สกตฺเถ โก. ทฺวารปาลโก. ทฺวารฏฺิโต, ทสฺสโกปฺยตฺร.
๓๔๒. ราชูนํ องฺครกฺขคโณ อนีกฏฺโติ มโต. ‘‘รกฺขิวคฺโค ตุ โย รฺํ, โส’นีกฏฺโ’ภิธียเต’’ติ อมรมาลายฺจ, อนีเกน สมูเหน ติฏฺตีติ อนีกฏฺโ, โณ.
ทฺวยํ มหลฺลเก. กฺจุกํ โจฬํ, ตํโยคา กฺจุกี. โสกํ วินฺทตีติ โสวิทลฺโล. วิท โลเภ, โล, กโลโป. ถาปติ, โสวิโทปฺยตฺร. ทฺวยํ เสวเก. ปภุโน ปจฺฉา ชีวตีติ อนุชีวี, ณี. เสว เสวเน, ภู, ณฺวุ. อตฺถีปฺยตฺร. อตฺถ ยาจนายํ. อตฺถนมตฺโถ, อาสีโส, ตํโยคา อตฺถี.
๓๔๓. ทฺวยํ ¶ อธิกมตฺเต. คาเมสุ อธิกตฺตา อธิกา อิกฺขา อนุภวนเมตสฺส อชฺฌกฺโข, อิสฺสตฺตํ. อธิกํ กโรตีติ อธิกโต. อิทํ ทฺวยํ ถายุกโคปานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํ. ตตฺร เอกคาเม อธิกโต ถายุโก, พหูสุ คาเมสฺวธิกโต โคโป. วุตฺตฺจามรโกเส ‘‘ถายุโกธิกโต คาเม, โคโป คาเมสุ ภูริสู’’ติ. [อมร ๑๘.๗] รุทฺเทนาปิ วุตฺตํ ‘‘คาเมสฺวธิกเต โคโป, โคฏฺชฺฌกฺเขปิ วลฺลโภ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๗].
ทฺวยํ สุวณฺณรชตชฺฌกฺขานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํ. หิรฺํ วุจฺจติ อกตสุวณฺณาทิ, ตตฺร นิยุตฺโต เหรฺิโก. กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, โข, นิกฺโข, สุวณฺณาทิวิกาโร, ตตฺร นิโยโค นิกฺขิโก. วิเสสโต ปน สุวณฺณชฺฌกฺเข โภริโก. ภูริสทฺโท สุวณฺเณ, ตํโยคา โภริโก. รูปฺยาชฺฌกฺเขนิกฺขิโก, ตสฺมา’ย’มุภยตฺราปิ เหรฺิโกติ สามฺสฺมึเยว. วุตฺตฺจ –
‘‘โภริโก กนกาชฺฌกฺโข,
รูปฺยา’ชฺฌกฺโข ตุ นิกฺขิโก’’ติ [อมร ๑๘.๗].
สสฺส อตฺตโน วิชิคีสภูตสฺส เทสานนฺตโร สมนฺตโต มณฺฑลีภูโต ราชา สตฺตุรุจฺจเต เอกตฺถาภินิเวสิตตฺตา. ตโต ปรํ วิชิคีสภูมฺเยกนฺตริโก มิตฺโต เอกตฺถการิตฺตโนปการตฺตา. อริวิชิคีสมิตฺตานํ ปน มณฺฑลานํ พหิภูโต ทูรมณฺฑลฏฺโ วิชิคีสภูมิยา อจฺจนฺตพฺยวหิโต พลาธิโกปิ โย นาปกโรตฺยุปกาโรติ วา, ส อุทาสีโน ทูรมณฺฑลตฺเตโนปการตฺตา. ทูรมณฺฑเล ¶ อาสตีติ อุทาสีโน, อุปุพฺโพ อาส อุปเสวเน, ยุ, อสฺสิ, ทาคโม จ. สตฺตุมภิยฺุชมานสฺส วิชิคีสสฺส สตฺตุหิตาย โย ปณฺหึ คณฺหติ ปิฏฺิโต วตฺตติ, โส ปณฺหิคฺคาโห. ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉา ปทํ วิชิคีสสฺสา’’ติ รตนโกเส. ‘‘ปณฺหิปาเท พฺยูหปิฏฺเ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๓๔] ติกณฺฑเสโส. ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉิมภาเค จ, ปาทมูโลมทิฏฺิสุ. เสนาปิฏฺเ กุมฺภิยฺเจ’’ติ ตุ นานตฺถสงฺคเห.
๓๔๔-๓๔๕. ทิฏฺนฺตํ ริปุมฺหิ. มิตฺตปฏิปกฺขตฺตา อมิตฺโต, รปตฺยวณฺณํ รชเตติ ริปุ, อุ, อิตฺตํ, รป, ลป, ชป, ชปฺป วจเน วา. เวรํ วิโรโธ ยสฺสตฺถีติ เวรี, อี, ทุกฺขเหตุตฺตา สปตฺติ อิว สปตฺโต, อิวตฺเถ อการปจฺจโย. อร คมเน,ติ, ภูวาทิตฺตา อาคโม. สท สาทเน, ตุ, ภูวาทิ, สตฺตุ, ยวาทิจุณฺเณปิ. อร คมเน, เวรมรตีติ อริ, รสฺสนฺโต อิ. สปตฺตาทีนํ จตุนฺนํ ทฺวนฺโท, ‘‘พฺยฺชโน จ วิสํโยโค’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน เอกตการสฺส โลโป จ. ปติยมตฺถนํ ปจฺจตฺโถ, ตํโยคา ปจฺจตฺถิโก, ปติยํ วิปรีตคมนํ. ปนฺถ คติยํ, จุราทิ. ปริปนฺโถ ปริสฺสวฏฺานํ, ตํโยคา ปริปนฺถี. ปฏิวิรุทฺโธ ปกฺโข สหาโย ปฏิปกฺโข, ตถา วิปกฺโข. น หิโต อหิโต. หึสายํ รมตีติ [ปรตีติ (?)] ปโร, กฺวิ. ปฏิปกฺขภาเวน อมติ คจฺฉตีติ ปจฺจามิตฺโต, อม คมเน, โต, ทฺวิตฺตํ. นตฺถิ เอตสฺมา อีติ อุปทฺทโวติ อนีโต ¶ , มิตฺโต, ตปฺปฏิปกฺโข ปจฺจนีโต, โส เอว ปจฺจนีโก, ตสฺส โก, ยถา นิยโก. วิโรโธสฺสตฺถีติ วิโรธี, อี. ทิส, ทุส อปฺปีติยํ, ทิวาทิ. วิทุสฺสนสีลตาย วิทฺเทสี, ทฺวิตฺตํ, อิสฺเสตฺตํ. ทุสฺสตีติ ทิโส, อ. ตปจฺจเย ทิฏฺโ, ธาตฺวนฺเตน สห ฏฺาเทโส. ทฺเวสโณ, ทุหทโย, ทสฺสุ, สาตฺตโว, อภิฆาตีปฺยตฺร.
ทฺวยํ อนุกูลเน. อนุโรธนํ อนุโรโธ, โณ. รุธ อาวรเณ. อนุรูปํ ปวตฺตนํ อนุวตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภู, ยุ.
๓๔๖. ปฺจกํ มิตฺตสามฺเ. มิท สฺเนเห, ภูวาทิ, โต, วยสา ตุลฺโย วยโส, มูลวโยสทฺเทหิ สฺายํ สปจฺจโย [ยปจฺจโย (?) ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ], สพฺพการิเยสุ สห วยตีติ วา วยโส, วย คมเน, สหสฺส โส วณฺณวิปริยโย. สห อยติ กิจฺเจสูติ สหาโย, อย คมเน, สหสฺส สาภาโว, ยถา สหธมฺมิโก. สห วา หานิ, อโย วา วุฑฺฒิ ยสฺส สหาโย, ติปทพหุพฺพีหิ, ยถา ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา. อถ วา หานิ จ อาโย จ หายา, นิโลโป, เต ยสฺส อตฺถิ, โส สหาโย, ‘‘สปกฺขโก, สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตา. สุนฺทรํ หทยเมตสฺสาติ สุหทโย, อโลโป, ทฺยสฺส โช, โสว สุหชฺโช. สห ปริสหเน. ปริสหนํ อทุสฺสนํ, โข, หโลโป, สขา, ราชาทิ, สมาโน ขฺยาโต ปตีโต วา สขา, ยโลโป, สมานสฺส ¶ จ สภาโว. สินิทฺโธ, สฺนิทฺโธ, สวโยปฺยตฺร. สขฺยสตฺตปทินา ปน เมตฺติยํ วตฺตนฺติ. สขิมฺหิ ภวํ สขฺยํ. สตฺตหิ ปเทหิ อวคมฺยเตติ สตฺตปทินํ [สตฺตปทีน (อมร ๑๘.๑๒)], อิโน.
ทฺวยํ อเภชฺชมิตฺเต. สพฺพกาลํ ภชตีติ สมฺภตฺโต, ภช เสวายํ, ภูวาทิ. ทฬฺโห ถิโร มิตฺโต ทฬฺหมิตฺโต. ทฺวยํ ทิฏฺมตฺตมิตฺเต. กิฺจิ กาลํ ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺโ. สํสทฺโทยมปฺปตฺโถ. ทิส เปกฺขเน, ทสฺสนํ ทิฏฺํ, ตํ มตฺตา ปมาณเมตสฺส ทิฏฺมตฺตโก, สกตฺเถ โก.
๓๔๗. ทฺวยํ จรปุริเส ตาปสาทิรูเปน จรมตฺเต. จรติ ชานาติ ปรจกฺกนฺติ จโร, อ, จาโรปิ, โณ. คุฬฺหปุริโส คุตฺตปุริโส. ยถารหวณฺโณ, ปณิธิ, อปฺปสโป, ผสฺโสปฺยตฺร. ตตฺราทิทฺวยํ วาณิชกสิพลลิงฺคภิกฺขุกจฺจายนาทิเลเสน ถายินิจเร. อิตเร อิธาคตสทิสตฺเถ. วณฺโณ ปกาโร, ยถารหวณฺโณ ยถารหปฺปกาโร. เยน ปรจกฺกํ สกฺกา าตุํ ตปฺปการวา อิจฺจตฺโถ. ปณิธิยฺยเต เยฺยมสฺมึ ปณิธิ, อิ. อปกฏฺํ สปฺปติ จรตีติ อปสปฺโป, อ. ผุส พาธนผุสเนสุ, อ, ผสฺโส.
ติกํ ปถิเก. ปเถ คจฺฉตีติ ปถาวี, วี, ทีโฆ. อิโก, ปถิโก. อทฺธนิ มคฺเค คจฺฉติ สีเลนาติ อทฺธคู. อทฺธโคปฺยตฺร.
ทฺวยํ ทูเต. ทุ ปริตาเป, โต. สนฺเทสํ วาจิกํ หรตฺยเนเนติ [หรตีติ (?)].
ทฺวยํ ¶ โชติสิเก. คณยตีติ คณโก, ณฺวุ. มุหุตฺตํ กาลวิเสสํ ชานาตีติ มุหุตฺติโก, วาคฺคหเณน น วุทฺธิ. สํวจฺฉโร, โชติสิโก, เทวฺู, โมหุตฺโต, าณิโก, กาตนฺติโกปฺยตฺร. กตนฺโต เทวมตฺตํ, ตํ ชานาตีติ กาตนฺติโก.
๓๔๘. ทฺวยํ เลขเก. ลิข เลขเน, ภู, ณฺวุ. ลิเปน มสฺโยปเทเสน ภวตีติ ลิปิ, อิ, วณฺณสณฺาโน, ตํ กโรตีติ ลิปิกาโร. อกฺขรจโณ, อกฺขรจฺุจุปฺยตฺร. จน ทาเน, ภู. จฺจุ คติยํ.
เมลานนฺทา มสิมณิ, เมลนฺธุ วณฺณกูปิกา;
มสิชลนฺตุ เมลา จ, ปตฺตฺชนํ มสิ ทฺวิสุ.
เลขนี วณฺณตูลี จ, วณฺณกกฺขรตูลิกา;
วณฺณทูโต โสตฺถิมุโข, เลโข วาจิกหารโก.
กาจนกิตลิโก จ, กาจนํ ตนฺนิพนฺธนํ;
เลขฺยฏฺานํ คนฺถกุฏิ, มุทฺทา ปจฺจยการินี [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๒๗, ๒๘, ๒๙].
ทฺวยํ วณฺเณ. วณฺณียติ ปกาสียติ อตฺโถ เยน, โส วณฺโณ, วณฺณ ปกาสเน. น ขรติ น ขียตีติ อกฺขโร, ขร วินาเส, ขิ ขเย วา, ตทา อโร. ลิขนํ, ลิปิ, ลิขิ อิเม วณฺณสณฺาเน วตฺตนฺติ. ลิปิลิขิโย อิตฺถิยํ.
เภทาทโย อิเม จตุโร อุปายา สตฺตุวิชยการณานิ. สตฺตุวิชยมุปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ อุปายา. ปรสฺมา วิสิเลสนํ เภโท.
สฺเนหราคาปนยนํ ¶ , สํหาโสปฺปาทนํ ตถา;
สนฺตชฺชนฺจ เภโทยํ, วิฺูหิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๘].
ตตฺรายํ ตวานุคฺคเตน ปวุทฺโธ ปาสาทตรโว วิย อตฺตานฺโจจฺฉินฺทิสฺสตีติ สงฺกายํ ชนิตายํ สฺเนหภตฺติฺจาปนยติ. อภิภวนฺโจปาทยติ [ปทฺธฺโจปาทยติ (ก.)]. อฺสฺส จ ปริยปจฺจามิตฺตานุคฺคหณสฺส มรณเมวนฺโต ภวิสฺสตีตฺเยวํปการมภิภยนํ สนฺตชฺชนํ.
วโธตฺถคฺคหณฺเจว, ปริกฺเลโส ตเถว จ;
อิติ ทณฺฑวิธฺูหิ, ทณฺโฑปิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๙].
ปริกฺเลโส พนฺธนตาฬนาทิ.
อฺมฺโปการานํ, ทสฺสนํ คุณกิตฺตนํ;
สมฺพนฺธสฺส สมกฺขานํ, อายตึ สมฺปกาสนํ.
วาจา เปสลยา สาธุ, ตวาหมิติ จปฺปณํ;
อิติ สามวิธฺูหิ, สามํ ปฺจวิธํ มตํ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๔-๕].
‘‘อสฺมึ เอวํ กเต อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสาทสฺสนํ อายติสมฺปกาสนํ. อปฺปณมิตฺยงฺคสฺส ทานํ.
ทานฺจ ปฺจธา สารสฺสาสารสฺส จ ทพฺพสฺส คหิตสฺส สมปฺปณํ, ตถาคหิตสฺสานุโมทนํ, ตถา อปุพฺพทานํ, ตถา ‘‘อมุสฺส ทพฺพํ คณฺหาหิ, ตเถว ภวิสฺสตี’’ติ ปรเสสุ สยํ คาหปฺปวตฺตนํ, ตถา อิณปฺปโมจนฺเจติ. ยถาห –
‘‘โย สมฺปตฺตธโนสฺสคฺโค, อุตฺตมมชฺฌิมาธโม;
ปติทานํ ตถา ตสฺส, คหิตสฺสานุโมทนํ.
ทพฺพทาน’มปุพฺพฺจ ¶ , สยํ คาหปฺปวตฺตนํ;
เทยฺยสฺส ปฏิโมกฺโข จ, ทานํ ปฺจวิธํ มต’’นฺติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๖-๗].
เอเต จตฺตาโร อุปายา มายาทีสฺเววนฺโตคธา, ตถา หิ มาโยเปกฺขา จ ทณฺฑนฺโตคธา. อินฺทชาลฺจ เภเท อนฺโตคธํ. เกจิ ปนาหุ
‘‘สามํ ทานฺจ เภโท จ, ทณฺโฑ เจติ จตุกฺกกํ;
มาโยเปกฺขินฺทชาลฺจ, สตฺโตปายา ปกิตฺติตา’’ติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๓].
๓๔๙. นามมตฺเตน วุตฺตานํ เภทาทีนมิทานิ ปริยายานฺยาห. ตตฺร ทฺวยํ เภเท. ชป มานเส จ [ชโป จินฺตนวาจาสุ (ธาตฺวตฺถสงฺคห, ๑๓๕ คาถา)], ภู, โณ. ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณ.
ติกํ ทณฺเฑ. ทณฺฑ นิปาตเน, จุราทิ. สโห วุจฺจติ พลํ, ตพฺภวํ สาหสํ. ทมนํ ทโม, ทีฆปฏิเสโธ.
๓๕๐. สามํ สุทฺทวคฺเค, ทานฺจ พฺราหฺมณวคฺเค กเถสฺสติ. สามฺยาทโย สตฺตเรวาจริยมเต. ปรมฺปโรปการิตฺตา รชฺชสฺสงฺคานิ. ปกฏฺมุปกุพฺพนฺติ รชฺชนฺติ ปกติโยติ โจจฺจนฺเต. วุตฺตฺจ กามนฺทกีเย –
‘‘สามฺย’มจฺจฺจ รฏฺฺจ, ทุคฺคํ โกโส พลํ สขา;
ปรมฺปโรปการีทํ, สตฺตงฺคํ รชฺชมุจฺจเต [กามนฺทกียนีติสาร ๔.๑].
อมจฺจรฏฺทุคฺคานิ ¶ , โกโส ทณฺโฑ จ ปฺจโม;
เอตา ปกติโย วุตฺตา, วิชิคีสสฺส ราชิโน.
เอตา ปฺจ ตถา มิตฺตํ, สตฺตโม ปถวีปติ;
สตฺตปฺปกติกํ รชฺชํ, อิจฺจาห สูรปูชิโต’’ติ.
ตตฺร โปรเสณีนํ ปธานภาเวปิ สติ รฏฺคฺคหเณน, พลคฺคหเณน วา คหณสิทฺธนฺติ เนห วิสุํ คหณํ กตํ, อมรโกเส ปน ทฺวีหิ คหเณ สิทฺเธปิ ปธานตฺตาขฺยาปนตฺถํ วิสุํ คหิตา. วุตฺตฺหิ ตตฺร –
‘‘สามฺย’มจฺโจ สขา โกโส, รชฺชทุคฺคพลานิ จ;
รชฺชงฺคานิ ปกตโย, โปรานํ เสณิโยปิ เจ’’ติ [อมร ๑๘.๑๗].
เอสฺจ สามฺยมจฺจรฏฺทุคฺคโกสพลสขีนํ ปุพฺพตรสฺส ครุตฺตํ วิฺเยฺยํ, อิห ตุ นามลิงฺคานุสาสเน อภิธานสตฺเถ อนุปโยคโต ยถากฺกมํ ครุตฺตํ น วตฺตุมิจฺฉตีติ พฺยติกฺกเมโนปฺาโส กโต.
สุวณฺณาทิมยภณฺฑาคารํ โกโส, ปพฺพโตทกรุกฺขาทีหิ ทุคฺคมํ ปุรํ ทุคฺคํ, วิชิตํ ชนปทวตี ภูมิ, พลํ จกฺกํ, ตฺจ โมลภตเสณิสหายามิตฺตาฏวิกเภเทน ฉพฺพิธํ. ตตฺร กมาคตํ โมลํ, เวตนสมฺพนฺธํ ภตํ, โปรํ พลํ เสณี, สหายภูตํ สหาโย, อมิตฺตภูตํ อมิตฺตํ, อฏวิกํ อฏวิสหาโย มิตฺตํ. ตทปิ สหชฺชํ, ปากตํ, กิตฺติมฺเจติ ติวิธํ. ‘‘ลิงฺเค สภาเว ปกติ, โปรามจฺจาทิโยนิสุ. ติลิงฺคํ คุณสามฺเยปี’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๔.๒๙] รุทฺโท.
๓๕๑. ปภาวาทีนํ ¶ วสา สตฺติโย นาม ติสฺโส ภวนฺติ. สก สตฺติยํ,ติ. ตตฺร ยํ สนฺธาทีนํ, เภทาทีนฺจ ยาถาวโต อวฏฺาปนํ, ตํ าณพลํ มนฺตสตฺติ, สกสมฺปตฺตุปฺปตฺติยํ โกสทณฺฑา ปภูสตฺติ, เตสํเยว ปภุตฺตสมฺปาทเน สามตฺถิยโต. วุตฺตฺจ ‘‘โกสทณฺฑพลํ ปภูสตฺติ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]. พลวตี อุสฺสาหเจฏฺา อุสฺสาหสตฺติ. วุตฺตฺจ ‘‘วิกฺกมพลมุสฺสาหสตฺติ’’ริติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๑๙ จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
ปภาวาทีนํ สการณํ สรูปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปภาโว’’จฺจาทิ. ทมนํ ทณฺโฑ, ตทตฺถิยา พลมฺปิ ทณฺโฑ. ตโต ชาตํ ยํ เตโช, ตํ ปภาโว. ตโต ชาโต โย เตโช, โส ‘‘ปภาโว’’ติปิ ปุลฺลิงฺเคน โยชนียํ. ปภวนฺติ เตชสฺสิโน อเนเนติ ปภาโว, โณ. ปกฏฺโ วา ภาโว ปภาโว. โกโส ธนํ, ตโต ชาโต โย เตโช, โส ปภาโว นาม. ตถา โกสโช เตโช ธเนน สตฺตูนมุปกรณํ. ปตปนฺติ เตชสฺสิโน ภวนฺตฺยเนเนติ ปตาโป, โณ.
๓๕๒. ทฺวยํ มนฺเต. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, สา เอตสฺมึ วิชฺชติ ตาย นิปฺผาเทตพฺพตฺตาติ มนฺโต, อถ วา มนฺต คุตฺตภาสเน, ภาเว โณ. อิตรตฺร ภาเว ยุ.
โส ¶ มนฺโต ทฺวิโคจโร ทฺวินฺนํ ชนานํ วิสยภูโต จตุกฺกณฺโณ นาม. จตฺตาโร กณฺณา เอตฺถ จตุกฺกณฺโณ. โส มนฺโต ติโคจโร ติณฺณํ ชนานํ วิสยภูโต ฉกฺกณฺโณ นาม. มนฺโต นาม จตุกฺกณฺโณ วา ฉกฺกณฺโณ วา กตฺตพฺโพ, น ตโต ปรนฺติ ทฺวินฺนเมเวตฺถ คหณํ. อมรโกเส ปน ฉกฺกณฺโณปิ ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อฉกฺกณฺโณ, โย ตติยาทฺยโคจโร’’ติ [อมร ๑๘.๒๒].
สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปาิปทตฺตา (ก.)] พฺยากรณสฺส โสตูนํ สมยนฺตเรสฺวปิ ปฏุภาวชนนตฺถํ อิธานาคตาปิ ฉคฺคุณาทโย อาเนตฺวา กเถตพฺพา. วุตฺตฺหิ –
‘‘สพฺพปาริสทํ [สพฺพปาฏิปทํ (ก.)] หิทํ, สพฺพสตฺถ’มโต มตํ;
นิสฺสียเต กฺวจิ กิฺจิ, สพฺเพส’มตฺร วาทิน’’นฺติ.
ยถา ฉคฺคุณา สนฺธิ วิคฺคหยานาสนทฺเวธาสยา [อมร ๑๘.๑๘-๙]. ตตฺร สนฺธิ อุปหารลกฺขโณ ติวิโธ โกสทณฺฑภูมิปฺปทานเหตุโก. อปหารลกฺขโณ วิคฺคโห, โสปิ ติวิโธ ปกาสยุทฺธํ กูฏยุทฺธํ ตุณฺหิยุทฺธนฺติ.
ปรพฺยสนตาสปตฺติเทสกาลาตฺยุทยาวาปยานมตฺเตน สาทฺเธ ปรสฺมึ กตาจรสฺส คุณานุรตฺตปกติสฺส วิชิคีสสฺส ยาตฺรา ยานํ [กามนฺทกียนีติสาเร ๑๑ สคฺเค ปสฺสิตพฺพํ], ตฺจ วิคฺคยฺหยานํ สนฺธายยานํ สมฺภูยยานํ ปสงฺคยานํ อุเปกฺขิยยานมิติ ปฺจวิธํ. ปติคฺคาหีนํ นิคฺคยฺห, สนฺธาย, อุเปกฺขิย วา ยํ ยานํ, ตํ วิคฺคยฺหยานาทิ. ยทา น สกฺโกติ, ตทา สามนฺเตหิ สเหกีภูย ยานํ สมฺภูยยานํ. อฺตฺร คนฺตพฺเพ อฺสฺมึ ปสงฺคโต คมนํ ปสงฺคยานํ.
‘‘น มํ ปโร หนฺตุํ สมตฺโถ, นาหมฺปิ ปร’’มิติ กาลาทิเก ปริกฺขิตฺวา วิชิคีสสฺส ทุคฺคาทีนิ วฑฺฒยโต ิติ อาสนํ, ตทปิ วิคฺคยฺหาสนสนฺธายาสนาทิเภเทน ปฺจวิธํ. พลีนํ ¶ สตฺตูนํ มชฺเฌ กากกฺขิวา’ลกฺขิตสฺโส’ภยตฺร วจเนนตฺตโน สมปฺปณํ ทฺเวธํ. อฺตเรน วา พลวตเรน สนฺธิ, อฺตเรน อพเลน วิคฺคโห ทฺเวธํ. สตฺตุโน วา ปกตีหิ สนฺธาย โย เตน วิคฺคโห, สตฺตุเนว วา โย สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโก [สตฺตุโนว วา สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโน (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)] ทุคฺคาสยสฺส พฺยาปาโร, โสปิ ทฺเวธํ. ปรสนฺตานมปฺโยภยเวทนานํ อุภยโต วุตฺติ ทฺเวธมุจฺจเต.
‘‘อุจฺฉิชฺชมาโน ริปุนา นิรุปาย ปติกฺริโย. สตฺติหีโน สมาสิยเต’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘] หีเนนาฺสฺส พลวตรสฺส ธมฺมวิชยิโน สมาสยนํ [พลวตา อรินา อุจฺฉิชฺชมานสฺส หีนสตฺติโน ยํ พลวธมฺมวิชยิสมาสยนํ (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)], ตสฺเสว วา พลิโน สตฺตุโน โกสาทิปฺปทาเนน อาสยนํ อาสโย วุจฺจเต. เอเต ฉคฺคุณา.
ยสฺมิฺจ คุเณ ิโต วิชิคีโส สกฺโกตฺยตฺตโน อฏฺวคฺคิยกมฺมานิ ปวตฺตยิตุํ, ปรสฺส เจตานฺยุปหนฺตุํ, คุณมาธิฏฺเยฺย, สา วุฑฺฒิ.
กสิ วณิชฺชํ ปโถ ทุคฺคํ, เสตุ กฺุชรพนฺธนํ;
ขนฺยากรธนาทานํ, สฺุานฺจ นิเวสนํ [กามนฺทกียนีติสาร ๕.๗๘].
อิตฺเยโส อฏฺวคฺโค.
ยสฺมึ วา คุเณ ิโต สกมฺมานํ วุฑฺฒิ, ขยํ วา นาภิปสฺสติ, ตํ านํ, ยสฺมึ วา คุเณ ิโต สกมฺมานมุปฆาตํ ปสฺสติ, ตสฺมึ น ติฏฺเยฺย, โส ขโย, อยํ นีติเวทีนํ ติวคฺโค [อมร ๑๘.๑๙]. อิตเรสํ ธมฺมตฺถกามา ติวคฺโค.
ทฺวยํ ¶ คุยฺเห. รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โส, รเห วา ภวํ รหสฺสํ. คุห สํวรเณ, กมฺมนิ โย. อิทํ ทฺวยํ ตีสุ. รหสฺโส มนฺโต, รหสฺสา วาจา, รหสฺสํ มนฺตนํ.
๓๕๓. ปฺจกํ วิชเน. วิชิ ปุถภาเว, ภู, โต จ. วิจิ วิเวจเน, ปุถุภาเว จ วา. ‘‘วิวิตฺตํ ตีสุ วิชเน, อสํปกฺกปวิตฺเตสู’’ติ รุทฺโท. วิคโต ชโน อสฺมาติ วิชโน. ฉาเทตีติ ฉนฺโน. ฉท สํวรเณ. วิตฺตมรหตีติ รโห, รห จาเค, รมนฺเต อสฺมินฺติ วา รโห, วณฺณวิกาโร. ‘‘รโห นิธุวเน จาปิ, รโห คุยฺเห นปุํสก’’นฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๒๒] รภโส. ทุติโย รโหสทฺโท อพฺยยํ. นิสฺสลากา, อุปาสุปฺยตฺร. นิสฺสลากา ถี, อุปาสุ อพฺยยํ.
ทฺวยํ วิสฺสาเส. สส ปาลเน, โณ. สมฺภ วิสฺสาเส. ‘‘วิสฺสมฺโภ เกลิกลเห, วิสฺสาเส’ปณเยปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ] รุทฺโท.
ทฺวยํ นฺยาเย. ยุช สมาธิมฺหิ, สมาธิ อภฺยุปคโม, โต. อุปคนฺตพฺพตฺตา อุปายิกํ. อุปายา สกตฺเถ อิโก, โอปายิกํ, โอปยิกมฺปิ [ปาณินิ ๕.๔.๓๔ (คณ)], ลพฺภํ, ภชมานํ, อภินีตํ, นฺยายํ, ายํปฺยตฺร.
๓๕๔. สิโลกํ โอวาเท. อวปุพฺโพ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาเว โณ. สาส อนุสิฏฺิมฺหิ,ติ, อาสฺสิ, อนุสิฏฺิ ¶ . อนุสาสเต อนุสาสนํ. ปุมวชฺเช อิตฺถิยํ, นปุํสเก จ. เอตฺถ จ เอกสฺเสวตฺถสฺส ภินฺนลิงฺเคหิ ตีหิ นาเมหิ กถนํ น เกวลํ วาจฺจลิงฺโคเยว สทฺโท, อถ โข วาจกลิงฺโคปฺยตฺถีติ ทีปนตฺถํ.
ทฺวยํ อาณายํ. อาณ เปสเน, ภาเว อ, อาณา, อิตฺถี. อววาโท, นิทฺเทโส, สิฏฺิปฺยตฺร. ทฺวยํ พนฺธเน. ทา ทาเน, ภาเว ยุ, ทา อวขณฺฑเน วา, วิโยคทานโต อุทฺทานํ.
๓๕๕-๓๕๖. ทฺวยํ อปราเธ. อปคจฺฉนฺตฺยเนนาติ อาคุ, ณุ, ปโลโป, รสฺสสฺส ทีฆตา, นปุํสเก อาคุ. อปคโต ราโธ เยน อปราโธ, ราธ สํสิทฺธิมฺหิ. ทฺวยํ ราชคยฺเห. กิร วิกิรเณ, กตฺตริ อ, อตฺตํ. พล ปาณเน, อิ. กรสาหจริยโต พลิ ปุลฺลิงฺเค. ภาคเธยฺโยปฺยตฺร. ภาคาสกตฺเถ เธยฺโย [ปาณินิ ๕.๔.๓๖ (วา.)], ภาคตฺเตน ติฏฺตีติ วา ภาคเธยฺโย, อิโย.
ทฺวยํ ตุฏฺิทาเย. มโนรถปุณฺณตฺตา ปตฺตพฺโพ ภาโค ปุณฺณปตฺโต. ตุสฺสนํ ตุฏฺโ, โสสฺสตฺถีติ ตุฏฺี, เตน ทาตพฺโพ ทาโย ตุฏฺิทาโย, อาการนฺตานมาโย.
ฉกฺกํ ¶ ปาภเต. ตถา หิ –
‘‘เหมํ สีหาสนํ เวสํ, วุตฺตํ ภทฺทาสนํ ตถา;
อุปายน’มุปคฺคยฺหํ, ปาภตฺโจ’ปทา ถิย’’นฺติ.
สิโลกาทฺธํ นาม อมรมาลา.
อุปคนฺตฺวาทาตพฺพาติ อุปทา, อ, อิตฺถี, ตํ ตมตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเต อานียเตติ ปาภตํ, ปตฺถนตฺถโชตโกยํ ปสทฺโท. อุเปยฺยเตติ อุปายนํ, อิโต ยุ, อุปคจฺฉติ เยนาติ วา อุปายนํ. กุจ สงฺโกจเน, โณ, วิคโต โกโจ เยน อุกฺโกโจ. ปณฺเณน สตฺถปณฺเณน สทฺธึ อากรียเต อานียเตติ ปณฺณากาโร, อฺตฺร อุปจารา. ปหิณนฺตฺยเนเนติ ปเหณกํ, หิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โก. ปเทสนํ, อุปคฺคยฺหํ, อุปหาโรปฺยตฺร.
คุมฺพาทิเทยฺโย คุมฺพฆฏาทิโก [คุมฺพฆฏาทิโต (?)] เทยฺโยสุงฺกํ, อนิตฺถี, คุมฺโพ นาม ชลถลมคฺคาทีสุ ลทฺธพฺพภาโค, ตถา ฆฏฺโฏปิ, สมานตฺถา เหเต. อาทินา ปาภตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. สุงฺก คมเน, สุงฺกติ เยน, ตํ สุงฺกํ. คมุ คมเน, โพ, อสฺสุ, คุมฺโพ. ทฺวยํ คามชนปทาทิโต ลทฺธพฺพภาเค. อย คมเน, โณ, อาโย. อปจฺจเย อโย. ธนานํ สมฺปตฺตกาเล อาคโม ธนาคโม.
๓๕๗. ทฺวยํ ฉตฺตสามฺเ. อาตปโต สูริยาโลกโต ตายตีติ อาตปตฺตํ, โต. ฉาทยตีติ ฉตฺตํ, ฉท ¶ อปวารเณ, โต, ตฺรณปจฺจเย ฉตฺรํ, เหมํ สุวณฺณขจิตํ รฺํ ราชูนํ อาสนํ สีหาสนาขฺยํ. สีหากติปฺปธานตฺตา สีหากติปฺปธานํ อาสนนฺติ วิคฺคโห.
ทฺวยํ จามเร. วาเลน กตา พีชนี วาลพีชนี. จมโร มิโค ตสฺเสทํ จามรี. ‘‘จามรา จามรํ โรมํ, คุจฺฉกฺจาวจูลก’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๔๐๖] ติกณฺฑเสโส. ปกิณฺณกํปฺยตฺร. ปกรียเต วิกฺขิปเต ปกิณฺณกํ, สกตฺเถ โก.
๓๕๘. ขคฺคาทโย อิเม ปฺจ ราชูนํ กกุธภณฺฑานิ ภวนฺติ. กุก อาทาเน, โธ, วณฺณวิปริยโย. รฺโ คมนกาเล สทา อาทาตพฺพโต กกุธานิ จ ตานิ ราชธนตฺตา ภณฺฑานิ เจติ กกุธภณฺฑานิ.
๓๕๙. ทฺวยํ ปุณฺณฆเฏ. ชลปุณฺณตฺตา ภทฺโท กลฺยาโณ กุมฺโภ ภทฺทกุมฺโภ. ทฺวยํ เหมภาชเน. ภร ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร, อาโร. กรโก, กุณฺฑิกาปฺยตฺร.
หตฺถี ¶ จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติ จ, เตสํ สมูโห หตฺถิสฺสรถปตฺติ จตุรงฺคินี เสนาตฺยุจฺจเต, เสนงฺคตฺตา สมาหารทฺวนฺโทยํ. จตฺตาริ องฺคานิ ยสฺสํ สํวิชฺชนฺติ, สา จตุรงฺคินี, อี, อินี.
๓๖๐. ทนฺตฺยนฺตํ หตฺถินิ. กฺุโช หนุ, ทนฺโต จ, ตํโยคา กฺุชโร, อติสเย โร, กุํ ปถวึ ชราเปตีติ วา กฺุชโร, อลุตฺตสมาโส, กฺุเช วา คิริกูเฏ รมติ, โกฺจนาทํ นทนฺโต วา จรติ, กุํ วา ปถวึ ตทาฆาเตน ชรยตีติ กฺุชโร. วารยติ ปรพลํ วารโณ, นนฺทาทีหิ ยุ. หตฺถโยคา หตฺถี. มตงฺคสฺส อิสิโน อปจฺจํ มาตงฺโค, มหนฺตํ องฺคํ สรีรเมตสฺสาติ วา มาตงฺโค, ห นโลโป, อสฺสากาโร จ. ทฺเว รทา ทนฺตา ยสฺส ทฺวิรโท, ‘‘รท วิเลขเน ทนฺเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห. คช สทฺเท, คชตีติ, อ. นโค ปพฺพโต, โส วิย ทิสฺสตีติ นาโค, โณ. กเรน, มุเขน จาติ ทฺวีหิ ปิวตีติ ทฺวิโป. อิ คมเน, โภ. ทนฺตโยคา ทนฺตี. สฏฺิหายโน, ทนฺตาวโล, อเนกโป, มตงฺคโช, กรี, ถมฺเภรโม, ปทฺมี, มหามิโค, ปีลุ, สินฺธุโร, ทีฆมารุโต, ราชีโว, ชลกกฺโข, นิลฺลุโร, กรฏี, วรงฺโค, สุปฺปกณฺโณ อิจฺจาทีนิปิ หตฺถิโน นามานิ. สฏฺิวสฺสิกตฺตา, ชาติยา สฏฺิวสฺสกาเล ถาเมน หายนโต วา สฏฺิหายโน.
วนกรีนํ โย ยูถเชฏฺโ, โส สยูถานํ เชฏฺตฺตา ยูถเชฏฺโ. สยูเถ ปาติ รกฺขตีติ ยูถโปติ โจจฺจเต.
๓๖๑. กาฬาวกาทีนิ ¶ เอตานิ หตฺถิราชานํ กุลานิ. กลมฺพเต สทฺทายเตติ กาฬาวโก, ณฺวุ, มโลโป. คงฺคายํ ชาโต คงฺเคยฺโย, านวเสน สา สฺา. ปณฺฑรวณฺณตาย ปณฺฑโร. วณฺณวเสน ตมฺพวณฺณตาย ตมฺโพ. ปิงฺคลวณฺณตาย ปิงฺคโล. คนฺธยุตฺตตาย คนฺโธ. มงฺค คมนตฺโถ, โสภนคมนยุตฺตตาย มงฺคโล, อติสายเน, ปสํสายํ วา โล. เหมวณฺณตาย เหโม. อุโปสถกุเล ชาตตฺตา อุโปสโถ, อุปคนฺตฺวา อรโย อุสตีติ วา อุโปสโถ, โถ, อุส ทาเห, อุปปุพฺโพ วส นิวาเส วา, วสฺโส, อุโปสโถ, ติถีวิเสโส จ. ฉพฺพณฺณทนฺตตาย ฉทฺทนฺโต. เอเตสฺจ กาฬาวโก ทสนฺนํ ปุริสานํ พลํ ธาเรติ, คงฺเคยฺโย ทสนฺนํ กาฬาวกานํ, เอวํ ยาวฉทฺทนฺตา เนตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ ธาเรติ, เตเนว ภควา กาฬาวกหตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสพลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ.
๓๖๒. ปาโท กริโปเต. ปฺจวสฺสานิ ยาว กลโภ, กล สงฺขฺยาเน, อโภ, กลโภ, ฬตฺเต กฬโภ, มาตาปิตูหิ ¶ ภริตพฺพตฺตา ภิงฺโก, ภรติสฺส ภิงฺโก. กริสาวโกปฺยตฺร. ปาโท มตฺตมาตงฺเค. ทานํ ปภินฺโน ยสฺส ปภินฺโน. มชฺชตีติ มตฺโต, มท อุมฺมาเท. คเช ชายตีติ คชฺโช, ณฺโย, มโท. โส สฺชาโต ยสฺส คชฺชิโต.
ทฺวยํ หตฺถิสมูเห. หตฺถีนํ สมูโห หตฺถิฆฏา. คชานํ สมูโห คชตา, คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา. ปาโท หตฺถินิยํ. หตฺถโยคา หตฺถินี, อี, อินี. กณ สทฺเท, อิรุ, สกตฺเถ โก. กเรณุกาติปิ, ตทา กรโยคา กเรณุกา, อิณุ. กริณี, เธนุกา, วสา, กเรณุปฺยตฺร.
๓๖๓. หตฺถิสิโรปิณฺฑา หตฺถิโน สิรสิ ทฺเว ปิณฺฑา กุมฺภาขฺยา. เก สิรสิ ภวตีติ กุมฺโภ, อสฺสุ, นิคฺคหีตาคโม จ. ทฺวินฺนํ ปน กุมฺภานํ มชฺฌิมํ วิทุ นาม [อมร ๑๘.๓๗]. องฺกุสสงฺฆาตํ วินฺทตฺยสฺมินฺติ วิทุ, ปุเม, อุ. ทฺวยํ กณฺณมูเล. จูฬ นิมชฺชเน, ณฺวุ, จูฬิกา, จุท สฺโจทเน วา, โจเทนฺติ เอตฺถ องฺกุสาทีหิ อทนฺตนฺติ จูฬิกา, ทสฺส โฬ, ณฺวุ.
อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ, ขนฺธเทโส. ขนฺโธ เอว เทโส ขนฺธเทโส, ตสฺมึ. ทฺวยํ ปุจฺฉมูเล. ปุจฺฉสฺส มูลํ เหฏฺิมภาโค.
๓๖๔. ติกํ คชพนฺธนถมฺเภ. อาลนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา พนฺธนฺติ อาลานํ, ยุ. อาปุพฺโพ พนฺธนตฺโถ ลาธาตุ. อาหนนฺติ ¶ พนฺธนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา อาฬฺหโก, หนธาตุ, นสฺส โฬ, วณฺณวิปริยโย จ, ณฺวุ. ถมฺภ ปฏิพนฺธเน. พนฺโธปฺยตฺร.
ติกํ สงฺขเล. อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. คล เสจเน. นิคฬติ พนฺธติ เยนาติ นิคโฬ, อ, กตฺตุสาธนํ วา. อทิ พนฺธเน, อนฺทตีติ อนฺทุโก. ณฺวุ, อสฺสุ. ภุสํ ขลตฺยเนน สงฺขลํ, กฏิ วตฺถพนฺธเนปิ, ‘‘ถีกฏีวตฺถพนฺเธปิ, นิคเฬ สงฺขลํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๔๑] รภโส. สงฺขลิกาปฺยตฺร.
ทฺวยํ คชคณฺเฑ. คณฺฑ วทเนกเทเส, อธาตูนมฺปิ ธาตูสุ ปาโ, ธาตุ หิ กฺริยตฺโถ. คณฺโฑ กโปลสามฺเปิ. กฏ วสฺสาวรเณสุ, อ. ทฺวยํ กริมทชเล. ทียเตติ ทานํ. มท อุมฺมาเท, กรเณ อ.
๓๖๕. ทฺวยํ หตฺถิกเร. โสณ วณฺณคตีสุ, โฑ, โสฑ คพฺเพ วา, นิคฺคหีตาคโม, โณ จ. ทฺวีสุ ทฺเวปิ.
ทฺวยํ โสณฺฑคฺเค. กรสฺส โสณฺฑสฺส อคฺคํ. ปุส โปสเน. ขโร, สสฺส โก, อุสฺโสตฺตํ, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ วา, ภู, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ วา, กิยาทิ, ปุส ธารเณ วา, จุราทิ.
หตฺถิสฺส กายมชฺฌมฺหิ พนฺธนรชฺชุ กจฺฉา นาม. กจ พนฺธเน, โฉ. ทูสา, วรตฺราปฺยตฺร. กุโถ นาม หตฺถิปิฏฺตฺถริตจิตฺรกมฺพลํ, โส อาทิ เยสนฺเต กุถาทโย. กุถาทโย เอว กปฺปโน นาม ภวนฺติ. กปฺป สามตฺถิเย, สชฺชนายฺจ ¶ , กรเณ ยุ. กปฺปนาปิ. กจ สชฺชนายํ, โถ, กุโถ, ตีสุ. ‘‘นปุํสกมตฺถรณํ, ถี ปเวณี กุถํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๔๒] หิ โวปาลิโต. ปเวณี, อตฺถรณํ, วณฺโณ, ปริตฺโถโมติ เอเต กุถปริยายา.
๓๖๖. ทฺวยํ ราชารเห หตฺถินิ. ราชานมุปคนฺตฺวา วหิตุมรหตีติ โอปวยฺโห, อรหตฺเถ ณฺโย. ราชานํ วหิตุํ อรหตีติ ราชวยฺโห, ณฺโย. ทฺวยํ กปฺปิตหตฺถินิ. สชฺชา สชฺชนา สฺชาตา ยสฺมึ สชฺชิโต. กปฺปา กปฺปนา สฺชาตา ยสฺมึ กปฺปิโต. เอตสฺมาเยว ปาา สชฺชกปฺปา สชฺชนากปฺปนานํ ปริยายาติ เยฺยา.
หตฺถิโน ปาเท วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘โตมโร’’ตฺยุจฺจเต. ตุชฺชเตเนเนติ โตมโร, ตุท พฺยถเน, อโร, ทสฺส โม, โอตฺตํ. เวณุกํปฺยตฺร [โกตฺรํ เวณุกมาลานํ (อมร ๑๘.๔๑)], กฺวจิ เวฬุกนฺติปิ ปาโ.
๓๖๗. หตฺถิโน กณฺณมูลมฺหิ วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘ตุตฺต’’มิตฺยุจฺจเต. ตุชฺชเตเนเนติ ตุตฺตํ, โต. หตฺถิโน มตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘องฺกุโส’’ตฺยุจฺจเต. องฺกเต อเนเนติ องฺกุโส, องฺก ลกฺขเณ, โส, อสฺสุ.
ปชฺชทฺธํ ¶ หตฺถาโรเห. มฑิ ภูสายํ, หตฺถึ มณฺฑยติ รกฺขตีติ หตฺถิมณฺโฑ, โสว หตฺถิเมณฺโฑ, มิ หึสายํ วา, โฑ, นิคฺคหีตาคโม. หตฺถึ ปาติ รกฺขตีติ หตฺถิโป, กมฺมนิ โณ. หตฺถึ โคปยติ รกฺขตีติ หตฺถิโคปโก. คุป รกฺขเณ, สกตฺเถ โก. อาโธรโณ, นิสาทิโนปฺยตฺร.
๓๖๘. มาตงฺคหยาทีนํ คมนาทิกฺริยาสิกฺขาปโก อาจริโย ‘‘คามณีโย’’ตฺยุจฺจเต. คมนํ คาโม, ภาเว โณ. หตฺถาทีนํ คมนกฺริยา คาโม, ตํ เนติ สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, อฺกฺริยาสิกฺขาปเนตูปจารา, คามํ วา หตฺถาทิสมูหํ เนตีติ คามณีโย, คมนํ วา สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, สพฺพตฺร นสฺส ณตฺตํ.
ปาททฺวยํ อสฺเส. หย คติยํ, อ. ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, กฺวิ, พินฺทาโลโป, โลเป สติ ตุรโค. วาห ปยตเน, อ. อส ภกฺขเน, อ. สินฺธูนมทูรภโว ชนปโทปิ สินฺธโว, ตตฺร ภโว สินฺธโว, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. โฆฏโก, ปีติ, ตุรงฺคโม, วาชี, คนฺธพฺโพ, สตฺติริจฺจาทีนิปิ อสฺเส. ฆุฏ ปริวตฺตเน, ณฺวุ. ปา ปาเน,ติ. ‘‘ปาเน ถี ปีติ อสฺเส โส’’ติ รุทฺโท. วาชโยคา วาชี, อี. ‘‘เอสฺจ ปุพฺพํ ปกฺโข อาสิ, ส ตุ เทเวตฺยตฺยตฺถิเตน สาลีภูตมุนินา สกฺกํ ปโยเชตฺวา วชิรเฉทิโต’’ติ นิกายนฺตริยา. สป สมวาเย,ติ, สตฺติ, สามตฺถิเยปิ.
๓๖๙. ตสฺส ¶ อสฺสสฺส เภโท วิเสโส อสฺสตโร, อสฺสํ ตรตีติ อสฺสตโร, ตร อติกฺกมเน, ตรปจฺจเยนาปิ สิทฺธํ. ปธานสฺสภูมิภโว สุชาติโก อวิการี กุลีนโก อสฺโส อาชานีโย นาม, อา ภุโส การณาการณํ ชานาตีติ อาชานีโย, อนีโย, ณฺยปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตทา ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นาคโม, อีการาคโม จ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๔๔ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]. กุเล สมฺภูโต กุลีนโก, อีโน, สกตฺเถ โก. สงฺคาเม ครุสตฺถปฺปหาเรน นิหโต สนฺโต ปิโย สามิกํ น ชหติ สุขํ วหนสีโล โย อสฺโส, โส วินีตสทฺเทโนจฺจเต. วิเสเสน ทมฺมตํ เนติ ยนฺติ วินีโต.
ทฺวยํ อสฺสโปเต. กส คมเน, โอโร, อสฺสิ, กิฺจิ สรตีติ วา กิโสโร, พินฺทุโลโป, อสฺโส จ, หโย เอว พาลตฺตา หยโปตโก, อปฺปตฺเถ โก.
๓๗๐. ทฺวยํ อถามสฺเส. ฆุฏ ปริวตฺตเน, ณฺวุ, โฆฏโก, อสฺสสามฺเปฺยยํ, ขรํ คจฺฉตีติ ขลุงฺโค, โส เอว ขฬุงฺโก, คการสฺส กการํ กตฺวา, รสฺส โล, ฬตฺตมุตฺตฺจ, ขฬุโกติปิ. ชเวน สพฺเพสมธิโก อสฺโส ชวโน, ยุ.
ทฺวยํ ¶ กวีติขฺยาเต มุขพนฺธเน. มุขมาติฏฺตีติ มุขาานํ. เข มุขวิวเร ลีโน ขลีโน. ‘‘กวิกา ตุ ขลีโนติ [ขลีเน ถี (?)], กวิยํ กถนํตฺยปี’’ติ รภโส. กวิ, กวิกาปฺยตฺร. กุ สทฺเท. อิ, อี จ, สกตฺเถ โก. วาสทฺเทน นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ. วุตฺตฺจ อมรโกเส ‘‘กวิกา ตุ ขลีโน’นิตฺถี’’ติ [อมร ๑๘.๔๙].
อสฺสาภิตาฬินี เวตฺตวิกตาทิ กสา นาม. กส คมเน, อ, กรณสาธนํ.
๓๗๑. อสฺสสฺส นาสาคตรชฺชุมฺหิ กุสา, กุส สิเลสเน. ทฺวยํ อสฺสายํ. วล สํวรเณ, โว, ฬตฺตํ, อา, วฬวา. อสตีติ อสฺสา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา จ, อสฺสา. วามีปฺยตฺร. ทฺวยํ ขุเร. ขุร เฉทเน. สํ สุขํ ผรตฺยเนน สผํ, เนรุตฺโต. ‘‘สผํ กฺลีเว ขุโร ปุมา’’ติ [อมร ๑๘.๔๙] อมรโกโส.
ทฺวยํ ปุจฺฉมตฺเต. ปุจฺฉ ปมาเท. น คจฺฉตีติ นงฺคุฏฺโ, องฺค คมเน, โ, อสฺสุ, ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ. ลูมํปฺยตฺร. ทฺวยํ เกสวติ นงฺคุฏฺมตฺเต, น ตุ หตฺถิโน เอว. วาลสมูหโยคา วาลหตฺโถ, ยถา เกสหตฺโถ จเย, ตถาตฺราปิ. วาโล ธิยฺยเต อสฺมินฺติ วาลธิ, อิ.
เอตฺถานาคตาปิ อสฺสสฺส ธาราขฺยา [ธาวาขฺยา (ก.)] ปฺจ คติโย กเถตพฺพา. ยถา –
อกฺกนฺทิตํ ¶ โธริตกํ, เรจิตํ วคฺคิตํ ปฺลุตํ;
คติโยเม ปฺจ ธารา [ธาวา (ก.)], อสฺสานํ วิฺุนา มตา [อมร ๑๘.๔๘-๙].
ตตฺถ วิตฺถมฺภา สมาวคติ อกฺกนฺทิตํ, กนฺทิ คติโสสเนสุ, โต. ตโต อธิกา จตุราคติ โธริตกํ, โธร คติจาตุริเย, โต, สกตฺเถ โก. มณฺฑลิกายาเนน คมนํ เรจิตํ, ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํ. เวเคน ปริกฺขิตฺโต ปริจรณํ วคฺคิตํ, วคฺค คมนตฺโถ. ตุรํ สเมน คมนํ ปฺลุตํ, ปฺลุ คติยํ. ต’ทุตฺต’มสฺสสตฺเถ ‘‘สโม’ธิโก ลโย เวคี, ตุริตสฺโส ภเว กมา’’ติ.
๓๗๒. ทฺวยํ ยุทฺธตฺเถ จกฺกยุตฺตยาเน. สนฺท คมเน, สนฺทเต คมฺยเตเนเนติ สนฺทโน, ยุ. รมเตเนเนติ รโถ, โถ, มโลโป. สตงฺโคปฺยตฺร. สตมงฺคานฺยสฺส.
ยํ น รณาย ยุทฺธตฺถํ จกฺกยุตฺตํ ยานํ, อปิ ตุ กีฬาภมนาทฺยตฺถํ, โส ปุสฺสรโถ. วุตฺตฺจ อมรโกเส ‘‘อยํ ปุสฺสรโถ จกฺก-ยานํ น สมราย ย’’นฺติ [อมร ๑๘.๕๑]. ปุส ปาสเน, โส, ปุสนามเกน ผลวิเสเสน ยุตฺโต รโถ ปุสฺสรโถ, ปุสฺสนกฺขตฺเตน กโต, สชฺชิโต วา รโถติ ปุสฺสรโถ.
พฺยคฺฆสฺส จมฺมาวุโต ปริกฺขิตฺโต รโถ เวยฺยคฺโฆ นาม, พฺยคฺฆสฺส วิกาโร จมฺมํ เวยฺยคฺฆํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ เวยฺยคฺโฆ, โณ, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒาคโม. ‘‘ปจฺจตฺตํ [ปจฺจตฺถํ (ก.)] อยนฺติ ¶ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยา’’ติ วจนตฺถโต ปจฺจตฺตเมว [ปจฺจตฺถเมว (?)] ปจฺจยา ภวนฺติ, ยถา การิตนฺตสฺมาปิ ปโยชกวเสน อเนกการิตปจฺจยา. ทีปิโน จมฺมาวุโต รโถ ทีโป นาม, ทีปิโน วิกาโร จมฺมํ ทีปํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ ทีโป, โณ.
๓๗๓. ทฺวยํ ปุริสยุตฺตยาเน. สิ เสวายํ. สุขตฺถิเกหิ เสวียเตติ สิวิกา, ณฺวุ, วาคโม, อิตฺตํ, กิตปจฺจยา หิ เยภุยฺเยน กมฺมาทีสุปิ วตฺตนฺติ, กิจฺจปจฺจยา จ กตฺตริปิ, ยถา ‘‘วินโย, นิสฺสโย, ตปนียา ธมฺมา’’ตฺยาทีสุ, มหาปเทเสน วา กิตกิจฺจปจฺจยานํ กตฺตุกมฺมาทีสฺวปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา, สิวํ กโรตีติ วา สิวิกา, อิโก. ยาปฺเยหิ อธเมหิ ยายเต นิยฺยเตติ ยาปฺยยานํ. ‘‘ยาปฺย ปานียเก นินฺทฺเย’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
ทฺวยํ สกเฏ. อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํ. สก สตฺติยํ, อโฏ. อน ปาณเน, กรณสาธนํ, นตฺถิ นาสา ยสฺสาติ วา อนํ, สาโลโป, รสฺโส จ. กฺลีเว’นํ, สกโฏ, นิตฺถีตฺยมรโกโส [อมร ๑๘.๕๒].
ทฺวยํ จกฺเก. กโรติ คมนมเนเนติ จกฺกํ, ทฺวิตฺตํ, จกฺกาทิ. รถสฺส องฺคํ รถงฺคํ. ตสฺส จกฺกสฺส อนฺโต อวสานํ เนมิ, สา นาริยํ อิตฺถิยํ. นยติ จกฺกํ เนมิ. ยา ภูมึ ผุสติ, นี นเย, มิ, อีปจฺจเย เนมี จ. ปธิปฺยตฺร.
๓๗๔. ตมฺมชฺเฌ ¶ ตสฺส รถสฺส, จกฺกสฺส วา มชฺเฌ จกฺกากาโร ปิณฺฑิกา, ยสฺสํ สพฺพานิ กฏฺานิ อาสชฺชนฺเต. ปิณฺฑิกาสาหจริยา นาภิ อิตฺถี, อีปจฺจเย นาภี จ. สพฺพานิ กฏฺานิ ปิณฺเฑตีติ ปิณฺฑิกา, ปิณฺฑ สงฺฆาเต, อ, สกตฺเถ โก. ปิณฺฑีปิ, นาภิ วิยาติ นาภิ.
รถสฺส ยุคกฏฺํ ยตฺร อาสชฺชเต, ส ยุคนฺธโร. กุํ ปถวึ วุโณติ อจฺฉาทยตีติ กุพฺพโร, วุ สํวรเณ, โร, อุสฺสตฺตํ. ยุคํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, สฺายํ อ, อภิธานา รสฺโส.
อกฺโข สกฏํ, ตทวยโว วา, ตถา จาหาชยาจริโย –
‘‘อกฺโข วิภีฏเก นิมฺเพ, สกเฏ จ พฺยวหาเร;
รถสฺสาวยเว กสฺเส, ปาสเกปฺย’กฺข’มินฺทฺริเย’’ติ.
ตสฺสคฺคคเต กีเล อาณี, อิตฺถี. อณิปิ, ‘‘สีมาสฺสิกฺขคฺคกีเลสุ, อณี อาณี อิเม ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๕๖] หิ รุทฺโท ทฺวิธา ปติ. ‘‘อณี อาณี จ อกฺขคฺคกีเล สีมาสฺสิสุ มตา’’ติ จ นานตฺถสงฺคโหปิ. อสฺสิ โกโณ. อณ สทฺเท, ณิ. ปุพฺพปกฺเข น วุฑฺฒิ, อน ปาณเน วา, ณตฺตํ. กณฺฑกาทิสตฺเถหิ ปริรกฺขณตฺถํ กโต รถาวรโณ วรุโถ, โย ‘‘รถคุตฺตี’’ติ ขฺยาโต. วร วรเณ, วรณเมตฺถาวรณํ, ยถา รถํ ถิรตฺถํ ตฏฺฺจ โคปตีติ รถคุตฺติ, อิตฺถี, ‘‘คุตฺติ การาคาเร วุตฺตา, ภูคเต รกฺขเณ ยเม’’ติ นานตฺถสงฺคเห.
๓๗๕. รถาทีนํ ¶ ปุโรภาคสงฺขาเต มุเข ธุโร. ธร ธารเณ, อสฺสุ, ยานมุขํปฺยตฺร. อกฺโขปกฺขราทโย รถสฺส องฺคา นาม. อก คมเน, โข, อกฺโข, ทฺวินฺนํ รถจกฺกานํ อนฺตรคโต กฏฺวิเสโส. อุปริ กรียเตติ อุปกฺขโร, อกฺขสฺโสปริ กฏฺวิเสโส. อมรโกเส ปน อุปกฺขรสทฺทสฺส สพฺพรถาวยววาจกตฺตํ วุตฺตํ ‘‘รถงฺคนฺตุ อุปกฺขโร’’ติ [อมร ๑๘.๕๕]. ‘‘อปกฺขโร’’ติปิ ปาโ.
สพฺพสฺมึ หตฺถาทิเก วาหเน ยานาทิตฺตยํ, สพฺพตฺร กรณสาธนํ. โยชนียํ ยุชฺชเตเนนาติ โยคฺคํ, ณฺโย. ปตฺตํ โธรณฺจาตฺร. ปต คติยํ. โธร คติจาตุริเย, เอตฺถาปิ กรณสาธนํ.
๓๗๖. จตุกฺกํ สารถิมฺหิ. รเถน จรติ สีเลนาติ รถจารี. สวติ เปรยตีติ สูโต, สู เปรเณ, โต. อช คมเน. ปาเชตีติ ปาชิตา, ริตุ, ทีฆาทิ. สร คติยํ, ถิ, รเถน สห คจฺฉตีติ วา สารถิ, อิณ, อฺตฺโรปจารา. นิยนฺตา, ยนฺตา, ขตฺตา, สพฺยฏฺโ, ทกฺขิณตฺโถ, รถกุฏุมฺพีปฺยตฺร.
‘‘นิยนฺตา ปาชิตา ยนฺตา, สูโต ขตฺตา จ สารถิ;
สพฺยฏฺโ ทกฺขิณตฺโถ จ, สฺา รถกุฏุมฺพิโน’’ติ [อมร ๑๘.๕๖-๖๐]. –
วุตฺตํ ¶ . อตฺถโต สารถิโน รถกุฏุมฺพี จ นามํ. รถนายเก ตุ ‘‘รถาโรโห จ รถิโก รถี’’ติ ปจฺฉา วกฺขติ. ขุทิ สํเปสเน, ตุ, ทสฺส โต, อุสฺสตฺตฺจ, ขตฺตา.
ติกํ รเถ ปาชิตตรา อฺเ โยธา, อตฺร เย ‘‘รถนายกา’’ติปฺยุจฺจนฺเต. รถมาโรหตีติ รถิโก, รถี จ. รเถน ยุชฺชตีติ วา รถิโก, รถี จ. รถิโน, สนฺทนาโรโหปฺยตฺร. ทฺวยํ โยเธ. ยุธ สมฺปหาเร, โณ. ภฏติ ยุชฺชตีติ ภโฏ, อ. กฺวจิ โยทฺโธปิ.
๓๗๗-๓๗๙. จตุกฺกํ ปทาติเก. ปเทหิ อตติ อชตีติ ปทาติ, อต สาตจฺจคมเน, อิ. ปท คมเน. ปทตีติ ปตฺติ, อิ, ทฺวิตฺตํ. ปเทน อทตีติ วา ปตฺติ, อโลโป, ทสฺส โต, อิเม ทฺเว, วกฺขมานา ทฺเว จ ปุเม. ปเทหิ คจฺฉตีติ ปทโค, ปทิโก. ปาทาติโก, ปทาชโยปฺยตฺร [ปาเทหิ อชติ อี, รสฺโส จ ปทาชึ (จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๖๖)].
ฉกฺกํ ¶ กวเจ. นห พนฺธเน, กรเณ โณ. กงฺก คตฺยตฺโถ, อโฏ. วรียเต ตนฺติ วมฺมํ, วร วรเณ, วร อิจฺฉายํ วา, โม, รสฺส โม. กจ พนฺธเน, อ, วการวณฺณาคโม. อุโร ฉาทยนฺตฺยเนนาติ อุรจฺฉโท. วาสทฺโท ทฺวินฺนํ ปุนฺนปุํสกตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. ชล ทิตฺติยํ, ณฺวุ. ตนุตฺตํ, ทํสนํ, ชคโรปฺยตฺร. ‘‘ชคโร กงฺกโฏ โยโค, สนฺนาโห จ อุรจฺฉโท’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๖๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๖๔] โวปาลิโต.
ติกํ กตสนฺนาเห. จมฺเมน สมฺมา นทฺธวาติ สนฺนทฺโธ, โธ. สชฺชุ คติยํ, อ. วมฺเมน นทฺธวา วมฺมิโก. ทํสิโต, อุรจฺฉทิโก, พฺยูฬฺหกงฺกโฏ, ชคริโกปฺยตฺร.
ทฺวยํ ปริทหิเต วตฺถาโท. อาปติปุพฺโพ มุจธาตุ ปริทหเน, อุภยตฺถ โต, ภูชาทิ. ปกฺเข ‘‘สุสปจสกโต กฺขกฺกา เจ’’ติ สุตฺเต จกาเรน ตปจฺจยสฺส กฺโก, ธาตฺวนฺตโลโป จ. ปินทฺโธ, อปินทฺโธปฺยตฺร. ปุพฺพปกฺเข อปิสฺสาการโลโป.
จตุกฺกํ อภิจารปทาติมฺหิ. ปุเร จรณสีโล, สตฺตมิยา อโลโป อุภยตฺราปิ. ปุพฺเพ ณี. ปรปกฺเข อ, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ วา คจฺฉตีติ ปุพฺพงฺคโม, ทุติยายาโลโป. ปุโรโค, อคฺเคสโร, ปฏฺโ, อคฺคโตสโร, ปุรสฺสโร, ปุโรคโมปฺยตฺร.
ทฺวยํ อสีฆคามินิ. มนฺทํ คจฺฉติ สีเลนาติ มนฺทคามี, ณี. มนฺถ วิโลฬเน, อเนกตฺถตฺตา สํกิเลเส จ. สํกิลิสฺสเตติ มนฺถโร, อโร.
ติกํ เวคินิ. ตุรเมติ คจฺฉตีติ ตุริโต, อิ คติยํ, โต. ตุรสฺสิ, ปชวี, ชโวปฺยตฺร. ทฺวยํ เชตุโยคฺคตามตฺเต. ชิ ชเย, ตพฺโพ, เชตพฺพํ, ณฺยปจฺจเย เชยฺยํ.
๓๘๐. ติกํ ¶ สูเร. สุร วีร วิกฺกนฺเตติ จุราทิธาตุ. สุรยติ, วีรยตีติ สูโร, วีโร จ, อ, ทีฆาทิ, กนฺต เฉทเน. วิกฺกนฺโต. ทฺวยํ สหายมตฺเต. สห เอติ คจฺฉตีติ สหาโย, สพฺพตฺร กตฺตริ จ อ. อนุสทฺโท ปจฺฉาตฺโถ. สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถา. อนุปฺลโป, อภิสโรปิ. สนฺนทฺธปฺปภุตี สนฺนทฺธสทฺทาทโย อนุจรนฺตา ตีสุ.
ปาเถยฺยํ นาม ราชาทีนํ ยาตฺราสฺเวว พหุลํ ปวตฺตตีติ อิธ ตํ วุตฺตํ, ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, เอยฺโย. สมฺพ มณฺฑเล, อโล, สเมติ อทฺธานปริสฺสมเมเตนาติ วา สมฺพลํ, อโล, พาคโม จ.
๓๘๑. จตุกฺกํ เสนายํ. วาหโยคา วาหินี. ธชโยคา ธชินี. สิ พนฺธเน, โน, เสนา. จมุ อทเน, อู. จมติ ภีรุนฺติ จมู. ปุตนา, อนีกินี, วรูถินีปฺยตฺร. เอตฺถ จ ปุตนา อนีกินี วาหินี จมู เสนาเภเทปิ. ‘‘ปุตนา’นีกินี จมู, เสนา เสนานฺตเรปิ เจ’’ติ รุทฺโท, ‘‘เสนาปเภเท เสนายํ, สวนฺตฺยมปิ วาหินี’’ติ รภโส จ. จกฺกาทิติกํ สามฺเน เสนายํ, เสนงฺเค จ. จาณกฺเย ตุ เสนาวิเสเส อนีโก วุตฺโต ‘‘ตีณิ ติกานฺยนีก’’นฺติ.
อสฺเสว ¶ กามนฺทกีเย วิวรณํ, ยถา –
‘‘อสฺสสฺส ปตฺติโยธา เย, ภเวยฺยุํ ปุริสา ตโย;
อิติ กปฺปา ตุ ปฺจสฺสา, วิเธยฺยา กฺุชรสฺส ตุ;
ปาทงฺโค ปาชิตาวนฺโต, ปุริสา ทส ปฺจ จ;
วิธานมิติ นาคสฺส, จตุกฺกํ สนฺทนสฺส จ;
อนีกมิติ วิฺเยฺย-มิติ กปฺปา นว ทฺวิปา’’ติ.
กรียเต วิคฺคโห เยเนติ จกฺกํ. พล สํวรเณ, อ. อณ สทฺเท, อิโก. วากาโร นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ.
จตุรงฺคพลาย สุสนฺนทฺธาย เสนาย ยุทฺธตฺถํ เทสวิเทเส วินฺยาโส วิภชิตฺวา นฺยสนํ ปนํ พฺยูโห กถฺยเต. วิภชิตฺวา อูหนํ ปนํ พฺยูโห. ตพฺเภทา ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตา จตฺตาโร ปกติพฺยูหา. ตตฺร อนีกานํ ติริยโต วุตฺติ ทณฺโฑ. สมตฺถานมนีกานมนฺวาวุตฺติ อฺโฺโต วุตฺติ โภโค. มณฺฑลรจนาย สรนฺตานมนีกานํ สพฺพโต วุตฺติ สปฺปสรีรมิว มณฺฑโล. ิตานมิตเรตราสํ หตานํ วิสิลิฏฺตรานํ อนีกานํ ปุถุวุตฺติ อสํหโต. ตทุตฺตํ กามนฺทเกน –
‘‘ติริยโต วุตฺติ ทณฺฑาขฺยา, โภโคนฺวาวุตฺติเรว จ;
มณฺฑโล สพฺพโตวุตฺติ, ปุถุวุตฺติ อสํหโต’’ติ.
พฺยูหสมเวโต เอว พฺยูหสฺเสกเทโส ปจฺฉาภาโค พฺยูหปณฺหิ, พฺยูหสฺส ปจฺฉา, พฺยูหนฺตรเมว วา. ยตฺร ิโต ราชา สเสนํ ปฏิคฺคณฺหติ, ตํ เสนาย ปจฺฉา ธนุสตทฺวยนฺตเรน ิตปริสสหิตํ อนีกํ ‘‘ปฏิคฺคโห’’ตฺยุจฺจเต.
๓๘๒-๓๘๓. เอโก ¶ หตฺถี ทฺวาทสปุริสสหิโต ‘‘เอโก หตฺถี’’ตฺยุจฺจเต, เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ตโย หตฺถิโน หตฺถานีกํ นาม, ตถา เอโก ตุรงฺโค ติปุริสสหิโต, เอโก จ รโถ จตุปุริสสหิโต เอโก หโย, เอโก รโถติ เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต ตโย หยา จ ตโย รถา จ หยานีกํ, รถานีกํ นาม, เตนาห ‘‘ตโย ตโย คชาทโย’’ติ. สสตฺถา ขคฺคาทิสตฺถหตฺถา จตุชฺชนา จตฺตาโร ปุริสา ปตฺตานีกํ นาม วุตฺตา. เหฏฺิมนฺตโตเยเวตฺถาปิ ปริจฺเฉโท. อมรโกเส ตฺวฺถา กถิตา –
‘‘เอกเกภรถา ตฺยสฺสา, ปตฺติ ปฺจปทาติกา;
ปตฺยงฺเคหิ ติคุเณหิ, กมา สฺา ยโถตฺตรํ.
เสนามุขํ คุมฺพคณา, วาหินี ปุตนา จมู;
อนีกินี จ ตาสนฺตุ, ทส อกฺโขภินี มต’’นฺติ [อมร ๑๘.๘๐-๑].
ตสฺสตฺโถ – ตีหิ อสฺเสหิ คเชเนเกน รเถน จ ปทาตีภิ จ ปฺจหิ ปตฺติ นาม เสนนฺตรํ. ปตฺยงฺเคหิ สพฺเพหิ คชาทีหิ ¶ ยถาปุพฺพํ คุเณหิ ยโถตฺตรํ กเมน เสนามุขาทิกา สฺา ภวติ. ยโถตฺตรนฺติ วจเนน ยถาปุพฺพมิตฺยตฺถมาห, เตเนทํ วุตฺตํ ‘‘ภวติ ตโย ปตฺติโน เสนามุขํ. ตีหิ เสนามุเขหิ คุมฺโพ. คุมฺพตฺตเยน คโณ. คณตฺตยํ วาหินี. วาหินิตฺตยํ ปุตนา. ปุตนตฺตยํ จมู. จมุตฺตยํ อนีกินี. ตาสํ อนีกินีนํ ทส อกฺโขภินี’’ติ.
ตตฺร รถานํ สงฺขฺยา สตฺตติสหิเตหิ อฏฺสเตหาธิกานฺเยกวีสติสหสฺสานิ, เอวเมว คชานมฺปิ สงฺขฺยา, ตถา จ –
ปฺจสฏฺิสหสฺสานิ, ฉสตานิ ทเสว ตุ;
สงฺขฺยา ตา ตุรงฺคานฺหิ, วินา รเถ ตุรงฺคเม.
นรานํ สตสหสฺสํ, สหสฺสานิ นเวว จ;
สตานิ ตีณิ จ’ฺานิ, ปฺาสฺจ ปทาตโยติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๘๐].
๓๘๔. เหฏฺิมปริจฺเฉเทน เสนํ ทสฺเสตฺวา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุมาห ‘‘สฏฺิ…เป… ยนฺติ’’จฺจาทิ. ยนฺติยา ยานํ กุพฺพนฺติยา เสนาย กตฺตุภูตาย ธูลีกเตสุ สนฺเตสุ. เกสุ? สฏฺิวํสกลาเปสุ. กิตฺตกปฺปมาเณสุ? ปจฺเจกํ สฏฺิทณฺฑวนฺเตสุ, เอสา อกฺโขภินี นาม เสนา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน. เกนจิ โขเภตุมสกฺกุเณยฺยตาย อกฺโขภินี, ยุ, นทาทิ. ขุภ จลเน.
๓๘๕. จตุกฺกํ ¶ สมฺปตฺติยํ. ธนุกฺกํโส สมฺปตฺติ. ปท คมเน, ภาเวติ. ยุปกฺเข ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ. ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, อี, ลกฺขี, สิรี จ ปุพฺเพ เทวตาวเสน วุตฺตา, อิธ ธนุกฺกํสวเสน.
ทฺวยํ สมฺปตฺติวิปรีตายํ. วิรูปํ ปชฺชตีติ วิปตฺติ, ปทิมฺหา กตฺตริติ. วิรูปํ ปชฺชนํ วา วิปตฺติ, ภาเวติ. อาปทาสหจรณโต วิปตฺติ ถิยํ.
จตุกฺกํ สตฺถมตฺเต. อาทาย ยุชฺฌนฺเต ยนฺติ อาวุธํ, ยสฺส โว. อายุธํ วา. หร หรเณ. หรติ ชีวิตนฺติ เหติ,ติ, อสฺเส, รโลโป, หนติวเสน วา สิทฺธํ. สส หึสายํ, โถ. อตฺถํปฺยตฺร. อสุ เขปเน.
๓๘๖-๓๘๗. สงฺเขเปนายุธํ ทสฺเสตุมาห. มุตฺตามุตฺตฺจ อมุตฺตฺจ ปาณิโต มุตฺตฺจ ยนฺตมุตฺตฺเจติ สกลํ ตํ อายุธํ จตุพฺพิธํ พหูนมฺปิ ตพฺเภทานติวตฺตนโต.
จตุนฺนํ สรูปมาห ‘‘มุตฺตามุตฺตฺจา’’ทิ. ยฏฺิ นาม สตฺถวิเสโส, น กตฺตรทณฺโฑ.
‘‘ยฏฺิ หารลตาสตฺถ-เภเทสุ ธนุทณฺฑเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
ตทาทิ ¶ อายุธํ มุตฺตฺจ ตํ อมุตฺตฺเจติ มุตฺตามุตฺตํ, กมฺมธารโย, ยถา กตากตํ. ฉุริกา อสิปุตฺติ, ตทาทิกํ อมุตฺตํ. ยนฺต สงฺโกจเน, ยนฺตํ, ธนฺวาทิ.
๓๘๘-๓๘๙. ปฺจกํ ธนุมฺหิ. อุสุํ อสติ ขิปตีติ, กมฺมนิ โณ, อุสฺสิ. ธน ธฺเ, อุ, หน หึสายํ วา, อุ, หสฺส โธ, ธนุ. ‘‘ธนุ วํสวิสุทฺโธปิ, นิคฺคุโณ กึ กริสฺสตี’’ติ [หิโตปเทส กถามุข ๒๓] ปุเม ปโยโค. ‘‘สรา วาโป ธนุ อิตฺถี, ตุณตา ติณตาปิเจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๑] ติกณฺฑเสโส. กึ นาเมน ทณฺฑยตีติ โกทณฺฑํ, ทณฺฑ นิปาตเน, กึ นาเมน ทมฺยตีติ วา โกทณฺฑํ, ทมุธาตุมฺหา โฑ, กึ นาเมน ทุโนตีติ วา โกทณฺฑํ, ทุ ปริตาเป, โฑ นิปาติโต, กุฏิลตฺตา วา กุจฺฉิโต ทณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ โกทณฺฑํ. จป สนฺตาเป, อ, จโป, วํสเภโท, ตพฺพิกาโร จาโป, โณ. สรมสติ ขิปตีติ สราสนํ. กมฺมุกมฺปิ. กมฺมาย ปภวตีติ กมฺมุกํ.
ติกํ คุเณ. คจฺฉติ สโร เยนาติ คุโณ, มสฺส โณ, อสฺสุ, คุ สทฺเท วา, ควติ เอเตนาติ คุโณ, ยุ, ณตฺตํ. ชร วโยหานิมฺหิ, อ, ชิยาเทโส. ปกฺเข อิการโลโป, ชยา. ‘‘ชิยา จาถา’’ติปิ ปาโ, ตทา ทฺวยํ ¶ คุเณ. มุพฺพี, สิฺชินีปฺยตฺร. มุพฺพวิกาโร มุพฺพี. สิฺช อพฺยตฺตสทฺเท, อินี.
ติปาโท กณฺเฑ. สร หึสายํ. สรนฺตฺยเนนาติ, ปุเม, สฺายํ โณ. ปตฺตํ วาโช, ตํโยคา ปตฺตี, อี. สา ตนุกรณาวสาเนสุ, ทิวาทิ, ณฺวุ, ยสฺสาโลโป. วณฺยเต สทฺทายเตเนเนติ วาโณ, โณ, วณ สทฺเท. กณฺยเตเนเนติ กณฺฑํ, กณ สทฺเท, โฑ, กณฺฑ เภเท วา. อิส คมเน, อุ, อิสฺสุ, อุส ทาเห วา. ขุร เฉทเน, อโป, อถ วา เข อรติ คจฺฉตีติ ขุโร, อสฺสุ, ตํ ปาตีติ ขุรปฺโป. ติช นิสาเน, ยุ. อส ขิปเน, กมฺเม ยุ. วิสิโข, อชิมฺหโค, ขโค, อาสุโค, กลมฺโพ, มคฺคโณ, โรโปปฺยตฺร. วิสนฺโต ขณตีติ วิสิโข. กล มเท, อมฺโพ. มคฺค อนฺเวสเน, ยุ. รุป วิโมหเน, ทิวาทิ, อ, โรโป. ‘‘ถูลเขโฑ วิปาโฏ จ, จิตฺรปุงฺโข สโรปิ เจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๒] ติกณฺฑเสเส.
ปฺจกํ กลาเป. ตูณ ปูรเณ, จุราทิ, นทาทิ. ‘‘ตูโณ นิสงฺโค ตูณิโร, อุปาสงฺโค จ วาณธิ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๘.๘๘] อมรมาลายํ ปุํสกณฺเฑ. ‘‘ตูณา’’ติปิ อิตฺถิลิงฺคปฺปกรเณ วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘ตุณี, ตูโณ’’ติ ทฺวีสุ, สรสมูหานํ านตฺตา กลาโป. อิรปจฺจเย ตูณิโร. วาณา สรา ธิยนฺเตตฺเรติ วาณธิ. ‘‘ตูโณ ปสงฺค ตูณิร-นิสงฺคา วาณธิ ทฺวิสู’’ตฺยมรสีเห.
๓๙๐. ทฺวยํ วาเช, ยํ ‘‘กณฺฑปตฺต’’มิตฺยุจฺจเต. ปต คมเน, กรเณ โข, ตสฺส โก, ปกฺเขน กตตฺตา วา ปกฺโข ¶ . วชตฺยเนนาติ วาโช, โณ. วิสมปิวิตฺถาติ วิสปฺปีโต สโร ทิทฺโธ นาม. ทิส อปฺปีติยํ, โต. ลิตฺโตปฺยตฺร.
ติกํ วิชฺฌิตพฺเพ. วิชฺฌนตฺถํ ลกฺขฺยเตติ ลกฺขํ. วิชฺฌิตพฺพนฺติ เวชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส ชฺโฌ, อิสฺเส. สโร วยติ คจฺฉติ ยสฺมึ สรพฺยํ, วสฺสาการโลโป. นิจฺจํ สรานมภฺยาสนํ วสีกรณํ สราภฺยาโส. ‘‘พฺยาเธปฺยุปาสนายฺจ, วาณาภฺยาเสปฺยุปาสน’’นฺติ รุทฺโท. ลกฺขมุปคนฺตฺวา อสนํ ขิปนํ อุปาสนํ.
๓๙๑. ปฺจกํ ขคฺเค. มณฺฑลํ อคฺคํ ยสฺส. นิคฺคโต ตึสโต’งฺคุลิโต เนตฺตึโส. อส เขปเน, อสเต ขิปฺปเตติ อสิ, อิ. ขคฺค ขณฺฑเภเท. สายโก สเรปิ. จนฺทหาโส, ริฏฺิ, กกฺขลโก, กรวาโลปฺยตฺร. ตสฺส ขคฺคสฺส ปิธาเน โกสิ, อิตฺถี. กุส สิเลสเน, อิ, โกสิ, รสฺสนฺโต. ขคฺคฉุริกาทีนํ มุฏฺิยํ ถรุสทฺโท. ถร สตฺถคติยํ, อุ.
๓๙๒. ติกํ ขคฺคาทีนํ สตฺถานํ วารณผลเก. เขฏ ภกฺขเน, ณฺวุ. ผล วิสารเณ, ณฺวุ. ผลตีติ ผลกํ, อนิตฺถี. จร คติภกฺขเนสุ, โม, จมุ อทเน วา, อ. ผลมฺปิ.
วณฺฏานิหารสฺสาขคฺคากติ ¶ หตฺถกุณฺฑาทิ อิลฺลี, อิลีปิ, อิล คติยํ, นทาทิ. กรํ ปาลยตีติ กรปาลิกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ อสิปุตฺติยํ. ฉุร เฉทเน, ณฺวุ. สสุ หึสายํ,ติ, นทาทิ. อสิโน ปุตฺตี, อสิเธนุกาปิ.
ทฺวยํ วฑฺฒกีนํ มุคฺคเรหิ สมานาการายุธเภเท. ลค สงฺเค, อโล, อสฺสุ, ฬตฺตฺจ. มุรํ คิรตีติ มุคฺคโร, รสฺส โค, คิร นิคฺคิรเณ, มุจฺจตีติ วา มุคฺคโร, อโร. ทุฆโณ, ฆโนปิ.
๓๙๓. ทฺวยํ สลฺเล. สล อาสุคติยํ, อ, สร หึสายํ วา, โล, รสฺส โล. สงฺก สงฺกายํ, อุ. สูลมฺปิ. สูล รุชายํ.
ทฺวยํ วาสิยํ. วส เฉทนสฺเนหาวหารเณสุ, ณี. ตจฺฉ ตนุกรเณ, ยุ, นทาทิ.
ทฺวยํ ผรสุมฺหิ. เฉทกตฺตา กุจฺฉิตา ธารา ยสฺสาติ กุธารี. กุธาโรปิ. ปรํ สสติ หึสตีติ ผรสุ. อุ, ปสฺส โผ, สโลโป จ. ปรสุปิ, โส ปรสุสทฺโท นปุํสโก. ปรสุโธปฺยตฺร.
ทฺวยํ ปาสาณวิทารเณ. ฏงฺก พนฺธเน. ทร วิทารเณ. ปาสาณํ ทารยตีติ ปาสาณทารโณ, ยุ. ปาสาณทารโกปิ.
๓๙๔. ทฺวยํ ¶ หตฺถปฺปมาเณ กณเย [กณฺเฑ (จินฺตามณิฏีกา)]. จกฺกปูรณาทิวายุวเสน ขิปฺปเต. กณ สทฺเท, อโย. ภินฺทนสีลตาย ภินฺที, วาติ คจฺฉติ เตนาติ วาโล, อโล, ภินฺที จ โส วาโล จาติ ภินฺทิวาโล, ฬตฺเต ภินฺทิวาโฬ, รสฺโส.
จกฺกาทโย สตฺถเภทา. ตตฺร จกฺกากาโร อายุธวิเสโส จกฺกํ. กนฺต เฉทเน, อสฺสุ, กุนฺโต ทีฆทณฺโฑ. คทา, สตฺติ จ ปสิทฺธา.
