📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏก
สํคายนสฺส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนา
ปุจฺฉา – ปมมหาสํคีติกาเล ¶ อาวุโส ธมฺมสํคาหกา มหากสฺสปาทโย มหาเถรวรา โปราณสํคีติการา ปมํ วินยปิฏกํ สํคายิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏเก จ ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺตองฺคุตฺตรสํขาเต จตฺตาโร มหานิกาเย สํคายิตฺวา ตทนนฺตรํ กึ นาม ปาวจนํ สํคายึสุ.
วิสฺสชฺชนา – ปมมหาสํคีติกาเล ภนฺเต ธมฺมสํคาหกา มหากสฺสปาทโย มหาเถรวรา โปราณสํคีติการา ปมํ วินยปิฏกํ สํคายิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏเก จ ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺตองฺคุตฺตรสํขาเต จตฺตาโร นิกาเย สํคายิตฺวา ตทนนฺตรํ อภิธมฺมปิฏกํ นาม ปาวจนํ สํคายึสุ.
ปุจฺฉา – อิมิสฺสมฺปิ ¶ อาวุโส ฉฏฺสํคีติยํ สกลฺเจว วินยปิฏกํ สํคีตํ, เต จ จตฺตาโร มหานิกายา. กาโล ทานิ อาวุโส สมฺปตฺโต อภิธมฺมปิฏกํ สํคายิตุํ, ตสฺมาหํ ตํ ตตฺถ ปุจฺฉิตพฺพานิ ปุจฺฉิสฺสามิ. อภิธมฺโม นาเมส อาวุโส เกนฏฺเน อภิธมฺโมติ วุจฺจติ.
วิสฺสชฺชนา – ธมฺมาติเรก ธมฺมวิเสสฏฺเน ภนฺเต อภิธมฺโมติ วุจฺจติ.
ปุจฺฉา – โส ¶ ปเนส อาวุโส อภิธมฺโม เกน กตฺถ กทา จ อธิคโต.
วิสฺสชฺชนา – โส โข ภนฺเต อภิธมฺโม สพฺพฺุพุทฺเธน มหาโพธิมณฺฑมูเล เวสาขปุณฺณมิยํ ยถาภูตํ อธิคโต.
ปุจฺฉา – กตฺถ ปเนส อาวุโส อภิธมฺโม ภควตา กทา จ วิจิโต.
วิสฺสชฺชนา – โส โข ภนฺเต อภิธมฺโม ภควตา มหาโพธิมณฺเฑ รตนฆรสตฺตาเห วิจิโต.
ปุจฺฉา – กตฺถ ¶ ปเนส อาวุโส อภิธมฺโม ภควตา กทา กสฺสตฺถาย จ เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – โส โข ภนฺเต อภิธมฺโม ภควตา เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาริจฺฉตฺตกมูลมฺหิ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม วสฺเส มาตรํ ปมุขํ กตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวตานํ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย อนฺโต วสฺสํ เทสิโต.
ปุจฺฉา – เกเนส ¶ อาวุโส อภิธมฺโม ปมํ มนุสฺสโลเก ปติคฺคหิโต, กสฺส จ ปุน เตน เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อายสฺมตา ภนฺเต สาริปุตฺตตฺเถเรน ธมฺมเสนาปตินา เอส อภิธมฺโม ปมํ มนุสฺสโลเก ปติคฺคหิโต, เตเนว ภนฺเต อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ เทสิโต.
ปุจฺฉา – เก ¶ อาวุโส สิกฺขนฺติ.
วิสฺสชฺชนา – เสขา จ ภนฺเต ปุถุชฺชนา กลฺยาณกา จ สิกฺขนฺติ.
ปุจฺฉา – เก อาวุโส สิกฺขิตสิกฺขา.
วิสฺสชฺชนา – อรหนฺโต ภนฺเต สิกฺขิตสิกฺขา.
ปุจฺฉา – เก ¶ อาวุโส ธาเรนฺติ.
วิสฺสชฺชนา – เยสํ ภนฺเต วตฺตติ, เต ธาเรนฺติ.
ปุจฺฉา – กสฺส อาวุโส วจนํ.
วิสฺสชฺชนา – ภควโต ภนฺเต วจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
ปุจฺฉา – เกนาวุโส ¶ อาภตํ.
วิสฺสชฺชนา – ปรํปราย ภนฺเต อาภตํ.
ธมฺมสงฺคณี
ปุจฺฉา – โส ¶ ปเนส อาวุโส อภิธมฺโม ธมฺมสงฺคณิวิภงฺคาทิปกรณปริจฺเฉทวเสน สตฺตวิโธ. เตสุ ปมํ ภควตา กตรํ ปกรณํ เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – ปมํ ภนฺเต ธมฺมสงฺคณิปกรณํ ภควตา เทสิตํ.
ปุจฺฉา – ธมฺมสงฺคณิยํ อาวุโส อตฺถิ มาติกา, อตฺถิ ปทภาชนียํ. เตสุ มาติกํ นิกฺขิปนฺเตน ภควตา กตํ นิกฺขิตฺตา.
วิสฺสชฺชนา – มาติกํ ภนฺเต นิกฺขิปนฺเตน ภควตา ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา. วิปากา ธมฺมา วิปากธมฺมธมฺมา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา’’ติ เอวมาทินา ทฺวาวีสติยา ติกานํ วเสน. ‘‘เหตู ธมฺมา น เหตู ธมฺมา. สเหตุกา ธมฺมา อเหตุกา ธมฺมา.
เหตุสมฺปยุตฺตา ¶ ธมฺมา เหตุวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู. เหตู เจว ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตา จ เหตุสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา น จ เหตู. น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปี’’ติ เอวมาทินา ทุกสตานฺจ วเสน มาติกา นิกฺขิตฺตา.
กามาวจรกุสล
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ธมฺมสงฺคณิยํ ปทภาชนีเย จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลา ธมฺมาติปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา กถํ กามาวจรกุสลํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ธมฺมสงฺคณิปกรเณ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลา ธมฺมาติ ปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา. ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ. ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหติ สฺา โหติ เจตนา โหติ จิตฺตํ โหติ วิตกฺโก โหติ วิจาโร โหติ ปีติ โหติ สุขํ โหติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตี’’ติ เอวมาทินา กามาวจรกุสลํ ตีหิ มหาวาเรหิ วิภชิตฺวา เทสิตํ.
รูปาวจรกุสล
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ธมฺมสงฺคณีปาฬิยํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลา ธมฺมาติ ปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา กถํ รูปาวจรกุสลฺจ อรูปาวจรกุสลฺจ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – รูปาวจรกุสลฺจ อรูปาวจรกุสลฺจ ภนฺเต ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา. ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิตกฺกํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณ’’นฺติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต เทสิตํ.
