📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สุโพธาลงฺกาโร

๑. โทสาวโพธ-ปมปริจฺเฉท

รตนตฺตยปฺปณาม

.

มุนินฺทวทนมฺโภช, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;

สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํ.

นิมิตฺต

.

ราม, สมฺมา’ทฺย’ลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เต.

อภิธานาทิกํ

.

เตนา’ปิ นาม โตเสยฺย, เมเต ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร, เน’ส เมโส ปริสฺสโม.

.

เยสํ น สฺจิตา ปฺา, เนกสตฺถนฺตโร’จิตา;

สมฺโมห’พฺภาหตา เว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.

.

กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ ครูนิ’ห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธู วิเวกิโน.

.

กพฺพ, นาฏกนิกฺขิตฺต, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํกิฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํ.

.

เตเย’ว ปฏิภาเวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิฺู เย, ตตฺถ ปฺย’วิหิตา’ทรา.

.

พนฺโธ จ นาม สทฺท,ตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเว.

.

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํ.

๑๐.

อนวชฺชํ มุขมฺโภช [‘‘อมฺโภช’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, วาริชวาจกํ, สกฺกฏคนฺถโต อนีตํ], มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กึ นุ เต นิร’ลงฺกตา?

๑๑.

วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิฺูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?

๑๒.

คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโต.

๑๓.

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิ.

๑๔.

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;

ปสํสิยา น วิฺูหิ, สา กฺา วิย ตาทิสี.

๑๕.

เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ?

๑๖.

สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิย.

๑๗.

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํ.

ปทโทส อุทฺเทส

๑๘.

วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺานิ, วิโรธิ จ;

เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํ.

วากฺยโทส อุทฺเทส

๑๙.

โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา.

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

๒๐.

อปกฺกโม’, จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตา.

ปทโทสนิทฺเทส

๒๑.

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตฺหิ, ยสฺส’ฺตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํ.

๒๒.

วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;

โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเต.

๒๓.

ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;

กิลิฏฺํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยา.

๒๔.

ยํ กิลิฏฺปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติ.

๒๕.

ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺปทสนฺธิกํ;

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํ.

๒๖.

อพฺยเปตํ พฺยเปต’ฺ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;

ยมกํ ตฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํ.

อพฺยเปต ปมปาทาทิ ยมกํ

๒๗.

สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;

วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเก.

อพฺยเปต ปม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ

๒๘.

กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;

โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;

อพฺยเปต ปม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํ.

๒๙.

สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;

วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเย.

อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ

๓๐.

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํ.

๓๑.

อพฺยเปตาทิยมก, สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ฺานิ ยมกานิปิ.

๓๒.

อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา.

๓๓.

ยมกํ ตํ ปเหลี [ปเหฬิ (ก.)] จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา.

๓๔.

เทสกาลกลาโลก, ายาคมวิโรธิ ยํ;

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํ.

๓๕.

ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํ.

๓๖.

เนทิสํ พหุ มฺนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิฺุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินี.

๓๗.

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.

๓๘.

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;

นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร.

๓๙.

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จ.

วากฺยโทส นิทฺเทส

๔๐.

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;

เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํ.

ยถา จ

๔๑.

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเน.

๔๒.

อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;

กาปิ ปฺา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตว.

๔๓.

ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;

ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.

๔๔.

พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํ.

๔๕.

วิสิฏฺวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;

กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิ’ทํ?

๔๖.

ปทสนฺธานโต กิฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;

ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยา.

๔๗.

วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;

ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปน.

๔๘.

ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;

ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิ.

ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๔๙.

ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;

สกลาปิ ทิสา สิฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โย.

๕๐.

สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;

อฺถา ตฺว’ฺถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’ว.

๕๑.

จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;

ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุ.

สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา

๕๒.

นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;

ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติ.

๕๓.

มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ;

ยสฺส ปฺา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติ.

จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๕๔.

มหาเมตฺตา มหาปฺา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;

ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํ.

๕๕.

ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถา;

เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํ.

๕๖.

โลกิยตฺถ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;

อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเน.

๕๗.

สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;

คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํ.

๕๘.

พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;

ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํ.

วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส

๕๙.

เยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํ.

ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา

๖๐.

ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโย.

โอจิตฺยหีนํ ยถา

๖๑.

ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;

มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํ.

ยถา จ

๖๒.

ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มม.

ภคฺครีติ ยถา

๖๓.

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จ.

สสํสยํ ยถา

๖๔.

มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน;

ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโต.

๖๕.

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมี.

๖๖.

ทุฏฺาลงฺกรณํ เตตํ [ตฺเวถํ (?)], ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;

ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติ.

๖๗.

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิ.

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสาวโพโธ นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท

๖๘.

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถึ วิคาหเต.

๖๙.

เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเต.

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา

๗๐.

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ?

ยถา วา

๗๑.

วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;

ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติ.

อฌ’ตฺถสฺส ยถา

๗๒.

กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?

โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กึ ภเว?

๗๓.

ปเหลิกาย [ปเหฬิกาย (ก.)] มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา;

ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติ.

๗๔.

ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺปท มิจฺฉิเต;

ตโต ยมก มฺํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิย.

เทสวิโรธิโน ยถา

๗๕.

โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;

นุทนฺตานิ’ว สุจิรา, วาสกฺเลสํ ตหึ ชเล.

กาลวิโรธิโน ยถา

๗๖.

มหานุภาว ปิสุโน, มุนิโน มนฺท มารุโต;

สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํ.

กลาวิโรธิโน ยถา

๗๗.

นิมุคฺคมานโส พุทฺธ, คุเณ ปฺจสิขสฺสปิ;

ตนฺติสฺสร วิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ?

โลกวิโรธิโน ยถา

๗๘.

คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;

สมฺโพธิ สตฺต หทโย, ปทิตฺต’งฺคารปูริตํ.

ายวิโรธิโน ยถา

๗๙.

ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว, มุปนีตภโว อสิ;

อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺคว.

อาคมวิโรธิโน ยถา

๘๐.

เนวา’ลปติ เกนา’ปิ, วจีวิฺตฺติโต ยติ;

สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยา’ปตฺติทุกฺกฏํ.

เนยฺยสฺส ยถา

๘๑.

มรีจิจนฺทนา’เลป, ลาภา สีตมรีจิโน;

อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํ.

ยถา วา

๘๒.

มโนนุรฺชโน มาร, งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;

ชิเนนา’สมนุฺาโต, มารสฺส หทยา’นโล.

วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา

๘๓.

อปยาตา’ปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;

โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.

หีนตฺถสฺส ยถา

๘๔.

อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ, ปภาวํ นาสเย พุโธ;

อปิ นิปฺปภาตา’นีต, ขชฺโชโต โหติ ภาณุมา.

อนตฺถสฺส ยถา

๘๕.

ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ,

ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํ.

๘๖.

ภยโกธปสํสาทิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

วตฺตุํ กามียเต โทโส, น ตตฺเถ’กตฺถตากโต.

ยถา

๘๗.

สปฺโป สปฺโป! อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต,

ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ต มุปสปฺปสิ?

ภคฺครีติโน ยถา

๘๘.

โยโกจิ รูปา’ติสโย, กนฺติ กาปิ มโนหรา;

วิลาสา’ติสโย โกปิ,

อโห! พุทฺธมโห’ทโย.

๘๙.

อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;

อทูรปท วินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสรา.

ยถา

๙๐.

นีลุปฺปลา’ภํ นยนํ, พนฺธุกรุจิโร’ธโร;

นาสา เหม’งฺกุโส เตน, ชิโน’ยํ ปิยทสฺสโน.

๙๑.

สมติกฺกนฺต คามฺมตฺตํ, กนฺต วาจา’ภิสงฺขตํ;

พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติ.

ยถา

๙๒.

ทุโนติ กามจณฺฑาโล, โส มํ สทย นิทฺทโย;

อีทิสํ พฺยสนา’ปนฺนํ, สุขีปิ กิ มุเปกฺขเส?

๙๓.

ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;

ยโต น สวนุ’พฺเพคํ, เหฏฺา เยสํ วิจาริตํ.

กมจฺจุตสฺส ยถา

๙๔.

อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเน’วา’ราธนา ตฺวยิ;

เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํ.

อติวุตฺตสฺส ยถา

๙๕.

มุนินฺทจนฺทสมฺภูต, ยโสราสิมรีจินํ;

สกโลปฺย’ย มากาโส, นา’วกาโส วิชมฺภเน.

๙๖.

วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;

เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ฺตฺร ทุสฺสติ.

ยถา

๙๗.

สมุทฺโท ปียเต โส’ย, มห’มชฺช ชราตุโร;

อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโย.

๙๘.

สุขุมาลา’วิโรธิตฺต, ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;

พนฺธนํ พนฺธผรุส, โทสํ สํทูสเยยฺย ตํ.

ยถา

๙๙.

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขา.

อปกฺกมสฺส ยถา

๑๐๐.

ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

นิพฺพาน, โภค, สคฺคาทิ, สาธนานิ น สํสโย.

๑๐๑.

อุทฺทิฏฺวิสโย โกจิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

อนุ’ทฺทิฏฺเสุ เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเน.

ยถา

๑๐๒.

กุสลา’กุสลํ อพฺยา, กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;

อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปมทฺวยํ.

๑๐๓.

สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;

โอจิตฺยหีนตา’ปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโน.

๑๐๔.

โอจิตฺยํ นาม วิฺเยฺยํ, โลเก วิขฺยาต มาทรา;

ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา.

๑๐๕.

วิฺาโตจิตฺยวิภโว, จิตฺยหีนํ ปริหเร;

ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,

รสโปโส สิยา กเต.

ยถา

๑๐๖.

โย มารเสน มาสนฺน, มาสนฺนวิชยุ’สฺสโว;

ติณายปิ น มฺิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโน.

๑๐๗.

อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ, กมา’ติกฺกมลงฺฆเน;

ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คตึ น กฺวา’ปิ วินฺทติ.

ยถา

๑๐๘.

สุชน’ฺาน มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;

วิสสฺส สิงฺคิโน โรค, นทีราชกุลสฺส จ.

ยถา

๑๐๙.

เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ, พุทฺธาทิรตนตฺตเย;

ปสาท มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จ.

สสํสยสฺส ยถา

๑๑๐.

มุนินฺทจนฺทิมา’โลก, รส โลล วิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, รํสิทสฺสนปีณิโต.

๑๑๑.

สํสยาเย’ว ยํกิฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;

ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโต.

ยถา

๑๑๒.

ยาเต ทุติยํ นิลยํ, ครุมฺหิ สกเคหโต;

ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนา’ทินา.

๑๑๓.

สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;

น ‘คามฺม’มิติ นิทฺทิฏฺํ, กวีหิ สกเลหิปิ.

๑๑๔.

ทุฏฺา’ลงฺการวิคเม, โสภนา’ลงฺกติกฺกโม;

อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติ.

๑๑๕.

โทเส ปรีหริตุ เมส วโร’ปเทโส,

สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;

วิฺายิ’มํ ครุวราน’ธิก’ปฺปสาทา,

โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสี.

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสปริหาราวโพโธ นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. คุณาวโพธ-ตติยปริจฺเฉท

อนุสนฺธิ

๑๑๖.

สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา, โทสาเน’ว’มติกฺกเม;

ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ, สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เย.

สทฺทาลงฺการ อุทฺเทส

๑๑๗.

ปสาโท’โช, มธุรตา, สมตา, สุขุมาลตา;

สิเลโส’ทรตา, กนฺติ, อตฺถพฺยตฺติ, สมาธโย.

สทฺทาลงฺการ ปโยชน

๑๑๘.

คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;

สมฺปาทิยติ กตฺตูนํ, กิตฺติ มจฺจนฺตนิมฺมลํ.

สทฺทาลงฺการ นิทฺเทส

๑๑๙.

อทูราหิตสมฺพนฺธ, สุภคา ยา ปทา’วลิ;

สุปสิทฺธา’ภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถา.

๑๒๐.

อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;

โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโช’ทเร.

๑๒๑.

โอโช สมาสพาหุลฺย, เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;

ปชฺเชปฺย’นา’กุโล โส’ยํ,

กนฺโต กามียเต ยถา.

๑๒๒.

มุนินฺท มนฺท สฺชาต, หาส จนฺทน ลิมฺปิตา;

ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส, เวโก นา’ธรปลฺลโว.

๑๒๓.

ปทา’ภิเธยฺยวิสยํ, สมาส พฺยาส สมฺภวํ;

ยํ ปาริณตฺยํ โหตี’ห, โสปิ โอโช’ว ตํ ยถา.

๑๒๔.

โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.

๑๒๕.

มตฺถกฏฺี มตสฺสา’ปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;

ยโต ปุฺเน เต เสนฺตุ, ชิน ปาท’มฺพุชทฺวเย.

๑๒๖.

อิจฺจตฺร นิจฺจปฺปณติ, เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;

ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข, ปฺานมภิโยคโต.

๑๒๗.

มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ, ร’นุปฺปาสวสา ทฺวิธา;

สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณา’วุตฺติ ปโร ยถา.

๑๒๘.

ยทา เอโส’ภิสมฺโพธึ, สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;

ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส, โลเก ชาโต มหุ’สฺสโว.

๑๒๙.

มุนินฺทนฺทหาสา เต, กุนฺทนฺโทหวิพฺภมา;

ทิสนฺต มนุธาวนฺติ, หสนฺตานฺทนฺติโย.

๑๓๐.

สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;

ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลิน โลลา’ลิมาลินี.

๑๓๑.

มุทูหิ วา เกวเลหิ, เกวเลหิ ผุเฏหิ วา,

มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ, วณฺเณหิ สมตา ยถา.

เกวลมุทุสมตา

๑๓๒.

โกกิลา’ลาปสํวาที, มุนินฺทา’ลาปวิพฺภโม;

หทยงฺคมตํ ยาติ, สตํ เทติ จ นิพฺพุตึ.

เกวลผุฏสมตา

๑๓๓.

สมฺภาวนียสมฺภาวํ, ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;

ภวนฺตสาธนา’กงฺขี, โก น สมฺภาวเย วิภุํ.

มิสฺสกสมตา

๑๓๔.

ลทฺธจนฺทนสํสคฺค, สุคนฺธิ มลยา’นิโล;

มนฺท มายาติ ภีโต’ว, มุนินฺทมุขมารุตา.

๑๓๕.

อนิฏฺุร’กฺขร’ปฺปายา, สพฺพโกมล นิสฺสฏา;

กิจฺฉมุจฺจารณา’เปต, พฺยฺชนา สุขุมาลตา.

๑๓๖.

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู [สาธุ (สี-ฉนฺธานุรกฺขณตฺถํ)] สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขา.

๑๓๗.

อลงฺการวิหีนา’ปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;

อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ต’ทุชฺชลา.

๑๓๘.

โรมฺจ ปิฺฉ รจนา, สาธุ วาทาหิตทฺธนี;

ลฬนฺติ’เม มุนิเมฆุ, มฺมทา สาธุ สิขาวลา.

๑๓๙.

สุขุมาลตฺต มตฺเถ’ว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;

ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํ.

๑๔๐.

สิลิฏฺ ปท สํสคฺค, รมณีย คุณา’ลโย;

สพนฺธคารโว โส’ยํ, สิเลโส นาม ตํ ยถา.

๑๔๑.

พาลิ’นฺทุวิพฺภม’จฺเฉทิ, นขรา’วลิ กนฺติภิ;

สา มุนินฺทปท’มฺโภช, กนฺติ โว วลิตา’วตํ.

๑๔๒.

อุกฺกํสวนฺโต โยโกจิ, คุโณ ยทิ ปตียเต;

อุทาโร’ยํ ภเว เตน, สนาถา พนฺธปทฺธติ.

๑๔๓.

ปาทมฺโภช รโช ลิตฺต, คตฺตา เย ตว โคตม;

อโห! เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํ.

๑๔๔.

เอวํ ชินา’นุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺร ทิสฺสติ;

ปฺวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปร มีทิสํ.

๑๔๕.

อุทาโร โสปิ วิฺเยฺโย, ยํ ปสตฺถ วิเสสนํ;

ยถา กีฬาสโร ลีลา, หาโส เหมงฺคทา’ทโย.

๑๔๖.

โลกิย’ตฺถา’น’ติกฺกนฺตา, กนฺตา สพฺพชนานปิ;

กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส, วุตฺตา สา ปริหารโต.

ยถา มุนินฺท อิจฺจาทิ.

๑๔๗.

อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา,

เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;

สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย, ปริหาเร ปทสฺสิตา;

ยถา มรีจิจฺจาทิ จ, มโนนุรฺชโนจฺจาทิ.

ปุน อตฺเถน ยถา

๑๔๘.

สภาวา’มลตา ธีร, มุธา ปาทนเขสุ เต;

ยโต เต’วนตา’นนฺต, โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โน.

๑๔๙.

‘พนฺธสาโร’ติ มฺนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิฺุโน;

ทสฺสนา’วสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณ.

๑๕๐.

อฺธมฺโม ตโต’ฺตฺถ, โลกสีมา’นุโรธโต;

สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส, ‘สมาธี’ติ นิรุจฺจติ.

สมาธิ อุทฺเทส

๑๕๑.

อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ,;

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส, จ.

๑๕๒.

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา,;

กินสฺสา’สรีเร,ปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยา.

สมาธินิทฺเทส

อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม

๑๕๓.

อุณฺณา ปุณฺณิ’นฺทุนา นาถ! ทิวาปิ สห สงฺคมา;

วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มฺเ กุมุทินี ตว.

นิรุเป รูปยุตฺตสฺส

๑๕๔.

ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;

สุขิตา หตโทสา เต, นาถ! ปาท’มฺพุชา’นตา.

นิรเส สรสสฺส

๑๕๕.

มธุเรปิ คุเณ ธีร, น’ปฺปสีทนฺติ เย ตว;

กีทิสี มนโสวุตฺติ, เตสํ ขารคุณาน โภ’.

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส

๑๕๖.

สพฺพตฺถสิทฺธ! จูฬก, ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;

ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภา ส ลกฺขณา.

อกตฺตริปิ กตฺตุตา

๑๕๗.

มารา’ริพลวิสฺสฏฺา, กุณฺา นานาวิธา’ยุธา;

ลชฺชมานา’ฺเวเสน, ชิน! ปาทา’นตา ตว.

กินสฺสา สรีเร

๑๕๘.

มุนินฺทภาณุมา กาโล,

ทิโต โพโธ’ทยา’จเล;

สทฺธมฺมรํสินา ภาติ, ภินฺท มนฺทตมํ ปรํ.

๑๕๙.

วมนุ’คฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺย’ปริจฺจุตํ;

อติสุนฺทร มฺํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํ.

๑๖๐.

กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขา’วลี;

จนฺทกนฺตี ปิวนฺตี’ว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโย.

๑๖๑.

อจิตฺตกตฺตุกํ รุจฺย [รุจฺจ (สี.)], มิจฺเจวํ คุณกมฺมตํ;

สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํ.

๑๖๒.

อุคฺคิรนฺโต’สสฺเนห, รสํ ชินวโร ชเน;

ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สปฺปีณเย ชนํ.

๑๖๓.

โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฑุ,

ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตา’ภิโยโค;

โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย,

โมคฺคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’ มมนฺทรูปํ.

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

คุณาวโพโธ นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท

๑๖๔.

อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;

อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา [ยโต อจฺจนฺตกนฺตา (ก.)] ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนา.

๑๖๕.

สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;

ปมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินี.

ยถา

๑๖๖.

ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;

โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึ.

๑๖๗.

วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ฺถา สา’ปรา ภเว;

ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํ.

วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ

อุทฺเทส

๑๖๘.

ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;

อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนา.

๑๖๙.

เหตุ, กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;

สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํ.

๑๗๐.

วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;

นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,.

๑๗๑.

เอกาวลิ, อฺมฺํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;

ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติ.

๑๗๒.

เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต;

วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํ.

นิทฺเทส

๑๗๓.

ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;

โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธา.

๑๗๔.

โลกิยาติสยสฺเส’เต,

เภทา เย ชาติอาทโย;

ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจรา.

๑๗๕.

ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตฺชลิปุเฏน เต;

นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ?

๑๗๖.

อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธา.

๑๗๗.

สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโน.

๑๗๘.

อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติ.

๑๗๙.

อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;

ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกา.

๑๘๐.

สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;

ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมา.

๑๘๑.

ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;

สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณา.

๑๘๒.

ชยตฺย, กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;

อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติ.

๑๘๓.

ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;

เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติ.

๑๘๔.

กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;

ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เม.

๑๘๕.

อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;

อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติ.

๑๘๖.

วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ;

อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา.

๑๘๗.

ธมฺมหีนา ‘‘มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน’’อิติ;

วิปรีโต’ปมา ‘‘ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว’’.

๑๘๘.

ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

อฺมฺโปมา สา’ยํ, อฺมฺโปมานโต.

๑๘๙.

‘‘ยทิ กิฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ;

ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว’’ติ อพฺภุโตปมา.

๑๙๐.

‘‘สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ;

มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ’’, สา สิเลโสปมา มตา.

๑๙๑.

สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินี.

๑๙๒.

ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;

สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตา.

๑๙๓.

อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;

ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยา.

๑๙๔.

‘‘กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;

อตฺตนา’ว สมํ ชาต’’, มิตฺย’สาธารโณปมา.

๑๙๕.

‘‘สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ;

ตวา’นนํ วิภาตี’’ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํ.

๑๙๖.

ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิ.

๑๙๗.

ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;

สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตา.

๑๙๘.

‘‘มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา;

ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ’’, ปริกปฺโปปมา อยํ.

๑๙๙.

‘‘กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ;

มม โทลายเต จิตฺต’’, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมา.

๒๐๐.

กิฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;

สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถา.

๒๐๑.

ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;

ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโป.

๒๐๒.

วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต;

อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา.

อิวยุตฺตา

๒๐๓.

ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;

ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิย.

อิววิยุตฺตา

๒๐๔.

มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนา.

๒๐๕.

สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถา.

๒๐๖.

หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว;

วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเป.

๒๐๗.

‘‘ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ’’ตฺยธิโกปมา;

อผุฏฺตฺถา ‘‘พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิ.’’

๒๐๘.

‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;

ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโร.

๒๐๙.

อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;

กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุ.

๒๑๐.

อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;

ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตา.

๒๑๑.

ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;

อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํ.

๒๑๒.

อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเต.

๒๑๓.

อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ [วิวตฺติ (ฏีกา)], จ;

ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธา.

อเสสวตฺถุวิสยสมาส

๒๑๔.

องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;

สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํ.

อเสสวตฺถุวิสยอสมาส

๒๑๕.

รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;

คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิ.

อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก

๒๑๖.

จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;

ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํ.

๒๑๗.

อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;

เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติ.

เอกเทสวิวุตฺติสมาส

๒๑๘.

วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;

สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํ.

เอกเทสวิวุตฺติอสมาส

๒๑๙.

ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;

นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชา.

เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก

๒๒๐.

สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;

สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํ.

๒๒๑.

รูปกานิ พหูนฺเย’ว [ฏีกายํ อุทฺธฏํ ยุตฺตรูปกํ สิตปุปฺผุชลํ โลล, เนตฺตภิงฺค ตวา’นนํ; กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหรํ;], ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;

วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติ.

๒๒๒.

‘‘จนฺทิมา’กาสปทุม’’, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

ทุฏฺ, ‘‘มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา’’ทิ สุนฺทรํ.

๒๒๓.

ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

นตฺถิ ยํ เตน วิฺเยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโต.

๒๒๔.

ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ [ปุนปฺปุนุจฺจารณํ ยํ (สี. ก.)], ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;

อุภเยสฺจ วิฺเยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโต.

อตฺถาวุตฺติ

๒๒๕.

มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;

คณฺหาติ นิมฺมลตฺตฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํ.

ปทาวุตฺติ

๒๒๖.

วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;

วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิย.

อุภยาวุตฺติ

๒๒๗.

ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;

วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเน.

๒๒๘.

เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ;

ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธา.

อาทิ ทีปก

๒๒๙.

อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;

สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํ.

มชฺเฌ ทีปก

๒๓๐.

ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํ;

ตท’ฺเสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํ.

อนฺตทีปก

๒๓๑.

อจฺจนฺต กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร;

ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเว.

มาลาทีปก

๒๓๒.

โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;

ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิยา.

๒๓๓.

อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี;

วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํ.

๒๓๔.

อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;

วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิ.

๒๓๕.

วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;

อกฺเขโป นาม โสยฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโต.

๒๓๖.

เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;

กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํ.

อตีตกฺเขโป.

๒๓๗.

กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;

ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโต.

วตฺตมานกฺเขโป.

๒๓๘.

สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;

มิจฺฉาทิฏฺิ ปริกฺกนฺต [ปริกนฺต (ก.)], มานสา เย สุทุชฺชนา.

อนาคตกฺเขโป.

๒๓๙.

เยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย, ฺวากฺยตฺถสาธโน;

สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโ, หิวิสิฏฺ’สฺส เภทโต.

หิ รหิต สพฺพพฺยาปี

๒๔๐.

เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;

อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเต.

หิ สหิต สพฺพพฺยาปี

๒๔๑.

สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;

คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตา.

หิ รหิต วิเสสฏฺ

๒๔๒.

ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ [ปาเปสิ (ก.)] นิพฺพุตึ;

นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํ.

หิ สหิต วิเสสฏฺ

๒๔๓.

สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รฺเชติ มานสํ;

สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รฺเชนฺติ สงฺคเต.

๒๔๔.

วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ;

พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธ.

วาจฺจเอกพฺยติเรก

๒๔๕.

คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!;

ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เต.

วาจฺจ อุภยพฺยติเรก

๒๔๖.

มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;

สาคโร’ฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ.

คมฺม เอกพฺยติเรก

๒๔๗.

น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;

มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํ.

คมฺมอุภยพฺยติเรก

๒๔๘.

มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;

สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํ.

๒๔๙.

ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ าการณํ;

สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนา.

การณนฺตรวิภาวนา

๒๕๐.

อนฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รฺชิตา’รุโณ;

สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวฺจิตา ตว.

สาภาวิก วิภาวนา

๒๕๑.

น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;

สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิ.

๒๕๒.

ชนโก, าปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํ;

ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํ.

๒๕๓.

ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;

เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํ.

๒๕๔.

ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;

มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํ.

ภาวกิจฺโจ การกเหตุ.

๒๕๕.

ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;

นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยา.

อภาวกิจฺโจ การกเหตุ.

๒๕๖.

มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;

มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํ.

ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ.

๒๕๗.

สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;

มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ?

อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.

๒๕๘.

สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;

มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโว.

ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.

๒๕๙.

อุทฺทิฏฺานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;

‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จ.

๒๖๐.

อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานิ โจ, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ.

๒๖๑.

สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;

ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํ.

๒๖๒.

ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;

กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนา.

๒๖๓.

วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;

สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโต.

๒๖๔.

สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;

อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา.

อภินฺนวิเสสน

๒๖๕.

วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;

คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปุฺเนา’ปาทิโต มยา.

ภินฺนาภินฺนวิเสสน

๒๖๖.

อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;

สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺิโต.

๒๖๗.

สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;

สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ฺตฺร ตุ’ตฺตยํ.

๒๖๘.

วตฺถุโน’ฺปฺปกาเรน, ิตา วุตฺติ ตท’ฺถา;

ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนา.

๒๖๙.

อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;

กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนา.

อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา

๒๗๐.

อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;

วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโต.

กฺริยาปริกปฺปนา

๒๗๑.

คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;

มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํ.

คุณปริกปฺปนา

๒๗๒.

มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;

มฺเ ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมา.

๒๗๓.

มฺเ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;

สา’ยํ พฺยฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเต.

คมฺมปริกปฺปนา

๒๗๔.

ทยา สฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;

ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํ.

๒๗๕.

อารพฺภนฺตสฺส ยํกิฺจิ, กตฺตุํ ปุฺวสา ปุน;

สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํ.

๒๗๖.

มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;

มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกา.

๒๗๗.

อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ฺถา;

วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโย.

๒๗๘.

วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;

ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิ.

๒๗๙.

ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;

โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิ.

๒๘๐.

สฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;

วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ?

๒๘๑.

วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;

เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเว.

๒๘๒.

น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;

ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิ.

ทพฺพวิเสสวุตฺติ.

๒๘๓.

น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;

มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํ.

กฺริยาวิเสสวุตฺติ.

๒๘๔.

น ทิสาสุ พฺยาตฺตา [ตตา (ก.)] รํสิ,

นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;

ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํ.

ชาติวิเสสวุตฺติ.

๒๘๕.

น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว;

ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํ.

คุณวิเสสวุตฺติ

๒๘๖.

ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ;

วทนฺติ วิฺูวจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํ.

๒๘๗.

ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?

ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเส.

๒๘๘.

สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;

อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโต.

๒๘๙.

อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;

ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเน.

อภินฺนปทวากฺยสิเลโส.

๒๙๐.

สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;

กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธี.

ภินฺนปทวากฺยสิเลโส.

๒๙๑.

สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;

สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโก.

ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโส.

๒๙๒.

วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;

นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิ.

๒๙๓.

โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ [ปทชาติ (ก.)] ปิ;

เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติ.

วิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๔.

สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;

ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเต.

อวิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๕.

สภาวมธุรํ ปุฺ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;

สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํ.

อภินฺนกมฺมสิเลส

๒๙๖.

อนฺธการา’ปหาราย, สภาว มธุราย จ;

มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จ.

นิยมวนฺตสิเลส

๒๙๗.

เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;

ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตา.

นิยมกฺเขปสิเลส

๒๙๘.

ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;

ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิ.

อวิโรธิสิเลส

๒๙๙.

สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;

โลเกโส ชิตสํกฺเลโส,

วิภาติ สมณิสฺสโร.

วิโรธิสิเลส

๓๐๐.

อสโมปิ สโม โลเก,

โลเกโสปิ นรุตฺตโม;

สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติ.

โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส

๓๐๑.

สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;

สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติ.

๓๐๒.

คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;

สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตา.

๓๐๓.

สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;

อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโท.

๓๐๔.

อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ;

ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํ.

อสนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๕.

อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;

ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํ.

สนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๖.

สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;

ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิฺาเปต’ตฺตโน ชิโน.

๓๐๗.

วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;

ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํ.

วิภูติมหนฺตตฺต

๓๐๘.

กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;

ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมา.

อธิปฺปายมหนฺตตฺต

๓๐๙.

สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;

หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํ.

๓๑๐.

โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;

อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วฺจนา มตา.

อสมวฺจนา

๓๑๑.

ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปฺเจสุ จ ตาทิโน;

มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํ.

สมวฺจนา

๓๑๒.

วิวาท มนุยุฺชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;

สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโน.

๓๑๓.

ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;

ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติ.

๓๑๔.

สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;

อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิ.

๓๑๕.

อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;

สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโต.

วิธิเอกาวลิ

๓๑๖.

ปาทา นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;

รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโน.

นิเสธเอกาวลิ

๓๑๗.

อสนฺตุฏฺโ ยติ เนว,

สนฺโตโส นา’ลยาหโต;

นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโห.

๓๑๘.

ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อฺมฺํ ตุ วตฺถุนํ;

วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อฺมฺวิภูสนํ.

๓๑๙.

พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;

มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึ.

๓๒๐.

กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;

‘สหวุตฺตี’ติ วิฺเยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถา.

กฺริยาสหวุตฺติ

๓๒๑.

ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;

วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมา.

คุณสหวุตฺติ

๓๒๒.

ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา;

ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสา.

๓๒๓.

วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;

สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตา.

๓๒๔.

คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;

เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํ.

๓๒๕.

ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;

วิสิฏฺสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตา.

๓๒๖.

ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุฺํ นยนาทิกํ;

มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรี [มุนินฺท! สมนุปฺปตฺโต, ทานิ สพฺพฺุตาสิรึ (ก.)].

๓๒๗.

กิฺจิ ทิสฺวาน วิฺาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;

สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโต.

๓๒๘.

สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;

ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนา.

๓๒๙.

ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ;

เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโต.

๓๓๐.

นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;

มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โน.

๓๓๑.

องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน;

สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติ.

องฺคงฺคีภาวมิสฺส

๓๓๒.

ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;

อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเน.

สทิส พล ภาว มิสฺส

๓๓๓.

เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;

มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.

๓๓๔.

อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺสฺสา’สีสนํ ยถา;

ติโลเก’กคติ นาโถ,

ปาตุ โลก มปายโต.

๓๓๕.

รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;

‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เยฺยํ, รสวนฺต วิธานโต.

๓๓๖.

ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,

ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;

อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,

สฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมน.

๓๓๗.

อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยา’นุภาวํ,

สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;

เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,

โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํ.

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. ภาวาวโพธ-ปฺจมปริจฺเฉท

๓๓๘.

ปฏิภานวตา โลก, โวหาร’มนุสารินา;

ตโต’จิตฺย สมุลฺลาส, เวทินา กวินา ปรํ.

๓๓๙.

ายิสมฺพนฺธิโน ภาว, วิภาวา สา’นุภาวกา;

สมฺพชฺฌนฺติ นิพนฺธา เต, รส’สฺสาทาย สาธุนํ.

ภาวอธิปฺปาย

๓๔๐.

จิตฺต วุตฺติ วิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;

รตฺยาทโย ตโต ภาว, สทฺเทน ปริกิตฺติตา.

ายีภาวอธิปฺปาย

๓๔๑.

วิโรธินา’ฺภาเวน, โย ภาโว น ติโรหิโต;

สีเลน ติฏฺติ’จฺเจโส, ‘ายีภาโว’ติ สทฺทิโต.

ายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส

๓๔๒.

รติ, หสฺโส, จ โสโก, จ,

โกธุ, สฺสาหา, ภยํ,ปิ จ;

ชิคุจฺฉา, วิมฺหโย, เจว, สโม จ นว ายิโน.

พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย

๓๔๓.

ติโรภาวา, วิภาวา’ทิ, วิเสสนา’ภิมุขฺยโต;

เย เต จรนฺติ สีเลน, เต โหนฺติ พฺยภิจาริโน.

พฺยภิจาริภาวปเภท

๓๔๔.

นิพฺเพโท, ตกฺก, สงฺกา, สม,

ธิติ, ชฬตา, ทีนตุ, คฺคา, ลสตฺตํ,

สุตฺตํ, ตาโส, คิลานุ, สฺสุก, หริส,

สติ, สฺสา, วิสาทา, พหิตฺถา [พหิทฺธา (ก.)];

จินฺตา, คพฺพา, ปมาโร, มริส, มท,

มตุ, มฺมาท, โมหา, วิโพโธ,

นิทฺทา, เวคา, สพิลํ, มรณ,

จปลตา [สจปลา (ก.)], พฺยาธิ, เตตฺตึส เมเต.

สตฺติกภาวอธิปฺปาย

๓๔๕.

สมาหิต’ตฺต’ปฺปภวํ, สตฺตํ [สตฺวํ (ก.)] เตโน’ปปาทิตา;

สตฺติกา [สาตฺวิกา (ก.)] ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวา ภวนฺติ เต.

สตฺติกภาวปฺปเภท

๓๔๖.

ถมฺโภ, ปฬย, โรมฺจา, ตถา เสท, สฺสุ, เวปถุ;

เววณฺณิยํ, วิสรตา, ภาวา’ฏฺเ’เต ตุ สตฺติกา.

๓๔๗.

ยทา รตฺยาทโย ภาวา, ิติสีลา น โหนฺติ เจ;

ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา, ภวนฺติ พฺยภิจาริโน.

๓๔๘.

วิภาโว การณํ เตสุ, ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;

โย สิยา โพธโก เตสํ,

อนุภาโว’ย มีริโต.

๓๔๙.

เนกเหตุํ มโนวุตฺติ, วิเสสฺจ วิภาวิตุํ;

ภาวํ วิภาวา’นุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํ.

๓๕๐.

สวิภาวา’นุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;

วณฺณนียา ยโถ’จิตฺยํ, โลกรูปา’นุคามินา.

๓๕๑.

จิตฺต วุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สตฺติกา’งฺคโต;

พหิ นิสฺสฏ เสทาทิ, อนุภาเวหิ วณฺณิยา.

รสอธิปฺปาย

๓๕๒.

สามาชิกาน มานนฺโท, โย พนฺธตฺถา’นุสารินํ;

รสียตีติ ตฺูหิ, รโส นามา’ย’มีริโต.

รสปฺปเภท

๓๕๓.

สวิภาวา, นุภาเวหิ, สตฺติก,พฺยภิจาริภิ;

อสฺสาทิยตฺต มานีย, มาโน าเย’ว โส รโส.

๓๕๔.

สิงฺคาร,หสฺส,กรุณา, รุทฺท,วีร,ภยานกา;

พีภจฺฉ,พฺภุต,สนฺตา, จ, รสา ายีน นุกฺกมา.

๓๕๕.

ทุกฺขรูเป’ย’ มานนฺโท, กถํ นุ กรุณาทิเก?

สิยา โสตูนมานนฺโท,

โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิ.

ายีภาว นิทฺเทส รติฏฺายีภาว

๓๕๖.

รมฺม,เทส, กลา, กาล, เวสาทิ, ปฏิเสวนา;

ยุวาน’ฺโฺรตฺตานํ, ปโมโท รติ รุจฺจเต.

๓๕๗.

ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต, นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;

โสปฺย’โยค, วิปฺปโยค, สมฺโภคานํ วสา ติธา.

หสฺสฏฺายีภาว

๓๕๘.

วิการา’กติอาทีหิ, อตฺตโน ถ ปรสฺส วา;

หสฺโส นิทฺทา, สมา’ลสฺย, มุจฺฉาทิ,พฺยภิจาริภิ;

ปริโปเส สิยา หสฺโส, ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีนํ โส.

หสฺสปฺปเภท

๓๕๙.

สิต มิห วิกาสิ นยนํ,

กิฺจา’ลกฺขิย ทิชํ ตุ ตํ หสิตํ;

มธุรสฺสรํ วิหสิตํ, อํสสิโรกมฺปมุปหสิตํ.

๓๖๐.

อปหสิตํ สชล’กฺขิ, วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;

ทฺเว ทฺเว กถิตา เจ’สํ,

เชฏฺเ [มชฺเฌ’ธเมติ เอตฺถ มชฺเฌ อธเมติ ปทจฺเฉโท] มชฺเฌ’ธเม จ กมโส.

กรุณฏฺายีภาว

๓๖๑.

โสกรูโป ตุ กรุโณ, นิฏฺปฺปตฺติ’ฏฺ นาสโต;

ตตฺถา’นุภาวา รุทิต, ปฬย,ตฺถมฺภกาทโย;

วิสาทา,ลสฺย,มรณ, จินฺตา’ที พฺยภิจาริโน.

รุทฺทฏฺายีภาว

๓๖๒.

โกโธ มจฺฉริยา’ทีหิ, โปเส ตาส, มทาทิภิ;

นยนา’รุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเว.

วีรฏฺายีภาว

๓๖๓.

ปตาป, วิกฺกมา’ทีหุ, สฺสาโห ‘วีโร’ติ สฺิโต;

รณ,ทาน,ทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;

เตวา’นุภาวา ธิติ,ม, ตฺยา’ทโย พฺยภิจาริโน.

ภยฏฺายีภาว

๓๖๔.

วิการา,สนิ,สตฺตา’ทิ, ภยุ’กฺกํโส ภยานโก;

เสทา’ทโย นุภาเว’ตฺถ, ตาสา’ที พฺยภิจาริโน.

ชิคุจฺฉาฏฺายีภาว

๓๖๕.

ชิคุจฺฉา รุธิรา’ทีหิ, ปูตฺยา’ทีหิ วิราคโต;

พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี, กเมน กรุณายุโต;

นาสา วิกูณนาทีหิ, สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํ.

วิมฺหยฏฺายีภาว

๓๖๖.

อติ โลก ปทตฺเถหิ, วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;

ตสฺสา’นุภาวา เสท,สฺสุ, สาธุวาทา’ทโย สิยุํ;

ตาสา,เวค,ธิติ,ปฺปฺา, โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโน.

สมฏฺายีภาว

๓๖๗.

ายีภาโว สโม เมตฺตา, ทยา,โมทา’ทิ สมฺภโว;

ภาวาทีหิ ต’ทุกฺกํโส, สนฺโต สนฺต นิเสวิโต.

อิติ สงฺฆรกฺขิต มหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

รสภาวา’วโพโธ นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโต.