📜

โมคฺคลฺลาน ¶ วุตฺติวิวรณปฺจิกา.

วุตฺติสเมตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สทฺธมิทฺธคุณํ สาธุ นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ,

สธมฺมสงฺฆํ ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณํ.

อการาทโย ¶ นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ, อ อา อิ อี อุ อู เอ ऐ โอ औ ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ  ฏ  ฑ ฒ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ล ว ส ห ฬ อํ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘โนม วณฺเณ‘‘. ติตาลีสาติ วจนํ กตฺถวิ วณฺณโลปํ าเปติ; เตน-ปฏิสงฺขาโยนิ โสติ-อาทิ สิทฺธํ.

ทสาโท ¶ สรา-.

ตตฺถาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘สโร โลโป สเร‘‘. จฺจาทิ.

ทฺเวทฺเว สวณฺณา-.

เตสุ ทฺเวทฺเว สรา สวณฺณา นาม โหนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘วณฺณปเรณ สวณฺโณปิ‘‘

๑.๒.

ปุพฺโพ ¶ รสฺโส-.

เตสุ ทฺวีสุ โย โย ปุพฺโพ โส โส รสฺสสฺโ โหติ; เตสุ เอ โอ สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘รสฺโส เว‘‘.จฺจาทิ.

ปโร ทีโฆ-.

เตสฺเวว ทฺวีสุ โย โย ปโร โส โส ทีฆสฺโ โหติ; เตน กฺวตฺโถ’โยโลปนิสุ ทีโฆ‘‘.จฺจาทิ.

กาทโย ¶ พฺยชนา-.

กการาทโย วณฺณา นิคฺคหีตปริยนฺตา พฺยชนสฺา โหนฺติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘พฺยชเน ทีฆรสฺสา‘‘.จฺจาทิ.

ปฺจ ปฺจกา วคฺคา-.

กาทโย ปฺจกา ปฺจ วคฺคา นาม โหนฺตี; เตน กฺวตฺโถ ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต‘‘. จฺจาทิ.

พินฺทุ นิคฺคหีตํ-.

ยฺวายํ วณฺเณ พินฺทุมตฺโต โส นิคฺคหีตสฺโ โหติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘นิคฺคหีตมิ‘‘. จฺจาทิ; ครุสฺา กรณํ อนฺวตฺถสฺตฺถํ.

อิยุวณฺณา ชฺฌลา นามสฺสนฺเต-.

นามํ ปาฏิปทิกํ ตสฺส อนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสฺา โหนฺติ ยถากฺกมํ; เตน กฺวตฺโถ‘‘ฌลา เว‘‘. จฺจาทิ.

ปิตฺถิยํ-. ¶

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺสนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุ วณฺณา ปสฺา โหนฺติ; เตน กฺวตฺถา ‘‘เย ปสฺสิวณฺณสฺส‘‘. อิจฺจาทิ.

ฆา-. ¶

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺสนฺเต วตฺตมาโน อากาโร ฆสเฺา โหติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต‘‘.จฺจาทิ.

โคสฺยาลปเน-.

อาลปเน สิ คสฺโ โหติ; เตน กฺวตฺโถ ‘‘เค เว‘‘.จฺจาทิ.

สฺาธิกาโร.

วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺส-.

ยํ วิเสสนํ ตทนฺตสฺส วิธิ าตพฺโพ; ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ‘‘. นรา นเร.

สตฺตมิยํ ¶ ปุพฺพสฺส-.

สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว การิยํ ตพฺพํ; ‘‘สโร โลโป สเร‘‘. เวฬคฺคํ; ตมหนฺตีธ กสฺมา น โหติ; สเรโตปสิเลสิกาธาโร ตตฺเถตาว วุจฺจเต ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสาติ.

ปฺจมิยํ ¶ ปรสฺส-.

ปฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺส การิยํ ตพฺพํ; ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ‘‘. นรา นเร; อิธ น โหติ ชนฺตุโย อนนฺตา; อิธ กสฺมา น โหติ; โอสธฺโย อนนฺตเร กตตฺถตาย น วฺยว หิตสฺส การิยํ.

อาทิสฺส-. ¶

ปรสฺส สิสฺสมานํ การิยมาทิวณฺณสฺส าตพฺพํ; ‘‘ร สงฺขฺยาโต วา‘‘. ราชินา.

ฉฏฺิยนฺตสฺส-.

ฉฏฺินิทฺทิฏฺสฺส ยํ การิยํ ตทนฺตสฺส วณฺณสฺส วิฺเยฺยํ ‘‘ราชสฺสิ นามฺหิ‘‘. ราชินา.

งนุพนฺโธ-.

งกาโร’นุพนฺโธ ยสฺส โส’นฺตสฺส โหติ; ‘‘โคสฺสาวงิ‘‘. ควาสฺสํ.

ฏนุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส-.

ฏกาโร’นุพนฺโธ ยสฺส โส’เนกกฺขโร จาเทโส สพฺพสฺส โหติ; ‘‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ‘‘. เอสุ ‘‘นามฺหนิมิ‘‘. อเนน.

กานุพนฺธาทฺยนฺตา-. ¶

ฉฏฺินิทฺทิฏฺสฺส านุพนฺธกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา โหนฺติ; ‘‘พฺรุโต ติสฺสี‘‘. พฺรวีติ, ‘‘ภุสฺส วุก‘‘. พภุว.

มนุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร-.

มกาโร’นุพนฺโธ ยสฺส โส สรานมนฺตา สรา ปโร โหตี; ‘‘มฺจ รุธาทีนํ‘‘. รุนฺธติ.

วิปฺปฏิเสเธ-. ¶

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปุริสานํ สหปฺปตฺติยํ ปโร; โส จ คจฺฉติ ตฺวฺจ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ; โส จ คจฺฉติ ตฺวฺจ คจฺฉสิ อหฺจ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม.

สงฺเกโต’นวยโว’นุพนฺโธ-. ¶

โย’นวยวภุโต สงฺเกโต โส’นุพนฺโธติ ตพฺโพ;ลตุปิตาทีนมาสิมฺหิ. กตฺตา, สงฺเกตคฺคหณํ กึ? ปกตียาทิสมุทายสฺสานุพนฺธตา มา โหตุติ; อนวยโว หิ สมุทาโย สมุทายรูปตฺตาเยว; อนวยวคฺคหณํ กึ?’อเตน’. ชเนน; อิมินาว โลปสฺสาวคตตฺตา นานุพนฺธโลปาย วจนมารทฺธํ.

วณฺณปเรน ¶ สวณฺโณ’ปิ-.

วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา เตน สวณฺโณ’ปิ คยฺหติ สํว รูปํ; ยุวณฺณานมฺโ ลุตฺตา‘‘. วาเตริตํ, สโมนา.

นฺตุ ¶ วนฺตุมนตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธิ-.

วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธิเยว นฺตุ คยฺหติ, ‘‘นฺตนฺตุนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม‘‘. คุณวนฺโต; วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีติ กึ; ชนฺตุ ตนฺตุ.

ปริภาสาโย.

สโร โลโป สเร-.

สเร สโร โลปนีโย โหติ; ตตฺริเม, สทฺธินฺทฺริยํ, โน เหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ปุตฺตา มตฺถิ, อสนฺเตตฺถ.

ปโร ¶ กฺวจิ โลปนีโย โหติ; โส’ปิ, สาว, ยโตทกํ, ตโตว; กฺววีติ กึ? สทฺธินฺทุยํ อยมธิกาโร อาปริจฺเฉทาวสานา เตน นาติปฺปสงฺโค.

นทฺเววา-. ¶

ปุพฺพปรสรา ทฺเว’ปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต; ลตา อิว ลเตว ลตาว.

ยุวณฺณนมฺโ ลุตฺตา-.

ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ โ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; ตสฺเสทํ, วาเตริตํ, โนเปติ, วาโมรุ, อเตว’ฺเ, โวทกํ; กถํ ปจฺโจรสฺมนฺติ; โยควิภคา, วาตฺเวว ตสฺสิทํ; ลุตฺเตติ กึ? ลตา อิว.

ยวา ¶ สเร-.

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการา โหนฺติว ยถากฺกมํ; วฺยากโต, อิจฺจสฺส, อชฺฌิณมุตฺโต, สฺวาคตํ, ภวาปนลานีลํ; วาตฺเถว-อิติสฺส; กฺวจีตฺเวว-ยานีธ, สูปฏฺิตํ.

โนํ-.

โนํ ยวา โหนฺติ วา สเร ยถากฺกมํ; ตฺยชฺช เต’ชฺช สฺวาหํ โส’หํ,กฺวจิตฺเวว-ปุตฺตามตฺถิ อสนฺเตตฺถ.

โคสฺสาวงิ-.

สเร โคสฺส อวงิ โหติ; ควาสฺสํ; ยถริว ตถริเวตินิปาตาว; ภุสามิเวติ อิวสทฺโท เอวตฺโถ.

พฺยฺชเน ¶ ทีฆรสฺสา-.

รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆรสฺสา โหนฺติ พฺยฺชเน; ตตฺรายํ, มุนีวเร, สมฺมเทว, มาลหารี.

สรมฺหา ทฺเว-

สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปา โหนฺติ; ปคฺคโห; สรมฺหาติ-กึ? ตํขณํ.

จตุตฺถทุติเยสฺเวยํ ตติยปามา-.

จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเวสํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติยปมา โหนฺติ ปจฺจาสตฺตฺย; มหทฺธโน, ยส ตฺเถโร, อปฺผุฏํ, อพฺภุคฺคโต; เอสฺวิติ-กึ? เถโร; เอสนฺติกึ?ปตฺโถ.

วิติสฺเสเว ¶ วา-.

เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วา; อิตฺเถว อิจฺเจว; เอเวติ-กึ,อิจฺจาห.

โนม วณฺเณ-.

โนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วา; ทิสฺวา ยาจกมาคเต, อกรมฺภสเต,เอสอตฺโถ, เอสธมฺโม, มคฺโค อคฺคมกฺขายติ, สฺวายตนํ, หิยฺยตฺตนํ, กรสฺสุ; วาตฺเวว-ยาจเก อาคเต, เอโส ธมฺโม; วณฺเณติ กึ?โส.

นิคฺคหีตํ-. ¶

นิคฺคภีตมาคโม โหติ วา กฺวจิ; จกฺขุํ อุทปาทิ จกฺขุ อุทปาทิ, ปุริมํชาติ ปุริมชาติ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ. อวํ สิโรติ-อาทิสุ นิจฺจํ ววตฺถีตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส; สามตฺถี เยนาคโมว ส จ รสฺสสรสฺเสว โหติ ตสฺส รสฺสานุคตตฺตา.

โลโป-.

นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ; กฺยาหํ กีมหํ, สา รตฺโต สํรตฺโต; สลฺเลโข-คตฺตุกาโม-คนฺตุมโนติอาทิสุ นิจฺจํ.

ปรสรสฺส-

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส สรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ; ตฺวํสิ ตฺวมสิ.

วคฺเค ¶ วคฺคนฺโต-

นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหติ ปจฺจา สตฺยา; ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตฺจรติ ตํ จรติ, ตณฺานํ ตํ านํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตมฺปาติ ตํ ปาติ; นิจฺจํ ปท มชฺเฌ, คนฺตฺวา; กฺวจฺตฺราปิ, สนฺติฏฺติ.

เยวหิสุฺโ-.

ยเอวหิสทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โ โหติ; ยยฺเทว, ตฺเว, ตฺภิ; วาตฺเวว-ยํยเทว.

เย สํสฺส-

สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ ตสฺส วา โ โหติ ยกาเร; สฺโม สํยโม.

มยทา สเร-.

นิคฺคหีตสฺส มยทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ; ตมหํ, ตยิทํ, ตทลํ; วาตฺเวว-ตํ อหํ.

วนตรคา ¶ จาคมา-.

เอเต มยทา จาคมา โหนฺติ สเร วา กฺวจิ; ติวงฺคีกํ, อิโต นายติ, จินิตฺวา, ตสฺมาติห, นิโรชํ, ปุถเคว, อิธมาหุ, ยถยิทํ, อตฺตทตฺถํ; วาตฺเวว-อตฺตตฺถํ; อติปฺปโค โข ตาวาติ-ปมนฺโต ปคสทฺโทว.

ฉา โฬ-.

ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วา; ฉฬหํ, ฉฬายตนํ; วาตฺเวว-ฉ อภิฺา.

ตทมินาทีนิ- ¶

ตทมินาทีนิ สาธูนิ ภวนฺติ? ตํ อิมินา ตทมินา, สกึ อาคามี สกทาคามี, เอกํ อิธ อหํ เอกมิทาหํ, สํวิธาย อวหาโร สํวิทาวหาโร, วาริโน วาหโก วลาหโก, ชีวนสฺส มูโต ชีมูโต, ฉวสฺส สยนํ สุสานํ, อุทฺธํ ขมสฺส อุทุกฺขลํ, ปิสิ ตาโส ปิสาโจ, มหิยํ รวตีติ มยูโร; เอวมฺเปิ ปโยค โต’นุคนฺตพฺพา; ปเรสํ ปิโสทราทิเวทํ ทฏฺพฺพํ.

ตวคฺควรณานํ ¶ เย จวคฺคพยา-.

ตวคฺควรณานํ จวคฺคพยา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเร; อปูจฺจณฺฑกายํ, ตจฺฉํ, ยชฺเชวํ, อชฺฌตฺตํ, ถฺํ, ทิพฺพํ, ปยฺเยสนา, โปกฺขรฺโ; กฺวจีตฺเวว-รตฺยา.

วคฺคลเสหิ ¶ เต-

วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติ; สกฺกเต, ปจฺจเต, อฏฺฏเต, กุปฺปเต, ผลฺลเต, อสฺสเต, กฺวจี ตฺเวจ-กฺยาหํ.

หสฺส วิปลฺลาโส-

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเร; คุยฺหํ.

เว วา-.

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเร; พวฺหาพาโธ พหฺวา พาโธ.

ตถนรานํ ¶ ฏณลา-.

ตถนรานํ ฏณลา โหนฺตี วา; ทุกฺกฏํ, อฏฺกถา, คหณํ, ปลิโฆ, ปลายติ, วาตฺเวจ-ทุกฺกตํ; กฺวจีตฺเวว-สุคโต.

สํโยคาทิโลโป-

สํโยคสฺส โย อาทิภุโต’วยโว ตสฺส วา กฺวจี โลโป โหติ; ปุปฺผํสา, ชายเต’คินิ.

วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ทฺเว-

วีจฺฉายมาภิกฺขฺเ จ ยํ วตฺตเต ตสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติ, กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ วฺยาปิตุ มิจฺฉา วีจฺฉา; รุกฺขํรุกฺขํ สิฺจติ, คาโมคาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยตี, กิริยํ กิริยมารหเต.

อตฺถิเยวานุปุพฺพิเย’ปิ ¶ วีจฺฉา, มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา; ยทิ หิ เอตฺถ มูลคฺคเภโท น สิยา อานุปุพฺพิยมฺปิ น ภเวยฺย, (เชฏฺํ เชฏฺมนุปฺปเวสย) มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ- มาสกํ มาสกมิจฺเจตสฺมา วีจฺฉาวคมฺยเต สทฺทนฺตรโต ปน อิมมฺหา กหาปณาติ อวธารณํ; ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผนฺติ, ปมํ ปมํ ปจฺจนฺตีติ วีจฺฉาว; อิเม อุโภ อฑฺฒา กตรา กตรา เอสํ ทฺวินฺนมฑฺฒตา, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒตา, อิหาปิ วีจฺฉาว; อาภิกฺขฺํ-โปโนปุฺํ, ปจติ ปจติ ปปจติ ปปจติ, ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉติ, ปฏปฏา กโรติ, ปฏปฏายติ.

สฺยาทิโลโป ¶ ปุพฺพสฺเสกสฺส-.

วีจฺฉาเมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติ, เอเกกสฺส, กถํ มตฺถกมตฺถเกนาติ? สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสาติ โยควิภาคา; น จาติปฺปงฺโค โยควิภาคา อิฏฺปฺปสิทฺธีติ.

สพฺพาทีนํ วีติหาเร-.

สพฺพาทีนํ วีติหาเร ทฺเว ภวนฺติ ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จ; อฺมฺสฺส โภชกา, อิตรีตรสฺส โภชกา.

ยาว โพธํ สมฺภเม-.

ตุริเตนาปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึ สติ วตฺตุ ยาวนฺเตห สทฺเทหิ โส’ตฺโถ วิฺายเต ตาวนฺโต สทฺทา ปยุชฺชนฺเต; สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ.

พหุลํ-.

อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยา เตน นาติปฺปสงฺโค อิฏฺสิทฺธิ จ.

อิติ โมคฺคลฺลานวฺยากรเณ วุตฺตียํ ปโม กณฺโฑ.

ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ ¶ นามสฺมา สิโยอํโยนาภิสนํ สฺมาหิสนํสฺมึสุ-.

เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา; มุนิ มุนโย, มุนึ มุนโย, มุนินา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมึ มุนีสุ, เอวํ กุมารี กุมาริโย, กฺา กฺาโยติ; เอตานิ สตฺต ทุกานิ สตฺตวิภตฺติโย; วิภาโค วิภตฺตีติ กตฺวา-เอตฺถ สิอมิตีการา การา ‘‘กิมํสิสู‘‘ติ. สํเกตตฺถา.

กมฺเม ¶ ทุติยา-.

กรียติ กตฺตุกฺริยายาภีสมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ ทุติยา วิภตฺติ โหติ; กฏํ กโรติ, โอทนํ ปวติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, โอทโน ปจฺจตีติ-โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กึ จรหิ? อาขฺยาตโต; กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนียนฺติ- อตฺเถว คุณ ยุตฺตสฺส กมฺมตา; อิจฺฉิเต’ปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธ; คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาวติ, ควมวรุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺขมว จินาติ ผลานิ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต, สิสฺสํ ธมฺมมนุสาสติ.

เอวมนิจฉิเต’ปิ; ¶ อหึ ลงฺฆยติ, วีสํ ภกฺเขติ; ยนฺเน วิจฺฉิตํ นาปิ อนิจฺฉิตํ ตตฺถาปิ ทุตียา สิทฺธา; คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปติ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามมธิติฏฺติ, รุกฺข มชฺฌาสเตติ-อธิสีาสานํ ปโยเค’ธิกรเณ กมฺมวจนิจฺฉา.

วตฺติจฺฉาโต ¶ หิ การกานิ โหนฺติ; ตํ ยถา- วลาหกา วิชฺโชตเต, วลาหกสฺส วิชฺโชตเต, วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเตติ.

เอวมภินวิสสฺส วา, ธมฺมมภินิวิสเต ธมฺเม วา, ตถา อุปนฺวชฺฌาวสสฺสาโภชนนวุตฺติจนสฺส; คามมุปวสติ, คาม มนุวสติ, ปพฺพตมธิวสติ, ฆรมาวสติ; อโภชนนิวุตฺติวจ นสฺสาติ-กึ? คาเม อุปวสติ-โภชนนิวุตฺตึ กโรตีติ อตฺโถ. ตปฺปานาจาเร’ปิ ¶ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธา, นทิมฺปิวติ, คามํ จรติ; เอวํ สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ-อาทิสุปิ.

วิหิตาว ปฏิโยเค ทุติยา, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคาติ-ตํ ปฏิ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ; ยทา ตุ ธาตุนา ยุตฺโต ปติ ตทา เตนาโยคา สมฺพนฺเธ ฉฏฺี จ ตสฺส นปฺปฏิ ภาตีติ? อกฺเข ทิพฺพติ, อกฺเขหิ ทิพฺพติ, อกฺเขสุ ทิพฺพตีติกมฺมกรณาธิกรณวจนิจฺฉา.

กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค-. ¶

กฺริยาคุณทพฺเพหิ สากลฺเลน กาลทฺธานํ สมฺพนฺโธ อจฺจนฺตสํโยเค, ตสฺมึ วิฺายมาเน กาลสทฺเทหิ อทฺธ สทฺเทหิ ¶ จ ทุติยา โหติ; มาสมธีเต, มาสํ กลฺยาณิ. มาสํ คุฬธานา, โกสมธีเต, โกสํ กุฏิลา นที, โกสํ ปพฺพโต; อจฺจนฺตสํเยเคติ กึ? มาสสฺส ทฺวีหมธีเต; โกสสฺเสก เทเส ปพฺพโต; ปุพฺพนฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาติ; เอวมาทิสุ กาลวาจีหิ อจฺจนฺตสํเยคตฺตาว ทุติยา สิทฺธา, วิภตฺติวิปลฺลาเสน วา พหุลํ วิธานา-

ผลปฺปตฺติยํ กฺริยาปริสมตฺตฺยปวคฺโค ตสฺมึ วิฺาย มาเน กาลทฺธานํ กฺริยายาจฺจนฺตสํโยเค ตติยาภิมตา สาปิ กรณตฺตาว สิทฺธา; มาเสนานุวาโก’ธีโต, โกเสนานุวา โก’ธีโตติ; อนปวคฺเคตุ อสาธกตมตฺตา กรณตฺตาภเว ทุติยาว มาสมธีโต’นุวาโก, น จาเนน คหิโตติ.

การกมชฺเฌ เย กาลทฺธานวาจิโน ตโต สตฺตมีปปฺจมิโย อภิมตา; อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวีเห ภุฺชิสฺสติ ทฺวีหา ภุฺชิสฺสติ, อตฺรฏฺโ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตีติ-ตาปีห สกสกการกวจนิจฺฉาเยว สิทฺธา.

คติโพธาหารสทฺทตฺถกมฺมกหชฺชาทีนํ ¶ ปโยชฺเช-.

คมนตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานมกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ, สามตฺถิยา จ ปโยชกวฺยาปาเรน กมฺมตาวสฺส โหตีติ ปตียเต; คม ยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ มาณวกํ คามํ, โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ มาณวกํ ธมฺมํ, โภชยติ มาณวกโมทนํ, อาสยติ มาณวกโมทนํ, อชฺฌาปยติ มาณวกํ เวทํ ปายติ ¶ มาณวกํ เวทํ, อาสยติ เทวทตฺตํ, สายยติ เทว ทตฺตํ, อฺํ ภชฺชาเปติ, อฺํ โกฏฺฏาเปติ, อฺํ สนฺถราเปติ. เอเตสเมวาติ กึ?ปาจยติ โอทนํ เทวทตฺเตน ยฺทตฺโต; ปเย ปฺโปติ กึ?คจฺฉติ เทวทตฺโต, ยทา จรหิคมยติ เทวทตฺตํ ยฺ ทตฺโต, ตมปโร ปโยชยติ ตทา คมยติ เทวทตฺตํ ยฺทตฺเตเนติ - ภวิตพฺพํ คมยติสฺสาคมนตฺถตฺตา.

หราทีนํ ¶ วา-.

หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วา; หาเรติ หารํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, กาเรติ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, ทสฺสยเต ชนํ ราชา ชเนเนติ วา, อภิวาทยเต คุรุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา.

น ¶ ขาทาทีนํ-.

ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติ; ขาทยติ เทวทตฺเตน, อาทยติ เทวทตฺเตน, อวฺหาปยติ เทวทตฺเตน, สทฺทายติ เทวทตฺเตน, กนฺทยติ เทวทตฺเตน, นายยติ เทวทตฺเตน.

วหิสฺสานิยนฺตุเก-.()

วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตน; อนิยนฺตุเกติ-กึ?วาหยติ คารํ พลิวทฺเท.

ภกฺขิสฺสาหึสายํ-.()

ภกฺขยติ โมทเก เทวทตฺเตน; อหึสายนฺติ กึ? ภกฺขยติ พลิวทฺเท สสฺสํ.

ธฺยาทีหิ ¶ ยุตฺตา-.

ธิอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติ? ธิรตฺถุมํ ปูติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ, อนฺตรา จ นาฬนฺทํ, สมาธานมนฺตเรน, มุจลินฺทมภิโต สรมิจฺจาทิ-ฉฏฺิยาปวาโท ยํ.

ลกฺขณิตฺถมฺภุตวีจฺฉาสฺวภินา-.

ลกฺขณาทิสฺวตฺเถสฺวหินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; รุกฺข มภิวิชฺเชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, รุกฺขํ รุกฺขมภิติฏฺติ.

ปติปรีหิ ¶ ภาเค จ-.

ปติปรีหิ ยุตฺตมฺหา ลกฺขณาทิสุ ภาเค วตฺเถ ทุติยา โหติ; รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, รุกฺขํ ปริวิชฺเชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยา.

อนุนา-. ¶

ลกฺขณาทิสฺวตฺเถสฺวนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; รุกฺข มนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ, สจฺจกิริยมนุปวสฺสิ; เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ, รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ อนุสิยา.

สหตฺเถ-

สหตฺเถ’นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; ปพฺพตมนุติฏฺติ.

หีเน-

หีนตฺเถ’นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; อนุสาริปุตฺตํ ปฺาวนฺโต.

ปฺวนฺโต-ม.

อุเปน-. ¶

หินตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ; อุปสาริปุตฺต ปฺาวนฺโต.

สตฺตมฺยาธิกฺเย-.

อาธิกฺยตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ; อุปขารยํ โทโณ.

สามิตฺเต’ธินา-.

สามิภาวตฺเถ’ธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ; อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต.

กตฺตุกรเณสุ ¶ ตติยา-.

กตฺตริ กรณ จฺैอ การเก ตติยา โหติ; ปุริเสน กตํ, อสินา ฉินฺทติ, ปกติยาภิรูโป, โคตฺเตน โคตโม’สุเมโธ นาม นาเมน, ชาติยา สตฺตวสฺสิโกติ-ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ เอว ตติยา; เอวํ สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ, ปฺจเกน ปสโว กิณาตีติ.

สหตฺเถน-

สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยา; ปุตฺเตน สหาคโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต? ตติยาปิ ฉฏฺีว อปฺปธาเน เอว ภวติ.

ลกฺขเณ-. ¶

ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยา สิยา; ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขิ, อกฺขินา กาโณ, เตน หิ องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต.

เหตุมฺหิ-. ¶

ตกฺกิริยาโยคฺเค ตติยา สิยา; อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย ยโส.

ปฺจมีเณ วา-.

อิเณ เหตุมฺหี ปฺจมี โหติ วา;ชฬตฺตา พทฺโธ สเตน วา.

คุเณ-

ปรางฺคภุเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา; ชฬตฺตา พทฺโธ ชฬตฺเตน วา, ปฺาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโต’นิจฺจา, สงฺขาร นิโรธา วิฺาณนิโรโธ.

ฉฏฺี ¶ เหตฺวตฺเถหิ-.

เหตฺวตฺถวจีหิ เยเค เหตุมฺหิ ฉี สิยยา; อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา.

สพฺพาทิโต สพฺพา-.

เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติ; โก เหตุ, กํ เหตุํ, เกน เหตุนา, ตสฺส เหตุสฺส, กสฺมา เหตุสฺมา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมึ เหตุสฺมึ; กึ การณํ, เกน การเณน; กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน; กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนเนจฺเจวมาทิ –เหตฺวตฺเถหีตฺเวว-เกน กตํ.

จตุตฺถิ ¶ สมฺปทาเน-.

ยสฺส สมฺมา ปทียเต ตสฺมึ จตุตฺถิ สิยา; สงฺฆสฺส ททาติ, อาธารวิจกฺขายํ สตฺตมีปิ สิยา, สงฺเฆ เทหิ.

ตาทตฺถฺเย-.

ตสฺเสทํ ตทตฺถํ ตทตฺถภาเว โชตนีเย นามสฺมา จตุตฺถี สิยา; สีตสฺส ปฏิฆาตาย, อตฺถาย หิตาย เทวมนุสฺสานํ, นาลํ ทารภรณาย, ยูปาย ทารุ, ปากาย วชตีตฺเววมาทิ.

กสฺส ¶ สาทุํ น รุจฺจติ, มา อายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทตีติ-ฉฏฺี สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายํ; น เจวํ วิโรโธ สิยา สทิสรูปตฺตา เอวํ วิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ-อตฺถมตฺเต ปมา.

เอวมฺาปิ ¶ วิฺเยฺยา ปรโต’ปิ ยถาคมํ.

รฺโ สตํ ธาเรติ, รฺโ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี; เอวํ รฺโ สิลาฆเต, รฺโ หนุเต, รฺโ อุป ติฏฺเต, รฺโ สปเต, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิตํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุภยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูหตี,[ ] โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ สมณานํ ติตฺถิยา, ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูย, [ ] รฺโ ภาคฺยมา รชฺฌติ, รฺโ ภาคฺยมิกฺขเต, เตน ยาจิโต อยาจิโต วา ตสฺส ¶ คาโว ปฏิสุณาติ, คาโว อาสุณาติ, ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, โหตุ ปติคิณาติ, โหตฺวนุคิณาติ, อาโรวยามิ โว, ปติเวทยามิ โว, ธมฺม เต เทสิสฺสามิ, ยถา โน สตฺถา วฺยากเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺสาติ –ชีวิตํ ติณายปิ น มฺมโนติ ตาทตฺถฺเย จตุตฺถิ; ติเณน โย อตฺโถ ตทตฺถายปีติ อตฺโถ;

‘‘โย ¶ จ สิตจ อุณฺหจ ติณา ภิยฺโย น นมฺติ‘‘

ติณมิว ชีวิตํ มฺมาโนติ-สวิสยาว วิภตฺติโย; สคฺคาย คจฺฉตีติ-ตาทตฺถฺเย จตุตฺถิ, โย หิ สคฺคํ คจฺฉติ ตทตฺถํ ตสฺส คมนนฺติ–-กมฺมววนิจฺฉายํ ตุ ทุติยาว - สคฺคํ คจฺฉติ; อายุํ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ ภทฺทํ กลฺยาณํ อตฺถํ ปโยชนํ กุสลํ อนามยํ หิตํ ปถฺยํ สุขํ สาตํ โภโต โหตุ; สาธุ สมฺมุติ เมตสฺส, ปุตฺตสฺสาวิกเรยฺย คุยฺหมตฺถํ, ตสฺส เม ¶ สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อฺชลึ เต ปคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺสตฺโถ, นโม เต ปุริสาชฺ, โสตฺถิ ตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, สมตฺโถ มลฺโล มิลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ-สพฺพตฺถ ฉฏฺี สมฺพนฺเธ.

เอวํ วิธมฺมฺเปวํ วิฺเยยฺยํ ยถาคมํ.

ปฺจมฺยวธิสฺมา-. ¶

ปทตฺถาวธิสฺมา ปฺจมี วิภตฺติ โหติ; คามสฺมา อาคจฺฉติ เอวํ โจรสฺมา ภายติ, โจรสฺมา อุตฺตสติ, โจรสฺมา ตายติ โจรสฺมา รกฺขตีติ.

สเวภายถ ¶ ทุกฺขสฺส, ปมาเท ภยทสฺสิวา ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาติ,-ฉฏฺิสตฺตมิโย’ปิ โหนฺเตว สมฺพนฺธาธารววนิจฺฉายํ อชฺเฌนา ปราเชติ, ปฏิปกฺเข ปราเชตีติ-สวีสยาว วิภตฺติโย; สเจ เกวฏฺฏสฺส ปรชฺชิสฺสามีติ- ฉฏฺีปิ โหติ สมฺพนฺธววนิจฺฉายํ, ยเวหิ คาโว วาเรติ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, กาเก รกฺขติ ตณฺฑุลาติ-สวิสเยว ปฺจมี? จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวีติ-ทุติยาว ทิสฺสติ กมฺมตฺเถ; อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ, อุปชฺฌายา อธีเต; กามโต ชายตี โสโกติ-สวิสเยว ปฺจมี; ตตฺเถมิฉทฺธโย’ปิ โหนฺเตว สวิสเย; หิมจนฺตา ปภวติ คงฺคา, ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, อฺโ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ-สมิสเยว ปฺจมี; อฺโ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ-สวิสเยว ปฺจมิ; เอวํ อารา โส [ ] อาสวกฺขยา, อิตโร เทวทตฺตา, อุทฺธํ ปาทตลา, ¶ อโธ เกสมตฺถกา, ปุพฺโพ คามา, ปุพฺเพว สมฺโพธา, ตโต ปรํ, ตโต อปเรน สมเยน, ตตุตฺตรินฺติ, สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายํ ฉฏฺีปิ; ปุรโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริ ปพฺพตสฺส, เหฏฺา ปาสาทสฺสาติ;ปาสาทมารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขติ อาสนา เปกฺขตีติ-อวธิ วจนิจฺฉายํ ปฺจมี; ปุจฺฉนขฺยาเนสุปิ; กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺต สฺมาติ; ตถา เทสกาลมาเน’ปิ; ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺต โยชนานิ สตฺตสุ โยชเนสูติ วา; เอวมิโต ติณฺณํ มาสา นมจฺจเยนาติ; ¶ กิจฺฉา ลทฺธนฺตี-คุเณ ปฺจมี; กจฺเฉน เม อธิ คตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา; เอวํ โถกา มุตฺโต, โถ เกน มุตฺโตติ, โถกํ วลตีติ-กฺริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา; ทูรนฺติกตฺถโยเค’ปิ สวิสเยว ปฺจมีฉฏฺิโย สิยุํ; ทูรํคามสฺมา, อนฺติกํ คามสฺมา, ทูรํ คามสฺส, อนฺติกํ คามสฺสาติ-ทูรนฺติ กตฺเถ หี ตุ สพฺพาว สวิสเย สิยุํ พาธกาภาวา; ทูโร คาโม, อนฺติโก คาโมตฺเววมาทิ; เกจิ ปนาหุ อสตฺตวจเนเหเตหิ ปาฏิปทิกตฺเถ ทุติยาตติยาปฺจมีสตฺตมิโย สตฺตวจเนหิ ตุ สพฺพาว สวิสเยติ; เต ปนฺเเหว ปฏิกฺขิตฺตา; ทูรํ มคฺโค, อนฺติกํ มคฺโคติ- กฺริยาวิเสสนํ ภุธาตุสฺส คมฺม มานตฺตา; สุทฺโธ โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ, ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมา, วิวิจฺเจว กาเมหิ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ, อายาเมน โยชนํ, ตโตปฺปภุติ, ยโต สรามิ อตฺตานนฺตี-สวิสเยว วิภตฺติโย.