ติกํ โกณภาเค. กุณ สทฺโทปกรเณสุ, กุณ สงฺโกจเน วา, โณ. สิ เสวายํ, อ, รสฺโส, อสฺโส. กุฏ โกฏิลฺเล, อิณ.
๓๙๕. ทฺวิปาทํ วิชิคีสสฺส ยาตฺรายํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. ยา ปาปุเณ, นิกฺขมิตฺวา ยายเต นิยฺยานํ, ยุ. ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ ตฺรณ. ยาตฺรา, อา. นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโว. า คตินิวตฺติยํ, ปปุพฺโพ ยาเน, ยุ, ปติฏฺียเต ปฏฺานํ, ปุเรจาริมฺหิ ปฏฺโ.
ปฺจกํ ธูลีมตฺเต. ตถา จ ‘‘ปํสุ โขโท มโต เรณุ, จุณฺโณ ธูลิ’ตฺถิยํ ภเว’’ตฺยมรมาลา. จุณฺณ ปิสเน, จุณฺณ สฺจุณฺณเน วา. ปํส นาสเน, อุ. รนฺช ราเค, รโช, มโนคโณปิ นปุํสเก, ตํสหจรณโต ปํสุปิ. ‘‘กฺลิวํ’ปราเธ เรณุมฺหี’’ติ ¶ รภโส. อถ วา จุณฺณรโชสหจรณโต ปํสุ นปุํสเก. ธู วิธุนเน, ธู กมฺปเน วา, ลิ, นทาทิ. ริ คติยํ, ณุ, อิสฺเส.
๓๙๖. วํสกฺกมเวทีวํสถุตึ โย กุพฺพติ, โส มาคโธ. ตสฺมึ มธุโก วุตฺโต. โส จ ขตฺติยาเวสฺสสมฺภโว ภวติ, วํสมคฺคํ ถวตีติ มาคโธ, ถสฺส โธ. มคฺคํ ธวตีติ มธุโก, ณฺวุ, คฺคโลโป.
วีริยาทิถุตึ สีเลน โย ปติ, โส วนฺที, ตสฺสีลาทีสุ ณี.
โย นิสาวสานํ วิภาเวนฺโต โพธยติ, โส เวตาฬิโก, วิภาเวนฺโต ตาฬสทฺเทน โพธยตีติ เวตาฬิโก, ณิโก.
จกฺเกน จรนฺโต พหูหิ ปีเฬตฺวา โย ปติ, โส จกฺกิโก, อุภยตฺร จรตฺยตฺเถ อิโก. ฆณฺฏ ภาสตฺโถ, จุราทิ.
๓๙๗. ปฺจกํ ธเช. กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, อุ, กิตติ อปเนติ เอเตนาติ เกตุ. ธช คมเน, อ. อุปฺปตตีติ ปฏากา, อาโก, ปฏ คติยํ วา, ปฏากา. เกน วาเตน ทลียเต วิทารียเตติ กทลี, นทาทิ, ฉินฺนภินฺนตฺตา ¶ กุจฺฉิตํ ทลํ ปตฺตเมติสฺสาตฺถีติ วา กทลี, ปฏากา สหจรณโต อิตฺถิยํ. กทลี โมเจปิ. ยุมฺหิ เกตนํ. เอตฺถ จ ธชสหจรณโต เกตุ ปุนฺนปุํสเก. ‘‘ปฏากา เวชยนฺตี จ, เกตนํ ธช’มนิตฺถี’’ตฺย [อมร ๑๘.๙๙] มรโกเส.
อฺมฺสฺเสติ เอกมเปกฺขิตฺวา อปรสฺสาปรํ อเปกฺขิตฺวา อฺสฺส. โย อหํกาโร อภิมาโน, โส ‘‘อหํ อห’’มิติ กโรตีติ อหมหมิกา ภเว. ‘‘อหํ อคฺโค ภวามิ, อหํ อคฺโค ภวามี’’ติ อฺมฺมติกฺกมฺม โยธานํ สมคฺเค ธาวนํ, ตตฺร ตุ อหํปุพฺพิกา. อหํสทฺโท วิภตฺติปติรูปโก นิปาโต, สกตฺเถ กปจฺจเย กเต วิจฺฉายํ คมฺยมานตฺตา ทฺวิตฺตาภาโว.
๓๙๘. จตุกฺกํ พเล. พล ปาณเน, กรเณ อ. ธา คตินิวตฺติยํ, กรเณ โม, ธสฺส โถ. สหเตเนนาติ สหํ, สโหปิ. สก สตฺติยํ,ติ. ทฺรวิณํ, ตโร, ปรกฺกโม, ปาโณปิ.
อติสูรตา วิกฺกโม นาม.
ชเย ชิเต สติ, การณภูเต วา กตํ ปานํ ชยปานํ. อมรโกเส ปน ‘‘วีรปานํ ตุ ยํ ปานํ, ชาเต ภาวินิ วา รเณ’’ติ [อมร ๑๘.๑๐๓] วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ภวิสฺสติรเณ ชีวิตสํสยา สํหาสุปฺปาทนตฺถํ, เทวตายาจนปุพฺพกํ สชาติเยหิ สห สมฺภูย โยธานํ ยํ ปานํ ชาเต จ รเณ วิชยสฺส สนฺทสฺสนตฺถํ, ตํ วีรปานมุจฺจเต.
๓๙๙-๔๐๐. สาฑฺฒปชฺชํ ¶ ยุทฺเธ. สงฺคาม ยุทฺเธ, จุราทิ, อ. หร หรเณ, ปสยฺหกรเณ จ. อร คมเน, อ. สมรํ. รณ สทฺเท, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํ. อช คมเน, ณิ, อาชิ, รสฺสนฺโต. อาหุยฺยนฺเต อสฺมึโยธา, หุ สทฺเท, อ. ยุธ สมฺปหาเร, โต. อาทาย ยุชฺฌนฺเตตฺร อาโยธนํ, ยุ. ยุช โยเค, สํยุคํ, สํยุตฺตมฺปิ. ภณฺฑ ปริภาสเน, ยุ. วิคฺคยฺหนฺติ ยุชฺฌนฺตฺยสฺมึ วิคฺคโห. กลหนฺตฺยสฺมึ กลโห. เมธ เมธาหึสาสงฺคเมสุ, ณฺวุ. ชฺํ, ปวิทารณํ, อกฺกนฺทนํ, สงฺขฺยํ, สมีกํ, สมฺปรายกํ, อนีกํ, อภิสมฺปาโต, กลิสํ, โผโฏ, อตฺยามทฺโทอิจฺจาทโยปิ ยุทฺเธ. เกจิ ปน ‘‘ภณฺฑนาทิปฺจกํ กลเห, น ยุทฺเธ’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ภณฺฑนํ กวเจ ยุทฺเธ, ขลิกาเรปิ วตฺตเต’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ.
ทฺวยํ มุจฺฉายํ. มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ. มุห เวจิตฺเต. ติกํ พลกฺกาเร. ปสหนํ ปสยฺโห, สห สตฺติยํ, ณฺโย. พลิโน, พเลน วา กรณํ พลกฺกาโร. ห พลกฺกาเร, โณ. ปสงฺโคปิ.
๔๐๑. สุภาสุภานํ ผลานํ สูจิกา ปกาสกา ยา ภูตสฺส วตฺถุโน วิกติ อฺถา อุปฺปตฺติ, สา อุปฺปาโต. สุภาสุภผลํ ¶ ปกาเสนฺโต ปตติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโต. อุปฺปาโทปิ. ตสทฺโท’ยํ ปุพฺพปทสฺส, อปรปทสฺส วา ลิงฺคมาทตฺเต. ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, วิคฺคโห จ ตํ วากฺยฺเจติ วิคฺคหวากฺย’’นฺตฺยาทีสุ, อิธ ปน ปุพฺพปทสฺส ลิงฺคมาทตฺเต. อุปฺปาตสฺส ตตฺร ยุทฺธปกฺกเมนาภิธานํ.
จตุกฺกํ อุปฺปาตสฺส ปริยาเย. อิ คมเน,ติ, ทีฆาทิ. สพฺพกาลํ น ชายตีติ อชฺํ, ณฺโย, ผลํ น ชเนตีติ วา อชฺํ, ตฺหิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตํ ชเนตีติ อชฺํ นาม. อุปคนฺตฺวา สชฺชติ ปกาเสตีติ อุปสคฺโค, โณ. อุปคนฺตฺวา ทุโนตีติ อุปทฺทโว, ทุ ปริตาเป, อ. เอตฺถ จ อีตฺยาทโย ชนเกปิ วตฺตนฺติ, ยถา ชราทีนมุปทฺทวา.
๔๐๒. มลฺลยุทฺธมฺหิ พาหุยุทฺธมฺหิ นิพฺพุทฺธํ. อโธภาคํ พนฺธนํ วา กตฺวา ยุชฺฌนฺตฺยตฺร นิพฺพุทฺธํ, ยสฺส โพ, อฺมฺสฺส เวธํ นิพฺเพเธนฺตฺยตฺเรติ วา นิพฺพุทฺธํ. เวธ เวธเน, โต, เอสฺสุ, อฺตฺโรปจารา. ทฺวยํ ชยกฺริยายํ. ชิ ชเย, ‘‘ภาเว จา’’ติ โณ. รเณ ยุทฺเธ โย ภงฺโค, โส ปราชโย. ปราปุพฺโพ ชิ ยุทฺธภงฺเค. ทฺวยํ ปลายนมตฺเต, น ตุ สงฺคามโตเยว ปลายเน. ปริวชฺเชตฺวา อยนํ คมนํ ปลายนํ. อปวชฺเชตฺวา คมนํ อปกฺกโม. ปทาโว, ทาโว, สนฺทาโว, วิทฺทโว, ทโว, อปยานํปฺยตฺร.
๔๐๓. ปชฺชํ ¶ มารเณ. มร ปาณจาเค, สพฺพตฺถ ภาวสาธนํ. มารียเต มารณํ, ยุ. หน หึสายํ, ณมฺหิ ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโส. นส อทสฺสเน. สูท ธารเณ. หึส หึสายํ. สร หึสายํ, อิตฺถิยมาปจฺจโย, หึสา. ณมฺหิ หนสฺส วธาเทโส. สส หึสายํ. ยุมฺหิ หนสฺส ฆาโต, ฆาตนํ, นิพฺพรหนํ, นิการณํ, ปวาสนํ, สฺาปนํ, ปมถนํ, กถนํ, อุชฺชาสนํ, อารมฺโภ, ปิฺโชปฺยตฺร. วรห พาธานฺยปริภาสนหึสาทาเนสุ. กร หึสายํ. วส นิวาเส, ปปุพฺโพ หึสตฺโถ. า มารณโตสนนิสามเนสุ, ปาคโม, สฺาปนํ. มถ วิโลฬเน. กถ หึสตฺโถ. ชสุ หึสายํ, ชสิ ตาฬเน วา, จุราทิ. อาปุพฺโพ รภิ มารเณ. ปิฺช หึสาพลทานนิเกตเนสุ. เอเต ยถากฺกมมิธานาคตานํ ธาตโว.
๔๐๔. ปชฺชํ มรเณ. กาโล อตีตาทิ, ตสฺส กิริยา, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐] หิ วุตฺตํ. มรติโต จุ, มจฺจุ, วชาทินา วา ตฺยุ. ตโต มจฺจุสทิโส ทฺวีสุ. อติกฺกมิตฺวา อยนํ อจฺจโย. ธน ธฺเ. กาลสฺส กิริยตฺตา ¶ กาโล, อตฺตภาวสฺส อนฺตํ กโรตีติ วา กาโล, โณ. อมติ คจฺฉตีติ อนฺโต. จุ จวเน.
๔๐๕. ติกํ มเต. ปรํ โลกํ เอติ คจฺฉตีติ เปโต, ปเรโต จ, โต, ปุพฺเพ รโลโป. มรตีติ มโต. ปราสุ, ปตฺตปฺจตฺโตปฺยตฺร. ทฺวยํ มตทหนกฏฺราสิมฺหิ, ยา ‘‘ผุลฺลี’’ติ วุจฺจติ. จียเต ยตฺถาติ จิตโก, จิโต จ, โต. ปุพฺพตฺร สกตฺเถ โก. จิตา, จิตฺยา, จิติปฺยตฺร.
ทฺวยํ สุสาเน, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ อตฺร อาฬหนํ. ทห ภสฺมีกรเณ, ยุ, ทสฺส โฬ. อาฬาหนมฺปิ. ฉวสฺส สยนฏฺานํ สุสานํ, ฉวสฺส สุ, สยนสฺส จ สาโน, อถ วา เสนฺติ อตฺราติ สานํ, ยุ, ฉวสฺส สานํ สุสานํ. ฉวสฺส สุ. ปิตุวนมฺปิ. ทฺวยํ มตสรีเร, กุณป ปูติคนฺธตฺเถ. กุจฺฉิตํ เนตีติ วา กุณโป, อโป, ณตฺตํ. ฉว คติยํ, อ.
๔๐๖. อสีสกตฺตา สิโรสฺุโ นจฺจนาทิกฺริยาสหิตตฺตา สหกฺริโย เทโห กาโย กพนฺโธ [‘‘ยุทฺเธ โยเธสุ สูเรสุ สหสฺสํ กตฺต (ขณฺฑ) มุทฺธสุ ตทาเวสา กพนฺโธ ตุ เอโก’มุทฺธา กฺริยานฺธิโต’’ติ กพนฺธลกฺขณํ], ยุทฺเธ สหสฺสปูรโณ กพนฺโธ. ‘‘นจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นจฺจนาทิกฺริยารหิเต ตูปจาโร. อวิชฺชมาเนน เกน สิรสา อนฺโธ กพนฺโธ, วการมชฺโฌ. อวิชฺชมานสฺสาปิ หิ การณภาโว ¶ โลเก ทิฏฺโ, ยถา วสฺเสน กโต สุภิกฺโข, ทุพฺภิกฺโข จ, ยถา โลเก, ตถา สาสเนปิ, ยถา อนนฺตรปจฺจยาทีนิ.
อามเกหิ กุจฺฉิเตหิ อปูติคตมตสรีเรหิ สมฺปุณฺเณ อามเก สุสานสฺมึ สิวถิกา วุตฺตา, อตฺถปฺปธานนิทฺเทเสน เจตฺถ สทฺโท นิทฺทิฏฺโ, ยถา ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ ปุคฺคลปฺปธานนิทฺเทเสน ธมฺโมติ. ฉวา ธิยฺยนฺเตตฺร สิวถิกา, ณฺวุ, ฉสฺส โส, ถตฺตํ, อิตฺตฺจ. ฉวถิกาปิ.
๔๐๗. ทฺวยํ อากฑฺฒิตมนุสฺสควาโท. มฺุจนสฺาย วนฺทตีติ วนฺที. วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อี, รสฺโสปิ, วนฺทิ. สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโร. ปคฺคโห, อุปคฺคโหปิ. ทฺวยํ ชีวิเต, อน ปาณเน, ปาณนฺติ อเนนาติ ปาโณ, โณ. ภวติ เยนาติ อสุ. อส ภุวิ, อุ, อาสุปิ, อสุ ขุภเน วา.
พนฺธนาคารํ พนฺธนเคหํ การา นาม. กโรนฺติ หึสนฺติ อตฺร การา, อ. กร หึสายํ. พนฺธนาลโยปิ. กร หึสายํ, ยต นิยฺยาตเน. การณา, ยตนา จ. ติพฺพเวทนาปฺยตฺร.
ขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๐๘. ทฺวิปาทํ ¶ พฺราหฺมเณ, พฺรหฺมุโน พนฺธุ, พฺรหฺมา พนฺธุ ยสฺส วา พฺรหฺมพนฺธุ. กุลาจารพฺราหฺมณภาววเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตฺตา ทฺวิโช, เอกเช ตูปจารา. วปิสฺมา โป, อสฺสิ. พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ จ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาทิ. สุตายุตกถนตฺถํ ‘‘โภโภ’’ติ วจนํ วทติ สีเลน, ณี.
ทฺวยํ ฉนฺโทชฺเฌตริ. พฺรหฺมสุตฺตํ อธีเต โสตฺติโย, ‘‘เนน นิทฺทิฏฺมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฏิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] วุตฺตตฺตา วุทฺธิ, ยทาทินา วา ฉนฺทสทฺทสฺส โสตฺติยาเทโส [ปาณินิ ๕.๒.๘๔]. ฉนฺทํ อธีเต ฉนฺทโส, โส ปุลฺลิงฺโค.
ทฺวยํ สิสฺเส. โสตุํ อิจฺฉนฺตีติ สิสฺสา, สุ สวเน, โส, อุสฺสิ. อาจริยสฺส อนฺเต สมีเป วสนสีโล, สฺาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา อโลโป.
๔๐๙. พฺรหฺมจารีอาทโย เอเต จตุโร ชนา อสฺสมา นาม ภวนฺติ, อสฺสมสทฺโทยํ ปุนฺนปุํสเก. ตตฺร มฺุชเมขลาทิยุตฺโต เวทชฺฌายโก พฺรหฺมจริยายํ ิโต พฺรหฺมจารี. เวทชฺฌยนํ พฺรหฺมจริยํ จรตีติ, ณี. ธมฺมตฺถกาเมสุ ิโต ปฺจมหายฺการี คหฏฺโ, คหา ทารา ¶ ตตฺร ติฏฺนฺตีติ คหฏฺโ. คหฏฺโ ปโร ตติยสฺสปิ วานปตฺโถ. วนปตฺเถ วเนกเทเส, ทูรวเน วา ภโว วานปตฺโถ, อสฺส ภูมิเสยฺยาชฏาชินธารณวนวาโสนฺยหารโภชิตาทิ ธมฺโม. วานปตฺถสฺสเมว ตติยมายุโส ภาคํ เขปยิตฺวา คหิตกาสาวทณฺโฑ ภิกฺโข สพฺพภูเตสุ สโม ฌานายตนวโร ภิกฺขุ. สมุ ตปสิ, เขเท จ, อาสมฺมนฺติ อตฺราติ, อกตฺตริ การเก สฺายํ โณ. ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจริยาทิ- จตุกฺเกปิ มเปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห.
๔๑๐. สีลาทโย ตโย สิกฺขาธมฺเม สห เอกโต จรนฺตา มิถุ อฺมฺํ สพฺรหฺมจาริโน นาม, พฺรหฺมจารีหิ สห จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโน. ‘‘มิถู’’ติ อิมินา สพฺรหฺมจารีสทฺทสฺส ตคฺคุณสํวิฺาณตฺตํ ทีปิตํ, เตน พฺรหฺมจารีนมฺปิ สพฺรหฺมจาริตฺตมุปปนฺนํ.
ทฺวยํ อุปสมฺปทาทายเก. มนสา อุเปจฺจ สิสฺสานํ วชฺชาวชฺชํ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา จ. เฌ จินฺตายํ, โณ, ปุพฺพตฺร เอ อย, ปกฺเข ราชาทิปกฺเขเปน อุปชฺฌา, ปรสมเย ปน เวทาทิปายิตา ‘‘อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา’’ติ โจจฺจเต, อุเปจฺจ อธียเต อสฺมาติ กตฺวา.
ทฺวยํ นิสฺสยทายเก. สิสฺสานํ หิตํ อาจรตีติ อาจริโย, ณฺโย. นิสฺสยํ ททาตีติ, กมฺมาทิมฺหิ ณฺวุ.
๔๑๑. สาสเน ¶ อาจริยํ ทสฺเสตฺวา ปรสมเยปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปนีเย’’จฺจาทิ. อถ วา โย ทฺวิโช พฺราหฺมโณ ยํกิฺจิ พฺราหฺมณํ อุปนีย อตฺตโน สนฺติกํ อาเนตฺวา กปฺปาทิฉฬงฺคิกตฺตา สางฺคํ สคุยฺหตฺตา รหสฺสฺจ เวทํ กมฺมภูตํ ปุพฺพํ ปมเมว เกนจิ อสิกฺขาปิเตเยว อชฺฌาปเย สิกฺขาเปยฺย, โส พฺราหฺมเณสุ ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, อาทิโต จาเรติ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ กตฺวา, ณฺโย. ยถาวุตฺตา อฺเ อุปชฺฌายา.
๔๑๒. ปชฺชทฺธํ อุปเทสปรมฺปรายํ. ปเร จ ปเร จ ปรมฺปรา, ปุพฺพาจริยา. ตโต อาภตํ ปารมฺปริยํ. อิติหสทฺโท นิปาตสมุทาโย. ‘‘อิติห ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตมิท’’นฺติ กเถตพฺพํ วจนํ เอติหฺยํ, ณฺโย. ณมฺหิ เอติหํ. อาจริยํ อุปคนฺตฺวา ทิสฺสติ อุจฺจารียตีติ อุปเทโส, ทิสี อุจฺจารเณ, โณ.
ติกํ ยฺเ. ยช เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยชนํ ยาโค, โณ. สคฺคตฺถิเกหิ กรียเตติ กตุ, ตุ. ชสฺส ฺตฺเต ยฺโ. ยาคตฺถํ มนฺตาทินา ปริกฺขตา ปริสงฺขตา ภู ภูมิ เวทิ นาม, อีปจฺจเย เวที จ. วินฺทติ อสฺสํ ลาภสกฺการนฺติ เวทิ, วิท ลาเภ, อิณ.
๔๑๓. อสฺสเมธาทโย ¶ ปฺจ ‘‘มหายาคา’’ตฺยุจฺจนฺเต. โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหึสุ, ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตา สสฺสเมธํ นามาตฺยตฺโถ. มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสฺส สงฺคณฺหเน เมธาวิตา ปุริสเมธํ นามาตฺยตฺโถ. ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นาม. ตฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตา วิย เปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาปาส’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘ตาต มาตุลา’’ตฺยาทินา ปน สณฺหวาจาย ภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺเย วชฺชปิยวจนตาตฺยตฺโถ. เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺํ อิทฺธฺเจว โหติ ผีตฺจ ปหูตนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํ. มนุสฺสา มุทา ปโมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติ, อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ, อยํ โปราณิกปเวณี, อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, อิมฺจ รฏฺสมฺปตฺตึ ปริวตฺเตนฺตา อุทฺธํ มูลํ กตฺวา ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทิเก ปฺจ ยฺเ นาม อกํสุ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺเต –
‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุนา อณุํ;
เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุ’’นฺติ [สุ. นิ. ๓๐๑, ๓๐๔].
อิทานิ ¶ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา ปิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสเมโธ’’จฺจาทิมาห. ตตฺถ อสฺสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ อสฺสเมโธ. ปุริสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ ปุริสเมโธ. สมฺมา ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํ ปาเสนฺติ ขิเปนฺติ เอตฺถ สมฺมาปาโส. มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ ‘‘วาช’’นฺติ สมฺา, ตเมตฺถ ปิวยนฺตีติ วาชเปยฺโย. สพฺพสฺส อตฺตโน สาปเตยฺยสฺส อนิคูหิตฺวา นิรวเสสโต ทินฺนตฺตา นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, อยํ ปาฬิยา อาคตกฺกมโต อตฺถวณฺณนา, อิธาคตกฺกเมน ปน อสฺสเมธปุริสเมธนิรคฺคฬสมฺมาปาสวาชเปยฺยานํ อตฺถวณฺณนา ลิขิตพฺพา.
๔๑๔. ติกํ ยาชเก. ยชนสีโล อิทิ, ยสฺสิ, ชสฺส โท. ยชตีติ อิโช, อ. อถ วา อิตฺถิยา อุตุมฺหิ ชาเต ชายตีติ อิตฺถีตุโช. ‘‘นารีตฺวิโช’’ติปิ ปาโ. ‘‘อุตุโช ยาชโก ตถา’’ติปิ ปาโ, สุนฺทโร. ปรสมยํ อมนสิ กตฺวา ปน อาจริเยน อิติทฺวิชสทฺโท อิทิตฺวิชสทฺโท จ สมานตฺถาติ มฺมาเนน ‘‘อิทิ ตฺวิโช’’ติ วุตฺตํ สิยา, ณฺวุมฺหิ ยาชโก [อมร ๑๗.๑๗ คาถา ปสฺสิตพฺพา].
ทฺวยํ ยาคสภายํ, อฺสภายฺจารมฺภเก. สภายํ สาธุ สภฺโย, โย. สมาชํ ชนสงฺฆาตํ สมาวสนฺติ อาคนฺตฺวา เอกเทสี ภวนฺตีติ สมาชา, เตหิ สมํ เอกีภวตีติ ¶ สามาชิโก, ณิโก. สภาสโท, สภาตาโรปฺยตฺร.
ปฺจกํ สภาสามฺเ. ปริ สมนฺตโต เสนฺตฺยสฺสํ ปริสา, สิ เสวายํ. สห ภาสนฺตฺยสฺสํ สภา, หโลโป, สพฺภิ ภาตีติ วา สภา. สมชฺชนฺติ สํคจฺฉนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมชฺชา, อช คมเน. สมยนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมิติ, อิ คติมฺหิ, อิตฺถิยนฺติ. มิลนเมกีภาโว. สมนฺตโต สีทนฺตฺยสฺมึ สํสโท, อิตฺถินปุํสเกสุ. โคฏฺี, อฏฺานีปฺยตฺร. คาโววาจา ติฏฺนฺติ ภวนฺตฺยสฺสํ โคฏฺี. อาคนฺตฺวา ติฏฺนฺตฺยสฺสํ อฏฺานี, ยุ, นทาทิ, รสฺสาทิ.
๔๑๕-๔๑๖. ภิกฺขุอาทิกา อิมา จตสฺโส ปริสา นาม. ภิกฺขนสีลตาทีหิ ภิกฺขุ. ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ [ชา. ๑.๗.๕๙] หิ วุตฺตํ. ภิกฺข ยาจเน, รู. โยมฺหิ ภิกฺขู. อินีปจฺจเย ภิกฺขุนี, โยสฺส โลโป. รตนตฺตยมุปคนฺตฺวา อาสยนฺตีติ อุปาสกา, ณฺวุ, อาส อุปเวสเน. อิตฺเต อุปาสิกาโย. เอตฺถ จ ปพฺพชฺชาสามฺโต, ลิงฺคสามฺโต จ สามเณรา ภิกฺขูสุ, สามเณริยาทโย, จ ภิกฺขุนีสุ สงฺคหิตา, ตโต, อวเสสา ปน สพฺเพปิ เทวมนุสฺสาทโย อิตฺถิปุริสวเสน ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา ลิงฺคสภาควเสน ทฺวีสุ สงฺคหิตา, พฺรหฺมาโน ปน ลิงฺคาภาเวปิ ปุริสสณฺานตฺตา ปุริเสสุ สงฺคหิตา, ตถา ปณฺฑกาปิ, อุภโตพฺยฺชเนสุ ปน ¶ ปุริสอุภโตพฺยฺชนํ ปุริเสสุ, อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนํ อิตฺถีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ปริสํ ทสฺเสตฺวา อฏฺหิปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถเว’’จฺจาทิ. ตสฺสตฺโถ – ปริสา นาม อฏฺ สิยุํ, เกสํ วเสนา’ฏฺ สิยุํ? ตาวตึสานํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ ขตฺตานํ ขตฺติยานํ มารสฺส คหปติสฺส สมณานํ จาตุมหาราชิกานํ พฺรหฺมูนฺจ วเสนาติ อิมา จา’ฏฺปริสา ปากฏวเสน, เสฏฺวเสน จ วุตฺตาติ น เอตฺถ ปุพฺเพ วิย สพฺพา สงฺคหิตา, ตาวตึสาทิกา หิ ปากฏวเสน วุตฺตา, สมณา ปน ปากฏวเสน, เสฏฺวเสน จ วุตฺตา.
๔๑๗. คายตฺติ นาม ยสฺส จตูสุ ปาเทสุ ปฏิปาทํ ฉฬกฺขรานิ สนฺติ, สา ปมุขมาทิ ยสฺส อุตฺถาทีนํ ปาเยนานุปโยคตฺตา คายตฺติปมุขํ ฉนฺทํ นาม. คายเตติ คายตฺติ, เค สทฺเท, ตฺติ, เอ อย. วชฺชํ ฉาทยตีติ ฉนฺทํ, ฉท สํวรเณ, วุตฺตฺหิ ปชฺชวิเวเก พุทฺธคุตฺเตน ภิกฺขุนา –
‘‘อุตฺถ’มจฺจุตฺถกํ มชฺฌํ, ปติฏฺา สุปฺปติฏฺกา;
ปาโย ปโยคพาหฺยตฺถา, อภพฺพตฺตา จ เนริตา’’ติ.
ยํ ปน จตุวีสกฺขรวนฺตํ, เวทานํ อาทิภูตฺจ คายตฺติ วิย ฉนฺทานํ นาปิ จตุปฺปทํ, อถ โข ติปทเมว สิยา, สา สาวิตฺติ นาม, สาวิตฺติสทฺโท คายตฺติปริยาโยปฺยตฺถิ, ‘‘สาวิตฺติ ฉนฺทโส มุขํ’’ [ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๗๓], ‘‘คายตฺติ ตุ จ สาวิตฺตี’’ติ จ วุตฺตตฺตา. อิธ ปน เภเทน วุตฺตํ, ยถา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ ¶ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ. สวิตุสฺส อิสิโน อยํ วาจา สาวิตฺติ, อิณ.
๔๑๘. หพฺยํ เทวตาตฺถมนฺนํ, ตสฺส ปาเก ตทาธาเร ถาลฺยาทิมฺหิ จรุ, ตตฺถ ิตตฺตา อุปจาเรน หพฺยมฺปิ จรุ, จรติสฺมา อุ, จรุ ปุเม. ‘‘หพฺยปาเก จรุ ปุมา’’ติ [อมร ๑๗.๒๒] หฺยมรโกเส. โหมทพฺพิยํ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตายํ กฏจฺฉุยํ สุชา, อิตฺถี, หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ สุชา.
ทฺวยํ ขีรนฺเน, เทวนฺนตฺตา ปรมํ อนฺนํ. ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ภาวานํ สมฺภวโต ปายาโส, อาการนฺตานมาโย. ปายโสปฺยตฺร. ทฺวยํ เทวนฺเน. หุ ทาเน, ณฺโย. อิมฺหิ หวิ, นปุํสเก.
๔๑๙. ถูณายํ ยฺถมฺเภ ยูโป. เพลุโว วา ขาทิโร วา. อาลมฺพปสุพนฺธเนยฏฺิ, สมตฺตยฺเ วา ยํ ยฏฺิมาโรปยติ, ส ยูโป [ยูป… ยฺียปสุพนฺธนกฏฺเภเท… ยาคสมตฺติจิหฺนตฺเถ ถมฺเภ จ (วาจปฺปติ)], ยุ มิสฺสเน, โป, ทีฆาทิ. ถุ อภิตฺถเว, โณ, ทีฆาทิ. ยํ กฏฺํ กฏฺนฺตเรนา’คฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสเต, ตสฺมึ นิมฺมนฺถฺยทารุมฺหิ อรณี, อร คมเน, อณิ, อีมฺหิ อรณี.
คาหปจฺจาทโย ¶ ตโย อคฺคโย. คหปตินา สํยุตฺโต คาหปจฺโจ, อคฺคิ, ณฺโย. ตํโยนิยํเรวาหวนีโย หุตพฺพคฺคิอาหวนมรหตีติ อาหวนีโย. ทกฺขิณคฺคิ ปน ตํโยนิ อฺโยนิปิ. ทกฺขิณํ เทยฺยธมฺมํ อคฺคนฺติ วิสฺสชฺชนฺตฺยสฺมินฺติ ทกฺขิณคฺคิ, อคฺค ทาเน, ทานํ อคฺคียติ ทียตฺยสฺมินฺติ ทานคฺคํ, ‘‘ปริเวสนฏฺาน’’นฺติ [อ. นิ. ฏี. ๓.๙.๒๐] หิ องฺคุตฺตรนิกายฏีกา. เอตฺถ จ คาหปจฺจคฺคาทีนํ ติณฺณํ วิปฺปฏิปชฺชนฺตานํ วินาสเหตุภาวโต อคฺคิตาทฏฺพฺพา. สตฺตกนิปาตองฺคุตฺตรนิกายฏฺกถายํ ปน –
อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา, มาตาปิตโร, มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา กิฺจาปิ มาตาปิตโร นานุทหนฺติ, อนุทหมานสฺส ปน ปจฺจโย โหตีติ อนุทหนฏฺเเนว ‘‘อาหุเนยฺยคฺคี’’ติ วุจฺจติ. โย มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร, ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเน ‘‘คหปตคฺคี’’ติ วุตฺโต. ‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘ทกฺขิณา’’ติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโย, โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ, ปฺจสุ สีเลสุ, ทสสุ สีเลสุ, มาตาปิตุปฏฺาเน, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณูปฏฺาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหูปกาโร, ตสฺมึ มิจฺฉาปฏิปนฺโน คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเน
‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ ¶ วุตฺโต. กฏฺโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฏฺคฺคิ นามาติ [อ. นิ. อฏฺ. ๓.๗.๔๖] วุตฺโต.
๔๒๐. สิโลโก ทาเน. หา จาเค, โณ, ทฺวิตฺตจตฺตคตฺตานิ, จช หานิมฺหิ วา. สช วิสคฺเค, วิสคฺโค ทานํ, อุปุพฺโพ สช วิสชฺเช, โณ, ปุพฺเพ วาคโม, โวสคฺโค. ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ทานํ, ปโพธนฺจ, อิห ทานํ ปเทสนํ. สณ ทาเน, ยุ. ตร ปฺลวนตรเณสุ, มจฺเฉรโสตาติกฺกมนเมตฺถ ตรณํ. หา จาเค, จุราทิ, โต, ยาโลโป, ภูวาทิมฺหิ ปน ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย, วิหายิตํ. วชฺช วชฺชเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํ. อุปสคฺควิเสเสเนเต ทานตฺถาภิธายิโน. ผสฺสนํ, ปติปาทนํปฺยตฺร.
๔๒๑. เสฏฺธนสฺส, ปุตฺตานํ, ทารานํ, รชฺชสฺส, องฺคานฺจ วเสน ปฺจมหาปริจฺจาโค วุตฺโต. ตตฺร เสฏฺธนํ เสตหตฺถาทิรตนํ. ปุตฺตา โอรสา, อถ วา ปุตฺตธีตโร. ทาโร ปติพฺพตา ปิยภริยา. รชฺชํ ปกติรชฺชํ, ตทุฏฺิโต วา อาโย. องฺคํ จกฺขาทิ. มหนฺเตหิ อุตฺตมปุริเสเหว กโต, มหนฺตานํ วา ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, มหตฺถํ วา พุทฺธภาวตฺถํ กโต ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, กาปุริเสหิ ทุกฺกรตฺตา มหนฺโต วา เสฏฺโ ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค.
๔๒๒. ทานปารมีอาทิกานํ ¶ ติสฺสนฺนํ ปารมีนํ วเสน อสาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา สาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺนํ ปาน’’มิจฺจาทิ. ตตฺร อนฺนํ ปานวชฺชิตํ ยํ กิฺจิ ขาทนียาทิกํ. ปานํ ปาตพฺพํ อุทกาทิ. ยานํ หตฺถฺยาทิ อนฺตมโส อุปาหนํ อุปาทาย คมนสาธนํ. มาลา มาลฺยํ, ปุปฺผฺจ. วิเลปนํ ฉวิราคกรณํ, วิภูโต สุคนฺโธ วา. คนฺโธ ตทฺคนฺโธ. เสยฺยา มฺจาทิ, เสยฺยาคฺคหเณน เจตฺถ อาสนมฺปิ คหิตํ. ปทีเปยฺยํ ปทีปสฺส หิตํ ยํ กิฺจิ เตลาทิ, อิเม ทส ทานวตฺถู นาม สิยุํ. ทียนฺเต ยายาติ ทานํ. ตสฺส วตฺถุ การณํ, ตทุปฺปตฺติยา อุปฺปชฺชนโตติ ทานวตฺถุ, ทาตพฺพํ วา ทานํ, อนฺนาทิ, ตเทว วตฺถุ. เอตานิ ปน ทส ทานวตฺถูนิ สุตฺตนฺตนเยน กถิตานิ. วินยาภิธมฺมนยวเสนาปิ ปน กเถตพฺพานิ, รูปาทิฉฬารมฺมณทานวเสน หิ อภิธมฺเม ฉ ทานวตฺถูนิ อาคตานิ, วินเย จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชเสนาสนวเสน จตฺตาริ อาคตานิ. ตตฺเถวมาจริยา วทนฺติ ‘‘สุตฺตนฺตนยทานโต วินยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? อนฺนาทิทานมตฺตวเสเนว ยสฺส กสฺสจิ ทุสฺสีลาทิกสฺส ทาตพฺพนฺติ อนุชานิตฺวา ปิณฺฑปาตาทิกปฺปิยโวหารวเสน สีลวนฺตาทิกสฺเสว จ ทาตพฺพนฺติ อนฺุาตตฺตา. สามฺทานโต หิ วิเสสทานเมว มหปฺผลํ, ตโตปิ อภิธมฺมนยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? รูปาทีสุ ปรมตฺถวเสเนว อภินิวิสิตฺวา ทานวเสน ตโตปิ อติสยทานตฺตา’’ติ. มยํ ปน สุตฺตนฺตนยทานํ วา โหตุ วินยาภิธมฺมนยทานํ วา, ยํ เขตฺตาทิติวิธสมฺปทายุตฺตํ, ตเมว มหปฺผลํ กโรตีติ วทาม.
๔๒๓. ตทเห ¶ มตทิวเส มตตฺถํ ยํ ปิณฺฑปาตชลาฺชลฺยาทิทานํ, เอตํ ทานํ เทหา อุทฺเธ ภวํ อุทฺธเทหิกํ นาม. ปิตรํ อุทฺทิสฺส ชลาฺชลิสุวณฺณาทิทานํ นิวาโป, วป พีชสนฺตาเน, โณ. กาลปตฺตาทินิยเมน ราชมตฺตณฺฑวิโสตฺตราทิสตฺถโต วิหิตํ, ตํว ตเมว ปิตุทานํ สมณพฺราหฺมณโภชนาทิ สทฺธํ นาม, สทฺธา อสฺส ทานสฺสตฺถีติ, โณ. สตฺถโตติ เหตุมฺหิ อวธฺยตฺถวตฺติจฺฉาย ปฺจมี.
๔๒๔. จตุกฺกํ เคหาคเต. อต สาตจฺจคมเน, อิถิ, อติถิ, ‘‘อติถิ ทฺวีสู’’ติ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๒.๗.๙]. อิตฺถิยํ อติถี จ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุ, ตุ. อาหุนํ วุจฺจติ เคหาคตานํ ทาตพฺพภตฺตาทิ, ตํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ปาหุโน. วิส ปเวสเน, อาเวสนํ อาเวโส, ตมรหตีติ อาเวสิโก. อตฺยาคโตปฺยตฺร. คนฺตุมิจฺฉตีติ คมิโก, อิโก. ทฺวยํ ปูชิตปุปฺผทพฺพกฺขตาทิมฺหิ. อคฺฆ ปูชายํ, อ. ณฺยมฺหิ อคฺฆิยํ, อคฺฆยมฺปิ. อคฺฆโต วา ตทตฺถิเย อิโย.
๔๒๕. ปาทตฺเถ [ปาททฺเธ (ก.)] อุทกาทิมฺหิ ปชฺชํ. ปทสฺส หิตํ ปชฺชํ. อาคนฺตฺวาทโย ปชฺชปริยนฺตา สตฺต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ.
ฉกฺกํ ¶ ปูชายํ. จิ จเย,ติ. อจฺจ ปูชายํ, ยุ. ปูช ปูชายํ, อิตฺถิยมติ อ. หร หรเณ, อุปปุพฺโพ หร ปูชายํ, โณ, อุปหาโร, ปุเม. พล ปาณนปูชาสํวรเณสุ, อิ, พลิ ทฺวีสุ. มาน ปูชายํ, ยุ. นมสฺสาปฺยตฺร, นมสฺส ปูชายํ, อิตฺถิยํ อ.
๔๒๖. จตุกฺกํ วนฺทนายํ. นมสฺส วนฺทเน, ปุพฺเพว, นมุ นมเน วา, สฺสปจฺจโย. นโม กรณํ นมกฺกาโร, โณ. นโมโต ฉฏฺีโลโป, ‘‘โลปฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอการโลเป อการาคโม, อถ วา นมนํ นโม, ตสฺส กรณํ นมกฺกาโร, รโหสทฺโท วิย หิ นโมสทฺโทตฺร ทฺวิธา วตฺตติ. เอโก อการนฺโต สลิงฺโค, เอโก อลิงฺโค โอการนฺโตติ. วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, ยุ, วนฺทนา, นโลเป, ทีเฆ จ อภิวาทนํ.
ติกํ ปตฺถนามตฺเต. อตฺถ ยาจนายํ, ยุ, ปตฺถนา. อตฺถนาปิ. า คตินิวตฺติมฺหิ. ปนิทฺวยปุพฺโพ ปตฺถนายํ, ยุ, ณตฺตํ, ธตฺตํ. อิมฺหิ ปณิธิ. อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค. ยาจนาปฺยตฺร.
๔๒๗. สกฺการปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ครุอาทีนํ อาราธนียานํ กฺวจิ อตฺเถ นิโยชนํ ปตฺถนาวิเสโส อชฺเฌสนา, อิส คเวสเน, อิส คติหึสาวทาเนสุวา, ยุ, อชฺเฌสนา, ยถา ‘‘เทเสตุ ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ [มหาว. ๘].
๔๒๘. จตุกฺกํ ¶ อนุสฺสรเณ. เอส คเวสเน, ยาคเม ปริเยสนา. ติมฺหิ ปริเยฏฺิ. คเวส มคฺคเน.
ติกํ อาราธนียสฺส จิตฺตานุกูเล. อาส อุปเวสเน, ยุ, อุปาสนํ. สุ สวเน. โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ‘‘ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู’’ติ สปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, สุสฺสูสา, สา อิตฺถี. จรติโต ภาเว ณฺโย, ปาริจริยา.
๔๒๙. ติกํ ตุณฺหีภาเว. มุนิโน กมฺมํ โมนํ, โณ. ตุห อทเน, ณฺหปจฺจโย, หโลโป จ, ตุณฺโห โมนเมตสฺสตฺถีติ ตุณฺหี, ตสฺส ภาโว ตุณฺหีภาโว, อตุณฺหสฺส วา ตุณฺหีภวนํ ตุณฺหีภาโว, อถ วา โตหตีติ ตุณฺหี, ตุห อทเน, อทนํ หึสา, ณีปจฺจโย, วณฺณวิปริยโย, ตุณฺหิโน ภาโว ตุณฺหีภาโว.
ปฺจกํ อนุกฺกเม. ปติรูเปน ปตนํ ปฏิปาฏิ, ปต คมเน, อุภยตฺราปิ ตสฺส โฏ, อิ. สา อิตฺถี. อนุรูโป กโม, กโม เอว วา อนุกฺกโม. ปริ อนติกฺกเมน อยนํ ปวตฺตนํ ปริยาโย. ปุพฺพสฺสานุรูปา อนุปุพฺพี, นทาทิ. อยํ อปุเม. อนุปุพฺพมฺปิ. กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, โณ.
๔๓๐. ติกํ สีเล. ตป สนฺตาเป. กิเลเส ตาเปตีติ ตโป, อ. ยมุ อุปรเม, อุปรโม วิรมณํ, ภาเว โณ ¶ . สิ พนฺธเน, สิโนติ จิตฺตเมเตนาติ สีลํ, โล, สีล สมาธาเน วา, สมาธานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อธิฏฺานภาโว. สีล สมาธิมฺหิ วา, สมาธิรตฺร กุสลานํ ธมฺมานํ อภฺยุปคโม, อฺตฺร สีเล ตุปจารา, อถ วา อตฺตานํ, ปรฺจ นิรยาทีสุ ตาเปตีติ ตโป. กุสลธมฺมโต สํยมนํ วิรมณํ สํยโม, สมาธานฺจาตฺรากุสลธมฺมวเสเนวาติ อยํ อฺตฺร สีเล นิพฺพจนํ.
สตฺถวิหิโต นิยโม วตํ. ‘‘มนฺตนายํ ปฏิฺายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รภโส. ตฺจ วตํ อุปวาสาทิลกฺขณํ ปฺุมุจฺจเต. ‘‘สีลํ จาริตฺตํ วาริตฺตมุปวาสาทิปฺุก’’นฺตฺยมรมาลา. อาทินา อกฺขารลวณาสนาทิ [อขาทนาโภชนาทิ (ก.)]. เอตฺถ จ ตปาทโย มุขฺยวเสน กุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน อกุสลสีเลปิ. นิยมาทโย มุขฺยวเสน อกุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน กุสลสีเลติ อยํ สีลพฺพตานํ วิเสโส. ยมุ อุปรเม. วตุ วตฺตเน, วตฺตนฺจาตฺร จรณํ, สมาธานํ วา. วา ปุลฺลิงฺเคปิ.
ทฺวยํ มริยาทาติกฺกเม. กมุ ปทวิกฺเขเป, วิรูโป อติกฺก โม วีติกฺกโม. มริยาทาติกฺกโม อาจาโร อชฺฌาจาโร. กายวิเวกาทโย ตโย เอตฺถ วิเวโก. วิจ วิเวจเน, ปุถภาเว จ, ภาเว โณ, ทฺวิตฺตาทิ. ปุถุ วิสุํภูโต คณาทีหิ อตฺตา สรีรํ มโน สภาโว จ เอเตสนฺติ ปุถุคตฺตา, เตสํ ภาโว ปุถุคตฺตตา [ปุถคตฺตตา (ก.)] กายวิเวกาทโย, มชฺเฌ คาคโม. ‘‘เอวํสรูโปยํ ปุริโส, เอวํสรูปา วา อมฺเหปิ เนสํ ปกติ’’ริติ ปกติปุริสานํ วิภาเคน าณวิเวโก. อตฺตา พุทฺธิ, โส ปุถุภาเวน ยสฺส, ตพฺภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยฺเ. อฺโต วิลกฺขณสฺส ภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยฺเ.
๔๓๑. ขุทฺทานุขุทฺทกํ ¶ จูฬวตฺตํ, มหาวตฺตฺจ, วตฺตปฏิปตฺติ วา ‘‘อาภิสมาจาริก’’มิตฺยุจฺจเต, อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํ อาภิสมาจาริกนฺติ กตฺวา, ตทฺํ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อฺํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิกํ สีลํ พฺรหฺมจริยสฺสาริยมคฺคสฺส อาทิมฺหิ ตทตฺถาย จริตพฺพตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยมิตฺยุจฺจเต.
๔๓๒. ปาเปหิ อกุสลธมฺเมหิ อุปาวตฺโต [อุปาวุโต (ก.)] อนาวุโต วิคโต สพฺพนฺนปานโภคาทีหิ วิวชฺชิโตว หุตฺวา คุเณหิ สีลาทีหิ สทฺธึ โย วาโส วสนํ ถมฺภนมตฺถิ, โส ‘‘อุปวาโส’’ติ วิชานิตพฺโพ. วสุ ถมฺเภ, ทิวาทิ, อุปวสนํ อุปวาโส, โณ, วิคโต, อุเปโต จ วาโสติ วา อุปวาโส.
๔๓๓. ปชฺชทฺธํ ภิกฺขุมฺหิ. ตโป กมฺมมสฺสตฺถีติ ตปสฺสี, ตปาทิโต สี, ทฺวิตฺตํ. ภยทสฺสนสีโล ภิกฺขุ, รู, รสฺโส. สเมตีติ สมโณ, ยุ. ปพฺพชา สฺชาตา ยสฺสาติ ปพฺพชิโต, สฺชาตตฺเถ อิโต, เสฏฺตฺตํ วชตีติ วา ¶ ปพฺพชิโต, วช คมเน, โต. ตโปกมฺมํ ธนํ ยสฺสาติ ตโปธโน.
ทฺวยํ โมนพฺพเต. วาจโต ยมตีติ วาจํยโม, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จ. โมนมสฺสตฺถีติ มุนิ, รสฺโส, โอสฺสุ. ทฺวยํ อาภุโสปวาสนพฺรหฺมจริยาทิยุตฺเต. ตโปโยคา ตาปโส, สณ. อิส คเวสเน, อิ, อิสิ, อิส คติยํ วา, าณสฺส, สํสารสฺส วา ปารํ คมนโต อิสิ, อิ. ปาริกงฺขีปฺยตฺร, ปารมสฺสตฺถีติ ปารี, พฺรหฺมาณํ, ตํ กงฺขตีติ ปาริกงฺขี.
๔๓๔. ทฺวยํ ชิตินฺทฺริยคเณ. เยสํ สํยตา อินฺทฺริยานํ คณา, เต ยติโน, วสิโน จ นาม. ยตํ อินฺทฺริยสํยโม นิจฺจเมเตสมตฺถีติ ยติโน, อี. ยตโยปิ, ยต ปยตเน, อิ. วส ปาคุณฺเย, วโส เยสมตฺถีติ วสิโน, อี.
ติกํ ธมฺมเสนาปติมฺหิ. สารี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา ปุตฺโต สาริปุตฺโต. ตุสฺสนฺตฺยสฺมึ อตฺถสิทฺธิโตติ ติสฺโส, โส, ตุสฺสิ จ. ปูชิโต ติสฺโส อุปติสฺโส, อถ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา ‘‘อุปติสฺโส’’ติ วา ทหรกาเล มาตาปิตูหิ ยทิจฺฉาย คหิตํ นามํ, ‘‘สาริปุตฺโต’’ติ มาตุวเสน, ‘‘ธมฺมเสนาปตี’’ติ ปน อริยภาวปฺปตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามํ. กุสลธมฺมาวุเธหิ กามาทิกา อกุสลธมฺมเสนา ชิตา เยสํ ธมฺมเสนา, อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา ภควโต สาวกสงฺฆา, เตสํ ปติ นายกฏฺเน ธมฺมเสนาปติ.
๔๓๕. ทฺวยํ ¶ ภควโต วามปสฺสฏฺเ มหาโมคฺคลฺลาเน. กุเล ชายตีติ โกลิโก, โส เอว โกลิโต. โมคฺคลฺลิพฺราหฺมณิยา อปจฺจํ โมคฺคลฺลาโน, ณาโน. ทฺวยํ อริยสามฺเ. กิเลสารโย หนตีติ อรโห, โส เอว อริโย, อร คมเน วา, อรติ อธิคจฺฉติ มคฺคผลธมฺเมติ อริโย, ณฺโย. อธิคจฺฉิตฺถาติ อธิคโต, โต.
อเสกฺขสฺส คหิตตฺตา ‘‘โสตาปนฺนาทิกา’’ติ เอตฺถาทินา ฉเฬว ปุคฺคลา สงฺคหิตา, เตน โสตาปตฺติมคฺคฏฺาทโย สตฺต เสกฺขา, เอโก อรหา อเสกฺขาติ สิทฺธํ. ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตตาย เสกฺขา, กการโลเปน ‘‘เสขา, อเสขา’’ติปฺยตฺถิ. ทฺวยํ อนธิคเต. อริเยหิ ปุถุ วิสุํภูโต ชโน ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา นานากิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน.
๔๓๖. ทฺวยํ อคฺคผเล. ปมมคฺคาทีหิ ทิฏฺมริยาทมนติกฺกมิตฺวา ชานิตฺถาติ อฺา, รสฺโส, รูปราคาทีนํ วา ปฺจุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ โอธิวเสน มารณโต อฺา, มริยาทตฺโถ เจตฺถ อากาโร, า มารณโตสนนิสาเนสุ, อิตฺถิยมติ อ. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, ภาเว ตฺโต, ภาโวตฺร อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติยา นิมิตฺตํ ¶ , ตฺจ ทุวิธํ พฺยุปฺปตฺติปวตฺตินิมิตฺตวเสน. ตตฺร วิเสเสหิ กฺริยาปกติปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชตีติ พฺยุปฺปตฺติ, โคอาทิสทฺทสรูปํ, ตสฺสา นิมิตฺตํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, กฺริยาปกติปจฺจยาทโย, วิวิธํ วา โคอาทิสทฺทสรูปํ อุปฺปาเทตีติ พฺยุปฺปตฺติ, สา เอว นิมิตฺตํ, ยถาวุตฺตา กฺริยาทโยเยว. ปวตฺตยติ ตตฺถ ตตฺถ อตฺเถ ปโยชยตีติ ปวตฺติ, โคอาทิโก สทฺโท, ตสฺส นิมิตฺตํ ปวตฺตินิมิตฺตํ, ชาติกฺริยาคุณทพฺพนามานิ. ตตฺร พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ สทฺทสรูปุปฺปตฺติยา การณํ, ปวตฺตินิมิตฺตํ ปน สทฺทปฺปโยชนสฺส การณนฺติ อยเมเตสํ สงฺเขปโต ลกฺขณวิเสโส.
ทฺวยํ เจติเย. ถุ อภิตฺถเว, โป, ทีฆาทิ. จิต ปูชายํ, เจติตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ, ณฺโย, เจติยํ. เอตฺถ จ ถูปสทฺโท สมุเขปิ, เจติยสทฺโท ปน มุขรหิเตเยว วตฺตติ. ‘‘เจติยมายตเน พุทฺธ-พิมฺเพ โจทฺทิสฺสปาทเป’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๒.๗ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๒.๗] รุทฺโท.
ทฺวยํ อานนฺเท. ธมฺโม ปริยตฺติ, โสว ภณฺฑํ ธนํ สุขทายกโต, ตสฺส อคารํ ปนฏฺานํ เคหํ, ตพฺภาเว ติฏฺตีติ ธมฺมภณฺฑาคาริโก, อิโก. นนฺท สมิทฺธิยํ. อิเม ทฺเว สทฺทา สมา สมานตฺถา.
๔๓๗. ทฺวยํ วิสาขายํ เสฏฺิธีตริ. วิวิธา พหุกา ปุตฺตนตฺตปนตฺตาทิกา สาขา ยสฺสา สา วิสาขา. มิคารสฺส เสฏฺิโน มาตุฏฺานิยตฺตา มิคารมาตา.
ทฺวยํ อนาถปิณฺฑิกเสฏฺิมฺหิ. สุนฺทโร อตฺตา ยสฺส สุทตฺโต, สุนฺทรํ ทตฺตํ ทานมสฺส วา สุทตฺโต, อิทมสฺส ทหรกาเล ¶ ปวตฺตํ นามํ. อนาถานํ ปิณฺฑํ ททาตีติ อนาถปิณฺฑิโก, อิทมสฺส กฺริยานามํ.
๔๓๘-๔๓๙. ภิกฺขุอาทโย เอเต ปฺจ สหธมฺมิกา. สห เอกโต ธมฺมํ จรนฺตีติ สหธมฺมิกา.
ปตฺตาทโย อฏฺ ปริกฺขารา อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตา, มชฺฌิมวเสน ปน กตฺตรทณฺโฑปิ เตลนาฬิปีติ ทส ปริกฺขารา วตฺตพฺพา, โอมกวเสน ฉตฺตมฺปิ อุปาหนาปีติ ทฺวาทส ปริกฺขารา จ วตฺตพฺพา.
๔๔๐. ทฺวยํ สามเณเร. สมณสฺสาปจฺจํ สามเณโร. สมณลิงฺคาจารตฺตา ‘‘สมโณย’’นฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ สมณุทฺเทโส. ทิสี อุจฺจารเณ.
ติกํ อเจลเก. ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ, น ปกติวตฺถเมตสฺส ทิคมฺพโร, สสฺส โค. นตฺถิ เจลํ วตฺถเมตสฺส, สมาสนฺเต โก. จตูหิ คนฺเถหิ พนฺธนียตฺตา นิคนฺโถ, นิสทฺโท ¶ พนฺธเน. ทฺวยํ ชฏาวติ. ชฏํ ยสฺสตฺถิ ชฏิโล, อิโล. ชฏํ ธาเรตีติ ชฏาธโร.
๔๔๑. กุฏิสกาทิกา จตุตฺตึส ลทฺธิโย ปรสมยานมาคมโต คเหตพฺพา, ตถา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตโต. อิตีติ ปริสมาปนตฺโถ. เอเตติ นิทสฺสนตฺโถ. เอเต ฉนฺนวุติลทฺธิโย ตณฺหาปาสํ, ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ปาสณฺฑาติ สมฺปกาสิตา กถิตา. ‘‘อิติ ฉนฺนวุติ เอตา’’ติปิ ปาโ.
๔๔๒. ติกํ สุจิมฺหิ. ปุ ปวเน, โต. ทฺวิตฺตาทิ. ยต ปยตเน, โต. ทีฆาทิ. ทฺวยํ จมฺมนิ. จริตํ ตนฺติ จมฺมํ, จรติมฺหา มน, จมุ อทเน วา, มน. อช คมเน, ยุ, อิโน วา.
ทฺวยํ ทนฺตกฏฺเ. ทนฺเต ปุนาติ โสเธติ เยนาติ ทนฺตโปโน, ยุ. ทนฺตโปโณปิ. ทนฺตโสธนตฺถํ กฏฺํ ทนฺตกฏฺํ. ทฺวยํ รุกฺขตฺตเจ. วกฺก ตเจ, อโล. ตร ตรเณ, อิโต, สกตฺเถ โก.
๔๔๓. ทฺวยํ ภาชนสามฺเ. ปตติ ยตฺถ โส ปตฺโต, ปต คติยํ, โต. ปา รกฺขเณ,ติ.
ทฺวยํ ¶ กุณฺฑิกายํ. กสฺส ชลสฺส มณฺโฑ ปสนฺนภาโว กมณฺโฑ, ตํ ลาตีติ กมณฺฑลุ, อุ. กุฑิ รกฺขเณ, สกตฺเถ โก. กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพนยฏฺิ.
๔๔๔. ยํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทิ พฺรหฺมจริยกมฺมํ นิจฺจํ ยาวชีวมวสฺสมฺภาเวน, ตํ เทหสาธนาเปกฺขํ สรีเรเนว สาธนมเปกฺขเต, น พาหิเรน สาธนํ, อยํ ยโม นาม, ยมุ อุปรเม.
‘‘สรีรสาธนาเปกฺข-นิจฺจกมฺมมเย ยเม;
สํยเม ยมราเช จ, ยมเก ตุ ยมํ ติสู’’ติ [อมร ๑๗.๓๘].
รุทฺโท.
ยํ ปนาคนฺตุนา สุกฺกปกฺขาทิวเสน อนิจฺจํ นิยมิตกาลมุปวาสาทิกํ กมฺมํ, อยํ นิยโม, กาลาทิวเสน นิยมิตพฺโพติ นิยโม, ยมุ อุปรเม. ‘‘มนฺตนายํ ปฏิฺายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รุทฺโท.
พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๔๕. ทฺวยํ เวสฺเส. วิส ปเวสเน, โส. อิยานปจฺจเย เวสิยาโน. อูรุโช, อริโยปฺยตฺร.
ปฺจกํ ¶ กสิอาทิชีวิกายํ. ชีว ปาณธารเณ, ยุ. สพฺพตฺร ภาเว ปจฺจโย, กรเณตฺเยเก. วต วตฺตเน,ติ, อสฺสุ, ณฺวุมฺหิ ชีวิกา. วุตฺตีนํ สรูปปฺปกาเร ทสฺเสติ. ทฺวยํ กสิกมฺเม. กสนํ กสิ, สา เอว กมฺมํ กสิกมฺมํ. กส วิเลขเน, อิ, กสิ.
๔๔๖. ทฺวยํ วาณิชฺเช. วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, วณิชฺชา จ. ทฺวยํ ปสุโปสเน. คุนฺนํ รกฺขา โครกฺขา. ปสูนํ โคมหึสาทิกานํ ปาลนํ โปสนํ จิกิจฺฉาทิ ปสุปาลนํ วุตฺตํ สรูปํ, วุตฺตปฺปการา จ อิติ เวสฺสสฺส วุตฺติโย วุตฺติการณา ติสฺโส ภวนฺติ กสิกมฺมาทิปฺปกาเรน.
ติกํ คิหิมฺหิ. คเห เคเห, ปฺจกามคุเณ วา ภววเสน ติฏฺตีติ คหฏฺโ. อคาเร เคเห วสตีติ อคาริโก, คหเมตสฺสตฺถีติ คิหิ, อสฺสิ, รสฺโส จ.
๔๔๗. ทฺวยํ กสิพเล. เขตฺเตนาชีวติ. กสตีติ กสฺสโก, ณฺวุ. ทฺวยํ เขตฺเต. พีชานิ ขิปนฺตฺยสฺมินฺติ เขตฺตํ, ขิป เปรเณ, โต, ขิตฺตํ ตายตีติปิ เขตฺตํ, ขิ นิวาสคตีสุ วา, ต, ตฺรณ, เขตฺตํ, เขตฺรํ. กฺเลท, กฺลิท อลฺลภาเว, ลโลโป, กฺเลทียตีติ เกทารํ, เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ, สฺาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา น โลโป, วาโปปฺยตฺร, วปฺปเต ยสฺมินฺติ วาโป, โณ.
ทฺวยํ ¶ มตฺติกาขณฺเฑ. เลฑฺฑ สงฺฆาเต, อุ, เลฑฺฑุ. ปุเม อุตฺโต กถิโต. ‘‘เลฑฺฑโว ปุเม’’ตฺย [อมร ๑๙.๑๒] มรโกเส. ทฺวยํ ขณิตฺติยํ. ขฺเต ยาย, สา ขณิตฺติ, ขนุ อวทารเณ,ติ, ณตฺตํ, อุสฺสิ. อวทารียเต เยน อวทารณํ, ทร วิทารเณ, ยุ.
๔๔๘. ติกํ ทาตฺเต. ทนฺติ ลุนนฺตฺยเนนาติ ทาตฺตํ, ทา ลวเน, โต. ทาตฺรมฺปิ. ลู เฉทเน, ลวิตฺตํ, อสุ เขปเน. อสิตํ, สพฺพตฺร กรเณ ปจฺจโย.
ติกํ ปาชนทณฺเฑ. ตุท พฺยถเน, โณ, ปโตโท. ตปจฺจเย ตุตฺตํ. อช เขปเน, คติมฺหิ จ, กรเณ ยุ, ปาชนํ. วณฺณวิกาเร ปาจนํ. โตทนํปฺยตฺร.
ติกํ รชฺชุยํ. ยุช โยเค, โต, โยตฺตํ. รุธ อาวรเณ, ชุ, อุสฺสตฺตํ, ปรรูปตฺตฺจ, รชฺชุ ถิยํ. รส อสฺสาทเน, มิ, อาพนฺโธปฺยตฺร.
ทฺวยํ ผาเล. ผาลยติ ปาฏยติ ภูมิ เยน ผาโล, โณ. กส วิเลขเน, ณฺวุ, กสโก. ‘‘ผาลกสกา’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๓] รุทฺโท. นิรีสํ, กูฏกํ, หลมฺปิ. อีสาย นิคฺคตํ นิรีสํ. กุฏ เฉทเน, สกตฺเถ โก, กูฏกํ, ทีฆาทิ. หล วิเลขเน.
๔๔๙. ติกํ นงฺคเล. ภูมีนงฺค’มนงฺคํ กโรนฺโต ลุนาตีติ นงฺคลํ. สี พนฺธเน, โร, สีโร. ‘‘สีโร ติกฺขกเร หเล’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ¶ โคทารณํปฺยตฺร. นงฺคลสฺส ทณฺฑเก อีสา, อีส อิสฺสริเย, อีสา นารี. ‘‘ปภุมฺหิ สงฺกเร อีโส, ถิยํ นงฺคลทณฺฑเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๑๓-๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๔] รภโส.
ยุคกีลเก สมฺมาสทฺโท, สมนฺติ ยาย สมฺมา, สมุ สมเน. หลปทฺธติ นงฺคลเลขา สีตา นาม. ‘‘สีตา นงฺคลเลขา จ, ทิวคงฺคา จ ชานกี’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๙๑] ติกณฺฑเสเส. สี สเย, โต, สีตา นารี.
๔๕๐-๔๕๑. มุคฺคาทิเก ธฺวิเสเส อปรนฺนสทฺโท, ปุพฺพนฺนโต อปรภาเค ปวตฺตํ อนฺนํ อปรนฺนํ, อปรณฺณฺจ. สาลิอาทิเก ปุพฺพนฺนสทฺโท, อปรนฺนสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ปุพฺพณฺณฺจ. ปุพฺพาปรตฺตฺจ เนสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน ทฏฺพฺพํ.
สาลฺยาทโย สตฺต ธฺานิ. ธานํ โปสนํ, ตตฺร สาธูนิ ธฺานิ, โย, รสฺโส. กลมา รตฺตสาลิ มหาสาลิสฏฺิกปฺปภุตโย สูกธฺวิเสสา สาลโย นาม. สฏฺิทินานิ ปริปากมสฺส สฏฺิโก. สาล สิลาฆายํ, อิ, สาลิ. วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, วห ปาปุเณ, พฺรูห วุฑฺฒิยฺจ, อิ, อสฺสี, ปกฺเข รโลโป, วีหิ ¶ . โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูโส, โควฑฺฒโน, อ. วณฺณวิปริยโย, โอสฺสุ จ. คุธ ปริเวธเน, อุโม. โคธุโม. ‘‘โคธูมสุมโน มิลกฺข, โภชนํ ปาวโฏ ยโว’’ติ รภโส. วร วรณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ, วรโก. ยุ มิสฺสเน, อ, ยโว. กงฺคุ อติสุขุมสสฺเส ธฺวิเสเส, โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุ. ‘‘สามา ปิยงฺคุ กงฺคุ ทฺเว’’ติ รุทฺโท. ตพฺเภทา เตสํ ธฺานํ เภทา วิเสสา นีวาราทโย วุจฺจนฺเต. นีวารานิ ติณธฺานิ, อาทินา สามากาทโย.
ทฺวยํ กฬาเย. จณ ทาเน, ณฺวุ, จณโก, หริมนฺถเกปิ. กํ วาตํ ลาตีติ กฬาโย, ฬตฺตํ, กลายมฺปิ. ทฺวยํ สาสปสามฺเ. ‘‘สาสโป ตุ สริสโป, กฏุสฺเนโห จ ตนฺตุโภ’’ติ ติกณฺฑเสโส [๒.๘.๓]. ‘‘ปุเม สุทฺโธทนสุเต, สิทฺธตฺโถ เสตสาสเป’’ติ รภโส. สิทฺธา อตฺถา อสฺมินฺติ สิทฺธตฺโถ. สาส อนุสิฏฺิยํ, อโป. สาสปสฺสาปิ วีหิเภทตฺตา อิธ คหณํ.
๔๕๒. ทฺวยํ กงฺคุยํ. ปิยภาวํ องฺคตีติ ปิยงฺคุ. ทฺวยํ อตสิยํ. อว รกฺขเณ, โม, อวสฺสุ, ทฺวิตฺตํ, อุมฺมา. อต สาตจฺจคมเน, อโส, นทาทิ. ขุมาปฺยตฺร.
จตุกฺกํ สสฺเส. กิฏ คติยํ, โ, กสิโต สมฺภูตํ วา กิฏฺํ, กิฏฺฏฺาเน อุปฺปนฺนสสฺสฺหิ ‘‘กิฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ านูปจาเรน, โ, สิโลโป, อสฺสิ. สส คติหึสาปาปุณเนสุ, โส. ถมฺโพ คุมฺโพ, ตํ กโรตีติ ถมฺพกริ, อิ. ธฺํปฺยตฺร. ‘‘ธฺํ วีหีสุ ธฺเก, ธฺโ ปฺุวตีริโต. ธฺา วาตามลกีสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
๔๕๓. ทฺวยํ ¶ สสฺสาทีนํ กณฺฑมตฺเต. กณ สทฺเท, โฑ. นล คนฺเถ, โณ, นาลํ. นาฬิปิ. โส เอว สสฺสาทิกณฺโฑ นิปฺผโล เจ, ปลาลมุจฺจเต. ปล ลวนปวเนสุ, อโล, ปลาโลปิ.
ทฺวยํ อสาเร ตุจฺฉธฺเ. ภส ภสฺมีกรเณ, อสฺสุ, ภุสํ อติสเยปิ. ถุสมฺปิ. ตุส อุสฺสคฺเค. เกน วาเตน อิงฺคตีติ กลิงฺคโร, ลาคโม, อโร จ. ธฺานเมว ตเจ วกฺกเล ถุโส, ตุส ตุฏฺิมฺหิ, ตสฺส โถ, ถุโส ปุเม. ‘‘ธฺตฺตเจ ปุมา ถุโส’’ [อมร ๑๙.๒๒] ตฺยมรโกเส.
๔๕๔. ทฺวยํ สสฺสโรเค. เสตวณฺณกรณวเสน อฏติ หึสตีติ เสตฏฺฏิกา, สา เอว เสตฏฺิกา. ทฺวยํ ตณฺฑุลกเณ. กณ นิมีลเน, กณ นิมีลนสทฺทคตีสุ วา, อ, กโณ. กุณฺฑ ทาเห, สกตฺเถ โก. ทฺวยํ ธฺมทฺทนภูมิยํ. ขล โสเจยฺเย, ธฺานิ กโรนฺติ มทฺทนฺติ อสฺมึ ธฺกรณํ. ติณาทีนํ, สสฺสานฺจ ถมฺโพ คุมฺโพ นาม, ถมฺพ เวกลฺเย, ถมฺพ ปฏิพนฺเธ วา. คุห สํวรเณ, โพ, หสฺส โม.
๔๕๕. ทฺวยํ ¶ มุสเล. อโย อคฺเคโกฏิยํ ยสฺสาติ อโยคฺคํ. มุส ขณฺฑเน, อโล. ทฺวยํ สุปฺเป. กุจฺฉิตํ ลุนาตฺยปเนตีติ กุลฺโล. สุป มาเน, อ, สรตฺยเนเนติ วา สุปฺปํ, โป, อสฺสุ. ปปฺโผฏนํปฺยตฺร.
ทฺวยํ อุทฺธเน. อุปริ ธียเต ถาลฺยาทิกมสฺมินฺติ อุทฺธนํ, อุทฺธานมฺปิ, ยุ. จุลฺล หาวกรเณ, อิ, อีมฺหิ จุลฺลี. อธิสยนี, อนฺติกาปฺยตฺร. อติ อทิ พนฺธเน, อนฺตฺยเต ภิกฺขาทิกมสฺสนฺติ อนฺติกา, ณฺวุ. ‘‘สนฺติเก สนฺนิธาเน จ, อุทฺธเน จาปิ อนฺติกา’’ตฺยชโย.
กาสาทิรจิโต กโฏ เยน มราโว พนฺธียเต. มราโว จ วีหฺยคารํ, ‘‘กุสูโล วีหฺยคารฺจ, กนฺตโร จ มราวโก’’ติ รภโส. เกจิ มราวเมว กฏมาหุ, ตํ น, ‘‘กุสูโล จ มราโว จ, กิลฺโช จ กโฏ ภเว’’ติ อมรมาลายํ ปาทนามปกรเณ เภเทน ปาา. กิล พนฺธเน, กิลนํ กิโล, ตทตฺถํ ชายตีติ กิลฺโช, นิคฺคหีตาคโม. กฏ คติยํ, อ.
๔๕๖. อฏฺกํ ถาลิยํ. กามียตีติ กุมฺภี, กมุ อิจฺฉายํ, โภ, อสฺสุ, อี จ, กุยา ปถวิยา ภวตีติ วา กุมฺภี, เกน อคฺคินา ภณตีติ วา กุมฺภี, ภณ สทฺเท, ณโลโป, เกน ¶ ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺภี, อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ, สพฺพตฺร นทาทิ. ปิ หึสาสํกิเลเสสุ, อโร. กุณฺฑ ทาเห. ขล โสเจยฺเย, ฬตฺตํ. อุข คมเน, อโล, นทาทิ, รสฺโส. อปจฺจเย อุขา. ถล าเน, อิ, ถาลิ, อีมฺหิ ถาลี. เกน อคฺคินา ลปตีติ โกลมฺโพ, อสฺโสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม, พตฺตฺจ, เก อคฺคิมฺหิ โอลมฺพตีติ วา โกลมฺโพ. ลพิ อวสํสเน.
ติกํ มณิเก. มน าเณ, อิ, ณตฺตํ, มณิเยว มณิกํ. ภณ สทฺเท, ณฺวุ, อรํ สีฆํ ชโร อสฺส อรฺชโร.
๔๕๗. ทฺวิปาทํ ฆเฏ. ฆฏ จลเน, อ, นทาทิมฺหิ ฆฏี, กุฏ โกฏิลฺเย. เกน ชเลน ลสติ สิลิสฺสตีติ กลโส, ลิส สิเลสเน, อ, อิสฺสตฺตํ, กลโส ตีสุ. วร วารณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ. กลสสหจรณโต วารโกปิ ตีสุ. ‘‘กลโส ตุ ตีสู’’ตฺยมรโกเส [อมร ๑๙.๓๑].
ภฺุชิตพฺพนฺติ ภฺุชนํ, อนฺนาทิ, ตสฺส ปตฺโต ภาชนํ สุวณฺณรชตาทินิมฺมิตมฺปิ กํโส นาม.
‘‘กํโส รจฺฉนฺตเร มาเน, เตชเสปิ ภเว ตถา;
ปานปตฺเต จ กํสฺเย จ, โสภิกฺขาสุ จ กิตฺติสู’’. –
ตฺยชเยน วุตฺตตฺตา ปานปตฺเตปิ กํโส. กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, โส, กํโส. อนิตฺถี. ติกํ ภาชนสามฺเ. อม คติยํ, อตฺโต, อมตฺตํ. ภาช ปุถกมฺมนิ, จุราทิ, ยุ.
๔๕๘. ทฺวยํ ¶ ภาชนาทีนมาธาเร. อนฺตํ สมีปมาเธยฺยสฺส อุปคจฺฉตีติ อณฺฑุปกํ, นฺตสฺสณฺโฑ, คสฺส จ โก. จุมฺพ วทนสํโยเค, อโฏ, อสฺสุ, สกตฺเถ โก. ทฺวยํ สราเว, สรติ วุฑฺฒึ คจฺฉตีติ สราโว, อโว. มลฺล ธารเณ. ณฺวุ. วฑฺฒมานโกปฺยตฺร, วฑฺฒติ วิตฺถิณฺณี ภวตีติ วฑฺฒมานโก, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ เภลพฺยฺชนาทิฆฏฺฏโนปยุตฺตภณฺเฑ. กฏ คติยํ, ฉุ, ทฺวิตฺตาทิ. ทุ คติยํ, โพ, นทาทิ, ทพฺพี, รสฺเส ทพฺพิ. ขชากาปิ, ขช มนฺถเน, อโก, ขชากา ถิยํ. ทฺวยํ ธฺาทินิลเย. กุส สิเลสเน, อูโล. กุส อกฺโกเส, โ. ทฺเวปิ ปุนฺนปุํสเก.
๔๕๙. ทฺวยํ มาสาทิสากมตฺเต, สา ตนุกรเณ, ณฺวุ. ฑํส ขาทเน, ณฺวุ. สโลโป, สิคฺคุ, หริตกมฺปิ. หริตา สกตฺเถ โก. ‘‘ปุลฺลิงฺโค สากมตฺตสฺมึ, สิคฺคุ โสภฺชเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๓๔] รภโส. ทฺวยํ อทฺทเก. อาทฺทายํ ชาตํ อทฺทกํ, รสฺโส. สิงฺคมิว เวรํ วปุ ยสฺส ตเมว สิงฺคิเวรํ.
ยทา สุกฺขํ, ตทา มโหสธาธฺยํ, ติกฺขรสตฺตา มหนฺตํ โอสธํ. สุณฺี, นาครํ, วิสํ, วิสเภสชฺชมฺปิ. สุิ โสสเน, อิ, สุณฺิ, อีปจฺจเย สุณฺี.
ทฺวยํ ¶ มรีเจ. มร ปาณจาเค, โจ. กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. ‘‘มรีจํ โกลกํ กณฺหํ, อุสนํ ธมฺมปตฺตน’’นฺตฺยมรสีโห.
๔๖๐. ติปาทํ กฺชิเก. สุวีรรฏฺเ ภวํ โสวีรํ. เกน ชเลน อฺชิยมภิพฺยตฺตํ อสฺส กฺชิยํ. อารานํ ภูมฺยกฺกชานํ วาเรสุ คหิเตน นาเรน ชเลน ชาตํ อารนาฬํ, ‘‘อาโร กฺขิติ สุเต’กฺกเช, นาโร ตณฺฑุลนีเรสู’’ติ หิ วุตฺตํ, รสฺส โฬ. ถุสโต ชาตมุทกํ ถุโสทกํ, ถุโสทกโต วา ชาตํ ถุโสทกํ. ธฺโต วีหิโต ชาตํ อมฺพิลํ ธฺมฺพิลํ. วาตํ ลงฺกติ หีนํ กโรตีติ พิลงฺโก, วาตสฺส พิ, วิเสเสน ลงฺกตีติ วา พิลงฺโก. กุมฺมาโส, อภิสุตํ, อวนฺติโสมํ, กฺุชลํ, กฺชิกํ, มณฺโฑ, เชฏฺมฺพุ, ขทิกาปฺยตฺร.
ทฺวยํ ลวณมตฺเต. ลู เฉทเน, ยุ, โอสฺสา’นวาเทเส โลณํ.
๔๖๑. สามุทฺทาทโย เอเต ปฺจ ลวณสฺส ปเภทา วิเสสา. สมุทฺทภูมิยมวฏฺิตํ ลทฺธํ โลโณทกํ สุกฺขสนฺตนํ สิตํ ยํ ภวติ, ตํ สามุทฺทลวณํ. อกฺขิวํ, วสิรมฺปิ. วสุ ถมฺเภ, อิโร. สินฺธุเทเส ภโว สินฺธโว, โณ. สิตสิวํ [สีตสิวํ (สกฺกเต)], มาณิมนฺถํ, สินฺธุชมฺปิ. สิตํ ธวลํ, สิวํ กลฺยาณํ, กมฺมธารยสมาโส ¶ . สิตสิวนฺติ วา พนฺธนํ. มณิมนฺโถ ปพฺพโต, ตตฺร ภโว, โณ. กาฬโลโณ นาม โสวจฺจลวณานํ มชฺเฌ กาฬวณฺณํ ลวณํ [ตีณิ มธุรลวณสฺสลวณเภทสฺส (อมรโกส, มเหสฺวรฏีกา)], ‘‘ติลกํ ตตฺร เมจเก’’ติ [มทํ สนฺทเต ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๔๓) มทํ มุทํ วา สนฺทเต… วิโสทราทิ (พฺยาขฺยาสุธาฏีกา)] วุตฺตตฺตา ติลกมฺปิ. อุพฺภิทํ นาม โรมกลวณํ, สมฺภริเทเส กิร รุมา นาม ลวณากโร. ตตฺร ปวิฏฺํ กฏฺมฺปิ อจิเรน วิลีย ลวณํ ภวติ, ตพฺภวํ โรมลวณํ. วสุกมฺปิ. กฏฺาทีนํ สยํ สภาววิชหนกรตฺตา ภินฺทิตุํ สกฺโกตีติ อุพฺภิทํ, สกฺยตฺเถ อุสทฺโท. พิลาลํ นาม สมุทฺทตีราสนฺนเทสภวํ มตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํ. สมุทฺทเวลาสนฺนเทเส ชาตํ พิลาลํ, เอสฺสิตฺตํ, โล, อถ วา อุพฺภิทํ นาม ยตฺถ กตฺถจิ ปเทเส ภูมิโต อุคฺคตํ ลวณมตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํ. พิลาลํ นาม ลวณภูมึ วิทารยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํ. วิปุพฺโพ ทล วิทารเณ. ทสฺส โล. อถ วา อุพฺภิทํ นาม ปากฺยํ ลวณํ. พิลาลํ นาม วจฺจคนฺธํ กาฬลวณํ.
๔๖๒. คุฬาทโย ปฺจ อุจฺฉุโน วิการา. คุฬ รกฺขายํ, คุโฬ ปกฺกรโส. ผาณ คติยํ, โต, ผาณิตํ คุฬโต กิฺจิ ถทฺธํ. ขณฺฑ มนฺเถ, ขณฺโฑ ผาณิตโตปิ ถทฺโธ. อุจฺฉุวิเสสสฺส รสปาเก ขณฺฑโยคฺยสารภูเต ยา คุฬิกาการา ชายเต, สา มจฺฉณฺฑี ขณฺฑสาลูกํ. ‘‘มจฺฉณฺฑี ตุ ¶ ปุปฺผคุฬา, ถทฺธปตฺตนฺตุ ผาณิต’’นฺติ รภโส, ขณฺฑกกฺกํ ผาณิตมิจฺจฺเ. สร หึสายํ, ขรปจฺจโย, สกฺขรา, ยา ‘‘สิตา’’ติปิ วุจฺจติ, สิโนติ พนฺธติ ตณฺหํ สิตา. สิตสกฺขเรตฺยตฺร ตุ สิโต ธวลตฺโถ, สกฺขราปมาณสณฺานตฺตา วา สกฺขรา. อิเม จ คุฬาทโย ยถากฺกมํ ถทฺธตรา. เอตฺถ จ มจฺฉณฺฑี ผาณิตา ขณฺฑวิการาปิ. ทฺวยํ คุเฬ. โรคาธิเกสุ วินาสกรตฺตา วิสฺจ ตํ กณฺฏกฺจ.
๔๖๓. ทฺวยํ ภฏฺธฺเ. ลาช ภสฺสเน, ภสฺสนํ ภชฺชนํ, อ. น ขตํ อกฺขตํ. ‘‘ตติยา ปกติ ลาเชสฺวกฺขตํ ตีสฺว’หึสิเต’’ติ รุทฺโท.
ภฏฺยเว ธานาสทฺโท สิยา, ‘‘พหุมฺหิ ภฏฺยเว ธานา, ถิยํ อภินโว’พฺภิเท’’ติ รภโส. ธา ธารเณ, ยุ.
ทฺวยํ ยวาทิจุณฺเณ. สจ สมวาเย, สจ เสจเน วา, ตุ. มนฺถ วิโลฬเน. ติกํ สมํ. ปูเรตีติ ปูโป, โป. อการยุตฺเต อปูโป, ยถา ‘‘ลาพุ, อลาพู’’ติ. ตณฺฑุลาทีนํ ปิฏฺานํ วิกาโร ปิฏฺโก, สฺายํ โก.
๔๖๔. ฉกฺกํ สูเท. ภตฺตํ, สูปฺจ กโรติ อกาสิ กริสฺสตีติ ภตฺตกาโร, สูปกาโร จ. สุ ปคฺฆรเณ. สวติ รสํ ปคฺฆราเปตีติ สูโท, โท, ทีฆาทิ. สูท ปคฺฆรเณ ¶ วา, อ. อฬาโร นาม สูปาทิวิกติ, ตํ กโรตีติ อาฬาริโก. โอทนํ ปจตีติ โอทนิโก. รสํ กโรตีติ รสโก.
ทฺวยํ สูเป. สุขตฺถาย ปาตพฺพตฺตา สูโป, ทีฆาทิ. วิเสสโต ภตฺตํ อฺชติ อนฺโต คจฺฉติ เยน, ตํ พฺยฺชนํ, อฺช คติยํ, ยุ.
๔๖๕. ปฺจกํ [ติปาทํ (ก.)] ภตฺเต. อุทิ สวนกฺเลทเนสุ, ยุ. วากาโร โอทนสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติ. กุร สทฺเท, กร กรเณ วา, กโรติ พลนฺติ กุรํ, อสฺสุ, กิร วิกฺขิปเน วา, กิรติ พุภุกฺขนฺติ กุรํ, อิสฺสุ, กร หึสายํ วา, กุ สทฺเท วา, รปจฺจโย. ภชติ เยน, ภฺุชิตพฺพนฺติ วา ภตฺตํ, ภช เสวายํ, โต. ภกฺขิตพฺพาติ ภิกฺขา, ภกฺข อทเน, อสฺสิ, ภิกฺข ยาจเน วา, ภิกฺขา นารี. อท ภกฺขเน, โต. ภิทาทิตฺตา อนฺนาเทโส, ทโลโป.
จตุกฺกํ โภชเน, อส ภกฺขเน, กมฺเม ยุ. หร หรเณ. อาหรติ พลายูนีติ อาหาโร, โณ. ภุชธาตุมฺหา ยุ, โภชนํ. ฆส อทเน, โณ. อนฺโธปฺยตฺร, อทธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส อนฺธาเทโส นิปาตนา.
