📜
ปทสาธนํ ¶
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
พุทฺธมฺพุชํ นมสฺสิตฺวา สทฺธมฺมมธุ ภาชนํ,
คุณโมปทปทํ สงฺฆมธุพฺพตนิเสวิตํ;
โมคฺคลฺลายนาจริย จรฺจ เยน ธีมตา,
กตํ ลฆุมยนฺทิทฺธมนุนํ สทฺทลกฺขณํ;
อารภิสฺสํ สมาเสน พาลตฺถํ ปทสาธนํ,
โมคฺคลฺลายนสทฺทตฺถรตนากรปทฺธตึ;
สฺาปริคฺคเหเนว ลกฺขเณสุ สราทโย,
ายนฺติติ ตเมวาโท ทสฺสยิสฺสํ วิภาคโต;
ออาทโย ติตาฬีส วณณา.
ชินวจนานุรูปา อการเทโย นิคฺคหิตนฺตา เตจตฺตาฬี สกฺขรา ปจฺเจกํ วณฺณา นาม โหนฺติ ยถา - อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ ฏ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ล ว ส ห ฬ อํ อิติ-กการาทิสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถ = วณณียติ อตฺโถ เอเตหีติ วณฺณา-ออาทิ มริยาทา ภูโต เยสนฺโต ออาทโย.
ออาทโยติ วตฺตเต ยาว ‘‘พินฺทุนิคฺคหีต’’นฺติ-ตฺจโขอตฺถ วสา วิภตฺติจีปรินาโมติ สตฺตมฺยนฺตมภิสมฺพนฺธียเต.
ทสาโท สรา
ออาทิสฺวาทิมฺหิ นิทฺทิฏฺา โอทนฺตา ทสวณฺณา สรา นาม โหนฺติ-ยถา-อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ = สรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สรา-ทสา โทติ วตฺตเต ตีสุ จกฺกมาเนสุ.
ทฺเว ทฺเว สวณฺณา.
ออาสฺวาทิเมสุ ทสฺสุ ทฺเว ทฺเว สวณฺณา นาม โหนฺติ. ยถากฺกมํ-ยถา-ออา อิติ, อุอู อิติ, เอ อิติ, โอ อิติ = สมานา สาทิสา วณฺณา สวณฺณา-สมานตฺตฺจ านโต.
ฉ วณฺณานํหิ อุปฺปตฺติฏฺานานิ กณฺาตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺานา สิกาวเสน-เตสุ อวณฺณกวคฺคหานํ กณฺโานํ-อิวณฺณ จวคฺคยานํ ตาลุ-ฏวคฺครฬานํ มุทฺธา-ตวคฺคลสานํ ทนฺตา-อุ วณฺณปวคฺคานํ โอฏฺา-เอวณฺณสฺส กณฺตาลุ-โอวณฺณสฺส กณฺโฏฺํ-วการสฺส ¶ ทนฺโตฏฺํ-นิคฺคหิตสฺส นาสิกา-งณนมานํ สกฏฺานํ นาสิกา จ-ทฺเวทฺเวติ วตฺตเต.
ปุพฺโพ รสฺโส
เตสฺเจว ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา เตสุ โย โย ปุพฺโพ โส โส รสฺสสฺโ โหติ-ยถา-อ อิ อุ เอ โอ-เตสุ สํโยค ปุพฺพาจ ทิสฺสนฺติ ทฺเว ปนนฺติมา ทีเปตุํ ตตฺถ สาธุตฺตํ เตสมฺปิ อิธ สงฺคโห = รสฺสกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา รสฺสา-ตถา ทีฆา-อิธาปิทฺเวทฺเวติ วตฺตเต.
ปโร ทีโฆ.
ออาทิสฺวาทิภุเตสุ ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา เตสุ โย โย ปโร โส โส ทีฆสฺโ โหติ-ยถา-อา อี อู.
กาทโย พฺยฺชนา.
ออาทิสุ กาทโย นิคฺคหีตปริยนฺตา เตตฺตึส พฺยฺชนานาม โหนฺติ-ยถา-ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ ฏ ฑ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ลว ส ห ฬ อํ = พฺยฺชียติ อตฺโถ เอเตหีติ พฺยฺชนา-กาทโยติ วตฺตเต.
ปฺจ ปฺจกา วคฺคา.
ออาทสุ กการาทโย มการนฺตา ปฺจ ปฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติ-ยถา-กขคฆง, จฉชฌ, ฏฑฒณ, ตถทธน, ปผพภม. = วชฺเชนฺติ ยการาทโยติ วคฺคา.
พินฺทุ นิคฺคหิตํ
อการาทีสุยวายํ วณฺโณ พินฺทุมตฺโต โส นิคฺคหิตสฺโโหติ = รสฺสสรํ นิสฺสาย คหิตมุจฺจาริตํ นิคฺคหีตํ.
สฺา วิธานํ.
สนฺธิ วุจฺจเต-ปุริส อุตฺตโม, ปฺา อินฺทฺริยํ. สติอารกฺโข,โภคิ อินฺโท, จกฺขุ อายตนํ, อภิภุ อายตนํ, ธนมฺเม อตฺถิ, กุโต เอตฺถา’ ติธ-สโร โลโป สเร.
สโร สโร โลปนีโย โหติ-สเรโตปสิเลสิกาธารสตฺตมี ตโต วณฺณกาลวฺยวธาเน การิยํ น โหติ-ตฺวมสิ, กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺา’ติ-อฺตฺถาปิ สํหตายโมปสิเลสกาธา เรเยว สตฺตมี-วิธีติ วตฺตมาเน.
สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส.
สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธิติ ปุพฺพสรโลโป-ปุริสุตฺตโม,ปฺินฺทฺริยํ, สตารกฺโข, โภคินฺโท, จกฺขายตนํ. อภิภายตนํ, ธนมฺมตฺถิ, กุเตตฺถ. ปุพฺพสฺส ¶ การิยวิธานา สตฺตมีนิทฺทิฏฺสฺส ปรตาว คมฺยเตติ ปเรตุปริวจนมฺปิ ฆฏเต-โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, ยโต อุทกํ, ปาโต เอวํ’ตีธ-‘‘สโร โลโป สเร’’ติ วตฺตเต.
ปโร กฺวจิ.
สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติ-โสหํ, จตฺตาโรเม, ยโตทกํ. ปาโตจ-กฺวจิติกึ?-ปฺินฺทฺริยํ-อสฺสาธิกาโร สพฺพสนฺธิสุ-ตสฺส อิทํ, ตสฺส อิทํ, วาต อีริตํ, วาต อีริตํ, สีต อุทกํ, สีต อุทกํ, วาม อูรุ,วาม อูรุ, อิติธ-ปุพฺพสร โลเป-สเร เวติ จ วตฺตเต.
ยุวณณานมฺโ ลุตฺตา.
ลุตฺตา สราปเรสํ อิวณฺณวณฺณานํ โ โหนฺติ วายถากฺกมํ.
วณฺณปเรน สวณฺเณปิ.
วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา เตน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยํ เจติ อี อู นมฺปิ เอ โอ-ตสฺเสทํ, ตสฺสิทํ-วาเตริตํ. วาติริตํ-สีโตทกํ, ‘‘พฺยฺชเน ทีครสฺสา’’ติ ทีเฆ-สีตุทกํ-วาโมรุ,วามูรุ-ลุตฺเตติกึ-ทส อิเม.
อติปฺปสงฺคพาธกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสานุวตฺตนโต น วิกปฺปวิธี นิยตา-เตน อุเปโต’ติ เอวมาทีสุ วิกเกปฺปา นารกิตาทิสุ วิธิ จ น โหติ-จิ อกาสิ, จิ อกาสิ. สุ อาคตํ, สุ อาคตํ’ติธยุวณฺณานํ เว’ติ จ วตฺตเต.
ยวา สเร.
สเร ปเร อิว ณฺณุวณฺณานํ ยการวการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ-อการสฺส ทีเฆ-วฺยากาสิ, ‘‘วนตรคาวา คามา’’ติ ยาคเม-วิยากาสิ-สฺวาคตํ. สาคตํ-กฺวจิตฺเวว-ยานีธ.
เต อชฺช, เต อชฺช, โส อยํ, โส อยํ, อิตีธ-‘‘ยวาสเร’’ ‘เว’ติ จ วตฺตเต.
โนํ
โนํ ยการวการา โหนฺติ วา สเร ปเร ยถากฺกมํ.
ตฺยชฺช, เตชฺช-‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติทีเฆ-สฺวายํ, โสยํ.
กฺวจีตฺเวว-ธนมฺมตฺถี-โค เอฬกมิติธ-สเร’ติ วตฺตเต.
โคสฺสาวง.
สเร ปเร โคสฺส อวง อาเทโส โหติ-สจ‘‘ฏนุพนฺธาเนก วณฺณาสพฺพสฺสา’’ติ สพฺพสฺสปฺปสงฺเค-อนฺตสฺเส’ติ วตฺตมาเน.
งนุ พนฺโธ.
งกาโรนุพนฺโธ ยสฺส โส เนกวณฺโณปิ อนฺตสฺส โหติติ औการสฺเสว โหติ,-‘‘สงฺเกโตนวยโวนุ พนฺโธ’’ติวจนา งการสฺสาปฺปโยโค-ปโยชนํ‘‘งนุพนฺโธ’’ติ สงฺเกโต-คเวฬกํ.
อิติ ¶ เอว, อิติ เอวา ‘‘ตีธ-
วิติสฺเสเว วา
เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วา-สจ.
ฉฏฺิยนฺตสฺส.
ฉฏฺินทฺทิฏฺสฺส ยํ การิยํ ตทนฺตสฺส วิฺเยฺยนฺติ อิการสฺสาเทโส โหติ = านีนมามทฺทิยทิสฺสติ อุจฺจาริยติ’ติ อาเทโส-อิตฺเวว, อฺตฺร ยาเทเส-‘‘ตวคฺควรณนํ เย จวคฺคพยา’’ติ ตการสฺส โว-‘‘วคฺคลเยหิ เต’’ติ ยสฺส จ จกาโร, อิจฺเจว-ทุ องฺคิกํ, จิ อิตฺวา, อชฺช อคฺเค, ปาตุ อเหสุํ, ปา เอว, อิธ อิชฺฌติ, ปริ อนฺตํ, อตฺต อตฺถมิติธ-‘‘มยทาสเร’’ติ วตฺตเต.
วตตรคา จาคมา.
