📜

มิลิทฏีกา

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส การกํ

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส เทสกํ,

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส จินฺตกํ

นมามิ วีรํ นรทมฺมสารถึ;

ปฺหธมฺมวิทุํ นาถํ คุยฺหธมฺมปฺปกาสกํ,

นมสฺสิวาน สมฺพุทฺธํ ธมฺมํ สาธุคุณมฺปิ จ;

นาคเสนมหาเถรํ ปิฏกตฺตยโกวิทํ,

วทิวา ตมฺปิ สิรสา ปฺหธมฺมปฺปกาสกํ;

มิลิทปฺหวิวรณํ มธุรถปฺปกาสินึ,

รจยิสฺสํ สมาเสน ตํ สุณาถ สมาหิตา;

๑. ตถ ปกิณฺณกถวิวรณํ ชาตกุทฺธรณนฺติ ทฺเว เยวมาติกา.

ตถ-

สมฺพโธ จ ปทฺเจว ปทโถ ปทวิคฺคโห

โจทนา ปริหาโร’ติ ฉพฺพิธา อถวณฺณนา’ติ;

วุตฺตตฺตา สมฺพโธ ตาว เวทิตพฺโพ. โส จ ยถาวุตฺตาชฺฌาหารวเสน ทุวิโธ.

ปกิณฺณกถวิวรณํ

เตสุ –’มิลิโท นาม โส ราชา …เป… สาครนฺติ เอถ อชฺฌาหารสมฺพโธ เวทิตพฺโพ โย’ปิ มิลิโท ราชา ภควโต ปรินิพฺพานโต ปฺจวสฺสสเต อติกฺกนฺเต ราชกุเล อุปฺปนฺโน โส ราชา มิลิโท นาม.

สาคลายํ ปุรุตฺตเม สาคลนามเก อุตฺตมนคเร รชฺชํ กาเรนฺโต นาคเสนเถรํ อุปคฺฉิ กึ วิยา?ติ.

คงฺคาว ยถ สาครนฺติ อาห. ยถา คงฺคา วา ยมุนาทีสุ อฺตรา วา สาครํ อุปคฺฉิ ตถา อุปคฺฉิ’ติ อโถ. ว-สทฺโท ¶ เวถ สมุจฺจยโถ. คงฺคา วา’ติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสตฺตํ กวา คงฺคาว อิติ วุตฺตํ. อุปฺปลํว ยโถทเก’ติ เอถ วุตฺตสมุจฺจยโถ วาสทฺโท วิย.

อาสชฺช ราชา …เป… วิทาฬเน’ติ เอถ ยถาวุตฺตสมฺพโธ เวทิตพฺโพ. โส จ สุวิเยฺโย’ว. ปทนฺติ อุปสคฺค นิปาตนามอาขฺยาตปทวเสน จตุพฺพิธํ. เตสุ นามปทํ สามฺคุณ-กิตฺติม-โอปปาติก-นาม วเสน จตุพฺพิธํ. ตถ ปมกปฺปิกมหาชเนน สมฺมนฺติวา ปิตตฺตา มหาสมฺมโต’ติ รฺโ นามํ สามนามํ นาม. ธมฺมกถิโก ปํสุกุลิโก วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโน’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ นามํ คุณนามํ นาม. ยมฺปน ชาตสฺส กุมารสฺส นามคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กวา สมีเป ิตา าตกา กปฺเปวา’อยํ อมุโก นามา’ติ นามํ กโรนฺติ อิทํ กิตฺติม นามํ นาม. ยา ปน ปุริมปฺตฺติ ปจฺฉิมปฺตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร เสยฺยถิทํ ปุริมกปฺเป’ปิ จโท จโทเยว นาม เอตรหิ’ปิ จโท จโทเยว นาม, อตีเต สูริโย สมุทฺโท ปถวี ปพฺพโตเยว นาม. เอตรหิ’ปิ ปพฺพโต ปพฺพโตเยว นามาติ อิทํ โอปปาติกนามํ นาม, อิทํ นามจตุกฺกํ อภิธมฺมปริยาเยน วุตฺตํ. สทฺทสเถ ปน นามนาม-สพฺพนาม-สมาสนาม-ตทฺธิตนาม-กิตนามวเสน ปฺจวิธํ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อิธ ยถารหํ เวทิตพฺพํ. ปทโถ ปน อาสชฺชา’ติ ปวา. านาานคเต’ติ การณาการณคเต.

ปุถู’ติ นานปฺปกาเร.

สุตฺตชาลสมถิตา’ติ สุตฺตนฺตปิฏกสงฺขาตสุตฺตสมูเหน สมถิตา ปถิตา, สุตฺตํ อาหริวา สุตฺตถวิโสธนวเสน สุตฺตชาลโสธกา

นเยหิ จาติ อภิธมฺมวินยาทีหิ นเยหิ ยุตฺตีหิ วา.

ปณิธายา จาติ อภิธมฺมวินยาทีหิ นเยหิ ยุตฺตีหิ วา.

ปณิธายาติ อตฺตโน าณํ เปนฺโต.

ภาสยิวาน มานสนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ อติสเยน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตาปนวเสน หาเสวา

กงฺขาานวิทาฬเน’ติ กงฺขาย วิจิกิจฺฉาย วสฺสา การณภูตานํ อวิชฺชาทิกิเลสานํ ธมฺมานํ วิทาฬนการเณ.

อยํ ปทโถ นาม.

วิคฺคโห ¶ ปน เอวํ เวทิตพฺโพ?

โยนกสงฺขาตานํ มิลานํ อิโท

มิลิโท.

โสตํ ปติตานํ ชนานํ สํสีทนํ ราติ อาททาตี’ติ

สาคโร, ตํ สาครํ.

อภิธมฺมวินเยสุ อนุปวิสนเถน โอคาฬฺหา

อภิธมฺมวินโยคาฬฺหา.

สุตฺตชาลสฺส สมถิตา

สุตฺตชาลสมถิตา.

กงฺขา จ กงฺขาานฺจ กงฺขาานานิ กงฺขาานานํ วิทาฬนํ

กงฺขาานวิทาฬนํ.

อยํ วิคฺคโห.

อิมา ปฺจ คาถา เกน กตา?ติ โจทนา ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริเยน กตา’ติ ปริหาโร. น เกวลํ ปจ คาถา’ว, เถรราชวจเน’ปิ อฺํ ปุพฺพาปรวจนมฺปิ เตน วุตฺตํ.

เตสุ สมฺพธนเย–

‘เอกขฺยาโต ปทจฺจโย สิยา วากฺยํ สการโก’ติ จ

‘เยน ยสฺส หิ สมฺพโธ ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ตํ,

อถโต อสมานานํ อาสนฺนตฺตํ อการณํนฺติ จ;

‘นานตฺตา สติ ยา นานา-กฺริยา โหติ ยถารหํ,

เอกกฺริยาย ฉนฺนนฺตุ นถิ การกตา สทา’;

‘โวหารวิสโย สทฺโท’เนกถปรมถโต,

พุทฺธิวิกปฺปโต จโถ ตสฺสโถ’ติ ปวุจฺจติ;

ตีณี’ปิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา ยถา อโถ จ สภาโว จ ลพฺภติ, ตถา สทฺทปฺปโยโค กาตพฺโพ. สทฺทปฺปโยเคน หิ อตฺถสภาวา อนุวตฺติตพฺพา, น อตฺถสภาเวหิ สทฺทปฺปโยโค อปิ จ อาจริยา นานารฏฺเสุ ิตา อตฺตโน อตฺตโน รฏฺโวหารานุรูเปน ¶ สทฺทปฺปโยคสฺส อถํ วทนฺติ. อิธ อมฺหากํ พิงฺครฏฺเ สิลิฏฺโวหารานุรูเปน สทฺทปฺปโยคสฺส อโถ วตฺตพฺโพ. ยถา วจนํ สิลิฏฺํ โหติ กุลปุตฺตานฺจ หทยํ ปวิสติ ตถา วตฺตพฺโพ กถํ? ยทิ ปมา กตฺตา โหติ, ทุติยา กมฺมํ สวิเสสนํ ปมนฺตกตฺตํ ววา กฺริยาปทํ วตฺตพฺพํ. กฺริยาปทํ ววา สวิเสสนํ ทุติยนฺตกมฺมํ วตฺตพฺพํ. ยทิ สวิเสสนํ ปมนฺตปทํ กมฺมํ โหติ ตํ ตสฺส วิเสสนฺจ ววา ตติยนฺตกตฺตา วตฺตพฺโพ. ตํ ววา กฺริยาปทํ วตฺตพฺพนฺติ.

ปทโถ ปน –

‘อถปฺปการณา ลิงฺคา โอชฺา (?) เทสกาลโต;

สทฺทถา วิภชียนฺติ; น สทฺทาเยว เกวลา’ติ จ;

‘ปรภาวปถาเปกฺขํ ส-อมาทิ ตุ การกํ,

ปจฺจยสฺส สธาตุสฺส อถภุตนฺตุ สาธนนฺติ จ;

‘ธาตุ สทฺโท กฺริยาวาจี ปจฺจโย สาธนวาจโก,

อถสฺส วาจกํ ลิงฺคํ วิภตฺติ อถโชตกา;’

ติ จ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา เอเกกปทสฺส อถวิคฺคโห วตฺตพฺโพ.

ปท วิคฺคโห ปน-

‘ธาวโถ หิ สิยา เหตุ - ปจฺจยโถ สิยา ผลํ,

ทฺวินฺนํ ชานนถฺจ อิติ สทฺโท ปยุชฺชเต;

สพฺพวากฺเย กฺริยาสทฺโท อิติสทฺโท จ โหติ หิ;

กฺริยาพฺยุปฺปตฺติ นิมิตฺตํ อิติสทฺเทน ทีปิตนฺติ,

อาทีนิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา วตฺตพฺโพ;

อยํ อมฺเหหิ วุตฺโต สทฺทปฺปโยคอถปฺปโยโค โยชนานํ นโย สพฺพถ อุปกาโร กุลปุตฺเตหิ อุคฺคเหตพฺโพ สลฺลกฺเขตพฺโพเยว.

อิโต ปรํ ยํ อถโต จ รูปโต จ อปากฏํ, ตํเยว วณฺณยิสฺสาม.

สุวิภตฺต-วีถิ-จจฺจร-จตุกฺก-สิงฺฆาฏกนฺนิ สุวิภตฺตา รถิกาสงฺขาตา วีถิ จจฺจรสงฺขาตา จตุกฺกา มคฺคสธิสงฺขาตา สิงฺฆาฏกา ¶ เอถาติ สุวิวิภตฺตวีถิจจฺจรจตุกฺกสิงฺฆาฏํ. วุตฺตฺเหตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ;

‘‘รจฺฉา จ วิสิขา วุตฺตา รฏิกา วีถิ จาปฺยถ

วฺยุโห รจฺฉา อนิพฺพิทฺธา นิพฺพิทฺธา ตุ ปถทฺธิ จ,

จตุกฺกํ จจฺจเร มคฺค-สธิ-สิงฺฆาฏกมฺภเว’’ติ;

กาสิก-โกฏุมฺพรกาทิ - นานาวิธวถาปณสมฺปนฺนนฺติ เอถ มหคฺฆวถํ กาสิกํ กาสิกรฏฺเ วา อุปฺปนฺนํ กาสิกํ. โกฏุมฺพรเทเส ชาตํ วถํ โกฏุมฺพรํ. อาทิสทฺเทน โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติ. ธวลวถานิ จ โขมสฺส อนุโลมภุตํ ทุกุลํ โกเสยฺยสฺส อนุโลมภุตานิ ปตฺตุนฺนปฏฺฏ-โสมาร-จีนช วถานิ จ สงฺคณฺหาติ. วุตฺตฺเหตํ ขุทฺทกสิกฺขาคเถ?

ทุกูลฺเจว ปตฺตุนฺน - ปตฺตํ โสมารจีนชํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนฺจ ตสฺส ตสฺสานุโลมกนฺติ.

ตสฺส ฏีกายฺจ’วากมยตฺตา ทุกุลา สาณสฺส อนุโลมเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา ปตฺตุณฺณปฏฺฏ-โสมารจีนวถานิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ อิทฺธิชเทวทินฺนวถานิ ฉนฺนํ วถานํ อนุโลมานิ เตสํ อฺตรมยตฺตา’ติ วุตฺตํ.

ตถ มิลิทปฺโห ลกฺขณปฺโห วิมติจฺเฉทนปฺโห’ติ ทุวิโธ’ติ เอถ ธมฺมานํ ลกฺขณปุจฺฉนวเสน ปวตฺโต ปฺโห ลกฺขณปเหา.ธมฺมานํ ลกฺขณปฺโห’ติ กถจิ ลิขิตํ. านุปฺปนฺติกปฏิหาโน’ติ ตสฺมึ ตสฺมึ คมฺภีรถวิจารณกาเล กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาเต าเน อุปฺปตฺติ อุปฺปชฺชนํ านุปฺปตฺติ สา อสฺส อถิติ านุปฺปตฺติกํ. อารมฺมเณ ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, าณํ. านุปฺปตฺติกํ ปฏิภานํ ยสฺส โส านุปฺปตฺติกปฏิภาโน.

ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ เอถ อถานํ ชานิตุนฺติ ปาเสโส กาตพฺโพ โสเยว วา ปาโ. ตถ อหํ อตีตภเว ทินฺนทาโน รกฺขิตสีโล ภาวิตภาวโน กตกลฺยาโณ อิทานิ าณสมฺปนฺโน ธนวา ยสวา’ติ อตีตถํ ชานิตุํ ปฏิพโล อิทานิ มยา ทานาทิ ปุฺํ กตฺตพฺพํ สมฺปตฺติ ¶ ภวโต. สมฺปตฺติ ภเว อุปฺปชฺชิวา สุขี หุวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’ติ. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนอนาคตเถ ชานิตุํ ปฏิพโล นาม.

สมนฺตโยควิธานกิริยานํ กรณกาเล’ติ ยุฺชิตพฺโพ โยโค. สมนฺตโต สพฺพโต สพฺพกาเล โยโค สพฺพกาเลสุ สพฺพกตฺตพฺพกมฺมานํ วิทหนํ วิธานํ นาม. อิทฺจิทฺจ กริสฺสามิ, อิมสฺมึ กเต อิทํ ภวิสฺสตี’ติ ปุพฺพภาเค อุปาเยน กตฺตพฺพวิธานํ กิริยา นาม กรณกาเลเยว ลพฺภติ. ปุพฺพภาเค จ กรณกาเล จ นิสมฺมการีติ อธิปฺปาโย.

เสยฺยถีทนฺติ ยานิ สถานิ เตน อุคฺคหิตานิ ตานิ เสยฺยถิทํ วิภชิสฺสามีติ อโถ อเนกถโต มหนิทานสุตฺตวณฺณนายฺจ เอวเมวโถ วุตฺโต’ เสยฺยถิทํ กตมานี’ติ เกจิ วทนฺติ. ตํ’กตเม ปฺจุปาทานกฺขธา? เสยฺยถิทํ? รูปูปาทานกฺขโธ’ติอาทินา นเยน สเมติ. เตสุ จ เอกูนวีสติสเถสุ.

สุตีติ เอถ สุยฺยเต ธมฺโม เอตายาติ สุติ, เวโท.

สมฺมุตีติ สทฺทคนฺโถ. เสสา สงฺขฺยาทโยปิ จ กตฺตุโยนกตฺตา พาหิร สเถสุ ยทิ ทิสฺสนฺติ เต สุคเหตพฺพา เยวาติ.

ภตฺตวิสฺสคฺคกรณถายาติ ภตฺตกิจฺจกรณถาย.

สกึ เอวํ จกฺขุํ อุทปาทีติ อตีตภเว ตีสุ เวเทสุ ปริจยสติาณพเลน สกิเมว เอกุคฺคหณวารเมว จกฺขุ เวทุคฺคหาณจกฺขุ อุทปาทิ. พหุตรํ อวจาเปวา เอกวารเมว วทาเปวา ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส าณจกฺขุ อุทปาทีติ อธิปฺปาโย.

อาจริยสฺส อนุโยคํ ทวา’ติ’อาจริย, ตุมฺเหหิ ยํ ยํ อิจฺฉถ, ตํ ตํ มํ ปุจฺฉถ, อหํ วิสฺสเชสฺสามิ. พฺยากาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เม อาจิกฺขถา’ติ อาจริยสฺส อตฺตโน อนุโยคํ อนุยุฺชนํ โจทนํ ทวา. เอกจฺโจ หิ อนุโยคํ ทาตุํ สกฺโกติ พฺยากาตุํ ปน น สกฺโกติ. นาคเสนทารโก ปน ตทุภยมฺปิ กาตุํ สกฺโกติเยว.

ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ’ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติธมฺมจกฺขุ โสตาปตฺติมคฺคาณํ นิพฺพานารมฺมณํ หุวา เอวํ อุปฺปชฺชนากาเรน อุทปาทิยํ กิฺจิ สงฺขตํ ธมฺมชาตํ สมุทยธมฺมํ อุปฺปชฺชนสภาวํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตํ นิรุชฺฌนสภาวํ อนิจฺจํ ขยวยธมฺมนฺติ อุทปาทิ. ¶ กสฺมา นิพฺพานารมฺมณํเยว มคฺคาณเมว อุทปาที?ติ. ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหธการํ วิทฺธํเสวา อุปฺปนฺนตฺตา.

(โทสินา) โทสิตาติ วตฺตพฺเพ ตการสฺส ตการํ กวา โทสินา’ติ วุตฺตํ.

รถํ อารุยฺหา’ติ เอถ สามิกํ รมยตีติ รโถ’ติ วิคฺคโห กาตพฺโพ.

ราชรโถ นาม สพฺพรตนวิจิตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ.

(วยหํ) วหนฺตี เอเตนาติ วยหํ อุปริมณฺฑปสทิสปทรจฺฉนฺนสพฺพมาลาคุณฺิมํ วา ฉาเทวาติ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน กตสกฏํ วยฺหํ นาม.

สทมานิกา’ติ อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณรชตาทิมยา โคปานสิโย ทวา ครุฬปกฺขกนเยน สทมานิกา’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน กโต ยานวิเสโส วยฺหาทิทฺวยํ เจกถาย อิธานีตํ

ติถกโร’ติ’อุคฺคโห สวณํ ปุจฺฉา กถนํ ธารณํ อิติ ปฺจธมฺมวเสเนว ติถวาโส ปวุจฺจตี’ติ เอวํ วุตฺเต ติถวาเส ปติฏฺาย ปเร จ ปติฏฺาเปวา ปิฏกตฺตยติถเฉกกรเณน ธมฺมติถงฺกโร.

นิปุโณ’ติ พธาทีสุ อุปชานนสมโถ.

วิสารโท’ติ ปริสาสุ ภยรหิโต.

สามยิโก’ติ เทสชภาสาสงฺขาตสมยกุสโล สกสมยสมยนฺตรจฺเฉกาณวนฺโต.

ปฏิภาโณ’ติ กลฺยาณวากฺย สงฺขฺยาตปฏิภาณวนฺโต.

เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย เมธาวี. ธมฺโมชปฺา นาย านคโต ปณฺฑิโต’กึ สุตํ กึ วา สุณามิ, กึ กุสลํ คเวสินฺติ’ ยาย วิจาเรติ สา ธมฺโมชปฺา นาม.

อายสฺมาปิ โข นาคเสโน ปฏิสมฺโมทิ…เป… อาราเธสิติ เยเนว สมฺโมทนิยวจเนน เถโร รเา มิลิทสฺส จิตฺตํ อาราเธสิ โตเสสิ เตเนว สมฺโมทนียวจเนน รฺา สทฺธึ ปฏิสมฺโมทีติ โยชนา.

ายามีติ าโต ปากโฏ โหมิ.

อปิ ¶ จ โข มหาราช …เป… นาคเสโน’ติ ยํ อิทํนาคเสโน’ติ นามํ เอสา สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามมตฺตํ โหตีติ โยชนา.

(สงฺขา) เอถ จ สงฺขายตีติ สงฺขา. สงฺกถิยตีติ อโถ กินฺติ สงฺกถิยติ? ปรสฺสาติ อตฺตา’ติ ภโว’ติ โปโส’ติ ปุคฺคโล’ติ นโร’ติ มาณโว’ติ ติสฺโส’ติ ทตฺโต’ติ มฺจปีํ ภิสิพิมฺโพ หนนฺติ วิหาโร ปริเวณํ ทฺวารํ วาตปานนฺติ. เอวํ อเนเกหิ อากาเรหิ สงฺกถียติติ สงฺขา.

สมฺา สมฺมา ายตีติ กินฺติ ายตี?ติ. อหนฺติ มมนฺติ…เป… ทฺวารํ วาตปานนฺติ สมฺมา ายตีติ สมฺา.

(ปฺตฺติ) ปฺาปียตีติ ปฺตฺติ.

(โวหาโร). กินฺติ ปฺาปียตีติ…เป… โวหรียตีติ โวหาโร. กินฺนิ โวหรียติติ. อหนฺติ มมนฺติ…เป… ทฺวารํ วาตปาตนฺติ โวหรียตีติ โวหาโร. อิเมหิ จตุหิ สงฺขาอาทีหิ ปเทหี นามปฺตฺติเยว อธิปฺเปตา นามมตฺตนฺติ ทสฺสนโต.

สเจ วํ มหาราช ปณฺฑิตวาทา สลฺลปิสฺสสีติ วํ สเจ มยา สทฺธึ ปณฺฑิตานํ สลฺลาเปน.

อาเวนมฺปิ กยิรติ นิพฺเพนมฺปิ กยิรตี’ติ ปฺหปูจฺฉนวเสน เวนํ ปณฺฑิเตหิ กยิรติ ปฺหวิสฺสชฺชนวเสน เวนํ ปณฺฑิเตหิ กยิรติ ปฺหวิสฺสชฺชนวเสน นิพฺเพนมฺปิ กยิรติ.

นิคฺคโห’ปิ กยิรตี’ติ นาคเสนเถโร มุสาภณตีติอาทินา นิคฺคหนเยน อฺปณฺฑิตานํ นิคฺคหณวจนํ อฺปณฺฑิเตหิ กยิรติ. อปิ จ กถาวถุปฺปกรเณ อาคโต สพฺพนิคฺคโห นิคฺคโหเยว.

ปฏิกฺกมมฺปี’ติ วํ มหาราช’ราชา มิลิโท ชมฺพุทีเป อคฺคราชา กสฺมา มุสา ภณสี’ติอาทินา ปฏิกฺกมมฺปิ กยิรติ.

วิเสโส ‘ปีติ’สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, ‘กมฺมนา พฺยตฺตตฺเตน จ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ ธมฺมคตานํ ปสํสตี’ติอาทินา คุณปสํสนสงฺขาต วิเสโส. อิธ ปน กลฺโล’สิ ภนฺเต’ติอาทิ ปฏิคฺคหณวิเสโส’ติ’สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ…เป… ธมฺมคตานํ อนุโมทสี’ติอาทินา คุณปสํสนสงฺขาโต ปฏิคฺคหณวิเสโส. อิธ ปน สาธุ โข วํ มหาราช รถํ ชานาสี’ติอาทิ. เอกํ ¶ วถุํ ปฏิชานนฺตีติ กลฺยาณมณิอาทิกํ อฺตรํ เอกํ วถุํ กลฺยาณํ วา อถิ นถิติ ปฏิชานนฺติ ปมทิวเส ตโย ปฺหา รฺา ปุจฺฉิตา นามปฺตฺติปฺโห สตฺตวสฺสิกปฺโห วีมํสนปฺโห.

ภนฺเต นาคเสน ปุจฺฉิสฺสามีติ …เป… กิมฺปน มหาราช ตยา ปุจฺฉิตนฺติ ตติโย วีมํสนปฺโห านุปฺปตฺติกปฏิหานชานนถาย วีมํสนวเสน ปุจฺฉิตตฺตา วิมํสนปฺโห นาม. ตถ’ปุจฺฉิโต เม ภนฺเต’ติ อิทํ รฺา อตฺตนา เหฏฺา ปุจฺฉิเต ทฺเว ปฺเห สธาย วุตฺตํ.

วิสฺสชฺชิตํ เม’ติ อิทมฺปิ เถเรน อตฺตนา เหฏฺา วิสฺสชฺชิเต ทฺเว ปฺเห สธาย วุตฺตํ.

นาคเสโน นาคเสโน’ติ สชฺฌายํ กโรนฺโต ปกฺกามีติ รฺา นาคเสนเถเร พหุมานคารโว กโต’ติ ทีเปตุํ พุทฺธโฆสาจริเยน วุตฺตํ อคารโว หิ ปุคฺคโล ครุฏฺานิยํ ปุคฺคลํ ทิสฺวาปิ สุวาปิ ชานิวาปิ อปสฺสนฺโต อสุณนฺโต อชานนฺโต วิย โหตีติ. ตตฺรายํ วจนโถ? อาคุํ ปาปํ น กโรตีติ นาโค. เสนฺติ สยนฺติ เอเตน วาทปจฺจถิกา ชนาติ เสโน นาโค จ โส เสโน จาติ นาคเสโน สามฺาทีสุ จตุสุ นาเมสุ อิทํ กิตฺติมนามํ.

สุฏฺุ เถโร อพภนุโมทีติ’สาธุ สุฏฺุ’ติ วจเนน. อนฺตรามคฺเค ปุจฺฉิโต อนถกาลปฺโห.

กตเมถ นาคเสโน’ติ กตโม ธมฺโม เอตสฺมึ วจเน นาคเสโน นาม โหตีติ ปุจฺฉิ.

ชีโว’ติ ชีวภุโต วาโย.

อสฺสาสปสฺสาสา นาเมเต กายสงฺขาโร’ติ เถโร อภิธมฺมกถํ อกาสีติ อิมินา อนนฺตกายสฺส เอเต อนฺโต-ปวิสน-พหิ-นิกฺขมตวาตา อสฺสาสปสฺสสา นาม กรชกาเยน อภิสงฺขรียนฺติ, ตสฺมา กายสงฺขารา จ โหนฺติ, เตเนว ชีเวน นาคเสโน นาคเสโน’ติ อิมินา นามมตฺตํ คณฺหาติ น ปุคฺคโล ชีโว คเหตพฺโพ’ติ เถโร อภิธมฺมกถํ อกาสิ.

อุปาสกตฺตํ ปเวเทสี’ติ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สิสฺสภาวูปคมเนน ปณิปาเตน สมาทาเนนาติ จตุสุ สรณคมนูปาเยสุ สมาทาเนน รตนตฺตยสฺส จ เถรสฺส จ อุปาสกภาวํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามิ, ตฺจ สรณํ คจฺฉามิ, อุปาสกํ มํ ธาเรหิ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ.

อนนฺตกายปฺโห จตุโถ.

กิมฺหิ ¶ โหติ กถาสลฺลาโป’ติ กิมฺหิ การเณ นิมิตฺตภุเต กถาสลฺลาโป โหติ. กิมฺปโยชโน กถาสลฺลาโป’ติ อธิปฺปาโย อิทํ รา กิมถาย วุตฺตํ? อนุโยคทานถาย เจว ปุจฺฉนสฺส โอกาสทาปนถาย จาติ าตพฺพํ.

อเถน มยํ มหาราช อถิกา อเถน โหตุ กถาสลฺลโป’ติ อิมินา เถโร รฺโ อนุโยคฺเจว โอกาสฺจ เทติ ตถ อเถนา’ติ.

’อโถ ปโยชโน สทฺทา’ภิเธยฺย วุทฺธิยํ ธเน,

วถมฺหิ การเณ นาเส หิเต ปจฺฉิมปพฺพเต’ติ;

เอวํ วุตฺเตสุ อเถสุ อิธ ปโยชนฺจ หิตฺจ ลพฺภติ. เตสุ โลกิยโลกุตฺตรผลํ ปโยชนํ นาม, สาสนวุทฺธิ วา. ยถิจฺฉิตผลนิปฺผาทาโน หิโนติ ปวตฺตตีติ หิตํ. ทานสีลาทิโลกิยโลกุตฺตรการณํ.

กินฺตี’ติ กิมฺหิ อสงฺขตธาตุสงฺขาเต นิพฺพาเน ผลสงฺขาเต นิพฺพาเน อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขํ นิรุชฺเฌยฺย.

อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อรหตฺตผลสงฺขาตํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ. นิพฺพานฺหิ ทุวิธํ อปจฺจยปรินิพฺพานํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ. เตสุ อวิชฺชาทิปจฺจยรหิตตฺตา อสงฺขตธาตุ อปจฺจย-ปรินิพฺพานํ นาม. กิเลสสงฺขต-ปรินิพฺพานสงฺขาตํ อุปาทาน รหิตตฺตา อรหตฺตผลํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ นาม.

ราชาภินีตา’ติ ราชูหิ ปีฬิตา ราชภีตา วา.

อิณฏฺฏา’ติ อิเณน ปีฬิตา.

กลฺโล’สีติ พฺยากรณ าเณน เฉโก’สิ, องฺคุตฺตรฏีกายํ’ พฺยากรเณ สมโถ’. ปฏิพโล’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เยวาติ.

ปพฺพชฺชาปฺโห ปฺจโม.

โสปาทาโน’ติ สกิเลโส.

ปฏิสทหนปฺโห ฉฏฺโ.

โยนิโส มนสิกาเรนาติ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ อุปาเยน ปเถน สารณลกฺขเณน อารมฺมณปฏิปาทกมนสิกาเรน.

มนสิการปฺโห สตฺตโม.

อุสฺสหนลกฺขเณ’ติ ¶ สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนวเสน อุสฺสหนลกฺขเณ คณฺหนลกฺขเณ วา.

มนสิการลกฺขณปฺโห อฏฺโม.

โย สีลกฺขโธ วรปาติโมกฺขิโย’ติ โย ปาติโมกฺขสีลสํวรสงฺขาโต พุทฺธุปฺปาเทเยว อุปฺปนฺโน สีลคุโณ สยํ ปติฏฺาติ อิทุยาทีนํ เอกทสนฺนํ กุสลธมฺมานํ นิสฺสยากาเรน นิสฺสยปจฺจโย เจว พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสโย จ ปถวี อิว สตฺตานํ ปติฏฺา.

สีลปติฏฺานลกฺขณปฺโห นวโม.

อฺเสํ จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปสฺสิวา’ติ อฺเสํ อริยานํ โสตาปตฺติผลาทิเก ผเล วิเสเสน อธิมุตฺตํ ปกฺขทนฺตํ าณจกฺขุนา ปสฺสิวา.

สทฺธาลกฺขณปฺโห ทสโม.

สพฺเพ กุสลา ธมฺมา’ติ สพฺเพ โลกิยกุสลธมฺมา อุปฺปนฺนา น ปริหายนฺติ.

วีริยลกฺขณปฺโห เอกาทสโม.

อปิลาปนลกฺขโณ’ติ อารมฺมเณ อนุปวิสนฏฺเน โอคาหนลกฺขโณ สปฺปฏิภาคธมฺโม’ติ ปฏิภาเคน ปจฺจถิเกน สห วตฺตนฺตีติ สปฺปฏิภาคา สุกฺโก จ กณฺหปฏิภาเคน สปฺปฏิภาโค.

กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค’ติ อีทิสปาโ ยทิ อถิ สุทโรเยว.

อปิลาเปตีติ อนุปวิสนฏฺเน โอคาหติ.

หิตาหิตานํ ธมฺมานํ คติโย’ติ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อิฏฺานิฏฺ-วิปากทานภาว-สํขาต-นิปฺผตฺติโย.

สพฺพถกนฺติ สพฺพกิจฺเจ นิยุตฺตํ สพฺพลีนุธจฺเจสุ อิจฺฉิตพฺพํ วา.

สติลกฺขณปฺโห ทฺวาทสโม.

ตปฺปมุขา’วาติ ราชปฺปธานา อิว.

สมาธิปฺโห เตรสโม.

โย อุปฺปชฺชติ โส เอว โส’ติ โย ปถวิผสฺสาทิปรมถธมฺโม อุปฺปชฺชติ, โส อุปฺปนฺนปุพฺพธมฺโม เอว.

ปฺาลกฺขณปฺโห ¶ จุทฺทสโม.

นานา-เอกกิจฺจกรณปฺโห ปณฺณรสโม.

ปณฺณรสปฺหวนฺโต ปมวคฺโค สมตฺโต.

วํ ปน ภนฺเต เอวํ วุตฺเต กึ วเทยฺยาสี’ติ ยทา วํ ทหโร ตรุโณ มโท อุตฺตานเสยฺยโก อโหสิ โสเยว วํ เอตรหิ มหนฺโต’ติ อิมสฺมึ วจเน มยา จ เกนวิธ ปุจฺฉนวเสน วุตฺเต วํ กึ วเทยฺยาสีติ โยชนา.

ทุติยวคฺเค ปน ธมฺมสนฺตติปฺโห ปโม.

น ปฏิสทหนชานนปฺโห ทุติโย.

สกิจฺจยนฺติ อตฺตโน วิสโยภาสนกิจฺจํ.

อาลิมฺปนํ วิชฺฌาเปตุนฺติ อคฺคึ นิพฺพาเปตุํ

ปฺานิรุชฺฌนปฺโห ตติโย.

นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’ติ ยถา ภตโก ภตกกมฺมํ กวา ลกฺขํ นิพฺพิสํ นิพฺพิสนฺโต ลภนฺโต ทุกฺขํ ชีวิตุํ นาภินทติ มรณฺจ นาภินทติ มรณกาลํ อาคเมติ, เอวเมวาหํ กาลํ มรณกาลํ ปฏิกงฺขามิ อาคเมมีติ อธิปฺปาโย.

ปรีนิพฺพานปฺโห จตุโถ.

ยทิ กุสลา น ทุกฺขา’ติ สุขา เวทนา กุสลา ยทิ สิยา สา กุสลา เวทนา น ทุกฺขภูตา.ยทิ สิยา สา กุสลา น โหติ. กุสลํ ทุกฺขนฺติ น อุปปชฺชตี’ติ กุสลํ ทุกฺขภุตนฺติ วจนํ น อุปปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ. กุสลํ ทุกฺขํ น. อฺมฺปจฺจนีกตฺตา’ติ รฺโ อธิปฺปาโย. สภาโว ปน เอวํ น โหติ. กุสลา หิ สุขา เวทนา สงฺขารทุกฺเขน วิปริณามทุกฺเขน’ปิ ทุกฺขา. เนกฺขมฺมนิสฺสิตโทมนสฺสสงฺขาตทุกฺขา’ปิ อนวชฺชฏฺเน กุสลา สิยาติ เถโร ปน มยิ ราชานํ อโยคุฬหิมปิณฺฑปฺหํ ปุจฺฉนฺเต ตํ ราชา มิจฺฉา พฺยากริสฺสติ. ตสฺมึ โทสํ อาโรเปสฺสามิ. ราชา ตํ มิจฺฉา พฺยากริสฺสติ. ตสฺมึ โทสํ อาโรเปสฺสามิ. ราชา ตํ หริตุํ อสกฺโกนฺโต มํ อถชปฺปนํ ยาจิสฺสติ. อถ ราชาตํ สภาวถํ สฺาเปสฺสามีติ มนฺวา ตํ กิมฺมฺสิ มหาราชา’ติอาทิมาห. กินฺนุ ¶ โข มหาราช อุโภ’ปิ เต ทเหยฺยุนฺติ อิมสฺมึ ปุจฺฉาวจเน เถเรน วุตฺเต ราชา สีตุณฺหสมฺาตา เตโชธาตุ’ติ สุตตฺตา สีตหิมปิณฺฑสฺส ขรขาทนภาวฺจ สธาย ธาตุนํ อุสฺสทภาวชานนาณโต วิรุชฺฌิวา’อาม ภนฺเต อุโภ’ปิ เต ทเหยฺยุนฺติ วิรุทฺธปฏิวจนํ อทาสิ.

น หิ ภนฺเต’ติ รฺโ อวชานนปฏิกฺขปนํ.

อชานาหิ นิคฺคหนฺติ เถรวจนํ. ยสฺมา เต ปุริมาย’อามา’ติ ปฏิฺาย ปจฺฉิมา’น หิ ภนฺเต’ติ ปฏิฺา ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สธิยตี. ตสฺมา วํ นิคฺคหํ ปตฺโต. วํ นิคฺคหํ โทสํ อปราธํ สมฺปิฏิจฺฉาหี’ติ อโถ. อิทานิ อุภินฺนํ ตตฺตาภาวทสฺสนวเสน อุภินฺนํ สีตลาภาวทสฺสนวเสน จ ตํ นิคฺคหํ ปากฏํ กโรนฺโต ยทิ ตตฺตํ ทหตี’ติอาทิมาห.

ตถ– ‘ยทิ ตตฺตํ ทหตี’ติ สเจ อุภินฺนํ ตตฺตตา ทหติ. ยทิ ตตฺตํ ทหตี’ติ จ ปนวจนํ.

น จ เต อุโภ’ติ โทสาโรปนวจนํ.

เตน น อุปฺปชฺชตี’ติ เตน ตสฺมึ อุภินฺนํ อุณฺหภาวการณา อุโภ’เปเต ทหนฺติ’ติ วจนํ ตตฺตภาวสฺส ทหเน น อุปปชฺชติ, น ยุชฺชติ.

ยทิ สีตลํ ทหตีติ สเจ อุภินฺนํ สีตลภาโว ทหติ เตน น อุปปชฺชตี’ติ ตสฺมา การณา อุภินฺนํ สีตลาภาวการณา อุโภ’ปิ เต ทหนฺติ’ติ วจนํ สีตลภาวสฺส ทหเนน น อุปปชฺชตี’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ ปุน ตํ โทสํ ปากฏตรํ กโรนฺโต เถโร กิสฺส ปน เต มหาราช อุโภ’ปิ ทหนฺติติอาทิมาห.

(กิสฺส)ตถ-กิสฺสาติ เกน การเณน อุโภปิ เต ทหนฺตีติ.

เตน น อุปปชฺชตีติ เกน ตสฺมา การณา เอกสฺส อุณฺหสฺส เอกสฺส สีตลสฺส ภาวการณา อุโภปิ เต ทหนฺตี’ติ ตยา วุตฺตวจนํ น อุปปชฺชติ น วฏฺฏติ. อุโภปิ เต ทหนฺตีติ วุตฺตํ, อยุตฺตมฺปิ ตยา วุตฺตเมว. กุสลํ ทุกฺขนฺติ วตฺตุํ วุตฺตเมว กุสลํ ทุกฺขนฺติ น อุปปชฺชตีติ อิทํ วํ กสฺมา วทสิ? วตฺตุํ ยุตฺตวจนํ น ยุชฺชตีติ วทสิ วตฺตุํ อยุตฺตวจนํ ยุชฺชตีติ วทสีติ เถรสฺส วจเนน อตฺตโน วาเท โทสํ ปสฺสนฺโต ตํ ปริหริตุํ อสกฺโกนฺโต นีวมโน เถรํ อถชปฺปนํ ยาจนฺโต’นาหํ ปฏิพโล’ติอาทิมาห.

ตยา ¶ วาทินาติ ยุตฺตมถคมฺภีรวิจิตฺตปฏิภานวาทินา

สาธู อถํ ชปฺเปหี ตี สาธุ ยาจามิ. สุขา เวทนา กุสลาติ วา อกุสลา อพฺยากตาติ วา อิมสฺส มยา ปุจฺฉิตวจนสฺส อถํ ชปฺเปหิ เทเสหิ อเถนาหํ อถิโก, กึ วิวาเทนาติ อธิปฺปาโย.

เคหนิสฺสิตานีติ เคหสทิสกามคุณนิสฺสิตานิ ตมารพฺภ ปวตฺตานีติ อโถ.

เนกฺขมฺมนิสฺสีตานี’ติ.

เอถ

‘ปพฺพชฺชา ปมํ ธานํ นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา

สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจตี’ติ,

วุตฺตเนกฺขมฺเมสุ นิพฺพานวิปสฺสนากุสลธมฺมสงฺขาเต;

เนกฺขมฺเม นิสฺสิตานิ.

สุขเวทนาปฺโห ปฺจโม.

โส จ อฺปฺเหหิ คมฺภีรตโร, กุลปุตฺเตหิ มยา วุตฺตอถมตฺเตน สนฺโตสํ กวา อตฺตโน ปฺานุภาเวน จ ปุนปฺปุนํ จินฺเตวา ปุพฺพาปรํ สลฺลกฺเขวา โย มยา วุตฺตอถโต ยุตฺตโร โส อโถ คเหตพฺโพ เยวาติ.

นามรูปนฺติ นามกรณฏฺเน นมนฏฺเน จตฺตาโร อรูปิโน ขธา นามํ. อิธ วิปากนามํ อธิปฺเปตํ สีตาทีหิ รุปฺปนฏฺเน รูปํ นิปฺปริยายโต ฉนฺนวุติรูปโกฏฺาสสงฺขาตํ นิปฺผนฺนรูปํ ปริยายโต ทสวิธา อนิปฺผนฺนรูปฺจ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววถุทสกสงฺขาตา สตฺต ทสกา, จิตฺต อุตุ-อาหารชอฏฺกา ตโย, จิตฺตช อุตุชสทฺทวเสน ทฺเว สทฺทา’ติ ฉนฺนวุติรูปโกฏฺาสา. อิธ ปน กมฺมชรูปํ อธิปฺเปตํ.

เตน กมฺเมน อฺํ นามรูปํ ปฏิสทหตีติ เตน กุสลากุสลกมฺเมน อฺํ นามรูปํ อฺํ อนาคตนามรูปํ สุคติทุคฺคติปริยาปนฺนํ อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนนามรูเปน สทฺธึ ปฏิสทหติ.

ปุริมํ ภนฺเต อมฺพพีชํ ภูตํ มูลการณภูตํ อปจฺจกฺขาย อวิชหิวา นิพฺพตฺเตน ปจฺฉิเมน อมฺเพน ปุริโส ทณฑปฺปตฺโต ภเวยฺยาติ โยชนา.

นามรูปปฏิสทหนปเหา ฉฏฺโ.

สตฺโตปมาปติมณฑิโต.

อธิการนฺติ มหนฺตํ ปูชาสกฺการํ. อยํ สตฺตโมปฺโห ปุน ปุจฺฉเต. อุปมํ โสตุกามตาวเสน ปุน ปุจฺฉิโต’ติ าตพฺพํ.

ปุนปฏิสทหนปฺโห สตฺตโม.

นามรูปปฺโห อฏฺโม.

อทฺธาปฺโห นวโม.

นวปฺหวนฺโต ทุติโย วคฺโค.

ตติยวคฺเค อทฺธามุลปุจฺฉนปฺโห ปโม.

ปถวิยา จกฺกํอลิขิวา’ติ ภมจกฺกํ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนวเสน อา ภุโส ลิขิวา.

ปุพฺพาโกฏิ นปฺายน ปฺโห ทุติโย.

ขธา จ ทุกฺขสฺส พีชาตีติ ปฏิสธิภุตา พธา เกวลสฺส สกลสฺส ปวตฺติทุกฺขราสิสฺส มุลการณภาเวน พีชานิ เอวํ ขณโกฏิสงฺขาตปฏิสธิพธโต ปวตฺติ ทุกฺขวฑฺฒนํ สกฺกา กาตุนฺติ อธิปฺปาโย.

โกฏิวฑฺฒนปฺโห ตติโย.

จกฺขุสฺมิฺจ โข มหาราช สติ รูเปสุ จ จกฺขุวิฺาณํ โหตีติ เอถ อภิธมฺมาวตารฏีกาปริยาเยน เอกโต สหชาเตสุ พหูสุ จกฺขุปฺปสาเทสุ ยํ จกฺขุ วิสทิตํ ตํ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยปจฺจโย. จกฺขุสฺมิฺจาติ เอกวจนทสฺสนโต. รูเปสุ จา’ติ พหุวจนสฺส ทสฺสนโต ปน พหูนิปิ รูปานิ จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรชาตปจฺจโย ปจฺจยภาว. วิเสส-สภาวโตติ ทฏฺพฺโพ.

อถิ-เกจิ-สฺชานนปฺโห จตุโถ.

ภวนฺตาเยว โข มหาราช สงฺขารา ชายนฺติติ เอถ อนฺตปฺปจฺจโย อตีเต โหติ. อตีเต ภูตา’ติ อโถ.

อยฺจ คาถา’ติ สทิสคาถา. อหุวา สมฺโภตีติ จ คาถา ขณิกคาถา’ติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ ปุพฺพาปรํ สเมติ.

(อุตฺตรารณิ) อรณิสหิเตกนฺตกิจฺจกโร ทณฺโฑ อุตฺตรารณิ นาม.

ภวนฺตชายนปฺโห ¶ สตฺโตปมาสหิโต ปฺจโม.

เวทคุปฺโห ฉฏฺโ.

จกฺขุวิฺาณาทิปฺโห สตฺตโม.

ผุสนลกฺขโณ’ติ จิตฺตารมฺมณผุสนลกฺขโณ. ยถา จกฺขุ’ติ เอถ จกฺขุปฺปสาโท’ปิ จกฺขุวิฺาณมฺปิ ลพฺภติ.

สงฺฆฏฺฏนรโส’ติ อิเมสํ วถารมฺมณานํ สงฺฆฏฺฏนรโส สมฺปตฺติ เอตสฺสา ต อโถ ลพฺภติ. ยทา จกฺขุวิฺาณมฺปิ ลพฺภติ. ตทา จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนรโส กิจฺจํ เอตสฺเสติ อโถ ลพฺภติ. สงฺฆฏฺฏนรโส’ติ จ ปฺจทฺวาริกผสฺเส ลพฺภติ. น มโนทฺวาริกผสฺเส’ติ อยมิทิโส อโถ อตฺถสาลินิยํ วุตฺโต เยวา’ติ.

ผุสนลกฺขณปฺโห อฏฺโม.

เวทนาลกฺขณปฺโห นวโม.

สฺาลกฺขณปฺโห ทสโม.

เจตนาลกฺขณปฺโห เอกาทสโม.

วิฺาณลกฺขณปฺโห ทฺวาทสโม.

วฑฺฒกี สุปริกมฺมกตํ ทารุํ สธิสฺมึ อปฺเปตีติ วฑฺฒกี ชโน สุฏฺุปริกมฺมกตํ ทารุํ สธิสฺมึ อปฺเปติ ปาเปติ ปเวเสติ.

วิตกฺกลกฺขณปฺโห เตรสโม.

วิจารลกฺขณปฺโห จุทฺทสโม.

จุทฺทสปฺหวนฺโต ตติยวคฺโค สมตฺโต. วินิพฺภุชิวา วินิพภุชิวา’ติ อฺมฺาโต วิสุํ วิสุํ กวา วิภชิวา วิภชิวา.

วคฺคโต อติเรกปมปฺโห วิภชฺชปฺโห ปโม.

นนุ โลณเมว อาหริตพฺพนฺติ สกเฏหิ สุทฺธโลณเมว พลิวทฺเทหิ อาหริตพฺพํ.

น สกฺกา มหาราช โลณเมว อาหริตุนฺติ ปาเน ภวิตพฺพนฺติ นกาโร โปถเก ทิสฺสติ.

โลณปฺโห ทุติโย, รฺโ ธมฺมลกฺขเณสุ ทฬฺหปติฏฺาปนถํ เถเรน ปมํ วุตฺโต.

เอตฺตาวตา เตจตฺตาฬีส ปฺหา สมตฺตา.

จตุถวคฺเค ¶ นานากมฺเมหิ มหาราช นิพฺพตฺตานิ น เอเกน กมฺเมนา’ติ อาปายิกสตฺตานํ ปฺจายตนานิ นานาอกุสลกมฺเมหิ นิพฺพตฺตานิ สุคติปริยาปนฺนสตฺตานํ ปฺจายตนานิ นานากุสลกมฺเมหิ เอเกน กมฺเมน เอเกน ปฏิสธิชนกกมฺเมเนว นิพฺพตฺตานิ. อภิธมฺมาวตารฏีกายํ ปฏิสธิกฺขเณ มหคฺคตเจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ วจเนน ปฏิสธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํเยว กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิฺายติ. นานาเจตนาหิ ตทา อิทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ อติปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺเมน นิพฺพตฺตํ กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺย, น เจกา ปฏิสธิ อเนกมฺมนิพฺพตฺตา โหตี’ติ.’สทฺธึ เอเกน กมฺเมน อเนกิทิรยุปฺปตฺติ โหตี’ติ วุตฺตํ. วิจาเรวา ยํ ยุตฺตตรํ ตํ คเหตพฺพํ. ตตฺรายํ วิจารณากาโร?

มหคฺคตสตฺตานํ อิทฺริยานิ เอเกน ปฏิสธิชนกกมฺเมน นิพฺพตฺตานิ. นาคเสนเถโร ปน อรหา ขีณาสโว พุทฺธมตฺุ ตสฺส อธิปฺปายานุรูเปน กามาวจรกสตฺตานํ นานากมฺเมหิ นิพฺพตฺตีติ คเหตพฺพํ.

นานากมฺมนิพฺพตฺตายตนปฺโห ปโม.

มหากุลีนตาติ อุจฺจกุลีนตา. โสเยว วา ปาโ. อาพาธ-วณฺณ-สุกฺข-โภค-กุลีนํ ปฺกา เอเต จุทฺทส ปฺหา’ปิ สุภสุตฺเต ปกาสิตา’ติ อยํ คาถา สุขวาจุคฺคตกรณถํ โปราเณหิ วุตฺตา.

มนุสฺสนานาภาวปฺโห ทุติโย.

กึ ปฏิคจฺเจว วายมิเตนา’ติ ปุพฺเพ วายาเมน สห ปวตฺตกมฺเมน วายามกรเณน กึ ปโยชนํ อถิ?

อกิจฺจกโร’ติ เอถ ยถิจฺฉิตผลสงฺขาตํ กิจฺจํ น กโรตีติ อกิจฺจกโร. อยฺจ อยุตฺตสมาโส. สทฺธํ มตกโภชนํ น ภุฺชตีติ อสทฺธโภชิติอาทิโก วิยา’ติ.

พุภุกฺขิโต’ติ พุธาภิภูโต.

ปฏิคจฺจกิจฺจกรณปฺโห ตติโย.

ปจฺจมานา’ติ นิรยคฺคีนา ฑยฺหมานา.

โส น ตาว กาลํ กโรตีติ ตาว ตตฺตกํ โส เนรยิกสตฺโต กาลํ มรณํ น กโรติ. กมฺมาธิกเตนา’ติ ¶ ปุพฺเพ อธิกเตน กมฺเมน มูลการณภุเตน.

นวิลียนปฺโห จตุโถ.

อากาส-อุทก-ปถวิธารณปฺโห ปฺจโม.

อชฺโฌสายา’ติ ตณฺหาย คิลิวา ปรินิฏฺเปวา.

นิโรธนิพฺพานปฺโห ฉฏฺโ.

อภิฺเยฺเย ธมฺเม’ติ อภิวิสิฏฺเน จตุสจฺจาเณน ชานิตพฺเพ ธมฺเม, จตุสจฺจธมฺเม.

นิพฺพานลภนปฺหา สตฺตโม.

นิพฺพานชานนปฺโห อฏฺโม.

อฏฺปฺหวนฺโต จตุโถ วคฺโค.

ปฺจมวคฺเค นถิพุทฺธปฺโห ปโม.

พุทฺธานุตฺตรปฺโห ทุติโย.

สกฺกา ชานิตุํ พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติ อิทํ รฺา’ภควา พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติ เถรํ ปุพฺเพ ปุจฺฉิตํ. ปุน กสฺมา วุตฺตํ? ปุพฺพปฺโห เถรสฺส วิชานนํ สธาย ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉาปฺโห สพฺพปฺโห เถรสฺส วิชานนํ สธาย ปุจฺฉิตํ. ปุจฺฉาปฺโห สพฺพปณฺฑิตานํ ชานนํ สธาย ปุจฺฉิโต’ติ วิฺาตพฺพํ.

สกฺกา พุทฺธานุตฺตรปฺโห ตติโย.

พุทฺธเนตฺตียา’ติ นิพฺพานํ เนติ เอตาย สเทวเก โลเก’ติ เนตฺติ, สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาลิ.

(พุทฺธปฺตฺติ) ปฺายปียติ เอตาย ภควโต อาณา’ติ ปฺตฺติ. พุทฺธสฺส ปฺตฺติ พุทฺธปฺตฺติ, วินยปาลิ.

ยาวชีวํ สาวเกหิ วตฺติตพฺพนฺติ อิทํ เถเรน’อาม มหาราช ธมฺโม มยา ทิฏฺโ’ติ อวิสฺสชฺเชวา กสฺมา วุตฺตํ? ราชา เถรสฺส ธมฺมทสฺสนภาวํ ปจฺจกฺขโต วา วิจิตฺรปฏิภานํ โสตุกาโม ปุจฺฉติ, น ชานนถาย เถโร ตสฺส อชฺฌาสยํ วา เอวมาห. อทิฏฺธมฺโม หิ พุทฺธเนตฺติยา พุทฺธปฺตฺติยา ยาวชีวํ วตฺติตุํ สกฺโกติ.

ธมฺมทิฏฺปฺโห จตุโถ.

นวสงฺกมติปฺโห ปฺจโม.

เวทคุ อุปลพฺภตีติ อยมฺปฺโห ปุพฺเพ จ ปุจฺฉิโต. กสฺมา ปุน ปุจฺฉิโต? ปุพฺพปฺโห ชีวเวทคุํ สธาย ปุจฺฉิโต. อยํ’เย พฺราหฺมณา เวทคุ’ติอาทินา วุตฺตํ ปุคฺคลเวทคุํ สธาย ปุจฺฉิโต. ¶ สเว เถโร’น อุปลพฺภตี’ติ พฺยากริสฺสติ, ตสฺส วาเท โทสํ อาโรเปตุกามตาย ปุจฺฉติ. เถโร ปน วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตึ สธาย’ปรมเถน โข มหาราช เวทคุ น อุปลพฺภตี’ติ อาห. ปรมเถน น อุปลพฺภติ, โวหารโต อุปลพฺภตี’ติ เถรสฺส อธิปฺปาโย.

ปุคฺคลเวทคุปฺโห ฉฏฺโ.

น โข-เป เตน โรปิตานิติ ตานิ อมฺพานิ อวหาริยานิ ตานิ อมฺพานิ ปุริเสน อวหริตานิ เตน สามิกปุริเสน โรปิตานิ โรปิตอมฺพภุตานิ น โหนฺติติ อโถ

อิมมฺหากาย ปฺโหสตฺตโม.

กุหินฺติปฺโห อฏฺโม.

อุปปชฺชติ-ชานาติ ปฺโห นวโม.

อถิพุทฺธปฺโห ทสโม.

ทสปฺหสหิโต ปฺจโม วคฺโค.

สมนฺตโต ปคฺฆรตีติ อยํ โข คุถมุตฺตาทีหิ อสุจิวถูหิ สมนฺตโต ปคฺฆราเปติ.

ฉฏฺวคฺเค กายอปฺปิยปฺโห ปโม.

สมฺปตฺตกาลปฺโห ทุติโย.

ทฺวตฺตึส…เป…ปริรฺชิโต’ติ เอถ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสรูปํ พหุสุ สุตฺเตสุ อาคตํ. ตํ ปากฏํ อสีตฺยนุพฺชนสุรูปํ น ปากฏํ ชินาลงฺการฏีกายํเยว อาคตํ. ตสฺมา ตํ ทสฺสยิสฺสาม. กตมานิ อสีตฺยานุพฺยฺชนนานิ? จิตงฺคุลิตา, อนุปุพฺพงฺคุลิตา, วฏฺฏงฺคุลิตา, ตมฺพนขตา, ตุงฺคนขตา, สินิทฺธนขตา, นิคุฬฺหโคปฺผกตา, สมปาทตา, คชสมานกฺกมนตา, สีหสมานกฺกมนตา, หํสสมานกฺกมนตา, อุสภสมานกฺกมนตา, ทกฺขิณาวฏฺฏคตฺตตา, สมนฺตโตจารุชาณุมณฑลตา, ปริปุณฺณ ปุริสพฺยฺชนตา, อจฺฉิทฺทนาภิตา, คมฺภีรนาภิตา, ทกฺขิณาวฏฺฏนาภิตา, สุวณฺณกทลุรุตา, เอราวณกรสทิสภุชตา, อนุปุพฺพคตฺตตา, มฏฺกคตฺตตา, สุจิคตฺตตา, สุวิภตฺตคตฺตตา, อนุสฺสนฺนานุสฺสนฺนสพฺพคตฺตตา, อลีนคตฺตตา, ติลกาทิวิรหิตคตฺตตา, อนุปุพฺพรุจิรคตฺตตา, วิสุทฺธคตฺตตา, โกฏิสหสฺสหถิพลธร คตฺตตา, ตุงฺคนาสตา, สุสณฺานนาสตา, รตฺตทฺวิชมํสตา, ¶ สุสุกฺกทนฺตตา, สุวิสุทฺธิทฺริยตา, วฏฺฏทาตา, รตฺโตฏฺสมพิมฺพิตา, อายตวทนตา, คมฺภีรปาณิเลขตา, อายตเลขตา, อุชุเลขตา, สุรุจิรสณฺานเลขตา, ปริมณฺฑลกายวนฺตตา, ปริปุณฺณกโปลตา, อายตวิสาลเนตฺตตา, ปฺจปสาทวนฺตเนตฺตตา, อากุจิตคฺคปขุมตา, มุทุตนุก-รตฺตชีวฺหตา, อายตชีวฺหตา, อายตรุจิรกณฺณตา, นิคฺคณฺิสิรตา, นิคฺคุยฺหสิรตา, ฉตฺตสนฺติภจารุสีสตา, อายต-ปุถุล-ลลาฏ-โสภตา, สุสณฺานภมุกตา, กณฺหภมุกตา, สุขุมาลคตฺตตา, อติวิย อุชฺชลิตคตฺตตา, อติวิยโสมฺมคตฺตตา, อติวิมลคตฺตตา, โกมลคตฺตตา, สินิทฺธคตฺตตา, สุคธตนุตา, สมโลมตา, อติสุขุมอสฺสาสปสฺสาสธารณตา, สุสณฺานมุขตา, สุคธมุขตา, สุคธมุทฺธตา, สุนีลเกสตา, ทกฺขิณาวฏฺฏเกสตา, สุสณฺานเกสตา, สินิทฺธเกสตา, สณฺหเกสตา, อลุลิตเกสตา, เกตุมาลารตนจิตฺตตา. ทฺวตฺตีํสปุริสลกฺขณปฺโห ตติโย.

พฺรหฺมจริยปฺโห ปฺจโม.

อสฺสุปเหา ฉฏฺโ.

รสปฏิสํเวทิปฺโห อฏฺโม.

ปฺาปฺโห อฏฺโม.

สํสารปฺโห นวโม.

สติปฺโห ทสโม.

เอวฺหิ ภนฺเต นาคเสน สพฺพา สติ อภิชานนฺตี อุปฺปชฺชติ นถิ กฏุมิกา สตีติ เอวํ มยา จินฺตนากาเร สพฺพา สติ อภิชานนฺตี สยํ ปากฏา ปรูปเทสรหิตา อุปฺปชฺชติ, กฏุมิกา ปรินิพฺพชฺชน-ปรูปเทส-สงฺขาตา กฏุมสหิตา สติ นถิติ อโถ.

สติ อภิชานนปฺโห เอกาทสโม.

เอกาทสปฺหสหิโต ฉฏฺวคฺโค.

อภิชานโต’ติ สติสหิตํอภิวิเสสํชานโต. กฏุมิกายา’ติ ¶ ปริปีฬน-ปรสาสน-สงฺขาตกฏุมิกาย. โอลาริกวิฺาณโต’ติ มหนฺเต อารมฺมเณ ปวตฺตวิฺาณโต. อหิตวิฺาณโต’ติ ทุกฺขสงฺขาตอหิเต ปวตฺตวิฺาณโต. สภาคนิมิตฺตโต’ติ สภาคารมฺมณโต. วิสภาคนิมิตฺตโต’ติ นามวณฺณาทิ - อฺมฺวิสทิสารมฺมณโต. กถาภิฺาณโต’ติ ปรกถาสงฺขาตอภิฺาณโต. ลกฺขณโต’ติ โคณ-สกฏ-ทนฺต-ปิฬกาทิลกฺขณโต. สรณโต’ติ ปเรหิ สราปนโต มุทฺทาโต’ติ อกฺขรสิกฺขนโต. ภาวนาโต’ติ อภิฺาสสงฺขาตภาวนาโต. โปถกนิพธนโต’ติ โปถเก ลิขิตโอวาทอกฺขรธารณโต. อนุภูตโต’ติ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ อนุภุตปุพฺพโต. นิพธนฺตี’ติ ปีเฬนฺติ. ลิปิยา สิกฺขิตตฺตา’ติ อกฺขรสฺส สิกฺขิตตฺตา.

สตฺตเมวคฺเค สติอาการปฺโห ปโม.

วสฺสสตปฺโห ทุติโย.

อนาคตปฺโห ตติโย.

ทูรพฺรหฺมโลกปฺโห จตุโถ.

พฺรหฺมโลกกสฺมีรปฺโห ปฺจโม.

สตฺตโพชฺฌงฺคปฺโห ฉฏฺโ.

ปุฺพหุตรปฺโห สตฺตโม.

ชานาชานปฺโห อฏฺโม.

อุตฺตรกุรุปฺโห นวโม.

ทีฆอฏฺิกปฺโห ทสโม.

อสฺสาสปสฺสาสปฺโห เอกาทสโม.

สมุทฺทปฺโห ทฺวาทสโม.

เอกรสปฺโห เตรสโม.

นถิ ทุติยํ ปฺาย เฉทนนฺติ ยํ เฉทนํ ปฺาย สทฺธึ ทฺวยํ ตํ เฉทนํ นถิติ อโถ. เฉทนปฺโห ¶ จุทฺทสโม. ภุตชิวปฺโห ปนฺนรสโม. ทุกฺกรปฺโห โสฬสโม เถเรน ปมํ วุตฺโต. โสฬสปฺหสหิโต สตฺตโม วคฺโค.

สมฺปติ กา เวลา’ติ อิทานิ กา เวลา สมฺปตฺตา’ติ โยชนา. คมิสฺสนฺติติ ตยา สทฺธึ คมิสฺสนฺติ. ภณฺฑโต ภณฺฑาคารโต. ราชเทยฺยานีติ ราชสนฺตกานิ.

ตสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺเ ราชา’ติ ตสฺส นาคเสนเถรสฺส อสีติปฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺโ ราชา. อพฺภนฺตรกถายฺหิ อฏฺาสีติ ปฺหา ปมทิวเส วิสชฺชิตา. ตโย ทิวเส ปาสาเท ภตฺตกิจฺจโต ปฏฺาย ยาว ปมยามาวสานา อฏฺาสีติ ปฺหา วิสชฺชิตา อเหสุํ.

พาหิรกถาปฺหา ตโย. เตน สทฺธึ เอกนวุติ ปฺหา โหนฺติ.

เอกนวุตีปฺห ปฏิมณฺฑิตา.

มิลิทปฺหวณฺณนา สมตฺตา.

เมณฺฑกปฺเห ปน ภสฺสปฺปวาทีติ โวหารกุสลตาย ยุตฺตวจนสงฺขาตภสฺสวทนสีโล. เวตณฑีติ เถรวาเทน สทฺธึ วิรุทฺธวจนวทนสีโล.

วสนฺโต ตสฺส ฉายายาติ ธมฺมจริย-คุรุสทฺธาปฺาทิคุณมณฺฑิโต, อสฺสทฺโธปิ โส ตสฺส’ เมธาวี อมตาภิมุโข’ติ เอวํ วุตฺเตหิ โสภคฺคคุเณหิ สมนฺนาคโต ตสฺส เถรสฺส กรุณาปฺาวเสน ปวตฺตการณาการณหิตุปมายุตฺติอุปเทสวจนสงฺขาตฉายาย วสนฺโต. ตานิ หิ เถรสฺส กรุณาาณํ นามกายโต ปวตฺตนฺติ ปกติสรีรโต ปวตฺตฉายา วิย โหตี ตี.

อทฺทกฺขิ เมณฺฑเก ปฺเห’ติ าณจกฺขุนา เมณฺฑเก คมฺภีเร ปฺเห อทฺทกฺขิ. อถวา เสนกาทิภาสิตพฺพํ อเนกปริยายภาเวน เจว อภุตภาเวน จ เมณฑกปฺหสทิเส. อถวา ทฺวีวจนวนฺตตฺตา ¶ ตสฺส ปฺหสฺส ทฺวิเมณฺฑกยุทฺธสทิเส’ติปิ วุตฺตํ วฏฺฏติ.

ปริยาย ภาสิตํ อถิ’ติ’อานท, มยาทฺเว’ปิ เวทนา วุตฺตา ปริยาเยนา’ติอาทิกํ ปริยายวจนํ อถิ. กถํ อิมิสฺสา ปริยายนิปฺปริยายเทสนาภาโว ชานิตพฺโพ? อุเปกฺขาเวทนา หิ สนฺตมึ ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’ติ อยํ เหถ ปริยาโย.

สภาวภาสิตํ อถิติ’ติสฺโส อิห ภิกฺขเว เวทนา สุขา ทุกฺขา อุเปกฺขา เวทนา’ติอาทิกํ นิปฺปริยายวจนํ อถิ. กถํ นิปฺปริยายภาโว ชานิตพฺโพ? เวทนาสภาโว หิ ติวิโธ’ติ อยเมถ นิปฺปริยาโย อถิ.

สธายภาสิตนฺติ’ตีหิ ภิกฺขเว าเนหิ ชมฺพุทีปิกา มนุสฺสา เทเว ตาวตึเส อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคณฺหนฺติ. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติอาทิกํ สธาย ภาสิตํ อถิ.’อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติ อิทํ ปพฺพชฺชาพฺรหฺมจริยวาสนํ วุตฺตํ น มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ. เนยฺยถนีตถวจนํ อิธ อนาคตํ. ตมฺปิ อาหริวา ทสฺเสตพฺพํ.’ยํ กิฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติ’อาทิกํ นฺเยถวจนํ.’สุขาปิ โข เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา’ติอาทิกํ ยถารุตวเสน ชานิตพฺพํ นีตถวจนํ อถีติ.

‘เนยฺยถวจนฺเจว อโถ สธายภาสิตํ

ปริยายภาสิตฺเจว อโถ สภาวภาสิตํ’,

อิติ ปฺจปฺปเภทํ’ว สาสเน ชินภาสิตํ

สลฺลกฺเขวาน ตํ สพฺพํ อถํ วเทถ ปณฺฑิโต’ติ;

น รหสฺสกํ กาตพฺพนฺติ อถปฏิจฺฉนฺนวจนํ น กาตพฺพํ.

ครุกํ ปริณมตีติ ครุภาเวน ปริปากํ คจฺฉติ ทธภาเวน ปากโฏ โหติติ อธิปฺปาโย.

อิตฺตรตายาติ อปฺปปฺตาย.

ติถวาเสนาติ

‘อุคฺคโห สวนํ ปุจฺฉา กถนํ ธารณํ อิติ,

ปฺจธมฺมวเสเนว ติถวาโส ปวุจฺจตี’ติ;

เอวํวุตฺตติถวาเสน.

สฺเนหสํเสวา’ติ ปิยปุคฺคลสํเสวนวเสน. มนฺติสหาโย’ติ มนฺตี วิจารณปฺโ สหาโย เอตสฺสาติ มนฺติสหาโย.

มา ¶ หายิ อโถ เต อภิกฺกมตีติ อตฺตานุวาทาทิภเย อุปฺปนฺเน วํ เอตฺตเกน การเณน มา ภายิ. กตปุฺโ กตภีรุตฺตาโณ าณสมฺปนฺโนสมฺมาปโยเค ิโต น จิรสฺเสว โลกิยโลกุตฺตรรโถ เต อภิกฺกมติ อภิกฺกมิสฺสติ ปวตฺติสฺสติ.

อลฺลาโป’ติ ปมามนฺตานา’ติ เกจิ วทนฺติ. รฏฺกวจนํ อามนฺตนา.

สกฺกจฺจการินา’ติ หิตกรณ-หิตเทสน-หิตจินฺตนานํ อขณฺฑการินา.

ขลิเต ธมฺเมน ปคฺคเหตพฺโพ’ติ สมฺมาปฏิปตฺติโต วา ยุตฺตวจนโต วา ขลิเต อนฺเตวาสิกมฺหิ ธมฺเมน สภาเวน ตํ ตํ การณํ ววา สีลาทิคุเณสุ ปคฺคเหตพฺโพ.

เมณฺฑกปฺหา คมฺภีรคณฺิคุยฺหปฺหา.

อภิวฑฺฒิยา วายมตี’ติ ปริยตฺติปฏิปตฺติสาสนานํ อภิวฑฺฒนถาย จตุปจฺจยทานาทินา อุปาเยน วายามํ กโรติ.

‘ภวติ สงฺเฆน สมสุโข ทุกฺขิ ธมฺมาธิปติโก’ปิ จ;

สํวิภาคี ยถาถามํ ชินจกฺกาภิวฑฺฒโก

สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร อนฺสถุโก ตถา;

สุรกฺโข กายกมฺมาทิ สมคฺคาภิรโต’ปิ จ

อกุโห น วโร จกฺเก พุทฺธาทิสรณํ คโต

ทส อุปาสกคุณา นาคเสเนน ภาสิตา’ติ;

อิมา ติสฺโส คาถา.

‘ปฺจมํ ลหุ สพฺพถ สตฺตมํ ทฺวิจตุถิสุ,

ฉฏฺํ ตุ ครุปาทานํ เสสา อนิยมา มตา’ติ;

อิมินา วุตฺตลกฺขเณน วุตฺตา.

โลกสาธารโณ’ติ สตฺตโลเกน สทิโส,

อปฺปตฺตมานสานนฺติ อปปตฺตอรหตฺตผลานํ;

าณรตนารมฺมเณนา’ติ ¶ อรหตฺตมคคปทฏฺานสพพฺุต าโณ ภควา สพฺพฺุ สพฺพทสฺสาวี ทสพลสมนฺนาคโต จตุหิ เวสรชฺเชหิ สมนนาคโต ปภินฺนปฏิสมฺภิโท ฉฬภิฺโ จ อสาธารณาโณ อฏฺารสพุทฺธธมฺมสมนฺนาคโต, ตสฺส อรหตฺตมคคาณํ ทสพลาทิสพฺพคุณทายกํ สพฺพฺุตาณํ สพฺพเยฺยธมฺมชานนสมถนฺติ ภควโต าณรตนารมฺมเณน สกสกจิตฺตุปฺปาเทน.

อุพฺพตฺตียนฺเต’ติ ปกติปกติโต วิปรียนฺโต วินสฺสนฺเต วา.

นิปฺปภา ชาตา กุติถิยา วํ คณีวรปวรมาสชฺชาติ กุติถิยา มิจฺฉาทิฏฺิกา วํ ภทนฺตํ คณิวรปวรํ คณิวเรหิ ปรํ เสฏฺํ อาสชฺช ปวา นิปฺปภา นิชฺโชตา ภเวยฺยุนฺติ โยชนา.

เมณฺฑกปฺเหสุ ปูชาวฺธาวฺธาปฺโห อฏฺุปมาสหิโต ปโม.

วาหสตํ โข มหาราช วีหีนํ อฑฺฒุจูฬฺจ วาหา วีหี สตฺตมฺมณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตวิตฺตสฺส เอตฺตกาวิหีติ ลกฺขํ ปียมานา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุนฺติ เอถ สาทิกทิยฑฺฒวาหสตํ โถเกน อุทฺธํ อุปฑฺฒาวาหสตสฺส ปตนาลิเก ตุมฺโพ’ติ องฺคุตฺตรฏีกายํ วุตฺตํ. อฑฺฒจูฬนฺติ วาหสฺส ตสฺส อฑฺฒาธิกา วาหวีหี’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว.

‘กุฑุโพ ปสโต เอโก ปโถ เต จตุโร สิยุํ

อาฬฺหโก จตุโร ปถา โทณํ วา จตุราฬฺหกํ,

มาณิกา จตุโร โทณา ขารีติ จตุมาณิกา;

ขาริโย วีส วาโห’ถ สิยา ตุมฺโพ ทสมฺมณํ

อาฬหโก นิถิยํ ตุมฺโพ ปโถ ตุ นาฬิ นาริยํ,

วาโห ตุ สกโฏ เจโก ทส โทณา ตุ อมฺมณ’นฺติ;

อภิธานปฺปทิปิกายํ วุตฺโต สกฏปปมาโณ วาโห’ติ วินยฏีกายมฺปน’ ทฺเว สกฏา วาหา เอโก วาโห’ติ วุตฺตํ. วิหีนํ วาหสตฺจ อฑฺฒจูลฺจ วาหสตสฺส อฑฒจ จูฬํ อฑฒโต โถเกน อูนํ วา โหติ. ยถาวุตฺตวาหโต อธิกานิ วีหิสตฺตมฺมณานิ วีหีนํ สตฺต อมฺมณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา โหนฺตี’ติ โยชนา. วีหีนํ สาธิกทิยฑฺฒวาหสตนฺติ อธิปฺปาโย.

เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺสา’ติ อิมสฺส ลกฺขนฺติ อิมินา สมฺพโธ. ลกฺขนติ ¶ จิ คหณสลฺลกฺขณถํ สมฺปทานเถ เจตํ อุปโยควจนํ’ ทิวาวิหารํ ปาวิสี’ติ ทิวาวิหารถาย ปาวิสิติอาทิสุ วิย. ลกฺขสทฺโท จ ลกฺขณวาจโก. วุตฺตฺเหตํ อภิธานสเถ.

‘กลงฺโก ลฺฉนํ ลกฺขํ องฺโก’ภิฺาณลกฺขณํ,

จิณฺหฺจาปิ ตุ โสภา ตุ ปรมา สุสมา’ถ จา’ติ;

ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ ขีณภาวํ คจฺเฉยฺยุํ. อิมินา ทสาธิกทิฑฺฒวาหสตวีหิโต อธิกานิเอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตานี’ติ ทสฺเสติ.

เอวํ เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺส เอตฺตกวีหิโต อเนกภาวํ ทสฺเสวา อิทานิ เอกจฺฉรกฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลวิเสสวเสน วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ ตตฺรีเม’ติอาทิมาห.

ตถ

ตตฺราติ สตฺตวิเธสุ สตฺเตสุ.

อิเม สตฺตวิธา จิตฺตา ปวตฺตนฺตีติ อิมานิ สตฺตวิธานิ จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ.

อภาวิตกายา’ติ ปฺจุปาทานกฺขธกาเยสุ อนิจฺจาทิวเสน อภาวิตกายา.

อภาวิตสีลา’ติ อภาวิตโลกุตฺตรสีลา.

ตีสุ าเนสุ’ติ สกฺกายทิฏฺิ-วิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตปรามาส สมุคฺฆาฏิตฏฺานวเสน ตีสุ าเนสุ. อุปริภุมีสุ’ติ สกทาคามิอาทีนํ ปฺจกฺขธสงฺขาต อุปริภุมิสุ?

ปฺจสุ าเนสุ’ติ เหฏฺา วุตฺเตสุ ตีสุ าเนสุ ราคโทสตนุฏฺานทฺวยํ ปกฺขิปิวา ปฺจ านานิ เวทิตพฺพานิ.

ทสสุ าเนสุ’ติ เหฏฺา ปฺจฏฺานานิ เจว คหิตคฺคหณนเยน สกฺกายทิฏฺิ-วิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตปรามาส-โลภ-วฺยาปาท-สงฺขาต-ป- ฺโจรมฺภาคยสฺเชนสมุคฺฆาฏิตทฺธานวเสน ปฺจฺौทฺธมฺหาคิย สํโยชน สมุคฺฆาฏิตฏฺานวเสเนว. อปราติ ปฺจา’ติ ทส านานิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภุตา ปฺจุปาทานกฺขธา เยวาติ คเหตพฺพํ.

นาราจสฺสา’ติ อุสุอคฺคปเวสิต-อโยมย นาราวสฺส

ทฬฺหํ จาปสมารูฬฺหสฺสา’ติ ทฬฺหจาปธนุมฺหิ อาโรปิตสฺส.

ตถา’ติ ภควโต ลหุกปริวตฺตเน. อุตฺตริการณ’นฺติ ¶ ยมกปาฏิหาริยโต อุตฺตริยํ วุตฺตํ

ตมฺปิ มหาราช ปาฏิหิรนฺติ ตมภควโต อคฺคิกฺขธ-อุทกธารา-ปวตฺตน-สงฺขาต-ยมกปาฏิหีรํ อตฺตโน ปเรสํ ราคาทิปจฺจนีกหรณโต ปาฏิหิรํ.

อาวชฺชนวิกฬมตฺตเกนา’ติ ภควตา อนุปฺปาทิตวเสน มโนทฺวาราวชฺชนสฺส หีนวเสน

สพฺพฺุปฺโห ทุติโย.

ฉโกฏฺาเส กเต กปฺเป’ติ จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปปมาเณ วิวฏฺฏฏฺายิกปฺเป ฉโกฏฺาเส กเต.

อติกฺกนฺเต ปมโกฏฺาเส กิฺจิ สาธิกทสนฺตรกปฺปปมาเณ วิจฏฺฏฏฺายิกปฺปสฺส ปมโกฏาเส อติกฺกนฺเต เทวทตฺโต สงฺฆํ ภิทิ เทวทตฺตปพฺพชฺชาปฺโห ตติโย

ยมนิยเม’ติ

‘ยํ เทหสาธนาเปกฺขํ นิจฺจํ กมฺมมยํ ยโม,

อาคนฺตํ สาธนํ กมฺมํ อนิจฺจํ นิยโม ภเว;

อหึสาสจฺจมาเธยฺยํ พฺรหฺมจาร ปริคฺคโห,

นิจฺจํ สรีรโสเจยฺยํ ยโม นามาติ วุจฺจเร;

สนฺโตส-โมน-สชฺฌายา กิจฺฉากหาโร จ ภาวนา,

สยมฺปาก-วเน วาสา-นิยมา-นิจฺจสาธฺยตา’;

เอวํ วุตฺเต ยมกมฺเม จ นิยมกมฺเม จ.

ยํ ตถาคโต…เป… เอวมธิปฺปาโย อถิ ยํ เยน คุเณน เหตุ ภุเตน…เป…เอวํ อธิปฺปโย โหติ ตํ พุทฺธานํ คุณํ อภุตํ อถิติ โยชนา.

ปรกฺกโม ทกฺขาปิโต’ติ ปารมีปูรเณ ปรกฺกโม วายาโม ทกฺขาปิโต เปกฺขาปิโต.

หิยฺโย โอภาสิตา’ติ ชินานํ ปารมี จ นยา ภิยฺโย อติสเยน โอภาสิตา.

ภิทิ ติถิยานํ วาทคณฺินฺติ วํ ติถิยานํ มิจฺฉาวาทคณฺึ ปภิทิ.

ภินฺนา ¶ ปรปฺปวาทกุมฺภา’ติ ปรปฺปวาทา ตยา ภินฺนา.

คมฺภีโร อุตฺตานิกโต’ติ อติวิย คมฺภีโร ปฺโห ตยา อุตฺตาตีกโต.

สมฺมาลทฺธํ ชินปุตฺตานํ นิพฺพาหนนฺติ ปรมิจฺฉาวาทหรเณ อุปายสงฺขาตํ นิพฺพาหนมุขํ ชินปุตฺตานํ ชินปุตฺเตหิ สุฏฺุ ลทฺธํ.

เอวเมตนฺติ สพฺพํ เหฏฺาวุตฺตวจนํ ตยา วุตฺตํ ยถา โหติ ตํ,

สพฺพํ วจนํ เอวํ สภาวโต โหตีติ อชฺฌาหารโยชนา;

คณีวรปวรา’ติ อาลปนเมตํ คณีนํ คณปริสานํ วรปรม,

อติเสฏฺ ยถา ตยา วุตฺตํ มยํ ตถา สมฺปฏิจฉามา’ติ;

ปถวิกมฺปนเหตุปฺโห จตุโถ.

นถฺํ เจถาติ เอเตสุ สจฺเจสุ วิชฺชมานํ สจฺจโต อฺํ การณํ ปฏิเวธสฺส จ นถิ.

สีหรเถนา’ติ เสฏฺรเถน มฺจรเถน. สีหสทฺโท วา อุสภสทฺโท วา อฺสทฺเทน ปยุตฺโต เสฏฺวาจโก โหตีติ.

สิวิราชทิพฺพจกฺขุปฺโห ปฺจโม.

กลลํ โอสรตีติ อิทํ มาตุยา ปิฏฺิกณฺฏกนาภีนํ มชฺฌฏฺานภุเต คพฺภปติฏฺานารหฏฺาเน สนฺนิจิตํ ปฏิกลลสทิสํ มทรตฺตโลหิตํ สธาย วุตฺตํ, น กลลรูปํ.

มุขปาเนนปิ ทฺวยสนฺติปาโต ภวตีติ มุขปาเนนปิ สห มาตา จ อุตุนี คพฺโภ ปจฺจุปฏฺิโต’ติ ทฺวยสนฺนิปาโต ภวติ.

ปุริเมน ตถ การณํ วกฺขามีติ ปุริเมน สามวถุนา เตสํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ สนฺนิปาตานํ อนฺโตคธภาเว การณํ ยูตฺติวจนํ กเถสฺสามิ.

เต สพฺเพ’ติ เย เกจิ สตฺตา มาตุคพฺภํ โอกฺกนฺตา เต สพฺเพ สตฺตา เย วนรุกฺขาทโย’ติ โยชนา.

โย โกจิ คธพฺโพ’ติ โย โกวิ อตฺตโน กมฺเมน ตถ ตถ อุปคนฺนพฺพสตฺโต.

คพภาวกฺกนฺติปฺโห ฉฏฺโ.

สทฺธมฺโม’ติ ¶ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตขีณาสวสนฺตกาธิคมสทฺธมฺโม สุทฺธนย-ปฏิวตฺตนวเสน ปฏิเวธสทฺธมฺโม วา.

ตํ ขยํ ปริทีปยนฺโต’ติ เตน วจเนน ปุพฺพปฺจวสฺสสตปฺป-มาณฏฺานารห-สทฺธมฺมกฺขยํ ปริทีปยนฺโต.

เสสกํ ปริจฺฉิทีติ เสสกํ ปจฺฉิมปฺจวสฺสสตํ สทฺธมฺมติฏฺนกฺขณํ ปริจฺฉิทิ. ตํ ทีปนาการํ ปริจฺฉทนาการฺจ ทสฺเสนฺโต วสฺสสตํ สหสฺสนฺติอาทิมาห.

นฏฺายิโก’ติ นฏฺธโน.

วสฺสสตปฺปมาณปฺโห สตฺตโม.

ตตฺร เย เต สตฺเต กมฺมํ วิพาธติ เต อิเม สตฺตา การณํ ปฏิพาหนฺติ, เตสํ ตํ วจน มิจฺฉา’ติ โปถเกสุ ลิขิตํ ตํ ทุชฺชานํ. ตสฺมา เย สตฺเต กมฺมํ วิพาธติ, เต สตฺตา กมฺมวิปากชา, ทุกฺข เวทนา เวทยนฺตีติ เย ปน สตฺตา การณํ ปฏิพาหนฺติ เตสํ ตํ วจนํ มิจฺฉา’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ปุพฺพาปรํ สเมติ.

ตตฺร เย เต นววิธา’ติ ตตฺร ทสวิเธสุ กุปฺปวาเตสุ เย เต นววิธา กุปฺปวาตา.

น เต อตีเต อุปฺปชฺชนฺติติ เต วาตา อตีเต ภเว กมฺมพเลน น อุปฺปชฺชนฺติ. เสส ปททฺวเย’ปิ เอเสว นโย.

เตหิ เตหิ โกเปหี’ติ เตหิ เตหิ สีตาทิโกปปฺปกาเรหิ.

สกํ สกํ เวทนนฺติ อตฺตโน อตฺตโน ผลภูตํ เวทนํ.

วิสมปริหารชา’ติ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ วิสทิสหรณโต ชาตา เวทนา.

โอปกฺกมิเกนา’ติ ทณฺฑปฺปหารทิวเสน ปรูปกฺกเมน.

กมฺมวิปากชา’ติ กมฺมวิปากภุตปฺจกฺขธโต ชาตา.

พหุตรํ อวเสสนฺติ กมฺมวิปากชเวทนาโต อวเสสํ เวทยิตํ พหุตรํ.

น สมฺภวตีติ น สมฺปชฺชติ.

พีชทุฏฺตา’ติ เขตฺตโต อฺการณทุฏฺตา.

กมฺมวิปกโต วา’ติ เอถ

‘เวมาตุภาติกํ ¶ ปุพฺเพ ธนเหตุ หนึ อหํ

เตน กมฺมวิปาเกน เทวทตฺโต สิลํ ขิปิ;

องฺคุฏฺํ ปึสยี ปาเท มม ปาสาณสกฺขรา’ติ;

อยํ คาถา วตฺตพฺพา ตถ ธนเหตุ’ติ ทาสิทาสสงฺขาต-ชงฺคมธน-เหตุ. ธนฺหิ ถาวรชงฺคม-สํหาริม-องฺคสม-อนุคามิธนวเสน ปฺจวิธํ.

กิริยโต วา’ติ เทวทตฺตสฺส อุปกฺกมกิริยโต วา.

โภชนํ วิสมํ ปริณมตีติ กุจฺฉิคตโภชนํ วิสมํ ปริปกฺกภาวํ คจฺฉติ.

ตาย จ ปน เวทนายา’ติ อิทํ กตฺตเถ กรณวจนํ.

นิกายวรฺฉเก’ติ เอถ ลฺฉนฺติ สฺจานนฺติ เอเตน เอถ วา ปุฺปาปานิ ปณฺฑิตชนาติ ลฺฉโก’ติ นิกายวโร จ โส ลฺฉโก จาติ วิคฺคโห.

สพฺพากุสลชฺฌาปนปฺโห อฏฺโม.

อิมสฺมึ ปฺเห เถรสฺส เอกํสิกํ พฺยากรณํ น โหติ. ตสฺมา วิจาเรวา ยํ ยุตฺตรํ ตํ คเหตพฺพํ. ตตฺรายํ วิจารณากาโร. มคฺควชฺฌา หิ กิเลสา อนุปาทินฺนกภุตา เย เนว อตีตา อนาคตา น ปจฺจุปฺปนฺนา. อุปาทินฺนกนิโรธกถา จ อนาคตภวํ สธาย กถิตา ภควโต อุปฺปนฺนา เวทนา อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเวเยว โหติ. อปราปรเวทนิยกมฺมฺจ พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธหิ’ปิ น สกฺกา นิวาเรตุํ. ตสฺมา เถรสฺส กมฺมวิปากโต วา เอสา เวทนา นิพฺพตฺตา’ติ วาโท ยุตฺตตโร’ติ คเหตพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา เถโร อเนกวิหิตํ กเถสี?ติ. ราชา มิลิโท าณเภทํ คเวสนฺโต วิจิตฺรปฏิภานํ โสตุกาโม โหติ. ตสฺส อชฺฌาสยวเสน อเนกวิหิตํ กเถสี’ติ ปริหาโร วตฺตพฺโพ อฺเสุ อีทิเสสุ าเนสุ ยุตฺติเยว คเวสิตพฺพา, น เอกจินฺตินา ภวิตพฺพนฺติ.

กตสฺส ปติจโย’ติ จตุสุ สจฺเจสุ กตโสฬสกิจฺจสฺส ปติจโย ปุน วฑฺฒนํ นถิ.

นิพฺพาหิตพฺโพ’ติ นิพฺเพเตพฺโพ กเถตพฺโพ. ปฏิสลฺลานนฺติ ¶ กายิกเจตสิกปฏิสลฺลานกิริยา. อถโต ปน ปฏิสลฺลานฏฺาเน ลหิตพฺพา สมาธิสติสมฺปชฺาทโย กุสลา ธมฺมา ปฏิสลฺลานํ นาม.

รกฺขตีติ สมฺปรายิกอปายาทิทุกฺขโต รกฺขติ.

ปฏิสลฺลานปฺโห นวโม.

ตํ อิทฺธิพลนฺติ เตน อิทฺธิพเลน ลภิตพฺพกปฺปกปฺปาวสฺสฏฺานํ.

อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ กาลํ ปฺจกฺขธสงฺขาตภวสฺส ปวตฺตนํ น วณฺเณมิ, อปฺปวตฺตนนิพฺพานเมว วณฺเณมีติ อธิปฺปาโย.

อิทฺธิพลกิตฺตนปฺโห ทสโม.

ทสปฺหปฏิมณฺฑิตอฏฺมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

อภิฺายาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมีติ ปฺจกฺขธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสติทฺริยานิ, นว เหตุ, จตฺตาโร อาหารา, สตฺตวสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานีติอาทินา อภิวิเสเสน สพฺพฺุตาเณน ชานิวา ธมฺมํ เทเสมิ.

อฺํ อุตฺตรึ…เป…สตนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อฺํ อุตฺตรึ จตุปาราชิก - เตรส สงฺฆาทิเสส - ตึสนิสฺสคฺคิย - ทฺวานวุติ - ปาจิตฺติย - จตุปาฏิเทสนีย - สตฺตาธิกรณ -สิกฺขาปท - สงฺขาตทิยฑฺฒ - สิกฺขาปทสตํ.

เตหิปิ น เอกชฺฌกตา’ติ อตฺตโน จิตฺตนิฏฺา เอกนฺตภาเวน น กตา.

ธมฺมสณฺิตปริยาเยนาติ ยฺจ ตํ อาปตฺตึ อาปนฺโน ตฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’ติ วุตฺตธมฺมสณฺิติปริยาเยน.

ขุทฺทานุขุทฺทกสมูหนนปฺโห ปโม.

อนิจฺจมฺปน รูปนฺติ วิภชฺชพฺยากรณิโย ปฺโห’ติ อนิจฺจํ นามรูปํ, กึ. รูปเมวา?ติ ปุฏฺโ อนิจฺจํ นามรูปมฺปิ อนิจฺจา เวทนา ปี’ติอาทินา นเยน วิภชิวา พฺยากาตพฺโพ วิภชฺชพฺยากรณีโย นามา’ติ อโถ. กินฺนุ ¶ โข จกฺขุนา สพฺพํ วิชานาตีติ ปุคฺคโล สพฺพํ จกฺขุนา กึ วิชานาตีติ อิมสฺมึ ปฺเห เกนาปิ ปุฏฺโ’กตเมน จกฺขุนา สมนฺตจกฺขุนา อุทาหุ มํสจกฺขุนา’ติ วุตฺเต’อามา’ติ วตฺตพฺโพ’ติ อยํ ปฺโห ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปฺโห นามาติ โยชนา.

มาลุงฺกฺยปุตฺตปฺโห ทุติโย.

สมุหโต ภยเหตุ อรหโต’ติ ภยเหตุ อรหโต อรหนฺเตน สมูหโต.

อุนฺนตาวนตา’ติ สุเข อุนฺนติานวเสน อุนฺนตา ทุกฺเข มงฺกุวเสน โอนตา

กุฏิปุริเส’ติ ปากฏปุริเส.

อาหจฺจปทนฺติ ภควโต สพฺพฺุตาเณน วิเสเสวา วุตฺตวจนํ.

สพฺพตสปฺโห ตติโย.

เตน เตสํ ปวตฺเตนา’ติ เตสํ ปริตฺตานํ เตชวนฺตานํ เตน ปวตฺเตน.

วิสํ จิกฺขสฺสนฺโต’ติ วิสํ วินาสยมาโน.

อุทฺธมโธ อาจยมาโน’ติ สรีรสฺส อุทฺธํ สุขํ วฑฺฒยมาโน.

โจรานํ อุกฺขิตฺตลคุฬนฺตี โปถเกสุ ลิขิตํ เวริโจรานํ อุกฺขตฺตลคุฬมฺปีติ ปาเน ภวิตพฺพํ. เวริโจเรหิ อุกฺขิตฺตมุคฺครํ น สมฺภวตีติ อโถ.

อาหารถํ วา เอรตี’ติ อาหารกิจฺจํ สมฺปาเทติ.

สูจิกายา’ติ อุทฺธ-วมนาพาเธน.

ทูรุปจาเรนา’ติ ทุฏฺปยุตฺเตน การเณน.

สตฺตานํ รกฺขนํ มหาราชา ปริตฺตนฺติ มหาราช, ปริตฺตํ นาม สตฺตานํ รกฺขนฺตานํ สตฺตานํ อนุรกฺขนํ โหตีติ โยชนา.

อตฺตนา กเตน อารกฺขํ ชนาตี’ติ กมฺมาจรณาทิโต ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กเตน โทเสน ปริตฺตสฺส รกฺขนภาวํ ชหติ วินาเสติ.

ปรริตฺตานุรกฺขนปฺโห จตุโถ.

พุทฺธพลโต ¶ จ มารพลํ พลวตรํ น โหตี’ติ โยชนา.

ปฺจสาลคาปฺโห ปฺจโม.

ตตฺร อถนฺตรํ อถิ’ติ ตถ เตสุ ทฺวีสุ วจเนสุ. อถเภโท อถวิเสโส อถิ.’

อนฺตรํ มชฺฌวถฺจ ขโณกาโส’ปิ เหตุสุ วฺยวธาเน วินา เจถ เภเท ฉิทฺเท มนสฺยปี’ติ อภิธานสเถ วุตฺตํ.

สฺาวิโมกฺโขติ สฺาย ภาเวน อาปตฺติภาวโต วิโมกฺโข สฺวิโมกฺโข. สจิตฺตกาปตฺตีติ อโถ.

โน สฺาวิโมกฺโขติ สฺายาภาเวน อาปตฺติภาวโต โน วิโมกฺโข, นสฺาวิโมกฺโข, อจิตฺตกาปตฺตีติ อโถ.

ปาปาชานปฺโห ฉฏฺโ.

เอตสฺมิฺจ มหาราช ปฺเห’ติ เอตสฺมึ ตยา ปุจฺฉิตปฺเห.

เอโก อโถ สาวเสโส’ติ’ตถาคตสฺส โข อานทเอวํ โหตี’ติอาทิวจนสฺส เอโก อโถ นรามิสปริหรณสงฺขาตอเถน อวเสเสน สาวเสโส.

คณปริหรณปฺโห สตฺตโม.

กเตน อาทาเนน วาติ กเตน โทเสน วา.

อเภชฺชปริสปฺโห อฏฺโม.

อฏฺปฺหวนฺโต ทุติยวคฺโค.

เสฏฺโ ยโม’ติ

‘ยํ เทหสาธนาเปกฺขํ นิจฺจกมฺมมยํ ยโม

อาคนฺตุกสาธนํ กมฺมมนิจฺจํนิยโมภเว’;

อหึสา สจฺจมาเธยฺยํ พฺรหฺมจาริ อปริคฺคโห

นิจฺจํ สรีเร สาธฺยตฺตา ยโม นามาติ วุจฺจเร’ติ;

เอวํ วุตฺโต เสฏฺโ ยโม.

อคฺโค นิยโม’ติ

สนฺโตส โมน-สชฺฌายา กิจฺฉาปโร จ ภาวนา,

สยมฺปากวนวาสา นิยมานิ จ สาธยโต’ติ;

เอวํ วุตฺโต อคฺโค นิยโม.

ตถ อหึสา’ติ อิมินา กรุณา วุตฺตา. สจฺจนฺติ วจีสจฺจาณสจฺจปรมถสจฺจานิ. อาเธยฺยนฺติ อาเธยฺยวจนตา พฺรหฺมจารีติ เมถุนวิรติ. อปริคฺคโหติ มม อิทนฺติ ปริคฺคหิตตณฺหารหิตภาโว วุตฺโต สนฺโตสโมนสชฺฌายา’ติ ทฺวาทสวิธสนฺโตสา ปาปปฺปวาหา น พุทฺธวจน สชฺฌายา. กิจฺฉาปโรติ อิมินา ธูตงฺคปริหรณํ ภาวนา’ติ ปริกมฺม ภาวนาทโย ติสฺโส ภาวนา. สยมฺปากวเน วาสา’ติ เอถ อิมสฺมึ สยมฺปาเกวเน พุทฺธสาสเน สยมฺปากวิรติ คเหตพฺพา. อาทิอากาเรนจาติ.

จาโร’ติ เสขิย วคฺคานุรูเปนคามวิหาเรสุ จาโร.

วิหาโร’ติ สมณสารุปฺเปริยาปถวิหาโร เจว ทิพฺพพฺรหฺมอริยวเสน ติวิธธมฺมวิหาโร จ.

สยํโม’ติ อิทฺริยสํยโม.

สํวโร’ติ ปาติโมกฺขสํวโร.

ขนฺตี’ติ อธิวาสนขนฺติ าณขนฺติ.

สิกฺขาปทานํ อุทฺเทโส’ติ สิกฺขาปทานํ ปาฬิ.

อุคฺคหปริปุจฺฉา’ติ สิกฺขาปทานํ อฏฺกถา อุคฺคหณํ

กาสาวธารณํ ภณฺฑุภาโว’ติ อิมินา ทฺวิลิงฺคสรูปํ ทสฺเสติ

ภณฺฑุภาโว ทฺวงฺคุลเกโสวา นวมุณฺโฑ วา’ติ อธิปฺปาโย ภวติ หิ.

‘‘ยโม จ นิยโม เจว จาโร จวิหาโร ตถา,

สํยโม สํวโร เจว ขนฺตี จ โสรจฺจมฺปิ จ;

เอกนฺตจริยา เจว เอกตฺตาภิรตา’ปิ จ,

ปฏิสลฺลานเสวนํ หิริโอตปฺปเมว จ;

อปฺปมาโท จ วีริยํ อุทฺเทสปริปุจฺฉา ตถา,

สีลาทฺยภิรติ เจว นิราลยสภาวโต;

สิกฺขาปทาภิปูรณมิติ วีสปฺปเภเทน,

สมณกรณา ธมฺมา นาคเสเนน เทสิตา;

กาสาวธารณฺเจว ภณฺฑุภาโว ตถา อิติ,

ทุเว สมณลิงฺคา’จ นาคเสเนนเทสิตา’ติ;

สามฺํ ¶ อุปคโต’ติ วีสติธมฺมทฺวิลิงฺเคหิ สทิสภาวงฺคโต.

โส สามฺนฺติ โส สมณภาโว. อคฺคปริสนฺติ ภิกฺขุปริสสงฺขาตํ อคฺคปริสํ.

โส เม อาคโม’ติ วีสติธมฺมทฺวิลิงฺคานํ มยฺหํ สตฺตาเน โส อาคโม นถิ.

ปุถุชฺชนปฺโห ปโม.

เย เต ภพฺพา’ติ เย เต สตฺตา ภวฺยา ยุตฺตา

มุขโลหิตปคฺฆรณปฺโห ทุติโย.

ตปฺปฏิภาคนฺติ เตน วถคุยฺเหน สทิสํ.

อนุสาสนิยํ อนุวาเสตีติ อุปริภาเค ปสฺสาวมคฺเค วถิกมฺมํวุตฺตํ อายุพฺเพเท

‘วมนํ เรจนํ นสฺยํ นิรูห อนุวาสนํ

เยฺยํ ปฺจวิธํ กมฺมํ วิธานํ ตสฺส วุจฺจเต’ติ;

นิรูหอนุวาสนวเสน หิ ทุวิธํ วถิกมฺมํ.

ตถ นิรูหวถิกมฺมํ อโธภาเค วจฺจมคฺเค กาตพฺพํ. อนุวาสนวถิกมฺมํ อุปริภาเค ปสฺสาวมคฺเค กาตพฺพํ. วถิกมฺมํ อุตฺตรวถิกมฺมมฺปิ อิทํ นามทฺวยํ เตสํเยว นามนฺติ. ตสฺส ฏีกา?

‘‘สมฺพาธสฺเสว สามนฺตา ตถ กมฺมํ ทุวงฺคุลํ,

วาริตํ วถิกมฺมมฺปิ สมฺพาเธเยว สตฺถุนา’’;

วถิกมฺมนฺติ เตลเภสชฺชานํ วิชฺฌนวเสนกตฺตพฺพํ วถิกมฺมนฺติ วินยฏีกา.

คุยฺหปฺปกาสนปฺโห ตติโย.

อสารมฺเภนาติ นิทฺโทเสน.

จตุสจฺจาหิสมโย’ติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ าเณน อภิสมโย.

ปุริสตฺตนนฺติ ปุริสตฺตํ, โสเยว วา ปาโ.

อฺํ กยิรมานํ อฺเน สมฺภวตีติ อฺํ โลกุตฺตรผลํ อารพฺภ วิปสฺสนา กมฺมํ เตน กยิรมานํ อฺเน โลกิยผเลน สมฺภวติ, โลกิยผลํ เทตีติ อธิปฺปาโย. สภาวมฺปี’ติ ¶ สภาเวน วจเนน.

โย อกฺโกสนฺโต’ติ โย ปรํ อกฺโกสนฺโต.

กิริยาเยว กตา’ติ โทสวนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส กิริยายเยว กรเณนเยว โมฆปุริสวจนกตา’ติ.

สวเณน…เป… ชิคุจฺฉตีติ ภควโต ภควนฺตสฺส สวเณน สาสนสวเณน.

โอตฺตปฺปตี’ติ ชิคุจฺฉติ.

ภิยฺโยทสฺสเนนาติ ภควโต ทสฺสเนน โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ.

โมฆปุริสวจนปฺโห จตุโถ.

‘‘อเจตนํ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตํ

ชานํ อชานนฺตมิมํ ปลาสํ,

อารทฺธวีริโย ธุวมปฺปมตฺโต

สุขเสยฺยํ ปุจฺฉสิ กิสฺสเหตุ’’ติ;

อิทํ จตุกฺกนิปาตฺาคตํ ปลาสชาตกํ สธาย วุตฺตํ.

อิติ ผทน รุกฺเข’ปิ ตาวเท’ติ มิลิเท อาคตํ. ชาตเก ปน

‘‘อิติ ผทนรุกฺเขปิ เทวตา อชฺฌภาสต,

มยฺหมฺปิ วจนํ อถิ ภารทฺวาช สุโณหิ เม’’ติ;

อาคตํ อิทฺจ เตรสนิปาเต อาคตํ ผทนชาตกํ สธาย วุตฺตํ.

รุกฺขาเจตนปฺโห ปฺจโม.

นวนฺนํ มหาราช อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ อฏฺรูปาวจรสมาปตฺติเอกนิโรธสมาปตฺติวเสน นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ. นิพฺพานสุตฺตกถายมฺปน ผลสมาปตฺติสมตฺตาย ปรินิพฺพานสมตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทายกานํ อนุสฺสรเณ สมตฺตายาติ ตีหิ การเณหิทฺเว ปิณฺฑปาตา สมผลา วุตฺตา.

ทฺวิปิณฺฑปาตสมผลปฺโห ฉฏฺโ.

ปูเชถ นํ ปูชนียสฺส ธาตุํ เอวํ กิร โภ สคฺคมิโต คมิสฺสถาติ อิทํอเนกวณฺณวิมาเน วุตฺตํ.

พุทฺธปูชาปฺโห สตฺตโม.

อนิมิตฺตกตสทิสา’ติ ¶ อสลฺลกฺขนกตสทิสา.

อปาสนปปฏิกปฺโห อฏฺโม.

ขีณาสวปฺโห นวโม.

อุพฺพิลาวิตปฺโห ทสโม.

มามโก’ติ มม สนฺตโก มม สาวโก.

การณา’ติ ปีฬนา.

สนฺนติวิโกปนนฺติ นามรูปสนฺตติวินาสนํ ธมฺโม หิ มหาราชอหึสาลกฺขโณ’ติ สกโล หิ สภาววจนธมฺโม อหึสาวจนลกฺขโณ. อุทฺธตํ มหาราช จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพนฺติ โยคาวจเรหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺเคหิ นิคฺคเหตพฺพํ ปคฺคเหตพฺพนฺตี ปคฺคหทณฺฑสทิเสหิ ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺเคหิ ปคฺคเหตพฺพํ. สติ ปน สพฺพถ ลีนุทฺธจฺเจสุอิจฺฉิตพฺพา? ‘‘สตึ ขวาหํ ภิกฺขเวสพฺพถิกํ วทามี’’ติ วจนโต.

สยงฺกเตนโสฆาตียตีติ โส โจโร อตฺตนา กเตน ทุจฺจริตกมฺเมนกตฺตุภุเตน ปริฆาตียติ.

อปิ จ ธมฺมานุสถิ อนุสาสียตีติ เอกํเสน ภควโต อนุสิฏฺิ ปณฺฑิตชเน อปราธิกมนุสฺเส อนุสาสยติ ธมฺเมน อนุวทาเปติ.’ นิคฺคเห นิคฺคหารหนฺติวจนโต วทโต ภควโต โทโส นถิติ อธิปฺปาโย’นิคฺคเห นิคฺคหารหนฺติ’ อิทฺจ ธมฺเมน นิคหนํ สธาย วุตฺตํ, น ปีฬนกมฺมํ สธาย วุตฺตนฺติ อิทํ เถเรน วตฺตพฺพํ กสฺมา นวุตฺตนฺติ เจ รฺโ รุจิยา อนนุกูลตฺตา. เถโร หิ ยถา ราชา กงฺขํ วินยิวา ธมฺมสภาวํ ชานาติ ตถา ปฺหํ พฺยากโรตีติ. ภควตา สงฺเขปวิถารเทสิตนเยน ตถา ตถา หิ ปฺหํ ปกาเสติ. เอส ยถา ยถาสฺส สทฺธมฺมเตชวิหตวิลยนขเณน มิลิทราชหทเย วิมติ ปยาตีติ.

นิคฺคหปฺโห เอกาทสโม.

ปณาเมสีติ ปพฺพาเชสิ.

อปฺปติวตฺติโต’ติ อปฺปหีโณ.

นิจฺฉุหตีติ นีหรติ.

ถลํ ¶ อุสฺสาเทตี’ติ ถลฏฺาเน ราสึ กโรติ.

ปริลียตี’ติ ปฏิลียิตุํ อรหติ

ปณามียตี’ติ ปณเมตุํ วา ปพฺพาเชตุํ วา อรหติ.

ปณามนปฺโห ทฺวาทสโม.

ทฺวาทสปฺหวนฺตตติยวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

กมฺมาธิคฺคหิตสฺสาติ อภิภวนียมานสฺส.

โมคฺคลฺลาน นิพฺพานปฺโห ปโม.

อถรโส’ติ ผลํ กถิตํ.

ธมฺมรโส’ติ เหตุ.

วิมุตฺติรโส’ติ นิพฺพานํ.

อฺํ อาราเธตีติ สมตฺตการี ปริปุณฺณการี อฺํ อรหตฺตผลํ อาราเธติ, อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผาเทติ.

สวรปุรํ อนุคต’นฺติ มนุสฺสชานปทปุรํ อนุปฺปตฺตํ.

ปาติโมกฺขปิหิตปฺโห ทุติโย.

อุจฺฉิชฺชตี’ติ ยํ เยน การเณน ภิกฺขุภาโว อุจฺฉิชฺชติ.

อุภโต ปกฺเข’ติ มาตุปิตุปกฺขสงฺขาเต อุภโตปกฺเข.

มนุสฺสนฺตเรนา’ติ มนุสฺสสานตฺเตน. ฉนฺนฺหิ นานตฺตํ อติวิย นานตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ เวทสเถ-

‘‘วาชี วา มรณโลหานํ กฏฺปาสาณวาสสํ,

นารีปุริสโคยานํ อนฺตรํ พหุตนฺตรนฺติ’’;

มุสาวาทตรปฺโห ตติโย.

นิเมสนฺตรมฺปติ จกฺขุนิมฺมิสนกฺขณมฺปิ.

วาณิโช หถินาโค จ สากฏิโก นิยามโก

หิสกฺโก อุตฺตรเสตุ ภิกฺขุ เจว โพธิสตฺโต,

อุตฺตรเสตุ ปฏิปนฺนโก ปุคฺคโล;

เอเต อนาคตํ อฏฺ ชนา วิโลกิยา;

วิกฺกยานาคตมคฺโค ติถํ ตีรมายุถิรํ

อนาคตํ กุลมฺปิ จ อฏฺฏฺานา วิโลกิยา’ติ;

กุลวิโลกนปฺโห จตุโถ.

ยถาธมฺโม ¶ กาเรตพฺโพติอาปตฺติธมฺโม วินเย ติฏฺติ. ยถา ติฏฺติ, ตถา โส ภิกฺขุ สงฺเฆน กาเรตพฺโพ, ตถา โพเธตพฺโพ.

อตฺตนิปาตนปฺโห ปฺจโม.

เนเต มหาราช คุณา ปุคฺคลสฺสาติ ปุคฺคลสฺส เอเต คุณา เอกาทสาทิสงฺขา น โหนฺติ. เมตฺตา ภาวนาย เอว เอเต คุณา. เมตฺตาวิหาริ ปุคฺคลสฺส สํวิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโย.

ยสฺสาติ ยสฺส คุณสฺส เหตุ.

อนฺตรธานมูลนฺนิติ ปกติสรีรสฺส อนฺตรธาน-ทิพฺพเภสชฺชรุกฺขมูลํ.

อนฺตรธานสฺสา’ติ อนฺตรธานกรณสฺส.

ยนฺติ เยน คุเณน.

เมตฺตํ สมาปนฺโต’ติ อปฺปณาปฺปตฺตํ เมตฺตํ สมาปนฺโน.

เมตฺตาภาวนา หิตานมฺปิ อหิตานมฺปีติ หิตรหิตานมฺปิ สตฺเตสุ ผรณกเมตฺตาภาวนา สพฺพกุสลคุณาวหา สพฺพนิรวชฺชคุณานิสํสา’ว โหติ.

สพฺเพสนฺติ สพฺเพสุ วิฺาณพทฺเธสุ สตฺเตสุ มหานิสํสา เมตฺตาภาวนา สมผรณวเสน ปณฺฑิเตหิ สํวิหชิตพฺพา.

สุวณฺณสามเมตฺตาวิหารปฺโห ฉฏฺโ.

นฏฺายิโก’ติ นฏฺธโน.

ยทา เทวทตฺโต สิคาโล อโหสิ ขตฺติยธมฺโม, โส ยาวตา ชมฺพุทีเป ปเทสราชาโน เต สพฺเพ อนุยุตฺเต อกาสิ. ตทา โพธิสตฺโต วิธุโร นาม ปณฺฑิโต อโหสีติ อิทํ ทุกนิปาเต สพฺพทาชาตกํ สธาย วุตฺตํ.

ยถา ปณิหิตนฺติ ยถา อิจฺฉิตํ, ยถา ปิตํ วา.

โพธิสตฺตาธิกสมปฺโห สตฺตโม.

สปกฺโข’ติ สปริวาโร.

มิตฺตสม. โน’ติ อตฺตนา สหชาต-สหชนาธิเกหิ มิตฺเตหิ สมนฺนาคโต.

อายูหโก’ติ ธนปุฺานํ อายูหโก.

สงฺคาหโก’ติ ¶ จตุหิ ทานาทิสงฺคหวถูหิ จตุหิ ชนสงฺคาหเกหิ สงฺคาหโก.

สขิโล’ติ มธุกวจโน หทยงฺคมกณฺณสุขมฏฺวจโน.

หิเตสี อุปนิสฺสิตานนฺติ สตฺตาน นิสฺสาย วสนฺตานํ ปุคฺคลานํ ธนยสปฺาสงฺขาตหิตคเวสนสีโล.

ธนวา’ติ ถาวรชงฺคมสํหาริมองฺคสมอนุคามิธนสงฺเตหิ ปฺจธเนหิ ธนวา.

อมราเทวินิมนฺตนปฺโห อฏฺโม.

โอปตนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ.

อรหนฺตสภายนปฺโห นวโม.

โอกสฺสา’ติ อากฑฺฒิวา ปาคุปเมยฺยกสฺส. (?)

สกฺโยปมาหรณปฺโห ทสโม.

ทสปฺหปฏิมณฺฑิตจตุถวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

ทฺเว อถวเส’ติ ทฺเว อานิสํเส.

พฺยตฺตสงฺเกตา’ติ ปากฏสงฺเกตา สุลภทสฺสนํ ทสฺสนกามานนฺติ สีลวนฺตานํ ทสฺสนกามานํ อุปาสโกปาสิกานํ สุลภทสฺสนํ สุเขน ลภิตพฺพํ สีลวนฺตทสฺสนํ ภวิสฺสติ.

อนิเกตปฺโห ปโม.

วนฺตสฺส…เป… อาตุรสฺสา’ติ วนฺตสฺส เวชฺเชน วมาเปตพฺพสฺส.

วิริตฺตสฺส อโธวิรจิตสฺส.

อนุวาสิตสฺส ปสฺสาวมคฺคกตฺตพฺพสฺสอนุวาสกมฺมสฺส, อาตุรสฺส คิลานปุคฺคลสฺส.

อุทรสํยตปฺโห ทุติโย.

พาหิรานํ อาคมานนฺติ’ติ ปิฏกตฺตยโต พาหิรานํ.

อนุตฺตรภีสกฺกปฺโห ตติโย.

มคฺคิยนฺติ คเวสิตพฺพํ.

ตสฺสปกตนฺติ เตนอปรจกฺกวตฺตินา ปกตํ.

โยนิยา ชนยิวา’ติ อตฺตโน ปสฺสาจมคฺคทฺวาเรน ชเนวา.

อนุปฺปนฺนมคฺคุปฺปาทนปฺโห จตุโถ.

วาชเปยฺยนฺติ ¶ สปฺปิอาทิวถุสงฺขาตํ วาชํ ปิวนฺติ เอถาติ วาชเปยฺโย, ตํ ราควเสน วิสฺินา’ติ ราคพเลน ปกติสฺารหิเตน โลมสกสฺสปโพธิสตฺเตน.

รตฺโต ราควเสนา’ติ ปุตฺตาทิสุ รตฺโต ปุตฺตาทีนํ มงฺคลถาย ราคพเลน ปาณํ หนฺติ. ภวตี ห-

‘‘รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ มานี ลุทฺโธ ตถา’ลโส,

ราชา จ ฆาตกา อฏฺ นาคเสเนน เทสิตา;’’

โอนเมยฺยา’ติ ปาณํ ฆาเตยฺย.

สสมุทฺทปริยายนฺติ สสมุทฺทปริกฺเขปํ.

โลมสกสฺสปปฺโห ปฺจโม.

โชติปาลฉทฺทนฺตปฺโห ฉฏฺโ.

กสฺสปพุทฺธกุฏิกาโอวสฺสนปฺโห สตฺตโม.

พฺราหฺมณราชปฺโห อฏฺโม.

คาถาภิคีตปฺโห นวโม.

โนธมฺมเทสนจิตฺตนมนปฺโห ทสโม.

ทสปฺหปฏิมณฺฑิตปฺจมวคฺควณฺณนา.

โอโนเชวา’ติ อุทกํ ปาเตวา

นมฺาจริโยอถิปฺโห ปโม.

สมุปาทิกา’ติ สามํ อุทฺธํปถวึ ปวตฺตี’ติ สมุปาทิกา. อุทกสฺส อุปริ สมคมนํ นิพฺพตฺตีติ อโถ.

ทฺวิพุทฺโธปฺปชฺชนปฺโห ทุติโย.

มารพลนิสูทเน พุทฺเธ’ติ มารพลนิมฺมทฺทนสมเถ พุทฺเธ.

เอโก มโนปสาโท พุธสรณคมนจิตฺตุปฺปาโท.

อฺชลิปณาโม อฺชลิปณมนมตฺเตน วทนากาโร

อุสฺสหเต ตารยิตุนฺติ อปายทุกฺขวธทุกฺขโต ตารยิตุํ สกฺโกติ.

โคตมีทินฺนวถปฺโห ตติโย.

อาราธโก ¶ โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลนฺติ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ ายํ กุสลธมฺมํ อาราธโก สมิชฺฌนโก โหติ.

ปพฺพชฺชานิรถปฺโห จตุโถ.

ทุกฺกรกิริยานิรถกปฺโห ปฺจโม.

อิทเมถ การณนฺติ มนุสฺสานํ อิทํ นิฏฺาวจนํ เอถ อริยมคฺคอปาปุรณปพฺพชเน การณํ โหตีติ โยชนา.

สยนฺติ สาสนสฺส อตฺตนา ชินสาสนวิพฺภนฺตํ ปุคฺคลํ กึ โสเธสฺสติ?

นิพฺพิเสสา’ติสีลาทิคุณวิเสสรหิตา.

อกตปุฺา’ติ ปุพฺพชินสาสเนสุ ปพฺพชฺชาปุฺสฺส อกรเณน อกตปุฺา.

อเวมูฬฺหา ชินสาสเน’ติ สีลาทิคุณเวมูฬฺหภาวํ ปาปุณิตุํ อสมถา.

หีนายวตฺตนโทสปฺโห ฉฏฺโ.

อรหนฺตกายิกทุกฺขเวทนาปฺโห สตฺตโม.

ปาราชิกอชฺฌานปฺโห อฏฺโม.

สงฺฆสมยํอนุปวิฏฺตายา’ติ สงฺฆสมยํ ปวิฏฺภาเวน.

ปพฺพชิตคิหีทุสฺสีลปฺโห นวโม.

อุทกชีวปฺโห ทสโม.

ทสปฺหวนฺตฉฏฺวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

มหารชกฺขา’ติ ปฺามเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตา ราคาทิรชา เอเตสนฺติ มหารชกฺขา อถ วา อกฺขํ เยสํ อตฺถิติ อกฺขา. มหนฺตํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ มหาราชา. มหารชา จ เต อกฺขา จา ต มหารชกฺขา. มหารชา เอ มหารชกฺขา’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. อิมสฺมึ ปจฺฉิมวิกปฺเป อกฺขสทฺโท นิรโถ.

นิปฺปปฺจปฺโห ปโม.

วิสมโกฏฺสฺสา’ติ วิสมอนฺตสฺส.

ทุพฺพลคหณสฺสา’ติ อปฺปทุพฺพลนฺตรเทหิสฺส.

คิหีอรหนฺตปฺโห ทุติโย.

มคฺโค ¶ ปิ ตสฺสมหิยา อนฺาโต’ติ มหิยา มคฺโค ตสฺส อทฺธิกสฺส อรหโต อนฺาโต.

อรหนฺตสติสมฺโมสปฺโห ตติโย.

ตีณินถิปฺโห จตุโถ.

นถิธมฺมนฺติ อวิชหนสภาวํ.

อถิธมฺมนฺติ วิชหนสภาวํ.

อกมฺมชปฺโห ปฺจโม.

พีชชาตานี’ติ พีชวาสิโย.

กมฺมชปฺโห ฉฏฺโ.

ยกฺขกุณปปฺโห สตฺตโม.

อนาคเตสุปฺตฺติสิกฺขาปฺโห นวโม.

สูริยตปนปฺโห ทสโม.

ทสปฺหวนฺตสตฺตมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

ปุนเทว ลตาย พธิวา อทาสี’ติ อิทํชาตเก น ปากฏํ. รฺโ ปรมฺปราคตวจนํ คเหวา วุตฺตํ สิยา. อปิ จ โพธิสตฺโต อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต พธนา อมุฺจิวา อชฺฌุเปกฺขิโต ปุนเทว ลตาย พธิวา อทาสิ วิย สฺาย วุตฺตํ สิยา.

รูฬรูฬสฺส ผรุสาติผรุสสฺส ภีมภีมสฺส ชูชกสฺส พฺราหฺมณสฺส สวเณ วตฺตมาโน.

ทารเกทารกทฺวเย โพธิสตฺตสฺส อทสฺสนํ คมิเต สติ โส โพธิสตฺโต สตธา วา สหสฺสธา วา โสกวเสน.

หทยํ น เอลิ น ผเลสิ อิทํ สตฺตมํ ทุกฺกรโต ทุกฺกรตรํ อโหสีติ โยชนา.

เวสฺสนฺตรปุตฺตทารทานปฺโห ปโม.

ทุกฺกรการิปฺโห ทุติโย.

โลกิยํ ภนฺเต นาคเสน โลกุตฺตเรน วิฺาปิตนฺติ โลกิกํ อถชาตํ วิย…เป…ตยา โลกุตฺตเรน อถชาเตน วิฺาปิตํ.

ปาปพลปฺโห ตติโย.

เปตปาปุณนกปุฺปฺโห จตุโถ.

ทิพฺโพ ¶ อโถ’ติ ทิพฺพสทิโส จ เอกนฺตทิพฺโพ จ อโถ.

มิทฺธสมาปนฺโน’ติ ภวงฺควเสน นิทฺทํ อาปนฺโน.

กปิมิทฺธปเรโต’ติ กปินิทฺทาย สมนฺนาคโต.

โย กายสฺส โอนาโห’ติ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ พธนากาโร.

ปติโยนาโห’ติ กมฺมํ กาตุํ อสมถตาวเสน สมนฺตโต พธนากาโร.

โย มหาราช กปินิทฺทาปเรโต โวกิณฺณตา ชาครตี’ติ ยา กปินิทฺทาย ปิฬิตสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺทา โวกิณฺณกํ ชาครํ คติยา นิทฺทามิสฺสกชาครปวตฺตนํ.

สุปินปฺโห ปฺจโม.

อการณมรณปฺโห ฉฏฺโ.

ปรินิพฺพุตปาฏิหาริยปฺโห สตฺตโม.

อูนสตฺตวสฺสปฺโห อฏฺโม.

สุขทุกฺขมิสฺสนิพฺพานปโห นวโม.

สภาวโต นถิ’ติ กิฺจิ โอปมฺมนิทสฺสนมตฺตํ สภาวโต สรูปโต นถิ. คุณโต ปน อนุปลิตฺโต ทฺวิคุณโต กิฺจิ โอปมฺมนิทสฺสนมตฺตํ สกฺกา ตุยฺหํ อุปทสฺสยิตุํ ปกาเสตุํ.

ปทุมํ อุทกํ เนว อคทํ สาคโร ตถา

โภชนํ อากาส-มณิรตนวทนํ

สปฺปิมณฺโฑ คิริ วถู ทสูปมา

เอกทฺวิติจตฺตาริ ปฺจกทสกา ตีณิ.

ปุน ตีณิ ปุน ตีณิ ปฺจ คุณา ปณฺฑิเตหิ วิชานิยา

ตถ ปทุมสฺส อุทเก อนุปลิตฺตภาโว เอโก คุโณ นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺโ.

อุทกสฺส สีตลตา ปิปาสาวินยตา’ติ ทฺเว คุณา.

อคทสฺส ปฏิสรณตา โรคอนฺตกรณตา อมตตา’ติ ตโย คุณา.

สมุทฺทสฺส กุณปสุฺตา สวนฺตีหิ อปูรณตา มหนฺตภูตาวาสตา อปริมิตวิจิตฺตปุปฺผสํกุสุมิตตา’ติจตฺตาโร คุณา โภชนสฺส ¶ อายุธารณตา พลวฑฺฒนตา วณฺณชนนตา ทรถวูปสมนตา ชิคจฺฉาทุพฺพลฺยปฏิวิโนทนตา’ติ ปฺจคุณา. อากาสสฺส อชายนตา อชีรณตา อมียนตา อจวนตา อนุปฺปชฺชนตา ทุปฺปสหตา อโจรหรณตา อนิสฺสิตตา วิหคคมนตา นิราวรณตา อนนฺตตา’ติ ทส คุณา.

มณิรตนสฺส กามททตา หาสการณตา อุชฺโชตถกรณตา’ติ ตโย คุณา.

โลหิตจทนสฺส ทุลฺลภตา อสมคธตา สุชนปฺปสถตาติ ตโย คุณา.

สปฺปิมณฺฑสฺส วณฺณสมฺปนฺนตา คธสมฺปนฺนตา รสสมฺปนฺนตา’ติ ตโย คุณา.

คิริสิขรสฺส อจฺจุคฺคตตา อจลตา ทุรภิโรหตา พีชารูหณตา อนุนยปฏิฆวิปฺปมุตฺตตา’ตี ปฺจคุณา นพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา’ติ.

นิพฺพานานุปฺปวิฏฺคุณปฺโห ทสโม.

เอเถวากิรา’ติ เอถ เอว ตยา สิกฺขิเต นิพฺพาเน อากิราหี’ติ อภิกโรหิ วา อยเมว วา ปาโ.

อนีติโต’ติ อนีติภาวโต นิพฺพานํ ทฏฺพฺพํ. เสเสสุ’ปิ เอเสว นโย.

กุหียตี’ต วิมฺภยจิตฺโต โหติ.

นิพฺพานสจฺฉิกรณปฺโห ทฺวาทสโม.

ทฺวาทสปฺหวนฺตอฏฺมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

เมณฺฑกปฺเห อมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.

อนุมานปฺโห.

กมฺมมูลํ คเหวานา’ติ ปุพฺพพุทฺธานํสนฺติเก กตกุสลมูลํ คเหวา.

ตโต มุจฺจถ วิมุตฺติยา’ติ ตโต เตน อารมฺมณกิณเนน ทส สฺาภาวนานุโยเคน วิมุตฺติยา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจถ.

อนิวายนฺตี’ติ อปฺปฏิวาตา หุวา วายนฺติ.

สรณสีลนฺติ สรณคมนํ คเหวา คเหตพฺพํ ปฺจสีลํ.

ปฺจุทฺเทสปริยาปนฺนนฺติ ¶ นิทานุทฺเทส-ปราชิกุทฺเทส-สงฺฆาทิเสสุทฺเทส-อนิยตุทฺเทส สงฺขาตํ ปฺจุทฺเทสปริยาปนฺนํ.

ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ สตฺตวีสาธิกทฺวิสตปาติโมกฺขสํวรสีลํ.

อุปาทายุปาทาย วิมุตฺตานนฺติ ตณฺหาทิฏฺิสงฺขาโตปเย อุปาทายุปาทาย วิมุตฺตานํ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ

เคหชโน’ติ ทาสกมฺมกราทิโก เคเห ิตชโน.

ตถา พุทฺธํ โสกนุทํ…เป… อุมฺม ทิสฺวา สเทวเก’ติ เอถ ตถา เอว อุมฺมึ ทิสฺวา มหนฺตํ ธมฺมฺौมฺมึ าณจกฺขุนา ทิสฺวา พุทฺธํ โสกนุทํ อนุมาเนน อนุมานาเณน กาตพฺพํ าตพฺพํ. สเทวเกโลเก ยถา ธมฺโม อุมฺมิวิปฺผาโร ตถา สเทวเก โลเกพุทฺโธ อคฺโค ภวิสฺสตี’ติ อนุมาเนน าตพฺพนฺติ โยชนา.

มิคราชสฺสา’ติ จตุปฺปาทานํ มหนฺตภาเวน มิคราชสฺส หถิโน.

ปทนฺติ ธมฺมปทํ.

ธมฺมราเชน คชฺชิตนฺติ พุทฺธสีหนาทวจนํ ธมฺมราเชน กถิตํ.

อนุมาเนน าตพฺพํ พุทฺโธ จ มหนฺโต พุทฺธสีหนาโท จ มหนฺโต’ติ วิฺาตพฺพํ.

ลคฺคํ ทิสฺวา ภุสํ ปงฺกํ กลลทฺทํ คตํ มหินฺติ ลคฺคํ ลคฺคาปนสมถํ มหนฺตํ ปงฺกฺจ ทิสฺวา กลลทายกํ อุทกฺจ คตํ มหึ มหิยา คตํ ปวิฏฺํ ทิสฺวา ปณฺฑิตา มหาวาริกฺขโธ คโต ปวตฺโต’ติ อนุมาเนน ชานนฺติ.

ชนนฺติ สาธุชนสมุหํ.

รชปงฺกสโมหิตนฺติ ราคาทิรชสงฺขาตปงฺเกหิ อชฺโฌถฏํ ปริโยนทฺธํ.

วหิตํ ธมฺมนทฺธิยา’ติ ปริยตฺติปฏิปตฺติธมฺมนทฺธิยา วหิตํ.

วิสฺสฏฺํ ธมฺมสาคเร’ติ นิพฺพานสงฺขาเต มหาสมุทฺเท ธมฺมนทฺธิยา วิสฺสฏฺํ วิสฺสชฺชิตํ ปเวสิตํ.

ธมฺมามตคตํ ธมฺมามเต ปวตฺตํ สเทวกํ สพฺรหฺมกํ อึ มหึ มหิยา ิตํ อิมํ สาธุชนสมูหํ.

ทิสฺวา าณจกฺขุนา ปสฺสิวา.

ธมฺมกฺขโธ ¶ มหา’คโต’ติ สมฺมาสมฺพุทฺธจรณสงฺขาโต จตุราสีติยา ธมฺมกฺขธสหสฺสานํ เทสิตตฺตา มหาธมฺมกฺขโธอาคโต ปวตฺโต’ติ อนุมานาเณน าตพฺพนฺติ โยชนา.

อนุมานปฺโห เอกาทสโม. (ธุตงฺคกถา)

กตเมน เต ปริยาเยน อนุโยคํ เต ทมฺมิ’ติ อนุโยคํ วํ ปุจฺฉิ อหํ พฺยากริสฺสามิ. อนุโยควจนํ เต ตว กตเมน การเณน ทมฺมิ.

วเมเวตํ พฺรูหีติ ราชวจนํ ภนฺเต นาคเสน วเมว ปริยายํ พฺรูหิ.

เตนหี’ติ ตสฺมา ตว โสตุกามตาย สเตน วา…เป…โกฏิสตสหสฺเสน วา ปริยายํ เต กถยิสฺสามีติ โยชนา.

ยา กาจิ กถา’ติ สมฺพโธ

อิธา’ติ อิมสฺมึ ธุตงฺควรคุเณ,

อภิวุฏฺนฺติ วสฺโสทเกนอภิวุฏฺํ

สมฺปาทเก สตีติ ปฏิปาทเก ปุคฺคเล สติ.

มยฺหํ ปุฏฺโ’ติ อิมสฺมึ ธูตงฺควรคุเณ ปริพฺยตฺตตาย เฉกตาย ปากฏาย พุทฺธิยา ยุตฺตการณปริทีปนํ สโมสริสฺสตีติ.

วิชฏิตกิเลสชาลวถู’ติ ตํ กิเลน สมุหปฺจกฺขธวถุ.

ภินฺนภคฺคสงฺกุฏิตสฺฉนฺนคตินิวารโณ’ติ อรหตฺตมคฺคผเลน ภินฺนภคฺคสงฺกุฏิตสฺฉินฺนคตินิวารโณ.

อภินีตวาโส’ติ อภิปุฺกาเมหิ อภิปถิตวาโส อภินีตฺैริยาปถวาโส วา.

วิมุตฺติชฺฌายิตตฺโต’ติ อรหตฺตผลชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺโต อจลทฬฺหภีรุตฺตาณฏฺานํ อารมฺมณกรณวเสน อุปคโต.

ธูตงฺคปฺหกถาสงฺขาตโยคิกถา สมตฺตา.

จตุราสีติปฺหปฏิมณฺฑิตเมณฺฑกปฺหวณฺณนา สมตฺตา.

มิลิทปฺหเมณฺฑกปฺเหสุ สพฺเพ ปฺหา สมฺปิณฺฑิตา ปฺจสตฺตาธิกสตปฺหา โหนฺติ. องฺคคหณกถาย ปน นาธิกสตมาติกาสุ สตฺตสฏฺิมาติกา นิทฺเทสวเสนอวิสฺสชฺชิตา. เสสา’ รฺโ จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติอาทิกา เอกูนจตฺตาฬีส มาติกา นิทฺเทสวเสน อวิสฺสชฺชิตา ยถ โปถเกสุ ทิสฺสนฺติ ตโต คเหตพฺพา เยวา’ติ.

จตสฺโส ¶ ธมฺมเทสนาโย; ธมฺมาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา, ธมฺมาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา’ติ. ตาสุ ปุริมา ติสฺโส ธมฺมเทสนา อิธ คเถ ลพฺภนฺติ, จตุโถ น ลพฺภติ.

อปรา’ปิ จุทฺทสวิธา เทสนา? อถสทสฺสน-คุณปริทีปน-นิคฺคห-สมฺปหํสนจริยาโวทานนิทสฺสน -ปุจฺฉาวิสชฺชน-อนุสาสน-ปุคฺคลวิโสธนอชฺฌาสยปริปูรณปเวณิ สทสฺสน-ปรปฺปวาทมทฺทโนปนิสฺสยปจฺจยนิทสฺสนตุฏฺา-การสทสฺสนธมฺมสภา-วคุณาทิ-นิทสฺสนาการเทสนา’ติ.

ตถ

ปจฺจยาการเทสนา’ติ ปจฺจยาการสุตฺตนฺต-สติปฏฺาน-สมฺมปฺป-ธาน-อิทฺธิปาท-อิทฺริยพล-โพชฺฌงฺคาทิสุตฺตนฺตสมฺพธา.

(อถสทสฺสนา) ปจฺจยาการปจฺจยถปรมถํ เทเสนฺตี ปวตฺตา ธมฺมเทสนา อถสทสฺสนา นาม.

(คุณปริทีปนี). สุสีม-โคสาล-โคสิงฺคสมฺปสาทน-ปาสาทิก-ทสพล-โคตมก- มหาสีหนาทาทิสุตฺตนฺตสมฺพธ อตฺตคุณปรคุณ-สาสนคุณปริทีปนี คุณปริทีปนี นาม.

(นิคฺคหเทสนา) สกลวินยปิฏกํ อาทึ กวา ยา กาจิ กิเลสปาปปุคฺคลนิคฺคหเทสนา เอสา นิคฺคหเทสนา นาม.

(สมฺปหํสนา) ภยภีรุกานํ ปุคฺคลานํ ภยปฏิเสธนถาย อุปถมฺภชนน-มคฺคานิสํส-สีลโถมนาทิกา เทสนา สมฺปหํ-สนา นาม.

(จริยาโวทานนิทสฺสนา) สกลชาตกํ อจฺฉิยสุตฺตํ อาทึ กวา ทฺเวธาวิตกฺกโพธิราชกุมารสุตฺตาทิสมฺพธาเทสนา จริยาโวทานนิทสฺสนา นาม.

(ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา) อฏฺหิ ปริสาหิ ปุจฺฉิตานํ ปฺหานํ วิสฺสชฺชนาปฏิสํยุตฺตา สกลสคาถวคฺคมาทึ กวา วมฺมิกสุตฺต-ปรายณสุตฺตาทิกา เทสนา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา นาม.

(อนุสาสนา). อริยวํส-ปุฺาภิสท-ธุตงฺคานุสาสน-วตฺตานุสาสน-สมฺพธา เทสนา อนุสาสนา นาม.

(ปุคฺคลวิโสธนา) ภยสทสฺสนเทสนาปฏิสํยุตฺตา เทวทูตอคฺคิกฺขโธปมาทิสุตฺตสมฺพธาปุคฺคลานํ สีลวตฺตาทิวิโสธนถาย วุตฺตา ปุคฺคลวิโสธนา นาม.

(อชฺฌาสยปริปูรณา). ¶ ตวฏกนาฬก-ปฏิปทา-ธมฺมทายาทสุตฺตาทิกา ปุคฺคลานํ สมถวิปสฺสนาปริปูรณถาย กถิตา อชฺฌาสยปริปูรณา นาม.

(ปเวนิสทสฺสนกถา). พุทฺธวํส-มหาปทานสุตฺตาการา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อภินีหารมารพฺภ ปรินิพฺพานปริโยสานา ปเวนิสทสฺสนกถา นาม.

(ปรปฺปวาทมทฺทนา). จริยาปิฏกมาทึ กวา มหาสีหนาท-จูลฺลสีหนาท-ธานาภิฺาสํวณฺณนา-ปฏิพทฺธา เทสนา ปรปฺปวาทมทฺทนา นาม.

(อุปนิสฺสยปจฺจยนิทสฺสนา). ยถูปนิสฺสยา ทิสฺสมานา ทิสฺสมานกาเยน เทสนา อิติวุตฺตกมาทึ กตฺวา ธนิยสุตฺต-อรุณวติยสุตฺต-นทนปริยายสุตฺตาทิปฺปเภทาอุปนิสฺสาย– ปจฺจยนิทสฺสนา นาม.

(ตุฏฺาการสทสฺสนา). สกโลทาน-สมฺปสาทนิย-สงฺคีติสุตฺตาทิกา เทสนา ตุฏฺาการสทสฺสนา นาม.

(ธมฺมสภาวคุณนิทสฺสนา) ขธธาวายตนิทฺริยสจฺจปฏิจฺจ สมุปฺปาทมคฺคผลาทโย ธมฺมา วิภตฺตา ตํ ตถ สภาควิสภาคปริทีปิกา อภิธมฺมเทสนา จ ลกฺขณปริทีปิกา เย จฺเ ธมฺมา สลกฺขณธารณกา อตฺตโน สภาววเสน วุตฺตา เอสา ธมฺมสภาวคุณนิทสฺสนา นาม.

อิเมหิ จุทฺทสวิเธหิ โลกคฺคนายกา ธมฺมํ เทเสนฺติ เตสฺจ สาวกา’ติ.

เตสุ ปจฺฉาวิสชฺชนา เทสนา อิธ ปากฏา. เสสา ยถารหํ อิธ คเหตพฺพา เยวาติ.

(สาปตตฺติกถา). ทุวิธากถา อิมสฺมึ มิลิทปฺหปฺปกรเณโหนฺติ สาปตฺติกถา จ อนาปตตฺติกถา จ. ตถ ยํ เถเรน ภควโต วจนํ รฺโ สฺาปนถํ อาภตํ ตํสาปตฺติกถา นาม.

(อนาปตฺติกถา). ยา เถเรน สกปฏิภาเนน วุตฺตา สา อนาปตฺติกถา นาม.

วุตฺตฺเหตํ ปทโสธมฺมสิกฺขาปทสฺส อฏฺกถายํ-’

เมณฺฑกมิลิทปฺเหสุ เถรสฺส สกปฏิภาเนน อนาปตฺติ. ยมฺปนรฺโ สาปนถํ อาหรวา วุตฺตํ ตถ อาปตฺตี’ติ (ทฺเว ¶ กถา) ปุน ทฺเว กถา อิธ โหนฺติ สมฺมุติกถา จ ปรมถกถา จ.

(สมฺมุติกถา). ตถ สมฺมุติกถา นาม’ภนฺเต นาคเสน เวทคุ อุปลพฺภตี’ติอาทิกา.

ปรมถกถา นาม’โย อุปฺปชฺชติ โส เอว โส’ติอาทิกาเตนาห?

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,

สมฺมุตึ ปรมถฺจ ตติยํ นูปลพฺภตี’ติ.

ยมฺปุพฺเพ วุตฺตํ อนุมานกถา อุปมากถา’ติ, ตาสุ อุปมากถาย วิสุํ โกฏฺาสภาโว นถิ. มิลิทปฺหเมณฺฑกปฺหานํ อนฺตรนฺตรา ิตา โหติ. อนุมานกถา ปน วิสุํ โกฏฺาสภาเวน โหตีติ.

วิจเรถ อนุํ ปรเม ปรเม

สุชนสฺส สุขํ นยเน นยเน,

กฏุ โหติ ปธานรโต นรโต

อิธ โย ปน สารมเต รมเต.

ปกิณฺณกวจนวณฺณนา สมตฺตา.

ชาตกุทฺธรณํ.

ชาตกุทฺธรณํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. เมณฺฑกปฺหตติยวคฺเค ปฺจ ปฺจ ปฺหา.

‘‘อเจตนํ พฺราหฺมณ อสุณนฺตํ…เป… ปุจฺฉสิ ตํ กิสฺส เหตุ‘‘ติ อิทํจตุกฺกนิปาเต อาคตํปลาสชาตกํ สธาย วุตฺตํ. กตมํ ตํ ชาตกนฺติ?’

อเจตนํ พฺราหฺมณา’ติ อิทํ สถา ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโน อานทเถรํ อารพฺภ กเถสิ.

‘‘โส ปายสฺมา รุกฺขเทวตา ปนา อหเมวา’’ติ.

ปลาสชาตกํ สมตฺตํ.

‘‘อิติ ผทนรุกฺขา’ปิ ตา เทวตา…เป… ภารทฺวาช สุโณหิ เม’’ติ อาคตํ. อิทฺจ เตรสนิปาเตผทนชาตกํ สธาย วุตฺตํ. กตมํ ตํ ชาตกนฺติ?

‘‘กุาริหโถ ปุริโส’ติ อิทํ สถา โรหิณีนทีตีเร วิหรนฺโต าตกานํ กลหํ อารพฺภ กเถสิ วนสณฺเฑ เทวตา อห’’นฺติ.

ผทนชาตกํ ¶ ทุติยํ เตรสนิปาตํ.

เมณฺฑกปฺหจตุถวคฺเค เทวทตฺตโพธิสตฺตาธิกสมฺปฺเห พาวีสติชาตกานิ อาคตานี’ติ.

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ? เทวทตฺโตเอกนฺตกณฺโห เอกนฺตกณฺเหหิ ธมฺเมหิ สมนฺนคโต, โพธิสตฺโต เอกนฺตสุกฺเกหิ ธมฺเมหิ สมนฺนคโต’ติ. ปุน จ เทวทตฺโต ภเว ภเว ยเสน จ ปกฺเขน จ โพธิสตฺเตน สมสโม โหติ กทาจิ อธิกตโร วา ยทา เทวทตฺโต นคเร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ ปุโรหิตปุตฺโต อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต ฉวกจณฺฑาโล วิชฺชาธโร, วิชฺชํ ปริชปิวา อกาเล อมฺพผลานิ นิพฺพตฺเตสิ. เอถ ตาว โพธิสตฺโต เทวทตฺเตน ชาติยา นิหีโน ยสสา จ นิหีโน …เป… ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต ตาโป นาม ราชา อโหสิ ตทาโพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต ธมฺมปาโล นาม อโหสิ ตทา โส ราชา สกปุตฺตสฺส หถปาเท สีสฺจ ฉิทาเปสิ. ตถ ตาว เทวทตฺโตเยว อุตฺตโร อธิกตโร. อชฺเชตรหิ อุโภ’ปิ สกฺยกุเล ชายิสุ. โพธิสตฺโต พุทฺโธ อโหสิ สพฺพฺุ โลกนายโก. เทวทตฺโต อติเทวสฺส สาสเน ปพฺพชิวา อิทฺธึ นิพฺพตฺเตวา พุทฺธาลยํ อกาสิ. กินฺนุ โข ภนฺเต นาคเสน ยํ มยา ภณิตํ ตํ สพฺพํ ตถํ อุทาหุ วิตถนฺติ? ‘‘อยมฺปน มิลิทรฺา ยานิ พาวีสติชาตกานิ นิสฺสาย ปุจฺฉิโต โหติ ตานิ มยา อุทฺธริวา อิธ กเถตพฺพานิ.

ตถ จ,’ยทา จ เทวทตฺโต นคเร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ ปุโรหิตปุตฺโต อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต ฉวกจณฺฑาโล อโหสิ วิชฺชาธโร วิชฺชํ ปริชปิวา อกาเล อมฺพผลานิ นิพฺพตฺเตสิ. เอถ ตาว โพธิสตฺโต เทวทตฺตโต ชาติยา นิหีโน ยสสา จ นิหีโน. ‘‘อิทมฺปน วจนํ เชตวนาราเม วิหรนฺเตน สถารา เตรสนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ อมฺพชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. เทวทตฺโต หิ ‘‘อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ…เป… จณฺฑาลปุตฺโต อหเมวา’’ติ.

เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ อมฺพชาตกํ สธาย กถิตํ โหตีติ อิทํ รฺโ อาภตํ ปมํ ชาตกํ.

‘‘ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต ราชา อโหสิ มหีปติ สพฺพกามสมงฺคี ตทา โพธิสตฺโต ตสฺสูปโภโค อโหสิ หถินาโค สพฺพลกฺขณสมฺปนฺโน ตสฺส จารุคติวิลาสํ อสหมาโน ราชา วธํ อิจฺฉนฺโต หถาจริยํ เอวมโวว? ‘‘อสิกฺขิโต เต อาจริย หถินาโค ¶ ตสฺส อากาสคมนํ นาม การณํ โหตี’’ติ ตถป ตาจ โพธิสตฺโต เทวทตฺตโต ชาติยา นีหีโน, ลามโก ติรจฺฉานคโต’’ติ. อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภกถิตํ ทุมฺเมธชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ ธมฺมสภายํ ภิกฺขุ’อาวุโส เทวทตฺโต …เป… หถิ ปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺโ อิมํ ทุมฺเมธชาตกํ สธาย กถิตํ โหตีติ. ทุติยํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ. ปวเน นฏฺายิโก ตทา โพธิสตฺโต มหาปถวิ นาม มกฺกโฏ อโหสิ. เอถปิ ตาว ทิสฺสติ วิเสโส มนุสฺสสฺส จ ติรจฺฉานคตสฺส จ. เอถปิ ตาว โพธิสตฺโต เทวทตฺตโต ชาติยา นิหีโน’ติ อิมํ ปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ตึสนิปาเต เทวทตฺตสฺส สิลาปวิชฺฌนมารพฺภ กถิตํ มหากปิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ? ‘‘เตน หิ ธนุคฺคเห ปโยเชวา…เป… กปิราชา อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํมหากปิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ. ตติยํ ชาตกํ.

‘‘ปูน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส โหติ โสณุตฺตโร นาม เนสาโท พลวา พลวตโร นาคพโล ตทาโพธิสตฺโต ฉทฺทนฺโต นาม นาคราชา อโหสิ. ตทา ลุทฺทโก ตํ หถินาคํ ฆาเตสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโต อธิกตโร‘‘ติ อิทํ วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน มหาวิหาเร วิหารนฺเตน สถารา ตึสนิปาเต เอกํ ทหรภิกฺขุนึ อารพฺภ กถิตํ ฉทฺทนฺตชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ ตถ ภควตา วิถารโต เทสิตํ ฉทฺทนฺตชาตกํ ตํ มยา อิธ สงฺเขปโต อุทฺธริวา กเถตพฺพเมว. ‘‘สา กิร สาวถิยํ…เป… สา ปน ภิกฺขุณี ปจฺฉา วิปสฺสิวา อรหตฺตํ ปตฺตา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ฉทฺทนฺตชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. จตุถาชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ วนจรโก อนิเกตวาสี ตทา โพธิสตฺโต สกุโณ อโหสิ ติตฺติโร มนฺตชฺฌายี. ตทา โส วนจรโก ตํ สกุณํ ฆาเตสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโต ชาติยา อธิกตโร’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺเตน สถารา นวกนิปาเต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กถิตํ ททฺทรชาตกํ (ติตฺติรชาตกํ) สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตสฺมึ สมเย ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ…เป… ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมวา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ททฺทรชาตกํ สธาย กถิตํ โหตีติ. ปฺจมชาตกํ.

‘‘ปุน ¶ จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต กลาพุ นาม พาราณสิราชา อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต ตาปโส อโหสิ ขนฺติวาที. ตทา โส ราชา ตสฺสตาปสสฺส กุทฺโธ หถปาเท วํสกลีเร วิย เฉทาเปสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว อธิกตโร ชาติยา จ ยเสน จา’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชจวเน วิหรนฺเตน สถารา จตุกฺกนิปาเต เอกํ โกธนภิกฺขุํ อารพฺภ กถิตํ ขนฺติวาทิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘สถา ปน ตํ ภิกฺขุํ กสฺมาวํ…เป… ขนฺติวาทิตาปโสปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ขนฺติวาทิชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ. ปฏฺชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต อโหสิ วนจโร ตทาโพธิสตฺโต นทิโย นาม วานริโท อโหสิ. ตทาปิ โส วนจโร ตํ วานริทํ ฆาเตสิ สทฺธึ มาตรา กติฏฺภาติเกนปิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยวอธิกตโร ชาติยา‘‘ติ อิทํ ปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตนสถารา ทุกนิปาเต เทวทตฺตํ อารพฺภ กถิตํ จุลฺลนทิยชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอกทิวสฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสหายํ …เป… สุปณฺณราชา ปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ ปณฺฑรชาตกํ สธาย ปรโตโฆสวเสน โพธิสตฺโต ปณฺฑรโก นาม นาคราช อโหสี’’ติ กถิตํ โหติ ตถาหิ อิมสฺมึ ชาตเก โพธิสตฺโต สุปณฺณราชา เยวา’ติ. อฏฺมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิปวเน ชฏิลโก ตทา โพธิสตฺโต ตจฺฉโก นาม มหาสูกโร อโหสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว ชาติยา อธิกตโร’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา ปกิณฺณกนิปาเต ทฺเว มหลฺลเก เถเร อารพฺภ กถิตํ ตจฺฉกสูกรชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘มหาโกสโล ปน พิมฺพิสารสฺส ธิตรํ เทนฺโต…เป…รุกฺขเทวตา ปน อหเมวา’’ติ.

เอวเมตํ ¶ มิลิทรฺา อิมํ ตจฺฉกสูกรชาตกํ สธาย ปรโตโฆสวเสน โพธิสตฺโต มหาตจฺฉกสูกโร นาม อโหสิติ กถิตํ ตถา หิ อิมสฺมึ ชาตเก โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตาเยว อโหสีติ. นวมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทาเทวทตฺโต เจติเยสุ สุรปริจโร นาม ราชา อโหสิ อุปริ ปุริสมตฺเต คคเนเวหาสงฺคโม, ตทา โพธิสตฺโต กปิโล นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺตสฺส ปถวิปฺปเวสมารพฺภ กถิตํ เจติยชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตสฺมิฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสหายํ. เป-กปิล-พฺราหฺมโณ ปน อหเมวา’’ติ เอวฺเจตํ มิลิทรฺา อิทํเจติยชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ. ทสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ สาโม นาม, ตทา โพธิสตฺโต รูรุนาม มิคราชา อโหสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว ชาติยา อธิกตโร’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เตรสกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภกถิตํ รูรูมคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. โส กิร ภิกฺขูหิ’พหุปกาโร อาวุโส-เปรูรุมิโค ปน อหเมวา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํรูรุมิคชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ เอกาทสมํ ชาตกํ.

‘‘ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มนุสฺโส อโหสิ ลุทฺทโก ปวนจโร, ตทา โพธิสตฺโต หถินาโค อโหสิ โส ลุทฺทโก ตสฺส หถินาคสฺส สตฺตกฺขตฺตุํ ทนฺเต ฉิทิวา หริ ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว โยนิยา อธิกตโร’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ สีลวนาคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ธมฺมสภายฺหิ ภิกฺขู’อาวุโส เทวทตฺโต…เป… สีลวนาคราชา ปน อหเมวาติ.

เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ สีลวนาคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ ทฺวาทสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สิคาโล อโหสิ ขตฺติยธมฺโม, โส ยาวตา ชมฺพุทีเป ปเทสราชาโน เต สพฺเพ อนุยุตฺเต อกาสิ, ตทา โพธิสตฺโต วิธุโร นาม ปณฺฑิโต อโหสิ ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว ยเสน อธิกตโร’ติ อิทมฺปน วจนํ ¶ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ทุกนิปาเต เทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ สพฺพทาชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ ปสาเทวา…เป… ปุโรหิโต ปน อหเมวา’’ติ.

เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ สพฺพทาิก ชาตกํ สธาย วุตฺตํ ปรโตโฆสวเสน ‘‘โส ยาวตา ชมฺพุทีเป ปเทสราชาโน, เต สพฺเพ อนุยุตฺเต อกาสี’’ติ วุตฺตํ ตทา หิ โสน สพฺเพ ราชาโน อนุยุตฺเต อกาสี’ติ. เตรสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สถินาโค หุวา ลฏุกิกาย สกุณิกาย ปุตฺตเกฆาเตสิ, ตทา โพธิสตฺโต’ปิ หถินาโค อโหสิ ยุถปติ ตถ ตาว อุโภ’ปิ สมสมา อเหสุนฺติ’ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ปฺจกนิปาเต เทวทตฺตมารรพฺภ กถิตํ ลฏุกิกชาตกํ สธายวุตฺตํ โหตี’ติ จุทฺทสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ‘‘ยทา เทวทตฺโต ยกฺโข อโหสิ อธมฺโม นาม, ตทา โพธิสตฺโตปิ ยกฺโข อโหสิ ธมฺโม นาม. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุนฺติ‘‘อิทํ ปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกาทสกนิปาเต เทวทตฺตสฺส ปถวิปฺปเวสมารพฺภ กถิตํ ธมฺมเทวปุตฺต ชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตทา ภิกฺขุ ธมฺมิสภายํ ธมฺมเทวปุตฺโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรฺโ อิมํ ธมฺมเทวปุตฺตชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตีติ ปณฺณรสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต นาวิโก อโหสิ, ปฺจนฺนํ กุลสตานํ อิสฺสโร, ตทา โพธิสตฺโตปิ นาวิโก อโหสิ ปฺจนฺนํ กุลสตานํ อิสฺสโร ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา’จ อเหสุนฺติ‘‘อิทมฺปน มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา ทฺวาทสกนิปาเต เทวทตฺตสฺส ปฺจกุลสตานิ คเหวา นิรเย ปวิฏฺภาวมารพฺภ กถิตํ สมุทฺทวาณิชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘โส หิ อคฺคสาวเกสุ ปริสํ คเหวา โสปณฺฑิตวฑฒกี นาม อหเมวา’’ติ. เอวเมตํ มิลิทรรา อิมํ สมุทฺทวาณิชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. โสฬสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สถวาโห อโหสิ ปฺจนฺนํ สกฏสตานํ อิสฺสโร, ตทา โพธิสตฺโตปิ สถวาโห อโหสิ ปฺจนฺนํ สกฏสตานํ อิสฺสโร. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุ’’นฺติ ¶ อิทมฺปนวจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต อนาถปิณฺฑิกสฺสสหายเก ติถยสาวเก อารพฺภ กถิตํ อปณฺณก ชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. สตฺตรสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สาโข นาม มิคราชา อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโตปิ นิคฺโรโธ นาม มิคราชา อโหสิ. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุนฺติ ‘‘อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เชตวเน วิหรนฺเตน สถารา เอกกนิปาเต กุมารกสฺสปมาตรํ ภิกฺขุณึ อารพฺภ กถิตํ นิคฺโรธมิคชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ สา กิร ราชคหนคเร มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ธีตา อโหสิ นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมวา’’ติ เอว เมตํ มิลิทรฺา อิมํ นิคฺโรธมิคราชชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. อฏฺารสมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต สาโข นาม เสนาปติ อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต นิคฺโรโธ นาม ราชา อโหสิ. ตถปิ ตาว อุโภปิ สมสมา อเหสุนฺติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ทสกนิปาเต เทวทตฺตามารพฺภ กถิตํ นิคฺโรธชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอกทิวสฺหิ ภิกฺขู นิคฺโรธชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหตี’ติ. เอกุนวิสติมํ ชาตกํ.

ปุน จ ปรํ สทา เทวทตฺโต ขณฺฑหาโล นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต จโท นาม ราชกุมาโร อโหสิ. ตถาปิ ตาว อเนน ขณฺฑหาโล อธิกตโร’ติ ‘‘อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺเตน สถารา ทสชาตเกเทวทตฺตมารพฺภ กถิตํ จทกุมารชาตกํ สธาย วุตฺตํ ตํ สงฺเขปโน ทสฺสยิสฺสาม. ‘‘ตสฺส วถุ สงฺฆเภทกฺขธเก อาคตเมว จทกุมาโร ปน อหโมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ วทกุมารชาตกํ สธาย วุตฺตนฺติ วีสติมชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต พฺรหฺมทตฺโต นาม ราช อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต มหาปทุโม นาม กุมาโร อโหสิ, ตทา โสราชา สกปุตฺตํ โจรปฺปปาเต ขิปาเปสิ. ยโต กุโตจิ ปิตา ปุตฺตานํ อธิกตโร อโหสิ วิสิฏฺโ, ตถปิ ตาว เทวทตฺโตเยว อธิกตโร’ติ อิทมฺปน เอวนํ มิลิทรฺา เชตวเน ¶ วิหรนฺเตน สถารา ทฺวาทสกนิปาเต จิฺจํ มาณวิกมารพฺภ กถิตํ มหาปทุมชาตกํ สธาย วุตฺตํ. ‘‘ปมโพธิยฺหิ ทสพลสฺส อหํ ตทา ราชปุตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตกนฺติ, เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ มหาปทุมชาตกํ สธาย ปุตฺตนฺติ เอกวีสติมชาตกํ.

ปุน จ ปรํ ยทา เทวทตฺโต มหาปตาโป นาม ราชา อโหสิ, ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต ธมฺมปาโล นาม กุมาโร อโหสิ, ตทา โส ราชา สกปุตฺตสฺส หถปาเท สีสฺจ เฉทาเปสิ. ตถปิ ตาว เทวทตฺโต เยจ อุตฺตโร อธิกตโร’’ติ อิทมฺปน วจนํ มิลิทรฺา เวฬุวเน วิหรนฺเตน สถารา ปฺจกนิปาเต เทวทตฺตสฺสวธปริสกฺกนมารพฺภ กถิตํ จุลฺลธมฺมปาลชาตกํ สธาย วุตฺตํ โหติ. ‘‘อเถกทิวสํ ภิกฺขุ ธมฺมสภายํ กถํ ธมฺมปาลกุมาโร ปน อหเมวา’’ติ เอวเมตํ มิลิทรฺา อิมํ จุลฺลธมฺมปาลชาตกํ สธาย วุตฺตนฺติ พาวีสติม ชาตกํ สมตฺตํ.

อมฺพชาตก-ทุมฺเมธชาตกานิ มหากปิ-

ฉทฺทนฺต-ททฺทรฺจาปิ ขนฺติวาทิกชาตกํ

จุลฺลนทิย-ปณฺฑรก-ตจฺฉสุกรชาตกํ

เจติยชาตกฺจาปิ รูรุมิคิทชาตกํ

สีลวํ สพฺพทาฺจ ลฏุกิกฺจ อปณฺณกํ

นิคฺโรธมิค-นิคฺโรธ-จทกุมารชาตกํ

มหาปทุมกุมาร-ธมฺมปาลกชาตกํ

อิติ เอตานิ พาวีส ชาตกานิ ยถากฺกมํ

มิลิโท นามุปทาย นาคเสนสฺส อพฺรวีติ.

เอวฺจ โส ราชา อิมานิ ชาตกานิ สธาย กเถวา ปุนปิ เอวมาห? ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อชฺเชกรหิ อุโภปิ สกฺยกุเลสุ ชายึสุ. โพธิสตฺโตปิ พุทฺโธ อโหสิ. สพฺพฺุ โลกนายโก, เทวทตฺโต ตสฺส เทวาติเทวสฺส สาสเน ปพฺพชิวา พุทฺธาลยํ อกาสิ. กินฺนุโข ภนฺเต นาคเสน, ยํ มยา ภณิตํ ตํ สพฺพมฺปิ ตถํ อุทาหุ วิตถนฺติ.’’

ชาตกุทฺธรณํ สมตฺตํ.

คาถาสรูปํ ¶

คาถาสรูปมฺปน เอวํ เวทิตพฺพํ?

มิลิโท นาม โส ราชา สาคลายมฺปุรุตฺตเม

อุปคฺฉิ นาคเสนํ คงฺคา’ว ยถสาครํ.

อาสชฺช ราชา จิตฺรกถี อุกฺกาธารํ ตโมนุทํ อปุจฺฉิ นิปุเณ ปฺเห านาานคเต ปุถู,

ปุจฺฉา วิสชฺชนา เจว คมฺภิรถูปนิสฺสิตา

หทยงฺคมา กณฺณสุขา อพฺภุตา โลมหํสนา

อภิธมฺมวินโยคาฬฺหา สุตฺตชาลสมถิตา

นาคเสนกถา จิตฺรา โอปมฺเมหิ นเยหิ จ

ตถ าณมฺปณิธาย หาสยิวาน มานสํ

สุโณถ นิปุเณ ปฺเห กงฺขาฏฺานวิทาฬเน’ติ

เตนาหุ?-

พหุสฺสุโต จิตฺรกถี นิปุโณ จ วิสารโท,

สามยิโก จ กุสโล ปฏิภาเน จ โกวิโท;

เตปิ เตปิฏกา ภิกฺขู ปฺจเนกายิกาปิ จ,

จตุเนกายิกา เจว นาคเสนํ ปุรกฺขรุํ;

คมฺภีรปฺโ เมธาวี มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท,

อุตฺตมถมนุปฺปตฺโต นาคเสโน วิสารโท;

เตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต นิปุเณหิ สจฺจวาทิภี,

จรนฺโต คามนิคมํ สาคลํ อุปสงฺกมี;

สงฺเขยฺยปริเวณสฺมึ นาคเสโน ตทา วสี,

กเถติ โส มนุสฺเสหิ ปพฺพเต เกสรี ยถา’ติ;

จรเณน เจว สมฺปนฺนํ สุทนฺตํ อุตฺตเม ทเม,

ทิสฺวา ราชา นาคเสนํ อิทํ วจนมพฺรวิ;

กถิกา มยา พหู ทิฏฺา สากจฺฉา โอสฏา พหู,

น ตาทิสํ ภยํ อาสิ อชฺชตาโส ยถา มม;

นิสฺสํสยํ ปราชโย มม อชฺช ภวิสฺสติ,

ชโย’ว นาคเสนสฺส ยถา จิตฺตํ น สณฺิตนฺติ;

พาหิรคาถา ¶

ยถา หิ องฺคสมฺภารา โหติ สทฺโท รโถ อิติ,

เอวํ ขเธสุ สนฺเตสุ โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ;

สีเล ปติฏฺาย นโร สปเา จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยํ,

อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ;

อยมฺปติฏฺา ธรณีว ปาณินํ อิทฺจ มูลํ กุสลาภิวุทฺธิยา,

มุขฺจิทํ สพฺพชินานุสาสเน โย สูลกฺขโธ วรปาติโมกฺขิโย’ติ;

สทฺธาย ตรตี โอฆํ อปฺปมาเทน อณฺณวํ,

วีริเยน ทุกฺขํ อจฺเจติ ปฺาย ปริสุชฺฌติ;

นาภินทามิ มรณํ นาภินทามิ ชีวิตํ,

กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ นิพฺพิสํ ภตโก ยถา;

นาภินทามิ มรณํ นาภินทามิ ชีวิตํ,

กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ สมฺปชาโน ปติสฺสโต;

ปฏิคจฺเจว ตํ กยิรา ยํ ชฺา หิตมตฺตโน,

น สากาฏิกจินฺตาย มนฺตา ธีโร ปรกฺกเม;

ยถา สากฏิโก นาม สมํ หิวา มหาปถํ,

วิสมํ มคฺคมารุยฺห อกฺขภินฺโน’ว ธายติ;

เอวํ ธมฺมา อปกฺกมฺม อธมฺมมนุวตฺติย,

มโท มจฺจุมุขมฺปตฺโต อกฺขจฺฉินฺโน’ว โสจติ;

อลฺลวมฺมปฏิจฺฉนฺโน นวทฺวาโร มหาวโณ,

สมนฺตโต ปคฺฆรติ อสุจิ ปูติคธิโย’ติ;

มิลิทปฺเห ิตา พาวีสติ คาถา สมตฺตา.

ภสฺสปฺปเวที เวตณฺฑี อติพุทฺธิวิจกฺขโณ,

มิลิโท าณเภทาย นาคเสนมุปาคมี;

วสนฺโต ตสฺส ฉายาย ปริปุจฺฉนฺโต ปุนปฺปุนํ,

ปภินฺนพุทฺธิ หุวาน โส’ปิ อาสิ ติเปฏโก;

นวงฺคํ อนุมชฺชนฺโต รตฺติภาเค รโหคโต,

อทฺทกฺขิ เมณฺฑเก ปฺเห ทุนฺนิเวเ สนิคฺคเห;

ปริยายภาสิตํ อถิ อถิ สธาย ภาสิตํ,

สภาวภาสิตํ อถิ ธมฺมราชสฺส สาสเน;

เตสํ ¶ อถมวิฺาย เมณฺฑเก ชินภาสิเต,

อนาคตมฺหิ อทฺธาเนวิคฺคโห ตถ เหสฺสติ;

หท กถิมฺปสาเทตฺวา เฉชฺชาเปสฺสามิ เมณฺฑเก,

ตสฺส นิทฺทิฏฺมคฺเคน นิทฺทิสิสฺสนฺตฺยนาคเต;

วิสมํ สภยํ อติวาโต ปฏิจฺฉนฺนํ เทวนิสฺสิตํ,

ปโถ จ สงฺกโม ติถํ อฏฺเเต ปริวชฺชิยา;

รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ มานี ลุทฺโธ ตถา’ลโส,

เอกจินฺตี จ พาโล จ เอเต อถวินาสกา;

รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ ภีรุ อามิสจกฺขุโก,

อิถิ โสณฺโฑ ปณฺฑโก จ นวโม ภวติ ทารโก;

นเวเต ปุคฺคลา โลเก อิตฺตรา จลิตา จลา,

เอเตหิ มนฺติตํ คุยฺหํ ขิปฺปํ ภวติ ปากฏํ;

วเสน ยสปุจฺฉาหิ ติถวาเสน โยนิโส,

สากจฺฉา สฺเนหสํเสวา ปติรูปวเสน จ

เอตานิ อฏฺ านานิ พุทฺธิวิสทการกา,

เยสํ เอตานิ สมฺโหนฺติ เตสํ พุทฺธิ ปภิชฺชติ;

ปูชียนฺตา อสมสมา สเทวมานุเสหิ เต,

น สาทิยนฺติ สกฺการํ พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา’ติ

อยํ คาถา สาริปุตฺตเถเรน วุตฺตา.

อิเมหิ อฏฺิหิ ตมคฺคปุคฺคลํ

เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถึ,

สมนฺตจกฺขุํ สตปุฺลกฺขณํ

ปาเณหิ พุทฺธํ สรณํ คโต’สฺมิ;

ชาลึกณฺหาชินํ ธีตํ มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ,

จชมาโน นจินฺเตสึ โพธิยาเยว การณา; (ชาตกคาถา)

น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ

น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส,

น วิชฺชติ โส ชคติปฺปเทโส

ยถฏฺิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ;

กาเยน ¶ สํวโร สาธุ สาธุวาจาย สํวโร,

มนสา สํวโร สาธุ สาธุ สพฺพถสํวโร;

อเจตนํ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตํ

ชานํ อชานนฺตมิมํ ปลาสํ,

อารทฺธวีริโย ธุวมปฺปมตฺโต

สุขเสยฺยํ ปุจฺฉสิ กิสฺส เหตุ’ติ; (ชาตกคาถา)

อิติ ผทน รุกฺโข’ปิ ตาวเท อชฺฌภาสถ,

มยฺหมฺปิ วจนํ อถิ ภาชทฺวาช สุโณหิ เม’ติ; (ชาตกคาถา)

จุทสฺส ภตฺตํ ภุฺชิวา กมฺมารสฺสา’ติ เม สุตํ,

อาพาธํ สมฺผุสี ธีโร ปพาฬฺหํ มารณนฺติกตฺติ

สถวาโต ภยํ ชาตํ นิเกตา ชายตี รโช,

อนิเกตมสถวํ เอตํ เว มุนิทสฺสนนฺติ; (ชินภาสิตา มินิเทน วุตฺตา)

สสมุทฺทปริยายํ มหึ สาครกุณฺฑลํ,

น อิจฺเฉ สห นิทาย เอวํ สยฺห วิชานหีติ; (ชาตกคาถา โลมกสฺสเปน วุตฺตา)

วธิสฺสเมตนฺติ ปรามสนฺโต

กาสาวมทฺทกฺขิ ธชํ อิสีนํ,

ทุกฺเขน ผุฏฺสฺสุทปาทิ สฺา

อรหทฺธโช สพฺภิ อวชฺฌรูโป’ติ; (ชาตกคาถา ฉทฺทนฺตนาคราเชน วุตฺตา)

คาถาภิคีตมฺเม อโภชเนยฺยํ

สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโม,

คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา

ธมฺเม สติ พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา; (สุตฺตานิปาตคาถา ชินภาสิตา)

น เม อาจริโย อถ สทิโส เม น วิชฺชติ,

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ นถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติ; (ขธกคาถา ชินภาสิตา)

วิปุโล ¶ ราชคหิกานํ คิริเสฏฺโ ปวุจฺจติ,

เสโต หิมวตํ เสฏฺโ อาทิจฺโจ อฆคามินํ;

สมุทฺโท’ทธินํ เสฏฺโ นกฺขตฺตานฺจ จทิมา,

สเทวกสฺส โลกสฺส พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจตีติ;

(ทฺเว คาถา มาณวกเทวปุตฺเตน วุตฺตา นาคเสนเถเรน วุตฺตา)

เอโก มโนปสาโท สรณคมนํ อฺชลิปฺปณาโม วา,

อุสฺสหเต ตารยิตุํ มารพลนิสูทเน พุทฺเธ’ติ; (อยํ คาถา สาริปุตฺตเถเรนาภตา)

อารหถ นิกฺขมถ ยุชฺชถ พุทฺธสาสเน,

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ นฬาคารํ’ว กุฺชโร’ติ; (ชินภาสิตา มิลิเทน วุตฺตา)

โย สีล วา ทุสฺสีเลสุ ททาติ ทานํ

ธมฺเมน ลทฺธํ สุปสนฺน จิตฺโต,

อภิสทฺทหํ กมฺมผลํ อุลารํ

ตํ เว ทานํ ทายกโต วิสุชฺฌตี’ติ; (อยํ นาคเสเนน อาภตา)

น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา มทฺที เทวี น อปฺปิยา,

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ ตสฺมา ปิเย อทาสหนฺติ;

สหสฺสคฺฆฺหิ มํ ตาโต พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา,

อโถ กณฺหาชินํ กฺํ หถินฺจ สเตน จา’ติ;

ชิคจฺฉาย ปิปาสาย อหินา ทฏฺโ วิเสน จ,

อคฺคิ อุทก สตฺตีหิ อกาเล ตถ มิยฺยติ;

อนุมานปฺเห วุจฺจมานา อิมา คาถา สลฺลกฺเขตพฺพา?

พหุ ชเน ตารยิวา นิพฺพุโต อุปธิกฺขเย,

อนุมาเนนาตพฺพํ’อถิ โส ทีปทุตฺตโม’ติ;

กมฺมมูลํ คเหตฺวาน อาปณํ อุปคจฺฉถ,

อารมฺมณํ กิณิวาน ตโต มุจฺจถ มุตฺติยาติ;

น ปุปฺผคโธ ปฏิวาตเมติ น จทนํ ตครมลฺลิกา วา,

สตฺจ คโธ ปฏิวาตเมติ สพฺพา ทิสาสปฺปุริโส ปวาติ;

จทนํ ¶ ตครํ วาปิ อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี,

เอเตสํ คธชาตานํ สีลคโธ อนุตฺตโร;

อปฺปมตฺโต อย คโธ ยวายํ นครจทนี,

โย จ สีลวตํ คโธ วาต เทเวสุ อุตฺตโม’ติ;

กมฺมมูลํ ชนา ทวา คณฺหนฺติ อมตํ ผลํ,

เตน เต สุขิตา โหนฺติ เย กีตา อมตํ ผลนฺติ;

เย เกจิ โลเก อคทา วิสานํ ปฏิพาหกา,

ธมฺมาคทสมํ นถิ เอตํ ปิวถ ภิกฺขโว’ติ;

เย เกจิ โอสธา โลเก วิชฺชนฺติ วิวิธา พหู,

ธมฺโมสธ สมํ นถิ เอตํ ปิวถ ภิกฺขโว’ติ;

ธมฺโมสธํ ปิวิวาน อชรามรณา สิยุํ,

ภาวยิวา จ ปสฺสิวา นิพฺพุตา อุปธิกฺขเย’ติ;

พฺยาธิตํ ชนตํ ทิสฺวา อมตาปณํ ปสารยี,

กมฺเมน ตํ กิณิวาน อมตมาเทถ ภิกฺขโว’ติ;

เอวรูปานิ สีลานิสนฺติ พุทฺธสฺส อาปเณ,

กมฺเมน ตํ กิณิวาน รตนํ โว ปิลธถา’ติ;

สมาธิรตนมาลสฺส กุวิตกฺกา น ชายเร,

น จ วิกฺขิปฺปเต จิตฺตํ เอตํ ตุมฺเห ปิลธถา’ติ;

ปฺารตนมาลสฺส น จิรํ วตฺตเต ภโว,

ขิปฺปํ ผสฺเสติ อมตํ น จ โส โรจเต ภเว’ติ;

มณิมาลาธรํ เคหชโน สามึ อุทิกฺขติ,

วิมุตฺติรตนมาลนฺตุ อุทิกฺขนฺติ สเทวกา’ติ;

เยน าเณน พุชฺฌนฺติ อริยา กตกิจฺจตํ,

ตํ าณรตนํ ลทฺธุํ วายเมถ ชิโนรสา’ติ;

ปฏิสมฺภิทา กิณิวานาเณน ผสฺสเยยฺย โย,

อสมฺภีโต อนุพฺพิคฺโค อติโรจติ สเทวเก’ติ;

โพชฺฌงฺครตนมาลสฺส อุทิกฺขนฺติ สเทวกา,

กมฺเมน ตํ กิณิวาน รตนํ โว ปิลธถา’ติ;

อายุ ¶ อาโรคตา วณฺณํ สคฺคํ อุจฺจากุลีนตา,

อสงฺขตฺจ อมตํ อถิ สพฺพาปเณ ชิเน;

อปฺเปน พหุเกนาปิ กมฺมมูเลน คยฺหติ,

กิณิวา สทฺธามูเลน สมิทฺธา โหถ ภิกฺขโว;

ภวตีห-

วีตราคา วีตโทสา วีตโมหา อนาสวา,

วีตตณฺหา อนาทานา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

อารฺกา ธูตธรา ธายิโน ลูขจีวรา,

วิเวกาภิรตา ธีรา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต’ติ;

เนสชฺชิกา สถติกา อโถ’ปิ านวงฺกมา,

ปํสุกูลธรา สพฺเพ ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

ติจีวรธรา สพฺเพ จมฺมขณฺฑจตุถกา,

รตา เอกาสเน วิฺุ ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา อปฺปาหารา อโลลุปา,

ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

ธายี ธานรตา ธีรา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา,

อากิฺจฺํ ปถยานา ธมฺมนคเร วสนฺตี เต;

ปฏิปนฺนา ผลฏฺา จ เสกฺขา ผลสมงฺคิโน,

อาสึสกา อุตฺตมถํ ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

โสตาปนฺนา จ วิมลา สกทาคามิโน จ เย,

อนาคามี จ อรหนฺโต ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

สติปฏฺานกุสลา โพชฺฌงฺคภาวนารตา,

วิปสฺสกา ธมฺมธรา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

อิทฺธิปาเทสุ กุสลา สมาธิภาวนารตา,

สมฺมปฺปธานมนุยุตฺตา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

อภิฺาปารมิปฺปตฺตา เปตฺติเก โคจเร รตา,

อนฺตฬิกฺขมฺหิ จรณา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

โอกฺขิตฺตจกฺขุ มิตภาณี คุตฺตทฺวารา สุสํวุตา,

สุทนฺตา อุตฺตเม ทเม ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

เตวิชฺชา ¶ ชฬภิฺา จ อิทฺธิยา ปารมึ คตา,

ปาย ปารมิปฺปตฺตา ธมฺมนคเร วสนฺติ เต;

ยถาปิ นครํ ทิสฺวา สุวิภตฺตํ มโนรมํ,

อนุมาเนน ชานนฺติ วฑฺฒกิสฺส มหตฺตนํ;

ตเถว โลกนาถสฺส ทิสฺวา ธมฺมปุรํ วรํ,

อนุมาเนน ชานนฺติ อถิ โส ภควา อิติ;

อนุมาเนนชานนฺติ อูมึ ทิสฺวาน สาคเร,

ยถา’ยํ ทิสฺสเต อูมี มหนฺโต โส ภวิสฺสติ;

ตถา พุทฺธํ โสกนุทํ สพฺพถมปราชิตํ,

ตณฺหกฺขยมนุปฺปตฺตมฺภวสํสารโมจนํ;

อนุมาเนน าตพฺพํ อูมึ ทิสฺวา สเทวเก,

ยถา ธมฺมุมิวิปฺผโร อคฺโค พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

อนุมาเนน ชานนฺติ ทิสฺวา อจฺจุคฺคตํ คิรึ,

ยถา อจฺจุคฺคโต เอส หิมวา โส ภวิสฺสติ;

ตถา ทิสฺวาธมฺมคิรึ สีตีภุตํ นิรูปธึ,

อจฺจุคฺคตํ ภควโต อจลํ สุปฺปติฏฺิตํ;

อนุมาเนน าตพฺพํ ทิสฺวาน ธมฺมปพฺพตํ,

ตถา หิ โส มหาวีโร อคฺโค พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

ยถาปิ คชราชสฺส ปทํ ทิสฺวาน มานุสา,

อนุมาเนนชานนฺติ มหา เอส คโช อิติ;

ตเถว พุทฺธนาคสฺส ปทํ ทิสฺวา วิภาวิโน,

อนุมาเนน ชานนฺติ อุฬาโร โส ภวิสฺสติ;

อนุมาเนนชานนฺติ ภีเต ทิสฺวาน กุมฺมิเค,

มิคราชสฺส สทฺเทนภีตา’เม กุมฺมิคา อิติ;

ตเถว ติถิเย ทิสฺวา วิถทฺเธ ภีตมานเส,

อนุมาเนน าตพฺพํ ธมฺมราเชน คชฺชิตํ;

นิพฺพุตํ ปถวึ ทิสฺวา หริตปตฺตํ มโหทกํ,

อนมาเนน ชานนฺติ มหาเมเฆน นิพฺพุตํ;

ตเถวิมํ ¶ ชนํ ทิสฺวา อาโมทิตปโมทิตํ,

อนุมาเนน าตพฺพํ ธมฺมราเชน ตปฺปิตํ;

ลคฺคํ ทิสฺวา ภิสํ ปงฺกํ กลลทฺทคตํ มหึ,

อนุมาเนน ชานนฺติ วาริกฺขโธ มหา คโต;

ตเถวิมํ ชนํ ทิสฺวา รโชปกฺขสมาหิตํ,

วหิตํ ธมฺมนทิยา วิสฺสฏฺํ ธมฺมสาคเร;

ธมฺมามตคตํ ทิสฺวา สเทวกมิมํ มหึ,

อนุมาเนน าตพฺพํ ธมฺมกฺขโธ มหา คโต;

อนุมาเนน ชานนฺติ ฆายิวา คธมุตฺตมํ,

ยถา’ยํ วายตี คโธ เหสฺสนฺติ ปุปฺผิตา ทุมา;

ตเถวายํ สีลคโธ ปวายติ สเทวเก,

อนุมาเนน าตพฺพํ อถิ พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติ;

อนุมานปฺหํ.

ปสฺสตารฺเก ภิกฺขู อชฺโฌคาฬฺเห ธุเต คุเณ,

ปุน ปสฺสติ คิหิ ราชา อนาคามิผเล ิเต;

อุโภ’ปิ เต วิโลเกวา อุปฺปชฺชิ สํสโย มหา,

พุชฺเฌยฺย เจ คิหิธมฺเม ธุตงฺคํ นิปฺผลํ สิยา;

ปรวาทิวาทมถนํ นิปุณํ ปิฏกตฺตเย,

หท ปุจฺเฉ กถิเสฏฺํ โส เม กงฺขํ วิโนสฺสตี’ติ

เมณฺฑกปฺเห ิตา ทฺวาสีติ คาถา สมตฺตา.

มิลิทปฺปกรเณ สพฺพา คาถา สมฺปิณฺฑิตา จตุราธิกสตคาถา โหนฺติ.

มิลิทปฺปกรเณ สพฺพคาถาสรูปคหณํ สมตฺตํ.

สํขฺยาสรูปํ

สงฺขฺยาสรูปํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. เอก-ทฺวิ-ติ-จตุ-ปฺจ-ฉ-สตฺต-อฏฺ-นว-ทส-เอกาทส-ทฺวาทส- เตรส-จุทฺทส-โสฬส-สตฺตรส-อฏฺารส-เอกูนวีสติ-ปฺจวีสติ-อฏฺวีสติ-ตึสา -ฉสฏฺิ-ทิยฑฺฒสตนฺติ ปฺจวีสติวิธา สงฺขฺยา. ตถ ¶ พุทฺโธ เอโก, ปถวิ เอกา, สมุทฺโท เอโก, สิเนรุ เอโก, เทวโลโก เอโก, พฺรหฺมโลโก เอโก’ติ ฉ เอกกา มิลิทปฺปกรเณ อาคตา.

ทฺเว อถวเส สมฺปสฺสมานา ภควตา วิหารทานํ อนุฺาตํ? วิหารทานํ นาม สพฺพพุทฺเธหิ วณฺณิตํ อนุมตํ โถมิตํ ปสถํ วิหารทานํ ทวา เทวมนุสฺสา ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุจฺจิสฺสนฺติ. วิหาเร สติ ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย วา กโตกาสา ทสฺสนกามานํ สุลภทสฺสนํ ภวิสฺสนฺตี’ติ.

ทฺเว อถวเส ปฏิจฺจ สพฺพพุทฺธา อตฺตนา นิมฺมิตํ จตุปจฺจยํ น ปริภุฺชนฺติ? อคฺคทกฺขิเณยฺโย สถา’ติ พหู เทวมนุสฺสา จตุปจฺจยํ ทตฺวา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺติ. พุทฺธา ปฏิหาริยํ กวา ชีวิตวุตฺตึ ปริเยสนฺตี’ติ ปรูปวาทโลปนถฺจาติ.

ทฺเว อกมฺมชา อเหตุชา อนุตุชา? อากาโส นิพฺพานฺจา’ติ

ทฺเว อถวเส สมฺปสฺสมาเนน เวสฺสนฺตเรน รฺา ทฺเว ปุตฺตา ทินฺนา? ทานปโถว เม น ปริหายิสฺสติ, อิเม กุมารา มูลชลาหารภุฺชนทุกฺขโต มุจจิสฺสนฺตี’ติ.

อุทกสฺส ทฺเว คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? สีตลภาโว, ปีตสฺส ฆมฺมวินยนภาโว จา’ติ.

อสติยา อชานเนน จา’ติ ทฺวีหิ การเณหิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตี’ติ ฉ ทุกา อาคตา.

สีเตน อุณฺเหน อติโภชเนนา’ติ ตีหิ อากาเรหิ ปิตฺตํ กุปฺปติ.

สีเตน อุณฺเหน อนฺนาปาเนน จา’ติ ตหี อากาเรหิ เสมฺหํ กุปฺปติ.

พุทฺธวํสตาย ธมฺมครุกตาย ภิกฺขุภุมิมหนฺตตายา’ติ ตีหิ การเณหิ ปาติโมกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนํ การาเปติ.

อคทสฺส ตโย คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? คิลานกานํ ปริสรณํ โรควินาสนํ อมตกรณนฺติ.

มณิรตนสฺส ตโย คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? สพฺพกามททํ นหาสกรํ อุชฺโชตถกรนฺติ.

รตนจทนสฺส ตโย คุณา? วณฺณสมฺปนฺโน คธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน’ติ สตฺต ติกา วุตฺตา.

สปฺปิมณฺฑสฺส ¶ ตโย คุณา? วณฺณสมปนฺโน, คธสมฺปนฺโน, รสสมฺปนฺโน’ติ สตฺตติกา วุตฺตา ทิฏฺธมฺมผาสุวิหารตาย อนวชฺชคุณพหุลตายอเสสอริยวีถิภาวโต สพฺพพุทฺธปสถตายาติ อิเม จตฺตาโร อถวเส สมฺปสฺสมานา พุทฺธา ปฏิสลฺลานํ เสวนฺติ.

นินฺนตาย ทฺวารตาย จิณฺณตาย สมุทาจริตตฺตาติ จตุหิ อากาเรหิ มโนวิฺาณํ ทฺวิปฺจวิฺาเณ อนุปวตฺตติ.

กมฺมวเสน โยนิวเสน กุลวเสน อายาจนวเสนา’ติ จตุนฺนํ สนฺนิปาตานํ วเสน คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ.

อทิฏฺนฺตราโย, อุทฺทิสฺสกตสฺส อนฺตราโย, อุปกฺขฏนฺตราโย ปริโภคนฺตราโย’ติ จตฺตาโร อนฺตรายา เตสุ อทิฏฺนฺตราโย ภควโต อถิ, เสสา ตโย นถิ, อุทฺทิสฺสกตสฺส พฺยามปฺปภาย สพฺพฺุตาณสฺส ชีวิตสฺส จา’ติ จตุนฺนํ อนฺตรายาภาวา.

อพฺภา, มหิกา, เมโฆ, ราหุ จา’ติ จตฺตาโร สูริยโรคา สมุทฺทสส จตฺตาโร คุณา? กุณเปหิ อสํวาสิยภาโว, นทีหิ อปูรณตา, มหาภุตาวาสตา, วิจิตฺตปุปฺผสมากิณฺณตา’ติ.สตฺต จตุกฺกา วุตฺตา.

๕. ภุมิมหนฺตตา, ปริสุทฺธวิมลตา, ปาเปหิอสํวาสิยตา, ทุปฺปฏิวิชฺฌตา, พหุวิธสํวรรกฺขิยตา’ติ สาสนสฺส อิเม อตุลฺยา ปฺจ คุณา วตฺตนฺติ ปกาสนฺติ.

โภชนสฺส ปฺจ คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? อจฺจุคฺคตตา, อจลตา ทุรธิโรหณตา พีชารูหณตา โกปานุนยวิวชฺชนตา’ติ.

อาหจฺจปเทน รเสน อาจริยวํสตาย อธิปฺปายาการตาย าณุตฺตรตายา’ติ อิเมหิ ปฺจคุเณหิ อโถ ปฏิคฺคเหตพฺโพ จา’ติ จตฺตาโร ปฺจกา วุตฺตา.

๖. เสนาปติ, ปุโรหิโต, อกฺขทสฺโส, ภณฺฑาคาริโก, ฉตฺตคาโห, ขคฺคคาโห อมจฺโจ’ติ ฉ อมจฺจา คณียนฺติ. เวปุลฺโล ¶ ราชคหิยานํ พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจตี’ติ ฉ อคฺคา. มาณวคามิกเทวปุตฺเตน วุตฺตคาถา นาคเสเนน อาหริวา วุตฺตา.

วาติโก, ปิตฺติโก, เสมฺหิโก, เทวตูปสํหารโต, สมุทาจิณฺณโต, ปุพฺพนิมิตฺตโต’ติ ฉ ชนา สุปินํปสฺสนฺตี’ติ ตโย ฉกฺกา วุตฺตา.

๗. ปุถุชฺชนจิตฺตํ, โสตาปนฺนจิตฺตํ, สกทาคามิจิตฺตํ, อนาคามิจิตฺตํ, อรหนฺตจิตฺตํ, ปจฺเจกพุทฺธจิตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธจิตฺตนฺติ สตฺต จิตฺตวิมุตฺติโย.

นารโท, ธมฺมนฺตรี, อํคีรโส, กปิโล, กณฺฑรคฺคิสาโม, อตุโล, ปุพฺพกจฺจายโน’ติ สตฺต อาจริยา โอวาทการกา.

‘‘ชิฆจฺฉาย, ปิปาสาย, อหินา ทฏฺโ, วิเสน จ,

อคฺคี-อุทก-สตฺตีหิ อกาเล ตตฺถ มิยฺยตี’’ติ;

อิเม สตฺต ชนา อกาลมรณิกา นามา’ติ ตโย สตฺตกา วุตฺตา.

๘. วิสมํ สภยํ …เป… อฏฺเเต ปริวชฺชิยา’ติ อิมานิ อฏฺฏฺานานิ ปณฺฑิเตหิ ปริวชฺชนียานีติ ปริวชฺชนียฏฺานฏฺกํ นาม.

รตฺโตทุฏฺโ …เป… เอเต อถวินาสกา’ติ อิทํ อถวินาสกฏฺกํ นาม.

วเสน ยสปุจฺฉาหิ …เป… เตสํ พุทฺธิ ปภิชฺชตี’ติ อิทํ พุทฺธิวิสทกรณฏฺกํ นาม.

กาลํ เทสํ ทีปํ กุลํ ชเนตฺติมายุํ มาสํ เนกฺขมฺมํ วิโลเกตี’ติ อิทํ โพธิสตฺเตน วิโลกิยฏฺกํ นาม.

‘‘วิกฺกยานาคตมคฺโค ติถํ ตีรํ อายุถิรํ;

อนาคตํ กุสลํวา’ติ อฏฺฏฺานา วิโลกิยา’’ติ;

อิทํ อนาคตวิโลกิยฏฺกํ นาม.

‘‘วาณิโช หถินาโค จ สากฏิโก นิยามโก

ภิสกฺโก อุตฺตรเสตุ ภิกฺขุ เจว ชินงฺกุโร,

เอเต อฏฺ อนาคเต อฏฺ ชนา วิโลกิยา’’ติ;

อิทํ วิโลกิยฏฺกํ นาม.

รตฺโต ¶ ทุฏฺโ’จ มูฬฺโห จ มานี ลุทฺโธ ตถา’ลโส ราชา จ ฆาตกา อฏฺ นาคเสเนน เทสิตา’ติอิทํ ฆาตกฏฺกํ นาม.

วาต ปิตฺเตน เสมฺเหน …เป… อกาเล ตถ วิยฺยตี’ติ อิทํ อกาลมรณการณฏฺกํ นาม.

น วา อโถ อนุสาสิตพฺโพ, น ราคุปสํหิตํ จิตฺตํ น โทสูปสํหิตํ จิตฺตํ น โมหูปสํหิตํ จิตฺตํ อุปฏฺาเปตพฺพํ, ทาสกมฺมกรโปริเสสุ นีจวุตฺตินา ภวิตพฺพํ, กายิกวาจสิกํ สุฏฺุ รกฺขิตพฺพํ, ฉฬิทฺริยานิ สุฏฺู รกฺขิตพฺพานิ, เมตฺตาภาวนาย มานสํ อุปฏฺาเปตพฺพนฺติ อิทํ รฺา มิลิเทน สมาทินฺนํ วตฺตฏฺกํ นาม.

ปุปฺผาปณํ คธาปนํ ผลาปณํ อคทาปณํ โอสธาปณํ อมตาปณํ รตนาปณํ สพฺพาปณนฺติ อิทํ อาปณฏฺกํ นามา’ติ. ทส อฏฺกา วุตฺตา.

๙. ’รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ …เป… ขิปฺปํ ภวติ ปากฏนฺติ’ อิทํ อิตฺตรนวกํ นาม.

นวานุปุพฺพวิหารสงฺขาตธมฺมานุมชฺชชนวกนฺติ ทฺเว นวกา วุตฺตา.

๑๐.

’สงฺฆสมุสุโข ทุกฺขิ ธมฺมาธิปติโกปิ จ

สํวิภาคี ยถาถามํ ชินจกฺกาภิวฑฺฒโก

สมฺมทิฏฺิปุรกฺขาโร อนฺสถุโก ตถา

สุรกฺโข กายกมฺมาทิ สมคฺคาภิรโตปิ จ

อกุโภ น จเร จกฺเก พุทฺธาทิสรณงฺคโต

ทส อุปาสกคุณา นาคเสเนน เทสิตา’ติ

อิทํ อุปาสกคุณทสกํ นาม.

คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภุ มหี สิธุ สรสฺสตี เวตฺรวตี วิตถา จทภาคา’ตี อิทํนทิทสกํ นาม.

สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ถินมิทฺธํ ชรา พฺยาธิ มรณนฺติ อิทํ กายานุวตฺตกทสกํ นาม.

พุทฺเธ สคารโว, ธมฺเม สคารโว, สงฺเฆ สคารโว, สพฺรหฺมจาริสุ สคารโว, อุทฺเทสปริปุจฺฉาสุ วายมติ, สวณพหุโล โหติ, ภินฺนสีโล’ปิ ¶ อากปฺปํ อุปฏฺาเปติ, ครหภยา กายิกวาจสิกฺจสฺส สุรกฺขิตํ โหติ, ปธานาภิมุขํ จิตฺตํ โหติ, กโรนฺโตปิ ปาปํ ปฏิจฺฉนฺนํ อาจรตี’ติ อิทํ คิหิทุสฺสีลาธิกคุณทสกํ นาม.

อวชฺฌกวจธารณโก, อิสิสามฺภณฺฑลิงฺคธารณโก, สงฺฆสมยมนุปวิฏฺตาย พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนคตตาย ปธานาลยนิเกตวาสตาย ชินสาสเน ธนปริเยสนโต วรธมฺมเทสนโต ธมฺมทีปคติปรายณตาย’ อคฺโค พุทฺโธ’ติ เอกนฺโตชุทิฏฺิตาย อุโปสถสมาทานโต ทกฺขิณํ วิโสเธตี’ติ เอกนฺโตชุทิฏฺิตาย อุโปสถสมาทานโต ทกฺขิณํ วิโสเธตี’ติ เอกนฺโตชุทิฏฺิตาย อุโปสถสมาทานโต ทกฺขิณํ วิโสเธตี’ติ อิทํ ทกฺขิณาวเสน ทสกํ นาม.

อลคฺคนตา, นิราลยตา, วาโค, ปหาณํ, อปุนราวตฺติตา, สุขุมตา, มหนฺตตา, ทุรนุโพธตา, ทุลฺลภตา อสทิสตา, พุทฺธธมฺมสฺสา’ติ อิทํ โพธิสตฺตคุณทสกํ นาม.

มชฺชชทานํ, สมชฺชทานํ, อิถิทาํ, อสภทานํ, จิตฺตกมฺมทานํ, วิสทานํ, สถทานํ, สงฺขลิกทานํ, กุกฺกุฏสูกรทานํ, ตุลากูฏ มานนกูฏทานนนฺติ อิทํ โลเก อทานสมฺมตทานํ นาม.

มาตา พธนํ, ปิตา พธนํ, ภริยา พธนํ, ปุตฺตา พธนํ, าตี พธนํ, มิตฺตาพธนํ, ธนํ พธนํ, ลาภสกฺกาโรพธนํ, อิสฺสริยํ พธนํ, ปฺจกามคุณา พธนนฺติ อิทํ พธนทสกํ นาม.

วิธวา อิถิ, ทุพฺพโล ปุคฺคโล, อมิตฺตาติปุคฺคโล, มหคฺฆโส, อนาจาริยกุลวาสี, ปาปมิตฺโต, ธนหีโน, อาจริยหีโน, กมฺมหีโน, ปโยคหีโน ปุคฺคโล’ติ อิทํ โอาตพฺพปุคฺคลทสกํ นาม.

ทเม สเม ขนฺติสํวเร ยเม นิยเม อกฺโกเธ วิหึสาย สจฺเจ โสเจยฺเย’ติ ทสฏฺาเนสุ สตตํ จิตฺตํ ปวตฺตตี’ติ อิทํ เวสฺสนฺตรคุณทสกํ นามา’ติ.

เอกาทส ทสกา วุตฺตา.

๑๑. อากาสสฺส เอกาทส คุณา นิพฺพานํ อนุปฺปวิฏฺา? น ชายติ, นชิยฺยติ, น มิยฺยติ, น จวติ, น อุปฺปชฺชติ, ทุปฺปสยฺโห, อโจรหรโณ, อนิสฺสิโต, วิหงฺคคมโน, นิราวรโณ, อนนฺโต’ติ อิทํ อากาสคุณกาทสกํ นาม.

สีลปาการํ …เป… สติปฏฺานวีถิกนฺติ อิทํ ธมฺมนครปริวาเรกาทสกํ นามา’ติ ทฺเว เอกาทสกา วุตฺตา.

๑๒. ¶ รตฺโต ราควเสน อปจิตึ น กโรติ, ทุฏฺโ โทสวเสน, มูฬฺโห โมหวเสน, อุนฺนโฬมานวเสน, นิคฺคุโณ อวิเสสตาย, อติถทฺโธ อติเสธตาย, หีโน หีนภาวตาย,วจนกโร อนิสฺสรตาย, ปาโป กทริยตาย, ทุกฺขาปิโต ทุกฺขาปิตตาย, ลุทฺโธ โลภวเสน, อายูหิโต อถสาธนวเสน อปจิตึ น กโรตีติ อิทํ อปจิติอการกปุคฺคลทฺวาทสกํ นาม เอกเมว อาคตํ.

๑๓. ปํสุกูลิกงฺคํ เตจีวริกงฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฉาภตฺติกงฺคํ อารฺิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพฺโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสถติกงฺคํ เนสชชิกงฺคนฺติ อิทํ ธุตงฺคเตรสกํ นาม เอกเมว.

๑๔. จุทฺทสพุทฺธาณวเสน จุทฺทสกํ เวทิตพฺพํ.

๑๖. อลงฺการปฬิโพโธ, มณฺฑนปฬิโพโธ, เตลมกฺขนปฬิโพโธ, วณฺณปฬิโพโธ, มาลาปฬิโพโธ, คธปฬิโพโธ, วาสปฬิโพโธ, หรีฏกิปฬิโพโธ, อามลกปฬิโพโธ, รงฺคปฬิโพโธ, พธนปฬิโพโธ, โกจฺฉปฬิโพโธ, กปฺปกปฬิโพโธ, วิชฏนปฬิโพโธ, อูกาปฬิโพโธ, เกเสสุ ลูยนฺเตสุ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ อิทํ เกสปฬิโพธโสฬกํ.

ติรจฺฉนคโต เปโต มิจฺฉาทิฏฺิโต กุหโก มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก โลหิตุปฺปาทโก สงฺฆเภทโก ติถิยปกฺกนฺตโก เถยฺยสํวาสโก ภิกฺขุนีทูสโก เตรสนฺนํ ครุกาปตฺตีนํ อฺตรํ อาปชฺชิวา อวุฏฺิโต ปณฺฑโก, อุภโตพฺยฺชนโก, อูนสตฺตวสฺสโก’ติ อิทํ อธมฺมาภิสมยปุคฺคลโสฬสกนฺตี ทฺเว โสฬสกา วุตฺตา.

๑๗. อภิชานโต สติ อุปฺปชฺชติ กฏุมิกาย, โอฬาริกวิฺาณโต หิตวิฺาณโต อหิตวิฺาณโต สภาคนิมิตฺตโต วีสภาคนิมิตฺตโต กถาภิาณโต ลกฺขณโต สรณโต มุทฺทโต คณนาโต ธารณโต ภาวนโต โปตฺถกนิพธนโต อุปนิกฺเขปโต อนุภุตโต สติ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ สติอุปฺปชฺชนาการสตฺตรสกํ เอกเมว.

๑๘. ¶ อฏฺารสพุทฺธธมฺมวเสน อฏฺารสกํ เวทิตพฺพํ.

๑๙. สุติ สุมุติ สํขฺยโยคา ายเวเสสิกา คณิตา คธพฺพา ติกิจฺฉา จตุพฺเพทา ปุราณา อิติหาสโชติสา มายา เหตุ มนฺตนา ยุทฺธา ฉทสา พุทฺธวจเนน เอกูนวีสตีติ อิทํ รฺโ สิกฺขิตสเถกูนวิสติกํ.

๒๒. อคฺโค ยโม เสฏฺโ นิยโม หาโร วิหาโร สํยโม สํวโร ขนฺติ โสรจฺจํ เอกนฺตจริยา เอกตฺตาภิรติ ปฏิสลฺลานํ หิริ โอตฺตปฺปํ วีริยํ อปฺปมาโท สิกฺขาปทานํ อุทฺเทโส ปริปุจฺฉา สีลาทิอภิรติ นิราลยตา สิกฺขาปทปาริปูริตาติ พาวีสติสมณกรณา ธมฺมา กาสาวธารณํ ภณฺฑุภาโว จา’ติ ทฺเว ลิงฺคานิ ปกฺขิปิวา วทนการณคุณพาวีสติกํ.

๒๕. อารกฺขา เสวนา เจว ปมตฺตปฺปมตฺตา ตถา เสยฺยาวกาโส เคลฺํ โภชนํ ลพฺภกฺเจว วิเสโส จ วิชานิยา ปตฺตภตฺตํ สํวิภเช อสฺสาโส จ ปฏิจาโร คามวิหรํ จารา เพ สลฺลาโป ปน กาตพฺโพ ฉิทฺทํ ทิสฺวา ขเมยฺย จ สกฺกจฺจาขณฺฑการี ทฺเว อรหสฺสาเสสการิ ทฺเว ชเนยฺย ชนกํ จิตฺตํ วฑฺฒิจิตตํ ชเนยฺย จ สิกฺขาพเล เปยฺย นํ เมตฺตํ จิตฺตฺจ ภาวเย. น ชเห อปทาย จ กรณีเย จ อุสฺสุกํ ปคฺคเห ขลิกํ ธมฺเม. อิติ ปํจวีส คุณามิลิเทน ปกาสิตา’ติ อิทํ อนฺเตวาสิกมฺหิ อาจริเยน กตคุณปํจวีสติกํ

โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโห สารมฺโห มาโน อติมาโน มโท ปมาโท ถินมิทฺธํ นทิ อาลสฺยํ ปาปมิตฺตตา รูปา สทฺทา คธา รสา โผฏฺพฺพา พุธา ปิปาสา อรตีติ อิทํ จิตฺตทุพฺพลีกรณธมฺมปฺจวีสติกนฺติ ทฺเว ปฺจวีสติกา วุตฺตา.

๒๘. ¶ ปฏิสลฺลานํ ปฏิสลฺลิยมานํ ปุคฺคลํ รกฺขติ. อายุํ วฑฺเฒติ, พลํ วฑฺเฒติ, วชฺชํ ปิทหติ, อยสํ อปเนติ, ยสํ อุปทหติ, อรตึ อปเนติ, รตึ อุปทหติ, ภยํ อปเนติ, เวสารชฺชํ กโรติ, โกสชฺชํ อปเนติ, วีริยํ อภิชเนติ, ราคํ อปเนติ, โทสํ อปเนติ, โมหํ อปเนติ, มานํ นิหนฺติ, วิตกฺกํ ภฺชติ, จิตฺตเมกคฺคํ กโรติ, มานสํ สิเนหยติ, หาสํอภิชเนติ, ครุกํกโรติ, มานํ อุปฺปาทยติ, นมสฺสิยํ กโรติ, ปีตึ ปาเปติ, ปาโมชฺชํ กโรติ, สงฺขารานํ สภาวํ ทสฺสยติ, ภวปฏิสธึ อุคฺฆาเฏติ, สพฺพสามฺํ เทตีติ อิทํปฏิสลฺลาเน คุณฏฺวีสติกํ.

มโหสโธ มหาราช สูโร, หิริมา, โอตฺตาปี, สปกฺโข, มิตฺตสมฺปนฺโน, ขโม, สีลวา, สจฺจวาที, โสเจยฺยสมฺปนฺโน, อโกธโน, อนติมานี, อนุสูยโก, วีริยวา, อายูหโก, สงฺคาหโก, สํวิภาคี, สขิโล, นิวาตวุตฺติ, อสโ, อมายาวี, พุทฺธิสมฺปนฺโน, กิตฺติมา, วิชฺชาสมฺปนฺโน, หิเตสี อุปนิสฺสิตานํ, อภิรูโป ทสฺสนีโย, ปถิโต สพฺพชนสฺส, ธนวา ยสวา’ติ อิทํ มโหสธคุณฏฺวีสติกํ อิติ ทฺเว อฏฺวีสติกา วุตฺตา.

๓๐. อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ นิเสวิเตหิ จิณฺเณหิ ปริจิณฺเณหิ จริเตหิ ปริปูริเตหิ นิมิตฺตภูเตหิ อริยสาวโก อิธ ภเว ตึสคุณวเรหิ สมุเปโต โหติ กตเมหิ ตึสคุณวเรหิ? สินิทฺธมุทุมทฺทวเมตฺตจิตฺโต โหติ, ฆาติตหตวิหตกิเลโส โหติ, หตนิหตมานทปฺโป โหติ, อจลทฬฺหนิวิฏฺนิพฺเพมติกสทฺโธ โหติ, ปริปุณฺณ-ปีณิต. ปหฏฺโลภนิย-สนฺต-สุข-สมาปตฺติลาภี โหติ, สีล-วร-ปวร-อสม-สุจิคธปริภาวิโต โหติ, เทวมนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโป, ขีณาสว-อริยปุคฺคล-ปถิโต โหติ, เทวมนุสฺสานํ วทิตปูชิโต ถุตถวิตโถมิตปสโถ, อิธ วา หุรํ วา โลเกน อนุปลิตฺโต, อปฺปโถกวชฺเช’ปิ ภยทสฺสาวี, วิปุล-วร-สมฺปตฺติกามานํ มคฺคผลวรถสาธโน, อยาจิตวิปุลปณีตปจฺจยภาคี, อนิเกตสโน, ธานชฺฌายิตปวรวิหารี, วิชฏิตกิเลสชาลวถุโก, ภินฺน-ภคฺค-สงฺกุฏิต-สมฺหิน-คตินิวารโณ, อกุปฺปธมฺโม, อหีนีตวาโส, อนวชฺชโภคี, คติวิมุตฺโต, อุตฺติณฺณสพฺพวิจิกิจฺโฉ, วิมุตฺติชฺฌายิตตฺโต, ทิฏฺธมฺโม, อจลทฬฺหภีรุตฺตาณมุปคโต, สมุจฺฉินฺนานุสโย, สพฺพาสวกฺขยมฺปตฺโต, สนฺตสุขสมาปตฺติวิหารพหุโล, สพฺพสมณณคุณสมุเปโต, อิเมหิ ตึสคุณวเรหิ สมุเปโต โหติ. อิติ ธุตงฺคคุณานิสํสคุณวรตึสกํ.

ชาติปิ ¶ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสโกปิ ปริเทโวปิ ทุกฺโข,อุปายาโสปิ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโคปิ ปิเยหิ วิปฺปโยโคปิ, มาตุมรณมฺปิ ปิตุมรณมฺปิ ภาตุมรณมฺปิ ภคินิมรณมฺปิ าติมรณมฺปิ าติพฺยสนมฺปิ โภควฺยสนมฺปิ สีลพฺยสนมฺปิ ทิฏฺิพฺยสนมฺปิ ราชพฺยสนมฺปิ โจรพฺยสนมฺปิ เวริภยมฺปิ ทุพฺภิกฺขภยมฺปิ อคฺคิภยมฺปิ ทุกฺขํ, อุทกภยมฺปิ ทุกฺขํ, อูมิภยมฺปิ อาวฏฺฏภยมฺปิ กุมฺภีลภยมฺปิ สุํสุมารภยมฺปิ อตฺตานุวาทภยมฺปิ ปรานุวาทภยมฺปิ อสิโลกภยมฺปิ ทณฺฑภยมฺปิ ทุคฺคติภยมฺปิ ปริสสารชฺชภยมฺปิ อาชีวิกภยมฺปิ มรณภยมฺปิ มหาภยมฺปิ เวตฺเตหิ ตาฬนมฺปิ กสาหิ ตาฬนมฺปิ อฑฺฒทณฺฑเกหิ ตาฬนมฺปิ หถจฺเฉทมฺปิ ปาทจฺเฉทมฺปิ นาสจฺเฉทมฺปิ กณฺณจฺเฉทมฺปิ กณฺณนาสจฺเฉทมฺปิ พิฬงฺคถาลิกมฺปิ สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ ราหุมุขมฺปิ โชติมลิกมฺปิ หถปชฺโชติกมฺปิ เอรกวตฺติกมฺปิ จีรกวาสิกมฺปิ เอเนยฺยกมฺปิ พลิสมํสิกมฺปิ กหาปณิกมฺปิ ขาราปตจฺฉิกมฺปิ ปฬิฆปริวตฺติกมฺปิ ปลาลปีิกมฺปิ ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนมฺปิ สุนเขหิ ขาทาปนมฺปิ ชีวสูลาโรปณมฺปิ อสินาสีสจฺเฉทนมฺปีติ อิทํ ทุกฺขสฏฺิกํ.

สงฺขมุณฺฑกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมกรณํ ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺสฺส อุภยโต กณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉิทิวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺึ กวา ทณฺฑเกน เวฒวา อุปฺปาเฏนฺติ สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺหติ ตโต สีสกฏาหํถูลสกฺขราหิ ฆํสิวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติ.

ตถ พิฬงฺคถาลิกนฺติ กฺชิโยกฺขลิกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา สิสกฏาหํ อุปฺปาเฏวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหวา ตถ ปกฺขิปนฺติ. เตน มถลุงฺคํ ปกฺกิวา อุปริ อุตฺตรติ.

ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา วิวริวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ. กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติ โลหิตํปคฺฆริวา มุขํ ปูเรติ.

โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเวา อาลิมฺเปนฺติ.

หถปชฺโชติกนฺติ หเถ เตลปิโลติกาย เวเวา ปชฺชาเลนฺติ.

เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา เหฏฺาคิวโต ปฏฺาย จมฺมวฏฺเฏ กนฺตนฺตา โคปฺผเก ปาเตนฺตี อถ นํ โยตฺเตหิ พธิวา กฑฺฒนฺติ. โส อตฺตโน’วจมฺมวฏฺเฏ อกฺกมิวา ปตติ จีรกวาสิกนฺติ ¶ จิรกวาสิกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติวา กฏิยํ เปนฺติ. กฏิโต ปฏฺาย กนฺติวาโคปฺผเกสุ เปนฺติ. อุปริเมหิ เหฏฺิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวถํ วิย โหติ.

เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา อุโหสุ กปฺปเรสุ จ ชณฺณุเกสุ จ อยสลากโย ทวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ. โส จตุหิ อยยุเลหิ ภุมิยํ ปติฏฺหติ. อถ นํ ปริวาเรวา อคฺคึ กโรนฺติ. ตํ สธิสธิโต สูลานิ อปโนวา จตุหิ อฏฺิโกฏีหิเยว เปนฺติ.

พฬิสมํสิกนฺติอุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริวา จมฺมมํสนหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติ.

กหาปณกนฺติ สกล สรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺาย กหาปณ มตฺตํ กหาปณ มตฺตํ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติ.

ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตถ ตถ อาวุเธหิ ปหริวา โกจฺเฉหิ ขารํ สํเสนฺติ จมฺมมํสนหารูนิ ปคฺฆริวา อฏฺกสงฺขลิกา’ว ติฏฺติ.

ปฬิฆปริวตฺตกตี เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปวา กณฺณณจฺฉิทฺเท อยสูลํ โกฏฺเฏวา ปถวิยา เอกพทฺธํ กโรนฺติ อถ นํ ปาเท คเหวา อาวิชฺฌนฺติ.

ปลาลปีิกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉิทิวา นิสทโปตเกหิ อฏฺินิ ภิทิวาเกสกลาเป คเหวา อุกฺขิปนฺติ. มํสราสิเยว โหติ. อถ นํ เกเสเหว ปริโยนธิวา คณฺหนฺติ ปลาลวฏฺฏึ วิย กวา ปฬิเวเนฺตี’ติ วินยฏีกา.

อิมฺจ สฏฺิวิธํ ทุกฺขํ สลฺลกฺเขวา ภเวสุ นิพฺพิทิวา วิรชฺชิวา ภวตณฺหํ ปหาวา ทุกฺขลกฺขณํ ทุกฺขานุปสฺสนา าเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ.

ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตนฺติ ปฺจสตฺตติ เสขิเย อปเนวา เสสานํ วเสน ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ เวทิตพฺพนฺติ.

สงฺขฺยาปริจฺเฉทสฺส สรูปคหณํ สมตฺตํ.

จตุราธิกสเตสุ คเหตพฺพเถสุ ปน จตุตฺตึส เอกถานี, จตุตฺตึส ทฺเวยถานิ โสฬส ตฺยถานิ, ปํจ จตุรถานิ, เตรส ปฺจถานิ, ทฺเว สตฺตถานี’ติ.

มิลิทปฺหฏีกา สมตฺตา.

กุสเลน ิตา กุสลา

กุสโล อธิคจฺฉติ สนฺติปทํ,

กถิตํ มุนินา สุจิตํ

ปรมถ สภาวคตีสุ คตํ;

นานาอธิปฺปายวสา ปวตฺเต

ปาานมเถ กุสโล วิทิวา,

อาโรจมาโน วรยุตฺตมถํ

คณฺเหยฺย สีโห วิย นาคราชํ;

หิวา อสารํ สุหิตฺจ คณฺเห

อาโรคฺยกาโม อหิตํ’ว โรคํ,

วิฺุ ปเวเสยฺย จ ยุตฺตมถํ

หํสาธิโป วา อุทกํ’ว ขีรา’ติ;

ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปติมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิ-คุณสมุทยสมุทิเตนสกสมยสมยนฺตรคหณชฺโฌคาหสมเถน- ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺ-กเถ สถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน อานนุภาวกรณ- สมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรฬารวจนลาวยุตฺเตน ยุตฺต-มถวาทินา วาทีวเรน มหากวินา สุวิปุลวิมลพุทฺธินา มหาติปิฏก- จูฬาภยเถโร’ติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยนเถเรน กโต มิลิทฏีกาคโถ สมตฺโต.

ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ โลกนิถรเณสิตํ

ทสฺเสนฺโต กุลปุตฺตานํ นยปฺา วิสุทฺธิยา,

ยาว พุทฺโธ’ติ นามมฺปิ สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน

โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส ปวตฺตติ มเหสิโน;

ภุตฺตา สุธาทฺวาทส หนฺติ ปาปเก

ขุธํ ปิปาสํ อติทรํตฺริมํ (?)

โกธุปนาหฺจวิวาทเปสุนึ

สิตุณฺหตทิฺจ รสคฺคมาวหา;

เทนฺตสฺส ปากาทิสกปฺผลาวหา

ธมฺโม สุวุตฺโต ปน โกปธาปเก,

ตทุตฺตรึ หนฺติ อเสสปาปเก

เทนฺตสฺส โสตาทิสกปฺผลาวโห;

อิติ ¶ ปฺจ ติยฑฺฒสเต สกิเท (?)

มธุราภิรเมกรเสนน ยุโต,

มิลิทา สุฏิกา สุคุณา สุกตา

นิภเยน ทฺวีปเสน (?) ยตา สมโต;

ลงฺกวฺหเย ทิปวเร สุสณณฺิตา

มหาวิหาเร จ ชิโนรสาลเย,

ปรมฺปรา เถรคณา สุสณฺิตา

ปกาสกา เย วรสถุสาสเน;

เตสํ อลงฺการภเวน สาสเน

ติเปฏเก สุทฺธวิสุทฺธพุทฺธินา,

สหาสยนฺเตน นเร สราชิเก

ปหาสยนฺเตน คเณ คณุตฺตเม;

ฏีกา’ติ นาเมน มิลิททีปิกา

วรถโต คถปฺปกเรน สมฺภวํ (?)

สุคถกาเรนชินงฺกุเรน เม

กตฺจ ยํ ยํ วรปุฺ สมฺปทํ (?)

กุสเลน เตเนวหิปถยนฺตา

วรโพธิาณํ ติวิเธสุ เย ยํ,

นิภเยน เตสํ ตุรสิชฺฌตํ ตํ (?)

ปรมฺจ สพฺพฺุตํ ปาปุเณยฺยํ;

อิโต จุโต’หํสุหิเตน กมฺมุนา

ภวามิ เทเว ตุสิตวฺหเย ปุเร,

จิรํ จรนฺโต กุสลํ ปุนปฺปุนํ

ตเถว เมตฺเตยฺยวเร นิรนฺตรํ;

ตโต นรนฺโต’ว ชินงฺกุโร วโร

ยถา วีรพุทฺโธ’ติ ภเวกนายโก,

ตโต ตรนฺโต วรปุฺการโก

ภวามิ นรานรปูชิโต สทา;

สุสุโร ปวโร สุมโน วรโท

ปิฏเกน วเส สชเน กถิเต,

ปวรถ ปกาสกาณวโร

วรธมฺมสุเขสนโก สีลวา (?)

สเจ ¶ ติทิเว ตุสิเต มโนรเม

ภวามิ ชาโต มโนรถปฺปติ,

วรปฺปเทเส ปติรูปเก สทา

ธีรา ปชายนฺติ สุปุฺ กมฺมิโน;

อหมฺปิ ตเถว ปเทสมุตฺตเม

ภวามิ นารีหิ นเรหิ ปูชิโต,

ธเนน าเณน ยเสน ทีปิโต

วิโสธยนฺโต ปุน สถุสาสนนํ;

อเนน ปุฺเน ภวาวสานเก

สพฺพฺุตํยาว จ ปาปูเณวรํ,

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส การโก

ภเว ภเวยฺยํ สุจิโต จ ปารมี;

ปุฺเนเนน วิปุเลน ภวาภเวสุ

ปุฺาภิวูฑฺฒ ปริสุทฺธคุณาธิวาโส,

หุวา นราธิกตโร (วต) สพฺพเสฏฺโ;

พุทฺโธ ภเวยฺยมหมุตฺตมนาถนาโถ;

ปุฺเน จิณฺเณน ปิเย มยา’ทรํ (?)

สตฺตา อเวรา สุขิตา ภวนฺตุ เต,

เทวา นริทา สกลํ อิมํ มหึ

รกฺขนฺตุ ธมฺเมน สเมน ธมฺมิโน’ติ;