ทฺวยํ ยาคุยํ. ตร ปฺลวนตรเณสุ. ตรติ ปฺลวติ พฺยาปีภวตีติ ตรณํ, ยุ. ตรลํ, ตรลาปิ. ยา ปาปุเณ, คุ, ยุ มิสฺสเน วา, คุ, อุสฺสา. อุณฺหิกา, สาณา, วิเลปี จ ยาคุนามานิ. สา ปาเก, ยุ, สาณา.
๔๖๖. ขชฺชาทโย ¶ จตฺตาโร อสนเภทา. ขาท ภกฺขเน, กมฺเม โต, ภุชาทิ. ขชฺชํ มํสาทิ. โภชฺชํ อนฺนาทิ. ลิห อสฺสาทเน, ณฺโย, หสฺส โย. เลยฺยํ มธฺวาทิ. ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, ปา ปาเน, ณฺโย, อาสฺเส, เปยฺยํ สูปาทิ.
ทฺวยํ ภตฺตมณฺเฑ. สุ สวเน, วิสรุชปทาทิโต ณ. จมุ อทเน, อาปุพฺพตฺตา ปาเน, กมฺเม โณ. มาสโรปฺยตฺร, มสิ ปริมาเณ, อโร. ทฺวยํ อาโลเป. ลุป เฉทเน, อาปุพฺโพ สมฺปิณฺฑเน, กุ สทฺเท. กพิ วณฺเณ วา, อโล, ฬตฺตํ, เกน โตเยน พลมสฺสาติ วา กพโฬ, ปุเม, คาโสปิ.
๔๖๗. รสานํ สพฺพรสานํ อคฺคมฺหิ รเส มณฺฑสทฺโท, มณฺฑ ภูสายํ, ‘‘สพฺพรสคฺเค มณฺฑมนิตฺถิย’’นฺตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๔๙]. ทฺวยํ ภุตฺตโต เสเส. วิรูโป, กุจฺฉิโต วา ฆาโส วิฆาโส. ภุตฺตโต เสโส ภุตฺตเสโส, โสว ภุตฺตเสสโก, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ วิฆาสาเท. วิฆาสํ อทตีติ, อ, ทมุ ทมเน, ณฺวุ. ทฺวยํ ปิปาสายํ. ปาตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, ปา ปาเน, โส, ทฺวิตฺตาทิ. ตส ปิปาสายํ, ยุ.
๔๖๘. ทฺวยํ ¶ ภุตฺตุมิจฺฉายํ. ขุท พุภุกฺขายํ, โท. ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ฆส อทเน, อิจฺฉตฺเถ โฉ, ทฺวิตฺตาทิ. มํสสฺส รโส ปฏิจฺฉาทนียมุจฺจเต. ฉนฺท อิจฺฉายํ. ปฏิจฺฉาเทตีติ ปฏิจฺฉาทนียํ, อนีโย, ฉท สํวรเณ วา, มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพตฺตา ปฏิจฺฉาทนียํ.
ทฺวยํ อุคฺคาเร, เทกิ สทฺโทสฺสาเหสุ, อุทฺธํ เทกติ คนฺตุมุสฺสหตีติ อุทฺเรโก, เอกสฺส ทการสฺส โร. อุทฺเทโกปิ. คิร นิคฺคิรเณ, อิสฺสา, อุคฺคาโร. ปาโท ติตฺติยํ. สุหิโต ติตฺโต, ตสฺส ภาโว โสหิจฺจํ. ติปิ ปีณเน,ติ, ภุชาทิ. ยุปจฺจเย, อิสฺสตฺเต จ ตปฺปนํ.
๔๖๙. ยถิจฺฉิตนฺตํ ยถิจฺฉิเต. กฺริยาวิเสสนตาย เจเต นปุํสเก, กฺริยาพฺยยานฺหิ สติปฺเยกตฺเต ตพฺพิเสสนานิ นปุํสเก ภวนฺติ เอกตฺเตปิ, ตถา หิ กฺริยานมพฺยยานฺจ สตฺตาภูตตฺตา ลิงฺคสงฺขฺยาวิเสโสปาทานํ นตฺถีติ ตพฺพิเสสนานมฺปิ สามฺลิงฺคา นปุํสกตฺตํ, สามฺสงฺขฺยา เจกตฺตํ ยุตฺตนฺติ, ตํ ยถา – มุทุํ ปจนฺติ, สาทุํ ปจนฺติ. พหุวจนนฺเตปิ กฺริยาสทฺเท ตพฺพิเสสนสฺเสกตฺตเมว กฺริยาวิเสสนานํ กมฺมนิ ทุติยา, สพฺโพ หิ ธาตฺวตฺโถ กโรตฺยตฺเถน พฺยาปิโต, มุทุํ ปจนฺติ มุทุํ ปจนํ กุพฺพนฺตีตฺยตฺโถ, เตน มุทาทีนฺจ ตพฺพิเสสนานํ กมฺมตฺตํ. อฺโ ปนาห ¶ ‘‘สพฺเพ ธาตฺวตฺถา ภวตฺยตฺถานุคตา, ภวติกฺริยา กตฺวตฺถมนุภวนฺตีตฺยตฺโถ. ‘ปจติ เทวทตฺโต’ติ เทวทตฺตปยุตฺโต ปาโก ภวติ, คจฺฉติ คมนํ ภวติ, ปติ ปาโ ภวตี’’ติ, ตมฺมเตน ปมา, มุทุปจนํ ยถา ภวติ, ตถา ปจตีตฺยตฺโถ. รมณียํ ปาโต, วิมลํ ปาโต, อิทมุปกุมฺภํ. กมุ กนฺติยํ, กมฺมนิ โณ, กามํ, นิกามฺจ. อิสุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺเฉ’’ตฺยาทินา อนฺเตน สห ตสฺส ฏฺโ, อิฏฺํ. ปริปุพฺโพ อาป ปาปุณเน, โต, ภุชาทิ, รสฺโส, ยาคโม จ. ‘‘สตฺตฺยํ นิวารเณ ติตฺติยํ, ปริยตฺตํ ยถิจฺฉิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๕๗] รภโส. อิจฺฉิตสฺส อนติกฺกโม ยถิจฺฉิตํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโว. ปกามํปฺยตฺร.
ทฺวิปาทํ วณิชเก. กยวิกฺกเยหิ ชีวตีติ, อิโก. สตฺถํ วาณิชฺโชปชีวีนํ สงฺฆาตํ วหติ เทสนฺตรํ ปาปยตีติ, กมฺมาทิมฺหิ โณ. สตฺถวาโห วณิชนายโก, ตํโยคา สตฺถวาโห, โณ. อาปโณ กยวิกฺกยโวหาโร, ตํโยคา อาปณิโก, ณิโก. วณ สทฺเท, อิโช. เวทหโก, เนคโม, ปณฺยาชีโว, วณิโชปฺยตฺร.
๔๗๐. วิกฺกโย นาม ปุพฺพเมว อตฺตโน ธนสฺส ปรสฺส ทานํ. กี ทพฺพวินิมเย, ตตฺร นิยุตฺโต วิกฺกยิโก. วิกฺกิณาตีติ วิกฺเกตา, ริตุ. กโย นาม ปรสฺส ธนํ คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํ. กเยน ชีวตีติ กยิโก. กินาตีติ, ณฺวุ.
ทฺวยํ ¶ ธนปฺปโยตฺตริ. อิเณ อุตฺตโม อุตฺตมณฺโณ, อภิธานา ปุพฺพนิปาโต, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. ธนํ วุฑฺฒตฺถํ ปโยเชตีติ ธนิโก. ทฺวยํ ธนคาหเก. อิเณ อธโม อธมณฺโณ. อิณํ คณฺหาตีติ อิณายิโก, อายิโก. อิณํ อายติ ปวตฺเตตีติ วา อิณายโก, ณฺวุ.
๔๗๑-๔๗๒. ทฺวยํ อิเณ. อุทฺธรียเต คยฺหเตติ อุทฺธาโร, อุปุพฺโพ ธรติ คหเณ, โณ. เอติ วุฑฺฒึ คจฺฉตีติ อิณํ, ยุ, ณตฺตํ. ปริยุทฺจนมฺปิ, ปริโต อุทฺฌเต คยฺหเตติ, ยุ. วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํ. ยตฺตเกน ธเนน ลาโภ ลพฺภเต, ตตฺร มูลธเน มูลาทิทฺวยํ. มูล ปติฏฺายํ. ปมเมว อาภตํ ปาภตํ.
ทฺวยํ ปฏิปาเท. ‘‘อวสฺสมสฺสิทํ กยิตพฺพ’’มิติ สจฺจสฺสาขฺยาปนํ, กรณํ วา สจฺจาปนํ, สจฺจสฺส กรฺจิตฺตภรณมิจฺจตฺโถ, สจฺจสทฺทา ธาตุรูปา ยุ, มชฺเฌ อปาคโม, สจฺจสฺส วา อาปุณนํ สจฺจาปนํ, อปธาตุมฺหา ยุ. ‘‘สจฺจาปนา สจฺจากติ’’ริติ ติกณฺฑเสเส [ถีกณฺเฑ (?)] โวปาลิโต. สจฺจํ กโรติ, สจฺจสฺส วา กรณํ สจฺจกาโร. สจฺจํกาโรปิ. ‘‘กฺลิเว สจฺจาปนํ สจฺจ-งฺกาโร สจฺจากติตฺถิย’’นฺตฺยมรโกเส [อมร ๑๙.๘๒]. ทฺวยํ วิกฺกนียทพฺเพ. วิกฺกินิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, ณฺโย. ปณ พฺยวหาเร, ณฺโย, ทฺเวปิ ตีสุ.
ทฺวยํ ¶ นฺยาสสฺสปฺปเน [นฺยาสมฺปนฺเน (ก.)]. นฺยาสสฺส อปฺปนํ [สมฺปนฺนํ (ก.)] ปฏิทานํ. ปติปุพฺโพ ททาติ นฺยาสสมฺปนฺนตฺโถ, ตถา ปริปุพฺโพ วตฺตติ. ปริทานํปฺยตฺร.
ทฺวยํ นฺยาเส. อสุ เขปเน. นฺยสฺสเต นิกฺขิปียเตติ, โณ. อุปนิธิยฺยเตติ อุปนิธิ, อิ, อุปนิธิ ปุเม. ‘‘ปุเม อุปนิธินฺยาโส’’ติ [อมร ๑๙.๘๑] อมรโกเส.
๔๗๓. เอกาทโย อฏฺารสปริยนฺตา สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺเยยฺเย ทพฺเพ วตฺตนฺติ ตีสุ จ ลิงฺเคสุ. สงฺขฺเยยฺเยกตฺเต จ ‘‘เอโก พฺราหฺมโณ, อฏฺารส พฺราหฺมณา’’ติ สมานาธิกรณํ ภวติ, น ตุ ภินฺนาธิกรณํ ‘‘พฺราหฺมณานํ เอกาทส เจ’’ติ. ตีสูตฺยเนน ‘‘น เกวลํ เอกสทฺโทว สลิงฺโค, อถ โข อฏฺารสปริยนฺตาปี’’ติ ทสฺเสติ, เตน กตฺถจิ เตสํ อลิงฺคตาวจนํ ลิงฺควิเสสาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สามฺลิงฺคาภาวนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน ‘‘อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ตฺยาทีสุปิ ทฏฺพฺพํ, เตน ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ คจฺฉติสทฺทสฺส ตํตํลิงฺควิเสสวจนตา, ‘‘คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ สามฺลิงฺควจนตา จ ทฏฺพฺพา. วีสตฺยาทโย สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนฺติ ‘‘วีสติ คาโว, ควํ วีสตี’’ติ. เอกตฺเตติ ยทา ปเนตา สงฺขฺเยยฺเย เอกตฺตวิสิฏฺเมว วคฺคตฺตํ สภาวโต ปฏิปาทยนฺติ. ตทา ภินฺนสงฺขฺเยนาปิ สมานาธิกรเณ เอกวจเนเยว สพฺพกาลํ วตฺตเต ‘‘วีสติ คาโว’’ติ. ยทฺเยกตฺเต, กถํ? ทฺเววีสติโย, ติสฺโส วีสติโย, ปฺจสตานิจฺจาทโย ปโยคา อิจฺจาห ‘‘วคฺคเภเท พหุตฺเตปี’’ติ ¶ . วีสตฺยาทีนํ วคฺคานํ เภเท วตฺตุมิจฺฉิเต สติ พหุตฺเตปิ พหุวจเนปิ ภวนฺติ. อมรโกเส ปน ‘‘สงฺขฺยนฺตรสฺสตฺเถ อภิเธยฺเยวีสตฺยาทโย ตํสมานาธิกรณโต พหุวจนานิปิ ภวนฺตี’’ติ [อมร ๑๙.๘๓-๔] วุตฺตํ, สงฺขฺยนฺตรมิห วคฺคเภโท, เตน ทฺวินฺนมฺปิ โวหารมตฺตนานตฺตํ, น อตฺถนานตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อานวุติ นวุติสทฺทมภิพฺยาเปตฺวา ตา วีสตฺยาทโย ภินฺนลิงฺเคนาปิ สมานาธิกรเณ นาริยํ อิตฺถิยํ, ยถา วีสติ กุณฺฑานิ. วีสตฺยาทโย วิกตสมาหารทฺวนฺทา. ลิงฺคสฺส โลกาสยตฺตา ทฺวนฺเทกตฺตนฺติ นปุํสกตฺตนฺติ วีสตฺยาทโย อพฺยุปฺปนฺนา ปรมเตน, กจฺจายนมเตน ปน พฺยุปฺปนฺนา.
๔๗๔-๔๗๖. สตาทีนิ อสงฺขฺเยยฺยปริยนฺตานิ จตุวีสติ านานิ คณนเภทานิ. ตตฺถ ทสทสสทฺเทหิ นิปฺผาทิโต สตสทฺโท, ตถา สตทสสทฺเทหิ สหสฺสสทฺโท. ยุช โยเค, นิยุตํ, อยุตมฺปิ. ยุ มิสฺสเน วา, โต. ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ลกฺขํ, สตสหสฺสมฺปิ. กุฏ เฉทเน, ทสคุณํ กุฏตีติ โกฏิ. อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา เอโก คณนวิเสโส ปโกฏีติ วุจฺจติ, ทฺเวปิ มิสฺเสตฺวา เอโก โกฏิปโกฏีติ. นห พนฺธเน, โต. อาคมสฺสุ. วิท ลาเภ, อุ, นิคฺคหีตาคโม. อพ หึสายํ, คติมฺหิ จ, โท, อาคมสฺสุ. อหิ คติมฺหิ, หปจฺจโย. อว รกฺขเณ, โว ¶ . อฏ คมเน, โฏ. โสคนฺธิกนฺติ กมลวิเสสนาเมน เอโก คณนวิเสโส วุจฺจติ, ตโถปฺปลาทินาเมหิ เอเกโก คณนวิเสโส. กถ วากฺยปฺปพนฺเธ, ยุ, สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อสงฺขฺเยยฺยํ.
นนุ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺเต สติ เอเกน ภวิตพฺพํ, อถ กถเมโก อสงฺขฺเยยฺโย, ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิจฺจาทีนิ เภทานิ วุตฺตานีติ? นายํ โทโส, เตสํ กาลเทสาทิวเสน ภินฺนานมฺปิ สมฺภวโต. เอตาสุ สงฺขฺยาสุ กมา กเมน สตาทิลกฺขปริยนฺตํ ทสคุณํ ทสหิ คุณิตํ ภวติ. โกฏฺยาทิกํ อสงฺขฺเยยฺยปริยนฺตํ สตลกฺขคุณํ สตลกฺเขหิ คุณิตํ ภวติ, ตสฺมา เอกา เลขา ทฺวิสฺุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา ติสฺุสหิตา สหสฺสํ, จตุสฺุสหิตา นิยุตํ, ปฺจสฺุสหิตา เอกา เลขา ลกฺขํ ภวติ, เอกา ปน เลขา สตฺตสฺุสหิตา โกฏิ, ตถา จุทฺทสสฺุสหิตา ปโกฏิ, อิมินา นเยน ยาวาสงฺขฺเยยฺยํ เนตพฺพํ, อยเมกจฺจานมาจริยานํ มติ.
อถ วา สตาทโย อสงฺขฺเยยฺยปริยนฺตา สพฺเพปิ ทสคุณิตา กาตพฺพา, อยํ กจฺจายนสฺส มติ, เตน หิ ‘‘ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตฺเจ’’ติ สุตฺตมาห. อถ วา สตาทโย ลกฺขนฺตา ทสทสคุณิตา, เตน เอกา เลขา ทฺวิพินฺทุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา จตุปฺจาทิพินฺทุสหิตา สหสฺสาทิกํ ภวติ, เอกา เลขา ปน ทฺวาทสพินฺทุสหิตา โกฏิ, ตถา เอกูนวีสติพินฺทุสหิตา ปโกฏีติ ยาว อสงฺขฺเยยฺยา เอเกกสฺมึ สตฺต สตฺต พินฺทูนิ กตฺวา คณนา กาตพฺพา, ตสฺมา อสงฺขฺเยยฺยคณนวิเสเส ปฺจจตฺตาลีสาธิกานิ สตพินฺทูนิ ภวนฺติ, อยมมฺหากํ มติ.
อมรโกเส [อมร ๑๙.๘๔] ปน ‘‘ปนฺตฺยา สตสหสฺสาทิ, กมา ทสคุโณตฺตร’’มิตฺยุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ – ทสสงฺขฺยา ปนฺตีตฺยุจฺจเต ¶ , ตโต อารพฺภ ทสคุโณตฺตรํ สตสหสฺสาทิกํ กมา วิฺเยฺยํ, ตํ ยถา – ทสสงฺขฺยาย ทสคุโณตฺตรํ สตํ, สตา ทสคุโณตฺตรํ สหสฺสํ, สหสฺสา ทสคุโณตฺตรํ อยุตํ, อยุตา ทสคุโณตฺตรํ ลกฺขํ, ลกฺขา ทสคุโณตฺตรํ ปยุตํ, ปยุตา ทสคุโณตฺตรํ โกฏิ, เอวํ โกฏิยา อพฺพุทํ, อพฺพุทา ปทุมํ, ปทุมา ขพฺโพ, ขพฺพา มหากโถ, ตโตปิ มหาปทุมํ, ตโตปิ สงฺกุ, สงฺกุโต สมุทฺโท, ตโต อนฺตฺยํ, อนฺตฺยา มชฺฌํ, มชฺฌา ปรทฺธํ, ปรทฺธา อมตํ, อมตา ทสคุโณตฺตรํ สงฺขฺยํ, สงฺขฺยฺจ วีสติมํ านํ, อสงฺขฺเยยฺยมิโต ปรนฺติ. สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํปฺยตฺร วาทา ทสฺสิตา.
๔๗๗-๔๗๘. สาธิเกน ทฺเวปาเทน ‘‘อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย, อฑฺฒเตยฺโย จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อฑฺฒูปปเทน สห จตุตฺถาทิสทฺทานํ อฑฺฒุฑฺฒาทฺยาเทโส. สาธิกปาเทน ‘‘อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อนฺตริตสฺสาปิ อฑฺเฒนสทฺทสฺส อิธานุวตฺตนตา อธิปฺเปตา อภิธานนฺตราภาวา, สพฺพตฺเรวํ.
๔๗๙-๔๘๐. มียเต ปริจฺฉินฺทียเต เยน, ตํ มานํ. ตฺจ ตุลาปตฺถงฺคุลิวสา ติธา มานิยทพฺพสฺส ภวติ. ตุล อุมฺมาเน ¶ , จุราทิ, ตุลา อิตฺถี. ปท คติยํ, โถ. องฺค คมเน, อุโล, องฺคุลํ, ‘‘องฺคุลี’’ติปิ ปาโ, กรสาขา.
จตฺตาโร วีหโย สมฺปิณฺฑิตา เอกาว คฺุชา สมครุกา, ตถา ทฺเว คฺุชา เอโกว มาสโก สมครุโกติ สพฺพตฺร นโย เนตพฺโพ. ทฺเว มาสกา อกฺโข นาม, วิภีฏโกติ วุตฺโต, อกฺขผลสมานครุกตฺตา วา อกฺโข. กริโสปฺยตฺร, กส วิเลขเน, อ, ริมชฺโฌ, อนิตฺถี. อกฺขานํ ปฺจ ธรณํ นาม, ธรติธาตุยา ยุ. อกฺขานมฏฺกํ สุวณฺโณ นาม. ปฺจธรณํ นิกฺขํ นาม. เต นิกฺขา ปฺจ ปาโท นาม. โส ปาโท จตุตฺเถ ภาเค วตฺตตีตฺเยกจฺจานํ มติ. ยถาวุตฺตาเยว จตฺตาโร วีหโย คฺุชา นาม. ทฺเว คฺุชา มาสโก นาม. ทฺเว ปฺจมาสกา ทสมาสกา อกฺโข นาม. อกฺขานํ อฏฺกํ ธรณํ นาม. ปฺจธรณํ สุวณฺโณ นาม. เต ปฺจสุวณฺณา นิกฺขํ นามาตฺยมฺหากํ มติ. กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, นสฺส โข, นิกฺโข, สุวณฺณวิกาเรปิ. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน จตุตฺเถ ภาเค ปาโท. ทส ธรณานิ ปลํ นาม, ปล ปเถ จ คติมฺหิ.
๔๘๑. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปลสตํ ตุลา. ตุล อุมฺมาเน, ตุลา นารี.
เคหานํ ทารุพนฺธาย, ปิิกายํ ตุลา ถิยํ;
มานภณฺเฑ จ สาทิเส, ราสิปลสเตสุ จ.
ตา ¶ ตุลา วีสติ ภาโร นาม. ภร ธารณโปสเนสุ, โณ. ‘‘ภาโร ตุ ทฺวิสหสฺเสสุ, ปลานมปิ วิวเธ’’ตฺยชโย [พฺยาขฺยาสุธาฏีกายมฺปิ]. วิวโธ ภารเภโท.
รูปิยสฺส กริเสน กโต สํโวหารปทตฺโถ กหาปโณ นาม. กริสปฺปมาเณน รูปิเยน กโต ปโณ ปณิโย ทพฺพเภโท กหาปโณ. ริสสฺส หาเทโส. อหาเทเส กริสาปโณ, เอเต ทฺเว รูปวิกาโร, อฺตฺรูปจารา. อิติ ตุลามานํ วุตฺตํ.
๔๘๒. ปตฺถมานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุฑุโว’’จฺจาทิ. เอโก ปสโต กุฑุโว นาม. สร คติยํ, โต, รโลโป, กฑิ เภเท, โว, กฑิสฺส กุฑุ, เต กุฑุวา จตฺตาโร ปตฺโถ. จตุปตฺถา อาฬฺหโก, อห ปูชายํ, ณฺวุ, ฬตฺตาทิ ทสงฺคุลํ, ทฺวาทสงฺคุลํ วาสพฺพโต มานมฺปิ อาฬฺหโก. จตุโร อาฬฺหกา โทณํ นาม, ‘‘จตุราฬฺหก’’นฺติปิ ปาโ, ทุ คมเน, โณ, ทุณ คติยํ, หึสายฺจ วา, โทณํ. วากาเรน โทโณ.
๔๘๓. จตุโร โทณา มานิกา, มาน ปูชายํ, สกตฺเถ โก, อสฺสิ. จตุมานิกํ จตสฺสนฺนํ มานิกานํ สมูโห จตุมานิกํ ¶ ขารี นาม, ขร วินาเส, โณ, นทาทิ. ทสมฺพณํ ทสาธิกสตโทณมตฺตํ กุมฺโภติ ฆฏนาเมน เอโก ปตฺถมานวิเสโส ทสฺสิโต, ‘‘อมฺพณ’’นฺติปิ ปาโ.
๔๘๔. ปตฺถมานวิเสสานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาฬฺหโก’’จฺจาทิ. ตุมฺพ กมฺปเน, อ. ทฺวยํ ปตฺเถ. ปตฺถสทฺโทยํ สามฺเภทมาเนสุ ปวตฺตติ, อิธ ปน วิเสสมานวาจโก อธิปฺเปโต. นล คนฺเถ, อิณ.
ทฺวยํ วาเห. วหตีติ วาโห, วห ปาปุณเน, โณ.
อมฺพณมานํ, ปริยายํ วา ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกาทส โทเณ’’จฺจาทิ. อมฺพ คมเน, ยุ, อมฺพ สทฺเท วา, อิติ ปตฺถมานํ วุตฺตํ, องฺคุลมานํ ปน อณฺวาทฺยาภิธานาวสเร ภูมิวคฺเค อภิหิตํ.
๔๘๕. จตุกฺกํ ภาเค. วิส ปเวสเน, ทีฆาทิ, โกฏฺํ วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ เสตีติ โกฏฺาโส. อาตฺตํ. อน ปาณเน, อม คมเน วา, โส. ภชียเต เสวียเตติ ภาโค. โณ. วณฺฏโกปฺยตฺร. วฏิ วิภาชเน, ณฺวุ, ณนฺตา วา สกตฺเถ โก.
วิภวนฺตํ ธเน. ธน ธฺเ, อ. สสฺส อตฺตโน อยํ โส, สมฺปิ. ทุอิว ทพฺพํ, สารมิจฺจตฺโถ, อิวตฺเถ โว, วิท ลาเภ, โต ¶ . สสฺส ธนสฺส ปติ สปติ, ตสฺมึ สาธุ สาปเตยฺยํ, เณยฺโย. วส นิวาเส, อุ. อร คมเน, โถ. รสฺส โต. วิภวนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วิภโว, อ. หิรฺํ, โกโสปฺยตฺร.
๔๘๖. กตากตํ กฺจนํ, รูปิยฺจ มิสฺสิตํ [มิลิตํ (ก.), มิลิตํ ปจฺเจกฺจ (อมร ขีรสฺวาธีฏีกา)] โกสาทิทฺวยวาจฺจํ, ตตฺร ปิณฺฑีกตํ อาภรณีกตํ, กมฺมีภาวมาปาทิตํ วา กตํ. อากโรตฺถํ อชาตกมฺมํ จุณฺณาทิรูปํ อกตํ, ตทฺํ เตหิ กฺจนรูปิเยหิ อฺํ เตชสํ ทพฺพํ ตมฺพํ. อาทินา กํสรีติสีสกาทิ, ยฺจาเตชสํ ราชปฏฺฏทารุวิสาทิก’มสารํ ทพฺพํ, ตํ สพฺพํ กุปฺปํ, คุป รกฺขเณ, คุปฺปเตติ, โป, กตฺตฺจ คสฺส.
ทฺวยํ กฺจนํ รูปิยฺจาหตมุฏฺาปิตหยวราหปุริสาทิ รูปํ นิคฺฆาติกาย ตาฬิตํ ทีนาราทิกํ รูปิยาขฺยํ. อสฺสาทิรูปมสฺสาหตมตฺถีติ รูปิยํ. รูป อาหตปสํสาสุ, อิโย.
๔๘๗-๔๘๘. หิรฺนฺตํ สุวณฺเณ. โสภโน วณฺโณ ยสฺส สุวณฺณํ. กน ทิตฺติยํ, ณฺวุ, ชนนํ ชาตํ, ปกฏฺํ ชาตํ ชาตรูปํ, ¶ ปกฏฺตฺเถ รูปปจฺจโย [ปสํสายํ รูปปจฺจโย อิติ สุภู (จินฺตามณิฏีกา) ปสํสายํ รูปํ (ปาณินิ ๕.๓.๖๖)]. ชาตํ รูปมสฺสาติ วา ชาตรูปํ. อิณ คติยํ, ทิตฺติยฺจ อเนกตฺถตฺตา. สุฏฺุ ทิปฺปเต ทิตฺติยา ยุชฺชเตติ โสณฺณํ, อุสฺโส, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทฺวิตฺตํ. กฺจ ทิตฺติยํ, ยุ. สตฺถุ วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส. จิตฺตมตฺตานํ หรตีติ หริ. อิ, กมุ อิจฺฉายํ, พุ. จรติ เอตฺถ จิตฺตํ จารุ, ณุ. หิ คติยํ, โม. หฏ ทิตฺติยํ, ณฺวุ. ตปนํ ทาหมรหตีติ ตปนิโย, อิโย. หร หรเณ, อฺโ, อสฺสิ. หา จาเค, หา คติยํ วา, อฺโ, หิราเทโส จ.
จามีกราทโย จตฺตาโร ตพฺเภทา ตสฺส สุวณฺณสฺส วิเสสา. จามี นาม เอกา ปุปฺผชาติ, ตํกรตฺตา จามีกโร, อถ วา จามี นาม อคฺคิ. จมุ อทเน, ณี, ตกฺกรตฺตา จามีกโร. สตกุมฺภํ ปทฺธเกสรวณฺณํ, ตพฺพณฺณสทิสตฺตา สาตกุมฺภํ. เทวรุกฺขภูตาย มหาชมฺพุยา ปติฏฺิตฏฺาเน นที ชมฺพุนที, ตสฺสํ ปติเตหิ มหาคชปฺปมาณานํ, กุมฺภปฺปมาณานํ วา ผลานํ พีเชหิ ชาตํ สุวณฺณํ ชมฺพุนทํ, อิทํ ปน สุวณฺณํ อนลปฺปภํ เทวาลงฺการมตุลํ ชายเต. ตํ ปนานลมิติ วิเสสตฺเถปิ อมรสีโห สุวณฺณสามฺเว ปติ. สิงฺคี นาม เอกา มจฺฉชาติ, ตพฺพณฺณตาย. ขณิยํ วา ตํสณฺานสิลาขณฺเฑหิ ชาตตาย สิงฺคี, อมรโกเส ปน จามีกราทีนิปิ สุวณฺณสามฺเ ปติ, สิงฺคี ปน วิเสเส. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อลงฺการสุวณฺณํ ยํ, สิงฺคีกนกมิจฺจย’’นฺติ [อมร ๑๙.๙๖]. ตสฺสตฺโถ – กฏกกุณฺฑลาทิโน อลงฺการสุวณฺณสฺส ‘‘สิงฺคี’’ติ นามนฺติ. ‘‘สิงฺคีมณฺฑนโสณฺณ’’นฺติ ¶ รตนโกโส. สุวณฺณตาย สิงฺคี ‘‘กนก’’มิตฺยุจฺจเต.
๔๘๙. ปฺจกํ รชเต. รูปยุตฺตตาย รูปิยํ. รฺช ราเค, อโต. สฺช สงฺเค, ฌุ, โลโป, สชฺฌุ. รูปยุตฺตตาย รูปี, สฺช สงฺเค, โฌ, โลโป, สชฺฌํ, ‘‘รูปิยชฺฌ’’นฺติปิ ปาโ. ตทา อิยชฺฌปจฺจเยน สิทฺธํ. ทุพฺพณฺณํ, ขชฺชูรํ, เสตมฺปิ.
อาหตโสณฺณรชเต, รชเต รูปิยํ มตํ;
รชเต จ ขเลกฺลิวํ, ขชฺชูโร ปาทปนฺตเร;
เสตา จ ภติกายํ ถ, กฺลิวํ สชฺเฌ สิเต ติสุ.
อสฺมชาติยํ ปุปฺผราคาทิมฺหิ, มุตฺตาวชิราทิมฺหิ จ วสฺวาทิตฺตยํ. วส นิวาเส, อุ. รตึ ตโนตีติ รตนํ, กมฺมาทิมฺหิ โณ, ติโลโป. ‘‘รตฺนํ สชาติเสฏฺเปี’’ตฺยมรโกเส [อมร ๒๓.๑๒๖], เตน คชเสฏฺโ คชรตนํ, อิตฺถิเสฏฺโ อิตฺถิรตนนฺติ. มนสทฺทโต อิ, อีปจฺจเย มณี จ. ปุปฺผราคาทโย วกฺขมานา ตพฺภิทา ตสฺส มณิโน วิเสสา. ภาสนฺโต รฺเชตีติ ปุปฺผราโค, ภาสสฺส ปุปฺโผ.
๔๙๐. สุวณฺณาทโย อิเม สตฺต รตนานฺยาหุ. มณิ รตฺตมณิ.
๔๙๑. สตฺตรตนานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหิตงฺโค’’จฺจาทิ. โลหิตงฺคาทิตฺตยํ รตฺตมณิยํ ¶ . โลหิตวณฺเณน องฺคียเตติ โลหิตงฺโค, โลหิตํ องฺคํ สรีรเมตสฺส วา โลหิตงฺโค. ปทุมฺจาตฺร โกกนทํ, ตพฺพณฺณสทิโส มณิ ปทุมราโค. โสณรตนํ, โลหิตโกปฺยตฺร.
ทฺวยํ เวฬุริเย. วํโส ตจสาโร, ตพฺพณฺโณ มณิ วํสวณฺโณ. เวฬุ วิย ทิสฺสตีติ เวฬุริโย, อิวตฺเถ อิโย, ราคโม จ. ทฺวยํ ปวาเฬ. วล สํวรเณ, โณ, ฬตฺตํ, วากาเรน ปวาโฬปิ. ทุ คมเน, ทุ อุปตาเป วา, โม, ทฺวิตฺตํ.
๔๙๒. ทฺวยํ กพรมณิมฺหิ. มสารคิริมฺหิ ชาตํ มสารคลฺลํ, โล, รสฺส โล. กพโร สพโล มณิ. ทฺวยํ มุตฺตายํ. มุจ โมจเน, โถ, มุตฺตา เอว มุตฺติกํ, สกตฺเถ อิโก. สตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานฺยติวตฺตนฺเตติ นปุํสกตฺตํ. เอตฺถ จ รตนปริยายานํ อุปฺปฏิปาฏิยา กถนํ สตฺตนฺนํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกมปณีตกฺกมาทิโน อภาวทีปนตฺถํ.
ทฺวยํ ปิตฺตเล. รี คมเน, ริ. รีติปิ. ‘‘รีติ ปจาเร สนฺเท จ, โลหกิฏฺฏารกูเฏสู’’ติ รุทฺโท. อารสฺเสว กูโฏ, ยสฺส. ทพฺพสทฺโทปฺยตฺร. ทฺวยํ อพฺภเก. อม คมเน, อโล. อพฺภํ อากาโส, เมโฆ จ, ตํสฺกตฺตา อพฺภกํ, สฺายํ โก. ‘‘เมฆมฺพราภิธานฺจ, โคริ พีชฺจ อพฺภก’’นฺติ หิ วุตฺตํ. คิริชตุ, สิลาชตุปฺยตฺร.
๔๙๓. ติกํ ¶ โลเห. ลู เฉทเน, โห. อย คมเน, มโนคณาทิ. กาฬฺจ ตํ อยสฺเจติ กาฬายสํ. สตฺถกํ, ติกฺขณํ, ปิณฺฑํ, อยสํ, อสฺมสาโรปฺยตฺร. ‘‘สตฺถมายุธโลเหสู’’ติ อเนกตฺโถ. ‘‘สามุทฺทลวเณติกฺขํ, วิสโลหาชิมุกฺกเก’’ติ รภโส. ปณฺฑ คมเน, อ. อสฺมสฺส สาโร. ‘‘กาฬายส’มโย โลหํ, อสฺมสารฺจ สตฺถก’’นฺติ ตฺวมรมาลายํ กฺลีวกณฺฑํ.
ทฺวยํ จปเล. ปาร สามตฺถิเย, โท, ปารยติ สกฺโกติ สพฺพโลหํ กฺจนํ กาตุนฺติ ปารโท. รส สทฺเท, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺเต รสตีติ รโส, มธุราทีสุ จ รโส. จปโล, สูโตปฺยตฺร.
‘‘จฺจลาทิมฺหิ จปโล’’.
‘‘สารถิมฺหิ รเส สูโต, ปสูเต เปริเต ติสุ’’;
‘‘รเสนฺโท ปารโท วุตฺโต, ปารโตปิ นิคทฺยเต’’ติ. –
ตารปาโล.
‘‘ปารโท สิทฺธธาตุ จ, วรพีชฺจ สูตก’’นฺติ. –
ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔].
ติกํ นาเค. ติปุ ปีฬเน, อุ. ติปุสทฺทสฺส เสเตปิ ปวตฺตนโต กาฬสทฺเทน วิเสเสตฺวา กาฬติปูติ วุตฺโต, เตน ติปุสทฺทสฺสทฺวินฺนมฺปิ วาจกตาทฏฺพฺพาตฺเยเก, ตํ ‘‘นาโค สีสกโยคิฏฺ-วปฺปาณิ ติปุ ปิจฺจฏ’’นฺติ [อมร ๑๙.๑๐๕] อมรโกเส, ‘‘ติปุ ¶ สีสกรงฺเคสู’’ติ จ ติกณฺฑเสส นานตฺถสงฺคหาทีสุ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, เตน กาโฬ จ ติปุ จาติ ทฺเวเยวตฺถาภิธานานิ. กาฬวณฺณตาย กาโฬ. ติปุ ยถาวุตฺตตฺโถว. ตป สนฺตาเป วา, อุ, อสฺสิตฺตํ. สี สเย, สิ พนฺธเน วา, โส. ‘‘เสฏฺภกทฺทุโช นาโค, กฺลิวํ สีสกรงฺเคสู’’ติ รภโส. ‘‘โยคิฏฺ’’มิตฺเยกํ นามํ สีสสฺส. ‘‘วปฺโป โส สีสมตฺตก’’นฺติ ตฺวมรมาลา.
‘‘อารกูโฏสี รีติ จ, สีสกํ ติปุ วทฺธกํ;
นาคํ มหามลฺเจว, โยคิฏฺก’’นฺติ. –
พฺยาฑิ.
‘‘สีสมตฺตํ พหุมลํ, โยคิฏฺํ ปิฏฺปิจฺจฏา;
สุวณฺณาทิสมาลุก-มปิ สินฺทูรสมฺภว’’นฺติ. –
ตนฺตาตนฺตรํ.
เสเต ตุ รงฺควงฺคา, เต คตฺยตฺถา.
‘‘รงฺคํสุเรภํ มุทงฺคํ, กุสุมฺภํ คามฺยกุงฺกุม’’นฺติ. –
ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔].
ทฺวยํ หริตาเล. หริตวณฺณํ อลํ หริตาลํ, พฺยุปฺปตฺติมตฺตเมตํ. รูฬฺหีสทฺโท ตฺวยํ. ปีตึ เนตีติ ปีตนํ. ‘‘ปิฺชรํ ปีตนํ ตาล-มาลฺจ หริตาลเก’’ตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๑๐๓] . ปิฺช วณฺเณ, อโร. อล ภูสเน, อลนฺตฺยเนเนติ, โณ, ‘‘หริตาลมลํ ตาล-วณฺณกํ นฏภูสน’’นฺติ ตุ มาธโว. ‘‘หริตาเล ตุ กปฺปูรํ, โคทนฺโต นฏสฺโก’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๕].
๔๙๔. ทฺวยํ ¶ สินฺทูเร. ปิฏฺเน นาเคน ชาตํ ปิฏฺํ. จีนเทสปฺปวตฺตํ ปิฏฺํ จีนปิฏฺนฺติ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป. สนฺท สวเน, อูโร, อสฺสิ. ‘‘สินฺทูรํ นาคสมฺภว’’นฺตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๑๐๕]. วสนฺตสฺสโว, รตฺตจุณฺณํ, รตฺตวาลุกํปฺยตฺร. ทฺวยํ ตูเล. ตุล นิกเส, อ. ปิจุ มทฺทเน, อุ. ปิจุ ตุโลติ สมุทิตฺจสฺส นามํ. ‘‘ตูโล ปิจุ ปิจุตูโล, มกฺกฏิสุตฺตํ ตกฺโกฏี’’ติ หิ รภโส.
มธุสทฺเทน ขุทฺทชนฺตุ, ขุทฺทฺโจจฺจเต. ขุทฺทชนฺตโว ภมราทโย. ตตฺร ภมรกตํ ขุทฺทํ ภามรํ, มกฺขิกากตํ มกฺขิกํ, สรฆฺโจจฺจเต. วรฏา กตํ วารฏํ. ปุตฺติกา กตํ ปุตฺติกนฺติ สพฺพตฺรฺตฺเถ โณ. มธุ อุนฺเท, อุ. ขุ สทฺเท, โท, ขุท ปิปาสายํ วา, โท.
ทฺวยํ สิตฺเถ. มธูหิ ขุทฺทชนฺตูหิ อุจฺฉิฏฺํ สชฺชิตนฺติ มธุจฺฉิฏฺํ. สชฺช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ. นิมฺมานํ สมฺปิณฺฑีกรณํ, โต, ชตานํ าเทโส, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตฺจ. สิจ ปคฺฆรเณ, โถ. สิตฺถเมว สิตฺถกํ. มทโนปฺยตฺร.
๔๙๕. ติกํ โคปาเล. คาโว ปาเลติ, ปาติ จาติ โคปาโล, โคโป จ, กมฺมนิ โณ. คาโว สงฺขฺยายตีติ โคสงฺขฺโย, สํปุพฺโพ ขฺยา คณเน. โคทุโห, อาภิโร, วลฺลโวปฺยตฺร. ทฺวยํ โคมิเก. คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, มนฺตุ. อิกปจฺจเย, มาคเม จ โคมิโก.
ทฺวิปาทํ ¶ พลีพทฺเท. อุส ทาเห, อโภ. พลํ วทฺธยตีติ พลีพทฺโท, นิปาตนา. คจฺฉตีติ โคโณ, ยุ, มโลโป, อสฺโส, ณตฺตํ. คจฺฉตีติ โค, คมุ คมเน, โร.
‘‘สคฺเค กเร จ วชิเร, พลีพทฺเท จ โค ปุมา;
ถี โสรเภยฺยิเนตฺตมฺพุ-ทิสาวจนภูมิสู’’ติ. –
รุทฺโท. วส นิวาเส, อโภ. วสฺสตีติ วุโส, วสฺส เสจเน, โณ, อสฺสุ, สํโยคโลโป จ. อุกฺโข, ภทฺโท, อนวาโห, โสรเภยฺโยปฺยตฺร. อุกฺข เสจเน. อนํ สกฏํ วหตีติ อนวาโห, โณ. สุรภิ โค, ตสฺสาปจฺจํ โสรเภยฺโย, เณยฺโย.
๔๙๖. โส โค วุทฺโธ ชรคฺคโว นาม. ชรํ ปตฺโต โค ชรคฺคโว, สิมฺหิ โอสฺส อโว. ทฺวยํ มิสพาลฺยยุตฺเต กิฺจิผุฏฺตารฺุเ อสมฺปตฺตพลีพทฺทภาเว วจฺเฉ. ‘‘วจฺโฉ วุทฺโธ วจฺฉตโร’’ติ นามมาลา. ทมนารโห ทมฺโม, โม. วส นิวาเส, โฉ, วจฺฉสฺสาเยว คาวิยา ตนุตฺเถ นิปาตนา ตโร [ปาณินิ ๕.๓.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]. สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
ทฺวยํ ธุรวาเห. ธุรํ วหติ สีเลนาติ ธุรวาหี, ณี. ธุรํ วหิตุมรหตีติ โธรยฺโห, โณ, วสฺส โย.
ควํ คุนฺนํ อธิกโต ชโน โควินฺโท, ควํ อินฺโท โควินฺโท, ควํ วินฺทตีติ วา โควินฺโท.
๔๙๗. วหตฺยเนน ¶ วโห, อ. กุก อาทาเน, อุโท, อุสฺสตฺตํ, ทสฺส โธ วา, กกุโท, กกุโธ จ. ทฺวยํ สิงฺเค. วิส ปเวสเน, ยุ. สี สเย, โค, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตฺจ. โลหิตวณฺณตาย โรหิณี, ตสฺส โณ, นทาทิ.
๔๙๘. ติกํ คาวีสามฺเ. ปุเมปิ คาวี, ตทา โยสฺส อี. สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคินี, ตทฺธิตนฺตา อินี. ทฺวยํ อปุตฺติกายํ. หนติสฺมา อิตฺถิยํ อ, หนติสฺส วโธ, นิคฺคหีตาคโม, ธสฺส โฌ จ, พนฺธ พนฺธเน วา, วฺฌา. วส กนฺติยํ, อ.
นวปฺปสูติกา ปจฺจคฺฆปสูตา โค เธนุ นาม, เธ ปาเน, นุ. ทฺวยํ ปิยปุตฺตายํ. วจฺฉํ กามยตีติ วจฺฉกามา. วจฺฉํ ลาตีติ วจฺฉลา. สวจฺฉกายมปิ ทฺวยมิทํ วทนฺติ.
๔๙๙. ทฺวยํ มนฺถนกุมฺภิกายํ. ‘‘คคฺค’’นฺติ สทฺทํราตีติ คคฺครี, นทาทิ. มนฺถติ ยสฺส มนฺถนี. มนฺถ วิโลฬเน, ยุ, นทาทิ, ทฺเวปิ อิตฺถี. ยตฺเรกสฺมึ พหุปคฺคหยุตฺเต อเนเก พนฺธียนฺเต, ตตฺร ¶ สนฺทานาทิทฺวยํ. สํปุพฺโพ ทา ทาเน สํยมนตฺโถ, กรเณ ยุ. ทา ทาเน, โม, ทามํ.
ทฺวยํ โควจฺเจ. มิห เสจเน, โล. ควํ มีฬฺโห วจฺโจ โคมีฬฺโห. โคโต นิพฺพตฺโต โคมโย, ทฺเวปฺยนิตฺถี. ทฺวยํ ฆเต. สปฺป คมเน, อิ, สปฺปิ นปุํสเก. ฆร เสจเน, โต. หวิปฺยตฺร.
๕๐๐. ตํทิวสิยา ทธิโต, ทุทฺธา วา สมุพฺภตํ ฆตํ ตปฺปกติ จ นวนีตํ. นวทธฺยาทีหิ นีตํ ปวตฺตํ โนนีตํ, วสฺโส. นวนีตมฺปิ. ทฺวยํ ทธิสาเร. ทธิโน มณฺฑํ สาโร ทธิมณฺฑํ. มส ปริมาเณ, ถุ, สสฺส โต, มตฺถุ นปุํสเก.
จตุกฺกํ ขีเร, ขิ ขเย, อีโร. ทุหฺยเตติ ทุทฺธํ, ทุห ปปูรเณ, โต. ปา ปาเน, ปาตพฺพนฺติ ปโย, ณฺโย, อาสฺสตฺตํ. ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ.
ทฺวยํ ตกฺเก. ตีณิ กานิ ชลภาคานิ เอตฺถ สนฺตีติ ตกฺกํ, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. มถ วิโลฬเน, โต, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, อฺตฺร ปน –
‘‘อทฺโธทกสมายุตฺตํ, อุทสฺสิตมุทีริตํ;
ตกฺกํ ติภาคสํยุตฺตํ, มถิตนฺติ คโตทก’’นฺติ. –
ตกฺกมถิตา เภเทนุตฺตา, คโตทกมิติ นิชฺชลํ.
‘‘นิชฺชลํ มถิตํ สินิทฺธํ, ตกฺกนฺตุ ชลปาทิกํ;
อุทสฺสิตํ ชลทฺธฺจ, โสตขฺยนฺตุ สโมทก’’นฺติ. –
รตนมาลา.
๕๐๑. ขีราทโย ¶ ปฺจ โคโต สฺชาตรสา. ขีรํ นวํ, ทธิ ขีรโต ชาตํ. ‘‘ขีรชํ ทธิมงฺคล’’นฺติ หิ รตนามาลา. ธา ธารเณ. อิ, ทฺวิตฺตํ, นิปาตนา. ทธิโต วา ฆตํ, โนนีตฺจ. สพฺพเสโส ตกฺกํ, ขีรโตเยว วา.
ฉกฺกํ เอฬเก. พาธิยมาโนปิ น รวตีติ อุรพฺโภ. รุ สทฺเท, โภ. เมณฺฑ กุฏิลตฺเถ, โก. มิสติ ปทฺธเต อฺมฺํ เมโส. ‘‘สํหสเน เมโส, ปทฺธาย’มสมุนฺนตี’’ติ นานตฺถสงฺคเห. น รณตีติ อุรโณ, รณ สทฺเท. อว รกฺขเณ, อิ. อวิ, ‘‘อวโย เสลเมสกฺกา’’ตฺยมรสีโห [อมร ๒๓.๒๐๗]. ‘‘อชี’’ติปิ ปาโ. อิล คติยํ, ณฺวุ. อุณฺณายุปฺยตฺร, อุณฺณาโยคา อุณฺณายุ, ยุ, ลุหุ อุเภ อุโลมสสทฺทา จ รภเสน วุตฺตา.
๕๐๒. ติกํ อเช. วส นิวาเส. โต, วสฺโต, วตฺโตปิ. อฺเ ตุ ‘‘วส คนฺธอทเน’’ติ จุราทิมาหุ, อช คมเน, น ชายตีติ วา อโช. ฉินฺทนฺโต คจฺฉตีติ ฉคลโก, โฉ เฉทเน, คมุ คมเน, โณ, มสฺส โล, โอสฺสตฺตํ, สกตฺเถ โก, ฉกลโกปิ. ฉาโคปฺยตฺร. ทฺวยํ กรเภ. วส กนฺติมฺหิ, โต, วสฺโสตฺตํ, อุส ¶ ทาเห วา, โอตฺตาทิ, โอฏฺโ, ทนฺตจฺฉเทปิ. กร กรเณ, อโภ. ‘‘ขรโภ’’ตฺเยเก ปนฺติ. กเมลโก, มโย, มหางฺโคปฺยตฺร.
ทฺวยํ คทฺรเภ. คทติสฺมา รโภ, คทฺรโภ. ขํ กณฺวิวรํ มหนฺตมสฺสตฺถีติ ขโร, โร. จกฺกวา, พาเลยฺโย, ราสโภปฺยตฺร. จกฺกโยคา, วนฺตุ. พลยุตฺตตฺตา พาเลยฺโย. รส สทฺเท, อโภ. ทฺวยํ อวิยํ. อุรณสฺส อยํ อุรณี. อวิโน เอสา อวี. อชาสทฺโท เอโก ฉาคิยํ. อฺเ ตุ ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติปิ ปาํ วตฺวา ติณฺณมฺปิ อุรณีปริยายตฺตํ วทนฺติ, เตสํ มเต อชีอชาสทฺทาปิ อุรณีปริยายา อตฺถีติ ทฏฺพฺพา. อถ วา ติกํ อชิยํ. อุรณสทฺทสฺสาปิ อชปริยายสฺส สมฺภวโต ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติ วุตฺตํ, วกฺขติ หิ อเนกตฺถวคฺเค ‘‘อุมฺมาเร เอฬโก อเช’’ติ [อภิธาน ๑๑๒๔ คาถา], อุรณปริยาโย เหตฺถ เอฬโก.
เวสฺสวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๐๓. ติกํ สุทฺเท. สท อสฺสาทเน, โท, อสฺสุ. อนฺตวณฺโณ ลามกวณฺโณ. วส เสจเน, วเสตพฺโพ อสุจิตตฺตา วสโล, อโล. ยตฺร ยตฺร วา มุตฺตํ กรีสํ สิฺจตีติ วสโล, อโล, ชฆฺโชปฺยตฺร. พฺรหฺมุโน ชฆฺงฺเค ปาเท ชาโต ชฆฺโช.
มาคธาทโย ¶ สูตปริยนฺตา วิชาติยมาตาปิติกตฺตา อุภยวณฺโณปฺปตฺติยา สํกิณฺณชาติโย อิจฺจตฺโถ, ภินฺนชาติสํสคฺโค เอว หิ สงฺกโร. สุทฺเทน สมฺพนฺธาย ขตฺตาย ชาโต ปุตฺโต มาคโธ. ถุติกฺริยาวุตฺติ. สุทฺทาย สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต อุคฺโค, อุจ สมวาเย, โณ.
๕๐๔. พฺราหฺมณิยา สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต สูโต, สุ อภิภเว, โต, ทีฆาทิ.
สุทฺทาเวสฺสหิ กรโณ-มฺพฏฺโ เวสฺสาทฺวิชาติหิ. มาหึโส เวสฺสาขตฺตโช, ขตฺตา ขตฺตาย สุทฺทโช.
พฺราหฺมณีขตฺตโช สูโต,
ตสฺสํ เวเทหโก เวสฺเส;
รถกาโร ตุ มาหึสา,
กรณฺยํ ยสฺส สมฺภโว;
จณฺฑาโล นาม ชนิโต,
พฺราหฺมณีวสเลหิ โย.
ตตฺร กรโณ ลิปิเลขนวุตฺติ, อมฺพฏฺโ วิจิกิจฺฉาวุตฺติ.
ทฺวยํ สิปฺปินิ. กโรติ นิมฺมินาติ จิตฺรเลปฺยาทิกนฺติ การุ, ณุ. สิปฺปมสฺสตฺถีติ สิปฺปิโก. สชาตีนํ เตสํ สิปฺปีนํ สงฺฆาโต ‘‘เสณี’’ตฺยุจฺจเต. สิ เสวายํ, ณิ.
๕๐๕. ตจฺฉกาทโย ¶ อิเม ปฺจ การโว สิปฺปิโน นาม สิยุํ. วุตฺตฺจ –
‘‘ตจฺฉโก ตนฺตวาโย จ, รชโก จ นหาปิโต;
ปฺจโม จมฺมกาโร จ, การโว สิปฺปิโน มตา’’ติ.
๕๐๖. ปฺจกํ ตจฺฉเก. ตจฺฉ ตนุกรเณ. ตจฺฉติ ตนุํ กโรตีติ ตจฺฉโก, ณฺวุ, วทฺธยติ ฉินฺทตีติ วทฺธกี, วทฺธ เฉทเน, จุราทิ, ‘‘เฉทเน จาปิ วทฺธน’’นฺติ รตนมาลา, ณฺวุ. สกตฺเถ อี, วทฺธกี, วฑฺฒกีปิ. ปลาทฺยุมฺมานปฺปกาเรน คณฺฑติ ฉินฺทตีติ ปลคณฺโฑ. คณฺฑ เฉทโนปเลปนสนฺนิจยวทเนกเทเสสุ. ปลคณฺโฑ สุธาชีวินฺยปิ. า คตินิวตฺติยํ,ติ, ปการวณฺณาคโม. าติสฺส โถปิ. รถํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ, รถกาโร, จมฺมกาเรปิ. ทฺวยํ สุวณฺณกาเร. นาฬึ ธมติ มุเข วินาสยิตฺวา มุขวายุนา อคฺคิทีปนตฺถํ นาฬึ สทฺทาปยตีติ นาฬิธโม.
๕๐๗. อโถปรํ ปุกฺกุสํยาวปาเทน นามํ. เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายตีติ, โณ. เปส เปรณปยตนคตีสุ. เปสนํ เปโส, ตํ กโรตีติ, โณ. กุวินฺโทปฺยตฺร ¶ , กุจฺฉิตํ วินฺทตีติ กุวินฺโท. มาลาสิปฺปโยคา, มาลาปนโยคา วา มาลิโก, อิโก.
กุํ ลลยติ อิจฺฉตีติ กุลาโล, ลล อิจฺฉายํ, โณ. ทฺวยํ สูจิกมฺโมปชีวินิ. สูจิวานกมฺมํ ทุวิธํ สูจนํ, ตุนฺนฺจาติ, ตตฺร ตุนฺนวานกมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตุนฺนวาโย, สูจิวานสิปฺปโยคา โสจิโก.
๕๐๘. จมฺมํ กโรติ วิการมาปาทยตีติ, กมฺมนิ โณ. ปาทุกโรปฺยตฺร. กปฺป เฉทเน, ณฺวุ. นห โสเจยฺเย, ทิวาทิโต นิปาตนา ปการาคมาทิ, น หาเปตีติ วา นหาปิโต, หา ปริหาเน, ณาเป ปจฺจโย, โต, เอสฺสิตฺตํ, สฺาสทฺทตฺตา นสฺสปกติ. ขุรี, มุณฺฑี, ทิวากิตฺติปฺยตฺร. ขุรวา ขุรี, มุณฺฑวา มุณฺฑี, มุณฺโฑ, มุณฺฑี, มุณฺฑโกติ ปสิทฺธิ. ทิวา ทิวเส กิตฺติ พฺยาปาโร อสฺส ทิวากิตฺติ. ‘‘จณฺฑาเล ตุ ทิวากิตฺติ, นหาปิโต’’ติ รุทฺโท.
รฺชเต สุตฺตํ รตฺตมาปชฺชเต ยสฺมึ, ส รงฺโค. หริตาลมโนสิลาทิ, ตมาชีวตีติ, กมฺมนิ โณ.
ปฺุชํ กสตีติ ปุกฺกุโส, นิปาตนา, อถ วา ‘‘ปุ’’อิติ ปุริสสฺส นามํ, ตํ กุเสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโส. ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉฑฺเฑตีติ, ณฺวุ. ฉฑฺฑ อปนยเน.
๕๐๙. เวนาทโย ¶ ตโย สมา ตุลฺยตฺถา. เวณุนา ชีวตีติ เวโน. ณสฺส นตฺตํ. เวโณปิ. เวณุเวตฺตาทีนํ วิกติ วิลีวา, เตหิ วิลีวํ กโรตีติ วิลีวกาโร. นโฬปิ เวณุเวตฺตาทีนํเยว วิกติ, ตํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ. นเฬหิ วา วิลีวํ กโรตีติ นฬกาโร.
อิโต ปรํ โสณฺฑิกํ ยาว ปาเทน นามํ. จุนฺท เฉทเน, สฺโจทเน จ. จุนฺท นิสามเน วา. ภมุ อนวฏฺาเน, ตํ กโรตีติ ภมกาโร. กร กรเณ, มาโร, กมฺมาโร, กมฺมนิ ณฺวุ. โลหการโก. อากโรฏฺิตํ [อาฏโวฏฺิตํ (ก.)] โย โลหํ ธมิตฺวา สงฺขโรติ, ตตฺราปิ โลหการโก.
๕๑๐. รชกสฺส ทฺเว กมฺมานิ เจลโธวนํ, รชนฺจ. ตตฺร เจลโธวโน นินฺเนชโก, ณฺวุ, นิชิ สุทฺธิยํ, นิชิ โสเจยฺยโสจเนสุ วา. วตฺถรฺชนา รชโก. รนฺช รงฺเค, ณฺวุ. เนตีติ เนตฺติโก. สกตฺเถ โก, เนตฺติยํ อุทกนเยน นิยุตฺโตติ วา เนตฺติโก, เนตฺติยา มาติกาย เนตีติ วา เนตฺติโก, อิโก. อุทกํ หาเรตีติ อุทหารโก. กโลโป, ณฺวุ.
วีณาวาทนสีลตฺตา วีณาวาทิ. วีณาวาทนสิปฺปโยคา เวณิโก. อุสุมฺหิ, อุสุกาโร วา วฑฺฒกี อุสุวฑฺฒกี, ¶ เอเตน วฑฺฒกีสทฺทสฺส สพฺเพสมฺปิ สิปฺปิกานํ วาจกตา ทีปิตา, เตน สุวณฺณวฑฺฒกี, ตนฺตวฑฺฒกีตฺยาทโยปิ โยชฺชา.
๕๑๑. เวณุํ วํสํ ธมตีติ เวณุธโม. เวณุวาทนสิปฺปโยคา เวณวิโก, ณิโก. โย ปาณิเนว ปาณนฺตเร มุรชาทิสทฺทํ อุฏฺาปยติ, โส ปาณิวาโท. ปาณึ หนฺตีติ ปาณิโฆ. ปาณิโยปิ. ปาณิวาทนสิปฺปโยคา ปาณิโย, โย.
ปูเปน ชีวตีติ ปูปิโย, ปูโป ปณิโย วิกฺเกยฺโย ยสฺส. ปานาคารํ สุณฺฑา, ตฏฺตฺตา สุรา โสณฺฑา, ตํ วิกฺกิณาตีติ โสณฺฑิโก, ‘‘เนนนิทฺทิฏฺมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฏีตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] ปริภาสโต วุทฺธิ. มชฺชํ วิกฺกิณาติ สีเลน. มณฺฑหาโรปฺยตฺร, มณฺฑํ สุราสมฺพนฺธมคฺคภาคํ หรติ อุทฺธรตีติ มณฺฑหาโร.
๕๑๒. ทฺวยํ อินฺทจาลขฺเย กปเฏ. มเยน อสุเรน สุเร วฺจยิตุํ [จลยิตุํ (ก.)] ปยุตฺตตฺตา มยสฺส อยํ มายา, มโย เอว สมฺพโร, ตสฺสายํ สมฺพรี, ณี, นทาทิ. ทฺวยํ มายากาเร. อินฺทชาเล นิยุตฺโต อินฺทชาลิโก. ปาฏิหารโกปิ. ปฏิหรติ นยนมเนนาติ ปาฏิหารโก, ณฺวุ.
๕๑๓. อริยาสามฺํ ¶ โอรพฺภิกาทีนํ จตุนฺนมตฺเถ. เย อุรพฺภํ เอฬกํ หนฺตฺวา ชีวนฺตีติ โอรพฺภิกา. สูกเร หนฺตฺวา ชีวนฺติ สูกริกา, ตถา มคํ หนฺตฺวา ชีวนฺติ มาควิกา. สกุเณ ปกฺขิโน หนฺตฺวา ชีวนฺติ สากุณิกา, อิติ กมโต ภวนฺติ.
๕๑๔. ทฺวยํ ชาลิเก. วาคุรา มิคพนฺธนชาลํ, ตาย จรตีติ วาคุริโก, วากริโกปิ. วก อาทาเน, อโร, อา, วากรา, ตาย จรตีติ วากริโก, ปุพฺพปกฺเข กสฺส โค, อสฺสุ จ, วาคุริโก. ทฺวยํ ภารวาเห. ภารํ วหตีติ, กมฺมนิ โณ. ภารํ วหตีติ ภาริโก.
ติกํ เวตโนปชีวินิ กิงฺกเร. เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก. ภโต เวตเนน กีโต, โส เอว ภตโก, สฺายํ วา โก. ภตึ เวตนํ ภฺุชตีติ วา ภตโก, โก, อิสฺสตฺตํ. กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกโร, กมฺมกาโรปิ.
ฉกฺกํ ¶ ทาเส. กิฺจิ กโรตีติ กิงฺกโร, ‘‘อหมชฺช กึ กริสฺสามี’’ติ ภตฺตุ กตฺตพฺพกิจฺจยาจนตฺตา วา กิงฺกโร. ทาส ทาเห. ทาสนฺเตตสฺสาติ ทาโส, อ. จิฏ เปสนีเย, เปสียเต สามินาติ เจโฏ, โณ, สกตฺเถ โก, เจฏโก. ปิส เปสนีเย, โณ, สสฺส ทฺวิตฺตํ. ภร ธารณโปสเนสุ, ภรียตีติ ภจฺโจ, ‘‘ริจฺจา’’ติโยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปจฺจโย, ‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิโน’’ติ รโลโป จ, ภจฺโจ. ปริจรติ สามีนนฺติ ปริจาริโก. ทาเสโร, ทาเสยฺโย, โคปฺปโก, นิโยชฺโช, อภุชิสฺโสปฺยตฺร.
๕๑๕. เต จ ทาสา อนฺโตชาตาทิวเสน จตุธา สิยุํ. อนฺโตเคเห ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโต, ธเนน กีโต ธนํ ทตฺวา ทาสภาวํ คโต ธนกฺกีโต, สยเมว ทาสพฺโยปคโต ภยนิวารณาทฺยตฺถํ ทาสภาวมุปคโต จ กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต จ, อิจฺเจวํ เต ทาสา จตุธา สิยุนฺติ ปกตํ.
๕๑๖. ทฺวยํ ภุชิสฺเส. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, อิโส, ทฺวิตฺตํ. ติกํ นีเจ. นิหีนํ จิโนตีติ นีโจ, โณ, รสฺสสฺส ทีฆตา. ชม อทเน, โม. นิจฺฉเยน หานึ คจฺฉตีติ ¶ นิหีนโก, หา ปริหาเน, อิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โก.
‘‘วิวณฺโณ ปาปโร นีโจ, ปากิโต จ ปุถุชฺชโน;
นิหีโน’ปสโท ชมฺโม, ขุลฺลโก อิตโร จ โส’’. –
ตฺยมรโกเส [อมร ๒๐.๑๖]. วิคโต วณฺโณ อสฺสโม ยสฺส วิวณฺโณ. ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจาริยาทิ, จตุกฺเกปิ มเปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ปาปํ ราตีติ ปาปโร. ปกติยํ ยถาชาตภาเว ภโว วิชฺชมาโน, น ตุ พฺยาปาโรติ ปากิโต, โณ. สชฺชเนหิ ปุถุภูโต ชโน ปุถุชฺชโน. อปกฏฺํ สทติ คจฺฉตีติ อปสโท. ขุทํ ลาตีติ ขุลฺโล, ทสฺส โล, ขุลฺโล เอว ขุลฺลโก. อิตํ กมฺปิตํ ราตีติ อิตโร.
ทฺวยํ อนาลเส. กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ตํ ยสฺส นตฺถีติ นิกฺโกสชฺโช. ลส กนฺติยํ, อปฺปํ ลสตีติ กิลาสุ, ณุ, น กิลาสุ อกิลาสุ. มนฺท สุปเน, อ. น ลสติ กีฬตีติ อลโส.
๕๑๗. จตุกฺกํ จณฺฑาเล. สํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก. จณฺฑ จณฺฑิกฺเก, อาโล. มตงฺคสฺส อปจฺจํ มาตงฺโค. จุ จวเน, ณฺวุ, จวโก. ‘‘ปฺลวโก’’ติปิ ปาโ, ปฺลว คติยํ, ณฺวุ.
‘‘จณฺฑาลปฺลวมาตงฺคา ¶ , ทิวากิตฺติชนงฺคมา;
นิสาทสปจาอนฺเต-วาสี จณฺฑาลปุกฺกุสา’’. –
ตฺยมรโกเส [อมร ๒๐.๑๙-๒๐].
มิลกฺขชาตฺยาทโย มหารฺนิวาสิโน ตพฺเภทา ตสฺส จณฺฑาลสฺส วิเสสา.
โคมํสภกฺขโก โย ตุ,
โลกพาหฺยฺจ ภาสเต;
สพฺพาจารวิหีโน’ยํ,
มิลกฺขชาติ วุจฺจเต [จินฺตามณิฏีกา ๒๐.๒๐].
มิลกฺข อพฺยตฺตสทฺเท. มิลกฺขนฺเต อพฺยตฺตํ ภาสนฺเตติ มิลกฺขา, เตสํ ชาติ โยนิ มิลกฺขชาติ. มยูรปิฺฉาทิปริธาโน กิราโต, กิร วิกิรเณ, อโต, กิรตีติ กิราโต. กิรโตปิ. ปตฺตปริธาโน สวโร. สว คติยํ, อโร. อาทินา ปุลินฺโท, ปุล มหตฺเถ, โท, ปุลินฺโท, สภาสา พฺยวหารี เทสนฺตรภาสานภิฺโ, ปุลินฺโท สวรปริยาโยติ เกจิ.
๕๑๘-๕๑๙. ติกํ ลุทฺทมตฺเต, อยมฺปิ มิลกฺขปฺปกาโร. มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต มารณโต เนสาโท. ลุธ อุปฆาเต ¶ , โท, ธสฺส โท, ลู เฉทเน วา, โท, อุภยตฺราปิ สกตฺเถ โก. วิชฺฌตีติ พฺยาโธ, รสฺสสฺส ทีฆตา. ทฺวยํ มิคลุทฺเท. มิเค หนฺตีติ มิคโว, โว. มิเค วิชฺฌตีติ มิคพฺยโธ.
สิโลโก สุนเข. สรมา สุนี, ตสฺสาปจฺจํ สารเมยฺโย, เณยฺโย. สุนฺทรํ นขเมตสฺส สุนโข, สุนสฺส วา ปาฏิปทิกสฺส อุนโข, สุน คติยํ วา, โข, เอวํ สพฺพตฺร ปาฏิปทิกวเสน วา ธาตุวเสน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุน คติยํ, สุนสฺส วา อุโน. โสณ วณฺณคตีสุ, สุน คติยํ วา, โณ, ณตฺตํ, สุนสฺส วา โอโณ. กุก อาทาเน, อุโร, กุกฺกุโร. สุน คติยํ, อุสฺส วาเทเส สฺวาโน, อุวาเทเส สุวาโน. มิเค สรติ หึสตีติ สาฬูโร, อูโร, รสฺส โฬ. ทีฆาทิมฺหิ สูโน. อุสฺสาตฺเต สาโน. นโลเป อุสฺสาตฺเต สา, อยํ ปุเม, โกเลยฺโย, มิคทํสโก, ภสโกปฺยตฺร, กุเล เคเห ภโว โกเลยฺโย. มิคํ ทํสตีติ มิคทํสโก. ภสติ พุกฺกตีติ ภสโก, ภส ภณเน.
เภสชฺชาทิโยเคน, นิสฺสคฺเคน วา อุมฺมตฺตาทิภาวมาปนฺโน สุนโข ‘‘อฬกฺโก, อติสุโน’’ติ จ วุจฺจเต. อล นิวารเณ, กมฺมนิ ณฺวุ, ทฺวิตฺตฬตฺตานิ, อฬกฺโก. อลกฺโกปิ. ปกตึ อติกฺกนฺโต สุโน อติสุโน.
๕๒๐. สาทิพนฺธนํ สุนขาทิพนฺธนํ รชฺชาทิ คทฺทูโล นาม. คทฺท สทฺเท, อุโล, ทีโฆ. ทฺวยํ ทีปเก. ทีป ทิตฺติยํ, ณฺวุ, จิฏ เปสนีเย, ลุทฺเทน จิฏฺยเตติ เจฏโก, โณ, สกตฺเถ โก, ณฺวุปจฺจเยน วา สิทฺธํ.
ติกํ ¶ ปาเส. พนฺธ พนฺธเน, กตฺตริ ยุ. คนฺถ คนฺถเน, คนฺถ โกฏิลฺเย วา, นฺถสฺส ณฺโ. ปส พาธนผุสเนสุ, กตฺตริ โณ. ทฺวยํ วากรายํ, ยา สาณตจาทีหิ มิคาทีนํ พนฺธนตฺถํ กตา. วก อาทาเน, อโร, อิตฺถิยมโต อา. มิเค คนฺถติ พนฺธตีติ มิคคนฺถนี, ‘‘มิคพนฺธนี’’ติปิ ปาโ.
๕๒๑. ทฺวยํ กุมีเน. ยตฺร มจฺฉา ปวิสนฺเตว, น นิสฺสรนฺติ, กุจฺฉิตา เวณี อสฺสา กุเวณี, นทาทิ. วชฺฌปฺปตฺตตาย กุจฺฉิตา มีนา ยสฺมึ กุมีนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป วา, อิโน, มจฺฉาธานีปฺยตฺร, มจฺฉา อาธียนฺเต ยสฺสํ มจฺฉาธานี, ยุ, นทาทิ. ทฺวยํ ชาเล. อานียนฺเตเนนาติ อานโย, โณ, อีสฺเส, เอ อย. ชเล หิตํ ชาลํ, ณ.
ทฺวยํ วธฏฺาเน. อาคนฺตฺวา หนนฺติ ยสฺมึ อาฆาตนํ, ยุ, หนสฺส ฆาโต. วธสฺส มารณสฺส านํ วธฏฺานํ. ทฺวยํ อธิโกฏฺฏเน. สทา อาโกฏฺฏนตฺตา สห อูเนนาติ สูนา, สุน คติยํ วา, อิตฺถิยมติ อ, ทีฆาทิ. กุฏ เฉทเน, อธิโกเฏนฺติ ยสฺมึ อธิโกฏฺฏนํ.
๕๒๒. ทฺวิปาทํ โจเร. ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, เถยฺยตฺถํ วา ตกฺกยตีติ ตกฺกโร. ตกฺก วิตกฺเก, อโร. มุส ¶ เถยฺเย, กตฺตริ ณฺวุ. จุร เถยฺเย, โณ, จุรา เถยฺยสีลมสฺเสติ วา โจโร, โณ. เถน โจริเย, จุราทิ, อ. เอกํ อสหายํ อคารํ เคหํ เอกาคารํ, ตํ ปโยชนํ ยสฺส เอกาคาริโก, อิโก. โมสตฺถิโน หฺเยกาคารํ ปโยชนํ. สมาติ ตุลฺยตฺถา. ทสฺสุปฺยตฺร. ทํส ทํสเน, สุ, นิคฺคหีตโลโป.
ติกํ เถยฺยกฺริยายํ. เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, โจรสฺส กมฺมํ โจริกา. มุสนํ โมโส, ภาเว โณ. เว ตนฺตสนฺตาเน, เวโม, อนิตฺถี. วายนตฺโถ ทณฺฑโก วายนทณฺฑโก, วาสรทณฺฑโกปิ.
๕๒๓. ติกํ สุตฺเต. สุจ คติยํ, โต. ตนุ วิตฺถาเร, ตุ, ตนฺตุ ปุเม, ตนฺตปโยชนตฺตา ตนฺตํ. เลปฺยาทิกมฺมนิ เลปนาทิกฺริยายํ โปตฺถสทฺโท วตฺตติ. อาทินา โปตฺถลิกาทิลิขนกมฺมํ คยฺหเต, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ, ภาเว โถ. อถ วา เลปฺยาทิกมฺมนิ กมฺมการกภูเต เลปิตพฺพาทิมฺหิ โปตฺถสทฺโท, ตทา กมฺมนิ โถ, โปตฺถํ.
วตฺถทนฺตกฏฺสิงฺคาทิโปตฺถลิกายํ ปฺจาลิกาทิทฺวยํ. ปฺจงฺคานิ ยสฺสา สนฺติ สชีวสฺเสวาติ ปฺจาลิกา, อิโก. มชฺเฌ ลการาคโม. โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกา. อล ภูสเน, ณฺวุ. ‘‘จตุโร ชนา โปตฺถกมคฺคเหสุ’’นฺติ เอตฺถ โปตฺถกสทฺเทน วตฺถํ วุตฺตํ, โปตฺถสทฺโทเยว หิ สกตฺเถ กปจฺจเยน ‘‘โปตฺถโก’’ติ วุตฺโต. ‘‘ปุตฺตลิกา’’ติปิ ปาโ, ปุตฺโต วิย อลงฺกรียเตติ ปุตฺตลิกา, ปุตฺติกาปฺยตฺร.
๕๒๔. ยํ ¶ กูปโต อาวาฏโต อมฺพุโน ชลสฺส อุพฺพาหนํ อุทฺธารณํ ภเว, ตํ ‘‘อุคฺฆาฏนํ, ฆฏียนฺต’’มิติ โจจฺจเต. อุทฺธํ ฆฏียติ อุทกนฺติ อุคฺฆาฏนํ, ยุ. ฆฏ เจตายํ, ฆฏีเยว อุทฺธาโธคมนวเสน คมนโต ฆฏียนฺตํ, ยา คติปาปุณเนสุ, อนฺโต, โต วา.
ทฺวยํ มฺชุสายํ, ยา กฏฺเหิ กรียติ. มน าเณ, โส, ชุมชฺโฌ [มนิสฺส ชูก (ณฺวาทิ ๒๑๕) อุณาทิวุตฺติยํ ๔.๗๗ สุตฺเต จ ปสฺสิตพฺพํ], เปล คติยํ, เป ปาลเน วา, โล, ฬตฺตํ, เปฬา, ปล รกฺขเณ วา, กตฺตริ อ, อสฺเส, เปฬา. ติกํ ปจฺฉิยํ. ปิฏ สงฺฆาเต, ณฺวุ, ปิฏโก, วุทฺธิมฺหิ เปฏโก. ปส ปาลเน, ฉิ, ปจฺฉิ, อิตฺถิยํ.
๕๒๕. ทฺวยํ กาเช. วิวิธํ ภารมาภฺชนฺติ โอลมฺพนฺติ ยสฺสํ พฺยาภงฺคี. กชฺช พฺยธเน, กตฺตริ โณ, เอกสฺส ชสฺส โลโป, กจ พนฺธเน วา, อธิกรเณ โณ, จสฺส โช, กาโช, กาโจปิ. อตฺร กาเช อวลมฺพนํ เวตฺตาทิวิกติ สิกฺกา นาม. สก สตฺติยํ, กตฺตริ โก, อุปานฺตสฺสิ, สิกฺกา, กาโชปิ.
ทฺวยํ อุปาหเน. อุปนยฺหเต พนฺธียเตติ อุปาหโน, วณฺณวิปริยโย, รสฺสสฺส ทีฆตา, วากาเรน อุปาหนํ. ปชฺชเต ¶ ยาย ปาทุ, อุ, ปาทุ อิตฺถี, ‘‘ปนฺนทฺธี ปาทุกา ปาณิหิตา ปทรถี’’ติปิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๑๐.๑๓] . ตพฺเภทา ตสฺสุปาหนสฺส เภทา วิเสสา ปาทุกา นาม, ปท คมเน, ณุโก, ปาทุกา, พหุปฏลา จมฺมมยา กฏฺมยาตฺเยเก.
๕๒๖. ติกํ จมฺมรชฺชุยํ. วร อิจฺฉายํ, วร สํวรเณ วา, ฉทาทีหิ ตตฺรณ. วรตฺตา, วรตฺตํ, วรตฺรา, วรตฺรมฺปิ. วทฺธ วทฺธิยํ, สกตฺเถ โก, วทฺธิกา. นยฺหเต พนฺธียเต ยาย นทฺธี, นห พนฺธเน, โต, นทาทิ.
ทฺวยํ อคฺคิทีปเน. ภส ภาสทิตฺตีสุ, ทิพฺพเต อคฺคิ ยาย ภสฺตา, โต, ตฺรณมฺหิ ภสฺตฺรา, นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโว. จมฺมมยํ ปสิพฺพกํ จมฺมปสิพฺพกํ, จมฺมปสิพฺพกาปิ.
เตชเส สุวณฺณาทิเก อาวตฺยเต ยตฺร, สา โสณฺณาทฺยาวตฺตนี มูสา นาม, มุส เถยฺเย, อ, มูสา, ทีฆาทิ. กลาทิกํ ยาว ปาเทน นามํ. กุฏ เฉทเน, กรณสาธนํ, กูฏํ, ทีฆาทิ, วากาเรน กูโฏ. อยโส, อโยมโย วา ฆโน อโยฆโน.
๕๒๗. กมฺมารานํ ภณฺฑํ กมฺมารภณฺฑํ. สงฺคมฺม ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โณ, นิคฺคหีตโลโป, สณฺฑาโส, เยนาทิตฺตโลหาทิ ¶ คยฺหเต. ทฺวยํ อโธภาคฏฺเ อโยฆเน. มุท สํสคฺเค, ถิ, มุฏฺิ, อิตฺถี. อธิกโรติ ยสฺสํ อธิกรณี, ยุ, นทาทิ.
ตพฺภสฺตา เตสํ กมฺมารานํ ภสฺตา อคฺคิทีปนี คคฺครี นาม, ยา ‘‘อุกฺกา’’ติปิ วุจฺจติ, สา จ นารี, ‘‘คคฺค’’อิติ สทฺทํ ราตีติ คคฺครี, มนฺถนิยมฺปิ. ทฺวยํ ขุทฺทกสตฺเถ. สส หึสายํ, โถ. ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลํ, ผล วิทารเณ.
๕๒๘. ทฺวยํ นิกเส. สา ตนุกรเณ, ยุ, ณตฺตํ, นิกสเต ปริกฺขฺยเต สุวณฺณนฺติ นิกโส. กโสปิ. สูจิยา นาสาวิชฺฌนํ อารา, อร คมเน, อา, อารา, จมฺมการานํ จมฺมเวธเนปิ อารา, ‘‘ติกํ สูจิย’’นฺติ เกจิ.
ทฺวยํ ขรปตฺเต. ขรสมฺผสฺสตาย ขโร. ‘‘ก’’อิติ กจติ ปาฏยติ กกโจ, อนิตฺถี, ‘‘กกจํ ขรปตฺตฺเจ’’ตฺยมรมาลายํ นปุํสกกณฺฑํ. วจฺฉายนสตฺเถ วุตฺตา คีตวชฺชาทิกา วิชฺชา จตุสฏฺิกฺริยา, ตถา อาลิงฺคนจุมฺพนาทิกา จ อพฺภนฺตรา จตุสฏฺิกฺริยา กลาสทฺเทโนจฺจเต. อาทินา ยํ ตตฺร วุตฺตํ การุกมฺมํ, ตํ คยฺหเต, ตํ สพฺพมฺปิ กลาทิกํ กมฺมํ กฺริยา สิปฺปํ นาม, สี สเย, โป, สปฺป คมเน วา, อุปานฺตสฺสิ, สิปฺปํ.
๕๒๙-๕๓๐. ปติสทิสํ ¶ ยํ สิลาทินา ปติรูปกํ กรียเต, ตตฺร ปฏิมาทิจตุกฺกํ. มา มาเน, มานมตฺร สทิสีกรณํ, กตฺตริ, กรเณ วา อ, ปฏิมา, นารี. วมุ อุคฺคิรเณ, โพ, อิตฺตํ, ปฏิพิมฺพํ. ธา ธารเณ, อิ, ปฏินิธิ, ทฺวีสุ. ปฏิมานํ, ปฏิยาตนา, ปฏิจฺฉายา, ปฏิกติปฺยตฺร.
ปชฺชํ สทิเส, ตตฺร สมาทโย เกวลา อปิ ตีสุ, สทิสตฺเถ จ วตฺตนฺติ, สนฺนิกาโส, ปน อนฺเต ตโย จ อุตฺตรปทีภูตา, ตํ ยถา – เตน สโม’ยํ [ตํสโม’ยํ (?)], ตํสมมิทํ, ตํสนฺนิกาโส อิจฺจาทิ [อมู นิภาทโย อุตฺตรปทฏฺา เอว สทิสวจนา วาจฺจลิงฺคา สิยุํ ยถา ‘‘ปิตุนิโภ ปุตฺโต, มาตุนิภา กฺา, เทวนิภม- ปจฺจ’’มิติ, พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๗]. สม เวลมฺเพ, อ. ปติรูปกํ ภชตีติ ปฏิภาโค, โณ, กาส ทิตฺติยํ, อ, สนฺนิกาโส. สมานมิว นํ ทิสฺสตีติ สริกฺขโก, สมานสฺส โส, ทิสฺส ริ, สสฺส กฺโข, สกตฺเถ โก, สริกฺขโก. สม เวลมฺเพ, ยุ, สมาโน, สห มาเนนาติ วา สมาโน. สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสตีติ สทิโส, สมานสฺส โส. ปริจฺเฉทสธมฺมา ตุลฺยาธิฏฺิตาย สมฺมิโต ปริจฺฉินฺโน ตุลฺโย, สมฺมิตตฺเถ โย, อปจฺจเย ตุโลปิ. ภา ทิตฺติยํ ¶ , สนฺนิโภ, นิโภ จ. ภูต รูปาทโยปฺยตฺร, ยถา ปิตุภูโต, มาตุรูโป.
ติกํ อุปมาเน. อุปมียเต เยน โอปมฺมํ, มน, อุปปุพฺโพ มา มาเน, ยุปจฺจเย อุปมานํ, อิตฺถิยมติ อ, อุปมา, อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺเตปฺยยํ, วุตฺตฺจ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๖ คาถา]. ‘‘เยโนปมียเต, ยา โจปมียเต, เตสฺวปิ โอปมฺมาทิตฺตย’’นฺตฺยมรสีโห [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๖].
๕๓๑. จตุกฺกํ เวตเน. ภรติ กมฺมกเร ยาย, สา ภติ,ติ. วิส เปรเณ, เปรณํ คมนาทีสุ นิโยชนํ, กรเณ โณ, นิพฺเพโส, นิเวโสปิ. วี คมเน, ตโน. มูเลน สมิตํ มูลฺยํ, มูล ปติฏฺายํ วา, กรเณ โย.
‘‘กมฺมฺา ตุ วิธา ภจฺจา, ภตโย ภมฺมเวตนํ;
ภรณฺยํ ภรณํ มูลฺยํ, นิพฺเพโส ปณมิจฺจปี’’. –
ตฺยมรสีโห [อมร ๒๐.๓๘-๙].
ทฺวยํ ชูเต. ชุ คติชวเนสุ, โต, ทีฆาทิ, ชูตํ, ชุต ทิตฺติยํ วา, กรเณ อ. กิตวสฺส ชูตการสฺส กมฺมํ เกตวํ, โณ. อกฺขวตี, ปโณปฺยตฺร. อกฺขา ปาสกา อุปายตฺเถน อสฺสํ สนฺตีติ, วนฺตุ, สภาวโต อิตฺถิตฺตํ. ปโณ อฏฺโฏ, ตํโยคา ปโณ.
