📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
สีมวิโสธนี
วรทํ ¶ วรทํ อคฺคํ, ทิจฺจํ ทิจฺจํว วนชํ;
โพธกํ โพธกํ ปาณํ, เทว’เทวํ นมาม’หํ.
สนฺตํ สนฺตํ สทา วฏฺฏํ, ปชํ’ภเว สุตํ;
นิพฺพุทํ นิพฺพุทํ ตารํ, ธมฺมวรํ นมาม’หํ.
สุตํ สุตํ ภวเน ยํ, นตนํ นตนา’รหํ;
นรา’นรา สทา’กํสุ, สงฺฆวรํ นมาม’หํ.
อิจฺเจว’มจฺจนฺตนตสฺสเนยฺยํ, นตยฺยมาโน รตนตฺตยํ ยํ;
ปฺุาภิวฑฺฒึ มหคฺฆํ อลตฺถํ, ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย.
วินเย สติ ิเต ยํ, สาสนํ สณฺิตํ ภเว;
วินเย สติ นฏฺเ ยํ, วินฏฺํ สาสนํ ภเว.
ตสฺมา ทิตฺตํ มเม’ทานิ, โชตยิตฺวาน สาสเน;
ภินฺทิตฺวา ทฺเวฬฺหกํ วาทํ, เอกีภาวํ กโรม’หํ.
อตฺตุกฺกํสน-ภาวฺจ, ปรวมฺภนกมฺปิจ;
เตสุ จิตฺตํ อเปเสตฺวา, สาสนสฺส สุวุฑฺฒิยา.
ยทิ เม อีทิสํ จิตฺตํ, ภเวยฺยุํ ปาปสงฺกปฺปา;
ปจฺจิสฺสํ นิรเย ภยํ, หีน’ชฺฌาสยการณา.
สาสนสฺส ¶ สุลภํ’ว ปตฺถยนฺโต สตา’จาโร;
สํสนฺทิสฺสมหํ ทานิ, จิรํ สทฺธมฺม’สุทฺธิยา.
สุทุลฺลภํ ลภิตฺวาน, ปพฺพชฺชํ ชินสาสเน;
สมฺพุทฺธสฺส วรํ วาทํ, กตฺวา ทฺเวฬฺหก’เมกิกํ.
สีมวิโสธนึ นาม, นานาคนฺถสมาหฏํ;
กริสฺสํ เม นิสาเมนฺตุ, สาธโว กวิปุงฺควา.
ปาฬึ อฏฺกถฺเจว, มาติกํ ปทภาชนึ;
โอคาเหตฺวาน ตํ สพฺพํ, ปุนปฺปุนํ อเสสโต.
อตฺตโนมติคนฺเถสุ, ฏีกาคณฺิปเทสุจ;
วินิจฺฉยวิมตีสุ, มาติกา’ฏฺกถาสุปิ.
สพฺพํ อเสสกํ กตฺวา, สํสนฺทิตฺวาน เอกโต;
ปวตฺตา วณฺณนา เอสา, โตสยนฺตี วิจกฺขเณติ.
พุทฺธุปฺปาโท หิ ทุลฺลโภ, ตโต ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ, วุตฺตฺเหตํ
พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ;
สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก, สปฺปูริสา’ติทุลฺลภา.
ทุลฺลภฺจ มนุสฺสตฺตํ, พุทฺธุปฺปาโท จ ทุลฺลโภ;
ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺติ, สทฺธมฺโม ปรมทุลฺลโภ’ติ.
๑. อุปสมฺปทากณฺโฑ
อิมสฺมิฺหิ าเน ตฺวา พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย กถาย วุจฺจมานาย สาธูนํ จิตฺตสมฺปหํสนฺเจว, อิมสฺเสว ปกรณสฺส อนุมฺมตฺตวจนภาโว จ ภเวยฺย, อนุมฺมตฺตวจนตฺเต จ สิทฺเธ โสตพฺพํ มฺิสฺสนฺติ, ตสฺมา พุทฺธคุณํ วณฺณยิสฺสาม. อมฺหากํ กิร ภควา พฺรหฺมเทวพุทฺธมาทึ กตฺวา ยาว โปราณสกฺยโคตมา มโนปณิธิวเสน, กฏฺวาหนชาตกํอาทึกตฺวา ยาว มชฺฌิมทีปงฺกรา วาจงฺควเสน มชฺฌิมทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย กายวาจงฺควเสน สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา วีสติ อสงฺขฺเยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส สพฺพฺุตฺาณตฺถาย เยว อลงฺกตํ สีสํ ฉินฺทิตฺวา เทนฺตสฺส สพฺพฺุโพธิสตฺตสฺส สีสํ ชมฺพุทีปวาสีนํ อุทฺธนโตปิ พหุตรํ, อฺชิตนยนํ อุปฺปาเฏตฺวา เทนฺตสฺส นยนํ อชฏากาเส คคนตเล ตาราคณโตปิ พหุตรํ, หทยมํสํ วา ทกฺขิณพาหุํ ¶ วา ฉินฺทิตฺวา เทนฺตสฺส มํสํ ฉนหุต อฏฺส หสฺสาธิกสตสหสฺสปมาณสิเนรุราชโตปิ พหุตรํ, โลหิตํ อุปฺปาเฏตฺวา เทนฺตสฺส รุหิรํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ, มทฺทีสทิเส จ ภริเย ชาลีกณฺหาชินสทิเส จ ปุตฺเต ปเรสํ ทาสตฺถาย เทนฺตสฺส คณนปถํ วีติวตฺตา. เอวํ ปารมิโย ปูเรนฺตสฺเสว.
จินฺติตํ สตฺตสงฺขฺเยยฺยํ, นวสงฺขฺเยยฺย’วาจกํ;
กายวาจา จตุขฺยาตํ, พุทฺธตฺตํ สมุปาคมีติ.
ชาตตฺตกีโสตตฺตกิยา วุตฺตนเยน อสูโร หุตฺวา พุทฺธตฺตํ จินฺเตนฺตสฺเสว สตฺตอสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. อติสูโร อหุตฺวา วาจามตฺตเมว นว อสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. อติสูโร หุตฺวา กายงฺควาจงฺควเสน ปูเรนฺตสฺส จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. อิมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย เวทิตพฺพานิ. สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก ปน อชฺฌตฺตปารมี ปูริตาติ เวทิตพฺพา. เวสฺสนฺตรตฺตภาเวน จ สตฺตกมหาทานํ ทตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ปถวึ กมฺเปตฺวา วงฺกปพฺพตํ คนฺตฺวา นยนสทิเส ทฺเว ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย ทตฺวา ทุติยทิวเส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคตสฺส สกฺกสฺส เทวรฺโ อตฺตสมํ มทฺทึ นาม ภริยํ ทตฺวา ตสฺมึ ภเว อปริเมยฺยานิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต ตุสิตปุรํ คนฺตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคนฺตฺวา เทวตาวิเสเสหิ.
กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;
สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺติ.
ยาจิยมาโน กาลํ ทีปฺจ เทสฺจ กุลํ มาตรเมวจาติ อิมานิ ปฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา มหาสมฺมตวํสชสฺส โอกฺกากรฺโ ปุตฺตานํ กุสลมฺเภทภเยน ภคินีหิเยว สทฺธึ อาวาหกรณํ สุตฺวา สกฺยา วต โภ ราชกุมาราติ โอกฺกากมหาราเชน วุตฺตวจนํ ปวตฺตนิมิตฺตํ กตฺวา สกฺยาติ ลทฺธนามานํ ราชูนมพฺภนฺตเร ปวตฺตสฺส สุทฺโธทนมหาราชสฺส เชฏฺมเหสิยา สิริมหามายาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ทสมาสจฺจเยน เทวทหนครสฺส กปิลวตฺถุสฺส จ มชฺเฌ ลุมฺพินีวเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา ชาตกฺขเณเยว ¶ อุตฺตราภิมุขํ สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา อฉมฺภิวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ปิตรํ วนฺทาเปตฺวา อนุกฺกเมน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล รชฺชสิรึ อนุภวิตฺวา ราหุลภทฺทสฺส ชาตทิวเส นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรจริยํ จริตฺวา เวสาขปุณฺณมทิวเส อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ เทวมนุสฺสานํ รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา ยาว สุภทฺทปริพฺพาชกวินยนา กตพุทฺธกิจฺเจ กุสินารายอุปวฏฺฏเน มลฺลานํ สาลวเน เวสาขปุณฺณมทิวเส ปจฺจูสสมเย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุเต ภควติโลกนาเถ สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน ‘‘อลํ อาวุโส มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน, อุปทฺทุตา จ โหม’อิทํ โว กปฺปติ อิทํ โว น กปฺปตี’ติ. อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม ตํ กริสฺสาม, ยํ น อิจฺฉิสฺสาม น ตํ กริสฺสามา’’ติ วุตฺตวจนํ สลฺลกฺเขตฺวา คณปาโมกฺขานํ สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ สงฺฆตฺเถโร อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมสงฺคีตึ กตฺวา ปริสุทฺเธ ธมฺมวินเย ตโต อปรภาเค วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เวสาลิยา วชฺชิปุตฺตกา ทสวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา สาสนวิปตฺตึ กโรนฺเต ทิสฺวา อายสฺมตา ยสตฺเถเรน กากณฺฑกปุตฺเตน สมุสฺสาหิยมาโน ทุติยสงฺคีตึ กตฺวา ตโต อปรภาเค ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺารสเม วสฺเส ธมฺมาโสโกนาม ราชา สกลชมฺพุทีปตเล เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิตฺวา พุทฺธสาสเน มหนฺตํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตตฺวา ปริหีนลาภสกฺการา ติตฺถิยา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ ทีเปตฺวา สาสเน มหนฺตํ อพฺพุทฺจ มลฺจ ปวตฺเตสุํ. ตทา ธมฺมาโสกรฺโ ปตฺตาภิเสกโต สตฺตรสเม วสฺเส สฏฺิสตสหสฺส ภิกฺขูสุ สหสฺสภิกฺขุํ คเหตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺโส นาม สงฺฆตฺเถโร มหาปวารณาย ปรปฺปวาทํ ภินฺทิตฺวา กถาวตฺถุปฺปกรณํ เทเสตฺวา ตติยธมฺมสงฺคีตึ กตฺวา ปริสุทฺเธ ธมฺมวินเย สาฏฺกเถพุทฺธวจเน ธรนฺเตว ปาฬิยฏฺกถาสุ อตฺถจฺฉายํ คเหตฺวา อตฺตโน มติวเสน นานาคนฺถวิเสสานิ กโรนฺติ, เตสุ อตฺตโนมติวเสน อตฺถจฺฉายํ คเหตฺวา การณปติรูปกํ กตฺวา ¶ วุตฺตวจนํ สารโต สลฺลกฺเขตฺวา สุตฺต-สุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มฺุจิตฺวา ปาฬิยา อฏฺกถํ, อฏฺกถาย จ ปาฬึ ตพฺพิวรณภูตํ สารตฺถทีปนิฺจ อฺานิ จ คนฺถวิเสสานิ อสํสนฺทิตฺวา อตฺตโนมติยาปิ ปุพฺพาปรํ อสมาเนตฺวา วาทปฺปกาสนมตฺตเมว เปตฺวา ครุกลหุเกสุ ครุเกเยว าตพฺเพปิ ครุเก อฏฺตฺวา เกจิ ภิกฺขู นทิยา อุทกุกฺเขปํ อกตฺวา กโรนฺติ. เอวํ สาสเน ทฺวิธา ภินฺนา โหนฺติ. อิทฺจ ภินฺทนํ โกสมฺพกกฺขนฺธเก ภินฺนโตปิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน พลวตรเมว สาสนสฺส วิปตฺติการณตฺตา, ตถา หิ น อิทํ มนุสฺสโลเก ภิกฺขูนํเยว โหติ, ภิกฺขูนํ, อุปาสกมนุสฺสานํ, อารกฺขกเทวตานมฺปิ, ตาสํ สหายกานํ ภุมฺมนิสฺสิตเทวตานมฺปิ ตาสํ สหายกานํ รุกฺขนิสฺสิตเทวตานมฺปิ ตาสํสหายกานํ อากาสฏฺกเทวตานมฺปิ, ตาสํ สหายกานํ จาตุมหาราชิกเทวตานมฺปิ, ตาสํ สหายกานํ ตาวตึสเทวตานมฺปิ, เอวํ มิตฺตปรมฺปรวเสน ฉกามาวจรเทวตานมฺปิ ตาสํ มิตฺตานํ พฺรหฺมปาริสชฺชานมฺปีติ เอวํ ยาวอกนิฏฺพฺรหฺมโลกา อริยปุคฺคเล เปตฺวา สพฺเพ ปุถุชฺชนา เทวมนุสฺสา ภินฺนา โหนฺติ, เตสํ ภินฺนตฺตา พหุ จ ปาปํ ปสวติ, ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺกถํ, อฏฺกถาย จ ปาฬึ สํสนฺทิตฺวา ตานิ ตานิ คนฺถวิเสสานิ จ เอกโต กตฺวา คงฺโคทเก น ยมุโนทกํ วิย มิสฺสิตฺวา เอกีภาวํ กตฺวา สีมวิโสธนึ นาม กริสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ ธมฺมราชสฺส สาวกาติ.
ตตฺถ พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ ติ พุทฺธสฺส อุปฺปาทกาโล ทุลฺลโภ ตถา หิ อนุปฺปนฺนกาเล พุทฺเธ พุทฺโธติ สทฺทมฺปิ อสุตฺวา วีติวตฺตานํ กปฺปานํ คณนปถํ วีติวตฺตา. พุทฺธการณสฺส ทุกฺกรตฺตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ตโต ปพฺพชา จ อุปสมฺปทาจา ติเอตฺถ โตปจฺจโย ลามกตฺเถ, ปฺจมฺยตฺเถ วา. พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ, ตมนุปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ ทุลฺลภาเยวาติ อธิปฺปาโย. ยถา จ โลเก กิฺจิเทว มหคฺฆํ อลภิตพฺพํ ลภิตฺวา วา เตน สหการีการณภูตํ อปฺปคฺฆมฺปิ มหคฺฆํ มหคฺฆํ ทุลฺลภํ ทุลฺลภนฺติ วุจฺจติ, เอวเมว อติทุลฺลภํ พุทฺธุปฺปาทํ อาคมฺม ตมนุปพฺพชิตมฺปิ ทุลฺลภนฺติ วุจฺจติ, ยถา จ นิทิยา อุปริมภาเค สตฺตาหวฏฺฏลิกาทิภาเวน อุทกปูรเณ เหฏฺา กิสฺมิฺจิ าเน ตริตุํ อวิสหนฺตา อิทเมว านํ ¶ ทุกฺกรนฺติ วุจฺจติ, เอวเมว พุทฺธการณสฺส ทุกฺกรภาเว น ตมนุปพฺพชฺชุปสมฺปทาปิ ทุกฺกรํ ทุลฺลภนฺติ วุจฺจติ. อฺถา พุทฺธภควโต ปิ ปพฺพชฺชุปสมฺปทภาโวเยว เสฏฺโ ภเวยฺย. อถวา การณูปจารวเสนาปิ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, ยถา เสมฺโหคุโฬติ ตถา หิ คุฬสฺส ปิ วนปจฺจยา เสมฺโห อุสฺสนฺโน, ตํ ชโน คุเฬนเสมฺโหติ วตฺตพฺเพปิ การณสฺมึ คุเฬ ผลภูตํ เสมฺหํ โรเปตฺวา เสมฺโห คุโฬติ วุจฺจติ, เอวํ การณสฺส ทุกฺกรตฺตา ทุลฺลเภ พุทฺธุปฺปาเท ตมนุกฺริยา ปพฺพชฺชาปิ ตํ มูลการณภูเต พุทฺธุปฺปาเท โรเปตฺวา ทุลฺลภา ปพฺพชฺชาติ วุจฺจติ. พุทฺธุปฺปาทกาเลปิ พุทฺธทสฺสนํ ทุลฺลภเมว, อนุปฺปนฺนกาเล ปน ปเคว, สพฺพขเณสุ นวมขณตฺตา จ ตถา หิ มิลกฺขุเทสอรูปภูมิอสฺสตฺตนิรยเปตติรจฺฉานภูมีสุ ชายมาเนสุ วา มชฺฌิมเทเส ชายมาโนปิ มิจฺฉาทิฏฺิภูตา วา, สมฺมาทิฏฺิกุเล ชายมานาปิ จกฺขุโสต วิกลภาเวน องฺควิกลา วา พุทฺธทสฺสนํ น อรหนฺติ, ทสฺสนมฺปิ ทสฺสนมตฺตเมว. สุปณฺณนาคราชาทีนํ ตสฺมึ ภเว มคฺคผลภาคิโน น โหนฺติ, โหนฺติ เจตฺถ.
‘‘ปจฺจนฺตโช อรูปิโน, วิกลงฺโค อสฺโช;
มิจฺฉาทิฏฺิ ติรจฺฉาโน, เปโต เนรยิโกปิจ.
เอเต อฏฺกฺขณา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พุทฺธุปฺปาโท ขโณ เอโก, นวโมติ ปวุจฺจตีติ’’.
ปพฺพชฺชา ติเจตฺถ สามฺเน วุตฺเตปิ สามเณราว อธิปฺเปตา, อุปสมฺปทา จาติ วิสุํ วุตฺตตฺตา. สามเณรา จ นาม พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิตฺยาทินา ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อุภโตสุทฺธิวเสเนว สามเณรภูมิยํ ติฏฺนฺติ. ทสสีลานิ ปน เตสํ สิกฺขาปทมตฺตเมว. ตานิ ปาฬิวเสน อสกฺโกนฺโต อตฺถวเสน ‘‘อิทฺจ สมาทาย วตฺเตหี’’ติ อาจิกฺขิตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. อิธ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. อุปสมฺปทา ปน อฏฺวิธา โหนฺติ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, สรณคมนูปสมฺปทา, โอวาท ปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา, อฏฺครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺวาจิกูปสมฺปทา, ตฺติจตุตฺถูปสมฺปทา จาติ. ตตฺถ ภควา เอหิ ภิกฺขุภาวาย อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา รตฺตปํสุกูลนฺตรโต สุวณฺณวณฺณํ ทกฺขิณหตฺถํ นีหริตฺวา พฺรหฺมโฆสํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยํ ¶ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ วทติ. ตสฺสานนฺตรเมว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิตฺวา.
ติจีวรฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิจ พนฺธนํ;
ปริสฺสาวนมฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโนติ.
เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺหิปริกฺขาเรหิ สรีเร ปฏิมุตฺโตเยว วสฺสสติกตฺเถโร วิย อิริยาปถสมฺปนฺโน พุทฺธาจริยโก พุทฺธุปชฺฌายโก สมฺมาสมฺพุทฺธํ วนฺทมาโนว ติฏฺติ. อยํ เอหิ ภิกฺขูปสมฺปทา นาม. ภควา หิ ปมโพธิยํ เอตสฺมึ กาเล เอหิ ภิกฺขุปสมฺปทาย เอว อุปสมฺปาเทติ. ตานิ ปน ปฺจวคฺคิยาทโย องฺคุลิมาลตฺเถรปริโยสานา.
ตีณิสตํ สหสฺสฺจ, จตฺตาลีสํ ปุนาปโร;
เอโก จ เถโร สปฺปฺโ; สพฺเพ เต เอหิ ภิกฺขุกาติ.
เอเต วินยปิฏเก นิทฺทิฏฺเอหิภิกฺขู นาม วินยปิฏเก อนิทฺทิฏฺา ปน ติสตปริวารเสลพฺราหฺมณาทโย.
สตฺตวีส สหสฺสานิ, ตีณิเยว สตานิ จ;
เอเต หิ สพฺเพ สงฺขาตา, สพฺเพ เต เอหิภิกฺขุกาติ.
ตํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺวีสสหสฺสานิ ฉสตานิ เอกจตฺตาลีสุตฺตรานิ จ โหนฺติ. ปมโพธิจ นาเมสา วีสติวสฺสานิ โหนฺติ.
ภควา หิ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อฏฺารสโกฏิพฺราหฺมณานํ อมตํ ปาเยตฺวา ปมวสฺสํ วสิ. ทุติยตติยจตุตฺถวสฺเสสุ ราชคเห เวฬุวนวิหาเร วสฺสํ วสิ, ภควา หิ อาสาฬฺหินกฺขตฺตปุณฺณมิยํ พาราณสิยา อิสิปตเน มิคทาเย ปมวสฺสํ วสิตฺวา ผคฺคุณมาเส ผคฺคุณปุณฺณมิยํ ราชคหํ ปตฺวา พิมฺพิสารรฺา การิเต เวฬุวน วิหาเร เอกมาสมตฺตํ วสิตฺวา จิตฺรมาเส วีสติขีณาสวสหสฺสปริวุโต กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา อสีติยา าติสหสฺสานํ มชฺเฌ วิปฺปฏิปนฺนานํ ราชูนํ มตฺถเก ปํสุรชํ โอกิริตฺวา เต วนฺทาเปตฺวา โปกฺขรวสฺสฺจ วสฺสาเปตฺวา ตมาคมฺม อสีติยา าติสหสฺสานํ เวสฺสนฺตร ชาตกํ กเถตฺวา ราหุลมาตรมาคมฺม จนฺทกินฺนรีชาตกฺจ กเถตฺวา ปิตรํ อนาคามิผเล ปติฏฺาเปตฺวา ราชคหเมว อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิ, เตน วุตฺตํ ทุติย ตติย จตุตฺถ วสฺเสสุ ราชคเห เวฬุวนวิหาเร วสฺสํ วสี’’ติ ¶ . ปฺจเม ปน เวสาลิยํ เอกวาสํ วสิ. ฉฏฺเ มกุฬปพฺพเต เอกวาสํ วสิ. ปุณฺโณ วา ตตฺถ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา สุนาปรนฺตรฏฺเ กิร เอกสฺมึ วาณิชกคาเม ทฺเว ภาตโร. เตสุ กทาจิ เชฏฺโ ปฺจสกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ อาหรติ, กทาจิ กนิฏฺโ. อิมสฺมึ ปน สมเย กนิฏฺํ ฆเร เปตฺวา เชฏฺภาติโก ปฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนสฺส อวิทูเร ปฺจสกฏสตานิ เปตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริชนปริวุโต ผาสุกฏฺาเน นิสีทิ. เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน ภุตฺตปาตราสา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย สุฏฺุตฺตราสงฺคา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา เยนพุทฺโธ, เยนธมฺโม, เยนสงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภรา หุตฺวา ทิกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวนํ คจฺฉนฺติ. โส เต ทิสฺวา ‘‘กหํ อิเม คจฺฉนฺตี’’ติ เอกํ มนุสฺสํ ปุจฺฉิ. กึ ตฺวํ อยฺโย น ชานาสิ, โลเก พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ นาม อุปฺปนฺนานิ, อิจฺเจว มหาชโน สตฺถุสนฺติเก ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉตีติ. ตสฺส ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. อถ อตฺตโน ปริชนปริวุโต ตาย ปริสายสทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถามธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปริส ปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. อถ ตถาคเตน กาลํ วิทิตฺวา ปริสาย อุยฺโยชิตาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส มณฺฑปํ กเรตฺวา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกมิ. ภุตฺตปาตรโส อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย ภณฺฑาคาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอตฺตกํ ภณฺฑํ วิสฺสชฺชิตํ เอตฺตกํ ปน น วิสฺสชฺชิต’’นฺติ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ มยฺหํ กนิฏฺสฺส เทหี’’ติ สพฺพํ นิยฺโยเตตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺาน ปรายโณ อโหสิ. อถสฺส กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ น อุปฏฺาติ, ตโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ ชนปโท มยฺหํ อสปฺปาโย, ยํนูนาหํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สกฏฺานเมว คจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา สตฺถา สีหนาทํ นทิตฺวา ปกฺกมิ. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ สูนาปรนฺตรฏฺํ ¶ ปตฺวา สมฺมตปพฺพตํ นาม ปวิสิตฺวา วาณิชกคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถ นํ กนิฏฺภาตา สเคหํ เนตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต อฺตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา วสาเปสิ. ตโต สมุทฺทคิริวิหารํ นาม อคมาสิ. ตตฺถ สมุทฺทวีจิโย อาคนฺตฺวา อยกณฺฏปาสาเณสุ ปหริตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺติ. เถโร กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต น ผาสุวิหาโร โหตีติ สมุทฺทํ นิสทฺทํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. ตโต มาตุลคิรึ นาม อาคมาสิ. ตตฺถ สกุณสงฺโฆ อุสฺสนฺโน รตฺติฺจ ทิวา จ สทฺโท เอโก พทฺโธ โหติ. เถโร ‘‘อิทํ านํ อผาสุกนฺติ ตโต มกุฬการามวิหารํ นาม คโต. โส วาณิชคามสฺส นาติทูโร นาจฺจาสนฺโน คมนาคมนสมฺปนฺโน วิวิตฺโต อปฺปสทฺโท. เถโร ‘‘อิทํ านํ ผาสุก’’นฺติ ตตฺถ รตฺติฏฺานทิวาาเน จงฺกมนาทีนิ กาเรตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉติ. เอวํ จตูสุ าเนสุ วิหาสิ. อเถกทิวสํ ตสฺมึเยว อนฺโตวสฺเส ปฺจ วาณิชกสตานิ ‘‘ปรสมุทฺทํ คจฺฉามา’’ติ นาวาย ภณฺฑํ ปกฺขิปึสุ. นาวาโรหนทิวเส เถรสฺส กนิฏฺภาตา เถรํ โภเชตฺวา เถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘ภนฺเต มหาสมุทฺโท นาม อสฺสทฺเธยฺโย จาเนกนฺตราโย จ, อมฺเห อาวชฺเชยฺยาถา’’ติ วตฺวา นาวํ อารูยฺหิ. นาวา อูมิชเวน คจฺฉมานา อฺตรํ ทีปํ ปาปุณิ. มนุสฺสา ‘‘ปาตราสํ กริสฺสามา’’ติ ทีปเก โอติณฺณา. ตสฺมึ ทีปเก อฺํ กิฺจิ นตฺถิ, จนฺทนวนเมว อโหสิ. อเถโก วา สิยา รุกฺขํ อาโกเฏตฺวา โลหิตจนฺทนภาวํ ตฺวา ‘‘โภ มยํ ลาภตฺถาย ปรสมุทฺทํ คจฺฉาม, อิโต จ อุตฺตริ ลาภา นาม นตฺถิ, จตุรงฺคุล มตฺตาปิ ฆฏิกา สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สํหาเรตพฺพกยุตฺตํ ภณฺฑํ หาเรตฺวา คจฺฉามา’’ติ. เต ตถา กรึสุ จนฺทนวเน อธิวตฺถา อมนุสฺสา กุชฺฌิตฺวา อิเมหิ อมฺหากํ จนฺทนวนํ นาสิตํ, ฆาเตสฺสาม เน’’ติ จินฺเตตฺวา น อิเมสุ ฆาฏิเตสุ สพฺพํ เอกกุณปํ ภวิสฺสติ, สมุทฺทมชฺเฌ เนสํ นาวํ โอสีเทสฺสามา’’ติ อาหํสุ. อถ เตสํ นาวํ อารูยฺห มุหุตฺตํ คตกาเลเยว อุปฺปาทิกํ อุปฏฺาเปตฺวา สยมฺปิ เต อมนุสฺสา ภยานกานิ รูปานิ ทสฺสยึสุ. ภีตา มนุสฺสา อตฺตโน เทวตา นมสฺสนฺติ. เถรสฺส กนิฏฺโ จูฬปุณฺณกุฏุมฺพิโก ‘‘มยฺหํ ภาตา อวสฺสโย โหตู’’ติ เถรสฺส นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. เถโร ปิ กิร ตสฺมึเยว ขเณ ¶ อาวชฺเชตฺวา เตสํ พฺยสนปฺปตฺตึ ตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อภิมุโข อฏฺาสิ. อมนุสฺสา เถรํ ทิสฺวาว ‘‘อยฺยปุณฺณตฺเถโร เอหี’’ ติ ปกฺกมึสุ. อุปฺปาทิกํ สนฺนิสีทิ. เถโร ‘‘มา ภายถา’’ติ เตสํ อสฺสาเสตฺวาว กหํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต อมฺหากํ สกฏฺานเมว คจฺฉามา’’ติ เถโร นาวํ ผเล อกฺกมิตฺวา ‘‘เอเตสํ อิจฺฉิตฏฺานํ คจฺฉตู’’ติ อธิฏฺาติ. วาณิชา สกฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ปุตฺตทารสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘เอถ เถรํ สรณํ คจฺฉามา’’ติ ปฺจสตานิ อตฺตโน อตฺตโน ปฺจมาตุคามสเตหิ สทฺธึ ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺาย อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสุํ. ตโต นาวาย ภณฺฑํ โอตาเรตฺวา เถรสฺส เอกํ โกฏฺาสํ กตฺวา ‘‘อยํ ภนฺเต ตุมฺหากํ โกฏฺาโส’’ติ อาหํสุ. เถโร ‘‘มยฺหํ วิสุํ โกฏฺาส กิจฺจํ นตฺถิ’’. สตฺถา ปน ตุมฺเหหิ ทิฏฺปุพฺโพ’ติ. น ทิฏฺปุพฺโพ ภนฺเต’ติ, เตนหิ อิมินา สตฺถุ มณฺฑลมาฬํ กโรถ. เอวํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสถาติ เต สาธุ ภนฺเต’ติ เตน จ โกฏฺาเสน อตฺตโน จ โกฏฺาเสน มณฺฑลมาฬํ กาตุํ อารภึสุ. สตฺถา กิรสฺส อารทฺธกาลโต ปฏฺาย ปริโภคํ อกาสิ. ตโถ มนุสฺสา รตฺตึ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘มเหสกฺขา เทวตา อตฺถี’’ติ สฺํกรึสุ. อุปาสกา มณฺฑลมาฬฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เสนาสนานิ จ นิฏฺเปตฺวา ทานสมฺภารํ สชฺเชตฺวา ‘‘กตํ ภนฺเต อมฺเหหิ อตฺตโนกิจฺจํ, สตฺถารํ ปกฺโกสถา’’ติ เถรสฺส อาโรเจสุํ. เถโร สายนฺหสมเย อิทฺธิยาสาวตฺถึ ปตฺวา ‘‘ภนฺเต วาณิชคามวาสิโน ตุมฺเห ทฏฺุกามา, เตสํ อนุกมฺปํ กโรถา’’ติ. ภควา อธิวาเสสิ. เถโร ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา สกฏฺานเมว ปจฺจาคโต. ภควา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘อานนฺท สฺเว สูนาปรนฺเต วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสาม, ตฺวํ เอกูนปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ สลากํ เทหี’’ติ. เถโร สาธุ ภนฺเต’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘จาริกา สลากํ คณฺหนฺตู’’ติ อาห. ตํ ทิวสํ กุณฺฑธานตฺเถโร ปมํ สลากํ อคฺคโหติ. วาณิชคามวาสิโนปิ ‘‘สฺเว กิร สตฺถา อาคมิสฺสตี’’ติ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานคฺคํ สชฺชยึสุ. ภควา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิ. สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหํ อโหสิ. โส กึ อิทนฺติ อาวชฺเชตฺวา สตฺถุ สูนาปรนฺตคมนํ ทิสฺวา วิสุกมฺมํ อามนฺเตสิ ¶ ‘‘ตาต อชฺช ภควา ตีณิมตฺตานิ โยชนสตานิ ปิณฺฑาจารํ คมิสฺสติ, ปฺจ กูฏาคารสตานิ มาเปตฺวา เชตวนทฺวาร โกฏฺมตฺถเก คมนสชฺชานึ กตฺวา เปหี’’ติ, โส ตถา อกาสิ. ภควโต กูฏาคารํ จตุมุขํ อโหสิ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ทฺวิมุขํ, เสสานํ เอกมุขํ, สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปฏิปาฏิยา ปิต กูฏาคาเรสุ ธุรกูฏาคารํ ปาวิสิ. ทฺเว อคฺคสาวเก อาทึ กตฺวา เอกูนปฺจภิกฺขุสตานิปิ กูฏาคารํ คนฺตฺวา นิสินฺนา อเหสุํ, เอกํ ตุจฺฉกูฏาคารํ อโหสิ. ปฺจปิ กูฏาคารสตานิ อากาเส อุปฺปตึสุ. สตฺถา สจฺจพนฺธปพฺพตํ นาม ปตฺวา กูฏาคารํ อากาเส เปตฺวา ตสฺมึ ปพฺพเต สจฺจพนฺโธ นาม มิจฺฉาทิฏฺิ, โส มหาชนํ มิจฺฉาทิฏฺึ อุคฺคณฺหาเปนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา วสติ. อพฺภนฺตเร จสฺส อนฺโตจาฏิยํ ปทีโป วิย อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย ชลติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘ธมฺมมสฺส กเถสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสติ. ตาปโส เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. มคฺเคเนวสฺส อภิฺา อาคตา, เอหิ ภิกฺขุ หุตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวโร กูฏาคารํ ปาวิสิ. ภควา กูฏาคารคเตหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิสทฺธึ วาณิชคามํ คนฺตฺวา กูฏาคารานิ อทิสฺสมานานิ กตฺวา วาณิชคามํ ปาวิสิ. วาณิชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สสตฺถารํ มกุฬการามํ นยึสุ. สตฺถา มณฺฑลมาฬํ ปาวิสิ. มหาชโน ยาว สตฺถา ภตฺตทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตาว ปาตราสํ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาย คนฺธฺจ ปุปฺผฺจ อาทาย ธมฺมสวนตฺถาย อารามํ ปจฺจาคมาสิ. สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชนสฺส พนฺธนา โมกฺโข ชาโต, มหนฺต พุทฺธโกลาหลํ อโหสิ. สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถํ กติปาหํ ตตฺเถว วสิ, อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺเปสิ. ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ‘‘ตฺวํ อิเธว วสาหี’’ติ ปุณฺณตฺเถรํ นิวตฺเตตฺวา อนฺตเร นมฺมทานที นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีรํ อคมาสิ. นมฺมทานาคราชา สตฺถุ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา นาคภวนํ ปเวเสตฺวา ติณฺณํ รตนานํ สกฺการํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิ. โส ‘‘มยฺหํ ภนฺเต ปริจริตพฺพํ เทถา’’ติ ยาจิ. ภควา นมฺมทานทีตีเร ปทเจติยํ ทสฺเสสิ. ตํ วีจีสุ อาคหาสุ ปิธิยติ วีจีสุ คตาสุ วิวรติ, มหาสกฺการปฺปตฺตํ อโหสิ. สตฺถา ตโต นิกฺขมฺม สจฺจพนฺธปพฺพตํ คนฺตฺวา ¶ สจฺจพนฺธํ อาห ‘‘ตยา มหาชโน อปายมคฺเค โอตาริโต. ตฺวํ อิเธว วสิตฺวา เอเตสํ ลทฺธึ วิสฺสชฺชาเปตฺวา นิพฺพานมคฺเค ปติฏฺาเปหี’’ติ. โสปิ ปริจริตพฺพํ ยาจิ. สตฺถา ฆนปิฏฺิปาสาเณ อลฺลมตฺติกปิณฺฑมฺหิ ลฺฉนํ วิย ปทเจติยํ ทสฺเสสิ. เอวํ สูนาปรนฺตรฏฺเเยว ทฺเว จกฺกรตนเจติยานิ ยาวสาสนนฺตรธานํ ปติฏฺาเปสิ. สตฺตเม ปน วสฺเส สาวตฺถิยํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิ มทฺทนํ กโรนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬ สหสฺเสหิ อาคตานํ เทวตานํ มาตรํ กายสกฺขึ กตฺวา อภิธมฺมํ เทเสนฺเต ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ วสิ. อฏฺเม สํสุมารนคเร เอกวสฺสํ วสิ. นวเม โกสมฺพิยํ เอกวสฺสํ วสิ. ตทา ภทฺทิโย, กิมิโล, ภคุ, อานนฺโท, อนุรุทฺโธ, เทวทตฺโต, จาติ ฉ ขตฺติยา ปพฺพชึสุ. เตสํ วิตฺถาโร ธมฺมปเท อาคโต. ทสเม ปน วสฺเส ปาลิเลยฺยาคาเม ทกฺขิณวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเล ปาลิเลยฺยเกน หตฺถินา อุปฏฺิยมาโน ผาสุกํ วสฺสาวาสํ วสิ. เอกาทสเม นาลนฺธพฺราหฺมณคาเม เอกวาสํ วสิ. ทฺวาทสเม เวรฺชายํ เอกวาสํ วสิ ทุจฺจริตสฺส วิปากํ อนุภวมาโน, ภควตา กิร ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สาวกานํ วจีทุจฺจริตวเสน กตุปจิตสฺส อกุสลกมฺมสฺส ตทา ลทฺโธกาสวเสน อุปฏฺิตตฺตา เวรฺชพฺราหฺมเณน นิมนฺติโตปิ สมาโน มาราวฏฺฏน วเสน อสลฺลกฺเขตฺวา อสฺสวาณิชกานํ นิพทฺธวตฺตสงฺเขเปน ปฺตฺตํ ปตฺถปตฺถมูลกํ ยวตณฺฑุลเมว เตมาสํ ภฺุชติ, วุตฺตฺเหตํ อปทาเน.
‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสิสฺสํ;
ยวํ ขาทถ ภฺุชถ, มาจ ภฺุชถ สาลิโน.
เตน กมฺมวิปาเกน, เตมาสํ ขาทิตํ ยวํ;
นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน, เวรฺชายํ วสึ ตทาติ’’.
เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวาทสเม เวรฺชายํ เอกวาสํ วสิ ทุจฺจริตสฺส วิปากํ อนุภวมาโน’’ติ. เตรสเม ชาลิยปพฺพเต เอกวาสํ วสิ. จตุทฺทสเม สาวตฺถิยํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม เชตวนวิหาเร ปมวาสํ วสิตฺวา ปนฺนรสเม วสฺเส าติชนสงฺคหตฺถํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา เอกเมว วาสํ กปฺเปสิ ¶ . โสฬสเม วสฺเส อาฬวกยกฺขทมนตฺถํ อคฺคาฬวีนคเร เอกวาสํ วสิ. สตฺตรสเม วสฺเส ราชคหเมว นิวตฺติตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. อฏฺารสเม วสฺเส ชาลิยปพฺพตเมว นิวตฺติตฺวา วสิ. เอกูนวีสติเมปิ วสฺเส ตตฺเถว ชาลิยปพฺพตเมว วสิ. วีสติเม วสฺเส ราชคหสฺส อวิทูเร ภีสนเก เภสกลวนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปสี’’ติ อิมานิ วีสติ วสฺสานิ ปมโพธีติ เวทิตพฺพานิ. เอตสฺมึ กาเล เอหิภิกฺขูปสมฺปทายเอว อุปสมฺปาเทสีติ เยภุยฺเยน ภควนฺตํเยว อุทฺทิสฺส อาจริยุปชฺฌายํ กตฺวา เอหิภิกฺขุ ภาวมาปนฺเน ปฺุวนฺตปุคฺคเลเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อฺเสมฺปิ อริยภาวมนาปนฺนานํ สุทินฺนาทีนํ วา ยมกปาฏิหาริเย ปสีทิตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตานํ ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธกาเล วคฺคุลิภูตปุพฺพานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ เถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิตภาวสฺส ทิสฺสนโต เตน วุตฺตํ ‘‘ภควา หิ ปมโพธิยํ เอตสฺมึ กาเล เอหิ ภิกฺขูปสมฺปทาย เอว อุปสมฺปาเทสี’’ติ. อิโต ปเรสุ ปน ปฺจวีสติวสฺเสสุ อนาถปิณฺฑิเกน การิเต เชตวนมหาวิหาเร เอกูนวีสติวสฺสา วาสํ วสิ. วิสาขาย สตฺตวีสติ โกฏิธนปริจฺจาเคน การิเต ปุพฺพาราเม ฉพฺพสฺสานิ วสิ. ทฺวินฺนํ กุลานํ คุณมหตฺตํ ปฏิจฺจ สาวตฺถิยํ นิสฺสาย ปฺจวีสติ วสฺสานิ วาสํ วสิ. อนฺติเม ปน วสฺเส เพฬุวคาเม วสิตฺวา มรณนฺติกา เวทนา อุปฺปชฺชิ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนฺจ ตตฺถ อกาสิ. อิมานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ, ภควโต วสฺสกฺกมชานนตฺถํเยว วุตฺตนฺติ.
สรณคมนูปสมฺปทา นาม ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ’’ตฺยาทินา ติกฺขตฺตุํ วาจํ ภินฺทิตฺวา วุตฺเตหิ ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺโน.
โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา นาม ‘‘ตสฺมา ติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ติพฺพเมว หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสุ จาติ, เอวฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํ ตสฺมา ติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ยํ กิฺจิ ธมฺมํ โสสฺสามิ กุสลูปสฺหิตํ สพฺพนฺตํ อฏฺึ กตฺวา มนสิกตฺวา สพฺพเมว เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ โสสฺสามีติ, เอวฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํ ตสฺมา ติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ สาตสหคตํ เม กายคตา สตึ น ชหิสฺสตีติ ¶ , เอวฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา โอวาทปฏิคฺคเณน มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนฺุาตอุปสมฺปทา นาม.
ปฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา นาม โสปากสฺส อนฺุาตอุปสมฺปทา, ภควา กิร ปุพฺพาราเม อนุจงฺกมนฺโต โสปากสามเณรํ ‘‘อุทฺธุมาตกสฺาติ วา โสปาก รูปสฺาติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยฺชนา, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ ทสอสุภนิสฺสิเต ปฺเห ปุจฺฉิ. โส เต พฺยากาสิ. ภควา ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ‘‘กติวสฺโสสิ ตฺวํ โสปากา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สตฺตวสฺโส อหํ ภควา’’ติ, ‘‘โสปาก ตฺวํ มม สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา ปฺเห พฺยากาสี’’ติ อารทฺธจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานาติ, อยํ ปฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา.
อฏฺวาจิกูปสมฺปทา นาม ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุนิสงฺฆโต ตฺติจตุตฺเถน ภิกฺขุสงฺฆโต ตฺติจตุตฺเถนาติ อิเมหิ ทฺวีหิ กมฺเมหิ อุปสมฺปทา. ตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา นาม ภิกฺขูนํ เอตรหิ อุปสมฺปทา, อยเมว อิธาธิปฺเปตา, สมฺปตฺติวิปตฺติวเสน สมฺภวโต. กสฺมา เหส อุปสมฺปนฺโน นามาติ. สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปริภาวํ สมาปนฺโน ปตฺโตติ อุปสมฺปนฺโน, เสฏฺภาวํ ปตฺโตติอตฺโถ ตถา หิ คิหิภาวโต สามเณรภาโว เสฏฺโ นาม, ตโตปิ อุปสมฺปนฺนภาโวเยว เสฏฺโ. ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ปฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา, สมฺมุขีภูตานฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอตสฺมึ กมฺเม สมคฺคภาวํ อุปคเตน. ตฺติจตุตฺเถนาติ ตีหิ อนุสาวนาหิ เอกาย จ ตฺติยา กตฺตพฺเพน. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ตฺติ สพฺพปมํ วุตฺตา, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสาวนานํ อตฺถพฺยฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยฺชนภินฺนา ตฺติ ตาสํ จตุตฺถนฺติ กตฺวา ตฺติจตุตฺถนฺติ วุจฺจติ. กมฺเมนา ติ ธมฺมิเกน กมฺเมน, วินยกมฺเมนาติอตฺโถ. อกุปฺเปนา ติ วตฺถุ ตฺติ อนุสาวน สีม ปริสสมฺปตฺติ สมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตฺจ อุปคเตน. านารเหนา ติ การณารเหน, สตฺถุสาสนารเหนาติ อตฺโถ. เอเตหิ การเณหิ เสฏฺภาวมาปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สมฺปตฺติวิปตฺติวเสน สมฺภวโต ติ วตฺถุสมฺปตฺติ ตฺติสมฺปตฺติ อนุสาวนสมฺปตฺติสีมสมฺปตฺติปริสสมฺปตฺติวเสน ¶ ปฺจหิ สมฺปตฺตีหิ อุปสมฺปทกมฺมสฺส สิชฺฌนโตติ อตฺโถ. ตตฺถ วตฺถุ สมฺปตฺตินาม ปริปุณฺณวีสติวสฺสภาโว อิทานิ ปุริสตฺตภาโว จ. อุนฺนวีสติวสฺสํ, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพํ, ปณฺฑโก, เถยฺยสํวาสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ติรจฺฉานคโต, มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, ภิกฺขุนิทูสโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, อุภโตพฺยฺชนโก, ติ อิเม เตรส ปุคฺคลา อุปสมฺปทาย อวตฺถุ. ตตฺถ อูนวีสติวสฺสนฺติ สามฺเน วุตฺเตปิ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนโต ปฏฺาย เอกูนวีสปริปุณฺโณ ปุริสปุคฺคโล อุปสมฺปทาย วตฺถุ, ตโต โอรํ น อุปสมฺปทาย วตฺถุ ตโถ หิ เอกสฺมึ สํวจฺฉเร เหมนฺตคิมฺหวสฺสวเสน ติณฺณํ อุตูนํ สมฺภวตฺตา ตโย อุตู โหนฺติ, โหนฺติ เจตฺถ.
‘‘กตฺติกนฺติกปกฺขมฺหา, เหมํ ผคฺคุณปุณฺณมา;
ตสฺสนฺติ กปกฺขมฺหา, คิมฺหํ อาสาฬฺหิปุณฺณมา;
วสฺสกาลํ ตโต เสสํ, จตุวีสตูโปสถา.
จาตุทฺทสี ฉ เอเตสุ, ปกฺขา ตติยสตฺตมา;
เสสา ปนฺนรสี เยฺยา, อฏฺารส อุโปสถาติ’’.
เอตฺถ จ กตฺติกสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย ยาว ผคฺคุณปุณฺณมา จตฺตาโร มาสา เหมอุตุ นาม. ผคฺคุณสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย ยาว อาสาฬฺหีปุณฺณมา จตฺตาโร มาสา คิมฺหอุตุ นาม. อสาฬฺหกาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมา จตฺตาโร มาสา วสฺสอุตุ นาม. เอวํ เอกสฺมึ สํวจฺฉเร ตโย อุตู โหนฺติ. ตตฺถ เอกสฺมึ อุตุมฺหิ ปกฺขสฺส ตติยสตฺตเมสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จตุทฺทสิกา, ปมทุติยจตุตฺถปฺจมฉฏฺอฏฺเมสุ ฉ ฉ กตฺวา อฏฺารส ปนฺนรสิกาติ เอวํ เอกสํวจฺฉเร จตุวีสติ อุโปสถา โหนฺติ. อิเมสุ จตุวีสตุโปสเถสุ จาตุทฺทสิยา เอกูนตึส ทิวสา โหนฺตีติ กตฺวา เอกสํวจฺฉเร ฉ อูนา ทิวสา โหนฺติ. อิมินา นเยน เอกูนวีสติเม วสฺเส ฉมาสาธิกานิ อฏฺารสวสฺสานิ โหนฺติ. ตสฺมึ มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาเล ทสมาเส ปกฺขิปิตฺวา จตฺตาริ มาสาธิกานิ เอกูนวีสวสฺสานิ ปริปุณฺณานิ. ราชาโน ปน ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานํ อจฺจเยน มาสํ อากฑฺฒนฺติ ¶ , ทิวเสน สห มาสมฺปิ, ตสฺมา อฏฺารสวสฺเส เยว ฉ มาสาธิกานิ โหนฺติ. ตํ เหฏฺาจตุมาสาธิก เอกูนวีสติเม วสฺเส ปกฺขิปิตฺวา เอกมาสาธิกานิ วีสติวสฺสานิ สพฺพโส ปริปุณฺณานิ โหนฺติ. เอวํ เอกูนวีสติวสฺสโต ปฏฺาย คพฺภวีโส อุปสมฺปทาย วตฺถูติ เวทิตพฺโพ. อิทานิ ปุริสตฺตภาโว ติ ภิกฺขุนิยา อภาวโต ปุริสปุคฺคโลว อิทานิ วฏฺฏตีติ อธิปฺเปโต ตถา หิ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺถา ปฺจวสฺสสตานิ สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺย, ปฺตฺตตฺตา ปน อปรานิ ปฺจวสฺสสตานิ สฺสตีติ เอวํ วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสทฺธมฺมสฺส ปติฏฺิตภาโว วุตฺโต. มาตุคามา จ นาม ทุปฺปฺา ติพฺพกิเลสา ลามกา จ. ภควตา จ ปมโพธิยํ อาทิโต ปฏฺายเมว มหาปชาปติยา โคตมิยา อฏฺครุธมฺมปฏิคฺคหเณน อุปสมฺปทตฺเต อนฺุาเตปิ สาสนสฺส อจิรฏฺิติกภาโว วุตฺโต. ทุปฺปฺตฺตา อิตฺถิโย สาสเน จิรํ น ติฏฺนฺติ, ติพฺพกิเลสตฺตา ยถา ปฺตฺต สิกฺขาปทานุรูปํ สํวรมฺปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ. ลามกตฺตาปิ ตา อฏฺสมาปตฺตึ ลภนฺตาปิ พฺราหฺมปาริสชฺชํ นาติกฺกมนฺติ, เอวํ ภิกฺขุนิยา อภาวโต อิทานิ ปุริสปุคฺคโลติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ าเน ตฺวา จตฺตาริ เขตฺตานิ เวทิตพฺพานิ ตถา หิ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตา วสฺสสหสฺสเมว สฺสตีติ เจตํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตขีณาสววเสน วุตฺตํ, ตโต ปรํ อุตฺตริปิ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสํ, อนาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, สกทาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, โสตาปนฺนวเสน วสฺสสหสฺสนฺติ เอวํ ปฺจวสฺสสหสฺสานิ ปฏิเวธสทฺธมฺโม ติฏฺติ. ปริยตฺติสทฺธมฺโมปิ ตานิเยว น หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ อตฺถิ. นาปิ ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหติ. ลิงฺคํ ปน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย จิรํ ปวตฺติสฺสติ, อิทํ ขนฺธกภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺาสิ, ฉฬภิฺเหิ วสฺสสหสฺสํ, เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํ, สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํ, ปาติโมกฺเขน วสฺสสหสฺสํ อฏฺาสี’’ติ. อิทมฺปิ ทีฆภาณกตฺเถรานํ มเตน วุตฺตํ. องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถายมฺปิ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ ฉ อภิฺา ¶ , ตโต ตาปิ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา นิพฺพตฺตนฺติ. คจฺฉนฺเตกาเล ตานิปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกา โหนฺติ. เอเตเนว อุปาเยน อนาคามิโน สกทาคิมิโน, โสตาปนฺนาติ วุตฺตํ. อิทมฺปิ องฺคุตฺตรนิกาเย วุตฺตํ. สํยุตฺตนิกายฏฺกถายํ ปน ปมโพธิยํ ภิกฺขู ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา. อถ กาเล คจฺฉนฺเต ปฏิสมฺภิทา ปาปุณิตุํ น สกฺขึสุ, ฉฬภิฺา อเหสุํ. ตโต ฉปิ อภิฺา ปตฺตุํ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณึสุ. อิทานิ กาเล คจฺฉนฺเต ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา อาสวกฺขยํ ปาปุณิสฺสนฺติ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา อนาคามิผลํ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา สกทาคามิผลํ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา โสตาปตฺติผลํ. คจฺฉนฺเตกาเล โสตาปตฺติผลมฺปิ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา เจ เต อาจริยา ภินฺนวาทา, ตสฺมา เตสํ อาจริยานํ ภาณกานํ มตเมว พุทฺธโฆสาจริเยน ตตฺถ ตตฺถ ลิขิตนฺติ คเหตพฺพํ, อฺถา อาจริยสฺเสว ปุพฺพาปรวิโรธปฺปสงฺโค สิยา อาจริยพุทฺธโฆเสเนว หิ สีหฬภาสํ อปเนตฺวา มาคธภาสาย สาฏฺกถํ พุทฺธวจนํ ลิขิตํ, น อฺเน อาจริเยน ตสฺมา อฏฺกถาย วุตฺตวจนเมว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ. นนุ จตฺตาโรปิ นิกายฏฺกถาสงฺคีตึ อารูฬฺหา, อถ กสฺมา เอวํ ภินฺนาติ. สจฺจํ, ตถาปิ เกสฺจิ เถรานํ วาทปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ. น สงฺคาหกตฺเถรานํ, ตสฺมา อฏฺกถาวจนเมว ปมาณนฺติ วุตฺตํ.
อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพนฺติ ปาราชิกภิกฺขุ, โส อภพฺโพ สาสเน อุปสมฺปทกมฺมสฺส ลทฺธุํ.
ปณฺฑโกติเจตฺต ปฺจวิโธ โหติ อาสิตฺตปณฺฑโก, อุสฺสูยปณฺฑโก, โอปกฺกมิกปณฺฑโก, นปุํสโก, ปกฺขปณฺฑโกติ. ตตฺถ ยสฺส ปเรสํ องฺคชาตํ มุเขน คณฺหิตฺวา อสุจินา อาสิตฺตสฺส ปริฬาโห วูปสมติ, อยํ อาสิตฺตปณฺฑโก นาม. ยสฺส ปเรสํ อชฺฌาจารํ ปสฺสโต อุสฺสูยาย อุปฺปนฺนาย ปริฬาโห วูปสมติ, อยํ อุสฺสูยปณฺฑโก นาม. ยสฺส อุปกฺกเมน พีชานิ อปนีตานิ โหนฺติ, อยํ โอปกฺกมิกปณฺฑโก นาม. โย ปน ปฏิสนฺธิยํ เยว อภาวโก อุปฺปนฺโน โหติ, อยํ นปุํสโก นาม. เอกจฺโจ ปน อกุสลวิปากานุภาเวน กาฬปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปนสฺส ปริฬาโหวูปสมติ ¶ , อยํ ปกฺขปณฺฑโก นาม, เกจิ ปน โย กาฬปกฺเข อิตฺถี โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปุริโส, อยํ ปกฺขปณฺฑโกติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. เอเตสุ อาสิตฺตปณฺฑกสฺส จ อุสฺสูยปณฺฑกสฺส จ ปพฺพชฺชา น วาริตา. โอปกฺกมิกนปุํสกปกฺขปณฺฑกานํ ปน วาริตา. เตสุปิ ปกฺขปณฺฑกสฺส ยสฺมึ ปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ตสฺมึเยว ปพฺพชฺชา วาริตา. เอตฺถ จ อปณฺฑกปกฺเข ปพฺพชิตฺวา ปณฺฑกปกฺเข นาเสตพฺโพติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อปณฺฑกปกฺเขปพฺพชิโต สโต กิเลสกฺขยํ ปาปุณาติ, น นาเสตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว, ปณฺฑกสฺส กิเลสกฺขยา สมฺภวโต ขีณกิเลสสฺส จ ปณฺฑกภาวานุปปตฺติโต อเหตุก ปฏิสนฺธิกถายฺหิ อวิเสเสน ปณฺฑกสฺส อเหตุกปฏิสนฺธิ กตา วุตฺตา, อาสิตฺต อุสฺสูยปกฺขปณฺฑกานฺจ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาเยว ปณฺฑกภาโว, น ปวตฺติยํเยวาติ วทนฺติ. เตเนว อเหตุกปฏิสนฺธินิทฺเทเส ชจฺจนฺธ-ชจฺจพธิราทโย วิย ปณฺฑโก ชาติสทฺเทน วิเสเสตฺวา นิทฺทิฏฺโ. จตุตฺถปาราชิกสํวณฺณนายํ ปน อภพฺพปุคฺคเล ทสฺเสนฺเตน ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโต พฺยฺชนกา ตโย วตฺถุวิปนฺนา อเหตุกปฏิสนฺธิกา, เตสํ สคฺโค อวาริโตติ อวิเสเสน วุตฺตํ, เอวํ ปฺจวิธา ปณฺฑกา เต ปณฺฑกสามฺเน อวิเสเสตฺวา ‘‘ปณฺฑกาติ เอวเมว วตฺวา ปณฺฑโก ภิกฺขเว น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เถยฺยสํวาสโก ติ โย สยเมว ปพฺพชฺชาลิงฺคํ คเหตฺวา ภิกฺขุวสฺสํ คเณตฺวา ภิกฺขูติ ปฏิฺํ สมฺปฏิจฺฉติ, ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยติ, โส ลิงฺคสฺส สํวาสสฺส จ เถนตฺตา อุภยตฺเถนโก นาม. โย ปน ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ น สาทิยติ, อสุทฺธจิตฺตวเสน ลิงฺคสฺสเถนตฺตาลิงฺคตฺเถนโก นาม. โย วา ปน สามเณรภูมิยํ ตฺวา มุสาวาเทน ภิกฺขุติ ปฏิฺํ คเหตฺวา ภิกฺขุวสฺสคฺเคน วนฺทนาทึ สาทิยติ, โส ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคตฺตา ลิงฺคตฺเถนโก น โหติ, สํวาสสฺส เถนตฺตา สํวาสตฺเถนโก นาม. เอตฺถ จ อุภยตฺเถนโกปิ อสุทฺธจิตฺเตน ลิงฺคตฺเถนเกเอว ปวิฏฺโติ เวทิตพฺโพ. โยปิ สามเณโร วุฑฺฒสามเณรานํ วนฺทนํ สาทิยติ, ทหรภิกฺขูปิ วุฑฺฒภิกฺขูนํ วนฺทนํ สาทิยติ, โสปิ เถยฺยสํวาสโก นาปิ โหติ, อเถนตฺตา. โย วา ปน ภิกฺขุปาราชิกมาปนฺโนว ภิกฺขุลิงฺเค ¶ ิโต ยาว ปฏิชานาติ, ตาว อตฺเถว ตสฺส ภิกฺขุภาโว, น โส อนุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, โส สหเสยฺยาทิอาปตฺติมฺปิ น ชเนติ, โอมสวาเท ปาจิตฺติยฺจ น ชเนติ เตเนว ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วทติ อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. อสติ หิ ภิกฺขุภาเว ทุกฺกฏํ วเทยฺย. โย ปน สามเณโร สามเณรลิงฺเคเนว ปาณาติปาตาทิปฺจวิธํ สิลวิปตฺตึ ปาปุณาติ, โสปิ อาคโต ลิงฺคนาสนาย นาเสตฺวา สรณสีลํ ทาตพฺพํ, อเถนตฺตา อุปสมฺปทาย อวตฺถุภาวมฺปิ น ปาปุณาติ. วิกาลโภชนาทิกํ กโรนฺตสฺส ปน ‘‘อจฺจโย มํ ภนฺเต อจฺจาคมา’’ตฺยาทินา สงฺฆมชฺเฌ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา วา ทณฺฑกมฺมํ วา กตฺวา สีลํ ทาตพฺพเมว. ติตฺถิยปกฺกนฺตโก อุตฺตาโนเยว.
ติรจฺฉานคโตติ โยโกจิ อมนุสฺสภูโต จตฺตาโร อปายิกาปิ อุปสมฺปทาย อวตฺถุเยว. เต ปฏิสนฺธิยา ลามกตฺตา อภพฺพา สาสเน ปพฺพชิตุํ. ยทิ จตฺตาโร อปายิกา อุปสมฺปทาย อวตฺถุ ภเวยฺย, อถ กสฺมา เสเส อนปทิสิตฺวา ติรจฺฉานคโตว อวตฺถูติ วุตฺตนฺติ. เสสานํ อปากฏวตฺถุตฺตา, ตถา หิ สมฺพุทฺธกาเล ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโต เอโก นาคราชา นาคโยนิยา อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติ. อถโข ตสฺส นาคสฺส เอตทโหสิ เกนนุโข อหํ อุปาเยน นาคโยนิยา ปริมุจฺเจยฺยํ ขิปฺปฺจ มนุสฺสตฺตํ ลเภยฺยนฺติ. อถโข ตสฺส นาคสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิเม โข สมณาสกฺยปุตฺติยา ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน สจฺจวาทิโน สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา สเจ โข อหํ สมเณสุ สกฺยปุตฺติเยสุ ปพฺพเชยฺยํ, เอวาหํ นาคโยนิยา ปริมุจฺเจยฺยํ ขิปฺปฺจ มนุสฺสตฺตํ ปฏิลเภยฺย’’นฺติ. อถ โข โส นาโค มาณวกวณฺเณน ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตํ ภิกฺขู ปพฺพาเชสุํ อุปสมฺปาเทสุํ. เตน โข ปน สมเยน โส นาโค อฺตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ ปจฺจนฺติเม วิหาเร ปฏิวสติ. อถ โข โส ภิกฺขุ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจูฏฺาย อชฺโฌกาเส ¶ จงฺกมติ. อถ โข โส นาโค ตสฺส ภิกฺขุโน นิกฺขนฺเต วิสฺสฏฺโ นิทฺทํ โอกฺกเมสิ. สพฺโพ วิหาโร อหินา ปุณฺโณ, วาตปาเนหิ โภคา นิกฺขนฺตา โหนฺติ. อถโข โส ภิกฺขุ ‘‘วิหารํ ปวิสิสฺสามี’’ติ กวาฏํ ปณาเมนฺโต อทฺทส สพฺพํ วิหารํ อหินาปุณฺณํ วาตปาเนหิ โภเค นิกฺขนฺเต. ทิสฺวาน ภีโต วิสฺสรมกาสิ. ภิกฺขู อุปธาวิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ ‘‘กิสฺส ตฺวํ อาวุโส วิสฺสรมกาสี’’ติ. อยํ อาวุโส สพฺโพ วิหาโร อหินา ปุณฺโณ วาตปาเนหิ โภคา นิกฺขนฺตาติ. อถ โข โส นาโค เตน สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สเก อาสเน นิสีทิ. ภิกฺขู เอวมาหํสุ ‘‘โกจิ ตฺวํ อาวุโส’’ติ. ‘‘อหํ ภนฺเต นาโค’’ติ. ‘‘กิสฺส ปน ตฺวํ อาวุโส เอวรูปํ อกาสี’’ติ. อถ โข โส นาโค ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจสี. ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตํ นาคํ เอตทโวจ ‘‘ตุมฺเห ขฺวตฺถ นาคา อวิรูฬฺหิธมฺมา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, คจฺฉ ตฺวํ นาค, ตตฺเถว จาตุทฺทเส ปนฺนรเส อฏฺมิยา จ ปกฺขสฺส อุโปสถํ อุปวส, เอวํ ตฺวํ นาคโยนิยา ปริมุจฺจิสฺสสิ ขิปฺปฺจ มนุสฺสตฺตํ ปฏิลภิสฺสสี’’ติ. อถ โข โส นาโค ‘‘อวิรูฬฺหธมฺโม กิราหํ อิมสฺมึ ธมฺมวินเยติ ทุกฺขี ทุมฺมโน อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน วิสฺสรํ กตฺวา ปกฺกมิ. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปจฺจยา นาคสฺส สภาวปาตุกมฺมาย. ยทา จ สชาติยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, ยทา จ วิสฺสฏฺโ นิทฺทํ โอกฺกมติ. อิเม โข ภิกฺขเว ทฺเว ปจฺจยา นาคสฺส สภาว ปาตุกมฺมาย. ติรจฺฉานคโต ภิกฺขเว น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ เอวํ ติรจฺฉานสฺเสว ปากฏวตฺตุตฺตาติ. เอตฺถ จ ปวตฺติยํ อภิณฺหํ สภาวปาตุกมฺมทสฺสนวเสน ‘‘ทฺเว ปจฺจยา’’ติ วุตฺตํ. นาคสฺส ปน ปฺจสุ กาเลสุ สภาวปาตุกมฺมํ โหติ ปฏิสนฺธิกาเล, ตจปชหนนกาเล, สชาติยา เมถุนกาเล, วิสฺสฏฺ นิทฺโทกฺกมนกาเล, จุติกาเลติ. นนุ จ เทวาปิ อุปสมฺปทาย อวตฺถุเยว, อถ กสฺมา จตฺตาโร อปายิกาว อุปสมฺปทาย อวตฺถูติ วุตฺตนฺติ. สจฺจํ, ตถาปิ เทวานํ อภพฺพตฺตา ปฏิเวธสาสนสฺส ิตตฺตา เต อภพฺพโต วิสุํ กรณตฺถาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วกฺขติ หิ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย มหาวคฺเค ‘‘ติรจฺฉานคโต ภิกฺขเวติ ¶ เอตฺถ นาโค วา โหตุ สุปณฺณมาณวกาทีนํ วา อฺตโร อนฺตมโส สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย โย โกจิ อมนุสฺสชาติโย สพฺโพว อิมสฺมึ อตฺเถ ติรจฺฉานคโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ, เตน ‘‘ติรจฺฉานคโตติ โยโกจิ อมนุสฺสภูโต’’ติ วุตฺตนฺติ. เอตฺถ จาห ยทิ นาคสุปณฺณา ปฏิสนฺธิยา ลามกา ภเวยฺย, อถ กสฺมา วิธุรชาตเก จตฺตาโร ชนา นาคสุปณฺณสกฺกธนฺจยโกรพฺเยสุ ภวเนสุ ตํ ตเทว านํ ปตฺเถนฺตา ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺติ, เตสุ เอโก อายุปริโยสาเน สปุตฺตทาโร นาคภวเน นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สุปณฺณภวเน สิมฺพลิวิมาเน สุปณฺณราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก ตาวตึสภวเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก ธนฺจยโกรพฺยรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตีติ จตุนฺนมฺปิ ชนานํ ปฏิสนฺธิยํ กุสลกมฺเมเนว ปวตฺตภาโว วุตฺโต ยทิ กุสลกมฺเมน ภเวยฺย, ‘‘กุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมิสฺสาปิ ปฏฺานปาฬิยา อเหตุกานมฺปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมปจฺจยภาโว วุตฺโต ภเวยฺย, น ปเนวํ วตฺตพฺพํ อถ กถฺจิทํ ปจฺเจตพฺพนฺติ. วุจฺจเต, นิกนฺติยา พลวตฺตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคตฺตา จ อปริสุทฺธา เตสํ กุสลเจตนา, อปริสุทฺธาเยว สุคติภูมิยํ ชเนตุํ น สกฺโกนฺติ. ทุคฺคติภูมิยํ ปวตฺตมานาปิ กมฺมา ยูหนกาเล ตํ ตํ ภูมิปตฺถนา ตณฺหาสมฺปยุตฺตาปุพฺพภาคเจตนา พเลน เตสุ ติรจฺฉานภูมีสุ นิพฺพตฺตนฺติ, น อฺเน อกุสเลน. เอวฺหิ ปตฺถิตปตฺถนา สิทฺธาปิ ภเวยฺย. ยทิ อฺเน อกุสลกมฺเมน ภเวยฺย, อิจฺฉิตปตฺถนาปิ อสิทฺธาว ภเวยฺย. นิกนฺติจ นาเมสา พลวฌานสมฺปยุตฺตเจตนาปิ ปฏิพาหิตุํ สกฺกา ตถา หิ โคปกเทวทตฺตสฺส อาจริยสมโณ ฌานพเลน พฺรหฺมภูมีสุ อนิพฺพตฺติตฺวา ฌานํ ปฏิพาหิตฺวา อฺกมฺเมน คนฺธพฺพเทเวสุเยว อุปฺปชฺชติ ‘‘สีลวโต หิ ภิกฺขเว เจโตปณิธิ สมิชฺฌติ วิสุทฺธตฺตา’’ติ เตสํ วิตฺถาโร ทีฆนิกาเย อาคโต, อตฺถิเกหิ ตตฺถ โอโลเกตพฺโพ. สตฺตวิธเมถุนสํโยควเสนาปิ สตฺตา ทุกฺขโต น มุจฺจนฺติ วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘อิธ พฺราหฺมณ เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สมฺมา พฺรหฺมจารี ปฏิชานมาโน น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธึ ทฺวยํทฺวย สมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, อปิ ¶ จ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ นฺหาปนํ ปริมทฺทนํ สมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตนจวิตฺตึ อาปชฺชติ. อิทมฺปิโข พฺราหฺมณพฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปิ. อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ. สํยุตฺโต เมถุนสํโยเคน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน…เป… น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณวา…เป… ปฏิชานมาโน. น เหว โข มาตุคาเมนสทฺธึ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, น ปิ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ…เป… สาทิยติ, อปิ จ โข มาตุคาเมน สทฺธึ สํชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกฬายติ, โส ตทสฺสาเทติ…เป… ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณ วา…เป… น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธึ สมาปชฺชติ. นปิ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ สาทิยติ. นปิ มาตุคาเมน สทฺธึ สํชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกฬายติ. อปิจ โข มาตุคามสฺส จกฺขุํ อุปนิชฺฌายติ เปกฺขติ, โส ตทสฺสาเทติ…เป… ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณวา พฺราหฺมโณ วา…เป… น เหว โข มาตุคาเมน, น มาตุคามสฺส, นปิ มาตุคาเมน เปกฺขติ. อปิ จ โข มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏํวา ติโรปาการํวา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา โรทนฺติยา วา, โส ตทสฺสาเทติ…เป… ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺรหฺมโณ วา…เป… นเหว โข มาตุคาเมน, นปิ มาตุคามสฺส, นปิ มาตุคาเมน, นปิ มาตุคามสฺส โรทนฺติยา วา…เป… อปิ จ โข ยานิตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ อนุสฺสรติ. โส ตทสฺสา เทติ…เป… ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺรหฺมโณ วา…เป… น เหว โข มาตุคาเมน, นปิ มาตุคามสฺส…เป… น ปิ ยานิ ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ อนุสฺสรติ, อปิ จ โข คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา ปฺจหิ กามคุเณหิ สหิตํ สมงฺคีภูตํ ปริจารยมานํ, โส ตทสฺสาเทติ…เป… ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ…เป… น เหว โข มาตุคาเมน…เป… นปิ อนุสฺสรติ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา ปริจารยมานํ, อปิ จ โข อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปนวา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วาติ, โส ตทสฺสาเทติ ¶ , ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ. อิทํ โข พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปี’’ติ เอวํ ลาภาทิเหตุเกน เภเทน จ สตฺตวิธเมถุนสํโยเคน ขณฺฑาทิภาโว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ.
มาตุฆาตเก ปน เยน มนุสฺสิตฺถิภูตาปิ อชนิกา โปสา วนิกา มาตา วา มหามาตา วา จูฬมาตา วา ชนิกาปิ อมนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, ตสฺส ปพฺพชฺชา น วาริตา, น จ อนนฺตริโก โหติ. ติรจฺฉานิตฺถิโยปิ มนุสฺสปุริสมาคมฺม มนุสฺสภูตํ ปุตฺตํ วิชายนฺติ โกนฺตปุตฺตา ทฺเวภาติกตฺเถรา วิย เตปิ หิ อณฺฑชาเยว, ตถา หิ เปตโลเก ติรจฺฉาเน มนุสฺเส จาติ อิเมสุ ตีสุ ภูมีสุ จตสฺโส โยนิโย สมฺภวนฺติ. มนุสฺเสสุ ปเนตฺถ เกจิเทว โอปปาติกา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ มหาปทุมกุมาราทโย. อณฺฑชาปิ โกนฺต ปุตฺตา ทฺเวภาติกตฺเถรา วิย. วิตฺถาโร ปน สีหฬวตฺถุสฺมึ โอโลเกตพฺโพ. เอตฺถ จ โกนฺตาติ กินฺนรี, ตสฺสา ปุตฺตา โกนฺตปุตฺตา, สา หิ รฺโ อโสกธมฺมราชสฺส กาเล วนจรเกน ลภิตฺวา มนุสฺสสํวาสมาคมฺม ทฺเว ปุตฺเต วิชายิตฺวา ‘‘อิทานิ ทารเก ปหาย น คมิสฺสตี’’ติ สฺาย วนจรโก ตสฺสา โปตฺถํ อทาสิ, สา โปตฺถํ ลภิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา สกฏฺานเมว คตา กินฺนริโย หิ โปตฺถํ วินา ปกฺขนฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, เตเนว ตาปโส ‘‘มา โปตฺถํ อสฺสา อทาสี’’ติ อาห. กมฺมปจฺจย อุตุสมุฏฺานฺหิ ตาสํ โปตฺถํ, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนํ วิย, ตถา หิ จกฺกวตฺติโน เวหาสคมนาทิ ปฺุวโต อิทฺธินาม, น เตน จกฺกรตนํ วา หตฺถิอสฺสรตนํ วา วินา อตฺตโน สภาเวเนว คนฺตุํ สกฺโกนฺติ. ตตฺถ จกฺกรตนํ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส กมฺมพเลน นิพฺพตฺตตฺตา สมุทฺทมชฺเฌ ชายมานมฺปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. หตฺถิอสฺสรตนานิ ปน กมฺมปจฺจยกมฺมสมุฏฺานานิ นาม. ปกฺขีนํ เวหาสคมนาทิกา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ. กินฺนริโย ปน โปตฺถํ วินา อตฺตโน สภาเวน ปกฺขนฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ตาสํ โปตฺถํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน เทวานํ อลงฺการา วิย ปฏิสนฺธิยา สห อาคโตติ วทนฺติ, น ตํ ปจฺเจตพฺพํ, อณฺฑชชลาพุชานํ ตถา อสมฺภวโต. เกจิปิ ปวตฺติ กาเล กตนฺติ วทนฺติ, ตมฺปิ อยุตฺตเมว, สํเสทชาปิ ปทุมคพฺเภวา เวฬุคพฺเภ ¶ วา นิพฺพตฺตา โปกฺขรสาติพฺราหฺมณปทุมวตีเวฬุวตีเทวีอาทโย วิย. ชลาพุชา ปน ปากฏาเยว. เยน สยํ ติรจฺฉานภูเตน มนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, โสปิ อานนฺตริโก น โหติ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา ปฏิกฺขิตฺตา, กมฺมํ ปนสฺส ภาริยํ โหติ, อานนฺตริยํ อาหจฺจ ติฏฺติ. มนุสฺสิตฺถิโยปิ ติรจฺฉานมาคมฺม คพฺภํ ชเนนฺติ, เสยฺยถาปิ ภูริทตฺตสฺส มาตา อิตฺถิโย หิ อฏฺหิ การเณหิ คพฺภคฺคหณํ โหติ - อชฺฌาจาเรน, กายสํสคฺเคน, โจฬคฺคหเณน, อสุจิปาเนน, นาภิปรามสเนน, รูปทสฺสเนน, สทฺเทน คนฺเธนาติ. ตตฺถ อชฺฌาจาเรน สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกา คพฺภํ คณฺหิตฺวา ปจฺฉิมภวิกํ สุวณฺณพิมฺพสทิสํ พีชกํ นาม ปุตฺตํ วิชายิ. กทาจิ เอกจฺจา อุตุสมเย ฉนฺทราครตฺตา ปุริสานํ หตฺถคาหเวณิคาหองฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยนฺติโยปิ คพฺภํ คณฺหนฺติ. เอวํ กายสํสคฺเคน คพฺภคฺคหณํ โหติ. อุทายิตฺเถรสฺส ปน ปุราณทุติยิกา ภิกฺขุนี ตํ อสุจึ เอกเทสํ มุเขน อคฺคเหสิ, เอกเทสํ โจฬเกเนว สทฺธึ องฺคชาเต ปกฺขิปิ, สา เตน คพฺภํ คณฺหิ. เอวํ โจฬคฺคหเณน คพฺภคฺคหณํ โหติ. มิคสิงฺคตาปสสฺส มาตา มิคี อุตุสมเย ตาปสสฺส ปสฺสาวฏฺานํ อาคนฺตฺวา สสมฺภวํ ปิวิ, สา เตน คพฺภํ คณฺหิตฺวา มิคสิงฺคํ นาม ตาปสทารกํ วิชายิ. เอวํ อสุจิปาเนน คพฺภคฺคหณํ โหติ. สามสฺส ปน โพธิสตฺตสฺส มาตา อุตุสมเย นาภิปรามสเนน คพฺภํ คณฺหิตฺวา สามตาปสทารกํ วิชายิ, เอวํ มณฺฑพฺยสฺส จ จณฺฑปชฺโช ตสฺส จ มาตา อุตุสมเย นาภิปรามสนวเสน, ตตฺถ จ ทิฏฺมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิ. จณฺฑปชฺโชตสฺส มาตุ นาภิยํ วิจฺฉิโก ผริตฺวา คโต, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิ. อิเธกจฺจา อิตฺถี อุตุสมเย ปุริสสํสคฺคํ อลภมานา ฉนฺทราควเสน อนฺโตเคเหคตาว ปุริสํ อุปนิชฺฌายติ, ราโชโรโธ วิย, สา เตน คพฺภํ คณฺหาติ. เอวํ รูปทสฺสเนน คพฺภคฺคหณํ โหติ. พลากาสุ ปน ปุริโสนาม นตฺถิ, ตา อุตุสมเย เมฆสทฺทํ สุตฺวา คพฺภํ คณฺหนฺติ. คาวีเอว วา กทาจิ อุสภคนฺเธน คพฺภํ คณฺหนฺติ. เอวํ คนฺเธน คพฺภคฺคหณํ โหติ. เอวํ อฏฺหิ การเณหิ อิตฺถิโย คพฺภํ คณฺหนฺติ. เอตฺถ จ ปิตุสทิสาเยว ¶ ปุตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา ภูริทตฺตาทโย ธตรฏฺํ นาคราชานํ ปฏิจฺจ นาคาเยว โหนฺติ. จณฺฑปชฺโชตสฺส ปน วิจฺฉิกํ ปฏิจฺจ มนุสฺโส ชาโต, สมฺภเวน อชาตตฺตา. ปิตุฆาตเกปิ เอเสว นโย.
อรหนฺตฆาตโก ปน อมนุสฺส อรหนฺตเทวตํ วา มนุสฺสชาติยํ วา อวเสสํ อริยปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อนนฺตริโย น โหติ, ปพฺพชฺชาปิสฺส น วาริตา, กมฺมํ ปน พลวํ โหติ. ติรจฺฉาโน ปน อมนุสฺสอรหนฺตมฺปิ ฆาเตตฺวา อานนฺตริโก น โหติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา วาริตา. ภิกฺขุนิทูสกสงฺฆเภทกานิ ปากฏาเยว.
โลหิตุปฺปาทโก ปน โย ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย ปรูปกฺกเมน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตํ ปคฺฆริตุํ น สกฺโกติ, สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมึ าเน โลหิตํ สโมสรติ, อาฆาเตน ปตุพฺพนมานํ สฺจิตํ โหติ, ตสฺส พหุ อปฺุํ ปสวติ, อานนฺตริโก จ โหติ, ปพฺพชฺชาปิสฺส วาริตา, เสยฺยถาปิ เทวทตฺโต. โย ปน ชีวโก วิย โรควูปสมนตฺถํ ผาเลตฺวา ปูติมํสฺจ โลหิตฺจ นีหริตฺวา ผาสุํ กโรติ, อยํ โลหิตุปฺปาทโก น โหติ, พหุปฺุํ ปสวติ พฺรหฺมปฺุํ ปสวติ, เสยฺยถาปิ ชีวโกโกมารภจฺโจ.
อุพฺภโตพฺยฺชนโก ปน อิตฺถิ-ปุริสวเสน ทุวิโธ ตตฺถ อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ, ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถีสุ ปุริสตฺตํ กโรนฺตสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสานํ อิตฺถิภาวํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยฺจ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรฺจ คณฺหาเปติ. ปุริส อุภโต พฺยฺชนโก ปน สยํ น คณฺหาติ, ปรํ คณฺหาเปติ. อิทเมว เตสํ นานากรณํ. อุภโตพฺยฺชนนฺติ เจตฺถ ‘‘พฺยฺชนนฺติ นิมิตฺตํ. อุภโต พฺยฺชนํ อสฺส อตฺถีติ วิคฺคเหน ‘‘อุภโตพฺยฺช’’นฺติ วกฺขถ, เอกสฺส ทฺเว อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, อถ เอกเมวาติ. เอกเมว น ทฺเว, ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ โน. ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ ¶ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ โนติ เอกสฺมึ สนฺตาเน อินฺทฺริย ทฺวยสฺส ปฏิเสวิตตฺตา. ตฺจ โข อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยเมวาติ. ยทิ เอกเมว อินฺทฺริยํ, เอวํ อุภโตพฺยฺชนกภาโว กถํ สิยา. อินฺทฺริยํ พฺยฺชนการณนฺติ วุตฺตํ, ตฺจ ตสฺส นตฺถีติ. วุจฺจเต น อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสพฺยฺชนสฺส การณํ, ตถา ปุริสินฺทฺริยมฺปิ อิตฺถิพฺยฺชนกสฺส, กสฺมา สทา อภาวโตติ, ตถา หิ อิตฺถิ อุภโตพฺยฺชนกสฺส ยทา อิตฺถิยา รตฺตํ โหติ, ตทา ปุริสพฺยฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ ตถา ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺสปิ. ยทิ เตสํ อินฺทฺริยทฺวยํ พฺยฺชนานํ การณํ ภเวยฺย, สทา พฺยฺชน ทฺวยํ เอกโต ติฏฺเยฺย น ปน ติฏฺติ, ตสฺมา เอกเมว อินฺทฺริยนฺติ นิฏฺเมตฺถาว คนฺตพฺพํ. พฺยฺชนการณํ อินฺทฺริยํ ปหาย ราคจิตฺตเมเวตฺถ พฺยฺชนทฺวยสฺส การณนฺติ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ, ปุริสอุภโตพฺยฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติ, อิตฺถินฺทฺริยสมงฺคิสฺเสว คพฺภสมฺภวโตติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ยทิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริสลิงฺคํ, ปวตฺเต อิตฺถิลิงฺคํ นิพฺพตฺตติ, ยทิ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิลิงฺคํ, ปวตฺเต ปุริสลิงฺคํ นิพฺพตี’’ติ ปฏิสนฺธิยํ ลิงฺคสมฺภโว วุตฺโต, โส อยุตฺโตว. กสฺมา, ปวตฺติยํเยว อิตฺถิลิงฺคาทีนิ สมุฏฺหนฺติ. ปฏิสนฺธิยเมว สมุฏฺาติ, น ลิงฺคาทีนิ. อินฺทฺริยเมว ลิงฺคนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อินฺทฺริยลิงฺคานํ ภินฺนสภาวตฺตา, ยถา จ พีเช สติ รุกฺโข สมฺภวติ, นาสติ, เอวเมว อินฺทฺริเย สติ ลิงฺคาทีนิ สมฺภวนฺติ พีชสทิสฺหิ อินฺทฺริยํ, รุกฺขสทิสานิ ลิงฺคาทีนิ เอวเมว เตสุ ปุคฺคเลสุ ปณฺฑกาทโย เอกาทสปุคฺคลา ตสฺมึ เยว ภเว นิยามํ โอกฺกมิตุํ น อรหนฺติ, ตสฺมา อภพฺพา นาม. อูนวีสติ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพา ทฺเว อุปสมฺปทาย อวตฺถุมตฺตเมว, อุปนิสฺสเย สติ ตสฺมึเยว ภเว นิยามํ โอกฺกมิตุํ อรหนฺติ, ตสฺมา ภพฺพานาม โหนฺติ.
วตฺถุสมฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
ตฺติสมฺปตฺติ นาม.
‘‘สิถิลํ ธนิตฺจ ทีฆรสฺสํ, ครุกํ ลหุกฺจ นิคฺคหิตํ;
สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยฺชนํ อเปกฺขิตฺวา วา เอวํ อสกฺโกนฺเตนาปิ สิถิลธนิต วิมุตฺตนิคฺคหิตวเสน วุตฺตานิ พฺยฺชนานิ อโกเปตฺวา วา ทุรุตฺตํ วา อกตฺวา วุตฺตํ ตฺติสมฺปตฺติ นาม. ตฺติวิปตฺติ นาม สพฺพโส ตฺตึ อฏฺเปตฺวา วา วตฺถุสงฺฆปุคฺคลตฺตีนํ อปรามสนานิ ปจฺฉา ตฺติฏฺปนฺจาติ อิเม ตาว ปฺจ ตฺติโทสา. ตตฺถ อยํ อิตฺถนาโมติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อปิ อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม. สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆติ เอตฺถ สุณาตุ เม ภนฺเตติ วตฺวา สงฺโฆติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ นาม. อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโขติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ ปุคฺคลอปรามสนํ นาม. สพฺเพน สพฺพํ ตฺติยา อนุจฺจารณํ ตฺติอปรามสนํ นาม. ปมํ กมฺมวาจํ นิฏฺาเปตฺวา เอสา ตฺตีติ วตฺวา ขมติ สงฺฆสฺสาติ เอวํ ตฺติ กิตฺตนํ ปจฺฉา ตฺติฏฺปนํ นาม. อิติ อิเม ปฺจ ตฺติโทสา ตฺติวิปตฺติ นาม. อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ตฺติยา สมฺปนฺนํ ตฺติสมฺปตฺติ นาม.
ตฺติสมฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
อนุสาวนสมฺปตฺติ นาม วตฺถุ สงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ, สาวนาย หาปนํ, อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปฺจ อนุสาวนโทเส วชฺเชตฺวา กถนํ อนุสาวนสมฺปตฺติ นาม. ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนว. ตีสุ ปน อนุสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมว. สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ตฺติกิตฺตนเมว วา กมฺมวาจพฺภนฺตเรปิ จตฺตาริ พฺยฺชนานิ โกเปตฺวา วา อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา ทุรุจฺจารณํ วา กตฺวา สาวนํ สาวนาย หาปนํ นาม, ตถา หิ สิถิลธนิตวิมุตฺตนิคฺคหิตวเสน จตฺตาริ พฺยฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ โกเปนฺติ. ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม ติ สิถิเล วตฺตพฺเพ สุณาถุ เม’’ติ วจนํ สิถิเล ธนิตํ นาม. ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺตพฺเพ ภนฺเตติ วจนํ ธนิเต สิถิลํ นาม. ‘‘สุณาตุ เอสา ตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณนฺตุ เอสํ ตฺตี’’ติ วจนํ วิมุตฺเต นิคฺคหิตํ นาม. ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺตกลฺลา’’ติ วจนํ นิคฺคหิเต วิมุตฺตํ นาม. เอวํ อิมานิ จตฺตาริ พฺยฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺติ. อิมานิ จตฺตาริ อโกเปตฺวา วทนฺเตนาปิ อฺสฺมึ อกฺขเร ¶ วตฺตพฺเพ อฺํ อกฺขรํ วทนฺโต ทุรุตฺตํ กโรติ นาม. อิตเรสุ ทีฆรสฺสาทีสุ ฉสุ าเนสุ ทีฆฏฺาเน ทีฆํ, รสฺสฏฺาเน รสฺสเมวาติ เอวํ ยถาาเน ตํ ตเทว อกฺขรํ ภาสนฺเตน อนุกฺกมาคตํ ปเวณึ อวินาเสตฺวา กมฺมวาจา กาตพฺพา. สเจ ปน เอวํ อกตฺวา ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสํ, รสฺเส วตฺตพฺเพ ทีฆํ วทติ, ตถา ครุเก วตฺตพฺเพ ลหุกํ, ลหุเก วตฺตพฺเพ ครุกํ วทติ. สมฺพนฺเธ วา วตฺตพฺเพ ววตฺถิตํ, ววตฺถิเต วา วตฺตพฺเพ สมฺพนฺธํ วทติ, เอวมฺปิ กมฺมวาจา น กุปฺปติ. อิมานิ ฉ พฺยฺชนานิ กมฺมํ น โกเปนฺติ. อิทเมว อาจริยานํ สมานกถา. อปเร ปน อิทานิ พฺยฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺตีติ วทนฺติ, เอวํ สติ อนุปสมฺปนฺนาว พหุตรา ภเวยฺยุํ, วีมํสิตฺวา ปน คเหตพฺพํ. สุฏฺุตรา วา กมฺมวาจา สิกฺขิตพฺพา. สาวนาย อโนกาเส ปมํ ตฺตึ อฏฺเปตฺวา อนุสาวนํ อกาเล สาวนํ นาม. อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสาวนสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม. ยทิ ปตฺตจีวรรหิตํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทติ, ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อนุสาวนาย กตตฺตา กมฺมโกโป น โหติ, การกสงฺโฆ ปน สาติสาโร เตเนวาห วิมติวิโนทนิยมฺปิ ปตฺตจีวรานํ อภาเวปิ’ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’นฺติ กมฺมวาจาย สาวิตตฺตา กมฺมโกปํ อวตฺวา ทุกฺกฏเมว วุตฺตนฺติ. สเจ อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทติ, ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ วา อุปชฺฌายํ สาเวติ, สูปสมฺปนฺโนว โหติ. อุปชฺฌายํ น สาเวติ นุปสมฺปนฺโน. วกฺขติ หิ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘กมฺมํ น กุปฺปตีติ อิทํ อุปชฺฌายาภาเวปิ อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ มตสฺส วา วิพฺภมนฺตสฺส วา ปุราณอุปชฺฌายสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานสฺสาปิ นาเมน สพฺพตฺถ อุปชฺฌายกิตฺตนสฺส กตตฺตา วุตฺตํ. ยทิ หิ อุปชฺฌายกิตฺตนํ น กเรยฺย,’ปุคฺคลํ น ปรามสตี’ติ วุตฺตกมฺมวิปตฺติเอว สิยา, เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อนุปชฺฌายกนฺติ วุตฺต’’นฺติ. สเจ สงฺฆุปชฺฌาเยน คณุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทติ, การกสงฺโฆ สาติสาโร, กมฺมํ ปน น กุปฺปติ, วกฺขติ หิ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘สงฺเฆน อุปชฺฌาเยนา’’ติ อยํ อิตฺถนฺนาโม สงฺฆสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจติ. สงฺเฆน อุปชฺฌาเยนา’’ติ เอวํ กมฺมวาจาย สงฺฆเมว อุปชฺฌายํ กิตฺเตตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ’คเณน อุปชฺฌาเยนา’ติ เอตฺถาปิ อยํ อิตฺถนฺนาโมคณสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’ติ อาทินา โยชนา เวทิตพฺพา. เอวํ วุตฺเตปิ กมฺมํ น กุปฺปติ เอว, ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา, อฺถา โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโนติ วเทยฺยา’ติ. สเจ ปณฺฑกาทินา อนุปสมฺปนฺนเกน อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทติ, เต วชฺเชตฺวา ปฺจวคฺคาทิคโณ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ปูรติ, กมฺมํ น กุปฺปติ, การกสงฺโฆ ปน สาติสาโร เตน วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘ปณฺฑกาทีหิ อุปชฺฌาเยหิ กริยมาเนสุ ปณฺฑกาทิเกน วินาว ปฺจวคฺคาทิคโณ ปูรติ, กมฺมํ น กุปฺปติ. อิตรถา กุปฺปตี’’ติ. สเจ จตฺตาโร อาจริยา เอกโต อนุสาเวนฺติ, เอตฺถ ปน กถนฺติ วุจฺจเต, สพฺพอฏฺกถาสุ ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อาจริเยหิ วิสุํ วิสุํ เอเกน เอกสฺสาติ เอกปฺปหาเรเนว ทฺเว ติสฺโส วา กมฺมวาจา กาตพฺพา. สเจ ปน นานาจริยา นานุปชฺฌายา โหนฺติ, ติสฺสตฺเถโร สุมนตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ, สุมนตฺเถโร ติสฺสตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อนุสาเวติ, คณปูรกา โหนฺติ วฏฺฏติ. สเจ ปน นานุปชฺฌายา โหนฺติ, เอโก อาจริโย โหติ, นตฺเวว’นานุปชฺฌาเยนา’ติ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา น วฏฺฏตีติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. จตุนฺนํ ปน ชนานํ วิจารณกถาย นาปิ กมฺมวิปตฺติฉายา ทิสฺสติ, ตถาปิ น กตฺตพฺพเมว, สพฺพอฏฺกถาสุ อวิจาริตตฺตา. สเจ วตฺถาลงฺการาทิสหิตปรูฬฺหเกสมสฺสุํ อุปสมฺปาเทติ, สูปสมฺปนฺโนว โหติ, ปจฺฉา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตุํ วฏฺฏติ เตรสวตฺถุวิมุตฺตตฺตา สมฺปตฺติ เยเวตฺถปมาณตฺตา จ.
อนุสาวนสมฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
อิทานิ สีมวิโสธนึ นาม, นานาคนฺถสมาหนฺติ อิมิสฺสา คาถาย สํวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต.
ปฺาว สพฺพเยฺเยสุ, ทยา ยสฺส มเหสิโน;
อนนฺเตสุปิ สตฺเตสุ, ปวตฺติตฺถ ยถารุจิ.
ตาย อุสฺสาหิโต สตฺถา, ภิกฺขูนํ หิตการณํ;
ยํ สีมํ อนุชานาติ, ตตฺถ ปฺโห ปวตฺตติ.
ทฺเวฬฺหกา ¶ สํสยา โหนฺติ, เทเส สพฺพตฺถ ภิกฺขโว;
คนฺถาปิ วิสมา โหนฺติ, อตฺตโนมติการณา.
ยทิ เม อีทิสํ วาทํ, สุตฺวาวุเปกฺขโก ภเว;
ปพฺพชฺชา นิปฺผลา มยฺหํ, วเร สมฺพุทฺธสาสเน;
คมฺภีโร นิปุโณ อตฺโถ, สพฺพฺุชินโคจโร.
สาริปุตฺโต มหาปฺโ, เถรสฺสปิ อวิสโย;
กถํ ตฺวํ สกฺกุเณยฺยาสิ, สพฺพฺุชินโคจเร;
อิติ เม อุปวเทยฺยุํ, ธรเตว มหามุนิ.
ปาลิผุลฺโล มหาสาโล, อุจฺโจ เมรุนคูปโม;
ปรินิพฺพานกาลมฺหิ, สมฺพุทฺโธ อิจฺจมพฺรวิ.
มา ตฺวํ อานนฺท โรทสิ, มา ตฺวํ อานนฺท โสจสิ;
อหเมโกว นิพฺพายิ, ธรนฺเตว พหู พุทฺธา.
สมฺพุทฺธา จตุราสีติ, สหสฺสานิ อิมานิ เต;
โอวทิสฺสนฺติ ตฺวํ ภิกฺขุ, กตปฺุโสิ โหหิสิ.
วเร สาฏฺกเถ ปาฬิ, ิเต สพฺพฺุโคจเร;
นิพฺพุโตปิ สมฺพุทฺโธ, อสฺุโว ปชํ อิมํ.
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, รตฺติทิวํ อตนฺทิโต;
ธรนฺเตเยว สมฺพุทฺเธ, ภินฺนวาโท อวิสโย.
ตํ วาทํ ภินฺทยิตฺวาน, ชหิตฺวา วตฺตโนมตึ;
วิสฺสชฺชิสฺสมหํ ทานิ, จิรํ สทฺธมฺมสุทฺธิยาติ.
ตตฺถ สีมวิโสธนิ'นฺติ สีมวิปตฺติชหนํ สีมวิปตฺตึ ปหาย สมฺปตฺติลกฺขณปฺปกาสกํ ปกรณํ กริสฺสนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ สีมาติ ปนฺนรสวิธา สีมา. กตเม ปนฺนรส. ขณฺฑสีมา, อุปจารสีมา, สมานสํวาสสีมา, อวิปฺปวาสสีมา, ลาภสีมา, คามสีมา, นิคมสีมา, นครสีมา, อพฺภนฺตรสีมา, อุทกุกฺเขปสีมา, ชนปทสีมา, รฏฺสีมา, รชฺชสีมา, ทีปสีมา, จกฺกวาฬสีมา’ติ. ตตฺถ ขณฺฑสีมา นาม ปพฺพชฺชุปสมฺปทาทีนํ สงฺฆกมฺมานํ สุขกรณตฺถํ มหาสีมาย วา คามเขตฺเต วา ขณฺฑิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สมฺมตา. ตสฺสาวิตฺถาโร ''ปมํ นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา''ติ อาทินา ทฺวาสตฺตติปฺปเภทาย สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย มหาวคฺเค วุตฺโต, อิธ วุตฺโตปิ ตเถว วุตฺโต ภเวยฺย, ตสฺมา น ¶ วกฺขาม, ทุวิฺเยฺยฏฺานเมว กิฺจิานํ นีหริตฺวา ปากฏํ กริสฺสาม. ตตฺถ สเจ ปน เหฏฺา อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส ปรโต อนฺโต เลณํ โหติ, พหิ สีมา น โอตรติ. อถาปิ อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอรโต พหิ เลณํ โหติ, อนฺโตสีมา น โอตรตีติ อิเม ทฺเว เอกตฺถา พฺยฺชนเมว นานํ. อยฺเหตฺถตฺโถอุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอริมภาคโต เหฏฺา ปพฺพตปาเท อุมงฺคสณฺาเนน ปพฺพตปสฺเส วิชฺฌิตฺวา เลณํ โหติ, สีมาปริจฺเฉทสฺส ปรโต เลเณ จ เลณสฺส พหิภูเต เหฏฺา ปพฺพเต จ ภูมิภาเค สีมา น โอตรติ, เลณสฺส อุปริเยว สีมา โหตีติ. ตสฺส อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอริมภาคโต พหิภูเต เหฏฺา ปพฺพตปาเท อุมงฺคสณฺาเนน วิชฺฌิตฺวา ปพฺพตปสฺเส เลณํ อถาปิ โหติ, เลเณ จ เลณสฺส ปรภูเต เหฏฺา ปพฺพเต จ ภูมิภาเค สีมา น โอตรติ, เลณสฺส อุปริภาเค ว สีมา โหตีติ. เอสา จ วิจารณา วิมติวิโนทนิยมฺปิ กตา. อนฺโต ติ ปพฺพตสฺส อนฺโต, ปพฺพตมูเลติ อตฺโถ. ตเมว อนฺโตสทฺทํ สีมาปริจฺเฉเทน วิเสเสตุํ ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส ปรโต’’ติ วุตฺตํ. ปพฺพตปาทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ‘‘โอรโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ สีมานิสฺสยํ ปพฺพตคฺคํ สนฺธาย ‘‘ปรโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ เตเนว พหิเลณนฺติ เอตฺถ พหิสทฺทํ วิเสเสนฺโต ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอรโต’’ติ อาห. พหิ สีมา น โอตรตีติ เอตฺถ พหี ติ ปพฺพตปาเทเลณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เลณสฺส พหิภูเต อุปริ สีมาปริจฺเฉทสฺส เหฏฺาภาเค สีมา น โอตรตีติ อตฺโถ. อนฺโตสีมาติ เลณสฺส จ ปพฺพตปาทสฺส จ อนฺโต อตฺตโน โอตรณารหฏฺาเน น โอตรตีติ อตฺโถ. พหิ สีมา น โอตรตีติ อตฺโถ, สีมา น โอตรตี ติ เจตฺถ อตฺตโน โอตรณารหฏฺาเน เลณภาเวน สีมา สพฺพถา ‘‘อโนตรณเมว ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํ. ตตฺถ ปิ อโนตรณนฺติ อุปริเอว สีมา โหตี’’ติ วิมติวิโนทนี. เกจิ ปน เวฬุสุสิโร วิย สุสิรเมว เลณนฺติ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตํ.
อุปจารสีมา นาม คามารฺนิคมาทิวสา ยาว พฺรหฺมโลกา เตสํ เตสํ สตฺตานํ นิวาสเคหสฺส วา เทววิมานกปฺปรุกฺขาทีนํ วา อุปจารารหฏฺานเมว อุปจารสีมา เต อิธ นาธิปฺเปตา, ภิกฺขูนํ อวิสยตาย ¶ . ยํ ปน ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริเวณํ กตฺวา ปาการาทิปริกฺขิตฺตํ วา กตฺวา อปริกฺขิตฺเตปิ อุปจารารหฏฺานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา ยสฺมึ ปเทเส ภิกฺขู วสนฺติ, อยเมว อุปจารสีมาติ อธิปฺเปตา. ภิกฺขูนํ วสฺสูปคมนกถินตฺถารกรณฏฺานตฺตา, ตถา หิ ‘‘กถินตฺถตสีมาย’’นฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺตํ, ขนฺธสีมาย ตตฺรุปฺปาทาภาวโตติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ตตฺรุปฺปาเทนา ภตนฺติ วิหารสนฺตเกน เขตฺตวตฺถุอาทินา อาภตํ กิฺจิ สงฺฆิกํ จีวรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เตสํ กถินตฺถารกภิกฺขูนํ เยว ภวิสฺสตีติ โยชนา กาตพฺพา. เขตฺตวตฺถุอาทินา ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มตกจีวรํ วา โหตุ สํฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนํ วา สงฺฆิเกน วา ติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมึ อุปจารสีเม ปวตฺตจีวรํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ, เตเนว ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตเรน อุปาสเกน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหาโร การิโต โหติ, โส ตสฺส วิหารสฺส กเต อุภโตสงฺฆสฺส อกาลจีวรํ ทาตุกาโม โหติ. เตน โข ปน สมเยน อุภโตสงฺฆสฺส กถินํ อตฺถตํ โหติ. อถ โข โส อุปาสโก สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา กถินุทฺธารํ ยาจี’’ติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อานิสํสปสมฺภนตฺถํ กถินุทฺธารํ ภควตา ปฺตฺตํ, เตเนว ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี อานิสํสํ อปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตา จีวรํ อมฺหากํ ภวิสฺสตีติ กถินุทฺธารํ ปฏิพาหิ, ตสฺมา กถินตฺถตสีมายํ อนุทฺธเฏ กถิเน ยาว ผคฺคุณปุณฺณมา ปฺจ มาสา เอตฺถนฺตเร มตกจีวรํ วา โหตุ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส มตานํ าติชนานํ วา, ภิกฺขาปฺตฺติยา วา วิหารมหาทิกิจฺเจน วา เยนเกนจิ อากาเรน สงฺฆิกํ จีวรํ ทินฺนํ โหติ, ตํ สพฺพํ เตสํ กถินตฺถารกภิกฺขูนํเยว โหติ. ฉินฺนวสฺสานํ วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตานํ วา ตตฺถ สมฺปตฺตานํ สีมฏฺกภิกฺขูนํ วา น โหติ. อชานิตฺวา เจ คณฺหนฺติ ทาตพฺพเมว. ยทิ ตํ จีวรํ ตณฺฑุลาทิขาทนียโภชนํ กโรติ, อิตเรสมฺปิ โหติเยว. กสฺมาติ เจ อานิสํส วิคตตฺตา. เตเนว คณปูรณวเสน สมฺปตฺตานํ ฉินฺนํ วสฺสานํ วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตานํ วา อฺสฺมึ วิหาเร วุตฺถวสฺสนํ วา ขาทนียโภชนียาทีนิ ปาปุณนฺติ. กถินตฺถตสาฏกสฺส ทานกมฺมวาจา ปน ขณฺฑสีมายเมว วฏฺฏสิ. ตสฺมึ วิหาเร อสติ อฺวิหาเร พทฺธสีมาย วา อุทกุกฺเขปสีมาทีสุ วา กาตพฺพเมว.
กสฺมาติ เจ ¶ , ตสฺมึ วิหาเร ปุริมิกาย อุปคตา กถินตฺถารกุสลา น โหนฺติ. อตฺถารกุสลา ขนฺธกภาณกตฺเถรา ปริเยสิตฺวา อาเนตพฺพา. กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กถินํ อตฺถราเปตฺวา ทานฺจ ภฺุชิตฺวา คมิสฺสนฺติ, อานิสํโส ปน อิตเรสํ วโหตี’ติ. อฺสีมฏฺกภิกฺขูนมฺปิ กมฺมวาจ สาวนสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. ฉินฺนวสฺสาวา ปจฺฉิมิกาย อุปคตา วา อฺสฺมึ วิหาเร วุตฺถวสฺสาปิ วา ปุริมิกาย อุปคตานํ คณปูรณมตฺตเมว ลภนฺติ, อานิสํโส อิตเรสํเยว โหติ. สเจปิ เต ฉินฺนวสฺสาทโย อนุโมเทนฺติ, ภินฺโน กถินตฺถาโร, อิทํ อฏฺกถายํ วิจาริตํ. อปเร ปน ‘‘กถินตฺถตสีมนฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุปจารสีมายเมว กถินนตฺถารก ตฺตึ กโรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ, โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา. ตถา หิ อุปจารสีมายเมว ปวิฏฺคามสีมายํ ตตฺถ โอติณฺเณ ภิกฺขู ตตฺถ ปาสานยนํ วา พหิสีมกรณํ วา โก สกฺขิสฺสติ. ‘‘กถินตฺถตสีมาย’’นฺติ อิมินาปิปเทน กถินตฺถตภาโวเยว วุตฺโต, น กถินตฺถตสาฏกสฺส ทานกมฺมวาจา, สา จ วิจารณา กมฺมจตุกฺเกน ทีเปตพฺพา. ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ ตฺติกมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ ตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ. ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา สงฺฆํ กิตฺเตตฺวา ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขุตฺตุํ อนุสาเวตฺวา กตฺตพฺพํ วุจฺจติ. ตฺติกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติทุติยกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา เอกาย จ อนุสาวนายาติ เอวํ ตฺติทุติยาย อนุสาวนาย กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา ตีหิ จ อนุสาวนาหีติ เอวํ ตฺติจตุตฺถาหิ ตีหิ อนุสาวนาหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ ผลภาชนกาลาทีสุ ลหุกกมฺเมเยว ลพฺภติ. กถินตฺถตสาฏกทาเนปิ อนตฺถเตเยว กถิเน ตโต พหุอานิสํสจีวรสาฏกํ ลภิตฺวา เตเนว สาฏเกน อตฺถริตพฺพา, ปุน กมฺมวาจาย ทานกิจฺจํ นตฺถิ อปโลกนกมฺเมน สงฺฆสฺส อนุมติยา ทาตพฺพํ. กถินตฺถตสาฏกทานกมฺมวาจา เอกา เจ วฏฺฏติ. ปุน กมฺม วาจายกิจฺจํ ¶ นตฺถิ. ตฺติกมฺมํ ปน ธมฺมสงฺคาหกกาเล มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนนกาเล ลหุกกมฺเมเยว ลพฺภติ. ตฺติทุติยกมฺมํ ปน สีมาสมฺมุติ, สีมาสมูหนํ, กถินทานํ, กถินุทฺธาโร, กุฏิวตฺถุเทสนา, วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ ครุกมฺมานิ อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติ. ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว กาตพฺพํ. อิโต ปเรสุ จีวรวิปฺปวาสสมฺมุติอาทีสุ ตฺติทุติยกมฺเมสุ อปโลเกตฺวาปิ กาตพฺพํ, ลหุกกมฺมตฺตา. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ ปน อิทานิ อุปสมฺปทากมฺมํ อิทานิ จตฺตาริ กมฺมานิ พทฺธสีมาย วา, ตสฺมึ อสติ อุทกุกฺเขปสีมาย วา โสเธตุํ อสกฺโกนฺเต สติ อพทฺธสีมาย วา กาตพฺพเมว. อปเร เอวํ วทนฺติ ‘‘กุฏิวตฺถุการวิหารวตฺถุการกาเล ตานิ กุฏิวิหารวตฺถูนิ กถํ สีมฏฺา กาตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺเถว กุฏิวิหารกรณฏฺาเนเยว กาตพฺพ’’นฺติ, ตํ เตสํ วจนมตฺตเมว, น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. วตฺถุปรามสนเมเวตฺถ ปมาณํ, ตถา หิ สงฺฆกุฏิวตฺถุํ โอโลเกนฺตํ ยาจติตฺยาทินา วตฺถุปรามสนํ กตฺวา เหฏฺา วตฺถุตฺติโทเส จ วิปตฺติ ลกฺขเณ จ วชฺเชตฺวา ตฺติทุติยกมฺเมน สมฺมตภิกฺขูหิ ตตฺถ กุฏิวิหารฏฺานํ คนฺตฺวา โอโลเกตพฺพํ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘เตหิ สมฺมเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ คนฺตฺวา กุฏิวตฺถุ โอโลเกตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. อฺถา ปตฺตจีวรวิรหิตํ ปุคฺคลํ วา อนุปชฺฌายกํ วา กตฺวา อุปสมฺปาเทนฺเตหิ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ กมฺมวาจาย สาวิเตปิ กมฺมสฺส อสิชฺฌนํ ภเวยฺย. อปเร เอวํ วทนฺติ ‘‘สีมาสมฺมุติกาเล ปน กตํ, ตถา หิ สีมาสมฺมุติกาเล ภิกฺขู ตสฺมึ เยว าเน ตฺวา กมฺมวาจํ สาเวนฺติ, ตสฺมิมฺปิ าเน อพทฺธสีมาว โหติ. ยทิ พทฺธสีมา ภเวยฺย, สีมชฺโฌตฺถรณํ วา สีมสมฺเภโท วา สิยา’’ติ. สจฺจํ, ตถาปิ ตํ สีมาสมฺมุติฏฺานํ ภุชิสฺสํ กตฺวา สีมสมฺมุติกมฺมสฺสกตตฺตา วิสุํคาเม สมฺมตานํ ภิกฺขูนํ คามสีเม ิตา ภิกฺขู กมฺมํ โกเปตุํ น สกฺโกนฺติ. ยทิ สีมสมฺมุติฏฺานํ ภุชิสฺสํ กตฺวาว สีมํ สมฺมนฺเนยฺย, กถํ ภควโต ธรมานกาเล ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุ ยถาสุขํ สีมํ สมฺมนฺนิสฺสนฺตีติ น ปเนวํ ทฏฺพฺพํ ตถา หิ วาสาขา มิคารมาตาปิ นวโกฏีหิ ภูมึ คณฺหิตฺวา ปุพฺพารามํ นาม มหา วิหารํ ¶ กาเรสิ, ตถา อนาถปิณฺฑิโก กหาปณสนฺถเตน เชตสฺส ราชกุมารสฺส อุยฺยานฏฺานํ กิณาเปตฺวา คณฺหิตฺวา เชตวนํ นาม มหาวิหารํ กาเรสิ เอวํ ปฺุกามา ปริเวณํ กตฺวา วิหารํ กโรนฺติ ตสฺมา ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ยถาสุขํ สีมํ พนฺธนฺตีติ ทฏฺพฺพนฺติ. อยํ อุปจารสีมาย วิจารณา.
สมานสํวาสสีมา นาม ทิฏฺิสีลสามฺสงฺฆาตสงฺขาเตหิ ภิกฺขุคเณหิ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺเมน สมานํ เอกีภาวํ หุตฺวา วสิตุํ สมฺมตา สีมา. อวิปฺปวาสสีมา นาม ติจีวเรน วิปฺปวสิตุํ สมฺมตา สีมา, เอตา ทฺเวสีมา ติโยชนปรมตายปิ สมฺภวโต มหาสีมา ติปิ นามํ ลภนฺติ, ตาสํ วิจารณา มหาอฏฺกถายํ สพฺพโส ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตา, ตสฺมา อิธ น วกฺขาม วุจฺจมานมฺปิ อวิเสเสตฺวา วุตฺตํ ภเวยฺย, ตสฺมา น วกฺขาม.
ลาภสีมา นาม ยํ คามํ วา นิคมํ วา โปกฺขรณีตฬากวนาทิกํ วา ยํ ยํ ปเทสํ สงฺฆสฺส จตุจฺจปฺปยตฺถาย ราชราชมหามตฺเตหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปิตา, เอสา ลาภสีมา นาม. เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนฺุาตา, น ธมฺมสงฺคหกตฺเถเรหิ ปิตา, อปิ จ โข ลาภทายเกหิ ปิตาว. มาติกาฏฺกถาย ลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ ลาภสีมาติ ยํ ราชราชมหามตฺตาทโย วิหารํ กาเรตฺวา คาวุตํ วา อฑฺฒโยชนํ วา โยชนํ วา สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วิหารสฺส ลาภสีมา, ยํ เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติ เปนฺติ, อยํ ลาภสีมา นามา’ติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ ลาภสีมาธิกาเร รฺโ มหาเจติยทายกสฺส ทิวงฺคตกาลโต เอกสฺมึ สํวจฺฉเร อตีเต ตสฺส เชฏฺปุตฺตสฺส ธมฺมรฺโ กาเล อีทิสํ ปฺุํ ภูตปุพฺพํ. ยทิ หิ ราชราชมหามตฺตาทีสุ โย โกจิ ยสฺส วิหารสฺส ยานิ ตฬากเขตฺตวตฺถาทีนิ ทตฺวา ตํ สหิตวิหารํ ปุคฺคลสฺส เทติ, เอวํ สติ กึ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ สหิตวิหารํ ปุคฺคลิกภาเวน ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ, อุทาหุ สงฺฆิกภาเวเนวาติ ตฬากเขตฺตวตฺถาทิวิรหิโต ปน เกวโล ปุคฺคลิกวิหาโร อฺเสํ ทมฺมีติ อทตฺวา ปุคฺคเล มเต สงฺฆิโก โหติ, อุทาหุ ปุคฺคลิโกเยวาติ. ตตฺรายํ วิสฺสชฺชนา, ยทิ หิ ราชราชมหามตฺตาทีสุ โยโกจิ วิหารสฺส ตฬากเขตฺตาวตฺถาทีนิ ¶ เทติ, เอวํ สติ ปฏิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติทฏฺพฺพํ เตน วุตฺตํ วินยฏฺกถายํ ‘‘อิมํ ตฬากํ, อิมํ เขตฺตํ, อิมํ วตฺถุํ วิหารสฺส เทมาติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตุํ น ลพฺภตี’’ติ. ‘‘ปาสาทสฺส ทาสึ, ทาสํ, เขตฺตํ, วตฺถุํ, โคมหึสํ เทมาติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหตี’’ติ จ. วินยวินิจฺฉยปกรเณ จ.
‘‘เขตฺตวตฺถุตฬากํ วา, เทม โคอชิกาทิกํ;
วิหารสฺสาติ วุตฺเตปิ, นิเสเธตุํ น วฏฺฏตี’’ติ.
ขุทฺทสิกฺขาปกรเณ จ ‘‘เขตฺตาทีนิ วิหารสฺส, วุตฺเต ทมฺมีติ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘วิหารสฺส เทมา’’ติ เจตฺถ สงฺฆิกวิหารสฺเสว, น ปุคฺคลิกวิหารสฺสาติ ทฏฺพฺพํ, ตถา หิ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. ‘‘ปาสาทสฺสา’’ติ จ สามฺเน วุตฺเตปิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน วิสาขา มิคารมาตา สงฺฆสฺส อตฺถาย สาฬินฺทํ ปาสาทํ การาเปตุกาโม โหติ หตฺถินขก’’นฺติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปาสาทปริโภคสฺส อนฺุาตตฺตา สงฺฆิกํเยว ปาสาทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิฺายติ ตถา หิ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ สพฺพํ ปาสาทปริโภค’นฺติ. ปาฬิยา อฏฺกถาย วณฺณนาธิกาเร ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานี’’ติอาทิ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุคฺคลิกํ ปน สุวณฺณาทิวิจิตฺรํ ภิกฺขุสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุเมว น วฏฺฏติ, ‘‘น เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปชตํ สาทิยิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา, เตเนเวตฺถ อฏฺกถายํ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วาติ น วุตฺต’นฺติ. ‘‘ภิกฺขูนํ ธมฺมวินยวณฺณนฏฺาเน’’ติ วุตฺตตฺตา สงฺฆิกเมว สุวณฺณาทิมยํ เสนาสนํ เสนาสนปริกฺขารา จ วฏฺฏนฺติ, น ปุคฺคลิกานีติ คเหตพฺพนฺติ จ, ตสฺมา ตฬากเขตฺตวตฺถาทิสหิตวิหาโร สงฺฆิโกเยว โหติ, น ปุคฺคลิโกติ วินยโกวิเทหิ ทฏฺพฺโพ. สเจ ปน ราชราชมหามตฺตาทีสุ โยโกจิ ตฬากเขตฺตวตฺถาทิสหิตํ วิหารํ ปุคฺคลสฺส ตํ สหิตวิหารภาวมาโรเจตฺวา เทติ, เอวํ สติ ปุคฺคลสฺส สงฺฆิกวิหารภาเวเนว ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ, น ปุคฺคลิกวิหารภาเวนาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กสฺมา, วิหารสฺส เทมา’’ติ วตฺวา ทินฺนานํ ตฬากเขตฺตวตฺถาทีนํ สงฺฆสฺเสว วฏฺฏมานตฺตา. เตเนวาห วิมติวิโนทนิยํ ‘‘วิหารสฺส เทมาติ วุตฺตํ สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส, เขตฺตาทิ วิย ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ตตฺรายํ โยชนา ¶ วิหารสฺสาเทมาติ วตฺวา ทินฺนํ เขตฺตาทิ สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส, เอวํ วิหารสฺส เทมาติ วุตฺตํ สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ อกปฺปิยมฺจํ สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺสาติ ทฏฺพฺพนฺติ. สงฺฆสฺเสว กปฺปิยโวหาเรน เขตฺตาทีนิ ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ, ตถา หิ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘จตฺตาโรปจฺจเย ปริภฺุชตูติ เทติ วฏฺฏตีติเอตฺถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตุปจฺจยปริโภคตฺถาย ตฬากํ ทมฺมีติ วา ภิกฺขุสงฺโฆ จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภฺุชิตุํ ตฬากํ ทมฺมีติ วา อิโต ตฬากโต อุปฺปนฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ทมฺมีติ วา วุตฺตมฺปิ วฏฺฏติ. อิทฺจ สงฺฆสฺส ทิยฺยมานฺเว สนฺธาย วุตฺตํ, ปุคฺคลสฺส ปน เอวมฺปิ ทินฺนํ ตฬากเขตฺตาทิ น วฏฺฏติ. สุทฺธจิตฺตสฺส ปน อุทกปริโภคตฺถํ กูปโปกฺขรณีอาทโย วฏฺฏนฺติ. สงฺฆสฺสตฬากํอตฺถิ, ตํกถนฺติอาทินาหิสพฺพตฺถ สงฺฆสฺสวเสเนว วุตฺตนฺติ. ‘‘เขตฺตาทโย ปน สพฺเพสงฺฆสฺเสว วฏฺฏนฺติ, ปาฬิยํ ปุคฺคลิกวเสน คเหตุํ อนนฺุาตตฺตาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ จ. ปุคฺคลสฺส ปน ปุคฺคลานฺจ เขตฺตวตฺถาทีนิ กปฺปิยโวหาเรนาปิ ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏติ. เอวฺจกตฺวา วิมติวิโนทนิยํ ‘‘เขตฺตวตฺถาทีนิปิ กปฺปิยโวหาเรนาปิ ปุคฺคลานํ คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตถา อนฺุาตตฺตาติ วิฺายติ เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ อาทินา หิ ปฏิกฺขิตฺตาสุ เอกสฺเสว ปุคฺคลิกวเสน คหเณ อนนฺุาเต ตทิตรานํ ตถาคเหตพฺพตา สิทฺธาว โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตฬากเขตฺตวตฺถาทิสหิตสฺส วิหารสฺส สงฺฆิกภาเวเนว ปฏิคฺคเหตพฺพตา สิทฺธา โหตีติ ทฏฺพฺพา. อยํ ปมปฺเห วิสฺสชฺชนา.
ตฬากเขตฺตวตฺถาทิวิรหิตํ ปน วิหารํ ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ. โส จ วิหาโร ตสฺมึ ปุคฺคเล ชีวนฺเต ปุคฺคลิโก โหติ. อฺเสํ ทมฺมีติ อทตฺวา มเต อวิสฺสชฺชนีโย อเวภงฺคิโย, สงฺฆิโกเยว โหตีติ ทฏฺพฺโพ. ยถาห, ภิกฺขุสฺส ภิกฺขเว กาลงฺกเต สงฺโฆ สามิ ปตฺตจีวเร. อปิ จ คิลานุปฏฺากา พหูปการา, อนุชานามิ ภิกฺขเว สงฺเฆน ติจีวรฺจ คิลานุปฏฺากานํ ทาตุํ. ยํ ตตฺถ ลหุภณฺฑํ ลหุปริกฺขารํ, ตํ สมฺมุขีภูเตน สงฺเฆน ภาเชตพฺพํ. ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑํครุปริกฺขารํ ตํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยนฺติ. วินยฏฺกถายฺจ ‘‘ตสฺมึ ¶ ชีวนฺเต ปุคฺคลิโก, มเต สงฺฆิโกเยวาติ อฺเสํ อทตฺวา ปิตปริกฺขาราปิ ตตฺถ สงฺฆสฺเสว โหนฺติ. ทฺวินฺนํ สนฺตกํ โหติ อวิภตฺตํ, เอกสฺมึ กาลงฺกเต อิตโร สามิ. พหูนํ สนฺตเกปิ เอเสว นโย, สพฺเพสุ มเตสุ สงฺฆิกํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑ’นฺติ อาทีสุ ครุภณฺฑํ นาม ราสิวเสน ปฺจวิธํ, สรูปวเสน ปน ปฺจวีสติวิธํ โหติ, ตสฺมา มตกสนฺตกภูตสฺสาปิ วิหารสฺส ครุภณฺฑภาโว เวทิตพฺโพ, เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ยํ ตตฺถ ลหุภณฺฑํ ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑ’’นฺติ.
อิติ ปฺจหิ ราสีหิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน;
ปฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยีติ.
เอตฺถ วิหารสฺส ครุภณฺฑภาโว เวทิตพฺโพ. อยํ ทุติยปฺเห วิสฺสชฺชนา.
อยํ หํสาวติยา ปาโมกฺขมหาเถรานํ วิสฺสชฺชนา. รามฺรฏฺวาสิโน ปน มหาเถรา ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตพฺพเมวาติ วทนฺติ, ตถา ชํมายรฏฺวาสิโนปิ มหาเถรา, ตถา สูนาปรนฺตรฏฺวาสิโนปิ มหาเถรา ตถา อิสินครวาสิโนปิ มหาเถรา ปุคฺคลิกภาเวน ปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถี’ติ วทนฺติ เตสํ มหาเถรานํ อยมธิปฺปาโย ลาภสีมานาเมสา เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนฺุาตา. น ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิปิ ปิตา. อปิ จ โข ปฺุตฺถิเกหิ ลาภทายเกหิ ปิตา ตสฺมา ปฺุตฺถิกา ราชราชมหามตฺตาทโย วิหารํ การาเปตฺวา ตสฺส วิหารสฺส ลาภตฺถาย ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เปนฺติ ‘‘ยํ เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติ. ตํ ปน วิหารํ อตฺตโน รุจิตสฺส ยสฺสกสฺสจิ ปุคฺคลสฺส ‘‘อิมํ วิหารํ ตุยฺหํ ทมฺมิ, ตว วิหาโร โหตู’’ติวา อตฺตโน รุจิยา เทติ โสปิ ปุคฺคโล ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจเลณานิ วิหาร’’นฺติ อาทินา อนฺุาตวิหารเมว ปฏิคฺคณฺหาติ, ภควโต อนฺุาตวิหารมตฺตสฺเสว ปฏิคฺคหิตตฺตาติ. ตสฺมึ วิหาเร เขตฺตวตฺถาทีนิ อตฺถีติ เจ. ‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ อาทินา ยํ เขตฺตาทิวตฺถุปฏิคฺคหณํ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส เขตฺตาทิวตฺถุสฺส อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา วิหารมตฺตเมว หิ ปฏิคฺคหิเต ตปฺปฏิพทฺธา เขตฺตาทิวตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺนจีวร ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราปิ ¶ ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส กปฺปิยภาเวเนว ปวตฺตนฺติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิคฺคหเณ วา ปริภุตฺเต วา โทโส นตฺถิ, ภควตา เอว อนฺุาตสฺส กปฺปิยปจฺจยสฺส ปริภฺุชิตตฺตา. สุตฺตํ อาหราติ เจ, ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ. นนุ จ วิสาขา มิคารมาตา สงฺฆสฺเสว อตฺถาย สาฬินฺทํ ปาสาทํ หตฺถินขกนฺติ. สจฺจํ, ตถาปิ ปุคฺคโล สงฺฆปริยาปนฺโน สงฺฆสฺส ปาสาทปริโภเค อนฺุาเต ตทนฺโตคธสฺสปิ ปุคฺคลสฺส อนฺุาตเมว โหติ. อฺถา ปุคฺคเล อนฺโตวิหาเร นิสินฺโนเยว สงฺโฆ ตสฺมึ เยว วิหารสีเม กมฺมํ กโรนฺโตปิ กมฺมโกโป น ภเวยฺย, อวคฺคารหตฺตาติ วกฺขติ จ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เส นาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ, อิมินาปิ วจเนน ปุคฺคลิกวิหารสฺสปิ สพฺพกปฺปิยภาโว วิฺายติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ าปกสฺส ทสฺสนโต. สุวณฺณฆฏาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺโท มริยาทตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน รชตหารกูฏ-ชาติผลิกาทีนิ อกปฺปิยฆฏานิ สุวณฺณรชตหารกูฏ ชาติผลิกาทิภาชนสรวาทีนิ จ เสนาสนปริกฺขารานิ สงฺคณฺหาติ, ตานิ ภิกฺขุสฺส ปริกฺขารภาเวน น วฏฺฏนฺติ ตถา ทาสิทาสโคมหึสาปิ, ตถา เขตฺตาทิวตฺถุมฺปิ ภิกฺขุสฺส อตฺตโน สนฺตกภาเวน ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏนฺติ, วิหารสฺส ปน ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ, สพฺพสทฺทสฺส ทสฺสนโต เตเนวาห สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย ‘‘เสนาสเน ปน ทฺวารกวาฏ วาตปานกวาฏาทีสุ สพฺพํ รตนมยมฺปิ วณฺณมฏฺกมฺมํ วฏฺฏติ. เสนาสเน กิฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ อฺตฺร วิรุทฺธเสนาสนา’’ติ, อิมินา เปตฺวา’คามฺจ คามูปจารฺจา’ติ เอตฺถ วิรุทฺธเสนาสนํ เปตฺวา สพฺพกปฺปิยากปฺปิยํ วิหารสฺส กปฺปติ, กิฺจิอปฺปมตฺตกมฺปิ ปฏิเสเธตพฺพํ นาม นตฺถีติ วิฺายติ, เตเนวาห วินยวินิจฺฉเย.
‘‘เขตฺตวตฺถุ ตฬากํวา, เทม โคอชิกาทิกํ;
วิหารสฺสาติ วุตฺเตปิ, นิเสเธตุํ น วฏฺฏตี’’ติ.
นนุจ ¶ วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตนฺติ. วุตฺตํ เอตฺถ หิ อาจริยสฺสอธิปฺปาเยน ภวิตพฺพํ ‘‘เขตฺตวตฺตาทีนิปุคฺคลิกวิหารสฺส เทมา’’ติ วุตฺเต ‘‘น กปฺปติ อุปาสกา’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. กสฺมา ปุคฺคโล ตสฺส วิหารสฺส สามิ, วิหารสฺส ทินฺเน ปุคฺคลสฺส ทินฺนเมว โหติ, เอวํ สติ จ ‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ อาทินา วุตฺตสิกฺขาปเทน กาเรตพฺพตํ อาปชฺชติ. สงฺฆิกวิหารสฺส ปน น ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. กสฺมา โส ปุคฺคโล ตสฺส สงฺฆิกวิหารสฺส อนิสฺสโร. จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนํ ยํกิฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ปเทสํ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตสฺสปิ ปาราชิโก น โหติ, สพฺพสฺเสว จาตุทฺทิสิกสฺส สงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขปสฺส อสมฺภวโต ตสฺมา สงฺฆิกวิหารสฺส ทินฺเน ปฏิกฺขิตฺเต สงฺฆสฺส ลาภนฺตรายกโร โหตีติ. อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺต’นฺติ วุตฺตํ ภเวยฺย, น ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ. เอวฺจ สติ สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’ติ เอตฺถ เอกสฺส สนฺตเก ตฬาเก เขตฺเต จ ชาเต ตสฺเสว ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํ. ยทิ ปน ตํ ตฬากํ สพฺพสาธารณํ, เขตฺตานิ ปาฏิปุคฺคลิกานิ, ตสฺส จ ธุรนิกฺเขเป อวหาโร. อถ เขตฺตานิปิ สพฺพสาธารณานิ, สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขเปเยว ปาราชิกํ, นาสตีติ ทฏฺพฺพนฺติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตวจเนน อวิโรโธ สิยา, ตถา หิ เขตฺตวตฺถาทิสหิตสฺส วิหารสฺส ปุคฺคลิกภาเวน อกปฺปิเย สติ. กถํ ปุคฺคลสฺส เขตฺตวตฺถาทิกมารพฺภ อภิยฺุชภาโว ภเวยฺย, เอวฺจ ปน วเทยฺย ‘‘ธุรํ นิกฺขิปตีติ เอตฺถ เอกสฺส สนฺตเก ตฬาเก เขตฺเต จาติเอตฺถ คิหิสนฺตกเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ตถาปิ น วตฺตพฺพํ. กสฺมา ‘‘ธุรํ นิกฺขิปตีติ ยทา ปน สามิโก อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ, ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา’’ติ ปทสฺส ทิสฺสนโต เตเนว ‘‘เขตฺตานิ ปาฏิปุคฺคลิกานิ, ตสฺส จ ธุรนิกฺเขเป’’ติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตํ. ตถา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เสนาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ วุตฺต วจเนนาปิ อวิโรโธ สิยา, ตถา ‘‘เสนาสเน กิฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ ¶ นตฺถิ อฺตฺร วิรุทฺธเสนาสนนา’’ติ อฏฺกถาวจเนนาปิ สํสนฺทเมว. ตถา ‘‘ยํ ภิกฺขเว มยา อิทํ น กปฺปตีติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ เจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปตี’’ติ อิมินา สุตฺตานุโลเมนปิสํนฺทเมว. กถํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจเลณานิ วิหารนฺตฺยา’’ทินา อนฺุาตวิหารสฺส ปฏิคฺคหิตตฺถา. ตปฺปฏิพทฺธจีวราทิกปฺปิยปจฺจยสฺเสว ปริภฺุชิตตฺตา จ วิหารปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราปิ ภิกฺขุสฺส สพฺพกปฺปิยา กปฺปิยานุโลมา จ โหนฺติ. เอวํ สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมตีหิ สํสนฺทนโต อฺทตฺถุ คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย เขตฺตวตฺถาทิสหิตวิหาโร ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตพฺโพติ กปฺปิยา กปฺปิยานิ วินยโกวิเทหิ ทฏฺพฺโพ. อยํ อิสินครวาสีนํ มหาเถรานํ สมานวิสฺสชฺชนา.
‘‘เย จ ชนา ครุภณฺฑํ สํวิธาย อวหรุํ. ธุรนิกฺเขโป จ โหติ, ปาราชิกมนาปนฺนา, ปฺหาเมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ.
อยํ ปฺหา สงฺฆิกภูมิเถนเก ภิกฺขุ สนฺธาย วุตฺตา, ตตฺถ หิ ปจฺจุปฺปนฺนสงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขเปน จาตุทฺทิสิกสงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขปาภาวโต อวหาโร นตฺถีติ. อยํ ลาภสิมาย วิจารณา.
คามสีมานิคมสีมานครสีมา ปน ปากฏาเยว. ตาสํ ปน วิเสโส เอวํ เวทิตพฺโพ ยสฺมึ ปน ปเทเส อาปณเมว อตฺถิ, น ปาการปริกฺขิตฺตํ ปาการปริกฺขิตฺตเมว วา อตฺถิ น อาปณํ อยํ ปเทโส คาโม นาม. ยสฺมึ ปน ฏฺาเน คาโมเยว อตฺถิ, น ปน อาปณปาการา สนฺติ, อยํ ปเทโส นิคโม นาม. ยตฺถ ปน อาปณมฺปิ อตฺถิ ปาการปริกฺขิตฺตมฺปิ, อยํ ปเทโส นครํ นาม. อยํ ปเทโส นาคารวนฺติ เอตฺถาติ วจนตฺเถน ราชูนํ วา มหามตฺตานํ วา นิวาสนโยคฺยฏฺานตฺตา นครนฺติ วุจฺจติ. โลกิยสตฺเถ ปน.
‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ, ปาสาทาปณมนฺทิรํ;
นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโค ปโสภิต’’นฺติ.
วุตฺตํ. เอวํ คามนิคมนครานํ วิเสสํ ตฺวา คาโมเยว คามสีมา, นิคโมเยว นิคมสีมา, นครเมว นครสีมาติ ตาสํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยํ ปเทสํ อสมฺมตาย ภิกฺขเว สีมาย อปิตาย ยํ ¶ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ยา ตสฺส คามสฺส วา คามสีมา นิคมสฺส วา นิคมสีมา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’ติ อนฺุาตํ, ตสฺมึ ปเทเส สพฺโพปิ วา คามปเทโส. ยมฺปิ เอกสฺมึเยว คามเขตฺเต เอกํ ปเทสํ ‘‘อยํ วิสุํ คาโม โหตู’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ราชา กสฺสจิ เทติ โสปิ วิสุํคามสีมา โหติเยว ตสฺมา สา จ อิตรา จ ปกติคามนครนิคมสีมา พทฺธสีมาสทิสาเยว โหนฺติ. เกวลํ ปน ติจีวรวิปฺปวาสปริหารํ น ลภนฺติ. เอตฺถ จ อปเร เอวํ วทนฺติ, ‘‘ราชา ปเสนทีโกสลาทโย โปกฺขรสาติปภุตีนํ ทกฺขิโณทกปาตนวเสน เทนฺติ วิย พฺรหฺมเทยฺยวเสน ทินฺนเมว วิสุํ คามสีมา โหติ, น อายมตฺตสฺส, เฉชฺชเภชฺชสฺส อนิสฺสรตฺตา’’ติ ตํ น ปเนวํ ทฏฺพฺพํ, เฉชฺชเภชฺชสฺส ราชารหตฺตา ตถา หิ โลกโวหารสงฺเกตวเสน อยํ ปเทโส อิมสฺส คามสฺส ปริจฺเฉโท’’ติ อิสฺสเรหิ กตปริจฺฉินฺนเมว ปมาณํ โหติ. ยทิ เฉชฺชเภชฺชกโร ภเวยฺย, ราชาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โสปิ คามเทโส นครรชฺชสีมา ภเวยฺย, น ปน คามสีมามตฺตเมว, เตเนวาห สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย ‘‘ยตฺตเก ปเทเส ตสฺส คามสฺส คามโภชกา พลึ ลภนฺติ, โส ปเทโส อปฺโป วา โหตุ มหนฺโต วา, คามสีมาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. นครนิคมสีมาสุปิ เอเสว นโย’’ติ. อยํ คาม นิคมนครสีมานํ วิจารณา.
อพฺภนฺตรสีมา นาม ยํ ปฏปเทสํ อคามเก ภิกฺขเว อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’ติ อนฺุาตา อพฺภนฺตรสีมา นาม. ตตฺถ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ ยสฺมึ วิฺฌาฏวิสทิเส อรฺเ ภิกฺขุ วสติ, อถสฺส ิโตกาสโต สมนฺตา ปุรตฺถิมาย สตฺตพฺภนฺตรา ปจฺฉิมาย สตฺตพฺภนฺตรา ทกฺขิณาย สตฺตพฺภนฺตรา อุตฺตราย สตฺตพฺภนฺตราติ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา. วินิพฺเพเธน จุทฺทสา ติ ปุรตฺถิมปจฺฉิมวเสน จุทฺทสพฺภนฺตรา, ทกฺขิณุตฺตรวเสนปิ จุทฺทสพฺภนฺตราติ เอวํ นิพฺเพเธน จุทฺทส จุทฺทส กตฺวา สมนฺตา อฏฺวีสติ อพฺภนฺตรา โหนฺติ. เอตฺถ จ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสติ หตฺถปฺปมาณํ โหติ, ตสฺมา ปุรตฺถิมาย สตฺตพฺภนฺตเร ฉนฺนวุติสตหตฺถปฺปมาณํ โหติ, เอวํ ทกฺขิณุตฺตรปจฺฉิเมสุปีติ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุราสีติสตฺตสตหตฺถปฺปมาณํ ¶ โหติ. ปริมณฺฑลวเสน ปน สพฺพํ ฉสตฺตติเอกสตุตฺตรานิ จ เอกํ สหสฺสฺจ โหติ. ปกติอยนวเสน มินิเต ปน –
‘‘ปฺจหตฺโถ มโต ทณฺโฑ, วีสทณฺโฑ อุสโภ;
อถีติอุสภา คาวี, จตุคาวี โยชน’’นฺติ.
วุตฺตตฺตา อยนวเสน วินิพฺเพเธ จุทฺทสพฺภนฺตเร ทฺเวหตฺถาธิกอฏฺสตฺตติ โหติ. สพฺพํ อฏฺวีสติ อพฺภนฺตรํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุหตฺถาธิกฉปฺปฺาสุตฺตร เอกสตํ โหติ. ปริมณฺฑลวเสน ปน ฉหตฺถาธิกจตุตึสุตฺตรทฺเวสตานิ โหนฺติ, อุสภวเสน ปน วินิพฺเพเธน จุทฺทส อพฺภนฺตเร ทฺเวหิ อูนานิ จตฺตาริ อุสภานิ จ ทฺเวรตนฺจ โหนฺติ. สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺวีสติยา อพฺภนฺตเร จตุรตนฺจ โสฬส อยนานิ อธิกานิ สตฺต อุสภานิ โหนฺติ. ปริมณฺฑลวเสน ปน ฉรตนฺจ จุทฺทสอยนานิ จ อธิกานิ เอกาทส อุสภานิ โหนฺติ. อยเมตฺถ สารโต วินิจฺฉโย. เกจิ ปน อพฺภนฺตรสทฺทํ หตฺถรตนวาจกํ ปริกปฺเปตฺวา เอวํ วทนฺติ มชฺเฌ ิตสฺส สมนฺตา สตฺต วินิพฺเพเธน จุทฺทสา’ติ วุตฺตตฺตา ปุรตฺถิมาย สตฺต หตฺถา ทกฺขิณุตฺตรปจฺฉิเมสุปิ สตฺต สตฺต หตฺถาติ กตฺวา เอวํ นิพฺเพเธน จุทฺทส หตฺถา โหนฺติ. สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺวีสติหตฺถํ อพฺภนฺตรนฺติ ตํ เตสํ มติมตฺตเมว, น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. กสฺมา อฏฺกถายํ ตตฺถ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสติหตฺถ’นฺติ วุตฺตตฺตา. ยทิ เตสํ มเตน สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺวีสติหตฺถพฺภนฺตรํ ภเวยฺย, อฏฺกถายํ ตตฺถ อพฺภนฺตรํ นาม อฏฺวีสติหตฺถปฺปมาณํ โหติ, มชฺเฌ ิตสฺส สมนฺตา สตฺตวินิพฺเพเธน จุทฺทสา โหนฺตี’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, น ปเนวํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อยฺเหตฺถตฺโถ ตตฺถ ตตฺถา’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอกนฺติ คณนปริจฺเฉโท. อพฺภนฺตรนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส, นิยมิตปริทีปนํ วา. อฏฺวีสติหตฺถปฺปมาณนฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพธมฺมสมุทายนิทฺเทโส ตตฺถ เตสุ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตเรสุ เอกํ อพฺภนฺตรํ นาม อฏฺวีสติหตฺถปฺปมาณํ โหตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ ปน สงฺขฺยา กเถตพฺพา. สา ทุวิธา ปริมาณมินนวเสน. ตตฺถ ปริมาณ สงฺขฺยา เอวํ เวทิตพฺพา จตสฺโส มุฏฺิโย เอโก กุฑุโว. จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก. จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา. จตสฺโส มานิกา ¶ เอกา ขารี. วีสติ ขาริกา เอโก วาโห. ตเทว เอกํ สกฏนฺติ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ วุตฺตํ. สารตฺถทีปนิยํ ปน นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ จตสฺโส มุฏฺิโย กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก. จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา, จตฺตสฺโส มานิกา เอกา ขารี. วีสติขาริกา เอโก วาโห. ตเทว เอกํ สกฏนฺติ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ วุตฺต’นฺติ วตฺวา ‘‘อิธ ปน ทฺเว สกฏานิ เอโก วาโหติ วทนฺตี’’ติ ลิขิตํ ปจฺจนฺตโวหาเรน มินิเต ปน สฏฺิสตํ เอโก วาโหติ รฺโ ธมฺมาโสกสฺส สูวกาหตสาลิยา มินิเต ปน ปจฺจนฺตโวหาเรน วีสาธิกติสตํ โหติ เอโก วาโหติ วทนฺติ. มินน สงฺขฺยา ปน เอวํ เวทิตพฺพา. ตถา หิ –
‘‘ฉตฺตึส ปรมาณูนํ, อณุมตฺตนฺติ วุจฺจติ;
ฉตฺตึ สอณุมตฺตํ, ตชฺชารีติ ปวุจฺจติ.
ฉตฺตึ สมตฺตาตชฺชารี, รถเรณุปมาณํ;
ฉตฺตึส รถเรณู จ, เอกา ลิกฺขาติ วุจฺจติ.
สตฺตลิกฺขา จ เอกูกา, สตฺตูกา ธฺมาสโก;
สตฺตธฺงฺคุลิ เอกา, วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลิ.
ทฺเว วิทตฺถิตุ รตนํ, สตฺตหตฺถํ เอกยฏฺิ;
วีสยฏฺิตุ อุสภํ, อุสภาสีติ คาวุตํ;
คาวุตานิ จตฺตาริ, เมรุโยชนนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
วุตฺตตฺตา เอกา รโช ปรมาณุ อติสุขุมา อจกฺขุวิฺเยฺยา, สรีรมฺปิ ฆนเสลมยํ สิเนรุปพฺพตราชมฺปิ วินิชฺฌิตฺวา คตา. ตสฺสา ฉตฺตึสปริมาณํ เอโกอณุ ตชฺชาริตสฺส ฉตฺตึสปริมาณํ เอการถเรณุ. ตสฺสา ฉตฺตึสปริมาณํ เอกลิกฺขา. สตฺตลิกฺขา เอกา อูกา. สตฺต อูกา เอกํ ธฺํ. สตฺตธฺํ เอกา องฺคุลิ, ทฺวาทสองฺคุลิ เอกา วิทตฺถิ. ทฺเว วิทตฺถิ เอกรตนํ. สตฺตหตฺถํ เอกยฏฺิ, วีสยฏฺิ เอกา อุสภา, อสีติ อุสภา คาวุตํ. จตฺตาริ คาวุตานิ เมรุโยชนนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ อณุรโช กิฬฺชกุฏฺฏฉิทฺทาทีสุ วาเต ปหฏกาเล สูริยาโลเกสุ ทิสฺสติ. ตชฺชารี ปน สกฏมคฺคาทีสุ ทกฺขิณวาม ปสฺสาทีสุ ทิสฺสติ ¶ . รถเรณุ ปน ตสฺสา อลฺลียนฏฺาเนสุ ทิสฺสติ. ลิกฺขา ปน อติโอฬาริกา ปากฏา โหติ. อยํ เมรุอยนวเสน วุตฺตํ.
อปรมฺปิ
‘‘ทส เกสา เอกติลํ, ฉติลํ ยวกํ ภเว;
จตุยวฺจ องฺคุลิ, ปฺจทส เอกปาท’’นฺติ.
วุตฺตตฺตา ทส เกสา เอกติลํ นาม. ฉติลํ เอกํ ยวํ นาม. จตุยวํ เอโก องฺคุลิ นาม. ปฺจทสงฺคุลิโย เอโก ปาโทติ วุจฺจติ. อิทํ ตีสุ เวเทสุ อาคตวเสน วุตฺตํ.
อปรมฺปิ
‘‘ทส เกสา เอกติลํ, ฉติลํ ยวกํ ภเว;
จตุยวฺจ องฺคุลิ, อฏฺงฺคุลิ เอกา มุฏฺิ, รตนํ ติมุฏฺิ ภเว’’ติ.
วุตฺตตฺตา ทสเกสา เอกํ ติลํ นาม. ฉติลํ เอกํ ยวํ นาม. จตุยวํ เอกาองฺคุลิ นาม. อฏฺงฺคุลํ เอกามุฏฺิ. ตฺริมุฏฺิ เอกรตนํ. ปฺจ รตนานิ เอโกทณฺโฑ. วีสติ ทณฺฑานิ เอโกอุสโภ. อสีติ อุสภา เอกา คาวี. จตสฺโส คาวิโย เอกโยชนนฺติ วุตฺตํ, เตเนวาห.
‘‘ปฺจหตฺโถ มโต ทณฺโฑ, วีสทณฺโฑ จ อุสโภ;
อสีติ อุสภา คาวี, จตุคาวี จ โยชน’’นฺติ.
อิทํ ปกติอยนวเสน วุตฺตํ. จกฺกวาฬอยนโยชนวเสน ปน
‘‘สตฺตหตฺโถ มโต ทณฺโฑ, วีสทณฺโฑ จ อุสโภ;
อสีติ อุสภา คาวี, จตุคาวี จ โยชน’’นฺติ วุตฺตํ.
อปรมฺปิ.
‘‘ทส เกสา เอกติลํ; ฉติลํ เอกํ ยวํ;
จตุยวํ เอกงฺคุลิ; อฏฺงฺคุลํ เอกามุฏฺิ;
ตฺริมุฏฺิ เอกรตนํ, อฏฺวีสติรตนํ เอกํอพฺภนฺตรนฺติ.
วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ตตฺถ เอกํ อฏฺวีสติหตฺตปฺปมาณํ โหตี’’ติ. เอตฺถ จ อคามเก เจติ เอตฺถ อกาโร กตรตฺโถติ, ตถา หิ อกาโร.
ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว, อฺตฺเถ สทิเสปิจ;
วิรุทฺเธ ครเห สฺุเ, อกาโร วิรห’ปฺปเก’ติ.
วุตฺเตสุ ทิสฺสติ ตถา หิ อชเนตฺวา ติอาทีสุ ปฏิเสเธ ทิสฺสติ. ‘‘อปริหานียา ธมฺมา’’ติ อาทีสุ วุทฺธิมฺหิ. ‘‘อนวชฺชํ ภนฺเต’’ติ อาทีสุ ตพฺภาเว อกฺขรา’ติ อาทีสุ ¶ อฺตฺเถ. ‘‘อมรุ ราชา’’ติอาทีสุ สทิเส. ‘‘อมล’’นฺติ อาทีสุ วิรุทฺเธ. ‘‘อเสฏฺโยํ พฺราหฺมโณ อพฺรหฺมจารี’’ติ อาทีสุ ครเห. ‘‘อคาโม’’ติ อาทีสุ สฺุเ. ‘‘อปติกายํอิตฺถี’’ติ อาทีสุ วิรเห. ‘‘อถ นายํ กฺา’’ติ อาทีสุ อปฺปเก. อิธ ปน สฺุเ วิรเห วา ทฏฺพฺโพ. สฺุตฺเถน ปน อคามเก นิมนุสฺเส เกวลารฺเติ อตฺโถ. วิรหตฺโถ วา อคามเก คามวิรหิเต ปเทเสติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตเนว สฺุตฺเถน วิรหตฺเถน ‘‘อคามเก’’ติมินาปเทน คามนทีชาตสฺสรสมุทฺเท มฺุจิตฺวา ยํ อนวเสสํ เหฏฺา ปถวีสนฺธารกอุทกมฺปิอุทกสนฺธารโก วาโตปิ อชฏากาสมฺปิ, ตถา ยาว อุปริพฺรหฺมโลกํ อุปาทาย สพฺพํ อสุรยกฺขสุราทิอากาสฏฺกเทวพฺรหฺมวิมานานิปิ อรฺนฺตฺเวว สงฺคหิตา. นทีสมุทฺทนฺตเรสุปิ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปโถ ทีปโก วา ปพฺพโต วา, โสปิ อรฺสีมาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตสฺมา อยํ สตฺตพฺภนฺตรสีมา นิมนุสฺเส เกวลารฺเ ปถวีมณฺฑเลปิ เทวโลเก วิมานกปฺปรุกฺขาทีสุปิ ลพฺภเตว. ปถวิยํ ปน ยสฺมึ คามเขตฺเต เหฏฺา ปถวิยา ยตฺถ วา สุวณฺณมณิอาทีนิ ขณิตฺวา คเหตุํ สกฺโกนฺติ, ตํ ปเทสํ คามเขตฺตเมว. ตโต ปรา ยาว ปถวีสนฺธารกอุทกา อชฏากาเสปิ ลพฺภเตว. นนุ ฉกามาวจร เทวโลเกสุปิ เทววิมานกปฺปรุกฺขคามนิคมาทโยปิ อตฺเถว. อถ กสฺมา ‘‘อรฺา’’ติ กถิตาติ อมนุสฺสา วา สตฺตา ชาติภินฺนตฺตา จ เต อคามาเยว, เตเนว ‘‘นิมนุสฺสมฺหิ อรฺมฺหี’’ติ วุตฺตํ. ติรจฺฉานวตฺถุสฺมิมฺปิ ‘‘นาโค วา โหตุ สุปณฺณมาณวกาทีนํ วา อฺตโร อนฺตมโส สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย โย โกจิ อมนุสฺสชาติโก สพฺโพว อิมสฺมึ อตฺเถ ติรจฺฉานคโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ชาติภินฺนตาย อมนุสฺสาวาโส อรฺนฺติ เวทิตพฺโพ. อพฺภนฺตรสีมาย วิจารณา.
อิทานิ อุทกุกฺเขปสีมาย สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต. ตตฺถ ‘‘สพฺพา ภิกฺขเว นที อสีมา. สพฺโพ สมุทฺโท อสีโม. สพฺโพ ชาตสฺสโร อสีโม. นทิยา วา ภิกฺขเว สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ ปฺตฺตา, อยํ อุทกุกฺเขปสีมา นาม. ตตฺถ ‘‘สพฺพา ภิกฺขเว นที อสีมา’’ติ เอตฺถ ¶ อสีมสทฺเท อกาโร วิรหตฺโถ, อสีมา พทฺธสีมา วิรหิตาติ อตฺโถ. ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาปิ พนฺธสีมาวิรหิตาติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิเสธตฺโถ วา, อสมฺมนฺนิตพฺพาติ อตฺโถ. วุฑฺฒิอตฺโถ วา, ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ ยถา สิกฺขิตสิกฺขา นิฏฺิตสิกฺขาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อสีมาสีมกิจฺจนิฏฺปฺปตฺตาติ อตฺโถ. ตฺติทุติยกมฺม วาจํ สาเวตฺวา สมฺมตาปิ อสมฺมตาเยว, อตฺตโน สภาเวเนว คามสีมา วิย พทฺธสีมาสทิสาติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน นทีชาตสฺสรสมุทฺทานํ พทฺธสีมาย อเขตฺตภาโว ทสฺสิโต โหติ. เอวํ ‘‘สพฺพา ภิกฺขเว นที อสีมา’’ติอาทินา นทีสมุทฺทชาตสฺสรานํ พทฺธสีมาภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตตฺถ โลกโวหารสิทฺธาสุ เอตาสุ นทีอาทีสุ อพทฺธสีมาสุ ปุน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ วาลิกาทีหิ สีมปริจฺฉินฺทนํ กตฺตุกาโม ภควา ‘‘นทิยา วา ภิกฺขเว สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ อาทิมาห. ตตฺถ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เตเนวาห สมนฺตปากาทิกาย วินยฏฺกถายํ ‘‘ถามมชฺฌิเมน ปุริเสนา’’ติ. ยทิ วฑฺฒกีปุริสมิจฺเฉยฺย, ‘‘วฑฺฒกีปุริเสนา’’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, น ปเนวํ วุตฺตํ, เตน ายติ ‘‘ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสา’’ติ. ติวิธา หิ ปุริสา อุตฺตมปุริโส มชฺฌิมปุริโส ปกติปุริโสติ. ตตฺถ อุตฺตมปุริโส นาม สพฺพฺุ ภควา, โส หิ ภควา สพฺพสตฺตุตฺตโม ถามยสสมฺปตฺติอิสฺสริยาทีหิ ตถา หิ ตถาคตสฺส ถาโม.
‘‘กาฬาวกฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;
คนฺธมงฺคลเหมฺจ, อุโปสถํ ฉทฺทนฺติเม’’ติ.
วุตฺตานํ ทสนฺนํ หตฺถิกุลานํ พลานุสาเรน เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กาฬาวก นฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํ. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส พลํ, ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน พลํ. ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ พลํ, ตํ เอกสฺส เหมสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ¶ อุโปสถสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส กายพลํ. ‘‘นารายนสงฺขาตํ พล’’นฺติปิ อิทเมว วุจฺจติ. ตตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา ตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารยนํ, วชิรํ, ตสฺมา วชิรสงฺขาตํ พลนฺติ ปิ อตฺโถ, ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถิโกฏิสหสฺสํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ, อิทํ ตถาคตสฺส กายพลํ. อิสฺสริยาทิพลวิธานํ ปน ตํตํ สุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ. มชฺฌิมปุริโส นาม วฑฺฒกิปุริโส โส หิ ตถาคตสฺส พลํ ปฏิจฺจ สิเนรุปพฺพตราชํ สาสปพีเชน มินนฺโต วิย สเตนปิสหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ มิเนตุํ อภพฺโพ, อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺ โส ปาทงฺคุฏฺกมฺปิ คณฺเหตุํ อภพฺโพว. ตสฺส ปกติปุริสโต มหนฺตภาเวน มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมปุริโส นาม ชาโต, ตถา หิ สุคตวิทตฺถิ วฑฺฒกิสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺฒหตฺโถ โหติ, ตถา วฑฺฒกิวิทตฺถิ ปกติปุริสสฺส ทฺเว วิทตฺถิโย, ปกติปุริสหตฺเถน ปริปุณฺณหตฺโถ โหติ ตถา หิ สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตีติ กุฏิการสิกฺขาปทฏฺกถายํ วุตฺตํ. อยํ อิธ มชฺฌิมปุริโสติ นาธิปฺเปตา. กสฺมา กุฏิการสิกฺขาปเทเยว ติหตฺถาติ วฑฺฒกิหตฺเถน ติหตฺถา. ปมาณยุตฺโต มฺโจติ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิปฺปมาโณ มฺโจติ วุจฺจติ ยถา, เอวํ มชฺฌิมปุริเสนา’ติ อิธ อวตฺวา’ถามมชฺฌิเมน ปุริเสนา’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. ปกติปุริโส นาม’ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พล’นฺติ วุตฺตปุริโส ปกติปุริโส นาม. ตตฺถ กิฺจาปิ เอกจฺเจ ปฺุวนฺตา ราชา อชาตสตฺตุ ชีวโก โกมารภจฺโจ อิตฺถิยาปิ วิสาขา มิคารมาตาติ เอวมาทโย ปฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรนฺติ, น ปน เต มชฺฌิมปุริสา นาม โหนฺติ, ปกติปุริโส เยว, ปฺุวนฺตภาเวน วิเสสปุริสตฺตา. อิธ ปน ปกติปุริโสเยว ถาม มชฺฌิมปุริโสติ อธิปฺเปโต. อุทกุกฺเขปาติ อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนา, เตเนวาห มาติกาฏฺกถายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ อุทกุกฺเขปาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห. อุทกุกฺเขเปนา’ติ อยฺเหตฺถตฺโถ ¶ . นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ ยํานํ มชฺชิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํ, อยํ ตตฺถ นทีอาทีสุ โลกโวหาร สิทฺธาสุ ตาสุเอว อพทฺธสีมาสุ อปราปิ สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ กงฺขาวิตรณิยํ ปน ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ยํ านํ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํ. ตตฺถ ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬํ ขิปนฺติ, เอวํ อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา มชฺฌิเมน ปุริเสน สพฺพถาเมน ขิปิตพฺพํ. ยตฺถ เอวํ ขิตฺตํ อุทกํ วา วาลิกา ปตติ, อยํ อุทกุกฺเขโป นาม. อยํ ตตฺถ สมาน สํวาสา เอกูโปสถาติ, อยํ เตสุ นทีอาทีสุ อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนา สีมา สมานสํวาสาเจว เอกูโปสถาจา’ติ อตฺถโยชนํ กตฺวา อยํ เอเตสํ นทีอาทีนํ อนฺโตเยว ลพฺภติ, น พหิ, ตสฺมา นทิยา วา ชาตสฺสเร วา ยตฺตกํ ปเทสํ ปกติวสฺสกาเล จตูสุ มาเสสุ อุทกํ โอตฺถรติ, สมุทฺเท ยสฺมึ ปเทเส ปกติวีจิโย โอสริตฺวา สณฺหนฺติ, ตโตปฏฺาย กปฺปิยภูมิ. ทุพฺพุฏฺิกาเล วา คิมฺเห วา นทีชาตสฺสเรสุ สุกฺเขสุปิ สาเอว กปฺปิยภูมิ. สเจ ปน สุกฺเข ชาตสฺสเร วาปึ วา ขณนฺติ วปฺปํ วา กโรนฺติ, ตํ านํ คามเขตฺตํ โหติ. ยา ปเนสา กปฺปิยภูมีติ วุตฺตา, ตโต พหิ อุทกุกฺเขปสีมา น คจฺฉติ, อนฺโตเยว คจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ อนฺโตปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย สมนฺตาอุทกุกฺเขป ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. คณฺิปเท ปน ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ปน เอติสฺสา นทิยา จตุวคฺคาทีนํ สงฺฆานํ วิสุํ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมกรณกาเล สีมาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ติจีวเรน วิปฺปวาสปริจฺเฉททสฺสนตฺถมฺปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉททสฺสนํ วิยาติ อาจริยา, ตสฺมา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปิ อนฺโตนทิยํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธ’นฺติ ลิขิตํ. ตตฺถ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปี’ติ อิทํ ปทํ สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺน’นฺติ มหาอฏฺกถาวจเนน วา สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’ติ มาติกาฏฺกถาย กงฺขา วิตรณิยฺจ วุตฺตวจเนน วา, ‘‘ตตฺถาปิ หิ มชฺฌิมปุริโส น ายติ, ตถา สพฺพถาเมน ขิปน’’นฺติ วา, ‘‘เอตทตฺถเมว หิ วาลิกาทีหิ สีมปริจฺฉินฺทน’’นฺติ วา วิมติวิโนทนีวจเนหิ วา น สเมติ. คนฺถกาเรนาปิ ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ ‘‘อยํ อมฺหากํ ขนฺตี’’ติ อวตฺวา’อจริยา’ติ ¶ อฺกตฺตาเร นิทสฺสิตฺวา ปรโต นิคมเน ‘‘อิทํ สพฺพํ สุฏฺุ วิจาเรตฺวา ครุกุเล ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺพํ ยุตฺตํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ ตสฺมา อฺเสํ อาจริยานํ มเตน ลิขิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อฺถา ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารูฬฺเห อฏฺกถาวจเน จ กงฺขาวิตรณี-วิมติวิโนทนีวจนานิ จ มกฺเขตพฺพานิ ภเวยฺยุํ, คนฺถาปิ อฺมฺวิรุทฺธา ภเวยฺยุํ, ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทมฺปิ สาวกานํ มเตน ปฏิสงฺขริตพฺพํ ภเวยฺย ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทํ ปน น มกฺเขตพฺพํ, ยถา ปฺตฺเตเยว วตฺติตพฺพํ วกฺขติ หิ วตฺถุํ ชานิตฺวาปิ มชฺชํ ปิวโต ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติยํ, สามเณรสฺส ปน ชานิตฺวา ปิวโต สีลเภโท, น อชานิตฺวาติ วุตฺตํ ตตฺถ การณํ มคฺคิตพฺพํ, สิกฺขาปท ปฺตฺติยา พุทฺธานเมว วิสยตฺตา น วา มคฺคิตพฺพํ, ยถา ปฺตฺเตเยว วตฺติตพฺพ’นฺติ ตสฺมา สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ปฺตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนนฺติ วา อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพนฺติ วา อุทกุกฺเขเปน ปิ ปริจฺฉินฺนา สีมาติวา สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ วา วุตฺตธมฺมสงฺคาหกตฺเถรานํ วจนเมว ปมาณํ เต หิ พุทฺธมตฺุโน, อิทฺจ วจนํ ภควโต น ปจฺจกฺขวจนํ นาปิสงฺคาหกตฺเถรานํ วจนํ อถวา ‘‘ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ ปน เอติสฺสา นทิยา…เป… สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉททสฺสนํ วิย สีมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺต’นฺติ อาจริยา ยสฺมา วทนฺติ, ตสฺมา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปิ อนฺโตนทิยํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธนฺติ อิมิสฺสา อตฺถโยชนาย น ธมฺมสงฺคาหกตฺเถราปิ ปวิฏฺา, คนฺถกาโรปิ อปวิฏฺโ. กสฺมาติ เจ ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารูฬฺเหสุ วินยฏฺกถาสุเจว ตพฺพิวรณภูตาสุ สิโลกฏีกาสุ จ ‘‘อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํ, อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพํ, อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’’ติ อาทินา พหูหิ อากาเรหิ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทเมว ลิขนฺติ, ตสฺมา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถราปิ อปฺปวิฏฺาติ วิฺายติ คนฺถกาโร ปิ ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ ‘‘อาจริยา’’ติ อฺกตฺตาเร นิทสฺเสติ, ตสฺมา คนฺตฺถกาโรปิ อปฺปวิฏฺโติ วิฺายติ, อิทฺจ วจนํ เกสฺจิ เถรานํ อตฺตโนมติ, อตฺตโนมติจ นาเมสา สพฺพทุพฺพลา, สิเนรุปพฺพตราชํ สาสปพีเชน มิเนนฺโต วิย สพฺพฺุพุทฺเธน ปฺตฺตสฺส อุทกุกฺเขปาติ สิกฺขาปทสฺส อตฺถํ วทนฺตานํ มหากสฺสปยสโมคฺคลิปุตฺตติสฺสปภุตีนฺจ ¶ เตสํ สิสฺสานุสิสฺสานํ มหาวิหารวาสีนฺจ วจนํ โก นาม ปุคฺคโล มกฺเขตุํ สกฺขิสฺสติ, อุปสมฺปทาทิกมฺมสฺส จ ครุกมฺมตฺตา สาสนสฺส มูลตฺตา จ ครุเกเยว าตพฺพํ. ‘‘ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ ภควตา ปฺตฺตํ, กถํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุทกุกฺเขปารหฏฺานเมว อุทกุกฺเขปสีมา, อุทาหุ อุทกุกฺเขเปเนว อุทกุกฺเขปสีมาติ โจทนํ ปริหรนฺโต อฏฺกถาจริโย กถํ ปน อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพนฺตฺยาทิมาห. ตตฺถ กถนฺติ กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉา, กถํ เกน การเณน อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพํ อุทกาสิฺจนสงฺเขเปน อุกฺขิปิตพฺพํ อถ โข เลฑฺฑุขิปนทารุคุฬขิปนากาเรน อุกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อกฺขธุตฺตาติ สามฺเน วุตฺเตปิ ‘‘สีโห คายติ นงฺคุฏฺํ, สีโห จาเลติ วาลธิ’’นฺติ เอตฺถ วิย ทารุคุฬํ ขิปนฺติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต อตฺถวเสน ทารุคุฬกีฬกา ธุตฺตชนาติ วิฺายติ อกฺขสทฺโท หิ ชูเตปิ นิรูฬฺโห. ทารุคุฬนฺติ ภมํ อาโรเปตฺวา อารคฺเคน กตทารุวิกติ อยฺเหตฺถตฺโถ… ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬกา ธุตฺตชนา ทารุคุฬํ หตฺเถน คเหตฺวา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺตา วิย สพฺพถาเมน อตฺตานํ โอนมิตฺวา ขิปนฺติ, เอวเมว ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺตาวิย โอนมิตฺวา สพฺพถาเมน นิสินฺนสฺส วา ิตสฺส วา ปริสปริยนฺตโต อนุปริยายิตฺวา ขิปิตพฺพํ, เอวํ จิตฺตํ อุทกํ วา วาลิกํ วา ยตฺถ ยสฺมึ าเน ปตติ, อยเมโก อุทกุกฺเขโป นามาติ ‘‘อยเมโก อุทกุกฺเขโป’’ติ อิมินา ปเทน ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํวิสุํ กมฺมกรณาธิกาเร สีมนฺตริกตฺตา อฺสฺสาปิ อุทกุกฺเขปสฺส สมฺภวํ ทสฺเสติ, เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน ทฺเว สงฺฆา วิสุํวิสุํ อุโปสถาทิกมฺมํ กโรนฺติ, ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อฺโ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย เปตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, วิมติวิโนทนิยมฺปิ ‘‘ตสฺส อนฺโตติ ตสฺส อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส านสฺส อนฺโต น เกวลฺจ ตสฺเสว อนฺโต, ตโต พหิปิ เอกสฺส อุทกุกฺเขปสฺส อนฺโต าตุํ น วฏฺฏตีติ วจนํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส ทุพฺพิชานโต กมฺมโกปสงฺกา โหตี’’ติ วุตฺตํ, สารตฺถทีปนิยํ ปน ‘‘ตสฺส อนฺโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโต กมฺมํ โกเปตีติ อิมินา ปริจฺเฉทโต พหิ ยตฺถ กตฺถจิ ิโต กมฺมํ น โกเปตีติ ทีเปตี’’ติ วตฺวา มาติกาฏฺกถาวจนมฺปิ ปฏิกฺขิปิ, ตํ เอกสงฺฆํ สนฺนิปาตํ ¶ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, ยถา จ มหาสีมาย ขณฺฑิตฺวา พทฺธานํ ขณฺฑสีมานํ อฺมฺสงฺกรวิวชฺชนตฺถํ สีมนฺตริกา ปิตา, เอวเมว อตฺตโน สภาเวน คามสีมา วิย สยํ ชาตสีมายํ นทีสมุทฺทชาตสฺสรานํ อติมหนฺตภาเวน อุทกุกฺเขเปน อุทกุกฺเขปสีมา ภควตา อนฺุาตา, ตถาปิ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานมิว อฺมฺสงฺกรวิวชฺชนตฺถํ ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปสีมานํ อนฺตเร สีมนฺตริกตฺถาย อฺโ อุทกุกฺเขโป เปตพฺโพ’ติ วุตฺตํ, สนิมิตฺตา พทฺธสีมา, สอุทกุกฺเขปา อุทกุกฺเขปสีมา, สีมนฺตริกา วิย เอโก อุทกุกฺเขโป ทฏฺพฺโพ, เตเนว วิมติวิโนทนิยํ ‘‘อิทฺเจตฺถ สีมนฺตริกาวิธานํ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานํ สีมนฺตริกาอนุชานนสุตฺตานุโลมโต สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, เอกสฺมึ สงฺฆสนฺนิปาเต ปน เอกสฺส อุทกุกฺเขปสฺส พหิ ติฏฺนฺโตปิ กมฺมํ น โกเปตีติ ทฏฺพฺพํ วุตฺตฺหิ วิมติวิโนทนิยํ ภควตา นิทานวเสน เอกคามสีมนิสฺสิตานํ เอกสภาคานฺจ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานเมว อฺมฺํ สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ สีมนฺตริกํ วินา อพฺยวธาเน านฺจ ภควตา อนุมตเมวาติ ตฺวา อฏฺกถาจริยา อิธาปิ สีมนฺตริกาวิธานมกํสุ วิสภาคสีมานมฺปิ หิ เอกสีมนิสฺสิตตฺตํ เอกสภาวตฺตฺจาติ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคเต สติ เอว สีมนฺตริกํ วินา านํ สมฺเภทาย โหติ, นาสตีติ ทฏฺพฺพ’นฺติ. เอวํ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ สมนฺตาอุทกุกฺเขปาติ ปฺตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ อุทกุกฺเขเปน ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา รสฺสปภเว นทีชาตสฺสรปเทเส อุทกุกฺเขเปน วินาว อตฺตโน สภาเวน คามสีมายมิว สพฺพถา กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตุํ สเจ ปน นาติทีฆา โหติ, ปภวโต ปฏฺาย ตฺยาทิมาห. ตตฺถ ปภวโต ปฏฺายาติ ยสฺมึ ปเทเส จตุมาสปรมา นที สนฺทติ, ตสฺส อุปริมภาคโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. ยาว มุขทฺวารา ติ ยาว นทีตีรเมเวตฺถ มุขทฺวาราติ อธิปฺเปตา. สพฺพตฺถา’ติ สพฺพสฺมึ นทีปเทเส อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี ติ อุทกุกฺเขเปน ปวตฺตา สีมา อุทกุกฺเขปสีมา. กริตพฺพนฺติ กมฺมํ, กรกรเณติ ธาตุ, รมฺมปจฺจโย. กรเณติ มโนทฺวารวีถิยา สตฺตมกุสลชวนจิตฺตสมุฏฺาปิตวาโยธาตุยา วิการภูโต กายปโยโค, เตน กายปโยเคน ขิปิตพฺพํ อุทฺธฏํ กมฺมนฺติ วุจฺจติ ปรมตฺถวเสน ปน กายปโยคสงฺขาตาย จิตฺตํ ชวาโยธาตุยา วิปฺผาเรน เทสนฺตรปฺปตฺติสมุฏฺาปิกา ¶ อฏฺกลาปปฺุชาเยว. อุทกุกฺเขปสีมาย กมฺมํ อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ ตํ เอตฺถ รสฺสปภวนทิยา นตฺถีติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถตฺโถ สเจ นที นาติทีฆา โหติ อฑฺฒโยชนํ วา คาวุตํ วา อฑฺฒคาวุตํ วา, ตสฺสา ปวตฺตนฏฺานโต ปฏฺาย ยาว นทีตีรา สพฺพตฺถ นทีปเทเส อชฺโฌตฺถริตฺวา สงฺโฆ นิสีทติ, ตตฺถ ตสฺมึ นทีปเทเส สมนฺตโต อวเสสนทิยา อภาวา วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน อุทกุกฺเขปสีมา กมฺมํ นตฺถิ, เกวลา นที สีมาเยวาติ สารตฺถทีปนิยมฺปิ มาติกาฏฺกถายลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ เอตเทว สนฺนิฏฺานํ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ ปน ยตฺถ ขุทฺทเก อรฺเ มหนฺเตหิ วา ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺถพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารฺสีมาเยว ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กาตพฺพํ นทีอาทีสุปิ เอเสว นโย วกฺขติ หิ สเจ นที นาติทีฆา โหติ, ปภวโต ปฏฺาย ยาวมุขทฺวารา สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี’ติ อาทิ จ อุภยตฺถาปิ จ. ยสฺสํ ทิสายํ สตฺตพฺภนฺตรสฺส วา อุทกุกฺเขปสฺส วา โอกาโส นปฺปโหติ, ตตฺถ กถํ มินนํ ขิปนํ วา ภเวยฺย, คามเขตฺตาทีสุ ปวิสนโต อเขตฺเต สีมา ปวิฏฺา นามาติสีมา วิปชฺเชยฺย, อเปกฺขาย สีมุปฺปตฺติยํ ปน ยโต ปโหติ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปริปุณฺณา ชายนฺติ. ยโต ปน นปฺปโหติ, ตตฺถ อตฺตโน เขตฺตปฺปมาเณเนว ชายนฺติ, น พหีติ วุตฺตํ, เอตฺถ จ’สีมาเปกฺขาย สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปริปุณฺณา ชายนฺตี’ติ วุตฺตตฺตา อุทกุกฺเขปํ วินาเยว อเปกฺขาย สีมาย อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชตี’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตรูปํ วิย ทิสฺสติ. กสฺมาติ เจ ปาฬินยวิโรธโต วิมติวิโนทนิยํ ปรโต วุตฺตวจเนนาปิ วิโรธโต จ. อิทฺจ วจนํ อาจริยสฺส เกสฺจิ ปุคฺคลานํ วาทปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ ภเวยฺย. กสฺมา ปรโต วุตฺตวจเนน อฆฏิยตฺตา จ ปาฬิยฏฺกถาฏีกาวจเนหิปิ วิรุชฺฌนโต จ, ตํ ปรโต วณฺณยิสฺสาม. ยถา จ โลเก วตึ อปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อิทํ วติยา าน’’นฺติ จ ยถา จ นงฺคลโกฏิยา อกสิตฺวา ‘‘อิทํ กสิกฏฺาน’’นฺติ จ ยถา จ วตฺถุํ กโรนฺตา มนุสฺสา กุธารีผรสุอาทินา รุกฺเข อจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อิทํ มม กุธาริปตนฏฺาน’’นฺติ จ ยถา จ ทาตฺเตน อลายิตฺวา ‘‘อิทํ มม ลายิตฏฺาน’’นฺติ ¶ จ น สกฺกา วตฺตุํ, เอวเมว อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน อขิปิตฺวา ‘‘อยเมโก อุทกุกฺเขโปติ จ, อุทกปตนฏฺานนฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ. เอตฺถ จ ทฺเว ภิกฺขู เอวํ วิวาทํ กโรนฺติ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘ยตฺถ ขุทฺทเก อรฺเ มหนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารฺสีมาเยว ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กตฺตพฺพํ นที อาทีสุปิ เอเสว นโย. วกฺขติ หิ สเจ นที นาติทีฆา โหติ. ปภวโต ปฏฺาย ยาว มุขทฺวารา สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี’ติอาทึ, อิมินา เอว วจเนน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสีมา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตีติ ทฏฺพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทกุกฺเขปํ วินาว ปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย สีมาเปกฺขาย สเหว อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ ตสฺมา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺเถวาติ เต เอวํ วตฺตพฺพา ‘‘มา สปฺปุริสา เอวํ วเทยฺยาถ อาจริยวรฺจ มา อพฺภาจิกฺขถ อิทฺจ วจนํ อาจริยวรสฺส เนยฺยวจนํ, ปรโตปิ อาจริยวโร สนฺนิฏฺานํ วกฺขติ วินยฏฺกถาสุเจว สารตฺถทีปนิยฺจ วุตฺตวจเนหิปิ ตว วจนํ อสํสนฺเทว, วิมติวิโนทนิยเมว ปรโต วุตฺตวจเนนาปิ น ฆฏิยติ. กถํ เนยฺยวจนํ โหตีติ. ‘‘สีมาเปกฺขาย สติ เอว…เป… นสฺสตี’’ติ เอตฺถ สีมาเปกฺขาย วินา มคฺคคมนนฺหานาทิ อตฺเถหิ ภิกฺขูหิ อรฺเ วา นทีอาทีสุปิวา ปวิฏฺกฺขเณเยว นุปฺปชฺชติ, สีมาเปกฺขาย สติเอว อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา’ติ ปฺตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ อพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชติ’ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเข’ปาติ ปฺตฺต สิกฺขาปทานุรูปํ อุทกุกฺเขเปน สห อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ, น อุทกุกฺเขเปน วินาติ อยํ เนยฺยตฺโถ. นาสตีติเอตฺถ อุทกุกฺเขเปน วินาติ อตฺโถปิ น ลพฺภเต. เอวฺจ สติ วิมติวิโนทนิยํ เยว ปุน ตตฺถาติ โลกโวหารสิทฺธาสุ เอตาสุ นทีอาทีสุ ตีสุ อพทฺธสีมาสุ ปุนวคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สาสนโวหารสิทฺธาย อพทฺธสีมาย ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโตติ อธิปฺปาโย. ปาฬิยํ ‘‘ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสา’’ติ อาทีสุ อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิยติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป, อุทกสฺส ปถโนกาโส, ตสฺมา อุทกุกฺเขปา. อยฺเหตฺถ ปทสมฺพนฺธวเสน อตฺโถ… ‘‘ปริส ปริยนฺตโต ปฏฺาย สมนฺตา ยาว มชฺฌิมสฺส ¶ ปุริสสฺส อุทกุกฺเขโป อุทกปตนฏฺานํ, ตาว ยํ ตํ ปริจฺฉินฺนํ ฏฺานํ, อยํ ตตฺถ นทีอาทีสุ อปรา สมานสํวาสา อุทกุกฺเขปสีมา’’ติ วุตฺตอตฺถปเทหิปิ สมานํ ภเวยฺย อาจริยเมว หิ เกจิปน สมนฺตา อพฺภนฺตรํ มินิตฺวา ปริจฺเฉทกรเณเนว สีมา สฺชายติ, น สยเมวาติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺภนฺตฺยาทินา เกจิวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มินนขิปเน โทสํ ทสฺเสตฺวา จ ยํ ปเนตฺถ อพฺภนฺตรมินนปฺปมาณสฺส วาลิกาทิขิปนกมฺมสฺส จ ทสฺสนํ, ตํ สยํชาตสีมานํ ิตฏฺานปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ กตํ, คามูปจารฆรูปจารชานนตฺถํ เลฑฺฑุสุปฺปาทิขิปนวิชานนทสฺสนํ วิย, เตเนว มาติกาฏฺกถายํ สีมํ วา พนฺธนฺติ อุทกุกฺเขปํ วา ปริจฺเฉท’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ กเตปิ ตสฺส ปริจฺเฉทสฺส ปภวโต าตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺเตน ถูลโต ตฺวา อนฺโตติฏฺนฺเตหิ นิราสงฺกฏฺาเน าตพฺพํ อฺํ พหิกโรนฺเตหิ อติทูเร นิราสงฺกฏฺาเน เปเสตพฺพนฺติ วา, ตสฺมา ยถา วุตฺตสีมาเปกฺขวเสเนว ตาสํ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมานํ อุปฺปตฺติ, ตพฺพิคเมน วินาโส จ คเหตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ, อฺโ วา ปกาโร อิโต ยุตฺตตโร คเวสิตพฺโพ’ติ อาห. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อฺโ วา ปกาโร อิโต ยุตฺตตโร คเวสิตพฺโพ’ติ อิมินา อาจริยสฺส วจเนน อิมสฺส วจนสฺส อตฺตโนมติภาวฺจ อาจริยสฺส อปฏิสมฺภิทาปตฺตภาวฺจ ทสฺเสติ. อิทฺจ วจนํ น ภควโต ปจฺจกฺขวจนํ, นาปิธมฺมสงฺคาหกตฺเถรานํ วจนํ, ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อนารูฬฺหา, นาปิ อฏฺกถาย สํวณฺณนาจริยสฺส วาทปฺปกาสนเมว ตสฺมา อสลฺลกฺขิตพฺพเมว สารตฺถทีปนิยมฺปิ สเจ นที นาติทีฆา โหตีติ อิมิสฺสา สํวณฺณนาธิกาเร อุทกุกฺเขปสีมา กมฺมํ นตฺถีติ ยสฺมา สพฺโพปิ นทีปเทโส ภิกฺขูหิ อชฺโฌตฺถโฏ, ตสฺมา สมนฺตโต นทิยา อภาวา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺถี’ติ วุตฺตํ ตถา หิ สมนฺตโต นทิยา อภาวา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺถี’ติอิมสฺส อนฺวยวเสน วา อตฺถาปตฺติวเสน วา สมนฺตโต นทิยา ภาเว สติ อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ อตฺเถว วคฺคกมฺมปริหารตฺถนฺติ อตฺโถ ลพฺภเต มาติกาฏฺกถาย ลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ ‘‘สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ ปโหนกฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ ยตฺถ ปน กุนฺนทิยํ นปฺปโหติ. ตตฺถ ปโหนกฏฺาเน อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท ¶ กาตพฺโพ’ติวุตฺตํ. อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’ติ อิมินา วจเนน สีมาเปกฺขาย สห อุทกุกฺเขปํ วินา อตฺตโน สภาเวเนว นุปฺปชฺชตีติ วิฺายติ, ตถา หิ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทเก กตฺตาเร อสติ กถํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ ภเวยฺย ตสฺมา ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตี’ติ อิทํ วจนํ สารตฺถทีปนิยฺจ มาติกาฏฺกถายฺจ วุตฺตวจเนหิ อฺมฺวิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ วิมติวิโนทนิยํเยว จ ‘‘มโหเฆน ปน อุนฺนตฏฺานโต นินฺนฏฺาเน ปตนฺเตน ขโต ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ลกฺขณยุตฺโต ชาตสฺสโรว เอตฺถาปิ ขุทฺทเก อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ, โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’’ติ วุตฺตํ ตถา หิ อยมาจริยวโร ปุพฺเพ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตี’’ติ วตฺวา ปรโต กถมาจริยวเรน ‘‘เอตฺถาปิ ขุทฺทเก อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ’’ตฺยาทิวจนมุจฺจเต, ตตฺถายํ วิคฺคโห อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปียติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป อุทกสฺส ปตโนกาโส กินฺตุํ, านํ กริตพฺพํ กิจฺจํ กร กรเณติ ธาตุ ริจฺจปจฺจโย ยํ. ‘‘อชฺเชว กิจฺจํ อาตปฺป’’นฺติ ยถา, อุทกุกฺเขปสฺส กิจฺจํ กรณํ อุทกุกฺเขปกิจฺจํ. สมุทฺเท ปนา ติ เอตฺถ ปน สทฺโท วิเสสตฺโถ, ปกฺขนฺตรตฺโถติปิ อปเร วิเสสตฺเถ ปน นทีชาตสฺสเรสุ มหนฺเตสุ อุทกุกฺเขปสีมายเมว กาตพฺพํ, ขุทฺทเก ปน เกวเล นทีชาตสฺสเรปิ กาตพฺพํ สมุทฺเท ปน วิเสสโต อุทกุกฺเขปสีมายเมว กาตพฺพนฺติ อยํ ปน สทฺทสฺส วิเสสตฺโถ. สพฺพถา ติ สพฺเพน สพฺพํ. อุทกุกฺเขปสีมายเมวา ติ เอตฺถ เอวกาโร สนฺนิฏฺานตฺโถ, อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ, น สมุทฺทสีมาย กทาจีติ อตฺโถ ยุชฺชเตว. นทีชาตสฺสเรสุ ปน มหนฺเตสุ อุทกุกฺเขปสีมาย กาตพฺพํ, ขุทฺทเก นทีชาตสฺสเรเยว น กาตพฺพนฺติ อยํ อตฺโถ สามตฺถิยโต ลพฺภเตว นทีชาตสฺสเรสุ ขุทฺทกมหนฺตภาเวน นทีชาตสฺสรอุทกุกฺเขปาติ ทฺเว ทฺเว สีมา ลพฺภนฺติ สมุทฺเท ปน กสฺมา สมุทฺทอุทกุกฺเขปวเสน ทฺเว น ลพฺภนฺตีติ สมุทฺเท ปน กสฺมา สมุทฺทอุทกุกฺเขปวเสน ทฺเว น ลพฺภนฺตีติ โจทนํ มนสิสนฺธายาห ‘‘โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’’ติ. ตตฺถ โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา ติ สมุทฺทสฺส อติมหนฺตภาเวน สมุทฺทโมติณฺเณ ภิกฺขู ¶ หตฺถปาสนยนํ วา พหิสมุทฺทกรณํ วา กาตุํ อติทุกฺกรํ ตสฺมา สพฺพถา สพฺเพน สพฺพํ อุทกุกฺเขปสีมายเมว กาตพฺพนฺติ อยมาจริยวรสฺส อธิปฺปาโย. ยทิ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺเชยฺย, เอวํ สติ สมุทฺทโมติณฺเณ ภิกฺขุสมูเหว หตฺถปาสโต พหิ กเรยฺย, เอวฺจ สติ โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’ติ เหตุปทมฺปิ นิรตฺถกํ ภเวยฺย น ปเนวํ สกฺกา วตฺตุํ, เตน ายติ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ อุทกุกฺเขปปโยชน’’นฺติ. อปิจ เตสํ อาจริยานํ อธิปฺปาเยน ‘‘มยํ อุทกุกฺเขปสีมาย น กโรม, เกวลํ สมุทฺเทเยว กโรมา’’ติ อิจฺฉมาเน สติ กถํ กริสฺสนฺติ. ตสฺมา เตสํ มเตน สีมาเปกฺขาย สเหว อุทกุกฺเขปสีมาย สมฺภวโต คตคตฏฺาเน อุทกุกฺเขปสีมา ภเวยฺย เอวฺจ สติ ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ, โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’’ติ วจนมฺปิ นิรตฺถกํ ภเวยฺย เอวฺจ ปน วเทยฺย… สพฺพโส สมุทฺทสีมาย อลพฺภมานตํ สนฺธาย ‘‘สมุทฺเท ปนา’’ตฺยาทิวจนํ อาจริยวเรน วุตฺตนฺติ ตถาปิ น วตฺตพฺพํ กสฺมา เอวฺจ อตฺเถ อิจฺฉมาเน สติ ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพตฺถ อุทกุกฺเข ปสีมาว ลพฺภตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา นเนวํ วุตฺตํ. อถวา ปกรณาทิวเสน สทฺทตฺเถ วิภชฺชียมาเนปิ วิรุชฺฌเตว กถํ สํโยควเสน ‘‘สวจฺฉํ เธนุมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘คาวี’’ติ วิฺายติ, น วฬวา. ‘‘อวจฺฉํ เธนุ’’นฺติ วุตฺเต คาวีติ วิฺายติ, น วฬวาติ เอตฺถ วิย กทาจิปิ เอวสทฺเทน นิวตฺเตตพฺพสฺส สมุทฺทสฺส นทิยมิว นาติทีฆภาเว อลพฺภมาเน สติ ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ เอวกาเรน อวตฺตพฺพํ สิยา, ตถา หิ สํโยควิปฺปโยควเสน ‘‘สวจฺฉํ เธนุํ, อวจฺฉํ เธนุ’’นฺติ วุตฺเต คาวีติ วิฺายติ, น วฬวา. วฬวา จ นาม โยนิมคฺคสฺส อติสมฺพาธตฺตา วิชายิตุํ น สกฺโกนฺติ, คพฺภสฺส ปริณตกาเล กุจฺฉึ ผาเลตฺวา อาชฺโปตกํ คณฺหนฺติ เอวํ เอกคพฺเภเนว มรนฺติ ตสฺมา ‘‘วฬวํ สวจฺฉ’’นฺติวา อวจฺฉ’’นฺติ วา วตฺตุํ นารหติ เอวเมว กทาจิปิ นาติทีฆสมุทฺทสฺสปิ อนุปลพฺภมานตฺตา ตํ นิวตฺตาปเกน เอวสทฺเทน ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อปทิสิตุํ นารหติเยว ตสฺมา อุทกุกฺเขเปน สีมา อุปฺปชฺชตีติ นิฏฺเมตฺถาว คนฺตพฺพํ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวฺจ อตฺเถ อิจฺฉมาเน สติ สมุทฺเท ปน ¶ สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมาว ลพฺภตีติ วตฺตพฺพํ สิยา น ปเนวํ วุตฺต’’นฺติ เตน ายติ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ วาลิกาทีหิ ขิปนนฺติ อปิจ วิมติวิโนทนิยํเยว ‘‘คจฺฉนฺติยา ปน นาวาย กาตุํ น วฏฺฏติ. กสฺมา อุทกุกฺเขปมตฺตเมว หิ สีมา, ตํ นาวา สีฆเมว อติกฺกเมติ เอวํ สติ อฺิสฺสา สีมาย ตฺติ, อฺิสฺสา อนุสาวนา โหตี’’ติ อิมสฺส สํวณฺณนาธิกาเร ตนฺติ สีมํ. สีฆเมว อติกฺกเมตีติ อิมินา ตํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺโต เอว ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เอตทตฺถเมว หิ วาลิกาทีหิ สีมาปริจฺฉินฺทนํ. อิตรถา ‘‘พหิปริวตฺตา นุโข โน วา’’ติ กมฺมโกปสงฺกา ภเวยฺย. อฺิสฺสา อนุสาวนาติ เกวลาย นทีสีมาย อนุสาวนา’ติ อาจริยวเรน วุตฺตํ. ยทิสี มาเปกฺขาย สห อตฺตโน สภาเวน อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺเชยฺย, เอวํ สติ นาวาย คตคตฏฺาเน สมนฺตโต สภา วิย ปริขิปิตฺวา อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺเชยฺย, อุปฺปชฺชมาเนปิ จ อฺิสฺสา อนุสาวนาติ จ อปราย อุทกุกฺเขปสีมาย อนุสาวนาติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย น ปเนวํ วุตฺตํ อถาปิ วเทยฺย ‘‘ปโมติณฺณฏฺาเนเยว สีมาเปกฺขา โหติ, คตคตฏฺาเน นตฺถี’’ติ, ตมฺปิ วจนํ อยุตฺตเมว. กสฺมา ยาว กมฺมํ น นิปฺผนฺนํ, ตาว สีมาเปกฺขาย วินา อสมฺภวโต เตน ายติ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ อุทกุกฺเขปํ วินา สีมาเปกฺขาย สเหว อตฺตโน สภาเวน อุทกุกฺเขปสีมา นุปฺปชฺชตี’’ติ นิฏฺเมตฺถาว คนฺตพฺพํ ตสฺมา นาวาย กมฺมํ กโรนฺเตหิ ถิรตรํ กตฺวา นาวํ อคมนียํ กตฺวาว กาตพฺพํ. สารตฺถทีปนิยมฺปิ ‘‘คจฺฉนฺติยา ปน นาวาย กาตุํนวฏฺฏตีติ เอตฺถ อุทกุกฺเขปํ อนติกฺกมิตฺวา ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เอวฺจ ปน วเทยฺย ‘‘ยาว ปริสา วฑฺฒติ, ตาว สีมาปิ วฑฺฒติ ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณนฺติ วินยฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปริสวเสน วฑฺฒมานา อุทกขิปนํ วินาเยว วฑฺฒติ อุปจารสีมา วิย ตสฺมา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺเถวา’’ติ. ตํ นุ, อยฺเหตฺถตฺโถ… อุทกุกฺเขปสีมา นาเมสา วฑฺฒมานา ปริสวเสเนว วฑฺฒติ พทฺธสีมายํ ปน วฑฺฒมานา สมูหวเสน วฑฺฒติ. กสฺมา ปริสวเสน วฑฺฒมานา ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขโป กาตพฺโพติ. อปเร เอวํ วทนฺติ ปุพฺเพ อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณํ, ปุน อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ, กถินตฺถตสาฏกทานกมฺมวาจาวิย ¶ ตถา หิ กถินตฺถตสาฏกทานกาเล วุตฺตกมฺมวาจา เอกาเยววฏฺฏติ, อตฺถเตเยว กถิเน ปุน วรสาฏกํ ลภิตฺวา กมฺมวาจาย ทานกิจฺจํ นตฺถิ เอวเมว เอตฺถาปิ ปุพฺเพ อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณํ, ปุน อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถีติ เต อุปจารสีมายมิว มฺิตฺวา วทนฺติ อุปจารสีมายฺหิ ปุริสาย นิสินฺนฏฺานเมว อุปจารสีมาภาเวน วฑฺฒติ อิธ ปน ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขปปฺปมาเณน วฑฺฒติเยว น อุทกุกฺเขปํ วินาว อิชฺฌเต ‘‘กถํ ปน อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพํ ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬํ ขิปนฺติ, เอวํ อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สพฺพถาเมน ขิปิตพฺพํ, ยตฺถ เอวํ ขิตฺตํ อุทกํ วา วาลิกํ วา ปตติ, อยเมโก อุทกุกฺเขโป’’ติ อฏฺกถาวจนํ ภินฺทนฺติ นาม. กิมิวาติ เจ, เย ปน ‘‘กมฺมเมว กมฺมกรณํ กโรติ, นตฺถิ นิรยปาลา’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว นิรเย นิรยปาลา’’ติ เทวทูตสุตฺตํ ภินฺทนฺติ วิยาติ. เอวฺจปน วเทยฺย เย อุทกุกฺเขเปน สห อิชฺฌนฺติ, เตปิ ‘‘สเจปิ หิ ภิกฺขุสหสฺสํ ติฏฺติ, ตสฺส ิโตกาสสฺส พาหิรนฺตโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย อุปฺปนฺนาย ตาย สห สยเมว สฺชาตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา สมานสํวาสกาติ อธิปฺปาโย. ยตฺถ ปน ขุทฺทเก อรฺเ มหนฺเตหิ วา ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารฺสีมายเมว ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กาตพฺพํ นทีอาทีสุปิ เอเสวนโย’’ติ วิมติ วิโนทนิยํ วุตฺตวจนํ ภินฺทนฺติ นามาติ. ตํ น, เตน โน กา หานิ เอวมฺปิ อมฺหากํ วาเท โกจิ วิโรโธ น วิชฺชเตว. กสฺมาติ เจ, อิเม ทฺเว สทฺทรจนาปิ อสมฺพนฺธาว ภินฺนลกฺขณา ภินฺนวิสยา เจตา สีมา. กถํ สทฺทรจนา อสมฺพนฺธา. ยถา อรฺเ ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารฺเมวาติ วุจฺจติ, เอว เมว ‘‘นทิยาปิ สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมา นุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘อุทกุกฺเขปสีมา กมฺมํ นตฺถี’’ติ กฺริยาปรามสนวเสน วุตฺตํ. กริตพฺพํ กมฺมํ. กึ ตํ, ขิปนํ. เอวมฺปิ สทฺทรจนา อสมฺพนฺธาว. ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ…เป… อุทกุกฺเขปสีมา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชติ, นาสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นาสตี’’ติ อิมสฺส อุทกุกฺเขเปน วินาปีติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. กสฺมาติ เจ ‘‘สีมาเปกฺขาย สติเอวา’’ติ อิมินา อนุโลมนยวเสน ‘‘สีมาเปกฺขาย อสติ ¶ นุปฺปชฺชตี’’ติ อตฺโถ ยุชฺชเตว. เกจิปน ‘‘สมนฺตา อพฺภนฺตรํ มินิตฺวา ปริจฺเฉทกรเณเนว สีมา สฺชายติ, น สยเมวา’’ติ วทนฺติ ตํ น คเหตพฺพํ. ยทิ หิ…เป… ยถา เจตฺถ, เอวํ อุทกุกฺเขปสีมายปิ นทีอาทีสุปิ ตตฺถาปิ หิ มชฺฌิมปุริโส น ายติ, ตถา สพฺพถาเมน ขิปนนฺติ อิมินาปิ วจเนน อาจริยวรสฺส อุทกุกฺเขเปน สเหว สีมาเปกฺขาย สติ อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ, นาสตีติ อธิปฺปาโย ายติ. กถํ ภินฺนลกฺขณา, คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา กิฺจาปิ อพทฺธสีมสามฺเน สมานา, น ปน สมานลกฺขณา ตถา หิ ‘‘อสมฺมตาย ภิกฺขเว สีมาย อฏฺปิตาย ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ยา ตสฺส คามสฺส วา คามสีมา, นิคมสฺส วา นิคมสีมา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา สพฺโพปิ คามปเทโส คามสีมาติ อนฺุาตา, น สตฺตพฺภนฺตรสีมาย วิย สมนฺตา เลฑฺฑุปาตุกฺเขเปน อนฺุาตา อพฺภนฺตรสีมายปิ อคามเก เจ อรฺเ ยํ นิสฺสาย วิหรติ, ตสฺส อรฺสฺส อรฺสีมาติ นานฺุาตา ตถา นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ คามสีมายมิว สพฺโพ นทีสมุทฺทชาตสฺสรปเทโส นทีสมุทฺทชาตสฺส รสีมาติ เอวเมว น อนฺุาตา ตถา อพฺภนฺตรสีมายมิว สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ วา นานฺุาตา เอวมิมา คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา ภินฺนลกฺขณา, ตสฺมา ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทานุสาเรเนว คามสีมายปิ ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา สพฺโพ คามปเทโส คามสีมาว โหติ, สตฺตพฺภนฺตรสีมายปิ ‘‘สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา’’ติ ปฺตฺตสิกฺขาปทานุสาเรน สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา สีมาเปกฺขาย สห สยเมว อุปฺปชฺชตี’’ติ มินนามินนวิจารณา ปน นิรตฺถกาว ตถา อุทกุกฺเขปสีมายปิ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ ปฺตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ อุทกุกฺเขเปน สเหว อุปฺปชฺชตีติ นตฺถิ ขิปนาขิปน วิจารณาย ปโยชนนฺติ. กถํ ภินฺนวิสยา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อรฺวิสยา, อุทกุกฺเขปสีมา นทีสมุทฺทชาตสฺสรวิสยา, เอวมฺปิ เอตา คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา ภินฺนวิสยาว ตสฺมา ‘‘นทีอาทีสุ เอเสว นโย’’ติ วุตฺเตปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมา อเปกฺขาย สเหว อตฺตโน สภาเวเนว สตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชติ ยถา. เอวเมว อุทกุกฺเขปสีมายปิ ¶ อเปกฺขาย สห อุทกุกฺเขปํ กตฺวาว วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ, น วินาติ สนฺนิฏฺานํ กาตพฺพํ. นนุ จ มาติกาฏฺกถายํ ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโตปิ, ปริจฺเฉทา พหิ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ โกเปติ, อิทํ สพฺพอฏฺกถาสุ สินฺนิฏฺาน’นฺติ วุตฺตวจเน นวิรุชฺฌตีติ เจ. ตํ น, มาติกาฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน ทฺเวสงฺฆา วิสุํวิสุํ อุโปสถาทิกมฺมํ กโรนฺติ, ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อฺโ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย เปตพฺโพ’’ติ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํ วิสุํ กมฺมกรณาธิกาเร วุตฺตตฺตา. สารตฺถทีปนิยมฺปิ ‘‘ตตฺถ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ โกเปตีติ อิทํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ อุปลพฺภติ. ยทิ เจตํ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํวิสุํ อุโปสถาทิกมฺมกรณาธิกาเร วุตฺตตฺตา อุทกุกฺเขปโต พหิ อฺํ อุทกุกฺเขปํ อนติกฺกมิตฺวา อุโปสถาทิกรณตฺถํ. ิโต สงฺโฆ สีมาสมฺเภทสมฺภวโต กมฺมํ โกเปตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตํ สิยา. เอวํ สติ ยุชฺเชยฺย, เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทนฺติ ทุติยํ อุทกุกฺเขปํ อนติกฺกมนฺโตปิ โกเปติ. กสฺมา, อตฺตโน อุทกุกฺเขปสีมาย ปเรสํ อุทกุกฺเขปสีมาย อชฺโฌตฺถตตฺตา สีมาสมฺเภโท โหติ, ตสฺมา โกเปตี’ติ ‘‘อิทํ สพฺพอฏฺกถาสุ สนฺนิฏฺาน’’นฺติ จ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. สพฺพาสุปิ อฏฺกถาสุ สีมาสมฺเภทสฺส อนิจฺฉิตตฺตา เตเนว อตฺตโน จ อฺเสฺจ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส อนฺตรา อฺโ อุทกุกฺเขโป สีมนฺตริกตฺถาย เปตพฺโพติ วุตฺตํ. อฺเ ปเนตฺถ อฺถาปิ ปปฺเจนฺติ, ตํ น คเหตพฺพ’นฺติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํ. ตสฺส ‘‘อนฺโตหตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโต กมฺมํ โกเปตี’’ติ อิมินา ปริจฺเฉทโต พหิ ยตฺถกตฺถจิ ิโต กมฺมํ น โกเปตีติ ทีเปตีติ สารตฺถทีปนีวจเนนาปิ เอกสฺมึ สงฺฆสนฺนิปาเต ปริจฺเฉทโต พหิ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ น โกเปตีติ เวทิตพฺพเมตํ สารตฺถทีปนิยํเยว อิมมตฺถํ ทฬฺหิกรณวเสน อุทกุกฺเขปปฺปมาณา สีมนฺตริกา สุวิฺเยฺยตรา โหติ, สีมาสมฺเภทสงฺกา จ น สิยาติ สามิจิทสฺสนตฺถํ อฺโ อุทกุกฺเขโป สีมนฺตริกตฺถาย เปตพฺโพ’ติ วุตฺตํ. ยตฺตเกน ปน สีมาสมฺเภโท น ¶ โหติ, ตตฺตกํ เปตุํ วฏฺฏติเยว, เตนาหุ โปราณา ‘‘ยตฺตเกน สีมสงฺกโร น โหติ, ตตฺตกมฺปิ เปตุํ วฏฺฏติ. ขุทฺทกํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ อิทมฺปิ อุทกุกฺเขปสีมาย ปริสวเสน วฑฺฒนโต สีมสมฺเภทสงฺกา สิยา. ตํ นิวารณตฺถเมว วุตฺตนฺติ.
ปาฬึ อฏฺกถฺเจว, ฏีกาวิมติอาทิเก;
โอโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ, มฺนฺตุ กวิปุงฺควาติ;
อยเมตฺถ อุทกุกฺเขปสีมาย วิจารณา.
ชนปทสีมา นาม เอกสฺส รฺโ วิชิเต ปวตฺโต มหามจฺจานํ นิวาสภูโต เอกเมโก ปเทโส ชนปทสีมา นาม.
รฏฺสีมา นาม กาสิโกสลาทิกา โสฬส มหาชนปทา. ‘‘โสฬสมหานคร’’นฺติปิ เตสํ นามํ. ตตฺถ โสฬส มหาชนปทานิ นาม. องฺครฏฺํ, มคธรฏฺํ, โกสลรฏฺํ, วชฺชิรฏฺํ, เจติยรฏฺํ, กุรุรฏฺํ, ปฺจาลรฏฺํ, มชฺฌรฏฺํ, สุรเสนรฏฺํ, อสฺสกรฏฺํ, อวนฺติรฏฺํ, คนฺธาลรฏฺํ, มลฺลรฏฺํ, กมฺโพชรฏฺนฺติ อิมานิ โสฬสมหาชนปทานิ นาม. อิเม โสฬสมหาชนปทา มชฺฌิมปเทเสเยว ปวตฺตา มหารฏฺา นาม ตทฺเปิ สุนาปรนฺตรฏฺาทิกา พหุตราว. ตถา ปจฺจนฺตวิสเยปิ รามฺาทิกา อเนกปฺปเภทา มหารฏฺา อตฺเถว เตปิ สพฺเพ รฏฺสีมา นาม. โลกิยสตฺเถสุ ปน ยสฺมึ ปเทเส ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทวเสน จตุวณฺณานิ วสนฺติ, โส ปเทโส ‘‘มหารฏฺโ’’ติ ปวุจฺจติ. วุตฺตฺเห ตํ โปราเณหิ.
‘‘ปวตฺตา จตุวณฺณานํ, ยสฺมึ ปเทเส น วิชฺชเต;
โส มิลกฺขุเทโส วุตฺโต, ปฺุภูมิ ตโต ปร’’นฺติ.
รชฺชสีมา นาม เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺตฏฺานํ รชฺชสีมา นาม.
ทีปสีมา นาม สมุทฺทนฺตเร วา นทิมชฺเฌ วา ปวตฺตา ทีปา ทีปสีมา นาม. ยสฺมึ ปน ทีเป คามา วสนฺติ, โส คามสีมาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, วกฺขติ หิ สุกฺเข ชาตสฺสเร วาปึ วา ขณนฺติ วปฺปํ วา กโรนฺติ, ตํ านํ คามเขตฺตํ โหตีติ.
จกฺกวาฬสีมา นาม ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ตีณิสหสฺสานิ จตฺตาริสตานิ ปฺาสฺจโยชนานิ.
ปริกฺเขปโต
‘‘สพฺพํ ¶ สตสหสฺสานิ, ฉตฺตึสปริมณฺฑลํ;
ทสฺเจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิจา’’ติ.
วุตฺตํ เอกํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬสีมา นาม. เอวํ ปนฺนรสปฺปเภทา โหติ สีมา. ตตฺถ อิทฺธิมา ปุคฺคโล ยสฺมึ ยสฺมึ วา สีเม อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กโรติ, ตตฺถ ตตฺถ คเต ภิกฺขู หตฺถปาสนยนํ วา พหิสีมกรณํ วา กาตุํ ฉนฺทารหานํ, ฉนฺทํ อาหริตฺวา กาตุํ สกฺกุเณยฺยภาโวเยว ปมาณํ. เอวมสกฺโกนฺเต อนิทฺธิมปุคฺคเล สนฺธาย อติมหนฺตารฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อนฺุาตา. ตตฺถ สีมาเปกฺขาย สห สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อตฺตโน สภาเวเนว ชาตา ตถา นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปสีมา อนฺุาตา ตตฺถปิ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขํ กตฺวา อุทกุกฺเขเปน สห อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ ตถา คามนิคมชนปทนครรฏฺรชฺชสีมาสุปิ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ พทฺธสีมา อนฺุาตา. ตโต ปเรสุ ปน คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา นฺุาตสุตฺตานุโลมนยสามตฺถิยโต ขุทฺทเกสุ คามนิคมชนปทนคเรสุ ตตฺถ ตตฺถ คเต ภิกฺขู โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยาว อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กาตพฺพเมว ตถา ขุทฺทเก อรฺเปิ นทีชาตสฺสเรปิ ยถาสุขํ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กาตพฺพเมวาติ.
เอวํ ปริจฺฉินฺทนลกฺขเณน อเภเทปิ พทฺธาพทฺธวเสน ทุวิธา. ตปฺปเภเทน ปนฺนรสวิธา, สรูปวเสน ปน ขณฺฑสีมา, อุปจารสีมา, สมานสํวาสสีมา, อวิปฺปวาสสีมา, ลาภสีมา, คามสีมา. นิคมสีมา, นครสีมา, อพฺภนฺตรสีมา, อรฺสีมา, อุทกุกฺเขปสีมา, นทีสีมา, ชาตสฺสรสีมา, สมุทฺทสีมา, ชนปทสีมา, รฏฺสีมา, รชฺชสีมา, ทีปสีมา, จกฺกวาฬสีมาติเอกูนวีสปฺปเภเท ปิ สีเม วิปตฺติลกฺขณํ ปหาย สมฺปตฺติลกฺขณปฺปกาสกํ สีมวิโสธนีนาม ปกรณํ สมตฺตํ.
อิติ
‘‘สีมวิโสธนึ นาม, นานาคนฺถสมาหฏํ;
กริสฺสํ เม นิสาเมนฺตุ, สาธโว กวิปุงฺควา.
ปาฬึ ¶ อฏฺกถฺเจว, มาติกาปทภาชนึ;
โอคาเหตฺวาน ตํ สพฺพํ, ปุนปฺปุนมเสสโต.
อตฺตโนมติคนฺเถสุ, ฏีกาคณฺิปเทสุ จ;
วินิจฺฉยวิมตีสุ, มาติกาฏฺกถาสุปิ.
สพฺพํ อเสสกํ กตฺวา, สํสนฺทิตฺวาน เอกโต;
ปวตฺตา วณฺณนา เอสา, โตสยนฺตี วิจกฺขเณ’’ติ.
อิเมสํ คาถาปทานํ อตฺโถ สพฺพโส สํวณฺณิโต โหติ.
สีมสมฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
ปริสสมฺปตฺตินาม เอกวีสติวชฺชนียปุคฺคเล วชฺเชตฺวา เอตรหิ ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขู ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปฺจวคฺคโต ปฏฺาย, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ทสวคฺคโต ปฏฺาย สพฺเพ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา นิสินฺนา โหนฺติ, อยํ ปริสสมฺปตฺติ นาม. ตตฺถ เอกวีสติ วชฺชนียา นาม ‘‘น ภิกฺขเว สค ฏฺาย ปริสายา’’ติ วจนโต เหฏฺา ‘‘น ภิกฺขเว ภิกฺขุนิยา นิสินฺนปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ อาทินานเยน วุตฺตา ภิกฺขุนี, สิกฺขมานา, สามเณโร, สามเณรี, สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนโก, อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิตฺตโก, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตโก, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโก, ปณฺฑโก, เถยฺยสํวาสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ติรจฺฉานคโต, มาฆาตุตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, ภิกฺขุนิทูสโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, อุภโตพฺยฺชนโกติ เต พหิสีมกรณวเสน นิสินฺนาติ อตฺโถ. ยทิ เต หตฺถปาเส วา สีเมเยว วา โหนฺติ, เต อวชฺเชตฺวา ปฺจวคฺคาทิโก ปกตตฺตคโณ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา นิสินฺโน โหติ, การกสงฺโฆ สาวชฺโช, กมฺมํปน น กุปฺปติ กสฺมา อวคฺคารหตฺตา. อปเรปน เอวํ วทนฺติ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนสฺส อวนฺทนีเยสุ อวุตฺตตฺตา, เตน สทฺธึ สยนฺตสฺส สหเสยฺยาปตฺติยา อภาวโต ตสฺส จ ปฏิคฺคหณสฺส รูหนโตติ ตเทว ยุตฺตตรนฺติ วิฺายติ, กิฺจาปิ ยาว โส ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ, ตาว วนฺทิตพฺโพ. ยทา ปน ‘‘อสฺสมโณมฺหี’’ติ ¶ ปฏิชานาติ, ตทา น วนฺทิตพฺโพติ อยเมตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนสฺส หิ ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานนฺตสฺเสว ภิกฺขุภาโว, น ตโตปรํ. ภิกฺขุภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต หิ อนุปสมฺปนฺนปกฺขํ ภชตีติ มชฺฌิมคณฺิปเท สารตฺถทีปนิยฺจ วุตฺตตฺตา อนฺติมวตฺถุ อชฺฌาปนฺนปุพฺโพ ภิกฺขุ อตฺตโน การณํ อชานิตฺวาว เตน สห ปฺจวคฺคคโณ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กโรติ, การกสงฺโฆ อนวชฺโช, กมฺมมฺปิ น กุปฺปตีติ, เตสํ มติมตฺตเมว. กสฺมา สหเสยฺยาปตฺติ อภาโวปิ ตสฺส ภิกฺขุสฺาย ปติฏฺิตตฺตา, ปฏิคฺคหณรุหณสฺส จ ตสฺมึ ปุคฺคเล ภิกฺขูติ สทฺทหิตตฺตา เตน ปุคฺคเลน สหเสยฺยาปตฺติปิ นตฺถิ, ปฏิคฺคหณฺจ รุหติ, เอกวีสติวชฺชนียปุคฺคเลปิ ตถาวิธสฺส อวิจาริกตฺตา เตน สห ปฺจวคฺคคโณ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กโรนฺโต การกสงฺโฆ อสฺจิจฺจ อนุปวชฺโช. กมฺมํ ปน กุปฺปตีติ อมฺหากํ ขนฺติ, อิโต ยุตฺตตโร ลพฺภมาโน ปริเยสิตพฺโพว.
ปริสสมฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
เอวํ วตฺถุตฺติอนุสาวนสีมปริสสมฺปตฺติวเสน ปฺจหิ องฺเคหิ สมฺปนฺโนติ ปฺจงฺโคติ วา สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปริภาวํ สมาปนฺโนติ วา ทฺวีหิ การเณหิ ลทฺธนาโม ตฺติ จตุตฺถอุปสมฺปนฺนภาโว อติทุลฺลโภว.
เอวํ พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ, ตโต ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จา ติ อิเมสํ ติณฺณํ ปทานํ อตฺโต วุตฺโตเยว โหติ.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน
อุปสมฺปทากณฺโฑ ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. กปฺปวินาสกณฺโฑ
อิทานิ พุทฺธุปฺปาททุลฺลภกถา
‘‘พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ;
สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก, สปฺปุริสาติ ทุลฺลภา’’ติ.
อิมิสฺสา ¶ คาถาย สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต. ตตฺถ อิมสฺมึ สตฺตโลเก โอกาสโลเก วา สพฺพฺุสมฺมาสมฺพุทฺโธ ทุลฺลโภว ตถา เหส โลโก สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโกติ ติปฺปเภโท โหติ เตสํ สมฺปตฺติวิปตฺติ จ เอวํ เวทิตพฺพา ตตฺถ ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโกติ วจนตฺเถน สตฺตโลโก เวทิตพฺโพ. โลกิยนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ สตฺตนิกายาติ วจนตฺเถน โอกาสโลโก เวทิตพฺโพ. ตถา เหส สตฺตา อวกสนฺติ เอตฺถาติโอกาโสติ วุจฺจติ โส ภูมิวเสน อปายภูมิ, กามสุคติภูมิ, รูปาวจรภูมิ, อรูปาวจรภูมิเจติ จตุพฺพิธา โหติ. ตตฺถ นิรยํ, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, อสุรกาโย, ติ จตสฺโส อปายภูมิ นาม. มนุสฺสา, จาตุมหาราชิกา, ตาวตึสา, ยามา, ตุสิตา, นิมฺมานรติ, ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เจติ สตฺตวิธา โหติ กามสุคติภูมิ สาปนายํ เอกาทสวิธาปิ กามตณฺหา อวจรติ เอตฺถาติ วจนตฺเถน กามาวจรภูมิ นาม. พฺรหฺมปาริสชฺชา, พฺรหฺมปุโรหิตา, มหาพฺรหฺมา จ ปมชฺฌานภูมิ อิทํ อคฺคินา ปริคฺคหิตฏฺานํ. ปริตฺตาภา, อปฺปมาณาภา, อาภสฺสรา จ ทุติยชฺฌานภูมิ อิทํ อาเปน ปริคฺคหิตฏฺานํ. ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณสุภา, สุภกิณฺหา จ ตติยชฺฌานภูมิ อิทํ วาเตน ปริคฺคหิตฏฺานํ, เตสํ วิปตฺตึ ปรโต วณฺณยิสฺสาม. เวหปฺผลา, อสฺสตฺตา, สุทฺธาวาสา จ จตุตฺถชฺฌานภูมิเจติ รูปาวจรภูมิ โสฬสวิธา โหติ. อวิหา, อตปฺปา, สุทสฺสา, สุทสฺสี, อกนิฏฺาเจติ สุทฺธาวาสภูมิ ปฺจวิธา โหติ. อากาสานฺจายตนภูมิ, วิฺาณฺจายตนภูมิ, อากิฺจฺายตนภูมิ, เนวสฺานาสฺายตนภูมิเจติ จตุพฺพิธา โหติ อรูปภูมิ. เอตฺตาวตา เอกตึสปฺปเภทาปิ ภูมิ อวกสนฺติ เอตฺถ สตฺตนิกายาติ วจนตฺเถน โอกาโสติ วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺ มหานิรยานิ อปายภูมิ นาม. ติรจฺฉานํ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ อิเมสํ วิสุํ ภูมิ นาม นตฺถิ, มนุสฺสภูมิยํเยว ยตฺถ กตฺถจิ อรฺวนปตฺถาทีสุ นิพทฺธวาสํ วสนฺติ โสเยว ปเทโส เตสํ ภูมิ. มนุสฺสภูมิโต ทฺวิตาลีสสหสฺสโยชโน ยุคนฺธรปฺปมาโณ สิเนรุโน ปฺจมาฬินฺโธ จาตุมหาราชิกภูมิ. ตตุปริ ทฺวิตาลีสสหสฺสโยชนํ สิเนรุมตฺถกํ ตาวตึสานํ ¶ ภูมิ. ตตุปริ ทฺเวตาลีสสหสฺสโยชนํ านํ ยามานํ ภูมิ. อิมินา นเยน ยาว วสวตฺติภูมิ ทฺวิตาลีสสหสฺสโยชเน ติฏฺติ, ตสฺมา มนุสฺสภูมิโต ยาว วสวตฺติภูมิ ทฺเวสหสฺสานิปฺจน หุตานิ ทุเวสตสหสฺสานิ โยชนานิ โหนฺติ, เตเนตํ วุจฺจติ.
‘‘มนุสฺสภูมิโต ยาว, ภูมิ วสวตฺตนฺตรา;
ทุเว สตสหสฺสานิ, ปฺจนหุตเมว จ.
ทฺเวสหสฺสฺจ มธิกํ, โยชนานํ ปมาณโต;
คณนา นาม ภูมีสุ, สงฺขฺยา เอวํ ปกาสิตา’’ติ.
ตตุปริ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย ตโย พฺรหฺมุโน ปฺจปฺาสสตสหสฺส อฏฺสหสฺสโยชเน สมตเล าเน ติฏฺนฺติ. ทุติยตติยภูมีพฺรหฺมุโนปิ ตปฺปมาเณสุ สมตเลสุ ติฏฺนฺติ. จตุตฺถภูมิยํ ปน เวหปฺผลอสฺสตฺตา ตปฺปมาเณ สมตเล าเน ติฏฺนฺติ. ตตุปริสุทฺธาวาสภูมิโย ตํตํ ปมาเณ าเน อุปรูปริ ติฏฺนฺติ. จตสฺโสปิ อรูปภูมิโย ตปฺปมาเณ าเน อุปรูปริ ติฏฺนฺติ. เอตฺตาวตา จ มนุสฺสภูมิโต ยาว ภวคฺคา โยชนานํ สตฺตโกฏิ จ อฏฺารสลกฺขา จ ปฺจนหุตานิ จ ฉสหสฺสานิ จ โหนฺติ เตเนตํ วุจฺจติ โปราเณหิ.
‘‘เหฏฺิมา พฺรหฺมโลกมฺหา, ปติตา มหตี สิลา;
อโหรตฺเตน เอเกน, อุคฺคตา อฏฺตาลีสํ.
โยชนานํ สหสฺสานิ, จาตุมาเสหิ ภูมิ;
เอวํ วุตฺตปฺปมาเณน, สายํ เหฏฺิมภูมิ.
อิโต สตสหสฺสานิ, สตฺตปฺาส จาปรํ;
สฏฺิ เจว สหสฺสานิ, อุพฺเพเธน ปกาสิตา.
โยชเนสุปิ วุตฺเตสุ, หิตฺวา กามปฺปมาณกํ;
เสสานิ วสวตฺตีนํ, ปาริสชฺชาน มนฺตรํ.
ตฺจ ปฺจหิ ปฺาส, สตสหสฺสานิ จาปรํ;
อฏฺ เจว สหสฺสานิ, โยชนานิ ปวุจฺจเร.
อิโต ปราสุ สพฺพาสุ, พฺรหฺมภูมีสุ โยชนา;
ตปฺปมาณาว ทฏฺพฺพา, นยคฺคาเหน ธีมตา.
ภูมิโต ¶ อาภวคฺคมฺหา, สตฺตโกฏิ อฏฺารส;
ลกฺขา ปฺจ นหุตานิ, ฉสหสฺสานิ สพฺพทาติ.
เอสา จ วิจารณา ฏีกา จริยมเตน กตา;
อิทเมว สนฺธาย, ยาวตา จนฺทิมสูริยา.
ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ, วิโรจมานา ยาวตา;
ตาว สหสฺสธา โลเก, เอตฺถ เต วตฺตตี วโส’’ติ.
วุตฺตํ. เอตฺถนฺตเร สตฺตา ติฏฺนฺติ, เตสํ วิตฺถาโร อปุพฺพํ กตฺวา กเถตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา น วกฺขาม อิมสฺมึ สตฺตโลเก โอกาสโลเก จ สพฺพฺุสมฺมาสมฺพุทฺโธว ทุลฺลโภ, ตถา หิ จตฺตาโร พุทฺธา อนุพุทฺโธ, สาวกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. ตตฺถ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ ปสํสนฺเตน จ น โส ตุมฺหากํ สาวโก นาม, พุทฺโธนาเมส จุนฺทาติ พหุสฺสุตสฺส ภิกฺขุโน พุทฺธภาวํ อนุชานนฺเตน จ.
ธมฺมกาโย ยโต สตฺถา, ธมฺโม สตฺถุกาโย มโต;
ธมฺมาสิโกโส สงฺโฆ จ, สตฺถุสงฺขฺยมฺปิ คจฺฉตีติ.
วุตฺเต ปุถุชฺชโนปิ อุปจารวเสน วาจนามคฺคสฺส โพธตฺตา อนุพุทฺโธ นาม. อริยสาวโก ปน ปรโต โยสวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ พุชฺฌนมตฺตเมว วาติ วจนตฺเถน พุชฺฌนสภาวตฺตา สาวกพุทฺโธ นาม. โย ปน ขคฺควิสาณกปฺโป สยมฺภูาเณน อนฺโพธโก หุตฺวา สามํ พุชฺฌนตฺเถน ปจฺเจกพุชฺฌตฺตา ปจฺเจกพุทฺโธ นาม. สมฺพุทฺโธติปิ เอตสฺเสว นามํ. โย ปน สงฺขตาสงฺขตปฺปเภทํ สกลมฺปิ ธมฺมชาตํ ยาถาวสรสลกฺขณปฺปฏิเวธวเสน สมฺมา ปกาเรน สยํ ปจิตุปารมิตาสยมฺภูเตน สยมฺภูาเณน สยเมว อนฺโพธิโต หุตฺวา สวาสนสมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตํ วิคโต ทินกรกิรณสมาคเมน ปรมรุจิรสิรีโสภคฺคปฺปตฺติยา วิกสิตมิว ปทุมํ อคฺคมคฺคาณสมาคเมน อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพฺุตฺาณปฺปตฺติยา สพฺพธมฺเม พุชฺฌิ อพุชฺฌิ อฺาสีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ภควา, โสว โลเก ทุลฺลโภ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานมฺปิ หิ เอกสฺมึ กาเล สตสหสฺสาทิวเสน เอกโต ปวตฺตตฺตา เต ทุลฺลภาปิ อนจฺฉริยชาตตฺตา ปเรสํ มคฺคผลาธิคมาย อุปนิสฺสยรหิตตฺตา จ สมฺมาสมฺพุทฺโธว โลเก ทุลฺลโภ, อยํ โลกสมฺปตฺติวิจารณา.
กถํ ¶ โลกสฺส วิปตฺติ เวทิตพฺพา ตถา เหส โลโก วินสฺสมาโน เตเชนปิ อาเปนปิ วายุนาปิ วินสฺสติ. ตสฺส วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ วุจฺจมาโนปิ เกสฺจิ ปุคฺคลานํ มเตน มิจฺฉาคาหตฺตา พฺรหฺมูนํ อายุนา มินิเตปิ อสมานํ สํวฏฺฏสีมาปิ วิรุทฺธา, ตสฺมา เตสํ วาทํ อปเนตฺวา คนฺถโต สมาเนตฺวา วกฺขาม. ตตฺถ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ. กตมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏฏฺายี, วิวฏฺโฏ, วฏฺฏฏฺายีติ. ตโย สํวฏฺฏา อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏ. ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติ. อยเมตฺถ อุทฺเทโส. ตตฺถ สํวฏฺโฏ นาม ปริหายมาโน กปฺโป. เตน สํวฏฺฏฏฺายีปิ คหิโต โหติ, ตํ มูลกตฺตา. วฑฺฒยมาโน วิวฏฺฏกปฺโป นาม. เตน วิวฏฺฏฏฺายีปิ คหิโต ตํ มูลกตฺตา. ตตฺถ สํวฏฺโฏติ วินาโส. ยทา กปฺโป วินสฺสมาโน เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺา ปมชฺฌานภูมิ อคฺคินา ทยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺา ยาว ทุติยชฺฌานภูมิ อุทเกน วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺา ยาว ตติยชฺฌานภูมิ วาเตน สํวฏฺฏติ. วิตฺถารโต ปน ชาติเขตฺต อาณาเขตฺตวิสยเขตฺตวเสน ติณฺณํ พุทฺธเขตฺตานํ อาณาเขตฺตํ วินสฺสติ. ตสฺมึ วินฏฺเ ชาติเขตฺตมฺปิ วินสฺสเตว. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ. ตํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณอายุสงฺขาโรสฺสชฺชนาทิกาเลสุปิ กมฺปติ. อาณาเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ. ยตฺถ รตนสุตฺตํ ขนฺธปริตฺตํ ธชคฺคปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ โมรปริตฺตนฺติ อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว ปวตฺตติ. วิสยเขตฺตํ อนนฺตํ อปริมาณํ. ตตฺถ ชาติเขตฺตอาณาเขตฺตาวเสน ทฺเว เขตฺตานิ เอกโต วินสฺสนฺติ. สณฺหนฺตมฺปิ เอกโต สณฺหติ. ตสฺส วินาโสจ สณฺหนฺตฺจ เอวํ เวทิตพฺพํ ยสฺมึ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, ตทา อาทิโต กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ เอกเมฆวสฺสํ วสิ, ตุฏฺา มนุสฺสา พีชานิ วปฺเปนฺติ, สสฺเสสุ โคขายิตมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ วิรวนฺโต เอกพินฺทุปิ น ปตติ. ยทา ปจฺฉินฺนเมว โหติ ตทา วสฺสูปชีวิโน สตฺตา กาลํ กตฺวา ปริตฺตาเภสุ พฺรหฺมภูมีสุ ¶ อุปฺปชฺชนฺติ ปฺุผลูปชีวิโนปิ เทวตา ตตฺเถว พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตตฺถ ตตฺถ อุทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, มจฺฉกจฺฉปาทิ อุทกนิสฺสิตา ปาณา กาลํ กตฺวา มนุสฺสเทวโลเกสุ นิพฺพตฺติตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. เนรยิกสตฺตาปิ สตฺตมสูริยปาตุภาวา วินสฺสนฺติ, เตปิ เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา หิ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา อุกฺขิตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ มฺุจมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ ‘‘มาริสา โภ อิโต วสฺสสต สหสฺสจฺจเยน กปฺปวุฏฺานํ ภวิสฺสติ อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ มหาสมุทฺโทปิสุสฺสิสฺสติ อยฺจ มหาปถวี สิเนรุปพฺพตราชา ฑยฺหิสฺสติ วินสฺสิสฺสติ ยาวพฺรหฺมโลกา วินาโส ภวิสฺสติ เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ. กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ มาตรํ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล เชฏฺาปจายิโน โหถา’’ติ. เตสํ วจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อฺมฺํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปฺุานิ กริตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. ตตฺถ สุธาโภชนํ ภฺุชิตฺวา วาโย ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ ปฏิลภนฺติ, เอวํ เนรยิกสตฺตาปิ อปราปริยกมฺเมน เทวโลกํ นิพฺพตฺตนฺติ. เย ปน นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกา เตสํ กมฺมสฺส อปริกฺขยา อฺจกฺกวาเฬสุ อตฺตโน กมฺมานุรูปํ วิปากมนุโภนฺติ. เตเนว อโหสิกมฺเม มิจฺฉาทิฏฺิวเสน อกตฺตพฺพํ นาม ปาปํ นตฺถิ, ยโต สํสารขาณุภาโวว นาม โหตีติ อาห ‘‘ทิฏฺิ ปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานี’’ติ. ‘‘อปราปริยเวทนียกมฺมรหิโตปิ สํสรนฺโต สตฺโต นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา. ‘‘อปราปริยกมฺมวเสน ยโต มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวเสน วิราเชตฺวา ภวโต วุฏฺานํ นาม ภเวยฺยาติ อมฺหากํ ขนฺติ. เอวํ เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน สพฺเพปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. วสฺสุปจฺเฉทโต ปน อุทฺธํ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ทุติโย สูริโย ปาตุภวติ. ปาตุภูเต จ ตสฺมึ เนว รตฺติปริจฺเฉโท, น ทิวา ปริจฺเฉโท ปฺายติ, เอโก สูริโย อุฏฺเติ, เอโก สูริโย อตฺถํ คจฺฉติ. อวิจฺฉินฺนสูริยสนฺตาโปว โลโก โหติ.
ปกติสูริเย ¶ สูริยเทวปุตฺโต อตฺถิ กปฺปวินาสกสูริเย ปน นตฺถิ. ปกติสูริโยภาเสน อากาเส วลาหกา ธูมสิขาปิ จรนฺติ. กปฺปวินาสกสูริโยภาเสน วิคตธูมวลาหกํ อาทาสมณฺฑลํ วิย นิมฺมลํ โหติ นภํ เปตฺวา คงฺคา, ยมุนา, สรภู, อจิรวตี, มหีติ, อิมา ปฺจ มหานทิโย เปตฺวา อวเสสปฺจสตกุนฺนทีอาทีสุ อุทกํ สุสฺสติ ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตติโย สูริโย ปาตุภวติ ตสฺมึ ปาตุภูเต ปฺจ มหานทิโยปิ สุสฺสนฺติ. ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน จตุตฺโถ สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา หิมวตี มหานทีนํ ปภวา สีหปตโน, หํสปตโน, มนฺทากินี, กณฺณมุณฺฑโก, รถการทโห, อโนตตฺตทโห, ฉทฺทนฺตทโห, กุณาลทโหติ อิเม สตฺต มหาสรา สุสฺสนฺติ. ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ปฺจโม สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺโท องฺคุลิปพฺพเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ น สณฺาติ. ตโต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ฉฏฺโ สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺมึ ปาตุภาเว สกลจกฺกวาฬํ เอกธูมํ โหติ, ปริยาทินฺนสิเนหธูเมน ยถา จ เอวํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬมฺปิ. ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สตฺตโม สูริโย ปาตุภวติ, ยสฺส ปาตุภาวา สกลจกฺกวาฬํ เอกชาลํ โหติ สทฺธึ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬหิ โยชนสติกาทิเภทา สิเนรุกูฏานิ ปลุชฺชิตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายนฺติ. สาปิ อคฺคิชาลา อุฏฺหิตฺวา จาตุมหาราชิเก คณฺหาติ, ตตฺถ กนกวิมานรตนวิมานานิ ฌาเปตฺวา ตาวตึสภวนํ คณฺหาติ เอเตนูปาเยน ยาว ปมชฺฌานภูมิ คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก ฌาเปตฺวา อาภสฺสเร อาหจฺจ อฏฺาสิ. สา ยาว อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว นนิพฺพายิ. สพฺพสงฺขารปริกฺขยา ปน สปฺปิเตลฌาปนอคฺคิสิขา วิย ฉาริกมฺปิ อนวเสเสตฺวา นิพฺพายิ. เหฏฺา อากาเสน สห อุปริ อากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโร. เอวํ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาวชาลปริจฺเฉทา สํวฏฺโฏ นาม เอกมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. อถ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน มหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวา ปมํ สุขุมํ วสฺสติ. อนุปุพฺเพน กุมุทนาฬยฏฺิมุสลตาลกฺขนฺธาทิปฺปมาณาหิ ธาราหิ วสฺสนฺโต ¶ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ สพฺพฑฑฺฒฏฺานํ ปูเรตฺวา อนฺตรธายติ. ตํ อุทกํ เหฏฺา จ ติริยฺจ วาโต สมุฏฺหิตฺวา ฆนํ กโรติ. ปริวฏุมํ ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุสทิสํ. เอวํ อคฺคิชาลนิพฺพายนโต ยาว โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริปูรโต สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ สํวฏฺฏฏฺายี นาม, ทุติยมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. กถํ ตาว มหนฺตํ อุทกราสึ วาโต ฆนํ กโรตีติ เจ. วิวรสมฺปทานโต ตํ วา เตน ปิณฺฑิยมานํ ฆนํ กริยมานํ ปริกฺขยมานํ อนุปุพฺเพน เหฏฺา โอตรติ. โอติณฺโณติณฺเณ อุทเก ปุพฺเพ พฺรหฺมโลกฏฺาเน พฺรหฺมปาริ สชฺช-พฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาวเสน ปมชฺฌานภูมิ ปมํ ปาตุภวติ. ตโต โอติณฺโณติณฺเณ อุทเก จตุกามาวจรเทวโลกฏฺาเน อนุกฺกเมน ปรนิมฺมิตวสวตฺตี, นิมฺมานรตี, ตุสิตา, ยามาติ จตฺตาโร กามาวจรเทวโลกา ปาตุภวนฺติ. ตโต ปุริมปถวิฏฺานํ โอติณฺเณ ปน อุทเก พลววาตา อุปฺปชฺชนฺติ. เต ตํ ปิทหิตทฺวาเร ธมกรเณ ิตอุทกมิว นิรุสฺสาสํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. มธุโรทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉมานํ อุปริ รสปถวึ สมุฏฺาเปติ สา วณฺณสมฺปนฺนาเจว โหติ คนฺธรสสมฺปนฺนา จ, นิรุทกปายาสสฺส อุปริ ปฏลํ วิย ตทา จ อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก ปมตราภินิพฺพตฺตา สตฺตา อายุกฺขยา วา ปฺุกฺขยา วา ตโต จวิตฺวา อิธูปปชฺชนฺติ. ‘‘ปฺุกฺขยา วา’’ติ อิมินา พฺรหฺมูนํ อายุปริจฺเฉทํ อปฺปตฺวาว กมฺมกฺขเยน มรณํ วิฺายติ. เต โหนฺติ สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา. เต อคฺคฺสุตฺเต วุตฺตนเยน ตํ รสปถวึ สายิตฺวา ตณฺหาภิภูตา อาลุปฺปการํ ปริภฺุชิตุํ อุปกฺกมนฺติ. อถ เนสํ สยํ ปภา อนฺตรธายติ, อนฺธกาโร โหติ เต อนฺธการํ ทิสฺวา ภายนฺติ. ตโต เนสํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺตํ ปริปุณฺณปณฺณาสโยชนํ สูริยมณฺฑลํ วา ปาตุภวติ. เต ตํ ทิสฺวา ‘‘อาโลกํ ปฏิลภิมฺหา’’ติ หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺิโต, ตสฺมา สูริโย โหตู’’ติ สูริโย ตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติ. อถ สูริเย ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ‘‘ยมฺปิ อาโลกํ ลภิมฺหา, โสปิ โน นฏฺโ’’ติ ปุน ภีตา โหนฺติ. เตสํ เอวํ โหติ ‘‘สาธุวตสฺส อฺํ อาโลกํ ลเภยฺยามา’’ติ. เตสํ จิตฺตํ ตฺวา วิย เอกูนปฺาสโยชนํ จนฺทมณฺฑลํ ปาตุภวติ ¶ . เต ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ฉนฺทํ ตฺวา วิย อุฏฺิโต, ตสฺมา จนฺโท โหตู’’ติ จนฺโทตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติ. ตโต ปภุติ รตฺติทิวา ปฺายนฺติ. อนุกฺกเมน จ มาสทฺธมาสอุตุสํวจฺฉรา. จนฺทิมสูริยานํ ปน ปาตุภูตทิวเสเยว สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตา ปาตุภวนฺติ, เต จ โข อปุพฺพํ อจริมํ ผคฺคุณปุณฺณมทิวเสเยว ปาตุภวนฺติ. กถํ ยถานาม กงฺคุภตฺเต ปจฺจมาเน เอกปฺปหาเรเนว พุพฺพุฬกานิ อุฏฺหนฺติ. เอเก ปเทสา ถูปถูปา โหนฺติ, เอเก นินฺนนินฺนา, เอเก สมสมา เอวเมว ถูปถูปฏฺาเน ปพฺพตา โหนฺติ, นินฺนนินฺนฏฺาเน สมุทฺทา, สมสมฏฺาเน ทีปาติ เอวํ มนุสฺสโลเก สณฺิเต จาตุมหาราชิกา, ตาวตึสาติ ทฺเว กามาวจรเทวโลกา ปจฺฉโต ปาตุภวนฺติ. ภูมนิสฺสิตา นาม เหเต ทฺเว เทวโลกา. เอวํ สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ วิวฏฺโฏ นาม ตติยมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. อถ เตสํ สตฺตานํ รสปถวึ ปริภฺุชนฺตานํ กมฺเมน เอกจฺเจ วณฺณวนฺโต, เอกจฺเจ ทุพฺพณฺณา โหนฺติ ตตฺถ วณฺณวนฺโต ทุพฺพณฺเณ อติมฺนฺติ. เตสํ มานาติมานปจฺจยา สาปิ รสปถวี อนฺตรธายติ. ภูมิปปฺปฏโก ปาตุภวติ อถ เนสํ เตเนว นเยน โสปิ อนฺตรธายติ, ปตาลตา ปาตุภวติ, เตเนว นเยน สาปิ อนฺตรธายติ. อกฏฺปาโก สาลิ ปาตุภวติ อกโณ อถุโส สุทฺโธ สุคนฺโธ ตณฺฑุลปฺผโล. ตโต เนสํ ภาชนานิ อุปฺปชฺชนฺติ เต สาลี ภาชเน เปตฺวา ปาสาณปิฏฺิยา เปนฺติ, สยเมว ชาลสิขา อุฏฺหิตฺวา ปจติ. โส โหติ โอทโน สุมนชาติปุปฺผสทิโส, น ตสฺส สูเปน วา พฺยฺชเนน วา กรณียํ อตฺถิ. ยํยํ รสํ ภฺุชิตุกามา โหนฺติ, ตํตํ รโสว โหติ. เตสํ ตํ โอฬาริกํ อาหารํ อาหรตํ ตโต ปภุติ มุตฺตกรีสํ สฺชายติ. อถ เนสํ ตสฺส นิกฺขมนตฺถาย วณมุขานิ ปภิชฺชนฺติ. ปุริสสฺส ปุริสภาโว, อิตฺถิยา อิตฺถิภาโว ปาตุภวติ. ตตฺรสุทํ อิตฺถี ปุริสํ, ปุริโส จ อิตฺถึ อติเวลํ อุปนิชฺฌายติ. เตสํ อติเวลํ อุปนิชฺฌายนภาวา กามปริฬาโห อุปฺปชฺชติ. ตโต เมถุนธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ. เต อสทฺธมฺมปฏิเสวนปจฺจยา วิฺูหิ ครหิยมานา วิเหิยมานา ตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ อคารานิ กโรนฺติ.
เต ¶ อคารํ อชฺฌาวสมานา อนุกฺกเมน อฺตรสฺส อลสชาติกสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตา สนฺนิธึ กโรนฺติ. ตโต ปภุติ กโณปิ ถุโสปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนทฺธนฺติ, ลายิตฏฺานมฺปิ นปฺปฏิวิรูหติ. เต สนฺนิปติตฺวา อนุฏฺุนนฺติ ‘‘ปาปกา วต โภ ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา, มยํ ปุพฺเพ มโนมยา อหุมฺหา’’ติ. อคฺคฺสุตฺเต วุตฺตนเยน วิตฺถเรตพฺพํ. ตโต มริยาทํ เปนฺติ. อถฺตโร สตฺโต อฺสฺส ภาคํ อทินฺนํ อาทิยติ. ตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปริภาสิตฺวา ตติยวาเร เลฑฺฑุทณฺเฑหิ ปหรนฺติ. เต เอวํ อทินฺนาทานกลหมุสาวาททณฺฑทาเนสุ อุปฺปนฺเนสุ สนฺนิปติตฺวา จินฺตยนฺติ, ‘‘ยํนูน มยํ เอกํ สตฺตํ สมฺมนฺเนยฺยาม, โย โน สมฺมา ขิยิตพฺพํ ขิเยยฺย, ครหิตพฺพํ ครเหยฺย, ปพฺพาเชตพฺพํ ปพฺพาเชยฺย, มยํ ปนสฺส สาลีนํ ภาคํ อนุปทสฺสามา’’ติ. เอวํ กตสนฺนิฏฺาเนสุ ปน สตฺเตสุ อิมสฺมึ ตาว กปฺเป อยเมว ภควา โพธิสตฺตภูโต เตน สมเยน เตสุ สตฺเตสุ อภิรูปตโร จ ทสฺสนียตโร จ มเหสกฺขตโร จ พุทฺธิสมฺปนฺโน ปฏิพโล นิคฺคหปคฺคหํ กาตุํ เต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา สมฺมนึสุ. โส เตน มหาชเนน สมฺมโตติปิ มหาสมฺมโต, เขตฺตานํ อธิปตีติ ขตฺติโย, ธมฺเมน สเมน ปเรสํ รฺเชตีติ ราชาติ, ตีหิ นาเมหิ ปฺายิตฺถ. ยฺหิ โลเก อจฺฉริยํ านํ โพธิสตฺโตว ตตฺถ อาทิ ปุริโสติ เอวํ โพธิสตฺตํ อาทึ กตฺวา ขตฺติยมณฺฑเล สณฺิเต อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณาทโยปิ วณฺณา สณฺหึสุ. เอวํ จนฺทิมสูริยปาตุ ภาวโต ยาว ปุน กปฺปวินาสกมหาเมโฆ, อิทํ วิวฏฺฏฏฺายี นาม จตุตฺถมสงฺขฺเยยฺยํ นาม. เตเนตํ วุจฺจติ เมโฆ ชาลปริจฺฉินฺโน สํวฏฺโฏติ ชาลา เมฆปริจฺฉินฺโน สํวฏฺฏฏฺายีติ วุจฺจติ. เมฆา สูริยปริจฺฉินฺโน วิวฏฺโฏติ วุจฺจติ. สูริยา เมฆปริจฺฉินฺโน วิวฏฺฏฏฺายีติ วุจฺจติ. จตฺตาริ อิมานิ กปฺปานิ มหากปฺโปติ วุจฺจติ. วิวฏฺฏฏฺายิกปฺเปเยว อุปฺปชฺชนฺติ พุทฺธาทโยติ. ตถา หิ อิมสฺมึเยว วิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺยยฺยกปฺเป พุทฺธปจฺเจก พุทฺธสาวกจกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนฺติ, น ตีสุ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเปสุ. ตฺจ โข อสฺุกปฺเปเยว, น สฺุกปฺเป. ตตฺถ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกจกฺกวตฺตีหิ ปฺุวนฺตปุคฺคเลหิ อสฺุตฺตา อสฺุกปฺโป นาม. ตพฺพิคเมน สฺุกปฺโป เวทิตพฺโพ. เตสุปิ อสฺุกปฺโป ปฺจวิโธ โหติ สารกปฺโป ¶ , มณฺฑกปฺโป, วรกปฺโป, สารมณฺฑกปฺโป, ภทฺทกปฺโปติ, เตสุ ยสฺมึ กปฺเป เอโกว พุทฺโธ อุปฺปชฺชติ, โส สารกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส มณฺฑกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป ตโย อุปฺปชฺชนฺติ, โส วรกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส สารมณฺฑกปฺโป นาม. ยสฺมึ กปฺเป ปฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ภทฺทกปฺโปนาม. อิมานิ ปฺจกปฺปานิเยว สเหว สโมธาเนตฺวา ชาตตฺตกีโสตตฺตกิยา นิทาเน.
‘‘นนฺโท สุนนฺโท ปถวี, มณฺโฑ ธรณี สาคโร;
ปุณฺฑรีโก อิเม สตฺต, อสงฺขฺเยยฺยา ปกาสิตา.
ปฺจ พุทฺธสหสฺสานิ, โหนฺติ นนฺเท อสงฺขฺเยยฺเย;
นว พุทฺธสหสฺสานิ, สุนนฺทมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย.
ทส พุทฺธสหสฺสานิ, ปถวิมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย;
เอกาทส สหสฺสานิ, ตมฺหิ มณฺเฑ อสงฺขฺเยยฺเย.
วีสติ พุทฺธสหสฺสานิ, ธรณิมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย;
ตึส พุทฺธสหสฺสานิ, สาครมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย.
จตฺตาลีส สหสฺสานิ, ปุณฺฑรีเก อสงฺขฺเยยฺเย;
อสงฺขฺเยยฺเยสุ สตฺตสุ, เอตฺตกาติ ปวุจฺจติ.
เอกํสตสหสฺสานิ, วีสติ จ สหสฺสฺจ;
เสสา ปฺจสหสฺสานิ, สพฺพพุทฺเธหิ มณฺฑิตา’’ติ.
วุตฺตํ. อปรมฺปิ วุตฺตํ.
‘‘ภทฺโท สพฺพผุลฺโล, สพฺพรตโน อุสภกฺขนฺโธ;
มานิตภทฺโท จ ปทุโม, อุสภกฺขนฺตุตฺตเมว จ;
สพฺพภาโส อสงฺขฺเยยฺโย, นวโมติ ปวุจฺจติ.
ปณฺณาส พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพภทฺเท อสงฺขฺเยยฺเย;
สฏฺิ พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพผุลฺเล อสงฺขฺเยยฺเย.
สตฺตติ พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพรตเน อสงฺขฺเยยฺเย;
อสีติ พุทฺธสหสฺสานิ, อุสภกฺขนฺเธ อสงฺขฺเยยฺเย.
นวุติ พุทฺธสหสฺสานิ, มานิตภทฺเท อสงฺขฺเยยฺเย;
วีสติ พุทฺธสหสฺสานิ, ปทุมมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย.
ทส ¶ พุทฺธสหสฺสานิ อุสภมฺหิ อสงฺขฺเยยฺเย;
ปฺจ พุทฺธสหสฺสานิ, ขนฺตุตฺตเม อสงฺขฺเยยฺเย.
ทฺเว จ พุทฺธสหสฺสานิ, สพฺพภาเส อสงฺขฺเยยฺเย;
องฺขฺเยเย นวสฺมึ, เอตฺตกาติ ปวุจฺจติ.
ตีณิ สตสหสฺสานิ, สตฺตาสีติสหสฺสฺจ;
คณนานฺจ พุทฺธานํ, สพฺพพุทฺเธหิ มณฺฑิตา’’ติ.
เต สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ยาว อริเมตฺเตยฺยา สโมธาเนตฺวา
‘‘สมฺพุทฺเธ อฏฺวีสฺจ, ทฺวาทสฺจ สหสฺสเก;
ปฺจสตสหสฺสานิ, นมามิ สิรสา มหํ;
เตสํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, อาทเรน นมามหํ.
นมกฺการานุภาเวน, หิตฺวา สพฺเพ อุปทฺทเว;
อเนกอนฺตรายาปิ, วินสฺสนฺตุ อเสสโต’’ติ.
นมสฺสนคาถา ปวตฺตา สา อูนสงฺขฺยาวเสเนว กตาว ภวิตพฺพํ, ตถา หิ อมฺหากํ ภควา โปราณพฺรหฺมเทวพุทฺธํ อาทึ กตฺวา ยาว โปราณสกฺยโคตมา มนสาว จินฺเตนฺตสฺส สตฺตอสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ โปราณสกฺยโคตมพุทฺธํ อาทึ กตฺวา ยาว มชฺฌิมทีปงฺกรา วาจามตฺเตน นว อสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. มชฺฌิมทีปงฺกรโต ปฏฺาย ยาว ปทุมุตฺตรพุทฺธา กายงฺควาจงฺควเสน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ วีติวตฺตานิ. ปทุมุตฺตรพุทฺธโต ยาว กกุสนฺธา เอกมสงฺขฺเยยฺยํ วีติวตฺตํ. เอวมิเมสุ วีสติอสงฺขฺเยยฺเยสุ พฺรหฺมเทวโปราณสกฺยโคตมพุทฺธานมนฺตเร สตฺต อสงฺขฺเยยฺเย สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกสตสหสฺสฺจ วีสติ สหสฺสฺจ ปฺจสหสฺสานิ จ โหนฺติ. โปราณสกฺยโคตมมชฺฌิมทีปงฺกรานมนฺตเร นว อสงฺขฺเยยฺเย สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ตีณิสตสหสฺสานิ สตฺตาสีติสหสฺสานิ จ โหนฺติ. มชฺฌิมทีปงฺกรโต ยาว เมตฺเตยฺยา อฏฺวีสาติ สพฺพํ สโมธาเนตฺวา อฏฺวีสฺจ ทฺวาทสสหสฺสฺจ ปฺจสตสหสฺสานิ จ โหนฺติ ตสฺมา อูนสงฺขฺยาติ เวทิตพฺพา. ปริปุณฺณสงฺขฺยาวเสน อิจฺฉมาเนหิ จินฺเตตพฺพาว. เอสา จ สงฺขฺยาวิจารณา นิทาเน วุตฺตาว.
เอวํ ‘‘จินฺติตํ สตฺตสงฺขฺเยยฺยํ, นวสงฺขฺเยยฺยวาจกํ;
กายวาจา จตุสงฺขฺเยยฺยํ, พุทฺธตฺตํสมุปาคมี’’ติ.
วุตฺเตสุ ¶ วีสติอสงฺขฺเยยฺเยสุ ปวตฺตอสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสเนว กตา. อตฺถโต ปน สารกปฺปมณฺฑกปฺปวรกปฺปสารมณฺฑกปฺปภทฺทกปฺปวเสน ปฺจวิธาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ปฺจนามานิ พุทฺธุปฺปาทกปฺเปเยว ลพฺภนฺติ, อนุปฺปนฺนกปฺเป ปน สฺุกปฺโปตฺเวว นามํ ลพฺภติ ตถา หิ กปฺปสณฺหนกาเล สพฺพปมํ มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺาเนเยว ปทุมินิคพฺภา อุปฺปชฺชติ. สา ยสฺมึ กาเล เอโก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เอโก ปทุมินิคพฺโภ อฏฺปริกฺขาเรหิ สห อุปฺปชฺชติ. ตํ ทิสฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมุโน เนมิตฺตปากา อรหนฺโต อิมสฺมึ กปฺเป เอโก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สฺชาตปีติโสมนสฺสา หุตฺวา อฏฺปริกฺขาเร คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก เปนฺติ ‘‘ยทา พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตทา ทสฺสามา’’ติ. เอวํ ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ตทา ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจ ปทุมินิคพฺภา อฏฺปริกฺขาเรหิ สห อุปฺปชฺชนฺติ. ตฺจ โข เอกสฺมึ เยว นาเฬเกก พทฺธา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ กปฺปสณฺหนกาลโต ปฏฺาเยว อิมานิ ปฺจ นามานิ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอตฺตาวตา อิมสฺมึเยว วิวฏฺฏฏฺายีอสงฺขฺเยยฺยกปฺเป พุทฺธาทโย มเหสกฺขา ปฺุวนฺโต จกฺกวตฺติราชาโน อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อายุกปฺปนฺตรกปฺปานิปิ. ตตฺถ อายุกปฺโป นาม เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุปริจฺเฉโท. อนฺตรกปฺโป นาม ตตฺถ สตฺถโรคทุพฺภิกฺขานํ อฺตรสํวฏฺฏเนน พหูสุ วินาสมุปคเตสุ อวสิฏฺสตฺตสนฺตา นปฺปวตฺตกุสลกมฺมานุภาเวน ทสวสฺสโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน อสงฺขฺเยยฺยายุกปฺปปฺปมาเณสุ สตฺเตสุ ปน อธมฺมสมาทานวเสน กเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุเกสุ ชาเตสุ โรคาทีนมฺตรสํวฏฺฏเนน สตฺตานํ วินาสปฺปตฺติ ยาว อยเมโก อนฺตรกปฺโป. เอวํ ปริจฺฉินฺนอนฺตรกปฺปวเสน จตุสฏฺิอนฺตรกปฺโป เอโก อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป วีสติ อนฺตรกปฺปปฺปมาโณติ อปเร วทนฺติ. อิมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปานิ เอโก มหากปฺโป นาม. เอวํ เตโช สํวฏฺฏวเสน ตาว มหากปฺปานํ อนฺตรํ อคฺคินาว วินสฺสติ. ยสฺมึ ปน สมเย กปฺโป อุทเกน นสฺสติ, ตทา อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ อยํ ปน วิเสโส ยถา ตตฺถ ทุติยสูริโย, เอวมิธปิ กปฺปวินาสโก ขารุทกมหาเมโฆ วุฏฺาติ โส อาทิโต สุขุมํ วสฺสนฺโต อนุกฺกเมน มหาธาราหิ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ¶ ปูเรนฺโต วสฺสติ. ขารุทเกน ผุฏฺผุฏฺา ปถวีปพฺพตาทโย วิลียนฺติ ตํ อุทกํ วาเตน สมนฺตโต ธาริตํ ปถวิโต ยาว ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา อาภสฺสราติ ตโยปิ ทุติยชฺฌานภูมิ อุทกํ คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก วิลียาเปตฺวา สุภ กิณฺเห อาหจฺจ ติฏฺติ ยาว อณุมตฺตํ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว น วูปสมติ. อุทกานุคตํ ปน สพฺพสงฺขารคตํ อภิภวิตฺวา สหสา วูปสมติ อนฺตรธานํ คจฺฉติ, เหฏฺา อากาเสน สห อุปริ อากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปนิธ โอติณฺโณติณฺเณ อุทเก อาภสฺสรพฺรหฺมโลกํ อาทึ กตฺวา โลกปาตุภาโว เวทิตพฺโพ. สุภกิณฺหโต จวิตฺวา อาภสฺสรฏฺานาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ เอตฺถาปิ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกอุทกปริจฺเฉโท สํวฏฺโฏ นาม ปมมสงฺขฺเยยฺยกปฺโป นามาติ จตฺตาริอสงฺขฺเยยฺยกปฺปานิ วุตฺตสทิสานิ เอวํ สตฺต มหากปฺปานิ สตฺตกฺขตฺตุํ อคฺคินา วิลียิตฺวา อฏฺเม มหากปฺเป อุทเกนปิ วินาโส จ สณฺหนฺจ เวทิตพฺพํ, เอวํ สตฺตสตฺตมหากปฺโป สตฺตสตฺตวารํ อคฺคินา วิลียิตฺวา อฏฺเม อฏฺเม วาเร อาเปน วิลียิตฺวา อนุกฺกเมน เตสฏฺิมหากปฺปานิ ปริปุณฺณานิ ตทา อาปวารํ ปฏิพาหิตฺวา จตุสฏฺิเม มหากปฺเป วาเตน วินสฺสติ ตทา อาทิโต กปฺปวินาสกมหาวาโต วุฏฺหิตฺวาติ สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว. อยํ ปน วิเสโส ยถา อคฺคินา วินาสกปฺเป ทุติยสูริโย, เอวมิธาปิ กปฺปวินาสนตฺถํ วาโต สมุฏฺาติ โส ปมํ สุขุมรชํ อุฏฺาเปติ, ตโต ถูลรชํ สณฺหรชํ สุขุมวาลิกํ สกฺขรปาสาณาทโยติ ยาว กูฏาคารมตฺเต ปาสาเณปิ วิสมฏฺาเน ิตมหารุกฺเขจ อุฏฺาเปติ, เต ปถวิโต นภมุคฺคตา น ปุน ปตนฺติ, ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติ. ยถานุกฺกเมน เหฏฺา มหาปถวิยา วาโต สมุฏฺหิตฺวา ปถวึ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํมูลํ กตฺวา อากาเส ขิปติ โยชนสตปฺปมาณาปิ ปถวิปฺปเทสา ทฺวิโยชนติโยชนจตุโยชนปฺจโยชนฉโยชนสตฺตโยชนปฺปมาณาปิ ภิชฺชิตฺวา เต เวคกฺขิตฺตา อากาเสเยว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ วาโต อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ขิปติ เต อฺมฺํ ฆฏฺฏยนฺตา จุณฺณวิจุณฺณา ¶ หุตฺวา วินสฺสนฺติ เอเตเนว ภูมฏฺกวิมานานิ อากาสฏฺกวิมานานิ จ วินาเสนฺโต ฉกามาวจรเทวโลเก นาเสตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิ วินาเสติ. ตตฺถ จกฺกวาฬา จกฺกวาเฬหิ, หิมวนฺตา หิมวนฺเตหิ, สิเนรู สิเนรูหิ อฺมฺํ สมาคนฺตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา วินสฺสนฺติ. ปถวิโต ยาว ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณสุภา, สุภณิณฺหาติ ตโยปิ ตติยชฺฌานภูมี วาโต คณฺหาติ ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก วินาเสตฺวา เวหปฺผลํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. เอวํ สพฺพํ สงฺขารคตํ วินาเสตฺวา สยํ วินสฺสติ, เหฏฺา อากาเสน สห อุปริ อากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ. อิธ ปน สุภกิณฺหพฺรหฺมโลกํ อาทึ กตฺวา โลโก ปาตุภวติ. เวหปฺผลโต จวิตฺวา สุภกิณฺหาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตตฺถกปฺปวินา สกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกวาตุปจฺเฉโท, อิทํ สํวฏฺโฏ นาม, ปมมสงฺขฺเยยฺยํ นามาติ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปานิ เอโก มหากปฺโป นามาติ สพฺพํ เตโชสํวฏฺเฏ วุตฺตนยเมว.
วุตฺตมฺปิ เจตํ.
‘‘สตฺต สตฺต คฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา.
อคฺคินา’ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภกิณฺหโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติ.
ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปมชฺฌานตลานํ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาวโต สกลกปฺเป เตสํ สมฺภโว นตฺถีติ อสงฺขฺเยยฺย กปฺปวเสน เตสํ อายุปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ. ทุติยชฺฌานตลโต ปฏฺาย ปน ปริปุณฺณมหากปฺปวเสน อายุปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ, น อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน. ยทิ ทุติยชฺฌานตลโต ปฏฺาย ปริปุณฺณมหากปฺปวเสน อายุปริจฺเฉโท สิยา, กถํ อาภสฺสราทีสุ พฺรหฺมูนํ อฏฺมหากปฺปาทิวเสน อายุ ปริปุณฺณํ สิยา, ตถา หิ ปมชฺฌานตลํ สตฺตสุ วาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ. อฏฺเม วาเร ยาว อาภสฺสรา อุทเกน วินสฺสติ ปุน สตฺตวาเรสุ อคฺคินา ปมชฺฌานตลํ, ปุน อฏฺเมวาเร อุทเกน ทุติยชฺฌานตลํ วินสฺสตีติ เอวํ อฏฺเม วาเร อาปวารํ ปฏิพาหิตฺวา ยาว สุภกิณฺหา วาเตน วินสฺสติ เอวํ จตุสฏฺิ ปริปุณฺณา โหตีติ สจฺจํ ¶ , เหฏฺาวิวฏฺฏฏฺายี อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน เอโก สตฺต มหากปฺปานิ จาติ อฏฺ กปฺปานิ อาภสฺสรพฺรหฺมูนํ อายุปฺปมาณํ โหติ. จตุสฏฺิกปฺเปสุปิ วิวฏฺฏฏฺายีอสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน เอโก เต สฏฺิมหากปฺปานิ จาติ จตุสฏฺิกปฺปานิ สุภกิณฺหานํ พฺรหฺมูนํ อายุปฺปมาณํ โหติ เตน วุตฺตํ โปราเณหิ.
สตฺต สตฺต’คฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา’ติ.
เกจิ ปน.
‘‘อคฺคินา’ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภกิณฺหโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติ.
อิมิสฺสา คาถาย ‘‘อาภสฺสราติ’’จ ‘‘สุภกิณฺหโต’’ติ จ ‘‘เวหปฺผลโต’’ติ จ อภิวิธิวเสน วุตฺตภาวฺจ สมตลภาเวปิ เสฏฺภูมิตฺตา ปฏฺานวเสน วุตฺตภาวฺจ อมฺิตฺวา สุทฺธาวาสภูมีสุ วิย อุปรูปริวเสน ภูมิกฺกโมติ มฺิตฺวา.
‘‘ปฺจภูมิ นฏฺา อคฺคิ, อฏฺ ภูมิ นฏฺา ทกา;
นวภูมิ นฏฺา วาตา, โลกนฏฺา ตทา สิยุํ.
ปเม อคฺคิ ทฺวตฺตึส, ทุติเย อาทิ โสฬส;
ทุติยภูเม มชฺเฌ อฏฺมํ, ตํ ฉปฺปฺาส วารกํ.
อาภสฺสรมฺหิ จตุตฺถํ, ปริตฺตสุภมฺหิ ทฺเว ชลํ;
อปฺปมาณสุภํ เอกวารํ, มตํ อุทกสตฺตม’’นฺติ.
วทนฺติ เตสํ วาเท อาภสฺสรโต เหฏฺา ปฺจภูมิ อคฺคินฏฺา, สุภกิณฺหโต เหฏฺา อฏฺภูมิ อุทกนฏฺาติ วทนฺติ. สมตลทีปนตฺถํ สนฺเทหจฺเฉทนตฺถํ เอวํ คหิตาติ เอกภวปริโยสานํ สนฺธาย ปฏิสนฺธิภวฺจาติ อาทิ วุตฺตนฺติ. อิมิสฺสาปิ อตฺถํ ทุคฺคหิเตน คเหตฺวา ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน สทิสภาวเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ปริกปฺเปนฺติ โส อยุตฺตรูโป วิย ทิสฺสติ อติวิย มิจฺฉาคาโห จ โหติ อคฺคฺสุตฺตวิสุทฺธิมคฺคาทีหิ วิรุชฺฌนโต สํวฏฺฏสีมาปิ วิรุทฺธา ตตฺถ ปมชฺฌานตลํ อุปาทาย อคฺคินา, ทุติยชฺฌานตลํ อุปาทาย อุทเกน, จตุตฺถชฺฌานตลํ อุปาทาย วาเตน วินสฺสตีติ วุตฺตวจเนนาปิ วิรุชฺฌเตว ตสฺมา ¶ ‘‘อาภสฺสรา’’ติ จ ‘‘สุภกิณฺหโต’’ติ จ ‘‘เวหปฺผลโต’’ติ จ เอตฺถาภิวิธิวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อฺถา ‘‘อุปริ ปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย อาภสฺสรสุภกิณฺหเวหปฺผลานํ เตน เตน สํวฏฺเฏน วินาโสปิ น ภเวยฺย. อยํ โลกวิปตฺติปริจฺเฉโท. เอวํ พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก ติ อิมสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยว.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน
กปฺปวินาสกณฺโฑ ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. นิพฺพานกณฺโฑ
อิทานิ ‘‘สทฺธมฺมสวนมฺปิ จาติ อิมสฺส สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต ตตฺถ สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ โลเก ทุลฺลภเมว ตถา หิ สทฺธมฺโม นาม ติวิโธ โหติ. ปริยตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิเวธสทฺธมฺโมติ. ตตฺถ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม เตรสธุตงฺคานิ อสีติ ขนฺธกวตฺตาทโย อภิสมาจารวตฺตาทีนิ. ปฏิเวธสทฺธมฺโม นาม จตุสจฺจปฺปฏิเวโธ. เตสุ ปริยตฺติสทฺธมฺโม ทฺวินฺนํ สทฺธมฺมานํ ปุพฺพงฺคโมเยว ปทฏฺานฺจ. กสฺมา ตํมูลกตฺตา ตถา หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ นาม นตฺถิ. ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติ, ปฏิปตฺติยา อนฺตรหิตาย อธิคโม อนฺตรธายติ. กึ การณา อยฺหิ ปริยตฺติ ปฏิปตฺติยา ปจฺจโย โหติ. ปฏิปตฺติอธิคมสฺสาปิ ปริยตฺติเยว ปมาณํ. ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ นโหติปิ. เอกสฺมิฺหิ กาเล ปฏิเวธธรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, ‘‘เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโน’’ติ องฺคุลึ ปหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึ เยว ทีเป เอกวารํ ปุถุชฺชนภิกฺขุนาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ กทาจิ อปฺปา. อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. สาสนสฺส ิติยา ปน ปริยตฺติเยว ปมาณํ ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา ทฺเวปิ ปูเรติ, ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปฺจ อภิฺา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสฺานาสฺายตน สมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. โส ‘‘น ชานามี’’ติ อาห. ตโต อุทกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺทิตฺวา เนวสฺานาสฺายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ ¶ สมฺปาเทสิ เอวเมว ปฺวา ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา ทฺเวปิ ปูเรติ ตสฺมา ปริยตฺติยา ิตาย สาสนํ ิตํ โหติ ยถา มหาตฬากสฺส ปาฬิยา ถิราย อุทกํ น สฺสตีติ น วตฺตพฺพํ อุทเก สติ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ น ปุปฺผิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ เอวเมว มหาตฬากสฺส ถิรปาฬิสทิเส เตปิฏเก พุทฺธวจเน สติ มหาตฬาเก อุทกสทิสา ปฏิปตฺติปูรกา กุลปุตฺตา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ. เตสุ สติ มหาตฬาเกสุ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ วิย โสตาปนฺนาทโย อริยปุคฺคลา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, เอกนฺตโต ปริยตฺติเยว ปมาณํ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติปฏิเวธานํ อนฺตรธานโต. ตตฺถ ปริยตฺตินาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สาฏฺกถา ปาฬิยาว สา ติฏฺติ, ตาว ปริยตฺติ ปริปุณฺณา โหติ. คจฺฉนฺเต กาเล กลิยุคราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชามจฺจาทโย อธมฺมิกา โหนฺติ ตถา รฏฺชนปทวาสิโนปิ อธมฺมิกา เอเตสํ อธมฺมิกตาย น เทโว สมฺมา วสฺสติ, ตโต สสฺสานิ น สมฺปชฺชนฺติ. เตสุ สมฺปชฺชนฺเตสุ ปจฺจยทายกา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปจฺจเย ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. ภิกฺขู ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก สงฺคเหตุํ น สกฺโกนฺติ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปริยตฺติ ปริหายติ, อตฺถวเสน ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปาฬิวเสเนว ธาเรนฺติ. ตโต กาเล คจฺฉนฺเต ปาฬิมฺปิ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติ. ปริหายมานํ มตฺถกโต ปฏฺาย ปริยตฺติ หายติ ปมฺหิ มหาปกรณํ ปริหายติ. ตสฺมึ ปริหายมาเน ยมกํ, กถาวตฺถุ, ปุคฺคลปฺตฺติ, ธาตุกถา, วิภงฺโค, ธมฺมสงฺคโหติ เอวํ อภิธมฺมปิฏเก ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติ. ปมฺหิ องฺคุตฺตรนิกาโย ปริหายติ. ตสฺมิมฺปิ ปมํ เอกาทสนิปาโต…เป… ตโต เอกนิปาโตติ เอวํ องฺคุตฺตเร ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย สํยุตฺตนิกาโย ปริหายติ, ปมํ มหาวคฺโค ปริหายติ. ตโต ปฏฺาย สฬายตนวคฺโค, ขนฺธวคฺโค, นิทานวคฺโค, สคาถาวคฺโคติ เอวํ สํยุตฺตนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย มชฺฌิมนิกาโย ปริหายติ ปมฺหิ อุปริปณฺณาสโก ปริหายติ. ตโต มชฺฌิมปณฺณาสโก, ตโต มูลปณฺณาสโกติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺาย ทีฆนิกาโย ปริหายติ, ปมฺหิ ปาถิยวคฺโค ¶ ปริหายติ ตโต มหาวคฺโค, ตโต ขนฺธกวคฺโคติ ทีฆนิกาเย ปริหีเน สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหีนํ นาม โหติ. วินยปิฏเกน สทฺธึ ชาตกเมว ธาเรนฺติ. วินยปิฏกํ ลชฺชิโน ธาเรนฺติ. ลาภกามา ปน สุตฺตนฺเต กถิเตปิ สลฺลกฺเขนฺตา นตฺถีติ ชาตกเมว ธาเรนฺติ. คจฺฉนฺเต กาเล ชาตกมฺปิ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. อถ เนสํ ปมํ เวสฺสนฺตรชาตกํ ปริหายติ. ตโต ปฏิโลมกฺกเมน ปุณฺณกชากตกํ, มหานารทกสฺสปชาตกํ ปริหายติ. วินยปิฏกเมว ธาเรนฺติ. คจฺฉนฺเต กาเล ตมฺปิ มตฺถกโต ปริหายติ ปมฺหิ ปริวาโร ปริหายติ, ตโต ขนฺธโก ภิกฺขุนีวิภงฺโค มหาวิภงฺโคติ อนุกฺกเมน อุโปสถกฺขนฺธกมตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตทา ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ. ยาว ปน มนุสฺเสสุ จตุปฺปทิกคาถาปิ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ. ยทา สทฺโธ ปสนฺโน ราชา หตฺถิกฺขนฺเธ สุวณฺณจงฺโกฏกมฺหิ สหสฺสตฺถวิกํ ปาเปตฺวา ‘‘พุทฺเธหิ กถิตํ จตุปฺปทิกํ คาถํ ชานนฺโต อิมํ สหสฺสํ คณฺหตู’’ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา คณฺหกํ อลภิตฺวา เอกวารํ จราปิเต น สุณนฺตาปิ โหนฺติ อสุณนฺตาปิ, ยาว ตติยํ จราเปตฺวา คณฺหกํ อลภิตฺวา ราชปุริสา สหสฺสตฺถวิกํ ปุน ราชกุลํ ปเวเสนฺติ, ตทา ปริยตฺติอนฺตรหิตา นาม โหติ. เอวํ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติปิ ปฏิเวโธปิ อนฺตรหิโตว โหติ. สทฺธมฺมสวนสฺส ทุลฺลภภาโว ธมฺมโสณฺฑกวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ อมฺหากํ กิร สมฺมาสมฺพุทฺโธ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมราชสฺส สาสนนฺตรธานโต นจิเรเนว กาเลน พาราณสิรฺโ ปุตฺโต ธมฺมโสณฺฑกราชกุมาโร หุตฺวา ปิตุอจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย กสฺสปทสพเลน เทสิตํ ธมฺมํ โสตุกาโม หุตฺวา มาสมตฺตํ รชฺชํ กตฺวา อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ เยว ภทฺทกปฺเป รชฺชํ กาเรตฺวา เทวนครสทิเส พาราณสินคเร จกฺกวตฺติรชฺชสทิสํ รชฺชํ กโรนฺโต เอวํ จินฺเตสิ… ‘‘มยฺหํ เอวรูปํ รชฺชํ กึ วิลาสํ รชฺชานุภาวํ สทฺธมฺมวิโยเคน, ทิวากรวิรหิโต อากาโส วิย, สสงฺกวิรหิตรตฺติ วิย, ทาาวิรหิตคโช วิย, เวลนฺตวิรหิตมหาสมุทฺโท วิย จกฺขุวิรหิต สุสชฺชิตวทนํ วิย, สุคนฺธวิรหิตปาริฉตฺตปุปฺผํ วิย, จตุอกฺขรนิยมิตธมฺมเทสนาวิโยเคน มยฺหํ อิทํ รชฺชํ น โสภตี’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเกน สหสฺสตฺถวิกํ ภณฺฑกํ สุสชฺชิตํ มงฺคลหตฺถิกุมฺเภ เปตฺวา พาราณสีนคเร มหาวีถิยํ เภรึ จราเปติ ‘‘เอกปทิกํ วา ทฺวิปทิกํ วา ติปทิกํ วา จตุปฺปทิกํ วา ธมฺมปทํ ชานนฺตสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ เภรึ จราเปตฺวา ธมฺมชานนกํ อลภิตฺวา ปุนปฺปุนํ ทฺวิสหสฺสํ ติสหสฺสํ ยาว สตสหสฺสํ โกฏิ ทฺเว สหสฺสโกฏิ, สตสหสฺสโกฏิ คามนิคมชนปทเสนาปติฏฺานํ อุปราชฏฺานํ. ปริโยสาเน ธมฺมเทสกํ อลภิตฺวา อตฺตโน สุวณฺณปีกํ เสตจฺฉตฺตํ จชิตฺวาปิ ธมฺมเทสกํ อลภิตฺวา รชฺชสิรึ ปหาย อตฺตานํ จชิตฺวา ‘‘ธมฺมเทสกสฺส ทาโส หุตฺวาปิ ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ วตฺวา เอวมฺปิ ธมฺม เทสกํ อลภิตฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กึ เม สทฺธมฺมวิโยเคน รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สทฺธมฺมคเวสโก หุตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา มหาวนํ ปาวิสิ ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส สทฺธมฺมสวนํ สนฺธาย ปวิฏฺกฺขเก สกฺกเทวมหาราชสฺส เวชยนฺตปาสาโท สเหว กิณฺณิกาย กมฺโป อโหสิ, ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ อโหสิ. สกฺโกเทวราชา เกนการเณน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ อโหสี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน สหสฺสเนตฺเตน เทวมนุสฺเสสุ วิตฺถาเรตฺวา โอโลเกนฺโต ธมฺมคเวสโก หุตฺวา วนํ ปวิฏฺํ ธมฺมโสณฺฑกมหาราชานํ ทิสฺวา จินฺเตสิ… ‘‘อชฺช เม อตฺตานมฺปิ ชหาย รกฺขสเวสํ มาเปตฺวา เอตํ อนิจฺจปริทีปนํ ชาติชราพฺยาธิมรณํ สกลสรีเร โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตํ สกรชฺเชเยว ปติฏฺาเปตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สกฺโก เทวราชา ยกฺขสรูปํ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อภิมุโข อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา เอวํ จินฺเตสิ… ‘‘เอวํรูโป นาม รกฺขโส ธมฺมํ ชาเนยฺยา’’ติ, จินฺเตตฺวา อวิทูเร าเน ตฺวา ปุจฺฉามีติ รกฺขเสน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห ‘‘สามิปฺุเทวราช อิมสฺมึ ปน วนฆเน วสนกเทวราชา กึ นุโข ธมฺมํ ชานาสี’’ติ, เทวตา ‘‘มหาราช ธมฺมํ ชานามี’’ติ อาห. ‘‘ยทิ ธมฺมํ ชานาสิ, มยฺหํ ธมฺมกถํ กเถถา’’ติ อาห. ‘‘อหํ ตุยฺหํ ธมฺมํ กเถสฺสามิ, ตฺวํ มยฺหํ กีทิสํ ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘เอวํ สนฺเต มยฺหํ ธมฺมํ กเถตฺวา ปจฺฉา มยฺหํ สรีเร มํสํ ขาทิสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘อหํ มหาราช ฉาโต หุตฺวา ธมฺมํ กเถตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาห. ‘‘ยทิ ตุมฺเห ¶ ปมํ มํสํ ขาทถ, ธมฺมํ โก สุณิสฺสตี’’ติ อาห. ปุน โส รกฺขโส ‘‘นาหํ ธมฺมํ เทเสตุํ สกฺโกมี’’ติ. ปุน ราชา ‘‘มยฺหํ ธมฺมปฏิลาภฺจ ตุมฺหากํ มํสปฏิลาภฺจ ตุมฺเห ชานิตฺวา มยฺหํ ธมฺมํ เทเสถา’’ติ อาห. อถ สกฺโก เทวราชา ‘‘สาธุ โหถา’’ติ วตฺวา อวิทูเร าเน อุพฺเพเธน ติคาวุตมตฺตํ มหนฺตํ อฺชนปพฺพตํ มาเปตฺวา เอวมาห… ‘‘สเจ มหาราช อิมํ ปพฺพตมุทฺธนึ อารูยฺห อากาสา อุปฺปติตฺวา ตฺวํ มม มุเข ปติสฺสสิ, อหํ เต อากาสคตกาเล ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ตุยฺหฺจ ธมฺมปฺปลาโภ มยฺหฺจ มํสปฏิลาโภ ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตสฺส กถํ สุตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร ปุริโส หุตฺวา อธมฺมสมงฺคี หุตฺวา อธมฺมสฺเสว อตฺถาย ปาณาติปาโต อทินฺนาทาโน กาเมสุมิจฺฉาจาโร สูกริโก โอรพฺภิโก สากุณิ โก โจโร ปรทาริโก ตํ คเหตฺวา สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ มาตาปิตุอาทีนมฺปิ มนาปานํ อตฺถาย โรทนฺตานํ อสฺสุ จตูสุมหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ, อิมํ ปน สรีรํ ธมฺมสฺส อตฺถาย วิกฺกิณามิ ตํ มหปฺผลฺจ มนาปฺจา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สาธุ มาริส เอวํ กโรมี’’ติ ปพฺพตํ อารูยฺห ปพฺพตคฺเค ิโต ‘‘มม รชฺเชน สทฺธึ มยฺหํ สชีวสรีรํ สทฺธมฺมสฺสตฺถาย ทสฺสามี’’ติ โสมนสฺโส หุตฺวา ‘‘ธมฺมํ กเถถา’’ติ สทฺธมฺมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อากาสโต อุปฺปติตฺวา ธมฺมํ กเถถาติ อาห. อถ สกฺโก เทวราชา สกตฺตภาเวน สพฺพาลงฺกาเรหิ ปฏิมณฺฑิโต อติวิย โสตุํ โสมนสฺโส อากาสโต ปตนฺตํ ทิพฺพผสฺเสน ปรามสนฺโต อุเรน ปฏิคฺคณฺหิตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน นิสีทาเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห.
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติ.
เอวํ สกฺโก ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เทวโลกสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา เทวโลกโต อาเนตฺวา สกรชฺเช ปติฏฺาเปตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสิ เอวํ สทฺธมฺมสวนสฺสาปิ ทุลฺลภภาโว เวทิตพฺโพ. เอวํ ปริยตฺติอนฺตรธาเนน ปฏิปตฺติ ปฏิเวธาปิ ¶ อนฺตรธายนฺติ. เอตฺถ จ ตีณิ ปรินิพฺพานานิ เวทิตพฺพานิ กตมานิ ตีณิ ปรินิพฺพานานิ. กิเลสปรินิพฺพานํ, ขนฺธปรินิพฺพานํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิมณฺเฑเยว โหติ, ภควา หิ โพธิมณฺเฑเยว วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุํ คเหตฺวา สพฺโพ โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิรีกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺขปฬาส- อิสฺสามจฺฉริยมายาสาเยฺยถมฺภสารมฺภมานาติ มานมทปมาทตณฺหา’วิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสํกิเลสมลวิสมสฺาวิตกฺก ปปฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถโอฆโยคา’คติคนฺถุ’ ปาทานปฺจเจโตขิลวินิพนฺธนีวรณา’ภินนฺทน ฉวิวาทมูลตณฺหากายสตฺตานุสย อฏฺมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคต อฏฺสตตณฺหาวิจริตปฺป เภท สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปฺจ กิเลสอภิสงฺขารขนฺธมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อเสสโต หตา วิหตา อนภาวํกตา ตสฺมา สพฺเพปิ กิเลสา โพธิมณฺเฑเยว นิพฺพานํ นิโรธํ คจฺฉนฺตีติ กิเลสนิพฺพานํ โพธิมณฺเฑเยว โหติ เอตฺถ จ โพธีติ อรหตฺตมคฺคฺาณํ อธิปฺเปตํ ตถา หิ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณเยว สพฺเพปิ กิเลสา อเสสํ นิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺติ เตปิ พุทฺธา อุคฺฆฏิตวิฺูวิภชฺชิตฺูเนยฺยวเสน ติวิธา โหนฺติ วุตฺตฺเหตํ ชาตตฺตกีโสตตฺตกีนิทาเน.
‘‘อุคฺฆฏิตฺุนามโก, วิภชฺชิตฺุโน ทุเว;
ตติโย เนยฺโย นาเมน, โพธิสตฺโต ติธา มโต.
อุคฺฆฏิตฺุโพธิสตฺโต, ปฺาธิโกติ นามโส;
วิภชฺชิตฺุโพธิสตฺโต, วุตฺโต วีริยาธิโก.
มโต เนยฺโย สทฺธาธิโก นาม, โพธิสตฺตา อิเม ตโย;
กปฺเปจ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขฺเยยฺเย.
ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร;
อุคฺฆฏิตฺุโพธิสตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
อฏฺเม ¶ จ อสงฺขฺเยยฺเย, กปฺเป จ สตสหสฺเส;
ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร.
วิปฺจิตฺุโพธิสตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;
เนยฺโย ตุ โพธิสตฺโต จ, โสฬเส อสงฺขฺเยยฺเย.
กปฺเป จ สตสหสฺเส, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร;
ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’ นฺติ.
สุตฺตนิปาตอปทานฏฺกถาสุ ปน ‘‘พุทฺธานํ อานนฺท เหฏฺิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬสาสงฺขฺยฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ. เอเตจ ปฺาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ เตสุ ปฺาธิโก จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, สทฺธาธิโก อฏฺอสงฺเขยฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, วีริยาธิโก โสฬสอสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปฺาธิโก โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สํสรนฺโตปิ ปฺาพหุลฺลวเสน สมฺปนฺนชฺฌาสย สมฺภวโต ขิปฺปฺเว ตสฺส สมฺโพธิ. สทฺธาธิโก ปน มนฺทปฺตฺตา อสฺสทฺทหิตพฺเพปิ สทฺทหติ, ตสฺมา ตสฺส มนฺทฺเว สมฺโพธิ. วีริยาธิโก ปน อุภยมนฺโท อสฺสทฺทหิตพฺพมฺปิ สทฺทหติ, อกตฺตพฺพมฺปิ กโรติ, ราชา ปสฺเสนทีโกสโล ยถา โส หิ สพฺพฺุพุทฺเธ ธรมาเนเยว อคมนียมฺปิ ปรทารํ คนฺตุํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปรํ ชีวิตา โวโรเปตุํ อารทฺโธ เนรยิกานํ วิรวนฺตานํ ทุ-ส-น-โสติ สทฺทมฺปิ สุตฺวา อติวิมูฬฺโห สพฺพฺุพุทฺธํ เปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิพฺราหฺมณํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจเนน สพฺพชนานํ ยฺตฺถาย ทุกฺขํ อุปฺปาเทสิ โก ปนวาโท อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ, ตถา หิ เอส กสฺสปภควโต สาสนนฺตรธาเนน อนฺธภูเต โลเก พาราณสิยํ ราชา หุตฺวาปิ นิคฺโรธรุกฺขเทวตาย ยฺตฺถาย เอกสตราชาโน มเหสีหิ สทฺธึ มาเรตุํ อารทฺโธ. เอวํ วีริยาธิโก อุภยมนฺโท, ตสฺมา ตสฺส สมฺโพธิ อติมนฺโทติ เอวํ ปฺาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน กาลสฺสาปิ รสฺสทีฆภาโว เวทิตพฺโพติ. ปจฺฉิมนโยเอว ปสํสิตพฺโพติ อยเมตฺถ อมฺหากํ อตฺตโนมติ. ขนฺธปรินิพฺพานํ ปน กุสินาราย อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร ¶ เวสาขปุณฺณมทิวเส ปจฺจูสสมเย เอกูนวีสติยา จุติจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺสาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสทิเสน มหาวิปากจิตฺเตน อพฺยากเตน จริมกํ กตฺวา กตฺถจิ ภเว ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อนนฺตรปจฺจโย หุตฺวา กมฺมตณฺหากิเลเสหิ อนุปาทาโน สพฺพุปธิปฏินิสฺสคฺโค อุปาทินฺนกกฺขนฺธปริจฺจาโค โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิตฺถาโร ปน ทีฆนิกาเย มหาวคฺเค มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ โอโลเกตพฺโพ. ตตฺถ วิเทสํ คจฺฉนฺโต ปุริโส สพฺพํ าติชนํ อาลิงฺเคตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา คจฺฉติ วิย ภควาปิ นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต สพฺเพปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย อนวเสสํ สมาปชฺชิตฺวา ยาว สฺาเวทยิตํ, ตโตปิ วุฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิ. ปาฬิยํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ วุตฺตํ ตตฺถ ทฺเว สมนนฺตรา ฌานสมนนฺตรา, ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตราติ. ตตฺถ ฌานา วุฏฺาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นาม. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นาม. ภควา ปน ฌานสมนนฺตรา อปริ นิพฺพายิตฺตา ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรเมว ปรินิพฺพายีติ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห ‘‘ภควา ปน ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายี’’ติ. เอตฺถ ภควโต ปรินิพฺพานจิตฺตสฺส กึ อารมฺมณํ กมฺมํ วา โหติ, อุทาหุ กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ, อถ นิพฺพานนฺติ อปเร เอวํ วทนฺติ.
นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
อเนโช สนฺติ’มารพฺภ, ยํกาล’มกรี มุนิ.
อสลฺลีเนน จิตฺเตน, เวทนํ อชฺฌวาสยิ;
ปชฺโชตสฺเส’ว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหู’ติ.
อิมิสฺสาคาถาย ‘‘ยํ โย มุนิ อเนโช สนฺติ นิพฺพานํ อารพฺภ กาลํ อกรี’’ติ โยเชตฺวา ภควโต ปรินิพฺพานจิตฺตสฺส นิพฺพานารมฺมณนฺติ ตมยุตฺตํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ นิพฺพานารมฺมณสฺส อนารหตฺตา ‘‘นิพฺพานํ โคตฺรภุสฺส โวทานสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจเยนปจฺจโย, นิพฺพานํ ผลสฺส ¶ อาวชฺชนายา’’ติ ปฏฺานปาฬิยา ชวนอาวชฺชนานเมว อธิปฺเปตตฺตา ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ยํ โย มุนิ ผลสมาปตฺติยา อเนโช อเนชสงฺขาโต ตณฺหารหิโต สนฺตึ นิพฺพานํ อารพฺภ อารมฺมณํ กตฺวา กาลํ อสีติวสฺสปริมาณํ อกริ อติกฺกมี’’ติ โยชนา กาตพฺพา. เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ… ‘‘กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, น กมฺม-กมฺมนิมิตฺตาทโย’’ติ วุตฺตตฺตา กมฺมนิตฺตคตินิมิตฺตานิ อรหโต จุติจิตฺตสฺส อารมฺมณภาวํ น คจฺฉนฺตีติ ตมฺปิ อยุตฺตเมว อยฺเหตฺถตฺโถ กตฺถจิ ปน ภเว อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส อรหโต ยถา ยถา เยน เยน ปกาเรน อุปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานํ อาวชฺชนชวนจิตฺตานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, ปุน ภวาภินิพฺพตฺติยา อภาวโต. กึ การณํ ภูตานิ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ โคจรภาวํ น คจฺฉนฺตีติ. จุติจิตฺตสฺส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน คหิตํ อตีตารมฺมณเมว โคจรภาวํ คจฺฉติ. ‘‘นามรูปาทิกเมวา ติ เอตฺถ นาม’’นฺติ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานํ รูปนฺติ อฏฺารสวิธํ รูปํ สงฺคณฺหาติ. นามฺจ รูปฺจ นามรูปา. นามรูปา จ เต ธมฺมา เจติ ตถา. เต อาทิ เยสํ เตติ นามรูปธมฺมาทิ ตเมว นามรูปธมฺมาทิกํ. อาทิสทฺเทน ฉ ปฺตฺติโย สงฺคณฺหาติ, เตน นิพฺพานมฺปิ อรหโต มรณาสนฺนกาเล กฺริยชวนสฺสปิ อารมฺมณภาโว ภเวยฺยาติ อมฺหากํ ขนฺติ วีมํสิตฺวา ปน คเหตพฺพํ. ภควโต นิพฺพานจิตฺตสฺส ปน ตุสิตปุรโต จวิตฺวา สิรีมหามายาย กุจฺฉิมฺหิ วสิตปฏิสนฺธิจิตฺเตน คหิตารมฺมณเมว อารมฺมณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ ตฺจ โข คตินิมิตฺตเมว, น กมฺมกมฺมนิมิตฺตานิ. ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ คตินิมิตฺตเมว ยุชฺชติ ตถา หิ ตุสิตปุเรเยว เสตเกตุเทวปุตฺโต หุตฺวา ทิพฺพคณนาย จตฺตาริ สหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย สตฺตปฺาสวสฺสโกฏิ,สฏฺิวสฺสสตสหสฺสานิ ตฺวา ปริโยสาเน ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุทฺธาวาเส อรหนฺตพฺรหฺมุนา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม เทวตาวิเสเสหิ จ.
‘‘กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉยํ;
สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติ.
ยาจิยมาโน ¶ ‘‘กาลํ ทีปฺจ เทสฺจ, กุลํ มาตรเมว จา’’ติ วุตฺตานิ ปฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว สทฺธึ เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคมสฺส โสมนสฺสาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสฺส สทิเสน มหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. ตทารมฺมณาสนฺนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาโลกิตานิ กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน อิมานิ ปฺจ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส คตินิมิตฺตารมฺมณภาเวน โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อมฺหากํ ขนฺติ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารวเสน พาหุลฺลปฺปวตฺติโต เตเนว อภิธมฺมตฺถสงฺคหาทีสุ อภิธมฺมตฺถ วิภาวนิยํ ‘‘มรณกาเล ยถารหํ อภิมุขีภูตํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ วา ตํ กมฺมกรณกาเล รูปาทิกมุปลทฺธปุพฺพมุปกรณภูตฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา อนนฺตรมุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพํ อุปโภคภูตํ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานมฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาสิ, ตโต ปรํ ตเมว ตโถปฏฺิตมาลมฺพณํ อารพฺภ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ ปริสุทฺธํ วา, อุปกฺกิลิฏฺํ วา อุปปชฺชิตพฺพภวานุรูปํ ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานมภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลน. ตเมว วา ปน ชนกภูตํ กมฺมํ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหติ. ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ปน ตสฺส วีถิจิตฺตาวสาเน ภวงฺคกฺขเยวา จวนวเสน ปจฺจุปฺปนฺนภวปริโยสานภูตํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตสฺมึ นิรุทฺธาวสาเน ตสฺสานนฺตรเมว ตถา คหิตมาลมฺพณมารพฺภ สวตฺถุกมวตฺถุกเมว วา ยถารหํ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺเตน ตณฺหานุสยมูลเกน สงฺขาเรน ชนิยมานํ สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานํ สหชาตานมธิฏฺานภาเวน ปุพฺพงฺคมภูตํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสมุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ ภวนฺตเร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานมภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลนา’’ติ อิมินา กมฺมพเลน อุปฏฺิตํ คตินิมิตฺตํ มรณาสนฺนวีถิโต ปุพฺเพ เอกาหทฺวีหาทิวเสน สตฺตาหมฺปิ, สตฺตาหโต อุตฺตริปิ อุปฺปชฺชเต วาติ ทสฺเสติ ตถา หิ ปริสุทฺธํ วา อุปกฺกิลิฏฺํ วา วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตํ จิรกาลมฺปิ ติฏฺติ, อริยคาลติสฺสโจรฆาตกาทโย วิย ตถา หิ อริยคาลติสฺโส นาม อุปาสโก สีหฬทีเป อตฺตโน ภริยาย สุมนาย สทฺธึ ยาวชีวํ ทานาทิ ปฺุกมฺมานิ ¶ กตฺวา อายูหปริโยสาเน อริยคาลติสฺสสฺส มรณมฺเจ นิปนฺนสฺส ฉเทวโลกโต รถํ อาเนตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวโลกํ วณฺเณสุํ. อุปาสโก เทวตานํ กถํ สุตฺวา ตุสิตปุรโต อาหฏรถํ เปตฺวา อวเสสรเถ ‘‘คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาห. สุมนา ปน อตฺตโน สามิกสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘กึ ติสฺส มรณาสนฺเน วิลาปํ อกาสี’’ติ อาห. ติสฺโส อตฺตโน ภริยาย กถํ สุตฺวา อาห… ‘‘อหํ วิลาปํ น กโรมิ, เทวโลกโต เทวตา ฉ รเถ อาเนสุํ ตาหิ เทวตาหิ สทฺธํ กเถมี’’ติ. ตํ นปสฺสามิ กุหิ’’นฺติ วุตฺเต ปุปฺผทามํ อาหราเปตฺวา อากาเส ขิปาเปสิ. สา ตํ ปุปฺผทามํ รถสีเส โอลมฺพมานํ ทิสฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา สยเน สยิตฺวา นาสิกวาตํ สนฺนิรุชฺฌิตฺวา จวิตฺวา ปาตุรโหสิ. สา อตฺตโน สามิกสฺส สาสนํ เปเสสิ… ‘‘อหํ ปน ปมํ อาคโตมฺหิ, ตฺวํ กสฺมา จิรายสี’’ติ. อุโภปิ รเถ ตฺวา สพฺเพ โอโลเกนฺตานํเยว ตุสิตปุรํ อคมํสุ. อิมสฺมิฺหิ วตฺถุสฺมึ สามิกสฺส อุปฏฺิตคตินิมิตฺตํ ภริยาย ปากฏํ หุตฺวา ปุเรตรตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา สามิกสฺส สาสนํ เปเสสิ เตน อริยคาลติสฺสสฺส จิรกาลํ คตินิมิตฺตํ อุปฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. มนุสฺสโลเก หิ จิรกาลํ ตุสิตปุเร มุหุตฺตํว โหติ. เอวํ ปริสุทฺธํ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตํ จิรกาลํ ปวตฺตติ อิมินา นเยน ทุฏฺคามณิอภยธมฺมิกอุปฺสกาทีนมฺปิ วตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํ. โจรฆาตกสฺส ปน มหานิรเย วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ เนรยคฺคิชาลาทิกํ สตฺตาหํ อุปฏฺาติ. สาวตฺถินคเร กิร ปฺจสตา โจรา พหินคเร โจรกมฺมํ กโรนฺติ. อเถกทิวสํ ชนปทปุริโส เตสํ อพฺภนฺตโร หุตฺวา โจรกมฺมํ อกาสิ, ตทา เต สพฺเพปิ ราชปุริสา อคฺคเหสุํ. ราชา เต ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อนฺตเร อิเม สพฺเพ มาเรตุํ สมตฺถสฺส ชีวิตํ ทมฺมี’’ติ อาห. ปฺจสตา โจรา อฺมฺํ สมฺพนฺธา อฺมฺํ สหายกาติ อฺมฺํ มาเรตุํ น อิจฺฉึสุ, ชนปทมนุสฺโส ปน ‘‘อหํ มาเรมี’’ติ วตฺวา สพฺเพ มาเรสิ. ราชา ตสฺส ตุสฺสิตฺวา โจรฆาตกกมฺมํ อทาสิ. โส ปฺจวีสติวสฺสานิ โจรฆาตกกมฺมํ อากาสิ. ราชา ตสฺส มหลฺลโกติ วตฺวา อฺสฺส โจรฆาตก กมฺมํ ทาเปสิ. โส โจรฆาตกกมฺมา อปนีโต อฺตรสฺส สนฺติเก ¶ นาสิกวาตํ อุคฺคณฺหิตฺวา หตฺถปาทกณฺณนาสาทีหิ ฉินฺทิตพฺพานํ อูรูถนกฏฺานํ ภินฺทนฺตมาเรตพฺพยุตฺตานํ นาสิกวาตํ วิสฺสชฺเชตฺวา มาเรตพฺพํ มนฺตํ ลภิ. โส ราชานํ อาโรเจตฺวา นาสิกวาเตน โจรฆาตกกมฺมํ กโรนฺตสฺเสว ตึส วสฺสานิ อติกฺกมิ. โส ปจฺฉา มหลฺลโก หุตฺวา มรณมฺเจ นิปชฺชิ ‘‘สตฺตทิวเสน กาลํ กริสฺสตี’’ติ. มรณกาเล มหนฺตํ เวทนํ อโหสิ. โส มหานิรเย นิพฺพตฺโต วิย มหาสทฺทํ กตฺวา ทุกฺขิโต โหติ. ตสฺส สทฺเทน ภีตา มนุสฺสา อุภโตปสฺเส เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. ตสฺส มรณทิวเส สาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต เอตสฺส กาลํ กตฺวา มหานิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ เคหทฺวาเร ปากโฏ อโหสิ. โส กุชฺฌิตฺวา นาสิกวาตํ วิสฺสชฺเชสิ. ยาว ตติยํ วิสฺสชฺชมาโนปิ วิสฺสชฺชาเปตุํ อสกฺโกนฺโต เถรํ อติเรเกน วิโรจมานํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปายาสํ เถรสฺส ทาเปสิ. เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา อคมาสิ. โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ, นิรยชาลาทโย อนฺตรธายนฺติ. โส อนาคเตปิ ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติ. เอวํ อุปกฺกิลิฏฺํ วา วิปจฺจมาน กกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตมฺปิ สตฺตาหปรมํ อุปฏฺาติ. อตฺถิเกหิ ปน สหสฺสวตฺถุ สคาถาวคฺเคสุ โอโลเกตพฺโพ. ภควโต ปน ปริสุทฺธํ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺส าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส กมฺมสฺส เวเคน กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน อิมานิ ปฺจคตินิมิตฺตานิ จิรกาลํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. จิรกาลนฺติ มนุสฺสโลเก สตฺตาหมตฺตํ, ตุสิตปุเรมุหุตฺตเมว, ตถาปิ มนุสฺสโลเก สตฺตาหมตฺเต กาเล เทวตานํ ปฺจปุพฺพนิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ ตฺจ โข ปฺุวนฺตานํเยว ปฺายนฺติ, น สพฺเพสํ มนุสฺสโลเก ปฺุวนฺตานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํ วิย ตํ ทิสฺวา มเหสกฺขา เทวตา ชานนฺติ, น อปฺเปสกฺขา, มนุสฺสโลเก เนมิตฺตกา พฺราหฺมณปณฺฑิตาทโยวิย. มเหสกฺขา เทวตา ตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ทิสฺวา นนฺทวนํ เนตฺวา ‘‘กาโล เทวา’’ติ อาทีหิ ยาจนฺติ. มหาสกฺโก ตตฺเถว นนฺทวนุยฺยาเน กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน ปฺจ วิโลเกตฺวา จวิตฺวา ตมารมฺมณํ กตฺวา มหามายาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสีติ สนฺนิฏฺานมวคนฺตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ กาลนฺติ มนุสฺสโลเก เอกูนตึสติเม วสฺเส เวสาขปุณฺณมทิวเส พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ กาลํ โอโลเกสิ. ทีปนฺติ ชมฺพุทีเปเยว ภวิสฺสามิ, น อฺทีเปสูติ ทีปํ โอโลเกสิ. เทสนฺติ มชฺฌิมเทเสเยว, ตฺจ โข มหาโพธิมณฺเฑเยว, น อฺเทเสติ เทสํ โอโลเกสิ. กุลนฺติ ทฺเว กุลานิ ขตฺติยกุลพฺราหฺมณกุลวเสน. ตตฺถ ยสฺมึ กาเล ขตฺติยกุลํ โลเก เสฏฺภาเวน ‘‘อยเมว โลเก อคฺโค’’ติ สมฺมนฺนติ, ตทา ขตฺติยกุเลเยว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ. ยสฺมึ ปน กาเล พฺราหฺมณกุลํ อยเมว โลเก อคฺโคติ, ตทา พฺราหฺมณกุเลเยว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทานิ ปน ขตฺติยกุลเมว อคฺโคติ สมฺมนฺนนฺติ. ขตฺติยกุเลปิ สกฺยราชาโนว โลเก อุตฺตมา, อสมฺภินฺนขตฺติยกุลตฺตา ตสฺมา สกฺยราชกุเลเยว ภวิสฺสามีติ กุลํ โอโลเกสิ. มาตรนฺติ มม มาตรํ ทส มาสานิ สตฺต จ ทิวสานิ สฺสติ, เอตฺถนฺตเร มม มาตุยา อโรโค ภวิสฺสตีติ มาตรมฺปิ โอโลเกสิ. โพธิสตฺตมาตา ปน ปจฺฉิมวเย ิตา. เอวํ ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ ภควโต นิพฺพานจิตฺตสฺส ปฏสนฺธิจิตฺเตน คหิตนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
สพฺพฺุชินนิพฺพาน, จิตฺตสฺส โคจรํ สุภํ;
วิฺเยฺยํ คตินิมิตฺตํ, คนฺเถหิ อวิโรธโต.
ธาตุปรินิพฺพานมฺปิ โพธิมณฺเฑเยว ภวิสฺสติ วุตฺตฺเหตํ อุปริปณฺณาสเก ‘‘ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ สาสนสฺส หิ โอสกฺกนกาเล อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ. นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย อนฺตรา น นสฺสิสฺสนฺติ, สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺธา วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺชิสฺสนฺติ, ตา ทสสหสฺสโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ. ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตฺวา ''อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ ปจฺฉิมทสฺสนํ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การฺุํ กริสฺสนฺติ เปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกตฺตภาเวน สนฺธาเรตุํ ¶ นาสกฺขึสุ, ธาตุสรีรโต เตโชธาตุ อุฏฺหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ. สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ภวิสฺสติ ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อนนฺตรธานเมว สาสนํ. ปรินิพฺพานกาลโต ปฏฺาย ยาว สาสปมตฺตา ธาตุ ติฏฺติ, ตาว พุทฺธกาลโต ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ ธาตูสุ หิ ิตาสุ พุทฺธา ิตา ว โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. เตเนว วทาม.
ปรินิพฺพานกาลโต, ปจฺฉา ธรนฺติ ธาตุโย;
อนิพฺพุโตว สมฺพุทฺโธ, อฺพุทฺธสฺส วาริตา.
ชีวมาเนปิ สมฺพุทฺเธ, นิพฺพุเต วา ตถาคเต;
โย กโรติ สมํ ปูชํ, ผลํ ตาส สมํ สิยา’ติ.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิจริเต สีมวิโสธเน ธมฺมวณฺณนาย
นิพฺพานกณฺโฑ ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. สมสีสิกณฺโฑ
อิทานิ สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเกติ ปทสฺส วณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต. ตตฺถ สงฺโฆติ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน ทุวิโธ โหติ. เตสุ ปรมตฺถสงฺโฆ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลา, อฏฺสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคํ, สกทามิมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ, อนาคามิมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ, อรหตฺตมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกนฺติ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติ. จตฺตาโร มคฺคฏฺา จตฺตาโร ผลฏฺาติ อฏฺปุริสปุคฺคลา โหนฺติ. จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลาติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ปมฌานิกาทิวเสน ปฺจ, ตถา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคฏฺาปิ ปฺจ ปฺจาติ วีสติ มคฺคฏฺปุคฺคลา, ตถา ผลฏฺาปิ โสตปตฺติผลฏฺาทิวเสน ปฺจ ปฺจาติ วีสติ ผลฏฺาติ จตฺตาลีสปุคฺคลา โหนฺติ. เอตฺถ จ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา กถํ วีสติมคฺคฏฺา ปุคฺคลา ภเวยฺยุนฺติ.
วุจฺจเตปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ ¶ หิ อฺตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสวิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคฏฺา ปมชฺฌานิกาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปฺจปฺจธา วิภชิยนฺติ, ตสฺมา วีสติ มคฺคฏฺา โหนฺติ. ตตฺถ ปมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺานภาวโต. ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํ. ‘‘อโห วต เม ปมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อฺตรสทิโส จตุรงฺคิกาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นาม. ตตฺถ เยน ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปมชฺฌานาทิ ตํ ตํ ปาทกชฺฌานสทิโส โหติ. สเจ ปน วิปสฺสนาปาทกํ กิฺจิฌานํ นตฺถิ, เกวลํ ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติ. ยทา ปนยํ กิฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต อฺํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตทา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ทฺวีสุ อฺตรสทิโส โหติ. เอวํ สมถยานิกสฺส ปุถุชฺชนสฺส อริยานํ วา ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปมชฺฌานาทีนํ อฺตรฌานสทิสสฺส มคฺคงฺคิกสฺส ปวตฺตนโต ปุคฺคลเภทวเสน วีสติ มคฺคฏฺา ปุคฺคลา โหนฺติ, ตถา ผลฏฺาปิ วีสตีติ จตฺตาลีสอริยปุคฺคลา โหนฺติ. อปรมฺปิ สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถา วิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, อนุโลมวเสน เหฏฺิมเหฏฺิมฌานโต วุฏฺาย อุปรูปริฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานมนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติ. ปฏิโลมวเสน อุปรูปริฌานโต วุฏฺาย เหฏฺิมเหฏฺิมฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานมนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหติ, เหฏฺิมเหฏฺิมฌานโต หิ อุปรูปริฌานํ พลวตรนฺติ, อฏฺสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ ตตฺถ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ตโย โสตาปนฺนา. กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโนติ เต สพฺเพปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺํ, สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺํ, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺนฺติ ¶ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน จตุวีสติ, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปริ นิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ อวิหาสุ ปฺจ อนามิคาโน, ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสุปิ ปฺจ. อกนิฏฺเสุ ปน อุทฺธํโสตวชฺชา อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปริพฺพายีติ จตฺตาโรติ จตุวีสติ อนาคามิโน. สุกฺขวิปสฺสโก, สมถยานิโกติ ทฺเว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ จตุปฺาส เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปฺาธุรานํวเสน ทฺเวคุเณ หุตฺวา อฏฺสตํ อริยปุคฺคลา โหนฺติ. เต สพฺเพปิ ‘‘อฏฺสตํ วา’’ติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺา อริยปุคฺคลา เต สงฺเขปโต ยุควเสน โสตาปตฺติ มคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคนฺตฺยาทินา จตฺตาโรว โหนฺติ. เตเนวาห รตนปริตฺเต ‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺสตํ ปสตฺถา, จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตี’’ติ อยํ ปเภโทมคฺคฏฺผลฏฺเสุ มิสฺสกวเสน ลพฺภติ ฌานิกวิปสฺสกปเภโท ปน ผลฏฺเเยว ลพฺภติ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขติกตฺตา มคฺคฏฺเสุ น ลพฺภติ. ตตฺถ โสตาปตฺติผลฏฺโ ฌานิกสุกฺขวิปสฺสกวเสน ทุวิโธ. เตสุ ฌานิโก ปุคฺคโล ตสฺมึ ภเว อรหตฺตปฺปตฺโต ปรินิพฺพายติ. อปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกคโต โหติ, โส ฌานิโก นาม. มูลฏีกายํ ปน นิกนฺติยา สติ ปุถุชฺชนาทโย ยถาลทฺธชฺฌานสฺส ภูมิภูเต สุทฺธาวาสวชฺชิเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติ ตถา กามภเวปิ กามาวจรกมฺมพเลน ‘‘อิชฺฌติ หิ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อนาคามิโน ปน กามราคสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตา กามภเวสุ นิกนฺตึ น อุปฺปาเทนฺตีติ กามโลกวชฺชิเต ยถาลทฺธสฺส ภูมิ ภูเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺตี’ติ วุตฺตํ ตถา หิ อนาคามิสฺเสว กามภเว นิกนฺติยา ปหีนตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามีนมฺปิ นิกนฺติยา สติ กามภเว กามาวจรกมฺมพเลน อุปฺปตฺติภาโว อวาริโตว โหตีติ วิฺายติ ตสฺมา ‘‘อปฺปตฺเต พฺรหฺมโลกคโต โหติ, โส ฌานิโก นามาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺต’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. สุกฺขวิปสฺสโก ปน ติวิโธ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ. ตตฺถ เอโก มนุสฺสโลเก วา โหตุ ฉเทวโลเก วา, เอกปฏิสนฺธิโก หุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ เอกพีชี นาม เอโก ¶ มนุสฺสโลเก เอกา ปฏิสนฺธิ เทวโลเก เอกาติ ทฺเวปฏิสนฺธิโก วา, เอวํ ติจตุปฺจฉปรโม หุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ โกลํโกโล นาม. เอโก มนุสฺสโลเก โสตาปนฺโน หุตฺวา เทวโลเก เอกา ปฏิสนฺธิ ตโต ปุนาคนฺตฺวา มนุสฺสโลเก เอกาติ เอวํ มนุสฺสเทวโลกมิสฺสกวเสน ตตฺถ จตฺตาริ อิธ ตีณิตฺยาทินา ตตฺถ ฉ, อิธ เอโกติ ยาว สตฺตปฏิสนฺธิโก หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม. เกวลํ ปน มนุสฺสโลเก เยว สตฺต เทวโลเกเยว วา สตฺตาติ เอวํ อมิสฺโส หุตฺวา ปฏิสนฺธิโก คเหตพฺโพ อปเร ปน ‘‘อิโต สตฺต, ตโต สตฺต สํสาเร วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา มนุสฺสโลกสตฺตปฏิสนฺธิเทวโลก สตฺตปฏิสนฺธิวเสน สตฺตกฺขตฺตุปรมํ วทนฺติ. ตํ อยุตฺตํ กสฺมา ‘‘กิฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํปมตฺตา, น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺตี’’ติ ปาฬิยา วิโรธตฺตา. อปิจ ทฺวิภวปริจฺฉินฺโน สกทาคามีปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ มนุสฺสโลกํ อาคโต ภเวยฺย, ตสฺสปิ ตตฺถ เอกํ, อิธ เอกนฺติ วารสฺส ลพฺภิตพฺพโต น ปเนวํ ทฏฺพฺพํ. สกึ อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปฺจสุ สกทาคามีสุ ปฺจมโก อิธ อธิปฺเปโต. ยทิ เอวํ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อาทโย จตฺตาโร กถํ สกทาคามีนามาติ. เต สกึ ปุน อาคจฺฉตีติ วจนตฺเถน สกทาคามี นาม. กามตณฺหาย สพฺพโส ปหีนตฺตา อิมํ กามธาตุํ อนาคจฺฉตีติ อนาคามี, นิจฺจํ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิ วเสน อาคจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. ฌานิกสฺส เอวํ โหตุ, สุกฺขวิปสฺสกสฺส กถนฺติ โสปิ ฌานิโกว หุตฺวา คจฺฉติ ตสฺส หิ มคฺคนฺตเร สีหพฺยคฺฆาทีหิ หตสฺสาปิ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ฌานิโก หุตฺวาว มรณํ โหติ อยํ ปน รูปารูปภเวน เอกกฺขตฺตุปรโม นาม. สตฺตกฺขตฺตุปรมาทโย อริยา รูปารูปโลเกสุ อเนกกฺขตฺตุปฏิสนฺธิกาปิ พฺรหฺมโลกสามฺเน เอกปฏิสนฺธิกา นาม โหนฺติ. อรหา ปน ปาปกรเณ รหาภาวา ทกฺขิณํ อรหตฺตา ปุน ภวา ภินิพฺพตฺติยารหาภาวาตฺยาทินา วจนตฺเถน อรหา นาม. โสปิ ติวิโธ ฌานิก สุกฺขวิปสฺสก สมสีสีวเสน. ตตฺถ ฌานิโก มคฺเคเนว อาคโต ¶ , โส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม. อปโรปิ ปุถุชฺชนเสกฺขสนฺตาเน ฌานิโก หุตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทติ, โสปิ ฌานิโกว. สุกฺขวิปสฺสโก ปน กิเลสกฺขยมตฺตเมว มคฺเคน สห อนาคตฌานํ นาม นตฺถิ, ตํ ปจฺฉา ปริหายตีติปิ วทนฺติ. สมสีสี ปน ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ โย านาทีสุ อิริยาปเถสุ เยเนว อิริยปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ, เตเนว อิริยาปเถน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเค เอว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพายติ อยํ โรคสมสีสิ นาม. โย ปน เตรสสุ สีเสสุ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ, อยํ ชีวิตสมสีสีนาม. ตตฺถ เตรส สีสานิ กตมานิ เตรส สีสานิ. ปลิโพธสีสํ, ตณฺหาพนฺธนสีสํ, มานปรามาสสีสํ, ทิฏฺิวิกฺเขปสีสํ, อุทฺธจฺจกิเลสสีสํ, อวิชฺชาอธิโมกฺขสีสํ, สทฺธาปคฺคหสีสํ, วีริยอุปฏฺานสีสํ, สติอวิกฺเขปสีสํ, สมาธิทสฺสนสีสํ, ปฺาปวตฺติสีสํ, ชีวิตินฺทฺริยโคจรสีสํ, วิโมกฺขสงฺขารสีสนฺติ. เอตฺถ จ อวิชฺชา ปริยาทายกํ มคฺคจิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ สกฺโกติ, ชีวิตปริยาทายกํ จุติจิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, อวิชฺชา ปริยาทายกํ จิตฺตํ อฺํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อฺํ. กถํ ปนิทํ สีสํ สมํ โหตีติ. วารสมตาย, ยสฺมิฺหิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, โสตาปตฺติมคฺเค มคฺคผลนิพฺพานปหีนเสสกิเลสปจฺจเวกฺขณาวเสน ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, ตถา สกทามิมคฺเค ปฺจ, อนาคามิมคฺเค ปฺจ, อรหตฺตมคฺเค เสสกิเลสาภาวา จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีส ปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นาม. อรหตฺตมคฺเค จ ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺติโต วุฏฺหนฺโต มคฺโค จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรณวเสน ยทิปิ ปริยาทิยติ. ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสภาวโต ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ นาม. กิเลสปริยาทาเนน มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวาราว ¶ ปริปุณฺณา. ปริปุณฺณวเสน ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขณโต กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, เตเนว กิเลสสีสํ อวิชฺชาปริยาทานฺจ ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยปริยาทานฺจ สมํ กตฺวา อิมาย วารสมตาย กิเลสปริยาทานํ ชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพจริมตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. สํยุตฺตกถายํ ปน ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานฺจ, อยํติ ปุคฺคโล สมสีสี. เอตฺถ จ ปวตฺติสีสํ กิเลสสีสนฺติ ทฺเว สีสานิ. ตตฺถ ปวตฺติสีสํ นาม ชีวิตินฺทฺริยํ. กิเลสสีสํ นาม อวิชฺชา. เตสุ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ เขเปติ. อวิชฺชํ มคฺคจิตฺตํ. ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ เอกโต อุปฺปาโท นตฺถิ. มคฺคานนฺตรํ ปน ผลํ, ผลานนฺตรํ ภวงฺคํ, ภวงฺคโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขณํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตํ อปริปุณฺณํ วาติ. ติขิเณน อสินา สีเส ฉินฺทนฺเตปิ หิ เอโก วา ทฺเว วา ปจฺจเวกฺขณวารา อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติเยว, จิตฺตานํ ปน ลหุปริวตฺติตาย อาสวกฺขโย จ ชีวิตปริยาทานฺจ เอกกฺขเณ วิย สฺชายตี’ติ วุตฺตํ. ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘ทฺวินฺนํ จิตฺตานนฺติ จุติจิตฺตมคฺคจิตฺตานํ. ตนฺติ ปจฺจยเวกลฺลํ. ปริปุณฺณํ ชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา. อปริปุณฺณํ ปฺจกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา. กิฺจาปิ เอโก วา ทฺเว วา ติ วุตฺตํ, ตํ ปน วจน สิลิฏฺวเสน วุตฺตํ. ยาว เอกํ วา ทฺเว วา ตทารมฺมณจิตฺตานีติ เหฏฺิมนฺเตน ทฺเว ปวตฺตนฺตีติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘ปริปุณฺณํ ชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา, อปริปุณฺณํ ปฺฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา’’ติ อิมินา อฏฺกถาฏีกาวจเนน สมสีสีนํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน มรณาสนฺนวีถิยํ ปริปุณฺณวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ, อปริปุณฺณวเสน ปฺจกฺขตฺตุํ กฺริยชวนานิ ชวนฺตีติ สนฺนิฏฺานเมตฺถาว คนฺตพฺพํ. ‘‘อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ วิฺายติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปริปุณฺณวเสน มรณาสนฺนกาเล ชวนปวตฺติ. เอวฺจ สติ ‘‘มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปฺจวารเมวา’’ติ เอตฺถ ‘‘มนฺทปฺปวตฺติย’’นฺติ วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยา. ‘‘ปฺจวารเมวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน มนฺทปฺปวตฺติกาเล ฉสตฺตกฺขตฺตุํ นิวตฺเตติ. อสมฺมูฬฺหกาเล ปน ฉสตฺตกฺขตฺตุมฺปิ อนุชานาติ. กามาวจรชวนานฺจ อนิยตปริมาณา พลวกาเลปิ ปริสมฺปุณฺณภาวา ตถา หิ ‘‘กามาวจรชวนานิพลวกาเล สตฺตกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุํ วา, มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปฺจวารเมว. ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ ลหุกปฺปวตฺติยํ จตฺตาริ ปฺจวา ¶ ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ภวนฺตี’’ติ อนิยมิตปฺปมาณวเสน อุปฺปตฺติภาโว อาคโต อิมสฺมึ สมสีสินิทฺเทสวาเรปิ มรณาสนฺนวีถิจิตฺตสฺส วิสุํ อลพฺภนโต ปจฺจเวกฺขณนฺเตเยว ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพานโต ปริปุณฺณวเสน สตฺต ชวนจิตฺตานิ ปาฏิกงฺขิตพฺพานีติ อมฺหากํ ขนฺติ วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ อิโต ยุตฺตตโร วา ปกาโร ลพฺภมาโน คเวสิตพฺโพ. เอวํ ปรมตฺถสงฺฆวเสน จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิปุคฺคลา อฏฺสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ สพฺพํ สโมธาเนตฺวา อิมสฺมึ โลเก สงฺโฆปิ ทุลฺลโภติ เวทิตพฺโพ ตถา หิ อริยปุคฺคลา อติทุลฺลภาว สาสนสฺส วิชฺชมานกาเลปิ อิทานิ โสตาปนฺนสฺสาปิ อวิชฺชมานโต อยํ ปรมตฺถสงฺฆวิจารณา. สมฺมุติสงฺโฆ ปน ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโน ปุถุชฺชนสงฺโฆว, โสปิ ทุลฺลโภเยว. กสฺมา พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว ลพฺภนโต ตถา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธานํ สตสหสฺสาทิคณเน อุปฺปชฺชมาเนปิ เตสํ สนฺติเก อุปสมฺปทาภาวสฺส อลพฺภมานโต ปจฺเจกพุทฺธานฺหิ สนฺติเก ปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ สรณคมนกมฺมฏฺานสฺสาปิ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ปจฺเจกพุทฺธา จ นาม มูคสฺส สุปินทสฺสนํ วิย อตฺตนา ปฏิลทฺธสจฺจธมฺเม ปเรสํ อาจิกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา ‘‘เอวํ เต นิวาเสตพฺพํ, เอวํ เต ปารุปิตพฺพ’’นฺติ อาทินานเยน อภิสมาจาริกเมว สิกฺขาเปสุํ ตสฺมา พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว สมฺมุติสงฺโฆ ลพฺภติ. อปิจ น เต ทุลฺลภาเยว โหนฺติ, อถ โข ตสฺมึ อุทฺทิสฺส อปฺปมตฺตกสฺสาปิ กตาการสฺส อสงฺขฺเยยฺยผลาปิ โหนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทา ปาหํ อานนฺท สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามิ น ตฺเววาหํ อานนฺท เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตา ทกฺขิณา ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ มหปฺผลนฺติ วทามี’’ติ. ตถา หิ อุปริปณฺณาสเก ทกฺขิณวิภงฺควณฺณนายํ ‘‘กาสาวกณฺานํ สงฺเฆ ทินฺเน ทกฺขิณาปิ คุณาสงฺขฺยาย อสงฺขฺเยยฺยา’’ติ วุตฺตํ. สงฺฆคตทกฺขิณา หิ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส โหติ. สงฺเฆ ปน จิตฺตีกาโร ทุกฺกโร โย หิ ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา ¶ วิหารํ คนฺตฺวา ภนฺเต สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอกํ เถรํ เทถา’ติ วทติ, อถ สงฺฆโต สามเณรํ ลภิตฺวา ‘‘สามเณโร เม ลทฺโธ’’ติ อฺถตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติ. มหาเถรํ ลภิตฺวา ปิ ‘‘มหาเถโร เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ น โหติเยว. ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติ. โย ปน สามเณรํ อุปสมฺปนฺนํ วา ทหรํ วา เถรํ วา พาลํ วา ปณฺฑิตํ วา ยํกิฺจิ สงฺฆโต ลภิตฺวา นิพฺเพมติโก หุตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา นาม โหติ. ปรสมุทฺทวาสิโน กิร เอวํ กโรนฺติ ตตฺถ หิ เอโก วิหารสฺสามิกุฏุมฺพิโก ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เอกํ ภิกฺขุํ เทถา’’ติ ยาจิตฺวา โส เอกํ ทุสฺสีลภิกฺขุํ ลภิตฺวา นิสีทนฏฺานํ โอปฺุชาเปตฺวา อาสนํ ปฺเปตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา พุทฺธสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺโต วิย สงฺเฆ จิตฺตีกาเรน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ ชคฺคนตฺถาย ‘‘กุทาลกํ เทถา’’ติ ฆรทฺวารํ อาคโต อุปาสโก นิสินฺโนว กุทาลํ ปาเทน ขิปิตฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ อทาสิ ตเมนํ มนุสฺสา อาหํสุ ‘‘ตุมฺเหหิ ปาโตว เอตสฺส กตสกฺกาโร วตฺตุํ น สกฺกา, อิทานิ อปจยมตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กึ นาเมต’’นฺติ. อุปาสโก ‘‘สงฺฆสฺส โส อยฺโย จิตฺตีกาโร, น เอตสฺสา’’ติ อาห. กาสาวกณฺสงฺฆทินฺนทกฺขิณํ ปน โก โสเธติ, สาริปุตฺตโมคฺคลานาทโย อสีติมหาเถรา โสเธนฺติ อปิ จ เถรา จิรปรินิพฺพุตา, เถเร อาทึ กตฺวา ยาวชฺชตนา ธรมานขีณาสวา โสเธนฺติเยว, ตถา หิ ทายกโต ปฏิคฺคาหโตปิ มหปฺผลํ โหติ ทานํ. ทายกโต เวสฺสนฺตรชาตกํ กเถตพฺพํ เวสฺสนฺตโร หิ ทุสฺสีลสฺส ชูชกาพฺราหฺมณสฺส นยนสทิเส ทฺเว ชาลีกณฺหาชิเน ปุตฺเต ทตฺวา ปถวึ กมฺเปสิ. สพฺพฺุตฺาณํ อารพฺภ ปวตฺตเจตนาย มหนฺตภาเวน ปถวึ กมฺเปสิ. เอวํ ทายกโตปิ มหปฺผลํ โหติ. ปฏิคฺคาหกโต ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนโจรฆาตกวตฺถุ กเถตพฺพํ โจรฆาตโก นาม หิ สาวตฺถิยํ เอโก ชนปทปุริโส ปฺจวีสติ วสฺสานิ โจรฆาตกกมฺมํ กตฺวา มหลฺลกกาเลปิ ตึส วสฺสานิ นาสิกวาเตเนว กณฺณนาสาทีนิ ฉินฺทิตฺวา โจรฆาตกกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺเสว ปฺจปฺาส วสฺสานิ วีติวตฺตานิ. โส มรณ มฺเจ นิปนฺโนว อตฺตโน กมฺมพเลน มหานิรเย นิพฺพตฺโต วิย มหาสทฺทํ กตฺวา ทุกฺขิโต โหติ, ตสฺส สทฺเทน ภีตา มนุสฺสา อุภโต ปสฺเส เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. ตทา สาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุ นา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ ตสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. โส กุชฺฌิตฺวา ติกฺขตฺตุํ นาสิกวาเตน วิสฺสชฺชมาโนปิ วิสฺสชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต อติวิโรจมานํ เถรํ ทิสฺวา อติวิย ปสีทิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ ปายาสํ อทาสิ. เถโรปิ มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา ปกฺกมิ. โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ, เอวํ ปฏิคฺคาหกโตปิ มหปฺผลํ โหติ. อุภยโตปิ มหปฺผลํ, อนาถปิณฺฑิกวิสาขาทโย พุทฺธปฺปมุขสฺส ทินฺนทานํ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
‘‘ตถาคเต จ สมฺพุทฺเธ, อถวา ตสฺส สาวเก;
นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา.
เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ.
เอวํ อุภยวเสน มหปฺผลภาโว เวทิตพฺโพ. ทายกโตปิ ปฏิคฺคาหกโตปิ นิปฺผลเมว. เสยฺยถาปิ มกฺขลิโคสาลฉสตฺถาราทีนํ อตฺตโน อุปาสกมิจฺฉาทิฏฺีหิ ปูชาวิเสสา วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคน, พาโล ภฺุเชยฺย โภชนํ;
น โส สงฺขตธมฺมานํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ.
เตเนวาห ภควา จตฺตาริมานิ อานนฺท ทกฺขิณวิสุทฺธิโย’’ติ. อิมานิ ตีณิ พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ สาธูนํ รติชนนตฺเถน รตนานิ นาม.
วุตฺตฺเหตํ.
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ.
รตนฺจ นาม ทุวิธํ สวิฺาณกาวิฺาณกวเสน. ตตฺถ อวิฺาณกํ จกฺกรตนํ, มณิรตนํ ยํ วา ปนฺมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธสุวณฺณรชตาทิ. สวิฺาณกํ หตฺถิอสฺสรตนาทิปริณายกรตนปริโยสานํ, ยํ วา ¶ ปนฺมฺปิ อินฺทฺริยพทฺธํ. เอวํ ทุวิเธ เจตฺถ สวิฺาณกรตนํ อคฺคมกฺขายติ, กสฺมา ยสฺมา อวิฺาณกํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนํ สวิฺาณกานํ หตฺติรตนาทีนํ อลงฺการตฺถาย อุปนียติ. สวิฺาณกรตนมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนฺจ. ตตฺถ มนุสฺสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา ยสฺมา ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนสฺส โอปวยฺหํ โหติ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนฺจ. ตตฺถ ปุริสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา ยสฺมา อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนสฺส ปริจาริกตฺตํ อาปชฺชติ. ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริกรตนํ อนคาริกรตนฺจ ตตฺถ อนคาริกรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา ยสฺมา อคาริกรตเนสุ อคฺโค จกฺกวตฺตีปิ สีลาทิคุณยุตฺตํ อนคาริกรตนํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อุปฏฺหิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา ทิพฺพมานุสฺสิกา สมฺปตฺติโย ปาปุณิตฺวา อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺตึ ปาปุณาติ. อนคาริกรตนมฺปิ ทุวิธํ อริยปุถุชฺชนวเสน. อริยรตนมฺปิ ทุวิธํ เสกฺขาเสกฺขวเสน. อเสกฺขรตนมฺปิ ทุวิธํ สุกฺขวิปสฺสกสมถยานิกวเสน. สมถยานิกรตนมฺปิ ทุวิธํ สาวกปารมิปฺปตฺตมปตฺตฺจ. ตตฺถ สาวกปารมิปฺปตฺตํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา คุณมหตฺตตาย. สาวกปารมิปฺปตฺตรตนโตปิ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา คุณมหตฺตตาย. สาริปุตฺตโมคฺคลานสทิสาปิ หิ อเนกสตา สาวกา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณานํ สตภาคมฺปิ น อุปเนนฺติ. ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา คุณมหตฺตตาย สกลมฺปิ ชมฺพุทีปํ ปลฺลงฺเก น ปลฺลงฺกํ ฆฏฺเฏนฺโต นิสินฺนา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา เอกสฺส คุณานํ เนว สงฺขฺยํ กลํ คณนภาคํ อุปเนนฺติ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา…เป… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ อาทิ. เอวํ ‘‘พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ, สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก’’ติ อิเมสํ ติณฺณํ ปทานํ อตฺถุทฺธารวเสน สพฺพโส อตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน สงฺฆวณฺณนาย
สมสีสิกณฺโฑ จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
ปกิณฺณกกณฺโฑ
อิทานิ ¶ สปฺปุริสาติ ทุลฺลภาติ อิมสฺส สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต ตถา หิ โลเก สปฺปุริสาปิ อติทุลฺลภาเยว. สปฺปุริสาติ กลฺยาณคุณสมฺปนฺนา อุตฺตมปุริสา. เต นิสฺสาย ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา, มรณธมฺมา สตฺตา มรณโต มุจฺจนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘มมฺหิ อานนฺท กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ, ชราธมฺมา สตฺตา ชราย มุจฺจนฺตี’’ติ อาทิ วจนโต ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธเยว สพฺพาการสมฺปนฺโน กลฺยาณมิตฺโต นาม. ตํ อลภนฺเตน สาริปุตฺตโมคฺคลานาทโย อริยปุคฺคลา วา. เตปิ อลภนฺเตน เอกนฺตชหิตํ สิวฏฺิกํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตพฺพํ, วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ.
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โนจาาเน นิโยชเย’’ติ.
เอวมาทิคุณสมนฺนาคโต วฑฺฒิปกฺเข ิตปณฺฑิตปุคฺคโล โลเก ทุลฺลโภว. กตโม ปณฺฑิตปุคฺคโล พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา อสีติ จ มหาสาวกา อฺเ จ ตถาคตสฺส สาวกา สุเนตฺตมหาโควินฺทวิธุรสรภงฺคมโหสธสุตโสมนิมิราชอโยฆรกุมารก อกตฺติปณฺฑิตาทโย จ ปณฺฑิตาติ เวทิตพฺพา. เต ภเย วิย รกฺขา, อนฺธกาเร วิย ปทีปา, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขาภิภเว วิย อนฺนปานาทิปฏิลาโภ, อตฺตโน วจนกรานํ สพฺพภยอุปทฺทวูปสคฺควิทฺธํสนสมตฺถา โหนฺติ ตถา หิ ตถาคตํ อาคมฺม อสงฺขฺเยยฺยา อปริมาณา เทวมนุสฺสา อาสวกฺขยํ ปตฺตา พฺรหฺมโลเก ปติฏฺิตา, เทวโลเก อุปฺปนฺนา. สาริปุตฺตตฺเถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา จตูหิ จ ปจฺจเยหิ เถรํ อุปฏฺหิตฺวา อสีติ กุสลหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ, ตถา มหาโมคฺคลานมหากสฺสปปภุติ สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน สาวกา อปฺเปกจฺเจ พฺรหฺมโลเก อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ…เป… อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลกุลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, วุตฺตฺเหตํ ‘‘นตฺถิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโค’’ติ. อปิจ ตคฺครมาลาทิคนฺธภณฺฑสทิโส ปณฺฑิโต, ตคฺครมาลาทิคนฺธภณฺฑปลิเวนปตฺตสทิโส ตทุปเสวี วุตฺตฺเหตํ นารทชาตเก.
‘‘ตคฺครฺจ ¶ ปลาเสน, โย นโร อุปนยฺหติ;
ปตฺตาปิ สุรภิ วายนฺติ, เอวํ ธีรูปเสวนา’’ติ.
อกิตฺติปณฺฑิโต สกฺเกน เทวานมินฺเทน วเร ทิยฺยมาเน เอวมาห
‘‘ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ, ธีเรน สห สํวเส;
ธีเรนา’ลาปสลฺลาปํ, ตํ กเร ตฺจ โรจเย.
กึ นุ เต อกรํ ธีโร, วท กสฺสป การณํ;
เกน กสฺสป ธีรสฺส, ทสฺสนํ อภิกงฺขสิ.
นยํ นยติ เมธาวี, อทุรายํ น ยฺุชติ;
สนโร เสยฺยโส โหติ, สมฺมา วุตฺโต น กุปฺปติ;
วินยํ โส ปชานาติ, สาธุ เตน สมาคโม’’ติ.
อปิจ เตปิ สปฺปุริเส สงฺคมฺม อสฺสุตปุพฺพมฺปิ อุภยโลกหิตาวหํ วาจํ สุยฺยเตว, วุตฺตมฺปิ เจตํ.
‘‘สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต, ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;
ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ, สจฺจํ ภเณ นาลีกํ ตํ จตุตฺถ’’นฺติ จ.
‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมา’’ติ.
สปฺปุริสูปนิสฺสยเสวนปจฺจยาเยว ทานาทิกุสลสมาโยเคน อปายทุกฺขโต มุจฺจนฺติ วุตฺตฺเหตํ ‘‘อปิจ เนรยิกาทิทุกฺขปริตฺตาณโต ปฺุานิ เอว ปาณีนํ พหูปการานิ, ยโต เตสมฺปิ อุปการานุสฺสรณตา กตฺุตา สปฺปุริเสหิ ปสํสนียาทินานปฺปการวิเสสาธิคมเหตูจ โหนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา, ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปุคฺคลา ทุลฺลภา โลกสฺมึ, กตเม ทฺเว, โย จ ปุพฺพการี, โย จ กตฺุ กตเวที’’ติ. อปิจ วิธุรมโหสธชาตกาทิกาเลปิ อิธโลกปรโลกสมฺปตฺติอตฺถเมว อตฺตโน วจนกเร สมฺมา โยเชนฺติ. อนากุลกมฺมนฺตาธิฏฺาเนน กาลฺุตาย ปติรูปการิตาย อนลสตาย อุฏฺานวีริยสมตาย อพฺยสนิยตาจ กาลานติกฺกมนอปฺปติรูปกรณอกรณสิถิลกรณาหิ อกุสลาทีหิ รหิตกสิโครกฺขวาณิชฺชาทโย กมฺมนฺตา, เอเต อตฺตโน วา ปุตฺตทารสฺส วา ทาสกมฺมกรานํ วา พฺยตฺตตาย เอวํ ปโยชิตา ทิฏฺเว ธมฺเม ธนธฺวิตฺติ ปฏิลาภเหตู โหนฺติ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา.
ปติรูปการีริ ¶ ธุรวา, อุฏฺานตา วินฺทเต ธนนฺติ จ;
น ทิวา โสปฺปสีเล, รตฺตึ อุฏฺานทสฺสินา;
นิจฺจปฺปมตฺเตน โสณฺเฑน, สกฺกา อาวสิตุํ ฆรํ.
อตีสิตํ อติอุณฺหํ, อติสารมิทํ อหุ;
อิติ วิสฺสฏฺกมฺมนฺเต, อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว.
โย จ สีตฺจ อุณฺหฺจ; ติณานิ โย น มฺติ;
สปฺปุริสกิจฺจานิ, โส สุขํ น วิหายตี’’ติ จ.
โภเค สํหรมานสฺส, ปรสฺเสว อิรยโต;
โภคา สนฺนิจยํ ยนฺติ, วมฺมิโกวูปจียตีติ.
เอวมาทิปฺปเภทา สปฺปุริสา โลเก อติทุลฺลภาว. ตพฺพิคเมน ทุปฺปุริสา พาลชนา อคเวสนฺโตปิ ลพฺภนฺเตว เต พาลา อตฺตานํ เสวมาเน ปรชเน สํสารทุกฺเขเยว โอสีเทนฺติ ภวโต วุฏฺานํ น เทนฺติ ตถา หิ ปูรณกสฺสปาทโย ฉสตฺถารา เทวทตฺตโกกาลิก-โมทกติสฺส ขณฺฑเทวิยาปุตฺตสมุทฺททตฺตจิฺจมาณวิกาทโย อตีตกาเล จ ทีฆทุกฺขสฺส ลาภาติ อิเม อฺเ จ เอวรูปา สตฺตา พาลา อคฺคิปทิตฺตมิว อคารํ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อตฺตานฺจ อตฺตโน วจนการเก จ วินาเสนฺติ ตถา หิ เทวทตฺตมาคมฺม ราชา อชาตสตฺตุ-โกกาลิกาทโย ตทฺเปิ ปุคฺคลา อปาเย นิพฺพตฺตนฺติ. ราชา อชาตสตฺตุ สามฺผลสุตฺตนฺตสวนกาเล ยทิ ปิตรํ อฆาเตยฺย, โสตาปนฺโน ภเวยฺย ปิตรํ ฆาติตตฺตา มคฺคผลมฺปิ อปฺปตฺวา โลหกุมฺภิยํ สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา มุจฺจิสฺสติ อนาคเตปิ ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติ. โกกาลิโกปิ สาริปุตฺตโมคฺคลานตฺเถเร อนปจายิตฺวา มหานิรเย ปทุมคณนาย ปจฺจโนกาเส นิรยปเทเส ปทุมนิรเย…เป… ปทุมํ โข ปน อฺตโร ภิกฺขุ นิรยํ โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปนฺโน สาริปุตฺตโมคฺคลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติ อาห. ตตฺถ อฺตโร ภิกฺขูติ นามโคตฺเตน อปากฏํ ‘‘กึ ว ทีฆํ นุโข ภนฺเต ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณ’’นฺติ ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา นิสินฺนํ เอกํ ภิกฺขุํ เอวมาห ‘‘ทีฆํ โข ภิกฺขุ นิรเย อายุปฺปมาณํ, ตํ น สุกรํ สงฺขาตุํ เอตฺตกานิ วสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานี’’ติ ¶ วา สกฺกา ปน ภนฺเต อุปมํ กาตุนฺติ. ‘‘สกฺกา ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขุ วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห โหติ, ตโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ ติลํ อุทฺธเรยฺย, ขิปฺปตรํ โข โส ภิกฺขุ วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, น ตฺเวว เอโก อพฺพุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ ภิกฺขุ วีส อพฺพุโท นิรโย, เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโย’’ติ อาทิ. วีสติขาริโก ติ มาคธิเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา โกสลรฏฺเ เอโก ปตฺโถ โหติ. เตน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ. จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ. จตุโทณา มานิกา. จตุมานิกา ขารี. ตายขาริยา วีสติขาริโก ติลวาโห. ติลวาโหติ ติลสกฏํ. อพฺพุโท นิรโยติ อพฺพุโท นาม เอโก ปจฺเจกนิรโย นตฺถิ, อวีจิมฺหิ เอว ปน อพฺพุทคณนาย ปจฺจโนกาโส ‘‘อพฺพุโท นิรโย’’ติ วุตฺโต. เอส นโย นิรพฺพุทาทีสุปิ. ตตฺถ วสฺสคณนาปิ เอวํ เวทิตพฺพา ยถาห ‘‘สตํสตสหสฺสานิ โกฏิ โหติ เอวํ สตํสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นาม. สตํสตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นาม. สตํ สตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํ. สตํสตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํ. สตํสตสหสฺสนินฺนหุตานิ เอโก อพฺพุโท. ตโต วีสติคุโณ นิรพฺพุโท. เอส นโย สพฺพตฺถ อยฺจ คณนา อปริจิตานํ ทุกฺกรา’’ติ วุตฺตํ ตํ น สุกรํ สงฺขาตุ’นฺติ เกจิ ปน ตตฺถ ปริเทวนานตฺเตนปิ กมฺมกรณนานตฺเตนปิ อิมานิ นามานิ ลทฺธานีติ วทนฺติ. อปเรปิ วานการเณหีติ ฏีกาเนตฺติ. ยถา จ ทีฆวิทสฺสอาฆาตา จ พุทฺธนฺตรํ สฏฺิโยชนมตฺเตน อตฺตภาเวน อุตฺตาโน ปติโต มหานิรเย ปจฺจติ ยถา จ, ตสฺส ทิฏฺิอภิรุจิตานิ ปฺจ กุลสตานิ ตสฺเสว สหพฺยตํ อุปฺปนฺนานิ มหานิรเย ปจฺจนฺติ. วุตฺตฺเจตํ ภควตา ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา อคฺคิผุฏฺโ กูฏาคารานิ ทหติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานิ นิวาตานิ ผุสิตคฺคฬานิ ปิหิต วาตปานานิ เอวเมว โข ภิกฺขเว ยานิกานิจิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต เยเกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต, เยเกจิ อุปสคฺคา…เป… โน ปณฺฑิตโต. อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย ¶ พาโล อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต สอุปทฺทโว พาโล อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต, สอุปสคฺโค พาโล อนุปสคฺโค ปณฺฑิโตติ. อปิ จ ปูติมจฺฉสทิโส พาโล, ปูติมจฺฉพทฺธปตฺต ปุติสทิโส โหติ ตทุปเสวี. ฉฑฺฑนียตํ ชิคุจฺฉนียตฺจ อาปชฺชติ วิฺูนํ วุตฺตมฺปิ เจตํ นารทชาตเก.
‘‘ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ;
กุสาปิ ปูติ วายนฺติ, เอวํ พาลูปเสวนา’’ติ.
อกตฺติปณฺฑิโตจาปิ สกฺเกน เทวานมินฺเทน วเร ทิยฺยมาเน เอวมาห
‘‘พาลํ น ปสฺเส น สุเณ, น จ พาเลน สํวเส;
พาเลนา’ลฺลาปสลฺลาปํ, น กเร น จ โรจเย.
กึนุ เต อกรํ พาโล, วท กสฺสป การณํ;
เกน กสฺสป พาลสฺส, ทสฺสนํ นาภิกงฺขสิ.
อนยํ นยติ ทุมฺเมโธ, อธุรายํ นิยฺุชติ;
ทุนฺนโย เสยฺยโส โหติ, สมฺมา วุตฺโต ปกุปฺปติ;
วินยํ โส น ชานาติ, สาธุ ตสฺส อทสฺสน’’นฺติ.
เอวํ พาลทุชฺชนสํสคฺควเสเนว สพฺพานิ ภยุปทฺทวานิ อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตเสวนวเสนาติสพฺพโส สปฺปุริสา อติทุลฺลภาว.
อิทานิ.
‘‘ทุลฺลภฺจ มนุสฺสตฺตํ, พุทฺธุปฺปาโท จ ทุลฺลโภ;
ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺติ, สทฺธมฺโม ปรมทุลฺลโภ’’ติ.
อิมิสฺสา คาถาย วณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต. ตตฺถ ทุลฺลภฺจ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสภาโวปิ ทุลฺลโภเยว มนุสฺสสฺส ทุลฺลภภาโว กาณกจฺฉโปปมาทีหิ เวทิตพฺโพ เอโก กิร กสฺสโก คงฺคาตีเร ตีณิ สํวจฺฉรานิ กสิตฺวา กิฺจิมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา นงฺคลผาลํ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา คงฺคายํ ขิปิ เตน คงฺคานทิยา วาเหน เอโก อุทฺธํ เอโก เหฏฺาติ เอวํ ทฺเว นงฺคลผาลกา คงฺคายํ วุยฺหนฺตา จิเรน เอโก อุทฺธํ เอโก เหฏฺาติ ทฺเว เอกโต หุตฺวา ปากติกา ยุชฺชนฺติ ตสฺมึ ขเณ วสฺสสตวสฺสสหสฺสจฺจเยน เอกวารํ อุมฺมุชฺชมาโน กาณกจฺฉโป อุมฺมุชฺชมานกฺขเณ ตสฺส คีวา ทฺวินฺนํ นงฺคลผาลานมนฺตเร โหติ อยํ กาโล ¶ ทุลฺลโภว เอวเมว มนุสฺสตฺตภาโวปิ ทุลฺลโภเยว ตถาหิ มนุสฺสตฺตภาวํ อลภิตฺวาว นิรยเปตอสุรกายติรจฺฉานภูมีสุเยว สํสริตฺวา สีสมฺปิ อุกฺขิปิตุํ อลภนฺตา เอกพุทฺธนฺตรา ทฺเว พุทฺธนฺตรา ตโย พุทฺธนฺตรา จตฺตาโร พุทฺธนฺตรา เอกาสงฺขฺเยยฺยวเสน นิรเย ปจฺจนกสตฺตานํ คณนปถํ วีติวตฺตา, ตถา เปตอสุรกายติรจฺฉานภูมีสุปิ อติขุทฺทเกน อตฺตภาเวน ติลพีชสาสปพีชสฺส จตุปฺจฉสตฺตอฏฺกลภาคมตฺเตเนว องฺคุลิยา ปติฏฺิตฏฺานมตฺเตเยว ภูมิปเทเส นิสินฺนานํ อติขุทฺทกสตฺตานํ คณนปถมฺปิ วีติวตฺตา เต หิ คณิตุํ อิทฺธิมนฺตปุคฺคเล เปตฺวา อฺโ โก นาม สกฺขิสฺสติ เตหิ โมหนฺธภาเวน กณฺหสุกฺกปกฺขมฺปิ อชานนฺตา อเนเกสุ พุทฺธสเตสุ วา พุทฺธสหสฺเสสุ วา อุปฺปชฺชมาเนสุปิ พุทฺโธติสทฺทํ อสุตฺวา วีติวตฺตา, เอวํ มนุสฺสตฺตภาโวปิ ทุลฺลโภเยว. มนุสฺสตฺตภาเว ลภมาเนปิ พุทฺธุปฺปาทกาโล อติทุลฺลโภว. พุทฺธุปฺปาทกาเลปิ สมฺมาทิฏฺิ หุตฺวา กุสลูปปตฺติสงฺขาตา ขณสมฺปตฺติ ทุลฺลภาว, สทฺธมฺมเทสกสฺสาปิ ทุลฺลภตฺตา, ตสฺมิมฺปิ สติ องฺควิกลภาเวน สทฺธมฺมสวนสฺสาปิ ทุลฺลภตฺตาติ เอวมาทิปฺปเภทา มนุสฺสตฺตภาวาทิกา ขณสมฺปตฺติโย ทุลฺลภาติ เวทิตพฺพา. ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺตีติ กุสลูปปตฺติสงฺขาตา ขณสมฺปตฺติ ทุลฺลภาเยว ตถา หิ ปจฺจนฺตวิสย อรูปอสฺสตฺตติรจฺฉานเปตเนรยิกกาเล วา มชฺฌิมเทเสปิ จกฺขาทิองฺควิกเลวา ปริปุณฺณองฺคภาเวปิ มิจฺฉาทิฏฺิภูตา วา กุสลูปปตฺติสงฺขาตา ขณา น โหนฺติ ปจฺจนฺตวิสเย หิ ปวตฺตา ชนา ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปเถเยว รมนฺติ อภิรมนฺติ, จณฺฑสภาวา จ เต โหนฺติ, รตนตฺตยคุณมฺปิ น ชานนฺติ. อรูปิโนปิ ปุคฺคลา ปรโตโฆสวิรหิตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาโภปิ เตสํ นตฺถิ, พุทฺธทสฺสนาทีนิปิ น ลภนฺติ. อสฺสตฺตติรจฺฉานเปตเนรยิกกาเลสุ ปน ปเคว ปูริตปารมีนํ สตฺตานํ ปวตฺตนมฺปิ อพฺโพหาริกํ, สมฺมาทิฏฺิกุเล ชายมานาปิ จกฺขุวิกเลน พุทฺธสงฺฆรตนานํ อทสฺสนํ, โสตวิกเลน ธมฺมสวนโตปิ หายติ เอฬมูคาทิภาเวน กุสลสมาทานา น โหนฺติ. องฺคสมฺปนฺเนปิ มิจฺฉาทิฏฺิภาเวน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ สพฺพชนานํ ¶ นยนรสายตนภูตํ สพฺพฺุพุทฺธมฺปิ ทิสฺวา ปสาทโสมฺเมน จกฺขุนา โอโลเกตพฺพมฺปิ น มฺนฺติ มโนปโทสวเสเนว ยุคคฺคาหา หุตฺวา ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ อเนเกปิ มิจฺฉาทิฏฺิโน มหานิรเย อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ กุสลูปปตฺติขณสมฺปตฺติปิ ทุลฺลภาเยว.
‘‘ทุลฺลภฺจ มนุสฺสตฺตํ, พุทฺธุปฺปาโท จ ทุลฺลโภ;
ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺติ, สทฺธมฺโม ปรมทุลฺลโภ’’ติ.
อิมิสฺสา คาถาย อตฺโถ วุตฺโตเยว.
อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน
ปกิณฺณกกณฺโฑ นาม ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
เอวํ สตฺถุปรินิพฺพานโต วสฺสสตจฺจเยน ปติฏฺิเต อิสินา การิตตฺตา’ อิสินคร’นฺติ ลทฺธนาเม ทฺวตฺตปาทิภูปาลานํ นิวาสฏฺานภูเต สีริเขตฺตนคเร เอราวติยา นทิยา ปาริมตีรภูเต ปพฺพตสานุมฺหิ ปติฏฺิตสฺส กฺจนวรมหาถูปสฺส ทายกสฺส สตฺวิวมหาธมฺมรฺโ กาเล สาสนสฺส ทฺวิสหสฺสสตาธิกเอกตึสติเม วสฺเส สาสเน ปฏิลทฺธสทฺธานํ กุลปุตฺตานํ มหาชานิกรณวเสน วิมติวิโนทนิยา วุตฺตวจนํ สทฺทยุตฺติอตฺถยุตฺติวเสน สาธุกํ อวิจินิตฺวา นทิยา อุทกุกฺเขปํ อกตฺวา อุปสมฺปทา กมฺมสฺส การิตตฺตา สาสเน ปราชยมาปนฺเน กุลปุตฺเต อุปารมฺภกรณวเสน สีมวิปตฺติหารโก สีมสมฺปตฺติปฺปกาสโก คนฺโถ ปวตฺตติ.
เอตฺตาวตา จ สิริเขตฺตนครโคจรคาเมน สตฺวิวมหาธมฺมราชคุรุภูเตน มหาเวยฺยากรเณน ติปิฏกธเรน’สทฺธมฺมโกวิโท’ติ ปากฏ นามเธยฺเยน มหาเถเรน อุปชฺฌาโย หุตฺวา ปฺาธิปตีนํ นิวาสภูเต ปจฺฉิมชินจกฺกสาสนวเร วาสิคณาจริเยน คณวาจเกน วินยธเรน มหาสามินา จ, ราชคุรุนา ติปิฏกนาคตฺเถเรน จ อาจริโย หุตฺวา เวชฺชกมฺมชงฺฆเปสนกมฺมาทิวเสน อเนสนํ ปหาย สมฺมา อาชีเวน วิสุทฺธาชีเวหิ สงฺฆคเณหิ การกสงฺฆา หุตฺวา สิริเขตฺตนครสฺส ทกฺขิณทิสาภาเค ทีฆปพฺพตสานุมฺหิ เอราวติยา นทิยา ตีเร วาลิกปุฬิเน สีมาเปกฺขาย สห อุทกุกฺเขปํ ¶ กตฺวา ปวตฺตาย อุทกุกฺเขปสีมาย ทสธา พฺยฺชนวิปตฺตึ อกตฺวา านารเหน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปทาย วีสติวสฺเสน สาครพุทฺธีติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน ภิกฺขุนา รจิโต สาสนวิปตฺติหารโก สีมวิโสธนี นาม คนฺโถ สมตฺโต.
เอตฺตาวตา วิภตฺตา หิ, สปฺปเภทปฺปวตฺติกา;
สีมวิโสธนีเหสา, นิปุณา สาธุจินฺติตา.
สิริเขตฺตาติ ปฺาเต, ปุเร อปรนามเก;
ทกฺขิเณยฺยทิสาภาเค, อุจฺจเนน กตาลเย.
วสนฺโต ภิกฺขุ นาเมน, สาครพุทฺธีติ วิสฺสุโต;
ปุณฺเณ วีสติวสฺสมฺหิ, คนฺโถยํ สาธุจินฺติโต.
มยายํ รจิโต คนฺโถ, นิฏฺปฺปตฺโต อนากุโล;
เอวํ ปาณินํ สพฺเพ, สีฆํ สิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา.
ยาว พุทฺโธตินามมฺปิ โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ตาว ติฏฺตุ ยํ คนฺโถ, สาสเน หารยํ ตมํ.
อุทฺธํ ยาว ภวคฺคา จ, อโธ ยาว อวีจิโต;
สมนฺตา จกฺกวาเฬสุ, เย สตฺตา ปถวีจรา.
เตปิ สพฺเพ มยา โหนฺตุ, สมสมวิปากิโน;
จิรํ ชีวตุ โน ราชา, สาสนสฺส อุชฺโชตโก.
ทิพฺพนฺโต ราชธมฺเมน, อโรโค สห าติภิ;
อเนน ปฺุกมฺเมน, ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.
สาสนํ โชตยนฺโตว, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน;
ยทา นสฺสติ สทฺธมฺโม, อนฺธีภูโต มหีตเล;
เทวโลเก ตทา เหสฺสํ, ตุสิเต านมุตฺตเมติ.
สีมวิโสธนี นิฏฺิตา.