📜
มิลิทฏีกา
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส การกํ
นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส เทสกํ,
นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส จินฺตกํ
นมามิ วีรํ นรทมฺมสารถึ;
ปฺหธมฺมวิทุํ นาถํ คุยฺหธมฺมปฺปกาสกํ,
นมสฺสิวาน สมฺพุทฺธํ ธมฺมํ สาธุคุณมฺปิ จ;
นาคเสนมหาเถรํ ปิฏกตฺตยโกวิทํ,
วทิวา ตมฺปิ สิรสา ปฺหธมฺมปฺปกาสกํ;
มิลิทปฺหวิวรณํ มธุรถปฺปกาสินึ,
รจยิสฺสํ สมาเสน ตํ สุณาถ สมาหิตา;
๑. ตถ ปกิณฺณกถวิวรณํ ชาตกุทฺธรณนฺติ ทฺเว เยวมาติกา.
ตถ-
สมฺพโธ จ ปทฺเจว ปทโถ ปทวิคฺคโห
โจทนา ปริหาโร’ติ ฉพฺพิธา อถวณฺณนา’ติ;
วุตฺตตฺตา สมฺพโธ ตาว เวทิตพฺโพ. โส จ ยถาวุตฺตาชฺฌาหารวเสน ทุวิโธ.
ปกิณฺณกถวิวรณํ
เตสุ –’มิลิโท นาม โส ราชา …เป… สาครนฺติ เอถ อชฺฌาหารสมฺพโธ เวทิตพฺโพ โย’ปิ มิลิโท ราชา ภควโต ปรินิพฺพานโต ปฺจวสฺสสเต อติกฺกนฺเต ราชกุเล อุปฺปนฺโน โส ราชา มิลิโท นาม.
สาคลายํ ปุรุตฺตเม สาคลนามเก อุตฺตมนคเร รชฺชํ กาเรนฺโต นาคเสนเถรํ อุปคฺฉิ กึ วิยา?ติ.
คงฺคาว ยถ สาครนฺติ อาห. ยถา คงฺคา วา ยมุนาทีสุ อฺตรา วา สาครํ อุปคฺฉิ ตถา อุปคฺฉิ’ติ อโถ. ว-สทฺโท ¶ เวถ สมุจฺจยโถ. คงฺคา วา’ติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสตฺตํ กวา คงฺคาว อิติ วุตฺตํ. อุปฺปลํว ยโถทเก’ติ เอถ วุตฺตสมุจฺจยโถ วาสทฺโท วิย.
อาสชฺช ราชา …เป… วิทาฬเน’ติ เอถ ยถาวุตฺตสมฺพโธ เวทิตพฺโพ. โส จ สุวิเยฺโย’ว. ปทนฺติ อุปสคฺค นิปาตนามอาขฺยาตปทวเสน จตุพฺพิธํ. เตสุ นามปทํ สามฺคุณ-กิตฺติม-โอปปาติก-นาม วเสน จตุพฺพิธํ. ตถ ปมกปฺปิกมหาชเนน สมฺมนฺติวา ปิตตฺตา มหาสมฺมโต’ติ รฺโ นามํ สามนามํ นาม. ธมฺมกถิโก ปํสุกุลิโก วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโน’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ นามํ คุณนามํ นาม. ยมฺปน ชาตสฺส กุมารสฺส นามคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กวา สมีเป ิตา าตกา กปฺเปวา’อยํ อมุโก นามา’ติ นามํ กโรนฺติ อิทํ กิตฺติม นามํ นาม. ยา ปน ปุริมปฺตฺติ ปจฺฉิมปฺตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร เสยฺยถิทํ ปุริมกปฺเป’ปิ จโท จโทเยว นาม เอตรหิ’ปิ จโท จโทเยว นาม, อตีเต สูริโย สมุทฺโท ปถวี ปพฺพโตเยว นาม. เอตรหิ’ปิ ปพฺพโต ปพฺพโตเยว นามาติ อิทํ โอปปาติกนามํ นาม, อิทํ นามจตุกฺกํ อภิธมฺมปริยาเยน วุตฺตํ. สทฺทสเถ ปน นามนาม-สพฺพนาม-สมาสนาม-ตทฺธิตนาม-กิตนามวเสน ปฺจวิธํ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อิธ ยถารหํ เวทิตพฺพํ. ปทโถ ปน อาสชฺชา’ติ ปวา. านาานคเต’ติ การณาการณคเต.
ปุถู’ติ นานปฺปกาเร.
สุตฺตชาลสมถิตา’ติ สุตฺตนฺตปิฏกสงฺขาตสุตฺตสมูเหน สมถิตา ปถิตา, สุตฺตํ อาหริวา สุตฺตถวิโสธนวเสน สุตฺตชาลโสธกา
นเยหิ จาติ อภิธมฺมวินยาทีหิ นเยหิ ยุตฺตีหิ วา.
ปณิธายา จาติ อภิธมฺมวินยาทีหิ นเยหิ ยุตฺตีหิ วา.
ปณิธายาติ อตฺตโน าณํ เปนฺโต.
ภาสยิวาน มานสนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ อติสเยน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตาปนวเสน หาเสวา
กงฺขาานวิทาฬเน’ติ กงฺขาย วิจิกิจฺฉาย วสฺสา การณภูตานํ อวิชฺชาทิกิเลสานํ ธมฺมานํ วิทาฬนการเณ.
อยํ ปทโถ นาม.
วิคฺคโห ¶ ปน เอวํ เวทิตพฺโพ?
โยนกสงฺขาตานํ มิลานํ อิโท
มิลิโท.
โสตํ ปติตานํ ชนานํ สํสีทนํ ราติ อาททาตี’ติ
สาคโร, ตํ สาครํ.
อภิธมฺมวินเยสุ อนุปวิสนเถน โอคาฬฺหา
อภิธมฺมวินโยคาฬฺหา.
สุตฺตชาลสฺส สมถิตา
สุตฺตชาลสมถิตา.
กงฺขา จ กงฺขาานฺจ กงฺขาานานิ กงฺขาานานํ วิทาฬนํ
กงฺขาานวิทาฬนํ.
อยํ วิคฺคโห.
อิมา ปฺจ คาถา เกน กตา?ติ โจทนา ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริเยน กตา’ติ ปริหาโร. น เกวลํ ปจ คาถา’ว, เถรราชวจเน’ปิ อฺํ ปุพฺพาปรวจนมฺปิ เตน วุตฺตํ.
เตสุ สมฺพธนเย–
‘เอกขฺยาโต ปทจฺจโย สิยา วากฺยํ สการโก’ติ จ
‘เยน ยสฺส หิ สมฺพโธ ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ตํ,
อถโต อสมานานํ อาสนฺนตฺตํ อการณํนฺติ จ;
‘นานตฺตา สติ ยา นานา-กฺริยา โหติ ยถารหํ,
เอกกฺริยาย ฉนฺนนฺตุ นถิ การกตา สทา’;
‘โวหารวิสโย สทฺโท’เนกถปรมถโต,
พุทฺธิวิกปฺปโต จโถ ตสฺสโถ’ติ ปวุจฺจติ;
ตีณี’ปิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา ยถา อโถ จ สภาโว จ ลพฺภติ, ตถา สทฺทปฺปโยโค กาตพฺโพ. สทฺทปฺปโยเคน หิ อตฺถสภาวา อนุวตฺติตพฺพา, น อตฺถสภาเวหิ สทฺทปฺปโยโค อปิ จ อาจริยา นานารฏฺเสุ ิตา อตฺตโน อตฺตโน รฏฺโวหารานุรูเปน ¶ สทฺทปฺปโยคสฺส อถํ วทนฺติ. อิธ อมฺหากํ พิงฺครฏฺเ สิลิฏฺโวหารานุรูเปน สทฺทปฺปโยคสฺส อโถ วตฺตพฺโพ. ยถา วจนํ สิลิฏฺํ โหติ กุลปุตฺตานฺจ หทยํ ปวิสติ ตถา วตฺตพฺโพ กถํ? ยทิ ปมา กตฺตา โหติ, ทุติยา กมฺมํ สวิเสสนํ ปมนฺตกตฺตํ ววา กฺริยาปทํ วตฺตพฺพํ. กฺริยาปทํ ววา สวิเสสนํ ทุติยนฺตกมฺมํ วตฺตพฺพํ. ยทิ สวิเสสนํ ปมนฺตปทํ กมฺมํ โหติ ตํ ตสฺส วิเสสนฺจ ววา ตติยนฺตกตฺตา วตฺตพฺโพ. ตํ ววา กฺริยาปทํ วตฺตพฺพนฺติ.
ปทโถ ปน –
‘อถปฺปการณา ลิงฺคา โอชฺา (?) เทสกาลโต;
สทฺทถา วิภชียนฺติ; น สทฺทาเยว เกวลา’ติ จ;
‘ปรภาวปถาเปกฺขํ ส-อมาทิ ตุ การกํ,
ปจฺจยสฺส สธาตุสฺส อถภุตนฺตุ สาธนนฺติ จ;
‘ธาตุ สทฺโท กฺริยาวาจี ปจฺจโย สาธนวาจโก,
อถสฺส วาจกํ ลิงฺคํ วิภตฺติ อถโชตกา;’
ติ จ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา เอเกกปทสฺส อถวิคฺคโห วตฺตพฺโพ.
ปท วิคฺคโห ปน-
‘ธาวโถ หิ สิยา เหตุ - ปจฺจยโถ สิยา ผลํ,
ทฺวินฺนํ ชานนถฺจ อิติ สทฺโท ปยุชฺชเต;
สพฺพวากฺเย กฺริยาสทฺโท อิติสทฺโท จ โหติ หิ;
กฺริยาพฺยุปฺปตฺติ นิมิตฺตํ อิติสทฺเทน ทีปิตนฺติ,
อาทีนิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา วตฺตพฺโพ;
อยํ อมฺเหหิ วุตฺโต สทฺทปฺปโยคอถปฺปโยโค โยชนานํ นโย สพฺพถ อุปกาโร กุลปุตฺเตหิ อุคฺคเหตพฺโพ สลฺลกฺเขตพฺโพเยว.
อิโต ปรํ ยํ อถโต จ รูปโต จ อปากฏํ, ตํเยว วณฺณยิสฺสาม.
สุวิภตฺต-วีถิ-จจฺจร-จตุกฺก-สิงฺฆาฏกนฺนิ สุวิภตฺตา รถิกาสงฺขาตา วีถิ จจฺจรสงฺขาตา จตุกฺกา มคฺคสธิสงฺขาตา สิงฺฆาฏกา ¶ เอถาติ สุวิวิภตฺตวีถิจจฺจรจตุกฺกสิงฺฆาฏํ. วุตฺตฺเหตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ;
‘‘รจฺฉา จ วิสิขา วุตฺตา รฏิกา วีถิ จาปฺยถ
วฺยุโห รจฺฉา อนิพฺพิทฺธา นิพฺพิทฺธา ตุ ปถทฺธิ จ,
จตุกฺกํ จจฺจเร มคฺค-สธิ-สิงฺฆาฏกมฺภเว’’ติ;
กาสิก-โกฏุมฺพรกาทิ - นานาวิธวถาปณสมฺปนฺนนฺติ เอถ มหคฺฆวถํ กาสิกํ กาสิกรฏฺเ วา อุปฺปนฺนํ กาสิกํ. โกฏุมฺพรเทเส ชาตํ วถํ โกฏุมฺพรํ. อาทิสทฺเทน โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติ. ธวลวถานิ จ โขมสฺส อนุโลมภุตํ ทุกุลํ โกเสยฺยสฺส อนุโลมภุตานิ ปตฺตุนฺนปฏฺฏ-โสมาร-จีนช วถานิ จ สงฺคณฺหาติ. วุตฺตฺเหตํ ขุทฺทกสิกฺขาคเถ?
ทุกูลฺเจว ปตฺตุนฺน - ปตฺตํ โสมารจีนชํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนฺจ ตสฺส ตสฺสานุโลมกนฺติ.
ตสฺส ฏีกายฺจ’วากมยตฺตา ทุกุลา สาณสฺส อนุโลมเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา ปตฺตุณฺณปฏฺฏ-โสมารจีนวถานิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ อิทฺธิชเทวทินฺนวถานิ ฉนฺนํ วถานํ อนุโลมานิ เตสํ อฺตรมยตฺตา’ติ วุตฺตํ.
ตถ มิลิทปฺโห ลกฺขณปฺโห วิมติจฺเฉทนปฺโห’ติ ทุวิโธ’ติ เอถ ธมฺมานํ ลกฺขณปุจฺฉนวเสน ปวตฺโต ปฺโห ลกฺขณปเหา.ธมฺมานํ ลกฺขณปฺโห’ติ กถจิ ลิขิตํ. านุปฺปนฺติกปฏิหาโน’ติ ตสฺมึ ตสฺมึ คมฺภีรถวิจารณกาเล กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาเต าเน อุปฺปตฺติ อุปฺปชฺชนํ านุปฺปตฺติ สา อสฺส อถิติ านุปฺปตฺติกํ. อารมฺมเณ ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, าณํ. านุปฺปตฺติกํ ปฏิภานํ ยสฺส โส านุปฺปตฺติกปฏิภาโน.
ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ เอถ อถานํ ชานิตุนฺติ ปาเสโส กาตพฺโพ โสเยว วา ปาโ. ตถ อหํ อตีตภเว ทินฺนทาโน รกฺขิตสีโล ภาวิตภาวโน กตกลฺยาโณ อิทานิ าณสมฺปนฺโน ธนวา ยสวา’ติ อตีตถํ ชานิตุํ ปฏิพโล อิทานิ มยา ทานาทิ ปฺุํ กตฺตพฺพํ สมฺปตฺติ ¶ ภวโต. สมฺปตฺติ ภเว อุปฺปชฺชิวา สุขี หุวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’ติ. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนอนาคตเถ ชานิตุํ ปฏิพโล นาม.
สมนฺตโยควิธานกิริยานํ กรณกาเล’ติ ยฺุชิตพฺโพ โยโค. สมนฺตโต สพฺพโต สพฺพกาเล โยโค สพฺพกาเลสุ สพฺพกตฺตพฺพกมฺมานํ วิทหนํ วิธานํ นาม. อิทฺจิทฺจ กริสฺสามิ, อิมสฺมึ กเต อิทํ ภวิสฺสตี’ติ ปุพฺพภาเค อุปาเยน กตฺตพฺพวิธานํ กิริยา นาม กรณกาเลเยว ลพฺภติ. ปุพฺพภาเค จ กรณกาเล จ นิสมฺมการีติ อธิปฺปาโย.
เสยฺยถีทนฺติ ยานิ สถานิ เตน อุคฺคหิตานิ ตานิ เสยฺยถิทํ วิภชิสฺสามีติ อโถ อเนกถโต มหนิทานสุตฺตวณฺณนายฺจ เอวเมวโถ วุตฺโต’ เสยฺยถิทํ กตมานี’ติ เกจิ วทนฺติ. ตํ’กตเม ปฺจุปาทานกฺขธา? เสยฺยถิทํ? รูปูปาทานกฺขโธ’ติอาทินา นเยน สเมติ. เตสุ จ เอกูนวีสติสเถสุ.
สุตีติ เอถ สุยฺยเต ธมฺโม เอตายาติ สุติ, เวโท.
สมฺมุตีติ สทฺทคนฺโถ. เสสา สงฺขฺยาทโยปิ จ กตฺตุโยนกตฺตา พาหิร สเถสุ ยทิ ทิสฺสนฺติ เต สุคเหตพฺพา เยวาติ.
ภตฺตวิสฺสคฺคกรณถายาติ ภตฺตกิจฺจกรณถาย.
สกึ เอวํ จกฺขุํ อุทปาทีติ อตีตภเว ตีสุ เวเทสุ ปริจยสติาณพเลน สกิเมว เอกุคฺคหณวารเมว จกฺขุ เวทุคฺคหาณจกฺขุ อุทปาทิ. พหุตรํ อวจาเปวา เอกวารเมว วทาเปวา ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส าณจกฺขุ อุทปาทีติ อธิปฺปาโย.
อาจริยสฺส อนุโยคํ ทวา’ติ’อาจริย, ตุมฺเหหิ ยํ ยํ อิจฺฉถ, ตํ ตํ มํ ปุจฺฉถ, อหํ วิสฺสเชสฺสามิ. พฺยากาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เม อาจิกฺขถา’ติ อาจริยสฺส อตฺตโน อนุโยคํ อนุยฺุชนํ โจทนํ ทวา. เอกจฺโจ หิ อนุโยคํ ทาตุํ สกฺโกติ พฺยากาตุํ ปน น สกฺโกติ. นาคเสนทารโก ปน ตทุภยมฺปิ กาตุํ สกฺโกติเยว.
ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ’ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติธมฺมจกฺขุ โสตาปตฺติมคฺคาณํ นิพฺพานารมฺมณํ หุวา เอวํ อุปฺปชฺชนากาเรน อุทปาทิยํ กิฺจิ สงฺขตํ ธมฺมชาตํ สมุทยธมฺมํ อุปฺปชฺชนสภาวํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตํ นิรุชฺฌนสภาวํ อนิจฺจํ ขยวยธมฺมนฺติ อุทปาทิ. ¶ กสฺมา นิพฺพานารมฺมณํเยว มคฺคาณเมว อุทปาที?ติ. ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหธการํ วิทฺธํเสวา อุปฺปนฺนตฺตา.
(โทสินา) โทสิตาติ วตฺตพฺเพ ตการสฺส ตการํ กวา โทสินา’ติ วุตฺตํ.
รถํ อารุยฺหา’ติ เอถ สามิกํ รมยตีติ รโถ’ติ วิคฺคโห กาตพฺโพ.
ราชรโถ นาม สพฺพรตนวิจิตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ.
(วยหํ) วหนฺตี เอเตนาติ วยหํ อุปริมณฺฑปสทิสปทรจฺฉนฺนสพฺพมาลาคุณฺิมํ วา ฉาเทวาติ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน กตสกฏํ วยฺหํ นาม.
สทมานิกา’ติ อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณรชตาทิมยา โคปานสิโย ทวา ครุฬปกฺขกนเยน สทมานิกา’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน กโต ยานวิเสโส วยฺหาทิทฺวยํ เจกถาย อิธานีตํ
ติถกโร’ติ’อุคฺคโห สวณํ ปุจฺฉา กถนํ ธารณํ อิติ ปฺจธมฺมวเสเนว ติถวาโส ปวุจฺจตี’ติ เอวํ วุตฺเต ติถวาเส ปติฏฺาย ปเร จ ปติฏฺาเปวา ปิฏกตฺตยติถเฉกกรเณน ธมฺมติถงฺกโร.
นิปุโณ’ติ พธาทีสุ อุปชานนสมโถ.
วิสารโท’ติ ปริสาสุ ภยรหิโต.
สามยิโก’ติ เทสชภาสาสงฺขาตสมยกุสโล สกสมยสมยนฺตรจฺเฉกาณวนฺโต.
ปฏิภาโณ’ติ กลฺยาณวากฺย สงฺขฺยาตปฏิภาณวนฺโต.
เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย เมธาวี. ธมฺโมชปฺา นาย านคโต ปณฺฑิโต’กึ สุตํ กึ วา สุณามิ, กึ กุสลํ คเวสินฺติ’ ยาย วิจาเรติ สา ธมฺโมชปฺา นาม.
อายสฺมาปิ โข นาคเสโน ปฏิสมฺโมทิ…เป… อาราเธสิติ เยเนว สมฺโมทนิยวจเนน เถโร รเา มิลิทสฺส จิตฺตํ อาราเธสิ โตเสสิ เตเนว สมฺโมทนียวจเนน รฺา สทฺธึ ปฏิสมฺโมทีติ โยชนา.
ายามีติ าโต ปากโฏ โหมิ.
อปิ ¶ จ โข มหาราช …เป… นาคเสโน’ติ ยํ อิทํนาคเสโน’ติ นามํ เอสา สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามมตฺตํ โหตีติ โยชนา.
(สงฺขา) เอถ จ สงฺขายตีติ สงฺขา. สงฺกถิยตีติ อโถ กินฺติ สงฺกถิยติ? ปรสฺสาติ อตฺตา’ติ ภโว’ติ โปโส’ติ ปุคฺคโล’ติ นโร’ติ มาณโว’ติ ติสฺโส’ติ ทตฺโต’ติ มฺจปีํ ภิสิพิมฺโพ หนนฺติ วิหาโร ปริเวณํ ทฺวารํ วาตปานนฺติ. เอวํ อเนเกหิ อากาเรหิ สงฺกถียติติ สงฺขา.
สมฺา สมฺมา ายตีติ กินฺติ ายตี?ติ. อหนฺติ มมนฺติ…เป… ทฺวารํ วาตปานนฺติ สมฺมา ายตีติ สมฺา.
(ปฺตฺติ) ปฺาปียตีติ ปฺตฺติ.
(โวหาโร). กินฺติ ปฺาปียตีติ…เป… โวหรียตีติ โวหาโร. กินฺนิ โวหรียติติ. อหนฺติ มมนฺติ…เป… ทฺวารํ วาตปาตนฺติ โวหรียตีติ โวหาโร. อิเมหิ จตุหิ สงฺขาอาทีหิ ปเทหี นามปฺตฺติเยว อธิปฺเปตา นามมตฺตนฺติ ทสฺสนโต.
สเจ วํ มหาราช ปณฺฑิตวาทา สลฺลปิสฺสสีติ วํ สเจ มยา สทฺธึ ปณฺฑิตานํ สลฺลาเปน.
อาเวนมฺปิ กยิรติ นิพฺเพนมฺปิ กยิรตี’ติ ปฺหปูจฺฉนวเสน เวนํ ปณฺฑิเตหิ กยิรติ ปฺหวิสฺสชฺชนวเสน เวนํ ปณฺฑิเตหิ กยิรติ ปฺหวิสฺสชฺชนวเสน นิพฺเพนมฺปิ กยิรติ.
นิคฺคโห’ปิ กยิรตี’ติ นาคเสนเถโร มุสาภณตีติอาทินา นิคฺคหนเยน อฺปณฺฑิตานํ นิคฺคหณวจนํ อฺปณฺฑิเตหิ กยิรติ. อปิ จ กถาวถุปฺปกรเณ อาคโต สพฺพนิคฺคโห นิคฺคโหเยว.
ปฏิกฺกมมฺปี’ติ วํ มหาราช’ราชา มิลิโท ชมฺพุทีเป อคฺคราชา กสฺมา มุสา ภณสี’ติอาทินา ปฏิกฺกมมฺปิ กยิรติ.
วิเสโส ‘ปีติ’สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, ‘กมฺมนา พฺยตฺตตฺเตน จ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ ธมฺมคตานํ ปสํสตี’ติอาทินา คุณปสํสนสงฺขาต วิเสโส. อิธ ปน กลฺโล’สิ ภนฺเต’ติอาทิ ปฏิคฺคหณวิเสโส’ติ’สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ…เป… ธมฺมคตานํ อนุโมทสี’ติอาทินา คุณปสํสนสงฺขาโต ปฏิคฺคหณวิเสโส. อิธ ปน สาธุ โข วํ มหาราช รถํ ชานาสี’ติอาทิ. เอกํ ¶ วถุํ ปฏิชานนฺตีติ กลฺยาณมณิอาทิกํ อฺตรํ เอกํ วถุํ กลฺยาณํ วา อถิ นถิติ ปฏิชานนฺติ ปมทิวเส ตโย ปฺหา รฺา ปุจฺฉิตา นามปฺตฺติปฺโห สตฺตวสฺสิกปฺโห วีมํสนปฺโห.
ภนฺเต นาคเสน ปุจฺฉิสฺสามีติ …เป… กิมฺปน มหาราช ตยา ปุจฺฉิตนฺติ ตติโย วีมํสนปฺโห านุปฺปตฺติกปฏิหานชานนถาย วีมํสนวเสน ปุจฺฉิตตฺตา วิมํสนปฺโห นาม. ตถ’ปุจฺฉิโต เม ภนฺเต’ติ อิทํ รฺา อตฺตนา เหฏฺา ปุจฺฉิเต ทฺเว ปฺเห สธาย วุตฺตํ.
วิสฺสชฺชิตํ เม’ติ อิทมฺปิ เถเรน อตฺตนา เหฏฺา วิสฺสชฺชิเต ทฺเว ปฺเห สธาย วุตฺตํ.
นาคเสโน นาคเสโน’ติ สชฺฌายํ กโรนฺโต ปกฺกามีติ รฺา นาคเสนเถเร พหุมานคารโว กโต’ติ ทีเปตุํ พุทฺธโฆสาจริเยน วุตฺตํ อคารโว หิ ปุคฺคโล ครุฏฺานิยํ ปุคฺคลํ ทิสฺวาปิ สุวาปิ ชานิวาปิ อปสฺสนฺโต อสุณนฺโต อชานนฺโต วิย โหตีติ. ตตฺรายํ วจนโถ? อาคุํ ปาปํ น กโรตีติ นาโค. เสนฺติ สยนฺติ เอเตน วาทปจฺจถิกา ชนาติ เสโน นาโค จ โส เสโน จาติ นาคเสโน สามฺาทีสุ จตุสุ นาเมสุ อิทํ กิตฺติมนามํ.
สุฏฺุ เถโร อพภนุโมทีติ’สาธุ สุฏฺุ’ติ วจเนน. อนฺตรามคฺเค ปุจฺฉิโต อนถกาลปฺโห.
กตเมถ นาคเสโน’ติ กตโม ธมฺโม เอตสฺมึ วจเน นาคเสโน นาม โหตีติ ปุจฺฉิ.
ชีโว’ติ ชีวภุโต วาโย.
อสฺสาสปสฺสาสา นาเมเต กายสงฺขาโร’ติ เถโร อภิธมฺมกถํ อกาสีติ อิมินา อนนฺตกายสฺส เอเต อนฺโต-ปวิสน-พหิ-นิกฺขมตวาตา อสฺสาสปสฺสสา นาม กรชกาเยน อภิสงฺขรียนฺติ, ตสฺมา กายสงฺขารา จ โหนฺติ, เตเนว ชีเวน นาคเสโน นาคเสโน’ติ อิมินา นามมตฺตํ คณฺหาติ น ปุคฺคโล ชีโว คเหตพฺโพ’ติ เถโร อภิธมฺมกถํ อกาสิ.
อุปาสกตฺตํ ปเวเทสี’ติ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สิสฺสภาวูปคมเนน ปณิปาเตน สมาทาเนนาติ จตุสุ สรณคมนูปาเยสุ สมาทาเนน รตนตฺตยสฺส จ เถรสฺส จ อุปาสกภาวํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามิ, ตฺจ สรณํ คจฺฉามิ, อุปาสกํ มํ ธาเรหิ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ.
อนนฺตกายปฺโห จตุโถ.
กิมฺหิ ¶ โหติ กถาสลฺลาโป’ติ กิมฺหิ การเณ นิมิตฺตภุเต กถาสลฺลาโป โหติ. กิมฺปโยชโน กถาสลฺลาโป’ติ อธิปฺปาโย อิทํ รา กิมถาย วุตฺตํ? อนุโยคทานถาย เจว ปุจฺฉนสฺส โอกาสทาปนถาย จาติ าตพฺพํ.