ปฺจกํ ¶ ชูตกาเร. ธาวนฺตี อตฺติ ธุตฺติ, นิปาตนา, ตํโยคา ธุตฺโต, โณ, ธู กมฺปเน วา, โต, รสฺโส, ธุตฺโต, สพฺพกีฬาทิปสุเตปฺยยํ. อกฺเขสุ ธุตฺโต อกฺขธุตฺโต. มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุโต หิ ‘‘ธุตฺโต’’ติ วุจฺจติ. กิตวํ อสฺสตฺถีติ กิตโว, นิปาตนา, กิต นิวาเส วา, อโว. อกฺเขหิ ชูเตหิ ทิพฺพตีติ อกฺขเทวี, ณี.
๕๓๒. ทฺวยํ ปาฏิโภเค, ปฏิภฺุชติ ปาลยตีติ ปาฏิโภโค, ภุช ปาลเน, โณ. ปฏิภวตีติ ปฏิภู. ทฺวยํ จตุวีสติปาสเก, เยน ชูตการา ทิพฺพนฺติ. อก กุฏิลายํ คติยํ, โข, อกฺโข. ปส พาธนผุสเนสุ, ณฺวุ. เทวโนปฺยตฺร. ทิพฺพนฺติ เยน เทวโน, ทิวุ กีฬายํ, ยุ.
สารผลเก อฏฺาปทํ, ปุเม, นปุํสเก วา, อฏฺปทานฺยสฺส อฏฺาปทํ. เทสนฺตเร หิ จตุรงฺคสฺเสว ปฏฺฏิกายํ ปาสกชูตมฺปิ วตฺตเต, สฺายํ อฏฺสทฺทสฺส อุตฺตรปเท รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินิ ๖.๓.๑๒๕]. อฏฺปทมฺปิ. ปฏฺเฏ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโน, เตสํ ผลกํ สาริผลกํ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ อพฺภุเต, เยน สตาทิลาภชานิวเสน ชูตการาทีนํ ชยปราชยา โหนฺติ. ปณ พฺยวหาเร, อ, ปโณ, ปโนปิ. อพฺภ คมเน, โต, อภิ สทฺเท วา, โต, อสรูปทฺวิตฺตํ, อพฺภโตปิ.
๕๓๓. นานาทพฺพกเต ¶ มทิราพีเช สุราพีเช กิณฺณา, กิรนฺติ นานาทพฺพานิ มิสฺสีภวนฺตฺยสฺสํ กิณฺณา, โต. มธฺวาสเว มธุกปุปฺผกเต มชฺเช มธุ มตํ, มธุกปุปฺผํ มธุ, ตปฺปกตตฺตา มธุ, มธุกเตปิ มชฺเช มธุ มธฺวาสวา วุตฺตา, มาธวโก, มาธฺวิกมฺปิ, อทฺวีสฺวิทํ.
สุรานฺตํ มชฺเช. มท อุมฺมาเท, กรเณ อิโร. วรุโณ นาม เอโก ชโน, เตเนว ปมํ ทิฏฺตฺตา วรุณโต ชายตีติ วารุณี, ณี, วร ปตฺถนายํ วา, กมฺเม ยุ, อสฺสุ, นทาทิ. มชฺชนฺเต เยน มชฺชํ, วชาทินา โย, ทฺยสฺส ชฺโช จ. สุ อภิสเว, โร, สุ สวเน วา, สุรา. หลิปฺปิยา, หาลา, คนฺโธตฺตมา, ปสนฺนา, อิรา, กาทมฺพรีปฺยตฺร. หลิโน พลภทฺทสฺส ปิยา รุจฺจา หลิปฺปิยา. หล วิเลขเน, โณ, หาลา. อิ คมเน, โร, อิรา. ปม’มยํ โคมนฺถ ปพฺพเต กทมฺพโกฏเร ภวา กาทมฺพรี, ตถา จาคโม ‘‘กทมฺพโกฏเร ชาตา, เตน กาทมฺพรี มตา’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๐.๓๙].
ทฺวยํ ตาลาทิรสเช. อาสวนฺติ มานปุริสมทาทโย เยนาติ อาสโว. มทํ ชเนตีติ เมรยํ, เณยฺโย, อสฺเส, ทสฺส โร จ. สีธุปฺยตฺร. มชฺชวิเสเสปิ ตยมิทํ วทนฺติ, วุตฺตฺจ –
‘‘สีธุอุจฺฉุรเส ปกฺเก, อปกฺเก อาสโว ภเว;
เมรยํ ธาตกีปุปฺผ-คุฬธฺมฺพิโลฏฺิต’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๐.๔๒ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๔๑].
๕๓๔. ทฺวยํ ¶ ปานปตฺเต. สร คติยํ, ณฺวุ. สร คติหึสาจินฺตาสุ วา. จส ภกฺขเน, ณฺวุ, ทฺวยํปฺยนิตฺถี. สีธุมฺหิ จ สรโก.
ทฺวยํ ปานมณฺฑเล. อาปิวนฺติ สํภูย ปิวนฺตฺยสฺมึ อาปานํ, ยุ. ปานสฺส มณฺฑลํ โกฏฺํ ปานมณฺฑลํ.
๕๓๕. สมตฺตลิงฺคาสงฺคหโต อสมฺปุณฺณตํ ปริหรติ. อตฺร อสฺมึ วคฺเค เย โยคิกา สทฺทาเวณิกมายาการโจรอกฺขเทวิปฺปภุตโย ปุเม ภูริปฺปโยคตฺตา ปจุรปฺปโยคทสฺสนโต เอกสฺมึ ลิงฺเค ปุเม อีริตา กถิตา, เต ตทฺธมฺมตฺตา ตํโยควสา เอกกฺริยาการิตฺตา อฺวุตฺติยํ ตโต อฺตฺร อิตฺถาทีสุ วุตฺติยํ สตฺยํ ลิงฺคนฺตเรปิ อิตฺถิลิงฺคาโทปิ เนยฺยา อุปนียา, ตํ ยถา – มายาการี อิตฺถี, มายาการมิทํ กุลมิจฺจาทิ. เย ตฺวโยคิกา มาคธมาลิกกุมฺภการาทโย, เต ชาติวจนตฺตา สุทฺทาทโย วิย ทฺวีสูติ.
สุทฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕. อรฺวคฺควณฺณนา
๕๓๖. สตฺตกํ ¶ วเน. อร คมเน, อฺโ, อรฺํ. เกน ชเลน อนนํ ปาณมนสฺส กานนํ, ทา อวขณฺฑเน, ทา เฉทเน วา. อธิกรเณ โณ, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย. ทย ทานคติหึ สาทาเนสุ วา, โณ, คห อุปาทาเน [คาหู วิโลฬเน (?)], อธิกรเณ ยุ. วป พีชนิกฺเขเป, อิโน, อสฺสิตฺตํ. วน สมฺภตฺติสทฺเทสุ, กตฺตริ อ, วนํ. อฏา อวยโว เสลา อตฺเรติ อฏวิ, อิ, อีมฺหิ อฏวี.
มหาปทุมลตาวนํ มหารฺํ, นทาทิ, อนนฺโต จ, อรฺานี.
๕๓๗. นครโต นาติทูรสฺมึ าเน สนฺเตหิ อภิโรปิโต ตรุสณฺโฑ ปูคปนสาทิตรุสมูโห อตฺถิ, โส ‘‘อุปวน’’นฺติ โจจฺจเต, กิตฺติมวนเมตํ. อารมนฺตฺยสฺมินฺติ อาราโม, โณ. อุปคตํ, อุปโรปิตํ วา วนํ อุปวนํ.
๕๓๘. สพฺพสาธารณํ สพฺพโลเกหิ สาธารโณปโภคํ รฺํ ราชูนํ อรฺํ ‘‘อุปวนํ, อุยฺยาน’’มิตฺยุจฺจเต, อุลฺโลเกนฺตา ¶ ยนฺติ ชนา เอตสฺมินฺติ อุยฺยานํ, ยุ. อากีโฬปฺยตฺร.
ตเทว ราโชปวนเมว อุปการิกาสนฺนิหิตํ, ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุราจิตํ ปมทวนาขฺยํ. ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาฺชนปฺปเวโส. ปมทานํ อิตฺถีนํ วนํ ปมทวนํ, รสฺโส.
๕๓๙-๕๔๐. สานฺตราฬา ปนฺติ, ยถา – ตรุปนฺติ, ปาสาทปนฺติ, นิรนฺตราฬา ตุ ราชีติ. ตตฺร ปฺจกํ ปนฺติยํ. ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปนฺติ. วี คมเน, ถิ, วีถิ. วล สํวรเณ, อิ, อาวลิ. อาลิปิ, อลธาตุมฺหา อิ. สิ เสวายํ, ณิ, เสณิ. ปา รกฺขเณ, ฬิ, ปาฬิ, โสคเตปิ. ทฺเว สมา. ลิข เลขเน, อ. ราช ทิตฺติยํ, อิ.
ติปาทํ รุกฺขมตฺเต. ปาเทน มูเลน ปิวตีติ ปาทโป, โณ. วิฏปโยคา วิฏปี. รุกฺข วรเณ, อ, รุห ชนเน วา, โข, หสฺส โก. น คจฺฉตีติ อโค. สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโร, โส เอว สาโล, อฺตฺโรปจารา. มหิยํ รุหตีติ, อ. ทุ คติยํ, โม. ตร ตรเณ, อุ. กุโต ภูมิโต ชายตีติ กุโช, องฺคาเรปิ. สาขาโยคโต สาขี.
คมุ ¶ คมเน, โณ, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ จฺโฉ. ขุทฺโท อวุฑฺฒิปฺปตฺโต ปาทโป ขุทฺทปาทโป. เย รุกฺขา ปุปฺผํ วินา อปุปฺผกา ผลนฺติ, เต อสฺสตฺโถทุมฺพรปนสาทโย ‘‘วนปฺปตี’’ติ วุจฺจนฺติ, วนานํ ปติ วนปฺปติ. ปุปฺผโต ชาตผลา ปน อมฺพขชฺชูราทโย วานปฺปตโย. วนปฺปติมฺหิ ภวา วานปฺปตโย.
๕๔๑. โย ผลปากาวสาเน มรติ, โส กทลีธฺาทิโก โอสธิ นาม ภเว, โอโส ธียเต ยสฺสํ [โอโส คฺโลโส ทิตฺติพฺพา ธียเต’ตฺร พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๖], สา โอสธิ, อิ. สาสทฺโท โอสธิสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตทีปโก.
ทฺวยํ อุตุปฺปตฺเตปิ ผลหีเน. วน ยาจเน, โฌ, วฺฌา, วธติ ผลนฺติ วา วฺฌา, วชาทินา โย, ฌสฺส โฌ, นิคฺคหีตาคโม จ. น วิชฺชติ ผลเมติสฺสาติ อผลา, ทฺเว ตีสุ. ติกํ วตฺตมานผเล รุกฺขาโท. ผลโยคา, อิโน, วนฺตุ, อี จ.
๕๔๒. จตุกฺกํ วิกสิเต. ผุลฺล วิกสเน, กตฺตริ โต, สฺชาตตฺเถ วา อิโต, ผล วิสรเณ วา, วิสรณํ วิกาโส, อสฺสุ. กจ พนฺธเน, วิปุพฺโพ วิกสเน, กตฺตริ อ ¶ . วิกจเต วิทลติ วิสิลิฏฺทโล ภวตีติ วา วิกโจ, อ, วิสทฺโท วิสิเลสโชตโก. กส คมเน, โต. ทลานํ อฺมฺํ วิสิเลสโต สมุทาโย ‘‘วิกสิโต’’ตฺยุจฺจเต. ผุโฏปฺยตฺร. ผุฏ วิกสเน.
ปาโท รุกฺขคฺเค. ‘‘น นา’คฺคํ สิขรํ สิโร’’ติ โวปาลิตวจนโต ‘‘สิรโส อคฺค’’นฺติ น ฉฏฺีสมาโส. สิโร วุตฺโต. อช คมเน, โค, อคฺคํ, เสฏฺเ ตีสุ. สี สเย, ขโร, สิขา วา จูฬา, สา วิย ชายตีติ สิขโร. ทฺวยํ สาขายํ. สาข พฺยาปเน, อ. ‘‘ลตา วลฺลี สมาขฺยาตา, ลตา สาขา จ สาขิน’’นฺติ ลตา นานตฺถา. ลา อาทาเน, โต, รสฺโส.
๕๔๓. ฉกฺกํ ปตฺเต. ทลติ วิกสตีติ ทลํ, อ. ลส กนฺติยํ, ปกาเรน ลสตีติ ปลาโส, โณ. ฉท สํวรเณ, ฉาทียเต เยน ฉทนํ, ยุ. ปูรยตีติ ปณฺณํ, นิปาตนา, ปต อโธคมเน วา, ปตตฺยจิเรน ปณฺณํ, ปตฺตฺจ, โต, ปุเม. สฺายํ ณมฺหิ ฉโท.
ทฺวยํ ปตฺตาทิสงฺฆาตวติ สาขาย ปพฺเพ. ปลฺล คมเน, อโว. กิส คมเน, โย, ลาคโม มชฺเฌ. ทฺวยํ องฺกุเร. นโว เอว อุพฺภิโต อุคฺคโต นวุพฺภินฺโน. องฺก ลกฺขเณ, อุโร.
๕๔๔. ปกฺกํ ยาว ปาเทน นามํ. วิกาโส มุขปพุทฺธกลิกายํ มกุฬาทิทฺวยํ. มุจ โมจเน, อุโล, อุสฺสตฺตํ, จสฺส โก, มกุฬํ, มกุโฬ วา. กุฏ เฉทเน, มโล, อสฺสุ, กุฏุมโล, กุตุมโลปิ. ปุปฺผสฺส จ ผลสฺส จ ปกติภูเต ¶ ชาลปตฺเต ขารกาทิทฺวยํ. ขุร วินาเส. ณฺวุ. ชล ธฺเ, สกตฺเถ โก. ชาลกํ นปุํสเก. ทฺวยํ ชาลกโต ปวุทฺเธ ปุปฺเผ, ผเล จ. กล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ, กุร สทฺเท, ณฺวุ.
ปุปฺผาทิพนฺธนํ ปุปฺผผลานํ พนฺธนํ วณฺฏํ นาม. พนฺธียเต เยน วณฺฏํ, วชาทิ.
๕๔๕. ติกํ ปุปฺเผ. ปสุ ปาณิคพฺภวิโมจเน, โณ. ขปณกภาสาย รุกฺโขปิ ปาณิ, วุทฺธาทิ, ปสโว. กุส อกฺโกเส, อุโม, กส คมเน วา, กาส ทิตฺติยํ วา, อุโม, รสฺโส. ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผตีติ, อ. ปุปฺผโช รโช ปุปฺผธูลี ปราโค นาม, รนฺช รงฺเค, โณ.
มธุรปุปฺผรโส มกรนฺโท นามาติ มตํ. มกฺขิกา รมนฺติ ยสฺมึ มกรนฺโท, วชาทิ. ทฺวยํ กลิกาภิ อากิณฺเณ ปริณายวติ. ถุ อภิตฺถเว, ณฺวุ, ถวโก. คุธ ปริเวธเน, ณฺวุ, ธสฺส โฉ, โคจฺฉโก.
๕๔๖-๕๔๗. อาเม อปกฺเก ผเล สลาฏุ อุตฺโต, สลาฏ พาลฺยปริภาสเนสุ, อุ, วิชฺชมานพาลฺยตาย สลาฏุ ¶ . ปกฺกนฺตุ ผลํ นิปฺปริยาเยน ‘‘ผล’’มิตฺยุจฺจเต, เตน ‘‘อามสฺมึ ผลโวหาโร รูฬฺหิยา ปวตฺตตี’’ติ าตพฺโพ, ผล นิปฺผตฺติยํ, นิปฺผตฺติ จาตฺร สุปกฺกตฺตํ, สุกฺเข ตุ ผเล วาโน. ตตฺร สลาฏุ วานา ตีสุ, ยถา สลาฏุ ชมฺพู, สลาฏโว มาสา, สลาฏูนิ กุมฺภณฺฑานิ, วานา หรีฏกี, วาโน มุคฺโค, วานมมฺพํ.
จมฺปกาทิ จมฺปกํ กรวีรํ กทมฺพกํ อโสกํ กณฺณิการํ จมฺปกาทีนํ ปุปฺผํ วิกาโร, อวยโว เจติ อฺตฺเถ โณ น ภวติ, ตทนฺตโต ปุปฺผสฺสุปฺปติตโต, เอวํ จมฺปกาทีนิ กุสุมนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติ, อมฺพาทิ ทาฬิมํ นารงฺคํ อามลกํ กุวลํ พทรนฺติ ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, อามลกิยา กุวลิยา พทริยา ผลํ วิกาโร, อวยโว เจติ อฺตฺเถ ตทฺธิโตปิ โนปฺปชฺชเต, ตทนฺตโต ผลสฺสุปฺปติตโต, เอวํ อมฺพาทีนิ ผลนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติ. มลฺลิกาทโย กุสุเมปิ วตฺตมานา สลิงฺคา ปกติลิงฺคาอเภโทปจาเรน ปวตฺติยา, ยถา – มลฺลิกา ชาติ, วนมลฺลิกา อิจฺจาทิ. วีหโยปฺยเภโทปจาเรน ผเลปิ สลิงฺคา, ยถา มาสสฺส ผลํ มาโส, มุคฺคสฺส ผลํ มุคฺโค, เอวํ ยโว, ติโล, อตสี, กงฺคุ, ธฺํ.
ติกํ ชมฺพุยา ผเล. ตตฺร ยทา โลกโต ผเล วุตฺติ, ตทา ชมฺพุสทฺโท ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, ยทา น ผลวุตฺติ, ตทา วิกาเร อวยเว วาโน, ชม อทเน, พู, ชมฺพู, ปกตฺยนฺตราผเล วุตฺติ. ชมฺพุยา ผลํ ชมฺพุวํ. ชมฺพุ จ. โลกโต เอว ผเลปิ วตฺตมานา หรีฏกฺยาทโย สภาวโต อิตฺถิยํ ภวนฺติ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]. หรีฏกิยา ผลํ หรีฏกี, เอวํ โกสาตกี, สลฺลกี, ทกฺขา, กณฺฑการิกา, เสผาลิกา อิจฺจาทิ, ปุพฺเพ วิย วิการาวยวตฺเถสุ ปจฺจยาภาโว, อสฺสตฺถาทิกํ ฉกฺกเมว ตทฺธิตนฺตํ อสฺสตฺถาทีนํ ¶ ผเล วตฺตมานานํ นปุํสกํ สิยา รูปเภโท, ยถา – อสฺสตฺถสฺส ผลํ อสฺสตฺถํ, เวณุโน ผลํ เวณวํ, ปิลกฺขสฺส ผลํ ปิลกฺขํ, นิคฺโรธสฺส ผลํ นิคฺโรธํ, อิงฺคุทิยา ผลํ อิงฺคุทํ, พฺรหติยา ผลํ พฺราหตํ, วิทารี อํสุมตี คมฺภริยาทโย มูเล, ปุปฺเผปิ สลิงฺคา [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]. ปาฏลาสทฺโท ปน อเภทวตฺติจฺฉายํ มูเล ปุปฺเผปิ วตฺตมาโน สภาวโต อิตฺถิลิงฺโค, เภทวตฺติจฺฉายํ วิกาเร อวยเว วา ณมฺหิ ปาฏลํ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]. ทฺวยํ สาขาปลฺลวาทิสมุทายลกฺขเณ อาโภเค, วิฏ เวธเน, วิฏ อกฺโกเส วา, อโป, ปสฺส ภตฺเต วิฏภี, นทาทิ.
๕๔๘. มูลมารพฺภ มูลโต ปฏฺาย สาขนฺโต สาขาวธิ ตรุสฺส ภาโค ขนฺโธ นาม, โย ‘‘ปกณฺโฑ’’ติปิ วุจฺจติ, ขนุ อวทารเณ, โธ, ขนฺโธ, ขาท ภกฺขเน วา, โก, ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขนฺธาเทโส, กโลโป.
รุกฺขจฺฉิทฺเท รุกฺขาทีนํ วิวเร โกฏโร. กุฏ เฉทเน, อโร, โกฏโร, นิกฺกุโหปิ. ทฺเว สมา. กาส ทิตฺติยํ, กาสเต อคฺคินา ทิปฺปเตติ กฏฺํ, โต, ตสฺส ฏฺโ, รสฺโส จ, กส คมเน วา, โต, กฏฺํ. ทร วิทารเณ, ณุ.
๕๔๙. ติกํ มูเล. วุ สํวรเณ, โท, นิคฺคหีตาคโม, พุธ คมเน วา, อ, ธสฺส โท. มูล ปติฏฺายํ, โณ, ปาทสทฺเทน ¶ ตปฺปริยายา จรณตฺถา สพฺเพ สงฺคหิตา, ปาทสทิสตฺตา ปาโท, ทฺวยํ ฉินฺนสฺส ตรุกฺขนฺธสฺส ภูมิฏฺภาเค. สงฺก สงฺกายํ, อุ, สก สตฺติยํ วา, นิคฺคหีตาคโม. ขนุ อวทารเณ, ณุ, ขาณุ. ธุโวปิ, ธุวติ ถิรายเตติ ธุโว, ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโส.
ทฺวยํ วิทาริยาทีนํ กนฺเท. กุยํ ปถวิยํ รุหตีติ กุรุหาฏํ, อโฏ, กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, ‘‘กรหาโฏ’มฺพุชกนฺเท, ปุปฺผรุกฺขภีเตสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ทฺวยํ หลาทีนํ กลีเร. กล สงฺขฺยาเน, อีโร. มส อามสเน, ถโก, มตฺถเก สีเส วา ชาโต มตฺถโก.
๕๕๐. ทฺเว สมา. อภินวนิคฺคตา อายตา สกุสุมา, กุสุมสฺุา จ มฺชรี, วลฺลรี ตุ ตทฺาปิ, ยถา ตาลวลฺลรี, วล, วลฺล สํวรเณ, อโร, นทาทิ. มฺุชโยคโต มฺชรี, โร, นทาทิ, อุสฺสตฺตฺจ, ทฺเวปิ นารี. ทฺวยํ ลตายํ. วลฺล สํวรเณ, นทาทิ. ลตา วุตฺตา, ‘‘ลตา ปตานินี วลฺลี มตกีถา’’ติ หลายุโธ.
อกฺขนฺโธ อปฺปกฺขณฺโฑ, พหุปตฺตตจทณฺฑิกาทิ. โย วา ตนุปกณฺโฑ วํสนฬาทิ, โส ‘‘ถมฺโพ, คุมฺโพ’’ติ โจจฺจเต, ถก สํวรเณ, โพ, กสฺส โม. คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม. ปตาโน สาขาปตฺตจโย, เตน ยุตฺตา โครกฺขา ¶ ตมฺพูลิ ธิวุสชีมูต คโฬฌาทิกา ลตา, สา วีรุ นาม, วิวิเธหิ รุหตีติ กตฺวา, กฺวิ, วีรุ, ทีฆาทิ, คุมฺพินีปิ.
๕๕๑. ปชฺเช ปาเทน นามํ. ยตฺร ทฺวยํ ‘‘โพธิรุกฺโข’’ติ สฺิเต พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภฏฺานภูเต ทุมราเช, อฺตฺร ตูปจารา. อสฺสํ สพฺพฺุตฺาณํ ติฏฺติ เอตฺถาติ อสฺสตฺโถ, สฺส โถ, ทฺวิตฺตํ, มารวิชยสพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภาทิเกหิ ภควนฺตํ อสฺสาเสตีติ วา อสฺสตฺโถ, อาปุพฺโพ สาส อนุสิฏฺิยํ, โตสเน จ วตฺตติ, โต, รสฺโส. สพฺพฺุตฺาณํ พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธิ, พุธ อวคมเน, อิ, โพธิ, ทฺวีสุ. จลทโล, ปิปฺปโล, กฺุชราสโนปิ. ทฺวยํ พหุปาเท. อโธภาคํ รุนฺธตีติ นิคฺโรโธ, อุสฺโส, คาคโม จ. วฏ เวธเน, วฏตีติ, อ.
ทฺวยํ กพิฏฺเ. กวิมฺหิ วานเร ติฏฺตีติ กพิฏฺโ [ปาเยน กปโย ติฏฺนฺติ อตฺร กปิตฺโถ (จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๒๑)] ‘‘วานเร ปณฺฑิเต กวี’’ติ โวปาลิโต, ตถา กปิตฺโถ, โต, สฺส โถ จ. ทธิตฺโถ, อมฺพิลผโลปิ. ทฺวยํ อุทุมฺพเร. ยฺกมฺมานมงฺโค เอกงฺคตฺตา ยฺงฺโค, ทุพฺพี หึสายํ, อโร, นิคฺคหีตาคโม, เอกสฺส พสฺส โลโป จ. ชนฺตุผโล เหมทุทฺโธปิ.
๕๕๒. ทฺวยํ ¶ โกวิฬาเร.
‘‘สุกปทาจฺฉโร จมฺโป,
โกวิฬาโร ตุ กฺจโน;
ปุพฺโพ สิโต ปโร รตฺโต,
ยุคปตฺตา อุโภปิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๒๒].
หิ รตนโกโส, กฺชนาลโกปฺยตฺร. ยุคํ ยมกํ ปตฺตมสฺส.
ติปาทํ อุทฺทาเล. วาตํ อุทฺทาลตีติ อุทฺทาโล. สิงฺคาราทีนํ สฺาวเสน รุกฺขานํ ราชา ราชรุกฺโข, วาตโรคหนเน ราชภูโต รุกฺโข วา ราชรุกฺโข. กตา มาลา อสฺส ปุปฺเผหีติ กตมาโล, สิงฺคารปฺปกาโส. อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรติ วาตหนเนติ อินฺทีวโร, อีวโร, อินฺทิยา สกฺกสฺส ภริยาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา วา อินฺทีวโร. จตุรงฺคุโล, อาเรวโต, สุวณฺณโกปิ.
๕๕๓. ทฺวยํ ชมฺภีเร, ยสฺส ผลมมฺพิลํ โหติ. อมฺพิลตฺตา ทนฺตสฺส สโ ทนฺตสโ. ส เกตวหึสาสํกิเลเสสุ, อ. ชมุ อทเน, อีโร, ภนฺโต จ, ชมฺภ คตฺตวินาเม วา, ชมฺโภ, ชมฺภโล, ชมฺพีโรปิ. ทฺวยํ วรเณ. วร อิจฺฉายํ ¶ , ยุ. กล สงฺขฺยาเน, อิโร, นทาทิ, รสฺสนฺโต. วรุโณ, ติตฺตสาโกปิ.
ทฺวยํ ผลหเร. ‘‘โก อยํ, สุโก’’ติ วิมตุปฺปตฺติกรปตฺตกุสุมตาย กึสุโก. ปาริ สมุทฺโท, ตตฺร ภทฺโท ปาริภทฺโท, โส เอว ปาฬิภทฺโท, โกวิฬาโร, ตํสณฺานปตฺตกุสุมตาย ปาฬิภทฺโท. ทฺวยํ วิทุเล, โย อพฺภสมเย ปุปฺผติ. วช คมเน, อุโล. วี ปชเน, อโส, โตนฺโต จ, วิปุพฺโพ อต สาตจฺจคมเน วา, อโส. วานีโรปิ.
๕๕๔. ทฺวยํ ปีตเน, ยสฺส ปตฺตผลานิ อมฺพิลานิ, ปูคผลปฺปมาณฺจ ผลํ, สลฺลกีรุกฺขสณฺาโน จ, โส รุกฺโข. อมฺพ สทฺเท, อโฏ, สกตฺเถ โก. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ตโน, ปีตึ วา ตโนตีติ ปีตโน, สกตฺเถ โก. ทฺวยํ คุฬปุปฺเผ. มน าเณ, โก, มธฺวาเทโส จ. มธุนาโม ทุโม มธุทฺทุโม. ทฺวยํ ‘‘ลมฺพู’’ติ ขฺยาเต. คุโฬ วิย สาเตน ผลมสฺส คุฬผโล. ปีล ปติตฺถมฺเภ, อุ. ทฺวยํ ติกฺขคนฺเธ. โสภํ ชเนตีติ โสภฺชโน, โสภํ วิสฺชนเมเตน เหตุภูเตนาติ วา โสภฺชโน. วุตฺตฺจ –
‘‘สิรีสปุปฺผสฺส รเสน ภาวิตํ,
สหสฺสวารํ มรีจํ สิตวฺหยํ;
เอเตน สมนฺติ วิสาหิ สมฺภวา,
กตฺชนสฺเนหนปาทนตฺถุโต’’ติ.
สิ เสวายํ, วิทฺธวินาสนตฺถํ เสวีเตติ สิคฺคุ, คุ, ถี. จิตฺตหารี, ปภฺชโน, วิทฺธวินาสโนปิ.
๕๕๕. ทฺวยํ ¶ วิสาลตเจ, โย สรเท ปุปฺผติ ปุปฺผํ. สตฺตปณฺณานฺยสฺส สตฺตปณฺณี ปุเม. ฉตฺตมิว ปณฺณมสฺส ฉตฺตปณฺโณ. วิสมจฺฉโทปิ, สตฺตปณฺณตฺตา วิสมจฺฉโท. ทฺวยํ รถทฺทุเม. รถํ ตโนติ เยน ตินิโส, อิโส. อติปมุจฺจติ ทาหปิตฺตมเนเนติ อติมุตฺตโก. จิตฺตกิปิ.
ทฺวยํ วาตโปเถ, ปํ วาตํ ลุนาตีติ ปลาโส, อโส. ‘‘ปตฺเต ปลาสํ โส รุกฺเข, ปีตหริตกึ สุเก’’ติ หิ รุทฺโท. วาตโปโถปิ, วาตสฺส โปโถ วาตโปโถ, ปุถ หึสายํ.
ทฺวยํ ‘‘ปุตีติ’’ ขฺยาเต. หตชนฺตุปโมหสงฺขาตาริผลตาย อริฏฺโ, นิปาตนา หนฺติสฺส ฏฺโ, ตํโรคาริวนฺตชเนหิ อิจฺฉิตพฺพผลตฺตา วา อริฏฺโ, อิสุ อิจฺฉายํ. ผณ คติยํ, อิโล, อสฺเส.
๕๕๖. ติกํ สิริผเล. มล ธารเณ, อูโร. พิล เภทเน, ณุโว, เพลุโว. ลปจฺจเย พิลฺโล. สณฺฑิลฺโย, เสลุโสปิ. ‘‘มุนิปฺปเภเท มาลูเร, สณฺฑิลฺโย ปาทปนฺตเร, นเฏ พิลฺเล จ เสลุโส’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๒] รภโส.
ทฺวยํ ¶ ตุงฺเค. ปุมนาโม นาโค รุกฺโข ปุนฺนาโค. ‘‘ปุนฺนาเค ปุริโส ตุงฺโค, เกสโร เทววลฺลโภ’’ติ [อมร ๑๔.๒๕] หฺยมรสีโห, ทีโฆ, ‘‘ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสู’’ติ อการโลโป จ. อติสยปุปฺผเกสรวนฺตตาย เกสโร, กิส ตนุกรเณ วา, อโร, ปุปฺผเกสยุตฺตตาย วา เกสโร, โร.
ทฺวยํ โลทฺทมตฺเต. สล คมนตฺโถ, อโว. รตฺตกผปิตฺตโสเต ลุนาตีติ โลทฺโท, ทฺโท. ติริโฏ, สาวโรปิ. ‘‘สาวโร อปราเธ จ, โลทฺเท ปาเป จ กถฺยเต’’ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๓] ตฺยชโย. ทฺวยํ ธนุปฏฺเฏ ผลินิ. ปี ปาเน, อโล, อีสฺส อิยาเทโส. สนฺนกา ตาปสา, เตสํ ทุ ทุโม สนฺนกทฺทุ, ‘‘สนฺนกทฺทุ จาปปฏา, วรโณ ตาปสปฺปิโย’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๕] หิ โกสนฺตเร.
๕๕๗. ทฺวยํ ‘‘มฺหนกู’’อิติ ขฺยาเต. ลิกุโจ นาม ฑหุรุกฺโข, ตคฺคุณตฺตา ลิโกจโก, สฺายํ โก. องฺก ลกฺขเณ, โอโล, องฺโกโล. ทฺวยํ กุมฺเภ. โรคหรเณ ครุโนปิ เวชฺชสฺส ครุ คุคฺคุลุ, นิปาตนา. กุส เฉทเน, ณฺวุ. กุมฺโภ, ปุโรปิ.
‘‘ราสิเภเท คชมุทฺธํเส,
กุมฺภกณฺณสุเก ฆเฏ;
กามุเก วารนาริยฺจ,
กุมฺโภ กฺลีวนฺตุ วคฺคุลุมฺหี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๔].
รภโส. ปุร อคฺคคมเน, โณ, ปุโร.
ทฺวยํ ¶ อมฺเพ. อม คติยํ, โพ, อมฺพ สทฺเท วา, อ. จุติ อาเสจเน, รกฺขเณ จ, อ, จุ จวเน วา, โต, ทีฆาทิ. รสาโลปิ, รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆ. เอโส อมฺโพ สุคนฺธวา อติสยคนฺธยุตฺโต สมาโน ‘‘สโห, สหกาโร’’ติ โจจฺจเต. สห สตฺติยํ, สุคนฺธํ กตฺตุํ สหตีติ สโห, อ. สหนํ สโห, ตํ กโรตีติ สหกาโร, หา วา ปมุทา, ตาย สห วตฺตตีติ สโห, สหํ สมุทํ กโรตีติ สหกาโร.
๕๕๘. ทฺวยํ เสตมฺเพ. ปุณฺฑ ปุณฺฑเน. ปุณฺฑ ขณฺฑเนตฺเยเก, ณฺวุ, อสฺสี, อราคโม จ. เสตวณฺโณ อมฺโพ เสตมฺโพ. ทฺวยํ พหุวารเก, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉิลานิ. สิ พนฺธเน, ลุ, สล คมนตฺโถ วา, อุ, อสฺเส. ปิจฺฉิลตฺตา พหูนิ วารีนิ ยสฺมึ พหุวารโก, สฺายํ โก. สีโต, อุทฺทาโล, กผโลปิ.
ทฺวยํ กาสฺมริยํ. สิริมนฺตานิ ปณฺณานิ ยสฺสา เสปณฺณี, นทาทิ, สิรีสทฺทสฺส เส. กสฺมีรเทสชตฺตา กาสฺมรี, กาส ทิตฺติยํ วา, มโร, นทาทิ. มธุปณฺณี, ภทฺทปณฺณีปิ. ทฺวยํ สกณฺฏกมฺพิลผลรุกฺเข. สกณฺฏกตฺตา กุจฺฉิตํ ลาตีติ โกลี, นทาทิ. วท เถริเย, อโร, นทาทิ. กุวลี, กกฺกนฺธูปิ.
๕๕๙. ทฺวยํ ¶ ตสฺสา โกลิยา ผเล. โกลิยา ผลํ โกลํ. พทริยา อยํ อวยโว พทโร. กุวลํ, เผนิลํ, โสวีรมฺปิ. ‘‘โสตฺชเน ตุ โสวีรํ, กฺชิเก พทเรปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๓๖] รภโส. ทฺวยํ อสฺสตฺถกุลสมฺภูเต รุกฺขปาสาณาทีสุ สฺชาตรุกฺเข. ปิลํ ปรํ นิสฺสยภูตํ กสตีติ ปิลกฺโข, กส วิเลขเน, สสฺส ขตฺตาทิ นิปาตนา. อขาทนียผลตาย วิรูปํ ผลมสฺสตฺถีติ ปิปฺผลี, อี, นทาทิ, วิสฺสปิ จ.
ทฺวยํ โตยาทิวาปินิยํ, ยสฺสา มูลํ มหาปฺจมูเล ปวิฏฺํ. ปฏ คมเน, อโล, นทาทิ, ปาฏลี, ปาฏลาปิ. กณฺหํ ปุปฺผวณฺฏํ ยสฺสา สา กณฺหวณฺฏา, กาสฺมริยมฺปิ. อลิปฺปิยํ, ตมฺพปุปฺผิปฺยตฺร. ทฺวยํ คนฺธิเล. สาทุผลตาย สาทุ จ โส กณฺฏสหิตตาย กณฺโฏ เจติ สาทุกณฺโฏ. สกณฺฏกตาย อตฺตานํ วิรูปํ กโรตีติ วิกงฺกโต, ทฺวิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ.
๕๖๐. จตุกฺกํ ตินฺทุเก. ตนุ วิตฺถาเร, อุโก, ทนฺโต จ. ติทิ หึสายํ วา, อุ, สฺายํ โก. กาโฬ ขนฺโธ ปกณฺโฑ ยสฺสาติ. ติม อทฺทภาเว, อูโส, สกตฺเถ โก, วรนฺโต จ. อุปจฺจเย ติมฺพรุ.
ทฺวยํ ¶ ตมฺพผเล. อิราวตี นที, ปมกาเล ตสฺสา ตีเร ชาโต เอราวโต. นารํ วุจฺจติ นีรํ, ตํ คจฺฉตีติ นารงฺโค. ทฺวยํ มกฺกฏตินฺทุเก. กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ. กาเกนฺทุ, กากลุโกปิ.
๕๖๑. ติกํ กทมฺเพ. กํ วาตํ ทเมตีติ กทมฺโพ, โพ. ปิเนตีติ ปิยโก, ณฺวุ, อิยาเทโส. นยติ มุทํ นีโป, โป. ทฺวยํ, วิทรุกฺเข, ยสฺส นิยฺยาเสน เปฬาทโย ลิมฺปนฺติ. ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, นทาทิ, อฺตฺร โต, กนฺโต จ, ภลฺลาตโก, ตีสฺวยํ. อรุกโร, อคฺคิมุโขปิ.
ทฺวยํ ‘‘ปาวุสา’’อิติ ขฺยาเต. ฌป ทาเห, ณฺวุ. ปสฺส โว. ปจ ปาเก, อุโล. ทฺวยํ สิริมติ, ยสฺส ผลานิ มรีจปฺปมาณานิ, อมฺพิลานิ จ. ติล คมเน, ณฺวุ. ขุร เฉทเน, ณฺวุ.
๕๖๒. ทฺวยํ อมฺพิลิกายํ. จิ จยเน, โจ, จิจ อาทานสํวรเณสุ วา. ตนุ วิตฺถาเร, อมฺพิลรสํ ตโนตีติ ตินฺติณี, ทฺวิตฺตมิตฺตํ, ณตฺตฺจ, นทาทิ. ทฺวยํ อมฺพิลงฺกุรผเล เสตรุกฺเข. คทฺรภณฺฑปฺปมาณผลตฺตา คทฺทภณฺโฑ, รโลโป. กปิ จลเน, ตโน, ทีโฆ อาคมสฺส. กนฺทราโล, ปิลกฺโขปิ.
ติกํ ¶ สาลรุกฺเข. สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโล. อสฺสกณฺณสทิสปณฺณตาย อสฺสกณฺโณ. สนฺช สงฺเค, อ, สชฺช อทเน วา, อ. ทฺวยํ นทีสชฺเช. อชฺช อชฺชเน, อุโน. กก โลลฺเย, อุโธ. วีรตรุ, อินฺททุโมปิ.
๕๖๓. ติกํ มุจลินฺเท. จุล นิมุชฺชเน. มุจล สงฺคาเต, อินฺโท. นีโป กทมฺเพปิ. ติกํ ปีตสาเล. ปิยโก กทมฺเพปิ. อส ภกฺขเน, ยุ, ปีตปุปฺโผ สาโล รุกฺโข ปีตสาโล. พนฺธูกปุปฺโผ, ชีวโกปิ.
ทฺวยํ ฌาฏลิยํ. คาโว ลิหนฺตีติ โคลีโส, หสฺส โส. ฌฏ สงฺฆาเต, อโล. ฌาฏโล, ปาฏลิปุปฺผากาโร ทีฆผโล รุกฺโข. ปโมกฺโขปิ.
๕๖๔. ทฺวยํ ราชายตเน, ขีรวนฺตตาย ขีริกา. เทวราชสฺส นิวาสนฏฺานภูตตฺตา ราชายตนํ, ปิยาเลปิ. ทฺวยํ กปฺผเล. กุจฺฉิเตน ผเลน อุมฺภติ ปูรตีติ กุมฺโภ. กุจฺฉิเตน โมทตีติ กุมุทิกา, ณฺวุ.
ทฺวยํ คุวากรุกฺเข, ยสฺส ผเลน ตมฺพูลนามํ ชายติ. ปูช ปูชายํ, โณ, ชสฺส โค. กมุ อิจฺฉายํ, เหตุกตฺตริ ณฺวุ. ขปุโรปิ. ทฺวยํ โลหิตโลทฺเท. ปฏฺฏิอิตฺยาขฺยา ยสฺส ปฏฺฏิ ¶ . ‘‘ปทฺธี’’ติปิ ปาโ. อสฺมึ ปกฺขิตฺเต ลาขา รตฺตา ภวตีติ ลาขาปสาทโน. กมุโกปิ.
๕๖๕. ทฺวยํ อิงฺคุทิยํ, อยฺจ กณฺฏกี พาหุลฺเยน มชฺฌิมเทเส ชายเต. อิงฺค คมนตฺโถ, อิโท, อิสฺสุ, นทาทิ. ตาปโส ปยุชฺชมานผลกตาย ตาปสตรุ. ทฺวยํ ‘‘ภุชปตฺโต’’อิติขฺยาเต สุนฺทรตเจ รุกฺเข, ยสฺส ตเจ มนฺตกฺขรานิ ลิขนฺติ. ภุโช ปาณิ, ตํสทิสปตฺตตาย ภุชปตฺโต. มนฺตเลขเกหิ อาภุชิตตจวนฺตตาย อาภุชี. ภูโช, จมฺมี, มุทุตฺตโจปิ.
ทฺวยํ สิมฺพลิยํ. ปิจฺฉาโยคา ปิจฺฉิลา, อิโล. สมฺพ มณฺฑเล, อลิ, อสฺสิ. ‘‘ปิจฺฉิลา ปูรณี โมจา, ถิรายุ สิมฺพลี ทฺวิสู’’ติ [อมร ๑๔.๔๖] อมรโกโส. ทฺวยํ ปิจฺฉิลากาเร กณฺฏกสหิเต รุกฺเข. รุจ ทิตฺติยํ, เหตุกตฺตริ ยุ, กุฏ โกฏิลฺเย, กตฺตริ โณ, โกโฏ อสิมฺพลิ สมาโนปิ สิมฺพลิสทิสาการทสฺสนโต โกฏสิมฺพลิ, ปุเม. กสมฺพโลปิ.
๕๖๖. ทฺวยํ ‘‘กณฺฏกรฺช’’อิติ ขฺยาเต กณฺฏกินิ กรฺชคุมฺเพ, ยํ โลเก ‘‘กลิโน’’ติ วุจฺจติ. กร หึสายํ, กรโต ¶ ริริยา. ปู ปวเน, อิโก, โตนฺโต จ. ปูติกรโช, กลิมารโกปิ, กลิโน. ทฺวยํ ทาลิมปุปฺผากาเร ปีตนาสกรุกฺเข. รุห ชนเน, ณี. โลหิตปุปฺผตาย โรหิตโก.
ทฺวยํ เอรณฺเฑ. เอรฑิ หึสายํ. วาตํ เอรณฺฑตีติ เอรณฺโฑ, โณ. มณฺฑ ภูสเน, อีสํปสนฺนเตลตาย วา อามณฺโฑ, อามํ วา วาตํ, ตํ ทายตีติ อามณฺโฑ. ทา อวขณฺฑเน, ทาสฺส โฑ. จิตฺตโก, จฺจุปิ.
‘‘อคฺคิสฺเปิ จิตฺตโก, ปุเม เอรณฺฑเก จฺจุ.
ปกฺขิตุณฺเฑ ถิยํ มโต’’.
ทฺวยํ สิวารุกฺเข. สตฺตุยุตฺตผลตาย สตฺตุผลา. คณฺฑํ สเมตีติ สมี, อ, นทาทิ, ปาริภทฺทเกปิ. ครุทารุ, ปูติกฏฺมฺปิ.
๕๖๗. ทฺวยํ กรฺเช. นตฺตํ รตฺตา มาลา ยสฺส. กํ รฺชยตีติ กรฺโช, โณ. จิลฺลวิลฺโล, กรโชปิ. ทฺวยํ ขทิเร. ขท หึสายํ, เถริเย จ. ขทนฺติ ทนฺตา เยนาติ ขทิโร, อิโร. ทนฺตา ธาวนฺติ เยน นิโรคตฺตาติ ทนฺตธาวโน, ยุ, ธาว คติสุทฺธิยํ. คายตฺตี, พาลตนโยปิ. ‘‘คายตฺตี ขทิเร อิตฺถี, ฉนฺทสิปิ ฉฬกฺขเร’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๔๙ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๕๐] รภโส. พาโล สุขุโม ปตฺตสฺิโต ตนโย ยสฺส พาลตนโย. ทฺวยํ ปีตสาเร ขทิเร. ขทิราทิกนฺตุ ปีตสาเร. เสตวณฺณตาย ¶ โสโม กปฺปูรสทิโส วกฺโก วกฺกลเมตสฺส โสมวกฺโก. ‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ, วสุปฺปเภเท วสุธากเร จ. ทิพฺโพสธี โสมลตา สมีรเณ, กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติ นานตฺถสงฺคโห. อีสํ ขุทฺทกํ ทลเมตสฺส กทโร, ลสฺส โร. ทฺวยํ ปิณฺฑีตเก. สล คมเน, โล. มท อุมฺมาเท, ยุ. ‘‘ปิณฺฑีตโก มรวโก, สสโน กรหาฏโก’’ตฺยมรโกเส [อมร ๑๔.๕๒].
๕๖๘. ติกํ อินฺทสาเล. สาลานํ รุกฺขานํ อินฺโท ราชา อินฺทสาโล, ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิสทฺโท วิย อธิวจนมตฺตมิทํ. อินฺทสฺส สกฺกสฺส สาโลติปิ อินฺทสาโล. สลฺลโต ณฺวุ, นทาทิ, สลฺลกี. ขร เฉทนวินาสเนสุ, ณฺวุ.
ทฺวยํ เทวทารุมฺหิ. เทวานํ ทารุ. ภทฺทตฺตา ภทฺททารุ. สกฺกปาทโป, ปาริภทฺทโก, ปีตทารุ, ทารุ, ปูติกฏฺมฺปิ. ทฺวยํ เหมปุปฺผเก. ปมกาเล จมฺปานคเร ชาโต จมฺเปยฺโย, เณยฺโย. กปจฺจเย จมฺปโก.
๕๖๙. ทฺวยํ ปนเส. ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, อโส. กณฺฏกยุตฺตํ ผลมสฺส กณฺฏกิผโล. ทฺวยํ สิวายํ. น วิชฺชเต ¶ โรคภยํ, โรคพฺยโถ โจปยุชฺชมานายมสฺสนฺติ อภยา. โรคภยํ หรติ อปเนตีติ หรีตกี, โต, สกตฺเถ โก, นทาทิ. หริตฺตกีปิ. อพฺยถา, ปุตนา, อมตา, เหมวตี, เจตกี, สิวาปิ.
ทฺวยํ กริสผเล. โรคํ อสติ ภกฺขตีติ อกฺโข, โข, สสฺส โก. โรคํ วิภูตํ กโรตีติ วิภีตโก, วิภีฏโกปิ. ภูตาวาโส, กลิทฺทุโมปิ, กลิสฺส อาสยภูโต ทุโม กลิทฺทุโม. ทฺวยํ ปุสฺสผเล. นตฺถิ มตเมติสฺสํ เหตุภูตายํ อมตา. มล ธารเณ, ณฺวุ, นทาทิ, อามลกี. วยฏฺาปิ. วโย ติฏฺติ ถิรีภวตฺเยตายาติ วยฏฺา.
๕๗๐. ทฺวยํ ฑหุรุกฺเข. ลพุนามเก ปพฺพเต ชายตีติ ลพุโช. ขุทฺทกตฺตา ลีนํ อปากฏํ กุจสงฺขาตํ ผลเมตสฺส ลิกุโจ, นิปาตนา. ทฺวยํ ปีตปุปฺเผ. อคนฺธปุปฺผตาย อตฺตานํ กณิฏฺํ กโรตีติ กณิกาโร, ฏฺโลโป, ปทุมปฺปมาณปุปฺผทุมตาย ทุมุปฺปโล.
ติกํ หิงฺคุนิยฺยาเส. นี นเย, โพ, โมนฺโต จ. ติตฺตรสตฺตา อริภาเว ติฏฺตีติ อริฏฺโ. ปุจึ กุฏฺํ มทฺทตีติ ปุจิมนฺโท, อิตฺตํ, พินฺทาคโม. ธมฺมเสโน, มาลโกปิ. มลเต โรคํ มาลโก, ณฺวุ. ทฺวยํ รตฺตปุปฺเผ. กโรติสฺมา ณฺวุ. ทล วิทารเณ, โม, อิการาคโม. ทาฬิโมปิ.
๕๗๑. ทฺวยํ ¶ ปีตทฺทุเม. สรติ กาลนฺตรํ สรโล, อโล. ปูติเยว กฏฺํ ปูติกฏฺํ, ปูติมุตฺตนฺติ ยถา. ทฺวยํ ปิจฺฉิลายํ. กปิ จลเน, อิโล. สาส อนุสิฏฺิยํ, สิส อิจฺฉายํ วา, อโป, นิคฺคหีตาคโม, สึสปา. อคุรุปิ.
ติกํ ผลินิยํ. สา ตนุกรเณ, โม. ปิยภาวํ คจฺฉตีติ ปิยงฺคุ, อุ. กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุ, นิปาตนา. มหิลาวฺหยา, ลตา, คุนฺทา, คนฺธผลี, การมฺภาปิ. ทฺวยํ สิรีเส. สรติ โรคํ หึสตีติ สิรีโส. อีโส, อสฺสิ. ภณฺฑ ปริภาสเน, อิโล. กปีตโนปิ. อมฺพาฏเก, คทฺทภณฺเฑ จ กปีตโน.
๕๗๒. ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺเณ. สุณ คติยํ, ณฺวุ, ทีฆํ ผลวณฺฏํ ยสฺส. นโฏ กุฏนฺนฏาปิ. ทฺวยํ พกุเล. วก อาทาเน, อุโล. เกสรยุตฺตปุปฺผตาย เกสโร.
ทฺวยํ มลปุปฺผสฺมึ. กากานํ อุทุมฺพโร กาโกทุมฺพโร, โส เอว กาโกทุมฺพริกา, สกตฺเถ อิโก. ผล นิปฺผตฺติยํ, คุ, ลสฺส โค. ทฺวยํ นาครุกฺเข. น คจฺฉตีติ นาโค, ทีฆาทิ. นาคานํ มาลา, สา สฺชาตา ยตฺร นาคมาลิกา.
๕๗๓. ทฺวยํ ¶ อโสเก. นตฺถิ โสโก เยน. วช คมเน, อุโล. ทฺวยํ ชยายํ. ตํตํโรคชยาทิกํ กโรตีติ ตกฺการี, ณี. วิเสเสน ชยตีติ เวชยนฺติกา, อนฺโต, นทาทิ, สกตฺเถ โก. ‘‘ชยา ชยนฺตี ตกฺการี, นาเทยี เวชยนฺติกา’’ตฺยมรโกโส [อมร ๑๔.๖๕].
ทฺวยํ สมุทฺทสมีปเทสเช สามทเล ตมาลนาเม ตรุมฺหิ. ตาปิยํ ชายตีติ ตาปิฺโฉ, อฺตฺเถ โฉ, พินฺทาคโม, ‘‘ตาปี ตุ สริตานฺตเร’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห. ตมุ กงฺขายํ, อโล. ทฺวยํ กุฏเช. โรคํ ฉินฺทตีติ กุฏโช, โช. คิริมฺหิ ชาตา มลฺลิกา คิริมลฺลิกา, สกฺกปริยาโยปฺยตฺร.
๕๗๔. ตสฺส กุฏชสฺส ผเล อินฺทยโว. อินฺทสฺส สกฺกสฺส ยโว ธฺวิเสโส อินฺทยโว. กลิงฺคํ, กทฺทยวมฺปิ.
‘‘ปูติกรฺช ธูมฺยาเฏ, เทสเภเท ปุมา ภเว;
กุฏชสฺส ผเล กฺลีวํ, กลิงฺคํ ถี ตุ นาริย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๖๗]. –
รภโส. อมรมาลายนฺตุ ‘‘กลิงฺเค’นฺทยโว ปุมา’’ติ อิตฺถิกณฺเฑ ปาโ. ตสฺสตฺโถ กลิงฺคา อิตฺถี, อินฺทยโว ปุมา ¶ . ทฺวยํ กณิการิกายํ. อคฺคิ อเนน มนฺถฺยเต อคฺคิมนฺโถ, โณ. ตํ กฏฺเหิ ฆํสิยมาเน อคฺคิ อุฏฺหติ. กณ คติยํ, ณฺวุ. ชยาปฺยตฺร. ‘‘วิชเย โส ชยา ทุคฺคา, ชยนฺตี คณิการิเก’’ติ ชยา นานาตฺถา.
ทฺวยํ นิคฺคุณฺฑิยํ. นตฺถิ คุณฺฑํ คพฺภพนฺธนเมตายาติ นิคฺคุณฺฑี. สิ พนฺธเน, ทุ, สินฺทุํ คพฺภพนฺธนํ วาเรตีติ สินฺทุวาโร. อินฺทานีปฺยตฺร. อินฺทานีกรเณ ถีนํ, สินฺทุวาเรนฺทนาริสุ. ทฺวยํ มลฺลิกายํ. ติณานิ สูลนฺติ ยสฺมินฺติ ติณสูลํ, สูล รุชายํ. ยตฺร ตํ ชายติ, ตตฺร ติณานิ โรคีนิ ภวนฺตีตฺยตฺโถ. ‘‘ติณสูลํ มลฺลิกายํ, ปณฺฑกํ เกตกีผเล’’. มลฺลเต ธารียเต สพฺเพหีติ มลฺลิกา, มลฺล ธารเณ, อิ, สกตฺเถ โก. ภูปที, สีตภีรุ จ.
๕๗๕. ทฺวยํ กณฺหปุปฺผเสผาลิกายํ. สิผา ชฏา ยสฺสตฺถิ เสผาลิกา, อิโก, ลมชฺโฌ. นีลปุปฺผตาย นีลิกา. สุวหา, นิคฺคุณฺฑีปิ. ‘‘สินฺทุวาเรปิ นิคฺคุณฺฑี, นีลเสผาลิกาย เจ’’ติ รุทฺโท. ทฺวยํ วนมลฺลิกายํ. ผุฏ วิกสเน, อา ภุโส ผุฏตีติ อปฺโผฏา, รสฺสาทิ.
จตุกฺกํ รตฺตปุปฺเผ. พนฺธ พนฺธเน, อุ, สกตฺเถ โก. ชยตฺถํ สุมนํ ชยสุมนํ. ภณฺฑติสฺมา อิโก, ภณฺฑิโก. ชีวตีติ ชีวโก, ชีว ปาณธารเณ, ณฺวุ. ชีวกสทฺทสฺส ปีตสาลาทีสฺวปิ ปวตฺตนโต พนฺธุ เอว ชีวโก พนฺธุชีวโกติ พนฺธุสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, สมุทิเตน วา นามมิทเมกสฺส. ‘‘พนฺธุ พนฺธุกปุปฺเผ จ, พนฺธุภาตริ พนฺธเว’’ติ วจนโต,
‘‘ชีวโก ¶ ปีตสาเล จ, เขปเน วุทฺธิชีวินิ;
เสวินิ ปาณเก ผาติ-กุณฺฑิเก ปาทปนฺตเร’’ติ. –
วจนโต จ ‘‘พนฺธุชีวโก’’ติ เอตฺถ ทฺเว นามานิปิ ทฏฺพฺพานิ.
๕๗๖. ปฺจกํ สุมนายํ. สุนฺทรํ มโน ยสฺสํ. สุคนฺธตฺตา ชาติสุมนาติ สมุทิตนามํ. มล ธารเณ, โต, นทาทิ. ชน ชนเน,ติ. วสฺสกาลสฺชาตปุปฺผตาย วสฺสิกี. อิโก, นทาทิ.
ทฺวยํ ‘‘จมฺเปยฺย’’อิติ ขฺยาเต. ยุถ หึสายํ, อิ, สกตฺเถ โก, ทีฆาทิ. มคเธ ภวา มาคธี. คณิกา, อมฺพฏฺาปิ. ทฺวยํ ‘‘เทวาลิ’’อิติ ขฺยาตายํ. สุนฺทรํ ทลเมติสฺสา สตฺตลา, ทสฺส โต, สตฺต ทลานิ ยสฺสา วา สตฺตลา. นวา นูตนา มลฺลิกา นวมลฺลิกา. นวมาลิกาปิ.
๕๗๗. ทฺวยํ ปุณฺฑเก ‘‘ลํสฺวณ’’อิติ ขฺยาเต. วสนฺเต ปุปฺผติ วาสนฺตี. อติมุทํ ตโนตีติ อติมุตฺโต, นิปาตนา. มาธวี, ลตาปิ. มธุมฺหิ จิตฺเต, เวสาเข วา ปุปฺผตีติ มาธวี.
‘‘ลตา โชติมตีปกฺก-สาขาวลฺลีปิยงฺคุสุ;
ลตา กตฺถูริกายฺจ, สา ทุพฺพามาธวีสุ จา’’ติ.
ลตา ¶ อเนกตฺถา. ทฺวยํ กรวีเร. กุจฺฉิตํ รวนฺติ อสฺสา เยน กรวีโร, อีโร. อสฺเส มาเรตีติ อสฺสมารโก. ปฏิหาโสปิ.
ทฺวยํ มาตุลุงฺเค. มตฺโต ลุชฺชติ เยน มาตุลุงฺโค, ลุช วินาเส. ปริปุณฺณพีชตาย พีชปูโร. รุจโกปิ, รุจ ทิตฺติยํ, ณฺวุ. ทฺวยํ ธุตฺตุเร. อุคฺคํ มชฺชติ เยน อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท. มาเรตีติ มาตุโล, อุโล, รสฺส โต. ‘‘อุมฺมตฺโต กิตโว ธุตฺโต, ธตฺตูโร กนกาวฺหโย, มาตุโล มทโน’’ตฺยมรโกโส [อมร ๑๔.๗๗].
๕๗๘. ทฺวยํ กณฺหปากผเล. กรํ หตฺถํ มทฺทติ กณฺฏเกน กรมนฺโท. กรมทฺโทปิ. สุฏฺุ สิโนตีติ สุเสโน, สิ พนฺธเน, ยุ. ทฺวยํ กุนฺเท. กุณ สงฺโกจเน, โท, นตฺตํ, กุณ สทฺโทปกรเณสุ วา. มาเฆ ภวํ มาฆฺยํ, โย, ตสฺมึ กาเล หิ ปุปฺผาทิสมิทฺธิ ภวตีติ ตพฺภวตฺเตน พฺยปเทโส.
ทฺวยํ เทวตาเส. เทวตา อาสนฺติ ยํ เทวตาโส. ชีมูตกาเล สฺชาตตฺตา ชีมูโต, มฺหนลา. ทฺวยํ สนามปสิทฺเธ ปุปฺผวิฏเป. ปุปฺผมาสุํ น มิลาตมสฺส ภวตีติ อมิลาโต. มหนฺตมฺปิ กาลํ สหตีติ มหาสหา.
๕๗๙. จตุกฺกํ ¶ ฌิณฺฑิสามฺเ. สิรี วตฺตติ เยน เสเรยฺยโก, เณยฺยโก. ทาสนามกตฺตา ทาสี. กิร วิกฺกิรเณ, อาโต, ทฺวิตฺตํ. กุร สทฺเท, โฑ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ กณฺเฏน, ปตฺเรน จ สิเต ปณฺณาเส. อช คมเน, อุโก. สิโต สุกฺโก ปณฺณาโส สิตปณฺณาโส. ทฺวยํ อปฺปปตฺเต ปณฺณาเส. อีร กมฺปเน, ยุ. ผณึ ชยติ ผณิชฺชโก, ยสฺส โก.
๕๘๐. ทฺวยํ ชปากุสุเม. ชปติ ยาย ชปา, ชุ ชวเน วา, โป, อุสฺสตฺตํ. มรุเทสเช กณฺฏกินิ กรภปฺปิเย ตรุวิเสเส กรีราทิทฺวยํ. กโรติสฺมา อีโร. กจ พนฺธเน, ทฺวิตฺตํ, กกโจ, คนฺถิโลปิ.
ทฺวยํ รุกฺโขปริชาเต วิชาติเย ปลฺลเว. รุกฺเข ชายมานา ตํ อทฺทติ หึสตีติ รุกฺขาทนี, อทฺท หึสายํ, ยุ, นทาทิ, ทโลโป. วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อ, อิตฺถิยํ, สกตฺเถ โก, อสฺส ทีโฆ. รุกฺขรุหา, ชีวนฺติกาปิ. ทฺวยํ จิตฺตเก. จิติ หึสายํ, คนฺเธ จ, ณฺวุ. อคฺคิสฺิโตติ อคฺคิปริยายนามโก. ปาีปิ, ปุเม’ยํ.
๕๘๑. ทฺวยํ ¶ คณรูเป. อกฺโก สูริโย, ตปฺปริยายนามกตฺตา อกฺโก. วิกโรตีติ วิกิรโณ, ยุ. อสฺสิ. อกฺกวฺโห, วสุโก, อปฺโผโฏ, มนฺทาโร, อกฺกปณฺโณปิ. ‘‘ปุเม อกฺกวฺโห อปฺโผโฏ, วนมาลฺยปราชิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๘๐] รุทฺโท. มนฺทาโร เทวทุมมฺหิ ปาริภทฺทเกปิ. ตสฺมึ อกฺเก โย เสตปุปฺผโก, ตสฺมึ อฬกฺโก. เสตปุปฺผตาย อลํภูโต อกฺโก อฬกฺโก, อล ภูสเน, ฬตฺตํ. ปตาปโสปิ. ทฺวยํ ฉินฺนรุหายํ. ติตฺตรสตฺตา ปูติภูตา ลตา ปูติลตา, ปู ปวเน วา,ติ. โรคมลํ ปุนาตีติ ปูติ, สา เอว ลตา ปูติลตา. คุฬ รกฺขเณ, โจ, นทาทิ. คร เสจเน วา. อมตา, มธุปณฺณีปิ. มธุ อิว ปณฺณมสฺสา มธุปณฺณี. ทฺวยํ ธนุเสนิยํ, ยา ปตฺเตหิ วจาสทิสี, ตตฺตโจ ตนฺตธนุคุโณปยุตฺโต. มุพฺพาวิการตาเยว ธนุชิยา ‘‘มุพฺพี’’ตฺยุจฺจเต, มุพฺพ พนฺธเน, อ, มุพฺพา. มธุรสตฺตา มธุรสา. เทวี, โมรฏาปิ. มุร ปเวธเน, อโฏ, โมรฏา.
๕๘๒. ทฺวยํ มกฺกฏิยํ. กปีนํ วานรานํ กจฺฉุํ ชเนตีติ กปิกจฺฉุ. กปิกจฺจุปิ. ทุกฺขสมฺผสฺสตาย ทุผสฺโส. อตฺตคุตฺตา, ชฑา, อพฺยณฺฑา, กณฺฑูรา, ปาวุสายินี, สูกสิมฺพิปิ. ‘‘อยํ ¶ ผสฺเสน กณฺฑุํ ชนยตี’’ติ ยา โลเกหิ ปริหรียเต, ตโต อยํ อตฺตนา คุตฺตา รกฺขิตา อตฺตคุตฺตา. ปาวุสายํ อุตุยํ เอติ ชายเต, โณ, อินี. สูกสหิตา สิมฺพิ อสฺสา สูกสิมฺพิ, รสฺสนฺโต. ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺณิยํ. มช สุทฺธิยํ, โ. กาส ทิตฺติยํ, กรเณ อ, รสฺโส. สมงฺคา, โยชนวลฺลีปิ. สมงฺคตีติ สมงฺคา, อ. โยชนํ วลฺลี ยสฺสา โยชนวลฺลี.
ทฺวยํ วนติตฺติกายํ. อมฺพ สทฺเท, โ, อว รกฺขเณ วา, นิคฺคหีตาคโม. ปา รกฺขเณ, โ. เสตา, ปาปเจลีปิ. เสตรเสน ยุชฺชเตติ, อ. ทฺวยํ กฏุกโรหิณิยํ. กฏ วสฺสาวรณคตีสุ. อุ, กฏุ, นารี. กฏุกรสา หุตฺวา รุหตีติ กฏุกโรหิณี, รุห ชนเน, ยุ, นทาทิ. ‘‘กฏุกโรหิณี’’ติ สมุทิเตน นามมิทํ. กฏุโรหิณีปิ.
๕๘๓. ทฺวยํ ขรมฺชริยํ ‘‘จจสิม’’อิติ ขฺยาตายํ. อปมชฺชนฺติ วตฺถาทิก’มเนเนติ อปามคฺโค, ทีโฆ อุปสคฺคสฺส. สิขรมสฺสาติ เสขริโก. ธามคฺคโว, วิมุขปุปฺผีปิ. ‘‘โฆสเก ขรมฺชริยํ, ธามคฺคโว ปุเม มโต’’. วิมุขํ ปุปฺผมสฺสา. ทฺวยํ กณายํ. ปิตฺตํ ผลติ กุปฺปติ ยาย ปิปฺผลี, นทาทิ. มคเธ ภวา มาคธี, มคธานํ อยํ วา มาคธี, ตตฺร ปมุปฺปนฺนตฺตา, พาหุลฺเยน วา ตตฺร ชายมานตฺตา ตํสมฺาย พฺยปทิสฺสเต. เวเทหี, กณา, โกลาปิ. เวเทหานมยํ เวเทหี. กณา นานตฺถา, วุตฺตฺจ ‘‘กณา ปิปฺผลิ’ชาชี เจ’’ติ.
ทฺวยํ ¶ ติกณฺฏเก. ควํ กณฺฏโก โคกณฺฏโก, ปถวิยํ วา ลคฺโค กณฺฏโก โคกณฺฏโก. สิงฺฆ ฆายเน, อาโฏ. ปลงฺกสา, สาทุกณฺโฏปิ. ยุตฺตราสฺนายํ ปลาเส จ ปลงฺกสา ถิยํ. สาทุกณฺโฏ วิกงฺกเตปิ. ทฺวยํ หตฺถิปิปฺผลิยํ. โกลาการา, ตํนามิกา วา วลฺลี โกลวลฺลิ, รสฺโส. อิภานํ หตฺถีนํ ปิปฺผลี อิภปิปฺผลี. กปิวลฺลี, วสิโรปิ. วสิโร นานตฺโถ. วสิโร อปามคฺโค สามุทฺทลวณํ หตฺถิปิปฺผลิ เจติ. ปุเม’ยํ.
๕๘๔. ทฺวยํ ฉคนฺถายํ, ยา ‘‘อุคฺคคนฺธา’’ติปฺยุจฺจเต. คุนฺนํ โลมสมฺปาตนฏฺาเน ชาตา โคโลมี, วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ อ, สตปพฺพิกาปิ. วจา สุกฺกโลหิตมูลเภเทน ทุวิธา, ตตฺรสุกฺกา ‘‘เหมวตี’’ตฺยุจฺจเต อมรโกเส [อมร ๑๔.๑๐๒-๓]. ทฺวยํ อปฺโผฏายํ. กณฺณสณฺานปุปฺผตาย กณฺณี. คิริมฺหิ ชาตา กณฺณี คิริกณฺณี. โรคาทิชิตตฺตา อปราชิตา.
ทฺวยํ กลสิยํ. สีหปุจฺฉาการกุสุมมฺชริตาย สีหปุจฺฉิ. ปฺหิ อปฺปตนุ วุจฺจเต. ปฺหิ ปณฺณํ ยสฺสา ปฺหิปณฺณี. ปุถุปณฺณี, คุหาปิ, ปุถุ อสิลิฏฺํ ปณฺณมสฺสา ปุถุปณฺณี. คหฺวเร สีหปุจฺฉฺจ, ถิยํ ฉมาตุเก คุโห [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๙๓]. ทฺวยํ สาลปณฺณิยํ. สาลปณฺณสทิสวิฏตาย สาลปณฺณี. สาลํ โสภนยุตฺตํ ปณฺณมสฺสา วา สาลปณฺณี. ถุ คติเถริเยสุ, อิโร, ถิโร.
๕๘๕. ทฺวยํ ¶ กณฺฏการิกายํ. นิทฺทหติ กณฺฏกมุฏฺเติ นิทิทฺธิกา, ณฺวุ. ภยกรณวเสน พฺยคฺฆสทิสตาย พฺยคฺฆี, พฺรหตี, ขุทฺทาปิ. ทฺวยํ นีลิรุกฺเข. นีล วณฺเณ. นีลวณฺณตาย นีลี, นทาทิ, อินี, นีลินี, กาฬา, ตุตฺถาปิ.
กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลี โยชนวลฺลิสุ;
ปณฺเฑ รสฺชเน ตุตฺถา, สุขุเมลาย นีลิยํ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๙๔-๕].
ทฺวยํ คฺุชายํ. ชฺช ยุทฺเธ, อุโก, อสฺสิ, คุช สทฺเท, อ, พินฺทาคโม. นามนฺตรานิ จสฺส –
ทุเม สา รตฺติกา รตฺต-ทลา จูฬามณี จ สา;
กากจิฺจี ตุลาพีชํ, กณฺหลา จ สิขณฺฑินี.
ทฺวย’มเหรุยํ. อยมเหรุอิจฺเจว ขฺยาตกณฺฏกวตี ภวติ. สตํ มูลานิ ยสฺส สตมูลี. สตํ โรเค อาวรตีติ สตาวรี, วร อาวรณิจฺฉาสุ, อถ วา ‘‘สตา’’ติ จ ‘‘อาวรี’’ติ จ ทฺเว นามานิ ตสฺสา. ‘‘สตมูลี พหุสุตา-ภีรุ อินฺทีวรี วรี’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๐] หิ วุตฺตํ.
๕๘๖. ทฺวยํ อติวิสายํ. มหาวีริยํ โอสธํ มโหสธํ. ‘‘ลสุเณ ติวิสายฺจ, สุณฺิยมฺปิ มโหสธ’’นฺติ รุทฺโท ¶ . อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสา, วิสา, อรุณา, สิงฺคีปิ.
‘‘อรุโณ กิฺจิรตฺตกฺเก, สฺฌาราเค อนูรุเก;
นิสทฺเท กปิเล กุฏฺเ, ทพฺเพว วาจฺจลิงฺคิโก’’.
‘‘อรุณาติวิสาสามา, มฺชฏฺาติวุตาสุ จ;
อุสีเรติวิสายฺจ, สิงฺคิมคฺคุรวลฺลภา’’ติ.
ทฺวยํ โสมราชิยํ. วก อาทาเน, อโจ, โสมสมตาย การิตา วลฺลิกา โสมวลฺลิกา, สกตฺเถ โก, กณฺหผลา, ปูติผลาปิ.
ทฺวยํ ทารุหลิทฺทารุกฺเข. ทร วิทารเณ, โพ, รสฺส โพ, ทาพฺพี, ทีฆาทิ, นทาทิ. หลิทฺทวณฺณทารุตาย ทารุหลิทฺทา, หลิทฺทาปิ. ทฺวยํ พิฬงฺเค. องฺค, รงฺค, ลงฺค, คตฺยตฺถา ทณฺฑกา ธาตู, อ, ฬตฺตํ, พิฬงฺคํ. จิตฺรานิ ตณฺฑุลานิ ยสฺสา, ตณฺฑุโล, กิมิสตฺตุปิ.
๕๘๗. ทฺวยํ สมนฺตทุทฺธายํ, นุห อุคฺคิรเณ, นทาทิ, มหนฺตํ นามมสฺส. สีหุณฺโฑ, วชิรทุโม, คุฬาปิ. ทฺวยํ ทกฺขายํ. มุทุคุณโยคา มุทฺทิกา, มธุรโส สาทุ, เตน วุตฺตํ เวชฺชคนฺเถ ‘‘สาทุ ลวณติตฺตมฺพิลกฏุกสายกา’’อิติ, ตํโยคา มธุรสา. โคตฺถนี, ทกฺขาปิ. ติกํ ยฏฺิมธุกายํ. มธุรสตาย มธุกํ, อุปมาเน โก. ทณฺฑาการตฺตา ยฏฺิ จ สา มธุรสตฺตา มธุกา เจติ ยฏฺิมธุกา. มธุรสภาเว ติฏฺตีติ มธุลฏฺิกา, รสฺส โล, สกตฺเถ โก จ. ‘‘มธุยฏฺิกา’’ติปิ ปาโ, วุตฺตฺจ ‘‘มธุกํ กฺลีตกํ ยฏฺิ-มธุกํ มธุยฏฺิกา’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๙].
๕๘๘. ทฺวยํ ¶ วาติงฺคเณ. วาตหรตฺเตน คณียเตติ วาติงฺคโณ, ภณฺฑ ปริภาสเน, ณฺวุ, นทาทิ. ฏการกรเณ ภณฺฏากีปิ, พฺรหติยมฺปิ อยํ.
‘‘วาติงฺคโณ ตุ วาตฺตากุ,
วาตฺตาโก สากเวฬุ จ;
ภณฺฑากี ราชกุมฺภณฺโฑ,
วาตฺตากี ทุปฺปหาสินี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๑๔].
รภโส. ทฺวยํ พฺรหติยํ. วาตฺตํ นิรามยํ กโรตีติ วาตฺตากี, วาติงฺคเณปิ. พฺรห วุตฺติยํ, โต, นทาทิ.
ทฺวยํ โครกฺขตณฺฑุเล, วุตฺตฺจ ตนฺตนฺตเร ‘‘คงฺเครุกี นาคพลา, ตถา โครกฺขตณฺฑุลา’’ติ. นาคสฺส พลมิว พลเมติสฺสา โรคหรณตฺตา นาคพลา, ฌส หึสตฺโถ, อ. ทฺวยํ อคฺคิสิขายํ. นงฺคลสทิสมูลตาย ลางฺคลี, นสฺส โล, ทีโฆ จ. ‘‘นงฺคลี’’ติปิ ปาโ, สรทกาเล สฺชาตตฺตา สารที.
๕๘๙. ติกํ กทลิยํ. รมนฺติ ยสฺสํ รมฺภา, โภ. กท มารเณ, อโล, นทาทิ. มุจ โมจเน, โณ. ทฺวยํ กปฺปาสิยํ ¶ , ยสฺสา ผลํ กปฺปาสํ กโรติ โลกานมุปการนฺติ กปฺปาสี, กโรติสฺมา ปาโส, นทาทิ. วท เถริเย, อโร, สมุทฺทนฺตาปิ.
สมุทฺทนฺตา ตุ กปฺปาสี, สิกฺกาทุราลภาสุ จ;
กปฺปาสี วนสมฺภวา เจ, ภารทฺวาชีติ วุจฺจติ.
ทฺวยํ ปณฺณลตายํ. นาคโลเก ชาตา ลตา นาคลตา. ตมฺพวณฺณํ ลาตีติ ตมฺพูลี, อสฺสู, นทาทิ. ตมฺพูลสฺส อยํ วา ตมฺพูลี. ตมฺพูลวลฺลี, นาควลฺลีปิ, ตมฺพูลํ นาม ผลปตฺตจุณฺณาทิโยคสมูหานํ นามํ, ตทตฺถา วลฺลี ตมฺพูลวลฺลี, นาคโลกสฺส วลฺลี. ทฺวยํ ธาตกิยํ, อยํ ตมฺพปุปฺผี, มชฺโชปยุตฺตา. ปุปฺผา สุคนฺธิกา ธาตกิจฺเจว ขฺยาตา. อคฺคิชาลสมานปุปฺผตาย อคฺคิชาลา. อติสยํ ิตึ กโรตีติ ธาตกี, นทาทิ.
๕๙๐. ทฺวยํ สุกฺกติวุตายํ. ติสฺโส วุตา ตจราชิโย ยสฺสา ติวุตา. ติสฺโส ปุฏา ตจราชิโย ยสฺสา ติปุฏา. สรลา, ติภณฺฑี, โรจนีปิ [เทวนีปิ (ก.)]. ทฺวยํ กณฺหติวุตายํ. สา ตนุกรเณ, วิเรจนกรเณน กายํ, โรคฺจ สายตีติ สามา.
‘‘สามา ตุ เมจเก วุทฺธ-ทารเก หริเต นทิ;
ติกณฺหติวุตา คุนฺทา, สาริวายมินีสุ เจ’’ติ. –
รภโส, กล ¶ สงฺขฺยาเน, กร กรเณ วา, อ, กาฬา. ถี กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลีโยชนวลฺลิสุ. มสูรวิทลา, อทฺธจนฺทา, กาฬเมสิกาปิ.
ทฺวยํ กุกฺกุฏสิงฺคายํ. สิงฺคสทิสปุปฺผตาย สิงฺคี, กุฬีรสิงฺคี, วกฺกงฺคีปิ. ทฺวยํ เรณุกาขฺเย คนฺธทพฺเพ, อยํ เรณุเกตฺเยว วาณิชาทีนํ ขฺยาตา. อสฺสา จ มรีจากติ ผลํ. เรณุ คติสทฺเทสุ, ณุ, กปิลา วุตฺตา. ทฺวิชา, หเรณู, โกนฺตี, ภสฺมคนฺธนีปิ. ‘‘หเรณุ โส กลาเยปิ, เรณุกายํ ถิยํ ภเว’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๒๐] รุทฺโท.
๕๙๑. ทฺวยํ ผาลเก. หิรีนามิกาย เทวธีตาย สรีรโต สฺชาตตฺตา หิริเวรํ. วาเรตีติ วารํ, วารินามกตฺตา วา วารํ, ลตฺเต วาลํ. อุทีฌํ. เกสมฺพุนามมฺปิ, อุทีจีเทเส ภวํ อุทีฌํ, เกสสฺส อมฺพุโน จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานฺยสฺสาติ เกสมฺพุนามํ. ทฺวยํ พิมฺพิกายํ. รตฺตํ ปกฺกผลมสฺสา. โอฏฺวณฺณสมานผลตาย พิมฺพิกา, อสฺสา เอว หิ ผเลโนฏฺโ อุปมียเต. ตุณฺฑิเกรี, ปิลุปณฺณีปิ.
ทฺวยํ เสเลยฺเย, ตฺจ ปาสาณภวํ สุคนฺธรสทพฺพํ เสลชนฺติ ขฺยาตํ. สิลายํ ปาสาเณ ภวํ เสเลยฺยํ, เณยฺโย. อสฺมโน, อสฺมสฺส วา ปุปฺผํ อสฺมปุปฺผํ, กาฬานุสาริยมฺปิ. ทฺวยํ เอลายํ ‘‘ผาลา’’ติ ขฺยาตายํ. อิล คมเน, อ, อิสฺเส. พหโว อตฺเถ ลาตีติ พหุลา, พหุโรเค วา ลุนาตีติ พหุลา, จนฺทวาลาปิ.
๕๙๒. ทฺวยํ ¶ ‘‘กุฏฺ’’อิติ ขฺยาเต สุคนฺธทพฺเพ. กุฏ เจทเน, โ. กุยํ ปถวิยํ ติฏฺตีติ วา กุฏฺํ. พฺยาธินามกตฺตา พฺยาธิ, ตถา จ ‘‘โกเวรํ ภาสุรํ กุฏฺํ, ปาริภาพฺยํ คทาหฺวย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๒๖] รภโส. ปากลํ, อุปฺปลมฺปิ. ทฺวยํ เกวตฺตีมุตฺถเก. วุตฺตฺจ –
‘‘ปริเปลวํ ปฺลวํ วนฺยํ, ตํ กุฏนฺนฏสฺกํ;
ชายเต มณฺฑูกาการํ, เสวาลทลสฺจเย’’ติ.
วเน ปานีเย ชาตํ วาเนยฺยํ, เณยฺโย, เกวตฺตีมุตฺถเก ปณฺโฑ, โสณโกโส กุฏนฺนโฏ. กุฏ เฉทเน, นฏ อวพนฺธเน, นฏ นฏฺฏเน วา, กุฏนฺนฏนฺติ สมุทิตนามํ. นิคฺคหีตาคโม. ทาสปุรมฺปิ.
ผลปากนฺตลตาทิ ชาติมตฺตเมว โอสธิ นาม, น ตุ ติผลกกฺโกลาทิ, อิปจฺจโย, พหุวจนนฺตุ อตฺถพหุลตฺตา เอว, เอกวจนนฺโตปิ ทิสฺสเต, โอสธิ อิตฺถิยเมว. โอสธํ สพฺพมชาติยํ. ผลปากนฺตตฺตา ชาติโต อฺํ ยํ กิฺจิ โรคาปนยนกรํ, ตโทสธมุจฺจเต. โอสธิชาติสมฺพนฺธิทพฺพมฺปิ ชาติวตฺติจฺฉายํ โรคปหีนกฺริยาเหตุตฺตา โอสธสทฺทวาจฺจนฺติ ปฏิปาทนตฺถํ สพฺพคฺคหณํ. โอสธสทฺทโต ชาติยํ โณ. เกจิ ปน ‘‘โอสธิชาติมตฺตโมสธํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปามวตฺวา ‘‘โอสธิชาติมตฺตํ เภสชฺชํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปนฺติ. ตมิธ โอสธิโอสธสทฺทานเมว เอกเทสวิกติวเสน วุตฺตานํ สํสยาปคมนตฺถํ วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา น ¶ คเหตพฺพํ, อมรโกเสปิ วุตฺตํ ‘‘โอสธฺโย ชาติมตฺเตสุ, อชาตฺยํ สพฺพโมสธ’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๓๕]. ตตฺถ สกวาทีปกฺเข เอโก มกาโร อาคมวเสน วุตฺโต.
๕๙๓. มูลาทิกํ ทสวิธํ สากนฺติ มตํ, สกฺโกติ เยนาติ กตฺวา. ตตฺร มูลํ มูลกาทีนํ, ปตฺตํ พากุจาทีนํ, กลีรํ วํสาทีนํ, อคฺคํ เวตฺตาทีนํ, กนฺทํ นีลุปฺปลาทีนํ, มิฺชํ ตาลาทีนํ, ผลํ กุมฺภณฺฑาทีนํ, ตโจ มาตุลุงฺคาทีนํ, ปุปฺผํ วงฺคสุเสนาทีนํ, ฉตฺตํ อหิฉตฺตาทีนํ.
๕๙๔. ทฺวยํ เอฬคเล. ปกาเรน ททฺทุํ ปุนาตีติ ปปุนฺนาโฏ. ปุ ปวเน, กิยาทิ, อโฏ, นิคฺคหีตาคโม. เอฬคํ ททฺทุํ ลุนาตีติ เอฬคโล. ททฺทุโฆ, จกฺกมทฺทโก, อุรณาขฺโยปิ, ททฺทุํ หนฺตีติ ททฺทุโฆ, หนสฺส โฆ. จกฺกาการตาย จกฺกํ, ททฺทุ, ตํ มทฺทยตีติ จกฺกมทฺทโก. อุรณาขฺโย เมสาขฺโย. มาริสากติอปฺปปตฺตโก ภูมิลคฺคปตฺโต ตณฺฑุเลยฺโย อปฺปมาริโส จ นาม, ตณฺฑุลโต ชายตีติ ตณฺฑุเลยฺโย, เณยฺโย. อปฺปปตฺตตาย อปฺโป จ โส มาริสากติตฺตา มาริโส เจติ อปฺปมาริโส.
ทฺวยํ ¶ ชีวนฺติยํ, อยํ รตฺตงฺคมาริสากติ, ชีวโต อนฺโต, นทาทิ. อิตรโต ยุ, นทาทิ. ชีวา, ชีวนียา, มธุปิ. ‘‘เหํ นุ นฺเว นี’’. ทฺวยํ ชีวเก, อยํ อฏฺวคฺคปวิฏฺโ. อเนเนว นาเมน วาณิชานํ ปสิทฺโธ. มธุรสตาย มธุรโก, ชีวาเปตีติ ชีวโก, ณฺวุ.
‘‘ชีวโก สิงฺคโก เสโก,
ทีฆายุ กุจฺจสีสโก;
รสฺสงฺโค มธุโร สาทุ,
ปาณโก จิรชีวินี’’ติ.
