อฺ > พฺยากรณ คนฺถ-สงฺคโห > พาลาวตาร คณฺิปทตฺถวินิจฺฉยสาร

อกฺขราปิ ¶ อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สุตฺตนฺโตปการา. ตํ ยถา-อ อา-อิ อี-อุ อู-เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ-อิติ.

ตตฺถ ¶ อกฺขเรสุ โอการนฺตา อฏฺ สรา นาม. ตตฺเถติ วตฺตเต.

ตตฺถ ¶ สเรสุ ลหุมตฺตา อ, อิ, อุ อิติ ตโย รสฺสา.

สํโยคโต ปุพฺเพ เอโอ รสฺสา อิโวจฺจนฺเต, อนนฺตรา พฺยฺชนา สํโยโค. เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโ, โสตฺถิ.

สเร ¶ เปตฺวา เสสา กาทโย นิคฺคหีตนฺตา พฺยฺชนา.

พฺยฺชนานํ ¶ กาทโย มการนฺตา ปฺจปฺจโส อกฺขรวนฺโต วคฺคา.

๘. วคฺคานํ ¶ ปมทุติยา โส จาโฆโส. ฬนฺตาฺเ โฆสา. โฆสาโฆสสฺา จ ‘‘ปรสมฺา ปโยเค’’ติ สงฺคหีตา. เอวํ ลิงฺค, สพฺพนาม, ปท, อุปสคฺค, นิปาต, ตทฺธิต, อาขฺยาต, กมฺมปฺปวจนียาทิสฺา จ.

อํอิติ ¶ อการโต ปรํ โย พินฺทุ สูยเต, ตํ นิคฺคหีตํ นาม.

พินฺทุ ¶ จูฬามณากาโร, นิคฺคหีตนฺติ วุจฺจเต.

เกวลสฺสา ปฺปโยคตฺตา, อกาโร สนฺนิธียเต.

๑๐. อ, กวคฺค, หา กณฺฑชา, อิ, จวคฺค, ยา ตาลุชา, อุ, ปวคฺคา โอฏฺชา, ฏวคฺค, ร, ฬา มุทฺธชา, ตวคฺค, ล, สา ทนฺตชา, เอ กณฺตาลุโช, โอ กณฺโฏฺโช, โว ทนฺโตฏฺโช.

๑๑. โลก ¶ อคฺโคอิตฺยสฺมึ – ‘‘ปุพฺพมโธิต มสฺสรํ สเรน วิโยชเย’’ติ ปุพฺพพฺยฺชนํ สรโต ปุถกฺกาตพฺพํ.

อนนฺตเร สเร ปเร สรา โลปํ ปปฺโปนฺติ.

‘‘นเร ¶ ปรํ ยุตฺเต’’ติ อสฺสโร พฺยฺชโน ปรกฺขรํ เนตพฺโพ โลกคฺโค.

สเรตฺยสฺมึ ¶ โอปสิเลสิโก กาสสตฺตมี, ตโต วณฺณกาลพฺยวธาเน การิยํ น โหติ. ยถา-มํ อหา สีติ, ‘‘ปมาทมนุยุฺชนฺตี’’ตฺยาทิคาถายํ ‘ชนา อปฺปมาท’นฺติ จ. เอวํ สพฺพสนฺธีสุ.

อนนฺตรํ ปรสฺส สรสฺส โลปํ วกฺขติ, ตสฺมาเนน ปุพฺพสฺส โลโป ายติ, เตเนว สตฺตมีนิทฺทิฏฺสฺส ปรตาปิ คมฺยเต.

๑๒. สเรตฺยธิกาโร. ¶ ปน อิเม ปน อิเมตีห-สรา โลปํ อิตฺเวว.

อสมานรูปาสรมฺหา ปโร สโร วา ลุปฺยเต, ปนเม, ปนิเม.

๑๓. พนฺธุสฺส ¶ อิว, น อุเปตีตีธ –

สเร ลุตฺเต ปรสรสฺส กฺวจิ อสวณฺโณ โหตีติ อิ อุ อิจฺเจเตสํ านาสนฺนา เอ โอ. พนฺธุสฺเสว. โนเปติ.

๑๔. ตตฺร ¶ อยํ, ยานิ อิธ, พหุ อุปการํ, สทฺธา อิธ, ตถา อุปมนฺตฺเยตสฺมึ –

สเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ านาสนฺนํ ทีฆํ ยาติ. ตตฺรายํ, ยานีธ, พหูปการํ, สทฺธีธ, ตถูปมํ.

สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ จ กฺวจิ ทีฆํ ยาติ. กึ สูธ.

สเร ปเร อนฺตสฺส เอการสฺส กฺวจิ โย อาเทโส โหติ, ตฺยชฺช, ‘‘ทีฆ’’นฺติ พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ ทีโฆ, ตฺยาหํ.

สเร ปเร อนฺโต การุการานํ กฺวจิ โว อาเทโส โหติ. สฺวสฺส, อนฺเวติ.

กฺวจีติ กึ. ตยสฺสุ, สเมตายสฺมา.

สเร ปเร ธสฺส กฺวจิ โท โหติ. ทีเฆ – อิทาหํ. กฺวจีติ กึ. อิเธว. จกาเรน พฺยฺชเนปิ, อิธ ภิกฺขเว.

๑๙. ปติ อนฺตุํ, วุตฺติ อสฺเสตีห –

สเร ปเร อิวณฺณสฺส โย นวา โหติ. กต ยการสฺส ติสฺส ‘‘สพฺโพ จนฺตี’’ติ กฺวจิ จาเทเส ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ สรโต ปรพฺยฺชนสฺส านาสนฺนวสา ทฺวิตฺตํ. ปจฺจนฺตํ, วุตฺยสฺส.

เอตฺถ ‘‘กฺวจิ ปฏิ ปติสฺเส’’ติ ปติสฺส ปฏิ, วณฺณคฺคหณํ สพฺพตฺถ รสฺสทีฆ สงฺคหณตฺถํ.

สรโต ปรสฺส เอวสฺสาทิเอกาโร ริตฺตํ นวา ยาติ. ปุพฺโพ จ านาสนฺนํ รสฺสํ. ยถริว. ยเถว.

๒๑. น ¶ อิมสฺส, ติ องฺคิกํ, ลหุ เอสฺสติ, อตฺถ อตฺถํ, อิโต อายติ, ตสฺมา อิห, สพฺภิ เอว, ฉ อภิฺา, ปุถ เอว, ปา เอวตีห วา ตฺเวว –

สเร ปเร ยาทโย อาคมา วา โหนฺติ, จกาเรน โค จ. นยิมสฺส, ติวงฺคิกํ, ลหุเมสฺสติ, อตฺตทตฺถํ, อิโตนายติ, ตสฺมาติห, สพฺภิเรว, ฉฬภิา, ปุถเคว, ‘‘รสฺส’’นฺติ พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺโส. ปเคว.

วาติ กึ. ฉ อภิฺา, ปุถ เอว, ปา เอว.

เอตฺถ ‘‘สเร กฺวจี’’ติ สรานํ ปกติ โหติ, สสฺสรูปเมว, น วิกาโรตฺยตฺโถ.

‘‘อพฺโภ อภี’’ติ อภิสฺส อพฺโภ. อพฺภุคฺคโต.

๒๓. พฺยฺชเนตฺยธิกาโร. กฺวจีตฺเวว. โส ภิกฺขุ, กจฺจิ นุ ตฺวํ, ชาเนม ตนฺตีห –

พฺยฺชเน ปเร สรานํ กฺวจิ โลโปโหติ, ตตฺร ลุตฺเต าเน อการาคโม, จกาเรน โอการุการาปิ. สภิกฺขุ กจฺจิโน ตฺวํ, ชาเนมุ ตํ.

๒๔. อุโฆโส ¶ , อาขาตนฺตีห – ทฺเวภาเว าเน อิตฺเวว.

วคฺเค โฆสาโฆสานํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติยปมา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ ยุตฺเต าเน, อุคฺโฆโส, รสฺเส อกฺขาตํ.

๒๕. ปร ¶ สหสฺสํ, อติปฺปโขตีห – ‘‘กฺวจิ โอ พฺยฺชเน’’ติ โอการาคโม. ปโรสหสฺสํ. คาคเม จ, อติปฺปโคโข.

๒๖. อว นทฺธาตฺยตฺร – ‘‘โอ อวสฺเส’’ติ กฺวจิ อวสฺส โอ. โอนทฺธา.

๒๗. นิคฺคหีตนฺตฺยธิกาโร ¶ . กึ กโต, สํ ชาโต, สํ ิโต, ตํ ธนํ, ตํ มิตฺตนฺติห –

วคฺคพฺยฺชเน ปเร พินฺทุสฺส ตพฺพคฺคนฺโต วา โหติ. กิงฺกโต, สฺชาโต, สณฺิโต, ตนฺธนํ, ตมฺมิตฺตํ.

๒๘. วาตฺยธิกาโร ¶ . เอวํ อสฺส, เอตํ อโวเจตีห –

สเร ปเร พินฺทุโน ม ทา วา โหนฺติ. เอวมสฺส, เอตทโวจ.

เอกาเร, เห จ ปเร พินฺทุโน โ วา โหติ. ทฺวิตฺเต – ตฺเว, ตเมว. ตฺหิ, ตํ หิ.

ยกาเร ปเร เตน สห พินฺทุโน โ วา โหติ. ทฺวิตฺเต – สฺโโค, สํโยโค.

๓๑. จกฺขุ อนิจฺจํ, อว สิโรตีห - อาคโม, กฺวจิตฺเวว.

สเร, พฺยฺชเน วา ปเร กฺวจิ พินฺทฺวาคโม โหติ. จกฺขุํอนิจฺจํ, อวํสิโร.

๓๒. วิทูนํ ¶ อคฺคํ, ตาสํ อหํตีห –

‘‘กฺวจิ โลปํ’’ติ สเร พินฺทุโลโป, วิทูนคฺคํ. ทีเฆตาสาหํ.

๓๓. พุทฺธานํ สาสนํ, สํ ราโคตีห –

‘‘พฺยฺชเน เจ’’ติ พินฺทุโลโป, พุทฺธานสาสนํ. ทีเฆสาราโค.

พินฺทุโต ปโร สโร วา ลุปฺยเต, พีชํว.

พินฺทุโต ปเร สเร ลุตฺเต สํโยโค พฺยฺชโน วินฏฺสํโยโค โหตีติ ปุพฺพสโลโป. เอวํส.

๓๖. อนุปทิฏฺานํ วุตฺตโยคโต.

อิธานิทฺทิฏฺา ¶ สนฺธโย วุตฺตานุสาเรน เ ยฺยา, ยถา – ยทิ เอวํ, โพธิ องฺคาตีห – ยาเทเส อิมินา สุตฺเตน ทยการสํโยคสฺส โช, ธยการสํโยคสฺส โฌ, ทฺวิตฺเต – ยชฺเชวํ, โพชฺฌงฺคา.

