📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
พาลาวตาร
ปณาม
[ก]
สพฺพํ นิรุตฺติปถปารคตํ สพุทฺธํ,
พุทฺธํ ติโลกติลกํ หตปาปธมฺมํ;
ธมฺมํ วิมุตฺติสุขทํ วิหตาฆสํฆํ,
สํฆํ จ นิจฺจมภิวนฺทิย ทกฺขิเณยฺยํ.
[ข]
วุทฺธิปฺปตฺโตสฺมิ มุทฺโธ มม วรครโว สีลปฺาทิโสเภ,
จนฺทาทิจฺเจว สุทฺเธ วรชินปิเต สาสนาพฺเภ ปตีเต;
นิสฺสาเยวา ติเปมา ปณมิย สิรสา นิจฺจเมสํ สริตฺวา,
ปาทมฺโภเช คุณคฺเค หตทุริตมโล อานุภาเวน ตสฺสา.
[ค]
โปราณ สีหฬ ปทตฺถ วินิจฺฉยฺจ,
สพฺพมฺปิ มาคธนิรุตฺตินยํ ปสตฺถํ;
อฺฺจ เนกวิธ สกฺกต สทฺทสตฺถํ,
ปารมฺปราภต มตฺจ นิสมฺม สมฺมา.
[ฆ]
พาลาวตาร วรมาคธ สทฺทสตฺเถ,
ทุพฺโพธ เนกปทอตฺถ วินิจฺฉเยน;
อตฺถาย อาธุนิก พาลปรมฺปราย,
พาลาวตาร วรคณฺิปทํ กริสฺสํ.
[ง]
นิจฺจํ เย เมตฺถ พาลา วรหทยยุตา สุฏฺุ นิกฺขิตฺตเนตฺตา,
ปุณฺเณ นานานยานํ สุรตรุสทิเส ธีรปาสํสิเย เว;
คมฺภีรํ ทุตฺตรํ เต ชินวจนุทธึ ติณฺณถามา ภเวยฺยุํ,
ลทฺโธปายา จ จนฺทํ ตทิตรปจุรํ สกฺกตํ โสตุกามา.
[จ]
คนฺถนิปฺผตฺติยา เสส – ทุกฺกรตฺตํ ยถาวโต;
ชานนฺติ กุสลา ธีรา, เนกสตฺถนฺตราทิสุ;
คนฺเถสุ คุณโทสมฺปิ, เตเยว วิทุรา สทา.
[ฉ]
ตสฺมา เอตฺถ ปมาทาทิ – โทสเลโส ภเว ยทิ;
โปราณาเจรลทฺธีหิ, วิโลมํ วา ภเวยฺย เจ.
[ช]
คนฺถนฺตรํ วิคาเหตฺวา, วิจาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ;
ยุตฺติเมว จ คณฺหนฺตุ, หุตฺวา วีมํสพุทฺธิกาติ.
ปณาม
๑. พุทฺธํ ¶ ติธา ภิวนฺทิตฺวา, พุทฺธมฺพุช วิโลจนํ.
พาลาวตารํ ภาสิสฺสํ, พาลานํ พุทฺธิวุทฺธิยา.
๑. สนฺธิ กณฺฑ
สฺา
อกฺขราปิ ¶ อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สุตฺตนฺโตปการา. ตํ ยถา-อ อา-อิ อี-อุ อู-เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ-อิติ.
ตตฺถ ¶ อกฺขเรสุ โอการนฺตา อฏฺ สรา นาม. ตตฺเถติ วตฺตเต.
ตตฺถ ¶ สเรสุ ลหุมตฺตา อ, อิ, อุ อิติ ตโย รสฺสา.
ตตฺถ ¶ สเรสุ รสฺเสหฺเ ทีฆา.
สํโยคโต ปุพฺเพ เอโอ รสฺสา อิโวจฺจนฺเต, อนนฺตรา พฺยฺชนา สํโยโค. เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโ, โสตฺถิ.
สเร ¶ เปตฺวา เสสา กาทโย นิคฺคหีตนฺตา พฺยฺชนา.
พฺยฺชนานํ ¶ กาทโย มการนฺตา ปฺจปฺจโส อกฺขรวนฺโต วคฺคา.
๘. วคฺคานํ ¶ ปมทุติยา โส จาโฆโส. ฬนฺตาฺเ โฆสา. โฆสาโฆสสฺา จ ‘‘ปรสมฺา ปโยเค’’ติ สงฺคหีตา. เอวํ ลิงฺค, สพฺพนาม, ปท, อุปสคฺค, นิปาต, ตทฺธิต, อาขฺยาต, กมฺมปฺปวจนียาทิสฺา จ.
อํอิติ ¶ อการโต ปรํ โย พินฺทุ สูยเต, ตํ นิคฺคหีตํ นาม.
พินฺทุ ¶ จูฬามณากาโร, นิคฺคหีตนฺติ วุจฺจเต.
เกวลสฺสา ปฺปโยคตฺตา, อกาโร สนฺนิธียเต.
๑๐. อ, กวคฺค, หา กณฺฑชา, อิ, จวคฺค, ยา ตาลุชา, อุ, ปวคฺคา โอฏฺชา, ฏวคฺค, ร, ฬา มุทฺธชา, ตวคฺค, ล, สา ทนฺตชา, เอ กณฺตาลุโช, โอ กณฺโฏฺโช, โว ทนฺโตฏฺโช.
สฺา
สรสนฺธิ
๑๑. โลก ¶ อคฺโคอิตฺยสฺมึ – ‘‘ปุพฺพมโธิต มสฺสรํ สเรน วิโยชเย’’ติ ปุพฺพพฺยฺชนํ สรโต ปุถกฺกาตพฺพํ.
สรา สเร โลปํ.
อนนฺตเร สเร ปเร สรา โลปํ ปปฺโปนฺติ.
‘‘นเร ¶ ปรํ ยุตฺเต’’ติ อสฺสโร พฺยฺชโน ปรกฺขรํ เนตพฺโพ โลกคฺโค.
สเรตฺยสฺมึ ¶ โอปสิเลสิโก กาสสตฺตมี, ตโต วณฺณกาลพฺยวธาเน การิยํ น โหติ. ยถา-มํ อหา สีติ, ‘‘ปมาทมนุยฺุชนฺตี’’ตฺยาทิคาถายํ ‘ชนา อปฺปมาท’นฺติ จ. เอวํ สพฺพสนฺธีสุ.
อนนฺตรํ ปรสฺส สรสฺส โลปํ วกฺขติ, ตสฺมาเนน ปุพฺพสฺส โลโป ายติ, เตเนว สตฺตมีนิทฺทิฏฺสฺส ปรตาปิ คมฺยเต.
๑๒. สเรตฺยธิกาโร. ¶ ปน อิเม ปน อิเมตีห-สรา โลปํ อิตฺเวว.
วา ปโร อสรูโป.
อสมานรูปาสรมฺหา ปโร สโร วา ลุปฺยเต, ปนเม, ปนิเม.
๑๓. พนฺธุสฺส ¶ อิว, น อุเปตีตีธ –
กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต.
สเร ลุตฺเต ปรสรสฺส กฺวจิ อสวณฺโณ โหตีติ อิ อุ อิจฺเจเตสํ านาสนฺนา เอ โอ. พนฺธุสฺเสว. โนเปติ.
๑๔. ตตฺร ¶ อยํ, ยานิ อิธ, พหุ อุปการํ, สทฺธา อิธ, ตถา อุปมนฺตฺเยตสฺมึ –
ทีฆํ.
สเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ านาสนฺนํ ทีฆํ ยาติ. ตตฺรายํ, ยานีธ, พหูปการํ, สทฺธีธ, ตถูปมํ.
ปุพฺโพ จ.
สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ จ กฺวจิ ทีฆํ ยาติ. กึ สูธ.
๑๖. เต ¶ อชฺช, เต อหํเตตฺถ –
ยเมทนฺตสฺสาเทโส.
สเร ปเร อนฺตสฺส เอการสฺส กฺวจิ โย อาเทโส โหติ, ตฺยชฺช, ‘‘ทีฆ’’นฺติ พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ ทีโฆ, ตฺยาหํ.
กฺวจีติ กึ. เนตฺถ.
๑๗. โส ¶ อสฺส, อนุ เอติตฺเยตฺถ –
วโมทุทนฺตานํ.
สเร ปเร อนฺโต การุการานํ กฺวจิ โว อาเทโส โหติ. สฺวสฺส, อนฺเวติ.
กฺวจีติ กึ. ตยสฺสุ, สเมตายสฺมา.
๑๘. อิธ ¶ อหํ ตีธ –
โท ธสฺส จ.
สเร ปเร ธสฺส กฺวจิ โท โหติ. ทีเฆ – อิทาหํ. กฺวจีติ กึ. อิเธว. จกาเรน พฺยฺชเนปิ, อิธ ภิกฺขเว.
๑๙. ปติ อนฺตุํ, วุตฺติ อสฺเสตีห –
อิวณฺโณ ยนฺนวา.
สเร ปเร อิวณฺณสฺส โย นวา โหติ. กต ยการสฺส ติสฺส ‘‘สพฺโพ จนฺตี’’ติ กฺวจิ จาเทเส ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ สรโต ปรพฺยฺชนสฺส านาสนฺนวสา ทฺวิตฺตํ. ปจฺจนฺตํ, วุตฺยสฺส.
นวาติ กึ. ปฏคฺคิ,
เอตฺถ ‘‘กฺวจิ ปฏิ ปติสฺเส’’ติ ปติสฺส ปฏิ, วณฺณคฺคหณํ สพฺพตฺถ รสฺสทีฆ สงฺคหณตฺถํ.
๒๐. ยถา ¶ เอเวตีห –
เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส.
สรโต ปรสฺส เอวสฺสาทิเอกาโร ริตฺตํ นวา ยาติ. ปุพฺโพ จ านาสนฺนํ รสฺสํ. ยถริว. ยเถว.
๒๑. น ¶ อิมสฺส, ติ องฺคิกํ, ลหุ เอสฺสติ, อตฺถ อตฺถํ, อิโต อายติ, ตสฺมา อิห, สพฺภิ เอว, ฉ อภิฺา, ปุถ เอว, ปา เอวตีห วา ตฺเวว –
ย ว ม ท น ต ร ฬา จาคมา.
สเร ปเร ยาทโย อาคมา วา โหนฺติ, จกาเรน โค จ. นยิมสฺส, ติวงฺคิกํ, ลหุเมสฺสติ, อตฺตทตฺถํ, อิโตนายติ, ตสฺมาติห, สพฺภิเรว, ฉฬภิา, ปุถเคว, ‘‘รสฺส’’นฺติ พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺโส. ปเคว.
วาติ กึ. ฉ อภิฺา, ปุถ เอว, ปา เอว.
เอตฺถ ‘‘สเร กฺวจี’’ติ สรานํ ปกติ โหติ, สสฺสรูปเมว, น วิกาโรตฺยตฺโถ.
๒๒. อภิ ¶ อุคฺคโตตฺยตฺร –
‘‘อพฺโภ อภี’’ติ อภิสฺส อพฺโภ. อพฺภุคฺคโต.
สรสนฺธิ
พฺยฺชนสนฺธิ
๒๓. พฺยฺชเนตฺยธิกาโร. กฺวจีตฺเวว. โส ภิกฺขุ, กจฺจิ นุ ตฺวํ, ชาเนม ตนฺตีห –
โลปฺจ ตตฺรากาโร.
พฺยฺชเน ปเร สรานํ กฺวจิ โลโปโหติ, ตตฺร ลุตฺเต าเน อการาคโม, จกาเรน โอการุการาปิ. สภิกฺขุ กจฺจิโน ตฺวํ, ชาเนมุ ตํ.
กฺวจีติ กึ, โสมุนิ.
๒๔. อุโฆโส ¶ , อาขาตนฺตีห – ทฺเวภาเว าเน อิตฺเวว.
วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปมา.
วคฺเค โฆสาโฆสานํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติยปมา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ ยุตฺเต าเน, อุคฺโฆโส, รสฺเส อกฺขาตํ.
๒๕. ปร ¶ สหสฺสํ, อติปฺปโขตีห – ‘‘กฺวจิ โอ พฺยฺชเน’’ติ โอการาคโม. ปโรสหสฺสํ. คาคเม จ, อติปฺปโคโข.
๒๖. อว นทฺธาตฺยตฺร – ‘‘โอ อวสฺเส’’ติ กฺวจิ อวสฺส โอ. โอนทฺธา.
กฺวจีติ กึ. อวสุสฺสตุ.