ตนฺตนฺตรํ [อมรโกสุคฺฆาฏนฏีกายมฺปิ อปราทฺธํ จินฺตามณิฏีกายมฺปิ].
๕๙๕. ทฺวยํ ลสุเณ. ยสฺส มูลํ เสตวณฺณํ. ปลณฺฑุกนฺทโต มหนฺตกนฺทตาย มหากนฺโท. อมฺพิเลเนเกน รเสน อูนตาย ลสุณํ, ลตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ณตฺตฺจ, ลส กนฺติยํ วา, ยุ, อสฺสุ, ณตฺตํ. มโหสธํ, อริฏฺํ, รโสโนปิ. ทฺวยํ รตฺตมูเล, หริเต จ. ปลฑิ คนฺธเน, อุ, สุนฺทโร กนฺโท ยสฺส สุกนฺทโก. กฺรณสฺวนนี.
ทฺวยํ ปโฏเล. ปฏ คมเน, โอโล, ปฏุํ รสํ ลาตีติ วา ปโฏโล, อุสฺโส, ติตฺตรสตาย ติตฺตโก. สกตฺเถ โก. กุลกํ, ปฏุปิ. ทฺวยํ ‘‘ภิงฺคราช’’อิติ ขฺยาเต เกสรฺชเน. ภิงฺโค วุจฺจติ ภมโร, ตพฺพณฺณํ กตฺวา เตสํ รฺเชตีติ ภิงฺคราโช. มุจ โมจเน, อโว, อุสฺสา, มากฺกโว.
๕๙๖. ทฺวยํ ¶ ปุนนฺนวายํ, วุทฺโธปิ ปุน นโว ภวติ ยาย โยคิตายาติ ปุนนฺนวา. โสถํ หนฺตีติ โสถฆาตํ, หนสฺส ฆาโต. ทฺวยํ อนูปเช สาเก. ตุท พฺยถเน, ภาเว โต. วิคตํ ตุนฺนเมตสฺส ขาทเน วิตุนฺนํ. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, โต, อนฺนาเทโส, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ การเวลฺลเก. ติตฺตรสตาย กุจฺฉิตากาเรน ลมฺพตีติ การเวลฺโล. อุสฺสาตฺตํ, รตฺตํ, อิลฺโล, กุปุพฺโพ ลวิ อวสํสเน. สสุ หึสายํ, อโว, นทาทิ, อสฺสุ. ‘‘เห ขา เล-ขฺยา’’. ติกํ ลาพุยํ. ตุมฺพ อทเน, ตุมฺพติ หึสติ ปิตฺตนฺติ ตุมฺพี, นทาทิ. นปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อุ, มโลโป, นสฺส อตฺตํ, อลาพุ, ปาณินิยานํ [อุณาทิ ๑.๘๗], อาปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อาลาพุ. กาตนฺติกานํ, จนฺทานฺเจวํ, อสฺมากนฺตุ รสฺสํ กตฺวา อลาพุ, อโลเป ลาพุ, อเภโทปจาเรน ตีณิปิ ผเลปิ อิตฺถิลิงฺคานิ, สาสทฺโท อิตฺถิ ลิงฺคตฺถโชตโก.
๕๙๗. ทฺวยํ สมฺปุเส. อิรํ วารึ ลาติ ตพฺพาหุลฺยโตติ เอฬาลุกํ. ‘‘อิรา วาริสุรา ภูมิ-ภารตีสุ ปยุชฺชเต’’ติ หิ ¶ นานตฺถสงฺคโห. ถิยํ, อุ, สกตฺเถ โก. กุก อาทาเน, อโร, นทาทิ, อุสฺสตฺตํ, กํ วาตํ, กผฺจ กโรตีติ กกฺกรี, อปรตฺร ผโลโป. กกฬิปิ. ทฺวยํ กุมฺภณฺเฑ. กุมฺภปฺปมาณผลตาย กุมฺภณฺโฑ, อฺตฺเถ ณฺโฑ, กุมฺโภ วิย เฑตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, พินฺทาคโม, กุส เฉทเน วา, อณฺโฑ, สสฺส โภ, พินฺทาคโม, กํ วาตํ อุมฺเภตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, อณฺโฑ. วลฺล สํวรเณ, อิโภ, มหาผลตาย สพฺพาสํ วลฺลิชาตีนํ ภาติ ทิพฺพตีติ วา วลฺลิโภ, กกฺการูปิ.
ทฺวยํ โครกฺขกกฺกริยํ. อินฺทสฺส สกฺกสฺส วารุณี สุรา อินฺทวารุณี. วิเสเสน สรติ หึสติ กผปิตฺตาทโยติ วิสาลา. ‘‘สรเมโห กุฏฺหริ, วิสาลา กผปิตฺตฆา’’ติ หิ ทพฺพคุเณ. วิสรติ วิเรจติ เอตายาติ วา วิสาลา. ทฺวยํ อนุปสาเก. วสติ ยสฺมึ ขารคุโณ วตฺถุ. วส นิวาเส, รตฺถุ, วส หึสายํ วา, วสติ กผวาตปิตฺเตติ วตฺถุ. วตฺถุเลยฺยโกติ สมุทิตนามํ. ลย สายฺเย, ลยาเปติ สพฺพโทเสติ เลยฺยโก, ณฺวุ, อสฺเส, วตฺถุ จ โส เลยฺยโก จาติ วตฺถุเลยฺยโก. ‘‘มฺौํ-เหํ’’.
๕๙๘. ทฺวยํ มูลเก. ณฺวุมฺหิ มูลโก. จจฺจ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อุ, อสฺสุ, มุํลาปง. ทฺวยํ กลมฺพุเก. ตมุ กงฺขายํ, ณฺวุ, พนฺโต จ, เก ชเล ลมฺพตีติ กลมฺพุโก, ณฺวุ, อสฺสุ. อุโปทิกาปิ, อุทกํ อปคตา อุโปทิกา.
กาสมทฺทฌชฺฌรีมคฺควาทโย ¶ สากเภทา สากวิเสสา. กาสํ มทฺทตีติ กาสมทฺโท. กโจ, ฌชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อโร, นทาทิ, ฌชฺฌรี. กนกลา. ผํ วาตํ คณฺหาตีติ ผคฺคโว, หสฺส โว, ผคฺคโว, ‘‘ปฺै-เตํ-ขา’’.
๕๙๙-๖๐๐. ทฺวยํ ทุพฺพายํ. สุนฺทรํ ทลํ ปตฺตเมตสฺส มงฺคลปาเติ สทฺทโล, สทฺทํ มงฺคลสทฺทํ ลานฺติ ภาสนฺติ ปนฺติ พฺราหฺมณา เยนาติ วา สทฺทโล. ทุพฺพี หึสายํ, อ, อวมงฺคลํ ทุพฺพตีติ ทุพฺพา, ทุนฺนิมิตฺตาทโย วาเรนฺติ ยายาติ วาทุพฺพา, เนรุตฺโต. สตปพฺพิกา, ภคฺควี, อนนฺตา, รุหาปิ. สา ทุพฺพา สิตา สุกฺกา เจ, โคโลมี นาม, โคโลมชตฺตา โคโลมี. สตวีริยา, คณฺฑาลี, สกุลากฺขโกปิ.
ทฺวยํ ภทฺทมุตฺเต. คุ สทฺเท, โท. มุจ โมจเน, โต, โรคหรณตฺตา ภทฺทฺจ ตํ มุตฺตฺเจติ ภทฺทมุตฺตํ, ‘‘นฺวา-มฺเย-เยํ-ชี’’. ทฺวยํ อุจฺฉุมฺหิ. รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆ. อิสุ อิจฺฉายํ, อุ, อุส ทาเห วา, อุ, สสฺส โฉ, ปุพฺพตฺร อิสฺสุ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉุ, ปุเม.
จตุกฺกํ ¶ วํเส. วี คมเน, ฬุ, ตโจว สาโร ยสฺส. วี คมเน, อุ, นาคโม, ณตฺตํ, วนติ สมฺภตีติ วํโส. วน สมฺภตฺติยํ, โส, วส นิวาเส วา, กรเณ อ, นิคฺคหีตาคโม. สตปพฺโพ, ยวผโล, มกฺกโร, เตชโนปิ, มกฺกโรติ ปฏิเสวติ เยน มกฺกโร, สฺายํ อ. ติกํ ปพฺเพ. ปพฺพ ปูรเณ, ปพฺพํ. ผล วิสรเณ, อุ, ฬตฺตํ. คนฺถ คนฺถเน, อิ, วณฺณวิกาเร คณฺิ, โส ปุมา.
อนิลทฺธุตา อนิเลน กมฺปิตา เย เวณู กีฏาทิภิ กตรนฺธตาย นทนฺติ, เต กีจกา นาม สิยุํ, จกี อามสเน, ณฺวุ, ปุพฺพาปรพฺยฺชนานํ วิปริยโย, กีจกา.
๖๐๑. ทฺวยํ นเฬ. นี นเย, อโล, ฬตฺตํ, ธม สทฺทคฺคิสํโยเคสุ, ยุ, โปฏคโลปฺยตฺร. ทฺวยํ กาเส. ปุฏํ อฺมฺํ สํสคฺคํ คจฺฉตีติ โปฏคโล, มสฺส โล. กาส ทิตฺติยํ, อ, อยมนิตฺถี.
ทฺวยํ สเร. ติช นิสาเน, ยุ. สรนฺตฺยเนเนติ สโร. ปุเม สฺายํ อ, สร หึสายํ วา. คุนฺโทปฺยตฺร. พีรณสฺส เสตกุสุมสฺส ติณวิเสสสฺส มูลํ อุสีรํ นาม, วส กนฺติยํ, อุส ทาเห วา, อีโร, ปุพฺพสฺมึ วสฺสุ, อภยํ, นลทํ, เสพฺยํ, ชลาสยํ, อมณาลํ, ลามชฺชกมฺปิ.
หริตกฺยาภยา ปณฺโฑ, อุสีเร นิพฺภเย ติสุ.
ชลาสโย ชลาธาเร, อุสีเร ตุ ชลาสยํ.
เสพฺยา เสวารเห สิยา.
๖๐๒. ติกํ ¶ กุเส, กุส เฉทเน, อ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึ สาทาเนสุ จ, อิโส, ทุ ปริตาเป, อพฺโภ, ทพฺโภ, กุโถ, ปวิตฺรมฺปิ.
ทฺวยํ ‘‘คนฺธเขฑ’’อิติ ขฺยาเต ติเณ, วุตฺตฺจ ‘‘ภูตินํ คนฺธเขฑฺจ, สุคนฺธํ โคมยปฺปิย’’นฺติ. อถ รามกปฺปูรโต โก อสฺส เภโท. รามกปฺปูรํ พหุปกณฺฑํ กปฺปูรสุคนฺธํ. คนฺธเขฑนฺตุ อิกฑสมานปตฺตํ สาขาสภาวํ ภูมิลคฺคํ, อโตเยว ภูตินกมุจฺจเต, ภูมิยํ ลคฺคํ ติณํ ภูตินกํ, นตฺตํ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ ควาทีนํ มทนีเย ติเณ, ฆส อทเน, โณ, ยุ มิสฺสเน, อโส. ทฺวยํ ปูครุกฺเข. ปูช ปูชายํ, โณ, ปูโค. กมุ อิจฺฉายํ, ณฺวุ. โฆณฺฏาปิ, ‘‘โฆณฺฏา พทรปูเคสู’’ติ รุทฺโท.
๖๐๓. ทฺวยํ ตาเล. ตล ปติฏฺายํ, จุราทิ, อ. วาตาทโย วิภินฺทตีติ วิเภทิกา.
‘‘วาตโฆ พฺรูหโน จาปิ, กิมิหา กุฏฺนาสโน;
รตฺตปิตฺตหโร สาทุ, ตาโล สตฺตคุโณ มโต’’ติ.
หิ ทพฺพคุโณ. ติณราชาปิ. ทฺวยํ ขชฺชูริยํ. ขชฺช ขชฺชเน, พฺยถเน จ, อูโร, นทาทิ. สิท โมจเน, สฺเนหเน จ, อิ, สนฺท สวเน วา, อิ, อุปานฺตสฺสิ จ, สินฺทิ.
๖๐๔. หินฺตาลาทโย ¶ สตฺต นิสฺสารตาย ติณานิ จ ตานิ มูเลน ชลปานสามฺโต ปาทปา เจติ ติณปาทปา วุจฺจนฺติ, ติณ อทเน, ปมาณโต ตาลโต หีโน หินฺตาโล, ปทวิปริยโย, รสฺโส จ. นาฬิ วิย ชายตีติ นาฬิเกโร. อฺตฺเถ อิโร, โกนฺโต จ, นาฬิเกโร. ลางฺคลีปิ. ‘‘ลางฺคลี นาฬิเกเร จ, สิรปาณิมฺหิ ลางฺคลี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๔.๑๖๘] รภโส. สณฺานโต ตาลสทิสตาย ตาฬี, ฬตฺตํ, อุปมาเน อี, ตฬ อาฆาเต วา, จุราทิ, นทาทิ, ตาฬี. กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, ณฺวุ, นทาทิตฺตา อี, เกตกี, อยํ นารี.
อรฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อรฺาทิวคฺควณฺณนา
๖๐๕. นว ปพฺพตสฺส นามานิ. ปพฺพ ปูรเณ, โต. คิร นิคฺคิรเณ, โอสธาทโย นิคฺคิรตีติ คิริ, อิ. สิลานํ ราสิ เสโล, ¶ สิลา ปจุรา สนฺตฺยสฺมึ วา เสโล, เสล คติยํ วา, อ. อทฺท คติมฺหิ ยาจเน จ, ภูวาทิ, อิ, อทฺท หึสายํ วา, จุราทิ. น คจฺฉตีติ นโค. น จลตีติ อจโล. สิลานมุจฺจโย อุพฺเพโธ, ถูโป วา สิลุจฺจโย. สิขรโยคา สิขรี, อี, ติลกีภูโต. ภุํ ภูมึ ธรตีติ ภูธโร, ภุยา ธรียตีติ วา ภูธโร, พาหุลฺเยน อ, ภูธโร. อหาริโย, โคตฺโตปิ, เทสนฺตรํ เนตุมสกฺยตฺตา อหาริโย, ควํ ภูมึ ธารเณน ตายเต โคตฺโต.
ปฺจกํ สิลายํ. อม คติยํ, โภ. วน, สน สมฺภตฺติยํ, ปสนติ พฺยาเปตีติ ปาสาโณ, นิปาตนา, ปส พนฺธเน วา, ยุ. อสุ เขปเน, โม, อสฺมา, ราชาทิ, อสุ พฺยาปเน วา. ปล รกฺขเณ, อุปโล, อุป เทเห วา, อลปจฺจโย นิปาโต. สิล อุจฺเจ, อ. สิลา, นารี.
๖๐๖. คิชฺฌกูฏาทโย ติกูฏนฺตา ‘‘วงฺกาที’’ติ เอตฺถ อาทินา มลยททฺทุราทโย จ นคา นควิเสสา. คิชฺฌา สกุณวิเสสา อสฺส กูเฏ วสนฺติ, คิชฺฌสทิสกูฏยุตฺตตาย วา คิชฺฌกูโฏ. วิเสเสน ภาตีติ เวภาโร, อโร. ปุล มหตฺเต, วิเสเสน ปุลตีติ เวปุลฺโล. อิสโย คิลตีติ อิสิคิลิ, อิ. อาทิจฺจคมนวิโรเธน วิรุทฺธํ ฌายตีติ วิฺโฌ. ปณฺฑุวณฺณตาย ปณฺฑโว ¶ , ปณฺฑ คติยํ วา, อโว. กุฏิลตาย วงฺโก. ทฺวยํ อุทยคิริมฺหิ. อปรเสลาเปกฺขาย ปุพฺพเสโล. อุทยนฺตฺยสฺมา สูริยาทโยติ อุทโย, สูริยาทีนมุทยโยคโต วา อุทโย.
ติกํ อตฺถคิริมฺหิ. มนฺทยติ สูริโย ยสฺมึ มนฺทโร. มนฺทปฺปโภ วา อรติ ยสฺมึ สูริโยติ มนฺทโร, อตฺถํ อนุปลทฺธึ คหนกฺขตฺตานํ กโรตีตฺยตฺโถ, นามธาตุการิตนฺตา อ. ทฺวยํ หิมวติ ปพฺพเต. หิมปฺปจุรตาย หิมวา, หิมํ วา วมตีติ หิมวา, กฺวิ, ราชาทิปกฺเขปตฺตา สิสฺสา. หิมยุตฺโต อจโล หิมาจโล.
๖๐๗. อตฺตนิ สฺชาตคนฺธทพฺพานํ คนฺเธหิ โลเก มทยติ, โมทยตีติ วา คนฺธมาทโน, ยุ. เกลาโส วุตฺโต. วิจิตฺตกูฏยุตฺตตาย จิตฺตกูโฏ. สุขํ ทสฺสนํ ยสฺส, ยสฺมึ วา สุทสฺสโน, กาฬวณฺณกูฏตาย กาฬกูโฏ. ตีณิ กูฏานฺยสฺส ติกูโฏ, ฉเฬเตปิ ปพฺพตวิเสสา. อสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปพฺพตสฺส ปตฺโถ สโม ภูมิภาโค สานุ นาม, อสฺส วา ปพฺพตสฺส สมาย ภูมิยํ ปตฺโถ สานุ จ ภวนฺตีติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ปติฏฺเต อสฺมินฺติ ปตฺโถ, สฺส โถ. สน สมฺภตฺติยํ, ณุ, สมฺภชียเต เสวียเตติ สานุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํ.
๖๐๘. ติกํ ¶ สิงฺคสฺส นามํ. กุฏ ทาเห, กมฺมนิ โณ, วากาเรน กูฏมฺปิ. สิขํ รุหตีติ สิขรํ. เนรุตฺโต. สิขํ คจฺฉตีติ สิงฺคํ, อิงฺค คมนตฺโถ, ขโลโป. ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ ปปตนฏฺานสฺส นามํ. ปปตนฺตฺยสฺมา, โณ. ปต อโธคมเน, ปปาโต. ตฏ สมุสฺสเย, ตโฏ.
ทฺวยํ ปพฺพตนิตมฺเพ. นิตมฺโพ ชฆเนปิ, กฏ วสฺสาวรเณสุ, ณฺวุ. ปพฺพเต ปาสาณาทีสุ อมฺพุโน ชลสฺส ปสโว ปสวนํ นิชฺฌโร นาม, นิสฺสรณํ นิชฺฌโร, สสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ. ฌโรปิ.
๖๐๙. ทฺวยํ กิตฺติเม อกิตฺติเม, สชเล นิชฺชเล วา กนฺทเร. ทร วิทารเณ, อ, อี, ทรี. กํ ชลวาจกมพฺยยํ, เกน ทรียเต กนฺทโร, อา, กนฺทรา. ติกํ เทวขาตพิเล. นิลียนฺตฺยสฺมึ เลณํ, ลี สิเลสเน, ยุ. คตึ หฺวยติ กุฏิลยตีติ คพฺภรํ, นิปาตนา. คพฺภ ธารเณ วา, อโร. คุหู สํวรเณ, อ, คุหา.
ทฺวยํ สิลามยโปกฺขรณิยํ. โสฑิ คพฺเภ, อี. โสณ วณฺณคติสงฺฆาเตสุ วา, โฑ, อี. ทฺวยํ ปพฺพตาทีนํ คพฺภรเทเส ลตาปลฺลวติณาทีหิ ปิหิโตทเร คพฺภเร. กฺุช อพฺยตฺตสทฺเท, กรเณ, โณ, นิกฺุชํ นิปุพฺโพ. ทฺวยํปฺยนิตฺถิยํ. นิกฺุชวจนํ ปกฺุชาทินิวตฺตนตฺถํ.
๖๑๐. เสลสฺส ¶ ปพฺพตสฺส อุทฺธํภูมิ อธิจฺจกา นาม. เสลสฺสาโธภาคาสนฺนภูมิ อุปจฺจกา นาม. อตฺร เตหิ อุปาทิสทฺเทหิ จฺจโก ยทาทินา [ปาณินิ ๕.๒.๓๔].
มูลปพฺพตสฺสนฺเต ปริวาเรตฺวา ิตา ขุทฺทปพฺพตา ปาทา นาม. ตตฺร ปาทาทิทฺวยํ. ปชฺชเต คมฺยเตติ, โณ. เสลสฺส อุปนฺโต สมีเป ปพฺพโต อุปนฺตเสโล.
เคริกมโนสิลาหริตาลกฏฺินฺยาทิโกสพฺโพ เอว สิลาวิกาโร ‘‘ธาตู’’ตฺยุตฺโต, ธร ธารเณ, ตุ, ธาตุ.
เสลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖๑๑. ติกํ สีเห. เกสโร ชฏา, ตํโยคา, อี, เกสรี. มิเค หึสตีติ สีโห, นิปาตนา วณฺณวิปริยโย, มิเค หนฺตุํ สํวิชฺชมานา อีหา อสฺสาติ วา สีโห, สหตีติ วา สีโห. ปฺจสฺโส, หริปิ. มุขมิว จรณาปฺยสฺส กริกุมฺภทารณสมตฺถาติ เตหิ สห ปฺจสฺสานิ ¶ ยสฺส. หรติ มิเคติ หริ, อิ. มหากุกฺกุรปฺปมาโณ กุกฺกุรากติ กณฺหเลขาจิตฺตสรีโร โคมนุสฺสาทิหึสกฺขโม รสฺสมุโข ตรจฺโฉ นาม, โส ‘‘สุนขพฺยคฺโฆ’’ติ วุจฺจติ. ตร ตรเณ, โฉ, มิเค อทตีติ มิคาทโน, นนฺทาทีหิ ยุ.
ทฺวยํ พฺยคฺเฆ. วินิหนฺตฺวา อาฆายตีติ พฺยคฺโฆ, ฆา คนฺโธปาทาเน, พฺยคฺโฆ ทีปินิปิ. ปุํ ปุมาโน ทาเลตีติ ปุณฺฑรีโก, ทล วิทารเณ, ณฺวุ. ทสฺส โฑ, ลสฺส โร, อสฺสี, ปุณฺฑรีโก.
‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช,
สิตจฺฉตฺเร จ เภสชฺเช;
โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ,
โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติ. –
นานตฺถสงฺคเห. วคฺโฆปิ. ทีปินิวิสเย สทฺทูโล อีริโต, สรตีติ สทฺทูโล, อูโล, โท จนฺโต, สทฺเทน อุลติ คจฺฉตีติ วา สทฺทูโล. ทีปํ ตจฺจมฺมํ, ตํโยคา ทีปี, ตสฺมึ ทีปินิ.
๖๑๒. ปฺจกํ อจฺเฉ. อสุ เขปเน, โฉ. อิจ ถุติยํ, อ, อิกฺโก. ภลฺลุโกปิ, ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, ณฺวุ, อสฺสุ, อีส คติหึสาทาเนสุ, โส, รสฺสาทิ. อปจฺจเย อิโส.
ทฺวยํ โรหิเต. โลหิตวณฺณตาย โรหิโส, โลหิโต จ, ปุพฺพตฺร ตสฺส โส. ติกํ โคกณฺเณ. ควสฺส ¶ กณฺโณ วิย ยสฺส กณฺโณติ โคกณฺโณ. คณยุตฺตตาย คณี จ โส กณฺฏกสทิสสิงฺคตาย กณฺฏโก เจติ คณิกณฺฏโก, สมุทิตนามมฺปิ วทนฺติ. คณิ จ กณฺฏโก จ คณิกณฺฏกาติ ทฺเว นามานิปิ ทฏฺพฺพานิ, เตเนว หิ ‘‘คณิกณฺฏกา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโต.
๖๑๓-๖๑๔. จตุกฺกํ ขคฺเค. สิงฺคฺจ ขคฺคาขฺยํ, ตํโยคา ขคฺโค. ‘‘ขคฺโค คณฺฑกสิงฺคาสิ-วุทฺธเภเทสุ คณฺฑเก’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๕.๔] หิ นานตฺถสงฺคเห. ขคฺคสทิสํ วิสาณมสฺส สณฺานโตติ ขคฺควิสาโณ, โณ. เอตฺถ ขคฺคสทฺโท อสิปริยาโย. ปลาสมทตีติ ปลาสาโท. คณฺฑ วทเนกเทเส, ณฺวุ, คณฺฑโก.
พฺยคฺฆาทิโก สพฺโพปิ มิคเภโท ‘‘วาฬมิโค, สาปโท’’ติ โจจฺจเต. พฺยคฺฆสฺสาติสเยน มนุสฺสาทีนํ หึสนโต ทุฏฺตา ปากฏาติ ตปฺปมุขตา วุตฺตา. วล สํวรเณ, วลนฺตฺยตฺตานมสฺมาติ วาโฬ, โณ, วาโฬ จ โส มิโค เจติ วาฬมิโค, ทุฏฺมิโคตฺยตฺโถ. ‘‘พฺยคฺโฆ ตํ ขาทตู’’ตฺยาทินา สปนฺติ เยนาติ สาปโท, สป อกฺโกเส, โท, ทีฆาทิ.
ปฺลวงฺคนฺตํ ¶ มกฺกเฏ. ปฺลโว คติเภโท, เตน คจฺฉตีติ ปฺลวงฺคโม, ปฺลวงฺโค จ. มร ปาณจาเค, อโฏ, โก จนฺโต, มกฺกโฏ. นโร อิว วานโร, วาสทฺโท อิวตฺเถ, นามานํ ยุตฺตตฺถตฺตา สมาโส. สาขายํ ปสุโต มิโค สาขามิโค. คตฺยตฺถตาย กฺริยาย ปโยคา. กปิ จลเน, อิ, กปิ. วลี สิถิลํ จมฺมํ มุเข อสฺส วลีมุโข. กิโส, วโนโกปิ, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ กิโส, อุสฺสิ. วนโมกมาสโย อสฺส วโนโก. โส มกฺกโฏ เจ กณฺหตุณฺโฑ กาฬมุโข สิยา, ตทา ‘‘โคนงฺคโล’’ติ มโต, คุนฺนํ นงฺคลสทิสตาย โคนงฺคโล.
๖๑๕. ปชฺชทฺธํ สิงฺคาลสฺส นามํ. สร คติหึสาจินฺตาสุ, อโล. สรติสฺส สิงฺโค. ชมุ อทเน, ณฺวุ, โพ จนฺโต, อสฺสุ. กุส อกฺโกเส, ตุ, ถุ วา. เภรวยุตฺตตาย เภรโว, ‘‘เภ’’อิติ รวตีติ วา เภรโว. สมุ อุปสเม, อิโว, สิวา, นารี, สิ เสวายํ วา, โว. มิคธุตฺโต, วฺจโกปิ, มิเคสุ วนปสูสุ ธุตฺโต. พฺราหฺมณํ วฺเจตีติ วฺจโก.
ติกํ พิฬาเร. พิล เภทเน, อโร, ฬตฺตํ. พพฺพ คติยํ, อุ. มช สุทฺธิยํ, อาโร, นิคฺคหีตาคโม. โอตุ, อาขุภุโชปิ. ทฺวยํ โกเก, อยํ กุกฺกุรปฺปมาโณ กปิโล หริโณ. กุก, วก อาทาเน. อีหามิโคปิ, มิเค อีหติ กงฺขตีติ, กมฺมนิ โณ.
๖๑๖. ทฺวยํ ¶ มหึเส. มหิยํ เสตีติ มหึโส, รสฺโส, นิคฺคหีตาคโม จ. ลล อิจฺฉายํ, อุทกํ ลลตีติ ลุลาโย, นิปาตนา, อโย, อสฺสุ จ. โค วิย วชติ ชายตีติ ควโช. โค วิย อยตีติ ควโย, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
ทฺวยํ สลฺเล. สลฺล อาสุคติยํ, อ, สลฺโล, สกตฺเถ โก, สลฺลโก อตฺตโน สรีรชาเตน สลฺเลน สุนขํ สลติ หึสตีติ วา สลฺโล, สลฺลโก จ, อยํ สูกรสณฺาโน, สลากาปาโย จ. อสฺส สลฺลสฺส โลมมฺหิ สลลํ, สลฺจ ภเว. ปล, สล, ปถ คติยํ, อโล, นทาทิตฺเต สลลี, ถิตฺตาภาเว สลลํ, อมฺหิ สลํ.
๖๑๗. ปฺจกํ มิเค, หรนฺตฺยเนน หริโณ, หร หรเณ ยุ. ณตฺตมิตฺตฺจ. มร ปาณจาเค, อ, รสฺส โค, อิตฺตฺจ. เสน สุนเขน รงฺคติ คจฺฉติ ปลายตีติ สารงฺโค. ทีฆาทิ, มโค, มิโค จ เอเต ทฺเว มิคมตฺเตปิ. อชินสฺโสปยุชฺชมานสฺส โยนิ, เตน ภูตสฺสาชินสฺสุปฺปตฺติการณตฺตา วา อชินโยนิ. อยมฺปิ มิคมตฺเตปิ. กุรงฺโค, วาตายุปิ. กุยํ ปถวิยํ รงฺคตีติ กุรงฺโค. วาตมยตีติ วาตายุ, อุ.
ทฺวยํ ¶ สูกเร. สุนฺทรํ ผลํ กโรตีติ สูกโร. วุตฺตฺจ ทพฺพคุเณ –
‘‘สฺเนหนํ พฺรูหนํ วสฺสํ, ตถา วาตสมาปหํ;
วาราหํ ปิสิตํ พาลฺยํ, โรจนํ เสทนํ ครู’’ติ [ทพฺพคุณสงฺคห ๒.๑๑-๒].
สุขํ กโรตีติ วา สูกโร. สุนฺทโร กโร ยสฺส วา สูกโร. วเร อาหนฺตีติ วราโห, วเร สติ อาหนฺตพฺโพติ วา วราโห, โกโล, ถทฺธโลโม, ภูทาโรปิ. ทฺวยํ สเส. เปล คติยํ, ณฺวุ. สส ปฺลุตคติยํ, อ.
๖๑๘. ทฺวยํ เอณีมิเค. เอณิยา มิคิยา, เอณสฺส วา อปจฺจํ เอเณยฺโย, อยํ จมฺมาทีสุปิ ‘‘เอณสฺส, เอณิยา วา จมฺมาทิโก เอเณยฺโย’’ติ วจนตฺถํ กตฺวา. เอณิยา อิตฺถิยา ปุตฺโต มิโค เอณีมิโค, อิ คติยํ, ยุ, นทาทิ, อนทาทิตฺเต เอโณ, เอวเมเตปฺยุปฺปาทิตา. ทฺวยํ ปมฺปฏเก. ปฏ คมเน, ณฺวุ, อุปสคฺคนฺเต พินฺทาคโม จ. ปพฺพ คติยํ, ณฺวุ, พินฺทาคโม, พโลโป จ.
ทฺวยํ วาตมิเค. คมเนน วาตสโม มิโค วาตมิโค. จลติสฺมา ยุ, นทาทิ. ติกํ มูสิเก. มุส เถยฺเย, ณฺวุ, อิตฺตฺจ. อาปุพฺโพ ขนุ อวทารเณ, อุ, นโลโป. อุนฺท ปสวนกฺเลทเนสุ, อูโร.
๖๑๙. จมราทโย ¶ , สรภาทโย จ มิคนฺตรา มิควิเสสา. จมโร อุตฺตราปเถ ขฺยาโต, ยสฺส ปุจฺฉํ จามรํ, จมุ อทเน, อโร, จมโร, ถิยํ จมรี. ปสโท จิตฺตโลมี, ปส พนฺธเน, อโท. กุยํ รงฺคตีติ กุรุงฺโค, อสฺสุ, อุตฺตาภาเว กุรงฺโค. สพฺเพสมฺปิ มิคานํ มาตุฏฺาเน ติฏฺตีติ มิคมาตุกา, อุปมาเน โก. รุ สทฺเท, รุ. รุณํ กโรตีติ รงฺกุ, อุ, ณสฺส โลโป รการสฺส, อุสฺส จ. อตฺตานํ นีจํ กโรตีติ นีโก. สรติสฺมา อโภ, สรโภ. อฏฺาปโท อุทฺธํนยโน สีหสฺสาปิ หนฺตา, ตสฺส จ ปาทจตุกฺกํ อุทฺธํ ภวตีติ.
๖๒๐. ปิยกาทโย ตโย, อาทินา กนฺทลีจีนสมูรุอาทโย จ จมฺมโยนโย, เตน ภูตสฺส จมฺมสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา, เอเต จ จิตฺรตนุรุหาทโย กมฺโพชาทิมฺหิ, อุตฺตราปเถ จ ชายนฺติ, ตตฺเรว สนามขฺยาตา. ยถา มิคสทฺโท วนฺยปสุสามฺเ, วิเสเส จ กุรงฺคาขฺเย วตฺตติ, ยถา จ โลหสทฺโท สุวณฺณาทิเก เตชสสามฺเ, วิเสเส จ, ตถา จมฺมโยนิอชินโยนิสทฺทาปิ มิคสามฺเ, มิควิเสเส เจติ ตถา วุตฺตา.
ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺวุ, อิยาเทโส. อูรุมฺหิ อติสยจมฺมยุตฺตตาย จมูรุ, เอกสฺส มสฺส โลโป. กทิ อวฺหาเน, อโล, อี, กทลี จ โส มิโค เจติ กทลีมิโค.
สีหาทโย ¶ ยถาวุตฺตา, อวุตฺตา จ สพฺเพ จตุปฺปทา สตฺตา ‘‘มิคา, ปสโว’’ติ โจจฺจนฺเต. ปสวนฺตีติ ปสโว, สุ อภิสเว, ปส พนฺธเน วา, อุ.
๖๒๑. จตุกฺกํ ลูตายํ. ลู เฉทเน, โต, ลูตา, สกตฺเถ อิโก, ลูติกา, ทฺเว นาริยํ. อุณฺณาปาโย ตนฺตุ อุณฺณา, สา นาภิยํ อสฺส อุณฺณนาภิ, รสฺโส. มกฺกโฏ วิย สาขายํ อตฺตโน ตนฺตุมฺหิ คจฺฉตีติ มกฺกฏโก.
ทฺวยํ โคมยชวิจฺฉิเก. วิจฺฉ คมเน, ณฺวุ, วิจฺฉิโก, สตปทิยมฺปิ, อาฬํ วิจฺฉิกนงฺคุลํ, ตํโยคา อาฬิ. ทฺวยํ ฆรโคธายํ. สรติสฺมา อู, อโว จนฺโต. ฆรํ นิสฺสิตา โคธา ฆรโคฬิกา, ธสฺส โฬ, สกตฺเถ โก.
๖๒๒. ทฺวยํ โคธายํ. คุธ โรเส, อ, โคธา, นารี. กุณฺฑ ทาเห, อ, กุณฺโฑ. ทฺวยํ รตฺตปายํ. กณฺณสฺส ชลูกา รตฺตปา กณฺณชลูกา. สตํ ปทา ยสฺสา สตปที, ปทสทฺโท ปาทตฺโถ.
ทฺวยํ กลนฺทเก. กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, กนฺทตีติ กลนฺทโก, ลมชฺโฌ, ณฺวุ. กาฬวณฺณตาย กาฬกา, นาริยํ. ทฺวยํ นกุเล, นตฺถิ กุลํ เอตสฺส สปฺเปสุ นกุโล, อริสปฺโปปิ. นกฺก นาสเน วา, อุโล, กโลโป, สปฺเป นาเสตีติ ¶ นกุโล. มงฺค คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโส.
๖๒๓. ทฺวยํ กกณฺฏเก. กุจฺฉิโต กณฺฏโก อสฺส, อุสฺสตฺตํ. สรติ ธาวตีติ สรโฏ, อโฏ.
จตุกฺกํ กีเฏ. กีฏ พนฺธเน, อ, กีฏ คมเน วา, ทีฆาทิ. ปุล มหตฺเถ, อโว, ฬตฺตํ. กุจฺฉิตํ อมติ คจฺฉตีติ กิมิ, อิ, อสฺสิตฺตํ. ปกาเรน อนตีติ ปาณโก, ณฺวุ, ณตฺตํ.
ทฺวยํ กณฺฏโลมกีเฏ. อุจฺจํ านํ อาลิงฺคตีติ อุจฺจาลิงฺโค. พหุโลมยุตฺโต ปาณโก โลมสปาณโก.
๖๒๔-๖๒๕. สาทฺธปชฺเชน สกุณสฺส นามานิ. วิเห อากาเส คจฺฉตีติ วิหงฺโค, วิหงฺคโม จ, อากาสปริยาโย เจตฺถ วิหสทฺโท, เวหาสสฺส วา วิหาเทโส. ปกฺขยุตฺตตาย ¶ ปกฺขี. เขน, ขสฺมึ วา คจฺฉตีติ ขโค. อณฺฑโต ชาโต. สกฺโกติ อุทฺธํ คนฺตุนฺติ สกุโณ, สกุนฺโต, สกุณี จ, สก สตฺติยํ, อุโณ, อุนฺโต, อุณี จ. ปตนฺโต เฑนฺโต, ปตฺเตน วา คจฺฉตีติ ปตงฺโค, อปรตฺร ตโลโป. มาตุกุจฺฉิโต, อณฺฑโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโช. อุฑฺฑนาทีสุ วกฺกํ กุฏิลํ องฺคํ คีวาทิกํ เอตสฺส, วกฺเกน คมเนน องฺคตีติ วา วกฺกงฺโค. ปตฺเตน ยาติ, ตํ วา ยานํ เอตสฺส. ปตติ ปตนฺโต วิย อากาสโต โหตีติ ปตนฺโต. นีเฬ กุลาวเก ชายตีติ นีฬโช.
วฏฺฏกาทโย, โปกฺขรสาตกาทโย จ ตพฺเภทา เตสํ สกุณานํ วิเสสา. วฏฺฏ วฏฺฏเน, ณฺวุ, วฏฺฏกา นารี. มยูรปฺปมาโณ ตทากติจิตฺตปกฺโข ชีวฺชีโว ทกฺขิณปถาทีสุ ชายเต, ‘‘ชีวชีวา’’ติ สทฺทํ กโรตีติ ชีวฺชีโว. ‘‘ชีวชีโว’’ติ นิรานุนาสิกาปิ. จนฺทิกายุตฺตรตฺติปฺปิโย ปกฺขี จโกโร, จก ปริตกฺกเน, อุโร, อุสฺโส, จงฺโกโรปิ. ตรติสฺมา อิโร, ทฺวิตฺตมิตฺตฺจ, ติตฺติโร.
๖๒๖. สล คติยํ, ณิโก, ฬตฺตํ, สาฬิกา, นารี. กลํ รวตีติ กรวีโก, อีโก, ลโลโป. กรวีโก, ยสฺส สโร ภควโต สเรน อุปมียเต, โส วุจฺจติ ‘‘กรวีโก’’ติ. ชเวน รวินา สทิโส หํโส รวิหํโส. กุส สทฺเท, ถโก, ทฺวิตฺตํ, กุสสฺส สสฺส โต, กุกุตฺถโก ¶ . กรณฺฑ ภาชนตฺเถ, อโว, กรณฺฑโว, ชลจโร ปกฺขี. พิลุ ปติตฺถมฺเภ, อ, อวาเทโส, พิลโว, ‘‘คณฺฑปฺลโว’’ติ ขฺยาโต รตฺตปกฺโข มหาปกฺขี โปกฺขรสาตโก, โปกฺขรสฺส สฺา ยสฺส โปกฺขรสาตโก, ฺสฺส โต, ทีโฆ จ, สมุทิตนามเมว วา ตสฺส, ตทา สาท อสฺสาทเน, ณฺวุ, ทสฺส โต, โปกฺขรสาตโก.
๖๒๗. สตฺตกํ ปกฺเข. ปตนฺติ อเนนาติ ปตตฺตํ, ยทาทินา โต, ทฺวิตฺตํ. อุข คติยํ, ยุ, อุสฺเส, อสฺสุ, เปขุณํ, ณตฺตํ. ปต คมเน, โต, ปาตโต ตายตีติ วา ปตฺตํ. ปต คมเน, โข, ตสฺส โก, ปกฺโข. ปติตุํ อิจฺฉติ เยน ปิฺฉํ, เนรุตฺโต, ปต คมเน วา, โฉ, ตโลโป, พินฺทาคโม, อสฺสิ. ฉาทฺยเต อเนน ฉโท. คิร นิคฺคิรเณ, อุ, อิสฺสตฺตํ, คมุ คมเน วา, อุ, มสฺส โร.
ปกฺขีนํ พีเช ‘‘ออุ’’อิติ ขฺยาเต อณฺฑํ, กจฺฉปาทีนํ พีเชปิ, ‘‘อณฺฑํ ขคาทิโกเส จา’’ติ นานตฺถสงฺคเห. อฑิ อณฺฑตฺเถ, โณ, เปสิ, โกโสปิ, ปิส อวยเว, อิ, เปสิ, ‘‘เปสิยํ ปตฺตเภเท จ, โกโส ปุเมว อิจฺฉิโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๓๗] รุทฺโท. ทฺวยํ ปกฺขิเคเห. นีล วณฺเณ, อ, ฬตฺตํ, นี นเย วา, อิโล. กุจฺฉิตํ อณฺฑวินาสนาทิกํ ลุนาตีติ กุลาวกํ, ณฺวุ.
๖๒๘. ทฺวยํ ครุฬานํ มาตริ. วิโน ปกฺขิโน นมนฺติ ยํ วินตา. ถีปุมทฺวยํ อิตฺถิปุริสานํ ทฺวยํ มิถุนํ นาม, สงฺขฺยานสฺส ¶ สงฺขฺเยยฺยนิสฺสิตตาย อิตฺถิปุริสาเยว มิถุนํ, มิถ สงฺคเม, อุโน.
ฉกฺกํ ยุคฬมตฺเต. ยุช โยเค, อ, ยุคํ, อลปจฺจเย ยุคฬํ, ฬตฺตํ, ยุคลมฺปิ. อุภ ปูรเณ, โณ, ทฺวนฺทาเทโส จ, ทฺวนฺทํ, ยมุ อุปรเม, ณฺวุ, อโล จ, ยมกํ, ยมลฺจ, อปจฺจเย ยมํ.
๖๒๙-๖๓๑. มณฺฑลนฺตํ สมูเห. สมฺมา, วิเสเสน จ อูหเต ปฺุชีภูตตฺตาติ สมูโห, โณ, สมํ สห อวยเวน อูหติ ติฏฺตีติ วา สมูโห. คณ สงฺขฺยาเน, คณียติ อวยเวน สหาติ คโณ. สห อวยเวน คจฺฉตีติ สงฺฆาโต, หน คมเน, โณ, สห อวยเวน อุทยตีติ สมุทาโย, ทาคโม, มชฺเฌ ทีโฆ. สฺจิโนติ อวยวนฺติ สฺจโย, จิ จเย. สห อวยเวน ทุหยตีติ สนฺโทโห, ทุห ปปูรเณ. นิสฺเสสโต วหติ อวยวนฺติ นิวโห. อวยวํ กตฺวา พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ [อุจฺยเต โอโฆ อุจ สมวาเย ฆอุ นิปาตนา จสฺส โฆ (จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๓๙)]. วิสนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโร, ¶ อโร. อวยวํ สมีเป กโรตีติ นิกโร. เอเกกาเปกฺขาย อปฺปตฺเถน กสงฺขาตา อวยวา อายนฺติ ยสฺมึ กาโย, อถ วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, โส วิย อวยวานํ อุปฺปตฺติฏฺานํ กาโยติ อิธ สมูโห วุตฺโต. อนฺตตฺเถน ขํสงฺขาตํ อวยวํ ธาเรตีติ ขนฺโธ, ขาทติ อวยเวติ วา ขนฺโธ, อมชฺฌทีเฆ สมุทโย. ฆฏ ฆฏเน. ฆฏนํ ราสิภวนํ, ฆเฏนฺติ อสฺสํ อวยวาติ ฆฏา. สห อวยเวน เอตีติ สมิติ,ติ. สห อวยเวน คจฺฉตีติ สํหติ, หน คติยํ,ติ, นโลโป. รส อสฺสาทเน, อิณ. ปฺุช กุจฺฉายํ. สห อวยเวน พฺยาเปตฺวา อยตีติ สมวาโย. ปูโค ตมฺพูเลปิ. ชเนติ อวยเวติ ชาตํ, โต. กํ อตฺตานํ เทตีติ กโท, จกฺขาทิโก สรีราวยโว. กโท วิย กโท, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กทมฺพกํ. วิเสเสน อูหนฺตฺยสฺมึ อวยวา พฺยูโห. วิตโนติ อวยเวติ วิตานํ, โณ. คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม, คุมฺโพ, คุมฺพมฺปิ. กลํ อวยวภาวํ ปาติ รกฺขตีติ กลาโป, ‘‘กลา โสฬสโม ภาโค’’ติ หิ วุตฺตตฺตา กลาสทฺโท ภาคตฺโถปฺยตฺถีติ ายติ. ชล ทิตฺติยํ. ชลติ อวยเวนาติ ชาลํ. อวยเวน มณฺฑตีติ มณฺฑลํ, มณฺฑ วิภูสายํ, อโล.
๖๓๒. สาทฺธปชฺเชน คณเภทา วุจฺจนฺเต. ตตฺร ชาตฺยาทีหิ สมานานํ ปาณีนํ, อปาณีนฺจ คโณ วคฺโค นาม, ยถา ¶ ‘‘พนฺธุวคฺโค, กวคฺโค’’จฺจาทโย, วชฺช วชฺชเน, วชฺเชติ อสมานชาตฺยาทโยติ วคฺโค, โณ, ชฺชสฺส คฺโค. ชนฺตูนํ สมานชาติยานํ, วิชาติยานฺจ คโณ ‘‘สงฺโฆ, สตฺโถ’’ติ โจจฺจเต, ยถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ, วาณิชสตฺโถ’’จฺจาทโย. สํหฺนฺเต นิพฺพิเสเสน ายนฺเต อวยวา ตสฺมินฺติ สงฺโฆ, โร. สรนฺติ วตฺตนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ สตฺโถ, โถ, รสฺส โต.
สชาติกานํ สมานชาติกานํ ชนฺตูนเมว คโณ กุลํ นาม, ยถา ‘‘ขตฺติยกุลํ, โคกุล’’มิจฺจาทโย. กุล สงฺขฺยาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อ, กุลํ. สธมฺมีนํ สมานธมฺมานเมว ชนฺตูนํ คโณ นิกาโย นาม, ยถา ‘‘ภิกฺขุนิกาโย’’ติ. จิ จเย, โณ, นิพฺพิเสเสน จิโนติ อวยเวติ นิกาโย.
สชาติยติรจฺฉานานํเยว คโณ ‘‘ยูโถ’’ตฺยุจฺจเต, โส จานิตฺถี, ยถา ‘‘หตฺถิยูโถ, มิคยูถ’’มิจฺจาทโย, ยุ มิสฺสเน, โถ, ทีฆาทิ, ยูโถ, ‘‘คโณ ปสูนํ สมโช, สมาโชฺเส’มุจฺจเต’’ติ [อมร ๑๕.๔๒ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ] อิธานาคตวจนมฺปิ าตพฺพํ.
๖๓๓. จตุกฺกํ ครุเฬ. กนกรุจิรตฺตา โสภโน ปณฺโณ ปกฺโข ยสฺส สุปณฺโณ. วินภาย นาม มาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, เณยฺโย. ครํ วิสธรํ หนฺตีติ ครุโฬ, โณ, รนฺตสฺสุ, หสฺส จ ฬตฺตํ, วณฺณวิกาโร, ครุโฑ. ¶ ปกฺขิสีโห, อุฬูตีโส, วชิรตุณฺโฑ, สุธาหโร, สุวณฺณปกฺโข, ภุชคาสโนปิ [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๔๒].
ปิกนฺตํ โกกิเล. ปเรน วิชาติเยน กาเกน โปสิโตติ ปรปุฏฺโ, ปุส โปสเน, โต. ปเรน ภโต ปุฏฺโ ปรภโต, ภร ธารณโปสเนสุ, โต. กุณ สทฺโทปกรเณสุ, อโล. กุก, วก อาทาเน, อิโล, โกกิโล. อปิหิโต กายตีติ ปิโก, อปิ อนฺตรธาเน, วณฺณนาโส, อปิสฺสาการโลโป.
๖๓๔. อฏฺกํ โมเร. มุร สํวรเณ, โณ. มย คติยํ, อูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโร, ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโคติ เนรุตฺโต. วรหํ สิขณฺโฑ, ตํโยคา วรหี. นีลา คีวา กณฺโ ยสฺส, ภุชงฺคภุโชปิ.
ทฺวยํ มยูรมตฺถกสิขายํ. สิขา อคฺคิชาลายฺจ, ปุพฺเพ วุตฺตา.
๖๓๕-๖๓๖. จตุกฺกํ มยูรกลาเป. สิขณฺฑิโน อยํ สิขณฺโฑ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึสาทาเนสุ จ, กรเณ ¶ อ. โก มยูโร ลสติ เยน กลาโป, โณ, สสฺส โป. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โฉ, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จ. ทฺวยํ โมรสฺส ปิฺฉฏฺเ อกฺขิสณฺาเน. จทิ หิลาทเน, ทิตฺติยฺจ, ณฺวุ. เมจโก กณฺหวณฺเณปิ วุตฺโต.
อฬฺยนฺตํ ภมเร, ฉ ปทานิ อสฺส. มธุํ วตยติ ภฺุชเต มธุพฺพโต, วต โภชเน. ภม อนวฏฺาเน, ปุปฺผมตฺถเก ภมตีติ ภมโร, อโร. อร คมเน, อิ, ฬตฺตํ.
จตุกฺกํ เคหวนกโปเตสุ. ปาเรน สพเลน อาปตตีติ ปาราปโต, ปารวโตปิ. กป อจฺฉาทเน, กมฺป จลเน วา. โอโต, ปรปกฺเข มโลโป. กุก อาทาเน, อโฏ, อุสฺสตฺตมสฺสุตฺตฺจ. ปกาเรน รวตีติ ปาเรวโฏ, รุ สทฺเท, อโฏ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, อสฺเส, ปาเรวโฏ, ปเรวโฏปิ.
‘‘ปาราวโต จ เฉชฺโช จ,
กโปโต รตฺตโลจโน;
ปาราปโต กลรโว,
ปตฺตี เสโน สสาทโน’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๑๔]. –
รภโส.
๖๓๗. ทฺวยํ คิชฺเฌ. คิธ อภิกงฺขายํ, โย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ, ฌปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตถา ธสฺส โช. คิธติสฺมา อ, นิคฺคหีตาคโม, อิสฺสตฺตํ, คนฺโธ. ติกํ เสนสามฺเ. กุกฺกุฏาทีนํ กุลํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุลโล, กุล สนฺตาเน ¶ วา, อโล. เส คมเน, โน. สตฺตานํ หึสนโต พฺยคฺโฆ วิย พฺยคฺฆิ, สตฺเต นาเสตีติ นาโส. พฺยคฺฆิ เอว นาโสติ สมุทิตนามํ.
สกุณคฺฆาทโย ตโย ตพฺเภทา ตสฺส เสนสฺส วิเสสา. สกุณํ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, สิน?. อฏ คมเน, โณ. อาโฏ. ทพฺพิสทิสํ ตุณฺฑํ ยสฺส ทฺวิชสฺส โส ทพฺพิมุขทฺวิโช. ‘‘ทพฺพิมุขทฺวิโช อาโฏ นามา’’ติปฺเยโก อตฺโถ, ตทา ทฺเวเยว เสนเภทา.
๖๓๘. จตุกฺกํ อุลูเก. ‘‘อุหุ’’นฺติ สทฺทํ กโรตีติ อุหุงฺกาโร. ‘‘อุทฺธํ กณฺณา ยสฺส อุทฺธํกณฺโณ’’ติ สมฺปตฺเต นิรุตฺตินเยน อุลูโก [อุลภิเนตฺเตถิ ทหตฺยุลูโก, อุทฺโธโลกนา อิติ นิรุตฺตม (อมรโกสุคฺฆาฏนฏีกา ๑๕.๑๕)], อุจติ สมเวติ โกฏรนฺติ วา นิปาตนา. กุส อกฺโกเส, ยสฺส อมนาปตาย สทฺเทน โลกา โกสนฺติ, โส โกสิโย, โกสิตพฺโพติ กตฺวา, โกฏเร วสตีติ วา โกสิโย, เนรุตฺโต, วายสานํ กากานํ อริ สตฺตุ, สกฺกหฺวโย, ทิวานฺโธ วกฺกนาสิโก, หริเนตฺโต, ทิวาภีโต, กากภีรู, รตฺติจารีปิ.
วายสนฺตํ กาเก. ‘‘กา’’อิติ สทฺทํ กายตีติ กาโก. ริฏฺํ มรณลกฺขณํ, ตทสฺส นตฺถิ อริฏฺโ. ธงฺก โฆรวาสิเต, อ. พลินา ปุฏฺโ ภโต. วย คมเน, วโย เอว วายโส, สกตฺเถ โส, สกึปโช, อตฺตโฆโส, ปรภโร, พลิภุโช, คุฬฺหเมถุโนปิ. สกึ เอกวารํปชา ¶ ปสูติ ยสฺส. ‘‘กาก’’อิจฺจตฺตานํ โฆสยติ. วิชาติยํ โกกิลํ ภรติ.
๖๓๙. กาโก วิย อุลติ คจฺฉตีติ กาโกโฬ, ฬตฺตํ. โทณกาโก, ททฺธกาโกปิ. ทฺวยํ ‘‘พี-ลฺौํ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณ. ลู เฉทเน, โณ, วสฺส โป, ลาโป, ลาโวปิ. เลฑฺฑุ วิย อกตีติ ลฏุกิกา [เลฑฺฑุกิกา (ก.)], ณฺวุ.
ติกํ หตฺถิลิงฺคสกุเณ. วารณสทิสตฺตา วารโณ. หตฺถิโน ลิงฺคํ าปกํ โสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชตีติ หตฺถิลิงฺโค. หตฺถิโสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชติ, โส หตฺถิโสณฺโฑ จ วิหงฺคโม เจติ หตฺถิโสณฺฑวิหงฺคโม.
๖๔๐. ทฺวยํ อุกฺกุเส. อุจฺจํ โกสตีติ อุกฺกุโส, กุส สทฺเท, อ. กุร สทฺเท, อโร, ถิยํ กุรรี. โกลฏฺิปกฺขิมฺหิ ‘‘อุภุต’’อิติ ขฺยาเต ปกฺขิมฺหิ กุกฺกุโห. โกลฏฺิอชฺโฌหารโก ปกฺขี โกลฏฺิปกฺขี. ‘‘กุกฺกุ’’อิติ สทฺทายตีติ กุกฺกุโห, โห, กุก อวฺหาเน วา, อุโห.
ติกํ สุเว. สุ สวเน. มนุสฺสสทฺทมฺปิ สุณาตีติ สุโว, อ, อุวาเทโส. ‘‘กี’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กีโร. กโรติ มนุสฺสสทฺทนฺติ วา กีโร. อ, อสฺสี. สุก คติยํ, สุนฺทรํ ¶ , สุฏฺุ วา มนุสฺสสทฺทํ กายตีติ สุโก. ทฺวยํ กุกฺกุฏมตฺเต. ตมฺพา จูฬา ยสฺส. กุกฺกุฏตีติ กุกฺกุโฏ, กุก, วก อาทาเน วา, อโฏ.
๖๔๑. ทฺวยํ นิชฺชิวฺเห. นตฺถิ ชิวฺหา ยสฺส นิชฺชิวฺโห. ทฺวยํ โกฺจาสกุเณ. อิตฺถิลิงฺเคน มิถุนานํ นามานิ. โกฺจ โกฏิลฺยปฺปีภาเวสุ, อ, โกฺจา. กนฺต เฉทเน, ยุ, นทาทิ, อสฺสุ. กุณฺฑนีปิ, กุณฺฑ ทาเห.
ทฺวยํ จกฺกวาเก. จกฺเกน จกฺกสทฺเทน อุจฺจเต จกฺกวาโก, โณ. วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, จกฺกมิจฺจาวฺหา ยสฺส, รถงฺคาวฺหยนามโกปิ, รถงฺคํ จกฺกํ, ตสฺส อวฺหโย รถงฺคาวฺหโย, โส นามํ อสฺส รถงฺคาวฺหยนามโก, เตน รถงฺคนาโม รถจรณสมาโน อวฺหโย โจจฺจเต.
ลกฺขิตลกฺขณา จาตฺร, ลกฺขโณปจริตวุตฺติยา, โคณมุขฺยาย วา วุตฺติยา ลกฺขิเตน อตฺเถน ยตฺร อตฺถนฺตรํ ลกฺขฺยเต, สา ลกฺขิตลกฺขณา. ยถา ‘‘รถาวยวายุโธ’’ อิจฺจตฺร รถาวยวสทฺเทน จกฺกํ ลกฺขฺยเต, น ตทากติ ตนฺนาโม จายุธวิเสโส. ‘‘ปนฺติรโถ’’อิจฺจตฺร ปนฺติสทฺเทน ทสกฺขรํ ฉนฺโท ลกฺขฺยเต, น ทสสทฺโท, เตหิ ตุ อายุธรถสทฺทสนฺนิเวโส ‘‘จกฺกาวยวายุโธ, ทสรโถ’’ อิติ เทววิเสโส, ราชวิเสโส จ ลกฺขฺยเต, ตถาตฺราปิ ‘‘รถงฺค’’นฺตฺยเนน รเถกเทโส ลกฺขียเต, ‘‘อวฺหายเต’’อิจฺจเนน จ ปริภาสนํ, น เตนาปิ วากสทฺโท. เตหิ จ อฺมฺสนฺนิเวโส จกฺกวาโกติ ปกฺขิวิเสโส ¶ ลกฺขียเตติ คุณโต สุกฺกาทีหิ เอวํคตา โคณี วุตฺติ.
ทฺวยํ จาตเก. อยํ เมฆชลปายี, สร หึสายํ, สรณํ สาโร, ตํ คจฺฉตีติ สารงฺโค. ‘‘จาตเก หริเณ ปุเม, สารงฺโค สพเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๓.๒๓] รภโส. จต ยาจเน, ณฺวุ, โถกโกปิ, โถกํ กํ ชลํ อีหนียฏฺเน อสฺสตฺถิ โถกโก.
๖๔๒. ทฺวยํ ปกฺขิพิฬาเล. ตุล อุมฺมาเน, อิโย. ปกฺขยุตฺโต พิฬาโล, ‘‘สู’’.
ทฺวยํ รุกฺขกีฏขาทเก. สตํ ปตฺตานิ อสฺส. สรติ กีเฏติ สารโส, โส, ‘‘ขาว สา’’.
ทฺวยํ กาเกหิ สทฺธึ นีฬํ กตฺวา วสนเก สุกฺกสกุเณ. วก อาทาเน, อ. เสตวณฺณตาย สุกฺโก จ โส กาเกหิ สทฺธึ นิวาสนโต, กากสณฺานตฺตา วา กาโก เจติ สุกฺกกาโก.
ทฺวยํ วิสกณฺิกายํ. พล ปาณเน, ณฺวุ, ทีโฆ, อาโก วา. วิสสทิโส กาฬวณฺโณ กณฺโ ยสฺสา สา วิสกณฺิกา, เอติสฺสา ปุโม นาม น วิชฺชติ. วุตฺตฺจ อปทาเน –
‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;
เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ [อป. เถร. ๑.๑.๕๑๑].
๖๔๓. ทฺวยํ ¶ กงฺเก. โลหสทิโส ปิฏฺิ ยสฺส โลหปิฏฺโ. กงฺก โลลฺเย, อ, กงฺโก.
ทฺวยํ ปตฺตกณฺเ. ขฺโช วิย จรตีติ ขฺชรีโฏ, อีโฏ. ปสฺสนฺตานํ ขํ สุขํ ชเนตีติ ขฺชโน. ขฺช คติเวกลฺเย วา, ยุ.
ทฺวยํ คามจาฏเก, จาฏกมตฺเต วา. กลหํ รวตีติ กลวิงฺโก, ยทาทิ. กํ สุขํ ลุนาตีติ วา กลวิงฺโก, อิโก, นิคฺคหีตาคโม จ. จฏ เภเท, ณฺวุ, จาฏโก.
ทฺวยํ เวฬุริยจฺฉวิโลเม จิตฺรปกฺเข ‘‘สุวณฺณจูเฬ’’ติ ขฺยาเต. ทิภ สนฺถมฺเภ, ทฺวิตฺตํ, พินฺทาคโม จ. ‘‘กิ’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กิกี, ณี, จาโส, ทิวิปิ [จาโส กิกีทิวิ (อมร ๑๕.๑๖)].
๖๔๔. ทฺวยํ เมฆสาเม ‘‘ฏี-ฏฺौ’’อิติ ขฺยาเต. กทมฺพโยคา กาทมฺโพ. กาฬวณฺโณ หํโส กาฬหํโส, กาลหํโสปิ.
ทฺวยํ ¶ ‘‘งเห-โฑ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณ. สกุนฺโต วุตฺโต, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภทสฺมึ, ภาสปกฺขีขเคสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. สุนฺทรากาเรน ปกฺเขน ยุตฺโต สกุโณ ภาสปกฺขี, ‘‘ภาสนฺโต สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห.
ทฺวยํ ‘‘นฺวา-มี-สฺเว’’อิติ ขฺยาเต นีลปกฺขินิ. ธูมฺยํ ธูมํ อฏติ สหตีติ ธูมฺยาโฏ, โณ. กาฬวณฺณตาย กุจฺฉิตํ ลิงฺคํ ยสฺส. ภิงฺโคปิ.
ทฺวยํ ชลกุกฺกุเฏ. ทา ลวเน,ติ, ทาติ อูหติ อุสฺสหตีติ ทาตฺยูโห, ขณฺฑิตทฺธนิอิจฺจตฺโถ. กาเล สสฺสมุตุมฺหิ กณฺโ กณฺฑทฺธนิ ยสฺส กาฬกณฺโก, สมาสนฺเต โก.
๖๔๕. ขุทฺทาทิ มธุจฺฉิฏฺกราทิโก กมฺมภูโต ‘‘มกฺขิกาเภโท’’ตฺยุจฺจเต, มกฺขิ สงฺฆาเต, ณฺวุ, มกฺขิกา, ตาสํ เภโท มกฺขิกาเภโท. ปิงฺคลมกฺขิกายํ ‘‘มฺหณ’’อิติ ขฺยาตายํ ทฺวยํ. ฑํส ฑํสเน, ฑํโส. ทํโสปิ, ฑํส ขาทเน วา, ปิงฺคลมกฺขิกาติวณฺณนามํ.
มกฺขิกาย อณฺฑํ อาสาฏิกา นาม, สฏ อวยเว, ณฺวุ. ทฺวยํ ‘‘นฺหํ’’อิติ ขฺยาเต. ปฏํ คจฺฉตีติ ปฏงฺโค, ปตงฺโคปิ, สรติ หึสตีติ สลโภ, อโภ, ลตฺตํ, สล คมเน วา.
๖๔๖. ทฺวยํ ¶ ‘‘เฉํ’’อิติ ขฺยาเต, มก ปาเณ, อโส, มกโส. ทฺวยํ นิทาเฆ นุหาทีสุ วรณกมกฺขิกายํ. ‘‘จีรี’’ติ สทฺทายตีติ จีรี, จิริ หึสายํ วา, นทาทิ, ทีฆาทิ. ฌลฺล สทฺเท, ณฺวุ, ฌลฺลิกา.
ทฺวยํ ตาลปตฺตาทฺยนฺตเรสุ นิลีนายํ จมฺมปตฺตายํ. ชตุ วิย ชตุกา, อุปมาเน โก, ‘‘รามเ ชตุกํ จมฺม-ปตฺตชตุกเรสุ ถี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๙.๔๐] หิ รภโส. อชินํ จมฺมํ ปตฺตํ ยสฺสา อชินปตฺตา. ทฺวยํ หํสสามฺเ. หนฺติ อทฺธานํ หํโส. เสโต ฉโท ปตฺตํ ยสฺส. ยถากถฺจิ พฺยุปฺปตฺตีติ วุตฺตตฺตา อเสตจฺฉเทปิ, จกฺกงฺโค, มานโสโกปิ, จกฺกสฺส จกฺกวากสฺเสว องฺคานิ ยสฺส. มานสํ สโร โอโก ยสฺส.
๖๔๗. เย รตฺเตหิ โลหิเตหิ ปาทตุณฺเฑหิ จรณจฺจูหิ วิสิฏฺา สิตา จ สรีเร, เต ราชหํสา นาม, หํสานํ ราชาโน ราชหํสา.
มลีเนหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฏฺา เย เต มลฺลิกาขฺยา, มล, มลฺล ธารเณ, อิ, สฺายํ โก, ‘‘มลฺลิโก หํสเภเท จ, ติณสูเล จ มลฺลิเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๕.๒๔] รุทฺโท. อาขฺยาสทฺเทน พหุพฺพีหิ. อสิเตหิ กณฺเหหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฏฺา เย, เต ธตรฏฺา, ธตรฏฺานํ อปจฺจานิ ธตรฏฺาติ, โณ.
๖๔๘. ติกํ ¶ ติรจฺฉาเน. ติริยํ อฺจยตีติ ติรจฺโฉ, ติริยสฺส ติโร, อฺจติสฺส จฺโฉ. ยุมฺหิ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉาโนเยว ติรจฺฉานคตํ, ตพฺภาวํ วา คตํ ปตฺตํ, เตสุ วา คตํ อนฺโตคธนฺติ ติรจฺฉานคตํ, สิยาติ ปกตฺยานเปกฺขกฺริยาปทํ, ภวตฺยตฺโถ วา หิ กโรตฺยตฺโถ วา กทาจิ ปกตฺยานเปกฺโข ภวติ, น ปน วิกตฺยานเปกฺโข. ตถา กทาจิ อุภยาเปกฺโขปิ ภวติ, น ปนุภยานเปกฺโขติ สพฺพตฺเรวํ. สีหาทิวคฺโค.
อรฺาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปาตาลวคฺควณฺณนา
๖๔๙-๖๕๐. จตุกฺกํ ปาตาเล. อธรํ ภุวนํ อโธภุวนํ. ปตนฺติ อสฺมึ ปาตาลํ, อโล, มชฺเฌ ทีโฆ. นาคานํ โลโก. รสาย ตลํ รสาตลํ.
โสพฺภนฺตํ ¶ ฉิทฺทมตฺเต. รณ สทฺเท, โธ, นตฺตํ, ยทาทิ. วร ทิตฺติยํ. วิคโต วโร วารณํ อสฺส วิวรํ, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, โท. กุห วิมฺหยเน, อโร. สุส โสสเน, อิโร. พิล เภทเน, อ. สุสโต อิ, สุสิ. ฉินฺทิตฺวา คจฺฉตีติ ฉิคฺคลํ, ยทาทิ. สุฏฺุ อพฺภํ อากาสํ อสฺมึ โสพฺภํ.
‘‘สุสิร’’นฺติ ฉิทฺทสามฺเ ยํ นปุํสกวจนํ, ตํ สจฺฉิทฺเท ฉิทฺทวติ ทพฺเพ ตีสุ, ยถา ‘‘สุสิโร รุกฺโข, สุสิรา จิฺจา, สุสิรํ กฏฺ’’นฺติ.
ทฺวยํ ภูมิฉิทฺเท. กาส ทิตฺติยํ, อุ. อว รกฺขเณ, อโฏ, อาวาโฏ, อวาโฏปิ. ทฺวยํ สปฺปานํ ราชินิ. วสุ รตนํ ยสฺสตฺถีติ วาสุกี.
๖๕๑. ทฺวยํ นาคานํ ราชินิ. เทเวหิปฺยสฺสนฺโต โนปลทฺโธติ อนนฺโต, เสโสปิ, สิส หึสายํ, สิสติ กปฺปนฺเตติ เสโส, อ.
ทฺวยํ อชคเร. วหติสฺมา อโส, วาหโส. อชํ ฉาคํ คิลตีติ อชคโร, อ, อิสฺสตฺตํ, ลสฺส รตฺตฺจ. สยีปิ, สยนสีโล สยี.
ทฺวยํ โคนสสปฺเป ‘‘งา-จฺเว’’อิติ ขฺยาเต. ควสฺเสว นาสา อสฺสาติ โคนโส, สฺายํ นาสสทฺทสฺส นโส กโต [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙]. ติลํ อิจฺฉตีติ ติลิจฺโฉ, ติริยํ อฺจตีติ วา ติลิจฺโฉ, ยทาทิ.
ทฺวยํ ¶ เทฑฺฑุเภ, โย ‘‘ชลสปฺโป’’ติ วุจฺจติ. เทฑฺฑุนา ราชิยา อุภตีติ เทฑฺฑุโภ. ปิฏฺเ ราชิโยคา ราชุโล, อุโล, พธิรสปฺเปปฺเยเต.
๖๕๒. กมฺพโล จ อสฺสตโร จาติ อิเม ทฺเว นาคกุลา เมรุปาเท วสนฺติ.
ทฺวยํ เวสฺมนิวุฏฺสปฺเป. ‘‘วมฺมนี’’ติปิ ปาโ. ‘‘อสุทฺโท ฆรสปฺโป’’ติ วุตฺตตฺตา นิพฺพิสตาย อมาริตตฺตา สีลยุตฺตํ อตฺตา มโน ยสฺมึ สิลุตฺโต, อสฺสุ, รสฺสาทิ.
ทฺวยํ รุกฺขคฺคาทีสุ นิวุฏฺสปฺเป. นีโล หริโต สปฺโปติ นีลสปฺโป. ‘‘นีโล กณฺหมฺหิ หริเต’’ติ หิ ตารปาโล. ปมกาเล สิลายํ ภวตีติ สิลาภุ.
๖๕๓-๖๕๔. วิสธรนฺตํ สปฺปมตฺเต. อาสิยํ วิสํ เอตสฺส อาสีวิโส, อาสี สปฺปทาา. ภุช โกฏิลฺเย, กุฏิลายมาโน คจฺฉตีติ ภุชงฺโค, เอวํ ภุชโค, ภุชงฺคโม จ. อหิ คมเน, อิ. สรนฺโต สปฺปติ คจฺฉตีติ สรีสโป, อสฺสี, สํโยคโลโป, อลุตฺตสมาโสยํ, ภุชงฺคภุชงฺคมาปิ, สพฺพธรกเต ปน ‘‘ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา กุฏิลํ สปฺปตีติ ¶ สรีสโป’’ติ วุตฺตํ. ผณโยคา, อี, ผณี. สปฺปติสฺมา อ, ภูมิผุฏฺเน คตฺเตน คติ สปฺปนํ. อรํ สีฆํ คจฺฉตีติ อลคทฺโท, มสฺส โท, รสฺส ลตฺตฺจ, อลคทฺโท, ชลสปฺเปปฺยยํ, ‘‘อลคทฺโท ชลวาโฬ’’ติ [อมร ๘.๕] หิ อมรสีโห. โภโค ผณิกาโย, ตํโยคา โภคี. ปนฺนํ คจฺฉตีติ ปนฺนโค, ปาเทหิ วา น คจฺฉตีติ ปนฺนโค. ทฺเว ชิวฺหา อสฺส. อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค. วิเสเสน อาลาติ คณฺหาติ อายุนฺติ วาโฬ, ลสฺส ฬตฺตํ, วา คมเน วา, อโล. ทีฆสรีรตาย ทีโฆ. ทีฆา ปิฏฺิ ยสฺส, สมาเส โก. อุทรเมว ปาโท ยสฺส. วิสํ ธรติ. จกฺกี, กุณฺฑลี, คูฬฺหปาโท, จกฺขุสฺสโว, กาโกทโร, ทพฺพีกโร, พิเลสโย, ชิมฺหโค, ปวนาสโนปิ. สิรสิ จกฺกโยคา จกฺกี. กุณฺฑลมิว วปุ อสฺสตฺถีติ ตํโยคา กุณฺฑลี. จกฺขุนา สุโณตีติ จกฺขุสฺสโว. กาโกทรมิว อุทรํ อสฺส. ทพฺพิคติกตฺตา ผณา ทพฺพี, ตํ กโรติ พนฺธตีติ ทพฺพีกโร. สามฺนิทฺเทเสปิ กณฺหสปฺปาทิเยว ทพฺพีกโร. ชิมฺหํ กุฏิลํ คจฺฉตีติ. ปวนาสโน วาตโภชี.
ผณิโน สปฺปสฺส ตนุ กาโย โภโค นาม. ภุชตีติ โภโค, ภุช โกฏิลฺเย, โณ.
๖๕๕-๖๕๖. ทฺวยํ สปฺปสฺส ทาายํ. อสติ เยน อสํ, มุขํ, ตสฺมึ ภวา อาสี, สปฺปสฺส ทาา ทนฺตุตฺตมา. ทฺวยํ สปฺปสฺส ชิณฺณตเจ ¶ , นิมุจฺจเต ยสฺมา สปฺโปติ, โณ. กฺจุกสทิสตฺตา กฺจุโก. สมา ตุลฺยตฺถา.
ทฺวยํ วิสมตฺเต. โสณิปถคตํ วิสติ เทหนฺติ วิสํ, วิส ปเวสเน. คิรตีติ ครฬํ, อโฬ.
หลาหโล, กาฬกูโฏ, อาทินา กาโกลาทโย จ สตฺตาติ อิเม นว ตพฺเภทา ตสฺส วิสสฺส เภทา. วุตฺตฺจ –
‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล-กาฬกูฏหลาหลา;
โสรฏฺิโก สุกฺกิเกยฺโย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;
ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติ [อมร ๘.๑๐-๑๑].
ตตฺร หลาหโล ปุเม, วากาเรน นปุํสเกปิ, ‘‘หาลาหล’’นฺติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๑.๘.๕] ทีฆาทิปิ. ตาลปตฺรสณฺาโน นีลปตฺโร โคถนากติผโล คจฺโฉ หลาหโล. อสฺส จ สมีเป รุกฺขาทโย ฑยฺหนฺเต. หิมวติ, กิกฺกินฺทายํ, โกงฺกเณสุ, ทกฺขิณสมุทฺเท จ ชายเต, หนตีติ หโล, อ, นสฺส โล, หลานมฺปิ หโล หลาหโล, มชฺฌทีโฆ. ติริยเลขาย จิตํ ทฺวิชปเทหิ ยุตฺตํ, ตถา คณฺิภิ พฺยาปิตํ พินฺทุภิเทว ยํ ฆนตเรหิ, ตํ กาฬกูฏํ. อิทฺจ ปุถุมาลินามสฺสาสุรสฺส โสณิตมฺหา เอว อสุรสมเย [เทวาสุรรเณ (?)] สมุปฺปนฺนสฺส อสฺสตฺถรุกฺขสทิสสฺส รุกฺขสฺส นิยฺยาโส, อหิจฺฉตฺตมลยโกงฺกณสิงฺคเวรปพฺพตาทีสุ โจปฺปชฺชเต. วณฺเณน กาฬฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตหรณโต โลหมุคฺครสทิสตาย กูฏฺเจติ กาฬกูฏํ.
พฺรหฺมปุตฺโต ตุ กปิโล, มลยทฺทิภโว ขโร;
ปทีปโน ตุ ทหโน, รตฺตวณฺโณ’ฺชนทฺทิโช [จินฺตามณิฏีกา ๘.๑๐-๑๑].
ทรเท ¶ ภโว ทารโท, สุปฺปภนามโก ตํเทสปสิทฺโธ จ. วจฺฉนาโภ สินฺทุวารปตฺตสทิโส จ ตํสมีเป รุกฺโข น วทฺธเต, ตํสมฺผสฺสวายุ จ ชรยติ, วิฺฌายํ, กิกฺกินฺทายฺจ ชายเต, เอวํ วิสนฺตรานมฺปิ สรูปํ อาคมโต วิฺเยฺยํ.
ทฺวยํ ธนตฺถํ สปฺปคฺคาเห. วาฬํ สปฺปํ คณฺหนสีลตาย วาฬคาหี. อหิโน ตุณฺเฑน มุเขน ทิพฺพตีติ อหิตุณฺฑิโก, ณิโก, ‘‘วาฬคฺคาโห’หิตุณฺฑิโก’’ติ [อมรโกเส ๘.๑๑-คาถายมฺปิ] อมรมาลา.
๖๕๗. ติกํ นิรเย. อโย อิฏฺผลํ, โส นิคฺคโต อสฺมาติ นิรโย, นินฺทิโต รโย คมนํ เอตฺถาติ วา นิรโย. ทุฏฺา คติ ทุคฺคติ. อปฺุเ เนตีติ นรโก, ณฺวุ, รนฺโต จ, นรโก.
เตสุ นิรเยสุ โย ‘‘มหานิรโย’’ติ วุตฺโต, โส อฏฺธา โหตีติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สฺชีโว’’จฺจาทินา สิโลเกน. มรนฺตาปิ กมฺมผลานุภวนตฺถํ ปุนปฺปุนํ ชีวนฺติ อสฺมึ สฺชีโว. ยตฺถ นิรเย เนรยิกานํ สรีรานิ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺเตน สฺาณํ กตฺวา วาสิยา ตจฺฉนฺติ, โส กาฬสุตฺโต. ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา ทุกฺขิตสทฺเทน รวนฺติ อสฺมึ โรรุโว, มหนฺโต จ โส โรรุโว จาติ มหาโรรุโว. ปุน ‘‘โรรุโว’’ติ จูฬโรรุโว วุตฺโต. ภุสํ ปตนฺติ ¶ อสฺมึ ปตาปโน, ‘‘วีจิ ตรงฺเค อปฺเป จา’’ติ รุทฺโท, นตฺถิ สุขสฺส วีจิ เลโสปิ อตฺราติ อวีจิ, ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๗๘], ตสฺมา นตฺถิ วีจิ สุขํ เอตฺถาติ อวีจิ. สมนฺตโต อาคเตหิ ปพฺพเตหิ หฺนฺติ อตฺราติ สงฺฆาโต. ตปนฺติ อตฺร ตาปโน, อิติสทฺโท อฏฺนฺนํ ปริสมาปนตฺโถ.
๖๕๘. ตตฺถ นิรเยสุ เวตรณี จ โลหกุมฺภี จาติ อิเม ทฺเว นิรยา ชลาสยา ชลาธารา, เต จ ถิยํ, ตรณี นาวา, สา นตฺถิ ยสฺสํ เวตรณี. โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภี.
ทฺวยํ นิรยปาเล. การณา ยาตนา, สา จ ติพฺพเวทนา, ตํ กโรตีติ การณิโก. นิรยคตสตฺเต ปาตีติ นิรยโป.
ทฺวยํ นิรยคตสตฺเต. นิรยํ คจฺฉตีติ เนรยิโก. นรกํ คจฺฉตีติ นารโก.
๖๕๙. อุทธิ ปริยนฺตํ สมุทฺทสฺส นามํ. อณฺโณ ชลํ, โส วาติ คจฺฉติ ยสฺมึ อณฺณโว, อณฺโณ ยสฺมึ วิชฺชตีติ วา อณฺณโว, อสฺสตฺถฺยตฺเถ โว. สคเรหิ ราชกุมาเรหิ ขโต ¶ สาคโร, สานํ ธนานํ อากโรติ วา สาคโร, กสฺส โค, สาค สํวรเณ วา, อโร. สนฺทเตติ สินฺธุ, สนฺท สวเน, ยทาทิ. อุทิ กฺเลทเน, สมฺมา กฺลิทนฺติ จนฺโททเย อสฺมา อาปานีติ สมุทฺโท. ชลานิ, อุทกานิ จ นิธียนฺเต, ธียนฺเต จาตฺราติ ชลนิธิ, อุทธิ จ, อุทกสฺส อุทาเทโส.
ตสฺส สมุทฺทสฺส ขีรณฺณโว, อาทินา ลวโณโท, ทธฺยุโท, ฆโตโท, อุจฺฉุรโสโท, มทิโรโท, สาทุทโก จาติ อิเม สตฺต มหณฺณววิเสสา ภวนฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๑๐.๒]. ขีรวณฺโณ อณฺณโว ขีรณฺณโว.
๖๖๐. อสฺส สมุทฺทสฺส กูลเทโส ตีรเทโส เวลา นาม, วิคจฺฉนฺติ อิรา ยสฺสํ เวลา, ลตฺตํ. จกฺกมิว สลิลานํ ชลานํ ภโม ภมนํ อาวฏฺโฏ นาม, อาวฏฺฏนฺติ ชลานิ อตฺราติ อาวฏฺโฏ.
ติกํ พินฺทุมฺหิ. ถุ อภิตฺถเว, โว, อุสฺเส. วิทิ อวยเว, อุ, พินฺทุ. ผุส ผุสเน, โต, ผุสิตํ. ปากาเร, เคหาทิติตฺติยฺจ ชลนิคฺคโม ภโม นาม, ภมุ อนวฏฺาเน.
๖๖๑. สิโลโก อุทเก. อาป พฺยาปเน, อปฺโปติ สพฺพตฺราติ อาโป. ปาตพฺพนฺติ ปโย, ปา ปาเน, ณฺโย. รสฺโส ¶ , ปโย. ชล ธฺเ, อ. วารยติ นินฺโนนตนฺติ วาริ, วร นิเสเธ, ณิ, วารยติ ปิปาสนฺติ วา วาริ. ปียเตติ ปานียํ, อนีโย. สลตีติ สลิลํ, สล คติยํ, อิโล. อุทิ กฺเลทเน, ณฺวุ, อุโลโป, ทกํ ปิปาสจฺเฉทํ กโรตีติ วา ทกํ, ‘‘ทา ทานจฺเฉทธาตู’’ติ [เอกกฺขรโกส ๒๐ คาถา] หิ เอกกฺขรโกเส, รสฺโส. อน สทฺเท, อ, ทฺวิตฺตํ, อร คมเน วา, โต, อนฺนาเทโส, ณตฺตํ. นี นเย, อีโร. วน สมฺภตฺติยํ. วนียเต ปิปาเสหีติ วนํ. วา คมเน, อโล. ตายเต ปาลยเตติ โตยํ, ตา ปาลเน, จุราทิ, โย, อาการสฺโสตฺตํ. อมฺพ สทฺเท, อุ, อมฺพุ. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, ณฺวุ, อุทกํ. กร กรเณ, กฺวิ, กํ. กมลํ, ขีรมฺปิ, กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, อโล. ขนุ หึสายํ, อีโร, นโลโป, ขี ขเย วา, ขีรํ.
๖๖๒. จตุกฺกํ ตรงฺเค. ตรนฺโต คจฺฉติ, ตีรํ วา คจฺฉตีติ ตรงฺโค, อลุตฺตสมาโส, ปรตฺร อีสฺสตฺตํ. สยเมว ภิชฺชเตติ ภงฺโค, อ. อูห วิตกฺเก, มิ, หโลโป, อูมิ, อร คมเน วา, มิ, อสฺสู, รโลโป. วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, อิ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, เอเต ทฺเว ปุมิตฺถิยํ.
อุลฺโลโล, กลฺโลโล จาติ อิทํ ทฺวยํ มหาวีจีสุ กถฺยเต, โลล อุมฺมาทเน, อุลฺโลลยตีติ อุลฺโลโล, โณ, อุล คมเน วา, โอโล, ทฺวิตฺตํ. กลฺล สทฺเท, โอโล, กลฺโลโล.
๖๖๓. สิโลกทฺธํ ¶ กทฺทเม. ชลํ พลเต ชมฺพาโล, กมฺมนิ โณ, มกาโร วณฺณวิกาโร. กล สงฺขฺยาเน, อโล. ปจ วิตฺถารวจเน, กมฺมนิ โณ. จิกฺข วจเน, อโล, ทฺวิตฺตํ. กท มทฺเท, อโม, ทฺวิตฺตํ.
ฉกฺกํ วาลุกายํ. ปุล มหตฺเถ, อิโน, ฬตฺตํ. วล สํวรเณ, ณฺวุ, อสฺสุ, วาลุกา, ถี. วณฺณ สทฺเท, วณฺโณ. มร ปาณจาเค, อุ, มรุ, เทเวปิ. อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ, มหนฺเตปิ, วณฺโณ จ มรุ จ อุรุ จ วณฺณมรูรุ. สิจ ปคฺฆรเณ, โต, สิกตา, ถี.