ปริ เอสนาตีห – ยาเทเส รการสฺส โย, ปยฺเยส นา.

๓๘. วณฺณานํ ¶ พหุตฺตํ, วิปรีตตา จ.

สรติ, อิติ เอว, สา อิตฺถี, พุสํ เอว, พหุ อาพาโธ, อธิ อภวิ, สุขํ, ทุกฺขํ, ชีโวตีห –

มาคโม สกาเร อการสฺส อุ จ, สุมรติ.

มาเทเส ¶ , ปุพฺพทีเฆ จ เอการสฺส อิ. พุสามิว.

วาเทเส หวการวิปริยโย. พหฺวาพาโธ.

อธิสฺส กฺวจิ อทฺโธ, ทีเฆ-อทฺธาภวิ.

พินฺทุโน, โอการสฺส จ เอ. สุเข, ทุกฺเข, ชีเว.

๓๙. รทานํ ¶ โฬ, ปฏิโพโธ, ปริฬาโห.

๔๐. สเร, พฺยฺชเน วา ปเร พินฺทุโน กฺวจิ โม. มม อภาสิ, พุทฺธม สรณํ, ปุพฺเพ โม ปรํ น เนตพฺโพ อยุตฺตตฺตา.

๔๑. พินฺทุโต ปรสราน มฺสฺสรตาปิ.

ตํ อิมินา, เอวํ อิมํ, กึ อหํ ตีห-อิสฺส อ. ตทมินา.

อิสฺส อุ, อการสฺส จ เอ, พินฺทุโลปาโท. เอวุมํ, เกหํ.

๔๒. วากฺยสุขุจฺจารณตฺถํ, ฉนฺทหานิตฺถฺจ วณฺณโลโปปิ.

ปฏิสงฺขาย โยนิโสตีห – ปุพฺพยโลโป, ปฏิสงฺขาโยนิโส.

๔๓. อลาพูนิตฺยาโท ¶ อการโลโป. ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ.

อกรมฺหเส เตตฺยาโท สกาเร ครุโน เอการสฺส อิมินา ลหุอกาโร, อกรมฺหส เต กิจฺจํ.

๔๕. อกฺขรนิยโม ¶ ฉนฺทํ, ครุลหุนิยโม ภเว วุตฺติ,

ทีโฆ, สํโยคาทิปุพฺโพ รสฺโส จ ครุ, ลหุ ตุ รสฺโส. ยถา- อา, อสฺส, อํ, อ.

เอวมฺาปิ ¶ วิฺเยฺยา, สํหิตา ตนฺติยา หิตา;

สํหิตาติ จ วณฺณานํ, สนฺนิธพฺยวธานโต.

๔๗. ‘‘ชินวจนยุตฺตํ ¶ หี’’ติ สพฺพตฺถาธิกาโร.

ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถยุตฺตํ สทฺทรูปํ ลิงฺคํ นาม, ชินวจนโยคฺคํ ลิงฺคํ อิธ ปียติ นิปฺผาทียติ จ.

ตสฺมา ลิงฺคา ปรา วิภตฺติโย โหนฺติ. จกาเรน ตาสํ เอกวจนาทิปมาทิสฺา จ.

‘‘สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สู’’ ติ วิภตฺติโย. สิ โย อิติ ปมา, อํ โย อิติ ทุติยา, นา หิ อิติ ตติยา, ส นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา หิ อิติ ปฺจมี, ส นํ อิติ ฉฏฺี, สฺมึ สุ อิติ สตฺตมี.

โย ¶ กมฺมกตฺตาทิวตฺตนฺตรมปฺปตฺโต สสฺสรูปฏฺโ สุทฺโธ, โส ลิงฺคตฺโถ นาม, ตสฺสาภิธานมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. ตสฺสาปนิยเม เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ สิ, วุจฺจเต เนเนติวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํ. เอวํ พหุวจนํ.

อการนฺตา ¶ ปรสฺส สิสฺส โอ โหติ.

สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ.

อํอาทีสุ ปเรสุ สรสฺส โลโป โหติ, ตสฺมึ กเต ตุ กฺวจาทินา อสวณฺเณ ปตฺเต ปกติ โหติ.

นเย ¶ ปรํ ยุตฺเต. เอวมุปริ สรโลปาทิ. พุทฺโธ.

อการนฺตา ปเรสํ ปมทุติยาโยนีนํ ยถาสงฺขฺยํ อาเอ วา โหนฺติ. พุทฺธา.

อภิมุขีกรณมาลปนํ, ตทธิเก ลิงฺคตฺเถ ปมา โหติ.

‘‘อาลปเน สิ คสฺโ’’ติ สิสฺส คสฺา. เคอิตฺเวว.

เค ปเร อกาโร ปิตุสตฺถุอตฺตราชาทีนมนฺโต จ อาตฺตํ ยาติ.

‘‘อากาโร วา’’ติ เค ปเร อาการสฺส รสฺโส วา.

โส สึ สฺยา จ สขาโต คสฺเสวาตฺยาทินิทฺทิฏฺเหฺเ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนฺตา เสสา, เตหิ ปเร คสี ลุปฺยนฺเต. เห - พุทฺธ, พุทฺธา. โย - พุทฺธา.

ยํ ¶ กโรติ, ตํ กมฺมํ นาม. ตตฺถ ทุติยา โหติ. อํพุทฺธํ. โยสฺส เอ-พุทฺเธ.

โย กโรติ, ส กตฺตา นาม. ตตฺถ ตติยา โหติ. นา.

อการา ปโร นา เอนํ ยาติ. พุทฺเธน.

สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ วา.

สพฺพสทฺเทหิ ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ ยถาสงฺขฺยํ มฺหาภิมฺหิอิจฺเจเต วา โหนฺติ. พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิ.

เยน ¶ วา กยิรเต, ตํ กรณํ นาม. ตตฺถ ตติยา โหติ. สพฺพํ กตฺตุสมํ.

ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต, ธารยเต วา, ตํ สมฺปทานํ นาม. ตตฺถ จตุตฺถี โหติ. ส.

อการา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อาโย วา โหติ. พุทฺธาย.

‘‘สาคโม ¶ เส’’ติ เส สการาคโม. พุทฺธสฺส. นํ.

สุนํหิสุ ปเรสุ สราทีนํ ทีโฆ โหติ. จสทฺเทน กฺวจิ น. พุทฺธานํ.

ยสฺมาทเปติ, ภยมาทตฺเต วา, ตทปาทานํ นาม, ตตฺถ ปฺจมี โหติ. สฺมา.

อการา ปเรสํ สฺมาสฺมินฺนํ อาเอ วา โหนฺติ. พุทฺธา, พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมา. พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิ.

ยสฺส ¶ วา ปริคฺคโห, ตํ สามี นาม. ตตฺถ ฉฏฺี โหติ. พุทฺธสฺส. พุทฺธานํ.

โยธาโร, ตโมกาสํ นาม. ตตฺถ สตฺตมี โหติ. สฺมึ-พุทฺเธ, พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมึ. สุ-พุทฺเธสุ.

พุทฺโธ พุทฺธ สุขํ ททาติ สรโต พุทฺธํ ตโต ทุกฺกรํ,

กึ พุทฺเธน มหิทฺธโยปิ มุนโย พุทฺเธน ชาตาสุขี;

พุทฺธสฺเสว มนํ ทเท ปทมหํ พุทฺธา ลเภยฺยาจฺจุตํ,

พุทฺธสฺสิทฺธิ น กึ กเร ภวภเว ภตฺตฺยตฺถุ พุทฺเธ มม.

๕๙. อิโต ¶ ปรํ ตติยาปฺจมีนฺจ จตุตฺถีฉฏฺีนฺจ สรูปตฺตา ปฺจมีฉฏฺิโย ภีโย อุเปกฺขนฺเต.

พฺรหฺมาทิโต สิสฺส อา โหติ. อตฺตา.

‘‘โยนมาโน’’ติ พฺรหฺมาทิโต โยนํ อาโนตฺตํ. อตฺตาโน.

๖๒. ‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต ¶ อมาน’’นฺติ พฺรหฺมาทิโต อํวจนสฺส อานํ วา โหติ. อตฺตานํ, อตฺตํ. อตฺตาโน.

๖๓. อตฺเตน, อตฺตนา. ปกฺเข-ชินวจนานุโรเธน เอนาภาโว.

‘‘อตฺตานฺโต ¶ หิสฺมิมนตฺตํ’’ติ หิมฺหิ อตฺตนฺตสฺส อโน. อตฺตเนหิ. เอวํ กรเณ.

๖๔. ‘‘สสฺส โน’’ติ โนกาโร. อตฺตโน. อตฺตานํ.

๖๕. อมฺหตุมฺหนฺตุ ราชพฺรหฺมตฺตสข สตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว.

อมฺหาทิโต สฺมา นา อิว โหติ. อตฺตนา.

๖๖. ‘‘ตโต สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิ. อตฺตนิ. ‘‘อนตฺต’’นฺติ ภาวนิทฺเทเสน สุมฺหิ จ อโน. อตฺตเนสุ.

นามฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รฺา วา โหติ. รฺา, ราเชน.

สุนํ หิสุ ปเรสุ ราชสฺส ราชุ โหติ, จกาเรน กฺวจิ น.

‘‘สุนํหิสุ ¶ เจติ’’ ทีเฆ - ราชูภิ, ราชูหิ, ราเชภิ, ราเชหิ.

‘‘ราชสฺส รฺโ ราชิโน เส’’ติ เส รฺโ ราชิโน โหนฺติ. รฺโ, ราชิโน.

‘‘รฺํ นมฺหิ วา’’ติ นมฺหิ รฺํ วา. รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ.

๖๙. สฺมาสฺสนาตุลฺยตฺตา-นามฺหิ ¶ รฺา วา. รฺา, ราชมฺหา, ราชสฺมา.

๗๐. ‘‘สฺมิมฺหิ รฺเ ราชินี’’ติ สฺมิมฺหิ รฺเ ราชินิ โหนฺติ. รฺเ, ราชินิ. ราชูสุ, ราเชสุ.

‘‘อา สิมฺหี’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อา. คุณวา.

ปเม โยมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตกาโร โหติ. คุณวนฺโต.

สุนํหิสุ, โยสุ, จกาเรน อฺเสุปิ ปเรสุ นฺตุสฺสนฺโต อตฺตํ ยาติ. คุณวนฺตา.

๗๒. สวิภตฺติสฺเสตฺยธิกาโร ¶ . อํอิตฺเวว.

เค ปเร สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํออา โหนฺติ. เหคุณวํ,คุณว, คุณวา. โย - คุณวนฺโต, คุณวนฺตา.

๗๔. ‘‘โตติตา ¶ สสฺมึ นาสฺวี’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นามฺหิ ตา, เส โตกาโร, สฺมิมฺหิ ติ จ วา. คุณวตา, คุณวนฺเตน. คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺเตหิ.