พฺยฺชนสนฺธิ.
นิคฺคหีตสนฺธิ
๒๗. นิคฺคหีตนฺตฺยธิกาโร ¶ . กึ กโต, สํ ชาโต, สํ ิโต, ตํ ธนํ, ตํ มิตฺตนฺติห –
วคฺคนฺตํ วา วคฺเค.
วคฺคพฺยฺชเน ปเร พินฺทุสฺส ตพฺพคฺคนฺโต วา โหติ. กิงฺกโต, สฺชาโต, สณฺิโต, ตนฺธนํ, ตมฺมิตฺตํ.
วาติ กึ. น ตํ กมฺมํ.
วากาเรเนว เล โล จ. ปุลฺลิงฺคํ.
๒๘. วาตฺยธิกาโร ¶ . เอวํ อสฺส, เอตํ อโวเจตีห –
มทา สเร.
สเร ปเร พินฺทุโน ม ทา วา โหนฺติ. เอวมสฺส, เอตทโวจ.
วาติ กึ. มํ อชินิ.
เอเหํ.
เอกาเร, เห จ ปเร พินฺทุโน โ วา โหติ. ทฺวิตฺเต – ตฺเว, ตเมว. ตฺหิ, ตํ หิ.
สเย จ.
ยกาเร ปเร เตน สห พินฺทุโน โ วา โหติ. ทฺวิตฺเต – สฺโโค, สํโยโค.
๓๑. จกฺขุ อนิจฺจํ, อว สิโรตีห - อาคโม, กฺวจิตฺเวว.
นิคฺคหีตฺจ.
สเร, พฺยฺชเน วา ปเร กฺวจิ พินฺทฺวาคโม โหติ. จกฺขุํอนิจฺจํ, อวํสิโร.
๓๒. วิทูนํ ¶ อคฺคํ, ตาสํ อหํตีห –
‘‘กฺวจิ โลปํ’’ติ สเร พินฺทุโลโป, วิทูนคฺคํ. ทีเฆตาสาหํ.
๓๓. พุทฺธานํ สาสนํ, สํ ราโคตีห –
‘‘พฺยฺชเน เจ’’ติ พินฺทุโลโป, พุทฺธานสาสนํ. ทีเฆสาราโค.
ปโร วา สโร.
พินฺทุโต ปโร สโร วา ลุปฺยเต, พีชํว.
พฺยฺชโน จ วิสฺโโค.
พินฺทุโต ปเร สเร ลุตฺเต สํโยโค พฺยฺชโน วินฏฺสํโยโค โหตีติ ปุพฺพสโลโป. เอวํส.
นิคฺคหีตสนฺธิ.
โวมิสฺสก สนฺธี
อิธานิทฺทิฏฺา ¶ สนฺธโย วุตฺตานุสาเรน เ ยฺยา, ยถา – ยทิ เอวํ, โพธิ องฺคาตีห – ยาเทเส อิมินา สุตฺเตน ทยการสํโยคสฺส โช, ธยการสํโยคสฺส โฌ, ทฺวิตฺเต – ยชฺเชวํ, โพชฺฌงฺคา.
๓๗. อสทิสสํโยเค ¶ เอกสรูปตา จ.
ปริ เอสนาตีห – ยาเทเส รการสฺส โย, ปยฺเยส นา.
๓๘. วณฺณานํ ¶ พหุตฺตํ, วิปรีตตา จ.
สรติ, อิติ เอว, สา อิตฺถี, พุสํ เอว, พหุ อาพาโธ, อธิ อภวิ, สุขํ, ทุกฺขํ, ชีโวตีห –
มาคโม สกาเร อการสฺส อุ จ, สุมรติ.
อิสฺส โว, อิตฺเวว.
ปรโลเป อาการสฺส โอ, โสตฺถี.
มาเทเส ¶ , ปุพฺพทีเฆ จ เอการสฺส อิ. พุสามิว.
วาเทเส หวการวิปริยโย. พหฺวาพาโธ.
อธิสฺส กฺวจิ อทฺโธ, ทีเฆ-อทฺธาภวิ.
พินฺทุโน, โอการสฺส จ เอ. สุเข, ทุกฺเข, ชีเว.
๓๙. รทานํ ¶ โฬ, ปฏิโพโธ, ปริฬาโห.
๔๐. สเร, พฺยฺชเน วา ปเร พินฺทุโน กฺวจิ โม. มม อภาสิ, พุทฺธม สรณํ, ปุพฺเพ โม ปรํ น เนตพฺโพ อยุตฺตตฺตา.
๔๑. พินฺทุโต ปรสราน มฺสฺสรตาปิ.
ตํ อิมินา, เอวํ อิมํ, กึ อหํ ตีห-อิสฺส อ. ตทมินา.
อิสฺส อุ, อการสฺส จ เอ, พินฺทุโลปาโท. เอวุมํ, เกหํ.
๔๒. วากฺยสุขุจฺจารณตฺถํ, ฉนฺทหานิตฺถฺจ วณฺณโลโปปิ.
ปฏิสงฺขาย โยนิโสตีห – ปุพฺพยโลโป, ปฏิสงฺขาโยนิโส.
๔๓. อลาพูนิตฺยาโท ¶ อการโลโป. ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ.
อกรมฺหเส เตตฺยาโท สกาเร ครุโน เอการสฺส อิมินา ลหุอกาโร, อกรมฺหส เต กิจฺจํ.
๔๕. อกฺขรนิยโม ¶ ฉนฺทํ, ครุลหุนิยโม ภเว วุตฺติ,
ทีโฆ, สํโยคาทิปุพฺโพ รสฺโส จ ครุ, ลหุ ตุ รสฺโส. ยถา- อา, อสฺส, อํ, อ.
เอวมฺาปิ ¶ วิฺเยฺยา, สํหิตา ตนฺติยา หิตา;
สํหิตาติ จ วณฺณานํ, สนฺนิธพฺยวธานโต.
โวมิสฺสกสนฺธิ.
๒. นามกณฺฑ
ปุลฺลิงฺค
๔๗. ‘‘ชินวจนยุตฺตํ ¶ หี’’ติ สพฺพตฺถาธิกาโร.
ลิงฺคฺจ นิปจฺจเต.
ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถยุตฺตํ สทฺทรูปํ ลิงฺคํ นาม, ชินวจนโยคฺคํ ลิงฺคํ อิธ ปียติ นิปฺผาทียติ จ.
๔๘. พุทฺธอิติ ¶ ิเต –
ตโต จ วิภตฺติโย.
ตสฺมา ลิงฺคา ปรา วิภตฺติโย โหนฺติ. จกาเรน ตาสํ เอกวจนาทิปมาทิสฺา จ.
‘‘สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สู’’ ติ วิภตฺติโย. สิ โย อิติ ปมา, อํ โย อิติ ทุติยา, นา หิ อิติ ตติยา, ส นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา หิ อิติ ปฺจมี, ส นํ อิติ ฉฏฺี, สฺมึ สุ อิติ สตฺตมี.
ลิงฺคตฺเถ ปมา.
โย ¶ กมฺมกตฺตาทิวตฺตนฺตรมปฺปตฺโต สสฺสรูปฏฺโ สุทฺโธ, โส ลิงฺคตฺโถ นาม, ตสฺสาภิธานมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. ตสฺสาปนิยเม เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ สิ, วุจฺจเต เนเนติวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํ. เอวํ พหุวจนํ.
อโตตฺเวว.
โส.
อการนฺตา ¶ ปรสฺส สิสฺส โอ โหติ.
สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ.
อํอาทีสุ ปเรสุ สรสฺส โลโป โหติ, ตสฺมึ กเต ตุ กฺวจาทินา อสวณฺเณ ปตฺเต ปกติ โหติ.
นเย ¶ ปรํ ยุตฺเต. เอวมุปริ สรโลปาทิ. พุทฺโธ.
พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โย.
อโต วาตฺเวว.
สพฺพโยนีนมาเอ.
อการนฺตา ปเรสํ ปมทุติยาโยนีนํ ยถาสงฺขฺยํ อาเอ วา โหนฺติ. พุทฺธา.
วาติ กึ. อคฺคโย.
๔๙. ลิงฺคตฺเถ ¶ ปมาตฺเวว.
อาลปเน จ.
อภิมุขีกรณมาลปนํ, ตทธิเก ลิงฺคตฺเถ ปมา โหติ.
‘‘อาลปเน สิ คสฺโ’’ติ สิสฺส คสฺา. เคอิตฺเวว.
อการา ปิตาทฺยนฺตานมา.
เค ปเร อกาโร ปิตุสตฺถุอตฺตราชาทีนมนฺโต จ อาตฺตํ ยาติ.
‘‘อากาโร วา’’ติ เค ปเร อาการสฺส รสฺโส วา.
เสสโต โลปํ คสีปิ.
โส สึ สฺยา จ สขาโต คสฺเสวาตฺยาทินิทฺทิฏฺเหฺเ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนฺตา เสสา, เตหิ ปเร คสี ลุปฺยนฺเต. เห - พุทฺธ, พุทฺธา. โย - พุทฺธา.
ยํ ¶ กโรติ, ตํ กมฺมํ นาม. ตตฺถ ทุติยา โหติ. อํพุทฺธํ. โยสฺส เอ-พุทฺเธ.
กตฺตริ จ.
โย กโรติ, ส กตฺตา นาม. ตตฺถ ตติยา โหติ. นา.
อโต เนน.
อการา ปโร นา เอนํ ยาติ. พุทฺเธน.
หิ.
สุหิสฺวกาโร เอ.
สุหิสุ ¶ ปเรสฺวการสฺส เอ โหติ.
สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ วา.
สพฺพสทฺเทหิ ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ ยถาสงฺขฺยํ มฺหาภิมฺหิอิจฺเจเต วา โหนฺติ. พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิ.
เยน ¶ วา กยิรเต, ตํ กรณํ นาม. ตตฺถ ตติยา โหติ. สพฺพํ กตฺตุสมํ.
ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต, ธารยเต วา, ตํ สมฺปทานํ นาม. ตตฺถ จตุตฺถี โหติ. ส.
อโต วาตฺเวว.
อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ.
อการา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อาโย วา โหติ. พุทฺธาย.
‘‘สาคโม ¶ เส’’ติ เส สการาคโม. พุทฺธสฺส. นํ.
ทีฆนฺตฺเวว.
สุนํหิสุ จ.
สุนํหิสุ ปเรสุ สราทีนํ ทีโฆ โหติ. จสทฺเทน กฺวจิ น. พุทฺธานํ.
ยสฺมาทเปติ, ภยมาทตฺเต วา, ตทปาทานํ นาม, ตตฺถ ปฺจมี โหติ. สฺมา.
อโต อาเอตฺเวว.
อการา ปเรสํ สฺมาสฺมินฺนํ อาเอ วา โหนฺติ. พุทฺธา, พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมา. พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิ.
ยสฺส ¶ วา ปริคฺคโห, ตํ สามี นาม. ตตฺถ ฉฏฺี โหติ. พุทฺธสฺส. พุทฺธานํ.
โยธาโร, ตโมกาสํ นาม. ตตฺถ สตฺตมี โหติ. สฺมึ-พุทฺเธ, พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมึ. สุ-พุทฺเธสุ.
พุทฺโธ พุทฺธ สุขํ ททาติ สรโต พุทฺธํ ตโต ทุกฺกรํ,
กึ พุทฺเธน มหิทฺธโยปิ มุนโย พุทฺเธน ชาตาสุขี;
พุทฺธสฺเสว มนํ ทเท ปทมหํ พุทฺธา ลเภยฺยาจฺจุตํ,
พุทฺธสฺสิทฺธิ น กึ กเร ภวภเว ภตฺตฺยตฺถุ พุทฺเธ มม.
๕๙. อิโต ¶ ปรํ ตติยาปฺจมีนฺจ จตุตฺถีฉฏฺีนฺจ สรูปตฺตา ปฺจมีฉฏฺิโย ภีโย อุเปกฺขนฺเต.
พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต ตฺเวว.
สฺยา จ.
พฺรหฺมาทิโต สิสฺส อา โหติ. อตฺตา.
‘‘โยนมาโน’’ติ พฺรหฺมาทิโต โยนํ อาโนตฺตํ. อตฺตาโน.
๖๑. เห - อตฺต, อตฺตา. โย, อตฺตาโน.
๖๒. ‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต ¶ อมาน’’นฺติ พฺรหฺมาทิโต อํวจนสฺส อานํ วา โหติ. อตฺตานํ, อตฺตํ. อตฺตาโน.