๖๖๔. ชลมชฺฌคตํ ตลํ กมฺมภูตํ ‘‘อนฺตรีปํ, ทีโป’’ติ โจจฺจเต. ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตรคตํ อนฺตรีปํ, อาการสฺสี. ‘‘อนฺตรีย’’นฺติ วา ปาโ, ตทา ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตเร ภวํ อนฺตรียนฺติ วิคฺคโห, อการสฺสี. ทฺวิธาคตานิ อาปานิ อสฺมึ เหตุภูเตติ ทีโป. วการอาการานํ โลโป, อิสฺสี จ, ทีโป, วากาเรน ทีปมฺปิ.
ปฺจกํ ตีรสฺส นามํ. ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, จุราทิ, อ. กูล อาวรเณ, โณ. รุธ อาวรเณ, โรธํ. อฺปาราทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตีร’’นฺติ วุตฺตํ. ตฏ อุสฺสเย, อ, ถิยํ, ตฏี.
๖๖๕. ปรมฺหิ ¶ ตีรสฺมึ ปารสทฺโท, โส จ นปุํสเก, ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, ปาร สามตฺถิเย วา, ปารยติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํ. โอรนฺตุตีรํ ‘‘อปาร’’นฺตฺยุจฺจเต, อวเร ตีรเทเส ภวํ โอรํ, โณ. ปารโต อฺํ ตีรํ อปารํ.
ปฺจกํ อุฬุมฺเป. อุฬุโต ทกโต ปาติ รกฺขติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหีตาคมวเสน อุฬุมฺโป. ปฺลวติ, ปฺลวนฺติ อเนนาติ วา ปฺลโว, ปฺลว คมเน, คมนํ อตฺร ชลคมนํ. กุล สนฺตาเน, อ, เก อุลติ คจฺฉตีติ วา กุลฺโล, อ, ทฺวิตฺตํ. ตรนฺติ อเนน ตโร, ตร ปฺลวตรเณสุ. คมนาคมนวเสน ปุนปฺปุนํ ชเล อรนฺติ ยาย, สา ปจฺจรี, อ, นทาทิ.
๖๖๖. ติกํ นาวายํ. ตรนฺติ ยาย ตรณี, ยุ, นทาทิ, อิปจฺจเย ตริ, อีมฺหิ ตุ ตรี. นุ ถุติยํ, อ, วุฑฺฒาวาเทสา, นาวา. ทฺวยํ ลงฺการถมฺเภ. กูป คมเน, ณฺวุ, กูปโก, อปจฺจโย วา, ตทา สกตฺเถ โก. กมุ อิจฺฉายํ, โภ, สกตฺเถ โก, อสฺสุ จ, กุมฺภกํ.
ทฺวยํ ‘‘เป เสํ’’อิติ ขฺยาเต. ตรสฺส ปจฺฉาภาเค พนฺธิตพฺโพติ ปจฺฉาพนฺโธ. ค’มิจฺฉิตทิสํ อฏติ เยน โคฏวิโส, อิโส, อวนฺโต จ อสฺโสตฺตฺจ, โคฏวิโส. ทฺวยํ ‘‘เป ตมา’’อิติ ¶ ขฺยาเต. นาวาย กณฺโณ วิย กณฺโณ, มหนฺโต เกนิปาโต, เตน ปวหณปติสวนโต, ตํ ธรตีติ, กมฺมนิ โณ. นาวาย ยุตฺโต นาวิโก.
๖๖๗. ทฺวยํ นาวาย คมโนปาเย. อรติ เยนาติ อริตฺตํ, ฉทาทีหิ ตตฺรณ, อิการาคโม, ทฺวิตฺตฺจ. เก ชเล นิปาติยเต เกนิปาโต, อลุตฺตสมาโสยํ.
ทฺวยํ นิยามเก. โปโต ปวหนํ, ตํ วาหยตีติ โปตวาโห. นิยจฺฉติ โปตนฺติ นิยามโก, ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ คมเน, ณฺวุ, นิยามโก, จุราทิ. นิยามเกปิ.
เย วาณิชา นาวาย วาณิชกมฺมํ อาจรนฺติ, เต สํยตฺติกา นาม, สํยานํ สํยาตฺรา, ทีปนฺตรคมนํ, ตฺรณ, สา ปโยชนเมเตสํ สํยตฺติกา, ณิโก, รโลโป, รสฺโส จ. ตปจฺจเยน วา สิทฺธํ. โปตวาณิชาปิ, โปโต ปวหนํ, ตสฺส วาณิชา.
๖๖๘. ลงฺการาทโย, ผิยาทโย จ นาวาย องฺคา อวยวา. โล อินฺโท, ตสฺส การณํ ลงฺกาโร. วโฏ วุจฺจติ สิวโฏ, ตทาการตาย วฏากาโร. ‘‘วโฏ กมทฺเท ¶ นิคฺโรเธ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห. ผา วุฑฺฒิยํ, อิโย, ผิโย.
ทฺวยํ ‘‘ตลก’’อิติ ขฺยาเต. ปู ปวเน, โต, วุฑฺฒิ, ปวหติ นิยามเกติ ปวหนํ. วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํ. ทฺวยํ กฏฺมฺพุวาหินิยํ, ทุณ คติหึสาสุ, อ, นทาทิ, วุฑฺฒิ, โทณี. อมฺพุํ เนติ เยน อมฺพณํ, อุสฺสตฺตํ, ณตฺตฺจ, อมฺพ สทฺเท วา, ยุ.
๖๖๙. ติกํ คมฺภีเร. คมุ คมเน, อีโร, โภนฺโต จ มโลโป จ, คภีโร. มาโลเป ตุ คมฺภีโร, คจฺฉนฺตา ภายนฺติ อสฺมินฺติ วา คภีโร, คมฺภีโร จ. นิปุพฺโพ มน อภฺยาเส, โณ, มสฺส โน. ตพฺพิปกฺขโต คมฺภีรวิปรีตโต อุตฺตานํ นาม, อุคฺคตํ ตานํ ปมาณํ อสฺส อุตฺตานํ, อคมฺภีรํ.
ทฺวยํ อคาเธ. คาธ ปติฏฺากงฺขาสุ, คนฺเถ จ, นตฺถิ คาธํ ยตฺร อคาธํ. น เหฏฺิมตลํ ผุสติ ยตฺร อตลมฺผสฺสํ.
ติกํ อปฺปสนฺเน. นตฺถิ อจฺฉภาโว อตฺร อนจฺโฉ. กลุสํ ปาเปปิ วุตฺตํ. วิล เภทเน, โณ, อาวิโล. อว รกฺขเณ วา, อิโล.
๖๗๐. ติกํ นิมฺมเล. โฉ เฉทเน, น ฉินฺทติ ทสฺสนนฺติ อจฺโฉ, โณ, สจฺโฉปิ, สร วิสรเณ, โต, อนฺนาเทโส. นตฺถิ มลํ เอตสฺมึ วิมโล. คภีรปฺปภุตี คภีราทโย วิมลนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ.
ปฺจกํ ¶ เกวฏฺเฏ. ธา ธารเณ, อีวโร. มจฺเฉ หนฺตฺวา ชีวตีติ มจฺฉิโก, อิโก. มจฺเฉ พนฺธติ ชาเลนาติ มจฺฉพนฺโธ, มจฺเฉ วธตีติ วา มจฺฉพนฺโธ, นิคฺคหีตาคโม, กํ ชลํ, ตสฺส อีลกฺขี, ตาย วฏฺโฏ วฏฺฏนํ อสฺสตฺถีติ เกวฏฺโฏ. เกวตฺโตปิ, โณ. ชาเล นิยุตฺโต, ชาเลน หนฺตีติ วา ชาลิโก, ทาโสปฺยตฺร, ทาส ทาเน, อ, ‘‘ทาโส เกวฏฺฏภจฺเจสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๐.๑๕] รุทฺโท.
๖๗๑-๖๗๒. ฌสานฺตํ มจฺเฉ. มส อามสเน, โฉ, มรธาตุวเสน วา สิทฺโธ, มร ปาณจาเค, อิโน, รโลโป. มุขปฺปเทเส ปุถูนิ โลมานิ อสฺส ปุถุโลโม. ปาีนาทีนํ มจฺฉตฺตา วิเสสโต อโลมเกปฺยสฺส วุตฺติ. ฌส หึสตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อ, ฌโส. อณฺฑโช, วิสาโร, สกลีปิ, วิจิตฺรํ สรติ อเนน วิสาโร, โณ. โรหิตาทีนํ วกฺกลปฺปาโย [พตฺตลปฺปาโย (ก.)] ตโจ สกลํ. ตํโยคา, อี, สกลี.
โรหิตาทโย, มกราทโย จ มจฺฉปฺปเภทา. รุห ชนเน, โต, โรหิโต. วิปาเก มธุรสตฺตา มคฺคุโร, วณฺณวิกาโร, มชฺชตีติ วา มคฺคุโร, อูโร, มชฺช สุทฺธิยํ, ชฺชสฺส คฺคตฺตํ, รสฺโส จ, มคฺคุโร, ‘‘งา ขู’’. สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคี, โณ, นทาทิ, สงฺคุปิ, สรติ วาตนฺติ วา สิงฺคี, สร หึสายํ, อ, รสฺส โค, อสฺสิ, นิคฺคหีตาคโม, นทาทิ, สิงฺคี, ‘‘ง จฺเว’’. พล ¶ สํวรเณ, อโล, ลสฺส โช, พลโช,’’ง ปา’’. มฺุช สทฺทตฺโถ, มฺุโช. ปู ปวเน, อุโส, วุทฺธฺยาวาเทสา, ปาวุโส, มหามุขมจฺโฉ, ‘‘ง ฏา’’.
สตฺตกฺขตฺตุํ วงฺกตีติ สตฺตวงฺโก, ‘‘ง เส’’. สห วงฺเกน, สํวิชฺชมาโน วา วงฺโก ยสฺส สวงฺโก, ‘‘ง มฺเว’’. นฬสณฺาโน มีโน นฬมีโน, ‘‘ง ผฺौ-โย’’. กฑิ สนฺนิจยวทเนกเทเสสุ, ณฺวุ, คณฺฑโก, ‘‘ง มา’’. สสุ หึสายํ, อุ, อสฺสุ, สุสุกา, สกตฺเถโก, ‘‘ง-ปฺौ-ฏเย’’. สยนโต ปสฺเสน ผรตีติ สผรี, นทาทิ, ผร ผรเณ, สผรี ทฺวีสุ, ‘‘ง ขู-มา’’. ปาณิคฺคหเณ มุขํ กิรตีติ มกโร, ยทาทิ.
๖๗๓. ติมิอาทโย สตฺต มหามจฺฉา นาม. ติม อทฺทภาเว, ติมตีติ ติมิ, อิ, ติมิ มจฺฉมตฺเตปิ. คิร นิคฺคิรเณ, โณ, ลตฺตํ, อิสฺสตฺตํ. ติมิโน คโล ติมิงฺคโล, นิคฺคหีตาคโม. วณฺเณน ปิงฺคลติมิรสทิสตาย ติมิรปิงฺคโล. อา ภุโส นนฺทตีติ อานนฺโท, นนฺท สมิทฺธิยํ. ติมิโน มจฺเฉ นนฺทยตีติ ติมินนฺโท. ‘‘ติมินฺโท’’ติปิ ปาโ, ติมีนํ มจฺฉานํ อินฺโท ติมินฺโท. อธิโก อาโรโห ยสฺส อชฺฌาโรโห. มหนฺโต ติมิ มจฺโฉ มหาติมิ.
๖๗๔. ทฺวยํ ‘‘ง เผ’’อิติ ขฺยาเต. ปาสาณสทิสสณฺาโน มจฺโฉ ปาสาณมจฺโฉ. ป วิยตฺติยํ วาจายํ, อิโน ¶ , อุภยตฺร ทีโฆ, ปาีโน, ‘‘ง-ปฺौ’’ติ จ วทนฺติ. ทฺวยํ พฬิเส. วงฺกตีติ วงฺโก, วงฺก โกฏิลฺเย. พล สํวรเณ, อิโส, ฬตฺตํ. มจฺฉเวธนมฺปิ, วิธ วิธาเน, เภทเน จ, อเนกตฺถตฺตา, ยุ.
ติกํ กุมฺภีเล. ‘‘สุํสุมาโร’’ติ สมุทิตนามํ, สสตีติ สุสุ. สุสุ เอว สุํสุ, มาเรตีติ มาโร, สุํสุ เอว มาโร สุํสุมาโร. เกน อุภติ ปูเรตีติ กุมฺโภ, ชลาสโย, ตตฺร อุลติ คจฺฉตีติ กุมฺภีโล, กุมฺภี วา ฆโฏ, ตํ ลาตีติ กุมฺภีโล. น กมตีติ นกฺโก, กฺวิ, สฺาสทฺทตฺตา นสฺส ปกติ, นกฺก นาสเน วา, จุราทิ.
ทฺวยํ กจฺฉเป. กุจฺฉิโต อูมิ เวโค อสฺส กุมฺโม, ‘‘ปกาเส เวคภงฺเคสุ, ตรงฺเค อูมิ ปุํถิย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๐.๒๑] รภโส, ‘‘เวเค ภงฺคปฺปกาเสสุ, พิลายํ อูมิ วีจิย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโห. กจฺเฉน ปิวตีติ กจฺฉโป, โณ, กมโปฺยตฺร, กมุ อิจฺฉายํ, อโ.
๖๗๕. ทฺวยํ กกฺกเฏ. กกตีติ กกฺกฏโก. สกตฺเถ โก, กุก อาทาเน วา, อโฏ, อุสฺสตฺตํ. กุล สนฺตาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อีโร, กุํ วา ปถวึ ลุนาตีติ กุฬีโร, อีโร. ทฺวยํ รตฺตเป. ชลสฺส อูกา กิมิวิเสโส ชลูกา, ชลํ โอกํ เคหํ เอติสฺสาติ วา ชลูกา, โอสฺสู, อุจ สมวาเย, โณ, โอกํ. รตฺตํ รุธิรํ ปิวตีติ รตฺตปา.
ติกํ ¶ มณฺฑูเก. มณฺฑ ภูสเน, อุโก, ทีโฆ. ทท ทาเน, อุโร, ทฺวิตฺตํ. ภี ภเย, สปฺปโต ภายตีติ เภโก, อิโก, อีสฺเส. วสฺสาภู, สาลุโร, ปฺลโวปิ. ทฺวยํ ‘‘ตี’’อิติ ขฺยาเต. คณฺฑํ วจฺจสนฺนิจยํ อุปฺปาเทตีติ คณฺฑุปฺปาโท. มหิยา ลตา มหีลตา, กิฺจุลุโกปิ. กิฺจ จุลตีติ กิฺจุลุโก, อุโก.
๖๗๖. ทฺวยํ มุตฺตาโผเฏ. สปฺป คมเน, อิ, อสฺสิ, สิปฺปิ, ถี. สุ อภิสเว, ตฺติ, สุตฺติ. ทฺวยํ สงฺเข. ขนุ อวทารเณ, กฺวิ, สงฺโข. สมุ อุปสเม วา, โข, สงฺโข. กํ วาติ คจฺฉตีติ กุมฺพุ, อุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํ.
ทฺวยํ ขุทฺทสงฺขชาติยํ. สงฺขสฺส นโข อิว สงฺขนโข. ทฺวยํ ‘‘ขรุ’’อิติ ขฺยาเต. ชเล สวตีติ ชลสุตฺติ, สุ ปสเว, ตฺติ. สมตีติ สมฺพุโก, อุโก, โพนฺโต จ, ‘‘สมฺพุโก ชลสุตฺติ’ตฺถี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑๐.๒๓] ปุํกณฺเฑ โวปาลิโต.
๖๗๗. ทฺวยํ ชลาสเย. ชลานํ อาสโย ปติฏฺิตฏฺานํ ชลาสโย. เตสุ ชลาสเยสุ มชฺเฌ โย คมฺภีโร ¶ อคาโธ, โส รหทาขฺโย, หร หรเณ, ภูวาทิ, โท, วณฺณวิปริยโย, รหโท.
ทฺวยํ อุทปาเน. อุทกํ ปิวนฺติ อสฺมึ, ยุ, กโลโป. ปิวนฺติ อสฺมึ ปาโน, โส เอว กูโป ปานกูโป, กุ สทฺเท, โป, ทีฆาทิ, กูโป, เกน อุภตีติ วา กูโป, ภสฺส โป. อนฺธุปิ, อนฺธ ทสฺสนุปสงฺฆาเต, จุราทิ, อุ. ทฺวยํ สมจตุรสฺสโปกฺขรณิยํ. ขนุ อวทารเณ, กมฺเม โต, นโลโป, ทีฆาทิ. โปกฺขรํ ชลํ, ตํโยคา อโน, นทาทิ, โปกฺขรณี.
๖๗๘. ติปาเทน มหโต สทา อคาธชลสฺส ปทฺมฏฺานสฺส จ ปทฺมสฺุสฺส จ โยคฺยตาย นามํ [อมร ๑๐.๒๘ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ]. ตฬ อาฆาเต, ตล ปติฏฺายํ วา, อาโก, อปรปกฺเข ฬตฺตํ. สร คมเน, อ, สโร. วป พีชนิกฺเขเป, วปนฺติ ยาย วาปี, อายตจตุรสฺสายมฺปิ. สรติสฺมา อโส, นทาทิ, สรสี. ทห ภสฺมีกรเณ, อ, ทธ ธารเณ วา, ธสฺส โห. อมฺพุชานํ ปทฺธานํ อากโร อุปฺปตฺติฏฺานํ.
ขุทฺทโก สโร ‘‘ปลฺลล’’นฺตฺยุจฺจเต. ยตฺร วสฺสาสุ อธิกํ ชลํ, คิมฺเหสุ ชาณุมตฺตํ, สุกฺขตฺเยว วา, ปลฺล รกฺขเณ, จุราทิ, อโล, ปลฺลลํ.
๖๗๙-๖๘๐. อโนตตฺตาทโย ¶ เอเต สตฺต มหาสรา นาม. ตตฺร สูริยรํสิสมฺผุฏฺาภาเวน น อวตปติ อุทกเมตฺถาติ อโนตตฺโต. กณฺณมุณฺฑปพฺพตสมีปตฺตา กณฺณมุณฺโฑ. รถํ กโรตีติ รถการโก, ยถากถฺจิ อยํ พฺยุปฺปตฺติ นาม, สฺา ปน โลกโตเยวาวคนฺตพฺพา. ฉพฺพณฺณทนฺตวนฺตตาย ฉทฺทนฺโต, นาคราชา, ตสฺส นิวาสนฏฺานสมีปตฺตา ฉทฺทนฺโต, สโร. กุณาลสกุณา พหโว ยตฺถ สนฺติ กุณาโล. มนฺทากินี อากาสคงฺคายมฺปิ วุตฺตา. พหโว สีหา ปปตนฺติ อสฺมึ สีหปฺปปาโต.
ทฺวยํ ชลปฺปาเย เทเส กูปนิกเฏ ปสุปานตฺถํ ปตฺถาราทิรจิเต ชลาสเย. อาหูยนฺเต ปสโว อตฺร ปานายาติ อาหาโว, โณ, วุฑฺฒาวาเทโส. นิปิวนฺติ อสฺมึ นิปานํ, ยุ. ทฺวยํ สุรขาเต, อโปริเส เทวนิมฺมิเตติ ภาโว, โสณฺเฑอิจฺจฺเ. ‘‘อขาโต เทวขาตโก’’ติ [อมร ๑๐.๒๗] หิ อมรมาลายํ ปุํสกณฺฑํ.
๖๘๑. นทฺยนฺตํ ¶ นทียํ. สวตีติ, อนฺโต, นทาทิ, สวนฺตี. นินฺนฏฺานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา, กฺวิ. สนฺท ปสวเน, อุ, อสฺสิตฺตํ, วณฺณวิกาโร, สินฺธุ. สร คมเน, โต, อิการาคโม, สริตา. อาปานํ นิวาโส อาโป, สมุทฺโท, โณ, ตํ คจฺฉตีติ อาปคา. นท อพฺยตฺตสทฺเท, นทตีติ นที, นทาทิ, ตรงฺคนีปฺยตฺร.
ทฺวยํ คงฺคายํ. ภคีรเถน รฺา นิพฺพตฺติตา ภาคีรถีติ โลกิยา, อสฺมากนฺตุ มเตน นามมตฺตเมเวตํ ตสฺสาติ สนฺนิฏฺานํ, เอวํ สพฺพตฺร. คจฺฉตีติ คงฺคา, คมิโต โค, ติปถคตาปิ, ตโย สคฺคมจฺจปาตาลปเถ คตา ติปถคตา. สินฺธูนํ นทีนํ สงฺคโม เมลโก สมฺเภโท. สมฺมา ภิชฺชนฺติ อสฺมึ สมฺเภโท, สํปุพฺโพ ภิทิ เมลเน, โณ.
๖๘๒. คงฺคาทิกา อิมา ปฺจ นทิโย มหานที นาม. อจิรํ สีฆคมนํ เอติสฺสมตฺถีติ อจิรวตี. ยมุ อุปรเม, อุโน, ยมสฺส ภคินี วา ยมุนา, ภคินฺยตฺเถ อุโน. สรานิ ภวนฺติ ยาย อวธิภูตายาติ สรภู, สร คติหึสาจินฺตาสุ วา, อู, อโภนฺโต จ, สรภู. มห ปูชายํ, อ, นทาทิ.
จนฺทภาคาทิกา ¶ นินฺนคา ปฺจ มหานทิโต อฺาสํ นทีนํ เภทา. จนฺทภาโค นาม ปพฺพโต, ตโต ปภวตีติ จนฺทภาคา. สรโยคา วนฺตุ, มชฺเฌ สการาคโม, นทาทิ, สรสฺวตี. วนฺตุรตฺราติสเย.
๖๘๓. นิทฺโทสํ ชลํ อสฺสํ เนรฺชรา, ยทาทิ, อถ วา เนรฺชรา นาม ตูริยวิเสโส, ตํสมานสทฺทตาย อยํ นที เนรฺชรา นาม. นานาคาหากุลีภูตตาย กุจฺฉิตํ เวรํ อสฺสา กาเวรี, นทาทิ. นมฺมํ สุขํ ททาตีติ นมฺมทา, โณ. อาทินา สราวตี เวตฺตวตี กณฺฏกี โกสิกีอาทิกา อเนกา นทีเภทา สงฺคหิตา.
ทฺวยํ หมฺมิยเทวาลยาทีสุ ชลมคฺเค. วาริโน นิกฺขมนมคฺโค วาริมคฺโค. นล คนฺเธ, อ, นทาทิ, ฬตฺตํ, ปนาฬิ, อยํ อิตฺถิยํ, ปุเม จ.
ติกํ คามทฺวารมฺหิ อสุจิปูติปงฺกสมฺปุณฺณายํ กาสุยํ. จิตฺตํ ทุโนตีติ จนฺทนิกา, ยทาทิ.
๖๘๔-๖๘๕. ชมุ อทเน, อโล, นทาทิ, โพนฺโต จ, ฬตฺตํ, ชมฺพาฬี. อวลคฺคนฺติ อสฺมึ โอฬิคลฺโล, ลคฺค สงฺเค, อโล, ฬตฺตํ, อสฺสิ, คโลโป, ทฺวิตฺตฺจ. สาทฺธปชฺเชน ปทุมสฺส นามํ. สรสิ รุหตีติ สโรรุหํ, โร. สตํ ปตฺตานิ ¶ อสฺส, ปทฺมวิเสสตฺเถปฺยสฺส ปทฺมตฺตา วิเสสโต อเภโท. อรํ วินฺทตีติ อรวินฺทํ. ปท คมเน, อุโม. ปทุมํ, อนิตฺถี. ปงฺเก กทฺทเม รุหตีติ ปงฺเกรุหํ, อลุตฺตสมาโสยํ. นล คนฺเธ, อิโน, ฬตฺตํ. ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, ขโร, วุฑฺฒิ, สสฺส โก, โปกฺขเร ชเล ชาตนฺติ วา โปกฺขรํ. มุฬาลโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผติ มุฬาลปุปฺผํ. กํ ชลํ อลยติ ภูสยตีติ กมลํ, อล ภูสเน. ภิสโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผตีติ ภิสปุปฺผํ. กุเส ชเล เสติ ติฏฺตีติ กุเสสยํ, โร, อลุตฺตสมาโส. ตามรสมฺปิ, ตามรํ ชลํ, ‘‘ตามรํ ฆตมณฺโณ เจ’’ติ ตนฺตตนฺตรํ, ตตฺร เสติ ติฏฺตีติ ตามรสํ, โร.
๖๘๖. สิตํ เสตํ กมลํ ‘‘ปุณฺฑรีก’’นฺตฺยุจฺจเต, ปุฑิ ขณฺฑเน, มุฑิริตฺเยเก, อิโก, อราคโม จ, มสฺส โป, อิสฺสีกาโร จ, ปุณฺฑรีกํ. รตฺตํ ตุ กมลํ ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ โจจฺจเต. โกเก นาทยตีติ โกกนาทํ, โณ. รตฺตุปฺปเล จ, ‘‘โกกนทํ, โกกนุท’’นฺติปิ ปาโ, เก กนติ ทิพฺพตีติ วา โกกนทํ, ภูวาทิ, โท, อสฺโส. กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, เก กาสตีติ โกกาสโก, ณฺวุ, กาส ทิตฺติยํ.
ทฺวยํ เกสเร, เก ชายตีติ กิ, กมลาทิ, ตสฺมึ ชายติ, ชลตีติ วา กิฺชกฺโข, โข, นสฺส, ลสฺส วา โก, นิคฺคหีตาคโม, เก สรตีติ, อ, สตฺตมิยา อโลโป, ทฺวยมนิตฺถี. ทฺวยํ ปทฺมาทิทณฺเฑ. ทณฺฑสทิสตาย ทณฺโฑ. นล คนฺเธ, โณ.
๖๘๗. ทฺวยํ ¶ มุฬาเล. วิส เปรเณ, วสฺส โภ, ภิสํ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อาการสฺสิ. มูเล ชายตีติ มุฬาโล, อฺตฺเถ อโล, รสฺสาทิ, ฬตฺตฺจ, มูล ปติฏฺายํ วา, อโล, เสสํ ปุพฺพสทิสํ, ทฺวยํปฺยนิตฺถี.
ทฺวยํ กณฺณิกายํ. พีชสฺส โกโส อากโร พีชโกโส. กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกา, กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสสณฺานตาย กณฺณิกา, ปทุมาทีนํ สมูเห คหเน วเนตฺยตฺโถ. สณ ทาเน, โฑ, สณฺฑํ, ‘‘สณฺฑํ ปทฺธาทิสงฺฆาเต, โคปติมฺหิ ปุเม ภเว’’ติ นานตฺถสงฺคโห.
๖๘๘. ทฺวยํ ปทฺมกุมุทาทิสามฺเ, ตถา หิ ปทฺมํ มโหปฺปลํ สิโตปฺปลมุจฺจเต, ‘‘กุวลยํ อุปฺปลฺจ, นีลมินฺทีวรนฺติ หิ’’อิติ พฺยาฑิ, ‘‘อุปฺปลฺจ กุวลยํ, นีลมินฺทีวรํ มต’’นฺติ ภาคุริ จ, ‘‘โรโม สิติ จ นีโล, กุวลยมินฺทีวรฺจ นีลมฺพุช’’นฺติ ตุ วรรุจิ. ‘‘กุวลยทลสาโมปฺยงฺคทธิติ ปริธู สร’’นฺติ มาลธิ, มาธโว จ, ตตฺร ปุพฺพกมตมิห นิสฺสียเต. ยทฺเยวํ กถมุปฺปลสทฺเทน นีลุปฺปลาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มโหปฺปลาทิมฺหีติ? วุจฺจเต – สามฺเปิ ธฺตฺเต ยถา ธฺสทฺเทน กลมาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มุคฺคาทีสุ, เอวมิหาปิ. อุปุพฺโพ ¶ ปา ปาเน, อโล, ทฺวิตฺตํ, อุทเก ปฺลวตีติ วา อุปฺปลํ, ยทาทิ. กุยา ปถวิยา วลยํ อิว โสภากรตฺตา กุวลยํ.
ทฺวยํ นีลุปฺปเล. นีลวณฺเณ, อ, นีลํ, อินฺทตีติ อินฺที, นทาทิ, อินฺที ลกฺขี, ตสฺสา วรํ อินฺทีวรํ, อินฺท ปรมิสฺสริเย วา, อีโร.
อสฺมึ นีลุปฺปเล เสเต กุมุทํ นาม. กุยํ โมทเต กุมุทํ, โณ. อสฺส ปทุมาทิโน กนฺโท สาลูกมุจฺจเต. กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, กนฺท อวฺหาเน วา โรทเน จ. สล คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโก, ทีโฆ, สาลูกํ.
๖๘๙. ติกํ รตฺตารตฺตสามฺเ. กมลโต อฺตรสฺมึ ชลกุสุเม, น ตุ รตฺเตเยว, สุคนฺเธน ยุตฺตํ โสคนฺธิกํ. กสฺส หารํ อิว โสภากรตฺตา กลฺลหารํ, ลาคโม, ทฺวิตฺตฺจ. ทกํ สีตลํ กโรตีติ ทกสีตลิกํ.
ทฺวยํ เสวาเล. อุทกํ เสวตีติ เสวาโล, อโล, วการาคโม, อิสฺเส จ. นีลตีติ นีลิกา, นีล วณฺเณ, อิโก, นีลวณฺณโยคโต วา นีลิกา, เสวโลปิ, ทฺวยํ ปทฺมยุตฺเต เทเส, ปทฺมสมูเห จ. นฬินี จ ปงฺกชินี วิสินี จ สโรชินี ปทฺมินีติ ปริยายา. ‘‘ปทฺมสณฺฑํ ตทากเร’’ติ หิ ปริยายํ รตนมาลายํ มาธโว, วิสํ สมํ, ตพฺพนฺตตาย วิสินี, อิโน, นทาทิ. อมฺพุชโยคโต, อมฺพุชานํ สมูหโต วา อมฺพุชินี.
๖๙๐. ติลพีชาทโย ¶ เสวาโล นาม. ตตฺร ติลพีชปฺปมาณํ ชลสณฺิตํ นีลาทิวณฺณยุตฺตํ ติลพีชํ นาม. สงฺโข นาม สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุขาปิธานาทิปฺปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโส. ปณโก นาม ภมรสณฺาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส, ปณ สงฺขาเต, ณฺวุ, ปณโก.
ปาตาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคาณจารินา กวิกฺุชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ ภูกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สามฺกณฺฑ
๑. วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา
๖๙๑. อิห วกฺขมาเน สามฺกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ องฺคอุปางฺคทฺวยสหิเตหิ วิเสสฺยาธีเนหิ วิเสสฺยายตฺเตหิ วิเสสนสทฺเทหิ โสภนาทีหิ สํกิณฺเณหิ อฺมฺวิชาติยตฺเถหิ ทพฺพกฺริยาคุณาทีหิ อเนกตฺเถหิ สมยวณฺณาทีหิ อพฺยเยหิ จิรสฺสมาทีหิ จ กมา กมโต วคฺคา กถฺยนฺเต, เต จ ปุพฺพวคฺคสนฺนิสฺสยา, ตถา หิ โสภนาทโย ¶ เทวมนุสฺสาทีสุ วิเสสนภาเวน สมฺพนฺธา, กฺริยาทโย ตุ ตทาธารตาย, สมยาทโย วาจกตาย, จิรสฺสมาทโย ตํกฺริยาวิเสสนภาเวน, ตโตเยว สาธารณตฺตา สามฺกณฺฑมิทํ.
๖๙๒. อิห สตฺเถ ภิยฺโย รูปนฺตรา ลิงฺควินิจฺฉโย, โส อตฺราปิ วคฺเค ภิยฺโย รูปนฺตราเยวาติ วิปฺปฏิปตฺตินิราสตฺถํ พฺยาปกนฺยายมาห ‘‘คุณิ’’จฺจาทินา. ตสฺสตฺโถ – วิเสสนภูตา สพฺเพ คุณสทฺทา, ทพฺพสทฺทา, กฺริยาสทฺทา จ วิเสสฺยาธีนภาเวน เหตุนาเยว, น ภิยฺโย รูปนฺตราปิ วิเสสนสทฺเทน สมลิงฺคิโน สิยุนฺติ, ยถา – โสภนา อิตฺถี, โสภโน ปุริโส, โสภนํ จิตฺตํ.
๖๙๓-๖๙๖. สุภนฺตํ โสภเน. สุภ โสภเน, ยุ. รุจ ทิตฺติยํ, อิโร. สาธ สํสิทฺธิยํ, อุ. มนํ โตเสตีติ มนฺุํ. า ปริมาณโตสนนิสามเนสุ, อนฺตสฺสุกาโร, มนํ อา ภุโส โตเสตีติ วา มนฺุํ, ตทา ‘‘มโน อฺ’’นฺติ เฉโท, อาโลโป. จร คติภกฺขเนสุ, ณฺวุ, จรติ จิตฺตเมตฺถาติ จารุ. สุฏฺุ ทรียเต สุนฺทรํ, ทร ทารเณ ¶ . วคฺค คมเน, อุ, วคฺคุ. มโน รมติ อสฺมึ. กมุ อิจฺฉายํ, โต. หรติ จิตฺตํ หารี, ณี. มน าเณ, ชุ, มโน ชวติ ยสฺมึ วา มฺชุ, นโลโป. ปิยสีลยุตฺตตาย เปสลํ, ปิยสฺส เป, อีสฺสตฺตํ. ภทิ กลฺยาเณ, โท. วา คติยํ, โม. กล สงฺขฺยาเน, ยาโณ. มนํ อปฺเปติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, มโน อปฺโปติ ยสฺมินฺติ วา มนาปํ, อาป ปาปุณเน, อปาทิปุพฺโพ จ. ลภิตพฺพนฺติ ลทฺธํ, โต, สกตฺเถ โก. สุภตีติ สุภํ, สุนฺทเรน สภาเวน ภวตีติ วา สุภํ.
ปุงฺควนฺตํ อุตฺตเม, อุพฺภุโต อตฺยตฺถํ อุตฺตโม, อุภสทฺทโต อุพฺภุตตฺถโต วิเสสตฺเถ ตโม, อุคฺคตตมตฺตา วา อุตฺตโม. วร ปตฺถนายํ, ปวโร. อิฏฺปจฺจเย วุฑฺฒสฺส ชาเทโส, เชฏฺโ. ปกฏฺํ มุขํ อารมฺโภ อสฺส ปมุโข. นตฺถิ อุตฺตโร อุตฺตโม ยสฺมา อนุตฺตโร. ปมุโข จ อนุตฺตโร จาติ ทฺวนฺโท. อปาทิปุพฺเพ วโร. มุขมิว มุขฺโย, อิวตฺเถ โย. ปทธาตีติ ปธานํ, ยุ. ปมุขภาเว ติฏฺตีติ ปาโมกฺโข, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒิ. ปกฏฺํ ราตีติ ปรํ, โณ. ‘‘อคฺค’’นฺติ ชานิตพฺพนฺติ อคฺคฺํ, ‘‘อคฺค’’นฺติ ปมานิตพฺพนฺติ วา อคฺคฺํ. อุตฺตโร อุตฺตมสทิโส. ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, นี นเย, กมฺมนิ โณ. ปรํ ปจฺจนีกํ มาเรตีติ ปรมํ, ปกฏฺภาเว รมตีติวา ปรมํ, โณ. อิยิฏฺเสุ ปสตฺถสฺส, วุฑฺฒสฺส จ โส, เสยฺโย, เสฏฺโ จ, ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อิสฺเส. คามํ เนตีติ คามณิ, ‘‘ตสฺสีลาทีสุ ณี ตฺวาวี จา’’ติ ณี, รสฺโส, คามณิ. สนฺตตมตาย สตฺตโม, สนฺตโต ตโม, สนฺตสฺส จ โส. วิเสสียเตติ วิสิฏฺโ, สิส วิเสสเน, โต. อร คมเน, ณฺโย, อิการาคโม, อริโย. นตฺถิ อคฺโค ยสฺมา นาโค, ทีฆาทิ, คโลโป จ. อิ คติยํ, ณฺวุ, อิสฺเส, อโลโป จ, เอโก, สทิสรหิตตาย วา เอกีภาเว ติฏฺตีติ เอโก, โก. อุสฺสาเปติ ปจฺจนีเกติ อุสโภ, อุส ทาเห, อโภ ¶ . อช คมเน, อ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํ, อคฺโค. มุจ โมจเน, หีนมชฺฌิมภาเวหิ มุจฺจตีติ โมกฺโข, โต, ตสฺส โข. โมกฺข โมจเน วา, อ. ปธานภาวํ คจฺฉตีติ ปุงฺคโว, ยทาทิ, ปุกฺขโลปฺยตฺร, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, อโล, สสฺส โข, อสรูปทฺวิตฺตํ. เอเต จุตฺตมาทโย สมาสคาปิ อสมาสคาปิ อุตฺตมตฺถวาจกา. อมรโกเส ปน นาโคสภปุงฺควานํ สมาสคตฺเตเยว อุตฺตมตฺถวาจกตา วุตฺตา, วุตฺตฺจ –
‘‘อุตฺตรสฺมึ ปเท พฺยคฺฆ-ปุงฺคโว’สภกฺุชรา;
สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺตฺถโคจรา’’ติ [อมร ๒๑.๕๙].
ตสฺสตฺโถ – พฺยคฺฆาทโย กมฺมธารยสมาเส สติ อุตฺตรปทีภูตา เสฏฺตฺถวิสยา ปุพฺพปทสฺส เสฏฺตฺถวาจกา ปุลฺลิงฺคา จ ภวนฺติ, ยถา ‘‘ปุริสพฺยคฺโฆ, มุนิปุงฺคโว’’อิจฺจาทิ. สีหาทโย, อาทินา วราหปุณฺฑรีกโธรยฺหโสวีราทโย จ สมาสคา กมฺมธารยสมาเส อุตฺตรปทภูตา เสฏฺตฺถวาจกา ปุเมว ภวนฺติ, ยถา ‘‘สกฺยสีโห, กวิกฺุชโร, ปุริสสทฺทูโล, ปุริสวราโห’’อิจฺจาทิ.
๖๙๗. จิตฺตสฺส, อกฺขิโน จ ปีติชนกํ วตฺถุ อพฺยาเสกํ, อเสจนฺจ นาม, น พฺยาสิฺจนฺติ นกฺขรนฺติ นยนมนานิ ยสฺมาติ อพฺยาเสกํ, อเสจนฺจ, น พฺยาสิฺจนฺติ จ ยสฺมึ อาคนฺตุกภูตานิ อฺรสานีติ วา อพฺยาเสกํ, อเสจนฺจ. โณ, ยุ จ.
ฉกฺกํ อิฏฺเ วตฺถุมฺหิ. อิจฺฉิตพฺพํ, เอสิตพฺพนฺติ วา อิฏฺํ, อิสุ อิจฺฉายํ, อิส คเวสเน จ, โต. สุภตฺตํ คจฺฉตีติ สุภคํ, กฺวิ. หทเย สาธุ, หทยสฺส วา ปิยนฺติ หชฺชํ, โณ, ทนฺตสฺส โลโป, ทฺยสฺส ชฺโช. ทยิตพฺพํ อาทาตพฺพนฺติ ทยิตํ, ¶ โต. วลฺล สํวรเณ, กมฺมนิ อโภ. ปิยายิตพฺพนฺติ ปิยํ,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺโย, รสฺสาทิ.
๖๙๘. ติกํ ตุจฺเฉ. ตุจ วินาเส, โฉ. ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํ, โต, สกตฺเถ โก. สุนสฺส หิตํ สฺุํ, โย, นฺยสฺส ฺโ, สุน คติยํ วา, โย. ทฺวยํ อสาเร. ผล นิปฺผตฺติยํ, อุ, คุ วา. ปุพฺพตฺร โคนฺโต, อสฺเส, เผคฺคุ.
ติกํ ปวิตฺเต. เมธ หึสาสงฺคเมสุ, เมธียเต สงฺคมียเต เมชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ. ปุ ปวเน, โต, ทีฆาทิ. วุฑฺฒาวาเทโส, อิการาคโม จ. ทฺวยํ อวิรทฺเธ. น วิรชฺฌตีติ อวิรทฺโธ, รธ หึสาปราธาปคมเนสุ, โต. ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา เจ’’ติ ตสฺส โธ. ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ณฺวุ, วิรทฺธโวหาเรน น ปณาเมตีติ อปณฺณโก.
๖๙๙-๗๐๑. ทฺวยํ ชาตฺยาจาราทินา อนินฺทิเต. อุปุพฺโพ, ปปุพฺโพ จ กส วิเลขเน, หึสายฺจ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโ’’ติ สหาทิพฺยฺชเนน ตสฺส ฏฺโ.
คารยฺหนฺตํ ¶ ชาตฺยาจาราทินา นินฺทิเต. นิหียเตติ นิหีโน, หา จาเค, อิโน, ทีโฆ. อปาทิปุพฺเพ หีโน. ลม นินฺทายํ, ณฺวุ, ลามโก. กิฏ คติยํ, ปติ นิปุพฺโพ ตุ นินฺทายํ, โ, ปติกิฏฺํ, นิกิฏฺฺจ. อิตฺตรสทฺโท ลามกตฺถวาจโก ปาฏิปทิโก, ‘‘ชาตฺยาจาราทีหิ นิหีโนย’’นฺติ อวทิตพฺโพติ อวชฺโช, ตพฺภาวตฺโถ เจตฺถ อกาโร. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ณฺโย, ทฺยสฺส ชฺโช. กุจฺฉา สฺชาตา อสฺส กุจฺฉิโต. อโธภาเค ชาโต อธโม, โอสฺสตฺตํ. อุม นินฺทายํ, กมฺเม อ, สกตฺเถ โก, อุสฺโส, โอมโก. ครหิตพฺโพติ คารยฺโห, ครห นินฺทายํ, ณฺโย, วณฺณวิปริยโย.
ทฺวยํ มลยุตฺเต. มลยุตฺตตาย มลีโน, อิโน, ทีโฆ. อสฺสตฺถฺยตฺเถ อี, มสปจฺจเย มลีมโส, กจฺจรํ, มลทูสิตมฺปิ, กุจฺฉิตํ จรตีติ กจฺจรํ.
ติปาทํ วิปุเล. พฺรห วุทฺธิยํ, ราชาทิ, พฺรหา. มห ปูชายํ, อนฺโต. ปุล มหตฺเต, วิปุลํ. สล คมเน, วิสาลํ, โณ. ปถ สงฺขฺยาเน, อุโล, อสฺสุ, ปุถุลํ, อุมฺหิ ปุถุ. คร เสจเน, อุ, ครุ. อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ. ตนุ วิตฺถาเร, โต, อิณฺณาเทโส, ตสฺส โถ, อสฺสิ, อสรูปทฺวิตฺตํ, วิตฺถิณฺณํ.
วรนฺตํ ถูเล. ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, อิโน. ถูล ปริพฺรูหเน, อ. ปีธาตุโต อีวโร, ปีวรํ. ลปจฺจเย ถุลฺลํ, รสฺสาทิ. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทตีติ วรํ, อโร, ทสฺส โ. ถูลมุปจิตมํสวิปุลายตมํสาทิ.
ทฺวยํ สนฺนิจิเต. อานิปุพฺโพ จิ จเย, กมฺเม โต, อาจิตํ, นิจิตฺจ.
๗๐๒. สิโลโก ¶ สพฺพสฺมึ. สรตีติ สพฺพํ, โว, รสฺส จ โว. สํปุพฺโพ อสุ เขปเน, โต, สมตฺตํ, อถ วา สม ติม เวกลฺลพฺเย, โต, สมตฺตํ. น ขิยตีติ อขิลํ, โล, อขิลํ, นิขิลฺจ ตถา. สก สตฺติยํ, อโล, กลาภิ อวยเวหิ สห วตฺตเตติ วา สกลํ. เสสโต อวสิฏฺโต นิคฺคตํ นิสฺเสสํ. กส คมเน, อิโน, ณตฺตํ, กสิณํ. น เสสํ อวสิฏฺํ อเสสํ. อคฺเคน สิขเรน สงฺคตํ สมคฺคํ. กเต สมาเส ปุพฺพนิปาโต อภิธานา. อูน ปริหาเน, น อูนํ อสฺมึ อนูนกํ, โก.
๗๐๓. พหุลนฺตํ พหุตฺเต, ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ภูริ, ภู สตฺตายํ, ริ, ภูริ, ทีฆาทิ, รสฺสนฺโต, อีมฺหิ ภูรี, เมธา. ปหุ สตฺติยํ, โต, อุการาคโม, ปปุพฺโพ หู สตฺตายํ วา, รสฺโส. ปจิ วิตฺถาเร, อุโร, ปจุรํ. ภี ภเย, ภายติ ยสฺมาติ ภิยฺโย, ทฺวิตฺตํ. สมฺปโหตีติ สมฺปหุลํ, โล. พห วุฑฺฒิยํ, อุ, พหุ. เยภุยฺยสทฺโท พหุลตฺถวาจโก ปาฏิปทิโก. พหู อตฺเถ ลาภีติ พหุลํ.
ทฺวยํ พหิคเต. พหิ ชาตํ พาหิรํ, อิรณ.
๗๐๔-๗๐๖. เยสํ ¶ ปทตฺถานํ มตฺตํ ปมาณํ สตาทิโต ปรํ อธิกํ ภวติ, เต ปโรสตาที. อาทินา ปโรสหสฺสาทิ. สตโต ปโร ปโรสตํ. สหสฺสโต ปโร ปโรสหสฺสํ, ปรสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานา ปรสทฺทา โอการาคโม. ปชฺชํ อปฺเป. ปริโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ ปริตฺตํ. สุข ตกฺริยายํ, ตกฺริยา สุขนํ, อุโม. สุจ โสจเน วา. ขุท ปิปาสายํ, โท, ขุทฺทํ. ถุจ ปสาเท, โณ. อล ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ, โป, ลสฺส โป, อปฺปํ. กิส ตนุกรเณ, โณ. ตนุ วิตฺถาเร. จิ จเย, อุโล, ทฺวิตฺตํ, จุลฺลํ, นีเจ ปน จุลฺโล. มา มาเน, ฉทาทีหิ โต. รสฺสาทิ, มตฺตา, อิตฺถิยํ. ลิส อปฺปีภาเว, อ. ลู เฉทเน, ลุยเตติ ลโว, อ. อณ คตฺยตฺโถ, อุ. กณ สทฺเท, อ, กโณ. ลวาทีหิ สห กโณ ปุเม, วุตฺตฺจ อมรโกเส ‘‘ปุเม ลวเลสกณาณโว’’ติ [อมร ๒๑.๖๒].
ตฺตนฺตํ ¶ สมีเป. สงฺคตา อาโป ยสฺมึ สมีปํ, อาสฺสี. ปาทิโต ยทาทินา กโฏ, นิกโฏ, นตฺถิ กโฏ อาวรณํ เอตสฺสาติ วา นิกโฏ. สทสฺมา โต, อาสนฺโน. กณฺํ สมีปํ อุปคตํ อุปกฏฺโ. ‘‘กณฺโ คเล สนฺนิฏฺาเน, สทฺเท มทนปาทเป’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห, อิธ ปน กณฺสฺส กฏฺาเทโส, ณโลโป วา. อภฺยาสีทตีติ อภฺยาโส. ‘‘อภฺยาโส ตุ สมีปมฺหิ, ปุมา อภฺยสเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๑.๖๗] รภโส. สห อนฺเตน สนฺติกํ, สกตฺเถ อิโก. วิทูรปฏิปกฺขตฺตา อวิทูรํ. สงฺคตํ อนฺตํ สามนฺตํ, สสทฺทสฺส ทีโฆ, นิคฺคหีตสฺส โม, สํ นิปุพฺโพปิ กฏฺสทฺโท สมีปตฺโถเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อุทาหฏํ, กส วิเลขเน วา, โต, สนฺนิกฏฺํ. อนฺติกภาวํ อุปคตํ อุปนฺติกํ. สห กาเสน วตฺตเต สกาสํ, กาส ทิตฺติยํ. อนฺตโยคา อนฺติกํ, อิโก. ายเตติ ตฺตํ, โต, สกาสสทฺเทน สนิฑสเทสสวิธสมริยาทสเวสาปิ คยฺหนฺติ. สห นิเฑน, สห เทเสน, สห วิธาย, สห มริยาทาย, สห เวเสน วตฺตเตติ วิคฺคโห, พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, รูฬฺหีสทฺทา ปน เอเต.
ทฺวยํ ทูรมตฺเต. ทุกฺเขน อรติ ยํ ทูรํ. วิปปุพฺโพ กฏฺสทฺโท ทูเร, สกตฺเถ โก, วิปฺปกฏฺกํ.
๗๐๗. ติกํ ฆเน, นตฺถิ อนฺตรํ ฉิทฺทํ ยสฺส. หนติสฺมา อ, หสฺส โฆ จ, ฆนํ. สมุ อุปสเม, โท, สนฺทํ. ปาโท วิรเฬ. วิรมตีติ วิรฬํ, อ, วณฺณวิกาโร. ปิโย ลโว อปฺโป ยสฺมึ เปลวํ, ปิยสฺส เป, ปิลิ คมเน วา, อโว. ตนุ อปฺปาทีสุปิ.
ทฺวยํ ¶ ทีเฆ. ยต อายตเน, อายตํ. อิ คมเน วา, โต, ภูวาทิ, อิสฺเส, เอ อย, ทีฆาทิ. ทิ ขเย, โฆ, ทีฆาทิ. ติกํ วฏฺฏเล. นิคฺคตํ ตลํ อสฺมาติ นิตฺตลํ. วฏฺฏ วฏฺฏเน, วฏฺฏํ, ลตาทิ. อุลปจฺจเย วฏฺฏุลํ.
๗๐๘. อุจฺฉิตนฺตํ อุนฺนเต. จิ จเย, อุจฺจิโนตีติ อุจฺโจ, อ. อุนฺนมตีติ อุนฺนโต. ตุช หึสายํ, ผลเน จ, อ, ตุงฺโค. อุคฺคตํ อคฺคํ อสฺส อุทคฺโค. อุทฺธํ สิโต อุจฺฉิโต, สิ เสวายํ, โต, สสฺส โฉ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉิโต. ปํสุปิ, ปกฏฺโ อํสุ ทิตฺติ ยสฺส ปํสุ.
ติกํ วามเน. อุทฺธํ น อฺจตีติ นีโจ, อฺจ คมเน, โณ, อการการานํ โลโป, นิสทฺโท อตฺร นิเสเธ. รส สทฺเท, โส, รสฺโส. วา คมเน, มโน, วามโน.
ติกํ อุชุมฺหิ. น ชิมฺหํ กุฏิลํ อชิมฺหํ. ตสฺมึ อวงฺกตาย ปกฏฺโ คุโณ ยสฺส ปคุโณ. อช คมเน, อุ, อสฺสุ, อุชุ.
๗๐๙. ฉกฺกํ วงฺเก. อลธาตุมฺหา อโร, ฬตฺตํ. เวล คมเน, โต, ทฺวิตฺตาทิ, วิรูเปน อิลยตีติ วา เวลฺลิตํ, โต, อิล คมเน. วงฺก โกฏิลฺเย, อ. กุฏ เฉทเน, อิโล, กุฏ โกฏิลฺเย วา. หา จาเค, กตฺตริ โม, ทฺวิตฺตํ, วณฺณวิปริยยาทิ, ชิมฺหํ. กฺุจ โกฏิลฺเย, โต. วกฺกมฺปิ, วกฺก คมเน.
ปฺจกํ ¶ ธุเว. ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโส. สสฺสเต นิจฺเจ ภโว สสฺสโต. นิจฺโจ วุตฺโต [อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา]. สทา กาเล ภโว สทาตโน. สนสทฺโท นิจฺจตฺโถ สตฺตมฺยนฺโต นิปาโต, สนํสทฺโท วา [อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา], ตตฺร ภโว สนนฺตโน, อุภยตฺราปิ ภวตฺเถ ตโน, ปุพฺเพ นิคฺคหีตาคโม.
๗๑๐. เอเกเนว ภาวาทิรูเปน กาลสฺส พฺยาปโก นิพฺพานากาสาทิกูฏฏฺโติ ปกาสิโต. มายานิจฺจลยนฺตาทีสุ กูฏํ วกฺขติ [อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา]. นิจฺจโล ติฏฺตีติ กูฏฏฺโ, ปพฺพโต, กูฏฏฺโ วิย สทา ติฏฺตีติ กูฏฏฺโ.
ทฺวยํ ลหุเก. ลงฺฆ คติ โสสเนสุ, อุ, ฆสฺส หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, ลหุ, ลฆุปิ. สํปุพฺเพ, สตฺถิกกปจฺจเย จ สลฺลหุกํ. ติกํ สงฺขฺยาเต. ขฺยา กถเน. คณ สงฺขฺยาเน. มา ปริมาเณ, สพฺพตฺร โต.
๗๑๑. ติกํ ติขิเณ. ติช นิสาเน, โห, วณฺณวิกาโร, ติณฺหํ. ติช นิสาเน, อิโน, ชสฺส โข, ณตฺตํ, ติขิณํ. ติชโตเยว โว, ชสฺส โว, พตฺตํ, ติพฺพํ. ติกํ จณฺเฑ. จณฺฑ โกเป, จณฺฑํ. อุชฺช พลปาลเนสุ, อ, ชฺชสฺส คฺโค, อุคฺคํ. ขร วินาเส, อ, ขรํ.
จตุกฺกํ ¶ ชงฺคเม. คมุ คมเน, ทฺวิตฺตาทิ, ชงฺคมํ. จร คมเน, อ, จรํ. ตสติ จลตีติ ตสํ, ตส อุพฺเพเค, อุพฺเพโค ภยํ, จลนฺจ. จรภิสฺมา จโร, มชฺเฌ ทีโฆ, จราจรํ, อพฺภาสนฺเต วา ราคโม, จราจรํ, สพฺพตฺร อปจฺจโย. อิงฺคมฺปิ, อิงฺคตีติ อิงฺโค, อิงฺค คมเน.
๗๑๒-๗๑๓. ทฺวยํ จลนมตฺเต. กมฺป จลเน. จล กมฺปเน, สพฺพตฺร กตฺตริ ยุ.
ทฺวยํ อธิเก. อติริจฺจตีติ อติริตฺโต, ริจ วิโยชนสมฺปฏิจฺฉนคตีสุ, โต, ภุชาทิ. อธิ เอติ คจฺฉตีติ อธิโก, อิ คมเน, โก.
ชงฺคมา ปาณิโต อฺโ ถาวโร นาม, ติฏฺตีติ ถาวโร, า คตินิวตฺติยํ, วโร, วณฺณวิกาโร, ถาวโร, าวโรปีตฺเยเก.
จตุกฺกํ โลเล. โลล อุมฺมาทเน. จล กมฺปเน, ทฺวิตฺตาทิ, จฺจลํ. ตร ปฺลวนตรเณสุ, ตรํ ลาตีติ ตรลํ, เอเต จลนมตฺเตปิ.
จตุกฺกํ ปุราเณ. ปุเร ภโว ปุราโณ, ยทาทินา นปจฺจโย, ณตฺตํ. ปุรา ภโว ปุราตโน, ตนปจฺจโย. สนํสทฺโท ¶ อิห สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺเถ นิปาโต. ตตฺร ภโว สนนฺตโน, ปุพฺเพ วิย สนํสทฺโท วา, ตตฺราปิ ปุพฺเพ วิย นิคฺคหีตาคโม. จิรํสทฺโท นิปาโต สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺโถ อิห คยฺหเต, ตตฺร ภโว จิรนฺตโน. นิคฺคหีตโลโป จิรกาลาทีสุ.
จตุกฺกํ อภินเว. ปติโต อคฺโค ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, คสฺส โฆ, พหุโก วา อคฺโฆ ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, อเนกตฺถตฺตา หิ อุปสคฺคนิปาตานํ พหุกตฺโถ เอตฺถ ปติสทฺโท. นวสทฺทาสกตฺเถ ตโน, นวสฺส นุภาโว จ. นโว เอว อภินโว, นุ ถุติยํ, อ, นโว.
๗๑๔-๗๑๕. ปฺจกํ กกฺขเฬ. กนฺตตีติ กุรูรํ, อูโร, กนฺตสฺส จ กุราเทโส, กร หึสายํ วา, อูโร, อสฺสุ. ก กิจฺฉชีวเน, มุทฺธชทุติยนฺโต ธาตุ, อิโน, วณฺณวิปริยเย กถินนฺติปิ. ทล วิทารเณ, โห, ฬตฺตํ, พห วุทฺธิมฺหิ วา, พสฺส โท, ฬนฺโต จ, ทฬฺหํ ทห ภสฺมีกรเณ วา, อ, ฬนฺโต จ. นิฏฺาตีติ นิฏฺุรํ, า คตินิวตฺติยํ, อุโร. กกฺข หสเน, อโล, ฬตฺตํ. กโรํ, ชรํ, มุตฺติมํ, มุตฺตมฺปิ, ก กิจฺฉชีวเน, โอโร. ชร ชีรเณ, ภูวาทิ, โ. มุตฺติ กถินฺยํ, ตํโยคา มุตฺติมํ. อปจฺจเย มุตฺตํ.
สตฺตกํ อนฺเต. อม คมเน, โต, อนฺโต, อนิตฺถี. ปริปุพฺโพ ปริยนฺโต. ปปุพฺโพ ปนฺโต. ปจฺฉา ภโว ปจฺฉิโม. อนฺเต ภโว อนฺติโม, อิโม. ชฆเน สาธุ ชิฆฺํ, โย, อสฺสิ. จรติสฺมา อิโม. จริมํ, จรสทฺทา วา อิโม.
จตุกฺกํ ¶ ปเม. ปุพฺพ ปูรเณ, อ. อคฺคํ เสฏฺเปิ วุตฺตํ. ป วิยตฺติยํ วาจายํ, อโม, ปถ สงฺขฺยาเน วา, อโม, วณฺณวิกาโร, ปมํ, ปถมนฺติปิ. อาทียเต ปมํ คณฺหียเตติ อาทิ, อิ, ปุเม, โสสทฺโท อาทิสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตโชตโก, ปุริมํ, ปุรตฺถาปิ, ภวตฺเถ อิมตฺถา.
ทฺวยํ อนุจฺฉวิเก. ปฏิคฺคหิโต รูโป ปติรูโป. ฉวิยา อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํ, สกตฺเถ โก.
ทฺวยํ นิรตฺถเก. มูห เวจิตฺเต, อ, หสฺส โฆ. นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส, สกตฺเถ โก.
๗๑๖. ทฺวยํ ปากเฏ. วิสิฏฺโ อตฺตา ยสฺส พฺยตฺตํ. ปุฏ ปกาสเน, ปุฏ วิกาสเน วา.
ติกํ มุทุมฺหิ. มุท โมทเน, อุ, มุท สํสคฺเค วา. โสภนํ กุมารํ กนฺติ ยสฺส. กุ สทฺเท, อโล, มนฺโต จ.
ทฺวยํ อินฺทฺริยคฺคยฺเห. อกฺขํ อินฺทฺริยํ ปติคตํ นิสฺสิตํ, อกฺเขน วา ปติคตํ ปจฺจกฺขํ, กเต สมาเส ปติสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานโต. อินฺทฺริยํ จกฺขาทิกํ, เตน คยฺหํ อินฺทฺริยคฺคยฺหํ.
ทฺวยํ อปจฺจกฺเข. ปจฺจกฺขวิปรีตํ อปจฺจกฺขํ, ปรมาณฺวาทิ. อินฺทฺริยํ อติกฺกนฺตํ อตินฺทฺริยํ.
๗๑๗. จตุกฺกํ อฺตฺเถ. อิตรสทฺโท ปาฏิปทิโก อฺตฺถวาจโก, อิทํสทฺทา วา ตโร อฺตฺเถ, ทํโลโป จ ¶ . อฺสทฺทา สกตฺเถ ตโร. เอโก เสฏฺเปิ วุตฺโต. อฺสทฺโท ปาฏิปทิโก ภินฺนตฺโถ, น ายเตติ วา อฺโ.
ติกํ นานปฺปกาเร. พหโว วิธา ปการา อสฺส พหุวิโธ. วิจิตฺตา วิธา ยสฺส วิวิโธ.
ทฺวยํ อนิวาริเต. นตฺถิ พาโธ นิเสโธ ยสฺส อพาธํ. นตฺถิ อคฺคฬํ อสฺส.
๗๑๘. จตุกฺกํ อสหาเย. อสหายตฺเถ เอกโต อากี, จฺโจ, โก จ, เอกากี, เอกจฺโจ. อฺตฺเถปิ เอกโก วุตฺโต. สมา ตุลฺยตฺถา.
อเนกสมฺพนฺธินิ สาธารณาทิทฺวยํ. สห อาธารเณน วตฺตตีติ สาธารณํ, ยทาทิ, ถิยํ สาธารณี, สาธารณา จ. สมานเมว สามฺํ, โย, สามฺา อิตฺถิยํ.
ทฺวยํ อปฺปาวกาเส. สมฺพาธเต อสฺมึ, โร. สํสทฺทา กโฏ, ยทาทิ, สงฺกฏํ, สห อาวรเณน วตฺตตีติ วา สงฺกฏํ, สหตฺโถ สํสทฺโท.
๗๑๙. วามํ กเฬวรํ วามกาโย สพฺยํ นาม. ‘‘สพฺยํ วาเม จ ทกฺขิเณ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๑.๘๔] หิ อชโย, สว คติยํ, โย. ทกฺขิณํ กเฬวรํ อปสพฺยํ, สพฺยโต อปคตํ อปสพฺยํ.
ทฺวยํ ¶ วิปรีเต. ปฏิกูลติ อาวรตีติ ปฏิกูลํ, กูล อาวรเณ. อปสพฺยํ ทกฺขิเณปิ วุตฺตํ.
ทุรธิคมนฺโต ปถํ คหนํ, ยถา – คหนเมตํ สตฺถํ, ทุพฺพิเวกมิจฺจตฺโถ. คจฺฉนฺตํ หนฺตีติ คหนํ, คหณมฺปิ, ยทาทิ. กล คมเน, อิโล, กลึ ลาตีติ วา กลิลํ.
๗๒๐-๗๒๑. ทฺวยํ พหุปฺปกาเร. อุจฺจฺจ ตํ อวจฺเจติ อุจฺจาวจํ, กมฺมธารโย. พหโว เภทา อสฺส.
ติกํ ชนาทินิรนฺตรคเต. สงฺก สงฺกายํ, โต. กิร ปกฺเขปวิกฺขิปเนสุ, โต, อิณฺณาเทโส. สงฺก สงฺกายํ, อุโล, สงฺกุลํ, สํปุพฺโพ กุล สนฺตาเน วา, โร.
สิโลโก เฉเก. กโต อภฺยาสิโต หตฺโถ ปทตฺโถ เยน กตหตฺโถ. กุส สิเลสเน, อโล. ปกฏฺา วีณา อสฺส. อภิชานาติ อภิฺโ. สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, โต. ปุณ กมฺมนิ สุเภ, โร. ปฏ คมเน, อุ. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, กตฺตริ อ, ทสฺส โก. จต ยาจเน, อุโร. ทล ทิตฺติยํ, โข, ลสฺส โก, ทกฺข วุฑฺฒิยํ วา, อ, ทกฺข วุฑฺฒิหึสาคติสีเฆสุ วา. ปิส หึสาพลทานนิเกตเนสุ, อโล, เปสโล. กตมุโข, กตีปิ, กตสทฺโท ¶ อภฺยาสิตตฺโถ, กตํ อพฺยาสิตํ มุขํ อุปาโย อเนนาติ กตมุโข. กตํ อสฺสตฺถีติ กตี.
สตฺตกํ พาเล. พล ปาณเน, พลตีติ พาโล, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตน ชีวติ, น ปฺาชีวิเตนาตฺยตฺโถ. ทา กุจฺฉายํ คติยํ วา, ตุ, ทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิ. ชล ธฺเ, อ, ฬตฺตํ. มูห เวจิตฺเต, โล, วณฺณวิปริยโย, มูฬฺโห. มนฺท ชฬตฺเต. พาลฺยโยคา พาลิโส, อิโส. อฺโ, ยถาชาโตปิ, น ชานาตีติ อฺโ. ยาทิโส ชาโต วิเวโก ยถาชาโต.
๗๒๒. ติกํ ภาคฺยสมฺปนฺเน. ปฺุํ, สุกตฺจ ยสฺมึ อตฺถิ ปฺุวา, สุกตี, วนฺตุ, อี จ. ธนํ คหณํ ลทฺโธติ ธฺโ, โย. ทฺวยํ มหาวีริเย. มหาธิติ มหาวีริโย. ทฺวยํ มหิจฺเฉ. มหาสโยปิ.
ทฺวยํ พหุลหทเย, ปสตฺถหทเย จ. หทยํ พหุลํ, ปสตฺถฺจ ยสฺส หทยี, หทยาลุ จ, ตพฺพหุเล อี, อาลุ จ, สุหทโยปิ.
๗๒๓. ทฺวยํ หฏฺจิตฺเต. ‘‘หาสมโน วิกุพฺพาโน, ปมาโน หฏฺมานโส’’ติ [อมร ๒๑.๗] อมรสีโห. ทฺวยํ ทุมฺมเน. ทุฏฺํ, ทุกฺขิตํ วา มโน ยสฺส. วิรูปํ มโน ยสฺส. อนฺตมโนปิ.
จตุกฺกํ ¶ พหุปฺปเท. ยาจกานํ วทํ วจนํ ชานาตีติ วทานิโย, วทฺู จ, อิโย, รู จ, ปุพฺพตฺรฺสฺส นาเทโส, มชฺฌทีโฆ จ. ทาเน โสณฺโฑ ปสุโต. โสณฺฑสทฺโทตฺร มชฺชมเทตฺเยเก, ถูลลกฺโขปฺยตฺร, ทานตฺถํ ถูลํ ลกฺขํ อสฺส.
๗๒๔. สิโลโก ปากฏมตฺเต. ขฺยา ปกาสเน, โต. ปติปุพฺโพ อิ คมเน, โต. อภิมุขํ เอตีติ ปตีโต. า อวโพธเน, โต, ปฺาโต, อภิฺาโต จ. ปถ ขฺยาเน. สุ คติพุทฺธีสุ, โต, สุโต, วิสฺสุโต จ, สุ สวเน วา, กมฺเม โต. วิท าเณ, วิทิโต. สิธุ สํราเธ, โต, สิธ สํสิทฺธิยํ วา. กฏ คติยํ, ทสฺสนํ กฏตีติ ปากโฏ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ.
๗๒๕. ติปาทํ อิสฺสเร. อีส อิสฺสริเย, อีสตีติ อิสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตํ. นี นเย, ณฺวุ, นายโก. สํ ธนํ อสฺสตฺถีติ สามี, ทีฆาทิ, รสฺสนฺเต สามิปิ. ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺสาทิ, ปติ. อธิปุพฺเพ อธิปติ. อีส อิสฺสริเย, อ, อีโส. ปภวตีติ ปภุ, อุ, ปภูปิ. อย คมเน, โย, อยฺโย. อธิปาตีติ อธิโป, โร. อธิภวตีติ อธิภู, กฺวิ. นี นเย, ริตุ, เนตา.
ติกํ ¶ พหุธเน. อิภํ อรหตีติ อิพฺโภ, โว, วณฺณวิปริยโย. เฌ จินฺตายํ, อ, อชฺฌายติ ธนํ อฑฺโฒ, ฌสฺส โฒ, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิ จ. ธนา อติสเย อี, ธนี.
๗๒๖. ทฺวยํ ทกฺขิเณยฺเย. ทานํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ทานารโห, ทกฺข วุทฺธิยํ, สีฆตฺเถ จ, ทกฺขนฺติ โภคสมฺปทาทีหิ ยาย, สา ทกฺขิณา, อิโณ, ตํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
ทฺวยํ สฺเนหวติ. สินิห ปีติยํ, โธ, หสฺส โท, สินิทฺโธ, วจฺโฉ สิเนโห ยสฺสตฺถิ วจฺฉโล, โล.
ปมาณิโก ปริกฺขโก, ปริกฺขเต อวธารยเต ปมาเณหิ อตฺถนฺติ ปริกฺขโก, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ณฺวุ. การณํ ชานาตีติ การณิโก, อิโก.
ทฺวยํ อาสตฺเต. สนฺช สงฺเค, โต. ตํ ตํ วตฺถุ ปรํ ปธานํ อสฺส ตปฺปโร.
๗๒๗. ติกํ การุณิเก. กรุณา สีลํ อสฺส การุณิโก. ทยา กรุณา ยสฺสตฺถิ ทยาลุ, อาลุ. ทุกฺขิเตสุ สุฏฺุ รมตีติ สูรโต, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา.
อิฏฺตฺเถ ¶ อภิมตปฺปโยชเน อุยฺยุโต ปุคฺคโล อุสฺสุโก นาม, อุฏฺานํ สุฏฺุ กายตีติ อุสฺสุโก, หสาทฺยนุฏฺเยํ.
โย อาลสฺยาวสาทีหิ อนุติฏฺติ, โส ทีฆสุตฺโต, ทีฆฺจ ตํ สุตฺตฺจ, ตมิว จรตีติ ทีฆสุตฺตํ, ทีฆสุตฺตปริยนฺติกํ การิยํ กโรตีติ ทีฆสุตฺโต. จิเรน กฺริยานุฏฺานํ อสฺส.
๗๒๘. ทฺวยํ ปรายตฺเต, ปรสฺมึ, ปเรน วา อธีโน ปราธีโน, อฌนฺตา สกตฺเถ อิโน ยทาทินา. ปรตนฺโต, ปรวา, อตฺตวาปิ [นาถวา (อมร ๒๑.๒๖], ตนฺตยตีติ ตนฺโต, ตนฺต กุฏุมฺพธารเณ, อ, ปโร ตนฺโต นิยามโก ยสฺส. ปโร เสฏฺโ นายโก, อตฺตา จ อตฺถีติ ปรวา, อตฺตวา จ, วนฺตุ.
อายตฺตตามตฺเต จตุกฺกํ. ยต ปยตเน, อาปุพฺโพ อวสีภาเว, โต. อนฺเตน สมีเปน สหาติ สนฺตโก, สกตฺเถ โก. ปริคฺคยฺหเต ‘‘สก’’นฺติ กรียเตติ ปริคฺคโห. อธิคโต อิโน ปภู เยนาติ อธีโน.
เสน อตฺตนา อีริตํ สีลํ อสฺสาติ เสรี, ตสฺมึ เสรินิ จ สจฺฉนฺโท วตฺตติ, สสฺส อตฺตโน ฉนฺโท ยสฺสตฺถีติ สจฺฉนฺโท, อ. สวโส, สยํวสี, นิรวคฺคโหปิ.
๗๒๙. คุณโทเส ¶ อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา โย กโรติ, โส ชมฺโม, ชม อทเน, โม.
ทฺวยํ อติตณฺเห. ลุภ โลเภ, อ, ทฺวิตฺตํ, ภสฺส โป, โลลุโป, โลลุโภปิ.
ติกํ ลุทฺเธ. คิธ อภิกงฺขายํ, โต. ลุภ คิทฺธิยํ, โต. โลล อุมฺมาทเน, อ, โลโล. อถ มหาตณฺหาติตณฺหคิทฺธานํ โก เภโท? มหาตณฺโห นานารมฺมณํ อิจฺฉติ, อติตณฺโห เอกสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อเนกวารํ, อธิกฺจ ตสติ, คิทฺโธ ปน อุภยถาปีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
โย กฺริยาสุ มนฺโท, โส กุณฺโ, กุณฺ ปฏิฆาเต, อาลสฺเย จ, อ.
๗๓๐. ปฺจกํ กามเก. กมุ อิจฺฉายํ, จุราทิ, ริตุ, กามยิตา, การิตโลเป กมิตา. ยุมฺหิ กามโน, กมโนปิ. ณีปจฺจเย กามี, ณุกปจฺจเย กามุโก, อนุโก, อภิโกปฺยตฺร, อนุกามยเต อนุโก, กฺวิ. อภิกามยเต อภิโก, กฺวิ. อติโกปิ.
ทฺวยํ มตฺเต. สุณฺฑา สุรา, ตตฺร กุสโล โสณฺโฑ, ปานาคารํ วา สุณฺฑา, ตตฺร ภโว, ิตํ วา โสณฺโฑ. มท อุมฺมาเท ¶ , โต. อุกฺกโฏ, ขิโวปิ, มเทน อุทฺธโต อุกฺกโฏ, ยทาทินา อุโต กโฏ มตฺตตฺเถ [ปาณินิ ๕.๒.๒๙]. ขิว มเท, อ.
ติกํ วจนการินิ. ปวตฺตินิวตฺตีสุ วิธาตุํ สกฺโย วิเธยฺโย, อิยฺโย. อาเทสิตํ, อาทเรน วา สุโณตีติ อสฺสโว, รสฺสาทิ, อ. สุนฺทรํ วโจ อาจริยาทีนํ เอตสฺมึ เหตุภูเตติ สุพฺพโจ. วินยคฺคาหีปิ, วินยํ วิธิปฏิเสธวจนํ คเหตุํ สีโล วินยคฺคาหี.
๗๓๑. ตงฺขณุปฺปตฺติาณํ ปฏิภา, ตาย ยุตฺโต ปคพฺโภ, สีฆเมว คพฺภตีติ ปคพฺโภ, คพฺภ ธารเณ.
ติกํ ภีรุเก. ภี ภยํ สีโล ยสฺส ภีสีโล. ภายตีติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ. รุกปจฺจเย ภีรุโก, สกตฺเถ วา โก.
ทฺวยํ อสูเร. น วีโร สูโร อวีโร. กุจฺฉิตตรตฺตา กาตโร, กุสฺส กาเทโส.
ทฺวยํ หึสาสีเล, หนนสีโล หึสาสีโล, ฆาตุโก, อุโก, หนสฺส ฆาโต. สรารุ, หึโสปิ.
๗๓๒. ติกํ โกธยุตฺเต. กุธ โกเป, กุชฺฌนสีโล โกธโน, ยุ. ทุส โทเส, โทสโน, ปฏิโฆ ¶ , ยุ. กุป โกเป, กุปตีติ โกปี, ณี. อมริสโนปิ, นตฺถิ มริสนํ ขมา อสฺส อมริสโน, มริส อสหเน.
ทฺวยํ อธิกโกธยุตฺเต. จณฺฑเตติ จณฺโฑ, อ, จณฺฑ โกเป. อติเรกํ กุชฺฌตีติ อจฺจนฺตโกธโน. อจฺจนฺตโกปโนปิ, ตทา กุปโต ยุ.
ปฺจกํ ขนฺติยุตฺเต. สห ขมเน, ยุ. ขมุ สหเน, ยุ. ตุมฺหิ ขนฺตา, สตฺถาทิ. ติติกฺขา ยสฺสตฺถีติ ติติกฺขวา. มนฺตุมฺหิ ขนฺติมา, สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อา.
๗๓๓. ทฺวยํ สทฺธายุตฺเต. หิ ปทปูรเณ. สทฺธา ยสฺสตฺถีติ สทฺธาลุ. สทฺธา รตนตฺตยาทีสุ ปสาโท, ตณฺหา, อาทโร จ. ทฺวยํ ธชยุตฺเต. จิหเน จ ปฏากายํ, ธโช โสเผ จ โสณฺฑิเก, โสโผ ปุลฺลิงฺคํ.
ทฺวยํ นิทฺทาสีเล. นิทฺทา เอว สีลํ ยสฺส โส นิทฺทาสีโล. ทฺวยํ ปภายุตฺเต. ภา ทิตฺติมฺหิ, สรปจฺจโย, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตฺจ, ภสฺสโร, ภาสา รติ ยสฺสาติ วา ภสฺสโร, รสฺสาทิ เอว. สสฺส ทฺวิตฺตาภาเว ภาสุโร, อสฺสุ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อุโร, อถ วา ทฺวยํ พหุกถายุตฺเต, ภาสาสุ สพฺพาสุ พหูสุ กถาสุ รมตีติ ภสฺสโร, กฺวิ, ภาสตีติ วา ภสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตฺจ, ภาสาสุ รมตีติ วา ภาสโร, กฺวิ, มชฺฌรสฺโส, ภาสตีติ วา ภาสโร, อโร, อิมสฺมึ ปกฺเข อสฺสุตฺตาภาโว.
๗๓๔. ติกํ ¶ นคฺเค. น คจฺฉตีติ นคฺโค, ทฺวิตฺตํ, ลคฺค สงฺเค วา, นตฺตํ, นชิ ลชิ พิเล วา, โณ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํ. ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ เอตสฺส, น ปกติวตฺถนฺติ ทิคมฺพโร. สสฺส โค. นตฺถิ วตฺถํ เอตสฺส, อถ วา ทิคมฺพรา วตฺถา, อฺติตฺถิโก อวตฺโถ จาติ เอเต ทฺเว นคฺโค นาม, นคฺคา นามาติ วา, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป, สตฺต ปกรณานิ อภิธมฺโม นามา’’ตฺยาทีสุ วิย สฺาสฺีสทฺทานํ วจนเภทสฺสาปิ สมฺภวโต. นคฺโค จ นคฺโค จ นคฺคา, ปุริมสฺมึ ปกฺเข ปน สามฺตาย เอกวจนนิทฺเทโส.
ทฺวยํ ภกฺขเก. ฆส อทเน, มโร, ฆสฺมโร. ภกฺข อทเน, ณฺวุ.
วตฺตุํ โสตฺุจ อกุสโล, วจเน สวเน จ อกุสโล เอฬมูโค นาม, เอโฬ พธิโร, มูโค อวจโน, กมฺมธารโย, สเปิ เอฬมูโค.
๗๓๕. มุขราทโย ตโย อปฺปิยวาทินิ. วาฌาวาเฌสุ มุขํ อสฺสตฺถิ, นินฺทายํ โร. นินฺทิตํ มุขํ ยสฺส ทุมฺมุโข. อพทฺธํ อนคฺคฬํ มุขํ ยสฺส อพทฺธมุโข.
พหุ ¶ จ คารยฺหฺจ วโจ ยสฺส โส วาจาโล นาม. กุจฺฉิตา วาจา อสฺส สนฺตีติ วาจาโล, นินฺทายํ โล.
ทฺวยํ สุวจเน. วทตีติ วตฺตา, ปสํสายํ ตุ. วทตีติ วโท. โส ปทปูรเณ.
๗๓๖. ติกํ อตฺตนิเย. เนตพฺโพติ นิโย, นิโย เอว นิโช, นี นเย, ณฺโย, ยสฺส โช, สมีเป ชายตีติ วา นิโช. สสฺส อตฺตโน อยํ สโก, อิทมตฺเถ โก, โส เอว วา สโก, สสฺสายํ สโก, โณ. อตฺตนิ ชาโต อตฺตนิโย, อนิโย.
ติกํ อจฺฉริเย. วิปุพฺโพ มห ปูชายํ, ภูวาทิ, ณฺโย, มนฺตโลโป, วิมฺหโย. อาปุพฺโพ จร คติภกฺขเนสุ, อ, จรสฺส จฺฉริโย, รสฺสาทิ จ, อจฺฉริโย. น ภวิตฺถาติ อพฺภุโต, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺโส จ, อภูโตปิ [สทฺทนีติปทมาลายํ ๓๔๐.๑ ปิฏฺเสุ ปสฺสิตพฺพํ].
โสกาทีหิ อิติกตฺตพฺพตาปฏิปตฺติสฺุโ วิหตฺโถ, พฺยากุโล จ. วิกฺขิตฺโต หตฺโถ ยสฺส วิหตฺโถ. กุล สงฺขฺยาเน วิอาปุพฺโพ.
กตสนฺนาโห วธุทฺยโต หนฺตุมุทฺยโต อุยฺยุโต อาตตายี นาม. ‘‘วธุยฺยุตฺโต’’ติปิ ปาโ. อาปุพฺโพ ตา ปาลเน, ณี, ทฺวิตฺตํ, อาการนฺตานมาโย, อาตตายี.
๗๓๗. สีสจฺเฉชฺชมฺหิ ¶ สีสจฺเฉทารเห วชฺโฌ. หนฺตพฺโพติ วชฺโฌ, หน หึสายํ, ณฺโย, หนสฺส วโธ, ฌสฺส โฌ. อสรูปทฺวิตฺตํ, วชฺโฌ.
ติกํ วกฺกาสเย. นิกนฺตตีติ นิกโต, กนฺต เฉทเน, อ, นโลโป. ส เกตเว, อ. นตฺถิ อุชุตา ยสฺส อนุชุ.
ติกํ เภทการเก. สูจ เปสฺุเ, ณฺวุ. ปิสิ สฺจุณฺณเน, ปิสิ อวยเว วา, ปิสตีติ ปิสุโณ, ยทาทินา อุโน, ณตฺตํ. กณฺเณ ชปตีติ, อลุตฺตสมาโส, อรุจิตพฺพโรจเกปิ กณฺเณชโป.
ทฺวยํ ปหรณสีเล. ธุพฺพี หึสายํ, โต, ภุชาทิ. วฺจยเต วิปฺปลปเตติ วฺจโก, วฺจ คมเน.
๗๓๘. อริยาสามฺเน จ พาลปุริสสฺส ลกฺขณมาห. หิ ปทปูรเณ. โย ปุริโส โย ชโน, ชนปริยาโย เจตฺถ ปุริสสทฺโท ‘‘ทฺเว มหาปุริสา อภินิกฺขนฺตา’’ตฺยาทีสุ วิย, อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา วธพนฺธนาทิกิจฺจํ กโรติ, โส ขลุ เอกนฺตโต ‘‘จปโล’’ติ วิฺเยฺโย, กสฺมา? อวินิจฺฉิตการิตฺตา สมฺมา อวินิจฺฉิตสฺส การิยสฺส กรณสีลตฺตา. จป กกฺกรเณ, จป สนฺตาเน วา, อโล, จปโล.
๗๓๙. จตุกฺกํ ¶ กทริเย. กุจฺฉิตํ ททาตีติ ขุทฺโท, โท, กสฺส โข, อทานสีลตาย สมฺปราเยสุ ขุทฺทํ พุภุกฺขิสฺสามีติ วา ขุทฺโท, ขุท พุภุกฺขายํ, โท อนาคตตฺเถ. ปรานุปโภเคน อตฺถสฺจยสีลตฺตา กุจฺฉิโต อริโย อตฺถปติ กทริโย, อทายกตฺตา กุจฺฉิตํ านํ อรตีติ วา กทริโย, อิโย. ทานาทีสุ นมนาภาเวน ถทฺเธน มจฺเฉรยุตฺตจิตฺเตน สหิตตาย ถทฺธมจฺฉรี, อี. กุจฺฉิโต ปโณ ยสฺส กปโณ, กิปจาโน, มิตปฺปโจปิ. กุจฺฉิตํ ปจาโนติ ทุติยาสมาโส. มิตํ ปจตีติ มิตปฺปโจ, โณ.
อทฺธํ ทลิทฺเท. นตฺถิ กิฺจนํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ธนํ ยสฺส อกิฺจโน. ทลิทฺท ทุคฺคติยํ, อ, ทล วิทารเณ วา, อิโท, ทฺวิตฺตํ. ทีน ทุคฺคตภาเว, ทีโน, ทิ ขเย วา, อีโน. นตฺถิ ธนํ อสฺส. นินฺทิตํ คมนํ อสฺส ทุคฺคโต.
๗๔๐. ยํ กมฺมํ ‘‘อิทมหํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ อสมฺภาวิตํ อจินฺติตเมว หุตฺวา สมฺปตฺตํ, ตํ ‘‘กากตาลีย’’นฺตฺยุจฺจเต. ตาลสฺส อิทํ ผลํ ตาลํ, กาโก จ ตาลฺจ กากตาลานิ, เตหิ สทิสํ กมฺมํ กากตาลิยํ, กากสฺส, ตาลผลสฺส อุฑฺฑนปตนสทิสํ กมฺมนฺตฺยตฺโถ.
จตุกฺกํ ยาจเก. ยาจนํ กโรตีติ ยาจนโก, ยาจตีติ วา, ยาจ ยาจเน, ยุ. สกตฺเถ โก. อตฺถ ยาจนายํ, อตฺถนํ อตฺโถ, โส อสฺสตฺถีติ อตฺถี. ณฺวุ, ยาจโก ¶ . ‘‘มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา ราชา สคฺคํ คมิสฺสตี’’ตฺยาทินา ทานผลํ วณฺเณตฺวา วกติ ยาจตีติ วนิพฺพโก, วณฺณสฺส วนิ, วก อาทาเน, อาทานเมตฺถ ยาจนเมว.