‘‘นมฺหิ ตํ วา’’ติ นมฺหิ นฺตุสฺส ตํ วา. คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. สฺมา นาว.

๗๖. คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตสุ.

‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’นฺติ นฺตสทฺทสฺส อํวา, สิโลโป. คจฺฉํ, สิสฺส โอ – คจฺฉนฺโต.

วุตฺตํ หิตฺวา เสเสสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุ อิว ทฏฺพฺโพ. คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาอิจฺจาทิ.

๗๘. คจฺฉนฺตาทโย ¶ นาม อนฺตปฺปจฺจยนฺตา.

‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ อิวณฺณุวณฺณานํ ยถาสงฺขฺยํ ฌลสฺา.

กโต นิกาโร โลโป จ เยสํ เตสุ โยสุ สรานํ ทีโฆ โหติ. อคฺคี. ปกฺเข-อตฺตนฺตฺเวว.

โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตํ ยาติ. อคฺคโย. ตถาลปเน.

ฌลปโต อํ โม จ พินฺทุํ ยนฺติ. อคฺคึ. อคฺคี, อคฺคโย.

๘๑. อคฺคินา. ทีเฆ-อคฺคีภิ, อคฺคีหิ.

๘๒. ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ สสฺส โนตฺตํ วา. อคฺคิโน, อคฺคิสฺส. อคฺคีนํ.

๘๓. ‘‘ฌลโต เจ’’ติ สฺมาสฺส นา. อคฺคินา.

๘๔. อคฺคิมฺหิ, อคฺคิสฺมึ. อคฺคีสุ.

๘๕. อาทิ อคฺคีว. สฺมึโน ปน ‘‘อาทิโต โอ เจ’’ติ อํ, โอ จ วา. อาทิ, อาโท, อาทิมฺหิ, อาทิสฺมึ. อาทีสุ.

‘‘อโฆ รสฺส’’มาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต ‘‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’’ติ สิมฺหิ อนปุํสกานํ น รสฺโส. สิโลโป, ทณฺฑี, โยโลเป – ทณฺฑี. ปกฺเข –

กตสฺสา ฌโต โยนํ โนตฺตํ โหติ. ทณฺฑิโน.

๘๗. ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ เค ปเร ฌลปานํ รสฺโส. เหทณฺฑิ. ทณฺฑี, ทณฺฑิโน.

‘‘นํ ฌโต กตรสฺสา’’ติ อํอิจฺจสฺส นํ วา. ทณฺฑินํ, ทณฺฑึ. ทณฺฑี, ทณฺฑิโน.

‘‘สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิ. ทณฺฑินิ. ทณฺฑีสุ.

‘‘ลโต โว กาโร เจ’’ติ ลโต โยนํ โวตฺตํ วา.

เวโวสุ อกตรสฺโส โล อตฺตํ ยาติ. ภิกฺขโว, ปกฺเข – โยโลป ทีฆา. ภิกฺขู.

‘‘อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว’’ติ อาลปเน โยสฺส เวโวการา, อตฺตํ. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขู.

๙๔. ภิกฺขุํ. ภิกฺขโว, ภิกฺขู. เสสํ อคฺคีว.

‘‘ลโต ¶ โวกาโร เจ’’ตีห การคฺคหเณน โยนํ โนตฺตํ, จกาเรน กฺวจิ โวโนนมภาโวว วิเสโส. ชนฺตุโน, ชนฺตุโย.

‘‘สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ’’ติ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อา, สิโลโป จ. สตฺถา.

สิโตฺเสุ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อาโร โหติ.

ตโต อารโต โยนํ โอ โหติ. สตฺถาโร.

๙๙. ‘‘นา อา’’ติ อารโต นาสฺส อา. สตฺถารา. สตฺถาเรภิ, สตฺถาเรหิ.

เส ¶ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อุ โหติ สโลโป จ วา. สตฺถุ, สตฺถุโน, สตฺถุสฺส.

‘‘วา นมฺหี’’ติ นมฺหิ อาโร วา. สตฺถารานํ.

‘‘สตฺถุนาตฺตฺเจ’’ติ นมฺหิ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ วา. ทีเฆสตฺถานํ.

๑๐๑. ‘‘ตโต สฺมิมี’’ติ อารโต สฺมิโน อิ. ‘‘อาโร รสฺสมีกาเร’’ติ อิมฺหิ อารสฺส รสฺโส. สตฺถริ. สตฺถาเรสุ. เอวํ นตฺตาทิ.

๑๐๒. ปิตา ¶ สตฺเถว. ‘‘ปิตาทีนมสิมฺหี’’ติ สิโตฺเสุ อารสฺส รสฺโสว วิเสโส. ปิตโร.

นมฺหิ – ปิตูนนฺติปิ โหติ. เอวํ ภาตุปฺปภุตโย.

๑๐๓. อภิภู. รสฺเส-อภิภุโว. โยโลเปอภิภู. เสสํ ภิกฺขูว, รสฺโสว วิเสโส.

๑๐๔. เอวํ ¶ สพฺพฺู. ปุพฺเพว โยนํ โนกาโร จ. สพฺพฺุโน, สพฺพฺู.

‘‘โยสุ เจ’’ติ โคสทฺโทการสฺส อาโว, ‘‘ตโต โยนโม ตุ’’ตีห ตุสทฺเทน โยนํ โอ. คาโว. ตถาลปเน.

อมฺหิ ปเร โคสทฺโทการสฺส อาวอวา โหนฺติ, จสทฺเทน หินํวชฺชิเตสุ เสเสสุปิ.

๑๐๗. ‘‘อาวสฺสุ วา’’ติ อมฺหิ อาวนฺตสฺส อุตฺตํ วา, คาหฺวํ, คาวํ, ควํ. โย-คาโว. คาเวน, คเวน. โคภิ, โคหิ.

๑๐๘. ‘‘คาว เส’’ติ เส โอสฺส อาโว. คาวสฺส, ควสฺส. ‘‘ตโต น’’มาโท จกาเรน นํอิจฺจสฺส อํ, โอสฺส อโว จ. ควํ.

๑๐๙. ‘‘สุหินาสุ ¶ เจ’’ตีห จกาเรน โคสฺส คุ จ. ทฺวิตฺเต-คุนฺนํ, โคนํ. คาวา, ควา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวสฺมา, ควสฺมา. โคภิ, โคหิ.

๑๑๐. คาเว, คเว, คาวมฺหิ, ควมฺหิ, คาวสฺมึ, ควสฺมึ. คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.

‘‘อา โฆ’’ติ อิตฺถิยํ อาการสฺส ฆสฺา. โย โลเป – กฺา. ปกฺเข – กฺาโย.

๑๑๒. ‘‘ฆเต เจ’’ติ คสฺส เอ. เห-กฺเ. กฺา, กฺาโย.

‘‘ฆโต นาทีน’’นฺติ นาเทกวจนานมาโย. กฺาย. กฺาภิ, กฺาหิ.

ฆเปหิ สฺมิโน ยํ วา โหติ. กฺายํ, กฺาย. กฺาสุ.

‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณานํ ปสฺา. โยโลปทีฆา. รตฺตี. ปกฺเข – รตฺติโย. ตถาลปเน.

‘‘ปโต ยา’’ติ นาเทกวจนานํ ยา. รตฺติยา. รตฺตีภิ, รตฺตีหิ.

๑๒๒. นที ¶ . เสสํ รตฺตีว. อฆตฺตา รสฺโสว วิเสโส.

๑๒๔. มาตุ, ธีตุ, ทุหิตฺวาทโย ปิเตว.

อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต อาปจฺจโย โหติ. สรโลปปกลฺยาทิ. กฺา.

‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติ วชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วจนโต ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา ตทฺธิตาทิสุตฺเต จกาเรน นามมิว กเต – สฺยาทิ. เอวํ อีอินีสุ.

เอวํ อชา, เอฬกา, โกกิลา, อสฺสา, มูสิกา, พลากา, มนฺทา, ชราอิจฺจาทิ.

อิตฺถิยํ ¶ นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อี โหติ. นที, นครี, กุมารี, พฺราหฺมณี, ตรุณี, กุกฺกุฏี, อิตฺถี อิจฺจาทิ.

‘‘มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร’’ติ ¶ อีมฺหิ มาตุลาทฺยนฺตสฺส อาโน. มาตุลานีตฺยาทิ.

อีมฺหิ ภวนฺตสฺส โภโต โหติ. โภตี.

๑๒๗. ‘‘ณ ¶ ว ณิกเณยฺย ณนฺตูหี’’ติ อี. มานวี, นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.

๑๒๘. ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ นฺตุสฺส โต วา. คุณวตี, คุณวนฺตี. ธิติมตี, ธิติมนฺตี.

นฺตสฺส นฺตุพฺยปเทโส. มหตี, มหนฺตี.

๑๒๙. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.

ปตฺยาทีหิ ¶ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ อินี โหติ.

‘‘ปติสฺสินีมฺหี’’ติ ปตฺยนฺตสฺส อตฺเต สรโลปาโท ตุกาเรน โลปาภาโว. ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทีโฆ จ. คหปตานี, ภิกฺขุนี, ราชินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ธมฺมจาริณี, ภยทสฺสาวินี, ภุตฺตาวินีตฺยาทิ.

อการนฺเตติ นปุํสเกหิ สิสฺส นิจํ อํ โหติ. จิตฺตํ.

อการนฺเตหิ น ปุํสเกหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ, นิสฺส อา. จิตฺตา. ปกฺเข – โยสฺวาทินา ทีเฆ – จิตฺตานิ.

๑๓๑. คโลเป – เห – จิตฺต. จิตฺตา, จิตฺตานิ.

๑๓๒. จิตฺตํ ¶ . นิสฺส เอ – จิตฺเต, จิตฺตานิ. เสสํ พุทฺโธว.

๑๓๔. มโนคณาทิโต สฺมินฺนานมิอา.

มนาทิโต สฺมินฺนานํ อิอา วา โหนฺติ.

วิภตฺยาเทเส สเร ปเร มนาทิโต สาคโม วา โหติ. มนสา.

มนาทิโต สสฺส โอ โหติ, จสทฺเทน สฺมาสฺส อา จ. มนโส, มนสา.

มนํ สิรํ อุรํ เตชํ, รชํ โอชํ วยํ ปยํ;

ยสํ ตปํ วจํ เจตํ, เอวมาทิ มโนคโณ.

‘‘อํ นปุํสเก’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํ. คุณวํ. นฺตุสฺส ตฺเต – คุณวนฺตานิ.

๑๓๙. โยโตฺํ ปุเมว. เอวํ คจฺฉํ.

‘‘โยนนฺนิ นปุํสเกหี’’ติ โยนํ นิ วา. อฏฺฏีนิ. ฌตฺตา โยโลเป – อฏฺี. ตถาลปเน.

