📜
ถุปวํโส ¶
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ยสฺมึ สยึสุ ชินธาตุวรา สมนฺตา
ฉพฺพณฺณ รํสิ วิสเรหิ สมุชฺชลนฺตา,
นิมฺมาย โลกหิตเหตุ ชินสฺส รูปํ
ตํ ถุปมพฺภุต ตมํ สิรสา นมิตฺวา;
จกฺขามหํ สกล โลก หิตาวหสฺส
ถุปสฺส สพฺพ ชน นณฺทน การณสฺส,
วํสํ สุราสุร นริณฺทวเรหิ นิจฺจํ
สมฺปูชิตสฺส รตนุชฺชล ถูปิกสฺส;
กิฺจาปิ โส ยติชเนน ปุราตเนน
อตฺวาย สีหฬชนสฺส กโต ปุราปิ,
วากฺเกน สิหฬภเวน’ภิสงฺขมตฺตา
อตฺถํ น สาธหติ สพฺพชนสฺส สมฺมา;
ยสฺมา จ มาคธ นิรุตฺติกโตปิ ถูป-
วํโส วิรุทฺธนย สทฺท สมากุโล โส,
วตฺตพฺพเมว จ พหุมฺปิ ยโต น วุตฺตํ
ตมฺหา อหํ ปุนปิ วํสมิ’มํ วทามิ;
สุณาถ สาธโว สพฺเพ ปริปุณฺณมนากุลํ
วุจฺจมานํ มยา สาธุ วํสํ ถูปสฺส สตฺถุโนติ;
ตตฺถ ถูปสฺส วํสํ วกฺขามีติ เอตฺถ ตถาคโต อรหํ สมฺมา สมฺพุทฺโธ ถูปารโห, ปจฺเจกพุทฺโธ ถูปารโห, ตถาคตสฺส สาวโก ถูปารโห, ราชา จกฺกวตฺติ ถูปารโหติ วจนโต ถูปารหานํ พุทฺธาทีนํ ธาตุโย ปติฏฺาเปตฺวา กต เจติยํ อพฺภุนน ตฏฺเน ¶ ถูโปติ วุจฺจติ, อิธ ปน กฺจน มาลิก มหาถูโป อธิปฺเปโต, โส กสฺส ธาตุโย ปติฏฺาเปตฺวา กโตติ เจ? โยทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธวฺยากรโณ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺาย ยาว สุหทฺท ปริพฺพาชก วินยาน สพฺพ พุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา อนุปาทิเยสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมา สมฺพุทฺธสฺส ธาตุโย ปติฏฺาเปตฺวา กโต อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน เวทิตพฺโพ?
๒. อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ. โส อฺํ กมฺมํ อกตฺวา พฺรหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒนโก อมจฺโจ อาย โปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณ รชต มณิมุตฺตาทิ ภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา เอตฺตกํ เต กุมาร มาตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ ปิตุสนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยก ปยฺยกานนฺติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธกํ อาจิกฺขิตฺวา เอตมฺปฏิชคฺคาหีติ อาห. โส สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคารํ อชฺฌาวสนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ.
๓. ปุนพฺภเว ปฏิสณฺธิคหณํ ตาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺต นิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรเภทนํ อหฺจ ชานิธมฺโม ชราธมฺโม วฺยาธิธมฺโม มรณธมฺโม. เอวํ ภูเตน มยา อชาติ อชรํ อวฺยาธึ อมรณํ สุขํ สีตลํ นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏตีติ เนกฺขมฺมการณํ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ อิมํ ธนํ สพฺพํ มยฺหํ ปิตุ ปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอก กหาปณมฺปิ คเหตฺวา นคตา มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตีติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา หิมวนฺตสฺส ปวิสิตฺวา ตาปส ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺว สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสิ.
ตทา ทีปงฺกโร นาม สตฺถา ปรยาภิสมฺโพธึ ปตฺวา สตฺต สตฺตาหํ โพธิสมีเปเจว วิตินาเมตฺวา สุนณฺทาราเม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา โกฏิสตฺตานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมมตํ ปาเยตฺวา จาตุทฺทีปิก มหาเมโฆ วิย ธมฺมวสฺสํ วสฺเสนฺโต จตูหิ ขีณาสย สตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จารกํ จรมาโน รมฺม นครํ ปตฺวา สุทสฺสน มหาวิหาเร ปฏิวสติ ตทา รมฺมนครวาสิโน สปฺปิ ผณิตาทีนิ เภสชฺชานิ คเหตฺวา ปุปฺผ ธูป คณฺธหตฺถา เยน พุทฺโธ เตนปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สฺวาตนาย ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ทสพลํ ปทกฺขีนํ กตฺวา ปกฺกมึสุ.
เต ¶ ปุน ทิวเส อสทิส มหาทานํ สชฺเชตฺวา ทสพลสฺส อาคมน มคฺคํ โสเธนฺติ. ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสม ปทโต อุคฺคนฺตฺวา รมฺมนครวาสีนํ เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺตา เต หฏฺปหฏฺเ มคฺคํ โสเธนฺเต ทิสฺวา กินฺนุ โข การณนฺติ จินฺเตนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว อากาสโต โอรุ เอกมนฺเต ตฺถายห เต มนุสฺเส ปุจฺฉิ.’หมฺโภ กสฺส ปน อิมํ มคฺคํ โสเธถา’ติ เต อาหํสุ ภนฺเต สุเมธ ตุมฺเห กึ นํ ชานาถ, ทีปงฺกโร นาม สตฺถา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวร ธมฺมจกฺโก ชนปท จาริกํ จรมาโน อนุกฺกเมน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสน มหาวิหาเร ปฏิวสติ. มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิมฺห ตสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ โสเธมาติ. ตํ สุตฺวา สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ. พุทฺโธติ โข ปเนส โฆโสปิ ทุลฺลโภ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท เตน หิ มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ โสเธตุํ วฏฺฏตีติ โส เต มนุสฺเส อาห, สเจ โภ ตุมฺเห อิมํ มคฺค พุทฺธสฺส โสเธถ - สยหมฺปิ เอกํ โอกาสํ สมฺปฏิจฺฉตฺวา อยํ สุเมธปณฺฑิโต มหิทฺธิโก มหานุภาโวติ ชานนฺตา ทุพฺพิโสธนํ อุทกสมฺภินฺนํ อติวิสมํ เอกํ โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา อิมํ หกาสํ ตุมฺเห โสเธถ. อลงฺกโรถาติ อทํสุ.
สุเมธปณฺฑิโต พุทฺธารมฺมณ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ. อหมฺปนิมํ โอกาสํ อิทฺธียา ปรมทสฺสนีย กาตุํ ปโหมิ เอวํ กโต ปน มํ น ปริโตเสติ อชฺช ปน มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตํ ปเหสํ ปูเรนิ, ตสฺส ปน ตสฺมึ ปเทเส อโสธิเต ชยสุมน กุสุม สทิสิ วณฺณํ ทุปฏฺฏจีวรํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสุปริ ยุณฺณมาปงฺเคน กุสุมกลาปํ ปรกฺขิปนฺโต วิย วิชฺชุลฺลตา สสฺสีรีกํ กายพณฺธนํ พณฺธิตฺวา กนก คิริสิขร มตฺถเก ลาขารสํ ปริสิฺจนฺเต วิย สุวณฺณเจติยํ ปวาฬชาเลน ปริกฺขิปนฺโต วิย สุวณฺณงฺฆกํ รตฺตกมฺพเลน ปฏิมฺุจนฺโต วิย สรท สมย รชนิกรํ รตฺตวลาหเกน ปฏิจฺฉาเทนฺโต วิย จ ลาขารเสน ตินฺน กึ สุกกฺสุมวณฺณํ รตฺตวร ปสุกูล จีวรํ ปาริปิตฺวา คณฺธกูคิทฺว รโต กนกคุหาโต สีโห วิย นิกฺขมิตฺวา ชฬภิฺานํเยว จตูหิ ขีณาสว สตสหสฺเสหิ ปริวุโต อมรคณ ปริวุโต ทสสตนยโน วิย พฺรหฺมคณปริวุโต มหา พฺรหฺมา วิย จ อปริมิต สมย สมุปจิตาย กุสลพลชนิตาย อโนปมยา พุทฺธลีลาย ตาราคณปริวุโต ¶ สรท สมย รชนิกโร วิย คคนตลํ อลงฺคต ปฏิยตฺตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
๕. สุเมธตาปโสปิ เตน อลงฺกต ปฏิยตฺเตน มคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทีปงฺกรสฺส ภควโต ทฺวตฺตึส วรลกฺขณ ปติมณฺฑิตํ อสติยา อนุพฺยฺชเนหิ อนุพฺยฺชิตํ พฺยามปฺปหาปริกฺเขป สสฺสีรีกํ อิณฺทนีลมณิสํกาโสอากาเส นานปฺปการา วิชฺชุลฺลตา วิย ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏติ มา ภควา กลเล อกฺกมิ มณิมยํ ลกเสตุํ อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสว สตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺึ อกฺกมนฺโต คจฺฉตุ ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ เกเส โมเจตฺวา อชินชฏา วากจีรานิ กเลล ปตฺถริตฺวา ตตฺเถว กลลปิฏฺเ นิปชฺชิ นิปนฺโน จ สเจ อหํ อิจฺเฉยฺยํ สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สงฺฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ อฺาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ณฺธเปตฺวา นิพฺพานปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยํนูนาหํ ทีปงฺกร ทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ. อิทํ เม ปติรุปนฺติ จินฺเตตฺวา อฏฺธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺช.
ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคตฺตฺวา สุเมธปณฺฑิตสฺส สีสสาเค ตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนํ ตาปสํ ทิสฺวา อยํ ตาปโส พุทฺธตฺถาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโต, อิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา อุทาหุ โนติ อุปธาเรนฺโต - อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ ตฺวา ิตโกว ปริส มชฺเฌ วฺยากาสิ, ปสฺสถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเ นิปนฺนนฺติ. เอวํ ภนฺเต, อยํ ยิทฺธตฺถาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ปตฺถตา กปฺปสต สหสฺสาธิกานํ จตุนฺตํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ สพฺพํ วฺยากาสิ.
วุตฺตฺเหตํ พุทฺธวํเส.
ทีปงฺกโร โลกวิทู - อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห,
อุสฺสีสเก มํ ตฺวาน - อิทํ วจนมพฺรวิ;
ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ - ชฏิล อุคฺคตาปสํ อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป - อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ. อหุ กปิลวหยา รมฺมา - นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ปธานํ ปทหิตฺวาน - กตฺวา ทุกฺกร การิกํ
พุทฺเธ โลเก - เกจิ.
อชปาล ¶ รุกฺขมูลสฺมึ - นิสีทิตฺวา ตถาคโต,
ตตฺถ ปายาสมคฺคยฺห - เนรฺชรมุเปเหติ;
เนรฺชราย ตีรมฺหิ - ปายาสาทาย โส ชิโน,
ปฏิยตฺตวรมคฺเคน - โพธิมูลฺหิ เอหีติ;
ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา - โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร
อสฺสตฺถรากฺขมูลมฺหิ - วุชฺฌิสฺสติ มหายโส;
อิมสฺสชนิกา มาตา - มายา นาม ภวิสฺสติ, ปิตา สุทฺโธทโน นาม - อยํ เหสฺสติ โคตโม. อนาสวา วีตราคา - สนฺตจิตฺตา สมาหิตา,
โกลิโต อุปติสฺโส จ - อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;
อานณฺโท นามุปฏฺาโก - อุปฏฺิสฺสตี’มํ ชินํ;
เขมา อุปฺปลวณฺณา จ - อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;
อนาสวา วีตราคา - สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โพธิ ตสฺส ภควโต อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจตี’’ติ.
อภินีหาร กถา
๖. ตโต ทีปงฺกโร ทสพโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺหิ ปุปฺผ มุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. เตปิ จตูสต สหสฺส ขีณาสวา โพธิสตฺตํ ปุปฺเผหิ จ คณฺเธหิ จ ปูเชตฺวา ปทปฺผณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา จ ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา อถ โข โพธิสตฺโต ทสพลสฺส วฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตมิว มฺมาโน ปมุทิต หทโย สพฺเพสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ สยนา วุฏฺาย ปุปฺผราสิ มตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน พุทฺธการกธมฺเม อุปธาเรนฺโต กหนนุ โข พุทฺธการก ธมฺมา, กึ อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ วีทียาสูติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิต นิเสวิต ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา ตตฺถ ทฬภิสมาทาน กตฺวา เอวํ อนุกฺกเมน สีล - เนกฺขมฺม - ปฺา - วีริย - ขนฺติ - สจฺจ - อธิฏฺาน - เมตฺตา - อุเปกฺขา ปารมิโยจ ทิสฺวา ตตฺถทฬฺห สมาทานํ กตฺวา เทวตาหิ อภิตฺถุโต อากาสมพภุคฺคนตฺว หิม หิมวนฺตเมว อคมาสิ.
ทีปงฺกโรปิ สตฺถา จตูหิ ขีณาสว สตสหสฺเสหิ ปริวุโต รมฺมนครวาสีหิ ปูชียมาโน เทวตาหิ อภินณฺทิยมาโน อลงฺกต ปฏิยตฺเตน มคฺเคน รมฺมนครํ ปวิสิตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ. รมฺมนครวาสิโนปิ อุปาสกา พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ¶ ทตฺวา ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีต ปตฺตปาณึ มาลาคณฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ทานานุโมทนํ โสตุกามา นิสีทึสุ. ภควาปิ เตสํ อนุโมทนํ กโรนฺโต ทานกถํ สีลกถํ สคฺคิกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสฺจ ปกาเสตฺวา อมต ปริโยสานํ ธมฺมกถํ กเถสิ.
เอวํ ตสฺส มหชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เอกจฺเจ สรเณสุ เอกจฺเจ ปฺจสุ สีเลสุ เอกจฺเจ โสตาปตฺติผเล เอกจฺเจ สกทาคามิ ผเล เอกจฺเจ อนาคามี ผเล เอกจฺเจ จตุสุปิ ผเลสุ เอกจฺเจ ตีสุ วิชฺชาสุ เอกจฺเจ ฉฬภิฺาสุ เอกจฺเจ อฏฺสุ สมาปตฺติสุ ปติฏฺาเปตฺวา อุฏฺายาสนา รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา สุทสฺสน มหาวิหารเมว ปาวิสิ.
วุตฺตฺเหตํ
‘‘ตทา เต โภชยิตฺวาน - สสงฺฆํ โลกนายกํ,
อุผคฉฺุํ สรณํ ตสฺส - ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน,
สรณาคมเน กฺจิ - นิวเสติ ตถาคโต
กฺจิ ปฺจสุ สีเลสุ - สีเล ทสวิเธ ปรํ;
กสฺสจิ เทติ สามฺํ - จตุโร ผลมุตฺตเม,
กสฺสจิ อสเถ ธมฺเม - เทติ โส ปฏิสมฺภิทา;
กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย - อฏฺ เทติ นราสโภ,
ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย - ฉฬภิฺ ปเวจฺฉติ;
เตน โยเคน ชนกายํ - โอวเทติ มหามุนิ,
เตน วิตฺถาริกํ อาสี - โลกนาถสฺส สาสนํ;
มหาหนูสภกฺขณฺโธ - ทีปงฺกรสนามโก,
พหู ชเน ตารยติ - ปริโมเจติ ทุคฺคตึ;
โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา - สตสหสฺเสปิ โยชเน
ขเณน อุปคนฺตฺวาน - โพเธติ ตํ มหามุนี’’ติ;
อิติ โส ทีปงฺกโร สตฺถา วสฺสสต สหสฺสานิ ตฺวา สตฺตานํ พณฺธนโมกฺขํ กุรุมาโน สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา นณฺทาราเม อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายินเหว ธาตุโย ตสฺส - สตฺถุโน วิกิรึสุ ตา. ิตา เอกฆนา หุตฺวา - สุวณฺณปฏิมา วิย สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา ฆนโกฏิฏิมสุวณฺณฏฺิกาหิ เอวํ ฉตฺตึส โยชนิกํ มหาถูปมกํสุ นิเวทสิ - เกจิ.
เตน ¶ วุตฺตํ
‘‘ทีปงฺกโร ชิโน สตฺถา - นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ฉตฺตึสุพฺเพธ โยชโน‘‘;
‘‘ปตฺต จีวร ปริกฺขาร - ปริโภคฺช สตฺถุโน,
โพธิมูเล ตทา ถูโป - ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
๗. ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาโค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑฺโ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวิ นาม จกฺกวตฺติ หุตฺวา โกฏิสตสหสฺส สงฺขสฺส พุทฺธ ปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทายิ สตฺถา โพธิสตฺตํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ โส สตฺถุ ธมฺมํกถํ สุตฺวา รชฺชิ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิ โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจอภิฺาโยจ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โสปิ พุทฺโธ วสฺสสตสหสฺสานิ ตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา จณฺทาราเม ปรินิพฺพายิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุยา น วิกิรึสุ สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคนฺตฺวา สตฺตโยชนิกาสตฺตรตนมยํ หริตาลมโนสิลายมตฺติกากิจฺจํ เตล สปฺปีหิ อุทกกิจฺจํ กตฺวา เจติยํ นิฏฺาเปสุํ
โกณฺฑฺเ กิร สมฺพุทฺโธ - จณฺทาราเม มโนรเม,
นิพฺพายิ เจติโย ตสฺส - สตฺตโยชนิโก กโตติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสํงฺขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชึสุ - มงฺคโล สุมโน เรวโต โยหิโตติ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต กาเล โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามีติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุร ธมฺมํกตํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา โกฏิสตสหสฺส สงฺขสฺส พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานมทาสิ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา ตฺวํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ มหาปุริโส วฺยากรณํ สุตฺวา อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ ปพฺพชิสฺสมีติ จินฺตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เกฬปิณฺฑํ วีย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, ตสฺมิมฺปิ พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิรึสุ, ชมฺพุทีปวาสิโน ปุพฺเพ วิย ตึสโยชนกํ ถูปมกํสุ.
เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘อุยฺยาเน วสโภ นาม - พุทฺโธ นิพฺพายิ มงฺคโล, ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ตึสโยชนมุคฺคิโต’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ-มหิทฺธิโก มหานุภาโว โส พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา าติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺส ภิกฺขุปริวารสฺส ตสฺส ภควโต ทิพฺพตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ โสปิ นํ สตฺถา อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ ตสฺมิมฺปิ พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิรึสุ ชมฺพุทีปวาสโน ปุพฺเพ วิย จตุโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘สุมโน ยสธโร - พุทฺโธ อคฺคารามมฺห นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสน สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย สิรสิ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ วตฺวา อุตฺตราสงฺเฆน ปูชมกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา พุทฺโธ ภวิสฺสติติ วฺยากาสิ ตสฺมึ ปน พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘เรวโต ปวโร พุทฺโธ - นิพฺพุโต โส มหาปุเร,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสี - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฏาย พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘โสภิโต วรสมฺพุทฺโธ - สีหรามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสี - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ - อโนมทสฺสิ ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺโต เอโก
ยกฺข ¶ เสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อเนก โกฏิสตสหสฺสานํ ยกฺขานํ อธิปติ. โส พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานมทาสิ สตฺถาปิ ตํ อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ. อโนมทสฺสิมฺหิ ปน ภควติ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิรึสุ ชมฺพุทีปวาสิโน ปฺจวีสโยชนกํ ถูปํ กรึสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘อโนมทสฺสิ ชิโน สตฺถา - ธมฺมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - อุพฺเพธา ปณฺณุวีสตี’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ ตถาคเต อคามการฺเ วิหเรนฺตา โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺติยา สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชิวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต สีหํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สงฺฆํ วนฺทิสฺสตี‘‘ติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตูติ จินฺเตสิ ภิกฺขุ ตาวเทว อาคมึสุ สีโห สงฺเฆ จิตฺตํ ปสาเทสิ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ปทุโม ชินวโร สตฺถา - ธมฺมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสุ อภิฺาสุ อฏฺสุจ สมาปตฺติสุจิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิต จณฺทเนน ปูชมกาสิ โสปิ นํ อนาคโต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ นารท ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ. สพฺเพ เทว มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา จตุโยชนิกํ ถูปํ กรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘นารโท ชินวสโภ - นิพฺพุโต สุทสฺสเน ปุเร,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร - จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขยฺยมติกฺกมิตฺวา อิโต กปฺปสตสหสฺส มตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺิโก หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส จิวรทานมทาสิ. โสปิ ตํ อนาคโต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. ¶ ปทุมุตฺตรสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ. สพฺเพ เทวมนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ทฺวาทส โยชนิกํ มหาถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ชิโน พุทฺโธ - นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร - ทฺวาทสุพฺเพธโยชโน’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ตึสกปฺป สหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ สุเมธสฺส ปน ภควโต กาเล โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มานโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ โสปิ นํ อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. สุมฺเธสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุเมโธ ชินวโร พุทฺโธ - เมธารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโตจกฺกวตฺติราชา หุตฺวา พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา อุปสํกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปํ รชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ สกลรฏฺวาสิโน รฏฺุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิก กิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานมทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา อนาคเต พุทฺโธภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ สุชาตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ ชมฺพุทีปวาสิโน ติคาวุตํ ถูปมกํสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุชาโต ชินวโร พุทฺโธ สีลารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว เจติโย ตสฺส - ตีณิ คาวุตมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อฏฺารส กปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสิ อตฺถทสฺสิ ธมฺมทสฺสิติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ ปิยทสฺสิ พุทฺธกาเล โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารคโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺส ธน ปริจฺจาเคน สงฺฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาสิ อถ นํ สตฺถา อฏฺารส กปฺป สตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ปิยทสฺสิสฺส ภควโตปิ ธาตุโย เอกฆนาว อเหสุํ ชมฺพุทีปวาสิโน สนฺนิปติตฺวา ติโยชนิกํ มหาถูปมกํสุ.
เตน ¶ วุตฺตํ
‘‘ปิยทสฺสิ มุนิวโร - สลลารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสิ นาม ภควา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว สุสิโม นาม ตาปโส หุตฺวา ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา ทิพฺพานิ มณฺทารว ปทุมปาริจฺฉตฺตกาทีนิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา จาตุทฺวีปิก มหาเมโฆ วิย ปุปฺผวสฺสํ วสฺเสตฺวา สมนฺตโต ปุปฺผมณฺฑป ปุปฺผอคฆิย โตรณาทีนิ กตฺวา มณฺทารว ปุปฺผจฺฉตฺเตน ทสพลํ ปูเชสิ โสปิ นํ ภควา อนาคโต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘อตฺถทสฺสิ ชินวโร - อโนมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ จ รฏฺโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสิ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต สกฺกา เทวราชา ทิพฺพคณฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตุริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ โสปิ นํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. ธมฺมทสฺสิสฺส ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ. ชมฺพุทีปวาสิโน ติโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ธมฺมทสฺสิ มหาวีโร-เกลาสารมมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ถูปวโร ตสฺส-ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค จตุนวุติกปฺป มตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิฺาพล สมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคสฺส อทาสิ สตฺถา ตํ ผลํ ปริภฺุชิตฺวา จตุนวุติ กปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ, จตุโยชนิกํ รตนมยํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘สิทฺธตฺโต มุนิวโร พุทฺโธ อโนมารมมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติ กปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป เทว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ ติสฺสสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺตา มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา พุทฺโธ ¶ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา ทิพฺพมณฺทารว ปทุม ปาริจฺฉตฺต ปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ปูเชสิ. อากาเส ปุปฺผวิตานมิว อฏฺาสิ โสปิ นํ สตฺถา อิโต ทฺวานวุติ กปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ. ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ ธาตุโย คเหตฺวา ติโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ติสฺโส ชินวโร พุทฺโธ-นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-ตีณิ โยชนมุสฺสิโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ผุสฺโส นาม พุทฺโธ อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวิ นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถตฺวา สีลปารมิฺจ ปูเรสิ. โสปิ นํ พุทฺโธ ตเถว วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘ผุสฺโส ชินวโร สตฺถา-สุนนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติ กปฺปมตฺถเก วิปสฺสิ นาม พุทฺโธ อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตน ขจิตํ โสวณฺณมหาปีํ ภควโต อทาสิ โสปิ นํ อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ สพฺเพ เทวมนุสฺสา สนฺติปติตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา สตฺตโยชนิกํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘วิปสฺสิ ชินวโร วีโร-สุมิตฺตารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว โส ถูปวโร-สตฺตโยชนิโก กโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตึส กปฺปมตฺถเก สิขี เวสฺสภูติ ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ สิขิสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺโต อริณฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจิวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตน ปติมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิย ภณฺฑมทาสิ โสปิ นํ อิโต เอกตึส กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ, สิขิสฺส ภควโต ธาตุโย เอกฆนา หุตฺวา อฏฺํสุ, สกล ชมฺพุทีปวาสิโน ปน มนุสฺสา ธาตุโย คเหตฺวา ติโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ หิมคิริ สทิส โสภํ ถูปมกํสุ.
สิขี ¶ มุนิวโร พุทฺโธ-ทุสฺสารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจีวรมหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตตีการ ปีติ พหุโล อโหสิ เสปิ นํ สตฺถา อิโต เอกตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ เวสฺสภุสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘เวสฺสภู ชินวโร สตฺถา-เขมารามมฺหิ นิพฺพุโต;
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ กกุสณฺโธ โกนาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควาติ กตุสณฺธสฺส ปน ภควโต กาโล โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สปตฺตจีวรํ ทานฺเจว อฺชนาทิ เภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย น วิกิรึสุ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา คาวุตุพฺเพธํ ถูปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘กกุสณฺโธ ชินวโร - เขมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-คาวุตํ นภมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค โกนาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม รชา หุตฺวา อมจฺจคณ ปริวุโต สตฺถุ สนฺติเก คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏฺฏ โกเสยฺย กมฺพล ทุกุลานิ เจว สุวณฺณปฏฺฏกฺจ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ ตสฺส ภควโต ธาตุโย วิกิรึสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘โกนาคมโน สมฺพุทฺโธ ปพฺพตารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคุภูมิยฺเจว อนฺตลิกฺเขว ปากโฏ ฆฏีการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺม
กถํ ¶ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตา วตฺตสมฺปตฺติยา พุทฺธสาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ. กสฺสปสฺส ปน สตฺถุโน ธาตุโย น วิกิรึสุ สกล ชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา เอเกกํ สุวณฺณฏฺิกํ โกฏิ อคฺฆนกํ รตนวิจิตฺตํ พหิ รจนตฺถํ เอเกกํ อฑฺฒโกฏิ อคฺฆนกํ อพฺภนฺตร ปูรณตฺถํ มโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ เตเลน อุทกกิจฺจํ กโรนฺตา โยชนุพฺเพธํ ถุปมกํสุ.
เตน วุตฺตํ
‘‘มหากสฺสโป ชิโน สตฺถา-เสตวฺยายฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถุโป-โยชนุพฺเพธมุคฺคโต’’ติ;
เอตฺถ จ
ทีปงฺกโร จ โกณฺฑฺโ-มงฺคโล สุมโน ตถา,
อโนมทสฺสี พุทฺโธ จ-นารโท ปทุมุตฺตโร;
สุชาโต ปิยทสฺสี จ-ธมฺมทสฺสิ นรุตฺตโม,
สิทฺธตฺถพุทฺโธ ติสฺโส จ-วิปสฺสิ จ สิขี ตถา;
กกุสณฺโธ กสฺสโป จาติ-โสฬเสเต มเหสโย,
ถุปปฺปมาณเมเตสํ ปาลิยํเยว ทสฺสิตํ;
ยสฺมา ตสฺมา มยา สาธู-เต สพฺเพปิ ปกาสิตา,
ถูปา สทฺธา ชนา สาธู-เต วนฺเทยฺยถ สาทรํ;
เยสานํ ปน อฏฺนฺนํ - สุคตานํ หิเตสินํ
ธาตุ วิตฺถาริกา อาสุํ - เตสุ เตสุ ปเทสโตติ;
สาธุชน มโนปสาทนตฺถาย กเต ถูปวํเส วิชฺชมานถูปานํ พุทฺธานํ ถูปกถา เจว สพฺเพสํ สนฺติเก อภินิหารกตาเจ. สมตฺตา.
กสฺสปสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เปตฺวา อิมํ สมฺมา สมฺพุทฺธํ อฺโ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. เอวํ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธวฺยากรโณ โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ิโต-
‘‘อเจตนายํ ปถวี-อวิฺาย สุขํ ทุขํ,
สาปิ ทานพโล มยฺหํ-สตฺตกฺกตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ;
เอวํ มหาปถวิ กมฺปนานิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ ตตฺถ อฺเ เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคณฺหิตฺวา ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต มนุสฺสคณนาย ¶ สตฺตหิ ทิวเสหิ อายุกฺขยํ ปาปุณิสฺสติติ วตฺถานิ กิฬิสฺสนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเยเจว ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ. เทโว เทวาสเน นาภิรมตีติ อิเมสุ ปฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ตานิ ทิสฺวาสฺุาวต โน สคฺคา ภวิสฺสนฺติติ สํเวคชาตาหิ เทวตาหิ มหาสตฺตสฺส ปารมินํ ปูริตภาวํ ตฺวา อิมสฺมึ อิทานิ อฺํ เทวโลกํ อนุปคนฺตฺวา มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา พุทฺธภาวํ ปตฺเต ปฺุานิ กตฺวา จุต จุตา เทวโลกํ ปูเรสฺสนฺตีติ จินฺเตตฺวา.
‘‘ยโตหํ ตุสิเต กาเย-สนฺตุสิโต นามหํ ตทา,
ทสสหสฺสิ สมาคนฺตฺวา-ยาจนฺติ ปฺชลี มมํ;
กาโลยํเต มหาวีร-อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ,
สเทวกํ ตารยนฺโต-พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺติ’’;
เอวํ พุทฺธภาวตฺถาย อายาจิโต กาลํ-ทีปํ-เทสํ กุลํ-ชเนตฺติยา อายุปฺปมาณนฺติ อิมานิ ปฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา กตสนฺนิฏฺาโน ตโต จุโต สกฺยราชกุเล ปฏิสณฺธึคเหตฺวา ตตฺถ มหาสมฺปตฺติยา ปริหริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺทํ โยพฺพนํ อนุปาปุณิตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิรึ วิย รชฺชสิรึ อนุภวมาโน อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณ - วฺยาธิ - มตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สํชาต สํเวคา นิวตฺติตฺวา จตุตฺเถ วาเร ปพฺพชิตํ ทิสฺวา สาธุ ปพฺพชฺชาติ ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสํ เขเปตฺวา มงฺคล โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน กปฺปก เวสํ คเหตฺวา อาคเตน วิสฺสกมฺม เทวปุตฺเตน อลงฺกต ปฏิยตฺโต ราหุลกุมารสฺส ปาตสาสนํ สุตฺวา ปุตฺตสิเนหสฺส พลวภาวํ ตฺวา ยาว อิมํ พณฺธนํ น วฑฺฒติ ตาวเทวนํ ฉิณฺทิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา สายํ นครํ ปวิสนฺโต-
‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา - นิพฺพุโต นูน โส ปิตา,
นิพฺพุตา นูน สา นารี - ยสฺสายํ อีทิโส ปติ’’ติ;
กิสาโคตมิยา นาม ปิตุจฺฉา ธีตาย ภาสิตํ อิมํ คาถา สุตฺวา อิหํ อิมาย นิพฺพุตปทํ สาวิโตติ คีวโต สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ โอมฺุจิตฺวา ตสฺสา เปเสตฺวา อตฺตโน ภวนํ ปวิสิตฺวา สิรีสยเน นิปนฺโน นิทฺทาวส คตานํ นาฏกานํ วิปฺปการํ ทิสฺวา นิพฺพินฺนหทโย ฉนฺนํ อุฏฺาเปตฺวา กณฺถกํ อาหาราเปตฺวา ตํ อารุยฺห ฉนฺนสหาโย ทสสหสฺส จกฺกวาฬ เทวตาหิ กต ปริวาโร มหาภินิกฺขมนา นิกฺขมิตฺวา เตเนว รตฺตาวเสเสน ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม อโนมาย นทิยา ปรตีรํ ปตฺวา อสฺสาปิฏฺิโต โอรุยฺห ¶ มุตฺตราสิ สทิเส จาลิกาปุลิเณ ตฺวา ฉนฺนตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺถกฺจ อาทาย คจฺฉาหิ อาภรณานิ จ กณฺถกฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ทกฺขิณ หตฺเถน มงฺคลขคฺคมาทาย วามหตฺเถน โมลิยา สทฺธึ จูฬํ ฉิณฺทิตฺวา สเจ อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ อากาเส ติฏฺตุ โน เจ ภูมิยํ ปตตูติ อากาเส ขิปิ จุฬามณี พณฺธนํ โยชนปฺปมาณํ านํคนฺตฺวา อากาเส อฏฺาสิ อถ สกฺโก เทวราชา โยชนิเกน รตนจงฺโคฏเกน ปฏิคฺคเหสิ.
ยถาห
เฉตฺวาน โมลึ วรคนฺธวาสิตํ
เวหาสยํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคยโว,
สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ
สุวณฺณ วงฺโคฏวเรน วาสโว’ติ;
ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน เทวโลกํ เนตฺวา สุเนรุ มุทฺธนิ ติโยชนปฺปมาณํ อิณฺทนีลมณิมยํ จุฬามณิ เจติยํ นาม อกาสิ อถ กสฺสป พุทฺธกาเล โปราณ สหายโก ฆฏิการ มหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ วินาวาสภาวปฺปตฺเตน มตฺตภาโว จิตฺเตสิ. อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต สมณ ปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉามีติ-
‘‘ติจีวรฺจ ปตฺโต จ วาสิ สูจิ จ พณฺธนํ,
ปริสฺสาวน อฏฺเเตน-ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ;
อิเม สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ มหาปุริโส อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมํ ปพฺพชฺชาเวสํ คณฺหิตฺวา สาฏกยุคลํ อากาเส ขิปิ ตํ พฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ ทุสฺสเจติยมกาสิ.
‘‘กิเลส อปฺปหีเณปิ=มหาสตฺตสฺส ตํ ขเณ,
ยสฺสานุภาวโต เอวํ ทุสฺสจูฬา หิ ปูชิตา
ตสฺมา ตมฺม มหาโพธิ-สตฺตานํ ปฏิปตฺติยํ,
น กเรยฺย มหุสฺสาหํว-โก หิ นาม พุโธ ชโน’’ติ;
จูฬามณิทุสฺส ถุปทฺวยกถา
๙. โพธิสตฺโต ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑว ปพฺพตปพฺภาเร นิสินฺโน มคธราเชน รชฺเชน นิมนฺติยมาโน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺวา ติสฺสวิชิตํ อาคมนตฺถายเตนคหิต ปฏิฺโ อาฬารํ-อุทฺทกฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เตสํ สนฺติเก อธิคตวิเสเสน อปริตุฏฺโ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหิตฺวา วิสาข ปุณฺณม ทิวเส เสนานินิคเม สุชาตาย ทินฺนปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา เนรฺชราย นทิยา สุวณฺณปาตึ ปวาเหตฺวา เนรฺชราย ตีเร มหาวนสณฺเฑ นานาสมาปตฺตีหิ ทิวาภาคํ วิตินาเมตฺวา สายณฺห สมเย โสตฺถิเยน ทินฺนํ ติณมุฏฺึ คเหตฺวา กาเฬน นาคราเชน อภิตฺถุตคุโณ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ติณานิ. สตฺถริตฺวา น ตาวีมํ ปลฺลงฺกํ ภิณฺทิสฺสามิ ยาว เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ ปฏิฺํ กตฺวา ปาจีน ทาสาภิมุโข นิสีทิตฺวา-สูริเย อนตฺถมิเตเยว มารพลํ วิธเมตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพ นิวาสาณํ มชฺฌิมยาเม จุตูปปาตาณํ ปตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสพล จตุเวสารชฺชาทิ สพฺพคุณปติมณฺฑิตํสพฺพฺุตาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สตฺต สตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา อฏฺเม สตฺตาเห อชปาล นิคฺโรธมูเล นิสินฺโน ธมฺมคมฺภีรตา ปจฺจเวกฺขเนน อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชมาโน ทสทหสฺสี มหาพฺรหฺม ปริวาเรน สหมฺปติ มหาพฺรหฺมุนา อายาจิต ธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต พฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํ อาทาย กสฺส นุ โข ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ โอโลเกนฺโต อาฬารุทฺทกานํ กาลกตภาวํ ตฺวา ปฺจวคฺคียานํ ภิกฺขุนํ พหูปการตํ อนุสฺสริตฺวา อุฏฺายาสนา กาสิปุรํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อุปเกน สทฺธึ มนฺเตตฺวา อาสาฬหิปุณฺณม ทิวเส อิสิปตเน มิคทาเย ปฺจ วคฺคิยานํ ภิกฺขุนํ วสนฏฺานํ ปตฺวา เต อนนุจฺฉวิเกน อาวุโส วาเทน สมุทาจรนฺเต อฺาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต อฺาโกณฺฑฺตฺเถรปมุเข อฏฺารส โกฏิโย อมตปานํ ปาเยสิ.
ตโต ปฏฺาย จตฺตาลีส สํวจฺฉรานิ ตฺวา จตุราสีติ ธมฺมกฺขณฺธ สหสฺสานิ เทเสตฺวา คณนปถมตีเต สตฺเต ภวกนฺตารโต สนฺตาเรตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺเปตฺวา กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลาน มนฺตเร อุตฺตสีสกํ ปฺตฺเต มฺจเก วิสาขปุณฺณม ทิวเส ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน อนุฏฺานเสยฺยาย นิปชฺชิ. ตทา กิร ภควโต ปูชาย ยมกสาลา สพฺพปาลิผุลฺลา มูลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคา เอกจฺฉนฺนา อเหสุํ. น เกวลฺจ ยมกสาลาเยว สพฺเพปิ รุกฺขสาขา สพฺพปาลิผุลฺลาว อเหสุํ.
น เกวลฺจ ตสฺมึเยว อุยฺยาเน สกเลปิ ทสสหสฺส จกฺกวาเฬ ผลุปค รุกฺขา ผลํ คณฺหึสุ. สพฺพรุกฺขานํ ขณฺเธสุ ขณฺธ ปทุมานิ, ¶ วลลีสุ วลลิปทุมานิ. อากาเส อุลฺโลกปทุมานิ, ปถวิตลํ ภิณฺทิตฺวา ทณฺฑกปทุมานิ ปุปฺผึสุ. สพฺโพ มหา สมุทฺโท ปฺจวณฺณ ปทุมสฺฉนฺโน อโหสิ ติโยชน สหสฺสวิตฺถโต ปน หิมวา ฆนพทฺธโมรปิฺฉกลาโป วิย นิรนฺตรํ มาลาทามควกฺขิโต วิย สุฏฺุ ปีเฬตฺวา อาพทฺธปุปฺผวฏํสโก วิย สุปูริต ปุปฺผจงฺเคฏกํ วิย จ อติรมณีโย อโหสิ.
