📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สุโพธาลงฺกาโร
๑. โทสาวโพธ-ปมปริจฺเฉท
รตนตฺตยปฺปณาม
มุนินฺทวทนมฺโภช, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;
สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํ.
นิมิตฺต
ราม, สมฺมา’ทฺย’ลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;
ตถาปิ ตุ วฬฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เต.
อภิธานาทิกํ
เตนา’ปิ นาม โตเสยฺย, เมเต ลงฺการวชฺชิเต;
อนุรูเปนา’ลงฺกาเร, เน’ส เมโส ปริสฺสโม.
เยสํ น สฺจิตา ปฺา, เนกสตฺถนฺตโร’จิตา;
สมฺโมห’พฺภาหตา เว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.
กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ ครูนิ’ห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธู วิเวกิโน.
กพฺพ, นาฏกนิกฺขิตฺต, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;
ยํกิฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํ.
เตเย’ว ปฏิภาเวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;
เยน โตเสนฺติ วิฺู เย, ตตฺถ ปฺย’วิหิตา’ทรา.
พนฺโธ ¶ จ นาม สทฺท,ตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;
ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเว.
นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;
ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํ.
อนวชฺชํ มุขมฺโภช [‘‘อมฺโภช’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, วาริชวาจกํ, สกฺกฏคนฺถโต อนีตํ], มนวชฺชา จ ภารตี;
อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กึ นุ เต นิร’ลงฺกตา?
วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;
สมฺปาปุเณ น วิฺูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?
คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;
ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโต.
ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;
สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิ.
คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;
ปสํสิยา น วิฺูหิ, สา กฺา วิย ตาทิสี.
เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;
นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ?
สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;
นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิย.
ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;
โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํ.
ปทโทส อุทฺเทส
วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺานิ, วิโรธิ จ;
เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํ.
วากฺยโทส อุทฺเทส
โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;
ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;
อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา.
วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส
อปกฺกโม’ ¶ , จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;
คามฺมํ ทุฏฺาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตา.
ปทโทสนิทฺเทส
วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตฺหิ, ยสฺส’ฺตฺโถ วิรุชฺฌติ;
อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํ.
วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;
โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเต.
ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;
กิลิฏฺํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยา.
ยํ กิลิฏฺปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติ.
ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํ.
อพฺยเปตํ พฺยเปต’ฺ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;
ยมกํ ตฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํ.
อพฺยเปต ปมปาทาทิ ยมกํ
สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;
วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเก.
อพฺยเปต ปม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ
กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;
โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;
อพฺยเปต ปม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํ.
สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;
วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเย.
อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ
กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;
สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํ.
อพฺยเปตาทิยมก ¶ , สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;
เยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ฺานิ ยมกานิปิ.
อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;
ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา.
ยมกํ ตํ ปเหลี [ปเหฬิ (ก.)] จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;
อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา.
เทสกาลกลาโลก, ายาคมวิโรธิ ยํ;
ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํ.
ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;
ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํ.
เนทิสํ พหุ มฺนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิฺุโน;
ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินี.
สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;
สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;
นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร.
ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;
ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จ.
วากฺยโทส นิทฺเทส
สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;
ต เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํ.
ยถา จ
ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺิคตานิ’ห;
ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเน.
อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;
กาปิ ปฺา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตว.
ปทานํ ¶ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;
ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.
พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํ.
วิสิฏฺวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;
กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิ’ทํ?
ปทสนฺธานโต กิฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;
ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยา.
วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;
ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปน.
ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;
ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิ.
ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา
ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;
สกลาปิ ทิสา สิฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โย.
สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;
อฺถา ตฺว’ฺถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’ว.
จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;
ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุ.
สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา
นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;
ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติ.
มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ;
ยสฺส ปฺา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติ.
จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา
มหาเมตฺตา มหาปฺา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;
ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํ.
ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถา;
เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํ.
โลกิยตฺถ ¶ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;
อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเน.
สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;
คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํ.
พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;
ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํ.
วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส
เยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;
อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํ.
ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโย.
โอจิตฺยหีนํ ยถา
ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;
มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํ.
ยถา จ
ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;
ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มม.
ภคฺครีติ ยถา
อิตฺถีนํ ทุชฺชนานฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;
วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จ.
สสํสยํ ยถา
มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน;
ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโต.
วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;
โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมี.
ทุฏฺาลงฺกรณํ เตตํ [ตฺเวถํ (?)], ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;
ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติ.
กโต’ตฺร ¶ สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถึ วิคาหเต.
เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเต.
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ?
ยถา วา
วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติ.
อฌ’ตฺถสฺส ยถา
กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?
โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กึ ภเว?
ปเหลิกาย [ปเหฬิกาย (ก.)] มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติ.
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺปท มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก มฺํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิย.
เทสวิโรธิโน ยถา
โพธิสตฺตปฺปภาเวน ¶ , ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;
นุทนฺตานิ’ว สุจิรา, วาสกฺเลสํ ตหึ ชเล.
กาลวิโรธิโน ยถา
มหานุภาว ปิสุโน, มุนิโน มนฺท มารุโต;
สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํ.
กลาวิโรธิโน ยถา
นิมุคฺคมานโส พุทฺธ, คุเณ ปฺจสิขสฺสปิ;
ตนฺติสฺสร วิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ?
โลกวิโรธิโน ยถา
คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;
สมฺโพธิ สตฺต หทโย, ปทิตฺต’งฺคารปูริตํ.
ายวิโรธิโน ยถา
ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว, มุปนีตภโว อสิ;
อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺคว.
อาคมวิโรธิโน ยถา
เนวา’ลปติ เกนา’ปิ, วจีวิฺตฺติโต ยติ;
สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยา’ปตฺติทุกฺกฏํ.
เนยฺยสฺส ยถา
มรีจิจนฺทนา’เลป, ลาภา สีตมรีจิโน;
อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํ.
ยถา วา
มโนนุรฺชโน มาร, งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;
ชิเนนา’สมนฺุาโต, มารสฺส หทยา’นโล.
วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา
อปยาตา’ปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;
โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
หีนตฺถสฺส ยถา
อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ, ปภาวํ นาสเย พุโธ;
อปิ นิปฺปภาตา’นีต, ขชฺโชโต โหติ ภาณุมา.
อนตฺถสฺส ยถา
น ¶ ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ,
ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํ.
ภยโกธปสํสาทิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
วตฺตุํ กามียเต โทโส, น ตตฺเถ’กตฺถตากโต.
ยถา
สปฺโป สปฺโป! อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต,
ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ต มุปสปฺปสิ?
ภคฺครีติโน ยถา
โยโกจิ รูปา’ติสโย, กนฺติ กาปิ มโนหรา;
วิลาสา’ติสโย โกปิ,
อโห! พุทฺธมโห’ทโย.
อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;
อทูรปท วินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสรา.
ยถา
นีลุปฺปลา’ภํ นยนํ, พนฺธุกรุจิโร’ธโร;
นาสา เหม’งฺกุโส เตน, ชิโน’ยํ ปิยทสฺสโน.
สมติกฺกนฺต คามฺมตฺตํ, กนฺต วาจา’ภิสงฺขตํ;
พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติ.
ยถา
ทุโนติ กามจณฺฑาโล, โส มํ สทย นิทฺทโย;
อีทิสํ พฺยสนา’ปนฺนํ, สุขีปิ กิ มุเปกฺขเส?
ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;
ยโต น สวนุ’พฺเพคํ, เหฏฺา เยสํ วิจาริตํ.
กมจฺจุตสฺส ยถา
อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเน’วา’ราธนา ตฺวยิ;
เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํ.
อติวุตฺตสฺส ยถา
มุนินฺทจนฺทสมฺภูต, ยโสราสิมรีจินํ;
สกโลปฺย’ย มากาโส, นา’วกาโส วิชมฺภเน.
วากฺยํ ¶ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;
เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ฺตฺร ทุสฺสติ.
ยถา
สมุทฺโท ปียเต โส’ย, มห’มชฺช ชราตุโร;
อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโย.
สุขุมาลา’วิโรธิตฺต, ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;
พนฺธนํ พนฺธผรุส, โทสํ สํทูสเยยฺย ตํ.
ยถา
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขา.
อปกฺกมสฺส ยถา
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
นิพฺพาน, โภค, สคฺคาทิ, สาธนานิ น สํสโย.
อุทฺทิฏฺวิสโย โกจิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
อนุ’ทฺทิฏฺเสุ เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเน.
ยถา
กุสลา’กุสลํ อพฺยา, กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;
อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปมทฺวยํ.
สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;
โอจิตฺยหีนตา’ปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโน.
โอจิตฺยํ นาม วิฺเยฺยํ, โลเก วิขฺยาต มาทรา;
ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา.
วิฺาโตจิตฺยวิภโว, จิตฺยหีนํ ปริหเร;
ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,
รสโปโส สิยา กเต.