๑๔๑. อฏฺึ, อฏฺีนิ, อฏฺี. เสสํ อคฺคีว.

อฆตฺตา รสฺโส, ทณฺฑิ. โยโตฺํ ปุเมว.

๑๔๔. ปุมิตฺถิลิงฺคา ¶ – ฆฏ, กฏ, ยฏฺิ, มุฏฺิ, สินฺธุ, เรณุปฺปภุตโย ทฺวิปท จตุปฺปท ชาติวาจิโน จ.

ยถา – ฆโฏ, อีปจฺจเย-ฆฏี. เอโส ยฏฺิ, เอสา ยฏฺิจฺจาทิ.

ทฺวิปทชาติวาจิโน ยถา – ขตฺติโย. อาปจฺจเย- ขตฺติยา, สมโณ, อีมฺหิ-สมณีอิจฺจาทิ.

จตุปฺปทชาติวาจิโน ยถา – คโช, อา-คชา, พฺยคฺโฆ, อีมฺหิ - พฺยคฺฆีอิจฺจาทิ.

๑๔๕. ปุมนปุํสกลิงฺคา ¶ – ธมฺม, กมฺม, พฺรหฺม, กุสุม สงฺคม, ปทุม, อสฺสม, วิหาร, สรีร, สุวณฺณ, วณฺณ, กหาปณ, ภวน, ภุวน, โยพฺพน, ภุสน, อาสน, สยน, โอทน, อากาส, อุปวาส, มาส, ทิวส, รส, ถล, ผล, รฏฺ อมฺพุ, มธฺวาทโย.

๑๔๖. อิตฺถินปุํสกลิงฺคา – นคร, อจฺจิปฺปมุขา.

๑๔๗. สพฺพลิงฺคา ¶ – ตฏ ปุฏ ปตฺต มณฺฑล กลสา ทโย, นามีกตา, สพฺพนามานิ จ. ยถา – ตโฏ, อีมฺหิ – ตฏี, ตฏมิจฺจาทิ.

นามีกตา ยถา – เทวทตฺโต, อา – เทวทตฺตา เทวทตฺตมิจฺจาทิ.

๑๔๘. สพฺพ ¶ , กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, เอก, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กึ, ตุมฺห, อมฺห-อิติ สพฺพนามานิ.

สพฺพาทีนมการโต ¶ ปโร ปโม โย เอตฺตํ ยาติ สพฺเพ.

‘‘ตโย เนว จ สพฺพนาเมหี’’ติ นิเสธา สสฺมาสฺมินฺนํ อาย อา เอ น โหนฺติ. สพฺพสฺส.

สพฺพาทิโต นํอิจฺจสฺส สํสานํ โหนฺติ.

นมฺหิ สพฺพาทีนมการสฺส เอ โหติ. สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ.

๑๔๙. อิตฺถิยํ ¶ อา, สพฺพา กฺาว. อยํ วิเสโส. วาตฺเวว.

ฆปสฺาโต สพฺพาทิโต สฺมึสานํ สํสา วา โหนฺติ.

‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ เจ’’ติ สาคโม.

เอกวจนสํสาสุ โฆ รสฺสํ ยาติ. สพฺพสฺสา, สพฺพาย. สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ. สพฺพสฺสํ, สพฺพายํ. สพฺพาสุ.

ฆปฺาหิ สพฺพาทีหิ สฺมิโน อาย ยา น โหนฺติ.

๑๕๐. นปุํสเก ¶ – สพฺพํ. สพฺพานิ. เอวํ ทุติยา.

สพฺพาทโย นปุํสเก ตติยาทีสุ สกสกปุมสมา. เอวํ ย - สทฺทนฺตา.

๑๕๑. ปุพฺพปราปเรหิ ตุ สฺมิโน ‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ อนิตฺถิยํ เอ วา. ปุพฺเพ, ปุพฺพสฺมึอิจฺจาทิ.

เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยฺาสหายตฺโถ. ยทา สงฺขฺยตฺโถ, ตเทกวจโน, อฺตฺถ สพฺพวจโน จ.

สิมฺหิ อนปุํสกานํ เอตตอิจฺเจเตสํ ตการสฺส ส โหติ. โส.

ติลิงฺเคสุ ¶ สพฺพาทีนํ ตการสฺส โน วา โหติ. เน, เต. เสสํ สพฺพสมํ, นตฺตํว วิเสโส.

๑๕๓. อิตฺถิยํ – สา, นา, นาโย, ตา, ตาโยอิจฺจาทิ.

ตาเอตาอิมาหิ สสฺส สฺสาโย วา โหติ.

เอกวจนสํสาสุ ตาสทฺทสฺส อา อิตฺตํ วา ยาติ. ติสฺสาย, ติสฺสา, ตสฺสา, ตาย. ตาสํ, ตาสานํ. ติสฺสํ, ตสฺสํ, ตายํ. ตาสุ.

เอกวจนสํสาสุ เอตาอิมานมนฺตสฺส อิ โหติ. เอติสฺสาย, เอติสา, เอตาย. เอตาสํ, เอตาสานํ. เอติสฺสํ, เอตสฺสํ, เอตายํ. เอตาสุ. เสสํ สพฺพาว.

‘‘อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี’’ติ อิมสฺส อยํ. สิโลโป. อยํ, อิเม. อิมํ, อิเม.

‘‘อนิมิ นามฺหิ เจ’’ติ อิมสฺส อโน, อิมิ จ. อเนน, อิมินา.

‘‘สพฺพสฺสิมสฺเส วา’’ติ สุนํหิสุ เอวา. เอหิ, อิเมหิ. วา สฺมาสสฺมึสํสาสฺวตฺตนฺตฺเวว.

สสฺมาสฺมึสํสาสุ ¶ อิมสฺส อตฺตํ วา โหติ. อสฺส, อิมสฺส. เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํ. อสฺมา, อิมมฺหา, อิมสฺมา. เอหิ, อิเมหิ. อสฺมึ, อิมมฺหิ, อิมสฺมึ. เอสุ, อิเมสุ.

อตฺตปกฺเข – ‘‘น ติเมหิ กตากาเรหี’’ติ สฺมาสฺมินฺนํ มฺหามฺหิ น สิชฺฌนฺเต.

๑๕๙. อิตฺถิยํ – อยํ. เสสํ เอตาว, สํสาสฺวตฺตํว วิเสโส.

๑๖๐. นปุํสเก – สวิภตฺติสฺส วาตฺเวว.

‘‘อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก’’ติ อิมสฺส อิทํ วา. อิทํ, อิมํ อิเม, อิมานิ. เอวํ ทุติยา.

‘‘อมุสฺส โม สํ’’ติ มสฺส โส วา, สิโลโป. อสุ.

‘‘สพฺพโต โก’’ติ สพฺพนามโต กาคโม. ‘‘โส’’ติ โอ, อมุโก, ปกฺเข – อมุ. อมู, อมุโย.

ปุพฺเพว ¶ โยนํ โวกาโร น. อมุํ. อมู, อมุโย. เสสํ ภิกฺขูว สพฺพาทิการิยาฺตฺร.

๑๖๒. อิตฺถิยํ – อสุ. เสสํ ยาคุสมํ. วิเสโสยํ – อมุสฺสา, อมุยา. อมูสํ, อมูสานํ. อมุสฺสํ, อมุยํ. อมูสุ.

๑๖๓. นปุํสเก – สวิภตฺติสฺส อํสิสุ นปุํสเกตฺเวว.

‘‘อมุสฺสาทุํ’’ติ อทุํ. อทุํ. อมู, อมูนิ. เอวํ ทุติยา.

๑๖๔. ‘‘เสเสสุ เจ’’ติ สพฺพตฺถ กิสฺส โก. โก, กา, กํ อิจฺจาทิ. ลิงฺคตฺตเย สพฺพสโม.

สวิภตฺติสฺส ตุมฺหมฺหานนฺตฺยธิกาโร.

สิมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหมฺหานํ ตฺวํ อหํ โหนฺติ. จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวํ จ. ตฺวํ, ตุวํ, อหํ. โย – ตุมฺเห.

‘‘มยํ โยมฺหิ ปเม’’ติ อมฺหสฺส มยํ โหติ. มยํ.

๑๖๖. ‘‘ตํมมมฺหี’’ติ อมฺหิ ตํ มํ โหนฺติ.

‘‘ตวํ มมฺจ นวา’’ติ อมฺหิ ตวํ มมฺจ นวา.

‘‘ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมมฺหี’’ติ ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวฺจ. ตํ, ตวํ, ตุวํ, ตฺวํ, มํ, มมํ.

‘‘วา โยปฺปโม’’ติ ทุติยาโยสฺส อากํ วา. ตุมฺหากํ, ตุมฺเห. อมฺหากํ, อมฺเห.

๑๖๗. ‘‘นามฺหิ ตยา มยา’’ติ นามฺหิ ตยา มยา โหนฺติ. ‘‘ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํวา’’ติ ตสฺส ตฺโว วา. ตฺวยา, ตยา, มยา. ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ.

๑๖๘. ‘‘ตว ¶ มม เส’’ติ เส ตว มม โหนฺติ.

‘‘ตุยฺหํ มยฺหํ เจ’’ติ เส ตุยฺหํ มยฺหฺจ.

‘‘อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส’’ติ เส อมฺหสฺส มมํ จ. ตว, ตุยฺหํ, ตุมฺหํ, มม, มยฺหํ, อมฺหํ, มมํ.

‘‘ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ’’ติ นํวจนสฺส อากํ. ตุมฺหากํ, อมฺหากํ. สฺมานาว.

๑๖๙. ‘‘ตุมฺหามฺหานํ ตยิ มยี’’ติ สฺมิมฺหิ ตยิ มยิ โหนฺติ. ตฺเว กเต - ตฺวยิ, ตยิ, มยิ, ตุมฺเหสุ, อมฺเหสุ. ลิงฺคตฺตเย สมํ.

ปทโต ทุติยา จตุตฺถี ฉฏฺีสุ โวโน.

อตฺถชฺโชตกา วณฺณา ปทํ, ทุติยา จตุตฺถี ฉฏฺี พหุวจเนสุ ปเรสุ ปทสฺมา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหามฺหานํ โวโนการา นวา โหนฺติ.

รกฺขตุ ¶ โว, ปสฺสตุ โน, ททาติ โว, ททาหิ โน, สทฺธา โว, สตฺถา โน.

‘‘เตเมกวจเนสุ เจ’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจเนสุ เต เม โหนฺติ. ททามิ เต, ททาหิ เม, อิทํ เต, อยํ เม.

‘‘นอมฺหี’’ติ ¶ อมฺหิ นิเสโธ. ปสฺเสถ ตํ, อชินิ มํ.

‘‘วา ตติเย เจ’’ติ ตติเยกวจเน เต เม วา โหนฺติ. กตํ เต ตยา วา. กตํ เม มยา วา.