๗๔๑. กิฺจิทูนกนฺตํ ปติปาเทน นามํ. ปกฺขิสปฺปมจฺฉาทโย อณฺฑโต ชาตตฺตา อณฺฑชา. นราทโย ปน คพฺภาสยสงฺขาตชลาพุโต, ตตฺร วา ชาตตฺตา ชลาพุชา. กิมิ จ ฑํสา จ อาทินา มกสมงฺคุราทโย จ เสทชา, เสทการณตฺตา อุสฺมา เสโท, ตโต ชาตา เสทชา. เทโว จ อาทินา พฺรหฺมเนรยิกาทโย จ โอปปาติกา, อุปคนฺตฺวา ปตตีติ อุปปาตี, ณี, โสฬสวสฺสุทฺเทสิกาทิโก อตฺตภาโว, โส เยสมตฺถิ, เต โอปปาติกา.
๗๔๒. ชณฺณุมตฺเต ชณฺณุปฺปมาณยุตฺเต อุทกาทิมฺหิ ชณฺณุตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุตคฺโฆ, ปมาณตฺเถ ตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุมตฺโต, ปมาณตฺเถ มตฺโต [โมคฺคลฺลาเน ๔.๔๗ สุตฺเต ปสฺสิตพฺพํ], ตสฺมึ.
กิฺจิทูนเก อปฺปมตฺตกยุตฺเต กปฺโป [ปาณินิ ๕.๔.๖๗], อูนสฺส อปฺปกตาย กปฺปียติ เอกาทิวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ กปฺโป, กปฺป ปริจฺเฉทเน.
จตุกฺกํ ¶ ปริยาปนฺเน. อนฺโต คจฺฉตีติ อนฺตคฺคตํ, ‘‘โลปฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอโลเป ออาคโม, ทฺวิตฺตํ. อนฺโตคตมฺปิ. ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาปนฺนํ คหิตํ ปริยาปนฺนํ. คาธ ปติฏฺายํ, อนฺโต โอคาธตีติ อนฺโตคธํ, รสฺโส, โอคาธตีติ โอคธํ.
๗๔๓. ทฺวยํ สาธิเต. ราธ สาธ สิทฺธิยํ, กมฺมนิ โต.
ทฺวยํ กุถิเต. ปจ ปาเก, อตีเต กตฺตริ โต, ตสฺส กฺโก, จโลโป. กุถ นิปฺปกฺเก, โต.
อาปทํ พฺยสนํ ปตฺโต อาปนฺโน นาม, อติปีฬนํ อาปชฺชตีติ อาปนฺโน, ‘‘อา ตุโกธมุทาฏฺฏีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกโส [เอกกฺขรโกส ๑๔ คาถา] . ปท คมเน, ‘‘อาปนฺโน จ วิปตฺติมฺหิ, ปตฺเต จ วาจฺจลิงฺคิโก’’ติ นานตฺถสงฺคโห.
ทฺวยํ ปเรสมวสคเต. นตฺถิ วโส อายตฺโต ปเรสํ เอตสฺมึ เสรีภูเตติ วิวโส, อวโส จ.
๗๔๔. ฉกฺกํ ขิตฺเต. นุท เปรเณ, นุท เขเป วา, โต, ตสฺส อินฺโน. อนินฺนาเทเส ภุชาทิ, นุตฺโต. นุโตปิ. อสุ เขปเน, โต, ภุชาทิ, อตฺโต. ขิป เปรเณ, โต.
อีร ¶ คติยํ, กมฺปเน จ, อิโต, อีริโต. อาปุพฺโพ วิธ เปรเณ, โต, อาวิทฺโธ.
จตุกฺกํ กมฺปิเต. กมฺป จลเน, ธู วิธุนเน, กมฺปเน จ. ธูโต, อาธูโต, จล กมฺปเน, จลิโต. เวลฺลิโต, เปขิโตปิ. เวลฺล จลนตฺโถ. เปข คตฺยตฺโถ, เปขิโต.
ทฺวยํ นิสิเต. นิสิ นิสาเน. ติช นิสาเน, นิสานํ ติกฺขกรณํ, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โต.
๗๔๕-๗๔๖. ติกํ ปตฺตพฺเพ. ปต คมเน, ตพฺโพ. คมุ คติยํ, ณฺโย, มฺยสฺส มฺโม วา, คมฺมํ, คมฺยํ, ทฺยสฺส ชฺโช, อาปชฺชํ.
ทฺวยํ ปริณเต. ปจิโน อเนกตฺถตฺตา อิห ปริณตตฺโถ. นมุ นมเน, ภูวาทิ, กตฺตริ โต, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
ปฺจกํ เวิเต. เว เวเน. วลมิว วลยํ, กุณฺฑลาการํ วลยํ กตํ วลยิตํ, นามธาตุ, การิตนฺตา โต. รุธ อาวรเณ, รุทฺธํ. สํปุพฺโพ วุ สํวรเณ, สํวุตํ. สมนฺตโต วุตํ อาวุตํ, วุ สํวรเณ, สพฺพตฺร กมฺมนิ โต.
ทฺวยํ ¶ ปริขาทินา ปริกฺขิตฺเต. ปริ สมนฺตโต กรียเตติ ปริกฺขิตฺตํ, ปริกฺขตมฺปิ. วุ สํวรเณ, นิวุตํ.
ติกํ วิตฺถเต. สร คติยํ, โต, ตสฺส โฏ, รโลโป, วิสฏํ. ตนุ วิตฺถาเร, โต, ตสฺส โต, นโลโป, วิตฺถตํ, ตตํ.
ทฺวยํ เลปนีเย. ลิป เลปเน, ทิห อุปเลปเน, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โต.
ทฺวยํ คุฬฺเห. คุห สํวรเณ, โฬ, คุฬฺโห. คุป โคปเน, คุตฺโต.
ทฺวยํ โปสนีเย. ปุส โปสเน, โต, สตานํ ฏฺโ, ฏฺาภาเว โปสิโต.
๗๔๗. ทฺวยํ สลชฺเช. ลชฺช ปีเฬ, ปีโฬ ลชฺชาว. หีฬ นินฺทาลชฺชาสุ, หีฬิโต.
ทฺวยํ สทฺเท. สน ธน สทฺเท, สนิตํ, ธนิตํ.
ปฺจกํ พนฺธนีเย. สนฺทนํ พนฺธนํ, ตํโยคา วนฺตุ. สนฺทานวนฺตํ กตํ สนฺทานิตํ, นามธาตุมฺหา โต, วนฺตุโลโป. สนฺทานํ สชฺชา, ตมสฺสาติ วา, อิโต. สิ พนฺธเน, โต. พนฺธ พนฺธเน, พทฺโธ. กีล พนฺธเน. ยมุ อุปรเม, สํปุพฺโพ พนฺธเน, สพฺพตฺร กมฺมนิ โต. มูตํ, อุทฺทิตํ, สทฺทิตมฺปิ. มู พนฺธเน. ทา อวขณฺฑเน. อุ สํปุพฺโพ พนฺธเน. วุตฺตฺจ ‘‘อุทฺทานนฺตุ จ พนฺธน’’นฺติ.
๗๔๘. ติกํ ¶ สิทฺเธ. สิธ สํสิทฺธิมฺหิ. ปท คมเน, นิปุพฺโพ สิทฺธิยํ. วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํปฺยตฺร สิชฺฌนํ นิปุพฺพตฺตา.
ติกํ วิทาริเต. ทร ภิท วิทารเณ, อินฺนาเทโส. ภินฺนํ. อนินฺนาเทเส ตุ เภทิตํ.
ทฺวยํ ติณาทีหิ ฉาทนีเย. ฉท สํวรเณ, โต, ตสฺส สธาตฺวนฺตสฺส อนฺนาเทโส.
ติกํ ฉินฺทิเต. วิธ เวธเน. ฉิทฺท กณฺณเภเท, จุราทิ. วิธ เวธเน, สพฺพตฺร กมฺเม โต, อปรทฺวเย จ สฺชาตตฺเถ อิโต.
๗๔๙. ติกํ อานีเต. หร หรเณ, ภร ธารณโปสเนสุ, อาปุพฺโพ นี นเย.
ทฺวยํ ทมยุตฺเต. ทมุ ทมเน, กตฺตริ โต. ปกฺกมาทีหิ นฺโต. อนฺตาเทเส ทมิโต. กมฺมสาธโนปฺยยํ.
ทฺวยํ สนฺเต. สมุ อุปสเม, กตฺตริโต. อนฺตาเทเส สมิโต, กมฺมสาธโนปฺยยํ.
ทฺวยํ ปุณฺเณ. ปูร ปูรเณ, ตราทีหิ อิณฺโณ, ทฺวีสุปิ กตฺตุกมฺมสาธนานิ ลพฺภนฺติ.
๗๕๐. ติปาทํ ¶ ปูชิเต. จาย ปูชานิสามเนสุ. มห ปูชายํ, ปูช ปูชเน, อรห ปูชายํ, อรหิโต. อจฺจ ปูชายํ. มาน ปูชายํ. จิ จเย, อปปุพฺโพ ปูชเน. นมสฺสิโตปิ, นมสฺสธาตุ ปูชายํ.
ทฺวยํ ตจฺฉิเต ทารุอาทิมฺหิ. ตจฺฉ ตนุกรเณ, ตนุกรียเตติ ตนูกโต, ทีโฆ.
๗๕๑. ทฺวยํ อคฺคิอาทีหิ ตตฺเต. ตป ธูป สนฺตาเป.
ทฺวยํ ราชาทีนํ สนฺติเก ภชนาทิวเสน อุปคเต. จร คตฺยตฺโถ, อุปจริโต. อาส อุปเวสเน, อุปาสิโต.
อทฺธํ จุเต. ภส อโธปตเน, โต. คฬ เสจเน, คฬิตํ. ปท คมเน, ปนฺนํ. จุ จวเน, จุ คมเน วา. ธํสุ อวสํสเน, คติยฺจ. กนฺนมฺปิ, กนฺน คติโสสเนสุ.
๗๕๒. ตุฏฺนฺตํ ปมุทิเต, ปี ตปฺปนกนฺตีสุ. มุท หาเส. หส หํสเน, หส อลิเก วา. มท หาเส, มตฺโต. ตุส ปีติยํ.
จตุกฺกํ ¶ ฉินฺเน. กนฺต เฉทเน. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ. ลู เฉทเน, โณ, ยุ วา. ทา ลวเน, ตุ, ทา อวขณฺฑเน วา. ฉาตมฺปิ. โฉ เฉทเน, โอสฺสากาโร.
ติกํ ปสตฺเถ. ส ถุติยํ, โต. วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ. ถุ อภิตฺถเว. อีฑิโต, ปณิโตปิ, อีฑ ถุติมฺหิ. ปณ พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปณิโต.
๗๕๓. ปฺจกํ อลฺเล, ติม อทฺทภาเว นิจฺจเลปิ, ปกฺกมาทีหิ นฺโต. อลฺล กฺเลทเน, โล, อลฺลํ. อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จ, อาปุพฺโพ ทา อวขณฺฑเน วา, โท, อทฺทํ. กิลิท อทฺทภาเว, อินฺนาเทโส. อุนฺท กฺเลทเน, อินฺโน, อุนฺโน วา, สาทฺทมฺปิ. อทฺทคุณยุตฺตํ อทฺทํ, เตน สห วตฺตเต สาทฺทํ.
จตุกฺกํ คเวสิเต. มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิ. เอส คติยํ, ภูวาทิ. คเวส มคฺคเน, จุราทิ.
ทฺวยํ ลทฺเธ. ลภ ปตฺติยํ. ปปุพฺโพ อาป พฺยาปเน, โต, ภุชาทิ, อาโลโป, ปตฺตํ. ภาวิตํ, อาสาทิตํ, วิภูตฺจ.
๗๕๔. ปาลิตนฺตํ รกฺขนีเย, รกฺข ปาลเน. คุป โคปเน, ภุชาทิ. ตา ปาลเน, ตาตํ. อายาคเม โคปายิตํ. อว รกฺขเณ, อวิตํ.
จตุกฺกํ ¶ จตฺเต. สช วิสฺสคฺเค. จช หานิยํ. หา จาเค, อิโน, ทีฆาทิ, หีโน. อุฌ อุสฺสคฺเค, สมุชฺฌิตํ. ธูตมฺปิ, ธู กมฺปเน.
๗๕๕. ปชฺชํ ภาสิเต. ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํ. ลป พฺยตฺติยํ วาจายํ, วจ ภาสเน, วุตฺตํ. อภิปุพฺโพ ธา ธารเณ, โต, ธาติสฺส หิ, หิ คมเน วา, อภิหิตํ. ขฺยา กถเน. ชปฺป พฺยตฺติยํ วาจายํ. อีร เขปคติวจนกมฺปเนสุ, อุทีริตํ. กถ วากฺยปพนฺเธ. คท วิยตฺติยํ วาจายํ. ภณ ภณเน. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โต, วสฺสุ, อุทิตํ.
๗๕๖. จตุกฺกํ อวมานิเต. า อวโพธเน. คณ สงฺขฺยาเน. ภู สตฺตายํ. มาน ปูชายํ, มน าเณ วา, อวปริปุพฺพา เอเต ปริภูเต. เหฏฺา กตฺวา ายติ, คณียติ, มฺตีติ อวฺิโต, อวคณิโต, อวมานิโต จ. ปริภวียติ อวมานํ กรียตีติ ปริภูโต.
จตุกฺกํ ฉาเต. ฆส อทเน, โฉ, ทฺวิตฺตํ. ชิฆจฺฉา สฺชาตา ยสฺส ชิฆจฺฉิโต. ขุท ปิปาสายํ. ฉาท ภกฺขเน. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, โข, ทฺวิตฺตาทิ, พุภุกฺขา สฺชาตา ยสฺส พุภุกฺขิโต.
๗๕๗. ฉกฺกํ ¶ าเต. พุธ า อวคมเน. ปท คมเน, โต, ตสฺส อนฺโน, ปฏิปนฺนํ. วิท าเณ. คติ พุฌตฺโถ. อวคตํ. มน าเณ, โต, มตํ.
อทฺธํ คิลิเต. คล อทเน, อสฺสิ, คิลิโต. ขาท ภกฺขเน. ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ. ภกฺข อทเน. อธิอวปุพฺโพ หร หรเณ, โต, ตสฺส โฏ, รโลโป, อชฺโฌหโฏ. อส ภกฺขเน, อสิโต. ชปฺปิโต, คสิโตปิ, ชปฺป อทเน. คส อทเน.
วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สํกิณฺณวคฺควณฺณนา
๗๕๘. ปุพฺพสฺมึ ¶ กณฺฑทฺวเย พุทฺธาทีนิ นามานิ สมานตฺถานิ ปกรเณน นิพทฺธานิ, อสฺมิมฺปิ กณฺเฑ โสภนาทีนิ วิเสสนนามานิ, สมยาทีนฺยเนกตฺถานิ, จิรสฺสมาทีนิ จ อพฺยยานิ ปกรเณเนว นิพทฺธานิ, อิทานิ ปน ปุพฺพวคฺเคสุ วิตฺถารภยา เย น นิพทฺธา, ตํสงฺคหตฺถํ, ตํสมยานุปาลนตฺถฺจ สํกิณฺณมารภเต ‘‘เ ยฺย’’มิจฺจาทินา. ตสฺสตฺโถ – อิหาปิ สํกิณฺณวคฺเคปิ กฺวาปิ กตฺถจิ กฺริยาทีสุ ปจฺจยตฺถวเสน อาปจฺจยาทีนํ อิตฺถิลิงฺคาทิภาวโชตกสฺส สภาวสฺส วเสน ลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคาทิกํ เยฺยนฺติ. จกาเรน ภิยฺโย รูปนฺตราทิปริคฺคโหปิ. อิหาติ จ อุปลกฺขณํ, วคฺคนฺตเรสุปิ ปจฺจยตฺถวเสน ลิงฺคาทินิจฺฉยสมฺภวโต.
กตฺตพฺพโต กฺริยา, กร กรเณ, ณฺโย, อิการาคโม, อสฺสิ, วณฺณวิปริยเย กฺริยา, กฺริยมฺปิ, ริริยปจฺจเย กิริยํ, กิริยาปิ. รมฺมปจฺจเย กมฺมํ.
ติกํ จิตฺโตปสเม. สมุ อุปสเม,ติ, สนฺติ. ถมฺหิ สมโถ. อมฺหิ สโม.
ติกํ กาโยปสเม. ทมุ อุปสเม. ถมฺหิ ทมโถ. ติมฺหิ ทนฺติ. จิตฺโตปสเมปฺเยเต.
สุทฺธกมฺมนิ วตฺตํ ภวติ. วตฺต วตฺตเน, วตฺต สมาทาเน วา วตฺตํ, อสีติมหาวตฺตาทิ.
อาสงฺควจนํ อาสตฺตวจนํ สทฺทสรูปํ ปรายณํ นาม วุตฺตํ, ตฺจ ตีสุ. ปรํ อายนํ อายตฺโต ตาณํ ปรายณํ, กมฺมาสตฺโต อิจฺจตฺโถ, สากลฺยวจเน ตุ ปารายณํ, ปารํ ปริยนฺตํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ กสฺสจิ อเนนาติ ปารายณํ, ยุ, ณตฺตํ, ยถา – นามปารายณํ, ธาตุปารายณํ.
๗๕๙. ติกํ ¶ ทฺวิธาภาเว. ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณ. ทร วิทารเณ. ผุฏ วิกสเน, ผุฏ เภทเน วา, ยุ.
ทฺวยํ ตปฺปเน. ตป ปีณเน, ยุ. ปี ตปฺปเน, ยุ, กิยาทิ, นสฺส ณตฺตํ. อวนมฺปิ, อว ปาลเน, ทิตฺติยฺจ อเนกตฺถตฺตา.
ทฺวยํ สาเป. กุส อวฺหาเน, เภทเน จ, ยุ. สนฺช สงฺเค, อภิสงฺโค.
ติกํ ยาจนายํ. ภิกฺข ยาจเน, ยุ. ยาจ ยาจเน. อตฺถ ยาจเน. อทฺทโนปฺยตฺร, อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จ.
๗๖๐. นิมิตฺตรหิตํ ยทิจฺฉา นาม, ยา ยา อิจฺฉา อธิปฺปาโย ยทิจฺฉา นาม. เสริตาปิ.
ติกํ อาปุจฺฉเน, อาปุจฺฉนฺจ คมนาคมนาทิสมเย สุหชฺช พนฺธวาทีนมาลิงฺคน จุมฺพนสฺวาคตปิยวจนาโรคฺยปุจฺฉนคมนานฺุาทินา อานนฺทนํ. ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อาปุจฺฉนํ. นนฺท สมิทฺธิยํ, อานนฺทนํ. สภาช ปีติทสฺสเนสุ, สภาช ปีติวจเนสุ วา, จุราทิ, ยุ, สภาชนํ.
ทฺวยํ นเย. ายนฺติ เยนาติ าโย, อาการนฺตานมาโย. นฺยาโยปิ, นิสฺเสสโต อยติ เยน นฺยาโย. นี นเย, อยาเทโส, นโย.
ทฺวยํ ¶ วุทฺธิมฺหิ. ผา วุทฺธิมฺหิ, ผาย วุทฺธิยํ วา, ยโลโป,ติ, ผาติ, นาริยํ. วทฺธ วทฺธเน,ติ, ทโลโป, ธฒภเหหิ ธฒา จ, อสฺสุ, วุทฺธิ, วุฑฺฒิปิ.
๗๖๑. กิลม หาสกฺขเย, โถ, กิลมโถ. ยุมฺหิ กิลมนํ. สู ปาณิปสเว, ปสวนํ ปสโว, ติมฺหิ ปสูติ.
กส คติยํ หึสายฺจ, นิคฺคหีตาคโม, อุกฺกํโส, กส วิเลขเน วา. อติสโย วุตฺโต. ภุสาทโย ปมาณาติสยวเสน วุตฺตา, อุกฺกํโส คุณาติสยวเสน วุตฺโต, อติสโย ปน อุภยวเสนาติ อุภยตฺร นิทฺทิฏฺานํ เภโท. ติกํ ชยเน. ชยนํ ชโย, ยุ, ชยนํ. ติมฺหิ ชิติ, นารี.
๗๖๒. พนฺธนนฺตานิ ทฺเว ทฺเว นามานิ. วส กนฺติยํ. กมุ กนฺติยํ,ติ. วิธ เวธเน, พฺยถเน จ อเนกตฺถตฺตา, อ, อิการสฺส ยาเทโส, พฺยโธ, เวโธ. คห อุปาทาเน นิพนฺธเน จ, คโห, คาโห จ. วร อาวรเณ, วโร. วุ สํวรเณ,ติ, วุติ. ปจ ปาเก, อิตฺถิยมติยโว วา, อ. ปจนํ ปาโก, โณ.
ทฺวยํ อาหฺวาเน. หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, โณ, หโว. ติมฺหิ หุติ. ทฺวยํ อนุภวเน. วิท าเณ, โณ, เวโท ¶ . วิท เวทนาขฺยานนิวาเสสุ, จุราทิ, ยุ, เวทนํ, วากาโร เวทนาสทฺทสฺส นปุํสกตฺตาเปกฺโข.
๗๖๓. ทฺวยํ ธนาทิชานิยํ. ชร วโยหานิมฺหิ, ยุ, ชีรณํ, อสฺสี. หา จาเค, ยุ, นทาทิ, รสฺโส, หสฺส โช, ชานิ. ตา ปาลเน, ยุ, ณตฺตํ. ทฺวยํ ปมาเณ. มา มาเน,ติ, ปมิติ. อมฺหิ ปมา.
ทฺวยํ สํโยเค. สิลิส อาลิงฺคเน. สํปุพฺโพ ธา ธารเณ, อิ, สนฺธนํ สนฺธิ. ทฺวยํ ขเย. ขิ ขเย, โณ, อิสฺเส, เอ อย, ขโย. จิ จเย, อปปุพฺโพ ขเย. ทฺวยํ สทฺเท. รุ สทฺเท, โณ, วุทฺธฺยาเทโส. รณ สทฺเท. อ, รโณ.
๗๖๔. คท พฺยตฺติยํ วาจายํ, โณ, อ จ, นิคาโท, นิคโท จ. ทฺวยํ มเท. มท อุมฺมาเท, มาโท, มโท จ. สิ พนฺธเน,ติ, สิติ.
ติกํ อากาเร. อากรณํ อากาโร, อเนกตฺถตฺตา มุขวงฺกาทฺยงฺควิกาโร วา, อิงฺคติ ชานาตีติ วา เยน อากาโร. อิงฺค คมนตฺโถ, โต, อ จ, อิงฺคิตํ, อิงฺโค จ. อตฺถสฺส ธนสฺส อปคโม วินาโส พฺยโย นาม. พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเค.
๗๖๕. ทฺวยํ ¶ อนฺตราเย. จุติปฏิสนฺธีนมนฺตเร อยตีติ อนฺตราโย. ปฏิปกฺขวเสน อูหติ ปวตฺตตีติ ปจฺจูโห, อถ วา การิยสิทฺธิ อนฺตรํ พฺยวธานํ อยติ คมยตีติ อนฺตราโย. ปจฺจูหนฺติ วินิหนฺตีติ ปจฺจูโห.
วิกรณํ อฺถา ภวนนฺติ วิกาโร, วิกติ จ, กร กรเณ, โณ,ติ จ.
ทฺวยํ สภาววิคเม. สิลิส อาลิงฺคเน, ปวิปุพฺโพ ตํสภาววิคเม, วิคโต ธุโร สทิสภาโว ยสฺมาติ วิธุโร, ‘‘วิธุรํ ปวิสิเลเส, กฺลิวฺจ วิกเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๒๒.๒๐] รภโส. วิธ วิธาเน วา, อุโร. ทฺวยํ อาสเน. วิส ปเวสเน, อุปเวสนํ. อาส อุปเวสเน, อาสนํ.
๗๖๖. ติปาทํ อธิปฺปาเย. จิตฺตมธฺยาคนฺตฺวา สยตีติ อชฺฌาสโย. อนมิปุพฺเพ อาสโย. อธิปยติ จิตฺเตติ อธิปฺปาโย, โณ, ปย คมเน. จิตฺเต อภิสนฺธายตีติ อภิสนฺธิ, ทฺวีสุ. ภวติ จิตฺเตติ ภาโว, โณ. อธิมุจฺจนํ จิตฺเต อธิฏฺานํ อธิมุตฺติ, นารี. ฉนฺโท ตณฺหายมฺปิ วุตฺโต.
ทฺวยํ อาทีนเว. โทโส ปฏิเฆ วุตฺโต. อา ภุโส ทีนํ วายติ คมยตีติ อาทีนโว, ทีน ทุคฺคตภาเว, โว, วี คมเน จ.
๗๖๗. ทฺวยํ ¶ อานิสํเส. สํส หึสาถุตีสุ, อานิสํโส อมุขฺยผเล, มุขฺยผเล จ, ตถา คุโณ. คุณ ปกาสเน, ปกาเสติ การณนฺติ คุโณ, คณ สงฺขฺยาเน วา, อสฺสุ, คุโณ. ทฺวยํ มชฺเฌ. มช สุทฺธิยํ, โฌ. วิปุพฺเพ เวมชฺฌํ.
ทฺวยํ ตรุณสูริยฏฺาเน. อหสฺส มชฺโฌ มชฺฌโห, โส เอว มชฺฌนฺหิโก, หสฺส นฺโห [โมคฺคลฺลาน ๓.๑๑๐ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]. อหสฺส มชฺโฌ มชฺฌนฺโห, มชฺฌนฺโตปิ. ทฺวยํ นานตฺตายํ. วิคตา มตฺตา สทิสปฺปมาณํ เอเตน เหตุภูเตน เวมตฺตํ. นานเมว นานตา, นานสทฺโท ปุนฺนปุํสเก, อพฺยเย ตุ นานา.
๗๖๘. ทฺวยํ นิทฺทาปฏิกฺเขเป. ชาคร นิทฺทกฺขเย, ชาครเมว ชาคริโย. ทฺวยํ ชลาทีนมวิจฺฉนฺนายํ สนฺตติยํ. วหติสฺมา โณ, ปวาโห. วตุ อาวตฺตเน,ติ, ปวตฺติ.
ติกํ วิตฺถาเร. อสุ เขปเน, โณ, พฺยาโส. ปปุพฺโพ ปฺจ วิตฺถาเร. ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพ จ วิตฺถาเร. ติกํ สํยเม. ยมุ อุปรเม, โณ, ยาโม. อิตเรสุ อ.
๗๖๙. ทฺวยํ ¶ คตฺตานํ มทฺทเน. ‘‘สมฺพาหโน’งฺคมทฺทโก’’ติ โวปาลิโต, สํปุพฺโพ วาห ปยตเน, มทฺทเน วา, ยุ. มทฺท มทฺทเน. ทฺวยํ นานารมฺมณาทีสุ วิสปฺปเน. สร คมเน, ณ. สปฺป คมเน, ยุ, วิสปฺปนํ.
ทฺวยํ ปริจเย. ถุ อภิตฺถเว. จิ จเย. ติกํ สงฺคเม. มิล สิเลสเน, โณ, สกตฺเถ โก, เมลโก. สนฺช สงฺเค, โณ. สํปุพฺพา คมิโต อ.
๗๗๐. สนฺนิกฏฺมฺหิ สมีเป สนฺนิธิสทฺโท, สนฺนิธานํ สนฺนิธิ, ปุเม, ปเนปฺยยํ. นส อทสฺสเน, โณ. ทิส เปกฺขเน, ยุ, ทิสฺสาเทโส, อิสฺสตฺตํ.
ติกํ ธฺาทีนํ ลวเน. ลู เฉทเน, อ. ณมฺหิ อภิลาโว. ยุมฺหิ ลวนํ. ทฺวยํ ขณปฺปตฺติยํ. ปปุพฺโพ ถุ อภิตฺถเว. สร คมเน, อวสโร. สมาติ ทฺเว ตุลฺยตฺถา.
๗๗๑. จตุกฺกํ ¶ ปริโยสาเน. สา ตนุกรเณ, ยุ, โอสานํ. ปริปุพฺโพ ปริโยสานํ. อุกฺกํสาติสยา ปกฏฺเปฺยุตฺตา.
ทฺวยํ สณฺาเน. วิส ปเวสเน, สนฺนิเวโส. า คตินิวตฺติยํ, ยุ, สณฺานํ. ทฺวยํ อพฺภนฺตรวาจกํ ปาฏิปทิกํ. อถ วา อภิ พนฺธเน, อโร, ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก อภิ, อพฺภนฺตรํ. อพฺภาภาเว อนฺตรํ.
๗๗๒. ติกํ ปาฏิหาริเย. หิ คติมฺหิ, ปฏิโต หิสฺส เหรณ หีรณ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหีรํ. ยทาทินา หาริยฺจ, ปาฏิหาริยํ, อถ วา ปฏิปกฺเข หรตีติ ปาฏิหีรํ, โณ, อสฺสี. เอการาเทเส ปาฏิเหรํ. ณฺยมฺหิ ปาฏิหาริยํ, วิหตุปกฺกิเลเสน ปจฺจาหริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฏิหีรนฺติอาทิปิ กาตพฺพํ.
ทฺวยํ กตฺตพฺพมตฺเต. กรมฺหา ริจฺจ, กิจฺจํ, อวสฺสํ กาตพฺเพปิ. อนียปจฺจเย กรณียํ.
ทฺวยํ ปุปฺผาทินา อุทกาทีนํ ปริภาวเน. สุนฺทรํ กรียเต เยนาติ สงฺขาโร, โณ, ขราเทโส. วส นิวาเส, ยุ, วาสนา, กิเลสาทีนํ สตฺติวิเสเสปิ. สา หิ กุสลาปิ อตฺถิ อกุสลาปิ อพฺยากตาปิ, ตถา ปหาตพฺพาปิ ¶ อตฺถิ อปฺปหาตพฺพาปิ. ตตฺถ ยา กุสลาพฺยากตา, น สา ปหาตพฺพา. ยา ปน อกุสลา, สา สุขุมตรตาย ภควโตเยว อริยมคฺเคน ปหาตพฺพา, นาฺเสํ. เอวํ สนฺเต อริยานมฺปิ อปายูปปตฺติ สิยาติ? น สิยา, สพฺเพสเมว อริยานํ อปายูปปตฺติเหตุกาย วาสนาย ปหีนตฺตา. ทุวิธา หิ อกุสลา วาสนา กายวจีปโยคเหตุภูตา จ อปายูปปตฺติเหตุภูตา จ. ตตฺถ ปุริมา ภควโตเยว อริยมคฺเคน ปหาตพฺพา, อิตรา สพฺเพสมฺปิ อริยมคฺเคนาติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธาว สวาสเน กิเลเส ปชหิตุํ สกฺโกนฺติ, นาฺเ’’ติ, ตํ กายวจีปโยคเหตุภูตํ วาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เนตรนฺติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
๗๗๓. ติกํ ธฺาทีนํ ปูตกรเณ. ปู ปวเน, ยุ. อปจฺจเย ปโว. ณมฺหิ นิปฺปาโว. ทฺวยํ ตสเร. ตส อุพฺเพเค, อโร. สุตฺเตน เวนํ สุตฺตเวนํ.
ทฺวยํ ทุคฺคสฺจาเร. สงฺกมฺยเต เยนาติ สงฺกโม. สฺจรนฺติ อเนนาติ สฺจาโร, ทุคฺคสฺส สฺจาโร ทุคฺคสฺจาโร. ทฺวยํ ปมารมฺเภ. ปมํ กโม ปกฺกโม, อุปกฺกโม จ.
๗๗๔. ติกํ ปาเ. ป วิยตฺติยํ วาจายํ, โณ, ปาโ. นิปุพฺเพ นิปาโ, อมฺหิ นิปโ. ทฺวยํ อปหริตาทิโน วตฺถุโน ¶ อนฺเวสเน. จิ จเย, จยนมตฺร อนฺเวสนํ. มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิ, ยุ, เอเต ทฺเว อปุเม, สํวิกฺขนํปฺยตฺร.
จตุกฺกํ อาลิงฺคเน. ลิงฺค คตฺยตฺโถ. สนฺช สงฺเค. สิลิส อาลิงฺคเน. คุห สํวรเณ, ยุ, ปริรมฺโภปฺยตฺร. รมฺภ สทฺเท.
๗๗๕. จตุกฺกํ อาโลกเน. โลก ทสฺสเน. เฌ จินฺตายํ. อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ. ทิส เปกฺขเน, สพฺพตฺร ภาเว ยุ.
จตุกฺกํ นิรากรเณ. ทิส เปกฺขเน. อสุ เขปเน, นิรสนํ. ปติ อาปุพฺโพ ขากถเน. กร กรเณ, อิตฺถิยมติยโว วา,ติ.
๗๗๖. ปฺจกํ วิปริยเย. วิปริปุพฺโพ อสุ เขปเน, โณ, วิปลฺลาโส. อฺเน ปกาเรน ภวนํ อฺถาภาโว. วิปริปุพฺโพ อย คมเน, วิปริยโย. อสุ เขปเน, วิปริยาโส.
ติกํ อติกฺกเม. อติกฺกมนํ อติกฺกโม. อติกฺกมฺม ปตนํ อติปาโต. อย คมเน, อุปจฺจโย.
สํกิณฺณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อเนกตฺถวคฺควณฺณนา
๗๗๗. อิทานิ ¶ สํกิณฺณวคฺคโต อนนฺตรํ คาถาโต, คาถาย อทฺธโต, ปาทโต จาติ อิเมหิ ตีหิ ปกาเรหิ อเนกตฺเถ นานตฺเถ สมยาทิเก สทฺเท กมา กมโต ปวกฺขามิ. เอตฺถ อเนกตฺถวคฺเค เอกสฺส ภูตสทฺทาทิกสฺส ยา ปุนรุตฺตตา, สา ถีปุนฺนปุํสกสงฺขาตลิงฺควิเสสตฺถํ กตา.
๗๗๘. สมวายตฺถาทิวาจเก พหโว สมยสทฺเท ชาติยา สงฺคยฺห ‘‘สมโย’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต. ตตฺร ‘‘กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๑.๔๔๗] สมวาเย ปจฺจยสามคฺคิยํ. ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมึ, เทวกายา สมาคตา’’ตฺยาทีสุ สมูเห. ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๒.๑๓๕] การเณ. ‘‘เอโกเยว จ โข ขโณ จ สมโย จา’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๘.๒๙] ขเณ โอกาเส. ‘‘อภิสมยตฺโถ’’ตฺยาทีสุ ปฏิเวเธ. ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. ๑.๑] กาเล. ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๘] ปหาเน. ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร’’ตฺยาทีสุ ลาเภ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙]. ‘‘สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจิเร’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๒.๒๐๘] ทิฏฺิยํ.
ตตฺถ ¶ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโย. สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา – สมุทาโยติ อวยวสหาวตฺถานเมว หิ สมูโหติ. อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, การณํ, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ. สเมติสมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณ. อภิมุขํ าเณน สมฺมา เอตพฺโพ อวคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว. อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวาวโพโธ. สเมติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ วิย, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติ. สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโมติ สมโย, ปหานํ. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ, สเมติ สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สมฺปยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺิ. ทิฏฺิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติ, เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมยสทฺทสฺส อุทาหรณํ โสปสคฺโค, อนุปสคฺโค จ สมยสทฺโท สมวายาทฺยตฺถวาจโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. เอวํ สพฺพตฺร อุทาหรณํ ตํตทตฺถานุรูปนิพฺพจนาทโย ทฏฺพฺพา.
๗๗๙. สณฺานํ ทีฆรสฺสาทิ. รูปํ รูปายตนํ, ชาติ ขตฺติยาทิกุลํ. ฉวิ พหิจมฺมํ, ปมาณํ มริยาโท. อกฺขรํ อการาทิ ¶ , ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จ. คุโณ สีลาทิ, ตปนิเยปิ วณฺโณ.
๗๘๐. ปาติโมกฺขสฺส ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ วเสน ทุวิธสฺส ปาติโมกฺขสฺส อุทฺเทเส ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ [มหาว. ๑๓๔]. ปณฺณตฺติยํ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๔๖]. อุปวาโส วุตฺโต. อฏฺงฺโค ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิ’’อาทิ. อุโปสถทินํ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ตฺยาทีสุ [มหาว. ๑๖๘].
๗๘๑-๗๘๒. รถงฺคํ จกฺกทฺวยํ. ลกฺขณํ จกฺกลกฺขณํ. ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺตฺยาทีสุ [สุ. นิ. ๕๖๒] ธมฺมจกฺเก. อุรจกฺกํ นาม ขุรจกฺกํ ‘‘จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ [ชา. ๑.๑.๑๐๔; ๑.๕.๑๐๐]. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺตฺยาทีสุ [สํ. นิ. ๑.๒๙] อิริยาปถจกฺเก. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๔.๑๓๑] สมฺปตฺติจกฺเก. ‘‘ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุวตฺเตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๕.๑๓๒] จกฺกรตเน. มณฺฑลํ ‘‘อลาตจกฺก’’นฺตฺยาทีสุ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๖๑; สํ. นิ. ๒.๑๖๒] จ. พลํ ถาโม. กุลาโล กุมฺภกาโร, ตสฺส ภณฺเฑ กุลาลจกฺกนฺติ. อาณายํ ‘‘จกฺกํ วตฺตยติ ปาณีน’’นฺติ [ชา. ๑.๗.๑๔๙]. อายุเธ จกฺกากาเร อายุเธ. ทานํ เทยฺยธมฺโม. ราสิ ขนฺโธ. สทฺธคาถาปิ คาถาเยว.
‘‘ทณฺฑกา ¶ จณฺฑวุฏฺฺยาทิ, ปาเทหิ ฉหิ ตีหิ ตุ;
คาถาติ จ ปรตฺเถวํ, ฉนฺโทสฺา ปกาสิตา.
อนนฺตโรทิตํ จฺ-เมตํ สามฺนามโต;
คาถาอิจฺเจว นิทฺทิฏฺํ, มุนินฺทวจเน ปนา’’ติ [วุตฺโตทย ๑๔-๑๕ คาถา] หิ วุตฺตํ.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,
กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เต นาค มหาวิมานํ.
อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,
สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺห;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๒, ๑๕๙๓, ๑๕๙๕]
อิมสฺมึ วิธุรปณฺฑิตชาตเก ทานสฺมึ อาคโต.
‘‘ตํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๒๙] อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต อปฺปมฺาสุ. ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสสุ สุปฺปกาสิต’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๗๔] ¶ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคเห สกลสฺมึ สาสเน. ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ [ม. นิ. ๑.๘๓] อิมสฺมึ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนา วิรติยํ.
‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ [เป. ว. ๒๗๕]. –
อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺเจ.
‘‘มยฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;
อฺตฺร ตา พฺรหฺมจริยํ จราม,
ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๙๗]. –
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารตุฏฺิยํ.
‘‘เอวํ โข ตํ, ภิกฺขเว, ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ [จูฬว. ๓๑๑] อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก ปฺจสีเล.
‘‘อิทํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป… อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๒๙] มหาโควินฺทสุตฺเตเยว อริยมคฺเค.
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ [ชา. ๑.๘.๗๕]. –
นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กเต อฏฺงฺคุโปสเถ.
‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตปสฺสิ สุทํ โหมี’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๕๕] โลมหํสสุตฺเต ธิติสงฺขาเต วีริเย.
๗๘๔. สภาโว ¶ อวิปรีตตฺโถ. ปริยตฺติ ปริยาปุณิตพฺพา วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตา. าโย ยุตฺติ, สปฺปฏิปทา วา มคฺคาทโย. เยฺเย สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปฺตฺติวเสน ปฺจวิเธ เยฺเย. นิสฺสตฺตตา สตฺตสภาวสฺส อภาวตา. อาปตฺติยํ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺม’’นฺติ. ‘‘สห ธมฺเมน นิคฺคยฺหา’’ตฺยาทีสุ การเณ. อาทินา สมยฺูปมาหึสาทีสุปิ ธมฺโม.
๗๘๕. ปโยชนํ ผลํ. สทฺทาภิเธยฺเย สทฺทตฺเถ. วุฑฺฒิยํ วฑฺฒเน. วตฺถุมฺหิ ทพฺเพ. นาเส วินาเส. ปจฺฉิมปพฺพเต อตฺถคิริมฺหิ. นิวตฺติวิสยุปฺปตฺติสภาวาทีสุปิ.
๗๘๖. เยภุยฺยตา พาหุลฺยตา. อพฺยามิสฺสํ อสมฺมิสฺสํ. วิสํโยเค วิปฺปโยเค. ทฬฺหตฺเถ ทฬฺหสทฺทสฺส อตฺเถ. อนติเรเก อติเรกาภาเว. อนวเสสมฺหิ สพฺพสฺมึ, ตํ เกวลวจนํ ตีสุ ลิงฺเคสุ.
๗๘๗. ปฏลํ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ [มหาว. ๓๔๘]. ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๔] ราสิมฺหิ. ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ¶ ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ [ม. นิ. ๓.๓๗๙] อานิสํเส. พนฺธนํ กามคุณํ. อปฺปธาเน วิเสสเน. ชิยาย ธนุโน.
๗๘๘-๗๘๙. รุกฺขาโท ทุมาทิมฺหิ. วิชฺชมาเน ภูตคุเณ. อรหนฺเต ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจินึ ปจี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐]. ขนฺธปฺจเก ‘‘ภูตมิทํ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสถา’’ติ [ม. นิ. ๑.๔๐๑]. สตฺเต ปาณิมฺหิ. มหาภูเต ปถวาทิเก. อมนุสฺโส เทวรกฺขสาทิ. วิชฺชมานตฺถวชฺชิเต รุกฺขาโท นาริยํ น ภวติ, วิชฺชมานตฺเถ, ปน อตีตาทีสุ จ วาจฺจลิงฺโค. ปตฺเต สมฺปตฺเต. สเม ตุลฺยตฺเถ.
๗๙๑. ปทปูรเณ ‘‘สุตฺตนฺต วนนฺตา’’ตฺยาทีสุ. เทหาวยเว ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณ’’นฺตฺยาทีสุ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวตฺตึสาการ]. เทโห จ อวยโว จาติ เอเก. โกฏฺาเส ‘‘อยเมโก อนฺโต’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. ๖.๖๑]. ลามกํ นิหีนกํ.
๗๙๒. นิกาโย ¶ สธมฺมีนํ คโณ. สนฺธิ ปฏิสนฺธิ. สามฺเ วิเสสาธาเร. ปสูติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, กุลํ ขตฺติยาทิกุลํ. ภโว ภวนกฺริยา. วิเสสฺโย อุปาธิ, ยสฺส วเสน ภินฺเนสุ สพลาทีสุ อภินฺนา ธีสทฺทา วตฺตนฺเต. สุมนายํ มาลติยํ. สงฺขตลกฺขเณ สงฺขตธมฺมานํ ลกฺขเณ.
๗๙๓. ภวเภโท กามภวาทิ. ปติฏฺายํ นิสฺสเย. นิฏฺา นิปฺผตฺติ. อชฺฌาสโย อธิปฺปาโย. พุทฺธิ าณํ. วาสฏฺานํ วสนฏฺานํ. วิสรตฺตํ วิสรณภาโว. ‘‘วิสทตฺเถ’’ติปิ ปาโ, ตทา สทธาตุสฺส วิสรณตฺถตา ทฏฺพฺพา.
๗๙๔. ผเล โสตาปตฺตาทิเก. อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา วิปสฺสนา นาม. มคฺเค โสตาปตฺติมคฺคาทิเก.
๗๙๕. กมฺมารุทฺธนํ กมฺมารานํ อุทฺธนํ, กมฺมารานํ ยถา อุกฺกาติ. องฺคารกปลฺลํ องฺคารานํ ภาชนํ. ทีปิกา นาม มธุจฺฉิฏฺาทิมยา ปทีปกิจฺจการิกา. สุวณฺณการมูสา มตฺติกมยา เอกา ภาชนวิกติ. วายุโน เวเค จ อุกฺกาสทฺโท, โย ‘‘เทวทุทฺรภี’’ติ วุตฺโต.
๗๙๖. เกโสหารณํ ¶ เกสานํ ลวนํ. ชีวิตวุตฺติ ชีวิตสฺส วตฺตนํ. วปนํ พีชสฺส วปนํ. วาปสมกรณํ วปิตสฺส พีชสฺส สมกรณํ. ปวุตฺตภาโว พนฺธนา มุตฺติ.
๗๙๗-๗๙๘. สุโต วิสฺสุเต ปากเฏ. อวธาริเต อุปลกฺขิเต. อุปจิเต ราสีกเต. อนุโยโค ปุจฺฉา. กิลินฺเน ตินฺเต. โสตวิฺเยฺยํ สทฺทายตนํ. สตฺถํ สทฺทสตฺถาทิ, สุตนามโก วา เอโก สตฺถวิเสโส. เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ สุตํ นปุํสกํ. ปุตฺเต สุโต ปุลฺลิงฺโค, ราชินิปิ สุโต.
๗๙๙. ยุเค กตาทิจตุกฺเก. เลโส อนุมานาณวิสโย. ปฺตฺติยํ ‘‘กปฺปตฺเถโร’’ติ. ปรมายุมฺหิ ‘‘กปฺปํ สคฺคมฺหิ ¶ โมทตี’’ติ. อฺตฺร กปฺปาทีสุ ปุลฺลิงฺเค. สทิเส ปน ตีสุ ลิงฺเคสุ. สมณโวหาโร วินยาคโต สมณานํ โวหาโร. กปฺปพินฺทุ จีวเร กตพินฺทุ. สมนฺตตฺเต สมนฺตภาเว. อนฺตรกปฺโป มหากปฺปสฺส อสีติโม ภาโค. อาทิสทฺเทน อสงฺขฺเยยฺยมหากปฺเป สงฺคณฺหาติ. ตกฺเก วิตกฺเก. วิธิ วิธานํ.
๘๐๐. วิรติ วิรติตฺตยํ. สปโถ อกฺโกโส. ตจฺเฉ ตถภาเว. อริยสจฺจมฺหิ ทุกฺขสจฺจาทิเก. ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
๘๐๑. สฺชาติเทโส ‘‘กมฺโพโช อสฺสายตน’’นฺติ. วาสฏฺานํ นิวาสฏฺานํ ‘‘เทวานํ เทวายตน’’นฺติ. อากโรติ ยตฺถ สุวณฺณรชตาทโย อุปฺปชฺชนฺติ. สโมสรณฏฺานํ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺานํ. ปทปูรเณ ‘‘กมฺมายตนํ, สิปฺปายตน’’นฺติ.
๘๐๒. วตฺถํ อมฺพรํ. อฺโ โย สโก น โหติ. โอธิ มริยาโท. เภโท วิเสโส. มนสิปิ จิตฺเตปิ.
๘๐๓. วิปาเก อิฏฺวิปาเก กุสโล. อนวชฺชาทีสุ วาจฺจลิงฺคิโก.
๘๐๔. ทฺรโว ¶ มธฺวาทิ. มธุราทีสุ ฉสุ รเสสุ. ปารโท สูโต. สิงฺคาราโท นว นาฏฺยรเส. รสรตฺตมํสเมทฏฺิสุกฺกฏฺิมิฺชวเสน สตฺต ธาตโว, ตพฺเภเท. กิจฺเจ ผสฺสาทิธมฺมานํ สงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺเจ. สมฺปตฺติ เตสํเยว.
๘๐๕. โพธิสทฺโท าณทฺวเย นาริยํ, โพธิราชกุมาราทิปฺตฺติยํ ปุเม. อสฺสตฺถรุกฺเข ปุมิตฺถิยํ.
๘๐๖. เยน กตฺตุภูเตน โย กมฺมภูโต นิจฺจเสวิโต, ตตฺถาปิ กมฺมภูเต. วิสโย อนฺถาภาโว. ชนปเท กุรุอาทิเก. โคจเร ตพฺพหุลาจาเร.
๘๐๘. พนฺธเว โส ปุเม. อตฺตนิ สํ นปุํสเก. ธนสฺมึ โส สํ อนิตฺถิยํ. สุนเข สา ปุเม วุตฺโต. อตฺตนิเย โส ติลิงฺคิโก.
๘๐๙. ฉวิสมฺปตฺติยํ ¶ ฉวิยา สมฺปตฺติยํ.
๘๑๐. ชามาตา ธีตุสามิโก. มนฺทปฺปิเย อปฺปปิเย วรํ อพฺยยํ.
๘๑๑. มกุเล อวิกาสสมฺปตฺเต. เนตฺตึสาทิปิธาเน ขคฺคาทีนํ เคเห.
๘๑๒. ปิตามโห พฺรหฺมา. ปิตูสุ มาตาปิตูสุ. ตถา ปกฺขนฺตเร. ตปสิ สีเล.
๘๑๓-๘๑๔. มชฺฌพนฺเธ อุโรพนฺธเน. ปโกฏฺโ กปฺปรสฺสาโธภาโค. กจฺฉพนฺธนํ อโธมฺพรสฺส ทฬฺหพนฺธนํ. เมขลายฺจาติ กจฺฉา จตูสฺวตฺเถสุ. กจฺโฉ ลตาทีสุ. กจฺโฉ พาหุมูลมฺหิ ปรูฬฺหกจฺฉนขโลเม, ‘‘กจฺเฉหิ เสทา มฺุจนฺตี’’ติ. อนูโป พหูทกเทโส.
๘๑๕. มานํ ¶ ตุลาปตฺถงฺคุลีหิ. ปมาตริ ปมาณสฺส กตฺตริ.
๘๑๖. ทพฺพํ ธนํ. อตฺตภาโว ปฺจกฺขนฺธสมูโห. ปาโณ ชีวิตินฺทฺริยํ. ทพฺพาทีสุ จตูสุ สตฺตํ. สตฺตายํ วิชฺชมานตายํ สตฺตา. ชเน สตฺโต. โส สตฺตสทฺโท, อาสตฺเต ลคฺคิเต ติลิงฺคิโก.
๘๑๗. เสมฺหาโท ติโทเส. รสรตฺตาทิ ปุพฺเพวุตฺโต. ปภาทิเก รูปธาตุมฺหิ. จกฺขาทิเก วิสยธาตุมฺหิ.
๘๑๘. อมจฺจาทิกา สตฺต ปกติโย วุตฺตา. สตฺตาทิสามฺยวตฺถา สตฺตรชตมภูตานํ ติณฺณํ คุณานํ สามฺยวตฺถา. ปจฺจยา ณปจฺจยาทิโต ปเม ปมสณฺิเต กโรตฺยาทิธาตุมฺหิ.
๘๑๙. ปริตฺตาณํ ¶ รกฺขณํ. วตฺถุมฺหิ โอกาเส. ตลฺลฺฉนํ ปาทสฺส านํ.
๘๒๐. โลหมุคฺคเร โลหมเย มุคฺคเร. ตาฬาทิเก สมฺมตาฬกํสตาฬาทิเก. กิเน กกฺขเฬ.
๘๒๑. มกฺขิกา นีลมกฺขิกาทิกา. ตาสํ เภทา สวิสา มธุกตา ปิงฺคลมกฺขิกา. มธุมฺหิ ขุทฺทํ อปฺปกาทีสุ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตมานํ ตีสุ ลิงฺเคสุ. อธโม นิหีโน. กปโณ เอกจารี.
๘๒๒. ตกฺเก โครสวิเสเส. มรณลิงฺเค มรณาปกลกฺขเณ. อสุเภ, สุเภ จาติ จตูสฺวตฺเถสุ อริฏฺํ. อาสโว มชฺชวิเสโส. เผณิลทฺทุโม ‘‘พฑี-ยฺौ-โข’’.
๘๒๓. เคหานํ ทารุพนฺธปฺปโยชนํ ปีิกา นาม. ปกฺขนฺททฺวยสฺส, กณฺณิกาทีนฺจ นิสฺสยภูตา ปีิกา.
๘๒๔. มิตฺตากาเร ¶ อมิตฺตสฺสาปิ มิตฺตสณฺาเน. พเล, ราสิมฺหิ, วิปตฺติยฺจ, ‘‘พลสฺส ราสี’’ติปิ เอเก.
๘๒๕. ขนฺเธ รูปกฺขนฺเธ. ภเว รูปภเว. นิมิตฺตมฺหิ การเณ. วปุ สรีรํ.
๘๒๖. วตฺถุกิเลสกาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ. มทเน มารเทวปุตฺเต. รเต เมถุเน. นิกาเม อิจฺฉารหิเต กามํ นปุํสเก. อนฺุายํ กามมพฺยยํ ภเว.
๘๒๗. วชฺชภณฺฑมุเข วีณาโทณิมุเข. มาตงฺคสฺส หตฺถิโน กรโกฏิ หตฺถคฺคํ.
๘๒๘. รมฺโภ สฺยํ, เกตวนฺตฺยตฺโถ. อสจฺจํ มุสา. อโยฆนํ เยน ปหรติ. คิริสิงฺคมฺหิ คิรคฺเค. สีรงฺเค ผาลงฺเค. ยนฺเต กูฏยนฺเต.
๘๓๐. ปฏิวากฺเย ¶ ปฏิวจเน. อุตฺตราสงฺเค อุปริวตฺเถ. เสฏฺาทีสุ อุตฺตโร ตีสุ, ปรสฺมึ อุปริสฺมิฺจ อีริโต.
๘๓๑. วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ มคฺคนิพฺพานานิปิ.
๘๓๒. สงฺขเต ปจฺจยาภิสงฺขเต ธมฺเม. ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโรติ ปฺุาภิสงฺขาราทิ. ปโยโค อุสฺสาโห. กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติ กายสงฺขาราทิ. อภิสงฺขรณํ อภิสงฺขรณกฺริยา.
๘๓๔. ปติรูเป ยุตฺเต. ฉาทิเต ติณาทีหิ. รโห สฺุฏฺานํ. ปฺตฺติยํ ฉนฺโน ภิกฺขุ, ปฺตฺติยํเยว ปุเม.
๘๓๕. พุทฺธจกฺขุ ¶ พุทฺธานํ จกฺขุ. สมนฺตจกฺขุ สพฺพฺุตาณํ. ธมฺมจกฺขุ เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ.
๘๓๗. เววจนํ อภินฺนตฺโถ สทฺโท. ปการสฺมึ เภเท. อวสโร อวกาโส.
๘๓๘. จิตฺตกมฺมํ จิตฺตการานํ กมฺมํ. วิจิตฺเต นานาวิเธ. ปฺตฺติยํ จิตฺโต ธนุธโรเยว. จิตฺตมาโส ปุณฺเณนฺทุยุตฺเตน จิตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต มาโส. ตารนฺตเร จิตฺตนกฺขตฺเต. ถิยํ นาริยํ.
๘๓๙. สามเล นีเล. สยมตฺเถ สยํสทฺทสฺส อตฺเถ. สาริวา อุปาสกา.
๘๔๐. ‘‘ปุเม’’ตฺยาทินา ¶ ปุพฺพทฺเธน คุรุสทฺทสฺส อตฺถา วุตฺตา, อปรทฺเธน ครุสทฺทสฺส, ‘‘เอกเทเสกตฺตมนฺํเว’’ติ นฺยาเยน ทฺวินฺนมฺปิ เอกตฺตมฺมาเนน คาถาเนกตฺถวคฺเค กถิตา. มหนฺเต พหุตฺเต. ทุชฺชเร ชีราเปตุมสกฺกุเณยฺเย, ทุกฺกเร วา.
๘๔๑. อจฺจิเต ปูชิเต. ขินฺเน กิลมถปฺปตฺเต. สมิเต อุปสมิเต.
คาถาเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘๔๒. วิสุทฺธิเทโว, สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติเทโว จาติ วิสุทฺธิเทวาทิ. นภํ อากาโส.
ตรุณาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ มาณโว.
๘๔๓. อาทฺยตฺถาทีสุ ¶ อคฺคํ. วเร เสฏฺเ ตีสุ.
ปจฺจนีโก สตฺตุ. อฺเ อฺตฺเถ. ปจฺฉาภาเค ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ.
๘๔๔. โยนิ อิตฺถีนํ โยนิมคฺโค. กาโม อิจฺฉา. สิรี ปฺา, ปฺุโ จ. อิสฺสรํ ปภุตา. ธมฺโม สีลาทิ. อุยฺยาโม วีริยํ. ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จ.
๘๔๘. ขนฺธโกฏฺาโส ¶ อณฺฑชาทิจตุกฺกํ. ปสฺสาวมคฺโค อิตฺถีนํ โยนิ. โส ปุลฺลิงฺโค. กูเล ตีเร.
๘๔๙. นาโคตุนาคสทฺโท ตุ. อุรเค สปฺเป, หตฺถินิ จ.
๘๕๐. สงฺขฺยา คณนา. ‘‘อฺตฺเถ’’ตฺเยเก วทนฺติ.
๘๕๑. เภ นกฺขตฺตวิเสเส. สนฺติเก สมีเป. มูลมูเล โลภาทิเก. ปาภเต มูลธเน. อํโส สรีราวยโว. ปกณฺเฑ รุกฺขาทีนํ สรีเร.
๘๕๒. กมฺเม ¶ กฺริยายํ. วิโกปนํ วิทฺธํสนํ.
๘๕๓. ปจฺฉาตาโป วิปฺปฏิสาโร. อนุพนฺโธ ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํ. ราคาโท สตฺตเก. มาตงฺคสฺส มุทฺธนิ ปิณฺฑทฺวเย กุมฺโภ.
๘๕๔. ขคฺคโกเส ขคฺคปิธาเน. ปฏิจฺฉเท สมนฺตโต ฉาทเน. สารมฺเภ โกลาหเล.
๘๕๕. กาลวิเสโส ทสจฺฉรกาโล. นิพฺยาปารฏฺิติ อจิรฏฺิติ, อจิรฏฺิตีติ ทสจฺฉรโตปิ อูนฏฺิติ.
อุปฺปตฺติภูมิ ชาติภูมิ.
๘๕๖. กพฬีการาหาราทีสุ ¶ จตูสุ.
๘๕๗. สทฺธาย อปรปฺปจฺจเย. จีวราทีสุ จตูสุ. อาธาโร นิสฺสโย.
ทิพฺพวิหาโร, อริยวิหาโร, พฺรหฺมวิหาโร จาติ ทิพฺพวิหาราทิ. สุคตาลเย ภิกฺขูนมาวาเส.
๘๕๘. สมตฺตเน นิฏฺายํ. จกาเรน นิยมาทิเก สงฺคณฺหาติ.
สงฺเค ลคฺเค. กามาโท จตุกฺเก.
๘๕๙. สปฺปผณงฺเคสูติ สปฺปสฺส ผเณ, องฺเค จ สรีเร. โกฏิลฺเล กุฏิลตาย. ภฺุชนํ โภชนกฺริยา.
ภูมิภาเค ¶ ราชงฺคณาทิมฺหิ. กิเลเส สํกิเลเส. มเล ราคาทิเก.
๘๖๐. ธนาทิทปฺเปติ ธนาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเน ทปฺเป.
นิมิตฺเต การเณ. ฉเล สฺเย.
๘๖๑. โส ปุลฺลิงฺโค. ปรมตฺตนิ ทิฏฺีนํ คาหลทฺเธ อตฺตนิ. ถมฺภสฺมึ เคหาทีนํ ถมฺเภ. พลสชฺชนํ ยุทฺธกาเล พลสฺส สชฺชนํ.
โสปานงฺคมฺหิ โสปานสีเส.
๘๖๓. นิยฺยาเส สิเลเส. เสขเร สีเส. นาคทนฺตเก ภิตฺติอาทีสุ ปเวสิเต นาคทนฺตากาเร ทณฺเฑ.
สิขณฺโฑ ¶ ปิฺฉํ. ตูณีเร อุสุนิธิมฺหิ. นิกเร สมูเห.
กมฺพุ ชลชนฺตุวิเสโส. นลาฏฏฺิ นลาเฏ ชาตฏฺิ. โคปฺผเก ปาทคณฺิมฺหิ.
๘๖๕. กาเล ปฺจทสีทิวสปริมาเณ. สาธฺเย ปตฺตสาธนีเย. สขี สหาโย. วาโช ปตฺตํ. ปงฺคุโฬ ปีสมฺปี.
เทเส เทสวิเสเส. อณฺณเว สมุทฺเท, เอเต ปุเม. โส สินฺธุสทฺโท สริตายํ นทิยํ ภเว.
๘๖๖. กเรณุสทฺโท คเช หตฺถิมฺหิ, ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติ. หตฺถินิยํ ตุ อิตฺถิยํ.
รตเน รตนวิเสเส. มณิเวโธ นาม ยํ โลเก ‘‘จิน’’ อิติ วุจฺจติ. อินฺทเหติ อินฺทาวุโธ.
๘๖๗. โกฏิยํ ¶ อนฺเต. วาทิตฺตวาทเน วีณาทิวาทิตฺตวาทโนปาเย.
‘‘โกโณ วชฺชปฺปเภเท จ,
โกโณ เสลคุเฬ อิเช;
วีณาทิวาทโนปาเย,
เอกเทเส คตสฺส เจ’’ติ. –
ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๒๕].
๘๖๘. วณิปฺปเถ วาณิชานํ โวหารกมฺมปเถ. เวเท เวทวิเสเส, วาณิเชปิ นิคโม.
วิวาทาโท ‘‘วิวาทาธิกรณ’’ [ปาจิ. ๓๙๔] นฺตฺยาทีสุ. อาธาโร การกวิเสโส, นิสฺสโย จ. การเณ ‘‘ยตฺวาธิกรณเมน’’นฺติ [ธ. ส. ๑๓๕๔].
๘๖๙. ปสุมฺหิ โคเณ. วสุธา ปถวี. วาจา วจนํ. อาทินา สคฺครํสิวชิรจนฺทชลาทโย คหิตา.
หริเต ¶ สุกปตฺตสทิเส วณฺณวิเสเส. วาสุเทเว กณฺเห.
กณฺณปูโร กณฺณาลงฺกาโร. เสขเร อคฺเค. เอเต ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถา.
๘๗๑. วิชฺชุยํ จฺจลายํ. อิตฺถิปุริเส ปุริสิตฺถิยํ.
โกเณ อสฺเส. สงฺขฺยาวิเสโส ‘‘โกฏิปโกฏี’’ตฺยาทีสุ. อุกฺกํเส ปริโยสาเน.
๘๗๒. ชาลา อคฺคิชาลา. อคฺคํ โกฏิ.
นารี อาสีสทฺโท สปฺปทาายํ. อิฏฺสฺส วตฺถุโน อาสีสนายํ ปตฺถนายมฺปิ อิตฺถี เอว.
๘๗๓. วิลีนเตเล ¶ วิสรณเตเล. วสคา วสํ คจฺฉนฺตี นารี. วฺจฺยคาวี อนวจฺฉา โสรเภยี.
อภิลาเส อิจฺฉายํ. กิรเณ รํสิมฺหิ. อภิสงฺเค ลคฺคเน.
๘๗๔. อํเส โกฏฺาเส. สิปฺเป นาฏกสตฺถาคเต. จนฺทสฺส โสฬสเม ภาเค จ กลา.
๘๗๕. พีชโกเส วราฏเก. กณฺณภูสายํ กณฺณาลงฺกาเร.
อาคามิกาเล อนาคตกาเล. ปภาโว ทณฺฑเตโช. สํยเมปิ อายติ ภเว.
๘๗๖. เมสาทิโลเม เอฬกาทีนํ โลเม. ภูมชฺเฌ ทฺวินฺนํ ภูนํ มชฺเฌ ชาตายํ โรมธาตุยํ โลเม.
นฏฺฏกี นาฏกิตฺถี. มทิรา สุรา.
๘๗๗. กฺริยจิตฺเต ¶ วีสติวิเธ กฺริยจิตฺเต. กรเณ กรณกฺริยายํ, เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ กฺริยํ. กมฺมนิ กตฺตพฺเพ กฺริยา นารี.
สุณิสายํ ปุตฺตสฺส ภริยายํ. กฺายํ อนิพฺพิทฺธายํ. ชายายํ ภริยาสามฺเ.
๘๗๘. อิสฺสริยํ ปภุตา. อกฺขราวยเว ครุอกฺขรานํ อวยเว.
ปาวจเน พุทฺธวจเน. สิทฺเธ สิทฺธนฺเต. ตนฺเต สุตฺตมเย. สุปิเต นิทฺทาสีเล.
๘๗๙. ราชลิงฺคํ ขคฺคาทิ. อุสภงฺโค อุสภาวยโว. รุกฺเข รุกฺขวิเสเส. นิมิตฺตํ คุยฺหงฺคํ. จิหเน ลกฺขเณ. ปเท วิภตฺยนฺเต.
๘๘๐. โวหาเร ¶ วาณิชกมฺเม. กีฬาโท กีฬาทิมฺหิ. อาทินา ชุติถุติคตฺยาทโย สงฺคหิตา.
สรีเร สรีราธิเทเว.
๘๘๑. สุสฺสูสายํ โสตุมิจฺฉายํ. อิสฺสาตฺยาเส สราภฺยาเส. หึสเนปิ อุปาสนํ.
เหติเภเท อาวุธเภเท. สงฺกุ ขาณุวิเสโส.
๘๘๒. วีณาคุโณ วีณายชิยา. ตนฺตํ ตนฺตสทฺโท. มุขฺยํ ปธานํ. สิทฺธนฺตํ อุทาหรณํ. ตนฺตุ สุตฺตํ.
รถนงฺคลาทีนํ องฺเค รถาทฺยงฺเค. กปฺปมฺหิ กตาทิเก.
๘๘๓. อิตฺถิปุปฺผํ อิตฺถีนํ อุตุ. เรณุ ธูลี. ปกติเช คุเณ ติณฺณํ คุณานํ ทุติเย คุเณ.
นฺยาสปฺปเณ ปิตสฺส ธนสฺส ทาเน. ทานมฺหิ ตทฺสฺส ทาเน.
๘๘๔. คุรุ ¶ อาจริยาทิ. อุปาโย เหตุ. อวตาโร โอตรณฏฺานํ. ปูตมฺพุ ปวิตฺตชลํ. ทิฏฺิ พุทฺธทสฺสนา อฺทสฺสนํ. อาคเมปิ ติตฺถํ.
โชติสทฺโท นกฺขตฺตรํสีสุ ปณฺฑเก นปุํสเก. อคฺคิมฺหิ ตุ โส ปุมา.
๘๘๕. ‘‘อิติ สนฺธิกปฺเป ปโม กณฺโฑ’’ตฺยาทีสุ วคฺเค. อวสเรปิ, อวสโร อวกาโส.
อถ พาหุทฺวยสฺส อุทฺธํ มาเน. สูรตฺเต สูรภาเว.
๘๘๖. โปริสํ ปุริสกาโร. อีหา วีริยํ. นิสินฺนาทฺยุคฺคโม นิสินฺนาทิโก อุคฺคโม านํ.
อนิสฺสยมหีภาเค โลกนิสฺสยภูตานํ ตรุปพฺพตนคราทีนํ อภาวโต อนิสฺสยสงฺขาเต สฺุมหีโกฏฺาเส. ‘‘อิรีณํ อูสเร สฺุเ’’ติ [เมทินีโกส ๑๕.๓๖] หิ ติกณฺฑเสโส. อูสเร อูสวติ าเน.
๘๘๗. สาธนตฺถาทีสุ ¶ อาราธนํ. ราธนํปฺยตฺร. ‘‘ปตฺติยํ สาธเน วุตฺตํ, ราธนํ โตสเนปิ เจ’’ติ ติกณฺฑเสโส.
สานุมฺหิ ปพฺพตสฺส สเม ภูภาเค. วิสาเณ มาตงฺคทนฺเต, ปสูนํ สิงฺเค จ.
๘๘๘. ทิฏฺํ รูปารมฺมณํ. อาทิมคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. าณํ สามฺํ. อกฺขิ จกฺขุ. อิกฺขนํ โอโลกนํ. ลทฺธิ คาโห.
สุวณฺโณ ปฺจธรณํ. ปฺจสุวณฺโณ นิกฺโข. ปสาธนํ อลงฺการวิเสโส.
๘๘๙. ติถิเภเท โหรสตฺถาคเต อนิฏฺสมฺมเต ติถิมฺหิ. สาขาทิผฬุมฺหิ รุกฺขสาขาทีนํ คณฺิมฺหิ. ปูรเณปิ ปพฺพํ.
พลวามุโข ยตฺร ปฺลวาทโย สีฆโสเตน อากฑฺฒิตฺวา ปเวสิยนฺติ.
๘๙๐. กามเช ¶ ตณฺหาเช สุราปานาทิเก. โทเส อปราเธ. โกปเช ทณฺฑผรุสาทิเก จ. วิปตฺติยํ วินาเส.
อุปกรณํ กุลาลาทีนํ ทณฺฑจกฺกาทิ. สิทฺธิ นิปฺผตฺติ. การโก กตฺตาทิสตฺตวิโธ.
๘๙๑. ทานสีเล ทานปกติเก จ. วคฺคุวาทินิ มธุรวาทินิ จ วทฺู ภเว. อิโต ปฏฺาย อุสฺสิตปริยนฺโต ตีสุ วุตฺโต. อภิสิตฺเต มุทฺธาภิสิตฺเต ราชินิ.
๘๙๒. ภาคฺยวิหีเน อปฺุเ. อปฺปเก อพหุเก. มูฬฺเห พาเล. อปฏุ อเฉโก. ขเล, ชคติยฺจ มนฺโท. วุทฺธิยุตฺเต วฑฺฒนยุตฺเต. สมุนฺนทฺเธ อนีเจ อุสฺสิตํ ตีสุ ภเว, ‘‘ภาสิต’’นฺติปิ ปาโ.
๘๙๓. รถงฺเค รถาวยเว. สุวณฺณสฺมึ ปลสฺส จตุตฺถภาเค. ปาสเก จตุวีสติปฺปมาเณ, ตึสปฺปมาเณ วา ¶ . หตฺถิทนฺตาทิวิกติยํ ตีสุ อกฺโข. จกฺขาทินฺทฺริเย อกฺขํ.
สสฺสเต นิจฺเจ. ตกฺเก วิตกฺเก. นิจฺฉิเต วินิจฺฉิเต.
๘๙๔. หเร มหิสฺสเร สิโว, ภทฺเท กลฺยาเณ. โมกฺเข นิพฺพาเน จ สิวํ. ชมฺพุเก สิงฺคาเล สิวา.
สตฺติยํ ถาเม. ถูลตฺเต ถูลภาเว.
๘๙๕. สงฺขฺยาเภโท อุปฺปลปุณฺฑรีกานํ มชฺเฌ คณนา. นรกเภเท ‘‘ปทุมนิรเย นิพฺพตฺโต’’ตฺยาทีสุ. วาริเช กกฺกสนาเฬ กมเล.
เทวเภเทติ
‘‘อาโป ธุโว จ โสโม จ,
ธโว เจวา’นิโล’นโล;
ปจฺจูโส จ ปภาโส จ,
อฏฺเเต วสโว มตา’’ติ [จินฺตามณิฏีกา ๑.๑๐]. –
กถิเต เทววิเสเส. รตเน รตนสามฺเ, ธเน จ, ปณฺฑกํ นปุํสกํ.
๘๙๖. อตฺถคมเน ¶ วินาสคมเน. อปวคฺเค สพฺพกิเลสานํ ขยเหตุภูเต วิราคธมฺเม.
เสตมฺพุเช เสตกมเล. รุกฺขนฺตเร ‘‘ปุณฺฑรีก’’อิติ ขฺยาเต ทุมวิเสเส, ทฺวีสฺวตฺเถสุ ปุเม.
‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช, เสตจฺฉตฺเต จ เภสชฺเช;
โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ, โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติ. –
นานตฺถสงฺคโห.
๘๙๗. อุปหาเร ปูชาทฺยตฺถํ อาภเต วตฺถุมฺหิ. กรสฺมึ เขตฺตาทิสมฺภเว ราชภาเค. อสุรนฺตเร พลินามเก อสุเร.
สมฺภเว อิตฺถิปุริสสมฺภเว อสุจิมฺหิ สุกฺกํ. ธวเล เสเต สุกฺโก, กุสเล ปฺุเ ตีสุ, ‘‘ปฺุํ ธมฺมมนิตฺถิย’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส อนิตฺถิภาวสฺส วุตฺตตฺตา สุกฺกสทฺโท ตีสุ วุตฺโต.
๘๙๘. วิภตฺตพฺพธเน วิภชิตพฺพธเน. ปิตูนํ ธเน เปตานํ มาตาปิตูนํ ปุตฺเตหิ วิภชิตพฺพธเน จ.
ปภุโน ¶ ปุคฺคลสฺส ภาโว ปภุตฺตํ, ตถา อายตฺตสฺส ภาโว อายตฺตตา. อายตฺโต ปุคฺคโล. อภิลาโส อิจฺฉา.
๘๙๙. ธนิมฺหิ สทฺทมตฺเต. โยธสีหนาทมฺหิ โยธานํ อภีตนาเท จ เสฬนํ.
๙๐๐. อาทฺยุปลทฺธิยํ ปมสฺชาเต วตฺถุมฺหิ.
๙๐๑. สาธกตเม กตฺตุโต อฺเสํ กฺริยาสาธกตเม กรณการเก, กฺริยายํ, คตฺเต สรีเร จ. อินฺทฺริเย จกฺขาทิเก.
กฺุจิกายํ อปาปุรเณ. ตูริยงฺเค สมฺมตาฬาทิเก.
๙๐๒. อุปฺปาเท ชนเน. คพฺภโมจเน ปุตฺตวิชายเน.
อสฺเส อสฺสมตฺเต.
๙๐๓. ปุปฺผํวินา ¶ ผลคฺคาหิรุกฺเข อสฺสตฺถาโท, รุกฺขมตฺเต จ วนปฺปติสทฺโท. อาหเต อุปฏฺาปิเต วราหปุริสาทิรูเป จ, รชตมตฺเต จ รูปิยํ.
๙๐๔. เกสสทฺโท ปุพฺโพ ยสฺส ปาสสทฺทสฺส โส เกสปุพฺโพ. จเย สมูเห วตฺตติ, ยถา ‘‘เกสปาโส’’ติ, เกสกลาโปตฺยตฺโถ.
อกฺขิมชฺเฌ ยา ‘‘สูลา’’ติ วุตฺตา. นกฺขตฺเต สตฺตวีสติวิเธ, ตทฺเสุ จ ตารา อิตฺถี. อุจฺจตรสฺสเร อุจฺจตเร สทฺเท ตาโร.
๙๐๕. ปตฺเต ภาชนสามฺเ, ภฺุชนปตฺเต จ. โลหเภทสฺมึ อโยตมฺพาทิมเย ภาชนวิเสเส. เทหมชฺฌํ อุทรํ.
๙๐๖. เวเส สณฺาเน. สิปฺปสาลา สิปฺปีนํ สาลา.
สมฺปตฺติ ¶ ธนาทิสมฺปตฺติ ติวคฺคสมฺปตฺติ จ. ลกฺขิยา กตปฺุเหิ เสวิยติ. อิตฺถี อิตฺถิวิเสโส. เทวตา สิรีนามิกา เอกา เทวธีตา.
๙๐๗. ยุวราชา ปิตริ เทวงฺคเต ราชภาวารโห ราชปุตฺโต. ขนฺเท หรสฺส ปุตฺเต. สุสุ ตรุโณ.
มณิเภเท โย โลเก ‘‘สนฺตา’’ติ วุจฺจติ. องฺกุเร รุกฺขาทีนํ องฺกุเร.
๙๐๘. เวตนํ กมฺมกาเรหิ ลภิตพฺพธนํ. มูลํ มูลธนํ. โวหาเร วาณิชกมฺเม.
ภาชนนฺตรํ เยน เขฬาทฺยสุจึ ปฏิคฺคณฺหาติ.
๙๐๙. อสุเภ จ กมฺเม สุเภ จ กมฺเม ทฺวเยปิ กมฺเม จาติ ตีสฺวตฺเถสุ ภาคฺยํ วุตฺตํ.
ตรุเภเท อสฺสตฺเถ.
๙๑๐. วิมุตฺติยํ ¶ นิพฺพาเน.
‘‘อยํ ปุมา’’ติ ชานนสฺส การณภาโว ปุมตฺตํ, ตทาทิมฺหิ.
๙๑๑. อชฺฌาเย ปริจฺเฉเท. ทิเว เทวโลเก.
๙๑๒. สปตฺตสฺมึ อมิตฺเต. รุกฺขงฺเค รุกฺขาวยเว.
๙๑๓. มุขฺเย ปธาเน. อุปาเย เหตุมฺหิ. วทเน ลปเน. อาทิสฺมึ ปเม.
ภพฺเพ วิมุตฺตารเห, ภวิตพฺเพ จ. คุณาธาเร คุณสฺส นิสฺสเย. วิตฺเต ธเน. พุเธ ปณฺฑิเต. ทารุ ทารุกฺขนฺโธ.
๙๑๔. ปตฺถาโท ปตฺโถ, ตุลา, องฺคุลีติ ปตฺถาทิ. วิธาย อุนฺนติยํ. ปริสฺสเม เขเท.
๙๑๕. สโรรุเห กมเล. ขคนฺตเร รุกฺขกิมิขาทกสกุเณ. ตูริยนฺตเร วํสสงฺขาทิเก.
๙๑๖. สํเวเค อุพฺเพเค, วิมฺหเย จ.
๙๑๗. ตทุเปตนิสาย จนฺทปฺปภาย ยุตฺตรตฺติยํ.
๙๑๘. มาเส ตติยมาเส. อติวุทฺเธ จ อติปสตฺเถ จ.
๙๑๙. นิพนฺเธ พลกฺกาเร ‘‘พลคฺคโห’’ตฺยาทีสุ.
มตฺติกาเภโท นีลาทิวณฺณยุตฺตกิตฺติมมตฺติกา. สิกฺกายํ อุทกกุมฺภาทิวาหิเก. นยนามเย จกฺขุโรควิเสเส.
๙๒๐. มณฺฑเล ¶ ปริมณฺฑเล. พิมฺพิกา ลตาชาติ, ตสฺสา ผเล จ พิมฺพํ.
๙๒๒. สนฺติ นิพฺพานํ. นิเภ สทิเส.
จาเป ธนุมฺหิ อิสฺสาสํ. อุสุโน สรสฺส เขปกมฺหิ เปรเก อิสฺสาโส.
๙๒๓. พาลสทฺโท ตีสุ. กุตฺรตฺเถสุ? อาทิวยสา ปมวเยน สมงฺคินิ สมนฺนาคเต จ. อปณฺฑิเต มูฬฺเห จ.
โสณิเต โลหิเต. ตมฺพํ อุทุมฺพรํ. อนุรตฺโต อนุราคยุตฺโต ปุคฺคโล. รฺชิตํ รงฺครฺชิตํ.
๙๒๔. วิรเฬ นิรนฺตเร. กิเส อถูเล. หิเม ตุหิเน.
๙๒๕. คุฬเภโท ¶ โย โลเก ‘‘สกฺขรา’’ติ วุจฺจติ. กเล สิลาขณฺเฑ.
๙๒๖. ติขิเณ ติกฺเข. พฺยตฺเต เฉเก. โรคมุตฺเต นิโรเค.
ขตฺติเย มุทฺธาภิสิตฺเต. นรนาเถ ตทฺสฺมึ. ปภุมฺหิ อิสฺสเร.
๙๒๗. ธฺกรณํ ธฺมทฺทนฏฺานํ. กกฺเก นหานจุณฺเณ. นีเจ อธเม. เสเตปิ ขโล.
๙๒๘. พฺรหฺมจารี จ คหฏฺโ จ วานปฺปตฺโถ จ ภิกฺขุ จาติ พฺรหฺมจารีคหฏฺาทิ, ตโปธเน ปิยสีเล.
กิเน กกฺขเฬ. นิทฺทเย นิกฺกรุเณ.
๙๒๙. กนิฏฺโ ¶ จ กนิโย จาติ เอเต ตีสุ. กุตฺรตฺเถสุ? อตฺยปฺเป, อติยุเวปิ.
อิฏฺเ, นิสฺสาเร จ อครุมฺหิ จาติ เอเตสฺวตฺเถสุ ตีสุ.
๙๓๐. อโธภาเค จ หีเน จ. ทนฺตจฺฉเท ทนฺตาวรเณ.
ปาริจริยายํ อุปฏฺาเก.
๙๓๑. รตเน ทฺวิวิทตฺถิเก. คเณ สมูเห ยถา ‘‘เกสหตฺโถ’’ติ. โสณฺฑาย กริกเร. ภนฺตรํ เตรสมนกฺขตฺตํ.
อาวาเฏ กาสุยํ. อุทปานํ อนฺธุ, ยตฺร ชลํ ฆฏิยนฺเตน อุทฺธริตฺวา ปิวนฺติ.
๙๓๒. ปมํ ปมุขฺจาติ อิทํ อภิธานทฺวยํ อาทิมฺหิ ปธาเน วตฺตติ.
วชฺชเภโท อุภยตลํ ตูริยํ.
๙๓๓. ถิรํโส ¶ ถิรโกฏฺาโส.
ขนฺธภาโร ขนฺเธน วหิตพฺโพ ภาโร. อาทินา กฏิภาราทโย คหิตา. ยสฺมา ปลสตํ ตุลา, วีสติตุลา ภาโร, ตสฺมา ‘‘ทฺวิสหสฺสปเล’’ติ วุตฺตํ.
๙๓๔. มนฺทิเร เคเห. โรคเภเท ขยโรเค. อปจยมฺหิ วิทฺธํสเน, วินาเส จ.
สาปเท พฺยคฺฆาทิเก ทุฏฺมิเค. สปฺเป อุรเค. กุรูเร กกฺขเฬ.
๙๓๕. สชฺชทุเม อสฺสกณฺณรุกฺเข. รุกฺเข รุกฺขมตฺเต.
โสเต กณฺเณ. ยชเน ปูชเน. สุติยํ สวนกฺริยายํ.
๙๓๖. เปโต ¶ จ ปเรโตจาติ อิเม มเต กาลงฺกเต จ เปตโยนิเช เปตโยนิสมฺภเว สิยุํ.
ขฺยาเต ปากเฏ. หฏฺเ ปหฏฺเ.
ปกฺเข สกุณาทีนํ ปกฺเข. ทเล รุกฺขาทีนํ ฉเท. ภาชเน โลหมยาทิเก. ‘‘โสคเต’’ติ อิทํ ‘‘ภาชเน’’ติ อิมสฺส วิเสสนํ. โสคเต สุคตสฺส สนฺตเก ภาชเนตฺยตฺโถ.
๙๓๘. สุฏฺุกเต สมฺมา กเต กมฺมนิ.
อนุกมฺปายารเห ทุกฺขิตสตฺเต.
๙๓๙. ธนิมฺหิ ¶ สทฺเท.
อฺชเส มคฺเค. วิสิขา รจฺฉา. ปนฺติยํ ปาฬิยํ.
๙๔๑. คคเน อากาเส. พฺยสเน วิปตฺติยํ.
เนตฺตโรเค จกฺขุโรควิเสเส. ฉทิมฺหิ เคหาทีนํ ฉทเน.
๙๔๒. สงฺฆฏฺฏเน ทฺวินฺนํ อนฺตรภูเต. ปุน สนฺธีติ ปทปูรณตฺถํ วุตฺตํ. อติสนฺเต อติสมิเต.
๙๔๓. ยาปนา ¶ ยาปนการโก กพฬีการาหารรโส. ทิตฺติ ชลนํ. พลํ ถาโม.
๙๔๔. กุจฺฉิ อุทรํ. โอวรโก เคหวิเสโส.
ขณฺฑเน เฉทเน. อิติวุตฺเต จ กมฺมนีติ ‘‘อิติ เอวํ มยา ปุพฺเพ จริต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุภาสุภกมฺเม. ‘‘อติวตฺเต จ กมฺมนี’’ติปิ ปาโ, อตีตกาเล ปวตฺตกมฺมนีตฺยตฺโถ.
๙๔๕. จิตฺตเก นลาเฏ กตกาฬาทิพินฺทุมฺหิ รุกฺขเภเท มรีจปฺปมาณมฺพิลรุกฺเข, ยสฺส ผเลน อมฺพิลสูปํ ปจนฺติ. ติลกาฬเก ตํตํสรีราวยเว สฺชาตติลสณฺาเน กาฬเก.
โพเธ พุชฺฌเน. ปตฺติ ลาโภ, ปาปุณฺจ.
๙๔๖. อายุมฺหิ ชีวิเต. หทยงฺคานิเล อุโรคมวาเต.
วเส ¶ อายตฺตตายํ. เวเท จตุพฺพิธเวเท. อิจฺฉา อารมฺมณิจฺฉา.