ยถา
โย มารเสน มาสนฺน, มาสนฺนวิชยุ’สฺสโว;
ติณายปิ น มฺิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโน.
อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ, กมา’ติกฺกมลงฺฆเน;
ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คตึ น กฺวา’ปิ วินฺทติ.
ยถา
สุชน’ฺาน มิตฺถีนํ, ¶ วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;
วิสสฺส สิงฺคิโน โรค, นทีราชกุลสฺส จ.
ยถา
เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ, พุทฺธาทิรตนตฺตเย;
ปสาท มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จ.
สสํสยสฺส ยถา
มุนินฺทจนฺทิมา’โลก, รส โลล วิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, รํสิทสฺสนปีณิโต.
สํสยาเย’ว ยํกิฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;
ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโต.
ยถา
ยาเต ทุติยํ นิลยํ, ครุมฺหิ สกเคหโต;
ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนา’ทินา.
สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;
น ‘คามฺม’มิติ นิทฺทิฏฺํ, กวีหิ สกเลหิปิ.
ทุฏฺา’ลงฺการวิคเม, โสภนา’ลงฺกติกฺกโม;
อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติ.
โทเส ปรีหริตุ เมส วโร’ปเทโส,
สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;
วิฺายิ’มํ ครุวราน’ธิก’ปฺปสาทา,
โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสี.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสปริหาราวโพโธ นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. คุณาวโพธ-ตติยปริจฺเฉท
อนุสนฺธิ
สมฺภวนฺติ ¶ คุณา ยสฺมา, โทสาเน’ว’มติกฺกเม;
ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ, สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เย.
สทฺทาลงฺการ อุทฺเทส
ปสาโท’โช, มธุรตา, สมตา, สุขุมาลตา;
สิเลโส’ทรตา, กนฺติ, อตฺถพฺยตฺติ, สมาธโย.
สทฺทาลงฺการ ปโยชน
คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;
สมฺปาทิยติ กตฺตูนํ, กิตฺติ มจฺจนฺตนิมฺมลํ.
สทฺทาลงฺการ นิทฺเทส
อทูราหิตสมฺพนฺธ, สุภคา ยา ปทา’วลิ;
สุปสิทฺธา’ภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถา.
อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;
โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโช’ทเร.
โอโช สมาสพาหุลฺย, เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;
ปชฺเชปฺย’นา’กุโล โส’ยํ,
กนฺโต กามียเต ยถา.
มุนินฺท มนฺท สฺชาต, หาส จนฺทน ลิมฺปิตา;
ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส, เวโก นา’ธรปลฺลโว.
ปทา’ภิเธยฺยวิสยํ, สมาส พฺยาส สมฺภวํ;
ยํ ปาริณตฺยํ โหตี’ห, โสปิ โอโช’ว ตํ ยถา.
โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
มตฺถกฏฺี มตสฺสา’ปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;
ยโต ปฺุเน เต เสนฺตุ, ชิน ปาท’มฺพุชทฺวเย.
อิจฺจตฺร ¶ นิจฺจปฺปณติ, เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;
ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข, ปฺานมภิโยคโต.
มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ, ร’นุปฺปาสวสา ทฺวิธา;
สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณา’วุตฺติ ปโร ยถา.
ยทา เอโส’ภิสมฺโพธึ, สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;
ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส, โลเก ชาโต มหุ’สฺสโว.
มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺท สนฺโทหวิพฺภมา;
ทิสนฺต มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโย.
สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;
ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลิน โลลา’ลิมาลินี.
มุทูหิ วา เกวเลหิ, เกวเลหิ ผุเฏหิ วา,
มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ, วณฺเณหิ สมตา ยถา.
เกวลมุทุสมตา
โกกิลา’ลาปสํวาที, มุนินฺทา’ลาปวิพฺภโม;
หทยงฺคมตํ ยาติ, สตํ เทติ จ นิพฺพุตึ.
เกวลผุฏสมตา
สมฺภาวนียสมฺภาวํ, ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;
ภวนฺตสาธนา’กงฺขี, โก น สมฺภาวเย วิภุํ.
มิสฺสกสมตา
ลทฺธจนฺทนสํสคฺค, สุคนฺธิ มลยา’นิโล;
มนฺท มายาติ ภีโต’ว, มุนินฺทมุขมารุตา.
อนิฏฺุร’กฺขร’ปฺปายา, สพฺพโกมล นิสฺสฏา;
กิจฺฉมุจฺจารณา’เปต, พฺยฺชนา สุขุมาลตา.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู [สาธุ (สี-ฉนฺธานุรกฺขณตฺถํ)] สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขา.
อลงฺการวิหีนา’ปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;
อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ต’ทุชฺชลา.