‘‘พหุวจเนสุ โวโน’’ติ ตติยาพหุวจเนสุ โว โน โหนฺติ. พหุวจเน ปเม โยมฺหิ จ. กตํ โว, กตํ โน, คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยาม.

๑๗๓. ทฺวาทโย ¶ อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺตา.

สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺติ จาธิกาโร.

‘‘โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว เจ’’ติ ทฺวิสฺส ทฺเว โหติ. ทฺเว, ทฺเว, ทฺวีภิ, ทฺวีหิ.

นมฺหิ ทฺวาทิโต นการาคโม โหติ. ทฺวินฺนํ, ทฺวีสุ, ลิงฺคตฺตเย สมํ.

๑๗๔. ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริ.

โยสุ อิตฺถิปุมนปุํสเกสุ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส อาทโย โหนฺติ. ตโย, ตโย, ตีภิ, ตีหิ, ตินฺนํ.

‘‘อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหี’’ติ ติสทฺทโต นํอิจฺจสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํ จ. ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.

๑๗๕. อิตฺถิยํ-ติสฺโส ¶ , ติสฺโส, ตีภิ, ตีหิ.

‘‘โน จา’’โท จกาเรน นมฺหิ สฺสํอาคโม, วคฺคนฺเตติสฺสนํ, ตีสุ.

‘‘โอสเร เจ’’ตีห จกาเรน โยสุ อุสฺส อุโร. ‘‘ตโต โยนโมตู’’ตีห ตุกาเรน โยนํ โอ. จตุโร. เอวํ ทุติยา. จตูหิ, จตุนฺนํ, จตูสุ.

๑๗๘. อิตฺถิยํ ¶ , จตสฺโส, จตสฺโส, จตูหิ. ปุพฺเพว สฺสํอาคโม. ยทาทินา อุสฺส อตฺตํ. จตสฺสนฺนํ, จตูสุ.

๑๘๐. ‘‘ปฺจาทีน มกาโร’’ติ โยสุ สวิภตฺติสฺส ปฺจาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ. ปฺจ, ปฺจ.

‘‘ปฺจาทีน มตฺตํ’’ติ สุนํหิสุ ปฺจาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ. เอทีฆานมปวาโทยํ. ปฺจหิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ. ลิงฺคตฺตเย สมํ.

๑๘๑. เอวํ ฉ สตฺต อฏฺ นว ทสาทโย อฏฺารสนฺตา.

๑๘๒. วีสตฺยาทโย ¶ อานวุติยา อิตฺถิลิงฺคา เอกวจนนฺตา, วีสติ รตฺตีว. เอวํ ตึสติ.

จตฺตาลีสํ ปฺาสํ สทฺเทหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ‘‘สพฺพาสมา’’โทตีห อาทิสทฺเทน โลโป, สฏฺิ วีสตี ว. เอวํ สตฺตติ อสีติ นวุติ.

สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตํ. เอวํ สหสฺสาทิ.

๑๘๓. ราสิเภเท ¶ ตุ สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ. ยถา-ทฺเววีสติโย พุทฺธทนฺตา. ติสฺโส วีสติโย ทินฆฏิกา. เอวมฺตฺร.

เอเสโส เอตนฺติปฺปสิทฺธิ, โลกสฺส โหติ ยตฺถตฺเถสุ.

ถีปุมนปุํสกานิตฺยุจฺจนฺเต, ตานิมานิ โลเกนาตฺถา.

ลิงฺคโต ปฺจมฺยตฺเถ กฺวจิ โตปฺปจฺจโย โหติ.

‘‘ตฺวาทโย วิภตฺติสฺาโย’’ติ โตปฺปภุติทานฺยนฺตานํ วิภตฺติสฺา. ตสฺมา ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตตฺตา ปทตฺตํ สิทฺธนฺติ น ปุน วิภตฺติ. โจรสฺมา โจรโต. เอวํ ปิติโต, เอตฺถ ‘‘ปิตาทีน มสิมฺหิ’’ ตฺยตฺราสิมฺหิคฺคหเณน โตมฺหิ ปิตาทีนํ อุสฺส อิ.

ถํอาทีสุ ปเรสุ อิมสฺส อิ โหติ. อิโต.

‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’’ติ โตเถสฺเวตสฺส อตฺตํ วา, อโต, เอตฺโต. ปกฺเข- ‘‘สรโลปา’’ทินา อการโลโป.

‘‘ตฺรโตเถสุ ¶ เจ’’ติ กิสฺส กุ. กุโต.

‘‘กฺวจิ โต’’ติ สุตฺตทฺวิธากรเณน สตฺตมฺยตฺเถ จ โต โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิโต.

๑๘๕. ‘‘ตฺรถ ¶ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี’’ติ สตฺตมฺยตฺเถ ตฺรถปฺปจฺจยา โหนฺติ. สพฺพสฺมึ, สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อตฺร, อตฺถ. เอตฺถ ‘‘ตฺเร นิจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ เอตสฺส อ. กุตฺร, กุตฺถ.

๑๘๖. ‘‘กิสฺมา โว เจ’’ติ วปฺปจฺจโย. ‘‘กิสฺส ก เวเจ’’ติ โก, กการาการโลโป. กฺว.

๑๘๗. ‘‘หึ หํ หิฺจน’’นฺติ กสฺมา หึ อาทิปจฺจยา. ‘‘กุ หึ หํสุ เจ’’ติ กิสฺส กุ. จกาเรน หิฺจนํ ทาจนํสุ จ. กุหึ, กุหํ, กุหิฺจนํ.

๑๘๘. ‘‘ตมฺหา เจ’’ติ หึหํ. ตหึ, ตหํ.

๑๙๐. ‘‘อิมสฺมา ¶ หธา เจ’’ติ หธา. อิห, อิธ.

๑๙๑. ‘‘สพฺพโต ธี’’ติ ธิ. สพฺพธิ.

‘‘กึสพฺพฺเกยกุหิ ทาทาจน’’นฺติ กึ อาทิโต ทา, ทาจนํ จ. กสฺมึ กาเล กทา, กุทาจนํ.

‘‘สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา’’ติ สพฺพสฺส โส วา. สทา, สพฺพทา.

๑๙๓. ‘‘ตมฺหา ทานิ เจ’’ติ ทานิ, ทา จ. ตทานิ, ตทา.

๑๙๔. ยทาทินา อิมสทฺทา, สมานาปเรหิ จ ยถาสงฺขฺยํ ชฺช ชฺชุปฺปจฺจยา, อิม, สมานานํ อ, สา จ. อชฺช, สชฺชุ, อปรชฺชุ.

๑๙๕. ‘‘อิมสฺมา ¶ รหิธุนาทานิ เจ’’ติ รหฺยาทิปฺปจฺจยา. ‘‘เอต รหิมฺหี’’ติ อิมสฺส เอโต. เอตรหิ.

‘‘อ ธุนามฺหิ เจ’’ติ อิมสฺส อ. อธุนา, อิทานิ.

สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ.

เอเตหิ ปรา สพฺพา วิภตฺตี ลุปฺยนฺเต. ตฺวํ อาวุโส, ตุมฺเห อาวุโส.

ป ¶ ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป เอเต วีสตฺยุปสคฺคา.

จ น ว วา มา หิ ธิ จิ กุ ตุ นุ เจ เร เห สฺเว เว โว โข โน โต ยํ นํ ตํ กึ หนฺท กิร เอว กีว ยาว ตาว วต วถ อถ องฺค อิงฺฆ ตคฺฆ อาม นาม นูน ปุน ปน อาห สห สกฺกา ลพฺภา เหฏฺา อารา ทูรา ทิวา นวา วินา นานา อทฺธา มุธา มิจฺฉา ปจฺฉา อาวิ สกฺขิ สจฺจิ สจฺฉิ พหิ ยทิ อิติ กินฺติ อตฺถิ โสตฺถิ ขลุ นนุ กิมุ อสฺสุ ยคฺเฆ สเจ หเว สุเว อเร ปุเร นโม ติโร อโธ อโถ อโห รโห หีโย ภีโย อนฺโต ปาโต สุทํ กลฺลํ เอวํ ธุวํ อลํ หลํ สยํ สายํ สมํ สามํ กามํ ปารํ โอรํ จิรํ หุรํ อหํ สหํ อุจฺจํ นีจํ สกึ สทฺธึ, อถวา อนฺตรา อารกา พาหิรา พหิทฺธา ยาวตา ตาวตา สมนฺตา สามนฺตา อามนฺตา สมฺมุขา จรหิ ตรหิ สมฺปติ อายติ อุปริ ยาวเท ตาวเท ติริยํ สนิกํ สสกฺกํ เอตฺตาวตา ปรมฺมุขา กิตฺตาวตา เอตรหิ อฺทตฺถุ เสยฺยถิทํ อปฺเปวนาม ภีโยโสมตฺตาย อิจฺจาทโย นิปาตา.

๑๙๘. สทิสา ¶ เย ติลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺตีสุ.

วจเนสุ จ สพฺเพสุ, เต นิปาตาติ กิตฺติตา.

ยถา ¶ – อุจฺจํ รุกฺโข, ลตา, ฆรํ วา, อุจฺจํ รุกฺโข. เห รุกฺข, รุกฺขํ, รุกฺเขน, รุกฺขสฺส, รุกฺขสฺมา, รุกฺเข วา อิจฺจาทิ. อุจฺจํ รุกฺโข, รุกฺขา วา อิจฺจาทิ. เอวํ ลตา, ฆรานิ.

ตํ ยถา – อธิอนฺโตสทฺเทหิ สตฺตมี. สยํสทฺทา ตติยา, ฉฏฺี จ. นโมสทฺทา ปมา, ทุติยา จ. ปารํสทฺทา สตฺตมี. ทิวาสทฺทา ปมา, ทุติยา, สตฺตมี จ. เหฏฺาสทฺทา สตฺตมี. อุจฺจํสทฺทา สพฺพาปิ. ปสทฺทา จ จสทฺทา จ ปมา, เหสทฺทา อาลปเน ปมา. ตถาฺเหิปิ.

๒๐๐. อุปสคฺคา ¶ สพฺเพปิ สทฺทนฺตเรน สห ปยุชฺชนฺเต. นิปาตา ตุ เกจิ วิสุมฺปิ. ยถา – ปหาโร, ปหรติ, สา จ โส จ ภาสติ วา กโรติ วา, โสตฺถิตฺยาทิ.

๒๐๑. เอเกกลิงฺคํ ¶ ทฺวิลิงฺคํ, ติลิงฺคํ จาปฺยลิงฺคิกํ.

จตุเธติ นามํ นามํ, นมตฺยตฺถนฺติ กิตฺติตํ.

๒๐๒. นามานํ ¶ สมาโส ยุตฺตตฺโถตฺยธิกาโร. สมาโสติ ภินฺนตฺถานํ ปทาน เมกตฺถตา. ยุตฺตตฺโถติ อฺมฺสมฺพนฺธตฺโถ.

วิภาสาตฺยธิกาตพฺพํ ¶ วากฺยตฺถํ.

๒๐๓. ‘‘มหนฺโต จ โส วีโร จา’’ติ วากฺเย –

ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย.

ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตา ¶ สทฺทา เอกสฺมึ วตฺถุนิ ปวตฺตา ตุลฺยาธิกรณา, วิเสสนวิเสสสฺสภูตา สมานาธิกรณา ทฺเว ปทา ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารโย

นาม ¶ , อิธ วา สมาสสุตฺตานิ สฺาทฺวาเรน สมาสวิธายกานิ.

อคฺคหิตวิเสสนา ¶ พุทฺธิ วิเสสฺสมฺหิ น อุปฺปชฺชตีติ วิเสสนํ ปุพฺพํ โหติ, สมาเสเนว ตุลฺยาธิกรณตฺตสฺส วุตฺตตฺตา ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตา สมาสโต อติริตฺตา จ โส อิจฺเจเต ‘‘วุตฺตฏฺานมปฺปโยโค’’ติ ายา นปฺปยุชฺชนฺเต. เอวมฺตฺร.

เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ ปุพฺพุตฺตรปทานํ วิภตฺตี ลุปฺยนฺเต, จกาเรน กฺวจิ น.

ตโต มหนฺต วีร อิติ จ รูปปฺปสงฺเค –

วิภตฺตีสุ ¶ ลุตฺตาสุ สรนฺตสฺส ปุพฺพภูตสฺส, ปรภูตสฺส จ อสฺส สมาสปทสฺส ปกติ โหตีตีห ลุตฺตาการา ปุนานียนฺเต.

‘‘มหตํ ¶ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท’’ติ มหนฺตสฺส มหา.

ตทฺธิต สมาส กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ.

ตทฺธิตาทโย นามํ อิว ทฏฺพฺพา ตเวปฺปภุติปจฺจเย วชฺเชตฺวา.

ตโต ¶ วตฺติจฺฉาย สฺยาทิ. มหาวีโร, มหาวีราอิจฺจาทิ.

๒๐๔. กมฺมธารโย ¶ ทฺวนฺโท จ, ตปฺปุริโส จ ลาภิโน.

ตโย ปรปเท ลิงฺคํ, พหุพฺพีหิ ปทนฺตเร.

๒๐๕. รตฺตา จ สา ปฏี จาติ รตฺตปฏี, มหนฺตี จ สา สทฺธา จาติ มหาสทฺธา. เอตฺถ ‘‘กมฺมธารยสฺเ เจ’’ติ ปุพฺพปเท ปุเมว กเต อาอีปจฺจยานํ นิวุตฺติ.

๒๐๖. นีลฺจ ตํ อุปฺปลฺจาติ นีลุปฺปลํ, สตฺถีว สตฺถิ, สตฺถิ จ สา สามา จาติ สตฺถิสามา. มุขเมว จนฺโท มุขจนฺโท.

วิเสสนวิเสสฺสานํ ¶ ยเถจฺฉตฺตา กฺวจิ วิเสสนํ ปรํ โหติ, ขตฺติยภูโตอิจฺจาทิ, อิจฺฉา จ ยถาตนฺติ.

๒๐๗. นสทฺทา สิ, ตสฺส โลโป. น สุโร อสุโร.

เอตฺถ กมฺมธารเย กเต – ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสฺา. ‘‘อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส’’ติ นสฺส อ. น อสฺโส อนสฺโส. เอตฺถ ‘‘สเร อน’’ติ นสฺส อน.

๒๐๘. ‘‘นามานํ ¶ สมาโส’’ติ สุตฺเต ทฺวิธากเต อยุตฺตตฺถานมฺปิ กฺวจิ สมาโส. น ปุน เคยฺยา อปุนเคยฺยา คาเถตฺยาทิ. เอตฺถ เคยฺเยน สมฺพนฺโธ น-สทฺโท อยุตฺตตฺเถนาปิ ปุเนน โยควิภาคพลา สมสฺยเต.

เอตฺถ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ กมฺมธารยสฺส ทิคุสฺา. ‘ทิคุสฺเสกตฺตํ’’ติ เอกตฺตํ, นปุํสกตฺตฺจ.

ทุติยนฺตาทโย ปรปเทหิ นาเมหิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริโส นาม.

‘‘ปสฺส วาสิฏฺ คามํ, คโต ติสฺโส สาวตฺถึ’’ตฺย ตฺรายุตฺตตฺถตาย น สมาโส. ตถา ฺตฺร เยฺยํ.

กิจฺจนฺเตหิ ภีโย อธิกตฺถวจเน.

ตพฺพ, อนีย, ณฺย, เตยฺย, ริจฺจปฺปจฺจยา กิจฺจา. ถุตินินฺทตฺถมชฺฌาโรปิตตฺถํ วจนํ อธิกตฺถวจนํ. โสณเลยฺโย กูโปอิจฺจาทิ. โสเณหิ ยถา ลิยฺหเต, ตถา ปุณฺณตฺตา ถุติ. เตหิ อุจฺฉิฏฺตฺตา นินฺทา จ.

ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, สมาสปเทเนว อุปสิตฺตกฺริยาย กถนา นตฺเถตฺถายุตฺตตฺถตา. อุปสิตฺตสทฺทาปฺปโยโค ปุพฺเพว.

๒๑๒. กรเณ ¶ ตุ-อสินา กลโห อสิกลโห.

๒๑๓. พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธทฺเทยฺยํ, ปรสฺสปทํ, เอตฺถ วิภตฺยโลโป. เอวํ อตฺตโนปทมิจฺจาทิ.

๒๑๔. โจรสฺมา ¶ ภยํ โจรภยํ. เอวํ พทฺธนมุตฺโตจฺจาทิ.

‘‘พฺราหฺมณสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ อิจฺจตฺร ทนฺตาเปกฺขา ฉฏฺีติ กณฺเหน สมฺพนฺธาภาวา น สมาโส. ยทา ตุ กณฺหา จ เต ทนฺตา เจติ กมฺมธารโย, ตทา ฉฏฺี กณฺหทนฺตาเปกฺขาติ พฺราหฺมณกณฺหทนฺตาติ สมาโส โหเตว.

๒๑๖. ‘‘รฺโ ¶ มาคธสฺส ธน’’ นฺตฺยตฺร รฺโติ ฉฏฺี ธน มเปกฺขเต, น มาคธํ. ราชา เอว มาคธสทฺเทน วุจฺจเตติ เภทาภาวา สมฺพนฺธาภาโวติ ตุลฺยาธิกรเณน มาคเธน สห ราชา น สมสฺยเต. ทฺวิฏฺโ หิ สมฺพนฺโธ.

รฺโ ¶ อสฺโส ปุริโส เจ’’ ตฺย ตฺร รฺโ อสฺโส, รฺโ ปุริโส ติ จ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธโต สาเปกฺขตา อตฺถีติ น สมาโส. ‘‘อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ทฺวนฺเท กเต ตุ ราชสฺสปุริสาติ โหเตว, อฺานเปกฺขตฺตา.

‘‘รฺโ ครุปุตฺโต’’ อิจฺจตฺร ราชาเปกฺขิโนปิ ครุโน

ปุตฺเตน ¶ สห สมาโส, คมกตฺตา. คมกตฺตมฺปิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ. ตตฺถ ครุโน ปุตฺโตติ วิคฺคโห, เอวมฺตฺร.

กฺวจิ นินฺทายํ - กูเป มณฺฑูโก วิย กูปมณฺฑูโก. เอวํ นครกาโก อิจฺจาทิ. อตฺโรปมาย นินฺทา คมฺยเต.

อนฺเตวาสิโก ตฺยาโท วิภตฺตฺยโลโป.

๒๑๘. อฺปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ.

อปฺปมนฺตาน ¶ มฺเสํ ปทานํ อตฺเถสุ ทฺเว วา พหูนิ วา นามานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิ นาม.

อาคตา สมณา ยํ สา อาคตสมโณ, วิหาโร.

๒๑๙. ชิตานิ ¶ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ภควา. อาหิโต อคฺคิ เยน โส อาหิตคฺคิ. อคฺยาหิโต วาตฺยาโท ยเถจฺฉํ วิเสสนสฺส ปรตา.

๒๒๐. กรเณ ตุ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข, ผรสุ.

๒๒๑. ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส โส ทินฺนสุงฺโก, ราชา.

๒๒๒. นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน, คาโม.

๒๒๓. ทส ¶ พลานิ ยสฺส โส ทสพโล, ภควา. นตฺถิ สโม ยสฺส โส อสโม. เอตฺถ ‘‘อตฺตนฺนสฺสา’’ติ โยควิภาเคน นสฺส อ.

ปหูตา ชิวฺหา ยสฺส โส ปหูตชิวฺโห, มหนฺตี ปฺา ยสฺส โส มหาปฺโ. ทฺวีสุ ‘‘อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถีปุมาว เจ’’ติ ปุมฺภาวาติเทสา ปุพฺพุตฺตรปเทสุ อาอีปฺปจฺจยานมภาโว.

๒๒๔. ‘‘กฺวจิ ¶ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ อนฺตสฺส อตฺตํ. การคฺคหเณน อา อิ จ. อิตฺถิยมิวณฺณนฺตา, ตฺวนฺเตหิ จ กปฺปจฺจโยปิ. ยถา - วิสาลํ อกฺขิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, ปจฺจกฺขธมฺมา, สิโลโป. โสภโน คนฺโธ ยสฺส โส ¶ สุคนฺธิ. พหุกนฺติโก, พหุนทิโก, สมุทฺโท. เอตฺถ ยทาทินา รสฺโส. พหุกตฺตุโก. มตฺตา พหโว มาตงฺคา ยสฺมึ ตํ มตฺตพหุมาตงฺคํ, วนํ.

๒๒๕. สุวณฺณสฺส ¶ วิย วณฺโณ ยสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ. วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โส วชิรปาณิ. อุรสิ โลมานิ ยสฺส โส อุรสิโลโม. เอตฺถ วิภตฺยโลโป.

‘‘อตฺเถสู’’ติ พหุตฺตคฺคหเณน กฺวจิ ปมนฺตานมฺปิ. สห เหตุนา โย วตฺตเต โส สเหตุโก, ‘‘ยทา’’ ทินา สหสฺส โส.

๒๒๖. สตฺต ¶ วา อฏฺ วา สตฺตฏฺ, มาสา, เอตฺถฺปทตฺโถ วา สทฺทสฺสตฺโถ. ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยํ อนฺตราลํ, สา ทกฺขิณปุพฺพา, ทิสา.

อปฺปมนฺตานนฺติ กึ, เทสิโต พุทฺเธน โย ธมฺโม.