โลกุตฺตรากุสล
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ธมฺมสงฺคณีปาฬิยํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลา ธมฺมาติ ปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา กถํ โลกุตฺตรกุสลํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ธมฺมสงฺคณิยํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลา ธมฺมาติ ปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา. ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺ’’นฺติ เอวมาทินา ภควตา โลกุตฺตรกุสลํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
อกุสล
ปุจฺฉา – ตตฺเถว ¶ อาวุโส อกุสลา ธมฺมาติ มาติกาปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา กถํ อกุสลํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – ตตฺเถว ภนฺเต อกุสลา ธมฺมาติ มาติกาปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺธารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ. ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหติ สฺา โหติ เจตนา โหติ จิตฺตํ โหตี’’ติ เอวมาทินา อกุสลํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
อพฺยากต
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก อาวุโส ธมฺมสงฺคณีปาฬิยํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑรูปกณฺเฑสุ อพฺยากตา ธมฺมาติ มาติกาปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ¶ ภควตา กถํ อพฺยากตา ธมฺมา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ธมฺมสงฺคณิยํ อพฺยากตา ธมฺมาติ ปทสฺส อตฺถํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา. ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ. ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหติ สฺา โหติ เจตนา โหติ จิตฺตํ โหตี’’ติ เอวมาทินา จ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ, รูปกณฺเฑ จ ‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา. กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนา เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ. เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา. สพฺพฺจ รูปํ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ เอวมาทินา จ อพฺยากตา ธมฺมา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิภงฺค
ปุจฺฉา – สตฺตสุ ¶ อาวุโส อภิธมฺมปฺปกรเณสุ วิภงฺคปฺปกรเณ ภควตา กติ วิภงฺคา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ ทุติเย วิภงฺคปฺปกรเณ ขนฺธวิภงฺโค อายตนวิภงฺโค ธาตุวิภงฺโค สจฺจวิภงฺโค อินฺทฺริยวิภงฺโค ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค สติปฏฺานวิภงฺโค สมฺมปฺปธานวิภงฺโค อิทฺธิปาทวิภงฺโค โพชฺฌงฺควิภงฺโค มคฺคงฺควิภงฺโค ฌานวิภงฺโค อปฺปมฺาวิภงฺโค สิกฺขาปทวิภงฺโค ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค าณวิภงฺโค ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค ธมฺมหทยวิภงฺโคติ ภควตา อฏฺารส วิภงฺคา เทสิตา.
ขนฺธวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตสุ อาวุโส อฏฺารสสุ วิภงฺเคสุ ปเม ขนฺธวิภงฺเค ภควตา กถํ ขนฺธา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – เตสุ ¶ ภนฺเต อฏฺารสสุ วิภงฺเคสุ ปเม ขนฺธวิภงฺเค ‘‘ปฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ. ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ, ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติ เอวมาทินา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยหิ ภควตา ขนฺธา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
อายตนวิภงฺค
ปุจฺฉา – ทุติเย ¶ ปน อาวุโส อายตนวิภงฺเค ภควตา กถํ อายตนานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – ทุติเย ภนฺเต อายตนวิภงฺเค ‘‘ทฺวาทสายตนานิ จกฺขายตนํ รูปายตนํ โสตายตนํ สทฺทายตนํ ฆานายตนํ คนฺธายตนํ ชิวฺหายตนํ รสายตนํ กายายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํ. จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ, รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา’’ติ เอวมาทินา ภควตา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีเหว อายตนานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
ธาตุวิภงฺค
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส วิภงฺคปฺปกรเณ ตติเย ธาตุวิภงฺเค ภควตา กถํ ธาตุโย วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – ตติเย ภนฺเต ธาตุวิภงฺเค ‘‘ฉ ธาตุโย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ อากาสธาตุ วิฺาณธาตู’’ติ ภนฺเต สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยหิ ภควตา ธาตุโย วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
สจฺจวิภงฺค
ปุจฺฉา – จตุตฺเถ ¶ ปน อาวุโส สจฺจวิภงฺเค ภควตา กถํ สจฺจานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – จตุตฺเถ ภนฺเต สจฺจวิภงฺเค ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ เอวมาทินา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยหิ ภควตา สจฺจานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
อินฺทฺริยวิภงฺค
ปุจฺฉา – ปฺจเม ¶ ปน อาวุโส อินฺทฺริยวิภงฺเค ภควตา กถํ อินฺทฺริยานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – ปฺจเม ปน ภนฺเต อินฺทฺริยวิภงฺเค ‘‘พาวีสตินฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ เอวมาทินา อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ มหานเยหิ ภควตา อินฺทฺริยานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาท วิภงฺค
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส วิภงฺคปฺปกรเณ ฉฏฺเ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ภควตา กถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – ฉฏฺเ ภนฺเต ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป… สมุทโย โหตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ มหานเยหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
สติปฏฺานวิภงฺค
ปุจฺฉา – สตฺตเม ¶ ปน อาวุโส สติปฏฺานวิภงฺเค ภควตา กถํ สติปฏฺานา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – สตฺตเม ภนฺเต สติปฏฺานวิภงฺเค ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ เอวมาทินา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยหิ ภควตา สติปฏฺานา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
สมฺมปฺปธานวิภงฺค
ปุจฺฉา – อฏฺเม ¶ ปน อาวุโส สมฺมปฺปธานวิภงฺเค ภควตา กถํ สมฺมปฺปธานา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – อฏฺเม ภนฺเต สมฺมปฺปธานวิภงฺเค ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา สมฺมปฺปธานา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
อิทฺธิปาทวิภงฺค
ปุจฺฉา – นวเม ¶ ปน อาวุโส อิทฺธิปาทวิภงฺเค ภควตา กถํ อิทฺธิปาทา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – นวเม ภนฺเต อิทฺธิปาทวิภงฺเค ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ เอวมาทินา ตีหิ มหานเยหิ ภควตา อิทฺธิปาทา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
โพชฺฌงฺควิภงฺค
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส วิภงฺคปฺปกรเณ ทสเม โพชฺฌงฺควิภงฺเค ภควตา กถํ โพชฺฌงฺคา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – ทสเม ภนฺเต โพชฺฌงฺควิภงฺเค ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา, อยํ วุจฺจติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ เอวมาทินา ภควตา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ นเยหิ โพชฺฌงฺคา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
มคฺคงฺควิภงฺค
ปุจฺฉา – เอกาทสเม ¶ ปน อาวุโส มคฺคงฺควิภงฺเค ภควตา กถํ มคฺคงฺคา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – เอกาทสเม ¶ ภนฺเต มคฺคงฺควิภงฺเค ‘‘อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธี’’ติ เอวมาทินา ภควตา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยหิ มคฺคงฺคา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
ฌานวิภงฺค
ปุจฺฉา – ทฺวาทสโม ¶ ปน อาวุโส ฌานวิภงฺโค ภควตา กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – ทฺวาทสโม ภนฺเต ฌานวิภงฺโค ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
อปฺปมฺาวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตรสเม ¶ ปน อาวุโส อปฺปมฺาวิภงฺเค ภควตา กถํ อปฺปมฺาโย วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – เตรสเม ภนฺเต อปฺปมฺาวิภงฺเค ‘‘จตสฺโส อปฺปมฺาโย อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ. ตถา ตติยํ. ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยหิ อปฺปมฺาโย วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
สิกฺขาปทวิภงฺค
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส วิภงฺคปฺปกรเณ จุทฺทสเม สิกฺขาปทวิภงฺเค ภควตา กถํ สิกฺขาปทานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – จุทฺทสเม ภนฺเต สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทานิ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ. ตตฺถ กตมํ ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺสา’’ติ เอวมาทินา อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ มหานเยหิ ภควตา สิกฺขาปทานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺค
ปุจฺฉา – ปนฺนรสเม ¶ ปน อาวุโส ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ภควตา กถํ ปฏิสมฺภิทาโย วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – ปนฺนรสเม ภนฺเต ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ‘‘จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ เอวมาทินา ภควตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉกสงฺขาเตหิ ¶ ตีหิ มหานเยหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
าณวิภงฺค
ปุจฺฉา – โสฬสเม ปน อาวุโส าณวิภงฺเค ภควตา กถํ าณานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – โสฬสเม ภนฺเต าณวิภงฺเค ‘‘เอกวิเธน าณวตฺถุ ปฺจวิฺาณา น เหตู, อเหตุกา, เหตุวิปฺปยุตฺตา, สปฺปจฺจยา ¶ , สงฺขตา, อรูปา, โลกิยา, สาสวา’’ติ เอวมาทินา เอกกโต ปฏฺาย ยาว ทสกา ภควตา าณานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก อาวุโส วิภงฺคปฺปกรเณ สตฺตรสโม ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค ภควตา กถํ เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ทุติเย วิภงฺคปฺปกรเณ สตฺตรสโม ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค ‘‘ชาติมโท, โคตฺตมโท, อาโรคฺยมโท, โยพฺพนมโท, ชีวิตมโท’’ติ เอวมาทินา เอกกโต ปฏฺาย ยาว อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
ธมฺมหทยวิภงฺค
ปุจฺฉา – ตตฺถ ¶ อาวุโส อฏฺารสโม ธมฺมหทยวิภงฺโค ภควตา กถํ วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อฏฺารสโม ¶ ภนฺเต ธมฺมหทยวิภงฺโค ‘‘กติ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ. ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานี’’ติ เอวมาทินา สพฺพสงฺคาหกาทีหิ ทสหิ วาเรหิ ภควตา วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
ปุจฺฉา – กถฺจาวุโส ตตฺถ ภควตา อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ. ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ¶ อปฺเปกจฺเจ ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, อปฺเปกจฺเจ พฺราหฺมณมหาสาลานํ, อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลานํ, อปฺเปกจฺเจ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ, อปฺเปกจฺเจ ตาวตึสานํ เทวานํ, อปฺเปกจฺเจ ยามานํ เทวานํ, อปฺเปกจฺเจ ตุสิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺตีติ เอวมาทินา ภนฺเต ตตฺถ ภควตา อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
อุกฺขิตฺตา ¶ ปฺุเตเชน, กามรูปคตึ คตา;
ภวคฺคตมฺปิ สมฺปตฺตา, ปุนาคจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ –
ธาตุกถา
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา อฏฺารสหิ พุทฺธธมฺเมหิ สมนฺนาคเตน อภิธมฺเม อฏฺารสหิ วิภงฺเคหิ ปฏิมณฺฑิตํ ทุติยํ วิภงฺคปฺปกรณํ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ ธาตุกถํ นาม ตติยํ ปกรณํ กถํ วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – ตติยํ ภนฺเต ธาตุกถํ นาม อภิธมฺมปิฏกํ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห, สงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ, อสงฺคหิเตน สงฺคหิตํ, สงฺคหิเตน สงฺคหิตํ, อสงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ. สมฺปโยโค วิปฺปโยโค, สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, สมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ. สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ, สมฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตํ, อสงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิต’’นฺติ เอวมาทินา ปฺจ มาติกาโย ปมํ นิกฺขิปิตฺวา สงฺคหาสงฺคหาทีหิ จุทฺทสหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ปุคฺคลปฺตฺติ
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา สพฺพธาตุกุสเลน อภิธมฺมปิฏเก ตติยํ ธาตุกถาปกรณํ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ จตุตฺถํ ปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณํ กถํ วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต จตุตฺถํ ปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณํ ‘‘ฉ ปฺตฺติโย ขนฺธปฺตฺติ อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ สจฺจปฺตฺติ อินฺทฺริยปฺตฺติ ปุคฺคลปฺตฺติ. กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ, ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา, รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ. เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ เอวมาทินา ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฺตฺติโย สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตฺวา ปุคฺคลปฺตฺตึ จ เอกกทุกติกจตุกฺกปฺจกฉกฺกสตฺตกอฏฺกนวกทสกวเสน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ภควตา เทสิตา.
กถาวตฺถุ
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา สพฺพปรมตฺถปฺตฺติธมฺมกุสเลน อภิธมฺมปิฏเก จตุตฺถํ ปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณํ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ ปฺจมํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ กถํ เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – สพฺพปรมตฺถปฺตฺติธมฺมกุสเลน ภนฺเต ภควตา โลเก อคฺคปุคฺคเลน อภิธมฺมปิฏเก จตุตฺถํ ปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณํ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ กถาวตฺถุเทสนาย วาเร สมฺปตฺเต ‘‘อนาคเต มม สาวโก โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม อุปฺปนฺนํ สาสนมลํ โสเธตฺวา ตติยสงฺคีตึ กโรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา, อิมํ ปกรณํ ภาเชสฺสตี’’ติ ตสฺโสกาสํ กโรนฺเตน ปุคฺคลวาเร อฏฺมุขา วาทยุตฺตึ อาทึ กตฺวา สพฺพกถามคฺเคสุ อสมฺปุณฺณภาณวารตฺถาย ตนฺติยา มาติกา นิกฺเขปมตฺเตน ปฺจมํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ สํเขปโต เทสิตํ.
ปุจฺฉา – อธุนา ¶ ปากฏํ ปนาวุโส วิตฺถารํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ กทา เกน กตฺถ กถฺจ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – ตํ โข ภนฺเต ภควโต นยมุขํ นิสฺสาย อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน ตติยสํคีติกาเล ปาฏลิปุตฺเต อโสการาเม สฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสานํ สมาคเม ภควตา ทินฺนนยวเสน ตถาคเตน ปิตมาติกํ วิภชนฺเตน สกวาเท ปฺจสุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา อิทํ ปรวาทมถนํ อธุนา ปากฏํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ปุจฺฉา – กติ ¶ อาวุโส ตตฺถ กถาโย เตน อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
วิสฺสชฺชนา – ตตฺถ ภนฺเต วาจนามคฺคโต ทฺเว จ สตานิ สตฺตวีสติ จ กถาโย อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
ปุคฺคลกถา
ปุจฺฉา – กถฺจาวุโส ¶ ตตฺถ ปมา ปุคฺคลกถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
วิสฺสชฺชนา – ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ, อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ. อาชานาหิ นิคฺคหํ หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, มิจฺฉาติ เอวมาทินา ภนฺเต ตตฺถ ปมา ปุคฺคลกถา ปฺจ ภาณวารมตฺตาย ตนฺติยา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
อฺาณกถา
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส กถาวตฺถุปฺปกรเณ ทุติยวคฺเค ทุติยา อฺาณกถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ ทุติยวคฺเค ทุติยา อฺาณกถา ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ, อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ. นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานิวรณนฺติ, อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ เอวมาทินา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ภาสิตา.
อสฺกถา
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ ตติยวคฺเค เอกาทสมา อสฺกถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ ตติยวคฺเค เอกาทสมา อสฺกถา ‘‘อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถีติ, อามนฺตา. สฺาภโว สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทินา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
อสฺสตฺเตสุ ¶ สฺา อตฺถิ.
สฺาภโว ¶ สฺาคติ สฺาสตฺตาวาโส สฺาสํสาโร สฺาโยนิ สฺตฺตภาวปฏิลาโภ.
น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นนุ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภ.
หฺจิ ¶ อสฺภโว อสฺคติ อสฺสตฺตาวาโส อสฺสํสาโร อสฺโยนิ อสฺตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ.
อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ.
ปฺจโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ.
นนุ ¶ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ.
หฺจิ เอกโวการภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ อตฺตภาวปฏิลาโภ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ อสฺสตฺเตสุ สฺา อตฺถิ.
ฉฏฺวคฺค
ปถวีธาตุสนิทสฺสนาติอาทิกถา
ปุจฺฉา – ฉฏฺวคฺเค ¶ ปน อาวุโส อฏฺมา ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
วิสฺสชฺชนา – ฉฏฺวคฺเค ภนฺเต อฏฺมา ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทินา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิ ปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
ปถวีธาตุ ¶ สนิทสฺสนา.
จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ.
เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ.
อนฺตราภวกถา
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก อาวุโส ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ อฏฺมวคฺเค ทุติยา อนฺตราภวกถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน ¶ กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ อฏฺมวคฺเค ทุติยา อนฺตราภวกถา ‘‘อตฺถิ อนฺตราภโวติ, อามนฺตา. กามภโวติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ, อามนฺตา. รูปภโวติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อนฺตราภโวติ, อามนฺตา. อรูปภโวติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทินา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
อตฺถิ ¶ อนฺตราภโว.
น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อนฺตราภโว.
กามภวสฺส ¶ จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร อตฺถิ อนฺตราภโว.
น เหวํ วตฺตพฺเพ.
รูปภวสฺส จ อรูปภวสฺส จ อนฺตเร อตฺถิ อนฺตราภโว.
กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโว.
หฺจิ ¶ กามภวสฺส จ รูปภวสฺส จ อนฺตเร นตฺถิ อนฺตราภโว, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ อตฺถิ อนฺตราภโว.
สฬายตนุปฺปตฺติกถา
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก อาวุโส ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ จุทฺทสมวคฺเค ทุติยา สฬายตนุปฺปตฺติกถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ปฺจเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ จุทฺทสเมวคฺเค ทุติยา สฬายตนุปฺปตฺติกถา ‘‘สฬายตนํ อปุพฺพํ อจริมํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สณฺาตีติ, อามนฺตา. สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย มาตุกุจฺฉิสฺมึ โอกฺกมตีติ, น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทินา ¶ อายสฺมตา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วิตฺถารโต วิภชิตฺวา กถิตา.
สฬายตนํ ¶ อปุพฺพํ อจริมํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สณฺาติ.
สพฺพงฺคปฺปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย มาตุกุจฺฉิสฺมึ โอกฺกมติ.
น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน จกฺขายตนํ สณฺาติ.
อุปปตฺเตสิเยน จิตฺเตน หตฺถา สณฺนฺติ, ปาทา สณฺนฺติ, สีสํ สณฺาติ, กณฺโณ สณฺาติ, นาสิกา สณฺาติ, มุขํ สณฺาติ, ทนฺตา สณฺนฺติ.
น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา ยมกปาฏิหีราวสาเน ตาวตึสเทวโลกํ คนฺตฺวา ทสสหสฺสโลกธาตูหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวานํ อภิธมฺมเทสนํ เทเสนฺเตน ปมํ อภิธมฺมปิฏเก ปฺจปฺปกรณานิ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ ฉฏฺํ ยมกปฺปกรณํ เทเสนฺเตน กติ ยมกปฺปกรณานิ วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – ภควตา ภนฺเต ยมสฺส วิสยาตีเตน ยมกปาฏิหีราวสาเน ตาวตึสเทวโลกํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทสสหสฺสโลกธาตูหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวตานํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺเตน อภิธมฺมปิฏเก ปูริมานิ ปฺจปฺปกรณานิ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ ฉฏฺํ ยมกปฺปกรณํ มูลยมกํ ขนฺธยมกํ อายตนยมกํ ธาตุยมกํ สจฺจยมกํ สงฺขารยมกํ อนุสยยมกํ จิตฺตยมกํ ธมฺมยมกํ อินฺทฺริยยมกนฺติ ทส ยมกปฺปกรณานิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
มูลยมก
ปุจฺฉา – กถฺจาวุโส ¶ ตตฺถ ภควตา ปมํ มูลยมกํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา. เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลา. เย วา ¶ ปน กุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา. เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ เอวมาทินา ภนฺเต ตตฺถ ภควตา ปมํ มูลยมกํ พาวีสติยา จ ติเกหิ ทุกสเตน จ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลาติ, ตีเณว กุสลมูลานิ อวเสสา กุสลา ธมฺมา, น กุสลมูลา, เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ, อามนฺตา –
ขนฺธยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทุติยํ ขนฺธยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทุติยํ ขนฺธยมกํ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ. รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปํ. เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ เวทนา. สฺา สฺากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ สฺา. สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ สงฺขารา. วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ วิฺาณ’’นฺติ เอวมาทินา ภควตา ปณฺณตฺติวารปวตฺติวารปริฺาวารสงฺขาเตหิ ตีหิ วาเรหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
อายตนยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ตติยํ อายตนยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ตติยํ อายตนยมกํ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํ. จกฺขุ จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขุ. โสตํ โสตายตนํ, โสตายตนํ โสต’’นฺติ เอวมาทินา ปณฺณตฺติวารปวตฺติวารปริฺาวารสงฺขาเตหิ ตีหิ วาเรหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ธาตุยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ จตุตฺถํ ธาตุยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ จตุตฺถํ ธาตุยมกํ ‘‘อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวฺหาธาตุ กายธาตุ รูปธาตุ สทฺทธาตุ คนฺธธาตุ รสธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ โสตวิฺาณธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ กายวิฺาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ ธมฺมธาตู’’ติ เอวมาทินา ภควตา ปณฺณตฺติวารปวตฺติวารปริฺาวารสงฺขาเตหิ ตีหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
สจฺจยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ ปฺจมํ สจฺจยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ ปฺจมํ สจฺจยมกํ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขสจฺจํ สมุทยสจฺจํ นิโรธสจฺจํ มคฺคสจฺจํ. ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขํ. สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ สมุทโย. นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ นิโรโธ. มคฺโค มคฺคสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ มคฺโค’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
สงฺขารยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ ฉฏฺํ สงฺขารยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ ฉฏฺํ สงฺขารยมกํ ‘‘ตโย สงฺขารา – กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร ¶ , จิตฺตสงฺขาโร. อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร, วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา, สฺา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร เปตฺวา วิตกฺกวิจาเร สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาโร’’ติ เอวมาทินา ภควตา ปณฺณตฺติวารปวตฺติวารปริฺาวารสงฺขาเตหิ ตีหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
อนุสยยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ สตฺตมํ อนุสยยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ สตฺตมํ อนุสยยมกํ ‘‘สตฺต อนุสยา – กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย. กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา อุปฺปตฺติฏฺานวาร อนุสยวาร สานุสยวาร ปชหนวาร ปริฺาวาร ปหีนวาร อุปฺปชฺชนวาร ธาตุวารสงฺขาเตหิ อฏฺหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
จิตฺตยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ อฏฺมํ จิตฺตยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ อฏฺมํ จิตฺตยมกํ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา สุทฺธจิตฺตสามฺสุตฺตนฺตจิตฺตมิสฺสกวิเสสอภิธมฺมจิตฺตมิสฺสกวิเสส- สงฺขาเตหิ ตีหิ มหานเยติ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ธมฺมยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ นวมํ ธมฺมยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ นวมํ ธมฺมยมกํ ‘‘กุสลา กุสลา ธมฺมา, กุสลา ธมฺมา กุสลา. อกุสลา อกุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา อกุสลา. อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ เอวมาทินา ภควตา ปณฺณตฺติวารปวตฺติวารปริฺาวารสงฺขาเตหิ ตีหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
อินฺทฺริยยมก
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ ทสมํ อินฺทฺริยยมกํ ภควตา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต ฉฏฺเ ยมกปฺปกรเณ ทสสุ ยมเกสุ ทสมํ อินฺทฺริยยมกํ ‘‘พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ เอวมาทินา ภควตา ปณฺณตฺติวาร ปวตฺติวาร ปริฺาวารสงฺขาเตหิ ตีหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
อตีตวาร
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส อินฺทฺริยยมเก ตีสุ มหาวาเรสุ ปวตฺติวาเร อุปฺปาทอตีตวาโร ภควตา กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ ภนฺเต อินฺทฺริยยมเก ตีสุ มหาวาเรสุ ปวตฺติวาเร อุปฺปาทอตีตวาโร ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิตฺต, ตสฺส โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อุปฺปชฺชิตฺถาติ, อามนฺตา. ยสฺส วา ปน มนินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ, อามนฺตา’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิภชิตฺวา เทสิโต.
อุปฺปาทอนาคตวาร
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส อินฺทฺริยยมเก ตีสุ มหาวาเรสุ ปวตฺติวาเร อุปฺปาทอนาคตวาโร ภควตา กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต อินฺทฺริยยมเก ตีสุ มหาวาเรสุ ปวตฺติวาเร อุปฺปาทอนาคตวาโร ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส โสตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ, อามนฺตา. ยสฺส วา ปน โสตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อามนฺตา. ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ, เย รูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ เตสํ กายินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ เตสํ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ กายินฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
ยสฺส ¶ จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ. เย รูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เย จ ปุริสา เอเตเนว ภาเวน กติจิ ภเว ทสฺเสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ เตสํ จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ เตสํ อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ เตสํ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ.
ยสฺส ¶ จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ, เย รูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, ยา จ อิตฺถิโย เอเตเนว ภาเวน กติจิ ภเว ทสฺเสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ เตสํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสํ เตสํ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ.
ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ, ยา อิตฺถิโย เอเตเนว ภาเวน กติจิ ภเว ทสฺเสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, ตาสํ ¶ อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตาสํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสํ เตสํ อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชิสฺสติ.
ปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิสมฺพุทฺธกาลโต สตฺตมวสฺเส มนุสฺสโลเก ยมกปาฏิหีรํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ตาวตึสเทวโลกํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ สนฺนิสีทิตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวานํ อภิธมฺมเทสนํ เทเสนฺเตน ยาว ยมกปฺปกรณา ปุริมานิ ฉ อภิธมฺมปฺปกรณานิ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ กึนาม ปกรณํ เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – เตน ภนฺเต ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิสมฺพุทฺธกาลโต สตฺตเม วสฺเส มนุสฺสโลเก สาวตฺถิยํ กณฺฑมฺพมูเล ยมกปาฏิหีรํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ตาวตึสเทวโลกํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ สนฺนิปติตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวานํ อภิธมฺมเทสนํ เทเสนฺเตน ปุริมานิ ฉ อภิธมฺมปฺปกรณานิ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ นาม สตฺตมํ มหาปกรณํ เทสิตํ.
ปุจฺฉา – ตํ ¶ ปเนตํ อาวุโส ปฏฺานํ เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ วุจฺจติ.
วิสฺสชฺชนา – ตํ ปเนตํ ภนฺเต ปฏฺานํ นานปฺปการปจฺจยฏฺเน วิภชนฏฺเน ปฏฺิตฏฺเน จ ปฏฺานนฺติ วุจฺจติ.
ปุจฺฉา – ตฺจาวุโส ¶ ภควตา ปฏฺานมหาปกรณํ เทเสนฺเตน กติหิ วาเรหิ วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – ตํ โข ภนฺเต ภควตา ปฏฺานมหาปกรณํ เทเสนฺเตน มาติกานิกฺเขปวารสงฺขาโต ปจฺจยุทฺเทโส ปจฺจยนิทฺเทโส มหาวาเรติ ทฺวีหิ ปริจฺเฉทวาเรหิ วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ปุจฺฉา – เตสุ ¶ อาวุโส วาเรสุ ปเม มาติกานิกฺเขปวาเร ปจฺจยุทฺเทสวาโร ภควตา กถํ เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – เตสุ ภนฺเต ทฺวีสุ ปริจฺเฉทวาเรสุ ปเม มาติกานิกฺเขปวาเร ปจฺจยุทฺเทเส เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย นิสฺสยปจฺจโย…เป… อวิคตปจฺจโย’’ติ. เอวํ โข ภนฺเต ภควตา วิภชิตฺวา เทสิโต.
ปุจฺฉา – ตทนนฺตรํ ¶ ปน อาวุโส ปจฺจยนิทฺเทสวาโร ภควตา กถํ วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – ตทนนฺตรํ ปน ภนฺเต ปจฺจยนิทฺเทสวาโร ‘‘เหตุปจฺจโยติ – เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณปจฺจโยติ – รูปารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. สทฺธายตนํ โสตวิฺาณธาตุยา…. คนฺธายตนํ ฆานวิฺาณธาตุยา…. รสายตนํ ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…. โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. สพฺเพ ธมฺมา มโนวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิภชิตฺวา เทสิโต.
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ¶ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมปิฏเก สตฺตเม มหาปกรเณ ทฺวีสุ ปธานวาเรสุ ทุติเย มหาวาเร กติ านานิ วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน มหาปกรเณ ทฺวีสุ ปธานปริจฺเฉทวาเรสุ ทุติเย มหาวาเร ธมฺมานุโลเม ฉ ปฏฺานานิ, ตถา ธมฺมปจฺจนีเย ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ธมฺมปจฺจนียานุโลเมติ จตุวีสติ ปฏฺานานิ ภควตา วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
ธมฺมานุโลม ติกปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตสุปิ ¶ อาวุโส จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติติกา ภควตา กติหิ วาเรหิ วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – เตสุ ภนฺเต จตุวีสติยา มหาปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติติกา ปฏิจฺจวาโร สหชาตวาโร ปจฺจยวาโร นิสฺสยวาโร สํสฏฺวาโร สมฺปยุตฺตวาโร ปฺหาวาโรติ สตฺตหิ สตฺตหิ วาเรหิ วิภชิตฺวา ภควตา เทสิตา.
กุสลติก ปฏิจฺจวาร
ปุจฺฉา – เตสุ ¶ จาวุโส ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปโม ปฏิจฺจมหาวาโร ภควตา กถํ วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – เตสุ ภนฺเต ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปโม ปฏิจฺจมหาวาโร สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสลา จ อพฺยากตา จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อกุสโล จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวมาทินา ปุจฺฉาวาเรน จ. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ เอวมาทินา วิสฺสชฺชนา วิสฺสชฺชนาวาเรน จ. ‘‘เหตุยา นว, อารมฺมเณ ตีณิ, อธิปติยา นว, อนนฺตเร สมนนฺตเร ตีณิ, สหชาเต นว, อฺมฺเ ตีณิ, นิสฺสเย นว, อุปนิสฺสเย ตีณิ, ปุเรชาเต ตีณิ, อาเสวเน ตีณิ, กมฺเม นว, วิปาเก เอกํ, อาหาเร ฌาเน อินฺทฺริเย ¶ มคฺเค นว, สมฺปยุตฺเต ตีณิ, วิปฺปยุตฺเต อตฺถิยา นว, นตฺถิยา วิคเต ตีณิ, อวิคเต นวา’’ติ เอวมาทินา สงฺขฺยาวาเรน จ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา.
กุสลติก สหชาตวาร
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมปิฏเก มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ ทุติโย สหชาตวาโร กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต อนนฺตนยปฏฺาเน มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ ทุติโย สหชาตาวาโร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สหชาตา ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ สหชาโต เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ สหชาตา ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, กุสเล ขนฺเธ สหชาตํ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา, กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สหชาตา ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ, ตโย ขนฺเธ สหชาโต เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ, ทฺเว ขนฺเธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ เอวมาทินา วิสฺสชฺชนาวาเรน จ. เหตุยา นว, อารมฺมเณ ตีณิ, อธิปติยา นว, อนนฺตเร สมนนฺตเร ตีณี’’ติ เอวมาทินา สงฺขฺยาวาเรน จ วาจนามคฺคโต ทฺวีหิ วาเรหิ ปฏิมณฺฑิตฺวา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
กุสลติก ปจฺจยวาร
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปฏฺานมหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ ตติโย ปจฺจยวาโร กถํ วิภชิตฺวา วิตฺถาเรน เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน พาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ ตติโย ปจฺจยวาโร ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา, สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา, สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวมาทินา ปุจฺฉาวาเรน จ. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยา ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปจฺจยา เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปจฺจยา ทฺเว ขนฺธา’’ติ เอวมาทินา วิสฺสชฺชนาวาเรน จ. ‘‘เหตุยา สตฺตรส, อารมฺมเณ สตฺต, อธิปติยา สตฺตรส, อนนฺตเร สมนนฺตเร สตฺต, สหชาเต สตฺตรส. อฺมฺเ สตฺตา’’ติ เอวมาทินา สงฺขฺยาวาเรน จ. ปจฺจยานุโลม ปจฺจย ปจฺจนิย ปจฺจยานุโลม ปจฺจนีย ปจฺจย ปจฺจนียานุโลมสงฺขาเตหิ ¶ จตูหิ นเยหิ วิภชิตฺวา ภควตา เทสิโต.
กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยา ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปจฺจยา เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปจฺจยา ทฺเว ขนฺธา- ….
ปฺหาวาร
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมปิฏเก สตฺตสุ มหาปกรเณสุ สตฺตเม ปฏฺานมหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตโม ปฺหาวาโร กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตโม ปฺหาวาโร ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. สิยา กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. สิยา กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ¶ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ปุจฺฉาวาเรน จ. ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา วิสฺสชฺชนาวาเรน จ ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นว, อธิปติยา ทส, อนนฺตเร สมนนฺตเร สตฺต, สหชาเต นว, อฺมฺเ ตีณิ, นิสฺสเย เตรส, อุปนิสฺสเย นว, ปุเรชาเต ปจฺฉาชาเต อาเสวเน ตีณิ, กมฺเม สตฺต, วิปาเก เอกํ. อาหาเร อินฺทฺริเย ฌาเน มคฺเค สตฺต, สมฺปยุตฺเต ตีณิ, วิปฺปยุตฺเต ปฺจ, อตฺถิยา เตรส, นตฺถิยา วิคเต สตฺต, อวิคเต เตรสา’’ติ เอวมาทินา สงฺขฺยาวาเรน จ ปจฺจยานุโลมปจฺจยปจฺจนียปจฺจยานุโลมปจฺจนียปจฺจยปจฺจนียานุโลมสงฺขาเตหิ จตูหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
กุสโล ¶ ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย ….