เอเต มยทา วาคมา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ,-อาคมิโน อนิยเมปิ สโรเยวาคมี โหติ วนาทินนฺตุ าปกา-อฺถาหิ ปทาทีนํ ยุกฺวีธาน มนตฺถกํ-ทุวงฺคิกํ, จินิตฺวา, อชฺชตคฺเค, ปาตุรเหสุํ, -‘‘พฺยฺชเนทีฆรสฺสา’’ติ รสฺเส-ปเคว, อิธมิชฺฌติ, ปริยนฺตํ, อตฺตทตฺถํ-วาตฺเวว-อตฺตตฺถํ.
ฉ อภิฺา, ฉ อภิฺา,’ตีธ-วา สเร อาคโม’ติ จ วตฺตเต.
ฉา โฬ.
ฉ สทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วา-ฉฬภิฺา, ฉอภิฺา.
สรสนฺธิ.
กฺา อิว-กฺา อิวา ตีธ-ปุพฺพปรสรานํ โลเป สมฺปตฺเต-สโร ปโรติ จ วตฺตเต.
นทฺเววา.
ปุพฺพปรสรา ทฺเวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต-กฺาอิว, กฺเว, กฺาว.
สรสนฺธิ นิเสโธ.
ตตฺร อภิรติ, ขนฺติ ปรมํ, สมฺมา อกฺขาโต’ตีธ-
พฺยฺฉเน ทีฆรสฺสา.
รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆรสฺสา โหนฺติ พฺยฺชเน-ตตฺราภิรติ, ขนฺตีปรมํ,’ สมฺมทกฺขาโต’ ติทาคเม รสฺโส-กฺวจีตฺเวจ-ตฺยชฺช-กถํ ยานิว อนฺตลิกฺเข’ติ -ทีฆรสฺสาติ โยควิภาคา.
จิ คโห, ตติย ฌานํ. วิ โขโป, อิติธ-พฺยฺชเน’ติ วตฺตเต.
สรมฺหา ทฺเว.
สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเวรูปานิ โหนฺติ-วิคฺคโห.
จตุตฺถ ¶ ทุติเยสฺเวสํ ตติย ปมา.
จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเวสํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติย ปมา โหนฺติ ปจฺจาสตฺยาติ ปุพฺพฌการขการานํ ชการกกรา-ตติยชฺฌานํ, วิกฺเขโป-สรมฺหา’ติกึ?-ตํ วนํ. อกรมฺภเสเต, อกรมฺภเสเต, เอโส อตฺโถ, เอโส อตฺโถ, อิติธ-เจ’ติวตฺตเต.
เอ โอ น ม วณฺเณ.
เอ โอ นํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วา-อกรมฺภสเน, อกรมฺห เสเต-เอสอตฺโถ, เอโสอตฺโถ-วณฺเณติกึ?-โส.
สรพฺยฺชนสนฺธิ.
อต ยนฺตํ. ตถ ยํ. มท ยํ, พุธิ ยติ, ธน ยํ. เสว โย, ปเยสนา, โปกฺขรณ โย, อิติธ-
ตวคฺควรณนํเย จวคฺคขยา.
ตวคฺควรณนํ จวคฺคพยา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเร, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ วคฺคา ปรสฺส ยสฺส ปุพฺพรูปํ-อจฺจนฺตํ. ตจฺฉํ, มชฺชํ, พุชฺฌติ, ธฺํ, เสพฺโพ, ปยฺเยสนา, โปกฺขรฺโ-กฺวจีตฺเวจ, มตฺยา-เยติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ตีสุ. สก ยเต, รุจ ยเต, ปฏฺยเต, ลุปฺยเต, สลฺยเต, ทิสฺยเต’ตีธ.
วคฺคลเสหิ เต
วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติ.
สกฺกเต, รุจฺจเต,ปฏฺฏเต, ลุปฺปเต, สลฺลเต, ทิสฺสเต. กฺวจิตฺเวว-กฺยาหํ-มุห = ยตี’ตีธ-
หสฺส วิปลฺลาโส
หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาโร-มุยฺหติ,
พหุอาพาโธ, พหุ อาพาโธ’ตีธ-อุสฺสวกาเร ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วตฺตเต.
เววา.
หสฺส วิปลฺลาโส โหติวา วกาเร-พวฺหาพาโธ, พหฺวาพาโธ.
พฺยฺชน สนฺธิ.
อกฺขิรุชติ. อกฺขิรุชตี’ตีธ-เวติ วตฺตเต ยาว‘‘มยทาสเร’’ติ.
นิคฺคหิตํ.
นิคฺคหีตมาคโม โหติวา กฺวจิ = านีนมาลิงฺคิย คจฺฉติ ปวตฺตตี’ติ อาคโม-อกฺขึ รุชติ,อกฺขิ รุชติ-‘‘ยาวทฺวิธา’’ติ อาโท นิจฺจํ ววตฺถิต วิภาสตฺตา วาธิการสฺส-วาสทฺโท หิ อตฺถวเย วตฺตเต กตฺถจิ วิกปฺเป กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูป ปริคฺคเหติ-ยทา ปจฺฉิเม ตทา นจฺจมนิจฺจมสนฺตฺจ วิธึ ทีเปติ-เอตฺถ ปน กฺว จิสทฺทสฺสานุ ¶ วตฺตนโต เตเนวาสนฺตวิธิ สิทฺโธ’ติ วาสทฺเท นิตรทฺวยํ-สํ รมฺโห, สํรมฺโห, ปุํ ลิงฺคํ,ปุํ ลิงฺคมิตีธ-นิคฺคหีตาธิกาโร อา ‘‘มยทา สเรติ’’.
โลโป.
นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ-ทีฆทิตฺตานิ, สารมฺโห, สารมฺโห-ปุลฺลิงฺคํ, ปุํลิงฺคํ-ปฏิสลฺลาเณ ปาตุกาโม’ติอาทิสุ นิจฺจํ-ปุปฺผํ อสฺสา, ปุปฺผํ อสฺสา, กึ อิติ, กึ อิตี’ตีธ-
ปรสรสฺส.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส สรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ.
สํโยคาทิ โลโป.
อนนฺตรา พฺยฺชนา สํโยโค-อตฺร โย อาทภุตาวยโว ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหตี’ติ สสฺสาทิสฺส โลโป-ปุปฺผํสา, ‘‘มยทา สเร’’ติ นิคฺคหีตสฺส มกาโร-ปุปฺผมสฺสา, ‘‘วคฺเค วคฺค’นฺโต’’ติ โน นคฺคหีตสฺส-กินฺติ, กิมิติ.
ตํ ข ณํ, ตํ ขณํ, ธมฺมํ จเร, ธมฺมํ จเร, ตํ ฑหติ, ตํ ฑหติ, ตํ ทานํ, ตํ ทานํ, ตํ ผลํ, ตํ เอลมิตีธ-
วคฺเค วคฺคนฺโต.
นคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหติ ปจฺจาสตฺยา-ตงฺกณํ,ตํขณํ-ธมฺมฺจเร, ธมฺมํจเร-ตณฺฑหติ, ตํฑหติ-ตนฺทานํ, ตํทานํ-ตมฺผลํ, ตํผลํ-คนฺตฺวา สมฺมโตติ’อาทิสุ นิจฺจํ-อานนฺตริกํ ยมาหุ, อานนฺตริกํ ยมาหุ, ปจฺจตฺตํ เอว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตฺหิ. ตฺหิ, อิติธ-
เยวหิสฺุโ.
ยเอวหิสทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺสโ วา โหติ-‘‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส กาเร-อานนฺตริกฺ มาหุ. อานนฺตริกํ ยมาหุ, สฺส ทฺวิตฺเต-ปจฺจตฺตฺเว, ปจฺจตฺตํเอว-ตฺหิ, ตํหี-เอว สทฺทสหจริยาเยติ ยสทฺทสฺเสว คหณํ-สํยโต, สํยโต’ตีธ
เย สํสฺส
สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ ตสฺส วา โ โหติ ยกาเร-
สฺโต, สํยโต-อิธยการมตฺโตว คยฺหเต ปุนพฺพจนา.
ตํ เอว, ตํ เอว, ตํ อิทํ, ตํ อิทํ, ตํ อิมินา, ตํ อิมินาตีธ-
มยทาสเร.
นิคฺคหีตสฺส มยทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ-ตเมว, ตํเอว-ตยิทํ’ ตํอิทํ-ตทมินา, ตํ อิมินา เอตฺถ-‘‘ตทมินาทีนี’’ตินิปาตนา อิการสฺส อกาโร-ลกฺขณนฺตเรนาวิหิตาเทสโลปาคมวิปลฺลาสา สพฺพตฺถ อิมินาว ทฏฺพฺพา-เตน นิชโก. นิยโก,’ติอาทิ สิทฺธํ-พุทฺธม สรณมิจฺจาทิสุ โยควิภาคา.
นิคฺคหิต สนฺธิ.
อถ ¶ นามานิ วุจฺจนฺเต.
ตานิ วิวิธานิ สลิคาลิควเสน-ตตฺถ สลิเคยุ ตาว อการนฺตโต ปุลฺลิงฺคา พุทฺธสทฺทา สตฺตวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺโต-พุทฺธ อิติ ิเต.
ทฺเว ทฺเว กาเนเกสุ นามสฺมา สิโย อํโย นาหิ ยนํ สฺมาสนํ สฺมึสุ
เอเตสํ ทฺเวทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นาม สฺมาติ ยถากฺกมํ เอกมฺหิ จตฺตพฺโพ เอกวจนานํ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนานํ จาติยเมนปฺปยงฺเค-นามสฺมา’ติอธิกาโร.
ปมาตฺถมตฺเต
สกตฺถทพฺพลิงฺคานิ สงฺขฺยากมฺมาทิปฺจกํ
นามตฺโถ ตสฺส สามฺมตฺตมตฺตํ ปวุจฺจเต.
นามสฺสาภิเธยฺย มตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ’ติ วตฺติจฺฉาวสา ปมาเยกวจนพหุวจนานิ.
สิโยอิติ ปมา, สิสฺสิการสฺสานุพนฺธตฺตปฺเปโยโค-ปโยชนํ‘‘กิ มํ สีสู’’ติ สงฺเกโต-ตถา อํ วจนสฺสการสฺส-สิ-อโต’ติ วตฺตเต-ตสฺส นามวิเสสนตฺตา ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺตโต วิธิ.
สิสฺโส.
อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส สิสฺส โอโหติ-ปุพฺพสรโลโป พุทฺโธ ติฏฺติ-โย.
อโต โยนํ ฏาเฏ.