ยมกสาลา ภุมฺมเทวตานิ สฺจาลิตกฺขวิณฺธฏปา ตถาคตสรีรสฺส อุปริปุปฺผานิ วิกิรนฺติ. ทิพฺพานิปิ มณฺทารว ปุปฺผานิ อนฺตลิกฺขา ปตนฺติ. ตานิ โหนฺติ สุวณฺณ วณฺณานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณานิ มหาตุมฺพมตฺตํ เรณุ คณฺหนฺติ น เกวลฺจ มณฺทารว ปุปฺผาเนจ, อฺานิปิ สพฺพานิ ปาริจฺฉตฺตก ปุปฺผาทีนิ สุวณฺณวงฺโคฏกานิ รชตจงฺโคฏกานิ จ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ติทส ปุเรปิ พฺรหฺมโลเกปิ ิตาหิ เทวตาหิ วิวิธานิ อนฺตรา อวิปฺปกิณฺณาเนว หุตฺวา อาคนฺตฺวา ปตฺตกึชกฺข เรณุ จุณฺเณหิ ตถาคตสฺส สรีรเมว โอกีรนฺติ น เกวลฺจ เทวตานํเยว นาค สุปณฺณ มนุสฺสานมฺปิ อุปกปฺปน จณฺทน จุณฺณานิ น เกวลฺจ จณฺทนจุณฺณาเนว กาฬานุสารี ตคร โลหิตจณฺทนาทิ สพฺพคนฺธชาตจุณฺณานิ, หริตาลฺชน สุวณฺณ รชต จุณฺณานิ, สพฺพคนฺธวาส วิกติโย สุวณฺณ รชตาทิสมุคฺเค ปูเรตฺวา จกฺกวาฬ มุขวฏฺฏิอาทิสุ ิตาหิ เทวตาหิ ปวิทฺธา อนฺตรา อวิปฺปกิริตฺวา ตถาคตสฺเสว สรีรํ โอกิรนฺติ ทิพฺพานิปิ ตุริยานิ อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺติ. น เกวลฺจ ตานิเยว สพฺพานิปิ ตนฺติพทฺธ จมฺมปริโยนทฺธ สุสิราทิ เภทานิ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทว-นาคว-สุปณฺณ-มนุสฺสานํ ตุริยานิ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺติ.
วรจารณเทวตา กิร นาเมกา ทีฆายุกา เทวตา มหาปุริโส มนุสฺสปเถ นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ สุตฺว ปฏิสณฺธิทิวเส คณฺหิตฺวา คมิสฺสามาติ มาลา คนฺถิตุํ อารภึสุ ตา คณฺถมานาว มหาปุริเส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺเต ตุมฺเภ กสฺส คณฺถถาติ วุตฺตา น ตาว ติฏฺาติ กุจฺฉิโต นิกฺขมน ทิวเส คเหตฺวา คมิสฺสามาติ อาหํสุ ปุน นิกฺเขนฺโตติ สุตฺวา มหาภินิกฺขมนทิวเส คมิสฺสามาติ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตติ สุตฺวา อภิสมฺโพธิ ทิวเส คมิสฺสามาติ. อชฺช อภิสมฺพุทฺโธติ สุตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนทิวเส คมิสฺสามาติ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยีติ สุตฺวา ยมกปาฏิหาริยทิวเส คมิสฺสามาติ. อชฺช ยมกปาฏิหาริยํ กรีติ สุตฺวา เทโว โรหนทิวเส คมิสฺสามาติ. อชฺช เทโวโรหนํ กรีติ สุตฺวา อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน คมิสฺสามาติ อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติ สุตฺวา น ตาว นิฏฺาติ ปรินิพฺพานทิวเส คมิสฺสามาติ?
อชฺช ¶ ภควา ยมกสาลานมนฺตเร ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคโต พลว ปจฺจุสมเย ปรินิพฺพายิสฺสติ ตุมฺเห กสฺส คณฺถถาติ วุตฺตา ปน กินฺนาเมตํ อชฺเชว มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสณฺธึ คณฺหิ อชฺเชว กุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต, อชฺเชว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ. อชฺเชวพุทฺโธ อโหสิ อชฺเชว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ. อชฺเชว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. อชฺเชว เทวโลกา โอตินณฺณา. อชฺเชว อายุสงฺขรํ โอสฺสชิ. อชฺเชว กิร ปรินิพฺพุโต. นนุ นาม ทุติย ทิวเส ยาคุปาน กาลมตฺตมฺปิ าตพฺพํ อสฺส, ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตสฺส นาม อนนุจฺฉวิกนฺติ อปริ นิฏฺิตาว มาลาโย คเหตฺวา อาคมฺม อนฺโต จกฺกวาเฬ โอกาสํ อาลภมานา จกฺกวาฬ มุขวฏฺฏิยํ ลภิตฺวา อาธาวนฺติโย หตฺเถน หตฺถํ คีวาย คีวํ คเหตฺวา ตีณิ รตนานิ อารพฺภทฺวตฺตึสมหปุริสลกฺขณานิ ฉพฺพณฺณรํสิโย ทสปารมิโย อทฺธจฺฉฏฺานิ ชาตกสตานิ จุทฺทสฺส พุทฺธาณานิ อารพฺภ คายิตฺวา ตสฺส ตสฺส อวสาเน สหาย เห สหาย เหติ วทนฺติ. อิทเมตํ ปฏิจฺจวุตฺตํ-ทิพฺพานิปิ สํคีตานิ อนฺตลิกฺเข วตฺตนฺติติ.
ภควา ปน เอวํ มหติยา ปูชาย วตฺตมานยา ปมยาเม มลฺลานํ ธมฺมํ เทเสสิ มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ มคฺคผเล ปติฏฺาเปสิ ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุ โอวทิตฺวา พลว ปจฺจูส สมเย มหาปถวึ กมฺเปนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ โลกนาเถ อานณฺทตฺเถโร มลฺลราชุนํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจติ เต สุตฺวาว คณฺธมาลํ สพฺพฺจ ตาลาวจรํ ปฺจ จ ทุสฺสยุคสตานิ อาทาย คนฺตฺวา ภควโต สรีรํ นจฺเจหิ - คีเตหิ - วาทิเตหิ - มาเลหิ - คณฺเธหิ สกฺกโรนฺตา ครุกโรนฺตา มาเนนฺตา - ปูเชนฺตา เจลวิตานานิ กโรนฺตา มณฺฑล มาลานิ ปฏิยาเทนฺตา เอวํ ตา ทิวสํ วีตินาเมสุํ.
อถ เทวตานฺจ โกสินารกานํ มลฺลานฺจ เอตทโหสิ-อติวิกาโล โข อชฺช ภควโต สรีร ฌาเปตุํ, สฺเวทานิ ภควโต สรีรํ ฌเปสฺสามาติ ตถา ทุติยมฺปิ ทิวสํ วีตินาเมสุํ. ตถา ตติยํ จตุตฺถํ ปฺจมํ ฉฏฺมฺปิ ทิวสํ วีตินาเมสุํ สตฺต เม ทิวเส เทวตา จ โทสินารกา มลฺลา จ ภควโต สรีรํ ทิพฺเพหิ มานุสเกหิ จ นจฺเฉหิ - คีเตหิ - วาทิเตหิ - มาเลหิ - คณฺเธหิ สกฺกาโรนฺโต ครุกโรนฺตา มาเนนฺตา ปูเชนฺตา นครมชฺเฌน นีหริตฺวา ยตฺถ มกุฏพณฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยํ ตตฺถ นิกฺขิปึสุ
เตน โข ปน สมเยน กุสินารา ยาว สนฺธิสมล สํกฏีราชนฺนุมตฺเตน โอธินา มณฺทารว ปุปฺเผน สตฺถตา โหติ อถ โข โกสินารกา ¶ มลฺลา ภควโต สรีรํ จกฺกวตฺติสฺส สรีรํ วิย อหเตน วตฺเถน เวเสุํ อหเตน วตฺเถน เวเตฺวา วิหเตน กปฺปาเสน เวเสุํ วิหเตน กปฺปาเสน เวเตฺวา อหเตน วตฺเถน เวเสุํ. เอเตเนว นเยน ปฺจหิยุคสเตหิ เวเตฺวา อายสาย เตลโทณิยา ปกฺขิปิตฺวา อฺิสฺสา อายสาย โทณิยา ปฏิกุชฺเชตฺวา สพฺพคนฺธานํ จิตกํ กริตฺวา ภควโต สรีรํ จิตกํ อาโรเปสุํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหา กสฺสโป ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺค ปฏิปนฺโน โหติ มหตาภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เตน โข ปน สมเยน เถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา ตสฺมึ สมาคเม เถรํ อทิสฺวา กุหินฺนุ โข อมฺหากํ กุลุปค เถโรติ อาวชฺเชนฺโต อนฺตรามคฺคปฏิปนฺนํ ทิสฺวา อมฺหากํ กุลุปค เถเร อวณฺทิเต จิตโก มา ปชฺชลิตฺถาติ อธิฏฺิหึสุ.
อถ โข จตฺตาโร มลฺลปาโมกฺขา สีสํ นหาตา อหตานิ วตฺถานิ นิจตฺถา วี สํรตนสติกํ จณฺทนจิตกํ อาลิมฺเปสฺสามาติ อฏฺปิ โสลสปิ ทฺวตฺตึสาปิ ชนา หุตฺวา ยมก อุกฺกโย คเหตฺวา ตาลวเณฏหิ วิชนฺตา ภสฺตานิ ธมนฺตา น สกฺโกนฺติเยว อคฺคึ คาหาเปตุํ. อถ โข โกสินารกา มลฺลา จิตกสฺส อปชฺชลน การณํ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ปุจฺฉิตฺวํ เทวตานํ อภิปฺปายํ สุตฺวา มหากสฺสโป กิร โภ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิสฺสามีติ อาคจฺฉติ ตสฺมึ กิร อนาคเต จิตโก น ปชฺชลติ กีทิโส โภโส ภิกฺขุ กาโล โอทาโต ทีโฆ รสฺโส เอวรูเป นาม โภ ภิกฺขุมฺหิ ิโต กึ ทสพลสฺส ปรินิพฺพานํ นามาติ เทจิ คณฺธมาลาทิ หตฺถา ปฏิปถํ คจฺฉึสุ เกจิ วีถิโย วิจิตฺตา กตฺวา อาคมนมคฺคํ โอโลกยมานา อฏฺํสุ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เยน กุสินารา มกูฏพณฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยํ, เยน ภควโต จิตโก เตนุปสงฺกมิ. อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ติกฺขตฺตุํ จิตกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวชฺเชนฺโตว สลฺลกฺเขสิ-อิมสฺมึ าเน ปาทาติ ตเต ปาทสมีเป ตฺวา อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อรสหสฺส ปติมณฺฑิตา ทสพลสฺส ปาทา สทฺธึ กปฺปาส ปฏเลหิ ปฺจทุสฺสยุคสตานิ สุวณฺณโทณึ วณฺทนจิตกฺจ ทฺเวธา กตฺวา มยฺหํ อุตฺตมงฺเค สิรสิ ปติฏฺหนฺตูติ อธิฏฺาสิ สห อธิฏฺาน จิตฺเตน ตานิ ทุสฺสยุคาทินิ ทฺเวธา กตฺวา วลาหกนฺตรา ปุณฺณจณฺโท วิย ปาทา นิกฺขมึสุ.
เถโร วิกสิต รตฺตปทุม สทิเส หตฺเถ ปสาเรตฺวา สุวณฺณวณฺเณ สตฺถุ ปาเท ยาว โคปฺผกา พาฬฺหํ คเหตฺว อตฺตโน สิรวเร ปติฏฺาเปสิ มหาชโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา เอกปฺปหาเร เนว มหานาทํ นทิ. คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ยถารุจึ วณฺทิ. เอว ปน ¶ เถเรน จ มหาชเนน จ เตหิ จ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ วณฺทิต มตฺเตเถรสฺส หตฺถโต มฺุจิตฺวา อลตฺตก วณฺณานิ ภควโต ปาทตาลานิ ทารุอาทิสุ กิฺจิ อจาเลตฺวาว ยถาฏฺาเน ปติฏฺหึสุ. ภควโต ปาเทสุ นิกฺขมนฺเตสุ วา ปวิสนฺเตสุ วา กปฺปาสอํสุ วา ทสาตนฺตุ วา เตลพิณฺทุ วา ทารุขณฺฑํ วา านา จลิตํ นาม นาโหสิ. สพฺพํ ยถาฏฺาเน ิตเมว อโหสิ. อุฏฺหิตฺวา ปน อตฺถงฺคเต จณฺเท วิย สูริเย วิย จ ตถาคตสฺส ปาเทสุ อนฺตรหิเตสุ มหาชโน มหากณฺทิตํ กณฺทิ. ปรินิพฺพุตกาลโต อธิกตรํ การฺุํ อโหสิ อถ โข เทวาตานุภาเวน ปเนส จิตเก สมนฺตโต เอกปฺปหาเรเนว ปชฺชลิ. ฌายมานสฺส ภควโต สรีรสฺส ฉวิ จมฺม มํสาทีนํ เนว ฉาริกามตฺตมฺปิ อนฺตมโส ปฺายิตฺถ น มสิ, สุมน มกุล สทิสา ปน โธตมุตฺต สทิสา สุวณฺณสทิสา จ ธาตุโย อวสิสฺสึสุ.
ทีฆายุก พุทฺธานฺหิ สรีรํ สุวณฺณกฺขณฺธสทิสํ เอกฆนเมว โหติ. ภควา ปน อหํน จิรํ ตฺวา ตฺวา ปรินิพฺพายามิ. มยฺหํ สาสนํ น ตาว สพฺพตฺถ วิตฺถาริตํ, ตสฺมา ปรินิพฺพุตสฺสปิ เม สาสสมตฺตมฺปิ ธาตุํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺาเน เจติยํ กตฺวา ปริจรนฺโต มหาชโน สคฺคปรายโน โหติติ ธาตูนํ วิกิรณํ อธิฏฺาสิ. กติ ปนสฺส ธาตุโย วิปฺปกิณฺณา, กติ น วิปฺปกิณฺณาติ จตสฺโส ทาฏฺา, ทฺเว อกฺขกา, อุณฺหีสนฺติ อิมา สตฺตธาตุโย น วิปฺปกิณฺณา. เสสา วิปฺปกิรึสุ. ตตฺถ สพฺพขุทฺทกา ธาตุ สาสป พีชมตฺตา อโหสิ มหาธาตุ มชฺเฌ ภินฺน ตณฺฑุลมตฺตา. อติมหตี มชฺเฌ ภินฺนมุคฺค พีชมตฺตา อโหสิ.
ทฑฺเฒ โข ปน ภควโต สรีเร อากาสโต อคฺคพาหุมตฺตาปิ ชงฺฆมตฺตาปิ ตาลกฺขณฺธมตฺตาปิ อุทกธารา ปติตฺวา จิตกํ นิพฺพาเปสิ น เกวลํ อากาสโตเยว ปริวาเรตฺวา ิตสาลรุกฺขานมฺปิ สาขตฺตร วิฏปนฺตเรหิ อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา นิพฺพาเปสุํ, ภควโต จิตโก มหนฺโต, สมนฺตา ปถวึ ภิณฺทิตฺวา ตํงฺคลสีสมตฺตา อุทกวฏฺฏิ เอฬิก วฏํสก สทิสา คนฺตฺวา จิตกเมว คณฺหิ มลฺลราชาโน จ สุวณฺณฆเฏ รชตฆเฏ จ ปูเรตฺวา อาภต นานาคณฺโธทเกน สุวณฺณ รชตมเยหิ อฏฺทนฺตเกหิ วิกิริตฺวา จณฺทนจิตกํ นิพฺพาเปสุํ. ตตฺถ จิตเก ฌยมาเน ปริวาเรตฺวา ิต สาลรุกฺขานํ สาขนฺตเรหิ วิฏปนฺตเรหิ ปตฺตนฺตเรหิ จ ชาเล อุคฺคจฺฉนฺเต ปตฺตํ วา สาขา วา ทฑฺฒา นาม นตฺถิ กิปิลฺลิกาปิ มกฺกฏกาปิ ปาณกาปิ ชาลานํ อนฺตเร เนว วิจรนฺติ.
อากาสโต ปติต อุทกธาราสุปิ สาลรุกฺเขหิ นิกฺขนฺตฺौทกธาราสุปิ ปถวึ ภิณฺทิตฺวา นิกฺขนฺต อุทกธาราสุปิ ธมฺมตาว ปมาณํ เอวํ ¶ จิตกํ นิพฺพาเปตฺวา ปน มลฺลราชาโน สนฺถาคาเร จตุชาติคณฺธ ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาช ปฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พณฺธาเปตฺวา สุวณฺณตารกาหิ ขเจตฺวา ตตฺถ คณฺธทาม มาลาทาม รตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา สตฺถาคารโต ยาว มกุฏ พณฺธน สงฺขาตา สีสปฺปสาธน มงฺคลสาลา ตาว อุโภหิ ปสฺเสหิ สาณิกิลฺช ปริกฺเขปํ กาเรตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พณฺธาเปตฺวา สุวณฺณตารกาหิ ขเจตฺวา ตตฺถาปิ คณฺธทาม มาลาทาม รตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา มณิทณฺเฑหิ ปฺจวณฺณธเช อุสฺสเปตฺวา สมนฺตา ธชปตากา ปิริกฺขิปิตฺวา สิตฺตสมฺมฏฺาสุ วีถิสุ กทลิโย ปุณฺณฆเฏ จ เปตฺวา ทณฺฑทีปิกา ชาเลตฺวา อลงฺกต หตฺถิกฺขณฺเธ สหธาตูหิ สุวณฺณโทณึ เปตฺวา มาลาคณฺธาทีหิ ปูเชตฺวา สาธุกีฬํ กีฬนฺตา อนฺโตนครํ ปเวเสตฺวา สนฺถาคาเร สรภมย ปลฺลงฺเก เปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตํ ธารยิตฺวา สตฺติ หตฺเถหิ ปุริเสหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา หตฺถีหิ กุมฺเภน กุมฺภํ ปหรนฺเตหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา ตโต อสฺเสหิ คีวาย คีวํ ปหรนฺเตหิ ตโต รเถหิ อาณิโกฏิยา อาณิโกฏึ ปหนฺเตหิ ตโต โยเธหิ พาหูหิ พาหุํ ปหรนฺเตหิ เตสํ ปริยนฺเต โกฏิยา โกฏึ ปหรมาเนหิ ธนูหิ ปริกฺขิปาเปสุํ.
อิติ สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ านํ สนฺนาหคจฺฉิตํ วิย กตฺวา อารกฺขํ สํวิทหึสุ. กสฺมา ปเนเต เอวมกํสูติ. อิโต ปุริเมสุ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขุสงฺฆสฺส านนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนีย โภชนียํ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬาย โอกาสํ น ลภึสุ ตโต เตสํ อโหสิ - อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬํ กีฬิสฺสาม. านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ตฺวา โกจีเทว อาคนฺตฺวา ธาตุโย คณฺหยฺย-ตสฺมา อารกฺขํ เปตฺวา กีฬิสฺสามาติ เตน เต เอวมกํสุ.
อถ โข อสฺโสสิ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ ภควา กิร กุสินารายํ ปรินิพฺพุโตติ กถํ อสฺโสสิ ปมเมวสฺส อมจฺจา สุตฺวา จินฺตยึสุ? สตฺถา นาม ปรินิพฺพุโต, น โส สกฺกา ปุน อาหรึตุ โปถุชฺชนิก สทฺธาย ปน อมฺหากํ รฺา สทิโส นตฺถิ. สเจ เอส อิมินาว นิยาเมน สุณิสฺสติ, หทยมสฺส เอฬิสฺสติ ราชา โข ปนมฺเภหิ อนุรกฺขิตพฺโพติ เต ติสฺโส สุวณฺณโทณิโย อาหริตฺวา จตุมธุรสฺส ปูเรตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตทโวจุํ. ทฺเว อมฺเหหิ สุปินโก ทิฏฺโ ตสฺส ปฏิฆาตตฺถํ ตุมฺเหหิ ทุกูลปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา ยถา นาสาปุฏมตฺตํ ปฺายติ เอวํ จตุมธุรโทณิยํ นิปชฺชิตุํ วฏฺฏตีติ. ราชา อตฺถวรกานํ วจนํ สุตฺวา เอวํ โหตุ ตาตา’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ.
อเถโก ¶ อมจฺโจ อลงฺการํ โอมฺุจิตฺวา เกเส ปริกิริย ยาย ทิสาย สตฺถา ปรินิพฺพุโต ตทภิมุโข หุตฺวา อฺชลิมฺปคฺคยฺห ราชานํ อาห- เทวมรณโต มฺุจนกสตฺโต นาม นตฺถิ. อมฺหากํ อายุวทฺธเกนา เจติยฏฺานํ ปฺุกฺเขตฺตํ อภิเสกปิฏฺิกา ภควา สตฺถา กุสินารายํ ปรินิพฺพุโตติ ราชา สุตฺวา วิสฺี ชาโต จตุมธุรโทณิ อุสุมํ มฺุจิ ราชานํ อุกฺขิปิตฺวา ทุติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ โส สฺํ ลภิตฺวา ตาต กึ วทถาติ ปุจฺฉิ. สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโตติ, ปุน วิสฺิ ชาโต จตุมธุรโทณึ อุสุมํ มฺุจิ. อถ นํ ตโตปิ อุกฺขิปิตฺวา ตติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ โส ปุน สฺํ ปฏิลภิตฺวา ตาต กึ วทถาติ ปุจฺฉิ สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโตติ. ราชา ปุน วิสฺี ชาโต จ มธุรโทณิ อุสุมํ มฺุจิ.
อถ นํ ตโตปิ อุกฺขิปิตฺวา นหาเปตฺวา มตฺถเก ฆเฏหิ อุทกํ อาสิฺจึสุ ราชา สฺํ ปฏิลภิตฺวา อาสนา อุฏฺาย คณฺธปริภาวีเต มณิวณฺณเกเส สุวณฺณผลก วณฺณาย ปิฏฺิยํ ปกิริตฺวา ปวาฬงฺคุรวณฺณาหิ สุวฏฺฏิตงฺคุลีหิ สุวณฺณพิมฺพก วณฺณํ อุรํ สํสิพฺพนฺโต วิย คเหตฺวา ปริเทวมาโน อุมฺมตฺตกเวเสเนว อนฺตรวีถึ โอติณฺโณ โส อลงฺกต นาฏก ปริวุโต นครา นิกฺขมฺม ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ยสฺมึ าเน นิสินฺเนน ภควตา ธมฺโม เทสิโต ตํ โอโลเกตฺวา ภควา สพฺพฺุ นนุ เม อิมสฺมึ าเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสยิตฺถ ตุมฺเห โสกสลฺลํ วิโนทยิตฺถ. ตุมฺเห มยฺหํ โสกสลฺลํ นีหริตฺถ. อหํ ตุมฺหากํ สรณํ คโต. อิทานิ ปน เม ปฏิวจนมฺปิ น เทถ ภควาติ ปุนปฺปุน ปริเทวิตฺวา นนุ ภควา อหํ อฺทา เอวรูเป กาเล ตุฏฺเ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา ชมฺพุทีปตเล จาริกํ จรถาติ สุณาม อิทานิ ปน อหํ ตุมฺหากํ อนนุรูปํ อยุตฺตํ ปวตฺตึ สุณามีติ เอวมาทีนิ จ วตฺตา สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต คุณํ อนุสฺสริตฺวา จินฺเตสิ มม ปริเทวิเต เนว น สิชฺฌติ. ทสพลสฺส ธาตุโย อาหราเปสฺสามิติ มลฺลราชุนํ ทูตฺจ ปณฺณฺจ ปาเหสิ.
ภควาปิ ขตฺติโย, อหมฺปิ ขตฺติโย, อหมฺปิ อรหามิ ภควโต สรีรานํ ถูปฺจ มหฺจ กาเรตุนฺติ เปเสตฺวา ปน สเจ ทสฺสนฺติ สุณฺทรํ, โน เจ ทสฺสนฺติ อาหรณุปาเยน อาหริสฺสามีติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สยมฺปิ นิกฺขนฺโตเยว ยถา จ อชาตสตฺตุ เอวํ เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชาโน กปิลวตฺถุมฺหิ สกฺยราชาโน อลฺลกปฺปเก พุลโย รามคามเก โกฬิยา เวทีปเก พฺราหฺมโณ ปาวายฺจ มลฺลา ทูตํ เปเสตฺวา สยมฺปิ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมึสุเยว ตตฺถ ปาเจยฺยกา สพฺเพหิ อาสนฺนตรา กุสินาราโต ¶ ติคาวุตนฺตเร นคเร วสนฺติ. ภควาปิ ปาวํ ปวิสิตฺวา กุสินารํ คโต. มหาปริหารา ปเนเต ราชาโน ปริหารา กาเรํนฺตาว ปจฺฉโต ชาตา. เต สพฺเพปิ สตฺตนครวาสิโน อาคตฺตฺวา อมฺหากํ ธาตุโย วา เทนฺตุ ยุทฺธํ วาติ กุสินารา นครํ ปริวารยึสุ.
ตโต มลฺลราชาโนเอตทโวจุํ-ภควาอมฺหากํคามกฺเขตฺเต ปรินิพฺพุโต, น มยํ สตฺถุ สาสนํ ปหิณิมฺห น คตฺตฺวา อานยิมฺห. สตฺถา ปส สยเมว อาคนฺตฺวา สาสนํ เปเสตฺวา อมฺเห ปกฺโกสเปสิ ตุมฺเหปิ โข ปน ยํ ตุมฺหากํ คามกฺเขตฺเต รตนํ อุปฺปชฺชติ น ตํ อมฺหากํ เทถ สเทวเก โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ. อุตฺตมํ รตนํ ลภิตฺวา มยํ น ทสฺสมาติ เอวํ เต กลหํ วฑฺเฒตฺวา น โข ปน ตุมฺเหหิเยว มาตุ ถนโต ขิรํ ปีตํ, อมฺเหหิปิ ปีตํ ตุมฺเหเยว ปุริสา อมฺเห น ปุริสา โหตุ โหตูติ อฺมฺํ อหํการํ กตฺวา สาสน ปฏิสาสนํ เปเสนฺตา อฺมฺํ มานคชฺชิตํ คชฺชึสุ ยุทฺเธ ปน สติ โกสินารกานํเยว ชโย อภวิสฺส, กสฺมา ธาตุปาสนตฺถํ อาคตา เทวตา เตสํ ปกฺขาอเหสุํ.
ตโต โทโณ พฺราหฺมโณ อิมํ วิวาทํ สุตฺวา เอเต ราชาโน ภควเต ปรินิพฺพุตฏฺาเน วิวิทํ กโรนฺติ น โข ปเนตํ ปติรูปํ อลํ อิมินา กลเหน จูปสเมสฺสามิ น นฺติ อุณฺณตปฺปเทเส ตฺวา ทฺเวภาณวารปริมาณํ โทณคชฺชิตํ นาม อโวจ ตตฺถ ปฏฺมกภาณวาเร ตาว เอกปทมฺปิ เต น ชานึสุ ทุติยก ภาณวาร ปริโยสาเน’อาจริยสฺส วิย โภสทฺโท, อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท’ติ สพฺเพ นี รวา อเหสุํ สกลชมฺพุทีปตเล กิร กุลฆเร ชาโต เยภุยฺเยน ตสฺส น อนฺเตวาสิโก นาม นตฺถิ อถ โส เต อตฺตโน วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีภูเต วิทิตฺวา ปุน เอตทโวจ
‘‘สุณนฺตุ โภนฺโต มม เอกวากฺยํ
อมฺหากํ พุทฺโธ อหุ ขนฺติวาโท,
น หิ สาธยํ อุตฺตม ปุคฺคลสฺส
สรีรภงฺเค สิยา สมฺปหาโร
สพฺเพว โภนฺโต สหิตา สมคฺคา
สมฺโมทมานา กโรมฏฺภาเค,
วิตฺถาริกา โหนฺตุ ทิสายุ ถูปา
พหุชฺชโน จกฺขุมโต ปสนฺโน’’ติ;
ตตฺรายมตฺโถ ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ อหุ ขนฺติวาโท‘‘ติ พุทฺธภูมึ อปฺปตฺวาปิ ปารมิโย ปูเรนฺโต ขนฺติวาท ตาปสกาเล ธมฺมปาลกุมาร กาเล ฉทฺทนฺตหตฺถิกาเล ภูริทตฺต นาคราช กาเล จมฺเปยฺย ¶ นาคราช กาเล สงฺขปาล นาคราช กาเล มหากปิกาเล อฺเสุปิ พหูสุ ชาตเกสุ ปเรสุ โกปํ อกตฺวา ขนฺติเมว อกาสิ. ขนฺติเมว วณฺณยิ, กิมงฺค ปน เอตรหิ อิฏฺานิฏฺเสุ ตาทิลกฺขณํ ปตฺโต สพฺพถาปิ อมฺหากํ พุทฺโธ ขนฺติวาโท อโหสิ.
ตสฺส เอวํ วิธสฺส น หิ สาธย อุตฺตมปุคฺคลสฺส สรีรภงฺเค สิยา สมฺปหาโร, ‘‘น หิ สาธยนฺติ‘‘น หิ สาธุ อยํ, ‘‘สรีรภงฺเคติ สรีร ภงฺคนิมิตฺตํ ธาตุโกฏฺาสเหตูติ อตฺโถ ‘‘สิยา สมฺปหาโร‘‘ติ อายุธ สมฺปหาโร น หิ สาธุ สิยาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สพฺเพว โภนฺโต สหิตา‘‘ติ สพฺเพว ภวนฺโต สหิตา โภถ มา ภิชฺชิตฺถ. ‘‘สมคฺคาติ‘‘ กาเยน วาจาย จ เอกสนฺนิปาตา เอกวจนา สมคฺคา โภถ ‘‘สมฺโมทมานา‘‘ติ จิตฺเตนาปิ อฺมฺํ โมทมานา โภถ.’กโรมฏฺภาเค‘‘ติ ภควตา สรีรานิ อฏฺภาเค กโรม. ‘‘จกฺขุมโต‘‘ติ ปฺจหิ จกฺขุหี จกฺขุตา พุทฺธสฺส, น เกวลํ ตุมฺเหเยว พหุชฺชโน ปสนฺโน เตสุ เอโกปิ ลทฺธุ อยุตฺโต นาม นตฺถิติ พหุํ การณํ วตฺวา สฺาเปสิ.
อถ สพฺเพปิ ราชาโน เอวมาหํสุ-เตน หิ พฺราหฺมณ ตฺวฺเว ภควโต สรีรานิ อฏฺธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชาหีติ. เอวํ โภติ โข โทโณ พฺราหฺมโณ เตสํ ราชูนํ ปฏิสฺสุตฺวา ธาตุโย สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิ.
ตตฺรายมนุกฺกโม โทโณ กิร เตสํ ปฏิสฺสุตฺวา สุวณฺณโทณึ วิวราเปสิ. ราชาโน อาคนฺตฺวา โทณิยํ เยวตา สุวณฺณวณฺณา ธาตุโย ทิสฺวา ภควา สพฺพฺุ ปุพฺเพ มยํ ตุมฺหากํ ทฺวตฺตึส ลกฺขณ ปติมณฺฑิตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิขจิตํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ อทฺทสาม อิทานิ ปน สุวณฺณวณฺณา ธาตุโยว อวสิฏฺา ชาตา, น ยุตฺตมิทํ ภควา ตุมฺหากนฺติ ปริเทวึสุ. พฺราหฺมโณ ตสฺมึ สมเย เตสํ ปมตฺตภาวํ ตฺวา ทกฺขิณทาํ คเหตฺวา เวนฺตเร เปสิ อถ ปจฺฉา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิ. สพฺพาปิ ธาตุโย ปากติก นาฬิยา โสฬส นาฬิโย อโหสุํ. เอเกก นครวาสิโน ทฺเว ทฺเว นาฬิโย ลภึสุ.
พฺราหฺมณสฺส ปน ธาตุโย วิภชนฺตสฺเสว สกฺโก เทวานมินฺโท เกน นุ โข สเทวกสฺส โลกสฺส กงฺขาจฺเฉทนาย จตุสจฺจกถาย ปจฺจยภูตา ภควโต ทกฺขิณทาา คหิตาติ โอโลเกนฺโต พฺราหฺมเณน คหิตาติ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ ทาาย อนุจฺฉวิกํ สกฺการํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ คณฺหามิ นนฺติ เวนฺตรโต คเหตฺวา สุวณฺณ จงฺโคฏเก เปตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา จุฬามณี ¶ เจติเย ปติฏฺาเปสิ พฺราหฺมโณปิ ธาตุโย วิภชิตฺวา ทาํ อปสฺสนฺโต เกน เม า คหิตาติ ปุจฺฉิตุมฺปิ นาสกฺขิ. นนุ ตยา ธาตุโย วิภชิตา, กึ ตฺวํ ปมํเยว อตฺตโน ธาตูหิ อตฺถิภาวํ น อฺาสีติ, อตฺตนิ โทสาโรปนํ สมฺปสฺสมาโน มยฺหมฺปิ โกฏฺาสํ เทถาติ วตฺตุมฺปิ นาสกฺขิ.
ตโต อยํ สุวณฺณกุมฺโภปิ ธาตุคติโกเยว เยน ตถาคตสฺส ธาตุโย มินิตา. อิมสฺสาหํ ถูปํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อิมํ เม โภนฺโต กุมฺภํ ททนฺตูติ อาห ตโต ราชาโน พฺราหฺมณสฺส กุมฺภมทํสุ ปิปฺผลิวนิยาปิ โข โมริยา ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา ภควาปิ ขตฺติโย, มยมฺปิ ขตฺติโย มยมฺปิ, อรหาม ลภิตุํ ภควโต สรีรานํ ภาคนฺติ ทูตํ เปเสตฺวา ยุทฺธ สชฺชา นิกฺขมิตฺวา อาคตา เตสํ ราชาโน เอวมาหํสุ - นตฺถิ ภควโต สรีรานํ ภาโค, วิภตฺตานิ ภควโต สรีรานิ อิโต องฺคารํ ครถาติ. เต ตโต องฺคารํ หรึสุ.
อถ โข ราชา อชาตสตฺตุ กุสินาราย จ ราชคหสฺส จ อนฺตเร ปฺจวีสติ โยชนมคฺคํ อฏฺ อุสภวิตฺถตํ สมตลํ กาเรตฺวา สาทิสํ มลฺลราชาโน มกุฏพณฺธนสฺส จ สนฺถาคารสฺส จ อนฺตเร ปูชํ กาเรสุํ ตาทิสํ ปฺจวีสติโยชเนปิ มคฺเค ปูชา กาเรตฺวา โลกสฺส อนุกฺกณฺนตฺถํ สพฺพตฺถ อนฺตราปเณ ปสาเรตฺวา สุวณฺณโทณิยํ ปกฺขิตฺตธาตุโย สตฺติปฺชเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วิชิเต ปฺจโยชนสต ปริมณฺฑเล มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปสิ.
เต ธาตุโย คเหตฺวา กุสินาราโต ธาตุกีฬํ กีฬนฺตา นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ยตฺถ วณฺณวนฺตานิ ปุปฺผานิ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ธาตุโย สตฺติ อนฺตเร เปตฺวา เตสํ ปุปฺผานํ ขีณกาเล คจฺฉนฺติ. รถสฺส ธุรฏฺานํ ปจฺฉิมฏฺาเน สมฺปตฺเต สตฺต ทิวเส สาธุกีฬํ กีฬนฺติ เอวํ ธาตุโย คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ สตฺตวสฺสานิ สตฺตมาสานิ สตฺต จ ทิวสานิ วิติวตฺตานิ มิจฺฉาทิฏฺิกา สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุต กาลโต ปฏฺาย พลกฺกาเรน สาธุกีฬิกาย อุปทฺทุตมฺหา, สพฺเพ โน กมฺมนฺตา นฏฺาติ อุชฺฌายนฺตา มนํ ปทูเสตฺวา ฉฬาสีติสหสฺสมตฺตา อปาเย นิพฺพตฺตา, ขีณาสว อาวชฺชิตฺวา มหาชโน มนํ ปทูเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺโตติ สกฺกํ เทวราชานํ ทิสฺวา ธาตุ อาหรณุปายํ กริสฺสามาติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ธาตุ อาหรณุปายํ กาโรหิ มหาราชาติ อาหํสุ. สกฺโก อาห ‘‘ปุถุชฺชโน นาม อชาตสตฺตุนา สโม สทฺโธ นตฺถิ, น โส มม วจนํ กริสฺสติ อปิ จ โข มารวิภิสกสทิสํ วิภีสกํ ทสฺเสสฺสามิ ยกฺข คาหก ขิปนก อโรจเก กริสฺสามิ ตุมฺเห ¶ ’มหาราช อมนุสฺสา กุปิตา, ธาตุโย อาหราเปถาติ’. วเทยฺยาถ เอวํ โส อาหราเปสฺสตีติ. อถ โข สกฺโก ตํ สพฺพํ อกาสิ.
เถราปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มหาราช อมนุสฺสา กุปิตํ, ธาตุโย อาหราเปหีติ ภณึสุ ราชา น ตาว ภนฺเต มยฺหํ จิตฺตํ ตุสฺสติ. เอวํ สนฺเตปิ อาหรตูติ อาห สตฺตเม ทิวเส ธาตุโย อาหรึสุ. เอวํ อาหตธาตุโย คเหตฺวา ราชา ราชคเห ถุปมกาสิ อิตเรปิ ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน นีหริตฺวา สกสกฏฺาเน ถูปมกํสุ. โทณิปิ พฺราหฺมโณ ปิผฺผลีวนิยาปิ โมริยา สกสกฏฺาเน ถูปมกํสูติ.
เอโก ถูโป ราชคเห - เอโก เวสาลิยา ปุเร,
เอโก กปิลวตฺถุสฺมึ - เอโก จ อลฺลกปฺปเก;
เอโก ถูโป รามคาเม - เอโก จ เวทีปเก,
เอโก ปาเจยฺยเก มลฺเล - เอโก จ กุสินารเก;
เย เต สารีริกา ถูปา - ชมฺพุวทีเป ปติฏฺิตา;
องฺคารกุมฺภถูเปหิ - ทส ถูปา ภวนฺติ เต;
ทสาปิ ถูปา ปุริสุตฺตมสฺส เย-
ยถานุรูปํ นรราช ปูชิตา,
สพฺเพน โลเกน สเทวเกน เต-
นมสฺสเนยฺยาจ ภวนฺติ สพฺพทาติ;
ทสถูปกถา
๑๐. เอวํ ปติฏฺิเตสุ ปน ถูเปสุ มหากสฺสปตฺเถโร ธาตูนํ อนฺตรายํ ทิสฺวา อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา มหาราช เอกํ ธาตุนิธานํ กาตุํ วฏฺฏติติ อาห สาธุ ภนฺเต นิธานกมฺมํ ตาว มม โหตุ, ธาตุโย ปน กถํ อาหราเปมิติ. น มหาราช ธาตุ อาหรณํ ตุยฺหํ ภาโร, อมฺหากํ ภาโรติ. สาธุ ภนฺเต ตุมฺเห ธาตุโย อาหรถ. อหํ ธาตุนิธานํ กริสฺสามีติ. เถโร เตสํ เตสํ ราชกุลานํ ปริจรณมตฺตกเมว เปตฺวา เสเสธาตุโย อาหริ.
รามคาเม ปน ธาตุโย นาคา คณฺหึสุ ตาสํ อนฺตราโย นตฺถิ, อนาคเต ลงฺกาทีเป มหาวิหาเร มหาเจติยมฺหิ นิธิยิสฺส นีติ. ตา น อาหริตฺถ, เสเสหิ สตฺตหิ นคเรหิ อาหริตฺวา ราชคหสฺส ปาจีน ทกฺขิน ทิสาภาเค เปตฺวา อิมสฺมึ าเน โย ปาสาโณ อตฺถิ, โส อนฺตรธายตุ, ปํสุ สุวิสุทฺธา โหตุ, อุทกฺจ มา อุฏฺหตูติ อธิฏฺาสิ.
ราชา ¶ ตํ านํ ขณาเปตฺวา ตโต อุทฺธฏ ปํสุนา อิฏฺิกา กาเรตฺวา อสีติ มหาสาวกานํ ถูเป กาเรติ อิธ ราชา กึ กาเรหีติ ปุจฺฉนฺตานมฺปิ มหาสาวกานํเจติยา นีติ วทนฺติ น โกจิ ธาตุนิธานภาวํ ชานาติ อสีติหตฺถคมฺภีเร ปน ตสฺมึ ปเทเส ชาเต เหฏฺา โลภสตฺถรํ สตฺถราเปตฺวา ตตฺถ ถูปาราเม เจติย ฆรปฺปมาณํ ตมฺพโลหมยํ เคหํ การาเปตฺวา อฏฺฏฺ หริ จณฺทนาทิมเย กรณฺเฑ จ ถูเป จ การาเปสิ.
อถ โข ภควโต ธาตุโย หริจณฺทน กรณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ตํ หริจณฺทนํ กรณฺฑํ อฺสฺมึ หริจณฺทน กรณฺเฑ ตมฺปิ อฺสฺมินฺติ เอวํ อฏฺ หริจณฺทน กรณฺเฑ เอกโต กตฺวา เอเตเนว อุปาเยน อฏฺ กรณฺเฑ อฏฺสุ หริจณฺทน ถูเปสุ อฏฺ หริจณฺทนถูเป อฏฺสุ โลหิตจณฺทน กรณฺเฑสุ, อฏฺ โลหิตจณฺทนกรณฺเฑ อฏฺสุ โลหิตจณฺทนถูเปสุ, อฏฺโลหิต จณฺทนถูเป อฏฺสุ ทนฺตกรณฺเฑสุ, อฏฺ ทนฺตกรณฺเฑ อฏฺสุ ทนฺตถูเปสุ, อฏฺทนฺตถูเป อฏฺสุสพฺพ รตนกรณฺเฑสุ, อฏฺ สพฺพ รตนกรณฺเฑ อฏฺสุ สพฺพรตนถูเปสุ, อฏฺ สพฺพรตน ถูเป อฏฺสุ สุวณฺณกรณฺเฑสุ. อฏฺสุวณฺณกรณฺเฑ อฏฺสุ สุวณฺณถูเปสุ, อฏฺสุวณฺณถูเป อฏฺสุรชตกรณฺเฑสุ, อฏฺ รชตกรณฺเฑ อฏฺสุ รชตถูเปเส อฏฺ รชตถูเป อฏฺสุ มณิกรณฺเฑสุ อฏฺมณิกเรณฺฑอฏฺสุวณฺณถูเปสุ, อฏฺ มณิถูเป อฏฺสุ โลหิตงฺก กรณฺเฑสุ, อฏฺโลหิตงฺก กรณฺเฑ อฏฺสุ โลหิตงฺกถูเปสุ, อฏฺ โลหิตงฺกถูเป อฏฺสุ มสารคลฺลถูเปสุ, อฏฺ มสารคลฺลถูเป อฏฺสุ ผลิก กรณฺเฑสุ, อฏฺ ผฬิก กรณฺเฑ อฏฺสุ ผฬิกถูเปสุ ปกฺขิปิ สพฺพ อุปริมํ ผฬิกเจติยํ ถูปาราม เจติยปฺปมาณํ อโหสิ.
ตสฺส อุปริสพฺพรตนมยํ เคหํ กาเรสิ ตสฺส อุปริ สุวณฺณมยํ, ตสฺส อุปริ รชตมยํ, ตสฺส อุปริ ตมฺพโลหมยํ เคหํ กาเรสิ ตตฺถ สพฺพรตนมยํ วาลุกํ โอกิริตฺวา ชลช ถลช ปุปฺผานํ สหสฺสานิ วิปฺปกิริตฺวา อทฺธจฺฉฏฺานิ ชาตกสตานิ อาสีติ มหาเถเร สุทฺโธทน มหาราชานํ มหามายาเทวึ สตฺต สหชาเต สพฺพาเนตานิ สุวณฺณมยาเนว กาเรสิ ปฺจปฺจสเต สุวณฺณรชตมเย ปุณฺณฆเฏ ปาเปสิ ปฺจสุวณฺณธชสเต ปฺจสเต สุวณฺณทีปเก จ การาเปตฺวา สุคณฺธเตลสฺส ปูเรตฺวา เตสุ ทุกูลวฏฺฏิโย เปสิ.
อถายสฺมา มหากสฺสโป มาลา มา มิลายนฺตุ. คณฺธา มา วินสฺสนฺตุ, ทีปา มา วิชฺฌายนฺตูติ อธิฏฺหิตฺวา สุวณฺณปฏฺฏอกฺขรานิ ฉิณฺทาเปสิ. อนาคเต ปิยทาโส นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ¶ อโสโก นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ โส อิมํ ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตีติ ราชา สพฺพปสาธเนหิ ปูเชตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ทฺวารํ ปิทหนฺโต นิกฺขมิ ตมฺพโลหทฺวารํ ปิทหิตฺวา อาวิฺชน รชฺชุยํ กฺุจิกมุทฺทิกํ พณฺธิ ตตฺเถว มหนฺตํ มณิกฺขณฺธํ เปสิ อนาคเต ทฬิทฺทราชาโน อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรนฺตูติ อกฺขรานิ ฉิณฺทาเปสี.
สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา’ตาต, อชาตสตฺตุนา ธาตุนิธานํ กตํ. เอตฺถ อารกฺขํ เปหิ’ติ ปหิณิ โส อาคนฺตฺวา วาฬสงฺฆาฏยนฺตํ โยเชสิ. กฏฺรูปกานิ ตสฺมึ ธาตุคพฺเภ ผฬิกวณฺณ ขคฺเค คเหตฺวา วาตสทิเสน เวเคน อนุปริยายนฺตํ โยเชตฺวา เอกาย เอว อาณิวา พณฺธิตฺวา สมนฺตโต คิฺชก วสถากาเรน สิลาปริกฺเขปํ กตฺวา อุปริ เอกาย ปิทหิตฺวา ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา ภูมึ สมํ กตฺวา ตสฺสุปริ ปาสาณถูปํ ปติฏฺาเปสิ.
ธาตุนิธาน กถา
๑๑. เอวํ นิฏฺิเต ธาตุนิธาเน ยาวตายุกํ ตฺวา เถโร ปรินิพฺพุโต, ราชาปิ ยถากมฺมํ คโต, เตปิ มนุสฺสา กาลกตา, อปรภาเค ปิยทาโส กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺม ราชา หุตฺวา ตา ธาตุโย คเหตฺวา ชมฺพุทีเป จตุราสีติยา เจติย สหสฺเสสุ ปติฏฺาเปสิ. กถํ พิณฺทุสารสฺส กิร เอกสตํ ปุตฺตา อเหสุํ เต สพฺเพ อโสโก อตฺตนา สทฺธึ เอกมาติกํ ติสฺส กุมารํ เปตฺวา ฆาเตสิ. ฆาเตนฺโต จตฺตาริ วสฺสานิ อนภิสิตฺโต รชฺชํ กาเรตฺวา จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิ.
อภิเสกานุภาเวน อิมา ราชิทฺธิโย อาคตา มหาปถวิยา เหฏฺา โยชนปฺปมาเณ อาณา ปวตฺติ, ตถา อุปริ อากาเส, อโนตตฺตทหโต อฏฺหิ กาเชหิ โสฬส ปานียฆเฏ ทิวเส ทิวเส เทวตา อาหรนฺติ. ยโต สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธ หุตฺวา อฏฺ ฆเฏ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ ทฺเว ฆเฏ สฏฺิมตฺตานํ ติปิฏก ภิกฺขุนํ ทฺเวฆเฏ อคฺคมเหสิยา อสณฺธิมิตฺตาย จตฺตาโร ฆเฏ อตฺตนา ปริภฺุชิ. เทวตา เอว หิมวนฺเต นาคลตา ทนฺตกฏฺ นาม อตฺถิ สินิทฺธา มุทุกํ รสวนฺตํ, ตํ ทิวเส ทิวเส อาภิรนฺติ เยน รฺโ จ อคฺคมเหสิยา จ โสฬสนฺนํ นาฏกสหสฺสานํ สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขุสหสฺสานํ เทวสิกํ ทนฺตโปณกิจฺจํ นิปฺผชฺชิ.
เทวสิกเมวสฺส ¶ เทวตา อคทามลกํ อคทหรีฏกํ สุวณฺณวณฺณฺจ คณฺธสมฺปนฺนํ อมฺพปกฺกํ อาหรนฺติ ตถา ฉทฺทนฺต ทหโต ปฺจวณฺณํ นิวาสน ปารุปณํ, ปีตกวณฺณํ หตฺถปฺุฉนก ปฏฺฏํทิพฺพฺจชานกํ อาหรนฺติ เทวสิกเมว ปนสฺส อนุเลปคณฺธํ ปารุปนตฺถาย อสุตฺตมยิกํ สุมนปุปฺผปฏํ มหารหฺจ อฺชนํ นาคภวนโต นาคราชาโน อาหรนฺติ. ฉทฺทนฺตทเหเยว อุฏฺิตสฺส สาลิโน นว จาห สหสฺสานิ ทิวเส ทิวเส สุวา อาหรนฺติ. มูสิกา นิตฺถุส กเณ กโรนฺติ เอโกปิ ขณฺฑตณฺฑุโล น โหติ. รฺโ สพฺพฏฺาเนสุ อยเมว ตณฺฑุโล ปริโภคํ คจฺฉติ. มธุมกฺขิกา มธุํ กโรนฺติ. กมฺมารสาลาสุ อจฺฉา กูฏํ ปหรนฺติ. ทีปิกา จมฺมานิ จาเลนฺติ กรวีก สกุณา อาคตฺตฺวา มธุรสฺสรํ วิกุเชนฺตา รฺโ พลิกมฺมํ กโรนฺติ.
อิมาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต ราชาเอก ทิวสํ สุวณฺณ สงฺขลิก พณฺธนํ เปเสตฺวา จตุนฺนํ พุทฺธานํ อธิคต รูปทสฺสนํ กปฺปายุกํ มหากาฬ นาคราชานํ อานยิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อเนก สตวณฺเณหิ ชลช ถลช ปุปฺเผหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ จ ปูชํ กตฺวา สพฺพาลงฺการ ปติมณฺฑิเตหิ จ โสฬสหิ นาฏก สหสฺเสหิ สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวา อนนฺตาณสฺส ตาว เม สทฺธมฺมวร จกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส รูปํ อิเมสํ อกฺขีนํ อาปาถํ กโรหีติ นิพฺพตฺตาสีติ อนุพฺยฺชน ปติมณฺฑิตํ ทฺวตฺตึส มหา ปุริส ลกฺขณ สสฺสิรีกตาย วิกสิต กมลุปฺผล ปุณฺฑรีก ปติมณฺฑิตมิว สลิลตลํ ตาราคณรํสิชาล วิสรวิปฺผุตโสภาสมุชฺชลมิวคคนตลํ นีล-ปีต-โลหิตาทิ เภท วิจิตฺตวณฺณรํสิ วินทฺธ พฺยามปฺปภา ปริกฺเขป วิลาสิตาย สฺฌปฺปภานุราค อิณฺทธนุ วิชฺชุลฺลตา ปริกฺขิตฺตมิว กนกคิริ สิขรํ นานาวิราค วิมลเกตุมาลา สมุชฺชลิตจารุมตฺถกโสภํ นยนรสายนมิว พฺรหฺมเทว-มนุช นาค-ยกฺข คณานํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต สตฺตทิวสํ อกฺขิปูชํ นาม อกาสิ
ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา ตีณิเยว สํวจฺฉรานิ พาหิรก ปาสณฺฑํ ปริคณฺหิ จตุตฺเถ สํวจฺฉเร พุทฺธสาสเน ปสีทินํ พฺราหฺมณ ชาติย ปาสณฺฑานฺจ ปณฺฑรงฺค ปริพฺพาชกานฺจ สฏฺิสหสฺสมตฺตานํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ.
อโสโก ปิตรา ปวตฺติตํ ทานํ อตฺตโน อนฺเตปุเร ตเถว ททมาโน เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต อุปสม ปริพาหิเรน อาจาเรน ¶ ภฺุชมาเน อสํยติณฺทฺริเย อวินิต อิริยาปเถ ทิสฺวา จินฺเตสิ อีทิสํ ทานํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตฏฺาเน ทาตุํ วฏฺฏติติ เอวํ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อาห. คจฺฉถ ภเณ อตฺตโน อตฺตโน สาธุสมฺมเต สมณ พฺราหฺมเณ อนฺเตปุรํ อติหรถ, ทานํ ทสฺสามาติ อมจฺจา สาธุ เทวาติ รฺโ ปฏิสฺสุตฺวา เต เต ปณฺฑรงฺค ปริพฺพาชกาชีวก นิคณฺาทโย อาเนตฺวา อิเม มหาราช อมฺหากํ อรหนฺโตติ อาหํสุ.
อถ ราชา อนฺเตปุเร อุจฺจาวจานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺว อาคจฺฉนฺตูติ วตฺวา อาคตาคเต อาห อตฺตโน อตฺตโน อนุรูเป อาสเน นิสีทถาติ เอกจฺเจ ภทฺทปีเก เอกจฺเจ ผลกปีเกเส นิสีทึสุ. ตํ ทิสฺวา ราชา นตฺถิ เอเตสํ อนฺเตสาโรติ ตฺวา เตสํ อนุรูปํ ขาทนียํ โภชนียํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอก ทิวสํ สีหปฺชเร ิโต อทฺทส นิคฺโรธ สามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถ สมฺปนฺนํ. โก ปนายํ นิคฺโรโธ นาม, พิณฺทุสาร รฺโ เชฏฺปุตฺตสฺส สุมนราช กุมารสฺส ปุตฺโต. ตตฺรายํ อานุปุพฺพี กถา-พิณฺทุสาร รฺโ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสก กุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ อุชฺเชนิรชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพํ นครํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา สุมน ราชกุมารํ อคฺคเหสิ.
ตํ ทิวสเมว สุมนสฺส ราชกุมารสฺส สุมนา นาม เทวี ปริปุณฺณคพฺภา อโหสิ. สา อฺาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา อวิทูเร อฺตรํ จณฺฑาลคามํ สนฺธาย คจฺฉนฺติ, เชฏฺก จณฺฑาลสฺส เคหโต อวิทูเร เอกสฺมึ นิคฺโรธ รุกฺเข อธิวตฺถาย เทวตาย อิโต สุมเนติ วหนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา ตสฺสา สมีปํ คตา เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน เอกํ สาลํ นิมฺมิณิตฺวา เอตฺถ วสาหิติ ปทาสิ. สา ตํ สาลํ ปาวิสิ. คตทิวเสเยว ปุตฺตํ วิชายิ.
สา ตสฺส นิคฺโรธ เทวตาย ปริคฺคหิตตฺตา นิคฺโรโธตฺเวว นามํ อกาสิ. เชฏฺก จณฺฑาโล ทฏฺทิวสโตปฺปภูติ ตํ อตฺตโน สามิธีตรํ วิย มฺมาโน นิพทฺธํ วฏฺฏํ ปฏฺเปสิ. ราชธีตา ตตฺถ สตฺต วสฺสานิ วสิ. นิคฺโรธกุมาโรปิ สตฺตวสฺสิโก ชาโต ตทา มหาวรุณตฺเถโร นาม เอโก อรหา ทารกสฺส เหตุสมฺปทํ ทิสฺวา วิหรมาโน สตฺตวสฺสิโกทานิ ทารโก กาโล นํ ปพฺพาเชตุนฺติ จินฺเตตฺวา ราชธีตยา อาโรจาเปตฺวา นิคฺโรธกุมารํ ปพฺพาเชสิ. กุมาโร ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส เอกทิวสํ ปาโตว สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาจริยุปชฺฌานํ ¶ วตฺตํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มาตุอุปาสิกาย เคหทฺวารํ คจฺฉามีติ นิกฺขมิ มาตุ นิเวสนฏฺานฺจสฺส ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา คนฺตพฺพํ โหติ เตน จ สมเยน อโสโก ธมฺมราชา ปาจีน ทิสาภิมุโข สีหปฺชเร จงฺกมติ.
ตํ ขณํเยว สิคฺโรโธ สามเณโร ราชงฺคณํ ปาปุณิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน. เตน วุตฺตํ. เอกทิวสํ สีหปฺชเร ิโต อทฺทส นิคฺโรธสามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถ สมฺปนฺนนฺติ. ทิสฺวา ปนสฺส เอตทโหสิ? อยํ ชโน สพฺโพปิ วิกฺขิตฺตจิตฺโตหนฺตมคปฏิภาโค, อยมฺปน ทารโก อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อติวิยสฺส อโลกิต วิโลกิตํ สมฺมิฺชน ปสารณฺจ โสภติ, อทฺธา เอตสฺส อพฺภนฺตเร โลกุตฺตรธมฺโม ภวิสฺสตีติ รฺโ สหทสฺสเนเนว สามเณเร จิตฺตํ ปสีทิ. เปมํ สณฺหิ กสฺมา? ปุพฺเพ กิร ปฺุ กรณกาเล เอส รฺโ เชฏฺภาตา วาณิชโก อโหสิ.
อถ ราชา สฺชาตเปโม สพหุมาโน สามเณรํ ปกฺโกสถาติ อมจฺเจ เปเสสิ อติจิรายตีติ ปุน ทฺเว ตโย เปเสสิ ตุริตํ อาคจฺฉตูติ สามรเณโร อตฺตโน ปกติยา เอว อคมาสิ ราชา ปติรูปาสนํ ตฺวา นิสีทถาติ อาห. อิโต จิโต จ โอโลเกตฺวา นตฺถิทานิ อฺโ ภิกฺขุติ สมุสฺสิต เสตจฺฉตฺตํ ราชปฬฺลงฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปตฺตคหณตฺถาย รฺโ อาการํ ทสฺเสสิ. ราชา ตํ ปลฺลงฺกํ สมีปํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอวํ จินฺเตสิ. อชฺเชวทานิ อยํ สามเณโร อิมสฺส เคหสฺส สามิโก ภวิสฺสติ. สามเณโร รฺโ หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา ปลฺลงฺกํ อภรุหิตฺวา นิสีทิ.
ราชา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ สพฺพํ ยาคุ-กชฺชก ภตฺต วิกตึ อุปนาเมสิ. สามเณโร อตฺตโน ยาปนมตฺตเมว สมฺปฏิจฺฉิ. ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา อาห สตฺถารา ตุมฺหากํ ทินฺโนวาทํ ชานาถาติ ชานมิ มหาราช เอกเทเสนาติ. ตาต, มยฺหมฺปิ นํ กเถหีติ สาธุ มหาราชาติ รฺโ อนุรูปํ ธมฺมปเท อปฺปมาท วคฺคํ อนุโมทนตฺถาย อภาสิ.
ราชา ปน อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺติ สุตฺว จ, อฺาตํ ตาต ปริโยสาเปหีติ อาห อนุโมทนาวสาเน ทฺวตฺตึส ธุรภตฺตานิ ลภิตฺวา ปุน ทิวเส ทฺวตฺตึส ภิกฺขุ คเหตฺวา ราชนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจมกาสิ ราชา อฺเปิ ทฺวตฺตึส ภิกฺขุ ตุมฺเหหิ สทฺธึเยว ภิกฺขํ คณฺหนฺตูติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวเส ทิวเส วฑฺฒาเปนฺเต สฏฺิ ¶ สหสฺสานํ พฺราหฺมณ ปริพฺพาชกานํ ภตฺตํ อุปจฺฉิณฺทิตฺวา อนฺโต นิเวสเน สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขุนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสิ, นิคฺโรธตฺเถร คเตเนว ปสาเทน, นิคฺโรธตฺเถโรปิ ราชานํ สปริสํ ตีสุ สรเณสุ ปฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา พุทฺธสาสเน โปถุชฺชนิเกน ปสาเทน อจลปฺปสาทํ กตฺวา ปติฏฺาเปสิ.
ปุน ราช อโสการามํ นาม มหาวิหารํ การเปตฺวา สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ ปฏฺเปสิ. สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การาเปสิ. จตุราสีติ เจติยสหสฺส ปติมณฺฑิตานิ ธมฺเมเนว โน อธมฺเมน, เอกทิวสํ กิร ราชา อโสการาเม มหาทานํ ทตฺวา สฏฺิสหสฺส สงฺขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสชฺช สงฺฆํ จตูหิ ปวฺจเยหิ ปวาเรตฺวา อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิ ภนฺเต ภควโต เทสิต ธมฺโม นาม กิตฺตโก โหตีติ. มหาราช นว องฺคานิ, ขณฺทโต จตุราสีติ ธมฺมกฺขณฺธ สหสฺสานีติ.
ราชา ธมฺเม ปสีทิตฺวา เอเกกํ ธมฺมกฺขณฺธํ เอเกเกน วิหาเรน ปูเชสฺสามีติ เอกทิวสเมว ฉนฺนวุติ โกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ. เอถ ภเณ เอเกกสฺมึ นคเร เอกเมกํ วิหารํ กาเรนฺตา จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การาเปถาติ สยฺจ อโสการาเม อโสก มหาวิหารตฺถาย กมฺมํ ปฏฺเปสิ.
สงฺโฆ อิณฺทคุตฺตตฺเถรํ นาม มหิทฺธิยํ มหานุภาวํ ขีณาสวํ นวกมฺมาธิฏฺายกํ อทาสิ. เถโร ยํ ยํ น นิฏฺาติ ตํ ตํ อตฺตโน อานุภาเวน นิฏฺาเปสิ. เอวํ ตีหิ สํวจฺฉเรหิ วิหารกมฺมํ นิฏฺาเปสิ. เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมึสุ อมจฺจา รฺโ อาโรเจสุํ. นิฏฺิตานิ เทว จตุราสีติ วิหารสหสฺสานีติ อถ ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ภนฺเต มยา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การิตานิ ธาตุโยกุโต ลภิสฺสามีติ ปุจ ปุจฺฉิ.
มหาราช ธาตุนิธานํ นาม อตฺถีติ สุโณม. น ปน ปฺายติ อสุกาฏฺาเนติ ราชา ราชคเห เจติยํ ภิณฺทาเปตฺวา ธาตุํ อปสฺสนฺโต ปฏิปากติยํ กาเรตฺวา ภิกฺขุ-ภิกฺขุนิโย-อุปาสก-อุปาสิกาโยติ จตสฺโส ปริสา คเหตฺวา เวสาลึ คโต. ตตฺราปิ อลภิตฺวา กปิฬวตฺถุํ, ตตฺราปิ อลภิตฺวา รามคามํ คโต, รามคาเม นาคา เจติยํ ภิณฺทิตุํ น อทํสุ. เจติเย นิปติต กุทฺทาโล ขณฺฑาขณฺฑํ โหติ เอวํ ตตฺราปิ อลภิตฺวา อลฺลกปฺปํ-ปาวํ-กุสินารนฺติ สพฺพตฺถ เจติยาติ ภิณฺทิตฺวา ธาตุํ อลภิตฺวา ปฏิปากติกานิ ¶ กตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา จตสฺโส ปริสา สนฺนิปาเตตฺวา อตฺถิ เกนจิ สุตปุพฺพํ อสุกฏฺาเน นาม ธาตุ นิธานนฺติ ปุจฺฉิ.
ตตฺเถโก วิสํวสฺส สติโก เถโร อสุกฏฺาเน ธาตุนิธานนฺติ น ชานามิ. มยฺหํ ปน ปิตามหตฺเถโร มยิ สตฺตวสฺสิกกาเล มาลาจงฺโคฏกํ คาหาเปตฺวา เอหิ สามเณร, อสุก คจฺฉนฺตเร ปาสานถูโป อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉามาติ คนฺตฺวา ปูเชตฺวา อิมํ านํ อุปธาเรตุํ วฏฺฏติ สามเณโรติ อาห. อหํ เอตฺตกเมว ชานามิ มหาราชาติ อาห.
ราชา เอตเทว านนฺติ วตฺวา คจฺเฉ หราเปตฺวา ปาสาณถูปํ ปํสฺุจ อปเนตฺวา เหฏฺา สุธาภูมึ อทฺทส. ตโต สุธฺจ อิฏฺกาโย จ หราเปตฺวา อนุปุพฺเพน ปริเวณา โอรุยฺห สตฺต รตนวาลิกํ อสีติ หตฺถานิ จ กฏฺรูปานิ สมฺปริวตฺตนฺตานิ อทฺทส. โส ยกฺข ทาสเก ปกฺโกสาเปตฺวา พลิกมฺมํ กาเรตฺวาปิ เนว อนฺตํ น โกฏึ ปนฺนนฺโต เทวตา นมสฺสมาโน อหํ อิมา ธาตุโย คเหตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ นิทหิตฺวา สกฺการํ กโรมิ มา เทวตา อนฺตรายํ กเรนฺตูติ อาห.
สกฺโก เทวราชา จาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา อาห. ตาต, อโสโก ธมฺมราชา ธาตุโย นีหริสฺสามีติ ปริเวณํ โอติณฺโณ, คนฺตฺวา กฏฺรูปานิ หาเรหีติ โส ปฺจจูฬคาม ทารกเวเสนาคนฺตฺวา รฺโ ปุรโต ธนุกหตฺโถ ตฺวา หาเรมิ มหาราชาติ อาห. หร ตาตาติ. สรํ คเหตฺวา สนฺธิมฺหิเยว วิชฺฌิ, สพฺพํ วิปฺปกิรียิตฺถ.
อถ ราชา อาจิฺชเน พทฺธ กฺุจิก มุทฺทิกํ คณฺหิ, มณิกฺขณฺธํ ปสฺสิ, อนาคเต ทฬิทฺทราชาโน อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรนฺตูติ ปน อกฺขรานิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา มาทิสํ นาม ราชานํ ทฬิทฺทราชาติ จตฺตุ ยุตฺตนฺติ ปุนปฺปุน ฆเฏตฺวา ทฺวารํ วิจริตฺวา อนฺโตเคหํ ปวิฏฺโ. อฏฺารส วสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อาโรปิตทีปา ตเถว ปชฺชลนฺติ นิลุปฺปล ปุปฺผานิ ตํ ขณํ อาหริตฺวา อาโรปิตานิ วิย, ปุปฺผสณฺถโร ตํ ขณํ สนฺถโต วิย, คณฺธา ตํ มุหุตฺตํ ปึสิตฺวา ปิตา วิย.
ราชา สุวณฺณปฏฺฏํ คเหตฺวา อนาคเต ปิยทาโสนาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ โส อิมา ธาตุโย คเหตฺวา วิตฺถาริกา กริสฺสตีติ วาเจตฺวา ทิฏฺโ’หํ อยฺโยน มหากสฺสปตฺเถเรนาติ วตฺวา วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโปเสิ.
โส ตสฺมึ าเน ปริจรณก ธาตุมตฺตกเมว เปตฺวา เสสธาตุโย สพฺพา คเหตฺวา ธาตุฆรํ ปุพฺเพ ปิหิตนเยเนว ปิทหิตฺวา ¶ สพฺพํ ยถา ปกติยาว กาเรตฺวา อุปริ ปาสาณเจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุธาตุโย ปติฏฺาเปสิ เอวํ ชมฺพุทีปตเล อโสโก ธมฺมราชา จตุราสิติ เจติย สหสฺสานิ การาเปสิ.
สพฺเพ ถูปา สพฺพโลเกกทีปา สพฺเพสํ เย สคฺคโมกฺขาวหา จ, หิตฺวา สพฺพํ กิจฺจมฺํ ชเนน วณฺทยฺยา เต สพฺพถา สพฺพกาลนฺติ.
จตุราสีติ สหสฺส ถูปกถา
๑๒. เอวํ อโสโก ธมฺมราชา จตุราสีติ วิหารสหสฺสมหํ กตฺวา มหาเถโร วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ ทายาโทมฺหิ ภนฺเต พุทฺธสาสเน’ติ. กิสฺส ทายาโท ตฺวํ มหาราช, พาหิรโก ตฺวํ สาสนสฺสาติ. ภนฺเต ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ สเจติยานิ การาเปตฺวา อหํ น ทายาโท, อฺเ โก ทายาโทติ, ปจฺจย ทายโก นาม ตฺวํ มหาราช, โย ปน อตฺตโน ปุตฺตฺจ ธีตรฺจ ปพฺพาเชติ, อยํ สาสเน ทายาโท นามาติ.
เอวํ วุตฺเต อโสโก ราชา สาสเน ทายาทภาวํ ปตฺถยมาโน อวิทูเร ิตํ มหิณฺทกุมารํ ทิสฺวา สกฺขิสฺสสิตฺวํ ตาต ปพฺพชิตุนฺติ อาห. กุมาโร ปกติยา ปพฺพชิตุกาโม รฺโ วจนํ สุตฺวา อติวิย ปาโมชฺชชาโต ปพฺพฺชามิ เทว, มํ ปพฺพาเชตฺวา สาสเน ทายาโท โหถาติ อาห เตน จ สมเยน ราชธีตา สงฺฆมิตฺตาปิ ตสฺมึ าเน ิตา โหติ ตํ ทิสฺวา อาห-’ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’ติ, สาธุ ตาตาติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา ปุตฺต น มนํ ลภิตฺวา ปหฏฺจิตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ภนฺเต อิเม ทารเก ปพฺพาเชตฺวา มํ สาสเน ทายาทํ กโรถาติ สงฺโฆ รฺโ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมารํ โมคฺคลิปุตฺต ติสฺสตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน มหาเทวตฺเถเรน จ อาจริเยน ปพฺพชฺชาเปสิ. มชฺฌนฺติกตฺเถเรน อาจริเยน อุปสมฺปาเทสิ อุปสมฺปทามาลเกเยว สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
สงฺฆมิตฺตายปิ ราชธีตาย อาจริยา อายุปาลตฺเถริ นาม, อุปชฺฌายา ปน ธมฺมปาลตฺเถรี นาม อโหสิ. อถ มหิณฺทตฺเถโร อุปสมฺปนฺน กาลโตปฺปภูติ อตฺตโน อุปชฺฌายสฺเสว สนฺติเก ธมฺมฺจ วินยฺจ ปริยาปุณนฺโต ทฺเวปิ สงฺคิติโย อารุฬฺหํ ติปิฏก สงฺคหีตํ สาฏฺกถํ เถรวาทํ ติณฺณํ วสฺสานํ อพฺภนฺตเร อุคฺคเหตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อนฺเตวาสิกานํ สหสฺสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปาโมกฺขํ อโหสิ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร กตฺถ นุ โข อนาคเต สาสนํ สุปฺปติฏฺิตํ คเวยฺยาติ อุปปริกฺขนฺโต ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ สุปฺปติฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ ตฺวา เตสํ เตสํ ภิกฺขูนํ ภารํ กตฺวา เต เต ภิกฺขุ ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิ.
มชฺฌนฺติกตฺเถรํ กสฺมีร คณฺธาร รฏฺํเปเสสิ ตฺวํ เอตํ รฏฺํ คนฺตฺวา ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺาเปหีติ มหาเทวตฺเถรํ ตเถว วตฺวา มหึสกมณฺฑลํ เปเสสิ. รกฺขิตตฺเถรํวนวาสีํ, โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ อปรนฺตกํ, มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ มหารฏฺํ มหารกฺขิตตฺเถรํ โยนก โลกํ. มชฺฌิมตฺเถรํ หิมวนฺตเทส ภาคํ, โสณตฺเถรํ-อุตฺตรตฺเถรฺจ สุวณฺณภูมึ. อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ มหิณฺทตฺเถรํ อิฏฺฏิยตฺเถเรน อุตฺติยตฺเถเรน ภทฺทสาลตฺเถเรน สมฺพลตฺเถเรน จ สทฺธึ ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา เอตฺถ สาสนํ ปติฏฺาเปถาติ. สพฺเพปิ ตํ ตํ ทิสาภาคํ คจฺฉนฺตา อตฺตปฺจมา อคมึสุ สพฺเพปิ เถรา คตคตฏฺาเน มนุสฺเส ปสาเทตฺวา สาสนํ ปติฏฺาเปสุํ.
มหิณฺทตฺเถโร ปน ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา สาสนํ ปติฏฺาเปหีติ อุปชฺฌาเยน ภิกฺขุสงฺเฆน จ อชฺฌิฏฺโ กาโล นุ โข เม ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตุํ โนติ อุปธาเรนฺโต มุฏสีวรฺโ มหลฺลกภาวํ จินฺเตสิ. อยํ มหาราชา มหลฺลโก, น สกฺกา อิมํ คณฺหิตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ, อิทานิ ปนสฺส ปุตฺโต เทวานมฺปิยติสฺโส รชฺชํ กาเรสฺสติ. ตํ คณฺหิตฺวา สกฺกา ภวิสฺสติ สาสนํ ปคฺคเหตุํ, หณฺท ยาว โส สมโย อาคจฺฉติ ตาว าตเก โอโลเกม, ปุน’ทานิ อิมํ ชนปทํ อาคจฺเฉยฺยาม วา น วาติ.
โส เอวํ จินฺเตตฺวา อุปชฺฌายฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา อโสการามโต นิกฺขมฺม เตหิ อิฏฺฏิยาทีหิ จตูหิ เถเรหิ สงฺฆมิตฺตาย ปุตฺเตน สุมนสามเณเรน ภณฺฑุเกนก จ อุปาสเกน สทฺธึ ราชคหนคร อุปวตฺตเก ทกฺขิณ คิริชนปเท จาริกํ จรมาโน าตเก โอโลเกนฺโต ฉ มาเส อติกฺกาเมสิ อถานุปุพฺเพน มาตุนิเวสนฏฺานํ เวฏิส นครํ นาม สมฺปตฺโต สมฺปตฺตฺจ ปน เถรํ ทิสฺวา เถรมาตา เทวี ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา เถรํ อตฺตนา กตํ เวฏิสคิริ วิหารํ นาม อาโรเปสิ.
เถโร ตสฺมึ วิหาเร นิสนฺโน จินฺเตสิ อมฺหากํ อิธ กตฺตพฺพ กิจฺจํ นิฏฺิตํ. สมโย นุ โข อิทานิ ลงฺกาทิปํ คนฺตุนฺติ. ตโต จินฺเตสิ-อนุภวตุ ตาว เม ปิตรา เปสิตํ อภิเสกํ ¶ เทวานมฺปิยติสฺโส รตนตฺตยคุณฺจ สุณาตุ, ฉณตฺถฺจ นครโต นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ อภิรูหตุ ตทา ตํ ตตฺถ ทกฺขิสฺสามาติ. อถาปรํ เอกมาสํ ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ.
มาสาติกฺกเม สกฺโก เทวานมินฺโท มหิณฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ.’ กาลกโต ภนฺเต มุฏสีวราชา, อิทานิ เทวานมฺปิยติสฺส ราชา รชฺชํ กาเรติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห วฺยากตา อนาคเต มหิณฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตี’ติ. ตสฺมา ติห โว ภนฺเต กาโล ทีปวรํ คมนาย, อหมฺปิ โว สหาโย ภวิสฺสามี.
เถโร ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาอตฺตสตฺตโม เวฏิส ปพฺพตวิหารา เวหาสํ อุปฺปติตฺว อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย มิสฺสกปพฺพเต ปติฏฺหิ ยํ เอตรหิ เจติยปพฺพโตติปิ สฺชานนฺติ ตสฺสมึ ทิวเส ตมฺพปณฺณิทิเป เชฏฺมูล นกฺขตฺตํ นาม โหติ ราชา นกฺขตฺตํ โฆสาเปตฺวา ฉณํ กโรถาติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา จตฺตาลีส ปุริส สหสฺสปริวาโร นครมฺภา นิกฺขมิตฺวา เยน มิสฺสกปพฺพโต เตน ปายาสิ มิควํ กีฬิตุกาโม อถ ตสฺมึ ปพฺพเต อธิวตฺถา เทวตา รฺโ เถเร ทสฺเสสฺสามีติ โรหิต มิครูปํ คเหตฺวา อวิทูเร ติณปณฺณานิ ขาทมานา วิย จรติ.
ราชา ทิสฺวา อยุตฺตํ ทานิ ปมตฺตํ วิชฺฌิตุนฺติ ชียํ โปเสิ. มโค อมฺพตฺถลมคฺคํ คเหตฺวา ปลายิตุํ อารภิ ราชาปิ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพณฺธนฺโต อมฺพตฺถลเมว อารุหิ. มิโค เถรานํ อวิทูเร อนฺตรธายิ.
มหิณฺทตฺเถโร ราชานํ อวิทูเร อาคจฺฉนฺตํ’มมํเยว ราชา ปสฺสตุ, มา อิตเร’ติ อธิฏฺหิตฺวา’ติสฺส! ติสฺส! อิโต เอหี’ติ อาห. ราชา สุตฺวา จินฺเตสิ-อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป ชาโต มํ ติสฺโสติ นามํ คเหตฺวา อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. อยมฺปน ฉินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุกาสาว วสโน มํ นาเมน อาลปติ, โก นุ โข อยํ ภวิสฺสติ มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วาติ. เถโร อาห.
สมณา มยํ มหาราช - ธมฺมราชสฺส สาวกา,
ตเวว อนุกมฺปาย - ชมฺพุทีปา อิธาคตาติ;
เตน สมเยน เทวานมฺปิยติสฺส ราชา จ อโสกธมฺมราชา จ อทิฏฺ สหายกา โหนฺติ. เทวานมฺปิยติสฺส รฺเ จ ปฺุานุภาเวน ฉาตปพฺพตปาเท เอกสฺมึ เวฬุคุมฺเพ ติสฺโส เวฬุยฏฺิโย นิพฺพตฺตึสุ เอกา ลตายฏฺิ นาม, เอกา ปุปฺผยฏฺิ นาม เอกา สกุณยฏฺิ นาม. ตาสุ ลตายฏฺิ สยํ รชตวณฺณา โหติ ตํ อลงฺกริตฺวา อุปฺปนฺนลตา กฺจน วณฺณา ขายติ ปุปฺผยฏฺิยํ ปน ¶ นีล-ปีต-โลหิต-โอทาต-กาฬวณฺณานิ ปุปฺผานิ สุจิภตฺตวณฺฏ ปตฺต กิฺชกฺขา หุตฺวา ขายนฺติ สกุณยฏฺิยํ หํสกุกฺกุฏ-ชีวํชีวกาทโย สกุณา นานาปฺปการานิ จ จตุปฺปทานิ สชีวานิ วิย ขายนฺติ สมุทฺทโตปิสฺส มุตฺตา-มณิ-เวฬุริยาทิ อเนกวิหิตํ รตนํ อุปฺปชฺชิ.
ตมฺพปณฺณิยํ ปน อฏฺมุตฺตํ อุปฺปชฺชึสุ-ภยมุตฺตา คชมุตฺตา รถมุตฺตา อามลกมุตฺตา จลยมุตฺตา องฺคุลีเวกมุตฺตา กกุธผลมุตฺตา ปากติกมุตฺตาติ โส ตา จ ยฏฺิโย ตา จ มุตฺตาโย อฺฺจ พหุํ รตนํ อโสกสฺส ธมฺมรฺโ ปณฺณาการตฺถาย เปเสสิ. อโสโกปิ ปสีทิตฺวา ปฺจ ราชกกุธภณฺฑานิเจว อฺเ จ อภิเสกตฺถาย พหูปณฺณากาเร ปหิณิ. น เกวลฺจ เอตํ อามิส ปณฺณาการํ, อิมํ กิร ธมฺม ปณฺณาการมฺปิ เปเสสิ.
‘‘อหํ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ-สงฺฆฺจ สรณํ คโต,
อุปาสกตฺตํ เวเทสึ-สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน,
อิเมสุ ตีสุ วตฺถูสุ-อุนฺนเมสุ นรุตฺตม,
จิตฺตํ ปสาทยิตฺวาน-สทฺธาย สรณํ วชา’ติ;’’
ราชา อวิรสุตํ สาสนปวตฺตึ อนุสฺสรมาโน เถรสฺส ตํ ‘‘สมณามยํ มหาราช ธมฺมราชสฺส สาวกา‘‘ติ วจนํ สุตฺวา อยฺยา นุ โข อาคตาติ ตาวเทว อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโน, สมฺโมทนียกถํ กุรุมาเนเยว ตสฺมึ ตานิปิ จตฺตาลีส ปุริสสหสฺสานิ อาคนฺตฺวา ตํ ปริวาเรสุํ. ตทา เถโร อิตเรปิ ชเน ทสฺเสสิ.
ราชา ทิสฺวา อิเม กทา อาคตาติ ปุจฺฉิ มยา สทฺธึเยว มหา ราชาติ. อิทานิ ปน ชมฺพุทีเป อฺฺโปิ เอวรูปา สมณา สนฺตีติ. มหาราช เอตรหิ ชมฺพุทีโป กาสาว ปชฺโชโต อิสิวาตปริวาโต, ตสฺมึ-
‘‘เต วิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ เจโตปริยาย โกจิทา,
ขีณาสาว อรหนฺโต-พหู พุทฺธสฺส สาวกาติ’’;
อถ ราชา ภนฺเต สฺเว รถํ เปเสสฺสามิ. ตํ อภิรูหิตฺวา อาคจฺเฉยฺยาถาติ วตฺวา ปกฺกากมิ เถโร อจิรปกฺกนฺตสฺส รฺโ สุมณสามเณรํ อามนฺเตสิ เอหิ ตฺวํ สุมน ธมฺมสวนกาลํ โฆเสหีติ สามเณโร อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺหิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน สกลตมฺพปณฺณิทีปํ สาเจนฺโต ธมฺมสวนกาลํ โฆเสสิ.