โรมฺจ ¶ ปิฺฉ รจนา, สาธุ วาทาหิตทฺธนี;
ลฬนฺติ’เม มุนิเมฆุ, มฺมทา สาธุ สิขาวลา.
สุขุมาลตฺต มตฺเถ’ว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;
ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํ.
สิลิฏฺ ปท สํสคฺค, รมณีย คุณา’ลโย;
สพนฺธคารโว โส’ยํ, สิเลโส นาม ตํ ยถา.
พาลิ’นฺทุวิพฺภม’จฺเฉทิ, นขรา’วลิ กนฺติภิ;
สา มุนินฺทปท’มฺโภช, กนฺติ โว วลิตา’วตํ.
อุกฺกํสวนฺโต โยโกจิ, คุโณ ยทิ ปตียเต;
อุทาโร’ยํ ภเว เตน, สนาถา พนฺธปทฺธติ.
ปาทมฺโภช รโช ลิตฺต, คตฺตา เย ตว โคตม;
อโห! เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํ.
เอวํ ชินา’นุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺร ทิสฺสติ;
ปฺวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปร มีทิสํ.
อุทาโร โสปิ วิฺเยฺโย, ยํ ปสตฺถ วิเสสนํ;
ยถา กีฬาสโร ลีลา, หาโส เหมงฺคทา’ทโย.
โลกิย’ตฺถา’น’ติกฺกนฺตา, กนฺตา สพฺพชนานปิ;
กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส, วุตฺตา สา ปริหารโต.
ยถา มุนินฺท อิจฺจาทิ.
อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา,
เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;
สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย, ปริหาเร ปทสฺสิตา;
ยถา มรีจิจฺจาทิ จ, มโนนุรฺชโนจฺจาทิ.
ปุน อตฺเถน ยถา
สภาวา’มลตา ธีร, มุธา ปาทนเขสุ เต;
ยโต เต’วนตา’นนฺต, โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โน.
‘พนฺธสาโร’ติ มฺนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิฺุโน;
ทสฺสนา’วสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณ.
อฺธมฺโม ตโต’ฺตฺถ, โลกสีมา’นุโรธโต;
สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส, ‘สมาธี’ติ นิรุจฺจติ.
สมาธิ อุทฺเทส
อปาเณ ¶ ปาณีนํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ,;
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส, จ.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา,;
กินสฺสา’สรีเร,ปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยา.
สมาธินิทฺเทส
อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม
อุณฺณา ปุณฺณิ’นฺทุนา นาถ! ทิวาปิ สห สงฺคมา;
วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มฺเ กุมุทินี ตว.
นิรุเป รูปยุตฺตสฺส
ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;
สุขิตา หตโทสา เต, นาถ! ปาท’มฺพุชา’นตา.
นิรเส สรสสฺส
มธุเรปิ คุเณ ธีร, น’ปฺปสีทนฺติ เย ตว;
กีทิสี มนโสวุตฺติ, เตสํ ขารคุณาน โภ’.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส
สพฺพตฺถสิทฺธ! จูฬก, ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;
ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภา ส ลกฺขณา.
อกตฺตริปิ กตฺตุตา
มารา’ริพลวิสฺสฏฺา, กุณฺา นานาวิธา’ยุธา;
ลชฺชมานา’ฺเวเสน, ชิน! ปาทา’นตา ตว.
กินสฺสา สรีเร
มุนินฺทภาณุมา กาโล,
ทิโต โพโธ’ทยา’จเล;
สทฺธมฺมรํสินา ภาติ, ภินฺท มนฺทตมํ ปรํ.
วมนุ’คฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺย’ปริจฺจุตํ;
อติสุนฺทร มฺํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํ.
กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขา’วลี;
จนฺทกนฺตี ปิวนฺตี’ว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโย.
อจิตฺตกตฺตุกํ ¶ รุจฺย [รุจฺจ (สี.)], มิจฺเจวํ คุณกมฺมตํ;
สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํ.
อุคฺคิรนฺโต’ว สสฺเนห, รสํ ชินวโร ชเน;
ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สปฺปีณเย ชนํ.
โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฑุ,
ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตา’ภิโยโค;
โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย,
โมคฺคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’ มมนฺทรูปํ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
คุณาวโพโธ นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท
อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;
อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา [ยโต อจฺจนฺตกนฺตา (ก.)] ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนา.
สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;
ปมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินี.
ยถา
ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;
โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึ.
วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ฺถา สา’ปรา ภเว;
ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํ.
วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ
อุทฺเทส
ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;
อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนา.