อการนฺตโต นามสฺมา ปเรสํ ปมาทุติยาโยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ-ฏการานุพนฺธตฺตา‘‘ฏนุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพาเทโส-พุทฺธา ติฏฺนฺติ. ‘ปมาตฺถมตฺเต’’ติวตฺตเต.
อามนฺตเณ.
สทฺเทนาภิมุขี กาโร วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน
อามนฺตณํ วิธาตพฺเพ นตฺถิ ราชา ภเวติ ตํ;
อามนฺตณธิเก อตฺถมตฺเต ปมา วิภตฺติ โหตี’ติ เอกสฺมึ เอกวจนํ สิ.
โคสฺยาลปเณ.
อาลปเณ สิ คสฺโ โหติ-โลโป’ติ วตฺตเต
คสีนํ.
นามสฺมาคสีนํโลโปโหติ-โภพุทฺธมํปาลย-เค’ติวตฺตเต.
อยุนํ วา ทีโฆ.
ऐอุ อิจฺเจสํ วา ทีโฆ โหติ เคปเร ติลิงฺเค’ติทีโฆ-พุทฺธา, เกจิ ทีฆํ ทูราลปเณ เยวิจฺฉนฺติ สมีปาลปเณปิ ทสฺสโต ตํ น คเหตพฺพํ-โยมฺหิ,-พุทฺธา มํ ปาเลถ.
กมฺเม ¶ ทุติยา
กตฺตุกฺริยาภิสมฺพนฺธํ การกํ กมฺมมุจฺจเต;
นิพฺพตฺติ วิกติปฺปตฺติ เภทา ตํ ติวิธํ ภเว.
อสฺมึ ทุติยา วิภตฺติโหติ-อํโย อิติ ทุติยา-อํ-พุทฺธํปณมามิ, โยสฺสเฏ-พุทฺเธ.
กตฺตุกรเณสุ ตติยา.
กฺริยํ โย กุรุเต มุขฺโย ส กตฺตา โยชิโต น วา กรณํ ตํ วิเสเสน ยํ กฺริยาสิทฺธิเหตุกํ.
เตสุ การเกสุ ตติยา วิภตฺติ โหติ-นาภิ อิติ ตติยา-นา-นาสฺสา’ติ วตฺตเต.
อเตน
อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ-พุทฺเธน เทสิโต ธมฺโม-หิ-
สุหิสฺวเสส.
อการนฺตสฺส สุหีสฺเวโหติ-พุทฺเธหิ-เว’ติ วตฺตเต.
สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภีมฺหิ.
นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภีมฺหิ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ-หิสฺส ภิยาเทโส-พุทฺเธภี, กรเณ-พุทฺเธน โลโก สุจรติ, พุทฺเธหิ, พุทฺเธหิ, วา.
จตุตฺถี สมฺปทาเน.
อนุมนฺตฺวนิรากตฺตุชฺเฌสกานํ วสา ตธา;
ททาติ กมฺมนา ยุตฺตํ สมฺปทานมุทิริตํ.
ตสฺมึ สมฺปทานการเก จตุตฺถิ สิยา-สนํ อิติ จตุตฺถี-ส.
สฺุสสฺส.
นามสฺมา ปรสฺส สสฺส สฺุโหติ-สจ-ฉฏฺิยา’ติวตฺตมาเน
กานุพนฺธาทฺยนฺตา.
ฉฏฺีนิทฺทิฏาสฺส านุพนฺธกานุพนฺธาทฺยนฺตา โหนฺตี’ติอาทิภุโต โหติ-อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ-ากาโร เอตฺเถว สงฺเกตตฺโถ-พุทฺธสฺส ปุปฺผํ เทหิ.-อโต วา พหุลมิติจ วตฺตเต.
สสฺสาย จตุตฺถิยา
อการนฺตโต ปรสฺส สสฺส จตุตฺถิยา อาโย โหติ วา พหุลํ-พุทฺธาย, เยภุยฺเยน ตาทตฺเถ เยวายมาโย ทิสฺสตี’ติ อิโตปรํ โนทาหรียเต-นํ-ทีโฆ’ติวตฺตเต.
สุนํหิสุ
เอสุ นามสฺส ทีโฆ โหติ-พุทฺธานํ.
ปฺจมฺยวธิสฺมา.
สีมาภุโต ปทตฺถานํ โย จโล นิจฺจโล’ถ วา;
อจฺจุโต ปุพฺพกา รูปา นมาหุรวธิมฺพุธา.
เอตสฺมา ¶ การกา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ-สฺมา หี อิติ ปฺจมี-สฺมา-อโต โยนํ ฏาเฏ เวติ ทฺว วตฺต เต.
สฺมาสฺมินฺตํ.
อการนฺตโต นามสฺมา ปเรสํ สฺมาสฺมินฺนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
พุทฺธา ปหา นิจฺฉรติ. พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมาวา-หิ-พุทฺเธหิ, พุทฺเธภิ.
ฉฏฺิ สมฺพนฺเธ
กฺริยาการกสฺชาโต อสฺเสทมฺหาวเหตุโก;
สมฺพนฺโธ’ติ ปวุตฺโต โส สมฺพนฺธิทฺวยนิสฺสิโต.
สมฺพนฺธิตฺตาวิเสเสปิ ฉฏฺี เหทกโต สิยา;
ตโต หิ ชาตา สมฺพนฺธํ วเทยฺย น ปนฺโต.
สมฺพนฺเธ ฉฏฺิ วิภตฺติ โหติ-ส นํ อิติ ฉฏฺิ-ส-พุทฺธสฺส วิหาโร-นํ-พุทฺธานํ.
สตฺตมฺยาธาเร.
กิริยา กตฺตุกมฺมฏฺา อาธารียติ เยน โส;
อาธาโร จตุธา วุตฺโต วฺยาปกาทิปฺปเภทโต.
อาธารการเก สตฺตมี วิภตฺติ โหติ-
สฺมึ สุ อิติ สตฺตมี-สฺมึ-พุทฺเธ ปสนฺโน-พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมึ, วา-สุ พุทฺเธสุ.
พุทฺโธ สพฺพตฺถทายี ภวติ หิ ภชตํ พุทฺธ พุทฺธํ น ตํ กึ ทินฺนํ พุทฺเธน โลเก สิวปทมปิ เต ยนฺติ พุทฺเธน ยสฺมา อสฺมา พุทฺธสฺส ปีตึ ปรหิตวิธยํเทติ พุทฺธานเปโต มฺโ พุทฺธสฺส นิจฺจํ ฆฏยติ มติมา โกนุ ภตฺตึ น พุทฺเธ.
เอวมฺเยมฺปิ ฆฏปฏาทีนมการนฺตานํ ปุลฺลิงฺคานํ รูปนโย กฺริยาภิสมฺพนฺโธ จ-วิเสสนมฺปน วกฺขาม-อิโต ปรํ ฉฏฺิยา จตุตฺถีสมตฺตา ปฺจมีพหุวจนสฺส จ ตติยาสมตฺตา น ตา ทสฺสียนฺเต-คุมฺพสิ-อโต สิสฺสาติ จ วตฺตเต.
กฺวเจ วา.
อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจี-คุมฺเพ, คุมฺโพ-เสสํ พุทฺธสมํ-เอวํ วตฺตพฺเพ, วตฺตพฺโพ อิจฺจาทิ.
โยสฺส เฏ’ติ จ วตฺตเต.
เอกจฺจาทีหโต.
อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ-เอกจฺเจ,(โภ)เอกจฺเจ, เอกจฺเจ-เอวํ ปมสทฺทสฺส-นาสฺส สา เว’ติ จ วตฺตเต.
โกธาทีหิ.
เอหิ นาสฺส สา โหติ วา-โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถเนจฺจาทิ-เวติ วตฺตเต.
มนาทีหิ ¶ สฺมึสนฺนาสฺมานํ สิโสโอสาสา.
มนาทีหิ สฺมมาทินํ สิโสมสาสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ-มโน, มนํ-มนสา, มเนน-มนโส, มนสฺส-มนสา, มนา, มนมฺหา, มนสฺมา-มนสิ, มเน, มนมฺหิ, มนสฺมึ.
ตม ตป เตช อุร สิรปฺปภุตโย มนาทโย.
คจฺฉนฺตสิ-สิสฺส เว’ติ จ วตฺตเต-ปรโต ภิยฺโย นานุ วตฺตยิสฺสาม วุตฺติยาเยวานุวุตฺตสฺสคมฺยมานตฺตา.
นฺตสฺสํ.
สิมฺหิ นฺตปฺปจฺจยสฺส อํ โหติ วา-‘‘คสีน’’นฺติ สิโลเป-คจฺฉํ-อฺตฺร-คจฺฉนฺโต.
นฺตนฺตุนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม.
ปเม โยมฺหิ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตีนํ นฺโต อิจฺจาเทโส วา โหติ-พหุลาธิการา ปุเมเยว-คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา.
ฏฏาอํ เค.
เค ปเร นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตีนํ ฏฏาอํ อิจฺจาเทสา โหนฺติ พหุลํ-(โภ)คจฺฉ, คจฺฉา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา.
นฺตสฺส จ ฏ วํเส.
อํเสสุ นฺตปฺปจฺจยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จ-ววตฺถิตวิภาสายายํ-คจฺฉํ, คจฺฉนฺตํ.
โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ.
สาทิสุ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตีนํ โตตาติตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ-คจฺฉตา, คจฺจนฺเตน-คจฺฉโต, คจฺฉสฺส, คจฺฉนฺตสฺส.
นํ นมฺหิ.
นมฺหิ นฺตนฺตุนํ สวิภตฺตีนํ ตํ วา โหติ-คจฺจตํ. คจฺฉนฺตานํ-คจฺฉตา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตมฺหา,คจฺฉนฺตสฺมา-คจฺฉติ,คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺจนฺตสฺมึ-เอวํ ตปนฺต ชปนฺตาทโย-ภวนฺตสิ.
ภุโต.
ภุธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจมฺปุนพฺพิธานา-ภวํ.
ภวโต วา โภนฺโต คโยนาเส.
ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ คโยนาเส-โภนฺโต, โภนฺตา, ภวนฺโต, ภวนฺตา-เอวมาลปเนปิ-เค ปน-(โภ) โภนฺต, โภนฺตา, ภว, ภวา, ภวํ-ภวํ, ภวนฺตํ, โภนฺเต, ภวนฺเต-โภตา, โภนฺเตน, ภวตา, ภวนฺเตน-โภโต, โภนฺตสฺส, ภวโต, ภวสฺส, ภวนฺตสฺส.
สโตสพฺเภ.
สนฺตสทฺทสฺส สพฺภวติ ภกาเร-สพฺภิ.
มหนฺตารหนฺตานํ ¶ วา ฏา
สิมฺหิ มหนฺตารหนฺตานํ นตสฺส ฏา วา โหติ-มหา, มหํ, มหนฺโต-อรหา, อรหํ, อรหนฺโต-ภวนฺตาทีนํ เสสํ คจฺฉนฺตสมํ-อสฺมสิ.
ราชาทิยุวาทิตฺวา.
ราชาทิหิ ยุวาทีหิ จ ปรสฺส สิสฺส อา โหติ-อสฺมา.
โยนมาโน.
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนมาโน วา โหติ-อสฺมาโน, อสฺมา-(โภ)อสฺม, อสฺมา, อสฺมาโน, อสฺมา.
วามฺหา นง.
ราชาทินํ ยุวาทนํ จานงฺโหติ วามฺหิ-อสฺมานํ, อสฺมึ, อสฺมาโน, อสฺเม.
นาสฺเสโน
กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติ-อสฺเมน, อสฺมนา.
กมฺมาทิโต.
กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา-อสฺมนิ, อสฺเม, อสฺมมฺหิ, อสฺมสฺมึ-เสสํ พุทฺธสทฺทสมํ-มุทฺธ คาณฺฑีวธตฺว อนิม ลฆิมาทโย อสฺมาสมา-เอวํ ราชา กาลทฺธานวาจี อทฺธาจ ปมาทุติยาสุ อตฺตาตุ มาโน ตติยาสตฺตมฺเยกวจเนสุจ.
ราชสฺสิ นามฺหิ.
ราชสฺสิ วา โหติ นามฺหิ-ราชินา-อฺตฺร-
นาสฺมาสุรฺา.
นาสฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺา โหติ-รฺา.
สุนํ หิสู.
ราชสฺส อู โหติ วา สุนํหิสุ-ราชูภิ, ราเชหิ, ราชูภิ, ราเชภิ.
รฺโ รฺสฺส ราชิโน เส.
เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส เอเต อาเทสา โหนฺติ-รฺโ รฺสฺส, ราชิโน, ราชูนํ.
ราชสฺส รฺํ.
นมฺหิ ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รฺํ โหติ วา-รฺํ, ราชานํ-รฺา.
สฺมิมฺหิ รฺเราชินิ.
สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเราชินี โหนฺติ-รฺเ, ราชินิ, ราชุสุ, ราเชสุ ‘‘สมาเส วา’’ติ ราชสฺส นาสสฺมาสฺมึสุ ยํ วุตฺตํ ตํ วา โหติ-ยถา-กาสิรฺา, กาสิราเชน = กาสิรฺโ, กาสิรฺสฺส, กาสิราชิโน, กาสิราชสฺส-กาสิรฺา, กาสิราชา, กาสิราชมฺหา, กาสิราชสฺมา-กาสิรฺเ, กาสิราชินิ, กาสิราเช, กาสิราชมฺหิ, กาสิราชสฺมึ-อทฺธโต นามฺหิ.
ปุมกมฺมถามทฺธานํ ¶ วา สสฺมาสุจ ปุมาทินมุโหติ วา สสมาสุนามฺหิ เจติ อุตฺเต-อทฺธุนา-อฺตฺร กมฺมาทิตฺตา วา เอเน-อทฺเธน-อทฺธนา-เส อุกาเร จ.
อิยุวณฺณาชฺฌลา นามสฺสเนก.
นามสฺสนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณาฌลสฺา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
ฌลา สสฺส โน.
ฌลโต สสฺส โน วา โหติ-อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส.
นา สฺมาสฺส
ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา-อทฺธุนา, อทฺธุมฺหา, อทฺทุสฺมา, อทฺธา, อทฺธมฺหา, อทฺธสฺมา-อทฺธนิ, อทฺเธ, อทฺธมฺหิ, อทฺธสฺมึ-อตฺตสทฺทโนหมฺหิ
สุหีสุ นก.
อตฺตอาตุมานํ สุหีสุ วา นก โหติ-กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ. อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตหิ.
โนตตาตุมา.
อตฺตอาตุเมหิ สสฺส โน โหติ วา-อตฺตโน, อตฺตสฺส.
สฺมาสฺส นา พฺร มา จ.
พฺรหฺมา อตฺตอาตุเมหิ จ ปรสฺส สฺมาสฺส นา โหติ-อตฺตนา-อตฺตเนสุ, อตฺเตสุ-อาตุมา อตฺตาว-พฺรหฺม เค.
ฆพฺรหฺมาทิเต
ฆสฺโต พฺรหฺม กตฺตุ อิสิ สขาทีหิ จ คสฺเส วา โหติ-พฺรหฺเม, พฺรหฺม, พฺรหฺมา.
นามฺหี.
พฺรหฺมสฺสุ โหติ นามฺหิ-พฺรหฺมุนา.
พฺรหฺมสสุ วา.
พฺรหฺมสฺสุ วา โหติ สนํสุ-พฺรหฺมุโน, พฺรหมุสฺส, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ,พฺรหฺมานํ-พฺรหมุนา-‘‘อมฺพาทิหี’’ติ สฺมิโน นิโหติ วา-พฺรหฺมนิ. พฺรหฺเม, พฺรหฺมมฺหิ, พฺรหฺมสฺมึ-เสสํ อสฺมสมํ.
สขา-ราชาทิตฺตา สิสฺส อา.
อาโยโน จ สขา.
สขโต โยนมาโย โน โหนฺติ วา อาโน จ-สขาโย, สขาโน.
โนนาเสสฺมิ.
สขสฺส อิ โหติ โนนาเสสุ-สขิโน-อฺตฺร-
โยสฺวํหิสุ จารง.
สขสฺส วา อารง โหติ โยสฺวํหิสุ สฺมานํสุ จ.
อารงฺสฺมา
อารงาเทสโต ปเรสํ โยนํ โฏ โหติ-สขาโร-อารทฺธาโท.
สภาเว-สขา-เอวมาลปเน-เคตุ-สโข, ¶ สข, สขา-อมฺหิ-สขานํ, สขารํ, สขํ, สขาโย, สขา โน, สขิโน.
โฏเฏ วา.
อารงาเทสมฺหา โยนํ โฏเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมนฺติ เฏ-ปกฺเข-‘‘อารงิสฺมา’’ ติโฏ-สขาเร, สขาโร, สเข-สขีนา, สขาเรหิ, สเขหิ, สขาเรหิ, สเขหิ-สขิโน, สขิสฺส, สขารานํ.
สมานํสุ วา.
สขสฺส วา อิ โหติ สฺมานํสุ-สขีนํ, สขานํ.
ฏา นาสฺมานํ.
อารงาเทสมฺหา นาสฺมานํ ฏา โหติ-สขารา-พหุลาธิการา สขารสฺมา-สขีนา, สขีมฺหา,สขิสฺมา, สขา, สขมฺหา, สขสฺมา.
เฏ สฺมิโน.
สขโต สฺมิโน เฏ โหติ นิจฺจํ-สเข, สขาเรสุ, สเขสุ-‘‘ธมฺโมวาฺตฺเถ’ติ ราชาทียุ ปาา ทฬฺหธมฺมาทโย วา อสฺมสมา.
โยนํ โนเน วา.
ยุวาทิหิ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
โนนาเนสฺมา.
เอสุ ยุวาทินมา โหติ-ยุวาโน, ยุวา-ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว-ยุวานา.
ยุวาทินํ สุหิสฺวานงิ.
สุหิสุ ยุวาทินมานงิโหติ-ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ.
ยุวา สสฺสิโน.
ยุวา สสฺส วา อิโน โหติ-ยุวโน, ยุวสฺส.
สมาสมินฺนํ นาเน.
ยุวาทิหิ สฺมาสฺมินฺนํ นาเน โหนฺติ ยถากฺกมํ-ยุวานํ-ยุวาเน,ยุวาเนสุ-รูปสิทฺธิยํ ปนสฺส อฺถา รูปนโย ทสฺสิโต เนโส คเหตพฺโพ-อมูลตฺตา-นหิ ตตฺถาคมาทิมูลมตฺถิ-เอวมิที สมฺมฺปิ-มฆวปุมวตฺตหสทฺทา ยุวสทฺทสมา-อยนฺตุ วิเสโส.
คสฺสํ.
ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ-ปุมํ, ปุม, ปุมา.
นามฺหิ.
นามฺหิ ปุมสฺส วา อา โหติ-ปุมานา-อฺตฺร-วา อุตฺเต = ปุมุนา, ปุเมน-ปุมุโน, ปุมุสฺส, ปุมสฺส-ปุมุนา, ปุมานา-‘‘ปุมา’’ติ สฺมิโน เน วา โหติ-ปุมาเน, ปุเม, ปุมมฺหิ, ปุมสฺมึ.
สุมฺหา จ.
ปุมสฺส สุมฺหิ ยํ วุตฺตํ ตํ อา จ วา โหตีติ อานงิ อา จ โหติ-ปุมาเนสุ ปุมาสุ ปุเมสุ.
วตฺตหา ¶ สนนฺนํ โนนานํ.
วตฺตหา สนนฺนํ โนนานํ โหนฺติ ยถากฺกมํ-วตฺตหาโน วตฺตหานานํ.
อการนฺตํ.
สาสิ
เอกวจนโยสฺวโฆนํ.
เอกวจเน โยสุ จ ฆโอการนฺตวชฺชิตานํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิงฺเค’ติ รสฺเส สมฺปตฺเต-‘‘สิสฺมินฺนานปุํสกสฺสา‘‘ติ อนปุํสกสฺส สิมฺหิ ตุน โหติ-สา-ยุวาทิตฺตา สิสฺส อา-สาโน, โนตฺตาภาวปกฺเข-‘‘โยนมาโน‘‘ติ วาธิการสฺส ววตฺถิต วิภา สตฺตานิจฺจมาโน-สาโน-ตถา โนตฺตาภาว ปกฺเข.
สาสฺสํเส จานงิ.
สาสทฺทสฺส อานงิ โหติ อํเส เค จ-(โภ)สาน, สานา, สาโน, สานํ, สาเน, สาโน-เสสํ ยุวสทฺทสมํ-เสตุ-สานสฺส-สุวายุวาว-‘‘เอกวจนโยสฺวโฆนํ’’ติร- สฺสตฺตํว วิเสโส-เคตุ.
เค วา.
อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค-(โห)สุว, สุวา.
อาการนฺตํ.
มุนิ.
โยสุชฺฌิสฺส ปุเม.
ฌสฺสฺส อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค-มุนโย-อโต’ติ สามฺนิทฺเทสา อโต โยนํ ฏาเฏ สมฺปตฺตาปิ อวิธาน สามตฺถิยา น โหนฺติ-อฺตฺร-
โลโป.
ฌลโต โยนํ โลโป โหตี’ติ โย โลเป.
โยโลปนิสุ ทีโฆ.
โยนํ โลโป นิสุ จ ทีโฆ โหติ-มุนี-(โภ)มุนี, มุนโย, มุนี-มุนึ มุนโย มุนี = มุนินา มุนีหิ มุนีภิ-โยโลป นีสุ วี มนฺตุวนฺตุนมิจฺจาทิ าปกา อิการา การานํ ‘‘สุนํหิสูติ’’ทีฆ สฺสานิจฺจตฺตา มุนิหจฺจาทีปิ โหติ-มุนิโน, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนินา มุนิมฺหามุนิสฺมา, มุนิมฺหิ มุนิสฺมึ มุนีสุ-เอวํ กวิกปิคิริ อาทโย-อคฺคิอิสีนํ อยํ วเสโส.
สสฺสาคฺคิ โต นิ.
อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โหติ วา-อคฺคินิ. อคฺคิ, อคฺคโย, อคฺคี.
เฏ สิสฺสิสิสฺมา.
อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ-อิเส, อิสิ-พฺรหฺมาทิตฺตา คสฺเส วา-(โภ)อิเส อิสิ อิสี.
ทุติยสฺส โยสฺส.
อิสสฺมา ¶ ปรสฺส ทุติยา โยสฺส เฏ วา โหติ-อิเส, อิสโย, อิสิ, เสสํมุนิสทฺทสมํ-อาทิสทฺทโน สฺมิมฺหิ-รตฺยาทิหิ โฏ สฺมิโน.
รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ โหติ วา-อาโท, อาทิมฺหิ, อาทิสฺมึ. สมาเส อิการนฺตโต โยสฺมึสุ วิเสโส.
อิโตฺตฺเถ ปุเม.
อฺปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โน เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค-อริยวุตฺติโน, อริยวุตฺตโย, อริยวุตฺติ-เอวมาลปเน-อริยวุตฺติเน, อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี.
เน สฺมิโน กฺวจิ.
อฺปทตฺเถ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน โหติ วา กฺวจิ-อริยวุตฺติเน, อริยวุตฺติมฺหิ, อริยวุตฺติสฺมึ, ‘‘กฺวจี‘‘ติ วุตฺตตฺตา ยถาทสฺสนํ น สพฺพตฺต เน อาเทโส.
อิการนฺตํ.
ททฺธี, สิโลโป, อนปุํสกตฺตา น รสฺโส.
โยนํ โนเน ปุเม.
ฌสฺิโต โยนํ โนเนวาโหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ททฺธิโน.
ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา.
ชนฺตุเหตุหิ อีการนฺเตหิ ฆปสฺเหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ-ททฺธี, ททฺธิโย-เอวมาลปเน-เคตุ-ททฺธิ, ททฺธี.
น ฌีโก.
ฌสฺิโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ-ทณฺฑินํ, ทณฺฑึ, ทณฺฑิเน.
โน.
ฌิโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเคหิ ทุติยา โยสฺส โน ทณฺฑิโน, ทณฺฑิ, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ-ทณฺฑิโน, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑินํ-ทณฺฑินา, ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑิสฺมา.
สฺมิโน นิ.
ฌิโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา-ทณฺฑินิ. ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑีสุเอวํ สงฺฆิ คณิ คามณิปฺปภุตโย.
อีการนฺตํ.
ภิกฺขุ.
ลา โยนํ โว ปุเม.
ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิงฺเค.
เวโวสุ ลุสฺส
ลสฺสฺส อุสฺส เวโวสุ ฏ โหติ-ภิกฺขโว-อฺตฺร-โย โลเป ทีโฆ-ภิกฺขุ (โภ)ภิกฺขุ.
ปุมาลปเน ¶ เวโว.
ลสฺโต อุโต โยสฺสาลปเน เวโว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค-ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขุ-ภิกฺขุํ, ภิกฺขโว, ภิกฺขุ-ภิกฺขุนา, ภิกฺขุหิ,ภิกฺขูภิ-ภิกฺขุโน, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ-ภิกฺขุนา, ภิกฺขุมฺหา. ภิกฺขุสฺมา-ภิกฺขุมฺหิ. ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขูสุ-เอวํ เสตุ เกตุ ภานุ อาทโย-ชนฺตุเหตูนํ โยสฺวยมฺเหโท-ชนฺตฺวาทินา วา โยสฺส โลเป-ชนฺตุ.
จนฺตฺวาทิโต โน จ.
ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ วา ปุลฺลิงฺเค-ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุโย-เอวํ ทุติยาโยมฺหิ-(โภ) ชนฺตุ, ชนฺตุ, ชนฺตุโน ชนฺตโว-‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ติวา เว โว จ ชนฺตเว, ชนฺตโว, ชนฺตุโย-เหตุ, เหตโว, เหตุ. เหตุโย-‘‘โยมฺหิวา กฺวจี‘‘ตี โยสุลสฺสฺส อุสฺส วา ฏา เทโส เหตโย, เหตุโย-(โภ)เหตุ, เหตุ, เหตเว, เหตโว, เหตโย, เหตุโย-เหตุํ, เหตุ, เหตโว, เหตโย, เหตุโย พหุสทฺทา นมฺหิ.
พหุกตินฺนํ
นมฺหี พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ ติลิงฺเค-พหุนฺนํเสสํ ภิกฺขุสมํ-พหุ. พหโว, พหู-(โภ) พหุ, พหุ, พหเว, พหโว, พหุ พหุํ, พหโว, พหุ-พหุนา. พหุหิ,พหูภิ-พหุโน, พหุสฺส, พหุนฺนํ-พหุนา, พหุมฺหา. พหุสฺมา-พหุมฺหิ, พหุสฺมึ, พหุสุ-วตฺตุสิ.
ลตุปิตาทินมา สิมฺหิ.
ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ ทุหิตุ ชามาตุ นตฺตุ โหตุ โปตุนฺจา โหติ สิมฺหิ-วตฺตา.
ลตุปิตาทินมเส.
ลตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทินํ จารงิ โหติ สโตฺตฺร-‘‘อารงิสฺมา’’ติ โฏ-วตฺตาโร.
เค อา จ.
ลตุปิตาทีนํ อ โหติ เค อา จ-(โภ) วตฺต, วตฺตา. วตฺตาโร, วตฺตารํ. วตฺตาเร, วตฺตาโร-นาวจนสฺส ‘‘ฏานาสฺมาน’’นฺติ ฏา-วตฺตารา.
สุหิสฺวารงิ
สุภิสุ ตุปิตาทีนมารงิ วา โหติ-วตฺตาเรหิ, วตฺตาเรภิ, วตฺตูหิ, วตฺตูภิ.
สโลโป.
ลตุปิตาทีหิสสฺส โลโป วา โหติ-วตฺตุ, นวตฺตุโน, วตฺตุสฺส.
นมฺหิ วา.
นมฺหิ ลตุปตาทินมารงิ วา โหติ-วตฺตารานํอฺตฺร.
อา ¶
นมฺหิ ลตุปิตาทีนมาวา โหติ-วตฺตานํ. วตฺตุนํ-สฺมาสฺส วา-วตฺตารา.
ฏิสฺมิโน.
อารงาเทสมฺหาสฺมโน ฏิ โหติ.
รสฺสาร งิ.
สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ-วตฺตริ, วตฺตาเรสุ, วตฺตุสุ-เอวํ ภตฺตุ โหตฺตุ อาทโย-สตฺถุสทฺทสฺส ปน นมฺหิ พหุลาธิการา วา อารงาเทเส-สตฺถารา, สตฺถุนา-ปิตา.
ปิตาทินมนตฺวาทินํ
นตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทินมาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺติสุ-ปิตโร อิจฺจาทิ จตฺตุสมํ-รสฺโสว วิเสโส-นตฺวาทิ นนฺตุ รสฺสาภาวา นตฺตาโร อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสิ.
นฺตุสฺส.
สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติ-คุณวา-นฺตุว วนฺตฺวาทิ สมฺพนฺธิเยว คยฺหเต นฺตุวนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธิ’ติ วจนโต น ชนฺตุตนตฺวาทินํ-โย-นฺตนฺตุนมาทินาวานฺโต-คุณวนฺโต อฺตฺร.
ยฺวาโท นฺตุสฺส.
ยวาทิสุ นฺตุสฺส อ โหติ-อการนฺตตฺตา ฏา-คุณวนฺตา-น เจ ห อวิธานสามตฺถิยา อปฺตฺติ อวิธานสฺส จริตตฺถตาย คุณวนฺตสฺสาติ-(โภ) คุณว,คุณวา, คุณวํ, คุณวนฺโต, คุณวนฺตา-คุณวํ, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต-คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ-คุณวโต, คุณวสฺส, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ. คุณวนฺตานํ-คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺตสฺมา-คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตมฺหิ. คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตสุ-เอวํ มฆวนฺตุ ภควนฺตุปฺปภุตโย.
หิมวโต วา โอ.
หิมวโต สิมฺหิ นฺตุสฺส โอ วา โหติ-หิมวนฺโต, หิมวา-เสสํ คุณวาว.
อุการนฺตํ.
เวสฺสภุ. เวสฺสภุโว, เวสฺสภุ-(โภ) เวสฺสภุ, เวสฺสภุเว, เวสฺสภุโว, เวสฺสภุ-เสสํ ภิกฺขุสทฺทสมํ-เอวํ สยมฺภุ ปราภิภุ อภิภุอาทโย-โคตฺรภุ สหภุ สทฺเทหิปนโยนํ‘‘ชนฺตฺวาทิโต โน เว’’ติ โน โว วา-โคตฺรภุโน, โคตฺรภุโว, โคตฺรภุ-สภภุโน, สหภุโว. สหภุ-สพฺพฺุสทฺทสฺสโยสฺเวว วิเสโส.
กุโต.
กุปฺปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค-สพฺพฺุโน-อฺตฺร โลโป จ-‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ น โว ‘‘กุโต’’ติ ¶ ชนฺตฺวาทีหิ ปุถกฺกรณ-สพฺพฺุ-เอวํ วิฺุวิทุ เวทคุ ปารคุ อาทโย กุปฺปจฺจยนฺตา.
อูการนฺตํ.
โค.
โคสฺสาคยิหินํสุ คาวควา.
