📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
รสวาหินี
ปณามาทิกถา
สตฺถุปฺปสตฺถจรณํ ¶ สรณํ ชนานํ,
พฺรหฺมาทิโมฬิ มณิรํสิ สมาวหนฺตํ,
ปงฺเกรุหาภมุทุโกมลจารุวณฺณํ;
วนฺทามิ จกฺกวรลกฺขณมาทธานํ.
สิทฺธํ ชิเนน จิรกาลมตนฺทิเตน,
ยํ ภาวโก สมธิคจฺฉติ เขมมคฺคํ;
ยํ กปฺปรุกฺข รุจิทาน มณิว ภาติ,
ตํ ธมฺมมคฺค มสมํ ปณมามิ นิจฺจํ.
สนฺตินฺทฺริยํ สุคตสูนุวรํ วิสุทฺธํ,
ยํ ทกฺขิเณยฺยมตทํ สุจิปฺุเขตฺตํ;
ตาเณสินํ สรณมุชฺฌิตสพฺพทุกฺขํ,
วนฺทามิ สงฺฆ มนฆํ สิรสา มหคฺฆํ.
ยมฺปตฺตเมตฺถ รตนตฺตยโถมเนน,
ปฺุเน เตน ทุริตํ สกลํ ปณุชฺช,
วกฺขามหํ สุมธุรํ รสวาหินินฺตํ,
โภ โภ สุณนฺตุ สุชนา ภิมุทาวหา สา.
ตตฺถตตฺถูปปนฺนานิ, ¶ วตฺถูนิ อรหา ปุเร;
อภาสุํ ทีปภาสาย, เปสุํ ตํ ปุราตนา.
มหาวิหาเร ตงฺคุตฺต, วงฺกปริเวณวาสิโก;
รฏฺปาโลติ นาเมน, สีลาจาร คุณากโร.
หิตาย ปริวตฺเตสิ, ปชานํ ปาฬิภาสโต;
ปุนรุตฺตาทิโทเสหิ, ตมาสิ สพฺพมากุลํ;
อนากุลํ กริสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตา.
วิตราคา ปุเร โวจุํ, ยสฺมา ตสฺมา หิ ภาสิตํ;
เอตมาทรณียฺหิ, สาธุ สาธูหิ สพฺพทาติ.
ชมฺพุทีปุปฺปตฺติ วตฺถูนิ.
ธมฺมโสณฺฑกวคฺโค
๑. ธมฺมโสณฺฑกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ตตฺถ เตสํ วตฺถูน มุปฺปตฺติโย ทฺวิธา ภวนฺติ ชมฺพุทีเป สีหฬทีเปจาติ, ตตฺถ ชมฺพุทีเป ตาฬีส, สีหฬทีเป เตสฏฺิ, เตสุ ตาว ชมฺพุทีปุปฺปตฺติวตฺถูนิ อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตโตปิ ธมฺมโสณฺฑกสฺส วตฺถุ อาทิ, กถํ, อมฺหากํ กิร ภควโต ปุพฺเพ อิมสฺมึเยว ภทฺทกปฺเป กสฺสโปนาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ, ตสฺส โข ปน ภควโต สาสนนฺตรธานโต น จิเรเนว กาเลน อมฺหากํ โพธิสตฺโต พาราณสีรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ, ตสฺสุ ปฺปตฺติ กาลสมนนฺตรเมว สพฺพสตฺตานํ มนสิ ธมฺมสฺา อุทปาทิ, ตสฺมาสฺส ธมฺมโสณฺโฑตินาม มกํสุ, โส ปเนโส กุมาโร มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺเฒนฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ปิตรา อุปรชฺเชน ปูชิโต หุตฺวา ทานาทโย ทสกุสลกมฺมปเถ ปูเรนฺโต ปิตุอจฺจเยนามจฺเจหิ ¶ รชฺเชนาภิสิฺจิโต อโหสิ, โส ปเนส ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา เทวนครสทิเส พาราณสีนคเร จกฺกวตฺติสทิสํ พาราณสีรชฺชํ กาเรนฺโต มาสทฺธมาสจฺจเยน สิริสยนคโต เอวํ จินฺเตสิ, มเมวํ รชฺชสิริมนุภวนํ น โสภติ ธมฺมวิโยเคน, ทิวากร วิรหิโต นโภ วิยาติอาทินา นานาการณํ จินฺเตสิ, เตเนตฺถ.
ปฺุเน สีลาทิมเยน ปุพฺเพ,
กเตน ปตฺโตสฺมิ อตนฺทิเตน,
มสกฺกสาเร วิย เทวราชา;
ราชตฺตมิทฺเธ ปุรมุตฺตมมฺหิ.
รูเปน หารีนยนุสฺสเวน,
สทฺเทน สมฺมา สวณามเตน,
คนฺเธน ฆานุสฺสวโสภเนน,
รสฺปฺุเน รเสนจาปิ.
ผสฺเสน คตฺตสฺส สุผสฺสเทน,
สมิทฺธิปตฺโตสฺมิ มหิทฺธิโกหํ,
เนเวตฺตเกเนว ปมาทภาว,
มา ปชฺชิตุํ ยุตฺตรูปนฺติ ตฺวา.
ทสฺสามิ องฺคอปิ ชีวิตฺจ,
ธฺํ ธนํ จาปิ ปสนฺนจิตฺโต,
โสสฺสามิ ธมฺมํ สิวมาทธานํ,
ชิเนริตํ ชาติชราปหาณํ.
น โสภติ ยถากาสํ, ชลํ ธามปตึวินา,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติ.
น โสภติ หถา รตฺติ, นิสานาถํ วินา สทา,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติ.
อลงฺกโตปิ ¶ เจ หตฺถี, วินา ทาา น โสภติ,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติ.
ยถา กลฺโลลมาลียํ,
วินา เวลา น โสภติ,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ,
วินา ธมฺมา น โสภติ.
ยถา สุมณฺฑิโต ราชา,
กุปโฏ เนว โสภติ,
รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ,
วินา ธมฺมา น โสภติ.
ธมฺมเมว สุณิสฺสามิ, ธมฺเม เม รมตี มโน,
น หิ ธมฺมา ปรํ อตฺถิ, ธมฺมมูลํ ติสมฺปทนฺติ.
เอวํ จินฺเตตฺวา ปาโตว สิริคพฺภา นิกฺขมฺม สุสชฺชิเต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺเลงฺเก อมจฺจคณ ปริวุโต นิสีทิ เทวราชาวิย วิโรจมาโน, นิสินฺโน ปน ราชา อมจฺเจ เอวมาห, โย ปเนตฺถ โภนฺโต พุทฺธภาสิเตสุ ธมฺเมสุ กิฺจิธมฺมํ ชานาติ, โส ภาสตุ, โสตุมิจฺฉามิธมฺมนฺติ, เต สพฺเพปิ มยํ เทว น ชานามาติ อาหํสุ, ตํ สุตฺวา อ น ตฺต ม โน ราชา เอวํ จินฺเตสิ, ยนฺนูนาหํ หตฺถิกฺขนฺเธ สหสฺสํ เปตฺวา นคเร เภรึจราเปยฺยํ, ยํ อปฺเปวนาม โกจิ ธนโลเภน จาตุปฺปทิกายปิ คาถาย ธมฺมํ เทเสยฺย. ตํ เม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ, ตโต โส ตถา กตฺวาปิ ธมฺมเทสกํ อลภนฺโต ปุน ทฺวิสหสฺสํ ติจตุปฺจสหสฺสนฺติยาวโกฏิปฺปโกฏึทมฺมีติ, ตโต คาม นิคม ชนปเท, ตโต เสฏฺิฏฺานํ เสนาปติ อุปราชฏฺานา ทโยปิ, ปุน เสตจฺฉตฺตํ ทมฺมิ, ราชเวสํ ปหาย อตฺตานํ ทาสํ สาเวตฺวา ธมฺมเทเสนฺตสฺส ทมฺมิติ วตฺวา เภริ จราเปตฺวาปิ ธมฺม เทสกมลภิตฺวา สํวิคฺโค ¶ กิมฺเม ธมฺมวิโยเคน รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นียฺยาเตตฺวา สทฺธมฺมคเวสโก ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา มหาวนํ ปาวิสิ คาม นิคม ราชธานิ ปรมฺปราย, เตเนตฺถ.
ปุเร เภรึ จราเปตฺวา,
ธมฺมโสณฺโฑ นราธิโป;
สทฺธมฺมชฺเฌสกํ สตฺถุ,
อลทฺธา ธนโกฏิหิ.
ทาโส โหมิ ปหายาหํ,
ราชตฺตํ เทสกสฺส เม;
อิจฺจาห โส มหีปาโล,
อโห ธมฺเมสุ โลลตา.
รชฺชํ นียฺยาตยิตฺวาน, อมจฺจานํ มโนรมํ,
วนํ ปาวิสิ โส ราชา, คเวสํ ธมฺมมุตฺตมนฺติ.
มหาวนํ ปวิฏฺกฺขเณ ปน มหาสตฺตสฺส ปฺุเตเชน สกฺกสฺสาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ, อถ เทวราชา จินฺเตสิ อกามํ เม ปณฺฑุกมฺพล สิลาสนํ อุณฺหมโหสิ, กินฺนุโข การณนฺติ โลกํ โอโลเกนฺโต สกฺโก เทวราชา ธมฺมโสณฺฑก มหาราชานํ สกลชมฺพุทีปํ วิจินิตฺวา สทฺธมฺมชฺเฌสกํ อลภิตฺวา วนํ ปวิฏฺภาวํ อทฺทส, ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา สทฺธมฺมตฺถาย รชฺช ธน พนฺธุ ชีวิตมฺปิ ปหาย อรฺํ ปวิฏฺโ, น โส วตายํ โยวา โสวา สตฺโต, อิมสฺมึเยว กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสติ, พุทฺธโพธิสตฺโต จายํ อชฺเชว มหารฺํ ปวิฏฺโ สทฺธมฺมํ อลทฺธา มหาทุกฺขํ ปาปุเณยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ, อชฺช มยา ตตฺถ คนฺถพฺพํ ธมฺมามตรเสน ตมภิสิฺจิตฺวา รชฺเช ปหิฏฺาเปตุนฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ภยานกํ มหนฺตํ รกฺขสเวสํ นิมฺมิณิตฺวา มหาสตฺตาภิมุโข อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ, เตเนตฺถ.
พฺยคฺฆจฺฉสีหมหิโส ¶ รคหตฺถิทีปิ,
มิคากุลํ กณฺฏกเสลรุกฺขํ;
นรานมินฺโท ปวิสิตฺวกานนํ,
อิโตจิโต วิพฺภมิ ธมฺมกาโม.
ตสฺสานุภาเวน ปุรินฺททสฺส,
สิลาสนํ อุณฺหมโหสิ กามํ;
เตเนว โส โลกมุทิกฺขมาโน,
อทฺทกฺขิ ธีรํ วิปิเน จรนฺตํ.
มยชฺช ตํ ธมฺมรเสน สมฺมา,
สนฺตปฺปยิตฺวา คมนํ วรนฺติ;
มนฺตฺวา สุภีมฺชนกูฏวณฺณํ,
มหามุขํ นิคฺคต ภีมทาํ.
ทิตฺตคฺคิสงฺกาส วิสาลเนตฺตํ,
มชฺเฌน ภคฺคํ จิปิฏคฺคนาสํ;
ขรตมฺพทาึ ฆนมสฺสุวนฺตํ,
นีโลทรํ คชฺชิตภีมโฆสํ.
กโรรุหํ ติกฺขสโลหิตายตํ,
วิสาลโธตายตขคฺคหตฺถํ;
คทายุเธนงฺกิตมฺพาหุํ,
ทฏฺโฏฺภีมํ สวลีลลาฏํ.
มนุสฺสมํสาทนรตฺตปานํ,
ภยานกํ กกฺขลยกฺขวณฺณํ;
สุมาปยิตฺวาน วนนฺตรสฺมึ,
ทสฺเสสิ อตฺตํ ส นราธิปสฺสาติ.
อถ มหาสตฺโต อตฺตโน อวิทูเร ิตํ รกฺขสํ อทฺทกฺขิ, ตํ ทิสฺวานาสฺส ภยํวา ฉมฺภิตตฺตํวา จิตฺถุตฺราสมตฺตํวา นาโหสิ, กิมตฺร จินฺเตสิ, อปินาม เอวรูโป ปิรกฺขโส ธมฺมํ ¶ ชาเนยฺย, ยนฺนูนาหํ ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณิสฺสามิ, ตมฺเม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ จินฺเตสิ. จินฺเตตฺวา จปน อชฺช มยา ตมุปสงฺกมฺม ปุจฺฉิตํ วฏฺฏตีติ คนฺตฺวา รกฺขเสน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห.
อสฺมึ วนสฺมึ ตรุสณฺฑ มณฺฑิเต;
สุผุลฺลิตาเนกลตากุลากุเล;
อธิคฺคหีโต สิ มหานุภาว,
ปุจฺฉามิ ตํ เทว วเทหิ กงฺขํ.
ธมฺมํ คเวสํ วนมาคโตมฺหิ,
ปหาย รชฺชํ อปิ าติสงฺฆํ;
ชานาสิ เจ สมฺม วเทหิ มยฺหํ,
เอกมฺปิ คาถํ สุคเตน เทสิตํ.
ตโต ยกฺโข อาห.
ธมฺมํ ปชานามหเมกเทสํ,
ชิเนริตํ สาธุตรํ รสานํ,
เทเสมิ เจหํ ตว ธมฺม มคฺคํ,
ตุวฺหิ กึ กาหสิ เทสกสฺสาติ.
อถ มหาสตฺโต อาห.
รชฺเช ิโต อสฺสมหํ สเจ โภ,
อนปฺปรูปํ ปกโรมิ ปูชํ;
อิทานิ เอโก วนมชฺฌปตฺโต,
กโรมิ กึ เทหมิมํ เปตฺวา.
ยทิจฺฉสิ ตฺวํ มม มํสโลหิตํ,
กโรมหํ สงฺคหมชฺช เตน,
น จตฺถิ อฺํ ตว อจฺจนียํ,
เทเสหิ ธมฺมํ สุคต ปฺปสตฺถนฺติ.
ตโต ¶ ยกฺโข อาห.
ภุตฺวาน มํสํ สุหิโตว สนฺโต,
หนฺตฺวา ปิปาสํ รุธิรํ ปิวิตฺวา;
ธมฺมํ กเถตุํ ปภวามิ ตุยฺหํ,
วตฺตุํ น สกฺโกมิ ขุทาปเรโตติ.
อถ มหาสตฺโต อาห.
ภุตฺวา ตุวํ มํ ปถมฺหิ ยกฺข,
ปจฺฉา ตุ เทเสสฺสสิ กสฺส ธมฺมํ;
ธมฺมสฺส มยฺหํ ตว มํสลาภํ,
ตฺวเมว ชานาหิ ยถา ภเวยฺยาติ.
เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท สาธุ มหาราช อหเมว ยุตฺตํ ชานามีติ วตฺวา ตสฺสาวิทูเร ติคาวุตุพฺเพธํ อฺชนวณฺณํ มหนฺตํ ปพฺพตํ มาเปตฺวา มหาราช อิมมารุยฺห ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต มม มุเข ปตตุ, อหํ ปตนฺถสฺส เต ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ตุยฺหํ ธมฺมปฏิลาโภ, มยฺหํจ มํสปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต อนมตคฺเค สํสาเร สํสรโต เม สีหพฺยคฺฆจฺฉมจฺฉกจฺฉปวิหงฺคาทีนํ ภกฺขภูตสฺส ชาตีสุ ปมาณํ นตฺติ, อชฺช มยา สมฺพุทฺธสฺส ธมฺมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
สํสารวฏฺเฏสุ วิวฏฺฏมานา,
ปปฺโปนฺติ ทุกฺขํ ชนตา อเนกา;
เอตฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ.
ตฺวมทินฺนหารี ติจ ปารทาริโก,
ปาณาติปาตีสิ มุสา อภาสิ;
ตฺว มชฺชปายีติ อกาสิ โทสํ,
ปคฺคยฺห ทุกฺขํ พหุโส ททนฺติ.
เอตฺหิ ¶ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ;
รุกฺขา ปปาตา ปปติตฺวเกจิ,
ทุพฺพนฺธิยา ทุคฺควิสาทเนน.
พฺยาธีหิ นานาขรเวทนาหิ,
มรนฺติ สตฺตา อุตุเวทนาหิ;
เอตฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ.
พฺยคฺฆจฺฉมจฺโฉ รคกุจฺฉิยฺหิ,
มตสฺส เม นตฺถิ ปมาณสงฺขา;
เอตฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,
อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ.
เอตชฺช เม ทุจฺจ ช มตฺตทานํ,
น โหติ เทวิสฺสริยาทิกาย;
สพฺพฺุภาวํ ปน ปาปุณิตฺวา,
สํสารโต นิตฺตรณาย สตฺเต.
ตฺวํ สมฺม มยฺหํ พหุโส ปการี,
ตสฺมา ตเวตํ วจนํ กโรมิ;
อสํกิโต เทสย มยฺหธมฺมํ,
สมิชฺฌเต ทานิ มโนรโถ เตติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต ปพฺพตมารุยฺห ิโต อาห, อหมชฺช รชฺเชน สทฺธึ ชีวิตฺจ สรีรมํสฺจ สทฺธมฺมตฺถาย ทมฺมีติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา สมฺม ธมฺมํ เทเสหีติ วตฺวา ตสฺมึ มหาทาํ มหามุขํ วิวริตฺวา ิเต ตสฺสาภิมุโข อุปปติ. อถ สกฺโก เทวานมินฺโท โสมนสฺโส อจฺฉริยปฺปตฺโต อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อลงฺกตทิพฺพตฺตภาวํ มาเปตฺวา อากาเส ¶ ตรุณสุริโย วิย โอภาสมาโน อากาสโต ปตนฺตํ มหาสตฺตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ ปติคณฺหิตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพล สิลาสเน นิสีทาเปตฺวา ทิพฺพมเยหิ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สยํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กตฺวา กสฺสปทสพเลน เทสิตาย อนิจฺจาทิปริทีปิกาย.
อนิจฺจาว ต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโขติ.
คาถาย ธมฺมเทสเนน ตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา เทวโลเก มหนฺตํ สิริวิภวํ ทสฺเสตฺวา อาเนตฺวา สกรชฺเชเยว ปติฏฺาเปตฺวา อปฺปมตฺโต โหติ มหาราชาติ โอวทิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสีติ.
อิติ อมิตสิรึ วา ชีวิตํ วาปิ สนฺโต,
น สุมริย ปสตฺถํ ธมฺมเมวา จรนฺติ;
ตนุตร วิภวานํ อปฺปมายูนมมฺโภ,
อิห กุสลปมาโท โก นุ ตุมฺหาทิสานนฺติ.
ธมฺมโสณฺฑกวตฺถุํ ปมํ.
๒. มิคลุทฺทกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพิกถา
อิโต กิร เอก ตึสติเม กปฺเป สิขีนาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปรมาติสมฺโพธึ ปตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารกนฺตารา อุตฺตาเรนฺโต ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสาเปนฺโต ธมฺมเภรึปหรนฺโต ธมฺมเกตุํ อุสฺสาเปนฺโต เอกสฺมึ สมเย วิเวก มนุพฺรูหนฺโต อรฺายตนํ ปาวิสิ, ¶ ปวิสิตฺวา จปน สุปุปฺผิตนาคปุนฺนาคาทินานาตรุสณฺฑมณฺฑิเต สุผุลฺลสุมนมาลติปฺปภุตินานาลตากุเล อเนกวิธทิปทจตุปฺปทสงฺฆนิเสวิเต รมณีเย สีตลสิลาตเล จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึปฺเปตฺวา นิสีทิ ฉพฺพณฺณรํสีหิ ทิสํ ปูรยนฺโต, ตทา ตตฺถ เทวพฺรหฺมนาคสุปณฺณาทโย สนฺนิปติตฺวา ทิพฺพมเยหิ คนฺธมาลาทีหิ ภควนฺตํ ปูชยมานา โถมยมานา นมสฺสมานา อฏฺํสุ, ตสฺมึ ปนสมาคเม ภควา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต พฺรหฺมโฆเสน จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสติ อมตวสฺสํ วสฺสาเปนฺโตวิย. ตทา เอโก มิคลุทฺทโก วนํ ปวิฏฺโ มิคสูกเร หนฺตฺวา มํสํ ขาทนฺโต ตํ านํ ปตฺวา อทฺทส ภควนฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ. ทิสฺวา เอกมนฺตํ ิโต ธมฺมํ สุตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ มนุสฺเสสุจ อปราปรํ อิสฺสริยํ อนุภวนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอกทิวสํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ภควโต จตุสจฺจปติ สํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา จตุปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา เอกทิวสํ ภิกฺขุสงฺฆมชฺฌคโต อตฺตโน กตกมฺมปฺปกาสเนน ปีติวาจมุทาหริ.
เอ ก ตึ เส อิโต กปฺเป,
โลเก อุปฺปชฺชิ นายโก;
ปตฺตึส ลกฺขณาติณฺโณ,
สมฺพุทฺโธ ส สิขีวฺหโย.
ชลนฺโต ทีปรุกฺโขว, สูริโยว นภ มุคฺคโต;
เมรุราชาว สมฺพุทฺโธ, ชเนสคฺโค ปตาปวา.
ปูเรตฺวา ธมฺมนาวายํ, ส นาโถ สกลํ ปชํ;
ปติฏฺเปนฺโต สํสาร, กนฺตารา สนฺติภูมิยํ.
ธมฺมเกตุํ ¶ สมุสฺเสนฺโต, หนนฺโต ธมฺมทุนฺทุภึ;
สตฺเต ทุกฺขา ปโมเจนฺโต, วสี ตตฺถ ชิโน วสี.
เอกสฺมึ สมเย นาโถ,
โลกปชฺโชตโก ชิโน;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ,
สุรมฺมํ กานนํ คโต.
ปุนฺนาคนาคปูคาทิ, นานาปาทปสํกุลํ;
ลตา ลิงฺคิตสาขาหิ, สา โมทกุสุมายุตํ.
กุสุมา โมทสมฺมตฺต, ฉปฺปทาลิ นิเสวิตํ;
นานามิค คณากิณฺณํ, มยูรคณ นจฺจิตํ.
สีตลจฺโฉทิกาสาธุ, สุปติตฺถชลาสยํ;
อาสาร สารธาราหิ, นิชฺฌราสต สํกุลํ.
คนฺตฺวาน โส มหารฺํ,
สีตลํ สิกตาตลํ;
สิลาตเล นิสินฺโนสิ,
วิสฺสชฺเชนฺโต ฉรํสิโย.
เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, ปูเชสุํ ทฺวิปทุตฺตมํ;
ทิพฺเพหิ คนฺธมาลาหิ, นจฺเจหิ ตุริเยหิจ.
เทวเทโว ตทา เทว, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;
จตุสจฺจ มเทเสสิ, นิจฺฉรํ มธุรํ คิรํ.
ตทาหํ ลุทฺทโก อาสึ, มิคสูกรมารโก;
มิคมํเสน ชิวามิ, เตน โปเสมิ ทารเก [โปเสนฺโตปุตฺตทารเก อิติกตฺถจิ].
ตทาหํ ¶ มิควํ ยาโต,
สพาโณ สสราสโน;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ,
เทวสงฺฆปุรกฺขตํ.
จนฺทํว ตารกากิณฺณํ, เมรุํวณฺณวมชฺฌคํ;
วิโรจมาน มาสีนํ, จตุสจฺจปฺปกาสกํ.
เอกปสฺเส ิโต ตตฺถ, อสฺโสสึ ธมฺมมุตฺตมํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
เอกตึเส อิโต กปฺเป,
ยํ ปฺุํ ปสุตํ มยา;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน,
ชาโตสึ เทวโยนิยํ.
สมฺปตฺติมนุภุตฺวาน, ฉกามคฺเค ปราปรํ;
เทวสงฺฆปริพฺพูฬฺโห, วิมาเน รตนามเย.
มนุสฺเสสุจ ยํ อคฺคํ, ตสฺส ภาคี ภวามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, สทฺธมฺมสวเณ ผลํ.
อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป,
สาวตฺติปุรมุตฺตเม;
อฑฺเฒ มหทฺธเน สาเล,
ชาโตหํ อุทิเต กุเล.
มหตา ปริวาเรน, ปตฺโต วุทฺธึจ วิฺุตํ;
จาริกํ จรมาโนหํ, ปตฺโต เชตวนํ วรํ.
อทฺทสํ สห สิสฺเสหิ, นิสินฺนํ สุคตํ ตทา;
อสฺโสสึ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจปฺปกาสกํ.
สุตฺวาน มธุรํ ธมฺมํ, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
อ ชรา มรํ สีติภูตํ, ปตฺโต นิพฺพาณมุตฺตมํ.
สุตํ ¶ เอกมุหุตฺตํ เม, ตทา ธมฺมํ สุเทสิตํ;
เตนมฺหิ จตุราปาเย, น ชาโต น กุโตภยํ.
กรมุกฺขิปฺป วกฺขามิ, กโรเถ กคิรํ มม;
มโม ปมํ กริตฺวาน, ธมฺมํ สุณาถ สาธุกนฺติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สตฺเต ธมฺมสวเณ นิโยเชสีติ.
อิติ ตนุตรกาลํ สาธุ ธมฺมํ สุณิตฺวา,
อธิคตวิภวานํ อานุภาวํ สุณิตฺวา;
ภววิภวสุขํ โภ ปตฺถยนฺตา กุสีตํ,
ชหถ สุณถ ธมฺมํ ทุลฺลภํ ทุลฺลภสฺสาติ.
มิคลุทฺทกสฺส วตฺถุํ ทุติยํ.
๓. ติณฺณํชนานํ วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีปสฺมึ กิร ปุพฺเพ มหานิทาโฆ อโหสิ, ตทา นิทาฆสุริเยน สกิรณกรา วาปิ โปกฺขรณิ นที คิริกนฺทรนิชฺฌราทีสุ อุทกํ นิสฺเสสํ กตฺวา ปีตมิว อุทเก ปริกฺขีเณ มจฺฉกจฺฉปาทโย เยภุยฺเยน วินาสํ ปตฺตา. อถ มหารฺภูมิยํ รุกฺขติณลภาทโย อตีว มิลาตา อเหสุํ. มิคปกฺขิโนปิฆมฺมาภิตตฺตา ปิปาสิโต มรีจึ โตยนฺติมฺมานา อิโตจิโตจ ธาวนฺตา มหาทุกฺขปฺปตฺตา อเหสุํ. ตทา เอโก สุวโปตโก ปิปาสิโต ตตฺถ ตตฺถ ปานียํ ปริเยสนฺโต มหารฺเ เอกสฺมึ ปูติปาทเป สฏฺิรตเน นรกาวาเฏ ปานียคนฺธํ ฆายิตฺวา โลเภน ปาตุํ โอติณฺโณ อติปาเนน ภาโร ตตฺเถว ปติตฺวา อุคฺคนฺตุํ นาสกฺขิ. อถาปโรปิ สปฺโปจ มนุสฺโสจาติ ทฺเว ชนา ตตฺเถว ปตึสุ, สปฺปานาม วิเวกํ ลทฺธาว อตฺตํ วิชหนฺติ. ตสฺมายํ อลทฺธา ¶ วิเวกตฺตํ อุคฺคนฺตุํ นาสกฺขิ. อนาลมฺพตฺตา มนุสฺโสปิ. เต อุคฺคนฺตุํ อสกฺโกนฺตา มรณภยภีตา อฺมฺ มวิเหเนฺตา ตตฺเถว วสึสุ. อเถโก พราณสีวาสิโก มนุสฺโส วนํ ปวิฏฺโ ตเถว ปานียํ ปริเยสมาโน ตํ านํ ปตฺวา เต ตโยปิ ทิสฺวา กมฺปมานหทโย วลฺลิยา ปิฏกํ พนฺธิตฺวา สิกฺกาย ปกฺขิปิตฺวา โอตาเรตฺวา เต ตโยปิ อุทฺธริ, อถาเนน เต อมฺหากํ ชีวิตํ ทินฺนนฺติ โสมนสฺสา ตสฺเสวมาหํสุ, สามิ มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิมฺห, ตุมฺเห อิโต ปฏฺาย อมฺหากํ สหาโย, มยมฺปิ เต สหายา, อมฺหากํ วสนฏฺานานิ อาคนฺตุกามาติ วตฺวา เตสุ ตาว สุวโปตโก อาห, สามิ พาราณสิยํ ทกฺขิณทฺวาเร มหานิคฺโรโธ อตฺถิ, ตตฺถาหํ วสามิ, ตว ตถารูเป กิจฺเจ สติ มม สนฺติกมาคมฺม สุวาติ สทฺทํกโรหีติ วตฺวา เมตฺติถิรํ กตฺวา ปกฺกามิ, สปฺโปปิ สมฺมาหํ ตสฺเสว นิคฺโรธสฺสา วิทูเร มหนฺตํ วมฺมิกํ อตฺถิ, ตตฺถ วสามิ, ตวตฺเถ สติ ตตฺถาคนฺตฺวา ทีฆาติสทฺทํ กโรหีติ วตฺวา ตเถวปกฺกามิ, มนุสฺโสปิ พาราณสิยํ อสุกายนาม วีถิยา อสุกเคเห วสามิ, ตวตฺเถ สติ มม สนฺติกํ อาคจฺฉาติ วตฺวา ปกฺกามิ, อถา ปรภาเค โส อุปการโก ปุริโส อตฺตโน กิจฺเจ สฺชาเต มม สหายานํ สนฺติกํ คมิสฺสามีติ สงฺเกตานุสาเรน คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล ิโต สุวสฺส สทฺทมกาสิ, ตํ สุตฺวา สุวโปตโก เวเคนาคนฺตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวาสมฺม จิเรนา คโตสิ, อาคตการณํ เม อาจิกฺขาติ อาห. โสปาห สมฺมาหํ ชีวิตุ มสกฺโกนฺโต ปุตฺตทารเก าตีนํ ปฏิปาเทตฺวา ตว สนฺติกมาคโตมฺหิติ, สุวโปตโกปิ สาธุ สมฺม ตยา กตํ มม สนฺติกมาคจฺฉนฺเตน, ตยา มม ชีวิตํ ทินฺนํ, มยาปิ ตว ชีวนุปายํ กาตุํ วฏฺฏติ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาเวตฺถ โถกํ วิสฺสมาติ วตฺวา ปกฺกามิ ชีวนุปายํ ปริเยสมาโน, ¶ ตสฺมึ กิร สมเย พาราณสีราชา นครโต นิกฺขมฺม สุสชฺชิตุยฺยานํ ปวิสิตฺวา สปริโส กีฬิตฺวา มชฺฌนฺติกสมเย สุผุลฺลิตํ ปฺจปทุมสฺฉนฺวํ มงฺคลโปกฺขรณึ ทิสฺวา นหายิตุกาโม สพฺพาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา ราชปุริเส ปฏิปาเทตฺวา นหายิตุํ โอตริ, ตทา สุวโปตโก ตํ านํ ปตฺโต สาขนฺตเร นิลีโน ราชปุริสานํ ปมาทํ ทิสฺวา รฺโ มุตฺตาหารํ ฑสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา อตฺตโน สหายสฺส ทตฺวา อปฺปมตฺโต อิมํ วลฺเชหิ สมฺมาติ วตฺวา อทาสิ, ตโต โส นํ คเหตฺวา อิมํ กุหึ ปฏิสาเมสฺสามีติ จินฺโตนฺโต มเมโก สหายโก อนฺโตนคเร วสติ, ตสฺมึ เปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ยถาสงฺเกตมุปคมฺม ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา สุวโปตเกน กโต ปการํ ปกาเสตฺวา อิมํ มุตฺตาหารํ สาธุกํ เปหีติ วตฺวา อทาสิ, ตํขเณ ราชา นหาตฺวานุลิตฺโต อาภรณานิ ปิลนฺเธนฺโต มุตฺตาหารํ นาทฺทส. ตโต ราชปุริสา อนฺโตจ พหิจ ปริชเน อุปปริกฺขิตฺวา มุตฺตาหารํ อปสฺสนฺตา นคเร เภรึ จราเปสุํ, โย มุตฺตาหารํ ปสฺสติ, ตสฺส ราชา มหนฺตํ ยสํ ทสฺสตีติ. ตํ สุตฺวา โส มิตฺตทูภี เอวํ จินฺเตสิ, อหํจมฺหิ ทุกฺขิโต, ยนฺนูนาหํ มุตฺตาหารํ รฺโ ทสฺเสตฺวา สุเขน วเสยฺยํ, กิมฺเม เอเตนาติ เตน กตํ ตถารูปํ อุปการํ อสลฺลกฺเขนฺโต มหามิตฺตทูภี ปุริโส ราชปุริเส อุปสงฺกมฺม มุตฺตหารํ อตฺตโน สนฺติเก ปิตภาวํ กเถสิ, โภ มม สนฺติเก เอโก ปุริโส มุตฺตหารํ เปสีติ. เอวํ อสปฺปุริสสํสคฺโคติ, ตถาหิ.
ยถา สํวฑฺฒิโต นิมฺโพ, มธุขีโร ทสิฺจนา;
น ยาติ มธุรํ ตํ โว, ปการ มสตํ กตํ.
สีเสนุ ทก มาทาย, วฑฺฒิโตปิ นุหีตรุ;
น ยาติ มธุรํ ตํโว, ปการมสตํ กตํ.
นิจฺจํ ¶ ขีโรทปาเนน, วฑฺฒิโต สิวิโส ยถา;
วิสํว ปริวตฺเตติ, ตถา นีโจปการกํ.
ยถาตฺตนา กโต อคฺคิ, สีตลํ น ทเท ขลุ;
ตถา นีเจ กตํ การํ, อคฺคีว ทหเต ตนุํ.
ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, หาวภาเวน พุทฺธิยา;
กาตพฺพา เมตฺติ ชนฺตูหิ, นามิตฺโต ลภเตสุขนฺติ.
อถสฺส มิตฺตทุภิโน วจเนน ราชปุริสา มุตฺตาหารํจตํจ คเหตฺวา สภณฺฑกํ ปุริสํ ทสฺเสสุํ. อถ ราชา สภณฺฑกํ โจรํ ทิสฺวา กุทฺโธ อิมํ เนตฺวา ทกฺขิณทฺวาเร ชีวสูเล อุตฺตาเสถาติ อาณาเปสิ, ราชปุริสา ตสฺส ราชาณํ กโรนฺโต อคมํสุ, เตหิ นียมาโน ปุริโส ทกฺขิณทฺวารา นิกฺขมฺม สปฺปสหายํ สริตฺวา อปฺเปวนาเม ตสฺส สนฺติกา กิฺจิ โสตฺถิ ภเวยฺยาติ ปุพฺเพ วุตฺตสงฺเกตา นุสาเรน วมฺมิกํ ทิสฺวา สมฺม ทีฆาติ สทฺทมกาสิ, โส วมฺมิกา นิกฺขมฺมตํ ตถา นิยมานํ ทิสฺวา สํวิคฺโค ทุกฺขปฺปตฺโต สหายสฺสเม อชฺช อวสฺสเยน อุปตฺถมฺภํ ภวิตุํ วฏฺฏตีติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อฺตรเวเสน ราชปุริเส อุปสงฺกมฺม อิมํ ปุริสํ มุหุตฺตํมา มาเรถาติ ทฬฺหํ วตฺวา มุหุตฺเตน รฺโ อคฺคมเหสิยา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สปฺปวณฺเณน เทวึ ฑสิตฺวา ตาย วิเสน มุจฺฉิตกาเล มนุสฺสวณฺเณน วชฺฌปฺปตฺโต วิโสสธํ ชานาติตี วตฺวา ตํขเณว สหายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา รฺา ตว ปกฺโก สิตกาเล คนฺตฺวา อุทกปฺปสเตน เทวิยา สรีเร ปหริตฺวา นิพฺพิสํ กราหีติ วตฺวา ปกฺกามิ, อถ ราชา วิสเวชฺช ปริเยสนฺโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา วชฺฌปฺปตฺตํ อาเนถาติ อาณาเปตฺวา เทวิยา นิพฺพิสํ กโรถาติ อาห, โส นาคราเชน วุตฺตนเยน นิพฺพิสมกาสิ, สา สุขิตา อโรคา อโหสิ, ราชา ตํ ทิสฺวา ตุฏฺโ ตสฺส เขตฺตวตฺถุยานวาหนาทิทาเนน ¶ มหาสกฺการมกาสิ, อถ โส ราชานํ อุปสงฺกมฺม อตฺตนา กตํ สพฺพํ ปกาเสสิ. เตน วุตฺตํ.
เอกทาหํ มหาราช, วนํ กมฺเมน เกนจิ;
คโตทฺทสํ มหาวาเฏ, ปติตํ สุวโปตกํ.
อโถ รคํ มนุสฺสํจ;
ทุกฺขปฺปตฺเต ขุทาปเร;
อุกฺขิปึ กรุณายาหํ;
เต เม โวจุํ ตทา ตโย.
อทาสิ ชีวมมฺหากํ, อุปกาโรสิ โน ตุวํ;
ตว กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน, อมฺหากํ เอหิ สนฺติกํ.
เอวํ เตหิ ปวุตฺโตหํ, อคฺฉึ สุวสนฺติกํ;
เตน กตูปกาโรหํ, มนุสฺสสฺสาปิ สนฺติกํ.
เตนาหํ มรณปฺปตฺโต, อทฺทสํ อุรคาธิปํ;
โสทาสิ ชีวิตํ มยฺหํ, อลตฺถํ [อลทฺธ อิติสพฺพตฺถ] วิปุลํ ธนํ.
สุชโน นาวมนฺตพฺโพ, ขุทฺทโกติ นราธิป;
สุโวจ อุรโคเจเต, มิตฺตธมฺเม ปติฏฺิตา.
การณฺู มนุสฺเสโส,
อมฺเหหิ สมชาติโก;
กตูปกาโร เอวมฺปิ,
ทิโส ชาโต นราธโม.
อกสฺมา เทว กุปฺปนฺติ, ปสีทนฺตินิมิตฺตโต;
สีลํ เหตมสาธูนํ, พาลานมวิชานตํ.
มนุสฺสาปิ มหาราช, เกจิ วิสฺสาสิยา น เว;
ติรจฺฉานาปิ โหนฺเตว, อชิมฺหมนสาสาติ.
เอวํ ¶ โส อตฺตโน ปวตฺตึ กเถสิ, ราชา ตํ สุตฺวา ปสนฺโน อิมสฺส ปุริสสฺส มหนฺตํ เคหํ กตฺวา มหาปริหารํ กโรถาติ อาณาเปสิ, โส ปน มม เคหํ นิคฺโรธสฺส จ วมฺมิกสฺส จ อนฺตเร กโรถาติ วตฺวา ตถา กาเรตฺวา ตตฺถ วสนฺโต ราชูปฏฺานํ กโรนฺโต เตหิ สหาเยหิ สทฺธึ สมฺโมทมาโน ยาวชีวํ วสิตฺวา อายุ ปริโยสาเน เตหิ สทฺธึ ยถากมฺมํ คโตติ.
อิติ ปติตสุขมฺหา องฺคโต วา ธนมฺหา,
ปรมตรปติฏฺา โหนฺติ มิตฺตา สขานํ;
วิรหิตสขินํ โภ นตฺถิ ยสฺมาภิวุทฺธิ,
จิณุถ กุสลธมฺมํ มิตฺตวนฺตา มหนฺตํ.
ติณฺณํ ชนานํ วตฺถุํ ตติยํ.
๔. พุทฺเธนิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร ปุพฺเพ ปาฏลิปุตฺตนคเร สตฺตาสีตีโกฏินิหิตธนํ เอกํ เสฏฺิกุลํ อโหสิ, ตสฺส ปน เสฏฺิโน เอกาเยว ธีตา อโหสิ นาเมน พุทฺเธนินาม, ตสฺสา สตฺตวสฺสิกกาเล มาตาปิตโร กาลมกํสุ, ตสฺมึ กุเล สพฺพํ สาปเตยฺยํ ตสฺสาเยว อโหสิ, สา กิร อภิรูปา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา เทวจฺฉรปฏิภาคา ปิยาจ อโหสิ มนาปา, สทฺธา ปสนฺนา รตนตฺตยมามิกา ปฏิวสติ, ตสฺมึ ปน นคเร เสฏฺิเสนาปติอุปราชาทโย ตํ อตฺตโน ปาทปริจาริกํ กามยมานา มนุสฺเส เปเสสุํ ปณฺณากาเรหิ สทฺธึ, สา ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ, มยฺหํ มาตาปิตโร สพฺพํ วิภวํ ปหาย มตา, มยา ปน ตถา อคนฺตพฺพํ, กึ เม ปติกุเลน, เกวลํ ¶ วิตฺตวินาสาย ภวติ, มยา ปนิ มํ ธนํ พุทฺธสาสเนเยว นิทหิตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตสิ, จินฺเตตฺวา จ ปน เตสํ น มยฺหํ ปติกุเลนตฺโถติ ปฏิกฺขิปิ, สา ตโต ปฏฺาย มหาทานํ ปวตฺเตนฺตี สมณพฺรหฺมเณ สนฺตปฺเปสิ, เตเนตฺถ.
จตุทฺทิสายาตชินตฺรชานํ,
อาปานภูตํ ฆรมาสิ ตสฺสา;
ยทิจฺฉิต ปฺปจฺจยลาภ เหตุ,
เทวทฺทุโมวาสิ มหานุภาโว.
ปุปฺผูปหาราทิ วิตานลงฺกตา,
ปทีป ปฺตฺต สุภาสนาวลี;
สุขาสนาสีน วสีหิลงฺกตา,
ตสฺสาสิ ตสฺมึ วรทานสาลา.
สุโธตหตฺถา สุจิปฺุจิตฺตา,
สทาทรา รกฺขิตปฺจสีลา;
พุทฺเธนินามา กรุณา คุณคฺคา,
อทา มหาทานวรํ ปสตฺถนฺติ.
อถาปรภาเค เอโก อสฺสวาณิชโก อสฺส-วาณิชฺชาย ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ คจฺฉนฺโต อาคมฺม อิมิสฺสา เคเห นิวาสํ คณฺหิ, อถ โส วาณิโช ตํ ทิสฺวา ธีตุสิเนหํ ปติ ฏฺา เป ตฺวา คนฺธมาลวตฺถาลงฺการาทีหิ ตสฺสา อุปการโก หุตฺวา คมนกาเล อมฺม เอเตสุ อสฺเสสุ ตว รุจฺจนกํ อสฺสํ คณฺหาหีติ อาห, สาปิ อสฺเส โอโลเกตฺวา เอกํ สินฺธวโปตกํ ทิสฺวา เอตํ เม เทหีติ อาห, วาณิโช อมฺม เอโส สินฺธวโปตโก, อปฺปมตฺตา หุตฺวา ปฏิชคฺคาหีติ วตฺวา ตํ ปฏิปาเทตฺวา อคมาสิ. สาปิ ตํ ปฏิชคฺคมานา อากาสคามิภาวํ ตฺวา สมฺมา ปฏิชคฺคนฺตี เอวํ จินฺเตสิ, ปฺุกรณสฺส ¶ เม สหาโย ลทฺโธติ, อคตปุพฺพาจ เม ภควโต สมารํ มารพลํ วิธเมตฺวา พุทฺธภูตสฺส ชยมหาโพธิภูมิ, ยนฺนูนาหํ ตตฺถ คนฺตฺวา ภควโต ชยมหาโพธึ วนฺเทยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา พ หู รชตสุวณฺณมาลาทโย การาเปตฺวา เอกทิวสํ อสฺส มภิรุยฺห อากาเสน คนฺตฺวา โพธิมาลเก ตฺวา อาคจฺฉนฺตุอยฺยา สุวณฺณมาลา ปูเชตุํติ อุคฺโฆเสสิ. เตเนตฺถ.
ยโต ปฏฺายหํ พุทฺธ, สาสเน สุทฺธมานสา;
ปสนฺนา เตน สจฺเจน, มมานุคฺคหพุทฺธิยา.
อาคจฺฉนฺตุ นมสฺสนฺตุ, โพธึ ปูเชนฺตุ สาธุกํ;
โสณฺณมาลาหิ สมฺพุทฺธ, ปุตฺตา อริยสาวกา.
สุตฺวา ตํ วจนํ อยฺยา, พหู สีหฬวาสิโน;
อาคมฺม นภสา ตตฺถ, วนฺทึ สุจ มหึสุจาติ.
ตโต ปฺปตุติ สา กุมาริกา พุทฺธสาสเน อตีว ปสนฺนา นิจฺจเมว อสฺส มภิรุยฺห อาคนฺตฺวา อริเยหิ สทฺธึ มหาโพธึ สุวณฺณมาลาหิ ปูเชตฺวา คจฺฉติ, อถ ปาฏลิปุตฺตนคโรปวเน วนจรา ตสฺสา อภิณฺหํ คจฺฉนฺติยา จ อาคจฺฉนฺติยา จ รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา รฺโ กเถสุํ. มหาราช เอวรูปา กุมาริกา อสฺส มภิรุยฺห อาคนฺตฺวา นิพทฺธํ วนฺทิตฺวา คจฺฉติ. เทวสฺสานุรูปา อคฺคมเหสี ภวิตุนฺติ, รา ชา ตํ สุตฺวา เตนหิ ภเณ คณฺหถ นํ กุมารึ, มม อคฺคมเหสึ กโรมีติ ปุริเส ปโยเชสิ, เตน ปยุตฺตปุริสา โพธิปูชํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตึ คณฺหามาติ ตตฺถ นิลีนา คหณสชฺชา อฏฺํสุ, ตทา สา กุมาริกา อสฺส มภิรุยฺห มหาโพธิมณฺฑํ คนฺตฺวา วีตโรเคหิ สทฺธึ ปุปฺผปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติ, อถ เตสุ เอโก ธมฺมรกฺขิต ตฺเถโรนาม ตสฺสา เอว มาห, ภคินิ ตํ อนฺตรามคฺเค โจรา คณฺหิตุกามา ิตา, อสุกฏฺานํ ปตฺวา อปฺปมตฺตา ¶ สีฆํ คจฺฉาติ, สาปิ คจฺฉนฺตี ตํ านํ ปตฺวา โจเรหิ อนุพนฺธิตา อสฺสสฺส ปณฺหิยา สฺํ ทตฺวา ปกฺกามิ, โจรา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธึสุ. อสฺโส เวคํ ช เน ตฺวา อากาส มุลฺลงฺฆิ, กุมาริกา เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี อสฺสสฺส ปิฏฺิโต ปริคลิตฺวา ปตนฺตี มยา กตูปการํ สร ปุตฺตาติ อาห, โส ปตนฺตึ ทิสฺวา เวเคนา คนฺตฺวา ปิฏฺิยํ นิสีทาเปตฺวา อากาสโต เนตฺวา ส ก ฏฺา เน เยว ปติฏฺาเปสิ. ตสฺมา.
ติรจฺฉานคตาเปวํ, สรนฺตา อุปการกํ;
น ชหนฺตีติ มนฺตฺวาน, กตฺู โหนฺตุ ปาณิโนติ.
ตโต สา กุมาริกา สตฺตา สีติโกฏิธนํ พุทฺธสาสเนเยว จชิตฺวา ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ ก ตฺวา ต โต จุตา สุตฺต ปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ.
อติตรุณวยา โภ มาตุคามาปิ เอวํ,
วิวิธกุสลกมฺมํ กตฺว สคฺคํ วชนฺติ;
กุสลผลมหนฺตํ มฺมานา ภวนฺตา,
ภวถ กถ มุเปกฺขา ทานมานาทิกมฺเม.
พุทฺเธนิยา วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๕. อหิตุณฺฑิกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิมสฺมึ กิร ภทฺทกปฺปมฺหิ อมฺหากํ กิร ภควโต ปุพฺเพ กสฺสโปนาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารสาครา ตาเรตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺเปตฺวา อตฺถํ คโต ทิวสกโรวิย เสตพฺยมฺหิ อนุปาทิเสสาย นิพฺพาณธาตุยา ปรินิพฺพายิ, ตทา สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ¶ เอเกกํ สุวณฺณิฏฺกํ โกฏิอคฺฆนกํ รตนวิจิตฺตํ พหิจินนตฺถาย เอเกกํ อฑฺฒโกฏิอคฺฆนกํ อพฺภนฺตรูปปูรณตฺถํ มโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ กโรนฺตา โยชนพฺเพธํ ถูปํ กตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กโรนฺติ. ตทา เอโก อหิตุณฺฑิโก คามนิคมราชธานีสุ สปฺเป กีฬาเปตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต เอกํ คามกํ ปตฺวา ตตฺถ สปฺเป กีฬาเปตฺวา สนฺตุฏฺเหิ คามวาสีหิ ทินฺนวิวิโธปายโน ขาทนียโภชนียํ ขา ทิ ตฺวา ภฺุชิตฺวา ตตฺเถว นิวาสํ คเหตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ กิร คามเก มนุสฺสา เยภุยฺเยน รตนตฺตยมามกา. ตสฺมา เต รตฺติภาเค สยนฺตา ‘‘นโม พุทฺธายาติ’’ เอวมาทึ วทนฺติ. โส ปน อหิตุณฺฑิโก มิจฺฉาทิฏฺิโก ติณฺณํ รตนานํ คุณํ น ชานาติ. ตสฺมา เตสํ ตํ วจนํ สุตฺวา สยมฺปิ เก ฬึ กุรุมาโน ปริหาสวเสน ‘‘นโม พุทฺธายาติ’’ วทติ, อเถกทิวสํ โส อตฺตโน กีฬาปนสมตฺถํ เอกํ สปฺปํ ภตฺถ ตตฺถ ปริเยสมาโน อาหิณฺฑติ. ตทา เอโก นาคราชา กสฺสปทสพลสฺส ถู ปํ ค นฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกํ วมฺมิกํ ปวิสติ. ตํ ทิ สฺวา อหิตุณฺฑิโก เวเคนา คนฺตฺวา นาคราชํ คณฺหิตุํ มนฺตํ ปริชปิ, โส มนฺตํ สุตฺวา กุชฺฌิตฺวา ตํ มาเรตุกาโม อนุพนฺธิ, ตํ ทิ สฺวา อหิตุณฺฑิโก เว เค น ปลายนฺโต เอกสฺมึ ปาสาเณ ปกฺขลิตฺวา ปตมาโน ปุพฺเพวุตฺตปริหาส วจนปริจเยน ‘‘นโม พุทฺธายาติ’’ วทนฺโต ปติ. ตสฺส ตํ วจนํ อนุพนฺธนฺตสฺส นาครฺโ โสตปเถ อมตํวิย ปติ. อถ โส รตนตฺตยคารเวน ตสฺมึ โกธํ นิพฺพาเปตฺวา สมฺม มา ภายิ. อหํ รตนตฺตยมนฺตานุภาวปาเสน พทฺโธ. ตสฺมา ตุ วํ ฑสิตุํ มยฺหํ อนนุรูปํ. อชฺช ต ยิ ปสนฺโนมฺหิ, ปณฺณาการํ เตทมฺมิ, คณฺหาติ ตีณิ สุวณฺณปุปฺผานิ อทาสิ. เอวํ รตนตฺตยํ นาม โฆราสิวิสานมฺปิ สปฺปานํ มนํ ปีเณติ. โหนฺติ เจตฺถ.
พุทฺโธติ ¶ วจนํ เสฏฺํ, พุทฺโธติ ปท มุตฺตมํ;
นตฺถิ เตน สมํ โลเก, อฺํ โสตรสายนํ.
ธมฺโมติวจนํ เสฏฺํ, ธมฺโมติ ปทมุตฺตมํ;
นตฺถิ เตน สมํ โลเก, อฺํ โสตรสายนํ.
สงฺโฆติ วจนํ เสฏฺํ, สงฺโฆติ ปทมุตฺตมํ;
นตฺถิ เตน สมํ โลเก, อฺํ โสตรสายนํ.
ตสฺส มุขํ มุขํ นาม, ยํ วตฺตติ มุเข สทา;
ทุลฺลภํ พุทฺธวจนํ, สพฺพสมฺปตฺติทายกํ.
ตสฺส มโน มโน นาม, ยํ เจ มนสิ วตฺตติ;
ทุลฺลภํ พุทฺธวจนํ, สพฺพสมฺปตฺติทายกํ.
ตเมว กวจํ เทเห, ตเมว มณิ กามโท;
ตเมว สุรภี เธนุ, ตเมว สุรปาทโป.
ตสฺเสว โสตํ โสตํว, ยํ สุณาติ ชโน อยํ
ทุลฺลภํ พุทฺธวจนํ, สพฺพสมฺปตฺติทายกํ.
เอวํ วิโธ รโค โฆโร, หฬาหฬวิโส สทา;
พุทฺโธติ วจนํ สุตฺวา, สนฺตุฏฺโ ทาสิ ชีวิตํ.
โสณฺณปุปฺผตฺตยํจาปิ, มหคฺฆํ พหลํ อทา;
ปสฺส พุทฺโธติ วาจาย, อานุภาวมหนฺตตนฺติ.
อถ นาคราชา ตสฺส ตานิ สุวณฺณปุปฺผานิ ทตฺวา เอวมาห. สมฺม เอเตสุ เอกํ ตว ปฺุตฺตาย เอกํ มม ปฺุตฺถาย ปูเชหิ. อิตเรน ยาวชีวํ สุเขน ชีวนฺโต ปุตฺตทาเร โปเสนฺโต ทานาทีสุ อปฺปมชฺชนฺโต ชีวิกํ กปฺเปหิ. มา หีนกมฺเม พฺยวโฏ โหหิ, มิจฺฉาทิฏฺิฺจ ปชหาติ โอวทิตฺวา ปกฺกามิ. อหิตุณฺฑิโกปิ โสมนสฺสปฺปตฺโต เตน วุตฺตนเยเนว ทฺวิหิ ปุปฺเผหิ เจติยํ ปูเชตฺวา เอเกน ส ห สฺสํ ลภิตฺวา เต น ปุตฺตทาเร ¶ โปเสนฺโต กปณทฺธิกวณิพฺพกาทีนํ ทานํ เทนฺโต อหิตุณฺฑิกกมฺมํ ปหาห กุสลเมว อุปจินนฺโต อายุปริโยสาเน สคฺคปรายโน อโหสิ.
อิติ อวิทิตสตฺโต กิฺจิ พุทฺธานุภาวํ,
ลภติ ธนวิเสสํ ยสฺส นามปฺปกาสา;
วิทิตชนนิกาโย กินฺนุ ตสฺสานุภาวํ,
น ลปติ ชินนามํ กิจฺจ มฺปฺปหายาติ.
อหิตุณฺฑิกสฺส วตฺถุํ ปฺจมํ.
๖. สรณตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
สาวตฺถิยํ กิร สุมโน นาเม โก คหปติ อโหสิ. ตสฺส ภริยา สุชมฺปติกา นาม. เต อคารํ อชฺฌาวสนฺตา อปรภาเค ปุตฺตํจ ธีตรํจ ลภึสุ. อถ เตสํ ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลํ กโรนฺตา เชฏฺกํปกฺโกสิตฺวา มยํ ปุตฺต ตุวํ ปติรูเป าเน นิเวสิตุํ นาสกฺขิมฺห, ยํ โน ฆเร วิภวํ, สพฺพํ ตํ คณฺห. อิมายจ เต กณิฏฺิกาย วุทฺธึตฺวเมว ชานาหีติ วตฺวา เชฏฺกสฺส หตฺเถ กณิฏฺิกาย หตฺถํ เปตฺวา กาลมกํสุ. อถ โส มาตาปิตุนฺนํ อจฺจเยน อาฬาหนกิจฺจํ กตฺวา วสนฺโต กาลนฺตเรน กณิฏฺิกํ ปติรูเปน กุเลน สมฺพนฺธิตฺวา สยมฺปิ ทารปริคฺคหมกาสิ. อถาปรภาเค ตสฺส กณิฏฺิกา คพฺภินี หุตฺวา เอกทิวสํ สามิกํ อาห, สามิ มม ภาตรํ ทฏฺุกามามฺหีติ. โสปิ สาธุ ภทฺเทติ อนุรูเปน ปณฺณากาเรน ตาย สทฺธึ นิกฺขมิ. ตทา ปน ภควา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโส ปิณฺฑาย นครํ ปาวิสิ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต, ต โต เต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา ปฺจปติฏฺิเตน ¶ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ, อถ สตฺตา เตสํ ชยมฺปติกานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึทิสฺวา เต สรเณสุจ สีเลสุจ ปติฏฺาเปตฺวา เอวมาห, กทาจิ โว ทุกฺเข อุปฺปนฺเน ตถาคโต อนุสฺสริตพฺโพติ. ตถาหิ.
ยํกิฺจิ ภยมุปฺปนฺนํ, ราชโจราทิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโตต ทุปทฺทวํ.
ยํ เว อุปทฺทวํ โหติ, ยกฺขเปตา ทิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
สีหพฺยคฺฆตรจฺฉาทิ, ปุณฺฑรีกาทิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
ยมาตปคฺคิ วาตาทิ, อุทกาสนิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
ปชฺชราทีหิ โรเคหิ, วิสโม ตุหิสมฺภวํ;
ตทา สเรยฺย สมฺพุทฺธํ, นิจฺฉนฺโต ตทุปทฺทวํ.
มจฺจุนา เจ ยทา ยุทฺธํ, กเร เตนาปิ ชนฺตุนา;
สริตพฺโพ ตทา พุทฺโธ, ปตฺเถนฺเตนตฺตโน ชยนฺติ.
ตโต เต ภควโต วจนํ ปฏินนฺทิตฺวา วนฺทิตฺวา อคมํสุ. อถ เชฏฺโก อาคเต เต ทิสฺวา ยถานุรูปํ สกฺการ มกาสิ. ตสฺสา สามิโก กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา ภริยํ เชฏฺกสฺส ปฏิปาเทตฺวา มม คาเม กิจฺจํ อตฺถีติ วตฺวา ปกฺกามิ. อถสฺสา ภาตา ภริยํ ปกฺโกสิตฺวา อาห ภทฺเท อิมิสฺสา สพฺพํ กตฺตพฺพํ กโรหีติ. สา ตโต ปฏฺาย ตสฺสา อุทกนฺน ปานา ทินา เวยฺยาวจฺจํ กุรุมานา เอติสฺสา หตฺถปาทคีวูปเคสุ อาภรเณสุ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตี อาหารู ปจฺเฉทํ กตฺวา คิลานาวิย มฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปติ. อถ โส เคหํ คนฺตฺวา ตํ ตถา สยิตํ ¶ ทิสฺวา มฺจเก นิสินฺโน กึ ภทฺเท อผาสุกนฺติ ปุจฺฉิ, สา ตุณฺหี หุตฺวา กติปยวาเร ปุจฺฉิตา น สกฺกา กเถตุนฺติ อาห. ปุน สามิเกน คาฬฺหํ นิพนฺธิเต สา จินฺเตสิ, อุชุกํ มยา ตสฺสา ปิฬนฺธนํ ปตฺเถมีติ วุตฺเต น ปฺปติรุปํ, ตสฺสา ปฺจมธุร มํสํ ปตฺเถมีติ วุตฺเต ตํ มาเรสฺสติ, ตทา ปิฬนฺธนานิ มยฺหเมวาติ, ตโต สามิ ตว กณิฏฺิกาย ปฺจมธุรมํสํ ปตฺเถมิ, อลภมานาย เม ชีวิตํ นตฺถีติ อาห, ตํ สุตฺวา โส อเนกปริยาเยน มนุสฺสมารณํ นาม ภาริยนฺติ วตฺวา นิวาเรนฺโตปิ นิวาเรตุํ นาสกฺขิ, อถ ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต กามมุจฺฉิโต โมหมูฬฺโห หุตฺวา สาธุ ลภิสฺสสีติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ. ตถาหิ.
หายนฺติ อิธโลกตฺถา, หายนฺติ ปารโลกิกา;
หายนฺติ มหตา อตฺถา, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
เอสา มาตา ปิตา เอโส, ภคินี ภาตโร อิเม;
ครุตพฺเพ น ชานนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
การณาการณนฺเตตํ, กตฺตพฺพํวา น วา อิทํ;
กามนฺธตฺตา น ชานนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
ปาณํ วา อติปาเตนฺติ, โหนฺติ วา ปารทาริกา;
ภาสนฺติ อลิกํ วาจํ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
สนฺธิจฺเฉทาทิกํ เถยฺยํ, มชฺชปานํจ เปสุนํ;
กโรนฺติ สาหสํ สพฺพํ, เย อิตฺถีนํ วสงฺคตา.
อโห อจฺฉริยํ โลเก, สรนฺตานํ ภยา วหํ;
ภริยาย วสํ คนฺตฺวา, โสทรึหนฺตุมิจฺฉตีติ.
อถ โส สาหสิโก ปุริโส ภคินิ เอว มาห, เอหิ อมฺม อมฺหากํ มาตาปิตุนฺนํ อิณํ สาเธสฺสาม, อปฺเปวนาม โน ทิสฺวา อิณายิกา อิณํ ทสฺสนฺตีติ, ตํ สุตฺวา ตาย สมฺปฏิจฺฉิเต ¶ สุขยานเก นิสีทาเปตฺวา อิณายิกานํ คามํ คจฺฉนฺโต วิย มหาอฏวึปตฺวา ยานํ มคฺคา โอกฺกมฺม เปตฺวา วิรวนฺติเมว นํ หตฺเถ คเหตฺวา ฉินฺทิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เกเส คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิ, ตสฺมึ ขเณ ตสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ. สา ภาตุลชฺชาย สามิ กมฺมชวาตา เม จลึสุ, ยา วา หํ วิชายามิ, ตาว อุปธาเรหีติ วทนฺตีปิ อปเนตุํ อสกฺโกนฺตี ปุตฺตํ วิชายิ, อถ โส ตํ สมีเป วฏรุกฺขมูเล มาเรสฺสามีติ จิกุเร คเหตฺวา อากฑฺฒิ, ตสฺมึ กาเล สา สามิ ตว ภาคิเนยฺยสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ตสฺส สิเนเหนาปิ มํ น มาเรหีติ วทนฺตี ยาจิ, อถ โส กกฺขโฬ ตสฺสา ตํ การุณิกวจนํ อสุณนฺโต วิย มาเรตุํ อุสฺสหเตว, ตโต สา กุมาริกา อตฺตโน อสรณา จินฺเตสิ, มม สทฺเทนา คนฺตฺวา โย โกจิ มม ภาตุ อนยํ กเรยฺย, ตํ น ปฺปติรูปนฺติ ภาตุสิเนเหน นิสฺสทฺทา อตฺตนา คติตสรณํ อาวชฺชมานา นิปชฺชิ, อถสฺสา ภา ต ริ เมตฺตานุภาเวนจ อนุสฺสริตสรณานุภาเวนจ ตสฺมึ นิคฺโรเธ อธิวตฺถา เทวตา เอวรูโป มาตุคาโม เอตฺถ มาริตา อภวิสฺสา, อทฺธาหํ เทวสมาคมํ ปวิสิตุํ น ลภิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เอติสฺสา สา มิ โก วิย ตํ ต ชฺเช ตฺวา ปลาเปตฺวา ตฺวํ มา ภายีติ สมสฺสาเสตฺวา ยา น เก ส ปุ ตฺตํ กุมารึ นิสีทาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว สาวตฺถิมาคมฺม อนฺโตนคเร สา ลา ย นํ นิปชฺชาเปตฺวา อนฺตรธายิ. ตถาหิ.
สพฺพสมฺปตฺติทาตารํ, สพฺพโลเกกนายกํ;
มนสาปิ โย วิภาเวติ, ตํ เว ปาเลนฺติ เทวตา.
มุหุตฺตมฺปิจ โย เมตฺตํ, ภาเวติ ยทิ สาธุกํ;
ตํ เว ปาเลนฺติ เทวาปิ, โตสยนฺติ อุปายนาติ.
ตโต ¶ ตสฺสา ปน สามิโก นครา นิกฺขมฺม คจฺฉนฺโต อตฺตโน ภริยํ ทิสฺวา ตฺวํ กทา อาคตา, เกนานีตาสีติ ปุจฺฉิ. สา เทวตาย อานีตภาวํ อชานนฺตี กึ ตฺวํ ภณสิ, นนุ ตยา อานีตามฺหีติ, โสปิ กึโภติ ภณสิ, ตว ภาตุคาเม ทิฏฺกาลโต ปฺปตุติ อชฺช จตฺตาโร มาสา ชาตา, เอตฺตกํ กาลํ ตฺวํ น ทิฏฺปุพฺพา, กถํ ตฺวํ มยา สทฺธึอาคตาติ ปุจฺฉิ. สา ตํ สุตฺวา เตนหิ มาฺสฺส อิมํ รหสฺสํ กเถหิ สามีติ วตฺวา ภา ต รา อตฺตโน กตํ สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตสฺส สามิโก สํวิคฺโค ภยปฺปตฺโต หุตฺวา ตํ อตฺตโน เคหํ ปาเปสิ, ตโต กติปาหํ ตาย วิสฺสมิเต เต อุโภปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสีทึสุ, อถ สา ภควโต สรณสีลานุภาเวน อตฺตโน ชีวิตปฏิลาภํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ภควนฺตํ วนฺทาเปตฺวา สรโณตินามมกํสุ, สตฺถา เต สํ อชฺฌาสยํ ตฺวา ตทนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาวสาเน อุโภปิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, อถสฺสา ปุตฺโต สรณกุมาโร วีสติเม วสฺเส พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต สรณตฺเถโรนาม ปฺายีติ.
ขณมปิ มนเสวํ เทวเทวํ สรนฺตา,
ปรมตรปติฏฺํ ปาปุณนฺตีติ มนฺตฺวา;
ภวคติ คุณราสึ ชานมานา ชนา โภ;
ภชถ สรณสีลํ สพฺพถา สพฺพกาลนฺติ.
สรณตฺเถรสฺส วตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๗. เวสฺสามิตฺตาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป ¶ กิร โกสมฺพินคเร โกสมฺพิรฺโ เวสฺสามิตฺตานาม อคฺคมเหสี อโหสิ. ตทา ภควา โกสมฺพิยํ ปฏิวสติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ จาริกํ จรมาโน. ตสฺมึ สมเย สา รฺา สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา อโนปมาย พุทฺธลีฬาย มธุเรน สเรน เทเสนฺตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนา สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธมามิกา หุตฺวา วิหรติ. อถา ปรภาเค ตสฺส รฺโ รชฺชตฺถาย ปจฺจนฺตราชา ยุทฺธสชฺโช รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํวาติ ปณฺณํ ปหิณิ. ตํ สุตฺวา ราชา มหติยา เสนาย ปริวุโต ยุทฺธภูมึ คจฺฉนฺโต มเหสิยา สทฺธึ คนฺตฺวา ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา ตสฺสา เอวมาห. ภทฺเท สงฺคามสีเส ชยปราชโย นาม น สกฺกา วิฺาตุํ. สเจ เม ปราชโย อภวิสฺส, ปุเรตรเมว รตฺตปตากํ อุสฺสาเปสฺสามิ, เตน อภิฺาเณน ตฺวํ โกสมฺพิเมว คจฺฉาหีติ อนุสาสิตฺวา สงฺคาม มณฺฑลํ คนฺตฺวา มหารณํ กโรนฺโต อตฺตโน ปราชยภาวํ ตฺวา มาตุคามํ สริตฺวา รตฺตทฺธชํ อุสฺสาเปตฺวา ยุชฺฌนฺโต รเณ ปติ. อถ สา รตฺตปตากํ ทิสฺวา ปราชิโต นูน เม สามิโกติ ภเยน ปลายิตุมารภิ. อถ ตํ โจรรฺโ มนุสฺสา ทิสฺวา นูนายํ รฺโ อคฺคมเหสีติ ตฺวา อตฺตโน ราชานํ ทสฺเสสุํ, ราชา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต มเมตํ อภิเสกํ กโรถาติ อมจฺเจ อาณาเปสิ. อมจฺจา ตํ อภิเสกตฺถาย ยาจึสุ, สา น เม ภเณ อภิเสเกนตฺโถติ น อิจฺฉิ. อมจฺจา ตมตฺถํ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา กสฺมา น อิจฺฉสีติ ปุจฺฉิ. สา เอวมาห.
สุโณหิ สาธุกํ เทว, ภาสมานาย เม วโจ;
ภตฺตา มยฺหํ มโต อชฺช, สพฺพสมฺปตฺติทายโก.
กตฺวาน ¶ โสภิเสกํ มํ, อตฺตโน หทยํ วิย;
ปาเลติ ตํ สรนฺตสฺสา, โสกคฺคิ ทหเต มนํ.
มหาราช สจฺสฺส, อสฺส มคฺคมเหสิกา;
ตมฺหา ทุกฺขา น มุจฺจามิ, เตนาหํ ตํ น ปตฺถเย.
โสกคฺคินา ปทิตฺตาหํ, โสเก โสกํ กถํ ขิเป;
ชลนฺตคฺคิมฺหี โก นาม, ปลาลํ ปกฺขิเป พุโธ.
ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ, ตํ จินฺตยนฺตี ปุนปฺปุนํ;
ตมฺหา ทุกฺขา น มุจฺจามิ, ตสฺมาหํ ตํ น ปตฺถเยติ.
ตํ สุตฺวา ราชา โกเธนาภิภูโต สเจ นาภิสิฺจิสฺสสิ, อคฺคิมฺหิ ตํ ปกฺขิปิสฺสามีติ วตฺวา มหนฺตํ ทารุจิตกํ การาเปตฺวา อคฺคึ ทตฺวา เอกปชฺโชเต ชาเต เอตฺต ปวิสาติ อาห. อถ สา ยาจนฺตี ราชานํ อาห.
ปาโป นิปฺปาปินํ ราช, ปาตนํ ขลุ ปาวเก;
โหติ ปาปผลํ ตสฺส, ปจฺจตฺเตจ ปรตฺถจ.
ปุราตเนหิ ภูปาล, สมณพฺรหฺมเณสุจ;
มาตาปิตุสุ พาเลสุ, โรเคนา ตุรอิตฺถิสุ;
นปฺปสตฺโถ วโธ เทว, ตสฺมาหํ น วธารหาติ.
ตํ สุตฺวาปิ ราชา อสทฺทหนฺโต มนุสฺเส อาณาเปสิ. เอตาย หตฺถปาเท คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปถาติ เต ตถา กรึสุ, อถ สา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปมานา นตฺเถตฺถ เม โกจิ ปฏิสรโณติ สรณเมว สรณํ กโรมีติ จินฺเตตฺวา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ’’ วทนฺตี มนสาจ อนุสฺสรนฺตี อคฺคิมฺหิ ปติ, ตถาวิโธปิ อคฺคิ ตสฺสา สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหาการํ กาตุํ นาสกฺขิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺา วิย สีติภูตสรีรา อโหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ¶ ทิสฺวา สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต เวเคน ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห อุเร นิปชฺชาเปตฺวา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา อฺชลึ คคฺคยฺห ิโต กสฺมา เต ตํ อคฺคิ สรีรํ มา ปริทหีติ ปุจฺฉิ. สา ตํ การณํ กเถนฺตี เอว มาห.
มาตา ปิตาจ าตีจ, ปริวาราจ โสหทา;
มนฺโต สธาทโยจาปิ, มเหสกฺขาจ เทวตา.
เอเตจ ฺเจ ภูปาล, สตฺตานํ ภย มาคเต;
รกฺขิตุํ เนว สกฺโกนฺติ, หิตฺวาน สรณตฺตยํ.
อคาหํ พุทฺธํ สรณํ, พุทฺโธ เม สรณํ อิติ;
เตน เตเชน มํ ราช, ชลนฺโต อคฺคิ โน ทหิ.
อคาหํ ธมฺมํ สรณํ, ธมฺโม เม สรณํ อิติ;
เตน เตเชน มํ ราช, ชลนฺโต อคฺคิ โน ทหิ.
อคาหํ สงฺฆํ สรณํ, สงฺโฆ เม สรณํ อิติ;
เตน เตเชน มํ ราช, ชลนฺโต อคฺคิ โน ทหิ.
เอวํ มหานุภาวนฺตํ, ปจฺจกฺขํ เอหิปสฺสิกํ;
นาโน ปทฺทว วิทฺธํสึ, นานาสมฺปตฺติทายกํ.
สรณตฺตยฺหิ โย สตฺโต, น สมาทาย คณฺหติ;
อิธวา ปรตฺถวา โลเก, โส สุขํ นานุโภสฺสติ.
สรณตฺตยฺหิ โย สตฺโต, สุสมาทาย คณฺหติ;
อิธวาปรตฺถวา โลเก, โส สุขา น วิหายติ.
ตสฺมา ตุวมฺปิ ภูปาล, คณฺหาหิ สรณตฺตยํ;
ตํ เต ภวติ สพฺพตฺถ, ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อติวิย ปสนฺนมานโส ตํ ขมาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา อชฺชปฺปฏฺาย ตฺวํ มม มาตาติ ตํ มาตุฏฺาเน เปตฺวา สรณ มคมาสิ. ตสฺมึ สนฺนิปติตฺวา ิตมหาชนา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา สรเณสุจ สีเลสุจ ปติฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คตาติ.
อิติ ¶ สรณวรํ สา เกวลํ อุคฺคเหตฺวา,
ชลิตทหนมชฺเฌ สีติภาวํ อลตฺถ;
ปรมสรณสีลํ ปาลยนฺตา กถํ โว,
น ลภถ ภวโภคํ นิพฺพุติฺจาปิ อนฺเตติ.
เวสฺสามิตฺตาป วตฺถุํ สตฺตมํ.
๘. มหามนฺธาตุวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต กิร เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสีนาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก สเทวเกหิ โลเกหิ ปูชิยมาโน พนฺธุมตีนคเร ปฏิวสติ. ตทา โส มนฺธาตา ตสฺมึ นคเร ตุนฺนกาโร หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตุนฺนการกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต วิหรติ. ตทา สกลนครวาสิโน พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทาน มทํสุ. อถ โส เอวํ จินฺเตสิ, สพฺเพปิเม นครวาสิโน ทานํ ททนฺติ. อหเมโกว เสโส ทุคฺคตตฺตา, ยชฺชาหมชฺช พีชํ น โรเปมิ, อิมมฺหา ทุกฺขา น ปริมุจฺจิสฺสามีติ. โส เวเคน ตุนฺนการกมฺมํ ปริเยสิตฺวา กิฺจิมูลํ ลภิตฺวา เตน เอกสฺสาปิ ทานํ ทาตุํ โอกาส มลทฺธา อาปณํ คนฺตฺวา ราชมาสเก คเหตฺวา จงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา อาทาย พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตคฺคํ คนฺตฺวา ิโต เอวํ จินฺเตสิ, นตฺถิ ทานิ โอกาสํ เอกสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปตฺเต โอกิริตุํ, อทฺธาหํ อิเม อากาเส วิกิริสฺสามีติ อปฺเปวนาม ปตมานานํ เอกสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปตฺเต เอกมฺปิ ปเตยฺย, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิภาย สุขายาติ ปสนฺนมานโส อุทฺธํ ขิปิ, ต โต ปตมานา เต ปริวาริกเทวตานฺจ ภควโต อานุภาเวนจ พหิ อปติตฺวา ภควนฺตมาทึ กตฺวา สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ¶ ปตฺเตเยว ปตึสุ. อถ โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สิรสิ อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต เอวํ ปตฺถนมกาสิ.
อิมินา เม อธิกาเรน, ปสาเทน ยติสฺสเร;
กามโภคีนหํ อคฺโค, ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.
ปหริตฺวา ยทา ปาณึ, โอโลเกมิ นโภตลํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, วสฺสํ วสฺสตุ สพฺพทาติ.
โส ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป อาทิมฺหิ มหาสมฺมโต นาม ราชา อโหสิ. ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม. ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต กลฺยาโณ นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรกลฺยาโณ นาม. วรกลฺยาณสฺส ปุตฺโต อุโปสโถ นาม. อุโปสถสฺส ปุตฺโต มนฺธาตา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส สตฺตหิ รตเนหิ จตูหิ จ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส วามหตฺถํ สมฺมิฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโปฏฺิเต อากาสโต ทิพฺพเมฆา วิย ชณฺณุปฺปมาณํ สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติ. เอวรูโป อจฺฉริโย อโหสิ. โส จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิ. จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ โอปรชฺชํ กาเรสิ. จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรสิ, อายุ ปนสฺส อสงฺขฺเยยฺยํ อโหสิ. โส เอกทิวสํ กามตณฺหํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺิตาการํ ทสฺเสสิ, อมจฺจา เทว กินฺนโข อุกฺกณฺา สีติ ปุจฺฉึสุ. โส ภเณ มยฺหํ ปฺุกมฺเม โอโลกิยมาเน อิมํ รชฺชํ นปฺปโหติ, กตรนฺนุ โข านํ รมณียนฺติ. เทวโลโก มหาราชาติ. โส จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริตฺวา ปริสาย สทฺธึ จาตุมหาราชิกเทวโลกํ อคมาสิ, อถสฺส จตฺตาโร มหาราชาโน ทิพฺพมาลคนฺธ- หตฺถา ¶ เทวคณปริวุตา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ อาทาย จาตุมหาราชิกเทวโลกํ คนฺตฺวา รชฺชํ อทํสุ, ตสฺส ปริสาย ปริวุตสฺส ตสฺมึ รชฺชํ กโรนฺตสฺส ทีโฆ อทฺธา วีติวตฺโต. โส ตตฺถปิ ตณฺหํ ปูเรตุ มสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺิตา การํ ทสฺเสสิ. ตโต จตฺตาโร มหาราชาโน กินฺนุโข มหาราช อุกฺกณฺิโตติ ปุจฺฉึสุ. อิมมฺหา เทวโลกา กตรนฺนุ โข านํ รมณียนฺติ, เทว ปเรสํ อุปฏฺากมนุสฺสสทิสา มยํ. ตาวตึสเทวโลโก อิโต สตคุเณน รมณีโยติ. มนฺธาตา จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริตฺวา อตฺตโน ปริสปริวุโต ตาวตึสาภิมุโข ปายาสิ, อถสฺส สกฺโก เทวราชา ทิพฺพมาลคนฺธหตฺโถ เทวคณปริวุโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ หตฺเถ คเหตฺวา อิโต เอหิ มหาราชาติ อาห. ตโต รฺโ เทวคณปริวุตสฺส คมนกาเล ปริณายกรตนํ จกฺกรตนํ อาทาย สทฺธึปริสาย มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อตฺตโน ฆรํ ปาวิสิ. สกฺโก มนฺธาตุํ สกฺกภวนํ เนตฺวา เทวตา ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา อตฺตโน รชฺชํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิ. ตโต ปฏฺาย ทฺเวปิ ราชโน รชฺชํ กาเรสุํ. เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต สกฺโก สฏฺิสตสหสฺสาธิกานิ ติสฺโสจ วสฺสโกฏิโย อายุํ เขเปตฺวา จวิ. อฺโ สกฺโก นิพฺพตฺติ, โสปิ ตเถว เทวรชฺชํ กาเรตฺวา อายุกฺขเยน จวิ, เอเตนุ ปาเยน ฉตฺตึส สกฺกา จวึสุ, มนฺธาตา ปน มนุสฺสปริหาเรน เทวรชฺชํ กาเรสิเยว, ตสฺเสวํ กาเล คจฺฉนฺเต ภียฺโยโส มตฺตาย กามตณฺหา อุปฺปชฺชิ, โส กิมฺเม อุปฑฺฒรชฺเชน. สกฺกํ มาเรตฺวา เอกรชฺชํ กริสฺสามีติ จินฺเตสิ. สกฺกํ ปน มาเรตุํ น สกฺกา, กามตณฺหา ปเนสา วิปตฺติมูลา. ตถาหิ.
วรมตฺร สุขนฺตฺยตฺร, อตฺริจฺฉาวิหโต นโร;
อิธวา ปรตฺถวา กิฺจิ, น สาตํ วินฺทเต สทา.
ตณฺหาย ¶ ชายเต โสโก,
ตณฺหาย ชายเต ภยํ;
ตณฺหาย วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตณฺหาทาโส นโร เอตฺถ, ราชโจราทิสมฺภวํ;
หตฺตจฺเฉทาทิกํ ทุกฺขํ, ปาปุณาติ วิหฺติ.
เยน โลเภน ชาเตน, สทา ชียนฺติ ปาณิโน;
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํจ, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
สพฺพตฺถาเมน โส โลโภ, ปหาตพฺโพว วิฺุนาติ.
ตโต อตฺริจฺฉาวิหตสฺส ตสฺส อายุสงฺขาโร ปริหายิ, ชรา สรีรํ ปหริ, มนุสฺสสรีรฺหิ นาม น เทวโลเกภิชฺชติ, ตถ โส เทวโลกา ภสฺสิตฺวา พนฺธุมตีนครุยฺยานํ ปาวิสิ, อุยฺยานปาโล ตสฺส อาคตภาวํ ราชกุลํ นิเวเทสิ. ราชา ราชกุลา อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว อาสนํ ปฺาเปสิ. ตโต มนฺธาตา อุยฺยาเน ปฺตฺตวราสเน นิปนฺโน อนุฏฺานเสยฺยํ กปฺเปสิ. ตโต อมจฺจา เทว ตุมฺหากํ ปรโต กินฺนุ กเถสามาติ ปุจฺฉึสุ, มม ปรโต ตุมฺเห อิมํ สาสนํ มหาชนสฺส กเถยฺยาถ, มนฺธาตุมหาราชา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรตฺวา จาตุมหาราชิเกสุ รชฺชํ กาเรตฺวา ฉตฺตึสสกฺกานํ อายุปริมาเณน เทวโลเก รชฺชํ กาเรตฺวา กาลมกาสีติ. โส เอวํ วตฺวา กาลํกตฺวา ยถากมฺมํ คโตติ อิมมตฺถํ ปกาเสตุํ ภควา จตุมหาปริสมชฺเฌ อิมา คาถาโย อาห.
ยาวตา จนฺทิมสุริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;
สพฺเพว ทาสา มนฺธาตา, เย ปาณา ปถวินิสฺสิตา.
น ¶ กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ;
อปฺปสฺสทา ทุขา กามา, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต.
อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึโส นาธิคจฺฉติ;
ตณฺหากฺขยรโต โหติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ.
ตํ สุตฺวา พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
อิติ คตินิยตานํ โพธิยา อุตฺตมานํ;
สกวสมุปเนตฺวา เทติ ทุกฺขาติตณฺหา;
อนิยตคติกานํ กา กถา มาทิสานํ;
ชหถ ตมิติ มนฺตฺวา โภ ภชวฺโห ติวตฺถุํติ.
มหามนฺธาตุวตฺถุํ อฏฺมํ.
๙. พุทฺธวมฺมวาณิชกวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร ปาฏลิปุตฺตนคเร พุทฺธวมฺโม นาม วาณิชโก อโหสิ วาณิชกกมฺเมน ชีวมาโน. โส อปรภาเค สตฺถวาเหหิ สทฺธึ คามนิคมชนปท ราชธานีสุ วาณิชฺชํ ปโยชยมาโน วิจรติ, ตสฺมึ สมเย ภควาเนกภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ชนปทจาริกํ จรติ พหู เทวมนุสฺเส สํสารกนฺตารา อุตฺตาเรนฺโต. ตทา โส ภควนฺตํ อทฺทส ทฺวตฺตึสลกฺขณานุพฺยฺชนปติมณฺฑิตํ ชลมานสุวณฺณเมรุํ วิยวิโรจมานํ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ, ทิสฺวา ปรมปีติยา ผุฏสรีโร อฺชลึ ปคฺคยฺห ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สายณฺเห ภควนฺตํ ภตฺเตน นิมนฺเตสิ พุทฺธสาสเน อปริจิตภาเวน. อถสฺส ภควา วิกาลโภชนา ปฏิวิรตา ตถาคตาติ อาห. อถ โส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กึ ภนฺเต ภควนฺตา วิกาเล ภฺุชิสฺสนฺตีติ, อถสฺส กถํ ปฏิจฺจ ภควา ¶ อฏฺวิธํ ปานํ ตถาคตานํ วิกาเล ภฺุชิตุํ กปฺปติ. เสยฺยถิทํ, อมฺพปานํ ชมฺพุปานํ โจจปานํ โมจปานํ ผารุสกปานํ มธุปานํ มุทฺทิกปานํ สาลูกปานนฺติ. ตํ สุตฺวา วาณิโช สหสกฺการารเสหิ มุทฺทิกปานํ กตฺวา พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ, สภิกฺขุสงฺโฆ สตฺถา ปริภุตฺตปานียรโส ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกามิ. โสปิ ปสนฺนมานโส หุตฺวา นิวตฺโต สทฺธึ วาณิชเกหิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ วาณิชฺชํ ปโยเชนฺโต มหาวตฺตนียํนาม กนฺตารํ ปาปุณิ, ตตฺต เตสํ สพฺเพสุเยว สกเฏสุ ปานียํ ปริกฺขยมคมาสิ. ตตฺถ สพฺพมนุสฺสานํจ พลีวทฺทานํจ ปานียํ นาโหสิ. อถ โส วาณิโช ปิปาสาภิภูโต เตสุ เตสุ สกเฏสุ ปานียํ ปริเยสนฺโต วิจรติ. อเถกสฺมึ สกเฏ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา การฺุเน เอตฺถาคจฺฉ, อิมสฺมึ โกฬมฺเพ โถกํ ปานียํ อตฺถิ ปิวาติ วทึสุ. ต โต โส คนฺตฺวา ปานียํ ปิวิ. ตสฺส ตํ รสํ มุทฺทิกปานรสสทิสํ อโหสิ, ปิวนฺโตว โส เอวํ จินฺเตสิ. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตทา เม ทินฺนมุทฺทิกปานสฺส นิสฺสนฺโท อชฺช สมฺปตฺโต ภวิสฺสตีติ อจฺเฉรพฺภุตจิตฺโต โสมนสฺสชาโต คนฺตฺวา สยเมว จาฏิยา ปิธานํ วิวริ. สกลาปิ สา จาฏิ มุทฺทิกปาเนน ปริปุณฺณา อโหสิ. ตโต โส ร สว นฺตํ โอชวนฺตํ อปริกฺขยํ ทิพฺพปานสทิสํ ปานียํ ทิสฺวา ปรมาย ปีติยา ผุฏสรีโร อุคฺโฆเสสิ สพฺเพ ปานียํ ปิวนฺตูติ. ตํ สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ปานียํ ทิสฺวา อพฺภุตจิตฺตา ชาตา. วาณิโช เตสํ มชฺเฌ พุทฺธานุภาวํ ปกาเสนฺโต อาห.
ปสฺสเถทํ ภวนฺโต โภ, อานุภาวํ มเหสิโน;
อจินฺตนียมจฺเฉรํ, สนฺทิฏฺิก มกาลิกํ.
ปสนฺนมนสา พุทฺเธ, ทินฺนํ ปานียกํ มยา;
วิปจฺจติ อิทาเนว, ตํ ทานํ มุนิวาหสา.
โอชวนฺตํ ¶ สุขนฺนํว, สีตลํ มธุโร ทกํ;
ทิพฺพปานํว เทวานํ, ชาตมพฺภุตมกฺขยํ.
สีลวนฺเตสุ โก นาม, น ทเทยฺย วิจกฺขโณ;
อิธ โลเก ปรตฺเตจ, สุขทํ ทาน มุตฺตมํ.
ยถิ จฺฉิตํ คเหตฺวาน, ปิวนฺตุ มธุโร ทกํ;
ภาชนานิจ ปูเรตฺวา, ยนฺตุ สพฺเพ ยถิจฺฉิตนฺติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สพฺเพ มนุสฺเสจ พลีวทฺเทจ มุทฺทิกรเสเนว สนฺตปฺเปสิ. ตโต ตโต อาคตาปิ ปานียํ ปิวนฺโตจ ปานียํ อกฺขยํ อโหสิ. ตโต วาณิโช สตฺถวาเหหิ สทฺธึ วาณิชฺชํ ปโยเชตฺวา สกนครํ อาคจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา คมิสฺสามีติ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตานฺุโ เอกมนฺเต นิสีทิ. สตฺถาปิ เตน สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารมกาสิ. อุปาสโกปิ ภนฺเต ตุมฺหากํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, เอวฺเจ วฺจ ปาฏิหาริยนฺติ วิตฺถาเรน กเถสิ. อถสฺส ภควา ธมฺมํ เทเสสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวาน สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา อตฺตโน เคหเมว อคมาสิ. โส ตโต ปฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน เทวจฺฉราปริวุโต เทวิสฺสริยสมนฺนาคโต นิพฺพตฺติ. ตสฺส ปุพฺพกมฺมปกาสนตฺถํ ตตฺถ ตตฺถ รตนภาชเนสุ ทิพฺพมเยหิ มุทฺทิกปาเนหิ ปริปุณฺณํ อโหสิ. ปานียํ ปิวิตฺวา เทวา นจฺจนฺติ วาเทนฺติ กีฬนฺตีติ.
น วิปุลชินสารํ ชานมาโน ชเนวํ,
ลภติ วิปุลโภคํ โตยมตฺตสฺส ทานา;
วิทิตคุณคณา โภ ตีสุ วตฺถูสุ ตุมฺเห,
ลภถ ขลุ วิเสสํ สีลวนฺเตสุ ทานาติ.
พุทฺธวมฺมวาณิชกสฺส วตฺถุํ นวมํ.
๑๐. รูปเทวิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต ¶ กิร วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ตสฺมึ นคเร เอกา คามทาริกา วิหาเร อาหิณฺฑนฺตี เอกํ คิลานภิกฺขุํ ทิสฺวา กมฺปมานหทยา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ภนฺเต โกเต อาพาโธ สรีรํ ปีเฬตีติ ปุจฺฉิ. เตนาปิ ภคินิ ขราพาโธ เม ปีเฬตีติ วุตฺเต สา เตนหิ ภนฺเต อหํ ตํ โรคํ วูปสเมสฺสามีติ นิมนฺเตตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ มาตาปิตุนฺนํ กเถตฺวา เตหิ อนฺุาตา ปุน ทิวเส นานคฺครเสน เภสชฺชาหารํ สมฺปาเทสิ, ตโต โส ภิกฺขุ ปุนทิวเส จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาย จรนฺโต ตสฺสา เคหํ คนฺตฺวา อฏฺาสิ. สา เถรํ อาคตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ตตฺถ นิสินฺนํ ตํ อาหาเรน สาธุกํ ปริวิสิตฺวา สกฺการ มกาสิ. อถสฺสา สทฺธาพเลน ภุตฺตมตฺเตเยว โส อาพาโธ วูปสมิ. ตโต โส วูปสนฺตโรโค ทุติยทิวเส ตสฺสา เคหํ นา คมาสิ. อถ สา วิหารํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา กสฺมานาคตตฺถาติ ปุจฺฉิตฺวา เตน เม ภคินิ พฺยาธิ วูปสมิ, ตสฺมา นาคโตสฺมีติ วุตฺเต สา สาธุ ภนฺเตติ โสมนสฺสชาตา เคหเมว อคมาสิ. สา เตน ปฺุกมฺเมน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ตตฺถ ทฺวาทสโยชนิกํ กนกวิมานํ นิพฺพตฺติ. สา ตตฺถ เทวิสฺสริยํ อนุภวนฺตี ฉพุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ชมฺพุทีเป เทวปุตฺตนคเร อุทิจฺจพฺรหฺมณกุเล เชฏฺพฺราหฺมณสฺส ภริยาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, สา ปริปาก มนฺวาย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺสา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย ทิวเส ทิวเส อฏฺฏฺนาลิมตฺตํ ตณฺฑุลํ นิพฺพตฺตติ. ตสฺสา รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปสนฺนา มาตาปิตโร รูปเทวีติ นาม มกํสุ. ปจฺฉา ตํ ปติรูเปน ทารเกน นิโยเชสุํ. อถสฺสา ตณฺฑุล- นาลิมตฺตํ ¶ คเหตฺวา ปจิตุํ อารทฺเธ อิจฺฉิติจฺฉิตมํสาทิพฺยฺชนฺช สปฺปินวนีตทธิขีราทิโครสฺจ ชีรมริจาทิกฏุกภณฺฑฺจ กทลิปนสมธุคุฬาทิอุปกรณฺจ ภาชนานิ ปูเรตฺวา นิพฺพตฺตติ, ตาย หตฺเถน คหิตํ กิฺจิ ขาทนียํ โภชนียํวา ปูติภาวํ น คจฺฉติ, ภตฺตุกฺขลึ คเหตฺวา สกลนครวาสิโน โภเชนฺติยาปิ เอกกฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ คหิตฏฺานํ น ปฺายติ. เอวํ อปริกฺขยปฺุา อโหสิ, สกลเทวปุตฺตนคเร จนฺทสุริยาว ปากฏา อโหสิ, อถ สา ปฺจสตภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา นิจฺจํ สกนิเวสเนเยว โภเชติ, ตทา เตสํ อนฺตเร ปฏิสมฺภิทาปตฺโต มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโรนาม อิมิสฺสา ปฺุานุภาวํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา น ชานาติ เอสา อตฺถนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ. ยนฺนูนาหํ อสฺสา ปกาเสยฺยนฺติ เอกทิวสํ ตสฺสา นิเวสเน ภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต ชานาสิ ภคินิ ตยา ปุพฺเพ กตกมฺมนฺติ ปุจฺฉิ, น ชานามิ ภนฺเต. โสตุมิจฺฉามีติ, อถสฺสา โส ปุพฺพกมฺมํ ปกาเสนฺโต.
เอกนวุเต อิโต กปฺเป,
วิปสฺสีนาม นายโก;
อโหสิ โลเก โลเกก,
นายโก ฉินฺนพนฺธโน.
ตทา ตสฺมึ ปุเร รมฺเม, อาสิ ตฺวํ คามทาริกา;
อาหิณฺฑนฺตี วิหารสฺมึ, อทฺทกฺขิ ชินสาวกํ.
โรคาตุรํ กิสํ ปณฺฑุํ, อสฺสสนฺตํ มุหุํ มุหุํ;
ทิสฺวาน กมฺปิตา จิตฺตา, นิมนฺเตตฺวาน ตํ มุนึ.
เภสชฺชฺเจว ภตฺตฺจ, อทา ตฺวํ เตน โส ยติ;
อพฺยาพาโธ อนีโฆจ, อโหสิ อนุปทฺทโว.
ตโต ตฺวํ เตน กมฺเมน, สุกเตน ตโต จุตา;
ชาตาสิ เทวโลกสฺมึ, สพฺพกามสมิทฺธินี.
ตตฺถ ¶ เต ปฺุเตเชน, ปาสาโท รตนามโย;
มณิถูปิสตากิณฺโณ, กูฏาคาเรหิ ลงฺกโต.
เนกคพฺภสตากิณฺโณ, สยนาสนมณฺฑิโต;
อจฺฉราสตสํกิณฺโณ, นจฺจคีตาทิสํกุโล.
รมฺภามฺพชมฺพุสนฺนีร, ปูคปุนฺนาคปาฏลี;
นาคาทิตรุสณฺเฑหิ, มณฺฑิตุยฺยานปนฺติหิ.
ปทุมุปฺปลกฬาร, กุนฺทกานนมณฺฑิเต;
มธุมตฺตาลิปาลีหิ, สารสีสรสํกุเล.
เทวปุตฺเตหิ เนเกหิ, ตถา เทวจฺฉราหิจ;
นิจฺจุสฺสเว มหาโภเค, วิมาเน มนนนฺทเน.
ตฺวเมวํ เทวโลกมฺหิ, วินฺทมานา มหายสํ;
อทฺธานํ วีตินาเมตฺวา, นิพฺพุเต โคตเม ชิเน.
ชมฺพุทีเป อิทานิ ตฺวํ, นิพฺพตฺตา อุทิเต กุเล;
ปฺุปฺาคุณาวาสา, รูเปนคฺคา ปิยํวทา.
เอตํ เต เทวโลกสฺมึ, เทวิสฺสริยมพฺภุตํ,
อิมํ เต อิธ โลกสฺมึ, สพฺพํ มานุสิกํ สุขํ.
วิปสฺสิมุนิโน กาเล, ตฺวํ ตสฺเสกสฺส ภิกฺขุโน;
อทา ทานํ คิลานสฺส, ตสฺส ตํ ผลมีทิสํ.
กาตพฺพฺหิ สทา ปฺุํ, อิจฺฉนฺเตน สุขปฺปทํ;
ตสฺมา ตฺวํ สพฺพทา ภทฺเท, อุสฺสุกฺกา กุสเล ภวาติ.
เอวํ โส ตสฺส ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ปฺุกมฺเม อปฺปมาทา ภวาติ อนุสาสิ. สา เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปรมโสมนสฺสา ตโต ปฏฺาย ทานาทีสุ นิรตา ปฺุานิ กโรนฺตี เตเนว โสมนสฺเสน โสตาปนฺนา อริยสาวิกา อโหสีติ.
อิติ ¶ ตรุณกุมารี ปฺุกมฺเมสุ สารํ,
อวิทิตคุณมตฺตา ทตฺว ภิกฺขุสฺส ทานํ;
ทิวิมนุชสุขํ สาลตฺถ ตุมฺเห ภวนฺตา,
วิทิตกุสลปากา กึ น ลพฺเภถ สนฺตึ.
รูปเทวิยา วตฺถุํ ทสมํ.
ธมฺมโสณฺฑกวคฺโค ปถโม.
นนฺทิยราชวคฺโค
๑๑. นนฺทิยราชสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต ¶ กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ สเทวกํ โลกํ สํสารกนฺตารา อุตฺตาเรนฺโต. ตสฺมึ กิร สมเย เอโก กุฏุมฺพิโก สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา อตฺตโน ภวนํ เทวภวนมิว อลงฺกริตฺวา พุทฺธารหํ มหาสนํ ปฺาเปตฺวา คนฺตฺวา ภควนฺตํ ยาจิ กาโลยํ ภนฺเต ภควโต ภตฺตคฺคสฺส อุปสงฺกมนายาติ. อถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหตา พุทฺธานุภาเวน คนฺตฺวา นิสีทิ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน, ตโต กุฏุมฺพิโก หฏฺโ อุทคฺโค สปริโส ภควนฺตํ ปริวิสติ อเนเกหิ มธุรนฺนปานาทีหิ. ตทา ตสฺส ภควโต สาสเน ธุตงฺคธรานํ อคฺโค วสภตฺเถโรนาม มหาสาวโก สปทานวตฺเตน ปิณฺฑาย จรมาโน ตสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ, อถ โส เถรํ ทิสฺวา ภนฺเต สตฺถา อนฺโตเคเห นิสินฺโน, ตุมฺเหปิ ปวิสถาติ ยาจิ, เถโร อปวิสิตฺวาว อคมาสิ, กุฏุมฺพิโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺตํ วตฺวา กึ ภนฺเต สเทวเก โลเก ภควตาปิ อุตฺตริตโร คุเณน สํวิชฺชตีติ อาห. อถสฺส สตฺถา ปุตฺโตปมํ ทสฺเสตฺวา เถรสฺส คุเณ วณฺเณนฺโต เอวมาห.
ปาเลนฺติ นิมฺมลํ กตฺวา, ปาติโมกฺขาทิสํวรํ;
สมาทินฺนธุตงฺคาจ, อปฺปิจฺฉา มุนิสูนโว.
นิจฺจ มนฺตกยุทฺธมฺหิ, นทฺธา โยธาว ทปฺปิตา;
ปฺุานํ วตฺถุภูตา เต, เทวมานุสกา ทินํ.
ธาเรมหํ วณฺณวนฺตํ, สีเวยฺยมฺปิจ จีวรํ;
พุทฺธปุตฺตา มหานาคา น ธาเรนฺติ ตถาวิธํ.
ธาเรนฺติ ¶ เต ปํสุกูลํ, สงฺฆาเฏตฺวา ปิโลติเก;
วณจฺฉาทนโจลํว, อิจฺฉาโลภ วิวชฺชิตา.
สาทิยามิ สทา หมฺโภ, อุปาสกนิมนฺตนํ;
เนว สาเทนฺติ สมฺพุทฺธ, ปุตฺโต ปาสกยาจนํ.
สปทาเนน ยํ ลทฺธํ, ลูขํวาปิ ปณีตกํ;
เตน ตุสฺสนฺติ เม ปุตฺตา, รสเคธวิวชฺชิตา.
นิปชฺชามิ อหํ สาธุ, สนฺถเต สยเน สุเภ;
น เต เสยฺยํ ปกปฺเปนฺติ, สํสารภยภีรุกา.
านา สนคมเนน, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
เนกภูมิสมากิณฺณ, ปาสาเทสุ วสามหํ.
พุทฺธปุตฺตา ตถาจฺฉนฺนํ, น กทา ปวิสนฺติ เต;
รุกฺขมูเล สุสานสฺมึ, อพฺโภกาเส รมนฺติ เต.
ภาเวตฺวา ภวนาสาย, เหตุํ ภาวนมุตฺตมํ;
อหํ คาเม วสิสฺสามิ, ปาเปนฺโต ชนตํ สิวํ.
รมนฺติ มม ปุตฺตา เต, ปนฺตเสนาสเน กกา;
เตสํ มหตฺตโร สนฺโต, เถโรยํ วสโภ มหา;
ธุตปาโป ธุตงฺคคฺโค, าโตยํ มม สาสเนติ.
เอวํ ภควา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา จนฺทมณฺฑเล ปหรนฺโต วิย เถรสฺส คุเณ ปกาเสสิ, ตโต โส ตสฺส คุณกถํ สุตฺวา สยมฺปิตํ านนฺตรํ กามยมาโน ยนฺนูนาหํ อนาคเต อฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ธุตงฺคธรานํ อคฺโค ภวิสฺสามีติ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิ, สตฺถา ตํ การณํ อุปปริกฺขิตฺวา อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม สตฺถา อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตฺวํ ตทา ธุตงฺคธรานํ อคฺโค หุตฺวา กสฺส โปติ ปฺายิสฺสตีติ พฺยากรณ ¶ มทาสิ. ตโต ปฏฺาย โส โสมนสฺโส ปฺุกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ เทวิสฺสริยํ อนุภวนฺโต วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสาฏโก นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา มหาทานํ อทาสิ. ตโต จุโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต พาราณสีนคเร พาราณสีเสฏฺิ หุตฺวา นิพฺพตฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา สํสาเร สํสรนฺโต ทสวสฺสสหสฺสา ยุเกสุ มนุสฺเสสุ พาราณสิยํ เอโก กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส ปนายํ กุฏุมฺพิโก อรฺเ ชงฺฆาวิหารํ อนุวิจรนฺโต ปจฺจนฺติเม ชนปเท อรฺายตเน อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทส. โส จ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สํหริตฺวา เปตุํ อารทฺโธ. กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา ภนฺเต กึ กโรถาติ ปุจฺฉิ. โส ปจฺเจกพุทฺโธ อปฺปิจฺฉตาย เตน ปุฏฺโ น กิฺจิ วุตฺโต โหติ. โส จีวรทุสฺสํ นปฺปโหตีติ ตฺวา อตฺตโน อุตฺตรสาฏกํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล เปตฺวา อคมาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุวาตกํ อาโรเปนฺโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิ. กุฏุมฺพิโก ชีวิตปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต ติโยชนมตฺตเก าเน อฺตรสฺมึ นคเร นิพฺพตฺติ, ตสฺส มาตาปิตโร นนฺทิโยติ [นนฺทีตินามํ อิติสพฺพตฺถ] นามํ อกํสุ, ตสฺส สตฺต ภาตโร อเหสุํ, เสสา ฉ ภาตโร นานากมฺมนฺเตสุ พฺยาวฏา มาตาปิตุนฺนํ โปเสนฺติ. นนฺทิโย ปน อกมฺมสีโล เคเหเยว วสติ. ตสฺมา ตสฺส เสสา กุชฺฌนฺติ. มาตาปิตโรปิ นนฺทิยํ อามนฺเตตฺวา โอวทนฺติ. โส ตุณฺหี โหเตว. อถาปรสฺมึ สมเย คาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ, ตทา โส มาตรํ อาห. อมฺม สาฏกํ เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามีติ, สา โธต- วตฺถํ ¶ นีหริตฺวา อทาสิ, อมฺม ถูลํ อิทนฺติ, สา อฺํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห. ตาต ยาทิเส มยํ เคเห ชาตา, นตฺถิ อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปฺุนฺติ, ลภนฏฺานํ คมิสฺสามิ อมฺมาติ. ปุตฺต อหํ อชฺเชว ตว พาราณสีนคเร รชฺชปฏิลาภํ อิจฺฉามีติ อาห. โส สาธุ อมฺมาติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. มาตุยา ปนสฺส เอวํ อโหสิ. กหํ โส คมิสฺสติ, ปุพฺเพวิย อิธวา เอตฺถวา เคเห นิสีทิตฺวา อาคจฺฉตีติ, โส ปน ปฺุนิยาเมน โจทิยมาโน คามโต นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา เสนคุตฺตสฺส เคเห ปฏิวสติ, อเถกทิวสํ โส ตสฺส กมฺมกาเรหิ สทฺธึ สลฺลปนฺโต นิสีทิตฺวา ปจลายนฺโต สุปินํ อทฺทส. มุเขน อนฺตํ นิกฺขมิตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปตฺถริตฺวา อนฺโตกุจฺฉิเมว ปาวิสิ. ปพุทฺโธ โส ภีโต มหาสทฺทมกาสิ. อถ นํ มหาเสนคุตฺโต ปุจฺฉิ. นนฺทิโย สุปินํ อทฺทสนฺติ อาห. อถ เตน กีทิสนฺติ ปุฏฺโ กเถสิ, ตโต เสนคุตฺโต ตํ อตฺตโน กุลูปคํ ปริพฺพาชิกํ ปุจฺฉิ โก ตสฺส วิปาโกติ. ปริพฺพาชิกา ยทิ โภ อิตฺถี ปสฺสติ. สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว อภิเสกํ ลภติ, ยทิ ปุริโส ปสฺสติ, ตเถว ราชา โหตีติ กเถสิ. เสนคุตฺโต ตสฺสา ตํ กถํ สุตฺวา อิมํ มม าตึ กโรมีติ อตฺตโน สตฺต ธีตเร ปกฺโกสิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. นนฺทิยสฺส สนฺติเก วสถาติ, เสสา สพฺพา น อิจฺฉึสุ, น มยํ ชานาม เอตํ อธุนาคตํ กุลวนฺตํ วา ทุกฺกุลวนฺตํวาติ. อถ กณิฏฺิกํ ปุจฺฉิ. สา ยสฺส มํ มาตาปิตโร ทสฺสนฺติ. เตสํ วจนํ น ภินฺทิสฺสามีติ สมฺปฏิจฺฉิ, อถ เสนคุตฺโต นนฺทิยํ ปกฺโกสิตฺวา อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา ตสฺส มหาสมฺปตฺติ มทาสิ. ตโต สตฺตเม ทิวเส นนฺทิโย ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต รฺโ มงฺคลุยฺยานํ ปสฺสิสฺสามีติ คนฺตฺวา ธงฺคลสิลาปฏฺเฏสสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ, โส จ พาราณสีรฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ¶ ทิวโส โหติ. อมจฺจาจ ปุโรหิโตจ รฺโ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ. รฺโ เอกาว ธีตา อตฺถิ, ปุตฺโต ปนสฺส นตฺถิ. อราชิกํ รชฺชํ น ติฏฺติ. ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสฺสามาติ. เต กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา เสตจฺฉตฺตปมุขํปฺจวิธราชกกุธภณฺฑํ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตุริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิ. ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ. นิวตฺเตมาติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต มา นิวารยิตฺถาติ อาห. รโถ กุมารกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหณสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ. ปุโรหิโต ปารุปณกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต ติฏฺตุ อยํ ทีโป. ทฺวิสหสฺสทีป ปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอกรชฺชํ กาตุํ สมตฺโถติวตฺวา ตสฺส ธิตึ อุปธาเรตุํ ติกฺขตฺตุํ ตุริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ. อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา เกน การเณน อาคตตฺถาติ อาห, เทว ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตีติ, ราชา กหนฺติ, เทวตฺตํ คโต สามีติ, กติ ทิวสา อติกฺกนฺตาติ, อชฺช สตฺตโม ทิวโสติ. ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถีติ, ธีตา อตฺถิ เทว. ปุตฺโต น วิชฺชตีติ, เตนหิ กริสฺสามิ รชฺชนฺติ, เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺการิตฺวา อุยฺยานํ เนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ, อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อาเนสุํ, โส กิมิทํ ตาตาติ อาห, นิวาสนวตฺถํ เทวาติ, นนุ ตาตา ถูลํติ, มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ เทวาติ, ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสีติ, อาม เทวาติ. น มฺเ ปฺุวา ตุมฺหากํ ราชาติ วตฺวา หนฺท สุวณฺณภิงฺการํ อาหรถ, ลภิสฺสาม วตฺถนฺติ, เต สุวณฺณภิงฺการํ อาหรึสุ, โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสาย อพฺภุกฺกิริ, ¶ ตาวเทว ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา โสฬสกปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ, ปุน อุทกํ หตฺเถน คเหตฺวา ทกฺขิณํ ปจฺฉิมํ อุตฺตรนฺติ เอวํ จตสฺโสปิ ทิสา อพฺภุกฺกิริ, สพฺพทิสาสุ โสฬส โสฬส หุตฺวา จตุสฏฺิกปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ, โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา นนฺทิยรฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตนฺตูติ เภรึ จราเปถาติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทมภิรุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ. อโห ตทา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนานุวาตกสฺส วิปาโก. เตนาหุ โปราณา.
ยถา สาสปมตฺตมฺหา, พีชา นิคฺโรธปาทโป;
ชายเต สตสาขฑฺโฒ, มหานีลมฺพุโทปโม.
ตเถว ปฺุกมฺมมฺหา, อณุมฺหา วิปุลํ ผลํ;
โหตีติ อปฺปปฺุนฺติ, นาวมฺเยฺย ปณฺฑิโตติ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ เทวี รฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา อโห ตปสฺสีติ การฺุาการํ ทสฺเสสิ. กิมิทํ เทวีติ จ ปุฏฺา อติมหตี เต เทว สมฺปตฺติ. อตีตมทฺธานํ กลฺยาณํ กตตฺตา. อิทานิ อนาคตสฺสตฺถาย กุสลํ กโรถาติ อาห. กสฺส ทสฺสาม. สีลวนฺตา นตฺถีติ. อสฺุโ เทว ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานํ สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามีติ อาห. ปุนทิวเส ราชา มหารหํ ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี สเจ อิมิสฺสา ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, อิธา คนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตูติ อุตฺตรหิมวนฺตาภิมุขี ปุปฺผานิ อุทฺธํ ขิปิตฺวา อุเรน นิปชฺชิ. อถ ตานิ ปุปฺผานิ อากาสโต คนฺตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปฺจสตานํปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺกมหาปทุมปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล ปตึสุ. ตถาหิ.
อโห ¶ ปสฺสถ โภ ทานิ, วิมฺหยํ ปฺุกมฺมุโน;
อเจตนาปิ ปุปฺผานิ, ทูตกิจฺเจสุ พฺยาวฏา.
กตฺตุกาเมน โลกสฺมึ, สกลํ อตฺตโน วสํ;
สพฺพตฺถาเมน กตฺตพฺพํ, ปฺุํ ปฺวตา สทาติ.
ตโต มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ตํ ตฺวา เสสภาตเร อามนฺเตสิ. มาริสา นนฺทิยราชา ตุมฺเห นิมนฺเตสิ. อธิวาเสถ ตสฺส นิมนฺตนนฺติ. เต อธิวาเสตฺวา ตาวเทว อากาเสนา คนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ปฺจสตา เทว ปจฺเจกพุทฺธา อาคตาติ รฺโ อาโรเจสุํ, ราชา สทฺธึ เทวิยา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺเต คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เตสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส เทวี สงฺฆนวกสฺส จ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา อยฺยา ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺตุ, มยํ ปฺุเน น หายิสฺสาม, อมฺหากํ อิธ วาสาย ปฏิฺํ เทถาติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน นิวาสฏฺานาทโย กาเรตฺวา ยาวชีวํ ปจฺจกพุทฺเธ อุปฏฺหิตฺวา เตสุ ปรินิพฺพุเตสุ สาธุกีฬนํ กาเรตฺวา จนฺทนา ครุอาทีหิ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา เอวรูปานมฺปิ มหานุภาวานํ มเหสีนํ มรณํ ภวิสฺสติ, กิมงฺคํ ปน มาทิสานนฺติ สํเวคชาโต เชฏฺปุตฺตํ รชฺเช ปติฏฺาเปตฺวา สยํ ปพฺพชํ ปพฺพชิ, เทวีปิ รฺเ ปพฺพชิเต อหํ กึกริสฺสามีติ ปพฺพชิตฺวา ทฺเวปิ อุยฺยาเน วสนฺตา ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺตา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ. เต อมฺหากํ ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺธสาสเน ปพฺพชึสุ, ตทา นนฺทิยราชา ธุตงฺคธรานํ อคฺโค มหากสฺสปตฺเถโรนาม หุตฺวา จนฺโท วิย สุริโย วิยจ โลเก ปากโฏ หุตฺวา ภควติ ปริ- นิพฺพุเต ¶ พุทฺธสาสนํ อติวิย โสเภติ. ภริยาปิสฺส ภทฺทกาปิฬานี นาม อโหสีติ.
ทตฺวา ปุเรโก วิปิเน จรนฺโต,
ปจฺเจกพุทฺธสฺสนุวาตมตฺตํ;
กตฺวา สรฏฺํ กุรุทีปโสภํ,
มหานุภาโว วสุธา ธิโปสิ.
ตุมฺเหจ โภนฺโต ขลุ สีลวนฺเต,
ททาถ ทานานิ อนปฺปกานิ;
ตํ โว ปติฏฺาจ ภวนฺตรสฺมึ,
จินฺตามณึ กปฺปตรุํว สารนฺติ.
นนฺทิยราชสฺส วตฺถุํ ปถมํ.
๑๒. อฺตรมนุสฺสสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต ปาฏลิปุตฺตสมีเป อฺตรสฺมึ คาเม อฺตโร ทุคฺคตมนุสฺโส วสติ, โส ปเนกทิวสํ อฺตรํ คามํ คจฺฉนฺโต ทฺเว สาฏเก นิวาเสตฺวา มหนฺตํ อฏวึปาปุณิ, ตเทวํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอตสฺส วตฺถํ คณฺหิสฺสามีติ เอโก โจโร อนุพนฺธิ, โส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ โจรํ ทิสฺวา จินฺเตสิ, อหเมตสฺมา ปลายิตุํ วา เตน สทฺธึยุชฺฌิตุํ วา น สกฺโกมิ, อยมาคนฺตฺวา อวสฺสํ อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ เม วตฺถํ คณฺหิสฺสติ. มยาปิสฺส นิรตฺถเกน หริตุํ น สกฺกา, ทานวเสนสฺส ทสฺสามีติ สนฺนิฏฺาน มกาสิ, อถ โจโร อาคนฺตฺวา วตฺถกํ ปรามสิ, อถ โส ปุริโส จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อิมํ มม วตฺถทานํ ภวโภคสุขตฺถาย ปจฺจโย โหตูติ วตฺถํ ทตฺวา ทุจฺฉาทิตตฺตา มหามคฺคํ ปหาย อฺเน ชงฺฆามคฺเคน คจฺฉนฺโต อาสิวิเสน ทฏฺโ กาลํ กตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ¶ ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน เนกจฺฉราสหสฺสปริวุโต นิพฺพตฺติ. วิมานํ ปนสฺส ปริวาเรตฺวา ติโยชนิเก าเน กปฺปรุกฺขา นิพฺพตฺตึสุ, โส มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ ทิสฺวา โสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต อาห.
ปริณามิตมตฺเตน, ทานสฺส สกสนฺตกํ;
ททาติ วิปุลํ โภคํ, ทิพฺพมิสฺสริยํ วรํ.
ทฺวาทสโยชนุพฺเพธํ, ทุทฺทิกฺขํ จกฺขุมูสนํ;
กูฏา คารวรุเปตํ, สพฺพโสวณฺณยํ สุภํ.
มม ปฺุเน นิพฺพตฺตํ, เนกราคทฺธชากุลํ,
ตเถว ปริสุทฺเธหิ, วิตาเนหิ จ ลงฺกตํ.
ปาสาทปริยนฺตมฺหิ, ทิพฺพวตฺถานิ ลมฺพเร;
วาเตริตา เต โสภนฺติ, อวฺเหนฺตาว สุธาสิโน.
ปาสาทสฺส สมนฺตา เม, ภูมิภาเค ติโยชเน;
อิจฺฉิติจฺฉิตทาตาโร, ชาตาสุํ สุรปาทปา.
ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, วาเทหิ ตุริเยหิ จ;
เน กจฺฉราสหสฺเสหิ, โมทามิ ภวเน มม.
น สมฺมา ทินฺนวตฺถสฺส, อกฺเขตฺเต ผลมี ทิสํ;
เขตฺเต สมฺมา ททนฺตสฺส, โก ผลํ วณฺณยิสฺสตีติ.
เอวํ วิธมฺปิ กุสลํ มนุโช กริตฺวา,
ปปฺโปติ ทิพฺพวิภวํ มุนิวณฺณนียํ;
มนฺตฺวาน โภ ททถ ทานวรํ สุสีเล,
สทฺธาย สุทฺธมนสาสฺส วิเสสภาคีติ.
อฺตรมนุสฺสสฺส วตฺถุํ ทุติยํ.
๑๓. วิสมโลมกุมารสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต ¶ กิร อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป กสฺสโป นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺโต โลกสฺส ทุกฺขาปนุโท สุขาวโห ปฏิวสติ โลกํ นิพฺพาณมหานครวเร ปริปูเรนฺโต. ตสฺมึ สมเย อฺตโร ปุริโส สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต นานาวิธานิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธวิย คนฺตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ สพฺพรตนมเย ทิพฺพวิธาเน เทวจฺฉราสหสฺสปริวุโต. ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีเป ปาฏลิปุตฺตนคเร อาณาจกฺกวตฺติธมฺมาโสกมหานรินฺทสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามํ กโรนฺโต สีเส โลมํ วิสมํ หุตฺวา ชาตตฺถา วิสมโลมกุมาโรติ สฺชานึสุ. โส กเมน วิฺุตํ ปตฺโต พลสมฺปนฺโน อโหสิ. มหาถาโม อภิรูโปจ อโหสิ. ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ยสปริวารสมฺปนฺโน ปฏิวสติ. ตโต อปเรน สมเยน ธมฺมาโสกมหานรินฺโท จตุราสีติสหสฺสราชปริวุโต อนนฺตพลวาหโน กี ฬา ป โร หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ยถาภิรนฺตํ กีฬิตฺวา อาคจฺฉนฺโต จนฺทภาคํ นาม คงฺคํ สมฺปาปุณิ. สา ปน โยชนวิตฺถตา ติคาวุตคมฺภีรา อโหสิ. ตทา สา อธุนาคเตหิ โอเฆหิ มหาเผณสมากุลา พหูมิโย อุโภกูเล อุตฺตรนฺตี มหาเวคา [มหาเวคาคจฺฉนฺตี อิติสพฺพตฺถ] คจฺฉนฺติ. ตทา ราชา คงฺคํ ทิสฺวา โก นาเมตฺถ ปุริโส เอวํวิธํ มหาคงฺคํ ตริตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตีติ อาห. ตํ สุตฺวา วิสมโลม กุมาโร อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อหํ เทว คงฺคํ ตริตฺวา คนฺตฺุจ อาคนฺตฺุจ สกฺโกมีติ อาห. ราชา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ กุมาโร คาฬฺหํ นิวาเสตฺวา มกรทนฺติยา ¶ เกเส พนฺธิตฺวา คงฺคากูเล ิโต อฏฺารสหตฺถํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อุสภมตฺตฏฺาเน ปติตฺวา ตริตุ มารภิ. ตโต จณฺฑโสตํ ฉินฺทิตฺวา ตรนฺโต คมนา คมนกาเล คณฺหนตฺถาย อาคเต จณฺฑสุํสุมาเร ปาณินา ปหริตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺโต วีสสตํ มาเรตฺวา อุตฺตาเรตฺวา ตลมุคฺคมฺม ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ราชา ตํ การณํ ทิสฺวา ภยปฺปตฺโต เอโส โข มํ มาเรตฺวา รชฺชมฺปิ คหิตุํ สมตฺโถ. เอตํ มาเรตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา นครํ สมฺปตฺโต กุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา อมจฺเจ อาห. อิมํ ภเณ พนฺธนาคาเร กโรถาติ. เต ตถา กรึสุ, อถสฺส พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตา. ตโต ราชา จตุมาสจฺจเยน ทีฆโต สฏฺิหตฺถปฺปมาเณ สฏฺิเวฬุกลาเป อาหราเปตฺวา คณฺิโย โสธาเปตฺวา อนฺโต อโยสารํ ปูเรตฺวา ราชงฺคเณ ปาเปตฺวา วิสมโลมกุมารํ พนฺธนาคารโต อาหาราเปตฺวา [อาณาเปตฺวา อิติสพฺพตฺถ] อมจฺเจ เอวมาห. ภเณ สฺวายํ กุมาโร อิมินา ขคฺเคน อิเม เวฬุกลาเป จตุรงฺคุลํ กตฺวา ฉินฺทตุ. โน เจ ฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. ตํ มาเรถาติ อาห, ตํ สุตฺวา กุมาโร อหํ พนฺธนาคาเร จิ ร วุ ตฺโถ ชิฆจฺฉาปีฬิโต อาหาเรน กิลมึ, ยนฺนูนาหํ อาหารํ ภฺุจิตฺวา ฉินฺเทยฺยนฺติ. เต นตฺถิ ทานิ ตุยฺหํ อาหารนฺติ อาหํสุ. เตนหิ โปกฺขรณิยา ปานียํ ปิวิสฺสามีติ อาห. เต สาธูติ โปกฺขรณึ เนสุํ. กุมาโร โปกฺขรณึ โอตริตฺวา นหายิตฺวา นิมุคฺโค ยาวทตฺถํ กลลํ ภฺุจิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อุฏฺาย อสิปตฺตํ คเหตฺวา มหาชนานํ [มหาชนานํปสฺสนฺตเมว อิติสพฺพตฺถ] ปสฺสนฺตานเมว อฏฺาสีติหตฺถฏฺานํ อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา สพฺพเวฬุกลาเป จตุรงฺคุลมตฺเตน ขณฺฑาขณฺฑํ กุรุมาโน โอตริตฺวา มูเล ถูลอยสลากํ ปตฺวา กิณีติ สทฺทํ สุตฺวา อสิปตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา โรทมาโน อฏฺาสิ. ตโต ราชปุริเสหิ กิมตฺตํ โรทสีติ วุตฺเต ¶ เอตฺตกานํ ปุริสานมนฺตเร มยฺหํ เอโกปิ สุหโท นตฺติ. สเจ ภเวยฺย, อิเมสํ เวฬุกลาปานมนฺตเร อโย สารํ อตฺถิภาวํ กเถยฺย, อหํ ปน ชานมาโน อิเม เวฬุ กลาเป องฺคุลงฺคุเลสุ ฉินฺเทยฺยนฺติ อาห. ตโต ราชา กุมาเรน กตกมฺมํ โอโลเกตฺวา ปสนฺโน อุปราชฏฺานํ พหฺุจ วิภวํ ทาเปสิ, เอวมสฺส พลสมฺปตฺติลาโภ นาม น ชาติโคตฺตกุลปเทสาทีนํ พลํ. น ปาณาติปาตาทิทุจฺจริตานํ พลํ. กสฺเสตํ พลนฺติ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทินฺนทานาทิสุจริตกมฺมวิปากํ. เตน วุตฺตํ.
กสฺสปสฺส มุนินฺทสฺส, กาเล อฺตโร นโร;
สมฺพุทฺธมุปสํกมฺม, สุตฺวา ธมฺมํ สุเทสิตํ.
ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา, สีลวนฺตาน ภิกฺขุนํ;
มธุรนฺนปาเน ปจุเร, อทาสิ สุมโน ตทา.
อทาสิ จีวเร ปตฺเต, ตเถว กายพนฺธเน;
อทา ขีรสลากฺจ, พหู กตฺตรยฏฺิโย.
อทา สุปสฺสยํ ทานํ, มฺจปีาทิกํ ตถา;
ปาวาร กมฺพลาทีนิ, อทา สีตนิวารเณ.
อทา เภสชฺชทานานิ, อาโรคฺยตฺถาย ภิกฺขุนํ;
เอวํ นานาวิธํ ปฺุํ, กตฺวาน ติทิวํ คโต.
ตตฺถ ทิพฺพวิมานมฺหิ, อุปฺปนฺโน โส มหิทฺธิโก;
เทวจฺฉราปริวุโต, เทวเสนาปุรกฺขโต.
ทิพฺเพหิ นจฺจคีเตหิ, ทิพฺพวาทิตตนฺติหิ;
โมทมาโน อเนเกหิ, ทิพฺพสมฺปตฺติยา สห.
ยาวตายุํ ตหึ ตฺวา, ชมฺพุทีเป มโนรเม;
ปุเร ปาฏลิปุตฺตมฺหิ, ธมฺมาโสกสฺส ราชิโน.
ปุตฺโต ¶ หุตฺวาน นิพฺพตฺติ, มหาถาโม มหาพโล;
มหายโส มหาโภโค, อาสิ พุทฺธาทิมามโก.
กาตพฺพํ กุสลํ ตสฺมา, ภวสมฺปตฺติ มิจฺฉตา;
ปาเลตพฺพ มโถ สีลํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวนนฺติ.
ตโต กุมาโร อุปราชฏฺานํ ลภิตฺวา สมฺปตฺตึอนุภวมาโน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรมาทึ กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยทานา ทิวเสน สกฺการํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตติ.
เอวํวิธํ สุจริตํ สุมโน กริตฺวา,
ภาคิสฺส เนกวิภวสฺส ภวาภเวสุ;
ตุมฺเหปิ โภ สุจริตํ วิภวานุรูปํ,
กตฺวาน นิพฺพุติปทํ กรคํ กโรถาติ.
วิสมโลมกุมารสฺส วตฺถุํ ตติยํ.
๑๔. กฺจนเทวิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร เทวปุตฺตนครํ นาม ทสฺสนียํ เอกํ นครํ อโหสิ. ตสฺมึ สมเย มนุสฺสา เยภุยฺเยน ปตฺตมหํ นาม ปูชํ กโรนฺติ, ภควตา ปริภุตฺตปตฺตํ คเหตฺวา กตาเนกปูชาวิธานา อุสฺสวํ กโรนฺติ. ตํ ปตฺตมหนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ สมเย เทวปุตฺตนคเร ราชา สพฺพรตนมยํ รถํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺการาเปตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา สุสิกฺขิตสิปฺปาจริเยหิ สตฺตรตนปรินิฏฺิเต อสีติหตฺถเวฬคฺเค สตฺถุนา ปริภุตฺตํ เสลมยปตฺตํ มุตฺตาชาลาทีหิ อลงฺกริตฺวา เวฬคฺคํ อาโรเปตฺวา เวฬุํ ¶ รเถ ปาเปตฺวา นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกริตฺวา ธชปตากาทโย อุสฺสาเปตฺวา โตรณคฺฆ กปนฺติโยจ ปุณฺณฆฏทีปมาลาทโยจ ปติฏฺาเปตฺวา อเนเกหิ ปูชาวิธาเนหิ นครํ ปทกฺขิณํ กาเรตฺวา นครมชฺเฌ สุสชฺชิตรตนมณฺฑเป ปตฺตธาตุํ เปตฺวา สตฺตเม ทิวเส มหาธมฺมสวณํ การาเปสิ. ตทา ตสฺมึ ชนปเท พหู มนุสฺสาจ เทวตาจ ยกฺขรกฺขสนาคสุปณฺณาทโยจ มนุสฺสเวเสน เยภุยฺเยน ตํ สมาคมํ โอตรนฺติ, เอวมจฺฉริยํ ตํ ปูชาวิธานํ อโหสิ.
ตทา เอโก นาคราชา อุตฺตมรูปธรํ อคตปุพฺพปุริสํ เอกํ กุมาริกํ ธมฺมปริสนฺตเร นิสินฺนํ ทิสฺวา ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต อเนกากาเรหิ ตํ ยา จิ ตฺวา ตสฺสา อลทฺธมาโน กุชฺฌิตฺวา นาสาวาตํ วิสฺสชฺเชสิ อิมํ มาเรสฺสามีติ. ตํ ตสฺสา สทฺธาพเลน กิฺจิ อุปทฺทวํ กาตุํ สมตฺโถ นาโหสิ. อถสฺสา นาโค ปาทโต ปฏฺาย ยาวสกลสรีรํ โภเคน เวเตฺวา สีเส ผณํ กตฺวา ภายาเปนฺโต อฏฺาสิ. อนฺวิหิตาย ตาย ธมฺมสวณพเลน อณุมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ นาโหสิ. ปภาตาย รตฺติยา ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา กิเมตนฺติ การณํ ปุจฺฉึสุ, สาปิ เตสํ กเถตฺวา เอวํ สจฺจกิริยมกาสิ. ตถาหิ.
พฺรหฺมจารี อโหสาหํ, สฺชาตา อิธ มานุเส;
เตน สจฺเจน มํ นาโค, ขิปฺปเมว ปมฺุจตุ.
กามาตุรสฺส นาคสฺส, โนกาสมกรึยโต;
เตน สจฺเจน มํ นาโค, ขิปฺปเมว มฺุจตุ.
วิสวาเตน ขิตฺตสฺส, กุปิตสฺโสรคสฺสหํ;
อกุทฺธา เตน สจฺเจน, โส มํ ขิปฺปํ ปมฺุจตุ.
สทฺธมฺมํ สุณมานาหํ, ครุคารวภตฺติยา;
อสฺโสสึ เตน สจฺเจน, ขิปฺปํ นาโค ปมฺุจตุ.
อกฺขรํวา ¶ ปทํวาปิ, อวินาเสตฺวาว อาทิโต;
อสฺโสสึ เตน สจฺเจน, ขิปฺปํ นาโค ปมฺุจตูติ.
สจฺจกิริยาวสาเน นาคราชา ตสฺสา อตีว ปสนฺโน โภคํ วินิเวเตฺวา ผณสตํ มาเปตฺวา ตํ ผณคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา พหูหิ นาคมานวเกหิ สทฺธึ อุทกปูชํ นาม ปูช มกาสิ, ตํ ทิสฺวา พหู นครวาสิโน อจฺฉริยพฺภุตชาตา อฏฺารสโกฏิธเนน ปูช มกํสุ. ตถาหิ.
นตฺถิ สทฺธาสโม โลเก, สุหโท สพฺพกามโท;
ปสฺสถสฺสา พลํ สทฺธา, ปูเชนฺเตวํ นโร รคา.
อิธ โลเกว สาลตฺถ, ภวโภค มนปฺปกํ;
ตสฺมา สทฺเธน กาตพฺพํ, รตนตฺตยคารวนฺติ.
อเถวํ สา ปฏิลทฺธมหาวิภวา ยาวชีวํ โกมาริย พฺรหฺมจาริณี หุตฺวา อายุปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตสฺมึเยว นคเร รฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. นิกฺขนฺตทิวเส ปนสฺสา สกลเทวปุตฺตนคเร รตนวสฺสํ วสฺสิ. เตนสฺสา กฺชนเทวีติ นามํ กรึสุ. สมนฺตปาสาทิกา อโหสิ. อภิรูปา เทวจฺฉรปฏิภาคา. มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ. สรีรโต จนฺทนคนฺโธ วายติ. สกลสรีรโต พาลสุริโย วิย รํสิโย นิจฺฉาเรนฺตี จตุรตนคพฺเภ ปทีปกิจฺจํ นาม นตฺถิ. สพฺโพ คพฺโภ สรีรา โลเกน เอโก ภาโส โหติ, ตสฺสา รูปสมฺปตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิ. ตโต สกลชมฺพุทีปวาสี ราชาโน ตสฺสา อตฺถาย ปิตุรฺโ ปณฺณาการานิ ปหิณึสุ. สา ปน ปฺจกาเม อนนุลิตฺตา ปิตรํ อนุชานาเปตฺวา ภิกฺขุนู ปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
สุตฺวาน ¶ สาทรวเสน กุมาริเกวํ;
ธมฺมฺหิ สีลมมลํ ปริปาลยนฺตี;
ลทฺธาน เนกวิภวํ วิภวํ ปยาตา,
มา โภ ปมชฺชถ สทา กุสลปฺปโยเคติ.
กฺจนเทวิยา วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๑๕. พฺยคฺฆสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป จูลรฏฺา สนฺเน พาราณสีนคเร เอกํ ปํสุปพฺพตํ วินิวิชฺฌิตฺวา มหามคฺโค โหติ, ตตฺถ เวมชฺเฌ เอโก พฺยคฺโฆ อตฺตโน อนฺธปิตรํ ปพฺพตคุหายํ กตฺวา โปเสนฺโต วสติ. ตสฺเสว ปพฺพตสฺส วนทฺวาเร ตุณฺฑิโล นาม เอโก สุวโปตโก รุกฺขสฺมึ วสติ. เต อุโภปิ อฺมฺํ ปิยสหายา อเหสุํ, ตสฺมึ สมเย ปจฺจนฺตคามวาสี เอโก มนุสฺโส อตฺตโน มาตุคาเมน สทฺธึ กลหํ กตฺวา พาราณสึ คจฺฉนฺโต ตํ วนทฺวารํ สมฺปาปุณิ. อถ สุวโปตโก ปริหีนตฺตภาวํ ทุกฺขิตํ ตํ ทิสฺวา กมฺปมานหทโย ตํ ปกฺโกสิตฺวา โภ กุหึ คจฺฉสีติ อาห, เตน ปรขณฺฑํ คจฺฉามีติ วุตฺเต ตุณฺฑิโล โภ อิมสฺมึ วนขณฺฑมชฺเฌ เอโก พฺยคฺโฆ วสติ. กกฺขโล ผรุโส สมฺปตฺตสมฺปตฺเต มาเรตฺวา ขาทติ. มา ตฺวํ เตน คจฺฉาติ อาห. สฺวายํ ทุพฺภโค มนุสฺโส หิตกามสฺส ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉาเมวาติ อาห. ตุณฺฑิโล เตนหิ สมฺม ยทิ อนิวตฺตมาโน คจฺฉสิ. เอโส พฺยคฺโฆ มม สหาโย. เม วจนํ ตว สนฺติกา สุตฺวา น คณฺหาตีติ. ตสฺส ตํ อนาทิยนฺโต โส สุวราเช ปทุฏฺจิตฺโต มุคฺคเรน ปหริตฺวา มาเรตฺวา อรณึ อคฺคึ กตฺวา มํสํ ขาทิ. อสปฺปุริสสํสคฺโค นาเม ส อิธ โลกปรโลเกสุ ทุกฺขาวโหเยว. ตถาหิ.
มยา ¶ กตํ มยฺหมิทํ, อิติ เวสฺสานรํ นโร;
สมาลิงฺคติ สปฺเปโม, ทหเตวสฺส วิคฺคหํ.
มธุขีราทิทาเนน, เปมสา ปริปาลิโต;
โสรโค กุปิโตวสฺส, ฑสเตวสฺส วิคฺคหํ.
เอวํ นิหีนชจฺเจน, ปาเปน อกตฺุนา;
นรา ธเมน ทีเนน, กโตปิ ขณสงฺคโม.
อสาธุโก อยํเตวํ, ชานมาเนน ชนฺตุนา;
มุหุตฺตมฺปิ น กาตพฺโพ, สงฺคโม โส อนตฺถโทติ.
ตโต โส อสปฺปุริโส มํสํ ขาทิตฺวา คจฺฉนฺโต วนขณฺฑมชฺฌํ สมฺปาปุณิ. อถ พฺยคฺโฆ ตํ ทิสฺวา มหานาทํ กโรนฺโต คหณตฺถาย อุฏฺาสิ. โส พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภยปฺปตฺโต ตุณฺฑิลสฺส วจนํ สริตฺวา อหํ โภ ตว สหายตุณฺฑิลสฺส สนฺติกา อาคโตมฺหีติ อาห, ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆ อตฺตมโน เอหิ สมฺมาติ ตํ ปกฺโกสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา ขาทิตพฺพาหาเรน ตํ สนฺตปฺเปตฺวา ปิตุสนฺติเก นิสีทาเปตฺวา ปุน วนขณฺฑ มคมาสิ. อถสฺส ปิตา ปุตฺตสฺส คตกาเล เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตสฺส วจนานุสาเรน ตุณฺฑิลํ มาเรตฺวา ขาทิตภาวํ อฺาสิ. ตโต โส ปุตฺตสฺส อาคตกาเล ตว สหาโย เตน มาริโตติ อาห. ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆ อนตฺตมโน เวเคน ตสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สมฺม ตุณฺฑิลาติ สทฺทํ กตฺวา อปสฺสนฺโต ลฺุจิตปตฺตํจสฺส ทิสฺวา นิสฺสํสยํ เตน มาริโต เม สหาโยติ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต อาคฺฉิ. อถ โส อสปฺปุริโส ตสฺมึ ตตฺถ คเต ตสฺส ปิตรํ ปาสาเณน ปหริตฺวา มาเรตฺวา พฺยคฺฆํจ ทานิ มาเรสฺสามีติ พฺยคฺฆาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต นิลีโน อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ พฺยคฺโฆปิ อาคฺฉิ. โส ตสฺสา คตกาเล ตสฺส เตเชน ภีโต คนฺตฺวา ¶ ชีวิตํ เม สามิ เทหีติ ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิ, พฺยคฺโฆ ปน เตน กตกมฺมํ ทิสฺวา ตสฺมึ จิตฺตํ นิพฺพาเปตฺวา มม สหายสฺส สาสนมาทายาคตสฺส ทุพฺภิตุํ น ยุตฺตนฺติ จินฺเตนฺโต ตํ สมสฺสาเสตฺวา คจฺฉ สมฺมาติ สุขํ เปเสสิ. เอวฺหิ สปฺปุริสสมาคโม นาม อิธ โลกปรโลเกสุ สุขาวโหเยว, วุตฺตํหิ.
สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สพฺพตฺถ สนฺถโว เตน, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
สุขาวโห ทุกฺขนุโท, สทา สพฺภิ สมาคโม;
ตสฺมา สปฺปุริเสเหว, สงฺคโม โหตุ ชนฺตุนํ.
ตโต โส พฺยคฺโฆ เตน เมตฺตจิตฺตานุภาเวน กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตติ.
เอวํวิโธปิ ผรุโส ปรมํสโภชี;
พฺยคฺโฆ ทยายุปคโต สุคตึ สุเมโธ;
ตสฺมา กโรถ กรุณํ สตตํ ชนานํ,
ตํ โว ททาติ วิภวฺจ ภเวสุ โภคนฺติ.
พฺยคฺฆสฺส วตฺถุํ ปฺจมํ.
๑๖. ผลกขณฺฑทินฺนสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
สาวตฺถิยํ กิเรโก มนุสฺโส อุตฺตราปถํ คจฺฉามีติ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน คิมฺหานมาเส มชฺฌณฺเห พหลาตเปน กิลนฺโต หุตฺวา รุกฺขจฺฉายํ ปวิสิตฺวา ตมฺพุลํ ขาทนฺโต ผลเก นิสีทิ. อถ อุตฺตราปเถนาคจฺฉานฺโต เอโก ตเถว อาตเปน กิลนฺโต อาคนฺตฺวา ปุริมสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา โภ ปานียํ อตฺถีติ ปุจฺฉิ. อิตโร ปานียํ นตฺถีติ อาห. อถสฺส ¶ โส มยฺหมฺปิ โภ ตมฺพุลํ เทหิ ปิปาสิโตมฺหิติ วตฺวาปิ น ลภิ. จตุกหาปเณน เอกํ ตมฺพุลปณฺณํ กิณิตฺวา ลทฺโธ ตตฺเถว นิสีทิตฺวา ขาทิตฺวา ปิปาสํ วิโนเทตฺวา เตน อุปกาเรน ตสฺส สิเนหํ กตฺวา อตฺตโน คมนฏฺาน มคมาสิ, อถา ปรภาเค โส ปฏฺฏนํ คนฺตฺวา นาวาย วณิชฺชตฺถาย คจฺฉนฺโต สมุทฺทมชฺฌํ ปาปุณิ. ตโต สตฺตเม ทิวเส นาวา ภิชฺชิ. มนุสฺสา มจฺฉกจฺฉปานํ ภกฺขา ชาตา. โส เอว ปุริโส อโรโค หุตฺวา เอกํ ผลกขณฺฑํ อุเร กตฺวา สมุทฺทํ ตรติ. อเถ ตโรปิ ตเถว นาวาย ภินฺนาย เสโส หุตฺวา สมุทฺทํ ตรนฺโต ปุริเมน สมาคมิ. อถ เต สตฺตทิวสํ สมุทฺเท ตรนฺตา อฺมฺํ สฺชานึสุ. เตสุ กหาปเณ ทตฺวา ตมฺพุลํ คหิโต เอกํ ผลกขณฺฑํ อุเร กตฺวา ตรติ. อิตรสฺเสตํ นตฺถิ. อถ โส กหาปเณ คเหตฺวา ทินฺนตมฺพุลมตฺตสฺโส ปการํ สริตฺวา อตฺตโน ผลกขณฺฑํ ตสฺส อทาสิ. โส ตสฺมึ สยิตฺวา ตรนฺโต ตํ ปหาย อคมาสิ, อปโร อนาธารเกน ตรนฺโต โอสฺสฏฺวิริโย อุทเก โอสีทิตุมารติ. ตสฺมึ ขเณ สมุทฺเท อธิวตฺถา มณิเมขลา นาม เทวธีตา โอสีทนฺตํ ตํ ทิสฺวา สปฺปุริโสติ ตสฺส คุณานุสฺสรนฺตี เวเคนา คนฺตฺวา ตํ อตฺตโน อานุภาเวน สมุทฺทตีรํ ปาเปสิ. อิตรํปิ สา เอตสฺเสว คุณานุภาเวน ตีรํ ปาเปสิ. อถ ผลเกโนติณฺณปุริโส ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต กถํ ปุรโต อโหสิ สมฺมาติ ปุจฺฉิ. โส น ชานามิ. อปิจ โข สุเขเนว ตีรํ ปตฺโตสฺมีติ อาห. อถ เทวธีตา ทิสฺสมานกสรีเรเนว อตฺตนา อานีตภาวํ อาโรเจนฺตี อาห.
โย มาตรํ ปิตรํวา, ธมฺเมน อิธ โปสติ;
รกฺขนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
โย เจ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สํฆฺจ สรณํ คโต;
รกฺขนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
ปฺจวิธํ ¶ อฏฺวิธํ, ปาติโมกฺขฺจ สํวรํ;
ปาเลติ โย ตํ ปาเลนฺติ, เทวา สพฺพตฺถ สพฺพทา.
กาเยน วาจา มนสา, สุจริตฺตํ จรตี ธ โย;
ปาเลนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
โย สปฺปุริสธมฺเมสุ, ิโต ธ กตเวทิโก;
ปาเลนฺติ ตํ สทา เทวา, สมุทฺเท วา ถเลปิ วา.
ตโต โส อาห.
เนว ทานํ อทาสาหํ, น สีลํ ปริปาลยึ;
เกน เม ปฺุกมฺเมน, มมํ รกฺขนฺติ เทวตา;
ปุจฺฉามิ สํสยํ ตุยฺหํ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเตติ.
เทวตา อาห.
อคาธา ปารเค ภีเม, สาคเร ทุริตา กเร;
ภินฺนนาโว ตรนฺโต ตฺวํ, หทเย กตฺวา กลิงฺครํ.
ตฺวา สปฺปุริเส ธมฺเม, อตฺตาน มนเวกฺขิย;
ขณสนฺถวสฺส ปุริสสฺส, อทาสิ ผลกํ สกํ.
ตํ ตุยฺหํ มิตฺตธมฺมฺจ, ทานฺจ ผลกสฺส เต;
ปติฏฺาสิ สมุทฺทสฺมึ, เอวํ ชานาหิ มาริสาติ.
เอวฺจ วตฺวา สา เต ทิพฺพาหาเรน สนฺตปฺเปตฺวา ทิพฺพวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน สาวตฺถินคเรเยว เต ปติฏฺาเปสิ. ตโต ปฏฺาย ตเมว อารมฺมณํ กตฺวา เต ทานํ ททนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺตา อายุปริโยสาเน สคฺคปรายณา อเหสุํ.
เอวํ ปริตฺตกุสเลนปิ สาครสฺมึ,
สตฺตา ลภนฺติ สรณํ ขลุ เทวตาหิ;
ตุมฺเหปิ สปฺปุริสตํ น วินาสยนฺตา,
มา โภ ปมชฺชถ สทา กุสลปฺปโยเคติ.
ผลกขณฺฑทินฺนสฺส วตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๑๗. โจรสหายสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ¶ ภควติ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีเป เทวทหนคเร เอโก มนุสฺโส ทุกฺขิโต ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต ปจฺจนฺเต อฺตรํ คามํ คนฺตฺวา ตตฺถ เอกสฺมึ กุลเคเห นิวาสํ กปฺเปสิ. ตตฺถ มนุสฺสา ตสฺส ยาคุภตฺตํ ทตฺวา โปเสสุํ, ตโต โส ตตฺถ มนุสฺเสหิ มิตฺตสนฺถวํ กตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา อฺฏฺานํ คนฺตฺวา อปรภาเค โจรกมฺมํ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติ. อเถกทิวสํ โจเรนฺตํ ตํ ราชปุริสา คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ตํ พนฺธนาคาเร กโรถาติ อาณาเปสิ, เต ตํ พนฺธนาคารํ เนตฺวา สงฺขลิกาหิ พนฺธิตฺวา อารกฺขกานํ ปฏิปาเทตฺวา อคมํสุ, พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส ตสฺส ทฺวาทสสํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ. ตโต อปรภาเค ตสฺส ปุพฺพสหาโย ปจฺจนฺตคามวาสี มนุสฺโส เกนจิ กมฺเมน เทวทห มาคโต ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต พนฺธนาคาเร พทฺธํ ตํ อทฺทส. ทิสฺวา ตสฺส หทยํ กมฺปิ, โส โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา กึ เต มยา กตฺตพฺพํ สมฺมาติ ปุจฺฉิ. ตโต เตน สมฺม พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส เม อิทานิ ทฺวาทสสํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ, เอตฺตกํ กาลํ ทุพฺโภชนาทินา มหาทุกฺขํ อนุโภมิ. ยาวาหํ อาหารํ ปริเยสิตฺวา ภฺุชิตฺวา อาคมิสฺสามิ. ตาว มํ อิโต มฺุจนุปายํ ชานาหีติ วุตฺเต โส สปฺปุริโส.
รูเปน กินฺตุ คุณสีลวิวชฺชิเตน,
มิจฺฉาลยสฺส กิตวสฺส ธิยา กิมตฺถํ;
ทานา ทิจาควิคเตน ธเนน กึ วา;
มิตฺเตน กึ พฺยสนกาลปรมฺมุเขนาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สาธุ สมฺม กโรมิ เต วจนนฺติ อารกฺขกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา โภนฺโต ยาเวโส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา อาคจฺฉติ. ตาวาหํ ตสฺส ปาฏิโภโค ภวิสฺสามิ. วิสฺสชฺเชถ ¶ นนฺติ อาห, เตหิ น สกฺกา โภ เอตํ วิสฺสชฺเชตุํ, อปิ จ โข ยาวายํ อาคจฺฉติ. ตาว ตฺวํ อยสงฺขลิกาย พทฺโธ นิสีทิสฺสสิ, เอวํ ตํ วิสฺสชฺเชสฺสาม, โน เจ น สกฺกาติ อาหํสุ, โส เอวมฺปิ โหตุ สมฺมาติ วตฺวา ตสฺส ปาทโต สงฺขลิกํ มฺุจิตฺวา อตฺตโน ปาเท กตฺวา พนฺธนาคารํ ปวิสิตฺวา อิตรํ มฺุจาเปสิ. โสปิ อสปฺปุริโส พนฺธนา มุตฺโต น ปุน ตํ าน มคมาสิ, อโห อกตฺุโน ปกตึ าตุํ ภาริยํ. ยถาห.
วาริปูเร ยถา โสพฺเภ, เนวนฺโต วิสมํ สมํ;
ปฺายเตวํสาธุสฺส, ภาวํ มนสิ สมฺภวํ.
ภาสนฺติ มุขโต เอกํ, จินฺเตนฺติ มนสา ปรํ;
กาเยเนกํ กโรนฺเตวํ, ปกตายมสาธุนํ.
เตสํ โย ภาวมฺาสิ, โสว ปณฺฑิตชาติโก;
พหุสฺสุโตปิ โสเยว, ปรจิตฺตวิทูปิ โส.
อถสฺส พนฺธนาคาเร วสนฺตสฺส ทฺวาทสสํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ. เอตฺตกํ กาลํ ชิฆจฺฉาปีฬิเตน เตน อาหารตฺตาย ปโร น ยาจิตปุพฺโพ, อนุจฺฉิฏฺาหารํ ลภนทิวสโต อลภนทิวสาเยว พหุตรา โหนฺติ, อถ ทฺวาทสสํวจฺฉราติกฺกเม รฺโ ปุตฺโต นิพฺพตฺติ. ตทา ราชา อตฺตโน วิชิเต สพฺพพนฺธนาคารานิ วิวราเปสิ. อนฺตมโส มิคปกฺขิโนปิ พนฺธนา มฺุจาเปสิ. ทฺวาเร วิวฏมตฺเตเยว พนฺธนาคาเร มนุสฺสา อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ อคมํสุ. โส ปเนโกว เตหิ สทฺธึ อคนฺตฺวา โอหียิ. อารกฺขเกหิ ตฺวํ โภ กสฺมา น คจฺฉสีติ วุตฺเต อหํ โภ ปฺาตภาเวน อิทานิ น คมิสฺสามิ. อตีว ปริหีนคตฺโตสฺมิ. อนฺธกาเร คมิสฺสามีติ วตฺวา อนฺธกาเร อาคเต นิกฺขมฺม อนฺโตนคเร วิสฺสาสิกานํ อภาเวน กุโต อาหารํ ลภิสฺสามีติ จินฺเตนฺโต นิกฺขมฺม รตฺตนฺธกาเร อามกสุสาน ¶ มคมาสิ. เอตฺถาหารํ ลภิสฺสามีติ. ตตฺถ โส อธุนา นิกฺขิตฺตมตมนุสฺสํ ทิสฺวา มนุสฺสฏฺินา มํสํ ฉินฺทิตฺวา สีสกปาเล ปกฺขิปิตฺวา ตีหิ มนุสฺสสีเสหิ กตอุทฺธเน เปตฺวา จิตกโต โอมุกฺกอลาเตหิ อคฺคึ กตฺวา สุสานํ นิพฺพาปนตฺถายา ภตอุทเกน มนุสฺสฏฺินา อาโลเลนฺโต มํสํ ปจิตฺวา โอตาเรตฺวา สาขาภงฺเคน หิริโกปีณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิวตฺถปิโลกิกํ วาตาวรณํ กตฺวานิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ตตฺถ ปิปฺปลีรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ตสฺส ตํ กิริยํ ทิสฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว นนฺติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห. โภ ตฺวํ ฆนตรติมิรากุเล มหารตฺติยํ ตตฺถ ตตฺถ วิกิณฺณนรฏฺิสมากิณฺเณ โสณสิคาลาทิกุณปาทกากุเล มนุสฺสมํสภกฺขยกฺขรกฺขสากุเล ตตฺถ ตตฺถ ปชฺชลนฺตาเนกจิตกภยานเก สุสาเน มนุสฺสมํสํ ปจิตฺวา กึกโรสีติ ปุจฺฉนฺตี อาห.
รตฺตนฺธกาเร กุณปาทเกหิ,
สมากุเล สีวถิกาย มชฺเฌ;
มนุสฺสมํสํ ปจสี ธ สีเส,
วเทหิ กึ เตน ปโยชนํ เตติ.
อถ โส อาห.
น ยาคเหตุ น จ ทานเหตุ,
สุสานมชฺฌมฺหิ ปจามิ มํสํ;
ขุทาสมํ นตฺถิ นรสฺส อฺํ,
ขุทาวินาสาย ปจามิมมฺโภติ.
ตโต เทวตา ตํ ตถา โหตุ, อิมินา ปิโลติเกน วาตาวรณํ กโรสิ. กิมตฺถเมตนฺติ ปุจฺฉนฺตี.
นิวตฺถสาโข ¶ หิริสํวราย,
ปิโลติกํ ตตฺถ ปสารยนฺโต;
กโรสิ วาตาวรณฺจ สมฺม,
กิมตฺถเมตํ วท ปุจฺฉิโต เมติ.
โส ตสฺสา จิกฺขนฺโต อาห.
สุภา สุภามิสฺสิตสีตวาโต,
สยํ อจิตฺโตว อจิตฺตภาวา;
เทหํ ผุสิตฺวาน อสาธุกสฺส,
อกตฺุโน มิตฺตปธํสกสฺส.
สมาวหนฺโต ยทิ เม สรีเร,
ผุสาติ [ผุสาติสาสงฺคติมชฺชทานิ อิติกตฺตจิ] ตํ วายุ มมา วิสิตฺวา;
ทุกฺขํ ททาตีติ วิสํว ตํ โภ,
ปริวชฺชิตุํ พทฺธมิมํ กุเจลนฺติ.
เทวตา อาห.
กิ มกาสิ โภ โส กตนาสโก เต,
ธนฺจ ธฺํ ตว นาสยี จ;
มาตา ปิตา พนฺธโว เขตฺต วตฺถู,
วินาสิตา เตน วเทหิ กึ เตติ.
ตโต โส อาห.
ยํ ราชโต โหติ ภยํ มหนฺตํ,
สพฺพสฺส หรณาทิวธาทิกฺจ;
อกตฺุนา สปฺปุริเสน โหติ,
อาราว โส โภ ปริวชฺชนีโย.
ยมตฺถิ ¶ โจราริภยฺหิ โลเก,
อโถ ทเกนาปิ จ ปาวเกน;
อกตฺุนา ตํ สกลมฺปิ โหติ,
อาราว โส โภ ปริวชฺชนีโย.
ปาณาติปาตมฺปิ อทินฺนทานํ,
ปรสฺส ทารูปคมํ มุสา จ;
มชฺชสฺส ปานํ กลหฺจ เปสุนํ,
สมฺผํ คิรํ ธุตฺตชเนหิ [อกฺขธุตฺตาทิโยคํ อิติกตฺถจิ] โยคํ.
สพฺพํ อนตฺถํ อสิวํ อนิฏฺํ,
อปายิกํ [อปายิกํ อิติกตฺถจิ] ทุกฺขมนนฺต มฺํ;
อกตฺุนา สปฺปุริเสน โหติ;
อาราว โส โภ ปริวชฺชนีโยติ.
วตฺวา อตฺตนา อสปฺปุริสสํสคฺเคนานุภูตํ สพฺพํ ทุกฺขํ กเถสิ, ตโต เทวตา อหมฺปิ โภ สตฺถุโน มงฺคลสุตฺตเทสนาทิวเส อิมสฺมึเยว รุกฺเข นิสินฺโน.
อเสวนา จ พาลานํ, ปณฺฑิตานฺจ เสวนา;
ปูชา จ ปูชนียฺยานํ, เอตํ มงฺคล มุตฺตมนฺติ.
คาถาย พาลสฺส โทเส อสฺโสสึติ วตฺวา ตสฺส ปสนฺโน ตํ อตฺตโน วิมานํ เนตฺวา นหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ทิพฺพนฺนปานํ ทตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺมึ นคเร รชฺเช อภิสิฺจาเปสิ. โส ตตฺถ รชฺชํ กโรนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตติ.
เอวํ ¶ อสาธุชนสงฺคมสนฺนิวาสํ,
สฺจชฺช สาธุสุจิสชฺชนสงฺคเมน;
ทานาทิ เนกกุสลํ ปริปูรยนฺตา,
สคฺคา ปวคฺควิภวํ อภิสมฺภุนาถาติ.
โจรสหายสฺส วตฺถุํ สตฺตมํ.
๑๘. มรุตฺตพฺราหฺมณสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป จนฺทภาคา นาม คงฺคาตีเร โหมคามํ นาม อตฺถิ. ตสฺมึ เอโก มรุตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ. ตทา โส โวหารตฺถาย ตกฺกสีลํ คนฺตฺวา เคหํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกาย สาลาย กุฏฺโรคา ตุรํ สุนขํ ทิสฺวา ตสฺมึ การฺุเน นีลวลฺลิตกฺกมฺพิเลน มทฺทิตฺวา ปาเยสิ. สุนโข วูปสนฺตโรโค ปากติโก หุตฺวา พฺราหฺมเณน อตฺตโน กตูปการํ สลฺลกฺเขนฺโต เตเนว สทฺธึ อคมาสิ. อปรภาเค พฺราหฺมณสฺส ภริยา คพฺภํ ปฏิลภิ, ปริปุณฺณคพฺภาย ตาย วิชายนกาเล ทารโก ติริยมฺปติตฺวา อนฺโตคพฺเภเยว มโต. ตทา ตํ สตฺเถน ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา นีหรึสุ, อถ พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา นิพฺพินฺทหทโย ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหรติ. อถสฺส ภริยา อฺเน สทฺธึ สํวสนฺตี อยํ มํ ปหาย ปพฺพชิโตติ พฺราหฺมเณ ปทุฏฺจิตฺตา โภ พฺราหฺมณํ มาเรหีติ สามิเกน สทฺธึ มนฺเตสิ. เตสํ มนฺตนํ สุนโข สุตฺวา พฺราหฺมเณเนว สทฺธึ จรติ. อเถกทิวสํ ตสฺสา สามิโก ตา ป สํ มาเรสฺสามีติ ธนุ กลาปํ คเหตฺวา นิกฺขมิ, ตทา ตาปโส ผลาผลตฺถาย อรฺํ คโต. สุ น โข อสฺสเมเยว โอ หี ยิ. ปุริโส ตาปสสฺสาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต คจฺฉนฺตเร ¶ นิลีโน อจฺฉิ. สุนโข ตสฺส ปมาทํ โอโลเกตฺวา ธนุโน คุณํ ขาทิตฺวา ฉินฺทิ. โส ปุน คุณํ ปากติกํ กตฺวา อาโรเปสิ. เอวํ โส อาโรปิตํ อาโรปิตํ ขาทเตว, อถ โส ปาปปุริโส ตาปสสฺสาคมนํ ตฺวา ตํ มาเรสฺสามีติ ธนุนา สทฺธึ อคมาสิ. อถสฺส สุนโข ปาเท ฑสิตฺวา ปาเตตฺวา ตสฺส มุขํ ขาทิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ภุงฺการมกาสิ, เอวฺหิ สปฺปุริสา อตฺตโน อุปการกานํ ปจฺจุปการํ กโรนฺติ. วุตฺตฺหิ.
อุปการํ กโรนฺโต โส, สุนโข กตเวทิโก;
สตฺตูปฆาตกํ กตฺวา, อิสิโน ทาสิ ชีวิตํ.
ติรจฺฉานาปิ ชานนฺติ, คุณมตฺตนิ กตํ สทา;
อิติ อุตฺวาน เมธาวี, กตฺู โหนฺตุ ปาณิโนติ.
ตโต ตาปโส สุนขสฺส สทฺเทนา คนฺตฺวา ตสฺส ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา การฺุเน ปฏิชิคฺคิตฺวา วูปสนฺตวณํ พลปฺปตฺตํ โปเสตฺวา ตตฺเถว วสนฺโต ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺราหฺมโลกปรายโณ อโหสีติ.
สุตฺวาน สาธุ สุนเขน กตูปการํ,
เมตฺตึทิสสฺส ปกตํ อิสินา จ สุตฺวา;
สมฺมา กโรถ กรุณฺจ ปรูปการํ,
ตํ สพฺพทา ภวติ โว ภวโภคเหตูติ.
มรุตฺตพฺราหฺมณสฺส วตฺถุํ อฏฺมํ.
๑๙. ปานียทินฺนสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป ¶ อฺตรสฺมึ ชนปเท กิเร โก มนุสฺโส รฏฺโต รฏฺํ ชนปทโต ชนปทํ วิจรนฺโต อนุกฺกเมน จนฺทภาคานทีตีรํ ปตฺวา นาวํ อภิรุหิตฺวา ปรตีรํ คจฺฉติ. อถาปรา คพฺภินิตฺถี ตาย เอว นาวาย คจฺฉติ, อถ นาวา คงฺคามชฺฌปฺปตฺตกาเล ตสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ. ตโต สา วิชายิตุมสกฺโกนฺตี กิลนฺตา ปานียํ เม เทถ, ปิปาสิตามฺหิติ มนุสฺเส ยาจิ. เต ตสฺสา วจนํ อสุณนฺตา วิย ปานียํ นาทํสุ, อถ โส ชานปทิโก ตสฺสา กรุณายนฺโต [กรุณายปานียํ, กรุณายนฺโตปานียํ, กรุณายโตยํ อิติจกตฺถจิ] โตยํ คเหตฺวา มุเข อาสิฺจิ, ตสฺมึ ขเณ สา ลทฺธสฺสาสา สุเขน ทารกํ วิชายิ, อถ เต ตีรํ ปตฺวา กติปยทิวเสน อตฺตโน อตฺตโน านํ ปาปุณึสุ. อถาปรภาเค โส ชานปทิโก อฺตรกิจฺจํ ปฏิจฺจ ตสฺสา อิตฺถิยา วสนนครํ ปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต นิวาสนฏฺานํ อลภิตฺวา นครทฺวาเร สาลํ คนฺตฺวา ตตฺถ นิปชฺชิ. ตสฺมึเยว ทิวเส โจรา นครํ ปวิสิตฺวา ราชเคเห สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ธนสารํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตา ราชปุริเสหิ อนุพนฺธา คนฺตฺวา ตาเยว สาลาย ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. อถ ราชปุริสา อาคนฺตฺวา โจเร อปสฺสนฺตา ตํ ชานปทิกํ ทิสฺวา อยํ โจโรติ คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปุน ทิวเส รฺโ ทสฺเสสุํ. รฺา กสฺมา ภเณ โจรกมฺม มกาสีติ ปุจฺฉิโต นาหํ เทว โจโร, อาคนฺตุโกมฺหีติ วุตฺเต ราชา โจเร ปริเยสิตฺวา อลภนฺโต อยเมว โจโร, อิมํ มาเรถาติ อาณาเปสิ. ราชปุริเสหิ ตํ คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา อาฆาตนํ นีเต สา อิตฺถี ตํ ตถา นียมานํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา กมฺปมานหทยา มุหุตฺเตน รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เทว เอโส ¶ น โจโร อาคนฺตุโก มฺุจเถตํ เทวาติ อาห. ราชา ตสฺสา กถํ อสทฺทหนฺโต ยชฺเชตํ โมเจตุ มิจฺฉสิ. ตสฺสคฺฆนกํ ธนํ ทตฺวา มฺุจาเปหีติ, สา สามิ มม เคเห ธนํ นตฺถิ. อปิจ มม สตฺตปุตฺเตหิ สทฺธึ มํ ทาสึ กโรหิ, เอตํ มฺุจ เทวาติ อาห, อถ ราชา ตฺวํ เอตํ อธุนาคโตติ วทสิ. เอตํ นิสฺสาย ปุตฺเตหิ สทฺธึ อตฺตานํ ทาสตฺตํ สาเวสิ. กิเมโส เต าติ วา, อุทาหุ อุปการโกติ ปุจฺฉนฺโต อาห.
กึเต โภติ อยํ โปโส, ตุวํ ปุจฺฉามิ สํสยํ;
ภาตา วา เต ปิตา โหติ, ปติ วา เทวโร ตว.
าติ สาโลหิโต กินฺนุ, อุทาหุ อิณทายโก;
อโถปการโก กินฺนุ, กสฺมาสฺส เทสิ ชีวิตํติ.
ตโต สา อาห.
เอโส เม ปุริโส เทว, กตปุพฺโพปการโก;
อตาณเมกิกํ [อตฺตานเมกิกํ อิติกตฺถจิ] เจโส, ทุกฺขิตํ มรเณ ิตํ.
วิชายิตุ มสกฺโกนฺตึ, คพฺภินึ ทุกฺขเวทินึ;
โตเยน มํ อุปฏฺาสิ, เตนาหํ สุขิตา ตทา.
ภงฺคกลฺโลลมาลาย, อุตฺตรนฺตํ มหณฺณวํ;
ปหาย ปาตุํ กูปสฺส, ยาติ โลโก ปิปาสิโต.
ตเถว วิชฺชมาเนสุ, ชเนสุ มนุชาธิป,
เอกสฺเสว มนสฺมึหิ, คุณํ ติฏฺติ สาธุกํ.
ปหตฺวาน มตํ หตฺถึ, มํสตฺถี เกจิ ชนฺตุโน;
อนุพนฺธนฺติ มํสตฺถํ, สสํ ธาวนฺต เมกกํ.
ตเถว ¶ วิชฺชมาเนสุ, ชเนสุ มนุชาธิป;
คุณวนฺต มนุพนฺธนฺติ, สปฺปุริสํ กตเวทิกํ.
ตสฺมา สปฺปุริเส ธมฺเม, ปติฏฺาสฺมิ นราธิป;
อนุสฺสรนฺติ เอเตน, กตปุพฺพู ปการกํ.
อหฺจ มม ปุตฺตา จ, เอเตนมฺห สุขาปิตา;
ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชฺช, มุจฺจนีโย อยํ มยาติ.
ตโต ราชา โทวาริกํ ปกฺโกสิตฺวา ตมฺปิ ปุจฺฉิตฺวา อธุนาคตภาวํ ตฺวา ตสฺสา สปฺปุริสธมฺเม สนฺตุฏฺโ เตสํ อุภินฺนมฺปิ มหนฺตํ ยสํ อนุปฺปทาสิ. เต ลทฺธยสา ต โต ปฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุนฺติ.
ธมฺเม ปติฏฺิตมนา อปิ มาตุคามา,
เอวํ ลภนฺติ วิภวฺจ ปสํสนฺจ;
ธมฺมฺจ สาธุจริตํ มนสีกโรนฺโต,
ธมฺเมสุ วตฺตถ สทา สุจิสชฺชนาติ.
ปานียทินฺนสฺส วตฺถุํ นวมํ.
๒๐. สหายสฺส ปริจฺจตฺตชีวิตกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ปรินิพฺพุเต สาวตฺถิยํ โสมพฺราหฺมโณ โสมทตฺตพฺราหฺมโณติ ทฺเว พฺราหฺมณา วสนฺติ. ตตฺถ โสมทตฺตพฺราหฺมเณน สทฺธึ โสมพฺราหฺมโณ เยภุยฺเยน ทูตํ กีฬติ. อเถกทิวสํ โสมทตฺโต โสมพฺราหฺมณํ เตน ปราเชตฺวา ตสฺส อุตฺตราสงฺคฺจ ลฺฉนมุทฺทิกฺจ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺโต โสมพฺราหฺมณสฺส เอหิ เคหํ คจฺฉา- มาติ ¶ อาห. ตโต โสโม นาหํ สมฺม เอกสาฏโก หุตฺวา อนฺตรวีถึ โอตริตุํ สกฺโกมิ. คมนโต เอตฺเถว เม านํ วรตรนฺติ อาห, โสมทตฺเตน เอวํ สติ สมฺม อิมํ อุตฺตราสงฺคํ คณฺหาติ ตสฺส ตํ ทตฺวา อิทานิ สมฺม เอหีติ วุตฺโตปิ นาคจฺฉติ. ปุน เตน โภ กสฺมา นาคจฺฉสีติ ปุฏฺโ สมฺม มม หตฺเถ มุทฺทิกํ อปสฺสนฺตา เม ปุตฺตทาราทโย มยา สทฺธึ กลหํ กโรนฺตีติ อาห, อถ โส เอวํ สนฺเต ยทา เต ปโหติ. ตทา มยฺหํ เทหีติ มุทฺทิกมฺปิ ทตฺวา ตํ คเหตฺวา เคหํ อคมาสิ. อถ เต เอตฺตเกน สหายา อเหสุํ. อปรภาเค โสมทตฺตพฺราหฺมณํ อยํ ปรทารกมฺมํ อกาสีติ มนุสฺสา คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ตสฺส รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ราชาณํ อกตฺวา มา โภ ปุน เอวมกาสีติ โอวทิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ราชา นํ ยาวตติยวารํ โอวทนฺโต วิสฺสชฺเชตฺวา จตุตฺเถวาเร คจฺฉเถตํ อาฆาตนํ เนตฺวา มาเรถาติ อาณาเปสิ. เอวํ ปาปกมฺเม นิรตา อเนกากาเรน โอวทนฺตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุํ. ตถาหิ.
โสณา เจว สิคาลา จ, วายสา นีลมกฺขิกา;
อิจฺเจเต กุณเป สตฺตา, น สกฺกา เต นิเสธิตุํ.
ตถา ปาณาติปาเตสุ, ปรทาเร สุราย จ;
มุสาวาเทสุ เถยฺเยสุ, สตฺตสตฺตา น วาริยาติ.
ตโต ราชปุริสา ตํ พนฺธิตฺวา ปกฺกมึสุ. ตทา โสมพฺราหฺมโณ โสมทตฺตํ ตถา นียมานํ ทิสฺวา กมฺปมานหทโย ราชปุริสานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมํ โภ มุหุตฺตํ มา มาเรถ. ยาว ราชานํ ชานาเปสฺสามีติ วตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต เทว มม ชีวิตํ โสมทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ทสฺสามิ. เอตํ มฺุจถ. ยทิ มาเรตุกามา, มํ มาเรถาติ อาห. ราชา ตุณฺหี [ตุฏฺโ อิติกตฺถจิ] อโหสิ, ราชปุริสา โสมทตฺตํ มฺุจิตฺวา ¶ โสมพฺราหฺมณํ อาฆาตนํ เนตฺวา มาเรสุํ, อโห กตฺุโน กตเวทิตา.
โหติ เจตฺถ.
กกูปการ มตฺตานํ, สรนฺตา เกจิ มานุสา;
ชีวิตํ เทนฺติ โสโมว, โสมทตฺตสฺส อตฺตโนติ.
โส เตน ชีวิตทาเนน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มหนฺเต กนกวิมาเน เทวจฺฉราสหสฺสปริวุโต ทิพฺพสมฺปตฺติมนุโภนฺโต ปฏิวสติ. ตทา โสมทตฺตพฺราหฺมโณ เอโส มํ มรณปฺปตฺตํ โมเจสีติ วตฺวา ตสฺสตฺถาย ทานํ ทตฺวา ปตฺตึ อทาสิ. ตาวเทวสฺส ตโต พหุตรํ เทวิสฺสริยํ อโหสิ เทวานุภาวฺจ. ตโต โส โสมเทโว อตฺตโน เทวิสฺสริยํ โอโลเกนฺโต สหายสฺส อตฺตโน ชีวิตทานํ อทฺทส. ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺเณน โสมทตฺตพฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อตฺตานํ เทวโลเก นิพฺพตฺตภาวํ ปกาเสตฺวา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน เทวโลกํ เนตฺวา ยถากามํ สมฺปตฺติ มนุภวาติ วตฺวา สตฺตาหํ เทวสฺสริยํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส เนตฺวา ตสฺส เคเหเยว ปติฏฺาเปสิ. ตตฺถ หิ ทิพฺพสมฺปตฺติ มนุภูตสฺส มนุสฺสสมฺปตฺติ ปฏิกฺกุลา โหติ. ตโต โส ทิพฺพสมฺปตฺติมนุสฺสรนฺโต กิโส ทุพฺพโล อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อโหสิ. อเถกทิวสํ เทวปุตฺโต ตํ โอโลเกนฺโต ตถา ทุกฺขปฺปตฺตํ ทิสฺวา น สกฺกา มนุสฺเสน ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวิตุนฺติ อิจฺฉิติจฺฉิตสมฺปตฺติทายกํ เอกํ จินฺตามณึ ทตฺวา ตสฺส ภริยมฺปิ อตฺตโน อานุภาเวน รูปวนฺถํ ยสวนฺตํ วณฺณวนฺตํ อติกฺกนฺตมนุสฺสิตฺถิวณฺณํ อกาสิ, อปรภาเค เต ชยมฺปติกา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺทิพฺพสมฺปตฺติวิภวา ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา สหายเทวปุตฺตสฺส สนฺติเกเยว นิพฺพตฺตึสูติ.
มนฺเทน ¶ นนฺทิตมนา อุปการเกน,
ปาณมฺปิ เทนฺติ สุชนา อิติ จินฺตยิตฺวา;
มิตฺตทฺทุ มา ภวถ โภ อุปการกสฺส;
ปาสํสิยา ภวถ สาธุชเนหิ นิจฺจํติ.
สหายสฺส ปริจฺจตฺตชีวิตกสฺส วตฺถุํ ทสมํ.
นนฺทิยราชวคฺโค ทุติโย.
ยกฺขวฺจิตวคฺโค
๒๑. ยกฺขวฺจิต วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ¶ ปรินิพฺพุตมฺหิ โกสลรฺโ กิร ชนปเท ตุณฺฑคาโมนาม อโหสิ. ตตฺเถโก พุทฺธทาโส นาม มนุสฺโส ‘‘ยาวชีวํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ. พุทฺโธ เม สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ’’ เอวํ ชีวิตปริยนฺตํ พุทฺธํ สรณํ คโต ปฏิวสติ, ตสฺมึ สมเย เอโก ชนปทวาสิโก ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต ตํ ตุณฺฑคามํ ปตฺวา ตสฺเสว ฆเร นิวาสํ กปฺเปสิ, ตสฺส ปน ชานปทิกสฺส สรีเร เอโก ยกฺโข อาวิสิตฺวา ปีเฬติ, ตทา ตสฺส คามสฺส ปวิสนกาเล ยกฺโข พุทฺธทาโส ปาสกสฺส คุณเตเชน ตสฺส เคหํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ มฺุจิตฺวา พหิคาเม สตฺตาหํ อฏฺาสิ ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺโต. ตโต โส ชานปทิโก สตฺตทิวสํ ตตฺถ วสิตฺวา สตฺตเม ทิวเส สกรฏฺํ คนฺตุกาโม คามา นิกฺขมิ. อถ ตํ ตถา นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา ยกฺโข อคฺคเหสิ, อถ โส ตํ เอตฺตกํ กาลํ กุหึคโตสีติ ปุจฺฉิ. ยกฺโข โภ ตวตฺถาย เอตฺถ วสนฺตสฺส เม สตฺตาหํ อติกฺกนฺตนฺติ. ตโต โส โก เต มยา อตฺโถ, กึ เต ทมฺมีติ, อถ ยกฺเขน โภ อหํ ขุทาย ปีฬิโต ภตฺเตน เม อตฺโถติ วุตฺโต โส เอวํ สติ กสฺมา มํ อนฺโตเคเห วสนฺตํ น คณฺหีติ อาห. ยกฺเขน โภ ตสฺมึ ฆเร พุทฺธํ สรณํ คโต เอโก อุปสโก อตฺถิ, ตสฺส สีลเตเชน เคหํ ปวิสิตุมสกฺโกนฺโต อฏฺาสินฺติ วุตฺโต ชานปทิโก สรณํ นาม กินฺติ อชานนฺโต กินฺติ วตฺวา โส สรณํ อคฺคเหสีติ ยกฺขํ ปุจฺฉิ. ยกฺโข ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วตฺวา สรณํ อคฺคเหสีติ อาห. ตํ สุตฺวา ชานปทิโก อิทานิ อิมํ วฺเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เตนหิ ยกฺข อหมฺปิ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามีติ อาห. เอวํ วุตฺตมตฺเตเยว ยกฺโข มหาสทฺทํ กโรนฺโต ภ เย น ภมนฺโต ¶ ปลายิ, เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรณํ อิธโลเก ภโย ปทฺทว นิวารณตฺถํ โหติ, ปรโลเก สคฺคโมกฺขาวหํ. ตถาหิ.
พุทฺโธติ วจนํ เอตํ, อมนุสฺสานํ ภยาวหํ;
พุทฺธภตฺติกชนฺตูนํ, สพฺพทา มุทมาวหํ.
สพฺโพปทฺทวนาสาย, ปจฺจกฺขทิพฺพโมสธํ;
ทิพฺพมนฺตํ มหาเตชํ, มหายนฺตํ มหพฺภุตํ.
ตสฺมา โส ทารุโณ ยกฺโข,
ทิสฺวา ตํ สรเณ ิถํ;
อุพฺพิคฺโค จ ภยปฺปตฺโต,
โลมหฏฺโ จ ฉมฺภีโต.
ภมนฺโต ธาวิตํ ทิสฺวา, ติมิโรว สุริยุคฺคเต,
สิมฺพลิตูลภฏฺํว, จณฺฑวาเตน ขณฺฑิตํ.
ยํ ทุกฺขํ ราชโจราริ, ยกฺขเปตา ทิสมฺภวํ;
นิจฺฉนฺเตน มนุสฺเสน, คนฺตพฺพํ สรณตฺตยํติ.
ตโต ชานปทิโก สรณาคมเน มหาคุณํ มหานิสํสํ โอโลเกตฺวา พุทฺเธ สคารโว สปฺเปโม ‘‘ชีวิตปริยนฺตํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ สรณํ คนฺตฺวา เตเนว สรณาคมนานุภาเวน ชีวิตปริโยสาเน สุตฺตปฺปพุทฺโธวิย เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ.
ทิสฺวาน เอวํ สรณํ คตํ ตํ,
อเปนฺติ ยกฺขาปิ มหพฺภเยน;
ปาเลถ สีลํ สรณฺจ ตสฺมา,
ชหาถ ทุริตํ สุคตึ ภชวฺโหติ.
ยกฺขวฺจิตวตฺถุํ ปถมํ.
๒๒. มิจฺฉทิฏฺิกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ¶ ธรมาเน ราชคหนคเร กิร เอโก พฺรหฺมภตฺติโก มิจฺฉาทิฏฺิโก ปฏิวสติ, ตตฺเถว สมฺมาทิฏฺิโกปิ. เตสํ อุภินฺนมฺปิ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ. เต เอกโต กีฬนฺตา วฑฺฒนฺติ. อถาปรภาเค คุฬกีฬํกีฬนฺตานํ สมฺมาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต ‘‘นโม พุทฺธยา’’ติ วตฺวา คุฬฺหํ ขิปนฺโต ทิวเส ทิวเส ชินาติ. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต ‘‘นโม พฺรหฺมุโน’’ติ วตฺวา ขิปนฺโต ปราเชติ, ตโต มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต นิจฺจํ ชินนฺตํ สมฺมาทิฏฺิกํ กุมารํ ทิสฺวา สมฺม ตฺวํ นิจฺจเมว ชินาสิ, กึ วตฺวา คุฬํ ขิปสีติ ปุจฺฉิ. โสหํ สมฺม ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วตฺวา ขิปามีติ อาห. โสปิ ตโต ปฏฺาย ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วตฺวา ขิปติ, อถ เต เยภุยฺเยน ทูเต สมสมาว โหนฺติ. อปรภาเค มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต ปิตรา สทฺธึ ทารูนมตฺถาย วนํ คนฺตฺวา สกเฏน ทารุํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺโต นครทฺวารสมีเป สกฏํ วิสฺสชฺเชตฺวา ติเณ ขาทนตฺถาย โคเณ วิสฺสชฺเชสิ, โคณา ติณํ ขาทนฺโต อฺเหิ โครูเปหิ สทฺธึ อนฺโตนครํ ปวิสึสุ. อถสฺส ปิตา โคเณ ปริเยสนฺโต สกฏํ โอโลเกหีติ ปุตฺตํ นิวตฺเตตฺวา นครํ ปวิฏฺโ อโหสิ, อถ สายณฺเห ชาเต มนุสฺสา นครทฺวารํ ปิทหึสุ, ตโต กุมาโร พหินคเร ทารุสกฏสฺส เหฏฺา สยนฺโต นิทฺทูปคโต อโหสิ. อถ ตสฺสา รตฺติยา สมฺมาทิฏฺิโก จ มิจฺฉาทิฏฺิโก จาติ ทฺเว ยกฺขา โคจรํ ปริเยสมานา สกฏสฺส เหฏฺา นิปนฺนํ กุมารํ อทฺทสํสุ, เตสุ มิจฺฉาทิฏฺิโก อิมํ ขาทามีติ อาห. อถาปโร มา เอว มกาสิ, ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วาจโก เอโสติ, ขาทาเมเวตนฺติ วตฺวา อิตเรน ยาวตติยํ วาริยมาโนปิ คนฺตฺวา ตสฺส ปาเท คเหตฺวา อากฑฺฒิ. ตสฺมึ ขเณ ทารโก ปุพฺพปริจเยน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ อาห ตํ สุตฺวา ยกฺโข ภยปฺปตฺโต โลมหฏฺโ ¶ หตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกฺกมฺม อฏฺาสิ. อโห อจฺฉริยํ พุทฺธานุภาวํ อพฺภุตํ, เอวํ อตฺตํ อนียฺยาเตตฺวา ปริจเยน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ วุตฺตสฺสปิ ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ อุปทฺทวํ วา น โหติ. ปเคว อตฺตํ นียฺยาเตตฺวา ยาวชีวํ พุทฺธํ สรณํ คตสฺสาติ. วุตฺตฺหิ.
ยถาปิ สิขิโน นาทํ, ภุชงฺคานํ ภยาวหํ;
เอวํ พุทฺโธติ วจนํ, อมนุสฺสานํ ภยาวหํ.
ยถา มนฺตสฺส ชปฺเปน, วิลยํ ยาติ กิพฺพิสํ;
เอวํ พุทฺโธติ วจเนน, อปยนฺติ [ปหายนฺติ อิติสพฺพตฺถ] ปิสาจกา.
อคฺคึ ทิสฺวา ยถา สิตฺถํ, ทูรโตว วิลียติ;
ทิสฺวาเนวํ สรณคตํ, เปตา เปนฺติว [เปตาเปนฺตาว อิติกตฺถจิ] ทูรโต.
ปวรํ พุทฺธอิจฺเจต, มกฺขรทฺวยมพฺภุตํ;
สพฺโพ ปทฺทวนาสาย, ถิรปาการ มุคฺคตํ.
สตฺตรตนปาสาทํ, ตเมว วชิรํ คุหํ;
ตเมว นาวํ ทีปํ ตํ, ตเมว กวจํ สุภํ.
ตเมว สิรสิ ภาสนฺตํ, กิรีฏํ รตนามยํ;
ลลาเฏ ติลกํ รมฺมํ, กปฺปูรํ นยนทฺวเย.
ตาฑงฺกํ กณฺณยุคเล, โสณฺณมาลา คเล สุภา;
เอกาวฬิ ตารหาร, ภารา ชตฺตุสุ ลงฺกตา.
องฺคทํ พาหุมูลสฺส, กรคฺเค วลยํ ตถา;
องฺคุลิสฺวงฺคุลิยฺจ, ขคฺคํ มงฺคลสมฺมตํ.
โสณฺณา ตปตฺต มุณฺหีสํ, สพาณํว สราสนํ;
ตเมว สพฺพาลงฺการํ, ตเมว ทุริตาปหํ.
ตสฺมา ¶ หิ ปณฺฑิโต โปโส,
โลกโลจนสตฺถุโน;
สรณํ ตสฺส คนฺเตว,
คุณนามํ เอหิปสฺสิกํ.
นโมติ วจนํ ปุพฺพํ, พุทฺธาเยติ คิรํ ตทา;
สุปนฺเตน กุมาเรน, มิจฺฉาทิฏฺิกสูนุนา.
สุตฺวา วุตฺตํ ปิสา จาปิ, มนุสฺสกุณเป รตา;
น หึสนฺติ อโห พุทฺธ, คุณสารมหนฺตตาติ.
อถ สมฺมาทิฏฺิกยกฺโข มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ยกฺขสฺส เอวมาห, อยุตฺตํ โภ ตยา กตํ. พุทฺธคุเณ ปหาโร ทินฺโน, ทณฺฑกมฺมํ ตยา กาตพฺพํติ, เตน กึมยา สมฺม กาตพฺพนฺติ วุตฺเต พุภุกฺขิตสฺส อาหารํ เทหีติ อาห. ตโต โส สาธูติ วตฺวา ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตฺวํ ตาเวตฺถ วจฺฉาหีติ วตฺวา พิมฺพิสารรฺโ กฺจนตฏฺฏเก วฑฺฒิตํ รสโภชนํ อาหริตฺวา กุมารสฺส ปิตุวณฺเณน ทารกํ โภเชตฺวา ปุน กุมาเรน วุตฺตพุทฺธวจนฺจ อตฺตนา กตวายามํ จาติ สพฺพํ ตฏฺฏเก ลิขิตฺวา อิทํ รฺโเยว ปฺายตูติ อธิฏฺาย อคมํสุ, อถ ปภาตาย รตฺติยา รฺโ โภชนกาเล ราชปุริสา ตตฺถ ตฏฺฏกํ อทิสฺวา นครํ อุปปริกฺขนฺตา สกเฏ ทารกฺจ ตฏฺฏกฺจ ทิสฺวา ตฏฺฏเกน สทฺธึ ตํ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ตฏฺฏเก อกฺขราทีนิ ทิสฺวา วาเจตฺวา ตสฺส คุเณ ปสนฺโน มหนฺเตน ยเสน สทฺธึ เสฏฺิฏฺานมทาสิ.
ชินสฺส นามํ สุปิเนน เปวํ,
น โหติ ภีตึ ลปเนน ยสฺมา;
ตสฺมา มุนินฺทํ สตตํ สราถ,
คุเณ สรนฺตา สรณฺจ ยาถาติ.
มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส วตฺถุํ ทุติยํ.
๒๓. ปาทปีิกาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป ¶ มหาโพธิโต กิร ทกฺขิณปสฺเส เอตํ ปจฺจนฺตนครํ อโหสิ. ตตฺถ สทฺธาสมฺปนฺโน รตนตฺตยมามโก เอโก อุปาสโก ปฏิวสติ. ตทา เอโก ขีณาสโว ภควตา ปริภุตฺตํ ปาทปีํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คตคตฏฺาเน ปูเชนฺโต อนุกฺกเมน ตํ นครํ สมฺปาปุณิตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปตฺตํ คเหตฺวา อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิ ยุคมตฺตทโส ปพฺพชฺชาลีลาย ชนํ ปริโตเสนฺโต. อถ โส อุปาสโก ตถา คจฺฉนฺตํ เถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปคนฺตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา โภเชตฺวา นิพทฺธํ มม เคหํ อาคมนมิจฺฉามิ, มมานุกมฺปาย เอตฺเถว วสถ สามีติ ยาจิตฺวา นคราสนฺเน รมณีเย วนสณฺเฑ นทีกูเล ปณฺณสาลํ กตฺวา เถรสฺส ตํ นียฺยาเตตฺวา จตุปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺโต มาเนนฺโต ปูเชนฺโต วสติ. เถโรปิ ตตฺถ ผาสุกฏฺาเน ภควตา ปริภุตฺตปาทปีธาตุํ นิธาย วาลุกาหิ ถูปํ กตฺวา นิจฺจํ คนฺธธูปทีปปุปฺผปูชาทีหิ ปูชยมาโน วาสํ กปฺเปติ. ตสฺมึ สมเย ตสฺโส ปาสกสฺส อนนฺตรเคหวาสิโก เอโก อิสฺสรภตฺติโก อตฺตโน เทวตํ นิพทฺธํ นมสฺสติ. ตํ ทิสฺวาสฺส อุปาสโก พุทฺธคุเณ วตฺวา อเขตฺเต สมฺม มา วิริยํ กโรหิ. ปชเหตํ ทิฏฺึติ อาห. ตโต โส เกราฏิโก อิสฺสรภตฺติโก โก เต สตฺถุ คุณานุภาโว, อมฺหากํ อิสฺสรสฺส คุโณว มหนฺโตติ วตฺวา ตสฺส อคุณํ คุณนฺติ กเถนฺโต อาห.
ติปุรํ โส วินาเสสิ, ลลาฏนยนคฺคินา;
อสุเรจ วินาเสสิ, ติสูเลน มหิสฺสโร.
ชฏากลาปมาวตฺตํ, นจฺจตี ทินสนฺธิยํ;
วาเทติ เภริวีณาทึ, คีตํจาปิ ส คายติ.
ภริยาโย ¶ ตสฺส ติสฺโส, ชฏาเยกํ สมุพฺพเห;
เอกเมเกน ปสฺเสน, ปสฺสมาโน จเรกกํ.
หตฺถิจมฺมมฺพรธโร, เตเนว วาริตา ตโป;
อสาทิเสหิ ปุตฺเตหิ, รูเปน จ สุปากโฏ.
รติยา จ มธุปาเน จ, พฺยาวโฏ สพฺพทา จ โส;
มนุสฺสฏฺิธโร สีส, กปาเลเนส ภฺุชกิ.
น ชาโต น ภยํ ตสฺส, มรณํ นตฺถิ สสฺสโต;
อีทิโส เม มหาเทโว, นตฺถฺสฺสีทิโส คุโณติ.
ตํ สุตฺวา อุปาสโก สมฺม ตุยฺหํ อิสฺสรสฺส เอเต คุณา นาม ตาว โหนฺตุ. อคุณา นาม กิตฺตกา โหนฺตีติ วตฺวา ภควโต สกลคุเณ สํหริตฺวา กเถนฺโต อาห.
โลเก สพฺพสวนฺตีนํ, อาธาโร สาคโร ยถา;
สพฺเพสํ คุณราสีนํ, อาธาโรว ตถาคโต.
จราจรานํ สพฺเพสํ, อาธาราว ธรา อยํ;
ตถา คุณานํ สพฺเพสํ, อาธาโรว ตถาคโต.
เอวํ สนฺโต วิยตฺโตจ [วิยนฺโต อิติกตฺถจิ], เอวํ โส กรุณาปโร;
เอว มิทฺธิวิธา ตสฺส, เอวเมวํ คุณา อิติ.
พุทฺโธปิ สกฺโกติ น ยสฺส วณฺเณ,
กปฺปมฺปิ วตฺวา ขยตํ คเมตุํ;
ปเคว จ พฺรหฺมสุรา สุเรหิ,
วตฺตุํ น หานนฺตคุณสฺส วณฺณนฺติ.
เอวํ วทนฺตา ปน เต อุโภปิ อมฺหากํ เทโว อุตฺตโม อมฺหากํ เทโว อุตฺตโมติ กลหํ วฑฺเฒตฺวา รฺโ สนฺติกมคมํสุ, ราชา ¶ เตสํ กถํ สุตฺวา เตนหิ ตุมฺหากํ เทวตานํ มหนฺตภาวํ อิทฺธิปาฏิหาริเยน ชานิสฺสาม. ทสฺเสถ เตหิ โน อิทฺธึติ นคเร เภรึ จราเปสิ. อิโต กิร สตฺตาหจฺจเยน อิเมสํ ทฺวินฺนํ สตฺถารานํ ปาฏิหาริยานิ ภวิสฺสนฺติ. สพฺเพ สนฺนิปตนฺตูติ ตํ สุตฺวา นานาทิสาสุ พหู มนุสฺสา สมาคมึสุ, อถ มิจฺฉาทิฏฺิกา อชฺช อมฺหากํ เทวสฺส อานุภาวํ ปสฺสามาติ มหนฺตํ ปูชํ กโรนฺโต ตตฺถ สารํ นาทฺทสํสุ, สมฺมาทิฏฺิกาปิ อชฺช อมฺหากํ ภควโต อานุภาวํ ปสฺสิสฺสามาติ วาฬุกาถูปํ คนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อฺชลิมฺปคฺคยฺห อฏฺํสุ. อถ ราชาปิ พลวาหนปริวุโต เอกมนฺเต อฏฺาสิ. นานาสมยวาทิโนปิ อชฺช เตสํ ปาฏิหาริยํ ปสฺสิสฺสามาติ มฺจาติมฺจํ กตฺวา อฏฺํสุ. เตสํ สมาคเม สมฺมาทิฏฺิกา วาฬุกาถูป มภิมุขํ กตฺวา อฺชลิมฺปคฺคยฺห สามิ อมฺหากํ ภควา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพาณธาตุยา ปรินิพฺพายิ. สาริปุตฺตมหาโมคฺคลฺลานาทโย อสีติมหาสาวกาปิ ปรินิพฺพายึสุ, นตฺเถตฺถ อมฺหากํ อฺํ ปฏิสรณนฺติ วตฺวา สจฺจกิริยํ กโรนฺตา อาหํสุ.
อาปาณโกฏึ พุทฺธสฺส, สรณํ โน คตา ยทิ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
อาปาณโกฏึ ธมฺมสฺส, สรณํ โน คตา ยทิ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
อาปาณโกฏึ สงฺฆสฺส, สรณํ โน คตา ยทิ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
รามกาเล มุนินฺทสฺส, ปาทุกา จาสิ อพฺภุตา;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
ฉทฺทนฺตกาเล ¶ มุนิโน, ทาา ฉรํสิรฺชิตา;
เตน สจฺเจนยํ ธาตุ, นิจฺฉาเรตุ ฉ รํสิโย.
ชาตมตฺโต ตทา พุทฺโธ, ิโต ปงฺกชมุทฺธนิ;
นิจฺฉาเรสาสภึวาจํ, อคฺโค เสฏฺโติอาทินา;
เตน สจฺเจนยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา, นิกฺขนฺโต อภินิกฺขมํ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
มารเสนํ ปลาเปตฺวา, นิสินฺโน พุชฺฌิ โพธิยํ;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ชิโน สิปตเน ตทา;
เตน สจฺเจน ยํ ธาตุ, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํ.
นนฺโทปนนฺทโภคินฺทํ, นาคํ นาลาคิริวฺหยํ;
อาฬวกา ทโย ยกฺเข, พฺรหฺมาโน จ พกา ทโย.
สจฺจกาทินิคณฺเจ, กูฏทนฺตา ทโย ทฺวิเช;
ทเมสิ เตน สจฺเจน, ทสฺเสตุ ปาฏิหาริยํติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อุปาสกา อมฺหากํ อนุกมฺมํ ปฏิจฺจ มหาชนสฺส มิจฺฉาทิฏฺิเภทนตฺตํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสถ สามีติ อาราเธสุํ. อถ พุทฺธานุภาวฺจ เถรานุภาวฺจ อุปาสกานํ สจฺจกิริยานุภาวฺจ ปฏิจฺจ วาฬุกาถูปํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปาทปีธาตุ อากาส มพฺภุคฺคนฺตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺตี วิลาสมานา อฏฺาสิ. อถ มหาชนา เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺเตนฺตา สาธุกีฬฺหํ กีฬนฺตา มหานาทํ ปวตฺเตนฺตา มหนฺตํ ปูชมกํสุ. มิจฺฉาทิฏฺิกาปิ อิมํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา มิจฺฉาทิฏฺึ ภินฺทิตฺวา รตนตฺตยปรายณา สรณ มคมํสูติ.
ผุฏฺโปิ ¶ ปาเทน ชินสฺส เอวํ,
กลิงฺคโร ปา สิ มหานุภาโว;
โลเกกนาถสฺส อนาสวสฺส,
มหานุภาโว หิ อจินฺตนีโยติ.
ปาทปีิกาย วตฺถุํ ตติยํ.
๒๔. อุตฺตรสามเณรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ [ปุริมพุทฺเธ อิติสพฺพตฺถ] กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา หิมวติ ปฏิวสติ. ตทา สุเมโธ นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิเวก มนุพฺรูหนฺโต หิมวนฺตํ คนฺตฺวา รมณีเย ปเทเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. ตทา วิชฺชาธโร อากาเสน คจฺฉนฺโต ฉพฺพณฺณรํสีหิ วิราชมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตีหิ กณิการปุปฺเผหิ ปูเชสิ, ปุปฺผานิ พุทฺธานุภาเวน สตฺถุ อุปริ ฉตฺตากาเรน อฏฺํสุ, โส เตน ภียฺโยโส มตฺตาย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อปรภาเค กาลํกตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา อุฬารํ ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวนฺโต ยาวตายุกํ ตตฺถ ตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อุตฺตโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส อุตฺตมรูปธโร วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ชาติยา รูเปน วิชฺชาย สีลาจาเรน จ โลกสฺส มหนีโย ชาโต, ตสฺส ตํ ปฺาสมฺปตฺตึทิสฺวา วสฺสกาโร มคธมหามตฺโต อตฺตโน ธีตรํ ทาตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทสิ. โส นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กาเลนกาลํ ธมฺมเสนาปตึ ปยิรุปาสนฺโต ตสฺส ¶ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวา เถรํ อุปฏฺหติ. เตน จ สมเยน เถรสฺส อฺตโร อาพาโธ อุปฺปนฺโน โหติ, ตสฺส เภสชฺชตฺถาย อุตฺตรสามเณโร ปาโตว ปตฺตจีวร มาทาย วิหารโต นิกฺขมฺม อนฺตรามคฺเค ตฬากสฺส ตีเร ปตฺตํ เปตฺวา อุทกสมีปํ คนฺตฺวา มุขํ โธวติ, ตทา อฺตโร อุมฺมคฺคโจโร กตกมฺโม อารกฺขปุริเสหิ อนุพทฺโธ อคฺคทฺวาเรเนว นครโต นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺโต อตฺตนา คหิตํ รตนภณฺฑิกํ สามเณรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปลายิ. โส สามเณโรปิ ปตฺตสมีปํ [สตฺตุสมีปํ อิติปิ กตฺถจิ] อุปคโต โหติ, โจรํ อนุพนฺธนฺตา ราชปุริสา สามเณรสฺส ปตฺเต ภณฺฑิกํ ทิสฺวา อยํ โจโร, อิมินา โจริยํ กตนฺติ สามเณรํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วสฺสการสฺส พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสุํ. วสฺสกาโร จ ตทา รฺโ วินิจฺฉเย นิยุตฺโต หุตฺวา เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสติ. โส เอโส ปุพฺเพ มม วจนํ นาทิยิ. สุทฺธปาสณฺฑิเยสุ ปพฺพชีติ จ พทฺธาฆาตตฺตา ตํ กมฺมํ อโสเธตฺวาว ชีวนฺตเมเวตํ สูเล อุตฺตาเสถาติ อาณา เปสิ, ราชปุริสา ตํ นิมฺพสูเล อุตฺตาเสสุํ. สามเณโร สูลคฺเค นิสินฺโน อุปชฺฌายสฺส เม โก เภสชฺชํ อาหริสฺสตีติ สาริปุตฺตตฺเถรํ สริ. ตโต เถโร ตํ ปวตฺตึ ตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กเถสิ, ภควาปิ มหาสาวกปริวุโต ตสฺส าณปริปากํ โอโลเกตฺวา ตํ านมคมาสิ. ตโต ภควโต นิกฺขนฺตภาวา สกลนคเร โกลาหลํ อโหสิ, มหาชนกาโย สนฺนิปติ. อถ ภควา วิปฺผุรนฺตหตฺถตเล นขมณิมยูขสมฺภินฺนปีตาภาสตาย ปคฺฆรนฺตชาติหิงฺคุลกสุวณฺณรสธาราวิย ชาลาวคุณฺิตมุทุตลุนงฺคุลํ หตฺถํ อุตฺตรสฺส สีเส เปตฺวา อุตฺตร อิทํ เต ปุพฺเพ กตปาปกมฺมสฺส ผลํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตยา ปจฺจเวกฺขณพเลน อธิวาสนา กาตพฺพาติ อาห. เตเนว อาห.
อตีเต ¶ กิร เอกสฺมึ, คาเม ตฺว มสิ ทารโก;
ทาเรเกหิ สมาคมฺม, กีฬนฺโต เกฬิมณฺฑเล.
คเหตฺวา สุขุมํ สูกํ, ตทา ตฺวํ นิมฺพชลฺลิยา;
อุตฺตาเสสิ ตตฺถ สูเล, ชีวมานกมกฺขิกํ.
อปรมฺปิ เต ปาปกมฺมํ, ปวกฺขามิ สุโณหิ เม;
โอวทนฺตึ หิเตน ตฺวํ, อตีเต สกมาตรํ.
ชีวสูเล นิสีทาติ, โกเปนาภิสปี ตุวํ;
อิเมหิ ทฺวีหิ ปาเปหิ, สรํ สํสารสาคเร.
ปฺจชาติสเต อจฺฉิ, ชีวสูลมฺหิ นิมฺพเช;
อยํ เต จริมา ชาติ, เอตฺถาปิจ วิปจฺจิ โสติ.
เอวมาทินา นเยน ตสฺส อชฺฌาสยานุรูเปน ธมฺมํ เทเสสิ, อุตฺตโร อมตาภิเสกสทิเสน สตฺถุโน หตฺถสมฺผสฺสสฺชาตปสาทโสมนสฺสตาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภิตฺวา ยถาปริจิตํ วิปสฺสนามคฺคํ สมารูฬฺโห าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ เทสนาวิลาเสน มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ สมาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุราสีติปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ วทนฺติ. อุตฺตโร ปน ฉฬภิฺโ หุตฺวา สูลโต อุฏฺหิตฺวา อากาเส ตฺวา ปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาชนา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา อเหสุํ. ตาวเทวสฺส วโณรุนฺธิ, โส ภิกฺขูหิ อาวุโส ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ตฺวํ วิปสฺสนํ อนุยฺุชิตุํ สกฺขีติ ปุฏฺโ ปเคว เม อาวุโส สํสาเร อาทีนโว สงฺขารานฺจ สภาโว สุทิฏฺโ. ตสฺมาหํ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ อสกฺขึ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ อธิคนฺตุํติ อาห. อถาปรภาเค โส ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ อตฺตโน ปุพฺพจริตา ปทานํ ปกาเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ.
สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺต มุปาคมิ.
อชฺโฌคเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
วิชฺชาธโร ตทา อาสึ, อนฺตลิกฺขจโร อหํ;
ติสูลํ สุกตํ คยฺห, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
ปพฺพตคฺเค ยถา อคฺคิ, ปุณฺณมาเสว จนฺทิมา;
วนํ โอภาสเต พุทฺโธ, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
วนคฺคา นิกฺขมิตฺวาน, พุทฺธรํสี วิธาวเร;
นลคฺคิวณฺณสงฺกาสา, ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ.
วิจินํ อทฺทสํ ปุปฺผํ, กณิการํ เทวคนฺธิกํ;
ตีณิ ปุปฺผานิ อาทาย, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ตีณิ ปุปฺผานิ เม ตทา;
อุทฺธวณฺฏา อโธปตฺตา, ฉายํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิจ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคฺฉหํ.
ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, กณิการีติ ายติ;
สฏฺิโยชน มุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
สหสฺสขณฺฑํ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามยํ;
สตสหสฺสานิ พฺยูหานิ, พฺยมฺเห ปาตุรหํสุ เม.
โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺกมยา ปิจ;
ผลิกา ปิจ ปลฺลงฺกา, ยทิจฺฉก ยทิจฺฉกา.
มหารหฺจ สยนํ, ตูลิกํ วิกตียกํ;
อุทฺทโลมิกเอกนฺตํ, พิมฺโพหนสมายุตํ.
ภวนา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, จรนฺโต เทวจาริกํ;
ยทา อิจฺฉามิ คมนํ, เทวสํฆปุรกฺขโต.
ปุปฺผสฺส เหฏฺา ติฏฺามิ, อุปริจฺฉทนํ มม;
สมนฺตา โยชนสตํ, กณิกาเรหิ ฉาทิตํ.
สฏฺิตุริยสหสฺสานิ, สายํ ปาตํ อุปฏฺหุํ;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา.
ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, ตาเลหิ วาทิเตหิ จ;
รมามิ ขิฑฺฑารติยา, โมทามิ กามกามหํ.
ตตฺถ ภุตฺวา จ ปิตฺวา จ, โมทามิ ติทเส ตทา;
นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเม.
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺช มการยึ;
สตานํ ตีณิกฺขตฺตุํจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสํขิยํ.
ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิ ทํ ผลํ.
ทฺเว เม ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ทฺเว เม กุเล ปชานามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเว ตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ทาสีคณํ ทาสคณํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
ลภามิ สพฺพ เมเว ตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
โกเสยฺยกมฺพลิยานิ, โขมกปฺปาสิกานิจ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
นววตฺถํ ¶ นวผลํ, นวคฺครสโภชนํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
อิมํ ขาท อิมํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ยโส อจฺจุคฺคโต มม;
มเหสกฺโข ฆทา โหมิ, อเภชฺชปริโส สทา;
าตีนํ อุตฺตโม โหมิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
สีตํ อุณฺหํ น ชานามิ, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
อโถ เจตสิกํ ทุกฺขํ, หทเย เม น วิชฺชติ.
สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวาน, สํสรามิ ภวาภเว;
เววณฺณิยํ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
ปฺจกามคุเณ หิตฺวา, ปพฺพชึอนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา;
ตรุโณว ปูชนีโย หํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ทิพฺพจกฺขุํ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ปฏิสมฺภิทา อนุปฺปตฺโต, อิทฺธิปาเทสุ โกวิโท;
สทฺธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส จ, วิเมกฺขา ปิจ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํติ;
ตํ สุตฺวา พหู กุสลกมฺมปรายณา อเหสุํ.
สเหตุกา ปจฺฉิมิกาปิ สตฺตา,
ปาปํ น สกฺโกนฺติ ชหาตุเมวํ;
อนิจฺฉมาเนหิ ชเนหิ ทุกฺขํ,
อาราว ปาปํ ปริวชฺชนียํติ.
อุตฺตรสามเณรสฺส วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๒๕. กวีรปฏฺฏน วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ชมฺพุทีเป กิร โจฬรฏฺเ กาวีรปฏฺฏนํ นาม อโหสิ. ตตฺถ มาหิสฺสริกา พหู มิจฺฉาทิฏฺิกา วสนฺติ. ตตฺเถกสฺมึ เทวาลเย จิตฺตกมฺมํ กโรนฺตา เอกสฺมึ ผลเก อิสฺสรสฺส โอนมิตฺวา วนฺทนาการํ ภควโต รูปํ อกํสุ. ตสฺมึ สมเย ตตฺถ พหู อุปาสกา ตํ เทวกุลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตกมฺมานิ โอโลเกนฺตา ตสฺมึ ผลเก ตํ จิตฺตกมฺมํ อทฺทสํสุ. ทิสฺวาน เต อโห อมฺเหหิ อปสฺสิตพฺพํ ปสฺสิตํ. สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยาสเทวมนุสฺสาย ปชาย จ อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ ภควโต อุตฺตริตรํ เปตฺวา สมสโมปิ นตฺถิ. สกเลหิ สตฺตนิกาเยหิ วนฺทนีโย ปูชนีโย ภควา. อนนุรูปํ ตสฺส เอเตหิ กตํติ โรทนฺตา ปริเทวนฺตา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา อุคฺโฆเสสุํ, ตํ สุตฺวา ราชา เต ปกฺโกสาเปตฺวา กสฺมา ตุมฺเห ¶ อุคฺโฆเสถาติ ปุจฺฉิ, เต เอว มาหํสุ. เทว อมฺหากํ ภควา เทวาติเทโว สกฺกาติสกฺโก พฺรหฺมาติพฺรหฺมา เมรุว อจโล สาคโร คมฺภีโร อากาโสว อนนฺโต ปถวีว ปตฺถโฏติอาทีหิ ภควโต คุณํ วณฺเณสุํ. เตน วุตฺตํ อปทาเน.
พตฺตึสลกฺขณธโร, สุนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสิ ทิวากโร.
โสณฺณา นโน ชินวโร, สมณีว สิลุจฺจโย;
กรุณาปุณฺณหทโย, วิวฏฺโฏ วิย สาคโร.
โลกวิสฺสุตกิตฺตีว, สิเนรุว นคุตฺตโม;
ยสสา วิตโต ธีโร, อากาสสทิโส มุนิ.
อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;
ปติฏฺา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสุตฺตโม.
อนูปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;
กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิกฺขนฺโธว โสภติ.
อคโท วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;
คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโต.
คุณานํ อากโร ธีโร, รตนานํว สาคโร;
สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโก.
วิชยีว มหาโยโธ, มารเสนปฺปมทฺทโน;
จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโร.
มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;
สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺชา, ทิฏฺิคณฺฑวิผาลโก.
สตฺถา ¶ โน ภควา เทว, มหาพฺรหฺเมหิ วนฺทิโต;
เทวินฺทสุรสิทฺเธหิ, วนฺทนีโย สทา ทรา.
สพฺเพสุ จกฺกวาเฬสุ, เย อคฺคา เย จ ปูชิตา;
เตสมคฺโค มหาราช, ภควา โน ปตาปวาติ.
อยุตฺตํ เทว เทวกุเลหิ กตํติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา ราชา โภ สพฺเพปิ มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ มหนฺตภาวํ กเถนฺติ. ตุมฺหากํ ปน สตฺถุโน มหนฺตภาวํ กถํ อมฺหากํ ชานาเปถาติ, อุปาสกา น ครุ ตฺวํ มหาราช ผลกํ อาหราเปตฺวา สุทฺธวตฺเถน เวเตฺวา ตํ อตฺตโน มุทฺทิกาย ลฺฉิตฺวา สุรกฺขิตสุโคปิเต เอกสฺมึ เทวกุเล เปตฺวา สตฺตาหจฺจเยน อาหราเปตฺวา ตํ โอโลเกถ, ตทา โน สตฺถุโน มหนฺตานุภาวํ ชานาถาติ อาหํสุ, อถ ราชา เตสํ วุตฺตนิยาเมเนว การาเปตฺวา อนฺโตเทวกุเล เปตฺวา สพฺพทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ลฺเฉตฺวา รกฺเขยฺยาถาติ นิโยเชสิ. ตโต เต อุปาสกา สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา สตฺตาหํ ทานํ เทนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺตา สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตึ ภาเวนฺตา สพฺพสตฺตานํ อตฺตนา กตปฺุเสุ ปตฺตึ เทนฺตา ติณฺณํ รตนานํ ปูชํ กโรนฺตา เอวํ อุคฺโฆเสสุํ. อมฺหากํ กตกุสลนิสฺสนฺเทน โลเก มหิทฺธิกา มหานุภาวา สพฺเพ เทวา จ โลกํ ปาเลนฺตา จตฺตาโร มหาราชาโน จ อมฺหากํ สตฺถุโน อุปฏฺานาย [อุปฏฺาย อิติสพฺพตฺถ] ิตภาวํ ทสฺเสนฺตูติ สจฺจกิริยํ อกํสุ. อถ เตสํ ปฺุานุภาเวน ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส เทวรฺโ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. ตโต โส มนุสฺสโลกํ โอโลเกนฺโต มิจฺฉาทิฏฺีหิ กตํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา สํวิคฺโค อาคนฺตฺวา อิสฺสรํ ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา สยิตาการํ ¶ กตฺวา ตํ ปวตฺตึ อุปาสกานํ กเถตฺวา สกฏฺานเมว อคมาสิ. ตโต สตฺตเม ทิวเสปาโตว เต สพฺเพปิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาหํสุ. เทว อิสฺสโร อมฺหากํ ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา นิปนฺโนติ. อถ ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชเน สนฺนิปาเตตฺวา เตหิ ปริวุโต เทวกุลํ คนฺตฺวา ลฺฉํ ภินฺทาเปตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา ผลกํ อาหราเปตฺวา เวิตสาฏเก โมจาเปสิ. อถ ราชา จ มหาชโน จ ตํ มหนฺตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ ปหาย สพฺเพ สตฺถุโน สรณ มคมํสุ. อถ ราชา ตํ เทวกุลํ ภินฺทาเปตฺวา มหนฺตํ รมณียํ วิหารํ การาเปตฺวา ยาวชีวํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
อนพฺภุตํ สตฺถุ ธรียมาเน,
กโรนฺติ ทิสฺวา กุสลานิ อิทฺธึ;
เย ตํ มุนินฺเท ปรินิพฺพุตมฺหิ,
กโรนฺติ ปฺุานิ มหพฺภูตํ เยติ.
กาวีรปฏฺฏนวตฺถุํ ปฺจมํ.
๒๖. โจรฆาตกวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
เอกสฺมึ กิร สมเย อมฺหากํ ภควา สาวตฺถิยํ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรติ ธมฺมเทสนาย มหาชนสฺส สคฺคโมกฺขสมฺปทํ ททมาโน. ตสฺมึสมเย ปฺจสตา โจรา อฏวิโต นครํ อาคนฺตฺวา รตฺติภาเค โจรกมฺมํ กตฺวา เตน ปุตฺตทาเร โปเสนฺติ. อเถกทิวสํ โจรา โจรกมฺมตฺถาย นครํ ปวิสนฺตา นครทฺวาเร เอกํ ทุกฺขิตํ ชนปทมนุสฺสํ ปสฺสิตฺวา หมฺโภ ¶ กตฺถ วสตีติ ปุจฺฉึสุ, โส อตฺตชนา ชนปทวาสิภาวํ ปกาเสสิ. อถสฺส เต กสฺมา โภ อิมินา ทุกฺขวาเสน วสิสฺสสิ, เอหิ อมฺเหหิ สทฺธึ โจรกมฺมํ กโรนฺโต วตฺถาลงฺการสมฺปนฺโน ปุตฺตทารํ โปเสหิ. อิมินา กปณวาเสน น วสาติ อาหํสุ. โส ปนิเม ยุตฺตํ กเถนฺตีติ เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ เต เอวํ สติ อมฺเหหิ สทฺธึ อาคจฺฉาหีติ วตฺวา นํ คเหตฺวา อนฺโตนครํ ปวิฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วิลุมฺปนฺตา โจรกมฺมํ อกํสุ. ตทา ชานปทิโก ลทฺธวิภโว อิมเมว วรตรนฺติ เตหิ สทฺธึ โจรกมฺมํ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ, อเถกทิวสํ ราชปุริสา กตกมฺเม เต สพฺเพว คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา โกสลรฺโ ทสฺเสสุํ, ราชา เต ทิสฺวา เอวมาห, ภเณ ตุมฺหากํ อนฺตเร โย เอเตสํ มาเรตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, ตสฺส ชีวิตทานํ ทมฺมีติ, ตํ สุตฺวา เต โจรา สพฺเพ อฺมฺาติสุหทสมฺพนฺธภาเวน ตํ น อิจฺฉึสุ. โส ปน ชนปทวาสี มนุสฺโส อหเมเต สพฺเพ มาเรสฺสามีติ รฺโ วตฺวา เตนานฺุาโต เต สพฺเพ มาเรสิ. ตํ ทิสฺวา ตุฏฺโ ราชา ตสฺส โจรฆาตกมฺมํ อทาสิ. โส โจเร จ วชฺฌปฺปตฺเต จ มาเรนฺโต ปฺจวีสติวสฺสานิ วสนฺโต อปรภาเค มหลฺลโก อโหสิ. อถ โส มนฺทพลตฺตา กติปยปหาเรนาปิ โจรํ มาเรตุํ น สกฺโกติ, ราชา ตํ ตฺวา อฺสฺส โจรฆาตกมฺมํ อทาสิ. อถ โส โจรฆาตกมฺมา [โจรฆาตกมฺม อิติปิกตฺถจิ] ปริหีโน อตฺตโน เคเห วสติ. ตทา อฺตโร มนุสฺโส มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา นาสาวาเตน มนุสฺสมารณกมนฺตํ ชานาติ. ตถาหิ หตฺถปาทกณฺณนาสสีสาทีสุ ยํกิฺจิ เฉชฺชเภชฺชํ กตฺตุกาโม มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา นาสาวาตํ วิสฺสชฺเชติ. ตํ ตํ านํ ฉิชฺชติ ภิชฺชติ, เอวํ มหานุภาโว โส มนฺโต, อถ โส ตํ ปุริสํ อุปฏฺหิตฺวา มนฺตํ ลภิตฺวา รฺโ สาสนํ เปเสสิ ¶ . อหํ อิโต ปุพฺเพ มหลฺลกตฺตา โจรานํ หตฺถปาทาทโย ทุกฺเขน เฉชฺช เภชฺชํ กโรมิ, มาเรตพฺเพปิ ทุกฺเขน มาเรมิ. อิทานิ ปนาหํ ตถา น กโรมิ, มม มนฺตานุภาเวน เฉชฺชเภชฺชกมฺมํ กริสฺสามีติ. ราชา ตํ สาสนํ สุตฺวา สาธูติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา านนฺตรํ ตสฺเสว ปากติก มกาสิ. โส ตโต ปฏฺาย ตํ กมฺมํ กโรนฺโต ปุน ปฺจวสฺสานิ อติกฺกาเมสิ. โส มหลฺลโก ขีณายุโก ทุพฺพโล มรณมฺจปรายโณ หุตฺวา มรณเวทนาทุกฺเขน มหนฺเตน ภยานเกน สทฺเทน วิสฺสรํ วิรวนฺโต นิมีลิเตน จกฺขุนา ภยานกํ นรกคฺคิชาลาปชฺชลนฺตอยกูฏมุคฺครธเร นิรยปาเล จ ปสฺสนฺโต นิปนฺโน โหติ, ตโต ตสฺส ปฏิวิสฺสกเคเห มนุสฺสา ตสฺส ภยานกสทฺทสวเณน เคหํ ฉฏฺเฏตฺวา ปลายึสุ. ตสฺมึ กิร ทิวเส มหาสาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺตา ตํ โจรฆาตกํ ตทเหว กาลํกตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา มยิ ตตฺถ คเต ปเนส มยิ ปสาเทน สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ ตฺวา อชฺช มยา ตสฺสานุคฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาร มคมาสิ. อถ โส เถรํ ทิสฺวา กุทฺโธ โกเปน ตฏตฏายมานเทโห อชฺช ตํ วิชฺฌิตฺวา ผาเลตฺวา มาเรสฺสามีติ นิปนฺโนว มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา นาสาวาตํ วิสฺสชฺเชสิ, เถโร ตสฺมึ ขเณ นิโรธสมาปนฺโน นิโรธา วุฏฺาย สุริโย วิย วิโรจมาโน อฏฺาสิ, อถ โส เถรสฺส ตโย วาเร ตเถว กตฺวา กิฺจิ กาตุํ อสกฺโกนฺโต อติวิย วิมฺหิตจิตฺโต เถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อตฺตโน ปฏิยตฺตํ ปายสํ เถรสฺส ทาเปสิ, เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา วิหารเมว อคมาสิ, โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสรนฺโต ตสฺมึ ขเณ กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ. อโห วีตราคานํ พุทฺธปุตฺตานํ อานุภาโว. เอวํ นรเก นิพฺพตฺตมาโนปิสฺส พเลน สคฺเค นิพฺพตฺโตติ. ตถาหิ.
ทานํ ¶ ตาณํ มนุสฺสานํ, ทานํ ทุคฺคติวารณํ;
ทานํ สคฺคสฺส โสปานํ, ทานํ สนฺติกรํ ปรํ.
อิจฺฉิติจฺฉิตทาเนน, ทานํ จินฺตามณี วิย;
กปฺปรุกฺโขว สตฺตานํ, ทานํ ภทฺทฆโฏวิย.
สีลวนฺตสฺส ทาเนน, จกฺกวตฺติสิริมฺปิ จ;
ลภนฺติ สกฺกสมฺปตฺตึ, ตถา โลกุตฺตรํ สุขํ.
ปาปกมฺเมสุ นิรโต, ิโตยํ นรกายเน [นรกาวเน อิติปิกตฺถจิ];
สาริปุตฺตสฺส เถรสฺส, ปิณฺฑปาตสฺส วาหสา.
อปายํ ปริวชฺเชตฺวา, เนกทุกฺขสมากุลํ;
เทวสงฺฆปริพฺพูฬฺโห, คโต เทวปุรํ วรํ.
ตสฺมา สุเขตฺเต สทฺธาย, เทถ ทานานิ กามทํ;
ทานํ เทนฺเตหิ สีลมฺปิ, ปาลนียํติสุนฺทรนฺติ [ปาลนํจาติสุนฺทรํ อิติปิกตฺถจิ].
อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนา ภควนฺตํ ปุจฺฉึสุ, กึภนฺเต โส ปาโป จตูสุ อปาเยสุ กตรสฺมึ นิพฺพตฺโตติ. อถ สตฺถา อชฺเชส ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส ทินฺนทานานุภาเวน เทวโลเก นิพฺพตฺโต, ตสฺเสว นิสฺสนฺเทน อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสตีติ พฺยากาสีติ.
โภ สาริปุตฺเต นิหิตปฺปทานํ,
ขเณน ปาเปติ หิ สคฺคมคฺคํ;
ตสฺมา สุเขตฺเตสุ ททาถ ทานํ,
กามตฺถ เจ สคฺคโมกฺขํ ปรตฺถ.
โจรฆาตกวตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๒๗. สทฺโธปาสกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต ¶ กิร กสฺสปทสพลสฺส กาเล เอโก ปุริโส สทฺโธ รตนตฺตเยสุ ปสนฺโน อุจฺฉุยนฺตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปฏิวสติ. อถ โส เอกํ คิลานภิกฺขุํ ทิสฺวา ตสฺส อุฬุงฺกมตฺตํ สปฺปึ อทาสิ, ตเถเวกสฺส ภิกฺขุสฺส เอกํ คุฬปิณฺฑํ อทาสิ, อถาปรสฺมึทิวเส เอกํ ฉาตชฺฌตฺตํ สุนขํ ทิสฺวา ตสฺส ภตฺตปิณฺเฑน สงฺคห มกาสิ, อเถกสฺส อิณฏฺกสฺส เอกํ กหาปณํ อทาสิ, อเถกทิวสํ ธมฺมํ สุณมาโน ธมฺมเทสกสฺส ภิกฺขุสฺส สาฏกํ ปูเชสิ, โส เอตฺตกํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา ภเวสุ จรมาโนหํ สมุทฺทปพฺพตาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉามิ. ตํ ตํ สมิชฺฌตูติ ปตฺถนํ อกาสิ, โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา เตเหว กุสลมูเลหิ สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ มหทฺธเน มหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตโต โส วิฺุตํ ปตฺโต กาเลน กาลํ ธมฺมํ สุณนฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ สุตฺวา ปพฺพชิโต น จิเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อปรภาเค สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฺจสตภิกฺขุปริวาโร อุคฺคนครํ อคมาสิ, ตตฺถ เสฏฺิโน ภริยา สทฺธา อโหสิ ปสนฺนา. สา เถรํ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ภิกฺขาย จรนฺตํ ทิสฺวา ตุริตตุริตา คนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา สทฺธึ ปฺจสเตหิ ภิกฺขูหิ โภเชตฺวา เถรํ ตตฺถ นิพทฺธวาสตฺถํ ยาจิตฺวา ปฺจสตกูฏาคารานิ การาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา ปฺจสตภิกฺขู ตตฺถ วาเสนฺตี นิพทฺธํ จตุปจฺจเยหิ อุปฏฺานมกาสิ. ตโต เถโร ตํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตตฺถ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา อฺตฺต คนฺตุกาโม อนุปุพฺเพน ปฏฺฏนคามํ อคมาสิ, ตตฺถ วสิตฺวา ตโต นาวํ อภิรุยฺห ปฺจสตภิกฺขูหิ ปริวุโต สมุทฺทปิฏฺเน คจฺฉติ, สมุทฺทํ ตรนฺตสฺส ¶ ตสฺส สาครมชฺเฌ อุทรวาโต สมุฏฺหิตฺวา ปีเฬติ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ภนฺเต อิทํ ปุพฺเพ เกน วูปสเมสฺสตีติ ปุจฺฉึสุ, เถโร ปุพฺเพ เม อาวุโส อุลุงฺกมตฺเต สปฺปิปีเต โรโค วูปสมฺมตีติ อาห, ภิกฺขู ภนฺเต สมุทฺทปิฏฺเ กถํ สปฺปึ ลภิสฺสาม, อธิวาเสถาติ อาหํสุ, ตํ สุตฺวา เถเรน [เถโรนโนอายสฺมนฺตา อิติสพฺพตฺถ] น โน อายสฺมนฺตา สปฺปิ ทุลฺลภา, มม ปตฺตํ คเหตฺวา สมุทฺโททกํ อุทฺธริตฺวา อาเนถาติ วุตฺเต ภิกฺขู ตถา อกํสุ. อุทฺธฏมตฺตเมว ตํอุทกํ ปริวตฺเตตฺวา สปฺปิ อโหสิ, อถ ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา เถรสฺส สปฺปึ อุปนาเมสุํ, เถเรน สปฺปิโน [สปฺปินา อิติสพฺพตฺถ] ปีตมตฺเต โส อาพาโธ วูปสมิ, อถสฺส ภิกฺขูหิ กิ เมตํ ภนฺเต อจฺฉริยํ, น โน อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ทิฏฺปุพฺพํติ วุตฺเต เถโร เตนหิ กตปฺุานํ ปฺุวิปากํ ปสฺสิสฺสถาติ วตฺวา สมุทฺทํ โอโลเกสิ อิทํ สปฺปิ โหตูติ. อถสฺส จกฺขุปเถ สมุทฺเท สพฺโพทกํ ปริวตฺเตตฺวา สปฺปิ อโหสิ. อถสฺส ภิกฺขู อพฺภุตจิตฺตา อฺมฺปิ อีทิสํ ปฺุํ อตฺถิ ภนฺเตติ ปุจฺฉึสุ, ตโต เถโร เตนหิ ปสฺสถายสฺมนฺตา มม ปฺุนฺติ วตฺวา สมนฺตา ตตฺถ ตตฺถ ฆนเสลปพฺพเต โอโลเกสิ, สพฺพานิ ตานิ คุฬปิณฺฑานิ อเหสุํ, ตโต จกฺขุปเถ สมนฺตา ภตฺตภาชนานิ ทสฺเสสิ สพฺยฺชนํ โสปกรณํ. ตโต หิมวนฺตํ โอโลเกสิ, สพฺพํ ตํ สุวณฺณมยํ อโหสิ. อถาภิมุขฏฺาเน มหนฺตํ วนสณฺฑํ โอโลเกสิ, สกลวนสณฺฑํนานาวิราควตฺเถหิ สฺฉนฺนํ อโหสิ, ภิกฺขู ตํ ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อตีว วิมฺหิตา ภนฺเต เกน เต ปฺุกมฺเมน เอตาทิสานิ ปาฏิหาริยานิ ภวิสฺสนฺตีติ ปุจฺฉึสุ, เถโร กสฺสปทสพลสฺส กาเล อตฺตนา กตํ สพฺพํ ตํ กุสลํ ปกาเสสิ. เตเนตฺถ.
อิมสฺมึ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, กสฺสโป นาม นายโก;
สพฺพโลกหิตตฺถาย, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
ตทาหํ อุจฺฉุยนฺตมฺหิ, นิยุตฺโต คุฬการโก;
เตน กมฺเมน ชีวามิ, โปเสนฺโต ปุตฺตทารเก.
กิลนฺตินฺทฺริยมทฺทกฺขึ, ภิกฺขุํ โรคาตุรํ ตทา;
ภิกฺขาจารกวตฺเตน, ฆตตฺถํ [ฆตมตฺตมุปาคตํ อิติสพฺพตฺถ] สมุปาคตํ.
อุลุงฺกมตฺตํ สปฺปิสฺส, อททํ ตสฺส ภิกฺขุโน;
สทฺทหนฺโต ทานผลํ, ทยายุ ทคฺคมานโส.
. ๕
เตน กมฺเมน สํสาเร, สํสรนฺโต ภวาภเว;
ยตฺถิจฺฉามิ ฆตํ ตตฺถ, อุปฺปชฺชติ อนปฺปกํ.
อิจฺฉามหํ สมุทฺทสฺมึ, ผลมฺปิ ฆตมตฺตโน;
ตํ ตํ สพฺพํ ฆตํ โหติ, ฆตทานสฺสิทํ ผลํ.
สุณาถ มยฺหํ อฺมฺปิ, ปฺุกมฺมํ มโนรมํ;
ตทา ทิสฺวานหํ ภิกฺขุํ, โรเคน ปริปีฬิตํ.
คุฬปิณฺฑํ คเหตฺวาน, ปตฺเต ตสฺส สมากิรึ;
เตน โส สุขิโต อาสิ, โรคํ พฺยปคตํ ตทา.
เตน เม คุฬทาเนน, สํสรํ เทวมานุเส;
ยตฺถตฺโถสฺมิ คุเฬนาหํ, ตตฺถ ตํ สุลภํ มม.
เสลาจ วิปุลา มยฺหํ, โหนฺติ จิตฺตานุวตฺตกา;
มหนฺตคุฬปิณฺฑาว, คุฬทาเน อิทํ ผลํ.
อถาปิ เม กตํ ปฺุํ, สุณาถ สาธุ ภิกฺขโว;
ฉาตชฺฌตฺตํ ผนฺทมานํ, ทิสฺวาน สุนขํ ตทา.
ภตฺตปีณฺเฑน ¶ สงฺคณฺหึ, ตมฺปิ ทานํ ผลาวหํ;
ตโต ปฏฺาย นาโหสิ, อนฺนปาเนน อูนตา.
สุลภนฺนปาโน สุขิโต, อโหสึชาติชาติยํ;
อชฺชาปิ ยทิ อิจฺฉามิ, โภชเนน ปโยชนํ.
จกฺขุปเถ สมนฺตา เม, ชายนฺตุกฺขลิโย พหู;
อถาปรมฺปิ กุสลํ, อกาสึตํ สณาถ เม.
อิณฏฺกสฺส โปสสฺส, อทาเสกํ กหาปณํ;
เตน เม ปฺุกมฺเมน, อโนมภวสมฺปทํ.
ปจุรํ ชาตรูปฺจ, ลภามิ ชาติชาติยํ;
สจชฺช ธนกาโมหํ, ฆนเสโลปิ ปพฺพโต;
โหติ เหมมยํ สพฺพํ, อิณโต โมจเน ผลํ.
อฺมฺปิ มม ปฺุํ โภ, สุณาถ สุติโสภนํ;
กสฺสปสฺส ภควโต, สาสเนกํ พหุสฺสุตํ.
เทเสนฺตํ มุนิโน ธมฺมํ, สุตฺวา ปีณิตมานโส;
ปูเชสึสาฏกํ มยฺหํ, ธมฺมสฺส ธมฺมสามิโน.
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, สํสรํ เทวมานุเส;
ลภามิ ปจุรํ วตฺถํ, ยํ โลกสฺมึ วรํ ปรํ.
อิจฺฉมาโน สเจ อชฺช [ชานมาโนปหํอชฺช; ชานธาโนจหํอชฺช อิติกตฺถจิ], หิมวนฺตมฺปิ ปพฺพตํ;
นานาวิราควตฺเถหิ, ฉาทยิสฺสํ สมนฺตโต.
สเจ อิจฺฉามิ อชฺเชว, วตฺเถนจฺฉาทยา มิเต;
ชนฺตโว จตุทีปสฺมึ, วตฺถทานสฺสิทํ ผลํ.
เอเตสํ ปฺุกมฺมานํ, วาหสา กามภูมิยํ;
สมฺปตฺติ มนุภุตฺวาน, สาวตฺถิปุร มุตฺตเม.
ชาโต กุเล มหาโภเค,
วุทฺธิปฺปตฺโต สุเขธิโต;
ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน,
ปพฺพชิตฺวาน สาสเน.
โลกุตฺตรํ อคฺครสํ, ภฺุจนฺโต มุนิวาหสา;
กิเลเส ปชหิตฺวาน, อรหตฺตมปาปุณึ.
กุสลํ นา วมนฺตพฺพํ, ขุทฺทกนฺติ กทาจิปิ;
อนนฺตผลทํ โหติ, นิพฺพาณมฺปิ ททาติ ตํ.
อถสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภิกฺขู จ มหาชโน จ ทานาทิกุสลกมฺมํ กตฺวา เยภุยฺเยน สคฺคปรายณา อเหสุํติ.
มโนปสาเทนปิ อปฺปปฺุํ,
เอวํ มหนฺตํ ภวตีติ ตฺวา;
มา อปฺปปฺุนฺติ ปมชฺชถมฺโภ;
สราถ เทวึ อิธ ลาชทายึ.
สทฺโธปาสกสฺส วตฺถุํ สตฺตมํ.
๒๘. กปณสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต พาราณสีนครวาสี เอโก ทุคฺคตปุริโส ปรเคเห ภตึกตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ, ตสฺมึ สมเย นครวาสิโน เยภุยฺเยน ตสฺมึ ตสฺมึ าเน มณฺฑปาทโย การาเปตฺวา มหาทานํ เทนฺติ, ตํ ทิสฺวา ทุคฺคโต เอวํ จินฺเตสิ, อหํ ปุพฺเพ อกตปฺุตฺตา ปรเคเห ภตึ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ชีวามิ. นิวาสนปารุปนมฺปิ วาสฏฺานมตฺตมฺมิ ทุกฺขโต ลภามิ. อิทานิ พุทฺธุปฺปาโท วตฺตติ ภิกฺขุสงฺโฆปิ.
สพฺเพ ¶ อิเม ทานํ ทตฺวา สคฺคมคฺคํ โสเธนฺติ. มยาปิ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏติ. ตมฺเม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. อปิ จ มยฺหํ ตณฺฑุลนาลิมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อกตวีริเยน ตํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺกา, เอตทตฺถายาหํ อุยฺโยคํ กตฺวา ทานํ ทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺาย ภตึ ปริเยสมาโน คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภตึ กตฺวา ลทฺธนิวาเป จ ภิกฺขาจริยาย ลทฺธติลตณฺฑุลาทโย จ เอกตฺถ สํหริตฺวา มนุสฺเส สมาทาเปตฺวา ตสฺมึ มณฺฑปํ การาเปตฺวา วนกุสมาทีหิ ตํ อลงฺกริตฺวา ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา มณฺฑเป นิสีทาเปตฺวา สพฺเพสํ ปายสํ [ปายาสํ อิติสพฺพตฺถ] ปฏิยาเทตฺวา โภเชสิ. อถ โส มรณกาเล อตฺตนา กตํ ตํ ทานวรํ อนุสฺสริ. โส เตน กุสลกมฺเมน สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ เตน กตปฺุานุรูปํ มหนฺตํ กนกวิมานํ นิพฺพตฺติ. สมนฺตา ติคาวุตฏฺาเน เทวตา นานา วิธานิ ตุริยานิ คเหตฺวา อุปหารํ กโรนฺติ. นิจฺจํ เทวจฺฉราสหสฺสานิ [เทวจฺฉราสหสฺสํ อิติสพฺพตฺถ] ตํ ปริวาเรตฺวา ติฏฺนฺติ. เอวํ โส มหนฺตํ สมฺปตฺตึ อนุภวติ. อเถกทิวสํ สุวณฺณเสลวิหารวาสี มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโร ปตฺตปฏิสมฺภิโท เทวจาริกํ จรมาโน ตํ เทวปุตฺตํ อนุปมาย เทวสมฺปตฺติยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุปสงฺกมฺม ิโต เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส ยถาภูตํ พฺยากาสิ, เตนตฺถ.
สพฺพโสวณฺณโย อาสิ, ปาสาโท รตนามโย;
โสณฺณสิงฺคสตากิณฺโณ, ทุทฺทิกฺโข จ ปภสฺสโร.
กูฏาคาร สตากิณฺโณ, โสณฺณมาลาสมากุโล;
มุตฺตากลาปาลมฺพนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ มโนรมา.
เนกคพฺภสตากิณฺโณ, สยนาสนมณฺฑิโต;
วิภตฺโต ภพฺพภาเคหิ, ปฺุวฑฺฒกินา กโต.
นจฺจนฺติ ¶ ปมทา ตตฺถ, เภริมณฺฑลมชฺฌคา;
คายนฺติ กาจิ กีฬนฺติ, วาเทนฺติ กาจิ ตนฺติโย.
ตโต ติคาวุเต าเน, ปาสาทสฺส สมนฺตโต;
สหจฺฉรา เทวปุตฺตา, คเหตฺวา อาตตาทโย.
โมทนฺติ ปริวาเรตฺวา, นจฺจคีตาทินา สทา;
อุลฺลงฺฆนฺติจ เสเลนฺติ, สิลาฆนฺติ สมนฺตโต.
เอวํ มหิทฺธิโก ทานิ, ตุวํ วนฺโทว ภาสติ;
ปุจฺฉามิ ตํ เทวปุตฺต, กึ กมฺมมกรี ปุรา.
เทวปุตฺโต อาห.
อโหสึ ทุคฺคโต ปุพฺเพ, พาราณสีปุรุตฺตเม;
ทานํ เทนฺติ นรา ตตฺถ, นิมนฺเตตฺวาน ภิกฺขโว.
ชีวนฺโต ภติยา โสหํ, ทานํ เทนฺเต มหาชเน;
ตุฏฺหฏฺเ ปมุทิเต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
สมฺปนฺนวตฺถาลงฺการา, ทานํ เทนฺติ อิเม ชนา;
ปรตฺถปิ ปหฏฺาว, สมฺปตฺติมนุโภนฺติ เต.
พุทฺธุปฺปาโท อยํ ทานิ, ธมฺโม โลเก ปวตฺตติ;
สุสีลา ทานิ วตฺตนฺติ, ทกฺขิเณยฺยา ชิโนรสา.
อนาวฏฺิโต [อวฏฺิโตจ; อนฺธฏฺิโตจ อิติปิกตฺตจิ] สํสาโร, อปายา ขลุ ปูริตา;
กลฺยาณวิมุขา สตฺตา, กามํ คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
อิทานิ ทุกฺขิโต หุตฺวา, ชีวามิ กสิเรนหํ;
ทลิทฺโท กปโณ ทีโน, อปฺปโภโค อนาลโย.
อิทานิ พีชํ โรเปมิ, สุเขตฺเต สาธุสมฺมเต;
อปฺเปวนาม เตนาหํ, ปรตฺถ สุขิโต สิยา.
อิติ จินฺติย ภิกฺขิตฺวา, ภตึ กตฺวาน เนกธา;
มณฺฑปํ ตตฺถ กาเรตฺวา, นิมนฺเตตฺวาน ภิกฺขโว.
อายาเสน ¶ อทาสาหํ, ปายสํ อมตาย โส;
เตน กมฺมวิปาเกน, เทวโลเก มโนรเม.
ชาโตมฺหิ ทิพฺพกาเมหิ, โมทมาโน อเนกธา;
ทีฆายุโก วณฺณวนฺโต, เตชสฺสีจ อโหสหนฺติ.
เอวํ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตปฺุกมฺมํ วิตฺตาเรน กเถสิ, เถโรปิ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺทิพฺพสมฺปตฺตึ ปกาเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน กุสลกมฺมํ กตฺวา เยภุยฺเยน สคฺเค นิพฺพตฺโตติ.
อนาลโย ทุคฺคตทีนโกปิ,
ทานํ ททนฺโต ธิคโต วิเสสํ;
สคฺคา ปวคฺคํ ยทิ ปตฺถยวฺโห,
หนฺตฺวาน มจฺเฉรมลํ ททาถาติ.
กปณสฺส วตฺถุํ อฏฺมํ.
๒๙. เทวปุตฺตสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต ปุพฺเพ นารทสฺส กิร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อยํ ทีโป อฺตเรน นาเมน ปากโฏ อโหสิ, โส ปเนกสฺมึ กาเล ทุพฺภิกฺโข อโหสิ ทุสฺสสฺโส, มหาฉาตกภยํ สตฺเต ปีเฬติ. ตสฺมึ สมเย นารทสฺส ภควโต เอโก สาสนิโก สาวโก อฺตรสฺมึ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ยถา โธตปตฺโตว นิกฺขมิ. อถฺตรสฺมึ เคเห มนุสฺสา เอกํ ตณฺฑุลนาฬึโปฏลิกาย พนฺธิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา อุทกํ คเหตฺวา ปิวนฺโต ชีวนฺติ, ตทา เถรํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เตน ตณฺฑุเลน ภตฺตํ ปจิตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เถรสฺส อทํสุ. อถ ¶ เตสํ สทฺธาพเลน สา อุกฺขลิ ภตฺเตน ปริปุณฺณา อโหสิ, เต ตํ อพฺภุตํ ทิสฺวา อยฺยสฺส ทินฺนทาเน วิปาโก อชฺเชว โน ทิฏฺโติ โสมนสฺสชาตา มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา เต ภตฺตํ โภเชตฺวา ปจฺฉา สยํ ภฺุชึสุ. ภตฺตสฺส คหิตคหิตฏฺานํ ปูรเตว. ตโต ปฏฺาย เต สมฺปตฺตมหาชนสฺส ทานํ ททนฺตา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ, อถ โส เถโร ภตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ภฺุชิตุมารติ. ตสฺมึ กิร รุกฺเข นิพฺพตฺโต เอโก เทวปุตฺโต อาหาเรน กิลนฺโต ภฺุชมานํ เถรํ ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหลฺลกเวเสน ตสฺส สมีเป อฏฺาสิ. เถโร อนาวชฺชิตฺวาว ภฺุชติ. เทวปุตฺโต จริมาโลปํ เปตฺวา ภุตฺตกาเล อุกฺกาสิตฺวา อตฺตานํ ิตภาวํ ชานาเปสิ. เถโร ตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสาริ หุตฺวา จริมํ ภตฺถปิณฺฑํ ตสฺส หตฺเถ เปสิ, ตโต โส ภตฺตปิณฺฑํ คเหตฺวา ิโต จินฺเตสิ. อิโต กิร มยา ปุพฺเพ สมณพฺราหฺมณานํ วา กปณทฺธิกานํ วา อนฺตมโส กากสุนขา ทีนมฺปิ อาหารํ อทินฺนปุพฺพํ ภวิสฺสติ, เตนวาหํ เทโว หุตฺวาปิ ภตฺตํ น ลภามิ. หนฺทาหํ อิมํ ภตฺตปิณฺฑํ เถรสฺเสว ทสฺสามิ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย จาติ. เอวฺจ ปน จินฺเตตฺวา ภตฺตปิณฺเฑ อาสํ ปหาย เถรํ อุปสงฺกมฺม สามิ ทาสสฺส โว อลํ อิธ โลเกน สงฺคหํ. ปรโลเกน เม สงฺคหํ กโรถาติ วตฺวา ตสฺส ปตฺเต โอกิริ. อถสฺส ภตฺถปิณฺฑํ [ภตฺถปิณฺฑํ อิติสพฺพตฺถ] ปตฺเต ปติตมตฺเตเยว ติคาวุตฏฺาเน ทิพฺพมยานิ ภตฺตภาชนานิปฺายึสุ. เทวปุตฺโต เถรํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ตโต ทิพฺพโภชนํ คเหตฺวา ปถมํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉา สยํ ภฺุจิ. ตโต เทปุตฺโต ทุติยทิวสโต ปฏฺาย เถรสฺส จ สมฺปตฺตมหาชนสฺส จ มหาทานํ เทนฺโต อายุปริโยสาเน ¶ ๐ เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ อปราปรํ ทิพฺพสมฺปตฺติ มนุภวมาโน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตโต จุโต พาราณสิยํ อเนกวิภวสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. เทโวติสฺส นามํ อกํสุ. อปรภาเค วิฺุตํ ปตฺตสฺส ตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุ. โสวณฺณมณิมุตฺตาทิปูริตโกฏฺาคาราทโย โอโลเกตฺวา มม มาตาปิตโร มิจฺฉาทิฏฺิกตฺตา อิโต ทานาทิกิฺจิกมฺมํ อกริตฺวา ปรโลกํ คจฺฉนฺตา กากณิกมตฺตมฺปิ อคเหตฺวา คตา, อหํ ปน ตํ คเหตฺวาว คมิสฺสามีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา เภรึ จราเปตฺวา กปณทฺธิกวนิพฺพเก สนฺนิปาเตตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเร สพฺพํ สาปเตยฺยํ ทานมุเขน ทตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปฺปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฺจ ภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อากาสจารี อโหสิ. อถ ตสฺมึสมเย ปทุมุตฺตโร นาม ภควา หํสวตีนคเร ปฏิวสนฺโต เทวพฺรหฺมาทิปริวุโต จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหติ, ตทา โส ตาปโส อากาเสน คจฺฉนฺโต มหาชนสมาคมฺจ ภควโต สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรํสิโย จ ทิสฺวา กิเมตํติ วิมฺหิโต อากาสา โอตริตฺวา มหติยา พุทฺธลีฬาย นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปริสนฺตเร นิสินฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อสฺสมเมว อคมาสิ. อถ โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา อายุปริโยสาเน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต ตึสกปฺเป ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวนฺโต ฉสุ กามสคฺเคสุ อปราปริยวเสน สํสริ. เอกปฺาสอตฺตภาเว สกฺโก เทวราชา อโหสิ, เอกกวีสติอตฺตภาเว จกฺกวตฺติ หุตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺติ มนุภวิตฺวา อิมสฺมึพุทฺธุปฺปาเท ภควติ ปรินิพฺพุเต สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สตฺตวสฺสิโก เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ อทฺทส. ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อนิจฺจสฺํ ¶ ปฏิลภิตฺวา ตตฺถ นิสินฺโนว อรหตฺตํ ปาปุณิ, ตโต โส ปตฺตปฏิสมฺภิโท อตฺตนา กตปฺุกมฺมํ โอโลเกนฺโต ตํ ปุพฺพจริยํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ ปกาเสนฺโต อาห. ตสฺมา.
นารโท กิร สมฺพุทฺโธ, ปุพฺเพ อาสิ นรุตฺตโม;
โลกํ ทุกฺขา ปโมเจนฺโต, ททนฺโต อมตํ ปทํ.
ตสฺมึ ตุ สมเย ตสฺส, สาวโก ฉินฺนพนฺธโน;
ภิกฺขิตฺวา ทีปเก ลทฺธ, มาหารํ ปริภฺุชิตุํ.
รุกฺขมูล มุปา คฺฉิ, ตตฺถาสึ รุกฺขเทวตา;
พุภุกฺขิตา อุทิกฺขนฺตี, อฏฺาสึ ตสฺส สนฺติเก.
อทาสิ เม ภตฺตปิณฺฑํ, กรุณาปูริตนฺตโร;
คเหตฺวาน ิโต ปิณฺฑํ, สหมาโน ขุทํ ตทา.
อทินฺนตฺตา มยา ปุพฺเพ, กิฺจิ ทานํ สุเปสเล;
ชิฆจฺฉาปีฬิโต โหมิ, ชาโตปิ เทวโยนิยํ.
อชฺช เขตฺตํ สุลทฺธํเม, เทยฺยธมฺโมปิ วิชฺชติ;
พีชเมตฺถ จ โรเปมิ, ภวโต ปริมุตฺติยา.
อิติ จินฺติย วนฺทิตฺวา, ทาสสฺส สามิ โว อลํ;
สงฺคหํ อิธ โลกสฺมึ, กโรถ ปารโลกิกํ.
อิติ วตฺวา อทาสาหํ, ภฺุจิ โสปิ ทยาปโร;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, สุธนฺนมลภึ ขเณ.
ตโต จุโต ฉเทเวสุ, วินฺทนฺโต มหตึสิรึ;
จิรกาลํ วสึ ตตฺถ, เทวิทฺธีหิ สมงฺคิตา.
สตสหสฺเส อิโต กปฺเป, ปทุมุตฺตรนามโก;
อุปฺปชฺชิ โลกนายโก, ธมฺมราชา ตถาคโต.
มหิทฺธิโก ¶ ตทา อาสึ, ตาปโส กานเน วเน;
สมฺปตฺตปฺจา ภิฺาโณ, อากาเสน จรามหํ.
ตทา กาเสน คจฺฉนฺโต, รมฺเม หํสวตีปุเร;
พุทฺธรํสิปริกฺขิตฺตํ, เกตุมาลาวิลาสิตํ.
เทวสงฺฆปริพฺพูฬฺหํ, เทเสนฺตํ อทฺทสํ ชินํ;
โส ตํ ทิสฺวาน นภสา, ิโตหํ ปริสนฺตเร.
ธมฺมํ สุตฺวา อุทคฺโคหํ, กาลํ กตฺวาน สตฺถุโน;
ตโต จุโต ปปนฺโนสฺมิ, ตาวตึเส มโนรเม.
ตึสกปฺปสหสฺสานิ, จรนฺโต เทวมานุเส;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
เอกปฺาสติกฺขตฺตุํ, เทวรชฺชมการยึ;
อเถกวีสติกฺขตฺตุํ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
ปเทสรชฺชํ กาสาหํ, พหุกฺขตฺตุํ ตหึ ตหึ;
อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป, นิพฺพุเตตุ [นิพฺพุเตสุ อิติสพฺพตฺถ] ตถาคเต.
โจทิโต ปฺุกมฺเมน, สาวตฺถิปุรมุตฺตเม;
อุปฺปชฺชิตฺวา กุเล เสฏฺเ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
สุตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส, ภิกฺขุสฺสฺตรสฺสหํ;
ภวสฺสนฺตํ กริตฺวาน, อรหตฺตมปาปุณึ.
สุทินฺนํ เม ตทา ทานํ, สุสฺสุตํ ธมฺมมุตฺตมํ;
ทุกฺขสฺสนฺตํ อกาสาหํ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา พหู ชเน กุสลกมฺเม นิโยเชสีติ.
ทาเนนเปวํ ¶ จริมาย ปิณฺฑิยา,
สวณาย ธมฺมสฺส มุหุตฺตเกน;
ลภนฺติ สตฺตา ติวิธมฺปิ สมฺปทํ,
ผลํ วเท โก พหุทายกสฺส โภ.
เทวปุตฺตสฺส วตฺถุํ นวมํ.
๓๐. สีวลิตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ ธมฺมเทสนาย สตฺเต อมตมหานิพฺพาณํ ปาเปนฺโต, ตสฺมึ สมเย ภควา หํสาวติยํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ เอกํ ภิกฺขุํ ลาภีนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ตทา ราชา ตํ ทิสฺวา ตํ านํ กามยมาโน พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล สิรสา นิปชฺชิ, ตทาสฺส ภควา อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน ตํ านํ ลภิสฺสสีติ วตฺวา พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา มุทิโต ราชา ปฺุานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตโต อปรภาเค พาราณสิยํ เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสหสฺสํ จตุปจฺจยทาเนน ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต มหนฺตํ สมฺปตฺติ มนุภวิตฺวา ตโต จุโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติ. โส ตสฺมึ สมเย เสนคุตฺตฏฺาเน ตฺวา รฺโ กมฺมํ กโรติ, ตทา นครวาสิโน อุปาสกคณา วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา ภควา ภนฺเต สสาวโก อมฺหากํ อนุคฺคหํ กโรตูติ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภควนฺต มุทฺทิสฺส มหารหํ มหาปริเวณํ การาเปตฺวา ปริเวณมเห มหาทานํ ททนฺตา ทานคฺเค อสุกํ นาม ¶ นตฺถีติ น วตฺตพฺพนฺติ วตฺวา ทานํ ปฏิยาเทตฺวา ทานคฺคํ โอโลเกนฺตา นวทธิฺจ ปฏลมธฺุจ อปสฺสนฺตา ปุริเส ปกฺโกสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ทธิมธุํ ขิปฺปํ ปริเยสิตฺวา อาเนถาติ เปเสสุํ, เต สหสฺสํ คเหตฺวา ทธิมธุํ อุปธาเรตุํ ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺตา ทฺวารนฺตเร อฏฺํสุ, ตทา อยํ เสนคุตฺโต รฺโ สภตฺตํ ทธิมธุํ อาทาย คจฺฉนฺโต มหาทฺวารํ สมฺปาปุณิ, อถ เต ทธิมธุํ ทิสฺวา โภ กหาปณํ คเหตฺวา อิมํ เทหีติ ยาจึสุ. เตน [เตนทสฺสามิ อิติปิกตฺตจิ] น ทสฺสามีติ วุตฺเต ยาวสหสฺสํ วฑฺเฒตฺวา ยาจึสุ. ตโต เสนคุตฺโต อิมํ อปฺปคฺฆํ สหสฺเสน ยาจถ, กิ มเนน กโรถาติ ปุจฺฉิ, เตหิ สมฺพุทฺธตฺถายาติ วุตฺเต เตนหิ อหเมว ทสฺสามีติ ชีรมริจาทีหิ สกฺขรมธุผาณิตาทโย โยเชตฺวา ทานคฺคํ อุปนาเมสิ. ตํ สตฺถุ อานุภาเวน พุทฺธปมุขสฺส อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ปโหณกํ อโหสิ. ตโต โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺสโลเกสุ สมฺปตฺติ มนุภวิตฺวา อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต กาเล โกลิยนคเร มหาลิลิจฺฉวิรฺโ อุปนิสฺสาย สุปฺปิยาย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส สตฺตมาสสตฺตสํวจฺฉรานิ มาตุกุจฺฉิยํ วสิตฺวา สตฺตทิวสานิ มูฬฺหคพฺโภ ทุกฺขมนุภวิ. มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตสฺส ตสฺส มาตาปิตโร สีวลีติ นาม มกํสุ. เอวํ มหาปฺุสฺส เอตฺตกํ กาลํ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ทุกฺขานุภวนํ อตฺตนาว กเตน ปาปพเลน อโหสิ, โส กิร อตีเต ราชา หุตฺวา อตฺตโน สปตฺตรฺา สทฺธึ สงฺคาเมนฺโต มาตรา สทฺธึ มนฺเตสิ. สา นครํ รุนฺธิตฺวา อมิตฺเต คณฺหิตุํ สกฺกาติ อุปาย มทาสิ, โสปิ ตสฺสา วจเนน นครํ รุนฺธิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อคฺคเหสิ, เตน ปาปกมฺมพเลน มาตาปุตฺตานํ เอวํ มหนฺตํ ทุกฺขํ อโหสีติ. ตโต ¶ สา ปุตฺตํ วิชายนกาเล สตฺตเม ทิวเส ภควนฺตํ อนุสฺสริตฺวา สุเขน ภารํ มฺุจิ. ตุฏฺา สา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ, อถสฺสา ปุตฺโต สตฺตวสฺสิกกาเล เคหา นิกฺขมฺม สตฺถารํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิโยเชสิ, ตโต สาริปุตฺตตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน โมคฺคลฺลานมาจริยํ กตฺวา ปพฺพชิ, อถ โส ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา พุทฺธสาสนํ โสเภสิ, โส ปุพฺเพ กตปฺุานุภาเวน มหาปฺุโ อโหสิ ลาภีนฺจ อคฺโค. อเถกสฺมึ สมเย ภควา เรวตตฺเถรํ ทสฺสนาย ขทิรวนวิหารํ คจฺฉนฺโต ตึสภิกฺขุสหสฺเสหิ สทฺธึ ตึสโยชนิกํ ฉฏฺฏิตกนฺตารํ สมฺปาปุณิ นิรูทกํ อปฺปภกฺขํ. เยภุยฺเยน เทวตา สีวลิตฺเถเร ปสนฺนา. ตสฺมา ภควา สีวลิตฺเถรํ ปุรโต จาริกํ กตฺวา เทวตาหิ การาปิเต วิหาเร วสนฺโต เทวตาหิ สชฺชิตทานํ ปริภฺุชนฺโต เรวตตฺเถรํ สํปาปุณิตฺวา คตกมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา เชตวนมาคมฺม ลาภีนํ อคฺคฏฺาเน ตํ เปสีติ. เตน วุตฺตํ อปทาเน.
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
สีลํ ตสฺส อสงฺขฺเยยฺยํ, สมาธิ วชิรูปโม [วชิรูปมา อิติกตฺถจิ];
อสํขิยํ าณวรํ, วิมุตฺติ จ อโนปมา.
มนุชามรนาคานํ, พฺรหฺมานฺจ สมาคเม;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ธมฺมํ เทเสติ นายโก.
สสาวกํ มหาลาภึ, ปฺุวนฺตํ ชุตินฺธรํ,
เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ปริสาสุ วิสารโท.
ตทาหํ ¶ ขตฺติโย อาสึ, ปุเร หํสวตีวฺหเย [หํสาวตวฺหเย อิติสพฺพตฺถ];
สุตฺวา ชินสฺส ตํ วากฺยํ, สาวกสฺส คุณํ พหุํ.
นิมนฺตยิตฺวา สตฺตาหํ, โภชยิตฺวา สสาวกํ;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
ตทา มํ วินตํ ปาเท, ทิสฺวาน ปุริสาสโภ;
โส สเรน มหาวีโร, อิมํ วจนมพฺรวี.
ตโต ชินสฺส วจนํ, โสตุกามา มหาชนา;
เทวทานวคนฺธพฺพา, พฺรหฺมาโนจ มหิทฺธิกา.
สมณพฺราหฺมณา จาปิ, นมสฺสิสุํ กตฺชลี;
นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม.
ขตฺติเยน มหาทานํ, ทินฺนํ สตฺตาหกมฺปิ [สตฺตาหกํปิโต อิติปิกตฺถจิ] โน;
โสตุกามา ผลํ ตสฺส, พฺยากโรหิ มหามุเน.
ตโต อโวจ ภควา, สุโณถ มม ภาสิตํ;
อปฺปเมยฺยมฺหิ พุทฺธสฺมึ, คุณมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา.
ทกฺขิณา ทายกํ ปตฺวา, อปฺปเมยฺยผลาวหา;
อปิ เจ ส มหาโภโค, านํ ปตฺเถติ มุตฺตมํ.
ลาภี วิปุลลาภีนํ, ยถา ภิกฺขุ สุทสฺสโน;
ตถาหํปิ ภเวยฺยนฺติ, ลจฺฉเต ตํ อนาคเต.
สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโมนาม นาเมน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สีวลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุสาวโก.
เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
ตโตปรสฺมึสมเย, พาราณสิปุรุตฺตเม;
เสฏฺิปุตฺโต อหํ อาสึ, อฑฺฒปฺปตฺโต มหาธโน.
สหสฺสมตฺเต ปจฺเจก, นายเก จ นิมนฺติย;
มธุเรนนฺนปาเนน, สนฺตปฺเปสึตทาทโร.
ตโต จุโต ฉกามคฺเค, อนุโภสึมหายสํ;
เทวจฺฉราปริวุโต, ปาสาเท รตนามเย.
เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโกปิ อจินฺติโย.
เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสีนาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุนยโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
ตทาหํ พนฺธุมติยา, กุลสฺสฺตรสฺส จ;
ทยิโต ปตฺถิโต ปุตฺโต, อาสึ กมฺมนฺตพฺยาวโฏ.
ตทา อฺตโร ปูโค, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ปริเวณํ อกาเรสิ, มหนฺต มิติ วิสฺสุตํ.
นิฏฺิเต จ มหาทานํ, ททํ ขชฺชกสํยุตํ;
นวํ ทธิ มธฺุเจว, วิจินํ น จ มทฺทส.
ตทาหํ ตํ คเหตฺวาน, นวํ ทธิ มธุมฺปิจ,
กมฺมสามิฆรํ คจฺฉํ, ตเมนํ [ตเมสํ อิติสพฺพตฺถ] ทาน มทฺทสํ.
สหสฺสมฺปิ จ ทตฺวาน, น ลตึสุ จ ตํ ทฺวยํ;
ตโต เอวํ วิจินฺเตสึ, เนตํ เหสฺสติ โอรกํ.
ยถา ¶ อิเม ชนา สพฺเพ, สกฺกโรนฺติ ตถาคตํ;
อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, สสงฺเฆ โลกนายเก.
ตทาหเมวํ จินฺเตตฺวา, ทธึมธฺุจ เอกโต;
โยเชตฺวา โลกนาถสฺส, สสงฺฆสฺส อทาสหํ.
เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึส มคฺฉหํ.
ปุนาหํ พาราณสิยํ, ราชา หุตฺวา มหายโส;
สตฺตุกสฺส ตทา รุทฺโธ, ทฺวารโรธํ อการยึ.
ตโต สปตฺติโน [สมฺปตฺติโน; สปตฺตาโน อิติจกตฺถจิ] รุทฺธา, เอกาหํ รกฺขิตา อหุํ;
ตโต ตสฺส วิปาเกน, ปาปุณึ นิรยํ ภุสํ.
ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโตหํ โกลิเย ปุเร;
สุปฺปวาสา จ เม มาตา, มหาลิ ลิจฺฉวี ปิตา.
ขตฺติเย ปฺุกมฺเมน, ทฺวารโรธสฺส วาหสา;
สตฺตมาเส สตฺตวสฺเส, วสึกุจฺฉิมฺหิ ทุกฺขิโต.
สตฺตาหํ ทฺวารมูฬฺโหหํ, มหาทุกฺขสมปฺปิโต;
มาตา เม ฉนฺททาเนน, เอว มาสิ สุทุกฺขิตา.
สุวตฺถิโตหํ นิกฺขนฺโต, พุทฺเธน อนุกมฺปิโต;
นิกฺขนฺตทิวเสเยว, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
อุปชฺฌา สาริปุตฺโต เม, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
เกเส โอโรปยนฺโต เม, อนุสาสิ มหามติ.
เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ [ฉนฺนมเนสุ อิติปิกตฺถจิ], อรหตฺตมปาปุณีํ;
เทโว นาคา มนุสฺสา จ, ปจฺจยานุ ปเนนฺติ เม.
ปทุมุตฺตรนามฺจ, วิปสฺสึจ วินายกํ;
สํปูชยึ ปมุทิโต, ปจฺจเยหิ วิเสสโต.
ตโต ¶ เตสํ วิปาเกน, กมฺมานํ วิปุลุตฺตมํ;
ลาภํ ลภามิ สพฺพตฺถ, วเน คาเม ชเล ถเล.
เรวตํ ทสฺสนตฺถาย, ยทา ยาติ วินายโก;
ตึสภิกฺขุสหสฺเสหิ, สห โลกคฺคนายโก.
ตทา เทโว ปนีเตหิ [ปณีเตหิ อิติสพฺพตฺถ], มมตฺถาย มหามติ;
ปจฺจเยหิ มหาวีโร, สสงฺโฆ โลกนายโก.
อุปฏฺิโต มยา พุทฺโธ, คนฺตฺวา เรวตมทฺทส;
ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, เอตทคฺเค เปสิมํ.
ลาภีนํ สีวลิ อคฺโค, มม สิสฺเสสุ ภิกฺขโว;
สพฺเพโลกหิโต สตฺถา, กิตฺตยี ปริสาสุมํ.
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสปิ, วิโมกฺขา ปิจ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีวลิตฺเถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุตฺวาน เอตํ จริตํ มหพฺภุตํ,
ปฺุานุภาวฺจ สิรึ สิรีมตํ;
หิตฺวา กุสีตํ กุสลํ กโรถ,
กามาตฺถ กามํ ภวโภคนิพฺพุตึ.
สีวลิตฺเถรสฺส วตฺถุํ ทสมํ.
ยกฺขวฺจิตวคฺโค ตติโย.
มหาเสนวคฺโค
๓๑. มหาเสนรฺโ วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ¶ ปรินิพฺพุเต ปาฏลิปุตฺตนคเร มหาเสโน นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. โส ปน ปิตุปิตามหาทีนํ ธนราสึ โอโลเกตฺวา อิเม อิมํ สาปเตยฺยํ ปหาย มจฺจุโน มุขมุปคตา. อโห สํสาริกานํ อฺาณตา. ธนํ เปตฺวา อตฺตโน วินาสฺจ อตฺตานํ เปตฺวา ธนวินาสฺจ น ชานนฺตีติ สมฺปตฺติยา อธิคมฺจ วินาสํ จาติ สพฺพํ จินฺเตตฺวา ธมฺมฺจ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ทิวเส ทิวเส ทสสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ มธุเรน อนฺนปาเนน สนฺตปฺเปนฺโต อเนกานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เอกทิวสํ รโห ปฏิสลฺลิโน เอวํ จินฺเตสิ. เอวํ ราชนิโยเคน ชนสฺส ปีฬนํ กตฺวา ทินฺนทานโต สหตฺเถน กมฺมํ กตฺวา ลทฺเธน ทินฺนทานํ มหปฺผลํ มหานิสํสํ ภวิสฺสติ, เอวํ มยา กาตพฺพนฺติ โส สุหทา มจฺจสฺส รชฺชํ นียฺยาเตตฺวา อตฺตโน กณิฏฺิกํ อาทาย กิฺจิ อชานาเปตฺวา อฺตรเวเสน นครา นิกฺขมฺม อุตฺตรมธุรํ นาม นครํ อคมาสิ, ตตฺถ มหาวิภโว เอโก เสฏฺิ ปฏิวสติ, เต เสฏฺิโน สมีป มุปคมฺม ิตา. เตน กิมตฺถายาคตาติ วุตฺเต ราชา ตว เคเห ภติยา กมฺมํ กริสฺสามีติ วตฺวา เตนานฺุาโต ตีณิ วสฺสานิ กมฺม มกาสิ, ตโต เอกทิวสํ เสฏฺิ เต ทิสฺวา ปกฺโกสิตฺวา อตีว ตุมฺเห สุขุมาลตรา. ตถาปิ อิมสฺมึ เคเห กมฺมกรเณน จิรํ วสิตฺถ, เอตฺตกํ กาลํ กิสฺมิฺจิ กมฺเมปิ กุสีตตฺตํ น ปฺายติ. ปเคว อนาจารมฺปิ, ยาคุภตฺตํ เปตฺวา อฺํ อุปการมฺปิ มม สนฺติกา นตฺถิ, เกนตฺเถน กมฺมํ กโรถาติ ปุจฺฉิ. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อิมสฺมึ ชนปเท สาลิโน มนาปภาโว พหุโส สูยติ. ตสฺมา สาลีนมตฺถาย อิธา คตมฺหาติ อาห, ตํ สุตฺวา เตสํ ตุฏฺโ เสฏฺิ สาลีนํ สกฏสหสฺสํ อทาสิ, ราชา สาลึลภิตฺวา เสฏฺิโน ¶ เอวมาห, โภ อิมํ อมฺหากํ นครํ ปาเปถาติ, ตํ สุตฺวา เสฏฺิ สาธูติ วตฺวา สาลิปริปุณฺณสกฏสหสฺสํ รฺโ นครํ ปาเปสิ, ราชา นครํ คนฺตฺวา เสฏฺิสฺส นานาวณฺณวตฺถหิรฺสุวณฺณาทีหิ สกเฏ ปูเรตฺวา ปฏิเปเสตฺวา เมตฺตึ ถิรํ กตฺวา อาภตวีหโย ราชเคเห สนฺนิจยมกาสิ, อถ ราชา กติปาหจฺจเยน มุสลํ ปคฺคยฺห สหตฺเถเนว วีหึ โกฏฺเฏติ, โกฏฺฏิตโกฏฺฏิตํ กณิฏฺิกา ปปฺโผเฏติ. เอวํ อุโภปิ ตณฺฑุลานํ มหนฺตํ ราสึ กตฺวา ทารูทกาทโย อาหริตฺวา อมฺพิลภตฺตํ ปจิตฺวา ราชเคเห ปฺจสตอาสนานิ ปฺาเปตฺวา กาลํ อุคฺโฆเสสุํ, อาคจฺฉนฺตุ อยฺยา อนุกมฺปํ อุปาทาย มม เคเห ภฺุชนฺตูติ. ตํ สุตฺวา ปฺจสตา ภิกฺขู อากาเสน อาคมึสุ, ราชา เต ยาวทตฺถํ ปริวิสิ, ตโต เตสํ อนฺตเร ปิยํคุทีปวาสี เอโก มหาสิวตฺเถโร นาม ภตฺตํ คเหตฺวา เอเต มํ ปสฺสนฺตูติ อธิฏฺหิตฺวา อากาเสน ปิยํคุทีปํ คนฺตฺวา ภตฺตํ ปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา ปริภฺุจิ. ตํ ตสฺสานุภาเวน สพฺเพสํ ยาวทตฺถํ อโหสิ. เอวํ อปฺปเกนาปิ เทยฺยธมฺเมน สปฺปุริสา ทายกานํ มนํ ปสาเทตฺวา ปติฏฺํ กโรนฺตีติ. วุตฺตฺหิ.
อปฺปเกนปิ เมธาวี, ทายกานํ มนํ ปติ;
สทฺธํ วฑฺเฒนฺติ จนฺโทว, รํสินา ขีรสาครํ.
อฏฺาเน น นิโยเชนฺตา, กโรนฺตา เนว สนฺนิธึ;
ปริโภค มกตฺวาน, เนว นาเสนฺติ ปจฺจยํ.
น ปาเปนฺตาจ เถยฺยสฺส, น กโรนฺตา ตเถวิณํ;
วิภชนฺติ สุสีเลสุ, สยํ ภุตฺวาน สีลวาติ.
อถ ราชา กณิฏฺิกาย สทฺธึ ถตฺเถว ิโต ปิยํคุทีเป ปริภฺุชนฺเต ปฺจสตภิกฺขู ทิสฺวา หฏฺโ อุทคฺโค อโหสิ. อถ ¶ เต อปรภาเค อตฺตนา กตํ ทานวรํ อนุสฺสรนฺตา น จิเรเนว อุโภปิ โสตาปนฺนา อเหสุํติ.
น คเณนฺตาตฺตโน ทุกฺขํ, วิหาย มหตึ สิรึ;
อายตึภวมิจฺฉนฺตา, สุชเนวํ สุเภ รตา.
อายาเสน กตํ ปฺุํ, มหนฺตผลทายกํ;
อิติ มนฺตฺวาน เมธาวี, สหตฺเถเนว ตํ กเรติ.
มหาเสนรฺโ วตฺถุํ ปถมํ.
๓๒. สุวณฺณติลกาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ลงฺกาทีเป กิร อนุราธปุรนคเร เอโก มาตุคาโม [เอกามาตุคามาติวา เอกามาตุคาโมติวา กตฺถจิ] สทฺธาสมฺปนฺนา นิจฺจํ อภยุตฺตรเจติเย ปุปฺผปูชํ กโรติ, อเถกทิวสํ สา อตฺตโน ธีตุยา สทฺธึ ตสฺมึ เจติเย ปุปฺผปูชนตฺถาย [ปุปฺผปูชตฺถาย อิติกตฺถจิ] คนฺตฺวา ปุปฺผาสนสาลาย อุทกํ อปสฺสนฺตี ธีตุ หตฺเถ ปุปฺผจงฺโคฏกํ เปตฺวา ฆฏ มาทาย โปกฺขรณึ อคมาสิ, ตโต สา ทาริกา มาตริ อนาคตายเยว [อนาคเตเยว อิติสพฺพตฺถ] อโธตาสเน ปุปฺผมุฏฺึคเหตฺวา มณฺฑลํ กตฺวา ปูเชตฺวา เอวํ ปตฺถนมกาสิ. ตถา หิ.
มหาวีรสฺส ธีรสฺส, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
ติโลกคฺคสฺส นาถสฺส, ภควนฺตสฺส สตฺถุโน.
ย มหํ ปูชยึ ปุปฺผํ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
รูปีนํ ปวรา เหสฺสํ, อาโรหปริณาหวา.
มํ ¶ ทิสฺวา ปุริสา สพฺเพ, มุจฺฉนฺตุ กามมุจฺฉิตา;
นิจฺฉรนฺตุ สรีรา เม, รํสิมาลีว รํสิโย.
หทยงฺคมา กณฺณสุขา, มฺชุภาณี สุภา มม;
กินฺนรานํ ยถา วาณี, เอวเมว ปวตฺตตูติ.
อถสฺสา มาตา อาคมฺม อโธตาสเน ปูชิตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา กสฺมา จณฺฑาลี อโธตาสเน ภควโต ปุปฺผานิ ปูเชสิ, อยุตฺตํ ตยา กตนฺติ อาห, ตํ สุตฺวา สา มาตุยา กุชฺฌิตฺวา ตฺวํ จณฺฑาลีติ อกฺโกสิ, สา เอตฺตกํ ปฺุาปฺุํ กตฺวา อปรภาเค ตโต จุตา ชมฺพุทีเป อุตฺตรมธุรายํ เอกสฺส จณฺฑาลคนฺธพฺพพฺราหฺมณสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตมรูปธรา อโหสิ, ตสฺสา สรีรโต เมฆมุขโต วิชฺชุลฺลตาวิย รํสิโย นิจฺฉรนฺติ. สมนฺตา จตุหตฺถฏฺาเน สรีรปฺปภาย อนฺธกาเร วิธมติ. มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ, ตสฺสา ทฺวินฺนํ ถนาน มนฺตเร สุวณฺณวณฺณํ เอกํ ติลกํ อโหสิ, เตน พาลสุริยสฺส วิย ปภา นิจฺฉรติ. ทิฏฺทิฏฺา เยภุยฺเยน อุมฺมตฺตา วิย กามมเทน วิสฺิโน โหนฺติ, อโห กุสลากุสลานํ อานุภาโว. ตถา หิ.
เยน สา โกธสามาตุ, จณฺฑาลี อิติ ภาสิตา;
เตน สา อาสิ จณฺฑาลี, เชคุจฺฉา หีนชาติกา.
สลฺลกฺเขตฺวาน สมฺพุทฺธ, คุณํ ปูเชสิ ยํ ตทา;
เตน ปฺุานุภาเวน, สา ภิรูปี มโนรมา.
เยน เยน ปกาเรน, ปฺุปาปานิ โย กเร;
ตสฺส ตสฺสานุรูเปน, โมโรว ลภเต ผลํ.
ปาเปน จ ติรจฺฉาเน, ชายนฺติ กุสเลน เต;
วณฺณโปกฺขรตา โหติ, โมรานํ กมฺม มีทิสนฺติ.
ตโต ¶ ตสฺสา มาตาปิตโร สุวณฺณติลกาติ นาม มกํสุ. ตสฺมึกิร นคเร มนุสฺสา ตสฺสา รุปทสฺสเนนจ สวเณนจ สมฺปตฺตาปิ จณฺฑาลธีตา อยนฺติ ปริภวภเยน อาวาหํ น กโรนฺติ. อถ ตสฺมึ นคเร เชฏฺจณฺฑาลพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต เอตมตฺถาย ตสฺสา มาตาปิตุนฺนํ สนฺติกํ วตฺถาภรณคนฺธมาลาทโย เปเสสิ สุวณฺณติลกํ อมฺหากํ ททนฺตูติ, เต ตํ ปวตฺตึ ตสฺสา อาโรเจสุํ. สาสฺส ชิคุจฺฉนฺตี ปริหาส มกาสิ. ตโต พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต ลชฺชิโต รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วีณํ มฺุเจตฺวา คายมาโน เอวมาห.
ลลนา นนานี จลโลจนานี,
ตรุณา รุณานี จลิตาธราณี;
มนุโช หิ โย เนตฺตปิยํ กโรติ,
ส ตุ นีจชาตึ อปิ โน ชหาติ.
กิมิทนฺติ รฺา ปุฏฺโ อาห.
สเมติ กึ เทว ฉมาย มตฺติกา,
กทาจิ จามีกรชาติกาย;
สิคาลเธนุ อปิ นีจชาติกา,
สเมติ กึสีหวเรน เทวาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา เทว อิมสฺมึนคเร สุวณฺณติลกา นาเมกา จณฺฑาลธีตา อตฺถิ, สา สมานชาติเกหิ เปสิตปณฺณาการํ น คณฺหาติ, กุลวนฺเตเยว ปตฺเถติ, กทา นาม กากี สุวณฺณหํเสน สมาคจฺฉติ เทวาติ. ราชา ตํ สุตฺวา ตสฺสา ปิตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ วตฺวา สจฺจํ ภเณติ ปุจฺฉิ, โสปิ สจฺจํ เทว, สา ชาติสมฺปนฺนเมว กาเมตีติ อาห. ราชา เอวํ สติ ภเณ ปฺจมธุรนคเร อุทฺทาฬพฺราหฺมโณ นาม อตฺถิ, โส ชาติสมฺปนฺโน มาติโตจ ปิติโตจ อนุปกฺกุฏฺโ ¶ , เชคุจฺฉา ปฏิกฺกูลา เอตาติ มาตุคาเมน สทฺธึ น สํวสติ. อตฺตโน เคหโต ราชเคหํ คจฺฉนฺโตจ อาคจฺฉนฺโต จ โสฬสขีโรทกฆเฏหิ มคฺเค สิฺจาเปสิ. มาตุคาเม ทิสฺวา กาลกณฺณี มยา ทิฏฺาติ ขีโรทเกน มุขํ โธวติ. ตว ธีตา สกฺโกนฺตี เตน สทฺธึ สํวสตุ, เอตมตฺถํ ตว ธีตรํ กเถหีติ อาห, โสปิ ตํ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา รฺา วุตฺตนิยาเมเนว ตสฺสา กเถสิ. ตาย ตํ สุตฺวา สกฺโกนฺตี อหํ อุทฺทาฬพฺราหฺมเณน สทฺธึ วสิสฺสามิ, มา ตุมฺเห จินฺเตถ, ปปฺจมฺปิ มา กโรถ, ปาโตว คมิสฺสามีติ วุตฺเต ปิตา ปนสฺสา สาธูติ สหสฺสคฺฆนกจิตฺตกมฺพลกฺจุเกน ธีตุ สรีรํ ปารุปาเปตฺวา วีณาทิตุริยภณฺฑานิ คาหาเปตฺวา ธีตุยา สทฺธึ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อฺตรสฺมึ นคเร รฺโ คนฺธพฺพํ กโรนฺโต ธีตรํ ปิฏฺิปสฺเส นิสีทาเปตฺวา คนฺธพฺพมกาสิ. อถสฺส ปิฏฺิปสฺสนิสินฺนา สุวณฺณติลกา นยนโกฏิยา ทิฏฺึ ปาเปนฺตี สรเสน ตํ โอโลเกตฺวา ปารุตกฺจุกํ กิฺจิ อปเนตฺวา สรีรปฺปภํ ปฺาเปสิ, ราชา ปนสฺสา สรีรปฺปภํจ รูปสมฺปทํจ ทิสฺวา กามาตุโร วิคตสฺโ สมฺมูฬฺโห หุตฺวา มุหุตฺเตน ปฏิลทฺธสฺสาโส ตสฺสา สสฺสามิกาสฺสามิกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา จณฺฑาลธีตาติ สุตฺวา ปริภวภเยน ตํ อาเนตุ มสกฺโกนฺโต เอวรูปํ วณฺณโปกฺขรสมฺปนฺนํ อิตฺถิรตนํ อลภนฺตสฺส เม โก อตฺโถ ชีวิเตนาติ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต กามมุจฺฉิโต กตฺตพฺพา กตฺตพฺพํ อชานนฺโต อสึ คเหตฺวา อตฺตโน สีสํ สยเมว ฉินฺทิตฺวา กาล มกาสิ. เอวเมว อนฺตรามคฺเค ปฺจราชาโน ตสฺสา รูปสมฺปตฺติมทมตฺตา อสินา ฉินฺนสีสา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณึสุ. ตถา หิ สตฺตา หิรฺสุวณฺณทาสิทาส ปุตฺตทาราทีสุ [ปุตฺตทาราทีหิ อิติสพฺพตฺถ] ปิยํ นิสฺสาย กาเมน มุจฺฉิตา อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
ปิยโต ¶ ชายเต โสโก,
ปิยโต ชายเต ภยํ;
ปิยโต วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
เปมโต ชายเต โสโก,
เปมโต ชายเต ภยํ;
เปมโต วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
รติยา ชายเต โสโก,
รติยา ชายเต ภยํ;
รติยา วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
กามโต ชายเต โสโก,
กามโต ชายเต ภยํ;
กามโต วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตณฺหาย ชายเต โสโก,
ตณฺหาย ชายเต ภยํ;
ตณฺหาย วิปฺปมุตฺตสฺส,
นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตโต โส อนุกฺกเมน ปฺจมธุรนครํ คนฺตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รฺา กถาเปตฺวา เตน อนฺุาโต คนฺตฺวา ราชานํ อทฺทส. ตทา อุทฺทาฬพฺราหฺมโณ รฺโ อวิทูเร กมฺพลภทฺทปีเ นิสินฺโน โหติ, คนฺธพฺพพฺราหฺมโณปิ ธีตุยา สทฺธึ คนฺธพฺพํ กุรุมาโน นิสีทิ. ตสฺมึขเณ ปิตุ ปิฏฺิปสฺเส นิสินฺนา สุวณฺณติลกา อุทฺทาฬพฺราหฺมโณ กตโมติ ปุจฺฉิตฺวา เอตสฺมึ ภทฺทปีเ นิสินฺโนํ เอโสติ สุตฺวา นิลามลโลจเนหิ ตํ โอโลกนฺติ ทสนรํสินา สมฺภินฺนสุรตฺตาธเรน มนฺทหสิตํ ¶ กโรนฺตี ตํ โอโลเกตฺวา ปารุตกฺจุกํ อปเนตฺวา สรีรปฺปภํ วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ อุมฺมตฺโต โสเกน ปริทฑฺฒคตฺโต อุณฺหวาเตน ปูริตมุขนาโส อสฺสุนา กิลินฺนเนตฺโต วิสฺี อโหสิ. ตโต โส มุหุตฺเตน ลทฺธสฺสาโส โรคีวิย รฺโ สกาสา อปสรนฺโต อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา สุหเท ปกฺโกสิตฺวา เตสํ เอวมาห. ภวนฺเตตฺถ.
โย อาปเท สมุปฺปนฺเน,
อุปติฏฺติ สนฺติเก;
สุขทุกฺเข สโม โหติ,
โส มิตฺโต โสจ าตโก.
โย คุณํ ภาสเต ยสฺส, อคุณฺจ นิคูหติ;
ปฏิเสเธตฺย [ปฏิเสเธติกตฺตพฺพา อิติสพฺพตฺถ] กตฺตพฺพา, โส มิตฺโต โสจ าตโก.
สุวณฺณติลกานาม, ลลนา กามลาลยา;
นีลกฺขิจณฺฑกณฺเฑหิ, วิขณฺเฑสิ มโน มม.
ตสฺสา มุขมฺพุเช สตฺตา, มม เนตฺตมธุพฺพตา,
อปฺปมฺปิน สรนฺตามํ, ตตฺเถวา ภิรมนฺติ เต.
สเหว เตหิ เม จิตฺตํ, คตํ อุลฺลํฆิยุทฺธโต;
ลชฺชาคมฺภีรปริขํ, ธิติปาการมุคฺคตํ.
สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;
ตสฺส เม สรณํ โหถ, กโรถ มม สงฺคหนฺติ.
ตํ สุตฺวา เต เอวมาหํสุ.
ยํ ตฺวมาจริย ปตฺเถสิ, จณฺฑาลี สา อสงฺคมา;
กินฺนุ มีฬฺเหน สํโยโค, จนฺทนสฺส กทา สิยา.
อคมฺมคมนา ¶ ยาติ, นรานํ ทูรโต สิรี;
กิตฺติจายุ พลํ พุทฺธิ, อยสํจ ส คจฺฉตีติ.
อถ เตสํ พฺรหฺมโณ อาห.
น ปริจฺจชติ โลโกยํ, อเมชฺเฌ มณิมุตฺตมํ;
ถีรตนํ ยุวาณี จ, ทุกฺกุลา อปิ คาหิยาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ตสฺสา สสฺสามิกาสฺสามิกภาวํ ตฺวา อาเนถาติ อาห, เต ตถา อกํสุ. ตโต พฺราหฺมโณ ตาย เคหํ อาคตกาลโต ปฏฺาย จตฺตาโร มาเส รฺโ อุปฏฺานํ เนว อคมาสิ. ตสฺส ปน พฺรหฺมณสฺส สนฺติเก ปฺจสตราชกุมารา นานาวิธานิ สิปฺปานิ อุคฺคณฺหนฺติ. เต ตํ การณํ ตฺวา สุวณฺณติลกาย วิชฺชมานาย อมฺหากํ สิปฺปุคฺคหณสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสติ, เยน เกนจิ อุปาเยน เอตํ มาเรตุํ วฏฺฏตีติ, จินฺเตตฺวา เต หตฺถา จริยํ ปกฺโกสิตฺวา ลฺชํ ทตฺวา เอวมาหํสุ, หตฺถึ สุราย มตฺตํ กตฺวา สุวณฺณติลกํ มาเรหีติ. ตโต เต สพฺเพ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา ทูตํ ปาเหสุํ, อาจริยํ ทฏฺุกามมฺหาติ. ตโต พฺราหฺมเณน อาคนฺตฺวา นิสินฺเนน ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อาจริย อาจริยานึ ปสฺสิตุกามมฺหาติ อาหํสุ. อถ โส สุวณฺณติลกํ คเหตฺวา อาคจฺฉถาติ มนุสฺเส เปเสสิ. เต ตถา กรึสุ, อถ ตสฺสา วีถิมชฺฌํ สมฺปตฺตกาเล หตฺถึ วิสฺสชฺชาเปสุํ. โส โสณฺฑาย ภูมิยํ ปหรนฺโต [ปหรนฺโตอุปธาวิตฺวา อิติกตฺถจิ] คจฺฉนฺโต อุปธาวิตฺวา โสณฺเฑน ตํ อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ นิสีทาเปสิ. ตโต ราชาโน ตถา ตํ มาราเปตุ มสกฺโกนฺตา ปุน ทิวเส มนุสฺเส ปโยเชตฺวา รตฺติยํ มาราเปสุํ. พฺราหฺมโณปิ เอวรูปํ อิตฺถึ อลสิตฺวา ชีวนโต มตเมว [มตํเมเสยฺโย อิติกตฺถจิ] เสยฺโยติ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต ราชงฺคเณ ทารุจิตกํ การาเปตฺวา อคฺคึปวิสิตฺวา ¶ มโตติ. เอวํ มาตุคามวสงฺคตา มหนฺตํ อนยพฺยสนฺจ มรณฺจ ปาปุณนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
มายาเวสา [มายาเจสา อิติกตฺถจิ] มรีจีว,
โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขราว พนฺธนา เจสา,
มจฺจุปาโส คุหาสโย;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส,
โส นเรสุ นราธโมติ.
อโยนิโส สา ปุริมาย ชาติยา,
ปฺุํ กริตฺวา อลภีทิสํ คตึ;
ธีสมฺปยุตฺตํ [ธิติสมฺปยุตฺตํ อิติกตฺถจิ] กุสลํ กโรนฺตา,
นิพฺพาณเมวาภิมุขํ กโรถาติ.
สุวณฺณติลกาย วตฺถุํ ทุติยํ.
๓๓. กปณาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีเป ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขุภิกฺขุณิโย จ อุปาสกอุปาสิกาโย จ ชยมหาโพธึ วนฺทิสฺสามีติ เยภุยฺเยน คนฺตฺวา วนฺทนฺติ. อถา ปรภาเค พหู ภิกฺขู สงฺคมฺม มหาโพธึ วนฺทนตฺถาย คจฺฉนฺตา อฺตรสฺมึ คามเก ภิกฺขาย จริตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา กตภตฺตกิจฺจา โถกํ วิสฺสมึสุ, ตทา ตตฺถ เอกา กปณา ทุคฺคติตฺถี ตถา นิสินฺนภิกฺขู ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต ิตา อยฺยา กุหึ คจฺฉนฺตีติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขู ตํ สุตฺวา ชยมหาโพธิสฺส อานุภาวฺจ ตํ วนฺทนตฺถาย อตฺตานํ คมนฺจ กเถนฺตา เอวมาหํสุ.
ยตฺถาสีโน ¶ ชิโน เชสิ, สเสนํ มกรทฺธชํ;
หนฺตฺวา กิเลสเสนฺจ, พุทฺโธ อาสิ นิรุตฺตโร.
ยํ ปูเชสิ มหาวีโร, ิโต ปท มโกปยํ;
สตฺตรตฺตินฺทิวํ เนตฺต, นีลนีรชรํสินา.
สุราสุรนราทีนํ, เนตฺตาลิ ปาฬิปาตนา;
เมจกาการปตฺเตหิ, สิขณฺฑีวิย ภาติ โย.
สุรปาทโปว สตฺตานํ, ยํ ติฏฺติ มหีตเล;
อิห โลเก ปรตฺเต จ, ททนฺโต อิจฺฉิติจฺฉิตํ.
ยสฺส ปุราณปณฺณมฺปิ, ปติตํ โย นโร อิธ;
ปูเชติ ตสฺส โส เทติ, ภวโภคํ มหีรุโห.
คนฺธมาเลหิ สลิเลหิ, ยมุปาสติ สทา นโร;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ทุริตํ โส นิหฺติ.
โย เทติ อิหโลกตฺถํ,
โย เทติ ปารโลกิกํ,
สมฺปทํ ชยโพธึตํ,
โภติ คจฺฉาม วนฺทิตุํ.
ตํ สุตฺวา อุทคฺคา โสมนสฺสชาตา ภิกฺขูนํ เอวมาห. อหํ ภนฺเต ปรกุเล ภติยา กมฺมํ กโรนฺตี ทุกฺเขน กสิเรน ชีวิกํ กปฺเปมิ. สฺวาตนาย เม ตณฺฑุลนาลิปิ [ภณฺฑุลนามฺป อิติสพฺพตฺถ] นตฺถิ, ปเคว อฺํ ธนํ, อิมํ วินา อฺํ สาฏกมฺปิ นตฺถิ, กสฺมา ปุพฺเพ อกตปฺุตฺตา, ตสฺมา อิมํ ภนฺเต สาฏกํ มมานุคฺคหาย โพธิมฺหิ ธชํ พนฺธถาติ ยาจิตฺวา สาฏกํ โธวิตฺวา เตสํ อทาสิ. ภิกฺขูปิ ตสฺสานุคฺคหาย ตํ คเหตฺวา อคมํสุ. สา สาฏกํ ทตฺวา ปีติปาโมชฺชมานสา เคหํ คนฺตฺวา ตทเหว รตฺติยา มชฺฌิมยาเม สตฺถกวาเตน อุปหตา กาลํ กตฺวา เตสํ ¶ ภิกฺขูนํ คมนมคฺเค เอกสฺมึ รมณีเย วนสณฺเฑ ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺตี, อถสฺสา ปฺุานุภาเวน ติโยชนิเก าเน ทิพฺพกปฺปรุกฺขา ปาตุรหํสุ, ตตฺต ตตฺต นานาวิราคธชปตากา โอลมฺพนฺติ. เทวปุตฺตา จ เทวธีตโร จ สพฺพาภรณวิภูสิตา ตเถว ธชปตากาทโย คเหตฺวา กีฬนฺติ. นจฺจคีตาทิเนกานิ อจฺฉริยานิ ปโยเชนฺติ. อถ ทุติยทิวเส เตปิ ภิกฺขู โพธิมณฺฑลํ คจฺฉนฺตา สายณฺเห ตํ านํ ปตฺวา อชฺช อิมสฺมึ วนสณฺเฑ วสิตฺวา คมิสฺสามาติ ตตฺถ วาสํ อุปคมึสุ, ตโต เต รตฺติภาเค นานาวณฺณธเช จ เทวตาหิ ปโยชิยมานา คีตวาทิตาทโย จ ติโยชนฏฺาเน กปฺปรุกฺขานิ จ อิทํ สพฺพํ เทวิสฺสริยํ ตสฺสานุภาเวน นิพฺพตฺตภาวํ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา เทวธีตรํ อามนฺเตตฺวา ตฺวํ เกน กมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตาติ ปุจฺฉึสุ. สา ภิกฺขู วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ิตา ภนฺเต มํ น สฺชานิตฺถาติ อาห. ภิกฺขูหิ น มยํ สฺชานาม ภคินีติ วุตฺเต สา อตฺตโน สภาวํ กเถนฺตี เอวมาห.
หียฺโย อาสนสาลาย, นิสีทิตฺถ สมาคตา;
ตุมฺหกํ สนฺติกํ คมฺม, ยา วรากีภิวาทยิ.
ยา โพธึ ปูชนตฺถาย, วตฺถกํ ปฏิปาทยิ;
สาหํ หียฺโย จุตา อาสึ, รตฺติยํ พฺยาธิปีฬิตา.
นานาสมฺปตฺติสํยุตฺตา, นานาภูสนภูสิตา;
วิมาเน รตนา กิณฺเณ, ชาตาหํ เอตฺถ กานเน.
หียฺโย ปสฺสิตฺถ เม คตฺตํ, รโชชลฺเลหิ สํกุลํ;
อชฺช ปสฺสถ เม คตฺตํ, วณฺณวนฺตํ ปภสฺสรํ.
หียฺโย ปสฺสิตฺถ เม ภนฺเต, นิวตฺถํ มลินมฺพรํ;
อชฺช ปสฺสถ เม ภนฺเต, ทิพฺพมมฺพรมุตฺตมํ.
วิกิณฺณผลิตคฺเคหิ ¶ , เกเสหิ วิรลา กุลํ;
อูกาคูถปฏิกฺกูลํ, หียฺโย อาสิสิรํ มม.
อชฺช ตํ ปริวตฺติตฺวา, มม ปฺุานุภาวโต;
สุนีลมุทุธมฺมิลฺลํ, กุสุมา ภรณภูสิตํ.
ปุรา เม สกสีเสน, วหิตํ ทารู ทกาทิกํ;
ปฺุเนาหํ อชฺช มาลา, ภารํ สีเส สมุพฺพเห.
ธชตฺถาย มยา หียฺโย, ปทินฺนํ ถูลสาฏกํ;
อชฺช นิพฺพตฺติ เม โภนฺโต, มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปทํ.
ชานมาเนน กตฺตพฺพํ, ทานาทีสุ มหปฺผลํ;
เทวโลเก มนุสฺเสสุ, สุขทํ ทาน มุตฺตมนฺติ.
ตํ สุตฺวา สพฺเพ ภิกฺขู อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา อเหสุํ. สา เทวตา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา ทิพฺเพหิ ขชฺชโภชฺเชหิ สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา เตหิ สทฺธึ อาคจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค ทานํ ททมานา มหาโพธึ คนฺตฺวา สพฺเพหิ ธชปตากา ทีหิ จ นานาวิธวณฺณคนฺธสมฺปนฺนปุปฺเผหิ จ ทีปธูเปหิ จ โพธึ ปูเชตฺวา ภิกฺขูนํ จีวรตฺถาย ทิพฺพวตฺถานิ ทตฺวา อาคมฺม ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วสนฺตี นานาวิธานิ ปฺุานิ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ภิกฺขูปิ ตํ อจฺฉริยํ ตตฺถ ตตฺถ ปกาเสนฺตา พหูชเน ปฺุกมฺเม นิโยเชสุํติ.
เอวํ วิธาปิ กปณา ชินสาสนมฺหิ,
กตฺวา ปสาท มถ ถูลกุเจลเกน;
ปูเชตฺว ทิพฺพวิภวํ อลภีติ ตฺวา,
ปูชาปรา ภวถ วตฺถุสุ ตีสุ สมฺมาติ.
กปณาย วตฺถุํ ตติยํ.
๓๔. อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควโต ปรินิพฺพาณโต โอรภาเค ชมฺพุทีเป กิร ปาฏลิปุตฺตํ นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ ธมฺมาโสโก นาม มหิทฺธิโก มหานุภาโว อาณาจกฺกวตฺติ ราชา รชฺชํ กาเรติ. อุทฺธํ อากาสโต เหฏฺา ปถวิยา โยชนปฺปมาเณ สกลชมฺพูทีเป ตสฺส อาณา ปวตฺตติ, ตทา สกลชมฺพุทีปวาสิโน จ จตุราสีติ นครสหสฺเส ราชาโน จ อตฺตโน อตฺตโน พลวาหเน คเหตฺวา อาคมฺม ธมฺมาโสกมหารฺโ อุปฏฺานํ กโรนฺติ. ตสฺมึ สมเย เทวปุตฺตนคเร เทวปุตฺโต นาม มหาราชา อตฺตโน พลวาหนํ คเหตฺวา รฺโ อุปฏฺานํ อคมาสิ. ธมฺมาโสโก เทวปุตฺตมหาราชานํ ทิสฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ตุมฺหากํ รฏฺเ พหุสฺสุตา อาคตาคมา มหาคุณวนฺตา อยฺยา อตฺถีติ ปุจฺฉิ. ตํ สุตฺวา เทวปุตฺตราชา อตฺถิ เทว ตสฺมึ นคเร สีหกุมฺภกํ นาม มหาวิหารํ. ตตฺถ อเนกสหสฺสภิกฺขู วิหรนฺติ สีลวนฺตา อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา วิเวกกามิโน. เตสุ สาฏฺกถาติปิฏกธโร อินฺทคุตฺตตฺเถโร นาม เตสํ ปาโมกฺโข อโหสิ. โส อเนกปริยาเยน สนรามรานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํวณฺเณติ. คุณวา อตฺตโน คุณํ นิสฺสาย โลเก ปากโฏติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส เถรํ ปสฺสิตุกาโม หุตฺวา สมฺม ตฺวเมว คนฺตฺวา เถรํ ยาจิตฺวา อิธา เนหีติ อาห. ตํ สุตฺวา เทวปุตฺตราชา อตฺตโน หตฺถสฺสพลวาหนา ทิมหา เสนงฺคปริวุโต อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อยฺย อยฺยํ ธมฺมาโสกมหาราชา ทฏฺุกาโมติ อาห. เถเรน สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิเต ราชา เถเรน สมฺปฏิจฺฉิตภาวํ ธมฺมาโสกมหาราชิโน เปเสสิ. ตโต ธมฺมาโสกมหาราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน อาณาปวตฺติตฏฺาเน ราชูนํ สาสนํ เปเสสิ. สพฺเพว เถราคมนมคฺคํ ¶ อลงฺกโรนฺตูติ. อถ เต ราชาโน ตุฏฺปหฏฺา อตฺตโน อตฺตโน นคเร เภรึ จราเปตฺวา เทวปุตฺตนครโต ยาว ปาฏลิปุตฺตนครํ เอตฺถนฺตเร ปฺจปณฺณาสโยชนิกํ มคฺคํ วิสมํ สมํ กโรนฺโต เทวตานํ ทิพฺพวีถิมิว อลงฺกริตฺวา ธมฺมาโสกมหานรินฺทสฺส เอวํ สาสนํ เปเสสุํ. ภวนฺเตตฺถ.
อินฺทคุตฺตมหาเถร, สามิโน คมนาย โน;
มคฺคํ อลงฺกโรนฺตูติ, มหาราเชน เปสิตํ.
ตโต เต อปเนตฺวาน, ปาสาณกณฺฏกาทิกํ;
วิสมํ สมํ กริตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวาน สาธุกํ.
โธตมุตฺตา สมาภาสา, โอกิริตฺวาน วาลุกา;
อุสฺสาปิตา ตตฺถ ตตฺถ, ทุสฺสโตรณปนฺติโย.
กลโธตเหมรมฺภาทิ, นานาโตรณปนฺติโย;
ตถา ปุปฺผมยา เนก, โตรณูปริโตรณา.
เตสุ เตสุจ าเนสุ, สงฺขตา กุสุมคฺฆิกา;
ตเถว คนฺธเตเลหิ, ทีปิตา ทีปปนฺติโย.
ปทุมุปฺปลสนฺนีร, ปุปฺผปลฺลว ลงฺกตา;
ปิตา ฆฏมาลาโย, ปุณฺณา โสคนฺธวาริหิ.
นิลปีตา ทิสมฺภินฺน, ปตากาหิ ธเชหิ จ;
มคฺคสฺส อุภโต ปสฺเส, วนมาสิ สมากุลํ.
เกตโว อุคฺคตา ตตฺถ, มนฺทมนฺทสมีรณา;
อวฺหยนฺตาว โสภนฺติ, พฺรหฺโมรคสุราทโย.
นาคจมฺปปุนฺนาค, เกตกีวกุลาทิหิ;
ปทุมุปฺปลา ทิชลเชหิ, มาลตี กุสุมา ทิหิ.
มาลาทาเมหิ ¶ เนเกหิ, มคฺคมาสิ วิจิตฺตกํ;
ปตฺถริตฺวา ปาทปเฏ, สิตฺตสมฺมตฺตภูมิยํ.
ลาชาทิปฺจปุปฺผานิ, วิกิรึสุ มโนรมํ;
อลงฺกริตฺวา หตฺตสฺสา, กุสุมา ภรณาทิหิ.
มคฺคาลงฺกรณตฺถาย, ปิตาสุํ ตโต ตโต;
เตสุ เตสุ จ าเนสุ, เภริมณฺฑลมชฺฌคา.
นจฺจนฺติ จาตุรา นารี, รสภาวนิรนฺตรา;
กํสวํสาทิปคฺคยฺห, วชฺเชนฺตาเนกตนฺติโย.
คายนฺติ มธุรํ คีตํ, คายนฺเตตฺถ ลยานฺวิตํ;
มคฺโคโส สาธุวาเทหิ, เภริตนฺตินเทหิจ.
กรีนํ โกฺจนาเทหิ, หยานํ เหสิเตหิ จ;
เนกวิฏงฺกสงฺเฆหิ, โส กรีหิ สมากุโล.
มคฺคสฺส อุภโต ปสฺเส, เทวกฺูปมา สุภา;
มาลากลาเป ปคฺคยฺห, ติฏฺนฺติ ตุฏฺมานสา.
ตถา ปุณฺณฆเฏ คยฺห, ปทุมุปฺปลสํกุเล,
อฏฺมงฺคลมุคฺคยฺห, ติฏฺนฺติ ปมทา ตหึ.
สีตลูทกสมฺปนฺน, ปปาหิ สมลงฺกตา;
สินานตฺถํ ขตา อาสุํ, โปกฺขรฺโ ตหึตหึ.
ตหึตหึกตา อาสุํ, ทานสาลา มโนรมา;
นิจิตาสุมเนกานิ, ทาโนปกรณา ตหึ.
เอวํ เนกวิธา ปูชา, อมฺเหหิ ปฏิปาทิตา;
เปตฺวาน มหาคงฺคํ, ตํ ชานาตุ มหีปตีติ.
ตํ สุตฺวา อโสกมหาราชา คงฺคํ อลงฺกโรถาติ โสฬสยกฺเข เปเสสิ, เต สปริวารา ตตฺถ คนฺตฺวา อตฺตโน ¶ อานุภาเวน คงฺคาย อนฺโต ติคาวุตฏฺาเน อุทุกฺขลปาสาเณ เปสุํ. เปตฺวา ถมฺเภ อุสฺสาเปตฺวา ตุลาสํฆาเฏ ทตฺวา หิมวนฺตโต รตฺตจนฺทนสาเร อาหริตฺวา ปทเร สนฺถริตฺวา อเนเกหิ ปูชาวิธาเนหิ อลงฺกริตฺวา รฺโ เอวํ สาสนํ เปเสสุํ. ภวนฺเตตฺถ.
ยมตฺถาย มยํ สพฺเพ, มหาราเชน เปสิตา;
อมฺเหหิ ทานิ ตํ สพฺพํ, กตเมว สุโณถ ตํ.
คาวุตตฺตยคมฺภีรํ, คงฺคํ โยชนวิตฺถตํ;
ถมฺเภ ปติฏฺเปตฺวาน, อนคฺฆํ รตฺตจนฺทนํ.
หิมวนฺตโต หริตฺวาน, เสตุํ ตตฺถ สุมาปิตํ;
โตรณา จ อุโภ ปสฺเส, รตเนหิ สุนิมฺมิตา.
ปุณฺณกุมฺภทฺธชา เจว, ปทีปาวลิโย ตถา;
อุโภ ปสฺเสสุ รตนานิ, มาเปตฺวาลมฺพนานิจ.
สุวณฺณมณิมุตฺตาทิ, ทาเมหิ สมลงฺกตา;
วาลุกตฺถาย โอกิณฺณา, โธตมุตฺตา ปภสฺสรา.
เตสุ เตสุ จ าเนสุ, ปิตาสุํ มหามณี;
นานาราควิตาเนหิ, โสภิตา เสตุโน ปริ.
โอลมฺพิตาสุํ ตตฺเถว, ทิพฺพาทิกุสุมาทโย;
นิฏฺิตํ อิธ กาตพฺพ, ยุตฺตํ ปูชาวิธึตุ โน;
เทโวตํ ปฏิชานาตุ, อิติ วตฺวาน เปสยุํติ.
ตมฺปิ สุตฺวา อโสโก มหาราชา ตุมฺเหว เถรํ อิธาเนถาติ เตสํเยว สาสนํ ปฏิเปเสสิ, เต สาธูติ อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ภนฺเต ปาฏลิปุตฺตนครสฺส คมนาย กาโลติ อาหํสุ, ตโต เถโร สฏฺิสหสฺสมตฺเตหิ ¶ ภิกฺขุสงฺเฆหิ ปริวุโต ปฺจปณฺณาสโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อถาปรํ เทวปุตฺตนครวาสิโน อเนกวิธมาลาคนฺธวาสจุณฺณทฺธชปตากาทีหิ อเนเกหิ ตาลาวจเรหิ นจฺจคีตวาทิเตหิ ปูเชตฺวา อคมํสุ. อถ เถโร มหนฺเตน ปูชาวิธาเนน ชมฺพุทีปวาสีหิ ปูชิยมาโน อนุกฺกเมน จนฺทภาคาย คงฺคาย เสตุํ ปตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ปูชาวิธานํ โอโลเกนฺโต เอวํ จินฺเตสิ, เอวํ อุฬารํ ปูชาวิธานํ อิทานิ ชมฺพุทีเป นาฺสฺส โหติ, มยฺหเมเวตํ กตํ. อหเมเวตฺต อุตฺตโม อปฺปฏิโมติ เอวํ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานํ อุปฺปาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ตํ มาเนนุปตฺถทฺธเจตสา ิตํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรสฺส โอวทนฺโต เอวมาห. ตสฺมา.
มา มานสฺส วสี โหถ, มาโน ภนฺเต วสํคตํ [มานํภนฺเตวสีกตํ อิติสพฺพตฺถ];
อนตฺถโท สทา โหติ, ปาเตตฺวาน ภวา วเฏ.
มาโน ปลาลิโต สตฺโต, ตณฺหาปฏิฆสงฺคโต;
มกฺกโฏรคโสณาทิ, หุตฺวา ชายติ ชาติสุ.
มา มานํ สามิ ปูเรหิ, อตฺตานํ ปริโสธย;
อปริสุทฺธา สโย ภิกฺขุ, ทายกํ น ปริโตสติ.
ททนฺตานํ สรนฺตานํ, ปูเชนฺตานํ สเจ ตุวํ;
มหปฺผลํ มหาภูตึ, กามตฺถ โหถ นิพฺพณาติ [นิมฺมนา อิติกตฺตจิ].
ตํ สุตฺวา เถโร สํสาเร นิพฺพินฺโท ตตฺเถว ิโต ติลกฺขณํ ปฏฺเปตฺวา กรชกายํ สมฺมสนฺโต สหปฏิ สมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวาว นิกฺขมิ. ตโต ธมฺมาโสกมหาราชา พลวาหนปริวุโต มหนฺเตน ปูชาวิธาเนน ปฏิมคฺคํ อาคมฺม วนฺทิตฺวา ¶ ตโต ทิคุณํ ปูชาสกฺการํ กุรุมาโน มหาภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เถรํ อตฺตโน นครํ เนตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจสีเล ปติฏฺาย มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา เถเรน สหาคตานํ สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ จตุปจฺจเยหิ อุปฏฺาน มกาสิ, อถ เถโร สาฏฺกถํ ปิฏกตฺตยํ ปกาเสนฺโต ตสฺมึ จิรํ วสิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ. ตโต ราชา สปริโส ตสฺส สรีรนิกฺเขปํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา มหนฺตํ เจติยํ การาเปสีติ.
ปุราตนานํ ภุวิ ปฺุกมฺมินํ,
คุณานุภาเวน มเหนฺติ เอวํ;
สเทวกา นํ มนสีกโรนฺตา,
ปฺุํ กโรถา ยตเน สทา ทราติ.
อินฺทคุตฺตตฺเถรสฺส วตฺถุํ จตุตฺถํ.
๓๕. สาขมาลปูชิกาย วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควา ทสปารมิโย ปูเรตฺวา อนุกฺกเมน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต เทเวหิ อาราธิโต สกฺกราชกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต อนุกฺกเมน ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ตโต ปฏฺาย ปฺจจตฺตาลีสสํวจฺฉรานิ ตฺวา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ เทเสตฺวา คณนปถมตีเต สตฺเต ภวกนฺตารโต สนฺตาเรตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลาน มนฺตเร อุตฺตรสีสกํ ปฺตฺเต มฺจเก เวสาขปุณฺณทิวเส ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน อนุฏฺานเสยฺยาย นิปนฺโน ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขู โอวทิตฺวา พลวปจฺจู-ส ¶ สมเย มหาปถวึกมฺเปนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพาณธาตุยา ปรินิพฺพายิ, นิพฺพุเต ปน ภควติ โลกนาเถ อานนฺทตฺเถโร มลฺลราชูนํ เอตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตโต โกสินารกา จ เทวพฺรหฺมาทโย จ สนฺนิปติตฺวา นจฺจคีตวาทิเตหิ มาลาคนฺธาทีหิ จ สกฺกโรนฺตา ครุกโรนฺตา มาเนนฺตา ปูเชนฺตา เจลวิตานาทโย กโรนฺตา ภควโต สรีรํ นครมชฺเฌ ยตฺถ มกุฏพนฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยํ, ตตฺถ เนตฺวา จกฺกวตฺติสฺส สรีรํ วิย อหเตน วตฺเถน เวเตฺวา ตโต วิหเตน กปฺปาเสน เวเตฺวาติ เอวํ ปฺจทุสฺสยุคสเตหิ เวเตฺวา อายสาย เตลโทณิยา ปกฺขิปิตฺวา อฺิสฺสาย อายสาย โทณิยา ปฏิกุชฺชิตฺวา สพฺพคนฺธานํ จิตกํ กริตฺวา ภควโต สรีรํ จิตกํ อาโรเปสุํ. อถ มหากสฺสปตฺเถเรน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิเต เทวตานุภาเวน จิตโก สมนฺตา เอกปฺปหาเรเนว ปชฺชลิ. ภควโต ปน สรีเร ทฑฺเฒ สุมนมกุฬสทิสา ธาตุโย อวสิสฺสึสุ. ตสฺมึ กิร สมเย โกสลรฺโ ชนปเท อฺตรา คามวาสิกา อิตฺถี ภควติ ปรินิพฺพุเต สาธุกีฬฺหํ อาคจฺฉมานา อนฺตรามคฺเค อตฺตโน สรีเร อุปฺปนฺนวาตโรเคน อุปทฺทุตา สาธุกีฬฺหํ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตี สตฺถุ อาฬาหนํ คนฺตฺวา ภควโต ธาตุสรีเร ตีณิ สาขปุปฺผานิ ปูเชตฺวา ปสนฺนมานสา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา คตา ตาย เอว รตฺติยา มชฺฌิมยาเม กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ตึสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ปุพฺพกมฺมปกาสนตฺถํ จกฺกมตฺตานิ สาขปุปฺผานิ ตตฺต ตตฺถ โอลมฺพนฺติ. เตเหว สพฺพํ วิมานํ เอโกภาสี [เอโกภาสิ ตโต อิติสพฺพตฺถ] อโหสิ. ตโต สุคนฺธกรณฺฑกํ วิย จ อโหสิ, สา ปน อตฺตโน โสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวฺจ วิมานสมฺปทฺจ ปริวารสมฺปตฺติโย จ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา ปุพฺเพ กเตน [ปุพฺเพกิสฺสเม. ปุพฺเพกเตนเม อิติจกตฺถจิ] ¶ เกน เม ปฺุกมฺเมนา ยํ ลทฺธาติ โอโลกนฺตี ภควโต ธาตุสรีรสฺมึ ปูชิตานิ ตีณิ สาขปุปฺผานิ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา มหาจกฺกปฺปมาณํ สาขมาลํ หตฺเถน ธาเรนฺตี ธาตุปูชนตฺถาย อคมาสิ. ตทา ตตฺถ สนฺนิปติตา มนุสฺสา ตสฺสา รูปสมฺปทฺจ หตฺเต มหนฺตํ สาขมาลฺจ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา อมฺม ตฺวํ กตฺถ วาสิกา. กตฺถ ปนิมํ ปุปฺผํ ปฏิลทฺธนฺติ ปุจฺฉึสุ, ตํ สุตฺวา เทวธีตา อตฺตนา ภควโต ธาตุสรีรสฺส ปูชิตสาขมาลตฺตยานุภาเวน ปฏิลทฺธสมฺปตฺติโย จ ทิพฺพวิมานฺจ ปุพฺเพ มตกเลวรํ จาติ สพฺพํ เตสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสนาวสาเน อาห.
สมาคตา ภวนฺตา โภ, ปสฺสนฺตุ มม สมฺปทํ;
กตมปฺเปน กาเรน, สมฺมาสมฺพุทฺธธาตุยา.
สาขมาลานิ ตีเณว, หียฺโยหํ มุนิธาตุยา;
ปูชยิตฺวาน สนฺตุฏฺา, นิวตฺตา ตาย รตฺติยา.
มรนฺตี ขรวาเตน, ตมหํ สุจริตํ สรึ;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, ตาวตึสูปคาอหุํ.
ตตฺถ เม อาสิ ปาสาโท, ตึสโยชนมุคฺคโต;
กูฏาคารวรากิณฺโณ, สาขมาลาติ [สาธมาโล อิติปิกตฺถจิ], วิสฺสุโต.
ยถา สพฺพสุคนฺเธหิ, กรณฺฑํ ปริภาวิตํ;
ตถา ทิพฺพสุคนฺเธหิ, คนฺธิตํ ภวนํ มม.
จกฺกมตฺตา สาขปุปฺผา, ตตฺถ ตตฺถูปลมฺพเร [ตตวตฺถุปลพฺพเร อิติปิกตฺถจิ];
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, มธุพฺพภนิเสวิตา.
ภสฺสนฺติ เอกปุปฺผสฺมา, ตุมฺพมตฺตา หิ เรณโว;
เตหิ ปิฺชริตา เทวา, กีฬนฺติ จ ลลนฺติจ.
ปีฬนฺธิตฺวาน ¶ มาลาธยา, สุทิพฺพา ภรณานิจ;
สหจฺฉรา เทวปุตฺตา, นจฺจคีตาทิพฺยาวฏา.
ปสฺสเถมํ ภุชงฺคา โภ, สตฺตา โมเหน ปารุตา;
หียฺโย มตํ ปวิทฺธํ เม, ปูติภูตํ กเลวรํ.
ปุฬเวหิ สมากิณฺณํ, มกฺขิกาคณกีฬิตํ;
กากโสณาทิสตฺตาน, มาหารํ กุณปาลยํ.
ปตฺเถนฺติ ปุริสา ปุพฺเพ, อเนโกปายเนน ตํ;
ทฏฺุมฺปิทานิ นิจฺฉนฺติ, ตณฺหายฺาณตา อโห.
โลกปชฺโชตกสฺสาหํ, วิมลสฺส ยสสฺสิโน;
ธาตุํ หียฺโย มหึ สมฺมา, อชฺช สคฺเค ปติฏฺิตา.
หิตฺวาเน ตาทิสํ กายํ, ลทฺธํทานิ มเมทิสํ;
ทิพฺพตฺตภาวํ โสภาหิ, ภาสมาน มุทิกฺขถ.
ภาสมานาย เม วาจํ, สุโณเถตฺถ สมาคตา;
นตฺเถวากตปฺุสฺส, อณุมตฺตํ ภเว สุขํ.
พินฺทุมตฺตมฺปิ โย ปฺุ, พีชํ โรเปติ สาสเน;
น หา นตฺถผลํ [นหปนนฺตผลํ อิติปิกตฺถจิ] โหติ, ยาว นิพฺพาณปตฺติยาติ.
เอวํ สา เทวตา อตฺตนา ปฏิลทฺธทิพฺพวิภวํ ทสฺเสตฺวา ชนกายํ โอวทิตฺวา ทิพฺพสาขปุปฺเผหิ ชินธาตุํ ปูเชตฺวา มนุสฺสานํ ปสฺสนฺตานํเยว สทฺธึ วิมาเนน เทวโลกเมว อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เทวโลกํ ปูเรสีติ.
เอวฺหิ ¶ สา ปุปฺผมตฺเตน ธาตุํ,
ปูเชตฺว เทเวสุ อลตฺถ ภูตึ;
ตุมฺเหปิ โภนฺโต ติทิเวสุ สาตํ,
กามตฺถ เจ กตฺถ ปฺุานิ สาธุํติ.
สาขมาลปูชิกาย วตฺถุํ ปฺจมํ.
๓๖. โมริยพฺรหฺมณสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อมฺหากํ ภควติ ปรินิพฺพุเต มคธรฏฺเ มจลํ นาม มหาคามํ อโหสิ. ตตฺถ โมริโยนาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ สทฺโธ ปสนฺโน, ตสฺส เสนานาเม กา ภริยา อตฺถิ. สาปิ สทฺธา ปสนฺนา รตนตฺตเยสุ. เต อุโภปิ สมคฺคา สมฺโมทมานา ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นิจฺจํ ทานํ ปวตฺเตนฺตา จีวราทิจตุปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺตา ทิวสํ วีตินาเมนฺติ. อถสฺส เคเห วิภวํ เยภุยฺเยน ทานาทีสุ ปริกฺขยมคมาสิ. ตโต พฺราหฺมณี สามิ โน เคเห ธนํ ปริกฺขีณํ. กถํ ทานํ ปวตฺเตยฺยามาติ พฺราหฺมณสฺส อาโรเจสิ, ตโต พฺราหฺมโณ มา ภทฺเท จินฺเตสิ. เยนเกนจิ อุปาเยน ทานํ ปติฏฺเปสฺสามาติ วตฺวา ตสฺมึเยว อตฺตโน สอุสฺสาหตํ ปกาโสนฺโต อาห.
ชานมาโน หิ โลกสฺมึ, ทานสฺเสทํ ผลํ อิติ;
น ทชฺชา โก สุสีเลสุ, อปฺปมฺปิ ทิวสมฺปติ.
สคฺคโลกนิทานานิ, ทานานิ มติมา อิธ;
โกหินาม นโร โลเก, น ทเทยฺย หิเต รโตติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ภทฺเท วนํ ปวิสิตฺวา อเนกวิธานิ ปณฺณานิ จ ผลานิ จ ปจฺฉิปูรํ อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวาปิ ทานํ น อุปจฺฉินฺทิสฺสามาติ ¶ วตฺวา ตโต ปฏฺาย วนํ คนฺตฺวา ปณฺณานิ จ ผลานิ จ อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ทานํ เทนฺโต ปฏิวสติ. อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ วนํ ปวิฏฺโ ปณฺเณหิ จ ผเลหิ จ ปจฺฉึ ปูเรตฺวา สีเสนา ทาย เคหํ อาคจฺฉนฺโต ปุปฺผผลปลฺลเวหิ วินตํ เนกตรุคณนิจิตํ สมฺมตฺตาเนกจาตกจตุปฺปทนิเสวิตํ วิปฺปกิณฺณานนฺตปุปฺผปตฺตกิฺชกฺขจฺฉนฺนวาฬุกาตลํ สนฺทมานสีตลา มลชลปฺปวาหํ อกทฺทมานินฺนสุปติตฺเตหิ สุนฺทรํ กนฺทรํ ทิสฺวา ปจฺฉึ ตีเร เปตฺวา โอติณฺโณ นหายติ, ตสฺมึ ขเณ ตตฺถ เอกสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺโถ เทวปุตฺโต ตํ ตตฺถ นหายนฺตํ ทิสฺวา กินฺนุ โข เอส กลฺยาณชฺฌาสโย วา อุทาหุ ปาปชฺฌาสโย สตฺโตติ ทิพฺพจกฺขุนา อุปธารนฺโต อจฺฉริยปุริโส เอโส ทุคฺคโตปิ หุตฺวา อตฺตโน ทานปฺปเวณิยา อุปจฺฉิชฺชนภเยน วนํ คนฺตฺวา ปณฺณานิ จ ผลานิ จ อาหริตฺวา ทุกฺเขน กสิเรน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ทานธมฺมํ น อุปจฺฉินฺทตีติ จินฺเตตฺวา ตสฺส คุณาทโย ปฏิจฺจ ปจฺฉิยํ ปิตปณฺณานิ จ ผลานิ จ สพฺพานิ สุวณฺณานิ โหนฺตูติ อธิฏฺาสิ. อถสฺสานุภาเวน สพฺพํ สุวณฺณํ อโหภิ, อถ โส สุวณฺณปุณฺณปจฺฉิยํ อุปริ สุวณฺณราสิมตฺถเก สพฺพกามททํ มหนฺตํ มณิรตนํ เปตฺวา อนฺตรหิโต ปฏิกฺกมฺม อฏฺาสิ, ตโต พฺราหฺมโณ นหาตฺวา อุตฺติณฺโณ ปจฺฉิยํ สมฺปุณฺณสุวณฺณวณฺณรํสินา สมฺภินฺนวิชฺโชตมานมณิรตนํ ทิสฺวา กิเมตํติ อาสงฺกิตปริสงฺกิโต ปจฺฉิสมีปํ คนฺตฺวา หตฺถํ ปสาเรตุํ อวิสหนฺโต อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เทวปุตฺโต ทิสฺสมานสรีเรน ตฺวา มา ตฺวํ ภายิ พฺราหฺมณ. มยา เอตานิ นิมฺมิตานิ, คเหตฺวา คจฺฉาหีติ อาห, อถ พฺราหฺมโณ เทวปุตฺตสฺส กถํ สุตฺวา อยํ เทวปุตฺโต อิมํ มยา นิมฺมิตํ, คเหตฺวา คจฺฉาติ วทติ. กินฺนุ โข โส อตฺตโน อานุภาเวน เทติ, อุทาหุ มยา กตปฺุเนาติ ปุจฺฉิสฺสามิ ตํติ ปฺชลิโกว เทวปุตฺตํ ปุจฺฉนฺโต อาห.
ปุจฺฉามิ ¶ ปฺชลี ทานิ, เทวปุตฺต มหิทฺธิก;
ททาสิ เม สุวณฺณฺจ, กามทํ มณิมุตฺตมํ.
นาปิ โก โน ตุวํ าติ,
น มิตฺโต โนปการโก;
กึ ตฺวํ อตฺถวสํ ทิสฺวา,
มม ทชฺชาสิมํ ธนํ.
เกน ตเปน สีเลน, เกนาจารคุเณน จ;
เยน ทชฺชาสิ เม เทว, กึ เม สุจริตํ จิตํ.
กินฺนุ ปุราตนํ กมฺมํ, เกน กมฺเมน ทสฺสสิ;
อถวา ตวิทฺธิยา เทสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตติ.
ตโต เทวปุตฺโต น โข ปนาหํ พฺราหฺมณ เทโวติ ปเรสํ กิฺจิ ทาตุํ สกฺโกมิ, ตยา ปุพฺเพ กตสุจริตานุภาเวน นิพฺพตฺตตีติ วตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา ตสฺส ปกาเสนฺโต อาห.
กสฺสเป โลกปชฺโชเต, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต;
สพฺพตฺถ ปตฺถฏํ อาสิ, ตสฺส พุทฺธสฺส สาสนํ.
ตทา ปจฺจนฺติเม คาเม, ตฺวมาสิ กุลทารโก;
สทฺโธ อาสิ ปสนฺโน จ, ทายโก กุสเล รโต.
ตทา ปพฺพชิโต เอโก, คจฺฉนฺโต อนฺตราปเถ;
โจเรหิ อนุพทฺโธสิ, อจฺฉินฺนปตฺตจีวโร.
สาขาภงฺคํ นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา ตเถว ตํ;
อนฺโตคามํ ปวิฏฺโสิ, เอสมาโน ปิโลติเก.
ตโต ตฺวํ จรมานํ ตํ, ทิสฺวา กมฺปิตมานโส;
วตฺถยุคํ อทาสิ ตฺวํ, สทฺทหํ ทานโต ผลํ.
ปตฺโถทเนน ¶ ตํ ภิกฺขุํ, ปริวิสิตฺวา ยถาพลํ;
เปเสสิ อภิวาเทตฺวา, สทฺธาย สุทฺธมานโส.
อิมํ ตฺวํ อกรี ปฺุํ, ตุยฺเหตํ จริตํ อิมํ;
ตสฺส เต ปฺุกมฺมสฺส, อมุขฺยผล มีทิสํติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อิทํ เต พฺราหฺมณ ธนํ ราชาทีหิ มยา อนาหรณียํ กตํ, ตฺวํ อปริสงฺกนฺโต คเหตฺวา ยถาธิปฺปายํ กโรหิ, อิมํ โข ปน มณิรตนํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปสวติ, เตนาปิ อานุภาเวน ตว ทานํ อนุปจฺฉินฺทนฺโต ปุตฺตทาราทโย โปเสหีติ อนุสาสิ, ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ เตน วุตฺตนิยาเมเนว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ททนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต จิรํ วสิตฺวา อปรภาเค ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ.
เอวํ นิหีนาปี ธเนน สนฺโต,
ทานนฺวยํ เนว ปริจฺจชนฺติ;
ตสฺมา หิ โภนฺโต สติ เทยฺยธมฺเม,
มา กตฺถ ทาเนสุ ปมาทภาวํติ.
โมริยพฺราหฺมณสฺส วตฺถุํ ฉฏฺมํ.
๓๗. ปุตฺตวตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
เอกสฺมึ กิร สมเย ลงฺกาทีปวาสิโน สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู ชยมหาโพธึ วนฺทิตุกามา เอกโต มนฺเตตฺวา มหาติตฺเถน นาวํ อารุยฺห ชมฺพุทีปํ ปตฺวา ตามลิตฺติปฏฺเเน [ตมลิตฺตปฏฺฏเน อิติกตฺถจิ] โอตริตฺวา อนุกฺกเมน ปาฏลิปุตฺตนครํ ปาปุณึสุ. อถ ตสฺมึ ¶ นคเร ปิณฺฑาย จรนฺเต เต ภิกฺขู เอโก ทุคฺคตมนุสฺโส ทิสฺวา จิเรน [จิเรนาหํทิฏฺา อิติสพฺพตฺถ] มยา ทิฏฺา พุทฺธปุตฺตาติ โสมนสฺโส ภริยํ ปกฺโกสิตฺวา ภทฺเท อิเมสํ อยฺยานํ ทานํ ทาตุกาโมมฺหิ, ปุพฺเพ โน อกตปฺุตฺตา อิทานิ ทุคฺคตา ชาตา, อิเมสุ ปฺุกฺเขตฺเตสุ พีชํ โน เจ โรเปสฺสาม, ปุนปิ เอวเมว ภวิสฺสามาติ วตฺวา กึ เม เคเห เทยฺยธมฺมํ อตฺถีติ ปุจฺฉิ. สา ตํ สุตฺวา ฆเร โน สามิ อยฺยานํ กิฺจิ ทาตพฺพํ น ปสฺสามิ. อปิ จ มม ปุตฺตํ มาเรตฺวา ทานํ ทาตุํ สกฺกาติ. โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา ภทฺเท ปุตฺตํ มาเรตฺวา กึ ทานํ เทมาติ อาห. ตาย ตํ สุตฺวา สามิ กึ น ชานาสิ, ปุตฺเต โน มเต สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา าติมิตฺตสุหชฺชา จ อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉานฺตา กิฺจิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ. มยํ เตน ปณฺณากาเรน ทานํ ทสฺสามาติ วุตฺเต อุปาสโก สาธุ ตถา กโรหีติ มาตุยา เอว ภารมกาสิ, สา ปุตฺตํ มาเรตุํ อวิสหนฺตี อาห. ตถา หิ.
กิจฺฉา ลทฺธํ ปิยํ ปุตฺตํ, อมฺมมฺมาติ ปิยํ วทํ;
สุนีลเนตฺตํ สุภมุํ, โก ปกฺกมิตุมิจฺฉติ.
มาตรา มาริยนฺโตปิ, มาตรเมว โรทติ;
มาเรตุํ ตํ น สกฺโกมิ, หทยํ เม ปเวธตีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อหํ สามิ น สกฺโกมิ ปุตฺตํ มาเรตุํ. ตฺวํ มาเรหีติ ปุตฺตํ ปิตุสนฺติกํ เปเสสิ. อถ โสปิ ตํ มาเรตุ มสกฺโกนฺโต เอวมาห. วุตฺตฺหิ.
ตายนฺติ ปิตุโน ทุกฺขํ, ปุตฺตา ปุตฺตาติ กิตฺติตา;
ปิตุ ทุกฺขํ สุขํ ปุตฺตา, ทายาทา โหนฺติ สพฺพทา.
ตสฺมา ¶ เม สทิสํ ปุตฺตํ, ปิลฺลกํ มฺชุภาสนํ;
น สกฺโกมิ อหํ ภทฺเท, ชีวิตา ตํ วิโยชิตุํ.
อยสฺจ อกิตฺติฺจ, ปปฺโปติ ปุตฺตฆาตโก;
ปาณาติปาตกมฺมมฺปิ, กามํ โส ผุสเต นโรติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา โส ตฺวเมว ตว ปุตฺตํ มาเรหีติ เปเสสิ, เอวํ เตน วุตฺเต ปุตฺถสฺส มารปาณูปายํ ปริเยสนฺตา เอวมาหํสุ, อมฺเห ปนิมํ มาเรตุํ น สกฺโกมิ, อมฺหากํ ปจฺฉาเคเห มหนฺโต วมฺมิโก อตฺถิ, ตสฺมึ เอโก นาคราชา ปฏิวสติ. กุมารํ ตตฺถ เปเสสฺสาม, โส ตํ ฑสิตฺวา มาเรสฺสตีติ. อิจฺเจเต เอโส โข อุปาโย เอวาติ จินฺเตตฺวา กุมารํ ปกฺโกสิตฺวา อฺจนา วลิวลยาทีหิ มณฺเฑตฺวา ตสฺส หตฺเถ เคณฺฑุํ [เตณฺฑุํ อิติสพฺพตฺถ] เปตฺวา ตาต ปจฺฉาเคเห วมฺมิกสมีปํ คนฺตฺวา กีฬาติ เปเสสุํ. ตโต ทารโก คนฺตฺวา เคณฺฑุเกน กีฬนฺโต วมฺมิกพิเล เคณฺฑุกํ ปาเตสิ. อถ โส เคณฺฑุกํ คณฺหิสฺสามีติ วมฺมิกสุสิเร หตฺถํ ปเวเสสิ. ตโต สปฺโป กุชฺฌิตฺวา สุสูติสทฺทํ กโรนฺโต มหนฺตํ ผณํ กตฺวา พิลโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ กุมารสฺส หตฺถโต ปริคลิตปาสํวิย. อถสฺส กุมาโร กิฺจิ อชานนฺโต สปฺปสฺส คีวํ ทฬฺหํ คณฺหิ. อถสฺส มาตาปิตุนฺนํ สทฺธาพเลน นาคราชา กุมารสฺส กรตเล อฏฺํสํ อิจฺฉาทายกํ กณฺมณิรตนํ ปาเตสิ. กุมารสฺส มาตาปิตโร ทฺวารํ นิสฺสาย ิตา ตสฺส กิริยํ โอโลเกนฺโต ตํ มณิรตนํ ทิสฺวา สีฆํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา หตฺถโต มณิรตนํ คณฺหึสุ. ตโต เต ตํ มณิรตนํ ปริสุทฺธาสเน เปตฺวา อุปจารํ กตฺวา อมฺหากํ อิทฺจิทฺจ เทถาติ อพฺภุกฺกิรึสุ. อถ เต มณิรตนานุภาเวน เคหทฺวาเร มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา วิตานาทินา มณฺฑปํ ¶ อลงฺกริตฺวา ภิกฺขูนํ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา เต สฏฺิมตฺเต ภิกฺขู นิสีทาเปตฺวา มหาทานํ อทํสุ. ตโต นครวาสิโน มณิรตนานุภาวํ สุตฺวา สนฺนิปตึสุ. อถ เต เตสํ มชฺเฌ อตฺตโน สทฺธาพเลน มณิรตนสฺส ลาภํ ปกาเสตฺวา อิมฺหิ ทานตฺถาเยว ปริจฺจชฺชามาติ เอกสฺมึ าเน ปติฏฺาเปตฺวา เตนานุภาเวน ยาวชีวํ ทานํ ททนฺตา สีลํ รกฺขนฺตา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺตึสูติ.
เฉตฺวาน เปมํ อปิ อตฺรเชสุ,
ททนฺติ ทานํ อิธ มานุเสวํ;
น ททาติ โก นาม นโร สมิทฺโธ,
ทานฺหิ ทานสฺส ผลํ สรนฺโตติ.
ปุตฺตวตฺถุํ สตฺตมํ.
๓๘. เตภาติกมธุวาณิชกานํ วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
อตีเต กิร พาราณสิยํ เต ภาติกา เอกโต หุตฺวา มธุํ วิกฺกิณนฺตา ปุตฺตทาเร โปเสนฺติ. ตโต เตสุ เอโก ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา มลยวาสีนํ [มลวาสีนํ อิติปิกตฺถจิ] หตฺถโต มธุํ กิณิตฺวา [วกฺกิณิตฺวา อิติสพฺพตฺถ] คณฺหาติ, เอโก คหิตคหิตมธุํ นครํ อาหรติ. เอโก เตน อาหฏาหฏมธูนิ พาราณสิยํ นิสีทิตฺวา วิกฺกิณาติ. ตสฺมึ สมเย คนฺธมาทนปพฺพเต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ วณโรเคนา ตุโร อโหสิ. อถฺตโร ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺส มธุนา ผาสุ ภวิสฺสตีติ ตฺวา คนฺธมาทนปพฺพเตเยว ิโต ¶ จีวรํ ปารุปิตฺวา อากาเสนา คนฺตฺวา นครทฺวาเร โอตริตฺวา กตฺถ มธุํ ลภามีติ [ลพฺภติ อิติสพฺพตฺถ] โอโลเกนฺโต อฏฺาสี, ตทา ตสฺมึปรกุเล ภตึ กตฺวา ชีวมานา เอกา เจฏิกา ฆฏมาทาย อุทกตฺถํ ติตฺถํ คจฺฉนฺตี มคฺคา โอกฺกมฺม ฆฏํ เปตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ภคินี เอตฺถ ภิกฺขาย จรนฺตานํ กตรสฺมึ าเน มธุ ลพฺภตีติ ปุจฺฉิ. สา ตสฺส กถํ สุตฺวา มธุอาปณสฺส ปฺายนฏฺาเน ตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา เอส ภนฺเต มธุอาปโณติ ทสฺเสตฺวา ยชฺชายํ ปจฺเจกพุทฺโธ อาปณโต มธุํ น ลภติ. มม นิวตฺถวตฺถกํ ทตฺวาปิ มธุํ ทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา โอโลเกนฺตี ตตฺเถว อฏฺาสิ, อถ ปจฺเจกพุทฺโธ อนุปุพฺเพน วิจรนฺโต [จรนฺโต อิติปิกตฺถจิ] มธุอาปณํ สมฺปาปุณิ, ตโต กุฏิมฺพิโก [กุฏิมฺพ โก อิติปิกตฺถจิ] ตํ ทิสฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา อาธารเก เปตฺวา มธุฆฏํ อาทาย ปตฺตสฺส อุปนาเมนฺโต สหสา นิกฺกุชฺชิ. ตโต มธุ ปตฺตํ ปูเรตฺวา อุตฺตรนฺโต ปุน ภูมิยํ ปคฺฆริ. ตํ ทิสฺวา โสมนสฺโส วาณิโช เอวํ ปตฺถนมกาสิ.
วุตฺตฺหิ มหาวํเส.
ตตฺถ ปตฺตสฺส พุทฺธสฺส, วาณิโช โส ปสาทวา;
วิสฺสนฺทยนฺโต มุขโต, ปตฺตปูรํ มธุํ อทา.
ปุณฺณฺจ อุปฺปตีตฺจ, ปติตฺจ มหีตเล;
ทิสฺวา มธุํ ปสนฺโน โส, เอวํ ปณิทหี ตทา.
ชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ, ทาเนนาเนน โหตุ เม;
อากาเส โยชเน อาณา, ภูมิยํ โยชเนปิติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปตฺตํ อทาสิ, ปจฺเจกพุทฺโธ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺเถว ิโต.
อิจฺฉิตํ ¶ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;
ปูเรนฺตุ จิตฺถสํกปฺปา, จนฺโท ปณฺณรโส ยถา.
อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, สพฺพเมว สมิชฺฌตุ;
ปูเรนฺตุ จิตฺตสํกปฺปา, มณิโชติรโส ยถาติ.
วตฺวา มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา อคมาสิ. อถนฺตรามคฺเค ิตา ฆฏเจฏิกา ปจฺเจกพุทฺธาภิมุขํ คนฺตฺวา มธุํ ลภิตฺถ ภนฺเตติ ปุจฺฉิ. เตน ลทฺธํ ภคินีติ วุตฺเต กึ วตฺวา โส อทาสีติ ปุจฺฉิ. ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺพํ กเถสิ. สา ตํ สุตฺวา โถกํ ภนฺเต อิเธว โหถ ทาสิยา อนุคฺคหตฺถายาติ สีฆํ เคหํ คนฺตฺวา นิวตฺถปิโฬติกา อตฺตโน สาฏกํ โธวิตฺวา อาหริตฺวา จุมฺพฏกํ กตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อทาสิ, ยทา โส ภนฺเต มธุทายโก สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ กาเรติ. ตทาหํ ตสฺส อคฺคมเหสี ภเวยฺยํติ วตฺวา ปตฺถนํ กโรนฺตีเอวมาห.
ยทา เต มธุโท ภนฺเต, ภูภุโช โหติ ภูตเล;
ตสฺส เหสฺสํ ตทา ภนฺเต, ปิยา อคฺคมเหสิกา.
สุรูปาจ สุวาณีจ, สุยสา สุพฺพตา สุภา;
อสฺสํ ตสฺส ปิยาจาถ, มนาปา อิจฺฉทา [อิจฺฉิทา อิติปิกตฺถจิ] สทาติ.
ตสฺสาปิ ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ตเถว โหตูติ มงฺคลํ วตฺวา อากาเสน คนฺธมาทนเมว อคมาสิ, อถาปรภาเค เต ตโยปิ เอกโต หุตฺวา มธุโลกนํ กโรนฺตา ตํ มธุฆฏํ กุหึติ ปุจฺฉึสุ, โส เตนตฺตนา กตกมฺมํ วตฺวา สเจ ตุมฺเห ตสฺมึ ปตฺตึ อนุโมเทยฺยาถ, ตํ สาธุ. โน เจ. มธุอคฺฆนกํ มม หตฺถโต คณฺหถาติ วตฺวา เตหิ ตโต น โน อตฺโถ [นโนหตฺโถ อิติสพฺพตฺถ] มธุนา, กีทิสสฺเสตํ อทาสีติ วุตฺเต ตํ สุตฺวา อิตโร ปจฺเจกพุทฺธา นาเม เต คนฺธมาทเน วสนฺติ กาสาวํ ¶ ปารุปิตฺวา กุเล กุเล ภิกฺขํ จรนฺติ, สนฺโต เอเต สีลวนฺตาติ กเถสิ, อถ เตสุ เชฏฺโ พฺราหฺมณจณฺฑาลกาปิ กาสาวํ ปริทหิตฺวา จรนฺติ. นูนายํ จณฺฑาลโกติ มฺามีติ อาห, มชฺฌิโม กุชฺฌิตฺวา ตว ปจฺเจกพุทฺธํ ปรสมุทฺเท ขิปาหีติ อโวจ, อถ เตสํ กถํ สุตฺวา มธุทายโก มา โภ ตุมฺเห อริยานํ มเหสกฺขานํ มหานุภาวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ผรุสํ กเถถ. นิรยทุกฺขา น ภายถาติอาทินา อเนกา กาเรน นิวาเรตฺวา เตสํ คุณํ ปกาเสสิ, ตํ สุตฺวา เต อุโภปิ สาธูติ ปสนฺนาจิตฺตา อนุโมทึสุ, อปรภาเค เต กาลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ มหาสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อมฺหากํ สตฺถุ ปรินิพฺพาณโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน อตฺตโน อตฺตโน สมฺปตฺตฏฺาเน นิพฺพตฺตึสุ. เตน วุตฺตํ.
อโสโก มธุโท สนฺธิ, มิตฺตาเทวี ตุ เจฏิกา;
จณฺฑาลวาที นิคฺโรโธ, ติสฺโส โส ปารวาทิโกติ.
เตสุ จณฺฑาลวาที เชฏฺวาณิโช พินฺทุสารรฺโ เชฏฺปุตฺตสฺส สุมนราชกุมารสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสายมานุปุพฺพีกถา. พินฺทุสารรฺโ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสกกุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ อุชฺเชนิยา รชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพนครํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา สุมนราชกุมารํ อคฺคเหสิ. ตํ ทิวสเมว สุมนสฺส ราชกุมารสฺส สุมนา นาม เทวี ปริปุณฺณคพฺภา อโหสิ. สา อฺาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา อวิทูเร อฺตรํ จณฺฑาลคามํ สนฺธาย คจฺฉนฺตี เชฏฺกจณฺฑาลสฺส เคหโต อวิทูเร นิคฺโรโธ อตฺถิ, ตสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺถาย เทวตาย อิโต เอหิ สุมเนติ วทนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา ตสฺสา สมีปํ คตา, เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน เอกํ สาลํ นิมฺมิณิตฺวา เอตฺถ วสาหีติ ปาทาสิ. สา ¶ ตํ สาลํ ปาวิสิ, คตทิวเสเยว สา ปุตฺตํ วิชายิ. สา ตสฺส นิคฺโรธเทวตาย ปริคฺคหิตตฺตา นิคฺโรโธตฺเวว นามํ อกาสิ. เชฏฺกจณฺฑาโล ทิฏฺทิวสโตปฺปภุติ ตํ อตฺตโน สามิธีตรํ วิย มฺมาโน นิพทฺธวตฺตํ ปฏฺเปสิ. ราชธีตา ตตฺถ สตฺตวสฺสานิ วสิ, นิคฺโรธกุมาโรปิ สตฺตวสฺสิโก ชาโต, ตทา มหาวรุณตฺเถโร นาม เอโก อรหา ทารกสฺส เหตุสมฺปทํ ทิสฺวา วิหรมาโน สตฺตวสฺสิโก ทานิ ทารโก. กาโล นํ ปพฺพาเชตุํติ จินฺเตตฺวา ราชธีตาย อาโรจาเปตฺวา นิคฺโรธกุมารํ ปพฺพาเชสิ, กุมาโร ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ มหาวํเส.
ตํ มหาวรุโณ เถโร, ตทา ทิสฺวา กุมารกํ;
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ, อรหา ปุจฺฉิ มาตรํ;
ปพฺพาเชสิ ขุรคฺเค โส, อรหตฺตมปาปุณีติ.
โส กิร เอกทิวสํ ปาโตว สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ กตฺวา ปตฺตจีวร มาทาย มาตุอุปาสิกาย เคหทฺวารํ คจฺฉามีติ นิกฺขมิ. มาตุนิวาสฏฺานฺจสฺส ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา คนฺตพฺพํ โหติ. เตน จ สมเยน อโสโก ธมฺมราชา ปาจีนทิสาภิมุโข สีหปฺชเร จงฺกมติ. ตํ ขณํเยว นิคฺโรโธ ราชงฺคณํ สมฺปาปุณิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน, เตน วุตฺตํ เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต อทฺทส นิคฺโรธํ สามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถสมฺปนฺนนฺติ. ทิสฺวา ปนสฺส เอตทโหสิ. อยํ ชโน สพฺโพปิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภนฺตมิคปฏิภาโค. อยํ ปน ทหรโก อวิกฺขิตฺโต อติวิยสฺส อาโลกิตวิโลกิตํ สมฺมิฺชนปสารณฺจ โสภติ. อทฺธา เอตสฺสพฺภนฺตเร โลกุตฺตรธมฺโม ภวิสฺสตีติ รฺโ สห ¶ ทสฺสเนเนว สามเณเร จิตฺตํ ปสีทิ, เปมํ สณฺหิ, กสฺมา. ปุพฺเพ กิร ปฺุกรณกาเล รฺโ เชฏฺกภาตา วาณิชโกยํ.
ปุพฺเพว [ปุพฺเพน อิติกตฺถจิ] สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;
เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเกติ.
อถ ราชา สฺชาตเปโม สพหุมาโน สามเณรํ ปกฺโกสถาติ อมจฺเจ เปเสสิ, เต อติจิรายนฺตีติ ปุน ทฺเว ตโย เปเสสิ ตุริตํ อาคจฺฉตูติ. สามเณโร อตฺตโน ปกติยา เอว อคมาสิ. ราชา ปติรูปาสนํ ตฺวา นิสีทถาติ อาห. โส อิโตจิโต จ วิโลเกตฺวา นตฺถิ ทานิ อฺโ ภิกฺขูติ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ ราชปลฺลงฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปตฺตํ คณฺหนตฺถาย รฺโ อาการํ ทสฺเสสิ. ราชา ตํ ปลฺลงฺกสมีปํ คจฺฉนฺตํ เอว ทิสฺวา จินฺเตสิ อชฺเชว ทานิ อยํ สามเณโร อิมสฺส เคหสฺส สามิโก ภวิสฺสตีติ, สามเณโร รฺโ หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา ปลฺลงฺกํ อภิรุหิตฺวา นิสีทิ. ราชา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ สพฺพํ ยาคุขชฺชกภตฺตวิกตึ อุปนาเมสิ. สามเณโร อตฺตโน ยาปนมตฺตเมว สมฺปฏิจฺฉิ. ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา อาห สตฺถารา ตุมฺหากํ ทินฺนโอวาทํ ชานาถาติ. ชานามิ มหาราช เอกเทเสนาติ. ตาต มยฺหมฺปี นํ กเถหีติ. สาธุ มหาราชาติ รฺโ อนุรูปํ ธมฺมปเอท อปฺปมาทวคฺคํ อนุโมทนตฺถาย อภาสิ. ราชา ปน อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํติ สุตฺวาว อฺาตํ ตาต, ปริโยสาเปหีติ อาห. สามเณโร อนุโมทนา วสาเน ทฺวตฺตึสธุวภตฺตานิ [ทฺวิตฺตึสธุรภตฺตานิ อิติสพฺพตฺถ] ลภิตฺวา ปุน ทิวเส ทฺวตฺตึสภิกฺขู คเหตฺวา ราชนฺโตปุรํ ปวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจ มกาสิ. ราชา อฺเปิ ทฺวตฺตึสภิกฺขู ตุมฺเหหิ สทฺธึสฺเว ภิกฺขํ คณฺหนฺตูติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวเส ¶ ทิวเส วฑฺฒาเปนฺโต สฏฺิสหสฺสานํ พฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ ภตฺตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺโตนิเวสเน สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ นิคฺโรธตฺเถรคเตเนว ปสาเทน. นิคฺโรธตฺเถโรปิ ราชานํ สปริสํ ตีสุ สรเณสุ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา พุทฺธสาสเน โปถุชฺชนิเกน ปสาเทน อจลปฺปสาทํ กตฺวา ปติฏฺาเปสิ. ราชาปิ อโสการามํ นาม มหาวิหารํ การาเปตฺวา สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ. สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปสิ. เตน วุตฺตํ.
จณฺฑาลวาทิโทเสน,
ชาโต จณฺฑาลคามเก;
ปตฺตานุโมทนา ปากา,
อาเส โส [อเสโส อิติปิกตฺถจิ] หิ อนาสโวติ.
อยํ นิคฺโรธตฺเถรสฺส กถานโย.
มธุทายโก ปน วาณิโช เทวโลกโต จวิตฺวา ปุปฺผปุเร ราชกุเล อุปฺปชฺชิตฺวา ปิยทาโส นาม กุมาโร หุตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ อกาสิ. กถํ.
พินฺทุสารราชสฺส เอกสตปุตฺตา อเหสุํ. เต สพฺเพ อโสโก อตฺตนา สทฺธึ เอกมาติกํ ติสฺสกุมารํ เปตฺวา ฆาเตสิ. ฆาเตนฺโต จตฺตาริ วสฺสานิ อนภิสิตฺโตว รชฺชํ กาเรตฺวา จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพาณโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตนํ อุปริ อฏฺารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิ. อถ ตํ สกลชมฺพุทีเป จตุราสีตินครสหสฺเส ราชาโน อาคนฺตฺวา อุปฏฺหิสฺสนฺติ. ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. เอโก มหาสปฺปิโก ¶ , เอโก โมรคีโว, เอโก มงฺคโล นาม, เตสุ เนกนาฏกสหสฺสปริวุโต ปฏิวสติ. ยาสฺส มธุอาปณํ ทสฺเสสิ, สา อสนฺธิมิตฺตา นาม เทวจฺฉรปริภาคา ราชธีตา หุตฺวา สฏฺิสหสฺสานํ อิตฺถีนํ เชฏฺิกา ธมฺมาโสกรฺโ อคฺคมเหสี อโหสิ. อภิเสกานนฺตรํ ตสฺส อิมา ราชิทฺธิโย อาคตา, ปถวิยา จ เหฏฺา โยชนปฺปมาเณ อาณา ปวตฺตติ. ตถา อุปริ อากาเส. อโนตตฺตทหโต อฏฺหิ กาเชหิ โสฬสปานียฆเฏ ทิวเส ทิวเส เทวตา อาหรนฺติ. ยโต สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธ หุตฺวา อฏฺฆเฏ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ. ทฺเว ฆเฏ สฏฺิมตฺตานํ เตปิฏกภิกฺขูนํ ทฺเว ฆเฏ อคฺคมเหสิยา อสนฺธิมิตฺตาย. จตฺตาโร ฆเฏ อตฺตนา ปริภฺุจิ เทวตา [เทวตาเอวํ อิติสพฺพตฺถ], เอว หิมวนฺตโต นาคลตาทนฺตกฏฺํ สินิทฺธํ มุทุกํ รสวนฺตํ ทิวเส ทิวเส อาหรนฺติ, เตน รฺโ จ มเหสิยา จ โสฬสนฺนํ นาฏกสหสฺสานฺจ สฏฺิมตฺตานฺจ ภิกฺขุสหสฺสานํ เทวสิกํ ทนฺตโปณกิจฺจํ นิปฺผชฺชติ. เทวสิกเมวสฺส เทวตา อคทามลกํ อคทหรีฏกํ สุวณฺณวณฺณฺจ คนฺธรสสมฺปนฺนํ อมฺพปกฺกํ อาหรนฺติ. ฉทฺทนฺตทหโต ปฺจวณฺณํ นิวาสนปารุปนํ ปีตกวณฺณํ หตฺถปฺุฉนกปฏํ [หตฺถปุจฺฉนกปฏฺฏํ อิติสพฺพตฺถ] ทิพฺพฺจ ปานํ อาหรนฺติ. เทวสิกเมวสฺส อนุเลปนคนฺธํ ปารุปนตฺถาย อสุตฺตมยิกํ สุมนปุปฺผปฏํ มหารหฺช อฺชนํ นาคภวนโต นาคราชาโน อาหรนฺติ. ฉทฺทนฺตทหโตเยว อุฏฺิตสฺส สาลิโน นววาหสหสฺสนิ ทิวเส ทิวเส สุวา อาหรนฺติ. เต มูสิกา นิตฺถุสกานิ กโรนฺติ. เอโกปิ ขณฺฑตณฺฑุโล นาโหสิ. รฺโ สพฺพฏฺาเนสุ อยเมว ตณฺฑุโล ปริโภคํ คจฺฉติ. มธุมกฺขิกา มธุํ กโรนฺติ. กมฺมารสาลาสุ อจฺฉา กูฏํ ปหรนฺติ. กรวีกสกุณา อาคนฺตฺวา มธุรสฺสรํ วิกูเชนฺตา รฺโ พลิกมฺมํ กโรนฺติ. อิมาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต ราชา เอกทิวสํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ ¶ เปเสตฺวา จตุนฺนํ พุทฺธานํ อธิคตรูปทสฺสนํ กปฺปา ยุกํ มหากาลนาคราชานํ อานยิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อเนกสต วณฺเณหิ ชลชถลชปุปฺเผหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ จ ปูชํ กตฺวา สพฺพา ลงฺการปติมณฺฑิเตหิ โสฬสหิ นาฏกสหสฺเสหิ สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวา อนนฺตาณสฺส ตาว เม สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส [สมฺมาสมฺพุทฺธรูปํ อิติสพฺพตฺถ] รูปํ อิเมสํ อกฺขีนํ อาปาถํ กโรหีติ วตฺวา เตน นิมฺมิตํ สกลสรีเร วิปฺปกิณฺณปฺุปฺปภาวนิพฺพตฺตาสีติ อนุพฺยฺชนปติมณฺฑิต ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณ สสฺสิรีกตาย วิกจกมลุปฺปลปุณฺฑรีกปติมณฺฑิตมิว สลิลตลํ ตาราคณรํสิชาลวิสรวิปฺผุริตโสภาสมุชฺชลมิว คคนตลํ นีลปีตโลหิตา ทิเภทํ วิจิตฺตวณฺณรํสิวินทฺธพฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสิตาย สฺจฺยาปฺปภานุราคอินฺทธนุวิชฺชุลฺลตาปริกฺขิตฺตมิว กณกคิริสิขรํ นานาวิราควิมลเกตุมาลาสมุชฺชลิตจารุมตฺถกโสภนํ นยนรสายนมิว จ พฺรหฺมเทวมนุชนาคยกฺขคณานํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต สตฺตทิวสานิ อกฺขิปูชํ นาม อกาสิ. ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา ตีณิเยว สํวจฺฉรานิ พาหิรกปาสณฺฑํ ปริคณฺหิ, จตุตฺเถ สํวจฺฉเร พุทฺธสาสเน ปสีทิ, ตสฺส ปน ปิตา พินฺทุสาโร พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิ. โส พฺราหฺมณานฺจ พฺราหฺมณชาติปาสณฺฑานํ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกานฺจ สฏฺิสหสฺสมตฺตานํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ. อโสโกปิ ปิตรา ปวตฺติตํ ทานํ อตฺตโน อนฺโตปุเร [อนฺเตปุเร อิติสพฺพตฺถ] ตเถว ททมาโน เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต เต อุปสมปริพาหิเรน อาจาเรน ภฺุชมาเน อสํยตินฺทฺริเย อวินีตอิริยาปเถ ทิสฺวา จินฺเตสิ, อีทิสํ ทานํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตฏฺาเน ทาตุํ วฏฺฏตีติ. เอวํ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อาห, คจฺฉถ ภเณ อตฺตโน อตฺตโน สาธุสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ อนฺโตปุรํ อภิหรถ ทานํ ทสฺสามีติ, อมจฺจา สาธุ เทวาติ รฺโ ¶ ปฏิสฺสุตฺวา เต เต ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกา ชีวก นิคณฺาทโย อาเนตฺวา อิเม มหาราช อมฺหากํ อรหนฺโตติ อาหํสุ, อถ ราชา อนฺโตปุเร อุจฺจาวจานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา อาคจฺฉนฺตูติ วตฺวา อาคตาคเต อาห อตฺตโน อนุรูเป อาสเน นิสีทถาติ, เอกจฺเจ ภทฺทปีเกสุ เอกจฺเจ ผลกปีเกสุ นิสีทึสุ, ตํ ทิสฺวา ราชา นตฺถิ เอเตสํ อนฺโต สาโรติ ตฺวา เตสํ อนุรูปํ ขาทนียโภชนียํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ. เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต นิคฺโรธสามเณรํ ทิสฺวา ตสฺมึ คเตน ปสาเทน พุทฺธสาสเน ปสนฺโน สฏฺิสหสฺสมตฺเต ปาสณฺฑิเย อปเนตฺวา สฏฺิสหสฺสมตฺเต ภิกฺขู โภเชนฺโต พุทฺธสาสเน ปสีทิตฺวา อโสการามํ กาเรตฺวา ตตฺถ เต วสาเปนฺโต เอกทิวสํ อโสการาเม สฏฺิสหสฺสภิกฺขูนํ ทานํ ทตฺวา เตสํ มชฺเฌ นิสชฺช สงฺฆํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรตฺวา อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภนฺเต ภควตา เทสิตธมฺโม นาม กิตฺตโก โหตีติ, มหาราช นว องฺคานิ, ขนฺธโต จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ. ราชา ธมฺเม ปสีทิตฺวา เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชสฺสามีติ เอกทิวสเมว ฉนฺนวุติโกฏิขนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ, เอกเมกสฺมึ นคเร เอกเมกํ วิหารํ กาเรนฺตา จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปถาติ, สยฺจ อโสการาเม อโสกมหาวิหารตฺถาย [สยํจอโสกโหวิหารตฺถาย อิติปิกตฺถจิ] กมฺมํ ปฏฺเปสิ, สงฺโฆ อินฺทคุตฺตตฺเถรํ นาม มหิทฺธิกํ มหานุภาวํ ขีณาสวํ นวกมฺมาธิฏฺายกํ อทาสิ, เถโร ยํ ยํ น นิฏฺาติ, ตํ ตํ อตฺตโน อานุภาเวน นิฏฺาเปสิ, เอวํปิตีหิ สํวจฺฉเรหิ วิหารกมฺมํ นิฏฺาเปสิ, เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมึสุ, อมจฺจา รฺโ อาโรเจสุํ นิฏฺิตานิ เทว จตุราสีติมหาวิหารสหสฺสานีติ. อถ ราชา ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ภนฺเต มยา จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การิตานิ, ธาตุโย กุโต ลจฺฉามีติ ปุจฺฉิ, มหาราช ธาตุนิธานํ นาม อตฺถีติ สุโณม, น ปน ปฺายติ อสุกฏฺาเนติ. ราชา ราชคเห เจติยํ ภินฺทาเปตฺวา ธาตุํ อปสฺสนฺโต ปฏิปากติกํ การาเปตฺวา ภิกฺขุภิกฺขุณิโย อุปาสกอุปาสิกาโยติ จตสฺโส ปริสา คเหตฺวา เวสาลิยํ คโต. ตตฺราปิ อลภิตฺวา กปิลวตฺถุํ คโต, ตตฺราปิ อลภิตฺวา รามคามํ คโต, รามคาเม นาคา เจติยํ ภินฺทิตุํ นาทํสุ. เจติเย นิปติตกุทฺทาโล ขณฺฑาวณฺฑํ โหติ, เอวํ ตตฺราปิ อลภิตฺวา อลฺลกปฺปํ ปาวํ กุสินารํติ สพฺพเจติยานิ ภินฺทิตฺวา ธาตุํ อลภิตฺวา ปฏิปากติกานิ กตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา จตสฺโส ปริสา สนฺนิปาตาเปตฺวา อตฺถิ เกนจิ สุตปุพฺพํ อสุกฏฺาเน ธาตุนิธานํติ ปุจฺฉิ. ตตฺเถโก วีสํวสฺส สติโก เถโร อสุกฏฺาเน ธาตุนิธานํติ น ชานามิ, มยฺหํ ปน ปิตามหตฺเถโร มยิ สตฺตวสฺสิกาเล มาลาจงฺโคฏกํ คาหาเปตฺวา เอหิ สามเณร อสุกคจฺฉนฺตเร ปาสาณถูโป อตฺถิ. ตตฺถ คจฺฉามาติ คนฺตฺวา ปูเชตฺวา อิมํ านํ อุปธาเรตุํ วฏฺฏติ สามเณราติ อาห. อหํ เอตเมว ชานามิ มหาราชาติ อาห. ราชา เอตเทว านํติ วตฺวา คจฺเฉ หราเปตฺวา ปาสาณถูปํ ปํสุํจ อปเนตฺวา เหฏฺา สุธาภูมึ อทฺทส, ตโต สุธา จ อิฏฺกาโย จ หราเปตฺวา อนุปุพฺเพน ปริเวณํ โอรุยฺห สตฺตรตนวาลิกํ อสิหตฺถานิ จ กฏฺรูปกานิ สมฺปริวตฺตนฺตานิ อทฺทส, โส ยกฺขทาสเก ปกฺโกสาเปตฺวา พลิกมฺมํ การาเปตฺวาปิ เนว อนฺตํ ปสฺสนฺโต เทวตา นมสฺสมาโน อหํ อิมา ธาตุโย คเหตฺวา จตุราสีติวิหารสหสฺเส นิทหิตฺวา สกฺการํ กโรมิ. มา เม เทวตา อนฺตรายํ กโรนฺตูติ อาห, สกฺโก เทวราชา จาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ตาต อโสกธมฺมราชา ธาตุโย ¶ นีหริสฺสามีติ ปริเวณํ โอติณฺโณ. คนฺตฺวา กฏฺรูปานิ นีหราเปหีติ. โส ปฺจจูลกคามทารกเวเสน คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต ธนุกหตฺโถ ตฺวา หาเรมิ มหาราชาติ อาห, หร ตาตาติ สรํ คเหตฺวา สนฺธิมฺหิเยว วิชฺฌิ, สพฺพํ วิปฺปกิรียิตฺถ, อถ ราชา อาวิฺชเน [อวิฺจิเน อิติปิกตฺถจิ] พนฺธกฺุจิกมุทฺทิกํ คณฺหิ, มณิกฺขนฺธํ ปสฺสิตฺวา อนาคเต ทฬิทฺทราชาโน อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรนฺตูติ ปณฺเณ อกฺขรานิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา มาทิสานํ ปน ราชูนํ [ราชานํ อิติสพฺพตฺถ] ทฬิทฺทราชาติ วตฺตุํ อยุตฺตํติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโตเคหํ ปวิฏฺโ อฏฺารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อาโรปิตทีปา ตเถว ปชฺชลนฺติ, นีลุปฺปลปุปฺผานิ ตํขณํเยว อาหริตฺวา อาโรปิตานิ วิย ปุปฺผสนฺถาโร ตํ ขณํ สนฺถโต วิย คนฺธา ตํ มุหุตฺตํ ปึสิตฺวา ปิตา วิย อเหสุํ. ราชา สุวณฺณปฏฺฏํ คเหตฺวา อนาคเต ปิยทาโส นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริตา กริสฺสตีติ วาเจตฺวา ทิฏฺโหํ อยฺเยน มหากสฺสปตฺเถเรนาติ วตฺวา วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏสิ. โส ตสฺมึ าเน ปริจรณกธาตุมตฺตเมว เปตฺวา เสสธาตุโย สพฺพา คเหตฺวา ธาตุฆรํ ปุพฺเพ ปิหิตนเยเนว ปิทหิตฺวา สพฺพา ยถา ปกติยาเยว กาเรตฺวา อุปริปาสาณเจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ ธาตุโย ปติฏฺาเปสิ. อเถกทิวสํ ราชา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสินฺโน ยทิ ภนฺเต ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา จตุราสีติวิหารสหสฺสานิสเจติยานิ การาเปตฺวาปิ อหํ น ทายาโท. อฺโ โก ทายาโทติ, ปจฺจยทายโก นาม ตฺวํ มหาราช, โย ปน อตฺตโน ปุตฺตฺจ ธีตรฺจ ปพฺพาเชติ, อยํ สาสเน ทายาโท นามาติ เอวํ วุตฺเต ¶ อโสโก ราชา สาสเน ทายาทภาวํ ปตฺถยมาโน อวิทูเร ิตํ มหินฺทกุมารํ ทิสฺวา สกฺขิสฺสสิ ตาต ตฺวํ ปพฺพชิตุํติ อาห. กุมาโร ปกติยา ปพฺพชิตุกาโม รฺโ วจนํ สุตฺวา อติวิย ปาโมชฺชชาโต ปุพฺพชามิ [ปพฺพชฺชามิ อิติสพฺพตฺถ] เทว. มํ ปพฺพาเชตฺวา สาสเน ทายาโท โหถาติ อาห. เตน จ สมเยน ราชธีตา สํฆมิตฺตาปิ ตสฺมึ าเน ิตา โหติ. ตํ ทิสฺวา อาห ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติ, สาธุ ตาตาติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา ปุตฺตานํ มนํ ลภิตฺวา ปหฏฺจิตฺโต ภิกฺขุสํฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ภนฺเต อิเม ทารเก ปพฺพาเชตฺวา มํ สาสเน ทายาทํ กโรถาติ. สงฺโฆ รฺโ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมารํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน มหาเทวตฺเถเรน อาจริเยน ปพฺพชาเปสิ [ปพฺพชฺชาเปสิ อิติสพฺพตฺถ]. มชฺฌนฺติกตฺเถเรน อาจริเยน อุปสมฺปาเทสิ, โส อุปสมฺปทามาลเกเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สงฺฆมิตฺตายปิ ราชธีตาย อาจริยาณี อายุปาลตฺเถรี นาม [อจาริยา อายุปาลตฺเถรีนาม อิติสพฺพตฺถ]. อุปชฺฌายา ธมฺมปาลตฺเถรี นาม อโหสิ. ราชา ปน อเนกากาเรน พุทฺธสาสนํ โสเภตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สหาเยน [สหยฺเยน. สาหายฺเยน. สาหยฺเยน อิติปิกตฺถจิ] สฏฺิสหสฺสมตฺเต ทุสฺสีเล ติตฺถิเย พุทฺธสาสนา อุปฺปพฺพาเชตฺวา ตติยธมฺมสํคีตึ นิฏฺาเปสิ. ตสฺมึ กิร สมาคเม ภิกฺขุภิกฺขุณิโย กิตฺตกาติ [กิตฺตกานีติ อิติสพฺพตฺถ], วุตฺตฺหิ.
ตสฺมึ สมาคเม อาสุํ, อสีติภิกฺขุโกฏิโย;
อเหสุํ สตสหสฺสานิ, เตสุ ขีณาสวา ยตี.
นวุติสตสหสฺสานิ, อหู ภิกฺขุณิโย ตหึ;
ขีณาสวา สิกฺขุณิโย, สหสฺสํ อาสุ ตาสุ จาติ.
เอวํ ¶ โส อโสโก ธมฺมราชา สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา หุตฺวา พุทฺธสาสนํ โสเภนฺโต วิหาสิ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน มหาวํเส วุตฺโตติ. วุตฺตฺหิ.
สมฺปุณฺณตฺตา อยํ ติสฺโส, เจตนาโย มธุปฺปโท;
สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺพ, สมฺปตฺติมภิสมฺภุณีติ.
มชฺฌิโม ปน วาณิโช อตฺตโน ปารวาทิโทเสน ปรสมุทฺเท ลงฺกายํ นิพฺพตฺติ. ตสฺเสวํ กถาปฏิปาฏิ เวทิตพฺพา. ตมฺพปณฺณิทีเป กิร มุฏสีโว นาม ราชา สฏฺิวสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส ปฺุปฺาคุโณเปตา อฺมฺํ หิเตสิโน ทส ปุตฺตา อเหสุํ. ทฺเว จ ธีตโร. สพฺเพ เต สมคฺคา สมฺโมทมานา วสนฺติ. อถาปรสฺมึ สมเย อมจฺจา มุฏสีวรฺเ กาลกเต เทวานํปิยติสฺสกุมารํ อภิสิฺจึสุ, อภิเสกสมกาลเมวสฺส อเนกานิ อจฺฉริยานิ อเหสุํ. ตานิ ปกาเสนฺตา มหาวํสกถาจริยา อาหํสุ.
เทวานํปิยติสฺโสติ, วิสฺสุโต ทุติโย สุโต;
เตสุ [อโหสิมุฏสีวสฺส, ทสปุตฺเตสุปฺุวา อิติกตฺถจิ] ภาตุสุ สพฺเพสุ, ปฺุปฺาธิโก อหุ.
เทวานํปิยติสฺโส โส, ราชาสิ ปิตุอจฺจเย;
ตสฺสาภิเสเกน สมํ, พหูนจฺฉริยานหู.
ลงฺกาทีปมฺหิ สกเล, นิธโย รตนานิจ;
อนฺโติตานิ อุคฺคนฺตฺวา, ปถวีตลมารุหุํ.
ลงฺกาทีปสมีปมฺหิ, ภินฺนนาวา คตานิ จ;
ตตฺร ชาตานิ จ ถลํ, รตนานิ สมารุหุํ.
ฉาตปพฺพตปาทมฺหิ, ติสฺโส จ เวฬุยฏฺิโย;
ชาตา รถปโตเทน, สมานา ปริมาณโต.
ตาสุ ¶ เอกา ลตายฏฺิ, รชตาภา ตหึ ลตา;
สุวณฺณวณฺณา รุจิรา; ทิสฺสนฺเตตา มโนรมา.
เอกา กุสุมยฏฺีตุ; กุสุมานิ ตหึปน;
นานานิ นานาวณฺณานิ; ทิสฺสนฺเตติผุฏานิ จ.
เอกา สกุณยฏฺี ตุ, ตหึปกฺขิมิคา พหู;
นานา จ นานาวณฺณา จ, สชีวาวิย ทิสฺสเร.
หยคชรถา มลกฺยา, วลยงฺคุลิเวกา เจว;
กกุธผลา ปากติกา, อิจฺเจ ตา อฏฺ ชาติยา.
มุตฺตา สมุทฺทา อุคฺคนฺตฺวา; ตีเร วฏฺฏิวิยฏฺิตา;
เทวานํปิยติสฺสสฺส; สพฺพํ ปฺุวิชมฺภิตํ.
อินฺทนีลํ เวฬุริยํ, โลหิตงฺกมณี จิ เม;
รตนานิ ปเน ตานิ, มุตฺตา ตา ตาจ ยฏฺิโย;
สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว, รฺโ สนฺติกมาหรุํติ.
เตน จ สมเยน เทวานํปิยติสฺสมหาราชา จ อโสโก ธมฺมราชา จ อทฺทิฏฺสหายา โหนฺติ. ตสฺมา โส เอตานิ รตนานิ จ อฺานิ พหูนิ อุปายนานิ มม สหายสฺส เทถาติ ธมฺมาโสกมหานรินฺทสฺส ปณฺณาการตฺถาย เปเสสิ. โสปิ ตํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา ปฺจราชกกุธภณฺฑานิ จ อฺฺจ พหุปณฺณาการฺจ อภิเสกตฺถาย เปเสสิ. มยฺหํ สหายํ อภิเสกํ กโรนฺตูติ. น เกวลฺเจตํ อามิสปณฺณาการํ. อิมํ กิร ธมฺมปณฺณาการมฺปิ เปเสสิ.
อหํ พุทฺธํจ ธมฺมํจ; สํฆํจ สรณํ คโต;
อุปสกตฺตํ เวเทสึ; สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
อิเมสุ ตีสุ วตฺถูสุ; อุตฺตเมสุ นรุตฺตม;
จิตฺตํ ปสาทยิตฺวาน, สทฺธาย สรณํ วชาติ.
อมจฺจา ¶ ปุน ลงฺกมาคมฺม ราชานํ อภิสิฺจึสุ, เตน โข ปน สมเยน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร กตฺถ นุโข อนาคเต สาสนํ สุปฺปติฏฺิตํ ภเวยฺยาติ อุปปริกฺขนฺโต ปจฺจนฺติเม สุปฺปติฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ ตฺวา เต เต เถเร ตตฺถ ตตฺถ เปเสตฺวา มหามหินฺทตฺเถรํ คนฺตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทหีติ นิโยเชสิ, สกฺโก จ เทวานมินฺโท มหามหินฺทตฺเถรํ อุปสํกมิตฺวา กาลกโต ภนฺเต มุฏสีโว ราชา. อิทานิ เทวานํปิยติสฺสมหาราชา รชฺชํ กาเรติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห พฺยากตา อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตีติ. ตสฺมา ติห โข ภนฺเต กาโล ทีปวรํ คมนาย, อหมฺปิ สหาโย ภวิสฺสามีติ, เถโร ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตสตฺตโม เจติยปพฺพตวิหารโต เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสาย มิสฺสกปพฺพเต ปติฏฺหิ, อิมํ เอตรหิ เจติยปพฺพโตติปิ สฺชานนฺติ. ตทา ตมฺพปณฺณิยํ อุสฺสวทิวโส โหติ, ราชา ฉณํ กโรถาติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา จตฺตาฬีสสหสฺสปุริเสหิ ปริวาริโต นครมฺหา นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ ปายาสิ มิควํ กีฬิตุกาโม. อถ ตสฺมึ ปพฺพเต อธิวตฺถา เอกา เทวตา รฺโ เถเร ทสฺเสสฺสามีติ โรหิตมีควณฺเณน อวิทูเร ติณปณฺณานิ ขาทมานา วิย จรติ, ราชา อยุตฺตํ ทานิ ปมตฺตํ วิชฺฌิตุํติ ชิยํ โปเสิ, มิโค อมฺพตฺถลมคฺคํ คเหตฺวา ปลายิตุํ อารภิ, ราชา ตํ อนุพนฺธนฺโต อมฺพตฺถลเมว อภิรุหิ, มิโคปิ เถรานํ อวิทูเร อนฺตรธายิ, มหินฺทตฺเถโร ราชานํ อวิทูเร อาคจฺฉนฺต มํเยว ราชา ปสฺสตุ, มา อิตเรติ อธิฏฺหิตฺวา ติสฺส ติสฺส อิโต เอหีติ อาห, ราชา ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ. อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ชาโต มํ ติสฺโสติ นามํ คเหตฺวา อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. อยํ ปน ฉินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุกาสาว วสโน มํ นาเมนา ลปติ, โก นุโข ยํ ภวิสฺสติ มนุสฺโส อมนุสฺโส วาติ. เถโร อาห.
สมณา ¶ มยํ มหาราช, ธมฺมราชสฺส สาวกา;
ตเวว อนุกมฺปาย, ชมฺพุทีปา อิธาคตาติ.
ราชา ธมฺมาโสกนรินฺเทน เปสิตสาสนานุสาเรน อนุสฺสรมาโน อยฺยา นุโข อาคตาติ ตาวเทว อายุธํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโน สารณียํ [สมฺโมทนียํ-อิติสพฺพตฺถ] กถํ กุรุมาโน. ตสฺมึ ตานิปิ จตฺตาฬีสปุริสสหสฺสานิ อาคนฺตฺวา ตํ ปริวาเรสุํ, ตทา เถโร อิตเรปิ ชเน ทสฺเสสิ, ราชา ทิสฺวา อิเม กทา อาคตาติ ปุจฺฉิ, มยา สทฺธึเยว มหาราชาติ. อิทานิ ปน ชมฺพุทีเป อฺเปิ เอวรูปา สมณา สนฺตีติ. มหาราช เอตรหิ ชมฺพุทีโป กาสาวปชฺโชโต อิสิวาตปฏิวาโต, ตสฺมึ.
เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา จ, เจโตปริฺโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกาติ.
ราชา ตํ สุตฺวา ปสนฺโน อโหสิ, อถ เถโร รุกฺโขปมาทินา ตสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ สนรามเรหิ สาธุการํ การยมาโน. เตน วุตฺถํ.
ปณฺฑิโตติ วิทิตฺวาน, จุลฺลหตฺถิปโทปมํ;
สุตฺตนฺตํ เทสยี เถโร, มหีปสฺส มหามติ [มหีมตี อิติปิกตฺถจิ].
เทสนาปริโยสาเน โส สทฺธึ เตหิ นเรหิ จตฺตาฬีสสหสฺเสหิ สรเณสุ ปติฏฺหีติ. อถสฺส ราชา สฺเว ภนฺเต มม เคเห ภิกฺขํ คณฺหาถาติ ยาจิตฺวา คนฺตฺวา นครฺจ ราชเคหฺจ อลงฺกริตฺวา เถเร นิสีทาเปตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา อนุฬาเทวิปฺปมุขาหิ ปฺจสตอิตฺถีหิ สทฺธึ เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ เถโร ธมฺมรตน วสฺสํ วสฺสาเปสิ. ตโต ¶ ตา ปฺจสตอิตฺถิโย โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. ตโต หตฺถิสาลายํ สหสฺสํ, นนฺทนวเน สหสฺสํติ เอวํ ทุติยทิวเส อฑฺฒเตยฺยานิ ปาณสหสฺสานิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ. ตติยทิวเส อฑฺฒนวปฺปมาณํ ปาณสหสฺสํติ เอวํ อเนกสตานํ อเนกสหสฺสานํ อเนกสต สหสฺสานํ ธมฺมา มตํ ปาเยสิ. วุตฺตฺหิ.
มหามหินฺทสุริโย, ลงฺกาเวหาสมชฺฌโค;
โพธเนยฺยมฺพุเช กาสิ, วิกาสํ ธมฺมรํสินา.
มหามหินฺทจนฺโท โส, ลงฺกาเวหาสมชฺฌโค;
โพเธสิ ธมฺมรํสีหิ, เวเนยฺยกุมุทากเร.
มหามหินฺทเมโฆ โส, วสฺสํ ธมฺมมฺพุวุฏฺิยา;
สาธูนํ จิตฺตพีเชสุ, ชเนสิ กุสลงฺกุเรติ.
อถ ราชา สุมนสามเณเรน ธมฺมาโสกสฺส หตฺถโต สมฺมาสมฺพุทฺธปริภุตฺตปตฺตปูรธาตุโย จ สกฺกสฺส สนฺติกา ทกฺขิณกฺขกธาตุํจ อาหราเปตฺวา [อาหาริตฺวา-อิติสพฺพตฺถ] เจติยปพฺพเต ถูปํ อาทึกตฺวา สกลลงฺกาทีเป โยชเน โยชเน ถูปานิ กาเรตฺวา ทกฺขิณกธาตุํ นิทหิตฺวา ถูปารามถูปฺจ ปติฏฺาเปสิ. อถ สงฺฆมิตฺตาย เถริยา อานีตํ ชยมหาโพธิโน ทกฺขิณมหาสาขํ ปติฏฺาเปตฺวา ปูชํ กาเรสิ. สพฺโพ ปเนตฺถ กถาวิตฺถโร มหาวํสโต เวทิตพฺโพ.
ปารวาทิกโทเสน, ชาเตวํ ปรสาคเร;
ปตฺตานุโมทนา เอวํ, ลงฺกายํ อาสิ อิสฺสโร.
ปาปมฺปิ เอวํ ผลตีติ มนฺตฺวา,
ตฺวาน ปฺุสฺส ผลํ อิทนฺติ;
โภ โยนิโส กุพฺพถ ปฺุกมฺเม,
คนฺตฺวาน เย ยตฺถ น โสจยนฺตีติ.
เตภาติกมธุวาณิชกานํ วตฺถุํ อฏฺมํ.
๓๙. โพธิราชธีตุยา [โพธิราชธีตาย อิติสพฺพตฺถ] วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ภควติ ปรินิพฺพุเต ลงฺกายํ สาสเน สุปฺปติฏฺิเต ตตฺถ หกุเรฬีติ เอโก คาโม อโหสิ, ตตฺเถกา ทาริกา คามาทาริกาหิ สทฺธึ ตตฺถ ตตฺถ กีฬนฺตี วิหรติ, ตทา คามสมีเป มหาโสพฺภํ โหติ. ตตฺเถโก มรุตฺถรุกฺโข สพฺพทา ปาฬิผุลฺโลว ติฏฺติ. มนุสฺสา พุทฺธปูชนตฺถํ ปุปฺผานิ วิจิณนฺตา อุทกํ โอคเหตฺวา รุกฺขมภิรุยฺห ปุปฺผานิ โอจิณนฺติ, กุมาริกา เต ทิสฺวา มนุสฺสา สุเขน คนฺตฺวา ปุปฺผานิ โอจิณนฺตูติ เอกํ สุกฺขปาลิภทฺททณฺฑกํ อาหริตฺวา เสตุํ กตฺวา เปสิ, ตโต ปฏฺาย มนุสฺสา เตนคนฺตฺวา ปุปฺผานิ โอจิณนฺติ. อถ สา ตโต จุตา เตเนว กุสลกมฺเมน ชมฺพุทีเป ปาฏลิปุตฺตนคเร โสมทตฺตรฺโ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉรปฏิภาคา อโหสิ. มาตาปิตโร ปนสฺสา โพธิราชกุมาริกาติ โวหรึสุ. ปุพฺเพ กตเสตุอานุภาเวน ตสฺสา สุวีรโก นาเมโก อากาสคามี สินฺธวโปตโก นิพฺพตฺติ. ราชธีตุยา ปน ปิตา พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก หุตฺวา มหนฺตํ ปฺุํ ปสวนฺโต สินฺธวโปตกํ ทิสฺวา ปฺุกรณสฺส เม สหาโย ลทฺโธติ ตุฏฺมานโส อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา มหาโพธึ ¶ วนฺทติ. ราชธีตา นํ ทิสฺวา ปิตุสนฺติกํ คนฺตฺวา อภิณฺหํ ตาต กุหึ คจฺฉสีติ ปุจฺฉิ. ราชา น กิฺจิ กเถสิ, อถ สา ปุนปฺปุนํ ปิตรํ นิพนฺธนฺตี ปุจฺฉิ. ตโต ราชา ตสฺสาวิ กโรนฺโต เอวมาห.
อมฺหากํ ภควา ปุพฺเพ, ปูเรนฺโต ทสปารมี;
อทาสิ สีสรตฺตกฺขิ, มํสํ ชีวิตเมว จ.
ปุตฺตทาเร จ รชฺเช จ, ปตฺวา [ทตฺวา อิติปิกตฺถจิ] ปารมิมตฺถกํ;
อนปฺปกปฺปโกฏีนํ, เขเปตฺวา กปิลวุเย.
สกฺกราชกุเล ชาโต, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล;
สมฺปตฺตจกฺกวตฺติตฺตํ, ปหนฺตฺวาน นราธิโป.
ทิสฺวา นิมิตฺเต จตุโร, นิกฺขมฺม อภินิกฺขมํ;
โพธิมูลมุปาคมฺม, นิสินฺโน วชิราสเน.
สหสฺสพาหุํ มาเปตฺวา, นานายุธสมากุลํ [นานาวุธสมากุลํ-อิติสพฺพตฺถ];
มหาภีติกรํ เวสํ, กาฬปพฺพตสาทิสํ.
มาเปตฺวาน สมารุยฺห, คิริเมขลวารณํ;
มารเสนํ สมาเนตฺวา, อาคตํ มกรทฺธชํ.
ปารมิตาพเลน ตํ, มารเสนํ ปลาปิย;
ยตฺถาสีโน กิเลสาริ, สหสฺสํ ฆาตยี ชิโน.
นยนํ สุชลเสเกหิ, สตฺตาหํ ชินเสวิตํ;
ปูชิตํ เทวพฺรหฺเมหิ, สิทฺโธรคนราทิหิ;
วนฺทิตุํ ชยโพธึตํ, คจฺฉามิ สตตํ อหํ.
อุปาสติ สทา คนฺตฺวา, โย นโร โพธิปาทปํ;
คนฺโธททีปธูปาทิ, นานาปูชาหิ สาธุกํ.
ส นโร นิรามโย โหติ, ปจฺจตฺเต จ ปรตฺถ จ;
ปูชิโต มานิโต โหติ, ทีฆายุ พลวา สุขี.
ตทตฺถํ ปตฺถยนฺเตน, อตฺถกาเมน ชนฺตุนา;
อุปาสนียํ สทฺธาย, นิจฺจํ ตํ โพธิปาทปํติ.
ตํ สุตฺวา กุมาริกา ปีติยา ผุฏสรีรา ปิตรํ วนฺทิตฺวา อหมฺปิ ตาต คจฺฉามีติ อาห. ราชา ปนสฺสา อุปทฺทวภเยน คมนํ น อิจฺฉิ. ตโต สา ยาวตติยํ ปิตรํ ยาจิตฺวา รฺา อนฺุาตา. ตโต ปฏฺาย ปิตรา สทฺธึ สินฺธวมารุยฺห โพธึ วนฺทิตุํ สตตํ คจฺฉติ. อถาปรภาเค ราชา มรณมฺเจ นิปนฺโน จินฺเตสิ. ธีตา เม นิรนฺตรํ โพธิอุปฏฺานํคจฺฉติ, เอติสฺสา อนาคเต ยํกิฺจิ ภยํ อุปฺปชฺชมานํ ตโต อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ เม กึ กาตพฺพนฺติ. ตโต สินฺธวํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส กณฺณมูเล มนฺเตนฺโต เอวมาห, ตาต มม ธีตา อภิณฺหํ ตว สหายํ กตฺวา โพธึ วนฺทิตุํ คจฺฉติ. ตตฺถสฺสา ยํกิฺจิ ภยํ ภเวยฺย. ตํ นปฺปติรูปํ. ตตฺถ คมนาคมเน มม ธีตรํ รกฺเขยฺยาสีติ ตสฺส ธีตรํ ปฏิปาเทตฺวา กาลมกาสิ. ตโต ราชธีตา ปิตุสรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ อสฺสมภิรุยฺห โพธิอุปฏฺานํ คจฺฉติ. มนุสฺสา ปนสฺสา รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา วิมฺหิตมานสา ราชารหํ วต โน อิทํ ปณฺณาการํ ทิฏฺํ. คนฺตฺวา รฺโ อาจิกฺขิสฺสาม. อปฺเปว นาม ราชา โส กิฺจิ โน ทเทยฺยาติ จินฺเตตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิตา เอวมาหํสุ.
โพธิมณฺฑํ สมาคมฺม, อภิณฺหํ ตุฏฺมานสา;
วนฺทนฺตี ยาติ กฺเกา, วิชฺชูว สิริยา ชลํ.
นีลธมฺปิลฺลภารา สา, วิสาลายตโลจนา;
โสณฺณโทลาภสวณา, สามา สุภปโยธรา.
สตรํสีหิ สมฺมิสฺส, สฺจฺยามฺพุทสมาธรา;
ตุงฺคนาสา นีลภมุ, หาสภาสา มโนรมา.
อีทิสํ ¶ โน มหาราชา [มหาราชทิฏฺปุพฺพ อิติปิกตฺถจิ], ทิฏฺปุพฺพํ กุทาจนํ;
เอหิ ตสฺสา สิรึเทว, โพธิมณฺฑมฺหิ ทกฺขสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา สวณสํสคฺเคเนว ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต จตุรงฺคินึเสนํ คเหตฺวา ราชธีตรํ โพธิวนฺทนตฺถาย อาคตกาเล พหิปากาเร เสนํ ปริกฺขิปาเปตฺวา คณฺหเถตนฺติ มนุสฺเส นิโยเชสิ. ตโต เสนาปิ ตํ คหณสชฺชา อฏฺาสิ. ราชธีตา เต ทิสฺวา สีฆํ สินฺธวํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส ปิฏฺิยํ นิสินฺนา ปณฺหิยา สฺํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา เวเคน อากาสํ ปกฺขนฺทิ. สา ปน ทุนฺนิสินฺนภาเวน อสฺสสฺส เวคํ สนฺธาเรตุมสกฺโกนฺตี อสฺสปิฏฺิโต ปริคลิ. สินฺธโว ราชธีตรํ ปตมานํ ทิสฺวา ราโชวาทํ สรมาโน เวเคนาคนฺตฺวา ตสฺสา เกเส ฑํสิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ปตมานาย ตสฺสา ปิฏฺึทตฺวา นิสีทาเปตฺวา อากาเสน ตํ เนตฺวา ปาฏลิปุตฺตนคเรเยว ปติฏฺาเปสิ [ปาตลิปุตฺตนคเรเยวตํ ปวิาเปสิอิติปิกตฺถจิ].
ติรจฺฉานคตาเปวํ, สรนฺตา อุปการกํ;
น ชหนฺตีติ มนฺตฺวาน, กตฺู โหนฺตุ [โหนฺติปาณิโน-อิติปิกตฺถจิ] ปาณิโนติ.
ตโต ปฏฺาย สา ปฺุกมฺมํ กตฺวา สคฺคปรายนา อโหสีติ.
โย ยํ ทุมินฺทํยตินนฺทเนน;
สมฺปูชิตํ ปูชยเต ส ปฺโ;
ส โภควา โหติ อนีติโก จ,
สพฺพตฺถ โส โหติ ปสตฺถรูโป.
โพธิราชธีตุยา วตฺถุํ นวมํ.
๔๐. กุณฺฑลิยา วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา
ลงฺกาทีเป ¶ โรหณชปเท มหาคาโม นาม อโหสิ, ตตฺถ ติสฺสวิหารํ นาม อเนกสตภิกฺขูหิ สมากิณฺณํ อเนกปริเวณปติมณฺฑิตํ วิหารํ อโหสิ. ตตฺเถโก ติสฺโส นาม สามเณโร ปฏิวสติ. โส เอกสฺมึสมเย ชนปทจาริกํ จรนฺโต ปาสาณวาปิคาเม ภิกฺขํ จริตฺวา ยาปนมตฺตํ ภตฺตํ สปฺปินา สทฺธึ ลภิตฺวา นิกฺขมฺม คามทฺวารํ ปตฺวา มหาคามาภิมุโข คจฺฉนฺโต มนุสฺเส อุทกผาสุกฏฺานํ ปุจฺฉิ. เตหิ ภนฺเต ตุมฺหากํ อภิมุเข อวิทูรฏฺาเน กกุพนฺทกนฺทรํ นาม สนฺทมานสีตโลทกํ ธวลวาลุกาตลํ ตตฺถ ตุมฺเห คนฺตฺวา นหาตฺวา สีตลจฺฉายาย วาลุกาตเล นิสินฺโน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉถาติ วุตฺเต สามเณโร ¶ สาธูติ วตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ผาสุกฏฺาเน นิสินฺโน ภตฺตํ ภฺุชิตุมารภิ. ตทา เอเกน วนกมฺมิเกน สทฺธึอรฺํ คตา เอกา สุนขี ตสฺมึ กนฺทเร เอกสฺมึ ปพฺภารฏฺาเน ทารเก วิชายิตฺวา ฉาตชฺฌตฺตา ปเวธมานคตฺตา ทารกานํ สมีเปนิปนฺนา สามเณรสฺส ปตฺเต อาหารคนฺธํ ฆายิตฺวา นิปนฺนฏฺานโต วุฏฺาย ปเวธมานา ตสฺส สมีปํ อาคมฺม นงฺคุฏฺํ จาเลนฺตี อฏฺาสิ, สามเณโร ตํ ทิสฺวา กมฺปิตมานโส อตฺตโน โภชนตฺถาย วฏฺฏิตํ ปถมาโลปํ ตสฺสา ปุรโต เปสิ, ตโต สา โสมนสฺสา ตํ ภฺุชิ. ตํ ทิสฺวา ตุฏฺโ ปุนปฺปุนํ อาโลปํ กโรนฺโต ตสฺสา ภตฺตํ ทตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อคมาสิ. ตโต สา สุนขี สามเณรคเตน ปสาเทน ตโต จุตา ชมฺพุทีเป เทวปุตฺตนคเร ราชานํ ปฏิจฺจ ตสฺส มเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ, อถสฺสา สิขามงฺคลทิวเส สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปนสฺสา กุณฺฑลาวฏฺฏเกสตฺตา กุณฺฑลาติ นาม มกํสุ. สา อนุกฺกเมน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อโหสิ, ตสฺมึ กิร สมเย ติสฺโส สามเณโร มหาโพธึ วนฺทิสฺสามีติ นาวํ อภิรุยฺห ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา อนุปุพฺเพน เทวปุตฺตนครํ ปตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ยุคมตฺตทโส ภิกฺขาย จรนฺโต มหาวีถึ สมฺปาปุณิ. ราชธีตา สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา อนฺตรวีถึ โอโลเกนฺตี ภิกฺขนฺตํ สามเณรํ ทิสฺวา ปุพฺพสิเนหํ ปฏิลภิ, ตสฺมึขเณ ตสฺสา ชาติสฺสราณํ อโหสิ. สา กิร ปุพฺเพ ภิกฺขุณี หุตฺวา ปณฺณสูจิยา สทฺธึ โปตฺถกฺจ ปทีปิยเตลฺจ ทตฺวา ชาติสฺสรา ภเวยฺยํติ ปตฺถนํ เปสิ, ตโต สาชาตึ อนุสฺสรนฺตี สามเณเรน อตฺตโน กตูปการํ ทิตฺวา โสมนสฺสา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ราชเคเห อาสนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนํ นานคฺครส โภชเนน ปริวิสิตฺวา โอนีตปตฺตปาณึ สามเณรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺตี เอวมาห.
น สฺชานาสิ มํ ธีร, ปุพฺเพหํ ตว ทาสิกา;
เตนาหํ สุขิตา อาสึ, ตสฺมา ตฺวมสิ อิสฺสโรติ.
ตํ สุตฺวา สามเณโร อาห.
นตฺถิ เม ตาทิสี ทาสี, น สฺชานามิ ตํ อหํ;
กาสิ ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตาติ.
ตโต สา ตํ สาราเปนฺตี อาห.
สาราเปมิ ตุวํ อชฺช, ยถา ชานาสิมํ อิเส;
พุชฺฌสฺสุ โพธิโต ทานิ, มยา ชาตึสรนฺติยา.
ปาสาณวาปิคามมฺหิ, ตมฺพปณฺณิมฺหิ โรหเณ;
ภิกฺขิตฺวาน ตุวํ ภนฺเต, ยทา กกุพนฺทกนฺทเร.
นิสีทิตฺวาน ตฺวํ ภตฺตํ, ภุตฺตกาลํ สริสฺสสิ;
ตทาหํ สุนขี อาสึ, วิชาตา ลทฺธโคจรา.
ทารเก ¶ ขาทิตุํ มยฺห, มาสนฺนา ขุทปีฬิตา;
ปเวธมานสพฺพงฺคา, อฏฺาสึ ตว สนฺติเก.
ทิสฺวา ตํ มํ ตทา ภนฺเต, เวธมานํ พุภุกฺขิตํ;
ฉินฺนภตฺโต ตุวํ หุตฺวา, มมํ ภตฺเตน โตสยี.
ตทาหํ มุทุจิตฺเตน, จิตฺตํ ตยิ ปสาทยึ;
เตนาหํ ปฺุกมฺเมน, ทุติเย อตฺตสมฺภเว.
อิธ ราชกุเล ชาตา, สพฺพกามสมิทฺธินี;
จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน, โลกนาถสฺส สาสเน.
ตทหุปพฺพชิตสฺสาปิ, อีทิสา โหนฺติ สมฺปทา;
กีทิสํ โหติ สมฺพุทฺเธ, ปสาเทน ผลํ อโห.
อฺานิ ปน กิจฺจานิ, ปหายาตฺตหิเต รโต;
อตนฺทิโต ทิวารตฺตึ, สราตุ รตนตฺตยํติ.
เอวํ สามเณเรน กตูปการํ สาราเปตฺวา ภนฺเต ตว ทาสิยา อนุคฺคหํ ปฏิจฺจ อิเธว วสถาติ นิมนฺติตฺวา เตน สมฺปฏิจฺฉิเต มหนฺตํ วิหารํ การาเปตฺวา สามเณรํ อาทึ กตฺวา อเนกภิกฺขุสเต นิมนฺเตตฺวา วิหาเร วสาเปตฺวา สุลภํ กตฺวา จตุปจฺจเยหิ อุปฏฺาสิ. สามเณโรปิ สุนขิยา ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา ตุฏฺโ พุทฺธานุสฺสตึ มนสิกโรนฺโต น จิเรนว อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมึเยว วิหาเร วสนฺโต อายุปริโยสาเน ตตฺเถว ปรินิพฺพายีติ.
ติยทฺเธสุ ติโลกสฺมึ, นตฺถิ วตฺถุตฺตยํ วินา;
สตฺตาน มฺ มิจฺฉตฺถ, ทายกํ สุรปาทปํ.
กุณฺฑลิยา วตฺถุํ ทสมํ.
มหาเสนวคฺโค จตุตฺโถ.
เอตฺตาวตา ชมฺพุทีปุปฺปตฺติกถา สมตฺตา.