อปปรีหิ ¶ วชฺชเน-.

วชฺชเน วตฺตมาเนหิ อปปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ; อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ; วชฺชเนติ กึ? รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุ, อาปาฏลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ-มริยาทาภิวิธิมฺหิเยว ปฺจม, วินา ปาฏลปุตฺเตน สห เวติ-วิเสโส; เอวํ ยาว ปาฏลิปุตฺตสฺม วสฺสิ เทโวติ.

ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ¶ ปตินา-.

ปฏินิธิมฺหิ ปฏิทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปฺจมี วิภตฺติ โหติ; พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆตมสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ, ปฏินิธิปฏิทาเนสูติ-กึ? รุกฺขํ ปติ วิปฺโปตเต.

ริเต ทุติยา จ-

ริเต สทฺเทน โยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปฺจมี จ ริเต สทฺธมฺมํ, ริเต สทฺธมฺมา.

วินาฺตฺร ¶ ตติยา จ-.

วินาฺตฺรสทฺเทหิ โยเค นามสฺมา ตติยา จ โหติ, ทุติยาปฺจมิโย จ; วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อฺตฺร ธมฺมํ, อฺตฺร ธมฺมา.

ปุถนานาหิ-.

เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปฺจมี จ; ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชสนฺมา นานา.

สตฺตมฺยาธาเร-.

กฺริยาธารภุตกตฺตุกมฺมานํ ธารเณน โย กฺริยายาธาโร ตสฺมึ การเก นามสฺมา สตฺตมิ โหติ; กเฏ นิสีทติ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, อากาเส สกุณา, ติเลสุ เตลํ, คงฺคายํ วโช.

นิมิตฺเต-. ¶

นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติ; อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, มุสา วาเท ปาจิตฺติยํ.

ยพฺภาโว ภาวลกฺขณํ-.

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ ตโต สตฺตมี โหติ; คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต; ภาโวติ กึ? โย ชฏาหิ ส ภุฺชติ; ภาวลกฺขณนฺติ กึ;โย ภุชเต โส เทวทตฺโต? อกาเล วสฺสติ ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสตีติ-วิสยสตฺตมี.

ฉฏฺี ¶ จานาทเร-.

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ ตโต ฉฏฺี ภวติ สตฺตมี จานาทเร คมฺยาเน.

‘‘อาโกฏยนฺโต โส เนติ สิวิราชสฺส เปกฺขโต;

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย เปกฺขมาเน มหาชเน.

คุนฺนํ สามีติ-สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, เคํสุ สามีติ วิสยสตฺตมี, เอวํ คุนฺนมิสฺสโร โคสิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท โคสุ ทายาโท คุนฺนํ สกฺขิ โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภุ โคสุปติภุ, คุนฺนํ ปสูโต โคสุ ปสูโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส อายุตฺโต กฏกรเณ, ตถาธารวจนิจฺฉายํ ปตฺตมี; ภิกฺขุสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิทฺธาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติ; าณสฺมึ ปสนฺโนติวิสยสตฺตมี; าเณน ปสนฺโนติ-กรเณ ตติยา; เอวํ าณสฺมึ อุสฺสุกฺโก าเณน อุสฺสุกฺโกติ.

ยโต ¶ นิทฺธารณํ-.

ชาติคุณกฺริยาหิ สมุทายเตกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ ยโต ตํ กรียติ ตโต ฉฏฺีสตฺตมิโย โหนฺติ; สาลิโย สูกธฺานํ ปถฺยตมา สาลิโย สูกธฺเสุ ปถฺย ตมา,กณฺภา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺน ขีรตมา, คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตมา คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตมา –- สีลเมว สุตา เสยฺโยติ-อวธิมฺหิเยว ปฺจมี.

ปมาตฺถมนฺเต ¶ -.

นามสฺมาภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ; รุกฺโข, อิตฺถิ, ปุมา นปุํสกนฺติ-ลิงฺคมฺปิ สทฺโทตฺโถว, ตถา โทโณ, ขารี อาฬหกนฺติ-ปริมาณมฺปิ สทฺทตฺโถว, เอโก, ทฺเว, พหโวติ-สํขฺยฺยาปิ สทฺทตฺโถว.

อามนฺตเณ ¶ -.

ยโต สทฺเทนาภิมุขีกรณมามนฺตณํ ตสฺมึ วิสเย ปมา วิภตฺติ โหติ; โภ ปุริส, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสก. ฉฏฺี สมฺพนฺเธ-.

กฺริยาการกสฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นาม ตสฺมึ ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ; รฺโ ปุริโส, สรติ รชฺชสฺสาติ- สมฺพนฺเธ กฺฏฺี, รชชฺชสมฺพนฺธินึ สตึ กโรตีติ อตฺโถ; กมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ทุติยาว; สรติ รชฺชํ, ตถา รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, ปหรโตปิฏฺึ ททาติ ปูรติ พาโล ปาปสฺส,

‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท’’

ทิวสสฺส ติฌตฺตุํ, สกึ ปกฺขสฺส, ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส กุมฺภึ ตฺเววมาทิ.

กิตกปฺปโยเค ¶ กตฺตุกมฺเมสุ พหุลํ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺี; สาธุ สมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, ตสฺสภวนฺติ วตฺตาโร, อวิสํวาทโก โลกสฺส, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, จตุนฺนํ มหาภูตานํอุปาทาย ปสาโทตฺเววมาทิ; กตฺตุกมฺม วจนิจฺฉายนฺตุ ตติยาทุติยาโยว สฺจตฺโต ปิตรา อหํ, สรสิ ตฺวํ เอวรูปึ วาจา ภาสิตา, ภควนฺตํ ทสฺสนายตฺเถมาทิ.

ตุลฺยตฺเถน ¶ วา ตติยา-.

ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺี โหติ ตติยา วา; ตุลฺโย ปิตุ, ตุลฺโย ปิตรา; สทิโส ปิตุ, สทิโส ปิตรา –-อิห กถํ ตติยยา น โหติ; อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถิ, เกสวสฺสุปมา นเจติเนเต ลฺยตฺถา กึ จรหิ; ตุลฺยานโมปมฺมตฺถา.

ออโต โยนํ ฏาเฏ-.

อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ ฏการา สพฺพาเทสตฺถา; พุทฺธา, พุทฺเธ, อโตติ-กึ? กฺาโย อิตฺถิโย, วธุโย –- อิธ กสฺมา น ภวติ อคฺคโย, อวิธาน สามตฺถิยา.

นีนํ ¶ วา-.

การนฺตโต นามสฺมา นีนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺก มํ; รูปา, รูเป, รูปานิ; อโตตฺเถว-อฏฺีนิ.

สฺมาสฺมินฺนํ-. ¶

อการนฺตโต นามสฺมา สฺมาสฺมินฺนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; พุทฺธา, พุทฺธสฺมา, พุทฺเธ, พุทฺธสฺมึ; อโตตฺเวว-อคฺคีสฺมา อคฺคิสฺมึ.

สสฺสาย จตุตฺถิยา-.

อการนฺตโต ปรสฺส สสฺส จตุตฺถิยา อาโย โหติ วา; พุทฺธาย, พุทฺธสฺส, ภิยฺโย ตาทตฺถฺเยเยวายมาโย ทิสฺสเต กฺววิ เทวฺตฺถ; อโตตฺเวว-อิสิสฺส; จตุตฺถิยาติ-กึ? พุทฺธสฺส มุขํ –- อตฺตตฺถนฺติ อตฺถสทฺเทน สมาโส; สพฺพาทิโต’ปิ สฺมาสฺมึ สานํ ฏาฏฺายา โหนฺเตว. นิรุตฺติการานุมตตฺตา พุทฺธ วจเน สนฺทสฺสนโต ว-ตตฺเรทมุทาหรณํ?-

‘‘อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ อุภยา ธํสเต นโร‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ; ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาโถ; ตเมวตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาโถติ.

ฆปเตกสฺมึ ¶ สาทีนํ ยยา-.

ฆปโต นาทีนเมกสฺมึ ยยา โหนฺติ ยถากฺกมํ; กฺาย, รตฺติยา, อิตฺถิยา, เธนุยา, วธุยา; เอกสฺมินฺติกึ?กฺาหิ, รตฺตีหิ.

สฺสา ¶ วา เตติมามูหิ-.

ฆปสฺเหิ เตติมามูหิ นาทีนเมกสฺมึ สฺสา วา โหติ; ตสฺสา กตํ, ตสฺสา ทียเต, ตสฺสา นิสฺสฏํ, ตสฺสา ปริคฺคโห, ตสฺสา ปติฏฺิตํ, ตาย วา; เอวํ เอติสฺสา, เอตาย, อิมิสฺสา, อิมาย, อมุสฺสา, อมุยา; เอเตหีติ-กึ? สพฺพาย, นาทีนํตฺเวว-สา, ฆปโตตฺเววเตน, เอกสฺมึตฺเวจ-ตาหิ, อมูหิ.

นมฺหิ นุก ทฺวาทนํ สตฺตรสนฺนํ-.

ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สํขฺยานํ นุก โหติ นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ; ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ, เอวํ ยาว อฏฺารสนฺนํ; อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, เตนนมฺหิ น ทีโฆ.

พหุกตินฺนํ-. ¶

นมฺหิ พหุโน กติสฺส จ สุกก โหติ? พหุนฺนํ, กตินฺนํ.

ณฺณํณฺณนฺนํ ติโตชฺฌา-.

ฌสฺา ติโต นํวจนสฺส ณฺณํณฺณนฺนํ โหนฺติ; ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ฌาติ-กึ?ติสฺสนฺนํ.

อุภินฺนํ-.

อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ; อุภินฺนํ.

สุฺสสฺส-.

นามสฺมา สสฺส สุ โหติ; พุทฺธสฺส–-ทฺวิสการปาเน สิทฺเธ ลาฆวตฺถมิทํ.

สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกฺเติมานมิ-. ¶

สฺสมาทิสฺวิตราทีนมิ โหติ; อิตริสฺสํ, อิตริสฺสา, เอกิสฺสํ, เอกิสฺสา, อฺสฺสํ, อฺสฺสา, เอติสฺสํ, เอติสฺสาย, อิมิสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมสฺสาย; เอสฺวิติ-กึ? อิตราย, เอสนฺติ-กึ? สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสา.

ตาย วา -.

สฺสมาทิสุ ตสฺสา วา อิ โหติ; ติสฺสํ, ตสฺสํ, ติสฺสา, ตสฺสา, ติสฺสาย, ตสฺสาย; สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตฺเวว-ตาย.

เตติมาโต ยสฺส สฺสาย-.

ตาเอตาอิมาโต สสฺสสฺสาโย โหติ วา; ตสฺสาย, ตาย, เอติสฺสาย, เอตาย, อิมิสฺสาย, อิมาย.

รตฺยาทีหิ ¶ โฏ สฺมิโน-.

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ โหติ วา; รตฺโต, รตฺติยํ, อาโท, อาทิสฺมึ.

สุหิสุภสฺโส-.

อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ; อุโภสุ, อุโภหิ.

ลฺตุปิตาทีนมา สิมฺหิ-.

ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจา โหติ สิมฺหิ; กตฺตา ปิตา; ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ ทุหิตุ ชามาตุ นตฺตุ โหตุ โปตุ.

เค อ จ-.

ลตุปิตาทีนํ อ โหติ เค อา จ; โภ กตฺต, โภ กตฺตา, โภ ปิต, โภ ปิตา.

อยูนํ ¶ วา ทีโฆ-.

อ อิ อุ อิจฺเจสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเค; โภ ปุริสา, โภ ปุริส, โภ อคฺคี, โภ อคฺคิ, โภ ภิกฺขู, โภ ภิกฺขู.

ฆพฺรหฺมาทิเต-.

ฆโต พฺรหฺมาทิโต จ คสฺเส วา โหติ; โหติ กฺเ, โหติ กฺา, โภ พฺรหฺเม, โภ พฺรหฺม, โภ กตฺเต, โภ กตฺต,โภ อิเส, โภ อิสิ, โภ สเข, โภ สข –- สขิ สขีติ-อิตฺถิยํ สิทฺธเมว; อากติคโณยํ; เอวมฺตฺราปิ.

นามฺมาทีหิ-. ¶

อมฺมาทีหิ คสฺเสน โหติ; โภติ อมฺมา; โภติ อนฺนา, โภติ อมฺพา.

รสฺโส วา-.

อมฺมาทีนํ เค รสฺโส โหติ วา; โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา.

โฆ สฺสํสฺสาสฺสายํตึสุ-.

สฺสมาทิสุ โฆ รสฺโส โหติ; ตสฺสํ, ตสฺสา, ตสฺสาย, ตํ, สภตึ –-เอสฺวิติ-กึ? ตาย, สหาย.

เอกวจนโยสฺวโฆนํ-. ¶

เอกวจเน โยสุว ฆโอการนฺตวชฺชิตานํ นามานํ รสฺโสโหติ ติลิงฺเค; อิตฺถึ, อิตฺถิยา, อิตฺถิโย, วธุํ, วธุยา, วธุโย; ททฺธึ, ททฺธินา, ททฺธิโน, สยมฺภุํ, สยมภุนา, สยมภุโว –- อโฆนนฺติ-กึ? กฺาย, กฺาโย; โอคฺคหณมุตฺตรตฺถํ.

เค วา-.

อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค?อิตฺถิ, อิตฺถิ, วธุ, วธุ,ททฺธิ, ททฺธี, สยมฺภุ, สยมฺภุ –- อโฆนํตฺเวว-โหติ กฺา, โภ โค.

สิสฺมึ ¶ นานปุํสกสฺส-.

นปุํสกวชฺชิตสฺส นามสฺส สิสฺมึ รสฺโส น โหติ. อิตฺถิ, ททฺธี, วธู, สยมฺภุ –-สิสฺมินฺติ-กึ?อิตฺถึ, อนปุํสกสฺสาติ-กึ. ททฺธิ, กุลํ.

โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควา-.

คสิหินํ จชฺชิตาสุ วิภตฺติสุ โคสทฺทสฺส คาวควา โหนฺติ; คาโว, คโว, คาเวน, คเวน, คาวสฺส, ควสฺส, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาเว, คเว; อคสิหินํสูติ-กึ? โภ โค โค ติฏฺติ, โคหิ, โคนํ.

สุมฺหิ วา-.

โคสฺส สุมฺหิ คาวควา โหนฺติ วา; คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.

ควํ เสน-.

โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสน; ควํ, คาวสฺส, ควสฺส.

คุนฺนว ¶ นํนา-.

นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควฺจ วา; คุนฺนํ, ควํ, โคนํ.

นาสฺสา-.

โคโต นาสฺส อา โหติ วา; คาวา, ควา, คาเวน, คเวน.

คาวุมฺหิ-.

อํวจเน โคสฺส คาวุ วา โหติ; คาวุํ, คาวํ, ควํ–-โคสฺส โคณาเทโส น กโต สทฺทนฺตรตฺตา.

ยํ ¶ ปิโต-.

ปสฺีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ; อิตฺถิยํ, อิตฺถึ–-ปิโตติ-กึ?ททฺธึ, รตฺตึ.

นํ ฌีโต-.

ฌสฺีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ; ททฺธินํ, ททฺธึ–- กถํ? พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ-โยควิภาคา; ฌาติ-กึ? อิตฺถึ, อีโตติ -กึ?อคฺคึ

โยนํ โนเน ปุเม-.

ฌิโต โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, ททฺธิโน, ททฺธิเน, ททฺธี–-ฌีโตตฺเวว อคฺคี; ปุเมติ-กึ?ททฺธีนิ, กุลานิ.

โน-.

ฌิโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค; ททฺธิโน ติฏฺนฺติ, ททฺธิโน ปสฺส, ททฺธี วา.

สฺมิโน ¶ นิ-.

ฌิโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา; ททฺธินี, ททฺธิสฺมึ, ฌิโต ตฺเวว-อคฺคิสฺมึ.

อมฺพวาทีหิ-.

อมฺพุอาทีหิ สฺมิโน นิ โหติ วา; ผลํ ปตติ อมฺพุนิ,’ปทุมํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํ’, วาตฺเวว-อมฺพุมฺห, ปํสุมฺหิ.

กมฺมาทิโต-.

กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา; กมฺมนี, กมฺเม; กมฺม จมฺม เวสฺม ภสฺม พฺรหฺม อตฺต อาตุม ฆมฺม มุทฺธ–-กมฺมาทิโตติ-กึ? พุทฺเธ.

นาสฺเสโน-.

กมฺมาทิโต นาววนสฺส เอโน วา โหติ; กมฺเมน, กมฺมนา, จมฺเมน, จมฺมนา–-กมฺมาทิโตตฺเวว-พุทฺเธน.

ฌลา สสฺส โน-.

ฌลโต สสฺส โน วา โหติ; อคฺคิโน, อคฺคิสฺส, ททฺธิโน ททฺธิสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภุสฺส–-กถํ?’โย วา สิสฺโส มหามุเน’ติ.

อิโต กฺววี สสฺส ฏานุพนฺเธติ -()

พฺรหฺมาทิสุ ปาา สสฺส เอ ฏานุพนฺโธ.

นา สฺมาสฺส-.

ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา; ออคฺคินา อคฺคิสฺมา ททฺธินา, ททฺธิสฺมา, ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺมา, สยมฺภุนา, สยมฺภุสฺมา.

ลา ¶ โยนํ โว ปุเม-.

ลโต โยนํ โว โหติ วา ปลฺลิงฺเค; ภิกฺขโว, ภิกฺขู, สยมฺภุโว, สยมฺภุ–-ปุเมติ-กึ?อายูนิ.

ชนตฺวาทิโต โน จ-.

ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ วา ปุลฺลิงฺเค; ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุโย, โคตฺรภุโน, โคตฺรภุโว, โคตฺรภอ, สหภุโน, สหภุโว, สหภุ.

กุโต-.

กุปฺปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค; วิทุโน, วิทู, วิฺุโน, วิฺ, สพฺพฺุโน, สพฺพฺ.

โลโป’มุสฺมา-.

อมุสทฺทโต โยนํ โลโปว โหติ ปุลฺลิงฺเค; อมู ปุเมตฺเวว-อมุโย,อมูนิ; โว’ปวาทา’ยํ.

น ¶ โน สสฺส-.

อมุสฺมา สสฺส โน น โหติ; อมุสฺส, โนติ-กึ? อมุยา.

โยโลปนิสุ ทีโฆ-.

โยนํ โลเป นิสุว ทีโฆ โหติ; อฏฺิ, อฏฺีนิ; โยโลป นิสูติ-กึ? รตฺติโย.

สุนํหิสุ-.

เอสุ นามสฺส ทีโฆ โหติ; อคฺคีสุ, อคฺคีนํ, อคฺคีหนิ.

ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม-.

ปฺจาทีนํ วทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ; ปฺจสุ, ปฺจนฺนํ, ปฺจหิ, ฉสุ, ฉนฺน, ฉหิ; เอวํ ยาว อฏฺารสา.

ยวาโท นฺตุสฺส-.

ยวาทิสุ นฺตุสฺส อ โหติ; คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน, อิจฺจาทิ–-ยฺวาโทติ-กึ? คุณวา ติฏฺติ. อมุสฺสา-ม.

นฺตสฺส ¶ จ ฏ วํเส-.

อํเสสุ นฺตปฺปจฺจยยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จิ;’ ยํ ยํ หิราช ภชติ สตํ วา ยทิ วา อสํ’’ กิจฺจานิ กุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ’’หิมวํจ ปพฺพตํ’,’สุชาติ มนฺโต’ปิ อชาติมสฺส’ โยควิภาเคนาฺตฺราปิ’จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ’’ วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ.’

โยสุชฺฌิสฺส ปุเม-.

ฌสฺสฺส อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค;อคฺคโส อคฺคี–-ฌคฺคหณํ กึ? อิการนฺตสมุทายสฺส โฏ มา สิยาติรตฺติโย; อิคฺคหณํ กึ? ทณฺฑิโน; ปุเวติ-กึ; อฏฺิ.

เวโวสุ ¶ ลุสฺส-.

ลสฺสฺส อุสฺส ทฺเวโวสุ ฏ โหติ; ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, เวโวสูติ-กึ?จนฺตุโย; อุคฺคหณํ กึ; สยมฺภุโว.

โยมฺหิ วา กฺววิ-.

โยมฺหี กฺวจิ ลสฺสฺส วา ฏ โหติ; เหตโย,’นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยาตุ’ วาติ-กึ เหตุโย.

ปุมาลปเน เวโว-.

ลสฺโต อุโต โยสฺสาลปเน เวโว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค; ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขู–-ปุเมติ-กึ; อายูนิ; อาลปเนติ-กึ?จนฺตุโย ติฏฺนฺติ; ลุตาตฺเววฺै-เธนุโย,สยมฺภุโว.

สฺมาหิสฺมินฺนํ ¶ มฺหาภิมฺหิ-.

นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ วา โหนฺติ ยถา กฺกมํ; พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมา, พุทฺเธหิ, พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมึ–-พหุลาธิการาปวาทวีสเย’ปิ; ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยา.

สุหิสฺวสฺเส-.

อการนฺตสฺส สุหิสฺเว โหติ; พุทฺเธสุ, พุทฺเธหิ.

สพฺพาทีนํ นมฺหิ จ-.

อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นมฺหิ สุหิสุจ; สพฺเพสํ สพฺเพสุ, สพฺเพหิ–-สพฺพาทีนนฺติ-กึ?พุทฺธานํ; อสฺเสตฺเวว อมูสํ.

สพฺพ ¶ กตร กตม อุภย อิตร อฺ อฺตร อฺตม;

ปุพฺพปราปรทกฺขิณุตฺตราธรานิ ววตฺถายมสฺายํ-().

ยตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺห (อิจฺเจเต สพฺพาทโย )

สํสานํ-.

สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํสานํ โหนฺติ; สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ.

ฆปา สสฺส สฺสา วา-.

สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ; สพฺพสฺสา, สพฺพาย, ปคฺคหณมุตฺตรตฺถํ.

สฺมิโน ¶ สฺสํ-.

สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ; สพฺพสฺสํ, สพฺพาย; อมุสฺสํ, อมุยา.

ยํ-.

ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ; กฺายํ, ทฺาย, รตฺติยํ, รตฺติยา, วธุยํ, วธุยา, สพฺพายํ, สพฺพาย, อมุยํ, อมุยา.

ตึ สภาปริสาย-.

สภาปริสาหิ สฺมิโน ตึ วา โหติ; สภตึ, สหาย, ปริสตึ, ปริสาย.

ปทาทีหิ สิ-.

เอหิ สฺมิโน สิ โหติ วา, ปทสิ, ปทสฺมึ, พิลสิ, พิลสฺมึ.

นาสฺส สา-.

ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา; ปทสา, ปเทน, พิลสา, พิเลน.

โกธาทีหิ-. ¶

เอหิ นาสฺส สา โหติ วา; โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถน.

อเตน-.

อการนฺตโต ปรสฺส นาววนสฺส เอนาเทโส โหติ; พุทฺเธน; อโตติ-กึ?อคฺคินา.

สิสฺโส-.

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ; พุทฺโธ; อโต ตฺเวว-อคฺคิ.

กฺวเจ วา-.

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ;’วนปฺป คุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค’ อปวาทวิสเย’ปิ พหุลํ วิธานา, สุเข, ทุกฺเข–-วาติ-กึ? วนปฺปคุมฺโพ; กฺวจีติ-กึ? ปกฺเข สพฺพตฺถ มา โหตุ.

อํ นปุํสเก-.

อการนฺตโต นามสฺมา สสฺส อํ โหติ นปุํสกลิงฺเค รูปํ.

โยนํ ¶ นิ-.

อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ นิ โหติ นปุํสเก; สพฺพานิ, รูปานิ –-นิจฺจวิธาเน ผลเมกจฺจาทิสพฺพาทนํ ปมาย.

ฌลา วา-.

ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก; อฏฺินิ, อฏฺี, อายูนิ, อายู.

โลโป-.

ฌลโต โยนํ โลโป โหติ; อฏฺี, อายู, อคฺคี, ภิกฺขู, ฌลาตฺเวว-อคฺคโย; ปเคว กสฺมา น โหติ; อนฺตรงฺคตฺตา อากรสฺส.

ชนฺตุตฺวีเฆเปหิ ¶ วา-.

ชนฺตุเหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆปสฺโหิว ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ; ชนฺตุ ชนฺตุโย, เหตุ เหตุโย, ททฺธี ททฺธีโย, กฺา กฺาโย, รตฺตี รตฺติโย, อิตฺถี อิตฺถิโย, เทณู เทณุยา, วฺैธู วธุโย.

เยปสฺสิวณฺณสฺส-.

ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร; รตฺโย รตฺยา รตฺยํ, โปกฺขรฺโ โปกฺขรฺฺา โปกฺขรฺํ–-วาตฺเวว-รตฺติโย; ปสฺสาติ-กึ?ททฺธิโย; อิวณฺณสฺสาติ-กึ? เธนุโย วธุยา; กฺैถํ; อนุฺาโต อหํ มตฺยาติ?’ เย ปสฺสา’ติ-โยควิภาคา.

คสีนํ-. ¶

นามสฺมา คสีนํ โลโป โหติ วิชฺฌนฺตราภาเว; โภ ปุริส, อยํ ททฺธี.

อสํขฺเยหิ สพฺพาสํ-.

อวิชฺชมานสงฺขฺเยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโปโหติ;ว วา เอวเอวํ. เอตสฺมาเยว ลิงฺคา [ ] อสงฺขฺเยหิ สฺยาถุปฺปตฺตฺยนุมียเต.

เอกตฺถตายํ-. ¶

เอกตฺถีภาเว สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ พหุลํ; ปุตฺตียติ, ราชปุริโส, วาสิฏฺโ–- กฺววิ น โหติ พหุลํ วิธานา; ปรนฺตโป. ภคนฺทโร, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, ควมฺปติ, เทวานมฺปิยติสฺโส, อนฺเตวาสี, ชเนสุโต, มมตฺตํ, มามโก.

ปุพฺพสฺมามาทิโต-. ¶

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ; อธิตฺถี–-อิธ น โหติ พหุลํ วิธานา, ยถาปตฺติยา, ยยถาปริสาย; ปุพฺพสฺมาติ-กึ?คามํ คโต.

นาโตมปฺจมิยา-. ¶

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ อสฺตุ ภวตฺยปฺจมฺยา; อุปกุมฺภํ, อปฺจมิยาติ-กึ? อุปกุมฺภา อานย.

วา ตนิยาสตฺตมินํ-

อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ ตโต ปราสํ ตติยาสตฺตมินํ วา อํ โหติ; อุปกุมฺเภน กตํ, อุปกุมฺภํ กตํ, อุปกุมฺเภ นิเธหิ, อุปกุมฺภํ นิเธหิ.

ราชสฺสิ ¶ นามฺหิ-.

นามฺหิ ราชสฺสิ วา โหติ; สพฺพทตฺเตน ราชินา; วาตฺเว วรฺา.

สุนํหิสู-.

ราชสฺส อู โหติ วา สุนํหิสุ; ราชูสุ ราเชสุ, ราชูนํ รฺํ, ราชูภิ ราเชภิ.

อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ-.

อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ เฏ โหติ วา สุนํหิสุ; เอสุ อิเมสุ, เอสํ อิเมสํ, เอหิ อิเมหิ–-อนิตฺถิยนฺติ-กึ? อิมาสุ, อิมายํ, อิมาหิ.

นามฺภนิมิ-.

อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ นามฺหิ อนฺैมิ อิจฺจาเทสา โหนฺติ; อเนน, อิมินา; อนิตฺถิยํตฺเวว-อิมาย.

สีมฺภนปุํสกสฺสายํ-. ¶

อิมสทฺทสฺสานปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ; อยํ ปุริโส, อยํ อิตฺถี; อนปุํสกสฺสาติ-กึ?อิมํ.

ตฺยเตตานํ ตสฺส โส-

ตฺยเตตานมนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ; สฺโย ปุริโส, สฺยา อิตฺถิ; เอวํ โส, สา, เอโส, เอสา –-อนปุํสก สฺเสตฺวฺैว-ตฺยํ, ตํ, เอตํ.

มสฺสามุสฺส-.

อนปุํสกสฺสามุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ; อสุ ปุริโส, อสุ อิตฺถิ.

เก วา-.

อมุสฺส มสฺส เก วา โส โหติ; อสุโก อมุโก, อสุกา อมุกา, อสุกํ อมุกํ, อสุกานิ อมุกานิ.

ตตสฺส ¶ โน สพฺพาสุ-.

ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุวิภตฺตีสุ; เน, เต, นาโย, ตาโย, นํ, ตํ, นานิ, ตานิ อิจฺจาทิ.

ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายยสฺสํสฺสาสํมฺภามฺหิสวิมสฺส จ-.

สาทิสฺวิมสฺส ตตสฺส จ โฏ วา โหติ; อสฺสฺैมสฺส, อสฺมา, อิมสฺมา, อสฺมึ อิมสฺมึ,อสฺสาย อิมิสฺสาย, อสฺสํ อิมสฺสํ, อสฺสา อิมิสฺสา, อาสํ อิมาสํ, อมฺหา อิมมฺหา, อมฺหิ อิมมฺหิ; อสฺส ตสฺส, อสฺมา ตสฺมา, อสฺมึ ตสฺมึ, อสฺสาย ตสฺสาย, อสฺสํ ตสฺสํ, อสฺสา ตสฺสา, อาสํ ตาสํ, อมฺหา ตมฺหา, อมฺหิ ตมฺหิ. สฺสายาทิคฺคหณ มาเทสนฺตเร มา โหตุตี.

ฏา สิสฺสิสิสฺมา-.

อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ;’ โยนชฺช วินเย กงฺขํ อตฺถธมฺมวิทู อิเส’ วาตฺเวว-อิสิ.

ทุติยสฺส ¶ โยสฺส-.

อิสิสฺมา ปรสฺส ทุยาโยสฺส เฏ วา โหติ;’ สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท สมฺปนฺนจรเณ อิเส’ วาตฺเวว-อิสโย ปสฺส; ทุติยสฺสาติ-กึ?อิสโย ติฏฺนฺติ.

เอกจฺจาทิคโต-.

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ; เอกจฺเจ ติฏฺนฺติ, เอกจฺเจ ปสฺส–-อโตติ-กึ? เอกจฺจาโย; เอวํ เอสส ปม.

น นิสฺส ฏา-.

เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ; เอกจฺจานิ.

สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ; สพฺพานิ.

เยยานเมฏ-. ¶

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนเมฏ โหติ; สพฺเพ ติฏฺนฺติ สพฺเพ ปสฺส; อโตตฺเวว-สพฺพาโย.

นาฺฺจ นามปฺปธานา-.

นามภุเตหิ อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ ยํ จฺํ สพฺพาทิการิยนฺตํ น โหติ; เต สพฺพา, เต ปิยสพฺพา, เต อติ สพฺพา.

ตติยตฺถโยเค-.

ตติยตฺเถน โยเค สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ ยํ จฺํ สพฺพาทิ การิยนฺตํ น โหติ; มาเสนปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํ.

จตฺถสมาเส-. ¶

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ ยํ จฺํ สพฺพาทิ การิยนฺตํ น โหติ; ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ–-สมาเสติ-กึ?อมุสฺจ เตสฺจ เทหิ.

เวฏ-.

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยสฺเสฏ วุตฺโต ตสฺส วา โหติ; ปุพฺพุตฺตเร, ปุพฺพุตฺตรา.

ปุพฺพาทีหิ ชหิ-

เอเตหิ ปุพฺพาทีหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหติ?ปุพฺเพ ปุพฺพา, ปเร ปรา, อปเร อปรา,ทกฺขิเณ ทกฺขิณา, อุตฺตเร อุตฺตรา, อธเร อธรา–-ฉหีติ-กึ?เย.[ ]

มนาทีหิ ¶ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา-.

มนาทีหิ สมีมาทีนํ สิโสโอสาสา วา โหนฺติ ยถากฺกํ; มนสิ มนสฺมึ, มนโส มนสฺส, มโน มนํ, มนสา มเนน, มนสา มนสฺมา–-กถํ? ปุตฺโต ชาโต อเวตโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส; สุทฺธุตฺตรวาสสา, เหมกปกฺปณวาสเสติ-สกตฺเถ ณนฺตา.

มน ตม ตป เตช สิร อุร วจ โอช รช ยส ปย

สรวยยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสุ-().

สโต สพฺเภ-.

สนฺตสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร; สพฺภิ.

ภวโต ¶ วา โหนฺโต คโยนาเส-.

ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ คโยนาเส; โภนฺต, ภวํ, โภนฺโต, ภวนฺโต, โภตา, ภวตา, โภโต, ภวโต–-โภ อิติ-อามนฺตเณ นิปาโต’กุโตนุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’เอวํ ภนฺเตติ-ภทฺเทติ-สทฺทนฺตเรน สิทฺธํ;ภทฺทนฺต อิติ-ทสฺส ทฺวิภาเวน.

สิสฺสาคฺคิโต นิ-.

อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โหติ วา; อคฺคินี,อคฺคิ.

นฺตสฺสํ-. ¶

สิมฺหิ นฺตปฺปจฺจยสฺส อํ โหติ วา; คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต.

ภุโต-.

ภุธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา; ภวํ.

มหนฺตรหตฺตานํ ฏา วา-.

สิมฺหิ มหนฺตารหนฺตานํ นฺตสฺส ฏา วา โหติ; มหา, มหํ, อรหา, อรหํ.

นฺตุสฺส-.

สิมฺหิ นฺตุสฺสฏา โหติ; คุณวา.

อํงํ นปุํสเก-.

นฺตุสฺส อํงํ โหนฺติ สิมฺหิ นปุํสเก; คุณวํ กุลํ, คุณฺจ นฺตํ กุลํ–-นปุํสเกติ กึ? สีลวา ภิกฺขุ.

หิมวโต วา โอ-.

หิมวโต สิมฺหิ นฺตุสฺส โอ วา โหติ; หิมวนฺโต, หิมวา.

ราชาทิยุวาทิตฺวา -.

ราชาทีหิ ยยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ; ราชา, ยยุวา–-ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม.

ธมฺโม ¶ วาฺตฺเถ-().

ทฬฺหธมฺมา; (ทฬฺหธมฺโม) อสฺมา.

อิโม ภาเว-().

อณิมา, ลฆิมา–-ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตห.

วามฺภานทฺธ -.

ราชาทีนํ ยุวาทีนํ จานงิ โหติ วามฺหิ; [ ] ราชานํ, ราชํ, ยุวานํ, ยุวํ.

โยนมาโน-.

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนมาโน วา โหติ; ราชาโน, ยุวาโน–-วาตฺเวว-ราชา,ราเช, ยุวา, ยุเว.

อาโย โน จ สขา-.

สขโต โยนมาโยโน โหนฺติ วา อาโน จ; สขาโย, สขิโน, สขาโน?วาตฺเวว-สขา, สเข.

เฏ สฺมิโน-.

สขโต สฺมิโน เฏ โหติ; สเข นิจฺจตฺโถ’ยมารมฺโภ.

โนนาเสสฺวิ-. ¶

สขสฺส อิ โหติ โนนาเสสุ; สขิโน, สขินา, สขิสฺส.

สฺมานํสุ วา-.

สขสฺส วา อิ โหตี สฺมานํสุ; สขิสฺมา, สขสฺมา, สขีนํ, สขานํ.

โยสฺวํหิสุ จารงิ-.

สขสฺส วา อารงิ โหติ โยสฺวํหิสุสฺมานํสุ จ; สขาโร สขาโย, สขาเรสุ, สเขสุ,สขารํ, สขํ, สขาเรหิ, สเขหิ, สขารา, สขารสฺมา, สขารานํ, สขานํ.

ลตุปิตาทินมเส-.

ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนํ จารงิ โภติ สโต’ฺตฺร; กตฺตาโร, ปิตโร, กตฺตารํ, ปิตรํ, กตฺตารา, ปิตรา, กตฺตริ, ปิตริ–-อเสติ-กึ?กตฺตุโน, ปิตุโน.

นมฺหิ ¶ วา-.

นมฺหิ ลตุปิตาทีนมารงิ วา โหติ; กตฺตารานํ, กตฺตุนํ, ปิตรานํ, ปิตุนฺนํ.

อา-๑

.

นมฺหิ ลตุปิตาทีนมา วา โหติ; กตฺตานํ, กตฺตูนํ, ปิตานํ, ปิตุนฺนํ.

สโลโป-.

ลตุปิตาทีหิ สสฺส โลโป วา โหติ; กตฺตุ, กตฺตุโน, สกมนฺธาตุ, สกมนฺธาตุโน, ปิตุ, ปิตุโน.

สุหิสฺวารงิ-.

สุหิสุ ลตุปิตาทีนมรงิ วา โหติ; กตฺตาเรสุ, กตฺตุสุ, ปิตเรสุ, ปิตุสุ, กตฺตาเรหิ, กตฺตุหิ, ปิตเรหิ, ปิตุหิ.

นชฺชาโยสฺวาม-.

โยสุ นทีสทฺทสฺส อามิ วา โหติ; นชฺชาโย, นทิโย.

ฏิ ¶ กติมฺหา-.

กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติ; กติ ติฏฺนฺติ, กติ ปสฺส.

ฏ ปฺจาทิหิ จุทฺทสหิ-.

ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สํขฺยาหิ โยนํ โฏ โหติ; ปฺจ ปฺจ, เอวํ ยาว อฏฺารสา–-ปฺจาทีหีกิ-กึ? ทฺเว ตโย จตฺตาโร; จุทฺทสภีติ-กึ? ทฺเววีสติโย.

อุภโคหิ ¶ โฏ-.

อุภโคหิ โยนํ โฏ โหติ; อุโภ, อุโภ, คาโว, คาโว–-กถํ? อิเมกรตฺตึ อุภโย วสามาติ- โฏมฺหิ ยการาคโม.

อารงิสฺมา-.

อารงาเทสโต ปเรสํ โยนํ โฏ โหติ; สขาโร, กตฺตาโร, ปตโร.

โฏเฏ วา-.

อารงาเทสมฺหา โยนํ โฏเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; สขาโร, สขาเร, สขาโร–-โฏคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ.

ฏา นาสฺมานํ-.

อารงาเทสมฺหา นาสฺมานํ ฏา โหติ; กตฺตารา, กตฺตารา, กฺวจิ วา โหติ พหกุลาธิการา; เอตาทิสา สขารสฺมา

ฏิ สฺมิโน-.

อารงาเทสมฺหา สฺมิโน ฏิ โหติ; กตฺตริ, ปิตริ.

ทิวาทิโต-. ¶

ทิวาทีหิ นาเมหิ สฺมิโน ฏิ โหติ; ทิวิ, ภุวิ–-นิจฺจํ วการาคโม.

รสฺสารงิ-.

สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ; กตฺตริ, นตฺตริ.

ปิตาทีนมนตฺตฺวาทีนํ-.

นตฺตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนมาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺติสุ; ปิตโร, ปิตรํ–-อนตฺตฺวาทีนนฺติ กึ? นตฺตาโร.

ยุวาทีนํ สุหิสฺวานงิ-.

สุหิสุ ยุวาทีนํ อานงิ โหติ; ยยุวาเนสุ, ยุวาเนหิ.

โนนาเนสฺวา-.

เอสุ ยุวาทีนมา โหติ; ยุวาโน, ยุวานา, ยุวาเน.

สฺมาสฺมินฺนํ ¶ นาเน-.

ยุวาทีหึ สฺมาสฺมินฺนํ นาเน โหนฺติ ยถากฺกมํ; ยุวานา, ยุวาเน.

โยนํ โนเน วา-.

ยุวาทีหิ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมึ; ยุวาโน ยุวาเน–-วาติ-กึ?ยุเว ปสฺส;โนคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ.

อิโต’ฺตฺเถ ปุเม-.

อฺปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, โตมรํกุส ปาณิโน, โตมรํกุสปาณิเน, วาตฺเวว-โตมรํกุสปาณโย; อฺตฺเถติ-กึ?ปาณโย.

เน สฺมิโน กฺววิ-.

อฺปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน โหติ วา กฺวจิ;’ กตฺุมฺหิ จ โปสมฺหิ สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน’ วาตฺเวว-อริยวุตฺติมฺหิ; ปุเมตฺเวว-อริยยวุตฺติยา.

ปุมา-. ¶

ปุมสทฺทโต สฺมิโน ยํ วุตฺตํ ตํ วา โหติ; ปุมาเนปุเม.

นามฺหิ-.

ปุมสฺส นามฺหิ ยํ วุตฺตํ ตํ วา โหติ; ปุมานา ปุเมน.

สุมฺหา จ-.

ปุมสฺส สุมฺหิ ยํ วุตฺตํ ตํ อา จ วา โหติ; ปุมาเนสุ, ปุเมสุ, ปุมาสุ.

คสฺสํ-.

ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ; โภ ปุมํ, โภ ปุม, โภ อิตฺถิปุมํ, โภ อิตฺถิปุม.

สาสฺสํเส จานงิ-.

สาสทฺทสฺส อานงิ โหติ อํเส เค จ; สานํ, สานสฺส, โภ สาน.

วตฺตหา ¶ สนนฺนํ โนนานํ-.

วตฺตหา สนนฺนํ โนนานํ โหนฺติ ยถากฺกม; วตฺตหา โน, วตฺตหานานํ.

พฺรหฺมสฺสุ วา-.

พฺรหฺมสฺสุ วา โหติ สนํสุ; พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํ.

นามฺหิ-.

พฺรหฺมสฺสุ โหติ นามฺหิ; พฺรหฺมุนา,

ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ-.

ปุทีนมุ โหติ วา สสฺมาสุ นามฺหิ จ; ปุมุโน, ปุมสฺส; ปุมุนา, ปุมานา, ปุมุนา, ปุมานา; กมฺมุโน, กมฺมสฺส; กมฺมุนา กมฺมสฺมา; กมฺมุนา, กมฺมนา; ามุโน, ามสฺส;ามุนา, ามสฺมา; ามุนา, าเมน; อทฺธุโน, อทฺธสฺส; อทฺธุนา, อทฺธสฺมา;อทฺธุนา, อทฺธนา.

ยุวา ¶ สสฺสโน-.

ยุวา สสฺสวา อิโน โหติ, ยุวิโน, ยุวสฺส.

โนตฺตาตุมา-.

อตฺตาตุเมหิ สสฺส โน โหติ วา; อตฺตโน, อตฺตสฺส; อาตุมโน, อาตุมสฺส.

สุหิสุ นก-.

อตฺตอาตุมานํ สุหิสุ วา นก โหติ; อตฺตเนสุ, อตฺเตสุ, อาตุมเนสุ, อาตุเมสุ; อตฺตเนหิ, อตฺเตหิ; อาตุมเนหิ, อาตุเมหิ–-กถํ?เวริเนสูติ-นก อิติ โยควิภาคา.

สฺมาสฺสนา พฺรหฺมา จ-.

พฺรหฺม อตฺตอาตุเมหิ จ สฺมาสฺส นา โหติ; พฺรหฺมุนา, อตฺตนา, อาตุมนา.

อิเมตานเมนาณฺวาเทเส ทุติยายํ-.

อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยายเมนาเทโส โหติ; อิมํ ภิกฺขุํ วินยมชฺฌาปยอโถ เอนํ ธมฺมมชฺฌาปย, อิเม ภิกฺขู วินยมชฺฌาปย อโถ เอเน ธมฺมมชฺฌาปย; เอวเม ตสฺส จ โยชนียํ.

กิสฺส ¶ โก สพฺพาสุ-.

สพฺพาสุ วิภตฺติสุกิสฺสโก โหติ; โก, เก, กา, กาโย, กํ, กานิ, เกเนจฺจาทิ.

กิ สสฺมึสุวานิตฺถิยํ-.

อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ; กิสฺส, กสฺส, กิสฺมึ, กสฺมึ; อนิตฺถิยนฺติ-กึ? โก, กํ.

อิมสฺสิทํ วา-.

อํสิสุ สห เตหิอิมสฺสิทํ โหติ วา นปุํสเก; อิทํ, อิมํ; อิทํ,อิมํ.

อมุสฺสาทุํ-. ¶

อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก; อทุํ, อมุํ; อทุํ, อมุํ.

สุมฺภามฺภสฺสาสฺมา-

อหฺมสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ; ภตฺตีรสฺมาสุ สา ตว; วาตฺเวว-อมฺเหสุ.

นมฺหิ ติจตุนฺตมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา-.

นมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺสวตสฺสา โหนฺติตฺถิยํ ยถากฺกมํ; ติสฺสนฺนํ, วตสฺสนฺนํ; อิตฺถิยนฺติ-กึ? ติณฺณํ, จตุนฺนํ.

ติสฺโสจตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ-. วิภตฺติสหิตานํ ติวตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส จตสฺโส โหนฺติตฺถิยํ ยถากฺกมํ; ติสฺโส,จตสฺโส

ตีณิจตฺตาริ นปุํสเก-.

โยมฺหิสวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํตีณิ จตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก; ตีณิ, จตฺตาริ.

ปุเม ตโยจตฺตาโร-.

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ตโยจตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค; ตโย, จตฺตาโร.

จตุโรวา ¶ จตุสฺส-.

จตุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺภิ จตุโร วา โหติ ปุลฺลิงฺเค; จตุโร ชนา สํวิธาย; กถํ? จตุโร นิมิตฺเตนาทฺทสาสินฺติ ลิงฺควิปลฺลาสา.

มยมสฺมามฺหสฺส-.

เยยาสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺสอสฺมากํมมํ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; อสฺมากํ, อมฺหากํ; มมํ, มม.

สิมฺภหํ-.

สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ; อหํ.

ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิ จ-.

อมฺหี สิมฺหิ จ ตุหฺมสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตุวํ, ตฺวํ.

ตยาตยีนํ ตฺวํ วา ตสฺส-.

ตุมฺหสฺสตยาตยีนํ ตการสฺสตฺว โหติ วา; ตฺวยา, ตยา; ตฺวยิ, ตยิ.

สฺมามฺหิ ตฺวมฺหา-.

สฺมามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา; ปตฺตา นิสฺสํสยํ [ ] ตฺวมฺหา–-วาตฺเวว-ตฺวยา.

นฺตนฺตุนํ ¶ นฺโต โยมฺหิ ปเม-.

ปเม โยมฺหิ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตินํ นฺโต อิจฺจาเทโส วา โหติ; คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา; คุณวนฺโต, คุณวนฺตา.

ตํ นมฺหิ-.

นมฺหิ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตินํ ตํ วา โหติ; คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตานํ; คุณวตํ, คุณวนฺตานํ.

โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ-.

สาทิสุนฺตนฺตุนํ สวิภตฺตินํ โตตาติตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส; คุณวโต, คุณวนฺตสฺส; คจฺฉตา, คจฺฉนฺตมฺหา; คุณวตา, คุณวนฺตมฺหา; คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต;คุณวติ, คุณวนฺเต; คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตน; คุณวตา, คุณวนฺเตน.

ฏฏาอํ เค-.

เค ปเร นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตีนํ ฏฏาอํ อิจฺจาเทสา โหนฺติ; โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภก คจฺฉํ; โภ คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ.

โยมฺหิ ¶ ทฺวินฺนํ ทุเวฺเจ-.

โยมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเวทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ; ทุเว, ทฺเว.

ทุวินฺนํ นมฺหิ วา-.

นมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา; ทุวินฺนํ, ทฺวินฺนํ.

ราชสฺส รฺํ-.

นมฺหิ ราชสทฺทสฺสสวิภตฺติสฺสรฺํ โหติ วา; รฺํ, รชานํ

นาสฺมาสุ รฺา-.

นาสฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺสรฺา โหติ, รฺา กตํ, รฺานิสฺสฏํ.

รฺโรฺสฺสราชิโน เส-.

เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺโรฺสฺสราชิโน โหนฺตี; รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน.

สฺมิมฺหิ รฺเราชินิ-.

สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเราชินิ โหนฺติ; รฺเ,ราชินิ.

สมาเส วา-.

สมาสวิสเย เอเต อาเทสา ราชสฺสวา โหนฺติ; กาสิรฺา, กาสิราเชน; กาสิรฺา, กาสิราชสฺมา; กาสิรฺโ, กาสิราชสฺส; กาสิรฺเ, กาสิราเช.

สฺมิมฺหิ ¶ ตุมฺหามฺหานํตยิมยิ-.

สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิมยิ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตยิ,มยยิ.

อมฺหิ ตํมํตวํมมํ-.

อมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํมํตวํมมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตํ, มํ, ตวํ, มมํ.

นาสฺมาสุตยามยา-.

นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยามยา โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตยา กตํ, มยา กตํ; ตยา นิสฺสฏํ, มยา นิสฺสฏํ.

ตวมมตุยฺหํมยฺหํ เส-.

เสตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวมมตุยฺหํมยฺหํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตว, ตุยฺหํ; มม,มยฺหํ.

งํงกํ นมฺหิ-.

นมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ งํงากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ; ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, อมฺหํ, อมฺหากํ–-ยถาสงฺขฺยมตฺร น วิวจฺฉเต.

ทุติเย ¶ โยมฺหิ วา-.

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํงากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย; ตุมฺหํ’ตุมฺหากํ, ตุมฺเห; อมฺหํ,อมฺหากํ,อมฺเห.

อปาทาโท ปทเตกวากฺเย-.

อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ; ปชฺชเต’เนนตฺโถติ-ปทํ, สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยานฺตฺจ; ปทสมูโห วากฺยํ.

โยนํหิสฺวปฺจมฺยา โวโน-.

อปฺจมิยา โยนํหิสฺวปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โว โน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; ติฏฺถ โว, ติฏฺถ ตุมฺเห; ติฏฺาม โน, ติฏฺาม มยํ; ปสฺสติ โว, ปสฺสติ ตุมฺเห; ปสฺสติ โน, ปสฺสติอมฺเห; ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ; ทียเต โน,

ทียเต ¶ อมฺหํ; ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหํ; ธนํ โน, ธนํ อมฺหํ; กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ; กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ–-อปฺจมฺยาติ-กึ?นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิ; อปาทาโทตฺเวว

‘‘พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ,

ตุมฺเหหิ ปุฺํ ปสุตํ อนปฺปกํ’’;

ปทโตตฺเวว- ตุมฺเห ติฏฺถ; เอกวากฺเยตฺเวว- เทวทตฺโต ติฏฺติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺถนคเร; สวิภตฺตีนํตฺเวว- อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทินํ; อรหติ ธมฺโม อมฺหาทิสานํ.

เตเม นาเส-.

นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอก วากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺภสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เตเม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; กตํ เต, กตํ ตยา; กตํเม, กตํ มยา; ทียเต เต, ทียเต ตว; ทียเต เม, ทียยเต มม; ธนํ เต, ธนํเม, ธนํ มม.

อนฺวาเทเส-.

กถิตานุกถนวิสเย ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา; คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโห.

สปุพฺพา ปมนฺตา วา-.

วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ¶ ปมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมา เทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเส’ปิ; คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพโล โว; อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ; สปุพฺพาติ-กึ? ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว; ป มนฺตาติ-กึ-ปโฏ นคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โว.

น ววาหาเหวโยเค-.

จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ; คาโม ตว จ ปริคฺคโห, มม จ ปริคฺคโห; คาโม ตว วา ปริคฺคโห, มม วา ปริคฺคโห; คาโม ตวห ปริคฺคโห, มมห ปริคฺคโห; คาโม ตวาห ปริคฺคโห, มมาห ปริคฺค โห; คามา ตเวว ปริคฺคโห, มเมว ปริคฺคโห; เอวํ สพฺพตฺถ อุทาหรริตพฺพํ–-โยเคติ กึ? คาโมจ เต ปริคฺคโห, นครฺจ เม ปริคฺคโห.

ทสฺสนตฺเถนาโลจเน-.

ทสฺสนตฺเถสุ อาโลจนวชฺชิเตสุ ปยุชฺชมาเนสุ ตุมฺห อมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ; คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต–-อนาโลจเนติ-กึ? คาโม โว อาโลเวติ, คาโม โน อาโลเจติ.

อามนฺตณํ ¶ ปุพฺพมสนฺตํว-.

อามนฺตณํ ปุพฺพมวิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหอมฺหสทฺทาน มาเทสวิสเย; เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห–-อามนฺตณนฺติกึ? กมฺพโล เต ปริคฺคโห; ปุพฺพนฺติ-กึ?’มเยตํ สพฺพ มกฺขาตํ ตุมฺหากํ ทฺวิชปุงฺควา’ ปรสฺส หิ [ ] อวิชฺชมานนฺตา อปาทาโทติ-ปฏิเสโธน สิยา? อิวาติ-กึ? สวนํ[ ] ยถา สิยา.

น สามฺวจนเมกตฺเถ-.

สมานาธิกรเณ ปรโต สามฺวจนมามนฺตณมสนฺตํ วิย น โหติ; มาณวก ชฏิลก เตปริคฺคโห–-ปรสฺสา วิชฺชมานตฺเต’ปิ ปุพฺพรูปมุปาทายาเทโส โหติ; สามฺ วจนนฺติ-กึ? เทวทตฺต มาณวก ตว ปริคฺคโห; เอกตฺเถติกึ? เทวทตฺต ยฺทตฺต ตุมฺหํ ปริคฺคโห.

พหุสุ ¶ วา-.

พหุสุ วตฺตมานมามนฺตณํ สามฺวจนเมกตฺเถ อวิชฺชมานํ วิย วา น โหติ; พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห; พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห.

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ สฺยาทิกณฺโฑ ทุติโย.

สฺยาทิ ¶ สฺยาทิเนกตฺถํ-.

สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยานฺเตน สเหกตฺถํ โหตีติ-อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ; โส จ ภินฺนตฺถานเมกตฺถิภาโว สมาโสติ วุจฺจเต.

อสํขฺยํ ¶ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีปสากลฺยาภาวยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถ-.

อสํขฺยํ สฺยฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีนมตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ ภวติ; ตตฺถ วิภตฺยตฺเถ ตาว-อิตฺถิสุ กถา ปวตฺตา อธิตฺถิ–-สมฺปตฺติ ทฺวิธา อตฺตสมฺปตฺติ สมิทฺธิ จสมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, ลิจฺฉวีนํ; สมิทฺธิ ภิกฺขานํ สุภิกฺขํ. สมีเป-กุมฺภสฺส สมีปมุปกุมฺภํ–-สากลฺเย-สติณมชฺโฌ หรติ; สาคฺคฺยธีเต–-อภาโว สมฺพนฺธิเภทา พหุวิโธ; ตตฺร อิทฺธาภาเว-วิคตา อิทฺธิ สทฺทิกานํ ทุสฺสทฺทิกํ; อตฺถาภาเว-อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ; อติกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ; สมฺปตาภาเว-อติคตํ ลหุปาปุรณํ อติ ลหุปาปุรณํ; ลหุปาปุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ อตฺโถ. ยยถาตฺโถ’เนกวิโธ; ตตฺร โยคฺคตายํ-อนุรูปํ สุรูโป วหติ; วิจฺฉายํ -อนฺวทฺธมาสํ; อตฺถานติวตฺติยํ- ยถาสตฺติ; สทิสตฺเต- สทิโส กิขิยา[ ] สกิขิ; อานุปุพฺพิยํ- อนุเชฏฺํ; ปจฺฉาตฺเถ [ -]อนุรถํ; ยุคปทตฺเถ-สจกฺกํ นิธิ.

ยถา ¶ น ตุลฺเย-.

ยถาสทฺโทตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ น ภวติ; ยถา เทวทตฺโต ตถา ยฺทตฺโต.

ยาวาวธารเณ-.

ยาวสทฺโท’วธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ ภวติ; อวธารณเมตฺตกตา ปริจฺเฉโท; ยาวามตฺตํ พฺราหฺมเณ อามนฺตย; ยาวชีวํ–-อวธารเณติ-กึ, ยาว ทินฺนํตาว ภุตฺตํ นาวธารยามิ กิตฺตกํ มยา ภุตฺตนฺติ.

ปยฺยปาพหิติโรปุเรปจฺฉาวา ปฺจมฺยา-.

ปริอาทโย วฺจมฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ วา; ปริ ปพฺพตํ วสฺสิ เทโว, ปริปพฺพตา; อปปพฺพตํ วสฺสิ เทโว, อป ปพฺพตา; อาปาฏลิปุตฺตํ วสฺสิเทโว, อาปาฏลิปุตฺตา; พหิคามํ, พหิคามา; ติโรปพฺพตํ, ติโรปพฺพตา; ปุเรภตฺตํ, ปุเรภตฺตา; ปจฺฉาภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตา–-เวตาธิกาโร

สมีปายาเมสฺวนุ-. ¶

อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ โหตี วา; อนุวนมสนิ คตา; อนุคงฺคํ พาราณสี–-สมีปายาเมสฺวิติ-กึ, รุกฺขมนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ.

ติฏฺคฺวาทินิ-.

ติฏฺคุปฺปภุตีนิ, เอกตฺถิภาววิสเย นิปาตียนฺเต;’ติฏฺนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเล’ติฏฺคุ, กาโล; วหคฺคุ, กาโล; อายติควํ, ขเลยวํ, ลูนยวํ, ลูยมานยวมิจฺจาทิ–-วฺยนฺโต’เปตฺถ; เกสาเกสิ; ทณฺฑาทณฺฑิ–-ตถา เวลาปฺปภาวนตฺโถ’ปิ; ปาโต นหานํ ปาตนหานํ; สายํ นหานํ สายนหานํ; ปาตกาลํ, สายกาลํ; ปาตเมฆํ, สายเมฆํ; ปาตมคฺคํ, สายมคฺคํ.

โอเรปริปฏิปาเรมชฺเฌเหุทฺธาโธนฺโต ¶ วา ฉฏฺียา-.

โอราทโย สทฺทา ฉฏฺิยนฺเตน สเหกตฺถา วา โหนฺติ; เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต–-โอเรคงฺคํ; อุปริสิขรํ; ปฏิ โสตํ; ปาเรยมุนํ; มชฺเฌคงฺคํ; เหฏฺาปาสาทํ; อุทฺธคงฺคํ; อโธคงฺคํ; อนฺโตปาสาทํ–-ปุน วาวิธานา คงฺคาโอรมิจฺจา ทิปิ โหติ.

ตํ ¶ นปุํสกํ-.

ยเทตมตกฺกนฺตเมกตฺถํ ตํ นปุํสกลิงฺคํ เวทิตพฺพํ; ตถา เวโวทาหฏํ; วา กฺวจิ พหุลาธิการา–-ยถาปริสํ, ยถา ปริสาย; สกาย สกาย ปริสายาติ อตฺโถ.

อมาทิ-.

อมาทิสฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยานฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ;’คามํ คโต’ คามคโต;’มุหุตฺตํ สุขํ’ มุหุตฺตสุขํ. วุตฺติเย โวปปทสมาเส-กุมฺภกาโร; สปาโก; ตนฺตวาโย; จรา หโร–-นฺตมานกฺตวนฺตุหิ วากฺยเมว; ธมฺมํ สุณนฺโต; ธมฺมํ สุณมาโน; โอทนํ ภุตฺตวา.’

รฺา หโต’ ราชหโต;’อสินา ฉินฺโน’ อสิจฺฉินฺโน; ปิตุสทิโส; ปิตุสโม; สุขสหคตํ;’ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ’ทธิโภชนํ;’คุเฬน มิสฺโส โอทโน’ คุโฬทโน. วุตฺติ ปเทเนโวปสิตฺตาทิกฺริยายาขฺยาปนโต นตฺถายุตฺตตฺถตา.

กฺววิ ¶ วุตฺติเยว; อุรโค ปาทโป–-กฺววิ วากฺยเมว; ผรสุนา ฉินฺนวา; ทสฺสเนน ปหาตพฺพา.’

พุทฺธสฺสเทยฺยํ’ พุทฺธเทยฺยํ;’ยูปาย ทารุ’ ยูปทารุ;’รชนาย โทณิ’ รชนโทณิ; อิธ น โหติ-สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ–-กถํ, เอตทตฺโถ เอตทตฺถนฺติ-อฺปทตฺเถ ภวิสฺสติ.’

สวเรหิ ภยํ’ สวรภยํ; คามนิคฺคโต, เมถุนาเปโต. กฺวจิ วุตฺติเยว; กมฺมชํ, จิตฺตชํ–-อิธ น โหติ-รุกฺขา ปติโต.’

รฺโ ¶ ปุริโส’ ราชปุริโส–-พหุลาธิการา นฺตมาน นิทฺธาริยปูรณภาวติตฺตตฺเถหิ น โหติ; มมานุกุพฺพํ; มมานุ กุรุมาโน; คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา; สิสฺสานํ ปฺจโม; ปฏสฺส สุกฺกตา–-กฺวจิ โหเตว; วตฺตมานสามีปฺยํ–-กถํ พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตาติ-สาเปกฺขตาย น โหติ–-อิธ ปนโหเตว จนฺทนคนฺโธ; นทีโฆโส; กฺารูปํ; กายสมฺผสฺโส?ผลรโสติ [ –-]ผลานํติตฺโต; ผลานมาสิโต[ ] ผลานํ สุหิโต; พฺราหฺมณสฺสฺौจฺจํ เคหนฺติ; สาเปกฺข ตาย น โหติ–-รฺโปาฏลิปุตฺตกสฺสธนนฺติ–-ธน สมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ ปาฏลิปุตฺตกฺैนสมฺพนฺธาภาวา นเหสฺสติ; รฺโ’โคว อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ ภีนฺนตฺถตายํ [ ] วากฺย เมว–-’รฺโ ควาสฺสปุริสา ราชควาสฺสปุริสาติ วุตฺติ โหเตเวกตฺถิภาเว.’ทาเนโสณฺโฑ’ ทานโสณฺโฑ; ธมฺมรโต; ทานภิรโต–-กฺวจิวุตฺติเยว; กุจฺฉิสโย; ถลฏฺโ; ปงฺกชํ; สโรรุหํ อิธ น โหติ โภชเน มตฺตฺุตา; อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา; อาสเน นิสินฺโน อาสเน นิสีทิตพฺพํ.

วิเสสนเมกตฺเถน-. ¶

วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยานฺเตน สมานาธิกรเณนสเหกตฺถํ โหติ;’นีลฺจ ตํ อุปฺปลฺเจ’ติ นิลุปฺปลํ,’ฉินฺนฺจ ตํ ปรูฬฺหฺเจ’ติ ฉินฺนปรูฬฺหํ; สตฺถิว สตฺถี,’สตฺถี จ สาสามา เจ’ติ สตฺถิสามา; สีโหว สีโห,’มุนิ จ โสสีโห วา’ติมุนิสีโห;’สีลเมว ธนํ’ สีลธนํ–-กฺจิ วากฺยเมว, ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต; จิตฺโต คหปติ.–-กฺวจิ วุตฺติเยว; กณฺหสปฺโป; โลหิตสาลิ. วิเสสนนฺติ-กึ? ตจฺฉโก สปฺโป. เอกตฺเถเนติ-กึ? กาฬมฺหา อฺโ–-กถํ, ปตฺต ชีวิโก อาปนฺนชีวิโก[ ] มาสชาโตติ-อฺปทตฺเถ ภวิสฺสติ.

น-. ¶

นิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ; น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ–-พหุลาธิการโต อสมตฺเถหิปิ เกหิจิ โหติ; อปุนเคยฺยา, คาถา–-อโนกาสํ กาเรตฺวา อมูลามูลํ คนฺตฺวา–-อีสกฬาโร อีสปิงฺคโลติ-สฺยาทิ สฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส; วากฺยเมว วาติปฺปสงฺคาภาวา.

กุปาทโย ¶ นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ-.

กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยทิวิธิวิสยโต’ฺตฺถ;’กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ’ กุพฺราหฺมโณ,’อีสกํ อุณฺหํ’ กทุณฺหํ; ปนายโก, อภิเสโก, ปกริตฺตฺวา, ปกตํ, ทุปฺปุริโส, ทุกฺกตํ, สุปุริโส, สุกตํ, อภิตฺถุตํ, อติตฺถุตํ, อากฬาโร, อาพทฺโธ. ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย()’ ปคโต อาจริโย’ ปาจริโย; ปนฺเตวาสี–-อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย;()’อติกฺกนฺโต มจ’มติมฺโจ; อติมาโล. อวาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย;()’อวกุฏฺํ โกกิลาย วน’มวโกกิลํ; อวมยยูรํ. ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา; ()’ปริคิล โน’ชฺเฌนาย’ ปริยชฺเฌโน–-นฺยาทโย กนฺนาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา()’นิกฺขนฺโตโกสมฺพิยา’ นิกฺโกสมฺพิ–-อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึรุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเต.

จี ¶ กฺริยตฺเถหิ-.

จีปฺปจฺจยนฺโต กฺริยตฺเถหิ สฺยทฺยนฺเตหิ สเหกตฺโถ โหติ; มลินี กริย.

ภุสนาทรานาทเรสฺวลํสาสา-.

ภุสนาทิสฺวตฺเถสฺวลมาทโย สทฺทา กฺริยาตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺถา โหนฺติ; อลํกริย; สกฺกจฺจ; อสกฺกจฺจ–-ภุสนาทีสูติ-กึ? อลํ ภุตฺวา คโต; สกฺกตฺวา คโต; อสกฺกตฺวา คโต; ปริยตฺตํ โสภนมโสภนนฺติ อตฺโถ.

อฺเ ¶ จ-.

อฺเ จ สทฺทา กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลเมกตฺถา ภวนฺติ; ปุโรภุย; ติโรภุย;ติโรกริย; อุรสิกริย; มนสิกริย; มชฺเฌกริย; ตุณฺหิภุย.

วาเนกฺตฺเถ-.

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตมฺสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ; พหูนิ ธนานิ ยสฺสโส’พหุธโน;’ลมฺพา กณฺณา ยสฺส โส’ ลมฺพกณฺโณ;’วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺสโส’ยํ’ วชิรปาณิ;’มตฺตาพหโว มาตงฺคา เอตฺถ’ มตฺตพหุมาตงฺคํ, วนํ;’อารูฬฺโห วานโรยํ รุกฺขํ โส’ อารูฬฺหวานโร;’ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยนโส’ ชิตินฺทฺริโย;’ทินฺนํ โภชนํ ยสฺสโส’ ทินฺนโภชโน;’อปคตํ กาฬกํ ยสฺมา ปฏา โส’ย’ มปคตกาฬโก;’อุปคตาทส เยสํ เต’ อุปทสา; อาสนฺนทสา; อทูรทสา? อธิก ทสา;’ตโย ¶ ทส ปริมาณเมสํ) ติทสา–-กถํ, ทสสทฺโทสํ ขฺยาเน วตฺตเต ปริมาณสทฺทสนฺนิธานา, ยถา-ปฺจปริมาณ เมสํ’ ปฺจกา สกุณาติ; ทฺเว วา ตโย วาปริมาณเมส’ทฺวตฺตโย;วาสทฺทตฺเถ วา-’เว วา ตโย วา’ ทฺวตฺตโย–-’ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ’ ทกฺขิณปุพฺพา, ทินา;’ทกฺขิณา วสา ปุพฺพา จา’ติ วา;’สห ปุตฺเตนาคโต’ สปุตฺโต สโลมโก, วิชฺชมานโลมโกติ อตฺโถ เอวํ สปกฺขโก; อตฺถิขีรา, พฺราหฺมณิติ-อตฺถิสทฺโท วิชฺชมานตฺเถ นิปาโต–-กฺวจิ คตตฺถตาย ปทนฺตรานมปฺปโยโค, กณฺฏฺา กาฬา อสฺส กณฺเกาโฬ; [ ] โอฏฺมุขมิจ มุขมสฺสโอฏฺมุโข; เกสสงฺฆาโต จูฬา อสฺส เกสจูโฬ; สุวณฺณวิกาโร อลงฺกาโร อสฺสสุวณฺณาลงฺกาโร;’ ปปติตํ ปณฺณมสฺส’ ปปติตปณฺโณ, ปปณฺโณ;’อวิชฺชมานา ปุตฺตา อสฺส’ อวิชฺชมานปุตฺโต;’น สนฺติ ปุตฺตา อสฺส’ อปุตฺโต–-กฺวจิ น โหติปฺจภุตฺตวนฺโต อสฺส, ภาตุโน ปุตฺโต อสฺส อตฺถิติ พหุลาธิการโต.

ตตฺถ ¶ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ-.

สตฺตมฺยนฺตํ ตติยนฺตฺจ สรูปมเนกํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ’ฺปทตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ;’เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธมฺปวตฺตํ’ เกสาเกสิ;’ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธมฺปวตฺตํ’ ทณฺฑาทณฺฑิ; มุฏฺามุฏฺิ ‘‘จิ วีติ หาเร’ติ. จิ สมาสนฺโต [’]จิสฺมิ. นฺตฺยากาโร–-ตตฺถ เตเนติ-กึ? กายทฺว กายทฺว [ ] คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ; คเหตฺวา ปหริตฺวาติ- กึ? รเถ จ รเถ จ ตฺวา ยุทฺธํปวตฺตํ; ยุทฺเธติกึ? หตฺเถ จ หตฺเถ จ คเหตฺวา สขฺยํ ปจตฺตํ; สรูปนฺติกึ? ทณฺเฑหิ จ มุสเลหิจ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ.

จตฺเถ-.

อเนกํ ¶ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติ–-สมุจฺจโย’ณฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จ จสทฺทตฺถา, ตตฺถ สมุจฺจยาณฺวาจเยสุ เนกตฺถิภาโว สมฺภวติ- เตสุ หิ สมุจฺจโย อฺมฺนิรเปกฺขานมตฺตปฺปธานานํ กตฺถจิ กฺริยาวิเสเส จียมานตา-ยถา-ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ; อนฺวาจโยว ยตฺเถโก ปธานภาเวน วิธิยเต อปโร จคุณภาเวน-ยถา-ภิกฺขํ จร คาโว วานเยติ–-อิตรฺจยย ตุ สมฺภวติ, เตสุ หิ อฺมฺสาเปกฺขานมว ยวเภทานุคโต อิตรีตรโยโค- ยถา- สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติอสฺสาวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนเมว; อฺมฺ สาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปฺปธาโน สมาหาโร-ยถา-ฉตฺตุปาหนนฺติ-อสฺส ปน สมุทายปฺปธานตฺตา เอกวจนเมว; เต จ สมาหารีตรีตรโยคา พหุลํ วิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรายํ วิสยวิภาโค นิรุตฺติ ปิฏกาคโต.

ปาณิตุริยโยคฺคเสนงฺคานํ; ¶ นิจฺจเวรีนํ; สํขฺยาปริ มาณสฺานํ; ขุทฺทชนฺตุกานํ; ปจนวทฺธาลานํ; จรณสาธารณานํ; เอกฺฌายนปาวจนานํ; ลิงฺควิเสสานํ; วิวิธวิรุทฺธานํ; ทิสานํ; นทีนฺจ; นิจฺจํ สมาหาเรกตฺถํ ภวติ.

ติณรุกฺขปสุสกุณธนธฺวฺยฺชนชนปทานํวา อฺเ สมิตรีตรโยโคว.

ปาณฺยงฺคานํ–-จกฺขุโสตํ; มุขนาสิก; หนุคีวํ; ฉวิ มํสโลหิตํ; นามรูปํ; ชรามรณํ;–-ตุริยงฺคานํ–-อลสตาฬมฺพรํ;มุรชโคมุขํ; สํขเททฺธิมํ; [ ] มทฺทวิกปาณวิกํ; คีตวาทตํ?สมฺมตาฬํ–-โยคฺคงฺคานํ–-ผาลปาจนํ; ยุคนงฺคลํ–-เสนงฺคานํ–-อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ;[ ] อสิจมฺมํ; พีฬารมูสิกํ; กาโกลูกํ; นาคสุปณฺณํ–-สํขฺยาปริมาณ สฺานํ–-เอกกทุกํ, ทุกติกํ; ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ; ทเสกาทสกํ –- ขุทฺทชนฺตุกานํ–-กีฏปฏงฺคํ; กุตฺถกิปิลฺลิกํ; ฑํสมกสํ; มกฺขิกกิปิลฺลิกํ–-ปวนวทฺธาลานํ–-โอรรพฺคิกสุกริกํ; สากุนฺติกมาควิกํ;สปากวทฺธาลํ;เวน

รถการํ; ¶ ปุกฺกุสฉวฑาหกํ–-จรณสาธารณานํ–-อติสภารทฺวาชํ; กกาลาปํ; สีลปฺาณํ; สมถวิปสฺสนํ; วิชฺชาจรณํ–-เอกชฺฌายนปาวจนานํ–-ทีฆมชฺฌิมํ; เอกุตฺตรสํยุตฺตกํ; ขนฺธกวิภงฺคํ–-ลิงฺควิเสสานํ–-อิตฺถิปุมํ; ทาสิทาสํ; จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปรริกฺขารํ; ติณกฏฺสาขาปลาสํ; ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน‘‘นฺติปิ ทิสฺสติ–-วิวิธวิรุทฺธานํ–-กุสลากุสลํ; สาวชฺชานวชฺชํ; หีนปฺปณิตํ; กณฺภสุกฺกํ; เฉกปาปกํ; อธรุตฺตรํ–-ทิสานํ–-ปุพฺพาปรํ; ทกฺขิณุตฺตรํ; ปุพฺพทกฺขิณํ; ปุพฺพุตฺตรํ; อปร ทกฺขิณํ; อปรุตฺตรํ–-นทีนํ–-คงฺคายมุนํ, มหีสรภุ.

ติณวิเสสานํ–-กาสกุสํ, กาสกุสา; อุสีรพีรณํ, อุสี รพีรณา; มุชพพฺพชํ, มุฺชพพฺพชา–-รุกฺขวเสสานํ–-ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา; ธวาสฺสกณฺณํ, ธวาสฺสกณฺณา; ปิลกฺขนิคฺโรธํ, ปิลกฺขนคฺโรธา; อสฺสตฺถกปิตฺถนํ, อสฺสตฺถ กปิตฺถนา; สากสาลํ, สากสาลา–-ปสุวิเสสานํ–-คช ควชํ,คชควชา; โควหิสํ, โคมหิสา;เอเณยฺยโคมหิสํ, เอเณยฺยโคมหิสา; เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา; อเช

ฬกํ, ¶ อเชฬกา; กุกฺกุรสูกรํ, กุกฺกุรสูกรา; หตฺถิควาสฺส วฬวํ, หตฺถิควาสฺสวฬวา–-สกุณวิเสสานํ–-หํสพลาวํ, หํสพลาวา; การณฺฑววกฺกวากํ, การณฺฑววกฺกวากา; พกพลากํ, พกพลากา–-ธนานํ–-หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺ สุวณฺณา;มณิสํขมุตฺตาเวผผริยํ, มณิสํขมุตฺตาเวฬุริยา; ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตา–-ธฺานํ–-สาลิยวกํ, สาลิยวกา; ติลมุคฺคมาสํ, ติลมคฺคมาสา; นิปฺผาวกุลตฺถํ, นิปฺผาวกุลตฺถา–-พฺยฺชนานํ–-สากสุวํ, สากสุวา; คพฺยมาหิสํ, คพฺยมาหิสา; เอเณยฺยวาราหํ, เอเณยฺยวาราหา; มิคมายูรํ, มิคมายูรา–-ชนปทานํ–กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา; วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา; เจติวีสํ, เจติวีสา; มจฺฉสุรเสนํ, มจฺฉสูรเสนา; กุรุปฺจาลํ, กุรุปฺจาลา.

อิตรีตรโยโค-ยถา-วนฺทิมสูริยา, สมณพฺราหฺมณา, มาตาปิตโร, อิจฺจาทิ, เอตสฺมึ เอกตฺถิภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา กฺววิ วิปลฺลาโส’ปิ โหติ พหุลาธิการโต.’ ทนฺตานํ ราชา’ ราชทนฺโต. กตฺถจิ กมมฺปจฺจนาทรา ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต. ลิตฺตวาสิโต, นคฺคมุสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโ, ภฏฺลุฺจิโต–-จตฺเถ ยเทกตฺถํ ตตฺถ เกจิ ปุพฺพปทํ พหุธา นิยเมนฺติ ตทิห วฺยภิวารทสฺสนา น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

สมาหาเร ¶ สปุํสกํ-.

วตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ ตนฺนปุํสกลิงฺคมฺหวติ; ตถา เวโวทาหฏํ–-กตฺถจิ น โหติ สภาปริสายาติ าปกา; อาธิ ปจฺจปริวาโร; ฉนฺทปาริสุทฺธิ; ปฏิสนฺธิปฺปวตฺติยํ.

สํขฺยาทิ-.

เอกตฺเถ ¶ สมาหาเร สํขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคมฺภวติ; ปฺจควํ; จตุปฺปถํ–-สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว โหติ; สมาหาเรตฺเวว-ปฺจกปาโล, ปูโว; ติปุตฺโต.

กฺวเจกตฺตฺจ ฉฏฺิยา-.

ฉฏฺิเยกตฺเถ กฺวจิ นปุํสกตฺตํ โหเตกตฺตฺจ;’สลภานํ ฉายา’ สลหจฺฉายํ; เอวํ’สกุนฺตานํ ฉายา’ สกุนฺตจฺฉายํ;

ปาสาทจฺฉายยํ, ¶ ปาสาทจฺฉายยา; ฆรจฺฉายยํ, ฆรจฺฉายา. อมนุสฺสา สภาย นปุํสเกกตฺตมฺภวติ; พฺรหฺมสภํ; เทวสภํ; อินฺทสภํ; ยกฺขสภํ; สรภสภํ–-มนุสฺสสภายํ–-ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺเจวมาทิ–-กฺวจีติ กึ?ราชปุริโส.

สฺยาทิสุ รสฺโส-.

นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทิสุ; สลภจฺฉายํ–-สฺยาทิสูติ-กึ?สลภจฺฉาเย.

ฆปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺส-. ¶

อนฺตภุตสฺสาปฺปธานสฺสฆปสฺสสฺยาทิสุรสฺโสโหติ; พหุมาโล, โปโส; นิกฺโกสมฺพิ; อติวาโมรุ–-อนฺตสฺสาติ-กึ? กฺาปิโย; อปฺปธานสฺสาติ-กึ? ราชกุมารี; พฺรหฺมพนฺธู.

โคสฺสุ-.

อนฺตภุตสฺสาปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทิสุ อุ โหติ; จิตฺตคุ–-อปฺปธานสฺสาตฺเวว - สุโค;อนฺตสฺสาตฺเวจโคกุลํ.

อิตฺถิยมตฺวา-.

อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปฺปจฺจโย โหติ, ธมฺมทินฺนา.

นทาทิโต ¶ ณฺฑี-.

นทาทีหิ อิตฺถิยํ ณฺฑีปฺปจฺจโย โหติ; นที, มหี, กุมารี, ตรุณี, วารุณี, โคตมี.

โคโต วา().

คาวี, โค; อากติคโณ’ยํ–-งกาโร ‘‘นฺตนฺตุนํ งิมฺหิ โต วา‘‘ติ. วิเสสนตฺโถ.

ยกฺขาทิตฺตฺวิตี จ-.

ยกฺขาทิโต อิตฺถิยมินี โหติ งี จ; ยกฺขินี, ยกฺขิ; นาคินี, นาคี; สีหินี, สีหี.

อารามิกาทีหิ-.

อารามิกาทิโต อินี โหติตฺถิยํ; อารามิกินี; อนนฺตราสิกินี; ราชินี.

สฺายํ มานุโส().

มานุสินี; อฺตฺร มานุสี.

ยุวณฺโณหิ นี-.

อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ; สทาปยต ปาณินี; ทณฺฑินี; ขตฺตพนฺธุนี; ปรจิตฺตวิทุนี–-มาตุ อาทิโต กสฺมา น โหติ? อิตฺถิปฺปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาหิ ธานโต.

กฺติมฺหาฺตฺเถ-.

กฺติมฺหาฺตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํ; สาหํ อหึสารตินี; ตสฺสา มุฏฺสฺสตินิยา; สา วจฺฉคิทฺธินี–-อฺตฺเถติ-กึ? ธมฺมรติ.

ฆรณฺยาทโย-. ¶

ฆรณีปฺปภุตโย นีปฺปจฺจยนฺตา สาธโว ภวนฺติ; ฆรณี; โปกฺขรณี; อีสฺสตฺตํ นิปาตนา.

อาจริยา วา ยโลโป จ(); อาจรินี; อาจริยา.

มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ-.

มาตุลาทิโต ภริยายมานี โหติ; มาตุลานี; วรุณานี; คหปตานี; อาจริยานี.

อภริยายํ ขตฺติยา วา() ขตฺติยานี; ขตฺติยา –-นทา ทีปาา ภริยายนฺตุ ขตฺติยี.

อุปมาสํหิตสหิตสฺตสหสผวามลกฺขณาทิตุรุตุ-. ¶

อูรุสทฺทา อุปมานาทิปุพฺพา อิตฺถิยมู โหติ; กรโหรู; สํหิโตรู; สหิโตรู; สฺโตรู; สโหรู; สโผรู; วาโม รู; ลกฺขโณรู–-’อู’ติ-โยควิภาคา อู; พฺรหฺมพนฺธุ.

ยุวาติ -.

ยุวสทฺทโตติ โหติตฺถิยํ; ยุวติ.

นฺตนฺตุนํ งีมฺหิ โต วา-.

งีมฺหิ นฺตนฺตุนํ โต วา โหติ; คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี; สีลวตี, สีลวนฺตี.

ภวโต โภโต-.

งีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส โหติ วา; โภตี; ภวนฺตี.

โคสฺสาวงิ-.

โคสทฺทสฺส งีมฺหาวงิ โหติ; คาวี.

ปุถุสฺสปถวปุถวา-.

งีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติ; ปถวี; ปุถวี.–-เ ปถวี.

สมาสนฺตฺว- ¶

สมาสนฺโต อ อิติ วาธิกรียนฺติ.

ปาปาทีหิ ภุมิยา-.

ปาปาทีหิ ปรา ยา ภุมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ; ปาป ภุมึ; ชาติภุมํ.

สํขฺยาหิ-.

สํขฺยาหิ ปรา ยา ภุมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ; ทฺวิภุมํ; ติภุมํ

นทีโคทาวรีนํ-.

สํขฺยาหิ ปราสํ นทีโคทาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ; ปฺจนทํ, สตฺตโคทาวรํ.

อสํขฺเยหิ ¶ จางฺคุลฺยานฺาสํขฺยตฺเถสุ-.

อสํขฺเยหิ สํขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลฺยา สมาสนฺโต อโหติ โน เจ อฺปทตฺเถ อสํขฺยตฺเถว สมาโส วตฺติเต.’นิคฺคตมงฺคุลีหิ’ นิรงฺคุลํ; อจฺจงฺคุลํ; ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏา’ทฺวงฺคุลํ–-อนฺาสํขฺยตฺเถสูติ-กึ? ปฺจงฺคุลิหตฺโถ; อุปงฺคุลิ–-กถํ, ทฺวฺงฺคุลี ปมาณมสฺสาติ ทฺวงฺคุลนฺติ-นาตุ สมาโส’ฺปทตฺเถ วิหิโต มตฺตาทีนํ โลเป กเต ตตฺถวตฺตเต; องฺคุลสทฺโทวา ปมาณวาจีสทฺทนฺตรํ–-ยถาเสนางฺคุลปฺปมาเณน องฺคุลานํ สตํ ปุณฺณํ จตุทฺทส วา องฺคุลานีติ.

ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ ¶ จ รตฺยา-.

ทีฆาทีหิ อสํขฺเยหิ สํขฺยาหิ จ ปราย รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติ; ทีฆรตฺตํ; อโหรตฺตํ; วสฺสารตฺตํ; ปุพฺพรตฺตํ; อปรรตฺตํ; อฑฺฒรตฺตํ;’อติกฺกนฺโต รตฺตึ’ อติรตฺโต;’ทฺเว รตฺตี สมาหฏา’ ทฺวิรตฺตํ–-วา กฺวจิ พหุลาธิการาเอกรตฺตํ; เอกรตฺติ–-อนฺาสํขฺยตฺเถสุตฺเวว-ทีฆรตฺติ, เหมนฺโต; อุปรตฺติ–-กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานา;ยถารตฺตํ.

โคตฺวจตฺเถ ¶ จาโลเป-.

โคสทฺทา อโลปวิสยา สมาสนฺโต อโหติ น เว วตฺเถ สมาโส อฺปทตฺเถ อสํขฺยฺยตฺเถ จ; ราชคโว; ปรมคโวร ปฺจควธโน; ทสควํ–-อโลเปติ-กึ?ปฺจหิ โคหิ กีโต ปฺจคุ; อจตฺเถติ-กึ? อชสฺสคาโว –-อนฺาสํขฺยตฺเถสุตฺเวว-จิตฺตคุ;อุปคุ.

รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสา-.

เอเต สทฺทา อ อนฺตา นิปจฺจนฺเต;’รตฺโต จ ทิวา จ’ รตฺตินฺทิวํ;’ รตฺติ จ ทิวา จ’รตฺตินฺทิวํ;’ทารา จ คาโว จ’ ทารควํ;’ วตสฺโส อสฺสิโย อสฺส’ จตุรสฺโส.

อายาเม’นุควํ-. ¶

อนุควนฺติ นิปจฺจเต อายาเม คมฺยมาเน; อนุควํ, สกฏํ–-อายาเมติ-กึ? คุนฺนํ ปจฺฉา อนุคุ.

อกฺขิสฺมาฺตฺเถ-.

อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อฺตฺเถ เจ สมาโส; วิสาลกฺโข.

ทารุมฺภฺยงฺคุลฺยา-.

องฺคุลนฺตา อฺปทตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติ; ทฺวงฺคุลํ, ทารุ; ปฺจงฺคุลํ–-องฺคุลิสทิสาวยวํ ธฺาทีนํ วีกฺเขปกํ ทารูติ วุจฺจเต–-ปมาเณ ตุ ปุพฺเพ วิย สิทฺธํ; สขราชสทฺทาอการนฺตาว, สิสฺโส’ปิ น ทิสฺสติ–-คาณฺฑีวธตฺวาติ ปกตนฺตเรนสิทฺธํ.

ทฺวิ ¶ วีติหาเร-.

กฺริยาวฺยติหาเร ¶ คมฺยมาเน อฺปทตฺเถ วตฺตมานโต จิ โหติ; เกสาเกสิ; ทณฺฑาทณฺฑิ–-จกาโร’จิสฺมิ’นฺติ. วิเสสนตฺโถ; สุคนฺธิ ทุคฺคนฺธีติ-ปโยโค นทิสฺสเต.

ลตฺวิตฺถิยูหิ โก-.

ลตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยมีการูการนฺเตหิ จพหุลํ กปฺปจฺจโย โหติ อฺปทตฺเถ; พหุกตฺตุโก; พหุกุมาริโก; พหุพฺรหฺมพนฺธุโก, พหุลํตฺเวว-สุพฺภุ.

วาฺโต-. ¶

อฺเหิ อฺปทตฺเถ โก วา พหุลํ โหติ; พหุ มาลโก; พหุมาโล.

อุตฺตรปเท-.

เอตมธิกตํ เวทิตพฺพํ.

อิมสฺสิทํ-.

อุตฺตรปเท ปรโต อิมสฺส อิทํ โหติ; อิทมฏฺิตา; อิทปฺปจฺจยา; นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโว.

ปุํ ¶ ปุมสฺส วา-.

ปุมสฺส ปุํโหตุตฺตรปเท วิภาสา; ปุลฺลิงฺคํ; ปุํลิงฺคํ.

ฏ นฺนนฺตุนํ-.

เอสํ ฏ โหตุตฺตรปเทกฺวจิ วา; ภวมฺปติฏฺา มยํ; ภาควมมูลกา โน ธมฺมา–-พหุลาธิการา ตราทิสุ จ; ปเคว มหตฺตรี; รตฺตฺุมหตฺตํ.

อ-๕

.

เอสํ อ โหตุตฺตรปเท; คุณวนฺตปติฏฺโ’สฺมิ.

[หฺหฺว ปเค ]

มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ-.

มนาทีนมาปาทีนฺจ โอ โหตุตฺตรปเท มเย จ; มโน เสฏฺา; มโนมยา; รโชชลฺลํ; รโชมยํ; อาโปคตํ; อาโปมยํ; อนุยนฺติ ทิโสทิสํ.

ปรสฺสสํขฺยาสุ-.

สํขฺยาสุตฺตรปเทสุ ปรสฺส โอ โหติ; ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ–-สํขฺยาสูติ-กึ?ปรทตฺตุปชีวิโน.

ชเน อุตฺตรปเท ผุถสฺส อุ โหติ; อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน.

โส ฉสฺสาหายตเน วา-.

อเห ¶ อายตเน วุตฺตรปเท ฉสฺส โส วา โหติ; สาหํ, ฉาหํ; สฬายตนํ, ฉฬายตนํ.

ลฺตุปิตาทีนมารงรงิ-.

ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ ยถากฺกมมารงรงิ วา โหนฺตุตฺตรปเท; สตฺถารทสฺสนํ; กตฺตารนิทฺเทโส; มารต ปิตโร–-วาตฺเวว-สตฺถุทสฺสนํ; มาตาปิตโร.

วิชฺชาโยนิสมฺพานฺธนมา ตตฺร จตฺเถ-.

ลตุปิตาทีนํ วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนฺจ เตสฺเวว ลตุปิตาทิสุ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสุตฺตรปเทสุ จตฺถวิสเย อา โหติ; โหตาโปตาโร; มาตาปิตโร–-ลตุปิตาทีนนฺตฺเววปุตฺตภาตโร; ตตฺเรติ-กึ? ปิตุปิตามหา; จตฺเถติ-กึ; มาตุ ภาตา; วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานนฺติ-กึ?ทาตุภาตโร.

ปุตฺเต-. ¶

ปุตฺเต อุตฺตรปเท วตฺถวิสเย ลตุปิตาทีนํวิชฺชาโยนิ สมฺพนฺธานมา โหติ; ปิตาปุตฺตา; มาตาปุตฺตา.

จิสฺมึ-.

จิปฺปจฺจยนฺเต อุตฺตรปเท อา โหติ; เกสาเกสิ; มุฏฺามุฏฺิ.

อิตฺถิยมฺหาสิตปุมิตฺถิ ปุเมเวกตฺเถ-.

อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมา อิตฺถิ ปุเมว โหติ; กุรภริโย; ทีฆ

ชงฺโฆ; ¶ ยุวชาโย–-อิตฺถิยนฺติ-กึ?’กลฺยาณี ปธานเมสํ’ กลฺยฺยาณิปฺปธานา; ภาสิตปุเมติ- กึ? กฺาภริโย; อิตฺถิติ-กึ? คามณิกุลํ ทิฏฺิ อสฺส’ คามณิทิฏฺิ; เอกตฺเถติ-กึ?’กลฺยาณิยา มาตา’ กลฺยาณีมาตา.

กฺวจิปฺปจฺจเย-.

ภาสิตปุมิตฺถิ ปจฺจเย กฺวจิ ปุเมว โหติ; วฺยตฺตตรา, วฺยตฺตตมา.

สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต-.

อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติ; ตสฺสา มุขํ’ ตมฺมุขํ; ตสฺสํ ตตฺร; ตาย ตโต; ตสฺสํเวลายํ ตทา.

ฉายาย ¶ ชยํ ปติมฺหิ-.

ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ; ชยมฺปตี–-ชานิปตีติปกตนฺตเรน สิทฺธํ; ตถา ทมฺปตี ชมฺปตีติ.

สฺายมุโททกสฺส-.

สฺายมุทกสฺสุตฺตรปเท อุทาเทโส โหติ; อุทธี; อุทปานํ.

กุมฺภาทิสุวา-. ¶

กุมฺภาทสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติ; อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภ; อุทปตฺโต, อุทกปตฺโต; อุทพินฺทุ, อุกพินฺทุ–-อากติคโณ’ยํ.

โสตาทิสูโลโป-.

โสตาทิสุตฺตรปเทสุอุทกสฺส อุสฺสโลโป โหติ; ทกโสตํ; ทกรกฺขโส.

ฏ นฺสฺส-.

อุตฺตรปเทนฺสทฺทสฺส ฏ โหติ; อพฺราหฺมโณ –-กาโร กึ, เกวลสฺสมา โหตุ; ปามนปุตฺโต.

อน สเร-.

สราโท อุตฺตรปเท นฺสทฺทสฺสอน โหติ; อนกฺขาตํ.

๒ กาโรติ-สพฺพตฺถ.

นขาทโย-. ¶

นขาทโย สทฺทา อกตฏาเทสา นิปจฺจนฺเต;’นาสฺส ขมตฺถิติ’ นโข; อขมฺํ–-สฺาสทฺเทสุ จ นิปฺผตฺติมตฺตํ ยถากถจิ กตฺตพฺพํ.’

นาสฺส กุลมตฺถิ’ติ นกุโล; อกุลมฺํ; นข นกุล นปุํสก นกฺขตฺต นาก เอวมาทิ.

นโค วาปฺปาณินิ-.

นคฺैจฺจปฺปาณินิ วา นิปจฺจเต; นคา, รุกฺขา; นคา, ปพฺพตา; อคา, รุกฺขา; อคา ปพฺพตา–-อปฺปาณินีติ -กึ? อโค วสโล สีเตน.

สหสฺส ¶ โส’ฺตฺเถ-.

อฺปทตฺถวุตฺติมฺหิ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส วา โหติ; สปุตฺโต, สหปุตฺโต; อฺตฺเถติ-กึ? สหกตฺวา สหยุชฺฌิตฺวา.

สฺายํ-.

สหสฺสุตฺตรปเท โส เหติ สฺายํ; สาสฺสตฺถํ; สปลาสํ.

อปจฺจกฺเข-.

อปจฺจกฺเข คมฺยมาเน สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท; สาคฺคิ, กโปโต; สปิสาวา, วาตมณฺฑลิกา.

อกาเล ¶ สกตฺเถ-.

สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส อกาเล อุตฺตรปเท โส โหติ; สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ; สจกฺกํ นิเธหิ, สธุรํ–-อกาเลติ-กึ? สหปุพฺพนหํ, สหาปรนฺหํ.

คนฺถานฺตาธิกฺเย-.

คนฺถานฺเต อาธิกฺย จฺैอ วตฺตมานสฺส สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท; สกลํ โชติมธีเต; สมุหุตฺตํ–-กาลตฺโถ อารมฺโภ; อาธิกฺเย-สโทณา ขารี; สมาสโก กหาปโณ; นิจฺจตฺโถ’ยมารมฺโห.

สมานสฺส ¶ ปกฺขาทิสุ วา-.

ปกฺขาทิสุตฺตรปเทสุ สมานสฺสโส โหติ วา; สปกฺโข, สมานปกฺโข; สโชติ, สมานโชติ–-ปกฺขาทิสูติ-กึ? สมานสีโล; ปกฺข โชติ ชนปท รตฺติ ปตฺตินี ปตฺตี นาภี พนฺธุ พฺรหฺมจารี นาม โคตฺต รูป านวณฺณ วโย วจน ธมฺม ชาติย ฆจฺจ.

อุทเร อิเย-.

อุทเร อิยปเร ปรโต สมานสฺส โส วา โหติ; โสทริโย; สมาโนทริโย–-อิเยติ-กึ? สมาโนทรตํ.

รีริกฺขเกสุ-.

เอเตสุสมานสฺส โส โหติ; สรี; สริกฺโข; สริโส.

สพฺพาทินมา-. ¶

รีริกฺขเกสุสพฺพาทีนมา โหติ; ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส.

นฺตกิมิมานํ ฏากีฏี-.

รีริกฺขเกสุ นฺตสทฺทกึสทฺทฺैมสทฺทานํ ฏากีฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ; ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส; กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส; อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.

ตุมฺหามฺภานํ ตาเมกสฺมึ-.

รีริกฺขเกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเตกสฺมึ ยถากฺกมํ; ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส;มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส; –-เอกสฺมินฺติ-กึ? ตุมฺหาที, อมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโส.

ตํมมฺตฺร-. ¶

รีริกฺขกนฺตโต’ฺสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหานเม กสฺมึ ตํมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตนฺทีปา; มนฺทีปา; ตํ สรณา, มํสรณา; ตยฺโยโค มยฺโยโคติ-พินฺทุโลโป.

เวตสฺเสฏ-.

รีริกฺขเกสฺเวตสฺเสฏ วา โหติ; เอที, เอตาที; เอทิกฺโข, เอตาทิกฺโข; เอทิโส, เอตาทิโส.

วิธาทิสุ ทฺวิสฺส ทุ-.

ทฺวิสฺส ทุ โหติ วิธาทิสุ; ทุวิโธ, ทุปฏฺฏํ; เอวมาทิ.

ทิ คุณาทิสุ-.

คุณาทิสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ; ทิคุณํ, ทิรตฺตํ, ทิคุ; เอวมาทิ

ติสฺว-. ¶

ตีสุ ทฺวิสฺส อ โหติ; ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺวตฺติปตฺตปูรา.

อา สํขฺยายาสตาโท’นฺตฺเถ-.

สํขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺสอา โหตสทาโท’นฺตฺเถ; ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ, ทฺวตฺตึส; สํขฺยายนฺติ-กึ?’ทิรตฺตํ; อสตาโทติ-กึ? ทฺวิสตํ, ทฺวิสหสฺสํ; อนฺตฺเถติ-กึ?ทฺวิทสา.

ติสฺเส-.

สํขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอโหตสตาโท’นฺตฺเถ; เตรส, เตวิส, เตตฺตึส–-สํขฺยายนฺตฺเวว-ติรตฺตํ; อสตาโทตฺเวว-ติสตํ; อนฺตฺเถตฺเวว-ติวตุกา.

จตฺตาลิสาโท ¶ วา-.

ติสฺเสวา โหติ จตฺตาลีสาโท; เตจตฺตาลีส, ติจตฺตาลีส; เตปฺาส, ติปฺาส; เตสฏฺิ, ติสฏฺิ; เตสตฺตติ, ตีสตฺตตี; ตฺสีติ, ติยาสีติ; เตนวุติ, ตินวุติ–-อสตาโทตฺเวว-ติสตํ.

ทฺวิสฺสา จ-.

อสตาโท’นฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺเส วา โหติ อาว ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ; ทฺเวปฺาสํ, ทฺวาปฺาสํ, ทฺวิปฺาสํ; อิจฺจาทิ.

พาจตฺตาลิสาโท-. ¶

ทฺวิสฺส พา วา โหตจตฺตาลีสาโท’นฺตฺเถ; พารส, ทฺวาทส; พาวีสติ, ทฺวาวีสติ; พตฺตึส, ทฺวตฺตึส–-อจตฺตาลีสาโทติ-กึ? ทฺวิจตฺตาลีส.

ทฺวิสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณุปนฺนา -.

วีสติทเสสุ ปเรสุ ปฺจสฺส ปณฺณุปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ; ปณฺณุวีสติ, ปฺจวีสติ;ปนฺนรส, ปฺจทส.

จตุสฺส จุโต ทเส-.

จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเร; จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.

ฉสฺส โส-.

ฉสฺส โส อิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเร; โสฬส.

เอกฏฺานมา-.

เอกอฏฺานํ อา โหติ ทเส ปเร; เอกาทส, อฏฺารส.

ร สํขฺยาโต วา-.

สํขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺสร โหติ วิภาสา; เอการส, เอกาทส; พารส, ทฺวาทส; ปนฺนรส, ปฺจทส; สตฺตรส, สตฺตทส; อฏฺารส, อฏฺาทส–-ปนฺนพาเทเสสุ นิจฺจํ, อิธ น โหติ จตุทฺทส.

ฉตีหิ โฬ จ-

ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ; โสฬส, โสรส; เตฬส, เตรส.

จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒติยา-. ¶

อฑฺฒา ปเรสํ จตุตฺถตติยานํ อุฑฺฒติยา โหนฺติ ยถากฺกมํ;’อฑฺฒน จตุตฺโถ’ อฑฺฒุฑฺโฒ,’อฑฺเฒน ตติโย’ อฑฺฒติโย–-กถํ?อฑฺฒเตยฺโยติ-สกตฺเถ ณฺเย อุตฺตร ปทวุทฺธิ.

ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา-.

อฑฺฒา ปรสฺส ทุติยสฺส สหอฑฺฒสทฺเทน ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา โหนฺติ;’ อฑฺเฒน ทุติโย’ ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ วา.

สเร กท กุสฺสุนฺตรตฺเถ-.

กุสฺสุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทา เทโสโหติ; กทนฺนํ, กทสนํ–-สเรติ-กึ? กุปุตฺโต; อุตฺตรตฺเถติ-กึ? กุโอฏฺโ; ราชา.

กาปฺปตฺเถ-.

อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺสกา โหตุตฺตรปทตฺเถ;’อปฺปกํ ลวณํ’ กาลวณํ.

ปุริเสวา-.

กุสฺส ปุริเสกา โหติ วา; กาปุริโส, กุปุริโส–-อยมปฺปตฺตวิภาสา–-อปฺปตฺเถ ตุปุพฺเพนนิจฺจํโหติ;’อีสํ ปุริโส’ กาปุริโส.

ปุพฺพาทีหุตฺตรปทสฺสอหสฺส ¶ อนฺหาเทโส โหติ; ปุพฺพนฺโห; อปรนฺโห; อชชนฺโห; สายนฺโห; มชฺฌนฺโห.

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ สมาสกณฺโฑ ตติโย.

ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหตปจฺเจ’ภิเธเย; ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ; เอวมฺตฺราปิ,’วสิฏฺสฺสาปจฺจํ’ วาสิฏฺโ, วาสิฏฺี วา; โอปคโว, โอปควี วา –-เวติ-วากฺย สมาสวิกปฺปตฺถํ ตสฺสาธิกาโร สกตฺถาวธิ.

วจฺฉาทิโตณานณายนา-. ¶

วจฺฉาทีหิ อปจฺจปฺปจฺจยนฺเตหิ โหตฺตาทีหิจ สทฺเทหิ ณานณายนปฺปจฺจยา วา โหนฺตปจฺเจ. วจฺฉาโน วจฺฉายโน; กจฺจาโน, กจฺจายโน–-ยาคเม-กาติยาโน; โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายโน; สากฏาโน, สากฏายโน; กณฺภาโน, กณฺภายโน; อิจฺจาทิ.

กตฺติกาทีหิ ¶ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ โหนฺตปจฺเจ. กตฺติเกยฺโย. เวนเตยฺโย; ภาคีเนยฺโย อิจฺจาทิ–-เวธเวโร; วนฺธเกโร; นาฬิเกโร; สามเณโร อิจฺจาทิ.

ณฺย ทิจฺจาทีหิ-.

ทิติปฺปภุตีหิ ณฺโย วา โหตปจฺเจ. เทจฺโจ; อาทิจฺโจ; โกณฺฑฺโ; คคฺคฺโย; ภาตพฺโพ; อิจฺจาทิ

อา ¶ ณิ-.

อการนฺตโต ณิ วา โหตปจฺเจ ทกฺขิ; โทณิ; วาสวิ; วารุณิจฺจาทิ.

ราชโต ฺโ ชาติยํ-.

ราชสทฺทโต ฺโ วา โหตปจฺเจ ชาติยํ คมฺยมานายํ. ราชฺโ–-ชาติยนฺติ กึ?ราชาปจฺจํ.

ขตฺตา ยิยา-. ขตฺตสทฺทา เยยา โหนฺตปจฺเจ ชาติยํ ขตฺโย; ขตฺติโย ชาติยยนฺตฺเว-ขตฺติ.

มนุโต สฺสสณิ-.

มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺสสณ โหนฺตปจฺเจ. มนุสฺโส; มานุโส? อิตฺถิยํ-มนุสฺสา; มานุสี–-ชาติยนฺตฺเวว-มาณโว.

ชนปทนามสฺมา ¶ ขตฺติยา รฺโ จ โณ-.

ชนปทสฺส ยํ นามํ ตนฺนามสฺมา ขตฺติยาปจฺเจ รฺโว โณ โหติ. ปฺจาโล; โกสโล; มาคโธ; โอกฺกาโก–-ชนปทนามสฺมาติ-กึ? ทาสรถิ; ขตฺติยาติ-กึ?’ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺสาปจฺจํ’ ปฺจาล.

ณฺย กุรุสิวีหี-.

กุรุสิวีหปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ; โกรพฺโย เสพฺโย.

ณ ราคา เตน รตฺตํ-.

ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ’กสาเวน รตฺตํ’ กาสาวํ;โกสุมฺภํ; หาลิทฺทํ–-ราคาติ กึ? เทวทตฺเตน รตฺตํ วตฺถํ; อิธ กสฺมา นโหติ? นีลํ ปีตนฺติ–-คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโต.

นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน ¶ กาเล-.

ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ; ตํ เจ นกฺขนฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติ. ผุสฺสี, รตฺตี; ผุสฺโส, อโห–-นกฺขตฺเตเนติ-กึ? คุรุนา ลกฺขิตา รตฺติ; อินฺทุ ยนุตฺเตเนติ-กึ? กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโต; กาเลติ-กึ? ผุสฺเสนลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ–-อชฺชกตฺติกาติ กตฺติกา ยุตฺเต จนฺเท กตฺติกาสทฺโท วตฺตเต.

สาสฺส ¶ เทวตา ปุณฺณมํสิ-.

เสติ ปมนฺตา อสฺสาติ ฉฏฺตฺเถ โณ ภวติ ยํ ปมนฺตํ สา เว เทวตา ปุณฺณมาสี วา.’สุคโต เทวตา อสฺสา’ติ โสคโต; มาหินฺโท; ยาโม; วารุโณ; ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินี’ติ ผุสฺโส, มาโฆ; มาโฆ; ผคฺคุโน; จิตฺโต; เวสาโข;เปฏฺมุโล; อาสาฬฺโห; สาวโณ; โปฏฺปาโท; อสฺสยุโช; กตฺติโก; มาคสิโร–-ปุณฺณมาสีติ-กึ, ผุสฺสิ ปฺจมี อสฺส–-ปุณฺณมาสีว คตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ;’ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ’ นิพฺพจนา–-อโต เอว นิปาตนา โณ, สาคโม จ, มาสสุตียาว นปปฺจทสรตฺตาโท วิธิ.

ตมธีเต ¶ ตํ ชานาติ กณิกา จ-.

ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺผตฺเถสุโณ โหติ โก ณิโกว.’ วฺยากรณมธีเต ชานาติ วา’ เวยฺยากรโณ; ฉานฺทโส; กมโก; ปทโก; เวนยิโก; สุตฺตนฺติโก–-ทฺวิตคฺคหณํ ปุถเคว วิธานตฺถํ ชานนสฺสจ อชฺเฌนวิสยภาวทสฺสนตฺถํ ปสิมฺพุปสํคหตฺถฺจ.

ตสฺส ¶ วิสเย เทเส.-.

ฉิยนฺตา วิสเย เทสรูเป โณ โหติ.’วสาตีนํ วิสโย เทโส’วาสาโต–-เทเสติ กึ? จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย’นุวาโก.

นิวาเส ตนฺนาเม-.

ฉฏฺิยนฺตา นิวาเส เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ;’สิวีนํ นิวาโส เทโสเสพฺโย; วาสาโต.

อทูรภเว-. ¶

ฉฏฺิยนฺตา อทูรภเว เทเสตนฺนาเม โณ โหติ;’วิทสาย อทุรภวํ’ เวทิสํ.

เตนติพฺพตฺเต-.

ตติยนฺตา นิพฺพตฺเต เทเสตนฺนาเม โณ โหติ; กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, นครี; กากนฺที, มากนฺที,’สหสฺเสน นิพฺพตฺตา’ สาหสฺสี, ปริขา–-เหตุมฺหิ กตฺตริกรเณ จ ยถาโยคํ ตติยา.

ตมิธตฺถิ-.

ตนฺติ ปมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยนฺตํ ปมนฺตมตฺถิ เจ;’อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตี’ติ โอทุมฺพโร, พาทโร, พพฺพโช.

ตตฺร ภเว-.

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ โหติ;’อุทเก ภโว’โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพ.

อชฺชาทีหิ ¶ ตโต-.

ภวตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ;’อชฺช ภโว’ อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตฺตโน.

ปุราโต โณ จ-.

ปุรา อิจฺจสฺมา ภวตฺเถ โณ โหติ ตโน จ; ปุราโณ, ปุราตโน.

อมาตฺถจฺโจ-. อมาสทฺทโต อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ; อมจฺโจ.

มชฺฌาทิตฺวิโม-.

มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเถ อิโม โหติ; มชฺฌิโม, อนฺติโม–-มชฺกฺชฺธอนฺต เหฏฺา อุปริ โอร ปาร ปจฺฉา อพฺภนฺตร ปจฺจนฺต.

กณฺเณยฺยเณยฺยกยิยา-.

สตฺตมฺยนฺตา ¶ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวตฺเถ; กณ-’กุสินารายํ ภโว’ โกสินารโก, มาคธโก, อารฺเก, วิหาโร–-เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนเยยฺยา–-เณยฺยก-โกเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก; มิถิเลยฺยโกติ-เอยฺยโก–-ย-คมฺโม, ทิพฺโพ; อิยคามิโย, อุทริโย, ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธปกฺขีโย, โลกิโย.

ณิโก-.

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ; สารทิโก, ทิวโส; สารทิกา, รตฺติ.

ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ-.

ปมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติ ฉฒตฺเถ ณิโก โหติ;’วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส’ เวณิโก, โมทงฺคิโก, วํสิโก;’ปํสุกูลธารณํ สีลมสฺส’ ปํสุกูลิโก, เตจีวริโก;’คนฺโธปณฺยมสฺส’ คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก’จาโป ปหรณมสฺส’ จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก;’อุปธิปฺป โยชนมสฺส’ โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํ.

ตํ ¶ หนฺตรหติ คจฺฉตุฺฉติ จรติ-. ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ; ปกฺขีหิ-’ปกฺขิโน หนฺตี’ติ ปกฺขิโก, สากุณิโก, มายุริโก–-มจฺเฉหิ- มจฺฉิโก, เมนิโก–-มิเคหิ มาควิโก, หาริณิโก, - สูกริโกติ- อิโก;’สตมรหตี’ติ สาติกํ, สนฺทิฏฺิกํ;’เอหิ ปสฺส วิธึ รหตี’ติ เอหิปสฺสิโก, สาหสฺสิโก–-สหสฺสิโยตีธ อิโย;’ปรทารํ คจฺฉตี’ติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปฺาสโยชนิโก;’ พทเร อุฺฉตี’ติ พาทริโก, สามากิโก;’ธมฺมํ จรตี’ติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโก.

เตน ¶ กตํ กีตํ พทฺธมหิสงฺขตํ สํสฒํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชิวติ-.

ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ;’กาเยน กตํ’ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํ;’วาเตนกโต อาพาโธ’ วาติโก–-’สเตน กีตํ’ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, มูลโตว-เทวทตฺเตน กีโตติ น โหติ ตทตฺถาปฺปตีติยา–-’วรตฺตาย พทฺโธ’ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก; –-’ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา’ ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ–-’ชาเลน หโต หนฺตีติ วา’ ชาลิโก, พาฬิสิโก–-’อกฺโขหิ ชิต’มกฺขิกํ, สาลากิกํ–-’อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพติ วา’ อกฺขิโก–-’ขณิตฺติยา ขณตี’ติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก-เทวทตฺเตน ¶ ชิตมงฺคุลฺยา ขณตีติ น โหติ ตทตฺถา นวคมา–-’อุฬุมฺเปน ตรตี’ติ โอฬุมฺปิโก; อุฬุมฺปิโกติ-อิโก; โคปุจฺฉิโก; นาวิโก–-’สกเฏน จรตี’ติ สากฏิโก. รถิโก–-ปรปฺปิโกติ อิโก-’ขนฺเธน วหตี’ติ ขนฺธิโก, อํสิโก; สีสิโกติ-อิโก–-’เวตเตน ชีวตี’ติ ขนฺธิโก, อํสิโก; สีสิโกติ-อิโก–-’เวตเนน ชีวตี’ติ เวตนิโก, ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก; กยวิกฺกยยิโกติ-อิโก.

ตสฺส สํวตฺตติ-.

จตุตฺถฺยนฺตา สํวตฺตติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ;’ปุนพฺภวาย สํวตฺตตี’ติ โปโนภวิโก, อิตฺถิยํ-โปโนภวิกา;’โลกาย สํวตฺตตี’ติ โลกิโก,’ สุฏฺุ อคฺโค’ติ สคฺโค,’สคฺคาย สํวตฺตตี’ติ โสวคฺคิโก, สสฺสาวฺैก ตทมินาทิ ปาา–-’ธนาย สํวตฺตตี’ติ ธฺํ-โย.

ตโต ¶ สมฺภุตมาคตํ-.

ปฺจมฺยนฺตา สมฺภุตมาคตนฺติเอเตสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ;’มาติโต สมฺภุตมาคตนฺติ วา’ มตฺติกํ, เปตฺติกํ–-ณฺยริยณฺรฺยาปิ ทิสฺสนฺติ–-’สุรภิโต สมฺภุตํ’ โสรภฺยํ;’ถนโต สมฺภุตํ’ ถฺํ;’ปิติโต สมฺภุโต’ เปตฺติโย, มาติโย, มตฺติโย; มจฺโจ วา.

ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต-.

สตฺตมฺยนฺตา วสตีตฺเววมาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ;’รุกฺขมูเล วสตี’ติ รุกฺขมุลิโก,อารฺิโก, โสสานิโก;’โลเก วิทิโต’ โลกิโก;’จตุมหาราเชสุ ภตฺตา’ จาตุมฺมหาราชิกา;;ทฺวาเร นิยุตฺโต’ โทวาริโก; ทสฺโสก ตทมินาทิปาา,ภณฺฑาคาริโก;-อิโก นวกมฺมิโก–-กิโย-ชาติกิโย, อนฺธกิโย.

ตสฺสิทํ-.

ฉฏฺิยนฺตา ¶ อิทมิจฺจสฺมึอตฺเถ ณิโก โหติ;’สงฺฆสฺส อิทํ’ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาถปุตฺติโก, เชนทตฺติโก–-กิเย-สกิโย, ปรกิโย; นิเย-อตฺตนิยํ;เก-สโก, ราชกํ, ภทฺธํ.

โณ-.

ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ;’กจฺจายนสฺสฺैทํ’ กจฺจายนํ, วฺยากรณํ; โสคตํ, สาสนํ; มาหิสํ, มํสาทิ.

ควาทีหิ โย-.

ควาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โย โหติ;’คุนฺนํ อิทํ’คพฺยํ, มํสาทิ; กพฺยํ, ทพฺพํ.

ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ-.

ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ;’ปิตุภาตา’ เปตฺเตยฺโย.

มาติโต จ ภคินิยํ โฉ-.

มาติโต ¶ ปิติโต จ เตสํ ภคินียํ โฉ โหติ;’มาตุ ภคินิ’ มาตุจฺฉา;’ปิตุภคินี’ ปิตุจฺฉา–-กถํ มาตุโลตุ?’มาตุลาทิตฺวานี’ติ นิปาตนา.

มาตาปิตุสฺวามโห-.

มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตุสฺวามโห โหติ;’มาตุมาตา’ มาตามหี;’มาตุปิตา’ มาตามโห;’ปิตุมาตา’ ปตามหี;’ปิตุปิตา’ ปิตามโห–-น ยถาสํขฺยํ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺธา.

นหิเต เรยฺยณ-.

มาตาปิตุหิ หิเต เรยฺยณ โหติ; มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย.

นินฺทาฺาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสฺาสุ โก-.

นินฺทาทีสฺวตฺเถสุ นามสฺมา โก โหติ; นินฺทายํ-มุณฺฑโก, สมณโก; อฺาเต-’กสฺสายํ อสฺโส’ติ อสฺสโก–-

ปโยคสามตฺถิยา ¶ สมฺพนฺธิวิเสสานวคโม’วคมฺยเต–-อปฺปตฺเถ-เตลกํ, ฆตกํ–-ปฏิภาคตฺเถ-’หตฺถิ วิย’ หตฺถิโก, อสฺสโก, พลิวทฺทโก–-รสฺเส-มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโก–-ทยายํ-ปุตฺตโก, วจฺฉโก–-สฺายํ-’โมโรวิย’ โมรโก.

ตมสฺส ¶ ปริมาณํ ณิโก จ-.

ปมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ, ตํ เจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’ปริมิยเต’เตเน’ติ ปริมาณํ–-’โทโณ ปริมาณมสฺส’ โทณิโก, วีหิ; ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก, อาสีติโก, วโย; อุปฑฺฒกายิกํ, พิมฺโพหนํ; ปฺจกํ,ฉกฺกํ.

สเตเตหิ ¶ ตฺตโก-.

ยาทีหิ ปมนฺเตหิอสฺเสติ ฉฏฺตฺเถตฺตโก โหติ, ตํ เว ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’ยํ ปรมาณมสฺส ยนฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ; อาวตเก-ยาวตโก, ตาวตโก.

สพฺพา จาวนฺตุ-.

สพฺพโต ปมนฺเตหิ ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตํ เว ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’สพฺพํ ปริมาณมสฺส’ สพฺพาวนฺตํ, ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ, เอตาวนฺตํ.

กิมฺหา รติริวรีวตกริตฺตกา-.

กิมฺหา ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ รติรีวรีวตกริตฺตกา โหนฺติ, ตํ เจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ;’กึ สํขฺยานํ ปริมาณเมสํ’ กติ, เอเต; กิว, กีวตกํ, กิตฺตกํ–-รีวนฺโต สภาวโต อสํขฺโย.

สํชาตํ ¶ ตารกาทิตฺวิโต-.

ตารกาทีหิ ปมนฺเตหิอสฺเสติ ฉฏฺตฺเถอิโต โหติ, เต เว สํชาตา โหนฺติ;’ตารกาสํชาตา อสฺส’ ตารกิตํ, คคนํ; ปุปฺผีโต, รุกฺโข; ปลฺลวิตา, ลตา.

มาเน มตฺโต-.

ปมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ มตฺโตโหติ;’ปลํ อุมฺมานมสฺส’ ปลมตฺตํ,’หตฺโถ ปมาณมสฺส’ หตฺถมตฺตํ,’สตํ มานมสฺส’ สตมตฺตํ,’โทโณ ปริมาณมสฺส’ โทณมตฺตํ–-อเภโทปวารา โทโณติปิ โหติ.

ตคฺโฆ วุทฺธํ-.

อุทฺธมานวุตฺติโต อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ ตคฺฆา โหตีมฺैตฺโต จ; ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.

โณ ¶ จ ปุริสา-.

ปุริสา ปมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต โณ โหติ มตฺตาทโย จ; โปริสํ, ปุริสมตฺตํ, ปุริสตคฺฆํ.

อยุภวีตีหํเส-.

อุพวิตีหิ อวยววุตฺตีหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ อโย โหติ;’ อุโภ อํสา อสฺส’ อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํ.

สํขฺยาย สจฺจุตีสสทสนฺตาธกาสฺมึ สตสหสฺเสโฑ-.

สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สํขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สํขฺยา อธิกา โหติ, ยทสฺมินฺติ ตํ เจ สตํ สหสฺสํสต

สหสฺสํ ¶ วา โหติ;’วีสติ อธิกา อสฺมึ สเต’ติ วีสํสตํ, เอกวีสํสตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-ตึสํสตํ, เอกตึสํ สตํ –-อุตฺยนฺตาย -นวุตํสตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา –-อีสนฺติย-จตฺตารีสํสตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-อาสนฺตาย-ปฺาสํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-ทสนฺตาย-เอกาทสํ สตํ, สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา–-สจฺจุตีสาสทสนฺเตติ กึ?ฉาธิกา อสฺมึ สเต; อธิเกติ กึ? ปฺจทสหีนา อสฺมึ สเต; อสฺมินฺติ กึ? วีสตฺยธิกา เอตสฺมาสตา; สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทสอธิกา อสฺสํ วีสติยํ.

ตสฺส ปูเรเณกาทสาทิโต วา-.

ฉฏฺียนฺตาเยกาทสาทิกาย สํขฺยาย โฑ โหติ ปูรณตฺเถ วิภาสา; สา สํขฺยาปูรียเตเยนตํ ปูรณํ’เอกาทสนฺนํ ปูรโณ’เอกาทโส, เอกาทสโม; วีโส, วีสติโม; ตึโส, ตีํสติโม; จตฺตาลีโส, ปฺาโส.

ม ¶ ปํจาทิกตีหิ-.

ฉฏฺียนฺตาย ปํจาทิกาย สํขฺยายกติสฺมา จ โม โหติ ปูรณตฺเถ; ปฺจโม, สตฺตโม, อฏฺโม; กติโม, กติมี.

สตาทีนมิ จ-.

สตาทิกาย สํขฺยาย ฉฏฺิยนฺตาย ปุรณตฺเถ โม โหติ, สตาทินมิจานฺตาเทโส; สติโม, สหสฺสิโม.

ฉา ทฺธทฺธมา -.

ฉสทฺทาฏฺฏฺมาโหนฺติ ตสฺส ปูรณตฺเถ; ฉฏฺโ, ฉฏฺโม; อิตฺถีย-ฉฏฺิ ฉฏฺมิ–-กถํ,ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถนฺติ? ทุติยสฺส-จตุตฺถตติยานนฺติ-นิปาตนา.

เอกา กากฺยสหาเย-.

เอกสฺมา อสหายตฺเถ กอากิ โหนฺติ วา; เอกโก, เอกากิ, เอโก.

วจฺฉาทีหิ ¶ ตนุตฺเต ตโร-.

วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต คมฺยมาเนตโร โหติ; สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต-วจฺฉตโร; อิตฺถิยํ-วจฺฉตรี; โยพฺพนสฺสตนุตฺตฺै-โอกฺขตโร; อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต-อสฺสตโร; สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตฺै-อุสภตโร.

กิมฺหา นิธารเณ รตรรตมา-.

กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตรรตมา โหนฺตี; กตโร ภวตํ เทวทตฺโต; กตโร ภวตํ กโ; กตโม ภวตํ เทวทตฺโต; กตโม ภวตํ กโ; ภารทฺวาชานํ กตโม’สิ พฺรหฺเม.

เตน ทตฺเต ลิยา-.

ตติยนฺตา ทตฺเต’ภิเธเย ลฺैยา โหนฺติ;’เทเวนทตฺโต; เทวโล; เทวิโย; พฺรหฺมโล; พฺรหฺมโย–-สิวา-สีวโล; สีวิโย; สิสฺส ทีโฆ.

ตสฺส ¶ ภาวกมฺเมสุ ตฺตตาตฺตนณฺยเณยฺย ณิยณิยยา-.

ฉฏฺิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ; น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ,อฺตฺร ตฺตตาหิ–-’ภวนฺติ เอตสฺมาพุทฺธิสทฺทา’ติ ภาโว, สทฺทสฺส ปวตฺตินิตฺตํ–-’นีลสฺสปฏสฺส ภาโว’ นีลตฺตํ, นีลตาติ คุโณ ภาโว–-’นีลสฺสคุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ, นีลตาตี นีลคุณชาติ; โคตฺตํ โคตาติ, โคชาติ–-ปาจกตฺตํ ทณฺฑิตฺตํ วิสาณิตฺตํ ราชปุริสตฺตนฺติ กฺริยาทิสมฺพนฺธิตฺตํ–-เทวทตฺตตฺต จนฺทตฺตํ สูริยตฺตนฺตีตทวตฺถาวิเสสสามฺํ–-อากาสตฺตํ อภาจตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามฺํ–-ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ; เวทนตฺตนํ; ชายตฺตนํ ชารตฺตนํ–-ณฺย-อาลสฺยํ พฺรหฺมฺํ จาปลฺยํ เนปุฺํเปสุฺํ รชฺชํ อาธิปจฺจํ ทายชฺชํ เวสมฺมํ; เวสมนฺติ เกจิ, สขฺยํ วาณิชฺชํ–-เณยฺย-โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ–-ณ-คารวํ ปาฏวํ อชฺชวํ มทฺทวํ–-อิย-อธิปติยํ ปณฺฑิติยํ พหุสฺสุติยํนคฺคิยํ สูริยํ –-ณิย-อาลสิยํ กาลุสิยํ มนฺทิยํ ทกฺขิยํ โปโรหิติยํ เวยฺยตฺติยํ–-กถํ, รามณียกนฺติ-สกตฺเถ กนฺตาเณน สิทฺธํ–-กมฺมํ กฺริยา; ตตฺถ.’อลสสฺส กมฺมํ’ อลสตฺตํ, อลสตา, อลสตฺตนํ; อาลสฺยํ อาลสิยํวา–-’สกตฺเถ’ติ. สกตฺเถ’ปิ ยถาภุจฺจํการุฺํ ปตฺตกลฺลํ อากาสานฺจํ, กายปคุฺตา.

พฺย ¶ วทฺธทาสา วา-.

ฉฏฺยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย วาโหติ ภาวกมฺเมสุ; วทฺธขฺยํ, วทฺธตา; ทาสพฺยํ; ทาสตา–-กถํ, วทฺธวนฺติ เณ วาคโม.

นณ ¶ ยุวา โข จวสฺส-.

ฉฏฺิยนฺตา ยุวสฺทา ภาวกมฺเมสุนณ วา โหติ, วสฺสโพ จ; โยพฺพนํ; วาตฺเวว-ยุวตฺตํ, ยุวตา.

อณฺวาทิตฺวิโม-.

อณุอาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ ภาเว วา อิเม โหติ; อณิมา; ลฆิมา; มหิมา;กสิมา–-วาตฺเวว-อณุตฺตํ; อณุตา.

ภาวา เตน นิพฺพตฺเต-.

ภาววาจกา สทฺทา เตน นิพฺพตฺเต’ภิเธเย อิโม โหติ;’ปาเกน นิพฺพตฺตํ’ ปากิมํ; เสกิมํ.

ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย-.

อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเตเต ปจฺจยา;’อติสเยน ปาโป’ ปาปตโร; ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ–-อิตฺถิยํ-ปาปตรา–-อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย;’อติสเยน ปาปิฏฺโ’ ปาปิฏฺตโร.

ตนฺนิสฺสิเต ¶ ลฺโล-.

ทุติยนฺตา ลฺลปฺปจฺจโย โหติ นิสฺสิตตฺเถ;’เวทนิสฺสิตํ’ เวทลฺลํ;’ ทุุนิสฺสิตํ’ ทุฏฺุลฺลํ–-อิลฺเล-สงฺขาริลฺลํ.

ตสฺส ¶ วิการาวยเวสุ ณฺณิกเณยฺยมยา-.

ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร–-ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร’วยเว จ ณาทโยโหนฺติพหุลํ; ณ-อายสํ, พนฺธนํ; โอทุมฺพรํ, ปณฺณํ; โอทุมฺพรํ, ภสฺมํ; กาปาตฺैํ, มํสํ; กาโปตํ, สตฺถิ –-ณิก-กปฺปาสิกํ, วตฺถํ; เณยฺย-เอเณยฺยํ,มํสํ; เอเณยฺยํ, สตฺถิ; โกเสยฺยํ, วตฺถํ–-มย-ติณมยํ; ทารุมยํ, นฬมยํ; มตฺติกามยํ–-’อฺสฺมินฺติ’. คุนฺนํกรีเส’ปิ มโย; โคมยํ.

ชตุโต สฺสณฺวา-.

ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมาชตุโต วิการวยเวสุสฺสณฺวา โหติ;’ชตุโน วิกาโร’ ชาตุสฺสํชาตุมยํ–-‘‘โลโป‘‘ติ. พหุลํ ปจฺจยโลโป’ปิ ผลปุปฺผมูเลสุวิการาวยเวสุ;’ ปิยาลสฺส ผลานิ’ ปิยาลานิ;’มลฺลิกาย ปุปฺผานิ’ ปลฺลิกา;’อุสีรสฺส มูลํ’อุสีรํ–-ตํสทฺเทนวา ตทภิธานํ.

สมูเห ¶ กณฺณณิกา-.

ฉฏฺิยนฺตา สมูเห กณฺณณิกา โหนฺติ; โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา กณ-ราชฺกํ; มานุสฺสกํ–-อุกฺขาทีหิ-โอกฺขกํ; โอฏฺกํ; โอรพฺภกํ; ราชกํ; ราชปุตฺตกํ; หตฺถิกํ; เธนุกํ–-ณ-กากํ; ภิกฺขํ; ณิก-อจิตฺตา-อาปูปิกํ; สํกุลิกํ.

ชนาทีหิ ตา-.

ชนาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ สมูเห ตา โหติ; ชนตา; คชตา; พนฺธุตา; คามตา; สหายตา; นาครตา–-ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา–-มทนียนฺติ-กรเณ’ธิกรเณ วา อนีเยนสิทฺธํ –-ธุมายิตตฺตนฺติ-กฺตานฺตา นามธาตุโต เตตฺตน สิทฺธํ.

อิโย ¶ หิเต-.

ฉฏฺิยนฺตา หิเต อิโย โหติ; อุปาทานิยํ–-อฺตฺราปิ’สมานาทฺैเร สยิโต’ โสทริโย.

จกฺขวาทิโต สฺโส-.

ฉฏฺิยนฺเตหิ จกฺขุอาทีหิ หิเต สฺโสโหติ; จกฺขูสฺสํ; อายุสฺสํ.

ณฺโย ตตฺถ สาธุ-.

สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺยฺโย โหติ; สพฺโภ; ปาริสชฺโช–-สาธูติ-กุสโล โยคฺโค หิโต วา–-อฺตฺราปิ-’รถํ วหนฺตี’ติ รจฺฉา.

กมฺมา ¶ นิยฺา-.

สตฺตมฺยนฺตา กมฺมสททา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ นิยฺา โหนฺติ;’ กมฺเม สาธุ’ กมฺมนิยํ; กมฺมฺํ.

กถาทิตฺวิโก-.

กถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ อิโก โหติ; กถิโก; ธมฺมกถิโก; สงฺคามิโก; ปวาสิโก; อุปวาสิโก.

ปถาทีหิ เณยฺโย-.

ปถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ เณยฺโย โหติ; ปาเถยฺยํ; สาปเตยฺยํ.

ทกฺขิณายารเห-.

ทกฺขิณาสทฺทโต อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ;’ทกฺขิณํ อรหตี’ติ ทกฺขิเณยฺโย.

ราโย ตุมนฺตา-.

ตุมนฺตโต อรหตฺเถ ราโยโหติ; ‘‘ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ชาเปตายํ วา ชาเปตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ‘‘.

ตเมตฺถสฺสตฺถิติ ¶ มนฺตุ-.

ปมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถิติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติ;’คาโม เอตฺถ เทเส อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ’ โคมา–-อตฺถิติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภุตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมา. กถํ โคมา อาสิ โคมา ภวิสฺสตีติ? ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา; อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ; อิติกรณโต วิสยนิยโม.

ปหูเต จ ปสํสายํ นินฺทายฺจาติสายเน นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค โหนฺติเม มนฺตุอาทโย.

โคอสฺโสติ-ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยา มนฺตฺวา ทโย นโหนฺติ; ตถา คุณสทฺทานํ เสโต ปโฏติ; เย สตฺตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ เตหิ โหนฺเตว–-พุธิมา รูปวา รสวา คนฺธวา เอสฺสวา สทฺทวา; รสีรสิโก; รูปิ รูปิโก; คนฺธี คนฺธิโกติ.

วนฺตฺววณฺณา-. ¶

ปมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติ; สีลวา; ปฺวา–-อวณฺณาติ-กึ? สติมา; พนฺธุมา.

ทณฺฑาทิตฺวิกอี วา-.

ทณฺฑาทีหิ อิกอี โหนฺติ วา มนฺตฺตฺวตฺเถ; พหุลํ วิธานา กุโตวิ ทฺเว โหนฺติ; กุโตเจกเมกํว. ทณฺฑโก, ทณฺฑิ, ทณฺฑวา; คนฺธิโก, คนฺธี, คนฺธวา; รูปิโก, รูปี, รูปวา–-อุตฺตมิเณว ธนา อิโก () ธนิโก; ธนี ธนวาฺโ –-อสนฺนิตฺตฺถา () อตฺถิโก อตฺถิ; อฺตฺร อตฺถวา

–-ตทนฺตา ¶ จ;() ปุฺตฺถิโก, ปุฺตฺถิ–-วณฺณนฺตา อีเยว() พฺรหฺมวณฺณี เทววณฺณี–-หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ () หตฺถี; ทนฺตี; อฺตฺร หตฺถวา; ทนฺตวา–-วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ; () วณฺณี, พุหฺมจารี; วณฺณวาฺโ–-โปกฺขราทิโต เทเส() โปกฺขรณี อุปฺปลินี กุมุทินี ภิสินี มุฬาลินี สาลุกินี –-กฺวาวาเทเส’ปิ-ปทุมนี, ปทุมินีปณฺณํ; อฺตฺร โปกฺขรวา, หตฺถิ–-นาวายิโก () นาวิโก; –-สุขทุกฺขา อี() สุข ทุกฺขี–-(สิขาทิหี วา)() สิขิ สิขาวา มาลี มกาลาวา สีลิ สีลวา พลี พลวา –-พลา พาหูรุปุพฺพา จ() พาหุพลี; อูรุพลี.

ตปาทีหิ ¶ สฺสี-.

ตปาทิโต มนฺตฺวตฺเถ วา สฺสิ โหติ; ตปสฺสิ, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี –-วาตฺเวว-ยสวา.

มุขาทิโต โร-.

มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺถ โร หฺैโอติ; มุขโร, สุสิโร อูสโร, มธุโร, ขโร, กุชโร, นคโร –-ทนฺตสฺสุ จ อุตฺตตทนฺเต () ทนฺตุโร.

ตุณฺฑฺยาทีหิ โภ-.

ตุณฺฑิอาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ วา โหติ; ตุณฺฑิโภ, สาฬิโภ,วลิโภ, วาตฺเวว-ตุณฺฑิมา.

สทฺธาทิตฺว-.

สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อ โหติ วา; สนฺทฺโธ, ปฺโ; อิตฺถิยํ-สทฺธา; วาตฺเวว-ปฺวา.

โณ ¶ ตปา-.

ตปา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ; ตาปโส; อิตฺถิยํ-ตาปสี.

อาลฺวาหิชฺฌาทีหิ-. อภิชฺฌาทีหิ อาลุ โหติมนฺตฺวตฺเถ; อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ–-วาตฺเวว-ทยาวา.

ปิจฺฉาทิตฺวิโล-.

ปิจฺฉาทีหิ อิโล โหติ จา มนฺตฺวตฺเถ; ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา; เผณิโล, เผณวา; ชฏิโล, ชฏาวา;–-กถํ วาวาโลติ? นินฺทายมิลสฺสาทิโลเป ‘‘ปโร กฺวจี‘‘ติ.

สิลาทิตา โว-.

สีลาทิหิ โว โหติ วา มฺैนฺตฺวตฺเถ; สีลโว, สีลวา; เกสโว, เกสวา–-อณฺณา นิจฺจํ;() อณฺณโว–-คาณฺฑิ ราชีหิ สฺายํ; () คาณฺฑิวํ, ธนุ; ราชิวํ, ปงฺกชํ.

มายาเมธาหิ วี-.

เอเตหิ ทฺวีหิ วี โหติ มนฺตฺวตฺเถ; มายาวิ, เมธาวี.

สิสฺสเร อามฺยุวามี-.

สสทฺทา อามฺยุวามี โหนฺติสฺสเร’ภิเธเย มนฺตฺวตฺเถ;’สมสฺสตฺถิติ’ สามี, สุวามี.

ลกฺขฺยา ¶ โณ อ จ-.

ลกฺขีสทฺทาโณ โหต มนฺตฺวตฺเถ; อ จนฺตสฺส; ณกาโร’ว สโว; ลกฺขโณ.

องฺคา โน กลฺยาเณ-.

กลฺยาเณ คมฺยมานฺงฺคสฺมาโนโหติ มนฺตฺวตฺเถ; องฺคนา.

โส โลมา-.

โลมา โสโหติ มนฺตฺวตฺเถ; โลมโส; อิตฺถิยํ-โลมสา.

อิมิยา-.

มนฺตฺวตฺเถ อิมฺैยา โหนฺติ พหุลํ; ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฏิโย,หานภาคิโย, เสนิโย.

โต ปฺจมฺยา-.-

ปฺจวฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วา; คามโต อาคจฺฉติ, คามสฺมาอาคจฺฉติ; โจรโต ภายติ, โจเรหิ ภายติ; สตฺถโตปริหีโน, สตฺถา ปริหีโน.

อิโตเตตฺโตกุโต-. ¶

โตมฺหิ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต เอตสฺส ฏ เอต กึสทฺทสฺส กุตฺตจ; อิโต, อิมสฺมา; อโต, เอตฺโต, เอตสฺมา; กุโต, กสฺมา.

อภฺยาทีหิ-.

อภิอาทีหิ โต โหติ; อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต, เหฏฺโต.

อาทฺยาทีหิ-.

อาทิปฺปภุตีหิ โต วา โหติ; อาโท, อาทิโต; มชฺฌโต, อนฺตโต, ปิฏฺิโต, ปสฺสโต, มุขโต–-ยโตทกํ ตทา ทิตฺตํ, ยํ อุทกํ ตเทวาทิตฺตนฺติ อตฺโถ.

สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา-.

สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา วา โหนฺติ; สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺมึ; ยตฺร, ยตฺถ, ยสฺมึ–-พหุลาธิการา น ตุมฺหามฺเหหิ.

กตฺเถตฺถ ¶ กุตฺราตฺรกฺเวหิธ-.

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต; กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว; เอตสฺมึ เอตฺถ, อตฺร; อสฺมึ อิห, อิธ.

ธิ สพฺพา วา-

สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมาธิ วา โหติ; สพฺพธิ; สพฺพตฺถ.

ยา หึ-.

สตฺตมฺยนฺตา ยโต หึ วา โหติ; ยหึ, ยตฺร.

ตา หํ จ-.

สตฺตมฺยนฺตา ตโต วา หํ โหติ หิฺจ; ตหํ, ตหึ, ตตฺร.

กุหึกหํ-.

กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึหํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จ; กิหึ, กหํ, กถํ กุหิทฺวนนฺติ? จนํ อิติ นิปาตนฺตรํ; กิหิทฺวีติ-เอตฺถ วิสทฺโทวิย.

สพฺเพกฺยเตหิ ¶ กาเล ทา-.

เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ จตฺตมาเนหิ กาเล ทา โหติ; สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา; เอกทา, อฺทา, ยทา, ตทา–-กาเลติ-กึ? สพฺพตฺถเทเส.

กทากุทาสทาธุเนทาติ-.

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต; ตสฺมึ กาเล กทา, กุทา; สมฺพสฺมึ กาเล สทา; อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิ.

อชฺชสชฺชวปรชฺชฺเวตรหิกรหา-.

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต; เอกติปฺปจฺจโย อาเทโส กาล วิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ; อิมสฺส โว ชฺโช จาหนิ นิปจฺจเต; อสฺมึ อหนิ อชฺช–-สมานสฺส สภาโวชฺชุ จาหนิ–-สมาเน อภนิ สชฺชุ–-อปรสฺมา ชฺชุ–-อปรสฺมึ อหนิอปรชฺชุ–-อิมสฺเสโตกาเล รหิ ว–-อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ–-กึสทฺทสฺส โก รห จานชฺชตเน–-ตสฺมึ กาเล กรห.

สพฺพาทีหิ ¶ ปกาเร ถา-.

สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติ สพฺเพนปกาเรน สพฺพถา; ยถา, ตถา.

กถมิตฺถํ-.

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเร; กิมิเมหิ ถํ ปจฺจโย, กฺैจฺจ เตสํ ยถากฺกมํ; กถมิตฺถํ.

ธา สงฺขฺยาหิ-.

สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปโร โหติ;’ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเรกโรติ’ วิธากโรติ; พหุธา กโรติ;’เอกํ ราสึ ปฺจปฺปการํ กโรติ’ ปฺจธา กโรติ?ปฺจปฺปการเมกปฺปการํ กโรติ’ เอกธากโรติ.

เวกาชฺฌํ-. ¶

เอกสฺมา ปกาเร ชฺฌํ วา โหติ; เอกชฺกฺวงฺกโรติ; เอกธา กโรติ.

ทฺวิตีเหธา-.

ทฺวีติหิ ปกาเร เอธาวา โหติ; เวธา, เตธา; ทฺวิธา, ติธา.

ตพฺพติ ชาติโย-.

ปการวติ ตํสามฺวาจกา สทฺทาชาติโย โหติ; ปฏุ ชาติโย, มุทุชาติโย.

วารสํขฺยาย กฺขตฺตุํ-

วารสมฺพนฺธินิยา สํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ;’ทฺเว วาเร ภุฺชติ’ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภุฺชติ; วารคฺคหณํ กึ? ปจ ภิฺชติ; สงฺขฺยายาติ-กึ? ปหูเต วาเร ภุฺชติ.

กติมฺหา-. ¶

วารสมฺพนฺธินิยา กติสํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ;’กติ วาเร ภุฺชนิ’กติกฺขตฺตุํ ภุฺชติ.

พหุมฺภา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ-.

วารสมฺพนฺธินิยา พหุสํขฺยาย ธาโหติ กฺขตฺตุฺจ; วารานฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ; พหุธา ทิวสสฺส พุฺชติ พหุกฺขตฺตุํ–-ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ? พหุกฺขตฺตุํ มาสสฺส ภุฺชติ.

สกึ วา-.

เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเต;’เอกํ วารํ ภุฺชติ’–-วาติ กึ?เอกกฺขตฺตุํ ภุฺชติ.

โส วิจฺฉาปฺปกาเรสุ-.

วีจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ พหุลํ; วีจฺฉายํ-ขณฺฑโส, พิลโส; ปกาเร-ปุถุโส,สพฺพโส.

อภิตตพฺภาเว ¶ กราสภุโยเค วิการา จี-.

อวตฺถาวโต วตฺถนฺตเรนาภุตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเว กราสภุหิ สมฺพนฺเธสติ วิการวาจกาจี โหติ;’อธวลํ ธวลํ กโรติ’ ธวลี กโรติ; อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา; อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติ–-อภตตพฺภาเวติ-กึ? ฆฏํ กโรติ, ทธิอตฺถิ, ฆโฏ ภวติ–-กราสภุโยเคติ กึ? อธวลา ธฺวออิโล ชายเต–-วิการาติ-กึ? ปกติยา มา โหตุ; สุวณฺณํ กุณฺฑลี กโรติ.

ทิสฺสนฺตฺเ’ปิ ปจฺจยา-.

วุตฺตโต’ฺเ’ปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุ;’วิวิธา มาตโร’ วิมาตโร,’ตาสํ ปุตฺตา’ เวมาตีกา-ริกณ;’ปถํ คจฺฉนฺตีติ’ ปถาวิโน-อาวี;’ อิสฺสา อสฺส อตฺถิติ’ อิสฺสุกี-อุกี?’ธุรํ วหนฺตีติ’ โธรยฺหา-ยฺหณ.-

อฺสฺมึ-. ¶

วุตฺตโต’ฺสฺมิมฺปิ อตฺเถ วุตฺตปฺปจฺจยา ทิสฺสนฺติ;’มคธานํ อิสฺสโร’ มาคโธ-โณ;’กาสีติ สหสฺสํ, ตมคฺฆตีติ กาสิโย-อิโย.

สกตฺถ-.

สกตฺเถ’ปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ; หีนโก, โปตโก, กิจจยยํ.

โลโป-.

ปจฺจยานํ โลโป’ปิ ทิสฺสติ; พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุํ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยยน วาติ ภาวปฺปจฺจย โลโป.

สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาโ ¶ ณานุพนฺเธ-.

สรานมาทิภุตา เย อการิวณฺณุวณฺณา เตสํ อาโ โหนฺติ ยถากฺกมํ ณานุพนฺเธ; ราฆโว, วฺैนเตยฺโย, เมนิโก, โอฬุมฺปิโก, โทหคฺคํ–-ณานุพนฺเธติ-กึ? ปุราตโน.

สํโยเค กฺวจิ-.

สรานมาทิภุตา เย อยุวณฺณา เตสํ อาโ โหนฺติ กฺวจิ เทว สํโยควิสเย ณานุพนฺเธ;เทจฺโจ, โกณฺฑฺโ –-กฺวจีติ-กึ? กตฺติเกยฺโย.

มชฺเฌ-. ¶

มชฺเฌ วตฺตมานานมฺปิ อยุวณฺณานํ อาโ โหนฺติ กฺวจิ; อฑฺฒเตยฺยา, วาเสฏฺโ.

โกสฺชฺैชาชฺชวปาริสชฺชสุภชฺชมทฺทวาริสฺสาสภาชฺ เถยฺยพาหุสจฺจา-.

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ณานุพนฺเธ;’กุสีตสฺส ภาโว’ โกสชฺชชํ;’ อุชุโน ภาโว’ อปฺปวํ;’ปริสาสุ สาธุ’ ปาริสชฺโช;’สุหทโยจ’ สุหชฺโช,’ตสฺส ปน ภาโว โสหชฺชํ;’มุทุโน ภาโว’มทฺทวํ;’อิสิโน อิทํ, ภาโว วา’ อาริสฺสํ;’อุสภสฺส อิทํ, ภาโว วา’ อาสภํ;’อาชานียสฺส ภาโว’ โส เอว วา’ อาชฺํ;’เถนสฺส ภาโว, กมฺมํ วา’ เถยฺยํ;’พหุสฺสุตสฺส ภาโว’ พาหุสจฺจํ–-เอเตสุ ยมลกฺขณิกํ ตํ นิปาตนา.

มนาทีนํ ¶ สก-.

มนาทีนํ สก โหติ ณานุพนฺเธ;’มนสิ ภวํ’ มานสํ;’ทุมฺมนโส ภาโว’ โทมนสฺสํ; โสมนสฺสํ.

อุวณฺณสฺสาวงิ โหติ; ราฆโว, ชามฺพวํ.

ยมฺหิ โคสฺส จ-.

ยการาโท ปจฺจย คฺैโอสฺสุวณฺณสฺส จ อวงิ โหติ; คพฺยํ, คาตพฺโย.

โลโป’วณฺณิวณฺณานํ-. ¶

ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ ลาโป โหติ, ทายฺชฺैชํ, การุฺํ, อาธิปจฺจํ, เทปฺปํ–-พหกุลํวิธานํ กฺวจิ น โหติ; กิจฺจยํ.

รานุพนฺเธ’นฺตสราทิสฺส-.

อนฺโต สโร อาทิ ยสฺสาวยวสฺส ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธ; กิตฺตกํ, เปตฺเตยฺยํ.

กิสมหตมิเม กสฺมหา-.

กิสสฺส มหโต อิเม กสฺมหา โหนฺติ ยถากฺกมํ; กสิมา, มหิมา.

อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิ-.

อายุสฺส อายสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิ; อายสฺมา.

โช วุทฺธสฺสิยิเฒสุ-.

วุทฺธสฺส โช โหติ อิยฺैฏฺเสุ; เชยฺโย, เชฏฺโ.

พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ ¶ สาธเนทสา-.

อิเยฏฺเสุ พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสา โหนฺตี ยถากฺกมํ; สาธิโย, สาธิฏฺโ; เนทิโย, เนทิฏฺโ; เสยฺโย, เสฏฺโ

กณฺกนาปฺปยุวานํ-.

อิเยฏฺเสุ อปฺปยุวานํ กณฺกนา โหนฺติ ยยถากฺกมํ; กณิโย, กณิฏฺโ; กนิโย, กนิฏฺโ.

โลโป วีมนฺตุวตฺตุนํ-.

วีมนฺตุวนฺตุนํ โลโป โหติ อิยฺैฏฺเสุ?’อติสเยน เมธาวี’ เมธิโย, เมธิฏฺโ;’อติสเยนสติมา’สติโย, สติฏฺโ;’อติสเยน คุณวา’ คุณิยา, คุณิฏฺโ.

เส สฺติออิสฺส ติสฺส-.

เส ปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ; วีสํ สตํ, ตึสํ สตํ.

เอตสฺเสฏ ตฺตเก-.

ตฺตเก ปเร เอตสฺส เอฏ เหนาติ; เอตฺตกํ.

ณิกสฺสิโย ¶ วา-.

ณิกสฺสวา อิโย โหติ; สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก.

อธาตุสฺส เก’สฺยาทิโต เฆ’สฺสี-.

เฆ ปเร อธาตุสฺส โย กกาโร ตโต ปุพฺพสฺส อการสฺส พกหุลํ อิ โหติ, สเว โฆน สฺยาทิโต ปโร โหติ; พาลิกา, การิกา–-อธาตุสฺสาติ-กึ? สกา; เกติ-กึ?นนฺทนา; อสฺยาทิโตติ-กึ? พหุปริพฺพาชกา, มธุรา –-พหุจมฺมิกาติ กกาเรน สฺยาทิโน พฺยวหิตตฺตา สิทฺธํ–-เฆติ-กึ? พาลโก; อสฺสาติ-กึ? พหุกตฺตุกา,สาลา.

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ ณาทิกณฺโฑ จตุตฺโถ.

ติชมาเนหิ ¶ ขสา ขมาวีมํสาสุ-.

ขนฺติยํ ติชา วีมํสายํ มานา จ ขสปฺปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ; ติติกฺขา, วีมํสา–-ติติกฺขติ, วีมํสติ. ขมาวีมํสา สุติ-กึ? เตชนํ, เตโช, เตชยติ, มานนํ, มาโน, มาเนติ.

กิตา ¶ ติกิจฺฉาสํสเยสุ โช-.

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โช โหติ–-ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉา–-ติกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉติ–-อฺตฺรนิเกโต, สํเกโต, เกตนํ, เกโต, เกตยติ.

นินฺทายํ คุปพธา พสฺสโภ จ-.

นินฺทายํ วตฺตมาเนหิ คุปพเธหิ โช โหติ; พสฺส โภ จ–-ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉา–-ชิคุจฺฉติ, พีภจฺฉติ–-อฺตฺรโคปนํ, โคเป, โปเปติ, พธโก.

ตุํสฺมา ¶ โลโป วิจฺฉายํเต-.

ตุมนฺตโต อิจฺฉายมตฺเถ เต ขสฉา โหนฺติพหกุลํ; โลโป จ ตุํปจฺจยสฺสโหติ สุตตฺตา–-พุภุกฺขา, ชิคึสา, ชิฆจฺฉา–-พุภุกฺขติ, ชิคึสติ, ชิฆจฺฉติ–-อิธกสฺมา น โหติโภตฺตุมิจฺฉตีติ? ปทนฺตเรนาภิธานา. ตุํสฺมาติ-กึ? โภชนมิจฺฉติ. อิจฺฉายนฺติ กึ? ภุฺชิตุํ คจฺฉติ. กถํ กุลํ ปิปติสตีติ? ยถา กุลํ ปติตุมิจฺฉตีติวากฺยํ โหติ, เอวํ วุตฺติปิ เหสฺสติ; วากฺยเมวจรหิ กถํ โหติ? โลกสฺส ตถา วจนิจฺฉาย.

อีโย ¶ กมฺมา-.

อิจฺฉากมฺมโต ¶ อิจฺฉายมตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ;’ปุตฺตมิจฺฉติ’ ปุตฺตียติ–-กมฺมาติ-กึ? ออสิเนจฺฉติ; อิธ กสฺมา น โหติ รฺโ ปุตฺตมิจฺฉตีติ? สาเปกฺขตฺตา; น หิ อฺมเปกฺขมาโน อฺเนสเหกตฺถิภาวมนุภวิตุํ สกฺโกติ; อิธาปิ จรหิ น สิยา อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีติ; เนเวตฺถ ภวิตพฺพํ; น หิ ภวติ อตฺตโนปุตฺติยตีติ; กถํ จรหิ วุตฺตสฺส อตฺตติยตาวคมฺยเต? อฺสฺสาสุตตฺตา, อิจฺฉาย จ ตพฺพิสยตฺตา.

อุปมานาจาเร-. ¶

กมฺมโต อุปมานา อาวารตฺเถ อีโย โหติ;’ปุตฺตมวา จรติ’ ปุตฺตียติ มาณวกํ; อุปมานาติ กึ? ปุตฺตมาจรติ.

อาธารา-. ¶

อาธารตุปมานาอาวารตฺเถ อีโย โหติ;’กุฏิยมิวาจรติ’ กุฏิยติ ปาสาเท, ปาสาทียติ กุฏิยํ.

กตฺตุตาโย-.

กตฺตตุปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติ;’ปพฺพโตวา จรติ’ปพฺพตายติ.

จฺยตฺเถ-.

กตฺตุโต อภุตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํ; ภุสายติ, ปฏปฏายติ, โลหิตายติ–-กตฺตุโตตฺเวว-ภุสํกโรตีติ; อิห กสฺมา น โหติ ภุสิ ภวตีติ? วุตฺตตฺถตาย.

สทฺทาทีติ ¶ กโรติ-.

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติ; สทฺทายติ, เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ.

นโมตฺวสฺโส-. ¶

นโม อิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติ; นมสฺสติ ตถาคตํ.

ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ-.

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุลมิ โหติ;’หตฺถินา อติกฺกมติ’อติ หตฺถยติ;’ วีณาย อุปคายติ’ อุปวีณยติ;’ทฬหํ กโรติ’ วินยํ ทฬหยติ;’ วิสุทฺธา โหติ’ รตฺติ วิสุทฺธยติ;’กุสลํ ปุจฺฉติ’กุสลยติ.

สจฺจาทีหาปิ-.

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ; สจฺจาเปติ, อตฺถาเปติ, เวทาเปติ, สุกฺขาเปติ สุขาเปติ, ทุกฺขาเปติ.

กฺริยตฺถา-. ¶

อยมธิกาโร อา สตฺถปริสมตฺติยา;’กฺริยา อตฺโถ ยสฺสโส กฺริยตฺโถ’,ธาตุ.

จุราทิโต ณิ-.

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํ; ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ–-เอวมฺตฺราปิ–-โจรยติ, ลาฬยติ. กถํ รชฺชํ กาเรตีติ? โยควิภาคโต.

ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ-.

กตฺตารํ โย ปโยชยติ ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิณาปี โหนฺติ พหุลํ; กาเรติ, การาเปติ–-นนุ จ กตฺตาปิ กรณาทีนํปโยชโกติ ตพฺยาปาเร?ปิ ณิณาปี ปาปุณนฺติ? ปโยชกคฺคหณสามตฺถิยา น ภวิสฺสนฺติ, จุราทีหิ วิสุํ ¶ วจนสามตฺถิยา จ–-อาโต ภิยฺโย ณาปิเยว, ณิเย วุวณฺณโต, ทฺวยเมวฺเหิ.

กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทิสุ-

ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตตฺยาทิสุ ปเรสุกฺโย โหติ กฺรยตฺถา–-นฺตคฺคหณมุตฺตรตฺถํ; กกาโร ¶ อวุทฺธฺยตฺโถ; เอวมุตฺตรตฺราปิ–-ิยมานํ, ิยเต; สูยมานํ, สูยเต–-อปโรกฺเขสูติ-กึ? พภุว เทวทตฺเตน; พิภิท กุสูโล. ภิชฺชเต กุสูโล สยเมวาติภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต, สยเมวาติ สวนโต กตฺตุตา; กตฺตุตาวจนิจฺฉายนฺตุ-ภินฺทติกุสุโล อตฺตานนฺติ ภวติ; เอวมฺมฺปิ ยถาคมมนุคนฺตพฺพํ. ‘‘อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทิสู’ติ-อยมธิกาโร อา‘‘ตนาทิตฺโว‘‘อปิวเอเต ตฺยาทโย ตฺยาทิสุ ปรภุเตสุ กตฺตุกมฺมภาววิหิเตสุ กฺยลาทีนํ วิธานโต เตสฺเวว วิฺยนฺตีติ-อกมฺมเกหิ ธาตุหิ กตฺตุภาเวสุ สกมฺมเกหิ กตฺตุกมฺเมสุกมฺมาวจนิจฺฉายํ ภาเวว ภวนฺตีติ เวทิตพฺพา–-ยสฺสปนธาตุสฺส กฺริยา กมฺมมเปกฺขเต โสสกมฺมโก? ยสฺส ตุ กฺริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต โส อกมฺมโกติ าตพฺพํ.

กตฺตริ ¶ โล-.

กตฺตริ ¶ โล-.

กฺริยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิตมานนฺตตฺยาทิสุ โล โหติ; ลกาโร ‘‘ิลสฺเส’ติ. วิเสสนตฺโถ–-ปจมาโน, ปจนฺโต; ปวติ.

มฺจ รุธาทีนํ-.

รุธาทิโต กตฺตุวิหิตมานาทิสุ โล โหติ; มํ วานฺต สรา ปโร; มกาโร’นุพนฺโธ; อกาโร อุจฺจารณตฺโว–-รุนฺธมาโน, รุนฺธนฺโต, รุนฺธติ.

ณณาปฺยาปีหิ วา-.

ณิณาปฺยาผีหิ ¶ กตฺตุวิหิตมานาทิสุ โล โหติ วิภาสา; โจรยนฺโต, โจเรนฺโต; การยนฺตา, กาเรนฺโต; การาปฺैยนฺโต, การาเปนฺโต; สจฺจาปยนฺโต, สจฺจาเปนฺโต; โจรยติ, โจเรติ; การยติ, กาเรติ; การาปยติ, การาเปติ; สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ–-วจตฺถิตวิภาสตฺโถ’ยํ วา สทฺโท; เตน มาเน นิจฺจํ; โจรยมาโน, การยมาโน, การาปยมาโน, สจฺจาปยมาโน.

ทิปาทีหิ ยยก-.

ทิวาทีหิ ลวีสเย ยก โหติ; ทิพฺพนฺโต; ทิพฺพติ.

ตุทาทีหิ โก-.

ตุทาทีหิ ลวีสเย โก โหติ; ตุทมาโน, ตุทนฺโต; กุทติ.

ชฺยาทีหิ กฺนา-.

ชิอาทีหิ ลวิสเย กฺนา โหติ; ชินนฺโต, ชินาติ–-กถํ ชยนฺโต, ชยตีนิ? ภุวาทิปาา.

กฺยาทีหี ¶ กฺณา-.

กีอาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติ; กิณนฺโต, กิณาติ.

สฺวาทีหี กฺโณ-.

สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติ; สุณมาโน, สุณนฺโต, สุโณติ; กถํ สุณาตีติ? กฺยาทิปาา.

ตนาทิตฺโว-.

ตนาทิโต ลวิสเย โอ โหติ; ตโนติ.

ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา-.

ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลมฺภวนฺติ; กตฺตพฺพํ, กรณียํ; กตฺตพฺโพ กโฏ; กรณีโย–-พหุลา

ธิการา ¶ กรณาทิสุปิ ภวนฺติ–-สินานียํ, จุณฺณํ; ทานีโย, พฺราหฺมโณ; สมาวตฺตนีโย, คุรุ; ปวจนีโย, อุปชฺฌาโย; อุปฏฺานีโย, สิสฺโส.

ฆฺยณ-.

ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ; วากฺยํ, การิยํ, เวยฺยํ, เชยฺยํ.

อาสฺเส จ-.

อาโต ฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ อาสฺส เอ จ; เทยฺยํ.

วทาทีหิ ¶ โย-.

วทาทีหิ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลมฺหาวกมฺเมสุ; วชฺชํ, มชฺชํ, คมฺมํ–-ภุชานฺเต () โภชฺโช, โอทโน; โภชฺชา, ยาคุ; โภคฺคมฺํ.

กิจฺจฆจฺจภจฺจภพฺพเลยฺยา-.

เอเต สทฺทา ยปฺปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต.

คุหาทีหิ ¶ ยก-.

คุหาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติ; คุยฺหํ, ทุยฺหํ, สิสฺโส; สิทฺธา เอเวเต ตพฺพาทโย เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุปิ คมฺยมาเนสุ สามฺเน วิธานโต–-โหตา ขลุ กโฏ กตฺตพฺโพ, กรณีโย, การิโย, กิจฺโจ-เอวํ ตฺวยา กโฏ กตฺตพฺโพ; โหตา กโฏ กตฺตพฺโพ, โหโต หิ ปตฺโต กาโล กฏกรเณ–-เอวํ อุทฺธมุหุตฺติเก’ปิ วตฺตมานโต เปสาทิสุ สิทฺธา เอว–-ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเ จ ปตียมาเน อาวสฺสกาธมิณตาวิสิฏฺเว ภาวาโท สิทฺธา–-อุทฺธ มุหุตฺติกโต-โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ; โภตา รชฺชํ กาตพฺพํ, ภวํ อรโห; โภตา ภาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สตฺโต; โภตา อวสฺสํ กโฏ กตฺตพฺโพ; โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพ.

กตฺตริ ¶ ลตุณกา-.

กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลตุณกา โภนฺตี; ปิตา, ปาโก–-พหุลมิตฺเวว-ปาเทหิ หรียตี’ติ ปาทหารเก;’คเลจุปฺปตี’ติ คเลโจปโก–-สทฺโธ เอว ลตุอรเห สีลสาธุ ธมฺเมสุ จ สามฺวิหิตตตฺตา; ภวํ พลุ กฺาย ปริคฺคยิตา, ภวเมตํ อรหติ; สีลาทิสุ-ขลฺวปิ อุปาทาตา กุมารเก; คนฺตาเขโล; มุณฺฑยิตาโร สาวิฏฺายนา วธุํ กตปริคหํ.

อาวี-. ¶

กฺริยยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริ; ภยทสฺสาวี–-อปฺปวีสยตาาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ; สามฺวิหิตตฺตา สีลาทิสุ จ โหเตว.

อาสึสายมโก-. อาสึสายํ คมฺยมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริ;’ชีวตุติ’ ชีวโก; นนฺทตุติ’ นนฺทโก;’ภวตุติ’ ภวโก.

กรา ¶ ณโน-.

กรโต กตฺตริ ณโน โหติ;’กโรตี’ติ การณํ; กตฺตรีติ-กึ? กรณํ.

หาโต วีหิกาเลสุ-.

หาโต วีหิสึ กาเล จณโน โหตี กตฺตริ; หายนา นาม วีหโย; หายโน สํวจฺฉโร; วีหิกาเลสูติ - กึ? หาตา.

วีทา กุ -.

วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริ; วิทู, โลกวิทู.

วิโต าโต-.

วิปุพฺพา าอิจฺจสฺมา กุ โหติ กตฺตริ; วิฺ; วิโตติ-กึ? ปฺโ.

กมฺมา-. ¶

กมฺมโต ปรา าอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริ; สพฺพฺ, กาลฺ.

กฺวจณ-.

กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ; กุมฺภกาโร, สรลาโว, มวฺตชฺฌาโย–-พหกุลาธิการา อิห น โหติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติ. กฺวจีติ กึ? กมฺมกโร.

คมา รู-.

กมฺมโต ปรํ คมา รู โหติ กตฺตริ; เวทคุ, ปารคุ.

สมานฺภวนฺตยาทิตุปมานา ¶ ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา-.

สมานาทีหิ ยาทีหิโจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติ;’ สมาโน วิย ทิสฺสตี’ติ สที, สทิกฺโข, สทิโส; อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส; ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส; ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส; ตฺยาที, ตฺยฺยาทิกฺโข, ตฺยาทิโส –-สมานาทีหีติ กึ? รุกฺโข วิย ทิสฺสติ. อุปมานาติ กึ? โส ทิสฺสติ กมฺเมติ กึ? โส วิย ปสฺสตี–-รการา อนฺตสราทิโลปตฺถา. กกาโร เอการาภาวตฺโถ.

ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา-. ¶

ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อฆณฺฆกา โหนฺติ พหกุลํ; อปคฺคโห, นิคฺคโห, กโร, คโร, จโย, ชโย, รโว, ภโว, ปโจ, วโจ, อนฺนโท, ปุรินฺทโท, อีสกฺกโร, ทุกฺกโร, สุกโร–-ฆณ-ภาเว-ปาโก- วาโค, ภาโว. การเก’ปิ สฺายํ ตาว-’ปชฺชเต’เนเน’ติ ปาโท;’รุชตี’ติ โรโค;’วีสตีติ เวโส;’สรติ กาลนฺตร’นฺติ สาโร, ถิรตฺโถ;’ทรียนฺเต เอเตภี’ติ ทารา;’ชีรยติ เอเตนา’ติ ชาโร–-อสฺายมฺปิ-ทาโย, ทตฺโต; ลาโภ, ลทฺโธ–-ฆ-วโกนิปโก–-ก-ปิโย, ขิโป, ภุโช, อายุธํ.

ทาธาตฺวิ-. ¶

ทาธาหิ พหุลมิ โหติภาวการเกสุ; อาทิ, นิธิ. วาลธิ.

วมาทีหถุ-.

วมาทิหิ ภาวการเกสฺวถุ โหติ; วมถุ, เวปถุ.

กฺวิ-.

กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ–-กกาโร กานุ พนฺธการิยตฺโถ–-อภิภุ, สยมฺภุ, ภตฺตคฺคํ, สลากคฺคํ, สภา, ปภา.

อโน-. ¶ .

กฺริยตฺถา ภาวการเกสฺวโน โหติ; คมนํ, ทานํ, สมฺปทานํ, อปาทานํ, อธิกรณํ, จลโน, ชลโน, โกธโน, โกปโน, มณฺฑโน, ภุสโน.

อิตฺถิยมณกฺติกยกฺยา ¶ . จ-.

อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺต โน จ พหุลํ–-อ-ติติกฺขา. วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺตียา, อีหา, ภิกฺขา, อาปทา, เมธา, โคธา–-ณ-การา, หารา, ตารา, ธารา, อารา–-กฺติ-อิฏฺิ, สิฏฺิ, ภิตฺติ, ภตฺติ, ตนฺติ, ภุติ –-ก- อุหา, รุชา, มุทา,–-ยก-วิชฺชา, อิชฺชา–-ย-เสยฺยา, สมชฺชา, ปพฺพชฺชา, ปริจริยา, ชาคริยา–-อน-การณา, หารณา, เวทนา, วนฺทนา, อุปาสนา.

ชาหาห-. ¶

ชาหา อิจฺเจเตหิ นิ โหติตฺถิยํ; ชานิ, หานิ.

กรา ริริโย-.

กรโต ริริโย โหติตฺถิยํ;’กรณํ’ กิริยา–-กถํ กฺริยาติ?’กฺริยาย’นฺติ นิปาตนา.

อิกิตี สรูเป-.

กฺริยตฺถสฺส สรูเป’ภิเธเย กฺริยตฺถา ปเร อิกิตี โหนฺติ; วจิ, ยุธิ. ปจติ.–-อกาโร กกาโรติอาทิสุ การสทฺเทน สมาโส, ยถา เอวกาโรติ.

สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ¶ ณิ-.

กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทิสุ ปตียมาเนสุ; อุณฺหโภชิ, ขีรปายี, อวสฺสการี, สตตฺทายี.

ถาวริตฺตรภงฺคุรภิทุรภาสุรภสฺสรา-. ¶

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเน.

กตฺตริ ภุเต กฺตวนฺตุกฺตาวี-.

ภุตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุกฺตาวี โหนฺตี กตฺตริ; วิชิตวา, วิชิตาวี; ภุเตติ อธิกาโร ยาว อาหารตฺถาติ.

กฺโต ¶ ภาวกมฺเมสุ-.

ภาเว กมฺเม จ ภุเต กฺโต โหติ; อาสิตํ ภวตา; กโต กโฏ ภวตา.

กตฺตรี จารมฺเห-.

กฺริยารมฺเภ กตฺตริ กฺโต โหต, ยถาปตฺตฺจ; ปกโต ภวํ กฏํ; ปกโต กโฏ ภวตา; ปสุตฺโต ภวํ; ปสุตฺตํ ภวตา.

าสวสสิลิสฆิรุหชรชนีหิ-. ¶

าทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ; อุปฏฺิโต คุรุมฺภวํ, อุปฏฺิโต คุรุ โภตา; อุปาสิโต คุรุมฺภวํ, อุปาสิโต คุรุ โภตา; อนุวุสิโต คุรุมฺภวํ, อนุวุสิโต คุรุ โภตา; อาสิลิฏฺโ คุรุมฺภวํ, อาสิลิฏฺโ คุรุ โภตา;

อธิสยิโต ¶ ขโฏปิกํ ภวํ, อธิสยิตา ขโฏปิกา โภตา; อารุฬฺโห รุกฺขํ ภวํ, อารุฬฺโห รุกฺโข ภาตา; อนุชิณฺโณ วสลึ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน; อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกน.

คมนตฺถากมฺมกาธาเร จ-.

คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตฺจ; อิทเมสํ ยาตํ, อิห เต ยาตํ, อิหเตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต ปโถ, อิทเมสมาสิตํ, อิห เต อาสิตา, อิห เตหิ อาสิตํ, เทโว เจ วฏฺโ สมฺปนฺนา สาลโยติ -การณ สามคฺคิสมฺปตฺติ เอตฺถาภิมตา.

อาหารตฺถา-. ¶

อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ; อิทเมสํ ภุตฺตํ, อิทเมสํ ปีตํ, อิห เตหิ ภุตฺตํ, อิห เตหิ ปีตํ, โอทโน เตหิ ภุตฺโต, ปีตมุทกํ–-อกตฺตตฺโถ โยควิภาโค; กถํ ปีตา คาโวติ?’ปีตเมสํ วิชฺชตี’ติปีตา?พาหุลกา วา–-ปสฺสินฺโนติ ยา เอตฺถ ภุตกาลตา ตนฺร กฺโต; เอวํ รฺมฺมโต, รฺมิฏฺโ,รฺมฺพุทฺโธ, รฺํ ปูชิโต–-เอวํ สีลิโต, รกฺขิโต, ขนฺโต, อากุฏฺโ, รุฏฺโ, รุสิโต, อภิวฺยาหโฏ, ทยิโต, หฏฺโ, กนฺโต, สํยโต,อมโต–-กฏฺนฺติ ภุตตายเมว; เหตุโน ผลํ ตฺวตฺร ภาวิ.

ตุํตาเยตเว ¶ ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ-.

ภวิสฺสติอตฺเถ วตฺตมานโต กฺรยตฺถา ภาเว ตุํตาเย ตเว โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ; กาตุํ คจฺฉติ; กตฺตาเย คจฺฉติ; กาตเว คจฺฉติ–-อิจฺฉติ โภตฺตุํ กาเมติ โภตฺตุนฺติ อิมินาว สิทฺธํปุนพฺพิธาเนตฺวิหาปิ สิยา อิจฺฉนฺโต กโรตีติ–-เอวํ สกฺโกติโภตฺตุํ, ชานาติ โภตฺตุํ, ¶ คิลายติ โภตฺตุํ, ฆฏเต โภตฺตุํ, อารภเต โภตฺตุํ, ลภเต โภตฺตุํ, ปกฺกมติ โภตฺตุํ, อุสฺสหตี โภนฺตุํ, อรหติ โภตฺตุํ, อตฺถิ โภตฺตุํ, วิชฺชติ โภตฺตุํ, วฏฺฏติ โภตฺตุํ, กปฺปติ โภตฺตุนฺติ–-ตถา ปารยติ โภตฺตุํ, ปหุ โภตฺตุํ, สมตฺโถ โภตฺตุํ, ปริยตฺโต โภตฺตุํ, อลํ โภตฺตุนฺติ; ภวติสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา–-ตถา กาโล โภตฺตุํ, สมโย โภตฺตุํ, เวลา โภตฺตุนฺติ–-ยถา-โภตฺตุมโน, โสตุํ โสโต, ทฏฺุํ จกฺขุ. ยุชฺฌิตุํ ธนุ, วตฺตุ ชโฬ, คนฺตุํ มโน, กตฺตุมลโสติ–-อุจฺจารณนฺตุ วตฺตายตฺตํ–-ภาเวติ กึ? กริสฺสามิติ คจฺฉติ; กฺริยายนฺติ กึ? ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฏา; ตทตฺถายนฺติ กึ คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนาย.

ปฏิเสเธ’ลํขลูนํ ¶ ตูนกฺตฺวานกฺตฺวา วา-.

อลํขลุสทฺทานํ ปฏิเสธตฺถานํปโยเค ตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเว; อลํ โสตุน, ขลุ โสตุน; อลํ สุตฺวาน, ขลุ สุตฺวาน; อลํ สุตฺวา, ขลุ สุตฺวา; ลํ สุเตน, ขลุ สุเตน–-อลํ ขลูนนฺติ กึ? มา โหตุ; ปฏิเสเธติ กึ? อลํกาโร.

ปุพฺเพกกตฺตุกานํ-. ¶

เอโก กตฺตา เยสํ วฺยาปารานํ เตสุโย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว; โสตุน ยาติ, สุตฺวาน, สุตฺวาวา–-เอกกตฺตุกานนฺติ กึ ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยฺทตฺโต วชติ; ปุพฺพาติ กึ? ภุฺชติ จ ปจติ จ–-อปฺปตฺตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ ภุธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต. ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ อิมินาว สิทฺธมาภิกฺขฺนฺตุ ทิพฺพจนาวคมฺยเต–-กถํ ชีวคาหํ อคาหสิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉนฺตีติอาทิ? ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ; ยถา โอทนปากํ สยตีติ.

นฺโต ¶ กตฺตริ วตฺตมาเน-.

จตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา นฺโต โหติ กตฺตริ; ติฏฺนฺโต.

มาโน-. ¶

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา มาโน โหติ กตฺตริ; ติฏฺมาโน.

ภาวกมฺเมสุ -.

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว กมฺเม จ มาโน โหติ; ียมานํ, ปจฺจมาโน โอทโน.

เต สฺสปุพฺพานาคเต-.

อนาคตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยนฺถา เต นฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ; สฺสนฺโต, สฺสมาโน, ิสิสฺสมานํ, ปจฺจสฺสมาโน โอทโน.

ณฺวาทโย-. ¶

กฺริยตฺถา ปเร พหกุลํ ณฺวาทโย โหนฺติ; จารุ, ทารุ.

ขชยานเมกสฺสโรทิ ทฺเว-.

ขฉสปฺปจฺจยนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ปมเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ; ติติกฺขา, ชิคุจฺฉา, วีมํสา.

ปโรกฺขายฺจ-. ¶

ปโรกฺขายํ ปมเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ; ชคาม–-จกาโร อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ; เตนฺตฺราปิ ยถาคมํ.

ชหาติ, ¶ ชหิตพฺพํ, ชหิตุํ, ททฺทลฺลติ, วงฺกมติ–-โลลุโป, โมมุโหติ โอตฺตํ’ตทมินาทิ’ ปาสา.

อาทิสฺมา สรา-.

อาทิภุตา สรา ปรเมกสฺสรํ ทฺเว โหติ; อสิสิสติ–-อาทิสฺมาติ กึ? ชชาคาร; สราติ กึ? ปปาจ.

น ¶ ปุน-.

คํ ทฺวิภุตํ น ตํ ปุน ทฺวตฺตมาปชฺชเต; ติติกฺขสติ, ชิคุจฺฉิสติ.

ยถิฏฺํ สฺยาทิโน-.

สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺเมกสฺสรมาทิภุตมฺํ วา ยถาคมํ ทฺวิตฺตมาปชฺชเต; ปุปุตฺติยิสติ, ปุติตฺตียิสตี, ปุตฺตียิยิสติ.

รสฺโส ปุพฺพสฺส-.

จิตฺเต ปุพฺพสฺสลโร รสฺโส โหติ; ททาติ.

โลโป’นาทิพฺยฺชนสฺส-. ¶

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต’ฺสฺสพฺยฺชนสฺส โลโป โหติ; อสิสิสติ.

ขชเสสฺวสฺสิ -.

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ; ปิปาสติ–-ขฉ เสสูติ กึ? ชหาติ; อสฺสาติ กึ? พุภุกฺขติ.

คุปิสฺสุสฺส -.

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส คุปิสฺส อุสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ; ชิคุจฺฉติ.

จตุตฺถทุติยยานํ ตติยปมา-.

ทฺวิตฺเต ¶ ปุพฺเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา โหนฺติ; พุภุกฺขติ. จิจฺเฉท.

กวคฺคหานํ จวคฺคชา-.

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺคหานํ ววคฺคชาโหนฺติ ยถา กฺกมํ; จุโกป, ชหาติ.

มานสฺสวี ปรสฺส จ มํ-.

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสมานสฺส วี โหติ, ปรสฺสจ มํ; วีมํสติ.

กิตสฺสาสํสเยติ วา-.

สํสยโต’ฺสฺมึ จตฺตมานสฺสทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺสวาติ โหติ; ติกิจฺฉติ. จิกิจฺฉติ–-อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติ.

ยุวณฺณานมฺโปฺปจฺจเย-.

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานํ โ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเย; เจตพฺพํ, เนตพฺพํ, โสตพฺพํ, ภวิตพฺพํ.

ลหุสฺสุปนฺตสฺส-. ¶

ลหุภุตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส โ โหนฺติ ยถากฺกมํ; เอสิตพฺพํ, โกสิตพฺพํ–-ลหุสฺสาติกึ? ธูปิตา; อุปนฺตสฺสาติ-กึ? รุนฺธติ.

อสฺสา ¶ ณานุพนฺเธ -.

ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อาโหติ; การโก.

น เต กานุพนฺธนาคเมสุ-.

เต โอา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺติ; จิโต, สุโต, ทิฏฺโ, ปุฏฺโ–-นาคเม วนาทินา. –-จินิตพฺพํ, วินิตุํ; สุณิตพฺพํ, สุณิตุํ; ปาปุณิตพฺพํ, ปาปุณิตุํ; ธุนิตพฺพํ, ธุนิตุํ, ธุนนํ, ธุนยิตพฺพํ, ธุนาเปตพฺพํ, ธุนยิตุํ,ธุนาเปตุํ, ธุนยนํ, ธุนาปนํ, ธุนยติ, ธุนาเปติ; ปีเนตพฺพํ, ปีนยิตุํ, ปีนนํ, ปีนิตุํ, ปีนยติ; สุโนติ; สิโนติ; ทุโนติ; หิโนติ; ปหิณิตพฺพํ, ปหิณิตุํ, ปหิณนํ.

วา ¶ กฺววิ-.

เต กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ; มุทิโต โมทิโต; รุทิตํ, โรทิตํ.

อฺตฺราปิ-. ¶

กานุพนฺธนาคมโต’ฺสฺมิมฺปิ เต กฺวจิ น โหนฺติ; ขิปโก, ปนุทนํ, วธโก.

ปฺเย สิสฺสา-.

สิสฺส อาติ ปฺยาเทเส; นิสฺสาย.

โนมยวา สเร-.

สเร ปเร โนมยวา โหนฺติ; ชโย, ภโว–-สเรติ กึ? เชติ; อนุโภติ.

อายาวา ณานุพนฺเธ-.

โนมายาวา โหนฺติ สราโทณานุพนฺเธ; นายยติ, ภาวยติ. สยาเปตฺวาติอาทิสุรสฺสตฺตํ.

อาสฺสาณาปิมฺหิ ¶ ยุก-.

อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณาปิโต’ฺสฺมึ ณานุพนฺเธ; ทายโก–-ณานุพนฺเธตฺเวว? ทานํ. อณาปิมฺหีติ กึ? ทาปยติ.

ปทาทีนํ กฺวจิ-.

ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิ; นิปชฺชิตพฺพํ, นิปชฺชิตุํ, นิปชฺชนํ, ปมชฺชิตพฺพํ, ปมชฺชิตุํ, ปมชฺชนํ–-กฺวจีติ กึ? ปาโท.

มํ ¶ วา รุธาทีนํ-.

รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติ; รุนฺธิตุํ, รุชฺฌิตุํ–-กฺวจิตฺเวว? นิโรโธ.

กฺวมฺหิ โลโป’นฺตพฺยฺชนสฺส-.

อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวมฺหิ;’ภตฺตํ ฆสนฺติ, คณฺหนฺติ วาเอตฺถา’ติ ภตฺตคฺคํ.

ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน-.

กฺริยตฺถานมนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต’ฺสฺมึ พฺยฺชเน; เหตฺตพฺพํ; พฺยฺชเนติ กึ? ภินฺทิตพฺพํ. อยกาเรติ กึ? ภิชฺชติ.

มนานํ ¶ นิคฺคหีตํ-.

มการนการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหตยยกาเร พฺยฺชเน; คนฺตพฺพํ, ชงฺฆา. พฺยฺชเนตฺเวว? คมนํ; อย กาเรตฺเวว? คมฺยเต.

น พฺรูสฺโส-.

พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยฺชเน; พฺรูมิ. พฺยฺชเนตฺเวว? อพฺรวิ.

กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ-.

ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมํ; วากฺยํ, ภาคฺยํ.

หนสฺส ¶ ฆาโต ณานุพนฺเธ-.

หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ; อาฆาโต.

กฺวิมฺหี โฆ ปริปจฺจสโมหิ-.

ปฺยาทีหิ ปรสฺสหนสฺสโฆ โหติ กฺวิมฺหิ; ปลิโฆ, ปฏิโฆ, อฆํ-รสฺสตฺตํ นิปาตนา;สงฺโฆ, โอโฆ.

ปรสฺส ฆํ เส-.

ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส; ชิฆํสา.

ชิหรานํ ¶ คึ-.

ทฺวิตฺเต ปเรสํ ชิหรานํ คึ โหติ เส; วิชิคึสา, ชิคึสา.

ธาสฺส โห-.

ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส ห โหติ; ทหติ.

ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺส-.

ทุสสฺสทีโฆ โหติ ณิมฺหี; ทูสิโต–-ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโ.

คุหิสฺส ¶ สเร-

คุหิสฺส ทีโฆ โหติ สเร; นิคุหนํ–-สเรติ กึ? คุยฺหํ.

มุหพหานฺจ เต กานุพนฺเธ’ตฺเว-.

มุหพหานํ คุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธตฺวานตฺวาวชฺชิเต; มูฬฺโห, พาเฬหา, คุฬฺโห–-เนติ กึ? มุยหติ. กานุพนฺเธติ กึ? มุ-หิตพฺพํ. อตฺเวติ กึ? มุยฺหิตฺวาน, มุยฺหิตฺวา, กานุพนฺเธตฺเวติ อยมธิกาโร ยาว สาสสฺสสิสฺเว‘‘ติ.

วหสฺสุสฺส-.

วหสฺสฺौสฺส ทีโฆ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต; จูฬฺโห.

ธาสฺส ¶ หิ-.

ธา ธารเณนิมสฺส หิ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวา วชฺชิเต; นิหิโต, นิหิตวา.

หมาทิรานํ โลโป’นฺตสฺส -.

หมาทีนํ รการนฺตานํ วานฺตสฺสโลโป โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต; คโต, ขโต, หโต, มโต, ตโต, สฺโต, รโต, กโต–-เตตฺเวจ? คมฺยเต. กานุพนฺเธตฺเวว. คนฺตพฺพํ. อตฺเวตฺเวว? คนฺตฺวาน, คนฺตฺวา.

วจาทินํ วสฺสุฏ วา-.

วจาทีนํ วสฺส วา อุฏ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; อุตฺตา, วุตฺตํ; อุตฺถํ, วุตฺถํ; อตฺเวตฺเวว? วตฺวาน, วตฺวา.

อสฺสุ-. ¶

วจาทีนมสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; วุตฺตํ, วุตฺถํ.

วทฺธสฺส วา-.

วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; วุทฺโธ, วทฺโธ–-อตฺเวตฺวว? วทฺธิตฺวาน; วทฺธิตฺวา. กถํ วุตฺตีติ?’วุตฺติ มตฺเต’ติ. นิปาตนา; วตฺตีติ โหเตว ยถาลกฺขณํ.

ยชสฺสยสฺส ฏิยี-.

ยชสฺส ยสฺส ฏิยี โหนฺตี กานุพนฺเธ’ตฺเว; อิฏฺํ, สิฏฺํ, อตฺเวตฺเวว? ยชิตฺวาน, ยชิตฺวา.

าสฺสิ-. ¶

าสฺสิ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; ิโต. อตฺเวตฺเวว? ตฺวาน, ตฺวา.

คาปานมิ โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; คีตํ, ปีตํ. อตฺเวตฺเวว? คายิตฺวา; นิจฺจํ ยาคโม; ปาสฺส ตุ ปีตฺวานิ พหุลาธิการา.

ชนิสฺสา-.

ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; ชาโต. อตฺเวตฺเวว? ชนิตฺวา.

สาสสฺสสิสฺวา-. ¶

สาสสฺส วา สิสฺโหติ กานุพนฺเธ’ตฺเว; สิฏฺํ, สตฺถํ; สิสฺโส, สาสิโย. อตฺเวตฺเวว? อนุสาสิตฺวาน.

กรสฺสาตเว-.

กรสฺสอา โหติ ตเว; กาตเว.

ตุํตุนตพฺเพสุวา-.

ตุมาทิสุ วา กรสฺสา โหติ; กาตุํ, กตฺตุํ, กาตุน, กตฺตุน; กาตพฺพํ, กตฺตพฺพํ.

สฺส เน ชา-.

ธาตุสฺส ชา โหติ นกาเร; ชานิตุํ, ชานตฺโต. เนติ กึ? าโต.

สกาปานํ ¶ กุกฺกุ เณ-.

สกอาปานํ กุกฺกุ อิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ ณกาเร. สกฺกุณนฺโต, ปาปุณนฺโต; สกฺกุโณติ, ปาปุโณติ. เณติ กึ? สกฺโกติ, ปาเปติ.

นิโต จิสฺส โช-.

นิสฺมา ปรสฺส จิสฺส โฉ โหติ; นิจฺฉโย.

ชรสทานมิม วา-.

ชรสทานมนฺตสรา ปโร อีม โหติ วิภาสา; ชีรณา, ชีรติ, ชีราเปติ; นิสีทิตพฺพํ, นิสีทนํ, นิสีทิตุํ, นิสีทติ–-วาติ กึ? ชรา, นิสชฺชา;’อีม เวติ โยควิภาคา อฺเสมฺปิ?อภิรถ, สํโยคาทิโลโป’ตฺถสฺส.

ทิสสฺส ¶ ปสฺสทสฺสทสฺททกฺขา-.

ทิสสฺส ปสฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา; วิปสฺสนา, วิปสฺสิตุํ, วิปสฺสติ; สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ, ทสฺสนํ, ทสฺเสติ; ทฏฺพฺพํ, ทฏฺา, ทฏฺุํ, ทุทฺทโส, อทฺทส; อทฺทา, อทฺทํ; อทฺทกฺขิ, ทกฺขิสฺสติ–-วาตฺเวว? ทิสฺสนฺติ พาลา.

สมานา ¶ โร รีริกฺขเกสุ -.

สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีริกฺขเกสุ; สรี, สที; สริกฺโข, สทิกฺโข; สริโส, สทิโส.

ทหสฺส ทสฺสโฑ-.

ทหสฺส ทสฺสโฑ โหติ วา; ฑาเนหา, ทาโห; ฑหติ, ทหติ.

อนฆณฺสฺวาปรีหิ โฬ-.

อาปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส ทสฺส โฬ โหตนฆณฺสุ; อาณาหนํ, ปริฬาโห.

อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ¶ ภุ-.

ตฺยาทินฺนวชฺชิเตสุ ปจฺจเยสุ อส ภุวิจฺจสฺส ภุ โหติ; ภวิตพฺพํ.

อาเทสวิธานมสสฺสาปฺปโยคตฺถเมตสฺมึ วิสเย–-เอเตน กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุสฺสาปฺปโยโค’ปิ าปิโต โหติ–-อตฺยาทินฺเตสูติ กึ? อตฺถิ, สนฺโต. อตฺถิสฺสาติ กึ? อสฺสติสฺส มา โหตุ.

ออาสฺสอาทิสุ ¶ -.

ออาโท อาอาโท สฺสอาโท จ อตฺถสฺส ภุ โหติ; พภุว, อภวา, อภวิสฺสา, ภวิสฺสติ.

นฺตมานานฺติยิยุํสฺวาทิโลโป-.

นฺตาทีสฺวตฺถิสฺสาทิโลโป โหติ; สนฺโต, สมาโน, สนฺติ, สนฺตุ, สิยา, สิยุํ–-เอเตสฺวิติ กึ? อตฺถิ.

ปาทิโต าสฺส วา โค กฺวจิ-.

ปาทีหิ กฺริยาวิเสสโชตเกหิ สทฺเทหิ ปรสฺส าสฺส กฺวจิ โห วา โหติ; สณฺหนฺโต, สนฺติฏฺนฺโต; สณฺหติ, สนฺติฏฺติ–-ป ปรา อป สํอนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติ สุ อุอภิปติ ปริ อุป อา ปาทิ; กฺวจีติ กึ? สณฺิติ.

ทาสฺสิยงิ-. ¶

ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยงิ เหนาติ กฺวจิ; อนาทิสิตฺวา, สมาทิยติ; กฺวจีตฺเวว? อาทาย.

ปาทิโต ¶ ปรสฺสกรสฺส กฺวจิข โหติ; สงฺขาโร, สงฺขรี ยติ –-กรสฺสาติ อวตฺวา กโรติสฺสาติ วจนํ ติมฺหิ จ วิกรณุปฺปตฺติ าเปตุํ.

ปุรสฺมา-.

ปุร อิจฺจสฺมา นิปาตา ปรสฺส กรสฺสข โหติ; ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาา.

ติโต กมสฺส-.

นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ; ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาา.

นิโต กมสฺส-.

นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ; นิกฺขมติ; กฺวจิตฺเวว? นิกฺกโม.

ยุวณฺณานมิยงุวงิ สเร-.

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานมิยงุวงิ โหนฺติ สเร กฺววิ;เวทิยติ, พฺรุวนฺติ; สเรติ กึ? นิเวเทติ, พฺรูติ; กฺวจีตฺเวว? ชยติ, ภวติ.

อฺาทิสฺสาสฺสี ¶ กฺเย-.

าทิโต’ฺสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเย; ทิยติ; อฺาทิสฺสาติ กึ? ายติ, ตายติ.

ตนสฺสา วา-.

ตนสฺส อา โหติ วา กฺเย; ตายเต, ตฺเต.

ทีโฆ สรสฺส-.

สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺสทีโฆ โหติ กฺเย; จียเต, สูยเต. สานนฺตรสฺส ตสฺส โ-.

สการนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺสานนฺตรสฺสตการสฺส  โหติ; กุฏฺโ, ตุฏฺวา, ตุฏฺพฺพํ, ตุฏฺี; อนนตรสาติ กึ? ตุสฺสิตฺวา.

กสสฺสิม ¶ จ วา-.

กสสฺมา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส  โหติ, กสสฺส วา อิม จ; กิฏฺํ, กฏฺํ–-อนนฺตรสฺสาตฺเวว? กสิตพฺพํ.

ธสฺโตตฺรสฺตา -.

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต.

ปุจฺฉาทิโต-.

ปุจฺฉาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตการสฺส โหติ; ปุฏฺโ, ภฏฺโ, ยิฏฺโ–-อนนฺตรสฺสาตฺเวว? ปุจฺฉิตฺวา.

สาสวสสํสสสา ¶ โถ-.

เอเตหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ; สตฺถํ, วุตฺถํ, ปสตฺถํ, สตฺถํ–-กถมนุสิฏฺโติ? ‘‘กถนรานํ ฏณลา‘‘ติ. โ. อนนฺตรสฺสาตฺเวว? สาสตุํ.

โธ ทหเภหิ-.

ธการหการภการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ธ โหติ; วุทฺโธ, ทุทฺธํ,ลทฺธํ.

ทหา โฒ-.

ทหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ; ทงฺโฒ.

พหสฺสุม ¶ จ-.

พหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โส โหติ, พหสฺสุม จ สสนฺตโยเคน; พุฑฺโฒ.

รุหาทีหิ โห ฬ จ -.

รุหาทีหิ ปรสฺสานนฺตรสฺสตสฺส ห โหติ, โฬ จานฺตสฺส; อารุฬฺโห, คุฬฺโห, วุฬฺโห, พาฬฺโห; อนนฺตรสฺสาตฺเวว? อาโรคตุํ.

มุหา วา-.

มุหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ วา, โฬ จานฺตสฺส หสนฺติโยเคน; มุฬฺโห, มุทฺโธ.

ภิทาทิโต ¶ โน กฺตกฺกวนฺตุนํ-. ภิทาทิโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสโน โหติ; ภินฺโน, ภินฺนวา, ฉินฺโน, ฉินฺนวา, ฉนฺโน, ฉนฺนวา, ขินฺโน, ขินฺนวา, อุปฺปนฺโน, อุปฺปนนวา, สินฺโน, สินฺนวา, สเนนา, สนฺนวา, ปีโน, ปีนวา, สูโน, สูนวา, ทีโน, ทีนวา, ฑีโน, ฑีนวา, ลีโน, ลีนวา, ลูโน, ลูนวา–-กฺตกฺตวนฺตุนตฺติ กึ? ภิตฺติ; ฉิตฺติ, โภตฺตุํ, เฉตฺตุํ.

ทาตฺถีนฺโน-.

ทาโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺส อินฺโน โหติ; ทินฺโน, ทินฺนวา.

กิราทีหิ โณ-.

กิราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ณ โหติ; กิณฺโณ, กิณฺณวา, ปุณฺโณ, ปุณฺณวา, ขีโณ, ขีณวา.

ตราทีห ¶ ริณฺโณ-.

ตราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสรณฺโณ โหติ; ติณฺโณ, ติณฺณวา, ชิณฺโณ, ชิณฺณวา, จิณฺโณ, จิณฺณวา.

โค ภฺชาทีหิ-.

ภฺชาทีหิ ปเรสํกฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺสานนฺตรสฺสค โหติ; ภคฺโค, ภคฺควา, ลคฺโค, ลคฺควา, นิมุคฺโค, นิมุคฺควา, สํวิคฺโค, สํวิคฺควา.

สุสา โข-.

สุสา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺส โข โหติ; สุกฺเขํ, สุกฺขวา.

ปจา โก-.

ปจา ปเรสํ กฺตกฺกวนฺตุนํ ตสฺส โก โหติ; ปกฺโก, ปกฺกวา.

มุจา ¶ วา-.

มุจา ปเรสํกฺตกฺตวนฺตุนํ ตสฺส โก วา โหติ; มุกฺโก, มุตฺโต; มุกฺกวา, มุตฺตวา–-สกฺโกติ ณฺวาทิสุ สิทฺธํ–-กฺตกฺตวนฺตุสุ สตฺโต สตฺตวาตฺเวว โหติ.

โลโป วฑฺฒา กฺติสฺส-.

วฑฺฒา ปรสฺสกฺติสฺส ตสฺส โลโป โหติ; วฑฺฒิ.

กฺวิสฺส-.

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ; อภิภุ.

ณิณาปีนํ เตสุ-.

ณิณาปีนํ โลโป โหติ เตสุ ณิณาปีสุ;’กาเรนฺตํ ปโยชยยติ’กาเรติ, การาเปติ.

กฺวจี วิกรณานํ-.

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหต; อุทปาทิ, หนฺติ.

มานสฺส ¶ มสฺส-.

กฺริยตฺถา ปรสฺส มานสฺส มการสฺส โลโป โหติ กฺวจิ; กราโณ; กฺวจติ กึ? กุรุมาโน.

เออิลสฺเส-.

เออิลานเม โหต กฺวจี; คเหตฺวา, อเทนฺติ; กฺวจีตฺเวว? วปิตฺวา.

ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส-.

ตฺวาสฺสวา ปฺโย โหต สมาเส; ปกาโร’ปฺเย สสฺสา’ติ. วิเสสนตฺถา; อภิภูย, อภิภวิตฺวา–-สมาเสติ กึ? ปตฺวา; กฺววาสมาเส’ปิ พหกุลาธิการา?ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย.

ตุํยานา-. ¶

ตฺวาสฺส วา ตุํยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจิ; อภิหูํ, อภิหริตฺวา; อนุโมทิยาน, อนุโมทิตฺวา–-อสมาเส-ปิ พหุลาธิการา? ทุํ; ทิสฺวา–-เอสมปฺปวิสยตาาปนตฺโถ โยควิภาโค.

หนา ¶ รจฺโจ-.

หนสฺมา ปรสฺส ตฺวาสฺส รจฺโจ วา โหติ สมาเส; อหจฺจ, อหนิตฺวา.

สาสาธิกรา จจริจฺจา-.

สาสาธีหิ ปรา กรา ปรสฺส ตฺวาสฺส จจริจฺจา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; สกฺกจฺจ, สกฺกริตฺวา, อสกฺกจฺจ, อสกฺกริตฺวา, อธิกิจฺจ, อธิกริตฺวา,

อิโต จฺโจ-.

อิอิจฺจสฺมา ปรสฺส ตฺวาสฺส จฺโจ วา โหติ; อธิจฺจ, อธิยิตฺวา, สเมจฺจ, สเมตฺวา.

ทิสา ¶ วานวา ส จ-.

ทิสโต ตฺวาสฺส วานวา โหนฺติ วา, ทิสสฺส จ สกาโร ตํ สนฺติโยเคน; สสฺส สวิธานํ ปรรูปพาธนตฺถํ; ทิสฺวาน, ทิสฺวา, ปสฺสิตฺวา–-กถํ นาทฏฺา ปรโต โทสนฺติ? าปกาตฺวาสฺส วโลโป; เอวํ ลทฺธา(น) ธนนฺติอาทิสุ.

เออิ พฺยฺชนสฺส-.

กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ิ วา โหติ; ภุฺชิตุํ, โหตฺตุ; พฺยฺชนสฺสาติ กึ? ปาจโก.

รา ¶ นสฺส โณ-.

รานฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ; อรณํ, สรณํ.

น นฺตมานตฺยฺยาทินํ-.

รานฺตโต ปเรสํ นฺตมานตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ; กโรนฺโต, กุรุมาโน; กโรนฺติ.

คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉงิ-.

เอเตสํ วา จฺฉงิ โหติ นฺตมานตฺยาทิสุ; คจฺฉนฺโต, คจฺฉมาโน, คจฺฉติ; ยจฺฉนฺโต, ยจฺฉมาโน, ยจฺฉติ; อิจฺฉนฺโต, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉติ; อจฺฉนฺโต, อจฺฉมาโน, อจฺฉติ; ทิจฺฉนฺโต, ทิจฺฉมาโน, ทิจฺฉติ. วาติ กึ? คมิสฺสติ; ววตฺถิต วิหาสตฺเตนฺเสุ จ กฺวจิ? อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉา, อิจฺฉิตุํ; อจฺฉิตพฺพํ, อจฺฉตุํ; อฺเสฺจ โยควิภาคา? ปเวจฺฉติ.

ชรมรานมียงิ-. ¶

เอเตสมียงิ วา โหติ นฺตมานตฺยาทิสุ; ชียนฺโต, ชีรนฺโต; ชียมาโน, ชีรมาโน; ชียติ, ชีรติ; มียนฺโต, มรนฺโต; มียมาโน, มรมาโน; มียติ, มรติ.

าปานํ ติฏฺปิวา-.

ปานํ ติฏฺปิวา โหนฺติ วา นฺตมานตฺยาทิสุ; ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน, ติฏฺติ; ปิวนฺโต, ปิวติ; วาตฺเวว? าติ, ปาติ.

คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา-.

คมาทีนํ ¶ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยฺยาทิสุ; ฆมฺมนฺโต, คจฺฉนฺโต; วชฺชนฺโต, วทนฺโต; ทชฺชนฺโต, ททนฺโต.

กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา-.

กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทิสุ; กุพฺพนฺโต, กยิรนฺโต, กโรนฺโต; กุพฺพมาโน, กุรุมาโน, กยิรมาโน, กราโณ; กุพฺพติ, กยิรติ, กโรติ; กุพฺพเต, กุรุเต, กยิรเต–-วจตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส ภิยฺโย มานปรจฺฉกฺเกสุกุรุ, กฺววิเทว ปุพฺพจฺฉกฺเก? อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ; โสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เยวิเม.

คหสฺส เฆปฺโป-.

คหสฺส วา เฆปฺโปติ นฺตมานตฺยาทิสุ; เฆปฺปนฺโต, เฆปฺปมาโน, เฆปฺปติ–-วาตฺเวว? คณฺหาติ.

โณ นิคฺคหิตสฺส-.

คหสฺส นิคฺคหตสฺส โณ โหติ; คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโต.

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ ขาทิกณฺโฑ ปฺจโม.

วตฺตมาเน ¶ ติอนฺติสิถมิมตฺนฺเต เสวฺหฺเมฺเห-.

วตฺตมานฺารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺตี; คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉสิ, คจฺฉถ, คจฺฉามิ, คจฺฉาม; คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห, คจฺเฉ, คจฺฉมฺเห –-กถํ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ปุรา มรามิติ? วตฺตมานสฺเสว วตฺตุมิฏฺตฺตา, ตํสมีปสฺสตคฺคหเณน คหณา; ปุเรปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตฺตาวคมฺยเต, ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา; กาลวฺยตฺตโย วา เอโส; ภวนฺเตว หิ กาลนฺตเร’ปิ ตฺยาทโย พาหุลกา?‘‘สนฺเตสุ ปริคุหามิ มา จ กิฺจิ อิโต อทํ, กายยสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ สหวฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส, อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ, อติเวลํ นมสฺสิสฺสนฺติ‘‘.

ภวสฺสติ ¶ สฺสติสฺสนฺติสฺสสิสฺสถสฺสามิสฺสามสฺสเตสฺสนฺเต สฺสเสสฺสวฺเหสฺสํสฺสามฺเห-.

ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ; คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ, คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม; คมิสฺสเต, คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเส, คมิสฺสวฺเห, คมิสฺสํ, คมิสฺสามฺเห.

นาเม ¶ ครหาวิมฺภเยสุ-.

นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺภเย จ คมฺยมาเนสฺสตฺยาทโย โหนฺติ; อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺติ; น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺสปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ; กถฺหิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริสฺสติ; ตตฺถ นาม ตฺวํ โมฆปุริสมยา วิราคาย ธมฺเม เทสิเต สราคาย เวเตสฺสสิ, อตฺถิ นามตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุฺชิสฺสสิ, อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม. วิมฺภเย?- อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภูตํ วต โภ สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรนวิรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโน ชาคโร ปฺจมตฺตานี สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขิติ, น ปน สทฺทํ โสสฺสติ; อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพตมาโรหิสฺสติ; พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติ.

ภุเต ¶ อีอุํโอตฺเถมฺภาอาอูเสวฺหํอมฺเภ-.

ภุเต ปริสมตฺตฺตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อีอาทโย โหนฺติ; อคมี, อคมุํ, อคโม, อคมิตฺถ, อคมึ, อคมิมฺหา; อคมา, อคมู, อคมิเส, อคมิวฺหํ, อคม, อคมิมฺเห–-ภุต สามฺวจนิจฺฉายมนชฺชตเนปิ? สุโว อโหสิ อานนฺโท.

อนชฺชตเน อาอูโอตฺถอมฺหาตฺถตฺถุํเสวฺหํอึมฺภเส-.

อวิชฺชมานชฺชตเน ภุเต’ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติ.

อาายฺยา จ อุฏฺานา อาายฺยา จ สํเวสนา,

เอสชฺชตโน กาโล อหรูภยตฑฺฒรตฺตํ วา;

อคมา, อคมู, อคโม, อคมตฺถ, อคม, อคมมฺหา; อคมิตฺถ, อคมตฺถุํ, อคมเส, อคมวฺหํ, คมึ, อคมมฺหเส; อฺปทตฺโถ กึ? อชฺช หิยฺโย วา อคมาสิ.

ปโรกฺเข ¶ โอเอตฺถอมฺภตฺถเรตฺโถวฺโหอิมฺเห-.

อปจฺจกฺเข ภุตานชฺชตเน’ตฺเถ จตฺตมานโต กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ; ชคาม, ชคมุ, ชคเม, ชคมิตฺถ, ชคม, ชคมิมฺห; ชคมิตฺถ, ชคมิเร, ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห, ชคมิ, ชคมิมฺเห. –––––––––––––––––––-

มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺโตนตฺตนาปิ ¶ กฺริยา กตาภินิพฺพตฺติกาเล’นุปลทฺธา สมานา เอเลนานุมียมานา ปโรกฺขาจ วตฺถุโต; เตนุตฺตมวฺสเย’ปิ ปโยคสมฺภโว.

เอยฺยาโท ¶ วาติปตฺติยยํ สฺสาสฺสํสุสฺเสสฺสถสฺสํสฺสมฺหาสฺสถ สฺสึสุสฺสเสสฺสวฺเหสฺสึสฺสาม อเส-.

เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา; วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติ ปตนมนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ; เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยาตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ, น วตฺตมาเน, ตตฺร กฺริยาติปตฺตฺย สมฺภวา.

สเจ ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา; ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสา, น สกฏํ ปริยาภวิสฺสา- ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสํสุ, อคมิสฺเส, อคมิสฺสถ, อคมิสฺสํ, อคมิสฺสมฺหา, อคมิสฺสถ, อคมิสฺสึสุ, อคมิสฺสเส, อคมิสฺสวฺเห,อคมิสฺสึ, อคมิสฺสาม อเส- น สกฏํ ปริยาภวิสฺสา. วาติ กึ? ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ, น สกฏํ ปริยาภวิสฺสติ.

เหตุผเลสฺเวยฺยเอยฺยุํเอยฺยาสเอยฺยาถเอยฺยามิเอยฺยามเอถ ¶ เอรํเอโถเอยฺยวฺโหเอยฺยํเอยฺยามฺเห-.

เหตุภุตายํ ผลภุตายฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถาเอยฺยาทโย วา โหนฺติ.

สเจ สํขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ; ทกฺขิเนณน เจ คจฺเฉยฺย, น สกฏํ ปริยาภเวยฺย-ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ, คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ, คจฺเฉยยฺยาม; คจฺเฉถ, คจฺเฉรํ, คจฺเฉโถ, คจฺเฉยฺยวฺโห, คจฺเฉยฺยํ, คจฺเฉยฺยามฺเห- น สกฏํ ปริยาภเวยฺย; ภวนํ คมนฺจ เหตุ, อนิรุชฺฌนํ ปริยาภวนฺจ ผลํ–-อิห กสฺมา น โหติ?- หนฺตีติ ปลายติ, วสฺสตีติ ธาวติ, หนิสฺสตีติ ปลายิสฺสตีติ? อิติสทฺเทเนว เหตุเหตุมนฺตตายย โชติตตฺตา วาติ กึ ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ, น สกฏํ ปริยา ภวิสฺสติ.

ปฺหปตฺถนาวิธิสู-. ¶

ปฺโห-สมฺปุจฺฉนํ สมฺปธารณา นิรูปนา การิยนิจฺฉยนํ; ปตฺถนา-ยาวนมิฏฺาสึสนฺจ; วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กฺริยาสุ วฺยาปารณา; สา จ ทุวิธาว?- สาทรานาทรวเสน, วิสยเภเทน ภินฺนายปิ ตทุภยานติวตฺตนโต.

เอเตสุ ปฺหาทิสุ กฺริยตฺถโต เอยฺยาทโย โหนฺติ; ปฺเห?-กิมายสฺมา วินยมฺปริยาปุเณยฺย,อุทาหุ ธมฺมํ?; คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ, น วา คจฺเฉยฺยํ?, ปตฺถนายํ?- ลเภยฺยาหกกมฺภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ; ปสฺเสยฺยํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํ. วิธิมฺหิ?-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ ปุฺํ กเรยฺย, อิห ภวํ ภุฺเชยฺย, อิห ภวํ นิสีเทยฺย, มาณวกํ ภวํ อชฺฌาเปยฺย–-อนุฺาปตฺตกาเลสุปิ สิทฺธาว, ตตฺถาปิ วิธิปฺปตีติโต; อนุฺายํ?เอวํกเรยฺยาสิ. ปตฺตกาเล?- กฏํ กเรยฺยาสิ, ปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ; ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย; เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยมฺภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺย–-เปสเน’ปิจฺฉนฺติ?- คามํ ตฺวํ ภเณ คจฺเฉยฺยาสิ.

ตุอตฺตุหิถมิมตํอนฺตํสฺสุวฺโหามเส-. ¶

ปฺหาทิสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโต; กฺริยตฺถโต; ยจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ, คจฺฉถ, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉสฺสุ, คจฺฉวฺโห, คจฺเฉ, คจฺฉามเส–-ปฺเห?- กินฺนุ พลุ โห วฺยากรณมธิยสฺสุ?. ปตฺถนายํ?- ททาหิ เม, ชิวตุ ภวํ. วิสิมฺหิ?-กฏํ กโรตุ ภวํ, ปุฺํ กโรตุ ภวํ, อิห ภวํ ภุฺชตุ, อิหภวํ นิสีทตุ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ปาติโมกฺขา. เปสเน?- คจฺฉ ภเณ คามํ. อนุมติยํ?เอวํ กโรหิ. ปตฺตกาเล?-กาโล’ยํ เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ.

สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาทิ-. ¶

สตฺติยํ อรหตฺเถ จ กฺริยตฺถา. เอยฺยาทโย โหนฺติ; ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ สตฺโต; อรโภ.

สมฺภาวเน วา-.

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโยโหนฺติ วิภาสา; อปิ ปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺย. กฺริยาติปตฺติยนฺตุสฺสาทิ?- อสนิยาปิ หโต นาปติสฺสา สมฺภาเวมิ สทฺทหามิอวกปฺเปมิ ภุฺเชยฺย ภวํ; ภุชิสฺสติ ภวํ, อภุฺชิ ภวํ. กฺรยาติปตฺติยนฺตุสฺสาทิ-สมฺภาเวมิ นาภุชิสฺสํ ภวํ.

มาโยเค ¶ อีอาอาทิ-.

มาโยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ; มาสฺสุปุนปิ เอวรูปมกาสิ, มา ภวํ อคมา วนํ; วาติ กึ? มา เตกามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ, มา ตฺวํ กริสฺสสิ, มา ตฺวํ กเรยฺยาสิ–-อสกกาลตฺโถ’ยมารมฺโภ; พุทฺโธ’ภวิสฺสตีติ ปทนฺตร สมฺพนฺเธน อนาคตกาลตา ปติยเต, เอวํ กโต กโฏ สฺเวภวิสฺสติ, ภาวิ กจฺจมาสีติ; ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนสฺสุ ลุนสฺสุตฺเววายํ ลุนาตีติ ตฺวาทีนเมเวตํ มชฺฌิมปุริ เสกวจนานมาภิกฺขฺเ วิพฺพวนํ; อิทํ วุตฺตํ โหติ?-เอวเมส ¶ ตุริโต อฺเ’ปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรตีติ; เอวํ ลุนาถ ลุนาถาตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนวฺโห ลุนวฺโห ตฺเววายํ ลุนาติ; ตถา กาลตฺตเรสุปิ ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ อลุนิ, อลุนา, ลุลาว, ลุนิสฺสตีติ; เอวํ สฺสุมฺหิ จ โยชนียํ–-ตถา สมุจฺจเย’ปิ มมฏ, วิหารมเฏตฺเววายมฏติ; มมฏสฺสุ, วิหารมฏสฺสุตฺเววายมฏติ–-พฺยาปารเภเท ตุ สามฺวจนสฺเสว พฺยาปกตฺตา อนุปฺปโยโค ภวติ? โอทนํ ภุฺช, ยาคุมฺปิว, ธานา ขาเทตฺวาวายมชฺโฌหรติ.

ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ¶ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา-.

เอกเนเกสุตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานํ มชฺฌิมุตฺตมปมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถา; อุตฺตมสทฺโท’ยํ สภาวโต ตติยทุเก รุฬฺโห–-ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห; ตฺวํคจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห; อหํคจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม,อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห; โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต.

สามตฺถิยา ลทฺธนฺตา อปฺปุชฺชมาเนสุปิ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ภวนฺติ–-คจฺฉสี, คจฺฉถ, คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห; คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห; คจฺฉติ,คจฺฉนฺติ, คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต.

อาอีสฺสาทิสฺว ¶ วา-.

อาอาโท อีอาโท สฺสาอาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อ โหติ, กาโร’นุพนฺโธ–-อคมา, คมา; อคมี, คมี; อคมิสฺสา, คมิสฺสา.

ออาทิสฺวาโห พฺรูสฺส-. พฺรูสฺส อาโห โหติ ออาทิสุ; อาห, อาหุ.

ภุสฺส จุก-.

ออาทิสุ ภุสฺส จุก โหติ; กกาโร’นุพนฺโธ; อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ; พภุว.

ปุพฺพสฺส อ-.

ออาทิสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภุสฺสอ โหติ; พภุว.

อุสฺสํสฺวาหา ¶ วา-.

อาหาเทสา ปรสฺสฺौสฺสอํสุวา โหติ; อาหํสุ อาหุ.

ตฺยนฺตีนํ ฏฏู-.

อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฏฏู โหนฺติ; ฏการา สพฺพาเทสตฺถา; อาห, อาหุ. อโตเยว จ าปกา ติอนฺติสุ จ พฺรูสฺสาโห.

อีอาโทวจสฺโสม-.

อีอาทิสุวจสฺส โอม โหติ; มกาโร’นุพนฺธา; อโวจ; อีอาโทติ กึ? อวจ.

ทาสฺส ¶ ทํ วา มเมสฺวทฺวิตฺเต-.

อทฺวิตฺเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ วา โหติ มิเมสุ; ทมฺมิ,เทมิ; ทมฺม, เทม. อฺจิตฺเตติ กึ? ททามิ. ททาม.

กรสฺส โสสฺสกุํ-.

กรสฺส สโอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุ; กุมฺมิ, กุมฺม; กโรมิ, กโรม.

กา อีอาทิสุ-.

กรสฺส สโอการสฺสกา โหติ วา อีอาทิสุ; อกาสิ, อกริ; อกํสุ, อกรึสุ; อกา, อกรา.

หาสฺสจาหงิ ¶ สฺเสน-.

กรสฺสโสสฺสหาสฺสจ อาหงิ วา โหติ สฺเสน สห; กาหติ, กริสฺสติ; อกาหา, อกริสฺสา;หาหตี, หายิสฺสติ; อาหาหา, อหายิสฺสา.

ลภวสจฺฉิทภิทรุทานํ จฺฉงิ-.

ลภาทีนํ จฺฉงิ วา โหติ สฺเสน สห; อลจฺฉา, อลภิสฺสา, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ; อวจฺฉา, อวสิสฺสา; วจฺฉติ, วสิสฺสติ; จฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา; เฉจฺฉติ. ฉินฺทิสฺสติ; เหจฺฉา, ภินฺทิสฺสา; เภจฺฉติ,ภินฺทิสฺสติ; อรุจฺฉา, อโรทิสฺสา; รุจฺฉติ, โรทิสฺสติ. อฺสฺมิมฺปิ ฉิทสฺส วา จฺฉงิ โยควิภาคา?- อจฺเฉจฺฉุํ, อจฺฉินฺทึสุ. อฺเสํ ว?-คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํ.

ภุชมุจวจวิสานํ ¶ กฺขงิ-.

ภุชาทีนํ กฺขงิ วา โหติ สฺเสน สห; อโภกฺขา, อภุฺชิสฺสา; โภกฺขติ, ภุชิสฺสติ; อโมกฺขา, อมุฺจิสฺสา; โมกฺขตึ มุฺจิสฺสติ; อจกฺขา, อวจิสฺสา; จกฺขติ. วจิสฺสติ; ปาเวกฺขา, ปาวิสิสฺสา; ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติ. วิสสฺสาฺสฺมิมฺปิ วา กฺขงิ โยควิภาคา?-ปาเวกฺขิ, ปาวิสิ.

อาอีอาทิสุ หรสฺสา-.

อาอาโทอีอาโท จ หรสฺสอา โหติจา; อหา, อหรา; อภาสิ, อภริ.

คมิสฺส-. ¶

อาอาโทอีอาโท จ คมิสฺสา โหติ วา; อคา, อคมา; อคา,อคมิ. สํสสฺส จ ฉงิ-.

สํสสฺส จ คมิสฺส จ ฉงิ วา โหติ อาอีอาทิสุ; อฑฺฉา, อฑํสา; อฑฺฉิ,อฑํสิ; อคฺฉา, อคจฺฉา, อคฺฉิ, อคจฺฉิ.

หูสฺสเหเหหิโหหี สฺสจฺจาโท-.

หูสฺส หฺาทโย โหนฺติ สฺสจฺจาโท; เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติ.

ณานาสุ รสฺโส-.

กณกนาสุ กฺริยตฺถสฺสรสฺโส โหติ; กิณาติ, ธุนาติ.

อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสมฺหานํ ¶ วา-.

เอสํ วา รสฺโส โหติ; คม, คมา; คมิ, คมี; คมุ; คมิมฺห, คมิมฺหา; คมิสฺส, คมิสฺสา; คมิสฺสมฺห, คมิสฺสมฺหา.

กุสรุเหหิสฺส ฉิ-.

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติ; อกฺโกจฺฉิ, อกฺโกสิ; อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิ.

ออีสฺสอาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ-.

กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทินํ สฺสอาทีนว พฺยฺชนสฺสฺै โหติ วิภาสา; พภุวิตฺถ,อภวิตฺถ, อภวิสฺสา, อนุภวิสฺสา, อนุภวิสฺสติ, อนุโภสฺสติ, (หริสฺสติ) หสฺสติ. เอเตสนฺติ กึ? ภวติ; พฺยฺชนสฺสาติ กึ? พภุว.

พฺรูโต ¶ ติสฺสี-.

พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อี วา โหติ; พฺรวีติ, พฺรูติ.

กฺยสฺส-.

กฺริยตฺถา ปรสฺสกฺยสฺส อีฺวา โหติ; ปจียติ ปจฺจติ.

เอยฺยาถสฺสฺอาอีถานํ โอออํตฺถตฺโถวฺโหก-.

เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํ; ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ; ตฺวํ อภวิสฺส, อภวิสฺเส; อหํ อภวํ, อภว; โส อภวิตฺถ, อภวา; โส อภวิตฺโถ, อภวี; ตุมฺเห ภวถวฺโห, ภวถ–-อาสหวริโตว อกาโร คยฺหเต–-โถ ปนนฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว, ตสฺเสว วา นิสฺสีตตฺตา; นิสฺสยยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาวิณฺณํ.

อุํสฺสึสฺวํสุ ¶ -.

อุมิจฺจสฺส อึสุอํสุ วา โหนฺติ; อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํ.

เอมนฺตา สุํ-.

าเทสโต ¶ โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติ; เนสุํ, นยึสุ; อสฺโสสุํ, อสฺสุํ–-อาเทสตฺตาขฺยา ปนตฺถํ ตฺตคฺคหณํ.

หูโต เรสุํ-.

หูโต ปรสฺส อุมิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติ; อเหสุํ, อหวุํ.

โอสฺส ऐตฺถตฺโถ-.

โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ; ตฺวํ อภว, อภวิ, อภวิตฺถ, อภวิตฺโถ, อภโว.

สิ-. ¶

โอสฺส สิ วา โหติ; อโหสิ ตฺวํ อหุโว.

ทีฆา อีสฺส-.

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติ; อกาสิ, อกา; อทาสิ, อทา.

มฺหาตฺถานมุ-.

มฺหาตฺถานมุฺทฺวา โหติ; อคมุมฺหา, อคมิมฺหา; อคมุตฺถ, อคมิตฺถ.

อึสฺส จ สิ-.

อิมิจฺจสฺส สิ วา โหติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ; อกาสึ, อกรึ; ออกาสิมฺหา, อกริมฺหา;อกาสิตฺถ, อกริตฺถ.

เอยฺยุํสฺสุํ-. ¶

เอยฺยุมิจฺจสฺส อุํ วา โหติ; คจฺฉุํ, คจฺเฉยฺยุํ.

หิสฺสโต โลโป-.

อโต ปรสฺส หิสฺส โลโป วา โหติ; คจฺฉ, คจฺฉาหิ–-อโตติ กึ? กโรหิ.

กฺยสฺส สฺเส-.

กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส; อนฺธภวิสฺสา, อนฺวภุยิสฺสา, อนุภวิสฺสติ, อนุภุยิสฺสติ.

อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺตํ สฺสุสสถสํสาม -.

อส-ภุวีจฺจสฺมา ปเรสํเอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ; อสฺส, อสฺสุ, อสฺส, อสฺสถ, อสฺสํ, อสฺสาม.

อาทิทฺวีนฺนมิยาอิยุํ-. ¶

อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ อาทิภูตานํ ทฺวินฺนํ อิยาอิสุํ โหนฺติ ยถากฺกมํ; สิยา, สิยุํ.

ตสฺสโถ-.

อตฺถิโต ปรสฺส ตการสฺส โถ โหติ; อตฺถ, อตฺถุ.

สิหิสฺวฏ-.

อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิหิสุ; โฏ สพฺพาเทสตฺโถ; อสิ, อหิ.

มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ-.

อตฺถิสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ, ตํสนฺติโย เคน ตฺถิสฺส อฏ จ; อมฺหิ,อสฺมิ; อมฺห, อสฺม.

เอสุ ส-.

เอสุ มิเมสุอตฺถิสฺส สกาโร โหติ; อสฺมิ, อสฺม; ปรรูปพาธนตฺถํ.

อีอาโท ¶ ทีโฆ-.

อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทิมฺหิ; อาสิ, อาสุํ, อาสิ, อาสิตฺถ, อาสึ, อาสิมฺหา.

หิมิเมสฺวสฺส-. อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ; ปวาหิ, ปวามิ, ปวาม; มุยฺหามิ.

สกา ณาสฺส ข อีอาโท-.

สกสฺมา กณาสฺส โข โหติ อี อาทิสุ; อสกฺขิ, อสกฺขึสุ.

สฺเส ¶ วา-.

สกสฺมา กณาสฺส โข วา โภติ สฺเส; สกฺขิสฺสา, สกฺกุณิสฺสา; สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ.

เตสุ สุโต เกณากณานํ โรฏ-.

เตสุ อีอาทิสฺเสสุ สุโต ปเรสํ เกณากณานํ โรฏ โหติ; อสฺโสสิ, อสุณิ; อสฺโสสฺสา, อสุณิสฺสา; โสสฺสติ, สุณิสฺสติ.

าสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ-.

สนาสฺส าสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิ; นายติ. ชานาติ.

มฺหิ ชํ-.

าเทเส สนาสฺส าสฺส ชํ วา โหติ; ชฺา, ชาเนยฺย.

เอยฺยสฺสิยาา ¶ วา-.

าโต เอยฺยสฺส อิยาา โหนฺติ วา; ชานิยา, ชฺา, ชาเนยฺย.

อีสฺสจฺจาทิสุ กนา โลโป-.

อีอาโท สฺสจฺจาโท จ าโต กนา โลโป วา โหติ; อฺสิ, อชานิ; สฺสติ, ชานิสฺสติ.

สฺสสฺส หิ กมฺเม-.

าโต ปรสฺสสฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม; ปฺายิหิติ, ปฺายิสฺสตี,

เอติสฺมา-.

เอติสฺมา ปรสฺสสฺสสฺสหิ โหติ วา; เอหิติ, เอสฺสติ.

หนา เฉขา-.

หนา สฺสสฺส เฉขา วา โหนฺติ; หฺเฉม, หนิสฺสาม; ปฏิหํขามิ, ปฏิหนิสฺสามิ.

หาโต ¶ ห-.

หาโต ปรสฺส สฺสสฺส ห โหติ วา; หาหติ, ฉหิสฺสติ.

ทกฺขขเหหิโหหีหิ โลโป-.

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺสสฺสสฺส โลโป วา โหติ; ทกฺขติ. ทกฺขิสฺสติ; สกฺขติ, สกฺขิสฺสติ; เหหิติ, เหหิสฺสติ; โหหิติ, โหหิสฺสติ.

กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํ-.

กยิรา ปรสฺเสยฺยุมาทีนเมยฺยสฺส โลโป โหติ; กยิรุํ, กยิราสิ, กยิราถ, กยิรามิ, กยิราม.

ฏา-.

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺสฏา โหติ; โสกยิรา.

เอถสฺสา-. ¶

กยิรา ปรสฺเสถสฺส อา โหติ; กยิราถ.

ลภา อึอีนํ ถํถา วา-.

ลภสฺมา อึอีอิจฺเจสํ ถํถา โหนฺติ วา; อลตฺถํ, อลภึ; อลตฺถ, อลภิ.

คุรุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ-.

คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ นฺเตนฺตีนํ เร วา โหติ; คจฺฉเร, คจฺฉนฺติ; คจฺฉเร, คจฺฉนฺเต; คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺติ; คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺเต–-คุรุปุพฺพาติ กึ? ปจนฺติ. รสฺสาติ กึ? โหนฺติ

เอยฺเยยฺยาเสยฺยนฺตํ ¶ เฏ-.

เอยฺยาทีนํ เฏ วา โหติ; โส กเร, โส กเรยฺย; ตฺวํ, กเร, ตฺวํ กเรยฺยาสิ; อหํ กเร, อหํ กเรยฺยํ.

โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเก-.

โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺกวิสเย; ตนุเต.

ปุพฺพจฺฉกฺเก วา กฺวจิ-.

โอวิกรณสฺส อุ โหติ วา กฺวจิ ปุพฺพจฺฉกฺเก; วนุติ, วโนติ.

เอยฺยามสฺเสมุ ¶ จ-.

เอยฺยามสฺเสมุ วา โหติ, อุ จ; ภเวมุ, ภเวยฺยามุ, ภเวยฺยาม.

อิติ โมคฺคลฺลาเน วฺยากรเณ วุตฺติยํ ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโ.

สมตฺตา จายํ โมคฺคลฺลานวุตฺติ ฉหิ ภาณวาเรหิ.

ยสฺส รฺโ ปภาเวน ภาวิตตฺตสมากุลํ,

อนากุลํ ทุลทฺธีหิ ปาปภิกฺขูหิ สพฺพโส;

ลงฺกาย มุนิราชสฺส สาสนํ สาธุ สณฺิตํ,

ปุณฺณวนฺทสมาโยคา วาริธีจ วิวทฺธเต;

ปรกฺกมภุเช ตสฺมึ สทฺธาพุทฺธิคุโณทิเต,

มนุวํสทฺธชากาเร ลงฺกาทีปํ ปสาสติ;

มาคฺคลฺลาเนน เถเรน ธีมตา สุจิวุตฺตินํ,

รจิตํ ยํ สุวิฺเยฺยมสนฺทิทฺธมนากุลํ;

อเสสวิสยวฺยาปิ ชินวฺยปฺปถนิสฺสยํ,

สทฺทสตฺถมนายาสสาธิยํ พุทฺธิวทฺธนํ;

ตสฺส วุตฺติ สมาเสน วิปุลตฺถปฺปกาสนี,

รจิตา ปุน เตเนว สาสนุชฺโชตการินาติ;