๖๓. อตฺเตน, อตฺตนา. ปกฺเข-ชินวจนานุโรเธน เอนาภาโว.
‘‘อตฺตานฺโต ¶ หิสฺมิมนตฺตํ’’ติ หิมฺหิ อตฺตนฺตสฺส อโน. อตฺตเนหิ. เอวํ กรเณ.
๖๔. ‘‘สสฺส โน’’ติ โนกาโร. อตฺตโน. อตฺตานํ.
๖๕. อมฺหตุมฺหนฺตุ ราชพฺรหฺมตฺตสข สตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว.
อมฺหาทิโต สฺมา นา อิว โหติ. อตฺตนา.
๖๖. ‘‘ตโต สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิ. อตฺตนิ. ‘‘อนตฺต’’นฺติ ภาวนิทฺเทเสน สุมฺหิ จ อโน. อตฺตเนสุ.
๖๗. ราชา ¶ อตฺตาว. นา.
สวิภตฺติสฺส ราชสฺเสตฺเวว.
นามฺหิ รฺา วา.
นามฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รฺา วา โหติ. รฺา, ราเชน.
ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ.
สุนํ หิสุ ปเรสุ ราชสฺส ราชุ โหติ, จกาเรน กฺวจิ น.
‘‘สุนํหิสุ ¶ เจติ’’ ทีเฆ - ราชูภิ, ราชูหิ, ราเชภิ, ราเชหิ.
‘‘ราชสฺส รฺโ ราชิโน เส’’ติ เส รฺโ ราชิโน โหนฺติ. รฺโ, ราชิโน.
‘‘รฺํ นมฺหิ วา’’ติ นมฺหิ รฺํ วา. รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ.
๖๙. สฺมาสฺสนาตุลฺยตฺตา-นามฺหิ ¶ รฺา วา. รฺา, ราชมฺหา, ราชสฺมา.
๗๐. ‘‘สฺมิมฺหิ รฺเ ราชินี’’ติ สฺมิมฺหิ รฺเ ราชินิ โหนฺติ. รฺเ, ราชินิ. ราชูสุ, ราเชสุ.
สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺเสตฺเวว.
‘‘อา สิมฺหี’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อา. คุณวา.
โยมฺหิ ปเมตฺเวว.
นฺตุสฺส นฺโต.
ปเม โยมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตกาโร โหติ. คุณวนฺโต.
สุนํหิสุ อตฺตํตฺเวว.
นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ.
สุนํหิสุ, โยสุ, จกาเรน อฺเสุปิ ปเรสุ นฺตุสฺสนฺโต อตฺตํ ยาติ. คุณวนฺตา.
๗๒. สวิภตฺติสฺเสตฺยธิกาโร ¶ . อํอิตฺเวว.
อวณฺโณ จ เค.
เค ปเร สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํออา โหนฺติ. เหคุณวํ,คุณว, คุณวา. โย - คุณวนฺโต, คุณวนฺตา.
๗๓. อตฺตํ – คุณวนฺตํ. คุณวนฺเต.
๗๔. ‘‘โตติตา ¶ สสฺมึ นาสฺวี’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นามฺหิ ตา, เส โตกาโร, สฺมิมฺหิ ติ จ วา. คุณวตา, คุณวนฺเตน. คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺเตหิ.
‘‘นมฺหิ ตํ วา’’ติ นมฺหิ นฺตุสฺส ตํ วา. คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. สฺมา นาว.
๗๖. คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตสุ.
‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’นฺติ นฺตสทฺทสฺส อํวา, สิโลโป. คจฺฉํ, สิสฺส โอ – คจฺฉนฺโต.
คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโทตฺเวว.
เสเสสุนฺตุว.
วุตฺตํ หิตฺวา เสเสสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุ อิว ทฏฺพฺโพ. คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาอิจฺจาทิ.
เสสํ คุณวนฺตุสมํ.
๗๘. คจฺฉนฺตาทโย ¶ นาม อนฺตปฺปจฺจยนฺตา.
‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ อิวณฺณุวณฺณานํ ยถาสงฺขฺยํ ฌลสฺา.
ฌลโต วาตฺเวว.
ฆปโต จ โยนํ โลโป.
ฆปฌลโต โยนํ โลโป วา โหติ.
โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ.
กโต นิกาโร โลโป จ เยสํ เตสุ โยสุ สรานํ ทีโฆ โหติ. อคฺคี. ปกฺเข-อตฺตนฺตฺเวว.
โย สฺวกตรสฺโส โฌ.
โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตํ ยาติ. อคฺคโย. ตถาลปเน.
ฌลปโต อํ โม จ พินฺทุํ ยนฺติ. อคฺคึ. อคฺคี, อคฺคโย.
๘๑. อคฺคินา. ทีเฆ-อคฺคีภิ, อคฺคีหิ.
๘๒. ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ สสฺส โนตฺตํ วา. อคฺคิโน, อคฺคิสฺส. อคฺคีนํ.
๘๓. ‘‘ฌลโต เจ’’ติ สฺมาสฺส นา. อคฺคินา.
๘๔. อคฺคิมฺหิ, อคฺคิสฺมึ. อคฺคีสุ.
๘๕. อาทิ อคฺคีว. สฺมึโน ปน ‘‘อาทิโต โอ เจ’’ติ อํ, โอ จ วา. อาทิ, อาโท, อาทิมฺหิ, อาทิสฺมึ. อาทีสุ.
๘๖. ทณฺฑี ¶ , สิ.
‘‘อโฆ รสฺส’’มาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต ‘‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’’ติ สิมฺหิ อนปุํสกานํ น รสฺโส. สิโลโป, ทณฺฑี, โยโลเป – ทณฺฑี. ปกฺเข –
อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ.
เอกวจนโยสุ ฌลปา รสฺสํ ยนฺติ.
ฌโต กตรสฺสาตฺเวว.
โยนํ โน.
กตสฺสา ฌโต โยนํ โนตฺตํ โหติ. ทณฺฑิโน.
๘๗. ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ เค ปเร ฌลปานํ รสฺโส. เหทณฺฑิ. ทณฺฑี, ทณฺฑิโน.
๘๘. วา ¶ อํอิตฺเวว.
‘‘นํ ฌโต กตรสฺสา’’ติ อํอิจฺจสฺส นํ วา. ทณฺฑินํ, ทณฺฑึ. ทณฺฑี, ทณฺฑิโน.
๘๙. ทณฺฑินา. ทณฺฑีภิ, ทณฺฑีหิ.
๙๐. ทณฺฑิโน, ทณฺฑิสฺส. ทณฺฑีนํ.
‘‘สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิ. ทณฺฑินิ. ทณฺฑีสุ.
วา โยนํตฺเวว.
‘‘ลโต โว กาโร เจ’’ติ ลโต โยนํ โวตฺตํ วา.
อตฺตํ อกตรสฺโสตฺเวว.
เวโวสุ โล จ.
เวโวสุ อกตรสฺโส โล อตฺตํ ยาติ. ภิกฺขโว, ปกฺเข – โยโลป ทีฆา. ภิกฺขู.
‘‘อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว’’ติ อาลปเน โยสฺส เวโวการา, อตฺตํ. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขู.
๙๔. ภิกฺขุํ. ภิกฺขโว, ภิกฺขู. เสสํ อคฺคีว.
๙๕. เอวํ ชนฺตุ. ชนฺตู, ชนฺตโว.
‘‘ลโต ¶ โวกาโร เจ’’ตีห การคฺคหเณน โยนํ โนตฺตํ, จกาเรน กฺวจิ โวโนนมภาโวว วิเสโส. ชนฺตุโน, ชนฺตุโย.
‘‘สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ’’ติ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อา, สิโลโป จ. สตฺถา.
สตฺถุปิตาทีนนฺตฺยธิกาโร.
อฺเสฺวารตฺตํ.
สิโตฺเสุ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อาโร โหติ.
ตโต โยนโม ตุ.
ตโต อารโต โยนํ โอ โหติ. สตฺถาโร.
๙๘. สตฺถารํ. สตฺถาเร, สตฺถาโร.
๙๙. ‘‘นา อา’’ติ อารโต นาสฺส อา. สตฺถารา. สตฺถาเรภิ, สตฺถาเรหิ.
เส ¶ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อุ โหติ สโลโป จ วา. สตฺถุ, สตฺถุโน, สตฺถุสฺส.
‘‘วา นมฺหี’’ติ นมฺหิ อาโร วา. สตฺถารานํ.
‘‘สตฺถุนาตฺตฺเจ’’ติ นมฺหิ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ วา. ทีเฆสตฺถานํ.
๑๐๑. ‘‘ตโต สฺมิมี’’ติ อารโต สฺมิโน อิ. ‘‘อาโร รสฺสมีกาเร’’ติ อิมฺหิ อารสฺส รสฺโส. สตฺถริ. สตฺถาเรสุ. เอวํ นตฺตาทิ.
๑๐๒. ปิตา ¶ สตฺเถว. ‘‘ปิตาทีนมสิมฺหี’’ติ สิโตฺเสุ อารสฺส รสฺโสว วิเสโส. ปิตโร.
นมฺหิ – ปิตูนนฺติปิ โหติ. เอวํ ภาตุปฺปภุตโย.
๑๐๓. อภิภู. รสฺเส-อภิภุโว. โยโลเปอภิภู. เสสํ ภิกฺขูว, รสฺโสว วิเสโส.
๑๐๔. เอวํ ¶ สพฺพฺู. ปุพฺเพว โยนํ โนกาโร จ. สพฺพฺุโน, สพฺพฺู.
คาวอิตฺเวว.
‘‘โยสุ เจ’’ติ โคสทฺโทการสฺส อาโว, ‘‘ตโต โยนโม ตุ’’ตีห ตุสทฺเทน โยนํ โอ. คาโว. ตถาลปเน.
อมฺหิ ปเร โคสทฺโทการสฺส อาวอวา โหนฺติ, จสทฺเทน หินํวชฺชิเตสุ เสเสสุปิ.
๑๐๗. ‘‘อาวสฺสุ วา’’ติ อมฺหิ อาวนฺตสฺส อุตฺตํ วา, คาหฺวํ, คาวํ, ควํ. โย-คาโว. คาเวน, คเวน. โคภิ, โคหิ.
๑๐๘. ‘‘คาว เส’’ติ เส โอสฺส อาโว. คาวสฺส, ควสฺส. ‘‘ตโต น’’มาโท จกาเรน นํอิจฺจสฺส อํ, โอสฺส อโว จ. ควํ.
๑๐๙. ‘‘สุหินาสุ ¶ เจ’’ตีห จกาเรน โคสฺส คุ จ. ทฺวิตฺเต-คุนฺนํ, โคนํ. คาวา, ควา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวสฺมา, ควสฺมา. โคภิ, โคหิ.
๑๑๐. คาเว, คเว, คาวมฺหิ, ควมฺหิ, คาวสฺมึ, ควสฺมึ. คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.
ปุลฺลิงฺคา.
อิตฺถิลิงฺค
๑๑๑. กฺา ¶ . สิโลโป.
‘‘อา โฆ’’ติ อิตฺถิยํ อาการสฺส ฆสฺา. โย โลเป – กฺา. ปกฺเข – กฺาโย.
๑๑๒. ‘‘ฆเต เจ’’ติ คสฺส เอ. เห-กฺเ. กฺา, กฺาโย.
‘‘ฆโต นาทีน’’นฺติ นาเทกวจนานมาโย. กฺาย. กฺาภิ, กฺาหิ.
ฆเปหิ สฺมิโน ยํ วา โหติ. กฺายํ, กฺาย. กฺาสุ.
๑๑๗. รตฺติ ¶ , สิโลโป.
‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณานํ ปสฺา. โยโลปทีฆา. รตฺตี. ปกฺเข – รตฺติโย. ตถาลปเน.
‘‘ปโต ยา’’ติ นาเทกวจนานํ ยา. รตฺติยา. รตฺตีภิ, รตฺตีหิ.
๑๒๑. รตฺติยํ, รตฺติยา. รตฺตีสุ.
๑๒๒. นที ¶ . เสสํ รตฺตีว. อฆตฺตา รสฺโสว วิเสโส.
๑๒๔. มาตุ, ธีตุ, ทุหิตฺวาทโย ปิเตว.
กฺอิติ ิเต –
อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย.
อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต อาปจฺจโย โหติ. สรโลปปกลฺยาทิ. กฺา.
‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติ วชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วจนโต ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา ตทฺธิตาทิสุตฺเต จกาเรน นามมิว กเต – สฺยาทิ. เอวํ อีอินีสุ.