เหตุ ¶ , กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;
สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํ.
วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;
นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,.
เอกาวลิ, อฺมฺํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;
ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติ.
เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต;
วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํ.
นิทฺเทส
ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;
โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธา.
โลกิยาติสยสฺเส’เต,
เภทา เย ชาติอาทโย;
ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจรา.
ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตฺชลิปุเฏน เต;
นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ?
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;
สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธา.
สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;
สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโน.
อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;
มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติ.
อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;
ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกา.
สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;
ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมา.
ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;
สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณา.
ชยตฺย ¶ , กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;
อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติ.
ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;
เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติ.
กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;
ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เม.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;
อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติ.
วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ;
อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา.
ธมฺมหีนา ‘‘มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน’’อิติ;
วิปรีโต’ปมา ‘‘ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว’’.
ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;
อฺมฺโปมา สา’ยํ, อฺมฺโปมานโต.
‘‘ยทิ กิฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ;
ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว’’ติ อพฺภุโตปมา.
‘‘สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ;
มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ’’, สา สิเลโสปมา มตา.
สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;
พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินี.
ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;
สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตา.
อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;
ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยา.
‘‘กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;
อตฺตนา’ว สมํ ชาต’’, มิตฺย’สาธารโณปมา.
‘‘สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ;
ตวา’นนํ วิภาตี’’ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํ.
ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;
สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิ.
ภิงฺคาเน’มานิ ¶ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;
สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตา.
‘‘มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา;
ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ’’, ปริกปฺโปปมา อยํ.
‘‘กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ;
มม โทลายเต จิตฺต’’, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมา.
กิฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;
สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถา.
ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;
ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโป.
วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต;
อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา.
อิวยุตฺตา
ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;
ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิย.
อิววิยุตฺตา
มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;
อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนา.
สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;
อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถา.
หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว;
วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเป.
‘‘ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ’’ตฺยธิโกปมา;
อผุฏฺตฺถา ‘‘พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิ.’’
‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;
ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโร.
อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;
กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุ.
อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;
ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตา.
ภวํ ¶ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;
อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํ.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;
อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเต.
อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ [วิวตฺติ (ฏีกา)], จ;
ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธา.
อเสสวตฺถุวิสยสมาส
องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;
สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํ.
อเสสวตฺถุวิสยอสมาส
รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;
คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิ.
อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก
จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;
ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํ.
อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;
เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติ.
เอกเทสวิวุตฺติสมาส
วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;
สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํ.
เอกเทสวิวุตฺติอสมาส
ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;
นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชา.
เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก
สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;
สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํ.
รูปกานิ ¶ พหูนฺเย’ว [ฏีกายํ อุทฺธฏํ ยุตฺตรูปกํ สิตปุปฺผุชลํ โลล, เนตฺตภิงฺค ตวา’นนํ; กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหรํ;], ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;
วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติ.
‘‘จนฺทิมา’กาสปทุม’’, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;
ทุฏฺ, ‘‘มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา’’ทิ สุนฺทรํ.
ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;
นตฺถิ ยํ เตน วิฺเยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโต.
ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ [ปุนปฺปุนุจฺจารณํ ยํ (สี. ก.)], ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;
อุภเยสฺจ วิฺเยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโต.
อตฺถาวุตฺติ
มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;
คณฺหาติ นิมฺมลตฺตฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํ.
ปทาวุตฺติ
วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;
วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิย.
อุภยาวุตฺติ
ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;
วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเน.
เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ;
ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธา.
อาทิ ทีปก
อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;
สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํ.
มชฺเฌ ทีปก
ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํ;
ตท’ฺเสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํ.
อนฺตทีปก
อจฺจนฺต ¶ กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร;
ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเว.
มาลาทีปก
โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;
ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิยา.
อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี;
วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํ.
อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;
วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิ.
วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;
อกฺเขโป นาม โสยฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโต.
เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;
กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํ.
อตีตกฺเขโป.
กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;
ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโต.
วตฺตมานกฺเขโป.
สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;
มิจฺฉาทิฏฺิ ปริกฺกนฺต [ปริกนฺต (ก.)], มานสา เย สุทุชฺชนา.
อนาคตกฺเขโป.
เยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย, ฺวากฺยตฺถสาธโน;
สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโ, หิวิสิฏฺ’สฺส เภทโต.
หิ รหิต สพฺพพฺยาปี
เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;
อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเต.