สามเณรสฺส สทฺทํ สุตฺวา ภุมฺมา เทวตา สทฺทมนุสฺสาเวสุ, เอเตนุปาเยน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคฺฉิ. เตน สทฺเทน ¶ มหาเทวตา สนฺนิปาโต อโหสิ เถโร มหนฺตํ เทวตา สนฺติปาตํ ทิสฺวา สมจิตฺตสุตฺตนฺตํ กเถสิ. กถา ปริโยสาเน อสงฺเขยฺยานํ เทวานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. พหู นาค สุปณฺณา จ สรเณสุ ปติฏฺหึสุ. อถ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ราชา เถรานํ รถํ เปเสสิ. เถรา น มยํ รถํ อารุหาม. คจฺฉ ตฺวํ, ปจฺฉา มยํ อาคจฺฉิสฺสามาติ วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อนุราธปุรสฺส ปจฺฉิมทิสาย ปมก เจติยฏฺาเน โอตรึสุ.
ราชาปิ สารถึ เปเสตฺวา อนฺโต นิเวสเน มณฺฑปํ ปฏิยาเทตฺวา จินฺเตสิ’ นิสีทิสฺสนฺติ นุ โข อยฺยา อาสเน น นิสีทิสฺสนฺตี‘‘ติ. ตสฺเสวํ จินฺตยนฺตสฺเสว สารถิ นครทฺวารํ ปตฺวา อทฺทส เถเร ปมตรํ อาคนฺตฺวา กายพณฺธนํ พณฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปนฺเต, ทิสฺวา อติวิย ปสนฺนมานโส หุตฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ อาคตา เทว เถราติ.
ราชา รถํ อารุฬฺหาติ ปุจฺฉิ น อารูฬฺหา เทว, อปิ จ ปจฺฉโต นิกฺขมิตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเร ิตาติ. ราชา รถํ น อารุภึสูตี สุตฺวา เตน หิ ภเณ ภุมฺมตฺถรณ สงฺเขเปน อาสนานิ ปฺาเปถาติ วตฺวา ปฏิปถา อาคมาสิ อมจฺจา ปถวิยํ ตฏฺฏิกํ ปฺาเปตฺวา อุปริ โกชวกาทีนิ วิจิตฺตตฺถรณานิ ปฺาเปสุํ ราชาปิ คนฺตฺวา เถเร วนฺทิตฺวา มหิณฺทตฺเถรสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา มหติยา ปูชาย จ สกฺกาเรน จ เถเร ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา อนุลาเทวี ปมุขา ปฺจ อิตฺถิสตานิ เถรานํ อภิวาทนํ ปูชาสกฺการฺจ กาโรนตูติ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร รฺโ สปริชนสฺส ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺเสนฺโต เปตวตฺถุํ-วิมานวตฺถุํ-สจฺจสํยุตฺตฺจ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตานิปิ ปฺจ อิตฺถิสตานิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกรึสุ.
ตทา นาครา เถรานํ คุเณ สุตฺวา เถเร ทฏฺุํ น ลภามาติ อุปกฺโกสนฺติ อถ ราชา อิธ โอกาโส นตฺถีติ จินฺเตตฺวา,’คจฺฉถ ภเณ หตฺถิสาลํ ปฏิชคฺคิตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ปฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา วิตานํ พณฺธิตฺวา มงฺคล หตฺถิฏฺาเน เถรานํ อาสนานิ ปฺาเปถา’ติ อาห, อมจฺจา ตถา อกํสุ.
เถโร ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา เทวทูตสุตฺตนฺตํ กเถสิ กถา ปริโยสาเน ปาณสหสฺสํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ ตถา หตฺถิสาลา สมฺพาธาติ ทกฺขิณทฺวาเร นณฺทนุยฺยาเน อาสนํ ปฺาเปสุํ. เถโร ตตฺถ นิสีทิตฺวา อาสิวิโสปม สุตฺตนฺตํ กเถสิ. ตมฺปิ สุตฺวา ปาณสหสฺสํ โสตาปตฺติผลํ ปฏิลภิ เอวํ อาคตทิวสโต ¶ ทุติยทิวเส อฑฺฒเตยฺยานํ ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เถรสฺส นณฺทนวเน อาคตาคตาหิ กุลิตฺถีหิ กุลสุณฺหาหิ กุลกุมารีหิ สทฺธิ สโมทมานสฺเสว สายณฺหสมโย ชาโต, เถโร กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา คจฺฉามิ’ทานิ มิสฺสก ปพฺพตนฺติ อุฏฺหิ. อมจฺจา มหาเมฆวนุยฺยาเน เถเร วาเสสุํ ราชาปิ โข ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เถรสฺส สมีปํ คนฺตฺวา สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิตฺวา กปฺปติ ภนฺเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโมติ ปุจฺฉิ. เถโร กปฺปติ มหาราชาติ อาห.
ราชา ตุฏฺโ สุวณฺณ ภึการํ คเหตฺวา เถรสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา มหาเมฆวนุยฺยานํ อทาสิ เถโร ปุนทิวเสปิ ราชเคเหเยว ภฺุชิตฺวา นณฺทนวเน อนมตคฺคิยานิ กเถสิ. ปุน ทิวเส อคฺคิกฺขณฺโธปม สุตฺตนฺตํ กเถสิ. เอเตเนว อุปาเยน สตฺต ทิวสานิ กเถสิ อฑฺฒ นจมานํ ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สตฺตเม ทิวเส ปน เถโร อนฺโตปุเร รฺโ อปฺปมาท สุตฺตนฺตํ กถยิตฺวา เจติยคิริเมว อคมาสิ.
อถ โข ราชา เถโร อายาจิโต สยเมวาคโต, ตสฺมา ตสฺส อนาปุจฺฉา คมนมฺปิ ภเวยฺยาติ จินฺเตตฺวา รถํ อภิรูหิตฺวา, เจติยคิรึ อคมาสิ มหตา ราชานุภาเวน คนฺตฺวา เถรานํ สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺโต อติวิย กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมิ. ตโต นํ เถโร อาห กสฺมา ตฺวํ มหาราช เอวํ กิลม มาโน อาคโตติ. ตุมฺเห มม คาฬฺหํ โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ คนฺตุกามา นุโขติ ชานนตฺถํ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช คนฺตุกามา, อปิ จ วสฺสุปนายิก กาโลนมายํ สมเณน นาม วสฺสุปนายิกํ านํ าตุํ วฏฺฏตีติ. ราชาปิ โข ตํขณํเยว กรณฺฑก เจติยงฺคณํ ปริกฺขิปิตฺวา อฏฺสฏฺิยา เลเณสุ กมฺมํ ปฏฺเปตฺวา นครเมว อคมาสิ.
เตปิ เถโร มหาชนํ โอวทมานา เจติยคิริมฺหิ วสฺสํ วสึสุ. อถายสฺมา มหามหิณฺโท วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ อุโปสถทิวเส ราชานํ เอตทโวจ จิรทิฏฺโ โน มหาราช สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิวาทน ปจฺจุปฏฺาน อฺชลิ กมฺม สามีจิ กมฺม กรณฏฺานํ นตฺถิ, เตนมฺหํ อุกฺกณฺิตาติ ตนุ ภนฺเต ตุมฺเห อโวจุตฺถ ปรินิพฺพุโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ กิฺจาปิ มหาราช ปรินิพฺพุโต, อถสฺส สรีรธาตุโย ติฏฺนฺตีติ. อฺา ตมฺภนฺเต ถูปํ ปติฏฺาเปมิ ภูมิภาคํ วิจินถาติ. อปิ จ ธาตุโย กุโต ลจฺฉามีติ สุมเนน สทฺธึ มนฺเตหิ มหาราชาติ ราชา สุมนํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ’กุโตทานิ ภนฺเตธาตุโย ลจฺฉามา’ติ สุมโน ¶ อาห-อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ มหาราช, วีถิโย โสธาเปตฺวา ธช ปตาก ปุณฺณฆฏาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา สปริชฺชโน อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา สพฺพตาลาวจเร อุปฏฺเปตฺวา มงฺคลหตฺถึ สพฺพาลงฺกาเรหิ ปติมณฺฑิตํ กาเรตฺวา อุปริ วสฺส เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สายณฺหสมเย มหานาควนุยฺยานาภิมุโข ยา หิ อทฺธา ตสฺมึ าเน ธาตุโย ลจฺฉสิติ, ราชา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ. เถโร เจติยคิริเมว อคมึสุ.
ตตฺรายสฺมา มหิณฺทตฺเถโร สุมน สามเณรมาห- คจฺฉ ตฺวํ สามเณร ชมฺพุทีเป อยฺยกํ อโสกธมฺมราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน เอวํ วเทหิ’สหาโย เต มหาราช เทวานมฺปิย ติสฺโส พุทฺธสาสเน ปสนฺโน ถูปํ ปติฏฺาเปตุกาโม ตุมฺหากํ กิร หตฺเถ ภควโต ปริภุตฺตปตฺโต เจวธาตุ จ อตฺถิ, ตมฺเม เทถา’ติ ตํ คเหตฺวา สกฺกํ เทวราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ตุมฺหากํ กิร มหาราช หตฺเถ ทฺเว ธาตุโย อตฺถิ ทกฺขิณทาา จ ทกฺขิณกฺขกฺจ, ตโตตุมฺเห ทกฺขิณทาํปูเชถ, ทกฺขิณกฺขกํ ปน มยฺหํ เทถาติ, เอวฺจ นํ วเทหิ กสฺมา ตฺวํ มหาราช อมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ ปหิณิตฺวา ปมชฺชิตฺถาติ.
สาธุ ภนฺเตติ โข สุมโน เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวเทว ปตฺตจีวรมาทาย เวหาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปาฏลิปุตฺตทฺวาเร โอรุยฺห รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ ราชา ตุฏฺโ สามเณรสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา โภเชตฺวา ภควโต ปตฺตํ คณฺเธหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา วรมุตฺตสทิสานํ ธาตูนํ ปูเรตฺวา อทาสิ.
โส ตุํ คเหตฺวา สกฺกํ เทวราชานํ อุปสงฺกมิ สกฺโก เทวาราชา สามเณรํ ทิสฺวา กึ ภนฺเต สุมน อาหิณฺฑสีติ อาห. ตฺวํ มหาราช อมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ ปหิณิตฺวา กสฺมา ปมชฺชสีติ, ตปฺปมชฺชามิ ภนฺเต, วเทหิ กึ กโรมีติ. ตุมฺหากํ กิร หตฺเถ ทฺเว ธาตุโย อตฺถิ ทกฺขิณทาา จ ทกฺขิณกฺขกฺจ, ตโต ตุมฺเห ทกฺขิณทาํ ปูเชถ ทกฺขิณกฺขกํ ปน มยฺหํ เทถาติ. สาธุ ภนฺเตติ โข สกฺโก เทวานมิณฺโท โยชนปฺปมานํ มณิถูปํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทกฺขิณกฺขกํ นีหริตฺวา สุมนสฺส อทาสิ.
โส ตํ คเหตฺวา เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺาสิ อถ โข มหิณฺทปมุขา สพฺเพ เต มหานาคา อโสกธมฺมราเชน ทินฺน ธาตุโย เจติยคิริยมฺหิเยว ปติฏฺาเปตฺวา ทกฺขิณกฺขกํ อาทาย วฑฺฒมานกจฺฉายาย มหานาค วนุยฺยานมคมํสุ. ราชาปิ โข สุมเนน วุตฺตปฺปการํ ปูชาสกฺการํ กตฺวา หตฺถิกฺขณฺธวรคโต สายํ มงฺคลหตฺถิมตฺถเก เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน มหานาค วนุยฺยานํ สมฺปาปุณิ.
อถสฺส ¶ เอตทโหสิ- สเจ อยํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธาตุ, ฉตฺตํ อปนมตุ, มงฺคลหตฺถิ ชณฺณุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺาหตุ, ธาตุ จงฺโคฏกํ มยฺหํ มตฺถเก ปติฏฺหตูติ สห รฺโ จิตฺตุปฺปาเทน ฉตฺตํ อปนมิ หตฺถิชณฺณุเกหิ ปติฏฺหิ ธาตุจงฺโคฏกํ รฺโ มตฺถเก ปติฏฺหิ ราชา อมเตเนวาภิสิตฺตคตฺโต ปรเมน ปีติปาโมชฺเชน สมนฺนาคโต หุตฺวา ปุจฺฉิ ธาตุํ ภนฺเต กึ กโรมีติ. หตฺถิกุมฺภิเยว ตาว มหาราช เปหีติ. ราชา ธาตุวงฺโคฏกํ หตฺถิกุมฺเภ เปสิ. ปมุทิโต นาโค กฺุจนาทํ นทิ มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสิสิ อุกทปริยนฺตํ กตฺวา มหาภูมิจาโล อโหสิ ปจฺจนฺเตปิ นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธาตุโย ปติฏฺหิสฺสนฺตีติ.
อถ โส หตฺถินาโค อเนก ตาลาวจรปริวุโต อติวิย อุฬาเรน ปูชาสกฺกาเรน สกฺกริยมาโน ปจฺฉิมทิสาภิมุโข หุตฺวา อปสกฺกนฺโต ยาว นครสฺส ปุรตฺถิม ทฺวารํ ตาว คนฺตฺวา ปุรตฺถิเมน ทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา สกลนคเร อุฬาราย ปูชาย กยิรามานาย ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ถูปารามสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค ปเภชวตฺถุ นาม กิร อตฺถิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุน ถูปารามาภิมุโข เอว ปฏินิวตฺติ. โส จ ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ธมฺมกรกํ กายพณฺธนํ อุทกสาฏีกํ ปติฏฺาเปตฺวา กตเจติยฏฺานํ โหตี. ตเทตํ วินฏฺเสุปิ เจติเยสุ เทวตานุภาเวน กณฺฏก สมากิณฺณสาขาหิ นานาคจฺเฉหิ ปริวุตํ ติฏฺติ. มา นํ โกจิ อุจฺจิฏฺา สุวิมล กจวเรหิ สนฺทุเสสีติ.
อถ ตสฺส หตฺถิโน ปุรโต คนฺตฺวา ราชปุริสา สพฺพ คจฺเฉ ฉิณฺทิตฺวา ภูมึ โสเธตฺวา ตํ หตฺถตลสทิสํ อกํสุ. หตฺถินาโค คนฺตฺวา ตํ านํ ปุรโต กตฺวา ตสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค โพธิรุกฺขฏฺเน อฏฺาสิ. อถสฺส มตฺถกโต ธาตุํ โอโรเปตุํ อารภึสุ นาโค โอโรเปตุํ น เทติ. เถรํ ปุจฺฉิ, กสฺมา ภนฺเต นาโค ธาตุํ โอโรเปตุํ น เทตีติ
อารุฬฺหํ มหาราช โอโรเปตุํ น วฏฺฏติติ. ตสฺมิฺจ กาเล อภยวาปิยา อุทกํ ชินฺนํ โหติ สมนฺตา ภูมิ ผลิตา สุอุทฺธรา มตฺติกปิณฺฑา. ตโต มหาชโน สีฆสีฆํ มตฺติกํ อาหริตฺวา หตฺถกุมฺภปฺปมาณํ วตฺถุมกาสิ. ตาวเทว ถูปกรณตฺถํ อิฏฺิกา กาตุํ อารภึสุ. ยาว อิฏฺิกา ปรินิฏฺนฺติ ตาว หตฺถินาโค กติปาหํ ทิวา โพธิรุกฺขฏฺาเน หตฺถิสาลายํ ติฏฺติ. รตฺติยํ ถูปปติฏฺาน ภูมิยํ ปริยายติ.
อถ วตฺถุํ วินาเปตฺวา ราชา เถรํ ปุจฺฉิ, กีทิโส ภนฺเต ถูโป กาตพฺโพติ. วีหิราสิ สทิโส มหาราชาติ, สาธุ ภนฺเตติ ราชา ชงฺฆปฺปมาณํ ¶ ถูปํ จินาเปตฺวา ธาตุโอโรปนตฺถาย มหาสกฺการํ กาเรสิ.
ตโต สกลนาครา จ ชานปทา จ ธาตุมฺห ทสฺสนตฺถํ สนฺติปตึสุ สนฺนิปติเต จ ตสฺมึ มหาชเน ทสพลสฺส ธาตุ หตฺถิกุมฺภโต สตฺตตาลปฺปมานํ เวหาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. เตหิ เตหิ ธาตุปฺปเทเสหิ ฉพฺพณฺณรํสิโย อุทกธรา จ อคฺคิกฺขณฺธา จ ปวตฺตนฺติ. สาวตฺถิยํ คณฺฑมฺพมูเล ภควตา ทสฺสิต ปาฏิหาริย สทิสํ เอว ปาฏิหาริยํ อโหสิ. ตฺจ โข เนว เถรานุภาเวนน เทวตานุภาเวน, อปิ จ โข พุทฺธานํเยว อานุภาเวน ภควา กิร ธรมาโนว อธิฏฺาสิ - ตมฺพปณฺณิทีเป อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณทิสาภาเค ปุริมกานํ ติณฺณํ พุทฺธานํ เจติยฏฺาเน มม ทกฺขิณกฺขกธาตุ ปติฏฺาน ทิวเส ยมกปาฏิหาริยํ โหตูติ.
เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา-พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา,
อจินฺติเยสุ ปสนฺนานํ-วิปาโก โหติ อจินฺติโยติ;
ธาตุสรีรโต นิกฺขนฺต อุทกผุสิเตหิ สกเลหิ ตมฺพปณฺณิทีปตเล น โกจิ อผุฏฺโกาโส นาม อโหสิ. เอวมสฺส ตํ ธาตุ สรีรํ อุทกผุสิเตหิ ตมฺพปณฺณิตฺถลสฺส ปริทาหํ วูปสเมตฺวา มหาชนสฺส ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา โอตริตฺวา รฺโ มตฺถเก ปติฏฺาสิ ราชา สผลํ มนุสฺสตฺตปฏิลาภํ มฺมาโน มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ธาตุํ ปติฏฺาเปสิ. สห ธาตุปติฏฺาเนน มหาภูมิจาโล อโหสิ นิฏฺิเต ปน ถูเป ราชา จ ราชา ภาติกา จ เทวิโย จ เท-นาค-ยกฺขานํ วิมฺภยกรํ ปจฺเจกํ ถูปมกํสุ.
เอวํ ชิโน ธาตุสรีรเกน
คโตปิ สนฺตึ ชนตาหิตฺจ,
สุขฺจ ธมฺมา พหุธา กเรยฺย
ิโต หิ นาโถนุกรํ กเรยฺย;
สาธุชน มโนปสาทนตฺถาย กเต ถูปวํเส ถูปาราม กถา,
๑๓. นิฏฺิตาย ปน ธาตุปูชาย ปติฏฺิเต ธาตุวเร มหิณฺทตฺเถโร มหาเมฆวนุยฺยานเมว คนฺตฺวาวาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ โข ปน สมเย อนุลาเทวี ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา เถรํ เอตทโวจ? ภนฺเต อนุลาเทวี ปพฺพชิตุกามา, ปพฺพาเชถ นนฺต น มหาราช อมฺหากํ มาตุคามํ ปพฺพาเชตุํ กปฺปติ. ปาฏลิปุตฺเต ปน มยฺหํ ภคินิ สงฺฆมิตฺตา เถรี นาม อตฺถิ, ตํ ปกฺโกสาเปหิ มหาราช, อิมสฺมิฺจ ทีเป ปุริมกานฺจ ¶ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ ปติฏฺํสิ อมฺหากมฺปิ ภควโต สรส รํสิชาล วิสฺสชฺชนเกน โพธินา ปติฏฺาตพฺพํ, ตสฺมา สาสนํ ปหิเณยฺยสิ ยถา สงฺฆมิตฺตา โพธึ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาติ.
ราชา เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตนฺโต อริฏฺํ นาม อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ อาห สกฺขิสฺสสิ ตฺวํ ตาต ปาฏลีปุตฺตํ คนฺตฺวา มหาโพธินา สทฺธึ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ อาเนตุนฺติ สกฺขิสฺสามิ เทว สเจ เม ปพฺพชฺชํ อนุชานิสฺสสีติ.
คจฺฉ ตาต เถรึ อาเนตฺวา ปพฺพชฺชาหีติ. โส รฺโ จ เถริสฺส จ สาสนํ คเหตฺวา เถรสฺส อธิฏฺานวเสน เอกทิวเส น ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ คนฺตฺวา นาวํ อภิรูหิตฺว สมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา ปาฏลีปุตฺตํ คนฺตฺวา รฺโ สาสนํ อาจิกฺขิ-ปุตฺโต เต เทว มหิณฺทเถโร เอวมาห. สหายสฺส กิร เต เทวานมฺปิยติสฺสสฺส ภาตุชายา อนุลาเทวี นาม ปพฺพชิตุกามา, ตํ ปพฺพาเชตุํ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ ปหิเณยฺยาถ, อยฺยาย เอว จ สทฺธึ มหาโพธินฺติ.
เถรสฺส สาสนํ อาโรเจตฺวา สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห. อยฺเย ตุมฺหากํ ภาตา มหิณฺทตฺเถโร มํ ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปเสสิ เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ ภาตุชายา อนุลาเทวี นาม ปฺจหิ กฺาสเตหิ ปฺจหิ จ อนฺเตปุริสา สเตหิ สทฺธึ ปพฺพชิตุกามาติ, ตํ กิร อาคนฺตฺวา ปพฺพาเชถาติ.
สา ตาว เทว ตุริต ตุริตา คนฺตฺวา รฺา ตฺैมตฺถํ อาโรเจตฺวา คจฺฉามหํ มหาราช ตมฺพปณฺณิทีปนฺติ อาห.
เตน หิ อมฺม มหาโพธึ คเหตฺวา คจฺฉาหีติ วตฺวา ปาฏลีปุตฺตโต ยาว มหาโพธิ ตาว มคฺคํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา สตฺตโยชนายามย ติโยชน วิตฺถตาย มหติยา เสนาย ปาฏลิปุตฺตโต นิกฺขมิตฺวา อริยสงฺฆํ อาทาย มหาโพธิสมีปํ อคมาสิ.
เสนาย สมุสฺสิต ธชปตากํ นานารตน วิจิตฺตํ อเนกาลงฺการ ปติมณฺฑิตํ นานาวิธ กุสุม สมากิณฺณํ อเนก ตุริย สํฆฺรฏฺํ มหาโพธึ ปริกฺขิปิ ตโต ราชา ปุปฺผ-คณฺธ-มาลาทีหิ ปูเชตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา อุฏฺาย อฺชลิมฺปคฺคยฺห ตฺวา สจฺจวจนกิริยาย โพธึ คณฺหิตุกาโม รตนปีํ อารุยฺห ตุลิกํ คเหตฺวา มโนสิลาย เลขํ กตฺวา ยทิ มหาโพธินา ลงฺกาทีเป ปติฏฺาตพฺพํ, ยทิ จาหํ พุทฺธสาสเน นิพฺเพมติโก ภเวยฺยํ, มหาโพธิ สยเมว อิมสฺมึ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺหตูติ สจฺจกิริยมกาสิ สห สจฺจกิริยาย ¶ โพธิสาขา มโนสิลาย ปริจฺฉินฺนฏฺาเนหิ ฉิณฺทิตฺวา คณฺธ กลล ปูรสฺส สุวณฺณกฏาหสฺส อุปริ อฏฺาสิ.
ตโต ราชา มหาโพธึ โพธิมณฺฑโต มหนฺเตน สกฺกาเรน ปาฏลีปุตฺตํ อาเนตฺวา สพฺพปริหารานิ ทตฺวา มหาโพธึ คงฺคาย นาวํ อาโรเปตฺวา สยมฺปิ นครโต นิกฺขมิตฺวา วิฺฌาฏวึ สมติกฺกมฺม อนุปุพฺเพน สตฺตทิวเสหิ ตามลิตฺตึ อนุปฺปตฺโต อนฺตรมคฺเค เทว-นาค-มนุสฺสา อุฬารํ มหาโพธิ ปูชมกํสุ.
ราชาปิ สมุทฺทตีเร สตฺตทิวสานิ มหาโพธึ เปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา โพธิมฺปิ สํงฺฆมิตฺตตฺเถริมฺปิ สปริวารํ นาวํ อาโรเปตฺวา คจฺฉติ วตเร ทสพลสฺส สรส รํสิชาลา มฺุจมาโน มหาโพธิ รุกฺโขติ กณฺทิตฺวา อฺชลิมฺปคฺคเหตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน อฏฺาสิ สาปิ โข มหาโพธิ สมรูฬฺหนาวา ปสฺสโต ปสฺสโต มหาราชสฺส มหาสมุทฺทตลํ ปกฺขณฺทิ มหาสมุทฺเทปิ สมนฺตา โยชนํ วีจิ วูปสนฺตา ปฺจวณฺณานิ ปทุมานิ ปุปฺผิตานิ อนฺตลิกฺเข ทิพฺพตุริยานิ วชฺชึสุ อากาเส ชล ถล สนฺนิสฺสิตาหิ เทวตาหิ ปวตฺติตา อติวิย อุฬาร ปูชา อโหสิ. เอวํ มหติยา ปูชาย สา นาวา ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ ปาวิสิ.
เทวานมฺปิยติสฺส มหาราชาปิ อุตฺตรทฺวารโต ปฏฺาย ยาว ชมฺพุโกลปฏฺฏนา มคฺคํ โสธาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา นครโต นิกฺขมน ทิวเส อุตฺตรทฺวาร สมีเป สทฺทสาลาวตฺถุสฺมึ ิโต ตาย วิภูติยา มหาสมุทฺเท อาคจฺฉนฺตํเยว มหาโพธึ เถรสฺสานุภาเวน ทิสฺวา ตุฏฺมานโส นิกฺขมิตฺวา สพฺพํ มคฺคํ ปฺจวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ โอกิรนฺโต อนฺตรนฺตรา ปุปฺผอคฺฆิยานิ เปนฺโต เอกาเหเนว ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ คนฺตฺวา สพฺพตาลาวจร ปริวุโต ปุปฺผ ธูปคณฺธาทีหิ ปูชยมาโน คลปฺปมํนํ อุทกํ โอรุยฺห อาคโต วต เรทสพลสฺส สรส รํสิชาลํ วิสฺสชฺชนโก โพธิรุกฺโขติ ปสนฺนจิตฺโต มหาโพธึ อุกฺขิปิตฺวา อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺเปตฺวา มหาโพธึ ปริวาเรตฺวา อาคเตหิ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ สทฺธึ สมุทฺทโต ปจฺจุตฺตริตฺวา สมุทฺทตีเร โพธึ เปตฺวา ตีณิ ทิวสานิ สกล ตมฺพปณฺณิ รชฺเชน ปูเชสิ.
อถ จตุตฺเถ ทิวเส มหาโพธึ อาทาย อุฬารํ ปูชํ กุรุมาโน อนุปุพฺเพน อนุราธปุรํ สมฺปตฺเต อนุราธปุเรปิ มหาสกฺการํ กตฺวา จาตุทฺทสี ทิวเส วฑฺฒมานกจฺฉายาย มหาโพธึ อุตฺตรทฺวาเรน ปเวเสตฺวา นครมชฺฌน อติหริตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ทกฺขิณทฺวารโต ปฺจธนุ สติเก าเน ยตฺถ อมฺหากํ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิโรธ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. ปุริมกา จ ตโย สมฺมาสมฺพุทฺธา สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทึสุ. ยตฺถ จ กกุสณฺธสฺส ภควโต สิรีสโพธิ, โกนาคมนสฺส ภควโต อุทุมฺพรโพธิ, กสฺสปสฺส ภควโต นิคฺโรธโพธิ, ปติฏฺาเปสิ -ตสฺมึ มหาเมฆวนุยฺยานสฺส ติลกภูเต กตภูมิ ปริกมฺเม ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺกฏฺาเน มหาโพธึ ปติฏฺาเปสิ.
เอวํ ลงฺกาหิตตฺถาย-สาสนสฺสจ วุทฺธิยา,
มหาเมฆวเน รมฺเม-มหาโพธิ ปติฏฺิโตติ;
โพธิ อาคมนกถา
๑๔. อนุลาเทวี ปฺจหิ กฺาสเตหิ ปฺจหิ อนฺเตปุริสา สเตหีติ มาตุคามสหสฺเสน สทฺธึ สงฺฆมิตฺตตฺเถริยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว สปริวารา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. อริฏฺโปิ โข รฺโ ภาคิเนยฺโย ปฺจหิ ปุริส สเตหิ สทฺธึ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สปริวาโร นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. อเถกทิวสํ ราชา โพธึ วนฺทิตฺวา เถเรน สทฺธึ ถูปารามํ คจฺฉติ. ตสฺส โลหปาสาทฏฺานํ สมฺปตฺตสฺส ปุริสา ปุปฺผานิ อาหรึสุ ราชา เถรสฺส ปุปฺผานิ อทาสิ. เถโร ปุปฺเผหิ โลหปาสาทฏฺานํ ปูเชสิ ปุปฺเผสุ ภูมิยา ปติต มตฺเตสุ มหาภูมิจาโล อโหสิ?
ราชา กสฺมา ภนฺเต ภูมิ จลิตานิ ปุจฺฉิ. อิมสฺมึ มหาราช โอกาเส อนาคเต สงฺฆสฺส อุโปสถาคารํ ภวิสฺสติ. ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ อาห. ปุน ตสฺส มหาเจติยฏฺานํ สมฺปตฺตสฺส จมฺปก ปุปฺผานิ อภิหรึสุ. ตานิปิ ราชา เถรสฺส อทาสิ. เถโร มหาเจติยฏฺานํ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา วนฺทิ ตาวเทว มหาปถวี สํกมฺปิ. ราชา ภนฺเต กสฺมา ปถวี กมฺปิตฺถาติ ปุจฺฉิ. มหาราช อิมสฺมึ าเน อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อสทิโส มหาถูโป ภวิสฺสติ. ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ อาห. อหเมว กโรมิ ภนฺเตติ. อลํ มหาราช ตุมฺหากํ อฺํ พหุํ กมฺมํ อตฺถิ. ตุมฺหากํ ปน นนฺตา ทุฏฺคามณี อภโย นาม กาเรสฺสตีติ.
อถ ราชา สเจ ภนฺเต มยฺหํ นนฺตา กริสฺสติ. กตํเยว มยาติ ทฺวาทสหตฺถํ ปาสาณตฺถมฺหํ อาหราเปตฺวา เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ นตฺตา ทุฏฺคามณิ อภโย นาม อิมสฺมึ ปเทเส ถูปํ กโรตีติ อกฺขรานิ ลิขาเปตฺวา ปติฏฺาเปสีติ อถ เทวานมฺปิยติสฺสราชา เจติยปปฺปเต นิหิตา สมฺมาสมฺพุทฺธ ภุตฺต ปตฺต ปูเรตฺวา อาหฏา ธาตุโยหตฺถิกฺขณฺเธน อาหราเปตฺวา สกลตมฺพปณฺณิทีเป ¶ โยชเน โยชเน ถูปํ กาเรตฺวา ธาตุโย ปติฏฺาเปสิ ภควโต ปตฺตํ ปน ราช เคเหยว เปตฺวา ปูชมกาสีติ.
นิธาเปตฺวาน สมฺพุทฺธ-ธาตุโย ปตฺตมตฺตกา,
การาเปสิ มหาราช-ถูเป โยชน โยชเนติ;
โยชนถูป กถา
อถ ราชา อฺานิ จ พหูนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา จตฺตาลีส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส อจฺจเยน ตํ กนิฏฺโ อุตฺติย ราชา ทสวสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส อจฺจเยน ตํ กนิฏฺโ มหาสีโว ทสวสฺสาเนว รชฺชํ กาเรสิ ตสฺส อจฺจเยน ตสฺสาปิ กนิฏฺโ สูรติสฺโส ทสวสฺสาเนว รชฺชํ กาเรสิ ตโต อสฺสนาวิก ปุตฺตา ทฺเว ทมิฬา สูรติสฺสํ คเหตฺวา ทฺเววีส วสฺสานิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสุํ. เต คเหตฺวา มุฏสีวสฺส รฺโ ปุตฺโต อเสโล นาม ทสวสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ อถ โจฬรฏฺโต อคนฺตฺวา เอฬาโร นาม ทมิโล อเสล ภูปตึ คเหตฺวา จตุจตฺตาลีส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ เอฬารํ คเหตฺวา ทุฏฺคามณิ อภโย ราชา อโหสิ.
ตทตฺถทีปนตฺถํ อยมนุปุพฺพกถา
๑๕. เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ กิร ทุติยภาติโก อุปราชา มหานาโค นาม อโหสิ. อถ รฺโ เทวี อตฺตโน ปุตฺตสฺส รชฺชํ อิจฺฉนฺติ ตรจฺฉนาวา วาปึ กโรนฺตสฺส อุปราชสฺสวิเสน อมฺพํ โยเชตฺวา อมฺพมตฺถเก เปตฺวา เปเสสิ เทวิยิ ปุตฺเต, อุปราเชน สทฺธึ คโต ภาชเน วิวเฏ สยเมว อมพํ คเหตฺวา ขาทิตฺวา กาลมกาสิ อุปราชา ตํ การณํ ตฺวา เทวิยา ภีโต ตโตเยว อตฺตโน เทวิฺจ พลวาหนฺจ คเหตฺวา โรหณํ อคมาสิ. ตสฺส อคฺคมเหสิ อนฺตรามคฺเค ยฏฺฏาลวิหาเร นาม ปุตฺตํ วิชายิ ตสฺส ติสฺโสติ ภาตุนาม’มกํสิ.
โส ตโต คนฺตฺวา มหาคาเม วสนฺโต โรหเณ รชฺชํ กาเรสิ ตสฺส อจฺจเยน ตสฺส ปุตฺโต ยฏฺฏาลติสฺโส มหาคาเมเยว รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส อจฺจเยน ตสฺสาปิ ปุตฺโต โคาภโย นาม ตตฺเถว รชฺชํ กาเรสิ. โคาภยสฺส ปุตฺโต กากวณฺณติสฺโส นาม ตตฺเถว รชฺชํ กาเรสิ. กากวณฺณติสฺส รฺโ กิร กลฺยาณิติสฺส รฺโ ธีตา วิหารมหาเทวี นาม อคฺคมเหสิ อโหสิ สา รฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา. ราชา ตาย สทฺธึ สมคฺควาสํ วสนฺโต ปฺุานิ กโรนฺโต วิหาสิ. อเถกทิวสํ เทวี ราชเคเหเยว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สายณฺหสมเย ¶ คณฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา ธมฺมํ โสตุํ วิหารํคตา, ตตฺถ นิปนฺนํ พาฬฺหคิลานํ อาสนฺนมรณํ สีลวนฺตํ สามเณรํ ทิสฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อตฺตโน สมฺปตฺตึ วณฺเณตฺวา มม ปุตฺตภาวํ ปตฺเถถ ภนฺเตติ ยาจิ.
โส น อิจฺฉิ, ยาปิ ปุนปฺปุน ยาจิเยว. สามเณโรปิ เอวํ สนฺเต สาสนานุคฺคหํ กาตุํ สกฺกาติสมฺปฏิจฺฉิตฺวา คตินิมิตฺตวเสน อุปฏฺิตมฺปิ เทวโลกํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกนฺติวเสน สุวณฺณ สิวิกาย คจฺฉนฺติยา เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสณฺธึ คณฺหิ.
สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ. ตสฺส คามณิ อภโยติ นามํ กรึสุ. อปรภาเค อปรมฺปิ ตสฺส ติสฺโสติ นามํ กรึสุ. คามณิ กุมาโร กเมน วฑฺเฒนฺโต โสฬส วสฺสิโก หุตฺวา หตฺถสฺส ถรา สิปฺเปสุ โกวิโท เตโชพล ปรกฺกม สมฺปนฺโน อโหสิ. อถ โข กากวณฺณติสฺส ราชา นณฺธิมิตฺโต-สุรนิมฺมโล-มหาเสโน-โคยิมฺพโร-เถรปุตฺตาภ- โย-ภรโณ-เวฬุสุมโน-ขฺจเทโว-ผุสฺสเทโว-ลภิยฺยวสโภติ อิเม ทสามหาโยเธ ปุตฺตสฺส สนฺติเก เปตฺวา วาเสสิ.
เตสํ อุปฺปตฺติกถา มหาวํสโต คเหตพฺพา ราชา ทสมหาโยธานํ ปุตฺตสฺส สกฺการสมํสกฺการํ กาเรสิ ติสฺสกุมารํ ชนปท รกฺขนตฺถาย ทีฆวาปิยํ เปสิ อเถกทิวสํ คามิณี กุมาโร อตฺตโน พลวาหน สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ทมิเฬหิ สทฺธึ ยุชฺฌสฺสามีติ รฺโ กถาเปสิ. ราชา ปุตฺตํ อนุรกฺขนฺโต อลํ โอรคงฺคนฺติ นิวาเรสิ. โส ยาว ตติยํ กถาเปสิ ราชา กุชฺฌิตฺวา เหมสงฺขลิกํ กโรถ พณฺธิตฺวา รกฺขิสฺสามีติ. อภโย ปิตุ รฺโ กุชฺฌิตฺวา ปลายิตฺวา มลยํ อคมาสิ ตโต ปฏฺาย ปิตริ ทุฏฺตฺตา ทุฏฺคามณีติ ปฺาโต ราชา ปุตฺตานํ กลหฏฺานํ อาคมนตฺถาย โยเธหิ สปถํ กาเรสิ.
อถ กากวณฺณติสฺส ราชา จตุสฏฺิวิหาเร กาเรตฺวา จตุสฏฺิ สํวจฺฉราเนว ตฺวา กาลมกาสิ ติสฺสกุมาโร ปิตุกาลกตภาวํ สุตฺวา ทีฆวาปิโต อาคนฺตฺวา ปิตุ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา มาตรํ - กณฺฑุล หตฺถิฺจ คเหตฺวา ภาตุ ภยา ทีฆวาปึ อคมาสิ. อมจฺจา สนฺนิปติตฺวา ตํ ปวตฺตึ วตฺวา ทุฏฺคามณิติสฺส สนฺติกํ เปเสสุํ. โส ตํ สาสนํ สุตฺวา ภุตฺตสาลํ อาคมฺม ภาตุ สนฺติกํ ทูเต เปเสตฺวา ตโต มหาคามํ อาคนฺตฺวา อภิเสกํ ปตฺวา มาตรํ กณฺฑุลหตฺถิฺจ เปเสตูติ ยาว ตติยํ ภาตุ สนฺติกํ เลขา เปเสตฺวา อเปสน ภาวํ ตฺวา ยุทฺธาย นิกฺขมิ. กุมาโรปิ ยุทฺธสชฺโชหุตฺวานิกฺขมิ. จุฬงฺคณิย ปิฏฺิยํ ทฺวินฺนํ ภาตูนํ มหายุทฺธํ อโหสิ.
เต ¶ กิร โยธา สปถสฺส กตตฺตา เตสํ ยุทฺเธ สหายา น ภวึสุ. ตทา รฺโ อเนกสหสฺส มนุสฺสา มรึสุ. ราชา ปรชฺชิตฺวา ติสฺสามจฺจํ ทิฆตุณิกํ วฬวฺจ คเหตฺวา ปลายิ. กุมาโร ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพณฺธิ. อนฺตเร ภิกฺขุ ปพฺพตํ มาเปสุํ. ตํ ทิสฺวา กุมาโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส กมฺมนฺติ ตฺวา นิวตฺติ ราชา ปลายิตฺวา กปฺปณฺทกร นทิยา ชลมาลติตฺถํ นาม คนฺตฺวํ ฉาโตมฺหิติ อาห. อมจฺโจ สุวณฺณสรเก ปกฺขิตฺตภตฺตา นิหริตฺวา อทาสิ.