เอวํ อชา, เอฬกา, โกกิลา, อสฺสา, มูสิกา, พลากา, มนฺทา, ชราอิจฺจาทิ.
นทาทิโต วา อี.
อิตฺถิยํ ¶ นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อี โหติ. นที, นครี, กุมารี, พฺราหฺมณี, ตรุณี, กุกฺกุฏี, อิตฺถี อิจฺจาทิ.
‘‘มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร’’ติ ¶ อีมฺหิ มาตุลาทฺยนฺตสฺส อาโน. มาตุลานีตฺยาทิ.
อนทาทิโต วา อี. สขี, หตฺถี.
ภวโต โภโต.
อีมฺหิ ภวนฺตสฺส โภโต โหติ. โภตี.
๑๒๗. ‘‘ณ ¶ ว ณิกเณยฺย ณนฺตูหี’’ติ อี. มานวี, นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.
๑๒๘. ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ นฺตุสฺส โต วา. คุณวตี, คุณวนฺตี. ธิติมตี, ธิติมนฺตี.
นฺตสฺส นฺตุพฺยปเทโส. มหตี, มหนฺตี.
๑๒๙. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.
ปตฺยาทีหิ ¶ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ อินี โหติ.
‘‘ปติสฺสินีมฺหี’’ติ ปตฺยนฺตสฺส อตฺเต สรโลปาโท ตุกาเรน โลปาภาโว. ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทีโฆ จ. คหปตานี, ภิกฺขุนี, ราชินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ธมฺมจาริณี, ภยทสฺสาวินี, ภุตฺตาวินีตฺยาทิ.
อิตฺถิลิงฺคา.
นปุํสกลิงฺค
๑๓๐. จิตฺต ¶ , สิ.
นปุํสเกหิ อโต นิจฺจนฺเตว.
สึ.
อการนฺเตติ นปุํสเกหิ สิสฺส นิจํ อํ โหติ. จิตฺตํ.
โยนํ นิ นปุํสเกหิตฺเวว.
อโต นิจฺจํ.
อการนฺเตหิ น ปุํสเกหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ, นิสฺส อา. จิตฺตา. ปกฺเข – โยสฺวาทินา ทีเฆ – จิตฺตานิ.
๑๓๑. คโลเป – เห – จิตฺต. จิตฺตา, จิตฺตานิ.
๑๓๒. จิตฺตํ ¶ . นิสฺส เอ – จิตฺเต, จิตฺตานิ. เสสํ พุทฺโธว.
นา วาตฺเวว.
๑๓๔. มโนคณาทิโต สฺมินฺนานมิอา.
มนาทิโต สฺมินฺนานํ อิอา วา โหนฺติ.
ส สเร วาคโม.
วิภตฺยาเทเส สเร ปเร มนาทิโต สาคโม วา โหติ. มนสา.
มนาทิโต สสฺส โอ โหติ, จสทฺเทน สฺมาสฺส อา จ. มนโส, มนสา.
๑๓๖. มนสิ ¶ . เสสํ จิตฺตํว.
มนํ สิรํ อุรํ เตชํ, รชํ โอชํ วยํ ปยํ;
ยสํ ตปํ วจํ เจตํ, เอวมาทิ มโนคโณ.
๑๓๘. คุณวนฺตุ ¶ , สิ.
‘‘อํ นปุํสเก’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํ. คุณวํ. นฺตุสฺส ตฺเต – คุณวนฺตานิ.
๑๓๙. โยโตฺํ ปุเมว. เอวํ คจฺฉํ.
วาตฺเวว.
‘‘โยนนฺนิ นปุํสเกหี’’ติ โยนํ นิ วา. อฏฺฏีนิ. ฌตฺตา โยโลเป – อฏฺี. ตถาลปเน.
๑๔๑. อฏฺึ, อฏฺีนิ, อฏฺี. เสสํ อคฺคีว.
อฆตฺตา รสฺโส, ทณฺฑิ. โยโตฺํ ปุเมว.
นปุํสกลิงฺคา.
ปุมิตฺถิลิงฺค
๑๔๔. ปุมิตฺถิลิงฺคา ¶ – ฆฏ, กฏ, ยฏฺิ, มุฏฺิ, สินฺธุ, เรณุปฺปภุตโย ทฺวิปท จตุปฺปท ชาติวาจิโน จ.
ยถา – ฆโฏ, อีปจฺจเย-ฆฏี. เอโส ยฏฺิ, เอสา ยฏฺิจฺจาทิ.
ทฺวิปทชาติวาจิโน ยถา – ขตฺติโย. อาปจฺจเย- ขตฺติยา, สมโณ, อีมฺหิ-สมณีอิจฺจาทิ.
จตุปฺปทชาติวาจิโน ยถา – คโช, อา-คชา, พฺยคฺโฆ, อีมฺหิ - พฺยคฺฆีอิจฺจาทิ.
ปุมนปุํสกลิงฺค
๑๔๕. ปุมนปุํสกลิงฺคา ¶ – ธมฺม, กมฺม, พฺรหฺม, กุสุม สงฺคม, ปทุม, อสฺสม, วิหาร, สรีร, สุวณฺณ, วณฺณ, กหาปณ, ภวน, ภุวน, โยพฺพน, ภุสน, อาสน, สยน, โอทน, อากาส, อุปวาส, มาส, ทิวส, รส, ถล, ผล, รฏฺ อมฺพุ, มธฺวาทโย.
อิตฺถินปุํสกลิงฺค
๑๔๖. อิตฺถินปุํสกลิงฺคา – นคร, อจฺจิปฺปมุขา.
สพฺพลิงฺค
๑๔๗. สพฺพลิงฺคา ¶ – ตฏ ปุฏ ปตฺต มณฺฑล กลสา ทโย, นามีกตา, สพฺพนามานิ จ. ยถา – ตโฏ, อีมฺหิ – ตฏี, ตฏมิจฺจาทิ.
นามีกตา ยถา – เทวทตฺโต, อา – เทวทตฺตา เทวทตฺตมิจฺจาทิ.
สพฺพนาม
๑๔๘. สพฺพ ¶ , กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, เอก, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กึ, ตุมฺห, อมฺห-อิติ สพฺพนามานิ.
สพฺโพ พุทฺโธว. อยํ วิเสโส.
โยตฺเวว.
สพฺพนามการเต ปโม.
สพฺพาทีนมการโต ¶ ปโร ปโม โย เอตฺตํ ยาติ สพฺเพ.
‘‘ตโย เนว จ สพฺพนาเมหี’’ติ นิเสธา สสฺมาสฺมินฺนํ อาย อา เอ น โหนฺติ. สพฺพสฺส.
สพฺพโต นํ สํสานํ.
สพฺพาทิโต นํอิจฺจสฺส สํสานํ โหนฺติ.
อกาโร เออิตฺเวว.
สพฺพนามานํ นมฺหิ จ.
นมฺหิ สพฺพาทีนมการสฺส เอ โหติ. สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ.
๑๔๙. อิตฺถิยํ ¶ อา, สพฺพา กฺาว. อยํ วิเสโส. วาตฺเวว.
ฆปโต สฺมึสานํ สํสา.
ฆปสฺาโต สพฺพาทิโต สฺมึสานํ สํสา วา โหนฺติ.
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ เจ’’ติ สาคโม.
โฆ รสฺสํ.
เอกวจนสํสาสุ โฆ รสฺสํ ยาติ. สพฺพสฺสา, สพฺพาย. สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ. สพฺพสฺสํ, สพฺพายํ. สพฺพาสุ.
เนตาหิ สฺมิมายยา.
ฆปฺาหิ สพฺพาทีหิ สฺมิโน อาย ยา น โหนฺติ.
๑๕๐. นปุํสเก ¶ – สพฺพํ. สพฺพานิ. เอวํ ทุติยา.
สพฺพาทโย นปุํสเก ตติยาทีสุ สกสกปุมสมา. เอวํ ย - สทฺทนฺตา.
๑๕๑. ปุพฺพปราปเรหิ ตุ สฺมิโน ‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ อนิตฺถิยํ เอ วา. ปุพฺเพ, ปุพฺพสฺมึอิจฺจาทิ.
เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยฺาสหายตฺโถ. ยทา สงฺขฺยตฺโถ, ตเทกวจโน, อฺตฺถ สพฺพวจโน จ.
ยาทีนมาลปนํ นตฺถิ.
สิมฺหิ สํ อนปุํสกสฺเสตฺเวว.
เอตเตสํ โต.
สิมฺหิ อนปุํสกานํ เอตตอิจฺเจเตสํ ตการสฺส ส โหติ. โส.
ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ.
ติลิงฺเคสุ ¶ สพฺพาทีนํ ตการสฺส โน วา โหติ. เน, เต. เสสํ สพฺพสมํ, นตฺตํว วิเสโส.
๑๕๓. อิตฺถิยํ – สา, นา, นาโย, ตา, ตาโยอิจฺจาทิ.
วาตฺเวว.
ตโต สสฺส สฺสาย.
ตาเอตาอิมาหิ สสฺส สฺสาโย วา โหติ.
สํสาสฺเวกวจเนสุ อิอิตฺเวว.
ตสฺสา วา.
เอกวจนสํสาสุ ตาสทฺทสฺส อา อิตฺตํ วา ยาติ. ติสฺสาย, ติสฺสา, ตสฺสา, ตาย. ตาสํ, ตาสานํ. ติสฺสํ, ตสฺสํ, ตายํ. ตาสุ.
๑๕๔. นปุํสเก ¶ – ตํอิจฺจาทิ.
สํสาสฺเวกวจเนสฺเวตฺเวว.
เอติมาสมิ.
เอกวจนสํสาสุ เอตาอิมานมนฺตสฺส อิ โหติ. เอติสฺสาย, เอติสา, เอตาย. เอตาสํ, เอตาสานํ. เอติสฺสํ, เอตสฺสํ, เอตายํ. เอตาสุ. เสสํ สพฺพาว.
‘‘อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี’’ติ อิมสฺส อยํ. สิโลโป. อยํ, อิเม. อิมํ, อิเม.
‘‘อนิมิ นามฺหิ เจ’’ติ อิมสฺส อโน, อิมิ จ. อเนน, อิมินา.
‘‘สพฺพสฺสิมสฺเส วา’’ติ สุนํหิสุ เอวา. เอหิ, อิเมหิ. วา สฺมาสสฺมึสํสาสฺวตฺตนฺตฺเวว.
อิมสทฺทสฺส จ.
สสฺมาสฺมึสํสาสุ ¶ อิมสฺส อตฺตํ วา โหติ. อสฺส, อิมสฺส. เอสํ, เอสานํ, อิเมสํ, อิเมสานํ. อสฺมา, อิมมฺหา, อิมสฺมา. เอหิ, อิเมหิ. อสฺมึ, อิมมฺหิ, อิมสฺมึ. เอสุ, อิเมสุ.
อตฺตปกฺเข – ‘‘น ติเมหิ กตากาเรหี’’ติ สฺมาสฺมินฺนํ มฺหามฺหิ น สิชฺฌนฺเต.
๑๕๙. อิตฺถิยํ – อยํ. เสสํ เอตาว, สํสาสฺวตฺตํว วิเสโส.
๑๖๐. นปุํสเก – สวิภตฺติสฺส วาตฺเวว.
‘‘อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก’’ติ อิมสฺส อิทํ วา. อิทํ, อิมํ อิเม, อิมานิ. เอวํ ทุติยา.
๑๖๑. อมุ ¶ , สิ.
วา อนปุํสกสฺส สิมฺหิตฺเวว.
‘‘อมุสฺส โม สํ’’ติ มสฺส โส วา, สิโลโป. อสุ.
‘‘สพฺพโต โก’’ติ สพฺพนามโต กาคโม. ‘‘โส’’ติ โอ, อมุโก, ปกฺเข – อมุ. อมู, อมุโย.
ปุพฺเพว ¶ โยนํ โวกาโร น. อมุํ. อมู, อมุโย. เสสํ ภิกฺขูว สพฺพาทิการิยาฺตฺร.
๑๖๒. อิตฺถิยํ – อสุ. เสสํ ยาคุสมํ. วิเสโสยํ – อมุสฺสา, อมุยา. อมูสํ, อมูสานํ. อมุสฺสํ, อมุยํ. อมูสุ.
๑๖๓. นปุํสเก – สวิภตฺติสฺส อํสิสุ นปุํสเกตฺเวว.
‘‘อมุสฺสาทุํ’’ติ อทุํ. อทุํ. อมู, อมูนิ. เอวํ ทุติยา.
๑๖๔. ‘‘เสเสสุ เจ’’ติ สพฺพตฺถ กิสฺส โก. โก, กา, กํ อิจฺจาทิ. ลิงฺคตฺตเย สพฺพสโม.
๑๖๕. ตุมฺห ¶ , สิ, อมฺห, สิ.
สวิภตฺติสฺส ตุมฺหมฺหานนฺตฺยธิกาโร.
ตฺวมหํ สิมฺหิ จ.
สิมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหมฺหานํ ตฺวํ อหํ โหนฺติ. จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวํ จ. ตฺวํ, ตุวํ, อหํ. โย – ตุมฺเห.
‘‘มยํ โยมฺหิ ปเม’’ติ อมฺหสฺส มยํ โหติ. มยํ.
๑๖๖. ‘‘ตํมมมฺหี’’ติ อมฺหิ ตํ มํ โหนฺติ.
‘‘ตวํ มมฺจ นวา’’ติ อมฺหิ ตวํ มมฺจ นวา.
‘‘ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมมฺหี’’ติ ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวฺจ. ตํ, ตวํ, ตุวํ, ตฺวํ, มํ, มมํ.
อากนฺตฺเวว.
‘‘วา โยปฺปโม’’ติ ทุติยาโยสฺส อากํ วา. ตุมฺหากํ, ตุมฺเห. อมฺหากํ, อมฺเห.
๑๖๗. ‘‘นามฺหิ ตยา มยา’’ติ นามฺหิ ตยา มยา โหนฺติ. ‘‘ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํวา’’ติ ตสฺส ตฺโว วา. ตฺวยา, ตยา, มยา. ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ.
๑๖๘. ‘‘ตว ¶ มม เส’’ติ เส ตว มม โหนฺติ.
‘‘ตุยฺหํ มยฺหํ เจ’’ติ เส ตุยฺหํ มยฺหฺจ.
‘‘สสฺสํ’’ติ สสฺส อํ วา.
‘‘อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส’’ติ เส อมฺหสฺส มมํ จ. ตว, ตุยฺหํ, ตุมฺหํ, มม, มยฺหํ, อมฺหํ, มมํ.
‘‘ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ’’ติ นํวจนสฺส อากํ. ตุมฺหากํ, อมฺหากํ. สฺมานาว.
๑๖๙. ‘‘ตุมฺหามฺหานํ ตยิ มยี’’ติ สฺมิมฺหิ ตยิ มยิ โหนฺติ. ตฺเว กเต - ตฺวยิ, ตยิ, มยิ, ตุมฺเหสุ, อมฺเหสุ. ลิงฺคตฺตเย สมํ.
ปทโต ทุติยา จตุตฺถี ฉฏฺีสุ โวโน.
อตฺถชฺโชตกา วณฺณา ปทํ, ทุติยา จตุตฺถี ฉฏฺี พหุวจเนสุ ปเรสุ ปทสฺมา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหามฺหานํ โวโนการา นวา โหนฺติ.
รกฺขตุ ¶ โว, ปสฺสตุ โน, ททาติ โว, ททาหิ โน, สทฺธา โว, สตฺถา โน.
นวาติ กึ, เอโส อมฺหากํ สตฺถา.
‘‘เตเมกวจเนสุ เจ’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจเนสุ เต เม โหนฺติ. ททามิ เต, ททาหิ เม, อิทํ เต, อยํ เม.
‘‘นอมฺหี’’ติ ¶ อมฺหิ นิเสโธ. ปสฺเสถ ตํ, อชินิ มํ.
‘‘วา ตติเย เจ’’ติ ตติเยกวจเน เต เม วา โหนฺติ. กตํ เต ตยา วา. กตํ เม มยา วา.
‘‘พหุวจเนสุ โวโน’’ติ ตติยาพหุวจเนสุ โว โน โหนฺติ. พหุวจเน ปเม โยมฺหิ จ. กตํ โว, กตํ โน, คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยาม.
สงฺขฺยา
เอกสทฺโท สพฺพนาเมสุ วุตฺโต.
๑๗๓. ทฺวาทโย ¶ อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺตา.
สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺติ จาธิกาโร.
‘‘โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว เจ’’ติ ทฺวิสฺส ทฺเว โหติ. ทฺเว, ทฺเว, ทฺวีภิ, ทฺวีหิ.
โน จ ทฺวาทิโต นมฺหิ.
นมฺหิ ทฺวาทิโต นการาคโม โหติ. ทฺวินฺนํ, ทฺวีสุ, ลิงฺคตฺตเย สมํ.
๑๗๔. ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริ.
โยสุ อิตฺถิปุมนปุํสเกสุ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส อาทโย โหนฺติ. ตโย, ตโย, ตีภิ, ตีหิ, ตินฺนํ.
‘‘อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหี’’ติ ติสทฺทโต นํอิจฺจสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํ จ. ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.
๑๗๕. อิตฺถิยํ-ติสฺโส ¶ , ติสฺโส, ตีภิ, ตีหิ.
‘‘โน จา’’โท จกาเรน นมฺหิ สฺสํอาคโม, วคฺคนฺเตติสฺสนํ, ตีสุ.
๑๗๖. นปุํสเก-ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ.
‘‘โอสเร เจ’’ตีห จกาเรน โยสุ อุสฺส อุโร. ‘‘ตโต โยนโมตู’’ตีห ตุกาเรน โยนํ โอ. จตุโร. เอวํ ทุติยา. จตูหิ, จตุนฺนํ, จตูสุ.
๑๗๘. อิตฺถิยํ ¶ , จตสฺโส, จตสฺโส, จตูหิ. ปุพฺเพว สฺสํอาคโม. ยทาทินา อุสฺส อตฺตํ. จตสฺสนฺนํ, จตูสุ.
๑๗๙. นปุํสเก, จตฺตาริ, จตฺตาริ.
๑๘๐. ‘‘ปฺจาทีน มกาโร’’ติ โยสุ สวิภตฺติสฺส ปฺจาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ. ปฺจ, ปฺจ.
‘‘ปฺจาทีน มตฺตํ’’ติ สุนํหิสุ ปฺจาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ. เอทีฆานมปวาโทยํ. ปฺจหิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ. ลิงฺคตฺตเย สมํ.
๑๘๑. เอวํ ฉ สตฺต อฏฺ นว ทสาทโย อฏฺารสนฺตา.
๑๘๒. วีสตฺยาทโย ¶ อานวุติยา อิตฺถิลิงฺคา เอกวจนนฺตา, วีสติ รตฺตีว. เอวํ ตึสติ.
จตฺตาลีสํ ปฺาสํ สทฺเทหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ‘‘สพฺพาสมา’’โทตีห อาทิสทฺเทน โลโป, สฏฺิ วีสตี ว. เอวํ สตฺตติ อสีติ นวุติ.
สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตํ. เอวํ สหสฺสาทิ.
โกฏิ วีสตีว.
๑๘๓. ราสิเภเท ¶ ตุ สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ. ยถา-ทฺเววีสติโย พุทฺธทนฺตา. ติสฺโส วีสติโย ทินฆฏิกา. เอวมฺตฺร.
เอเสโส เอตนฺติปฺปสิทฺธิ, โลกสฺส โหติ ยตฺถตฺเถสุ.
ถีปุมนปุํสกานิตฺยุจฺจนฺเต, ตานิมานิ โลเกนาตฺถา.
อลิงฺค
กฺวจิ โต ปฺจมฺยตฺเถ.
ลิงฺคโต ปฺจมฺยตฺเถ กฺวจิ โตปฺปจฺจโย โหติ.
‘‘ตฺวาทโย วิภตฺติสฺาโย’’ติ โตปฺปภุติทานฺยนฺตานํ วิภตฺติสฺา. ตสฺมา ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตตฺตา ปทตฺตํ สิทฺธนฺติ น ปุน วิภตฺติ. โจรสฺมา โจรโต. เอวํ ปิติโต, เอตฺถ ‘‘ปิตาทีน มสิมฺหิ’’ ตฺยตฺราสิมฺหิคฺคหเณน โตมฺหิ ปิตาทีนํ อุสฺส อิ.
อิมสฺสิ ถนฺทานิหโตเธสุ จ.
ถํอาทีสุ ปเรสุ อิมสฺส อิ โหติ. อิโต.
‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’’ติ โตเถสฺเวตสฺส อตฺตํ วา, อโต, เอตฺโต. ปกฺเข- ‘‘สรโลปา’’ทินา อการโลโป.
‘‘ตฺรโตเถสุ ¶ เจ’’ติ กิสฺส กุ. กุโต.
‘‘กฺวจิ โต’’ติ สุตฺตทฺวิธากรเณน สตฺตมฺยตฺเถ จ โต โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิโต.
๑๘๕. ‘‘ตฺรถ ¶ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี’’ติ สตฺตมฺยตฺเถ ตฺรถปฺปจฺจยา โหนฺติ. สพฺพสฺมึ, สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อตฺร, อตฺถ. เอตฺถ ‘‘ตฺเร นิจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ เอตสฺส อ. กุตฺร, กุตฺถ.
‘‘เสเสสุ เจ’’ติ กาเทเส-กตฺถ.
๑๘๖. ‘‘กิสฺมา โว เจ’’ติ วปฺปจฺจโย. ‘‘กิสฺส ก เวเจ’’ติ โก, กการาการโลโป. กฺว.
๑๘๗. ‘‘หึ หํ หิฺจน’’นฺติ กสฺมา หึ อาทิปจฺจยา. ‘‘กุ หึ หํสุ เจ’’ติ กิสฺส กุ. จกาเรน หิฺจนํ ทาจนํสุ จ. กุหึ, กุหํ, กุหิฺจนํ.
๑๘๘. ‘‘ตมฺหา เจ’’ติ หึหํ. ตหึ, ตหํ.
๑๙๐. ‘‘อิมสฺมา ¶ หธา เจ’’ติ หธา. อิห, อิธ.
๑๙๑. ‘‘สพฺพโต ธี’’ติ ธิ. สพฺพธิ.
‘‘กึสพฺพฺเกยกุหิ ทาทาจน’’นฺติ กึ อาทิโต ทา, ทาจนํ จ. กสฺมึ กาเล กทา, กุทาจนํ.
‘‘สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา’’ติ สพฺพสฺส โส วา. สทา, สพฺพทา.
๑๙๓. ‘‘ตมฺหา ทานิ เจ’’ติ ทานิ, ทา จ. ตทานิ, ตทา.
๑๙๔. ยทาทินา อิมสทฺทา, สมานาปเรหิ จ ยถาสงฺขฺยํ ชฺช ชฺชุปฺปจฺจยา, อิม, สมานานํ อ, สา จ. อชฺช, สชฺชุ, อปรชฺชุ.
๑๙๕. ‘‘อิมสฺมา ¶ รหิธุนาทานิ เจ’’ติ รหฺยาทิปฺปจฺจยา. ‘‘เอต รหิมฺหี’’ติ อิมสฺส เอโต. เอตรหิ.
‘‘อ ธุนามฺหิ เจ’’ติ อิมสฺส อ. อธุนา, อิทานิ.
สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ.
เอเตหิ ปรา สพฺพา วิภตฺตี ลุปฺยนฺเต. ตฺวํ อาวุโส, ตุมฺเห อาวุโส.
อุปสคฺคนิปาต
ป ¶ ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป เอเต วีสตฺยุปสคฺคา.
จ น ว วา มา หิ ธิ จิ กุ ตุ นุ เจ เร เห สฺเว เว โว โข โน โต ยํ นํ ตํ กึ หนฺท กิร เอว กีว ยาว ตาว วต วถ อถ องฺค อิงฺฆ ตคฺฆ อาม นาม นูน ปุน ปน อาห สห สกฺกา ลพฺภา เหฏฺา อารา ทูรา ทิวา นวา วินา นานา อทฺธา มุธา มิจฺฉา ปจฺฉา อาวิ สกฺขิ สจฺจิ สจฺฉิ พหิ ยทิ อิติ กินฺติ อตฺถิ โสตฺถิ ขลุ นนุ กิมุ อสฺสุ ยคฺเฆ สเจ หเว สุเว อเร ปุเร นโม ติโร อโธ อโถ อโห รโห หีโย ภีโย อนฺโต ปาโต สุทํ กลฺลํ เอวํ ธุวํ อลํ หลํ สยํ สายํ สมํ สามํ กามํ ปารํ โอรํ จิรํ หุรํ อหํ สหํ อุจฺจํ นีจํ สกึ สทฺธึ, อถวา อนฺตรา อารกา พาหิรา พหิทฺธา ยาวตา ตาวตา สมนฺตา สามนฺตา อามนฺตา สมฺมุขา จรหิ ตรหิ สมฺปติ อายติ อุปริ ยาวเท ตาวเท ติริยํ สนิกํ สสกฺกํ เอตฺตาวตา ปรมฺมุขา กิตฺตาวตา เอตรหิ อฺทตฺถุ เสยฺยถิทํ อปฺเปวนาม ภีโยโสมตฺตาย อิจฺจาทโย นิปาตา.