หิ สหิต สพฺพพฺยาปี
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;
คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตา.
หิ รหิต วิเสสฏฺ
ชิโน ¶ สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ [ปาเปสิ (ก.)] นิพฺพุตึ;
นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํ.
หิ สหิต วิเสสฏฺ
สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รฺเชติ มานสํ;
สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รฺเชนฺติ สงฺคเต.
วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ;
พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธ.
วาจฺจเอกพฺยติเรก
คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!;
ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เต.
วาจฺจ อุภยพฺยติเรก
มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;
สาคโร’ฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ.
คมฺม เอกพฺยติเรก
น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;
มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํ.
คมฺมอุภยพฺยติเรก
มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;
สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํ.
ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ าการณํ;
สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนา.
การณนฺตรวิภาวนา
อนฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รฺชิตา’รุโณ;
สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวฺจิตา ตว.
สาภาวิก วิภาวนา
น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;
สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิ.
ชนโก ¶ , าปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํ;
ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํ.
ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;
เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํ.
ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;
มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํ.
ภาวกิจฺโจ การกเหตุ.
ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;
นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยา.
อภาวกิจฺโจ การกเหตุ.
มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;
มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํ.
ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ.
สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ?
อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.
สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโว.
ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.
อุทฺทิฏฺานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;
‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จ.
อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานิ โจ, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ.
สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;
ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํ.
ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;
กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนา.
วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;
สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโต.
สา’ยํ ¶ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;
อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา.
อภินฺนวิเสสน
วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;
คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปฺุเนา’ปาทิโต มยา.
ภินฺนาภินฺนวิเสสน
อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;
สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺิโต.
สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;
สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ฺตฺร ตุ’ตฺตยํ.
วตฺถุโน’ฺปฺปกาเรน, ิตา วุตฺติ ตท’ฺถา;
ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนา.
อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;
กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนา.
อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา
อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;
วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโต.
กฺริยาปริกปฺปนา
คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;
มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํ.
คุณปริกปฺปนา
มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;
มฺเ ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมา.
มฺเ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;
สา’ยํ พฺยฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเต.
คมฺมปริกปฺปนา
ทยา สฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;
ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํ.
อารพฺภนฺตสฺส ¶ ยํกิฺจิ, กตฺตุํ ปฺุวสา ปุน;
สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํ.
มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;
มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกา.
อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ฺถา;
วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโย.
วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;
ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิ.
ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;
โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิ.
สฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;
วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ?
วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;
เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเว.
น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;
ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิ.
ทพฺพวิเสสวุตฺติ.
น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;
มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํ.
กฺริยาวิเสสวุตฺติ.
น ทิสาสุ พฺยาตฺตา [ตตา (ก.)] รํสิ,
นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;
ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํ.
ชาติวิเสสวุตฺติ.
น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว;
ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํ.
คุณวิเสสวุตฺติ
ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ¶ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ;
วทนฺติ วิฺูวจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํ.
ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?
ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเส.
สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;
อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโต.
อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;
ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเน.
อภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;
กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธี.
ภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;
สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโก.
ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;
นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิ.
โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ [ปทชาติ (ก.)] ปิ;
เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติ.
วิรุทฺธกมฺมสิเลส
สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;
ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเต.
อวิรุทฺธกมฺมสิเลส
สภาวมธุรํ ปฺุ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;
สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํ.
อภินฺนกมฺมสิเลส
อนฺธการา’ปหาราย ¶ , สภาว มธุราย จ;
มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จ.
นิยมวนฺตสิเลส
เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;
ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตา.
นิยมกฺเขปสิเลส
ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;
ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิ.
อวิโรธิสิเลส
สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;
โลเกโส ชิตสํกฺเลโส,
วิภาติ สมณิสฺสโร.
วิโรธิสิเลส
อสโมปิ สโม โลเก,
โลเกโสปิ นรุตฺตโม;
สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติ.
โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส
สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;
สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติ.
คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;
สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตา.
สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;
อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโท.
อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ;
ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํ.
อสนฺตผลนิทสฺสน
อุทยา ¶ สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;
ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํ.
สนฺตผลนิทสฺสน
สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;
ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิฺาเปต’ตฺตโน ชิโน.
วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;
ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํ.
วิภูติมหนฺตตฺต
กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;
ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมา.
อธิปฺปายมหนฺตตฺต
สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;
หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํ.
โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;
อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วฺจนา มตา.
อสมวฺจนา
ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปฺเจสุ จ ตาทิโน;
มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํ.