๒๒๗. นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท.

สมุจฺจโย ¶ , ติ ปิณฺฑีกรณํ เอกวิภตฺติกานํ นามานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺโท นาม, อิทํ สุตฺตํ พหุวจนวิสยํ.

จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา. ติฏฺนฺติ ตฺยาทิ-

กฺริยาสมฺพนฺธสามฺโต ¶ อตฺเถตฺถาเปกตฺถตา, เอวํ นรนาริโย, อกฺขรปทานิ.

๒๒๘. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตุริย โยคฺค เสนงฺค ขุทฺทชนฺตุก วิวิธ วิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนฺจ.

วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา, สภาคา สทิสา, วิวิธา จ เต สภาคา เจติ วิสภาคา. ยถา ทิคุสมาเส, ตถา ทฺวนฺเท ปาณฺยงฺคตฺถาทีนํ เอกตฺตํ, นปุํสกตฺตฺจ โหติ.

จกฺขุโสตํ, คีตวาทิตํ, ยุคนงฺคลํ, หตฺถสฺสํ, อสิจมฺมํ, ฑํสมกสํ, โกกาลูกํ.

นามรูปํ ¶ , นามํ นมนลกฺขณํ, รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ. เอวเมเต ธมฺมา ลกฺขณโต วิวิธา, ปรมตฺถโต สภาคา จ.

อาทิสทฺเทนาฺตฺถาปิ ¶ . ยถา - ภินฺนลิงฺคานํ - อิตฺถิปุมํ. ยทาทินา รสฺโส, ทาสิทาสํ, ปตฺตจีวรํ. คงฺคาโสณํ.

สงฺขฺยาปริมาณานํ - ติกจตุกฺกํ.

ลุทฺทกานํ - สากุนฺติก มาควิกํ.

เอกชฺฌายนพฺราหฺมณานํ - กกาลาปํ อิจฺจาทิ.

๒๒๙. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธฺ ชนปทาทีนฺจ.

ทฺวนฺเท ¶ รุกฺขาทีนํ เอกตฺตํ นปุํสกตฺตฺจ วา โหติ.

ธวขทิรํ, ธวขทิรา, มุฺชปพฺพชํ, มุฺชปพฺพชา, อเชฬกํ, อเชฬกา, หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺสุวณฺณานิ, สาลิยวํ, สาลิยวา.

อาทิสทฺเทน อฺเสุปิ วา. ยถา – นิจฺจวิโรธีนมทฺทพฺพานํ - กุสลากุสลํ, กุสลากุสลานิ.

ทิสานํ - ปุพฺพาปรํ, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิ.

๒๓๐. อธิสทฺทา ¶ สฺมึ, ตสฺส โลโป. อธิสทฺเทน ตุลฺยาธิกรณตฺตา อิตฺถิสทฺทาปิสฺมึ. นิจฺจสมาสตฺตา อาธารภูตายมิตฺถิยนฺติ ปทนฺตเรน วิคฺคโห. อธิ อิตฺถิยนฺติ ิเต –

อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว.

อุปสคฺคาทิปุพฺพโก สทฺโท วิภตฺยตฺถาทีสุ สมาโส โหติ, อพฺยยีภาวสฺโ จ.

‘‘โส นปุํสกลิงฺโค’’ติ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค, ยทาทินา เอกวจโน จ.

‘‘สโร ¶ รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺโส.

อนการนฺตา อพฺยยีภาวา ปรา สพฺพา วิภตฺตี ลุชฺชเร. อธิตฺถิ, วิภตฺตีนมตฺโถ อาธาราทิ.

อิธาธิสทฺโท อาธาเรวตฺตเต, อธิตฺถิอิจฺเจตํ ปทํ อิตฺถิย มิจฺเจตมตฺถํ วทติ.

สมีปํ ¶ นครสฺส อุปนครํ. ‘‘อํวิภตฺตีนมการนฺตพฺยยีภาวา’’ติ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ.

อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ รสฺโส. อนุปุพฺโพ เถรานํ อนุเถรํ, อนติกฺกมฺม สตฺตึ ยถาสตฺติ.

เย ¶ เย พุฑฺฒา ยถาพุฑฺฒํ, วิจฺฉายํ.

ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ชีวสฺส ยาวชีวํ, อวธารเณ.

อา ปพฺพตา เขตฺตํ อาปพฺพตํ เขตฺตํ, มริยาทายํ, วชฺชมานา สีมา มริยาทา, ปพฺพตํ วินาตฺยตฺโถ.

อา ชลนฺตา สีตํ อาชลนฺตํ สีตํ, อภิวิธิมฺหิ, คยฺหมานา สีมา อภิวิธิ, ชลนฺเตน สเหตฺยตฺโถ.

อาสทฺทโยเค ‘‘ธาตุนามา’’ทินา อปาทานวิธาเนเนว วากฺยมฺปิ สิทฺธํ. ตถาฺตฺร.

๒๓๑. ‘‘อุตฺตโม ¶ วีโร ปวีโร’’ อิจฺจาโท ปน ปุพฺพปทตฺถปฺปธานตฺตาภาวาพฺยยีภาวาภาโว กมฺมธารโยเอว. เอวํ วิสิฏฺโ ธมฺโม อภิธมฺโม. กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ. เอตฺตฺถ ¶ ‘‘กท กุสฺสา’’ติ สเร กุสฺส กทาเทโส.

อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ, เอตฺถ ‘‘กาปฺปตฺเถสุ จา’’ติ กุสฺส กา, พหุวจเนนาฺตฺราปิ กฺวจิ. กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา, เอวมสุราทิ.

ปุพฺพปรูภยมฺปทตฺถ - ปฺปธานาพฺยยีภาว สมาโส;

กมฺมธารยก ตปฺปุริสา ทฺเว, ทฺเวนฺโท จ พหุพฺพีหิ จ เยฺยา.

ฉฏฺนฺตา ¶ สทฺทา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ วา โหติ. วาติ วากฺยตฺถํ. เณเนวาปจฺจตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อปจฺจสทฺทาปฺปโยโค.

‘‘เตสํ วิภตฺยา’’ โท เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป. ตโถตฺตรตฺร.

‘‘เตสํ โณ โลปํ’’ติ ปจฺจยานํ ณสฺส โลโป.

‘‘วุทฺธาทิสรสฺส วา สํโยคนฺตสฺส สเณ เจ’’ติ สณกาเร ปเร อสํโยคนฺตสฺสาทิสรสฺส วุทฺธิ.

อการิวณฺณุวณฺณานํ อาเอโอวุทฺธิโย โหนฺติ, จสทฺเทน กฺวจิ น.

สรโลปาทิ, ตทฺธิตตฺตา นามมิว กเต สฺยาทิ.

ตทฺธิตาภิเธยฺยลิงฺค–วิภตฺติวจนา ¶ สิยุํ.

สมูหภาวชา ภีโย, สกตฺเถ ณฺโย นปุํสเก.

ตา ตุตฺถิยํ นิปาตา เต, ธามิถํปจฺจยนฺตกา.

วสิฏฺสฺสาปจฺจํ ¶ โปโส วาสิฏฺโ, อิตฺถี วาสิฏฺี, นปุํสกํ วาสิฏฺํ. วิกปฺปวิธานโต ตทฺธิเตน สมาสสฺสาจฺจนฺตํ พาธายา ภาวา วสิฏฺา ปจฺจนฺติปิ โหติ.

นปุํสเกน วาปีติ, สทฺทสตฺถวิทู วิทุํ.

วจฺฉาทิโต โคตฺตคณโต ณายโน ณาโน จ วา โหติ.

อปจฺจํ ปปุตฺตปฺปภุติ โคตฺตํ. กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจายโน, กจฺจาโน วา. สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ.

๒๓๔. ‘‘เณยฺโย ¶ กตฺติกาทีหี’’ติ เณยฺโย, วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย วินเตยฺโย วา. น ปกฺเข วุทฺธิ, เณยฺโยติ โยควิภาเคน ‘‘ตสฺส ทียเต’’ ตฺยตฺเถปิ เณยฺโย, ทกฺขิณา ทียเต ยสฺส โส ทกฺขิเณยฺโย.

อการนฺตโต ¶ อปจฺเจ ณิ วา โหติ, ปุน วาสทฺเทน ณิโก, อการนฺตา อนการนฺตา จ โพปิ.

ทกฺขิ, สกฺยปุตฺติโก, มณฺฑพฺโพ, ภาตุพฺโพ. ทฺวิตฺตํ.

๒๓๖. ‘‘ณโว ¶ ปคฺวาทีหี’’ ติ ณโว. มนุโน อปจฺจํ มาณโว.

๒๓๗. ‘‘เณร ¶ วิธวาทิโต’’ติ เณโร, สามเณโร.

๒๓๘. ‘‘เยน ¶ วา สํสฏฺํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก’’ติ ณิโก. วากาเรน เนกตฺเถเนกปจฺจยา จ. ฆเตน สํสฏฺโ ฆาติโก, โอทโน. อุฬูเปน ตรตีติ โอฬูปิโก, อุฬูปิโก วา, น ปกฺเข วุทฺธิ.

สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, น วุทฺธิ.

อิตฺถิลิงฺคโต เอยฺยโก, ณโก จ. จมฺปายํ ชาโต จมฺเปยฺยโก. เอวํ พาราณเสยฺยโก. ณโก – กุสินารายํ วสตีติ โกสินารโก. ชนปทโต ณโก จ – มคเธสุ วสติ, เตสํ อิสฺสโร วา มาคธโก.

ตชฺชาติยา ¶ วิสิฏฺตฺเถ อาชานีโย. อสฺสชาติยา วิสิฏฺโ อสฺสาชานีโย. โ - อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ อคฺคฺํ, ทฺวิตฺตํ.

๒๓๙. ตมธีเต เตน กตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑ ชีวิกตฺเถสุ จ.

ตํ ¶ อธีเต อิจฺจาทีสฺวตฺเถสุ อาทิสทฺเทน หตาทีสุ จ ณิโก วา โหติ. อภิธมฺมมธีเตติ อาภิธมฺมิโก, อภิธมฺมิโก วา, น ปกฺเข วุทฺธิ. วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ –

‘‘ส ¶ สเร วาคโม’’ตีหานุวตฺติตาทิสทฺเทน สาคโม.

สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ- ‘‘มายูนมาคโม าเน’’ติ วการโต ปุพฺเพ โอการาคโม.

สิปฺปนฺติ ¶ คีตาทิกลา, วีณา อสฺส สิปฺปนฺติ เวณิโก, อตฺร วีเณติ วีณาวาทนํ. คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก, มเค หนฺตฺวา ชีวตีติ มาควิโก, วการาคโม. ชาเลน หโต ชาลิโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, จาโป อสฺส อายุธนฺติ จาปิโก, วาโต อสฺส อาพาโธ อตฺถีติ วา วาติโก, พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก, วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ.