๑๙๘. สทิสา ¶ เย ติลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺตีสุ.
วจเนสุ จ สพฺเพสุ, เต นิปาตาติ กิตฺติตา.
ยถา ¶ – อุจฺจํ รุกฺโข, ลตา, ฆรํ วา, อุจฺจํ รุกฺโข. เห รุกฺข, รุกฺขํ, รุกฺเขน, รุกฺขสฺส, รุกฺขสฺมา, รุกฺเข วา อิจฺจาทิ. อุจฺจํ รุกฺโข, รุกฺขา วา อิจฺจาทิ. เอวํ ลตา, ฆรานิ.
อุภเยสุ วิภตฺยตฺต -
กฺริยเทส สมย ทิสาคุณตฺเถหิ;
สพฺพาปิ ยถาโยคํ,
วิภตฺติโยฺเหิ ตุปฺปมา.
ตํ ยถา – อธิอนฺโตสทฺเทหิ สตฺตมี. สยํสทฺทา ตติยา, ฉฏฺี จ. นโมสทฺทา ปมา, ทุติยา จ. ปารํสทฺทา สตฺตมี. ทิวาสทฺทา ปมา, ทุติยา, สตฺตมี จ. เหฏฺาสทฺทา สตฺตมี. อุจฺจํสทฺทา สพฺพาปิ. ปสทฺทา จ จสทฺทา จ ปมา, เหสทฺทา อาลปเน ปมา. ตถาฺเหิปิ.
๒๐๐. อุปสคฺคา ¶ สพฺเพปิ สทฺทนฺตเรน สห ปยุชฺชนฺเต. นิปาตา ตุ เกจิ วิสุมฺปิ. ยถา – ปหาโร, ปหรติ, สา จ โส จ ภาสติ วา กโรติ วา, โสตฺถิตฺยาทิ.
๒๐๑. เอเกกลิงฺคํ ¶ ทฺวิลิงฺคํ, ติลิงฺคํ จาปฺยลิงฺคิกํ.
จตุเธติ นามํ นามํ, นมตฺยตฺถนฺติ กิตฺติตํ.
นามิกํ.
๓. สมาสกณฺฑ
สมาสลกฺขณาทิ
๒๐๒. นามานํ ¶ สมาโส ยุตฺตตฺโถตฺยธิกาโร. สมาโสติ ภินฺนตฺถานํ ปทาน เมกตฺถตา. ยุตฺตตฺโถติ อฺมฺสมฺพนฺธตฺโถ.
วิภาสาตฺยธิกาตพฺพํ ¶ วากฺยตฺถํ.
กมฺมธารยสมาส
๒๐๓. ‘‘มหนฺโต จ โส วีโร จา’’ติ วากฺเย –
ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย.
ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตา ¶ สทฺทา เอกสฺมึ วตฺถุนิ ปวตฺตา ตุลฺยาธิกรณา, วิเสสนวิเสสสฺสภูตา สมานาธิกรณา ทฺเว ปทา ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารโย
นาม ¶ , อิธ วา สมาสสุตฺตานิ สฺาทฺวาเรน สมาสวิธายกานิ.
อคฺคหิตวิเสสนา ¶ พุทฺธิ วิเสสฺสมฺหิ น อุปฺปชฺชตีติ วิเสสนํ ปุพฺพํ โหติ, สมาเสเนว ตุลฺยาธิกรณตฺตสฺส วุตฺตตฺตา ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตา สมาสโต อติริตฺตา จ โส อิจฺเจเต ‘‘วุตฺตฏฺานมปฺปโยโค’’ติ ายา นปฺปยุชฺชนฺเต. เอวมฺตฺร.
เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ.
เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ ปุพฺพุตฺตรปทานํ วิภตฺตี ลุปฺยนฺเต, จกาเรน กฺวจิ น.
ตโต มหนฺต วีร อิติ จ รูปปฺปสงฺเค –
ปกติ จสฺส สรนฺตสฺส.
วิภตฺตีสุ ¶ ลุตฺตาสุ สรนฺตสฺส ปุพฺพภูตสฺส, ปรภูตสฺส จ อสฺส สมาสปทสฺส ปกติ โหตีตีห ลุตฺตาการา ปุนานียนฺเต.
ตโต มหนฺต วีรอิติ ิเต –
‘‘มหตํ ¶ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท’’ติ มหนฺตสฺส มหา.
ตทฺธิต สมาส กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ.
ตทฺธิตาทโย นามํ อิว ทฏฺพฺพา ตเวปฺปภุติปจฺจเย วชฺเชตฺวา.
ตโต ¶ วตฺติจฺฉาย สฺยาทิ. มหาวีโร, มหาวีราอิจฺจาทิ.
๒๐๔. กมฺมธารโย ¶ ทฺวนฺโท จ, ตปฺปุริโส จ ลาภิโน.
ตโย ปรปเท ลิงฺคํ, พหุพฺพีหิ ปทนฺตเร.
๒๐๕. รตฺตา จ สา ปฏี จาติ รตฺตปฏี, มหนฺตี จ สา สทฺธา จาติ มหาสทฺธา. เอตฺถ ‘‘กมฺมธารยสฺเ เจ’’ติ ปุพฺพปเท ปุเมว กเต อาอีปจฺจยานํ นิวุตฺติ.
๒๐๖. นีลฺจ ตํ อุปฺปลฺจาติ นีลุปฺปลํ, สตฺถีว สตฺถิ, สตฺถิ จ สา สามา จาติ สตฺถิสามา. มุขเมว จนฺโท มุขจนฺโท.
วิเสสนวิเสสฺสานํ ¶ ยเถจฺฉตฺตา กฺวจิ วิเสสนํ ปรํ โหติ, ขตฺติยภูโตอิจฺจาทิ, อิจฺฉา จ ยถาตนฺติ.
อุเภ ตปฺปุริส สมาส
๒๐๗. นสทฺทา สิ, ตสฺส โลโป. น สุโร อสุโร.
เอตฺถ กมฺมธารเย กเต – ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสฺา. ‘‘อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส’’ติ นสฺส อ. น อสฺโส อนสฺโส. เอตฺถ ‘‘สเร อน’’ติ นสฺส อน.
๒๐๘. ‘‘นามานํ ¶ สมาโส’’ติ สุตฺเต ทฺวิธากเต อยุตฺตตฺถานมฺปิ กฺวจิ สมาโส. น ปุน เคยฺยา อปุนเคยฺยา คาเถตฺยาทิ. เอตฺถ เคยฺเยน สมฺพนฺโธ น-สทฺโท อยุตฺตตฺเถนาปิ ปุเนน โยควิภาคพลา สมสฺยเต.
ทิคุสมาส
๒๐๙. ตโย ¶ โลกา สมาหฏา ติโลกํ.
เอตฺถ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ กมฺมธารยสฺส ทิคุสฺา. ‘ทิคุสฺเสกตฺตํ’’ติ เอกตฺตํ, นปุํสกตฺตฺจ.
สุทฺธตปฺปุริสสมาส
๒๑๐. ตปฺปุริสา ¶ ตฺเวว.
อมาทโย ปรปเทหิ.
ทุติยนฺตาทโย ปรปเทหิ นาเมหิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริโส นาม.
คามํ ¶ คโต คามคโต.
‘‘ปสฺส วาสิฏฺ คามํ, คโต ติสฺโส สาวตฺถึ’’ตฺย ตฺรายุตฺตตฺถตาย น สมาโส. ตถา ฺตฺร เยฺยํ.
๒๑๑. รฺา ¶ หโต ราชหโต.
กิจฺจนฺเตหิ ภีโย อธิกตฺถวจเน.
ตพฺพ, อนีย, ณฺย, เตยฺย, ริจฺจปฺปจฺจยา กิจฺจา. ถุตินินฺทตฺถมชฺฌาโรปิตตฺถํ วจนํ อธิกตฺถวจนํ. โสณเลยฺโย กูโปอิจฺจาทิ. โสเณหิ ยถา ลิยฺหเต, ตถา ปุณฺณตฺตา ถุติ. เตหิ อุจฺฉิฏฺตฺตา นินฺทา จ.
ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, สมาสปเทเนว อุปสิตฺตกฺริยาย กถนา นตฺเถตฺถายุตฺตตฺถตา. อุปสิตฺตสทฺทาปฺปโยโค ปุพฺเพว.
๒๑๒. กรเณ ¶ ตุ-อสินา กลโห อสิกลโห.
๒๑๓. พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธทฺเทยฺยํ, ปรสฺสปทํ, เอตฺถ วิภตฺยโลโป. เอวํ อตฺตโนปทมิจฺจาทิ.
๒๑๔. โจรสฺมา ¶ ภยํ โจรภยํ. เอวํ พทฺธนมุตฺโตจฺจาทิ.
‘‘พฺราหฺมณสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ อิจฺจตฺร ทนฺตาเปกฺขา ฉฏฺีติ กณฺเหน สมฺพนฺธาภาวา น สมาโส. ยทา ตุ กณฺหา จ เต ทนฺตา เจติ กมฺมธารโย, ตทา ฉฏฺี กณฺหทนฺตาเปกฺขาติ พฺราหฺมณกณฺหทนฺตาติ สมาโส โหเตว.
๒๑๖. ‘‘รฺโ ¶ มาคธสฺส ธน’’ นฺตฺยตฺร รฺโติ ฉฏฺี ธน มเปกฺขเต, น มาคธํ. ราชา เอว มาคธสทฺเทน วุจฺจเตติ เภทาภาวา สมฺพนฺธาภาโวติ ตุลฺยาธิกรเณน มาคเธน สห ราชา น สมสฺยเต. ทฺวิฏฺโ หิ สมฺพนฺโธ.
รฺโ ¶ อสฺโส ปุริโส เจ’’ ตฺย ตฺร รฺโ อสฺโส, รฺโ ปุริโส ติ จ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธโต สาเปกฺขตา อตฺถีติ น สมาโส. ‘‘อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ทฺวนฺเท กเต ตุ ราชสฺสปุริสาติ โหเตว, อฺานเปกฺขตฺตา.
‘‘รฺโ ครุปุตฺโต’’ อิจฺจตฺร ราชาเปกฺขิโนปิ ครุโน
ปุตฺเตน ¶ สห สมาโส, คมกตฺตา. คมกตฺตมฺปิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ. ตตฺถ ครุโน ปุตฺโตติ วิคฺคโห, เอวมฺตฺร.
กฺวจิ นินฺทายํ - กูเป มณฺฑูโก วิย กูปมณฺฑูโก. เอวํ นครกาโก อิจฺจาทิ. อตฺโรปมาย นินฺทา คมฺยเต.
อนฺเตวาสิโก ตฺยาโท วิภตฺตฺยโลโป.
พหุพฺพีหิสมาส
อปฺปมนฺตาน ¶ มฺเสํ ปทานํ อตฺเถสุ ทฺเว วา พหูนิ วา นามานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิ นาม.
อาคตา สมณา ยํ สา อาคตสมโณ, วิหาโร.
๒๑๙. ชิตานิ ¶ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ภควา. อาหิโต อคฺคิ เยน โส อาหิตคฺคิ. อคฺยาหิโต วาตฺยาโท ยเถจฺฉํ วิเสสนสฺส ปรตา.
๒๒๐. กรเณ ตุ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข, ผรสุ.
๒๒๑. ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส โส ทินฺนสุงฺโก, ราชา.
๒๒๒. นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน, คาโม.
๒๒๓. ทส ¶ พลานิ ยสฺส โส ทสพโล, ภควา. นตฺถิ สโม ยสฺส โส อสโม. เอตฺถ ‘‘อตฺตนฺนสฺสา’’ติ โยควิภาเคน นสฺส อ.
ปหูตา ชิวฺหา ยสฺส โส ปหูตชิวฺโห, มหนฺตี ปฺา ยสฺส โส มหาปฺโ. ทฺวีสุ ‘‘อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถีปุมาว เจ’’ติ ปุมฺภาวาติเทสา ปุพฺพุตฺตรปเทสุ อาอีปฺปจฺจยานมภาโว.