สมวฺจนา
วิวาท มนุยฺุชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;
สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโน.
ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;
ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติ.
สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;
อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิ.
อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;
สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโต.
วิธิเอกาวลิ
ปาทา ¶ นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;
รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโน.
นิเสธเอกาวลิ
อสนฺตุฏฺโ ยติ เนว,
สนฺโตโส นา’ลยาหโต;
นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโห.
ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อฺมฺํ ตุ วตฺถุนํ;
วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อฺมฺวิภูสนํ.
พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;
มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึ.
กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;
‘สหวุตฺตี’ติ วิฺเยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถา.
กฺริยาสหวุตฺติ
ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;
วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมา.
คุณสหวุตฺติ
ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา;
ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสา.
วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;
สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตา.
คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;
เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํ.
ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;
วิสิฏฺสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตา.
ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนฺุํ นยนาทิกํ;
มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรี [มุนินฺท! สมนุปฺปตฺโต, ทานิ สพฺพฺุตาสิรึ (ก.)].
กิฺจิ ¶ ทิสฺวาน วิฺาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;
สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโต.
สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;
ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนา.
ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ;
เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโต.
นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;
มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โน.
องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน;
สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติ.
องฺคงฺคีภาวมิสฺส
ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;
อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเน.
สทิส พล ภาว มิสฺส
เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;
มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.
อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺสฺสา’สีสนํ ยถา;
ติโลเก’กคติ นาโถ,
ปาตุ โลก มปายโต.
รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;
‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เยฺยํ, รสวนฺต วิธานโต.
ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,
ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;
อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,
สฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมน.
อิจฺจา’นุคมฺม ¶ ปุริมาจริยา’นุภาวํ,
สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;
เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,
โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ภาวาวโพธ-ปฺจมปริจฺเฉท
ปฏิภานวตา โลก, โวหาร’มนุสารินา;
ตโต’จิตฺย สมุลฺลาส, เวทินา กวินา ปรํ.
ายิสมฺพนฺธิโน ภาว, วิภาวา สา’นุภาวกา;
สมฺพชฺฌนฺติ นิพนฺธา เต, รส’สฺสาทาย สาธุนํ.
ภาวอธิปฺปาย
จิตฺต วุตฺติ วิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;
รตฺยาทโย ตโต ภาว, สทฺเทน ปริกิตฺติตา.
ายีภาวอธิปฺปาย
วิโรธินา’ฺภาเวน, โย ภาโว น ติโรหิโต;
สีเลน ติฏฺติ’จฺเจโส, ‘ายีภาโว’ติ สทฺทิโต.
ายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส
รติ, หสฺโส, จ โสโก, จ,
โกธุ, สฺสาหา, ภยํ,ปิ จ;
ชิคุจฺฉา, วิมฺหโย, เจว, สโม จ นว ายิโน.
พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย
ติโรภาวา, วิภาวา’ทิ, วิเสสนา’ภิมุขฺยโต;
เย เต จรนฺติ สีเลน, เต โหนฺติ พฺยภิจาริโน.
พฺยภิจาริภาวปเภท
นิพฺเพโท ¶ , ตกฺก, สงฺกา, สม,
ธิติ, ชฬตา, ทีนตุ, คฺคา, ลสตฺตํ,
สุตฺตํ, ตาโส, คิลานุ, สฺสุก, หริส,
สติ, สฺสา, วิสาทา, พหิตฺถา [พหิทฺธา (ก.)];
จินฺตา, คพฺพา, ปมาโร, มริส, มท,
มตุ, มฺมาท, โมหา, วิโพโธ,
นิทฺทา, เวคา, สพิลํ, มรณ,
จปลตา [สจปลา (ก.)], พฺยาธิ, เตตฺตึส เมเต.
สตฺติกภาวอธิปฺปาย
สมาหิต’ตฺต’ปฺปภวํ, สตฺตํ [สตฺวํ (ก.)] เตโน’ปปาทิตา;
สตฺติกา [สาตฺวิกา (ก.)] ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวา ภวนฺติ เต.
สตฺติกภาวปฺปเภท
ถมฺโภ, ปฬย, โรมฺจา, ตถา เสท, สฺสุ, เวปถุ;
เววณฺณิยํ, วิสรตา, ภาวา’ฏฺเ’เต ตุ สตฺติกา.
ยทา รตฺยาทโย ภาวา, ิติสีลา น โหนฺติ เจ;
ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา, ภวนฺติ พฺยภิจาริโน.
วิภาโว การณํ เตสุ, ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;
โย สิยา โพธโก เตสํ,
อนุภาโว’ย มีริโต.