ราชา กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา สงฺฆสฺส ทตฺวา ภฺุชามิติ สงฺฆสฺส-อมจฺจสฺส-วฬวาย-อตฺตโน จาติ จตุภาคํ กตฺวา กาลา โฆสาเปสิ ตทา ปิยงฺคุทิปโต กุฏุมฺพิยติสฺสตฺเถโร นาม อาคนฺตฺวา ปุรโต อฏฺาสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สงฺฆสฺส ปิตภาคํ อตฺตโน ภาคฺจ เถรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปึ อมจฺโจปิ อตฺตโน ภาคํ ปกฺขิปิ วฬวาปิ ทาตุกามา อโหสิ. ตสฺสาภิปฺปายํ ตฺวา อมจฺโจ ตสฺสาปิ ภาคํ ปตฺเต ปกฺขิปิ.
อิติ โส ราชา เถรสฺส ปริปุณฺณ ภตฺตปตฺตํ อทาสิ. เถโร ปตฺตํ คเหตฺวา คนฺตฺวา โคตมตฺเถรสฺส นาม อทาสิ. โส ปฺจสต ภิกฺขุ โภเชตฺวา ปุน ตโต ลทฺเธหิ ภาเคหิ ปตฺตปูเรตฺวา อากาเส ขิปิ ปตฺโต คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อฏฺาสิ ติสฺโส ปตฺตํ คเหตฺวา ราชานํ โภเชตฺวา ตโต สยํ ภฺุชิตฺวา วฬวํ โภเชสิ. ตโต ราชา สนฺนาหํ จุมฺพฏกํ กตฺวา ปตฺตํ วิสฺสชฺเชสิ. ตโต คนฺตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาสิ, ราชา ปุน มหาคามํ อาคนฺตฺวา เสนํ สงฺกฑฺฑิโว สฏฺิสหสฺสพลา คเหตฺวา ปุน ภาตรา สทฺธึ ยุชฺฌิ ตทา กุมารสฺส อเนก สหสฺสํ มนุสฺสา ปตึสุ.
กุมาโร ปลายิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา มหาเถรสฺส เคหํ ปาวิสิ.
ราชา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพณฺธนฺโต วิหารํ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา นิวตฺติ ปจฺฉา เถรา เต อุโภ ภาตโร อฺมฺํ ขมาเปสุํ. ตทา ราชา สสฺสกมฺมานิ กาเรตุํ ติสฺสกุมารํ ทีฆวาปิเมว ปหิณิตฺวา สยมฺปิ เภรํ จราเปตฺวา สสฺสกมฺมานิ กาเรสิ. อถ มหาชนสฺส สงฺคหํกตฺวา กุนฺเต ธาตุํ นิธาเปตฺวา พลวาหน ปริวุโต ติสฺสารามํ คนฺตฺวา สงฺฆํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต สาสนํ โชเตตุํ ปารคงฺคํ คมิสฺสามิ สกฺกาเรตุํ อมฺเหหิ สหคามิโน ภิกฺขุ เทถาติ อาห.
สงฺโฆ ปฺจสตภิกฺขุ อทาสิ. ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา กณฺฑุลหตฺถิมารุยฺห โยเธหิ ปริวุโต มหตา พลกาเยน ยุทฺธาย ¶ นิกฺขมิตฺวา มหิยงฺคณํ อาคนนฺตฺวา ตตฺถ ทมิเฬหิ สทฺธึ ยุชฺฌนฺโต มหิยงฺคเณ กฺจุก ถูปํ กาเรสิ. ตสฺส ถูปสฺส วิภาวนตฺถํ อยมานุปุพฺพกถา.
๑๖. ภควา กิร โพธิเต นวเม มาเส อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร ติโยชนายเต โยชนวิตฺถเต มหานาควนุยฺยาเน ยกฺขสมาคมํ อาคนฺตฺวา เตสํ ยกฺขานํ อุปริภาเค มหิยงฺคณ ถูปสฺส าเน เวหาสยํ ิโต วุฏฺิ วาตนฺธการาทีหิ ยกฺเข สนฺตาเสตฺวา เตหิ อภยํ ยาจิโต ตุมฺหากํ อภยํ ทสฺสามิ ตุมฺเห สมคฺคา มยฺหํ นิสีทนฏฺานํ เทถาติ อาห.
ยกฺขา, มาริส เต อิมํ สกลทีปํ เทมิ. อภยํ โน เทหีติ อาหํสุ. ตโต ภควา เตสํ ภยํ อปนุทิตฺวา เตหิ ทินฺนภภูมิยํ จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน เตโชกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ สมนฺตโต ชาเลตฺวา วฑฺเฒสิ. เต จมฺมขณฺเฑน อภิภูนา สมนฺตโต สาคร ปริยนฺเต ราสิภูตา อเหสุํ ภควา อิทฺธิพเลน คิริทีปํ นาม อิธาเนตฺวา ตตฺถ ยกฺเข ปเวเสตฺวา ทีปํ ยถาฏฺาเน เปตฺวา จมฺมขณฺฑํ สงฺขิปิ ตทา เทวตา สมาคโม อโหสิ. ตสฺมึ สมาคเม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ-ตทา.
‘‘เนเกสํ ปาณโกฏีนํ-ธมฺมาภิสมโย อหู,
สรเณสุ จ สีเลสุ-ิตา อาสุํ อสงฺขิยา;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา-เสเล สุมนกูฏเก,
มหาสุมน เทวิณฺโท-ปูชิยํ ยาจิ ปูฉิยํ;
สิรํ ปรามสิตฺวาน-นิลามลสิโรรุเห,
ปาณิมตฺเต อทา เกเส ตสฺส ปาณิหิโต ชิโน;
โส ตํ สุวณฺณิจงฺโคฏํ-จเรนาทาย สตฺถุโน, นิสินฺนฏฺาน รจิเต-นานารตนสฺจเย.
อุจฺจโต สตฺตรตเน-เปตฺวาน สิโรรุเห,
ตํ อิณฺทนีล ถูเปน-ปิทเหสิ นมสฺสิ จ’’;
ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ ธมฺมเสนาปติ สาริ ปุตฺตตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิโก สรภู นาเมโก เถโร จิตกโต คีวฏฺิธาตุ คเหตฺวา ภิกฺขุ สงฺฆปริวุโต อาคนฺตฺวา ตสฺมึเยว เจติเย ปติฏฺาเปตฺวา เมฆวณฺณปาสาเณหิ ฉาเทตฺวา ทฺวาทส หตฺถุพฺเพธํ ถูปํ กาเรตฺวา ปกฺกามิ. อถ เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ ภาตา จูฬาภโย นาม ตํ อพฺภุตํ เจติยํ ทิสฺวา ตึสหตฺถุพฺเพธํ เจติยํ กาเรสิ. อิทานิ ทุฏฺคามณีปิ อภยราชา มหิยงฺคณํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ ทมิเฬ มทฺทนฺโต อสิติหตฺถุพฺเพธํ กฺจุกเจติยํ กาเรตฺวา ปูชมกาสิ.
เอวมจฺจายิกํ ¶ กมฺมํ-กโรนฺตาปิ คุณากรา, กโรนฺติ ปฺุํ สปฺปฺา-สํสารภส ภีรุกาติ.
มหิยงฺคน ถูปกถา
๑๗. ตโต ราชา ทมิเฬหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา ฉตฺตทมิฬํ คณฺหิตฺวา ตตฺร พหุ ทมิเฬ ฆาเตตฺวา อมฺพติตฺถํ อาคนฺตฺวา อมฺพทมิฬํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิ. ตโต โอรุยฺห มหพฺพเล สตฺตทมิเฬ เอกาเหเนว คณฺหิ ตโต อนฺตรโสพฺเภ มหาโกฏฺ ทมิฬํ-โทณคาเม ควร ทมิฬํ-หาลโกเล มหิสฺสริย ทมิฬํ-นาฬิโสพฺเภ นาฬิก ทมิฬํ-ทิฆาภสคลฺลมฺหิ ทิฆาภย ทมิฬํ คณฺหิ. ตโต กจฺฉติตฺเถ กิฺจิสีส ทมิฬํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิ ตโต เว นคเร ตาฬ ทมิฬํ, ภาณกทมิฬฺจ-วหิฏฺเ วหิฏฺ ทมิฬํ=คามณิมฺหิ คามณิ ทมิฬํ-กุมฺพุคามมฺหิ กุมฺพุ ทมิฬํ-นณฺทิก คามมฺหิ นณฺทิก ทมิฬํ-ขาณุคามมฺหิ ขาณุ ทมิฬํ-ตมฺพุนฺนคามเก มาตุล ภาคิเนยฺเย ทฺเว ทมิเฬ คณฺหิ ตทา-
‘‘อชานิตฺวา สกํ เสนํ-ฆาเตนฺติ สชนา อิติ,
สุตฺวาน สจฺจกิริยํ-อกริ ตตฺถ ภุปติ;
รชฺชสุขาย วายาโม-นายํ มม กทาปิ จ,
สมฺพุทฺธสาสนสฺเสว-ปนาย อยํ มม;
เตน สจฺเจน เม เสนา-กาโยปคต ภณฺฑกํ,
ชาลวณฺณํว โหตูติ-ตํ ตเถว ตทา อหุ;’’
เอวํ ราชา คงฺคาตีเร ทมิเฬ ฆาเตสิ. ฆาติต โส สพฺเพ อาคนฺตฺวา วิชิต นคเร ปวิสึสุ. ตทา ราชา วิชิต นครํ คณฺหิตุํ วีมํสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตํ นณฺธิมิตฺตํ ทิสฺวา กณฺฑุลํ มฺุเจสิ. กณฺฑุโลปิ ตํ คณฺหิตุํ อาคฺฉิ ตทา นณฺธิมิตฺโต หตฺเถตหิ อุโภ ทนฺเต พาฬฺหํ คเหตฺวา ปีเฬตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปสิ. ราชา อุโภ วิมํเสตฺวา วิชิตนครํ อาคโต. ตโต ทกฺขิณทฺวาเร โยธานํ มหาสงฺคาโม อโหสิ ปุรตฺถิมทฺวาเร เวฬุสุมโน อสฺสํ อารุยฺห พหู ทมิเฬ ฆาเตสิ ทมิฬา อนฺโต ปิวิสิตฺวา ทฺวารํ ถเกสุํ. ตโต ราชา โยเธ วิสฺสชฺเชสิ, กณฺฑุลหตฺถิ นณฺธิมิตฺโต สุรนิมฺมโล จ ทกฺขิณทฺวาเร กมฺมํ กรึสุ มหาโสโณ โคยิมฺพโร เถรปุตฺตาภโย จาติ อิเม ตโย อิตเรสุ ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมํ กรึสุ.
ตฺจ นครํ ปริขาตฺตย ปริกฺขิตฺตํ, ทฬฺห ปาการ โคปุรํ, อโย ทฺวารยุตฺตํ อโหสิ กณฺฑุโล ชาณุหิ ตฺวา สิลา สุธา อิฏฺกา ภิณฺทิตฺวา อโยทฺวารํ ปาปุณิ ตทา ทมิฬา โคปุเร ตฺวา นานาวุธานิ ¶ ขิปึสุ ปกฺก อโยคุเฬ เจวปกฺกฏฺิต สิเลสฺจ หตฺถิปิฏฺิยํ ปกฺขิปึสุ? ตทา กณฺฑุโล เวทนฏฺโฏ อุทกฏฺานํ คนฺตฺวา อุทเก โอคาหิ. ตทา โคยิมฺพโร น อิทํ สุราปานํ ภวติ. อโยทฺวาร วิฆาฏนํ นาม, คจฺฉ ทฺวารํ วิฆาเฏหีติ อาห. ตํ สุตฺวา ชาตาภิมาโต กฺุจนาทํ กตฺวา อุทน อุคฺคมฺม ถเล อฏฺาสิ อถ หตฺถิเวชฺโช สิเลสํ โธวิตฺวา โอสธํ อกาสิ. ตโต ราชา หตฺถึ อารุยฺห ปาณินา กุมฺเภ ปรามสิตฺวา สกล ลงฺกาตเล รชฺชํ ตว ทมฺมีติ โตเสตฺวา วรโภชนํ โภเชตฺวา วณํ สาฏเกน เวเตฺวา สุวมฺมีตํ กตฺวา วมฺมปิฏฺิยํ มหิสจมฺมํ สตฺตคุณํ กตฺวา พณฺธิตฺวา ตสฺสุปริ เตลจมฺมํ พณฺธิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ โส อสนิ วิยคชฺชนฺโต คนฺตฺวา ทาาหิ ปทรํ วิชฺฌิตฺวา ปาเทน อุมฺมารํ หนิ. ทฺวารํ พาหาหิ สทฺธึ อโยทฺวารํ มหาสทฺเทน ภูมิยํ ปติ. โคปุเร ทพฺพสมฺภารํ ปน หตฺถิปิฏฺิยํ ปตนฺตํ ทิสฺวา นณฺธิมิตฺโต พาหาหิ ปหริตฺวา ปวฏฺเฏสิ ตทา กณฺฑุโล ทาาปีฬนเวรํ ฉฑฺเฒสิ.
ตโต กณฺฑุโล อตฺตโน ปิฏฺึ อารูหนตฺถาย นณฺธิมิตฺตํ โอโลเกสิ. โส ตยา กตมคฺเคน น ปวิสิสฺสามีติ อฏฺารส หตฺถุพฺเพธํ ปาการํ พาหุนา ปหริตฺวา อฏฺุสหปฺปมาณํ ปาการปฺปเทสํ ปาเตตฺวา สุรนิมฺมลํ โอโลเกสิ โสปิ เตน กตมคฺคํ อนิจฺฉนฺโต ปาการํ ลฑฺฑีตฺวา นครพฺภนฺตเร ปติ โคยิมฺพโรปิ - โสโณปิ - เถรปุตฺตาภโยปิ เอเกก ทฺวารํ ภิณฺทิตฺวา ปวิสึสุ-ตโต.
‘‘หตฺถิ คเหตฺวา รถจกฺกํ-มิตฺโต สกฏ ปฺชรํ,
นาฬิเกรตรุํ โคโ-นิมฺมโล ขคฺคมุตฺตมํ;
ตาลรุกฺขํ มหาโสโณ-เถรปุตฺโต มหาคทํ,
วิสุํ วิสุํ วีถิคตา-ทมิเฬ นตฺถ จุณฺณยุํ’’;
เอวํ วิชิตนครํ จตูหิ มาเสหิ ภิณฺทิตฺวา ทมิเฬ มาเรตฺวา ตโต คริโลกํ นาม คนฺตฺวา คิริย ทมิฬํ อคฺคเหสิ. ตโต มเหล นครํ คนฺตฺวา จตูหิ มาเสหิ มเหล ราชานํ คณฺหึ ตโต ราชา อนุรุธปุรํ คจฺฉนฺโต ปริโตกาสปพฺพเต นาม ขณฺธาวารํ นิวาเสตฺวา ตตฺถ ตฬากํ กาเรตฺวา เชฏฺมูลมาสมฺหิ อุทกกีฬํ กีฬิ. เอฬาโรปิ ทุฏฺคามณิสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา สฺเว ยุทฺธํ กริสฺสามาติ นิจฺฉยํ อกาสิ ปุนทิวเส สนฺนทฺโธ มหาปพฺพต หตฺถึ อารุยฺห มหา พลกาย ปริวุโต นิกฺขมิ. คามณีปิ มาตรา สทฺธึ มนฺเตตฺวา ทฺวตฺตึส พล โกฏฺเก กาเรตฺวา ฉตฺตธเร ราชรูปเก ตตฺถ ตตฺถ เปสิ. อพฺภนฺตร โกฏฺเก สยํ อฏฺาสิ.
ตโต ¶ สงฺคาเม วตฺตมาเน เอฬาร รฺโ ทีฆชตฺตุ นาม มหา โยโธ ขคฺคผลกํ คเหตฺวา ภูมิโต อฏฺารส หตฺถํ นภมุคฺคนฺตฺวา ราชรูปํ ฉิณฺทิตฺวา ปมํ พล โกฏฺกํ ภิณฺทิ เอวํ เสเสปิ พลโกฏฺเก ภิณฺทิตฺวา มหาคมณินา ตํ พลโกฏฺกํ อาคมิ. ตทา สุรนิมฺมโล รฺโ ปริคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน นามํ สาเวตฺวา ตํ อกฺโกสิ ตํ สุตฺวา ทีฆชนฺตุ ปมํ อิมํ มาเรมีติ กุชฺฌิตฺวา อากสมพฺภุคฺคนฺตฺวา อตฺตโนปริ โอตรนฺตํ ทิสฺวา สรนิมฺมโล อตฺตโน ผลกํ อุปนาเมสิ. อิตโรปิ ผลเกน สทฺธึ ตํ ภิณฺทิสฺส มีติ จินฺเตตฺวา ผลกํ ปหริ. อิตโร ผลกํ มฺุจิ, ทีฆชนฺตุ ผลกํ ฉิณฺทนฺโต ภูมิยํ ปติ. สุรนิมฺมโล ตํ สตฺติยา ปหริ, ผุสฺสเทโว ตํ ขเณ สงฺขํ ธมิ, อสนิสทฺโท วิย อโหสิ อุมฺมาทปฺปตฺตา วิย มนุสฺสา อเหสุํ. ตโต ทมิฬ เสนา ภิชฺชิตฺถ, เอฬาโร ปลายิตฺถ ตทาปิ พหุ ทมิเฬ ฆาเตสุํ.
‘‘ตตฺถ วาปิชลํ อาสิ-หตานํ โลหิตาวิลํ,
ตสฺมา กุลตฺถวาปีติ-นามโต วิสฺสุตา อหู;
จราเปตฺวา ตหึ เภรึ-ทุฏฺคามิณิ ภูปติ,
น หนิสฺสตุ เอฬารํ-มํ มฺุจิย ปโร อิติ;
สนฺนทฺโธ สยมารุยฺห-สนฺนทฺธํ กณฺฑุลํ กรึ,
เอฬารํ อนุพณฺธนฺโต-ทกฺขิณทฺวาร มาคมิ;
ปุเร ทกฺขิณภาคมฺหิ-อุโภ ยุชฺฌึสุ ภูมิปา,
โตมรํ ขิปิ เอฬาโร-คามณิ ตํ อวฺจยิ;
วิชฺฌาเปสิ จ ทนฺเตหิ-ตํ หตฺถึ สกหตฺถินา,
โตมรํ ขิปิ เอฬาโร-สหตฺถิ ตตฺถ โส ปติ;
ตโต วิชิต สงฺคาโม-สโยคฺคพลวาหโน,
ลงฺกา เอกาตปตฺตํ โส-กตฺวาน ปาวิสิ ปุรํ;’’
อถ ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา สมนฺตา โยชนปฺปมาเณ มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา เอฬาร รฺโ สรีรํ มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา กูฏาคาเรน เนตฺวา ฌาเปตฺวา ตตฺถ เตจิยํ กาเรตฺวา ปริหารมทาสิ. อชฺชปิ ราชาโน ตํ ปเทสมฺปตฺวา เภรึ น วาทาเปนฺติ. เอวํ ทุฏฺคามณิ อภย มหาราชา ทฺวตฺตึส ทมิฬ ราชาโน มาเรตฺวา ลงฺกาทีปํ เอกจฺฉตฺตมกาสิ.
ยทา ทุฏฺคามณิ วิชิตํ นครํ คณฺหิ ตทา ทีฆชนฺตุ โยโธ เอฬารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ภลฺลุกสฺส โยธ ภาวํ อาจิกฺขิตฺวา อิธาคมนตฺถาย ตสฺส สนฺติกํ เปเสสิ. ภลฺลุโกปิ เอฬารสฺส ทฑฺฒทิวสโต สตฺตเม ทิวเส สฏฺิยา ปุริส ¶ สหสฺเสหิ สทฺธึ โอติณฺโณ รฺโ มตภาวํ สุตฺวาปิ ลชฺชาย ยุชฺฌิสฺสามีติ มหาติตฺถโต นิกฺขมิตฺวา โกลมฺพหาลเก นาม คาเม ขณฺธาวารํ นิเวเสสิ. ราชาปิ ตสฺสา’คมนํ สุตฺวา สนฺนทฺโธ กณฺฑุลํ อารุยฺห โยธปริวุโต มหตา พลกาเยน อภินิกฺขมิ. ผุสฺสเทโวปิ ปฺจาวุธ สนฺนทฺโธ รฺโ ปจฺฉิมาสเน นิสีทิ. ภลฺลุโกปิ ปฺจาวุธ สนฺนทฺโธ หตฺถึ อารุยฺห ราชาภิมุโข อคฺฉิ. ตทา กณฺฑุโล ตสฺส เวคมณฺทิ ภาวตฺถํ สนิกํ สนิกํ ปจฺโจสกกิ เสนาปิ หตฺถินา สทฺธึ ตเถว ปจฺโจสกกิ.
ราชา ผุสฺสเทวํ อาห อยํ หตฺถิ ปุพฺเพ อฏฺวีสติยา ยุทฺเธสุ อปจฺโจสกกิตฺวา อิทานิ กสฺมา ปน ปจฺโจสกฺกตีติ. โส อาหาเทว. อมฺหากเมว ชโย อยํ คโช ชยภูมึ อเวกฺขนฺโต ปจฺโจสกฺกติ ชยภูมึ ปตฺวา สฺสตีติ? นาโคปิ ปจฺโจสกกิตฺว ปุร เทวสฺส ปสฺเส มหาวิหาร สีมนฺเต อฏฺาสิ.
ตโต ภลฺลุโก ราชาภิมุขา อาคนฺตฺวา ราชานํ อุปฺปณฺเฑสิ ราชาปิ ขคฺคตเลน มุขํ ปิธาย ตํ อกฺโกสิ รฺโ มุเข วิชฺฌิสฺสามีติ สรํ ขิปิ. โส ขคฺคตล มาคจฺจภูมิยํ ปติ, ภลฺลุโก มุเข วิทฺเธสฺมิติ สฺาย อุกฺกุฏฺิ, อกาสิ ตทา รฺโ ปจฺฉิมาสเน นิสินฺโน ผุสฺสเทโว รฺโ กุณฺฑลํ ฆเฏนฺโต ตสฺส มุเข กณฺฑํ ปาเตสิ รฺโ ปาเท กตฺวา ปตมานสฺส ชาณุมฺหิ อปเรน กณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา รฺโ สีสํ กตฺวา ปาเตสิ. ราชา ลทฺธชโย นครํ อาคนฺตฺวา สรํ อาหราเปตฺวา ปุงฺเขน อุชุกํ ปาเปตฺวา ตํ ปมาณํ กหาปณราสึ กตฺวา ผุสฺสเทวสฺส อทาสิ.
เอวํ ลงฺการชฺชํ เอกจฺฉตฺตํ กตฺวา ราชา โยธานํ ยถานุรูปํ านนฺตรํ อทาสิ. เถรปุตฺตาภโย ปน ทียมานํ ฏฺานนฺตรํ น คณฺหิ กสฺมา น คณฺหสิติ ปุจฺฉิโน ยุทฺธํ อตฺถิ มหาราชาติ อาหํ. อิทานิ เอกรชฺเช กเต กึ นาม ยุทฺธนฺติ ปุจฺฉิเต กิเลส โจเรหิ ยุชฺฌิสฺส มีติ อาห. ราชา ปุนปฺปุนํ นิวาเรสิ โสปิ ปุนปฺปุน ยาจิตฺวา ราชานฺุาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ปฺจ ขีณาสวสต ปริวาโร อโหสิ.
ตโต ราชา อตฺตโน ปาสาทตเล สิรีสยนคโต มหตึ สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อกฺโขภิณิ เสนาฆาตํ อนุสฺสริ. อนุสฺสรนฺตสฺส รฺโ มหนฺตํ เทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ สคฺค มคฺคนฺตราโย เม ภเวยฺยาติ.
ตทา ปิยงฺคุทีเป อรหนฺโต รฺโ ปริจิตกฺกํ ตฺวา ตํ อสฺสาเสตุํ อฏฺ อรหนฺเต เปสฺเส. เต อาคนฺตฺวา อาคตภาวา นิเวเทตฺวา ¶ ปาสาทตลํ อภิรุหึสุ ราชา เถเร วนฺทิตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา อาคต การณํ ปุจฺฉิ. เถราปิ อาคต การณํ วตฺวา รฺโ เตน กมฺมุนา สคฺค-โมกฺขนฺตรายภาวํ โพเธตฺว ปกฺกมึสุ ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อสฺสาสํ ปฏิลภิตฺวา วนฺทิตฺวา (เต วิสฺสชฺเชตฺวา) สิริสยนคโต ปุน จินฺเตสิ.
มาติปิตโร โข ปน มา โจ กทาจิปิ วินา สงฺเฆน อาหารํ ภฺุชถาติ อมฺเหหิ สปถํ กาเรสุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทตฺวา ภุตฺตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถิติ จินฺตยนฺโต สติสมฺโมเสน สงฺฆสฺส อทตฺวา ปาตราสกาเล ปริภุตฺตํ เอกํเยว มริจวฏฺฏึ อทฺทส. ทิสฺวา จ อยุตฺตํ มยา กตํ ทณฺฑกมฺมํ เม กาตพฺพนฺตี จินฺเตสิ อถ ราชา ฉตฺตมงฺคล สตฺตาเห วีติวตฺเต มหตา ราชานุภาเวน มหนฺเตน กีฬาวิธาเนน อุทกกีฬํ กีฬิตุํ อภิสิตฺตานํ ราชุนํ จาริตฺตานุ ปาลนตฺถฺจ ติสฺสวาปึ อคมาสิ. รฺโ สพฺพํ ปริจฺฉทํ อุปาหนฉตฺตานิ จ มริจวฏฺฏิ วิหารฏฺานมฺหิ ปยึสุ.
ตตฺราปิ ถูปฏฺาเน ราชปุริสา รฺโ สธาตุกํ กุนฺตํ อุชุกํ เปสุํ. ราชา ทิวสภาคํ โอโรธ ปริวุโต กีฬิตฺวา สายณฺเห ชาเต นครํ คมิสฺสาม กุนฺตํ วฑฺเฒถาติ อาห. ราชปุริสา กุนฺตํ คณฺหนฺตา จาเลตุํ นาสกฺขึสุ ราชเสน, ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สมาคนฺตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชสิ ราชาปิ มหนฺตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา หฏฺมานโส สมนฺตา อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา นครํ ปาวิสิ.
ตโต ราชา กุนฺตํ ปริกฺขิปาเปตฺวา เจติยํ ตํ ปริกฺขิปาเปตฺวา วิหารฺจ กาเรสิ. วิหาโร ตีหิ สํวจฺฉเรหิ นิฏฺาสึ ราชา วิหารมหตฺถาย สงฺฆํ สนฺนิปาเตสิ ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานิ ภิกฺขุนีนํ นวุติ สหสฺสานิ สนฺนิปตึสุ ตสฺมึ สมาคเม ราชา สงฺฆํ วนฺทิตฺวา เอวมาห ภนฺเต วิสฺสริตฺวา วินา สงฺเฆน มริจวฏฺฏิกํ ปริภฺุชึ ตทตฺถํ ทณฺฑกมฺมํ เม โหตูติ-สเจติยํ มริจวฏฺฏิยํ วิหารํ กาเรสึ ปติคณฺหาตุ ภนฺเต สงฺโฆ สเจติยํ วิหารนฺติ ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิหารํ อทาสิ.
วิหารสฺส สมนฺตโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนตฺถาย มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรสิ มณฺฑป ปาทา อภยวาปิยา ชเล ปติฏฺิตา อเหสุํ. เสโสกาเส กถาจนตฺถิ. ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สพฺพปริกฺขารํ อทาสิ. ตตฺถ สงฺฆตฺเถเรน ลทฺธ ปริกฺขาโร สตสหสฺสคฺฆนโก อโหสิ.
เอวํ- ¶
‘‘ยุทฺเธ ทาเน จ สูเรน-สูรินา รตนตฺตเม,
ปสนฺนามลจิตฺเตน-สาสนุชฺโชตนตฺถินา;
รฺา กตฺุนา เตน-ถูปการาปนาทิโต,
วิหารมหนนฺตานิ - ปูเชตุํ รตนตฺตยํ;
ปริจฺจตฺตธนาเนตฺถ-อนคฺฆานิ วิมฺุจิย,
เสสานิ โหนฺติ เอกาย-อูนา วิสติโกฏิโย;’’
เอวํ สปฺโ ภิทูเร อสาเร,
เทเห ธเน สงฺคมติกฺกมิตฺวา
กตฺวาน ปฺุํ สุขสาทนตฺถํ,
สารํ คเหตุํ สตตํ ยเตยฺยาติ;
มรีจวฏฺฏิ วิหารกถา
๑๘. ตโต ราชา จินฺเตสิ มหามหิณฺทตฺเถโร กิร มม อยฺยกสฺส เทวานมฺปิยติสฺส รฺโ เอวมาห. นตฺตา เต มหาราช ทุฏฺคามณิ อภโย วิสํ หตฺถสติกํ โสวณฺณมาลึ ถูปํ กาเรสฺสติ. สงฺฆสฺส จ อุโปสถาคารภูตํ นวภูมกํ โลหปาสาทํ กาเรสฺสตีติ จินฺเตตฺวา จ ปน โอโลเกนฺโต ราชเคเห กรณฺฑเก ปิตํ สุวณฺณปฏฺฏเลขํ ทิสฺวา ตํ วาเจสิ. อนาคเต จตฺตาลีสํ วสฺสสตํ อติกฺกมฺม กากวณฺณติสฺสสฺส ปุตฺโต ทุฏฺคามณิ อภโย อิทฺจิทฺจ กาเรสฺสตีติ สุตฺวา หฏฺโ อุทคฺโค อปฺโปเสิ-อยฺเยน กิร วตมฺหิ ทิฏฺโ มหา มหิณฺเทนาติ.
ตโต ปาโตว มหาเมฆวนํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา เอตทโวจ? ภนฺเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุโปสถาคารํ กตฺวา เทววิมาน สทิสํ ปาสาทํ กาเรสฺสามิ เทวโลกํ เปเสตฺวา ปเฏ วิมานาการํ ลิขาเปตฺวา เม เทถาติ? สงฺโฆ อฏฺ ขีณาสเว เปเสสิ. เต ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ทฺวาทสโยชนุพฺเพธา อฏฺจตฺตาลีส โยชน ปริกฺเขปํ กูฏาคารํ สหสฺส ปติมณฺฑิตํ นวภูมกํ สหสฺสคพฺภํ ขีรณ เทวธีตาย ปฺุานุภาวนิพฺพตฺตํ อากาสฏฺํ รตนปาสาทํ โอโลเกตฺวา หิงฺคุลเกน ปเฏ ตทาการํ ลิขิตฺวา อาเนตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุ สงฺโฆ รฺโ ปาเหสิ.
ตํ ทิสฺวา ราชา ตุฏฺมานโส ตทา ตํ เลขตุลฺยํ โลหปาสาทํ กาเรสิ. กมฺมนฺตารมฺภ กาเล ปน จตุสุ ทฺวาเรสุ อฏฺสตสหสฺสานิ หิรฺานิ ปาเปสิ ตทา จตุสุ ทฺวาเรสุ สหสฺส สหสฺสํ วตฺถปุฏานิ เจว คุฬ-เตล-สกฺขร-มธุปุรา อเนกสหสฺสจาฏิโย จ ¶ ปาเปสิ. ปาสาเท อมูลเกน กมฺมํ น กาตพฺพนฺติ เภรึ จารเปตฺวา อมูลเกน กตกมฺมํ อคฺฆาเปตฺวา การกานํ มูลํ ทาเปสิ. ปาสาโท เอเกเกน ปสฺเสน หตฺถสต หตฺถสตปฺปมาโณ อโหสิ ตถา อุพฺเพธน, นวภูมาโย จสฺส อเหสุํ เอเกกิสฺสา ภูมิยา สตํ สตํ กูฏาคารานิ, ตานิ สพฺพานิปิ รตนขจิตานิ เจว สุวณฺณ กิงฺกิณิกาปนฺติ ปริกฺขิตฺตานิ จ อเหสุํ เตสํ กูฏาคารานิ นานารตน ภูสิกา ปวาฬ เวทิกา เจว, ตาสํ ปทุมานิ จ นานารตน วิจิตฺตาเนว อเหสุํ. ตถา สหสฺสคพฺภา จ นานารตน ขจิตา สียปฺชร วิภูสิตา จ. เวสฺสวนสฺส นาริวาภนยานํ สุตฺวา ตทาการํ มชฺเฌ รตน มณฺฑปํ กาเรสิ.
โส อเนเกหิ รตนตฺถมฺเภหิ สีหวฺยคฺฆาทิ รูเปหิ เทวตา รูเปหิ จ ปติมณฺฑิโต สมนฺตโต โอลมฺพก มุตฺตา ชาเลน จ ปริกฺขิตฺโต อโหสิ ปวาฬเวทิกา จสฺส ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาว สตฺตรตน วิจิตฺตมณฺฑป มชฺเฌ ปน เอฬิกมย ภูมิยา ทนฺตมย ปลฺลงฺโก อโหสิ อปสฺเสนมฺปิ ทนฺตมยเมว, โส สุวณฺณสูริยมณฺฑเลหิ รชต จณฺท มณฺฑเลหิ มุตฺตามย ตารกาหิ จ วิจิตฺโต ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ นานารตนมย ปทุมานิ เจว ปสาท ชนกานิ จ ชาตกานิ อนฺตรนฺตรา สุวณฺณลตาโย จ กาเรสิ. ตตฺถ มหคฺฆํ ปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา มนฺุํ ทนฺต วิชนึ เปสิ. ปวาฬมย ปาทุกา กาเรสิ. ตถา ปลฺลงฺกสฺโสปริ เอฬิกภูมิยา ปติฏฺิตํ รชตมยทณฺฑํ เสตจฺจตฺตํ กาเรสิ. ตตฺถ สตฺตรตนมยานิ อฏฺมงฺคลานิ อนฺตรนฺตรา จ มณิมุตฺตามยา จตุปฺปาท ปนฺติโย จ กาเรสิ. ฉตฺตนฺเต จสฺส รตนมย ฆณฺฏาปนฺติโย โอลมฺพึสุ.
ปาสาโท ฉตฺตํ ปลฺลงฺโก มณฺฑโป จาติ จตฺตาโร อนคฺฆา อเหสุํ มหคฺฆานิ มฺจปีานิ ปฺตฺโว ตตฺถ มหคฺฆานิ กมฺพลานิ ภุมฺมตฺถรณานิ อตฺถราเปสิ อาวมน กุมฺหิ อุฬุงฺโก จ โสวณฺณมยาเยว อเหสุํ. เสส ปริโภค ภณฺเฑสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ทฺวารโกฏฺโกปิ มโนหร ปากาเรน ปริกฺขิตฺโต. ตมฺพโลหิฏฺิกาภิ ปน ฉาทิตตฺตา ปาสาทสฺส โลหปาสาโทติ โวหาโร อโหสิ.
เอวํ ตาวตึสภวเน เทวสภา วิย ปาสาทํ นิฏฺาเปตฺวา สงฺฆํ สนฺนิปาเตสิ. มริจวฏฺฏิ วิหารมเค วิย สงฺโฆ สนฺนิปติ. ปมภูมิยํ ปุถุชฺชนาเยว อฏฺํสุ ทุติยภูมิยา เตปิฏกา, ตติยาทิสุ ตีสุ ภูมิสุ กเมน โสตาปนฺน - สกทาคามิ - อนาคามิโน, อุปริ จตุสุ ภูมิสุ ขีณาสวาเยว อฏฺํสุ. เอวํ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา สงฺฆสฺส ปาสาทํ ทตฺวา มริจวฏฺฏิ วิหารมเห วิย สตฺตาหํ มหาทานมทาสีติ.
‘‘ปาสาทเหตุ ¶ จตฺตานิ-มหาจาเคน ราชินา,
อนคฺฆานิ เปตฺวาน-อเหสุํ ตึสโกฏิโย;’’
ปหาย คมนียนฺตํ-ทตฺวาน ธนสฺจยํ,
อนุคามิธนํ ทานํ-เอวํ กุพฺพนฺติ ปณฺฑิตา;
๑๙. อเถกทิวสํ ราชา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาโพธิ ปูชํ กาเรตฺวา นครํ ปวิสนฺโต ถูปฏฺาเน ปติฏฺิตํ สิลาถูปํ ทิสฺวา มหิณฺทตฺเถเรน วุตฺตวจนํ อนุสฺสริตฺวา มหาถูปํ กาเรสฺสามีติ กตสนฺนิฏฺาโน นครํ ปวิสิตฺวา มหํตลํ อารุยฺห สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา สิริสยนคโต เอวํ จินฺเตสิ มยา ทมิเฬ มทฺทมาเนน อยํ โลโก อติวิย ปีฬิโต, เกน นุ โข อุปาเยน โลกสฺส ปิฬนํ อกตฺวา ธมฺเมน สเมน มหา เจติยสฺส อนุจฺฉวิกํ อิฏฺกา อุปฺปาเทสฺสามีติ ตํ จินฺติตํ ฉตฺตํ อธิวตฺถา เทวตา ชานิตฺวา ราชา เอวํ จินฺเตสีติ อุคฺโฆเสสิ.
ปรมฺปราย เทวโลเกปิ โกลาหลมโหสิ ตํ ตฺวา สกฺโก เทวราชํ วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา’ตาต! วิสฺส กมฺม! ทุฏฺคามณิ อภย มหาราชา มหา เจติยสฺส อิฏฺกตฺถาย จินฺเตสิ. ตฺวํ คนฺตฺวา อุตฺตรปสฺเส นครโต โยชนปฺปมาเณ าเน คมฺภิร นทิยา ตีเร อิฏฺกา มาเปตฺวา เอหิ’ติ เปเสสิ.
ตํ ตฺวา วิสฺสกมฺม เทวปุตฺโต อาคนฺตฺวา ตตฺเถว มหาเจติยานุจฺฉวิกํ อิฏฺกา มาเปตฺวา เทวปุรเมว คโต. ปุน ทิวเส เอโก สุนขลุทฺโท สุนเข คเหตฺวา อรฺํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต ตํ านํ ปตฺวา อิฏฺกา อทิสฺวา จ นิกฺขมิ. ตสฺมึ ขเณ เอกา ภุมฺมา เทวตา ตสฺส อิฏฺกา ทสฺเสตุํ มหนฺตํ โคธาวณฺณํ คเหตฺวา ลุทฺทสฺส สุนขานฺจ อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา เตหิ อนุพทฺโธ อิฏฺกาภิมุขํ อตฺตฺวา อนฺตรธายิ.
สุนขลุทฺโท อิฏฺกา ทิสฺวา อมฺหากํ ราชา ถูปํ กาเรตุกาโม, มหนฺโต วต โน ปณฺณากาโร ลทฺโธติ หฏฺมานโส ปุน ทิวเส ปาโตจ อาคนฺตฺวา อตฺตนา ทิฏฺํ อิฏฺก ปณฺณาการํ รฺโ นิเวเทสิ. ราชา ตํ สาสนํ สุตฺวา อตฺตมโน หุตฺวา ตสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา ตํเยว อิฏฺก โคปนํ กาเรสิ. ตโต ราชา อหเมว อิฏฺโกโลกนตฺถาย คจฺฉามิ - กุนฺตํ วฑฺเฒถาติ อาห.
ตสฺมึเยว ขเณ ปุน อฺํ สาสนํ อาหรึสุ. นครโต ติโยชนมตฺถเก าเน ปุพฺพุตฺตรกณฺเณ อาจาร วิฏฺิคาเม ติยามรตฺตึ อภิปฺปวฏฺเฏ เทเว โสฬส กรีสปฺปมาเณ ปเทเส สุวณฺณพีชานิ อุฏฺหึสุ. ตานิ ปมาณโต อุกฺกฏฺานิ วิทตฺถิปฺปมาณานิ. โอมกานิ อฏฺงฺคุลปฺปมาณานิ อเหสุํ, อถ วิภาตาย รตฺติยา ¶ คามวาสิโน สุวณฺณพิชานิ ทิสฺวา ราฉา’รหํ วต ภณฺฑํ อุปฺปนฺนนฺติ สมนฺตโต อารกฺขา สํวิทหิตฺวา สุวณฺณพีชานิ ปาติยํ ปูเรตฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ ราชา เตสมฺปิ ยถารหํ สกฺการํ กาเรตฺวา เตเยว สุวณฺณ โคปเก อกาสิ.
อถ ตสฺมึเยว ขเณ อฺํ สาสนํ อาหรึสุ. นครโต ปาจีนปสฺเส สตฺตโยชน มตฺถโก าเน ปารคงฺคาย ตมฺพวิฏฺิ นาม ชนปเท ตมฺพโลหํ อุปฺปชฺชิ. คามิกา ปาตึ ปูเรตฺวา ตมฺพโลหํ คเหตฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ ราชา ยถานุรูปํ สกฺการํ เตสมฺปิ กาเรตฺวา เตเยว โคปเก อกาสิ.
ตทนนฺตรํ อฺํ สาสนํ อาหรึสุ. ปุรโต จตุโยชนมตฺถโก าเน ปุพฺพทกฺขิณ กณฺเณ สุมนวาปิคาเม อุปฺปลกุรุวิณฺท มิสฺสกา พหู มณโย อุปฺปชฺชึสุ คามิกา ปาตึ ปูเรตฺวา อาคนฺตฺวา มานโย รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา เตสมฺปิ สกฺการํ กาเรตฺวา เตเยว โคปเก อกาสิ.
ตทนนฺตรํ อฺมฺปิ สาสนํ อาหรึสุ. นครโต ทกฺขิณ ปสฺเส อฏฺโยชน มตฺถเก าเน อมฺพฏฺโกล ชนปเท เอกสฺมึ เลเณ รชตํ อุปฺปชฺชิ ตสฺมึ สมเย นครวาสิโก เอโก วาณิโช พหูหิ สกเฏหิ หฬิทฺทิ สิงฺคิเวราทีนมตฺถาย มลยํ คโต, เลณสฺส อวิทูเร สกฏานิ มฺุจิตฺวา ปโตททารุํ ปริเยสนฺโต ตํ ปพฺพตํ อภิรูฬฺโห เอกํ ปณสยฏฺึ อทฺทส.
ตสฺส มหนฺตํ จาฏิปฺปมาณํ เอกเมว ปณส ผลํ นรุณยฏฺึ นาเมตฺวา เหฏฺา ปาสาณปิฏฺิยํ อฏฺาสิ. โส ตํ ผลภาเรน นมิตํ ทิสฺวา อุปคนฺตฺวา หตฺเถน ปรามสิตฺวา ปกฺกภาวํ ตฺวา วณฺฏํ ฉิณฺทิ ปณสยฏฺิ อุคฺคนฺตฺวา ยฏาฏฺานํ อฏฺาสิ วาณิโช อคฺคํ ทตฺวา ภฺุชิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา กาลํ โฆเสสิ. ตทา จตฺตาโร ขีณาสว อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต ปาตุรเหสุํ. วาณิโช เต ทิสฺวา อตฺตมโน ปาเท วนฺทิตฺวา นิสีทาเปตฺวา ตสฺส ผลสฺส วณฺฏาสมนฺตา วาสิยา ตจฺเฉตฺวา อปสฺสยํ ลฺุจิตฺวา อปนาเมสิ. สมนฺตโต ยุสํ โอตริตฺวา อปสฺสยานิตํ อาวาฏํ ปูเรสิ วาณิโช มโนสิโลทกวณฺณ ปณสยุสํ ปตฺเต ปูเรตฺวา อทาสิ. เต ขีณาสวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปกฺกมึสุ.
โส ปุน กาลํโฆเสสิ อฺเ จตฺตโร ขีณาสวา อาคมึสุ. เตสมฺปิ หตฺถโต ปตฺเต คเหตฺวา สุวณฺณวณฺเณหิ ปน สมิฺเชหิ ปูเรตฺวา อทาสิ เตสุ ตโย เถรา อากาเสน ปกฺกมึสุ อิตโร อิณฺทคุตฺตตฺเถโร นาม ขีณาสโว ตสฺส ตํ รชตํ ¶ ทสฺเสตุกาโม อุปริ ปพฺพตา โอตริตฺวา ตสฺส เลณสฺส อวิทูเร นิสีทิตฺวา ปณส มิฺชํ ปริภฺุชติ อุปาสโก เถรสฺส คตกาเล อวเสส มิฺชํ อตฺตนาปิ ขาทิตฺวา เสสกํ ภณฺฑิกํ กตฺวา อาทาย คจฺฉนฺโต เถรํ ทิสฺวา อุทกฺจ ปตฺตโธวนสาขฺจ อทาสิ.
เถโรปิ เลณทฺวาเรน สกฏ สมีปคามิ มคฺคํ มาเปตฺวา อิมินา มคฺเคน คจฺฉ อุปาสกาติ อาห. โส เถรํ วนฺทิตฺวา เตน มคฺเคน คจฺฉนฺโต เลณทฺวารํ ปตฺวา สมนฺตา เลณํ โอโลเกนฺโต ตํ รชตราสึ ทิสฺวา รชตปิณฺฑํ คเหตฺวา จาสิยา ฉิณฺทิตฺวา รชตภาวํ ตฺวา มหนฺตํ สชฺฌปิณฺฑํ คเหตฺวา สกฏ สนฺติกํ คนฺตฺวา ติโณทก สมฺปนฺเน าเน สกฏานิ นิเวเสตฺวา ลหุํ อนุราธปุรํ คนฺตฺวา รฺฺโ ทสฺเสตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทสิ ราชา ตสฺสาปิ ยถารหํ สกฺการํ กาเรสิ.
ตทนฺตรํ อฺมฺปิ สาสนํ อาหรึสุ นครโต ปจฺฉิม ทิสาภาเค ปฺจ โยชน มตฺถเก าเน อุรุเวล ปพฺพต มหามลกมตฺตา ปจาฬ มิสฺสกา สฏฺิ สกฏปฺปมาณมุตฺตา สมุทฺทโต ถลมุคฺคมึสุ เกวฏฺฏา ทิสฺวา ราชารหํ วต ภณฺฑํ อุปฺปนฺนนฺติ ราสึ กตฺวา อารกฺขํ ทตฺวา ปาตึ ปูเรตฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ ทสฺเสตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทสุํ. ราชา เตสมฺปิ ยถารหํ สกฺการํ กาเรสิ.
ปุน อฺํ สาสนํ อาหรึสุ นครโต ปจฺฉิมุตฺตร กณฺเณ สตฺตโยชน มตฺถเก าเน เปฬิวาปิ คามสฺส วาปิยา โอติณฺณ กณฺทเร ปุลิน ปุฏฺเ นิสทโปตปฺปมาณ ทีฆโต วิทตฺถิจตุรงฺคุลา อุมฺมาปุปฺผวณฺณา จตฺตาโร มหามณิ อุปฺปชฺชึสุ. อเถโก มตฺโต นาม สุนขลุทฺโท สุนเข คเหตฺวา ตตฺถ วิจรนฺโต ตํ านํ ปตฺวา ทิสฺวา ราชารหํ วต ภณฺฑนฺติ วาลิกาหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตฺวา รฺโ นิเวเทสิ. ราชา ตสฺสาปิ ยถารหํ สกฺการํ กาเรสิ. เอวํ ราชา ถูปตฺถาย อุปฺปนฺนานิ อิฏฺกาทีนิ ตทเหว อสฺโสสิ อิฏฺก รชตานํ อุปฺปนฺนฏฺานํ เตเนว นามํ ลภิ.
ถูปสาธน ลาภกถา
๒๐. อถ ราชา ถูปตฺถาย อุปฺปนฺนานิ สุวณฺณาทีนิ อาหราเปตฺวา ภณฺฑาคาเรสุ ราสึ กาเรสิ ตโต สพฺพสมฺภาเร สมตฺเต วิสาข ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปตฺต วิสาข นกฺขตฺเต มหาถูปกรณตฺถาย ภูมิปริกมฺมํ อารภิ. ราชา ถุปฏฺาเน ปติฏฺาปิตํ สิลาถูปํ หราเปตฺวา ถิรภาวตฺถาย สมนฺตโต หตฺถิปาการ ปริยนฺตํ คมฺภีรโต สตรตนปฺปมาณํ ภูมึ ขนาเปตฺวา ปํสุํ อปเนตฺวา ¶ โยเธหิ คุฬปาสาเณ อตฺถราเปตฺวา กมฺมารกูเฏหิ อาหนาเปตฺวา จุณฺณวิจุณฺเณ กาเรสิ.
ตโต จมฺมวินทฺเธหิ ปาเทหิ มหา หตฺถีหิ มทฺทาเปตฺวา ปาสาณโกฏฺฏิมสฺสุปริ นวนีต มตฺติกํ อตฺถราเปสิ. อากาส คงฺคายหิ ติปติตฏฺาเน อุทกพินฺทูนิ อุคฺคนฺตฺวา สมนฺตา ตึส โยชนปฺปมาณปเทเส ปตนฺติ ยตฺถ สยฺชาตสาลี อุปฺปชฺชตฺติ ตํ านํ นิจฺจเมว ตินฺตตฺตา นินฺตสีสโกฬํ นาม ฉาตํ. ตตฺถ มตฺติกา สุขุมุตฺตา นวนีต มตฺติกาติ วุจฺจติ.
ตํ ตโต ขีณสวา สามเณรา อาหรนฺติ ตาย สพฺพตฺถ มตฺติกากิจฺจนฺติ าตพฺพํ. มตฺติโกปริ อิฏฺกา อตฺถราเปสิ. อิฏฺโกปริ ขรสุกมฺมํ, ตสฺโสปริกุรุวิณฺทปาสาณํ, ตสฺโสปริอโยชาลํ, ตสฺโสปริ ขีณาสว สามเณเรหิ หิมวนฺตโต อาหฏํ สุคณฺธมารุมฺพํ, ตสฺโสปริ ขีรปาสาณํ, ตสฺโสปริ เอฬิกปาสาณํ, ตสฺโสปริ สีลํ อตฺถราเปสิ. สพฺพมตฺติกากิจฺเจ นวนีตมตฺติกา เอว อโหสิ.
สิลาสตฺถาโรปริ รโสทก สนฺตินฺเตน กปิตฺถ นิยฺยาเสน อฏฺงฺคุลพหลตมฺพโลหปฏฺฏํ, ตสฺโสปริ ติลเตลยนฺตินฺตาย มโนสิลาย สตฺตงฺคุล พหลํ รชตปฏฺฏํ อตฺถราเปสิ เอวํ ราชา สพฺพากาเรน ภูมิปริกมฺมํ การาเปตฺวา อาสาฬหิ สุกฺกปกฺขสฺส จาตุทฺทส ทิวเส ภิกฺขุสงฺฆา สนฺนิปาเตตฺวา เอวมาห. สฺเว ปุณฺณมุโปสถทิวเส อุตฺตราสาฬฺห นกฺขตฺเตน มหาเจติเย มงฺคลิฏฺกํ ปติฏฺาเปสฺสามิ สฺเว ถูปูฏฺาเน สพฺโพ สงฺโฆ สนฺติปตตูติ นคเร เภรึ จราเปสิ มหาชโน อุโปสถิโก หุตฺวา คณฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา ถูปฏฺาเน สนฺนิปตตูติ.
ตโต วิสาขสิริ เทวนามเก ทฺเว อมจฺเจ อาณาเปสิ. ตุมฺเห คนฺตฺวา มหา เจติยฏฺานํ อลงฺกโรถาติ. เต คนฺตฺวา สมนฺตโต รชตปฏฺฏวณฺณวาลุกํ โอกีราเปตฺวา ลาชปฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา กทลิโตรณํ อุสฺสาเปตฺวา ปุณฺณฆเฏ ปาเปตฺวา มณิวณฺเณ เวฬุมฺหิ ปฺจปณฺณธชํ พณฺธาเปตฺวา คณฺธสมฺปนฺนานิ นานาวิธ กุสุมานิสณฺถราเปตฺวา นานาปฺปกาเรหิ ตํ านํ อลงฺกรึสุ.
อถ ราชา สกลนครฺจ วิหารคามิ มคฺคฺจ อลงฺการาเปสิ ปภาตาย รตฺติยา นคเร จตุสุ ทฺวาเรสุ มสฺสุ กมฺมตฺถาย นหาปิเต, นหาปนตฺถายนหาปนเก, อลงฺการตฺถาย กปฺปเกว นานาวิราค วตฺถ คณฺธมาลาทีนิ จ สูปวฺยฺชน สมฺปนฺนานิ มธุรภตฺตานิ จ ปาเปตฺวา สพฺเพ นครา จ ชานปทา จ ยถารุจึ มสฺสูกมฺมํ กาเรตฺวา นหาตฺวา ภฺุชิตฺวา วตฺถาภรณาทีหิ อลงฺกริตฺวา มหาเจติยฏฺานํ อาคจฺฉนฺตูติ อายุตฺตเกหิ อาโรจาเปสิ.
สยมฺปิ ¶ สพฺพาภรณ วิภูสิโต จตฺตาลีส ปุริส สหสฺเสหิ สทฺธึ อุโปสโก หุตฺวา อเนเกหิ สุมณฺฑิต ปสาธิเตหิ อมจฺเจหิ คหิตารกฺโข อลงฺกตาหิ เทวกฺ ปมาหิ นาฏกิตฺถิหิ ปริวุโต อมรคณ ปริวุโต เทวราชา วิย อตฺตโน สิริสมฺปตฺติหา มหาชนํ โตสยนฺโต อเนเกหิ ตุริย สงฺฆุฏฺเหิ วตฺตมาเนหิ อปรณฺเห มหาถูปฏฺานํ อุปคฺชิ. มหา เจติยฏฺาน มงฺคลตฺถาย ปุฏพทฺธานิ วตฺถานิ อฏฺุตฺตร สหสฺสํ ปาเปสิ. จตุสุ ปสฺเสสุ วตฺถราสึ กาเรสิ เตล-มธุ-สกฺกร-ผาณิตาทีนิ จ ปาเปสิ.
อถ นานาเทสโต พหู ภิกฺขู อาคมึสุ ราชคหา สมนฺตา อิณฺทิคุตฺตตฺเถโร นาม อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ คเหตฺวา อากาเสนาคฺฉิ ตถา พาราณสิยํ อิสิปตเน มหา วิหารโต ธมฺมเสนตฺเถโร นาม ทฺวาทส ภิกฺขุสหสฺสานิ. สาวตฺถิยํ เชตวน วิหารโต ปิยทสฺสิ นาม เถโร สฏฺิ ภิกฺขุ สหสฺสานิ เวสาลิยํ มหา วนโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถโร อฏฺารส ภิกฺขุ สหสฺสานิ, โกสมฺพิยํ โฆสิตารามโต มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ. อุชฺเชนิยํ ทกฺขิณคิริ มหา วิหารโต ธมฺมรกฺขิตตฺเถโร จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ-ปาฏลิปุตฺเต อโสการามโต มิตฺติณฺณตฺเถโร ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานิ สฏฺิฺจ สหสฺสานิ คณฺธาร รฏฺโต อตฺตินฺน เถโร นาม ภิกฺขูนํ ทฺเว สตสหสฺสานิ อสีติฺจ สหสฺสานิ. มหาปลฺลว โภคโต มหาเทวตฺเถโร ภิกฺขูนํ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ สฏฺิฺจ สหสฺสานิ โยนกรฏฺเ อลสณฺทา นครโต โยนก ธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ตึส ภิกฺขุ สหสฺสานิ. วิฺฌาฏวิวตฺตนิย เสนาสนโต อุตฺตรตฺเถโร อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ. มหาโพธิมณฺฑ วิหารโต จิตฺตคุตฺตตฺเถโร ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ วนวาสิโภคโต จณฺทคุตฺตตฺเถโร อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ. เกลาส มหาวิหารโต สุริภคุตฺตตฺเถโร ฉนฺนวุติ สหสฺสานิ คเหตฺวา อากาเสนาคฺฉิ.
‘‘ภิกฺขูนํ ทีปวาสีนํ-อาคตานฺจ สพฺพโส,
คณนาย ปริจฺเฉโท-โปราเณหิ น ภาสิโต;
สมาคตานํ ภิกฺขูนํ-สพฺเพสํ ตํ สมาคเม,
วุตฺตา ขีณาสวาเยว-เต ฉนฺนวุติ โกฏิโย;’’
อถ สงฺโฆ ปริกฺขิตฺต ปวาฬเวทิกา วิย มชฺเฌ รฺโ โอกาเส เปตฺวา อฺมฺํ อฆฏฺเฏตฺวา อฏฺาสิ. ปาจินปสฺเส พุทฺธรกฺขิตนามโก ขีณาสาวตฺเถโร อตฺตนาสทิสนามเก ปฺจสตขีณาสเว คเหตฺวา อฏฺาสิ. ตถา ทกฺขิณปสฺเส ปจฺฉิมปสฺเส อุตฺตรปสฺเส ¶ จ ธมฺมรกฺขิต - สงฺฆรกฺขิต - อานณฺท นามกา ขีณาสวตฺเถรา อตฺตนา สทิสนามเก ปฺจปฺจสต ขีณาสเว คเหตฺวา อฏฺํสุ ปิยทสฺสิ นาม ขีณาสวตฺเถโร มหาภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา ปุพฺพุตฺตร กณฺเณ อฏฺาสิ.
ราชา กิร สงฺฆมชฺฌํ ปวิสนฺโตเยว สเจ มยา กยิรมานํ เจติยกมฺมํ อนนฺตราเยน นิฏฺํ คจฺฉติ ปาจิน-ทกฺขิณ-ปจฺฉิม-อุตฺตรปสฺเสสุ พุทฺธรกฺขิต-จมฺมรกฺขิต-สงฺฆรกฺขิต-อานณฺท นามกา เถรา อตฺตนาสทิสนามเก ปฺจปฺจสตภิกฺขุ คเหตฺวา ติฏฺนฺตุ ปิยทสฺสิ นาม เถโร ปุพฺพุตฺตรกณฺเณ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา ติฏฺตูติ จินฺเตสิ. เถราปิ รฺโ อธิปฺปายํ ตฺวา ตถา ิตาติ วทนฺตี สิทฺธตฺเถโร ปน มงฺคโล-สุมโน-ปทุโม-สีวลิ-จณฺทคุตฺโต-สูริยคุตฺโต-อิณฺทคุ- ตฺโต-สาคโร-จิตฺตเสโน -ชยเสโน-อจโลติ อิเมหิ เอกาทสหิ เถเรหิ ปริวุโต ปุณฺณฆเฏ ปูรโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺาสิ.
อถ ราชา ตถา ิตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ปุณฺณสฏฏฺานํ ปวิสิตฺวา สุยณฺณขีเล ปฏิมุกฺกํรชตมยํ ปริพฺภมน ทณฺฑํ วิชฺชมานมาตาปิตูนํ อุภโต สุชาเตน สุมณฺฑิต ปสาธิเตน อภิมงฺคล สมฺมเตน อมจฺจปุตฺเตน คาหาเปตฺวา มหนฺตํ เจติยาวฏฺฏํ กาเรตุํ อารภิ. ตถา กาเรนฺตํ ปน สิทฺธตฺถตฺเถโร นิวาเรสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ - ยทิ มหาราชา มหนฺตํ เจติยํ กโรติ, อนิฏฺิเตเยว มริสฺสติ อนาคเต ทุปฺปริหริยฺจ ภวิสฺสตีติ. ตสฺมึ ขเณ ภิกฺขุสงฺโฆ มหา ราช เถโร ปาณฺฑิโต, เถรสฺส วจนํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อาห.
ราชา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อธิปฺปายํ ตฺวา เถโร กโรตีติ มฺมาโน กีทิสํ ภนฺเต ปมาณํ กโรมีติ อาห. เถโร มม คตคตฏฺานโต เจติยาวฏฺฏํ กโรหีติ วตฺวา อุปทิสนฺโต อาวิชฺฌิตฺวา อคมาสิ. ราชา เถรสฺส วุตฺตนเยน เจติยาวฏฺฏํ กาเรตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา นามํ ปุจฺฉิตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วมฺพตฺวา ปริวาเรตฺวา ิเต เสส เอกาทส เถเร จ อุปสงฺกมิตฺวา ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เตสํ นามานิ จ ปุจฺฉิตฺวา ปริพฺภมน ทณฺฑคาหกสฺส อมจฺจ ปุตฺตสฺส ตาม ปุจฺฉิ.
อหํ เทว สุปฺปติฏฺิต พฺรหฺมา นามาติ วุตฺเต ตว ปิตา กึ นาโมติ ปุจฺฉิตฺวาน นณฺทิเสโน นามาติ วุตฺเต มาตุนามํ ปุจฺฉิ. สุมนาเทวี นามาติ วุตฺเต สพฺเพสํ นามานิ อภิมงฺคลสมฺมตานิ, มยา กยรมานํ เจติยกมฺมํ อวสฺสํ นิฏฺานํ คจฺฉติติ หฏฺโ อโหสิ, ตโต ราชา มชฺเฌ อฏฺ สุวณฺณฆเฏ ¶ รชตฆเฏ จ ปาเปตฺวา เต ปริวาเรตฺวา อฏฺุตฺตรสยสฺส ปุณฺณฆเฏ ปาเปสิ.
อถ อฏฺ สุวณฺณิฏฺกา ปาเปสิ. ตาสุ เอเกกํ ปริวาเรตฺวา อฏฺุตฺตรสต อฏฺุตฺตรสต รชติฏฺกาโย. อฏฺุตฺตรสต อฏฺุตฺตรสต วตฺถานิ จ ปาเปสิ. อถ สุปฺปติฏฺิต พฺรหฺมนาเมน อมจฺจปุตฺเตน เอกํ สุวณฺณิฏฺกํ คาหาเปตฺวา เตน สทิส นาเมหิ จ ชีวมานก มาตาปิตูหิ สตฺตหิ อมจฺจปุตฺเตหิ เสส สตฺติฏฺกาโย คาหาเปสิ.
ตสฺมึ ขเณ มิตฺตตฺเถโร นาม ปุรตฺถิม ทิสาภาเค ปริพฺภมิต เลขาย ภูมิยํ คณฺธปิณฺฑํ เปสิ. ชยเสนตฺเถโร นาม อุทกํ อาสิฺจิตฺวา สนฺตินฺเตตฺวา สมํ อกาสิ. สุปฺปติฏฺิตพฺรหฺมา ภทฺท นกฺขตฺเตน เอวํ นานาวิธ มงฺคลานิสงฺขฏฏฺาเน ปมํ มงฺคลิกฏฺกํ ปติฏฺาเปสิ. สุมนตฺเถโรนาม ชาติสุมนปุปฺเผหิ ตํ ปูเชสิ. ตสฺมึ ขเณ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวิ กมฺโป อโหสิ. เอเตเนว นเยน เสส สตฺติฏฺกาโยปิ ปติฏฺาเปสุํ.
ตโต ราชา รชติฏฺกาโยปิ ปติฏฺาเปตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา มงฺคลวิธานํ นิฏฺาเปตฺวา สุวณฺณเปลายปุปฺผานิ คาหาเปตฺวา ปาจีนปสฺเส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปุรโต ิตํ มหา พุทฺธรกฺขิตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เถรสฺส ปริวาเรตฺวา ิต ภิกฺขูนฺจ นามานิ ปุจฺฉิตฺวา ตโต ทกฺขิณปสฺเส ิตํ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ ปจฺฉิมปสฺเส ิตํ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรํ อุตฺตรปสฺเส ิตํ อานณฺทตฺเถรฺจ อุปสงฺกมิตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ตเถว นามานิ ปุจฺฉิตฺวา ปุพฺพุตฺตร กณฺณํ คนฺตฺวา ตตฺถ ิตํ ปิยทสฺสิ มหาเถรํ วนฺทิตฺวา ปูเชตฺวา นามานิ ปุจฺฉิตฺวา สนฺติเก อฏฺาสิ.
เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒนฺโต รฺโ ธมฺมํ เทเสสิ. มงฺคลปริโยสาเน สมฺปตฺต คิหิปริสาสุ จตฺตาลีส สหสฺสานิ อรหนฺโต ปติฏฺหึสุ. จตฺตาลีส สหสฺสานิ โสตาปตฺติผโล สหสฺสํ สกทาคามิผเล, สหสฺสํ อนาคามิผเล, ภิกฺขูนํ ปน อฏฺารสสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ภิกฺขุนีนํ จตุทฺทส สหสฺสานีติ.
ถูปารมฺห กถา
๒๑. ตโต ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา ยาจ มหาเจติยํ นิฏฺาตินาว เม ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขํ คณฺหาตูติ อาห. ภิกฺขู นาธิวาเสสุ, อนุปุพฺเพน ยาจนฺโต อุปลฺลภิกฺขูนํ สตฺตาหํ อธิวาสนํ ลภิตฺวา ถูปฏฺานสฺส สมนฺตโต อฏฺารสสุ าเนสุ มณฺฑเป การยิตฺวา ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สพฺเพสํเยว เตล-มธุ-ปาณิตาทิ เภสชฺชํ ทตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วิสฺสชฺเชสิ ตโต นคเร เภรึจาราเปตฺวา สพฺเพ อิฏฺก วฑฺฒกิ สนฺติปาเตสิ. เต ปฺจสตมตฺตา อเหสุํ.
เตสุ เอโก อหํ รฺโ จิตฺตํ อาราเธตฺวา มหาเจติยํ กาตุํ สกฺโกมีติ ราชานํ ปสฺสิ ราชา กถํ กโรสีติ ปุจฺฉิ. อหํ เทว เปสิกานํ สตํ คเหตฺวา เอกาหํ เอกํ ปํสุสกฏํ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห. ราชา เอวํ สติ ปํสุราสิกํ ภวิสฺสติ. ติณรุกฺขาทีนิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ อทฺธานํ นปฺปวตฺตตีติ ตํ ปฏิพาหิ.
อฺโ อหํ ปุริสสตํ คเหตฺวา เอกาหํ เอกํ ปํสุคุมฺพํ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห.
อฺโ ปํสูนํ ปฺจมฺมณานิ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห.
อฺโ ทฺเว อมฺมณานิ เขเปตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห. เตปิ ราชา ปฏิพาหิเยว.
อถ อฺโ ปณฺฑิโต อิฏฺก วฑฺฒกี อหํ เทว อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา สุปฺเปหิ วฏฺเฏตฺวา นิสเทปึสิตฺวา ปํสูนํ เอกมฺมณํ เอกาเหเนว เขเปตฺวา เปสิกานํ สตํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรมีติ อาห.
ราชา เอวํ สติ มหาเจติเย ติณาทีนิ น ภวิสฺสนฺติ จิรฏฺิติกฺจ ภวิสฺสติติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน ปุจฺฉิ-กึ สณฺานํ ปน กริสฺสสีติ.
ตสฺมึ ขเณ วิสฺสกมฺม เทวปุตฺโต วฑฺฒกิสฺส สรีเร อธิมุจฺจิ. วฑฺฒกี สุวณฺณปาตึ ปูเรตฺวา อุทกมาหราเปตฺวา ปาณินา อุทกํ คเหตฺวา อุทกปิฏฺิยํ อาหนิ. เอฬิกฆฏ สทิสํ มหนฺตํ อุทกพุพฺพุลํ อฺุาสิ. เทว อีทิสํ กโรมีติ อาห.
ราชา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส สหสฺสคฺฆนกํ สาฏก ยุคลํ, สหสฺสคฺฆนกํเยว ปุณฺณกํ นาม สุวณฺณาลงฺการํ สหสฺสคฺฆนกา ปาทุกา, ทฺวาทส กหาปน สหสฺสานิ จ ทตฺวา อนุรูปฏฺาเน เคหฺจ เขตฺตฺจ ทาเปสิ.
ตโต ราชารตฺติภาเค จินฺเตสิ กถํ นาม มนุสฺเส อปีเลตฺวา อิฏฺกา อาหราเปยฺยนฺติ เทวตา รฺโ จิตฺตํ ตฺวา เจติยสฺส จตุสุ ทฺวาเรสุ เอเกกทิวสปฺปโหณกํ กตฺวา ตสฺสาเยว รตฺติยา อิฏฺการาสึ อกํสุ วิหาตาย รตฺติยา มนุสฺสา ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ตุสฺสิตฺวา วฑฺฒกึ กมฺเม ปฏฺเปสิ. เทวตา เอเตเนว นเยน ยาว มหาเจติยสฺส นิฏฺานํ ตาว เอเกกสฺส ¶ ทิวสสฺส ปโหณกํ กตฺวา อิฏฺกา อาหรึสุ. สกลทิวสภาเค กมฺมํ กตฏฺาเน มตฺติกา อิฏฺก จุณฺณํ วาปิ น ปฺายติ. รตฺติยํ เทวตา อนฺตรธาเปนฺติ.
อถ ราชา มหาเจติเยกมฺมการายจตุปริสายหตฺถ กมฺมมูลตฺถํจตุสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมึ ทฺวาเร โสฬส กหาปน สหสฺสานิ วตฺถาลงฺการ-คนฺธ-มาล-เตล-มธุ-ผาณิต-ปฺจกฏุก เภสชฺชานิ นานาวิธ สูปวฺยฺชน สํยุตฺตํ ภตฺตํ ยาคุขชฺชกาทีนิ อฏฺวิธ กปฺปิยย ปานกานิ ปฺจวิธ มุขวาส สหิต ตามฺพูลานิ จ ปาเปตฺวา มหาเจติเย กมฺมํ กโรนฺตาคหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา ยถาชฺฌาสยํ คณฺหนฺตุ มุลํ อคเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺตานํ กาตุํ น เทถาติ อาณาเปสิ.
อเถโก เถโร เจติยกมฺเม สหาย ภาวํ อิจฺฉนฺโต กมฺมกรณฏฺาเน มตฺติกา สทิสํ กตฺวา อตฺตานํ อภิสงฺขฏํ มตฺติกา ปิณฺฑํ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวา อฺเน มาลา คเหตฺวา มหาเจติยงฺคณํ อารุยฺห ราชกมฺมิเก วฺเจตฺวา วฑฺฒกิสฺส อทาสิ. โส คณฺหนฺโตว ปกติมตฺติ กา นา ภวตีติ ตฺวา เถรสฺส มุขํ โอโลเกสิ ตสฺสาการํ ตฺวา ตตฺถ โกลาหล มโหสิ อนุกฺกเมน ราชา สุตฺวา อาคนฺตฺวา วฑฺฒกึ ปุจฺฉิ-ตุยฺหํ กิร ภเณ เอโก ภิกฺขุ อมูลก มตฺติกาปิณฺฑํ อทาสีติ.
โส เอวมาห-เยภุยฺเยน อยฺยา เอเกน หตฺเถน ปุปฺผํ เอเกน มตฺติกาปิณฺเฑ คเหตฺวา อาหริตฺวา เทนฺติ เตนาหํ อชานิตฺวา กมฺเม อุปเนสึ ‘‘อยํ ปน อาคนฺตุโก, อยํ เนวาสิโกติ เอตฺตกํ ชานามีติ.‘‘เตน หิ ตํ เถรํ อิมสฺส ทสฺเสหีติ เอกํ มหลฺลก พลตฺถํ วฑฺฒกิสฺส สนฺติเก เปสิ วฑฺฒกี ปุน อาคตกาเล ตํ เถรํ พลตฺถสฺส ทสฺเสสิ โส ตํ สฺชานิตฺวา รฺโ อาโรเจสิ.
ราชา ตสฺส สฺํ อทาสิ. โต ตฺวํ ตโย ชาติสุมน มกุลกุมฺเภ มหาโพธิ องฺคเณ ราสึ กตฺวา คณฺธฺจ เปตฺวา มหาโพธิ องฺคณํ คต กาเล อาคนฺตุกสฺส เถรสฺส ปูชนตฺถาย รฺโ ทาปิตํ คณฺธมาลานฺติ วตฺวา เทหีติ. พลตฺโถ รฺโ วุตฺตนเยเนว ตสฺส โพธิ องฺคณํ คต กาเล ตํ คณฺธมาลํ อทาสิ.
โสปิ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา เสลสณฺถรํ โธวิตฺวา คณฺเธน ปริภณฺฑํ กตฺวา สิลาสนฺถรํ กตฺวา ปุปฺผํ ปูเชตฺวา จตุสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ปาจีนทฺวาเร อฺชลึ ปคฺคยฺห ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ปุปฺผ ปูชํ โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ.
พลตฺโถ ตสฺมึ กาเล ตํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห. ภนฺเต ตุมฺหากํ เจติยกมฺเม สหายภาวตฺถาย ทินฺนสฺส อมูลก ¶ มตฺติกาปิณฺฑสฺส มูลํ ทินฺนภาวํ ราชา ชานาเปติ อตฺตโน วนฺทเนน วนฺทาเปตีติ. ตํ สุตฺวา เถโร อนตฺตมโน อโหสิ. พลตฺโถ ติฏฺนฺตุ ภนฺเต ตโย สุมน มกุล กุมฺภาตตฺตกาเนว สุวณฺณปุปฺผานิปิ เอตํ มตฺติกปิณฺฑํ นาคฺฆนฺติ. จิตฺตํ ปสาเทถ ภนฺเตติ ปกฺกามิ.
ตทา โกฏฺิวาลชนปเท ปิยงฺคลฺล วิหารวาสี เอโก เถโร อิฏฺกวฑฺฒกิสฺส าตโก อโหสิ. โส อาคนฺตฺวา วฑฺฒกินา สทฺธึ มนฺเตตฺวา ทีฆ พหล กิริยโต อิฏฺกปฺปมาณํ ชานิตฺวา คนฺตฺวา สหตฺเถเนว สกฺกจฺจํ มตฺติกํ มทฺทิตฺวา อิฏฺกํ กตฺวา ปจิตฺวา ปตฺตตฺถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา เอเกน หตฺเถน รฺโ อิฏฺกํ เอเกน ปุปฺผํ คเหตฺวา อตฺตโน อิฏฺกาส สทฺธึ รฺโ อิฏฺกํ อทาสิ. วฑฺฒกี คเหตฺวา กมฺเม อุปเนสิ.
เถโร สฺชาต ปีติ โสมนสฺโส มหาเจติเย กมฺมํ กโรนฺโต อิฏฺ กสาลปริเวเณ วสติ ตสฺส ตํ กมฺมํ ปากฏํ อโหสิ. ราชา วฑฺฒกึ ปุจฺฉิ-ภเณ เอเกน กิร อยฺเยน อมูลิก อิฏฺกา ทินฺนาติ. สจฺจํ เทว, เอเกน อยฺเยน ทินฺน อิฏฺกา อมฺหากํ อิฏฺกาย สทิสาติ กมฺเม อุปเนสินฺติ อาห. ปุน ตํ อิฏฺกํ สฺชานาสีติ รฺา วุตฺเต าตกานุคฺคเหน น ชานามีติ อาห.
ราชา ยทิ เอวํ ตํ อิมสฺส ทนฺเนหีติ พลตฺถํ เปสิ โส ตํ ปุพฺเพ วิย พลตฺถสฺส ทสฺเสสิ. พลตฺโถ ปริเวณํ คนฺตฺวา สนฺติเก นิสีทิตฺวา ปฏิสณฺถารํ กตฺวา ภนฺเต ตุมฺเห อาคนฺตุกา เนวาสิกาติ ปุจฺฉิ. อาคนฺตุโกมฺหี อุปาสกาติ. กตร รฏฺวาสิโก ภนฺเตติ โกฏฺิวาลชนปเท ปิยงฺคลฺล วิหารวาสิมฺหิ อุปาสกาติ อิเธว วสถ คจฺฉถาติ. อิธ น วสาม อสุกทิวเส คจฺฉามาติ อาห. พลตฺโถปิ อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธึ อาคมิสฺสามิ. มยฺหมฺปิ คาโม เอตสฺมึเยว ชนปเท อสุก คาโม นามาติ อาห. เถโร สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ. พลตฺโถ ตํ ปวตฺตึ รฺโ นิเวเทสิ.
ราชา พลตฺถสฺส สหสฺสคฺฆนกํ วตฺถยุคลํ มหคฺฆํ รตฺตกมฺพลํ อุปาหนยุคํ สุคณฺธเตลนาฬึ อฺฺจ พหุํ สมณปริกฺขารํ เถรสฺส เทหีติ ทาเปสิ โสปิ ปริกฺขารํ คเหตฺวา ปริเวณํ คนฺตฺวา เถเรน สทฺธึ รตฺตึ วสิตฺวา ปาโต สทฺธึเยว นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา ปิยงฺคลฺล วิหารสฺส ทิสฺสมาเน าเน สีตจฺฉายาย เถรํ นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวิตฺวา คณฺธเตเลน มกฺเขตฺวา คุโฬทกํ ปาเยตฺวา อุปาหนํ ปฏิมฺุจิตฺวา อิทํ เม ปริกฺขารํ กุลูปคเถรสฺสตฺถาย คหิตํ, อิทานิ ตุมฺหากํ ทมฺมิ, อิทํ ปน สาฏกยุคํ มม ปุตฺตสฺส มงฺคลตฺถาย คหิตํ, ¶ ตุมฺเห จีวรํ กตฺวา ปารุปถาติ วตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล เปสิ.
เถโร สาฏกยุคํ ปตฺตตฺถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา เสสปริกฺขารํ ภณฺฑิกํ กตฺวา อุปาหนํ อารุยฺหํ กตฺตยฏฺึ คเหตฺวา มคฺคํ ปฏฺปชฺชิ. พลตฺโถ เตน สทฺธึ โถกํ คนฺตฺวา ‘‘ติฏฺถ ภนฺเต, มยฺหํ อยํ มคฺโค‘‘ติ วตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว รฺโ สาสนํ เถรสฺส อาโรเจสิ
เถโร ตํ สุตฺวา มหนฺเตน ปรกฺกเมน กตกมฺมํ อกตํ วิย ชาตนฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อสฺสุธารํ ปวตฺเตตฺวา’อุปาสก ตว ปริกฺขารํ ตฺวเมว คณฺหาหี‘‘ติ ิตโกว สพฺพาปริกฺขารํ ฉฑฺเฑสิ พลตฺโถ กึ นาม ภนฺเต วทถ เอส ราชา ตุยฺหํ ภวคฺคปฺปมาณํ กตฺวา ปจฺจยํ เทนฺโตปิ ตว อิฏฺกานุรูปํ กาตุํ น สกฺโกติ. เกวลํ ปน มหาเจติเย กมฺมํ อฺเสํ อปตฺตกํ กตฺวา กโรมีติ อธิปฺปาเยน เอวํ กาเรติ ตุมฺเห ปน ภนฺเต อตฺตนา ลทฺธปริกฺขารํ คเหตฺวา จิตฺตํ ปสาเทถาติ วตฺวา เถรํ สฺาเปตฺวา ปกฺกามิ. อิมสฺมึ ปน เจติเย ภติยา กมฺมํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺต สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ.
ตาวตึส ภวเน กิร นิพฺพตฺต เทวธีตโร อตฺตโน สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา เกน นุ โก กมฺเมน อิมํ สมฺปตฺตึ ลภิมฺหาติ อาวชฺชมานา มหาเจติเย ภติยา กมฺมํ กตฺวา ลทฺธภาวํ ตฺวา ภติยา กตกมฺมสฺสาปิ ผลํ อีทิสํ, อตฺตโน สนฺตเกน กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา กตกมฺมสฺส ผลํ กีทิสํ ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพคณฺธมาลํ อาทาย รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา ปูเชตฺวา เจติยํ วนฺทนฺติ.
ตสฺมึ ขเณ ภาติวงฺกวาสี มหาสีวตฺเถโร นาม เจติยํ วนฺทนตฺถาย คโต, ตา วนฺทนฺติโย ทิสฺวา มหาสตฺตปณฺณิรุกฺขสมีเป ิโต ตาสํ ยถารุจึ วนฺทิตฺวา คมนกาเล ปุจฺฉิ? ตุมฺหากํ สรีราโลเกน สกลตมฺพปณฺณิทิโป เอกาโลโก, กึ กมฺมํ กริตฺถาติ ภนฺเต อมฺหากํ สนฺตเก กตกมฺมํ นาม นตฺถิ อิมสฺมึ เจติเย มนํ ปสาเทตฺวา ภติยา กมฺมํ กริมฺหาติ อาหํสุ เอวํ พุทฺธสาสเน ปสนฺนจิตฺเตน ภติยา กตกมฺมมฺปิ มหปฺผลํ โหติ. ตสฺมา-
‘‘จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน-สุคเต คติ อุตฺตมา,
ลพฺภตีติ วิทิตฺวาน-ถูปปูชํ กเร พุทฺโธ’’ติ;
เอวํ ราชา เจติยกมฺมํ การาเปนฺโต ปุปฺผธานตฺตยํ นิฏฺาเปสิ. ตํ ขีณาสว ถิรภาวตฺถาย ภูมิสมํ กตฺวา โอสีทาเปสุํ, เอวํ นววาเร จิตํ จิตํ โอสีทาเปสุํ. ราชา การณํ อชานนฺโต อนตฺตมโน ¶ หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสิ. อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺนิปตึสุ ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ’ภนฺเต มหาเจติเย ปุปฺผธานตฺตยํ นววาเร น ชานามี’ติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาห มหาราช ตุยฺหํ กมฺมสฺส วา ชีวิตสฺส วา อนฺตราโย นตฺถิ. อนาคเต ถิรภาวตฺถาย อิทฺธิมนฺเตหิ โอสีทาปิตํ, อิโต ปฏฺาย น โอสีทาเปสฺสนฺติ. ตฺวํ อฺถตฺตํ อกตฺวา มหาถูปํ สมาเปหีติ. ตํ สุตฺวา หฏฺโ ราชา ถูปกมฺมํ กาเรสิ.
ทสปุปฺผธานานิ ทสหิ อิฏฺกาโกฏีหิ นิฏฺนํ คมึสุ ปุน ปุปฺผธานตฺตเย นิฏฺิเต ภิกฺขุสงฺโฆ อุตฺตร-สุมน นามเก ทฺเว ขีณาสว สามเณเร อาณาเปสิ. ตุมฺเห สมจตุรสฺสํ อฏฺรตน พหลํ เอเกก ปสฺสโต อสีติ อสิติ หตฺถปฺปมาณํ ฉเมทก วณฺณปาสาเณ อาหรถาติ. เต สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุตฺตรกุรุํ คนฺตฺวา จุตฺตปฺปการปฺปมาเณ ภณฺฑิปุปฺผนิเหฉ เมทวณฺณปาสาเณ อาหริตฺวา เอกํ ปาสาณํ ธาตุคพฺภสฺส ภูมิยํ อตฺถริตฺวา จตฺตาโร ปาสาเณ จตุสุ ปสฺเสสุ สํวิธาย อปรํ ธาตุคพฺภํ ปิทหนตฺถาย ปาจีน ทิสาภาเค วาลุก ปาการ สมีเป อทิสฺสมานํ กตฺวา เปสุํ.
๒๒. ตโต ราชา ธาตุคพฺภสฺส มชฺเฌ สพฺพรตนมยํ สพฺพาการสมฺปนฺนํ มโนหรํ โพธิรุกฺขํ กาเรสิ โส หิ อิณฺทนีลมณิภูมิยํ ปติฏฺิโต, ตสฺสมูลานิ ปจาฬมยานิ, ขณฺโธ สิริวจฺฉาทีหิ อฏฺมงฺคลิเกหิ ปุปฺผปนฺติ ลตาปนฺติ จตุปฺปท หํสปนฺติหิ จ วิจิตฺโต อฏฺารส หตฺถุพฺเพโธ รชตมโย อโหสิ.
ปฺจมหาสาขาปิ อฏฺารสหตฺถาจ, ปตฺตาปิ มณิมยานิ, ปณฺฑุปตฺตานิ, เหมมยานิ, ผลา ปวาฬมยานิ. ตถา องฺกุโรปริ เจลวิตานํ พณฺธาเปสิ. ตสฺส อนฺเต สมนฺนโต มุตฺตมย กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพติ. สฺวณฺณฆณฺฏาปนฺติ จ สุวณฺณทามานิ จ ตหึ ตหึ โอลมฺพนฺติ วิตานสฺส จตุสุ กณฺเณสุ นวสตสหสฺสคฺฆนโก เอเกโก มุตฺตากลาโป โอลมฺพติ. ตตฺถ ยถานุรูปํ นานารตน กตาเนว จณฺท-สูริย-ตารการูปานิ ปทุมานิ จ อปฺปิตานิ อเหสุํ. มหคฺฆานิ อเนกวณฺณานิ อฏฺุตฺตร สหสฺสานิ วตฺถานิ โอลมฺพึสุ.
ตโต โพธิรุกฺขสฺส สมนฺตโต สตฺต รตนมย เวทิกา กาเรตฺวา มหามลก มุตฺตา อตฺถราเปสิ มุตฺตา เวทิกานํ อนฺตเร คณฺโธทก ปุณฺณ สตฺตรตนมย ปุณฺณฆฏ ปนฺติโย ปาเปสิ. ตาสุ สุวณฺณฆเฏ ปวาฬมยานิ ปุปฺผานิ อเหสุํ. ปวาฬฆเฏ สุวณฺณมยานิ ปุปฺผานิ. มณิฆเฏ รชตมยานิ ปุปฺผานิ ¶ รชตฆเฏ มณิมยานิปุปฺผาติ. สตฺตรตนฆเฏ สตฺตรตนมยานิ ปุปฺผานิ อเหสุํ.
โพธิรุกฺขสฺส ปาจีน ทิสาภาเค รตนมเย โกฏิอคฺฆนเก ปลฺลงฺเก ฆนโกฏฺฏิม สุวณฺณมยํ พุทฺธปฏิมํ นิสีทาเปสิ. ตสฺสา ปฏิมาย วีสติ นขา อกฺขินํ เสตฏฺานานิ จ ผฬกมยานิ. หตฺถตล ปาทตล ทนฺตาวรณานิ อกฺขีนํ รตฺตฏฺาตานิ จ ปวาฬมยานิ เกส ภมุกานิ อกฺขินํ กาฬกฏฺานานิ จ อิณฺทนีล มณิมยานิ อุณฺณาโลมํ ปนํ รชตมยํ อโหสิ. ตโต สหมฺปติ มหา พฺรหฺมานํ รชตจฺฉตฺตํ ธาเรตฺวา ินํ กาเรสิ. ตตา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ สทฺธึ วิชยุตฺตรสงฺขํ คเหตฺวา อภิเสกํ ททมานํ สกฺกํ เทวราชานํ ปฺจสิข เทวปุตฺตํ เพฬุว ปณฺฑุ วีณมาทาย คณฺธพฺพํ กุรุมานํ. มหากาฬ นาคราชานํ นาคกฺาปริวุตํ นานาวิเธนถุติโฆเสน ตถาคตํ วณฺเณนฺตํ กาเรสิ.
วสวตฺติมารมฺปน พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ติสูล มุคฺคราทิ นานาวุธานิ คเหตฺวา สหสฺสกุมฺภํ คิริเมขล หตฺถิกฺขณฺธ มารุยฺห มารพลํ ปริวาเรตฺวา โพธิมณฺฑํ อาคนฺตฺวา อเนก ภึสนกํ กุรุมานํ กาเรสิ. เสสาสุ ทิสาสุ ปาจีน ทิสาภาเค ปลฺลงฺกสทิเส โกฏิ โกฏิ อคฺฆนเก ตโย ปลฺลงฺเก อตฺถราเปตฺวา ทนฺตมยํ ทณฺฑํ ปวาฬวีชนึ ปาเปสิ. โพธิกฺขณฺธํ อุสฺสีสเก กตฺวา นานารตนํ มณฺฑิตํ โกฏิอคฺฆนกํ รชต สยนํ อตฺถราเปสิ.
ทสพลสฺส อภิสมฺโพธิมฺปตฺวา อนิมิเสน จกฺขุนา โพธิปลฺลงฺกํ โอโลกิตฏฺานํ สตฺตาหเมว รตนจงฺกเม จงฺกมิตฏฺานํ โอโลกิตฏฺานํ สตฺตาหเมว รตนจงฺกเม จงฺกมิตฏฺานํ รตนฆรํ ปวิสิตฺวา ธมฺมสมฺมสิตฏฺานํ มุจลิณฺทมูลํ คนฺตฺวา นิสินฺนสฺส มุจลิณฺเทน นาเคน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ิตฏฺานํ, ตโต อชปาล นิคฺโรธ มูลํ คนฺตฺวา นิสินฺนฏฺานํ, ตโต ราชายตนํ โภชเน อุปนีเต จตุมหาราเชหิ อุปนีต ปตฺตปฏิคฺคหณํ กาเรสิ.
ตโต พฺรหฺมายาจนํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ สสปพฺพชฺชํ, ภทฺทวคฺคิย ปพฺพชฺชํ, เตภาติก ชฏิล ทมนํ, ลฏฺิวนุยฺยาเน พิมฺพิสาโรปคมณํ, ราชคหปฺปเวสนํ, เวฬุวน ปฏิคฺคหณํ อสีติ มหาสาวเก จ กาเรสิ ตโต กปิลวตฺถุคมนํ รตนจงฺกเม ตฏฺานํ, ราหุลปพฺพชฺชํ, นณฺทฺรปพฺพชฺชํ เชตวนปฏิคฺคหณํ, คณฺฑมฺพมูเล ยมก ปาฏิหาริกํ เทวโลเก.
‘‘นิสินฺเน’’ติ กตฺถจิ.
อภิธมฺม ¶ เทสนา เทโวโรหณ ปาฏีหีรํ เถรปฺห สมาคมฺจ กาเรสิ.
ตถา มหาสมยสุตฺต-ราหุโลวาท สุตฺต-มงฺคสุตฺตปารายน สุตฺต สมาคมํ ธนปาล-อาฬวก-องฺคุลิมาล-อปลาล ทมนํ อายุสงฺขาร โวสฺสชฺชนํ สูกรมทฺทว ปริคฺคหณํ สิงฺคิวณฺณ วตฺถยุค ปฏิคฺคหณํ ปสนฺโนทกปานํ ปรินิพฺพานํ เทวมนุสฺส ปริเทวนํ มหากสฺสปตฺเถรสฺสภควโตปาทวณฺทนํ สรีร งหนํ อคฺคินิพฺพานํ อาฬาหนสกฺการํ เทเณน พฺราหฺมเณน กตธาตุ วิภาคฺจ กาเรสิ.
ตถา อทฺธจฺฉฏฺานิ ชาตกสตานิ กาเรสิ. เวสฺสนฺตรชาตกํ ปน กาเรนฺโต สฺชย มหาราชํ ผุสตีเทวึ มทฺทิเทวึ ชาลิย กุมารํ กณฺหาชินฺจ กาเรสิ. ตโต ปณฺฑว หตฺถิทานํ สตฺต สตก มหาทานํ นคร วิโลกนํ สินฺธวทานํ เทวตาหิ โรหิตถ วณฺเณน รถสฺส วหนํ รถทานํ สยเมโวณต ทุมโต ผลํ คเหตฺวา ทารกานํ มธุมํส ทินฺน เนสาทสฺส สุวณฺณ สูจิทานํ วงฺกปพฺพตกุจฺฉิมฺหิ ปพฺพชฺชาเวเสน วสิตฏฺานํ ปูชกสฺส ทารกทานํ สกฺกพฺราหฺมณสฺส ภริยํทานํ ปูชกสฺส เทวตานุภาเวก ทารเก คเหตฺวา คนฺตฺวา สฺชย นริณฺทสฺส ปุรโต คตฏฺานํ ตโต วงฺกปพฺพตกุจฺฉิยํ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ สมาคมํ เวสฺสนฺตรสฺส มทฺทิยา จ อภิเสกํ ปตฺตฏฺานํ นกรมฺปวิฏฺเ สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสิตฏฺานํ ตโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺตฏฺานฺจ สพฺพํ วิตฺถาเรน กาเรสิ.
ตโต ทส สหสฺส จกฺกวาฬเทวตาหิ พุทฺธ ภาวาย อายาจิตฏฺานํ อปุนราวตฺตนํ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนํ มหามายาเทวึ สุทฺโธทน มหาราชํ ลุมฺพินีวเน ชาตฏฺานํ อนฺตลิกฺขโต ทฺวินฺนํ อุทกธารานํ ปตนํ อุตฺตราภิมุขํ สตฺตปทวีติหาร คมนํ กาฬเทวฬสฺส ชฏามตฺถเก มหาปุริสสฺส ปาทปติฏฺาน อนติวตฺตมานาย ชมฺพุจฺฉายาย ธาตีนํ ปมาทํ ทิสฺวา สิริสยเน ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ฌานสมาปนฺนฏฺานฺจ กาเรสิ.
ตโต ราหุล มาตรํ ราหุล ภทฺทกฺจ กาเรสิ ตโต เอกูน ตึสวสฺสกาเล อุยฺยาเน กีฬตตฺถาย คมน สมเย ชิณฺณ วฺยาธิต มต สงฺขฺยาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา นิวตฺตนฏฺานํ จตุตฺถวาเร ปพฺพชิตรูปํ ทิสฺวา สาธุปพฺพชฺชาติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา อุยฺยานสิรึ อนุภวิตฺวา สายณฺห สมเย นหาตฺวา มงฺคล สิลาปฏฺเฏ นิสินฺนมตฺต วิสฺสกฏฺานา อลงฺกรณฏฺาณํ ตโต มชฺฌิมรตฺติยํ นาฏกานํ วิปฺปการํ ทิสฺวา กณฺถก หย วรมารุยฺห) มหาภินิกฺขมณํ นิกฺขมิตฏฺานํ ทส สหสฺส) จกฺกวาฬ เทวตาหิ กต ปูชาวิธึ กณฺถกนิวตฺตน เจติยฏฺานํ ¶ อโนมา นทีตีเร ปพฺพชฺชํ ราชคหปฺปเวสนํ ปณฺฑว ปพฺพตจฺฉ ยาย รฺโ พิมฺพิสารมฺม รชฺชกรณตฺถาย อายาจนํ สุชาตาย ทินฺน ขีรปายาส ปฏิคฺคหณํ เนรฺชราย นทิยา ตีเร ปายาส ปริโภคํ นทิยา ปาติวิสฺสฏฺํ ปาฏิหาริยํ สาลวเน ทิวาวิหาร คตฏฺานํ โสตฺถิเยน ทินฺน กุสติณปฏิคฺคหณํ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห นิสินฺนฏฺานฺจ สพฺพํ วิตฺถาเรน กาเรสิ.
ตโต มหิณฺทตฺเถร ปมุเข สตฺต สห อาคเต จ การาเปสิ. จตุสุ ทิสาสุ ขคฺคหตฺเถ จตฺตาโร มหาราชาโน กาเรสิ ตโต ทฺวตฺตึส เทวปุตฺเต ตโต สุวณฺณ ทณฺฑ ทีปกธารา ทฺวตฺตึส เทวกุมาริโย ตโต อฏฺวีสติ ยกฺขเสนาปติโน ตโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิต เทวตาโย ตโต รตนมย ปุปฺปกลาเป คเหตฺวา ิต เทวตาโย ตโต สุวณฺณฆเฏ คเหตฺวา ิติ เทวตาโย ตโต นจฺจนก เทวตาโย ตโต ตุริยวาทก เทวตาโย ตโต ปจฺเจก สตสหสฺสคฺฆนเก ทสหตฺถปฺปมาเณ อาทาเส คเหตฺวา ิต เทวตาโย ตโต ตเถว สตสหสฺสคฺฆนก ปุปฺผ สาขาโย คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต จณฺทมณฺฑเล คเหตฺวา ิตเทวตาโย สูริยมณฺฑเล คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต ปทุมานิ คเหตฺวา ิต เทวตาโย ตโต ฉตฺตานิ คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต วิจิตฺตเวสธเร มลฺลเทวปุตฺเต ตโต ทุสฺสโปน เทวตาโย ตโต รตนคฺฆิเก คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต ธมฺมจกฺกากิ คเหตฺวา ิตเทวตาโย ตโต ขคฺคธรา เทวตาโย ตโต ปฺจหตฺถปฺปมาณ คณฺธิเตลปูริตา ทุกูลวฏฺฏิยํ ปชฺชลิต ทีปกฺจนน ปาติโย สีเสหิ ธาเรตฺวา ิตเทวตาโย จ การาเปสิ.
ตโต จตุสุกณฺเณสุผฬิกมยอคฺฆิย มตฺถเก จตฺตาโรมหามณ ปาเปสิ จตุสุ กณฺเณสุ สุวณฺณ-มณิ-มุตฺต-วชิรานํ จตฺตาโร ราสิโย กาเรสิ ตโต เมฆวณฺณ ปาสาณภิตฺติยํ วิชฺชุลฺลตา กาเรสิ ตโต รตน ลตาโย ตโต จาฬวิชติโย ตโต นิลุปฺปเล คเหตฺวา ิต นาคมณวิกาโย กาเรสิ.
ราชา เอกฺติกานิ รูปกานิ ฆนโกฏฺฏิม สุวณฺเณเหว กาเรสิ. อวเสสมฺปิ ปูชาวิธึ สตฺตรตเนเหว กาเรสีติ. เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการมฺปน ปูชนียภณฺฑํ อนนฺตมปริมาณํ โหติ ตถา หิ อมฺพปาสานวาสี จิตฺตคุตฺตตฺเถโรนาม เหฏฺา โลหปาสาเท สนฺนิปติตานํ ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ ธมฺมํ กเถนฺโต รถวินีตสุตฺตํ อารภิตฺวา มหา ธาตุนิธานํ วณฺเณนฺโต เอกจฺเจ น สทฺทหิสฺสนฺตีติ มฺมาโน โอสกฺกิตฺวา กเถสิ. ตสฺมึ ขเณ โกฏปพฺพตวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ¶ นาม ขีณาสโว อวิทูเร นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต อาวุโส ธมฺมกถิก ตว กถาโต ปริหีนมฺปิ อตฺถิ. อปจฺโจ สกกิตฺวา วิตฺถาเรน กเถหีติ อาห. อถ อิมสฺมึเยว ทีเป ภาติย มหาราชา นาม สทฺโท ปสนฺโน อโหสิ โส สายํ ปาตํ มหเจติยํ วนฺทิตฺวาว ภฺุชติ. เอกทิวสํ วินิจฺฉเย นิสีทิตฺว ทุพฺพีนิจฺฉิตํ อฏฺฏํ วินิจฺฉินนฺโต อติสายํ วุฏฺิโต ถูปวณฺทนํ วิสฺสริตฺวา โภชเน อุปนีเต หตฺถํ โอตาเรตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิอชฺช มยา อยฺยโก วนฺทิโต น วนฺทิโตติ. โปราณก ราชาโน หิ สตฺถารํ อยฺยโกติ วทนฺติ. มนุสฺสา น วนฺทิโต เทวาติ อาหํสุ.
ตสฺมึ ขเณ ราชา หตฺเถน คหิต ภตฺตปิณฺฑํ ปาติยํ ปาเตตฺวา อุฏฺาย ทกฺขิณทฺวารํ วิวราเปตฺวา อาคนฺตฺวา ปาจีน ทฺวาเรน มหาเจติยงฺคณํ อารุยฺห วนฺทนฺโต อนฺโต ธาตุคพฺเภ ขีณาสวานํ ธมฺมํ โอสารณสทฺทํ สุตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรติ มฺมาโน ตตฺถ คนฺตฺวา อทิสฺวา เอเตเนว นเยน อิตรานิปิ ทฺวารานิ คนฺตฺวา ตตฺถาปิ อทิสฺวา อยฺยา ธมฺมํ โอสาเรนฺโต วิจรนฺตีติ มฺมาโน โอโลกนตฺถาย จตุสุ ทฺวาเรสุ มนุสฺเส เปตฺวา สยํ ปุน วิจริตฺวา อปสฺสนฺโต มนุสฺเส ปุจฺฉิตฺวา พหิทฺธา นตฺถิ ภาวํ ตฺวา อนฺโต ธาตุคพฺเภ ภวิสฺสติติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ปาจีนทฺวาเร อาสนฺนตเร มหา เจติยาภิมุโข หตฺถปาเท ปสาเรตฺวา ชีวิตุํ ปริจฺจชิตฺวา ทฬฺหสมาทานํ กตฺวา นิปชฺชิ. สเจ มา อยฺยา ธาตุคพฺภํ น โอโลกาเปนฺติ-สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา สุสฺสมาโน ภูสมุฏฺิ วิย วิปฺปกิริยมาโนปิ น อุฏฺหิสฺสามีติ. ตสฺส คุณานุภาเวน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ.
สกฺโก อาวชฺชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา อคนฺตฺวา ธมฺมํ โอสาเรนฺตานํ เถรานํ เอวมาห. อยํ ภนฺเต ราชา ธมฺมิโก พุทฺธสาสเน ปสนฺโน อิมสฺมึ าเน สชฺฌายน สทฺทํ สุตฺวา ธาตุคพฺภํ อปสฺสิตฺวา น อุฏฺหิสฺสามีติ ทฬฺหสมาทานํ กตฺวา นิปนฺโน สเจ ธาตุคพฺภํ น ปสฺสติ ตตฺเถว มริสฺสติ. ตํ ปเวเสตฺวา ธาตุ คพฺภํ โอโลกาเปถาติ. เถราปิ ตสฺส อนุกมฺปาย ธาตุคพฺภํ ทสฺเสตุํ เอกํ เถรํ อาณาเปสุํ ราชานํ อาเนตฺวา ธาตุคพฺภา โอโลกาเปตฺวา เปเสหีติ. โส รฺโ หตฺเถ คเหตฺวา ธาตุคพฺภํ ปเวเสตฺวา ยถารุจึ วนฺทาเปตฺวา สพฺพํ สลฺลกฺขิตกาเล เปเสสิ ราชา นครํ คนฺตฺวา อปเรน สมเยน ธาตุคพฺเภ อตฺตนา ทิฏฺรูปเกสุ เอกเทสานิ สุวณฺณขจิตานิ กาเรตฺวา ราชงฺคเณ มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป ¶ ตานิ รูปกานิ สํวิทหาเปตฺวา นคเร สนฺนิปาเตตฺวา ธาตุคพฺเภ มยา ทิฏฺานิ สุวณฺณรูปกานิ อีทิสานิ อาห. เตสํ รูปกานํ นิยาเมน กตตฺตา นิยามก รูปกานิ นาม ชาตานิ.
ราชา สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ตานิ รูปกานิ นีหราเปตฺวา นาครานํ ทสฺเสสิ ปมํ ทสฺสิตกาเล นาครา ปสีทิตฺวา เอเกก กุลโต เอเกกํ ทารกํ นีหริตฺวา ปพฺพาเชสุํ. ปุน ราชา อยฺยา เอตํ ปการํ อชานนกา พหู เตสมฺปิ อาโรเจสฺสามีติ วิหารํ คนฺตฺวา เหฏฺา โลหปาสาเท ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา สยํ ธมฺมาสนคโต ติยาม รตฺตึ ธาตุคพฺเภ อธิการํ กเถตฺวา ปริโยสาเปตุมสกฺกานฺโตเสว อุฏฺาสิ. ตตฺเถโก ภิกฺขุ ราชานํ ปุจฺฉิ-มหาราช ตฺวํ ปาตราสภตฺตํ ภูตฺวา อาคโตสิ. ติยาม รตฺตึ วณฺเณนฺโต ธาตุคพฺเภ ปูชาวิธิมฺปิ ปริโยสาเปตุํ นาสกฺขิ อฺมฺปิ พหุํ อตฺถิติ.
ราชา กึ กเถต ภนฺเต, ตุมฺหากํ มยา กถิตํ ทสภาเคสุ เอกภาคมฺปิ นปฺปโหติ. อหมฺปน มยา สลฺลกฺขิต มตฺตเมว กเถสึ. อนนฺตํ ภนฺเต ธาตุคพฺเภ ปูชาวิธานนฺติ อาห เอวํ อนนฺตํ ปูชนียภณฺฑํ สมจตุรสฺเส เอเกก ปสฺสโต อสีติ อสีติ หตฺถปฺปมาเณ ธาตุคพฺเภ นิรนฺตรํ กตฺวา ปุเรตุมฺปิ น สุกรํ, ปเคว ยถารหํ สํวิธาตุ ติฏฺตุ ตาว ธาตุคพฺโภ ยาว มหาเจติเย วาลุก ปาการ ปริจฺเฉทา นิรนฺตรํ ปุเรตุมฺปิ น สกฺกา. ตสฺมา ตํ สพฺพํ ปูชนียภณฺฑํ ตตฺถ กถํ คณฺหีติ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ โปราเณหิ วุตฺตเมว.
นิคฺโร ธปิฏฺิ เตปิฏก มหาสีวตฺเถโร กิร ราชเคเห นิสิทิตฺวา รฺโ ทสพล สีหนาทสุตตํ กเถนฺโต ธาตุนิธานํ วณฺเณตฺวา สุตฺตนฺตํ วินิวฏฺเฏสิ. ราชา เถรสฺส เอวมาห-อยํ ภนฺเต ธาตุคพฺภา สมจตุรสฺโส, เอเกกปสฺสโต อสีติ อสีติ หตฺถปฺปมาเณ เอตฺตกานิ ปูชนีย ภณฺฑานิ เอตฺถ ฏฺิตานีติ โก สทฺทเหสฺสติติ. เถโร อาห. อิณฺทสาลคุหากิตฺตกปฺปมาณาติ ตยา สุตปุพฺพาติ. ราชา ขุทฺทก มฺจกปฺปมาณา ภนฺเตติ อาห. ตโต เถโร อาห, มหาราช อมฺหากํ สตฺถารา สกฺกสส สกฺก ปฺหสุตฺตนฺตํ กถนทิวเส คุหาย กิตฺตกา ปริสา โอสฏาติ สุตปุพฺพาติ. ราชา ทฺวีสุ ภนฺเต เทวโลเกสุ เทวตาติ อาห. เอวํ สนฺเต ตมฺปิ อสทฺทเหยฺยํ นุ มหาราชาติ เถเรน วุตฺเต ราชา ตํ ปน เทวานํ เทวิทฺธิยา อโหสิ เทวิทฺธิ นาม อจินฺเตยฺยา ภนฺเตติ อาห.
ตโต เถโร มหาราช ตํ เอกายเยว เทวิทฺธิยา อโหสิ. อิทํ ปน รฺโ ราชิทฺธิยา เทวานํ เทวิทฺธิยา อริยานํ อริยิทฺธิยาติ อิมาหิ ¶ ตีหิ อิทฺธีหิ ชาตนฺติ อโวจ. ราชา เถรสฺส วจนํ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เถรํ เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา มตฺถเก ฉตฺตํ ธาเรนฺโต มหา วิหารํ อาเนตฺวา ปุน มหาเจติยสฺส สตฺตาหํ ฉตฺตํ ทตฺวา ชาติ สุมนปุปฺผ ปูชํ อกาสีติ. เอตสฺสตฺถสฺส สาธนตฺถเมว อฺานิปิ พหูนิ วตฺถูนิ ทสฺสิตานิ ตานิ กินฺเตหีติ อมฺเห อุเปกฺขิตานิ เอตฺถ จ ราชา มเหสกฺโข มหานุภาโว ปูริตปารมิ กตาภินีหาโรติ ตสฺสวเสน ราชิทฺธิเวทิตพฺพา สกฺเกน อาณตฺเตน วิสฺสกมฺมุนา เทวปุตฺเตน อาทิโต ปฏฺาย อาวิสิตฺวา กตตฺตา ตสฺส วเสน เทวิทธิ เวทิตพฺพา, กมฺมาธิฏฺายก อิณฺทคุตฺตตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ กมฺมํ อนุวิธายนฺโต กาเรสิ น เกวลํเถโรเยว, สพฺเพปิ อริยา อตฺตนา อตฺตนา กตฺตพฺพ กิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกมาปนฺนาเยว อเหสุนฺติ อิมาหิ ตีหิ อิทฺธีหิ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตฺเหตํ มหาวํโส.
อิณฺทคุตฺต มหาเถโร-ฉฬภิฺโ มหามติ,
กมฺมาธิฏฺายโก เอตฺถ-สพฺพํ สํวิทหิ อิมํ;
สพฺพํ ราชิทฺธิยา เอตํ เทวตานฺจ อิทฺธิยา;
อิทฺธิยา อริยานฺจ-อสมฺพาธา ปติฏฺิต’’นฺติ;
ธาตุคพฺพ รูปวณฺณนากถา
๒๓. เอวํ ราชา ธาตุคพฺเภ กตฺตพฺพ กมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา จาตุทฺทสิ ทิวเส วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสิ, สนฺนิปตฺติ ภิกฺขู ตึส สหสฺสานิ อเหสุํ ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทิตฺวา เอวมาห. ธาตุคพฺเภ มยา กตฺตพฺพกมฺมํ นิฏฺาปิตํ, สฺเว อาสาฬภิมุโปสถ ทิวเส อุตฺตรสาฬฺห นกฺขตฺเตน ธาตุนิธานํ ภวิสฺสติ ธาตุโย ชนาถ ภนฺเตติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภารํ กตฺวา นครเมวาคฺชิ.
อถ ภิกฺขุสงฺโฆ ธาตุ อาหรณกํ ภิกฺขุํ คเวสนฺโต ปูชา ปริเวณ วาสิกํ โสฬส วสฺสุทฺเทสิกํ ฉฬภิฺํ โสณุตฺตรํ นาม สามเณรํ ทิสฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาวุโส โสณุตฺตร ราชา ธาตุคพฺภํ นิฏฺาเปตฺวา ธาตุ อาภรณํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภารมกาสิ. ตสฺมา ตยา ธาตุโย อาหริตพฺพาติ อาหรามิ ภนฺเต ธาตุโย กุโต ลจฺฉามีติ ปุจฺฉิ ตสฺส ภิกฺขุสงฺโฆ เอวมาห. อาวุโส โสณุตฺตร ตตาคโต มรณมฺเจ นิปนฺโน สกฺกํ เทวราชานํ อามนฺเตตฺวา มยฺหํ อฏฺโทณปฺปมาเณสุ สารีริก ธาตุสุ เอกํ โทณํ โกฬิยราชุหิ สกฺกตํ, อนาคเต ตมฺพปณฺณิ ทีเป มหาเจติเย ปติฏฺหิสฺสตีติ อาห.
อถ ¶ ภควติ ปรินิพฺพุเต โทณ พฺราหฺมโณ ธาตุโย อฏฺ โกฏฺาเส กตฺวา อฏฺนฺนํ นครวาสีนํ อทาสิ เต อตฺตโน อตฺตโน นคเร เจติยํ กาเรตฺวา ปริหรึสุ เตสุ รามคาเม โกฬิเยหิ กตเจติเย มโหเฆน ภินฺเน ธาตุกรณฺฑโก สมุทฺทํ ปวิสิตฺวา รตนวาลุกา ปิฏฺเ ฉพฺพณฺณรํสิ สมากิณฺโณ อฏฺาสิ.
นาคา ทิสฺวา มฺเชริก นาค ภวนํ คนฺตฺวา มหากาฬ นาค รฺโ อาโรเจสุํ โส ทสโกฏิ นาค สหสฺส ปริวุโต อาคนฺตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สุวณฺณ-ปวาฬ-มิณิ-รชตธเช อุสฺสาเปตฺวา ปฺจงฺคิก ตุริย ปคฺคหีต นานาวิธ นาค นาฏกานํ มชฺฌหโต ธากุกรณฺฑํ มณิจงฺโคฏเก เปตฺวา สีเสนาทาย มหาสกฺการ สมฺมานํ กโรนฺโต นาคภวนํ เนตฺวา ฉนฺนวุติ โกฏิธเน ปูเชตฺวา สพฺพรตเนหิ เจติยฺจ เจติยฆรฺจ มาเปตฺวา ธาตุโย ปริหรติ. มหากสฺสปตฺเถโร อชาตสตฺตุโน ธาตุนิธานํ กโรนฺโต รามคาเม ธาตุโย เปตฺวา เสส ธาตุโย อาหริตฺวา อทาสิ ราชา รามคาเม ธาตุโย กสฺมา นาหฏาติ ปุจฺฉิ.
เถโร มหาราช ตาสํ อนฺตราโย นตฺถิ อนาคเต ตมฺพปณฺณิทีเป มหาเจติเย ปติฏฺหิสฺสนฺตีติ อาห. อโสโก ธมฺมราชาปิ ธาตุนิธานํ อุคฺฆาเฏตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺมํ ธาตุโทณํ อทิสฺวา อปรํ ธาตุํ โทณํ กตฺถ ภนฺเตติ ปุจฺฉิ มหาราช ตํ โกฬิเยหิ คงฺคาตีเร กต เจติเย ปติฏฺิตํ, มโหเฆน เจติเย ภินฺเน มหาสมุทฺทํ ปาวิสิ.
ตํ นาคา ทิสฺวา อตฺตโน นาคภวนํ เนตฺวา ปริหรนฺตีติ ขีณาสวา อาหํสุ ราชา นาคภวนํ นาม มม อาณาปวตฺตนฏฺานํ, ตมฺปิ อาหรามิ ภนฺเตติ อาห. มหาราช ตา ธาตุโย อนาคเต ตมฺพปณฺณิทีเป มหาเจติเย ปติฏฺหิสฺสนฺติติ นิวาเรสุํ. ตสฺมา ตฺวํ มฺเฉริก นาค ภวนํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ นาค รฺโ นิเวเทตฺวา ธาตุโย อาหร, สฺเว ธาตุ นิธานํ ภวิสฺสตีติ. โสณุตฺตโร สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปริเวณํ อคมาสิ.
ราชาปิ นครํ อนฺตฺวา นคเร เภรึ จราเปสิ- สฺเว ธาตุนิธานํ ภวิสฺสติ นาครา อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน อลงฺกริตฺวา คณฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา มหาเจติยงฺคณํ โอตรนฺตุติ. สกฺโกปิ วิสฺสกมฺมํ อาณาเปสิ-สฺเว มหาเจติเย ธาตุนิธานํ ภวิสฺสติ. สกล ตมฺปปณฺณิทีปํ อลงฺกโรหีติ. โส ปุนทิวเส เอกูนโยชนสติกํ ตมฺพปณฺณิทีปํ กสีณมณฺฑลํ วิย สมํ กตฺวา รชตปฏฺฏสทิสํ วาลุกากิณฺณํปฺจวณฺณปุปฺผสมากูลํ กตฺวา ¶ สมนฺตโต ปุณฺณฆฏปนฺติโย ปาเปตฺวา สาณีหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พณฺธิตฺวา ปถวิตเล ถลปทุมานิ อากาเส โอลมฺพก ปทุมานิ ทสฺเสตฺวา อลงฺกต เทวสภํ วิย สชฺเชสิ. มหาสมุทฺทฺจ สนฺนิสินฺนํ ปฺจวิธ ปทุมสฺจนฺนํ อกาสิ.
ธาตุ อานุภาเวน สกล จกฺกวาฬํ คพฺโภกฺกมนาภิสมฺโพธิกาลาทิสุ วิย สชฺชิตํ อโหสิ นาคราป นคร วีถิโย สมฺมชฺชิตฺวา มุตฺตาผล สทิสํ วาลุกํ โอกิริตฺวา ลาชปฺจมก ปุปฺผานิ สโมกิริตฺวา นานาวิราค ธชปฏากาโย อุสฺสาเปตฺวา สุวณฺณฆฏ กทลิโตรณ มาลคฆิกาทีหิ อลงฺกริตฺวา นครํ สชฺเชสุ. ราชา นครสฺส จตุสุ ทฺวาเรสุ อนาถานํ มนุสฺสานํ ปริโภตฺถาย นานาปฺปการ ขาทนีย โภชนีย คณฺธมาล วตฺถาภรณ ปฺจวิธิ มุธวาส สหิต ตามฺพุลานิ จ ปาเปสิ.
อถ ราชา สพฺพาภรณ วิภูสิโต กุมุท ปนฺนวณฺณ จตุสิณฺธวยุตฺต รถวรมารุยฺห อลงฺกตํ กณฺฑุลํ หตฺถึ ปุรโต กตฺวา สุวณฺณจงฺโคฏกํ สีเส กตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกํ เทวราชานํ เทวจฺฉรา วิย นานาภรณวิภูสิตา เทวกฺุปมา อเนก สหสฺส นาฏกิตฺถิโย เจว ทสมหาโยธา จ จตุรงฺคินี เสนา จ ราชานํ ปริวาเรสุํ.
ตถา อฏฺุตฺตร สหสฺส อิตฺถิโย จ ปุณฺณฆเฏ ครหตฺวา ปริวาเรสุํ. อฏฺุตฺตร สหสฺส อฏฺุตฺตร สรสฺสปฺปมาเณเยว ปุริสา เจว อิตฺถิโย จ ปุปฺผสมุคฺคานิ ทณฺฑทีปิกา นานาวณฺณ ธเช จ คเหตฺวา ปริวาเรสุํ. เอวํ ราชา มหนฺเตน ราชานุภาเวน นณฺทนวนํ นิกฺขนฺต เทวราชา วิย นิกฺขมิ. ตทา นานาวิธ ตุริย โฆเสหิ เจว หตฺถสฺส รถ สทฺเทหิ จ มหาปถวิภิชฺชนาการปฺปตฺตา วิย อโหสิ.
ตสฺมึ ขเณ โสณุตฺตโร อตฺตโน ปริเวเณเยว นิสินฺโน ตุริย โฆเสน รฺโ นิกฺขนฺตภาวํ ตฺวา อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺยา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา มฺเชริก นาคภวเน มหากาฬานาครฺโ ปุรโต ปาตุรโหสิ. นาคราชา โสณุตฺตรํ ทิสฺวา อุฏฺายาสนา อภิวาเทตฺวา คณฺโธทเกน ปาเท โธวิตฺวา วณฺณ คณฺธ สมฺปนฺน กุสุเมหิ ปูเชตฺวา เอกามนฺตํ นิสีทิตฺวา กุโต อาคตตฺถ ภนฺเตติ ปุจฺฉิ ตมฺพปณฺณิ ทีปโต อาคตมฺหาหิ วุตฺเต กิมตฺถายาติ ปุจฺฉิ.
มหาราช ตมฺพปณฺณิทีเป ทุฏฺคามณิ อภย มหาราชา มหา เจติยํ กาเรนฺโต ธาตุโย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภารมกาสิ. มหาวิหาเร ตึสมตฺตานิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺนิปติตฺวา มหาถูปตฺถาย ปิตธาตุโย ¶ มหากาฬ นาค รฺโ สนฺติเก ิตา, ตสฺส ตํ ปวตฺตึ กเถตฺวา ธาตุโย อาหราติ มํ เปเสสุํ, ตสฺมา อิธาคโตมฺหีติ อาห.
ตํ สุตฺวา นาคราชา ปพฺพเตน วิย อชฺโฌตฺถโฏ มหนฺเตน มทามนสฺเสน อภิภูโต เอวํ จินฺเตสิ มยํ ปน อิมา ธาตุโย ปูเชตฺวา อปายโต มฺุจิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติสฺสมาติ อมฺิมฺห. อยํ ปน ภิกฺขุ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, สเจ อิมา ธาตุโย อิมสฺมึ าเน ิโต ภเวยฺยุํ, อมฺเห อภิภวิตฺวาปิ คณฺหิตุํ สกฺกุเณยฺย. ธาตุโย อปเนตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา ปริสํ โอโลเกนฺโต ปริส ปริยนฺเต ิตํ วาสุลทตฺตํ นาม อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทิสฺวา ตสฺส สฺมทาสิ โส มาตุลสฺส อธิปฺปายํ ตฺวา เจติยฆรํ คนฺตฺวา ธาตุกรณฺฑกํ อาทาย คิลิตฺวา สิเนรุปพฺพต ปาทมูลํ คนฺตฺวา-
โยชนสตามาวฏฺฏํ ทีฆํ ติสต โยชนํ,
ผณาเนกสหสฺสานิ-มาปิสิตฺวา มหิทฺธิโก,
สิเนรุ ปาทมูลมฺหิ-ธุมายนฺโต จ ปชฺชลํ,
อาภุชิตฺวาน โส โภเค-นิปชฺชิ วาลุกาตเล;
‘‘อเนกานิ สหสฺสานิ-อตฺตนา สทิเส อหิ,
มาปยิตฺวา สยาเปสิ-สมนฺตา ปริวาริเต,
พหู เทวา จ นาคา จ-โอสรึสุ ตหึ ตทา,
ยุทฺธํ อุภินฺนํ นาคานํ-สสฺสิสฺสาม มยํ อิติ;’’
ตโต นาคราชา ภาคิเนยฺเยน ธาตุโย อปนีตภาวํ ตฺวา เอวมาห- มม สนฺติเก ธาตุโย นตฺถิ, ตุมฺเห อิธ ปปฺจ อกตฺวา สีฆํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจถ ภิกฺขุสงฺโฆ อฺโต ธาตุํ ปริเยสิสฺสตีติ สามเณโร อาทิเต ปฏฺาย ธาตุ อาคมนํ วตฺวา ธาตุโย ตว สนฺติเกเยว, ปปฺจํ อกตฺวา เทหีติ โจเทสิ.
ตโต นาคราชา สามเณเรน มูลมฺหิ คหิตภาวํ ตฺวา เยน เกนจิ ปริยาเยน ธาตุโย อทตฺวาว เปสิตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา สามเณรํ ธาตุฆรํ เนตฺวา เจติยฺจ เจติยฆรฺจ ทสฺเสสิ. ตํ ปน เจติยฺจ เจติยฆรฺจ สพฺพรตนมยเมว อโหสิ.
วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส
‘‘อเนกธา อเนเกหิ รตเนหิ สุสงฺขตํ,
เจติยํ เจติยฆรํ-ปสฺส ภิกฺขุ สุนิมฺมิต’’นฺติ;
ทสฺเสตฺวา จ ปน เจติยฆรโต โอรุยฺห อทฺธจณฺทกปาสาเณ ปวาฬปทุมมฺหิ ตฺวา อิมสฺส เจติยสฺส เจติยฆรสฺส จ อคฺฆํ กโรหิ ¶ ภนฺเตติ อาห สามเณโร น สกฺโกม มหาราช อคฺฆํ กาตุํ, สกเลปิ ตมฺภปณฺณิทีเป รตนานิ อิมํ อทฺธจณฺทก ปาสาณํ นาคฺฆตีติ อาห.
นาคราชา เอวํ สนฺเต มหาสกฺการฏฺานโต อปฺปสกฺการฏฺานํ ธาตูนํ นยนํ อยุตฺตํ นนุ ภิกฺขูติ อาห. สามเณโร เอวมาหมหาราช พุทฺธา นาม ธมฺมครุกา, น อามิส ครุกํ, ตุมฺเหสุ จกฺกวาฬปฺปมาณํ รตนฆรํ มาเปตฺวา สพฺพรตนสฺส ปูเรตฺวา ธาตุโย ปริหรนฺเตสุปิ เอกนาโคปิ ธมฺมาภิสมยํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ ยสฺมา-
‘‘สจฺจาภิสมโย นาค-ตุมฺหากมฺปิ น วิชฺชติ. สจฺจาภิสมยฏฺานํ-เนตุํ ยุตฺตฺหิ ธาตุโย. สํสารทุกฺขโมกฺขาย-อุปฺปชฺชนฺต ตถาคตา, พุทฺธสฺส เวตฺถาทีปฺปาโย-เตน เนสฺสามิ ธาตุโย. ธาตุนิธานํ อชฺเชว-โส หิ ราชา กริสฺสติ.
ตสฺมา ปปฺจมกริตฺวา-ลหุํ เม เทหิ ธาตุเย’’ติ-อาห. เอวํ วุตฺเต นาคราชา อปฺปฏิหาโน ยุตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺเยน ธาตุโย โคปิโตติ มฺมาโน เอวมาห. ตุมฺเห ภนฺเต เจติเย ธาตูนํ อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา อชานนฺตา เทหิ เทหีติ วทถ. อหํ นตฺถีติ วทามิ. สเจ ปสฺสถ คเหตฺวา คจฺฉถาติ. คณฺหามิ มหาราชาติ, คณฺห ภิกฺขูติ. คณฺหามิ มหาราชาติ, คณฺห ภิกฺขูติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิฺํ คเหตฺวา.
‘‘สุขุมํ กรํ มาปยิตฺวา-ถิกฺขู ตตฺร ิโตจ โส,
ภาคิเนยฺยสฺส วทเน-หตฺถมฺปกฺขิปฺป ตาวเท,
ธาตุกรณฺฑมทาย-ติฏฺ นาคาติ ภาสิห,
นิมุชฺชิตฺวา ปถวิยํ-ปริเวณมฺหิ อุฏฺหิ;’’
ตทา สามเณรสฺส นาเคน สทฺธึ ยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามาติ สมาคตา เทว-นาค ปริสาป ภิกฺขุนาคสฺส วิชยํ ทิสฺวา หฏฺา ปโมทิโต ธาตุโย ปูชยนฺตาว เตเนว สห อาคมุํ, นาคราชา สามเณรสฺส คต กาเล ภิกฺขุํ วฺเจตฺวา เปสิโตมฺหีติ หฏฺตุฏฺโ ธาตุโย คเหตฺวา อาคมตฺถาย ภาคิเนยฺยสฺส สาสนํ เปเสสิ.
‘‘ภาคิเนยฺโย’ถ กุจฺฉิมฺหิ-อปสฺสิตฺวา กรณฺฑกํ,
ปริเทวมาโน อาคนฺตฺวา-มาตุลสฺส นิเวทยิ;
ตทา โส นาคราชาปิ-วฺจิตมฺห มยํ อิติ,
ปริเทวิ นาคา สพฺเพปิ-ปริเทวึสุ ปิณฺฑิตา;’’
ตโต ¶ นาคภวเน สพฺเพ นาคา สมาคนฺตฺวา เกเส มฺุจิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ หทเย คเหตฺวา นีลุปฺปล สทิเสหิ เนตฺเตหิ วิลีน โสกมิว อสฺสุธารํ ปวตฺตยมานา-
‘‘ปริเทวมานา อาคนฺตฺวา-นาคา สงฺฆสฺส สนฺติเก,
พหุธา ปริเทวึส-ธาตาหรณ ทุกฺขิตา’’ติ;
ปริเทวิตฺวา จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เอวมาหํสุ- ภนฺเต กสฺสจิ ปีฬํ อกตฺวา อมฺหากํ ปฺุานุภาเวน ลภิตฺวา จีรปริหฏ ธาตุโย กสฺมา อนวเสสํ กตฺวา อหราเปถ อมฺหากํ สคฺคโมกฺขนฺตรายํ กโรถาติ.
’เตสํ สงฺโฆ’นุกมฺปาย-โถกํ ธาตุมทาปยิ,
เต เตน ตุฏฺา คนฺตฺวาน-ปูชาภณฺฑานิ อาหรุํ;
ตโต สกฺโก เทวานมิณฺโท วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา สามเณรสฺส อุฏฺิตฏฺาเน สตฺตรตนมยํ มณฺฑปํ มาเปหีติ อาห. โส ตสฺมิเยว ขเณ มณฺฑปํ มาเปสิ อถ สกฺโก ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวปริสาย ปริวุโต สุวณฺณจงฺโคฏเกน สทฺธึ รตน ปลฺลงฺกมาทาย อาคนฺตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป ปติฏฺาเปตฺวา สามเณรสฺส หตฺถโต ธาตุกรณฺฑกํ คเหตฺวา ตสฺมึ ปลฺลงฺเก ปติฏฺาเปสิ. ตทา-
’พฺรหฺมา ฉตฺตมธาเรสิ-สนฺตุสิโต วาลวิชนึ,
มณิตาลวณฺฏํ สุยาโม-สกฺโก สงฺขนฺตุ โสทกํ;
จตฺตาโร ตุ มหาราช-อฏฺํสุ ขคฺคปาณิโน,
สมุคฺคหตฺถา ทฺวตฺตึสา-เทวปุตฺตา มหิทฺธิกา;
ปาริจฺฉตฺตก ปุปฺเผหิ ปูชยนฺตา ตหึ ิตา,
กุมาริโยปิ ทฺวตฺตึสา-ทณฺฑิทีปธรา ิตา;
ปลาเปตฺวา ทุฏฺยกฺเข-ยกฺขเสนาปติ ปน
อฏฺวีสติ อฏฺํสุ-อารกฺขํ กุรุมานกา;
วีณํ วาทยมาโนว-อฏฺา ปฺจสิโข ตหึ,
รงฺคภูมึ มาปยิตฺวา-ติมฺพรู ตุริยโฆสวา;
อเนกา เทวปุตฺตา จ-สาธุคีตปฺปโยชกา,
มหากาโล นาคราชา-ถูยมาโน อเนกธา;
ทิพฺพตุริยานิ วชฺชนฺติ-ทิพฺพสงฺคิติ วตฺตติ,
ทิพฺพคณฺธา จ วสฺสานิ-วสฺสาเปนฺติ จ เทวตา;
ตทา อิณฺทคุตฺตตฺเถโร มารสฺส ปฏิพาหนตฺถาย จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา อากาเส โลหฉตฺตํ มาเปสิ. ปฺจนิกายิก เถรา ¶ ธาตุโย ปริวาเรตฺวา ปฺจสุ าเนสุ นิสีทิตฺวา คณสชฺฌายมกํสุ. ตสฺมึ กาเล ราชา ตํ นํ อาคนฺตฺวา สิสโต สุวณฺณ จงฺโคฏกํ โอตาเรตฺวา ธาตุ จงฺโคฏกํ อตฺตโน จงฺโคฏเก เปตฺวา ปลฺลงฺเก ปติฏฺาเปตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ ปคฺคยฺห อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ธาตุมตฺถเก เสตจฺฉตฺตํ ทิสฺสติ ฉตฺตคาหก พฺรหฺมา น ทิสฺสติ. ตถา ตาลวณฺฏ วิชนิ อาทโย ทิสฺสนฺติ คาหกา น ทิสฺสนฺติ ทิพฺพตุริยโฆส สงฺคิติโย สุยฺยนฺติ คณฺธพฺพ เทวตา น ทิสฺสนฺติ. ราชา เอตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อิณฺทคุตฺตตฺเถรํ เอวมาห-เทวตา ทิพฺพฉตฺเตน ปูเชสุํ อหํ มานุส กจฺฉตฺเตน ปูเชมิ ภนฺเนติ. เถโร ยุตฺตํ มหาราชาติ อาห. ราชา อตฺตโน สุวณฺณปิณฺฑิเก เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา สุวณฺณภึการํ คเหตฺวา อภิเสโกทกํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ สกลตมฺพปณฺณิ ทีเป รชฺชํ อทาสิ.
ตโต สพฺพตุริยานิ ปคฺคณฺหึสุ, คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺว มหนฺตํ สกฺการมกํสุ ปุน ราชา เถรํ ปุจฺฉิ - อมฺหากํ สตฺถา ทิพฺพมานุสกานิ ทฺเว ฉตฺตานิ ธาเรสิ ภนฺเต. น ทฺเว ฉตฺตานิ ตีณิ ฉตฺตานิ มหาราชาติ. อฺํ ฉตฺตํ นปสฺสามิ ภนฺเนติ. สีลปติฏฺํ สมาธิทณฺฑกํ อิณฺทฺริยสลากํ พลมาลํ มคฺคผลปตฺต สฺฉนฺนํ วิมุตฺติวรเสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา าณาภิเสกมฺปตฺโต ธมฺมรตน จกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ทสสหสฺส จกฺกวาเฬสุ พุทฺธรชฺชํ หตฺถคตํ กตฺวา รชฺชํ กาเรสีติ ราชา ตีณิจฺฉตฺต ธารกสฺส สตฺถุโน ติกฺขตฺตุํ รชฺชํ ทมฺมีติ ติกฺขตฺตุํ ธาตุโย รชฺเชน ปูเชสิ.
ตโต ราชา เทวมนุสฺเสสุ ทิพฺพคณฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺเตสุ อเนเกสุ ตุริยโฆส สงฺคิเตสุ วตฺตมาเนสุ ธาตุกรณฺฑกํ สีเสนาทาย รตนมณฺฑปโต นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆ ปริวุโต มหาเจติยํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาจีนทฺวาเรนารุยฺห ธาตุคพฺภํ โอตริ. ตโต มหาเจติยํ ปริวาเรตฺวา ฉนฺนวุติ โกฏิปฺปมาณ อรหนฺโต อฏฺํสุ.
ราชา สีสโต ธาตุกรณฺฑกํ โอตาเรตฺวา มหารเห สยนปิฏฺเ เปสฺสามีติ จินฺเตสิ ตสฺมึ ขเณ ธาตุกรณฺฑโก รฺโ สีสโต สตฺต ตาลปฺปมาเณ าเน คนฺตฺวา สยเมว วิจริ ธาตุโย อากาสมุคฺคนฺตฺวา ทฺวตฺตึส มหา ปุริสลกฺขณ อสิติ อนุพฺยฺชนา พฺยามปฺปภา ปติมณฺฑิตํ เกตุมาโลป โสภิตํ นิล-ปีต-โลหิตาทิ เภท วิจิตฺร รํสิชาลา สมุชฺชลํ พุทฺธเวสํ คเหตฺวา คณฺฑมฺพมูเล ¶ ยมก ปาฏิหาริยํ สทิส ยมก ปาฏิหาริยํ อกํสุ. ตํ ธาตุปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา อรหตฺตมฺปตฺตา เทวมนุสฺสา ทฺวาทสโกฏิโย อเหสุํ. เสสผลตฺตยํ ปตฺตา คณนปถมตีตา อเหสุํ. เอวํ ธาตุโย อเนกธา ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา พุทฺธเวสํ วิสฺสชฺเชตฺวา กรณฺฑกํ ปวิสิตฺวา เตน สทฺธึ โอตริตฺวา รฺโ สีเส ปติฏฺหึสุ.
ราชา อมเตน วิย อภิสิตฺโต สผลํ มนุสฺสตฺต ปฏิลาภํ มฺมาโน อุโภหิ หตฺเถหิ ธาตุกรณฺฑกํ คเหตฺวา นาฏก ปริวุโต อลงฺกต สยน สมีปํ คนฺตฺวา ธาตุจงฺโคฏกํ รตนปลฺลงฺเก เปตฺวา คณฺธวาสิโตทเกน หตฺเถ โธวิตฺวา วตุชาติย คณฺเธน อุพฺพฏฺเฏตฺวา รตนกรณฺฑกํ วิจริตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เอวํ จินฺเตสิ.
‘‘อนากุลา เกหิจิปิ ยทิ เหสฺสสฺติ ธาตุโย,
ชนสฺส สรณํ หุตฺวา ยทิ สฺสนฺติ ธาตุโย;
สตฺถุนิปนฺนา กาเรน ปรินิพฺพาน มฺจเก,
นิปชฺชนฺตุ สุปฺตฺเต-สยนมฺหิ มหารเห’’ติ;
เอวํ จินฺเตตฺวา ปน วรสยนปิฏฺเ ธาตุโย เปสิ ตสฺมึ ขเณ ธาตุโย รฺา จินฺติต นิยาเมเนว มหารเห สยเน พุทฺธเวเสน สยึสุ.
‘‘อาสาฬหิ สุกฺกปกฺขสฺส ปนฺนรส อุโปสเถ,
อุตฺตราสาฬฺห นกฺขตฺเต เอวํ ธาตุ ปติฏฺิตา;
สห ธาตุ ปติฏฺานา อกมฺปิตฺถ มหามหี, ปาฏิหีรานิ เนกานิ ปวตฺตึสุ อเนกธา.’’
ตทหิ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อยํ มหาปถวี สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, มหาสมุทฺโท สงฺขูภิ, อากาเส วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉรึสุ. ขณิกวสฺสํ วสฺสิ, ฉ เทวโลกา เอกโกลาหล มโหสิ ราชา เอตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ปสนฺโน อตฺตโน กฺจน มาลิก เสตจฺฉตฺเตน ธาตุโย ปูเชตฺวา ตมฺพปณฺณิทิเป รชฺชํ สตฺตาหํ ทตฺวา ตึส สตสหสฺสคฺฆนกํ อลงฺการ ภณฺฑํ โอมฺุจิตฺวา ปูเชสิ. ตถา สพฺพาปิ นาฏกิตฺถิโย อมจฺจา เสส มหาชโน เทวา จ สพฺพาภรณานิ ปูเชสุํ ตสฺมา-
ติฏฺนฺตํ สุคตํ ติโลกมหิตํ โย ปูชเย สาทรํ,
โย วา สาสป พีชมตฺตมฺปิ ตํ ธาตุํ นโร ปูชเย;
เตสํ ปฺุผลํ สมานมีติ ตํ จิตฺตปฺปสาเท สเม,
ตฺวา ตํ ปรินิพฺพุเตปิ สุคเต ธาตุํ พุโธ ปูชเย’ติ;
ตโต ¶ ราชา จีวรวตฺถานิ เจว คุฬ-สปฺปิ อาทิ เภสชฺชานิ จ สงฺฆสฺส ทตฺวา สพฺพรตฺตึ คณสชฺฌายํ กาเรสิ ปุน ทิวเส นคเร เภรึ จราเปสิ มหาชโน อิมํ สตฺตาหํ คณฺธมาลาทีนิ อาทิย คนฺตฺวา ธาตุโย วนฺทตูติ อิณฺทคุตฺตตฺเถโรปิ สกล ตมฺพปณฺณิ ทีเป มนุสฺสา ธาตุโย วนฺทิตุกามา, ตํ ขณํเยว อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ยถาฏฺานํ คจฺฉนฺตูติ อธิฏฺาสิ.
เต ตเถว ธาตุโย วนฺทิตฺวา คมึสุ ราชา สตฺตาหํ สงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ธาตุคพฺเภ มยา กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาปิตํ, ธาตุคพฺภํ ปิทหถ ภนฺเตติ สงฺฆสฺส อาโรเจสิ. สงฺโฆ อุตฺตรสุมน สามเณเร อามนฺเตตฺวา ตุมฺเหหิ ปุพฺเพ อาหฏ เมทวณฺณ ปาสาเณน ธาตุ คพฺภํ ปิทหถาติ อาห. เต สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธาตุคพฺภํ ปิทหึสุ.
ตโต ขีณาสวา ธาตุคพฺเภ คณฺธา มา สุสนฺตุ มาลา มา มิลายนฺตุ. ทีปา มา นิพฺพายนฺตุ รตนานิ มา วิวณฺณานิ โหนฺตุ ปูชนียภณฺฑานิ มา นสฺสนฺตุ. เมทวณฺณ ปาสาณา สนฺธียนฺตุ, ปจฺจตฺถิกานํ โอกาโส มา โหตูติ อธิฏฺหึสุ.
เอวํ ราชา ธาตุ นิธาเปตฺวา ปุน นคเร เภรึ จราเปสิ มหา เจติเย ธาตุํ นิธาเปตฺวา ธาตุํ อาหริตฺวา นิธานํ กโรนฺตูติ. มหาชโน อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน สุวณฺณ รชตาทิ กรณฺเฑ การาเปตฺวา ตตฺถ ธาตุโย ปติฏฺาเปตฺวา ธาตุนิธานสฺสุปริ เมทวณฺณ ปาสาณ ปิฏฺิยํ นิทหึสุ. สพฺเพหิ สนฺนิหิต ธาตุโย สหสฺสมตฺตา อเหสุนฺติ.
อิติ สาธุชน มโนปสาทนตฺถาย กเต ถูปวํเส ธาตุนิธาน กถา นิฏฺิตา.
๒๔. ตโต ราชา ตํ สพฺพํ ปิทเหตฺวา เจติยํ กโรนฺโต อุทเรน สทฺธึ จตุรสฺส โกฏฺกํ นิฏฺาเปสิ อถ ฉตฺตกมฺเม สุธากมฺเม จ อนิฏฺิเตเยว มารณนฺติก โรเคน คิลาโน หุตฺวา ทีฆวาปิโต กนิฏฺภาตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา เจติเย อนิฏฺิตํ ฉตฺตกมฺมํ สุธากมฺมฺจ สีฆํ นิฏฺาเปตฺวา มํ โตเสหิ ตาตาติ อาห. โส รฺโ ทุพฺพลภาวํ ตฺวา อนฺตเร อนิฏฺิตกมฺมํ กาตุํ น สกฺกาติ สุทฺธวตฺเถหิ กฺจุกํ กาเรตฺวา เจติเย ปฏิมฺุจาเปตฺวา จิตฺตกาเรหิ กฺจุก มตฺถเก เวทิกา จ ปุณฺณฆฏ ปฺจงฺคุลิ ปนฺติโย จ การาเปสิ.
นฬกาเรหิ เวฬุมย ฉตฺตํ กาเรตฺวา ขรปตฺตมเย จณฺทสูริยมณฺฑเล มุทฺธนิ เวทิกา กาเรตฺวา ลาขากุกุฏฺเกหิ ตํ วิจิตฺตํ กตฺวา ถูปกมฺมํ นิฏฺิตนฺติ รฺโ อโรเจสิ ราชา เตน หิ มํ ¶ มหาเจติยํ ทสฺเสหีติ วตฺวา สิวิกาย นิปชฺชิตฺวา เจติยา ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณทฺวาเร ภูมิสยนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิปนฺโน ทกฺขิเณน ปสฺเสน สยิตฺวา มหาถูปํ วามปสฺเสน สยิตฺวา โลหปาสาทํ โอโลเกนฺโต ปสนฺน จิตฺโต อโหสิ. ตทา รฺโ สาสนสฺส พหูปการภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา คิลาน ปุจฺฉนตฺถาย ตโต ตโต อาคตา ภิกฺขุ ฉนฺนวุติ โกฏิโย ราชานํ ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ. ตโต สงฺโฆ วคฺค วคฺคา หุตฺวา คณสชฺฌายํ อกาสิ.
ราชา ตสฺมึ สมาคเม เถรปุตฺตาภยตฺเถรํ อทิสฺวา เอวํ จินฺเตสิ. โส มยิ ทมิเฬหิ สทฺธึ อฏฺวีสติ มหายุทฺเธ กยิรมาเส อปจฺโจสกกิตฺวา อิทานิ มรณยุทฺเธ วตฺตมาเณ มยฺหํ ปราชยํ ทิสฺวา มฺเ นาคจฺฉตีติ. ตทา เถโร กริณฺท นที สีเส ปชฺชลิต ปพฺพเต วสนฺโต รฺโ ปริวิตกฺกํ ตฺวา ปฺจสต ขีณาสว ปริวุเสตา อากาเสนาคนฺตฺวา รฺโ ปุรโต ปาตุรโหสิ.
ราชา เถรํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุรโต นิสีทาเปตฺวา เอวมาห ภนฺเต ตุมฺเหหิ สทฺธึ ทสมหา โยเธ คเหตฺวา ทมิเฬหิ สทฺธิ ยุชฺฌึ. อิทานิ เอกโกว มจฺจูนา สทฺธึ ยุชฺฌิตุํ อารภึ. มจฺจุ สตฺตุมฺปน ปราเชตุํ น สกฺโกมีติ. ตโต-
เถรปุตฺตาภยตฺเถโร มา ภายิ มนุชาธิป,
กิเลส สตฺตุํ อชินิตฺวา อเชยฺโย มจฺจูสตฺตุโก;
อิติ วตฺวา เอวํ อนุสาสิ. มหาราช สพฺโพเยว โลก สนฺนิวาเส ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, วฺยาธินา อภิภูโต, มรเณน อพฺภาหโต. เตตาห-
‘‘ยถาปิ เสลา วิปุลา-นหํ อาหจฺจ ปพฺพตา,
สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ-นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสํ;
เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ-อธิวตฺตนฺติ ปาณิโน,
ขตฺติโย พฺราหฺมเณ เวสฺเส สุทฺเท จณฺฑาล ปุกฺกุเส,
น กิฺจิ ปริวชฺเชติ-สพฺพเมวาภิมทฺทติ;
น ตตฺถ หตฺถินํ ภูมิ-น รถานํ น ปตฺติยา,
น จาปิ มนฺตยุทฺเธน-สกฺกา เชตุํ ธเนน วา’’ติ;
ตสฺมา อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาสมฺมตาทีนํ มหา ปฺุานํ โชติยาทีนํ มหาถามานํ พลเทวาทีนํ อิทฺธิมนฺตานํ มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ ปฺาวนฺตานํ สาริปุตฺตาทีนํ สยมฺภูาเณน อธิคต สจฺจานํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพคุณสมนฺนาคตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานมฺปิ อุปริ นิราสงฺกเมว ปตติ กิมงฺคปนฺเสุ สตฺเตสุ.
ตสฺมา- ¶
มหายสา ราชวรา คตา เต สพฺเพ มหาสมฺมต อาทโยปิ,
อนิจฺจภาวํ พลเทว อาทิ มหาพลา เจว ตถา คมึสุ;
เย ปฺุวนฺตานิ คตา ปสิทฺธึ มหทฺธนํ โชติยเมณฺฑกาที,
อุปาวิสึ วจฺจุมุขํ สโภคา สพฺเพปิ เต ราหุมุขํ สสีว;
โย อิทฺธิมนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปุตฺเตสุเสฏฺโ อิติ วิสฺสุโตปิ,
เถโร มหาราชสเหว อิทฺธิพเลน โส มจฺจุมุขํ ปวิฏฺโ;
สพฺเพสุ สตฺเตสุ ชินํ เปตฺวา เนวตฺถิ ปฺาย สโมปิ เยน,
โส ธมฺมเสนาปติ สาวโกปิ คโต มหาราช อนิจฺจตํ’จ;
สยมฺภูาณสฺส พเลน สนฺตึ คตา มหาราช สยมฺภูโนปิ,
สพฺเพปิ เต าณพลูป ปนฺนา อนิจฺจตํ เนว อติกฺกมึสุ;
ติโลกนาโถ ปุริสุตฺตโม โส อนิจฺจภาวํ สมติกฺกมิตฺวา,
นาสกฺขิ คนฺตุํ สุคโตปิ ราช อฺเสุ สตฺเตสุ กถาว นตฺถิ;
ตสฺมา มหาราช ภเวสุ สตฺตา สพฺเพปิ นาสุํ มรณา วิมุตฺตา,
สพฺพมฺปิ สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทูกฺขํ อนตฺตาติ วิจินฺตยสฺสุ;
‘‘ทุติเย อตฺตภาเวปิ ธมฺมจฺฉณฺโท มหา หิ เต,
อุปฏฺิเต เทวโลเก หิตฺวา ทิพฺพสุขํ ตุวํ;
อิธาคมฺม พหุํ ปฺุํ อกาสิ จ อเนกธา,
กรณมฺเปก รชฺชสฺส สาสนชฺโชตนาย เต;
มหา ราช กตํ ปฺุํ ยาวชฺช ทิวสา ตยา,
สพฺพํ อนุสฺสเรเถว สุขํ สชฺชุ ภวิสฺสติ;
ตํ สุตฺวา ตุฏฺมานโส ราชา ภนฺเต ตุมฺเห มจฺจุยุทฺเธปิ อปสฺสยาติ วตฺวา ลทฺธสฺสาโส ปฺุโปตฺถกํ วาเจตุํ อาณาเปสิ เลขโก ปฺุโปตฺถกํ เอวํ วาเจสิ.
‘‘เอกูนสตวิหารา มหาราเชน การิตา,
เอกูนสตโกฏีหิ วิหาโร มริจฏฺฏิ จ;
อุตฺตโม โลหปาสาโท ตึสโกฏีหิ การิโต,
มหาถูเป อนคฺฆานิ การิตา จตุวีสติ;
มหาถูปมฺหิ เสสานิ กริตานิ สุพุทฺธินา,
โกฏิสหสฺสํ อคฺฆนฺติ มหาราช ตยา ปุน;
โกฬมฺพ นาม มเลย อกฺขกฺขายิก ฉาตเก,
กุณฺฑลานิ มหคฺฆานิ ทุเว ทตฺวาน คณฺหิย;
ขีณาสวานํ ¶ ปฺจนฺนํ มหาเถรานมุตฺตโม,
ทินฺโน ปสนฺนจิตฺเตน กงฺคุ อมฺพิล ปิณฺฑโก;
จูฬงฺคณิย ยุทฺธมฺหิ ปรชฺฌิตฺวา ปลายตา,
กาลํ โฆสาปยิตฺวาน อาคตสฺส วิหายสา;
ขีณาสวสฺส ยติโน อตฺตานมนเปกฺขิย,
ทินฺนํ สรก ภตฺตนฺติ ปฺุโปตฺถํ อวาจยิ;
๒๕. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิตฺวา เปหิ เปหิ ภเณติ วตฺวา เอวมาห. มริจวฏฺฏิ วิหารมหสตฺตาเห ถูปารมฺหสตฺตาเห จ จาตุทฺทิส อุภโต สงฺฆสฺส มหารหํ มหาทานํ ปวตฺเตสึ. จตุวีสติ มหาวิสาขปูชา กาเรสึ ตมฺพปณฺณิทีเป มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ติกฺขตฺตุํ จีวรมทาสึ สตฺต สตฺต ทีนานิ ลงฺกา รชฺชํ สาสนสฺส ปฺจกฺขตฺตุํ อทาสึ สปฺปิ สนฺนิตฺต สุปริสุทฺธ วฏฺฏิยา ทฺวาทสาเนสุ, สตฺตํ ทีปสหสฺสํ ชาเลสึ อฏฺารสฺสุ าเนสุ คิลานานํ เวชฺเชหิ เภสชฺชฺจ ภตฺตฺจ นิจฺจํ ทาเปสิ. จตุจตฺตาลีส าเนสุ เตลุลฺโลปกฺจ อทาสึ. ตตฺตเกสุเยว าเนสุ ฆตปกฺกชาลปูเว ภตฺเตน สทฺธึ นิจฺจํ ทาเปสึ.
มาเส มาเส อฏฺสุ อุโปสถทิวเสสุ ลงฺกาทีเป สพฺพวิหาเรสุ ทีปเตลํ ทาเปสึ. อามิส ทานโต ธมฺมทานํ มหนฺตนฺติ สุตฺวา เหฏฺํ โลหปาสาเท ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา มงฺคล สุตฺตํ โอสาเรตุํ อารภิตฺวาปิ สงฺฆ คารเวน โอสาเรตุํ นาสกฺขึ. ตโต ปฏฺาย ธมฺมเทสเก สกฺกริตฺวา สพฺพวิหาเรสุ ธมฺมกถํ กถาเปสึ เอเกกสฺส ธมฺมกถิกสฺส นาฬ นาฬิปฺปมาณานิ สปฺปิผาณิต สกฺขรานิ จตุรงฺคุล มุฏฺิปฺปมาณํ ยฏฺิมธุกํ สาฏกทฺวยฺจ มาสสฺส อฏฺสุ อุโปสถ ทิเสสุ ทาเปสึ. เอตํ สพฺพมฺปิ อิสฺสริเย ตฺวา ทินฺนตฺตา มม จิตฺตํ ส อาราเธติ. ชีวิตํ ปน อนเปกฺขิตฺวา ทุคฺคเตน มยา ทินฺนทานทฺวยเมว อาราเธตีติ.
ตํ สุตฺวา อภยตฺเถโร มหาราช ปสาทนียฏฺาเนเยว ปสาทํ อกาสิ ตํ ปน ปิณฺฑปาตทฺวยํ ปริสฺส ปีฬํ อกตฺวา ลทฺธ ธมฺมิก ปจฺจยตฺตา อตฺตานํ อนวโลเกตฺวา อสชฺชมาเนน ทินฺนตฺตา ปฏิคฺคาหกานํ ยาวทตฺถํ กตฺวา ทินฺนตฺตา ปีติปาโมชฺชํชนยิตฺวา พลว สทฺธาย ทินฺนตฺตา เทยฺยธมฺมสฺส นิรวเสสํ ปริโภคํ คตตฺตาติ อิเมหิ ปฺจหิ การเณหิ มหนฺตตฺติ วตฺวา มหาราช กงฺคุ อมฺพิลิ ปิณฺฑคาหกตฺเถเรสุ มลิยมหาเทวตฺเถโร สมนฺตกูเฏ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ทตฺวา ปริภฺุชิ ปถวิ จาลนก ธมฺมคุตฺตตฺเถโร กลฺยาณีย วิหาเร ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ทตฺวา ปริภฺุชิ.
ตลงฺครวาสี ¶ ธมฺมคุตฺตตฺเถโรปิ ปิยงฺคุทีเป ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ ทตฺวา ปริภฺุชิ. มงฺคณวาสี จุฬติสฺสตฺเถโร เกลาสกูเฏ วิหาเร สฏฺิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา ปริภฺุชิ มหาภคฺคตฺเถโรปิ อุกฺกานคร วิหาเร สตฺตสตานํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา ปริภฺุชิ สรก ภตฺตคาหกตฺเถโร ปน ปิยงฺคุทีเป ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ ทตฺวา ปริโภคมกาสีติ วตฺวา รฺโ จิตฺตํ หาเสสิ.
ราชา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เอวมาห-อหมฺภนฺเต จตุวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปหูปกาโร อโหสึ. กาโยปิ เม สงฺฆสฺส อุปการโก โหตุ สงฺฆทาสสฺส เม สรีรํ มหาเจติยสฺส ทสฺสนฏฺาเน สงฺฆสฺส กมฺมมาลเก ฌาเปถาติ. ตโต กนิฏฺํ อามนฺเตตฺวา’ตาต! ติสฺส! มหาถูเป อนิฏฺิตํ กมฺมํ สาธุกํ นิฏฺาเปสิ. สายํ ปาโต จ มหาถูเป ปุปฺผปูชํ กาเรตฺวา ติกฺขตฺตุํ อุปหารํ กาเรหิ. มยา ปิตํ ทานวฏฺฏํ สพฺพํ อปริหาเปตฺวา สงฺฆสฺส กตฺตพฺพกิจฺเจสุ สทา อปฺปมตฺโต โหหี’ติ อนุสายิตฺวา ตุณฺหิ อโหสิ.
ตสฺมึ ขเณ ภิกฺขุ คณสชฺฌายํ อารภึสุ เทวตา ปน ฉเทว โลกโต ฉ รเถ คเหตฺวา อาทาย ปฏิปาฏิยา เปตฺวา มหาราช อมฺหากํ เทวโลโก รมณีโย, อมฺหากํ เทวโลโก รมณีโยติ วตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวโลกํ อาคมนตฺถาย ยาจึสุ ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา ยาวาหํ ธมฺมํ สุณามิ- ตาว อธิวาเสถาติ เต หตฺถสฺาย นิวาเรสิ สงฺโฆ คณสชฺฌายํ นิวาเรสีติ มฺิตฺวา สชฺฌายํ ปาเปสิ.
ราชา กสฺมา ภนฺเต คณสชฺฌายํ เปถาติ อาห. มหาราช ตยา หตฺถสฺาย นิวาริตตฺตาติ. ภนฺเต ตุมฺหากํ สฺํ นาทาสึ. เทวตา ฉเทวโลกโต ฉ รเถ อาเนตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวโลกํ คนฺตุํ ยาจนฺติ ตสฺมา เตสํ ยาวาหํ ธมฺมํ สุณามิ ตาว อาคเมถาติ สฺํ อทาสินฺติ ตํ สุตฺวา เกจิ อยํ ราชา มรณภยภิโต วิปฺปลปติ, มรณโต อภายนก สตฺโต นาม นตฺถีติ มฺึสุ.
ตโต อภยตฺเถโร อาห กถํ มหาราช สทฺทหิตุํ สกฺกา ฉ เทวโลกโต ฉ รถา อานีตาติ ตํ สุตฺวา ราชา อากาเส ปุปฺผทามานิ ขิปาเปสิ. ตานิ คนฺตฺวา วิสุํ รถธุเร โอลมฺพึสุ มหาชโน อากาเส โอลมฺพนฺตานิ ปุปฺผทามานิ ทิสฺวา นิกฺกงฺโข อโหสิ.
ตโต ราชา เถรํ ปุจฺฉิ-กตโม ปน ภนฺเต เทวโลโก รมณีโยติ. ตุสิตภวนํ ปน มหาราช รมณียํ, พุทฺธภาวาย สมยํ โอโลเกนฺโต เมตฺเตยฺโย โพธิสตฺโตปิ ตสฺมึเยว วสตีติ อาห.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา ตสฺมึ อาลยํ กตฺวา มหาถูปํ โอโลเกนฺโต นิปนฺโนว จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย ตุสิต ภวนโต อาหฏ. รเถ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน กตปฺุสฺส ถลํ มหาชนสฺส ปากฏํ กาตุํ รเถเยว ตฺวา ทิพฺพาภรณ วิภูสิโต มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ติกฺขตฺตุํ มหาถูปํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา ตุสิตภวนํ อคมาสิ.
เอวํ อสาเร นิจเย ธนานํ อนิจฺจสงฺฆํ สตฺตํ สปฺา,
กตฺวน จาคํ รตนตฺตยมหิ อาทาย สารํ สุคตึ วชนฺติ;
รฺโ นาฏกตฺถิโย มตภาวํ ตฺวา ยตฺถ ิตา มกุฬํ โมจยึสุ ตตฺถํ าเน กตสาลา มกุฬมุตฺตสาลานามชาตา. รฺโ สรีรสฺมึ จิตกํ อาโรปิเต ยตฺถ มหาชโน หตฺเถ ปคฺคเหตฺวา วิรจิ. ตตฺถ กตสาลา วิรจิตฺถสาลา นาม ชาตา. รฺโ สรีรํ ยตฺถ ฌาเปสุํ - โส สีมามาลโก ราชมาลโก นาม ชาโต. อถ รฺโ กนิฏฺภาตา สทฺธาติสฺสมหาราชา นาม หุตฺวา เจติเย อนิฏฺตํ ชตฺตกมฺมํ สุธากมฺมฺจ นิฏฺาเปตฺวา ถูปมกาสีติ
อิติ สาธุชน มโนปสาทนตฺถาย กเต ถูปวํเส มหาเจติเย กตา นิฏฺิตา.
๒๖. เอตรหิ ทุฏฺคามณิ อภย มหาราชสฺส ปิตา กากวณฺณติสฺส ราชา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต ปิตา ภวิสฺสติ. วิหารมหาเทวี มาตา ภวิสฺสติ. ทุฏฺคามิณิ อภโย อคฺคสาวโก ภวิสฺสติ. กนิฏฺโ ทุติย สาวโก ภวิสสติ. รฺโ ปิตุจฺฉา อนุฬาเทวี อคฺคมเหสี ภวิสฺสติ. รฺโ ปุตฺโต สาลิ ราชกุมาโร ปุตฺโต ภวิสฺสติ. ภณฺฑาคาริก สงฺฆามจฺโจ อคฺคุปฏฺาโก ภวิสฺสติ ตสฺสามจฺจสฺส ธีตา อคฺคุปฏฺายิกา ภวิสฺสตีติ เอวํ สพฺเพปิ กตาธิการา เหตุ สมฺปนฺนา ตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ.
เอตฺตาวตา จ
มหิณฺทเสน นามมฺหิ วสนฺโต ปริเวณเก,
ปตฺตจีวรปาโท? โย ปิฏกตฺตย ปารโค;
สทฺธาสิลคุณุเปโต สพฺพสตฺตหิเต รโต,
เตน สาธุ สมชฺฌิฏฺโ ยมหํ กาตุมารภึ;
โสทานิ นิฏฺํ สมฺปตฺโต ถูปวํโส อนากุโล,
ปริปุณฺโณ สงฺขถา สาธุ ปณฺฑิเตหิ ปสํสิโต;
ยํ ¶ ปตฺตํ กุสลํ กมฺมํ กโรนฺเตน อิมํ มยํ,
เตน เอเตน ปฺุเน สตฺตา คจฺฉนฺตุ นิพฺพุตึ;
อนนฺตราเยน ยถา จ สิทฺธึ
มูปาคโต ถูปวรสฺส วํโส,
ตเถว สทฺธมฺมสิตา ชนานํ
มโน รถา สีฆมุเปนฺตุ สิทฺธึ;
ปริสมฺภิทามคฺคสฺส เยน ลีลตฺถ ทีปนิ
ฏีกา วิรจิตา สาธุ สทฺธมฺโมทย กามินา;
ตถา ปกรเณ สจฺจสงฺเขเป อตฺถทีปนา,
ธีมตา สุกตา เยน สุฏฺุ สีหฬ ภาสโต
วิสุทฺธิมคฺค สงฺเขเป เยน อตฺถปฺปกาสนา,
โยคี นมุปการาย กตา สีหฬภาสโต;
ปรกฺกม นริณฺทสฺส สพฺพภูปาน เกตุโน,
ธมฺมาคาเร นิยุตฺโต โย ปิฏกตฺตย ปารโค;
สาสนํ สุฏฺิตํ ยสฺส อนฺเตวาสิก ภิกฺขุสุ,
เตน วาจิสฺสรตฺเถร ปาเทน ลิขิโต อยนฺติ;
ถูปวํโส นิฏฺิโต.