๒๒๔. ‘‘กฺวจิ ¶ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ อนฺตสฺส อตฺตํ. การคฺคหเณน อา อิ จ. อิตฺถิยมิวณฺณนฺตา, ตฺวนฺเตหิ จ กปฺปจฺจโยปิ. ยถา - วิสาลํ อกฺขิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, ปจฺจกฺขธมฺมา, สิโลโป. โสภโน คนฺโธ ยสฺส โส ¶ สุคนฺธิ. พหุกนฺติโก, พหุนทิโก, สมุทฺโท. เอตฺถ ยทาทินา รสฺโส. พหุกตฺตุโก. มตฺตา พหโว มาตงฺคา ยสฺมึ ตํ มตฺตพหุมาตงฺคํ, วนํ.
ตุลฺยาธิกรโณ.
๒๒๕. สุวณฺณสฺส ¶ วิย วณฺโณ ยสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ. วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โส วชิรปาณิ. อุรสิ โลมานิ ยสฺส โส อุรสิโลโม. เอตฺถ วิภตฺยโลโป.
‘‘อตฺเถสู’’ติ พหุตฺตคฺคหเณน กฺวจิ ปมนฺตานมฺปิ. สห เหตุนา โย วตฺตเต โส สเหตุโก, ‘‘ยทา’’ ทินา สหสฺส โส.
๒๒๖. สตฺต ¶ วา อฏฺ วา สตฺตฏฺ, มาสา, เอตฺถฺปทตฺโถ วา สทฺทสฺสตฺโถ. ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยํ อนฺตราลํ, สา ทกฺขิณปุพฺพา, ทิสา.
ภินฺนาธิกรโณ.
อปฺปมนฺตานนฺติ กึ, เทสิโต พุทฺเธน โย ธมฺโม.
ทฺวนฺทสมาส
สมุจฺจโย ¶ , ติ ปิณฺฑีกรณํ เอกวิภตฺติกานํ นามานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺโท นาม, อิทํ สุตฺตํ พหุวจนวิสยํ.
จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา. ติฏฺนฺติ ตฺยาทิ-
กฺริยาสมฺพนฺธสามฺโต ¶ อตฺเถตฺถาเปกตฺถตา, เอวํ นรนาริโย, อกฺขรปทานิ.
๒๒๘. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตุริย โยคฺค เสนงฺค ขุทฺทชนฺตุก วิวิธ วิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนฺจ.
วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา, สภาคา สทิสา, วิวิธา จ เต สภาคา เจติ วิสภาคา. ยถา ทิคุสมาเส, ตถา ทฺวนฺเท ปาณฺยงฺคตฺถาทีนํ เอกตฺตํ, นปุํสกตฺตฺจ โหติ.
จกฺขุโสตํ, คีตวาทิตํ, ยุคนงฺคลํ, หตฺถสฺสํ, อสิจมฺมํ, ฑํสมกสํ, โกกาลูกํ.
นามรูปํ ¶ , นามํ นมนลกฺขณํ, รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ. เอวเมเต ธมฺมา ลกฺขณโต วิวิธา, ปรมตฺถโต สภาคา จ.
อาทิสทฺเทนาฺตฺถาปิ ¶ . ยถา - ภินฺนลิงฺคานํ - อิตฺถิปุมํ. ยทาทินา รสฺโส, ทาสิทาสํ, ปตฺตจีวรํ. คงฺคาโสณํ.
สงฺขฺยาปริมาณานํ - ติกจตุกฺกํ.
สิปฺปีนํ - เวณรถการํ.
ลุทฺทกานํ - สากุนฺติก มาควิกํ.
อปฺปาณิชาตีนํ - อารสตฺถิ.
เอกชฺฌายนพฺราหฺมณานํ - กกาลาปํ อิจฺจาทิ.
๒๒๙. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธฺ ชนปทาทีนฺจ.
ทฺวนฺเท ¶ รุกฺขาทีนํ เอกตฺตํ นปุํสกตฺตฺจ วา โหติ.
ธวขทิรํ, ธวขทิรา, มฺุชปพฺพชํ, มฺุชปพฺพชา, อเชฬกํ, อเชฬกา, หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺสุวณฺณานิ, สาลิยวํ, สาลิยวา.
กาสิโกสลํ ¶ กาสิโกสลา.
อาทิสทฺเทน อฺเสุปิ วา. ยถา – นิจฺจวิโรธีนมทฺทพฺพานํ - กุสลากุสลํ, กุสลากุสลานิ.
สกุณีนํ - พกพลากํ, พกพลากา.
พฺยฺชนานํ - ทธิฆตํ, ทธิฆตานิ.
ทิสานํ - ปุพฺพาปรํ, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิ.
อพฺยยีภาวสมาส
๒๓๐. อธิสทฺทา ¶ สฺมึ, ตสฺส โลโป. อธิสทฺเทน ตุลฺยาธิกรณตฺตา อิตฺถิสทฺทาปิสฺมึ. นิจฺจสมาสตฺตา อาธารภูตายมิตฺถิยนฺติ ปทนฺตเรน วิคฺคโห. อธิ อิตฺถิยนฺติ ิเต –
อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว.
อุปสคฺคาทิปุพฺพโก สทฺโท วิภตฺยตฺถาทีสุ สมาโส โหติ, อพฺยยีภาวสฺโ จ.
‘‘โส นปุํสกลิงฺโค’’ติ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค, ยทาทินา เอกวจโน จ.
‘‘สโร ¶ รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺโส.
อฺสฺมา โลโป จ.
อนการนฺตา อพฺยยีภาวา ปรา สพฺพา วิภตฺตี ลุชฺชเร. อธิตฺถิ, วิภตฺตีนมตฺโถ อาธาราทิ.
อิธาธิสทฺโท อาธาเรวตฺตเต, อธิตฺถิอิจฺเจตํ ปทํ อิตฺถิย มิจฺเจตมตฺถํ วทติ.
สมีปํ ¶ นครสฺส อุปนครํ. ‘‘อํวิภตฺตีนมการนฺตพฺยยีภาวา’’ติ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ.
กฺวจีติ กึ. อุปนคเร.
อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ รสฺโส. อนุปุพฺโพ เถรานํ อนุเถรํ, อนติกฺกมฺม สตฺตึ ยถาสตฺติ.
เย ¶ เย พุฑฺฒา ยถาพุฑฺฒํ, วิจฺฉายํ.
ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ชีวสฺส ยาวชีวํ, อวธารเณ.
อา ปพฺพตา เขตฺตํ อาปพฺพตํ เขตฺตํ, มริยาทายํ, วชฺชมานา สีมา มริยาทา, ปพฺพตํ วินาตฺยตฺโถ.
อา ชลนฺตา สีตํ อาชลนฺตํ สีตํ, อภิวิธิมฺหิ, คยฺหมานา สีมา อภิวิธิ, ชลนฺเตน สเหตฺยตฺโถ.
อาสทฺทโยเค ‘‘ธาตุนามา’’ทินา อปาทานวิธาเนเนว วากฺยมฺปิ สิทฺธํ. ตถาฺตฺร.
๒๓๑. ‘‘อุตฺตโม ¶ วีโร ปวีโร’’ อิจฺจาโท ปน ปุพฺพปทตฺถปฺปธานตฺตาภาวาพฺยยีภาวาภาโว กมฺมธารโยเอว. เอวํ วิสิฏฺโ ธมฺโม อภิธมฺโม. กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ. เอตฺตฺถ ¶ ‘‘กท กุสฺสา’’ติ สเร กุสฺส กทาเทโส.
อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ, เอตฺถ ‘‘กาปฺปตฺเถสุ จา’’ติ กุสฺส กา, พหุวจเนนาฺตฺราปิ กฺวจิ. กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา, เอวมสุราทิ.
ปุพฺพปรูภยมฺปทตฺถ - ปฺปธานาพฺยยีภาว สมาโส;
กมฺมธารยก ตปฺปุริสา ทฺเว, ทฺเวนฺโท จ พหุพฺพีหิ จ เยฺยา.
สมาโส.
๔. ตทฺธิตกณฺฑ
อปจฺจตทฺธิต
ฉฏฺนฺตา ¶ สทฺทา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ วา โหติ. วาติ วากฺยตฺถํ. เณเนวาปจฺจตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อปจฺจสทฺทาปฺปโยโค.
‘‘เตสํ วิภตฺยา’’ โท เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป. ตโถตฺตรตฺร.
‘‘เตสํ โณ โลปํ’’ติ ปจฺจยานํ ณสฺส โลโป.
‘‘วุทฺธาทิสรสฺส วา สํโยคนฺตสฺส สเณ เจ’’ติ สณกาเร ปเร อสํโยคนฺตสฺสาทิสรสฺส วุทฺธิ.
ตสฺสาปนิยเม –
อยุวณฺณานฺจาโย วุทฺธิ.
อการิวณฺณุวณฺณานํ อาเอโอวุทฺธิโย โหนฺติ, จสทฺเทน กฺวจิ น.
สรโลปาทิ, ตทฺธิตตฺตา นามมิว กเต สฺยาทิ.
ตทฺธิตาภิเธยฺยลิงฺค–วิภตฺติวจนา ¶ สิยุํ.
สมูหภาวชา ภีโย, สกตฺเถ ณฺโย นปุํสเก.
ตา ตุตฺถิยํ นิปาตา เต, ธามิถํปจฺจยนฺตกา.
วสิฏฺสฺสาปจฺจํ ¶ โปโส วาสิฏฺโ, อิตฺถี วาสิฏฺี, นปุํสกํ วาสิฏฺํ. วิกปฺปวิธานโต ตทฺธิเตน สมาสสฺสาจฺจนฺตํ พาธายา ภาวา วสิฏฺา ปจฺจนฺติปิ โหติ.
นปุํสเกน วาปีติ, สทฺทสตฺถวิทู วิทุํ.
๒๓๓. วา ¶ อปจฺเจติ จาธิกาโร.
ณายน ณาน วจฺฉาทิโต.
วจฺฉาทิโต โคตฺตคณโต ณายโน ณาโน จ วา โหติ.
อปจฺจํ ปปุตฺตปฺปภุติ โคตฺตํ. กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจายโน, กจฺจาโน วา. สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ.
๒๓๔. ‘‘เณยฺโย ¶ กตฺติกาทีหี’’ติ เณยฺโย, วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย วินเตยฺโย วา. น ปกฺเข วุทฺธิ, เณยฺโยติ โยควิภาเคน ‘‘ตสฺส ทียเต’’ ตฺยตฺเถปิ เณยฺโย, ทกฺขิณา ทียเต ยสฺส โส ทกฺขิเณยฺโย.
อการนฺตโต ¶ อปจฺเจ ณิ วา โหติ, ปุน วาสทฺเทน ณิโก, อการนฺตา อนการนฺตา จ โพปิ.
ทกฺขิ, สกฺยปุตฺติโก, มณฺฑพฺโพ, ภาตุพฺโพ. ทฺวิตฺตํ.
๒๓๖. ‘‘ณโว ¶ ปคฺวาทีหี’’ ติ ณโว. มนุโน อปจฺจํ มาณโว.
๒๓๗. ‘‘เณร ¶ วิธวาทิโต’’ติ เณโร, สามเณโร.
สํสฏฺาทิอเนกตฺถตทฺธิต
๒๓๘. ‘‘เยน ¶ วา สํสฏฺํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก’’ติ ณิโก. วากาเรน เนกตฺเถเนกปจฺจยา จ. ฆเตน สํสฏฺโ ฆาติโก, โอทโน. อุฬูเปน ตรตีติ โอฬูปิโก, อุฬูปิโก วา, น ปกฺเข วุทฺธิ.
สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, น วุทฺธิ.
อิตฺถิลิงฺคโต เอยฺยโก, ณโก จ. จมฺปายํ ชาโต จมฺเปยฺยโก. เอวํ พาราณเสยฺยโก. ณโก – กุสินารายํ วสตีติ โกสินารโก. ชนปทโต ณโก จ – มคเธสุ วสติ, เตสํ อิสฺสโร วา มาคธโก.
ตชฺชาติยา ¶ วิสิฏฺตฺเถ อาชานีโย. อสฺสชาติยา วิสิฏฺโ อสฺสาชานีโย. โ - อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ อคฺคฺํ, ทฺวิตฺตํ.
๒๓๙. ตมธีเต เตน กตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑ ชีวิกตฺเถสุ จ.
ตํ ¶ อธีเต อิจฺจาทีสฺวตฺเถสุ อาทิสทฺเทน หตาทีสุ จ ณิโก วา โหติ. อภิธมฺมมธีเตติ อาภิธมฺมิโก, อภิธมฺมิโก วา, น ปกฺเข วุทฺธิ. วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ –
‘‘ส ¶ สเร วาคโม’’ตีหานุวตฺติตาทิสทฺเทน สาคโม.
สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ- ‘‘มายูนมาคโม าเน’’ติ วการโต ปุพฺเพ โอการาคโม.
สิปฺปนฺติ ¶ คีตาทิกลา, วีณา อสฺส สิปฺปนฺติ เวณิโก, อตฺร วีเณติ วีณาวาทนํ. คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก, มเค หนฺตฺวา ชีวตีติ มาควิโก, วการาคโม. ชาเลน หโต ชาลิโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, จาโป อสฺส อายุธนฺติ จาปิโก, วาโต อสฺส อาพาโธ อตฺถีติ วา วาติโก, พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก, วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ.
กุมฺโภ ¶ อสฺส ปริมาณํ, ต มรหติ, เตสํ ราสิ วา กุมฺภิโก. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก, มคเธสุ วสติ, ชาโตติ วา มาคธิโก อิจฺจาทิ.
๒๔๐. ณ ราคา เตน รตฺตํ ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จ.
เตน ¶ รตฺตํ ตฺยาทฺยตฺเถสุ โณ วา โหติ. กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ.
เอวํ ¶ นีลํ ปีตมิจฺจาทิ. น วุทฺธิ, มหิสสฺส อิทํ มาหิสํ, สิงฺคํ.
เอวํ ¶ ราชโปริสํ, เอตฺถ ‘‘อยุวณฺณานฺจา’’ โท ปุน วุทฺธิคฺคหเณน อุตฺตรปทสฺส วุทฺธิ. มคเธหิ อาคโต, ตตฺร ชาโต, เตสํ อิสฺสโร, เต อสฺส นิวาโสติ วา มาคโธ, กตฺติกาทีหิ ยุตฺโต กตฺติโก, มาโส.
พุทฺโธ ¶ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ. พฺยากรณํ อเวจฺจ อธีเตติ เวยฺยากรโณ. เอตฺถ ‘‘มายูนมา’’ทินา ยการโต ปุพฺเพ เอ อาคโม, ยสฺส ทฺวิตฺตํ. สคเรหิ นิพฺพตฺโต สาคโรอิจฺจาทิ.
ชาตาทีสุ ¶ อิโม อิโย จ โหติ, จสทฺเทน กิโย จ. ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย.
เอวํ อนฺธกิโย. ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย. เอวํ กปฺปิโย.
๒๔๒. ‘‘ตทสฺสฏฺานมีโย ¶ เจ’’ติ อีโย, จกาเรน หิตาทฺยตฺเถปิ, พนฺธนสฺส านํ พนฺธนียํ, จงฺกมนสฺส หิตํ จงฺกมนียํ.
๒๔๓. ‘‘อาลุ ¶ ตพฺพหุเล’’ติ อาลุ. อภิชฺฌาพหุโล อภิชฺฌาลุ.
วิเสสตทฺธิต
๒๔๔. วิเสเส ตรตมิสฺสิกิยิฏฺา.
อติสยตฺเถ ตราทโย โหนฺติ.
อยเมเตสํ ¶ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ วา.
‘‘วุทฺธสฺส ¶ โช อิยิฏฺเสู’’ติ วุทฺธสฺส ชาเทเส – ‘‘สรโลปา’’โท ปกติคฺคหเณน ปกตฺยภาวา อิสฺส เอ. เชยฺโย, เชฏฺโ.
เอวํ ‘‘ปสตฺถสฺส โส เจ’’ติ สาเทเส เสยฺโย, เสฏฺโ.
อสฺสตฺถิตทฺธิต
๒๔๕. ‘‘ตทสฺสตฺถีติ ¶ วี เจ’’ติ วี. เมธา อสฺส อตฺถีติ เมธาวี.
๒๔๖. เอวํ ¶ ‘‘ตปาทิโต สี’’ติ สี, ทฺวิตฺตํ, ตปสฺสี.
๒๔๗. ‘‘ทณฺฑาทิโต ¶ อิก อี’’ติ อิโก, อี จ. ทณฺฑิโก, ทณฺฑี.
๒๔๘. ‘‘คุณาทิโต วนฺตู’’ติ วนฺตุ. คุณวา, ปฺวา. ยทาทินา รสฺโส.
๒๔๙. ‘‘สตฺยาทีหิ ¶ มนฺตู’’ติ มนฺตุ. สติมา, ภานุมา.
๒๕๐. ‘‘อายุสฺสุการาสฺมนฺตุมฺหี’’ติ ¶ อุสฺส อส. อายสฺมา.
๒๕๑. ‘‘สทฺธาทิโต ณ’’ อิติ โณ. สทฺโธ.
๒๕๒. ‘‘ตปฺปกติวจเน ¶ มโย’’ติ มโย. สุวณฺเณน ปกตํ โสวณฺณมยํ, สุวณฺณมยํ วา. ปกฺเข - ยทาทินา วุทฺธิ.
เอเตสโม โลเป.
วิภตฺติโลเป มนาทีนมนฺตสฺส โอ โหติ. มโนมยํ.
สงฺขฺยาตทฺธิต
๒๕๓. สงฺขฺยาปูรเณ ¶ ตฺยธิกาโร.
‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ ติโย, ‘‘ติเย ทุตาปิ เจ’’ติ ทฺวิตีนํ ทุตา. ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุติโย, เอวํ ตติโย.
๒๕๔. ‘‘จตุจฺเฉหิ ถา’’ติ ถา. จตุตฺโถ, ฉฏฺโ.
๒๕๕. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒาฑฺฒติยา.
จตุตฺถ ¶ ทุติย ตติยานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒาฑฺฒติยา โหนฺติ.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ วา, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
๒๕๖. ‘‘สงฺขฺยาปูรเณ ¶ โม’’ติ โม, ปฺจโม. อิตฺถิยํ ปฺจนฺนํ ปูรณี ปฺจมี.
เอโก จ ทส จาติ ทฺวนฺเท กเต –
ทฺเวกฏฺานมากาโร วา.
สงฺขฺยาเน อุตฺตรปเท ทฺวิเอกอฏฺอิจฺเจเตส มนฺตสฺส อา วา โหติ. เอกาทส ปฺจีว. เอวํ ทฺวาทส.
ยทาทินา ติสฺส เตอาเทเส ‘‘เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน’’ติ ทสสทฺเท ทสฺส โร. เตรส.
๒๕๗. ‘‘จตูปปทสฺส ¶ โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา’’ติ จตุสทฺเท ตุสฺส โลโป จสฺส จุ จ. จุทฺทส.
‘‘ทเส โส นิจฺจฺเจ’’ติ ฉสฺส โสอาเทเส – ‘‘ฬ ทรานํ’’ติ ทสสทฺเท ทสฺส โฬ. โสฬส, อฏฺารส.
๒๕๘. ‘‘วีสติ ¶ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู’’ติ ทฺวิสฺส พา. พาวีสติ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทสโม.
๒๕๙. ‘‘เอกาทิโต ทสสฺสี’’ติ อิตฺถิยํ อี. เอกาทสี อิจฺจาทิ.
‘‘ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ เจ’’ติ โก, ทฺเว ปริมาณานิ อสฺเสติ ทฺวิกํ. เอวํ ติกาทิ.
๒๖๐. ‘‘สมูหตฺเถ ¶ กณฺณา’’ติ กณ จ, โณ จ. มนุสฺสานํ สมูโห มานุสฺสโก, มานุสฺโส วา.
เณ กเต – ‘‘ฌลานมิยุวา สเร วา’’ ตีห วากาเรน อิสฺส อยาเทเส – ทฺวยํ, ตยํ. เอวํ ‘‘คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา’’ติ ตา. คามตา, นาครตา.
ภาวตทฺธิต
ภาวตฺเถ ณฺยตฺตตา โหนฺติ. ตุสทฺเทน ตฺตโน จ. สกตฺถาทีสุปิ ณฺโย, สกตฺเถ ตา จ.
โหนฺตฺยสฺมา ¶ สทฺทาณานิ,
ภาโว สา สทฺทวุตฺติยา;
นิมิตฺตภูตํ นามฺจ,
ชาติ ทพฺพํ กฺริยา คุโณ.
๒๖๓. ยถา ¶ – จนฺทสฺส ภาโว จนฺทตฺตํ. อิห นามวสา จนฺทสทฺโท จนฺททฺทพฺเพ วตฺตเต, นิมิตฺตสฺส รูปานุคตฺจ าณํ. เอวํ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติวสา. ยทาทินา อีสฺส รสฺเส – ทณฺฑิตฺตนฺติ ทณฺฑทฺทพฺพสมฺพนฺธา. ปาจกตฺตนฺติ ปจนกฺริยาสมฺพนฺธา. นีลตฺตนฺติ นีลคุณวสา.
เอวํ ณฺยาทีสุปิ ยถาโยคํ เยฺยํ. ณฺโย.
อวณฺโณ เย โลปฺจ.
เย ¶ ปเร อวณฺโณ ลุปฺยเต, จกาเรน อิกาโรปิ.
ยวตํ ตลณทการานํ พฺยฺชนานิ จล ชการตฺต’’นฺติ ยการยุตฺตานํ ตาทีนํ จาทโย, การคฺคหเณน สกปภมาทิโต ปรยการสฺส ปุพฺเพน สห กฺวจิ ปุพฺพรูปฺจ, ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ, โกสลฺลํ, สามฺํ, โสหชฺชํ, โปริสฺสํ, เนปกฺกํ, สารุปฺปํ, โอสพฺภํ, โอปมฺมํ.
อาตฺตฺจ.
อิอุอิจฺเจเตสํ อา โหติ, ริการาคโม จ าเน.
สรโลปาทินา อิโลโป. อิสิโน ภาโว.
อาริสฺสํ ¶ . เอวํ มุทุตา, อรหตา, นฺตสฺส ยทาทินา โลโป.
ปุถุชฺชนตฺตนํ, อกิฺจนเมว อากิฺจฺํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ, เอตฺถ วุทฺธาโท วากาเรน สํโยคนฺตสฺสาปิ วุทฺธิ.
ปทาย ¶ หิตํ ปชฺชํ, ธนายํ สํวตฺตนิกํ ธฺํ, สติโต สมฺภูตํ สจฺจํ, อิโลโป, ตีสุ น วุทฺธิ. เทโว เอว เทวตา.
๒๖๔. ‘‘ณ ¶ วิสมาทีหี’’ติ ภาเว โณ. เวสมํ. อุชุโน ภาโว อชฺชวํ. เอตฺถ อุสฺส อาตฺเต ปรูการสฺส ยทาทินา อโว.
๒๖๕. ‘‘รมณียาทิโต ¶ กณฺติ กณ. มานฺกํ.
อพฺยยตทฺธิต
๒๖๖. ‘‘วิภาเค ¶ ธา เจ’’ติ ธา, จกาเรน โสปฺปจฺจโย จ. เอเกน วิภาเคน เอกธา, นิปาตตฺตา สิโลโป. ปทวิภาเคน ปทโส.
๒๖๗. ‘‘สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา’’ติ ถา. ตุกาเรน ถตฺตา จ. สพฺโพ ปกาโร, สพฺเพน ปกาเรน วา สพฺพถา. เอวํ อฺถตฺตา.
๒๖๘. ‘‘กิมิเมหิ ¶ ถ’’นฺติ ถํ, กาเทเส-กถํ. อิอาเทเส-อิตฺถํ, ถนฺติ โยควิภาเคน ถํ-พหุตฺถํ.
๒๖๙. อมลินํ มลินํ กโรตีตฺยาทฺยตฺเถ-อภูตตพฺภาเว คมฺยมาเน กรภูโยเค สติ นามโต ยทาทินา อีปฺปจฺจโย, มลินีกโรติ เสตํ. อภสฺมโน ภสฺมโน กรณนฺติ ภสฺมีกรณํ กฏฺสฺส. อมลิโน มลิโน ภวตีติ มลินีภวติ เสโต. อีปฺปจฺจยนฺโตปิ นิปาโต. อภูตตพฺภาเวติ กึ, ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ ภวติ.
กรภูโยเคติ ¶ กึ, อมลิโน มลิโน ชายเต.
อวตฺถาวโตวตฺถยา, ภูตสฺสฺาย วตฺถุโน.
ตายาวตฺถาย ภวนํ, อภูตตพฺภวํ วิทุํ.
ตทฺธิโต.