อเถน มยํ มหาราช อถิกา อเถน โหตุ กถาสลฺลโป’ติ อิมินา เถโร รฺโ อนุโยคฺเจว โอกาสฺจ เทติ ตถ อเถนา’ติ.
’อโถ ปโยชโน สทฺทา’ภิเธยฺย วุทฺธิยํ ธเน,
วถมฺหิ การเณ นาเส หิเต ปจฺฉิมปพฺพเต’ติ;
เอวํ วุตฺเตสุ อเถสุ อิธ ปโยชนฺจ หิตฺจ ลพฺภติ. เตสุ โลกิยโลกุตฺตรผลํ ปโยชนํ นาม, สาสนวุทฺธิ วา. ยถิจฺฉิตผลนิปฺผาทาโน หิโนติ ปวตฺตตีติ หิตํ. ทานสีลาทิโลกิยโลกุตฺตรการณํ.
กินฺตี’ติ กิมฺหิ อสงฺขตธาตุสงฺขาเต นิพฺพาเน ผลสงฺขาเต นิพฺพาเน อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขํ นิรุชฺเฌยฺย.
อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อรหตฺตผลสงฺขาตํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ. นิพฺพานฺหิ ทุวิธํ อปจฺจยปรินิพฺพานํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ. เตสุ อวิชฺชาทิปจฺจยรหิตตฺตา อสงฺขตธาตุ อปจฺจย-ปรินิพฺพานํ นาม. กิเลสสงฺขต-ปรินิพฺพานสงฺขาตํ อุปาทาน รหิตตฺตา อรหตฺตผลํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ นาม.
ราชาภินีตา’ติ ราชูหิ ปีฬิตา ราชภีตา วา.
อิณฏฺฏา’ติ อิเณน ปีฬิตา.
กลฺโล’สีติ พฺยากรณ าเณน เฉโก’สิ, องฺคุตฺตรฏีกายํ’ พฺยากรเณ สมโถ’. ปฏิพโล’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เยวาติ.
ปพฺพชฺชาปฺโห ปฺจโม.
โสปาทาโน’ติ สกิเลโส.
ปฏิสทหนปฺโห ฉฏฺโ.
โยนิโส มนสิกาเรนาติ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ อุปาเยน ปเถน สารณลกฺขเณน อารมฺมณปฏิปาทกมนสิกาเรน.
มนสิการปฺโห สตฺตโม.
อุสฺสหนลกฺขเณ’ติ ¶ สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนวเสน อุสฺสหนลกฺขเณ คณฺหนลกฺขเณ วา.
มนสิการลกฺขณปฺโห อฏฺโม.
โย สีลกฺขโธ วรปาติโมกฺขิโย’ติ โย ปาติโมกฺขสีลสํวรสงฺขาโต พุทฺธุปฺปาเทเยว อุปฺปนฺโน สีลคุโณ สยํ ปติฏฺาติ อิทุยาทีนํ เอกทสนฺนํ กุสลธมฺมานํ นิสฺสยากาเรน นิสฺสยปจฺจโย เจว พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสโย จ ปถวี อิว สตฺตานํ ปติฏฺา.
สีลปติฏฺานลกฺขณปฺโห นวโม.
อฺเสํ จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปสฺสิวา’ติ อฺเสํ อริยานํ โสตาปตฺติผลาทิเก ผเล วิเสเสน อธิมุตฺตํ ปกฺขทนฺตํ าณจกฺขุนา ปสฺสิวา.
สทฺธาลกฺขณปฺโห ทสโม.
สพฺเพ กุสลา ธมฺมา’ติ สพฺเพ โลกิยกุสลธมฺมา อุปฺปนฺนา น ปริหายนฺติ.
วีริยลกฺขณปฺโห เอกาทสโม.
อปิลาปนลกฺขโณ’ติ อารมฺมเณ อนุปวิสนฏฺเน โอคาหนลกฺขโณ สปฺปฏิภาคธมฺโม’ติ ปฏิภาเคน ปจฺจถิเกน สห วตฺตนฺตีติ สปฺปฏิภาคา สุกฺโก จ กณฺหปฏิภาเคน สปฺปฏิภาโค.
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค’ติ อีทิสปาโ ยทิ อถิ สุทโรเยว.
อปิลาเปตีติ อนุปวิสนฏฺเน โอคาหติ.
หิตาหิตานํ ธมฺมานํ คติโย’ติ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อิฏฺานิฏฺ-วิปากทานภาว-สํขาต-นิปฺผตฺติโย.
สพฺพถกนฺติ สพฺพกิจฺเจ นิยุตฺตํ สพฺพลีนุธจฺเจสุ อิจฺฉิตพฺพํ วา.
สติลกฺขณปฺโห ทฺวาทสโม.
ตปฺปมุขา’วาติ ราชปฺปธานา อิว.
สมาธิปฺโห เตรสโม.
โย อุปฺปชฺชติ โส เอว โส’ติ โย ปถวิผสฺสาทิปรมถธมฺโม อุปฺปชฺชติ, โส อุปฺปนฺนปุพฺพธมฺโม เอว.
ปฺาลกฺขณปฺโห ¶ จุทฺทสโม.
นานา-เอกกิจฺจกรณปฺโห ปณฺณรสโม.
ปณฺณรสปฺหวนฺโต ปมวคฺโค สมตฺโต.
วํ ปน ภนฺเต เอวํ วุตฺเต กึ วเทยฺยาสี’ติ ยทา วํ ทหโร ตรุโณ มโท อุตฺตานเสยฺยโก อโหสิ โสเยว วํ เอตรหิ มหนฺโต’ติ อิมสฺมึ วจเน มยา จ เกนวิธ ปุจฺฉนวเสน วุตฺเต วํ กึ วเทยฺยาสีติ โยชนา.
ทุติยวคฺเค ปน ธมฺมสนฺตติปฺโห ปโม.
น ปฏิสทหนชานนปฺโห ทุติโย.
สกิจฺจยนฺติ อตฺตโน วิสโยภาสนกิจฺจํ.
อาลิมฺปนํ วิชฺฌาเปตุนฺติ อคฺคึ นิพฺพาเปตุํ
ปฺานิรุชฺฌนปฺโห ตติโย.
นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’ติ ยถา ภตโก ภตกกมฺมํ กวา ลกฺขํ นิพฺพิสํ นิพฺพิสนฺโต ลภนฺโต ทุกฺขํ ชีวิตุํ นาภินทติ มรณฺจ นาภินทติ มรณกาลํ อาคเมติ, เอวเมวาหํ กาลํ มรณกาลํ ปฏิกงฺขามิ อาคเมมีติ อธิปฺปาโย.
ปรีนิพฺพานปฺโห จตุโถ.
ยทิ กุสลา น ทุกฺขา’ติ สุขา เวทนา กุสลา ยทิ สิยา สา กุสลา เวทนา น ทุกฺขภูตา.ยทิ สิยา สา กุสลา น โหติ. กุสลํ ทุกฺขนฺติ น อุปปชฺชตี’ติ กุสลํ ทุกฺขภุตนฺติ วจนํ น อุปปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ. กุสลํ ทุกฺขํ น. อฺมฺปจฺจนีกตฺตา’ติ รฺโ อธิปฺปาโย. สภาโว ปน เอวํ น โหติ. กุสลา หิ สุขา เวทนา สงฺขารทุกฺเขน วิปริณามทุกฺเขน’ปิ ทุกฺขา. เนกฺขมฺมนิสฺสิตโทมนสฺสสงฺขาตทุกฺขา’ปิ อนวชฺชฏฺเน กุสลา สิยาติ เถโร ปน มยิ ราชานํ อโยคุฬหิมปิณฺฑปฺหํ ปุจฺฉนฺเต ตํ ราชา มิจฺฉา พฺยากริสฺสติ. ตสฺมึ โทสํ อาโรเปสฺสามิ. ราชา ตํ มิจฺฉา พฺยากริสฺสติ. ตสฺมึ โทสํ อาโรเปสฺสามิ. ราชา ตํ หริตุํ อสกฺโกนฺโต มํ อถชปฺปนํ ยาจิสฺสติ. อถ ราชาตํ สภาวถํ สฺาเปสฺสามีติ มนฺวา ตํ กิมฺมฺสิ มหาราชา’ติอาทิมาห. กินฺนุ ¶ โข มหาราช อุโภ’ปิ เต ทเหยฺยุนฺติ อิมสฺมึ ปุจฺฉาวจเน เถเรน วุตฺเต ราชา สีตุณฺหสมฺาตา เตโชธาตุ’ติ สุตตฺตา สีตหิมปิณฺฑสฺส ขรขาทนภาวฺจ สธาย ธาตุนํ อุสฺสทภาวชานนาณโต วิรุชฺฌิวา’อาม ภนฺเต อุโภ’ปิ เต ทเหยฺยุนฺติ วิรุทฺธปฏิวจนํ อทาสิ.
น หิ ภนฺเต’ติ รฺโ อวชานนปฏิกฺขปนํ.
อชานาหิ นิคฺคหนฺติ เถรวจนํ. ยสฺมา เต ปุริมาย’อามา’ติ ปฏิฺาย ปจฺฉิมา’น หิ ภนฺเต’ติ ปฏิฺา ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สธิยตี. ตสฺมา วํ นิคฺคหํ ปตฺโต. วํ นิคฺคหํ โทสํ อปราธํ สมฺปิฏิจฺฉาหี’ติ อโถ. อิทานิ อุภินฺนํ ตตฺตาภาวทสฺสนวเสน อุภินฺนํ สีตลาภาวทสฺสนวเสน จ ตํ นิคฺคหํ ปากฏํ กโรนฺโต ยทิ ตตฺตํ ทหตี’ติอาทิมาห.
ตถ– ‘ยทิ ตตฺตํ ทหตี’ติ สเจ อุภินฺนํ ตตฺตตา ทหติ. ยทิ ตตฺตํ ทหตี’ติ จ ปนวจนํ.
น จ เต อุโภ’ติ โทสาโรปนวจนํ.
เตน น อุปฺปชฺชตี’ติ เตน ตสฺมึ อุภินฺนํ อุณฺหภาวการณา อุโภ’เปเต ทหนฺติ’ติ วจนํ ตตฺตภาวสฺส ทหเน น อุปปชฺชติ, น ยุชฺชติ.
ยทิ สีตลํ ทหตีติ สเจ อุภินฺนํ สีตลภาโว ทหติ เตน น อุปปชฺชตี’ติ ตสฺมา การณา อุภินฺนํ สีตลาภาวการณา อุโภ’ปิ เต ทหนฺติ’ติ วจนํ สีตลภาวสฺส ทหเนน น อุปปชฺชตี’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ ปุน ตํ โทสํ ปากฏตรํ กโรนฺโต เถโร กิสฺส ปน เต มหาราช อุโภ’ปิ ทหนฺติติอาทิมาห.
(กิสฺส)ตถ-กิสฺสาติ เกน การเณน อุโภปิ เต ทหนฺตีติ.
เตน น อุปปชฺชตีติ เกน ตสฺมา การณา เอกสฺส อุณฺหสฺส เอกสฺส สีตลสฺส ภาวการณา อุโภปิ เต ทหนฺตี’ติ ตยา วุตฺตวจนํ น อุปปชฺชติ น วฏฺฏติ. อุโภปิ เต ทหนฺตีติ วุตฺตํ, อยุตฺตมฺปิ ตยา วุตฺตเมว. กุสลํ ทุกฺขนฺติ วตฺตุํ วุตฺตเมว กุสลํ ทุกฺขนฺติ น อุปปชฺชตีติ อิทํ วํ กสฺมา วทสิ? วตฺตุํ ยุตฺตวจนํ น ยุชฺชตีติ วทสิ วตฺตุํ อยุตฺตวจนํ ยุชฺชตีติ วทสีติ เถรสฺส วจเนน อตฺตโน วาเท โทสํ ปสฺสนฺโต ตํ ปริหริตุํ อสกฺโกนฺโต นีวมโน เถรํ อถชปฺปนํ ยาจนฺโต’นาหํ ปฏิพโล’ติอาทิมาห.
ตยา ¶ วาทินาติ ยุตฺตมถคมฺภีรวิจิตฺตปฏิภานวาทินา
สาธู อถํ ชปฺเปหี ตี สาธุ ยาจามิ. สุขา เวทนา กุสลาติ วา อกุสลา อพฺยากตาติ วา อิมสฺส มยา ปุจฺฉิตวจนสฺส อถํ ชปฺเปหิ เทเสหิ อเถนาหํ อถิโก, กึ วิวาเทนาติ อธิปฺปาโย.
เคหนิสฺสิตานีติ เคหสทิสกามคุณนิสฺสิตานิ ตมารพฺภ ปวตฺตานีติ อโถ.
เนกฺขมฺมนิสฺสีตานี’ติ.
เอถ
‘ปพฺพชฺชา ปมํ ธานํ นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจตี’ติ,
วุตฺตเนกฺขมฺเมสุ นิพฺพานวิปสฺสนากุสลธมฺมสงฺขาเต;
เนกฺขมฺเม นิสฺสิตานิ.
สุขเวทนาปฺโห ปฺจโม.
โส จ อฺปฺเหหิ คมฺภีรตโร, กุลปุตฺเตหิ มยา วุตฺตอถมตฺเตน สนฺโตสํ กวา อตฺตโน ปฺานุภาเวน จ ปุนปฺปุนํ จินฺเตวา ปุพฺพาปรํ สลฺลกฺเขวา โย มยา วุตฺตอถโต ยุตฺตโร โส อโถ คเหตพฺโพ เยวาติ.
นามรูปนฺติ นามกรณฏฺเน นมนฏฺเน จตฺตาโร อรูปิโน ขธา นามํ. อิธ วิปากนามํ อธิปฺเปตํ สีตาทีหิ รุปฺปนฏฺเน รูปํ นิปฺปริยายโต ฉนฺนวุติรูปโกฏฺาสสงฺขาตํ นิปฺผนฺนรูปํ ปริยายโต ทสวิธา อนิปฺผนฺนรูปฺจ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววถุทสกสงฺขาตา สตฺต ทสกา, จิตฺต อุตุ-อาหารชอฏฺกา ตโย, จิตฺตช อุตุชสทฺทวเสน ทฺเว สทฺทา’ติ ฉนฺนวุติรูปโกฏฺาสา. อิธ ปน กมฺมชรูปํ อธิปฺเปตํ.
เตน กมฺเมน อฺํ นามรูปํ ปฏิสทหตีติ เตน กุสลากุสลกมฺเมน อฺํ นามรูปํ อฺํ อนาคตนามรูปํ สุคติทุคฺคติปริยาปนฺนํ อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนนามรูเปน สทฺธึ ปฏิสทหติ.
ปุริมํ ภนฺเต อมฺพพีชํ ภูตํ มูลการณภูตํ อปจฺจกฺขาย อวิชหิวา นิพฺพตฺเตน ปจฺฉิเมน อมฺเพน ปุริโส ทณฑปฺปตฺโต ภเวยฺยาติ โยชนา.
นามรูปปฏิสทหนปเหา ฉฏฺโ.
สตฺโตปมาปติมณฑิโต.
อธิการนฺติ มหนฺตํ ปูชาสกฺการํ. อยํ สตฺตโมปฺโห ปุน ปุจฺฉเต. อุปมํ โสตุกามตาวเสน ปุน ปุจฺฉิโต’ติ าตพฺพํ.
ปุนปฏิสทหนปฺโห สตฺตโม.
นามรูปปฺโห อฏฺโม.
อทฺธาปฺโห นวโม.
นวปฺหวนฺโต ทุติโย วคฺโค.
ตติยวคฺเค อทฺธามุลปุจฺฉนปฺโห ปโม.
ปถวิยา จกฺกํอลิขิวา’ติ ภมจกฺกํ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนวเสน อา ภุโส ลิขิวา.
ปุพฺพาโกฏิ นปฺายน ปฺโห ทุติโย.
ขธา จ ทุกฺขสฺส พีชาตีติ ปฏิสธิภุตา พธา เกวลสฺส สกลสฺส ปวตฺติทุกฺขราสิสฺส มุลการณภาเวน พีชานิ เอวํ ขณโกฏิสงฺขาตปฏิสธิพธโต ปวตฺติ ทุกฺขวฑฺฒนํ สกฺกา กาตุนฺติ อธิปฺปาโย.
โกฏิวฑฺฒนปฺโห ตติโย.
จกฺขุสฺมิฺจ โข มหาราช สติ รูเปสุ จ จกฺขุวิฺาณํ โหตีติ เอถ อภิธมฺมาวตารฏีกาปริยาเยน เอกโต สหชาเตสุ พหูสุ จกฺขุปฺปสาเทสุ ยํ จกฺขุ วิสทิตํ ตํ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยปจฺจโย. จกฺขุสฺมิฺจาติ เอกวจนทสฺสนโต. รูเปสุ จา’ติ พหุวจนสฺส ทสฺสนโต ปน พหูนิปิ รูปานิ จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรชาตปจฺจโย ปจฺจยภาว. วิเสส-สภาวโตติ ทฏฺพฺโพ.
อถิ-เกจิ-สฺชานนปฺโห จตุโถ.
ภวนฺตาเยว โข มหาราช สงฺขารา ชายนฺติติ เอถ อนฺตปฺปจฺจโย อตีเต โหติ. อตีเต ภูตา’ติ อโถ.
อยฺจ คาถา’ติ สทิสคาถา. อหุวา สมฺโภตีติ จ คาถา ขณิกคาถา’ติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ ปุพฺพาปรํ สเมติ.
(อุตฺตรารณิ) อรณิสหิเตกนฺตกิจฺจกโร ทณฺโฑ อุตฺตรารณิ นาม.
ภวนฺตชายนปฺโห ¶ สตฺโตปมาสหิโต ปฺจโม.
เวทคุปฺโห ฉฏฺโ.
จกฺขุวิฺาณาทิปฺโห สตฺตโม.
ผุสนลกฺขโณ’ติ จิตฺตารมฺมณผุสนลกฺขโณ. ยถา จกฺขุ’ติ เอถ จกฺขุปฺปสาโท’ปิ จกฺขุวิฺาณมฺปิ ลพฺภติ.
สงฺฆฏฺฏนรโส’ติ อิเมสํ วถารมฺมณานํ สงฺฆฏฺฏนรโส สมฺปตฺติ เอตสฺสา ต อโถ ลพฺภติ. ยทา จกฺขุวิฺาณมฺปิ ลพฺภติ. ตทา จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนรโส กิจฺจํ เอตสฺเสติ อโถ ลพฺภติ. สงฺฆฏฺฏนรโส’ติ จ ปฺจทฺวาริกผสฺเส ลพฺภติ. น มโนทฺวาริกผสฺเส’ติ อยมิทิโส อโถ อตฺถสาลินิยํ วุตฺโต เยวา’ติ.
ผุสนลกฺขณปฺโห อฏฺโม.
เวทนาลกฺขณปฺโห นวโม.
สฺาลกฺขณปฺโห ทสโม.
เจตนาลกฺขณปฺโห เอกาทสโม.
วิฺาณลกฺขณปฺโห ทฺวาทสโม.
วฑฺฒกี สุปริกมฺมกตํ ทารุํ สธิสฺมึ อปฺเปตีติ วฑฺฒกี ชโน สุฏฺุปริกมฺมกตํ ทารุํ สธิสฺมึ อปฺเปติ ปาเปติ ปเวเสติ.
วิตกฺกลกฺขณปฺโห เตรสโม.
วิจารลกฺขณปฺโห จุทฺทสโม.
จุทฺทสปฺหวนฺโต ตติยวคฺโค สมตฺโต. วินิพฺภุชิวา วินิพภุชิวา’ติ อฺมฺาโต วิสุํ วิสุํ กวา วิภชิวา วิภชิวา.
วคฺคโต อติเรกปมปฺโห วิภชฺชปฺโห ปโม.
นนุ โลณเมว อาหริตพฺพนฺติ สกเฏหิ สุทฺธโลณเมว พลิวทฺเทหิ อาหริตพฺพํ.
น สกฺกา มหาราช โลณเมว อาหริตุนฺติ ปาเน ภวิตพฺพนฺติ นกาโร โปถเก ทิสฺสติ.
โลณปฺโห ทุติโย, รฺโ ธมฺมลกฺขเณสุ ทฬฺหปติฏฺาปนถํ เถเรน ปมํ วุตฺโต.
เอตฺตาวตา เตจตฺตาฬีส ปฺหา สมตฺตา.
จตุถวคฺเค ¶ นานากมฺเมหิ มหาราช นิพฺพตฺตานิ น เอเกน กมฺเมนา’ติ อาปายิกสตฺตานํ ปฺจายตนานิ นานาอกุสลกมฺเมหิ นิพฺพตฺตานิ สุคติปริยาปนฺนสตฺตานํ ปฺจายตนานิ นานากุสลกมฺเมหิ เอเกน กมฺเมน เอเกน ปฏิสธิชนกกมฺเมเนว นิพฺพตฺตานิ. อภิธมฺมาวตารฏีกายํ ปฏิสธิกฺขเณ มหคฺคตเจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ วจเนน ปฏิสธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํเยว กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิฺายติ. นานาเจตนาหิ ตทา อิทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ อติปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺเมน นิพฺพตฺตํ กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺย, น เจกา ปฏิสธิ อเนกมฺมนิพฺพตฺตา โหตี’ติ.’สทฺธึ เอเกน กมฺเมน อเนกิทิรยุปฺปตฺติ โหตี’ติ วุตฺตํ. วิจาเรวา ยํ ยุตฺตตรํ ตํ คเหตพฺพํ. ตตฺรายํ วิจารณากาโร?
มหคฺคตสตฺตานํ อิทฺริยานิ เอเกน ปฏิสธิชนกกมฺเมน นิพฺพตฺตานิ. นาคเสนเถโร ปน อรหา ขีณาสโว พุทฺธมตฺุ ตสฺส อธิปฺปายานุรูเปน กามาวจรกสตฺตานํ นานากมฺเมหิ นิพฺพตฺตีติ คเหตพฺพํ.
นานากมฺมนิพฺพตฺตายตนปฺโห ปโม.
มหากุลีนตาติ อุจฺจกุลีนตา. โสเยว วา ปาโ. อาพาธ-วณฺณ-สุกฺข-โภค-กุลีนํ ปฺกา เอเต จุทฺทส ปฺหา’ปิ สุภสุตฺเต ปกาสิตา’ติ อยํ คาถา สุขวาจุคฺคตกรณถํ โปราเณหิ วุตฺตา.
มนุสฺสนานาภาวปฺโห ทุติโย.
กึ ปฏิคจฺเจว วายมิเตนา’ติ ปุพฺเพ วายาเมน สห ปวตฺตกมฺเมน วายามกรเณน กึ ปโยชนํ อถิ?
อกิจฺจกโร’ติ เอถ ยถิจฺฉิตผลสงฺขาตํ กิจฺจํ น กโรตีติ อกิจฺจกโร. อยฺจ อยุตฺตสมาโส. สทฺธํ มตกโภชนํ น ภฺุชตีติ อสทฺธโภชิติอาทิโก วิยา’ติ.
พุภุกฺขิโต’ติ พุธาภิภูโต.
ปฏิคจฺจกิจฺจกรณปฺโห ตติโย.
ปจฺจมานา’ติ นิรยคฺคีนา ฑยฺหมานา.
โส น ตาว กาลํ กโรตีติ ตาว ตตฺตกํ โส เนรยิกสตฺโต กาลํ มรณํ น กโรติ. กมฺมาธิกเตนา’ติ ¶ ปุพฺเพ อธิกเตน กมฺเมน มูลการณภุเตน.
นวิลียนปฺโห จตุโถ.
อากาส-อุทก-ปถวิธารณปฺโห ปฺจโม.
อชฺโฌสายา’ติ ตณฺหาย คิลิวา ปรินิฏฺเปวา.
นิโรธนิพฺพานปฺโห ฉฏฺโ.
อภิฺเยฺเย ธมฺเม’ติ อภิวิสิฏฺเน จตุสจฺจาเณน ชานิตพฺเพ ธมฺเม, จตุสจฺจธมฺเม.
นิพฺพานลภนปฺหา สตฺตโม.
นิพฺพานชานนปฺโห อฏฺโม.
อฏฺปฺหวนฺโต จตุโถ วคฺโค.
ปฺจมวคฺเค นถิพุทฺธปฺโห ปโม.
พุทฺธานุตฺตรปฺโห ทุติโย.
สกฺกา ชานิตุํ พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติ อิทํ รฺา’ภควา พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติ เถรํ ปุพฺเพ ปุจฺฉิตํ. ปุน กสฺมา วุตฺตํ? ปุพฺพปฺโห เถรสฺส วิชานนํ สธาย ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉาปฺโห สพฺพปฺโห เถรสฺส วิชานนํ สธาย ปุจฺฉิตํ. ปุจฺฉาปฺโห สพฺพปณฺฑิตานํ ชานนํ สธาย ปุจฺฉิโต’ติ วิฺาตพฺพํ.
สกฺกา พุทฺธานุตฺตรปฺโห ตติโย.
พุทฺธเนตฺตียา’ติ นิพฺพานํ เนติ เอตาย สเทวเก โลเก’ติ เนตฺติ, สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาลิ.
(พุทฺธปฺตฺติ) ปฺายปียติ เอตาย ภควโต อาณา’ติ ปฺตฺติ. พุทฺธสฺส ปฺตฺติ พุทฺธปฺตฺติ, วินยปาลิ.
ยาวชีวํ สาวเกหิ วตฺติตพฺพนฺติ อิทํ เถเรน’อาม มหาราช ธมฺโม มยา ทิฏฺโ’ติ อวิสฺสชฺเชวา กสฺมา วุตฺตํ? ราชา เถรสฺส ธมฺมทสฺสนภาวํ ปจฺจกฺขโต วา วิจิตฺรปฏิภานํ โสตุกาโม ปุจฺฉติ, น ชานนถาย เถโร ตสฺส อชฺฌาสยํ วา เอวมาห. อทิฏฺธมฺโม หิ พุทฺธเนตฺติยา พุทฺธปฺตฺติยา ยาวชีวํ วตฺติตุํ สกฺโกติ.
ธมฺมทิฏฺปฺโห จตุโถ.
นวสงฺกมติปฺโห ปฺจโม.
เวทคุ อุปลพฺภตีติ อยมฺปฺโห ปุพฺเพ จ ปุจฺฉิโต. กสฺมา ปุน ปุจฺฉิโต? ปุพฺพปฺโห ชีวเวทคุํ สธาย ปุจฺฉิโต. อยํ’เย พฺราหฺมณา เวทคุ’ติอาทินา วุตฺตํ ปุคฺคลเวทคุํ สธาย ปุจฺฉิโต. ¶ สเว เถโร’น อุปลพฺภตี’ติ พฺยากริสฺสติ, ตสฺส วาเท โทสํ อาโรเปตุกามตาย ปุจฺฉติ. เถโร ปน วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตึ สธาย’ปรมเถน โข มหาราช เวทคุ น อุปลพฺภตี’ติ อาห. ปรมเถน น อุปลพฺภติ, โวหารโต อุปลพฺภตี’ติ เถรสฺส อธิปฺปาโย.
ปุคฺคลเวทคุปฺโห ฉฏฺโ.
น โข-เป เตน โรปิตานิติ ตานิ อมฺพานิ อวหาริยานิ ตานิ อมฺพานิ ปุริเสน อวหริตานิ เตน สามิกปุริเสน โรปิตานิ โรปิตอมฺพภุตานิ น โหนฺติติ อโถ
อิมมฺหากาย ปฺโหสตฺตโม.
กุหินฺติปฺโห อฏฺโม.
อุปปชฺชติ-ชานาติ ปฺโห นวโม.
อถิพุทฺธปฺโห ทสโม.
ทสปฺหสหิโต ปฺจโม วคฺโค.
สมนฺตโต ปคฺฆรตีติ อยํ โข คุถมุตฺตาทีหิ อสุจิวถูหิ สมนฺตโต ปคฺฆราเปติ.
ฉฏฺวคฺเค กายอปฺปิยปฺโห ปโม.
สมฺปตฺตกาลปฺโห ทุติโย.
ทฺวตฺตึส…เป…ปริรฺชิโต’ติ เอถ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสรูปํ พหุสุ สุตฺเตสุ อาคตํ. ตํ ปากฏํ อสีตฺยนุพฺชนสุรูปํ น ปากฏํ ชินาลงฺการฏีกายํเยว อาคตํ. ตสฺมา ตํ ทสฺสยิสฺสาม. กตมานิ อสีตฺยานุพฺยฺชนนานิ? จิตงฺคุลิตา, อนุปุพฺพงฺคุลิตา, วฏฺฏงฺคุลิตา, ตมฺพนขตา, ตุงฺคนขตา, สินิทฺธนขตา, นิคุฬฺหโคปฺผกตา, สมปาทตา, คชสมานกฺกมนตา, สีหสมานกฺกมนตา, หํสสมานกฺกมนตา, อุสภสมานกฺกมนตา, ทกฺขิณาวฏฺฏคตฺตตา, สมนฺตโตจารุชาณุมณฑลตา, ปริปุณฺณ ปุริสพฺยฺชนตา, อจฺฉิทฺทนาภิตา, คมฺภีรนาภิตา, ทกฺขิณาวฏฺฏนาภิตา, สุวณฺณกทลุรุตา, เอราวณกรสทิสภุชตา, อนุปุพฺพคตฺตตา, มฏฺกคตฺตตา, สุจิคตฺตตา, สุวิภตฺตคตฺตตา, อนุสฺสนฺนานุสฺสนฺนสพฺพคตฺตตา, อลีนคตฺตตา, ติลกาทิวิรหิตคตฺตตา, อนุปุพฺพรุจิรคตฺตตา, วิสุทฺธคตฺตตา, โกฏิสหสฺสหถิพลธร คตฺตตา, ตุงฺคนาสตา, สุสณฺานนาสตา, รตฺตทฺวิชมํสตา, ¶ สุสุกฺกทนฺตตา, สุวิสุทฺธิทฺริยตา, วฏฺฏทาตา, รตฺโตฏฺสมพิมฺพิตา, อายตวทนตา, คมฺภีรปาณิเลขตา, อายตเลขตา, อุชุเลขตา, สุรุจิรสณฺานเลขตา, ปริมณฺฑลกายวนฺตตา, ปริปุณฺณกโปลตา, อายตวิสาลเนตฺตตา, ปฺจปสาทวนฺตเนตฺตตา, อากุจิตคฺคปขุมตา, มุทุตนุก-รตฺตชีวฺหตา, อายตชีวฺหตา, อายตรุจิรกณฺณตา, นิคฺคณฺิสิรตา, นิคฺคุยฺหสิรตา, ฉตฺตสนฺติภจารุสีสตา, อายต-ปุถุล-ลลาฏ-โสภตา, สุสณฺานภมุกตา, กณฺหภมุกตา, สุขุมาลคตฺตตา, อติวิย อุชฺชลิตคตฺตตา, อติวิยโสมฺมคตฺตตา, อติวิมลคตฺตตา, โกมลคตฺตตา, สินิทฺธคตฺตตา, สุคธตนุตา, สมโลมตา, อติสุขุมอสฺสาสปสฺสาสธารณตา, สุสณฺานมุขตา, สุคธมุขตา, สุคธมุทฺธตา, สุนีลเกสตา, ทกฺขิณาวฏฺฏเกสตา, สุสณฺานเกสตา, สินิทฺธเกสตา, สณฺหเกสตา, อลุลิตเกสตา, เกตุมาลารตนจิตฺตตา. ทฺวตฺตีํสปุริสลกฺขณปฺโห ตติโย.
พฺรหฺมจริยปฺโห ปฺจโม.
อสฺสุปเหา ฉฏฺโ.
รสปฏิสํเวทิปฺโห อฏฺโม.
ปฺาปฺโห อฏฺโม.
สํสารปฺโห นวโม.
สติปฺโห ทสโม.
เอวฺหิ ภนฺเต นาคเสน สพฺพา สติ อภิชานนฺตี อุปฺปชฺชติ นถิ กฏุมิกา สตีติ เอวํ มยา จินฺตนากาเร สพฺพา สติ อภิชานนฺตี สยํ ปากฏา ปรูปเทสรหิตา อุปฺปชฺชติ, กฏุมิกา ปรินิพฺพชฺชน-ปรูปเทส-สงฺขาตา กฏุมสหิตา สติ นถิติ อโถ.
สติ อภิชานนปฺโห เอกาทสโม.
เอกาทสปฺหสหิโต ฉฏฺวคฺโค.
อภิชานโต’ติ สติสหิตํอภิวิเสสํชานโต. กฏุมิกายา’ติ ¶ ปริปีฬน-ปรสาสน-สงฺขาตกฏุมิกาย. โอลาริกวิฺาณโต’ติ มหนฺเต อารมฺมเณ ปวตฺตวิฺาณโต. อหิตวิฺาณโต’ติ ทุกฺขสงฺขาตอหิเต ปวตฺตวิฺาณโต. สภาคนิมิตฺตโต’ติ สภาคารมฺมณโต. วิสภาคนิมิตฺตโต’ติ นามวณฺณาทิ - อฺมฺวิสทิสารมฺมณโต. กถาภิฺาณโต’ติ ปรกถาสงฺขาตอภิฺาณโต. ลกฺขณโต’ติ โคณ-สกฏ-ทนฺต-ปิฬกาทิลกฺขณโต. สรณโต’ติ ปเรหิ สราปนโต มุทฺทาโต’ติ อกฺขรสิกฺขนโต. ภาวนาโต’ติ อภิฺาสสงฺขาตภาวนาโต. โปถกนิพธนโต’ติ โปถเก ลิขิตโอวาทอกฺขรธารณโต. อนุภูตโต’ติ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ อนุภุตปุพฺพโต. นิพธนฺตี’ติ ปีเฬนฺติ. ลิปิยา สิกฺขิตตฺตา’ติ อกฺขรสฺส สิกฺขิตตฺตา.
สตฺตเมวคฺเค สติอาการปฺโห ปโม.
วสฺสสตปฺโห ทุติโย.
อนาคตปฺโห ตติโย.
ทูรพฺรหฺมโลกปฺโห จตุโถ.
พฺรหฺมโลกกสฺมีรปฺโห ปฺจโม.
สตฺตโพชฺฌงฺคปฺโห ฉฏฺโ.
ปฺุพหุตรปฺโห สตฺตโม.
ชานาชานปฺโห อฏฺโม.
อุตฺตรกุรุปฺโห นวโม.
ทีฆอฏฺิกปฺโห ทสโม.
อสฺสาสปสฺสาสปฺโห เอกาทสโม.
สมุทฺทปฺโห ทฺวาทสโม.
เอกรสปฺโห เตรสโม.
นถิ ทุติยํ ปฺาย เฉทนนฺติ ยํ เฉทนํ ปฺาย สทฺธึ ทฺวยํ ตํ เฉทนํ นถิติ อโถ. เฉทนปฺโห ¶ จุทฺทสโม. ภุตชิวปฺโห ปนฺนรสโม. ทุกฺกรปฺโห โสฬสโม เถเรน ปมํ วุตฺโต. โสฬสปฺหสหิโต สตฺตโม วคฺโค.
สมฺปติ กา เวลา’ติ อิทานิ กา เวลา สมฺปตฺตา’ติ โยชนา. คมิสฺสนฺติติ ตยา สทฺธึ คมิสฺสนฺติ. ภณฺฑโต ภณฺฑาคารโต. ราชเทยฺยานีติ ราชสนฺตกานิ.
ตสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺเ ราชา’ติ ตสฺส นาคเสนเถรสฺส อสีติปฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺโ ราชา. อพฺภนฺตรกถายฺหิ อฏฺาสีติ ปฺหา ปมทิวเส วิสชฺชิตา. ตโย ทิวเส ปาสาเท ภตฺตกิจฺจโต ปฏฺาย ยาว ปมยามาวสานา อฏฺาสีติ ปฺหา วิสชฺชิตา อเหสุํ.
พาหิรกถาปฺหา ตโย. เตน สทฺธึ เอกนวุติ ปฺหา โหนฺติ.
เอกนวุตีปฺห ปฏิมณฺฑิตา.
มิลิทปฺหวณฺณนา สมตฺตา.
เมณฺฑกปฺเห ปน ภสฺสปฺปวาทีติ โวหารกุสลตาย ยุตฺตวจนสงฺขาตภสฺสวทนสีโล. เวตณฑีติ เถรวาเทน สทฺธึ วิรุทฺธวจนวทนสีโล.
วสนฺโต ตสฺส ฉายายาติ ธมฺมจริย-คุรุสทฺธาปฺาทิคุณมณฺฑิโต, อสฺสทฺโธปิ โส ตสฺส’ เมธาวี อมตาภิมุโข’ติ เอวํ วุตฺเตหิ โสภคฺคคุเณหิ สมนฺนาคโต ตสฺส เถรสฺส กรุณาปฺาวเสน ปวตฺตการณาการณหิตุปมายุตฺติอุปเทสวจนสงฺขาตฉายาย วสนฺโต. ตานิ หิ เถรสฺส กรุณาาณํ นามกายโต ปวตฺตนฺติ ปกติสรีรโต ปวตฺตฉายา วิย โหตี ตี.
อทฺทกฺขิ เมณฺฑเก ปฺเห’ติ าณจกฺขุนา เมณฺฑเก คมฺภีเร ปฺเห อทฺทกฺขิ. อถวา เสนกาทิภาสิตพฺพํ อเนกปริยายภาเวน เจว อภุตภาเวน จ เมณฑกปฺหสทิเส. อถวา ทฺวีวจนวนฺตตฺตา ¶ ตสฺส ปฺหสฺส ทฺวิเมณฺฑกยุทฺธสทิเส’ติปิ วุตฺตํ วฏฺฏติ.
ปริยาย ภาสิตํ อถิ’ติ’อานท, มยาทฺเว’ปิ เวทนา วุตฺตา ปริยาเยนา’ติอาทิกํ ปริยายวจนํ อถิ. กถํ อิมิสฺสา ปริยายนิปฺปริยายเทสนาภาโว ชานิตพฺโพ? อุเปกฺขาเวทนา หิ สนฺตมึ ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’ติ อยํ เหถ ปริยาโย.
สภาวภาสิตํ อถิติ’ติสฺโส อิห ภิกฺขเว เวทนา สุขา ทุกฺขา อุเปกฺขา เวทนา’ติอาทิกํ นิปฺปริยายวจนํ อถิ. กถํ นิปฺปริยายภาโว ชานิตพฺโพ? เวทนาสภาโว หิ ติวิโธ’ติ อยเมถ นิปฺปริยาโย อถิ.
สธายภาสิตนฺติ’ตีหิ ภิกฺขเว าเนหิ ชมฺพุทีปิกา มนุสฺสา เทเว ตาวตึเส อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคณฺหนฺติ. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติอาทิกํ สธาย ภาสิตํ อถิ.’อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติ อิทํ ปพฺพชฺชาพฺรหฺมจริยวาสนํ วุตฺตํ น มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ. เนยฺยถนีตถวจนํ อิธ อนาคตํ. ตมฺปิ อาหริวา ทสฺเสตพฺพํ.’ยํ กิฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติ’อาทิกํ นฺเยถวจนํ.’สุขาปิ โข เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา’ติอาทิกํ ยถารุตวเสน ชานิตพฺพํ นีตถวจนํ อถีติ.
‘เนยฺยถวจนฺเจว อโถ สธายภาสิตํ
ปริยายภาสิตฺเจว อโถ สภาวภาสิตํ’,
อิติ ปฺจปฺปเภทํ’ว สาสเน ชินภาสิตํ
สลฺลกฺเขวาน ตํ สพฺพํ อถํ วเทถ ปณฺฑิโต’ติ;
น รหสฺสกํ กาตพฺพนฺติ อถปฏิจฺฉนฺนวจนํ น กาตพฺพํ.
ครุกํ ปริณมตีติ ครุภาเวน ปริปากํ คจฺฉติ ทธภาเวน ปากโฏ โหติติ อธิปฺปาโย.
อิตฺตรตายาติ อปฺปปฺตาย.
ติถวาเสนาติ
‘อุคฺคโห สวนํ ปุจฺฉา กถนํ ธารณํ อิติ,
ปฺจธมฺมวเสเนว ติถวาโส ปวุจฺจตี’ติ;
เอวํวุตฺตติถวาเสน.
สฺเนหสํเสวา’ติ ปิยปุคฺคลสํเสวนวเสน. มนฺติสหาโย’ติ มนฺตี วิจารณปฺโ สหาโย เอตสฺสาติ มนฺติสหาโย.
มา ¶ หายิ อโถ เต อภิกฺกมตีติ อตฺตานุวาทาทิภเย อุปฺปนฺเน วํ เอตฺตเกน การเณน มา ภายิ. กตปฺุโ กตภีรุตฺตาโณ าณสมฺปนฺโนสมฺมาปโยเค ิโต น จิรสฺเสว โลกิยโลกุตฺตรรโถ เต อภิกฺกมติ อภิกฺกมิสฺสติ ปวตฺติสฺสติ.
อลฺลาโป’ติ ปมามนฺตานา’ติ เกจิ วทนฺติ. รฏฺกวจนํ อามนฺตนา.
สกฺกจฺจการินา’ติ หิตกรณ-หิตเทสน-หิตจินฺตนานํ อขณฺฑการินา.
ขลิเต ธมฺเมน ปคฺคเหตพฺโพ’ติ สมฺมาปฏิปตฺติโต วา ยุตฺตวจนโต วา ขลิเต อนฺเตวาสิกมฺหิ ธมฺเมน สภาเวน ตํ ตํ การณํ ววา สีลาทิคุเณสุ ปคฺคเหตพฺโพ.
เมณฺฑกปฺหา คมฺภีรคณฺิคุยฺหปฺหา.
อภิวฑฺฒิยา วายมตี’ติ ปริยตฺติปฏิปตฺติสาสนานํ อภิวฑฺฒนถาย จตุปจฺจยทานาทินา อุปาเยน วายามํ กโรติ.
‘ภวติ สงฺเฆน สมสุโข ทุกฺขิ ธมฺมาธิปติโก’ปิ จ;
สํวิภาคี ยถาถามํ ชินจกฺกาภิวฑฺฒโก
สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร อนฺสถุโก ตถา;
สุรกฺโข กายกมฺมาทิ สมคฺคาภิรโต’ปิ จ
อกุโห น วโร จกฺเก พุทฺธาทิสรณํ คโต
ทส อุปาสกคุณา นาคเสเนน ภาสิตา’ติ;
อิมา ติสฺโส คาถา.
‘ปฺจมํ ลหุ สพฺพถ สตฺตมํ ทฺวิจตุถิสุ,
ฉฏฺํ ตุ ครุปาทานํ เสสา อนิยมา มตา’ติ;
อิมินา วุตฺตลกฺขเณน วุตฺตา.
โลกสาธารโณ’ติ สตฺตโลเกน สทิโส,
อปฺปตฺตมานสานนฺติ อปปตฺตอรหตฺตผลานํ;
าณรตนารมฺมเณนา’ติ ¶ อรหตฺตมคคปทฏฺานสพพฺุต าโณ ภควา สพฺพฺุ สพฺพทสฺสาวี ทสพลสมนฺนาคโต จตุหิ เวสรชฺเชหิ สมนนาคโต ปภินฺนปฏิสมฺภิโท ฉฬภิฺโ จ อสาธารณาโณ อฏฺารสพุทฺธธมฺมสมนฺนาคโต, ตสฺส อรหตฺตมคคาณํ ทสพลาทิสพฺพคุณทายกํ สพฺพฺุตาณํ สพฺพเยฺยธมฺมชานนสมถนฺติ ภควโต าณรตนารมฺมเณน สกสกจิตฺตุปฺปาเทน.
อุพฺพตฺตียนฺเต’ติ ปกติปกติโต วิปรียนฺโต วินสฺสนฺเต วา.
นิปฺปภา ชาตา กุติถิยา วํ คณีวรปวรมาสชฺชาติ กุติถิยา มิจฺฉาทิฏฺิกา วํ ภทนฺตํ คณิวรปวรํ คณิวเรหิ ปรํ เสฏฺํ อาสชฺช ปวา นิปฺปภา นิชฺโชตา ภเวยฺยุนฺติ โยชนา.
เมณฺฑกปฺเหสุ ปูชาวฺธาวฺธาปฺโห อฏฺุปมาสหิโต ปโม.
วาหสตํ โข มหาราช วีหีนํ อฑฺฒุจูฬฺจ วาหา วีหี สตฺตมฺมณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตวิตฺตสฺส เอตฺตกาวิหีติ ลกฺขํ ปียมานา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุนฺติ เอถ สาทิกทิยฑฺฒวาหสตํ โถเกน อุทฺธํ อุปฑฺฒาวาหสตสฺส ปตนาลิเก ตุมฺโพ’ติ องฺคุตฺตรฏีกายํ วุตฺตํ. อฑฺฒจูฬนฺติ วาหสฺส ตสฺส อฑฺฒาธิกา วาหวีหี’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว.
‘กุฑุโพ ปสโต เอโก ปโถ เต จตุโร สิยุํ
อาฬฺหโก จตุโร ปถา โทณํ วา จตุราฬฺหกํ,
มาณิกา จตุโร โทณา ขารีติ จตุมาณิกา;
ขาริโย วีส วาโห’ถ สิยา ตุมฺโพ ทสมฺมณํ
อาฬหโก นิถิยํ ตุมฺโพ ปโถ ตุ นาฬิ นาริยํ,
วาโห ตุ สกโฏ เจโก ทส โทณา ตุ อมฺมณ’นฺติ;
อภิธานปฺปทิปิกายํ วุตฺโต สกฏปปมาโณ วาโห’ติ วินยฏีกายมฺปน’ ทฺเว สกฏา วาหา เอโก วาโห’ติ วุตฺตํ. วิหีนํ วาหสตฺจ อฑฺฒจูลฺจ วาหสตสฺส อฑฒจ จูฬํ อฑฒโต โถเกน อูนํ วา โหติ. ยถาวุตฺตวาหโต อธิกานิ วีหิสตฺตมฺมณานิ วีหีนํ สตฺต อมฺมณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา โหนฺตี’ติ โยชนา. วีหีนํ สาธิกทิยฑฺฒวาหสตนฺติ อธิปฺปาโย.
เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺสา’ติ อิมสฺส ลกฺขนฺติ อิมินา สมฺพโธ. ลกฺขนติ ¶ จิ คหณสลฺลกฺขณถํ สมฺปทานเถ เจตํ อุปโยควจนํ’ ทิวาวิหารํ ปาวิสี’ติ ทิวาวิหารถาย ปาวิสิติอาทิสุ วิย. ลกฺขสทฺโท จ ลกฺขณวาจโก. วุตฺตฺเหตํ อภิธานสเถ.
‘กลงฺโก ลฺฉนํ ลกฺขํ องฺโก’ภิฺาณลกฺขณํ,
จิณฺหฺจาปิ ตุ โสภา ตุ ปรมา สุสมา’ถ จา’ติ;
ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ ขีณภาวํ คจฺเฉยฺยุํ. อิมินา ทสาธิกทิฑฺฒวาหสตวีหิโต อธิกานิเอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตานี’ติ ทสฺเสติ.
เอวํ เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺส เอตฺตกวีหิโต อเนกภาวํ ทสฺเสวา อิทานิ เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลวิเสสวเสน วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ ตตฺรีเม’ติอาทิมาห.
ตถ
ตตฺราติ สตฺตวิเธสุ สตฺเตสุ.
อิเม สตฺตวิธา จิตฺตา ปวตฺตนฺตีติ อิมานิ สตฺตวิธานิ จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ.
อภาวิตกายา’ติ ปฺจุปาทานกฺขธกาเยสุ อนิจฺจาทิวเสน อภาวิตกายา.
อภาวิตสีลา’ติ อภาวิตโลกุตฺตรสีลา.
ตีสุ าเนสุ’ติ สกฺกายทิฏฺิ-วิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตปรามาส สมุคฺฆาฏิตฏฺานวเสน ตีสุ าเนสุ. อุปริภุมีสุ’ติ สกทาคามิอาทีนํ ปฺจกฺขธสงฺขาต อุปริภุมิสุ?
ปฺจสุ าเนสุ’ติ เหฏฺา วุตฺเตสุ ตีสุ าเนสุ ราคโทสตนุฏฺานทฺวยํ ปกฺขิปิวา ปฺจ านานิ เวทิตพฺพานิ.
ทสสุ าเนสุ’ติ เหฏฺา ปฺจฏฺานานิ เจว คหิตคฺคหณนเยน สกฺกายทิฏฺิ-วิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตปรามาส-โลภ-วฺยาปาท-สงฺขาต-ป- ฺโจรมฺภาคยสฺเชนสมุคฺฆาฏิตทฺธานวเสน ปฺจฺौทฺธมฺหาคิย สํโยชน สมุคฺฆาฏิตฏฺานวเสเนว. อปราติ ปฺจา’ติ ทส านานิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภุตา ปฺจุปาทานกฺขธา เยวาติ คเหตพฺพํ.
นาราจสฺสา’ติ อุสุอคฺคปเวสิต-อโยมย นาราวสฺส
ทฬฺหํ จาปสมารูฬฺหสฺสา’ติ ทฬฺหจาปธนุมฺหิ อาโรปิตสฺส.
ตถา’ติ ภควโต ลหุกปริวตฺตเน. อุตฺตริการณ’นฺติ ¶ ยมกปาฏิหาริยโต อุตฺตริยํ วุตฺตํ
ตมฺปิ มหาราช ปาฏิหิรนฺติ ตมภควโต อคฺคิกฺขธ-อุทกธารา-ปวตฺตน-สงฺขาต-ยมกปาฏิหีรํ อตฺตโน ปเรสํ ราคาทิปจฺจนีกหรณโต ปาฏิหิรํ.
อาวชฺชนวิกฬมตฺตเกนา’ติ ภควตา อนุปฺปาทิตวเสน มโนทฺวาราวชฺชนสฺส หีนวเสน
สพฺพฺุปฺโห ทุติโย.
ฉโกฏฺาเส กเต กปฺเป’ติ จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปปมาเณ วิวฏฺฏฏฺายิกปฺเป ฉโกฏฺาเส กเต.
อติกฺกนฺเต ปมโกฏฺาเส กิฺจิ สาธิกทสนฺตรกปฺปปมาเณ วิจฏฺฏฏฺายิกปฺปสฺส ปมโกฏาเส อติกฺกนฺเต เทวทตฺโต สงฺฆํ ภิทิ เทวทตฺตปพฺพชฺชาปฺโห ตติโย
ยมนิยเม’ติ
‘ยํ เทหสาธนาเปกฺขํ นิจฺจํ กมฺมมยํ ยโม,
อาคนฺตํ สาธนํ กมฺมํ อนิจฺจํ นิยโม ภเว;
อหึสาสจฺจมาเธยฺยํ พฺรหฺมจาร ปริคฺคโห,
นิจฺจํ สรีรโสเจยฺยํ ยโม นามาติ วุจฺจเร;
สนฺโตส-โมน-สชฺฌายา กิจฺฉากหาโร จ ภาวนา,
สยมฺปาก-วเน วาสา-นิยมา-นิจฺจสาธฺยตา’;
เอวํ วุตฺเต ยมกมฺเม จ นิยมกมฺเม จ.
ยํ ตถาคโต…เป… เอวมธิปฺปาโย อถิ ยํ เยน คุเณน เหตุ ภุเตน…เป…เอวํ อธิปฺปโย โหติ ตํ พุทฺธานํ คุณํ อภุตํ อถิติ โยชนา.
ปรกฺกโม ทกฺขาปิโต’ติ ปารมีปูรเณ ปรกฺกโม วายาโม ทกฺขาปิโต เปกฺขาปิโต.
หิยฺโย โอภาสิตา’ติ ชินานํ ปารมี จ นยา ภิยฺโย อติสเยน โอภาสิตา.
ภิทิ ติถิยานํ วาทคณฺินฺติ วํ ติถิยานํ มิจฺฉาวาทคณฺึ ปภิทิ.
ภินฺนา ¶ ปรปฺปวาทกุมฺภา’ติ ปรปฺปวาทา ตยา ภินฺนา.
คมฺภีโร อุตฺตานิกโต’ติ อติวิย คมฺภีโร ปฺโห ตยา อุตฺตาตีกโต.
สมฺมาลทฺธํ ชินปุตฺตานํ นิพฺพาหนนฺติ ปรมิจฺฉาวาทหรเณ อุปายสงฺขาตํ นิพฺพาหนมุขํ ชินปุตฺตานํ ชินปุตฺเตหิ สุฏฺุ ลทฺธํ.
เอวเมตนฺติ สพฺพํ เหฏฺาวุตฺตวจนํ ตยา วุตฺตํ ยถา โหติ ตํ,
สพฺพํ วจนํ เอวํ สภาวโต โหตีติ อชฺฌาหารโยชนา;
คณีวรปวรา’ติ อาลปนเมตํ คณีนํ คณปริสานํ วรปรม,
อติเสฏฺ ยถา ตยา วุตฺตํ มยํ ตถา สมฺปฏิจฉามา’ติ;
ปถวิกมฺปนเหตุปฺโห จตุโถ.
นถฺํ เจถาติ เอเตสุ สจฺเจสุ วิชฺชมานํ สจฺจโต อฺํ การณํ ปฏิเวธสฺส จ นถิ.
สีหรเถนา’ติ เสฏฺรเถน มฺจรเถน. สีหสทฺโท วา อุสภสทฺโท วา อฺสทฺเทน ปยุตฺโต เสฏฺวาจโก โหตีติ.
สิวิราชทิพฺพจกฺขุปฺโห ปฺจโม.
กลลํ โอสรตีติ อิทํ มาตุยา ปิฏฺิกณฺฏกนาภีนํ มชฺฌฏฺานภุเต คพฺภปติฏฺานารหฏฺาเน สนฺนิจิตํ ปฏิกลลสทิสํ มทรตฺตโลหิตํ สธาย วุตฺตํ, น กลลรูปํ.
มุขปาเนนปิ ทฺวยสนฺติปาโต ภวตีติ มุขปาเนนปิ สห มาตา จ อุตุนี คพฺโภ ปจฺจุปฏฺิโต’ติ ทฺวยสนฺนิปาโต ภวติ.
ปุริเมน ตถ การณํ วกฺขามีติ ปุริเมน สามวถุนา เตสํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ สนฺนิปาตานํ อนฺโตคธภาเว การณํ ยูตฺติวจนํ กเถสฺสามิ.
เต สพฺเพ’ติ เย เกจิ สตฺตา มาตุคพฺภํ โอกฺกนฺตา เต สพฺเพ สตฺตา เย วนรุกฺขาทโย’ติ โยชนา.
โย โกจิ คธพฺโพ’ติ โย โกวิ อตฺตโน กมฺเมน ตถ ตถ อุปคนฺนพฺพสตฺโต.
คพภาวกฺกนฺติปฺโห ฉฏฺโ.
สทฺธมฺโม’ติ ¶ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตขีณาสวสนฺตกาธิคมสทฺธมฺโม สุทฺธนย-ปฏิวตฺตนวเสน ปฏิเวธสทฺธมฺโม วา.
ตํ ขยํ ปริทีปยนฺโต’ติ เตน วจเนน ปุพฺพปฺจวสฺสสตปฺป-มาณฏฺานารห-สทฺธมฺมกฺขยํ ปริทีปยนฺโต.
เสสกํ ปริจฺฉิทีติ เสสกํ ปจฺฉิมปฺจวสฺสสตํ สทฺธมฺมติฏฺนกฺขณํ ปริจฺฉิทิ. ตํ ทีปนาการํ ปริจฺฉทนาการฺจ ทสฺเสนฺโต วสฺสสตํ สหสฺสนฺติอาทิมาห.
นฏฺายิโก’ติ นฏฺธโน.
วสฺสสตปฺปมาณปฺโห สตฺตโม.
ตตฺร เย เต สตฺเต กมฺมํ วิพาธติ เต อิเม สตฺตา การณํ ปฏิพาหนฺติ, เตสํ ตํ วจน มิจฺฉา’ติ โปถเกสุ ลิขิตํ ตํ ทุชฺชานํ. ตสฺมา เย สตฺเต กมฺมํ วิพาธติ, เต สตฺตา กมฺมวิปากชา, ทุกฺข เวทนา เวทยนฺตีติ เย ปน สตฺตา การณํ ปฏิพาหนฺติ เตสํ ตํ วจนํ มิจฺฉา’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ปุพฺพาปรํ สเมติ.
ตตฺร เย เต นววิธา’ติ ตตฺร ทสวิเธสุ กุปฺปวาเตสุ เย เต นววิธา กุปฺปวาตา.
น เต อตีเต อุปฺปชฺชนฺติติ เต วาตา อตีเต ภเว กมฺมพเลน น อุปฺปชฺชนฺติ. เสส ปททฺวเย’ปิ เอเสว นโย.
เตหิ เตหิ โกเปหี’ติ เตหิ เตหิ สีตาทิโกปปฺปกาเรหิ.
สกํ สกํ เวทนนฺติ อตฺตโน อตฺตโน ผลภูตํ เวทนํ.
วิสมปริหารชา’ติ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ วิสทิสหรณโต ชาตา เวทนา.
โอปกฺกมิเกนา’ติ ทณฺฑปฺปหารทิวเสน ปรูปกฺกเมน.
กมฺมวิปากชา’ติ กมฺมวิปากภุตปฺจกฺขธโต ชาตา.
พหุตรํ อวเสสนฺติ กมฺมวิปากชเวทนาโต อวเสสํ เวทยิตํ พหุตรํ.
น สมฺภวตีติ น สมฺปชฺชติ.
พีชทุฏฺตา’ติ เขตฺตโต อฺการณทุฏฺตา.
กมฺมวิปกโต วา’ติ เอถ
‘เวมาตุภาติกํ ¶ ปุพฺเพ ธนเหตุ หนึ อหํ
เตน กมฺมวิปาเกน เทวทตฺโต สิลํ ขิปิ;
องฺคุฏฺํ ปึสยี ปาเท มม ปาสาณสกฺขรา’ติ;
อยํ คาถา วตฺตพฺพา ตถ ธนเหตุ’ติ ทาสิทาสสงฺขาต-ชงฺคมธน-เหตุ. ธนฺหิ ถาวรชงฺคม-สํหาริม-องฺคสม-อนุคามิธนวเสน ปฺจวิธํ.
กิริยโต วา’ติ เทวทตฺตสฺส อุปกฺกมกิริยโต วา.
โภชนํ วิสมํ ปริณมตีติ กุจฺฉิคตโภชนํ วิสมํ ปริปกฺกภาวํ คจฺฉติ.
ตาย จ ปน เวทนายา’ติ อิทํ กตฺตเถ กรณวจนํ.
นิกายวรฺฉเก’ติ เอถ ลฺฉนฺติ สฺจานนฺติ เอเตน เอถ วา ปฺุปาปานิ ปณฺฑิตชนาติ ลฺฉโก’ติ นิกายวโร จ โส ลฺฉโก จาติ วิคฺคโห.
สพฺพากุสลชฺฌาปนปฺโห อฏฺโม.
อิมสฺมึ ปฺเห เถรสฺส เอกํสิกํ พฺยากรณํ น โหติ. ตสฺมา วิจาเรวา ยํ ยุตฺตรํ ตํ คเหตพฺพํ. ตตฺรายํ วิจารณากาโร. มคฺควชฺฌา หิ กิเลสา อนุปาทินฺนกภุตา เย เนว อตีตา อนาคตา น ปจฺจุปฺปนฺนา. อุปาทินฺนกนิโรธกถา จ อนาคตภวํ สธาย กถิตา ภควโต อุปฺปนฺนา เวทนา อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเวเยว โหติ. อปราปรเวทนิยกมฺมฺจ พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธหิ’ปิ น สกฺกา นิวาเรตุํ. ตสฺมา เถรสฺส กมฺมวิปากโต วา เอสา เวทนา นิพฺพตฺตา’ติ วาโท ยุตฺตตโร’ติ คเหตพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา เถโร อเนกวิหิตํ กเถสี?ติ. ราชา มิลิโท าณเภทํ คเวสนฺโต วิจิตฺรปฏิภานํ โสตุกาโม โหติ. ตสฺส อชฺฌาสยวเสน อเนกวิหิตํ กเถสี’ติ ปริหาโร วตฺตพฺโพ อฺเสุ อีทิเสสุ าเนสุ ยุตฺติเยว คเวสิตพฺพา, น เอกจินฺตินา ภวิตพฺพนฺติ.
กตสฺส ปติจโย’ติ จตุสุ สจฺเจสุ กตโสฬสกิจฺจสฺส ปติจโย ปุน วฑฺฒนํ นถิ.
นิพฺพาหิตพฺโพ’ติ นิพฺเพเตพฺโพ กเถตพฺโพ. ปฏิสลฺลานนฺติ ¶ กายิกเจตสิกปฏิสลฺลานกิริยา. อถโต ปน ปฏิสลฺลานฏฺาเน ลหิตพฺพา สมาธิสติสมฺปชฺาทโย กุสลา ธมฺมา ปฏิสลฺลานํ นาม.
รกฺขตีติ สมฺปรายิกอปายาทิทุกฺขโต รกฺขติ.
ปฏิสลฺลานปฺโห นวโม.
ตํ อิทฺธิพลนฺติ เตน อิทฺธิพเลน ลภิตพฺพกปฺปกปฺปาวสฺสฏฺานํ.
อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ กาลํ ปฺจกฺขธสงฺขาตภวสฺส ปวตฺตนํ น วณฺเณมิ, อปฺปวตฺตนนิพฺพานเมว วณฺเณมีติ อธิปฺปาโย.
อิทฺธิพลกิตฺตนปฺโห ทสโม.
ทสปฺหปฏิมณฺฑิตอฏฺมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
อภิฺายาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมีติ ปฺจกฺขธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสติทฺริยานิ, นว เหตุ, จตฺตาโร อาหารา, สตฺตวสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานีติอาทินา อภิวิเสเสน สพฺพฺุตาเณน ชานิวา ธมฺมํ เทเสมิ.
อฺํ อุตฺตรึ…เป…สตนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อฺํ อุตฺตรึ จตุปาราชิก - เตรส สงฺฆาทิเสส - ตึสนิสฺสคฺคิย - ทฺวานวุติ - ปาจิตฺติย - จตุปาฏิเทสนีย - สตฺตาธิกรณ -สิกฺขาปท - สงฺขาตทิยฑฺฒ - สิกฺขาปทสตํ.
เตหิปิ น เอกชฺฌกตา’ติ อตฺตโน จิตฺตนิฏฺา เอกนฺตภาเวน น กตา.
ธมฺมสณฺิตปริยาเยนาติ ยฺจ ตํ อาปตฺตึ อาปนฺโน ตฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’ติ วุตฺตธมฺมสณฺิติปริยาเยน.
ขุทฺทานุขุทฺทกสมูหนนปฺโห ปโม.
อนิจฺจมฺปน รูปนฺติ วิภชฺชพฺยากรณิโย ปฺโห’ติ อนิจฺจํ นามรูปํ, กึ. รูปเมวา?ติ ปุฏฺโ อนิจฺจํ นามรูปมฺปิ อนิจฺจา เวทนา ปี’ติอาทินา นเยน วิภชิวา พฺยากาตพฺโพ วิภชฺชพฺยากรณีโย นามา’ติ อโถ. กินฺนุ ¶ โข จกฺขุนา สพฺพํ วิชานาตีติ ปุคฺคโล สพฺพํ จกฺขุนา กึ วิชานาตีติ อิมสฺมึ ปฺเห เกนาปิ ปุฏฺโ’กตเมน จกฺขุนา สมนฺตจกฺขุนา อุทาหุ มํสจกฺขุนา’ติ วุตฺเต’อามา’ติ วตฺตพฺโพ’ติ อยํ ปฺโห ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปฺโห นามาติ โยชนา.
มาลุงฺกฺยปุตฺตปฺโห ทุติโย.
สมุหโต ภยเหตุ อรหโต’ติ ภยเหตุ อรหโต อรหนฺเตน สมูหโต.
อุนฺนตาวนตา’ติ สุเข อุนฺนติานวเสน อุนฺนตา ทุกฺเข มงฺกุวเสน โอนตา
กุฏิปุริเส’ติ ปากฏปุริเส.
อาหจฺจปทนฺติ ภควโต สพฺพฺุตาเณน วิเสเสวา วุตฺตวจนํ.
สพฺพตสปฺโห ตติโย.
เตน เตสํ ปวตฺเตนา’ติ เตสํ ปริตฺตานํ เตชวนฺตานํ เตน ปวตฺเตน.
วิสํ จิกฺขสฺสนฺโต’ติ วิสํ วินาสยมาโน.
อุทฺธมโธ อาจยมาโน’ติ สรีรสฺส อุทฺธํ สุขํ วฑฺฒยมาโน.
โจรานํ อุกฺขิตฺตลคุฬนฺตี โปถเกสุ ลิขิตํ เวริโจรานํ อุกฺขตฺตลคุฬมฺปีติ ปาเน ภวิตพฺพํ. เวริโจเรหิ อุกฺขิตฺตมุคฺครํ น สมฺภวตีติ อโถ.
อาหารถํ วา เอรตี’ติ อาหารกิจฺจํ สมฺปาเทติ.
สูจิกายา’ติ อุทฺธ-วมนาพาเธน.
ทูรุปจาเรนา’ติ ทุฏฺปยุตฺเตน การเณน.
สตฺตานํ รกฺขนํ มหาราชา ปริตฺตนฺติ มหาราช, ปริตฺตํ นาม สตฺตานํ รกฺขนฺตานํ สตฺตานํ อนุรกฺขนํ โหตีติ โยชนา.
อตฺตนา กเตน อารกฺขํ ชนาตี’ติ กมฺมาจรณาทิโต ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กเตน โทเสน ปริตฺตสฺส รกฺขนภาวํ ชหติ วินาเสติ.
ปรริตฺตานุรกฺขนปฺโห จตุโถ.
พุทฺธพลโต ¶ จ มารพลํ พลวตรํ น โหตี’ติ โยชนา.
ปฺจสาลคาปฺโห ปฺจโม.
ตตฺร อถนฺตรํ อถิ’ติ ตถ เตสุ ทฺวีสุ วจเนสุ. อถเภโท อถวิเสโส อถิ.’
อนฺตรํ มชฺฌวถฺจ ขโณกาโส’ปิ เหตุสุ วฺยวธาเน วินา เจถ เภเท ฉิทฺเท มนสฺยปี’ติ อภิธานสเถ วุตฺตํ.
สฺาวิโมกฺโขติ สฺาย ภาเวน อาปตฺติภาวโต วิโมกฺโข สฺวิโมกฺโข. สจิตฺตกาปตฺตีติ อโถ.
โน สฺาวิโมกฺโขติ สฺายาภาเวน อาปตฺติภาวโต โน วิโมกฺโข, นสฺาวิโมกฺโข, อจิตฺตกาปตฺตีติ อโถ.
ปาปาชานปฺโห ฉฏฺโ.
เอตสฺมิฺจ มหาราช ปฺเห’ติ เอตสฺมึ ตยา ปุจฺฉิตปฺเห.
เอโก อโถ สาวเสโส’ติ’ตถาคตสฺส โข อานทเอวํ โหตี’ติอาทิวจนสฺส เอโก อโถ นรามิสปริหรณสงฺขาตอเถน อวเสเสน สาวเสโส.
คณปริหรณปฺโห สตฺตโม.
กเตน อาทาเนน วาติ กเตน โทเสน วา.
อเภชฺชปริสปฺโห อฏฺโม.
อฏฺปฺหวนฺโต ทุติยวคฺโค.
เสฏฺโ ยโม’ติ
‘ยํ เทหสาธนาเปกฺขํ นิจฺจกมฺมมยํ ยโม
อาคนฺตุกสาธนํ กมฺมมนิจฺจํนิยโมภเว’;
อหึสา สจฺจมาเธยฺยํ พฺรหฺมจาริ อปริคฺคโห
นิจฺจํ สรีเร สาธฺยตฺตา ยโม นามาติ วุจฺจเร’ติ;
เอวํ วุตฺโต เสฏฺโ ยโม.
อคฺโค นิยโม’ติ
สนฺโตส โมน-สชฺฌายา กิจฺฉาปโร จ ภาวนา,
สยมฺปากวนวาสา นิยมานิ จ สาธยโต’ติ;
เอวํ วุตฺโต อคฺโค นิยโม.
ตถ อหึสา’ติ อิมินา กรุณา วุตฺตา. สจฺจนฺติ วจีสจฺจาณสจฺจปรมถสจฺจานิ. อาเธยฺยนฺติ อาเธยฺยวจนตา พฺรหฺมจารีติ เมถุนวิรติ. อปริคฺคโหติ มม อิทนฺติ ปริคฺคหิตตณฺหารหิตภาโว วุตฺโต สนฺโตสโมนสชฺฌายา’ติ ทฺวาทสวิธสนฺโตสา ปาปปฺปวาหา น พุทฺธวจน สชฺฌายา. กิจฺฉาปโรติ อิมินา ธูตงฺคปริหรณํ ภาวนา’ติ ปริกมฺม ภาวนาทโย ติสฺโส ภาวนา. สยมฺปากวเน วาสา’ติ เอถ อิมสฺมึ สยมฺปาเกวเน พุทฺธสาสเน สยมฺปากวิรติ คเหตพฺพา. อาทิอากาเรนจาติ.
จาโร’ติ เสขิย วคฺคานุรูเปนคามวิหาเรสุ จาโร.
วิหาโร’ติ สมณสารุปฺเปริยาปถวิหาโร เจว ทิพฺพพฺรหฺมอริยวเสน ติวิธธมฺมวิหาโร จ.
สยํโม’ติ อิทฺริยสํยโม.
สํวโร’ติ ปาติโมกฺขสํวโร.
ขนฺตี’ติ อธิวาสนขนฺติ าณขนฺติ.
สิกฺขาปทานํ อุทฺเทโส’ติ สิกฺขาปทานํ ปาฬิ.
อุคฺคหปริปุจฺฉา’ติ สิกฺขาปทานํ อฏฺกถา อุคฺคหณํ
กาสาวธารณํ ภณฺฑุภาโว’ติ อิมินา ทฺวิลิงฺคสรูปํ ทสฺเสติ
ภณฺฑุภาโว ทฺวงฺคุลเกโสวา นวมุณฺโฑ วา’ติ อธิปฺปาโย ภวติ หิ.
‘‘ยโม จ นิยโม เจว จาโร จวิหาโร ตถา,
สํยโม สํวโร เจว ขนฺตี จ โสรจฺจมฺปิ จ;
เอกนฺตจริยา เจว เอกตฺตาภิรตา’ปิ จ,
ปฏิสลฺลานเสวนํ หิริโอตปฺปเมว จ;
อปฺปมาโท จ วีริยํ อุทฺเทสปริปุจฺฉา ตถา,
สีลาทฺยภิรติ เจว นิราลยสภาวโต;
สิกฺขาปทาภิปูรณมิติ วีสปฺปเภเทน,
สมณกรณา ธมฺมา นาคเสเนน เทสิตา;
กาสาวธารณฺเจว ภณฺฑุภาโว ตถา อิติ,
ทุเว สมณลิงฺคา’จ นาคเสเนนเทสิตา’ติ;
สามฺํ ¶ อุปคโต’ติ วีสติธมฺมทฺวิลิงฺเคหิ สทิสภาวงฺคโต.
โส สามฺนฺติ โส สมณภาโว. อคฺคปริสนฺติ ภิกฺขุปริสสงฺขาตํ อคฺคปริสํ.
โส เม อาคโม’ติ วีสติธมฺมทฺวิลิงฺคานํ มยฺหํ สตฺตาเน โส อาคโม นถิ.
ปุถุชฺชนปฺโห ปโม.
เย เต ภพฺพา’ติ เย เต สตฺตา ภวฺยา ยุตฺตา
มุขโลหิตปคฺฆรณปฺโห ทุติโย.
ตปฺปฏิภาคนฺติ เตน วถคุยฺเหน สทิสํ.
อนุสาสนิยํ อนุวาเสตีติ อุปริภาเค ปสฺสาวมคฺเค วถิกมฺมํวุตฺตํ อายุพฺเพเท
‘วมนํ เรจนํ นสฺยํ นิรูห อนุวาสนํ
เยฺยํ ปฺจวิธํ กมฺมํ วิธานํ ตสฺส วุจฺจเต’ติ;
นิรูหอนุวาสนวเสน หิ ทุวิธํ วถิกมฺมํ.
ตถ นิรูหวถิกมฺมํ อโธภาเค วจฺจมคฺเค กาตพฺพํ. อนุวาสนวถิกมฺมํ อุปริภาเค ปสฺสาวมคฺเค กาตพฺพํ. วถิกมฺมํ อุตฺตรวถิกมฺมมฺปิ อิทํ นามทฺวยํ เตสํเยว นามนฺติ. ตสฺส ฏีกา?
‘‘สมฺพาธสฺเสว สามนฺตา ตถ กมฺมํ ทุวงฺคุลํ,
วาริตํ วถิกมฺมมฺปิ สมฺพาเธเยว สตฺถุนา’’;
วถิกมฺมนฺติ เตลเภสชฺชานํ วิชฺฌนวเสนกตฺตพฺพํ วถิกมฺมนฺติ วินยฏีกา.
คุยฺหปฺปกาสนปฺโห ตติโย.
อสารมฺเภนาติ นิทฺโทเสน.
จตุสจฺจาหิสมโย’ติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ าเณน อภิสมโย.
ปุริสตฺตนนฺติ ปุริสตฺตํ, โสเยว วา ปาโ.
อฺํ กยิรมานํ อฺเน สมฺภวตีติ อฺํ โลกุตฺตรผลํ อารพฺภ วิปสฺสนา กมฺมํ เตน กยิรมานํ อฺเน โลกิยผเลน สมฺภวติ, โลกิยผลํ เทตีติ อธิปฺปาโย. สภาวมฺปี’ติ ¶ สภาเวน วจเนน.
โย อกฺโกสนฺโต’ติ โย ปรํ อกฺโกสนฺโต.
กิริยาเยว กตา’ติ โทสวนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส กิริยายเยว กรเณนเยว โมฆปุริสวจนกตา’ติ.
สวเณน…เป… ชิคุจฺฉตีติ ภควโต ภควนฺตสฺส สวเณน สาสนสวเณน.
โอตฺตปฺปตี’ติ ชิคุจฺฉติ.
ภิยฺโยทสฺสเนนาติ ภควโต ทสฺสเนน โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ.
โมฆปุริสวจนปฺโห จตุโถ.
‘‘อเจตนํ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตํ
ชานํ อชานนฺตมิมํ ปลาสํ,
อารทฺธวีริโย ธุวมปฺปมตฺโต
สุขเสยฺยํ ปุจฺฉสิ กิสฺสเหตุ’’ติ;
อิทํ จตุกฺกนิปาตฺาคตํ ปลาสชาตกํ สธาย วุตฺตํ.
อิติ ผทน รุกฺเข’ปิ ตาวเท’ติ มิลิเท อาคตํ. ชาตเก ปน
‘‘อิติ ผทนรุกฺเขปิ เทวตา อชฺฌภาสต,
มยฺหมฺปิ วจนํ อถิ ภารทฺวาช สุโณหิ เม’’ติ;
อาคตํ อิทฺจ เตรสนิปาเต อาคตํ ผทนชาตกํ สธาย วุตฺตํ.
รุกฺขาเจตนปฺโห ปฺจโม.
นวนฺนํ มหาราช อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ อฏฺรูปาวจรสมาปตฺติเอกนิโรธสมาปตฺติวเสน นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ. นิพฺพานสุตฺตกถายมฺปน ผลสมาปตฺติสมตฺตาย ปรินิพฺพานสมตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทายกานํ อนุสฺสรเณ สมตฺตายาติ ตีหิ การเณหิทฺเว ปิณฺฑปาตา สมผลา วุตฺตา.
ทฺวิปิณฺฑปาตสมผลปฺโห ฉฏฺโ.
ปูเชถ นํ ปูชนียสฺส ธาตุํ เอวํ กิร โภ สคฺคมิโต คมิสฺสถาติ อิทํอเนกวณฺณวิมาเน วุตฺตํ.
พุทฺธปูชาปฺโห สตฺตโม.
อนิมิตฺตกตสทิสา’ติ ¶ อสลฺลกฺขนกตสทิสา.
อปาสนปปฏิกปฺโห อฏฺโม.
ขีณาสวปฺโห นวโม.
อุพฺพิลาวิตปฺโห ทสโม.
มามโก’ติ มม สนฺตโก มม สาวโก.
การณา’ติ ปีฬนา.
สนฺนติวิโกปนนฺติ นามรูปสนฺตติวินาสนํ ธมฺโม หิ มหาราชอหึสาลกฺขโณ’ติ สกโล หิ สภาววจนธมฺโม อหึสาวจนลกฺขโณ. อุทฺธตํ มหาราช จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพนฺติ โยคาวจเรหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺเคหิ นิคฺคเหตพฺพํ ปคฺคเหตพฺพนฺตี ปคฺคหทณฺฑสทิเสหิ ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺเคหิ ปคฺคเหตพฺพํ. สติ ปน สพฺพถ ลีนุทฺธจฺเจสุอิจฺฉิตพฺพา? ‘‘สตึ ขวาหํ ภิกฺขเวสพฺพถิกํ วทามี’’ติ วจนโต.
สยงฺกเตนโสฆาตียตีติ โส โจโร อตฺตนา กเตน ทุจฺจริตกมฺเมนกตฺตุภุเตน ปริฆาตียติ.
อปิ จ ธมฺมานุสถิ อนุสาสียตีติ เอกํเสน ภควโต อนุสิฏฺิ ปณฺฑิตชเน อปราธิกมนุสฺเส อนุสาสยติ ธมฺเมน อนุวทาเปติ.’ นิคฺคเห นิคฺคหารหนฺติวจนโต วทโต ภควโต โทโส นถิติ อธิปฺปาโย’นิคฺคเห นิคฺคหารหนฺติ’ อิทฺจ ธมฺเมน นิคหนํ สธาย วุตฺตํ, น ปีฬนกมฺมํ สธาย วุตฺตนฺติ อิทํ เถเรน วตฺตพฺพํ กสฺมา นวุตฺตนฺติ เจ รฺโ รุจิยา อนนุกูลตฺตา. เถโร หิ ยถา ราชา กงฺขํ วินยิวา ธมฺมสภาวํ ชานาติ ตถา ปฺหํ พฺยากโรตีติ. ภควตา สงฺเขปวิถารเทสิตนเยน ตถา ตถา หิ ปฺหํ ปกาเสติ. เอส ยถา ยถาสฺส สทฺธมฺมเตชวิหตวิลยนขเณน มิลิทราชหทเย วิมติ ปยาตีติ.
นิคฺคหปฺโห เอกาทสโม.
ปณาเมสีติ ปพฺพาเชสิ.
อปฺปติวตฺติโต’ติ อปฺปหีโณ.
นิจฺฉุหตีติ นีหรติ.
ถลํ ¶ อุสฺสาเทตี’ติ ถลฏฺาเน ราสึ กโรติ.
ปริลียตี’ติ ปฏิลียิตุํ อรหติ
ปณามียตี’ติ ปณเมตุํ วา ปพฺพาเชตุํ วา อรหติ.
ปณามนปฺโห ทฺวาทสโม.
ทฺวาทสปฺหวนฺตตติยวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
กมฺมาธิคฺคหิตสฺสาติ อภิภวนียมานสฺส.
โมคฺคลฺลาน นิพฺพานปฺโห ปโม.
อถรโส’ติ ผลํ กถิตํ.
ธมฺมรโส’ติ เหตุ.
วิมุตฺติรโส’ติ นิพฺพานํ.
อฺํ อาราเธตีติ สมตฺตการี ปริปุณฺณการี อฺํ อรหตฺตผลํ อาราเธติ, อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผาเทติ.
สวรปุรํ อนุคต’นฺติ มนุสฺสชานปทปุรํ อนุปฺปตฺตํ.
ปาติโมกฺขปิหิตปฺโห ทุติโย.
อุจฺฉิชฺชตี’ติ ยํ เยน การเณน ภิกฺขุภาโว อุจฺฉิชฺชติ.
อุภโต ปกฺเข’ติ มาตุปิตุปกฺขสงฺขาเต อุภโตปกฺเข.
มนุสฺสนฺตเรนา’ติ มนุสฺสสานตฺเตน. ฉนฺนฺหิ นานตฺตํ อติวิย นานตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ เวทสเถ-
‘‘วาชี วา มรณโลหานํ กฏฺปาสาณวาสสํ,
นารีปุริสโคยานํ อนฺตรํ พหุตนฺตรนฺติ’’;
มุสาวาทตรปฺโห ตติโย.
นิเมสนฺตรมฺปติ จกฺขุนิมฺมิสนกฺขณมฺปิ.
วาณิโช หถินาโค จ สากฏิโก นิยามโก
หิสกฺโก อุตฺตรเสตุ ภิกฺขุ เจว โพธิสตฺโต,
อุตฺตรเสตุ ปฏิปนฺนโก ปุคฺคโล;
เอเต อนาคตํ อฏฺ ชนา วิโลกิยา;
วิกฺกยานาคตมคฺโค ติถํ ตีรมายุถิรํ
อนาคตํ กุลมฺปิ จ อฏฺฏฺานา วิโลกิยา’ติ;
กุลวิโลกนปฺโห จตุโถ.
ยถาธมฺโม ¶ กาเรตพฺโพติอาปตฺติธมฺโม วินเย ติฏฺติ. ยถา ติฏฺติ, ตถา โส ภิกฺขุ สงฺเฆน กาเรตพฺโพ, ตถา โพเธตพฺโพ.
อตฺตนิปาตนปฺโห ปฺจโม.
เนเต มหาราช คุณา ปุคฺคลสฺสาติ ปุคฺคลสฺส เอเต คุณา เอกาทสาทิสงฺขา น โหนฺติ. เมตฺตา ภาวนาย เอว เอเต คุณา. เมตฺตาวิหาริ ปุคฺคลสฺส สํวิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโย.
ยสฺสาติ ยสฺส คุณสฺส เหตุ.
อนฺตรธานมูลนฺนิติ ปกติสรีรสฺส อนฺตรธาน-ทิพฺพเภสชฺชรุกฺขมูลํ.
อนฺตรธานสฺสา’ติ อนฺตรธานกรณสฺส.
ยนฺติ เยน คุเณน.
เมตฺตํ สมาปนฺโต’ติ อปฺปณาปฺปตฺตํ เมตฺตํ สมาปนฺโน.
เมตฺตาภาวนา หิตานมฺปิ อหิตานมฺปีติ หิตรหิตานมฺปิ สตฺเตสุ ผรณกเมตฺตาภาวนา สพฺพกุสลคุณาวหา สพฺพนิรวชฺชคุณานิสํสา’ว โหติ.
สพฺเพสนฺติ สพฺเพสุ วิฺาณพทฺเธสุ สตฺเตสุ มหานิสํสา เมตฺตาภาวนา สมผรณวเสน ปณฺฑิเตหิ สํวิหชิตพฺพา.
สุวณฺณสามเมตฺตาวิหารปฺโห ฉฏฺโ.
นฏฺายิโก’ติ นฏฺธโน.
ยทา เทวทตฺโต สิคาโล อโหสิ ขตฺติยธมฺโม, โส ยาวตา ชมฺพุทีเป ปเทสราชาโน เต สพฺเพ อนุยุตฺเต อกาสิ. ตทา โพธิสตฺโต วิธุโร นาม ปณฺฑิโต อโหสีติ อิทํ ทุกนิปาเต สพฺพทาชาตกํ สธาย วุตฺตํ.
ยถา ปณิหิตนฺติ ยถา อิจฺฉิตํ, ยถา ปิตํ วา.
โพธิสตฺตาธิกสมปฺโห สตฺตโม.
สปกฺโข’ติ สปริวาโร.
มิตฺตสม. โน’ติ อตฺตนา สหชาต-สหชนาธิเกหิ มิตฺเตหิ สมนฺนาคโต.
อายูหโก’ติ ธนปฺุานํ อายูหโก.
สงฺคาหโก’ติ ¶ จตุหิ ทานาทิสงฺคหวถูหิ จตุหิ ชนสงฺคาหเกหิ สงฺคาหโก.
สขิโล’ติ มธุกวจโน หทยงฺคมกณฺณสุขมฏฺวจโน.
หิเตสี อุปนิสฺสิตานนฺติ สตฺตาน นิสฺสาย วสนฺตานํ ปุคฺคลานํ ธนยสปฺาสงฺขาตหิตคเวสนสีโล.
ธนวา’ติ ถาวรชงฺคมสํหาริมองฺคสมอนุคามิธนสงฺเตหิ ปฺจธเนหิ ธนวา.
อมราเทวินิมนฺตนปฺโห อฏฺโม.
โอปตนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ.
อรหนฺตสภายนปฺโห นวโม.
โอกสฺสา’ติ อากฑฺฒิวา ปาคุปเมยฺยกสฺส. (?)
สกฺโยปมาหรณปฺโห ทสโม.
ทสปฺหปฏิมณฺฑิตจตุถวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
ทฺเว อถวเส’ติ ทฺเว อานิสํเส.
พฺยตฺตสงฺเกตา’ติ ปากฏสงฺเกตา สุลภทสฺสนํ ทสฺสนกามานนฺติ สีลวนฺตานํ ทสฺสนกามานํ อุปาสโกปาสิกานํ สุลภทสฺสนํ สุเขน ลภิตพฺพํ สีลวนฺตทสฺสนํ ภวิสฺสติ.
อนิเกตปฺโห ปโม.
วนฺตสฺส…เป… อาตุรสฺสา’ติ วนฺตสฺส เวชฺเชน วมาเปตพฺพสฺส.
วิริตฺตสฺส อโธวิรจิตสฺส.
อนุวาสิตสฺส ปสฺสาวมคฺคกตฺตพฺพสฺสอนุวาสกมฺมสฺส, อาตุรสฺส คิลานปุคฺคลสฺส.
อุทรสํยตปฺโห ทุติโย.
พาหิรานํ อาคมานนฺติ’ติ ปิฏกตฺตยโต พาหิรานํ.
อนุตฺตรภีสกฺกปฺโห ตติโย.
มคฺคิยนฺติ คเวสิตพฺพํ.
ตสฺสปกตนฺติ เตนอปรจกฺกวตฺตินา ปกตํ.
โยนิยา ชนยิวา’ติ อตฺตโน ปสฺสาจมคฺคทฺวาเรน ชเนวา.
อนุปฺปนฺนมคฺคุปฺปาทนปฺโห จตุโถ.
วาชเปยฺยนฺติ ¶ สปฺปิอาทิวถุสงฺขาตํ วาชํ ปิวนฺติ เอถาติ วาชเปยฺโย, ตํ ราควเสน วิสฺินา’ติ ราคพเลน ปกติสฺารหิเตน โลมสกสฺสปโพธิสตฺเตน.
รตฺโต ราควเสนา’ติ ปุตฺตาทิสุ รตฺโต ปุตฺตาทีนํ มงฺคลถาย ราคพเลน ปาณํ หนฺติ. ภวตี ห-
‘‘รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ มานี ลุทฺโธ ตถา’ลโส,
ราชา จ ฆาตกา อฏฺ นาคเสเนน เทสิตา;’’
โอนเมยฺยา’ติ ปาณํ ฆาเตยฺย.
สสมุทฺทปริยายนฺติ สสมุทฺทปริกฺเขปํ.
โลมสกสฺสปปฺโห ปฺจโม.
โชติปาลฉทฺทนฺตปฺโห ฉฏฺโ.
กสฺสปพุทฺธกุฏิกาโอวสฺสนปฺโห สตฺตโม.
พฺราหฺมณราชปฺโห อฏฺโม.
คาถาภิคีตปฺโห นวโม.
โนธมฺมเทสนจิตฺตนมนปฺโห ทสโม.
ทสปฺหปฏิมณฺฑิตปฺจมวคฺควณฺณนา.
โอโนเชวา’ติ อุทกํ ปาเตวา
นมฺาจริโยอถิปฺโห ปโม.
สมุปาทิกา’ติ สามํ อุทฺธํปถวึ ปวตฺตี’ติ สมุปาทิกา. อุทกสฺส อุปริ สมคมนํ นิพฺพตฺตีติ อโถ.
ทฺวิพุทฺโธปฺปชฺชนปฺโห ทุติโย.
มารพลนิสูทเน พุทฺเธ’ติ มารพลนิมฺมทฺทนสมเถ พุทฺเธ.
เอโก มโนปสาโท พุธสรณคมนจิตฺตุปฺปาโท.
อฺชลิปณาโม อฺชลิปณมนมตฺเตน วทนากาโร
อุสฺสหเต ตารยิตุนฺติ อปายทุกฺขวธทุกฺขโต ตารยิตุํ สกฺโกติ.
โคตมีทินฺนวถปฺโห ตติโย.
อาราธโก ¶ โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลนฺติ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ ายํ กุสลธมฺมํ อาราธโก สมิชฺฌนโก โหติ.
ปพฺพชฺชานิรถปฺโห จตุโถ.
ทุกฺกรกิริยานิรถกปฺโห ปฺจโม.
อิทเมถ การณนฺติ มนุสฺสานํ อิทํ นิฏฺาวจนํ เอถ อริยมคฺคอปาปุรณปพฺพชเน การณํ โหตีติ โยชนา.
สยนฺติ สาสนสฺส อตฺตนา ชินสาสนวิพฺภนฺตํ ปุคฺคลํ กึ โสเธสฺสติ?
นิพฺพิเสสา’ติสีลาทิคุณวิเสสรหิตา.
อกตปฺุา’ติ ปุพฺพชินสาสเนสุ ปพฺพชฺชาปฺุสฺส อกรเณน อกตปฺุา.
อเวมูฬฺหา ชินสาสเน’ติ สีลาทิคุณเวมูฬฺหภาวํ ปาปุณิตุํ อสมถา.
หีนายวตฺตนโทสปฺโห ฉฏฺโ.
อรหนฺตกายิกทุกฺขเวทนาปฺโห สตฺตโม.
ปาราชิกอชฺฌานปฺโห อฏฺโม.
สงฺฆสมยํอนุปวิฏฺตายา’ติ สงฺฆสมยํ ปวิฏฺภาเวน.
ปพฺพชิตคิหีทุสฺสีลปฺโห นวโม.
อุทกชีวปฺโห ทสโม.
ทสปฺหวนฺตฉฏฺวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
มหารชกฺขา’ติ ปฺามเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตา ราคาทิรชา เอเตสนฺติ มหารชกฺขา อถ วา อกฺขํ เยสํ อตฺถิติ อกฺขา. มหนฺตํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ มหาราชา. มหารชา จ เต อกฺขา จา ต มหารชกฺขา. มหารชา เอ มหารชกฺขา’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. อิมสฺมึ ปจฺฉิมวิกปฺเป อกฺขสทฺโท นิรโถ.
นิปฺปปฺจปฺโห ปโม.
วิสมโกฏฺสฺสา’ติ วิสมอนฺตสฺส.
ทุพฺพลคหณสฺสา’ติ อปฺปทุพฺพลนฺตรเทหิสฺส.
คิหีอรหนฺตปฺโห ทุติโย.
มคฺโค ¶ ปิ ตสฺสมหิยา อนฺาโต’ติ มหิยา มคฺโค ตสฺส อทฺธิกสฺส อรหโต อนฺาโต.
อรหนฺตสติสมฺโมสปฺโห ตติโย.
ตีณินถิปฺโห จตุโถ.
นถิธมฺมนฺติ อวิชหนสภาวํ.
อถิธมฺมนฺติ วิชหนสภาวํ.
อกมฺมชปฺโห ปฺจโม.
พีชชาตานี’ติ พีชวาสิโย.
กมฺมชปฺโห ฉฏฺโ.
ยกฺขกุณปปฺโห สตฺตโม.
อนาคเตสุปฺตฺติสิกฺขาปฺโห นวโม.
สูริยตปนปฺโห ทสโม.
ทสปฺหวนฺตสตฺตมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
ปุนเทว ลตาย พธิวา อทาสี’ติ อิทํชาตเก น ปากฏํ. รฺโ ปรมฺปราคตวจนํ คเหวา วุตฺตํ สิยา. อปิ จ โพธิสตฺโต อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต พธนา อมฺุจิวา อชฺฌุเปกฺขิโต ปุนเทว ลตาย พธิวา อทาสิ วิย สฺาย วุตฺตํ สิยา.
รูฬรูฬสฺส ผรุสาติผรุสสฺส ภีมภีมสฺส ชูชกสฺส พฺราหฺมณสฺส สวเณ วตฺตมาโน.
ทารเกทารกทฺวเย โพธิสตฺตสฺส อทสฺสนํ คมิเต สติ โส โพธิสตฺโต สตธา วา สหสฺสธา วา โสกวเสน.
หทยํ น เอลิ น ผเลสิ อิทํ สตฺตมํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ อโหสีติ โยชนา.
เวสฺสนฺตรปุตฺตทารทานปฺโห ปโม.
ทุกฺกรการิปฺโห ทุติโย.
โลกิยํ ภนฺเต นาคเสน โลกุตฺตเรน วิฺาปิตนฺติ โลกิกํ อถชาตํ วิย…เป…ตยา โลกุตฺตเรน อถชาเตน วิฺาปิตํ.
ปาปพลปฺโห ตติโย.
เปตปาปุณนกปฺุปฺโห จตุโถ.
ทิพฺโพ ¶ อโถ’ติ ทิพฺพสทิโส จ เอกนฺตทิพฺโพ จ อโถ.
มิทฺธสมาปนฺโน’ติ ภวงฺควเสน นิทฺทํ อาปนฺโน.
กปิมิทฺธปเรโต’ติ กปินิทฺทาย สมนฺนาคโต.
โย กายสฺส โอนาโห’ติ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ พธนากาโร.
ปติโยนาโห’ติ กมฺมํ กาตุํ อสมถตาวเสน สมนฺตโต พธนากาโร.
โย มหาราช กปินิทฺทาปเรโต โวกิณฺณตา ชาครตี’ติ ยา กปินิทฺทาย ปิฬิตสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺทา โวกิณฺณกํ ชาครํ คติยา นิทฺทามิสฺสกชาครปวตฺตนํ.
สุปินปฺโห ปฺจโม.
อการณมรณปฺโห ฉฏฺโ.
ปรินิพฺพุตปาฏิหาริยปฺโห สตฺตโม.
อูนสตฺตวสฺสปฺโห อฏฺโม.
สุขทุกฺขมิสฺสนิพฺพานปโห นวโม.
สภาวโต นถิ’ติ กิฺจิ โอปมฺมนิทสฺสนมตฺตํ สภาวโต สรูปโต นถิ. คุณโต ปน อนุปลิตฺโต ทฺวิคุณโต กิฺจิ โอปมฺมนิทสฺสนมตฺตํ สกฺกา ตุยฺหํ อุปทสฺสยิตุํ ปกาเสตุํ.
ปทุมํ อุทกํ เนว อคทํ สาคโร ตถา
โภชนํ อากาส-มณิรตนวทนํ
สปฺปิมณฺโฑ คิริ วถู ทสูปมา
เอกทฺวิติจตฺตาริ ปฺจกทสกา ตีณิ.
ปุน ตีณิ ปุน ตีณิ ปฺจ คุณา ปณฺฑิเตหิ วิชานิยา
ตถ ปทุมสฺส อุทเก อนุปลิตฺตภาโว เอโก คุโณ นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺโ.
อุทกสฺส สีตลตา ปิปาสาวินยตา’ติ ทฺเว คุณา.
อคทสฺส ปฏิสรณตา โรคอนฺตกรณตา อมตตา’ติ ตโย คุณา.
สมุทฺทสฺส กุณปสฺุตา สวนฺตีหิ อปูรณตา มหนฺตภูตาวาสตา อปริมิตวิจิตฺตปุปฺผสํกุสุมิตตา’ติจตฺตาโร คุณา โภชนสฺส ¶ อายุธารณตา พลวฑฺฒนตา วณฺณชนนตา ทรถวูปสมนตา ชิคจฺฉาทุพฺพลฺยปฏิวิโนทนตา’ติ ปฺจคุณา. อากาสสฺส อชายนตา อชีรณตา อมียนตา อจวนตา อนุปฺปชฺชนตา ทุปฺปสหตา อโจรหรณตา อนิสฺสิตตา วิหคคมนตา นิราวรณตา อนนฺตตา’ติ ทส คุณา.
มณิรตนสฺส กามททตา หาสการณตา อุชฺโชตถกรณตา’ติ ตโย คุณา.
โลหิตจทนสฺส ทุลฺลภตา อสมคธตา สุชนปฺปสถตาติ ตโย คุณา.
สปฺปิมณฺฑสฺส วณฺณสมฺปนฺนตา คธสมฺปนฺนตา รสสมฺปนฺนตา’ติ ตโย คุณา.
คิริสิขรสฺส อจฺจุคฺคตตา อจลตา ทุรภิโรหตา พีชารูหณตา อนุนยปฏิฆวิปฺปมุตฺตตา’ตี ปฺจคุณา นพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา’ติ.
นิพฺพานานุปฺปวิฏฺคุณปฺโห ทสโม.
เอเถวากิรา’ติ เอถ เอว ตยา สิกฺขิเต นิพฺพาเน อากิราหี’ติ อภิกโรหิ วา อยเมว วา ปาโ.
อนีติโต’ติ อนีติภาวโต นิพฺพานํ ทฏฺพฺพํ. เสเสสุ’ปิ เอเสว นโย.
กุหียตี’ต วิมฺภยจิตฺโต โหติ.
นิพฺพานสจฺฉิกรณปฺโห ทฺวาทสโม.
ทฺวาทสปฺหวนฺตอฏฺมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
เมณฺฑกปฺเห อมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
อนุมานปฺโห.
กมฺมมูลํ คเหวานา’ติ ปุพฺพพุทฺธานํสนฺติเก กตกุสลมูลํ คเหวา.
ตโต มุจฺจถ วิมุตฺติยา’ติ ตโต เตน อารมฺมณกิณเนน ทส สฺาภาวนานุโยเคน วิมุตฺติยา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจถ.
อนิวายนฺตี’ติ อปฺปฏิวาตา หุวา วายนฺติ.
สรณสีลนฺติ สรณคมนํ คเหวา คเหตพฺพํ ปฺจสีลํ.
ปฺจุทฺเทสปริยาปนฺนนฺติ ¶ นิทานุทฺเทส-ปราชิกุทฺเทส-สงฺฆาทิเสสุทฺเทส-อนิยตุทฺเทส สงฺขาตํ ปฺจุทฺเทสปริยาปนฺนํ.
ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ สตฺตวีสาธิกทฺวิสตปาติโมกฺขสํวรสีลํ.
อุปาทายุปาทาย วิมุตฺตานนฺติ ตณฺหาทิฏฺิสงฺขาโตปเย อุปาทายุปาทาย วิมุตฺตานํ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ
เคหชโน’ติ ทาสกมฺมกราทิโก เคเห ิตชโน.
ตถา พุทฺธํ โสกนุทํ…เป… อุมฺม ทิสฺวา สเทวเก’ติ เอถ ตถา เอว อุมฺมึ ทิสฺวา มหนฺตํ ธมฺมฺौมฺมึ าณจกฺขุนา ทิสฺวา พุทฺธํ โสกนุทํ อนุมาเนน อนุมานาเณน กาตพฺพํ าตพฺพํ. สเทวเกโลเก ยถา ธมฺโม อุมฺมิวิปฺผาโร ตถา สเทวเก โลเกพุทฺโธ อคฺโค ภวิสฺสตี’ติ อนุมาเนน าตพฺพนฺติ โยชนา.
มิคราชสฺสา’ติ จตุปฺปาทานํ มหนฺตภาเวน มิคราชสฺส หถิโน.
ปทนฺติ ธมฺมปทํ.
ธมฺมราเชน คชฺชิตนฺติ พุทฺธสีหนาทวจนํ ธมฺมราเชน กถิตํ.
อนุมาเนน าตพฺพํ พุทฺโธ จ มหนฺโต พุทฺธสีหนาโท จ มหนฺโต’ติ วิฺาตพฺพํ.
ลคฺคํ ทิสฺวา ภุสํ ปงฺกํ กลลทฺทํ คตํ มหินฺติ ลคฺคํ ลคฺคาปนสมถํ มหนฺตํ ปงฺกฺจ ทิสฺวา กลลทายกํ อุทกฺจ คตํ มหึ มหิยา คตํ ปวิฏฺํ ทิสฺวา ปณฺฑิตา มหาวาริกฺขโธ คโต ปวตฺโต’ติ อนุมาเนน ชานนฺติ.
ชนนฺติ สาธุชนสมุหํ.
รชปงฺกสโมหิตนฺติ ราคาทิรชสงฺขาตปงฺเกหิ อชฺโฌถฏํ ปริโยนทฺธํ.
วหิตํ ธมฺมนทฺธิยา’ติ ปริยตฺติปฏิปตฺติธมฺมนทฺธิยา วหิตํ.
วิสฺสฏฺํ ธมฺมสาคเร’ติ นิพฺพานสงฺขาเต มหาสมุทฺเท ธมฺมนทฺธิยา วิสฺสฏฺํ วิสฺสชฺชิตํ ปเวสิตํ.
ธมฺมามตคตํ ธมฺมามเต ปวตฺตํ สเทวกํ สพฺรหฺมกํ อึ มหึ มหิยา ิตํ อิมํ สาธุชนสมูหํ.
ทิสฺวา าณจกฺขุนา ปสฺสิวา.
ธมฺมกฺขโธ ¶ มหา’คโต’ติ สมฺมาสมฺพุทฺธจรณสงฺขาโต จตุราสีติยา ธมฺมกฺขธสหสฺสานํ เทสิตตฺตา มหาธมฺมกฺขโธอาคโต ปวตฺโต’ติ อนุมานาเณน าตพฺพนฺติ โยชนา.
อนุมานปฺโห เอกาทสโม. (ธุตงฺคกถา)
กตเมน เต ปริยาเยน อนุโยคํ เต ทมฺมิ’ติ อนุโยคํ วํ ปุจฺฉิ อหํ พฺยากริสฺสามิ. อนุโยควจนํ เต ตว กตเมน การเณน ทมฺมิ.
วเมเวตํ พฺรูหีติ ราชวจนํ ภนฺเต นาคเสน วเมว ปริยายํ พฺรูหิ.
เตนหี’ติ ตสฺมา ตว โสตุกามตาย สเตน วา…เป…โกฏิสตสหสฺเสน วา ปริยายํ เต กถยิสฺสามีติ โยชนา.
ยา กาจิ กถา’ติ สมฺพโธ
อิธา’ติ อิมสฺมึ ธุตงฺควรคุเณ,
อภิวุฏฺนฺติ วสฺโสทเกนอภิวุฏฺํ
สมฺปาทเก สตีติ ปฏิปาทเก ปุคฺคเล สติ.
มยฺหํ ปุฏฺโ’ติ อิมสฺมึ ธูตงฺควรคุเณ ปริพฺยตฺตตาย เฉกตาย ปากฏาย พุทฺธิยา ยุตฺตการณปริทีปนํ สโมสริสฺสตีติ.
วิชฏิตกิเลสชาลวถู’ติ ตํ กิเลน สมุหปฺจกฺขธวถุ.
ภินฺนภคฺคสงฺกุฏิตสฺฉนฺนคตินิวารโณ’ติ อรหตฺตมคฺคผเลน ภินฺนภคฺคสงฺกุฏิตสฺฉินฺนคตินิวารโณ.
อภินีตวาโส’ติ อภิปฺุกาเมหิ อภิปถิตวาโส อภินีตฺैริยาปถวาโส วา.
วิมุตฺติชฺฌายิตตฺโต’ติ อรหตฺตผลชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺโต อจลทฬฺหภีรุตฺตาณฏฺานํ อารมฺมณกรณวเสน อุปคโต.
ธูตงฺคปฺหกถาสงฺขาตโยคิกถา สมตฺตา.
จตุราสีติปฺหปฏิมณฺฑิตเมณฺฑกปฺหวณฺณนา สมตฺตา.
มิลิทปฺหเมณฺฑกปฺเหสุ สพฺเพ ปฺหา สมฺปิณฺฑิตา ปฺจสตฺตาธิกสตปฺหา โหนฺติ. องฺคคหณกถาย ปน นาธิกสตมาติกาสุ สตฺตสฏฺิมาติกา นิทฺเทสวเสนอวิสฺสชฺชิตา. เสสา’ รฺโ จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติอาทิกา เอกูนจตฺตาฬีส มาติกา นิทฺเทสวเสน อวิสฺสชฺชิตา ยถ โปถเกสุ ทิสฺสนฺติ ตโต คเหตพฺพา เยวา’ติ.
จตสฺโส ¶ ธมฺมเทสนาโย; ธมฺมาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา, ธมฺมาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา’ติ. ตาสุ ปุริมา ติสฺโส ธมฺมเทสนา อิธ คเถ ลพฺภนฺติ, จตุโถ น ลพฺภติ.
อปรา’ปิ จุทฺทสวิธา เทสนา? อถสทสฺสน-คุณปริทีปน-นิคฺคห-สมฺปหํสนจริยาโวทานนิทสฺสน -ปุจฺฉาวิสชฺชน-อนุสาสน-ปุคฺคลวิโสธนอชฺฌาสยปริปูรณปเวณิ สทสฺสน-ปรปฺปวาทมทฺทโนปนิสฺสยปจฺจยนิทสฺสนตุฏฺา-การสทสฺสนธมฺมสภา-วคุณาทิ-นิทสฺสนาการเทสนา’ติ.
ตถ
ปจฺจยาการเทสนา’ติ ปจฺจยาการสุตฺตนฺต-สติปฏฺาน-สมฺมปฺป-ธาน-อิทฺธิปาท-อิทฺริยพล-โพชฺฌงฺคาทิสุตฺตนฺตสมฺพธา.
(อถสทสฺสนา) ปจฺจยาการปจฺจยถปรมถํ เทเสนฺตี ปวตฺตา ธมฺมเทสนา อถสทสฺสนา นาม.
(คุณปริทีปนี). สุสีม-โคสาล-โคสิงฺคสมฺปสาทน-ปาสาทิก-ทสพล-โคตมก- มหาสีหนาทาทิสุตฺตนฺตสมฺพธ อตฺตคุณปรคุณ-สาสนคุณปริทีปนี คุณปริทีปนี นาม.
(นิคฺคหเทสนา) สกลวินยปิฏกํ อาทึ กวา ยา กาจิ กิเลสปาปปุคฺคลนิคฺคหเทสนา เอสา นิคฺคหเทสนา นาม.
(สมฺปหํสนา) ภยภีรุกานํ ปุคฺคลานํ ภยปฏิเสธนถาย อุปถมฺภชนน-มคฺคานิสํส-สีลโถมนาทิกา เทสนา สมฺปหํ-สนา นาม.
(จริยาโวทานนิทสฺสนา) สกลชาตกํ อจฺฉิยสุตฺตํ อาทึ กวา ทฺเวธาวิตกฺกโพธิราชกุมารสุตฺตาทิสมฺพธาเทสนา จริยาโวทานนิทสฺสนา นาม.
(ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา) อฏฺหิ ปริสาหิ ปุจฺฉิตานํ ปฺหานํ วิสฺสชฺชนาปฏิสํยุตฺตา สกลสคาถวคฺคมาทึ กวา วมฺมิกสุตฺต-ปรายณสุตฺตาทิกา เทสนา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา นาม.
(อนุสาสนา). อริยวํส-ปฺุาภิสท-ธุตงฺคานุสาสน-วตฺตานุสาสน-สมฺพธา เทสนา อนุสาสนา นาม.
(ปุคฺคลวิโสธนา) ภยสทสฺสนเทสนาปฏิสํยุตฺตา เทวทูตอคฺคิกฺขโธปมาทิสุตฺตสมฺพธาปุคฺคลานํ สีลวตฺตาทิวิโสธนถาย วุตฺตา ปุคฺคลวิโสธนา นาม.
(อชฺฌาสยปริปูรณา). ¶ ตวฏกนาฬก-ปฏิปทา-ธมฺมทายาทสุตฺตาทิกา ปุคฺคลานํ สมถวิปสฺสนาปริปูรณถาย กถิตา อชฺฌาสยปริปูรณา นาม.
(ปเวนิสทสฺสนกถา). พุทฺธวํส-มหาปทานสุตฺตาการา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อภินีหารมารพฺภ ปรินิพฺพานปริโยสานา ปเวนิสทสฺสนกถา นาม.
(ปรปฺปวาทมทฺทนา). จริยาปิฏกมาทึ กวา มหาสีหนาท-จูลฺลสีหนาท-ธานาภิฺาสํวณฺณนา-ปฏิพทฺธา เทสนา ปรปฺปวาทมทฺทนา นาม.
(อุปนิสฺสยปจฺจยนิทสฺสนา). ยถูปนิสฺสยา ทิสฺสมานา ทิสฺสมานกาเยน เทสนา อิติวุตฺตกมาทึ กตฺวา ธนิยสุตฺต-อรุณวติยสุตฺต-นทนปริยายสุตฺตาทิปฺปเภทาอุปนิสฺสาย– ปจฺจยนิทสฺสนา นาม.
(ตุฏฺาการสทสฺสนา). สกโลทาน-สมฺปสาทนิย-สงฺคีติสุตฺตาทิกา เทสนา ตุฏฺาการสทสฺสนา นาม.
(ธมฺมสภาวคุณนิทสฺสนา) ขธธาวายตนิทฺริยสจฺจปฏิจฺจ สมุปฺปาทมคฺคผลาทโย ธมฺมา วิภตฺตา ตํ ตถ สภาควิสภาคปริทีปิกา อภิธมฺมเทสนา จ ลกฺขณปริทีปิกา เย จฺเ ธมฺมา สลกฺขณธารณกา อตฺตโน สภาววเสน วุตฺตา เอสา ธมฺมสภาวคุณนิทสฺสนา นาม.
อิเมหิ จุทฺทสวิเธหิ โลกคฺคนายกา ธมฺมํ เทเสนฺติ เตสฺจ สาวกา’ติ.
เตสุ ปจฺฉาวิสชฺชนา เทสนา อิธ ปากฏา. เสสา ยถารหํ อิธ คเหตพฺพา เยวาติ.
(สาปตตฺติกถา). ทุวิธากถา อิมสฺมึ มิลิทปฺหปฺปกรเณโหนฺติ สาปตฺติกถา จ อนาปตตฺติกถา จ. ตถ ยํ เถเรน ภควโต วจนํ รฺโ สฺาปนถํ อาภตํ ตํสาปตฺติกถา นาม.
(อนาปตฺติกถา). ยา เถเรน สกปฏิภาเนน วุตฺตา สา อนาปตฺติกถา นาม.
วุตฺตฺเหตํ ปทโสธมฺมสิกฺขาปทสฺส อฏฺกถายํ-’
เมณฺฑกมิลิทปฺเหสุ เถรสฺส สกปฏิภาเนน อนาปตฺติ. ยมฺปนรฺโ สาปนถํ อาหรวา วุตฺตํ ตถ อาปตฺตี’ติ (ทฺเว ¶ กถา) ปุน ทฺเว กถา อิธ โหนฺติ สมฺมุติกถา จ ปรมถกถา จ.
(สมฺมุติกถา). ตถ สมฺมุติกถา นาม’ภนฺเต นาคเสน เวทคุ อุปลพฺภตี’ติอาทิกา.
ปรมถกถา นาม’โย อุปฺปชฺชติ โส เอว โส’ติอาทิกาเตนาห?
ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,
สมฺมุตึ ปรมถฺจ ตติยํ นูปลพฺภตี’ติ.
ยมฺปุพฺเพ วุตฺตํ อนุมานกถา อุปมากถา’ติ, ตาสุ อุปมากถาย วิสุํ โกฏฺาสภาโว นถิ. มิลิทปฺหเมณฺฑกปฺหานํ อนฺตรนฺตรา ิตา โหติ. อนุมานกถา ปน วิสุํ โกฏฺาสภาเวน โหตีติ.
วิจเรถ อนุํ ปรเม ปรเม
สุชนสฺส สุขํ นยเน นยเน,
กฏุ โหติ ปธานรโต นรโต
อิธ โย ปน สารมเต รมเต.
ปกิณฺณกวจนวณฺณนา สมตฺตา.
ชาตกุทฺธรณํ.
ชาตกุทฺธรณํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. เมณฺฑกปฺหตติยวคฺเค ปฺจ ปฺจ ปฺหา.
‘‘อเจตนํ พฺราหฺมณ อสุณนฺตํ…เป… ปุจฺฉสิ ตํ กิสฺส เหตุ‘‘ติ อิทํจตุกฺกนิปาเต อาคตํปลาสชาตกํ สธาย วุตฺตํ. กตมํ ตํ ชาตกนฺติ?’
อเจตนํ พฺราหฺมณา’ติ อิทํ สถา ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโน อานทเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
‘‘โส ปายสฺมา รุกฺขเทวตา ปนา อหเมวา’’ติ.
ปลาสชาตกํ สมตฺตํ.
‘‘อิติ ผทนรุกฺขา’ปิ ตา เทวตา…เป… ภารทฺวาช สุโณหิ เม’’ติ อาคตํ. อิทฺจ เตรสนิปาเตผทนชาตกํ สธาย วุตฺตํ. กตมํ ตํ ชาตกนฺติ?
‘‘กุาริหโถ ปุริโส’ติ อิทํ สถา โรหิณีนทีตีเร วิหรนฺโต าตกานํ กลหํ อารพฺภ กเถสิ วนสณฺเฑ เทวตา อห’’นฺติ.
ผทนชาตกํ ¶ ทุติยํ เตรสนิปาตํ.
เมณฺฑกปฺหจตุถวคฺเค เทวทตฺตโพธิสตฺตาธิกสมฺปฺเห พาวีสติชาตกานิ อาคตานี’ติ.
‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ? เทวทตฺโตเอกนฺตกณฺโห เอกนฺตกณฺเหหิ ธมฺเมหิ สมนฺนคโต, โพธิสตฺโต เอกนฺตสุกฺเกหิ ธมฺเมหิ สมนฺนคโต’ติ. ปุน จ เทวทตฺโต ภเว ภเว ยเสน จ ปกฺเขน จ โพธิสตฺเตน สมสโม โหติ กทาจิ อธิกตโร วา ยทา เทวทตฺโต นคเร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ ปุโรหิตปุตฺโต อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต ฉวกจณฺฑาโล วิชฺชาธโร, วิชฺชํ ปริชปิวา อกาเล อมฺพผลานิ นิพฺพตฺเตสิ. เอถ ตาว โพธิสตฺโต เทวทตฺเตน ชาติยา นิหีโน ยสสา จ นิหีโน …เป… ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต ตาโป นาม ราชา อโหสิ ตทาโพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต ธมฺมปาโล นาม อโหสิ ตทา โส ราชา สกปุตฺตสฺส หถปาเท สีสฺจ ฉิทาเปสิ. ตถ ตาว เทวทตฺโตเยว อุตฺตโร อธิกตโร. อชฺเชตรหิ อุโภ’ปิ สกฺยกุเล ชายิสุ. โพธิสตฺโต พุทฺโธ อโหสิ สพฺพฺุ โลกนายโก. เทวทตฺโต อติเทวสฺส สาสเน ปพฺพชิวา อิทฺธึ นิพฺพตฺเตวา พุทฺธาลยํ อกาสิ. กินฺนุ โข ภนฺเต นาคเสน ยํ มยา ภณิตํ ตํ สพฺพํ ตถํ อุทาหุ วิตถนฺติ? ‘‘อยมฺปน มิลิทรฺา ยานิ พาวีสติชาตกานิ นิสฺสาย ปุจฺฉิโต โหติ ตานิ มยา อุทฺธริวา อิธ กเถตพฺพานิ.
ตถ จ,’ยทา จ เทวทตฺโต นคเร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ ปุโรหิตปุตฺโต อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต ฉวกจณฺฑาโล อโหสิ วิชฺชาธโร วิชฺชํ ปริชปิวา อกาเล อมฺพผลานิ นิพฺพตฺเตสิ. เอถ ตาว โพธิสตฺโต เทวทตฺตโต ชาติยา นิหีโน ยสสา จ นิหีโน. ‘‘อิทมฺปน วจนํ เชตวนาราเม วิหรนฺเตน สถารา เตรสนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ อมฺพชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. เทวทตฺโต หิ ‘‘อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ…เป… จณฺฑาลปุตฺโต อหเมวา’’ติ.
เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ อมฺพชาตกํ สธาย กถิตํ โหตีติ อิทํ รฺโ อาภตํ ปมํ ชาตกํ.
‘‘ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต ราชา อโหสิ มหีปติ สพฺพกามสมงฺคี ตทา โพธิสตฺโต ตสฺสูปโภโค อโหสิ หถินาโค สพฺพลกฺขณสมฺปนฺโน ตสฺส จารุคติวิลาสํ อสหมาโน ราชา วธํ อิจฺฉนฺโต หถาจริยํ เอวมโวว? ‘‘อสิกฺขิโต เต อาจริย หถินาโค ¶ ตสฺส อากาสคมนํ นาม การณํ โหตี’’ติ ตถป ตาจ โพธิสตฺโต เทวทตฺตโต ชาติยา นีหีโน, ลามโก ติรจฺฉานคโต’’ติ. อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภกถิตํ ทุมฺเมธชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ ธมฺมสภายํ ภิกฺขุ’อาวุโส เทวทตฺโต …เป… หถิ ปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺโ อิมํ ทุมฺเมธชาตกํ สธาย กถิตํ โหตีติ. ทุติยํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ. ปวเน นฏฺายิโก ตทา โพธิสตฺโต มหาปถวิ นาม มกฺกโฏ อโหสิ. เอถปิ ตาว ทิสฺสติ วิเสโส มนุสฺสสฺส จ ติรจฺฉานคตสฺส จ. เอถปิ ตาว โพธิสตฺโต เทวทตฺตโต ชาติยา นิหีโน’ติ อิมํ ปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ตึสนิปาเต เทวทตฺตสฺส สิลาปวิชฺฌนมารพฺภ กถิตํ มหากปิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ? ‘‘เตน หิ ธนุคฺคเห ปโยเชวา…เป… กปิราชา อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํมหากปิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ. ตติยํ ชาตกํ.
‘‘ปูน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส โหติ โสณุตฺตโร นาม เนสาโท พลวา พลวตโร นาคพโล ตทาโพธิสตฺโต ฉทฺทนฺโต นาม นาคราชา อโหสิ. ตทา ลุทฺทโก ตํ หถินาคํ ฆาเตสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโต อธิกตโร‘‘ติ อิทํ วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน มหาวิหาเร วิหารนฺเตน สถารา ตึสนิปาเต เอกํ ทหรภิกฺขุนึ อารพฺภ กถิตํ ฉทฺทนฺตชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ ตถ ภควตา วิถารโต เทสิตํ ฉทฺทนฺตชาตกํ ตํ มยา อิธ สงฺเขปโต อุทฺธริวา กเถตพฺพเมว. ‘‘สา กิร สาวถิยํ…เป… สา ปน ภิกฺขุณี ปจฺฉา วิปสฺสิวา อรหตฺตํ ปตฺตา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ฉทฺทนฺตชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. จตุถาชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ วนจรโก อนิเกตวาสี ตทา โพธิสตฺโต สกุโณ อโหสิ ติตฺติโร มนฺตชฺฌายี. ตทา โส วนจรโก ตํ สกุณํ ฆาเตสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโต ชาติยา อธิกตโร’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺเตน สถารา นวกนิปาเต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กถิตํ ททฺทรชาตกํ (ติตฺติรชาตกํ) สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตสฺมึ สมเย ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ…เป… ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมวา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ททฺทรชาตกํ สธาย กถิตํ โหตีติ. ปฺจมชาตกํ.
‘‘ปุน ¶ จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต กลาพุ นาม พาราณสิราชา อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต ตาปโส อโหสิ ขนฺติวาที. ตทา โส ราชา ตสฺสตาปสสฺส กุทฺโธ หถปาเท วํสกลีเร วิย เฉทาเปสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว อธิกตโร ชาติยา จ ยเสน จา’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชจวเน วิหรนฺเตน สถารา จตุกฺกนิปาเต เอกํ โกธนภิกฺขุํ อารพฺภ กถิตํ ขนฺติวาทิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘สถา ปน ตํ ภิกฺขุํ กสฺมาวํ…เป… ขนฺติวาทิตาปโสปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ขนฺติวาทิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ. ปฏฺชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต อโหสิ วนจโร ตทาโพธิสตฺโต นทิโย นาม วานริโท อโหสิ. ตทาปิ โส วนจโร ตํ วานริทํ ฆาเตสิ สทฺธึ มาตรา กติฏฺภาติเกนปิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยวอธิกตโร ชาติยา‘‘ติ อิทํ ปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตนสถารา ทุกนิปาเต เทวทตฺตํ อารพฺภ กถิตํ จุลฺลนทิยชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอกทิวสฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสหายํ …เป… สุปณฺณราชา ปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ปณฺฑรชาตกํ สธาย ปรโตโฆสวเสน โพธิสตฺโต ปณฺฑรโก นาม นาคราช อโหสี’’ติ กถิตํ โหติ ตถาหิ อิมสฺมึ ชาตเก โพธิสตฺโต สุปณฺณราชา เยวา’ติ. อฏฺมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิปวเน ชฏิลโก ตทา โพธิสตฺโต ตจฺฉโก นาม มหาสูกโร อโหสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว ชาติยา อธิกตโร’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา ปกิณฺณกนิปาเต ทฺเว มหลฺลเก เถเร อารพฺภ กถิตํ ตจฺฉกสูกรชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘มหาโกสโล ปน พิมฺพิสารสฺส ธิตรํ เทนฺโต…เป…รุกฺขเทวตา ปน อหเมวา’’ติ.
เอวเมตํ ¶ มิลิทรฺา อิมํ ตจฺฉกสูกรชาตกํ สธาย ปรโตโฆสวเสน โพธิสตฺโต มหาตจฺฉกสูกโร นาม อโหสิติ กถิตํ ตถา หิ อิมสฺมึ ชาตเก โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตาเยว อโหสีติ. นวมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทาเทวทตฺโต เจติเยสุ สุรปริจโร นาม ราชา อโหสิ อุปริ ปุริสมตฺเต คคเนเวหาสงฺคโม, ตทา โพธิสตฺโต กปิโล นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺตสฺส ปถวิปฺปเวสมารพฺภ กถิตํ เจติยชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตสฺมิฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสหายํ. เป-กปิล-พฺราหฺมโณ ปน อหเมวา’’ติ เอวฺเจตํ มิลิทรฺา อิทํเจติยชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ. ทสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ สาโม นาม, ตทา โพธิสตฺโต รูรุนาม มิคราชา อโหสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว ชาติยา อธิกตโร’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เตรสกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภกถิตํ รูรูมคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. โส กิร ภิกฺขูหิ’พหุปกาโร อาวุโส-เปรูรุมิโค ปน อหเมวา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํรูรุมิคชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ เอกาทสมํ ชาตกํ.
‘‘ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ ลุทฺทโก ปวนจโร, ตทา โพธิสตฺโต หถินาโค อโหสิ โส ลุทฺทโก ตสฺส หถินาคสฺส สตฺตกฺขตฺตุํ ทนฺเต ฉิทิวา หริ ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว โยนิยา อธิกตโร’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ สีลวนาคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ธมฺมสภายฺหิ ภิกฺขู’อาวุโส เทวทตฺโต…เป… สีลวนาคราชา ปน อหเมวาติ.
เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ สีลวนาคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ ทฺวาทสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สิคาโล อโหสิ ขตฺติยธมฺโม, โส ยาวตา ชมฺพุทีเป ปเทสราชาโน เต สพฺเพ อนุยุตฺเต อกาสิ, ตทา โพธิสตฺโต วิธุโร นาม ปณฺฑิโต อโหสิ ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว ยเสน อธิกตโร’ติ อิทมฺปน วจนํ ¶ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ทุกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ สพฺพทาชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ ปสาเทวา…เป… ปุโรหิโต ปน อหเมวา’’ติ.
เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ สพฺพทาิก ชาตกํ สธาย วุตฺตํ ปรโตโฆสวเสน ‘‘โส ยาวตา ชมฺพุทีเป ปเทสราชาโน, เต สพฺเพ อนุยุตฺเต อกาสี’’ติ วุตฺตํ ตทา หิ โสน สพฺเพ ราชาโน อนุยุตฺเต อกาสี’ติ. เตรสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สถินาโค หุวา ลฏุกิกาย สกุณิกาย ปุตฺตเกฆาเตสิ, ตทา โพธิสตฺโต’ปิ หถินาโค อโหสิ ยุถปติ ตถ ตาว อุโภ’ปิ สมสมา อเหสุนฺติ’ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ปฺจกนิปาเต เทวทตฺตมารรพฺภ กถิตํ ลฏุกิกชาตกํ สธายวุตฺตํ โหตี’ติ จุทฺทสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ‘‘ยทา เทวทตฺโต ยกฺโข อโหสิ อธมฺโม นาม, ตทา โพธิสตฺโตปิ ยกฺโข อโหสิ ธมฺโม นาม. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุนฺติ‘‘อิทํ ปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกาทสกนิปาเต เทวทตฺตสฺส ปถวิปฺปเวสมารพฺภ กถิตํ ธมฺมเทวปุตฺต ชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตทา ภิกฺขุ ธมฺมิสภายํ ธมฺมเทวปุตฺโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺโ อิมํ ธมฺมเทวปุตฺตชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ ปณฺณรสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต นาวิโก อโหสิ, ปฺจนฺนํ กุลสตานํ อิสฺสโร, ตทา โพธิสตฺโตปิ นาวิโก อโหสิ ปฺจนฺนํ กุลสตานํ อิสฺสโร ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา’จ อเหสุนฺติ‘‘อิทมฺปน มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา ทฺวาทสกนิปาเต เทวทตฺตสฺส ปฺจกุลสตานิ คเหวา นิรเย ปวิฏฺภาวมารพฺภ กถิตํ สมุทฺทวาณิชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘โส หิ อคฺคสาวเกสุ ปริสํ คเหวา โสปณฺฑิตวฑฒกี นาม อหเมวา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรรา อิมํ สมุทฺทวาณิชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. โสฬสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สถวาโห อโหสิ ปฺจนฺนํ สกฏสตานํ อิสฺสโร, ตทา โพธิสตฺโตปิ สถวาโห อโหสิ ปฺจนฺนํ สกฏสตานํ อิสฺสโร. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุ’’นฺติ ¶ อิทมฺปนวจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต อนาถปิณฺฑิกสฺสสหายเก ติถยสาวเก อารพฺภ กถิตํ อปณฺณก ชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. สตฺตรสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สาโข นาม มิคราชา อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโตปิ นิคฺโรโธ นาม มิคราชา อโหสิ. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุนฺติ ‘‘อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต กุมารกสฺสปมาตรํ ภิกฺขุณึ อารพฺภ กถิตํ นิคฺโรธมิคชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ สา กิร ราชคหนคเร มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ธีตา อโหสิ นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมวา’’ติ เอว เมตํ มิลิทรฺา อิมํ นิคฺโรธมิคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. อฏฺารสมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สาโข นาม เสนาปติ อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต นิคฺโรโธ นาม ราชา อโหสิ. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุนฺติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ทสกนิปาเต เทวทตฺตามารพฺภ กถิตํ นิคฺโรธชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอกทิวสฺหิ ภิกฺขู นิคฺโรธชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. เอกุนวิสติมํ ชาตกํ.
ปุน จ ปรํ สทา เทวทตฺโต ขณฺฑหาโล นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต จโท นาม ราชกุมาโร อโหสิ. ตถาปิ ตาว อเนน ขณฺฑหาโล อธิกตโร’ติ ‘‘อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺเตน สถารา ทสชาตเกเทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ จทกุมารชาตกํ สธาย วุตฺตํ ตํ สงฺเขปโน ทสฺสยิสฺสาม. ‘‘ตสฺส วถุ สงฺฆเภทกฺขธเก อาคตเมว จทกุมาโร ปน อหโมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ วทกุมารชาตกํ สธาย วุตฺตนฺติ วีสติมชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต พฺรหฺมทตฺโต นาม ราช อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต มหาปทุโม นาม กุมาโร อโหสิ, ตทา โสราชา สกปุตฺตํ โจรปฺปปาเต ขิปาเปสิ. ยโต กุโตจิ ปิตา ปุตฺตานํ อธิกตโร อโหสิ วิสิฏฺโ, ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว อธิกตโร’ติ อิทมฺปน เอวนํ มิลิทรฺา เชตวเน ¶ วิหรนฺเตน สถารา ทฺวาทสกนิปาเต จิฺจํ มาณวิกมารพฺภ กถิตํ มหาปทุมชาตกํ สธาย วุตฺตํ. ‘‘ปมโพธิยฺหิ ทสพลสฺส อหํ ตทา ราชปุตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตกนฺติ, เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ มหาปทุมชาตกํ สธาย ปุตฺตนฺติ เอกวีสติมชาตกํ.
ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มหาปตาโป นาม ราชา อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต ธมฺมปาโล นาม กุมาโร อโหสิ, ตทา โส ราชา สกปุตฺตสฺส หถปาเท สีสฺจ เฉทาเปสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโต เยจ อุตฺตโร อธิกตโร’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ปฺจกนิปาเต เทวทตฺตสฺสวธปริสกฺกนมารพฺภ กถิตํ จุลฺลธมฺมปาลชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘อเถกทิวสํ ภิกฺขุ ธมฺมสภายํ กถํ ธมฺมปาลกุมาโร ปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ จุลฺลธมฺมปาลชาตกํ สธาย วุตฺตนฺติ พาวีสติม ชาตกํ สมตฺตํ.
อมฺพชาตก-ทุมฺเมธชาตกานิ มหากปิ-
ฉทฺทนฺต-ททฺทรฺจาปิ ขนฺติวาทิกชาตกํ
จุลฺลนทิย-ปณฺฑรก-ตจฺฉสุกรชาตกํ
เจติยชาตกฺจาปิ รูรุมิคิทชาตกํ
สีลวํ สพฺพทาฺจ ลฏุกิกฺจ อปณฺณกํ
นิคฺโรธมิค-นิคฺโรธ-จทกุมารชาตกํ
มหาปทุมกุมาร-ธมฺมปาลกชาตกํ
อิติ เอตานิ พาวีส ชาตกานิ ยถากฺกมํ
มิลิโท นามุปทาย นาคเสนสฺส อพฺรวีติ.
เอวฺจ โส ราชา อิมานิ ชาตกานิ สธาย กเถวา ปุนปิ เอวมาห? ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อชฺเชกรหิ อุโภปิ สกฺยกุเลสุ ชายึสุ. โพธิสตฺโตปิ พุทฺโธ อโหสิ. สพฺพฺุ โลกนายโก, เทวทตฺโต ตสฺส เทวาติเทวสฺส สาสเน ปพฺพชิวา พุทฺธาลยํ อกาสิ. กินฺนุโข ภนฺเต นาคเสน, ยํ มยา ภณิตํ ตํ สพฺพมฺปิ ตถํ อุทาหุ วิตถนฺติ.’’
ชาตกุทฺธรณํ สมตฺตํ.
คาถาสรูปํ ¶
คาถาสรูปมฺปน เอวํ เวทิตพฺพํ?
มิลิโท นาม โส ราชา สาคลายมฺปุรุตฺตเม
อุปคฺฉิ นาคเสนํ คงฺคา’ว ยถสาครํ.
อาสชฺช ราชา จิตฺรกถี อุกฺกาธารํ ตโมนุทํ อปุจฺฉิ นิปุเณ ปฺเห านาานคเต ปุถู,
ปุจฺฉา วิสชฺชนา เจว คมฺภิรถูปนิสฺสิตา
หทยงฺคมา กณฺณสุขา อพฺภุตา โลมหํสนา
อภิธมฺมวินโยคาฬฺหา สุตฺตชาลสมถิตา
นาคเสนกถา จิตฺรา โอปมฺเมหิ นเยหิ จ
ตถ าณมฺปณิธาย หาสยิวาน มานสํ
สุโณถ นิปุเณ ปฺเห กงฺขาฏฺานวิทาฬเน’ติ
เตนาหุ?-
พหุสฺสุโต จิตฺรกถี นิปุโณ จ วิสารโท,
สามยิโก จ กุสโล ปฏิภาเน จ โกวิโท;
เตปิ เตปิฏกา ภิกฺขู ปฺจเนกายิกาปิ จ,
จตุเนกายิกา เจว นาคเสนํ ปุรกฺขรุํ;
คมฺภีรปฺโ เมธาวี มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท,
อุตฺตมถมนุปฺปตฺโต นาคเสโน วิสารโท;
เตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต นิปุเณหิ สจฺจวาทิภี,
จรนฺโต คามนิคมํ สาคลํ อุปสงฺกมี;
สงฺเขยฺยปริเวณสฺมึ นาคเสโน ตทา วสี,
กเถติ โส มนุสฺเสหิ ปพฺพเต เกสรี ยถา’ติ;
จรเณน เจว สมฺปนฺนํ สุทนฺตํ อุตฺตเม ทเม,
ทิสฺวา ราชา นาคเสนํ อิทํ วจนมพฺรวิ;
กถิกา มยา พหู ทิฏฺา สากจฺฉา โอสฏา พหู,
น ตาทิสํ ภยํ อาสิ อชฺชตาโส ยถา มม;
นิสฺสํสยํ ปราชโย มม อชฺช ภวิสฺสติ,
ชโย’ว นาคเสนสฺส ยถา จิตฺตํ น สณฺิตนฺติ;
พาหิรคาถา ¶
ยถา หิ องฺคสมฺภารา โหติ สทฺโท รโถ อิติ,
เอวํ ขเธสุ สนฺเตสุ โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ;
สีเล ปติฏฺาย นโร สปเา จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยํ,
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ;
อยมฺปติฏฺา ธรณีว ปาณินํ อิทฺจ มูลํ กุสลาภิวุทฺธิยา,
มุขฺจิทํ สพฺพชินานุสาสเน โย สูลกฺขโธ วรปาติโมกฺขิโย’ติ;
สทฺธาย ตรตี โอฆํ อปฺปมาเทน อณฺณวํ,
วีริเยน ทุกฺขํ อจฺเจติ ปฺาย ปริสุชฺฌติ;
นาภินทามิ มรณํ นาภินทามิ ชีวิตํ,
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ นิพฺพิสํ ภตโก ยถา;
นาภินทามิ มรณํ นาภินทามิ ชีวิตํ,
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
ปฏิคจฺเจว ตํ กยิรา ยํ ชฺา หิตมตฺตโน,
น สากาฏิกจินฺตาย มนฺตา ธีโร ปรกฺกเม;
ยถา สากฏิโก นาม สมํ หิวา มหาปถํ,
วิสมํ มคฺคมารุยฺห อกฺขภินฺโน’ว ธายติ;
เอวํ ธมฺมา อปกฺกมฺม อธมฺมมนุวตฺติย,
มโท มจฺจุมุขมฺปตฺโต อกฺขจฺฉินฺโน’ว โสจติ;
อลฺลวมฺมปฏิจฺฉนฺโน นวทฺวาโร มหาวโณ,
สมนฺตโต ปคฺฆรติ อสุจิ ปูติคธิโย’ติ;
มิลิทปฺเห ิตา พาวีสติ คาถา สมตฺตา.
ภสฺสปฺปเวที เวตณฺฑี อติพุทฺธิวิจกฺขโณ,
มิลิโท าณเภทาย นาคเสนมุปาคมี;
วสนฺโต ตสฺส ฉายาย ปริปุจฺฉนฺโต ปุนปฺปุนํ,
ปภินฺนพุทฺธิ หุวาน โส’ปิ อาสิ ติเปฏโก;
นวงฺคํ อนุมชฺชนฺโต รตฺติภาเค รโหคโต,
อทฺทกฺขิ เมณฺฑเก ปฺเห ทุนฺนิเวเ สนิคฺคเห;
ปริยายภาสิตํ อถิ อถิ สธาย ภาสิตํ,
สภาวภาสิตํ อถิ ธมฺมราชสฺส สาสเน;
เตสํ ¶ อถมวิฺาย เมณฺฑเก ชินภาสิเต,
อนาคตมฺหิ อทฺธาเนวิคฺคโห ตถ เหสฺสติ;
หท กถิมฺปสาเทตฺวา เฉชฺชาเปสฺสามิ เมณฺฑเก,
ตสฺส นิทฺทิฏฺมคฺเคน นิทฺทิสิสฺสนฺตฺยนาคเต;
วิสมํ สภยํ อติวาโต ปฏิจฺฉนฺนํ เทวนิสฺสิตํ,
ปโถ จ สงฺกโม ติถํ อฏฺเเต ปริวชฺชิยา;
รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ มานี ลุทฺโธ ตถา’ลโส,
เอกจินฺตี จ พาโล จ เอเต อถวินาสกา;
รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ ภีรุ อามิสจกฺขุโก,
อิถิ โสณฺโฑ ปณฺฑโก จ นวโม ภวติ ทารโก;
นเวเต ปุคฺคลา โลเก อิตฺตรา จลิตา จลา,
เอเตหิ มนฺติตํ คุยฺหํ ขิปฺปํ ภวติ ปากฏํ;
วเสน ยสปุจฺฉาหิ ติถวาเสน โยนิโส,
สากจฺฉา สฺเนหสํเสวา ปติรูปวเสน จ
เอตานิ อฏฺ านานิ พุทฺธิวิสทการกา,
เยสํ เอตานิ สมฺโหนฺติ เตสํ พุทฺธิ ปภิชฺชติ;
ปูชียนฺตา อสมสมา สเทวมานุเสหิ เต,
น สาทิยนฺติ สกฺการํ พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา’ติ
อยํ คาถา สาริปุตฺตเถเรน วุตฺตา.
อิเมหิ อฏฺิหิ ตมคฺคปุคฺคลํ
เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถึ,
สมนฺตจกฺขุํ สตปฺุลกฺขณํ
ปาเณหิ พุทฺธํ สรณํ คโต’สฺมิ;
ชาลึกณฺหาชินํ ธีตํ มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ,
จชมาโน นจินฺเตสึ โพธิยาเยว การณา; (ชาตกคาถา)
น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ
น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส,
น วิชฺชติ โส ชคติปฺปเทโส
ยถฏฺิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ;
กาเยน ¶ สํวโร สาธุ สาธุวาจาย สํวโร,
มนสา สํวโร สาธุ สาธุ สพฺพถสํวโร;
อเจตนํ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตํ
ชานํ อชานนฺตมิมํ ปลาสํ,
อารทฺธวีริโย ธุวมปฺปมตฺโต
สุขเสยฺยํ ปุจฺฉสิ กิสฺส เหตุ’ติ; (ชาตกคาถา)
อิติ ผทน รุกฺโข’ปิ ตาวเท อชฺฌภาสถ,
มยฺหมฺปิ วจนํ อถิ ภาชทฺวาช สุโณหิ เม’ติ; (ชาตกคาถา)
จุทสฺส ภตฺตํ ภฺุชิวา กมฺมารสฺสา’ติ เม สุตํ,
อาพาธํ สมฺผุสี ธีโร ปพาฬฺหํ มารณนฺติกตฺติ
สถวาโต ภยํ ชาตํ นิเกตา ชายตี รโช,
อนิเกตมสถวํ เอตํ เว มุนิทสฺสนนฺติ; (ชินภาสิตา มินิเทน วุตฺตา)
สสมุทฺทปริยายํ มหึ สาครกุณฺฑลํ,
น อิจฺเฉ สห นิทาย เอวํ สยฺห วิชานหีติ; (ชาตกคาถา โลมกสฺสเปน วุตฺตา)
วธิสฺสเมตนฺติ ปรามสนฺโต
กาสาวมทฺทกฺขิ ธชํ อิสีนํ,
ทุกฺเขน ผุฏฺสฺสุทปาทิ สฺา
อรหทฺธโช สพฺภิ อวชฺฌรูโป’ติ; (ชาตกคาถา ฉทฺทนฺตนาคราเชน วุตฺตา)
คาถาภิคีตมฺเม อโภชเนยฺยํ
สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโม,
คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา
ธมฺเม สติ พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา; (สุตฺตานิปาตคาถา ชินภาสิตา)
น เม อาจริโย อถ สทิโส เม น วิชฺชติ,
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ นถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติ; (ขธกคาถา ชินภาสิตา)
วิปุโล ¶ ราชคหิกานํ คิริเสฏฺโ ปวุจฺจติ,
เสโต หิมวตํ เสฏฺโ อาทิจฺโจ อฆคามินํ;
สมุทฺโท’ทธินํ เสฏฺโ นกฺขตฺตานฺจ จทิมา,
สเทวกสฺส โลกสฺส พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจตีติ;
(ทฺเว คาถา มาณวกเทวปุตฺเตน วุตฺตา นาคเสนเถเรน วุตฺตา)
เอโก มโนปสาโท สรณคมนํ อฺชลิปฺปณาโม วา,
อุสฺสหเต ตารยิตุํ มารพลนิสูทเน พุทฺเธ’ติ; (อยํ คาถา สาริปุตฺตเถเรนาภตา)
อารหถ นิกฺขมถ ยุชฺชถ พุทฺธสาสเน,
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ นฬาคารํ’ว กฺุชโร’ติ; (ชินภาสิตา มิลิเทน วุตฺตา)
โย สีล วา ทุสฺสีเลสุ ททาติ ทานํ
ธมฺเมน ลทฺธํ สุปสนฺน จิตฺโต,
อภิสทฺทหํ กมฺมผลํ อุลารํ
ตํ เว ทานํ ทายกโต วิสุชฺฌตี’ติ; (อยํ นาคเสเนน อาภตา)
น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา มทฺที เทวี น อปฺปิยา,
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ ตสฺมา ปิเย อทาสหนฺติ;
สหสฺสคฺฆฺหิ มํ ตาโต พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา,
อโถ กณฺหาชินํ กฺํ หถินฺจ สเตน จา’ติ;
ชิคจฺฉาย ปิปาสาย อหินา ทฏฺโ วิเสน จ,
อคฺคิ อุทก สตฺตีหิ อกาเล ตถ มิยฺยติ;
อนุมานปฺเห วุจฺจมานา อิมา คาถา สลฺลกฺเขตพฺพา?
พหุ ชเน ตารยิวา นิพฺพุโต อุปธิกฺขเย,
อนุมาเนนาตพฺพํ’อถิ โส ทีปทุตฺตโม’ติ;
กมฺมมูลํ คเหตฺวาน อาปณํ อุปคจฺฉถ,
อารมฺมณํ กิณิวาน ตโต มุจฺจถ มุตฺติยาติ;
น ปุปฺผคโธ ปฏิวาตเมติ น จทนํ ตครมลฺลิกา วา,
สตฺจ คโธ ปฏิวาตเมติ สพฺพา ทิสาสปฺปุริโส ปวาติ;
จทนํ ¶ ตครํ วาปิ อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี,
เอเตสํ คธชาตานํ สีลคโธ อนุตฺตโร;
อปฺปมตฺโต อย คโธ ยวายํ นครจทนี,
โย จ สีลวตํ คโธ วาต เทเวสุ อุตฺตโม’ติ;
กมฺมมูลํ ชนา ทวา คณฺหนฺติ อมตํ ผลํ,
เตน เต สุขิตา โหนฺติ เย กีตา อมตํ ผลนฺติ;
เย เกจิ โลเก อคทา วิสานํ ปฏิพาหกา,
ธมฺมาคทสมํ นถิ เอตํ ปิวถ ภิกฺขโว’ติ;
เย เกจิ โอสธา โลเก วิชฺชนฺติ วิวิธา พหู,
ธมฺโมสธ สมํ นถิ เอตํ ปิวถ ภิกฺขโว’ติ;
ธมฺโมสธํ ปิวิวาน อชรามรณา สิยุํ,
ภาวยิวา จ ปสฺสิวา นิพฺพุตา อุปธิกฺขเย’ติ;
พฺยาธิตํ ชนตํ ทิสฺวา อมตาปณํ ปสารยี,
กมฺเมน ตํ กิณิวาน อมตมาเทถ ภิกฺขโว’ติ;
เอวรูปานิ สีลานิสนฺติ พุทฺธสฺส อาปเณ,
กมฺเมน ตํ กิณิวาน รตนํ โว ปิลธถา’ติ;
สมาธิรตนมาลสฺส กุวิตกฺกา น ชายเร,
น จ วิกฺขิปฺปเต จิตฺตํ เอตํ ตุมฺเห ปิลธถา’ติ;
ปฺารตนมาลสฺส น จิรํ วตฺตเต ภโว,
ขิปฺปํ ผสฺเสติ อมตํ น จ โส โรจเต ภเว’ติ;
มณิมาลาธรํ เคหชโน สามึ อุทิกฺขติ,
วิมุตฺติรตนมาลนฺตุ อุทิกฺขนฺติ สเทวกา’ติ;
เยน าเณน พุชฺฌนฺติ อริยา กตกิจฺจตํ,
ตํ าณรตนํ ลทฺธุํ วายเมถ ชิโนรสา’ติ;
ปฏิสมฺภิทา กิณิวานาเณน ผสฺสเยยฺย โย,
อสมฺภีโต อนุพฺพิคฺโค อติโรจติ สเทวเก’ติ;
โพชฺฌงฺครตนมาลสฺส อุทิกฺขนฺติ สเทวกา,
กมฺเมน ตํ กิณิวาน รตนํ โว ปิลธถา’ติ;
อายุ ¶ อาโรคตา วณฺณํ สคฺคํ อุจฺจากุลีนตา,
อสงฺขตฺจ อมตํ อถิ สพฺพาปเณ ชิเน;
อปฺเปน พหุเกนาปิ กมฺมมูเลน คยฺหติ,
กิณิวา สทฺธามูเลน สมิทฺธา โหถ ภิกฺขโว;
ภวตีห-
วีตราคา วีตโทสา วีตโมหา อนาสวา,
วีตตณฺหา อนาทานา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
อารฺกา ธูตธรา ธายิโน ลูขจีวรา,
วิเวกาภิรตา ธีรา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต’ติ;
เนสชฺชิกา สถติกา อโถ’ปิ านวงฺกมา,
ปํสุกูลธรา สพฺเพ ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
ติจีวรธรา สพฺเพ จมฺมขณฺฑจตุถกา,
รตา เอกาสเน วิฺุ ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา อปฺปาหารา อโลลุปา,
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
ธายี ธานรตา ธีรา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา,
อากิฺจฺํ ปถยานา ธมฺมนคเร วสนฺตี เต;
ปฏิปนฺนา ผลฏฺา จ เสกฺขา ผลสมงฺคิโน,
อาสึสกา อุตฺตมถํ ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
โสตาปนฺนา จ วิมลา สกทาคามิโน จ เย,
อนาคามี จ อรหนฺโต ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
สติปฏฺานกุสลา โพชฺฌงฺคภาวนารตา,
วิปสฺสกา ธมฺมธรา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
อิทฺธิปาเทสุ กุสลา สมาธิภาวนารตา,
สมฺมปฺปธานมนุยุตฺตา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
อภิฺาปารมิปฺปตฺตา เปตฺติเก โคจเร รตา,
อนฺตฬิกฺขมฺหิ จรณา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
โอกฺขิตฺตจกฺขุ มิตภาณี คุตฺตทฺวารา สุสํวุตา,
สุทนฺตา อุตฺตเม ทเม ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
เตวิชฺชา ¶ ชฬภิฺา จ อิทฺธิยา ปารมึ คตา,
ปาย ปารมิปฺปตฺตา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;
ยถาปิ นครํ ทิสฺวา สุวิภตฺตํ มโนรมํ,
อนุมาเนน ชานนฺติ วฑฺฒกิสฺส มหตฺตนํ;
ตเถว โลกนาถสฺส ทิสฺวา ธมฺมปุรํ วรํ,
อนุมาเนน ชานนฺติ อถิ โส ภควา อิติ;
อนุมาเนนชานนฺติ อูมึ ทิสฺวาน สาคเร,
ยถา’ยํ ทิสฺสเต อูมี มหนฺโต โส ภวิสฺสติ;
ตถา พุทฺธํ โสกนุทํ สพฺพถมปราชิตํ,
ตณฺหกฺขยมนุปฺปตฺตมฺภวสํสารโมจนํ;
อนุมาเนน าตพฺพํ อูมึ ทิสฺวา สเทวเก,
ยถา ธมฺมุมิวิปฺผโร อคฺโค พุทฺโธ ภวิสฺสติ;
อนุมาเนน ชานนฺติ ทิสฺวา อจฺจุคฺคตํ คิรึ,
ยถา อจฺจุคฺคโต เอส หิมวา โส ภวิสฺสติ;
ตถา ทิสฺวาธมฺมคิรึ สีตีภุตํ นิรูปธึ,
อจฺจุคฺคตํ ภควโต อจลํ สุปฺปติฏฺิตํ;
อนุมาเนน าตพฺพํ ทิสฺวาน ธมฺมปพฺพตํ,
ตถา หิ โส มหาวีโร อคฺโค พุทฺโธ ภวิสฺสติ;
ยถาปิ คชราชสฺส ปทํ ทิสฺวาน มานุสา,
อนุมาเนนชานนฺติ มหา เอส คโช อิติ;
ตเถว พุทฺธนาคสฺส ปทํ ทิสฺวา วิภาวิโน,
อนุมาเนน ชานนฺติ อุฬาโร โส ภวิสฺสติ;
อนุมาเนนชานนฺติ ภีเต ทิสฺวาน กุมฺมิเค,
มิคราชสฺส สทฺเทนภีตา’เม กุมฺมิคา อิติ;
ตเถว ติถิเย ทิสฺวา วิถทฺเธ ภีตมานเส,
อนุมาเนน าตพฺพํ ธมฺมราเชน คชฺชิตํ;
นิพฺพุตํ ปถวึ ทิสฺวา หริตปตฺตํ มโหทกํ,
อนมาเนน ชานนฺติ มหาเมเฆน นิพฺพุตํ;
ตเถวิมํ ¶ ชนํ ทิสฺวา อาโมทิตปโมทิตํ,
อนุมาเนน าตพฺพํ ธมฺมราเชน ตปฺปิตํ;
ลคฺคํ ทิสฺวา ภิสํ ปงฺกํ กลลทฺทคตํ มหึ,
อนุมาเนน ชานนฺติ วาริกฺขโธ มหา คโต;
ตเถวิมํ ชนํ ทิสฺวา รโชปกฺขสมาหิตํ,
วหิตํ ธมฺมนทิยา วิสฺสฏฺํ ธมฺมสาคเร;
ธมฺมามตคตํ ทิสฺวา สเทวกมิมํ มหึ,
อนุมาเนน าตพฺพํ ธมฺมกฺขโธ มหา คโต;
อนุมาเนน ชานนฺติ ฆายิวา คธมุตฺตมํ,
ยถา’ยํ วายตี คโธ เหสฺสนฺติ ปุปฺผิตา ทุมา;
ตเถวายํ สีลคโธ ปวายติ สเทวเก,
อนุมาเนน าตพฺพํ อถิ พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติ;
อนุมานปฺหํ.
ปสฺสตารฺเก ภิกฺขู อชฺโฌคาฬฺเห ธุเต คุเณ,
ปุน ปสฺสติ คิหิ ราชา อนาคามิผเล ิเต;
อุโภ’ปิ เต วิโลเกวา อุปฺปชฺชิ สํสโย มหา,
พุชฺเฌยฺย เจ คิหิธมฺเม ธุตงฺคํ นิปฺผลํ สิยา;
ปรวาทิวาทมถนํ นิปุณํ ปิฏกตฺตเย,
หท ปุจฺเฉ กถิเสฏฺํ โส เม กงฺขํ วิโนสฺสตี’ติ
เมณฺฑกปฺเห ิตา ทฺวาสีติ คาถา สมตฺตา.
มิลิทปฺปกรเณ สพฺพา คาถา สมฺปิณฺฑิตา จตุราธิกสตคาถา โหนฺติ.
มิลิทปฺปกรเณ สพฺพคาถาสรูปคหณํ สมตฺตํ.
สํขฺยาสรูปํ
สงฺขฺยาสรูปํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. เอก-ทฺวิ-ติ-จตุ-ปฺจ-ฉ-สตฺต-อฏฺ-นว-ทส-เอกาทส-ทฺวาทส- เตรส-จุทฺทส-โสฬส-สตฺตรส-อฏฺารส-เอกูนวีสติ-ปฺจวีสติ-อฏฺวีสติ-ตึสา -ฉสฏฺิ-ทิยฑฺฒสตนฺติ ปฺจวีสติวิธา สงฺขฺยา. ตถ ¶ พุทฺโธ เอโก, ปถวิ เอกา, สมุทฺโท เอโก, สิเนรุ เอโก, เทวโลโก เอโก, พฺรหฺมโลโก เอโก’ติ ฉ เอกกา มิลิทปฺปกรเณ อาคตา.
ทฺเว อถวเส สมฺปสฺสมานา ภควตา วิหารทานํ อนฺุาตํ? วิหารทานํ นาม สพฺพพุทฺเธหิ วณฺณิตํ อนุมตํ โถมิตํ ปสถํ วิหารทานํ ทวา เทวมนุสฺสา ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุจฺจิสฺสนฺติ. วิหาเร สติ ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย วา กโตกาสา ทสฺสนกามานํ สุลภทสฺสนํ ภวิสฺสนฺตี’ติ.
ทฺเว อถวเส ปฏิจฺจ สพฺพพุทฺธา อตฺตนา นิมฺมิตํ จตุปจฺจยํ น ปริภฺุชนฺติ? อคฺคทกฺขิเณยฺโย สถา’ติ พหู เทวมนุสฺสา จตุปจฺจยํ ทตฺวา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺติ. พุทฺธา ปฏิหาริยํ กวา ชีวิตวุตฺตึ ปริเยสนฺตี’ติ ปรูปวาทโลปนถฺจาติ.
ทฺเว อกมฺมชา อเหตุชา อนุตุชา? อากาโส นิพฺพานฺจา’ติ
ทฺเว อถวเส สมฺปสฺสมาเนน เวสฺสนฺตเรน รฺา ทฺเว ปุตฺตา ทินฺนา? ทานปโถว เม น ปริหายิสฺสติ, อิเม กุมารา มูลชลาหารภฺุชนทุกฺขโต มุจจิสฺสนฺตี’ติ.
อุทกสฺส ทฺเว คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? สีตลภาโว, ปีตสฺส ฆมฺมวินยนภาโว จา’ติ.
อสติยา อชานเนน จา’ติ ทฺวีหิ การเณหิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตี’ติ ฉ ทุกา อาคตา.
สีเตน อุณฺเหน อติโภชเนนา’ติ ตีหิ อากาเรหิ ปิตฺตํ กุปฺปติ.
สีเตน อุณฺเหน อนฺนาปาเนน จา’ติ ตหี อากาเรหิ เสมฺหํ กุปฺปติ.
พุทฺธวํสตาย ธมฺมครุกตาย ภิกฺขุภุมิมหนฺตตายา’ติ ตีหิ การเณหิ ปาติโมกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนํ การาเปติ.
อคทสฺส ตโย คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? คิลานกานํ ปริสรณํ โรควินาสนํ อมตกรณนฺติ.
มณิรตนสฺส ตโย คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? สพฺพกามททํ นหาสกรํ อุชฺโชตถกรนฺติ.
รตนจทนสฺส ตโย คุณา? วณฺณสมฺปนฺโน คธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน’ติ สตฺต ติกา วุตฺตา.
สปฺปิมณฺฑสฺส ¶ ตโย คุณา? วณฺณสมปนฺโน, คธสมฺปนฺโน, รสสมฺปนฺโน’ติ สตฺตติกา วุตฺตา ทิฏฺธมฺมผาสุวิหารตาย อนวชฺชคุณพหุลตายอเสสอริยวีถิภาวโต สพฺพพุทฺธปสถตายาติ อิเม จตฺตาโร อถวเส สมฺปสฺสมานา พุทฺธา ปฏิสลฺลานํ เสวนฺติ.
นินฺนตาย ทฺวารตาย จิณฺณตาย สมุทาจริตตฺตาติ จตุหิ อากาเรหิ มโนวิฺาณํ ทฺวิปฺจวิฺาเณ อนุปวตฺตติ.
กมฺมวเสน โยนิวเสน กุลวเสน อายาจนวเสนา’ติ จตุนฺนํ สนฺนิปาตานํ วเสน คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ.
อทิฏฺนฺตราโย, อุทฺทิสฺสกตสฺส อนฺตราโย, อุปกฺขฏนฺตราโย ปริโภคนฺตราโย’ติ จตฺตาโร อนฺตรายา เตสุ อทิฏฺนฺตราโย ภควโต อถิ, เสสา ตโย นถิ, อุทฺทิสฺสกตสฺส พฺยามปฺปภาย สพฺพฺุตาณสฺส ชีวิตสฺส จา’ติ จตุนฺนํ อนฺตรายาภาวา.
อพฺภา, มหิกา, เมโฆ, ราหุ จา’ติ จตฺตาโร สูริยโรคา สมุทฺทสส จตฺตาโร คุณา? กุณเปหิ อสํวาสิยภาโว, นทีหิ อปูรณตา, มหาภุตาวาสตา, วิจิตฺตปุปฺผสมากิณฺณตา’ติ.สตฺต จตุกฺกา วุตฺตา.
๕. ภุมิมหนฺตตา, ปริสุทฺธวิมลตา, ปาเปหิอสํวาสิยตา, ทุปฺปฏิวิชฺฌตา, พหุวิธสํวรรกฺขิยตา’ติ สาสนสฺส อิเม อตุลฺยา ปฺจ คุณา วตฺตนฺติ ปกาสนฺติ.
โภชนสฺส ปฺจ คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? อจฺจุคฺคตตา, อจลตา ทุรธิโรหณตา พีชารูหณตา โกปานุนยวิวชฺชนตา’ติ.
อาหจฺจปเทน รเสน อาจริยวํสตาย อธิปฺปายาการตาย าณุตฺตรตายา’ติ อิเมหิ ปฺจคุเณหิ อโถ ปฏิคฺคเหตพฺโพ จา’ติ จตฺตาโร ปฺจกา วุตฺตา.
๖. เสนาปติ, ปุโรหิโต, อกฺขทสฺโส, ภณฺฑาคาริโก, ฉตฺตคาโห, ขคฺคคาโห อมจฺโจ’ติ ฉ อมจฺจา คณียนฺติ. เวปุลฺโล ¶ ราชคหิยานํ พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจตี’ติ ฉ อคฺคา. มาณวคามิกเทวปุตฺเตน วุตฺตคาถา นาคเสเนน อาหริวา วุตฺตา.
วาติโก, ปิตฺติโก, เสมฺหิโก, เทวตูปสํหารโต, สมุทาจิณฺณโต, ปุพฺพนิมิตฺตโต’ติ ฉ ชนา สุปินํปสฺสนฺตี’ติ ตโย ฉกฺกา วุตฺตา.
๗. ปุถุชฺชนจิตฺตํ, โสตาปนฺนจิตฺตํ, สกทาคามิจิตฺตํ, อนาคามิจิตฺตํ, อรหนฺตจิตฺตํ, ปจฺเจกพุทฺธจิตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธจิตฺตนฺติ สตฺต จิตฺตวิมุตฺติโย.
นารโท, ธมฺมนฺตรี, อํคีรโส, กปิโล, กณฺฑรคฺคิสาโม, อตุโล, ปุพฺพกจฺจายโน’ติ สตฺต อาจริยา โอวาทการกา.
‘‘ชิฆจฺฉาย, ปิปาสาย, อหินา ทฏฺโ, วิเสน จ,
อคฺคี-อุทก-สตฺตีหิ อกาเล ตตฺถ มิยฺยตี’’ติ;
อิเม สตฺต ชนา อกาลมรณิกา นามา’ติ ตโย สตฺตกา วุตฺตา.
๘. วิสมํ สภยํ …เป… อฏฺเเต ปริวชฺชิยา’ติ อิมานิ อฏฺฏฺานานิ ปณฺฑิเตหิ ปริวชฺชนียานีติ ปริวชฺชนียฏฺานฏฺกํ นาม.
รตฺโตทุฏฺโ …เป… เอเต อถวินาสกา’ติ อิทํ อถวินาสกฏฺกํ นาม.
วเสน ยสปุจฺฉาหิ …เป… เตสํ พุทฺธิ ปภิชฺชตี’ติ อิทํ พุทฺธิวิสทกรณฏฺกํ นาม.
กาลํ เทสํ ทีปํ กุลํ ชเนตฺติมายุํ มาสํ เนกฺขมฺมํ วิโลเกตี’ติ อิทํ โพธิสตฺเตน วิโลกิยฏฺกํ นาม.
‘‘วิกฺกยานาคตมคฺโค ติถํ ตีรํ อายุถิรํ;
อนาคตํ กุสลํวา’ติ อฏฺฏฺานา วิโลกิยา’’ติ;
อิทํ อนาคตวิโลกิยฏฺกํ นาม.
‘‘วาณิโช หถินาโค จ สากฏิโก นิยามโก
ภิสกฺโก อุตฺตรเสตุ ภิกฺขุ เจว ชินงฺกุโร,
เอเต อฏฺ อนาคเต อฏฺ ชนา วิโลกิยา’’ติ;
อิทํ วิโลกิยฏฺกํ นาม.
รตฺโต ¶ ทุฏฺโ’จ มูฬฺโห จ มานี ลุทฺโธ ตถา’ลโส ราชา จ ฆาตกา อฏฺ นาคเสเนน เทสิตา’ติอิทํ ฆาตกฏฺกํ นาม.
วาต ปิตฺเตน เสมฺเหน …เป… อกาเล ตถ วิยฺยตี’ติ อิทํ อกาลมรณการณฏฺกํ นาม.
น วา อโถ อนุสาสิตพฺโพ, น ราคุปสํหิตํ จิตฺตํ น โทสูปสํหิตํ จิตฺตํ น โมหูปสํหิตํ จิตฺตํ อุปฏฺาเปตพฺพํ, ทาสกมฺมกรโปริเสสุ นีจวุตฺตินา ภวิตพฺพํ, กายิกวาจสิกํ สุฏฺุ รกฺขิตพฺพํ, ฉฬิทฺริยานิ สุฏฺู รกฺขิตพฺพานิ, เมตฺตาภาวนาย มานสํ อุปฏฺาเปตพฺพนฺติ อิทํ รฺา มิลิเทน สมาทินฺนํ วตฺตฏฺกํ นาม.
ปุปฺผาปณํ คธาปนํ ผลาปณํ อคทาปณํ โอสธาปณํ อมตาปณํ รตนาปณํ สพฺพาปณนฺติ อิทํ อาปณฏฺกํ นามา’ติ. ทส อฏฺกา วุตฺตา.
๙. ’รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ …เป… ขิปฺปํ ภวติ ปากฏนฺติ’ อิทํ อิตฺตรนวกํ นาม.
นวานุปุพฺพวิหารสงฺขาตธมฺมานุมชฺชชนวกนฺติ ทฺเว นวกา วุตฺตา.
’สงฺฆสมุสุโข ทุกฺขิ ธมฺมาธิปติโกปิ จ
สํวิภาคี ยถาถามํ ชินจกฺกาภิวฑฺฒโก
สมฺมทิฏฺิปุรกฺขาโร อนฺสถุโก ตถา
สุรกฺโข กายกมฺมาทิ สมคฺคาภิรโตปิ จ
อกุโภ น จเร จกฺเก พุทฺธาทิสรณงฺคโต
ทส อุปาสกคุณา นาคเสเนน เทสิตา’ติ
อิทํ อุปาสกคุณทสกํ นาม.
คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภุ มหี สิธุ สรสฺสตี เวตฺรวตี วิตถา จทภาคา’ตี อิทํนทิทสกํ นาม.
สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ถินมิทฺธํ ชรา พฺยาธิ มรณนฺติ อิทํ กายานุวตฺตกทสกํ นาม.
พุทฺเธ สคารโว, ธมฺเม สคารโว, สงฺเฆ สคารโว, สพฺรหฺมจาริสุ สคารโว, อุทฺเทสปริปุจฺฉาสุ วายมติ, สวณพหุโล โหติ, ภินฺนสีโล’ปิ ¶ อากปฺปํ อุปฏฺาเปติ, ครหภยา กายิกวาจสิกฺจสฺส สุรกฺขิตํ โหติ, ปธานาภิมุขํ จิตฺตํ โหติ, กโรนฺโตปิ ปาปํ ปฏิจฺฉนฺนํ อาจรตี’ติ อิทํ คิหิทุสฺสีลาธิกคุณทสกํ นาม.
อวชฺฌกวจธารณโก, อิสิสามฺภณฺฑลิงฺคธารณโก, สงฺฆสมยมนุปวิฏฺตาย พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนคตตาย ปธานาลยนิเกตวาสตาย ชินสาสเน ธนปริเยสนโต วรธมฺมเทสนโต ธมฺมทีปคติปรายณตาย’ อคฺโค พุทฺโธ’ติ เอกนฺโตชุทิฏฺิตาย อุโปสถสมาทานโต ทกฺขิณํ วิโสเธตี’ติ เอกนฺโตชุทิฏฺิตาย อุโปสถสมาทานโต ทกฺขิณํ วิโสเธตี’ติ เอกนฺโตชุทิฏฺิตาย อุโปสถสมาทานโต ทกฺขิณํ วิโสเธตี’ติ อิทํ ทกฺขิณาวเสน ทสกํ นาม.
อลคฺคนตา, นิราลยตา, วาโค, ปหาณํ, อปุนราวตฺติตา, สุขุมตา, มหนฺตตา, ทุรนุโพธตา, ทุลฺลภตา อสทิสตา, พุทฺธธมฺมสฺสา’ติ อิทํ โพธิสตฺตคุณทสกํ นาม.
มชฺชชทานํ, สมชฺชทานํ, อิถิทาํ, อสภทานํ, จิตฺตกมฺมทานํ, วิสทานํ, สถทานํ, สงฺขลิกทานํ, กุกฺกุฏสูกรทานํ, ตุลากูฏ มานนกูฏทานนนฺติ อิทํ โลเก อทานสมฺมตทานํ นาม.
มาตา พธนํ, ปิตา พธนํ, ภริยา พธนํ, ปุตฺตา พธนํ, าตี พธนํ, มิตฺตาพธนํ, ธนํ พธนํ, ลาภสกฺกาโรพธนํ, อิสฺสริยํ พธนํ, ปฺจกามคุณา พธนนฺติ อิทํ พธนทสกํ นาม.
วิธวา อิถิ, ทุพฺพโล ปุคฺคโล, อมิตฺตาติปุคฺคโล, มหคฺฆโส, อนาจาริยกุลวาสี, ปาปมิตฺโต, ธนหีโน, อาจริยหีโน, กมฺมหีโน, ปโยคหีโน ปุคฺคโล’ติ อิทํ โอาตพฺพปุคฺคลทสกํ นาม.
ทเม สเม ขนฺติสํวเร ยเม นิยเม อกฺโกเธ วิหึสาย สจฺเจ โสเจยฺเย’ติ ทสฏฺาเนสุ สตตํ จิตฺตํ ปวตฺตตี’ติ อิทํ เวสฺสนฺตรคุณทสกํ นามา’ติ.
เอกาทส ทสกา วุตฺตา.
๑๑. อากาสสฺส เอกาทส คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? น ชายติ, นชิยฺยติ, น มิยฺยติ, น จวติ, น อุปฺปชฺชติ, ทุปฺปสยฺโห, อโจรหรโณ, อนิสฺสิโต, วิหงฺคคมโน, นิราวรโณ, อนนฺโต’ติ อิทํ อากาสคุณกาทสกํ นาม.
สีลปาการํ …เป… สติปฏฺานวีถิกนฺติ อิทํ ธมฺมนครปริวาเรกาทสกํ นามา’ติ ทฺเว เอกาทสกา วุตฺตา.
๑๒. ¶ รตฺโต ราควเสน อปจิตึ น กโรติ, ทุฏฺโ โทสวเสน, มูฬฺโห โมหวเสน, อุนฺนโฬมานวเสน, นิคฺคุโณ อวิเสสตาย, อติถทฺโธ อติเสธตาย, หีโน หีนภาวตาย,วจนกโร อนิสฺสรตาย, ปาโป กทริยตาย, ทุกฺขาปิโต ทุกฺขาปิตตาย, ลุทฺโธ โลภวเสน, อายูหิโต อถสาธนวเสน อปจิตึ น กโรตีติ อิทํ อปจิติอการกปุคฺคลทฺวาทสกํ นาม เอกเมว อาคตํ.
๑๓. ปํสุกูลิกงฺคํ เตจีวริกงฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฉาภตฺติกงฺคํ อารฺิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพฺโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสถติกงฺคํ เนสชชิกงฺคนฺติ อิทํ ธุตงฺคเตรสกํ นาม เอกเมว.
๑๔. จุทฺทสพุทฺธาณวเสน จุทฺทสกํ เวทิตพฺพํ.
๑๖. อลงฺการปฬิโพโธ, มณฺฑนปฬิโพโธ, เตลมกฺขนปฬิโพโธ, วณฺณปฬิโพโธ, มาลาปฬิโพโธ, คธปฬิโพโธ, วาสปฬิโพโธ, หรีฏกิปฬิโพโธ, อามลกปฬิโพโธ, รงฺคปฬิโพโธ, พธนปฬิโพโธ, โกจฺฉปฬิโพโธ, กปฺปกปฬิโพโธ, วิชฏนปฬิโพโธ, อูกาปฬิโพโธ, เกเสสุ ลูยนฺเตสุ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ อิทํ เกสปฬิโพธโสฬกํ.
ติรจฺฉนคโต เปโต มิจฺฉาทิฏฺิโต กุหโก มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก โลหิตุปฺปาทโก สงฺฆเภทโก ติถิยปกฺกนฺตโก เถยฺยสํวาสโก ภิกฺขุนีทูสโก เตรสนฺนํ ครุกาปตฺตีนํ อฺตรํ อาปชฺชิวา อวุฏฺิโต ปณฺฑโก, อุภโตพฺยฺชนโก, อูนสตฺตวสฺสโก’ติ อิทํ อธมฺมาภิสมยปุคฺคลโสฬสกนฺตี ทฺเว โสฬสกา วุตฺตา.
๑๗. อภิชานโต สติ อุปฺปชฺชติ กฏุมิกาย, โอฬาริกวิฺาณโต หิตวิฺาณโต อหิตวิฺาณโต สภาคนิมิตฺตโต วีสภาคนิมิตฺตโต กถาภิาณโต ลกฺขณโต สรณโต มุทฺทโต คณนาโต ธารณโต ภาวนโต โปตฺถกนิพธนโต อุปนิกฺเขปโต อนุภุตโต สติ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ สติอุปฺปชฺชนาการสตฺตรสกํ เอกเมว.
๑๘. ¶ อฏฺารสพุทฺธธมฺมวเสน อฏฺารสกํ เวทิตพฺพํ.
๑๙. สุติ สุมุติ สํขฺยโยคา ายเวเสสิกา คณิตา คธพฺพา ติกิจฺฉา จตุพฺเพทา ปุราณา อิติหาสโชติสา มายา เหตุ มนฺตนา ยุทฺธา ฉทสา พุทฺธวจเนน เอกูนวีสตีติ อิทํ รฺโ สิกฺขิตสเถกูนวิสติกํ.
๒๒. อคฺโค ยโม เสฏฺโ นิยโม หาโร วิหาโร สํยโม สํวโร ขนฺติ โสรจฺจํ เอกนฺตจริยา เอกตฺตาภิรติ ปฏิสลฺลานํ หิริ โอตฺตปฺปํ วีริยํ อปฺปมาโท สิกฺขาปทานํ อุทฺเทโส ปริปุจฺฉา สีลาทิอภิรติ นิราลยตา สิกฺขาปทปาริปูริตาติ พาวีสติสมณกรณา ธมฺมา กาสาวธารณํ ภณฺฑุภาโว จา’ติ ทฺเว ลิงฺคานิ ปกฺขิปิวา วทนการณคุณพาวีสติกํ.
๒๕. อารกฺขา เสวนา เจว ปมตฺตปฺปมตฺตา ตถา เสยฺยาวกาโส เคลฺํ โภชนํ ลพฺภกฺเจว วิเสโส จ วิชานิยา ปตฺตภตฺตํ สํวิภเช อสฺสาโส จ ปฏิจาโร คามวิหรํ จารา เพ สลฺลาโป ปน กาตพฺโพ ฉิทฺทํ ทิสฺวา ขเมยฺย จ สกฺกจฺจาขณฺฑการี ทฺเว อรหสฺสาเสสการิ ทฺเว ชเนยฺย ชนกํ จิตฺตํ วฑฺฒิจิตตํ ชเนยฺย จ สิกฺขาพเล เปยฺย นํ เมตฺตํ จิตฺตฺจ ภาวเย. น ชเห อปทาย จ กรณีเย จ อุสฺสุกํ ปคฺคเห ขลิกํ ธมฺเม. อิติ ปํจวีส คุณามิลิเทน ปกาสิตา’ติ อิทํ อนฺเตวาสิกมฺหิ อาจริเยน กตคุณปํจวีสติกํ
โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโห สารมฺโห มาโน อติมาโน มโท ปมาโท ถินมิทฺธํ นทิ อาลสฺยํ ปาปมิตฺตตา รูปา สทฺทา คธา รสา โผฏฺพฺพา พุธา ปิปาสา อรตีติ อิทํ จิตฺตทุพฺพลีกรณธมฺมปฺจวีสติกนฺติ ทฺเว ปฺจวีสติกา วุตฺตา.
๒๘. ¶ ปฏิสลฺลานํ ปฏิสลฺลิยมานํ ปุคฺคลํ รกฺขติ. อายุํ วฑฺเฒติ, พลํ วฑฺเฒติ, วชฺชํ ปิทหติ, อยสํ อปเนติ, ยสํ อุปทหติ, อรตึ อปเนติ, รตึ อุปทหติ, ภยํ อปเนติ, เวสารชฺชํ กโรติ, โกสชฺชํ อปเนติ, วีริยํ อภิชเนติ, ราคํ อปเนติ, โทสํ อปเนติ, โมหํ อปเนติ, มานํ นิหนฺติ, วิตกฺกํ ภฺชติ, จิตฺตเมกคฺคํ กโรติ, มานสํ สิเนหยติ, หาสํอภิชเนติ, ครุกํกโรติ, มานํ อุปฺปาทยติ, นมสฺสิยํ กโรติ, ปีตึ ปาเปติ, ปาโมชฺชํ กโรติ, สงฺขารานํ สภาวํ ทสฺสยติ, ภวปฏิสธึ อุคฺฆาเฏติ, สพฺพสามฺํ เทตีติ อิทํปฏิสลฺลาเน คุณฏฺวีสติกํ.
มโหสโธ มหาราช สูโร, หิริมา, โอตฺตาปี, สปกฺโข, มิตฺตสมฺปนฺโน, ขโม, สีลวา, สจฺจวาที, โสเจยฺยสมฺปนฺโน, อโกธโน, อนติมานี, อนุสูยโก, วีริยวา, อายูหโก, สงฺคาหโก, สํวิภาคี, สขิโล, นิวาตวุตฺติ, อสโ, อมายาวี, พุทฺธิสมฺปนฺโน, กิตฺติมา, วิชฺชาสมฺปนฺโน, หิเตสี อุปนิสฺสิตานํ, อภิรูโป ทสฺสนีโย, ปถิโต สพฺพชนสฺส, ธนวา ยสวา’ติ อิทํ มโหสธคุณฏฺวีสติกํ อิติ ทฺเว อฏฺวีสติกา วุตฺตา.
๓๐. อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ นิเสวิเตหิ จิณฺเณหิ ปริจิณฺเณหิ จริเตหิ ปริปูริเตหิ นิมิตฺตภูเตหิ อริยสาวโก อิธ ภเว ตึสคุณวเรหิ สมุเปโต โหติ กตเมหิ ตึสคุณวเรหิ? สินิทฺธมุทุมทฺทวเมตฺตจิตฺโต โหติ, ฆาติตหตวิหตกิเลโส โหติ, หตนิหตมานทปฺโป โหติ, อจลทฬฺหนิวิฏฺนิพฺเพมติกสทฺโธ โหติ, ปริปุณฺณ-ปีณิต. ปหฏฺโลภนิย-สนฺต-สุข-สมาปตฺติลาภี โหติ, สีล-วร-ปวร-อสม-สุจิคธปริภาวิโต โหติ, เทวมนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโป, ขีณาสว-อริยปุคฺคล-ปถิโต โหติ, เทวมนุสฺสานํ วทิตปูชิโต ถุตถวิตโถมิตปสโถ, อิธ วา หุรํ วา โลเกน อนุปลิตฺโต, อปฺปโถกวชฺเช’ปิ ภยทสฺสาวี, วิปุล-วร-สมฺปตฺติกามานํ มคฺคผลวรถสาธโน, อยาจิตวิปุลปณีตปจฺจยภาคี, อนิเกตสโน, ธานชฺฌายิตปวรวิหารี, วิชฏิตกิเลสชาลวถุโก, ภินฺน-ภคฺค-สงฺกุฏิต-สมฺหิน-คตินิวารโณ, อกุปฺปธมฺโม, อหีนีตวาโส, อนวชฺชโภคี, คติวิมุตฺโต, อุตฺติณฺณสพฺพวิจิกิจฺโฉ, วิมุตฺติชฺฌายิตตฺโต, ทิฏฺธมฺโม, อจลทฬฺหภีรุตฺตาณมุปคโต, สมุจฺฉินฺนานุสโย, สพฺพาสวกฺขยมฺปตฺโต, สนฺตสุขสมาปตฺติวิหารพหุโล, สพฺพสมณณคุณสมุเปโต, อิเมหิ ตึสคุณวเรหิ สมุเปโต โหติ. อิติ ธุตงฺคคุณานิสํสคุณวรตึสกํ.
ชาติปิ ¶ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสโกปิ ปริเทโวปิ ทุกฺโข,อุปายาโสปิ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโคปิ ปิเยหิ วิปฺปโยโคปิ, มาตุมรณมฺปิ ปิตุมรณมฺปิ ภาตุมรณมฺปิ ภคินิมรณมฺปิ าติมรณมฺปิ าติพฺยสนมฺปิ โภควฺยสนมฺปิ สีลพฺยสนมฺปิ ทิฏฺิพฺยสนมฺปิ ราชพฺยสนมฺปิ โจรพฺยสนมฺปิ เวริภยมฺปิ ทุพฺภิกฺขภยมฺปิ อคฺคิภยมฺปิ ทุกฺขํ, อุทกภยมฺปิ ทุกฺขํ, อูมิภยมฺปิ อาวฏฺฏภยมฺปิ กุมฺภีลภยมฺปิ สุํสุมารภยมฺปิ อตฺตานุวาทภยมฺปิ ปรานุวาทภยมฺปิ อสิโลกภยมฺปิ ทณฺฑภยมฺปิ ทุคฺคติภยมฺปิ ปริสสารชฺชภยมฺปิ อาชีวิกภยมฺปิ มรณภยมฺปิ มหาภยมฺปิ เวตฺเตหิ ตาฬนมฺปิ กสาหิ ตาฬนมฺปิ อฑฺฒทณฺฑเกหิ ตาฬนมฺปิ หถจฺเฉทมฺปิ ปาทจฺเฉทมฺปิ นาสจฺเฉทมฺปิ กณฺณจฺเฉทมฺปิ กณฺณนาสจฺเฉทมฺปิ พิฬงฺคถาลิกมฺปิ สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ ราหุมุขมฺปิ โชติมลิกมฺปิ หถปชฺโชติกมฺปิ เอรกวตฺติกมฺปิ จีรกวาสิกมฺปิ เอเนยฺยกมฺปิ พลิสมํสิกมฺปิ กหาปณิกมฺปิ ขาราปตจฺฉิกมฺปิ ปฬิฆปริวตฺติกมฺปิ ปลาลปีิกมฺปิ ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนมฺปิ สุนเขหิ ขาทาปนมฺปิ ชีวสูลาโรปณมฺปิ อสินาสีสจฺเฉทนมฺปีติ อิทํ ทุกฺขสฏฺิกํ.
สงฺขมุณฺฑกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมกรณํ ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺสฺส อุภยโต กณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉิทิวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺึ กวา ทณฺฑเกน เวฒวา อุปฺปาเฏนฺติ สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺหติ ตโต สีสกฏาหํถูลสกฺขราหิ ฆํสิวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติ.
ตถ พิฬงฺคถาลิกนฺติ กฺชิโยกฺขลิกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา สิสกฏาหํ อุปฺปาเฏวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหวา ตถ ปกฺขิปนฺติ. เตน มถลุงฺคํ ปกฺกิวา อุปริ อุตฺตรติ.
ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา วิวริวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ. กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติ โลหิตํปคฺฆริวา มุขํ ปูเรติ.
โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเวา อาลิมฺเปนฺติ.
หถปชฺโชติกนฺติ หเถ เตลปิโลติกาย เวเวา ปชฺชาเลนฺติ.
เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา เหฏฺาคิวโต ปฏฺาย จมฺมวฏฺเฏ กนฺตนฺตา โคปฺผเก ปาเตนฺตี อถ นํ โยตฺเตหิ พธิวา กฑฺฒนฺติ. โส อตฺตโน’วจมฺมวฏฺเฏ อกฺกมิวา ปตติ จีรกวาสิกนฺติ ¶ จิรกวาสิกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติวา กฏิยํ เปนฺติ. กฏิโต ปฏฺาย กนฺติวาโคปฺผเกสุ เปนฺติ. อุปริเมหิ เหฏฺิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวถํ วิย โหติ.
เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา อุโหสุ กปฺปเรสุ จ ชณฺณุเกสุ จ อยสลากโย ทวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ. โส จตุหิ อยยุเลหิ ภุมิยํ ปติฏฺหติ. อถ นํ ปริวาเรวา อคฺคึ กโรนฺติ. ตํ สธิสธิโต สูลานิ อปโนวา จตุหิ อฏฺิโกฏีหิเยว เปนฺติ.
พฬิสมํสิกนฺติอุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริวา จมฺมมํสนหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติ.
กหาปณกนฺติ สกล สรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺาย กหาปณ มตฺตํ กหาปณ มตฺตํ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติ.
ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตถ ตถ อาวุเธหิ ปหริวา โกจฺเฉหิ ขารํ สํเสนฺติ จมฺมมํสนหารูนิ ปคฺฆริวา อฏฺกสงฺขลิกา’ว ติฏฺติ.
ปฬิฆปริวตฺตกตี เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปวา กณฺณณจฺฉิทฺเท อยสูลํ โกฏฺเฏวา ปถวิยา เอกพทฺธํ กโรนฺติ อถ นํ ปาเท คเหวา อาวิชฺฌนฺติ.
ปลาลปีิกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉิทิวา นิสทโปตเกหิ อฏฺินิ ภิทิวาเกสกลาเป คเหวา อุกฺขิปนฺติ. มํสราสิเยว โหติ. อถ นํ เกเสเหว ปริโยนธิวา คณฺหนฺติ ปลาลวฏฺฏึ วิย กวา ปฬิเวเนฺตี’ติ วินยฏีกา.
อิมฺจ สฏฺิวิธํ ทุกฺขํ สลฺลกฺเขวา ภเวสุ นิพฺพิทิวา วิรชฺชิวา ภวตณฺหํ ปหาวา ทุกฺขลกฺขณํ ทุกฺขานุปสฺสนา าเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ.
ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตนฺติ ปฺจสตฺตติ เสขิเย อปเนวา เสสานํ วเสน ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ เวทิตพฺพนฺติ.
สงฺขฺยาปริจฺเฉทสฺส สรูปคหณํ สมตฺตํ.
จตุราธิกสเตสุ คเหตพฺพเถสุ ปน จตุตฺตึส เอกถานี, จตุตฺตึส ทฺเวยถานิ โสฬส ตฺยถานิ, ปํจ จตุรถานิ, เตรส ปฺจถานิ, ทฺเว สตฺตถานี’ติ.
มิลิทปฺหฏีกา สมตฺตา.
กุสเลน ิตา กุสลา
กุสโล อธิคจฺฉติ สนฺติปทํ,
กถิตํ มุนินา สุจิตํ
ปรมถ สภาวคตีสุ คตํ;
นานาอธิปฺปายวสา ปวตฺเต
ปาานมเถ กุสโล วิทิวา,
อาโรจมาโน วรยุตฺตมถํ
คณฺเหยฺย สีโห วิย นาคราชํ;
หิวา อสารํ สุหิตฺจ คณฺเห
อาโรคฺยกาโม อหิตํ’ว โรคํ,
วิฺุ ปเวเสยฺย จ ยุตฺตมถํ
หํสาธิโป วา อุทกํ’ว ขีรา’ติ;
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปติมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิ-คุณสมุทยสมุทิเตนสกสมยสมยนฺตรคหณชฺโฌคาหสมเถน- ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺ-กเถ สถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน อานนุภาวกรณ- สมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรฬารวจนลาวยุตฺเตน ยุตฺต-มถวาทินา วาทีวเรน มหากวินา สุวิปุลวิมลพุทฺธินา มหาติปิฏก- จูฬาภยเถโร’ติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยนเถเรน กโต มิลิทฏีกาคโถ สมตฺโต.
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ โลกนิถรเณสิตํ
ทสฺเสนฺโต กุลปุตฺตานํ นยปฺา วิสุทฺธิยา,
ยาว พุทฺโธ’ติ นามมฺปิ สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส ปวตฺตติ มเหสิโน;
ภุตฺตา สุธาทฺวาทส หนฺติ ปาปเก
ขุธํ ปิปาสํ อติทรํตฺริมํ (?)
โกธุปนาหฺจวิวาทเปสุนึ
สิตุณฺหตทิฺจ รสคฺคมาวหา;
เทนฺตสฺส ปากาทิสกปฺผลาวหา
ธมฺโม สุวุตฺโต ปน โกปธาปเก,
ตทุตฺตรึ หนฺติ อเสสปาปเก
เทนฺตสฺส โสตาทิสกปฺผลาวโห;
อิติ ¶ ปฺจ ติยฑฺฒสเต สกิเท (?)
มธุราภิรเมกรเสนน ยุโต,
มิลิทา สุฏิกา สุคุณา สุกตา
นิภเยน ทฺวีปเสน (?) ยตา สมโต;
ลงฺกวฺหเย ทิปวเร สุสณณฺิตา
มหาวิหาเร จ ชิโนรสาลเย,
ปรมฺปรา เถรคณา สุสณฺิตา
ปกาสกา เย วรสถุสาสเน;
เตสํ อลงฺการภเวน สาสเน
ติเปฏเก สุทฺธวิสุทฺธพุทฺธินา,
สหาสยนฺเตน นเร สราชิเก
ปหาสยนฺเตน คเณ คณุตฺตเม;
ฏีกา’ติ นาเมน มิลิททีปิกา
วรถโต คถปฺปกเรน สมฺภวํ (?)
สุคถกาเรนชินงฺกุเรน เม
กตฺจ ยํ ยํ วรปฺุ สมฺปทํ (?)
กุสเลน เตเนวหิปถยนฺตา
วรโพธิาณํ ติวิเธสุ เย ยํ,
นิภเยน เตสํ ตุรสิชฺฌตํ ตํ (?)
ปรมฺจ สพฺพฺุตํ ปาปุเณยฺยํ;
อิโต จุโต’หํสุหิเตน กมฺมุนา
ภวามิ เทเว ตุสิตวฺหเย ปุเร,
จิรํ จรนฺโต กุสลํ ปุนปฺปุนํ
ตเถว เมตฺเตยฺยวเร นิรนฺตรํ;
ตโต นรนฺโต’ว ชินงฺกุโร วโร
ยถา วีรพุทฺโธ’ติ ภเวกนายโก,
ตโต ตรนฺโต วรปฺุการโก
ภวามิ นรานรปูชิโต สทา;
สุสุโร ปวโร สุมโน วรโท
ปิฏเกน วเส สชเน กถิเต,
ปวรถ ปกาสกาณวโร
วรธมฺมสุเขสนโก สีลวา (?)
สเจ ¶ ติทิเว ตุสิเต มโนรเม
ภวามิ ชาโต มโนรถปฺปติ,
วรปฺปเทเส ปติรูปเก สทา
ธีรา ปชายนฺติ สุปฺุ กมฺมิโน;
อหมฺปิ ตเถว ปเทสมุตฺตเม
ภวามิ นารีหิ นเรหิ ปูชิโต,
ธเนน าเณน ยเสน ทีปิโต
วิโสธยนฺโต ปุน สถุสาสนนํ;
อเนน ปฺุเน ภวาวสานเก
สพฺพฺุตํยาว จ ปาปูเณวรํ,
นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส การโก
ภเว ภเวยฺยํ สุจิโต จ ปารมี;
ปฺุเนเนน วิปุเลน ภวาภเวสุ
ปฺุาภิวูฑฺฒ ปริสุทฺธคุณาธิวาโส,
หุวา นราธิกตโร (วต) สพฺพเสฏฺโ;
พุทฺโธ ภเวยฺยมหมุตฺตมนาถนาโถ;
ปฺุเน จิณฺเณน ปิเย มยา’ทรํ (?)
สตฺตา อเวรา สุขิตา ภวนฺตุ เต,
เทวา นริทา สกลํ อิมํ มหึ
รกฺขนฺตุ ธมฺเมน สเมน ธมฺมิโน’ติ;