เนกเหตุํ มโนวุตฺติ, วิเสสฺจ วิภาวิตุํ;
ภาวํ วิภาวา’นุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํ.
สวิภาวา’นุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;
วณฺณนียา ยโถ’จิตฺยํ, โลกรูปา’นุคามินา.
จิตฺต ¶ วุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สตฺติกา’งฺคโต;
พหิ นิสฺสฏ เสทาทิ, อนุภาเวหิ วณฺณิยา.
รสอธิปฺปาย
สามาชิกาน มานนฺโท, โย พนฺธตฺถา’นุสารินํ;
รสียตีติ ตฺูหิ, รโส นามา’ย’มีริโต.
รสปฺปเภท
สวิภาวา, นุภาเวหิ, สตฺติก,พฺยภิจาริภิ;
อสฺสาทิยตฺต มานีย, มาโน าเย’ว โส รโส.
สิงฺคาร,หสฺส,กรุณา, รุทฺท,วีร,ภยานกา;
พีภจฺฉ,พฺภุต,สนฺตา, จ, รสา ายีน นุกฺกมา.
ทุกฺขรูเป’ย’ มานนฺโท, กถํ นุ กรุณาทิเก?
สิยา โสตูนมานนฺโท,
โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิ.
ายีภาว นิทฺเทส รติฏฺายีภาว
รมฺม,เทส, กลา, กาล, เวสาทิ, ปฏิเสวนา;
ยุวาน’ฺโฺรตฺตานํ, ปโมโท รติ รุจฺจเต.
ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต, นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;
โสปฺย’โยค, วิปฺปโยค, สมฺโภคานํ วสา ติธา.
หสฺสฏฺายีภาว
วิการา’กติอาทีหิ, อตฺตโน ถ ปรสฺส วา;
หสฺโส นิทฺทา, สมา’ลสฺย, มุจฺฉาทิ,พฺยภิจาริภิ;
ปริโปเส สิยา หสฺโส, ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีนํ โส.
หสฺสปฺปเภท
สิต มิห วิกาสิ นยนํ,
กิฺจา’ลกฺขิย ทิชํ ตุ ตํ หสิตํ;
มธุรสฺสรํ วิหสิตํ, อํสสิโรกมฺปมุปหสิตํ.
อปหสิตํ ¶ สชล’กฺขิ, วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;
ทฺเว ทฺเว กถิตา เจ’สํ,
เชฏฺเ [มชฺเฌ’ธเมติ เอตฺถ มชฺเฌ อธเมติ ปทจฺเฉโท] มชฺเฌ’ธเม จ กมโส.
กรุณฏฺายีภาว
โสกรูโป ตุ กรุโณ, นิฏฺปฺปตฺติ’ฏฺ นาสโต;
ตตฺถา’นุภาวา รุทิต, ปฬย,ตฺถมฺภกาทโย;
วิสาทา,ลสฺย,มรณ, จินฺตา’ที พฺยภิจาริโน.
รุทฺทฏฺายีภาว
โกโธ มจฺฉริยา’ทีหิ, โปเส ตาส, มทาทิภิ;
นยนา’รุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเว.
วีรฏฺายีภาว
ปตาป, วิกฺกมา’ทีหุ, สฺสาโห ‘วีโร’ติ สฺิโต;
รณ,ทาน,ทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;
เตวา’นุภาวา ธิติ,ม, ตฺยา’ทโย พฺยภิจาริโน.
ภยฏฺายีภาว
วิการา,สนิ,สตฺตา’ทิ, ภยุ’กฺกํโส ภยานโก;
เสทา’ทโย นุภาเว’ตฺถ, ตาสา’ที พฺยภิจาริโน.
ชิคุจฺฉาฏฺายีภาว
ชิคุจฺฉา รุธิรา’ทีหิ, ปูตฺยา’ทีหิ วิราคโต;
พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี, กเมน กรุณายุโต;
นาสา วิกูณนาทีหิ, สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํ.
วิมฺหยฏฺายีภาว
อติ โลก ปทตฺเถหิ, วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;
ตสฺสา’นุภาวา เสท,สฺสุ, สาธุวาทา’ทโย สิยุํ;
ตาสา,เวค,ธิติ,ปฺปฺา, โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโน.
สมฏฺายีภาว
ายีภาโว สโม เมตฺตา, ทยา,โมทา’ทิ สมฺภโว;
ภาวาทีหิ ต’ทุกฺกํโส, สนฺโต สนฺต นิเสวิโต.
อิติ สงฺฆรกฺขิต มหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
รสภาวา’วโพโธ นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโต.