📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
สุโพธาลงฺการฏีกา
คนฺถารมฺภกถา
โย ¶ ปาทนีรชวโรทรราธิเตน […ราทิเกน (ก.)],
โลกตฺตเยน’วิกเลน นิรากุเลน;
วิฺาปยี นิรุปเมยฺยตมตฺตโน ตํ,
วนฺเท มุนินฺทมภิวนฺทิย วนฺทนียํ.
ปตฺโต สปตฺตวิชโย ชยโพธิมูเล,
สทฺธมฺมราชปทวึ ยทนุคฺคเหน;
สตฺตาปสตฺต [สตฺตปฺปสตฺถ (ก.)] วิปุลามลสคฺคุณสฺส,
สทฺธมฺมสารรตนสฺส นมตฺถุ ตสฺส.
โย ภาชนตฺตมภิสมฺภุณิ สคฺคุณสฺส,
ตสฺสาปิ ธมฺมรตนสฺส มหารหสฺส;
สมฺภาวิตํ สสิรสาหิตสนฺนเตหิ,
สมฺภาวยามิ สิรสา คณมุตฺตมํ ตํ.
เย’นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถา’จโลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;
สารา มตาติ สุขิตา สุขยนฺติ จฺเ,
เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิ.
๑. โทสาวโพธ ปมปริจฺเฉท
รตนตฺตยปฺปณามวณฺณนา
มุนินฺทวทนมฺโภช-คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;
สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํ.
๑. อถายํ ¶ คนฺถกาโร คนฺถารมฺเภ ปุพฺพปโยคานุพนฺธสภาวสิทฺธิกวิคุโณเปตานํ ยติโปตานํ ตทุปายนฺตรวิรตา กมนฺตราเปตปรกฺกมสมฺภเวนาธิคตพฺยสนสตมุปลพฺภ ทยาสฺชาตรสรสหทยตาย ตทุปายภูตํ พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโมภิมตสิทฺธินิมิตฺตมตฺตโนธิคตสทฺธมฺมเทวตานุสฺสรณํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. นนุ ‘‘พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ ลกฺขณกรเณน อทิฏฺลกฺขณาปิ ทิสฺสนฺติ พนฺธนฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ เต ฆุณกฺขรปฺปกาสา ตพฺพิทูนํ ปโยคานุสาริโน วา สิยุํ, ปุพฺเพ กตสตฺถปริจยา วา สิยุนฺติ วิฺเยฺยํ. วาณี มยฺหํ มนํ ปีณยตนฺติ สมฺพนฺโธ. วาณีติ วา สรสฺสตฺยปรนามเธยฺยา กาจิ เทวตา, สา สพฺพาวทาตา ยถิจฺฉิตตฺถสาธนปุณฺฑรีกคพฺเภ นิสีทตีติ โลกวาโท. วาณีติ ปน ปจฺจุหวิรเหนาภิมตสิทฺธินิพนฺธเนกตาโณ สมฺมาสมฺพุทฺธภาสิโต สทฺธมฺโม, ตโตเยวายํ เทวตา รุปฺปเต. ตตฺถ สรสฺสติยา ยถา’สตฺตา ชาตาย มโนสมฺปีณนนฺติ โลโก, สทฺธมฺมเทวตาย ตุ มโนปีณนํ, ตสฺสา สพฺพวชฺชรหิตายจฺจนฺตนิมฺมลาย นิรนฺตรตฺถเนกตาณปฺปวตฺติยา มนโส สมฺปีณนํ. เตน จ ปสฺสทฺธิ, ตาย ปน สุขํ, เตนาปิ สมาธิ, สมาธิสมฺภเวน ยถาภูตาวโพธสมฺภวโต วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถวิเสสา ปฏิภนฺตฺยนายาเสน, ตโต จ ยถิจฺฉิตสิทฺธินิปฺผตฺตีติ วงฺกวุตฺติยา ตปฺปสาทมาสีสติ.
กึวิสิฏฺโจฺจาห ¶ ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตติ สพฺพตฺถาติ อินฺโท, มุนิ จ โส อินฺโท จ, มุนีนํ อินฺโทติ วา มุนินฺโท, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตโตยํ ตสฺส นิมิตฺตกสฺา. วิชฺชมาเนสุปิ ปริยายสทฺเทสฺวฺเสุ กวิกามิตสฺสตฺถสฺเสกนฺตวาจกตฺเตโน’ จิตฺยสมฺโปสโกยํ มุนินฺทสทฺโท, ตถา หิ โย อุภยโลกชานเนน มุนีนํ ปรมิสฺสริยปุคฺคลานมฺปิ ปรมิสฺสริยํ วตฺเตติ, โส ปรํ ปีเณติ เหตุภาเวน’ตฺเร’ตฺยุ’จิตเมว, ตถา ปทนฺตรานมฺปิ โอจิตฺยํ โปเสติ. ตถา หิ ตาทิสสฺส วทนารวินฺโททเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปฏิสรณํ, ตสฺมา จ มโน ปีเณตีติ. ตสฺส วทนํ, ตมิว มุนินฺทวทนํ, อมฺโภชํ. ตเมว วา ลกฺขิสํโยคิตาทิสธมฺเมน’มฺโภชํ, ปทุมํ. ตสฺส คพฺโภ. ตตฺถ สมฺภเวน ปวตฺติยา, อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิรวชฺชา เทวตา. วาจา ปน โทสเลเสนาป’สมฺผุฏฺาว นิรวชฺชา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘คุณาลงฺการสํยุตฺตา’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๔ คาถา] อิจฺจาทิ. ตโตวายํ สรณํ ปาณินํ สตฺตานํ ปฏิภานาทิคุณวิเสสาวหตฺตมตฺเตน ปฏิสรณภูตา เทวตา. วาจา ปน สพฺพุปทฺทวนิวารเณน สพฺพหิตสุขสมฺปทาสมฺปาทเนนจฺจนฺตปฏิสรณภูตา. สภาวนปุํสกตฺตา เจตฺถ น ลิงฺคปริวตฺตนํ. มยฺหนฺติ เอกวจเนนตฺตโน นิรภิมานต’มาเนติ สชฺชนมาจารํ. อภินฺนปทสิเลโส จายํ, สพฺพตฺเถวาวีกตสทฺทปฺปโยคโต. สิเลโส จายํ วงฺกวุตฺติยา สพฺพตฺถ สิรึ โปเสติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิรึ ปร’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๒ คาถา]. อยเมตฺถ สงฺเขเปน นเยน อตฺถวณฺณนา. วิตฺถารนเยน ปน นานปฺปกาเรนตฺโถ สํวณฺเณตุํ สกฺกา. ตถา สติ คนฺถคารโวปิ สิยาติ ปกาโรยเมวพฺภุปคโต.
๑. สุปริสุทฺธพุทฺธิโคจรปรมวิจิตฺตคนฺถการโกยมาจริย- สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาโท ¶ สปิฏกตฺตยสพฺพสตฺถปาราวตรเณน สฺชาตานปฺปกปีติสุขมนุภวํ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวยสฺส ปริยตฺติมูลกตฺตา เยน เกนจิ ปริยาเยน ตสฺสา ปริยตฺติยา อตฺถาวโพเธน ‘‘อปฺเปว นาม สาธุชนํ ปริโตเสยฺย’’มิติ ตทธิคโมปายภูตมิทํ ปกรณมารภนฺโต คนฺถารมฺเภ อิฏฺเทวตาย ปณามกรณํ สตาจารานุรกฺขณตฺถํ [สทาจารานุรกฺขณตฺถํ (ก.)], วิเสสโต อภิมตคนฺถสฺสานนฺตราเยน ปริสมตฺติยา จ การณมิติ อิฏฺเทวตานุสฺสรณํ, คนฺถนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกานิ อภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนานิ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภช…เป… ปริสฺสโม’’ติ คาถตฺตยมาห. เอตฺถ ปมคาถาย อิฏฺเทวตาสงฺขาตรตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ทุติยคาถาย อารมฺภปฏิกฺเขปกชนา นิเสธิตา, ตติยคาถาย อภิธานาทิกํ ทสฺสิตํ. ตถา หิ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตปริยตฺติสงฺขาตสพฺพฺุภารติยา มโนสมฺปีณนาสีสนาปเทเสน อตฺตโน นิสฺเสสธมฺมรตเน ปสาโท ปกาสิโต. โส ปน ธมฺมปฺปสาโท ตทวินาภาวโต พุทฺธสงฺเฆสุปิ สิทฺโธติ รตนตฺตยวิสยํ ปณามํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสติ. โส หิ อตฺถโต ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา. เอตฺถ ผลํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปุน สนฺเตสุ รามสมฺมาทฺยลงฺกาเรสุ ปิฏฺปิสนํ วิย โหตีทํ อลงฺการกรณนฺติ วทนฺตา วิรุทฺธวาทิโน รามสมฺมาทีนมตฺถิภาวํ อุพฺภาเวตฺวา [อภฺยุปคเมตฺวา (ก.)] เต สุทฺธมาคธิกา น วฬฺเชนฺตีติ อิมินา ปฏิสิทฺธา. นิรากรณผลฺหิ คนฺถสฺส นิทฺโทสภาโวว. อปิจ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการทีปเกน อลงฺการสทฺเทน ¶ คนฺถสรีรสงฺขาตสฺิโน สฺาสงฺขาตอภิธานฺจ อลงฺการสทฺทสฺส สทฺทาลงฺการาทฺยภิเธยฺยฺจ สุทฺธมาคธิกตฺตํ วตฺวา อลงฺการสทฺทสฺส วิเสสนภูตอนุรูปสทฺโทปาทาเนน พุทฺธวจนสฺส อุปโยคตฺตํ มาคธิกโวหาเรน ภวตีติ คมฺยมานตฺตา กรณปฺปการฺจ อลงฺการคนฺถปฺปวตฺติยา อตฺถาลงฺการาทินิสฺสิตตฺตา อิมินา อลงฺการสทฺเทเนว อลงฺการสงฺขรณสงฺขาตปฺปโยชนฺจ ทสฺเสติ.
สตฺถปฺปโยชนานํ สาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ปน สมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตสตฺถปฺปโยชนานํ ทสฺสเนเนว ตนฺนิสฺสิตตฺตา สยมฺปิ วุตฺโต โหติ. วุตฺตํ หิ–
‘‘สตฺถํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;
วุตฺตา ตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติ.
ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธนิสฺสยา สมฺพนฺธสฺส อาธารภูตา สตฺถํ, ปโยชนฺจ อุโภ วุตฺตา, ตํวุตฺติยาเยว เตสํ อุภินฺนํ กถเนเนว ตนฺนิสฺสิโต เต นิสฺสาย ปวตฺโต โสปิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต ภวตีติ.
เอตฺถ อภิธานกถนํ โวหารสุขตฺถํ, อภิเธยฺยาทิกถนํ ปน เตหิ ยุตฺตานํเยว คนฺถานํ สุพุทฺธิปุพฺพกาทีนํ อุปาเทยฺยตฺตฺจ ตพฺพิปรีตานํ อุมฺมตฺตกวจนาทีนมิวอนุปาเทยฺยตฺตฺจ ปกาสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ [สมฺพนฺธฺยนุคุโณปายํ (ก.)], ปุริสตฺถาภิธายกํ;
วีมํสาธิคตํ [วีมํสาธิกตํ (สี.)] วากฺย-มโตนธิคตํ […นธิกตํ (สี.)] ปร’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธานุคุโณปายํ สาธิยสาธนลกฺขณสมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตวาจฺจวาจกานํ สมฺพนฺธิภูตานํ อฺมฺานุรูปคุณปริชานเน การณภูตํ ปุริสตฺถาภิธายกํ จตุพฺพิธธมฺมอตฺถกามโมกฺขสงฺขาตานํ ปุริสตฺถานํ วาจกภูตํ ¶ วากฺยํ ‘‘เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโก’’ติ [อภิธานปฺปทีปิกา ๑๐๖ คาถา] วุตฺตลกฺขณมชฺฌปติตวากฺยสมุทาโยเปตํ มหาวากฺยสรูปสตฺถํ วีมํสาธิคตํ าณคติลกฺขณอุปปริกฺขาย อธิคตํ อธิปฺเปตํ, อโต ปรํ วุตฺตลกฺขณสตฺถโต อฺํ อนธิคตํ นาธิปฺเปตนฺติ. อิทํ ปเนตฺถ คาถานํ นิกฺเขปปฺปโยชนํ.
โลเก ปทุมคพฺเภ วสนฺติยา สพฺพงฺคธวลาย ยถิจฺฉิตตฺถสาธิกาย สรสฺสตีนามิกาย เทวตาย ‘‘วาณี’’ติ โวหารโต อิมินา อตฺเถน โยเชตฺวา อภินฺนปทสิเลสาลงฺการวเสน วุตฺตตฺตา ปทตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – มุนินฺทสฺส โสภาสุคนฺธาทิคุณโยคโต มุขสทิสสฺส, โน เจ มุขสงฺขาตอมฺโภชสฺส คพฺเภ อุทเร สมฺภเวน ปวตฺติยา อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิทฺโทสา, โสภนา วา ปาณินํ สรณํ อโตเยว อหิตาปนยนหิตาวหตฺเถน สพฺพสตฺตานํ ปฏิสฺสรณภูตา วาณี ยถาวุตฺตคุโณเปตา สรสฺสตีเทวตา, โน เจ สพฺพฺุภารตีติ วุตฺตสทฺธมฺมรตนํ มยฺหํ มนํ คนฺถวิรจเน พฺยาวฏสฺส เม จิตฺตํ ปีณยตํ อภิมตตฺถสมฺปาทเนน ปีณยตูติ.
อุภยโลกชานนโต มุนิ จ โส อินฺทภาวปวตฺตนโต อินฺโท เจติ กมฺมธารเยน วา, อคาริยมุนิอนคาริยมุนิเสขมุนิอเสขมุนีนํ จตุนฺนํ ปฺจโม หุตฺวา อินฺโทติ ฉฏฺีตปฺปุริเสน วา มุนินฺโท. เทวตาปกฺเข วทนมิว วทนนฺติ อมฺโภเช, สทฺธมฺมปกฺเข อมฺโภชมิว อมฺโภชนฺติ วทเน จ อุปจาเรน คหิเต กมฺมธารโย. มุนินฺทสฺส วทนมฺโภชมิติ จ, ตสฺส คพฺโภติ จ, ตสฺมึ สมฺภโวติ จ, เตน สุนฺทรีติ จ วากฺยํ. วาณิยา วิเสสนตฺเตปิ เอกนฺตนปุํสกตฺตา สรณสทฺทสฺส น ลิงฺคปริวตฺตนภาโว. ปาณินนฺติ รสฺสตฺตํ, ทีฆสฺส พฺยภิจารตฺตา. มยฺหนฺติ เอกวจเนน อตฺตโน สาธุคุโณทยการณํ ¶ นิรติมานตํ ทีเปติ. สนฺเตสุปิ อฺเสุ ชินปริยาเยสุ มุนินฺทสทฺโท อิฏฺมโนสมฺปีณนอมฺโภชตุลฺยตาสุนฺทริตฺตสรณตฺตสงฺขาตานํ อตฺถนฺตรานํ โอจิตฺยํ โปเสตีติ ปยุตฺโต. ตถา หิ ตาทิสสฺส มุขํ อมฺโภชตุลฺยํ, ตสฺมึ มุโขทเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปาณินํ สรณํ. ตสฺมาเยว มโนสมฺปีณเน ปฏุตฺตํ สุพฺยตฺตมิติ โอจิตฺยํ โหติ. โลเก ปตฺถฏมิทโมจิตฺยมาทรณียํ โหติ. ตสฺมิฺหิ อุตฺตมกวโยเยว อุปเทสกาติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘โอจิตฺยํ นาม วิฺเยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;
ตตฺโถปเทสปฺปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๐๔ คาถา].
นิมิตฺตวณฺณนา
รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;
ตถาปิ ตุ วฬฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เต.
๒. อเถวมภิคตามิตสิทฺธิสมฺปทาปาทเนกจตุรปรมิฏฺเทวตา- ภาวรูปิตสทฺธมฺมรตนสฺโส’ ปทสฺสิตนิปจฺจกาเรน อิฏฺเทวตาปูชํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนุ พนฺธลกฺขณมตฺถิเยว ปุพฺพกํ, ตสฺมา กิมเนน ปิฏฺปิสเนเน’’ติ ลกฺขณนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยปฺปโยชน- สมฺพนฺเธ ทสฺเสตุมาห ‘‘รามสมฺเม’’จฺจาทิ. รามสมฺมาทีนํ รามสมฺมปภุตีนํ ปุพฺพาจริยานํ, รามสมฺมาทโย วา ตํสมฺพนฺธโต. ภวติ หิ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหาโร ยถา กิฺจิปิ เวชฺชสตฺถํ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ. อลงฺการา ภูสาวิเสสา, พนฺธาลงฺการปฏิปาทกตฺเถน อลงฺการขฺยา คนฺถวิเสสา วา. สนฺโต โสภนา. ทฺเวปิ ปุรา ปุพฺพกาเล ภวา ปุราตนา, โปราณิกา. อุโภปิ สนฺติ. ยชฺชปิ สํวิชฺชนฺติ. ตถาปิ ตูติ นิปาตสมุทาโยยํ ¶ วิเสสาภิธานารมฺเภ. เอวํ สนฺเตปีติ อตฺโถ. สุทฺธมาคธิกาติ มคเธสุ ภวา, ตตฺถ วิทิตา วา มคธา, สทฺทา. เต เอเตสํ สนฺติ, เตสุ วา นิยุตฺตาติ มาคธิกา. สุทฺธา จ สกฺกฏาทิภาสิตกาลุสิยาภาเวน วิสุทฺธา, อสมฺมิสฺสา วา อปริจิตตฺตา เต มาคธิกา จาติ สุทฺธมาคธิกา, ยติโปตา. เต ยถาวุตฺเต อลงฺกาเร อาภรณวิเสเส น วฬฺเชนฺติ, ปสาธนวิเสเส นานุภวนฺติ. คนฺถวิเสเส ปน อุคฺคหณธารณาทิวเสน อตฺตโน สุทฺธมาคธิกตฺตา, รามสมฺมาทีนฺจ สกฺกฏาทิภาวโตติ อยเมตฺถ สทฺทตฺโถ. ภาวตฺถเลโสเปตฺถ ปริปูรติ, ตถาวิธปตีติโยคโต. สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน ปริสุทฺธภาเวน ปุพฺเพ โสภนาปิ เต อลงฺการา อิทานิ มลคฺคหิตภาวปฺปตฺตา ‘‘กึ เตหิ มลคฺคหิเตหิ อมฺหาทิสานํ สุทฺธสตฺตาน’’นฺติ น วฬฺเชนฺตีติ.
‘‘ปตียมานํ ปน กิฺจิ วตฺถุ,
อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;
ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-
มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติ.
หิ วุตฺตํ.
๒. สนฺโต วิฺูหิ ปสตฺถตฺตา โสภนา ปุราตนา ปุพฺพกาลสมฺภูตา รามสมฺมาทฺยลงฺการา รามสมฺมาทีหิ อาจริเยหิ วิรจิตตฺตา, เตสํ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหารสทิสนามตฺตา วา รามสมฺมาทโย นาม อลงฺการา กิสฺมิฺจิ เวชฺชสตฺเถ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ โวหาโร วิย. อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อฺภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน ¶ น เสวนฺติ. มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทา. เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกา. สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติ. สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติ. ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมฺมานา น วฬฺเชนฺตีติ. วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตํ หิ–
‘‘ปตียมานํ ปน กิฺจิ วตฺถุ,
อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;
ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-
มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติ.
อภิธานาทิวณฺณนา
เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;
อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโม.
๓. เตเนจฺจาทิ. เยน เต อลงฺกาเร น วฬฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรเณหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา รหิเต, อลงฺการา วา ยถาวุตฺตวชฺชิตา เยหิ ¶ เต, เอเต ยติโปเต เอสํ ยติโปตานํ อนุรูเปน อิทานิ วิรจิยมานตฺตาภินวภาวโต, ทสพลวทนกมลมชฺฌวาสิตภาสิตวิรจิตภาวโต จ อนุจฺฉวิเกน อลงฺกาเรน อาภรเณน, อลงฺการสตฺเถน วา โตเสยฺยํ อปินาม ยถิจฺฉิตปสาธนวเสน, สวนธารณาทิวเสน วา วฬฺชเนน สนฺตุฏฺเ กเรยฺยํ อปฺเปว นาม ยนฺนูนาติ เอโส ปริสฺสโม อยํ อมฺหากํ ตาทิสสนฺตุฏฺิชนกาลงฺการปกรณปฺปโยโค.
อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนนาติ อลงฺกาโร, อาภรณํ หารเกยูราทิ. อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนนาติ อลงฺกาโรติมินา ปน อลงฺการสทฺเทน ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย จ อตฺถาลงฺการา นานปฺปการา สงฺคหิตา, เยหิ สทฺทตฺถสงฺขาตํ พนฺธสรีรํ โสภเต, ยถา หิ ปุริสสรีเร หารเกยูราทฺยลงฺกาโร นฺยสฺยเต, เยน โสภเต, ตถา พนฺธสรีเรปิ สทฺทาลงฺการา, อตฺถาลงฺการา จ นิกฺขิปียนฺติ, ยโต โสภเต. เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ตุ ปาเปนฺตุลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตน’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๙ คาถา] จ, ‘‘อตฺถาลงฺการสหิเต’’จฺจาทิกฺจ [สุโพธาลงฺการ ๑๖๔ คาถา].
อลงฺการวิธานภาเวน ตุ พนฺธสรีรมฺปิ ตทตฺถิยา อลงฺกาโร, ตถา ตปฺปฏิปาทกํ สุโพธาลงฺการนามเธยฺยสตฺถํ อลงฺกตปฏิปาทกตฺเตน มงฺคลสุตฺตนฺติ วิย. วกฺขติ หิ ‘‘คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๒ คาถา] จฺจาทิ. อตฺร อุจฺจเต –
‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;
สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติ.
อเนนสฺสาภิเธยฺยาทีนิ ¶ วุจฺจนฺติ. อภิธียเต อิติ อภิเธยฺยํ, สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ. โส จ สรีราลงฺการวิภาคกปฺปนาย เตสํ ปฏิปาทนํ. สุโพธาลงฺกาเรน หิ เต ปฏิปาทียนฺติ. เยน จ โย ปฏิปาทียติ, ตสฺสายมตฺโถ ภวตีติ อภิเธยฺยสตฺโถปิ. ทสฺสิตเมว ตุ สรีราลงฺการสงฺขรณํ ปโยชนํ, ตํ นิสฺสาย สุโพธาลงฺการปฺปวตฺติโต. ยสฺส หิ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺติ โหติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ, ตํ ปน กวิตฺตกิตฺติปสิทฺธาทิลกฺขณํ, ปรมฺปราย ตทตฺถตาย สุโพธาลงฺการสงฺขรณสฺส. สตฺถปโยชนานํ, สาธิยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตุ นิสฺสยปทสฺสินา ทสฺสิโตเยว. ยถาห –
‘‘สตฺถํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;
วุตฺตาตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติ.
อภิเธยฺยาทิกถนฺจ ตํสมงฺคิสฺเสว จ วีมํสาวิเสสสมงฺคีนมุปาทียมานตฺตา, อฺาทิสสฺส ปน อุมฺมตฺตกวจนาทิโน วิย เหยฺยตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ, ปุริสตฺถาภิธายกํ;
วีมํสาธิคตํ วากฺย-มโตนธิคตํ ปร’’นฺติ.
วากฺยนฺติ เจตฺถ วากฺยลกฺขโณเปตมนฺตรวากฺยสนฺนิจยํ มหาวากฺยสรูปํ สตฺถเมวาธิปฺเปตํ.
๓. เยน เต เต อลงฺกาเรน วฬฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรณวิเสเสหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา วชฺชิเต, เต วิรหิเต เยหิ เอเต สุทฺธมาคธิเก เอสํ สุทฺธมาคธิกานํ อนุรูเปน อภินวภาวโต มาคธิกสรูปํ อนุคตรูเปน, ทสพลภาสิตวิรจิตตฺตา วา อนุกูเลน อลงฺกาเรน อาภรณวิเสเสน, คนฺถวิเสเสน วา โตเสยฺยํ อลงฺการวฬฺชาปเนน, คนฺถวิเสเส [คนฺถวิสเย (ก.)] อุคฺคหณธารณาทิการาปเนน ¶ วา สนฺตุฏฺเ กเรยฺยํ อปินาม ยํนูน สุนฺทรมิติ, เอโส ปริสฺสโม อยํ มม อลงฺการปกรณปฺปโยโค. อปินามาติ เอตฺถ อิติสทฺโท คมฺยมาโน.
อลงฺกาเรหิ วชฺชิตา, อลงฺการา วชฺชิตา เยหิ วาติ จ. รูปสฺส อนุ อนุรูปํ, รูปํ อนุคตํ อนุรูปํ วา, เตน อนุรูเปน. อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนเนติ อลงฺกาโร, หารเกยูราทิ อาภรณปกฺเข, คนฺถปกฺเข ตุ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนเนติ อลงฺกาโร. อิมินา มุขฺยภาเวน ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา จ สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ ปวุจฺจนฺติ. อมุขฺยโต ปน อิเมสํ ทฺวินฺนํ อลงฺการานมธิฏฺานภูตพนฺธสรีรมฺปิ, ตถา มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตาทิโวหาโร วิย อลงฺการปกาสกํ ‘‘สมฺมา พุชฺฌนฺติ ทฺวิปฺปการา อลงฺการา อเนเน’’ติ อิมินา อตฺเถน ลทฺธสุโพธาลงฺการวรนามเธยฺยสตฺถมฺปิ วุจฺจติ. วุตฺตมิทเมว –
‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;
สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติ.
เอตฺถ สามตฺถิยํ นาม ตทาธารตปฺปฏิปาทกตฺตโวหารโต ตทาเธยฺยตปฺปฏิปาทนียํ น ภวติ เจ, อฺํ กึ ภวตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขณเมวาติ.
เยสํ น สฺจิตา ปฺา-เนกสตฺถนฺตโรจิตา;
สมฺโมหพฺภาหตาเว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.
กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนี’ห [ครูนิห (ก.)];
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธูวิเวกิโน.
๔-๕. เอวํ ลกฺขณารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺถโตว สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ. อโตเยว วุจฺจติ –
‘‘สพฺพตฺถ ¶ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;
ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติ.
ตสฺมา คุณโทสวิภาควิจารณํ นาม ตพฺพิทูนํเยว, นาสตฺถฺูนํ ปุริสปสูนํ. ตถา จาห –
‘‘คุณโทสมสตฺถฺู, ชโน วิภชเต กถํ;
อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘].
เยเนวํ, เตเนตฺถ คุณโทสทสฺสเน ปสนฺนาเนกสตฺถจกฺขุเยวาธิคโต, นฺโ ตพฺพิปรีโตตฺยนฺวยพฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิคาถาทฺวยมาห. ตตฺถ เยสนฺติ อนิยมุทฺเทโส, เยหีติ อตฺโถ. เยหิ น สฺจิตา น ราสิกตา, นานาสนฺตานวุตฺตินีปิ เอกตฺตนเยน เอกสฺมึ สนฺตาเน น วาสิตา นปริภาวิตาติ วุตฺตํ โหติ. กา สา? ปฺา เหยฺโยปาเทยฺยวิเวกรูปา. กีทิสีติ อาห ‘‘อเนกสตฺถนฺตโรจิตา’’ติ. อเนกสฺมึ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาลงฺการสตฺถาทิเก สตฺถนฺตเร อุจิตา สวนธารณาทิวเสน ปริจิตา สายํ ปฺา เยสํ น สฺจิตาติ ปกตํ. เอเตติ ยถาอุทฺทิฏฺานํ นิยมวจนํ. สมฺโมหพฺภาหตาติ ยถาวุตฺตายาติสยวติยา ปฺายาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน อพฺภาหตา วิเสเสน ปหตา, เอวสทฺทิตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ยโต เอวํ, ตสฺมาปิ กิฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยรูปํ ยํ กิฺจิเทว อฏฺานานิโยชกตาทิสคุรุปาทสุสฺสูสานิสฺสยปฏิลทฺธวิเวกปฺาติ- สยาลาเภน นาวพุชฺฌนฺติ, น ชานนฺตีตฺยตฺโถ. ยโต อาลสิยาทิโทสเลสปริคฺคโหปิ สตตาจริยเสวนวเสน สิโรวิกิณฺณตาทิสคุรุปาทปงฺกชมฺพุชปรายโน จิเรนปิ กาเลน นานาวิธสตฺถนฺตรกตปริจยพเลน ปปฺโปติ ตาทิสํ ปฺาเวยตฺติยํ. เตเนวาห ภควา –
‘‘นิหียติ ¶ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖].
ตโต เอตาทิโส ปฺวาเยเวตฺถ คุณโทสวิภาควิเวจเน อธิการี, นฺโ ตพฺพิปรีโต ปุริสปสูติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. รุฬฺโห อตฺถวิเสโส. เตนาห ‘‘กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิหา’’ติ. อิหาติ อิมสฺมึ โลเก เยสํ ชนานํ คุรูนํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ ชเนหิ ยถาวุตฺตนเยน ปฺาเวยตฺติยรสานภิฺเหิ กึ ปโยชนํ, เลสมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อนธิคตาเยเวตฺถ เอเตติ อธิปฺปาโย. อิทานิ พฺยติเรกมุเขน อาห ‘‘เย’’ติอาทิ. เย ปุพฺเพ กตปฺุตาทิสมฺปตฺติสมฺปนฺนา ตปฺปาทรเชหิ เตสํ คุรูนํ ปาทธูลีหิ โอกิณฺณา โอนทฺธา ควจฺฉิตา, เตว สาธู ยถาวุตฺตนเยน ปฺาเวยตฺติเยน อภิฺาตา สชฺชนา เอว วิเวกิโน เหยฺโยปาเทยฺยคุณโทสวิภาคนิยมนปฺาสมฺปตฺติสมงฺคิโน โหนฺติ, เตเยเวตฺถ คุณโทสวิเวจเน อธิคตาติ อธิปฺปาโย. สา จายํ คุรุปาทสุสฺสูสา วิสิฏฺาทเรน กรณียาติ วงฺกวุตฺติยา ตทภฺยาเส สาธุชเน นิโยเชติ.
๔-๕. เย สกลสตฺถปริจิตฺาณปาฏวา ยทิ โทสมาโรปยนฺติ, เตสํ ตทฺโทสนิรากรณํ วินา ปเทสาวโพธนมตฺเตน ปณฺฑิตมานีนํ วจนสฺสาคุรุกรณํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสนฺโต จ ตํทฺวาเรเนว อตฺตโน อนฺสาธารณคุรุคารวตํ สาธุชเนหิ ปรมาทเรน สมฺปาเทตพฺพมิติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ…เป… กิโน’’ติ คาถาทฺวยมาห. อเนกสตฺถานํ ¶ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาทีนํ อเนเกสํ คนฺถานํ อนฺตเร ตตฺวตฺถสงฺขาตอพฺภนฺตเร อุจิตา สวนอุคฺคหณธารณาทิวเสน ปริจิตา ปฺา สุตมยา ปฺา เยสํ เยหิ น สฺจิตา, ทฺวินฺนเมกกฺขเณ ปวตฺติยาภาเวปิ อุปจิตสมูหภาวโต, ปุพฺพกาลิกปฺาย อปรกาลิกปฺาย อนนฺตรอาเสวนาทิปจฺจยลาภโต อวตฺถพาหุลฺลปวตฺติโต วา สฺจิตพฺพาปิ น ราสิกตา. เอเต อีทิสปฺาปาฏวรหิตา อิเม สมฺโมหพฺภาหตา ปฺาปาฏวาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน วิเสเสน ปหตา เอว กิฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยํ นาวพุชฺฌนฺติ. น เอเก อเนเกติ จ, เต จ เต สตฺถา เจติ จ, เตสมนฺตรมิติ จ, ตสฺมึ อุจิตาติ จ สมฺโมเหน อพฺภาหตาติ จ วิคฺคโห. เตน วุตฺตํ–
‘‘คุณโทสมสตฺถฺู, ชโน วิภชเต กถํ;
อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘].
ตสฺสตฺโถ – อสตฺถฺู ชโน คุณโทสํ กถํ วิภชเต. ตถา หิ รูปเภโทปลทฺธิยํ นีลปีตาทิรูปวิเสสาวโพธเน อนฺธสฺส อธิกาโร อภิมุขกรณํ กึ โหติ, น ภวตฺเยว, ตสฺมา อเนกสตฺถนฺตรคตสุปฺปสนฺนปฺาจกฺขุนา เอว คุณโทสวิเวจนํ ภวติ, ตทภาเว น ภวตฺเยว. อิทเมว วุจฺจเต–
‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;
ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ สตฺถโตเยว โหติ, สตฺถํ วินา สตฺโถจิตตาทิสปฺํ วินา ยํ กโรติ คุณาคุณวิภาคํ กโรติ, ยํ กรณํ อตฺถิ, อโตธิกํ สาหสํ กึ อาสุํ กิริยา อนุปปริกฺขนกิริยา นตฺเถว.
อิห ¶ อิมสฺมึ โลเก เยสํ อกตปฺุานํ ชนานํ คุรูนํ
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย,
วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา,
โน จา’ฏฺาเน นิโยชโก’’ติ [อ. นิ. ๗.๓๗].
นิทฺทิฏฺคุโณเปตานํ อาจริยานํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ กึ ปโยชนํ. เย กตปฺุา ชนา ตปฺปาทรโชกิณฺณา เตสํ คุรูนํ ปาทรเชหิ ควจฺฉิตา, เตว สาธู ชนา เอว วิเวกิโน กลฺยาณมิตฺตคุรุปาสนาหิ อธิคตวิสิฏฺวิเวกพุทฺธิโน ภวนฺติ, เต เอว วิเวกํ ชานนฺตีติ ภาโว. โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ตํ นิสฺสาย กตฺตพฺพปาทปริจริยาปิ ตทตฺถิยา สุสฺสูสา นาม โหติ. ปาเทสุ สุสฺสูสาติ จ, เตสํ ปาทาติ จ, เตสุ รชานีติ จ, เตหิ โอกิณฺณาติ จ วิคฺคโห. สิสฺสานํ สกลาภิพุทฺธิยา คุรุปฏิพทฺธตฺตา อตฺตโน คุณโต อธิกตราเยว เสวิตพฺพา. วุตฺตฺหิ ภควตา –
‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖].
กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;
ยํกิฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํ.
เตเย’ว ปฏิภาวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;
เยน โตเสนฺติ วิฺูเย, ตตฺถาปฺย’วิหิตาทรา.
๖-๗. เอวเมตฺถานฺวยพฺยติเรกวเสนาธิคเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กึ อมฺหากํ กพฺพนาฏกปริจยาภาเวรจนาวิเสสาภิโยโคปชนิตปริสฺสเมนา’’ติ โอลีนวุตฺติโน โสตุชเน สมุสฺสาเหติ ¶ ‘‘กพฺพนาฏกา’’ติอาทินา. กวิปฺปโยคสงฺขาโต พนฺโธว กวิโน อิทนฺติ กพฺพํ. มุตฺตกาทิวากฺยสฺวมุตฺติกาทฺยวยวสภาวา อนฺตรวากฺยสมุทายสมฺปนฺนํ วุตฺตชาติเภทภินฺนํ ปชฺชมยํ คชฺชมยํ ปชฺชคชฺชมยํ จมฺปูนามกฺจ, มหาวากฺยรูปํ มหากพฺพฺจ, ตํ ปน มหากพฺพํ สคฺเคหิ สคฺคนามเกหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺธฺยเต กรียตีติ สคฺคพนฺโธติ ปวุจฺจติ. ตสฺส ตุ ลกฺขณํ ‘‘สคฺคพนฺธสฺส มุขํ อิฏฺาสีสนํ สิยา ปณาโม วา พนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส วา’’ติอาทินา อเนกธา วณฺเณนฺติ. ตํ ยถา?
‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;
ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํ.
อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;
จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํ.
ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;
อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํ.
วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;
มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิ.
อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;
นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ.
สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรฺชกํ;
กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา].
ตตฺถ อิติหาสกถุพฺภูตนฺติ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ. สนฺตสนฺนิสฺสยนฺติ อิตรโสภนาธิกรณคุณราชจริตาทินิสฺสยํ วา. จตุวคฺคผลายตฺตนฺติ ธมฺมาทิจตุวคฺคผลายตฺตํ. ธมฺโม ¶ นาม อพฺภูทยนิพฺพานเหตุโก. อตฺโถ นาม วิชฺชาภุมฺยาทีนํ ยถาฺายมชฺชนํ, อชฺชิตานฺจ รกฺขณํ. กาโม นาม นิรโย วิสโย ปโยโค. โมกฺโข นาม สพฺพสํสารทุกฺขนิวตฺติ. จตุโรทาตฺตนายกนฺติ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยเคน จตุโร กุสโล จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุทาโร นายโก วิปกฺโข, ปฏิปกฺโข จ ยตฺถ, ตํ. มธุ นาม สุรา. วิปฺปลมฺโภ วิรโห. มนฺโต นีติเวทีหิ สห การียนิจฺฉโย. ทูโต สนฺธานปฺปวตฺโต ปุริโส. ปยานํ สงฺคามาทินิมิตฺตคมนํ. อาชิ สนฺธฺยาภาเว วิคฺคโห. อสงฺขตฺตรสภาวนิรนฺตรนฺติ อสํขิตฺตา พหุตฺตา รสา สิงฺคารวีราทโย, ภาวา รติอุสฺสาหาทโย, เตหิ นิรนฺตรํ ปตฺถฏํ. ปิยวุตฺตสุสนฺธิภีติ ปิยานิ สุติสุภคานิ วุตฺตานิ อินฺทวชิราทีนิ อฺมฺสมฺพนฺธสํสคฺคตาย โสภโน สนฺธิ อฺมฺสงฺคหา เยสํ สคฺคานํ, เตหีติ.
ปุนปิ ยถาวุตฺเตสุ องฺเคสุ นครวณฺณนาทีสุ กิฺจ ยถาสมฺภวํ มธุปานาทิรหิตมฺปิ ตฺูนํ มโน รฺเชติ อุปาทิยเตว สพฺภีติ ทสฺเสตุมาห–
‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;
พนฺธงฺคสมฺปทา ตฺู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๐].
ปุนปิ –
‘‘คุณโต ปมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;
นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโร.
วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;
ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนฺจ สุเขติ โน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๑ ๒๒ คาถา] อาหุ.
สพฺพมฺเปตํ ¶ สทฺธมฺมามตรสปานสรสหทยานํ สมฺผปฺปลาปวิปุลวิสปฺปเวโสปทฺทุตกพฺพนาฏกปรมฺมุขานํ สตตจริตสฺจริตรตนภาชนานํ สปฺปุริสานํ กึ หทยเขโทปชนิตปริสฺสเมเนติ ตทนุรูปเมโวปทสฺสิตนฺติ.
นาฏกํ นาม ภรตาทินาฏฺยสตฺเถ นานปฺปการนิรูปิตรูปํ กปฺปํ, ตํลกฺขเณกเทสภูตลกฺขณานิ ปกรณาทีนิ นว รูปกานิ. นาฏิกา จ เอตฺเถวาวรุมฺภนฺติ. กพฺพฺจ นาฏกฺจ, เตสุ นิกฺขิตฺตํ ปิตํ เนตฺตฺจ จิตฺตฺจ เยหีติ วิคฺคโห. เก เต? กวิโน. ตตฺถ นิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตวจเนน สุตสฺส จินฺตนฺจ อูหาโปหมุเขน ยถุคฺคหิตนิยามํ, อวิปรีตตฺถนิจฺฉยนํ, นิจฺฉิตสฺส ภาวนา, นิรนฺตราภิโยโค จ ทสฺสิโต. กพฺพนาฏกวจเนน สุตํ, จินฺติตํ, ภาวิตฺจ ทสฺสิตํ. สุเต ทสฺสิเต ตนฺนิสฺสยํ สุตมยาณมฺปิ ทสฺสิตเมว สิยาติ. ‘‘กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา’’ติ อิมินา สุตจินฺตาภาวนานุกฺกเมน สมฺปาทิตปฺาปาฏวานํ กพฺพรจนาย สามตฺถิยํ ทสฺเสติ. โหติ หิ ตาทิสานํ ตํสุตาทิ พนฺธนการณํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,
สุตฺจ พหุ นิมฺมลํ;
อมนฺโท จาภิโยโคยํ,
เหตุ โหติห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓ คาถา].
ยํกิฺจีติ อตฺตโน จิตฺตารุฬฺหํ ยํกิฺจิ พนฺธชาตํ. อิมินา ปน อนิยมวจเนน อตฺตโน ตตฺถ อาทราภาวํ ทีเปติ. รจยนฺติ กโรนฺติ. เอตํ เตหิ รจิตํ พนฺธชาตํ ปรํ อจฺจนฺตเมว วิมฺหยกรํ น โหติ, ตาทิโสปายสมฺปตฺติสมฺปนฺนสฺส อุเปยฺยสมฺปตฺติสพฺภาวโต อนจฺฉริยเมวาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ รจนาวิเสสเอกนฺโตปายภูเตสุ อวิหิตาทราอปิ สุตาทิวเสน อกตาทราปิ ¶ เย สปฺปุริสา ปฺวนฺโต เยน พนฺธวิเสเสน วิฺู คุณโทสวิทุโน สตฺถฺุโน ปณฺฑิตชเน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ. โตเสนฺติเยว หิ เต ตาทิเส สาภาวิกิปฏิภาวิรเหปิ เอตาทิเสสุ อตฺเถสุ สุตจินฺตาภาวนาวเสน วายมนฺตา. วุตฺตฺหิ –
‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-
คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;
สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,
ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา].
ปฏิภาวนฺโต เหยฺโยปาเทยฺยปริจฺเฉทลกฺขณปฺาย ปฺวนฺโต นาม, เตเยว สปฺปุริสา. สวิมฺหโย ‘‘กีทิสายํ, ตาทิโสปายนฺตรรหิตานมฺปิ เอตาทิโส พนฺโธ สิยา’’ติ วิมฺหเยน สห วตฺตมาโนปิ. โสว พนฺโธ ตเมว พนฺธนํ ตาทิโสปายสมฺปตฺติวิรเหโนเปยฺยสมฺปตฺติยา สพฺภาวโต, นาฺโติ.
๖-๗. อิทานิ กพฺพนาฏเกสุ อปริจิตานมมฺหากํ คนฺถรจนาสภาวาวโพโธว กุโตติ โอสกฺกนฺเต ‘‘กพฺพนาฏกา’’ทิคาถาทฺวเยน สมุสฺสาเหติ. กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา กพฺพนาฏเกสุ สุตานุโลกนจินฺตาภาวนาวเสน ปิตเนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา กพฺพการกา ยํ กิฺจิ อตฺตโน อภิมตํ รจยนฺติ กโรนฺติ, เอตํ พนฺธนํ ปรํ อติสเยน น วิมฺหยกรํ อจฺฉริยกรํ น โหติ, นิรนฺตราภิโยคโต สิทฺโธปายมูลปฺาสมฺปทาย อุเปยฺยภูตคนฺถสงฺขรณํ ภวตฺเยวาติ อธิปฺปาโย. กวิโน อิทํ กพฺพนฺติ จ, นฏกสฺส อิทํ นาฏกํ, นจฺจคีตาทิ. อิธ ปน ตปฺปฏิปาทกกถาปกาสกคนฺโถ นาฏกํ นาม. กพฺพฺจ นาฏกฺจาติ จ, กพฺพนาฏเกสุ นิกฺขิตฺตํ เนตฺตจิตฺตํ เยหีติ จ ¶ วิคฺคโห. เย ชนา ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ อวิหิตาทราปิ สวนธารณาทิวเสน อกตสมฺภมา เอว วิฺู เยน คนฺถรจนาวิเสเสน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ, เตเยว ปฏิภาวนฺโต ปฏิภานสงฺขาตปฺวนฺโต ภวนฺติ. โสว พนฺโธ สวิมฺหโย อฺเสํ อุปฺปชฺชมานวิมฺหเยน สหิโต. ปฏิภา เอเตสํ อตฺถีติ จ, สห วิมฺหเยน วตฺตตีติ จ, อวิหิโต อาทโร เยหีติ จ วิคฺคโห. พาหิรสตฺถาภิโยคาภาเวปิ ปุพฺพวาสนาภาเวปิ อิห นิรนฺตราภิโยคํ กโรนฺโต ตาทิสสามตฺถิยํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-
คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;
สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,
ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา].
ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปุพฺพวาสนาคุณานุพนฺธี อตีตชาติยา ปริจยวาสนาคุณสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อนุพนฺโธ ยสฺสตฺถิ, ตาทิสํ อพฺภุตํ ปฏิภานํ น วิชฺชติปิ, ตถาปิ สุเตน สวเนน อุสฺสหเนน ปคุณกรณาทิวาจุสฺสหเนน วา อุปาสิตา กตคุรุปาสนา วาจา กมปิ อนุคฺคหํ กิฺจิปิ ปฺาปาฏวํ ธุวํ เอกนฺเตน กโรติ เอวาติ.
เอตฺถ กพฺพํ นาม มุตฺตกกุลกาทิวากฺยวเสน จ อวยวสภาเวหิ เตสํเยว อนฺตรวากฺยาวยวสมูเหหิ ปริปุณฺณํ วุตฺตวิเสเสหิ ปเภทคตํ เกวลํ ปชฺชมยํ วา คชฺชมยํ วา จมฺปูติขฺยาตปชฺชคชฺชมยํ วาติ มหาวากฺยสภาเวน จ ติฏฺติ. นาฏกํ นาม ภรตาทินฏสตฺถคตนานปฺปการทสฺสิตสภาวํ. กพฺพฺจ อิเธว ทสฺสิตลกฺขณโต เอกเทสยุตฺตปฺปกรณาทินวรูปกานิ จ นาฏิกา จ ภวนฺติ. กพฺพลกฺขณํ ปน เอวํ ทฏฺพฺพํ–
‘‘สคฺคพนฺโธ ¶ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;
ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํ.
อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;
จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํ.
ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;
อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํ.
วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;
มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิ.
อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;
นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ.
สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรฺชกํ;
กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา].
ตสฺสตฺโถ – สคฺคพนฺโธ สคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺโธ ‘‘มหากพฺพ’’นฺติ อุจฺจเต. อสฺส ลกฺขณํ ตุ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ กากกฺขิโคฬกนเยน ตมฺมุขํ ตสฺส กพฺพสฺส อาทิ ปน ปณาโม เทวตานมสฺสนํ วา, วตฺถุนิทฺเทโส –
‘‘อสฺตฺยุตฺตรสฺยาํ ทิคิ เทวตาตฺม,
หิมาลโย นาม นคาธิราช?;
ปูวาปเรง วารินิธี วิคาหฺย,
สฺถิต? ปถิฌา อิว มานทณฺฑ?’’ [กุมารสมฺภว ๑.๑.].
อิจฺจาทิพนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ วตฺถุโน ทสฺสนํ, อาสีสาปิ ‘‘มยฺหํ ปีณยตํ มน’’ มิจฺจาทิอิฏฺาสีสนํ วา ภวติ.
อิติหาสกถุพฺภูตํ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ วา สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ โสภนานมฺปิ ราชจริยาทินิสฺสยํ วา จตุวคฺคผลายตฺตํ ¶ โลกิยโลกุตฺตรสุขการณํ ธมฺโม, วิชฺชาภูมิอาทีนํ สฺจโย, สฺจิตานํ รกฺขา จ อตฺโถ, อปายสํวตฺตนิกปฺจกามคุณสงฺขาโต กาโม, สพฺพทุกฺขา นิวตฺติเหตุ โมกฺโข จาติ จตุวคฺคผลาธีนํ จตุโรทาตฺตนายกํ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยคโต จตุโร ทกฺโข จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุฬาโร สปกฺโข, วิปกฺโข วา นายโก ยตฺถ, ตํ ยถาวุตฺตํ ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ ปุรํ นครํ, อณฺณวํ สาครํ, อุตุ เหมนฺตวสนฺตาทิอุตุ, เสลํ ปพฺพโต, อินฺทุสวิตูทโย จนฺทสูริยานํ อุทโย จาติ อิเมสํ วณฺณนํ ยตฺถ, ตํ. สวิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยนฺโต. อุยฺยานสลิลกฺกีฬามธุปานรตุสฺสวํ อุยฺยานกีฬาสุราปานรติกีฬาสงฺขาโต อุสฺสโว ยตฺถ, ตํ วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ ทาราวิโยคทารปริคฺคเหหิ จ กุมาโรทยวฑฺฒิหิ กุมารุปฺปตฺติกุมารวฑฺฒีหิ จ มนฺตทูตปฺปยานาชินายกาภฺยูทเยหิ นีติชานนปฺา มนฺโต, สนฺธานการโก ทูโต, ยุทฺธาภิคมนํ ปยานํ, ยุทฺธสงฺขาโต อาชิ, สปกฺขนายกสฺส อภิวฑฺฒิสงฺขาโต อภฺยูทโย จาติ อิเมหิ อลงฺกตํ สชฺชิตํ อสํขิตฺต…เป… นฺตรํ อสํขิตฺตา วิตฺถารา รสา สิงฺคาราทโย อฏฺ ภาวา รติอุสฺสาหาทโย จาติ อิเมหิ นิรนฺตรํ วิตฺถิณฺณํ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ สุติสุภเคหิ อินฺทวชิราทีหิ วุตฺเตหิ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธปริจฺเฉทตาย โสภนา สนฺธิ เยสํ สคฺคานํ, เตหิ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมึ ปริจฺเฉเท ภินฺนสคฺคนฺเตหิ ภินฺนสคฺคา ปริโยสานา เยสํ, เตหิ นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ นาติวิตฺถารสคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉเทหิ อุเปตํ ยุตฺตํ สาธฺวลงฺกติ โสภนาลงฺการวนฺตํ กพฺพํ โลกรฺชกํ ตํ สมานํ กปฺปนฺตรฏฺายิ กปฺปนิรนฺตรฏฺายิ กปฺปนฺตเร ายิ วา ชายเต. เอตฺถ มธุปานาทิรหิตปุรวณฺณนาทโยปิ ตฺูนํ จิตฺตํ อาราเธติ เจ, ตํปฺยทุฏฺํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘กพฺพํ ¶ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;
พนฺธงฺคสมฺปทา ตฺู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – อตฺร อิเมสุ กพฺพงฺเคสุ มชฺเฌ เกหิจิ องฺเคหิ เกหิจิ อวยเวหิ นฺยูนมปิ อูนมปิ, นิสทฺโทตฺรตพฺภาเว. กพฺพํ น ทุสฺสติ, ตํ ปน อทุสฺสนํ พนฺธงฺคสมฺปทา รจิตปุรวณฺณนาทิองฺคสมฺปทา ตฺู กพฺพฺู ชเน กามํ อิจฺฉานุรูปํ เจ อาราธยนฺติ, เอวํ สนฺเต ภวติ. ปุนปิ นายกวณฺณนาสุ สปกฺขนายกํ วณฺเณตฺวา เตน นิรากรณภาวมฺปิ. โน เจ, ปจฺจตฺถิกํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน นายเกน ตสฺสาภิภวนมฺปิ วณฺเณตุํ วฏฺฏติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘คุณโต ปมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;
นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโร.
วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;
ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนฺจ สุเขติ โน’’ติ.
พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;
ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเว.
๘. เอวเมเตหิ โสตุชนสมุสฺสาหนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตฺตุมิจฺฉิตพนฺโธติ วุตฺตํ พนฺธสฺส ลกฺขณํ กตฺตุมารภเต ‘‘พนฺโธ จา’’ติอาทิ. โทสวชฺชิตา โทเสหิ สทฺทนิสฺสิเตหิ, อตฺถนิสฺสิเตหิ จ วิโรเธหิ วชฺชิตา ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เยหิ, สทฺทตฺถา สหิตา เอกีภูตา. วุตฺตลกฺขณา เยหิ เต ปุพฺพาจริเยหิ สหิตา วุจฺจนฺติ. สหิตานํ ภาโว สหทยหิลาทการณํ สาธฺยํ สาหิจฺจํ. อิติ โทสวชฺชิเต สหิเต สทฺทตฺเถ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา พนฺโธ นาม สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติอลงฺการวุตฺติวเสน ติวิโธปีติ อปฺปสิทฺธํ พนฺธสรีรํ วิธียเต ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ. จสทฺโทวตฺตพฺพนฺตรสฺส สมุจฺจโย, กิฺจีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขโณ สทฺทานมตฺโถ มุขฺโย จตุพฺพิโธ โหติ. มุขฺยสฺสตฺถสฺส จตุพฺพิธตฺตา ติวิเธสุ สทฺเทสุ ตพฺพาจโก จตุพฺพิโธ โหติ ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กฺริยาสทฺโท ทพฺพสทฺโทติ. ติวิโธ หิ สทฺโท วาจโก ลกฺขณิโก พฺยฺชโกติ พฺยาปารเภเทน. พฺยาปาโร จ นาม สทฺทสฺส’ตฺถปฺปตีติการิตฺตเมว. โส หิ ติวิโธ มุขฺโย ลกฺขโณ พฺยฺชนสภาโว เจติ. ตตฺถ ชาตฺยาทินิรนฺตรตฺถวิสโย สทฺทพฺยาปาโร มุขฺโย. โสเยว อภิธาติ อุจฺจเต. ตํพฺยาปารวา อพฺยวหิตชาตฺยาทิสเกหิ ตมตฺถํ มุขฺยภาเวน โย วทติ โคอาทิโก, โส วาจโก. สทฺทนฺตรตฺถวิสยนิทฺทิฏฺโ สทฺทพฺยาปาโร ลกฺขโณ. สา ทุวิธา สุทฺธา, อุปจารมิสฺสา เจติ. ตตฺถ สุทฺธา ยถา ‘‘โค มุจฺจตุ, มฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ติ. เอตฺถ โคสทฺเทน วิเสสนํ โคตฺตสามฺเมโวจฺจเต, น ตุ โคพฺยตฺติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘วิเสสฺยํนาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ].
สามฺสฺส พฺยาปกตฺตา, อสรีรตฺตา จ. ตตฺถ พนฺธนโมจนานิ น สมฺภวนฺตีติ อตฺตโน นิสฺสยภูตา โคพฺยตฺติ อากฑฺฒียเต, ตถา มฺจานมุคฺโฆสนํ น สมฺภวตีติ อตฺตโน อุคฺโฆสนกฺริยาสิทฺธฺยตฺถํ มฺจสมงฺคิโน ปุริสา อากฑฺฒียนฺติ. ตถา คงฺคาสทฺทวาจฺจสฺส ชลปฺปวาหสฺส โฆสปฺปตฺยากรตา น สมฺภวตีติ คงฺคาสทฺโท อตฺตโนภิเธยฺยสฺโสทกปฺปวาหสฺส นิกฏํ ตฏํ ลกฺเขติ. อุปจารสฺสาเนกปฺปการตฺตา อุปจารมิสฺสา ลกฺขณาปฺยเนกธา สิยา. ยถา กตฺถจิ การเณ การียมุปจริยเต, ยถา ‘‘อายุ ฆต’’นฺติ. กตฺถจิ การณการิยานมเภโท ยถา ‘‘อายุเยเวท’’นฺติ. กตฺถจิ ¶ อุปมาเน อุปเมยฺยมุปจรียเต, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติ. กตฺถจิ อเภโท เตสํ, ยถา ‘‘โคเยวาย’’นฺติ. กตฺถจิ ตทาธารตาย [ตทตฺถตาย (ก.)] ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปทีปฏฺา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติ. กตฺถจิ ตํกมฺมสมฺพนฺธา ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติ. กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺธา, ยถา ‘‘ราชสมฺพนฺธี ปุริโส ราชาย’’นฺติ. กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปเฏกเทเส ปฏสทฺโท’’ อิจฺจาทิ.
ลกฺขณาย นิสฺสโย สทฺโท ลกฺขณิโก. พฺยฺชนสภาโว ปน ปรปริยาโย สทฺทสฺส ตติโย พฺยาปาโร. ตสฺส นิสฺสโย สทฺโท พฺยฺชนโก. อิจฺเจตํ ติณฺณํ สทฺทานํ วเสน อตฺโถปิ ติวิโธ โหติ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโยติ. ตตฺถ พฺยงฺคฺโยเยวตฺโถ พนฺธสตฺถา วุจฺจเต. เตเนว ปธานพฺยงฺคฺโย พนฺโธ อุตฺตโม, อปธานพฺยงฺคฺโย มชฺฌิโม, อพฺยงฺคฺโย อธโม, พฺยงฺคฺเยน วินา พนฺโธ นิชฺชีโว สิยาติ ปุพฺพาจริยานํ ปวตฺติ, สภาววุตฺติ พนฺโธปิ ตุ นิชฺชีโวติ นาสงฺกนีโย. ยสฺมา กวีนํ โลกโวหารโกสลฺลํ สภาววุตฺติเยว คเมติ. โย หิ สกลโลกฏฺิตึ น ชานาติ, โส กวิเยว น โหตีติ.
อเถตฺถ ติวิธมฺปิ อตฺถํ ตาทิสชนาวโพธตฺถํ สมุทาหริสฺสาม ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ตฺยาทิ. เอตฺถ วาณีสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ. วาณี นาม เจตนา, ตสฺสํ ยาว เทวตตฺถํ นาโรปฺยเต, ตาว ตปฺปตี อตฺตโน มโนสมฺปีณนอาสีสนา น สํคจฺฉตีติ วากฺยสามตฺถิยาเยว วาณิยํ สายโมจิตฺยเภเทน เทวตาสทฺทสฺส อาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโย. ตถา วทนสทฺทสฺสาปิ มุขํ วาจฺจตฺโถ. อมฺโภชสทฺทสฺส สมาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโย. มโนสมฺปีณนสฺส ตุ อฺถา อนุปปตฺติยา ปสฺสทฺธฺยาทิกฺกเมน ยถาภูตาวโพธสมฺภวา อนายาเสน ¶ วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถปฏิภาเนน คนฺถปริสมตฺติสงฺขาตา ยถิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ โหเตว, อยํ พฺยงฺคฺยตฺโถ. ตพฺพาจกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยฺชกา โหนฺตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สทฺทตฺถวิจาโร คนฺตพฺโพ.
ตเมวํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรํ กติวิธมิจฺจาห ‘‘ปชฺเช’’จฺจาทิ. อยํ ยถาวุตฺโต พนฺโธ พนฺธสรีรํ ติธา ภเว ติปฺปกาเรน สิยา, นาธิกํ นาปฺยูนํ. กถํ? ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน ปชฺชสภาวาทีนํ วิเสเสน ติธา ภเวติ ปกตํ. ตตฺถ ปชฺชํ นาม อมฺเหหิเยว วิรจิตวุตฺโตทยาขฺเย ฉนฺทสิ นิรูปิตา วุตฺตชาติปฺปเภทา จตุปฺปทิกตฺถา นิรูปิโต มุตฺตกาทิปิ วุตฺตชาติปฺปกาโรเยว. เตเนเวตฺถ เตสมทสฺสนํ. เตสุ เอกคาถา นิฏฺิตตฺถา สปฺปธานา คาถนฺตรานิรเปกฺขา มุตฺตกํ, เอกกฺริยาทาเนน อฺมฺสาเปกฺขา นิฏฺิตตฺถา ปจฺเจกํ อนิฏฺิตตฺถา คาถา กุลกํ, นานาภิตฺติโย ภินฺนกิริโย สปฺปธานา คาถา โกโส วิย ปิตา โกโส, เอกภิตฺติปโทสาทิกํ วณฺเณตุํ สมุทาเยน ปวตฺตา ภินฺนกฺริยา คาถา สงฺฆาโต, โสปิ จตุพฺพิโธ ปชฺชปฺปกาโร ยถาวุตฺตสคฺคพนฺโธวาติ วิฺาตพฺพํ. คชฺชํ นาม ปาทสนฺนิฏฺานรหิโต สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปฺปพนฺโธ. ตสฺส ตุ ทฺเว ปการา อาขฺยายิกา, กถาติ. วิมิสฺสํ ปชฺชคชฺชมยํ นาฏกปฺปกรณาทิ, จมฺปู ชาตกมาลาทิกา จ.
๘. อิทานิ สฺชานนาภิลาสีนํ อลงฺการนิสฺสิตํ พนฺธสรีรํ, โสว พนฺโธติ อธิกตํ, ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ ปสิทฺธกุณฺฑลิตฺตานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส เทวทตฺตตฺตวิธานํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘พนฺโธ’’จฺจาทิมาห. ตตฺถ พนฺโธ นาม จ พนฺธนํ ปน. โทสวชฺชิตา สทฺทตฺถนิสฺสิตโทเสหิ ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เอเตหิ ตาทิสา. สหิตา อฺมฺานุรูปตฺเถน สหภาวํ คตา. สทฺทตฺถา สทฺโท, ¶ อตฺโถ จ. เอวํปกาเรหิ ตุ อีทิสสทฺทตฺถานํ วิฺูนํ ตุฏฺิชนกอฺมฺานุรูปคุณสหิตานํ ภาโวติ วจนตฺเถน ‘‘สาหิจฺจ’’มิติ วทนฺติ. สทฺทตฺถาติ เอตฺถ สทฺทตฺถานํ กึ นานากรณนฺติ? สทฺโท ปน อตฺถปฺปตีติยํ อตฺตโน มุขฺยพฺยาปารํ ลกฺขณพฺยาปารํ พฺยฺชนสภาวพฺยาปารฺเจติ ติวิธํ พฺยาปารเภเทน. กมโต วาจโก ลกฺขณิโก พฺยฺชนโก เจติ ติวิโธ. ตถา อตฺโถปิ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย เจภิ ติวิโธ. อตฺร ตุ วาจโก สทฺโท อตฺตนา ทีเปตพฺพมุขฺยตฺถสฺส ชาติคุณกฺริยาทพฺพเภเทน จตุพฺพิธตฺตา สยมฺปิ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสทฺทวเสน จตุพฺพิโธ. วาจกสทฺทสฺส มุขฺยพฺยาปาโร ‘‘อภิธา’’ติ จ โวหรียติ. โส มุขฺยพฺยาปาโร ชาตฺยาทีหิ อพฺยวหิตตฺเถว วตฺตเต. ตถา หิ ‘‘โค นีลํ ปาจโก วิสาณิ’’จฺจาโท โคอาทิสทฺทานํ มุขฺยพฺยาปาโร โคปิณฺฑนีลปฏปาจกกตฺตุสิงฺคีติ ทพฺพานํ วิเสสนภูตชาติคุณกฺริยาทพฺเพสฺเวว ปวตฺตติ, น ปน ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทีสูติ. วุตฺตํ หิ–
‘‘วิเสสฺยํ นาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ].
ตสฺสตฺโถ – วิเสสเน วิเสสนภูตชาตฺยาทิมฺหิ ขีณสตฺติ ขีณพฺยาปารวตี อภิธา มุขฺยพฺยาปาโรว วิเสสฺยํ ทพฺพํ น คจฺเฉ น ปาปุณาตีติ.
ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยโคปิณฺฑาทิกํ อภิธา น วทติ เจ, เอวฺจ สติ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ’’จฺจาทีสุ ชาตฺยาทิวิสิฏฺโคปิณฺฑาทีนํ โคอาทิสทฺทสฺส กถํ วาจกตฺตํ ยุชฺชตีติ? ทพฺพาธีนชาติคุณาทีสุ วุตฺเตสุ ตพฺพิสิฏฺสฺส ทพฺพสฺส ปริยายโต วาจกตฺตา. นิปฺปริยายโต ปน สุทฺธลกฺขณพฺยาปารสฺเสว วิสโย. ลกฺขณพฺยาปาโรปิ สุทฺโธ อุปจารมิสฺโสติ ทุวิโธ. ¶ ตตฺถ สุทฺโธ ลกฺขณพฺยาปาโร ชาตฺยาทิวชฺชิตตฺถวิสโย. ตถา หิ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ, มฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ตฺยาทีสุ ชาติคุณกฺริยาสิงฺคทพฺพมฺจคงฺคาทีนํ คมนาทีหิ โยคาสมฺภวโต ชาติคุณาทโย อติกฺกมฺม ยถากฺกมํ คมนนิวาสนอาคมนธาวนอุคฺโฆสนโฆสาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทโย ปรามสติ.
มิสฺโส ตุ อุปจารเภเทน พหุวิโธ. ตถา หิ กตฺถจิ การเณ การิยมุปจรียเต, ยถา ‘‘อายุฆต’’นฺติ, เอตฺถ อายุวฑฺฒนการณภูเต ฆเต การิยภูตอายุโน โวหาโร อาโรปิโต โหติ. อุปริปิ อุปจาโร ยถาโยคํ โยเชตพฺโพ. อตํสภาเว หิ ตํสภาวาโรปนํ อุปจาโร. กตฺถจิ การณการิยานมเภโท, ยถา ‘‘อายุเยว ฆต’’นฺติ. กตฺถจิ อุปเมยฺยอุปมาโนปจาโร, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติ. กตฺถจิ อุปมานอุปเมยฺยานมเภโท, ยถา ‘‘โคเยวายํ พาหิโก’’ติ. กตฺถจิ ตทาธารตาย ตทูปจาโร, ยถา ‘‘ปทีปฏฺา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติ. กตฺถจิ กฺริยาสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติ. กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ราชวลฺลโภปิ ราชา อย’’นฺติ. กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติ. อิมินา มุเขน อุปจารเภโท ทฏฺพฺโพ. พฺยฺชนสภาวพฺยาปาโร เอว ‘‘ธน’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺส ตติยพฺยาปารสฺส วิสโย ตาทิสวากฺยเมว วาติ ทฏฺพฺโพ.
เอตฺถ พฺยงฺคฺยตฺถํ พนฺธสฺส ชีวิตมิติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานํ พนฺธมุตฺตมนฺติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานรหิตํ มชฺฌิมนฺติ จ, อพฺยงฺคฺยพนฺธํ อธมมิติ จ วทนฺติ. โหนฺติ เจตฺถ –
อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;
มุขฺโย ลกฺขณพฺยฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุ.
อภิธาปรปริยาโย, ¶ พฺยาปาโร ปโม ภเว;
ธนนฺตาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ตติโย ปุน.
มุขฺโย นิรนฺตรตฺเถสุ, ลกฺขณา ตุ ติโรหิเต;
อตฺเถ’ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติ.
พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;
ลกฺขณิโก พฺยฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโต.
วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย-จฺเจวํ สทฺเทสุ วาจโก;
ชาติคุณกฺริยาทพฺพ-เภเทน โส จตุพฺพิโธ.
วาจฺจตฺถสฺส จตุทฺธาว, ภินฺนตฺตา ชาติอาทิโต;
ชาตฺยาทีนํ ปเภเทน, ตถา ลกฺขณิโก มโต.
อุปจารพหุตฺเตน, เภเท สติปิ ตสฺส ตุ;
พฺยฺชโก ตุ อนฺตฺตา, วิสุํ เตหิ น วุจฺจตีติ.
ลกฺขณโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ ตฺยาทิคาถายํ วทนสทฺทสฺส มุขตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตอมฺโภชตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถ. อมฺโภชสทฺทสฺส ปทุมตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อุปจริตมุขตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถ. วาณิสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตเทวตาอตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถ. เอตฺถ อาสีสนา นาม ยถาวุตฺตนเยน ปฺุาติสยตา, ตโต อิธ อภิมตตฺถพาธกากุสลนิวารณฺจ กุสลานมนุพลปฺปทานฺจ ตโต กายจิตฺตปีฬาวิคโม จ ตโต สุขปฺปฏิลาโภ จ ตโต จิตฺตสมาธานฺจ ตโตเยว อเนกวิธตฺถาวโพโธ จ ตโต อภิมตคนฺถปริสมตฺติ จ ภวตีตฺยยํ วากฺยสามตฺถิยโต ลทฺธตฺโถ พฺยงฺคฺยตฺโต. ตํตํอตฺถปฺปกาสกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยฺชนกา นาม ภวนฺติ. เอวํ สทฺทสทฺทตฺถวิจาโร เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ¶ ปกาสิตพนฺธสฺส เภทํ วทติ ‘‘ปชฺชา’’ทินา. อยํ วุตฺตลกฺขโณ พนฺโธ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน คาถาจุณฺณิยตทุภยมิสฺสานํ วเสน ติธา ภเว. สทฺโท จ อตฺโถ เจติ จ, สหภาวํ อิตา ปตฺตาติ จ, โทเสหิ วชฺชิตา, โทเส วา วชฺชิตา เยหีติ จ, ปชฺชฺจ คชฺชฺจ วิมิสฺสฺเจติ จ วิคฺคโห. อิห ปชฺชํ นาม มุตฺตกกุลกโกสกสงฺฆาตวเสน จตุปฺปเภทํ ฉนฺทสิ นิทฺทิฏฺวุตฺตวิเสสวิรจิตํ จตุปฺปทิกคาถาพนฺธํ. ตตฺถ มุตฺตกํ นาม นิฏฺิตตฺถา สปฺปธานา เอกา คาถา, กุลกํ นาม ปจฺเจกมนิฏฺิตตฺถา อฺมฺสาเปกฺขา เอกกฺริยาทฺวาริกา นานาคาถา, โกสโก นาม นานาวิธวณฺณนาภูมิกา ภินฺนกฺริยาทฺวารปฺปวตฺตา สปฺปธานา คาถาราสิ, สงฺฆาโต นาม สฺจฺยากาลาทิเอกวณฺณนาภูมินิสฺสิตา ภินฺนกฺริยาสมุทาเยน ปวตฺตา คาถา. คชฺชํ นาม อนิยตปโท อาขฺยายิกากถาวเสน ทฺวิปฺปเภโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺโต วจนปฺปพนฺโธ. มิสฺโส ปน อิเมหิ ทฺวีหิ สํมิสฺโส นาฏกปกรณาทิ จ ชาตกมาลาทิจมฺปู จ.
นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;
ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํ.
๙. เอวํ ติปฺปการํ พนฺธสรีรํ วตฺวา อิทานิ อฺถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิพนฺโธจา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต’’ อิติ. ปุน ภิยฺโย ยถาวุตฺโต ปชฺชมยพนฺโธ ทฺวิธา ทฺวิปฺปกาเรน นิรุปฺปเต นิจฺฉียเต. กถํ? นิพนฺโธ จ ตเทกเทสภูเตหิ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ สคฺคพนฺธาทิวเสน พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มุตฺตกวเสนาติ เอวํ ทฺวิธา นิรุปฺปเต อิติ ปกตํ. นนุ ตสฺเสตสฺส ยถาวุตฺตวาติมยสฺส สกฺกฏํ ปากตํ อปพฺภํโส เปสาจิกํ มิสฺสฺเจติ ปฺจวิธตฺตํ วตฺวา ‘‘สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสา. ปากตํ จตุพฺพิธํ สกฺกเฏหิ วณฺณฺตฺตมตฺเตน อุปฺปนฺนตฺตา ¶ มหินฺทสินฺธวาทิ ตพฺภวํ, ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ, มหารฏฺาทิเทสปสิทฺธํ เทสียํ, ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ. อาภีราทีนํ วาจา อปพฺภํโส, โส จ ปากตํ วิย จตุพฺพิโธ, ติวิโธ จ นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน. ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํ. สพฺเพสํ วเสน มิสฺส’’นฺติ สกฺกฏาทีนํ ลกฺขณํ วุตฺตํ. ตถา ‘‘สิงฺคารปฺปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ปฏิปาทกตฺเถน ลาสฺยาทิกมภินยปฺปธานตฺตา ทสฺสนียํ, อิตรํ กพฺพํ สวนีย’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ภาสาเภเทน วุตฺตํ ปฺจวิธตฺตํ, วินิโยคเภเทน วุตฺตํ ทุวิธตฺตฺจ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตเทวมิธานุปโยคิตาย น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวมลงฺการาธิฏฺานภาเวน ปมํ พนฺธสรีรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ หารเกยูราทินา ปุริสสรีรมิว พนฺธสรีรํ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วินฺทนียตรํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ ตุ’’ อิจฺจาทิ. ตุสทฺโท วิเสสวจนิจฺฉายํ. ตํ พนฺธสรีรํ ตุ อลงฺการา อลงฺกริยติ ตํ พนฺธสรีรเมเตหีติ ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย อตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสเยน วินฺทนียภาวํ อสฺสาทนียภาวํ ปาเปนฺติ นยนฺติ. สพฺพถา นิทฺโทสภูตานํ สทฺทตฺถานํ อฺมฺานุรูปโต สหิตภาเวน ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ ตาทิสปุริสสรีรมิว วินฺทนียมฺปิ สมานํ อลงฺกาเรหิ ปสาธิเต สติ อจฺจนฺตเมว วินฺทนียํ สิยาติ อธิปฺปาโย.
๙. ปุนปิ ตสฺเสว พนฺธสฺส เภทํ กเถตุํ ‘‘นิพนฺโธ จา’’ทิมาห. ปุน นิพนฺโธ จ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ อวินาภาวโต มหากพฺพาทิสภาเวน นิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มหากพฺพาทิสภาเวน มุตฺตกตฺตา อนิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จาติ โสว พนฺโธ ทฺวิธา นิรุปฺปเต นิจฺฉียเต. ¶ ปุนปิ โส พนฺโธ สกฺกฏปากตอปพฺภํ สเปสาจิกมิสฺสภาสาเภเทน ปฺจวิโธ. สิงฺคารปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ทสฺสนปฺปธานตฺตา ตาทิสํ นจฺจํทสฺสนียํ, ตทฺํ กพฺพํ สวนียมิติ วฬฺชนเภทโต ทุวิโธ จ โหติ. โส สพฺโพปิ ปโยชนาภาวโต อิห น คหิโต. ตตฺถ สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสา. ตโต เกหิจิ อกฺขเรหิ ภินฺนํ ปากตํ นาม. ตํ ปน ตพฺภวตสฺสมเทสิยมิสฺสวเสน จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ สกฺกฏโต วณฺณฺตฺตมตฺเตน นิพฺพตฺตํ ตพฺภวํ นาม, ตํ มหินฺทสินฺธวาทิ. ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ. เทเส ปสิทฺธํ เทสิยํ. มิสฺสํ นาม ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ. อปพฺภํโส นาม โคปาลกาทีนํ วาจา, โส จ ตพฺภวาทีหิ จตุพฺพิโธ, นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน ติวิโธ จ โหติ. ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํ. เตหิ สกฺกฏาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ นาม โหติ. อิทานิ อีทิสปฺปเภทวนฺตพนฺธสฺส อลงฺกาเรน โสภนตฺตํ วตฺตุํ ‘‘ตํ ตุ’’จฺจาทิมาห. ตํ ตุ ตํ ปน วุตฺตปฺปการํ พนฺธสรีรํ อลงฺการา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสยปสาทนียตฺตํ ปาเปนฺติ. นิรนฺตรํ พนฺโธ นิพนฺโธติ จ, น นิพนฺโธ อนิพนฺโธติ จ, อติสเยน วินฺทนีโย วินฺทนียตโร, ตสฺส ภาโว วินฺทนียตรตฺตนนฺติ จ วิคฺคโห.
อนวชฺชํ มุขมฺโภช-มนวชฺชา จ ภารตี;
อลงฺกตาว โสภนฺเต, กึ นุ’เต นิรลงฺกตา?
๑๐. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา. อนวชฺชํ อฺมฺานุรูปาธิกตเนตฺตกณฺณาทิอวยเวน ปิฬกติลกกาฬกาทฺยนาหตาย จ สุนฺทรภาวโต อครหิตํ มุขมฺโภชํ วทนารวินฺทฺจ ตถา อนวชฺชา ปทาทิโทสานภิภูตาย สุนฺทรภาเวน อครหิตา ภารตี จ วาณี อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนีโย อตฺโถ จาติ เอเต อลงฺกตาว ¶ มุขํ ติลกตาฑงฺกาทินาลงฺกาเรน, สทฺทตฺถา สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ ปสาธิตา สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา ตถา อปสาธิตา อสชฺชิตา โสภนฺเต กึ นุ, น โสภนฺเตวาติ วิตกฺเกมีติ อตฺโถ. นุอิติ วิตกฺเก.
๑๐. ตเมว ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา สมตฺเถติ. วณฺณสณฺานาทิอวยวสมฺปตฺติยา จ ปิฬกติลกกาฬกาทิโทสรหิตตฺตา จ อนินฺทิตํ มุขมฺโภชฺจ อนวชฺชา ปทโทสวากฺยโทสอตฺถโทเสหิ อมิสฺสตฺตา อครหิตา ภารตี วาณี จ อเภโทปจาเรน ตปฺปฏิปาทนียตฺโถ จาติ อิเม อลงฺกตาว กุณฺฑลติลกาทิอาภรเณหิ จ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ จ สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา เตหิ อวิภูสิตา โสภนฺเต กึ นุ, น โสภนฺเตติ มฺเ. นตฺถิ อวชฺชมสฺสาติ จ, มุขเมว อมฺโภชมิติ จ วิคฺคโห. กิมิติ ปฏิเสเธ, นุอิติ วิตกฺเกติ.
วินา คุรูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุมิจฺฉติ;
สมฺปาปุเณ น วิฺูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?
๑๑. อลงฺกรณฺจ เตสํ วินา คุรูปเทเสน กโรนฺโต วินา ปหาสํ นาปรํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ สิเลสาลงฺการมาห ‘‘วินา’’ติอาทิ. คุรูนํ ปสาธโนปาโยปเทสกานํ, อลงฺการการโณปาโยปเทสกานํ วา อุปเทสํ ‘‘เอตฺถ เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติ อุปทิสนํ วินา ปริจฺจชฺช มุขสฺส, พนฺธสฺส จ อลงฺกรณานภิฺตาย พาโล อฺาณโก โย โกจิ ปุคฺคโล ตํ มุขํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ อนุรูปวเสน สชฺเชตุํ อิจฺฉติ อธิปฺเปติ, โส ตาทิโส อฺาณปุคฺคโล วิฺูหิ ตพฺพิทูหิ ปณฺฑิตชเนหิ หสฺสภาวํ อวหาสํ กถํ เกน ¶ ปกาเรน น สมฺปาปุเณยฺย. ‘‘กิมิทํ อฺาณปุริเสน กริยตี’’ติ หสนฺเตวาติ อธิปฺปาโย. นุอิติ วิตกฺเก.
๑๑. อิทานิ ปทาทิโทสรหิตพนฺธสรีรสฺส อลงฺกาเรหิ ภูสนมปิ คุรูปเทสสหิตเมว เสฏฺนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วินา คุรูปเทส’’ มิจฺจาทิสิเลสาลงฺการมาห. พาโล มุขาทิสรีราลงฺกาเร, พนฺธาลงฺกาเร วา อสมตฺโถ โย โกจิ คุรูปเทสํ วินา สรีราลงฺการกรณสฺส, พนฺธาลงฺการกรณสฺส วา อนุรูโปปเทสมนฺตเรน ตํ สรีรํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ ติลกตาฑงฺกาทีหิ, สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วา สชฺเชตุํ อิจฺฉติ เจ, โส วิฺูหิ ตทุภยฺูหิ หสฺสภาวํ อวหสิตพฺพตํ กถํ น สมฺปาปุเณ, ปาปุณาตฺเยว, ตสฺมา คุรูหิ สาทรโต อุคฺคณฺหิตฺวา กตฺตพฺพนฺติ ภาโว.
คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก;
ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ตพฺโพหารูปจารโต.
๑๒. นนุ สทฺทคมฺมา, อตฺถคมฺมา จ อลงฺการาติ คนฺโถ กถนฺติ อาห ‘‘คนฺโถปี’’ติอาทิ. กวิวาจานํ กวิปฺปโยคานํ สมุทายรูปานํ, ปฏิปาทนียตาย ตพฺพจนียานฺจ อตฺถานํ อลงฺการปฺปกาสโก อลงฺการานํ ยถาวุตฺตานํ วิภาวิโต คนฺโถปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วาจฺจตํ ยาติ อุปคจฺฉติ. กินฺติ อาห ‘‘ตพฺโพหารูปจารโต’’ติ. ตสฺส กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส, ตสฺมึ วา มณฺฑนวิเสเส ปวตฺตสฺส อลงฺการโวหารสฺส อุปจรณํ โสยมิตฺยเภเทน ปริกปฺปนํ อุปจาโร. กสฺมา? ปฏิปาทนียปฏิปาทกานํ อเภทวเสน การเณ การียสฺส อุปจริยโตติ อธิปฺปาโย.
๑๒. อิทานิ ¶ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการคนฺโถ กถมลงฺกาโรติ อาห ‘‘คนฺโถ’’จฺจาทิ. กวิวาจานํ กวีหิ วุตฺตวากฺยสงฺขาตานํ, อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนียอตฺถสงฺขาตานฺจ กวิปฺปโยคานํ อลงฺการปฺปกาสโก สทฺทตฺถาลงฺการปฺปกาสโก คนฺโถอปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺโพหารูปจารโต ตสฺส อลงฺกาโรติ กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส การเณ การียูปจาเรน ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วตฺตพฺพตํ ยาติ. อปิสทฺโท อลงฺการมเปกฺขติ. อลงฺกาเร ปกาเสติ, อลงฺการานํ วา ปกาสโกติ จ, เตน วจนีโย, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ ภาโวติ วาจฺจวาจกสมฺพนฺโธ. ตสฺส สทฺทาทิอลงฺการสฺส โวหาโรติ จ, ตพฺโพหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส อุปจาโรติ จ วากฺยนฺติ.
ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺทตฺถเภทโต;
สทฺทตฺถา พนฺธนามาว, ตํสชฺชิตตทาวลิ.
๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ ปเภทํ, ตปฺปสงฺกฺจ ตํพนฺธสรีรฺจ เหฏฺา วุตฺตมฺปิ เอกโต สมฺพนฺเธตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปการา’’ทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตสฺมึ กิริยากปฺปสงฺขาเต คนฺเถ, ตสฺมึ วา พนฺธาลงฺการาธิกาเร อลงฺการา ยถาวุตฺตา ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. กถํ? สทฺทเภทโต, อตฺถเภทโต จ, สทฺทาลงฺการา อตฺถาลงฺการาติ อลงฺการา ทฺวิปฺปการา โหนฺตีติ อตฺโถ. เยสํ เภเทน เต ทฺวิปฺปการา, เต สทฺทา, อตฺถา จ. ‘‘พนฺโธ’’ อิติ วุตฺตํ นามํ ยสฺสา อาวลิยา สา พนฺธนามา เอว. ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา ปกาสิตา ตํสชฺชิตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลิ สมุทายา, มหาวากฺยํ, อนฺตรวากฺยํ วา. ปริปุณฺโณ พนฺโธ มหาวากฺยํ, มุตฺตกาทโยวยวา อนฺตรวากฺยานิ, ตํสชฺชิตตทาวลิกํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธา สทฺทตฺถา วิธียนฺเต.
๑๓. อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ อวุตฺตเภทฺจ ตทาธาราธิกตํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรฺจ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปกาเร’’จฺจาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมึ กิริยากปฺปสงฺขาเต อลงฺการคนฺเถ, โน เจ, อลงฺการาธิกาเร วา อลงฺการา วกฺขมานาลงฺการา สทฺทตฺถเภทโต สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการเภเทน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ, เยสํ เภเทน อลงฺการา ภินฺนา, เต สทฺทตฺถา พนฺธนามาว. ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ มหากพฺพาทิสมุทายรูปา ปฏิปาฏิพนฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘พนฺโธ’’ อิติ นามํ ยสฺเสติ จ, เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ สชฺชิตาติ จ, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลีติ จ สมาโส.
คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลวงฺกิตา;
ปสํสิยา น วิฺูหิ, สา กฺา วิย ตาทิสี.
๑๔. เอวํ คุเณน อลงฺกาเรน สชฺชิตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ อปฺปเกนปิ โทเสน สํยุตฺตา สตี อสมฺผุสิตพฺพาว วิฺูหิ สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คุณ’’ อิจฺจาทิ. สทฺทาลงฺการาขฺเยน คุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ สํยุตฺตาปิ วิเสเสน สชฺชิตาปิ สทฺทตฺถาวลิ โทสลเวน โทสเลเสนาปิ องฺกิตา อภิลฺฉิตา สตี วิฺูหิ คุณโทสวิภาควิทูหิ ปณฺฑิตปุริเสหิ น ปสํสิยา เนว ปสํสิตพฺพา. กาวิยาติ อาห ‘‘กฺา วิยตาทิสี’’ติ. ยถา หิ กฺา ทสวสฺสิกา สนฺนทฺธโยพฺพนาภิมุขภาเวน ชนนยนมโนวิลุพฺภินีคุเณน, อาภรณวิเสเสน จาลงฺกตา เกนจิ กุฏฺโทสเลเสน องฺกิตา วิฺูนํ อสมฺผุสนียา สิยา, ปเควาปรา, เอวเมว สทฺทตฺถาวลิปิ อปฺปเกนปิ สทฺทรูเปน, อตฺถลกฺขเณน จ โทเสน กุฏฺกปฺเปน วชฺชนียา เอว วิฺูนํ, ปเคว พหุนาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๔. เอวํ ¶ สทฺทตฺถานํ คุณีภูเตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา สทฺทตฺถาวลิ เกนจิ ปทาทิโทเสน อภิลกฺขิตา เจ, อปฺปสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คุณาลงฺการิ’’จฺจาทิมาห. คุณาลงฺการสํยุตฺตา อปิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตคุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ วิเสเสน ยุตฺตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ โทสลวงฺกิตา ปทโทสาทินา อณุมตฺเตนปิ โทเสน องฺกิตา ยุตฺตา สหิตา ตาทิสี คุณาลงฺการสํยุตฺตาปิ โทสลวงฺกิตา กฺา วิย ทสวสฺสิกา โยพฺพนปฺปตฺตา วนิตาว วิฺูหิ คุณโทสปริกฺขเกหิ น ปสํสิยา น ปสํสิตพฺพา. ยถา หิ ทสวสฺสิกา อิตฺถี ปิยสภาวสณฺิตา มนฺุเหิ คุเณหิ, โสภนานุรูปคีเวยฺยาทิอาภรณวิเสเสหิ ยุตฺตาปิ ทิสฺสมาเนน เกนจิ เสตกุฏฺลเวน ยุตฺตา สมานา คุณโทสปริกฺขเกหิ ทสฺสนียา น โหติ, เอวํ วุตฺตปฺปการาปิ พนฺธปทฺธติ กุฏฺตุลฺเยน เกนจิ ปทาทิโทเสน ยุตฺตา วิฺูหิ อสฺสาทนียาติ อธิปฺปาโย. โทสานํ ลโว, เตน องฺกิตาติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ ตาทีสีติ จ วิคฺคโห.
เตน โทสนิราโสว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;
นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ.
๑๕. ยโต เอวํ, เตน ตสฺมา การณา มหุสฺสาเหน มหตา วายาเมน โทสานํ ปทโทสาทีนมนตฺถนิมิตฺตานํ นิราโสว สตฺถทิฏฺิยา สตฺถปฺปภาวโต ปริจฺจาโคเยว สาธิโย สาเธตพฺโพ, ‘‘วิฺูหี’’ติ เสโส. เอวํ โทสนิราเส โก คุโณ อุปลพฺภตีติ เจ. สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน นิทฺโทสา โทเสหิ นิคฺคตา สายํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ สหิตา น ภเวยฺย กึ, ภวตฺเยว, คุณรหิตํ ตํอลงฺกตมนุปาเทยฺยํ สิยาติ อธิปฺปาโย.
๑๕. เตน ¶ ยโต โทสยุตฺตา วิฺูหิ อนุปาเทยฺยา, ตสฺมา มหุสฺสาเหน อธิกวายาเมน โทสนิราโสว ปทโทสาทีนํ นิรากรณเมว สาธิโย อเนกสตฺถวิสยาย ปฺาย วิฺูหิ สาเธตพฺโพ, เอวํ สติ สพฺพถา สพฺพากาเรน นิทฺโทสา โทสรหิตา สา อยํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ ยุตฺตา น ภเวยฺย กึ, คุณยุตฺตา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. โทสานํ นิราโสติ จ, นตฺถิ โทสา เอติสฺสา, นิคฺคตา โทเสหิ วาติ จ, สห คุเณหิ วตฺตมานาติ จ วิคฺคโห.
สา’ลงฺการวิยุตฺตาปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;
นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิย.
๑๖. กึการณเมวํภูโต โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเนน พนฺโธติ อาห ‘‘สา’ลงฺกาเร’’จฺจาทิ. สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตาปิ สตี นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทเสหิ นิคฺคตา คุเณหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ สํยุตฺตา ชนานมานนฺทสนฺโทหาภิสนฺทเนกเหตุตาย มโน หรติ อตฺตโน สนฺติกมากฑฺฒตีติ มโนหรา โหตีติ. ตตฺโถทาหรณมาห ‘‘โทสรหิตา คุณยุตฺตา วธู วิยา’’ติ. ยถา เยน เกนจิปิ โทเสน วิรหิตา วธู มนาปจาริตาทีหิ คุณวิเสเสหิ สํยุตฺตา สตี เกนจิ อาภรเณน อมณฺฑิตา อปสาธิตาปิ กินฺนาม มธุรา กวีนํ ปสาธนํ กินฺนาม มโนหรา โหติ, เอวมยํ สทฺทตฺถาวลิปิ มโนหรา โหตีติ อตฺโถ.
๑๖. อิทานิ โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘สา’ลงฺการวิยุตฺเต’’จฺจาทินา. สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตา สตีปิ นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทสรหิตา คุณยุตฺตา ตโตเยว คุณีภูตา สทฺทาลงฺกาเรน ยุตฺตา โทสรหิตา ทุพฺพณฺณทุสฺสณฺานาทิโทเสหิ ¶ ปริจฺจตฺตา คุณยุตฺตา หทยงฺคมคุณยุตฺตา วธู วิย องฺคนา วิย มโนหรา สาธุชเน อาราเธติ.
ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;
โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํ.
๑๗. ยโต เอวํ คุณาลงฺการสํยุตฺตายปิ โทสลวงฺกิตาย วิฺูนมนาทรณียตา, อลงฺการวิยุตฺตาปิ โทสาภาเวน คุณยุตฺตาย มโนหรตา, เอวมนตฺถาวหสฺสาปิ โทสสฺส ปริหริตพฺพตา สตฺถทิฏฺิยา, ตสฺมา เต โทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท’’ติอาทินา. เตสํ ปทานํ วากฺยานํ อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺมึ. อุทาหรียติ ลกฺขฺยภาเวนาติ อุทาหรณํ, สห อุทาหรเณหีติ โสทาหรณํ. ลกฺขิยติ ลกฺขิยมเนนาติ ลกฺขณํ.
๑๗. เอวํ อลงฺการยุตฺตาปิ อปฺปเกน โทเสน ยุตฺตพนฺธสฺส อนุปาเทยฺยตฺตา, อลงฺการอลงฺกรเณ อสติปิ โทสรหิเต วิฺูหิ อุปาเทยฺยตฺตา จ มุขฺยสฺส โทสปริหารสฺส อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา อิทานิ อธิคตโทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท วากฺเย’’จฺจาทินา. ปเท นามาทิจตุพฺพิธปเท จ, วากฺเย ‘‘สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตานํ จโย วากฺยํ สการกกิริยา’’ติ วุตฺตลกฺขเณ วากฺเย จ, ตทตฺเถ จ เตสํ ปทวากฺยานํ อตฺเถ จ วิวิธา อเนกปฺปการา เย โทสา วิฺูหิ โทสภาเวน มตา เยฺยา, เอเตสํ ปทาทิโทสานํ โสทาหรณํ อุทาหรณสหิตํ ลกฺขณํ อหํ กถยามิ. เอตฺถ จ–
‘‘ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามาขฺยาโตปสคฺคิกํ;
นิปาตกฺจ ตฺูหิ, อสฺโส ขลฺวาภิธาวตี’’ติ [รูปภิทฺธิฏีกายํ นามกณฺเฑ].
วุตฺตนิยาเมน ปทํ ตาว ทฏฺพฺพํ. อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ ¶ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโห.
ปทโทสอุทฺเทส
วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺานิ วิโรธิ จ;
เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํ.
วากฺยโทสอุทฺเทส
โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;
ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;
อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา
วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส
อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;
คามฺมํ ทุฏฺาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตา.
ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา
๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ ยถาปฏิฺาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินา. วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ. กึ ตํ? ปทํ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ. อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํ. นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํ. โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ. วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธ. ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมึ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํ. อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโต. วากฺยํ ทุฏฺํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเต. เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส.
๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิฺาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป… นิสฺสิตา’’ติ อาห. กวีหิ อิจฺฉิตตฺถโต ¶ วิรุทฺโธ อฺตฺโถ ยสฺส ปทสฺสาติ ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นาม. วิเสสฺยสฺส อธิกตฺถภาวกรณโต อฌตฺถํ นาม. กวีหิ อิจฺฉิตตฺถสฺสาวีกรเณ อวิสทตฺตา กิลิฏฺํ นาม. เทสกาลกลาทีนํ วิรุทฺธตฺตา วิโรธิ นาม. อฺมาหริตฺวา วตฺตพฺพโต เนยฺยํ นาม. วิเสสนํ ปตฺวาว สาตฺถกภาวปฺปตฺติโต วิเสสนาเปกฺขํ นาม. วิเสสฺยสฺส หีนตาปาทนโต หีนตฺถกํ นาม. อตฺถรหิตตฺตา อนตฺถกํ นามาติ อิเม อฏฺ ปทนิสฺสิตตฺตา ปทโทสา นาม.
วุตฺตตฺถสฺเสว ปุน วจนโต เอกตฺถํ นาม. ภินฺนกฺกมตฺตา ภคฺครีติกํ นาม. ตถา สมฺโมหการณตฺตา พฺยากิณฺณํ นาม. วิสิฏฺวจนวิรหโต คามฺมํ นาม. ยติสมฺปตฺติวิรหโต ยติหีนํ นาม. ปทตฺถกฺกมโต จุตตฺตา กมจฺจุตํ นาม. โลกิยํ โวหารมติกฺกมฺม วุตฺตตฺตา อติวุตฺตํ นาม. สมุทายตฺถโต อปคตตฺตา อเปตตฺถํ นาม. พนฺธผรุสยุตฺตตฺตา พนฺธผรุสํ นาม, เตน สหิตํ สพนฺธผรุสนฺติ อิเม นว วากฺยานํ ตถา โทสา นาม. เอตฺถ ตถาสทฺโท ‘‘โทสา’’ติ ปทํ อุปสํหรติ.
อปคตกฺกมตฺตา อปกฺกมํ นาม. อุจิตภาวสฺส ปริหีนตฺตา โอจิตฺยหีนํ นาม. ภินฺนวิภตฺติกฺกมตฺตา ภคฺครีติ นาม. สํสยชนนโต สสํสยํ นาม. ทุปฺปตีติกรตฺตา คามฺมํ นาม. ทูสิตาลงฺการตฺตา ทุฏฺาลงฺกติ นามาติเม ฉ วากฺยตฺถนิสฺสิตตฺตา วากฺยตฺถโทสา นาม.
อฺโ อตฺโถ อตฺถนฺตโร. วิรุทฺโธ อตฺถนฺตโร ยสฺสาติ วิคฺคโห. โทสปกาสกปทมฺปิ โทสโต อพฺยติริตฺตตฺตา โทโส นาม. เอวํ สนฺเตปิ สมาเสน ปทสฺส คหิตตฺตา นปุํสกํ โหติ. เอเสวนโย อิโต ปเรสุปิ. วิเสสฺยสฺส อธิโก อตฺโถ ยสฺส ตํ, กิลิฏฺํ วิย กิลิฏฺํ. ยถา หิ มลคฺคหิโต อาทาโส อตฺตโน กิลิฏฺตฺตา ¶ มุขาทีนํ ปกาสเน อวิสโท โหติ, เอวมธิปฺเปตตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถํ ปทํ กิลิฏฺํ นาม. วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ วิโรธิ. นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถาติ เนยฺยํ. วิเสสเน อเปกฺขา ยสฺส ตํ. หีโน วิเสสฺยสฺส อตฺโถ เยน ตํ. นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโห.
ปทโทสานํ อนฺตฺเตปิ วิกปฺปนาเภทโต ‘‘ปทานํ โทสา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ. วากฺยานํ โทสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํ. ภคฺคารีติ กโม ยสฺส ตํ. วิสุํ วิสุํ อากิณฺณํ พฺยากิณฺณํ. คาเม ภโว คามฺโม, อพฺยตฺตานํ โวหาโร. ตปฺปกาสกปทมฺปิ อุปจารโต คามฺมํ นาม. ยติ หีนา เอตฺถาติ ยติหีนํ. กมโต จุตํ กมจฺจุตํ. อติกฺกมฺม วุตฺตํ อติวุตฺตํ. อตฺถโต อเปตํ อเปตตฺถํ. พนฺเธ ผรุสํ ผรุสตา ยตฺถ ตํ. อปคโต กโม ยสฺมา ตํ. โอจิตฺยํ หีนํ ยตฺถ ตํ. ภคฺคา รีติ ยตฺถ ตํ. สห สํสเยน วตฺตตีติ ตํ. คามฺมํ วุตฺตนยเมว. ทุฏฺา ทูสิตา อลงฺกติ อลงฺกาโร ยตฺถ ตํ. วากฺยานํ อตฺโถ, ตนฺนิสฺสิตา วากฺยตฺถนิสฺสิตาติ วิคฺคโห. เอตฺถ อนตฺถกาเปตตฺถโทสทฺวยํ ปทวากฺยโต ภินฺนํ, อฺํ ภคฺครีติโทสทฺวยํ, คามฺมทฺวยํ, กมจฺจุตอปกฺกมทฺวยฺจ วากฺยวากฺยตฺถโต ภินฺนํ.
ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา
วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตฺหิ, ยสฺส’ฺตฺโถ วิรุชฺฌติ;
อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํ.
๒๑. อโถทฺเทสกฺกเมน ปทาทิโทเส อุทาหรติ ‘‘วิรุทฺธิ’’ จฺจาทินา. หิ ยสฺมา การณา, ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโท. ยสฺส ปทสฺส อฺโ อธิปฺเปตโต อปโร อตฺโถ อธิปฺเปเต วตฺตุมิจฺฉิเต อตฺเถ วิรุชฺฌตีติ อนุวทิตฺวา ตสฺมา ¶ ตํ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’นฺติ วิธียเต. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. ยถา อิทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ, ตถา อฺมฺปิ ตาทิสํ ทฏฺพฺพํ. น ตฺวิทเมเวติ ยถาสทฺทสฺส อตฺโถ. เมโฆ วิสโท สุขเย ชนนฺติ. วิสํ อุทกํ, ตํ ททาตีติ วิสโท เมโฆ วาริวโห ชนํ โลกํ สุขเย สุขยตีติ กวิจฺฉิตตฺโถ. วิสสทฺโท ครฬสฺส จ วาจโก สิยาติ ครฬโท เมโฆ มารยติ, น ปน สุขยตีติ ‘‘วิสโท’’ติ วิเสสนปทสฺส วิรุทฺธตา.
๒๑. อิทานิ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ สลกฺขณลกฺขิยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิรุทฺธิ’’จฺจาทิมาห. ยสฺส ปทสฺส อฺตฺโถ กวิจฺฉิตตฺถโต อฺโ อตฺโถ อธิปฺเปเต อิจฺฉิตตฺเถ หิ ยสฺมา วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ ปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นาม. ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโท. ตถา เหส อปฺปสิทฺธํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ‘‘ยสฺส อฺตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ปกาเสตฺวา ตสฺมึ ปกาสิตตฺถวิสเย วตฺตติ. ‘‘ตํ หี’’ติ โยชิตตฺตา ‘‘ยสฺส อฺตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ลกฺขณํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรนฺติ อนุวทิตพฺพอปฺปสิทฺธวิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิธียเต, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ. อุปริ ปสิทฺธานุวาเทน อปฺปสิทฺธวิธานเมว ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยถา…เป… ชน’’นฺติ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ. ยถา ‘‘เมโฆ วิสโท’’จฺจาทิ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส อุทาหรณํ, เอวมีทิสมฺมฺปิ อิมสฺสุทาหรณํ, น เกวลํ ‘‘เมโฆ’’จฺจาทิเมว ภวตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาสทฺโท เจตฺถ อิวสทฺทปริยายตฺเถปิ อุทาหรณตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อุปริปฺเยวํ. เมโฆ อมฺพุธโร วิสโท วิสสงฺขาตํ ชลํ ททนฺโต ชนํ สุขเย สุขยตีติ กวีหิ อธิปฺเปตตฺโถ. เอตฺถ วิสสทฺทสฺส ครฬสงฺขาตสปฺปวิสวาจกตฺตา, ‘‘วิสํ ททาตีติ วิสโท’’ติ เอตฺถ วิสสฺส อุทกวิสานํ สาธารณตฺตา วิสทายโก เมโฆ นาเสติเยว, น สุขยตีติ กวินา ¶ อธิปฺเปตสฺส สุขการณสฺส เมฆวิเสสนวิสสทฺทสฺส วิรุทฺธอฺตฺถตาติ วิสปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรโทเสน ทุฏฺนฺติ.
วิเสสฺยมธิกํ เยนา’-
ธฺยตฺถเมตํ ภเว ยถา;
โอภาสิตาเสสทิโส,
ขชฺโชโต’ยํ วิราชเต.
๒๒. เยน ปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ อปรํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ ภวตีตฺยนุวทิตฺวา เอตํ อฌตฺถํ ภเวติ วิธียเต. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โอภาสิเต’’จฺจาทิ. เอวมุปริปิ สุวิฺเยฺยํ. โอภาสิตา ทีปิตา อเสสา นิขิลา ทิสาเยน โสยํ ขชฺโชโต วิราชเต ทิปฺปติ. เอตฺถ ขชฺโชตสฺสาขิลทิสาภาคาวภาสนมติวุตฺตีติ อธิกตฺถํ.
๒๒. เยน วิเสสนปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ โหติ, เอตํ ยถาวุตฺตลกฺขโณเปตํ ปทํ อฌตฺถํ ภเว อฌตฺถํ นาม ปทโทโส ภเว. ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํ. โอภาสิตาเสสทิโส โชติตสพฺพทิโส อยํ ขชฺโชโต อยํ โชติริงฺคโณ วิราชเต ทิปฺปติ. เอตฺถ วิเสสฺยสฺส ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสฺส อฌตฺถตฺตา [อตฺยุตฺตตฺตา (ก.)] ‘‘โอภาสิตาเสสทิโส’’ติ วิเสสนปทํ อฌตฺถปทโทโส นาม. โอภาสิตา อเสสทิสา เยนาติ วิคฺคโห.
ยสฺส’ตฺถาวคโม ทุกฺโข,
ปกตฺยาทิวิภาคโต;
กิลิฏฺํ ตํ ยถา ตาย,
โส’ยมาลิงฺคฺยเต ปิยา.
๒๓. ปกตฺยาทิวิภาคโตติ ¶ ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ. อาทิสทฺเทน ปจฺจยาทีนํ ปริคฺคโห. ปกตฺยาทีนํวิภาคโต วิภชนโต, ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกติปจฺจยวิภาคกปฺปนโตติ วุตฺตํ โหติ. ปีเณตีติ ปี, ตาย ปิยา วลฺลภาย โสยํ สามี อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเต. เอตฺถ ‘‘ปิยา’’ติ กิลิฏฺํ.
๒๓. ยสฺส ปทสฺส อตฺถาวคโม อตฺถาวโพโธ ปกตฺยาทิวิภาคโต ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกตฺยาทีนํ วิภชนชานเนน, ‘‘ปกตฺยาทิ นาม กิ’’นฺติ คเวสนโต วา ทุกฺโข, ตํ กิลิฏฺํ นาม. ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํ. ตาย ปิยา วนิตาย โส อยํ วลฺลโภ อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเต. ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ. สา อาทิ เยสํ ปจฺจยานํ, เตสํ วิภาโคติ วากฺยํ. ปีเณตีติ ปี, นารี. ตาย ปิยา เอตฺถ ปิยาสงฺขาตาย วลฺลภาย กถเน ปีสทฺทสฺส อวิสทตฺตา ‘‘ปิยา’’ติ ปทํ กิลิฏฺํ.
ยํ กิลิฏฺปทํ มนฺทา-ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติ.
๒๔. อิทานิ ยมกาทิกมนธิปฺเปตมฺปิ กิลิฏฺเเยว อนฺโตคธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ยนฺติ อนิยมวจนํ, ตสฺส นิยมวจนํ ยมกาทิกนฺติ. ยมกมาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส ตํ ยมกาทิกํ. กีทิสนฺติ อาห ‘‘กิลิฏฺปท’’นฺติอาทิ. กิลิฏฺานิ อปฺปตีตโทสสภาเว ิตตาย มลิตานฺยวิสทานิ ปทานิ ยสฺส ตํ กิลิฏฺปทํ. มนฺโท อปฺปโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺส ตํ มนฺทาภิเธยฺยํ, ตาทิสํ ตมฺปิ ยมกาทิกํ กิลิฏฺปทโทเสเยว ยถาวุตฺเต อนฺโต อพฺภนฺตเร กรียติ วิธียติ ¶ ตตฺเถว ปกฺขิปียติ, กิลิฏฺปทโทสโต น พฺยติริจฺจตีติ อธิปฺปาโย.
๒๔. อิทานิ อนธิปฺเปตมปิ ยมกาทึ กิลิฏฺโทเสเยว อนฺโตกรณพฺยาเชน อาวีกโรนฺโต อาห ‘‘ยํ กิลิฏฺเ’’จฺจาทิ. กิลิฏฺปทํ อปฺปตีตโทเสน มิสฺสกตฺตา อวิสทปทํ มนฺทาภิเธยฺยํ อปฺปกาภิเธยฺยํ ยํ ยมกาทิกํ ยํ ยมกปฺปเหฬิกาชาตมตฺถิ, ตมฺปิ กิลิฏฺปทโทเสเยว ยถาวุตฺตกิลิฏฺปทโทเสเยว อนฺโต กรียติ อพฺภนฺตเร กรียติ, กิลิฏฺปทโทสโต อพฺยติริตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. กิลิฏฺานิ ปทานิ ยสฺส, มนฺโท อภิเธยฺโย ยสฺส, ยมกํ อาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส, กิลิฏฺปทานํ โทโสติ วิคฺคโห.
ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต’เมทิสํ.
๒๕. โหตุ กามมนภิมตเมทิสํ ยมกาทิกํ, กิฺจรหิ อภิมตนฺติ อาห ‘‘ปตีติ’’จฺจาทิ. อตฺตโน วจนียตฺถปฺปตีตวเสน วาจกาปิ สทฺทา ปตีตาเยว นามาติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ ปาฏิปทิเกหิ รจิตํ กตํ ปตีตสทฺทรจิตํ. สิลิฏฺา อฺมฺาลิงฺคเนน มฏฺา ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ สนฺธโย สนฺธนา ยสฺส ตํ สิลิฏฺปทสนฺธิกํ. ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน คุเณน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตํ สมฺมเทโวเปตํ เอทิสํ ยถาวุตฺตคุณาสยํ รมณียํ ยมกํ มตํ อภิมตนฺติ อตฺโถ.
๒๕. อิทานิ อธิคเตสุ ยมเกสุ อีทิสํ ยมกมิฏฺมิติ สิสฺสานํ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘ปตีเต’’จฺจาทิ. ปตีตสทฺทรจิตํ ‘‘อิมสฺสตฺถสฺสายํ วาจโก’’ติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ รจิตํ ปาฏิปทิเกหิ กตํ สิลิฏฺปทสนฺธิกํ สิลิฏฺา สฺยาทฺยนฺตาทิปทานํ สนฺธโย ยสฺส ตํ ¶ ปสาทคุณสํยุตฺตํ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน สทฺทาลงฺการคุเณน สํยุตฺตํ อีทิสํ เอวํภูตํ คุณาธิกโต รมณียํ อุปริ วกฺขมานยมกสทิสํ ยมกํ มตํ วิฺูหิ อภิมตํ. ปตีตา จ เต สทฺทา จ, เตหิ รจิตํ, สิลิฏฺา ปทานํ สนฺธโย ยสฺส, ปสาโทติ คุโณ สทฺทาลงฺกาโร, เตน สํยุตฺตนฺติ วิคฺคโห.
อพฺยเปตํ พฺยเปต’ฺ-มาวุตฺตาเนกวณฺณชํ;
ยมกํ ตฺจ ปาทาน-มาทิมชฺฌนฺตโคจรํ.
๒๖. อิทานิ ตํ ยถาวุตฺตมภิมตํ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินา. อาวุตฺตา อธิวุตฺตา ปุนปฺปุนุจฺจารณุเปตา อเนเกสํ ปติรูปตฺตา, พหุวณฺณา สรพฺยฺชนรูปา, น เอโก วณฺโณ ตสฺสานุปฺปาสตฺตา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๒๗ คาถา], เตหิ ชาตํ ยมกนฺติ วิฺายเต. กติวิธํ ตํ วิกปฺปียตีติ อาห ‘‘อพฺยเปตํ พฺยเปตฺ’’นฺติ. ตตฺถ ยํ วณฺณนฺตราพฺยวหิตํ วณฺณสมุทาเยน วุตฺตํ. ตทพฺยเปตํ ยมกํ. ยํ ตุ พฺยวหิตํ, ตํ พฺยเปตํ. ยํ ปน อุภยมิสฺสํ, ตํ อฺํ อปรํ อพฺยเปตพฺยเปตนฺติ ติธา ยมกํ ตาว วิกปฺปียเต. ตเมตํ ติวิธํ ยมกํ วิสยวิภาคนิรูปนายํ อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ โคจโร วิสโย ยสฺเสติ อาทิมชฺฌนฺตโคจรํ วิฺเยฺยํ. เกสํ ปาทานํ? ปจฺเจกํ จตุนฺนํคาถาวยวานํ. สาเปกฺขตฺเตปิ สมาโส คมฺมกตฺตา.
ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌนฺตภาวีนํ ยมกานํ ยาวนฺโต ปการา สมฺภวนฺติ, เต มูลา สตฺต. กถํ? เอกสฺมึเยว ปาเท กฺวจิ อาทิยมกํ, กฺวจิ มชฺฌยมกํ, กฺวจิ อนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌาทิยมกํ, กฺวจิ อาทฺยนฺตยมกํ, กฺวจิ สพฺพยมกนฺติ. เอวํ ปจฺเจกํ มูลภูตา สตฺตาติ ¶ จตูสุ อฏฺวีสติ โหนฺติ. ปาทาทิยมกฺจ ปมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปมตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปมจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตนฺติอาทินา อเนกธา ปสํสนฺติ. ยทา จ สพฺพโตยมกํ, ตทา มหายมกาทโย วิกปฺปา ชายนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๖. อิทานิ อภิมตยมกํ ทีเปติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินา. อาวุตฺเตหิ ปุนปฺปุนํ วุตฺเตหิ อเนกวณฺเณหิ สมุทายรูปตฺตา อเนเกหิ สรพฺยฺชนสรีเรหิ วณฺเณหิ ชาตํ ยมกํ อฺเหิ วณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, วณฺณนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตํ, อุภยมิสฺสกตฺตา เตหิ อฺํ อพฺยเปตพฺยเปตฺจาติ ติวิธํ โหติ. ตฺจ ยมกํ วิสยวิภาคนิยเมน คาถาปาทานํ อาทิโคจรํ มชฺฌโคจรํ อนฺตโคจรมิติ ติวิธํ โหติ. เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตเร ปวตฺตติ, วตฺตพฺพนฺตรํ นาม ยถาวุตฺตอพฺยเปตาทิเภทโต อฺํ วตฺตพฺพตาย สมุขีภูตํ ปาทานํ อาทิมชฺฌาวสานนฺตรํ, อุปนฺยาโส วากฺยารมฺโภติ จ เอตสฺเสว นามํ. วิสทิเสน วณฺเณน อเปตํ พฺยเปตํ. ตพฺพิปรีตมพฺยเปตํ. อพฺยเปตฺจ พฺยเปตฺจ อฺฺจาติ สมาหารทฺวนฺโท. อเนเก จ เต วณฺณา จ, อาวุตฺตาเยว อเนกวณฺณา, เตหิ ชาตํ, อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ, เต โคจรา ยสฺสาติ วิคฺคโห.
ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสุ ลพฺภมานยมกเภทา เอเกกสฺมึ ปาเท สตฺต สตฺต ภวนฺติ. กถํ? ปาทาทิยมกํ ปาทมชฺฌยมกํ ปาทนฺตยมกํ มชฺฌนฺตยมกํ มชฺฌาทิยมกํ อาทฺยนฺตยมกํ สพฺพโตยมกนฺติ เอวํ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา จตูสุ มูลภูตยมกา อฏฺวีส ¶ ภวนฺติ. เอตฺถ ปาทาทิยมกาทิกมฺปิ อพฺยเปตปมปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกํ ตถา ปมตติยปาทาทิยมกํ ปมจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตทุติยตติยปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ เอวมพฺยเปตปาทาทิยมกา ทส โหนฺติ. ตถา พฺยเปตาปิ ทสาติ วีสติ, อพฺยเปตปมปาทมชฺฌยมกํ ตถา ทุติยปาทมชฺฌยมกมิจฺจาทินา มชฺฌยมกมฺปิ วีสติวิธํ โหติ. อพฺยเปตปมปาทนฺตยมกํ ตถา ทุติยปาทนฺตยมกมิจฺจาทินา อนฺตยมกมฺปิ วีสติวิธํ. สํสคฺคเภทโต ปน อเนกวิธํ โหติ.
อพฺยเปตปมปาทาทิยมกวณฺณนา
สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;
วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเก.
๒๗. ‘‘สุชนา’’อิจฺจาทิ. สุชนา สชฺชนา, อสุชนา อสชฺชนาติ เอเต สพฺเพ อุภยปกฺขปาติโน วิเสสา ชนา คุเณน สีลาทินา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา วิเวกิโนปิ สาธูสุ ลพฺภมานานมสาธูสฺวนุปลพฺภนโต ปุถุภูตาปิ อวิเวกีนํ ชนานํ อนฺติเก สมีเป เตสํ สนฺนิธาเน วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ นปาปุณนฺติ, วิภาควิชานนปฺาเวกลฺเลน จ วิเวกิโนปิ ชนา เต เอกโต กตฺวา ปสฺสนฺตีติ. อิทํ ปมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ.
๒๗. อิทานิ อพฺยเปตปมปาทาทิยมกสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิ. สุชนา สาธุชนา, อสุชนา อสาธุชนา เจติ สพฺเพ อุภยปกฺขิกา สีลาทินา, ปาณาติปาตาทินา คุเณน เหตุนา วิเวกิโน อปิ สาธูสุ ¶ ปาณาติปาตาทีนํ, อสาธูสุ สีลาทีนํ อปฺปวตฺติโต คุเณน ปุถุภูตาปิ อวิเวกิชนนฺติเก วิเวกาณรหิตานํ ชนานํ สนฺติเก วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ น ปาปุณนฺติ. วิเวโก วินาภวนเมเตสมตฺถีติ วิเวกิโน. เอตฺถ วิสโยปจาเรน วิเวโกติ ปฺา, น วิเวกิโนติ อวิเวกิโน, เตเยว ชนา, เตสํ อนฺติกมิติ จ วิคฺคโห. อิทํ อพฺยเปตปมปาทาทิยมกํ.
อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกวณฺณนา
กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา’ถวา;
โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ.
๒๘. ‘‘กุสลา’’อิจฺจาทิ. ปพลา อาเสวนปฺปฏิลาภวเสน พลวนฺโต จ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต. อปพลา ตทภาวโต ทุพฺพลา จ สพฺเพ กุสลากุสลา ธมฺมา ยาว ยตฺตกํ กาลํ อโหสิตฺตํ วินา อุปฺปตฺติมตฺตํ ผลทานาสมฺภวโต เกวลํ ‘‘อโหสี’’ติ วจนียตฺถนิมิตฺตมตฺตกมฺมภาเวน อโหสิกมฺมตฺตํ โน ยาตา น สมฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ กาลํ สุขฺจ ทุกฺขฺจ ตํ ปทนฺตีติ สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ. ยาว สํสารปวตฺติ, ตาว สุขทุกฺขทายกา โหนฺตีติ. อิทํ ปมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ.
๒๘. ปพลา อาเสวนาทิปจฺจยลาเภน พลวนฺโต วา อถ อปพลา ตทภาเวน ทุพฺพลา วา สพฺเพ กุสลากุสลา อโหสิตฺตํ ผลทานาภาวโต ปวตฺติมตฺตตํ ยาว ยตฺตกํ กาลํ โน ยาตา อปฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ สุขทุกฺขปฺปทา ยถากฺกมํ สุขทุกฺขปทายิโน สิยุํ ภวนฺติ. อิทํ อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกํ. กุสลปฏิปกฺขา อกุสลา. ‘‘อโหสี’’ติ วตฺตพฺพสฺส ภาโว อโหสิตฺตํ. ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติอาทีสุ วิย กฺริยาปทโตปิ ณาทิปจฺจยา โหนฺติ.
อพฺยเปตปมทุติยตติยปาทาทิยมกวณฺณนา
สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;
วนฺทนา วนฺทนามาน-ภาชเน รตนตฺตเย.
๒๙. ‘‘สาทร’’มิจฺจาทิ. ¶ วนฺทนา ทฺวารตฺตโยปทสฺสิยมานา มาโน จ ปูชา, เตสํ ภาชเน อาธารภูเต รติชนนาทินา อตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย สมูหภูเต รตนตฺตเย สาทรํ อาทรสหิตํ กตฺวา มยา วิหิตา กตา, วิหิตา อลํสํสารทุกฺขวิสฏนิรากรณโต วิเสเสน หิตา ปธฺยา สา วนฺทนา โส ปณาโม ทรํ ทรถํ กายจิตฺตปริฬาหํ หนฺตุ หึสตุ. มยาติ วุตฺตตฺตา เมติ อตฺถโต วิฺายติ. อิทํ ปน ปมทุติยตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ.
๒๙. วนฺทนามานภาชเน ทฺวารตฺตเยน วิธิยมานปณามปูชานํ อาธารภูเต รตนตฺตเย รติชนนาทิอตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย มยา ยา วนฺทนา สาทรํ อาทรสหิตํ วิหิตา กตา, วิหิตา โลกิย โลกุตฺตร สมฺปตฺติสาธนโต วิเสเสน หิตา สา วนฺทนา ทรํ มยฺหํ กายจิตฺตทรถํ หนฺตุ วินาเสตุ. อิทํ อพฺยเปตปมทุติยตติยปาทาทิยมกํ. สห อาทเรน วตฺตมานํ สาทรํ, กฺริยาวิเสสนํ. เอตฺถ กฺริยา นาม วิหิตาสทฺเทน นิทฺทิฏฺกรณํ. กรณฺหิ วิหิตาสทฺทสฺส วุตฺตกมฺมตฺเตปิ อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต ภิชฺชิตฺวา วิชฺชมานํ ‘‘อกาสิ’’นฺติ กฺริยาย สมฺพนฺธมุเปนฺตํ กมฺมฺจ โหติ, ภาเว วิหิตสฺส ยุปจฺจยนฺตสฺส นปุํสกตฺตา นปุํสกฺจ, สตฺตาย เอกตฺตา เอกวจนฺจ ตพฺพิเสสนตฺตา สาทรสทฺโทปิ นปุํสกทุติเยกวจโน โหติ.
‘‘วิเสสฺเย ¶ ทิสฺสมานา ยา,
ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย;
ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย,
กาตพฺพา ตา วิเสสเน’’ติ [สมฺพนฺธจินฺโต ๑๕ คาถา เภทจินฺตา ๑๙๔ คาถา].
หิ วุตฺตํ. เอวํ กฺริยาวิเสสเน คหิเต สามตฺถิยโต ‘‘มยา’’ติ ตติยนฺตสฺส ปมนฺตตฺตํ, ‘‘วนฺทนา’’ติ ปมนฺตสฺส ฉฏฺุนฺตฺจ โหติ. วนฺทนา จ มาโน จ, เตสํ ภาชนํ. ติณฺณํ สมูโห ตยํ, รตนานํ ตยนฺติ จ วิคฺคโห.
อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกวณฺณนา
กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ-วนโท วนโท’มฺพรํ;
สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ สหิตํ กรํ.
๓๐. ‘‘กมล’’มิจฺจาทิ. กมลํ อรวินฺทํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ สชฺชนตฺถาย โหติ, วิกสิตารวินฺทสนฺโทหสมฺภาวิโตทกสฺส วาปาทีสุ ตาทิสรมณียตฺตสมฺปตฺติสมฺภวโต, อวนํ รกฺขํ ททาติ สสฺสสมฺปตฺยาทิการณภาเวนาติ อวนโท. วนํ ชลํ ททาติ น ตุจฺโฉติ วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ ชลธารภารภริตมฺพรกุหรสฺส ทสฺสนียตาคุณโยคโต อลํกตฺตุนฺติ อธิกตํ. สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุทฺธึ กรํ กโรนฺโต สุฏฺุ คทตีติ สุคโต มฺชุภาณี ปุพฺพพุทฺธา วิย เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิเก ปชหนฺโต คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนสกลกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา โสภนํ นิพฺพานปุรํ คโตติ วา สุคโตติ วุตฺโต โส มหามุนิ อตฺตโน อปริมิตปารมิตาสิมฺปกจคลิตติลกภาเวน โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกนฺติ วา โยชนียํ อลงฺกตฺตุํ อลํกรณายาติ. อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกมพฺยเปตํ.
๓๐. กมลํ ¶ ปทุมํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนสฺส อุทกสฺส รมณียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ. อวนโท กาเล วุฏฺิสมฺปทาย สสฺสสมฺปทาทีนํ การณตฺตา อารกฺขํ เทนฺโต วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ อลงฺกตฺตุํ ชลธารภารภริตมฺพรกุจฺฉิยา ทสฺสนียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ, สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุฑฺฒึ กรํ กโรนฺโต สุคโต จิตฺรกถี สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต วา โส สุคโต โส ตถาคโต โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกํ วา อลงฺกตฺตุํ จิตฺรกถาทิการเณหิ ตาทิสสฺส อฺสฺส จ โลกรามเณยฺยสฺสาภาวา สชฺเชตุํ โหติ. สพฺพปทตฺถานํ สตฺตาพฺยภิจาริตฺตา โหตีติ คมฺมํ. ตโตเยว สพฺเพ ปมนฺตภวนกฺริยาย ยุชฺชนฺตีติ วทนฺติ. อิทํ อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกํ.
อพฺยเปตาทิยมก-สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;
เยฺยานิ’มาเยว ทิสา-ย’ฺานิ ยมกานิปิ.
๓๑. อิจฺเจวมภิมตยมเก อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส ทิสามตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปสํหรติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินา. อพฺยเปตสฺส อพฺยวหิตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อาโท, อาทิภูตสฺส วา ยมกสฺส เอโส ยถาวุตฺโต เลโส โกจิเทว เภโท นิทสฺสิโต วิกปฺปิโต. อปรานิปิ กึ น วิกปฺปิยนฺตีติเจติ อาห ‘‘เยฺยานิ’’จฺจาทิ. อิมาย ทิสาย อิมินา อุปาเยน มคฺเคเนว อฺานิ วุตฺตโต อปรานิ ทุติยปาทาทิยมกตติยปาทาทิยมกจตุตฺถปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิปิ ปมทุติยปาทาทิยมกปมตติยปาทาทิยมกานิปิ พฺยเปตานิ, ปมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิปิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ, ตถา มชฺฌนฺตปาทยมกานิ เยฺยานิ ชานิตพฺพานิ, วิฺูนํ ตาทิสาย ทิสาย ทสฺสิตตฺตาติ. ตตฺถ จ –
‘‘คุณาคุเณน ¶ สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;
วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต’’.
อิจฺจาทินา ทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,
‘‘ปิเยน วจสา สพฺเพ,
ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;
ปาทานเต ชิโนกาสิ,
โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปิยํ’’.
อิจฺจาทินา ปมทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,
‘‘ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;
สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โย’’.
อิจฺจาทินา ปมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ,
‘‘มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;
นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธํ’’.
อิจฺจาทินา มชฺฌปาทยมกานิ,
‘‘สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหึ;
โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวํ’’.
อิจฺจาทินา อนฺตปาทยมกานิ ชานิตพฺพานิ.
๓๑. เอวํ อภิมตยมเกน อพฺยเปตยมกานมุปายาทีนิ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อพฺยเปติ’’จฺจาทิ. อพฺยเปตาทิยมกสฺส วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตาทิยมกสฺส, อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส วา เอโส เลโส ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิโก อปฺปโกทาหรณนโย นิทสฺสิโต นิทฺทิฏฺโ. อฺานิ ยมกานิปิ อิมาเยว ทิสาย อิมินา นเยเนว เยฺยานิ วิฺูหิ าตพฺพานิ. อาโท ยมกํ, อาทิภูตํ วา ยมกํ, อพฺยเปตฺจ ตํ อาทิยมกฺจาติ วากฺยํ. เอวํ ทสฺสิเตน ¶ อิมินา กเมน อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกาทโย าตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกเมวํ เวทิตพฺพํ –
คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;
วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต.
โภ นาถ เต ตุยฺหํ จิตฺเต สาธโว อสาธโว เต ชนา คุณาคุเณน สกสกคุเณน อคุเณน จ สห สมํ เอกชฺฌํ กถํ นุ วิคาหนฺเต, จิตฺตํ อจฺฉริยํ สุชนทุชฺชเนสุ สมเมตฺตา อจฺฉริยาติ อธิปฺปาโย.
อพฺยเปตปมทุติยปาทาทิยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ปิเยน วจสา สพฺเพ, ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;
ปาทานเต ชิโนกาสิ, โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปียํ.
ชิโน อปฺปิยภาณิโนปิ สพฺเพ ชเน ปิเยน เยน วจสา ปาทานเต อกาสิ, โส ธมฺโม โว อปฺปิยํ หนฺตุ. เอตฺถ อปิสทฺทปริยายสฺส ปิสทฺทสฺส คหิตตฺตา ยติภงฺโค นตฺถิ.
ปมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิอพฺยเปตพฺยเปตยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;
สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โยติ.
เอตฺถ ‘‘สมลํ สมลํ, สุจิรํ สุจิร’’นฺติ วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, ‘‘สมลํ สมล’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘กตฺตุ’’มิติ ภินฺนวณฺเณหิ, ‘‘สุจิรํ สุจิร’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘ชเย’’ติ ภินฺนวณฺเณหิ จ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตฺจ โหติ. สุจิรํสุจิ โสภนรํสินา อุจิ ยุตฺโต โย ชิโน สํ ¶ สนฺตึ นิพฺพานํ สมลํภิ อลภิ, อลํ อจฺจนฺตํ อติสเยน สุจิรํคํ วิสุทฺธเทหํ ตํ ชินํ สมลํ ชลฺลิกาสงฺขาเตน, ราคาทิกุจฺฉิตสงฺขาเตน วา มเลน สหิตํ สํ อตฺตานํ อลํกตฺตุํ นิมฺมลํ กตฺวา สชฺเชตุํ สุจิรํ สุจิรกาลํ รํชเย อตฺตนิ อภิรมาเปยฺย.
ปาทมชฺฌยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;
นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธนฺติ.
มโนหร ชิน มม เจโตภวํ กฺเลสํ สนฺตาปํ หร อปนย, ตฺวํ ปารมีสารามตภาวิตํ โอสธํ ทิพฺโพสธํ นนุ.
ปาทนฺตยมกเมวํ ทฏฺพฺพํ –
สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหึ;
โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวนฺติ.
โย ชินวโร สาธุนา ชยทฺธนินา เวเนยฺยชยโฆเสน มหึ อาปูรยิ, ธีรํ ตํ ชินวรํ ตุวํ สปฺปุริส เจ อตฺถกาโม อสิ, รํชย อภิรมาเปหิ. อิมินา นิทฺทิฏฺยมเกเหว อวเสสา ตติยปาทาทิยมกาทโย วิฺเยฺยา.
อจฺจนฺตพหโว เตสํ,
เภทา สมฺเภทโยนิโย;
ตตฺถาปิ เกจิ สุกรา,
เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา.
๓๒. กึ ปน สากลฺเลน น วิกปฺปิตานีติ อาห ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิ. เตสํ วิกปฺปานํ สมฺเภโท สงฺกโร มิสฺสตฺตมุจฺจารณปฺปกาโร โยนิ ปภโว เยสํ เต สมฺเภทโยนิโย, เภทา ปการา อจฺจนฺตพหโว อติสเยน พหุลา ยถาวุตฺตนเยน สมฺภวนฺติ, ตตฺถาปิ เตสุ วิกปฺเปสุปิ เกจิ วิกปฺปา สุเขน กรียนฺติ ปยุชฺชนฺตีติ ¶ สุกรา, ตพฺพิปรีโต จ เกจิ วิกปฺปา อจฺจนฺตทุกฺกรา. อิติ ทฺวิธา สงฺคยฺหนฺติ, เตสุ สุกรานํ เกสฺจิ อภิมตยมกานํ มุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. อิทานิ ทุกฺกรานํ เกสฺจิ มุขมตฺตํ น สพฺพเมวํ เวทิตพฺพํ.
สมุนฺนเตน เต สตา,
กถํ น เต น เต สิยุํ;
ยโต นเตนเตปิ’โต,
สิยุํ น เต นเต สุภา.
อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกมพฺยเปตพฺยเปตเมกรูปํ ทุกฺกรํ.
น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,
ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;
สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,
ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา.
อิทํ จตุกฺกปาทมชฺฌยมกเมกรูปพฺยเปตํ.
๓๒. สพฺพมิทมนุทฺทิสิตฺวา ลกฺขณาติเทเสน นิคมนํ กิมตฺถมิจฺจาสงฺกายมาห ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิ. เตสํ ยมกานํ สมฺเภทโยนิโย ปเภทุปฺปตฺติการณภูตา เภทา อุจฺจาวจปการา อจฺจนฺตพหโว, ตตฺถาปิ เตสุปิ เกจิ ยมกา สุกรา สุสาธิยา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา อติสเยน ทุสฺสาธิยา. สมฺเภโท โยนิ เยสนฺติ วิคฺคโห.
อิห สุกรสฺส อุปทิสิตตฺตา ทุกฺกรยมกปเวโสปายมตฺตมุปทิสียเต –
‘‘มนํ มนํ สตฺถุ ทเทยฺย เจ โย,
มนํ มนํ ปีณยต’สฺส สตฺถุ;
มนํ มนํ เตน ทเทยฺย เจ น,
มนํ มนํป’สฺส น สาธุปุชฺช’’นฺติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกเมกรูปํ อพฺยเปตพฺยเปตํ.
โย ¶ ปุคฺคโล มนํ อตฺตโน จิตฺตํ สตฺถุ ชินสฺส มนํ ขณมตฺตมฺปิ ทเทยฺย เจ, สตฺถุ มุนินฺทสฺส มนํ จิตฺตํ อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ ปีณยติ สมฺปีเณติ, เตน ตสฺมา มนํ มนํ จิตฺตํ จิตฺตํ ทเทยฺย เจ น ยทิ โน ทเทยฺย, อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ มนํปิ มุหุตฺตมฺปิ สาธุปุชฺชํ สาธูหิ ปูชิตพฺพํ น ภวติ.
‘‘สมุนฺนเตน เต สตา,
กถํ น เต น เต สิยุํ;
ยโต นเต’นเตปิ’โต,
สิยุํ น เต นเต สุภา’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตํ.
ยโต เยน การเณน เต ตุยฺหํ สตา โสภเนน สมุนฺนเตน สมฺมา อุนฺนเตน เหตุนา นเตปิ อวนเตปิ อนเตปิ อนวนเตปิ เต เต สุภา เต เต โสภนา น น สิยุํ, ภวนฺเตว, อโต เตน การเณน เต สุภา เต โสภนา นเต อวนเต กถํ น สิยุํ, ภวนฺเตว.
‘‘ชินํ ปณาโมนตสชฺชนํ ชนํ,
คุเณ นิเวเสนฺตมสชฺชนํ’ชนํ;
เวเนยฺยเนตฺเต คุณภาชนํ ชนํ,
นเม มเมนฺตํ ขลุ สชฺชนํชน’’นฺติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตยมกํ ทุกฺกรํ.
ปณาโมนตสชฺชนํ ปณามิตุกาโมนตสาธุชนวนฺตํ ชนํ เวเนยฺยชนํ อสชฺช ปมาทมกตฺวา คุเณ สีลาทิคุเณ นิเวเสนฺตํ นิโยเชนฺตํ เวเนยฺยเนตฺเต อฺชนํ อฺชนภูตํ คุณภาชนํ คุณานมาธารภูตํ สชฺชนํชนํ อิมินา การเณน สาธุชนานํ อฺชนภูตํ ชนํ สาธุชนํ ขลุ เอกนฺเตน มเมนฺตํ มมายนฺตํ นํ ชินํ นเม นมามิ.
‘‘สาภาสุ ¶ สาภา ภุวเน ชินสฺส,
สาภาย สา ภาสติเยว ชาตุ;
สาภาย สา ภาติ น เจ กถํ น,
สาภา สสาภานมติจฺจ ภาตี’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมเกกรูปพฺยเปตํ.
ภุวเน สตฺตโลเก สาภาสุ วิชฺชมานาภาสุ ชินสฺส สาภา โสภนา อาภา สาภาย วิชฺชมานาย, โสภนาย วา อาภาย อาภาโต ชาตุ เอกนฺเตน ภาสติเยว ทิปฺปเตว, สา ชินาภา สาภาย วิชฺชมานาภาโต อธิกา หุตฺวา เจ น ภาติ ยทิ น ภาสติ, สสาภานํ วิชฺชมานโสภนาภานํ พฺรหฺมาทีนํ สาภา โสภนาภาโย อติจฺจ อติกฺกมฺม กถํ น ภาติ, ภาสติเยว.
‘‘น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,
ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;
สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,
ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมเกกรูปพฺยเปตํ.
สุราวินิสฺสฏา สุราปานโต อปคตา ชนา ยถา สุราชนฺติ, ตถา วิภูสิตา วิเสเสน อลงฺกตา เตปิ สุรา เต เทวา อปิ น ภาสุรา โสภมานา น โหนฺติ, ตถา เอวํ สุราปราชิตา สุราปานเหตุ ปราชิตภาวํ ปตฺตา ภูริ อสุรา พหโว เวปจิตฺติอาทโย อสุราปิ น ภาสุรา น โสภนฺติ, ตถา เอวํ สุราชิโต สุฏฺุ อลงฺกโต ราชาปิ สภาสุ น ภาสุโร.
‘‘ชินาณตฺติยํ ¶ โย’หิตาสา สิตาสา,
อวสฺสํว เต โหนฺตฺย’ตาสา หตาสา;
อโต สพฺพปาเป สตาสา วตาสา,
กโรนฺเตว สนฺติสฺสิตา สามิตาสา’’ติ.
อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปพฺยเปตํ.
เย สปฺปุริสา ชินาณตฺติยํ พุทฺธสฺส วินยปฺตฺติสงฺขาตาณตฺติยํ โอหิตาสา อวีติกฺกมวเสน ปติฏฺิตอาสา โหนฺติ สิตาสา ปริสุทฺธาสา, เต สาธโว หตาสา อนุกฺกเมน หตตณฺหา อวสฺสํว เอกนฺเตเนว อตาสา ภยรหิตา ยโต โหนฺติ, อโต ตสฺมา สพฺพปาเป สพฺพากุสเล สตาสา ภยสหิตา วตาสาว นิรวชฺชวตาภิลาสวนฺโต สาธุชนา สนฺติสฺสิตา สนฺตินิสฺสิตาโย สามิตาสา สามิภาวาสาโย กโรนฺเตว.
ยมกํ ตํ ปเหฬี จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;
อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา.
๓๓. นนุ ยมกํ นาม กวีนํ สามตฺถิยวิเสสสูจกนฺติ ตตฺถ ตํ โสปโยคํ, ปเหฬิกา จ โสปโยคา กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺานมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน [ปรมพฺยาโมหเน (ก.), กาพฺยาทาส ๓.๙๗] จ, ตสฺมา ตตฺถ กถมุเปกฺขา ภวโตติ อาห ‘‘ยมก’’นฺติอาทิ. ตํ ยถาวุตฺตํ ยมกฺจ สุกรทุกฺกรปฺปเภทํ. ปเหฬิกา ปน ปุพฺพาจริเยหิ โสฬส นิทฺทิฏฺา สมาคตาวฺจิตาทิกา. ตตฺถิทํ ลกฺขณํ –
สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;
วฺจิตาฺตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วฺจนา.
อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา ¶ โมหการินี;
สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิ.
สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;
ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถฺจิปิ.
สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;
อฺถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตา.
สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;
นิภูตา’วฏฺิตฺตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต.
สมานสทฺทา สา อิฏฺ-สทฺทปริยายสาธิตา;
สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺตฺถาปิ สาธุกํ.
ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;
เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนา.
สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;
สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติ.
โทสตฺเตปิ เจสํ สพฺเพสํ อุกฺกนฺตาทีสุ โทสภาเว นาโรปิตพฺพา. เอสา หิ [มนโสติ (ก.)] ‘‘พหุคุเณ ปณมติ’’จฺจาทินา [สุโพธาลงฺการ ๔๔ คาถา] วากฺยสํกิณฺณนาเมน น วุตฺตา, ปกปฺปิตา จ สํสยโทสปริหาเรน ‘‘ยาเต ทุติยํ นิลย’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๑๒ คาถา] อาทินา นิทฺทิฏฺา.
‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สติ;
จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธนี’’ติ.
อยํ สมาคตา.
‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, ¶ วิธูตมทกิพฺพิสํ;
สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิน’’นฺติ.
อยํ วฺจิตา.
ปมุสฺสิตาทโย ตุ ลกฺขณานุสาเรน, ตตฺโถทาหรณานุสาเรน จ เวทิตพฺพา.
เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ปริกปฺปิตา ปเหฬิกา เจติ เอตานิ สพฺพานิ เอกนฺเตน นิยเมน น มธุรานิ อตฺถรสสฺส วา สทฺทรสสฺส วา กสฺสจิ อภาเวน อสฺสาทิตพฺพานิ น โหนฺตีติ อิมินา การเณน สิสฺสานมุปฺปนฺโน เขโทเยว ภยํ ตโต เตสํ เขทโต วา อุปฺปนฺนภยโต มยา อุเปกฺขิยนฺตีติ สมฺพนฺธนียํ.
๓๓. เอวํ สุกรทุกฺกรวเสน ทุวิธตฺตํ วตฺวา กวีนํ สามตฺถิยปฺปกาสเน สปฺปโยชนยมกานฺจ, กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺานสมฺมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน จาติ อิเมสุ สปฺปโยชนานฺจ ปเหฬิกานมวจเน การณํ นิทฺทิสติ ‘‘ยมก’’มิจฺจาทินา. ตํ ยมกํ ยถาวุตฺตํ สุกรทุกฺกราทิเภทํ ยมกชาตฺจ ปเหฬิ จ ปุพฺพาจริเยหิ นิทฺทิฏฺา สมาคภาทิกา ปเหฬิกา จ อิติ อิมานิ สพฺพานิ เอกนฺตมธุรานิ น อิติ อสฺสาเทตพฺพสฺส อตฺถรสสฺส, สทฺทรสสฺส วา นิยมโต อภาวา เอกนฺเตน อมธุรานิ, อิติ อิมินา การเณน จ สิสฺสเขทภยา สิสฺสานํ อสหนสงฺขาตาย อสหเนน ชาตาย วา ภีติยา จ มยา อุเปกฺขียนฺติ. สิสฺสานํ เขโทเยว ภยํ, สิสฺสเขทโต อุปฺปนฺนํ วา ภยํ, ตโตติ วิคฺคโห.
เอตฺถ ปเหฬิกา เอวํ ทฏฺพฺพา –
สมาคตา จ วฺจิตุ-กฺกนฺตา ปมุสฺสิตาปิ จ;
สมานรูปา ผรุสา, สงฺขฺยาตา จ ปกปฺปิตา.
อโถปิ ¶ นามนฺตริกา, นิภูตา จ ปเหฬิกา;
อโถ สมานสทฺทา จ, สมฺมุฬฺหา ปาริหาริกี;
เอกจฺฉนฺโนภยจฺฉนฺนา, สํกิณฺณาติ จ โสฬสาติ.
ตตฺริทํ ลกฺขณํ –
สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;
วฺจิตาฺตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วฺจนา.
อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;
สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิ.
สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;
ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถฺจิปิ.
สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;
อฺถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตา.
สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;
นิภูตา’วฏฺิตฺตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต.
สมานสทฺทา สา อิฏฺ-สทฺทปริยายสาธิตา;
สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺตฺถาปิ สาธุกํ.
ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;
เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนา.
สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;
สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติ.
อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปทสนฺธินา ปทานํ สนฺธานโต คุฬฺหตฺถา อปากฏตฺถา สมาคตา นาม สิยา. คุฬฺหตฺถาติ ปสิทฺธานุวาเทน อปสิทฺธา สมาคตา วิธียเต. อิโต ปรมฺปิ อนุวาทานุวาทฺยภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ. ยตฺถ ปเหฬิกายํ อฺตฺถ รุฬฺเหน สทฺเทน อฺสฺมึ อตฺเถ ปสิทฺเธน รุฬฺหิสทฺเทน วฺจนา วฺจิตา นาม สิยา.
อติพฺยวหิตปฺปโยคา ¶ อติสเยน อนฺตริตปยุชฺชมานปทยุตฺตา ตโตเยว โมหการินี สมฺโมหการิกา ปเหฬิกา อุกฺกนฺตา นาม. ยสฺสา ปเหฬิกาย ปทาวลิ ปทปนฺติ ทุพฺโพธตฺถา ทุรนุโพธาภิเธยฺยา, สา ปมุสฺสิตา นาม.
อมุขฺยตฺถาโรปาหิตปทา อปฺปธานตฺเถ มุขฺยตฺถปกาสกสทฺทานํ กิฺจิ สธมฺมํ นิสฺสาย อาโรปนโต อุปฏฺิตปทยุตฺตา สมานรูปา นาม สิยา. ปจฺจยาทีหิ ปจฺจยาเทสาทีหิ กถฺจิปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ชาตสทฺทา นิปฺผนฺนสทฺทา ผรุสา นาม.
ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ สงฺขฺยานํ คณนํ วุตฺตมปิ พฺยาโมหการณํ โหติ, สา ปเหฬิกา สงฺขฺยาตา นาม สิยา. ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ วากฺยตฺโถ สมุทายตฺโถ อฺถา อฺเน ปกาเรน อาภาสเต วิฺายเต, สา ปกปฺปิตา นาม.
ยสฺสา ปเหฬิกาย นาเม ปยุตฺตาภิธาเน นานตฺถกปฺปนา วิวิธาภิเธยฺยกปฺปนา สมฺภวติ, สา ปเหฬิกา นามนฺตริกา นาม. ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต สมานตฺถสทฺทานํ ปโยคเหตุยา อวฏฺิตฺตฺถา ปติฏฺิตอฺตฺถา โหติ, สา นิภูตา นาม.
ยา ปเหฬิกา อิฏฺสทฺทปริยายสาธิตา อิจฺฉิตตฺถสทฺทสฺส เววจเนหิ นิปฺผาทิตา โหติ, สา สมานสทฺทา นาม. สาธุกํ นิทฺทิฏฺตฺถาปิ ทสฺสิตอตฺถยุตฺตาปิยา มูฬฺหตาเยว สมฺโมหภาวตฺถํ เอว ภวติ, สา สมฺมุฬฺหา นาม.
ยสฺสา ปเหฬิกาย วิรจเน นามํ ทสฺสิยมานํ นามํ สมฺพนฺธพาหุลฺยา สมฺพนฺธสฺส พหุลภาวโต ภวติ, สา ปาริหาริกี นาม. ยสฺสา อาเธยฺยํ พฺยฺช อภิพฺยฺชิย ปกาเสตฺวา ¶ นิสฺสยโคปนา อาธารคุตฺติ ภวติ, สา เอกจฺฉนฺนา นาม.
ยสฺสา ปโยเค อุภยโคปนา อุภินฺนมาธาราเธยฺยานํ โคปนา ภวติ, สา อุภยจฺฉนฺนา นาม. ยสฺสา นานาลกฺขณสงฺกโร สมาคตาทินานาวิธลกฺขณานํ สงฺกโร โหติ, สา สํกิณฺณา นาม สิยา.
อิทานิ สมาคตาทีนํ ลกฺขิยํ กเมน เอวํ าตพฺพํ –
‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สตี;
จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธินี’’ติ.
อยํ สมาคตา.
นาถ ตว ปภวโต ปฏฺาย นตวิตฺติณฺณา โอณตวเสน ปตฺถฏา, เอวํ สติ นที วิย ทิสฺสติ. ปภว ปกฏฺตฺต โสภาวนฺต. โภ นาถ ตว ตุยฺหํ มหตี สตี มหนฺตี สมานา อาณา อานตวิตฺติณฺณา อตฺตนิ นเตสุ ชเนสุ ปตฺถฏา ปหุตผลสาธินี พหุลตฺถนิปฺผาทนี จิราย จิรกาลํ ชยตํ อุกฺกํสภาเวน ปวตฺตตุ. เอตฺถ ปภวอานตอิติสนฺธินา อตฺโถ คุฬฺโห.
‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;
สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิต’’นฺติ.
อยํ วฺจิตา.
วิธูตมทกิพฺพิสํ วินาสิตมทโทสํ ภทฺทเมว มนฺทปิย [ปินฺทปิสฺส (ก.)] – ภทฺทชาติเกสุ หตฺถีสุ ภทฺทชาติกหตฺถิเมว อุปเสเวยฺยาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. ภทฺทเมว อุตฺตมปุริสเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถ. เสวนํ กิมตฺถนฺติ เจ? หตฺถิปกฺเข ทนฺโต สิกฺขิโต โส หตฺถิ อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานํ ภชิตํ ชนํ เขมํ นิพฺภยํ ปุรํ นครํ สมฺปาเปติ. ปุริสปกฺเข ปน ¶ ทนฺโต ทมิโต โส อริยปุคฺคโล อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานมุปเสวิตํ ชนํ เขมํ นิทฺทุกฺขํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาเปติ. เอตฺถ กวิจฺฉิตอุตฺตมตฺถโต อฺเน หตฺถิอตฺเถ รุฬฺเหน สทฺเทน วฺจนา นาม.
‘‘พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสร’’นฺติ.
อยํ อุกฺกนฺตา. อิมสฺสตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ.
พฺยากิณฺณโทสตฺเต สติปิ ปเหฬิการุฬฺหตฺตา เอสา อิฏฺา. วุตฺตฺหิ ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา’’ติ. อิห สมฺพนฺธีปทานํ อฏฺานฏฺาปเนน พฺยวหิตตฺตํ โหติ.
‘‘มุขผุลฺลํ คิงฺคมกํ, นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ;
ปฏจฺจรี วรํ โปโส, ภีรุยา ธารยนฺติยา’’ติ.
อยํ ปมุสฺสิตา.
มุขผุลฺลํ ติลกาทึ คิงฺคมกํ เอวํนามกํ ปสาธนํ นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ นิยุรํ วลยํ, อุคฺคตฺถนํ ปโยธรปฏํ, อุนฺนตํ นลาฏปฏาทิกํ, มุขโต อุนฺนตาภรณฺจ ธารยนฺติยา ภีรุยา อิตฺถิยา ปฏจฺจรี ชิณฺณวตฺถนิวาสี โปโส ปุริโส วรํ อุตฺตโม. เอตฺถ พหุปโยครหิเตหิ สทฺเทหิ รจิตตฺตา อตฺถสฺส ทุรวโพธตา.
‘‘นว’คฺครตนาน’สฺมึ, ทิสฺสนฺติ รตนากเร;
ปุริสาเนตฺถ อฏฺนฺนํ, อฏฺา’สาธารณา’ปร’’นฺติ.
อยํ สมานรูปา.
อสฺมึ รตนากเร อคฺครตนานิ นว ทิสฺสนฺติ, เอตฺถ อิเมสุ รตเนสุ อฏฺ รตนานิ อฏฺนฺนํ ปุริสานํ อสาธารณานิ, อปรํ รตนํ สาธารณํ. อิมานิ นว โลกุตฺตรานิ จิตฺตีกตาทิอตฺเถน ‘‘รตนานี’’ติ จ ตปฺปภโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ ‘‘อากโร’’ติ จ กปฺปิโตติ อมุขฺยตฺเถสุ รตนาทิสทฺทานมาโรปนํ โหติ.
‘‘วินฺทนฺติ เทวคนฺธพฺพา, หิมวนฺตมหาตเล;
รสวนฺเต สเร สตฺต, น นาคาปิ อุโปสถา’’ติ.
อยํ ผรุสา.
หิมวนฺตมหาตเล หิมาลยสฺส มตฺถเก รสวนฺเต โสทเก สตฺต สเร อโนตตฺตาทิเก เทวคนฺธพฺพา วินฺทนฺติ เสวนฺติ, อุโปสถา นาคาปิ น วินฺทนฺติ. อยมปรตฺโถ. หิมวนฺตมหาตเล จนฺทรํสิยุตฺเต มหาปาสาทตเล เทวคนฺธพฺพา กีฬมานา คนฺธพฺพา รสวนฺเต มธุรคุณยุตฺเต สตฺต สเร วีณาย ฉชฺชาทิเก สตฺต สเร วินฺทนฺติ, นาคาปิ อริยาปิ อุโปสถาปิ อุปวุตฺถาปิ น วินฺทนฺติ นานุภวนฺติ. เอตฺถ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. อุโปสโถ เอเตสมตฺถีติ อุโปสถาติ วิคฺคโห. ลกฺขณกฺกมโต ปสิทฺธปจุรปโยคโต อฺทตฺถา เยน เกนจิ เลเสน ปจฺจยาทีนํ ชาตสทฺทสฺส อตฺถิตา.
‘‘คีตสทฺเท สรา ทฺเว ทฺเว, ทฺเว ฉชฺชฺตฺร ฉสฺสรา;
ปฺจวณฺณํ ยถา จกฺขุ, ฉพฺพณฺณา นาสิกา ตถา’’ติ.
อยํ สงฺขฺยาตา.
คีตสทฺเท สรา ทฺเว โหนฺติ, ฉชฺช’ฺตฺร ฉชฺชโต อฺตฺร ฉชฺชํ วชฺเชตฺวา อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปฺจโม เธวโต นิสาโทติ. เอตฺถ ยุคฬโต ทฺเว ทฺเว ฉสฺสรา ฉสรวนฺโต. ยถา จกฺขุ ปฺจวณฺณํ โหติ, ตถา เอวํ นาสิกา ฉพฺพณฺณา โหติ, คีตสทฺเท อีการอการสรทฺวยสพฺภาวโต จ ฉชฺชํ เปตฺวา อุสภาทีสุ สรานํ ติวิธตฺตา จ ‘‘จกฺขู’’ติ สรพฺยฺชนวเสน ปฺจวณฺณานํ สพฺภาวโต จ ‘‘นาสิกา’’ติ ฉนฺนํ สพฺภาวโต จ เอวํ วุตฺตํ. เอตฺถ วุตฺตสงฺขฺยาคีตาทิสทฺทสนฺนิฏฺานโต สมฺโมหการินี โหติ.
‘‘ปาตุ ¶ โว อุทิโต ราชา, สิริมา รตฺตมณฺฑโล;
สกนฺติคหนกฺขตฺต-สงฺฆยุตฺโต สุลกฺขโณ’’ติ.
อยํ ปกปฺปิตา.
สิริมา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อนุรตฺตชนปทมณฺฑโล, อนุรตฺตอมจฺจมณฺฑโล วา สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต สกสฺส อตฺตโน อนฺเต สมีเป คหเนหิ อวิรเฬหิ ขตฺตสงฺเฆหิ ขตฺติยสมูเหหิ ยุตฺโต สํยุตฺโต สุลกฺขโณ ปสตฺถปุริสลกฺขโณ อุทิโต ปสิทฺโธ ราชา นรินฺโท โว ตุมฺเห ปาตุ รกฺขตูติ อยํ อนธิปฺเปตตฺโถ. สิริมา ‘‘ลกฺขิยา วาสฏฺานตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อุคฺคมเน รตฺตมณฺฑโล สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต กนฺติสหิเตหิ คหนกฺขตฺตตารคเณหิ ยุตฺโต สุลกฺขโณ สุฏฺุ สสลกฺขโณ อุทิโต อุคฺคโต ราชา จนฺโท โว ตุมฺเห ปาตูติ อุภยปกฺขสฺส สาธารณคุณคุณีปทปริคฺคเหน อิธ วากฺยตฺถสฺส อฺถา ทิสฺสมานตา โหติ.
‘‘วุจฺจตา’โท อิสิตฺเย’โก, สุมหนฺโตปการวา;
สนาตโน จ น อิสิ, น สขา น สนาตโน’’ติ.
อยํ นามนฺตริกา.
เอโก อาโท ปุพฺเพ ‘‘อิสี’’ติ วุจฺจติ, สุมหนฺโตปการวา อติมหนฺโตปการสมนฺนาคโต สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, ตถาปิ น อิสิ อิสิ นาม น โหติ, น สขา มิตฺโตปิ น โหติ, น สนาตโน สสฺสโตปิ น โหติ, อยํ คมฺยมานตฺโถ. สุมหา อติมหนฺโต เอโก อาโท นามาทิมฺหิ อิสีติ วุจฺจติ, อนฺโต มชฺเฌ ปการวา ป-กาเรน สมนฺนาคโต, สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, อิสิปิ นาม น โหติ, มิตฺโตปิ น โหติ, โส นาตโน ตนอิติ อกฺขรทฺวยรหิโต น ¶ โหติ. อาทิมชฺฌานํ วุตฺตตฺตา อนฺเตติ ายติ, ‘‘อิสิปตนวิหาโร’’ติ คเหตพฺพํ. ตตฺถ อิสิปตนนาเมน อิสิอาทีนํ คมฺยมานตฺถตฺตา นานตฺถกปฺปนา โหติ.
‘‘ธาวนฺตํ อุทยา อตฺถํ, มุหุตฺตํ น นิวตฺตติ;
น จนฺทมณฺฑลํ เอตํ, นาปิ อาทิจฺจมณฺฑล’’นฺติ.
อยํ นิภูตา.
อุทยา อุทยโต ปภุติ อตฺถํ ยาว อตฺถํ ธาวนฺตํ ชวนฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตกาลํ น นิวตฺตติ น ปุนาวตฺตติ. เอตํ จนฺทมณฺฑลมฺปิ น โหติ, อาทิจฺจมณฺฑลมฺปิ น โหติ. อุทยา ปฏิสนฺธิโต อตฺถํ ยาวจุติ. ธาวนฺตนฺติ อายุกิจฺจโต อายุจนฺทาทีนมตฺถานํ, ตปฺปกาสกสทฺทานฺจ ตุลฺยตฺตา เอตฺถ ปติฏฺิตจนฺทาทิอตฺถนฺตรานํ สมฺภโว.
‘‘เทวึ กิตฺติมหีนามํ, กฬารตฺถวฺหยํ ปุรึ;
หิตฺวา น สริ โส ธีโร, กโรนฺโตปฺยุ’ยฺยมวฺหย’’นฺติ [กโรนฺโตมุตฺตมวฺหยนฺติ (ก.)].
อยํ สมานสทฺทา.
กิตฺติมหีนามํ กิตฺติมหีนํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ เทวึ อคฺคมเหสึ กฬารตฺถวฺหยํ ปุรึ กฬารอตฺถานํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ ปุรึ นครฺจ โส ธีโร หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อุยฺยมวฺหยํ อุยฺยมนาเมน สมนฺนาคตํ กโรนฺโต อปิ น สริ สมฺปตฺตึ นานุสริ, ยโสธราเทวิฺจ กปิลวตฺถุปุริฺจ หิตฺวา วีริยสงฺขาตปธานํ กโรนฺโต มหาสตฺโต สมฺปตฺตึ น สริ, เอตฺถาภิมตยโสธราทิสทฺทานํ ปริยาเยหิ กิตฺติมหีสทฺทาทีหิ รจิตตา.
‘‘จตุทฺทิสามุขา พนฺธา, จตฺตาโร สินฺธวา สยํ;
ปริภฺุชนฺติ นิกฺขิตฺตํ, ติณํ มชฺเฌ ยถาสุข’’นฺติ.
อยํ สมฺมุฬฺหา.
สินฺธวา ¶ จตฺตาโร อสฺสา จตุทฺทิสามุขา ยถา จตุทฺทิสาสมฺมุขา โหนฺติ, ตถา พนฺธา มชฺเฌ นิกฺขิตฺตํ ติณํ สยํ ยถาสุขํ ปริภฺุชนฺติ, อฺมฺํ ปิฏฺึ กตฺวา พนฺธา วิย ขายติ, เต ปน สมฺมุขํ กตฺวา พนฺธา โหนฺติ. เอตฺถ ‘‘จตุทฺทิสามุขาพนฺธา’’ติ นิทฺทิฏฺตฺตา ปิฏฺึ กตฺวา พนฺธาติ สมฺมุฬฺหตา โหติ.
‘‘ชโน ชีวนชานนฺท-กรพนฺธุสฺส ภาสิตํ;
สกฺกโรนฺโตว ปปฺโปติ, ปฺุาริกฺขยโคจเร’’ติ.
อยํ ปาริหาริกี.
ชีวนชานนฺทกรพนฺธุสฺส ชีวนโต อุทกโต ชาตานํ ปทุมานํ อานนฺทกรสฺส สูริยสฺส พนฺธุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภาสิตํ วจนํ สกฺกโรนฺโต ปูเชนฺโต ชโน ปฺุาริกฺขยโคจเร ปฺุานํ ปฏิปกฺขตฺตา ปฺุาริสงฺขาตานํ อกุสลานํ ขยสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺเน มคฺคผเล ปปฺโปติ ปาปุณาติ. เอตฺถ ชีวนชานํ อานนฺทกรสฺส พนฺธุสฺเสติ จ, ปฺุารีนํ ขยนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตติ จ อิมินา พุทฺโธ มคฺคผลา จ ปารมฺปริเยน สมฺพนฺเธน วุตฺตาติ สมฺพนฺธานํ พาหุลฺลภาโว.
‘‘น คณฺหาติ มหนฺตมฺปิ, สทฺทํ น จ วิภูสนํ;
จตุปฺปทสฺส กสฺสาปิ, กณฺโณยํ น กิลาผโล’’ติ.
อยํ เอกจฺฉนฺนา.
กสฺสาปิ จตุปฺปทสฺส กณฺโณ มหนฺตมฺปิ สทฺทํ น คณฺหาติ, อารมฺมณํ น กโรติ, วิภูสนมฺปิ น คณฺหาติ. ตถาปิ อยํ กณฺโณ อผโล น กิล, สผลโต นิปฺผโล น โหติ กิร. อสฺสกณฺโณ รุกฺโข. เอตฺถ กณฺโณติ อาเธยฺยํ กตฺวา ตทาธารสฺส อวจนโต นิสฺสยคุตฺติ.
‘‘อลงฺกโรนฺโต ¶ ภุวนํ, สสฺสิริโก สเทวกํ;
กสฺมึ สฺชาตสํวทฺโธ, โก เกน นุปลิมฺปตี’’ติ.
อยํ อุภยจฺฉนฺนา.
สสฺสิริโก สเทวกํ ภุวนํ อลงฺกโรนฺโตติ พุทฺโธ วิย ขายติ. ภุวนํ ภุวนสงฺขาตํ กํ ชลํ สทา เอว อลงฺกโรนฺโต สสฺสิริโก ลกฺขิยสมนฺนาคโต กสฺมึ ชเล สฺชาตสํวทฺโธ โก กตโร เกน ชเลน น อุปลิมฺปติ น ลิมฺปติ. ปทุโมติ วิสชฺชนํ. ปทุโม หิ ปุํนปุํสกลิงฺโค. อิห ชลปทุมานํ ทฺวินฺนมฺปิ ฉาทิตตฺตา อุภยจฺฉนฺนา นาม.
‘‘อาโท โสเยว โย อนฺเต, มชฺฌิมสฺสาทิ มชฺฌิโม;
สิทฺธนฺตาทีสุ วตฺตนฺตํ, อสงฺขตปทํ วทา’’ติ.
อยํ สํกิณฺณา.
อนฺเต อวสาเน โย โหติ, อาโทปิ โสเยว โหติ, มชฺฌิมสฺส อาทิภูโต มชฺฌิโม เอว โหติ, สิทฺธํ นิปฺผนฺนํ ตาทีสุ อริเยสุ วตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ วท กเถหีติ อยมปรตฺโถ. อาโท อาทิมฺหิ โสเยว สกาโร เอว อนฺเต ปริโยสาเน โย ยกาโรเยว, มชฺฌิโม มชฺฌิมวณฺโณ มชฺฌิมสฺส สทฺทสฺส อาทิ มกาโร, สิทฺธนฺตาทีสุ มตสมยกาลาทีสุ วตฺตนฺตํ วาจกภาเวน ปวตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ สงฺขตโต อฺตฺตา อสงฺขตภูตํ ปฺตฺตึ วท กเถหีติ. สมยสทฺโท หิ นามปฺตฺติ. เอตฺถ สิทฺธนฺตสทฺเทน อาทิสทฺทสฺส สงฺคหิตตฺตา ตาทิอตฺโถ ลพฺภตีติ อตฺถสฺส คุฬฺหตาย สมาคตาลกฺขเณน จ ‘‘โส’’ติ ‘‘โย’’ติ ‘‘อสงฺขตปท’’นฺติ อฺตฺถรุฬฺหสทฺเทน วฺจิตตฺตา วฺจิตาลกฺขเณน จ สมยสทฺเท นานตฺถกปฺปนโต นามนฺตริกาลกฺขเณน จาติ ตีหิปิ ลกฺขเณหิ มิสฺสิโตติ. เสเสสุปิ สํกิณฺณตฺตํ เอวเมว ¶ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตลกฺขณานุสาเรเนว สมาคตาทีนํ อนฺวตฺถสฺตา เวทิตพฺพา.
เทสกาลกลาโลก-ายาคมวิโรธิ ยํ;
ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต-มุทาหรณโต ผุฏํ.
๓๔. ‘‘เทสิ’’จฺจาทิ. เทโส ถลชลเทสาทิ. กาโล รตฺตินฺทิโว. กลา นจฺจคีตาทโย. โลโก จราจรภูตปฺปวตฺติ. าโย ยุตฺติ. อาคโม อิธ พุทฺธวจนํ. อฺตฺถ ตุ สุติธมฺมสํหิตา, เต จ. เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป… วิโรธิ. ยนฺติ อนุวทิตฺวา. ตํ วิโรธิปทนฺติ วิธียเต. เอตฺจ ปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปากฏํ. ยโต ชลชาทีนํ ถลาทีสุ ปาตุภาวาทิ, รตฺยาทีสุ สมฺภวนฺตานํ กุสุมาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, ‘‘นจฺจคีตาทิจตุสฏฺิยา กลาสุ ภินฺนฉชฺโช นาม สตฺตสโร’’ติอาทินา กลาสตฺถาภิหิตลกฺขณาติกฺกมวิโรโธ จ, ‘‘อคฺคิสีตโล, นิสฺสาโร ขทิโร’’ติอาทินา โลกสีมาติกฺกโม จ, วุตฺตายปา’นรุปฺปตฺตสมุปฺปตฺติยา มิทฺธสฺส รูปภาวาปาทนาทิายวิโรโธ จ, ยถาสกมาคเมน วิโรโธ จ สุเขน จ สกฺกา ปากฏตฺตา วิฺาตุํ, ตโต สพฺพเมตํ โนทาหฏนฺติ อธิปฺปาโย.
๓๔. เอวํ ยมกปเหฬิกานมทสฺสเน การณํ วตฺวา อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สมฺปตฺตวิโรธิโทสํ ‘‘เทสกาลิ’’จฺจาทินา วทติ. ยํ ปทํ เทโส ถลชลปพฺพตาทิ. กาโล รตฺตินฺทิโว เหมนฺตาทิวเสน ติวิโธ, วสนฺตาทิวเสน ฉพฺพิโธ. กลา นจฺจคีตาทิจตุสฏฺิ. โลโก ถาวรชงฺคมภูตปวตฺติสงฺขาโต. าโย ยุตฺติ. อาคโม อิห พุทฺธวจนํ, อฺตฺถ ปน สุติธมฺมสํหิโต จ. เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป… วิโรธิ. ตํ วิโรธิปทํ นาม. ¶ เอตํ วิโรธิปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปริพฺยตฺตํ. วสฺสิกชาติสุมนาทีนํ ชลชาทิภาโว จ, ปทุมกุมุทาทีนํ ถลชาทิภาโว จ, รตฺติอาทีสุ ลพฺภมานานํ กุมุทาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, นจฺจคีตาทิจตุสฏฺิยา กลาสุ ‘‘ฉชฺโช อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปฺจโม เธวโต นิสาโท’’ติ ทสฺสิตสตฺตสรานเมกเทสสฺส ฉชฺชสฺส ภินฺนสตฺตสโร ฉชฺโช นามาติ สมุทายวเสน โวหารกรณาทีหิ สตฺถาคตตํ, ลกฺขณาติกฺกมฺจ, ‘‘อคฺคิ สีตโล, จนฺทนํ อุณฺหํ, ขทิรรุกฺโข นิสฺสาโร, เอรณฺโฑ สสาโร’’ อิจฺจาทินา โลกมริยาทาติกฺกโม จ, มิทฺธสฺส อรูปภาวุปปตฺติยา วุตฺตายปิ รูปภาวสาธนสทิสยุตฺติวิโรธิกถนฺจ, ยถาสกมาคมมติกฺกมฺม กถนฺจาติ สพฺเพสํ วิรุทฺธสภาวสฺส ปากฏตฺตา อุทาหรณํ น ทสฺสยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. อิเมสเมว เทสาทิวิโรธีนมวิรุทฺธตฺตํ เอตฺเถว วิโรธิปทโทสปริหาเร ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติจฺจาทินา ทิสฺสติ. เทส…เป… คเมหิ วิโรโธ, โส อสฺส อตฺถีติ เทส…เป… วิโรธิ. นินฺทายํ อยมสฺสตฺถีติ วิวจฺฉิตา.
ย’ทปฺปตีต’มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺยมาหุ ตํ;
ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํ.
๓๕. ‘‘ย’’มิจฺจาทิ. อปฺปตีตํ สทฺทโต, อตฺถโต วา อนธิคตํ นหฺยฺถาวคโม คนฺถนฺตราภาวโต. วกฺขติ หิ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ. ยํ กิฺจิ ปทํ สมานีย อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ เนยฺยมาหุ. ยเถตฺยุทาหรติ. สพฺพาปิ สกลาปิ ทิสา ปุพฺพทิสาทโย ทส ทิสา รตฺติยํ รชนฺยํ ธวลา อุชฺชลา โรจนฺติ ทิปฺปนฺตีติ เอตฺตเก นิทฺทิฏฺเ จนฺทมรีจิโน เอตฺถ เนยฺยตฺตํ.
๓๕. อิทานิ เนยฺยโทสมุทาหรติ ‘‘ย’’มิจฺจาทินา. ยํ ปทํ อปฺปตีตํ ปทนฺตเรน, เตนาภิหิตตฺเถน วา ‘‘อิมสฺสตฺโถย’’มิติ ¶ อวิฺาตํ อานีย วตฺตพฺพํ, ตโตเยว ปทนฺตรมานีย วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ เนยฺยมาหุ ‘‘เนยฺยโทโส’’ติ โปราณา อาหุ. ยถา ตตฺโถทาหรณมีทิสํ ‘‘สพฺพาปิ ธวลา ทิสา โรจนฺติ รตฺติย’’นฺติ. สพฺพาปิ ทิสา ปุพฺพทกฺขิณาทโย ทส ทิสา ธวลา เสตา รตฺติยํ รชนฺยํ โรจนฺติ ทิปฺปนฺติ. เอตฺถ ทิสาย วิเสสนํ ธวลคุณํ เกลาสกูฏสุธาภิตฺติจนฺทรํสิอาทีสุ กุโต สฺชาตมิติ อนิจฺฉิตตฺตา อฺนิวตฺตนตฺถํ จนฺทกิรณาทิวาจกปทํ อาเนตฺวา ธวลตา อิมิเนติ วตฺตพฺพตฺตา ธวล ปทํ เนยฺยโทเสน ทุฏฺํ โหติ. ปตีตํ วิฺาตํ, น ปตีตํ อปฺปตีตํ. เอตฺถ อกาโร ปสชฺชปฏิเสเธ.
เนทิสํ พหุ มฺนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิฺุโน;
ทุลฺลภา’วคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี.
๓๖. อปฺปตีตํ นิจฺฉนฺติ วิฺูติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เน’’ติอาทิ. อีทิสํ อนนฺตเร วุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพปิ วิฺุโน เยฺยวิทู สพฺพตฺถ คชฺชาทิเก น พหุ มฺนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปยุชฺชนฺติ. กึ น พหุมฺนฺตีติ เจ อาห ‘‘ทุลฺลภา’’ติอาทิ. ตถา หิ อวคตี อตฺถาวคโม สทฺทํ วาจกํ, สามตฺถิยฺจ ายํ วิลงฺฆยติ จชติ อนุปทสฺสนโตติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ทุลฺลภา น ลภฺยเต. าโยปตฺโถ วา สทฺโทปตฺโถ วา โยตฺโถ น โหติ. โส นปฺปตียเต ยถา มนสิ อวฏฺิตมตฺเตนาติ อตฺโถ. ตสฺมา สทฺทโต, อตฺถโต วา ปตีตพฺพมเนยฺยํ, ตพฺพิปรีตํ เนยฺยนฺติ วิฺเยฺยํ.
๓๖. อิมํ อปฺปตีตปทํ วิฺูหิ นาภิมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เนทิส’’มิจฺจาทิ. อีทิสํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพ วิฺุโน สพฺพตฺถ คชฺชปชฺชาทิเก น พหุ มฺนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปโยเชนฺติ. อวคตี อตฺถาวโพโธ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ¶ สทฺทสงฺขาตวาจกฺจ สามตฺถิยสงฺขาตายฺจ อติกฺกมฺม ปวตฺตินี ทุลฺลภา ตาทิสปโยคาภาวโต ทุลฺลภา โหติ. โย อตฺโถ สทฺทาคโต, ายาคโต วา น โหติ, โส กตฺตุโน มนสิ ปติฏฺิตมตฺเตน ปตีโต น โหตีติ ตํ ปทํ เนยฺยโทสมิติ สพฺเพ กวิโน ปริหรนฺตีติ อธิปฺปาโย. พหุมานํ กโรนฺตีติ วากฺเย พหุมฺนฺตีติ นามธาตุ. สทฺทสามตฺถิยํ วิลงฺฆยติ สีเลนาติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี.
สิยา วิเสสนาเปกฺขํ,
ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;
สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส,
ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
๓๗. ‘‘สิยา’’อิจฺจาทิ. ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ. นิพฺพิเสสนนฺตุ วุตฺตตฺถเมว โหติ. ตํ วิเสสนาเปกฺขํ สิยา. ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยาทินา อุทาหรติ. ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺขุนา’’ติ ลพฺภเตว.
๓๗. ‘‘สิยา’’มิจฺจาทิ. ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา สาตฺถกํ อตฺถสหิตํ, ตทภาเว นิรตฺถกํ โหติ, ตํ วิเสสนาเปกฺขํ นาม สิยา. ตํ ยถา ตสฺโสทาหรณเมวํ ‘‘ตํ โส ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา’’ติ. โส ปุริโส ตํ ปุริสํ ภิยฺโย เยภุยฺยสา จกฺขุนา ปสฺสติ. เอตฺถ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘จกฺขุนา’’ติ ายติ. จกฺขุนาติ วิเสสฺยปทํ วิเสสนํ ลทฺธาว สาตฺถกํ โหติ. วิเสสเน อเปกฺขา อสฺสาติ จ, สห อตฺเถน วตฺตมานํ สาตฺถกมิติ จ สมาโส.
หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;
นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร.
๓๘. ‘‘หีน’’มิจฺจาทิ ¶ . ยํ วิเสสนปทํ วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ หีนํ ลามกํ กเร กเรยฺย, ตํ วิเสสนปทํ หีนตฺถํ หีโน อตฺโถ ยสฺส ตํ หีนตฺถํ นาม ภเวยฺย. ‘‘ยถา’’อิตฺยาทินา อุทาหรติ. นิปฺปภีกโต ขชฺโชโต เยน โส ทิวากโร ปภากโร สมุเทติ อุปคจฺฉตีติ. เอตฺถ ขชฺโชตปฺปภาปหรเณ น ถุติ ทิวากรสฺสาติ.
๓๘. ‘‘หีนํ กเร’’จฺจาทิ. ยํ ปทํ วิเสสฺยํ หีนํ กโรติ, ตํ หีนตฺถํ ภเว. ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร’’ติ. ปภารหิตกตา ขชฺโชตา เยน โส ทิวากโร สูริโย สมุเทติ อุคฺคจฺฉติ. ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต’’ติ อิมินา วิเสสเนน ลามกาโลกลทฺธยุตฺตสฺส ขชฺโชปนกสฺส อภิภวนปฺปกาสนํ สหสฺสรํสิโน นินฺทาเยว, น ถุตีติ วิเสสฺยํ หีนตฺถํ โหติ. หีโน อตฺโถ ยสฺเสติ จ, นตฺถิ ปภา เอเตสนฺติ จ, นิปฺปภา กตาติ จ, นิปฺปภีกตา ขชฺโชตา เยนาติ จ วิคฺคโห.
ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;
ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหมฺปิจ.
๓๙. หิ อปิ จสทฺทานํ ปาทปูรณมตฺตตฺตา อนตฺถกตฺตํ. วิเสสนวิเสสฺยปทโทโส.
๓๙. ‘‘ปาทปูรณิ’’จฺจาทิ. ยํ ปทํ ปาทปูรณมตฺตํ จตุตฺถํสสงฺขาตสฺส ปาทสฺส ปูรณมตฺตเมว โหติ, ตํ อนตฺถมิติ มตํ าตํ. ยถาสทฺโท วุตฺตตฺโถ. พุทฺธสฺส ปาทปงฺเกรุหํ ปาทมฺพุชํ วนฺเทติ. เอตฺถ หิ อปิจาติ อิเมสํ สมตฺตนาทิอตฺเถสุ อปฺปวตฺติโต เกวลํ ปาทปูรณมตฺตโต อนตฺถกตฺตํ. มตฺตสทฺโท อวธารเณ. วิเสสนวิเสสฺยปทโทโส.
ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา
สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;
ตเมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโทวาริโท อยํ.
๔๐. ‘‘สทฺทโต’’อิจฺจาทิ. สทฺทโต วาจเกน ตสฺมึเยวตฺเถ ตสฺเสว สทฺทสฺส ปุน ปโยคโต อตฺถโต อภิเธยฺเยน ปุพฺพปฏิปาทิกสฺเสว วตฺถุสฺสาวิเสเสน ปุน ปฏิปาทนโต วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย ภิยฺโยปิ วุจฺจติ ปุนปิ ปยุชฺชเต, ตเมกตฺถนฺติ อนุวทิตฺวา ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา วิธียเต. วารึ ททาตีติ วาริโท. อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปตีติ. ชลทานมตฺตาเปกฺขาย อิทํ สทฺทโต เอกตฺถํ.
๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺกฺกเมน วากฺยโทสํ นิทฺทิสติ ‘‘สทฺทโต’’จฺจาทินา. สทฺทโต วาจเกน อตฺถโต อภิเธยฺเยน วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย ภิยฺโยปิ ปุนปิ วุจฺจติ ยุชฺชเต, ตํ วากฺยํ เอกตฺถํ นาม โทโส. อุทาหรณํ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. วาริโท ชลทายโก อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปติ. สมฺปตฺติสาธกํ ‘‘ชลทายโก’’จฺจาทิวิเสสนํ วินา ชลทานมตฺตสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทโต เอกตฺถํ นาม โหติ.
ยถา จ
ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺิคตานิ’ห;
ปสาเทติ ปสนฺเน โส, มหามุนิ มหาชเน.
๔๑. ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ พีชานิ อุปฺปตฺติเหตุภูตานิ ทิฏฺิคตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ชหํ ชหนฺโต ทูรีกโรนฺโต โส มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิห โลเก อตฺตนิ ปสนฺเน ปสาทพหุเล มหาชเน ปสาเทตีติ อปรมุทาหรณํ. ¶ ปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘ปสนฺเน ปสาเทตี’’ติ วุตฺตตฺตา อิทมตฺถโต เอกตฺถํ.
๔๑. ‘‘ติตฺถิยิ’’จฺจาทิ. โส มหามุนิ ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ อุปฺปตฺติการณภูตานิ ทิฏฺิคตานิ สสฺสตาทิเภทภินฺนา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ชหํ ชหนฺโต อปเนนฺโต อิห โลเก ปสนฺเน อตฺตนิ ปสนฺเน มหาชเน ปสาเทติ. ปสนฺนสทฺเทน วุตฺตปฺปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ปสาเทตีติ กฺริยาปเทนปิ วุตฺตตฺตา สทฺเท ภินฺเนปิ อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโต เอกตฺถสฺสุทาหรณํ. ติตฺถิยา เอว องฺกุรานิ, เตสํ พีชานิ, ทิฏฺีสุ คตานิ, ทิฏฺิโย เอว คตานีติ วา วิคฺคโห.
อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;
กาปิ ปฺา, โกปิ คุโณ, ปกตีปิ อโห ตว.
๔๒. อารทฺโธ วตฺตุมุปกฺกมนฺโต, กโม วจนปฏิปาฏิ. ตสฺส วิจฺเฉโท ภงฺโค, ตโต. ‘‘ยเถ’’ติอาทินา อุทาหรติ. อวุตฺตสฺสปิ ปสาทวสา อชฺฌาหาโรติ. มหามุนิ ตว เต ปฺา กาปิ สาติสยตฺตา อนิทฺธาริตํ สภาววิเสสา กาจิเยว, อโห ปวตฺตมานายปิ วสภาวสฺสานิทฺธาริตตฺตา อจฺฉริยนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ กาปิ โกปีติ สพฺพนามปทกฺกมสฺส ปกตีติ เอตฺถ วิจฺฉินฺนตฺตา ภคฺครีติ.
๔๒. ‘‘อารทฺธกฺกมิ’’จฺจาทิ. อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา วตฺถุมารทฺธปทกฺกมสฺส วิจฺเฉทเหตุ ภคฺครีติ ภเว ภคฺครีติวากฺยโทโส ภวติ. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. มหามุนิ ตว ตุยฺหํ ปฺา สาติสยภูตา ปฺา กาปิ วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยว. คุโณ สีลสมาธิอาทิอนฺสาธารณคุณสมูโห โกปิ ปมาณปริคฺคหสฺส เกนจิ ¶ เลเสนปิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา โกปิเยว. ปกตีปิ อจินฺเตยฺยภูตา ปกตีปิ เอวเมว อโห วิชฺชมานานํเยว ปฺาทีนํ สภาวาวโพธสฺส ทุกฺกรตา อจฺฉริยา. กาปิ โกปีติ ปทกฺกมสฺส ‘‘ปกตี’’ติ เอตฺถ สฺุตฺตา รีติภงฺโค. อารทฺโธเยว กโม, ตสฺส วิจฺเฉโท, ภคฺคา รีติ อสฺส, เอตฺถ วาติ วิคฺคโห.
ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;
ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.
๔๓. ‘‘ปทาน’’มิจฺจาทิ. ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาขฺยาติกานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺปนโต พฺยาโมโห สํมุฬฺหตา ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตํ วากฺยํ พฺยากิณฺณนฺติ วิฺเยฺยํ าตพฺพํ. ตสฺส พฺยากิณฺณสฺส อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ‘‘ยเถ’’ติ ทสฺเสติ. ยถา อิทํ, ตถา อฺมฺปีติ อตฺโถ.
๔๓. ‘‘ปทานิ’’จฺจาทิ. ปทานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺปนโต ยตฺถ วากฺเย พฺยาโมโห สํโมโห ชายติ, ตํ พฺยากิณฺณโทโสติ วิฺเยฺยํ. ตทุทาหรณํ ตสฺส พฺยากิณฺณโทสสฺส ลกฺขิยํ ยถา อิมินา วกฺขมานนเยน.
พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํ.
๔๔. พหุอนนฺตตฺตา พหุภูเต คุเณ สีลาทิเก สมนุสฺสรํ สมฺมเทว อุฏฺาย สมุฏฺาย อนุสฺสรนฺโต คุณวิสยสตึ ปจฺจุปฏฺาเปนฺโต เตเนว การเณน ปมุทิโต หฏฺปหฏฺโ อยํ ชโน สพฺโพปิ โลโก ทุชฺชนานํ สุชเนตรานมฺปิ เทวทตฺตาทีนํ นิจฺจํ กาลํ หิตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปณมติ นมสฺสตีติ อยํ อตฺโถ กวิวฺจิโต. ตตฺถ ‘‘พหุคุเณ ปณมตี’’ตฺยาทิ พฺยวหิตปทปฺปโยคา โมโห ชายตีติ พฺยากิณฺณํ.
๔๔. ‘‘พหุคุเณ’’จฺจาทิ. ¶ พหุคุเณ อนนฺตตฺตา พหุภูเต สีลสมาธิอาทิคุเณ สมนุสฺสรํ วิเสสโต อนุสฺสรนฺโต ปมุทิโต ตโตเยว ปหฏฺโ อยํ ชโน สตฺตนิกาโย ทุชฺชนานมฺปิ อสปฺปุริสานมฺปิ นิจฺจํ สตตํ หิตํ มิตฺตภูตํ สุคตํ สพฺพฺุํ ปณมติ วนฺทติ. เอตฺถ ปทานํ อฏฺานปโยคโต พฺยากิณฺณตฺตํ ปทตฺถานุสาเรเนว คมฺยเต.
วิสิฏฺวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;
กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึ นฺวิ’ทํ.
๔๕. วิสิฏฺสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส วจนโต กถนโต อเปตํ ปริจฺจตฺตํ. กฺเอิตฺยามนฺตนํ. อหํ ตํ อิจฺฉามิ, ตาทิสํ มํ ตฺวํ กสฺมา นิจฺฉสิ, อิทํ กึ นุ อิติ คามิกชนวจนตฺตา ‘‘กฺิ’’จฺจาทิกํ คามฺมํ.
๔๕. ‘‘วิสิฏฺเ’’จฺจาทิ. วิสิฏฺวจนาเปตํ ปิยภูเตน อุตฺติวิเสเสน วิเสสิตพฺพสฺส กถนโต ปริหีนํ วากฺยํ ‘‘คามฺมโทส’’นฺติ กวีหิ อภิมตํ. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. กฺเ เห กฺเ กามยมานํ มํ ตุวํ อิจฺฉยมานํ มํ น กามยสิ ตฺวํ น อิจฺฉสิ, อิทํ กึ นุ. อีทิเส อิจฺฉาวิฆาเต วุจฺจมาเน เอวํ–
‘‘ยาจนา มทียา ตว การณายํ,
ทิเน ทิเน นิปฺผลตํ อุเปติ;
ทกฺโข สทา มานินิมานภงฺเค,
ส มนฺมโถนฺยตฺร คโต มโต นุ’’อิติ วิย.
ปิยตฺถสฺส กถนาภาวโต ‘‘กฺเ’’ตฺยาทิกํ วจนํ มิลกฺขุกานํ วจนตฺตา คามฺมํ. เอตฺถ กฺาสทฺโท ทสวสฺสิกาย วตฺตตีติ นิยโม นตฺถิ. วิสิฏฺสฺส อตฺถสฺส วจนโต อเปตนฺติ วากฺยํ.
ปทสนฺธานโต กิฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;
ตมฺปิ คามฺมํตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยา.
๔๖. ‘‘ปเท’’จฺจาทิ. ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรานํ ปทานํ สนฺธิวเสน ยํ กิฺจิ วากฺยํ ทุฏฺุ อสุติสุภคํ ปตีติมวโพธํ กโรตีติ กรํ ภเว, ตมฺปิ ยถาวุตฺตํ คามฺมนฺตฺยภิมตํ. ยถาตฺยุทาหรติ. ภวโต ยา กาจิ วนิตา ปิยา โหตีติ เอโกตฺโถ. ยภ เมถุเน. ยภนํ ยาโภ. โส วิชฺชเต ยสฺส โส ยาภวา. ตสฺส ยาภวโต ปิยาอิตฺยปิ ภวติ.
๔๖. ‘‘ปทสนฺธานิ’’จฺจาทิ. กิฺจิ วากฺยํ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรปทานํ ฆฏนโต ทุปฺปตีติกรํ ภเว อสพฺภภูตทุฏฺตฺถสฺส ปกาสโก โหติ, ตมฺปิ คามฺมนฺติ ยถาวุตฺตคามฺมโทเสน ทูสิตนฺติ [ทุปฺปสิตนฺติ (ก.)] สพฺเพหิ กวีหิ อภิมตํ าตํ. ยถาติ อุทาหรติ. ภวโต ภวนฺตสฺส ยา กาจิ อิตฺถี ปิยา ภวตีติ อยํ กวินา อิจฺฉิตตฺโถ. ยาภวโต เมถุนวนฺตสฺส ปิยาติปิ อตฺโถ. ‘‘ยภ เมถุเน’’ติ หิ ธาตุ. ยภนํ ยาโภ, โส อสฺส อตฺถีติ ยาภวา, ตสฺส ยาภวโตติ คหิเต อโสตพฺพตฺตา ทุปฺปตีติกรตา. ทุฏฺาเยว ปตีติ อวโพโธ, ตํ กโรตีติ วิคฺคโห.
วุตฺเตสุ สูจิเต าเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;
ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปน.
๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺวิ’’จฺจาทิ. วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺถปรินิทฺทิฏฺเสุ อนุฏฺุภาทีสุ สูจิเต าเน ‘‘เอตฺถยตี’’ติ ฉนฺโทวิจิติยา ปกาสิตฏฺาเน ปทานํ สฺยาทฺยนฺตานํ เฉโท วิจฺฉิติ วิภาโค อนุวาโท ยํ ยติ ภเวติ วิธียติ. ตาย ¶ ยติยา หีนํ ปริหีนํ วิรุทฺธํ ยํ วากฺยํ, ตํ ยติหีนนฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยมนํ วิราโม ยติ, สา หีนา เอตฺถา’’ติ กตฺวา. ปนาติ วิเสเส, สา ยติ ปนาติ สมฺพนฺโธ.
๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺว’’จฺจาทิ. วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺเถ นิทฺทิฏฺอนุฏฺุภาทีสุ สูจิเต าเน ‘‘อยเมตฺถ ยตี’’ติ ปกาสิเต าเน ปทจฺเฉโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตาทีนํ ปทานํ วิจฺเฉโท ยติ นาม ภเว, ตาย ยติยา ยํ วากฺยํ หีนํ อภิมตฏฺาเน วณฺณวิจฺเฉเทน ปริหีนํ, ตํ วากฺยํ ยติหีนนฺติ ยติหีนโทเสน ทุฏฺนฺติ วิฺูหิ วุตฺตํ.
ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;
ปุพฺพาปราเนกวณฺณ-ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิ.
๔๘. ‘‘ยติ’’จฺจาทิ. สพฺพตฺถ ปาทนฺเต สพฺพสฺมึ จตุตฺถํสสงฺขาตานํ คาถาปาทานํ อนฺเต อวสาเน จ วิเสสโต วิเสเสน เอกนฺเตน วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สิยา’’ติ เสโส. นนุ ‘‘ปทจฺเฉโท’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ ยติ น โหเตวาติ เจติ อาห ‘‘ปุพฺพ’’อิจฺจาทิ. กตฺถจิ กิสฺมิฺจิ าเน, น สพฺพตฺถ. ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ยตีติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพ จ อปเร จ ปุพฺพาปเร. อเนเก วณฺณา อเนกวณฺณา. ปุพฺพาปเร อเนกวณฺณา ยสฺส ตํ ตถา. ตฺจ ตํ ปทฺจ, ตสฺส มชฺเฌปิ.
๔๘. อิทานิ ยติมฺหิ ลพฺภมานํ สพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยติ’’จฺจาทินา. สา ปน ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต จตุตฺถํสสงฺขาตคาถาปาทานํ อนฺเต จ วิเสสโต นิยมโต วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโย. กตฺถจิ กิสฺมิฺจิ าเน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ปุพฺพาปรภูตอเนกวณฺณสมนฺนาคตปทานํ มชฺเฌ ¶ จ สิยา. ปทจฺเฉทสฺส ‘‘ยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ น โหตีติ สงฺกาปริหรณตฺถํ ‘‘ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปาทนฺโต, วุตฺตฑฺโฒ, ปทมชฺฌฺจ ยติฏฺานนฺติ. ปทมชฺเฌเยว ลพฺภมานา ยติ กตฺถจิ โหติ, ทฺวกฺขรตฺยกฺขรปทมชฺเฌ ปน น โหติ.
ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา –
ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคตํ;
สกลาปิ ทิสา สิฺจ-ตีว โสณฺณรเสหิโย.
๔๙. อุทาหรียตีติ อุทาหรณํ. ปฏิปกฺขมุทาหรณํ ปจฺจุทาหรณํ. จามีกรสฺเสว สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺส ตํ ตถาคตํ สิรสา นมามิ. กีทิสํ? โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา สพฺพาเยว ทส ทิสา โสณฺณรเสหิ จามีกรวณฺณตฺตา รเสหิ สุวณฺณรเสหิ สิฺจตีว สิฺจตีติ มฺเ, ตํ ตถาคตนฺติ อเปกฺขเต. เอตฺถ ปุพฺพปาทนฺเต วุตฺตฑฺเฒ จ นิยตา ยติ. จามีกรสทฺโท เจตฺถ จตุรกฺขโร. ตตฺถ จามีอิติ ปุพฺพภาโค, กรอิติ ปโร. เอตฺถ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ ยติ. สิฺจตีติ เอตฺถ ปน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺฌตฺตาภาวา สิฺจอิตฺยตฺร ยติ ทุฏฺาติ. อิทํ ปจฺจุทาหรณํ.
๔๙. ตตฺถ ปาทนฺตวุตฺตฑฺเฒสุ ยติยา ปากฏตฺตา ตสฺมึ ปทมชฺเฌ ยติยา อุทาหรณปจฺจุทาหรณานิ อิฏฺโทาหรณปฏิปกฺโขทาหรณานิ ยถา. ‘‘ตํ นเม’’จฺจาทิ. โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา โสณฺณรเสหิ สุวณฺณรสธาราหิ สิฺจตีว สิฺจติ มฺเ, อิวสทฺโท วิตกฺเก. จามีกรวณฺณํ สุวณฺณวณฺณสทิสฉวิวณฺณํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม. เอตฺถ ‘‘จามีกรวณฺณ’’นฺติ ยติยา จามีติ อกฺขรทฺวยมติกฺกมฺม ิตตฺตา อนฺเตปิ กรอิติ อกฺขรทฺวเยนานูนตฺตา ¶ ปทจฺเฉทสฺส ปุพฺพาปรวณฺณานมเนกตฺตมิติฏฺโทาหรณํ. สิฺจตีติ ปเท สิฺจาติ วณฺณทฺวยมติกฺกมฺม ยติยา ทิสฺสมานตฺเตปิ ติอิติ ปรภาเค เอกวณฺณตฺตา อเนกวณฺณาภาโวติ ปจฺจุทาหรณํ. เอตฺถ อเนกวณฺณตฺตํ ปทวเสเนว าตพฺพํ. จามีกรสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสติ วิคฺคโห.
สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;
อฺถา ตฺว’ฺถา ตตฺถ, ยาเทสาทิ ปราทิ’ว.
๕๐. ‘‘สโร’’จฺจาทิ. วิภตฺติยา โลเป สติ สนฺธิมฺหิ สํหิตายํ กตายํ สโร ปรปทาทิภูโต ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺตภูโต โย สโร, โส วิย โหติ, อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ตโต วิหิตยติยา เนวตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโย. อฺถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป ตุ สติ สํหิตายํ กตายํ ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร เจ, อฺถา อฺเน ปกาเรน โหติ, ปรปทสฺสาทิสโร วิย โหตีติ อตฺโถ. ตํ วิภตฺติยา สทฺธึ วิหาย กตยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ตสฺสํ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กาตพฺโพ ยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ. กตยาเทสาทิสหิตํ พฺยฺชนํ วิหาย กตาย ยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโย.
๕๐. อิทานิ เหฏฺา วุตฺตสฺส วิรุทฺธตฺเตปิ ยติภงฺคาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโร’’จฺจาทิ. วิภตฺติยา โลเป สนฺธิมฺหิ สติ สโร สนฺธิสโร ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺโต วิย โหติ, อฺถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ อฺถา โหติ, ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ. ตตฺถ ยติยํ ยาเทสาทิ ¶ อิวณฺณาทีนํ กตฺตพฺพยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ, ปุพฺพนฺตสทิสสรมติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสวณฺณมาคมฺม ตํ อนติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสยาเทสาทิมติกฺกมิตฺวาปิ ยติยา ปยุตฺตาย สติ อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ยติภงฺโค น โหตีติ อธิปฺปาโย. ปุพฺพสฺส อนฺโตติ จ, โย จ โส อาเทโส จ, โส อาทิ ยสฺส มการาทิโนติ จ, ปรสฺส อาทีติ จ วากฺยํ.
จาที ปุพฺพปทนฺตาว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;
ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุ.
๕๑. นิจฺจํ อนวรตํ ปุพฺพปทํ สิตา นิสฺสิตา จาที จการาทโย นิปาตา ปุพฺพสฺส ปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, เต อนฺโต กตฺวา ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา สตตโยคิโน, ตุสทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, ปาทโย ตุ ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวา วิย โหนฺติ, ตํ วิหาย ปุพฺพปทนฺเต ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
๕๑. ‘‘จาทิ’’จฺจาทิ. นิจฺจํ สตตํ ปุพฺพปทสฺสิตา ปุพฺพปทํ นิสฺสาย ปวตฺตา จาที จการาทินิปาตา ปุพฺพปทนฺตาว ปุพฺพปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา นิรนฺตรโยคิโน ปาทโย ตุ ปาทิอุปสคฺคา ปน ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวาวิย โหนฺติ. จาทโย อาคมฺม เต พหิ กตฺวาปิ ปาทโย อาคมฺม เต อนฺโต กตฺวาปิ ปวตฺโต วิราโม ยติภงฺโคติ อธิปฺปาโย. โจอาทิ เยสนฺติ จ, ปุพฺพปทํ สิตาติ จ, โป อาทิ เยสนฺติ จ, นิจฺจํ สมฺพนฺธาติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิฺาณตฺตา จการปการาทีนมฺปิ ปริคฺคโห.
สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา
นเม ตํ สิรสา สพฺโพ-ปมาตีตํ ตถาคตํ;
ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต-สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติ.
มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา-มฺย’นนฺตมติ’มุตฺตมํ;
ยสฺส ปฺา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติ.
๕๒-๕๓. สพฺพตฺถาติ ¶ ปุพฺพนฺตสทิสาทีสุ. ‘‘นเมต’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย ปทตฺโถ ปากโฏ, อธิปฺปาโย ตุ ยโต โลกคฺคตํ ปตฺโต, ตโต สพฺโพปมาตีโต, ยโต ปฺาเมตฺตา โลเก นิรนฺตรมิว วตฺตนฺติ, ตโต อนนฺตมติ, อุตฺตโม จาติ. เอตฺถ ‘‘สพฺพา อุปมา’’ติ สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลเป สํหิตายฺจ กตายํ ปรปทาทิอุกาโร ปุพฺพปทนฺตพฺพการฏฺอกาโร วิย โหตีติ สพฺโพ อิจฺจตฺร ปาทนฺตยติ. ปตฺตสฺโสปมา อิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิย โหติ, วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ สวิภตฺติยา อกาโร ปรปทาทิ อุกาโร วิย โหตีติ ตํวิภตฺติยา ปสิทฺธํ วิหาย ปตฺตอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติ. ตถา วนฺทามฺยนนฺตอิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิหิโตติ มฺยสทฺทํ วชฺเชตฺวา วนฺทาอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติ. ปุพฺพปทสฺสิตานํ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตา วุตฺตาติ เมตฺตา จาติ จสทฺทโต ยติ, อปรปทสมฺพนฺธา ปาทโย ปรปทาทิสทิสา โหนฺตีติ นิสฺสีมาติ เอตฺถ นิสทฺทํ วิหาย ตโต อาทิมฺหิ ยติ.
๕๒-๕๓. สพฺพตฺถ ยถาวุตฺตปุพฺพนฺตสทิสสราทีสุ ปฺจสุ อุทาหรณานิยถา. ‘‘นเม ต’’มิจฺจาทิ, โลกคฺคตํ ปตฺตสฺส ยสฺส พุทฺธสฺส อุปมา น หิ ยุชฺชติ สกลปทตฺถานํ อติกฺกมฺม ิตตฺตา น หิ ยุชฺชติ. สพฺโพปมาตีตํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม นมามิ. สพฺโพติ เอตฺถ โอการสฺส ปุพฺพปทนฺตสรสทิสตฺตา ตโต ปราย ยติยา จ สฺโสปมาติ ปรปทาทิสทิสํ ¶ วณฺณมนติกฺกมฺม ิตาย ยติยา จ อุทาหรณํ.
‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปฺา จ เมตฺตา จนิสฺสีมา อนนฺตสตฺตอนนฺตเยฺยวิสยกรณโต สีมารหิตา อติวิชมฺภติ. อนนฺตมตึ อุทยพฺพยสมฺภเวปิ เยฺยสฺสานนฺตตฺตา วิสยิมฺหิ วิสยโวหาเรน อนนฺตปฺาย สมนฺนาคตํ อุตฺตมํ ตโต เอว ปวรํ ตํ มุนินฺทํ สทา วนฺทามิ, ยาเทสสฺส ปราทิสทิสตฺตา ตมนาคมฺม ยติ ภวติ. เมตฺตาจนิสฺสีมาติ เอตฺถ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตฺตาจ ปาทีนํ ปรปทาทิสทิสตฺตา จ ‘‘จา’’ติ ‘‘นี’’ติ อิเมสมฺปิ ยติ ภวติ.
จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา
มหาเมตฺตา มหาปฺา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;
ปณมามิ ชินํ ตํ ป-วรํ วรคุณาลยํ.
๕๔. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ชิเน. ปรโมทยาติ มหาเมตฺตาทโย อุกฺกฏฺาภิวุฑฺฒิโย. ตโตเยว วรคุณาลยํ, เตเนว ปวรํ อุตฺตมํ ตํ ชินนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปุพฺพปทนิสฺสิตํ จการํ ปรปทาทิภูตํ กตฺวา ตโต ปุพฺเพ กตา ยติ จ, ปรปทาทิสมฺพนฺธปการํ ปุพฺพปทนฺตภูตํ กตฺวา ปการโต ปรํ กตา ยติ จ วิรุทฺธาติ อุภยตฺถ ปจฺจุทาหรณํ.
๕๔. จาทิปาทีสุ วิสยภูเตสุ ปจฺจุทาหรณํ ยถา. ‘‘มหาเมตฺติ’’จฺจาทิ. ยตฺถ ยสฺมึ ชิเน มหาเมตฺตา จ มหาปฺา จ อิมา ปรโมทยา อุกฺกฏฺาภิวุฑฺฒิโย โหนฺติ. วรคุณาลยํ อุตฺตมคุณากรํ ปวรํ ตโตเยว อุตฺตมํ ตํ ชินํ ปณมามิ. เอตฺถ จการํ ปรปทาทึ กตฺวา ปการํ ปุพฺพปทนฺตํ กตฺวา ยติยา ปวตฺตตฺตา ‘‘จ ยตฺถ, ตํ ปา’’ติทฺวยมปิ ปจฺจุทาหรณํ.
ปทตฺถกฺกมโต ¶ มุตฺตํ, กมจฺจุตมิทํ ยถา;
เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํ.
๕๕. ‘‘ปท’’อิจฺจาทิ. ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ กมจฺจุตมิทนฺติ วิธียเต. เขตฺตํ วา อิจฺจาทินา อรุจิโตยํ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิฺุตํ คเมติ. โย หิ เขตฺตมฺปิ ทาตุํ นิจฺฉติ, กถํ โส คามาทิกํ ทสฺสตีติ.
๕๕. ‘‘ปทตฺถิ’’จฺจาทิ. ปทตฺถกฺกมโต ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ อิทํ วากฺยํ กมจฺจุตํ นาม. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. มม โสภนํ เขตฺตํ วา คามํ วา เทสํ วา ชนปทํ วา เทหิ. เอตฺถ เขตฺตมิจฺจาทิ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิฺุภาวํ วินา อุจิตปทตฺถกฺกมํ นปฺปกาเสติ, ตถา หิ เขตฺตมปิ ทาตุมนิจฺฉนฺโต คามนิคมชนปทาทึ กถํ ทสฺสตีติ กมหานิ.
โลกิยตฺถ’มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;
อติสมฺพาธ’มากาส-เมติสฺสา ถนชมฺภเน [ถนชุมฺภเน (สี.)].
๕๖. ‘‘โลกิ’’จฺจาทิ. โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยตฺถมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ อนนุวุตฺตํ ยํ ตํ อติวุตฺตํ มตนฺติ วิธียเต. ยเถตฺยาทินา อุทาหรติ. เอติสฺสา วนิตาย ถนานํ ปโยธรานํ ชมฺภเน พฺยาปเน อากาสํ คคนํ อติสมฺพาธํ อจฺจนฺตปฺปกํ.
๕๖. ‘‘โลกิยตฺถิ’’จฺจาทิ. โลกิยตฺถํ โลเก ปสิทฺธมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ กถนากาเรน อติกฺกมิตํ วากฺยํ อติวุตฺตมิติ มตํ. อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิ. เอติสฺสา ถนชมฺภเน ถนานํ วิชมฺภเน อากาสํ อติสมฺพาธํ อโนกาสํ. เอตฺถ ปโยธรานํ มหนฺตตฺตํ วทามาติ โลเก มหนฺตนฺติ ¶ ปสิทฺธํ คคนมปิ อติกฺกนฺตตฺตา วากฺยมติวุตฺตโทเสน ทูสิตํ.
สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;
คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํ.
๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิ. สมุทายสฺส ปกรณโต ปทสนฺธิโน วากฺยสฺส อตฺโถ อภิเธยฺยํ องฺคงฺคิภูตํ กฺริยาการกสมฺพนฺธีวิเสสลกฺขณํ สํโวหาริกํ, ตโต อเปตํ อปคตํ สฺุํ, วินา [น (ก.)] ปทตฺถมตฺเตน ตสฺส กตฺถจิ พฺยภิจาราภาวโต เอตาทิสํ ยํ ตมเปตตฺถกนฺติ วิธิ. น หิ ‘‘คาวิปุตฺโต’’จฺจาทีสุ สมุทายตฺโถ สมฺภวติ.
๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิ. สมุทายตฺถโต วิเสสนวิเสสฺยภูตกฺริยาการกสมฺพนฺเธหิ ยุตฺตวากฺยสงฺขาตปทสมุทายสฺส สมฺพนฺธปทตฺตา โวหารานุรูปอตฺถโต อเปตํ อปคตํ, อวยวตฺถมตฺตสฺส วา สพฺพตฺถ ลพฺภมานตฺตา สมุทายตฺถโต สฺุํ, ตํ วากฺยํ อเปตตฺถกํ นาม. ยถิจฺจาทินา อุทาหรติ ‘‘คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ อุสโภ ติณํ ขาทิ, ชลํ ปิวี’’ติ. เอตฺถ อวยวตฺถมตฺเตน วินา สมุทาเยน คมฺยมานสฺส กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อภาวา สมุทายตฺถโต อปคตํ นาม โหติ.
พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;
ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํ.
๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิ. ¶ ขราอิจฺจาทิกํ พนฺธผรุสํ สุติสุภคตฺตาภาวโต ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ขยํ ปตฺตา ยโต, ตสฺมา เขตฺเต เกทาเร ขิตฺตํ วุตฺตํ อลมจฺจนฺตํ ผลติ นิปฺผชฺชติ. วากฺยโทโส.
๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิ. พนฺเธ พนฺธสรีเร ผรุสตา สุติสุขตาภาวโต ผรุสภาโว ยตฺถ วากฺเย ภวติ, ตํ วากฺยํ พนฺธผรุสํ นาม โหติ. ยถาติ อุทาหรติ. ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ยสฺมา ขีณา โหนฺติ, ตสฺมา เขตฺเต ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ อลํ อติสเยน ผลติ นิปฺผชฺชติ.
วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยตฺถโทสนิทฺเทสวณฺณนา
เยฺยํ ลกฺขณมนฺวตฺถ-วเสนา’ปกฺกมาทินํ;
อุทาหรณเมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํ.
๕๙. ‘‘เยฺย’’มิจฺจาทิ. อปกฺกมาทีนํ ยถาอุทฺทิฏฺานํ ลกฺขียติ อุทาหรณมเนนาติ อตฺเถน ลกฺขณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถ ตํ อปกฺกมนฺติอาทินา อตฺถานุคมนวเสน เยฺยํ วิฺาตพฺพํ. อิทานิ วากฺยโทเส นิทฺทิสิตฺวา อวสรปฺปตฺเต อิมสฺมึ กาเล เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ อหํ สนฺทสฺสยามิ ปกาเสสฺสามิ.
๕๙. อิทานิ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน อปกฺกมาทิอตฺถโทสานิ วิภาเวติ ‘‘เยฺย’’มิจฺจาทินา. อปกฺกมาทีนํ อปกฺกโมจิตฺยหีนาทีนํ ลกฺขณํ อปกฺกมาทิวิสยพุทฺธิยา อวิปรีตวุตฺติยา ปวตฺติการณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถิจฺจาทิวจนตฺถานุคตาณวเสน เยฺยํ าตพฺพํ, วิสุํ ลกฺขณํ น วทามาติ วุตฺตํ โหติ. อิทานิ อหํ เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ สนฺทสฺสยามิ. อตฺถานุคตมนฺวตฺถํ อนฺวตฺถสฺส าณสฺส วโสติ วิคฺคโห.
ตตฺถาปกฺกมํ ยถา
ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
โภคสคฺคาทินิพฺพาน-สาธนานิ น สํสโย.
๖๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิ. ¶ สมฺมา อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ นิปฺผาทิตานิ. เอตฺถ โภคสคฺคาทินิพฺพานานํ เหตโว ยถากฺกมํ ทานสีลภาวนาโย, น ตุ ภาวนาทานสีลานิ.
๖๐. ตตฺถ เตสุ อปกฺกมาทีสุ อปกฺกมํ ยถา อปกฺกมสฺโสทาหรณเมวํ. โอจิตฺยหีนํ ยถาตฺยาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ภาวนิ’’จฺจาทิ. อิห อิมสฺมึ อตฺตภาเว สมฺมา สมฺปาทิตานิ อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ ราสิกตานิ ภาวนาทานสีลานิ โภคสคฺคาทินิพฺพานสาธนานิ อุปโภคปริโภคานิ, สคฺคุปฺปตฺติอายุอาโรคฺยาทีนิ, นิพฺพานฺเจติ เอเตสํ สาธกานิ. น สํสโย สทิสวิสทิสวิปากทาเน สํสโย นาม นตฺถิ. เอตฺถ โภคสคฺคนิพฺพานานํ เหตุภูตา ปน กมโต ทานสีลภาวนาโย ภวนฺตีติ ผลกฺกมสฺส เหตุกฺกมํ วิรุทฺธมิติ กมาเปตํ นาม โหติ.
โอจิตฺยหีนํ ยถา
๖๑. ปูชนียตโร โลเก, อห’เมโก นิรนฺตรํ.
มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํ.
๖๑. ‘‘ปูชนียิ’’จฺจาทิ. ยโต ยสฺมา การณา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมึ เกวเล มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา การณา อิมสฺมึ สตฺตโลเก เอโก เกวโล อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปุชฺโชติ. เอวมตฺตปสํสนมรุจิตํ สปฺปุริสสฺส.
๖๑. ‘‘ปูชนียตเร’’จฺจาทิ. ¶ ยโต ยสฺมา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมึ มยิ อทุติเย มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา โลเก สตฺตโลเก เอโก อทุติโย อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปูชนีโย. เอวํ อตฺตปฺปสํสนโต อุจิตตาย ปริหานีติ โอจิตฺยหีนํ นาม.
ยถา จ
ยาจิโตหํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺยปิ ชีวิตํ;
ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มม.
๖๒. ‘‘ยาจิโต’’อิจฺจาทิ. เอตฺถ ‘‘ยทิ ยาจึสุ, ชีวิตมฺปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ ทสฺสิโตทารตายานุจิตํ ปุตฺตทาเน หทยปเวธนกถนํ เวสฺสนฺตรสฺส ยชฺเชวมโวจ.
๖๒. ยถา จ, เอวมฺปิ โอจิตฺยหีนสฺส อุทาหรณํ ทฏฺพฺพํ ‘‘ยาจิโต’’จฺจาทิ. ยาจิโต ยาจเกหิ ยาจิโต อหํ ชีวิตมปิ กถํ นาม น ทชฺชามิ, ตถาปิ เอวํ ทานชฺฌาสเย สติปิ ปุตฺตทาเนน มม หทยํ เวธเต กมฺปเต. เอตฺถ เวสฺสนฺตรสฺส ‘‘ยทิ ยาเจยฺยุํ, ชีวิตมปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ กตปฏิฺาย ปุตฺตทาเนน หทยกมฺปนสฺส กถนํ จาคาติสยโยคสงฺขาตอุทารคุณสฺส อนนุจฺฉวิกนฺติ โอจิตฺยหีนํ.
ภคฺครีติ ยถา
อิตฺถีนํ ทุชฺชนานฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;
วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหี จ.
๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิ. โนปปชฺชเต น ยุชฺชติ. เอตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺิยา ปริจฺจาเคน วิเสอิจฺจาทินา อาธาเร สตฺตมีนิทฺเทโส ¶ อตฺถรีติยา ภงฺโค. อาโท มชฺเฌ จ จการปริจฺจาคา สทฺทรีติยา ภงฺโค, รีตีนํ อนนฺตตฺตา ภงฺคาปฺยนนฺตา. อุทาหรณํ ตุ ทิสามตฺตํ.
๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิ. อิตฺถีนฺจ ทุชฺชนานฺจ วิสฺสาโส สหวาสาทีหิ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต อนตฺถสํสยานิวตฺติการณตฺตา น ยุชฺชติ. วิเส ครเฬ จ สิงฺคิมฺหิ สิงฺควติ มหึ สาโท จ นทิยฺจ โรเค วฑฺฒมานเก โรเค จ ราชกุลมฺหิ จ วธพนฺธนาทิการเก ราชกุเล จ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต. เอตฺถ อาโท สมฺพนฺเธ ฉฏฺิยา อารภิตฺวา ตํ ปหาย สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา อตฺถรีติ จ, อาทิมชฺเฌสุ จสทฺทปริจฺจาคโต สทฺทรีติ จ ภินฺนา. จสทฺทํ ปยฺุชนฺเตน อาโท เอว วา อนฺเต เอว วา ปจฺเจกํ วา โยเชตพฺพํ โหติ. อีทิโส ปโยโค รีติภงฺโค นาม โหติ. รีตีนํ พหุตฺตา รีติภงฺคโทสาปิ พหุวิธา. อิทํ ปน มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
สสํสยํ ยถา
มุนินฺทจนฺทิมาโลก-รสโลลวิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโต.
๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. ¶ จนฺทิมา วิย จนฺทิมา, มุนินฺโทเยว จนฺทิมา, ตสฺส อาโลกนํ ทสฺสนํ, อาโลโก ปกาโส วา, ตสฺมึ รโส อนุราโค, เตน โลลานิ จปลานิ โลจนานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส ชโน อวกฺกนฺโต โอกฺกนฺโต ปวิฏฺโ ปนฺโถ มคฺโค เยน อวกฺกนฺตปนฺโถ เอว คุนฺนํ รํสีนํ, อิฏฺตฺถนิปฺผตฺติสูจกภาเวน โคปทตฺถสฺส วา ปทสฺสเนน ปีณิโต มุทิโตติ เอตฺถ โครูปสฺส ปทสฺสเนนาติปิ วิฺายตีติ สนฺเทโห.
๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. มุนินฺทจนฺทิมาโลกรสโลลวิโลจโน มุนินฺทสงฺขาตสฺส จนฺทิมสฺส อาโลเก ทสฺสเน ปาตุภาเว วา รเสน อาลเยน จฺจลเนตฺโต ชโน อวกฺกนฺตปนฺโถว โอติณฺณมคฺโคว พุทฺธสฺส ทสฺสนตฺถาย มคฺคโมติณฺโณติ อธิปฺปาโย. โคปทสฺสนปีณิโต โคสงฺขาตรํสิปทสฺสเนน, อภิมงฺคลสมฺมตโคปทสฺสเนน วา สนฺตุฏฺโ โหติ. เอตฺถ โคปทสฺสเนนาติ จ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา วิฺาตุํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ สสํสยํ นาม. อวกฺกนฺโต ปนฺโถ เยนาติ จ, คุนฺนํ รํสีนํ, คาวสฺส วา ปทสฺสนนฺติ จ, โคปทสฺสเนน ปีณิโตติ จ วิคฺคโห.
วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ-กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;
โปโส วีริยวาโส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวาน วิสฺสมิ.
๖๕. ‘‘วากฺย’’อิจฺจาทิ. ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน ปหริตฺวา วีริยวา สูโร โสยํ โปโส ปุริโส วิสฺสมิ วิสฺสตฺโถ. อยมตฺโถ ตาว น ทุปฺปตีโต. ปรํ อจฺจนฺตํ หนฺตฺวาน วีริยวา อุจิตสมฺภโว โสยํ โปโส วิสฺสมีติ ทุปฺปตีโตยมตฺโถ.
๖๕. อนฺวตฺถวเสน ลกฺขณสฺส อปากฏตฺตา สลกฺขณํ ลกฺขิยมุทาหรติ ‘‘วากฺยตฺถโต’’จฺจาทินา. วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติกรํ วิรุทฺธปฺปกาสกํ คามฺมนฺติ มตํ. ยถาติ อุทาหรติ. ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน มาเรตฺวาน วีริยวา สูโร โส อยํ โปโส วิสฺสมิ วิคตปริสฺสโม อโหสิ, อยมตฺโถ อิฏฺโ. ปรํ อติสเยน หนฺตฺวาน วีติกฺกมํ กตฺวา วีริยวา อุปจิตสมฺภโว อุปจิตสุกฺโก โส อยํ ปุริโส วายาเมน วิสฺสมิ วิคตวายาโม อโหสีติ. อิมสฺสตฺถสฺส อสพฺภารหตฺตา คามฺมตฺตํ. วีริยํ อุสฺสาโห สมฺภโว วา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห.
ทุฏฺาลงฺกรณํ ¶ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;
ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวีภวิสฺสติ.
๖๖. ‘‘ทุฏฺา’’อิจฺจาทิ. ยตฺถ ยสฺมึ วากฺเย อลงฺการานํ ทูสนํ วิกฏตา, เอตนฺตุ ทุฏฺาลงฺกรณํ ทุฏฺาลงฺกรณํ นาม, ตสฺส ทุฏฺาลงฺการสฺส รูปํ สรูปํ อลงฺการนิทฺเทเส ตํนามเก ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ ปกาสิสฺสติ, ตตฺเถว ตํ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโย.
๖๖. ‘‘ทุฏฺาลงฺกริ’’จฺจาทิ. ยตฺถ วากฺเย อลงฺการทูสนํ อลงฺการานํ วิโรโธ โหติ, เอตํ วากฺยตฺถนิสฺสิตํ เอตํ วากฺยํ ทุฏฺาลงฺกรณํ ทุฏฺาลงฺกาโร นาม, ตสฺส ทุฏฺาลงฺกรณโทโสปลกฺขิตวากฺยสฺส รูปํ สรูปํ ลกฺขิยํ อลงฺการนิทฺเทเส อลงฺการานํ นิทสฺสนฏฺานภูเต ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ. เอตฺถ วุตฺเตปิ ปุน ตตฺถาปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อุทฺเทเส ‘‘ทุฏฺาลงฺกตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘ทุฏฺาลงฺกรณ’’นฺติ วจนํ อลงฺกติ อลงฺกรณอลงฺการสทฺทานํ ตุลฺยตฺถตฺตา น วิรุชฺฌติ.
กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสานเมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิฺานุรูปํ ปฏิปชฺช ทานิ ‘‘กโตตฺริ’’จฺจาทินา นิกฺขิปนนยํ สงฺขิปติ. อตฺร อิมสฺมึ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท ¶ วา เอสํ ยถาวุตฺตานํ โทสานํ ปทโทสาทีนํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค วิภชนํ สงฺเขปนยา สงฺเขปกฺกเมน, น วิตฺถารโต, ยโต อปริสงฺขฺเยยฺยานํ นตฺถิ ปริยนฺโต มยา กโต นิฏฺาปิโต. นนุ ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุราตเนหิ [ปุราตเรหิ (ก.)] ทีปิตา สนฺติ พหู โทสา, เต ปริจฺจตฺตา สิยุนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต, วิตฺถารกฺกมสฺส อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา ปริจฺจาเคน. ตถา หิ–
‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทีนํ
อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตรานุคตนฺติ จ. เอตฺถ หิ ปตงฺคสทฺเทน โชติริงฺคณสงฺขาตมตฺถนฺตรมสมตฺถมิจฺฉิตตฺเถ ‘‘วจนฺติ คณฺฑา’’ตฺเยวมาทิกํ อมงฺคลอปยุตฺตปทาทิกํ กิลิฏฺเ อนฺโตคธนฺติ จ.
คชเหสาทิ สมฺพนฺธทูสิตํ โลกวิโรธิ, โสคตาคมาทีสุ ปสิทฺธํ รูปกฺขนฺธาทิกมฺตฺร วุตฺตํ อปฺปตีตํ นาม. อิทํ อาคมวิโรธิอิติ, สมฺพนฺธทูสิตปฺปตีตาทิกํ วิโรธิมฺหิ ปวิฏฺนฺติ จ, อาเนตพฺพเหตุตฺตา เหตฺวเปกฺขํ เนยฺยโต น พฺยติริจฺจตีติ จ.
‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’
อิจฺจาทิกํ อสามตฺถฺยาภิเธยฺยาทิกํ โอจิตฺยหีเน สงฺคหิตนฺติ จ. ชิคุจฺฉอสพฺภสํสูจกอตฺถนฺตรกฺจ คามฺมํ ทุปฺปตีติกเร สงฺคยฺหตีติ จ. ( ) [(ทุรุจฺจารณํ)?] สพนฺธผรุสเมเวติ จ.
เอตฺถ ปน โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ วากฺยตฺถโทสตฺเตปิ ผนฺธผรุสสฺส จ วากฺยโทสตฺเต ปทปทตฺถานํ โทสโต วากฺยเมว ทุฏฺํ สิยา, วากฺยฺจ ปเทหิ วิริจฺจเต, ปเท ทุฏฺเ วากฺยตฺโถ จ ทุฏฺโ สิยา. ปทโทสโต วากฺยวากฺยตฺถานํ นานาภาวาภาวาปนตฺถํ อสามตฺถิยาภิเธยฺยาทิกํ ปทํ โอจิตฺยหีนาทิวากฺยตฺถโทสาทีสุ ¶ อนฺโต กถิตํ. ตถา หิ ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีหิ ปเทหิ วิรจิตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา พหูนิ ทุฏฺานิ วากฺยานิ ทสฺสิตานิ. ‘‘หริสมานยี’’ติ เอตฺถ หปุพฺพํ ริส’มานยีติ อิจฺฉิตตฺถา ปริ ภฏฺํ ภฏฺํ. นานตฺถมปฺปสิทฺเธหิ ยุตฺตํ คุฬฺหํ, ยถา ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’ติ. อิติ ภฏฺคุฬฺหตฺถาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธาติ จ.
วากฺเยปิ วิสนฺธิกมิหานุปโยคีติ จ, วากฺยนฺตโรปคตํ วากฺยํ วากฺยคพฺภํ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ ‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารต’’มิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณฺจ พฺยากิณฺเณ สโมหิตนฺติ จ.
‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺา, วลฺลรี ปฺจปลฺลวา;
ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมฺจรี’’ติ.
อิทมวาจกํ ปเหฬิกาย ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตนฺติ จ, ตตฺถ จ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหํ, ลตาวาจินา วลฺลรีสทฺเทน องฺคนา, ปลฺลวสทฺเทน กรจรณทสนจฺฉทา, มฺจรีสทฺเทน นขโสภา ทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา, วากฺยตฺเถปิ ปทุมินีนํ รตฺติยมุนฺนิทฺทตาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธินิลีนนฺติ จ นาตฺยนฺุาตา, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาเคน. เอโสว เอวํ ยถาวุตฺตนเยน นิฏฺาปิโต อยํ สงฺเขปนโย เอว กวีนํ ปณฺฑิตชนานํ เขทกรํ ‘‘กถํ นาม พนฺเธปีทิสํ สติ สนฺตี’’ติ เอวมาสุหโนปชนํ ปรํ ปทโทเส อสาธุสนฺทิทฺธปริยาย เยฺยอปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก ทุพฺโพธเทสิยาทิกํ, วากฺยโทเส อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิกํ, วากฺยตฺถโทเส อุปกฺกโมปสํหารวิสมฺเจติ อิจฺเจวมาทิกมปรมฺปิ ทูสนํ อตฺถิ เจ ยทิ ภเวยฺย, ตมฺปิ โพธยิตุมวคเมตุํ อลํ สมตฺถํ ยถาวุตฺตโทสานุสาเรน พุทฺธิมนฺเตหิ สกฺกา อูหิตุนฺติ.
เอวํ ¶ วทโต จ คนฺถการสฺสายมธิปฺปาโย – เย โทสา วิภาคโส น วุตฺตา, เต มยา คนฺถคารวภยา สงฺเขปิตา, ลกฺขณโต ตุ สงฺคหิตา. น หิ เตสมนฺตํ โก ชหาเปติ.
ตตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ. ยํ กฺริยาทินิมิตฺตมุปาทาย อตฺถนฺตเรปิ วตฺตเต, ตํ สฺาภาเวเนว ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ, ยถา ‘‘รวิมฺหิหิมหา’’ติ, อิทํ ปน วิเสสนตฺเถ สาธุ โหติ. ปสิทฺธสฺาสทฺทสฺส ปริยายนฺตเรน ปริกปฺปิตปทํ ปริยายเยฺยํ, ยถา ‘‘วฬวามุเขเน’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสวนิตานเนน’’ อิติ. ยํ อจฺจนฺตาพฺยภิจารีภาเวน วิเสสฺยสฺส คุณํ วทติ, ตํ อปฺปตีตตฺถํ, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติ. อธิคตตฺถานุปโยคํ อปฺปโยชกํ, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติ. ‘‘มนฺุทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ อิจฺจาทิโก ทุพฺโพโธ, กนิ กฺเ ขาทโย คคฺฆริกา. ‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’อิจฺจาทิโก เทสิโย, ตลฺโล ชลาสยวิเสโส, คลฺโล กโปโล. ‘‘สคฺคเสวีนํ ริปูนมิตฺถีนมกงฺกโณ ปาณิ. เนตฺตมนฺชน’’นฺติอาทิกํ อธิกํ. ‘‘อกงฺกโณ ปาณี’’ติอาทินา เวธพฺยสฺส คมฺมมานตฺตา ‘‘สคฺคเสวีน’’นฺติ อธิกนฺติ. ยตฺถ วตฺตพฺพสฺส อูนตา, ตํ อูนํ, ยถา ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติอาทิ. เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ อูนํ, ฉนฺโทภงฺคานฺวิตํ วโจ ภคฺคจฺฉนฺทํ ปากฏํ. อารมฺภาวสาเนน วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ, ตํ ปน อารทฺธกฺกมปริจฺจาเคนาปเรน นิกฺขิปนํ เวทิตพฺพํ.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกาฏีกายํ
โทสาวโพธปริจฺเฉโท.
๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิฺานุรูปํ สมฺปาเทตฺวา อิทานิ ‘‘กโตตฺเร’’จฺจาทินา นิคเมนฺโต โทเส สงฺขิปติ. อตฺร อิมสฺมึ อธิกาเร, ¶ ปริจฺเฉเท วา เอสํ โทสานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทีนํ ปวโร ลกฺขณาวิโรธลกฺขิยโต อุตฺตโม วิภาโค อสงฺกรโต วิภชนํ สงฺเขปนยา วิตฺถาราปนิยสงฺเขปกฺกเมน มยา กโต วุตฺโต เอโสว ยถาวุตฺโต เอโส สงฺเขปกฺกโม เอว กวีนํ วิรจยนฺตานํ เขทกรํ พนฺธสรีเร อีทิสํ อีทิสปฺปโยคํ กถํ นาม กโรมีติ เอวํ ปวตฺตเขทมุปฺปาทยนฺตํ ปรมฺปิ อสาธุสนฺทิทฺธาทิ อฺมฺปิ ทูสนมตฺถิ เจ, ตํ สพฺพํ โพธยิตุํ โพเธตุํ อลํ สมตฺโถ โหติ. นิยติ อวุตฺโตปิ อตฺโถ เอเตนาติ จ, สงฺเขโป จ โส นโย จาติ วิคฺคโห.
อิหานิทฺทิฏฺํ
‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทิกํ
อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตเร อนุปตตฺตา น วุตฺตํ, เอตฺถ สูริยวาจโก ปตงฺคสทฺโท โชติริงฺคณวาจโกปิ โหตีติ วตฺตุมิจฺฉิตอมิตฺตคฺคิวินาเส อสมตฺถฺตฺโถ โหติ.
‘‘วจนฺติ คณฺฑิ’’จฺจาทิกํ อาคเม อปฺปสิทฺธํ ลกฺขณมตฺเตน สาธิยํ. อปฺปยุตฺตปทาทิโทโส กิลิฏฺปทโทเส อนฺโตคโธ โหตีติ น วุตฺโต.
คชเหสาตุรงฺคโกฺจนาทาทิสมฺพนฺธทูสิตฺจ. ชินาคมาทีสุ ปสิทฺธรูปกฺขนฺธาทิกมฺตฺร ปยุตฺตมปฺปตีตนฺนามาตีทํ ทฺวยํ ยถากฺกมํ โลกวิโรธมาคมวิโรธฺจ โหตีติ วิโรธิปเท อนฺโตคธํ โหติ. เหตฺวเปกฺขํ อาเนตพฺพเหตุตฺตา เนยฺเย อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ.
‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’
อิจฺจาทิกํ อสมตฺถาภิธายิจฺจาทิ โอจิตฺยหีเน อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ. เอตฺถ ทิวากโร สยํ ราหุคหิโต อฺเสํ กิเลสาปนยเน ¶ อสมตฺโถติ ตมสามตฺถิยํ วิเสสนภูเตน ‘‘ราหุขินฺโน’’ติ ปเทน ายติ.
ชิคุจฺฉาวมงฺคลอสพฺภานํ ติณฺณมฺตฺรสฺส โชตกํ วาจกํ วา อตฺถนฺตรํ วา คามฺมํ ทุปฺปตีติกรตฺตา วากฺยตฺถคามฺมโทเสเยว อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ. ทุรุจฺจารณภูตลกฺขณํ กฏฺํ พนฺธผรุสโต อพฺยติริตฺตนฺติ น วุตฺตนฺติ. ‘‘หริสมานยี’’ติ วตฺตพฺเพ หปุพฺพํ ริส’มานยิอิจฺจาทิกํ อิจฺฉิตตฺถโต ปริภฏฺตฺตา ภฏฺฺจ ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’อิจฺจาทิกํ อปสิทฺธวิสเย ปริยุตฺตคุฬฺหฺเจติ อิเม อตฺถคุฬฺหาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสาทคุณาทาเนเนว ปริจฺจตฺตาติ น วุตฺตํ. เอตฺถ หิ สหสฺสํ คาโว จกฺขูนิ อสฺสาติ สหสฺสคูติ สกฺกสฺส นามํ คุฬฺหํ นาม โหติ.
วากฺยโทเสปิ วิสนฺธิวากฺยํ อิธ อนุปโยคิตฺตา น วุตฺตํ. วากฺยมชฺฌปติตวากฺยยุตฺตํ วากฺยคพฺภฺจ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ.
‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารตํ’’
อิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณฺจ พฺยากิณฺเณ อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํ. เอตฺถ เอโส ภิสกฺโก อนารตํ นิจฺจํ อปาถฺยํ โรคสฺส อหิตํ ทิสฺสติ วทติ. เอโส โรคี อนารตํ สตตํ อปาถฺยํ อหิตํ ขาทติ. เวชฺชํ ภิสกฺกํ ทิสฺสติ กุชฺฌติ. เอวํ อเนกวากฺเยหิปิ สนฺธิวากฺยํ สํกิณฺณํ นาม.
‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺา, วลฺลรี ปฺจปลฺลวา;
ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมฺจรี’’ติ.
อิทมวาจกํ ปเหฬิกาสุ ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตมิติ น วุตฺตํ. นนุ เจตฺถ อตฺตนา ปเหฬิกาย อทสฺสิตตฺตา อวาจกสฺส ปมุสฺสิตาย อนฺโตคธกรณํ อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนนฺติ? นยิทเมวํ, ‘‘อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา’’ติ จ อุปริ กิลิฏฺปทโทสปริหาเร ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา’’ติ เจติ อิมินา ¶ ปุราตเนหิ นิทฺทิฏฺโสฬสปเหฬิกาโยปิ ทสฺสิตาติ สิทฺเธน อสิทฺธสาธนํ โหติ. ตตฺถ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหฺจ ลตาปริยายวลฺลรีสทฺเทน องฺคนา จ ปลฺลวสทฺเทน กรจรณาธรา จ มฺจรีสทฺเทน นขทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา.
วากฺยตฺถโทเสปิ ปทุมินีนํ รตฺติยํ ปพุชฺฌนาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธิปเทเยว อนฺโตคธตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กโตตฺร สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เตสํ สพฺพถา ปริจฺจตฺตตฺตาติ. เอตฺถ โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ ทฺวินฺนํ วากฺยตฺถโทสตฺเต สติ พนฺธผรุสสฺส วากฺยโทสตฺเต สติ วิโรธิโน ปทโทสตฺเต สติ ‘‘อสมตฺถาภิธายิ’’อาทิปทํ, ‘‘ชิคุจฺฉาทิตฺตยปกาสกา’’ทิปทํ, กฏฺปทํ, ปทุมินีนํ รตฺติยํ ผุลฺลตาทิ [ทุนฺนิทฺทตาทิ (ก.)] วากฺยตฺถฺเจติ อิเม จตฺตาโร โทสา ภินฺนชาติเกสุ โอจิตฺยาทีสุ กถํ สงฺคหิตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปทานํ ทุฏฺตฺเต สติ วากฺยวากฺยตฺถานมทุฏฺตา นาม นตฺถีติ ปทโทเสน สนฺธิวากฺยวากฺยตฺถโทสานมนฺตฺตํ สิสฺสานํ าปนตฺถํ ปทโทสาทิกํ วากฺยตฺถโทสาทีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินาเยว ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิปเทหิ วิจริตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา ทุฏฺานิ พหูนิ วากฺยานิ ทสฺสิตานีติ ทฏฺพฺพํ.
อิมาเยว [อิมิสฺสาเยว (ก.)] คาถาย ‘‘ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปี’’ติ เอตฺถ ปรสทฺเทนอสาธุสนฺทิทฺธปริยายเยฺยาปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก- ทุพฺโพธเทสิยาทิปทโทเส จ อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิวากฺยโทเส จ อุปกฺกโมปสํหารวิสมสงฺขาเต วากฺยตฺถโทเส จ ปริคฺคณฺหาติ. เอตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ นาม. กฺริยานิปฺผตฺติการณมุปาทาย อตฺถนฺตเร ปวตฺตนามํ วิเสสนตฺเถน วินา สฺาภาชเน ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ นาม, ยถา ‘‘รวิมฺหิ หิมหา’’ติ. เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส ¶ นตฺถิ. ปสิทฺธสฺาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติ. อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติ. อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติ. อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–
‘‘มนฺุทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติ.
กนิ เห กฺเ เต ตวปาเท มนฺุทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติ. กิสฺมิฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นาม. ยถา–
‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติ.
เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนฺุตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติ. เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นาม. ยถา–
‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;
ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนฺชน’’นฺติ.
เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นาม. วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นาม. ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํ. ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นาม. อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติ. อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นาม. อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถึ วิคาหเต.
เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเต.
๖๘-๖๙. อิจฺเจวํ ¶ โทสวิภาคํ ปริจฺฉิชฺช อิทานิ ยถาวุตฺตโทสปริหารกฺกมมุปทิสิตุมาห ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิ. สกโลปิ อยํ วิโรโธ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิกโต น โกจิ เอโก เอว โทเสสุ, โทสานํ วา สงฺขฺยํ คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม ปริจฺฉิชฺช คุณานํ วีถึ ปทวึ คุณสภาวตํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ กทาจิ, น สพฺพทา. กวิโน ปยุชฺชกสฺส โกสลฺลา ตาทิสวิสยปริคฺคหลกฺขณเนปฺุการณา, น ตุ ยถา ตถา เจติ. ‘‘เตเน’’จฺจาทิ. เยเนวํ, เตน การเณน วุตฺตานํ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ วิโรธานํ ยถา เยน ปกาเรน อวิโรโธ นิทฺโทสตา สิยา ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสานํ ปริหาโร ทูรีกรณํ อวพุชฺฌติ ายติ เอเตนาติ อวโพโธ, ตสฺส อวโพโธ, ตนฺนามิโก ปริจฺเฉโท อิทานิ นียเต อานียเต วุจฺจเตติ อตฺโถ.
๖๘-๖๙. เอวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหารตฺถมารภนฺโต ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิมาห. สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปฺาปาฏเวน ยโต คุณวีถึ คุณปทวึ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา ¶ สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเต. ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโย.
ปทโทสปริหารวณฺณนา
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ.
๗๐. ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิ. ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนฺุานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติ. เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏา.
๗๐. ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํ. ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิ. ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนฺุานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตว. ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธฺตฺโถ อปนีโต โหติ. ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโห. สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุ.
ยถา วา –
วินายโกปิ ¶ นาโคสิ,
โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสาเปโต,
จิตฺตา เม สามิ เต คติ.
๗๑. ‘‘วินายโกปิ’’จฺจาทิ. วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, วุทฺโธ, ภควา จ. ตตฺถ ยทา วินายโก ครุโฬ, ตทา ตุ นาโค ปนฺนโคสีติ วิรุทฺธํ, ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ ภควโต อาคุสฺส ราคาทิโน อภาวโต. อิเมสํ คุนฺนํ อติสเยน โค โคตโม หีนปสุ, โคตมวํสาวติณฺณตฺตา โคตโม ภควา จ. หีนปสุ จ ตฺวํ มหามติ อสีติ วิรุทฺธํ อจฺจนฺตหีนปสุโน มหติยา ปฺาย อภาวโต. ปกฺขนฺตเร ตุ น พฺยาฆาโต. ปณีโต มธุโร รโส, อุตฺตโม จ สุคโต. ตตฺถ มธุรรสโต อเปโต อปคโตสีติ วิรุชฺฌติ, ภควโต ตุ รเสหิ สิงฺคาราทีหิ อเปโตติ ยุชฺชติ. เม มม. สามีติ อามนฺตนํ. เต ตว คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติ. เอตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิโรธาลงฺการํ สิลาฆนียนฺติ เตน ตํ ปริหฏํ.
๗๑. ยถา วา อุตฺตโทสสฺส ปริหาโร อีทิโส วา. ‘‘วินายโก’’จฺจาทิ. เห สามิ ตฺวํ วินายโกปิ ครุโฬปิ นาโคสิ ปนฺนโค อสิ. โน เจ, วินายโกปิ สตฺเต วิเนนฺโต เอว นาโคสิ นิกฺกิเลโส อสิ. โคตโมปิ ปสุตโมปิ มหามติ มหาปฺวาสิ. โน เจ, โคตโมปิ โคตฺตโต โคตโมเยว มหามติ มหาปฺวาสิ. ปณีโตปิ มธุโรปิ รสาเปโต มธุรรสโต อปคโตสิ. โน เจ, ปณีโตปิ อุตฺตโม เอว รสาเปโต สิงฺคาราทิรสโต อปคโตสิ. เต ตุยฺหํ คติ ปวตฺติ เม มยฺหํ จิตฺตา อจฺฉริยา. ¶ เอตฺถ ครุฬสฺส นาคตฺตฺจ ปสุตมสฺส ปฺวนฺตตฺตฺจ ปณีตสฺส นิรสตฺตฺจ วิรุทฺธํ, ตถาปิ อฺปกฺขสฺส อวิรุทฺธตฺตา วิรุทฺธตฺถนฺตรโทโส ปสตฺเถน วิรุทฺธาลงฺกาเรน นิรากโต. วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ. สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, พุทฺโธ. นตฺถิ อาคุ [อโค (ก.)] เอตสฺสาติ นาโค, พุทฺโธ. คุนฺนมติสเยน โคตโม, ปสุ. มหตี มติ อสฺสาติ มหามติ, พุทฺโธ. ปธานตฺตํ นีโต ปณีโต, มธุโร รโส. รสโต อเปโตติ รสาเปโต, พุทฺโธติ วิคฺคโห.
อฌตฺถสฺส ยถา –
กถํ ตาทิคุณาภาเว,
โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน;
โอภาสิตาเสสทิโส,
ขชฺโชโต นาม กึ ภเว.
๗๒. ‘‘กถ’’มิจฺจาทิ. ทุชฺชโน ตาทิโน คุณา โลกํ โตเสนฺติ, ตาทีนํ คุณานํ อตฺตนิ อภาเว สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสตีติ อตฺโถ. วุตฺตเมวตฺถนฺตเรน สาเธติ ‘‘ขชฺโชโต นาม โอภาสิตา ทีปิตา อเสสทิสา เยน ตถาวิโธ กึ ภเว, น ภเวยฺย ตาทิโน คุณสฺส อภาวโต’’ติ. เอตฺถ ขชฺโชตสฺส อธิกตฺถภาเวน สิโต โอภาสิตาเสสทิสตฺตโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’ติอาทิวโจภงฺคิยา ปริหโฏ.
๗๒. อฌตฺถสฺส ยถาติ เอตฺถ ปริหาโร อชฺฌาหาโร, เอวมุปริปิ. ‘‘กถิ’’จฺจาทิ. ทุชฺชโน คุณหีนชโน ตาทิคุณาภาเว สนฺโตสชนนการณานํ ตาทิสานํ สีลาทิคุณานํ ¶ อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺเต สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสติเยว, ตถา หิ ขชฺโชโต นาม โอภาสิตาเสสทิโส กึ ภเว, น ภวตฺเยว. เอตฺถ ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสงฺขาตมธิกตฺถโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’จฺจาทิวากฺยลีลาย นิรากโต. ตาที จ เต คุณา เจติ วิคฺคโห.
ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺา กิลิฏฺตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก-มาลิงฺคติ นุ โน อิติ.
๗๓. ‘‘ปเหฬิกายํ’’อิจฺจาทิ. กิลิฏฺตา กิลิฏฺปทโทโส ปเหฬิกาย วิสเย อารุฬฺหา สหี น หิ โน ทุฏฺโ สิยา. กีทิสีติ อาห ‘‘ปิเย’’จฺจาทิ. อิตีติ นิทสฺสเน. ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ กํ ชนํ สุขํ กายิกํ เจตสิกฺจ โน อาลิงฺคติ น สํยุชฺชติ นุ. นุอิติ ปริวิตกฺเก นิปาโต. เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺํ ปเหฬิกาย สมาโรเปน ปริหฏํ.
๗๓. ‘‘ปเหฬิเก’’จฺจาทิ. กิลิฏฺตา กิลิฏฺปทโทสสงฺขาตา ปเหฬิกายํ วิสเย อารุฬฺหา เจ, น หิ ทุฏฺา ทุฏฺา น โหติ. กิมุทาหรณํ? ปิยา สุขาลิงฺคิตํ กมาลิงฺคติ นุ โน อิติ, อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตฺตา เสสอุทาหรณานเมตมุปลกฺขณนฺติ าตพฺพํ. โน เจ, เอวํปการานมุทาหรณานมปริคฺคเหตพฺพตฺตา อิติสทฺโท ปการตฺโถติ. ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ อุปคุหิตํ กํ นาม ชนํ สุขํ กายิกมานสิกํ โน อาลิงฺคติ นุ, อาลิงฺคเตวาติ. เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺปทํ ปเหฬิกายมาโรปเนน นิรากตํ โหติ.
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺปท’มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก’มฺํ ตุ, สพฺพเมตํมยํ วิย.
๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิ. ¶ ตโต อฺนฺติ อิจฺฉิตยมกโต อฺํ. ตุอิติ วิเสสโชตโก. เอตํมยํ วิยาติ เอเตน กิลิฏฺปเทน นิพฺพตฺตํ วิย.
๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิ. กิลิฏฺปทํ อิจฺฉิเต ยมเก อิฏฺยมเก โน ปโยเชยฺย นปฺปยุชฺเชยฺย, ตโต อิฏฺยมกโต อฺํ สพฺพํ ยมกํ ปน เอตํมยํ วิย อิมินา กิลิฏฺปทโทเสน กตํ วิย โหติ. เอตฺถ อิฏฺยมกํ วุตฺตนเยน าตพฺพํ, เอเตน นิพฺพตฺตํ เอตํมยนฺติ วิคฺคโห.
เทสวิโรธิโน ยถา –
โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;
นุทนฺตานิ’ว สุจิรา-วาสกฺเลสํ ตหึ ชเล.
๗๕. ‘‘โพธิสตฺเต’’จฺจาทิ. โพธิสตฺตสฺส มายาเทวิยา สุตสฺส วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส ตทุปฺปนฺนทิเน สมฺภวา ปภาเวน ปฺุปฺปภาวโต ชลชานิ อมฺพุชานิ ถเลปิ อหุํ อเหสุํ อจินฺตนียตฺตา ปฺุปฺปภาวสฺส. กึ ปน วาปฺยาทีสุ กึ กโรนฺตาว ตหึ ตสฺมิฺจ ชเล สุจิรํ สพฺพทาว อาวสนมาวาโส เตน ชาโต กฺเลโส ตํ นุทนฺตานิว ทูรโต ชหนฺตานิเวติ. อจินฺตนียตฺตา ปฺุปฺปภาวสฺส อีทิสมฺปิ อจฺฉริยมโหสีติ น เทสวิโรโธ.
๗๕. โพธิสตฺตปฺปภาเวน โพธิสตฺตสฺส อจินฺเตยฺยานุภาเวน ชลชานิ ชลชสทิสตฺตา ตนฺนามกานิ ปทุมเกรวาทีนิ ตหึ ชเล วิสยตฺเตน ปสิทฺเธ ตสฺมึ อุทเก สุจิราวาสกฺเลสํ อติจิรํ นิวาสโต ชาตอายาสํ นุทนฺตานิ อิว จชนฺตานิ อิว ถเลปิ อหุํ อเหสุํ, วาปิอาทีสุ กา กถา. เอตฺถ ชลชานํ ถลุปฺปตฺติกถนสงฺขาตํ เทสวิโรธํ อจินฺเตยฺยปฺุปฺปภาเวน อีทิสานํ ¶ อจฺฉริยานํ ปาตุภาวโต ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติ อิมินา นิรากโรติ. โพธิยํ จตุมคฺคปฺายํ สตฺโตติ จ, ตสฺส ปภาโวติ จ, สุจิรํ อาวาโสติ จ, เตน ภูโต กฺเลโสติ จ วากฺยํ.
กาลวิโรธิโน ยถา –
มหานุภาวปิสุโน, มุนิโน มนฺทมารุโต;
สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํ.
๗๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. มนฺโท มุทุภูโต มารุโต อยํ สพฺโพตุกํ สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผนกํ กุสุมํ ปุปฺผํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต วิกิรนฺโต มุนิโน มุนิสทิสตฺตา ภวิสฺสนฺตมุนิภาเวน จ โพธิสตฺตสฺส, มุนิโนเยว วา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย มหานุภาวสฺส ปิสุโน สูจโก วายิ ปวายตีติ. เอตฺถ ยทฺยเปกทา สพฺโพตุกาสมฺภโว นานาอุตูสุ นานากุสุมสฺส สมฺภวา, ตถาปิ ภควโต มหานุภาวปิสุนมีทิสเมกปทิกํ สมฺภวตีติ กาลวิโรโธ อิมินา ปริหโฏ.
๗๖. ‘‘มหานุภาเว’’จฺจาทิ. อยํ มนฺทมารุโต อจณฺฑสมีรโณ สพฺโพตุกํ วสนฺตาทีสุ สพฺพอุตูสุ วิกสนฺตํ กุสุมํ ปุปฺผชาตํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต กมฺเปนฺโต มุนิโน เอกนฺตภาวิตฺตา มุนิสงฺขาตสฺส โพธิสตฺตสฺส, สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย ภูตตฺตา มุนิโน สพฺพฺุโน วา มหานุภาวปิสุโน มหนฺตํ ปฺุปฺปภาวํ ปกาเสนฺโต วายิ สมฺปวายีติ. เอตฺถ นานากาเล สมฺภวนฺตานมฺปิ กุสุมานํ เอกกาเล สมฺภวสฺส กาลวิโรธตฺเตปิ ภควโต ปฺุานุภาโว ตาทิสมจฺฉริยเมกกฺขเณ ชเนตุํ สมตฺโถติ กาลวิโรธํ ‘‘มหานุภาวปิสุโน’’ติ อิมินา นิรากโรติ. มหานุภาวสฺส, มหานุภาวํ วา ปิสุโนติ วากฺยํ.
กลาวิโรธิโน ยถา –
นิมุคฺคมนโส ¶ พุทฺธ-คุเณ ปฺจสิขสฺสปิ;
ตนฺติสฺสรวิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.
๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิ. พุทฺธสฺส คุเณ สีลาทิเก อปริมาเณ นิมุคฺคํ โอคาฬฺหํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส ตสฺส ปฺจสิขสฺส คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสปิ วีณาย ตนฺติยา สโร กิริยากาลมานลกฺขณวิลมฺพิตทุตมชฺฌเภทภินฺโน ฉชฺชาทิโก ตสฺส วิโรโธ กลาสตฺถปรินิทฺทิฏฺกมเวสมํ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, ปีเณติเยว. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกิยคุณานุพนฺธพุทฺธีนํ วิกฺเขปปฺปวตฺติปิ ตถาวิธํ ปีเณตีติ. ‘‘พุทฺธคุเณ นิมุคฺคมนโส’’ติ อิมินา กลาวิโรโธ ปริหโฏ.
๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิ. พุทฺธคุเณ สพฺพฺุโน วิมฺหยชนกสีลาทิคุณสมฺภาเร นิมุคฺคมนโส โอติณฺณจิตฺตสฺส ปฺจสิขสฺสปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสาปิ โส ตนฺติสฺสรวิโรโธ วีณาย ตนฺติยา ฆฏฺฏนกิริยา, อทฺธมตฺติกาทิกาโล, หตฺถาทีนํ สนฺนิเวสลกฺขโณ มาโนติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ยุตฺตสฺส มนฺทสีฆมชฺฌิมปฺปมาเณหิ ภินฺนสฺส ฉชฺชาทิสตฺตสรสฺส กลาสตฺถาคตกฺกมสฺส วินาสสงฺขาโต วิโรโธ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, สมฺปีเณติ เอว. เอตฺถ อกนฺติยา การณภูโต กลาสตฺถาคตกฺกมภงฺโค โลกุตฺตรพุทฺธคุณานุคตพุทฺธิยา ชาโตติ โส ภงฺโค ‘‘นิมุคฺคมนโส พุทฺธคุเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ปีติยา การณเมเวติ น วิโรโธ. นิมุคฺโค มโน อสฺสาติ จ, ตนฺติยา สโรติ จ, เตสํ วิโรโธติ จ วากฺยํ.
โลกวิโรธิโน ยถา –
คณเย ¶ จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;
สมฺโพธิสตฺตหทโย, ปทิตฺตงฺคารปูริตํ.
๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิ. จนฺทนาย อปิ สีตลํ คณเย จินฺเตสิ. กินฺตํ? ปทิตฺตงฺคารปูริตํ จกฺกวาฬํ. โก โส? สมฺโพธิยํ สพฺพฺุตฺาเณ สตฺตํ ปริพทฺธํ หทยํ จิตฺตํ ยสฺส โส. สพฺพฺุตฺาณานุพนฺธพุทฺธิโน หิ ตาทิโส มโนพนฺโธติ น โลกวิโรโธ.
๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิ. สมฺโพธิสตฺตหทโย สพฺพฺุตฺาเณ อาสตฺตจิตฺโต โส โพธิสตฺโต ปทิตฺตงฺคารปูริตํ อาทิตฺตงฺคาเรหิ ปริปุณฺณํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬคพฺภํ จนฺทนายปิ จนฺทนโต อปิ สีตลํ อติสีตลํ กตฺวา คณเย จินฺเตยฺยาติ. อิฏฺตฺถลุทฺธสฺส จิตฺตปฺปวตฺติยา อีทิสตฺตา อคฺคิโน จนฺทนโตปิ อธิกสีตตฺตกปฺปนา ‘‘จนฺทนํ สีตลํ, อคฺคิ อุณฺโห’’ติ ปวตฺตโลกสีมาย วิรุทฺธา น โหติ. สมฺโพธิยํ สตฺตหทยํ ยสฺเสติ จ, ปทิตฺตานิ องฺคารานีติ จ, เตหิ ปูริตนฺติ จ วิคฺคโห.
ายวิโรธิโน ยถา –
ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว-มุปนีตภโว อสิ;
อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺคว.
๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิ. มุนิปุงฺคว มุนีนํ อุตฺตม ปริจฺจตฺโต วิสฏฺโ ภโว สุคติทุคฺคติสงฺขาโต เยนาติ ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺวํ อุปนีโต อานีโต ปวตฺติโต ภโว วุฑฺฒิ เยนาติ อุปนีตภโว อสิ. ตสฺมา การณา อจินฺตฺยคุณสาราย เต นโม อตฺถูติ เสโส. อีทิสํ น ายวิรุทฺธเมวํวิธตฺตา มุนิปุงฺควสฺส.
๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิ. มุนิปุงฺคว มุนิเสฏฺ ตฺวํ ปริจฺจตฺตภโวปิ อปนีตสุคติทุคฺคติภโวปิ อุปนีตภโว โลกสฺสานีตอภิวุทฺธิโก อสิ ภวสิ, อจินฺตฺยคุณสาราย ตโต เอว จินฺตาวิสยาติกฺกนฺตสารคุณสฺส เต ตุยฺหํ นโม อตฺถูติ สพฺพาการโต ภวสฺส ปริจฺจตฺตตฺตา อตฺตนิ อวิชฺชมานํ ¶ สุคติภวํ โลกสฺส เทตีติ เอตํ ายาคตํ น โหตีติ ปฏิภาติ, ตถาปิ จ สพฺพฺูนํ ปวตฺติ อีทิสาเยวาติ ายวิโรโธ นิรากโต. อจินฺตฺยา คุณสารา ยสฺมินฺติ วิคฺคโห.
อาคมวิโรธิโน ยถา –
เนวาลปติ เกนาปิ, วจีวิฺตฺติโต ยติ;
สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยาปตฺติทุกฺกฏํ.
๘๐. ‘‘เนเว’’ติอาทิ. ยตีติ ภิกฺขุ เกนาปิ สห เนวาลปติ น วทตฺเยว, ตถาปิ วจีวิฺตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาเตน วจีวิฺตฺติเหตุนา ปวตฺติโต สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาทโต การณา อาปตฺติทุกฺกฏํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏาปตฺติ ผุเสยฺย อาปชฺชตีติ. เอตฺถ อนาลปโต วจีวิฺตฺติยา กถํ มุสาวาโทติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ นตฺถิ, อปรวจนตฺเถ ตฺวีทิโส วิรุชฺฌตีติ.
๘๐. ‘‘เนวิ’’จฺจาทิ. ยติ สมโณ เกนาปิ เกนจิ สทฺธึ เนวาลปติ โน ภาสติ, ตถาปิ วจีวิฺตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาตวิฺตฺติการณา ปวตฺตนโต สมฺปชานมุสาวาทา สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณนโต อาปตฺติทุกฺกฏํ ทุกฺกฏาปตฺตึ ผุเสยฺย อาปชฺเชยฺยาติ. เอตฺถ อนาลปนฺตสฺส วจีวิฺตฺติโต มุสาวาโท กถํ สมฺภวตีติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ, ‘‘สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาท’สฺส โหตี’’ติ นิทานุทฺเทเส นิทฺทิฏฺวจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺานา ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาคมวิโรโธ นิรากโต. มุสาภณนํ วินา อาปตฺติ กถํ ภวตีติ? ยถา กาเล อวสฺสมานเมฆโต สฺชาตทุพฺภิกฺขํ ‘‘เมฆกตํ ทุพฺภิกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ กเถตพฺพกาเล อกถนโต สฺชาตา วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺานา ทุกฺกฏาปตฺติปิ ¶ ตโต สฺชาตาติ วตฺตพฺพา โหติ. สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาโทติ จ, อาปตฺติเยว ทุกฺกฏนฺติ จ วากฺยํ.
เนยฺยสฺส ยถา –
มรีจิจนฺทนาเลป-ลาภา สีตมรีจิโน [สิตมรีจิโน (สี.)];
อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํ.
๘๑. ‘‘มรีจี’’ตฺยาทิ. สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิโย ทีธิติโย เอว จนฺทนํ, ตสฺส อาเลโป อุปเทโห, ตสฺส ลาเภน อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺตีติ นตฺเถตฺถ เนยฺยตา มรีจิยา สทฺโทปาตฺตตฺถาย ตุ.
๘๑. ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ. สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิจนฺทนาเลปลาภา มรีจิสงฺขาตจนฺทนาเลปสฺส ปฏิลาภโต อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺติ ทิพฺพนฺตีติ. ทิสานํ ธวลการณสฺส ‘‘มรีจิจนฺทนาเลปลาภา สีตมรีจิโน’’ติ วุตฺตตฺตา เนยฺยโทโส น ปติฏฺาติ, จนฺทนมิว จนฺทนํ, มรีจิโยเยว จนฺทนมิติ จ, ตสฺส อาเลโปติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ วิคฺคโห.
ยถา วา –
มโนนุรฺชโน มาร-งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;
ชิเนนา’สมนฺุาโต, มารสฺส หทยานโล.
๘๒. ‘‘มโน’’จฺจาทิ. มนํ ปสฺสนฺตานมนุสฺสรนฺตานฺจ จิตฺตํ อนุรฺเชตีติ มโนนุรฺชโน, มารงฺคนานํ สิงฺคารกโต วิพฺภโม วิลาโส ชิเนน อสมนฺุาโต อพฺภุปคโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ ชาโต. โสโก เจตฺถ อนลตฺเถ นิรุปฺปิโต ตสฺส ¶ ตาทิสตฺถานติวตฺตนโต, การณนฺตุปจาเรนาติ. เอตฺถ ยชฺชปิ มารงฺคนาปราชโย น สทฺโทปาตฺตตฺโถ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยคฺคี’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยา มารงฺคนาปราชโย คมฺยเต, ตถาวิธสฺส มารโสกสฺส มารงฺคนาปราชยาพฺยภิจารโต. เนเวทิสสฺส เนยฺยตา, วงฺกวุตฺตีทิสี คุโณเยว พนฺธสฺส.
๘๒. วตฺตพฺพสฺส าโยปาตฺตตฺตา เนยฺยโทสปริหารตฺถมุทาหรติ ‘‘มโน’’จฺจาทิ. มโนนุรฺชโน ทสฺสนสวนานุสฺสรณํ กโรนฺตานํ ชนานํ จิตฺตมตฺตนิ อนุรฺชนฺโต มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม มารวธูนํ รติกีฬาเหตุภูตกามปตฺถนาสงฺขาตสิงฺคาเรน กตลีลา ชิเนน ชิตปฺจมาเรน สตฺถุนา อสมนฺุาโต อนพฺภุปคโต อสมฺปฏิจฺฉิโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ อโหสีติ. อนลตฺเตน กปฺปิตการิยภูโต โสโก มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภมสงฺขาตการเณน สทฺธึ อเภทกปฺปนาย [อนลตฺตกปฺปนาย (ก.)] ‘‘คุโฬ เสมฺหํ, ติปุสํ ชโร’’ติอาทีสุ วิย ตุลฺยาธิกรณภาเวน วุตฺโต โหติ. เอตฺถ กิฺจาปิ มารงฺคนานํ ปราชยวาจโก สทฺโท นตฺถิ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยานโล’’ติ วุตฺเต มารงฺคนาปราชยํ วินา ตาทิสโสกุปฺปตฺติการณสฺส อนธิคตตฺตา อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิเยน ตาสํ ปราชโย ปกาสิโต โหตีติ อีทิสวงฺกวุตฺติยา พนฺธคุณตฺตา เนยฺยโทโส นิรากโต โหตีติ. มโน อนุรฺเชตีติ จ, มารงฺคนานํ สิงฺคาโรติ จ, เตน กโต วิพฺภโมติ จ วากฺยํ.
วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา –
อปยาตาปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;
โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา.
๘๓. ‘‘อปยาเต’’จฺจาทิ. ¶ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ ชนนฺติ สมฺพนฺโธ. อปยาโต อปคโต อปราโธ ยสฺส ตํ, โกเธน ปาฏลภูเตน เสตรตฺเตน. อิมินา วิเสสนาเปกฺขโทโส ปริหโฏ.
๘๓. ‘‘อปยาติ’’จฺจาทิ. อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ อปคตาปราธมฺปิ ชนํ โกธปาฏลภูเตน โกเธน ภูตเสตโลหิตวณฺณยุตฺเตน จกฺขุนา ภิยฺโย เยภุยฺเยน ปสฺสตีติ. ‘‘ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ ‘‘จกฺขุนา’’ติ วิเสสฺยวจนํ ‘‘โกธปาฏลภูเตนา’’ติ วิเสสนสฺส ลพฺภมานตฺตา สาตฺถกํ โหตีติ วิเสสนาเปกฺขโทโส นิรากโตติ. อปยาโต อปคโต อปราโธ อสฺมาติ จ, โกเธน ปาฏลภูตนฺติ จ วิคฺคโห.
หีนตฺถสฺส ยถา –
อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ,
ปภาวํ นาสเย พุโธ;
อปิ นิปฺปภตานีต-
ขชฺโชโต โหติ ภาณุมา.
๘๔. ‘‘อปฺปกาน’’มิจฺจาทิ. พุโธ ปณฺฑิตโปโส อปฺปกานํ ปาปานมฺปิ กิมุตมธิกานํ ปภาวํ อานุภาวํ นาสเย อปฺปวตฺตึ ปาเปยฺย. ตํ อตฺถนฺตรนฺยาเสน สาเธติ. ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตํ อานีโต ขชฺโชโต เยน ตถาวิโธ อปิ โหติ. ‘‘มนฺทปฺปโภ อย’’นฺติ โชติริงฺคณมฺปิ โนเปกฺขติ จกฺกวาฬกุหรานุจริตมหานุภาโวปีติ. เอตฺถ อปีตฺยาทินา วโจภงฺคิยา หีนตฺถโทโส ปริหโฏ.
๘๔. ‘‘อปฺปกานิ’’จฺจาทิ. พุโธ ปฺวา อปฺปกานมฺปิ อติมนฺทานมฺปิ ปาปานํ อกุสลานํ ปภาวํ วิปากทานสามตฺถิยสงฺขาตานุภาวํ นาสเย อโหสิกมฺมตาปาทเนน นาเสยฺย, ¶ พหูนํ ปาปานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตมตฺถมตฺถนฺตรนฺยาสาลงฺกาเรน สมตฺเถติ อปิจฺจาทิ. ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตานีตขชฺโชโต อปิ นิปฺปภตมาปาทิตโชติริงฺคเณหิ สมนฺนาคโตปิ โหตีติ. หีนปภาโว โหติ ขชฺโชปนเก ปหาย อตฺตโน อาโลกํ กโรนฺโต น โหตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ อปิ นิปฺปภติจฺจาทิวจนวิลาสวเสน หีนปกฺขํ คเหตฺวาปิ สูริยอุทารตฺตสฺเสว โปสิตตฺตา ‘‘นิปฺปภตานีตขชฺโชโต’’ติ วิเสสนปทํ หีนตฺถโทสํ น นิสฺสยติ. นตฺถิ ปภา เยสนฺติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ตํ อานีตา ขชฺโชตา เยเนติ จ วิคฺคโห.
อนตฺถสฺส ยถา –
น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ;
ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํ.
๘๕. ‘‘น ปาเท’’จฺจาทิ. เอตฺถ วนฺเทอิจฺจาโท เหฏฺา วิย ปาทปูรณสฺส กสฺสจิ อภาเวน อนตฺถาภาโว.
๘๕. ‘‘น ปาทิ’’จฺจาทิ. ปาทปูรณตฺถาย คาถาปาทานํ ปูรณสงฺขาตปโยชนตฺถาย ปทํ นามาทิกํ กตฺถจิ น โยเชยฺย วิฺูติ, ยถา นิรตฺถกปทาโยชเน อุทาหรณเมวํ ‘‘มุนินฺทสฺส วรํ ปาทปงฺเกรุหํ วนฺเท’’ติ. เหฏฺา ทุฏฺโทาหรเณ วิย ปาทปูรณตฺถํ กสฺสจิ ปทสฺส อโยชิตตฺตา สาตฺถกปเทหิ นิรตฺถกโทโส นิรากโตติ. มุทุนิมฺมลโสภาทิสาธารณคุณโยคโต ปงฺเกรุหสทิสํ อุปจารโต ปงฺเกรุหํ นาม. ปาทเมว ปงฺเกรุหนฺติ วิคฺคโห. วิเสสนวิเสสฺยปทโทสปริหาโร.
ภยโกธปสํสาทิ-
วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
วตฺตุํ กามียเต โทโส,
น ตตฺเถ’กตฺถตากโต.
๘๖. ‘‘ภเย’’จฺจาทิ. ¶ ภยฺจ จิตฺตุตฺราโส โกโธ จ โทโส ปสํสา จ ถุติ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตาทิโน โส ตาทิโส วิเสโส ยทิ วตฺตุํ กามียเต อิจฺฉียเต, ตตฺถ ตสฺมึ ภยาทิวิเสเส วิสเย เอกตฺถตาย เอกตฺถภาเวน กโต โทโส นตฺถิ.
๘๖. อิทานิ วากฺยโทสปริหารตฺถมารภติ ‘‘ภยโกเธ’’จฺจาทิ. ภยโกธปสํสาทิ จิตฺตุตฺราสปฏิฆถุติอาทีหิ สมนฺนาคโต ตาทิโส วิเสโส วตฺตุํ ยทิ กามียเต เจ วิฺูหิ อิจฺฉียเต, ตตฺถ ภยโกธาทิเก วิเสเส เอกตฺถตากโต เอกตฺถภาเวน กโต โทโส วากฺยโทโส น ภวติ. ภยาทิวิเสเส วตฺตุมิจฺฉิเต ปุพฺพุจฺจาริตปทสฺส ปุนุจฺจารเณ เอกตฺถโทโส น โหตีติ อธิปฺปาโย. ภยฺจ โกโธ จ ปสํสา จาติ จ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตโกตูหลอจฺฉราหาสโสกปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺเสติ จ วิคฺคโห. ตคฺคุณสํวิฺาณอฺปทตฺถสมาสตฺตา ภยาทีสุ กถิตมปิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กถนมวิโรธํ. เอโก อตฺโถ เยสํ ปทาทีนํ เต เอกตฺถา, เตสํ ภาโว เอกตฺถตา, ตาย กโตติ วิคฺคโห.
ยถา –
สปฺโป สปฺโป อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต;
ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ตมุปสปฺปสิ.
๘๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สปฺโป’’อิจฺจาทิ. ‘‘อยํ สปฺโป สปฺโป’’ติ ภเยนาเมฑิตํ หนฺทาติ เขเท ตโต ตมฺหา านา, สปฺปโต วา ภวํ ภวนฺโต นิวตฺตตุ คตมคฺคาภิมุโข อาวตฺตตุ. ตํ านํ, สปฺปํ วา. นตฺเถตฺถ เอกตฺถตาโทโส ภเยนาเมฑิตปฺปโยคโต.
๘๗. ‘‘สปฺโป’’จฺจาทิ. ¶ หนฺท นฏฺโ วต, อยํ สปฺโป สปฺโป ภวํ ตโต านโต, สปฺปโต วา นิวตฺตตุ อาวตฺตตุ ยทิ ชีวิตุกาโม อสิ, ตํ านํ, สปฺปํ วา กถมุปสปฺปสิ กถมุปคจฺฉสีติ. ภเย อาเมฑิตวจนตฺตา เอกตฺถตาโทโส นตฺถิ, ชีวิตุกาโมสีติ เอตฺถ พินฺทุโลโป.
ปทโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยโทสปริหารวณฺณนา
ภคฺครีติโน ยถา –
โย โกจิ รูปาติสโย,
กนฺติ กาปิ มโนหรา;
วิลาสาติสโย โกปิ,
อโห พุทฺธมโหทโย.
๘๘. ‘‘โย’’อิจฺจาทิ. รูปสฺส อนุพฺยฺชเนหิ อนุพฺยฺชิตพาตฺตึสวรปุริสลกฺขโณปโสภิตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิราชิตสฺส อติสโย อาธิกฺกํ วาจาโคจรภาวาติกฺกเมน อวจนียตฺตา โย โกจิเยว. มโน อเนกโลกสฺส จิตฺตํ หรตีติ มโนหรา จิตฺตมวหรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิ อวจนปถา กาปิเยว. วิลาสสฺส คตฺยาทิโน อติสโย วจนปถาติกฺกนฺโต โกปิเยว, ตสฺมา พุทฺธสฺส มหนฺโต อุทโย อภิวุฑฺฒิ อโห อพฺภุโตติ. เอตฺถ กึสทฺเทนารทฺธา รีติ น กตฺถจิ ภคฺคา.
๘๘. ‘‘โย โกจิ’’จฺจาทิ. รูปาติสโย สุปฺปหิฏฺิตปาทตาทิทฺวตฺตึสปุริสลกฺขเณหิ โสภิตสฺส จิตฺตงฺคุลิตาทิอสีติอนุพฺยฺชเนหิ ¶ อลงฺกตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาหิ อุชฺชลสฺส รูปกายสฺส อาธิกฺยํ โย โกจิเยว มโนโคจรภาวํ วินา วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา โย โกจิเยว. มโนหรา โลกสฺส จิตฺตํ หรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิเยว วจีวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยว. วิลาสาติสโย วิสยภูตปิยภาวสงฺขาตสฺส คมนาทิวิลาสสฺส อาธิกฺยมฺปิ โกปิเยว วุตฺตการเณเนวโกปิเยว. ตโต พุทฺธมโหทโย พุทฺธสฺส มหาภิวุทฺธิสงฺขาโต อุทโย อโห อจฺฉริโยติ. เอตฺถ สพฺพนามิเกน กึ สทฺเทน วตฺตุมารทฺธกฺกโม น กตฺถจิ ภินฺโนติ ภคฺครีติโทโส นตฺถีติ.
อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;
อทูรปทวินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสรา.
๘๙. ‘‘อพฺยาโมห’’อิจฺจาทิ. นตฺถิ ทูรเมสนฺติ อทูรานิ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ยาถาวโต ปนํ ยสฺส ตํ. ตโตเยว อพฺยากิณฺโณ อสมฺมิสฺโส จ. โส อพฺยากิณฺณตาย เอว มโนหโร จาติ อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ. เตเนว ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ อยํ วา’’ติ เอวํ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร, ตํ. ปสาทาลงฺการาลงฺกิตํ พนฺธํ. กวีนํ อิสฺสรา ปธานา. เย กนิฏฺงฺคุลิคณนานิฏฺา, เต ปสํสนฺติ ถุวนฺติ ตาทิสพนฺธคุณสฺสาติสยปสํสารหภาเวน.
๘๙. ‘‘อพฺยาโมเห’’จฺจาทิ. อทูรปทวินฺยาสํ นามาทิปทานํ โวหารกาเล อทูรสมฺพนฺโธ ยถา สิยา, ตถา ปฏิปาฏิยา ปทฏฺปเนน สมนฺนาคตํ อพฺยากิณฺณํ, ตโตเยว อฺสมฺพนฺธีปเทหิ อสมฺมิสฺสํ มโนหรํ, ตโตเยว วิฺูนํ จิตฺตมาราเธนฺตํ อพฺยาโมหกรํ ‘‘อิมสฺสตฺโถ อิมสฺสตฺโถ เอโส เอโส วา’’ติ สํสยมนุปฺปาเทนฺตํ พนฺธํ ปสาทาลงฺการสํยุตฺตํ พนฺธนํ กวิสฺสรา กวีนํ ¶ ปธานา ปณฺฑิภชนา, กนิฏฺงฺคุลิยา คณิตพฺพา อคฺคกวิโนติ อธิปฺปาโย. ปสํสนฺติ โถเมนฺติ. พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร. วิ อากิณฺโณ พฺยากิณฺโณ, น พฺยากิณฺโณ อพฺยากิณฺโณ. นตฺถิ ทูรํ เยสํ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ปนํ ยสฺส พนฺธสฺสาติ วิคฺคโห.
ยถา –
นีลุปฺปลาภํ นยนํ,
พนฺธุกรุจิโร’ธโร;
นาสา เหมงฺกุโส เตน,
ชิโนยํ ปิยทสฺสโน.
๙๐. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘นีลุปฺปลาภ’’มิจฺจาทิ. ยสฺส ชินสฺส นยนํ เนตฺตํ นีลุปฺปลาภํ อินฺทีวรทฺวยนิภํ, อธโร อธโรฏฺโ พนฺธุกมิว พนฺธุกกุสุมมิว รุจิโร กนฺโต, นาสา นาสิกา สยํ เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยํ มธุรํ ทสฺสนมสฺสาติ ปิยทสฺสโน. อีทิโส น พฺยากิณฺณโทโส, อพฺยากิณฺโณ ปสาโทเยวาติ.
๙๐. อิทานิ พฺยากิณฺณโทสปริหารํ ปริหรติ ‘‘นีลุปฺปลิ’’จฺจาทินา. นยนํ ยสฺส เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลาภํ นีลุปฺปลทลสทิสํ, อธโร อธโรฏฺโ พนฺธุกรุจิโร พนฺธุกปุปฺผมิว มนฺุโ, นาสา นาสิกา เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยทสฺสโน มนฺุทสฺสโน โหตีติ. เอตฺถ ปสาทาลงฺกาเรน ยุตฺตตฺตา น พฺยากิณฺณโทโส. อาภาสทฺโท นิภาสทฺโท วิย อิวตฺโถ. โน เจ, ปภาปริยาโย วา โหติ. พนฺธุกมิว รุจิโรติ จ, ปิยํ ทสฺสนํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโห. อิห ทสฺสนสฺส กตฺตุภูตสาธุชนสมฺพนฺธตฺเตปิ วิสยตฺเตเนว ¶ ชินสมฺพนฺโธ โหตีติ อฺปทตฺเถน ตถาคโต คหิโตติ.
สมติกฺกนฺตคามฺมตฺต-กนฺตวาจาภิสงฺขตํ;
พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติ.
๙๑. ‘‘สมติกฺกนฺติ’’จฺจาทิ. สมฺมา อติกฺกนฺตํ นิคฺคตํ. คามฺมสฺส ภาโว คามฺมตฺตํ. ยาสํ กนฺตานํ มธุรานํ วาจานํ ตาหิ อภิสงฺขตํ รจิตํ พนฺธนํ รสสฺส มาธุริยสฺส เหตุตฺตา การณภาเวน คามฺมตฺตํ ยถาวุตฺตํ อติวตฺตติ อติกฺกมติ.
๙๑. ‘‘สมติ’’จฺจาทิ. สมติกฺกนฺตคามฺมตฺตกนฺตวาจาภิสงฺขตํ วิเสสโต อติกฺกนฺตคามฺมภาวาหิ กนฺตวาจาหิ รจิตํ พนฺธนํ มุตฺตกาทิพนฺธนํ รสเหตุตฺตา ปณฺฑิตานํ ปีติรสสฺส การณตฺตา ยถาวุตฺตคามฺมโทสํ อติวตฺตติ อติกฺกมฺม ปวตฺตตีติ. สมฺมา อติกฺกนฺตํ คามฺมตฺตํ ยาสํ, ตาหิเยว กนฺตวาจาหิ อภิสงฺขตนฺติ จ, รสสฺส เหตุ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.
ยถา –
ทุโนติ กามจณฺฑาโล,
โส มํ สทย นิทฺทโย;
อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ,
สุขีปิ กิมุเปกฺขเส.
๙๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. กามาตุรา กาจิ วนิตา อตฺตโน ปิยํ ปตึ วิรวติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทินา. ทยาย สห ปวตฺตีติ สทยอิติ อนุนยวเสน ปิยสฺส อามนฺตนํ, สานุนยามนฺตนฺหิ ตโตนุคฺคหาภิกงฺขายมจฺจนฺตมุจิตํ, โส กาโม กนฺทปฺโป เอว จณฺฑาโล อกณฺโฑ ¶ วา อสยฺโหปตาปาวหตฺตา. กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนฺจ อุจิตเมว ยโตเนน กยิรมานมสหนมุปตาปมสหมานา ตํ ปริภวนฺตํ วิปฺปลปติ, นิทฺทโย นิกฺกรุโณ, อิทมปิ อุจิตมุปตาเป นิกฺกรุณานํ ตาทิสี คตีติ. มํ ทุโนติ อธิกมุปตาเปติ นิทฺทยตฺตา, น ภวนฺตํ, เตเนว ภวํ สุขี. อิมินา อฺาสตฺตตํ ตสฺส ทีเปติ. ยทิ นาฺาสตฺโตสิ, นาหเมกากินี ภวามิ. อสหายานฺหิ ปฏิสตฺตโว โหนฺติ. เอกากิตฺตาเยวาหมปฺปฏิสรณตฺตาเนน ทุสามีติ [ทฺุามีติ (?)] ตว กามํ ตฺวํ สุขี โหสิ. สนาถานํ ตาทิสี วุตฺตีติ เอวํ สุขีปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนมาปนฺนํ กึ กสฺมา อุเปกฺขเสติ. เอวมยํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน, ตํ วิสยมนุภวนฺตสฺส จ วิมุขตฺตํ นิทสฺเสตีตีทิสํ น คามฺมํ.
๙๒. คามฺมโทสปริหาเร ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทิ. กามตณฺหาภิภูตา องฺคนา อตฺตโน วลฺลภํ นิสฺสาย เอวํ วิลปติ ‘‘สทย เห การุณิก โส กามจณฺฑาโล โส อนงฺคนีโจ นิทฺทโย นิกฺการุณิโก มํ ทุโนติ ปีเฬติ, สุขีปิ มม วิย อนาถภาวาภาวโต สุขิโตปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ เอวํ กามจณฺฑาเลน อการุเณน กตอสยฺหสนฺตาปสงฺขาตพฺยสนมนุปฺปตฺตํ มํ กิมุเปกฺขเส กสฺมา อุทาสีโนสี’’ติ. อตฺตโน ทุกฺขาตุรตฺตา ทุกฺขทูรีกรณํ การุณิกานํเยว วิสยนฺติ ‘‘สทเย’’ติ อนุนยวเสน อามนฺตนุจิตํ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตํ โปเสตุํ ปีฬาการเก กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนฺจ นิทฺทยตฺตกถนฺจ อุจิตเมว อตฺตนิ อุเปกฺขกตฺตา. สุขีปีติ อิมินา ตสฺส ปรวิสยาสตฺตตาย อติจารํ อพฺภุปคเมติ. เอวํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน วลฺลเภ สานุราคตฺตฺจ อตฺตนิ ตสฺส ตทภาวตฺตฺจ ทสฺเสตีติ. ‘‘กฺเ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิท’’นฺติ เอตฺถ วิย อิห คามฺมโทโส นตฺถีติ ¶ คามฺมโทสปริหารมิทํ. กาโมเยว จณฺฑาโล กามจณฺฑาโล, สห ทยาย โย วตฺตตีติ จ, นตฺถิ ทยา อสฺเสติ จ, สุขมสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโห. อปิสทฺโท อกฺขเม.
ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;
ยโต น สวนุพฺเพคํ, เหฏฺา เยตํ วิจาริตํ.
๙๓. ‘‘ยติ’’จฺจาทิ. วิจาริตนฺติ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา เหฏฺา ปกาสิตนฺติ อตฺโถ.
๙๓. ‘‘ยติหีนิ’’จฺจาทิ. ยโต ยสฺมา สวนุพฺเพคํ ‘‘โทสานมุทฺเทสกฺกเมน โทสปริหารกฺกโม น วุตฺโต’’ติ เอวํ วิฺูนมุปฺปชฺชมานํ อิมสฺส คนฺถสฺส สวนาสหนํ นตฺถิ, ตโต ยติหีนปริหาโร ยติหีนโทสสฺส ปริหรณวเสน ปวตฺตมุทาหรณํ อิทานิ ปุน น นียเต นาหรียเตติ. อิมินาธิคตมาโท วุตฺตตฺถเมว สมตฺเถติ. เหฏฺา เยตํ วิจาริตนฺติ เอวํ ยติหีนโทสปริหรณํ เหฏฺา อนนฺตรปริจฺเฉเท วิจาริตํ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา ปกาสิตนฺติ. อาโท ยติหีนโทสปาตุภาเวเยว ปริหารกฺกมสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา อิหาทสฺสเนปิ คนฺถสฺส อูนตา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ยติ หีนา เอตฺเถติ จ, ตสฺส ปริหาโรติ จ, สวเน อุพฺเพคนฺติ จ วิคฺคโห.
กมจฺจุตสฺส ยถา –
อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเนวา’ราธนา ตฺวยิ;
เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํ.
๙๔. ‘‘อุทาร’’อิจฺจาทิ. อุทารํ อุทารตฺตํ จาคาติสยสมฺพนฺธโต จริตํ อติคุณปวตฺติ ยสฺสาติ วิคฺคโห. เอตฺถ อุจิตตฺตา ¶ เทสาทีนํ ยาจนกฺกมสฺส กมจฺจุตสฺส ปริหาโรยํ.
๙๔. ‘‘อุทาริ’’จฺจาทิ. ตฺวํ ปฺุวนฺต อุทารจริโตสิ จาคาติสยโยคโต วิสารทปวตฺติยุตฺโตสิ, เตเนว เตน การเณเนว อาราธนา มม ยาจนา ตฺวยิ โหติ. เทสํ วาชนปทํ วา, โน เจ, คามํ วา สํวสถํ วา, โน เจ, โสภนํ เขตฺตํ วา เกทารํ วา มม เทหีติ อนุปุพฺพํ หีนปทตฺถยาจนา ทายกสฺส ทานสฺสาปิ ยาจกสฺส อิจฺฉิตตฺถปฏิลาภสฺสาปิ อนุรูปตฺตา กมจฺจุตโทสมปเนติ. อุทารํ จริตํ อสฺสาติ วิคฺคโห.
อติวุตฺตสฺส ยถา –
มุนินฺทจนฺทสมฺภูต-
ยโสราสิมรีจินํ;
สกโลปฺย’ยมากาโส,
นา’วกาโส วิชมฺภเน.
๙๕. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺโทเยว จนฺโท, ตโต สมฺภูตา ปาตุภูตา, ยโสราสี เอว มรีจิโย, ตาสํ. อยํ สกโล อากาโสปิ คคนเมว, น ตสฺเสโก ปเทโส. วิชมฺภเน พฺยาปเน นาวกาโส ตาทิสตฺตา ตาสํ มรีจินนฺติ นาติวุตฺตํ.
๙๕. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. มุนินฺทจนฺทสมฺภูตยโสราสิมรีจินํ มุนินฺทสงฺขาตจนฺทโต ปาตุภูตานํ กิตฺติสมูหสงฺขาตกิรณานํ วิชมฺภเน พฺยาปเน อยํ สกโลปิ อากาโส นาวกาโส น โอกาโส โหตีติ. เหตุผลาทิเอเกกการเณนาปิ อปฺปเมยฺยานํ สพฺพฺุคุณานํ ปวตฺติยา อปฺปเมยฺยสามฺภูตากาสสฺส นิรวกาสสฺส อิว กถนมุจิตนฺติ อติวุตฺตโทโส อิห น ภวติ. จนฺโท อิว ¶ จนฺโท, มุนินฺโท เอว จนฺโท, ตโต สมฺภูตานํเยว ยสานํ ราสี จ ตา มรีจิโย จาติ วิคฺคโห.
วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;
เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ฺตฺร ทุสฺสติ.
๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิ. พฺยาปนฺนํ นฏฺํ อยถาปวตฺตํ จิตฺตํ เยสํ, เตสํ. วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตํ. อเปโต อปคโต สฺุโ อตฺโถ อภิเธยฺยํ สํโวหาริกํ ยสฺส, ตํ. อนินฺทิตํ อหีฬิตํ. เตน ยถาวุตฺเตน การเณน. ตํ วากฺยํ อุมฺมตฺโต ธาตุกฺโขภาทินา ขิตฺตจิตฺโต, โส อาทิ เยสํ พาลาทีนํ เตสํ วจนา อสงฺคตาย วาจาย อฺตฺร อฺสฺมึ อพฺยาปนฺนจิตฺตวิสเย ทุสฺสติ ทุฏฺํ ชายเต, อุมฺมตฺตาทีนํเยว ตถาวิธาย วาจาย อุจิตตฺตาติ.
๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิ. พฺยาปนฺนจิตฺตานํ วิรุทฺธภาวมาปนฺนจิตฺตานํ วากฺยํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมุทายรูปํ วากฺยํ อเปตตฺถํ อปคตสมุทายตฺถํ อนินฺทิตํ วิฺูหิ ครหิตํ น โหติ, เตน การเณน อุมฺมตฺตาทิกานํ อุมฺมตฺตเวทนฏฺฏาทีนํ วจนาฺตฺร วจนํ วินา อนุมฺมตฺตาทิวจเน ตํ สมุทายตฺถสมฺพนฺธรหิตํ วจนํ ทุสฺสติ โทสทุฏฺํ โหติ. พฺยาปนฺนํ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อเปโต อตฺโถ อสฺสาติ จ, อุมฺมตฺโต อาทิ เยสนฺติ จ วิคฺคโห.
ยถา –
สมุทฺโท ปียเต โส’ย-มห’มชฺช ชราตุโร;
อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโย.
๙๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สมุทฺโท’’อิจฺจาทิ. น เหตฺถ ‘‘สมุทฺโท ปียเต’’อิจฺจาทิโน ปทสมุทายสฺส โกจิ เอโก อตฺโถ คยฺหติ, โย โส พนฺธตฺโถ สิยา. อวยวตฺถา ¶ เอว ตุ อโยสลากากปฺปาปฏิภนฺตีติ อีทิสมเปตตฺถมนินฺทิตํ วิฺเยฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ.
๙๗. ‘‘สมุทฺโท’’จฺจาทิ. โส อยํ สมุทฺโท ปียเต เยน เกนจิ ปียเต, อหํ อชฺช ชราตุโร ชรโรคาภิภูโต, อิเม ชีมูตา เมฆา คชฺชนฺติ ถนยนฺติ. สกฺกสฺส เอราวโณ ปิโยติ. อิทํ นินฺทิตานินฺทิตานํ ทฺวินฺนมุทาหรณํ. อิทํ วากฺยํ อวยวตฺถมนฺตเรน สมุทายโต คมฺยมานตฺถสฺสาภาวา อเปตตฺถํ นาม โหติ. อีทิสํ วากฺยํ อุมฺมตฺตกาทีหิ วุตฺตมปฺปีติกรํ น โหติ, อฺเหิ วุตฺตํ ปน กณฺเณ อโยสลากา วิย อปฺปีติกรํ. ชราย อาตุโรติ วากฺยํ.
สุขุมาลาวิโรธิตฺต-ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;
พนฺธนํ พนฺธผรุส-โทสํ สํทูสเยยฺย ตํ.
๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิ. น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโว อวิโรธิตฺตํ. สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺส โส ทิตฺตภาโว, เตน ปภาวิตํ วฑฺฒิตํ สํยุตฺตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ สํทูสเยยฺย นาสเยติ อตฺโถ.
๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิ. สุขุมาลาวิโรธิตฺตทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ ‘‘อนิฏฺุรกฺขรปฺปาเย’’จฺจาทินา วุจฺจมานสุขุมาลคุณสฺส อวิรุทฺธภาวสมนฺนาคเตน วณฺณานํ อฺมฺสงฺคภิลกฺขเณน ทิตฺตภาเวน ปิยภาเวน อนุพฺรูหิตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ พนฺธผรุสสงฺขาตโทสํ สํทูสเยยฺย นาเสยฺย, ตํ พนฺธผรุสโทสนฺติ วา สมฺพนฺโธติ. น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโวติ จ, สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺสาติ จ, โสเยว ทิตฺตสฺส ภาโวติ จ, เตน ปภาวิตนฺติ จ วากฺยํ.
ยถา –
ปสฺสนฺตา ¶ รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขา.
๙๙. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิ. เกฬิยา กีฬาย ปรมฺมุขา วิคตจฺฉนฺทา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๙๙. ‘‘ปสฺสนฺเต’’จฺจาทิ. สาธู สชฺชนา สมฺพุทฺธกาเล สมฺพุทฺธสฺส ธรมานกาเล รูปวิภวํ ตสฺส รูปสมฺปตฺตึ ปสฺสนฺตา จกฺขุํ สนฺตปฺเปตฺวา โอโลเกนฺตา มธุรํ คิรํ ตสฺเสว ภควโต อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ มธุรวจนํ สุณนฺตา เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย วิมุขา กีฬาภิรติรหิตา จรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ. เกวลํ ผรุสสิถิลวณฺเณหิ วินา สุขุจฺจารณียวณฺเณหิ สมฺภูตสุขุมาลคุณาวิโรธอฺมฺสงฺคตวณฺณวิสทปฺปวตฺตคุณยุตฺตตฺตา เอตฺถ พนฺธผรุสโทโส นตฺถิ. เกฬิยา ปรานิ ปริวตฺติตานิ มุขานิ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. เอตฺถ กาโลติ กิริยา. สา จ อตฺถโต ตทาการปฺปวตฺตสมฺพนฺโธเยว. โลโก ปน วิสุํ เอโก ปทตฺโถเยวาติ โวหรติ. วากฺยโทสปริหาโร.
วากฺยโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
วากฺยตฺถโทสปริหารวณฺณนา
อปกฺกมสฺส ยถา –
ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
นิพฺพานโภคสคฺคาทิ-สาธนานิ น สํสโย.
๑๐๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิ. เอตฺถ ภาวนาทีนิ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิพฺพานาทีนํ นิทฺเทเสน อปกฺกมโทโส ปริหโฏ.
๑๐๐. ‘‘ภาวเน’’จฺจาทิ. ¶ อิห มนุสฺสโลเก สมฺมา สมฺปาทิตานิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ยถาวิธิ สมฺปาทิตานิ อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตาปิตานิ ภาวนาทานสีลานิ นิพฺพานโภคสคฺคาทิสาธนานิ ยถากฺกมํ นิพฺพานอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติสคฺคุปฺปตฺติอาทีนํ เหตุภาเวน สาธกานิ โหนฺติ, เอตฺถ สาธเน น สํสโย โหตีติ. อิห ภาวนาทโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทสกฺกมํ อนติกฺกมฺม นิพฺพานาทีนมนุทฺเทสสฺส กตตฺตา อปกฺกมวากฺยตฺถโทสสฺส โอกาโส น โหติ.
อุทฺทิฏฺวิสโย โกจิ [โกปิ (ก. สี.)], วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
อนุทฺทิฏฺเสุ [อนุทิฏฺเสุ (?)] เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเน.
๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเ’’จฺจาทิ. อุทฺทิฏฺา ปมํ ยุตฺตา อตฺถา วิสโย โคจโร ยสฺส อุทฺเทสานุทฺเทสสมฺพนฺธวิชานนลกฺขณสฺส วิเสสสฺส โส ตาทิโส โกจิ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเสุ ยถากฺกมมุทฺเทสกมานมติกฺกเมน ปุน อตฺถนฺตรนิสฺสเยน ปรามฏฺเสุ ยทิ ภเวยฺย, กมสฺส ยโถทฺทิฏฺเสุ อนุกฺกมสฺส วิลงฺฆเน อติกฺกเม โทโส เนวตฺถิ.
๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเ’’จฺจาทิ. อุทฺทิฏฺวิสโย ปมํ ปยุตฺตตฺถวิสโย ตาทิโส โกจิ วิเสโส อุทฺเทสานุทฺเทสานํ ‘‘อิทมสฺส ปุพฺพกถนํ, อิทมสฺส ปจฺฉากถน’’นฺติ เอวํ อฺมฺาเปกฺขลกฺขณสมฺพนฺธปริชานนลกฺขโณ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเสุ อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุน วุตฺเตสุ ยทิ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ เสโส. กมวิลงฺฆเน อุทฺเทสานุทฺเทสานํ กมาติกฺกเม โทโส สตฺถฺูนํ สุติกาเล อสหนการณํ เนวตฺถีติ. อุทฺทิฏฺา ปมุจฺจาริตา อตฺถา วิสโย โคจโร อสฺเสติ จ, กมสฺส วิลงฺฆนนฺติ จ วากฺยํ.
ยถา –
กุสลากุสลํ ¶ อพฺยา-กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;
อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปมทฺวยํ.
๑๐๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘กุสเล’’จฺจาทิ. กุสลํ กามาวจราทิกเมกวีสติวิธํ, อกุสลฺจ ทฺวาทสวิธํ, อพฺยากตํ วิปากกฺริยาสงฺขาตมิติ เอเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อพฺยากตํ, ปากํ วิปากํ ททาตีติ ปากทํ. เนติ นิปาตปทํ. ปมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากํ ททาตีติ ปากทนฺติ. เอตฺถ อปากทตฺตํ อพฺยากตสฺเสว, ปากทตฺตํ เตสเมว ทฺวินฺนนฺติ วิเสโส ทฏฺพฺโพ.
๑๐๒. ‘‘กุสเล’’จฺจาทิ. กุสลํ กามาวจราทิเอกวีสติกุสลฺจ อกุสลํ ทฺวาทสวิธํ อกุสลฺจ อพฺยากตํ วิปากกฺริยารูปนิพฺพานวเสน จตุพฺพิธมพฺยากตฺจ อิจฺเจสุ เอวเมเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อุทฺเทสกฺกเมน ปจฺฉิมมพฺยากตํ ปากทํ น วิปากทายกํ น โหติ, ปมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากทํ ยถาสกํ วิปากทายกํ โหตีติ. ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมาน’’นฺติ [ปาณินิ ๑.๓.๑๐ สุตฺตมิทํ. อนุทิสฺสเต อิติ อนุเทโส, ปจฺฉา อุจฺจาริโต อิจฺจตฺโถ ‘‘สมานํ’’อิติ สมฺพนฺเธฉฏฺี (กตฺวโพธินี)] วุตฺตตฺตา อุทฺทิฏฺเหิ สมานมนุทฺทิฏฺานเมว สมสงฺขฺยาย ลพฺภมานตฺตา สงฺขฺยายานติกฺกโม โหติ. เอตฺถ ปน กุสลาทิสภาวโต ติวิธตฺเตปิ วิปากทานาทานวเสน ทุวิธกุสลากุสลาทิวิสยภูตวิเสสสฺส ปวตฺติยา วตฺติจฺฉาโต ปมํ วตฺตพฺพตํ วินา กเมน นิสฺสยนํ นาม นตฺถีติ อปกฺกมโทโส น โหตีติ.
สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;
โอจิตฺยหีนตาปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโน.
๑๐๓. ‘‘สคุณาน’’มิจฺจาทิ. ¶ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส การเณ เหตุมฺหิ สติ ภูตํ ยถาปวตฺตํ อตฺถํ อตฺตโน จริตลกฺขณํ สํสิโน วทนฺตสฺส สสฺส อตฺตโน, สานํ วา คุณานํ อาวิกรเณ อธิการวเสน ‘‘ปูชนียตโร โลเก’’อิจฺจาทิกถเน โอจิกฺยหีนตาย อาปตฺติ ปาปุณนํ สมฺภโว นตฺถิ.
๑๐๓. ‘‘สคุณิ’’จฺจาทิ. ตาทิเส การเณ สติ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส เหตุมฺหิ วิชฺชมาเน ภูตตฺถสํสิโน อตฺตนิ วิชฺชมานกายาทิสํวรลกฺขณคุณสงฺขาตมตฺถํ ‘‘ปูชนียตโร โลเก อหเมโก’’อิจฺจาทินา ตาทิสาวสเร วทนฺตสฺส สคุณานํ สสฺส อตฺตโน, สานํ วา สกานํ คุณานํ อาวิกรเณ ปากฏีกรเณ โอจิตฺยหีนตาปตฺติ โอจิตฺยหีนสงฺขาตโทสสฺสาปตฺติ นตฺถีติ. สสทฺทสฺส อตฺตอตฺตนิยวาจกตฺตา สสฺส อตฺตโน คุณา เส จ เต คุณา เจติ วา วิคฺคโห. ภูโตเยว อตฺโถ, ตํ สํสติ วทติ สีเลนาติ วิคฺคโห.
โอจิตฺยํ นาม วิฺเยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;
ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา.
๑๐๔. ‘‘โอจิตฺย’’มิจฺจาทิ. โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ ปสิทฺธํ อาพาลชนํ [อาพาลชนานํ (ก.)] ยถาสกมนุรูปํ วิชานนโต โอจิตฺยํ อุจิตภาโว นาเมติ ปสิทฺธิยํ อาทรา อาทเรน อุสฺสาเหน ตโต ปรมาทรณียสฺสาภาวโต, น หิ อนุจิตํ กิฺจิ เกนาปฺยาทรณียํ สพฺพถา อนสฺสาทนียตฺตา, วิฺเยฺยํ ‘‘โสตูน’’นฺติ เสโส. ตตฺถ ตสฺมึ โอจิตฺเย อุปเทสสฺส ปมุจฺจารณสฺส อุคฺคณฺหาปนวเสน ปวตฺตสฺส ปภวา อุปฺปตฺติฏฺานภูตา สุชนา สุฏฺุชนา กวิปุงฺควา อุตฺตมา, [กวิอุตฺตมา (?)] กวิเสฏฺาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๔. ‘‘โอจิตฺเย’’จฺจาทิ. ¶ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ อาพาลปสิทฺธํ โอจิตฺยํ นาม อาทรา คารเวน วิฺเยฺยํ วิฺูหิ าตพฺพํ โหติ, ตตฺถ โอจิตฺยวิสเย อุปเทสปภวา ปมุจฺจารณสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตา สุชนา สาธุชนภูตา กวิปุงฺควา อุตฺตมกวโย ภวนฺตีติ, ปสิทฺธโอจิตฺยปเทน ยุตฺตตฺตา เอตฺถ นามสทฺโท ปสิทฺธิยํ. อุปเทสสฺส ปภวาติ จ, ปุมาโน จ เต คาโว เจติ จ, กวีนํ ปุงฺควาติ จ วากฺยํ.
วิฺาโตจิตฺยวิภโว-
จิตฺยหีนํ ปริหเร;
ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,
รสโปโส สิยา กเต.
๑๐๕. ‘‘วิฺาต’’มิจฺจาทิ. วิฺาโต อวพุทฺโธ ยถาวุตฺตกวิวรปสาทา โอจิตฺยเมว วิภโว สมฺปตฺติ เยน โส โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร ปริวชฺเชยฺย. ตโต ตสฺมา ปริหารโต เหตุโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส สุฏฺุ วฑฺฒิภาเว วฑฺฒเน กเต รสสฺส อสฺสาทิตพฺพตาสงฺขาตสฺส มาธุริยสฺส สมฺโปโส สิยา ภเวยฺย.
๑๐๕. ‘‘วิฺาเต’’จฺจาทิ. วิฺาโตจิตฺยวิภโว ตาทิสกวีนมนุคฺคเหน วิฺาตโอจิตฺยสงฺขาตสมฺปตฺติสมนฺนาคโต กวิ โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร นิรากเรยฺย, ตโต โทสปริหารโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส อุปพฺรูหเน กเต สติ รสโปโส มาธุริยสงฺขตสฺส อสฺสาเทตพฺพสฺส ปูรณํ สิยา ภเวยฺยาติ. โอจิตฺยเมว วิภโวติ จ, วิฺาโต โอจิตฺยวิภโว เยเนติ จ, รสสฺส โปโส ปุฏฺภาโว [วุทฺธภาโว (ก.)] โปเสตพฺพภาโวติ จ วากฺยํ.
ยถา –
โย ¶ มารเสนมาสนฺน-มาสนฺนวิชยุสฺสโว;
ติณายปิ น มฺิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโน.
๑๐๖. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โย’’อิจฺจาทิ. วิชโย ปราภิภโว อาสนฺโน วิชโย เอว อุสฺสโว อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ ยสฺส เอทิโส โย อาสนฺนํ อตฺตโน สมีปมุปคตํ มารเสนํ ติณายปิ น มฺิตฺถ ติณมฺปิ น มฺิตฺถ, ติณโตปิ หีนํ มฺิตฺถ, โส ชิโน มารชิ โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ วิทธาตุ. เอตฺถ ชยาสีสนา ‘‘ชิโน’’ติ อจฺจนฺตมุจิตํ, โย อชินิ ปฺจมาเรติ ชิโน ปราภิภเวกรโส, ตสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเน สามตฺถิเยกโยโค สิยาติ. ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มฺิตฺถา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ อติสมุจิตํ ยโต สมีปมุปคตมฺปิ ตาทิสํ มารเสนํ ติณโตปิ หีนํ มฺิ, เตนสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเนกรสตา วิเสสโต ยุตฺตาติ.
๑๐๖. อิห สตฺเถ สพฺพตฺถ สงฺเขปกฺกมมิจฺฉนฺโตปิ อาจริโย โอจิตฺยํ นาม อาทเรน สคฺครูหิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปยุชฺชิตพฺพมิจฺเจวํ วิตฺถาเรน สิสฺเส อนุสาสิตฺวา อิทานิ โอจิตฺยหีนปริหรณตฺถํ ‘‘โย มารเสนมาสนฺเน’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ. อาสนฺนวิชยุสฺสโว อทูรสตฺตุวิชยสงฺขาตอุสฺสโว, อถ วา อจฺจาสนฺนปฏิปกฺขวิรหปฺปวตฺติสงฺขาตอภิวุทฺธิยา สมนฺนาคโต โย ชิโน อาสนฺนํ อเนกปฺปการภึสนกรูเปน อตฺตโน สมีปมาคตํ มารเสนํ มารพลํ ติณายปิ ติณลวํ กตฺวาปิ น มฺิตฺถ สลฺลกฺขณํ นากาสิ, โส ชิโน โส ชิตปฺจมาโร โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ. เอตฺถ โย ปฺจมาเร ชิตตฺตา ชิโน นาม โหติ, โส ปราภิภวเน อสหายกิจฺจตฺตา ปเรสํ ชยทาเน สามตฺถิยยุตฺโตติ ‘‘ชยํ เทตู’’ติ กตํ ชยาสีสนมติอุจิตํ ¶ โหติ, ชยทาเน สามตฺถิยสฺเสว โปสกตฺตา. ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มฺิตฺถา’’ติ อิทํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. เอวํ อจฺจนฺตอุจิตปโยเคน โอจิตฺยหีนโทโส นิรากโตติ. วิชโย เอว อุสฺสโว, อาสนฺโน วิชยุสฺสโว ยสฺเสติ วิคฺคโห.
อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ-กมาติกฺกมลงฺฆเน;
ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คตึ น กฺวาปิ วินฺทติ.
๑๐๗. ‘‘อารทฺธ’’อิจฺจาทิ. กตฺตา จ กมฺมฺจ ตานิ อาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ อารทฺธานิ วตฺตุํ ปฏฺปิตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เตสํ กโม ตสฺส อติกฺกโม ปริจฺจาโค ตสฺส ลงฺฆเน สติ, วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมานติกฺกเมติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ยถาวุตฺโต ภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ าเน คตึ น วินฺทติ ปติฏฺํ น ลภเต.
๑๐๗. ‘‘อารทฺธิ’’จฺจาทิ. อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมาติกฺกมลงฺฆเน วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทีนํ กมปริจฺจาคสฺสาติกฺกเม อยํ ยถาวุตฺตภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ าเน คตึ ปติฏฺํ น วินฺทติ น ลภเตติ. อารทฺธานิ จ ตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ เตสํ กมสฺส อติกฺกโม ตสฺส ลงฺฆนนฺติ วิคฺคโห.
ยถา –
สุชนฺาน’มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;
วิสสฺส สิงฺคิโน โรค-นทีราชกุลสฺส จ.
เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ-พุทฺธาทิรตนตฺตเย;
ปสาท’มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จ.
๑๐๘-๑๐๙. เอตฺถ จ ‘‘สุชน’’มิจฺจาทิเก ‘‘เภสชฺเช’’อิจฺจาทิเก จ คาถาทฺวเย ฉฏฺิยา, สตฺตมิยา จ อปริจฺจาเคน นาตฺถรีติยา ภงฺโค, จการสฺเสกสฺส กตตฺตา น สทฺทรีติยา ¶ ภงฺโค. พหูนมตฺถานฺหิ สมุจฺจยตฺถํ วากฺเย เอโก วา จกาโร กาตพฺโพ ปฏิปทํ วา.
๑๐๘. ‘‘สุชเน’’จฺจาทิ. สุชนฺานํ สชฺชเนหิ อฺเสํ ทุชฺชนานฺจ อิตฺถีนฺจ วิสสฺส ชีวิตหรณสมตฺถสฺส สิงฺคิโน วิสาณวโต จ โรคนทีราชกุลสฺส จ วิสฺสาโส สํสคฺโค น อุปปชฺชเต กิฺจิกาเล วิรุชฺฌนโต น ยุชฺชเตติ. เอตฺถ อารทฺธสฺส ฉฏฺุนฺตกฺกมสฺส สพฺพตฺถ อปริจฺจาคโต อตฺถรีติภงฺโค จ, ยุตฺตฏฺาเน เอกสฺเสว จการสฺส ยุตฺตตฺตา สทฺทรีติภงฺโค จ นตฺถิ. จสทฺทสฺส อเนกตฺถสมุจฺจยตฺตา ‘‘สุชนฺานฺจา’’ติอาทิมฺหิ วา, อิห วุตฺตนิยาเมน อวสาเน วา, สพฺพตฺถ วา โยชนมรหติ.
๑๐๙. ‘‘เภสชฺเช’’จฺจาทิคาถายมฺปิ เอเสว นโย สตฺตมีมตฺตเมว วิเสโส. วิหิเต ปถฺเย เภสชฺเช โอสเธ จ สุทฺธพุทฺธาทิรตนตฺตเย จ สชฺชเน สาธุชเน จ อปิ ปุนปิ สคุเณ วิชฺชมานคุเณ จ ปสาทํ อตฺตโน จิตฺตปสาทํ นิจฺจํ สตตํ อาจเร สปฺปุริโส กเรยฺย เสเวยฺยาติ.
สสํสยสฺส ยถา –
มุนินฺทจนฺทิมาโลก-
รสโลลวิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว,
รํสิทสฺสนปีณิโต.
๑๑๐. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. เอตฺถ รํสิสทฺโท สสํสยํ ปริหรติ.
๑๑๐. สสํสยปริหารลกฺขิยภูตา ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิคาถา อนนฺตรปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถาว. รํสิสทฺโทเยว หิ วิเสโส, เอตฺถ รํสิสทฺเทน สุณนฺตานํ อุปฺปชฺชมานสํสเยน สสํสยภูตํ พนฺธโทสโมหตีติ.
สํสยาเยว ¶ ยํ กิฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;
ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโต.
๑๑๑. ‘‘สํสเย’’จฺจาทิ. กีฬาทีติ อาทิสทฺเทน อากิณฺณสมฺมนฺตนาทึ สงฺคณฺหาติ, กีฬาทิเหตุนา ยํ กิฺจิ สํสยาเยว ยทิ ปยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๑. ‘‘สํสยาเยเว’’จฺจาทิ. กีฬาทิเหตุนา กีฬาสมฺพาธสมฺมนฺตนาทิการเณน ยํ กิฺจิ สํสยุปฺปาทนสมตฺถํ ยํ กิฺจิ ปทํ สํสยาย เอว โสตูนํ อุปฺปชฺชมานสํสยตฺถเมว ยทิ ปยุชฺชเต ตสฺมึ พนฺธเน วตฺตาเรหิ ปยุชฺชเต เจ, สสํสยสมปฺปิโต สสํสยโทสสหิโต พนฺโธ น โทโสว อทุฏฺโวาติ. สสํสเยน สมปฺปิโตติ วิคฺคโห.
ยถา –
ยาเต ทุติยํนิลยํ, คุรุมฺหิ สกเคหโต;
ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนาทินา.
๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิ. คุรุมฺหิ อชฺฌาปเก สกเคหโต อตฺตโน มูลนิลยโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํ ยาเต สติ นิยตเมกนฺตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยมนิจฺฉิตตฺโถ. คุรุมฺหิ สุราจริเย [สุรจฺจาจริเย (ก.)] สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสึ ยาเต สติ นิยตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยเมตฺถ อิจฺฉิตตฺโถ.
๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิ. คุรุมฺหิ อาจริเย สกเคหโต อตฺตโน วาสาคารโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํยาเต สติ, อยมนิจฺฉิตตฺโถ. คุรุมฺหิ สุราจริเย สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ¶ ราสึ ยาเต คเต สติ อนุกูลตฺตา นิยตเมกนฺเตน อชฺฌยนาทินา อุคฺคหณาทินา สุขํ มานสิกสุขํ, โน เจ สุขการณํ คนฺถปริสมตฺตึ ปาปุเณยฺยามาติ. อุภยปกฺขสฺสาปิ อปรตฺเถ อตฺโถ สาธารโณ โหติ. เอตฺถ อชฺฌยนสทฺทสนฺนิธาเนน ปยุตฺตคุรุสทฺทสฺส อาจริยตฺถวาจกตฺเตปิ อิจฺฉิตตฺถโคปนตฺถํ ปยุตฺตตฺตา อทุฏฺโติ.
สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;
น ‘‘คามฺม’’มิติ นิทฺทิฏฺํ, กวีหิ สกเลหิปิ.
๑๑๓. ‘‘สุภคา’’อิจฺจาทิ. อิจฺเจวมาทิกํ ภคินีอิจฺเจวมาทิกํ.
๑๑๓. ‘‘สุภเค’’จฺจาทิ. เอตสฺส ปุริสสฺส สา อยํ ภคินี สุภคา สุนฺทราติ อิจฺเจวมาทิกํ สกเลหิ กวีหิ อปิ น คามฺมมิติ คามฺมโทเสน น ทุฏฺมิติ นิทฺทิฏฺนฺติ. สุภํ สุนฺทรภาวํ คตาติ ‘‘สุภคา’’ติ อคฺคเหตฺวา พหุพฺพีหิสมาเส กเต ลพฺภมานตฺถสฺส อสพฺภภาเวปิ กวีนํ จิตฺตเขทํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโย. อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ อสฺส อีทิสสฺส วากฺยสฺสาติ วากฺยํ.
ทุฏฺาลงฺการวิคเม, โสภนาลงฺกติกฺกโม;
อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติ.
๑๑๔. ‘‘ทุฏฺ’’อิจฺจาทิ. ทุฏฺาลงฺการสฺส โทสทูสิตสฺส อลงฺการสฺส วิคเม อปคเม สติ.
๑๑๔. ‘‘ทุฏฺิ’’จฺจาทิ. ทุฏฺาลงฺการวิคเม โทสทุฏฺสฺส อลงฺการสฺส อปคเม สติ โสภนาลงฺกติกฺกโม ปสตฺถานมลงฺการานํ ปวตฺติอากาโร อลงฺการปริจฺเฉเท อลงฺการปกาสกตฺตา ตนฺนามเก ปริจฺเฉเท อาวิภาวํ ปกาสตฺตํ คมิสฺสติ ปาปุณิสฺสตีติ. ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโท. อลงฺการปกาสกตฺตา ตทตฺเถน อลงฺกาโร จ โส ปริจฺเฉโท เจติ วิคฺคโห.
โทเส ¶ ปรีหริตุเมส วโร’ปเทโส,
สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;
วิฺายิ’มํ คุรุวราน’ธิกปฺปสาทา,
โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสี.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
โทสปริหาราวโพโธ นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๑๑๕. ‘‘โทเส’’อิจฺจาทิ. โทเส ยถาวุตฺเต ปทโทสาทิเก ปริหริตุํ ปริจฺจชิตุํ เอโส วโร อุตฺตโม อุปเทโส สตฺถนฺตรานํ พหูนํ อนุสรเณน อนุคเมน [อนุปคเมน (ก.)] มยา เอวํ กโต นิปฺผาทิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา มหตา ปสาเทน น อปฺปเกน, ตถาวิเธน ตาทิสสฺส มหโต อตฺถสฺส อปสิชฺฌนโต, วิฺาย ชานิตฺวา อาทรโต กเรยฺย โทเส ยถาวุตฺเต โทเส ยโส ปริสุทฺธพนฺธนํ กฺริยาลกฺขณโต เอกนฺเตน กิตฺติเหตุตฺตา, ตํสพฺภาวา กิตฺติ วา, ตํ อภิลสติ สีเลเนติ ยโสภิลาสี ปรํ อจฺจนฺตเมว ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺย.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ
โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉโท ทุติโย.
๑๑๕. ‘‘โทเส’’จฺจาทิ. โทเส ยถาวุตฺตปทโทสาทิเก ปริหริตุมปเนตุํ วโร อุตฺตโม เอโส อุปเทโส สตฺถนฺตรานุสรเณน พหูนํ พาหิรสตฺถานํ อนุสฺสติยา มยา เอวํ อนนฺตรุทฺทิฏฺกฺกเมน กโต วิรจิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา อธิกปฺปสาเทน วิฺาย สภาวโต ตฺวา ยโสภิลาสี ยสปฏิลาภการณตฺตา ¶ การเณ การิโยปจาเรน โทสาปคเมน ปริสุทฺธพนฺธนํ วา ตาทิสพนฺธนเหตุ อุปฺปชฺชมานกิตฺตึ วา อิจฺฉนฺโต ปฺวา โทเส ยถาวุตฺตโทเส ปรํ อติสเยน ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยาติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน โทสปริหารปริจฺเฉทสฺส ปสตฺถภาโว ทสฺสิโต, อปรทฺเธน สิสฺสชนานุสาสนํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา ปุพฺพทฺเธน กรุณาปุพฺพงฺคมปฺากิจฺจํ ทสฺสิตํ, อปรทฺเธน ปฺาปุพฺพงฺคมกรุณากิจฺจํ ทสฺสิตํ. ตถา ปุพฺพทฺเธน อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อปรทฺเธน ปรหิตสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติ. เอวมเนกาการทีปิกาย อิมาย คาถาย ปริจฺเฉทํ นิคเมติ. อฺเ สตฺถา สตฺถนฺตรา, อนฺตรสทฺโท หิ อฺสทฺทปริยาโย. ยถา ‘‘คามนฺตรํ น คจฺเฉยฺยา’’ติ. ยสํ อภิลสติ สีเลนาติ วากฺยํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. คุณาวโพธปริจฺเฉท
อนุสนฺธิวณฺณนา
สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา,
โทสาเน’ว’มติกฺกเม;
ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ,
สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เย.
๑๑๖. เอวํ โทสปริหาโรปเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสปริหารา สมุปคตคุณํ อุปทสฺสิตุมธิการํ วิรจยนฺโต อาห ‘‘สมฺภวนฺติ’’อิจฺจาทิ. โทสานํ ยถาวุตฺตานํ ปทโทสาทีนํ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อติกฺกเม สติ คุณา ธมฺมา ¶ สทฺทาลงฺการสภาวา ปสาทาทโย ยสฺมา การณา สมฺภวนฺติ สิชฺฌนฺติ, ตฺจ ‘‘ปสาโท กิลิฏฺาทีนํ วชฺชนา สมฺภวตี’’ตฺยาทินา ยถาโยคํ วิฺเยฺยํ, ตโต ตสฺมา การณา เย คุณา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ อลงฺกโรนฺติ, เต สทฺทาลงฺการสงฺขาเต คุเณ อิทานิ ทสฺเสสฺสํ อุปทิสิสฺสามิ.
๑๑๖. เอวํ โทสปริหารปเวโสปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหาเรน ‘‘พนฺธนิสฺสิตคุณา เอเต’’ติ ทสฺเสตุํ ปุพฺพาปรปริจฺเฉทานํ สมฺพนฺธํ ฆเฏนฺโต ‘‘สมฺภวนฺติ’’จฺจาทิคาถมาห. โทสานํ นิทฺทิฏฺปทโทสาทีนํ เอวํ อนนฺตรปริจฺเฉเท นิทฺทิฏฺกฺกเมน อติกฺกเม สติ คุณา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการสงฺขาตา ปสาทาทโย สทฺทธมฺมา ยสฺมา สมฺภวนฺติ, ตโต เย สทฺทธมฺมา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ สชฺชนฺติ, เต สทฺทธมฺเม ทสฺเสสฺสํ ปกาสิสฺสามีติ. เอตฺถ กิลิฏฺโทสพฺยากิณฺณโทสปริหาเรหิ ปสาทาลงฺกาโร สิชฺฌติ, เสสาปิ ยถาลาภโต าตพฺพา.
สทฺทาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา
ปสาโท’โช มธุรตา,
สมตา สุขุมาลตา;
สิเลโส’ทารตา กนฺติ,
อตฺถพฺยตฺติสมาธโย.
๑๑๗. อิทานิ เต วิภชติ ‘‘ปสาโท’’อิจฺจาทินา ปสตฺถิ ปสาโท ปกาสตฺถตา, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺลํ อตฺถปาริณตฺยฺจ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตตา, สมตา ปชฺชาเปกฺขาย จตุนฺนํ ปาทานเมกชาติยสมฺพนฺธตา, คชฺชาเปกฺขาย ตุ ปทานํ, สุขุมาลตา อผรุสกฺขรพาหุลฺลํ, สิเลสนํ สิเลโส พนฺธคารวํ, อุทารตา อุกฺกํสตา เกนจิ อตฺเถน สนาถตา วิสิฏฺวิเสสนยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺพโลกมโนหรตา, อตฺถพฺยตฺติ สิทฺเธน ¶ าเยน วา อภิเธยฺยสฺส คหณํ, สมาธิ โลกปฺปตีตฺยนุสาริอมุขฺยตฺถตา, เตสุ โอชอุทารตา สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ, อตฺถานุคามิตฺตา เอตฺถ สทฺทานํ, อฺเ ตุ สทฺทคุณาว.
๑๑๗. อิทานิ ‘‘ปสาโทโช’’อิจฺจาทินา เต สทฺทาลงฺกาเร กเมน วิภชิตุํ อุทฺทิสติ. ปสาโท ปสนฺนผฬิกาวลิ อตฺตนิ อาวุนิตรตฺตกมฺพลสุตฺตมิว สทฺทานํ อตฺถสฺส ปสาทนสงฺขาโต ปสาทาลงฺกาโร จ, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺยอตฺถปาริณตฺยสงฺขโต สทฺทตฺถานํ คุโณ จ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตภาวสงฺขาตกณฺณมธุรตา จ, สมตา ปชฺเช ปาทสฺส สุติโต สทิสตา จ, คชฺเช ปทานํ ตเถว สทิสตาติ เอวํ ปาทานํ ปทานฺจ ตุลฺยคุณตา จ, สุขุมาลตา วณฺณานํ อติผรุสอติสิถิลภาวํ วินา สมปฺปมาณมุทุคุโณ จ, สิเลโส านกรณาทิสมฺภูตสภาควณฺณสุตีหิ อจฺฉิทฺทคุรุคุโณ จ, อุทารตา อุกฺกฏฺเน เกนจิ อตฺเถน พนฺธสฺส สชฺชิตภาโว จ, วิสิฏฺวิเสสนปเทน ยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺเพสํ ปิยคุณตา จ, อตฺถพฺยตฺติ อิจฺฉิตตฺถสฺส สิทฺเธน วา นฺยาเยน วา สุปากฏภาโว จ, สมาธโย โลกปฺปตีติอนติกฺกนฺตอฺธมฺมาโรปเนน อมุขฺยตฺถตา จาติ อิเม สทฺทตฺถคุณา ทส โหนฺติ. ‘‘สมาธโย’’ติ ตสฺเสว พหุตฺตํ ทีเปติ, อิเมสุ ทสสุ โอโชทารตาติ ทฺเว สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ ปริยาเยน ตทตฺถโชตกสทฺทคุโณปิ, เสสา สตฺต สทฺทคุณา เอว, เอเต สพฺเพปิ อลงฺกโรนฺติ พนฺธมเนนาติ วากฺเยน อลงฺการา นาม.
สทฺทาลงฺการปโยชนวณฺณนา
คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;
สมฺปาทยติ กตฺตูนํ, กิตฺติมจฺจนฺตนิมฺมลํ.
๑๑๘. ‘‘คุเณหิ’’จฺจาทิ. ¶ เอเตหิเยว วุตฺเตหิ ทสหิ คุเณหิ ธมฺเมหิ สทฺทาลงฺการสพฺภาเวหิ สมฺปนฺโน ยุตฺโต สมิทฺโธ วา กวีนํ มโน หรติ สวเส วตฺเตตีติ กวิมโนหโร กวิหทยหิลาทการี พนฺโธ กตฺตูนํ พนฺธนฺตานํ กวีนํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อติสยปริสุทฺธํ อคุณเลเสนาป’นาลิมฺปตฺตา กิตฺตึ คุณโฆสํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทติ.
๑๑๘. ‘‘คุเณ’’จฺจาทิ. เอเตหิ คุเณหิ อิเมหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตทสวิธสทฺทธมฺเมหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต สมิทฺโธ วา พนฺโธ ปชฺชาทิพนฺโธ กวิมโนหโร อตฺตโน นิรวชฺชตฺตา กวีนํ จิตฺตํ ปีเณนฺโต กตฺตูนํ รจยนฺตานํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อปฺปกโทเสนาปิ อสมฺมิสฺสตฺตา อติปริสุทฺธํ กิตฺตึ พนฺธนวิสยภูตยโสราสึ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทตีติ. อิมินา การเณน พนฺธสฺส ยถาวุตฺตทสวิธคุณปริคฺคโห สอุสฺสาหํ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. มโน หรตีติ มโนหโร, กวีนํ มโนหโร กวิมโนหโรติ วิคฺคโห.
สทฺทาลงฺการนิทฺเทสวณฺณนา
อทูราหิตสมฺพนฺธ-สุภคา ยา ปทาวลิ;
สุปสิทฺธาภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถา.
๑๑๙. อิทานิ ยโถทฺเทสานเมสํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ กโรนฺโต อาห ‘‘อทูร’’อิจฺจาทิ. อทูเร อาสนฺเน อทูเรน วา อทูราหิตกฺริยากตฺตุกมฺมาทิปทวเสน อาหิโต ปิโต กโต สมฺพนฺโธ อนฺวโย, เตน สุภคา มโนหรา สุปสิทฺโธ สุปฺปกาโส สุคมฺโม อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺสา สาติ ตถา, น ตุ ภาวตฺโถ ตสฺส สภาวคมฺภีรตฺตา. วุตฺตฺหิ –
‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,
¶ ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;
วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,
ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติ.
ตาทิสา ยา ปทาวลิ ปทปนฺติ อยํ ปสาทํ ตนฺนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติ. ยถาติ ตมุทาหรติ.
๑๑๙. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน เอเตสํ สทฺทาลงฺการาทีนํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทูราหิเต’’จฺจาทิ. อทูเร อาสนฺนปเทเส ตทุปจาเรน อาสนฺเน วา อาหิโต กฺริยาย, ลทฺธกฺริยาโยคกตฺตุกมฺมาทิปทานํ วเสน จ กโต, โน เจ วินฺยาสวเสน ปิโต วา สมฺพนฺโธ อิจฺฉิตตฺถปตีติกฺกเมน อฺมฺาเปกฺขลกฺขณกฺริยาการกโยโค เตน สุภคา มโนหรา, สุปสิทฺโธ ปสิทฺธตฺถวิสเย สทฺทปโยคโต อติปากโฏ อภิเธยฺโย สทฺทตฺโถ ยสฺสา สา อยํ ปทาวลิ ปทปนฺติ ปสาทํ ปสาทนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติ. ยถาติ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ. อทูเร อาหิโตติ วา, อุปจริตตฺตา อทูโร จ โส อาหิโต จาติ วา, โส จ โส สมฺพนฺโธ เจติ จ, เตน สุภคาติ จ, สุ อติสเยน ปสิทฺโธติ จ, โส อภิเธยฺโย อสฺเสติ จ วากฺยํ. เอตฺถ สุปสิทฺโธ นาม สทฺทตฺโถ, อธิปฺปายตฺโถ ปน ปกติคมฺภีโร. วุตฺตฺหิ –
‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,
ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;
วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,
ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – อสทฺทโคจรํ สทฺทสฺส อวิสยํ หุตฺวา มุทุกมฺหิ ปเท เกวลํ วิสุํ ผุรนฺตํ จาเปนฺตํ กวีนธิปฺปายํ กวีนมชฺฌาสยํ ¶ กตสฺสมา สทฺทตฺถวิสเย กตปริจยา ปณฺฑิตา ภาวาวคมา ปทตฺถาวโพเธน วิสนฺติ ปวิสนฺติ, ตาทิสา อากติโย ตุ สทฺทสทฺทตฺถานํ อาการา ปกาสยนฺติ อธิปฺปายตฺถํ โชเตนฺตีติ.
อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;
โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโชทเร.
๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺตา’’อิจฺจาทิ. มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วทนํ สภาวมธุรปกติมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา โสภยมานา อธรานํ รํสิโย สุปกฺกพิมฺพผโลปมโอฏฺยุคฬวินิสฺสฏพหุตรกนฺติจฺฉิตาภา มุนิโนติ วิฺายติ สุตตฺตา. อมฺพุโชทเร ตา กาโลปนตปุปฺผกาสรมณีเย ปทุมพฺภนฺตเร สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสีว พาลสูริยรํสิโย วิย โสภนฺเต วิราชนฺติ.
๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺเต’’จฺจาทิ. มุนิโน วทนํ ปกติสุนฺทรมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา อธรรํสิโย ตสฺเสว มุนิโน โอฏฺทฺวยโต นิกฺขนฺตกนฺติสมูหา อมฺพุโชทเร วิกสนานุรูปกาลาภิมุเข ปทุมคพฺเภ อุปฑฺฒวิกสิเตติ วุตฺตํ โหติ. สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสี อิว พาลสูริยรํสีว โสภนฺเต ทิพฺพนฺตีติ. เอตฺถ อทูรสมฺพนฺธํ ปสิทฺธตฺถฺจ นิสฺสาย ปสาทคุโณ ปากโฏ. อธรรํสีนํ มุนิสมฺพนฺโธ สุตานุมิตสมฺพนฺเธสุ สุตสมฺพนฺธสฺส พลวตฺตา [สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา (ปริภาเสนฺทุเสเร ๑๑๒)], กากกฺขิโคฬกนเยน วา ลพฺภตีติ. อธเร รํสีติ จ, อมฺพุชสฺส อุทรนฺติ จ วากฺยํ.
โอโช สมาสพาหุลฺย-
เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;
ปชฺเชปฺย’นากุโล โส’ยํ,
กนฺโต กามียเต ยถา.
๑๒๑. ‘‘โอโช’’อิจฺจาทิ. ¶ สมาสสฺส เอกตฺถวุตฺติยา พาหุลฺยํ ภิยฺโยภาโว อิตฺยนุวทิตฺวา ปุน โอโช วิธียเต, เอโส โอโช สมาสพาหุลฺลลกฺขโณ คชฺชสฺส วุตฺติรูปสฺส ชีวิตํ หทยํ สารํ ตปฺปธานตฺตา คชฺชสฺส, น ปชฺชสฺส, โสยํ โอโช อนากุโล อคหโน อโตเยว กนฺโต หทยงฺคโม, ปชฺเชปิ น เกวลํ คชฺเช กามียเต ปยุชฺชเต. ยเถตฺยุทาหรติ.
๑๒๑. อิทานิ โอชคุณํ ทสฺเสติ ‘‘โอโช’’จฺจาทินา. โอโช นาม สมาสพาหุลฺยํ ภินฺนตฺเถสุ ปวตฺตสทฺทานํ เอกตฺถปวตฺติลกฺขณสฺส สมาสสฺส พหุลตา, เอโส โอโช คชฺชสฺส คชฺชพนฺธสฺส ชีวิตํ หทยํ, ชีวิตสีเสน หทยสงฺขตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โส อยํ โอโช อนากุโล นิพฺยากุโล กนฺโต ตโตเยว วิฺูนํ ปิยภูโต ปชฺเชปิ ปชฺชพนฺเธปิ กามียเต กวีหิ ปยุชฺชเตติ. พหุลสฺส ภาโว พาหุลฺยํ, สมาสสฺส พาหุลฺยนฺติ วิคฺคโห. คชฺชพนฺธาธิการสฺสาภาวา ปชฺชวิสยสฺส โอชคุณสฺส ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา.
มุนินฺทมนฺทสฺชาต-หาสจนฺทนลิมฺปิตา;
ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส-เวโกนา’ธรปลฺลโว.
๑๒๒. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สฺชาโต ปวตฺโต ตํสภาวตฺตา ภควโต หาสสฺส [ยสสฺส (ก.)] หาโส หสิตํ โสว จนฺทนมิว จนฺทนํ ธวลตฺตรูปตฺตา, เตน ลิมฺปิตา อุปเทหิตา ปลฺลวา สพฺพานิ กิลสยานิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวโต, ธวลา ปกติวณฺณปริจฺจาเคน สุกฺกา อเหสุํ คาหาปิตตฺตา สคุณสฺส ตาทิสวิสิฏฺสฺส ปฏิลาภโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส มุนินฺทสฺเสว เอโก อฺสฺส ตาทิสสฺสาภาวา อธรปลฺลโว น ธวโล ¶ ธวโล นาโหสิ. อจฺจาสนฺนเทสิโยปิ พหุมนฺตพฺโพ’ย’มสฺสานุภาโวติ.
‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมึ,
ตสฺมึ นุ กึ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;
กึ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-
สํสารสาครสมุตฺตรณาวสานํ’’.
อิจฺจปรมุทาหรณํ. เอวเมตาทิโส อนากุโล กนฺโต โอโช ชานิตพฺโพติ. นนุ จ ย-ตสทฺทานํ นิจฺโจ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก นาธรปลฺลโว’’ติ เอตฺถ ยสทฺทาภาโวติ? สจฺจํ, กินฺตุ ปกฺกนฺตวิสโย, ตถา ปสิทฺธวิสโย, อนุภูตวิสโย จ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเต. ยถา –
‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;
อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานฺจ สทารโห’’.
อิจฺจาทิ. เอตฺถ พุทฺโธ ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ ปกฺกนฺโต.
ปสิทฺธวิสโย ยถา –
‘‘อคฺคึ ปกฺขนฺท’ อถ วา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;
ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, าตการีหิ โส ชิโน’’.
อิจฺจาทิ.
อนุภูตวิสโย ยถา –
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ’’.
อิจฺจาทิ.
ยสทฺโท ตุตฺตรวากฺยฏฺโ ปุพฺพวากฺเย ตสทฺทเมว คมยติ. ยถา –
‘‘โพธึ ¶ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,
ปฺุากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;
โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,
โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานํ’’.
อิจฺจาทิ.
ปุพฺพวากฺโยปาตฺโต ตุ ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเยตสทฺโทปาทานํ วินา สากงฺเข วากฺยสฺส อูนตฺตํ ชเนติ. เอตฺถ ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท.
๑๒๒. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สฺชาโต ปวตฺโต หาโสเยว สิตํ จนฺทนจุณฺณมิว เตน ลิมฺปิตา อาเลปิตา ปลฺลวา รุกฺขลตาทีนํ ปกติรตฺตานิ กิสลยานิ ธวลา สคุณปริจฺจาเคน เสตา อเหสุํ, ตถาปิ ตสฺเสว ตถาคตสฺส เอโก อตุโล อสหาโย วา อธรปลฺลโว ทนฺตาวรณสงฺขาตปลฺลโว น รํสิสํสฏฺโปิ สมีปฏฺโปิ ธวโล เสโต นาโหสิ. เอวเมตฺถ อคหนสมาสพาหุลฺยํ ทีปิตํ โหติ.
‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมึ,
ตสฺมึ นุ กึ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;
กึ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-
สํสารสาครสมุตฺตรณาวสาน’’นฺติ.
อปรมุทาหรณํ. ตสฺสตฺโถ – กุมตโย เห อฺาณา! เปมาวพนฺธหทเย สพฺเพสุ ตุมฺเหสุ นิจฺจํ ปวตฺติตทฬฺหเปมานุพนฺธจิตฺเต สทเย ตโตเยว ทยาสหิเต ตสฺมึ ชินสฺมึ วิสยภูเต กึ นุ กสฺมา อปฺปสนฺนา ภวถ, ตถา หิ โว ตุมฺหากํ เตน ชิเนน อุคฺโค ทารุโณ จ, ทุคฺโค คนฺตุมสกฺกุเณยฺโย จ, โสเยว สํสารสาคโร ตสฺส สมุตฺตรณํ ปริยนฺตปฺปตฺติเยว อวสานํ ยสฺส ตํ น วิหิตํ อกตํ หิตํ วุทฺธิ นาม กึ โหติ, น ¶ โหเตว. เอตฺถาปิ สมาสสฺส ปากฏตฺตา โอโช คุโณ กนฺโต โหตีติ.
นนุ ย-ตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก’’ติ จ ‘‘ตสฺมึ นุ กึ กุมตโย’’ติ จ อิจฺจาทีสุ เหฏฺา วุตฺตยสทฺโท นตฺถีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปกฺกนฺตตฺถวิสโย, ปสิทฺธตฺถวิสโย, อนุภูตตฺถวิสโย วา ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขติ. ตถา หิ –
‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;
อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานฺจ สทารโห’’ติ.
เอวมาทีสุ ‘‘โส’’ติ นิทฺทิฏฺตสทฺโท ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ เอตฺถ อตีเตน พุทฺธสทฺเทน วจนียวิสโย โหติ.
‘‘อคฺคึ ปกฺขนฺท’ อถวา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;
ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, าตการีหิ โส ชิโน’’ติ.
เอวมาทีสุ ตสทฺโท าตการีหิ กตฺตพฺพตฺตา ปสิทฺธพุทฺธปทตฺถวิสโย.
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทตี’’ติ.
เอวมาทีสุ ตสทฺโท อนนุโสจนนปฺปชปฺปนยาปนสงฺขาตวิชานนวเสน อนุภูตตฺถวิสโย, ตสฺมา ตีสุปิ าเนสุ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเต. เอตฺถ ปน ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท อธิปฺเปโต. อปิจ อุตฺตรวากฺเย ิโต ยสทฺโท ปุพฺพวากฺเย ตสทฺเท อสติปิ ตเมว ทีเปติ. ตถา หิ –
โพธึ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,
ปฺุากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;
โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,
โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานนฺติ.
โย ¶ พุธานํ จกฺขุโสตสตีนํ โคจรตํ วิสยภาวํ สเมโต ปตฺโต, เตสํเยว โทสารีนํ กิเลสปจฺจตฺถิกานํ ทปฺปมถเน ทปฺปมทฺทเน เอกรโส ปธานกิจฺโจ สมิทฺธิวนฺโต วา โหติ, ตํ โพธึ นมามีติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺพวากฺเย ปโยชิโต ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเย ตสทฺโทปาทาเน อสติ สํสยมุปฺปาทยมาโน วากฺยสฺส อูนตฺตํ กโรติ. อุทาหรณํ ปน ปากฏํ.
ปทาภิเธยฺยวิสยํ,
สมาสพฺยาสสมฺภวํ;
ยํ ปาริณตฺยํ โหติ’ห,
โสปิ โอโชว ตํ ยถา.
๑๒๓. ‘‘ปทิ’’จฺจาทิ. ปทสฺส อภิเธยฺโย อตฺโถ โส วิสโย ยสฺส. ยตฺถ ปจุรสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ สํขิตฺตปเทหิ วุจฺจเต, โส สมาโส. ยตฺถปฺปเกหิ ปเทหิ อภิเธยฺยตฺโถ ปจุรปเทหิ วุจฺจเต, โส พฺยาโส. ตโต สมาสพฺยาสโต สมฺภโว ยสฺส. ตํ ตถาวิธํ ยํ ปาริณตฺยํ ปริณตภาโว โหตีติ อนุวทิตฺวา โสปิ อิห สสตฺเถ โอโชวาติ วิธียเต. ตํ ยเถตฺยุภยมฺปิ อุทาหรติ.
๑๒๓. ‘‘ปเท’’จฺจาทิ. ปทานํ พหูนํ อปฺปกานํ วา ปทานํ อภิเธยฺยวิสยํ วิตฺถารสํขิตฺตตฺถวิสยวนฺตํ สมาสพฺยาสสมฺภวํ ยถากฺกมํ สงฺเขปวิตฺถารทฺวเยน นิปฺผนฺนํ นิปฺผตฺติวนฺตํ วา ยํ ปาริณตฺยํ กตฺตูนํ คนฺถวิสเย ปริณติปฺปกาสโก โย สทฺทธมฺโม อตฺถธมฺโม โหติ, สทฺทคุโณ อตฺถคุโณติ วุตฺตํ โหติ, โสปิ อิห สุโพธาลงฺกาเร โอโช นาม สทฺทคุโณ อตฺถคุโณ. ตํ ยถาติ ทฺวีสุ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ, ปทานํ อภิเธยฺโย วิสโย ยสฺส ปาริณตฺยสฺเสติ จ, สมาโส จ พฺยาโส จาติ จ, ตโต สมฺภวนฺติ จ, ตโต สมฺภโว อสฺสาติ จ, ปริณตสฺส ¶ กตฺตุโน คนฺถสฺส เอว วา ภาโวติ จ วิคฺคโห. กตฺตุ ปาริณตฺยปกฺเข ตปฺปกาสกคนฺถสฺส ตทตฺเถน ปาริณตฺยํ สิทฺธํ.
โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ,
สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว,
นิพฺพุโต โส สสาวโก.
๑๒๔. ‘‘โชตยิตฺวาเน’’จฺจาทิ. อิมินา เหฏฺา ปจุรปทาภิหิโต พุทฺธวํโส สงฺเขปรูเปน วุตฺโต.
๑๒๔. ‘‘โชตยิ’’จฺจาทิ. โส ตถาคโต สทฺธมฺมํ สปริยตฺติกํ นวโลกุตฺตรสทฺธมฺมํ โชตยิตฺวาน าณาโลเกน โอภาเสตฺวา สเทวเก สตฺเต สนฺตาเรตฺวา สํสารสาครปริยนฺตมุปเนตฺวา อคฺคิขนฺโธว มหาเตเชน อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ชลิตฺวา อนฺสาธารณรูปกายสมฺปตฺติยา ปชฺชลิตฺวา อนฺเต สสาวโก สาวเกหิ สห นิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ. อิมินา สกลพุทฺธวํเส พหูหิ ปเทหิ วุตฺตตฺโถ สงฺเขปกฺกเมน วุตฺโต. สตํ ธมฺโม, สนฺโต สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโมติ จ, สห เทเวหิ วตฺตมานาติ จ, สห สาวเกหิ วตฺตมาโนติ จ วิคฺคโห.
มตฺถกฏฺี มตสฺสาปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;
ยโต ปฺุเน เต เสนฺติ [เสนฺตุ (ก.)], เชนปาทมฺพุชทฺวเย.
๑๒๕. ‘‘มตฺถกฏฺี’’อิจฺจาทิ. มตสฺสาปิ มรณมาปนฺนสฺสาปิ เม มตฺถเก มุทฺธนิ อฏฺี รโชภาวํ ธูลิตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุ. กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปฺุเน กุสเลน กมฺเมน เหตุนา เต รชา ชินสฺส อิเม เชนา, ปาทา, เตเยว อมฺพุชานิว อมฺพุชานิ, เตสํ ทฺวเย ¶ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตถา โหตุ วา มา วา, ปณติเคเธเนว วทติ. เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต ปาเท นิจฺจํ สิรสา ปณมามี’’ตฺยธิปฺปาโย วิตฺถาเรน วุตฺโต.
๑๒๕. ‘‘มตฺถกิ’’จฺจาทิ, มตสฺสาปิ เม มยฺหํ มตฺถกฏฺี มุทฺธนิ อฏฺีนิ รโชภาวํ อติสุขุมรชตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุ. กสฺมา อาสีสนํ กโรตีติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปฺุเน มยฺหํ ตถาวิเธน กุสลกมฺเมน เหตุนา เต รชา เชนปาทมฺพุชทฺวเย ชินปฏิพทฺธจรณปทุมยุคเฬ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, พุทฺธสฺส สิริปาเท กิฺจิปิ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปเตว, ตถาปิ วนฺทนาภิลาเสน เอวํ วุตฺตํ. เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต สิริปาเท มุทฺธนา นิจฺจํ ปณมามี’’ตฺยภิลาโส วิตฺถาเรน วุตฺโต. มตฺถเก อฏฺีติ จ, รชโส ภาโวติ จ, ชินสฺส อิเมติ จ, เชนา จ เต ปาทา เจติ จ, เตเยว อมฺพุชานีติ จ, เตสํ ทฺวยนฺติ จ วิคฺคโห.
อิจฺจตฺร นิจฺจํปณติ-เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;
ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข-ปฺาน’มภิโยคโต.
๑๒๖. พฺยาสตฺตเมวสฺส วิวรติ ‘‘อิจฺจตฺริ’’จฺจาทินา. อิจฺเจวํ อตฺร คาถายํ ปณติยํ ปณาเม เคโธ อธิกจฺฉนฺโท สาธุ สุนฺทรํ ปทิสฺสติ วิฺายเต, อยํ ยถาวุตฺโต โอโช คุโณ ปริณตภาวสงฺขาโต ติกฺขปฺานํ สาติสยมตีนํ เอวํ สนฺเตปิ อภิโยคโต ปุนปฺปุนปฺปวตฺติตปริจยพเลน ชายเต อุปฺปชฺชติ.
๑๒๖. อิทานิ สํขิตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถาเรน ปกาสิตภาวํ ‘‘อิจฺจตฺร’’อิจฺจาทินา นิทฺทิสติ. อิติ อิมินา อนนฺตรคาถายํ วุตฺตกฺกเมน อตฺร อิมิสฺสํ คาถายํ นิจฺจํปณติเคโธ นิรนฺตรปณาเม อธิกกตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท สาธุ วิภูโต วิภูตํ วา ปทิสฺสติ ปฺายติ, อยํ ¶ คุโณ ยถาวุตฺโต อยํ ปริณตภาวสงฺขาโต โอโช นาม สทฺทตฺถคุโณ ติกฺขปฺานํ สุขุมพุทฺธิมนฺตานํ อภิโยคโต คนฺถวิสยภูเตน นิรนฺตราภฺยาเสเนว ชายเต สิชฺฌติ, วตฺตุ ปาริณตฺเยเนว ภวนโต เยสํ เกสฺจิ เยน เกนจิ ปกาเรน น สิชฺฌตีติ. นิจฺจํ ปวตฺตา ปณตีติ จ, ตสฺสํ เคโธติ จ, ติกฺขา ปฺา เยสนฺติ จ, อภิ ปุนปฺปุนํ โยโค ยฺุชนนฺติ จ วิคฺคโห.
มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ-รนุปฺปาสวสา ทฺวิธา;
สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา.
๑๒๗. มาธุริยมวธารยมาห ‘‘มธุรตฺต’’มิจฺจาทิ. สวนียตฺเตน มโนหรตฺตํ มธุรตฺตํ. ตํ ปทานิ วากฺยาลงฺการานิ สมานานิ อุตฺตรุตฺตเรหิ, เตสํ อาสตฺติ านาทินายถากถฺจิ สมสุตีนํ อาสนฺนตา ปทาสตฺติ, ปมปฺปยุตฺตสฺสกฺขรสฺส ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโป อนุปฺปาโส, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จ, เตสํ วเสน ทฺวิธา โหติ. ‘‘กีทิสา เต’’ติ อาห ‘‘สิยา’’ติอาทิ. ปุพฺพา ปมาภิหิตา ปทาสตฺติ สมา เยน เกนจิ านมตฺตาสํโยคาทินา ปทนฺตเรน สุติ วณฺโณ ยสฺสา สา สิยา ภเวยฺย, ปโร ปจฺฉิโม อนุปฺปาโส ตุ วณฺณสฺส สรพฺยฺชนลกฺขณสฺส อาวุตฺติ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติ. เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ สมานปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวเยน รหิโต วิรโส พนฺโธ นสฺสาทียเต กวีหิ, ตาทิสํ มธุรตฺตํ ทุวิธํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, สิเลสสมตานฺวิตนฺตุจฺจนฺตเมว รมณียํ สิยาติ ลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยเถ’’ติ ลกฺขิยมุภยตฺโถทาหรติ ‘‘ยเท’’จฺจาทินา, ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา จ.
๑๒๗. อิทานิ มธุรคุณํ ทสฺเสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินา. มธุรตฺตํ สวนียภาวโต มโนหรตฺตํ มธุรคุณํ, ปทานํ วากฺยาวยวสงฺขาตานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ อุปรูปริปเทหิ สมานานํ ¶ อาสตฺติ านกรณาทินา เยน เกนจิ ปกาเรน อฺมฺํ อาสนฺนตา, อนุปฺปาโส ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุน ปกฺขิปนฺจาติ ทฺวินฺนํ วสา วิภาเคน ทฺวิธา โหติ. ตตฺถ ปุพฺพา ปทาสตฺติ สมสุติ สิยา, ปุพฺพาปรวณฺณานํ านมตฺตากรณาทีหิ อาสนฺนสุติสงฺขตวณฺณวุตฺติ โหติ, ปโร อนุปฺปาโส ปน วณฺณาวุตฺติ สรพฺยฺชนสภาวานํ ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติ. ยถาติ ทฺวีสุ อุทาหรณมาทิสติ. เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ ปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวีหิ วินิมุตฺโต ปน พนฺโธ วิฺูหิ อสฺสาทนีโย น โหติ. อุปริ วกฺขมานาหิ สิเลสสมตาหิ ยุตฺตํ มธุรตฺตํ ปน วิเสสโต อสฺสาทนียํ โหตีติ. มธุรสฺส พนฺธสฺส ภาโวติ จ, ปทานํ อาสตฺตีติ จ, อนุ ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโปติ จ, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จาติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, สมา สุติ วณฺโณ ยสฺสาติ จ, วณฺณสฺส อาวุตฺตีติ จ วิคฺคโห.
ยทา เอโส’ภิสมฺโพธึ,
สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;
ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส,
โลเก ชาโต มหุสฺสโว.
๑๒๘. เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา ยโต ปภุติ อภิสมฺโพธึ สพฺพฺุตฺาณํ สมฺปตฺโต สมธิคโต, ตทา ปภุติ ตโต อารพฺภ ธมฺมสฺส จตุสติปฏฺานาทิเภทสฺส สตฺตตึสโพธิปกฺขิยสงฺขาตสฺส มหุสฺสโว มหนฺโต อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ โลเก ติวิเธ ชาโต อโหสีติ. อิห กฺวจิ ทีฆตากตํ สทิสตฺตํ, กฺวจิ านกตํ, กฺวจิ สํโยคกตํ, กฺวจิ อฺถา, เตนาห ‘‘สิยา สมสุติ ปุพฺพา’’ติ.
๑๒๘. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิ. ¶ เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา อภิสมฺโพธึ สพฺพฺุตํ สมฺปตฺโต สสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปาปุณิ, ตทา ปภุติ ตโต ปฏฺาย ธมฺมสฺส กายานุปสฺสนาสติปฏฺานาทิปเภทสฺส สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส มหุสฺสโว มหาภิวุทฺธิ โลเก กามาทิโลกตฺตเย ชาโตติ. อิห ‘‘ยทา เอโส’’ติ ทีฆกาลวเสน อาสนฺนตา, ‘‘ย เอ’’ติ านวเสน อาสนฺนตา, ‘‘อภิสมฺโพธึ สมฺปตฺโต’’ติ สํโยควเสน อาสนฺนตา, ‘‘ภิ ธิ’’นฺติ ธนิตโต อาสนฺนตาติ อิจฺจาทินา ปทาสตฺติ ทฏฺพฺพา. อภิสมฺพุชฺฌติ เอตายาติ จ, ปุมา จ โส โคเจติ จ, มุนีนํ ปุงฺคโวติ จ, มหนฺโต จ โส อุสฺสโว จาติ จ วิคฺคโห.
มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา;
ทิสนฺต’มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโย.
๑๒๙. กุนฺทานํ กุสุมานํ สนฺโทโห สมูโห, ตสฺส วิพฺภโม เยสํ เต, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺุา หสิตานิ จนฺทสฺส กนฺติโย โสภาโย หสนฺตา วิฑมฺพยนฺตา ทิสนฺตมนุธาวนฺติ อนุวิจรนฺติ. อิจฺจตฺร นการสหิตสฺส ทการสฺส, ตการสฺส จานุวตฺตนํ.
‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุตึ’’.
อิจฺจปรมุทาหรณํ.
๑๒๙. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา สุปุปฺผิตกุนฺทกุสุมราสิสทิสลีลาวนฺตา เต มุนินฺทมนฺทหาสา พุทฺธสฺส มนฺุา หสิตา จนฺทกนฺติโย นิมฺมลจนฺทกิรเณ หสนฺตา นินฺทนฺตา ทิสนฺตํ ตํ ตํ ทิสํ, ทิสาปริยนฺตํ วา อนุธาวนฺติ วิธาวนฺตีติ. เอตฺถ นการสหิตทการสฺส, นการสหิตตการสฺส จ อาวุตฺติ ทฏฺพฺพา. มนฺทา จ เต หาสา เจติ ¶ จ, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสาติ จ, กุนฺทานํ สนฺโทโหติ จ, ตสฺส วิพฺภโม เยสนฺติ จ, ทิสาเยว ทิสนฺตํ, ทิสานํ วา อนฺตนฺติ จ วิคฺคโห.
‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติ’’นฺติ.
อิทมฺปิ นการสหิตทการวณฺณาวุตฺติยา อปรมุทาหรณํ.
ตตฺถ อินฺทนีลทลทฺวนฺทสุนฺทรํ อินฺทนีลมณิสกลิกายุคฬมิว มโนหรํ สิริมนฺทิรํ ตโตเยว โสภาย นิวาสฏฺานภูตํ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ อินฺทีวรชฺชุตึ นีลุปฺปลกนฺตึ วินฺทติ อนุโภติ, อินฺทีวรชฺชุติสมานาติ อธิปฺปาโย.
สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;
ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลินโลลาลิมาลินี.
๑๓๐. เยหิ เกหิจิ อาวุตฺติโต อนุปฺปาโสติ เจ? เนตฺยาห ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิ. สพฺเพหิ โกมเลหิ สุกุมาเรหิ วณฺเณหิ อกฺขเรหิ อนุปฺปาโส น ปสํสิโย สิลาฆนีโย น โหติ สิเลสวิโรธิตฺตา. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติ. อยํ มาลตีมาลา ชาติกุสุมทามํ ลินานํ พฺยาธิตานํ โลลานํ ¶ กุสุมรสารพฺภ โลลุปานํ อลีนํ ภมรานํ มาลา ปนฺติ สา อสฺสา อตฺถีติ ลินโลลาลิมาลินี.
๑๓๐. วุตฺตานุปฺปาโสปิ สพฺพโกมลวณฺเณหิ วิรจิโต น ปสํสิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโกมลวณฺเณหี’’ติอาทิมาห. สพฺพโกมลวณฺเณหิ สพฺเพหิ สุกุมารกฺขเรหิ กโต อนุปฺปาโส วณฺณาวุตฺติลกฺขโณ น ปสํสิโย สิเลสาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสตฺโถ น โหติ. ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติ. อยํ มาลตีมาลา เอสา ชาติสุมนมาลิกา ลินานํ พฺยาวฏานํ ปตนฺตานํ โลลานํ คนฺธลุทฺธานํ อลีนํ ภมรานํ มาลินี ปนฺติยุตฺตาติ. เอตฺถ ลการสฺเสว ปุนปฺปุนปฺปโยเคน โกมลวณฺณาวุตฺติ. มาลตีนํ มาลาติ จ, โลลา จ เต อลโย จาติ จ, ลินา จ เต โลลาลโย จาติ จ, เตสํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโห.
มุทูหิ วา เกวเลหิ,
เกวเลหิ ผุเฏหิ วา;
มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ,
วณฺเณหิ สมตา ยถา.
๑๓๑. สมตํ สมฺภาเวติ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทินา. เกวเลหิ เกวลผุฏาทิภาวาปวตฺเตหิ สกเลหิ มุทูหิ จตูสุปิ ปาเทสุ สชาติเยหิ อสิถิลโกมเลหิ วา กการาทีหิ วา สิถิลโกมลสฺส สิเลสปฏิปกฺขตฺตา เกวเลหิ ผุเฏหิ วา อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ [ราคาทีหิ (ก.)] วา อกิจฺฉวจนีเย กิจฺฉวจนียสฺส สุขุมาลวิปริยยตฺตา มิสฺเสหิ วา มชฺฌิมสุตีหิ มุทุภูตสํสฏฺเหิ วา วณฺเณหิ อกฺขเรหิ กรณภูเตหิ สมตา ติธา โหติ คชฺเช ปชฺเช วา. ‘‘ยเถ’’ติ ติวิธมุทาหรติ.
๑๓๑. อิทานิ สมตํ วิภาเวตุํ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทิมาห. เกวเลหิ ผุฏมิสฺเสหิ อฺตฺตา สกเลหิ มุทูหิ สิถิลโกมเลหิ วณฺเณหิ กการาทีหิ วา เกวเลหิ ผุเฏหิ เกวลโกมลวณฺณรหิตตฺตา สกเลหิ อกิจฺฉุจฺจารณีเยหิ อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ วณฺเณหิ วา มิสฺเสหิ ยถาวุตฺตมุทุผุฏสมฺมิสฺเสหิ วณฺเณหิ วา กรณภูเตหิ สมตา คชฺเช วา ปชฺเช วา ติธา โหตีติ. ยทิ สิถิลโกมลวณฺเณหิ วิจริตํ สิเลสาลงฺการสฺส, กิจฺฉุจฺจารณีเยหิ ผุฏวณฺเณหิ กตํ สุขุมาลาลงฺการสฺส ¶ จ วิรุชฺฌตีติ. ‘‘ยถา’’ติ ติวิธมุทาหรติ.
เกวลมุทุสมตา
โกกิลาลาปสํวาที,
มุนินฺทาลาปวิพฺภโม;
หทยงฺคมตํ ยาติ,
สตํ เทติ จ นิพฺพุตึ.
๑๓๒. ‘‘โกกิเล’’จฺจาทิ. โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาโป กูชิตํ, ตํ สํวทติ ปกาสติ สีเลนาติ โกกิลาลาปสํวาที, ตํสทิโสติ อตฺโถ, มุนินฺทสฺส อาลาโป วิสฏฺาทิอฏฺงฺคิโก สโร ตสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ มโนนุสาริตํ มธุรภาวํ ยาติ, นิพฺพุตึ นิพฺพานฺจ เตสํ เทติ.
๑๓๒. ‘‘โกกิลิ’’จฺจาทิ. โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาปํ นาทลีลํ สํวาที ปกาสนสีโล, ตํสทิโสติ อธิปฺปาโย, มุนินฺทสฺส สพฺพฺุโน อาลาปสฺส วิสฏฺาทิอฏฺงฺคิกนาทสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ จิตฺตาราธิตภาวํ ยาติ จ, นิพฺพุตึ สุตสมฺพนฺเธน เตสํเยว สาธูนํ นิพฺพานํ เทติ จ เทนฺโตปิ โหตีติ. เอตฺถ โกกิลาลาปสทฺเทน นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน ลีลา คหิตา.
เกวลผุฏสมตา
สมฺภาวนียสมฺภาวํ,
ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;
ภวนฺตสาธนากงฺขี,
โก น สมฺภาวเย วิภุํ.
๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนีเย’’จฺจาทิ. ¶ สมฺภาวนีโย อาทรณีโย. สเทวเก โลเก สนฺโต โสภโน ภาโว อธิปฺปาโย ยสฺส ตํ. ภวนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตคุ, ตํ วิภุํ. ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. ภวสฺส สํสารสฺส อนฺโต อวสานํ นิพฺพานํ, ตสฺส สาธนํ สมฺปาทนมากงฺขติ สีเลนาติ ภวนฺตสาธนากงฺขี, โก นาม สํสารวตฺติชโน. น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวาติ อตฺโถ.
๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนียิ’’จฺจาทิ. สมฺภาวนียสมฺภาวํ สเทวเกน โลเกน อาทรณียโสภนาธิปฺปายํ ภวนฺตคุํ ภวสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คตํ วิภุํ ปภุํ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภวนฺตสาธนากงฺขี นิพฺพานสาธนาภิลาสี โก กตโม สํสารวตฺติชโน น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยว. สนฺโต จ โส ภาโว จาติ จ, สมฺภาวนีโย สมฺภาโว ยสฺเสติ จ, ภวสฺส อนฺตนฺติ จ, ภวนฺตํ คโตติ จ, ตสฺส สาธนนฺติ จ, ตํ อากงฺขติ สีเลนาติ จ วิคฺคโห.
มิสฺสกสมตา
ลทฺธจนฺทนสํสคฺค-สุคนฺธิมลยานิโล;
มนฺท’มายาติ ภีโตว, มุนินฺทมุขมารุตา.
๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิ. ลทฺโธ จนฺทนตรูนํ สํสคฺโค ปริจโย เตน โสภโน คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธี สุรภิ มลยานิโลทกฺขิณปวมาโน มุนินฺทสฺส มุขมารุตา ภีโตว ตาทิสมุทุตฺตสีตลตฺตสุคนฺธสมฺปตฺติยา อตฺตโน ทูรตรตฺตา อายาติ อนุวตฺตติ. มนฺทนฺติ อาคมนกฺริยาวิเสสนํ.
๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิ. ¶ ลทฺธจนฺทนสํสคฺคสุคนฺธิมลยานิโล ปฏิลทฺธจนฺทนตรุสารสมวาเยน โสภนคนฺธสมนฺนาคโต มลยเทสโต อาคจฺฉมานมาลุโต มุนินฺทมุขมารุตา พุทฺธสฺส มุขสุรภิวาสิตปวนโต ภีโต อิว ตาทิสมุทุสุรภิสีตลตฺตสฺส อตฺตนิ อสมฺภวโต ภีโตว มนฺทํ สณิกํ ยาติ อภิมุขเมตีติ. จนฺทนานํ สํสคฺโคติ จ, ลทฺโธ จ โส จนฺทนสํสคฺโคติ จ, โสภโน คนฺโธ ยสฺสาติ จ, ลทฺธจนฺทนสํสคฺเคน สุคนฺธีติ จ, มลยโต อาคโต อนิโลติ จ, มุนินฺทมุขโต นิกฺขนฺโต มารุโตติ จ วิคฺคโห. มนฺทนฺติ กฺริยาวิเสสนํ. เอตฺถ ติวิธสมตายํ ‘‘โกกิลาลาปสํวาทิ’’จฺจาทิติวิธลกฺขิยสฺสาปิ ‘‘มุทูหิ วา เกวเลหิ’’จฺจาทินา ทสฺสิตลกฺขณตฺตเยน ตุลฺยตา สุปากฏาวาติ.
อนิฏฺุรกฺขรปฺปายา, สพฺพโกมลนิสฺสฏา;
กิจฺฉมุจฺจารณาเปต-พฺยฺชนา สุขุมาลตา.
๑๓๕. สุขุมาลตา กถียติ ‘‘อนิฏฺุรกฺขเร’’จฺจาทินา. อนิฏฺุรานิ อผรุสานิ อกฺขรานิ วณฺณานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสา สา ตถา, ‘‘นิฏฺุรานิ อปฺปกานี’’ติ ปายคฺคหเณน สูจิตํ, ตโตเยว สพฺเพหิ เกวเลหิ โกมเลหิ สิถิเลหิ ลฆูหิ อกฺขเรหิ นิสฺสฏา นิคฺคตา กิจฺเฉน ทุกฺเขน อุจฺจารณา ตโต อเปตานิ อปคตานิ พฺยฺชนานิ ยสฺสา สาติ อนุวทิตฺวา สุขุมาลตา วิธียเต.
๑๓๕. อิทานิ สุขุมาลตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิฏฺุเร’’จฺจาทินา. อนิฏฺุรกฺขรปฺปายา อกกฺกสวณฺณพหุลา สพฺพโกมลนิสฺสฏา อนิฏฺุรกฺขรานํ เยภุยฺยคฺคหณโตเยว สกลสิถิลวณฺณวิรหิตา กิจฺฉมุจฺจารณาเปตพฺยฺชนา ทุกฺขุจฺจารณียวณฺเณหิ วิคตอกฺขรสมนฺนาคตา สุขุมาลตา นามาติ. อนิฏฺุรานิ อกฺขรานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสนฺติ จ, สพฺเพ จ เต โกมลา เจติ จ, เตหิ นิสฺสฏาติ ¶ จ, กิจฺเฉน อุจฺจารณาติ จ, เตหิ อเปตานีติ จ, ตานิ พฺยฺชนานิ ยสฺสาติ จ วิคฺคโห. นิคฺคหีตาคโม.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขา.
๑๓๖. อุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิ. รูปวิภวํ รูปสมฺปตฺตึ ปสฺสนฺตา มธุรํ คิรํ วาจํ สุณนฺตา สาธโว เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย นิจฺฉนฺตา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กตฺถาติ อาห ‘‘สมฺพุทฺธกาเล’’ติ.
๑๓๖. ‘‘ปสฺสนฺติ’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
อลงฺการวิหีนาปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;
อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ตทุชฺชลา.
๑๓๗. วิสิฏฺสฺสาฺธมฺมสฺส อภาเวปิมินาโวปาเทโย พนฺโธติ อาห ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิ. อลงฺกาเรหิ วิหีนาปิ เอทิสี สุขุมาลตา สตํ ปณฺฑิตชนานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ วาจาโคจรตฺตํ อาโรหติ อุปคจฺฉติ, กิมุตอตฺถาลงฺการาลงฺกิเตตฺยปิสทฺโท. เตน สภาววุตฺยาทินา อลงฺกาเรน อุชฺชลา ทิตฺตา ปน วิเสเสนาติสเยน รมณียา มนฺุาติ.
๑๓๗. ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิ. เอทิสี เอวํวิธา สุขุมาลตา อลงฺการวิหีนาปิ อตฺถาลงฺการวิรหิตาปิ สตํ ปฺวนฺตานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ เตสํ วจนวิสยภาวนฺติ อตฺโถ อาโรหติ ปาปุณาติ. ตทุชฺชลา เตน สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสมฺภูเตน อตฺถาลงฺกาเรน โชตมานา วิเสเสน อติสเยน รมณียา มนฺุา โหติ. อลงฺกาเรหิ วิหีนาติ จ, เตน อุชฺชลาติ จ วิคฺคโห.
โรมฺจปิฺฉรจนา, ¶ สาธุวาทาหิตทฺธนี;
ลฬนฺติ’เม มุนีเมฆุ-มฺมทา สาธุ สิขาวลา.
๑๓๘. ตมุทาหรติ ‘‘โรมฺเจ’’จฺจาทินา. โรมฺจา โลมหํสา อิว โรมฺจา เอว วา, ปิฺฉานิ พริหานิ [ปริหารานิ (ก.)] เตสํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิธานํ เยสํ เต ตถา, ‘‘สาธู’’ติ วาโท วจนํ ตํสทิโสเยว วา, อาหิโต ธนิ เกกาสงฺขาโต เยสํ เต ตถา, มุนิเมเฆน มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา วาริเทน อุมฺมทา มตฺตา สาธุสทิสา สาธุ เอว วา สิขาวลา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา วิจรนฺติ, อฺมฺํ รมนฺตีติ อตฺโถ.
๑๓๘. อตฺถาลงฺการยุตฺตสุขุมาลตมุทาหรติ ‘‘โรเม’’จฺจาทินา. โรมฺจปิฺฉรจนา โลมหํสสทิสา โรมา เอว วา ปิฺฉานํ พริหานํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิตฺถารวนฺตา สาธุวาทาหิตทฺธนี ‘‘สาธู’’ติ วจนสทิเสหิ สาธุวาเทหิ วา ปวตฺตเกกานินฺนาเทหิ สมนฺนาคตา มุนิเมฆุมฺมทา มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา เมเฆน สฺชาตมทา อิเม สาธุสิขาวลา สชฺชนสทิสา สาธุโน เอว วา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา ภวนฺตีติ. อิทํ อเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ อมุขฺยปกฺเข ‘‘โรมฺจา วิย สาธุวาโท วิย มุนิ วิย สาธโว วิยา’’ติ จ, มุขฺยปกฺเข ‘‘ปิฺฉรจนา วิย อาหิตทฺธนี วิย เมโฆ วิย สิขาวลา วิยา’’ติ อุปจริตพฺพํ. โรมฺจา เอว ปิฺฉานีติ จ, เตสํ รจนา เยสนฺติ จ, ‘‘สาธุ’’อิติ วาโทติ จ, อาหิโต จ โส ธนิ เจติ จ, สาธุวาโท อาหิตทฺธนิ เยสนฺติ จ, มุนิ เอว เมโฆติ จ, เตน อุมฺมทาติ จ, สาธโว เอว สิขาวลาติ จ วากฺยํ. ‘‘มุนีเมโฆ’’ติ เอตฺถ ทีฆตฺตํ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ.
สุขุมาลตฺตมตฺเถว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;
ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํ.
๑๓๙. น ¶ เกวลํ สุขุมาลตา สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิ. อตฺเถวาติ วิชฺชเตว, ตํ ตุ อโนจิตฺยคามฺมาทิวชฺชนา สมฺภวติ. ‘‘ยเถ’’ติ ตมุทาหรติ. มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทีนํ สทฺทานํ กิตฺตนํ กถนํ.
๑๓๙. อยํ สุขุมาลตา น เกวลํ สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิ. สุขุมาลตฺตมตฺเถว ปทตฺถวิสยมฺปิ จ ปทาภิเธยฺยโคจรมฺปิ สุขุมาลตฺตํ อตฺเถว, ตฺจ โอจิตฺยหีนคามฺมโทสปริหาเรน สิชฺฌติ. ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติ. มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทิสทฺทานํ กิตฺตนํ กถนนฺติ. มโต อิติอาทิ เยสํ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ อิจฺจาทีนมิติ จ, กิตฺติเสโส อิติอาทิเยสํ ‘‘เทวตฺตํ คโต, สคฺคกายมลงฺกรี’’ตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโห.
สิลิฏฺปทสํสคฺค-
รมณียคุณาลโย;
สพนฺธคารโว โส’ยํ,
สิเลโส นาม ตํ ยถา.
๑๔๐. สิเลสํ ทสฺเสติ ‘‘สิลิฏฺเ’’จฺจาทินา. สิลิฏฺานํ พนฺธลาฆวาภาเวน อฺมฺํ สิลิฏฺานํ ปทานํ สํสคฺเคน รมณีโย มนฺุโ คุโณ ตสฺส อาลโย ปวตฺติฏฺานํ. พนฺธสฺส รจนาย คารโว อสิถิลตา, สห เตน วตฺตตีติ สพนฺธคารโวติ อนุวทิตฺวา โสยํ สิเลโส นามาติ วิธียเต. ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. ยถา อยํ สิเลโส, ตถา อฺโปิ ตาทิโส ทฏฺพฺโพ, น ตฺวยเมเวติ ‘‘ตํ ยถา’’ สทฺทสฺสตฺโถ.
๑๔๐. อิทานิ สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิลิฏฺเ’’จฺจาทินา. สิลิฏฺปทสํสคฺครมณียคุณาลโย านกรณาทีหิ อาสนฺนวณฺณานํ ¶ วินฺยาสเหตุ อฺมฺนิสฺสิตานํ ปทานํ สมวาเยน มนฺุคุณสฺส ปวตฺติฏฺานภูโต สพนฺธคารโว พนฺธคารวสงฺขาตรจนาย อสิถิลภาเวน สห ปวตฺโต โส อยํ พนฺโธ สิเลโส นามาติ. สิเลโส นาม พนฺธคารโว, ตปฺปฏิปาทกพนฺโธปฺเยตฺถ สิเลโสติ วุจฺจติ. สิลิฏฺา จ เต ปทา เจติ จ, เตสํ สํสคฺโคติ จ, เตน รมณีโยติ จ, โส เอว คุโณติ จ, ตสฺส อาลโยติ จ, พนฺธสฺส คุรุโน ภาโวติ จ, เตน สห ปวตฺตตีติ จ วากฺยํ. ตํ ยถา ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิ.
พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิ-นขราวลิกนฺติภิ;
สา มุนินฺทปทมฺโภช-กนฺติ โว วลิตา’วตํ.
๑๔๑. ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิ. พาลินฺทุโน ปฺจมี [ปฺจมีจนฺทสฺส (?)] ปฺจทสกลสฺส วิพฺภโม มโนหรตฺตํ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย ปฺจมีจนฺทสฺส กลาสนฺนิภานํ นขรานํ นขานํ อาวลิโย ตาสํ กนฺติภิ โสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา, มุนินฺทสฺส ปทานิเยว อมฺโภชานิ ปทุมานิ เตสํ กนฺติ. โว ตุมฺเห สามฺเน วทติ. อวตํ ปาลยตุ.
๑๔๑. พาลินฺทุ…เป… กนฺติภิ ตรุณจนฺทวิลาสวินาสนสภาวสมนฺนาคตนขปนฺติโสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา มุนินฺทปทมฺโภชกนฺติ สา สมฺพุทฺธปาทปทุมโสภา โว ตุมฺเห อวตํ รกฺขตูติ. พาโล จ โส อินฺทุ จาติ จ, ตสฺส วิพฺภโมติ จ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ จ, นขานํ อาวลิโยติ จ, ตาสํ กนฺตีติ จ, พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย จ ตา นขราวลิกนฺติโย จาติ จ, มุนินฺทสฺส ปทานีติ จ, ตานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ กนฺตีติ จ วิคฺคโห.
อุกฺกํสวนฺโต ¶ โย โกจิ,
คุโณ ยทิ ปตียเต;
อุทาโร’ยํ ภเว เตน,
สนาถา พนฺธปทฺธติ.
๑๔๒. อุทารตฺตมวธารยมาห ‘‘อุกฺกํสวนฺโต’’อิจฺจาทิ. โย โกจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา คุโณ จาคาติสยาทิโก อุกฺกํสวนฺโต อธิมตฺโต ยทิ ปตียเต วิฺายเต พนฺเธติ วิฺายติ ‘‘พนฺธปทฺธตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, อยํ อุทาโร ภเวติ วิธิ. อุทาโรยํ โหตุ, กึ ตโต สิยาติ อาห ‘‘เตนิ’’จฺจาทิ. เตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺธปทฺธติ รจนกฺกโม นาถภูเตน อุทารคุเณน สห วตฺตตีติ สนาถา, สมฺปทาวาติ [สมฺปทาวตีติ (?)] วุตฺตํ โหติ.
๑๔๒. อิทานิ อุทารตฺตมุทฺทิสติ ‘‘อุกฺกํเส’’จฺจาทินา. อุกฺกํสวนฺโต อติสยวา โยโกจิ คุโณ จาคาติสยาทิโก สทฺทาวลิยา ปฏิปาทนีโย อานุภาโว ยทิ ปตียเต สเจ กตฺถจิ พนฺเธ วิฺายเต, อยํ ยถาวุตฺตคุโณ อุทาโร นาม ภเว. เตน กึ ปโยชนนฺติ เจ? พนฺธพนฺธติ ปทาวลิ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน สนาถา สปฺปติฏฺา โหติ. อุกฺกํโส อสฺส อตฺถีติ จ, นาเถน สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ วิคฺคโห.
ปาทมฺโภชรโชลิตฺต-คตฺตา เยตว โคตม;
อโห เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํ.
๑๔๓. ตมุทาหรติ ‘‘ปาเท’’จฺจาทินา. โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ. ตว ภควโต ปาทมฺโภชานํ รชานิ เรณโว, เตหิ ลิตฺตานิ อุปเทหิตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโห. เย ชนา เต ชนฺตโว สพฺพปฺปกาเรน รโชลเวนาปฺยนุปลิตฺตตฺตา รเชหิ กิเลสสงฺขาเตหิ ¶ นิคฺคตา นิรชา, เตสํ ภาโว นิรชตฺตนํ นิกฺกิเลสภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ. อโห อจฺฉริยํ ยโต รชสา ลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺาเยว สิยุํ, ภวํ ปน ปาทรชสา วิเลปเน ชเน นิรเช กโรติ. อจฺฉริยํ ภวโต อิทนฺติ อตฺโถ.
๑๔๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทมฺโภเช’’จฺจาทินา. โภ โคตม เย สตฺตา ตว ตุยฺหํ ปาทมฺโภชรโชลิตฺตคตฺตา ปาทปทุมเรณุลิตฺตมตฺถกนลาฏาทิสรีราวยวยุตฺตา เต ชนฺตโว สตฺตา สพฺพถา กิเลสสงฺขาตรโชชลฺเลหิ อนุปลิตฺตตฺตา สพฺพปฺปกาเรน นิรชตฺตนํ วิคตกิเลสรโชภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ, อโห อจฺฉริยํ. รโชลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺา สิยุํ, ตฺวํ ปน ปาทรชสา อุปลิตฺเตปิ สตฺเต นิรเช กโรสีติ ภาโว. อิห ภควโต อุกฺกํสคุโณ ทีปิโต โหติ. ปาทานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ รชานีติ จ, เตหิ ลิตฺตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ จ, รเชหิ กิเลเสหิ นิคฺคตาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํ.
เอวํ ชินานุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺรทิสฺสติ;
ปฺวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปรมีทิสํ.
๑๔๔. โก ปเนตฺถ อุกฺกํสวนฺโต คุโณ เยน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ เจ? อาห ‘‘เอว’’มิจฺจาทิ. เอวมิติ ชินานุภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธปภาวสฺส สมุกฺกํโส อติสโย ทิสฺสติ ปทิสฺสเต อตฺร พนฺเธ, ตสฺมา ชินานุภาเวน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ. ปการมิมมฺตฺรปิอติทิสนฺโต อาห ‘‘ปฺวา’’ติอาทิ. ปฺวา ปฺาสมฺปนฺโน อเนน วิธินา อิมินา ปกาเรน เอทิสํ เอวรูปํ ปรํ อฺํ จินฺตเย วิตกฺเกยฺย.
๑๔๔. อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตคุณนิทสฺสนฺจ สิสฺสานุสาสนฺจ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’มิจฺจาทินา. อตฺร อิมิสฺสํ อนนฺตรคาถายํ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกเมน ชินานุภาวสฺส ตถาคตปฺปภาวสฺส สมุกฺกํโส อาธิกฺกํ ทิสฺสติ ปทิสฺสเต, ตสฺมา ชินานุภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ ภเวยฺย. ปฺวา ปสตฺถาณวนฺโต อเนน วิธินา อิมินา กเมน อีทิสํ ปรํ อฺํ จินฺตเย กปฺเปยฺย.
อุทาโร โสปิ วิฺเยฺโย,
ยํ ปสตฺถวิเสสนํ;
ยถา กีฬาสโร ลีลา-
หาส [หาโส (ก.)] เหมงฺคทาทโย.
๑๔๕. อปรมุทารปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทาโร’’อิจฺจาทิ. ยํ ปสตฺถํ สิลาฆนียํ วิเสสนํ อุปาทิยติ, โสปิ น ปน ยถาวุตฺโตว อุทาโร วิฺเยฺโย. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. กีฬาย กีฬตฺถํ สโร, ลีลาย ยุตฺโต หาโส, เหมํ เหมมยมงฺคทนฺติ สมาโส, ตํ อาทิ เยสนฺติ พาหิรตฺโถ. อาทิสทฺเทน กุสุมทามมณิเมขลาทีนํ สงฺคโห. อยํ ตุ พนฺธผรุสคามฺมปริจฺจาคา สมฺภวติ.
๑๔๕. อฺมปิ อุทารํ ทสฺเสติ ‘‘อุทาโร’’จฺจาทินา. ยํ ปสตฺถวิเสสนํ ปสํสนียวิเสสนํ โหติ, โสปิ อุทาโรติ วิฺเยฺโย. ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติ. กีฬาสโร กีฬาย กโต สโร. ลีลาหาโส ลีลาย ยุตฺโต หาโส. เหมงฺคทาทโย สุวณฺณเกยูราอิจฺจาทโยติ. กีฬตฺถาย สโรติ จ, ลีลาย ยุตฺโต หาโสติ จ, เหมํ เหมมยํ องฺคทนฺติ จ, ลีลาหาโส จ เหมงฺคทฺจาติ จ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุสุมทามมณิเมขลาทีนนฺติ จ วิคฺคโห. อยมุทาโร พนฺธผรุสคามฺมาทิโทสปริจฺจาเคน สิชฺฌติ.
โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา,
¶ กนฺตา สพฺพชนานปิ;
กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส,
วุตฺตา สา ปริหารโต.
ยถา ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ.
๑๔๖. กนฺตึ กถยติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินา. โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยํ อตฺถํ อภิเธยฺยํ อนติกฺกนฺตา อนตีตา สพฺเพสํ กวีนมิตเรสํ วา ชนานํ เอว กนฺตา มโนหรา กนฺติ นามาติ วุจฺจติ. อยํ ปน สทฺทคุโณ อติวุตฺตสฺส วากฺยโทสสฺส ปริจฺจาเคน สมฺภวติ. เตนาห ‘‘อติวุตฺตสฺสา’’ติอาทิ. อุทาหรณตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
๑๔๖. อิทานิ กนฺตึ ทสฺเสติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินา. โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา โลเก ปสิทฺธสทฺทตฺถมนติกฺกนฺตา สพฺพชนานํ สกลกวีนํ กนฺตา มนฺุา กนฺติ นาม วุจฺจเต, สา อติวุตฺตสฺส อติวุตฺตโทสสฺส ปริหารโต วุตฺตา โทสปริหารปริจฺเฉเท กถิตา โหติ. อติวุตฺตโทสปริหารโต เอว กนฺติยา สิทฺธตฺตา ตสฺส ลกฺขิโย เอว เอติสฺสา โหตีติ อธิปฺปาโย. โลเก วิทิโตติ จ, โส จ โส อตฺโถ เจติ จ วิคฺคโห. ‘‘ยถา’’ติ กนฺติยา อุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. ตํ วุตฺตเมว.
อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา-
เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;
สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย-
ปริหาเร ปทสฺสิตา.
ยถา ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ จ, ‘‘มโนนุรฺชโน’’จฺจาทิ จ.
๑๔๗. อตฺถพฺยตฺตึ ¶ พฺยฺชยติ ‘‘อตฺถพฺยตฺตาภิเธยฺยิ’’จฺจาทินา. อภิเธยฺยสฺส สมฺพนฺธอตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต วา สามตฺถิยโต วา อเนยฺยตา ปตีติ อฺถา วคโม คตฺยนฺตราภาวา, ยโต วุตฺตํ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ. ตมนุวทิตฺวา อตฺถพฺยตฺติ วิธียเต. สา ปน พฺยากิณฺณเนยฺยาทิโทสวชฺชนาย ชายเต. ตทุภยา ชาตา สายํ อเนยฺยตา เนยฺยปริหาเร ปทสฺสิตา ปกาสิตา. ปมทุติโยทาหรณสฺสตฺโถ วุตฺโต.
๑๔๗. อิทานิ อตฺถพฺยตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถพฺยตฺติ’’จฺจาทินา. อภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต อตฺถสามตฺถิยโต จ อเนยฺยตา ตตฺเถว วิชฺชมานตฺตา สทฺทสฺส อตฺถสฺส วา อาหริตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาโว อตฺถพฺยตฺติ นาม, ตทุภยา เตหิ ทฺวีหิ ชาตา สา อยํ อเนยฺยตาสงฺขตา อตฺถพฺยตฺติ เนยฺยปริหาเร เนยฺยโทสปริหารปเทเส ปทสฺสิตา ปกาสิตาติ. ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺถปตีติ ปน วินา สทฺทฺจ สามตฺถิยฺจ อฺถานุปลพฺภตีติ อิห ‘‘สทฺทโต อตฺถโต’’ติ วุตฺตํ. อตฺถสฺส พฺยตฺติ ปตีตีติ จ, นตฺถิ เนยฺยํ อาหริตพฺพํ อสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, เต จ เต อุโภ สทฺทตฺถา จาติ จ, เต อวยวา เอติสฺสาติ จ, เนยฺยสฺส ปริหาโรติ จ วากฺยํ. อิทานิ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา ทฺวิปฺปการาย อตฺถพฺยตฺติยา ยถากฺกมํ อุทาหรณมนุสฺสาเรติ ‘‘มริ’’จฺจาทิคาถาทฺวเยน, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปุน อตฺเถน ยถา –
สภาวามลตา ธีร,
มุธา ปาทนเขสุ เต;
ยโต เต’วนตานนฺต-
โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โน.
๑๔๘. ปุน ¶ ทุติเย ตุ ธีราติ อามนฺตนํ. เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉา. กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา เต ปาทนขา อวนตสฺส สนฺนตสฺส อนนฺตสฺส นาคราชสฺส โมฬิโน กิรีฏสฺส อวนตานํ วา นรมรานํ อนนฺตานํ โมฬีนํ ฉายา ฉวิโย โน ชหนฺติ น ปริจฺจชนฺติ, สฺฉวิโย ปน ชหนฺตีติ. เอตฺถ นเขสุ สฺฉวิตฺตา ปาทนขสฺส โมฬีนํ นิรนฺตรปฺปณามาพฺยภิจารานรมราทีนํ ภควโต ปาทารวินฺทวนฺทนํ สามตฺถิยา ผุฏํ คมฺยเต.
๑๔๘. ‘‘ปุน อตฺเถน ยถา สภาวิ’’จฺจาทิ. ธีร เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉา. กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา เต จรณนขา อวนตานนฺตโมฬิจฺฉายา ปาทานตสฺส อนนฺตนาคราชสฺส กิรีฏสฺส สมฺพนฺธินี, อวนตานํ วา อนนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ โมฬีนํ ฉายา กนฺติโย โน ชหนฺติ น วิชหนฺติ, ปกติวณฺณํ ปหาย กิรีฏกนฺติสทิสา เต โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถ จนฺทกิรณสนฺนิภานํ นขรํสีนํ สมีเป โมฬีนํ นขรํสีหิ อมทฺทิตสกกนฺติยุตฺตภาวมาปชฺชนํ ตาทิสานํ นิรนฺตรปฺปณามาภาวาภาวโต ขตฺติยาทีนํ มุนินฺทปาทารวินฺททฺวนฺเท นิรนฺตรปฺปณาโม สามตฺถิยา วิภูตํ คมฺยเต. สสฺส ภาโวติ จ, เตน อมลาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ปมปกฺเข อวนโต จ โส อนนฺโต จาติ จ, ตสฺส โมฬีติ จ, ตสฺส ฉายาโยติ จ, ทุติยปกฺเข อนนฺตา จ เต โมฬี เจติ จ, อวนตานํ อนนฺตโมฬีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ วากฺยํ.
‘‘พนฺธสาโร’’ติ มฺนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิฺุโน;
ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณ.
๑๔๙. สมาธิผลํ กิจฺจาห ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิ. ยนฺติ ยํ สมาธึ พนฺธสฺส คชฺชปชฺชมิสฺสภาวสฺส สาโรติ สพฺพสฺส ชีวิตํ ¶ ตปฺปรายตฺตา พนฺธสฺส สมคฺคาปิ วิฺุโน สพฺเพปิ กวิโน มฺนฺติ จินฺเตนฺติ ชานนฺติ, อยํ สมาธิ นาม สมาธิขฺโย คุโณ ทสฺสเน ปกาสเน อวสรํ โอกาสํ อโนตฺตรตฺตา ปรสฺส สมฺปตฺโต อุทฺทิฏฺานุกฺกเมนาติ.
๑๔๙. อิทานิ สมาธโย นิทฺทิสติ ‘‘พนฺธิ’’จฺจาทินา. สมคฺคา อปิ วิฺุโน สพฺเพปิ กวโย ยํ สมาธึ ‘‘พนฺธสาโร’’ติ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสสงฺขาตสฺส พนฺธสฺส ชีวิตมิติ มฺนฺติ, อยํ สมาธิ นาม คุโณ ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน ทสฺสโนกาสํ ปตฺโต โหติ. พนฺธสฺส สาโรติ จ, ทสฺสเน อวสรนฺติ จ, ตํ ปตฺโตติ จ วิคฺคโห.
อฺธมฺโม ตโต’ฺตฺถ,
โลกสีมานุโรธโต;
สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส,
สมาธีติ นิรุจฺจติ.
๑๕๐. กถมยํ สทฺทโวหาโร พนฺเธ ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจตีตฺยาห ‘‘อฺเ’’จฺจาทิ. อฺสฺส วตฺถุโน ปกตาเปกฺขาย ธมฺโม คุโณ ปสิทฺโธ, ตโต ตสฺมา มุขฺยวิสยา อฺตฺถ อมุขฺเย วิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนน สมฺมา สาธุ โลกสีมานุวตฺตนเมเวห สาธุตฺตํ อาธียเต อาโรปฺยเต, อิติ อิมินา การเณน เอโส เอวํวิโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจตีติธ สมฺมา อาธียตีติ เอวํ นีหริตฺวา วุจฺจตีติ อตฺโถ.
๑๕๐. ‘‘สมาธี’’ติ อยํ โวหาโร พนฺธวิสเย กถํ ปวตฺตตีติ อาสงฺกายํ ปมํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อฺิ’’จฺจาทิ. ยสฺมา อฺธมฺโม สมาธานสฺส วิสยภูตอมุขฺยโต อฺสฺส มุขฺยวตฺถุโน ปสิทฺธคุโณ, ตโต ¶ มุขฺยวิสยโต อฺตฺถ อมุขฺยวิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกโวหารมริยาทาวิโรธภาเวน โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนเนว สมฺมา อาธียติ ปียติ, อิติ อิมินา การเณน เอโส ยถาวุตฺตคุโณ ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจติ วุจฺจตีติ. อฺสฺส ธมฺโมติ จ, โลกสฺส สีมาติ จ, ตสฺสา อนุโรโธติ จ วิคฺคโห.
สมาธิอุทฺเทส
อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ;
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส จ.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา;
กินสฺสา’สรีเรปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยา.
๑๕๑-๑๕๒. สมาธานวิสยมาห ‘‘อปาเณ’’อิจฺจาทิ. กฺวจิ าเน ปาณินํ ปาณวนฺตานํ ปทตฺถานํ ธมฺโม คุโณ อปาเณ ปาณวิรหิเต วตฺถุนิ สมฺมา โลกปตีตฺยนุวตฺตเนน อาธียเต อาโรปฺยเต, เอวมุปริปิ ยถานุรูปํ. นิรูเปติ รูปวิรหิเต วตฺถุนิ, กฺวจีติ สพฺพตฺถ อนุวตฺตติ. อสรีเร อฆเน อสํหเต วตฺถุนิ กินสฺส ทฬฺหสฺส, เตสํ ยถาวุตฺตานํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน.
๑๕๑-๑๕๒. อุทฺเทเส ‘‘สมาธโย’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺานํ สมาธีนํ วิสยมุปทสฺเสติ ‘‘อปาเณ’’จฺจาทินา. กฺวจิ กิสฺมิฺจิ าเน ปาณินํ ธมฺโม อินฺทฺริยพทฺธานํ คุโณ อปาเณ ปาณรหิตวตฺถุมฺหิ สมฺมา โลกปตีติอนุสาเรน อาธียเต อาโรปฺยเต, กฺวจิ รูปยุตฺตสฺส รูปวนฺตวตฺถุโน ธมฺโม นิรูเป รูปรหิตวตฺถุมฺหิ, กฺวจิ สรสสฺส รสวนฺตสฺส วตฺถุโน ธมฺโม นิรเส รสรหิเต จ, กฺวจิ ทฺรวยุตฺตสฺส ทฺรววนฺตวตฺถุโน ธมฺโม อทฺรเว ทฺรวรหิเต จ, ¶ กฺวจิ กตฺตุตา กตฺตุคุโณ อกตฺตริปิ, กฺวจิ กินสฺส ถทฺธสฺส วตฺถุโน ธมฺโม อสรีเรปิ สรีรรหิเตปิ สมฺมา อาธียเต. เตสํ ฉนฺนํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา ‘‘อปาเณ ปาณิน’’นฺติ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน สิยา ภเวยฺยาติ. น สนฺติ ปาณา อสฺเสติ จ, รูปา นิคฺคโตติ จ, รูเปน ยุตฺโตติ จ, รสา นิคฺคโตติ จ, รเสน สห วตฺตมาโนติ จ, ทฺรวาอฺโติ จ, ทฺรเวน ทฺรวภาเวน ยุตฺโตติ จ, กตฺตุโต อฺโติ จ, กตฺตุโน ภาโวติ จ, นตฺถิ สรีรํ อสฺสาติ จ วิคฺคโห.
สมาธินิทฺเทส
อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม
อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา นาถ, ทิวาปิ สห สงฺคมา;
วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มฺเ กุมุทินี ตว.
๑๕๓. ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทิ. นาถาติ โลกตฺตเยกปฏิสรณภูตตาย ภควนฺตํ อาลปติ. ตว อุณฺณาโรมธาตุสงฺขาเตน ปุณฺณินฺทุนา สห สงฺคมา สํโยเคน กุมุทินี กุมุทินิโย กุมุทากรา ทิวาปิ วินิทฺทา วิคตโสปฺปา สมฺปโมทนฺติ มฺเ สุฏฺุเยว ปโมทนฺตีติ ปริกปฺเปมีติ. เอตฺถ ปาณิธมฺมสฺส สุรตรูปสฺส สงฺคมสฺส วินิทฺทาย สมฺปีณนสฺส จ อปาณินิ อาโรปิตปุมฺภาเว อุณฺณาปุณฺณินฺทุมฺหิ, ตถา อาโรปิตอิตฺถิภาวาสุ กุมุทินีสุ โลกสีมานุโรเธน สมาธานโต โสยํ ปสิทฺโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติ. ตทภิธายี สทฺโท จ อุปจารโต อตฺถานุคามิตฺตา สทฺทิกโวหารํ ทสฺเสติ, เอวมุปริปิ ยถาโยคํ.
๑๕๓. เตสุ ปาณิธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมาทิสติ ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทินา. นาถ ตว ตุยฺหํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา อุณฺณาโรมมณฺฑลสงฺขาตปุณฺณจนฺเทน สห สงฺคมา อฺมฺสมวายเหตุนา กุมุทินี เกรวากรสงฺขาตา กุมุทินิโย ทิวาปิ ¶ วินิทฺทา วิกสิตา สมฺปโมทนฺติ มฺเ อติสนฺตุฏฺา โหนฺตีติ กปฺเปมีติ อินฺทุสมฺปโมโท สหสทฺเทน ายเต. เอตฺถ ปาณิธมฺมสงฺขาโต สุรตสงฺคโม จ นิทฺทาปคโม จ สมฺปโมทนฺจาติ ติณฺณํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุกุมุทินีสงฺขาเตสุ อปาเณสุ โลกโวหารานติกฺกมฺม พุทฺธิยา อาโรปเนน ปาณิธมฺมโต ปสิทฺธา ตโย อตฺถา อิธ สมาธโย นาม, ตปฺปฏิปาทกคนฺโถปิ อตฺถานุคามิตฺตา ตทุปจาเรน สมาธีติ ทฏฺพฺโพ. ปุณฺโณ จ โส อินฺทุ เจติ จ, อุณฺณา เอว ปุณฺณินฺทุ จาติ จ, วิคตา นิทฺทา เยหีติ จ วิคฺคโห.
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส
ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;
สุขิตา หตโทสา เต, นาถ ปาทมฺพุชานตา.
๑๕๔. ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิ. นาถ เต ปาทมฺพุเชสุ อานตา ปณามวเสน ชนา ติโลกกุหรปวตฺติโน สตฺตา อมตรเสสฺวิว ปียูสรเสสุ วิย ทยารเสสุ กรุณารเสสุ คุเณสุ. ‘‘สิงฺคาราโท วิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเว รโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] หิ นิฆณฺฏุ. มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตา นฏฺา โทสา วาตาทโย อมตปกฺเข, อฺตฺถ ตุ หตา นฏฺา โทสา ราคาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, ตโตเยว สุขิตา สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อิตา ปตฺตา คตาติ อตฺโถ.
๑๕๔. อิทานิ รูปธมฺมสมาธิโน อุทาหรณํ อุทฺทิสติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทินา. นาถ เต ตว ปาทมฺพุชานตา จรณปทุเม ปณตา ชนา เทวมนุสฺสา อมตรเสสุ อิว สุธาชเลสุ วิย ทยารเสสุ อนฺสาธารณกรุณาคุเณสุ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตโทสา วินฏฺวาตปิตฺตาทโย วินฏฺราคาทิโทสา วา สุขิตา ตโตเยว อชรามรสงฺขาตสุขํ ¶ อิตา ปตฺตาติ. เอตฺถ รูปยุตฺตชเล ลพฺภมานํ มุชฺชนํ นิรูเป ทยาคุเณ อาโรปิตํ โหติ. ทยา เอว รสา คุณาติ จ, อมตา เอว รสาติ จ, หตา วาตาทโย ราคาทโย วา โทสา เยสนฺติ จ, ปาทานิ เอว อมฺพุชานีติ จ, เตสุ อานตาติ จ วิคฺคโห.
‘‘สิงฺคาราโทวิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเวรโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] เอตฺถ รสสทฺโท คุณชเลสุ วตฺตติ.
นิรเส สรสสฺส
มธุเรปิ คุเณ ธีร, นปฺปสีทนฺติ เย ตว;
กีทิสีมนโส วุตฺติ, เตสํ ขารคุณานโภ [เห (สี.)].
๑๕๕. ‘‘มธุเร’’จฺจาทิ. ธิยา อีรตีติ ธีโร, โภ ธีร ตว มธุเรปิ มโนหเรปิ คุเณ กรุณาทิเก เย นปฺปสีทนฺติ ปสาทํ น กโรนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสีติ กิมิว ทิสฺสติ, น วิฺายเต ‘‘อีทิสี’’ติ. ยโต ตาทิสคุณาวโพธปรมฺมุขา โมหนฺธการสมฺพนฺธิตาติ.
๑๕๕. อิทานิ สรสธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินา. โภ ธีร ตว เต มธุเร อปิ คุเณ ปกติสุนฺทเร กรุณาปฺาคุเณปิ เย หีนาธิมุตฺติกา ชนา นปฺปสีทนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสี กถํ รุหติ. ธิยา อีรติ ปวตฺตตีติ จ, กา วิย สา ทิสฺสตีติ จ, ขารา คุณา เยสนฺติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ สมาธิ นาม รสหีเน อาโรปิตรสยุตฺตธมฺมภูตํ มธุรขารคุณทฺวยํ.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส
สพฺพตฺถสิทฺธ ¶ จูฬก-ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;
ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภาสลกฺขณา.
๑๕๖. ‘‘สพฺพตฺถสิทฺธิ’’จฺจาทิ. สพฺพตฺถสิทฺธสฺส มหามุนิโน จูฬกปุเฏน เปยฺยา ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทกุสุมสฺส โสภาสวนฺตา ชุติวิชมฺภิโน มหาคุณา สมนฺตา ปริโต ทิสา ทิสนฺตานิ ธาวนฺติ.
๑๕๖. อิทานิ ทฺรวยุตฺตสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘สพฺพตฺถิ’’จฺจาทินา. สพฺพตฺถสิทฺธ สพฺพกิจฺเจ ปรินิปฺผนฺน, นิปฺผนฺเนหิ สพฺพตฺเถหิ วา สมนฺนาคต เห ตถาคต ตว จูฬกปุฏเปยฺยา จูฬกปุเฏน ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทโสภาหิ สมานลกฺขณา กุนฺทโสภาสทิสา วา มหาคุณา สงฺขฺยามหนฺตตฺตา อานุภาวมหนฺตตฺตา วา มหนฺตา วา อรหตฺตาทโย คุณา สมนฺตา สมนฺตโต ทิสา ทสทิสาสุ ธาวนฺตีติ. เอตฺถ ทฺรวยุตฺตคุณภูโต จูฬกปุฏเปยฺยภาโว ทฺรวรหิเต คุเณ อาโรปิโต สมาธิ นาม โหติ. สพฺเพ จ เต อตฺถา เจติ จ, เต สิทฺธา ยสฺเสติ จ, จูฬกเมว ปุฏมิติ จ, เตน เปยฺยาติ จ, มหนฺตา จ เต คุณา เจติ จ, กุนฺทานํ โสภาติ จ, ตาหิ สมานํ ลกฺขณํ เยสนฺติ จ วิคฺคโห.
อกตฺตริ กตฺตุตา
มาราริพลวิสฺสฏฺา, กุณฺา นานาวิธา’ยุธา;
ลชฺชมานา’ฺเวเสน, ชิน ปาทานตา ตว.
๑๕๗. ‘‘มารา’’อิจฺจาทิ. มาโรเยว อริ สตฺตูติ มารารี, เตน, พเลน อตฺตโน สตฺติยา, ตสฺส วา พเลน เสนาย วิสฺสฏฺา อภิมุขํ ฉฑฺฑิตา นานาวิธา อเนกปฺปการา ¶ อายุธา ภินฺทิวาฬาทโย กุณฺา [เภณฺฑิวาลาทโย (ก.)] ปริจฺจตฺตติขิณภาวา ตาเยว กุณฺภาวปฺปตฺติยา ลชฺชมานา ‘‘โลกปฺปตีตานุภาวานมมฺหากมฺปิ เอวรูปํ ชาต’’นฺติ ลชฺชนฺตา อฺเวเสน ‘‘กถํ นาม ปเร อมฺเห น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อตฺตโน อาวุธเวสํ ปริวตฺติตฺวา กุสุมเวเสน, ชินาติ อามนฺตนํ, ตว ปาทานตา ปาเทสุ สนฺนตา.
๑๕๗. อิทานิ กตฺตุธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มาราริ’’จฺจาทินา. เห ชิน มาราริพลวิสฺสฏฺา มารสตฺตุนา อตฺตโน สตฺติยา วิสฺสฏฺา, มาราริโน วา เสนาย วิสฺสฏฺา อภิมุเข ปาติตา นานาวิธายุธา อเนกปฺปการภินฺทิวาฬอุสุสตฺติโตมราทโย อาวุธา กุณฺา อติขิณา ลชฺชมานา ‘‘กสฺมา เอวํ โลกปสิทฺธานุภาวานมมฺหากมฺปิ อีทิสํ วิปฺปการมโหสี’’ติ ลชฺชนฺตา อฺเวเสน ‘‘กถมมฺเห ปเร น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อาวุธเวสํ หิตฺวา ตทฺภูเตน ปุปฺผเวเสน ตว ปาทานตา ปาทสมีเป นตา อเหสุนฺติ. เอตฺถ กตฺตุธมฺมภูตํ ลชฺชนฺจ อฺเวเสน ปริวตฺตนฺจ อานตฺเจติ อิเม ลชฺชนาทีนํ อกตฺตุภูเตสุ วิสเยสุ อาโรปิตา สมาธโย นาม โหนฺติ. มาโร เอว อรีติ จ, พเลน วิสฺสฏฺาติ จ, มารารินา พลวิสฺสฏฺาติ จ มาราริโน พลํ เสนาติ จ, เตน วิสฺสฏฺาติ จ, นานา อเนกวิธา ปการา เยสนฺติ จ, อฺเสํ เวโสติ จ, อฺโ จ โส เวโส จาติ จ, ปาเทสุ อานตาติ จ วิคฺคโห.
กินสฺส อสรีเร
มุนินฺทภาณุมา กาโล-
ทิโต โพโธทยาจเล;
สทฺธมฺมรํสินา ภาติ,
อินฺทมนฺธตมํ ปรํ.
๑๕๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. ¶ โพโธ สพฺพฺุตฺาณสทิโส โสเยว วา อุทยาจโล อุทยปพฺพโต ตสฺมึ กาเล รตฺติปริยนฺเต อภินิกฺขนฺตสมเย อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺโท มุนินฺทสทิโส โสเยว วา ภาณุมา สูริโย อนฺธตมํ อนฺธการํ โมหํ วา ปรํ อจฺจนฺตเมว สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมสงฺขเตน วา รํสินา ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติ.
๑๕๘. อิทานิ กินธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา. โพโธทยาจเล สพฺพฺุตฺาณสทิเส สพฺพฺุตฺาณสงฺขาเต วา อุทยปพฺพเต กาโลทิโต รตฺติกฺขเย มารปราชิตสมเย วา อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺทภานุมา มุนินฺทสทิโส มุนินฺโทเยว วา สูริโย อนฺธตมํ ปกติฆนนฺธการํ พหลโมหนฺธการํ สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมภูเตน วา กิรเณน ปรมติสเยน ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติ. เอตฺถ ถทฺธธมฺมภูตํ เภทนํ อสรีรภูเต อนฺธกาเร พุทฺธิยา อาโรปิตํ สมาธิ นาม โหติ. มุนีนํ อินฺโทติ จ, โสเยว ภานุมาติ จ, โพโธ เอว อุทยาจโลติ จ, สทฺธมฺโม เอว รํสีติ จ วิคฺคโห.
วมนุคฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺยปริจฺจุตํ;
อติสุนฺทรมฺํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํ.
๑๕๙. โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย พนฺเธ โสภเต, น มุขฺยวิสเยติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘วมนํ’’อิจฺจาทิ. วมนฺจ อุคฺคิรนฺจ, อาทิสทฺเทน วิเรจนาทิปริคฺคโห. เอตํ ยถาวุตฺตํ คุณา ปธาเนตรา ปสิทฺธวิสยา วิสยนฺตรปริคฺคหลกฺขณา วุตฺติ ปโยครูปา, ตโต อปริจฺจุตํ อปริคฬิตํ สนฺตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตมโนหรมลงฺการรูปตฺตา, อฺํ ตุ อิตรํ ปน มุขฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. กามํ เอกนฺเตน ¶ คามฺมตํ อสพฺภสภาวํ พนฺเธ ตสฺสานุจิตภาวโต วินฺทติ ปฏิลภติ ปสวตีติ อตฺโถ.
๑๕๙. อิทานิ อิเมสุเยว ปาณิธมฺมาทีสุ โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย ปยุตฺโต ปสตฺโถ, มุขฺยวิสเย ปยุตฺโต อปสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมนุคฺคิ’’จฺจาทิมาห. เอตํ วมนุคฺคิรนาทิ วมนอุคฺคิรนวิเรจนาทิกํ คุณวุตฺยปริจฺจุตํ อมุขฺยปโยคโต อคฬิตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ สพฺเพสํ อติปิยํ โหติ, อฺํ ตุ อุตฺตโต พฺยติเรกํ มุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนุคฺคิรนาทิกํ ปน กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ สภาวอปฺปิยคามฺมโทสตํ วินฺทติ เสวตีติ. วมนฺจ อุคฺคิรนฺเจติ จ, ตานิ อาทีนิ ยสฺเสติ จ, คุณา อปฺปธานา วุตฺตีติ จ, ตโต อปริจฺจุตนฺติ จ วิคฺคโห.
กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขาวลี;
จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโย.
๑๖๐. อุทาหรติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทิ. มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทนขานํ อาวลี เสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน นิรนฺตรํ นิสฺสรนฺตีนํ โสภาวิเสสานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน จนฺทกนฺตี จนฺทจฺฉวิโย สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา ปิวนฺตีว ปานํ กโรนฺตีติ ตกฺเกมิ. กีทิสี วิยาติ ปริกปฺปนาพีชมาห ‘‘นิปฺปภ’’นฺติอาทิ. ตํ จนฺทํ นิปฺปภํ ปภาวิรหิตํ กโรนฺติโย วิทหมานา. อิทฺหิ กปฺปนาพีชํ ยโต นขโสภาลิงฺคเนน จนฺทสฺส โสภาวโต นิปฺปภตฺตํ ปสฺสิตฺวา มหตฺตฺจ ตสฺสา นขาวลิโย จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีติ ปริกปฺเปติ กนฺตีนฺจ วมนพฺยาชํ.
๑๖๐. อิฏฺวิสเย ปยุตฺตวมนุคฺคิรนาทีนมุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทินา. มุนิปาทนขาวลี มุนิปาทนขเสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน จนฺทมรีจิสทิสโสภานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน ตํ นิมฺมลจนฺทํ นิปฺปภํ กโรนฺติโย อตฺตโน สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา นิปฺปภํ กโรนฺติโย จนฺทกนฺตี จนฺทรํสิโย ¶ ปิวนฺติ มฺเ. นขรํสีนํ สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา สปฺปภสฺสาปิ จนฺทสฺส นิปฺปภตฺตฺจ นขรํสีนํ อธิกตฺตฺจ ทิสฺวา จนฺทกนฺตี ปิวนฺติ อิเวติ นขาวลีนํ จนฺทกนฺติปิวนฺจ สกกนฺติวมนฺจ ปกติ น โหติ, พฺยาชมิติ กวินา ปริกปฺปิตํ โหติ. เอตฺถ ภตฺตสิตฺถาทิมุขฺยวิสยโต อฺกนฺติสงฺขตอมุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนํ คุณวุตฺตีติ าตพฺพํ. วมนเมว พฺยาชมิติ จ, มุนิโน ปาทาติ จ, เตสุ นขาติ จ, เตสํ อาวลิโยติ จ, จนฺทสฺส กนฺติโยติ จ, นิคฺคโต ปภาหีติ จ วิคฺคโห.
อจิตฺตกตฺตุกํ รุฌ-มิจฺเจวํ คุณกมฺม ตํ [คุณกมฺมกํ (สี.)];
สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํ.
๑๖๑. ยถาวุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อจิตฺต’’อิจฺจาทินา. อิจฺเจวํ อจิตฺโต กตฺตา ยสฺส ตํ อจิตฺตกตฺตุกํ. คุโณ กมฺมํ ยสฺส ตํ คุณกมฺมํ. ตฺจ วมนาทิ รุฌมติมโนหรํ ภวติ พนฺโธจิตตฺตา. นขาวลิโย หิ อจิตฺตกตฺตาโร, กนฺติโย คุณกมฺมนฺติ วมนมตฺราติสุนฺทรํ. เนทเมว รุฌนฺติ อาห ‘‘สจิตฺต’’อิจฺจาทิ. เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิยทิคุณกมฺมํ, อุตฺตมํ เสฏฺํ พนฺโธจิตตฺตา.
๑๖๑. อนนฺตโรทาหรณสฺส ปสตฺถตฺตฺจ กมฺมนิ คุเณ สติ สจิตฺตกตฺตุกวมนาทิกฺจ อิฏฺมิติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตกตฺตุก’’มิจฺจาทิมาห. อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน อจิตฺตกตฺตุกํ นขาวลิสงฺขาตอวิฺาณกกตฺตุวนฺตํ คุณกมฺมํ นขกนฺติสงฺขาตอปฺปธานกมฺมวนฺตํ วมนาทิกํ รุฌํ รจนาย อุจิตตฺตา รุจิชนกํ โหติ, เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิ สวิฺาณกกตฺตุวนฺตมฺปิ ยทิ คุณกมฺมํ อมุขฺยกมฺมํ เจ, อุตฺตมํ วิสิฏฺเมว, ‘‘กนฺตีน’’นฺติ ภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺิยา สติปิ วมนกฺริยาย กมฺมตฺตํ นาติวตฺตติ. นตฺถิ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อจิตฺตา กตฺตาโร ยสฺสาติ จ, คุโณ กมฺมํ ยสฺเสติ จ, สห ¶ จิตฺเตน วตฺตมาโนติ จ วากฺยํ. อิติ นิทสฺสเน เอวํ ปกาเร นิปาโต, อถ วา วจนวจนียานํ [วจนวจนียาทีนํ (ก.)] นิคมารมฺเภ นิปาตสมุทาโย.
อุคฺคิรนฺโตว ส สฺเนห-รสํ ชินวโร ชเน;
ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สมฺปีณเย ชนํ.
๑๖๒. ตทุทาหรติ ‘‘อุคฺคิรนฺโตวา’’ติอาทินา. โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตํ อนุราคํ อุคฺคิรนฺโตว วมนฺโต วิย มธุรํ อติปณีตํ ธมฺมํ ภาสนฺโต กํ ชนํ น สมฺปีณเย, สพฺพเมว สมฺปีเณติ. เอตฺถ ชินวโร กตฺตา สจิตฺโต, สฺเนหรโส คุณกมฺมํ.
๑๖๒. อิทานิ สจิตฺตกกตฺตุปกฺเข อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘อุคฺคิรนฺโต’’จฺจาทินา. โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตอนุราคํ อุคฺคิรนฺโต อิว วมนฺโต วิย มธุรํ อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปณีตํ ธมฺมํ สทฺธมฺมํ ภาสนฺโต เทเสนฺโต ยถาสยํ วทนฺโต กํ ชนํ กีทิสํ ปุคฺคลํ น สมฺปีณเย, ปีเณติ เอวาติ. เอตฺถ อุคฺคิรนํ ชินวรสงฺขตสจิตฺตกกตฺตุวนฺตมฺปิ สฺเนหรสสงฺขาตอมุขฺยกมฺมยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ โหติ. สฺเนโห เอว รโส อนุราโคติ วิคฺคโห.
โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฏุ-
ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตาภิโยโค;
โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย-
โมคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’มมนฺทรูปํ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
คุณาวโพโธ นาม ตติโย ปริจฺเฉโท.
๑๖๓. คนฺถนฺตราหิตวาสนาย, ¶ ตทนุพนฺธปฏิภาเน จาวิชฺชมาเนปิ สุเตน อภิโยคพเลน กวิตา กิตฺติ จ ตทนุคตา สมุปลพฺภตีติ สมนุสาสติ ‘‘โย’’อิจฺจาทินา. สทฺทสตฺเถ พฺยากรเณ กิสฺมิฺจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา กุสโล เฉโก นิฆณฺฏุมฺหิ อภิธานสตฺเถ จ ฉนฺทสิ วุตฺติชาติปฺปปฺจปกาสกฉนฺโทวิจิติสตฺเถ จ อลงฺกติสุ อลงฺการสตฺเถ จ กุสโล น เกวลํ สทฺทสตฺเถเยว, อถ จ ปน นิจฺจมนวรตํ ทิวา จ รตฺโต จ กโต อภิโยโค วายาโม รจนาวิสเย ยสฺส โสยํ กวิตฺตวิกโลปิ พนฺธกรณสงฺขาตกวิคุณปริหีโนปิ กวีสุ กวิคุโณเปเตสุ สงฺขฺยํ คณนํ โอคยฺห ปฏิลภิตฺวา อมนฺทรูปํ อติพหุํ กิตฺตึ ปริสุทฺธพนฺธรจนาลกฺขณํ ตปฺปภวํ ขฺยาตํ วินฺทติ ปฏิลภเตวาติ.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ
สุโพธาลงฺการฏีกายํ
คุณาวโพธปริจฺเฉโท ตติโย.
๑๖๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สทฺทาลงฺกาเร นิทฺทิสิตฺวา พฺยากรณนิฆณฺฏุฉนฺโทปริวาริเต อิมสฺมึ นิรนฺตราภิโยโค อิหโลกิยาทิมหนฺตยสสฺส การณมิติ สิสฺสานมนุสาสนฺโต ‘‘โย สทฺทสตฺถกุสโล’’จฺจาทิมาห. โย เถรนวมชฺฌิเมสุ โกจิ สทฺทสตฺถกุสโล สทฺทานุสาสนพฺยากรณวิสเย ปกติปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เฉโก นิฆณฺฏุฉนฺโทอลงฺกตีสุ อภิธานฉนฺโทอลงฺการสตฺเถสุปิ กุสโล ตํตํวิภาคพุทฺธีนํ ปฏิปาทเนน เฉโก นิจฺจกตาภิโยโค ธารณมนสิการวเสน นิจฺจํ กตุสฺสาโห โหติ. โส อยํ อปฺปมาที กวิตฺตวิกโลปิ ปกติสิทฺธกพฺพรจนคุณรหิโตปิ กวีสุ สงฺขฺยํ กพฺพกตฺตูสุ คณนํ โอคยฺห กพฺพกรณฏีกากรณาทิปกาเรน โอคาเหตฺวา ตํ คณนํ ปาปุณิตฺวา ¶ อมนฺทรูปํ อนปฺปกสภาวํ อติพหุํ กิตฺตึ นิทฺโทสํ สตฺถรจนลกฺขณํ ปฺุสฺจยํ, ตปฺปภวํ ปสิทฺธึ วา วินฺทติ ลภเตวาติ. ยถาวุตฺตสตฺเถสุ อภิโยโค พนฺธสฺส เอกนฺตการณเมว. วุตฺตํ หิ–
‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,
สุตฺจ พหุนิมฺมลํ;
อมนฺโท จาภิโยโค’ยํ,
เหตุ โหติ’ห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓].
ตตฺถ สาภาวิกี สภาวสิทฺธา ปฏิภา จ ปฺา จ พหุ นิมฺมลํ อนปฺปกํ นิชฺชฏํ สุตฺจ อมนฺโท อภิโยโค จ อนปฺปโก อภฺยาโส เจติ อยเมโส สพฺโพปิ อิห พนฺธเน อิมิสฺสํ กพฺพรจนายํ เหตุ โหติ การณํ ภวตีติ. สทฺเท สาสติ เอตฺถ เอเตนาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ตปฺปจฺจยฺจ ตสฺส ถาเทสฺจ กตฺวา สทฺทสตฺถนฺติ าตพฺพํ, สทฺทสตฺเถ กุสโลติ จ, นิฆณฺฏุ จ ฉนฺโท จ อลงฺกติ อลงฺการฺเจติ จ วิคฺคโห, เอตฺถ อลงฺกติสทฺโท สตฺถาเปกฺขาย นปุํสโก โหติ, นิจฺจํ กโต อภิโยโค อสฺเสติ จ, กวิโน ภาโวติ จ, เตน วิกโลติ จ, อมนฺทํ รูปํ สภาโว ยสฺเสติ จ วากฺยํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. อตฺถาลงฺการาวโพธปริจฺเฉท
อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;
อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตาว [ยโตอจฺจนฺตกนฺตาว (ก.)], วุจฺจนฺเตเต ตโต’ธุนา.
๑๖๔. เอวํ ¶ สทฺทาลงฺกาเร ปริจฺฉิชฺช สมฺปตฺยตฺถาลงฺการํ โพธยิตุมาห ‘‘อตฺถาลงฺการ’’อิจฺจาทิ. สคุณา ยถาวุตฺเตหิ ปสาทาทีหิ สทฺทคุเณหิ สหิตา พนฺธปทฺธติ กพฺพรจนํ. อลงฺกรียติ กนฺตึ นียติ พนฺโธ เอเตหิ สรีรมิว หาราทีหีติ อลงฺการา, เตหิ อตฺถาลงฺกาเรหิ ชาตฺยาทิลกฺขเณหิ สหิตา สํยุตฺตา สตี สคุณา ปติพฺพตาทิคุโณเปตา อตฺเถน ธเนน อลงฺกาเรน อาภรเณน สหิตา ยุตฺตา กนฺตาว องฺคนา วิย. ยโต อจฺจนฺตกนฺตา อติสยรมณียา สิยา, ตโต เตน การเณน เย อตฺถาลงฺการา อวสรํ ปตฺตา, เต อธุนา อิทานิ วุจฺจนฺเต กถียนฺติ.
๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺการวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตนฺนิสฺสยํเยว อตฺถาลงฺการพนฺธมารภนฺโต ‘‘อตฺถาลงฺการิ’’จฺจาทิมาห. สคุณา ยถาวุตฺตปสาทาทิสทฺทคุณยุตฺตา พนฺธปทฺธติ ปชฺชคชฺชาทิปเภทา รจนาวลิ อตฺถาลงฺการสหิตา สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสงฺขาเตน อตฺถาลงฺกาเรน สํยุตฺตา สคุณา อตฺถาลงฺการสหิตา กนฺตา อิว ปติพฺพตาทีหิ คุเณหิ ยุตฺตา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิธเนหิ คีเวยฺยกฏกนูปุราทีหิ อาภรเณหิ จ ยุตฺตา องฺคนาว อจฺจนฺตกนฺตา ยโต อติสเยน รมณียา, ตโต ตสฺมา เต อตฺถาลงฺการา อธุนา ทานิ วุจฺจนฺเต. อลงฺกโรนฺติ พนฺธํ สรีรํ วา เอเตหีติ จ, อตฺถสฺส อลงฺการาติ จ, เตหิ สหิตาติ จ, คุเณหิ สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ, อจฺจนฺตํ อติสเยน กนฺตาติ จ วิคฺคโห.
สภาววงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;
ปมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถาวิภาวินี.
๑๖๕. กติปฺปเภทา เต อิจฺจาห ‘‘สภาว’’อิจฺจาทิ. สภาววุตฺติ วงฺกวุตฺตีติ อิเมสํ เภทา ปเภเทน อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการาทฺวิธาทฺวิปฺปการา. ¶ เตสุ สภาววุตฺติ กีทิสีติ อาห ‘‘ปมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตาสุ ปมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ปทตฺถานํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสภาวานํ นานา วิจิตฺตา, น ทฺเวกาว อวตฺถา อวสรา วิภาวินี ปกาสิกา วิฺเยฺยา. ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ ยถาสภาวมเนกปฺปการํ สมฺมเทว วิวรนฺตี สภาวํ ปทตฺถานํ วิจิตฺตํ วทตีติ สภาววุตฺติ นามาติ อธิปฺปาโย, สาว ชาติยา ปทตฺถสรูปสฺส ตถาตถาปฏิปาทกตฺเตน วุตฺติยา [ทตฺติยา (ก.)] ชาติปิ วุจฺจติ.
๑๖๕. ปสตฺถาลงฺการา [ปสตฺถาทิอลงฺการา (ก.)] ปเภทโต เอตฺตกาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สภาวิ’’จฺจาทิมาห. อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการา สภาววงฺกวุตฺตีนํ เภทา ปเภทโต ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. ตตฺถ ตาสุทฺวีสุ ปมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขณานํ ปทตฺถานํ นานาวตฺถาวิภาวินี อเนกปฺปการสฺส ปกาสินี โหติ. เอตฺถ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ อเนกปฺปการสภาวปกาสินี สภาววุตฺติ นาม. เอสาว ชาติ คุณาทิจตุพฺพิธปทตฺถานํ สรูปสงฺขาตชาติยา เตหิ อากาเรหิ ปฏิปาทนโต อุปจารโต ชาติ นาม โหติ. ชาตฺยาทิปทตฺถานํเยว ยถาสภาวํ หิตฺวา วตฺถุปริกปฺปิตอติสโยปมารูปกาทิสรูปสงฺขาตํ วงฺกสภาวํ ปกาเสนฺตี วงฺกวุตฺติ นาม. ยภาโว จ วงฺโก จาติ จ, เตสํ วุตฺตีติ จ, อลํกโรนฺติ เอตาหีติ จ, นานา อเนกา จ สา อวตฺถา จาติ จ วากฺยํ.
ยถา –
ลีลาวิกนฺติสุภโค,
ทิสาถิรวิโลกโน;
โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ,
วิโรจิ วาจมาสภึ.
๑๖๖. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติ. ลีลาย วิลาเสน วิหิตาย วิกนฺติยา คมเนน สตฺตปทวีติหารสงฺขาเตน สุภโค สุนฺทโร ทิสาสุ ทสสุ ถิรมจลํ วิโลกนํ ยสฺส โส โพธิสตฺตงฺกุโร ตทหุชาโต มหาโพธิสตฺโต อาสภึ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทิกมุตฺตมํ นิพฺภยวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ วิเสเสน รมณียตฺตํ ปตฺโต. อยํ สภาววุตฺติ. เอวํ ชาติสภาววุตฺยาทโยปิ ปริกปฺปนียา.
๑๖๖. อิทานิ สภาววุตฺติยา อุทาหรณํ อาห ‘‘ยถา – ลีลาวิกนฺติ’’จฺจาทิ. ลีลาวิกนฺติสุภโค วิลาสคมเนน สตฺตปทวีติหาเรน สุนฺทโร ทิสาถิรวิโลกโน ทสทิสาสุ อจลโอโลกโน โพธิสตฺตงฺกุโร มหาโพธิสตฺตงฺกุโร อาสภึ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อภีตวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ อโสภีติ. อิห โพธิสตฺตสงฺขาตสฺส ทพฺพสฺส ลีลาวิกนฺติทิสาถิรวิโลกนวโจนิจฺฉารณสงฺขตานํ อวตฺถานํ ปกาสิตตฺตา ทพฺพสภาววุตฺตีติ าตพฺพา. เอสาเยว ทพฺพคตคตฺยาทิวิจิตฺรสรูปํ อลงฺกรณโต อลงฺกาโร นาม, ทพฺพคตคตฺยาทโย ปน อลํกิริยมานตฺตา อลํกิริยา นาม. ชาติคุณกฺริยาสภาววุตฺติโยปิ เอวเมว ทฏฺพฺพา. ลีลาย ยุตฺตา วิกนฺตีติ จ, ตาย สุภโคติ จ, ทิสาสุ ถิรํ วิโลกนํ ยสฺเสติ จ, โพธิยา ปฺาย สตฺโตติ จ, โสเยว องฺกุโรติ จ, อุสภสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ. อุสภสฺส ภาวสงฺขาตา อกมฺปนียา ิติ อาสภํ นาม, อกมฺปภาวโต เตน สมาปิ วาจา อุปจารโต อาสภี นาม โหติ.
วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ฺถา สา ปราภเว;
ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโชปทสฺสนํ.
๑๖๗. ทุติยมาห ¶ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินา. วตฺถุโน ชาตฺยาทิรูปสฺส ปทตฺถสฺส สภาโว ยสฺสํ อวตฺถายํ ยาทิสํ รูปํ ตสฺส อฺถาภาเวน ตสฺส รูปสฺส ตเถตํ ทพฺพาปเนน วุตฺติ วจนํ. ปรา ภเว อฺา วงฺกวุตฺติ นาม สิยา. กึ สา สากลฺเลน วตฺตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทิ. ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปริมิตเภทกตฺตา พีชสฺส การณตฺตา สกลพฺยตฺติพฺยาปิสามฺรูปสฺส ยโต ปเร วิจิตฺตาลงฺการา ปสวนฺติ, อุปทสฺสนํ กถนํ โหติ นิรวเสสาภิธานสฺส เกนาปฺยสกฺกุเณยฺยตฺตา.
๑๖๗. อิทานิ วงฺกวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินา. วตฺถุสภาวสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถสมฺพนฺธิโน ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ โย สภาโว วิชฺชติ, ตสฺส สภาวสฺส อฺถา วิชฺชมานาการํ หิตฺวา วตฺตุปริกปฺปิเตน อติสยอุปมารูปกาทิอฺปกาเรน ยา วุตฺติ ยํ กถนํ อตฺถิ, สา ปราภเว สภาววุตฺติโต อฺา วงฺกวุตฺติ นาม สิยา. ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปฺปมาณปกฺขตฺตา กถเนน ปริสมาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา นยโต ตสฺส อนนฺตปกฺขสฺส ปริคฺคหณตฺถํ พีโชปทสฺสนํ การณมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติ. วกฺขมานเภทโต เอกเมกมฺปิ อตฺตนา สทิสํ อนนฺตเภทปริคฺคหชานนตฺถํ ปโหตีติ อธิปฺปาโย. วตฺถูนํ สภาโวติ จ, อนนฺตา วิกปฺปา ยสฺส สภาวสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, พีชสฺส อุปทสฺสนนฺติ จ วิคฺคโห.
วงฺกวุตฺติอตฺถาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา
ตตฺถา’ติสยอุปมา-
รูปกาวุตฺติทีปกํ;
อกฺเขโป’ตฺถนฺตรนฺยาโส,
พฺยติเรโก วิภาวนา.
เหตุกฺกโม ¶ ปิยตรํ, สมาสปริกปฺปนา;
สมาหิตํ ปริยาย-วุตฺติพฺยาโชปวณฺณนํ.
วิเสส รุฬฺหาหงฺการา,
สิเลโส ตุลฺยโยคิตา;
นิทสฺสนํ มหนฺตตฺตํ,
วฺจนา’ปฺปกตตฺถุติ.
เอกาวลิ อฺมฺํ, สหวุตฺติ วิโรธิตา;
ปริวุตฺติพฺภโมภาโว, มิสฺส’มาสี รสี อิติ.
เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา, ภาโว ชีวิตมุจฺจเต;
วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํ.
๑๖๘-๑๗๒. ยโถทฺเทสํ นิทฺทิสิตุกาโม อุทฺทิสติ ‘‘ตตฺเถ’’จฺจาทิ. ตตฺถาติ ตสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ ‘‘เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. สมุทฺทิฏฺาติ สงฺเขปนเยน วุตฺตา. อติสโย อุปมา รูปกํ อาวุตฺติ ทีปกฺจ, สมาโส สมาสวุตฺติ ปริกปฺปนา จ, วิเสโส รุฬฺหาหงฺกาโร จ, ชีวิตมุจฺจเตติ ตทภาเว พนฺธสฺส ฉวสฺเสว เหยฺยตฺตา วุตฺตํ, สิเลโส ตุ วงฺกวุตฺตีสุ สภาววุตฺตึ หิตฺวา วตฺถุสภาวโต อฺถา ยถา ตถา ปริกปฺปนรูปาสุ อติสยาทีสุ วุตฺตีสุ ปรํ สิรึ กนฺตึ โปเสติ ตํ ปูเรติ อาวหตีติ.
๑๖๘-๑๗๒. เภทวนฺตานํ ปทตฺถานํ สภาวกถนํ อุทฺเทสกฺกเมน ปากฏํ โหตีติ วตฺตมาเนหิ อลงฺกาเรหิ อุทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถาติสย…เป… รสี’’ติ คาถาจตุกฺกมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ อิติ เอวํ เอเต ปฺจตึส เภทา สมุทฺทิฏฺา สงฺเขเปน วุตฺตาติ. เอเตสํ ปน ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทเส อาวิภวิสฺสติ. อิมินา ภาโว จ สิเลโส จ อติปฺปสตฺโถติ ทีเปติ. ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ¶ ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิรึ โสภํ โปเสติ ปูเรติ.
นิทฺเทสวณฺณนา
ปกาสิกา วิเสสสฺส,
สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;
โลกาติกฺกนฺตวิสยา,
โลกิยาติ จ สา ทฺวิธา.
๑๗๓. ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิ. วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติ. สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิ. โลกํ โลกปฺปตีตึ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติ.
๑๗๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินา. วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโห. ‘‘วิเสสสฺส ปกาสิกา’’ติ ปสิทฺธคุณานุวาเทน ¶ สา อติสยวุตฺติ สิยาติ อปสิทฺธํ อติสยวุตฺติวิธานํ กโรติ, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ. อนุวาทกอนุวาทนียเภโท อุปริปฺเยวเมว ทฏฺพฺโพ.
โลกิยาติสยสฺเส’เต,
เภทา เย ชาติอาทโย;
ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช,
โลกาติกฺกนฺตโคจรา.
๑๗๔. อยํ ทฺวิปฺปการา อติสยวุตฺติ สภาววุตฺยาทีหิ ภินฺนาติ เจ? อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิ. ชาติอาทโย ยโต ปทตฺถสฺส วิจิตฺตํ สรูปํ วทตีติ วิจิตฺตสรูปปฏิปาทิกา สภาววุตฺติปิ อลงฺกาโร, อลงฺการิยํ ตุ วตฺถุมตฺตํ, ตโต สภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส เภทา, ยถา สรีเร ยํ สหชํ สุนฺทรตฺตํ, ตสฺส โปสกาปิ มุตฺตาวลิปฺปภุติ อลงฺกาโรติ วุจฺจติ, เอวํ พนฺเธปฺยลงฺการิยวตฺถุนิมิตฺตํ ธมฺมตฺตํ ยาย อุกฺกํสียติ, สา อุกฺกํโสติ วุจฺจติ. สา จ วุตฺติ อลงฺการสทฺเทน วุจฺจเต. สา ปน อติสยวุตฺติเยว. เตเนวาห ‘‘โลกิยาติสยสฺเสเต, เภทา เย ชาติอาทโย’’ติ. ยโต เอวํ, ตโต โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ วิสุํ ทสฺสนียาติ อาห ‘‘ปฏี’’ติอาทิ. ตุสทฺโท เภเท. อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา ปฏิปาทียเตติ สมฺพนฺโธ.
๑๗๔. อิทานิ เอสา ทฺวิปฺปการาปิ อติสยวุตฺติสภาววุตฺยาทีหิ อนฺาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิเย’’จฺจาทิมาห. ชาติอาทโย ชาติคุณาทิปทตฺถคตวิจิตฺตสรูปสฺส ปกาสนโต นิสฺสยโวหาเรน ‘‘ชาตฺยาทโย’’ติ นิทฺทิฏฺา ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโย เย เภทา ¶ วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส โลกิยาติสยวุตฺติยาเยว เภทา อวยวา. ตตฺถ โลกิยาติสยวุตฺติ นาม ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโยเยวาติ. เอสาเยว วิจิตฺรรูปปฏิปาทิกา อุกฺกํสาติ จ วุจฺจติ. เอวํ โลกิยาติสยวุตฺติยา ‘‘ลีลาวิกนฺติสุภโค’’ติ อุทาหรณสฺส คมฺยมานตฺตา วกฺขมานํ ปฏิชานาติ ‘‘ปฏิปาทียเต’’จฺจาทินา. อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา อติสยวุตฺติ ปฏิปาทียเต อุทาหรณโต นิปฺผาทียติ. โลเก ภโวติ จ, ตสฺส อติสโย อาธิกฺกมิติ จ วากฺยํ.
ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย,
เนตฺตฺชลิปุเฏน เต;
นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ,
ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ.
๑๗๕. ตมุทาหรติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินา. ชิน เต เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตฺชลิปุเฏน อตฺตโน นยนทฺวนฺทสงฺขาเตน อฺชลิปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ ชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา หรติ อนุปตติ [อปนยติ (?)]. ตณฺหาหโรปิ สมาโน ตฺวํ หนฺตุํ นิวตฺติตุํ กึ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสิ. ตณฺหาหรา นาม ตณฺหเมว นุทนฺติ. อตฺร หนนฺตามปิห สมฺปนุทติ โลกิตึ อติกฺกมฺม เทหกนฺติยา พหุตฺตนธมฺโม วุตฺโต.
๑๗๕. อิทานิ ปฏิฺาตานุสาเรน ปฏิปาเทติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินา. โภ ชิน เต ตุยฺหํ เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตฺชลิปุเฏน เนตฺตสงฺขาเตน หตฺถปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ สาธุชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว ¶ วา ตณฺหาหโรปิ ตฺวํ สพฺเพสํ ตณฺหาวินาสโกปิ หนฺตุํ นิวาเรตุํ กึ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสีติ. เอตฺถ ปิวนํ นาม ปิปาสํ วิเนตีติ โลกสภาโว. ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกสภาวมติกฺกนฺตตฺโถ. กนฺตีนํ อธิกปิยตา อติสยธมฺโม, ตสฺส วุตฺติ ปน ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกาติกฺกนฺตอตฺถํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺโต โหติ. สา ปน กเถตุมิจฺฉิตํ กนฺตีนํ อธิกปิยตํ ตณฺหาหนเน อสมตฺถํ วตฺวา ทีเปตีติ วงฺกวุตฺติ นาม. วุจฺจมานานํ อุปมารูปกาทีนมฺปิ วงฺกวุตฺติตา อิจฺฉิตตฺถสฺส ปการนฺตเรน ปกาสนโตเยว. ยถา นาม สรีรสหชํ ปีนตฺตาทิสุนฺทรตฺตํ อุทฺทีปนากาเรน ิตา กฏกอุณฺหีสหาราทโย อลงฺการา นาม ภวนฺติ, เอวํ พนฺธสรีรสงฺขาเต อลงฺกรณียวตฺถุมฺหิ วิชฺชมานอติปิยตาทิเมว อุทฺทีเปตฺวา อลงฺกุรุมานา ‘‘ตณฺหาหโรสิ ตฺวํ เอสํ กนฺตี ปิวนฺตานํ ตณฺหํ หนฺตุํ นาล’’มิติ วาจาภงฺคี อลงฺกาโร นาม. อลงฺการิยํ นาม อลงฺกาตพฺพกนฺติปิยตาย พหุตฺตนฺติ. อุตฺตริปิ อลงฺการอลงฺการิยวิภาโค จ อนุรูปโต โยชนกฺกโม จ เอวเมว ทฏฺพฺโพ. เทเห กนฺตีติ จ, อฺชลีเยว ปุโฏติ จ, เนตฺตานิเยว อฺชลิปุโฏติ จ, ตณฺหํ หรตีติ จ วิคฺคโห.
อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;
สทฺทตฺถคมฺมา วากฺยตฺถ-วิสยาติ จ สา ติธา.
๑๗๖. อุปมํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินา. อุปมียเต อเนนาติ อุปมานํ, ปทุมาทิกวตฺถุ. ปทุมาทิโก ตุ สทฺโท อุปมานวาจโก. อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, มุขาทิกวตฺถุ. มุขาทิโก สทฺโท ตุ อุปเมยฺยวาจโก. เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปทุมาทิมุขาทิวตฺถูนฺจ. สธมฺมตฺตนฺติ สมาโน ธมฺโม กนฺติมนฺตตา ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตสมาเนน ธมฺเมน สห สมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตํ ¶ อุปมาโนปเมยฺยปติฏฺิตํ อุปมา สิยา, อุปมียติ ยถาวุตฺโต สมฺพนฺโธติ กตฺวา. สา ปนาลงฺการิยสฺส ธมฺมสฺสาติสยปฏิปาทนปฺปกาโร. กติวิธา สาติ อาห ‘‘สทฺท’’อิจฺจาทิ. สทฺโท จ อตฺโถ จ, เตหิ คมฺมา ปตียมานา สทฺทตฺถคมฺมา. วากฺยํ ปทสมุทาโย. ตสฺส อตฺโถ วิสโย โคจโร ยสฺสา วากฺยตฺถวิสยาติ จ สา อุปมา ติวิธา สทฺทคมฺมอตฺถคมฺมวากฺยตฺถวิสยาติ ติธา โหติ.
๑๗๖. อิทานิ อุปมาลงฺการํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ จนฺทนีลุปฺปลทลาภาทีนํ อานนนยนาทีนฺจ ปทตฺถานํ สธมฺมตฺตํ กนฺติมนฺตตาปีนตาทิตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ อุปมา นาม สิยา, สา อลงฺกรณียวตฺถุโน อาธิกฺกปฏิปาทนปฺปการา อุปมา สทฺทตฺถคมฺมา สทฺทคมฺมา จ อตฺถคมฺมา จ วากฺยตฺถวิสยา จ, อิติ เอวํ ติธา ติปฺปการา โหติ. เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ จนฺทานนาทิปทตฺถานํ สธมฺมสงฺขโต อฺมฺตุลฺยกนฺติมนฺตตาปีนตาทิธมฺมโยโค ปทตฺถานํ อุปมตฺถสฺส ปติฏฺิตตฺตา อุปฏฺานตาย อุปมา นาม โหติ, ตนฺนิสฺสยจนฺทาทโย ปน นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา นาม โหติ, อุปมานภูตจนฺทาทิอตฺถปฏิปาทโก จนฺทิมาทิสทฺโทปิ ตทตฺเถน อุปมา นาม โหติ, อุปเมยฺยุปเมยฺยนิสฺสยตปฺปฏิปาทกานมฺปิ อุปเมยฺยภาโว เอวเมว ทฏฺพฺโพ. อุปมียเต อเนนาติ อุปมานนฺติ กตฺวา จนฺทาทิ อุปมานํ วุจฺจติ, อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, อานนาทิ, อุปมานฺจ อุปเมยฺยฺจาติ จ, สมาโน จ โส ธมฺโม เจติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, สทฺโท จ อตฺโถ จาติ จ, เตหิ คมฺมาติ จ, วากฺยสฺส อตฺโถติ จ, โส วิสโย ยสฺสา อุปมายาติ จ วากฺยํ.
สมาสปจฺจเยวาที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;
สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมานโน.
๑๗๗. ตตฺถ ¶ สทฺทคมฺมาปิ ติธา สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมาส’’อิจฺจาทิ. สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวาทิ จ, เต สทฺทา นาม, สทฺทสทฺเทน สมาสาทโย วตฺตุมธิปฺเปตาติ อตฺโถ. เตสํ สมาสาทีนํ วสา สทฺทคมฺมา ติธา โหติ สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ, สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺมา อุปมา วุจฺจตีติ เสโส. อุทาหรติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ, จนฺทิมา วิย รุจิรมานนํ มุขํ ยสฺส โส จนฺทิมานโน. เอตฺถ จ จนฺทิมํ อุปมานํ, อานนํ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ ธมฺโม, จนฺทิมานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธิโชตโก วิยสทฺโท, เตสุ สาธารณธมฺมวาจกสฺส วิยสทฺทสฺส โจปมาโชตกสฺสาปฺปโยโค สมาเสเนว วุตฺตตฺตา, เอตฺถ ปน วิยสทฺโท จนฺทิมาสทฺเทน อุปมานวาจเกน สมฺพนฺธมุปคโต จนฺทคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, มุขคตํ ปน สามตฺถิยา ปทียเต, เอวมีทิสํ ทฏฺพฺพํ.
๑๗๗. เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สทฺทคมฺมสฺส ติวิธตฺตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมาเส’’จฺจาทิ. สมาสปจฺจเยวาที สมาโส, อายาทิปจฺจยา, อิวาทโย จ สทฺทา นาม, เตสํ สมาสาทีนํ วสา เภเทน สทฺทคมฺมา ติธา สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ ติวิธา โหติ. สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ. มุนินฺโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ จนฺทิมานโน จนฺทสมานมโนหรมุขมณฺฑเลน ยุตฺโต โหติ, สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวอิติ อิทํ อาทิ เยสํ วาทีนนฺติ จ, สทฺเทน คมฺมาติ จ, มุนีนํ อินฺโทติ จ, จนฺทิมา วิย รุจิรํ อานนํ มุขํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ ‘‘จนฺทิมา’’ติ อุปมานํ, ‘‘อานน’’นฺติ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารณธมฺโม, ‘‘วิยา’’ติ สทฺโท จนฺทานนานํ ทฺวินฺนํ อานนคตรุจิรตฺตํ จนฺเท จ, จนฺทคตรุจิรตฺตํ อานเน จ อตฺถีติ สมานธมฺมสมฺพนฺธํ ¶ โชเตติ, อิห สาธารณธมฺมวาจกสฺส รุจิรสทฺทสฺส, ตุลฺยธมฺมสงฺขาโตปมาโชตกสฺส วิยสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค เตสํ อตฺถานํ สมาเสน วุตฺตตฺตา. เอตฺถ อุปมานวาจเกน จนฺทิมาสทฺเทน ยุตฺโต วิย สทฺโท จนฺทคตสทิสตฺตํ โชเตติ, มุขคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา ปตียเต. ตถา หิ มุขํ จนฺทสมานมาคจฺฉนฺตํ จนฺทสฺส มุขสทิสตฺตํ วินา น ภวตีติ อฺถานุปปตฺติ สามตฺถิยนฺติ.
อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติ.
๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินา. อายาทีติ อายอียกปจฺจยาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺมา อุปมา วุจฺจติ. อุทาหรติ ‘‘วทน’’มิจฺจาทิ. ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปงฺกชายเต. เอตฺถาปิ ปงฺกชมุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ อานนมุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ สธมฺโม, ปงฺกชานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธโชตโก อิวสทฺโท. ตตฺถ รุจิร อิวสทฺทานํ ปุพฺเพ วิยาปฺปโยโค ปจฺจเยน วุตฺตตฺตาติ สพฺพตฺถ วิฺเยฺยํ. เอวมุปริปิ.
๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺโมปมํ นิทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินา. อายาที ‘‘อาย อีย ก’’อิติอาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘วทนํ…เป… ทลียตี’’ติ. วทนํ มุขํ ปงฺกชายเต ปทุมมิว รุจิรํ อาจรติ. มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ สพฺพฺุโน เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลทลียติ นีลุปฺปลปตฺตมิว รุจิรมาจรติ. อาโย อาทิ เยสํ อียาทีนนฺติ จ, ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปวตฺตตีติ จ, มุนินฺทสฺส นยนทฺวนฺทมิติ จ, นีลุปฺปลสฺส ทลมิติ จ, ตมิว รุจิรมาจรตีติ จ วากฺยํ. เอตฺถ ‘‘ปงฺกช’’มิติ จ ‘‘นีลุปฺปล’’มิติ จ อุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ วทนํ ¶ นยนทฺวนฺทฺจ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺโม, อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานธมฺมโชตโก อิวสทฺโท, เตสํ อตฺถานํ ปจฺจเยน วุตฺตตฺตา เตสมปฺปโยโค. เอวรูเปสุ อฺเสุปิ เอวเมว เวทิตพฺโพ.
อิวาที อิว วา ตุลฺย-สมาน นิภ สนฺนิภา;
ยถาสงฺกาส ตุลิต-ปฺปกาส ปติรูปกา.
สรีสริกฺข สํวาที, วิโรธี สทิสา วิย;
ปฏิปกฺขปจฺจนีก-สปกฺโข’ปมิโต’ปมา.
ปฏิพิมฺพ ปฏิจฺฉนฺน-สรูป สม สมฺมิตา;
สวณฺณา’ภา ปฏินิธิ, สธมฺมาทิ สลกฺขณา.
ชยตฺย’กฺโกสติ หสติ, ปติคชฺชติ ทูภติ;
อุสูยตฺย’วชานาติ, นินฺทติ’สฺสติ รุนฺธติ.
ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;
เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนาธิโรหติ.
กจฺฉํวิคาหเต ตสฺส, ตมนฺเวตฺย’นุพนฺธติ;
ตํสีลํ, ตํ นิเสเธติ, ตสฺส จานุกโรติ’เม.
๑๗๙-๑๘๔. อิวาที อิวาทโย นาม อิเมติ สมฺพนฺโธ. อิโว จ วา จ ตุลฺโย จ สมาโน จ นิโภ จ สนฺนิโภ จาติ ทฺวนฺเท อิว…เป… สนฺนิภา. สทฺทมเปกฺขิย ปุลฺลิงฺคตา. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ. ‘‘สธมฺมาที’’ติ อาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทีนํ ปริคฺคโห. ชยติจฺจาทีสุ กมฺมํ.
๑๗๙- ๑๘๔. อิวาทิสทฺทคมฺโมปมาธิกาเร ปมํ ตาว ‘‘อิวาทโย นาม เอเต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘อิวาทิ’’จฺจาทินา. อิวาทีติ ปทสฺส ฉฏฺมคาถาย อิเมติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตสฺส จาติ จสทฺทํ ยุชฺชนฏฺาเน โยเชตฺวา สนฺนิภา จาติอาทโย โยเชตพฺพา. ‘‘สธมฺมาที’’ติอาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทโย คหิตา. นินฺทติ อิสฺสตีติ ปทจฺเฉโท, อิเม ¶ ทฺเวปฺาส อิวาทโย นาม. ‘‘ชยติ อกฺโกสติ หสติ’’อิจฺจาทิกํ ตํตํกฺริยาปทสงฺขตอนุการิยานํ อนุกรณนฺติ กตฺวา ทฺวนฺโทเยว, ‘‘สนฺธิสมาสา อทฺธสฺสา’’ติ [สนฺธิสมาโส ตททฺธสฺสาติ (ก.)] วุตฺตตฺตา สนฺธิสมาสานํ คาถทฺธสฺส วินา อุภยทฺธมชฺเฌ อลพฺภนโต ทูภติปทโต ปุพฺเพเยว สมาโส กาตพฺโพ, โน เจ, อสมาโสติ คเหตพฺโพ. ตสฺส โจเรติ โสภคฺคมิจฺจาทิกมฺปิ วากฺยานุกรณนฺติ กตฺวา ตตฺถ สมาโส, วากฺเย เกวลปทานีติ วา คเหตพฺโพ. อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ อิว สทฺทปริยายตฺตา สทิสตฺถาติ สพฺพตฺถ ภาวตฺโถ, อวยวตฺโถ ปน ปากโฏเยว.
อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิหิ;
อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติ.
๑๘๕. อิวาทีนํ วินิโยควิสยํ ทสฺเสตฺวา อุปมาเภทํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาน’’อิจฺจาทิ. เกจีติ อิมินา อปริยนฺตตฺตเมสํ [อปริยนฺตปเภทํ (ก.)] ทสฺเสติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปริยนฺโต วิกปฺปาน’’นฺติอาทิ. นิยฺยนฺติ อุทาหรียนฺติ.
๑๘๕. อิทานิ อิวาทิสทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺตํ สมานธมฺมสมฺพนฺโธ. วิภาวิหิ ปกาสเกหิ. อิเมหิ อิวาทีหิ สทฺเทหิ ชานิตพฺพา เกจิ อุปมาเภทา อปริยนฺตตฺตา สมฺปติ ทานิ ลทฺธาวสเร นิยฺยนฺติ อุทาหรณมตฺเตน ปฏิปาทียนฺติ.
วิกาสิปทุมํ’วา’ติ-สุนฺทรํ สุคตานนํ;
อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา.
๑๘๖. ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทิ. สุคตานนํ มุนินฺทสฺส วทนํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตรมณียํ. กิมิว? วิกาสิปทุมํว ปพุชฺฌมานปทุมํวิย. อิติ อยเมวํวิธา ธมฺโมปมา นาม โหติ. กสฺมา? ¶ อานนปทุมานํ สมานสฺส ธมฺมสฺส คุณสฺส สุนฺทรสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนา สุนฺทรตฺตนฺติ ปฏิปาทนโต.
๑๘๖. อุทาหรณมาห ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทินา. สุคตานนํ ภควโต มุขํ วิกาสิปทุมํว พุชฺฌมานปงฺกชมิว อติสุนฺทรํ โหติ. อิติ อีทิสา อุปมา ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา อติสุนฺทรมิติ สมานคุณทสฺสเนน ธมฺโมปมา นาม โหติ. ปทุมานนานํ สาธารณคุณสฺส ปกาสนโต อติสุนฺทรมิติ ตุลฺยธมฺโม นาม โหติ. เอตฺถ ปทุมคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสงฺขาตาย อุปมาย อิวสทฺเทน โชติยมานตฺเตปิ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺโตปมาย ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา ธมฺโมปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย.
ธมฺมหีนา มุข’มฺโภช-สทิสํ มุนิโน อิติ;
วิปรีโตปมา ตุลฺย-มานเนน’มฺพุชํ ตว.
๑๘๗. ‘‘ธมฺม’’อิจฺจาทิ. มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มุขํ อมฺโภเชน ปทุเมน สทิสํ สมานํ. อิติ อยํ ธมฺมหีโนปมา นาม สุนฺทรสงฺขาตสฺส คุณสฺส อนิทฺทิฏฺตฺตา, สา ตุ อตฺถวสา คมฺยเต. กถมฺถา ยุชฺชตีติ? เอตฺถ ปน สทิสสทฺโท อุปเมยฺยสฺส มุขสฺส วิเสสนนฺติ มุขคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตํ ตุ สามตฺถิยา คมฺยเต. เอวมีทิสํ เยฺยํ. ‘‘วิปรีเต’’จฺจาทิ. มุนีติ คมฺยเต สุตตฺตา, โภ มุนิ ตว อานเนน มุเขน อมฺพุชํ ตุลฺยนฺติ อยํ วิปรีโตปมา. ธมฺมหีนตฺเตปิ ปสิทฺธิวิปริยเยนาภิหิตตฺตา ตนฺนาเมเนว วุตฺตา. เอวมุปริปิ.
๑๘๗. ‘‘ธมฺมหีเน’’จฺจาทิ. ‘‘มุขมฺโภชสทิสํ มุนิโน’’ตฺยยํ อุปมา. ธมฺมหีนา ตุลฺยธมฺมปกาสกสุนฺทราทิสทฺทหีนตฺตา ธมฺมหีนา นาม. วาจกาภาเว ตุลฺยธมฺโม กถํ ปตียตีติ เจ? มุนิโน มุขํ วทนํ อมฺโภชสทิสํ ปทุมสทิสมิติ. เอตฺถ มุขสฺส อมฺโภชสมานตฺตํ มุขมฺโภชานํ สาธารณธมฺเม อสติ ¶ กถํ ภวตีติ? อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยาติ, อิวปริยาโย สทิสสทฺโท มุขสฺส วิเสสนํ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มุขคตสทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา เอว วิฺายเต. เห มุนิ ตว ตุยฺหํ อานเนน อมฺโภชํ ตุลฺยํ สมานนฺติ อยํ วิปรีโตปมา. ‘‘อมฺพุเชน อานนํ ตุลฺย’’นฺติ โลกปฺปสิทฺธิยา วิปริยเยน ‘‘อานเนน อมฺพุชํ ตุลฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ธมฺมหีนตฺเต สติปิ วิปรีโตปมา นาม โหติ. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา’’ติ [ปริภาเสนฺทุเสขร ๑๑๒] วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘มุนี’’ติ อวิชฺชมาเนปิ ปุพฺพทฺเธ ‘‘มุนิโน’’ติ สุตตฺตา ลพฺภมาโน ‘‘ตวา’’ติ ตุมฺหสทฺทสนฺนิธาเนน อามนฺตนตฺโถ วิฺายติ. เอตฺถ อิวปริยาโย ตุลฺยสทฺโท อมฺพุชวิเสสนภูโต อมฺพุชคตสทิสตฺตํ วทติ, อานนคตสทิสตฺตฺจ อมฺพุชานนานํ สาธารณธมฺโม จ สามตฺถิยา ายติจฺจาทิกํ วุตฺตนเยน าตพฺพํ. อุปริปิ ปากฏฏฺานํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
ตวานน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;
อฺมฺโปมา สา’ยํ, อฺมฺโปมานโต.
๑๘๘. ‘‘ตว’’อิจฺจาทิ. อฺมฺโปมานโตติ อฺมฺสฺส มุขสฺส อมฺโภชสฺส จ อฺมฺเน ตํทฺวเยน อุปมานโต.
๑๘๘. ‘‘ตวานนิ’’จฺจาทิ. ‘‘อมฺโภชํ ตวานนมิว, เต มุขํ อมฺโภชมิวา’’ติ อยมุปมา. อฺมฺโปมานโต อฺมฺสฺส อุปมานตฺตา อฺมฺโปมา นาม โหติ. อฺมฺสฺส อุปมาติ จ, อฺมฺสฺส อุปมานนฺติ จ วิคฺคโห. วิคฺคหทฺวเยปิ ปุพฺพวิภตฺติโลโป. สพฺพาทีนํ พฺยติหารลกฺขเณน อุตฺตรวิภตฺติโลโป. สมาสลกฺขเณน อฺตฺถสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา ¶ มุขาเปกฺขาย อฺํ อมฺโภชฺจ, อมฺโภชาเปกฺขาย อฺํ มุขฺจ กเมน อุปเมยฺยา นาม. อมฺโภชาเปกฺขาย อฺํ มุขฺจ, มุขาเปกฺขาย อฺํ อมฺโภชฺจ อุปมานํ นาม.
ยทิ กิฺจิ ภเว’มฺโภชํ,
โลจนพฺภมุวิพฺภมํ;
ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ,
ตเว’ติ อพฺภุโตปมา.
๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิ. โลจนานิ จ ภมุโย จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมึ, ตํ, ตาทิสมมฺโภชํ กิฺจิ กิมปิ ยทิ ภเว. ตมีทิสมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺตึ ธาเรตุํ นิสิชฺฌเต. กึ นฺวจฺฉริยมีทิสนฺติ อพฺภุตตฺถวิภาวเนน วทนมมฺพุเชโนปมียตีติ อยมพฺภุโตปมา าตพฺพาติ.
๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิ. โลจนพฺภมุวิพฺภมํ โลจนภมูนํ ลีลาวนฺตํ กิฺจิ อมฺโภชํ กิฺจิ อจฺฉริยํ ปทุมํ ยทิ ภเว เจ สิยา, ตมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺตึ ธาเรตุํ สมตฺโถ โหติ. อิติ อีทิสี อุปมา อพฺภุโตปมา อพฺภุตธมฺมปกาสกตฺตา อพฺภุโตปมา นาม. เอตฺถ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิโต ปทุมคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ อมฺโภชวิเสสเนน ‘‘โลจนพฺภมุวิพฺภม’’นฺติ อิมินา โชติโต. ตสฺมา อมฺโภชํ โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺธสงฺขตอุปมาย โชตกตฺตา นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา, มุขํ อุปเมยฺยนฺติ มุขคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ ยทิ มุเข น ภเวยฺย, ตาทิสํ มุขโสภํ ธาเรตุํ กถํ สมตฺโถติ สามตฺถิยา ายติ. โลจนพฺภมุวิพฺภมสงฺขาตสาธารณธมฺโม ปน ‘‘โลจนานิ จ ภมุโย เจติ จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิ’’นฺติ จ วิคฺคเห นิปฺผนฺเนน ¶ ภินฺนาธิกรณอฺปทตฺถสมาเสน คุณีภูตสฺสปิ คหิตตฺตา วิฺายติ [คหณสฺส วิฺายมานตฺตา (ก.)].
สุคนฺธิ โสภสมฺพนฺธิ, สิสิรํสุวิโรธิ จ;
มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ, สา สิเลโสปมา มตา.
๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิ. ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุโนจนฺทสฺส วิโรธิ ปจฺจนีกํ, มุขํ ตํสมานกนฺติตฺตา อมฺพุชฺจ ตทุทเย สงฺโกจภชนโต. โสภสมฺพนฺธิ กนฺติยุตฺตํ, มุขมมฺพุชฺจ. สุคนฺโธ อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธิ จ ทฺวยมปีติ เอวํ สิเลสปริคฺคเหน มุขมฺพุชานํ อุปมาโยคโต สา ยถาวุตฺตา สิเลโสปมา มตา.
๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิ. ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุวิโรธิ จนฺทสฺส วิรุทฺธํ โหติ ตุลฺยตฺตา. ปทุมํ ปน จนฺโททเยน อตฺตโน สงฺโกจนตฺตา ตสฺส วิรุทฺธํ โหติ. โสภสมฺพนฺธิ จ อนฺสาธารณมุขคตกนฺติสมฺพนฺธยุตฺตฺจ โหติ. ปทุมํ ปน ปทุมคตกนฺติสมฺพนฺธินา ยุตฺตํ โหติ. สุคนฺธิ จ จตุชฺชาติสุคนฺธวหนโต […วมนโต (ก.)] สุคนฺธิ จ โหติ. อมฺพุชํ ปน ปทุมสุคนฺเธเนว ยุตฺตํ โหติ. อิติ อีทิสี อุปมา สิเลโสปมา เอกปทาติหิตอุภยตฺถลกฺขเณน สิเลสวเสน วุตฺตตฺตา สิเลโสปมา นาม โหติ. สิสิรา สีตลา อํสุ กนฺติ อสฺเสติ จ, ตสฺส วิรุชฺฌติ สีเลเนติ จ, ปจฺจยสามตฺถิยวเสน ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ ลพฺภนโต สิลิสฺสติ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ อลงฺกาเรติ จ, สิเลสวเสน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ สุคนฺโธ จ โสตสมฺพนฺโธ จ สิสิรํสุวิโรธิตฺตฺเจติ อิเม อุปมาโนปเมยฺยานมมฺพุชมุขานํ ตุลฺยธมฺโม, เตสุ อมฺพุชคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตา อุปมา นาม โหติ, สา อมฺพุชสมฺพนฺธินา อิวสทฺเทน โชติตา, ¶ มุขคตตุลฺยธมฺโม ปน อสฺสตฺถิตสฺสีลตฺเถ กตปจฺจเย สติปิ สามตฺถิยาเยว คมฺยเต.
สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;
พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สาลกานนโสภินี.
๑๙๑. ‘‘สรูป’’อิจฺจาทิ. อยมุยฺยานมาลา พาลาว อิตฺถี วิย. กถํ? สาลกานนโสภินี พาลา ตาว สหาลเกน เกสสนฺนิเวสวิเสเสน วตฺตเต สาลกมานนํ เตน โสภเต. สาลกานนโสภินี อุยฺยานมาลาปิ สาลานํ รุกฺขวิเสสานํ กานเนน คหเนน โสภเต, เอวรูปา สา ตาทิสี สนฺตาโนปมา อาขฺยายเต, กสฺมา? สิเลโสปมตฺตสภาเวปิ สรูเปน สทิเสน สทฺเทน ‘‘สาลกานนโสภินี’’ตฺเววํวิเธน สทฺทสนฺตาเนน วิเสสภูเตน วาจฺจตฺตา ปกาสิยตฺตา ตสฺสาอิติ คมฺยเต. ยเถติ นิทสฺสเน.
๑๙๑. ‘‘สรูเป’’จฺจาทิ. สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา ตุลฺยสุติยา อจฺฉินฺนสมฺพนฺธวจนมาลาย วุจฺจมานตฺตา สา อุปมา สนฺตาโนปมา นาม โหติ, สิเลสตฺเต สติปิ กตสมาเสหิ ปทสนฺตาเนหิ วุจฺจมานตฺตา สนฺตาโนปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยเถ’’ติ อุทาหรติ. อยํ อุยฺยานมาลา เอสา อุยฺยานปนฺติ สาลกานนโสภินี อลกสงฺขาตเกสสนฺนิเวสสหิเตน มุเขน โสภมานา พาลาว องฺคนา อิว สาลกานนโสภินี สาลวเนหิ โสภมานา โหติ. อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานํ รูปํ เยสนฺติ จ, สรูปา จ เต สทฺทา เจติ จ, เตหิ วาจฺจา อุปมาติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, สนฺตาเนน ยุตฺตา อุปมาติ จ, อุยฺยานานํ มาลาติ จ, สห อลเกน วตฺตมานนฺติ จ, ตฺจ ตํ อานนฺจาติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ, สาลานํ กานนนฺติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ วากฺยํ.
ขยี ¶ จนฺโท พหุรชํ, ปทุมํ เตหิ เต มุขํ;
สมานมฺปิ สมุกฺกํสี-ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตา.
๑๙๒. ‘‘ขยี’’อิจฺจาทิ. จนฺโท ขยี ขโย อจฺจโย ยสฺเสติ, ปทุมํ พหุรชํ พหูนิ รชานิ ปราคาวยวา ยสฺมินฺติ, เตหิ เอวํภูเตหิ จนฺทปทุเมหิ กนฺติอาทินา สมานมฺปิ สทิสมฺปิ สนฺตํ ตว มุขํ สมุกฺกํสิ ปรมุกฺกํสวนฺตํ, ขยสทฺทสฺส จ รชสฺส จ โทเสปิ วตฺตนโต, สทฺทจฺฉเลน ขยสฺส โทสรูปสฺส พหุรชตฺตสฺส จ ตตฺถาภาวโตติ. อิติ เอวรูปา อยํ นินฺโทปมา มตา นินฺทิเตน จนฺทาทินา ขยสฺโสปมิตตฺตา.
๑๙๒. ‘‘ขยิ’’จฺจาทิ. จนฺโท ขยี ปาฏิปทโต ปฏฺาย ทิเน ทิเน เอกเมกาย กลาย สูริยสฺส อาสนฺนเหตุ ขียนสภาวยุตฺโต โหติ, ปทุมํ พหุรชํ พหุเรณุสมนฺนาคตํ โหติ, เตหิ จนฺทปทุเมหิ สมานมฺปิ กนฺติสุคนฺธาทีหิ สทิสมฺปิ เต มุขํ ตวานนํ สมุกฺกํสิ ขยรชสทฺเทหิ โทสสฺสาปิ วาจฺจตฺตา สทฺทจฺฉเลหิ คมฺยมานสฺส ตาทิสสฺส โทสสฺส มุเข อวิชฺชมานตฺตา อธิกุกฺกํสคุณวนฺตํ โหติ, อิติ อีทิสี อยํ อุปมา นินฺโทปมา นินฺทิตานํ จนฺทปทุมานํ มุขสฺส อุปมิตาติ นินฺโทปมา นาม โหติ, มุขวิเสสเนน อิวสทฺทปริยาเยน สมานสทฺเทน มุขคตสธมฺโม โชติโต โหติ, อุปมาสงฺขตจนฺทปทุมคตสธมฺโมปิ ทฺวีสุ ตุลฺยธมฺโมปิ สามตฺถิยา คมฺยเต, อปิสทฺโท เจตฺถ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, สมุกฺกํโสติ วตฺตพฺพนฺตโร.
อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน เต ปฏิคชฺชิตุํ;
ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยา.
๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’อิจฺจาทิ. ชิน เต มุเขน ชโฬ สีโต อกุสโล จ กลงฺโก มิคลฺฉนลกฺขโณ โทโส ¶ อสฺส อตฺถีติ กลงฺกี. สทฺทจฺฉเลน โทสกถนํ. ตาทิโส อินฺทุ จนฺโท ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ อสมตฺโถ, มุขนฺตุ วิสทํ อลงฺกตฺเจติ กถมเนนายํ สทิโสติ นิเสธทฺวาเรน สธมฺมตาว คมฺมเต, อยํ ปฏิเสโธปมา สิยา.
๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’จฺจาทิ. เห ชิน เต ตุยฺหํ มุเขน ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ ชโฬ สีตโล อวิสโท กลงฺกี สสลกฺขโณ วา สโทโส วา อินฺทุ จนฺโท อสมตฺโถ โหตีติ, อยํ เอทิสี อุปมา ปฏิเสโธปมา นาม. กลงฺโก อสฺส อตฺถีติ วากฺยํ. เอตฺถ วิสเทน กลงฺกรหิเตน มุเขน สีตโล อวิสโท สโทโส จนฺโท สมาโน ภวิตุมสมตฺโถติ เอวํ ปฏิเสธทฺวเยน อินฺทมุขสงฺขาตานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสฺส ปกาสิตตฺตา สติปิ นินฺโทปมาภาเว ปฏิเสโธปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปฏิคชฺชิตุ’’นฺติ อิทํ จนฺทสฺส วิเสสนตฺตา จนฺทคตสธมฺมํ โชเตติ.
กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;
อตฺตนาว สมํ ชาต-มิตฺย’สาธารโณปมา.
๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิ. จนฺทสฺส อรวินฺทสฺส จ กจฺฉํ ปทวึ อติกฺกมฺม อวตฺถริย เตส’มวกํสโต [อวตฺถุยเตสมณํสโต (ก.)], ตว มุขํ อตฺตโน สรูเปเนว สมํ ชาตมิติ เอวรูปา อสาธารณตาภิธาเนน สทิสตฺตปตีติยา อสาธารโณปเมติ นิคทฺยเต.
๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิ. เห มุนิ ตว มุขํ จนฺทารวินฺทานํ โลกปูชิตานํ สสิอมฺพุชานํ กจฺฉํ ปทวึ อวตฺถํ วา อติกฺกมฺม อตฺตโน อตุลฺยตฺเตน อตฺตนา เอว สมานตฺตวตฺถุโน อภาวา สมํ ชาตํ, อิติ อีทิสา อุปมา อสาธารโณปมา ¶ อตุลฺยธมฺมภาวสฺส ปกาสนโต อสาธารโณปมา นาม โหติ. อิห อุปมาภูตานํ จนฺทารวินฺทานํ มุขสฺส หีนภาวปฏิปาทนทฺวาเรน จนฺทารวินฺเทหิ มุขํ ตุลฺยนฺติ ปฺาปนโต จนฺทารวินฺทา อสาธารโณปมา นาม โหติ. สมสทฺโท มุขคตสฺส สาธารณธมฺมํ โชเตติ. เสสํ สุวิฺเยฺยํ.
สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโร, ราสิภูโตว กตฺถจิ;
ตวา’นนํ วิภาตีติ, โหตา’ภูโตปมา อยํ.
๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิ. กตฺถจิ เอกฏฺาเน ราสิภูโต สพฺเพสมมฺโภชานํ ปภาสาโรว ตวานนํ วิภาตีติ เอวํภูตา อยํ อภูโตปมา โหติ.
๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’มิจฺจาทิ. กตฺถจิ าเน ราสิภูโต สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโรว สกลปทุมานํ อุตฺตมกนฺติปฺุโช วิย ตวานนํ วิภาติ วิเสเสน ปภาติ, อิติ อีทิสี อุปมา อภูโตปมา อวิชฺชมานวตฺถุโน อุปมิตตฺตา อภูโตปมา นาม โหติ. อราสิ ราสิภูโตติ วิคฺคโห. เอตฺถ โยชนาวิภูโต ตาทิสปภาสาราภาวโต อวิชฺชมานตฺเถน ปริกปฺปิโต.
ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;
สมาสปฺปจฺจเยวาทิ-สทฺทโยคํ วินา อปิ.
๑๙๖. อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’อิจฺจาทิ. อตฺถคมฺมา ตุ’ปมา กฺวจิ กิสฺมิฺจิ าเน สมาสาทิสทฺทานํ โยคํ วินา อปิ สทฺทานํ ปโยควิเสสาทิคาฬฺเหน อฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน ปตียเต.
๑๙๖. ติวิธํ สทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’ตฺยาทินา. อตฺถคมฺมา ตุ อตฺถคมฺโมปมา ¶ ปน กฺวจิ าเน สมาสปจฺจเยวาทิสทฺทโยคํ วินาปิ เตสํ สทฺทานํ สมฺพนฺธํ หิตฺวาปิ สทฺทสามตฺถิยา สมฺพนฺเธ ปยุตฺตาวเสสสทฺทานํ อตฺถสตฺติยา ปตียเต. สทฺทานํ สามตฺถิยนฺติ วิคฺคโห.
ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;
สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตา.
๑๙๗. อุทาหรติ ‘‘ภิงฺเค’’จฺจาทินา. น ภิงฺคา เอเต, กิฺจรหิ จกฺขูนิมานิ, นมฺพุชเมตํ, กินฺตุ มุขเมวิทนฺติ เอวรูปา สา สรูโปปมา มตา ภิงฺคาทีนมวิปรีตสรูปสฺส ทีปนโต. เตนาห ‘‘สุพฺยตฺเต’’ตฺยาทิ. สุพฺยตฺเตน ภิงฺคจกฺขูนํ อมฺพุชมุขานฺจ ปริผุเฏน สทิสตฺเตน จฺจลตฺตกนฺตฺยาทิลกฺขเณน เตเนวาเภทสงฺกาปุพฺพเมว วิเวจิตํ อฺตฺร จกฺขาทีสุ ยํ ภิงฺคาทิฺาณมุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปจฺจกฺขานโต อุปมาโชตกานมิวาทีนมภาเวปิ ภิงฺคโลจนาทีนํ สทิสตฺตํ ปตียเต สามตฺถิยโต. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ.
๑๙๗. อิทานิ อุทาหรณมาหรติ ‘‘ภิงฺคานิ’’จฺจาทินา. อิมานิ ภิงฺคานิ ภมรา น ภวนฺติ, กิฺจรหิ จกฺขูนิ. อมฺพุชํ น อิทํ ปทุมํ น โหติ, กินฺตุ มุขเมวาติ. อีทิสี สา อุปมา สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน สุปากเฏน ภิงฺคโลจนานํ อมฺพุชมุขานฺจ ตุลฺยภาเวน สรูโปปมา นาม โหติ. เอตฺถ สมาสปจฺจยอิวาทิสทฺทปโยคาภาเวปิ ‘‘ภิงฺคาเนมานิ จกฺขูนิ’’จฺจาทินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคอมฺพุชนฺติ วิปรีตปวตฺตพุทฺธึ ปฏิเสเธตฺวา จกฺขุมุขวิธานโต จฺจลตฺตกนฺติมตฺตาทีสุ สุพฺยตฺตํ ตุลฺยตฺตํ วินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคมฺพุชพุทฺธึ กีทิสมุปฺปชฺชตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยา อุปมานภูตานํ ภิงฺคมฺพุชานํ อุปเมยฺยภูตานํ จกฺขุมุขานฺจ สทิสตฺตํ ายติ. สุฏฺุ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ จ, ตฺจ ตํ สทิสตฺตฺจาติ จ, สมานํ รูปํ สภาโว ยสฺสา อุปมายาติ จ, สา จ สา อุปมา จาติ จ วากฺยํ.
มเยว ¶ มุขโสภา’สฺเส-ตฺยล’มินฺทุ วิกตฺถนา;
ยโต’มฺพุเชปิสา’ตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อยํ.
๑๙๘. ‘‘มเยวิ’’จฺจาทิ. อินฺทุ จนฺท, อสฺส มุนิโน มุขโสภา วทนชุติ มเยว, นาฺตฺราติ เอวรูปา วิกตฺถนา อตฺถปสํสเนน อลมิติ ปฏิเสโธ. กิมิติ? ยโต ยสฺมา การณา สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ น เกวลมินฺทุมฺหิ อตฺถิ, โน นตฺถีติ อสโตปิ ตถา วิกตฺถนสฺส ปริกปฺปนโต วทนมินฺทุโนปมียตีติ เอวรูปา อยํ ปริกปฺโปปมา.
๑๙๘. ‘‘มเย’’จฺจาทิ. เห อินฺทุ อสฺส อิมสฺส โลกสามิโน มุขโสภา วทนกนฺติ เอกเก มยิ เอว, อีทิสี วิกตฺถนา อตฺตสิลาเฆน อลํ นิปฺปโยชนํ. กสฺมาติ เจ? ยโต สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ อตฺถิ, ตสฺมาติ. อิติ อีทิสา อยํ อุปมา ปริกปฺโปปมา นาม โหติ. ยโตติ อนิยมนิทฺทิฏฺการณํ ปน อมฺพุเชปิ สา อตฺถีติ ทสฺสิยมานํ ปทุเมปิ ตสฺส อตฺถิตฺตเมว. ปริกปฺปนาย วุตฺตา อุปมาติ วิคฺคโห. อิธ จนฺทสฺส อวิชฺชมานวิกตฺถนสฺส วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปนโต สธมฺมโชตกสทฺทนฺตเร อสติปิ อุปมานภูตอินฺทุโน จ อุปเมยฺยภูตมุขสฺส จ สทิสตฺตํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตํ วินา วตฺตุโน ตาทิสกปฺปนา กถํ โหตีติ อิมาย อตฺถสตฺติยา คมฺยเต.
กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ,
กึ โลลนยนํ มุขํ;
มม โทลายเต จิตฺต-
มิจฺจ’ยํ สํสโยปมา.
๑๙๙. ‘‘กึ วา’’อิจฺจาทิ. อนฺโต ภนฺตา อลี ภมรา ยสฺมึ, ตมีทิสมมฺพุชํ กึ วา. โลลานิ จปลานิ นยนานิ ยสฺมึ, ตาทิสํ วา. ชิน ตเวทํ มุขํ กินฺติ มม จิตฺตํ โทลายเต ¶ โทเลวาจรติ. เอวํ ปกฺขทฺวยปริคฺคเหน สํสยตีติ อตฺโถ. อิจฺจยมีทิสี สํสยเวเสน อมฺพุชมุขานโมปมาวคมา สํสโยปมา.
๑๙๙. ‘‘กึ วา’มฺพุเช’’จฺจาทิ. อนฺโตภนฺตาลิ อพฺภนฺตเร ภมมานภมรวนฺตํ อมฺพุชํ กึ วา, ตุยฺหํ โลลนยนํ จฺจลเนตฺตํ มุขํ กึ วาติ มม จิตฺตํ โทลายเต อุภยสมฺภมชนนโต โทลา วิย โหติ. อิติ อยํ เอวรูปา อุปมา สํสโยปมา ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส สํสเยน ปกาสิตตฺตา สํสโยปมา นาม โหติ. อนฺโต ภนฺตา อลี ยสฺมินฺติ จ, โลลานิ นยนานิ ยสฺมินฺติ จ, โทลา วิย อาจรตีติ จ, สํสเยน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโห. อิหาปิ สธมฺมปกาสเก สทฺทนฺตเร อสติปิ ยถาวุตฺตวิเสสนทฺวเยน วิสิฏฺานํ ทฺวินฺนํ อมฺพุชมุขานํ สํสยนิมิตฺเต ตุลฺยตฺเต อสติ กถํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ อิมินา สามตฺถิเยเนว ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ คมฺยเต.
กิฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา,
สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;
สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา,
ปติวตฺถูปมา ยถา.
๒๐๐. ‘‘กิฺจิ’’อิจฺจาทิ. กิฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ สมฺพุทฺธาทิกํ อุปทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส เตน วตฺถุนา เกนจิ อากาเรน สทิสสฺส อฺสฺส วตฺถุโน อภิธานโต สามฺยสฺส เตสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส ปตีติยา อวสายสฺส สมฺภาวา วิชฺชมานตฺเตน ปติวตฺถูปมา วุจฺจเต. ปติวตฺถุนา ตถาวิเธนาธิคตสฺส วตฺถุโน ตุลฺยตา ปฏิปาทิตา. ยเถตฺยุทาหรติ.
๒๐๐. ‘‘กิฺจิ’’จฺจาทิ. กิฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ ชินาทิกิฺจิปทตฺถํ อุปทสฺเสตฺวา ปมํ นิทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส ปฏิปาทนียอตฺเถน สห ¶ กิฺจิ อากาเรน สทิสภาวสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน อภิธานโต กถนโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา สทิสตาสมฺพนฺธิโน ปริชานนสฺส วิชฺชมานตฺตา ปติวตฺถูปมา วตฺถุโน อุปฏฺิตสฺส ชินาทิปทตฺถสฺส ตุลฺยตฺถปกาสนโต นาเมน ปติวตฺถูปมา นาม. สมาโน ธมฺโม ยสฺส วา ปาริชาตาทิโน อิติ จ, สมานานํ ตุลฺยานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ภาโวติ จ, สามฺยสฺส ปตีติ จ, สามฺยปฺปตีติยา สพฺภาโวติ จ, ปติวตฺถุนา วุตฺตา อุปมาติ จ วากฺยํ. ยถาติ อุทาหรติ.
ชเนสุ ชายมาเนสุ,
เน’โกปิ ชินสาทิโส;
ทุติโย นนุ นตฺเถว,
ปาริชาตสฺส ปาทโป.
๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิ. ชายมาเนสุ ชเนสุ มชฺเฌ เอโกปิ ชโน คุณวา ชินสาทิโส สมฺมาสมฺพุทฺธสมาโน น วิชฺชตีตฺเยกํ ตาว วตฺถุ อุปทสฺสิตํ, ทุติโย อิจฺจาทิ ปติวตฺถูปมทสฺสนํ, นนูตฺยนุมติยํ, ปาริชาตสฺส ทิพฺพรุกฺขวิเสสสฺส ทุติโย สมาโน ปาทโป นตฺเถว. ปาริชาโตเยว รุกฺขชาตีสุ อุตฺตโม, ตถา ชิโน ชเนสูติ.
๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิ. ชายมาเนสุ ชเนสุ เอโกปิ ชินสาทิโส สมฺพุทฺธสทิโส นตฺถิ, ปาริชาตสฺส รุกฺขสฺส ทุติโย เตน สโม ทุติโย ปาทโป รุกฺโข นตฺถิ เอว นนุ, นนูติ อนฺุายํ. เตน สพฺพฺุโน อฺเน อตุลฺยภาวํ อนุชานาติ. อิห ปาริชาตรุกฺขสฺส อฺเหิ รุกฺเขหิ อุตฺตมตฺตฺจ พุทฺธสฺส อฺเสุ สตฺเตสุ อุตฺตมตฺตฺจาติ อิทํ ทฺวยํ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สามฺยํ นาม, เอตํ สามฺยํ วุตฺตตฺถสฺส สมตฺถนวเสน ปติวตฺถุภูตปาริชาตสฺส รุกฺเขหิ อสมานตฺตกถเนเนว โชติตํ โหติ.
วากฺยตฺเถเนว ¶ วากฺยตฺโถ,
ยทิ โกจฺยุ’ปมียเต;
อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา,
สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา.
๒๐๒. วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถเนวิ’’จฺจาทินา. วากฺยตฺโถ กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสโส, เตเนว, น ปทตฺถมตฺเตน วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โกจิ ยทิ อุปมียเต สทิโส กถฺยเต, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา ภิชฺชเต. กถํ? ยุตฺตา จ วิยุตฺตา จ ยุตฺตวิยุตฺตา, อิเวน อตฺถนิทฺเทโสยํ ยุตฺตวิยุตฺตา อุปมา, ตสฺสา ภาวา การณา ทฺวิธาติ อธิกตํ.
๒๐๒. อิทานิ วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถ’’จฺจาทินา. วากฺยตฺเถเนว กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสสสงฺขตสมุทายภูเตน วากฺยตฺเถน โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โย โกจิ วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ ยทิ อุปมียเต สทิสภาเวน กถียเต, สา อุปมา วากฺยตฺโถปมา นาม โหติ. อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา อิวยุตฺตวิยุตฺตวเสน ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา. เอตฺถ ‘‘อิวา’’ติ อิวาทีนมตฺถสฺส คหิตตฺตา อิวสทฺโทปิ ตปฺปริยายสทฺทาปิ คยฺหนฺเต.
อิวยุตฺต
ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ,
อาวิภูโต ชนาน’ยํ;
ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ,
ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิย.
๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. สํกฺเลเสหิ ทสวิเธหิ ตตฺตานํ สนฺตาปํ อนุปฺปตฺตานํ ชนานํ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ อาวิภูโต กตกิจฺจตฺตา สมฺมาสมฺโพธาธิคเมน โลเก ปาตุภูโต. เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํ. กิมิเวตฺยาห ‘‘ฆมฺเม’’จฺจาทิ. ฆมฺมสนฺตาเปน ตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหานสมเย อมฺพุโท เมโฆ วิยาติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตมิตฺยยมิวยุตฺตา วากฺยตฺโถปมา. เอตฺถ ปุพฺพุตฺตรวากฺยตฺถานํ วิเสสฺยวิเสสนภาโว เอกวากฺยตฺถตฺตาว เวทิตพฺโพ. เอวมุปริปิ.
๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’จฺจาทินา. อยํ ชิโน เอโส ชิตปฺจมาโร สตฺถา สํกฺเลสตตฺตานํ อเนกปฺปการ กิเลสสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ อาวิภูโต กตกิจฺโจ หุตฺวา สพฺพฺุตฺาณาธิคเมน โลเก อุปฏฺิโต. เกน สนฺตตฺตสฺส กสฺสจิ กิมิเวติ เจ? ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหสมเย อมฺพุโทวิย เมโฆ อิว. อิห อุตฺตรวากฺยตฺโถ เภทกตฺตา วิเสสนํ โหติ, ปุพฺพวากฺยตฺโถ ปน เภทฺยตฺตา วิเสสฺโย โหติ. เอวํ วากฺยเภเท สติปิ วากฺยตฺโถ เอโกเวติ ทฏฺพฺโพ. เอวมุตฺตรตฺราปิ. อุตฺตรวากฺเย อิวสทฺโท ตสฺมึเยว คุณคุณีปทตฺถานํ สทิสตฺตํ ทีเปติ, ปุพฺพวากฺเย คุณคุณีนํ สทิสตฺตํ ปน อุตฺตรวากฺยตฺถสฺส ปุพฺพวากฺเยน สมานตฺตํ วินา อฺถานุปปตฺติยา ายติ. สํกฺเลเสหิ ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว สนฺตาโปติ จ, เตน ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว กาโลติ จ วากฺยํ.
อิววิยุตฺต
มุนินฺทานน’มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;
อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสาปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนา.
๒๐๔. ทุติยมาห ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทินา. วิลาเสน เอกมตุลฺยํ มโนหรํ ทุติยสฺส ตาทิสสฺสาภาวโต มุนินฺทานนํ ¶ อาภาติ อติสเยน โสภเตติ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํ. โภ จนฺท อุทฺธํ คคนตลํ สมุคฺคตสฺสาปิ อพฺภุฏฺิตสฺสาปิ เต ตว วิชมฺภนา สาหํการปริพฺภมเนน กึ ปโยชนํ น กึปิ, ตํสทิสโสภาสมฺปตฺติยาภาวโต. อสทิสตฺตํ มุนินฺทานนสฺส ตสฺส ตโตปิ อุทฺธมุคฺคจฺฉโต วิลาสมตฺตเมว [ปิยาสมตฺตเมว (ก.)] ผลสมฺภวโตติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตํ. ตถา เหตฺถ สพฺพถา สทิสตาปตีติยา กริยมานานมุคฺคมนวิชมฺภนานํ ปฏิกฺเขเปน กถฺจิปิ มุขจนฺทานํ สาธมฺมปตีติ อุปมาวคโมติ อยมิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมา.
๒๐๔. อิทานิ อิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมํเยว อุทาหรติ ‘‘มุนินฺทานนิ’’จฺจาทินา. วิลาเสกมโนหรํ ลีลาย อตุลฺยํ ตโตเยว มโนหรํ มุนินฺทานนํ สพฺพฺุโน วทนํ อาภาติ อติทิพฺพติ, ตสฺมา เห จนฺท อุทฺธํ อุจฺจํ นภํ สมุคฺคตสฺสาปิ เต ตุยฺหํ วิชมฺภนา อหํกาเรน ปริพฺภมเนน กึ ปโยชนํ. อิห ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุตฺตรวากฺยตฺโถ อิววิยุตฺโตปมา นาม โหติ. ตถา หิ ‘‘สพฺพถา มุเขน สทิโส ภวามี’’ติ มานํ กโรนฺตสฺส จนฺทสฺส คคนตลาโรโหปิ วิชมฺภนฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขเปน มุขจนฺทานํ วิลาเสกมโนหรตฺตํ กนฺติมตฺตสงฺขาตสทิสตฺตํ อิวาทีนมภาเวปิ วิฺายตีติ กตฺวา อุตฺตรวากฺยตฺโถ ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุปมา จ วิเสสนฺจ โหติ. วิลาเสน เอกมตุลฺยนฺติ จ, ตฺจ ตํ มโนหรฺจาติ จ วิคฺคโห. อปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ.
สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;
อุปมาทูสนายา’ล-เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถา.
๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท ¶ ทุฏฺาลงฺกตีติมุปมาลงฺการทูสนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิ. ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ, อาทิสทฺเทน ภินฺนวจนหีนตาอธิกตาทีนํ ปริคฺคโห. ตุสทฺโท อตฺถโชตโก, ตถาปีติ อตฺโถ. ธีมนฺตํ เมธาวึ สมุพฺเพเชติ น ปีเณติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคทิกํ กตฺถจิ น สพฺพตฺถ อุปมาทูสนาย วิโรธตฺถํ อลํ สมตฺถํ. ‘‘ตํ ยเถ’’ติ อุทาหรติ.
๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท โทสานมนุทฺเทสาวสาเน นิทฺทิฏฺาย ทุฏฺาลงฺกติยา ทสฺเสตพฺพอุทาหรเณ –
‘‘ทุฏฺาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;
ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวิภวิสฺสตี’’ติ.
กตปฏิฺานุสาเรน อิทานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิ. ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ วกฺขมานํ ยํ ภินฺนลิงฺควจนาทิกํ ปน ธีมนฺตํ ปฺวนฺตํ กวึ สมุพฺเพเชติ ‘‘เอวํ นาม วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อุพฺเพคํ ชเนติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ อุปมาทูสนาย ยถาวุตฺตอุปมาวินาสนตฺถํ กตฺถจิ ‘‘อิตฺถีวายํ ชโน ยาติ’’อิจฺจาทิวตฺตพฺพวิสยโต อฺตฺถ อลํ สมตฺถํ. ‘‘ตํ ยถา’’ติ อุทาหรติ. ภินฺนํ วิสทิสฺจ ตํ ลิงฺคฺเจติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส วิสทิสวจนาทิโนติ จ, อุปมาย ทูสนมิติ จ วากฺยํ.
หํสีวา’ยํ สสี ภินฺน-
ลิงฺคา’กาสํ สรานิว;
วิชาติวจนา หีนา,
สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเป.
๒๐๖. ‘‘หํสีวาย’’นฺติ อยํ สสี จนฺโท หํสีว หํสีสทิโส. ภินฺนลิงฺคา ภินฺนลิงฺโคปมา. ‘‘อากาสํ สรานิวา’’ติ วิชาติวจนา วิสทิสวจโนปมา. ‘‘ภโฏ อธิเป สามินิ สาว ¶ ภตฺโต’’ติ หีนา หีโนปมา กุกฺกุรสฺส หีเนน ชาตฺยาทินา อธิกสฺส อุปมิตตฺตา.
๒๐๖. ‘‘หํสิ’’จฺจาทิ. อยํ สสี จนฺโท หํสี อิว หํสิเธนูว โหติ. อิจฺจาทิโกปมา ภินฺนลิงฺคา อุปเมยฺยโต ภินฺนลิงฺคตฺตา ภินฺนลิงฺโคปมา นาม โหติ. อากาสํ นภํ สรานิวาติ อยํ วิชาติวจนา อุปเมยฺเยน วิสทิสวจนตฺตา วิชาติวจโนปมา นาม โหติ. อธิเป สามินิ ภโฏ เสวโก สาว สุนโข อิว ภตฺโตติ อยํ หีนา ชาติหีเนน สุนเขน อุตฺตมสฺส ปุริสสฺส อุปมิตตฺตา หีโนปมา นาม โหติ. ภินฺนํ ลิงฺคเมติสฺสาติ จ, วิวิธา ชาติ สภาโว อสฺเสติ จ, วิชาติ วจนํ อสฺสา อุปมายาติ จ วิคฺคโห.
ขชฺโชโต ภานุมาลีว,
วิภาตีตฺยธิโกปมา;
อผุฏฺตฺถา พลมฺโภธิ,
สาคโร วิย สํขุภิ.
๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’อิจฺจาทิ. ขชฺโชโต ภานุมาลีว สูริโย วิย วิภาตีตฺยธิโกปมา อธิเกน หีนสฺส อุปมิตตฺตา. พลมฺโภธิ เสนาสาคโร สาคโร วิย สํขุภีติ อผุฏฺตฺโถปมา ‘‘พลมฺโภธี’’ติ รูปเกน เสนาย มหนฺตตฺตาวคมโต ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อสํผุฏฺตฺตา.
๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’จฺจาทิ. ‘‘ขชฺโชโต ภานุมาลีว วิภาตี’’ติ อยํ อธิโกปมา อธิกาย อุปมาย อุปมิตตฺตา อธิโกปมา นาม โหติ. ‘‘พลมฺโภธิ เสนาสมุทฺโท สาคโร วิย สํขุภี’’ติ อยํ อผุฏฺตฺถา เสนาย มหตฺตํ ‘‘พลมฺโภธี’’ติ ติโรภูตอุปมาเยว อวคตํ, ¶ ตสฺมา ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย ผุสิตพฺพตฺถสฺสาภาวา อผุฏฺตฺโถปมา นาม โหติ. อผุฏฺโ อตฺโถ เอติสฺสาติ จ, พลํ เอว อมฺโภธีติ จ วากฺยํ.
จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโคเว-
ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;
ขณฺฑิตา เกรวากาโร,
สกลงฺโก นิสากโร.
๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’อิจฺจาทิ. กลงฺโก ภิงฺโค วิยาตฺยยมุปมา ‘‘จนฺเท กุสุมคจฺฉสทิเส’’ อิตฺยุปมนฺตรมเปกฺขเตติ ยโต จนฺเท ภิงฺโค น สมฺภวติ, ปุปฺผคจฺเฉ ตุ สมฺภวตีติ อยมุปมา อุปมาเปกฺขินี. สกลงฺโก สสลกฺขโณ นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสนฺนิโภติ ขณฺฑิโตปมา เกรวสฺส อนฺโตกณฺหตฺตํ ปฏิปาเทตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺพตฺตา.
๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’จฺจาทิ. ‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค อิวา’’ติ อยํ อุปมาเปกฺขินี จนฺทสฺสอุปมาภูตปุปฺผคจฺฉกาทิอเปกฺขนโต อุปมาเปกฺขินี นาม โหติ. จนฺเท ภิงฺคปวตฺติยา อภาวโต ตสฺส วิสยภูตปุปฺผคจฺฉกาทิ จนฺทสฺส อุปมตฺเตน คเหตฺวา อวุตฺตตฺตา ทุฏฺาติ อธิปฺปาโย. สกลงฺโก กลงฺกสหิโต นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสทิโสติ อยํ ขณฺฑิตา จนฺทคตํ กณฺหตฺตํ ปกาเสตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ภิงฺโคปมาภาวสฺส ขณฺฑิตตฺตา ขณฺฑิโตปมา นาม โหติ. อุปมํ อเปกฺขตีติ จ, ขณฺฑํ อิตา คตาติ จ, ขณฺเฑน อิตา ยุตฺตา วาติ จ, เกรวสฺสากาโร อสฺเสติ จ, สห กลงฺเกน วตฺตตีติ จ วากฺยํ.
อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตาทรา;
กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิเทว ตุ.
๒๐๙. วุตฺตํ ¶ นิคเมติ ‘‘อิจฺเจว’’มาทินา. รูเปสุ ปโยเคสุ. วิคโต อปคโต อาทโร สมฺภาวนา เยสํ ตถา ภวนฺติ. กึ ภินฺนลิงฺคาทิกํ นิยเมนานาทรณียเมว, อนิยเมเนติ [นิยเมเนติ (ก.)] เจ คยฺหูปคมฺปิ อตฺถีติ อาห ‘‘กโรนฺติ’’จฺจาทึ. กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ธีรา กวโย อาทรํ กโรนฺติ จาติ. จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรตฺถํ สมุจฺจิโนติ.
๒๐๙. ‘‘อิจฺเจ’’จฺจาทิ. อิติ อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเสุ เอวมาทิรูเปสุ ปโยเคสุ ธีรา วิคตาทรา ภวนฺติ. อิเมเยว ธีรา กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ภินฺนลิงฺคาทิเก อาทรํ กโรนฺติ จ. อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ เยสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ รูปานิ เจติ จ, วิคโต อาทโร เยสมิติ จ วิคฺคโห. จสทฺโท วากฺยนฺตรสมุจฺจเย. ตสฺมา วิคตาทรตฺเถน อฺมาทรกรณํ วุจฺจมานกถาสนฺตตึ อากฑฺฒติ.
อิตฺถีวา’ยํ ชโน ยาติ,
วทตฺเยสา ปุมา วิย;
ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม,
วิชฺชา ธนมิว’จฺจิตา.
๒๑๐. อุทาหรติ ‘‘อิตฺถิ’’จฺจาทิ. อยํ ชโน อิตฺถีว ยาติ กฺริยานุวตฺติโต. เอสา อิตฺถี ปุมาว ปุริโส วิย วทติ ตาทิสสฺส ปาคพฺภิยโยคโต. เอตฺถ ลิงฺคนานตฺตมุปมาโนปเมยฺยานํ. อยมิจฺฉิโต โกจิ เม ปาณา อิว ปิโย อิฏฺโ, วิชฺชา พฺยากรณาทโย ธนมิว อจฺจิตา ราสิกตาติ วจนเภโท.
๒๑๐. อิทานิ ภินฺนลิงฺคานํ คเหตพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถีวา’ย’’มิจฺจาทินา. อยํ ชโน อิตฺถีว อวิสทคมเนน มหิลา ¶ วิย ยาติ. เอสา อิตฺถี ปุมา วิย ตาทิสปาคพฺภิยยุตฺตตฺตา ปุริโส วิย วทตีติ. อิห ทฺวินฺนํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ลิงฺคเภเท สติปิ กวโย อาทรํ กโรนฺติ. อยํ ปุริโส เม มม ปาณา อิว [ปาณา อิว ชีโว อิว (ก.)] อายโวว ปิโย. อจฺจิตา สฺจิตา วิชฺชา พฺยากรณนิฆณฺฏุอาทโย ธนมิว โหนฺตีติ. เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนโต วิเสสตฺเต สติปิ อิฏฺเมว.
ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิราชเต;
อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํ.
๒๑๑. หีนาธิกมุตฺตมุทาหรณมาห ‘‘ภวํ วิยิ’’จฺจาทิ. มหีปาเลตฺยามนฺตนํ, เทวราชา ภวํ วิย วิราชเต. อิติ หีเนนาปิ โหติ. เอวํวิเธ สมุจิเต วิสเย ลิงฺควจนเภทาทิกํ โนปมํ ทูเสตีติ [ทสฺเสตีติ (ก.)].
๒๑๑. ‘‘ภว’’มิจฺจาทิ. มหีปาล โภ ราช, เทวราชา สกฺโก เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตติ. เอตฺถ สกฺกมุปาทาย ‘‘ภวํ วิยา’’ติ หีนตฺเตปิ อิฏฺเมว. อยํ ราชา อํสุมโต สูริยสฺส กจฺฉํ ปทวึ เตชสา อาโรหิตุํ ปตฺตุํ อลํ สมตฺโถติ. เอตฺถ เตชสา อธิโกปิ สูริโย อุปมาภูโต อิฏฺโว, ‘‘กจฺฉํ อาโรหิตุ’’นฺติ อิวสทฺทปริยาโย. อีทิสํ ภินฺนลิงฺคาทิโกปมาทิกํ อุปมาทูสนํ น กโรติ.
อุปมาโนปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;
อุปเมว [อุปมาว (สี. ก.)] ติโรภูต-เภทา รูปกมุจฺจเต.
๒๑๒. รูปกํ นิรูปยติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ ยถาวุตฺตานํ อเภทสฺส นานตฺตาภาวสฺส นิรูปนา อาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยานมเภทํ รูปยติ ทสฺเสตีติ ¶ รูปกมุจฺจเต. อุปมานสฺส อุปมาโนปเมยฺยานมเภทาโรปเนน ติโรภูโต อปากโฏ เภโท นานตฺตํ ยสฺสาติ ตาทิสี อุปเมว ยถาวุตฺตลกฺขณา รูปกมุจฺจเต ‘‘รูปก’’นฺติ. ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ เอตฺถ ปทเมว อมฺพุชสทิสตฺตา อมฺพุชํ รุปฺยเต. อิตฺยุปเมยฺโยปมานภูตานํ ปทมฺพุชานมเภทาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยคตสาธมฺมสงฺขาตายปิ อุปมาย เภโท วิชฺชมาโนปิ ติโรหิโต. น ตุ อาวิภูโต [อพฺภุโต (ก.)] ‘‘ปทํ อมฺพุชมิเว’’ติ. สา โจปมา ตถาวิธา อุปมาโนปเมยฺยานมเภทมายาติ นามาติ รูปกมุจฺจเตติ อธิปฺปาโย.
๒๑๒. อิทานิ อุทฺทิฏฺกฺกเมน รูปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินา. อุปมาโนปเมยฺยานํ อนนฺตรนิทฺทิฏฺอุปมาโนปเมยฺยานํ อเภทสฺส สภาวโต เภเท สติปิ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย ‘‘โส เอโส, เอโส โส’’ติ วตฺตาเรหิ ปริกปฺปิตสฺส อเภทสฺส นิรูปนา อุปมาโนปเมยฺยปทตฺเถสุ พุทฺธิยา อาโรปนํ นิสฺสาย ติโรภูตเภทา ‘‘ปทํ อมฺพุชมิวา’’ติ เอวํ ปากฏนานตฺตํ วินา ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ ติโรหิตเภทา อุปเมว ปทตฺถานํ สาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว รูปกํ อิติ วุจฺจเต. วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย อุปมาโนปเมยฺยวตฺถูนิ อเภเทน คยฺหนฺติ. เตสมเภทคฺคหเณเนว เต นิสฺสาย ปวตฺตมานภินฺนสาธมฺมสงฺขาตาย อุปมายปิ เภโท ติโรหิโต โหติ. เอวํ ติโรภูตนานตฺตวนฺตสาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว วตฺถูนมเภทํ ทีเปตีติ รูปกํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. ติโรภูโต เภโท ยสฺเสติ จ, อเภทํ รูปยติ ปกาเสตีติ จ วากฺยํ.
อเสสวตฺถุวิสยํ, เอกเทสวิวตฺติ จ;
ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธา.
๒๑๓. ตสฺส ¶ เภทํ นิทฺทิสติ ‘‘อเสส’’อิจฺจาทินา. อเสสวตฺถุ วิสโย ยสฺส ตํ ตถาวิธฺจ, เอกเทเส อวยเว วิวตฺตตีติ เอกเทสวิวตฺติ เจติ ตํ รูปกํ ทฺวิธา, ปุน ปจฺเจกํ วิสุํ วิสุํ สมาสาทิวสา อุปมาโนปเมยฺยานํ กตสมาสตฺตา สมาสรูปก อสมาสรูปก สมาสาสมาสรูปกวเสน ติธา สิยา.
๒๑๓. ‘‘อเสสิ’’จฺจาทิ. ตํ รูปกํ อเสสวตฺถุวิสยํ เอกเทสวิวตฺติ จาติ ทฺวิธา โหติ, ปุน ปจฺเจกํ ตํ ทฺวยมฺปิ สมาสาทิวสา สมาสรูปกํ อสมาสรูปกํ สมาสาสมาสรูปกฺเจติ อิเมสํ เภเทน ติธา โหติ. อเสสํ วตฺถุ วิสโย อสฺเสติ จ, เอกเทเส วิวตฺตตีติ จ, เอกํ เอกํ ปตีติ จ, สมาโส สมาสรูปกํ อาทิ เยสมิติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, ตีหิ ปกาเรหีติ จ วิคฺคโห.
อเสสวตฺถุวิสยสมาส
องฺคุลีทลสํโสภึ, นขทีธิติเกสรํ;
สิรสา น ปิฬนฺธนฺติ, เก มุนินฺทปทมฺพุชํ.
๒๑๔. อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิ. องฺคุลีหิเยว อุปมานคมฺมตฺตา สินิทฺธตมฺพาหิ ทเลหิ ปตฺเตหิ สํโสภึ อจฺจนฺตํ วิโรจมานํ นขานํ ทีธิติโย กิรณา เอว เกสรานิ ยตฺถ ตาทิสํ มุนินฺทสฺส ปทเมว อมฺพุชํ สิรสา มุทฺธนา เก นาม ชนา น ปิฬนฺธนฺติ ปสาธนวเสน น ธาเรนฺตีติ. อิทมเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ องฺคิโน ปทสฺส องฺคานมงฺคุลฺยาทีนมเสสานํ รูปนโต. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ.
๒๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิ. องฺคุลีทลสํโสภึ องฺคุลิสงฺขเตหิ ปตฺเตหิ สํโสภึ นขทีธิติเกสรํ นขรํสิสงฺขตเกสรํ มุนินฺทปทมฺพุชํ สิรสา เก ¶ น ปิฬนฺธนฺติ. วิเสสฺยภูตํ จรณํ วิเสสนภูตา องฺคุลี นขทีธิติ เจติ อิเมสํ อุปมาภูเตหิ อมฺพุชทลเกสเรหิ อเภทกปฺปนาย เอกตฺตํ คเหตฺวา สมาเสเนว นิทฺทิฏฺตฺตา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสรูปกํ นาม. องฺคุลิโย เอว ทลานีติ จ, เตหิ สํโสภีติ จ, นเขสุ ทีธิติโยติ จ, ตา เอว เกสรานิ อสฺเสติ จ วากฺยํ.
อเสสวตฺถุวิสยอสมาส
รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;
คมฺภีรตฺตมคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิ.
๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจกฺโข น ปโรกฺโข อมฺหากํ อมฺพุธิ สาคโร. กถํ? เย ตสฺส ภูรี พหโว คุณา เมตฺตาทโย, เต รตนานิ อตุลฺยทุลฺลภทสฺสนาทิสาธมฺเมน. ยา ตสฺส กรุณา, สา สีตลํ ชลํ สกลชนสนฺตาปาปหตฺตสาธมฺเมน. ยํ ตสฺส คมฺภีรตฺตมนุตฺตานตา ลาภาทีสุ, ตํ อคาธตฺตมกลลมฺภโส อมฺพุธิฏฺตาสาธมฺเมนาติ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ อสมาสรูปกํ.
๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’จฺจาทิ. อยํ ชิโน อมฺหากํ ปจฺจกฺโข อมฺพุธิ สาคโร, ตถา หิ ตสฺส ภูรี คุณา สีลสมาธิอาทโย รตนานิ จิตฺตีกตาทิสาธมฺมโต รตนาเนว, กรุณา อนฺสาธารณกรุณา สีตลํ ชลํ สนฺตาปวิโนทนสาธมฺเมน สีตลชลเมว โหติ, คมฺภีรตฺตํ ลาภาลาภาทีสุ เอกาการตา อคาธตฺตํ คมฺภีรตา เอว โหติ. อิทํ อเสสวตฺถุวิสยอสมาสรูปกํ. ‘‘ภูรี’’ติ อพฺยยํ.
อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก
จนฺทิกา ¶ มนฺทหาสา เต, มุนินฺท วทนินฺทุโน;
ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ-มโนกุมุทกานนํ.
๒๑๖. ‘‘จนฺทิกา’’อิจฺจาทิ. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจามนฺตนํ, เต วทนเมว อินฺทุ วทนินฺทุโน อิติ สมาสรูปกํ, อยํ มนฺทหาสา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, อสมาสรูปกํ. สาธูนํ มนานิเยว กุมุทานิ เกรวานิ, สมาสรูปกํ. เตสํ กานนํ วนํ, ปโพธยติ วิกาสยตีติ อิทํ สมาสาสมาสรูปกํ.
๒๑๖. ‘‘จนฺทิ’’จฺจาทิ. เห มุนินฺทเต ตุยฺหํ วทนินฺทุโน มุขจนฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺทมิหิตภูตา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, ‘‘อย’’นฺติ ชาตฺเยกวจเนน มนฺทหาสจนฺทิกา นิทฺทิฏฺา. อถ วา อยํ วทนินฺทุ. สาธุมโนกุมุทกานนํ สปฺปุริสานํ จิตฺตสงฺขาตเกรวกานนํ ปโพธยติ วิกาสยติ. ‘‘จนฺทิกา มนฺทหาสา’’ติ อสมาสรูปกํ. ‘‘วทนินฺทุโน’’ติ จ ‘‘มโนกุมุทกานน’’นฺติ จ สมาสรูปกํ. ตสฺมา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสาสมาสรูปกํ. มนฺทา จ เต หาสา จาติ จ, วทนเมว อินฺทูติ จ, สาธูนํ มนานีติ จ, ตานิเยว กุมุทานีติ จ, เตสํ กานนมิติ จ วิคฺคโห.
อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;
เอกเทสวิวตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติ.
๒๑๗. นิคมยติ ‘‘อเสสิ’’จฺจาทินา. ทุติยสฺส ปเภทํ วตฺตุํ ปฏิชานาติ ‘‘เอกิ’’จฺจาทินา.
๒๑๗. ‘‘อเสเส’’จฺจาทิ. อเสสวตฺถุวิสเย รูปเก อยํ ‘‘องฺคุลีทลสํโสภึ’’อิจฺจาทิกํ อุทาหรณตฺตยํ ปเภโท โหติ. อิทานิ เอกเทสวิวตฺติมฺหิ รูปเก เภโท วิเสโส ปวุจฺจติ.
เอกเทสวิวตฺติสมาส
วิลาสหาสกุสุมํ, ¶ รุจิราธรปลฺลวํ;
สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํ.
๒๑๘. ‘‘วิลาส’’อิจฺจาทิ. วิลาเสน ยุตฺโต หาโสเยว กุสุมํ ยสฺส. รุจิโร มนฺุโ อธโรเยว ปลฺลโว ยสฺส. ตาทิสํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ สพฺเพปีติ. อิทํ องฺคานิ หาสาทีนิ รูปยิตฺวา มุขมงฺคิ น รูปิตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํ. เอวํ อุปริปิ ยถาโยคํ.
๒๑๘. ‘‘วิลาสิ’’จฺจาทิ. วิลาสหาสกุสุมํ ลีลายุตฺตหาสสงฺขตปุปฺผํ รุจิราธรปลฺลวํ มนฺุอธรสงฺขาตกิสลยํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก วา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ ปีติสุขํ นานุโภนฺติ, อนุภวนฺเตว. วิเสสนภูตานํ หาสอธรานํ อุปมาภูตกุสุมปลฺลเวหิ อเภทํ ทสฺเสตฺวา วิเสสฺยภูตสฺส มุขสฺส อฺตรอุปมาวตฺถุนา อเภเทน อวุตฺตตฺตา อเภทาโรปนํ เอกเทเสเยว วิวตฺตีติ อิทํ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํ. วิลาเสน ยุตฺโต หาโสติ จ, โสเยว กุสุมํ อสฺเสติ จ, รุจิโร จ โส อธโร เจติ จ, โสเยว ปลฺลโว อสฺเสติ จ วากฺยํ.
เอกเทสวิวตฺติอสมาส
ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;
นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชา.
๒๑๙. ‘‘ปาท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทสฺส วิชยิโน ปาททฺวนฺทํ ตว วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตุ. กีทิสํ? ยสฺส ปรมจฺจนฺตํ กนฺตา มนฺุา นขรํสี ปาปานํ โลภาทีนํ ชเย อุสฺสิตา ธชา เกตโวติ. อิทเมกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ.
๒๑๙. ‘‘ปาเท’’จฺจาทิ. ¶ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปรํ อติสเยน กนฺตา มนฺุา นขรํสี จรณนขกนฺติโย ปาปชยทฺธชา ปาปวิชเย อุสฺสาปิตธชาเยว โหนฺติ, ตสฺส มุนินฺทสฺส ปาททฺวนฺทํ จรณยุคฬํ ตว ตุยฺหํ วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตูติ. นขรํสีนํ อุปมาภูตธเชหิ อเภทมาโรเปตฺวา ‘‘ปาททฺวนฺท’’มิติ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ นาม. ปาปานํ ชโยติ จ, ตสฺมึ ธชาติ จ วิคฺคโห.
เอกเทสวิวตฺติมิสฺสก
สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺทวทนินฺทุโน;
สาธุปฺปพุทฺธหทยํ, ชาตํ เกรวกานนํ.
๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมล’’อิจฺจาทิ. สุนิมฺมโล กโปโล ยสฺส, ตสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธูนํ ปพุทฺธํ ธมฺมาวโพธวเสน วิกสิตํ หทยํ จิตฺตํ เกรวกานนํ ชาตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํ.
๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมลิ’’จฺจาทิ. สุนิมฺมลกโปลสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธุปฺปพุทฺธหทยํ สชฺชนานํ จตุสจฺจาวโพเธน ปสนฺนมานสํ เกรวกานนํ กุมุทวนํ ชาตนฺติ. วทนหทยานํ อุปมาภูเตหิ อินฺทุเกรเวหิ อเภทาโรปนํ กตฺวา กโปลสฺส มณฺฑลาทีหิ อุปมาวิเสเสหิ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํ. เอตฺถ สมาโส นาม วทนินฺทูนเมว. อสมาโส นาม หทยเกรวานเมวาติ. ตถา หิ รูปกวิสเย สมาสาสมาสตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปทานํ ทฺวินฺนเมวาติ. สุฏฺุ นิมฺมโลติ จ, โส กโปโล อสฺสาติ จ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, ปพุทฺธฺจ ตํ หทยฺจาติ จ, สาธูนํ ปพุทฺธหทยมิติ จ, เกรวานํ กานนมิติ จ วากฺยํ.
รูปกานิ ¶ พหูนฺเยว, ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต;
วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติ.
เอตฺตโกเยว กึ รูปกเภโทติ อาห
‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ; สุโพธํ; ตตฺถ –
‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;
กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติ.
ยุตฺตรูปกํ ยุตฺตตฺตา ปุปฺผภิงฺคานํ, ตทนุสาเรน อยุตฺตรูปกาทิปิ วิฺเยฺยนฺติ.
๒๒๑. รูปกานิ ปุนปิ สนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ. รูปกานิ ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต ยุตฺตรูปกอยุตฺตรูปกาทิเภเทน พหูนิ เอว โหนฺติ, ตานิ รูปกานิ เอตฺเถว รูปเก อนฺโตคธานิ. อิติ ตสฺมา การณา ตานิ วิสุํ น วุตฺตานิ. อนฺโต มชฺเฌ คธานิ ปวตฺตานีติ วิคฺคโห.
‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;
กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติ.
เอตฺถ ปุปฺผภิงฺคานํ อฺมฺยุตฺตตฺตา ยุตฺตรูปกํ นาม.
เห ธีร สิตปุปฺผุชฺชลํ มนฺทหสิตสงฺขาเตหิ กุสุเมหิ วิโชตนฺตํ โลลเนตฺตภิงฺคํ มโนหรํ ตวานนํ กสฺส นาม มโน นากฑฺฒตีติ. อิมสฺส ปฏิปกฺขโต อยุตฺตรูปกํ เวทิตพฺพํ.
จนฺทิมา’กาสปทุม-มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;
ทุฏฺ’มมฺโภรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจาทิ สุนฺทรํ.
๒๒๒. รูปกสฺส วิโรธาวิโรโธ อุปมายมิโว’หิตุํ สกฺกาติ อุปลกฺเขติ ‘‘จนฺทิมา’’อิจฺจาทินา. เอตฺถ อากาสสฺส ตฬาเก รูปิเต จนฺทสฺส ปทุมตฺตํ รูปกํ ยุตฺตนฺติ เอตํ ¶ ขณฺฑรูปกํ ทุฏฺํ, ‘‘อมฺโภรุหวนํ เนตฺตานิ’’จฺจาทิ ตุ วจนเภเทปิ สุนฺทรํ.
๒๒๒. รูปเก โทสาโทสํ อุปมายํ วิย ปริกปฺเปตฺวา คเหตพฺพนฺติ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘จนฺทิมิ’’จฺจาทิ. ‘‘จนฺทิมา จนฺโท อากาสปทุม’’นฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ อากาสสฺส ตฬากตฺเตน อนิรูปิตตฺตา ขณฺฑรูปกํ นาม. ทุฏฺํ ขณฺฑิโตปมา วิย โทสทุฏฺํ นาม. ‘‘อมฺโภรุหวนํ นีลุปฺปลวนํ เนตฺตานี’’ติอาทิกํ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนนานตฺเตปิ สุนฺทรเมว.
ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;
นตฺถิ ยํ เตน วิฺเยฺยํ, อวุตฺต’มนุมานโต.
๒๒๓. กิเมตฺตกา เอโวปมารูปกเภทา? เนติ ปริทีเปนฺโต อวุตฺตํ อติทิสติ ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทินา. รูปกสฺส อุปมาย จ วิกปฺปานํ ปเภทานํ ปริยนฺโต อวสานํ นตฺถิ ยํ ยสฺมา การณา, เตน การเณน อวุตฺตํ อิหานุปาตํ วิกปฺปชาตํ สพฺพวิกปฺปพฺยาปกสามฺลกฺขณานุคตรูปกวิกปฺปานุสาเรน วิฺเยฺยํ. กสฺมา? อนุมานโต ยถาวุตฺตวิกปฺปสงฺขาตลิงฺคโต อวุตฺตเสสรูปกาวคมสงฺขาเตน อนุมานาเณนาติ อตฺโถ.
๒๒๓. อิทานิ อิเมสเมว อุปมารูปกานํ อวุตฺตานนฺตเภโท วุตฺตานุสาเรเนว าตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทิ. รูปกสฺส จ รูปกาลงฺการสฺส จ อุปมาย จ อุปมาลงฺการสฺส จ วิกปฺปานํ วิวิธากาเรน กปฺปิตปกฺขานํ ปริยนฺโต โกฏิ ยํ ยสฺมา นตฺถิ, เตน การเณน อวุตฺตํ อิมสฺมึ สุโพธาลงฺกาเร อวุตฺตปกฺขํ สมูหํ อนุมานโต อนุมานาเณน วิฺเยฺยนฺติ. อุปมารูปกานํ สกลมวุตฺตปกฺขํ พฺยาเปตฺวา ิตํ สามฺลกฺขณํ อนติกฺกมิตฺวา วุตฺเตหิ เตหิ เตหิ ปกฺขสงฺขาเตหิ ลิงฺเคหิ ¶ สิทฺธานุมานาเณน สามฺลกฺขเณ อนฺโตคธานมนุตฺตรูปกสงฺขาตานุเมยฺยานํ อวโพโธ สกฺกาติ อธิปฺปาโย. รูปกสฺส ปน อุปมนฺโตคธตฺตา อุปมาย นิทฺทิฏฺโทสาโทสํ ทฺวินฺนมปิ อุตฺตานุตฺตปกฺขสฺส สาธารณํ โหติ.
ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, ย’มตฺถสฺส ปทสฺส จ;
อุภเยสฺจ วิฺเยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโต.
๒๒๔. อาวุตฺติมธิกิจฺจาห ‘‘ปุน’’อิจฺจาทินา. อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺส ปทสฺส สทฺทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานฺจ ปุนปฺปุนํ ภิยฺโย ภิยฺโย ยํ อุจฺจารณํ, สายํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ วิฺเยฺยา, อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺตีติ.
๒๒๔. อิทานิ อาวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุเน’’จฺจาทินา. อตฺถสฺส สทฺทาภิหิตอตฺถสฺส จ ปทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานฺจ ยํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ, สา อยํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ อิติ วิฺเยฺยา. ปุนปฺปุเนติ เอตทพฺยยํ กฺริยาพาหุลฺเย วตฺตเต. อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺติ.
อตฺถาวุตฺติ
มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;
คณฺหาติ นิมฺมลตฺตฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํ.
๒๒๕. อุทาหรติ ‘‘มโน’’อิจฺจาทิ. ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ ชนานํ มโน จิตฺตํ หรติ, ทส ทิสา อาททาติ สพฺพทา [สพฺพธา (ก.)] ตํวิสยตฺตา, นิมฺมลตฺตํ นิมฺมลภาวํ คณฺหาติ, เอตฺถ คหณลกฺขณสฺส [ทสคหณลกฺขณสฺส (ก.)] อตฺถสฺส อเนเกหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยํ อตฺถาวุตฺติ.
๒๒๕. อุทาหรติ ¶ ‘‘มโน หรติ’’จฺจาทินา. ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ สตฺตานํ มโน จิตฺตํ หรติ คณฺหาติ, ทส ทิสา อาททาติ อวิสยฏฺานาภาวโต คณฺหาติ, นิมฺมลตฺตฺจ ภูตปริสุทฺธคุเณน นิปฺผนฺนตฺตา คณฺหาติ. เอตฺถ ‘‘คณฺหาตี’’ติ เอกสฺเสวตฺถสฺส ‘‘หรติ, อาททาติ, คณฺหาตี’’ติ อฺเหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยมตฺถาวุตฺติ นาม. นิคฺคโต มเลหีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, ยสโส ราสิอิติ จ วิคฺคโห.
ปทาวุตฺติ
วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;
วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิย.
๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิ. มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ วิเสเสน ทีเปนฺติ, ยโต เอวํ ตสฺมา การณา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา โสภา หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปทาวุตฺติ.
๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิ. มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ ยสฺมา วิเสเสน ปกาเสนฺติ, ตสฺมา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา กนฺติโย หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ จ, ‘‘วิภาเสนฺตี’’ติ ปทสฺเสว อาวตฺตนโต อยํ ปทาวุตฺติ นาม. เทเห กนฺติโยติ วากฺยํ.
อุภยาวุตฺติ
ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส-ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;
วิหรตฺยา’ริวคฺโค’ยํ, ราสีภูโตว ทุชฺชเน.
๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ ปวตฺตติ, อยํ เตน ชิโต อริวคฺโค สตฺตุสมูโห ¶ ทุชฺชเน ราสีภูโต วิย ตโต อลทฺธปฺปติฏฺตฺตา. ‘‘วิหรตี’’ติ อตฺถสฺส ปทานฺจ อาวุตฺติโต อุภยาวุตฺติ.
๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ, อยํ อริวคฺโค กฺเลสริปุสมูโห ทุชฺชเน ราสีภูโตว วิหรตีติ. วาสสงฺขตสฺส อตฺถสฺส จ ‘‘วิหรตี’’ติ ปทสฺส จ ปุน [ปุนปฺปุนํ (?)] อุจฺจารณโต อยํ อุภยาวุตฺติ นาม โหติ. กฺเลโส เอว ริปูติ จ, อรีนํ วคฺโคติ จ, อราสิ ราสิ อภวีติ จ, กุจฺฉิโต ชโนติ จ วากฺยํ.
เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโยปการกํ;
ทีปกํ นาม ตฺจาทิ-มชฺฌนฺตวิสยํ ติธา.
๒๒๘. ทีปกํ ปริทีปยมาห ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทิ. เอกตฺถ วากฺยสฺสาโท มชฺเฌ อนฺเต วา วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาตฺยาทิกํ สพฺพสฺส อภิมตสฺส กสฺสจิ วากฺยสฺส กฺริยาการกสมฺพนฺธาภิธายิโน ปทสนฺตานสฺส อุปการกํ วากฺยตฺถานฺวยวเสน ทีปกํ นาม, ทีโป วิย เอกเทเส วตฺติโตปิ สกลปทตฺถวเสน สพฺพวากฺยํ ทีปยติ ปกาเสตีติ. ตฺจ ทีปกํ อาทิ จ มชฺฌฺจ อนฺตฺจ วิสโย โคจโร ยสฺส ตาทิสํ ติธา อาทิทีปกํ มชฺฌทีปกํ อนฺตทีปกนฺติ ติวิธํ โหตีติ อตฺโถ, ตมฺปิ กฺริยาทีนํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธํ โหติ.
๒๒๘. อิทานิ ทีปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทินา. เอกตฺถ วากฺยสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสฺเวกสฺมึ วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาติคุณตฺตยํ สพฺพวากฺโยปการกํ วตฺตุมิจฺฉิตกฺริยาการกสมฺพนฺธปฺปกาสกปทสนฺตานสงฺขาตวากฺยสฺส วากฺยตฺถาวโพธวเสน ปโยชนํ ทีปกํ นาม เอกฏฺาเน ¶ ตฺวา วิสยีภูตสพฺพฏฺานคตทพฺพปกาสกปทีปสมานตฺตา ทีปกํ นาม โหติ. ตฺจ ทีปกํ อาทิมชฺฌนฺตวิสยํ วากฺยสฺส อาทิวิสยํ มชฺฌวิสยํ อนฺตวิสยฺเจติ ติธา โหติ. เอเตสุ เอเกกมปิ กฺริยาชาติคุณเภเทน ปุนปิ ติวิธํ โหตีติ วิฺเยฺยํ. ทีเปตีติ ทีโป, ปทีโป. ปฏิภาคตฺเถ กปฺปจฺจเยน ทีโป วิยาติ ทีปกํ. วากฺยสฺส อาทิ จ มชฺฌฺจ อนฺตฺเจติ จ, ตํ วิสโย อสฺเสติ จ วากฺยํ.
อาทิทีปก
อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย-พนฺธูนมมิโตทยํ;
สพฺพปาเปหิ จ สมํ-เนกติตฺถิยมทฺทนํ.
๒๒๙. อุทาหรติ ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิ. พุทฺโธ เวเนยฺยา วิเนตพฺพาเยว พนฺธโว เตสํ อมิตมปริมิตํ อุทยมภิวุทฺธึ อกาสิ. น เกวลํ ตเมว, สพฺพปาเปหิ สมํ เอกโต อเนกานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนฺจ อกาสีติ. อิห ‘‘อกาสี’’ติ กฺริยาปเทนาทิวตฺตินา สพฺพเมว วากฺยํ ทีปยตีติ กฺริยาทิทีปกเมตํ.
๒๒๙. ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิ. พุทฺโธ เวเนยฺยพนฺธูนํ อมิโตทยํ ปมาณรหิตาภิวุทฺธึ อกาสิ. น เกวลํ ตเมว, สมํ เอกกฺขเณ สพฺพปาเปหิ สหาเนกติตฺถิยมทฺทนฺจ อกาสีติ. วากฺยาทิมฺหิ กฺริยาย ิตตฺตา อิทํ กฺริยาทิทีปกํ นาม. อมิโต จ โส อุทโย เจติ จ, อเนกา จ เต ติตฺถิยา เจติ จ, เตสํ มทฺทนมิติ จ วิคฺคโห.
มชฺเฌทีปก
ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ-ชนานํ ชายเต’มตํ;
ตทฺเสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจปตาปนํ.
๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิ. ¶ มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ นิพฺพานํ นาม ชายเต อมตสฺส สาธนโต, เตหิ สาธุชเนหิ อฺเสํ ชนฺตูนํ นิจฺจมุปตาเปตีติ นิจฺโจปตาปนํ วิสํ ชายเต, ตสฺมึ มโนปโทสสฺส วิสสทิสตฺตา นิรยาทิทุกฺขาวหภาวโตติ. กฺริยามชฺฌทีปกเมตํ.
๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิ. มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ อมตสงฺขาตนิพฺพานสฺส เอกนฺตการณตฺตา การิโยปจาเรน อมตํ ภูตํ ชายเต, ตทฺเสํ เตหิ สาธุชเนหิ อฺเสํ ชนฺตูนํ ตุ นิจฺโจปตาปนํ สตตมุปตาปกรณโต วิสํ ชายเต วิสตุลฺยปฏิฆการณตฺตา การิโยปจาเรน วิสํ ภวตีติ. อิทํ กฺริยาย มชฺเฌ ิตตฺตา กฺริยามชฺฌทีปกํ. สาธโว จ เต ชนา เจติ จ, เตหิ อฺเติ จ วากฺยํ.
อนฺตทีปก
อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺย-จนฺทาตปมโนหโร;
ชินานนินฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเว.
๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิ. อจฺจนฺตํ กนฺตํ มนฺุํ ลาวณฺยํ ปิยภาโว, ตเมว, ตมิว วาจนฺทาตโป จนฺทิกา, เตน มโนหโร ชินานนินฺทุ อินฺทุ จนฺโท จ กสฺส ชนสฺส อานนฺทโก น ภวตีติ. กฺริยานฺตทีปกํ.
๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิ. อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยจนฺทาตปมโนหโร อติสเยน มนฺุปิยภาวสงฺขาตวิลาสนามเกน จนฺทกิรเณน, โน เจ, อติสเยน มนฺุปิยตาสงฺขาตวิลาสสทิเสน จนฺทกิรเณน มโนหโร ชินานนินฺทุ สมฺพุทฺธสฺส มุขจนฺโท จ อินฺทุ จ ปกติจนฺโท จ กสฺส อานนฺทโก น ภเว. อิทํ กฺริยาย อนฺเต ิตตฺตา กฺริยานฺตทีปกํ นาม. อนฺตํ อติกฺกนฺตนฺติ จ, ตฺจ ตํ กนฺตฺเจติ จ, ¶ ลวณสฺส ภาโว ลาวณฺยํ, มธุรภาโว, ตํสทิสตฺตา อจฺจนฺตกนฺตฺจ ตํ ลาวณฺยฺจาติ จ, จนฺทสฺส อาตโป กิรโณติ จ, อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยเมว จนฺทาตโปติ จ, จนฺทปกฺเข อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยมิว จ โส จนฺทาตโป จาติ จ, เตน มโนหโรติ จ, ชินานนเมว อินฺทูติ จ วากฺยํ. อิมินา กฺริยาทีปกตฺตเยเนว อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกานิปิ าตพฺพานิ.
มาลาทีปก
โหตา’วิปฺปฏิสาราย,
สีลํ ปาโมชฺชเหตุ โส;
ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ,
ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยา.
๒๓๒. อาทิทีปกาทีสุปิ เตสุ ปโยคกฺกเมน ปการนฺตรมตฺถีติ วทติ ‘‘โหติ’’จฺจาทิ. สีลํ ปฺจสีลาทิกํ, อวิปฺปฏิสาราย ปจฺฉานุตาปาภาวาย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส อุปฺปนฺนมตฺตาย ปีติยา เหตุ โหติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติยา พลวภูตาย เหตุ โหติ, สา จายํ ปีติ ปสฺสทฺธาทีนํ ปสฺสทฺธิสุขาทีนํ ปสิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา โหตีติ โยชนียํ.
๒๓๒. อิทานิ นวสุ ทีปเกสุ ปโยควิเสเสน สาเธตพฺเพ อฺปฺปกาเร ทสฺเสติ ‘‘โหติ’’จฺจาทินา. สีลํ สุรกฺขิตํ ปฺจงฺคทสงฺคาทิสีลํ อวิปฺปฏิสาราย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชเหตุ โหติ อุปฺปนฺนมตฺตาย ตรุณปีติยา การณํ ภวติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติเหตุ พลวปีติการณํ โหติ, สา อยฺจ ปีติ ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยา กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธิอาทีนํ สิทฺธิยา เหตุ โหติ. น วิปฺปฏิสาโร อวิปฺปฏิสาโร, นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเต. ปมุทิตสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส เหตูติ ¶ จ, ปสฺสทฺธิ อาทิ เยสํ สุขาทีนนฺติ จ, เตสํ ปสิทฺธีติ จ วิคฺคโห.
อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพมเปกฺขินี;
วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํ.
๒๓๓. กิมิทํ ตว ปการนฺตรมิจฺจาห ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิ. อิจฺเจวมิมํ ยํ ตํ มาลาทีปกํ มตํ. นนุ กฺริยาทิทีปกเมตมิจฺจาห ‘‘อาทิทีปกตฺเตปี’’ติ. ยชฺชปฺยาทิทีปกเมตํ ปุพฺพํ ปุพฺพํ วากฺยํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสาราย สีล’’นฺติอาทิกํ อเปกฺขินี อเปกฺขมานา วากฺยานํ ยถาวุตฺตานํ มาลา ปรมฺปรา ปวตฺตาติ. ตํ ยถาวุตฺตํ มาลาทีปกํ มตํ, นาทิทีปกนฺติ.
๒๓๓. ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิ. อาทิทีปกตฺเตปิ กฺริยาทิทีปกภาเว สติปิ วากฺยมาลา อเนกวากฺเยน สมฺพชฺฌมานา ปรมฺปรา ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสารายา’’ติอาทิกํ วากฺยํ อเปกฺขินี ปวตฺตา. อิติ อิทํ อนนฺตรคตปฺปการํ ทีปกํ ‘‘มาลาทีปก’’นฺติ มตนฺติ. อาทิมฺหิ ทีปกมิติ จ, วิสโยปจาเรน อาทิ จ ตํ ทีปกฺจาติ จ, มาลา เอว ทีปกมิติ จ วากฺยํ.
อเนเนว ปกาเรน, เสสานมปิ ทีปเก;
วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา-นุคตี สุทฺธพุทฺธิภิ.
๒๓๔. อวุตฺเต ทีปกวิกปฺเป อติทิสนฺโต นิคเมติ ‘‘อเนนิ’’จฺจาทินา. อเนเนว อนนฺตรา วุตฺเตน ปกาเรน วิธินา ทีปเก ทีปกวิสเย [ทีปกวิเสเส (ก.)] เสสานมวุตฺตานํ วิกปฺปานํ ชาตฺยาทิทีปกาทิเภทานํ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ ปริสุทฺธมตีหิ กวีหิ วิธาตพฺพา กาตพฺพาติ.
๒๓๔. อิทานิ อวุตฺตทีปกานิปิ อติทิสติ ‘‘อเนเนวิ’’จฺจาทินา. อเนเนว ปกาเรน ยถาวุตฺตทีปกปฺปกาเรน ทีปเก ทีปกวิสเย เสสานํ อปิ วิกปฺปานํ อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกสงฺขาตานํ ¶ ปกฺขานํ ชาตฺยาทิทีปกคุณาทิทีปกาทีนํ ฉนฺนํ มาลาทีปกานฺจ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ กวีหิ วิธาตพฺพา วุตฺตานุสาเรเนว กาตพฺพา. วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปียนฺตีติ จ, สุทฺธา พุทฺธิ เยสนฺติ จ วากฺยํ.
วิเสสวจนิจฺฉายํ,
นิเสธวจนํ ตุ ยํ;
อกฺเขโป นาม โส’ยฺจ,
ติธา กาลปฺปเภทโต.
๒๓๕. อกฺเขปมุปกฺขิปติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินา. วิเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ วจนิจฺฉายํ ยํ นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนํ วุตฺติ, โส อกฺเขโป นาม อกฺขิปนํ ปฏิเสโธติ กตฺวา. โสยมกฺเขโป จ กาลปฺปเภทโต อตีตาทิโต ติธา ติปฺปกาโร.
๒๓๕. อิทานิ อกฺเขปํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสเส’’จฺจาทินา. วิเสสวจนิจฺฉายํ ตุ ยสฺส กสฺสจิ ปทตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย เอว ยํ นิเสธวจนํ ปฏิเสธวจนํ อตฺถิ, โส ปฏิเสโธ อกฺเขโป นาม อกฺเขปาลงฺกาโร นาม. อยฺจ อกฺเขโป กาลปฺปเภทโต อตีตาทิกาลวิเสเสน ติธา โหติ. วิเสสสฺส กสฺสจิ วจนนฺติ จ, ตสฺมึ อิจฺฉาติ จ, นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนมิติ จ, อกฺขิปนํ ปฏิกฺขิปนนฺติ จ, กาลสฺส กฺริยาย วา ปเภโทติ จ วากฺยํ.
เอกากี’เนกเสนํ ตํ, มารํสวิชยีชิโน;
กถํ ต’มถ วา ตสฺส, ปารมีพลมีทิสํ.
อตีตกฺเขโป.
๒๓๖. ‘‘เอกากิ’’จฺจาทิ. โส ชิโน เอกากี เอโก สมาโน อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยิ ปราเชสิ, ตํ กถํ ยุชฺชเต. ¶ อถ วา กึ น ยุชฺชเต, ยโต ตสฺส ชินสฺส ปารมี สมตึสวิธา ปารมิตา เอว พลํ อีทิสํ ยาทิสํ ตสฺส วิชยการณนฺติ. เอตฺถ เอกากิตฺตการณสามตฺถิยา มารวิชยาโยคพุทฺธิ ‘‘สเสนํ มารํ วิชิตวาติ กถํ ยุชฺชตี’’ติ เอวมาการา อตีตา อกฺขิตฺตาติ อตีตกฺเขโปยํ.
๒๓๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘เอกากิ’’จฺจาทินา. ส ชิโน โส สพฺพฺู เอกากี อสหาโย อทุติโย อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยี อชินีติ, ตํ กถํ ยุชฺชติ. อถ วา ยุชฺชเตว, ตสฺส ชินสฺส ปารมีพลํ สมตึสปารมีพลํ สมตึสปารมีตาสงฺขตเสนา อีทิสมีทิสาติ. พุทฺธสฺส อทุติยภาวฺจ มารสฺส สปริวารภาวฺจ นิสฺสาย กสฺสจิ อุปฺปนฺนา ‘‘เอกากินา กถมเนกเสโน มาโร ชิโต’’ติ วิปรีตพุทฺธิ อตีตมารวิชยวิสยตฺตา อตีตา โหติ, ‘‘ตสฺส ปารมีพลํ อีทิส’’นฺติ อตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย ‘‘อถ วา’’ติ นิทฺทิฏฺปฏิเสธวจเนน อกฺขิตฺตนฺติ อตีตสฺส อกฺเขปนโต อตีตกฺเขโป นาม.
กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ,
อปฺปตฺโต’สฺมิติ ขิชฺชเส;
ปณาโม นนุ โสเยว,
สกิมฺปิ สุคเต กโต.
วตฺตมานกฺเขโป.
๒๓๗. ‘‘กึ จิตฺเต’’จฺจาทิ. จิตฺต เอชาย ตณฺหาย สมุคฺฆาตํ สพฺพถา อปฺปวตฺตึ อปฺปตฺโตสฺมีติ กึ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโท. สุคเต สกิมฺปิ เอกวารมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว ตณฺหาย สมุคฺฆาโตเยว นนุ เอกนฺตการณตฺตา ตสฺสาติ วตฺตมานกฺเขโปยํ วตฺตมานสฺส เขทสฺสากฺขิตตฺตา.
๒๓๗. ‘‘กึ จิตฺเต’’จฺจาทิ. ¶ เห จิตฺต เอชาสมุคฺฆาตํ เอชาสงฺขตาย ตณฺหาย สมุจฺเฉทปหานํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กึ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโท. ตถา หิ สุคเต พุทฺธวิสเย สกิมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว นนุ ตณฺหาสมุจฺเฉทสฺส เอกนฺตการณตฺตา การณการิยานมเภทพุทฺธิยา โส เอชาสมุคฺฆาโตเยว กึ น ภวติ, ภวตฺเยว. ‘‘ปณาโม’’ตฺยาทิวิเสสกถนาธิปฺปาเยน ‘‘กึ ขิชฺชเส’’ติ จิตฺตสฺส วตฺตมานเขทสฺส ปฏิเสธิตตฺตา อยํ วตฺตมานกฺเขโป นาม. เอชาย สมุคฺฆาโตติ วากฺยํ.
สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;
มิจฺฉาทิฏฺิปริกฺกนฺต-มานสา เย สุทุชฺชนา.
อนาคตกฺเขโป.
๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิ. สุชนโคจรํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจํ นิยตํ น คมิสฺสนฺติ. เย มิจฺฉาทิฏฺิยา สสฺสตาทิกาย ปริกฺกนฺตํ อภิภูตํ มานสํ จิตฺตํ เยสํ ตาทิสา สุฏฺุ อติสเยน ทุชฺชนาติ โยชนียํ. อยมนาคตกฺเขโป ภาวิโน คมนสฺสากฺขิตฺตตฺตา.
‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;
คจฺฉ วา ติฏฺ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๑๓๙].
อยมนาทรกฺเขโปติ เอวมาทโย ตุ ตพฺเภทาเยวาติ อุเปกฺขิตา.
๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิ. สุชนโคจรํ สาธูนํ วิสยคตํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจเมกนฺเตน น คมิสฺสนฺติ. เก? เย มิจฺฉาทิฏฺิปริกฺกนฺตมานสา สุทุชฺชนา, เตเยวาติ. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺี’’ติอาทิวิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘เต น คมิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ภาวิโน นิพฺพานคมนสฺส พุทฺธิยา ปฏิสิทฺธตฺตา ¶ อยํ อนาคตกฺเขโป นาม. มิจฺฉา วิปรีตา จ สา ทิฏฺิ จาติ จ, ตาย ปริกฺกนฺตํ มานสํ เยสนฺติ จ วากฺยํ.
‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;
คจฺฉ วา ติฏฺ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ –
ตฺยาทิโก อนาทรกฺเขโปปิ ทสฺสิตาตีตกฺเขปาทีหิ อนฺตฺตา วิสุํ น วุตฺโต. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เห กนฺต วลฺลภ มม ชีวิตาสา พลวตี โหติ, ธนาสา ทุพฺพลา, ตฺวํ คจฺฉ วา ติฏฺ วา, มมาวตฺถา มม ปกติ นิเวทิตา วิฺาปิตา. ‘‘เอตฺถ มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ วิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉ วา ติฏฺ วา’’ติ อิมินา อนาทรวจเนน อตฺตโน วลฺลภสฺส วตฺตมานสฺส อนาคตสฺส วา คมนสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วตฺตมานกฺเขโป วา อนาคตกฺเขโป วา โหติ.
เยฺโย โสตฺถนฺตรนฺยาโส,
โย’ฺวากฺยตฺถสาธโน;
สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโ,
หิวิสิฏฺ’สฺส เภทโต.
๒๓๙. อตฺถนฺตรนฺยาสํ นฺยาสยติ ‘‘เยฺยิ’’จฺจาทินา. อฺวากฺยตฺถสาธโน อฺสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส กสฺสจิ วากฺยตฺถสฺส สาธโน สมตฺถโก กสฺสจิเทว อตฺถสฺส ปรสฺส นฺยาโส โย, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส เยฺโย อตฺถนฺตรสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน นฺยาโส ปโยโคติ กตฺวา. ตสฺส เภทมาห ‘‘สพฺเพ’’จฺจาทินา. อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต วิกปฺปโต หิวิสิฏฺา หิสทฺเทน วิเสสิตา สพฺพพฺยาปี จ วิเสสฏฺโ จาติ อิเม ภวนฺติ. นนุ ปติวตฺถูปมาย อิมสฺส จ โก เภโทติ? สจฺจํ, ตถาปิ อุภยตฺถ อตฺถนฺตรนฺยาสมตฺเตน สทิสตฺเตปิ ยตฺถ มุขฺยโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาโว, สา ปติวตฺถูปมา. ยตฺถ ปน สาธนรูปสฺเสวตฺถนฺตรนฺยาโส, โส อตฺถนฺตรนฺยาโสติ ปากโฏเยวุภินฺนํ เภโทติ.
๒๓๙. อิทานิ อตฺถนฺตรนฺยาสํ ทสฺเสติ ‘‘เยฺย’’จฺจาทินา. โย อฺวากฺยตฺถสาธโน อฺวากฺยตฺถสฺส สาธโน โหติ, อฺวากฺยตฺถํ สาเธติ, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส สาธิยวากฺยตฺถโต อฺตฺถสฺส ปนํ กถนํ ‘‘อตฺถนฺตรนฺยาโส’’ติ เยฺโย, อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต ปเภเทน สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโ จ, เอเตเยว หิวิสิฏฺา จาติ จตฺตาโร ภวนฺติ. อตฺโถ จ โส อนฺตโร อฺโ เจติ จ, ตสฺส นฺยาโสติ จ, สพฺพํ พฺยาเปติ สีเลนาติ จ, วิเสเส ปเทเส ติฏฺตีติ จ, หิสทฺเทน วิสิฏฺาติ จ วากฺยํ.
หิ-รหิตสพฺพพฺยาปี
เตปิ โลกหิตาสตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ [จนฺทิมารปิ (สี.)];
อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเต.
๒๔๐. อุทาหรติ ‘‘เตปิ’’จฺจาทิ. โลกสฺส หิเต อภิวุทฺธิยํ อาสตฺตา อภิรตฺตา สูริโย จนฺทิมา อปีติ เต มหนฺตาปิ อตฺถํ อุทยวิปริยาส’มภาวํ คมิสฺสนฺติ, น [คมิสฺสนฺตา ปุน (ก.)] ตเถว ติฏฺนฺติ, ‘‘ปสฺเส’’ติ ตมวโพธยติ. ตถา หิ นิยโม ‘‘ภาโว นาม น ปายินิ. สพฺเพ สงฺขารา วยธมฺมิโน’’ติ อยํ นิยติ. เกน นาม วตฺถุนา ลงฺฆฺยเต อติกฺกมิตุํ สกฺกาติ. อยํ หิสทฺทรหิโต สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส ตาทิสสฺส นิยมสฺส สพฺพคตตฺตา.
๒๔๐. ‘‘เตปิ’’จฺจาทิ. โลกหิตาสตฺตา โลกาภิวุทฺธิยํ ลคฺคา สูริโย อปิ จนฺทิมา อปิ เตปิ มหานุภาวา อตฺถํ วินาสํ คมิสฺสนฺติ, ปสฺส เอเตสํ ปากฏํ วินาสํ ¶ โอโลเกหิ. ตถา หิ นิยโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สพฺพปทตฺถมนติกฺกมฺม ปวตฺตนิยโม เกน ลงฺฆฺยเต ปจฺจยสมุปฺปนฺเนน เกน ปทตฺเถน อติกฺกมฺยเตติ. อยํ หิสทฺทรหิโต อตฺถคมนสงฺขาโต นิยโม สพฺพตฺถ คโตติ สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส. ปติวตฺถูปมาย จ อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส จ อตฺถนฺตรนฺยาสตฺเตน ตุลฺยตฺเตปิ ตตฺถ สาธมฺมปกาสตฺตสภาโว, เอตฺถ วุตฺตตฺถสฺส สาธนสภาโวติ เอวมิเมสํ นานตฺตํ สุพฺยตฺตํ. อปีติ สมฺภาวนายํ, ทุติโย อปิสทฺโท สมุจฺจเย.
หิ-สหิตสพฺพพฺยาปี
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;
คโตว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตา.
๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิ. เทวมนุสฺสานํ เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน สตฺถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ, วสี ปฺจหิ วสิตาหิ อติสยวสีหิ วสิปฺปตฺโต โสปิ มุนิสฺสโร นิพฺพุตึ ขนฺธปรินิพฺพานสงฺขาตํ คโต ปตฺโตเยว, หิสทฺโท สมตฺถเน. สพฺเพ สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา น สสฺสตา น นิจฺจา อุปฺปาทวยธมฺมตฺตา อนิจฺจา. อยมฺปิ หิสทฺทสหิตสพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตาติ.
๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิ. เทวมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺวเสน สตฺถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหมนุสาสโก วสี วุฏฺานอธิฏฺานาทีสุ ปฺจสุ วสิภาเวสุ สาติสยํ อิสฺสริยวา โส มุนิสฺสโร อปิ นิพฺพุตึ ขนฺธนิพฺพานํ คโต เอว. หิ ตเถว, สพฺเพ สงฺขารา สสฺสตา น โหนฺตีติ. อยํ หิสทฺทสหิโต อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตา สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส. วโส อสฺส อตฺถีติ วากฺยํ.
หิ-รหิตวิเสสฏฺ
ชิโน ¶ สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ นิพฺพุตึ;
นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺชสมงฺคินํ.
๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. ชิโน สํสาโรเยว กนฺตาโร ทุคฺคมตฺตา, ตโต ชนํ สกลมฺปิ โลกํ นิพฺพุตึ ปาเปติ. นนุ ปสิทฺธิยมนุมติยํ วา. สายํ คติ นิพฺพุติปาปนสงฺขาตา ปวตฺติ, วิคโต สารโท ภยมสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว นิพฺภยตา [นิพฺภยตาย (ก.)] เวสารชฺชํ, เตน สมงฺคีนํ ยุตฺตานํ. ยุตฺตาติ อนุรูปาติ. อยํ หิสทฺทวิรหิโต วิเสสฏฺโ อตฺถนฺตรนฺยาโส, เวสารชฺชสมงฺคีนเมว ตถาภาวโต น สพฺพพฺยาปี.
๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. ชิโน ชนํ สตฺตโลกํ สํสารกนฺตารา นิพฺพุตึ ปาเปติ, สา อยํ คติ ปวตฺติ เวสารชฺชสมงฺคีนํ จตุเวสารชฺชคุณสมนฺนาคตานํ ตถาคตานํ ยุตฺตา นนูติ. อยํ ชนานํ นิพฺพานํ ปาปนา เวสารชฺชสมงฺคีนํเยว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโ หิสทฺทรหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโส. วิคโต สารโท ภยํ อสฺเสติ จ, กสฺส ภาโวติ จ, เตน สมงฺคิโนติ จ วากฺยํ. นนูติ ปสิทฺธิยํ อนุมติยํ วา วตฺตเต. ทฺวินฺนมฺปิ อตฺโถ วุตฺตนเยน าตพฺโพ.
หิ-สหิตวิเสสฏฺ
สุรตฺตํ เต’ธรปุฏํ, ชิน รฺเชติ มานสํ;
สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รฺเชนฺติ สงฺคเต.
๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิ. ชิน เต ตว สุรตฺตํ พิมฺพผลสมานวณฺณตฺตา อธรปุฏํ มานสํ ปสฺสตํ เยสํ เกสฺจิ รฺเชติ ปีเณตีติ. หิ สมตฺถเน, ตถา หีติ อตฺโถ. สยํ ¶ เยน เกนจิ ราเคน รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ปรีตา คตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเ ปเร อฺเ รฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺตีติ สสิเลโส สาธโน. อยฺจ หิสทฺทสหิโต วิเสสฏฺโ อตฺถนฺตรนฺยาโส ตถาภาวสฺส ตถาวิธานเมว สมฺภวโต.
๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิ. โภ ชิน เต ตว สุรตฺตํ อธรปุฏํ โอฏฺยุคฬํ มานสํ ปสฺสนฺตานํ [ปสนฺนจิตฺตํ (ก.)] จิตฺตํ รฺเชติ ปีณยติ. หิ ตเถว, สยํ ราคปรีตา รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ยุตฺตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเ ปเร อฺเ รฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺติ. อิทํ เตสํ สภาวเมเวติ. อยํ อีทิสานเมว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโ หิสทฺทสหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโส. ปุฏสทิสตฺตา อธโร เอว ปุฏมิติ จ, ราเคน ปรีตา ยุตฺตาติ จ วิคฺคโห.
วาจฺเจ คมฺเม’ถ วตฺถูนํ,
สทิสตฺเต ปเภทนํ;
พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก-
ภยเภทา จตุพฺพิโธ.
๒๔๔. พฺยติเรกวิกปฺปมาห ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินา. วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสฺจิ วตฺถูนํ สทิสตฺเต กถฺจิ วตฺถูนํ ตุลฺยตฺเต วาจฺเจ สทฺเทน วาจเกน ปฏิปาทิเต อถ คมฺเม อสทฺทปฏิปาทิเต สพฺพตฺถพเลน ปกรณาทินา าเต วา, น เกวลํ สทฺทปฏิปาทิเต. ปเภทนํ เตสเมว วตฺถูนํ วิเสสกถนํ พฺยติเรโก พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณนฺติ กตฺวา. อยํ พฺยติเรโกปิ เอโกภยเภทา เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วาจฺจคมฺมานํ ปจฺเจกํ วิเสเสน จตุพฺพิโธ.
๒๔๔. อิทานิ ¶ พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินา. วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสฺจิ ปทตฺถานํ สทิสตฺเต เยน เกนจิ อากาเรน สมานตฺเต วาจฺเจ วาจกสทฺเทน ปฏิปาทนีเย อถ ปุน คมฺเม ตสฺมึเยว สทิสตฺเต อตฺถสตฺติสงฺขาตสามตฺถิเยน คมฺมมาเน ปเภทนํ เตสํเยว วตฺถูนํ นานตฺตกถนํ พฺยติเรโก นาม. อยมฺปิ พฺยติเรโก เอโกภยเภทา พฺยติเรจนสงฺขาตปุถกฺกรณสามฺเน อภินฺโนปิ วาจฺจคมฺมานํ ทฺวินฺนํ ปจฺเจกเมว เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วิเสเสน จตุพฺพิโธ โหติ. สทิสานํ ภาโวติ จ, ปกาเรน เภทนํ กถนมิติ จ, พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณมิติ จ, เอโก จ อุภโย จาติ จ, เตสํ เภโท วิเสสนนฺติ จ วิคฺคโห.
วาจฺจเอกพฺยติเรก
คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิ-
คุณา ชลธินา ชิน;
ตุลฺโย ตฺว’มสิ เภโท ตุ,
สรีเรเน’ทิเสน เต.
๒๔๕. อุทาหรติ ‘‘คมฺภีร’’อิจฺจาทิ. ตฺวํ คมฺภีรตฺตํ อคาธตา อชฺฌาสยวิสิฏฺตา จ มหตฺตํ เวปุลฺลํ คุณมหนฺตตา จ ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโน, ตสฺมา คุณา ชลธินา สาคเรน ตุลฺโย. ‘‘อสี’’ติสทฺทปฏิปาทิตํ สทิสตฺตํ วุตฺตํ. เภทํ ทสฺเสติ ‘‘เภโท ตุ’’อิจฺจาทินา. เภโท ตุ วิเสโส ปน สาคเรน สห อีทิเสน ทิสฺสมาเนน กรจรณาทิมตา รุจิเรน เต สรีเรเนว เหตุนา, นาฺถา, ตสฺเสทิสํ สรีรํ นตฺถีติ. สทิสตฺเต ปฏิปาทิเต เอกพฺยติเรโกยํ เอกสฺมึ ชิเน วตฺตมาเนน ธมฺเมน อุปเมยฺโยปมานภูตชินสาครานํ ตสฺส เภทสฺส ปตียมานตฺตา.
๒๔๕. อิทานิ ¶ ตมุทาหรติ ‘‘คมฺภีรตฺติ’’จฺจาทินา. เห ชิน ตฺวํ คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิคุณา ชลธินา ตุลฺโย อสิ. อิมินา วากฺเยน ชินสาครานํ ทฺวินฺนํ สทฺเทน วาจฺจสทิสตฺตํ วุตฺตํ. เภโท ตุ สาคเรน สห ตว วิเสโส ปน เต ตุยฺหํ อีทิเสน เอวรูเปน ทิสฺสมานหตฺถปาทาทิอวยวยุตฺเตน สรีเรน สรีรเหตุนา โหติ. ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ วตฺตพฺพสทิสตฺตํ วตฺวา อิมินา วากฺเยน ‘‘อีทิเสน สรีเรนา’’ติ เอกสฺมึเยว ชินปทตฺเถ วิเสสกถเนน ชลธิโต ชินปทตฺถสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วาจฺเจ สติ อยเมกพฺยติเรโก นาม. คมฺภีรสฺส คมฺภีรคุณยุตฺตสฺส สาครสฺส วา คมฺภีรชฺฌาสยสมงฺคิโน ชินสฺส วา ภาโวติ จ, มหโต ปกติยา มหโต สาครสฺส วา คุเณหิ มหโต ชินสฺส วา ภาโวติ จ, คมฺภีรตฺตฺจ มหตฺตฺจาติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโนติ จ, โส จ โส คุโณ เจติ จ วากฺยํ.
วาจฺจอุภยพฺยติเรก
มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;
สาคโร’ฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ.
๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. สาคโร สุคโตปิ จาติ เต อุโภ มหนฺตา สตฺตา มกราทโย ยตฺถ สาคเร, มหนฺตํ วา สตฺตํ สมฺมปฺปธานํ ยสฺส สุคตสฺส, อติคมฺภีรา อติสเยน อคาธา อิติ. สทิสตาเภทมาห ‘‘สาคโร’’อิจฺจาทินา. สาคโร อฺชนสงฺกาโส อฺชเนน ตุลฺโย, กณฺโหติ วุตฺตํ โหติ. ชิโน ตุ จามีกรสฺส สุวณฺณสฺเสว ชุติ โสภา อสฺเสติ จามีกรชฺชุติ. วาจฺเจ สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ อุภยตฺถ วตฺตมาเนน คุเณน อุภินฺนมุปมาโนปเมยฺยานํ เภทสฺส ปตียมานตฺตา.
๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิ. ¶ สาคโร สุคโตปิ จาติ อิเม ทฺเว มหาสตฺตา กเมน ติมิติมิงฺคลาทิมหาสตฺตา จ, ลาภาลาภาทีสุ อนฺสาธารณตฺตา มหนฺตตาทิภาวสงฺขาตสทิสตฺตยุตฺตา จ, อติคมฺภีรา อวคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา จ, อชฺฌาสยคมฺภีรตฺตา จ ทฺเวปิ อติคมฺภีรา โหนฺติ. เตสุ สาคโร อฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ สุวณฺณสทิสกนฺติยุตฺโต โหติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สทิสตฺตํ วตฺวา อปรทฺเธน ตทุภยวตฺถุคตวิเสเสน เตสํ ทฺวินฺนมฺมฺโต วิเสสิตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วตฺตพฺเพ สติ อยํ อุภยพฺยติเรโก นาม. มหนฺตา สตฺตา มจฺฉกจฺฉปาทโย ยตฺถ สาคเรติ วา, มหนฺตํ สตฺตํ สมานภาโว ยสฺส สุคตสฺสาติ วา, อติสเยน คมฺภีราติ จ, อฺชเนน สงฺกาโส สทิโสติ จ, จามีกรสฺส อิว ชุติ อสฺเสติ จ วากฺยํ.
คมฺมเอกพฺยติเรก
น สนฺตาปาปหํ เนวิ-จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;
มุนินฺท นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณภูสิตํ.
๒๔๗. ‘‘นิ’’จฺจาทิ. มิคสฺส โลจนํ สนฺตาปํ กิเลสปริฬาหํ อปหนติ หึสตีติ สนฺตาปาปหํ น ภวติ. เนว อิจฺฉิตํ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺตึ ททาตีติ เนวิจฺฉิตทํ. มุนินฺท ตว นยนานํ ทฺวนฺทํ ยุคฬํ ตุ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ สนฺตาปาปหตฺตอิจฺฉิตทตฺตคุเณหิ ภูสิตมลงฺกตํ. เอตฺถ ปน มิคโลจนนยนานํ ทีฆตฺตาทินา สทิสตฺตํ ปตียเต. คมฺเม สทิสตฺเต เอกพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยน.
๒๔๗. ‘‘น สนฺตา’’อิจฺจาทิ. มิคโลจนํ มิคโปตกจกฺขุยุคฬํ สนฺตาปาปหํ กิเลสสนฺตาปาปหํ น โหติ. อิจฺฉิตทํ โลเกหิ ปตฺถิตโลกิยโลกุตฺตรตฺถานํ ทายกํ ¶ น โหติ. เห มุนินฺท ตว นยนทฺวนฺทํ ปน ตคฺคุณภูสิตํ ชนสนฺตาปาปหานาทิยถาวุตฺตคุเณหิ โสภิตํ โหติ, อิห สนฺตาปาปหนนาทีนํ ปฏิเสธทฺวาเรน อุปมาโนปเมยฺยภูตอุภยโลจนสงฺขาตวตฺถูนํ ทีฆปุถุลตาทิสทิสธมฺมํ สามตฺถิเยน ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน สนฺตาปาปหนนาทิคุณเหตุ ชินนยนานํ วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยเมกพฺยติเรโก นาม. สนฺตาปํ อปหนติ หึ สตีติ จ, อิจฺฉิตํ ททาตีติ จ, เต จ เต คุณา จาติ จ, เตหิ ภูสิตนฺติ จ วากฺยํ.
คมฺมอุภยพฺยติเรก
มุนินฺทานน’มมฺโภช-เมสํ นานตฺต’มีทิสํ;
สุวุตฺตามตสนฺทายิ, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํ.
๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทานนํ อมฺโภชฺเจติ ยานิ วตฺถูนิ กนฺตาทินา ปตียมานตฺตา สทิสตฺถานิ, เอสํ นานตฺตํ เภโท อีทิสํ. กถํ? วทนํ สุวุตฺตามตํ สทฺธมฺมามตํ สนฺททาตีติ สุวุตฺตามตสนฺทายิ, อมฺพุชํ ตุ เนทิสนฺติ. อิมินา เภเทน อิเมสํ วิสทิสตฺตา ‘‘เอส’’นฺตฺยาทินาหุ. ปตียมาเนน สทิสานีติ คมฺเม สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยเนติ.
๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทานนํ อมฺโภชฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํ อีทิสํ. กถนฺติ เจ? เอสํ ทฺวินฺนํ วทนํ สุวุตฺตามตสนฺทายิ สุฏฺุ วุตฺตตฺตา สุวุตฺตสงฺขาตสฺส สทฺธมฺมามตสฺส ทายกํ โหติ, อมฺพุชํ ตุ เอทิสํ น อีทิสํ น โหติ, ตาทิสํ ธมฺมามตํ น ททาตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอสํ นานตฺตมีทิส’’นฺติ วจเนน สุคนฺธกนฺติมตฺตาทีหิ คุเณหิ ทฺวินฺนมฺปิ เภโท นตฺถีติ คมฺมมานตฺตา ตํ ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน วทนโต อมฺพุชสฺส, อมฺพุชโต วทนสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยมุภยพฺยติเรโก นาม. นานา อเนกปฺปการานํ ¶ ภาโวติ จ, สาธุ วุตฺตมิติ จ, ตเมว อมตนฺติ จ, ตํ สมฺมา เทติ สีเลนาติ จ วากฺยํ.
ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ฺการณํ;
สาภาวิกตฺต’มถ วา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนา.
๒๔๙. วิภาวนํ สมฺภาเวติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อลงฺกติยํ ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ กิฺจิ นิวตฺเตตฺวา นิรสฺย อฺํ การณํ ปสิทฺธการณโต อฺํ นิมิตฺตํ วิภาพฺยํ อวคมฺยเต. ยตฺถ การณนฺตรํ นตฺถิ, ตตฺถ กา คตีติ อาห ‘‘สาภาวิกตฺต’’นฺติอาทิ. อถ วา ปกฺขนฺตเร, สาภาวิกํ [สาภาวิกตฺตํ (ก.)] ธมฺมตาสิทฺธํ, ตสฺส ภาโว สาภาวิกตฺตํ วิภาพฺยํ, สา ตาทิสี วิภาวนา วิฺเยฺยา, วิภาวียเต ปกาสียเต การณนฺตรํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตายาติ, เอติสฺสนฺติ วา กตฺวา.
๒๔๙. อิทานิ วิภาวนํ ทสฺเสติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อลงฺกาเร ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ ตํตํคุณสาธนเหตุํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิเสเธตฺวา อฺการณํ โลกปฺปสิทฺธการณโต อฺํ การณํ, อถ วา โน เจ ปสิทฺธการณโต อฺการเณ ลพฺภมาเน สาภาวิกตฺตํ ธมฺมตาสิทฺธคุณํ วิภาพฺยํ ปกาสนียํ โหติ, สา วิภาวนา นาม โหติ, การณนฺตรวิภาวนา สาภาวิกวิภาวนาติ ทุวิธา โหตีติ อธิปฺปาโย. อฺฺจ ตํ การณฺเจติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน สมฺภูตมิติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิภาวียติ อฺการณํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตาย วิภาวนาย, เอติสฺสํ วิภาวนายนฺติ จ วาติ วิคฺคโห.
การณนฺตรวิภาวนา
อนฺชิตา’สิตํ ¶ เนตฺตํ, อธโร รฺชิตา’รุโณ;
สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวฺฉิตา ตว.
๒๕๐. อุทาหรติ ‘‘อนฺชิต’’อิจฺจาทิ. ชิน ตว เนตฺตฺจ อนฺชิตํ อฺชนสลากาย ยวตฏฺีนมผุฏฺเมว อสิตํ กณฺหํ, อธโร จ อนฺชิโตเยว ลาขาราคาทินา อรุโณ รตฺโต, อยํ ภมุ จ อนาวฺฉิตา อุสฺสาเหน เยน เกนจิ อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺุ อานตา, ตโต สพฺพํ โลกิยํ ตเวติ. เอตฺถ ปสิทฺธการณมฺชนาทิ, ตนฺนิวตฺตเนปิ การณนฺตรมตฺถาทินาวคมฺยเต, ตฺจ กมฺมํ, การิยสฺส อการณตฺตาโยคโตติ การณนฺตรวิภาวนา’ยํ.
๒๕๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺชิ’’จฺจาทินา. เห ชิน ตว เนตฺตํ ปกติมธุรํ นยนยุคฬฺจ อนฺชิตํ วิโลจนานํ กณฺหตฺตสาธนตฺถํ โลกปฺปสิทฺธอฺชเนหิ อนฺชิตํ สมานํ อสิตํ ภวนฺตรสิทฺเธน กุสลกมฺเมน นีลํ โหติ, อธโร จ อรฺชิโต เกนจิ ราเคน อรฺชิโต สมาโน อรุโณ รตฺโตโหติ, อยํ ภมุ จ อนาวฺฉิตา เกนจิ วายาเมน อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺุ อานตา โหตีติ. เอตฺถ นยนอธรภมูนํ กณฺหรตฺตกุฏิลคุณสาธเน โลกปฺปสิทฺธานิ อฺชนานิ การณานิ ปฏิเสเธตฺวา เนตฺตาทีนํ อสิตาทิภาวกถเนเนว การณวินิมุตฺตสฺส การิยสฺส โลเก อวิชฺชมานตฺตา อตฺถปฺปกรณาทินา อสิตาทิภาวสฺส การณํ นาม ปุพฺพชาติยํ สิทฺธกุสลกมฺมเมวาติ ปตียมานตฺตา อยํ การณนฺตรวิภาวนา นาม. น อฺชิตนฺติ จ, น รฺชิโตติ จ, น อาวฺฉิโตติ จ วากฺยํ. นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเต. สํ สมฺมา อานตาติ วิคฺคโห.
สาภาวิกวิภาวนา
น ¶ โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย-
มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;
สภาวนิมฺมลตเร,
สาธุชนฺตูน เจตสิ.
๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิ. ทุชฺชเนหิ สห สงฺคเม สมาคเม สตฺยปิ สาธุชนฺตูนํ สปฺปุริสานํ สภาเวน ตาทิเสน ปโยเคน วินาว นิมฺมลตเร อติสเยน นิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ สุชเนตรภาโว น โหติ ตาทิสาติสยสาธุตฺตสมาโยคโตติ. อิห กิฺจาปิ สภาวสทฺเทน สพฺพถา เหตุนิวตฺตนํ กตํ, ตถาปิ โยนิโสมนสิการาทิตถาวิธนิมิตฺตมตฺเถว. ตถาปิ โลโก ตมนเปกฺขมาโน, ปสิทฺธฺจ การณํ ตาทิสมปสฺสนฺโต สาภาวิกํ ผลํ โวหรติ, ตทนุสาเรน จ สาภาวิกํ ผลํ วิภาพฺยเตติ, อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา.
๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิ. ทุชฺชนสงฺคเม อปิ ทุชฺชเนหิ สห วาเส สติปิ สาธุชนฺตูนํ สภาวนิมฺมลตเร กิฺจิ ปโยคํ วินา ปกติยา เอว อตินิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ ทุชฺชนคุณํ ขลุ เอกนฺเตน น โหตีติ. อิห จิตฺตนิมฺมลเหตุภูตานํ โยนิโสมนสิการาทีนํ วิชฺชมานตฺเตปิ โลเกน ตํ การณํ อนเปกฺขิตฺวา อฺมฺปิ ปสิทฺธการณํ จิตฺตนิมฺมลการณมทิสฺวา สภาวสิทฺธํ นิมฺมลนฺติ โวหริยมานตฺตาเตเนว โลกโวหารานุสาเรน ‘‘สภาวนิมฺมลตเร’’ติ สพฺพากาเรน การณํ ปฏิเสธํ กตฺวา สภาวสิทฺธนิมฺมลตฺตสงฺขาตผลสฺส ปกาสิตตฺตา อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา นาม. ทุชฺชนานํ ภาโวติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน นิมฺมลตรนฺติ จ วากฺยํ.
ชนโก ¶ [การโก (สี.)] าปโก เจติ,
ทุวิธา เหตโว สิยุํ;
ปฏิสงฺขรณํ เตสํ,
อลงฺการตโย’ทิตํ.
๒๕๒. เหตุํ นิทฺทิสติ ‘‘ชนโก’’อิจฺจาทินา. ชนโก ภาวาภาวรูปสฺส นิพฺพตฺยาทิการิยสฺส การโก าปโก วิชฺชมานสฺเสว กสฺสจิ สมฺพนฺธโต กุโตจิ ปฏิโพธโก จาติ เหตโว ทุวิธา สิยุํ. นนุ กิเมตฺถ อสนํ [ภูสนํ (?)], เกวลํ ‘‘อเนเนตํ กรียตี’’ติ สรูปกถนมตฺต, [น ตุ (?)] วิเสโส ตุ น [น ตุ (?)] โกจิ วิเสสรูโป วาจาลงฺกาโรติ วิเสสํ โยชยติ ‘‘ปฏี’’ติอาทินา. เตสํ การิยุปฺปาทโยคีนํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ อุปพฺรูหนํ วิสิฏฺภาเวน ปริผุฏํ กตฺวา ยาถาวโต กถนํ อลงฺการตาย พนฺธภูสนรูเปน อุทิตํ อภิหิตํ วิเสสรูปตฺตา, น ปเนเตเนตํ กรียตีติ.
๒๕๒. อิทานิ เหตฺวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ชนโก’’จฺจาทินา. ชนโก จ กสฺสจิ ‘‘สตฺตา อสตฺตา’’ติ วุตฺตสฺส ภาวาภาวสงฺขาตการิยสฺส ชนกเหตุ จ าปโก จ กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตํ อฺเน เกนจิ สมฺพนฺเธน อวโพเธนฺโต าปกเหตุ จาติ เอวํ เหตโว ทุวิธา สิยุํ. อิห ผลปกาสกเหตุมฺหิ วุจฺจมาเน ‘‘อิมินา เหตุนา อิทํ ผลํ ชาต’’นฺติ สรูปกถนมตฺตํ วินา วิเสสรูปาลงฺกาโร อิธ นตฺถีติ อาสงฺกิย อลงฺการสรูปวิเสโส เอโสติ ทสฺเสตุมปรทฺธมาห. เตสํ ผลปกาสนขมานํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ วิสิฏฺภาเวน ปกาสํ กตฺวา ตตฺวโต กถนํ อลงฺการตาย อลงฺการสภาเวน อุทิตํ ปสิทฺธํ โหติ, กวีหิ ปตฺถิตํ วา โหติ. สาลิองฺกุราทีนํ สาลิพีชาทโย วิย ชนฺยสฺส อจฺจนฺโตปการโก ชนกเหตุ ¶ นาม, วิชฺชมานอคฺคิอาทีนํ ธูมาทโย วิย กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตาปโก าปกเหตุ นาม. อลงฺการสฺส ภาโว อลงฺการตา. อลงฺการตยาติ ฉนฺทํ นิสฺสาย มตฺตาหานิ.
ภาวาภาวกิจฺจวสา,
จิตฺตเหตุวสาปิ จ;
เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ,
มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
๒๕๓. อุทาหรติ ‘‘ภาว’’อิจฺจาทิ. ภาโว สตฺตา จ, อภาโว อสตฺตา จ, เตเยว กิจฺจานิ เตสํ วเสน จ, จิตฺตา ปสิทฺธเหตุวิปรีตา อจฺฉริยารหา เหตโว เตสํ วเสนาปิ จ เภทา เหตุวิกปฺปา อนนฺตา อนววิโย [อนวธโย (?)], ยโต เอวํ ตสฺมา เตสํ เหตูนํ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, ตสฺมา ตมฺมุเขน สกฺกา เหตุวิเสเส ปวิสิตุนฺติ.
๒๕๓. ‘‘ภาวา’’อิจฺจาทิ. ภาวาภาวกิจฺจวสา ภาวอภาวสงฺขตสตฺตาอสตฺตากฺริยาวเสน จ, จิตฺตเหตุวสาปิ จ ปสิทฺธเหตุโน วิรุทฺเธน อจฺฉริยเหตูนํ ปเภเทน จ, เภทา เหตุวิเสสา อนนฺตา ยสฺมา อปริยนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วกฺขมานํ เตสํ เหตูนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อวเสสเหตูนํ โอคาหณทฺวารมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติ. ภาโว จ อภาโว จาติ จ, เตเยว กิจฺจานีติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, จิตฺตา วิจิตฺตา จ เต เหตโว จาติ จ, เตสํ วโสติ จ, มุขเมว มุขมตฺตํ, มุขฺจ ตํ วา มตฺตํ สามฺฺเจติ จ, ตสฺส นิทสฺสนมิติ จ วากฺยํ. มตฺตสทฺโท อวธารเณ สามฺเ วา วตฺตเต.
ปรมตฺถปกาเสก-
¶ รสา สพฺพมโนหรา;
มุนิโน เทสนา’ยํ เม,
กามํ โตเสติ มานสํ.
ภาวกิจฺโจ การกเหตุ.
๒๕๔. อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทิ. ปรมตฺถสภาวสฺส นามรูปาทิโน ปกาโสเยว เอกรโส อสหายกิจฺจํ ยสฺสา สา ตาทิสี. สพฺเพสํ มโน หรตีติ สพฺพมโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มานสํ จิตฺตํ กามเมกนฺเตน โตเสตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ การกเหตุ สนฺโตสสตฺตาย การณโต.
๒๕๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทินา. ปรมตฺถปกาเสกรสา นามรูปขนฺธอายตนาทิอุตฺตมตฺถานํ ปกาสนสงฺขาต อสหายกิจฺจวตี สพฺพมโนหรา โวหารานุรูเปน วิสยภาวูปคมเนน สพฺเพสํ มโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มยฺหํ มานสํ กามํ เอกนฺเตน โตเสตีติ. พุทฺธสฺส ธมฺมเทสนา ปุพฺเพ อวิชฺชมานสฺส สนฺโตสสฺส สตฺตาสงฺขาตสมุปฺปาทํ กโรตีติ การกเหตุ นาม โหติ. สา จ เทสนา ‘‘มานสํ โตเสตี’’ติ เอตฺตเกน อทสฺเสตฺวา ‘‘ปรมตฺถปกาเสกรสา’’ติ สวิเสสนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อลงฺกาโรติ อภิมตา. เอโก จ โส รโส เจติ จ, ปรมตฺถปกาโสเยว เอกรโส เอกกิจฺจมสฺเสติ จ วิคฺคโห. ภาวกิจฺโจ ภาวสงฺขาตํ สตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ ชนกเหตุ.
ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;
นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยา.
อภาวกิจฺโจ การกเหตุ.
๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิ. ¶ ธีเรหิ สปฺปฺเหิ สห สํวาสา สํสคฺเคน จ, สทฺธมฺมสฺส สมฺพุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต อภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขาทีนํ นิคฺคเหน วิสยปฺปวตฺตินิโรธรูเปน วิชเยน จ เหตุนา ทุกฺขสฺส ปฺจกฺขนฺธสงฺขตสฺส อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาโต อุปสโม สิยา ภเวยฺยาติ อยํ อภาวกิจฺโจ การกเหตุ อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตสฺส อภาวสฺส การณโต.
๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิ. ธีเรหิ สห สํวาสา สมคฺควาเสน จ, สทฺธมฺมสฺส พุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต นิรนฺตราภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขุอาทีนํ นิคฺคเหน รูปาทิอารมฺมเณสุ สุภาทิคฺคหณสฺส นิวารเณน จาติ อิเมหิ การเณหิ ทุกฺขสฺส ขนฺธายตนาทิกสฺส อุปสโม อนุปฺปาทนิโรโธ ขนฺธปรินิพฺพานํ วา สิยาติ. อภิณฺหโส โยโคติ วิคฺคโห. อภาวกิจฺโจ ทุกฺขสฺส อุปสมสงฺขาตํ อสตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ อวิชฺชมานสงฺขาตาย อสตฺตาย อุปฺปาทนโต ชนกเหตุ นาม. อภาโว กิจฺจมสฺเสติ จ, การโก จ โส เหตุ จาติ จ วากฺยํ. ภาวกิจฺโจปิ วุตฺตพฺยติเรกโต ายติ.
มุนินฺท จนฺทสํวาทิ-กนฺตภาโวปโสภินา;
มุเขเนว สุโพธํ เต, มนํ ปาปาภินิสฺสฏํ.
ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ.
๒๕๖. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิ. มุนินฺเทติ อามนฺตนํ. เต ตว จนฺทสํวาทินา จนฺทสทิเสน กนฺตภาเวน อุปโสภินา โสภมาเนน มุเขเนว ปาเปหิ ราคาทีหิ อภินิสฺสฏํ พฺยปคตํ มนํ จิตฺตํ สุโพธํ สุฏฺุ วิฺายตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ อวโพธสตฺตาย าปนโต.
๒๕๖. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ. เห มุนินฺท เต ตว จนฺทสํวาทิกนฺตภาโวปโสภินา จนฺทกนฺตภาวสทิเสน กนฺตภาเวน โสภมาเนน มุเขน มนํ ตุยฺหํ จิตฺตํ ปาปาภินิสฺสฏํ ราคาทีหิ กิเลเสหิ นิกฺขนฺตนฺติ สุโพธํ สุฏฺุ วิฺายตีติ. อิห มุขํ มนกนฺตภาวสมฺพนฺเธน สมนฺนาคตํ สยํ วิชฺชมานเมว กิเลสาปคมสฺส อวโพธสตฺตํ าเปตีติ ภาวกิจฺโจ าปกเหตุ นาม ชาโต. จนฺเทน อเภโทปจารโต จนฺทลาวณฺเยน สํวาที สทิโสติ จ, โส จ โส กนฺตภาโว เจติ จ, เตน อุปโสภิโตติ จ, ปาเปหิ อภินิสฺสฏนฺติ จ วากฺยํ.
สาธุหตฺถารวินฺทานิ, สงฺโกจยติเต กถํ;
มุนินฺท จรณทฺวนฺท-ราคพาลาตโป ผุสํ.
อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.
๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิ. มุนินฺท เต จรณานํ ทฺวนฺทสฺส ราโค พาโล จ โส อาตโป เจติ ราคพาลาตโป ตรุณกิรณสมูโห โลหิตตฺตาทินา สาธูนํ หตฺถารวินฺทานิ กนฺตาทินา ผุสํ วิสาริตฺเตนา’มสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ มกุลยติ, อฺชลิปณามพนฺเธน อยุตฺตเมตํ. พาลาตโป หิ ปทุมานมุมฺมีลนเหตุ, อยํ ตุ อปุพฺโพ พาลาตโป โย ปทุมานิ นิมีเลตีติ อนุจิตการิยการณา อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ, เอวํวิโธ วิฺเยฺโย ภาวกิจฺจตฺเตปีติ.
๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิ. เห มุนินฺท เต ตว จรณทฺวนฺทราคพาลาตโป ปาทยุคฬสฺส อรุณวณฺณสงฺขตอภินวสูริยกิรโณ สาธุหตฺถารวินฺทานิ สุชนานํ กรปทุมานิ ผุสํ อตฺตโน สพฺพพฺยาปิตฺตา ผุสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ กรสมฺปุฏรูเปน มกุลยตีติ. พาลาตโป นาม ปทุมวิกสนํ วินา สงฺโกจนํ น กโรติ, เอโส อาตโป อจฺฉริโย วิจิตฺโตติ คมฺยมานตฺตา อยุตฺตสงฺโกจสตฺตากรณโต อยํ อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ ¶ นาม. อยุตฺตํ กโรตีติ จ, จิตฺตฺจ ตํ เหตุ จาติ จ วากฺยํ.
สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;
มุนินฺทจรณทฺวนฺท-นขจนฺทาน’มํสโว.
ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ.
๒๕๘. ‘‘สงฺโกจยนฺติ’’จฺจาทิ. มุนินฺทสฺส ปาทานํ ทฺวนฺเท นขา เอว จนฺทา กนฺตาทินา เตสํ อํสโว กิรณา อิห โลเก ชนฺตูนํ สตฺตานํ ปาณโย เอว ปงฺเกรุหานิ กนฺตาทินา สงฺโกจยนฺติ ปณามกรณสมฺปุฏรูเปน มิลียนฺตีติ [มิลายยนฺตีติ (?)] ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ จนฺทโต ปงฺกชสงฺโกจสฺส อุจิตตฺตา. วุตฺตนเยปีติ.
๒๕๘. ‘‘สงฺโก’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทจรณทฺวนฺทนขจนฺทานํ สมฺพุทฺธสฺส ปาททฺวนฺเท นขาวลิสงฺขาตานํ จนฺทานํ อํสโว รํสโย อิห โลเก ชนฺตูนํ ปาณิปงฺเกรุหานิ สงฺโกจยนฺติ กรสมฺปุฏากาเรน สงฺโกจยนฺติ มกุลํ กโรนฺตีติ. จนฺทกิรเณหิ กตฺตพฺพาย เอว ปทุมสงฺโกจสตฺตาย กตตฺตา จ, ปกติจนฺทกิรณกตฺตพฺพกิจฺจสฺส จนฺทมรีจิสมานอฺาทิฏฺปุพฺพวิจิตฺรอํสูหิ กตตฺตา จ อยํ ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นาม. ปาณโย จ เต ปงฺเกรุหานิ เจติ จ, มุนินฺทสฺส จรณทฺวนฺทมิติ จ, ตสฺมึ นขานีติ จ, เตว จนฺทาติ จ วากฺยํ.
อุทฺทิฏฺานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส [อนุเทโส (?)] ยถากฺกมํ;
สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จ.
๒๕๙. กมํ วิวริตุมุปกฺกมติ ‘‘อุทฺทิฏฺาน’’มิจฺจาทิ. อุทฺทิฏฺานํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ ปทตฺถานํ วตฺถูนํ เกสฺจิ ยถากฺกมํ อุทฺเทสกฺกมานติกฺกเมน ¶ อนุทฺเทโส ปุน อตฺถนฺตรนิทฺเทสนเยน อนุกถนํ [กถนํ (?)] ‘‘สงฺขฺยาน’’มิตฺยปิ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิตฺยปิ จ นิทฺทิฏฺํ วุตฺตํ. วิเธยฺยตฺตา เตสํ ปธานตฺตมิติ ตทเปกฺขาย นปุํสกตฺตํ, อนุวทิตพฺพตฺตานุทฺเทสสฺสาปฺปธานตฺตมิติ น ปุลฺลิงฺคปริคฺคโห. ‘‘กโม’’อิจฺจปิ นิทฺทิฏฺโติ ลิงฺควิปริณาโม.
๒๕๙. อิทานิ กมาลงฺการํ อุทฺทิสติ ‘‘อุทฺทิฏฺาน’’มิจฺจาทินา. อุทฺทิฏฺานํ ปมกถิตานํ ปทตฺถานํ ยถากฺกมํ อุทฺทิฏฺกฺกมมนติกฺกมฺม อนุทฺเทโส อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุนกถนํ ‘‘สงฺขฺยาน’’มิติ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิติ จ นิทฺทิฏฺํ, กโมปิ จ นิทฺทิฏฺโ. เอตฺถ ปสิทฺธํ อนุทฺเทสํ ปุพฺพทฺเธน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธํ กมมฺปิ กมปริยายํ สงฺขฺยานยถาสงฺขฺยทฺวยมฺปิ อปรทฺเธน วิทธาติ. เอตฺถ วิธาตพฺพํ ทสฺเสตุํ อนุวาทสฺส อาหริยมานตฺตา อนุวาโท อปฺปธาโน, วิธาตพฺโพ ปธาโน. ยฺหิ วิธาตพฺพํ, ตํ ปธานํ, อิตรมปฺปธานนฺติ อิมินา การเณน วุจฺจติ. ตสฺมา ‘‘นิทฺทิฏฺ’’นฺติ ‘‘สงฺขฺยานํ, ยถาสงฺขฺย’’นฺติ ทฺวยํ อเปกฺขาย (ตสฺส อปฺปธานตฺตา) [อิทํ ปททฺวยํ สีหฬพฺยาขฺยายํ น ทิสฺสติ] นปุํสกํ โหติ. ‘‘กโม’’ติ อเปกฺขาย ‘‘นิทฺทิฏฺโ’’ติ ปุลฺลิงฺโค โหติ. อปฺปธาโน อนุทฺเทโสติ นาเปกฺขติ. กมมนติกฺกมฺมาติ จ, สงฺขฺยาย อนภิกฺกโมติ จ วากฺยํ.
อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานิ โจ-ปเสวนฺเต วนํ ชลํ.
๒๖๐. ตมุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินา. มุนินฺท ตว อาลาปหาสา จ เตสํ ลีลาหิ, อุทฺเทโสยํ. วิชยา โกกิลกุมุทานํ ปราภเวน โกกิลา กรวีกา กุมุทานิ จ, ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ วุตฺตาเปกฺขาย. วกฺขมานาเปกฺขาย ตุ อยมฺปิ อุทฺเทโสว, ‘‘โกกิลา วนํ, กุมุทานิ ชล’’มิติ ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ. อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยนฺติ มฺเ. อิติ วตฺถุโต เอว สมฺภโว อิเวติ ¶ ปริกปฺปเต. ยชฺเชวํ ปริกปฺปนาย กถํ ยถาสงฺขฺยนฺติ เจ? อตฺโรจฺจเต – ยตฺถาลงฺการนฺตรมปิ ปตียเต. ตตฺถุทฺเทสานุรูปานุทฺเทสสมฺภเว สงฺขฺยานเมวาลงฺกาโร โวหรียเต ตสฺเสว มุขฺยโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา. ยตฺถาลงฺการนฺตรํ น คมฺยเต, ตตฺถ อจฺจนฺตเมว กโมติ วิฺเยฺยํ.
๒๖๐. อุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินา. เห มุนินฺท เต ตว อาลาปหาสลีลาหิ มธุรสรลีลาหิ สทฺธึ มนฺทหสิตลีลาหิ สฺชาตา วิชยา ชยเหตุ โกกิลา กรวีกา จ กุมุทานิ เกรวานิ จ วนํ ชลฺจ กเมน อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยํ กโรนฺตีติ มฺเติ. เอตฺถ ‘‘อาลาปหาสลีลาหี’’ติ อุทฺเทโส, ‘‘โกกิลา กุมุทานี’’ติ วุตฺตาเปกฺขาย อนุทฺเทโส, ‘‘วนํ ชล’’นฺติ วกฺขมานาเปกฺขาย อุทฺเทโสว โหติ, ตตฺวโต อีทิสวิชเยน โกกิลาทีนํ วนาทินิสฺสยการณาภาวโต อิวสทฺทปโยเคน นิทฺทิฏฺโ. เอวํ สติ อยํ ปริกปฺปนา น ภวติ. กสฺมา? นานาลงฺการสนฺนิปาเต สติ โย โย อลงฺกาโร วตฺตุนา อิจฺฉิโต, ตสฺเสว มุขฺยโต โวหรียมานตฺตา. เอวํ ปริกปฺปนาลงฺการสํสคฺเค สติปิ อุทฺเทสกฺกเมน ทสฺสิตสฺส อนุทฺเทสสฺส มุขฺยตฺตา อยํ กมาลงฺกาโร นาม. อีทิสฺมฺปิ เอวเมว ทฏฺพฺพํ. อาลาโป จ หาโส เจติ จ, เตสํ ลีลาโยติ จ วิคฺคโห.
สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;
ปิยสฺสา’ติสเยเน’กํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํ.
๒๖๑. ปิยตรมาหรติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา. อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนมาขฺยานํ โหติ, เอตํ ปิยตรํ นาม สิยา.
๒๖๑. อิทานิ ¶ ปิยตราลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา, อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนํ กถนํ โหติ, เอตํ ปฏิปาทนํ ปิยตรํ นาม ปิยตราลงฺกาโร นาม โหติ. อติสเยน ปิยนฺติ จ, อตฺโถ เอว รูปํ สภาโวติ จ วากฺยํ.
ปีติ ยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต สนฺทสฺสนา ตว;
กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเวว ปุน ทสฺสนา.
๒๖๒. อุทาหรติ ‘‘ปีติ’’จฺจาทิ. สนฺต สปฺปุริส มหามุนิ ตว สนฺทสฺสนา จกฺขุปถาปาถมตฺเตน มธุรกถาสวนา ยา ปีติ เม มม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิเสน สุเขน [สุขณเน (?)] ตเวว นาฺสฺส กสฺสจิ, โก หิ นาโมฺโ ตวาทิโสติ, ปุน ทสฺสนา ภเวยฺยาติ.
๒๖๒. ‘‘ปีติ’’จฺจาทิ. เห สนฺต สปฺปุริส ตถาคต ตว สนฺทสฺสนา มม เนตฺเต อาปาถคมนโต ยา ปีติ เม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิสกฺขเณน ตยา สทิสสฺส อฺสฺสาภาวา ตเวว ปุน ทสฺสนา ทสฺสนโต ภเวติ. เอตฺถ ปีติยา’ติสยเหตุภูตํ อติอิฏฺารมฺมณฺจ ทสฺสเน อติเคธฺจ ปกาสเนน อติปีตีติ ปทตฺถํ [อติปิยํ ปีภิปทตฺถํ (ก.)], ปกาสิตํ โหติ. ‘‘อยํ ปีติ ภเว’’ติ ปุพฺพกาเล อุปฺปนฺนปีติยา ปุนาสมฺภวโต ตํสทิสาเยว ปีติ คหิตา ยถา ‘‘โสเยว วฏฺฏโก [วทฺธโก (สี. พฺยาขฺยายํ)], ตานิเยว โอสธานี’’ติ.
วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปตวตฺถุโน;
สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถสงฺเขปรูปโต.
๒๖๓. สมาสวุตฺตึวตฺตุมาห ‘‘วณฺณิเตนิ’’จฺจาทิ. วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อธิปฺเปตสฺส มนสิ นิหิตสฺส วตฺถุโน อตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อยํ วุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม. กสฺมา? อตฺถสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส สงฺเขโป สงฺขิปิตฺวา ¶ กถนํ รูปํ สภาโว, ตสฺมา ตโตยมนฺวตฺถสฺา สงฺเขปวุตฺติ สมาสวุตฺตีติ กตฺวา. กสฺมา? อยํ คุณีภูตา สกตฺถา อตฺถนฺตรํ วิทธาติ, น ตุ สกตฺถปธานา.
๒๖๓. อิทานิ สมาสวุตฺตึ นิทฺทิสติ ‘‘วณฺณิเต’’จฺจาทินา. วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อุปมานวตฺถุนา กรณภูเตน อธิปฺเปตวตฺถุโน อิจฺฉิตตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อตฺถสงฺเขปรูปโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส สงฺคหรูปตฺตา อยํ ยถาวุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม โหติ. เอตฺถ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถํ สงฺคเหตฺวา มนสิ กตฺวา ตสฺส อุปมาภูตตฺถสฺส วณฺณนาย มนสิ กตสฺส ปกาสนโต อยํ สมาสวุตฺติ นาม. เอติสฺสา ปทาภิหิโต สกตฺโถ อปฺปธาโน, คมฺมมานตฺโถ ปน ปธาโน โหติ. อธิปฺเปตฺจ ตํ วตฺถุ เจติ จ, สมาเสน สงฺเขเปน วุตฺติ กถนมิติ จ, สงฺเขโปเยว รูปํ สรูปนฺติ จ, อตฺถสฺส สงฺเขปรูปนฺติ จ วิคฺคโห.
สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;
อตฺเถว อปราปฺย’ตฺถิ, ภินฺนาภินฺนวิเสสนา.
๒๖๔. ตสฺสา ปเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินา. สา อยํ สมาสวุตฺติ ยํกิฺจิ วตฺถุ สามฺาการปฺปตีตํ ‘‘อีทิสมิทํ นาฺถา’’ติ กุโตจิ พฺยวจฺฉิชฺชเต เกนจิ คุณาทินา ววตฺถาปียเต, ตํ วิเสสฺยํ, ตเมว มตฺตํ วิเสสนเภทพฺยวจฺเฉทโต, เตน. ภินฺนา อตุลฺยา อวยวธมฺมสฺส สมุทาเย วตฺตนโต. อภินฺนํ ตุลฺยาการํ วิเสสนํ ยสฺสํ สา อภินฺนวิเสสนาปิ อตฺเถว. อปราปฺยตฺถิ, น เกวลํ สาเยว. กีทิสี? ภินฺนฺจ อภินฺนฺจ วิเสสนํ ยสฺสนฺติ ภินฺนาภินฺนวิเสสนา. วิเสสฺยํ ตุ ภินฺนนฺติ.
๒๖๔. อิทานิ ตสฺสา สมาสวุตฺติยา เภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินา. สา อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน คุณาทิสทิสธมฺเมน ¶ กรณภูเตน เกนจิ อุปมานวตฺถุนา มนสิ กตํ ‘‘อิทํ อุปเมยฺยวตฺถุ อีทิส’’นฺติ สามฺาวตฺถโต วิสุํ กตวิเสสฺเยน ภินฺนา วิสุํ ชาตา, ตตฺตเกน อตุลฺยา วา, อภินฺนวิเสสนา ตุลฺยวิเสสนยุตฺตา อตฺเถว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา อตุลฺยตุลฺยวิเสสนยุตฺตา ภินฺนวิเสสฺยยุตฺตา อปราปิ อตฺถิ. เอวํ สมาสวุตฺติ ทฺวิธา โหติ. วิเสสฺยเมว มตฺตมิติ จ, อวยเวน สมฺภวเภทสภาวสฺส สมุทาเยปิ ปวตฺตตฺตา ภินฺนาติ วุตฺตา. อภินฺนานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ, ภินฺนานิ จ อภินฺนานิ เจติ จ, ตานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ วิคฺคโห.
อภินฺนวิเสสน
วิสุทฺธามตสนฺทายี,
ปสตฺถรตนาลโย;
คมฺภีโร จา’ย’มมฺโภธิ,
ปฺุเนา’ปาทิโต [ปฺุเนาสาทิโต (สี.)] มยา.
๒๖๕. อุภยมุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธ’’อิจฺจาทินา. อยมมฺโภธิ สาคโร ปฺุเน จิรานุจิตกุสลมูเลน เหตุนา มยา อาปาทิโต ปตฺโต, กีทิโส? วิสุทฺธํ โลกโวหารโต เทวาสุรานํ มถเน วิเสนาสมฺมิสฺสตฺตา อมตํ ปียูสํ สนฺททาตีติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, อมฺโภธิ. วิสุทฺธํ โทสเลเสนาปฺยสมฺผุฏฺตฺตา อจฺจนฺตนิมฺมลํ อมตํ มรณาภาเวน อมตสงฺขาตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺททาติ อุปเทสกภาเวนาติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, สทฺธมฺโม. ปสตฺถานิ นิรวชฺชตฺตา รตนานิ มุตฺตามณิอาทีนิ, เตสํ อาลโย ปวตฺติฏฺานํ, อมฺโภธิ. ปสตฺถานิ พุทฺธาทีหิ อเนกธา, วณฺณิตานิ รตนานิ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตานิ, เตสํ อาลโย, สทฺธมฺโม. คมฺภีโร จ อคาธตฺตา สาคโร ¶ สทฺธมฺโม จ อยมาปาทิโตติ ปกตํ. อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา อภินฺนวิเสสนา วิเสสฺยสฺส อมฺโภธิโน วิวจฺฉิตา สทฺธมฺมา ภินฺนตฺตา, วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทิโน จ วิเสสนสฺส วุตฺเตน ปกาเรนาภินฺนตฺตาติ.
๒๖๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธา’’อิจฺจาทินา. วิสุทฺธามตสนฺทายี โลกโวหารโต เทวาสุรานํ สมุทฺทมถเน วิเสน อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธภูตปียูสทายโก, อุปมาภูตสมุทฺทวณฺณนาย พุทฺธิยํ วตฺตมานสฺส สทฺธมฺมสฺส ปกาสนโต วิสุทฺธามตสนฺทายี กามามิสาทิโทสลเวนาปิ อมิสฺสิตตฺตา อตินิมฺมลํ ชรามรณรหิตํ นิพฺพานํ อุปเทสทาเนน เวเนยฺยานํ ทายโก, ปสตฺถรตนาลโย นิทฺโทสตฺตา ปสตฺถานํ มุตฺตามณิอาทีนํ รตนานํ ปวตฺติฏฺานภูโต สมุทฺทปกฺเข, สทฺธมฺมปกฺเข ปน ปสตฺถรตนาลโย พุทฺธาทีหิ ปสตฺถานํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตรตนานํ ปวตฺติเทสภูโต, คมฺภีโร ปกติยาเยว อคาโธ, เอกตฺตนยาทิจตุพฺพิธนเยหิ คมฺภีโร อยํ อมฺโภธิ จ เอโส สมุทฺโท จ, จิตฺเตน คหิตสทฺธมฺโม จ ปฺุเน ภวนฺตโรปจิตกุสลกมฺเมน มยา อาปาทิโต ปตฺโตติ วิเสสฺยภูตสฺส อมฺโภธิโน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมโต ภินฺนตฺตา จ, ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ อิจฺจาทิกานํ วิเสสนานํ อุภยวิเสสฺเยปิ ยถาวุตฺตนเยน อภินฺนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน ภินฺนา อภินฺนวิเสสนา โหติ.
ภินฺนาภินฺนวิเสสน
อิจฺฉิตตฺถปโท สาโร,
ผลปุปฺโผปโสภิโต;
สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว,
กปฺปรุกฺโข สมุฏฺิโต.
๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิเต’’จฺจาทิ. ¶ อยมปุพฺโพว วุตฺตคุณโยเคน อจฺฉริยรูปตฺตา กปฺปรุกฺโข สมุฏฺิโต, กีทิโส? อิจฺฉิตํ โลกิยํ ยํ กิฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, กปฺปรุกฺโข. อิจฺฉิตํ โลกิยโลกุตฺตรํ ยํ กิฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, ชิโน. สาโร เสฏฺโ, กปฺปรุกฺโข ชิโน จ. ผลานิ ปุปฺผานิ, เตหิ อุปโสภิโต, กปฺปรุกฺโข. สห ฉายาย จนฺทสูริยาโลกวิโลมรูปาย วตฺตเต สจฺฉาโย, กปฺปรุกฺโข. ชิโน ตุ ปุพฺเพ วุตฺตาย กายกนฺตาทิรูปาย ฉายาย ยุตฺโตติ สจฺฉาโยติ. อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา ภินฺนาภินฺนวิเสสนา ชินโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา, ผลปุปฺโผปโสภิตตฺถสฺส กปฺปรุกฺเขเยว สมฺภวา, อิจฺฉิตตฺถปทตฺถสฺส สารตาย สจฺฉายตาย อุภยตฺเถว ภาวโต วุตฺตวิธินาติ.
๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิตตฺถิ’’จฺจาทิ. อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ อิจฺฉิตานํ โลกิยอวิฺาณกวตฺถาภรณาทีนํ ทายโก กปฺปรุกฺขวณฺณนาย จิตฺเต ปติฏฺิตสฺส ชินปทตฺถสฺส กเถตุกามตาย อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ ปตฺถิตานํ โลกิยโลกุตฺตรานํ สกลตฺถานํ อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ สตฺตานํ ทายโก, สาโร รุกฺเขสุ อีทิสรุกฺขสฺสาภาวโต อุตฺตโม, สาโร สเทวกาทิสตฺตโลเกสุ ตาทิสสตฺตวิเสสาภาวโต อุตฺตโม, ผลปุปฺโผปโสภิโต กปฺปทฺทุมานุรูปผเลหิ ปุปฺเผหิ จ อุปโสภิโต, สจฺฉาโย จนฺทสูริยาโลเกหิ อาวรณียรุกฺขจฺฉายาย สมนฺนาคโต, สจฺฉาโย นีลปีตาทิฉพฺพิธรํสิชาเลหิ สมนฺนาคโต, อปุพฺโพ ปุพฺเพ อสฺชาโต อยํ กปฺปรุกฺโข เอโส ปจฺจกฺโข กปฺปปาทโป สมุฏฺิโต สตฺตานํ ปฺุานุภาเวน โลเก ปาตุภูโตติ. วตฺตุมิจฺฉิตตฺถชินปทตฺถโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ¶ ภินฺนตฺตา จ, อิจฺฉิตตฺถทานสารภาวสจฺฉายสงฺขตานํ วิเสสนานํ อุภยสาธารณตฺตา จ, ผลปุปฺโผปโสภิตตาย รุกฺขสฺเสว วิเสสนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยภินฺนาว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา โหติ. อิจฺฉิโต จ โส อตฺโถ เจติ จ, ตํ ปททาตีติ จ, ผลปุปฺเผหิ อุปโสภิโตติ จ, สห ฉายาย วตฺตมาโนติ จ วากฺยํ.
สาครตฺเตน สทฺธมฺโม,
รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;
สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา,
ปุพฺพตฺรา’ฺตฺร ตุ’ตฺตยํ.
๒๖๗. ตทุภยํ วิวรติ ‘‘สาครตฺเตนิ’’จฺจาทินา. สทฺธมฺโม สมฺพุทฺธภาสิโต สาครตฺเตน สาครคุณสทิสตฺตา สาครรูเปน อุทิโตติ สมฺพนฺโธ, กิตฺติโตติ อตฺโถ. ชิโน รุกฺขตฺเตน ยถาวุตฺตนเยน อุทิโต ตํ ปตฺโต อนุเปกฺขิตสฺส กกฺขวุตฺติยา อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ. ปกรณาทินา ตุ ตถา ปตีตฺยุทโย, อฺถา กถํ อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ ธมฺมาทิสจฺฉายกตฺตํ สิยา. เภโท ตุ อยํ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายิ’’จฺจาทิเก สพฺเพ เย เกจิ ตตฺโรปาตฺตา วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทโย สาธารณา ตุลฺยา ธมฺมา วิเสสนานิ อุภยตฺราปิ สมฺภวา, อฺตฺร ตุ อนนฺตรวุตฺต ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’อิจฺจาโท ปน ตยํ สาธารณํ [ทฺวยํ สาธารณฺจ (ก.)], อสาธารณฺจ วิเสสนํ วุตฺตนเยเนติ.
๒๖๗. อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ สมาสวุตฺเตหิ วุตฺตตฺถทฺวยํ ปกาเสติ ‘‘สาคริ’’จฺจาทินา. สาครตฺเตน สาครรูเปน สทฺธมฺโม สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตปริยตฺติสทฺธมฺโม อุทิโต กถิโต, รุกฺขตฺเตน ชิโน อุทิโต. สาครกปฺปรุกฺขาทิสทฺทา อตฺตโน อภิเธยฺยภูตสาครรุกฺขาทิเก อตฺเถ มุขฺยภาเวน ¶ อปวตฺติตฺวา พุทฺธิยํ ปวตฺตอตฺถสฺสาปิ สาธารณภูตวิเสสนปริคฺคเหน คมฺมมาเน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมชินปทตฺเถเยว ปกรณาทิโต ตาทิสอตฺถปฺปตีติยาสมฺภวโต มุขฺยภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตถา หิ ยทิ เอเต มุขฺยตฺเถน น ปวตฺตนฺติ, อมฺโภธิกปฺปรุกฺขสทฺทา สทฺธมฺมชินปทตฺเถ กถํ ปกาเสนฺตีติ เตสุ ทฺวีสุ อุทาหรเณสุ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’อิจฺจาทิปุพฺพุทาหรเณ สพฺเพ ธมฺมา ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ สพฺเพ วิเสสนธมฺมา สาธารณา อมฺโภธิสทฺธมฺมานํ สมานา, อฺตฺร ตุ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’ติอาทิเก อฺสฺมึ อุทาหรเณ ปน ตยํ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท, สาโร, สจฺฉาโย’’ติ วิเสสนตฺตยํ สาธารณํ. ผลปุปฺโผปโสภิตภาโว ปน รุกฺขาเวณิโก, ‘‘อปุพฺโพ’’อิจฺจาทิกํ วิเสสนเมว. ตถา หิ อิมินา รุกฺขธมฺมภูโต โกจิ วิเสโส ปกาสิโต น โหตีติ วิเสสนตฺตํ อฺเสุเยว วุตฺตํ.
วตฺถุโน’ฺปฺปกาเรน, ิตา วุตฺติ ตทฺถา;
ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนา.
๒๖๘. ปริกปฺปนํ ปริกปฺเปติ ‘‘วตฺถุโน’’จฺจาทินา. วตฺถุโน สชีวสฺส นิชฺชีวสฺส วา วุตฺติ อวตฺถา อฺปฺปกาเรน วตฺตุมิจฺฉิตปฺปการาเปกฺขาย อฺเเนว รูเปน ิตา, ตสฺเสว ตโต ยถาวฏฺิตปฺปการโต อฺถา อฺเน ปกาเรน ปริกปฺปียเต ยตฺถ วุตฺติยํ, สา ปริกปฺปนา โหติ, ปริกปฺปียเต อฺถา กรียเต วตฺถุฏฺิติ เอติสฺสนฺติ กตฺวา.
๒๖๘. อิทานิ ปริกปฺปนํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุโน’’อิจฺจาทินา. วตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ สวิฺาณกอวิฺาณกปทตฺถสฺส วุตฺติ ปวตฺติ อฺปฺปกาเรน กปฺปนียปฺปการโต อฺเน วิชฺชมานปฺปกาเรน ิตา ปวตฺตมานา, ตทฺถา ¶ ตโต วิชฺชมานปฺปการโต อฺเนาวิชฺชมานปฺปกาเรน ยตฺถ วุตฺติยํ ปริกปฺปียเต, สา ปริกปฺปนา นาม โหติ. ปริกปฺปียเต อฺถา กรียเต วตฺถุฏฺิติ เอติสฺสมิติ วิคฺคโห.
อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;
กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนา.
๒๖๙. เภทํ ตสฺสา ทสฺเสติ ‘‘อุปมา’’อิจฺจาทินา. อุปมา อพฺภนฺตเร ยสฺสา, ตสฺสา ภาโว, เตน จ, กิริยาทิวเสน จ วิวิธา นานปฺปการา ปริกปฺปนา อิทานิ กเมน อุทาหริสฺสามิ.
๒๖๙. อิทานิ ตสฺส เภทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาพฺภนฺตเร’’จฺจาทินา. อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน อุปมาย อพฺภนฺตเร วิชฺชมานตฺตา จ กิริยาทิวเสน จ วิวิธา ปริกปฺปนา กเมน อุทาหริสฺสามิ. อุปมา อพฺภนฺตเร อสฺสา ปริกปฺปนาเยติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, อเนเก วิธา ปการา ยาสมิติ จ วิคฺคโห.
อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา
อิจฺฉาภงฺคาตุรา’สีนา,
ตา’ตินิจฺจล’มจฺฉรา;
วสํ เนนฺตีว ธีรํ ตํ,
ตทา โยคาภิโยคโต.
๒๗๐. อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทิ. อิจฺฉาภงฺเคน ‘‘พุทฺธํ ภควนฺตํ วเส วตฺเตสฺสามา’’ติ โพธิมูเล กตาภิลาสวินาเสน อาตุรา ทุกฺขิตา อตินิจฺจลสภาวปฺปตฺตา อตินิจฺจลํ นาสิกคฺเค นยเน กตานตาวเสน อจฺจนฺตมกฺริยมาสีนา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสงฺกาสา มารงฺคนาติ ¶ ยถาวฏฺิตาย สเจตนานํ มารงฺคนาลกฺขณานํ [มารงฺคนาวลกฺขณานํ (ก.)] วตฺถูนํ วุตฺติ วุตฺตา, สายมฺถา ปริกปฺปียเต. ธีรํ เทวงฺคนานมฺปิ สิงฺคารภาโวปจริตวิลาสาติสเยนาปิ อกมฺปตฺตา. ตํ ภควนฺตํ. โยโค มนฺตานุฏฺานํ, ตตฺถ อภิโยคโต ยฺุชเนน วสมตฺตโน อายตฺตภาวํ ตทา เนนฺตีว วหนฺติ มฺเติ. เอตฺถ อิว สทฺทสุติยา อุปมาสนฺเทโห น กาตพฺโพ, สวสานยนมกุพฺพนฺติโย มารงฺคนา วสํ เนนฺตีวาติ ปริกปฺปียนฺเต. โหติ จ–
‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นยเน โน’ปมานตา;
น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติ.
กฺริยาปริกปฺปตฺเตปิ อยมุปมาพฺภนฺตรา ปริกปฺปนา, น เกวลกฺริยาปริกปฺปนา มารงฺคนานมจโลปเวสนสฺส โยคาภิโยเคน สามฺยสนฺทสฺสนโต, ตถาภูตาย โจปเวสนกฺริยาย ธีรสฺสาปิ ตาทิสสฺส ภควโต อวสานยนตฺตนฺติ ปริกปฺปนโตติ.
๒๗๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทินา. อิจฺฉาภงฺคาตุรา อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺนํ ภควนฺตํ ‘‘ปโลเภสฺสามา’’ติ มารงฺคนา อตฺตนาเยว กตาย อิจฺฉาย อนิพฺพตฺติยา ปีฬิตา, อตินิจฺจลํ หุตฺวา นาสิกคฺเค ปติตทิฏฺเหิ สมนฺนาคตานฺวุตฺติยา กฺริยนฺตรวิรหโต. อาสีนา ฌายมานา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสทิสา ตณฺหาอรติรคาสงฺขาตา มารงฺคนาโย ธีรํ สิงฺคาราธิปฺปาเยน กตาเนกลีลาวิลาเสนาปิ อกมฺปมานํ ตํ ภควนฺตํ โยคาภิโยคโต มนฺตชปฺปนสงฺขาตโยเค ยฺุชเนน วสํ อตฺตโน วสํ ตทา อตฺตโน ปราชิตกาเล เนนฺตีว ปาเปนฺติ มฺเติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน มารงฺคนาสงฺขาตสชีวปทตฺถานํ วิชฺชมานปฺปการํ ทสฺสิตํ. ¶ ปุน อปรทฺเธน เตสเมว อวิชฺชมานโยคาภิโยเคน วสีกรณํ กปฺปิตํ. มารงฺคนานํ นิจฺจลนิสชฺชาย โยคินีนํ มนฺตชฺฌยนสทิสตฺตา มารงฺคนานํ โยคินีนํ อุปมาโนปเมยฺยตฺตํ สามตฺถิยา คมฺยเตติ เอสา อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา นาม. ‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ ปโยเค กเตปิ กฺริยาปริกปฺปนํ น โหเตว. อิจฺฉาย ภงฺโคติ จ, เตน อาตุราติ จ, นิคฺคตํ จลํ จลนํ อสฺมา อาสนสฺมาติ จ, อติสเยน นิจฺจลนฺติ จ, กฺริยาวิเสสนํ, โยเค อภิโยโคติ จ วากฺยํ.
‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ อิธ อิวสทฺทสุติยา อุปมาโชตนตฺถํ เจติ สํสโย น กาตพฺโพ, สาธมฺมสงฺขาตคุณวิเสสสฺส สมฺพนฺเธ อสติ กฺริยามตฺตสฺส อุปมาภาวโต. วุตฺตํ หิ–
‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นเยน โน’ปมานตา;
น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติ.
‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ เอตฺถ นยเน คมฺยมาเน ปาปเน อุปมานตา อุปมานภาโว นตฺถิ, หิ ตเถว, กตฺตุกฺริยาย กตฺตุสมฺพนฺธิยา กฺริยาย อุปมาโนปเมยฺยตา อุปมานภาโว อุปเมยฺยภาโว นตฺถีติ อยํ เหตฺถตฺโถ.
กฺริยาปริกปฺปนา
คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;
มคฺค’มนฺเวสติ นูน, ชินภีโต ปลายิตุํ.
๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิ. ยุทฺธาย อจฺจนฺตมติสเยน อุนฺนตมุจฺจํ คชํ หตฺถึ สมารุฬฺโห มาโร วสวตฺตี ตํ ชินาตีติ อตฺเถน ชินโต ภีโต ปลายิตุํ กิฺจิ นิลียนฏฺานํ มคฺคํ ปถํ อนฺเวสติ นูน มฺเ. อิติ กฺริยาปริกปฺปนา อาโรหนกฺริยาย มคฺคมนฺเวสนตฺถนฺติ ปริกปฺปิตตฺตา.
๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิ. ¶ ยุทฺธาย ยุทฺธตฺถํ อจฺจนฺตํ อติสเยน อุนฺนตํ ทิยฑฺฒสตโยชนายามานุรูปอุจฺจคุณสมนฺนาคตํ คชํ คิริเมขลํ สมารุฬฺโห มาโร ชินา ภีโต ปลายิตุํ มคฺคํ นิพฺภยํ ปถํ อนฺเวสติ นูน คเวสติ มฺเ. ยุทฺธตฺถํ กุรุมาโน คชาโรหนํ มคฺคานฺเวสนตฺถมิติ กวินา ปริกปฺปิตตฺตา เอสา กฺริยาปริกปฺปนา นาม. อจฺจนฺตมิติ อสงฺขฺย สสงฺขฺยภาเวปิ ปกรณโต อาธิกฺเก เอว วตฺตติ.
คุณปริกปฺปนา
มุนินฺท ปาททฺวนฺเท เต, จารุราชีวสุนฺทเร;
มฺเ ปาปาภิสมฺมทฺท-ชาตโสเณน โสณิมา.
๒๗๒. มุนินฺท เต จารุ จ ตํ ราชีวํ ปทุมฺจ ตมิว สุนฺทรํ ตสฺมึเต ปาททฺวนฺเท โสณิมา โลหิตตฺตคุโณ, อิติ ยถาวฏฺิตา อเจตนสฺส โลหิตตฺตลกฺขณสฺส วตฺถุโน วุตฺติ วุตฺตา, สายมฺถา ปริกปฺปียเต. ปาปานํ กิเลสารีนํ อภิสมฺมทฺเทน อติสยํ สมฺปิสเนน ชาตํ โสณํ รุธิรํ, เตน ชาโตติ มฺเ. อิติ คุณปริกปฺปนา ปาททฺวนฺทสนฺนิหิตโลหิตตฺตคุณสฺส ‘‘ปาปา…เป… โสเณเน’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา.
๒๗๒. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิ. เห มุนินฺท เต ตว จารุราชีวสุนฺทเร มนฺุปทุมสุนฺทเร ปาททฺวนฺเท โสณิมา รตฺตวณฺณํ ปาปาภิสมฺมทฺทชาตโสเณน มฺเ สปรสนฺตานคตปาปานํ สมฺมทฺทเนน ชาเตน รุธิเรนาติ มฺเ. สพฺพฺุโน ปาเท ภวนฺตรสิทฺธปฺุกมฺมานุภาเวน ชาตรตฺตวณฺณํ ‘‘ปาปาภิสมฺมทฺทเนนา’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา อยํ คุณปริกปฺปนา นาม. จารุ จ ตํ ราชีวฺจาติ จ, ปาปานํ อภิสมฺมทฺโทติ จ, เตน ชาตฺจาติ จ, ตฺจ ตํ โสณฺจาติ จ, โสณสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.
มฺเสงฺเก ¶ ธุวํ นูน-มิว’มิจฺเจวมาทิหิ;
สา’ยํ พฺยฺชียเต กฺวาปิ, กฺวาปิ วากฺเยน คมฺยเต.
๒๗๓. โวหารตฺถํ ปริกปฺปนาสูจเก สทฺเท ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มฺเ’’อิจฺจาทิ. อิติ เอวรูโป สทฺทราสิ อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยเถ’’ตฺเยวมาทีนํ, เตหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ ยถาวุตฺเต พฺยฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ ปน วากฺเยน คมฺยเต มฺเอิจฺจาทีนมภาเวปีติ.
๒๗๓. โวหารสุขตฺถํ ปริกปฺปนาปกาสเก สทฺเท ทสฺเสติ ‘‘มฺเ’’จฺจาทินา. มฺเ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, อิว, เอวมาทีหิ สทฺเทหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ เอตฺถ วิย กตฺถจิ พฺยฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ วากฺเยน กฺริยาการกสมฺพนฺธสหิตปทสมุทาเยน คมฺยเต อิวาทิสทฺทโยคาภาเวปิ เกวลํ วากฺยสามตฺถิเยเนว ายเต. ‘‘มฺเ’’จฺจาทิปทปฺจกํทฺวนฺทสมาเสน นิทฺทิฏฺํ. อิติ เอวํ ปกาโร สทฺทสมุทาโย อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยถา’’ติอานีนนฺติ วิคฺคโห.
คมฺมปริกปฺปนา
ทยาสฺจารสรสา [ทยาสฺชาตสรสา (ก.)], เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;
ปีเณนฺตา ชิน เต สาธุ-ชนํ สรสตํ นยุํ.
๒๗๔. อุทาหรติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิ. รโส สิเนโห, เตน สห วตฺตมาโน สรโส. เทโห. ทยาย กรุณาย สฺจาโร ทุกฺขิตสตฺตวิสยา นิรนฺตรปฺปวตฺติ, เตน สรโส, ตโต. ชิน เต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย สาธุชนํ ปีเณนฺตา ตปฺเปนฺตา ตเมว ชนํ สรสตํ สเปมตํ นยุํ ปาเปสุํ, ตาทิสํ ตถาวิธเทหนิกฺขนฺตกนฺตี นํ สาธุชนํ ปีเณนฺติ. คมฺมมานปริกปฺปนายํ ยโต กนฺติโย ¶ ลทฺธสรสสรีรสํสคฺคา สยมฺปิ สรสา อิว อตฺตานํ เสวมานมฺปิ สาธุชนํ สรสตํ เนนฺตีติ คมฺยเต.
๒๗๔. วากฺยคมฺมปริกปฺปนมุทาหรติ ‘‘ทเย’’จฺจาทินา. เห ชิน เต ทยาสฺจารสรสา ทุกฺขิตสตฺตวิสยาย กรุณาย สวิสเย นิรนฺตรปฺปวตฺติยา สฺชาตสฺเนหโต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย ทสทิสาสุ นิคฺคตา นีลาทิฉพฺพณฺณรํสิโย สาธุชนํ กตปฺุํ อุตฺตมชนํ ปีเณนฺตา สรสตํสสฺเนหภาวํ เปมสหิตตฺตํ นยุํ ตเมว สาธุชนํ ปาเปสุํ. ‘‘สรสตํ นยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สาธุชน’’นฺติ สุตสมฺพนฺเธน ายติ. กรุณาสิเนหโสมฺมเทหสํสคฺคโต กนฺติโย สยมฺปิ นิสฺสยคุณโต โสมฺมภูตา อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตชเนปิ มุทุํ กโรนฺเตวาติ อิวาทีนํ อภาเวปิ วากฺยคมฺมปริกปฺปนา. เอตฺถ อเจตนานํ กนฺติวตฺถูนํ ชนปสาทสงฺขาตวตฺถุฏฺิติ ‘‘ทยาสฺจารสรสา อิวา’’ติ เอวมาทิอฺปฺปกาเรน ปริกปฺปิโต. ทยาย สฺจาโร ปุนปฺปุนํ ปวตฺตีติ จ, สห รเสน สฺเนเหน วตฺตมาโนติ จ, ทยาสฺจาเรน สรโสติ จ, นิกฺขนฺตา จ ตา กนฺติโย เจติ จ, สาธุ จ โส ชโน เจติ จ, สรสสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
อารภนฺตสฺส ยํ กิฺจิ, กตฺตุํ ปฺุวสา ปุน;
สาธนนฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํ.
๒๗๕. สมาหิตํ สมาหรติ ‘‘อารภนฺตสฺสิ’’จฺจาทินา. ยํ กิฺจิ การิยํ กตฺตุํ สตฺตุภงฺคาทิกํ อารภนฺตสฺส สชฺชีภูตสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปุมุโน ปฺุวสา กุสลพเลน การเณน กุสลสามตฺถิเยน ปุน สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ สาธนํ, ตโต ตเมว วา อนฺตรมฺํ, ตสฺส ลาโภ, อฺการณลาโภติ อตฺโถ. ตํ สมาหิตํ วทนฺติ, สมาธานํ สมาหิตํ.
๒๗๕. อิทานิ ¶ สมาหิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อารภ’’มิจฺจาทินา. ยํ กิฺจิ อมิตฺตวิชยาทิกํ กตฺตุํ อารภนฺตสฺส ยสฺส ปฺุวสา กุสลพเลน ปุน โย สาธนนฺตรลาโภ ตสฺเสว การิยสิทฺธิยา อุปการกสฺส อฺสาธนสฺส โย ลาโภ อตฺถิ, ตํ การณลาภํ สมาหิตํ วทนฺติ ตสฺเสว การิยสฺส สมาธานตฺตา ปติฏฺิตตฺตา สมาหิตํ อิติ กวิโน กเถนฺติ. สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ จ, ตฺจ ตํ อนฺตรมฺฺเจติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ, สมาธานมิติ จ วากฺยํ.
มาราริภงฺคาภิมุข-มนโส ตสฺส สตฺถุโน;
มหามหี มหาราวํ, รวี’ย’มุปการิกา.
๒๗๖. อุทาหรติ ‘‘มาร’’อิจฺจาทิ. มาราริโน มารสตฺตุโน ภงฺเค อภิภเว อภิมุขํ น ปรมฺมุขํ มนํ ยสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารภงฺคกฺริยานุคฺคาหิกา มหามหี อยํ มหาราวํ มาราริทุสฺสหํ มหานาทํ รวี อกาสิ. อิธ มาราริภฺชนํ การิยมารทฺธํ, ตสฺส ปฺุวเสเนว มหีราโว อปรํ สาธนํ สมาปนฺนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํ.
๒๗๖. ‘‘มาราริ’’จฺจาทิ. มาราริภงฺคาภิมุขมนโส มารสงฺขาตสฺส สตฺตุโน มทฺทเน อภิมุขจิตฺตสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารวิชยสฺส อุปตฺถมฺภิกา อยํ มหามหี มหาราวํ มารสฺส หทยวตฺถุํ มทฺทนฺโต [มทฺทนฺตี (?)] วิย สหิตุมสกฺกุเณยฺยํ มหานาทํ รวี อกาสิ. เอตฺถ มารภงฺคชนนํ สตฺถูหิ อารทฺธการิยํ, ตสฺเสว สิทฺธิยา เหตุภูตํ อฺการณํ นาม มหีราโว. มาโร เอว อริ สตฺตูติ จ, ตสฺส ภงฺโคติ จ, ตสฺมึ อภิมุขํ มนํ ยสฺเสติ จ, มหนฺตี จ สา มหี เจติ จ วิคฺคโห.
อวตฺวา’ภิมตํ ¶ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ฺถา;
วทนฺติ ตํ ปริยาย-วุตฺตีติ สุจิพุทฺธโย.
๒๗๗. ปริยายวุตฺตึ ปฏิปาเทติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินา. อภิมตํ กิฺจิ อตฺถํ ธนทานาทิลกฺขณํ อวตฺวา อฺชสา วาจกพฺยาปาเรน อนาขฺยาย ตสฺสาภิมตสฺสตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผาทนตฺถํ อฺถา อฺเน ปกาเรน ตนฺนิพฺพตฺติอนุคุเณน ยํ ทสฺสนํ วจนํ, ตํ สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ วทนฺติ. ปริยาเยน วจนํ ปริยายวุตฺตีติ.
๒๗๗. อิทานิ ปริยายวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินา. อภิมตํ อิฏฺํ ธนทานาทิสรูปํ [ธนธฺาทึ (สีหฬพฺยาขฺยายํ)] ยํ กิฺจิ อตฺถํ อวตฺวา อุชุมกเถตฺวา ตสฺส อภิมตตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา อฺถา วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺสานุรูเปนาฺปฺปกาเรน ทสฺสนํ ยํ กิฺจิ ทสฺสนํ กถนมตฺถิ, สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ ตํ วทนฺติ. ปริยาเยน วุตฺติ กถนมิติ จ, สุจิ พุทฺธิ เยสมิติ จ วากฺยํ.
วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺขวชฺชิตํ;
ธนกาม ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิ’จฺฉสิ.
๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏงฺคเณ’’จฺจาทิ. ธนํ วิวเฏ เกนจิ อนาวฏตฺตา องฺคเณ ปกาสปฺปเทเส นิกฺขิตฺตํ อถ จ ปน อารกฺขวชฺชิตํ. ธนํ กาเมตีติ ธนกามาติ อามนฺตนํ. ตุวํ ยทิ อิจฺฉสิ คนฺตุํ ธนํ วา, ยถากามํ คจฺเฉติ ธนาวหรณมิจฺฉิตมฺชสา อวตฺวา ตํสิทฺธิยา พฺยาเชน วทติ. ปริยายวุตฺติ.
๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏ’’มิจฺจาทินา. ธนํ มุตฺตามณิอาทิ วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ ปาการาทิปริกฺเขปรหิตตฺตา นิราวรณฏฺาเน เยน เกนจิ ปิตํ อปิจ อารกฺขวชฺชิตํ. โภ ธนกาม ตุวํ ยทิจฺฉสิ ธนํ คมนํ วา, ยถากามํ คจฺฉาติ ¶ จิตฺเตนิจฺฉิตธนาวหรณวิธานํ ‘‘ธนมาหรา’’ติ อุชุมวตฺวา เอวํ พฺยาเชน วุตฺตตฺตา อิทํ ปริยายวุตฺติ นาม. วิวฏฺจ ตํ องฺคณฺเจติ จ, ตสฺมึ นิกฺขิตฺตนฺติ จ, อารกฺเขน วชฺชิตมิติ จ, ธนํ กาเมตีติ จ, กามํ ตณฺหํ ตํสมฺปยุตฺตํ วา จิตฺตมนติกฺกมฺมาติ จ วากฺยํ.
ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;
โทสาภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ’มตฺรหิ.
๒๗๙. พฺยาชวณฺณนํ วณฺเณติ ‘‘ถุติ’’มิจฺจาทินา. นินฺทนฺโต วิย โทสํ นิทสฺเสนฺโต วิย ถุตึ กโรติ วณฺณํ ภาสติ, ตํ พฺยาชถุติลกฺขณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม. กถเมตฺถ คุณา ปตียนฺตีติ อาห ‘‘โทสิ’’จฺจาทิ. อตฺร วุตฺติวิเสเส โทสา วิย อาภาสนฺติ ปฏิภนฺติ. ตาทิสปทาทินา โทสาภาสา คุณา เอว อิทฺธิมนฺตตาทโย น โทโสปิ โกจิ สนฺนิธิมวฏฺานํ ยนฺติ. หีติ อวธารเณ อตฺร พฺยาชวณฺณนเมวิทํ, น นินฺทกมิติ.
๒๗๙. อิทานิ พฺยาชวณฺณนํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติ’’จฺจาทินา. นินฺทนฺโต วิย โทสํ ทสฺเสนฺโต วิย ถุตึ กโรติ วณฺณนํ กโรติ, ตํ วณฺณนากรณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม โหติ. นินฺทาสภาเวน ปวตฺตถุติตฺตา นินฺทา เอเวติ เจ? อตฺร อสฺมึ วุตฺติวิเสเส โทสาภาสา โทสา วิย ปฏิภาสมานา คุณา เอว ตาทิสปทปฺปโยเคน อิทฺธิมนฺตตาทโย คุณาว สนฺนิธึ คุณสภาวาวฏฺานํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติ. พฺยาเชน วณฺณนมิติ จ, โทสา อิว อาภาสนฺติ ปฏิภาสนฺตีติ จ วากฺยํ.
สฺจาเลตุ’มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;
วิเสสํ ตาวตา นาถ, คุณานํ เต วทาม กึ.
๒๘๐. อุทาหรติ ‘‘สฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินา. นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ อุปฺปลํ ปถวีวลยฺเจติ สิลิฏฺํ สฺจาเลตุํ ภมยิตุมิโต ¶ จิโต จ ภุสมจฺจนฺตํ อลํ สมตฺโถปิ ตาวตา ตํมตฺเตน เต คุณานํ วิเสสํ อติสยลกฺขณํ กึ เกน การเณน วทาม. อิห อุปฺปลจาลนสามตฺถิยวิภาวนวเสน นินฺทติ, ตาว นิขิลภูมณฺฑลสฺจาลาวิกรณโต ปรมาย ถุติยา สํโยชิโตยํ ภควา มหานุภาวํ วิจิตวาติ ภุวนมณฺฑลสิขามณีติ. พฺยาชวณฺณนมีทิสมจฺจนฺตํ รมณียํ, ตทิทฺจ สพฺพถา สิเลสมุปชีวติ.
๒๘๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินา. นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ นิสฺเสสํ นีลุปฺปลวนํ ปถวีมณฺฑลํ วา สฺจาเลตุํ กมฺเปตุํ ภุสมติสเยน อลํ สมตฺโถ, ตาวตา เต คุณานํ วิเสสมติสยํ กึ วทาม กถํ ภณามาติ. กุวลยสทฺทสฺส อุปฺปลวิเสสวาจกตฺตา ปมํ นินฺทาว, ตสฺเสว สทฺทสฺส ปถวีมณฺฑลวาจกตฺตา ‘‘อิทฺธิมโต ตว อิทํ กึ วิเสส’’นฺติ อุตฺตมคุณวณฺณนา กตา โหติ. อีทิสา พฺยาชวณฺณนา ปสตฺถา, สา จ สพฺพถา สิเลสํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ. กุยา ปถวิยา วลยํ มณฺฑลมิติ สมาโส.
วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยาชาติคุณสฺส จ;
เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม’ยํ ภเว.
๒๘๑. วิเสสวุตฺตึ วตฺเตติ ‘‘วิเสสิจฺฉาย’’มิจฺจาทินา. วิเสเส อติสเย กิสฺมิฺจิปิ การิยวิเสเส อิจฺฉายํ ทพฺพาทีนํ ยตฺร เวกลฺลสฺส อภาวสฺส ทสฺสนํ วจนํ, อยํ วิเสโส นาม วิเสสวุตฺติ นาม ภเว.
๒๘๑. อิทานิ วิเสสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินา. วิเสสิจฺฉายํ อติสเย การิยวิเสเส อิจฺฉายํ สติ ทพฺพสฺส จ กฺริยาชาติคุณสฺส จ ยตฺร ยสฺมึ วุตฺติวิเสเส เวกลฺลทสฺสนํ อภาวกถนมตฺถิ, อยํ วิเสโส ¶ นาม ภเว วิเสสวุตฺติ นาม สิยาติ. วิกลสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส ทสฺสนมิติ จ วากฺยํ.
น รถา น จ มาตงฺคา, น หยา น ปทาตโย;
ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิ.
ทพฺพวิเสสวุตฺติ.
๒๘๒. อุทาหรติ ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิ. สุโพธํ. อตฺร จ วิชโยปกรณจตุรงฺคานีกลกฺขณทพฺพาภาเวน สมตึสปารมิตาสงฺขตสมฺภาราวชฺชนสฺเสว มาราริวิชยลกฺขโณ วิเสโส วุตฺโต.
๒๘๒. ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิ. รถา ตโย อนฺตมโส สปริวารานํ ติณฺณํ รถานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา ตโย รถา จ นตฺถิ. มาตงฺคา ตโย วุตฺตนเยน อนีกสงฺขาตา ตโย มาตงฺคา จ นตฺถิ. น หยา ตโย ตาทิสา อนีกสงฺขาตา ตโย อสฺสา จ นตฺถิ. ปทา น อนฺตมโส สายุธานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา จตฺตาโร ปุริสา ปทา จ นตฺถิ. ตถาปิ มุนินา สมฺภาราวชฺชเนน หิ สมตึสปารมิธมฺมานํ อาโภคกรเณเนว มาราริ มารปจฺจตฺติโก ชิโต อภิภวิโต. อิห ชโยปกรณภาเวน ิตานํ รถานีกาทีนํ ทพฺพานํ เวกลฺลํ ทสฺเสตฺวา สตฺตุวิชยสภาวานํ สมฺภารานํ อาวชฺชนวิเสสสฺส วุตฺตตฺตา เอสา ทพฺพวิเสสวุตฺติ นาม. รโถ นาม จตุปุริสปริวาโร, ตาทิสํ รถตฺตยํ รถานีกํ นาม. หตฺถี ปน ทฺวาทสปุริสปริวาโร โหติ, ตาทิสํ หตฺถิตฺตยํ หตฺถานีกํ นาม. อสฺโส ติปุริสปริวาโร, ตาทิสํ หยตฺตยํ หยานีกํ นาม. สายุธา จตฺตาโร ปุริสา ปทานีกํ นาม. อิห รถาทีสุ ิตา วิย สีฆํ ปาทพเลน คนฺตฺวา ยุชฺฌมานา ปุริสา ปาโทปจาเรน ‘‘ปาทา’’ติ วุตฺตา. รถาทีนํ ปมาณํ ตโยติ อนีกฏฺาเน ¶ ทสฺเสตฺวา ปุริสปมาณสฺสาวุตฺเตปิ อนฺตมโส จตฺตาโร ปุริสา อนีกํ นาม โหนฺตีติ ปกรณโต จตฺตาโรติ ายติ. โน เจ? สาวุธปุริสวาจกสฺส ปทาติสทฺทสฺส ‘‘ปทาตโย’’ติ พหุวจเนน รูปสมฺภวโต ‘‘รถา น, มาตงฺคา น, หยา น, ปทาตโย น’’ อิติ สมฺพนฺโธ. ทพฺพวิเสสวุตฺติ ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสธนโต วิเสสกถนํ วิเสสสฺส วุตฺตีติ จ, ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสเธน วิเสสวุตฺตีติ จ วากฺยํ. กฺริยาวิเสสวุตฺยาทิตฺตยมฺปิ เอวเมว ทฏฺพฺพํ.
น พทฺธา ภูกุฏิเนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;
มาราริภงฺคฺจา’กาสิ, มุนิวีโร วโร สยํ.
กฺริยาวิเสสวุตฺติ.
๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิ. ภูกุฏิ ภมุภงฺโค โกปชนิโต น พทฺธา น รจิตา, ทสนจฺฉโท จาธโร เนว ผุริโต เนว กมฺปิโต โกเปน. ตถาปิ จ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร สยํ มาราริโน ภงฺคํ ปราชยํ อกาสีติ. ภูกุฏิพนฺธนาทิกฺริยาวิคเมน นิพฺพิการวิชยลกฺขโณ วิเสโส ทสฺสิโต.
๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิ. ภูกุฏิ โกปวิการภูโต ภมุภงฺโคปิ น พทฺธา น กตา, ทสนจฺฉโท ทนฺตาวรโณ เนว ผุริโต น กมฺปาปิโต. ตถาปิ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร มุนิคุณวีรคุณยุตฺโต ตถาคโต สยํ มาราริภงฺคฺจ อกาสีติ. เอตฺถ ภมุภงฺครจนาทิกํ กฺริยํ อกตฺวา นิพฺพิการสฺส มารภงฺคสภาววิเสสสฺส [นิพฺพิการมารภงฺคสฺส (ก.)] วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาวิเสสวุตฺติ นาม. ภูนํ กุฏิ วงฺกตาติ จ, มาโร เอว อรีติ จ, เตสํ ภงฺโคติ จ วากฺยํ.
น ¶ ทิสาสุ พฺยตฺตา [ตตา (สี.)] รํสิ,
นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;
ตถาปฺย’นฺธตมหรํ,
ปรํ สาธุสุภาสิตํ.
ชาติวิเสสวุตฺติ.
๒๘๔. ‘‘นิ’’จฺจาทิ. ทิสาสุ ทสสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิ น ภวติ. โลเก สกลสฺมึ ปตฺถโฏ วิตฺถโต อาโลโกน ภวติ. ตถาปีติ วิเสสนิจฺฉายํ, ตชฺชาติกตฺตาภาเวปิ สาธูนํ สุภาสิตํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปรมจฺจนฺตเมว อนฺธตมํ อิฏฺานิฏฺาเวกลฺลโต ปฺาจกฺขุสฺส อนฺธการํ โมหนฺธการํ หรตีติ อนฺธตมหรนฺติ. รํสิยา อนฺธการาปหารสมตฺถาย นิวตฺติยา วิเสโส สุภาสิตสฺส ทสฺสิโต.
๒๘๔. ‘‘น ทิสาสุ’’อิจฺจาทิ. ทิสาสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิปิ นตฺถิ, โลกปตฺถโฏ อาโลโกปิ นตฺถิ. ตถาปิ สาธุสุภาสิตํ สทฺธมฺโม ปรมจฺจนฺตํ อนฺธตมหรํ อตฺถานตฺถตีรณกฺขมสฺส ปฺาจกฺขุสฺส อนฺธการกโมหตมํ หรํ โหตีติ. อิธ อนฺธการวิทฺธํสเน สมตฺถํ รํสิชาตฺยาทิกํ ปฏิเสเธตฺวา สุภาสิตสฺส อนฺธการาปหรณสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ ชาติวิเสสวุตฺติ นาม. โลเก ปตฺถโฏติ จ, อนฺเธตีติ อนฺโธ โมโห, ตมสทิสตฺตา อนฺโธเยว ตโมติ จ, ตํ หรตีติ จ, สาธูนํ สุภาสิตมิติ จ วากฺยํ.
น ขรํ น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท วจนํ ตว;
ตถาปิ คาฬฺหํ ขนติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํ.
คุณวิเสสวุตฺติ.
๒๘๕. ‘‘น ¶ ขร’’มิจฺจาทิ. มุนินฺท ตว วจนํ น ขรํ น ลูขํ, น ถทฺธํ วา กินฺจ น หิ. ตถาปิ ตาทิสขรตฺตาทิคุณาภาเวปิ ชนตาย ชนสมูหสฺส มทํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ [ตณฺหํ (ก.)] กตฺวา นิมฺมูลํ ขนตีติ. อโยสงฺกุมฺหิ ปสิทฺธขรตฺตาทิคุณนิเสเธน มุนินฺทวจนสฺส วิเสโส อาวิกโต.
๒๘๕. ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิ. เห มุนินฺท ตว วจนํ ขรํ กกฺกสํ น โหติ, ถทฺธํ วา น โหติ. ตถาปิ ชนตามทํ ชนสมูหสฺส ชาตฺยาทึ นิสฺสาย ปวตฺตํ คพฺพํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ กตฺวา นิมฺมูลํ มูลมเสเสตฺวา ขนตีติ. ขณนกฺขมอโยสงฺกุอาทีสุ ลพฺภมานํ ขรตฺตาทิคุณํ ปฏิเสเธตฺวา พุทฺธวจนสฺส มทขณนสภาวสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ คุณวิเสสวุตฺติ นาม โหติ. นตฺถิ มูลมสฺส ขณนสฺสาติ จ, ชนานํ สมูโหติ จ, ตาย มโทติ จ วิคฺคโห. ‘‘คาฬฺหํ นิมฺมูล’’นฺติ ขณนกฺริยาย วิเสสนตฺตา คาฬฺหํ นิมฺมูลํ ขณนํ กโรตีติ โยชนา.
ทสฺสียเต’ติทิตฺตํ […ติริตฺตํ (ก.)] ตุ,
สูรวีรตฺตนํ ยหึ;
วทนฺติ วิฺู วจนํ,
รุฬฺหาหงฺการมีทิสํ.
๒๘๖. อิทานิ รุฬฺหาหงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ทสฺสียเต’’ อิจฺจาทินา. สูรวีรตฺตนํ สูรภาววีรภาวํ อติทิตฺตํ ตุ อติสเยน ปน ทิตฺตํ ยหึ วากฺเย ทสฺสียเต, อีทิสํ วจนํ วิฺู กวโย รุฬฺหาหงฺการมิติ วทนฺตีติ. สูโร จ วีโร จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, รุฬฺโห อุคฺคโต อหงฺกาโร เอตฺถ วุตฺติวิเสเสติ จ วากฺยํ.
ทเม ¶ นนฺโทปนนฺทสฺส,
กึ เม พฺยาปารทสฺสนา;
ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา,
สชฺชา สนฺเตว ตาทิเส.
๒๘๗. อุทาหรติ ‘‘ทเม’’อิจฺจาทินา. นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส อปฺปเมยฺยมหานุภาวสฺส ทเม ทมเน เม มม นิรวธิสรนฺติปฺปเมยฺยปฺปภาวานุจริตกิตฺติโนปิ ปรสฺส พฺยาปารทสฺสนา ปโยคปฏิปาทเนน กึ ปโยชนํ, น กิมฺปิ, ยโต เม ปาทสมฺภตฺตา ปาทาวนตา ตาทิเส กมฺมนิ สชฺชา พทฺธกจฺฉา สนฺเตว วิชฺชนฺเตว, ตโตติ โยชนียํ.
๒๘๗. ‘‘ทเม’’จฺจาทิ. นนฺโทปนนฺทสฺส นาครฺโ ทเม ทมกรเณ พฺยาปารทสฺสนา ภุวนตฺตเย ปวตฺตมานอานุภาเวน จ สมฺปวตฺติตกิตฺติสมูเหน จ สมนฺนาคตสฺส มยฺหํ ตาทิสปโยคทสฺสเนน กึ ปโยชนํ. ยสฺมา เม ปาทสมฺภตฺตา มยฺหํ จรณาวนตา ตาทิเส กิจฺเจ สชฺชา สนฺนทฺธา ปุตฺตา พหโว สนฺติ เอว, ตสฺมาติ. เจโตวสิตาย สูรวีรภาโว อิห อติทิตฺโต ทสฺสิโต โหติ. พฺยาปารสฺส ทสฺสนมิติ จ, ปาเทสุ สมฺภตฺตาติ จ วากฺยํ.
สิเลโส วจนา’เนกา-
ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;
อภินฺนปทวากฺยาทิ-
วสา เตธา’ย’มีริโต.
๒๘๘. สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิเลโส’’อิจฺจาทินา. อเนกํ ภินฺนมภิเธยฺยตฺโถ ยสฺสาตฺยเนกาภิเธยฺยํ. เอเกน สมาเนน ปเทน สรูเปน อายุตมนฺวิตํ ยํ วจนํ วุตฺตีติ อนุวทิตฺวา โส สิเลโสติ วิธียเต, เยน เกนจิ ¶ รูเปน อุปมาโนปเมยฺยลกฺขณตฺถานํ สิเลสนโต. อยฺเจวํลกฺขโณ สิเลโส เตธา อีริโต. กถํ? อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อภินฺนเมกํ ปทํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตรูปํ ยตฺร, ตเมว วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตตฺตา. ตํ อาทิ เยสํ, เตสํ วสาติ อตฺโถ.
๒๘๘. อิทานิ สิเลสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิเลโส’’จฺจาทินา. อเนกาภิเธยฺยํ เอกปทายุตํ อุภยตฺถ สาธารณตฺตา ตุลฺเยน สทฺทรูเปน ยุตฺตํ ยํ วจนํ อตฺถิ, โส สิเลโส นาม. โส ปน เยน เกนจิ สาธมฺมรูเปน อุปมาโนปเมยฺยภูตานมตฺถานํ สิลิฏฺตฺตา อฺมฺํ ผุสิตฺวา ิตตฺตา สิเลโส นาม. อยํ วุตฺตลกฺขโณ สิเลโส อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อกตวิการานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมนฺนาคตานํ วากฺยลกฺขโณเปตวากฺยานํ ปเภเทน เตธา อีริโตติ. อเนกมภิเธยฺยํ ยสฺเสติ จ, เอกฺจ ตํ ปทฺเจติ จ, เตน อายุตนฺติ จ, อภินฺนานิ ปทานิ ยสฺมินฺติ จ, ตฺจ ตํ วากฺยฺจาติ จ, ตํ อาทิ เยสํ อภินฺนปทวากฺยานนฺติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ วากฺยํ.
อนฺธนฺตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;
ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเน.
อภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
๒๘๙. อุทาหรติ ‘‘อนฺธนฺตมิ’’จฺจาทิ. อยํ ภควา สูริโย มหามุนิ จ. ตตฺถ สูริโย ตาว อนฺธนฺตมหโร ปกติยนฺธกาโรปหารี, มหามุนิ ตุ อนฺธการโมหตมาปหารี. หารี มนฺุโ สูริโย มหามุนิ จ, สูริโย ¶ มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ สมารุฬฺโห, มหามุนิ ตุ มโหทยํ มหนฺตมพฺภุทยํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมรูปํ สมารุฬฺโห ปตฺโต. รํสีนํ มาลา, สา อสฺส อตฺถีติ รํสิมาลี, สูริโย มหามุนิ จ. ชเน โพธยํ นิทฺทาปคมเนน กิเลสนิทฺทาปคมเนน วา ปโพธยนฺโต ราชเต ทิพฺพตีติ. อภินฺนปทวากฺยสิเลโส ภงฺเคน วินา ยถาวฏฺานมุภยตฺถ ปทโยชนโต.
๒๘๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺธ’’มิจฺจาทินา. มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ, สพฺพฺุปทวิสงฺขาตมหาภิวุทฺธึ วา สมารุฬฺโห อารุฬฺโห, สมฺปตฺโต วา, อนฺธนฺตมหโร จกฺกวาฬคพฺเภ ปตฺถฏปกติฆนนฺธการสฺส, าณโลจนสฺส อนฺธกรณโต อนฺธกาโรติ วุตฺตโมหสฺส วา วิทฺธํสโก, หารี เตเนว มนฺุโ รํสิมาลี อตฺตโน รํสิมาลาย สมนฺนาคโต ชเน ปกตินิทฺทาย กิเลสนิทฺทาย วา สมนฺนาคเต สตฺเต โพธยํ โพธยนฺโต อยํ ภควา ทิวากโร, ฉหิ ภคธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พุทฺโธ วา ราชเต ทิพฺพตีติ. ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปทานํ สมานภาเวน ิตตฺตา อยํ อภินฺนปทวากฺยสิเลโส. อนฺโธ จ โส ตโม เจติ จ, ตํ หรตีติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย ปพฺพโต จาติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย อพฺภุทโย อภิวุทฺธิ จาติ จ, รํสีนํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรี อสฺส สูริยสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรีกามปยตนาทิปฺปกาโร อสฺส สตฺถุโน อตฺถีติ จ วิคฺคโห. อภินฺนปทวากฺยสงฺขาโต สิเลโส. อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ สิลิสฺสตีติ สิเลโส. ‘‘ภินฺนปทวากฺยสิเลโส’’ติอาทิกมฺปิ อิมินา นเยน าตพฺพํ.
สารทามลกาภาโส, สมานีตปริกฺขโย;
กุมุทากรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธี.
ภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
๒๙๐. ‘‘สารเท’’จฺจาทิ. สุธา อสฺส อตฺถีติ สุธี, จนฺโท. โสภนา สพฺพฺุตฺาณรูปํ พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ สุธี, ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สารโท สรทกาเล สมฺภูโต อมลโก นิมฺมโล อาภา โสภา ยสฺส โส, จนฺโท. ปเรสํ นิพฺพานสารํ ททาตีติ สารโท, อมลโก อาภาโส, อมลกสฺส หตฺถามลกสฺเสว วา อาภาโส อเสสเยฺยาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สํ สมฺมา กเมนานียมานตฺตา อานีโต ปริกฺขโย กณฺหปกฺโข เยน โส, จนฺโท. สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุกโต อธิคตกฺขยตฺตา เยนโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. กุมุทากรสฺส กุมุทสฺส รํสิยา สมฺโพธิ วิกาโส ยสฺส [รํสิโย สมฺโพธิ วิกาส’สฺส (ก.)] โส, จนฺโท. กุยา ปถวิยา มุทํ ปีตึ กโรตีติ กุมุทากโร, สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติ. อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส วุตฺเตน วิธินา ปทานํ ภินฺนตฺตา.
๒๙๐. ‘‘สาร’’อิจฺจาทิ. สารโท สรทกาเล สมฺภูโต, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายโก วา, อมลกาภาโส นิมฺมลโสโภ, นิมฺมลเกตุมาลาสมนฺนาคตตฺตา ตาทิสมตฺถกโสโภ วา, อถ วา สารทามลกาภาโส สรทกาเล สฺชาตนิมฺมลโสโภ, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายกนิมฺมลโสโภ วา, อถ วา สารทอามลกอาภาโส นิพฺพานสารทายกหตฺถามลกสทิสเยฺยาวโพโธ. สมานีตปริกฺขโย กณฺหปกฺเข สุฏฺุ กเมน อานีโต ปริกฺขโย ปริปุณฺโณ วา จนฺโท, สมสงฺขตสนฺตึ อานีตกิเลสปริหานิสงฺขาตปริกฺขโย วา. กุมุทากรสมฺโพโธ กุมุทวิกาสเนน สมนฺนาคโต, กุสงฺขาตปถวีนิสฺสิตานํ ชนานํ ปีติชนนจตุสจฺจาวโพเธน สมนฺนาคโต วา. สุธี สุธาสงฺขาตอมตวนฺตตาย ¶ ตนฺนามโก จนฺโท, สุนฺทรปฺวนฺตตาย ตนฺนามโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ วา. ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติ. อุภยปกฺเขสุ ปทํ ภินฺทิตฺวา อตฺถสฺส โยชนโต อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส. สรเท ภโว สารโท, จนฺโท. สารํ ททาตีติ สารโท, ภควา. ‘‘สารโท’’ติ อิทํ ‘‘อาภาโส’’ติ ปทสฺส วิเสสนํ โหติ. อมลโกนิมฺมโล อาภาโส อสฺส จนฺทสฺสาติ จ, กมฺหิ มตฺถเก อาภาโสติ จ, อมโล กาภาโส อสฺส สตฺถุโนติ จ, สารโท อมลโก อาภาโส ยสฺส จนฺทสฺส ภควโต วาติ จ, สารโท อามลกสฺส วิย อาภาโส เยฺยาวโพโธ อสฺส ภควโตติ จ, สํ สมฺมา อานีโต ปริกฺขโย กลาหานิ อเนเนติ จ, สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุโต เยเนติ จ, กุมุทานํ อากโรติ จ, เตสํ สมฺโพโธ วิกาโส ยสฺเสติ จ, มุทํ ปีตึ กโรตีติ มุทากโร. กุยา ปถวิยา มุทากโรติ จ, โส สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺเสติ จ, สุธา อมตํ อสฺส จนฺทสฺส อตฺถีติ จ, สุ โสภนา ธี พุทฺธิ อสฺส สมฺพุทฺธสฺสาติ จ วิคฺคโห.
สมาหิตตฺตวินโย, อหีนมทมทฺทโน;
สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโก.
ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโส.
๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิ. สํ สมฺมา อาหิโต ปติฏฺาปิโต อตฺตสฺส วินโย วินยนํ สพฺพตฺถ สวิสเย อปฺปฏิหตจารวเสน ยสฺส โส, ครุโฬ. วินยนํ ปวิวิตฺตกายจิตฺตปฺปวตฺติวเสน ทมนํ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิติ อภินฺนปทํ. อหีนํ สปฺปานํ อินา นายกา, เตสํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, ครุโฬ. อหีนานมุตฺตมปุริสานมฺปิ มหาพฺรหฺมาทีนํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สุนฺทรํ คตํ คมนํ สมุทฺทํ ภินฺทิตฺวา ชลสงฺคมโต ปมเมวอุคฺคมนสามตฺถิยโยคโต ¶ ยสฺส โส, ครุโฬ. สุนฺทรํ คมนมสฺส นาควิกฺกนฺตจารตฺตา สุคโต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อภินฺนปทํ. โส วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ. วิสํ ททาตีติ วิสทํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหึสนวเสน ปาลยตุ, โส วิเนติ เวเนยฺเยติ วินายโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ อสลฺลีนํ ปาตุ. ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสยํ วุตฺตนเยน ปทานํ [ปน (ก.)] อุภยมิสฺสตฺตา.
๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิ. สมาหิตตฺตวินโย สมฺมา อาหิตาย ปิตาย สรีรสฺส สวิสเย คติยา สมนฺนาคโต, สมฺมา อาหิเตน ปิเตน จิตฺตทมเนน สมนฺนาคโต วา, อหีนมทมทฺทโน นาคราชูนํ มทมทฺทโน, อหีนานํ อุตฺตมานํ พกพฺรหฺมาทีนมฺปิ มทมทฺทโน วา, สุคโต ปกฺขวาตเวเคน สมุทฺทชลํ ทฺวิธา กตฺวา ตสฺมึ ชเล อเนกีภูเตเยว นาคภวนํ คนฺตฺวา นาเค คเหตฺวา คมเน สมตฺถตฺตา สุนฺทรคมโน, สมนฺตภทฺทกอเนกปฺปการคมโน วา, วินายโก ปกฺขีนํ นายโก โส ครุฬราชา วิสทํ โฆรวิสตฺตา วิสทายกํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหึสนวเสน ปาเลตุ. โน เจ, วินายโก เวเนยฺเย วิเนนฺโต โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ วิสารทํ กตฺวา ปาตุ อหิตาปนยนหิโตปนยเนน รกฺขตูติ. อุภยปกฺเขสุ ‘‘อหีนมทมทฺทโน’’อิจฺจาทิเกหิ ภินฺเนหิ จ ‘‘สมาหิตตฺตวินโย’’อิจฺจาทิเกหิ อภินฺเนหิ จ ปเทหิ สมนฺนาคตตฺตา อยํ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโส. อตฺตสฺส วินโยติ จ, สมาหิโต อตฺตวินโย ยสฺส ครุฬสฺส ตถาคตสฺส วาติ จ, อหีนํ อินา นายกาติ จ, อหีนานํ นาคราชูนํ มโทติ จ, หีเนหิ อฺเ อหีนา อุตฺตมา, เตสํ มโทติ ¶ จ, ตํ มทฺทตีติ จ, วีนํ ปกฺขีนํ นายโกติ จ, เวเนยฺยชเน วิเนตีติ จ วากฺยํ. ทุติยปกฺเข ‘‘วิสท’’นฺติ กฺริยาวิเสสนํ.
วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺน-กมฺมา นิยมวา ปโร;
นิยมกฺเขปวจโน, อวิโรธิ วิโรธฺย’ปิ.
โอจิตฺยสมฺโปสกาทิ, สิเลโส ปทชาทิ’ติ [ปทชาติปิ (ก.)];
เอสํ นิทสฺสเนสฺเวว, รูป’มาวิภวิสฺสติ.
๒๙๒-๓. สิเลสเภทมฺถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิรุทฺธ’’อิจฺจาทิ. วิรุทฺธานิ จาวิรุทฺธานิ จ อฺมภินฺนฺจ, ตานิเยว กมฺมานิ กฺริยานิ เยสํ, เต ตโย สิเลสา. นิยโม’วธารณมสฺมึ อตฺถีติ นิยมวา, ปโร อฺโ สิเลโสปิ. นิยมสฺส อกฺเขโป นิเสธนํ ยสฺส, ตํ วจนมภิธานํ ยสฺส, ตาทิโสปิ. นาสฺส วิโรโธ อตฺถีตฺยวิโรธิ, โสปิ. วิโรโธ อสงฺคติ เอตฺถ วิชฺชตีติ วิโรธิ, โสปิ. โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก, โส อาทิ ยสฺส อลงฺการนฺตรโคจรสฺส สิเลสสฺส, โส ปทโต ชาตาทิสิเลโสปิ. อิติเต ปเรปิ สิเลสเภทา สนฺติ. เอสํ ยถาวุตฺตานํ นิทสฺสเนสุ ปโยเคสฺเวว รูปํ สภาโว ลกฺขณํ อาวิภวิสฺสตีติ.
๒๙๒-๓. อวุตฺตสิเลสวิเสเส ทสฺเสตุํ อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธา’’อิจฺจาทิ. วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺนกมฺมา อปิ อุภยตฺถสฺส วิรุทฺเธน จ อวิรุทฺเธน จ อภินฺเนน จ กมฺเมน สมนฺวิตา ตโย สิเลสา จ, ปโร อฺโ นิยมวาปิ อวธารเณน ยุตฺตสิเลโส จ, นิยมกฺเขปวจโนปิ อวธารณสฺส ปฏิเสธปกาสกาภิธานสิเลโส จ, อวิโรธิปิ อุภยปกฺขาวิโรธิสิเลโส จ, วิโรธิอปิ อุภยตฺถสฺส ¶ วิโรธิสิเลโส จ, ปทชาทิ ปเทน ชาโต วากฺเยน ชาโต โอจิตฺยสมฺโปสกาทิสิเลโสปีติ เอสํ สิเลสานํ นิทสฺสเนสฺเวว นิทสฺสนสงฺขตอุทาหรเณสฺเวว รูปํ สรูปํ เตสํ ลกฺขณํ วา อาวิภวิสฺสติ, นิทสฺสิยมานอุทาหรเณเนว ลกฺขณสฺส คมฺมมานตฺตา วิสุํ น กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโย. วิรุทฺธานิ จ อวิรุทฺธานิ จ อภินฺนฺเจติ จ, ตเมว กมฺมํ กฺริยา เยสํ สิเลสานมิติ จ, นิยโม อวธารณํ อสฺมึ อตฺถีติ จ, นิยมสฺส อกฺเขโป ปฏิเสโธ อสฺส อตฺถีติ จ, ตํ วจนํ อภิธานํ ยสฺส สิเลสสฺสาติ จ, นาสฺส วิโรโธ อตฺถีติ จ, โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ จ, โส อาทิ ยสฺส อุปมาสิเลสาทิโนติ จ, ปทโต ชาโตติ จ, โส อาทิ ยสฺส วากฺยสฺสาติ จ วิคฺคโห.
วิรุทฺธกมฺมสิเลส
สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห [กลวิคฺคโห (สี.)];
ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเต.
๒๙๔. ตโต กเมน เตทสฺสียนฺติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิ. อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ มาราริ ธมฺมราชา จ, กลฺโล มนฺุโ วิคฺคโห กลโห ยสฺส มาราริโน, วิคฺคโห สรีรสมฺปทา ยสฺส ธมฺมราชสฺส, เตสุ มาราริ ปราภวติ ปราภวมเปติ โพธิยํ ปฏิลทฺธปราชยวเสน, ธมฺมราชา สมนฺตภทฺโท ตุ วิชมฺภเต โลกตฺตยพฺยาปิสมุลฺลปิตวิชยทฺธนิปวตฺติวเสน สมํ ภวตีติ อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส ปราภววิชมฺภนานมฺโฺวิโรธโต.
๒๙๔. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อุทาหรติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิ. อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ อนตฺเถ ยฺุชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต, โน เจ, สกลโลกํ หิเต ¶ ยฺุชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต กลฺลวิคฺคโห มนฺุกลโห, โน เจ, มนฺุสรีรสมฺปตฺติยุตฺโต มาราริ ปราภวติ โพธิมูเล ลทฺธปราชยวเสน ปราภวํ ปาปุณาติ, ธมฺมราชา ตถาคโต ปน วิชมฺภเต โลกตฺตเย ปตฺถฏชยโฆสวเสน วิชมฺภตีติ. ปราภวนวิชมฺภนกฺริยานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส นาม. สสฺส อตฺตโน วโส อิสฺสริยมิติ จ, กลฺโล มนฺุโ วิคฺคโห วิวาโท เทโห วา ยสฺเสติ จ วากฺยํ.
อวิรุทฺธกมฺมสิเลส
สภาวมธุรํ ปฺุ-วิเสโสทยสมฺภวํ;
สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํ.
๒๙๕. ‘‘สภาเว’’จฺจาทิ. สภาเวเนว มธุรา ปิยา วาจา, มธุรํ อมตํ, ปฺุวิเสสสฺส อุทโย อภิวฑฺฒิ, เตน สมฺภโว, ยสฺส วา ตํ, มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ชนา สุณนฺติ, ตสฺสยํ อมตฺจ [ตสฺส จ นิสฺสยํ อมตนฺติ (ก.)] ปสฺสนฺตีติ อยมวิรุทฺธกมฺมสิเลโส สวนทสฺสนานํ อวิรุทฺธตฺตาติ.
๒๙๕. ‘‘สภาว’’มิจฺจาทิ. สภาวมธุรํ ‘‘วาจามธุรํ กริสฺสามี’’ติ กตฺตพฺพปโยคํ วินาปิ มธุรตฺตา ปกติมธุรํ, โน เจ, เกนจิ ปจฺจเยน อนุปฺปนฺนตฺตา สงฺขรวิเสสํ วินาปิ ปกติปณีตํ, ปฺุวิเสโสทยสมฺภวํ ปฺุวิเสสเทสกสฺส มุนิโน กสฺสจิ กุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา สมฺภูตํ, โน เจ, เวเนยฺยชนานํ นิพฺพานาธิปฺปาเยน กตกุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา อารมฺมณตฺเตน ปฏิลทฺธํ มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ สุณนฺติ, อมตํ นิพฺพานฺจ ชนา เวเนยฺยชนา ปสฺสนฺตีติ. สวนทสฺสนกฺริยานํ อฺมฺาวิรุทฺธตฺตา อยํ อวิรุทฺธกมฺมสิเลโส. สสฺส อตฺตโน ภาโวติ ¶ จ, เตน มธุรา, มธุรมิติ จ, ปฺุเมว วิเสโสติ จ, ตสฺโสทโยติ จ, เตน สมฺภโว ยสฺเสติ จ วิคฺคโห.
อภินฺนกมฺมสิเลส
อนฺธการาปหาราย,
สภาวมธุราย จ;
มโน ปีเณติ [ธิโนติ (สี. อภินวฏีกา จ)] ชนฺตูนํ,
ชิโน วาจาย ภาย จ.
๒๙๖. ‘‘อนฺธกาเร’’จฺจาทิ. อนฺธการํ โมหสงฺขาตํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรตีติ อนฺธการาปหารา, วาจา, ภา จ. ตาย สภาวภาสาย, โสภาย จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ปีเณตีติ อยมภินฺนกมฺมสิเลโส ปีณนลกฺขณาเยกาย กฺริยาย วาจาย ภาย จ สมฺปนฺโนติ.
๒๙๖. ‘‘อนฺธการา’’อิจฺจาทิ. อนฺธการาปหาราย โมหนฺธการํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรณาย สภาวมธุราย จ สภาวโต กณฺณสุขาย, สภาวโต เนตฺตาภิรามาย วาจาย ภาย สรีรกนฺติยา จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ธิโนติ ปีเณตีติ. ปีณยนสภาวาย เอกาย กฺริยาย สทฺธึ กรณภูตานํ ทฺวินฺนํ วาจาภานํ โยชิตตฺตา อยํ อภินฺนกมฺมสิเลโส. อนฺธการ’มปหรตีติ จ, สภาเวน มธุราติ จ วากฺยํ.
นิยมวนฺตสิเลส
เกสกฺขีนํว กณฺหตฺตํ, สมูนํเยว วงฺกตา;
ปาณิปาทาธรานํว, มุนินฺทสฺสา’ติรตฺตตา.
๒๙๗. ‘‘เกสิ’’จฺจาทิ. ¶ กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํเยว, น มนสิ, กณฺหตฺตคุโณ ปาปตฺตฺจ สิลิฏฺํ. วงฺกตา ภมูนํเยว, น อชฺฌาสเย, วงฺกตานตตฺตํ สตฺตฺจ สิลิฏฺํ. อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํเยว, น จิตฺเต, อติรตฺตตาคุโณ ราโค จ สิลิสฺสเต. ‘‘มุนินฺทสฺสา’’ติ ‘‘กณฺหตฺต’’นฺติอาทีสุ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธนียํ. นิยมวา สิเลโส เกสกฺขีนํวาติ อวธารณปฺปโยคาติ.
๒๙๗. ‘‘เกสกฺขีน’’มิจฺจาทิ. มุนินฺทสฺส กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํ เอว โหติ, กณฺหตฺตสงฺขตมกุสลํ น จิตฺเต. วงฺกตา ภมูนํเยว, นชฺฌาสเย. อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํ เอว, น เกสุจิ วตฺถูสูติ. ‘‘เกสกฺขีนํวา’’ติอาทีสุ นิยมสงฺขาตอวธารณปทสฺส วิชฺชมานตฺตา กณฺหภาเวน สทฺธึ ปาปตฺตสฺส จ, วงฺกคุเณน สทฺธึ สาเยฺยสฺส จ, รตฺตคุเณน สทฺธึ ราคสฺส จ สิลิฏฺตฺตา อยํ นิยมวนฺตสิเลโส นาม. เกสานิ จ อกฺขีนิ เจติ จ, กณฺหสฺส ภาโวติ จ, วงฺกสฺส ภาโวติ จ, ปาณโย จ ปาทานิ จ อธรานิ จาติ จ, อติรตฺตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.
นิยมกฺเขปสิเลส
ปาณิปาทาธเรสฺเวว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;
ทิสฺสเต โส’ย’มถ วา, นาถ สาธุคุเณสฺวปิ.
๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิ. นาถ ตว ปาณิปาทาธเรสฺเวว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ทิสฺสติ, น จิตฺเต, สาราโค รตฺตวณฺโณ ฉนฺทราโค จาติ สิลิฏฺํ. อยํ นิยโม อกฺขิปฺยเต. อถ วา กถํ นิยมฺยเต, ยโต โส อยํ สาราโค สาธูนํ คุเณสฺเวว วิราคลกฺขโณ ทิสฺสเต อิติ. ตสฺมา กถมวธารียตีติ นิยมกฺเขปวจโน สิเลโสยํ.
๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิ. ¶ เห นาถ ตว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ปาณิปาทาธเรสฺเวว ทิสฺสติ, จิตฺเต โลโภ ปน น ทิสฺสติ. อถ วา โส อยํ สาราโค กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทภูโต สาธุคุเณสฺวปิ สชฺชนานํ สีลาทิคุเณสุปิ ทิสฺสติ. ‘‘เอวา’’ติ ทสฺสิตนิยมสฺส ปฏิเสธเกน ‘‘อถ วา’’ติ วจเนน สมนฺนาคตตฺตา รตฺตวณฺณสงฺขาตราเคน โลภสฺส สิลิฏฺตฺตา จ อยํ นิยมกฺเขปวจนสิเลโส. สํ โสภโน ราโคติ วิคฺคโห.
อวิโรธิสิเลส
สลกฺขโณ’ติสุภโค,
เตชสฺสี นิยโตทโย;
โลเกโส ชิตสํกฺเลโส,
วิภาติ สมณิสฺสโร.
๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิ. สห ลกฺขเณน สสรูเปน ทฺวตฺตึ สวรปุริสลกฺขเณน วา วตฺตมาโน สลกฺขโณ, จนฺโท มุนินฺโท จ, อติสุภโค โส จ, เตชสฺสี สูริโย ปภาวิเสสยุตฺโต จ, นิยโต ปติทินมุทโย ปภาลกฺขโณ ยสฺส โส นิยโตทโย, สูริโย, นิยโต ถิโร อุทโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธิรูโป ยสฺส โส นิยโตทโย, มุนินฺโท, โลเกโส พฺรหฺมา มุนินฺโท จ, ชิโต สํกฺเลโส ฌานรติวเสน กายจิตฺตาพาโธ เยน โส, พฺรหฺมา, ชิโต สํกฺเลโส ทสวิโธ อคฺคมคฺคฺาณลาภา เยน โส. โส มณีนํ อิสฺสโร อุปมณิ [อุตฺตมมณิ (?)], สมณานํ อิสฺสโร มุนินฺโท วิภาตีติ โยชฺชํ. อยมวิโรธิสิเลโส ลกฺขณสุภคาทีนมุภยตฺถาปิ อพฺยวหิตตฺตา.
๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิ. ¶ สลกฺขโณ ลกฺขเณน สหิโต, อติสุภโค อติสุนฺทราย ลกฺขิยา สมนฺนาคโต, โน เจ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ สหิโต อติวิย โสภาทีหิ ยุตฺโต, เตชสฺสี อนฺธการวิธมนสงฺขตมหานุภาเวน ยุตฺโต, นิยโตทโย ปติทินํ ปุพฺพณฺหกาเล นิยมิตคคนุคฺคมโน, โน เจ, นิรนฺตรปวตฺตพุทฺธเตชสา ยุตฺโต ถิรสพฺพฺุปทวิสงฺขาตาภิวุฑฺฒิยา สมนฺนาคโต, โลเกโส พฺรหฺมภูโต, ชิตสํกฺเลโส ฌานปีติยา วิชิตกายจิตฺตทรโถ, โน เจ, ติโลกสฺส อิสฺสรภูโต จตุตฺถมคฺคฺาเณน หตทสวิธสํกิเลโส, สมณิสฺสโร โส อุตฺตโม มณิ วิภาติ โสภติ, โน เจ, สมณานํ อิสฺสโร วิภาติ ทิพฺพตีติ. ‘‘สลกฺขโณ สุภโค’’อิจฺจาทิกานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อวิรุทฺธตฺตา จ, ปมปาเท จนฺเทน ทุติเย สูริเยน ตติเย พฺรหฺมุนา จตุตฺเถ มณินา จ สพฺพฺุปทตฺถสฺส สิลิฏฺตฺตา จ อยํ อวิโรธิสิเลโส นาม. สห ลกฺขเณน วตฺตมาโนติ จ, อติโสภโน ภโค สิรี วา สิรีกามปยตนาทิโก วา อสฺสาติ จ, เตโช อสฺส อตฺถีติ จ, นิยโต อุทโย อสฺเสติ จ, โลกสฺส อิโส อิสฺสโรติ จ, ชิโต สํกฺเลโส เยเนติ จ, มณีนํ สมณานํ วา อิสฺสโรติ จ วากฺยํ.
วิโรธิสิเลส
อสโมปิ สโม โลเก,
โลเกโสปิ นรุตฺตโม;
สทโยปฺย’ทโย ปาเป,
จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติ.
๓๐๐. ‘‘อสโมปิ’’จฺจาทิ. นตฺถิ สโม ราชคุณาทีหิ อสฺสาติ อสโม, โกจิ ราชาทิ, ‘‘อสโม’’ติ โลเกกสิขามณิภาเวน ¶ มุนิ. ตตฺถ ยทา อสโม ราชาทิ, ตทา โลเก สโมติ วิรุทฺธํ อสมตฺตา ตสฺส. อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติ. ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ, โลเก เทวทตฺตาทีนํ วิโรธิสตฺตานํ ราหุลาทีนํ อวิโรธิสตฺตานฺจ สมตฺตา, ตโตเยวายํ วิโรธาภาสานฺจสา วิโรโธเยว. โลเกโส พฺรหฺมา มุนิ จ. ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมา นรุตฺตโม’’ติ วิรุทฺธํ ทิพฺพโยนิตฺตา ตสฺส. ปกฺขนฺตเร ตฺวพฺยาฆาโต อุตฺตมนรตฺตา ตสฺส. ทโย ทานํ, สห ทเยนาติ สทโย, โกจิ ปุริโส. สห ทยาย วตฺตตีติ สทโย, มุนิ. ตตฺถ ปุริโส ทายโก ปาเป ชเน กถมทโยติ วิรุชฺฌติ. มุนิ ปาเป ราคาทิเก อทโยติ วิรุชฺฌติ. ตสฺมา มุนิโน อยํ ยถาวุตฺตา คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติ อยํ วุตฺตนเยน วิโรธิสิเลโส อุทาหโฏ.
๓๐๐. ‘‘อสโม’’อิจฺจาทิ. อสโมปิ อตุลฺโยปิ โกจิ ราชาทิโก โลเก สโม ตุลฺโย, โน เจ, สทิสปุคฺคลรหิโต เอว ราหุลภทฺรเทวทตฺตาทิสพฺพโลเก อนุนยปฏิฆาภาเวน สโม โหติ. โลเกโสปิ พฺรหฺมภูโตปิ นรุตฺตโม นรวโร โหติ, โน เจ, สกลโลกาธิปติ หุตฺวา เอว นรุตฺตโม. สทโยปิ ยาจเกสุ ทยสงฺขาเตน ทาเนน ยุตฺโตปิ ปาเป ปาปิฏฺเ อทโย ทานรหิโต, โน เจ, ทยาสหิโต เอว อกุสเล นิทฺทโย. มุนิโน อยํ คติ ปวตฺติ จิตฺตา วิจิตฺตาติ ราชาทิโน อสมสมตา จ, พฺรหฺมา หุตฺวา อุตฺตมนรภาโว จ, ทานสหิตสฺส กสฺสจิ ปุริสสฺส ทานรหิตภาโว จ วิรุทฺโธ โหติ. ตสฺมา ราชพฺรหฺมปุริเสหิ มุนิโน สิลิฏฺตฺตา อยํ วิโรธิสิเลโส นาม. ปุพฺพปุพฺพปกฺเข วิโรโธ อปราปรปกฺเขหิ นิรากโต โหติ. ปุพฺพปกฺเข อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติ, อปรปกฺเข อวธารณนฺติ. ¶ นตฺถิ สโม ยสฺเสติ จ, นโร จ โส อุตฺตโม เจติ จ, สห ทเยน ทยาย วา วตฺตมาโนติ จ, นตฺถิ ทโย ทยา วา อสฺเสติ จ วิคฺคโห.
โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส
สํสารทุกฺโขปหตา-วนตา ชนตา ตฺวยิ;
สุข’มิจฺฉิต’มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท วินฺทติ.
๓๐๑. อุทาหรติ ‘‘สํสาเร’’จฺจาทิ. สํสาโร อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา ขนฺธปฏิปาฏิเยว ทุกฺขํ ทุกฺขมตฺตาทินา, เตน อุปหตา ปหฏา ชนตา, อมตํ สุขํ อมตํ วา นิพฺพานํ ททาตีติ อมตนฺททาติ อามนฺตนํ, ตฺวยิ อวนตา ปณามวเสน อิจฺฉิตมติมตํ ทุกฺขาปคมนิพฺพตฺตํ กายิกํ เจตสิกฺจ สุขํ อจฺจนฺตํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ. เอตฺถ อมตํ สุธา นิพฺพานฺจ, อมตนฺทโท ทุกฺโขปหเต สุขยตีติ อุจิตนฺติ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทมธิคเต วตฺถุนิ โอจิตฺยํ สมฺโปสยตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก ปทสิเลโสยํ. อาทิสทฺเทน ‘‘สุคนฺธิโสภาสมฺพนฺธี’’ตฺยาทฺยุปมาสิเลสาทโย สงฺคหิตาติ.
๓๐๑. ‘‘สํสาร’’อิจฺจาทิ. สํสารทุกฺโขปหตา ขนฺธธาตุอายตนานํ นิรนฺตรปวตฺติสงฺขาเตน ทุกฺเขน อุปหตา ชนตา, อมตนฺทท เห สุธาทายก โน เจ, นิพฺพานทายก ตถาคต ตฺวยิ อวนตา ปณมนวเสน โอนตา อิจฺฉิตํ อภิมตํ สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อจฺจนฺตํ อติสเยน วินฺทติ เสวตีติ. อมตทายกา ทุกฺขิเต สุขิเต กโรนฺตีติ อิทํ อุจิตเมเวติ อุภยตฺถสฺสาปิ วาจกํ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทํ ตาทิสชนสฺส สุขทาเน โอจิตฺยํ โปเสตีติ อยํ โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลโส. สํสาโรเยว ทุกฺขนฺติ จ, เตน อุปหตาติ จ, อมตํ สุธํ นิพฺพานํ วา ททาตีติ จ วากฺยํ.
คุณยุตฺเตหิ ¶ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;
สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตา.
๓๐๒. ตุลฺยโยคิตํ โยชยติ ‘‘คุเณ’’จฺจาทินา. คุโณ ธมฺโม สาธุ อสาธุ วา, เตน ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ สห สมํ กตฺวาน วตฺถุโต อสามฺเยปิ ตถาภาวมาโรปฺย กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุตินินฺทตฺถํ ยํ กิตฺตนมาขฺยานํ, สา ตุลฺยกฺขณา ตุลฺยโยคิตา มตา, วตฺตุมิจฺฉิเตน คุเณน ตาทิสานํ ตุลฺยโยคิตาปฏิปาทนโต ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตา ตถา ทฺวิธา วตฺตติ.
๓๐๒. อิทานิ ตุลฺยโยคิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘คุณยุตฺเตหิ’’อิจฺจาทินา. คุณยุตฺเตหิ สุนฺทราสุนฺทเรหิ เยหิ เกหิจิ คุเณหิ ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน ตตฺวโต อสมาเนสุปิ สมานตฺตพุทฺธิยา อาโรปนํ กตฺวา, กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุตึ นินฺทํ วา นิสฺสาย ยํ สํกิตฺตนํ คุณาคุณกถนํ ภวติ, สา ตุลฺยโยคิตาติ มตาติ. คุเณหิ ยุตฺตาติ จ, ตุลฺเยน คุเณน สห โยโคติ จ, โส เอเตสํ รํสิมาลีภควนฺตาทีนมตฺถีติ จ, เตสํ ภาโว ตุลฺยคุณสมฺพนฺโธติ จ วิคฺคโห. เอตฺถ ตุลฺยคุณยุตฺตปทตฺถานํ ตคฺคุณสมฺพนฺธสฺส ตุลฺยโยคิตาภาวโต ตปฺปฏิปาทโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตาติ เยฺยา.
สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก,
สมฺปตฺตาโลกสมฺปโท;
อุโภหิ รํสิมาลี จ,
ภควา จ ตโมนุโท.
๓๐๓. อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺเต’’จฺจาทิ. ตมํ นุทตีติ ตโมนุโท. รํสิมาลี สูริโย จ, อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ จาติ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา ¶ โลโก สตฺตโลโก, สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยน ตถาวิโธ จ, สมฺปตฺโต อาโลกสฺส สมฺปทา เยน ตถาวิโธ จาปีติ. เอตฺถ ปีติทานาทิคุณยุตฺเตน รํสิมาลินา สมํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน กิตฺตนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํ.
๓๐๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺติ’’จฺจาทินา. ตโมนุโท อนฺธการํ ปหรนฺโต รํสิมาลี จ ภควา จ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา, โลโก สตฺตโลโก สมฺปตฺตสมฺมโท ปฏิลทฺธปีติโก จ สมฺปตฺตาโลกสมฺปทา จ โหตีติ. เอตฺถ ปีติทานาโลกกรณสงฺขาตคุณยุตฺเตน สูริเยน ตุลฺยํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน คุณกถนํ โหติ. สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยเนติ จ, อาโลกสฺส สมฺปทาติ จ, สมฺปตฺตา อาโลกสมฺปทา เยเนติ จ, ตมํ นุทตีติ จ วากฺยํ. อุทาหรเณ อทสฺสิเตปิ อสาธุคุณยุตฺเตน เกนจิ วตฺถุนา สมํ กตฺวา กสฺสจิ กาตพฺพนินฺทาปิ เอวเมว ทฏฺพฺพา.
อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิฺจิ ตํสทิสํ ผลํ;
ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํ.
๓๐๔. นิทสฺสนํ ปทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตร’’มิจฺจาทินา. อตฺถนฺตรํ นิทสฺเสตพฺพาเปกฺขาย อฺํ กิฺจิ อุจิตํ การิยํ สาธยตา เกนจิ วตฺถุนา เหตุภูเตน, เตน อตฺถนฺตเรเนว สทิสํ ตุลฺยํ ผลํ กิฺจิ อสนฺตํ อนิฏฺํ วา สนฺตํ อิฏฺํ วา ทสฺสียเต ปฏิปาทียเต, ตํ เอวํลกฺขณํ นิทสฺสนํ สิยา.
๓๐๔. อิทานิ นิทสฺสนาลงฺการํ นิทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตริ’’จฺจาทินา. อตฺถนฺตรํ นิทฺทิสิตพฺพโต อฺํ อุจิตการิยสงฺขาตมตฺตํ [อุจิตกิจฺจ… (ก.)] สาธยตา สาธยนฺเตน เกนจิ วตฺถุนา ตํสทิสํ ¶ เตน อตฺถนฺตเรน สมานํ อสนฺตํ อนิฏฺํ วา สนฺตํ อิฏฺํ วา กิฺจิ ผลํ ทสฺสียเต วตฺถูหิ ปฏิปาทียเต, ตํ ตาทิสํ ผลํ นิทสฺสนํ นามาติ. อตฺโถ จ โส อนฺตโร อฺโ จาติ จ, เตน อตฺถนฺตเรน สทิสมิติ จ, นิทสฺสียเตติ จ วิคฺคโห.
อสนฺตผลนิทสฺสน
อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;
ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา [ทีปยนฺตา (สี.)] ทุรนฺตตํ.
๓๐๕. ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทิ. สมณินฺทสฺส มหามุนิโน อุทยา ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ปราภวํ นิธนํ ยนฺติ, ปราภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อุทยปุพฺพเกน ปาปปราภวนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ นิทสฺเสติ. กึ กโรนฺตา? ธมฺมราชา ธมฺมานเปโต ราชา, มุนินฺโท จาติ สิลิฏฺํ, เตน วิรุทฺธานํ, ทุฏฺโ วิรุทฺโธ อนฺโต อวสานํ ยสฺส, ตสฺส ภาโว, ตํ สูจยนฺตาติ ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ นิทสฺสนํ ปราภวสฺสานิฏฺตฺตา.
๓๐๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทินา. สมณินฺทสฺส มุนินฺทสฺส อุทยา โลเก ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ธมฺมราชวิรุทฺธานํ ราชธมฺเมหิ สมนฺนาคตราชูหิ, ธมฺมาธิปตินา มุนินฺเทน วา วิรุทฺธานํ ทุรนฺตตํ อนิฏฺาวสานตํ สูจยนฺตา ปกาเสนฺโต ปราภวํ ปริหานึ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติ. เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน อุทยปุพฺพโก ปาปปราภวนสงฺขาโต อตฺถนฺตโร ทสฺสิโต, อปรทฺเธน ตํสทิสวิโรธเหตุกํ ทุรนฺตสงฺขาตํ อสนฺตผลํ ทสฺเสติ. ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ ปราภวสฺสานิฏฺตฺตา. สมณานมินฺโทติ จ, ธมฺเมน ยุตฺโต ราชาติ วา ธมฺเมสุ ราชาติ ¶ วาติ จ, เตน วิรุทฺธาติ จ, ทุฏฺโ วิรูโป อนฺโต ปริโยสานํ เยสมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํ.
สนฺตผลนิทสฺสน
สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ-
จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;
ปรมพฺภุตตํ โลเก,
วิฺาเปต’ตฺตโน ชิโน.
๓๐๖. ‘‘สิโร’’จฺจาทิ. อจฺฉริยานํ ภควโต จรณารวินฺททฺวนฺทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา สมุคฺคตานมจฺฉริยคุโณเปตานมมฺพุชานํ สิรสิ มตฺถเก นิกฺขิตฺตา จรณา เยน โส ชิโน. อมฺพุโชปริจรณนิกฺเขปลกฺขเณนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ ทสฺเสติ. อตฺตโน ปรมจฺฉริยภาวํ วิฺาเปติ. สนฺตผลมิทํ นิทสฺสนํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺตฺตาติ.
๓๐๖. ‘‘สิโร’’อิจฺจาทิ. อยํ ชิโน อจฺฉริยานํ อตฺตโน ปาทปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตตฺตา อจฺฉราปหรณโยคฺคานํ อมฺพุชานํ สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ มตฺถเก ปิตปาโท โลเก สตฺตโลเก อตฺตโน ปรมพฺภุตตํ อติอจฺฉริยคุณํ วิฺาเปติ อวโพเธตีติ. เอตฺถ อจฺฉริยปทุมานํ มตฺถเก จรณนิกฺเขปสงฺขาเตน อตฺถนฺตเรน ปรมพฺภุตตํ วิฺาเปตีติ อยํ สทิสสนฺตผลํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺตฺตา. สิรสิ นิกฺขิตฺตานิ จรณานิ เยเนติ จ, อจฺฉรํ อจฺฉราสงฺฆาตํ อรหนฺตีติ จ, ปรโม อุตฺตโม อพฺภุโต คุโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโห.
วิภูติยามหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;
ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต’มีริตํ.
๓๐๗. มหนฺตตฺตมุปทสฺเสติ ¶ ‘‘วิภูติยา’’อิจฺจาทินา. วิภูติยา สมฺปตฺติยา อธิปฺปายสฺส วา อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ ปรมาติสยภาวํ ยาตํ อุปคตํ มหนฺตตฺตํ นาม อีริตํ กถิตํ.
๓๐๗. อิทานิ มหนฺตตฺตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิภูติ’’ อิจฺจาทินา. วิภูติยา สมฺปตฺติยา วา อธิปฺปายสฺส อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ อตฺยุกฺกํสภาวํ ยาตํ ยํ มหนฺตตฺตํ สิยา, ตํ มหนฺตตฺตมิติ อีริตนฺติ. มหโต ภาโวติ จ, ปรโม อุกฺกํโส อติสโย ยสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
วิภูติมหนฺตตฺต
กิรีฏรตนจฺฉายา-นุวิทฺธาตปวารโณ;
ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ภินิกฺขมา.
๓๐๘. อุทาหรติ ‘‘กิรีเฏ’’จฺจาทิ. อภินิกฺขมา ปุรา ปุพฺเพ โพธิสตฺโต มายาเทวิยา ปุตฺโต ปรมุกฺกฏฺํ อนาฺสาธารณํ สิรึ วิภูตึ วินฺทิ ปฏิลภิ. กีทิโส? กิรีเฏ มกุเฏ รตนานํ ฉายาหิ โสภาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ เสตจฺฉตฺตํ ยสฺส โส ตาทิโสติ วิภูติยา มหนฺตตฺตํ วุตฺตํ ‘‘อาตปวารโณ รตนจฺฉายานุวิทฺโธ’’ติ.
๓๐๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘กิรีฏ’’อิจฺจาทินา. โพธิสตฺโต อนฺติมชาติยํ มหาโพธิสตฺโต อภินิกฺขมา อภินิกฺขมนโต ปุรา ปุพฺเพ กิรีฏรตนจฺฉายานุวิทฺธาตปวารโณ โมลิรตนรํสีหิ รฺชิตเสตจฺฉตฺโต ปรมุกฺกฏฺํ สิรึ วิภูตึ วินฺทิ อนุภวีติ. เอตฺถ โมลิรตนกนฺติยา เสตจฺฉตฺตสฺส โอวิทฺธภาวกถเนน วิภูติยา มหนฺตตฺตํ โหติ. กิรีเฏ รตนานีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ ¶ จ, ตาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ ยสฺเสติ จ วากฺยํ.
อธิปฺปายมหนฺตตฺต
สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ-
สตฺโต สตฺตหิตาย โส;
หิตฺวา สฺเนหรสาพทฺธ-
มปิ ราหุลมาตรํ.
๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิ. สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาเตน รเสน ราเคน อาพทฺธมตฺตนิ ราหุลมาตรํ พิมฺพาเทวิมฺปิ, กิมุตฺํ ยุวติชนํ, หิตฺวา อนเปกฺขิตฺวา อนาสตฺโต หุตฺวา สตฺตานํ หิตาย โลกิยโลกุตฺตราย วฑฺฒิยา โพธิสตฺโต สิทฺธตฺโถ สมฺโพธิยํ สพฺพฺุตฺาเณเยว สตฺโต อาสตฺโต, ตตฺเถว ลคฺโคติ อธิปฺปาโย. มหนฺตตฺตมุกฺกฏฺํ ตาทิสวนิตารตนานาสชฺชนลกฺขณมาลกฺขียตีติ.
๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิ. โส โพธิสตฺโต สฺเนหรสาพทฺธํ ปิยภาวสงฺขาตราเคน อาพทฺธํ ราหุลมาตรํ อปิ พิมฺพาเทวิมฺปิ หิตฺวา สตฺตหิตาย สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรตฺถาย สมฺโพธิยํ สพฺพฺุตฺาเณเยว สตฺโต ลคฺโคติ. ตาทิสอิตฺถิรตเนปิ อลคฺคตากถเนน โพธิสตฺตสฺส อุกฺกฏฺชฺฌาสยมหนฺตตฺตํ วุตฺตํ โหติ. สมฺมา พุชฺฌติ เอตายาติ จ, โพธิยํ สตฺโต ลคฺโคติ จ, สตฺตานํ หิตมิติ จ, สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาโต รโส ราโคติ จ, เตน อาพทฺธาติ จ วิคฺคโห.
โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ,
กิฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;
อสมํ วา สมํ ตสฺส,
ยทิ สา วฺจนา มตา.
๓๑๐. วฺจนํ ¶ วทติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินา, วณฺณนียํ กิฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา นิรํกตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส อสมํ วิสมํ วิสทิสํ ปรมฺํ ยํ กิฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินาติ อนุวทิตฺวา สา วฺจนา มตาติ วิธียเต.
๓๑๐. อิทานิ วฺจนาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินา. วณฺณนียํ กิฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส สมํ สทิสํ วา อสมํ วิสทิสํ วา ปรํ ยํ กิฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินา, สา วฺจนาอิติ มตาติ. วฺเจติ วณฺณนียํ เอตาย วุตฺติยาติ วากฺยํ.
อสมวฺจนา
ปุรโต น สหสฺเสสุ,
น ปฺเจสุ จ ตาทิโน;
มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ,
สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํ.
๓๑๑. อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทิ. มาโร กาโม ตาทิโน โลภาทีสุ ตาทิสตฺตา มุนิโน ปุรโต สมฺมุเข สหสฺสํ อิสโว อสฺสาติ สหสฺเสสุ จ น โหติ. ปฺจ อิสโว อสฺสาติ ปฺเจสุ จ น โหตีติ วณฺณนีโย มาโรตฺร โคปฺยเต. ตสฺส โย ติภุวนํ ชยี. ปเรสุ อฺสตฺเตสุ สราเคสุ เอสมิสูนํ ทสวฑฺฒิตํ ทสหิ คุณิตํ สหสฺสํ, กถมฺถาภุวนตฺตยํ ชเยยฺยาติ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺโสปลกฺขิตวตฺถนฺตรสฺส ทสฺสิตตฺตา อสมวฺจนายํ.
๓๑๑. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทินา. มาโร ตาทิโน ลาภาลาภาทีสุ อวิการิโน ตถาคตสฺส ปุรโต อภิมุเข สหสฺเสสุ จ สหสฺสสโรปิ น โหติ, ปฺเจสุ ปฺจ อิสุ จ ตาทิเส เปตฺวา ปฺจ อิสุ น โหติ. ¶ ปเรสุ สุคตสมฺมุเข อีทิเสสุปิ อฺเสุ สํกิเลเสสุ ตสฺส ติโลกเชตุโน มารสฺส เอสํ สรานํ ทสวฑฺฒิตํ ทสคณนาย วฑฺฒิตํ สหสฺสํ โหติ ทสสหสฺสํ โหตีติ. วณฺณนียํ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺสสงฺขฺยาหิ คณิตสฺส อฺสฺส สรสงฺขาตวตฺถุโน ทสฺสิตตฺตา อยํ อสมวฺจนา นาม. สหสฺสํ อิสโว อสฺเสติ จ, ปฺจ อิสโว อสฺเสติ จ, ทสหิ วฑฺฒิตนฺติ จ วากฺยํ.
สมวฺจนา
วิวาท’มนุยฺุชนฺโต,
มุนินฺทวทนินฺทุนา;
สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ;
ฉตฺต’เมตํ มโนภุโน.
๓๑๒. ‘‘วิวาท’’มิจฺจาทิ. มโนภุโนติ กามสฺส. สมวฺจนายํ ปุณฺณจนฺทํ นิรํกตฺวา ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา.
๓๑๒. ‘‘วิวาท’’อิจฺจาทิ. มุนินฺทวทนินฺทุนา สพฺพฺุโน มุขจนฺเทน วิวาทํ อนุยฺุชนฺโต สมฺปุณฺโณ อยํ ปจฺจกฺโข จนฺทิมา น โหติ. กิฺจรหิ เอตํ จนฺทมณฺฑลํ มโนภุโน อนงฺคสฺส อุพฺภูติยํ ฉตฺตํ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตนฺติ. วณฺณนียํ จนฺทมณฺฑลํ เปตฺวา ตโต อฺสฺส จนฺทสทิสสฺส ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา อยํ วุตฺติ สมวฺจนา นาม. มุนีนํ อินฺโทติ จ, ตสฺส วทนมิติ จ, อินฺทุสทิโส อินฺทุ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, สมนฺตโต ปุณฺโณติ จ, มนสิ ภูโตติ จ วิคฺคโห.
ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;
ถุติร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติ.
๓๑๓. อปฺปกตตฺถุตึ ปกาเสติ ‘‘ปริ’’จฺจาทินา. ปเรสํ เยสํ เกสฺจิ อนุวตฺตนํ เสวา, ตมาทิ เยสํ เตหิ นิพฺพินฺเทน วิรตฺเตน อปฺปกเต อสนฺนิหิเต พุทฺธิวิสเยเยว อิห กิสฺมิฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนํ, สายํ อปฺปกตตฺถุติ สิยา.
๓๑๓. อิทานิ อปฺปกตตฺถุตึ ทสฺเสติ ‘‘ปรานุ’’จฺจาทินา. ปรานุวตฺตนาทีหิ อฺสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุวตฺตนาทีหิ นิพฺพินฺเทน อุพฺเพคํ ปตฺเตน อปฺปกเต อนธิคเต พุทฺธิวิสเย เอว อิห อิมสฺมึ กิสฺมิฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนสงฺขาตา ปสํสา อตฺถิ, สา อยํ อปฺปกตตฺถุติ นาม สิยาติ. ปเรสมนุวตฺตนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ ปรปีฬาทีนมิติ จ, น ปกโตติ จ, รกาโร สนฺธิโช, อปฺปกเต กตา ถุตีติ จ วากฺยํ.
สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;
อนายาโสปลาเภหิ, ชลทพฺพงฺกุราทิภิ.
๓๑๔. อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทิ. ชเลหิ ทพฺพงฺกุเรหิ ทพฺพติณุคฺคเมหิ. อาทิสทฺเทน ตรุปลฺลวาทีหิ. กีทิเสหิ? อนายาเสน เสวาปริกฺเลสาทินา วินา อุปลาเภหิ ปาปุณิตพฺเพหิ. ปรมฺํ กิฺจิ น เสวนฺติ สีเลเนติ อปรเสวิโน. ปรจิตฺตาราธนพฺยสนปรมฺมุขา หริณา วเนสุ สุขํ นิรากุลํ ชีวนฺตีติ. เอตฺถ ราชานุวตฺตนกฺเลสนิพฺพินฺเทน สนฺนิหิตา มิควุตฺติ ปสํสิตาติ.
๓๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทินา. หริณา มิคา อปรเสวิโน วุตฺตึ นิสฺสาย ปรํ อเสวมานา อนายาโสปลาเภหิ ปรปริคฺคหาภาวโต ปรเสวาปริสฺสมํ วินา ลพฺภนีเยหิ ชลทพฺพงฺกุราทิภิ อุทกทพฺพงฺกุรรุกฺขลตาปลฺลวาทีหิ วเนสุ อิจฺฉิติจฺฉิตารฺเสุ สุขํ ชีวนฺติ สุขชีวนํ กโรนฺตีติ. เอตฺถ ราชเสวาพฺยสนปฺปตฺเตน เกนจิ อนธิคตาปิ มิคชีวิกา ปสํสิตา โหติ. ปรํ น เสวนฺติ สีเลนาติ จ, อภาโว อายาสสฺเสติ จ, ¶ เตน อุปลภิตพฺพาติ จ, ทพฺพานํ องฺกุรานีติ จ, ชลฺจ ทพฺพงฺกุรานิ เจติ จ, ตานิ อาทิ เยสํ ปลฺลวาทีนมิติ จ วิคฺคโห.
อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;
สิยา เอกาวลี สา’ยํ, ทฺวิธา วิธินิเสธโต.
๓๑๕. เอกาวลึ กถยติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺฉาทินา. ยตฺถ วุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปริฏฺานมุปริฏฺานํ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนํ วิธินิเสธนวเสน เอกาวลิ นาม สิยา. อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธิวเสน นิเสธนวเสน จ ทฺวิธา.
๓๑๕. อิทานิ เอกาวลึ ทสฺเสติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปรูปริภวํ ปทํ ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ ปุพฺพปุพฺพปทสฺส วิธินิเสธนวเสน วิเสสนํ โหติ, สา เอกาวลิ นาม สิยา. อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธินิเสธวเสน ทฺวิธา โหตีติ. อุตฺตรํ ปุพฺพนฺติ านูปจาเรน านีภูตํ ปทเมว วุจฺจติ. ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนมิติ จ, เอกโต อาวลิยนฺติ สํวลิยนฺติ ปทานิ เอตายาติ จ, วิธิวิธานฺจ นิเสโธ ปฏิเสโธ จาติ จ วากฺยํ. เอตฺถ ‘‘อุตฺตรํ อุตฺตร’’นฺติ จ ‘‘ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส’’อิติ จ กเมน วิเสสนวิเสสฺยคุเณน พฺยาปนิจฺฉายํ นิพฺพจนํ, วิเสสฺยคุณํ คมฺมมานเมว.
วิธิเอกาวลิ
ปาทา นขาลิรุจิรา,
นขาลี รํสิภาสุรา;
รํสี ตโมปหาเนก […ปหาเรก (สี.)] -
รสา โสภนฺติ สตฺถุโน.
๓๑๖. อุทาหรติ ¶ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทิ. สุคมฺมํ. เอตฺถ ปาทาทีนํ วิเสสฺยานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธาเนน วิเสสเนน วิเสสิตพฺพตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิ.
๓๑๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทินา. สตฺถุโน ปาทา นขาลิรุจิรา นขปนฺตีหิ มนฺุา นขาลี นขปนฺติโย รํสิภาสุรา รํสีหิ ทิพฺพมานา รํสี กนฺติโย ตโมปหาเนกรสา อนฺธการวิธมเน อสหายกิจฺจา หุตฺวา โสภนฺตีติ. เอตฺถ ปาทาทีนํ ปุพฺพปทานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธายเกหิ อุตฺตรอุตฺตรวิเสสเนหิ วิเสสิตตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิ นาม. นขานํ อาลิ ปาฬีติ จ, นขาลีหิ รุจิราติ จ, รํสีหิ ภาสุราติ จ, ตมโส อปหาโร อปหรณมิติ จ, โส เอโก รโส กิจฺจํ เอตาสํ รํสีนมิติ จ วิคฺคโห.
นิเสธเอกาวลิ
อสนฺตุฏฺโ ยตี เนว,
สนฺโตโส นา’ลยาหโต;
นา’ลโย โย สชนฺตูนํ,
นา’นนฺตพฺยสนาวโห.
๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโ’’อิจฺจาทิ. อสนฺตุฏฺโ จตุปจฺจยสนฺโตสวเสน โย โกจิ ยติ นาม เนว สิยา. อาลเยน ตณฺหาย อาหโต จ โย, โส สนฺโตโส นาม น โหติ. โย ชนฺตูนํ สตฺตานํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โหติ, โส อาลโย นาม น ภวตีติ. อสนฺตุฏฺาทีนํ ยติตฺตาทินิเสธนวเสน วิเสสนานํ ปวตฺติยา นิเสธเอกาวลิ อยํ.
๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโ’’อิจฺจาทิ. อสนฺตุฏฺโ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทสฺสิตทฺวาทสวิธสนฺโตสานํ อฺตเรน อสนฺตุฏฺโ ¶ ยติ น เอว ภิกฺขุ นาม น โหติ. อาลยาหโต ตณฺหาย ปหโต สนฺโตโส น โหติ. โย ชนฺตูนํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โย สตฺตานํ อปริยนฺตปีฬาปาปโก น โหติ, โส อาลโย น โหตีติ. อสนฺตุฏฺาทีนํ ยติภาวาทิปฏิเสธวเสน วิเสสนานํ ปวตฺตตฺตา อยํ นิเสธเอกาวลิ นาม. อสนฺตุฏฺปทํ ยติสหิตสกลสตฺตสมุทายสฺส สาธารณภาเวน ิตํ, ยติ น ภวตีติ ยติโต อฺเสุ สกลสตฺตสงฺขาเตสุ อวยเวสุ ปติฏฺาปนโต ‘‘อสนฺตุฏฺโ’’ติ วิเสสฺโย, ‘‘ยติ เน’’ติ อิทํ วิเสสนํ. เสเสสุปิ วิเสสนวิเสสฺยตฺตํ วุตฺตนิยาเมน ยถารหํ โยเชตพฺพํ. น สนฺตุสฺสตีติ จ, อาลเยน หโตติ จ, นตฺถิ อนฺโต เอเตสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ พฺยสนานิ เจติ จ, ตานิ อาวหตีติ จ วากฺยํ.
ยหึ ภูสิยภูสตฺตํ, อฺมฺํ ตุ วตฺถุนํ;
วินาว สทิสตฺตํ ตํ, อฺมฺวิภูสนํ.
๓๑๘. อฺมฺมาห ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินา. ยหึ สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ ปทตฺถานํ อฺมฺํ ภูสิยภูสตฺตํ, ตํ อฺมฺํ นาม วิภูสนมลงฺกาโรติ.
๓๑๘. อิทานิ อฺมฺาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินา. ยหึ อลงฺกาเร สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ อฺมฺํ ตุ ภูสิยภูสตฺตํ อลงฺการิยอลงฺการตฺตํ โหติ, ตํ อฺมฺวิภูสนํ โหตีติ. ภูสิยฺจ ภูสา จาติ จ, ตาสํ ภาโวติ จ, อฺฺจ อฺฺเจติ จ วิคฺคโห. ‘‘อฺมฺ’’นฺติ เอตฺถ ฉฏฺุนฺตอสงฺขฺยมพฺยยํ, สสงฺขฺเย เจติ ‘‘ภูสิยภูสตฺต’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ กตฺวา วตฺตพฺพํ. อลงฺการิยมเปกฺขาย อลงฺการวตฺถุ จ, ตมเปกฺขาย อลงฺการิยวตฺถุ จ อฺมฺํ นาม. ตนฺทีปกาลงฺกาโรปิ ตทตฺถิเยน ตนฺนามโก โหติ.
พฺยามํสุมณฺฑลํ ¶ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;
มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึ.
๓๑๙. อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินา. สุโพธํ.
๓๑๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินา. พฺยามํสุมณฺฑลํ พฺยามปภามณฺฑลํ โลกพนฺธุนา เตน มุนินา กรณภูเตน มหนฺตึ มหตึ ปูชนียํ วา กนฺตึ โสภํ วินฺทติ เสวติ, โสปิ มุนิ เตน เอว พฺยามํสุมณฺฑเลน ตาทิสึ กนฺตึ วินฺทตีติ. อฺมฺํ อสทิสานํ พฺยามํสุมณฺฑลมุนิสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ พฺยามํสุมณฺฑลํ ปมวากฺเย อลงฺการิยํ โหติ, มุนิปทตฺโถ อลงฺกาโร โหติ. อปรวากฺเย อิเม ทฺเว วิปลฺลาเสน อลงฺการิยอลงฺการา โหนฺติ. อํสูนํ มณฺฑลมิติ จ, พฺยามํ เอว อํสุมณฺฑลมิติ จ, โลโก พนฺธุ อสฺเสติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ จ วิคฺคโห.
กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ คุณสฺส จ;
สหวุตฺตีติ วิฺเยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถา.
๓๒๐. สหวุตฺตึ วทติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินา. สุโพธํ.
๓๒๐. อิทานิ สหวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินา. กฺริยาย คุณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ สหภาวสฺส สหตฺตสฺส กถนํ สหวุตฺตีติ วิฺเยฺยํ. ตทุทาหรณํ ยถา ตสฺส อุทาหรณํ เอวํ วกฺขมานนเยน ทฏฺพฺพนฺติ. สห สทฺธึ ภวนมิติ จ, สหภาวสฺส วุตฺติ กถนมิติ จ, ตสฺส อุทาหรณมิติ จ วิคฺคโห. สหภาโว จนฺทรสฺมินขํสุอาทีนํ ปทตฺถานํ. เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตํสหตฺตํ ยสฺสํ กฺริยายํ คุเณ วา ภวตีติ สหตฺตํ กฺริยาคุณานํ โหตีติ กตฺวา ‘‘กถนํ สหภาวสฺส กฺริยาย จ คุณสฺส จา’’ติ วุตฺตํ.
กฺริยาสหวุตฺติ
ชลนฺติ ¶ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํสโว;
วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมา.
๓๒๑. ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทิ. สมนฺติ สห, ตสฺส สตฺถุโน มุขจนฺทิมา. เสสํ สุโพธํ. เอตฺถ ชลนวิชมฺภนานํ อุภยสาธารณานํ กฺริยานํ สหภาโว วิหิโตติ กฺริยาสหวุตฺติ อยนฺติ.
๓๒๑. อิทานิ ยถาปฏิฺาตอุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทินา. สตฺถุ สตฺถุโน นขํสโว นขกิรณา จนฺทรํสีหิ สมํ ชลนฺติ, ตมฺมุขจนฺทิมา จ จนฺเทน สมํ วิชมฺภตีติ. เอตฺถ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตชลนวิชมฺภนกฺริยานํ สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาสหวุตฺติ นาม. จนฺทสฺส รํสิโยติ จ, นขานํ อํสโวติ จ, ตสฺส สตฺถุโน มุขนฺติ จ, ตเมว จนฺทิมสทิสตฺตา จนฺทิมาติ จ วากฺยํ. สมํอิติ สหปริยาโย นิปาโต.
คุณสหวุตฺติ
ชิโนทเยน มลินํ, สห ทุชฺชนเจตสา;
ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชนเจตสา.
๓๒๒. ‘‘ชิโนทเยน’’จฺจาทิ. ชิโนทเยน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ทุชฺชนเจตสา สห ปาปํ มลินํ กิลิฏฺํ, สชฺชนเจตสา สห ทิสา ทสวิธาปิ สุวิมลา อจฺจนฺตนิมฺมลา สุวิมลยโสมาลาวลยิตตฺตา สชฺชนเจโต ปาปาปคเมเนติ. เอตฺถ มลินตฺตสฺส จ สุวิมลตฺตสฺส ายสมฺพนฺธิโน สหภาโว วุตฺโตติ อยํ คุณสหวุตฺติ.
๓๒๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิ. ชิโนทเยน ชิตมารสฺส ภควโต ปาตุภาเวน, กรณภูเตน เหตุภูเตน วา ¶ ปาปํ โลภาทิธมฺมํ ทุชฺชนเจตสา ทุชฺชนานํ จิตฺเตน สห มลินํ กิลิฏฺํ โหติ. อิมินาเยว ชิโนทเยน ทิสา ทส ทิสาโย สชฺชนเจตสา สห สุวิมลา สชฺชนเจตสนฺตานโต ปาปานํ อปคเมน กิตฺติมาลาย ภุวนตฺตเย ปตฺถฏตฺตา อตินิมฺมลาติ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตมลินภาวสุวิมลภาวสงฺขาตสฺส คุณสฺส สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา คุณสหวุตฺติ นาม. ชินสฺส อุทโยติ จ, ทุชฺชนานํ เจโตติ จ, วิคตํ มลํ เอตาหิติ จ, สุ อติสเยน วิมลาติ จ, สนฺโต จ เต ชนา เจติ จ, เตสํ เจโตติ จ วากฺยํ.
วิโรธีนํ ปทตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;
สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตา.
๓๒๓. วิโรธํ วิภาเวติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทิ. วิโรธีนํ อฺมฺวิรุทฺธานํ กฺริยาทีนํ ยตฺถ วุตฺติวิเสเส สํสคฺคสฺส สนฺนิธิโน ทสฺสนํ, กิมตฺถํ? สมุกฺกํสสฺส อติสยสฺส อภิธานตฺถํ กถนตฺถาย, สา อยํ วิโรธิตา วิโรธีติ มตา.
๓๒๓. อิทานิ วิโรธาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทินา. ยตฺถ อุตฺติวิเสเส สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ วณฺณนียวตฺถุคตอธิกกถนาย วิโรธีนํ อฺมฺวิรุทฺธานํ ปทตฺถานํ กฺริยาคุณาทีนํ สํสคฺคทสฺสนํ สนฺนิฏฺานทสฺสนํ สมฺพนฺธทสฺสนํ โหติ, สา อยํ อุตฺติ วิโรธิตาติ มตาติ. วิโรโธ เอเตสํ คุณาทีนํ อตฺถีติ จ, สํสคฺคสฺส สมฺพนฺธสฺส ทสฺสนมิติ จ, สมุกฺกํสสฺส อธิกสฺส อภิธานนฺติ จ, วิโรธีนํ ภาโว อสงฺคหิโตติ จ วากฺยํ. วิโรธิตาทีปกวุตฺติ ตทตฺเถน ตนฺนามิกา โหติ.
คุณา สภาวมธุรา, อปิ โลเกกพนฺธุโน;
เสวิตา ปาปเสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ [สมฺปทูสนฺติ (ก.)] มานสํ.
๓๒๔. อุทาหรติ ¶ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทิ. โลเกกพนฺธุโน โลกนาถสฺส สภาวมธุรา สาธุชนสมฺปีณเนกจาตุรา อปิ คุณา อรหนฺตตาทโย เสวิตา ปาปเสวีหิ เตสํ ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ โทสทุฏฺาปาทนวเสนาวิกโรนฺติ ‘‘ตาทิโส คุณาติสโย ตสฺสา’’ติ. เอตฺถ คุณานํ สภาวมธุรานํ ปีติวิเสสุปฺปาทนโยคฺคานํ สมฺปทูสเนน สห วิโรโธติ ทฏฺพฺพํ.
๓๒๔. อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทินา. โลเกกพนฺธุโน พุทฺธสฺส คุณา อรหตฺตาทโย สภาวมธุรา อปิ ปกติมธุรา อปิ เสวิตา ปาปเสวีหิ เสวิตา สมานา ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ อติสเยน โกเปนฺตีติ. เอวํ หีนาธิมุตฺติเกหิ สหิตุมสกฺกุเณยฺโย ตสฺส คุณาติสโย วตฺตติ. นนุ สภาวมธุโร คุโณ ปีตึ วินา สมฺปทูสนํ น กเรยฺย, สมฺปทูสนมฺปิ ตาทิสสภาวมธุรํ วินา น ภเวยฺยาติ อฺโฺวิรุทฺธานเมสํ มธุรคุณสมฺปทูสนกฺริยานํ สํสคฺคคุณาธิกทสฺสนตฺถนฺติ ลกฺขเณน โยเชตพฺพํ. อปิสทฺโท วิโรธตฺเถ วตฺตเต. สภาเวน มธุราติ จ, เอโก จ โส พนฺธุ จาติ จ, โลกสฺส เอกพนฺธูติ จ, ปาปํ เสวนฺติ สีเลนาติ จ วากฺยํ.
ยสฺส กสฺสจิ ทาเนน, ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน;
วิสิฏฺสฺส ย’มาทานํ, ปริวุตฺตีติ สา มตา.
๓๒๕. ปริวุตฺตึ ปวตฺเตติ ‘‘ยสฺส’’อิจฺจาทินา. ยสฺส กสฺสจีติ ปฏิคฺคาหกํ ทสฺเสติ. วิสิฏฺสฺส ยํ อาทานนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุโพธํ.
๓๒๕. อิทานิ ปริวุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺส กสฺสจิ’’จฺจาทินา. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ขุทฺทกวตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ ปฏิคฺคาหกสฺส ทาเนน เหตุภูเตน วิสิฏฺสฺส อุตฺตมวตฺถุโน ¶ ยํ อาทานํ คหณํ อตฺถิ, สา ปริวุตฺตีติ มตาติ. ทานคฺคหณปริวุตฺตตฺตา ปริวุตฺติ นาม.
ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนฺุํ นยนาทิกํ;
มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรี [มุนินฺท สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพฺุตาสิรึ (ก.)].
๓๒๖. อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทิ. สุโพธํ. เอตฺถ นยนาทิทาเนน สพฺพฺุตาสิริยา อาทานนฺติ ปริวุตฺติ อยํ.
๓๒๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทินา. มุนินา ปุรา ปุพฺเพ ปเรสํ มนฺุํ นยนาทิกํ ทตฺวาน อิทานิ สพฺพฺุตาสิรี สพฺพฺุตาสงฺขาตา อนฺสาธารณา สิรี สมนุปตฺตาติ. อิห ยสฺส ทินฺนํ ตโต เอว คหเณ ปริวุตฺติสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา นยนาทีนํ ทาเนน สพฺพฺุตาสิริยา อาทานโต, ทานาภาเว อาทานาภาวโต จ ปฏิคฺคาหกชเน อวิชฺชมาเนปิ สพฺพฺุตา วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิตาติ ปริวุตฺติ โหติ. เตเนว ทณฺฑิยํ–
‘‘สตฺถปฺปหรณํ ทตฺวา, ภุเชน ตว ราชุนํ;
จิรํ จิตาภโฏ เตสํ, ยโส กุมุทปณฺฑโร’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๓๕๖].
อิมสฺมึ อุทาหรเณ ปจฺจตฺถิกานํ อายุธปฺปหารํ ทตฺวา ตว พาหุนา เตสํ ราชูนํ จิรํ ราสิกโต เกรวนิมฺมโล ยโส อาภโฏติ. ททาติ กมฺมยุตฺตโต เอว อาทานํ ทสฺเสตฺวา ปริวุตฺติผุฏา กตา. นยนานิ อาทีนิ ยสฺส อุตฺตมงฺคาทิโนติ จ, สพฺพํ ชานาตีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
กิฺจิ ทิสฺวาน วิฺาตา,
ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;
สํสยาปคตํ วตฺถุํ,
ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโต.
๓๒๗. ภมํ ¶ สมฺภาเวติ ‘‘กิฺจี’’ติอาทินา. วิฺาตา ปุริโส กิฺจิ ทิสฺวา อุชฺชลนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ ตสฺส ปุเร ทิสฺสมานสฺส ปทตฺถสฺส สทิสมฺํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ อสนฺนิธึ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ ยตฺถ วิเสเส, สายํ ภโม มโต.
๓๒๗. อิทานิ ภมาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘กิฺจิ’’อิจฺจาทินา. ยตฺถ อุตฺติวิเสเส วิฺาตา อวโพธการโก กิฺจิ ทิสาวิโลจนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ วตฺถุํ เตน ทิสฺสมานวตฺถุนา ตุลฺยมฺํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ นิสฺสํสยํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ, โส อยํ อลงฺกาโร ภโมติ มโตติ. เตน ตสฺส วา สมนฺติ จ, สํสโย อปคโต เอตสฺมาติ จ, ภมนํ อนวฏฺานํ วตฺถูนนฺติ จ วิคฺคโห. สํสยาปคตนฺติ กฺริยาวิเสสนํ.
สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชินปาทนขํสุนา;
ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทาตปมนา ชนา.
๓๒๘. อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทิ. ชินสฺส ปาเทสุ นขํสุนา ทิสาสุ สพฺพาสุ สมํ เอกโต อุชฺชลาสุ สโชตีสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา, จนฺทาตโปติ มโน เยสํ เต ตถาวิธา. อภินนฺทนฺติ สนฺตุสฺสนฺตีติ.
๓๒๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทินา. ชินปาทนขํสุนา กรณภูเตน ทิสาสุ ทสสุ สมํ เอกกฺขเณ อุชฺชลาสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา จนฺทาตปมนา จนฺทาตโปติ ปวตฺตจิตฺตา อภินนฺทนฺตีติ. วิชฺชมานนขมรีจิยํ พุทฺธิมกตฺวา จนฺทาตเป พุทฺธิยา ปวตฺตาปนโต ภโม นาม. สมนฺติ อสงฺขฺยํ. จนฺทาตโปอิติ มโน เยสนฺติ วากฺยํ.
ปวุจฺจเต ¶ ยํ นามาทิ,
กวีนํ ภาวโพธนํ;
เยน เกนจิ วณฺเณน,
ภาโวนามา’ย’มีริโต.
๓๒๙. ภาวํ ภาเวติ ‘‘ปวุจฺจเต’’จฺจาทินา. กวีนํ ภาโว อธิปฺปาโย, ตํ โพเธตีติ ภาวโพธนํ ยํ นามาทิ. อาทิสทฺเทน วิเสสนวากฺยานํ คหณํ. เยน เกนจิ นิเสธนรูเปน อากาเรน ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นาม อีริโตติ.
๓๒๙. อิทานิ ภาวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ปวุจฺจเต’’ อิจฺจาทินา. กวีนํ วตฺตูนํ ภาวโพธนํ อธิปฺปายปกาสกํ ยํ นามาทิ นามปทวิเสสนปทาทิ เยน เกนจิ วณฺเณน อากาเรน สาคราทิอตฺถนฺตรํ ปฏิเสเธตฺวา วา โน วา ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นามาติ อีริโตติ. นามํ อาทิ ยสฺส วิเสสนวากฺยทฺวยสฺเสติ จ, ภาวํ โพเธตีติ จ วากฺยํ. กวีนํ อธิปฺปายสงฺขาตภาวปกาสโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺเถน ภาโว นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตํ นามาทิปทสนฺตานํ อิห นิสฺสิโตปจาเรน ภาโว นามาติ อีริตํ.
นนุ เตเย’ว สนฺตา โน,
สาครา น กุลาจลา;
มนมฺปิ มริยาทํ เย,
สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โน.
๓๓๐. อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทิ. มนมฺปีติ อีสกมฺปิ. มริยาทนฺติ อตฺตโน อาจารสีมํ, สํวฏฺเฏปิ ปลยกาเลปิ. เสสํ สุโพธํ. เอตฺถ น อิเม ปกติสมุทฺทาทโย สมุทฺทาทโย โหนฺติ, เย ปลยกาเล อตฺตโน เวลานุลฺลงฺฆนสงฺขาตํ อจลตฺตสงฺขาตฺจ มริยาทํ ปริจฺจชนฺติ. กิฺจรหิ ¶ สนฺตา เอเวเต สมุทฺทาทโย, เย ยทิ ปลยกาเลปิ สมาปเตยฺยุํ, ตทาปิ อตฺตโน มริยาทํ น มฺุจนฺติ. โกจิ วิปตฺตึ ปตฺโต นิรติสยํ ธีรตฺตมตฺตโนวโพเธตีติ อฺนิเสเธน กถิตํ นามํ กวิสภาวํ ยถาวุตฺตํ โพเธตีติ ภาโวยมิติ.
๓๓๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทินา. สาครา สํวฏฺฏกาเล ตีรมริยาทํ อติกฺกเมนฺตา ปกติสมุทฺทา สาครา น ภวนฺติ. กุลาจลา ตาทิสกาเล อจลสงฺขาตมริยาทมติกฺกเมนฺตา สตฺต กุลปพฺพตา กุลาจลา นาม น ภวนฺติ. กิฺจรหิ สาคราทโย. เย สาธโว สํวฏฺเฏปิ สพฺพวตฺถุวินาสกกปฺปวินาสกาเลปิ มริยาทํ อตฺตโน อาจารมริยาทํ มนมฺปิ อีสกมฺปิ โน ชหนฺติ. สนฺตา เอว เต สาคราทโย นาม โหนฺติ นนูติ. โกจิ พฺยสนํ ปตฺโต อตฺตโน อนฺสาธารณํ ธีรตฺตํ ปกาเสตีติ อิห สาคราทิอตฺถนฺตรปฏิเสธรูเปน ทสฺสิตสาคราทินา วตฺตุโน อกมฺปนาธิปฺปายํ อวโพเธตีติ อยํ ภาวาลงฺกาโร นาม. มนนฺติ อปฺปกาลวาจกมสงฺขฺยํ. อปีติ สมฺภาวเน.
องฺคงฺคีภาวา สทิส-พลภาวา จ พนฺธเน;
สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติ.
๓๓๑. มิสฺสํ ทสฺเสติ ‘‘องฺค’’อิจฺจาทินา. องฺคมุปการกํ, องฺคี อุปการิยํ, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาโว สาธิยสาธนตฺตํ, ตโต จ. สทิสํ สมํ พลํ เยสํ เต, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาวมนฺตเรน อปฺปธานภาเวนาวฏฺานํ ตโต จ เหตุโต. พนฺธเน วิสเย, โย อลงฺกตีนํ สํสคฺโค เอกตฺถ สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติ.
๓๓๑. อิทานิ ¶ มิสฺสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘องฺคงฺคี’’จฺจาทินา. องฺคงฺคีภาวา อุปการกอุปการิยสงฺขาตปฏิปาทกปฏิปาทนียสภาเวน เหตุภูเตน สทิสพลภาวา จ สาธิยสาธนภาวํ วินา สมานพลวนฺตภาเวน จ พนฺธเน ปชฺชาทิพนฺธนวิสเย อลงฺกตีนํ อลงฺการานํ โย สํสคฺโค สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจตีติ. องฺคํ สาธนํ อสฺส สาธิยสฺส อตฺถีติ จ, องฺคฺจ องฺคี เจติ จ, เตสํ ภาโว สาธิยสาธนสงฺขาโต สมฺพนฺโธติ จ, สทิสํ พลํ เยสมลงฺการานมิติ จ, เตสํ ภาโว อฺมฺนิรเปกฺขตาติ จ, มิสฺสนํ มิสฺสีภวนมิติ จ วากฺยํ.
องฺคงฺคิภาวมิสฺส
ปสตฺถา มุนิโน ปาท-นขรํสิมหานที;
อโห คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเน.
๓๓๒. อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา มุนิ’’จฺจาทิ. มุนิโน ปาเทสุ นขา เตสํ รํสิ เอว มหานทีสทิสตฺตา มหานที, สา ปสตฺถา อจฺฉริยปฺปตฺติสพฺภาวโต คาฬฺหมจฺจนฺตํ นิมุคฺเคปิ เต ชเน สุขยตฺเยว, อโห อจฺฉริยํ ยโต เสสนทีวิธุรํ. ‘‘อยํ อตฺตนิ คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ สุขยตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นิมุคฺเคปี’’ติ สมาธิโน สาธิยตฺเตนงฺคิตายาวฏฺิตสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกํ สาธนตฺเตนงฺคตายาวฏฺิตนฺติ มิสฺสมิทมลงฺกรณํ.
๓๓๒. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา’’ อิจฺจาทินา. มุนิโน ปสตฺถา อจฺฉริยตฺตา ปสํสนียา ปาทนขรํสิมหานที จรณนขกิรณสงฺขาตมหาคงฺคา คาฬฺหํ อติสเยน นิมุคฺเคปิ เต ชเน สาธุสปฺปุริเส สุขยติ เอว สุขิเต กโต เอว. อโห อจฺฉริยํ เสสนทีนเมสา ปวตฺติ วิรุทฺธาติ. เอตฺถ สาธนียภาเวน องฺคิโน ‘‘นิมุคฺเค’’ติ สมาธิอลงฺการสฺส ¶ ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกาลงฺกาโร สาธนภาเวน องฺคนฺติ กตฺวา องฺคาองฺคีภาเวน อิเมสํ อลงฺการานํ มิสฺสิตา. ปาเทสุ นขาติ จ, เตสํ รํสีติ จ, มหตี จ สา นที เจติ จ, มหานที วิย มหานที ปาทนขรํสิโย เอว มหานทีติ จ วากฺยํ. คาฬฺหนฺติ กฺริยาวิเสสนํ. คาฬฺหํ นิมุชฺชนํ เย อกํสุ, เตปีติ โยชนา. สุขสมงฺคิโน ชนา สุขิเต สุเข กโรตีติ วากฺยํ.
สทิสพลภาวมิสฺส
เวโส สภาวมธุโร, รูปํ เนตฺตรสายนํ;
มธูวมุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ.
๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ สุโพธํ. อิทํ ปน สมาธิรูปโกปมามิสฺสสทิสพลนฺติ.
๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ. มุนิโน สภาวมธุโร ปกติมธุโร เวโส ชินาเวณิโก พุทฺธเวโส จ เนตฺตรสายนํ รูปํ ลกฺขณานุพฺยฺชนสมฺปนฺนํ รูปฺจ มธูว มธุรตฺเตน มธุสมานา วาจา ภารตี จ กํ ชนํ น สมฺปีเณตีติ. ‘‘สภาวมธุโร’’ติ สมาธิอลงฺกาโร จ, ‘‘เนตฺตรสายน’’นฺติ รูปกาลงฺกาโร จ, ‘‘มธูวา’’ติ อุปมาลงฺกาโร จาติ อิเม ตโย ปีณเน อฺมฺาเปกฺขรหิตตฺตา ตุลฺยพลาติ อิเมสํ มิสฺสตฺตํ โหติ. สภาเวน มธุโรติ จ, รสียติ อสฺสาทียตีติ จ, รโส รสภูโต อายนํ คติ ปวตฺติ อสฺสาติ รสายนํ, รสวตฺถุ. รสายนมิว รูปํ รสายนํ, เนตฺตานํ รสายนนฺติ จ วากฺยํ.
อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส,
อิฏฺสฺสา’สีสนํ ยถา;
ติโลเกกคตี นาโถ,
ปาตุ โลก’มปายโต.
๓๓๔. อาสึ ¶ ทสฺเสติ ‘‘อาสิ’’จฺจาทินา. อิฏฺสฺส อภิมตสฺส วตฺถุโน อาสีสนํ ปตฺถนมิตฺยนุวทิตฺวา อาสี นาม สิยาติ วิธียเต. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ. ติโลกสฺส โลกตฺตยวตฺติโน ชนสฺส เอกคติ อสหายคติ ปฏิสรณภูโต นาโถ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ ปาเลตูติ. เอตฺถาติลสิตํ ปาลนมาสีสิตนฺติ.
๓๓๔. อิทานิ อาสีอลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อาสี’’ อิจฺจาทินา. อิฏฺสฺส อตฺถสฺส อิจฺฉิตวตฺถุโน อาสีสนา ปตฺถนา อาสี นาม สิยา. ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ. ติโลเกกคติ ติภวสฺส อสหายสรณภูโต นาโถ โลกสามิ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ รกฺขตูติ. อาสี นาม ปตฺถนา, ตทฺทีปิกาปิ อุตฺติ ตนฺนามิกาว โหติ. ‘‘ติโลเกกคตี’’ติ อิมสฺมึ อุทาหรเณ ปาลนํ อาสีสิตํ. ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ จ, เอโกเยว คติ ปฏิสรณนฺติ จ, ติโลกสฺส เอกคตีติ จ วากฺยํ.
รสปฺปตีติชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;
รสวนฺตนฺติ ตํ เยฺยํ, รสวนฺตวิธานโต.
๓๓๕. รสวนฺตมุทาหรติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินา. ยํ วิภูสนมลงฺกรณํ รสาภาสาทิโน ปตีติชนกํ อวคมสมฺปาทกํ ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต สมฺปาทนโต ‘‘รสวนฺต’’นฺติ วิฺเยฺยํ ยถา อตฺถปฺปตีติ ชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ.
๓๓๕. อุทฺเทเส รสีติ อุทฺทิฏฺรสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินา. ยํ วิภูสนํ วุตฺตาลงฺการานมนฺตเร โย โกจิ อลงฺกาโร รสปฺปตีติชนกํ สิงฺคาราทินววิธรเสสุ เอกสฺส รสสฺส วา ตสฺเสว รสาภาสสฺส วา ¶ อวโพธนํ สมฺปาเทนฺโต ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต อตฺตโน รสสหิตภาวสฺส ปกาสนโต รสวนฺตนฺติ รสีติ เยฺยนฺติ. ยถา อตฺถปฺปตีติชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รสปฺปตีติชนโก อลงฺกาโร รสวนฺโต ‘‘รสี’’ติ จ วุจฺจติ. รสสฺส ปตีติ จ, ตํ ชเนตีติ จ, รโส อสฺส อตฺถีติ จ, รสวโต ภาโวติ จ, ตสฺส วิธานํ สมฺปาทนนฺติ จ วากฺยํ.
ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธราย,
ปาทา ติโลกคุรุโน’ธิกพทฺธราคา;
อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,
สฺจุมฺพยนฺติ สตตาหิตสมฺภเมน.
๓๓๖. อุทาหรติ ‘‘ราค’’อิจฺจาทิ. ธราย ปถวีองฺคนาย ราเคน อานตํ, มุขํ. ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิตํ, สโรชํ. ปเม อพฺภุตสโรชสทิสตาย มุขํ, เตน สมานาธิกรณนฺติ ราคานเตน สมาโส. ทุติเย ตุ ราคานตฺจ ตํ อพฺภุตสโรชํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา สิรีปาทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ อุฏฺหมจฺฉริยปทุมฺจ, ตเมว ตสฺสา มุขสทิสตฺตา มุขนฺติ ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ. ติโลกคุรุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา. กีทิสา? อธิกพนฺโธ ราโค อนุราโค, รตฺตวณฺโณ วา เยสํ เต, ตถาวิธา. นิจฺจมนวรตํ สรเสน รสวตา กเรน หตฺเถน, รํสินา วา คาฬฺหํ อาทาย คเหตฺวา สตตํ นิจฺจํ อาหิโต สมฺภโม อาทโร, ตทภิมุขตา วา, เตน สฺจุมฺพยนฺติ, นิกฺขิปนฺติ วา. เอตฺถ สิเลสรูปเกหิ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส ชนฺยเต. สิงฺคาโร ทุวิโธ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ. เตสุ วิปฺปลมฺโภว สมคฺควณฺณนาธารตฺตา มโนหโร, เนทิโส สมฺโภโค. สมฺโภคาภาเส ตุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตถาปิ’หา’ธิคตํ สมฺโภคาภาโสทาหรณํ พาลปฺปโพธนตฺถํ กิฺจิ วิจาเรสฺสาม. ตตฺร ปาทานํ กามุกตฺตํ ¶ ธราย กามินิตฺตฺจ วากฺยสามตฺถิยา วิฺายเต. สทฺเทน วุจฺจมานํ ปุน วุตฺตํ สิยา. อตฺร ปาทานํ ตํ วิฺเยฺยํ, รตฺยุกฺกํสาภาโส ยทิ กวินา ปฏิปาเทตพฺโพ น ภเวยฺย, ตทา คาถายมนนุปปนฺนํ สิยาติ เอวํวิธวจนโตว ปาทา รตฺยาภาสวนฺโตติ คมฺยเต. รติยา อาลมฺพณวิภาวาภาโส ธรากามินิ, รมฺมเทสาทิวิเสสาภาเว อจฺฉริยปทุมุคฺคมนาภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสวเนน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย อุทฺทีปนวิภาวาภาสา, พฺยภิจารีภาวาภาสโพธกานิ กวิวจนานิ อนุภาวาภาโส. ตถา หิ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ อาทายา’’ติ กรสฺส สรสตาคาฬฺหคฺคหณกถเนน หริสาทโย คมฺยนฺเต. ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสุกฺกตฺตาทโย ปหียนฺตีติ เอวํ พนฺธวุตฺตีติ วิภาวาทีหิ พนฺธตฺถาภาสานํ มนสิ โย อุปฺปชฺชติ อานนฺทาภาโส, โส รสาภาโส สมฺโภครสาภาโส วุตฺโตติ.
๓๓๖. อิทานิ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อุตฺตริปิ ทสฺเสตพฺพสิงฺคารหสฺสกรุณาทิรสุทฺเทสสฺส อนุรูปโต สิงฺคารรสยุตฺตเมว ทสฺเสติ ‘‘ราคา’’อิจฺจาทินา. ธราย มหีองฺคนาย ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ราเคน อนุราเคน อภิมุขํ กตฺวา นมิตํ อจฺฉริยคุโณเปตปทุมสทิสานนํ โน เจ, รตฺตวณฺณํ อานตํ อพฺภุตสโรชสงฺขตมุขํ ติโลกคุรุโน ภุวนตฺตยานุสาสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา อธิกพทฺธราคา อธิกพทฺธานุราควนฺตา โน เจ, ปุพฺพกมฺเมน กตอธิกรตฺตวณฺณา นิจฺจสรเสน กเรน สตตานุราคยุตฺเตน หตฺเถน โน เจ, อวิกลตฺตา สตตสมฺปตฺติสหิเตน กิรเณน คาฬฺหํ อาทาย คาฬฺหํ คเหตฺวา โน เจ, ผุสิตฺวา สตตาหิตสมฺภเมน นิจฺจํ กตาทเรน โน เจ, นิรนฺตราหิตอภิมุขภาเวน สฺจุมฺพยนฺติ ¶ จุมฺพนฺติ โน เจ, ิติกฺริยาสาธนตฺเตน ผุสนฺตีติ.
ราเคน อนุราเคน อานตํ อภิมุขีกตมิติ จ, อพฺภุตฺจ ตํ สโรชฺเจติ จ, เตน สทิสตาย อพฺภุตสโรชฺจ ตํ มุขฺเจติ จ, ราคานตฺจ ตํ อพฺภุตสโรชมุขฺเจติ จ, ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิติ จ, ตฺจ ตํ อพฺภุตสโรชฺเจติ จ, ตเมว ตาทิสมุขสทิสตฺตา มุขมิติ จ, ติโลกสฺส คุรูติ จ, อธิกํ กตฺวา พทฺโธ, อตฺตโน ปุพฺพกมฺเมน วา กโต, ราโค อนุราโค รตฺตวณฺโณ วา เยสมิติ จ, รเสน อนุราเคน สมฺปตฺติยา วา สห วตฺตมาโนติ จ, อาหิโต วิหิโต จ โส สมฺภโม อาทโร ตทภิมุขภาโว วา เจติ จ วิคฺคโห.
เอตฺถ ‘‘ราคานตา’’ติอาทิเกน สิเลสาลงฺกาเรน จ ‘‘อพฺภุตสโรชมุข’’นฺติ รูปกาลงฺกาเรน จ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส อุปฺปาทียติ. ตาทิสํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺโภคาภาเวน, ตทากาเรน จ กปฺปิตตฺตา รสาภาโส นามาติ ทฏฺพฺโพ. สิงฺคารสฺส อาโยควิปฺปโยคสมฺโภควเสน ติวิธตฺเตปิ อาโยควิปฺปโยคทฺวยํ วิปฺปลมฺภเมวาติ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ ทุวิโธ โหติ. เตสุ วิปฺปลมฺโภว อนูนวณฺณนาย ภูมิตฺตา มโนหโร. สมฺโภโค ปน ตาทิโส น โหติ. สมฺโภคาภาโสปิ หีโน โหติ. เอวํ สนฺเต ปโยคํ กตฺวา กุรุมานาย วณฺณนาย อุจิตภาเวน อิหาธิคตสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสน รสิภูตาลงฺการสฺส อุทาหรเณ รสาภาโส เอวํ เวทิตพฺโพ. ปาทานํ กามุกภาวาภาเส จ ธราย กามินีภาวาภาเส จ วาจกปเทน อวุตฺเตปิ ‘‘ธราย ปาทา ติโลกคุรุโน’’ติ อิทํ เปตฺวา ปาณิธมฺมปกาสเกหิ อวเสสปเทหิ ายเต.
ทฺวินฺนํ ¶ อฺมฺํ รติอาภาโส ‘‘อธิกพทฺธราคา ราคานต’’นฺติ อิเมหิ วุตฺโต. อยํ รติอาภาโส อิธ ายีภาโว ปุริสรติยา อิตฺถิยา จ, อิตฺถิรติยา ปุริสสฺส จ อาลมฺพณตฺตา ปาทกามุกธรากามินิโย ทฺเว อฺมฺํ อาลมฺพณวิภาวาภาสา โหนฺติ. รมฺมเทสาทิวิเสสํ วินา อจฺฉริยปทุโมทยสฺส อภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสฺส อุจฺจารเณน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย รตึ อุทฺทีปยนฺตีติ อุทฺทีปนวิภาวาภาสา นาม. ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหมาทายา’’ติ อิมินา กรสฺส สรสภาวสฺส จ คาฬฺหํ คหณสฺส จ วุตฺตตฺตา หริสาทโย ายนฺเต. ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสาหาทโย ายนฺติ. ตตฺถ หริสอุสฺสาหาทโย พฺยภิจารีภาวาภาสา นาม โหนฺติ. เต พฺยภิจารีภาวาภาเส ปกาเสนฺตานิ ยถาวุตฺตกวิวจนานิ อนุภาวาภาสา นามาติ เอวํ พนฺเธ ทิสฺสมานายีภาวพฺยภิจารีภาววิภาวอนุภาเวหิ อตฺถาวโพธํ กโรนฺตานํ ปณฺฑิตานํ อุปฺปชฺชมาโน โย สนฺโตสาภาสสงฺขาโต รสาภาโส อตฺถิ, โส อิธ สมฺโภครสาภาโสติ กถิโตติ. ายีภาวาทโย อุปริ อาวิภวิสฺสนฺติ.
อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยานุภาวํ,
สงฺเขปโต นิคทิโต’ย’มลงฺกตีนํ;
เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,
โก นาม ปสฺสิตุ’มลํ ขลุ ตาส’มนฺตํ.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๓๓๗. เอวมุทฺเทสานุกฺกเมน ยถาปฏิฺาตํ นิฏฺเปตฺวา อิทานิ นิคมนปุพฺพกํ พหุตฺตเมสํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘อิจฺจิ’’จฺจาทิ. อิติ ¶ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมานํ ทณฺฑีอาทีนํ อาจริยานํ อานุภาวํ พนฺธลกฺขณานิ อนุคมฺม อนุคนฺตฺวา อลงฺกตีนมลงฺการานํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต กถิโต. สงฺเขปโตติ วุตฺโต, กสฺมาติ อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิ. อุปรูปริ ทีฆกาลมารพฺภ ยาเวทานิ มตฺถกมตฺถเก กวีหิ วิกปฺปิยานํ ปเภทิยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ชโน อลํ สมตฺโถ.
อิติ มหาสามินามิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๓๓๗. เอวํ อุทฺเทสกฺกเมน ยถาปฏิฺาเต อตฺถาลงฺกาเร นิฏฺเปตฺวา อิทานิ นิคมนมุเขน เอสํ อตฺถาลงฺการานํ พหุภาวํ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺจานุคมฺม’’อิจฺจาทินา. อิติ ยถาวุตฺตนเยน ปุริมาจริยานุภาวํ ปุพฺพกาลิกานํ ทณฺฑีภทฺทปาณาทีนํ อลงฺการสตฺถสงฺขาตานุภาวํ อนุคมฺม อลงฺกตีนํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต มยา วุตฺโต สงฺคหิโต. กสฺมาติ เจ? อุปรูปริ ทีฆกาลโต ปฏฺาย ยาวชฺชตนา กวีหิ รจนากตฺตาเรหิ วิกปฺปิยานํ อเนกปฺปการโต กปฺปิยมานตฺตา ปุถกฺกริยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ปุคฺคโล อลํ สมตฺโถติ. สงฺคหมนาทิยิตฺวา เกนาปิ ปริยนฺตํ อธิคนฺตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย. ปุเร ภวาติ จ, ปุริมา จ เต อาจริยา เจติ จ, เตสมานุภาโวติ จ, วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปิยนฺติ จ วากฺยํ.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ภาวาวโพธปริจฺเฉท
ปฏิภานวตา ¶ โลก-โวหาร’มนุสารินา;
ตโต’จิตฺยสมุลฺลาส-เวทินา กวินา ปรํ.
๓๓๘. ตเทว ยถาปฏิฺาตมลงฺการวิภาคํ โพเธตฺวา สมฺปติ รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตํ รสํ สกล สํสารทุกฺขนิสฺส รเณกนิมิตฺตวิมุตฺติรเสกรสวิสุทฺธสทฺธมฺมาคมวิคฺคาหสปฺปีณโนณตมตีนํ ปรมสทฺธาลูนมนธิคตตฺเตปิ ลกฺขณมตฺเตน โลกโวหารโกสลฺลมตฺตปริคฺคหาย กิฺจิมตฺตมุปทิสิตุํ น สากลฺเลน ‘‘ปฏิภานวตา’’ติอาทิมาห. ปฏิภานํ ตํตํานานุรูปปฺปวตฺตา ปฺา. สา หิ สรสรจนายจฺจนฺโตปการิกา, ตโตว กพฺพํ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ปฏิภานวตา’’ติ. กวินา โลกโวหารานุคนฺตพฺโพ. โย หิ สกลํ โลกโวหารํ นานุสรติ, โส กวิเยว น โหติ. เตนาห ‘‘โลกโวหารมนุสารินา’’ติ. ยโต โอจิตฺยํ นาม กวีนํ ปรมํ รหสฺสํ โลกโวหาเรปิ อุจิตฺูเยว ปสํสียเต, สมุจิตโลกโวหารานุสาเรเนว จ วกฺขมานานุกฺกเมน วิรจิตา รจนา สเจตนานํ รสสฺสาทาย สมฺปชฺชเต, ตสฺมา โอจิตฺเย สมุลฺลสตฺตํ ทิตฺตํ ผุฏเมว พนฺธนํ กาตุํ วฏฺฏติ. ตโตวจฺจนฺตโมจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา กวินา ภวิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ปรํ โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา’’ติ. สพฺพฺเจตํ ‘‘กวินา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กวินา’’ติ เจตํ ‘‘นิพนฺธา’’ติ เอตฺถ อวุตฺโต กตฺตา.
๓๓๘. เอวํ ยถาปฏิฺาตานมลงฺการานํ ทสฺสนาวสเร รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตนววิธสิงฺคาราทิรเส สกลสํสารทุกฺขนิสฺสรณอสหายกรณภูตวิมุตฺติรเสน เอกรสภูเต อติปณีเต สทฺธมฺมามตรเสเยว ลุทฺธานํ สทฺธาพาหุลฺลสุทฺธสํยมานํ วิมุเขปิ ¶ ลกฺขณมตฺตปริฺาเณน โลกโวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตุกาโม อิทานิ ‘‘ปฏิภานวตา’’อิจฺจาทิมาห. ปฏิภานวตา สรสรจนาย อจฺจนฺโตปการฏฺาโนจิตปฺาวิเสสวตา โลกโวหารมนุสารินา สกลโลเก โวหารานุรูปมนุคเตน ตโต ยสฺมา โอจิตฺยํ นาม หทยโต อพหิ กาตพฺพํ, รหสฺสมิว พนฺธโต วิโยชนียํ น โหติ. ตสฺมา ปรมติสเยน โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา อุจิตภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส อุทฺทีปนสฺเสว อนุรูปปฺปกาเรน อิฏฺตฺถสฺส สมุลฺลาสนํ ทิตฺตึ ชานนฺเตน กวินา พนฺธการเกน นิพนฺธาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิภา ปฏิภานนฺติ ปฺาเยตํ นามํ, ตโต ชาตกพฺพสฺสปิ ปฏิภาติ วุจฺจมานตฺตา อยํ ปฺาวิเสโส รจนาย อจฺจนฺโตปกาโรติ าตพฺโพ. ปฏิภานมสฺสตฺถีติ จ, โลกสฺส โวหาโรติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ, โอจิตฺเยน สมุลฺลาโสติ จ, ตํ วิชานาติ สีเลนาติ จ วิคฺคโห.
ายีสมฺพนฺธิโน ภาว-วิภาวา สานุภาวกา;
สมฺปชฺชนฺติ นิพนฺธา เต, รสสฺสาทาย สาธุนํ.
๓๓๙. ‘‘ายิ’’จฺจาทิ. ายิโน วกฺขมานรตฺยาทโย เตหิ สห สมฺพนฺโธ วิภาวาทีหิ โยเค รตฺยาทีนมสฺสาทิยตฺตมานียมานตฺตา เอเตสมตฺถีติ ายีสมฺพนฺธิโน. สห อนุภาเวหิ วกฺขมานลกฺขเณหีติ สานุภาวกา, ภาโว วิภาโว จ, วกฺขมาโน ภาเวน ภาวาภาโสปิ อิมินาว สงฺคหิโต, รสสฺสาทาย สมฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๓๓๙. ‘‘ายิ’’จฺจาทิ. ายีสมฺพนฺธิโน ายีปเทน, เตน วาจฺจรติหาสาทิอตฺเถน วา สมฺพนฺธุปคตา สานุภาวกา วกฺขมานานุภาเวหิ สห ปวตฺตา ภาววิภาวา วกฺขมานภาววิภาวา นิพนฺธา วุตฺตคุโณเปตกวินา พนฺธิตา เอกตฺถ อาหริตฺวา ทสฺสิตา สาธุนํ อิสฺสาทิโทสรหิตานํ สชฺชนานํ รสสฺสาทาย สิงฺคาราทิวกฺขมานรสสฺส อสฺสาทนตฺถํ สมฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺตีติ. อิมาย คาถาย ายีภาโว พฺยภิจารีภาโว เกวลภาโว วิภาโว อนุภาโว รโส เจติ อิเม อุทฺทิฏฺา ภวนฺติ, กถนฺติ เจ? ภาววิภาวานํ ‘‘ายีสมฺพนฺธิโน’’ติ วิเสสนํ ภวติ, เตน ภาวสฺส ายี จ โส ภาโว เจติ จ ายีปเทน สมฺพนฺธตฺตา ายีภาโว จ, ปุน พฺยภิจารีภาเว สติ ‘‘ายีภาโว’’ติ อิมสฺส สาธกตฺตา อิมสฺเสว ายีภาวปทสฺส ปโยคสามตฺถิเยน คมฺมมาโน พฺยภิจารีภาโว จ, ปุน ายีปเทน สมาสมกตฺวา วิสุํ ทสฺสิตภาวสทฺทสุติยา ายีภาวพฺยภิจารีภาเวหิ อฺโ ภาโว จ, ตถา เอว ายีปเทน วาจฺจรติหาสาทิอตฺถสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนทฺวยํ วิภูตํ กตฺวา สชฺเชตฺวา ิตตฺตา เตหิ รติหาสาทีหิ อตฺเถหิ สมฺพนฺธิโน อาลมฺพณอุทฺทีปนสงฺขตวิวิธวิภาวา จ, เอวเมว สานุภาวกปเทน สมาโยเคน ทสฺสิตานุภาโว จ, ‘‘รสสฺสาทายา’’ติ อิมินา นิทฺทิฏฺรโส จาติ เอวมิเม ายีภาวาทโย อุทฺทิฏฺา โหนฺติ. ายินา สห สมฺพนฺโธติ จ, โส เอเตสมตฺถีติ จ, ภาโว จ วิภาโว เจติ จ, สห อนุภาเวหิ วตฺตนฺตีติ จ, รสสฺส อสฺสาโทติ จ วากฺยํ.
ภาวอธิปฺปาย
จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;
รตฺยาทโย ตโต ภาว-สทฺเทน ปริกิตฺติตา.
๓๔๐. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเสุ ายาทีหิ ภาววิภาวานุภาวรเสสุ ปมํ ภาวํ วิภาเวตุํ ภาวสทฺทมนฺวตฺถยติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินา. จิตฺตสฺส วุตฺติโย รมณหสนาทิอากาเรน ปวตฺติโย, ตาว วิเสสา วิสิฏฺสภาวตฺถาติ จิตฺตวุตฺติวิเสสา. ¶ รตฺยาทโย ายีพฺยภิจารีสาตฺติกา. ตุสทฺโท วิเสเส. ยโต รเส สิงฺคาราทโย ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติ. ตโต ภาวสทฺเทน ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ กถิตา. เอตฺถ หิ ณฺยนฺโต ภูธาตุ กรเณ วตฺตเต. ยโต จายํ น เกวลํ กรเณเยว วตฺตเต, อถ โข พฺยาปเน, ปฏิปาทเน จ, ตสฺมาสฺส ปฏิภานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาเปนฺติ. อถ วา กวิโน โลกฏฺิติาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาเทนฺตีติ ภาวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๓๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺเสุ ายีภาวาทีสุ ายีอาทีนํ [ายีภาวาทีนํ (ก.)] ติณฺณํ สาธารโณ ภาโว นาม เอโสติ ทสฺเสนฺโต อนฺวตฺถวเสน ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทิ. จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ จิตฺตสฺส อุตฺตริ วกฺขมานารมฺมณหสนโสจนาทีหิ, นิพฺเพทาทีหิ, ถมฺภาทีหิ จ อากาเรหิ ปวตฺติสงฺขาตา อฺมฺํ อสงฺกราการสงฺขาตา วิเสสา ปน ายีพฺยภิจารีสาตฺติกา ยโต ยสฺมา รเส สิงฺคาราทิรเส ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติ กโรนฺติ. โน เจ, รเส สิงฺคาราทิรสวิสเย ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาปนํ กโรนฺติ. โน เจ, ตสฺมึเยว รสวิสเย กวิโน โลกสภาวํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาทนํ กโรนฺติ. ตโต ภาวสทฺเทน เหตุกตฺตริ นิปฺผนฺเนน รตฺยาทโย รติหาสาทโย ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ วุตฺตา โหนฺตีติ. ‘‘รตฺยาทโย’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน หาสาทโย ายีภาวา จ, นิพฺเพทาทโย พฺยภิจารีภาวา จ, ถมฺภปลยาทโย สาตฺติกภาวา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. จิตฺตสฺส วุตฺติโยติ จ, ตา เอว วิเสสาติ จ, ภาโว อิติ สทฺโทติ จ วากฺยํ.
ายีภาวอธิปฺปาย
วิโรธินา’ฺภาเวน,
¶ โย ภาโว น ติโรหิโต;
สีเลน ติฏฺติ’จฺเจ’โส,
ายีภาโวติ สทฺทิโต.
๓๔๑. ายาทิเก ติวิเธ ภาเว กเมนาห ‘‘วิโรธินา’’อิจฺจาทินา. วิโรธินา อฺเน ชิคุจฺฉาทินา ภาเวน โย ภาโว รตฺยาทิโก น ติโรหิโต นจฺฉาทิโต, เอโส ภาโว อนุจฺฉิชฺชมานตฺตา เอว ติฏฺติ สีเลนาติ, ายี เอว ภาโวติ ายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโต. โย ภาวาทีหิ อาโลกิตสฺสาทํ นีโต สมานีโต, โส สามาชิเกหิ อสฺสาทิยมานตฺตา รโสติ วุจฺจติ. วกฺขติ หิ ‘‘สวิภาว’’อิจฺจาทิ.
๓๔๑. อิทานิ ายีอาทิเก ติวิธภาเว กเมน นิทฺทิสติ ‘‘วิโรธิ’’อิจฺจาทินา. วิโรธินา อฺภาเวน รติหาสาทีนํ วิรุทฺเธน ชิคุจฺฉาทินา อฺภาเวน โย ภาโว รติหาสาทิโก ติโรหิโต น พฺยวหิโต น โหติ, เอโส วิรุทฺธภาเวน อพฺยวหิโต ภาโว ติฏฺติ สีเลนาติ อิมินา อตฺเถน ายี นาม โหตีติ กตฺวา ายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโตติ. โย วิภาวานุภาวาทีหิ อสฺสาทนียตฺตํ ปาปิโต สพฺเภหิ อสฺสาทนียตฺตา รโสติ วุจฺจติ, โส ายี นามาติ วุจฺจติ. อฺโ จ โส ภาโว เจติ จ, ติโร กยิริตฺถาติ จ, ายี จ โส ภาโว เจติ จ วิคฺคโห.
ายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส
รติหาสา จ โสโก จ,
โกธุสฺสาหภย’มฺปิ จ;
ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว,
สโม จ นว ายิโน.
๓๔๒. รตฺยาทีนํ ¶ นวนฺนเมว ายิตฺวํ สมฺภวตีตฺยาห ‘‘รติ’’จฺจาทิ. สโม เจติ เอวํ ายิโน นวาติ โยชนา. นเวเวเต สกสกวิภาวานุภาเวหิ สมุลฺลาสิตา วิสุมฺปิ พนฺธิตพฺพา กวินา, อภิเนตพฺพา จ นเฏน, ตถา เสสภาวาปิ. ตตฺถ ยทิ ปนายํ รติ อเสสอิตฺถิปุริสคุณยุตฺตานํ อิตฺถิปุริสานํ อฺมฺํ ชนิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสุกฺกตาทิพาธเกหิ อนุภาเวหิ ปริโปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิยา ปตียมาเนหิ อเนกรูเปหิ พฺยภิจารีหิ จิตฺตตา สิยา, ตทา ตุ ายี รติ นฏาภินเยน, สุพนฺธสวเนน วา สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานา สิงฺคารรสตฺตมาปชฺชเต. เอวํ ยถาโยคํ หาสาทิายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปชฺชเน ยุตฺตึ สมนฺเนยฺย.
๓๔๒. ายีภาโว นาม รตฺยาทโย นเวเวติ ทสฺเสตุํ ‘‘รติหาสา’’ติอาทิมาห. รติหาสา จ โสโก จ โกธุสฺสาหภยมฺปิ จ ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว สโม สนฺตคุโณ จาติ เอวํ ายิโน นว โหนฺติ. อิเมสํ รตฺยาทีนํ นวนฺนํ สรูปกถนํ ‘‘สิงฺคารหสฺสกรุณา’’ติอาทิกาย อุทฺเทสคาถาย อนนฺตเร นิทฺเทเส ปากโฏ โหติ. รติ จ หาโส จาติ จ, โกโธ จ อุสฺสาโห จ ภยฺเจติ จ, ชิคุจฺฉา จ วิมฺหยา เจติ จ วากฺยํ. อิเม นว จ เอวํ พฺยภิจารีภาวสาตฺติกาภาโว เจติ อิเม ยถาสกมนุรูปวิภาวานุภาเวหิ ทิตฺตํ กตฺวา ปจฺเจกํ กวินา พนฺธิตพฺพา, นเฏน คเหตฺวา ทสฺสิตพฺพา จ. อิเมสุ ติวิธภาเวสุ อยํ รติ อเสสปุมิตฺถิคุเณหิ ยุตฺเตหิ นรนารีหิ อฺมฺํ อุปฺปาทิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสาหาทิปกาสกกายิกวาจสิกปโยคสงฺขาตานุภาเวน โปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิเยหิ คมฺมมานาเนกปฺปการพฺยภิจารีภาเวหิ วิจิตฺตกตา ¶ โหติ. อีทิสา’ยํ รติ นฏสฺส อภินเยน จ ปสตฺถพนฺธสวเนน จ สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานสิงฺคาราทิรสตฺตํ ปาปุณาตีติ วิฺาตพฺพา. หาสาทีนํ เสสายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปตฺติยํ ยุตฺติ เอวํ ยถารหํ เวทิตพฺพาติ.
พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย
ติโรภาวาวิภาวาทิ-
วิเสเสนา’ภิมุขฺยโต;
เยเต จรนฺติ สีเลน,
เต โหนฺติ พฺยภิจาริโน.
๓๔๓. พฺยภิจาริโน อาห ‘‘ติโรภาว’’อิจฺจาทินา. ติโรภาโว ายีนํ เอกสฺสาปิ ภาวสฺส นิพฺเพทาทิโน อจิรฏฺายิตา จ อาวิภาโว ปากฏตา จ นานารสนิสฺสยตฺตา เต อาทโย ยสฺส. อาทิสทฺเทน ายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขาทิรูปสฺส คหณํ, โสว วิเสโส, เตน. ายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส คหณํ, อตฺตโน ธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส ายินิ สมาโรปนฺจาภิมุขฺยํ. ตถา หิ รติยํ ปริสโม สุขานุวิทฺโธ ภวติ, โสเก ทุกฺขานุวิทฺโธ. รติยํ สุขสภาวาปิ คิลานิปฺปภุตโย พฺยภิจาริโน สกมฺมํ ทุกฺขมิมํ สมาโรปยนฺเตว. ตโต เตน อภิมุขภาเวน เย เอเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ.
๓๔๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน พฺยภิจารีภาเว ลกฺขณโต ทสฺเสติ ‘‘ติโรภาวา’’อิจฺจาทินา. ติโรภาวาวิภาวาทิวิเสเสน พฺยภิจารีภาวานํ อตฺตโน อเนกรสํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, โลกสฺส ภินฺนรุจิกตฺตา จ กิสฺมิฺจิ ายีภาเว พฺยภิจารีภาวานมตฺตโน คุณสฺส ลีนตฺตฺจ กิสฺมิฺจิ ตสฺเสว คุณสฺส ปากฏตฺตฺจาติอาทิเกน วิเสเสน ¶ อภิมุขฺยโต ายีภาวานํ สุขทุกฺขรูปํ อตฺตนิ จ อตฺตโน สุขทุกฺขรูปํ ายีภาเวสุ จ อาโรปนสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เยเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปกติยา ปวตฺตนฺติ, เต ภาวา พฺยภิจาริโน นาม โหนฺตีติ. เอวเมว [เอวรูปา (ก.)] ปีฬา สรูเปน เอโก ปริสมสงฺขตพฺยภิจารีภาโว รติยํ สคุเณน ลีโน สุขานุวิทฺโธ หุตฺวา, โสเก สคุเณน ปากโฏ ทุกฺขานุวิทฺโธ จ หุตฺวา ปวตฺตเต. เอวเมว สุขสภาวรติยํ คิลานาทโย พฺยภิจาริโน สกิยํ ทุกฺขสรูปํ อาโรเปนฺตีติ กตฺวา ติโรภาววิภาวาทิวิเสเสน อภิมุขํ ปวตฺตนฺติ. ติโรภวนมิติ จ, อาวิภวนมิติ จ, ติโรภาโว จ อาวิภาโว เจติ จ, เต อาทโย ยสฺส ายีภาเวสุ วิชฺชมานานํ สุขทุกฺขสภาวานํ อตฺตนิ อาโรปนสฺเสติ จ, โสเยว วิเสโสติ จ, อภิมุขานํ ภาโวติ จ วิคฺคโห. พฺยภิจารีปเท วิสทฺโท วิเสสตฺเถ อภิสทฺโท อภิมุขภาเว วตฺตติ.
พฺยภิจารีภาวปฺปเภท
นิพฺเพโท ตกฺกสงฺกา สม-
ธิติชฬตา ทีนตุคฺคาลสตฺตํ,
สุตฺตํ ตาโส คิลานุ’สฺสุกหริส-
สติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา.
จินฺตา คพฺพา’ปมาโร’มริสมท-
มตุมฺมาทโมหา วิโพโธ,
นิทฺทาเวคา สพิฬํ มรณ-
สจปลาพฺยาธิ เตตฺตึสเม’เต.
๓๔๔. เต ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินา. ทีนตุคฺคาลสตฺตนฺติ ทีนตา จ อุคฺคตฺจ อาลสตฺตฺจ, คิลานิ อุสฺสุกอิติ ¶ อุสฺสุกฺกํ. จปลอิติ จาปลฺลํ, สห จปเลน สจปโล, โส จายํ พฺยาธิ จ, มรณฺจ สจปลพฺยาธิ จ สมาหาเร. ตฺจ สห พิฬาย วตฺตตีติ สพิฬนฺติ เอเต ยถาวุตฺตพฺยภิจารีภาวา เตตฺตึส โหนฺตีติ. อุสฺสาหวตา วีรรโส ตํวเสเนว อสฺสาทียติ. ภีรุนา ตุ โสว ภยานกรสวเสเนติ โลกสภาวสฺส อเนกตฺตา ตทตฺถเมเต พฺยภิจาริโน เอเกกสฺสรสสฺส พหโว วณฺณนียา, ยโต ตํวณฺณนาทฺวาเรน สพฺโพปิ เตสุ กิฺจิ อสฺสาเทตีติ. ตตฺถ ยสฺมา ปน มารโณปคตเวริทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณเยว ภินฺนํ ปกติวเสน ภีรุโน ภยสฺส เหตุ, สงฺคามโลลสฺส ตุ อุสฺสาหนิมิตฺตํ สิยา. ตถา นเฏน กตํ วิกตมาภรณํ กฺริยาวา นีจปกตีนํ ายิโน หาสสฺส เหตุ, คมฺภีรปกตีนํ พฺยภิจาริโน หาสสฺส, ตสฺมา ภาเว วณฺณยตา กวินา ภาวา ตถา วณฺณนียา, ยโถจิตฺยปริโปโส สิยา. โอจิตฺยภงฺโค ตุ มหตา วายาเมน ปริหริตพฺโพ.
เตสุ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํ. ตสฺส จ อิตฺถีนฺจ นีจานฺจ ทาลิทฺทิยํ วิภาโว, โยคีนํ ตุ ตตฺวสํเวทนํ วิภาโว, อสฺสุปตนจินฺตาทโย เอตฺถ อนุภาวา.
ตกฺโก วิตกฺกนํ. ตสฺส สนฺเทโห วิภาโว, สิโรกมฺปาทิ อนุภาโว.
สงฺกาย วิรุทฺธจรณํ วิภาโว, กมฺปาทโย อนุภาโว.
สโม เขโท. ตตฺถ คตฺยาทิ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโว.
ธิติ สนฺโตโส. าณาทิ วิภาโว, อนุภาโว โภคาโลลตาทิ.
ชฬตา ¶ อปฺปฏิปตฺติ. ตสฺสา อิฏฺานิฏฺทสฺสนาทิ วิภาโว, อนิมิสนยนาโลจนาทิ อนุภาโว.
ทีนตา เจตโส อโนชตา. ตสฺสา วิภาโว ทุคฺคตตาทิ, อนุภาโว มลินวตฺถตาทิ.
อุคฺคตา ทารุณตฺตํ. ตสฺสา วิภาโว พลวาปราธาทิ, ตสฺส อนุภาโว ตชฺชนาทิ.
อาลสตฺตสฺส ปริสมาทิ วิภาโว, ชิมฺหตาทิ อนุภาโว.
สุตฺตสฺส นิทฺทา วิภาโว, ตสฺสาทาทโย อนุภาโว.
ตาโส จิตฺตกฺโขโภ. วิภาโว อสฺส คชฺชิตาทิ, กมฺปนาทิ อนุภาโว.
อายาสปิปาสาทิ วิภาโว คิลานิยา, วิวณฺณตาทโย อนุภาโว.
กาลกฺขมตา อุสฺสุกํ. วิภาโว ตสฺส รมณียทสฺสนิจฺฉาทิ, อนุภาโว ตุริตตาทิ.
เจโตปสาโท หริโต. ตตฺร อุสฺสวาทิ วิภาโว, อสฺสุเสทาทโย อนุภาโว.
สทิสทสฺสนาทิ วิภาโว สติยา, อนุภาโว ภมุสมุนฺนมนาทิ.
ปเรสมุกฺกํสาสหนตา อิสฺสา. ตสฺสา ทุชฺชนตฺตคพฺพาทโย วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทโย อนุภาโว.
วิสาโท เขโท. วิภาโว ตสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธาทิ, พาธยตาปาทิ อนุภาโว.
อพหิตฺถา กายสํวรณํ. ตสฺสา วิภาโว ลชฺชาทิ, อนุภาโว’ฺวิกฺริยา.
จินฺตา ¶ อิฏฺาลาภาทีหิ, อนุภาโว มุกุลิตนยนาทิ.
คพฺโพ อภิมาโน. วิภาโวสฺส อิสฺสริยาทิ, อนุภาโว อวชานนาทิ.
อปมาโร คาหรุกฺขาทีหิ [คาหรุกฺขปตนาทีหิ (?)], ภูปาตาทโย เอตฺถ อนุภาโว.
อมริโส อกฺขมตา. วิภาโว อสฺสาวมานนาทิ, สิโรกมฺปนตชฺชนาทโย อนุภาโว.
มโท ปมาทุกฺกํโส. ตสฺส วิภาโว ปานํ, จลมานงฺควโจคติหาสาทโย อนุภาโว.
มติ กงฺขจฺเฉโท. อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขวิกาสาทิ เอตฺถ อนุภาโว.
อสเมกฺขิตการิตา อุมฺมาโท. ตสฺส วิภาโว สนฺนิปาตคหณาทิ, อฏฺานรุทิตคีตหาสาทโย อนุภาโว.
โมโห ภยาทีหิ, อนุภาโว ถมฺภกมฺปาทิ.
ทุราจาราทีหิ พิฬํ, อโธมุขตาทิ อนุภาโว.
มรณํ วิภาวอนุภาเวหิ สุปสิทฺธํ.
จปลตา ราคโทสาทีหิ, สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโว. พฺยาธิ ปากโฏ.
เย วา ปนฺเ อิธ นิทฺทิฏฺา จิตฺตวุตฺติวิเสสาปิ สํวิชฺชนฺติ สุขุมเภทา, เตสุ เกจิ วุตฺเตสฺวนฺโตคธา โหนฺติ. ยถา หิ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ กามา รติยํ อนฺโตคธา, ตถา โทสปฺปการา โกธา มริสอิสฺสาทีสฺวนฺโตคธา, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานิ วิสาทาทีสฺวนฺโตคธา. ปีตฺยาทโย สุขสภาวา หริเสติ ทฏฺพฺพํ. เตสุ ¶ ภยา ตาโส อฺโ, สงฺกา ตถา อมริโส. ตสฺมา อิสฺสา, ตถา คิลานิโต สโม, นิทฺทาย สุตฺตํ, อุสฺสุกา จปลตา, ตถา โมหา ปลโย วกฺขมาโน อฺโติ มนฺตพฺพํ.
๓๔๔. อิทานิ เต พฺยภิจารีภาเว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินา. นิพฺเพโท อตฺตนินฺทาสงฺขโต จ, ตกฺกสงฺกา จ, สมธิติชฬตา ปริสโม สนฺโตสลกฺขณา ธิติ ชฬตา จ, ทีนตุคฺคาลสตฺตํ ทีนภาวทารุณภาวอลสภาวา จ, สุตฺตํ สยนฺจ, ตาโส จิตฺตกฺโขโภ จ, คิลานปริมทฺทิตภาโว จ, อุสฺสุกหริสสติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา อุสฺสาหปิติสติอิสฺสาเขทอาการสํวรา จ, จินฺตา จ, คพฺโพ อภิมาโน จ, อปมาโร จ, อมริสมทมตุมฺมาทโมหา อกฺขนฺติปมาทาธิกฺกา กงฺขจฺเฉทอุมฺมาทโมหา จ, วิโพโธ ปโพโธ จ, นิทฺทาเวคา นิทฺทา จ, อาเวคสงฺขาโต สมฺภโม จ, สพิฬํ ลชฺชาสหิตํ มรณสจปลาพฺยาธิ มรณฺจ จาปลฺยสหิตา พฺยาธิ เจติ. เอเต เตตฺตึส พฺยภิจารีภาวา นาม โหนฺติ. ตกฺโก จ สงฺกา เจติ จ, สโม จ ธิติ จ ชฬตา เจติ จ, ทีนตา จ อุคฺโค จ อลสตฺตฺจาติ จ, อุสฺสุกฺจหริโส จ สติ จ อิสฺสา จ วิสาโท จ อพหิตฺถา เจติ จ, อมริโส จ มโท จ มติ จ อุมฺมาโท จ โมโห เจติ จ, นิทฺทา จ อาเวโค เจติ จ, สห พิฬาย วตฺตตีติ จ, สห จปเลน จาปลฺเยน วตฺตตีติ จ, สจปโล จ โส พฺยาธิเจติ จ, มรณฺจ สจปลพฺยาธิ เจติ จ วากฺยํ. มรณสจปลาพฺยาธีติ สมาหารทฺวนฺโท. ตสฺมา ‘‘สพิฬ’’นฺติ ปทํ เอตสฺส วิเสสนํ โหติ.
โลกสภาวสฺส อเนกวิธตฺตา เอโกเยว วีรรโส อุสฺสาหวตา วีรรสากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ, โสเยว ภีรุนา ภยากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ. ¶ ตสฺมา เอเกกสฺส รสสฺส อิเม พหู พฺยภิจาริโน วณฺเณตพฺพา โหนฺติ. เอวํ สติ อเนกาธิปฺปายโก โลโก เตสุ กิฺจิ อสฺสาเทติ. เอวํ สติ พนฺโธ สพฺพชนสฺส กนฺโต โหติ. ตสฺสํ ภาววณฺณนายํ ยสฺมา มาเรตุมาคจฺฉนฺตานํ สตฺตูนํ ทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณ ชนาธิปฺปายโต ภิชฺชิตฺวา ปกติภีรูนํ ปุริสานํ ภยสฺส จ ยุทฺธโลลสฺส อุสฺสาหนสฺส จ การณํ โหติ. เอวํ นเฏน หสนตฺถํ กตวิกตมาภรณฺจ ตาทิสกิริยา จ อุตฺตานปกติกานํ ปุริสานํ ายีหาสสฺส จ คมฺภีรปกติกานํ พฺยภิจารีหาสสฺส จ เหตุ ภเวยฺย. ตสฺมา ภาเว วณฺเณนฺเตน กวินา โอจิตฺยภงฺคมกตฺวา สกฺกจฺจโมจิตฺยํ สชฺเชตฺวา ภาวปฺปกาสกานิ สวิภาวานุภาวกวิวจนานิ วณฺเณตพฺพานิ. เอตฺถ ภาวาวโพธกวิภาวาทีนํ ชานิตพฺพตฺตา เตหิ เตหิ ภาเวหิ สทฺธึ เอวํ เวทิตพฺพา.
เตสุ ภาเวสุ อตฺตาวมานนลกฺขโณ นิพฺเพโท. อิตฺถีนํ, หีนานํ [หีนาจารานํ (ก.)] วา อุปฺปชฺชติ เจ, ทาลิทฺทิยํ อาลมฺพณวิภาโว นาม, โยคีนํ เจ, ตถาวโพโธ อาลมฺพณวิภาโว, เอตฺถ อสฺสุปตนจินฺตาทิกํ อนุภาโว นาม.
วิตกฺกสฺส สนฺเทโห อุทฺทีปนวิภาโว นาม, สิโรกมฺปาทิกํ อนุภาโว นาม.
สงฺกาย วิรุทฺธปฺปวตฺติ อุทฺทีปนวิภาโว, กมฺปาทิโก อนุภาโว. อุปริ ‘‘วิภาโว’’ติ วุตฺเต อาลมฺพณุทฺทีปเนสุ ทฺวีสุ ยํ ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํ.
เขทลกฺขณสฺส สมสฺส คมนาทิกํ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโว.
สนฺโตสลกฺขณาย ธิติยา าณาทิ วิภาโว, โภเคสุ อโลลภาวาทิ อนุภาโว.
อโยคฺคตาลกฺขณาย ¶ ชฬตาย อิฏฺานิฏฺานํ อชานนาทิ วิภาโว, วิวฏนยเนหิ อภิมุขวิโลกนตาทิ อนุภาโว.
จิตฺตสฺสนิตฺเตชลกฺขณาย ทีนตาย ทุคฺคตตาทิ วิภาโว, มลินวตฺถตาทิ อนุภาโว.
ทารุณตาลกฺขณสฺส อุคฺคภาวสฺสาติสยาปราธาทิ วิภาโว, ตชฺชนาทิ อนุภาโว.
อลสตฺตสฺส อฏฺานปริสมาทิ วิภาโว, วงฺกิกภาโว อนุภาโว.
สยนสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส นิทฺทาทิ วิภาโว, อสฺสาทาทิ อนุภาโว. เอตฺถ อสฺสาทนํ นาม เสยฺยสุขปสฺสสุขาทิกํ.
จิตฺตกฺโขภสงฺขาตสฺส ตาสสฺส คชฺชิตาทิ วิภาโว, คชฺชิตํ นาม ภยชนกวจนํ. โกเปน กมฺปนา อนุภาโว.
ปีฬาสงฺขาตสฺส คิลานสฺส อายาสปิปาสาทิ วิภาโว, ทุพฺพณฺณตาทิ อนุภาโว.
อนุรูปกาลสฺส อโนโลกนสฺส อุสฺสุกฺกสฺส รมฺมวตฺถุทสฺสนิจฺฉาทิ วิภาโว, ตุริตตาทิ อนุภาโว.
เจโตปสาทลกฺขณสฺส หริสสฺส มงฺคลกีฬาทิ วิภาโว, สนฺโตสวจนาทิ อนุภาโว.
สรณลกฺขณาย สติยา สฺาณทสฺสนาทิ วิภาโว, ภมุกฺเขปาทิ อนุภาโว.
ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย ทุชฺชนภาวคพฺพาทิ วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทิ อนุภโว.
เขทลกฺขณสฺส วิสาทสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธิการิยพฺยาปตฺติอาทิ วิภาโว, มโนสนฺตาปาทิ อนุภาโว.
อาการสํวรณลกฺขณาย, ¶ รสสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย วา อพหิตฺถยลชฺชาทิ วิภาโว, ตทฺกฺริยากรณํ, อโธมุขกรณํ, ปาเทหิ ภูมิขณนนฺติอาทิ อนุภาโว.
จินฺตาย อิฏฺตฺถาลาภาที วิภาโว, มกุลิตนยนาทิ อโธขิตฺตจกฺขาทิ วา อนุภาโว.
คพฺพสฺส อิสฺสริยาทิ วิภาโว, อวชานนาทิ อนุภาโว.
อปมารสฺส ยกฺขปีฬาทิ วิภาโว, ภูมิปตนาทโย อนุภาโว.
อกฺขมลกฺขณสฺส อมริสสฺส อวมานนาทิ วิภาโว, สิโรกมฺปนตชฺชนาทิ อนุภาโว.
ปมาทาธิกฺกลกฺขณสฺส มทสฺส สนฺโตสปานํ วิภาโว, กมฺปมานหตฺถปาทวจนคมนหาสาที อนุภาโว.
กงฺขาจฺเฉทนลกฺขณาย มติยา อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขสนฺโตสาทิ อนุภาโว.
อนุปปริกฺขการิตาลกฺขณสฺส อุมฺมาทสฺส สนฺนิปาตชฺชรยกฺขาทิ วิภาโว, อการณโรทนหสนาทิ อนุภาโว.
มุยฺหนลกฺขณสฺส โมหสฺส อธิกภยาทิ วิภาโว, สภาวานวโพธนาทิ อนุภาโว.
นิทฺทาปคมสงฺขาตสฺส วิโพธสฺส กาลปริณามาทิ อาโลกสรณาทิ วา วิภาโว, อกฺขิมทฺทนาทิ อนุภาโว.
มโนสมฺปีฬนลกฺขณาย นิทฺทาย กสฺสจิ อจินฺตนอกรณาทิ วิภาโว, อกฺขิปิทหนาทิ อนุภาโว.
ภยาคมนลกฺขณสฺส อาเวคสฺส ปจฺจตฺถิกทสฺสนาทิ วิภาโว, อุตฺราสกมฺปาทิ อนุภาโว.
ลชฺชาลกฺขณาย ¶ พิฬาย ทุราจาราทิ วิภาโว, อโธมุขตาทิ อนุภาโว.
มรณสฺส สตฺถปหารโรคาทิ วิภาโว, มุขวิการาทิ อนุภาโว.
จาปลฺลสฺส ราคโทสาทิ วิภาโว, อตฺตโน สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโว.
พฺยาธิยา วาตปิตฺตาทีนํ อุสฺสทภาวาทิ วิภาโว, นิตฺถุนนาทิ อนุภาโว.
อิมสฺมึ สุโพธาลงฺกาเร อทสฺสิตสุขุมเภทา อฺาปิ จิตฺตวุตฺติวิเสสา สนฺติ, เตสุ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ เภทา กามรติยฺจ, โทสปการา โกธอมริสอิสฺสาทีสุ จ, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานวิสาทาทีสุ จ, ปิติอาทโย หริเส จ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพา. เอวํ สมานานํ สงฺคเห สติปิ ตาสโต ภยสฺส จ, สงฺกาย อมริสฺส จ, อมริสโต อิสฺสาย จ, คิลานโต สมสฺส จ, นิทฺทาย สุตฺตสฺส จ, อุสฺสุกฺกโต จปลตาย จ, โมหโต วกฺขมานปลยสฺส จ ปากฏวิเสเสน อฺถา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สาตฺติกภาวอธิปฺปาย
สมาหิตตฺตปฺปภวํ, สตฺตํ เตโน’ปปาทิตา;
สาตฺติกา’ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวาภวนฺติ เต.
๓๔๕. สาตฺติเก วทติ ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทินา. สมาหิโต เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธาโน อตฺตา จิตฺตํ ตโต ปภวํ อุปฺปนฺนํ ยํ, ตํ สตฺตํ นาม. เตน สตฺเตน อุปปาทิตา นิพฺพตฺติตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา วุจฺจนฺเต. เต จ ปุน อนุภาวาปิ ภวนฺติ ถมฺภาทิภาวสํสูจนสภาววิการรูปตฺตา. ตฺจ ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา’’อิจฺจาทินา วกฺขติ. ¶ เตนาห ‘‘อนุภาวตฺเตปี’’ติ. เอวํ สตฺยปิ เต สาตฺติกา วิสุํ ปุถเคว ภาวา ภวนฺติ, วุตฺตนเยน จิตฺตภวตฺตวิรูปตฺตา เตสนฺติ.
๓๔๕. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมนาธิคตเกวลภาวสงฺขาตํ สาตฺติกาภาวํ ทสฺเสติ ‘‘สมาหิต’’อิจฺจาทินา. สมาหิตตฺตปฺปภวํ เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธานจิตฺตโต สมฺภูตํ สตฺตํ นาม โหติ. เตน ลาภาลาภาทีสุ เอกาการสฺส เหตุนา ถิรภาเวน อุปปาทิตา นิปฺผาทิตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา นาม ภวนฺติ. เต สาตฺติกา อนุภาวตฺเตปิ จิตฺตาการสงฺขาตถมฺภาทิปกาสนสภาววิการสรูปตฺตา อตฺตโน อนุภาวตฺเต สติปิ วิสุํ ภาวา ภวนฺติ ยถาวุตฺต ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต’’ติอาทินา ภาวา นาม โหนฺตีติ. อิเม สาตฺติกาภาวานุภาววเสน ทุวิธา โหนฺติ. สมาหิโต จ โส อตฺตา เจติ จ, ตโต ปภวมิติ จ, สนฺโต อุปสนฺโต จ โส อตฺตา เจติ จ, สตฺตโต ภวนฺตีติ จ, สตฺเตน อุปฺปาทิตาติ จ, อนุภาวานํ ภาโวติ จ วากฺยํ. อปีติ อนุคฺคหตฺเถ นิปาโต.
สาตฺติกภาวปฺปเภท
ถมฺโภ ปลยโรมฺจา,
ตถา เสทสฺสุเวปถุ;
เววณฺณิยํ วิสฺสรตา,
ภาวา’ฏฺเ’เต ตุ สาตฺติกา.
๓๔๖. เต ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินา. เอตฺถ ถมฺโภ อวิสฺสรกายจิตฺตตา. ปลโย อสฺสาสปสฺสาสมตฺตาวเสโส สุตฺตาวตฺถาสภาโว นิทฺทาปภโว. สุพฺยตฺตลกฺขณา เสสา.
๓๔๖. อิทานิ ¶ สาตฺติเก ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินา. ถมฺโภ กายจิตฺตานํ อวิสรภาวสงฺขาโต จ ปลยโรมฺจา นิทฺทาย อุปฺปชฺชมานอสฺสาสปสฺสาสมตฺตาติริตฺตสุตฺตาวตฺถา จ ปสาทาทิสมฺภโว โรมุคฺคโม จ ตถา เอวํ เสทสฺสุเวปถุ จ ภยาทีหิ อุปฺปชฺชมานทาโห จ สนฺโตสาทีหิ อุปฺปชฺชมานอสฺสุ จ กมฺปา จ เววณฺณิยํ วิรูปตา จ วิสฺสรตา วิรูปสทฺทตา จาติ เอเต อฏฺ สาตฺติกา ภาวา นาม โหนฺติ. โรมานํ อฺโจ อุคฺคโมติ จ, ปลโย จ โรมฺโจ เจติ จ, เวปนํ กมฺปนมิติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ เวปถุ จาติ จ, วิรูโป วณฺโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิรูโป สโร อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
ยทา รตฺยาทโย ภาวา,
ิติสีลา น โหนฺติ เจ;
ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา,
ภวนฺติ พฺยภิจาริโน.
๓๔๗. น เกวลํ วุตฺตาเยว พฺยภิจาริโน, รตฺยาทโยปีติ อาห ‘‘ยทา’’อิจฺจาทิ. ภวนฺติ พฺยภิจาริโนติ ยถาโยคํ ยถาสมฺพนฺธํ พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุโพธํ.
๓๔๗. อิทานิ นิพฺเพทาทโย วิย รติหาสาทโยปิ กิสฺมิฺจิ กาเล พฺยภิจาริโนปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ยทา’’ อิจฺจาทินา. รตฺยาทโย รติหาสาทโย ภาวา นว ายีภาวา ยทา ิติสีลา น โหนฺติ เจ วิโรธีหิ เตหิ เตหิ ภาวนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา สภาวโต ิติสภาวา ยทิ น โหนฺติ, ตทา เต ภาวา รตฺยาทโย สพฺเพปิ พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติ. ยถาสกํ พฺยภิจาริตานุรูปวิภาวานุภาวานํ โยคานุรูเปน พฺยภิจารีภาวา โหนฺติ. รติอาทิ เยสํ หาสาทีนมิติ จ, ิติ สีลํ เยสํ รตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโห.
วิภาโว ¶ การณํ เตสุ’-
ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;
โย สิยา โพธโก เตส-
มนุภาโว’ย’มีริโต.
๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินา. เตสํ รตฺยาทีนํ ภาวานํ อุปฺปตฺติยา, ตถา อุทฺทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ วิภาโว นาม. ตตฺถ อาลมฺพณวิภาโว กนฺตาทิ, อุทฺทีปนวิภาโว จนฺทาทิ. เตสํ โพธโก าปโก กายิโก จ วาจสิโก จ พฺยาปาโร สิยา, อยํ อนุภาโว อีริโต.
๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินา. เตสํ ายีภาวาทีนํ ติณฺณํ อุปฺปตฺติยา จ ตถา อุทฺทีปเน จ อุปฺปนฺนานํ ทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ เหตุ วิภาโว นาม, เตสํ ายีภาวาทีนํ โพธโก กายิกวาจสิโก โย สิยา นฏกวีนํ พฺยาปาโร อตฺถิ, อยํ อนุภาโวติ อีริโตติ. วิเสเสน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ วิภาโว. อนุภาเวติ โพเธตีติ อนุภาโว. เอตฺถ วิภาโว นาม รติวิสเย นรนารีนํ อฺมฺํ อาลมฺพณวิภาโว, จนฺทรมฺมเทสาทิ อุทฺทีปนวิภาโว เจติ ทุวิโธ. หาสาทีนมฺปิ ทุวิธวิภาวํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. อนุภาโว นาม ายีภาวาทีนํ เตสํ เตสํ ภาวานํ ปกาสกวาจสิกพฺยาปารสงฺขาตกวิปโยโค จ กายิกปโยคภูโต นฏานํ อภินยสงฺขาโต ตํตํภาวสรูปนิรูปโก เจติ ทุวิโธ พฺยาปาโร.
เนกเหตุํ มโนวุตฺติ-วิเสสฺจ วิภาวิตุํ;
ภาวํ วิภาวานุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํ.
๓๔๙. วิภาวาทิวณฺณนายเมว ¶ ภาววิเสสาวโพโธ สิยา, อฺถา ‘‘เทวทตฺตสฺส สาสฺสุโลจนยุคํ สฺชาต’’มิติ วุตฺเต โสกา อานนฺทา โรคา เจติ โก นาม สกฺโกติ การณํ นิจฺฉิตุํ, จิตฺตวุตฺติวิเสสฺจ ภาวํ วินา วิภาวานุภาวํ กวิ วณฺเณตุํ นโฏภิเนตุํ สามชฺชิโก วา วิฺาตุํ โก สกฺโกตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิ. เนกเหตุํ พหุเหตุํ มโนวุตฺติวิเสสฺจ ภาวํ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา วุตฺตลกฺขณา พนฺธเน สภาวนิรูปกปเท ผุฏํ วณฺณนียา, วิภาวาทิรูปเกเนว อวุตฺตมฺปิ กิฺจิ ปตียเต.
๓๔๙. ‘‘เทวทตฺตสฺส จกฺขูนิ อสฺสุปุณฺณานี’’ติ วุตฺเต โสเกน สนฺโตเสน โรเคน วาติ ยถา อสฺสุการณกถนํ วินา น ชานาติ, เอวํ จิตฺตสฺส ปวตฺติสงฺขาตา รติหาสาทโย เต เต ภาวา อตฺตโน ปตีติยานุรูปํ วิภาวานุภาวกถนํ วินา กวีหิ วณฺเณตพฺพา, นเฏหิ ทสฺเสตพฺพา, สพฺเภหิ อสฺสาทนียา นตฺถีติ ายีอาทีนํ วณฺณนเมว กาตพฺพนฺติ อิทานิ อนุสาเสนฺโต อาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิ. เนกเหตุํ เตสํ เตสํ ภาวานํ อุปฺปตฺยาโท อาลมฺพณวิภาวาทิพหุการณวนฺตํ มโนวุตฺติวิเสสํ ภาวฺจ จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสสงฺขาตภาวฺจ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา อนนฺตรนิทฺทิฏฺา พนฺธเน รสภาวปฺปกาสเน ผุฏํ ปกาสํ กตฺวา วณฺณิยา กวินา วณฺณนียา โหนฺตีติ. น เอโกติ จ, โส เหตุ อสฺเสติ จ, มนโส วุตฺตีติ จ, ตาย วิเสโสติ จ, วิภาโว จ อนุภาโว เจติ จ วากฺยํ.
สวิภาวานุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;
วณฺณนียา ยโถจิตฺยํ, โลกรูปานุคามินา.
๓๕๐. อิทานิ เต ภาวา โลกสภาวานติกฺกเมน วิภาวาทีหิ วณฺณนียาติ อาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทิ. สห วิภาเวหิ ¶ สวิภาวา, เต จ เต อนุภาวา จ, เตหิ. ยถารหนฺติ อตฺตโน สมฺพนฺธีนํ วเสน ยถารหํ วณฺณนียา.
๓๕๐. อิทานิ วิภาวานุภาเว นิสฺสาย วณฺณนียา เต ภาวา โลกสภาวมนติกฺกมฺม กาตพฺพาติ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทิ. โลกรูปานุคามินา โลกโวหารมนุวตฺตมาเนน เต เต ภาวา ายีภาวาทโย ตโย ยโถจิตฺยํ โอจิตฺยานุรูปํ สวิภาวานุภาเวหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ ยถารหํ เตหิ เตหิ ภาเวหิ สมฺพนฺธีนํ วิภาวาทีนํ วเสน อนุรูปโต วณฺณนียา วณฺเณตพฺพา โหนฺตีติ. วิภาเวหิ สห เย วตฺตนฺตีติ จ, เต จ เต อนุภาวา เจติ จ, อนติกฺกมฺม อรหนฺติ จ, อนติกฺกมฺม โอจิตฺยมิติ จ, โลกสฺส รูปํ สรูปมิติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ วิคฺคโห.
จิตฺตวุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สาตฺติก’งฺคโต;
พหินิสฺสฏเสทาทิ-อนุภาเวหิ วณฺณิยา.
๓๕๑. สาตฺติกา กถํ วณฺณนียาติ อาห ‘‘จิตฺเต’’จฺจาทิ. จิตฺตสฺส วุตฺติวิเสโส เยสํ, เตสํ ภาโว, ตสฺมา มานสา มนสิ ภวา สาตฺติกา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสเฏหิ นิคฺคเตหิ เสทาทีหิ อนุภาเวหิ วณฺณนียา, น ปน เสทสลิลเมว ภาโวติ อธิปฺปาโย.
๓๕๑. เอวํ สามฺเน ภาววณฺณนกฺกมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสเสน สาตฺติกภาววณฺณนา อีทิสาติ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินา. จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสตฺตา มานสา จิตฺเต ภวา สาตฺติกาภาวา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสฏเสทาทิอนุภาเวหิ พหินิกฺขนฺตเสทาทีหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ วณฺณิยา วณฺณนียา โหนฺตีติ, ¶ องฺคโต พหิ นิสฺสฏนฺติ วิเสสเนน วิสิฏฺภูตเสทาทีนเมว ภาวานุภาวตฺตํ วินา เกวลํ เสทาทโย วุตฺตา สมานา ภาวาทโย นาม น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตสฺส วุตฺตีติ จ, สา เอว วิเสโส เยสํ สาตฺติกานมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, มนสิ ภวาติ จ, เสโท อาทิ เยสํ เขฬาทีนมิติ จ, นิสฺสฏา นิคฺคตา จ เต เสทาทโย เจติ จ, เต เอว อนุภาวาติ จ วากฺยํ.
รสอธิปฺปาย
สามชฺชิกาน’มานนฺโท, โย พนฺธตฺถานุสารินํ;
รสียตีติ ตฺูหิ, รโส นามา’ย’มีริโต.
๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วุตฺตตฺตา รเส นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สามชฺชิกาน’’มิจฺจาทิ. พนฺธสฺส อตฺโถ, ตทนุสฺสรนฺติ มโนภาวนาวเสนาติ พนฺธตฺถานุสาริโน, เตสํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ มนสิ โย อานนฺโท, อยํ โลกมธุราทิรโส วิย พนฺเธ สิงฺคาราทิ รโส นาม อีริโต ตฺูหิ รสฺูหิ. กถมิตฺยาห ‘‘รสียตี’’ติ, อสฺสาทียตีติ อตฺโถ. กิฺจ? ยถา นานาพฺยฺชนสงฺขตมนฺนํ ภฺุชมานา รเส อสฺสาทิยนฺติ สุมานสา ปุริสา สนฺโตสฺจาธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยฺชิเต วาจงฺคสตฺโถเปเต ายีภาเว อสฺสาเทนฺติ สุมานสาเปกฺขกา, ตสฺมา เอเต นาฏฺยาติปิ วุจฺจนฺติ.
๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วตฺวา อุทฺทิฏฺกฺกเมน สมฺปตฺตํ รสํ ทสฺเสติ ‘‘สาม’’อิจฺจาทินา. พนฺธตฺถานุสารินํ พนฺธสฺส อตฺถานุรูปสารีนํ พุทฺธิยา ปวตฺตานํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ จิตฺเต ภโว โย อานนฺโท สนฺโตโส อตฺถิ, อยํ โลเก มธุราทิรโส วิย อสฺสาทนีโย โหตีติ อตฺถยุตฺเตน ‘‘รสียตี’’ติ อิมินา วจนตฺเถน รโส นามาติ ตฺูหิรสฺูหิ อีริโต กถิโตติ. ¶ สมชฺชายํ นิยุตฺตาติ จ, พนฺธสฺส อตฺโถติ จ, ตํ อนุสฺสรนฺตีติ จ, ตํ ชานนฺตีติ จ วากฺยํ. ยถา นานาพฺยฺชเนหิ อภิสงฺขตมาหารํ ปริภฺุชนฺตา สตฺตา ลวณมฺพิลาทโย เต เต รเส อสฺสาเทยฺยุํ, สนฺตุฏฺา จ ภเวยฺยุํ, เอวเมว นานปฺปการอภินเยหิ ปกาสิตวณฺณนาย องฺคภูเตหิ อนุรูเปหิ สตฺเถหิ ยุตฺเต ายีภาเว อิสฺสาทิรหิตปฺวนฺตา อสฺสาเทนฺติ, ตสฺมา อิเม ายีภาวา นฏาภินเยหิ พฺยฺชิตตฺตา จ สพฺภานํ สนฺโตสสงฺขตรสสฺส เหตุตฺตา จ นฏรสาติปิ วุจฺจนฺติ.
รสปฺปเภท
สวิภาวานุภาเวหิ,
สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ;
อสฺสาทิยตฺต’มานีย-
มาโน าเยว โส รโส.
๓๕๓. ายีนเมว รสตฺตาปตฺติมาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทินา. าเยว โสติ โส ยถาวุตฺโต รโส ายีภาโวเยว, นาฺโติ อตฺโถ.
๓๕๓. อิทานิ ายีภาวานเมว รสสรูปสฺส ปาปุณนตฺถํ วิภาเวติ ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทินา. โส รโส อนนฺตรนิทฺทิฏฺโ สวิภาวานุภาเวหิ เตสํ เตสํ ายีนํ อนุรูเปหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ จ, สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ ปกาเสตพฺพายีภาวสฺเสว อนุกูลสาตฺติกภาวพฺยภิจารีภาเวหิ กรณภูเตหิ อสฺสาทิยตฺตํ อานียมาโน กวิโน สามตฺถิยา ปาปุณิยมาโน าเยว ายีภาโว เอวาติ การิโยปจาเรน รโส นามาติ เวทิตพฺโพติ. สห ภาเวหิ ปวตฺตนฺตีติ จ, สวิภาวา จ เต อนุภาวา เจติ ¶ จ, สาตฺติกา จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อสฺสาทิยสฺส ภาโวติ จ วากฺยํ.
สิงฺคารหสฺสกรุณา, รุทฺทวีรภยานกา;
พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ, รสา ายีน’นุกฺกมา.
๓๕๔. เตสํ นามวเสน วิภาคมาห ‘‘สิงฺคาเร’’จฺจาทินา. ายีนนุกฺกมาติ ‘‘รติหาสา จ โสโก จา’’ติอาทินา วุตฺตานํ ายีภาวานํ อนุกฺกมา, ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ.
๓๕๔. รสาวตฺถาสมฺปตฺตรติหาสาทีนํ ายีภาวานํ อิทานิ กเมน นามนฺตรํ ทสฺเสติ ‘‘สิงฺคาร’’อิจฺจาทินา. ายีนํ เหฏฺา วุตฺตานํ รติหาสาทิายีภาวานํ อนุกฺกมา ปฏิปาฏิยา สิงฺคารหสฺสกรุณา สิงฺคาโร หสฺโส กรุณา จ รุทฺทวีรภยานกา รุทฺโท วีโร ภยานโก จ พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ พิภจฺโฉ อพฺภุโต สนฺโต เจติ นว รสา นาม โหนฺตีติ. สิงฺคารรโส หสฺสรโสติอาทินา รสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. สิงฺคาโร จ หสฺโส จ กรุณา เจติ จ วิคฺคโห. เสเสสุปิ ลิงฺคสมาสา อิเมเยว. อิเม สิงฺคาราทีนํ รตฺยาทีหิ อนฺตฺตา อุปริ รตฺยาทิวิวรเณเยว าตพฺพา.
ทุกฺขรูเป’ย’มานนฺโท,
กถํ นุ กรุณาทิเก;
สิยา โสตูน’มานนฺโท,
โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิ.
๓๕๕. โสกาทิรูโปกรุณาทิ กถํ รโส สิยาติ อาห ‘‘ทุกฺเข’’จฺจาทิ. เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺตทารวิโยคา กรุณา โสกรูโป ทุกฺขเมว อโหสิ, สมฺปติ ปน โสตูนํ สพฺภานํ อานนฺโทเยวาติ เอตฺถาธิปฺปาโย.
๓๕๕. เหฏฺา ¶ วุตฺตรโส สนฺโตโสว, โสกโกธาทิลกฺขโณ กรุณารุทฺทาทิโก กถํ รโส นาม ภเวยฺยาติ อาสงฺกายมาห ‘‘ทุกฺขรูเป’’อิจฺจาทิ. อยํ อานนฺโท ‘‘สามชฺชิกานมานนฺโท’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโ ทุกฺขรูเป ทุกฺขลกฺขเณ กรุณาทิเก กรุณารุทฺทาทิเก วิสเย กถํ ภเวยฺยาติ เจ, เนส โทโส หิ ตเถว เวสฺสนฺตรสฺส โพธิสตฺตสฺส โสโก ปุตฺตทารวิรหโต ชาตโสโก โสตูนํ อิทานิ สุณนฺตานํ สพฺภานํ อานนฺโท สิยา อานนฺทสฺส การณตฺตา การิโยปจาเรน สนฺโตโส นาม ภเวยฺยาติ. วตฺตุโน สามตฺถิยา กรุณารสาทิกํ ปาเปตฺวา ปกาสิยมานสฺส โสกาทิกสฺส ทุกฺขรูเปน ิตตฺตา สุณนฺตานํ ปีติ อุปฺปาทิยเตวาติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขํ รูปํ สภาโว ยสฺส กรุณาทิโนติ จ, กรุณา อาทิ ยสฺส รุทฺทาทิโนติ จ วากฺยํ.
ายีภาวนิทฺเทส
รติายีภาว
รมฺมเทสกลากาล-เวสาทิปฏิเสวนา;
ยุวาน’ฺโฺรตฺตานํ, ปโมโทรติ รุจฺจเต.
๓๕๖. สิงฺคาราทโย วิภาคโต ทสฺเสตุมาห ‘‘รมฺเม’’จฺจาทิ. ตตฺถ ‘‘รมฺมเทส’’อิจฺจาทินา อุทฺทีปนวิภาวา ทสฺสิตา. ‘‘ยุวาน’’นฺติ อิมินา อาลมฺพณวิภาโว. อิตฺถี หิ ปุริสสฺส, ปุริโส อิตฺถิยา อาลมฺพณวิภาโว. ปโมโทติ อฺมฺาภิรมณวเสน อาโมทรูโป.
๓๕๖. อิทานิ สิงฺคาราทินามเก เตรตฺยาทิเก กเมน นิทฺทิสติ ‘‘รมฺม’’อิจฺจาทินา. รมฺมเทสกลากาลเวสาทิปฏิเสวนา รมณียนิราวรณสุจิปวิตฺตวาสารหเทโส รมฺมคีติกาทิกลา ¶ รติชนกวสนฺตาทิอนุรูปกาโล มาลาคนฺธาทิ อุปโสภิตกิริยาทิ มนฺุเวโส, อาทิสทฺเทน นิทฺทิฏฺภาสิตมิหิตาทิเจติ อิเมสํ ทิฏฺสุตมุตาทีสุ ทิฏฺาทิมตฺตมกตฺวา ปฺาย เตน เตนากาเรน ปุนปฺปุนานุภวเนน อฺโฺรตฺตานํ อฺมฺํ นิมิตฺตานุพฺยฺชนสงฺกปฺปวเสนาติรตฺตานํ ยุวานํ ตรุณิตฺถิ ปุริสานํ ปโมโท อภิรมณวเสน สนฺโตโส ปีติ รติ รุจฺจเต รุจฺจนโต ‘‘รตี’’ติ วุจฺจตีติ. อิมสฺมึ ปกฺเข รกาโร สนฺธิโช. เทโส จ กลา จ กาโล จ เวโส เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, รมฺมา จ เต เทส…เป… เวสาทโย เจติ จ, เตสํ ปฏิ ปุนปฺปุนํ เสวนมิติ จ, อฺโ จ อฺโ เจติ จ, เตสุ รตฺตาติ จ วากฺยํ.
ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต,
นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;
โสปฺยา’โยควิปฺปโยค-
สมฺโภคานํ วสา ติธา.
๓๕๗. ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทิ. เต ยถาวุตฺตา ภาวานุภาวา ยุตฺยา อาลสิยอุคฺคตาชิคุจฺฉาวชฺชิตา เย สงฺกาอุสฺสุกฺกาทโย ภาวา ตํพฺยฺชกา ตทนุรูปา อนุภาวา จ อโยคาทิเก สิงฺคาเร ยถา ยถา ยฺุชนฺติ, ตาทิสิยาว ยุตฺติยา นิพนฺธา นํ รตึ สมฺโปสยนฺติ, โสเยวเมวํ โปสิโต สิงฺคาโร นาม รโส สมฺปชฺชเต. โสปิ ติธาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อสงฺคตานํ อนุราเคน สงฺคมมิจฺฉนฺตานํ อิตฺถิปุริสานมสงฺคโม. อติสยวิรุฬฺหเปมานมุภินฺนมฺปิ สิเลโส วิปฺปโยโค. พลวกามาเวสวิเสสานํ กามีนํ ทสฺสนาทิสมฺชนํ สมฺโภโค.
๓๕๗. อิทานิ ¶ รติยา ปุฏฺการณํ ปุฏฺปโยคฺจ ทสฺเสติ ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทินา. เต ภาวานุภาวา นิทฺทิฏฺพฺยภิจารีภาเวสุ รตฺยานุรูปพฺยภิจารีภาโว ตปฺปกาสโก อนุภาโว เจติ อิเม ทฺเว ยุตฺยา เหตุภูตาย อโยควิปฺปโยคสมฺโภคสงฺขตานํ ติณฺณํ สิงฺคารานํ อนุกูลตฺเถน รติยา วิรุทฺธตฺตา อาลสิยอุคฺคชิคุจฺฉาทิเก ปริวชฺเชตฺวา สงฺกาอุสฺสุกฺกาทีนํ รตฺยานุกูลภาวานํ วเสน ยถาโยคํ นิพนฺธา กวีหิ พนฺธา นํ รตึ โปสยนฺติ ยถา ตปฺปกาสเนน ปูเรนฺติ สชฺเชนฺติ, เอวํ สชฺชิโต รติสิงฺคาโร นาม รโส โหติ. โสปิ สามฺเน นิทฺทิฏฺสิงฺคารรโสปิ อโยควิปฺปโยคสมฺโภคานํ สิงฺคารานํ วสา เภเทน ติธา ภวตีติ. ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อฺมฺสงฺคมรหิตานํ อภินวานุราคพเลน สงฺคมํ ปตฺเถนฺตานํ ถีปุมานํ อสงฺคโม. วิปฺปโยโค นาม สงฺคมาติสเยน วิรุฬฺหเปมานํ ถีปุมานํ อฺมฺวิสิเลโส. สมฺโภโค นาม พลวกามตณฺหาวิเสสวเสน ยุตฺตานํ กามินิกามุกานํ อฺมฺํ ทสฺสนาทิอสฺสาโท. ภาโว จ อนุภาโว เจติ จ, อโยโค จ วิปฺปโยโค จ สมฺโภโค เจติ จ วากฺยํ.
อิมมลงฺการํ กโรนฺเตน อาจริยสงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาเทน ปน ปรมมธุรสทฺธมฺมามตลุทฺธสุทฺธสนฺตานานํ ตโปธนานํ อฺรสาวโพธเน ปโยชนาภาเวปิ โลกิเยสุ เตสุ เตสุ โวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สิงฺคาราทินววิธรสานํ ลกฺขณมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตทนุรูปลกฺขิยปริคฺคเห อสติ ลกฺขณาวโพธสฺส สุพฺยตฺตาภาวโต วุตฺตลกฺขณาวโพธตฺถํ ตํตํลกฺขณกถนานนฺตรํ ตสฺส ตสฺส ลกฺขิยสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตพฺพํ โหติ. เหฏฺา ‘‘ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธรายา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสเนว หสาภาสาทีนํ อฏฺนฺนํ ¶ รสาภาสรูปสฺส ภาวาภาสสฺส, วิภาวาภาสสฺส, อนุภาวาภาสสฺส จ าตพฺพตฺตา สิงฺคารรสสฺส ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํ.
คีตสฺสเรน อุปกฑฺฒิย เนตฺตรสฺมิ-
พนฺธํ กรํว วิวสฺจ กรคฺคเหน;
ยา ตาทิเสปิ วินิโยชยิ ทุกฺกเร มํ,
เสรนฺทตี อธิคตา วิธินา มยชฺชาติ.
คีตสฺสเรน หตฺถีนํ คีติกาย ปิยตฺตา คีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ อากฑฺฒิตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ เนตฺตสงฺขาตหตฺถาจริยสฺส รชฺชุนา พนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน โสณฺฑคฺคหเณน วิวสฺจ อปคตอิจฺฉาจารํ ปรวสํ กรํ อิว หตฺถํ อิว คีตสฺสเรน อตฺตโน ลีโลเปตคีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ เนตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ อตฺตโน นยนกนฺติยา ปฏิพนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน วิวสฺจ อปคตธิตึ มูฬฺหํ มํ ยา กนฺตา ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยิ, สา อิรนฺทตี อิรนฺทตี นาม นาคมานวิกา มยา อชฺช วิธินา ภาคฺเยน อธิคตา ลทฺธาติ.
เอตฺถ คีตสฺสรเนตฺตรสฺมิกรคฺคหสงฺขตาหิ อิมาหิ ปทาวลีหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต. ถิยา ปุริโส จ, ปุริสสฺส ถี จ อาลมฺพณํ โหตีติ ‘‘สา อิรนฺทตี มยา’’ติ อิมินา อารมฺมณวิภาโว ทสฺสิโต. ‘‘อุปกฑฺฒิย พนฺธํ วิวส’’นฺติ อิเมหิ กาเมน อุทฺทีปิตายีภาวสงฺขตา รติ ทสฺสิตา. ‘‘ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยี’’ติ อิเมหิ อุสฺสาหาทิกา จ ‘‘วิธินา อธิคตา มยชฺชา’’ติ อิเมหิ หริสาทิกา จ พฺยภิจารีภาวา ทสฺสิตา. รติยา วิรุทฺเธ นิพฺเพทอาลสิยอุคฺคตชิคุจฺฉาทิเก พฺยภิจารีภาเว วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการวิภาวาทิเก ปกาสนฺโต ‘‘คีตสฺสเรเน’’จฺจาทิกา รติปฺปตีติยา อนุรูปํ ปยุตฺตา กวิปฺปโยคา อิธ อนุภาวา นาม โหนฺติ. นาฏกาทิทสฺสนียสตฺเถ อภินโย ¶ อนุภาโว. รมฺมเทสรมฺมกาลรมฺมเวสาทโย ตทภาเว รติยา อนุปฺปชฺชนโต สามตฺถิยา คมฺยา ภวนฺตีติ เอวํ ลกฺขณานุคตลกฺขิยปริคฺคาโห สพฺพตฺถ กาตพฺโพ. เอวํ สติพนฺธตฺถาวโพธกานํ สพฺภานํ อุปฺปชฺชมานายปีติยา การณตฺตา การิโยปจาเรน เอโส พนฺโธ รโส นาม โหตีติ. อุปริปิ เอวเมว.
หสฺสายีภาว
วิการากติอาทีหิ,
อตฺตโน’ถ ปรสฺส วา;
หาโส นิทฺทา สมาลสฺย-
มุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ;
ปริโปเส สิยา หสฺโส,
ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีน โส.
๓๕๘. ‘‘วิกาเร’’จฺจาทิ. วิการากติ เทสวยาทีนํ วิปรีโต เกสพนฺธนาทิ, โส อาทิ เยสํ อฺากตฺยาทินจฺจนาทีนํ, เตหิ วิภาเวหิ หาโส เจโตวิกาโส, โสปิ อตฺตโน สมฺพนฺธี วา อถ ปรสฺส สมฺพนฺธี วา, ตตฺถ โย วิภาวสามตฺถิยาเยวาภิพฺยตฺตึ ยาติ, โส อตฺตฏฺโ. โย ปน วิภาวทสฺสนา อุปฺปนฺนาปิ ปุริสสฺส คมฺภีรตฺตาทินา ฉาทิโต สมาโน ปุริสนฺตเร หสตฺยาภิพฺยตฺโต, โส ปรฏฺโ. โส หาโส นิทฺทาทีหิ พฺยภิจารีหิเยว, อนุภาวปกฺเข อาทิสทฺเทน อกฺขิผนฺทนาทโย คหิตา. ปริโปเส สติ หสฺโส นาม รโส สิยา. โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปภุติสทฺเทน นีจปกตโย สงฺคณฺหนฺติ.
๓๕๘. อิทานิ หสฺสรสสฺส โปสนาการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิการ’’อิจฺจาทิ. วิการากติอาทีหิ เทสวโยลิงฺคานํ ¶ วิปรีเตหิ เกสพนฺธคติฏฺิติอาทิเกหิ, นจฺจคีตอาทิเกหิ จ ทุวิเธหิ อากติสงฺขเตหิ เหตุภูเตหิ อตฺตโน วา อถ ปรสฺส วา สมฺพนฺธี โส หาโส เจโต วิกาสลกฺขโณ นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ นิทฺทาสมอาลสฺยมุจฺฉาอกฺขิผนฺทนาทีหิ อนุภาเวหิ สุตสมฺพนฺเธน เตเหว นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาสงฺขตพฺยภิจารีหิ กรณภูเตหิ ปริโปเส สติ หสฺโส หสฺโส นาม รโส สิยา, โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ, นีจปกตีนฺจ สิยาติ. วิการา จ สา อากติ เจติ จ, โส อาทิ เยสนฺติ จ, นิทฺทา จ สโม จ อาลสฺยฺจ มุจฺฉา เจติ จ, เต อาทิ เยสํ อกฺขิผนฺทนาทีนํ อนุภาวานนฺติ จ, เต จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อิตฺถี ปภุติ เยสํ นีจปกตีนนฺติ จ วากฺยํ.
หสฺสปฺปเภท
สิตมิห วิกาสินยนํ,
กิฺจา’ลกฺขิยทิชนฺตุ ตํ หสิตํ;
มธุรสฺสรํ วิหสิตํ,
สํสสิโรกมฺปมุปหสิตํ.
อปหสิตํ สฺชล’กฺขิ,
วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;
ทฺเว ทฺเว หสฺสา กถิตา เจ’สํ,
เชฏฺเ มชฺเฌ’ธเมปิ จ กมโส.
๓๕๙-๓๖๐. หสฺเส เภทมาห ‘‘สิต’’มิจฺจาทินา. อิห หสฺเส วิกาสีนิ นยนานิ ยสฺส ตํ สิตํ, กิฺจิ อาลกฺขิยา ทิชา ทนฺตา ยสฺส ตํ หสิตํ. เอวํ มธุโร สโร สทฺโท ยสฺส ตํ วิหสิตํ. อํสสิโรกมฺเปน สห วตฺตมานํ อุปหสิตํ, สห ชเลน อสฺสุนา วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ¶ ยสฺส ตํ อปหสิตํ. วิกฺขิตฺตานิ อิโต ตโต ปสาริตานิ องฺคานิ ยสฺส ตํ อติหสิตํ นาม. เอสฺจ สิตาทีนํ มชฺเฌ ทฺเว ทฺเว หสฺสา อาทิโต ปฏฺาย กมโส ยถากฺกเมน เชฏฺเ มชฺเฌ อธเมปิ จ กถิตาติ สมฺพนฺโธ. ปุราตเนหีติ วิฺายติ.
๓๕๙-๓๖๐. อิทานิ หสฺสเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สิต’’มิจฺจาทินา. อิห อิมสฺมึ หสฺสวิสเย วิกาสินยนํ วิวฏนยนํ สิตํ นาม. กิฺจิ อาลกฺขิยทิชํ ตุ กิฺจิ ทิสฺสมานทนฺตํ, ตํ หสิตํ นาม. มธุรสฺสรํ มธุรนาทํ วิหสิตํ นาม. สํสสิโรกมฺปํ อํสสิโรกมฺปสหิตํ อุปหสิตํ นาม. สชลกฺขิ อสฺสุวิโลจนสหิตํ อปหสิตํ นาม. วิกฺขิตฺตงฺคํ อฏฺาเน ปสารณวเสน วิกฺขิตฺตหตฺถปาทาทิอวยววนฺตํ อติหสิตํ นาม ภวติ. เอสํ ฉนฺนํ กมโส กเมน ทฺเว ทฺเว เชฏฺเ มชฺเฌ อธเมปิ วิสเย กถิตา ปุราตเนหิ ภาสิตาติ. วิกาสีนิ นยนานิ อสฺเสติ จ, กิฺจิ อีสกํ อาลกฺขิยา ทิชา ยสฺเสติ จ, มธุโร สโร อสฺเสติ จ, อํโส จ สิโร เจติ จ, อํสสิรโส กมฺโปติ จ, เตน สห วตฺตตีติ จ, สห ชเลน วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺเสติ จ, อนุสฺวราคโม. วิกฺขิตฺตานิ องฺคานิ ยสฺเสติ จ วากฺยํ. สิตหสิตทฺวยํ อุตฺตเม, วิหสิตอุปหสิตทฺวยํ มชฺฌิเม, อปหสิตอติหสิตทฺวยํ อธเม วตฺตเต. เอวํ สิตาทโย อนุรูปวิภาวาทินา ปยุตฺตา อิเม รสา’วตฺถํ ปาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโย.
หสฺสรสสฺส เอวมุทาหรณํ าตพฺพํ –
ปูเชสิ กณฺมณินา อปิ โย ปสนฺโน,
ธมฺเม ปุรา’สมธุรํ วิธุรํ ส หนฺตุํ;
โคเปนฺติยาปิ วจเนน ถิยา สภาวํ;
ภตฺตึ อกาสิ ผรุเส มยิ นาคราชาติ.
โย ¶ ปุรา ปุพฺเพ ธมฺเม ตสฺส ธมฺมกถเน ปสนฺโน กณฺมณินา อปิ อตฺตโน อนคฺฆกณฺมณินาปิ ตํ ปูเชสิ, โส นาคราชา สภาวํ อตฺตโน อธิปฺปายํ โคเปนฺติยา อปิ ถิยา วจเนน อิตฺถิยา วจเนน อสมธุรํ ตุลฺยรหิตํ วิธุรํ วิธุรปณฺฑิตํ หนฺตุํ วินาสนตฺถํ ผรุเส จณฺเฑ มยิ ภตฺตึ อกาสีติ. อิห เอกสฺมึเยว วตฺถุนิ นาคราชสฺส ปสาทวธวิธานาทิวิปรีตปฺปวตฺติ อาลมฺพณวิภาโว, ปมํ อนคฺฆปิยวตฺถูหิ ปูชิตภาโว จ โพธิสตฺตสฺส อตุลฺยภาโว จ อิตฺถิวจนสฺส สมฺปฏิจฺฉนภาโว จ ตสฺสาธิปฺปายสฺส อฺาตภาโว จ ปุณฺณกสฺส จณฺฑภาโว เจติ อิเมหิ สพฺพวจเนหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต. อิเมหิ อุทฺทีปิตายีภาวสงฺขโต หาโส วากฺยสามตฺถิยา ปกาสิโต หาสวิโรธินิพฺเพทาทิวชฺชิตา สมาลสิยสนฺโตสอสฺสุเวปถาทิกา พฺยภิจารีภาวา สาตฺติกาภาวา จ เอวํ สามตฺถิเยน ทีปิตา. ตทนุรูปวิภาวาทิปกาสกา ยถาวุตฺตกวิปฺปโยคา อนุภาวา นาม โหนฺติ. หสฺสเภเทน มชฺฌิเม ปุริเส วตฺตพฺพาปิ หสิตอุปหสิตา ทฺเว อิมา ทฏฺพฺพา.
กรุณาายีภาว
โสกรูโป ตุ กรุโณ-
นิฏฺปตฺติฏฺนาสโต;
ตตฺถา’นุภาวา รุทิต-
ปลยตฺถมฺภกาทโย;
วิสาทาลสฺยมรณ-
จินฺตาที พฺยภิจาริโน.
๓๖๑. ‘‘โสเก’’จฺจาทิ. อนิฏฺสฺส ปุตฺตวิโยคาทิโน เทสนิกฺกฑฺฒนาทิโน ปตฺติ จ อิฏฺสฺส ธมฺมสฺส, ธนาทิโน วา นาโส จ ตโต วิภาวภูเตหิ สมฺปนฺโน โสกรูโป ¶ โสกสภาโว ตุ กรุโณ รโส นาม. ตตฺถ อุตฺตมานํ โสโก ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺุปฺปตฺติโต, ธมฺมาทิอิฏฺนาสโต จ ชายเต. นีจานํ ตุ เทสนิกฺกฑฺฒนาทิอนิฏฺุปฺปตฺติโต, ธนาทิอิฏฺนาสโต จ, ปเรสํ ธนาทินาสโต ตุ อุตฺตมสฺเสว มหาการุณิกตฺตา, เสสํ สุโพธํ. อนุภาโว ปเนตฺถ ยโถจิตฺยํ นิรูปยิตพฺโพ.
๓๖๑. อิทานิ กรุณารสโปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โสก’’อิจฺจาทินา. อนิฏฺปฺปตฺติฏฺนาสโต ปุตฺตวิโยคาทิโน, เทสจาคาทิโน วา อนิฏฺสฺส อุปฺปตฺติ จ สีลาทิโน, ธนาทิโน วา อิฏฺสฺส กนฺติวตฺถุโน วินาโส จาติ อิเมหิ อาลมฺพณวิภาเวหิ กรณภูเตหิ อุปฺปนฺโน โสกรูโป ตุ โสกสภาโว ปน กรุโณ กรุณารโส นาม โหติ. ตตฺถ กรุณารเส รุทิตปลยตฺถมฺภกาทโย รุทิโต ปลโย ถมฺโภติอาทโย อนุภาวา นาม ภวนฺตีติ. ถมฺภาทีนํ สรูโป เหฏฺา วุตฺโตว. วิสาทอาลสฺยมรณจินฺตาทโย พฺยภิจาริโน ตสฺมึเยว พฺยภิจาริโน ภวนฺติ. อิห ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺปฺปตฺติยา จ สีลธมฺมาทิอิฏฺนาสเนน จ อุตฺตมานํ โสโก อุปฺปชฺชติ, เทสจาคาทิอนิฏฺปฺปตฺติยา จ ธนาทิอิฏฺนาสเนน จ นีจานํ. อฺเสํ ธนาทิวินาสเนน ปน มหากรุณิกตฺตา อุตฺตมสฺเสว อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ วิสเย โส โสโก เสสานํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ยถารหํ ปโยโค กาตพฺโพ. โสกสฺส รูโป สภาโวติ จ, อนิฏฺสฺส ปตฺตีติ จ, อิฏฺสฺส นาโสติ จ, อนิฏฺปฺปตฺติ จ อิฏฺนาโส เจติ จ, รุทิตฺจ ปลโย จ ถมฺภโก เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, วิสาโท จ อาลสฺยฺจ มรณฺจ จินฺตา เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํ. อิมสฺส กรุณารสสฺส ลกฺขิยเมวํ ทฏฺพฺพํ –
อากฑฺฒิเต’กสตราชปุรกฺขโต ¶ โย,
ธมฺเมน อาสนมลํกุรุเต ชิโนว;
โส อสฺสวาลมวลมฺพิย ทานิ นีโต,
ยกฺเขน โลกติลโก กุรุเต กิเมโกติ.
โย เอกสตราชปุรกฺขโต ราชูนํ เอกสเตน ปริวาริโต ชิโน อิว พุทฺโธ อิว ธมฺเมน มธุรธมฺมกถเนน อาสนํ ธมฺมาสนํ อลํกุรุเต สชฺเชติ, โลกติลโก โลกสฺส ปิยตาย ติลกาลงฺการภูโต โส วิธุรปณฺฑิโต ยกฺเขน ปุณฺณเกน อากฑฺฒิโต หุตฺวา นีโต อสฺสวาลํ อวลมฺพิย อิทานิ เอโก กึ กุรุเตติ. อิหานีโตติ ทสฺสิตปิยวตฺถุวิโยโค โสกสฺส อาลมฺพณวิภาโว โหติ. ‘‘อากฑฺฒิเตกสตราเช’’จฺจาทินา สกเลน วากฺเยน อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต, อุทฺทีปิตโสกสงฺขาตายีภาโว จ วิสาทาลสฺยจินฺตาทิโก พฺยภิจารีภาโว จ รุทิตปลยถมฺภกาทิกา วิภาวาทิโพธกอนุภาวา จ วากฺยสามตฺถิเยน ทีปิตา โหนฺติ.
รุทฺทายีภาว
โกโธ มจฺฉริยาทีหิ, โปเส ตาสมทาทิภิ;
นยนารุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเว.
๓๖๒. ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทิ, สุโพธํ. เอตฺถ ปเมน อาทิสทฺเทน อวิกฺเขปอุปหาสาทโย วิภาวา คหิตา, ทุติเยน อุคฺคสมฺภมาทโย พฺยภิจาริโน, ตติเยน ภูกุฏิปุรณโอฏฺนิปฺปีฬนาทโย อนุภาวา.
๓๖๒. อิทานิ รุทฺทรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทินา. โกโธ มจฺฉริยาทีหิ มจฺฉริยอวิกฺเขปอุปหาสาทีหิ อาลมฺพณาทีหิ วิภาเวหิ จ เหตุภูเตหิ ตาสมทาทีหิ ตาสมทอุคฺคตสมฺภมาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ ¶ จ นยนารุณตาทีหิ เนตฺตรตฺตสุภงฺคโอฏฺปีฬนาทีหิ อนุภาเวหิ จ กรณภูเตหิ โปเส สติ รุทฺโท นาม รโส ภเวติ. มจฺฉริยํ อาทิ เยสนฺติ จ, ตาโส จ มโท เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, นยนานิ จ ตานิ อรุณานิ จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, สา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํ.
รุทฺทรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ยกฺเขน โภ อธิคโตสิ มนุสฺสภกฺเข,
นา’สฺสสฺส วาล’มวลมฺพ ปุรํ อเวกฺข;
เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต,
มจฺโจ กถํ ปุนปิ ปสฺสติ ชีวโลกนฺติ.
โภ มนุสฺสภกฺเขน ยกฺเขน อธิคโตสิ คหิโต อสิ, อสฺสสฺส วาลมวลมฺพ วาลธึ คเหตฺวา อิทาเนว ปุรํ อเวกฺข ตุยฺหํ นครํ โอโลเกหิ, ตเถว หิ เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต เวรมฺภวาตสฺส อภิมุขิจุณฺณิตสกลสรีโร มจฺโจ มนุสฺโส ชีวโลกํ สตฺตโลกํ ปุนปิ กถํ ปสฺสตีติ. อิห มจฺฉริยาทิวิภาวา จ โกธาทิสงฺขาโต ายีภาโว จ วากฺยสามตฺถิยา ทีปิตา โหนฺติ, อปรทฺเธน ตาสมทอุคฺคตาทิพฺยภิจารีภาวา วิภาวิตา โหนฺติ. สมุทาเยน นยนารุณตาทโย อนุภาวา สูจิตา โหนฺติ.
วีรายีภาว
ปตาปวิกฺกมาทีหุ-สฺสาโห วิโรติ สฺิโต;
รณทานทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;
เตวา’นุภาวา ธิติม-ตฺยาทโย พฺยภิจาริโน.
๓๖๓. ‘‘ปตาปิ’’จฺจาทิ. ปตาโป สตฺตุสนฺตาปการี เตโช, วิกฺกโม ปรมณฺฑลกฺกมนฺตํ, เต อาทโย เยสํ พลาวิกฺเขปาทีนํ ¶ ปฏิปุคฺคลคตานํ วิภาวานํ, เตหิ ชาโต อุสฺสาโห รสตฺตมาปนฺโน วีโร รโสติ สฺิโต, อยํ วีโร รณทานทยาโยคา ติวิโธ ภเว ยุทฺธวีโร ทานวีโร ทยาวีโรติ, เต ยุทฺธกรณาทโย เอว ตตฺถ อนุภาวา ภวนฺติ. ธิติมติอุคฺคตาทโย พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติ.
๓๖๓. อิทานิ วีรรสเภทํ, โปสนกฺกมฺจ ทสฺเสติ ‘‘ปตาป’’อิจฺจาทินา. ปตาปวิกฺกมาทีหิ อฺราชูนํ ทณฺฑชเตชสงฺขตปตาโป, เตสเมว ปรมณฺฑลกฺกมนสงฺขาตวิกฺกโม ผลเภโท เจติอาทีหิ อุปฺปนฺโน อุสฺสาโห วีโรติ วีรรโสติ สฺิโต กวีหิ าโต, อยํ วีรรโส รณทานทยาโยคา ยุทฺธจาคกรุณาโยเคน เหตุภูเตน ติวิโธ ภเว. เต เอว รณทานทยา เอว อิมา อนุภาวา นาม โหนฺติ. ธิติมตฺยาทโย ธิติมติอุคฺคตคพฺพาทโย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติ. ยุทฺธวีรทานวีรทยาวีรวเสน วีรรโส ติวิโธ โหติ. ปตาโป จ วิกฺกโม เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, รโณ จ ทานฺจ ทยา เจติ จ, ตาหิ โยโคติ จ, ตโย วิธา ปการา อสฺสาติ จ, ธิติ จ มติ เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํ.
วีรรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
วิฺาเปตฺวา กุเวรํ สุมหติ-
มปิ เจ’โกวกุมฺภณฺฑเสนํ,
อุตฺตาเสตฺวา คเหตฺวา มณิรตนวรํ
ลกฺขมาธาย ชูเต;
เชตฺวา โกรพฺยราชํ สจิวรตน-
มุทฺธจฺจ รฺํ สตมฺหา,
เอตฺถาเนตฺวา’ทิยิสฺสํ สุยุวติรตนํ
โก มเม’ตฺถ’ตฺถิ ภาโรติ.
กุเวรํ ¶ เวสฺสวณมหาราชํ วิฺาเปตฺวา โพเธตฺวา สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ อติมหนฺตึ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโกว อุตฺตาเสตฺวา ภยํ ชเนตฺวา มณิรตนวรํ คเหตฺวา ชูเต อกฺขกีฬายํ ลกฺขํ อาธาย เปตฺวา โกรพฺยราชํ เชตฺวา รฺํ สตมฺหา ราชสมฺพนฺธินา สเตน สจิวรตนํ อมจฺจรตนํ อุทฺธจฺจ อุทฺธริตฺวา เอตฺถาเนตฺวา สุยุวติรตนํ โสภนอิตฺถิรตนํ อาทิยิสฺสํ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ ยถาวุตฺเตสุ มม โก ภาโร อตฺถีติ. เอตฺถ ‘‘โก มเมตฺถตฺถิ ภาโร’’ติ อิมินา อุสฺสาหสงฺขาโต ายีภาโว ปกาสิโต. เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปเนสุ การณภูตสฺส อิตฺถิรตนสฺส อาทานขฺยาตนาคราชคตปตาปวิกฺกมาทิวิภาโว จ, ตํตํรูปปฺปกาสกกวิวจนสงฺขาตานุภาโว จ ‘‘วิฺาเปตฺวา’’อิจฺจาทินา วากฺยสามตฺถิเยน ปฏิปาทนียา โหนฺติ. ‘‘สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโก’’ติ จ, ‘‘รฺํ สตมฺหา สจิวรตนมุทฺธจฺจา’’ติ จ อิเมหิ ธิติอุคฺคตคพฺพาทโย จ, ‘‘วิฺาเปตฺวา กุเวร’’นฺติ จ, ‘‘อุตฺตาเสตฺวา โกรพฺยราช’’นฺติ จ, ‘‘เอตฺถาเนตฺวา อิจฺจาทโย’’ติ จ อิเมหิ มตฺยาทโย จ พฺยภิจาริโน ภาวา วิภาวิตา โหนฺติ. อิเมหิ วิภาวานุภาวพฺยภิจารีภาเวหิ ยุทฺธวีรรโส โปสิโตติ ทฏฺพฺโพ. อิมินาเยว นเยน ทานวีราทโย วิฺาตพฺพา.
ภยายีภาว
วิการิสนสตฺตาทิ-
ภยุกฺกํโส ภยานโก;
เสทาทโย’นุภาเว’ตฺถ,
ตาสาที พฺยภิจาริโน.
๓๖๔. ‘‘วิการิ’’จฺจาทิ. วิการิ อสภาวปฺปวตฺโต วิรุทฺโธ สโน สทฺโท สตฺโต จ, เต อาทโย เยสํ สฺุารฺาทีนํ ¶ อิตฺถินีจปฺปกติสมฺภวนฺตานํ, วิภาวานํ, คุรุอาทีนํ วา อุตฺตมานํ, เตหิ ชาตสฺส ภยสฺส, กิตฺติมสฺส วา อุกฺกํโส ภยานโก นาม รโส. เอตฺถ เสทกมฺปนปาทจลนาทโย อนุภาวา, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน.
๓๖๔. อิทานิ ภยานกรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘วิการิ’’จฺจาทินา. วิการิสนสตฺตาทิภยุกฺกํโส ปกติวิรเหน วิการวนฺเตหิ วิรุทฺเธหิ อสนิสทฺทาทิสทฺเทหิ, รกฺขสาทิสตฺเตหิ วา วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ สฺชาโต สาภาวิโก, กิตฺติโม วา ภยปฏิพนฺโธ อุกฺกํโส ภยานกรโส นาม โหติ. เอตฺถ ภยานกรสวิสเย เสทาทโย ทาหสรีรกมฺปนาทโย อนุภาวา กายิกวาจสิกปฺปโยคสงฺขตา อนุภาวา โหนฺติ. ตาสาที พฺยภิจาริโน ตาสสงฺกาทโย อิห พฺยภิจารีภาวา โหนฺตีติ. สโน จ สตฺโต เจติ จ, วิกาโร เอเตสํ อตฺถีติ จ, วิการิโน จ เต สนสตฺตา เจติ จ, เต อาทโย เยสํ สฺุารฺาทีนมิติ จ, เตหิ ชาตํ ภยมิติ จ, มชฺเฌ ปทโลโป, ตสฺส อุกฺกํโสติ จ, เสโท อาทิ เยสํ กมฺปนาทีนมิติ จ, ตาโส อาทิ เยสํ สงฺกาทีนมิติ จ วากฺยํ. อิตฺถินีจปฺปกติกานํ ภยเหตุ วิการิสนสตฺตาทิ, อุตฺตมานํ คุรุอาทิ.
เอตฺถ ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํ –
ยํ ทิฏฺิสตฺถปตเนน ปริปฺผุรนฺตี,
กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา;
อาจกฺกวาฬนค’มสฺสคตํ ปุรีว,
โภโต มุหุํ มุหุ’มปสฺสิ ส ปุณฺณโก’หนฺติ.
ทิฏฺิสตฺถปตเนน ทิฏฺิสลฺลสมฺปาตเนน ปริปฺผุรนฺตี กมฺปมานา สมนฺตา ปริสมนฺตโต อาจกฺกวาฬนคํ จกฺกวาฬปพฺพตาวธิ คมิตา ปลาปิตา กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู กุมฺภณฺฑรกฺขสานํ ¶ เสนา ยํ อสฺสคตํ อสฺสปิฏฺเ นิสินฺนกํ โภโต ภวตํ ตุมฺหากํ ปุรี อิว ปุริยา ทสฺสนมิว มุหุํ มุหุํ อปสฺสิ ขเณ ขเณ อปสฺสิตฺถ, โส อหํ ปุณฺณโก นาม ยกฺโขติ. เอตฺถ ‘‘ทิฏฺิสตฺถปตเนนา’’ติ ทิฏฺิสตฺถาโรปเนน จ ‘‘ส ปุณฺณโก อห’’นฺติ อิมินา จ ภยชนนสฺส เหตุภูตวิรุทฺธสตฺตสงฺขาตา วิภาวา นิทฺทิฏฺา, ‘‘มุหุํ มุหุ’มปสฺสี’’ติ รสาวตฺถสมฺปตฺตภยุกฺกํสสงฺขโต ายีภาโว วิภาวิโต, ‘‘กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา อาจกฺกวาฬนค’’นฺติ ตาสสงฺกาทิกา พฺยภิจาริโน ภาวา โชติตา. ‘‘ปริปฺผุรนฺตี’’ติ เสทกมฺปาทโย อนุภาวา ทสฺสิตา โหนฺติ.
ชิคุจฺฉาายีภาว
ชิคุจฺฉา รุธิราทีหิ,
ปูตฺยาทีหิ วิราคโต;
พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี,
กเมน กรุณายุโต;
นาสาวิกุนนาทีหิ,
สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํ.
๓๖๕. ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทิ. รุธิรนฺตาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ วิราคโต จ ชาตา ชิคุจฺฉา ครหา กเมน โขภโน อุพฺเพคี กรุณายุโต จ พีภจฺโฉ ภวติ, นาสาวิกุนนมุขจฺฉทนาทีหิ อนุภาเวหิ, สงฺกาเวคาทีหิ พฺยภิจารีหิ จ อสฺส โปสนํ ภวตีติ.
๓๖๕. อิทานิ พีภจฺฉรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทินา. รุธิราทีหิ รตฺตนฺตคุณาทีหิ จ, ปูตฺยาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ จ, วิราคโต วิรตฺตภาเวน จาติ อิเมหิ ตีหิ วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมานา ชิคุจฺฉา กเมน รุธิราทีนํ ติณฺณํ วิภาวานํ ปฏิปาฏิยา โขภโน ¶ อนวฏฺาโน อสมาหิโต อุพฺเพคี อุพฺเพควา กรุณายุโต โสกรูเปน สหิโต จาติ เอวํ พีภจฺโฉ รโส นาม โหติ. นาสาวิกุนนาทีหิ นาสสงฺโกจนมุขปิทหนาทีหิ อนุภาเวหิ จ สงฺกาทีหิ จ สงฺกาอาเวคาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ กรณภูเตหิ อสฺส พีภจฺฉรสสฺส โปสนํ โหตีติ. รุธิราทีสุ ตีสุ ปเทสุ, โขภนาทีสุ ตีสุ จ คมฺยมานตฺตา อวุตฺโตปิ จสทฺโท โยเชตพฺโพ, ตสฺมา โขภนาทีหิ ตีหิ ยุตฺโตว พีภจฺฉรโส นามาติ ทฏฺพฺโพ. รุธิรํ อาทิ เยสํ อนฺตาทีนมิติ จ, ปูติอาทิ เยสํ กิมิอาทีนมิติ จ, อุพฺเพโค อสฺส พีภจฺฉสฺส อตฺถีติ จ, กรุเณน อายุโตติ จ, นาสาย วิกุนนํ สงฺโกจนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ มุขจฺฉาทนาทีนมิติ จ, สงฺกา อาทิ เยสํ อาเวคาทีนมิติ จ วากฺยํ.
อิมสฺส พีภจฺฉสฺโสทาหรณเมวํ เวทิตพฺพํ –
ยกฺขา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา เย นิมฺมิตา ปุณฺณเก-
นุ’ตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา หารีกตนฺโตรคา;
ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ วิธุเรเน’เต ปิวนฺตา วสา-
มชฺชํ สีสกปาลปาติหิ ปุเร ธุตฺตา วิโย’เปกฺขิตาติ.
ปุณฺณเกน ยกฺเขน นิมฺมิตา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา มนุสฺสฏฺิสงฺขาตกรภูสนธาริโน อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา มตฺถกมาลิกตหตฺถตลสงฺขตปลฺลวธาริโน หารีกตนฺโตรคา มุตฺตาหารีกตมนุสฺสนฺตสงฺขาตอุรคสมฺปยุตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ รุธิรสงฺขาตกุงฺกุมกกฺเกหิ ลิตฺตา สีสกปาลปาติหิ สีสกปาลสงฺขาเตหิ สราเวหิ วสามชฺชํ วสาสงฺขาตสุรํ ปุเร อภิมุเข ปิวนฺตา เย ยกฺขา สิยุํ, เอเต ยกฺขา วิธุเรน ปณฺฑิเตน ธุตฺตา วิย นคเร สุราธุตฺตา วิย อุเปกฺขิตา โหนฺตีติ. อิห ‘‘ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหี’’ติ จ ‘‘อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา’’ติ จ ¶ ‘‘หารีกตนฺโตรคา’’ติ จ อิเมหิ จิตฺตกฺโขภการณภูโต รุธิราทิวิภาโว จ, ‘‘มจฺจกรงฺกกงฺกนโร’’ติ จ ‘‘สีสกปาลปาติหิ วสามชฺชํ ปิวนฺตา’’ติ จ อิเมหิ อุพฺเพควนฺตสภาวสฺส เหตุภูโต ปูตฺยาทิวิภาโว จ ปกาสิโต. กรุณายุตสภาวสฺส การณภูตวิรชฺชนวิภาโว จ นาสาวิกุนนาทิอนุภาโว จ สงฺกาเวคาทิพฺยภิจารีภาโว จ พีภจฺฉสงฺขาตายีภาโว จาติ อิเม สพฺเพ วากฺยสามตฺถิเยน คมฺมาติ เวทิตพฺพา.
วิมฺหยายีภาว
อติโลกปทตฺเถหิ,
วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;
ตสฺสา’นุภาวา เสทสฺสุ-
สาธุวาทาทโย สิยุํ;
ตาสาเวคธิติปฺปฺา,
โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโน.
๓๖๖. ‘‘อติ’’จฺจาทิ. อติโลเกหิ โลกาติวุตฺตีหิ มายาทิพฺพเคหารามาทีหิ ปทตฺเถหิ ชาโต อยํ วิมฺหโย จิตฺตวิการสงฺขาโต ายีภาโว อพฺภุโต รโส นาม. เสทอสฺสุสาธุวาทโรมฺจาทโย ตสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ.
๓๖๖. อิทานิ วิมฺหยรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘อติ’’อิจฺจาทินา. อติโลกปทตฺเถหิ โลกฏฺิติมติกฺกมฺม ปวตฺเตหิ มายาทิพฺพภวนอารามวิมานาทิปทตฺเถหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมาโน อยํ วิมฺหโย จิตฺตพฺยาปนสงฺขาโต ายีภาโว อพฺภุโต รโส อพฺภุตรโส นาม ภเว, เสทสฺสุสาธุวาทาทโย ตสฺส อพฺภุตรสสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาเวคธิติปฺปฺา เอตฺถ ¶ อพฺภุตรสวิสเย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติ. อติกฺกนฺตา โลกมิติ จ, เต จ เต ปทตฺถา เจติ จ, สาธุอิติ วาโทติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ สาธุวาโท เจติ จ, เต อาทิ เยสํ โรมฺจาทีนมิติ จ, ตาโส จ อาเวโค จ ธิติ จ ปฺา เจติ จ วากฺยํ.
อิมสฺส อพฺภุตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
ส ปุณฺณเกนา’หฏเนกภึสเน-
สฺว’โห นเฏเนว สุนิจฺจโล’จลา;
นิปาติโต เตน อวํสิโรปตํ,
อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺิยฏฺิยาติ.
โส วิธุรปณฺฑิโต ปุณฺณเกน ยกฺเขน นเฏน อิว อเนกวิการทสฺสนเกน นาฏเกน วิย อาหฏเนกภึสเนสุ ภยตฺตมานีตาเนกวิธภึสเนสุ วตฺตมาเนสุ สุนิจฺจโล เตน ปุณฺณเกน อจลา สฏฺิโยชนุพฺเพธกาฬาคิริปพฺพตมตฺถกโต นิปาติโต อวํสิโรปตํ อโธสีสํ ปตนฺโต อสนฺตสํ เอวํ อปฺปติฏฺเปิ อนุตฺตสนฺโต ตํ ปพฺพตํ ทิฏฺิยฏฺิยา มินิ ปมาณมกาสิ, อโห อจฺฉริยนฺติ. เอตฺถ ภยเหตุมฺหิ สติ ภีติยา จ ตตฺถ ปริชานนาภาวสฺส จ โลกสภาวตฺตา ตมติกฺกมฺม ภยกรเณ อสนฺตาสสฺส จ ทิฏฺิยา ปพฺพตมินนสฺส จ ปวตฺตภาวกถเนน โลกาติกฺกนฺตปทตฺถสงฺขาโต วิภาโว ‘‘อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺิยฏฺิยา’’ติ อิมินา ปกาสิโต. ‘‘อโห’’ติ วจเนน, ตสฺส สามตฺถิเยน จ สาธุวาทเสทอสฺสุอาทโย อนุภาวา วิภาวิตา. ตาสอาเวคธิติจฺจาทิพฺยภิจารีภาวา, วิมฺหยสงฺขาตายีภาโว จ สมุทิตวากฺยสามตฺถิเยน โชติโต.
สมายีภาว
ายีภาโว ¶ สโม เมตฺตา-
ทยาโมทาทิสมฺภโว;
ภาวาทีหิ ตทุ’กฺกํโส,
สนฺโต สนฺตนิเสวิโต.
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
รสภาวาวโพโธ นาม ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโต.
๓๖๗. ‘‘ายิ’’จฺจาทิ. เมตฺตาทิสมฺภโว สโม อุปสมสงฺขาโต ายีภาโว ภวติ, ตทนุรูเปหิ ภาวานุภาเวหิ ตสฺส อุกฺกํโส ยสฺส, โส สนฺโต นาม รโส ภวติ, โส จ สนฺตนิเสวิโตติ.
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ
รสภาวาวโพโธ ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๓๖๗. อิทานิ สนฺตรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ายิ’’จฺจาทินา. เมตฺตาทยาโมทาทิสมฺภโว เมตฺตากรุณาปีติอาทิวิภาเวหิ สมฺภูโต สโม กายจิตฺโตปสโม ายีภาโว นาม โหติ, ภาวาทีหิ พฺยภิจารีภาวาทีหิ กรณภูเตหิ, อปิจ ตสฺส สมสฺส อนุรูเปหิ พฺยภิจารีภาวานุภาเวหิ ตทุกฺกํโส ตสฺส ายีภาวสฺส อุกฺกํสยุตฺโต สนฺตนิเสวิโต สาธูหิ เสวิโต สนฺโต สนฺตรโส นาม โหตีติ. เมตฺตา จ ทยา จ โมโท เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, เตหิ สมฺภโว ยสฺเสติ จ, ตสฺส อุกฺกํโส อสฺส สนฺตสฺเสติ จ, สตํ นิเสวิโตติ จ วากฺยํ.
อสฺส ¶ สนฺตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺพฺพํ –
เอนฺเตสุ เกสริกรีสฺว’ปิ เวยนฺเต,
นาเค นคํ มทคเช วิย เวฬุคุมฺพํ;
ยกฺเข วิจาลยติ โนจลิ อีสกมฺปิ,
สนฺตึ คโตว วิธุโร มธุราปิ ภาโวติ.
เกสริกรีสุ สีหหตฺถีสุ เอนฺเตสุ อปิ ภึสนากาเรน สมีปมาคจฺฉนฺเตสุปิ นาเค เวยนฺเตปิ นาเคสุ สรีรํ เวยนฺเตสุปิ. ชาตฺยาเปกฺขาเยกวจนํ, เวฬุคุมฺพํ มทคเช วิย วิจาลยติ มทคฬิตหตฺถิมฺหิ จาเลนฺเต อิว ยกฺเข ปุณฺณเก นคํ กาฬาคิริปพฺพตํ วิจาลยติปิ อเนกปฺปกาเร จาเลนฺเตปิ วิธุโร ปณฺฑิโต สนฺตึ คโตว นิพฺพานํ อาลมฺพณกรณวเสน สมฺปตฺโต วิย ผลสมาปตฺติสมาปนฺโน อิว อถ วา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานสงฺขตนิโรธสมาปตฺติสมาปนฺโน วิย อีสกมฺปิ อปฺปกมฺปิ มธุรา ภาวา อปิ มธุรสภาวโตปิ โน จลิ, นิสินฺนฏฺานโต ปเควาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ธาวนโรทนกมฺปนาทีนํ กรณภูตํ สีหาทีนมาคมนํ นาคเวนํ ปพฺพตกมฺปนนฺติอาทีสุ วตฺตมาเนสุปิ นิพฺพิการตฺเตน สนฺตึ คโตติ อิมินา สนฺตรสสฺส ปกติภูเต อุทฺเทเส ทสฺสิโต นวโม ายีภาโว ทสฺสิโต โหติ, เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนานํ การณภูตา เมตฺตาทยาโมทาทิวิภาวา สามตฺถิยา ทสฺสิตา โหนฺตีติ. ธิติมติสติอาทโย ตทนุรูปพฺยภิจารีภาวา จ ตาทิสานุภาวา จ ‘‘เอนฺเตสุ เวยนฺเต วิจาลยตี’’ติ อิมินา, สกลวากฺยสามตฺถิเยน จ ปกาสิตาติ ทฏฺพฺพา.
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
รสภาวาวโพโธ นาม ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สุโพธาลงฺการฏีกา สมตฺตา.