กุมฺโภ ¶ อสฺส ปริมาณํ, ต มรหติ, เตสํ ราสิ วา กุมฺภิโก. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก, มคเธสุ วสติ, ชาโตติ วา มาคธิโก อิจฺจาทิ.

๒๔๐. ณ ราคา เตน รตฺตํ ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จ.

เตน ¶ รตฺตํ ตฺยาทฺยตฺเถสุ โณ วา โหติ. กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ.

เอวํ ¶ นีลํ ปีตมิจฺจาทิ. น วุทฺธิ, มหิสสฺส อิทํ มาหิสํ, สิงฺคํ.

เอวํ ¶ ราชโปริสํ, เอตฺถ ‘‘อยุวณฺณานฺจา’’ โท ปุน วุทฺธิคฺคหเณน อุตฺตรปทสฺส วุทฺธิ. มคเธหิ อาคโต, ตตฺร ชาโต, เตสํ อิสฺสโร, เต อสฺส นิวาโสติ วา มาคโธ, กตฺติกาทีหิ ยุตฺโต กตฺติโก, มาโส.

พุทฺโธ ¶ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ. พฺยากรณํ อเวจฺจ อธีเตติ เวยฺยากรโณ. เอตฺถ ‘‘มายูนมา’’ทินา ยการโต ปุพฺเพ เอ อาคโม, ยสฺส ทฺวิตฺตํ. สคเรหิ นิพฺพตฺโต สาคโรอิจฺจาทิ.

ชาตาทีสุ ¶ อิโม อิโย จ โหติ, จสทฺเทน กิโย จ. ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย.

เอวํ อนฺธกิโย. ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย. เอวํ กปฺปิโย.

๒๔๒. ‘‘ตทสฺสฏฺานมีโย ¶ เจ’’ติ อีโย, จกาเรน หิตาทฺยตฺเถปิ, พนฺธนสฺส านํ พนฺธนียํ, จงฺกมนสฺส หิตํ จงฺกมนียํ.

๒๔๓. ‘‘อาลุ ¶ ตพฺพหุเล’’ติ อาลุ. อภิชฺฌาพหุโล อภิชฺฌาลุ.

๒๔๔. วิเสเส ตรตมิสฺสิกิยิฏฺา.

อยเมเตสํ ¶ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ วา.

‘‘วุทฺธสฺส ¶ โช อิยิฏฺเสู’’ติ วุทฺธสฺส ชาเทเส – ‘‘สรโลปา’’โท ปกติคฺคหเณน ปกตฺยภาวา อิสฺส เอ. เชยฺโย, เชฏฺโ.

เอวํ ‘‘ปสตฺถสฺส โส เจ’’ติ สาเทเส เสยฺโย, เสฏฺโ.

๒๔๕. ‘‘ตทสฺสตฺถีติ ¶ วี เจ’’ติ วี. เมธา อสฺส อตฺถีติ เมธาวี.

๒๔๖. เอวํ ¶ ‘‘ตปาทิโต สี’’ติ สี, ทฺวิตฺตํ, ตปสฺสี.

๒๔๗. ‘‘ทณฺฑาทิโต ¶ อิก อี’’ติ อิโก, อี จ. ทณฺฑิโก, ทณฺฑี.

๒๔๘. ‘‘คุณาทิโต วนฺตู’’ติ วนฺตุ. คุณวา, ปฺวา. ยทาทินา รสฺโส.

๒๔๙. ‘‘สตฺยาทีหิ ¶ มนฺตู’’ติ มนฺตุ. สติมา, ภานุมา.

๒๕๐. ‘‘อายุสฺสุการาสฺมนฺตุมฺหี’’ติ ¶ อุสฺส อส. อายสฺมา.

๒๕๑. ‘‘สทฺธาทิโต ณ’’ อิติ โณ. สทฺโธ.

๒๕๒. ‘‘ตปฺปกติวจเน ¶ มโย’’ติ มโย. สุวณฺเณน ปกตํ โสวณฺณมยํ, สุวณฺณมยํ วา. ปกฺเข - ยทาทินา วุทฺธิ.

วิภตฺติโลเป มนาทีนมนฺตสฺส โอ โหติ. มโนมยํ.

‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ ติโย, ‘‘ติเย ทุตาปิ เจ’’ติ ทฺวิตีนํ ทุตา. ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุติโย, เอวํ ตติโย.

๒๕๔. ‘‘จตุจฺเฉหิ ถา’’ติ ถา. จตุตฺโถ, ฉฏฺโ.

๒๕๕. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒาฑฺฒติยา.

จตุตฺถ ¶ ทุติย ตติยานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒาฑฺฒติยา โหนฺติ.

อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ วา, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.

๒๕๖. ‘‘สงฺขฺยาปูรเณ ¶ โม’’ติ โม, ปฺจโม. อิตฺถิยํ ปฺจนฺนํ ปูรณี ปฺจมี.

สงฺขฺยาเน อุตฺตรปเท ทฺวิเอกอฏฺอิจฺเจเตส มนฺตสฺส อา วา โหติ. เอกาทส ปฺจีว. เอวํ ทฺวาทส.

ยทาทินา ติสฺส เตอาเทเส ‘‘เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน’’ติ ทสสทฺเท ทสฺส โร. เตรส.

๒๕๗. ‘‘จตูปปทสฺส ¶ โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา’’ติ จตุสทฺเท ตุสฺส โลโป จสฺส จุ จ. จุทฺทส.

‘‘ทเส โส นิจฺจฺเจ’’ติ ฉสฺส โสอาเทเส – ‘‘ฬ ทรานํ’’ติ ทสสทฺเท ทสฺส โฬ. โสฬส, อฏฺารส.

๒๕๘. ‘‘วีสติ ¶ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู’’ติ ทฺวิสฺส พา. พาวีสติ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทสโม.

๒๕๙. ‘‘เอกาทิโต ทสสฺสี’’ติ อิตฺถิยํ อี. เอกาทสี อิจฺจาทิ.

‘‘ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ เจ’’ติ โก, ทฺเว ปริมาณานิ อสฺเสติ ทฺวิกํ. เอวํ ติกาทิ.

๒๖๐. ‘‘สมูหตฺเถ ¶ กณฺณา’’ติ กณ จ, โณ จ. มนุสฺสานํ สมูโห มานุสฺสโก, มานุสฺโส วา.

เณ กเต – ‘‘ฌลานมิยุวา สเร วา’’ ตีห วากาเรน อิสฺส อยาเทเส – ทฺวยํ, ตยํ. เอวํ ‘‘คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา’’ติ ตา. คามตา, นาครตา.

ภาวตฺเถ ณฺยตฺตตา โหนฺติ. ตุสทฺเทน ตฺตโน จ. สกตฺถาทีสุปิ ณฺโย, สกตฺเถ ตา จ.

๒๖๓. ยถา ¶ – จนฺทสฺส ภาโว จนฺทตฺตํ. อิห นามวสา จนฺทสทฺโท จนฺททฺทพฺเพ วตฺตเต, นิมิตฺตสฺส รูปานุคตฺจ าณํ. เอวํ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติวสา. ยทาทินา อีสฺส รสฺเส – ทณฺฑิตฺตนฺติ ทณฺฑทฺทพฺพสมฺพนฺธา. ปาจกตฺตนฺติ ปจนกฺริยาสมฺพนฺธา. นีลตฺตนฺติ นีลคุณวสา.

เอวํ ณฺยาทีสุปิ ยถาโยคํ เยฺยํ. ณฺโย.

เย ¶ ปเร อวณฺโณ ลุปฺยเต, จกาเรน อิกาโรปิ.

ยวตํ ตลณทการานํ พฺยฺชนานิ จล ชการตฺต’’นฺติ ยการยุตฺตานํ ตาทีนํ จาทโย, การคฺคหเณน สกปภมาทิโต ปรยการสฺส ปุพฺเพน สห กฺวจิ ปุพฺพรูปฺจ, ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ, โกสลฺลํ, สามฺํ, โสหชฺชํ, โปริสฺสํ, เนปกฺกํ, สารุปฺปํ, โอสพฺภํ, โอปมฺมํ.

อิอุอิจฺเจเตสํ อา โหติ, ริการาคโม จ าเน.

สรโลปาทินา อิโลโป. อิสิโน ภาโว.

อาริสฺสํ ¶ . เอวํ มุทุตา, อรหตา, นฺตสฺส ยทาทินา โลโป.

ปุถุชฺชนตฺตนํ, อกิฺจนเมว อากิฺจฺํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ, เอตฺถ วุทฺธาโท วากาเรน สํโยคนฺตสฺสาปิ วุทฺธิ.

ปทาย ¶ หิตํ ปชฺชํ, ธนายํ สํวตฺตนิกํ ธฺํ, สติโต สมฺภูตํ สจฺจํ, อิโลโป, ตีสุ น วุทฺธิ. เทโว เอว เทวตา.

๒๖๔. ‘‘ณ ¶ วิสมาทีหี’’ติ ภาเว โณ. เวสมํ. อุชุโน ภาโว อชฺชวํ. เอตฺถ อุสฺส อาตฺเต ปรูการสฺส ยทาทินา อโว.

๒๖๕. ‘‘รมณียาทิโต ¶ กณฺติ กณ. มานฺกํ.

๒๖๖. ‘‘วิภาเค ¶ ธา เจ’’ติ ธา, จกาเรน โสปฺปจฺจโย จ. เอเกน วิภาเคน เอกธา, นิปาตตฺตา สิโลโป. ปทวิภาเคน ปทโส.

๒๖๗. ‘‘สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา’’ติ ถา. ตุกาเรน ถตฺตา จ. สพฺโพ ปกาโร, สพฺเพน ปกาเรน วา สพฺพถา. เอวํ อฺถตฺตา.

๒๖๘. ‘‘กิมิเมหิ ¶ ถ’’นฺติ ถํ, กาเทเส-กถํ. อิอาเทเส-อิตฺถํ, ถนฺติ โยควิภาเคน ถํ-พหุตฺถํ.

๒๖๙. อมลินํ มลินํ กโรตีตฺยาทฺยตฺเถ-อภูตตพฺภาเว คมฺยมาเน กรภูโยเค สติ นามโต ยทาทินา อีปฺปจฺจโย, มลินีกโรติ เสตํ. อภสฺมโน ภสฺมโน กรณนฺติ ภสฺมีกรณํ กฏฺสฺส. อมลิโน มลิโน ภวตีติ มลินีภวติ เสโต. อีปฺปจฺจยนฺโตปิ นิปาโต. อภูตตพฺภาเวติ กึ, ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ ภวติ.

กรภูโยเคติ ¶ กึ, อมลิโน มลิโน ชายเต.

อวตฺถาวโตวตฺถยา, ภูตสฺสฺาย วตฺถุโน.

ตายาวตฺถาย ภวนํ, อภูตตพฺภวํ วิทุํ.