๙๔๗. สิรสฏฺิมฺหิ สิรโส อฏฺิมฺหิ. ฆฏาทิสกเล ฆฏาทิขณฺเฑ.
๙๔๘. เวณฺวาทิสาขาชาลสฺมินฺติ เวณุอาทีนฺจ อฺมฺสํสคฺเค สาขาสมูเห. ลคฺคเกเส ตาปสาทีนํ ลคฺคเกเส. อาลเย ตณฺหายํ.
วเธ มารเณ. รกฺขิตสฺมึ กมฺมนิ, กตฺตริ จ.
๙๔๙. ถิยํ อิตฺถิยํ. ปิเย สามิเก. มนฺุเ มนโส โตสนชนเก. ควกฺเข สีหปฺชเร.
๙๕๐. กึ สทฺโท ปุจฺฉนตฺถาทีสุ สลิงฺโค. วิกปฺปตฺถาทีสุ ตุ อพฺยยํ.
สสทฺเธ ¶ สทฺธาย สหิเต. นิวาเป เปตาทีนํ กตฺตพฺพปูชาทาเน. ปจฺจเย สทฺทหเน สทฺธา.
๙๕๑. อฏฺิสฺมึ ‘‘ปนสพีชํ ตาลพีช’’นฺตฺยาทีสุ. สุกฺเก จ พิชํ.
ปูเย ปกฺกวณสฺชาเต. อคฺคโต ปุรโต. ทิสาโท สูริยุคฺคมนทิสายํ. สา หิ ทิสานํ อาทิภูตา, ‘‘ทิสา’’ติ วา ทิสาวิเสโส. อาทินา ปุพฺพชาทีนํ คหณํ.
๙๕๒. อาคมเน อสนฺตุปฺปตฺติกฺริยายํ. ทีฆาทินิกายสฺมึ ทีฆนิกายมชฺฌิมนิกายาทิเก.
๙๕๓. เทวรุกฺโข สิรีโส. สนฺตติยํ วํเส.
อุตฺตรวิปรีเต อเสฏฺเ, อิมสฺมึ อตฺเถ นกาโร ปฏิเสธตฺโถ. เสฏฺเ อุตฺตเม. อิมสฺมึ อตฺเถ ปฏิเสธตฺโถว นกาโร. ‘‘อนุ อุตฺตร’’นฺติ เฉโท จ วิฺเยฺโย.
๙๕๔. สตฺติสมฺปตฺติยํ ¶ ปภาวาทีหิ สตฺตีหิ สมฺปตฺติยํ. กนฺติมตฺเต กมนียมตฺเต. สูรวีริเยสุปิ วิกฺกโม.
ปฏิพิมฺเพ ปติรูปเก. ปภายํ อาโลเก.
๙๕๕. ฆมฺโม นิทาโฆ จาติ ทฺเว อภิธานานิ. เสทชเล กายโต มุตฺเต.
กนฺตเน เฉทเน. วิกปฺเป วิตกฺเก. สชฺชเน หตฺถาทีนํ สชฺชเน.
๙๕๖. เทโส เทสวิเสโส. องฺคสทฺโท ปุํพหุตฺเต. ‘‘พหุมฺหี’’ติปิ ปาโ. องฺคสทฺโท พหุตฺเต เทเสตฺยตฺโถ. วปุมฺหิ สรีเร องฺคํ. อวยเว เหตุมฺหิ จ องฺคํ.
‘‘องฺคํ คตฺตนฺติโกปาย-ปติเกสฺว’ปฺปธานเก;
องฺคเทสวิเสสมฺหิ, องฺคา สมฺโพธเน’พฺยย’’นฺติ. –
นานตฺถสงฺคเห.
เจติยทุเม ปูเชตพฺพภูเต รุกฺเข อสฺสตฺถาโท.
๙๕๗. สาธุปุริเส ¶ สปฺปุริเส. กปฺปเน หตฺถาทีนํ กปฺปเน. ‘‘สชฺชเน สชฺชนา กปฺปนาย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโห.
สุปเน นิทฺทายํ. สุตฺเต อชาคริเต. วิฺาเณ สุตฺตสฺส วิฺาเณ จิตฺเต ตํ สุปินวจนํ. ทสฺสเน จ สุปินํ.
๙๕๘. ปจฺจกฺเข สมฺมุเข. สนฺนิธาเน ปโยเค, วิธาเน จ. ภิยฺโยสทฺโท ปหูตรตฺเถ โส ปุมา.
๙๕๙. วิสลิตฺตสเร วิเสน เลปิตสเร ทิทฺโธ ปุมา. ลิตฺเต เลปิตพฺพสามฺเ.
วาเส วสเน. ธูมาทิสงฺขาเร คนฺธจุณฺณธูมาทินา อภิสงฺขาเร. สมฺปฏิจฺฉเน ปฏิคฺคหเณ.
มธุจฺฉิฏฺเ มทเน, เยน ทีปมฺปิ ชาเลนฺติ. โอทนสมฺภเว ภุตฺโตทนโต ปติเต ลามกสมฺมเต โอทนพินฺทุมฺหิ.
๙๖๑. สุรภิมฺหิ ¶ สุคนฺเธ.
อุปฺปตฺติยํ อุทฺธงฺคมเน จ อุคฺคมนํ.
๙๖๒. ลูเข สมเล, กกฺขเฬ จ. นิฏฺุรวาจายํ อกณฺณสุขวจเน.
อมฺพุเวเค อมฺพุโน อุทกสฺส เวเค โสเต.
๙๖๓. ตปฺปเร ตปฺปธาเน. กวเจ อุรจฺฉเท. วารวาเณ จมฺมมเย ยุทฺธาลงฺกาเร จ. นิมฺโมเก สปฺปานํ ชิณฺณจมฺมนิ.
๙๖๖. โลเห ¶ กาฬายเส สตฺถํ. สฺจเย สมูเห สตฺโถ. ยถา ‘‘สกฏสตฺโถ’’ตฺยาทิ. วตฺตเน ปวตฺตเน.
๙๖๘. กณฺเฑ วาเณ. วาปิมฺหิ ทีฆิกาทิกายํ. ทุปฺผสฺเส ทุกฺขสมฺผสฺเส. กกเจ ขรปตฺเต.
๙๖๙. สุราย กาทมฺพริยํ, ยาย ปีตาย มตฺตา สตฺตา อนาคมนียวตฺถูสุปิ คจฺฉนฺติ. รถงฺเค จกฺเก. กามุปธิอาทีสุ จตูสุ อุปธีสุ จ อุปธิ, อนิตฺถี.
๙๗๐. ทพฺเพ ¶ ธนาทิเก. ภูเภโท วตฺถาทิ. มหาราเช จตูสุ มหาราเชสุ เอกสฺมึ มหาราเช. นเร สตฺเต.
๙๗๑. อาปเณ กยวิกฺกยฏฺาเน. สมฺภาเร อุปกรเณ. ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ [สํ. นิ. ๕.๔] เอตฺถ อลงฺกาโร ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺโต.
๙๗๒. โวหารสฺมึ รถสกฏาทิโวหาเร. อุปฏฺิตคิรา สทฺทโต อตฺถโต จ ปากฏคิรา.
๙๗๓. วจนาวยเวติ วากฺยาวยเว. เหตุทาหรณาทิยุตฺตสฺส สมฺพนฺธตฺถสฺส วจนสมูหสฺส อวยเว. มูเล โลภาทิเก. การเณ โลภาทิโต อฺสฺมึ การเณ. ปาจานลสฺมึ อุทรฏฺเ ภุตฺตปาจเน กมฺมชเตชสฺมึ. โรคเภเทปิ คหณี.
๙๗๔. สํยเม ¶ จกฺขาทินฺทฺริยสํยเม.
๙๗๕. มุทฺทิกสฺส รุกฺขสฺส รเส จ. ปุปฺผสฺส สพฺพสฺส ปุปฺผสฺส รเส จ. ขุทฺเท มกฺขิกากเต จ มธุ ปุนฺนปุํสกํ.
‘‘มธุ ขุทฺเท ชเล ขีเร, มชฺเช ปุปฺผรเส มธุ;
รจฺเฉ จิตฺเต วสนฺเต จ, ชีวสาเก มธุทฺทุเม’’ติ. –
นานตฺถสงฺคเห.
อุลฺโลเจติ เสยฺยาทีนํ อุปริภาเค รโชปาตนิวารณตฺถํ ปิเต ทุสฺสมยาทิเก.
๙๗๖. อปวคฺเค นิพฺพาเน. สุธายํ เทวตานํ โภชเน.
‘‘อมตํ ยฺเสสสฺมึ, ปียูเส สลิเล ฆเต;
อยาจิเต จ โมกฺเข จ, ธนฺวนฺตริสุธาสิสุ;
อมโต อมตา สิวา-คโฬ ฌามลกีสุ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๑๖.๗๗-๘ คาถายมฺปิ].
นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ. โมเห อวิชฺชายํ. ติมิเร อนฺธกาเร. สงฺขฺยา คณนวิเสโส. คุเณ ตติเย คุเณ.
๙๗๗. ขเร ¶ ผรุเส. อการิเย อกตฺตพฺเพ. ปุริเส ปุลฺลิงฺเค. สุกเต กุสเล ธมฺเม ปฺุํ ปณฺฑเก นปุํสเก. ปวเน ปูเต.
๙๗๘. อสินิทฺโธ สุกฺโข. สงฺเค ลคฺเค.
๙๗๙. ลฺฉเน ปฏิพิมฺเพ. สีมา มริยาโท. ปกาโร ตุลฺโย.
๙๘๐. มนฺตเน จตุกฺกณฺณาทิเก. พฺยสเน โภคพฺยสนาทิเก. วิปตฺติยํ อนตฺเถ.
๙๘๑. รํสิเภโท ¶ ปุพฺเพ อุทยโต สูริยสฺส รํสิวิเสโส. อพฺยตฺตราเค กิฺจิรตฺเต. โลหิเต รตฺเต.
ปกตานิวตฺเต ปกติโต อนิวตฺตเน. ‘‘ปกติยฺจ อนิวตฺตเน จา’’ติปิ อตฺโถ. นสฺสนกฺขเรติ วินาสนกฺขเร. นสฺส อทสฺสเน อกฺขเร.
‘‘อนุพนฺโธ ปกตฺยาโท, โทสุปฺปาเท วินสฺสเร;
สุสุมุขฺยานุสาเรสุ, ปกตสฺสา’นุวตฺตเน’’ติ [อมร ๒๓.๙๘ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]. –
นานตฺถสงฺคเห.
๙๘๒. อวตรเณ โอตรเณ. ติตฺถสฺมึ นทฺยาทีนํ ติตฺเถ. วิวเร วิวรเณ. อิงฺคิเต สีสจลนาทิเก.
๙๘๓. ขตฺตา ขตฺติยโต สฺชาเต สุทฺทิตฺถิตนเย สุทฺทิตฺถิยา ปุตฺเต จ. ติพฺพมฺหิ อธิมตฺเต จ. โส อุคฺโค. อคฺโค เสฏฺโ. ธิติ วีริยํ.
๙๘๔. ปภาเต ปจฺจูเส. นิโรเค โรคมุตฺเต. สชฺเช สงฺคเต, อาธาเรปิ จ. ‘‘สชฺชุตฺโต สนฺนทฺเธ สงฺคเตปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเห. ทกฺโข เฉโก. ยุตฺเตปิ กลฺลํ. กูฏจริยายํ สจริยายํ.
๙๘๕. ปกฺขิเภโท ปาราวตปฺปมาโณ ปกฺขี. ยสฺมึ เคเห ปลินา ปติเต อสุภนิมิตฺตํ กโรนฺติ. ปาราวเต กลรเว.
สรทพฺภูเต สรทกาเล สมฺภูเต. อปฺปคพฺเภ กาตรวจเน.
๙๘๖. กิเน กกฺขเฬ. สาหโส พลกฺกาโร. อปฺปิเย อมนาเป. จีเร นนฺตเก, วาเก จ จีรํ.
๙๘๗. มิคเภเท ¶ กุกฺกุรปฺปมาเณ มิเค. ปฏากายํ ธเช. โมจํ ปสิทฺธํ, กทลี อีการนฺโต. ทกฺขิณา กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ ทานํ.
๙๘๘. อุปฺปาเต ภูตวิกติยํ. เวสฺสานเร อคฺคิมฺหิ.
๙๘๙. โปตวาเห ตลกวาเห. นิยนฺตริ ปาชิตริ.
๙๙๑. ภาชเน วิลีวมยาทิเก. ปริยตฺติ ปริยาปุณนํ สิกฺขนํ, ปริยาปุณิตพฺพา วา สิกฺขิตพฺพา. ชราสิถิลจมฺมสฺมึ ชราย การณภูตาย สิถิลจมฺมนิ. อุทรงฺเค อุทรจมฺมราชิยํ.
๙๙๒. วิทาริตาทีสุ ¶ ตีสุปิ วาจฺจลิงฺคิกํ. อุปชาเป จตุตฺโถปาเย.
๙๙๓. คามสนฺโทเห คามสมูเห. ปริธิ ปริเวโส สูริยาทิเคหํ. อาคเม พุทฺธวจเน. เลเข วาจิตเลเข.
๙๙๔. อโยมยวิชฺฌนกณฺฏโก สูฌาทิวิชฺฌนํ. คุณุกฺกํเส คุณาติสเย. วิภเว โภเค. สมฺปตฺติ, สมฺปทาติ จ อภิธานทฺวยํ.
๙๙๕. ภู ปถวี. โยคฺยาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ ตีสุ. โยคฺเย อนุจฺฉวิเก. ยุตฺเต สงฺคเต. อทฺโธ อทฺธสทฺโท ภาเค สมภาเค, อสมภาเค จ. ตตฺร สเม อทฺธํ. อิตรตฺร ¶ อทฺโธ อทฺธมฺปิ, ปเถ มคฺเค อทฺธา ปุเม. กาเลปิ อทฺธา ปุเม. เอกํเส นิจฺฉเย. จตุรมฺพเณ กรีสํ วุตฺตํ.
๙๙๖. อุสเภ ควสตเชฏฺเก คเว. เสฏฺเสุ จ อุสโภ. วีสยฏฺิยํ อุสภํ. ตนฺติ พุทฺธวจนํ. ปนฺติ อาฬิ.
๙๙๗. อิตฺถินิมิตฺเต อิตฺถิยา องฺคชาเต. กิลฺเช วิลีวมเย. โส กฏสทฺโท กเต ตีสุ.
‘‘กโฏ โสณิกฺริยากาเร,
กิลฺเช’ติสเย สิเว;
สมเย คชคณฺเฑ จ,
กฏา วิปฺปลิยํ มตา’’ติ [เมทินีโกส ๑๑.๓]. –
โวปาลิโต. ‘‘สมเย จ กฺริยากาเร, กิลฺเช จ สเร กโฏ’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๙๓]. มนฺทิราลินฺทวตฺถุนิ เคหสฺส อาลินฺทภาเค วตฺถุมฺหิ.
๙๙๘. มถิเต โครสวิเสเส. สูจิผเล อมฺพิลปตฺตผเล. ทุทฺทเสตเร ปสฺสิตุํ อทุกฺกเร.
๙๙๙. อนฺตรีปํ ¶ ชลมชฺฌถลํ. ปชฺโชโต ปทีโป. พนฺโธ สมฺพนฺโธ. มิหิเต อีสํหสิเต.
๑๐๐๐. ถิยํ อิตฺถิสามฺเ. อิตฺถิลิงฺเคติ วา อตฺโถ. ทาเร ภริยายํ. สุเร เทวตายํ, เทวตาวิเสเส วา. วาสุเทเว นารายเน. อนฺตเก วสวตฺตินิ. อสิเต กาฬวณฺเณ.
๑๐๐๑. อุปฏฺาเน ปาริจริยายํ, เสวเน จ. อฺโรปเน อภํสภาวสฺส อฺสฺส ตํสภาวโรปเน. สกฺโก สกฺกสทฺโท. อินฺเท เทวราเช สกฺโก. ชนปเท สกฺกา. สากิเย จ ขเม ตีสุ.
๑๐๐๒. วชฺชนตฺถาทีสุ ตีสุ ปริหาโร. ปฺหวิสฺสชฺชเนปิ ปริหาโร. ทฺวิเช พฺราหฺมเณ. เวสฺเสปิ อริโย.
๑๐๐๓. สุํสุมาเร ¶ นกฺเก. อุลูปินิ จณฺฑมจฺฉวิเสเส. อุทฺทาลปาทเป เสลุรุกฺเข, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉลานิ.
๑๐๐๔. ปิยเก ปีตสาเล. กณฺเฑ สเร. ขิปเน อสนํ. อสุ เขปเน. ยุเค รถยุคาโท. วิกาโร วิกติ. อนฺติเก สมีเป.
๑๐๐๕. ลวิตฺเต ทาตฺเต. อชฺเฌสนา สกฺการปุพฺพิกา อายาจนา.
๑๐๐๖. มกจิวตฺเถ ยํ โลเก ‘‘จกฺกู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สาณวตฺถ’’นฺติปิ เอเก. คนฺเถ สทฺทสตฺถาทิเก. เลปฺยาทิกมฺมนิ จิตฺตการาทีหิ กตรูเป.
๑๐๐๗. ปฺุวติ ¶ ปุคฺคเล. ภูสณฺหกรณิยํ สุธาเลปกานํ ทารุมยหตฺเถ.
๑๐๐๘. ปายิเต ปาตพฺเพ, ‘‘วายิเต’’ติปิ ปาโ. ‘‘ทยิเต’’ติปิ กฺวจิ ทิสฺสติ.
๑๐๐๙. โลหิตาทิมฺหิ วณฺณวิเสเส. รฺชเน ‘‘มุขราโค’’ตฺยาทีสุ. ปวุทฺธทริยํ มหาทริยํ.
๑๐๑๐. กเสรุสฺส ผเล สกณฺฏกสฺส ผเล. มคฺคสมาคเม จจฺจเร. พหุลายํ ‘‘ผาลาตี’’อิติ ขฺยาเต. โทเส ตุ เอฬมีริตํ.
๑๐๑๑. อธิกรเณ ¶ อธิกรณการเก. ปตฺตาธาโร ภาชนสฺส อาธาโร. อาลวาลเก ตรุเสกตฺถํ ตรุมูลวิจิเต โสพฺภชลาธาเร. อคเภโท รุกฺขเภโท, โส จ มหาสตฺเตน เตมิยราชกุมารกาเล ภุตฺตรุกฺโข. ตตฺร การา อิตฺถี. กาโรปิ สกฺกาเร, ทฺวีสุ. พนฺธนาลเย ปน การาเยว.
๑๐๑๒. เมฆปาสาเณ ฆโนปเล. กุณฺฑิกายํ ภิงฺคาเร. ปทาติสฺมึ จตุตฺถเสนงฺเค.
๑๐๑๓. ฉิทฺทาทีนิ ตีณิ อภิธานานิ สุสิเร จ ทูสเน อปราเธ จ ตีสุ สิยุํ. มุจฺจิเต มุจฺจิตพฺเพ.
๑๐๑๔. หตฺถิลิงฺเค หตฺถิสณฺานสกุเณ. มเท นาคมเท.
๑๐๑๕. อตฺถงฺคเม ¶ วินาเส. นิคมุพฺภูเต นิคเมสฺชาตวตฺถุมฺหิ. อาปโณปชีวินิ อาปเณน ชีวิตวุตฺติยํ กตฺตริ.
๑๐๑๖. หริตสฺมึ สุกปตฺตวณฺเณ. ปณฺเณ ฉทมตฺเต.
๑๐๑๗. ผลมฺหิ รุกฺขาทีนํ ผลมตฺเต. ตํ ปกฺกวจนํ. นาสมุเข นาสาภิมุเข จ ปริณเต จ ตีสุ.
อาชีวเน ชีวิตวุตฺติยํ. ปิณฺฑเน ราสิกรเณ. โคฬเก วฏฺฏเล.
๑๐๑๘. ปริพฺพเย เวตเน. กมฺมาทิเก กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏกิเลสวฏฺเฏ. วฏฺฏเล พุพฺพุฬสณฺาเน. ปจฺจาหาเร ปฏิวจนาหาเร.
๑๐๑๙. วิกเต ¶ วิกติยํ, วิรูเป วา.
๑๐๒๐. สพฺยมฺหิ อทกฺขิเณ. จารุ มนฺุํ. สรพฺเย สเรน วิชฺฌิตพฺเพ ผลกาโท. จิหเน ลกฺขเณ.
๑๐๒๑. สมสิปฺปีนํ สมานสิปฺปีนํ คเณ เสณี อิตฺถี. อาวฬิยํ ปนฺติยํ. สุธายํ เลเป. ธูลิยํ รชสิ. วาสจุณฺณเก วาสโยคฺคจุณฺเณ.
๑๐๒๒. อติปสตฺเถ ปสตฺถสฺส โช, อติวุฑฺเฒ วุฑฺฒสฺส. ตกฺเก โครสวิเสเส. โหตีติ กฺริยาปทํ.
๑๐๒๓. ปเณ ชูตการาทีนํ กมฺมนิ. กณฺเห กาเฬ.
๑๐๒๔. สมฺภเว ¶ สุกฺเก. อเมชฺเฌ อปวิตฺเต.
๑๐๒๕. อิกฺเก พหุโลเม กาฬมิเค. พฬิเส มจฺฉเวธเน. เสลเภเท วงฺกนามเก ปพฺพเต.
๑๐๒๖. กุณปมฺหิ มตกาเย. อทฺธมฺหิ สมทฺธภาเค, เตนาห ‘‘ปุริเส’’ติ, ‘‘ปุริเส’’ติ จ เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ, เตนาห ‘‘วา ขณฺฑํ สกลํ ปุเม’’ติ.
๑๐๒๗. สํวรีมุเข รตฺติยา อาทิมฺหิ.
๑๐๓๐. เทวเภโท ¶ กุมฺภณฺโฑ นาม ยกฺโข. วลฺลิชาติยํ ยสฺสา ผลานิ อุกฺขลิปฺปมาณานิ โหนฺติ. จตุตฺถํเส จตุตฺถภูเต โกฏฺาเส. ปเท จรเณ. ปจฺจนฺตเสเล ปพฺพตปาเท.
๑๐๓๑. โลหนฺตเร เสตโลเห. พหุมฺหิ พหุวจเน. กมฺมารภณฺฑเภเท ‘‘ตู’’อิติ ขฺยาเต. ขฏเก กฺุจิกปาณิมฺหิ.
๑๐๓๒. โทณิยํ กฏฺมเย ธฺมานิเก. อธิฏฺิติยํ อุปริฏฺาเน. าเน านมตฺเต.
๑๐๓๔. โกฏฺาสเภทสฺมึ ¶ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺตฺยาทีสุ [ม. นิ. ๑.๑๑๐]. วงฺเก กุฏิลฺเย. ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติอาสวกฺขยสงฺขาตา ติสฺโส วิชฺชา, อาทินา อฏฺ วิชฺชา คหิตา. พุทฺธิยํ าเณ.
๑๐๓๕. อนากุเล อากุลรหิเต. สิโลเก อนุฏฺุภาโท. อทฺเธ ภาเค. ตีสุ ปชฺโช ปชฺชสทฺโท.
๑๐๓๖. รุกฺขเภทสฺมึ อุทกปฺปสาทนผเล. กิตฺติเม กรเณน นิปฺผตฺเต. วิเธยฺเย วจนคฺคาหินิ. ปุพฺพมฺหิ ปูเย.
๑๐๓๗. ลทฺธตฺถรกฺขเณ ¶ ลทฺธสฺส ธนาทิกสฺส อตฺถสฺส รกฺขเณ. นิโยชเน เปสเน. การิเย ผเล.
๑๐๓๘. อสฺสาสปฺปตฺเต ลทฺธสฺสาเส. โพธิทุเม อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺเข. กุรูเร กกฺขฬการเก. เนสาทมฺหิ มิคมจฺฉาทิลุทฺเท.
๑๐๓๙. ลคฺคสฺมึ สงฺเค. มชฺฌมฺหิ อุทเร. ภาเค อสมทฺธภาเค. ธนิมฺหิ มหทฺธเน.
๑๐๔๐. คหเน สงฺกเร. สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเน. วิสยโคจรานํ วิเสโส วุตฺโต.
คาถาทฺธวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๔๑. ภุวเน ¶ กามภวาทิเก. ชเน ปาณิมฺหิ. ยเส กิตฺติยํ. ปชฺเช อนุฏฺุภาโท. รุกฺเข รุกฺขเภเท.
๑๐๔๒. วโฏ วฏรุกฺโข. วายเส กาเก. พเก เสตปตฺเต. อวสโร อวกาโส. อหํ ทินํ. กุเจ นาริถเน. อพฺเภ เมเฆ.
๑๐๔๓. อุจฺฉงฺเค ปลฺลงฺโกปริภาเค. ลกฺขเณ าปเก.
ทิฏฺโภาเสสุ ทสฺสเน, โอภาเส จาติ อตฺเถสุ.
๑๐๔๔. สูรํสูสุ สูริเย, กิรเณ จ. ทเม ทมเน. มานํ มานวิเสโส. สานุ ปพฺพตสานุ.
๑๐๔๕. ตาโป ¶ สูริยสนฺตาโป. สปเจ จณฺฑาเล, สํ สุนขํ ปจตีติ สปโจ. ปสุ จตุปฺปโท. กุรุงฺโค อชินโยนิ. อุลูโก โกฏรสกุโณ. อินฺโท สกฺโก. ‘‘มหินฺเท คุคฺคุลุลูก-ปลคฺคาเหสุ โกสิโย’’ติ อมรสีโห.
๑๐๔๖. มาณโว มจฺโจ. อตฺตา สรีราธิปติเทวตา. สิเร อุตฺตมงฺเค. ติปุมฺหิ กาฬโลเห.
๑๐๔๗. พลิ ภาคเทยฺโย. หตฺโถ ปาณิ. อํสุ ภา. ทนฺเต รเท. วิปฺเป พฺราหฺมเณ. อณฺฑเช อณฺฑสฺชาเต. ปชฺเช อนุฏฺุภาโท. อานนํ มุขํ. อาจาโร อสีติมหาวตฺตาทิ. ธฺงฺเค ภินฺนตณฺฑุเล. สุขุเม อณุมฺหิ. ‘‘ลวเลสกณาณโว’’ติ หิ อมรสีเหน สุขุมปริยาโย กโณ วุตฺโต.
๑๐๔๘. ถูณา ¶ เคหาทีนํ ปธานทารุ. ชฬตฺตํ มูฬฺหตฺตํ. กุมฺมาโส มาสวิกติ. พฺยฺชนํ ตทฺพฺยฺชนํ. โผโฏ นาม ยสฺมึ ปูเย วิปรีเต ทุกฺขเวทนา นตฺถิ. กโปโล นาม มุขจูฬิกานํ อนฺตรฏฺานํ. มูลฺเย มูลธเน.
๑๐๔๙. ภาสปกฺขี จ ปกฺขี จ ภาสปกฺขิโน, เตสุ, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภเทปิ, ภาสปกฺขิ วิหงฺคเม’’ติ หิ ‘‘ภาสนฺตํ สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ จ โวปาลิโต. ‘‘สกุนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติปิ ปาโ. ภาคฺเย สุภาสุภาวเห กมฺมนิ. วิธาเน กรเณ.
๑๐๕๐. โย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน โอตริตฺวา อุทกพฺภนฺตเร มจฺเฉ คณฺหาติ, โส นีลสกุโณ จาตโก นาม. เอเณ เอณีมิคขฺยาเต. สโร กณฺโฑ. เสเท เสทเน, สิท ปาเก. ปาโก ปจนํ. ภิกฺขุเภเท ‘‘คณปูรโก’’ตฺยาทีสุ. จเย สมูเห.
๑๐๕๑. ปฺุเช ¶ ปิณฺเฑ. เมโส อุสโภ เมถุนํ กกฺกโฏ สีโห กฺา ตุลา วิจฺฉิโก ธนุ มกโร กุมฺโภ มีโนติ เมสาทิ. โลเณ ลวณุตฺตเม. สํวฏฺเฏ วินาสกปฺเป. กมุเก ตมฺพูลผลรุกฺเข.
๑๐๕๒. อมเต เทวตาโภชเน. เลเป สุทฺธสกฺขรจุณฺณาทิมเย. สตฺเถ ทีฆทณฺเฑ สตฺถวิเสเส. นชฺชนฺตเรติ คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปฺจสุ มหานทีสุ ปฺจมาย มหานทิยํ. ภุวิ ปถวิยํ. กฺริยา นารีสิงฺคารภาวชา กฺริยา. วิลาโส ปน ตทฺโช. อตฺรเช ปุตฺเต.
๑๐๕๓. กุโถ หตฺถิปิฏฺตฺถรณํ. เวณี นารีนํ เกสกลาโป. ‘‘ปเวณี เวณี กุถโย’’ติ หิ โวปาลิโต. ‘‘ปเวณี กุลเวณีสู’’ติปิ กฺวจิ ปาโ. วุตฺติ ภวนํ ¶ . วุตฺตา วุตฺตนฺโต. เวตเน กมฺเมน ลทฺธพฺเพ. ภรเณ โปสเน, ธารเณ จ.
๑๐๕๔. มริยาทสทฺโท ทฺวีสุ. สตฺตา วิชฺชมานตา. สมิทฺธิ สมฺปตฺติ. โสปฺเป นิทฺทายํ. วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ.
๑๐๕๕. กุจฺฉา ครหา. อปวาโท อวณฺณวาโท, อภูตากฺขานมฺปิ. ธฺเ ธฺวิเสเส, ยสฺส สีสํ องฺคุฏฺปฺปมาณํ ทีฆฺจ. ปิยงฺคุ คนฺธทพฺพํ. โมกฺเข นิพฺพาเน. สิเว กลฺยาเณ.
๑๐๕๖. รฺชเน กาสายาทิรฺชเน. สูรเต เมถุเน. วาเส วสนกฺริยายํ.
๑๐๕๗. ปตฺเถ มานตุมฺเพ. นาเฬ อุปฺปลาทีนํ นาเฬ. ปิปาสายํ ปาตุมิจฺฉายํ. วุตฺติ ภวนํ.
๑๐๕๘. ปาณฺยงฺเค ¶ สงฺขนาภิยํ. จกฺกนฺเต จกฺกสฺส อนฺเต.
‘‘นาภิ ปาณฺยงฺคงฺเค เขตฺเต, จกฺกนฺตจกฺกวตฺติสุ;
นาภิ ปธาเน กตฺถูริ-มํเส จ กฺวจิ กิตฺติโต’’ติ. –
โวปาลิโต.
๑๐๕๙. อนฺตเรติ ทฺวินฺนํ อนฺตเร. ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ โวปาลิโต. ถิรตฺเต ถิรภาเว. ‘‘ธีรตฺเต’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. สเว สวเน.
๑๐๖๑. วิตฺเต ธเน. องฺโก ลกฺขณํ. พุทฺธิ าณํ. เข อากาเส.
๑๐๖๒. วเต ¶ ติตฺถิยสมาจาเร. อาคุมฺหิ อปราเธ. มณิ สิลาวิกติ, มณิสงฺขาโต วา รตนวิเสโส อิธ มณิ นาม. หายเน สํวจฺฉเร. วุฏฺิ วสฺสนํ.
๑๐๖๓. ลิปิ อการาทีนํ สนฺนิเวสวิเสโส. โมกฺโข นิพฺพานํ. รเต สูรเต.
๑๐๖๔. ปาเป จ อสุเภ จ ริฏฺํ. อริฏฺํปฺยตฺร, ตพฺภาเว ตตฺร อกาโร. อปราโธ อาทีนโว. เกตุมฺหิ ปฏากายํ. จิหเน ลกฺขเณ. ‘‘ธโช โสณฺฑิกเลเสสุ, ปฏากายฺจ จิหเน’’ติ โวปาลิโต.
๑๐๖๕. ทฺวารมตฺเตปิ พหิทฺวาเรปิ. อิโต ปรํ เย อเนกตฺถา วุจฺจนฺเต, เต วาจฺจลิงฺคา. ผุเฏ ปากเฏ.
๑๐๖๖. อชฺฌกฺเข ¶ อธิกเต. ชเฬ อฺาเณ. โลลุเป อติตณฺเห. จเล กมฺปิเต.
๑๐๖๗. วิกเต วิรูเป. โกมลํ อกินํ. อติขิโณ กุณฺโ.
๑๐๖๘. สิเต เสเต. สูจโก เปสฺุการโก. อหิ สปฺโป. สกฺเก ขเม. ‘‘สตฺเต’’ติ ปาเ ปน สตฺติยุตฺเตตฺยตฺโถ. สมฺพนฺเธ อวิปฺปโยเค. อขิเล สกเล.
๑๐๖๙. เกวลํ อสมฺมิสฺสํ. อนฺโต อวสานํ. อธโม นิหีโน. ปณโต พุทฺธาทีสุ นินฺโน. นินฺโน ถลปฏิปกฺโข.
๑๐๗๐. สุทฺเธ ¶ อฺเน อสมฺมิสฺสิเต. ปูเต เมชฺเฌ.
๑๐๗๑. พฺยาเป พฺยาปิเต. ภาวินิ อนาคเต วตฺถุมฺหิ. เถเร ชิณฺเณ.
๑๐๗๒. พหุสทฺโท ‘‘เอกสฺมึ, ทฺวีสุ จ น ปวตฺตตี’’ตฺยาทีสุเยว ปวตฺตตีติ มฺมาโน ‘‘ตฺยาโท’’ติ วทติ. ‘‘เอกวจนํ, พหุวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปน ทฺวีสุปิ พหุสทฺโท วตฺตเตว. อาจริเยน วา ปรสมยวจนานิ มนสิ กตฺวา ‘‘ตฺยาโท’’ติ วุตฺตํ. ติวิธฺหิ ตตฺถ วจนํ เอกวจนํ ทฺวิวจนํ พหุวจนนฺติ. สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํ วาทา กตฺถจิ กถียนฺเต.
ธี วุจฺจติ ปฺา, สา ยสฺส อตฺถิ, ส ธีโร, พุโธ. ธานํ วา ธี, สา ยสฺสตฺถีติ ส ธีโร, ธิติมนฺโต. ธุเต จเล.
๑๐๗๓. ยาเน ¶ หตฺถาทิยาเน โยคฺคํ. ขเม ปน โยคฺโค.
๑๐๗๔. วุฑฺเฒ อายุวุฑฺเฒ. กุลเช กุลีเน. วุทฺโธ อายุวุฑฺโฒ. อุรุ ปมาณโต มหนฺโต.
๑๐๗๕. วุตฺเต วตฺตพฺเพ. อุคฺคเต อุทฺธํคเต. อาทิตฺเต อคฺยาทีหิ, คพฺพิเต สฺชาตมาเน.
๑๐๗๖. วิคเต วิคตราเค. วายเน วีเต ปเฏ. ภชฺชิเต ธฺาทิเก. ภชฺช ปาเก.
๑๐๗๗. จเย ¶ สมูเห. สโม ตุลฺโย. อริ สตฺตุ. ‘‘สมาทิสู’’ติปิ ปาโ. วีเร อกาตเร สูเร. รวิสูโรติ รวิสูริโย ‘‘สูโร’’ติ วุตฺโต. กุทฺเธ โกธสหิเต. ทูสิเต อปฺปิเย.
๑๐๗๘. อริมฺหิ สตฺตุมฺหิ ทิฏฺโ. อิกฺขิเตปิ ทิฏฺโ. โปเต พาลเก. วเต เอกนฺตสาธเน วตกมฺเม.
๑๐๗๙. สลากายํ กุสาวหาเร. ทพฺเพ วรหิสติเณ. ขเย อุทยพฺพยานุปสฺสีติ. สกุเณปิ วโย ‘‘วิสยุตฺตนฺนภุตฺตานํ, วยานํ มรณํ ภเว’’ตฺยาทีสุ. คพฺโพ อภิมาโน.
๑๐๘๐. พิฬาเล ¶ มชฺชาเร. นกุเล อหิสตฺตุมฺหิ. มนฺถโน ขีรมนฺถนทณฺโฑ. สตฺตุ ตณฺฑุลวิกติขชฺชวิเสโส. อสฺสาทิโลเม อสฺสาทีนํ โลเม. ฆาโต มรณํ. ราสิ ปฺุโช.
๑๐๘๑. โคปคาเม โคปาลานํ คาเม. รเว สทฺเท. สารถิ ปาชิตา. วนฺที ถุติปาโก.
‘‘สารถิมฺหิ ติจฺฉเก จ, ปสุเต เวทิเตปิ จ;
ขตฺติยา พฺราหฺมณิยา เชปิ, วิสูโต ปาทวนฺทิสู’’ติ. –
โวปาลิโต. ปุปฺเผ สุตฺตาทินา อสงฺขเต. ตทฺทาเม ปุปฺผทาเม สุตฺตาทินา สงฺขเต. สกเฏ อเน. หเย อสฺเส.
๑๐๘๒. อจฺจเน ปูชายํ. เภ นกฺขตฺเต. เนตฺตมชฺเฌ ‘‘สูลา’’ติ ขฺยาเต. โอธิ มริยาโท.
๑๐๘๓. ปุณฺณตา ¶ ปริปุณฺณตา. อวชฺชํ โทโส. มนกฺกาเรปิ อาโภโค. อาฬิสทฺโท อิตฺถี. สขี วยสา. เสตุ ชลวารโณ, นทฺยาทิมคฺโค จ. สตฺเต สตฺติยุตฺเต, ถิเรตฺยตฺโถ. ‘‘ทฬฺโห ถูเล ภุเส สตฺเต, ปคาฬฺเหปิ ทฬฺเห มโต’’ติ โวปาลิโต.
๑๐๘๔. โมกฺเข นิพฺพาเน, อรหตฺตผเลปิ. สามินิ ปติมฺหิ. ธารเกติ ธาเรตีติ ธารโก, ตตฺถ. โปสเกปิ ภตฺตา.
๑๐๘๕. สิขา จูฬา. ปิฺฉํ ปุจฺฉํ. อตฺตนิ ‘‘สงฺฆิกํ ปุคฺคลิก’’นฺตฺยาทีสุ. เขเป นินฺทายํ.
๑๐๘๗. ขณฺเฑ ¶ สกเล. ปณฺเณ รุกฺขาทีนํ ปณฺเณ. กณฺเฑ สเร. สลากา วโณปยุตฺตา. สุจิโน ภาโว สุจิตฺตํ, ตสฺมึ. คเต คมนกฺริยายํ. ‘‘ธาว คติสุทฺธิย’’นฺติ หิ ธาตุปาโ. หาโว อิตฺถีนํ สิงฺคารภาวชกฺริยา. อวิชฺชาย อฺาเณ. มุจฺฉเน วิสฺิภาเว.
๑๐๘๘. ฆมฺมชลํ กาเย อุณฺเหน สฺชาตชลํ. ปาเก ปจฺจเน. โคเฬ ‘‘มุ-ยี’’อิติ ขฺยาเต มตฺติกาคุฬเก. อุจฺฉุมเย อุจฺฉุรสสฺชาเต. มิตฺเต ปิยมิตฺเต, มิตฺตมตฺเต วา. สหาเย อตฺถจเร. ปภู อธิปติ. โส ปุลฺลิงฺโค.
๑๐๘๙. กุรูเร กกฺขฬกมฺมนฺเต. ปรสฺมึ ปรฏฺาเน, ปรโลเก วา. อตฺร าเน, โลเก วา. องฺโก จิหนํ. อปราเธ นาฏกปริจฺเฉเทปิ องฺโก. อปวาโท โลกครหา. เทเส เทสวิเสเส. ‘‘ภเว ชนปโท เทเส, ชเน ชนปเทปิ เจ’’ติ โวปาลิโต.
๑๐๙๐. ปชฺเช ¶ สิโลเก. วจีเภเท พฺยตฺตวาจายํ. อนฺวเย สนฺตาเน. สรูปสฺมึ สมานภาเว. อโธภาเค จ ตลํ.
๑๐๙๑. วิลคฺเค กายมชฺเฌ. เวมชฺเฌ มชฺฌสามฺเ. กุสุมํ ปสวํ. อุตุ อิตฺถิปุปฺผํ. สุพฺพเต สุนฺทเร วเต.
๑๐๙๒. โกเส ลิงฺคปสิพฺพเก. คพฺภเร คุหายํ. พิเล กิปิลฺลิกาทีนํ อาวาเส. คณฺฑเก ขคฺควิสาเณ. กทมฺเพ ‘‘ถิน’’อิติ ขฺยาเต. ทุเม รุกฺเข. จเย สมูเห.
๑๐๙๓. เภ นกฺขตฺตเภเท. เธนุยํ สิงฺคินิยํ. โยนิยํ อิตฺถีนํ องฺคชาเต. สิเร สีเส.
๑๐๙๔. โภคีสทฺโท ¶ โภควติ ปุคฺคเล, อุรเค จ. สิโว มหิสฺสโร. พเล ถาเม. ปภาเว เตชสิ. ‘‘วีริยํ สุกฺเก ปภาเว, เตโช สามตฺถิเยสฺวปี’’ติ โวปาลิโต. เตชสทฺโท ปน เตสุ จ ยถาวุตฺเตสุปิ ทฺวีสฺวตฺเถสุ, ทิตฺติยฺจ วตฺตติ.
๑๐๙๕. สนฺตติ อาธาโร. ขคฺคงฺเค ขคฺคสฺส ติขิณาวยเว. สูเต สารถิมฺหิ. ปฏิหาเร วจนหาเร. ‘‘วิท ลาเภ’’ติ ธาตฺวตฺถโต วิตฺติ. ปีฬา วิพาธา.
๑๐๙๖. รเว สทฺเท. ปลาเส นิตฺตณฺฑุลวีหิมฺหิ.
๑๐๙๗. รุกฺเข อมฺพฏฺรุกฺเข. ปรสมเย ปน พาธา. อธิกปฺเปเม อติสยเปเม.
๑๐๙๘. เกตุมฺหิ ¶ ธเช. เลขฺเย ลิขิตพฺเพ เลเข. ราชิยํ ตุ เลขา.
๑๐๙๙. สตฺเถ อาวุธเภเท. สตฺเต ปาณิมฺหิ. จเย สมูเห.
๑๑๐๐. อาฬิยํ นทีมคฺเค, ชลธารเณ จ.
๑๑๐๑. สํสเท สภาเย. อยนสทฺโท คมเน, ปเถ จ วตฺตติ.
๑๑๐๒. รุกฺขนฺตเร ¶ คณทุเม. สูเร สูริเย. โกเณ วิทิสายํ. หเย ตุรงฺเค จ อสฺโส. ขนฺเธ ภุชสิเร. อจฺจิสทฺโท ชาลายํ อคฺคิชาลายํ. อํสุมฺหิ ตสฺส, อฺเสฺจ อํสุมฺหิ วตฺตติ. โส จ โน ปุเม ปุลฺลิงฺเค น วตฺตติ.
๑๑๐๓. อภาวสทฺโท นาเส วิชฺชมานสฺส นาเส. อสตฺตสทฺโท อวิชฺชมานตฺเถ วตฺตติ. ภุตฺติ ภฺุชนกฺริยา. ปาเณ อายุมฺหิ ชีวํ. ชเน ปาณวติ ชีโว.
๑๑๐๔. ฉทเน คหาทีนํ ฉทเน. ราสิ ปฺุโช, สหธมฺมีนํ คโณ จ.
‘‘นิกาโย นิลเย ลกฺขฺเย, สํหตานํ สมุจฺจเย;
เอกตฺถ ภาชินิ วเส, ปรมตฺตนิ วุจฺจเต’’ติ. –
โวปาลิโต. ยชเน เทวปูชายํ. อจฺจเน ปูชามตฺเต. ทิกฺข มุณฺฑิโยปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุ.
๑๑๐๕. กรณํ ¶ กาโร, โส เอว การิกา, กฺริยา, สกตฺเถ ณิโก. ปชฺเชปิ โสเยวตฺโถ. จิหเน ลกฺขเณ. ถีรเช อิตฺถีนํ อุตุมฺหิ. ปุปฺเผ สุมเน. วานเร มกฺกเฏ.
๑๑๐๖. อธเร ทนฺตาวรเณ. ขรเภ ‘‘ก-ล-ออุ’’อิติ ขฺยาเต. โลภปุคฺคเลปิ ลุทฺโธ. อาวิเล อนจฺเฉ.
๑๑๐๘. หาโส จ คนฺโธ จ หาสคนฺธา, เตสุ. คนฺโธตฺร ทูรคามี. กลฺยาเณปิ จารุ. ขล จลเน, สฺจเย จ, โต, ขลิโต.
๑๑๐๙. วกฺกเล ¶ รุกฺขตฺตเจ. อธิโรเห อาโรหนกฺริยายํ. วตฺถนฺตรํ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, ยํ จีนเทเส สฺชาตํ.
๑๑๑๐. ปฏิหาเร ‘‘ฑ-คา’’อิติ ขฺยาเต. มุเข ภตฺตาทีนํ ปเวสนฏฺาเน. เปเต ปรโลกํ คเต. อปรณฺณํ มุคฺคาทิ. กาโล ตึสรตฺติทิวปริจฺฉินฺโน.
๑๑๑๑. โทเส โกเธ. ฆาเต มารเณ. มิคาโท จตุปฺปเท. ฉคเล อเช. อรูเป ผสฺสาทิเก. อวฺหเย สฺายํ. ทรเถ กายจิตฺตสมฺภูเต สนฺตาเป. ภีติ ภยํ.
๑๑๑๒. ภาเร ขนฺธภาราทิเก. สุชาสทฺโท ทพฺพิยํ กฏจฺฉุยํ, อินฺทชายายํ สกฺกสฺส ภริยายฺจ. วิหายเส อากาเส.
๑๑๑๓. มณิเก ¶ มหติ อุทกภาชเน. รตเน อสฺมวิกาเร รตนสามฺเ. เสโล จนฺทนปพฺพโต. อาราเม ปุปฺผารามาทิอาราเม.
‘‘มลโย เทเส เสลงฺคปพฺพตนฺตเร, มลยาติวุตายฺจา’’ติ โวปาลิโต. องฺโก จิหนํ.
๑๑๑๔. สปฺปิมฺหิ ฆเต, ตทฺเ โหตพฺเพ จ หวิ.
‘‘รหสิ จ วิจาเร จ, วิเวโก ชลโทณิย’’นฺติ โวปาลิโต.
‘‘เวโค ชเว ปวาเห จ, มหากาลผเลปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๓.๒๔] โวปาลิโต. ขิเล อณุขาณุมฺหิ. กเณ อปฺเป.
๑๑๑๖. เนตฺตนฺเต ¶ จกฺขุโกเณ. จิตฺตเก ติลเก.
‘‘อปางฺคํ องฺคหีเน จ, เนตฺตนฺเต ติลเกปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส ๓.๒๘] โวปาลิโต. มุตฺตาคุเณ สุตฺตพนฺธมุตฺตายํ. คหณํ คาโห, ตสฺมึ. มกุเฬ อปุปฺผิเต. รเส โลณรเส.
๑๑๑๗. อโค, นโค จาติ ทฺเว อภิธานานิ เสลรุกฺเขสุ วตฺตนฺติ. สฺวปฺเป สุฏฺุ อปฺเป, อปฺปตเรตฺยตฺโถ. อวธารเณ ‘‘นมนมตฺต’’นฺตฺยาทีสุ. อจฺจเน ปูชายํ.
๑๑๑๘. ฉิทฺเท โทเส. โอตรณํ ชลติตฺถาทีสุ อวตรณํ. อยฺยเก ปิตุปิตริ.
๑๑๑๙. รุกฺเข ¶ ขคฺคผเล. สุเน สุนเข. คนฺเธ อธิวาสนคนฺเธ.
๑๑๒๐. โกเณ อสฺเส. สวเน โสเต. ปนฺติยํ วีถิยํ. ภาคฺยํ ปฺุํ. เอกเทโส ตติยภาคาทิ. อชปาลเก โปกฺขเร. ‘‘กุฏฺํ โรเค สุคนฺเธ จา’’ติ โวปาลิโต.
๑๑๒๑. เสนาสเน วิหาราทิเก. เสเน ปีาทิเก. จุนฺทภณฺฑมฺหิ จุนฺทานํ อุปกรเณ. ‘‘ภโม’มฺพุนิคฺคเม ภณฺฑิ, จุนฺทาขฺเย สิปฺปิยนฺตเก’’ติ นานตฺถสงฺคเห โวปาลิโต. อํสุสทฺโท วตฺถาทีนํ โลเม, กเร กิรณมตฺเต จ. อพฺยเย ปการาทิเก.
๑๑๒๒. ขชฺชนฺตเร ¶ สูกรวจฺจสณฺาเน ธฺวิกาเร. ทิเส ริปุมฺหิ. ปติ ธโว. อริโย อธิปติ.
‘‘รงฺโค ทาเน ขเล ราเค, ตจฺเฉ รงฺคํ ติปุมฺหิ เจ’’ติ โวปาลิโต. เปยฺเย อุทกาทิเก. ปีติยํ ปิวนกฺริยายํ. ‘‘รกฺขเณ ปีติยํ ปาน’’นฺติ โวปาลิโต. อิเณ, อุกฺเขปเน จ อุทฺธาโร. อุมฺมาเร ทฺวารุมฺมาเร. เอฬกสทฺทสฺส อชสฺสาปิ วาจกตฺตา ‘‘เอฬโก อเช’’ติ วุตฺตํ.
๑๑๒๔. ปหรณํ ปหาโร, โปถนํ. ปหรติ เอตฺถาติ ปหาโร, ยาโม, หายโน สํวจฺฉโร. กุณฺฑิกายํ ‘‘กยา’’อิติ ขฺยาตายํ. อาฬฺหเก จตุปตฺถปฺปมาเณ. ภุสมฺหิ ตณฺฑุลตฺตเจ.
๑๑๒๕. อาวาเฏ ¶ กูเป. จเย สมูเห จ. กาสุ สา, การเณ, รหสิ จ อุปนิสา.
‘‘ภเว อุปนิสา ธมฺเม, เวทนฺเตปิ รหสฺยมฺปี’’ติ โวปาลิโต. โปฏคเล ‘‘โผ-ขา’’อิติ ขฺยาเต. คุเณตเร อวชฺเช.
๑๑๒๖. ยุตฺเต ‘‘อฏฺฏํ วินิจฺฉินาตี’’ตฺยาทีสุ. อฏฺฏาเล ‘‘โคปุรฏฺเฏหิ สํยุตฺต’’มิจฺจาทีสุ. อฏฺฏิเต ‘‘อฏฺฏสฺสรํกโรตี’’ตฺยาทีสุ. อฏฺฏ อภิโยเค, อฏฺฏ อติกฺกมหึสาสูติ ธาตฺวตฺโถ. กานเน วเน. อุปฺปตฺติยํ ชนเน, วิหายสาคมเน จ.
๑๑๒๗. ลามเก นิหีเน. ขนฺเธ รูปาทิเก. มูลํ มูลธนํ. อุปทา ปเหณกํ. อวตฺถายํ, ปฏสฺส อนฺเต จ ทสา. ฆาโต มารณํ.
๑๑๒๘. คพฺเพ ¶ มาเน. ฆฏนํ สิเลสกรณํ. ราสิ ปฺุโช, เอเตสุ ฆฏสทฺโท. อภิหาเร ปูชายํ. พนฺธเน ‘‘ปาการจโย’’ตฺยาทีสุ.
๑๑๒๙. โถเก อปฺปเก. ทาเน, หานิยฺจ จาโค. คีวา, คโล จาติ ทฺเว อภิธานานิ อิเณ สิยุํ. ‘‘อิเณ คีวา คเลปิ จา’’ติปิ ปาโ. คเล กณฺเ.
๑๑๓๐. ทณฺเฑปิ สาหสํ. ปเฏ วตฺถวิเสเส ภงฺคํ. สาณาทิเก มิสฺสิตฺวา กตฺหิ วตฺถํ ‘‘ภงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ฉวเก กเฬวเร.
๑๑๓๑. อนงฺเค มาเร. ทุเม กรหาฏเก.
‘‘มทโน ¶ มารธุตฺตร-วสนฺตทุมสิตฺถเก’’ติ โวปาลิโต. ปมาตริ มาตุมาตริ. เวเ อุณฺหีเส จ เวนํ.
๑๑๓๒. ตณฺฑุเลยฺเย ติลผลสาเก. อยฺเย สามินิ. มุตฺติ มุจฺจนํ.
๑๑๓๓. องฺเก ลกฺขเณ. อากาเร สีสจลนาทิเก. วปฺเป วปฺปนียพีเช. ตเฏ ตีเร จ วปฺโป, ปาการมูเล, เนตฺตชเล, อุสุเม จ วปฺโป. อนฺุายํ, โวหาเร จ สมฺมุติสทฺโท. อกฺขตสทฺโท ลาชาสุ ธฺวิกตีสุ นปุํสเก.
๑๑๓๔. ยาเค เทวปูชายํ, สทาทาเน จ สตฺรํ. สสุ หึสายํ, ตฺรณ, สตฺรํ. โอสธิมฺหิ, จนฺเท จ โสโม.
‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ,
วสุปฺปเภเท วสุธากเร จ;
ทิพฺโพสธิสามลตาสมีร-
กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติ. –
โวปาลิโต ¶ . ยุคเคหงฺเคติ ปุพฺพาปรายามวเสน ถมฺภานํ อุปริ ปิเต ยุคภูเต เคหาวยเว. ทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ปิเต เคหงฺเค สงฺฆาโฏ.
คาถาปาทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อพฺยยวคฺควณฺณนา
๑๑๓๖-๑๑๓๗. จิรสฺสาทโย จตฺตาโร จิรตฺถกา. จิราย, จิรา จาตฺร. สหาทโยปิ จตฺตาโร สหตฺถา. ปุนปฺปุนมาทโย ปฺจ ปุนปฺปุนตฺถา. วินาทโย ปฺจ วชฺชนตฺถา.
๑๑๓๘. พลวํ ¶ สุฏฺุ อตีว กิมุต สุ อติ เอเต ฉ อติสยตฺเถ. ปสํสายฺจ สุฏฺุ. ปฺเหปิ กิมุต. อาโห กึ กิมุ อุทาหุ กิมุต อุท เอเต ฉ วิกปฺเป วิตกฺเก. ตตฺร อาโหสทฺโท ทีฆาทิ. ‘‘ทิฏฺโ อาโห อุทาหุ จ, วิกปฺปตฺเถ วิภาวเน’’ติ หิ ภาคุริ. ขาณุรยมาโห ปุริโส. รุทฺโท ตุ รสฺสาทิมาห ‘‘อิสฺสเรปฺยธิเกปิ จ, วิกปฺเปวิมฺหเยปฺยโห’’ติ. กิมุสทฺโท รสฺสนฺโต. กิมายํ ขาณุ, กิมุ ปุริโส. อุทสทฺโท รสฺสาทิ. ธูโมยโมท กาโปตํ, สมูหตฺเถ โณ. กิฺจสทฺโทปิ วิกปฺเป. กิมุตสทฺโท อติสเยติ วุตฺโต.
๑๑๓๙. โภ อเร อมฺโภ หมฺโภ เร เช องฺค อาวุโส เห หเร เอเต ทส อวฺหาเน. หํ โหสทฺทาปฺยตฺร. กถํ กึสุ นนุ กจฺจิ นุ กึ เอเต ฉ สมา สมานตฺถา.
๑๑๔๐. อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, สมฺปติ จาติ จตฺตาโร อิทานีตฺยตฺเถ. อฺทตฺถุ ตคฺฆ สสกฺกํ อทฺธา กามํ ชาตุ เว หเว เอเต อฏฺ เอกํเส เอกํสตฺเถ.
๑๑๔๑. ยาวตาทโย ¶ สตฺต ปริจฺเฉทวาจกา. ตตฺร ยาวตา, ยาวาติ ทฺเว อนิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกา. ตาวตา, ตาว, เอตฺตาวตาติ นิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกา. กิตฺตาวตา, กีเวติ ปริจฺเฉทปุจฺฉนตฺถวาจกา.
๑๑๔๒-๑๑๔๓. ยถา ตถา ยเถว เอวํ ยถานาม ยถาหิ เสยฺยถาปิ เอวเมวํ วา ตเถว ยถาปิ เอวมฺปิ เสยฺยถาปิ นาม ยถริว ยถา จ วิย ตถริว อิจฺเจเต สตฺตรส ปฏิภาคตฺเถ สทิสตฺเถ ภวนฺติ.
๑๑๔๔. สํ, สามํ, สยฺเจติ ตโย สยมิจฺจตฺเถ. อาม สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ สาธุ เอวํ เอเต สตฺต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. อามนฺตาปฺยตฺร.
๑๑๔๕. ยมาทโย ¶ ฉ การณตฺเถสิยุํ. จนสทฺโท, จิสทฺโท จาติ ทฺเว อสากลฺเย อสกลตฺเถ. กทาจนํ, กทาจีตฺยาทิ ปโยโค. มุธาสทฺโท นิปฺผเล ผลรหิเต, นิปฺปโยชเนตฺยตฺโถ. อมูเลปิ จ มุธา.
๑๑๔๖. ชาตุสทฺโท เอกํเสปิ. สพฺพโต, สมนฺตโต, ปริโต, สมนฺตา จาติ จตฺตาโร ตุลฺยตฺถา.
๑๑๔๗. น อ โน มา อลํ นหิ อิจฺเจเต ฉ นิเสเธ. เจ, สเจ, ยทีติ ตโย ยทฺยตฺเถ. สทฺธํสทฺโท อนุกูลตฺเถ. นตฺตํ โทโส จ รชนียมิจฺจตฺเถ. ทิวาสทฺโท อเห อหนีตฺยตฺเถ.
๑๑๔๘. อีสํ ¶ , กิฺจิ, มนํ อิจฺเจเต อปฺปตฺเถ. อตกฺกิเต อวิตกฺกิเต. พลกฺกาเร ตุ สาหสํ. อคฺคโต, ปุรโต จ ปุเรอิจฺจตฺเถ. เปจฺจ อมุตฺรสทฺทา ภวนฺตเร.
๑๑๔๙. อโห จ หิ จาติ เอเต วิมฺหเย. วิกปฺเปปิ อโห. สมฺโมเทปิ หิ. ตุณฺหีสทฺโท โมเน อภาสเน. อาวิ, ปาตุ จ ปากฏตฺเถ. สชฺชุ สปทิสทฺทา ตงฺขเณตฺยตฺเถ.
๑๑๕๐. สุทํ โข อสฺสุ ยคฺเฆ เว หาทโย หการาทโย จ ปทปูรเณ สิยุํ. อนฺตเรน, อนฺตรา, อนฺโต จาติ เอเต อพฺภนฺตเรอิจฺจตฺเถ. อวสฺสํ, นูน จ นิจฺฉยตฺเถ.
๑๑๕๑. สํสทฺโท ทิฏฺาสทฺโท อานนฺทตฺเถ. สมุปโช, สํปฺยตฺร. กามปฺปเวทเน อิจฺฉาย อกฺขาเน กจฺจิ ชีวติ เต มาตา ¶ , มเมทมภิมตมิจฺจตฺเถ. อุสูโยปคเม อุสูยาปุพฺพเก อุปคเม.
‘‘กามานุมติยํ กาโม,
อุสูโยปคเมปิ จา’’ติ รุทฺโท.
อุสูโยปคมานฺุาเณปิจายํ อตฺโถ ทิสฺสเต.
๑๑๕๒-๑๑๕๓. ยถาตฺตนฺติ สจฺจํ. ตถสฺส อนติกฺกโม ยถาตถํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโว. ตถสทฺโทยํ ภูตปริยาโย. สทาสทฺโท, สนํสทฺโท จาติ นิจฺเจ. สนสทฺโทปฺยตฺร. ปาโย, พาหุลฺยฺจ สมา. ปฺจกํ พาหฺเย. สณิกํสทฺโท อสีเฆ.
๑๑๕๔. สมฺมา, สุฏฺูติ ทฺเว อภิธานานิ.
๑๑๕๕. สายํ สาเย ¶ สายนฺเห. อตฺราเหติ อิมสฺมึ อหนิ อชฺชสทฺโท.
๑๑๕๖. ยตฺถาทโย ตโย อนิยมฏฺานาทิวาจกา. ตตฺถาทโย นิยมฏฺานาทิวาจกา.
๑๑๕๗. สมฺมุขา, อาวิ, ปาตุ จ สมานตฺถา.
๑๑๕๘. อปฺเปวาทโย ตโย สํสยตฺถมฺหิ. อิติ อิตฺถํ เอวํสทฺทา นิทสฺสเน วตฺตนฺติ. กถฺจิสทฺโท กิจฺฉตฺเถ.
๑๑๕๙. เขโท ¶ ขินฺนตา. ปจฺจกฺเข สจฺฉิสทฺโท. ถิเร, อวธารเณ จ ธุวํ. ติโร ติริยํสทฺทา สมา. ทุฏฺุกุสทฺทา กุจฺฉายํ.
๑๑๖๐. อาสิฏฺตฺถมฺหิ สุวตฺถิ. ธิสทฺโท นินฺทายํ. กุหิฺจนาทโย สตฺต านาทิปุจฺฉนตฺถา.
๑๑๖๑. อิห อิธ อตฺร เอตฺถ อตฺถ เอเต โอกาสตฺถาทิวาจกา. สพฺพสฺมึ กาลาทิเก สพฺพตฺราทิทฺวยํ. กิสฺมึ กาเล กทา. กสฺมึ กาเล กุทาจนํ.
๑๑๖๒-๑๑๖๓. วิภตฺยนฺตนามสราขฺยาตปติรูปเก อพฺยเย ทสฺเสตฺวา ตทฺภาเว อพฺยเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิกมฺเม’’อิจฺจาทิ. ตตฺร วิภตฺยนฺตปติรูปกํ ยถา – ‘‘จิรสฺสํ, จิรํ ¶ , จิเรนิ’’จฺจาทิ. นามปติรูปกํ ยถา – ‘‘อาม, สาหุ, ลหุ, โอปายิก’’มิจฺจาทิ. สรปติรูปกํ ยถา – ‘‘อ’’-อิจฺจาทิ. อาขฺยาตปติรูปกํ ยถา – ‘‘อตฺถิ’’อิจฺจาทิ.
สมฺภโว ปภโว. อุทิณฺเณ ปวุทฺเธ วฑฺฒเน. ติส ปีณเน,ติ, ติตฺติ. นิโยเค นิโยชเน. อคฺเค อุตฺตเม. ตปฺปเร ตปฺปธาเน. สงฺเค ลคฺคเน. ปกาเร สทิเส, เภเท วา. อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺเต. วิโยเค ปวาเส. อวยเว ปเทเส. ธิติยํ วีริเย ปธาเน. เอเต จตฺถา ธาตุสํโยคตฺถา วา นามสํโยคตฺถา วา ภวนฺติ. อสํโยคสฺส ปน นามปทสฺส อตฺโถ ‘‘โป สิยา ปรมตฺถสฺมึ, ปาตุ วาเตสุ ปา ภเว’’ติ เอกกฺขรโกเส [เอกกฺขรโกส ๗๓ คาถา] วุตฺโต.
๑๑๖๕-๑๑๖๗. สนฺยาเส นิกฺขิตฺเต. โมกฺโข นิพฺพานํ. ราสิ นิกโร. เคเห นิลเย. อาเทโส อาจิกฺขนํ. อุปมาย สนฺนิเภ. อจฺจโย อติกฺกโม. สามีปฺเย สมีปภาเว ¶ . อุปรติ อุปสโม. นีหรณํ อปนยนํ. อาวรณํ นีวรณํ [อาหรณํ คหณํ (ก.)].
๑๑๖๘. อุทฺธกมฺเม อุยฺยาเน. วิโยเค อุปฺปาสิเต. อตฺถลาโภ อุปฺปตฺติ. ปพลตฺเต มหาพหลตฺเต. ทกฺขคฺคตาสูติ ทกฺขภาเว, อคฺคภาเว จ. สตฺติยํ, โมกฺเข นิพฺพาเน จ.
๑๑๖๙. ทุ จ อภาเว ทุสฺสีโล, ทุปฺปฺโ. อสมิทฺธิยํ ทุพฺภิกฺขํ. อนนฺทนํ อโมทนํ.
๑๑๗๐. สมนฺตตฺตสมิทฺธีสูติ สมนฺตภาเว, สมิทฺธิยฺจ. สงฺคเต สหิเต. วิธาเน กรเณ. ปภโว สมฺภโว. ปุนปฺปุนกฺริยา ปุนปฺปุนกรณํ.
๑๑๗๑-๑๑๗๒. อติสโย อตฺร อธิมตฺตํ. ภุสตฺโถ สมนฺตตฺโถ, เตน สมนฺต ปริยาโยปิ ภุสสทฺโท อตฺถีติ เวทิตพฺโพ. อิสฺสริโย ปภูติ. อจฺจเย อติกฺกเม. กลเห ¶ วิคฺคเห. ภาเส กถเน, ‘‘ภาสายา’’ติปิ ปาโ. กุจฺฉเน กุจฺฉายํ. อนภิมุขตฺเถ วิมุโข. โมโห วิมติ. ปธาเน วิสิฏฺเ. ทกฺขตา เฉกตา. เขเท ปริสฺสเม.
๑๑๗๓. ชานเน อวคเต. อโธภาเค อวํสิเร. อนิจฺฉเย อนิณฺณเย. ปริภเว อวฺาเต. เทโส จ พฺยาปนฺจ หานิ จาติ ทฺวนฺโท. วโจกฺริยาย วจนกฺริยายํ. เถยฺเย โจริเย. อฺาเณ จ ปตฺติอาทิเก จ.
๑๑๗๔. ปจฺฉาตฺเถ อนุจโร. ภุสตฺเถ อนุคฺคโต. สทิเส อนุรูโป. อนุวตฺติยํ อนฺเวติ. หีเน อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต. ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา พาราณสี. เทเส, ลกฺขเณ, วิจฺฉายํ, อิตฺถมฺภูเต, ภาคาทิเก จ อนุ. ลกฺขเณ รุกฺข’มนุ วิชฺโชตเต จนฺโท. วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺติ. อิตฺถมฺภูเต สาธุ เทวทตฺโต มาตร’มนุ. ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุ สิยา.
๑๑๗๕. อาลิงฺคเน ¶ ปริสฺสชติ. โทสกฺขาเน ปริภาเสตฺวา. นิวาสเน วตฺถํ ปริทหิตฺวา. อวฺโ ปริภโว. อาธาเร โภชเน โสเก พฺยาปเน. ตตฺเว สภาเว. ลกฺขณาโท ลกฺขณวิจฺฉาอิตฺถมฺภูตภาเค.
๑๑๗๖. วิสิฏฺเ อภิธมฺโม. อุทฺธกมฺเม สารุปฺเป วุทฺธิยํ ปูชายํ อธิเก. กุเล อภิชโน. อสจฺเจ ลกฺขณาทิมฺหิ จตุพฺพิเธ [‘อภิรภาเค (ปา.๑.๔.๙๑)’ ติ อภิสฺส ภาควชฺชิเตสุ ลกฺขณาทีสุ กมฺมปฺปวจนียสฺา วุตฺตา (รูปสิทฺธิ-การกตณฺเฑ)].
๑๑๗๗. อธิเก อิสฺสเร ปาเ อุจฺจารเณ, อธิฏฺาเน ปาปุณเน นิจฺฉเย อุปริภาคาทิเก ภฏเน ภตฺติยํ วิเสสเน จ อธิ.
๑๑๗๘-๑๑๗๙. วามาทาเน ¶ อิติ ปาเ วาเม ปฏิโลเม, อาทาเน คหเณ. วาจาทาเน ปจฺจสฺโสสิ. ปฏินิธิมฺหิ มุขฺยสทิเส พุทฺธสฺมา ปติ. ปฏิพาเธ นิวตฺตเน. ปฏิจฺจตฺเถ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ ปทสฺส อตฺเถ. ลกฺขณาทิเก จตุพฺพิเธ.
๑๑๘๐-๑๑๘๑. สมีเป อาทิกมฺมนิ มริยาเท อุทฺธกมฺมนิ อิจฺฉายํ พนฺธเน อภิวิธิมฺหิ จ อา. กิจฺเฉ อีสตฺเถ นิวตฺติยฺจ อปฺปสาเท อาสีสเน สรเณ วากฺยสรเณ อา เอวํ อนุสฺสรํ. ปติฏฺายํ, วิมฺหยาทีสุ จ อา.
๑๑๘๒. ภูตภาเว ¶ อตีโต.
๑๑๘๓. สมฺภาวเน อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึ โส นาธิคจฺฉติ [ธ. ป. ๑๘๗]. สมฺภาวนมธิกตฺถวจเนน อฺตฺร สตฺติยา อวิฆาโต. สํวรเณ อปิธานํ.
๑๑๘๔-๑๑๘๕. อปคโต อเปโต. อุปปตฺติยํ ยุตฺติยํ อุเปกฺขา. อาธิกฺเย อุปขาริยํ โทโณ. ปุพฺพกมฺมนิ พุทฺโธปกฺกมํ กิเลสจฺเฉโท. คยฺหากาเร ปจฺจุปฏฺานํ. อุปริตฺเต อุปริภาเว อุปปนฺโน. อนสเน อุปวาโส.
๑๑๘๖. อุปเทเส ¶ เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพํ. วจนปฏิคฺคาเห เอวํ โหตุ. อิทมตฺเถ อิทํสทฺทสฺส อตฺเถ.
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑].
สมาหาเร จกฺขุ จ โสตฺจ จกฺขุโสตํ. อนฺวาจโย เอกํ ปธานภาเวน วตฺวา อิตรสฺส อปฺปธานภาเวน วจนํ, ตสฺมึ. สีลํ รกฺขาหิ, ทานฺจ เทหิ. อิตรีตเร สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา. ตตฺร เกวลสมุจฺจโย จ อนฺวาจโย จ สมาเส นตฺถิ, อิตรทฺวยํ สมาเสเยว.
๑๑๘๘. ปกาโร ตุลฺโย, เภโท จ. ปทตฺถสฺส วิปลฺลาเส โคติ อยมาเหติ. สมาปเน อิจฺฉิตสฺส ปทสฺส ปรินิฏฺาปเน.
๑๑๘๙. ปชฺชํ ¶ วาสทฺทสฺสตฺเถ. ววตฺถิตวิภาสายํ วา ปโร อสรูปา. วิอวปุพฺโพ า คตินิวตฺติยํ, โต, าติสฺส โถ, อสรูปทฺวิตฺตฺจ. ววตฺถิตา นิยมิตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา. อวสฺสคฺเคติ อวปุพฺโพ สช วิสฺสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ.
๑๑๙๐. ภูสเน อลงฺกาเร. วารเณ นิวารเณ. ปริยตฺติ ปริยาปุณนตา, ยุตฺตตฺเถปิ อลํ. อโถ อถสทฺทา อนนฺตราทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ สิยุํ.
๑๑๙๑. ปสํสาทีสุ ตีสุ. สฺวีกาเร ปฏิฺาเณ. อาทินา ปกาสตฺถสมฺภาพฺยาโกธาทิเก จตฺเถ นามสทฺโท. อวธารณเมวตฺโถ.
๑๑๙๒. อนฺุา อนุมติ. สนฺตานํ อนุนโย. อาลปนํ สมฺโพธนํ. วตสทฺโท เอกํเส ทยายํ กรุณายํ หาเส ¶ ปหาเส เขเท ปริสฺสเม อาลปเน วิมฺหเย อจฺฉริเย จ สิยา.
๑๑๙๓. วากฺยารมฺเภ ‘‘หนฺท วทามิ เต’’ติ. วิสาเท เขเท. ยาว ตาว ตูติ ยาวตาวสทฺทา สากลฺเย นิรวเสเส. ยาวทตฺถํ ตาว คหิตํ. มาเน ปมาเณ. ‘‘ยาว ปมาณมริยาทา-วธารณตฺถกํ มต’’มิติ ภาคุริ. อวธิมฺหิ ปริจฺฉินฺเน.
๑๑๙๔. ปุรตฺถาสทฺโท ปาจิยํ ทิสายํ อิจฺจตฺเถ, ปุรตฺเถ วกฺขมาเน, อคฺคโต สมุทฺเธ อิจฺจตฺเถ จ ปเมปิ อาทิมฺหิ วตฺตติ. ปพนฺเธ วากฺยรจนายํ วากฺยปพนฺเธ ปุราณาทิเก. จิรนฺตเร อตีตภูเต. นิกเฏ สนฺนิหิเต. อาคามิเก อนาคเต.
๑๑๙๕. ขลุสทฺโท นิเสเธ วากฺยาลงฺกาเร วากฺยภูสายํ อวธารเณ เอวตฺเถ, ปสิทฺธิยฺจ วตฺตติ. อภิโตสทฺโท อาสนฺเน อภิมุเข อุภยโต อิจฺจตฺเถ ¶ , อาทินา สีเฆ, สากลฺเย จ อตฺเถ วตฺตติ. อาสนฺเน อภิโตยํ นที. อภิมุเข อภิโตว ตาตา. อุภยโตอิจฺจตฺเถ อภิโต มคฺคสฺส. สีเฆ อภิโต อธียิตฺวา. สากลฺเย อภิโต วนํ ทฑฺฒํ.
๑๑๙๖. ยทฺยปิสทฺทตฺเถ อนุคฺคหณครหตฺเถ. เอกํสตฺเถ อวิตถตฺเถ. อโถ ปนสทฺโท วิเสสสฺมึ อตฺเถ, ปทปูรณตฺเถ จ สิยา.
๑๑๙๗. หิสทฺโท การณาทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. ตุสทฺโท ปน ตตฺถ จตูสุ อตฺเถสุ มชฺเฌ เหตุวชฺเช ติเก อตฺเถ วตฺตติ. กุสทฺโท ปาเป อีสตฺเถ กุจฺฉเน ชิคุจฺฉายฺจ.
๑๑๙๘. นุกาโร สํสเย, ปฺเห จ. นานาสทฺโท อเนกตฺเถ, วชฺชเน จ. กึสทฺโท ปุจฺฉายํ, ชิคุจฺฉายฺจ, อพฺยโย. ติลิงฺโค จ, นิยเม ตุ ติลิงฺโคว. วาริมฺหิ อุทเก. มุทฺธนิ สีเส จ, กํ สุเขปิ, วุตฺตฺจ นานตฺถสงฺคเห –
‘‘โก ¶ พฺรหฺมตฺตานีลกฺเกสุ, สมาเน สพฺพนามิเก;
ปาวเก จ มยูเร จ, สุขสีสชเลสุ ก’’นฺติ.
๑๑๙๙. อมาสทฺโท สหตฺเถ, สมีปตฺเถ จ, อมาวาสี, อมาคโต จ. ปุนสทฺโท เภเท วิเสเส. อปเม ปุน ททาติ. กิรสทฺโท อนุสฺสเว อนุกฺกเมน สวเน, อรุจิยฺจ. อุทสทฺโท อปฺยตฺเถ ปฺเห. วิกปฺปเน อตฺถนฺตรสฺส วิกปฺปเน จ.
๑๒๐๐. ปจฺฉาสทฺโท ปตีจิยํ ทิสายํ. จริเม อนาคเต กาเล. สามิสทฺโท ตุ อทฺเธ ภาเค, ชิคุจฺฉเน นินฺทายฺจ. อทฺเธ ภาเค สามิ วุตฺตํ, ชิคุจฺฉเนปิ ตเทว. ปาตุ ปกาเส ปกาสนีเย, สมฺภเว อุปฺปตฺติยฺจ. มิโถสทฺโท อฺโฺเอิจฺจตฺเถ, รโหอิจฺจตฺเถ จ.
๑๒๐๑. หาสทฺโท เขเท, โสเก, ทุกฺเข จ. อหหสทฺโท เขเท, วิมฺหเย อพฺภุเต จ. ธิสทฺโท หึสาปเน, นินฺทายฺจ. ติริยํ ติโรสทฺทา ปิธาเน วตฺตนฺติ. ติริยํ กตฺวา กณฺฑงฺคโต, ติโรกตฺวา วา.
๑๒๐๒-๑๒๐๓. สงฺขฺยาตาสงฺขฺยาตตฺถานํ ¶ อุปสคฺคนิปาตสงฺขฺยาตานํ อพฺยยานํ ปสิทฺเธ ปจุรปฺปโยเค เอกจฺเจ วา ทสฺเสตฺวา ตทฺเปิ สงฺเขปนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘ตุนิ’’จฺจาทิ. เอตฺถ จ ตุนาทิสทฺเทหิ ชฺชุปริยนฺเตหิ ตทนฺตาว คหิตา, น หิ เกวลานํ เอเตสํ อพฺยยภาโว สมฺภวติ. ตสฺสตฺโถ – ตุนปจฺจยนฺโต จ ตถา ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ ธา โส ถา กฺขตฺตุํ โต ถ ตฺร หิฺจนํ หึ หํ ธิ ห ยการโต หึธ ธุนา รหิ ทานิ, กึสฺมา โว ทาจนํ ทาชฺชถํ ถตฺตํ ชฺฌชฺชุปจฺจยนฺโต จ อพฺยยีภาวสมาโส จ ตุนาทีนํ ยาเทสนฺโต จ อพฺยยํ นาม ภเวติ. ปโยโค ยถา – ‘‘กาตุน, กตฺวาน, กาตเว, กตฺวา, กาตุํ, สพฺพธา, สพฺพโส, สพฺพถา, จตุกฺขตฺตุํ, สพฺพโต, สพฺพตฺถ, สพฺพตฺร, กุหิฺจนํ, กุหึ, กุหํ, สพฺพธิ, อิห, ยหึ, อิธ, อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, กฺว, กุทาจนํ, กทา, อชฺช, กถํ, อฺถตฺตํ, เอกชฺฌํ, สชฺชุ, อุปนครํ, อนฺโตปาสาทํ, อภิวนฺทิย’’อิจฺจาทิ. อิทํ ปน สพฺเพสมฺปิ อพฺยยานํ สงฺเขปลกฺขณํ.
‘‘สทิสํ ¶ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;
วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติ.
อพฺยยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคาณจารินา กวิกฺุชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สามฺกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.
นิคมนวณฺณนา
๑. ‘‘สคฺคกณฺโฑ จา’’ตฺยาทินา อภิธานปฺปทีปิกายํ กปาลเตลวฏฺฏิสทิเสน กณฺฑตฺตเยน สมงฺคิตา ทีปิตา.
๒. ‘‘ติทิเว’’ตฺยาทินา โตฏเกน ตสฺสา ปโยชนํ กถิตํ. ตสฺสตฺโถ – โย นโร กตฺตุภูโต ติทิเว เทวโลเก, พฺรหฺมโลเก จ มหิยํ มนุสฺสโลเก, ภุชคาวสเถ นาคโลเก จาติ เอเตสุ ตีสุ าเนสุ สนฺนิหิตานํ ¶ สกลตฺถานํ สพฺเพสํ อภิเธยฺยานํ สมวฺหยสฺส อภิธานสฺส ทีปนิยํ ปกาสนิยํ อิห อภิธานปฺปทีปิกายํ สวนธารณาทินา กุสโล เฉโก โหติ, ส นโร มหามุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจเน สุตฺตาภิธมฺมวินยสงฺขาเต วจเน ปฏุ เฉโก โหติ, ปฏุตฺตาเยว มติมา นาม โหตีติ.
๓-๙. อิทานิ ยสฺส รฺโ วิหาเร วสิตฺวา อยํ คนฺโถ วิรจิโต, ตสฺส นามคุณนิวาสกรณปฺปการวิหารคุณนามาทีนิ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน จ นามคุเณ ทสฺเสตุํ สตฺต คาถา วุตฺตา.
ตตฺร ¶ ทุติยา ภุชงฺคปฺปยาตํ นาม. ตาสํ อยํ สมฺพนฺธาธิปฺปายา อตฺถวณฺณนา – โย ปรกฺกมภุโช นาม ภูปาโล ราชา กาเรสิ, รกฺเขสีติ จ อิมินา สมฺพนฺโธ. กึคุโณ โส ราชา? คุณภูสโน สทฺธาทิคุณาลงฺการธโร. เตชสฺสี เตโชยุตฺโต. ชยี อริชเยน ยุตฺโต. เกสริวิกฺกโม เกสรสีโห วิย สูรคุณยุตฺโต, วีริยวา จ. ส กตฺถ นิวาสี? โส ราชา ลงฺกายมาสิ ลงฺกานามเก ทีเป นิวาสนสีโล. จิรํ จิรกาลํ วิภินฺนํ ติธา วิภินฺนํ นิกายตฺตยสฺมึ นิกายตฺตยํ ภิกฺขุสงฺฆํ สมฺมา นเยน เหตุนา สมคฺเค สมคฺคํ กาเรสิ, การิตนฺโตยํ กโรตีติ กมฺมิโก, ตถา สเทหํว อตฺตโน กายํ อิว นิจฺจาทโร หุตฺวา ทีฆกาลํ มหคฺเฆหิ จ ปจฺจเยหิ ตํ นิกายตฺตยํ รกฺเขสิ.
ตถา เยน รฺา ยถา กิตฺติยา อตฺตโน สทฺธาทิกิตฺติยา กรณภูตาย ลงฺกา อตฺตโน นิวาสนฏฺานภูตา กมฺมภูตา สมฺพาธีกตา สงฺกฏีกตา อโนกาสีกตา, ตถา วิหาเรหิ คาเมหิ อาราเมหิ เขตฺเตหิ วาปีหิ จ ลงฺกา สมฺพาธีกตา.
ตถา ยสฺส รฺโ สพฺพกามททํ อฺเหิ อสาธารณํ อนุคฺคหํ ปตฺวา ปาปุณนเหตุ อหํ วิพุธโคจรํ ปณฺฑิตวิสยํ คนฺถการตฺตํ ปตฺโต, เตน รฺา การิเต ปาสาทโคปุราทิวิภูสิเต, สคฺคกณฺเฑ เทวโลกสฺส กณฺฑสทิเส, สโตยาสยสฺมึ สาทุสลิลาสยสมนฺนาคเต, ปฏิพิมฺพิเต ภควโต นิวาสนฏฺานเชตวนมหาวิหารสฺส ปฏิพิมฺพภูเต, สาธุสมฺมเต สาธุวิหาโรติ สมฺมเต, สาธูหิ วา สมฺมเต สโรคามสมูหมฺหิ สลิลาสยภิกฺขาจารยุตฺตคามสมูหสมนฺนาคเต มหาเชตวนาขฺยมฺหิ วิหาเร วสตา นิวาสํ กุพฺพตา สนฺตวุตฺตินา สนฺตจารินา ¶ สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน ธีมตา อติสยาณยุตฺเตน โมคฺคลฺลาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทุติยอคฺคสาวกภูตสฺส อายสฺมโต อิทฺธิมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส นามเธยฺเยน เถเรน เอสา อภิธานปฺปทีปิกา รจิตาติ.
นิคมนกถา
ยทฺยตฺร ¶ โทโสณุปมาณสมฺภโว,
คุณีสุ วีธิมฺปิ ตถา วิคาหเต;
ยถา ชลํ โภชนมฺปิ ชนฺตุวา,
จตุปฺปโท วาปฺยจโร กณณฺยปิ.
อสมฺปเวทิทสฺสนาย ภาสิเต,
คุโณ จ โทโส จ สทา วิวิชฺชเร;
ตโต พุธา เม นวธานตา ภวํ,
ขมนฺตุ โทสํ คุณตํ นยนฺตุ วา.
โย สีหสูโร สิตกฺุชรินฺโท,
ราชาธิราชา อหุ ตมฺพทีเป;
ทุพฺพารนาคาทิชิโต นรินฺโท,
สุกนฺตภีมาทิคุโณปปนฺโน.
ตนฺนามเธยฺโย ตทนุพฺพาทชาโต,
สทฺธาทิยุตฺโต จตุเสติภินฺโท;
นาคาทิถาโม อติทุปฺปสยฺโห,
อุฬารปฺโ ธิติมา ยสสฺสี.
เตนาหมจฺจนฺตมนุคฺคหีโต,
อนฺสาธารณสงฺคเหน;
สงฺเขปโตกาสิมิมํ วิสุทฺธิ-
สํวณฺณนํ โสตุหิตํ สุโพธํ.
ราชา ปชํ รกฺขตุ สปฺปชํว,
ธมฺมฺจ โลกาปิ สมาจรนฺตุ;
ปูเรนฺตุ อตฺถา สุปกปฺปิตา จ,
กาเลน เทโวปิ ปวสฺสตูติ.
อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา นิฏฺิตา.