วิสฺสชฺชนาวาร
เหตุปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมปิฏเก สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม ปฏฺานมหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตเม ปฺหาวาเร ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาสงฺขฺยาวารสงฺขาเตสุ ตีสุ วาเรสุ วิสฺสชฺชนาวาเร เหตุปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตเม ปฺหาวาเร ปจฺจยานุโลมปจฺจยปจฺจนีย ปจฺจยานุโลม ปจฺจนียปจฺจย ปจฺจยนียานุโลมสงฺขาเตสุ จตูสุ นเยสุ ปเม ปจฺจยานุโลมนเย ปุจฺฉาวารวิสฺสชฺชนาวารสงฺขฺยาวารสงฺขาเตสุ ตีสุปิ วาเรสุ ทุติเย วิสฺสชฺชนาวาเร เหตุปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา เหตู จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
… ‘‘กุสโล ¶ ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู จิตฺตสมุฏฺานํ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’.
อารมฺมณปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… สมฺมาสมฺพุทฺเธน อภิธมฺมปิฏเก สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม ปฏฺานมหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตเม ปฺหาวาเร จตูสุ นเยสุ ปเม ปจฺจยานุโลมนเย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาสงฺขฺยาวารสงฺขาเตสุ ตีสุ วาเรสุ ทุติเย วิสฺสชฺชนาวาเร เหตุปจฺจยวิภงฺคาทีสุ จตุวีสติยา วิภงฺเคสุ ทุติโย อารมฺมณปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตเม ปฺหาวาเร จตูสุ นเยสุ ปเม ปจฺจยานุโลมนเย ตีสุ จ วาเรสุ ทุติเย วิภงฺควาเร เหตุปจฺจยวิภงฺคาทีสุ จตุวีสติยา วิภงฺเคสุ ทุติโย อารมฺมณปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺขา โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขนฺติ, โวทานํ ปจฺจเวกฺขนฺติ, เสกฺขา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺติ, เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, เจโตปริยาเณน กุสลจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานนฺติ, อากาสานฺจายตนกุสลํ วิฺาณฺจายตนกุสลสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. อากิฺจฺายตนกุสลํ เนวสฺานาสฺายตนกุสลสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส, เจโตปริยาณสฺส, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส, ยถากมฺมุปคาณสฺส, อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
อธิปติปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ อาวุโส สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม ปฏฺานมหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเนสุ พาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตเม ปฺหาวาเร จตูสุ นเยสุ ปเม ปจฺจยานุโลมนเย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาสงฺขฺยาสงฺขาเตสุ ตีสุ วาเรสุ ทุติเย วิสฺสชฺชนาสงฺขาเต วิภงฺควาเร เหตุปจฺจยวิภงฺคาทีสุ จตุวีสติยา วิภงฺเคสุ ตติโย อธิปติปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต สตฺตสุ ปกรเณสุ สตฺตเม อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน มหาปกรเณ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ ปเม ธมฺมานุโลมติกปฏฺาเน พาวีสติยา ติเกสุ ปเม กุสลตฺติเก สตฺตสุ มหาวาเรสุ สตฺตเม ปฺหาวาเร จตูสุ นเยสุ ปเม ปจฺจยานุโลมนเย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาสงฺขฺยาสงฺขาเตสุ ตีสุ วาเรสุ ทุติเย วิสฺสชฺชนาสงฺขาเต วิภงฺควาเร เหตุปจฺจยวิภงฺคาทีสุ จตุวีสติยา วิภงฺเคสุ ตติโย อธิปติปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณาธิปติ, สหชาตาธิปติ. อารมฺมณาธิปติ–ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺขา โคตฺรภุํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, โวทานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, เสกฺขา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ. สหชาตาธิปติ–กุสลาธิปติ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
อนนฺตรปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… จตุตฺโถ อนนฺตรปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… จตุตฺโถ อนนฺตรปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย. อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส, อนุโลมํ โวทานสฺส, โคตฺรภุ มคฺคสฺส, โวทานํ มคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
สหชาตปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ¶ ฉฏฺโ สหชาตปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ¶ ภนฺเต…เป… ฉฏฺโ สหชาตปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสโล เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ทฺเว ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
อุปนิสฺสยปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… นวโม อุปนิสฺสยปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… นวโม อุปนิสฺสยปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย, อนนฺตรูปนิสฺสโย, ปกตูปนิสฺสโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย–ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ…เป…
ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ ¶ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ สีลํ สมาทิยติ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิฺํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทตี’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
ปุเรชาตปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ¶ ทสโม ปุเรชาตปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ทสโม ปุเรชาตปจฺจยวิภงฺโค ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณปุเรชาตํ, วตฺถุปุเรชาตํ. อารมฺมณปุเรชาตํ–อรหา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. ฆานํ, ชิวฺหํ, กายํ, รูเป, สทฺเท, คนฺเธ, รเส, โผฏฺพฺเพ, วตฺถุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ, รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส, สทฺทายตนํ โสตวิฺาณสฺส, คนฺธายตนํ ฆานวิฺาณสฺส, รสายตนํ ชิวฺหาวิฺาณสฺส, โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุปุเรชาตํ–จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส, โสตายตนํ โสตวิฺาณสฺส, ฆานายตนํ ฆานวิฺาณสฺส, ชิวฺหายตนํ ชิวฺหาวิฺาณสฺส, กายายตนํ กายวิฺาณสฺส, วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ กฺริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
กมฺมปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… เตรสโม กมฺมปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… เตรสโม กมฺมปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. สหชาตา, นานากฺขณิกา. สหชาตา–กุสลา เจตนา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. นานากฺขณิกา–กุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
อาหารปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ¶ ปนฺนรสโม อาหารปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ปนฺนรสโม อาหารปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา อาหารา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
อินฺทฺริยปจฺจยวิภงฺค
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… โสฬสโม อินฺทฺริยปจฺจยวิภงฺโค กถํ วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… โสฬสโม อินฺทฺริยปจฺจยวิภงฺโค ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสโล อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย, กุสลา อินฺทฺริยา จิตฺตสมุฏฺานานํ ¶ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
สงฺขฺยาวาร
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ¶ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาสงฺขฺยาวารสงฺขาเตสุ ตีสุ วาเรสุ ตติโย สงฺขฺยาวาโร กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ตติโย สงฺขฺยาวาโร ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นว, อธิปติยา ทส, อนนฺตร สมนนฺตเร สตฺต, สหชาเต นว, อฺมฺเ ตีณิ, นิสฺสเย เตรส, อุปนิสฺสเย นว, ปุเรชาเต ปจฺฉาชาเต อาเสวเน ตีณิ ¶ , กมฺเม สตฺต, วิปาเก เอกํ, อาหาเร อินฺทฺริเย ฌาเน มคฺเค สตฺต, สมฺปยุตฺเต ตีณิ, วิปฺปยุตฺเต ปฺจ, อตฺถิยา เตรส, นตฺถิยา วิคเต สตฺต, อวิคเต เตรสา’’ติ เอวมาทินา ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิโต.
เหตุ ¶ สหชาต นิสฺสย อตฺถิ อวิคตนฺติ สตฺต, เหตุ สหชาต อฺมฺ นิสฺสย อตฺถิ อวิคตนฺติ ตีณิ, เหตุ สหชาต อฺมฺ นิสฺสย สมฺปยุตฺต อตฺถิ อวิคตนฺติ ตีณิ …
เวทนาติก ปฏิจฺจวาร
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ภควตา…เป… ปมํ กุสลตฺติกํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ตทนนฺตรํ อวเสสา เวทนาตฺติกาทโย เอกวีสติติกา กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ปมํ กุสลตฺติกํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ตทนนฺตรํ อวเสสา เวทนาตฺติกาทโย เอกวีสติติกา ¶ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติ เอวมาทินา จ. วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. วิปากํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, วิปาเก ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปาเก ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปํ, ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ เอวมาทินา จ เอเกกสฺมึ ติเก สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ เอเกกสฺมิฺจ มหาวาเร จตูหิ จตูหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตา.
ทุกปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ¶ ติกปฏฺานาทีสุ ฉสุ อนฺโตคธปฏฺานาทีสุ ปมํ ติกปฏฺานํ เทเสตฺวา ตทนนฺตรํ ทุกปฏฺานํ กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ติกปฏฺานาทีสุ ฉสุ อนฺโตคธปฏฺานาทีสุ ปมํ ติกปฏฺานํ วิภชิตฺวา ตทนนฺตรํ ทุกปฏฺานํ ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, อโลภํ ปฏิจฺจ อโทโส อโมโห, อโทสํ ปฏิจฺจ อโลโภ อโมโห, อโมหํ ปฏิจฺจ อโลโภ อโทโส. โลภํ ปฏิจฺจ โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ โลโภ, โทสํ ปฏิจฺจ โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ โทโส’’ติ เอวมาทินา จ. สรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สรโณ ทมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, สรณํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. สรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, สรโณ ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. สรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สรโณ จ อรโณ จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา. สรณํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ ¶ รูป’’นฺติ เอวมาทินา จ. เอเกกสฺมึ ทุเก สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ เอเกกสฺมิฺจ มหาวาเร จตูหิ จตูหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
สรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, สรณํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว
ขนฺเธ ¶ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา …
ทุกติกปฏฺาน ทุกทุกปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตนาวุโส…เป… ติกปฏฺานาทีสุ ฉสุ อนฺโตคธปฏฺาเนสุ ปมํ ติกปฏฺานฺจ ทุติยํ ทุกปฏฺานฺจ วิภชิตฺวา ตทวเสสานิ ทุกติกปฏฺานาทีนิ จตฺตาโร ปฏฺานานิ กถํ วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ติกปฏฺานาทีสุ ฉสุ อนฺโตคธปฏฺาเนสุ ปมํ ติกปฏฺานฺจ ทุติยํ ทุกปฏฺานฺจ วิภชิตฺวา ตทวเสสา ¶ ทุกติกปฏฺานาทโย ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล จ นเหตุ กุสโล จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา, นเหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, นเหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, นเหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล จ นเหตุ กุสโล จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวมาทินา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตานิ.
ธมฺมปจฺจนียปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… ปมํ ธมฺมานุโลมปฏฺานํ วิภชิตฺวา ตทนนฺตรํ ทุติยํ ธมฺมปจฺจนียปฏฺานํ กถํ วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ปมํ ธมฺมานุโลมปฏฺานํ วิภชิตฺวา ตทนนฺตรํ ทุติยํ ธมฺมปจฺจนียปฏฺานํ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อกุสลาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ อกุสลาพฺยากตา ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุ ปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ ¶ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป… นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติ เอวมาทินา ติกปฏฺานาทีหิ ฉหิ อนฺโตคธปฏฺาเนหิ เอเกกสฺมิฺจ ติกปฏฺาเน ทุกปฏฺาเน ทุกติกปฏฺาเน ติกทุกปฏฺาเน ติกติกปฏฺาเน ทุกทุกปฏฺาเน สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ เอเกกสฺมิฺจ มหาวาเร จตูหิ จตูหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… ตติยํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺานํ กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก…เป… ตติยํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺานํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอกุสโล จ นอพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ¶ ตโย ขนฺธา…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล จ นอกุสโล จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานรูป’’นฺติ เอวมาทินา ภนฺเต ติกปฏฺานาทีหิ ฉหิ อนฺโตคธปฏฺาเนหิ เอเกกสฺมิฺจ ติกปฏฺาเน ทุกปฏฺาเน ติกทุกปฏฺาเน ทุกติกปฏฺาเน ติกติกปฏฺาเน ทุกทุกปฏฺาเน สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ เอเกกสฺมิฺจ มหาวาเร จตูหิ จตูหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺาน
ปุจฺฉา – เตนาวุโส ¶ ภควตา…เป… ธมฺมานุโลมาทีสุ ปธานภูเตสุ จตูสุ ปฏฺาเนสุ จตุตฺถํ ปริโยสานภูตํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺานํ กถํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.
วิสฺสชฺชนา – อภิธมฺมปิฏเก ภนฺเต…เป… ธมฺมานุโลมปฏฺานาทีสุ จตูสุ ปธานภูเตสุ มหาปฏฺาเนสุ จตุตฺถํ ปริโยสานภูตํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺานํ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อกุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ, วิปากาพฺยากตํ กฺริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา. นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นอพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา, อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติ เอวมาทินา ติกปฏฺานาทีหิ จาติ อนฺโตคธปเภทปฏฺาเนหิ เอเกกสฺมิฺจ ติกปฏฺาเน ทุกปฏฺาเน ทุกติกติกทุกติกติกทุกทุกปฏฺาเน ปฏิจฺจวาราทีหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ เอเกกสฺมิฺจ มหาวาเร ปจฺจยานุโลมาทีหิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ภควตา วิตฺถารโต วิภชิตฺวา เทสิตํ.