คสิหินํวชฺชิตาสุ วิภตฺติสุ โคสทฺทสฺส คาวควา โหนฺติ.
อภโคหิ โฏ
อุภโคหิ โยนํ โฏ โหติ-คาโว, คโว-(โภ) โค, คาโว, คโว.
คาวุมฺหิ.
อํวจเนโคสฺส คาวุวาโหติ-คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโว.
นาสฺสา.
โคโต นาสฺส อา โหติ วา-คาวา, คาเวน, ควา, คเวน โคหิ, โคภิ.
ควํ เสน
โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสน-ควํ, คาวสฺส, ควสฺส.
คุนฺนฺจ นนฺตา.
นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควฺจ วา-คุนฺนํ คมํ, โคนํ-คาวา, คาวมฺหา, คาวสฺมา, ควา, ควมฺหา, ควสฺมา-คาเว, คาวมฺหิ, คาวสฺมึ, คเว, ควมฺหิ, ควสฺมึ.
สุมฺหิ วา.
โคสฺส สุมฺหิ คาวควา โหนฺติ วา-คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.
โอการนฺตํ-ปุลฺลิงฺคํ.
กฺา.
สา.
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺสนฺเต วตฺตมาโน อากาโร ฆสฺโ โหติ-ชนฺตฺวาทินา วาโยโลโป-กฺา, กฺาโย-‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺเสวา-กฺเ, กฺา-โยมฺหิ-กฺา, กฺาโย.
โฆ สฺสํสสาสสายํตึสุ
สฺสมาทิสุ โฆ รสฺโส โหติ-กฺํ, กฺา, กฺาโย-
ฆปเตกสฺมึ นทีนํ ยยา.
ฆปโต นทีนเมกสฺมึ ยยา โหนฺติ ยถากฺกมํ-กฺาย, กฺาหิ, กฺาภิ-กฺาย, กฺานํ, -สฺมิมฺหิ-
ยํ.
ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ-กฺายํ. กฺาย, กฺาสุ. เอวํ สทฺธา สุธา สุขาอาทโย-‘‘นามฺมาทีหี’’ติ อมฺมา อนฺนา อมฺพาหิ คสฺส เอการาภาเว.
รสฺโส วา.
อมฺมาทินํ เค รสฺโส วา โหติ-อมฺม, อมฺมา อิจฺจาทิ-เสสํกฺาว-สหาปริสาหิ สฺมิโน’’ติ สภาปริสายา’’ติ ตึ วา โหติ ‘‘โฆสฺส’’ ¶ มิจฺจาทินา รสฺเส-สหตึ-อฺตฺร-สหายํ, สหาย-ปริสตึ, ปริสายํ, ปริสาย.
อาการนฺตํ.
มติ-โยมฺหิ-
ปิตฺถิยํ.
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺสนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ปสฺา โหนฺติ.
เยปสฺสวณฺณสฺส.
ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โลโป วา โหติ ยกาเร-วจตฺถิตวิ ภาสายํ-มตฺโย-อฺตฺร-ชนฺตฺวาทินา วา โยโลเป-มตี, มติโย-(โภ)มติ, มตฺโย, มติ, มติโย-มตึ, มตฺโย, มตี, มติโย ‘‘ฆป’’อิจฺจาทินา ยาเทเส-มตฺยา, มติยา, มตีหิ, มติหิ-มตฺยา, มติยา, มตีนํ-สฺมิมฺหิ-มตฺยํ, มติยํ, มตฺยา, มติยา, มตีสุ-เอวํ กิตฺติ กนฺติ ตนฺติปฺปภุตโย-รตฺติยา สฺมิโน ‘‘รตฺยาทีหิโว สฺมิโน’’รตฺยาทีหิโว สฺมิโน’’ติ โฏ วา-รตฺเต-อฺตฺร-รตฺยํ, รตฺติยํ, รตฺยา, รตฺติยา-เสสํ มติยา สมํ.
อิการนฺตํ.
ทาสี, ทาสฺโย, ทาสี, ทาสิโย-(โภ)ทาสิ, ทาสี, ทาสฺโย, ทาสี, ทาสิโย.
ยํ ปีโต.
ปสฺิโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ-ทาสฺยํ, ทาสิยํ, ทาสึ, ทาสฺโย, ทาสี, ทาสิโย-ทาสฺยา, ทาสิยา, ทาสีหิ, ทาสีภิ-ทาสฺยา, ทาสิยา, ทาสีนํ-ทาสฺยํ, ทาสิยํ, ทาสฺยา, ทาสิยา, ทาสีสุ-เอวโมสธี โปกฺขรณี อาทโย-นทิสทฺทา โยสุ-
นชฺชา โยสฺวาม.
โยสุ นทิสทฺทสฺส อาม วา โหติ-สจ.
มนุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร.
มกาโรนุพนฺโธ ยสฺส โส สรานมนฺตา สรา ปโร โหตี’ติ อีการา ปโร-‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร ทสฺส จวคฺโค ยสฺส ปุพฺพ รูปํ-นชฺชาโย-อฺตฺร-วา ปโลปโยโลเปสุ-นชฺโช, นที, นทิโย อิจฺจาทิ.
อีการนฺตํ.
ยาคุ, ยาคุ, ยาคุโย-(โภ)ยาคุ, ยาคุ, ยาคุโย-ยาคุํ, ยาคุ, ยาคุโย-ยาคุยา, ยาคุหิ, ยาคุภิ-ยาคุยา, ยาคุนํ-ยาคุยํ, ยาคุยา, ยาคุสุ-เอวํ เธนุ สสฺสุ ปิยงฺคุปฺปภุตโย-มาตุ ธีตุ ทุหิตุ สทฺทา ปิตุสทฺทสมา-สโลปาภาวปกฺเข ยาเทเส มาตุสทฺทสฺส ปน ‘‘เย ปสฺสา’’ติ โยควิภาคา วา ปโลโป-มตฺยา, มาตุยา.
อุการนฺตํ.
วธู, วธู, วธุโย-(โภ)วธุ, วธุ, วธุโย-วธุํ, วธู, วธุโย-วธุยา, วธูหิ, วธูภิ-วธุยา, วธูนํ-วธุยํ, วธุยา, วธูสุ-เอวํ ชมฺพุ วาโมรู สรภุ อาทโย.
อูการนฺตํ.
โค ¶ อิจฺจาทิ ปุเมน สมํ.
อิตฺถิลิงฺคํ.
จิตฺตสิ.
อํ นปุํสเก.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสกลิงฺเค-มิตฺตํ-โยมฺหิ.
โยนนฺติ.
อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ นี โหติ นปุํสเก’ติ นิ อาเทโส.
นีนํ วา.
อการนฺตโต นามสฺมา นีนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ-จิตฺตา, อฺตฺร-‘‘โยโลปนีสุ ทีโฆ’’ติทีเฆ-จิตฺตานิ-(โภ) จิตฺต, จิตฺตา, จิตฺตา, จิตฺตานิ-จิตฺตํ, จิตฺเต, จิตฺตานิ-จิตฺเตเนจฺจาทิ พุทฺธสทฺทสมํ-เอวํ ปานทานปฺปภุตโย-เอกจฺจาทินํ ตุ ปมานิมฺหิ วิเสโส.
น นิสฺส ฏา.
เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ-เอกจฺจานิ, ปมานิ-ปทาทีหิ นาสฺมึสุ.
นาสฺส สา.
ปทาทิหิ นาสฺส สา โหติ วา-ปทสา, ปเทส-พิลสา, พิเลน.
ปทาทิหิ สิ.
เอหิ สฺมิโน สิ โหติ วา-ปทสิ, ปเท, ปทมฺหิ, ปทสฺมึ-กมฺม สทฺทโต นาสฺส‘‘นาสฺเสโน’’ติ เอโน วา-กมฺเมน-อฺตฺร ปุมาทินา วา อุตฺเต-กมฺมุนา, กมฺมนา-อิมินาว สสฺมาสุ อุตฺตํ-ตสฺส ลสฺายํ-สสฺมานํ ยถาโยคํ โนนา นิจฺจํ-ววตฺถิตวิภาสายํ-กมฺมุโน, กมฺมสฺส-กมฺมุนา, กมฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมสฺมา-‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน วา นิมฺหิ-กมฺมนิ, กมฺเม, กมฺมมฺหิ, กมฺมสฺมึ-เสสํ จิตฺตสมํ-จมฺม เวสฺม ภสฺมาทโย กมฺมสฺมา อุตฺตโตฺตฺร-คจฺฉนฺตสิ-‘‘นฺตสฺสํ’’ติ วา อมฺหิสิโลโป-คจฺฉํ-อฺตฺร สิสฺส อํ-คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ-(โภ)คจฺฉ, คจฺฉา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตานิ-คจฺฉํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺตานิ-นาทิสุ ปุลฺลิงฺคสฺมํ-เอวํ ยชนฺต วชนฺตาทโย.
อการนฺตํ.
อฏฺิ
ฌลา วา.
ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสกลิงฺเค-อฏฺินิ-โย โลปทิเฆสุ-อฏฺิ-(โภ)อฏฺิ, อฏฺีนิ, อฏฺี-อฏฺึ, อฏฺินิ, อฏฺิ = ตติยาทิสุ มุนิสทฺทสมํ-เอวมจฺฉิ อกฺขิ ทธิ สตฺถิ อาทโย.
อิการนฺตํ.
ทณฺฑี-‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา ¶ รสฺโส-สิโลโป-ทณฺฑีนิ, ททฺธี-(โภ)ทณฺฑิ, ทณฺฑี, ทณฺฑีนิ, ททฺธี-ทณฺฑินํ,ทณฺฑึ, ทณฺฑีนิ, ทณฺฑี-เสสํ ปุลฺลิงฺคสฺมํ-เอวํ สุขการี สีฆยายี อาทโย.
อีการนฺตํ.
จกฺขุ, จกฺขุนิ, จกฺขุ-อฏฺิสทฺทสม-เอวมายุ มธุ มตฺถุ ธนุ จิตฺตคุปฺปภุตโย-อายุสาติ โกธาทิตฺตา นาสฺส สา วา-อมฺพุสทฺทา สฺมิโน‘‘อมฺพวาทีหี’’ติ วา นิ อาเทสา-อมฺพุนิ, อมฺพุมฺหิ, อมฺพุสฺมึ.
คุณวนฺตุสิ.
อทฺธํนปุํสเก.
นฺตุสฺส อทฺธํ โหติ สิมฺหิ นปุํสเก-คุณวํ, คุณวนฺตํ-โยมฺหิ-‘‘ยวาโทนฺตุสฺสา’’ติ อกาเร‘‘โยนํ นี’’ติ นิ ตสฺส วา ฏาเทเส-คุณวนตานิจฺจาทิ-คจฺฉนฺตสมํ-เอวํ ยสวนฺตุ ธนวนฺตุ โคมนฺตฺวาทโย.
อุการนฺตํ.
โคตฺรภุ, โคตฺรภุติ, โคตฺรภุ-(โภ)โคตฺรภุ, โคตฺรภุนิ, โคตฺรภุ-โคตฺรภุํ, โคตฺรภุติ, โคตฺรภุ-โคตฺรภุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค เวสฺสภุสทฺทสมํ-เอวํ อภิภุ สยมภุ ธมฺมฺ อาทโย.
อูการนฺตํ-นปุํสกลิงฺคํ.
อถ สพฺพาทีนํ รูปนโย นิทฺทิสียเต-สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อฺ อฺตร อฺตม ปุพฺพ ปราปร ทกฺขิณุตฺตราธ รานิววตฺถายมสฺายํ-ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺหอมฺห อิจฺเจเต สพฺพาทโย-สพฺโพ.
โยนเมฏ.
อการนฺเตหิ สพฺพาทิหิ โยนเมฏ โหติ-สพฺเพ-เอวมาลปน ทุติยาโยสุ.
สพฺพาทีนํ นมฺหิ จ.
อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นมฺหิ สุหิสุ จ.
สํสานํ.
สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํสานํ โหนฺติ-สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ-เสสํ พุทฺธสมํ-อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ อาปฺปจฺจเย สรโลเป จ กเต อาการสฺส ฆสฺายํ กฺาสทฺทสฺเสว รูปนโย, อยนฺตุ วิเสโส.
ฆปา สสฺส สฺสา วา.
สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ-‘‘โฆสฺส’’มิจฺจาทนา รสฺเส-สพฺพสฺสา. สพฺพาย-นมฺหิ-สพฺพาสํ. สพฺพาสานํ.
สฺมิโน ¶ สฺสํ.
สพฺพาทินํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ-สพฺพสฺสํ, สพฺพายํ, สพฺพาย-นปุํสเก-สพฺพํ-โยสฺส นิมฺหิ-
สพฺพาทีหิ.
สพฺพาทิหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ-สพฺพานิ-(โภ)สพฺพ, สพฺพา, สพฺพานิ-สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺพานิ-นาทิสุ ปุเมว-กตราทโย ตโย ตีสุ ลิงฺเคสุ สพฺพสมา-เอวํ อิตร อฺสทฺทา-สฺสาสฺสํสุ วิเสโส.
สฺสํสฺสาสฺยาเยสฺวิตเรกฺเติมานมิ.
สฺสมาทิสุ อิตรเอกอฺเอต อิมฺैฺเสํ อิ โหติ-อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ-อฺิสฺสา, อฺิสฺสํ-อฺตรอฺตมสทฺทา ลิงฺคตฺตเย สพฺพสมา-ปุพฺโพ-โย.
ปุพฺพาทีหิ ฉหิ.
เอเตหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหติ’ติ โยสฺเสฏ-ปุพฺเพ, ปุพฺพา-(โภ)ปุพฺพ, ปุพฺพา, ปุพฺเพ, ปุพฺพา-ปุพฺพํ, ปุพฺเพ, ปุพฺพา-เสสํ สพฺพลิงฺเค สพฺพสมํ-เอวํ ปราทโย ปฺจ-โย, ยา, ยมิจฺจาทิ สพฺพสมํ-ยาทินมาลปเน รูปํ น สมฺภวติ-ตฺยสิ.
ตฺยเตตานํ ตสฺส โส.
ตฺยเตตานมนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ-สฺโย, สฺยาตฺยมิจฺจาทิ-โส.
ต ตสฺส โน สพฺพาสุ.
ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺติสุ-เน, เต-นํ ตํ, เน, เต-เนน, เตน, เนหิ, เตหิ, เนภิ, เตภิ-
ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺมิมิมสฺส จ.
สาทสฺวิมสฺส ตสทฺทตการสฺส จ โฏ วา โหติ-ปุพฺพสร โลเป-อสฺส, นสฺส, ตสฺส-เนสํ, เนสานํ, เตสํ, เตสานํ-อมฺหา, อสฺมา, นมฺหา, นสฺมา, ตมฺหา, ตสฺมา-อมฺหิ, อสฺมึ, นมฺหิ, นสฺมึ, ตมฺภิ, ตสฺมึ, เนสุ. เตสุ-อิตฺถิยํ-สา, นา, นาโย, ตา, ตาโย-นํ, ตํ, นา, นาโย, ตา, ตาโย-นามฺหิ กเต-
สฺสา วา เตติมามูหิ.
ฆปสฺเหิ ตา เอตา อิมา อมูหิ นาทนเมกสฺมึ สฺสา วา โหติ-วา ฏา เทเส-อสฺสา, นสฺสา, นาย.
ตาย วา.
สฺสํสฺสาสฺสาเยสุ ตสฺส วา อิ โหติ-ติสฺสา, ตสฺสา, ตาย-นาหิ, นาภิ, ตาหิ, ตาภิ-สสฺส วา สฺสามฺหิ-อสฺสา, นสฺสา, ติสฺสา, ตสฺสา, สฺสาเทสาภาวปกฺเข.
เตติมาโต สสฺส สฺสาย.
ตา เอตา อิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วา-อสฺสาย, นสฺสาย,
ติสฺสาย, ¶ ตสฺสาย-ทฺวิหิ มุตฺตปกฺเข-ตาย ตาย-นํวจนสฺส สมาเทเส ตการสฺส จ วา ฏาเทเส ‘‘สุนํหิสุ‘‘ติ ทีเฆ จ กเต-อาสํ, นาสํ, นาสานํ, ตาสํ, ตาสานํ-สตฺตมิยํ-อสฺสํ, อสฺสา, นสฺสํ, นสฺสา, นายํ, นาย, ติสฺสํ, ติสฺสา, ตสฺสํ, ตสฺสา, ตายํ, ตาย, นาสุ, ตาสุ-นปุํสเก-นํ, ตํ, นาติ, ตาติ, นํ, ตํ,เน, นา, นิ, เต, ตานิ-นาทิสุ ปุเมว-เอวเมตสทฺทสฺส ตีสุ ลิงฺเคสุ-ฏนาเทสาภาโว’ว วิเสโส-อิมสิ.
สิมฺหิ นปุํสกสฺสายํ.
อิมสทฺทสฺสานปุํสกสฺสายํ โหติสิมฺหิ-อยํ, อิเม, อิมํ, อิเมนา.
นามฺหินิมิ.
อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ นามฺหิ อนฺैมิจฺจาเทสา โหนฺติ-อเนน, อิมินา-หิ-
อิมสฺสา นิตฺถิยํ เฏ.
อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ เฏ โหติวา สุนํหิสุ-เอหิ, เอหิ, อิเมหิ, อิเมหิ-ส-ฏสสฺมาสฺมิ มิจฺจาทินา สพฺพสฺสิมสฺส วา ฏาเทเส-อสฺส, อิมสฺส, เอสํ, เอสานํ. อิเมสํ, อิเมสานํ-อมฺหา, อสฺมา, อิมมฺหา, อิมสฺมา-อมฺหิ, อสฺมึ, อิมมฺหิ, อิมสฺมึ, เอสุ, อิเมสุ-อิตฺถิยํ-อยํ, อิมา, อิมาโย-อิมํ, อิมา, อิมาโย-นา-‘‘สฺสา วา เตติมามูหี’’ติ สฺสา วา, ฏาเทเส สฺสมิจฺจาทินา อิ อา เทเส จ-อสฺสา, อิมิสฺสา-อฺตฺร = อิมาย, อิมาหิ, อิมาหิ-ส-อสฺสา, อิมิสฺสา, อสฺสาย, อิมิสฺสาย, อิมาย, นํวจนสฺส สมาเทเส อิมสฺส จ ฏาเทเส ‘‘สุนํหสู’’ติ ทีเฆ จ กเน-อาสํ, อิมายํ-สานมาเทเส-อิมาสานํ-สตฺตมิยํ-อสฺสํ, อิมิสฺสํ. อสฺสาย, อิมิสฺสาย, อิมายํ, อิมาย, อิมาสุ-นปุํสเก.
อิมสฺสิทํ วา.
อํสิสุ สห เตหิ อิมสฺสิทํ วา โหติ นปุํสเก-อิทํ, อิมํ, อิมา, อิมานิ-อิทํ, อิมํ, อิเม, อิมานิ-ตติยาทิสุ ปุลฺลิงฺคสฺมํ-อมุสิ.
มสฺสามุสฺส.
อนปุํสกสฺสามุสฺส มการสฺส โส โภติ สิมฺหิ-อสุ-โย-
โลโป มุสฺมา.
อมุสทฺทโต โยนํ โลโป วา โหติ ปุลฺลิงฺเค’ติ นิจฺจํโย โลเป ทิโฆ-อมุ-อมุํ, อมู-อมุนา, อมูหิ, อมูภิ-
น โน สสฺส.
อมุสฺมา สสฺส โน น โหติ-อมุสฺส, อมุสํ, อมุสานํ-อมุนา, อมุมฺหา, อมุสฺมา-อมุมฺหิ,อมุสฺมึ, อมุสุ-อิตฺถิยํ-อสุ, อมุ, อมุโย-
อมุํ, อมู, อมุโย-นา-‘‘สฺสาวา, เตติมามูหี’’ติ สฺสา วา-อมุสฺสา, อมุยา, อมูหิ, อมูภิ-อมุสฺสา, อมุยา, อมุสํ, อมูสานํ-สตฺตมิยํอมุสฺสา. อมุสฺสํ. อมุยํ, อมุยา, อมุสุ-นปุํสเก-
อมุสฺสาทุํ.
อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก-อทุํ-อฺ
ตฺร ¶ สิโลเป-อมุ, อมุน, อมู, อทุํ, อมุํ, อมุนิ, อมู-เสสํ ปุเมว-กึสิ.
กิสฺส โก สพฺพาสุ.
สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ กิสฺส โก โหติ-สิสฺโส-โก, เก, กํ, เก, เกน, กหิ, เกหิ.
กิ สสฺมึสุ วา นิตฺถิยํ.
อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ-กิสฺส, กสฺส, เกสํ, เกสานํ, กมฺหา, กสฺมา, กิมฺหิ, กิสฺมึ, กมฺหิ, กสฺมึ, เกสุ-อิตฺถิยํ-กอาเทเส อการนฺตตฺตา อาปฺปจฺจโย-กา, กา, กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาว-นปุํสเก.
กิมํสิสุ สห นปุํสเก.
อํสิสุ สห เตหิ กึสทฺทสฺส กึ โหติ นปุํสเก-กึ, กานิ, กึ, เก, กานิ-เกเนจฺจาทิ ปุเมว-เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยฺา สหายวจโน-อตฺร สงฺขฺยาสทฺโท สํเขยฺยวาจิ-ยทา สงฺเขยฺย วาจี ตเทกวจนนฺโต อฺตฺร พหุวจนนฺโตปิ-เอโก เอกา เอกมิจฺจาทิ-สพฺพสมํ ติลิงฺเคสุ-สฺสาสฺสํสุ ปน-สฺสมาทินา อิมฺหิ เอกิสฺสา เอกิสฺสํ-ตุมฺห อมฺภสทฺทา อลิงฺคา-ตถา อุภ กติฺจิ สทฺทา ปฺจาทโย อฏฺารสนฺตา จ-ตุมฺหสิ อมฺหสิ.
ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมมฺหิ จ.
อมฺหิสิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิหตฺติสฺส ตุวํ ตฺวํ โหนฺติ-ตุวํ ตฺวํ.
สิมฺหิ หํ.
สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ-อหํ-โย-ตุมฺเห.
มยมสมามฺหสฺส.
โยสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส มยมสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ-มยํ, อสฺมา, อมฺเห-อํ-ตุวํ. ตฺวํ.
อมฺหิ ตํ มํ ตวํ มมํ.
อมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํ ตวํ มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ-ตํ, ตวํ, มํ, มมํ.
ทุติเย โยมฺหิ วา.
ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิหตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํ งากํ วา โหนฺติ ทุติเย โยมฺหิ-ตุมฺหากํ ตุมฺเห, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมา, อมฺเห.
นาสฺมาสุ ตยา มยา.
นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา มยา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
ตยาตยินํ ตฺว วา ตสฺส.
ตุมฺหสฺส ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วา-ตฺวยา, ตยา, มยา, ตุมฺเหหิ, ตุมฺเหภิ. อมฺเหหิ, อมฺเหภิ.
ตว ¶ มม ตุยฺหํ มยฺหํ เส.
เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สฺวิภตฺตีนํ ตว มม ตุยฺหํ มยฺหํ โหนฺติ ยถากฺกมํ-ตว ตุยฺหํ มม มยฺหํ.
นํเสสฺว สมากํ มมํ.
นํเสสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ-มมํ.
งํ งากํ นมฺหิ.
นมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ งํ งากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ-ตุมฺหํ ตุมฺหากํ อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ.
สฺมามฺหิ ตฺวมฺหา.
สฺมามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา-ตฺวมฺหา ตฺวยาตยา มยา.
สฺมิมฺหิ ตุมฺหามฺหานํ ตยิ มยิ.
สฺมิมฺหิ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ มยิ โหนฺติ ยถากฺกมํ-ตฺวยิ ตยิ มยิ, ตุมฺเหสุ.
สุมฺหามฺหสยาสฺมา.
อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ-อสฺมาสุ อมฺเหสุ.
‘‘อปาทาโท ปทเตกวากฺเย’’ติ อธิกาโร.
โยนํ หิสฺวปฺจมฺยา โว โน.
อปฺจมิยา โยนํ หิสฺวปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรส เมกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺภสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โว โน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ-ติฏฺถ โว, ติฏฺถ ตุมฺเห, ติฏฺาม โน, ติฏฺาม มยํ-ปสฺสติ โว, ปสฺสติ ตุมฺเห, ปสฺสติ โน, ปสฺสติ อมฺเห-ทิยเต โว, ทิยเต ตุมฺหํ, ทิยเต โน, ทิยเต อมฺหํ-ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหํ,ธนํ โน, ธนํ อมฺหํ-กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ, กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ.
เต เม นา เส.
นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิหตฺตีนํ เต เม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ-กตํ เต, กตํ ตยา, กตํ เม, กตํ มยา-ทิยเต เต, ทียเต ตว, ทียเต เม, ทิยเต มม-ธนํ เต, ธนํ ตว, ธนํ เม, ธนํ มม.
นจวาหาเหวโยเค.
จวาหอหเอเวหิโยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสาน โหนฺติ. คจฺฉาม ตุมฺเห จ, มยฺจ-ปสฺสติ ตุมฺเห จ, อมฺเห จ-กตํ ตุมฺเหหิ จ, อมฺเหหิ จ-ทิยเต ตุมฺหฺจ, อมฺหฺจ-ธนํ ตุมฺหฺจ, อมฺหฺจ-กตํ ตยา จ, มยา จ-ทียเต ตว จ, มม จ-ธนํ ตว จ มม จ-วาทิโยเคปฺเยวํ เยฺยํ-อุภ กติ สทฺทา พหุวจนตฺตา-‘‘อุภโคหิ โฏ‘‘ติ โยนํ โฏ-อุโภ, อุโภ-สุหิสุภสฺโส. ¶
อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ-อุโภหิ อุโภหิ-
อุภินฺนํ.
อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ-อุภินฺนํ, อุโภสุ.
ฏิ กติมฺหา
กติมฺหาโยนํฏิ โหติ-กติ,กติ,กตีหิ,กตีภิ, กตินฺนํ กตีสุ.
อถ สงฺขฺยาสทฺทา วุจฺจนฺเต.
เอกาทโย อฏฺารสนฺตา สงฺเขยฺยวจนา-วีสติอาทโย ปน สงฺขฺยานวจนาจ-เอกสทฺโท สพฺพาทิสุ วุตฺโตว-ทฺวาทินมฏฺารสนฺตานํ พหุวจนนฺตตฺตา เอกวจนาภาโว-ทฺวิสทฺทา โยมฺหิ.
โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว ทฺเว.
โยมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเว ทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ-ทุเว ทฺเว, ทฺวีหิ ทฺวีภิ.
ทุวินฺนํ นมฺหิ วา.
นมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา-ทุวินฺนํ-อฺตฺร.
นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺตํ.
ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุโขติ นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อุกาโรอุจฺจารณตฺโถ-กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ-เตน นมฺภีน ทีโฆ-ทฺวินฺนํ,ทฺวีสุ-ติสทฺทา โยมฺหิ.
ปุเม ตโย จตฺตาโร.
โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติวตุนฺนํ ตโย จตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค-ตโย, ตโย, ตีหิ, ตีภิ.
ณฺณํ ณฺณนฺนํ ติโตชฺฌา.
ฌสฺโต ติโต นํวจนสฺส ณฺณํ ณฺณนฺนํ โหนฺติ-ติณฺณํ ตินฺณนฺนํ,ตีสุ-อิตฺถียํ.
ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ.
วิภตฺติสหิตานํ ติวตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส จตสฺโส โหนฺติตฺถิยํ ยถากฺกมํ-ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิ.
นมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา.
นมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺส จตสฺสา โหนฺติตฺถิยํ ยถากฺกมํ-ติสฺสนฺนํ, ตีสุ-นปุํสเก.
ตีณิ จตฺตาริ นปุํสเก.
โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิ จตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก-ตีณิ ตีณิ-เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ-จตุ โย.
จตุโร วา จตุสฺส.
จตุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร วา โหติ ปุลฺลิงฺเค-จตุโร, จตุโร-อฺตฺร-จตฺตาโร, จตฺตาโร-จตูหิ จตูภิ.
ฏ ¶ ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ.
ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหิ โยนํ โฏ โหติ-ปฺจ, ปฺจ.
ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม.
ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ-เอตฺตาปวาโทยํ-ปฺจหิ ปฺจภิ, ปฺจนฺตํ ปฺจสุ-เอวํ ฉาทโย อฏฺารสนฺตา-เอโก จ ท ส จาติ จตฺถสมาเส เอเกน อธิกา ทสาติ ตติยาสมาเส วา กเต ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ วิภตฺติโลโป-เอวมุปริ จ.
เอกฏฺานมา.
เอกอฏฺานํ อา โหติ ทเส ปเร.
ร สงฺธฺยาโต วา.
สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสา-สจ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺเส’’ติ อนุวตฺตมาเน ‘‘อาทิสฺสา‘‘ติ ทการสฺเสว โหติ-เอกา รส, เอกาทส.
อา สงฺขฺยายาสตาโท’นฺตฺเถ.
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺส อา โหตสตาโท’นฺตฺเถ-ทฺวาทส.
ขา จตฺตาฬีสาโท.
ทฺวิสฺส ขา วา โหตจตฺตาฬีสาโท’นฺตฺเถ-พารส.
ติสฺเส.
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหตสตาโท’นฺตฺเถ.
ฉตีหิ โฬ จ.
ฉติหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ-เตฬส-เตรส.
จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเร-ทฺวิตฺเต-จุทฺทส โจทฺทส จตุทฺทส.
วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณุปณฺณา.
วีสติทเสสุ ปเรสุ ปฺจสฺส ปณฺณุปณฺณา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ-ปณฺณรส ปฺจทส.
ฉสส โส.
ฉสฺส โส อิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเร-โสฬส โสรส, สตฺตรส สตฺตทส, อฏฺารส อฏฺาทส-เอเกน อูนา วีสตีติ วิเสสนสมาสคพฺเภ ตติยาสมาเส.
อิตฺถิยมฺหาสิตปุมิตฺถิ ปุเมเวกตฺเถ.
อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมิตฺถิ ปุเมว โหตีติ ปุมฺภาวา อาปฺปจฺจโย นิวตฺตเต-เอกูนวีสติ-อิตฺถิลิงฺเคกวจนนฺโต-วีสติอาทโย หิ อานวุติยา เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคา-(โภ) เอกูนวีสติ เอกูนวีสติมิจฺจาทิ-เอวํ วีสติ เอกวีสติ ทฺวาวีสติ พาวีสติ เตวีสติปฺปภุตโย.
วีสตยํ ¶ ปฺจสฺส วา ปณฺณอาเทเส-ปณฺณุวีสติ, ปฺจวีสติ-เอเกน อูนา ตึสติ ตึสา วา เอกุนตึสติ เอกุนตึสา-มติกฺา สมา-เอวํ ตึสติ ตึสาปฺปภุตโย-ตึสาสทฺทสฺส ปน สิโลเป-ทีฆรสฺสาติ โยควิภาคา รสฺเส-ตึส-นิคฺคหีตาคเม จ ตึสนฺติปิ โหติ-เอวมุปริ จ ยถาสมฺภวํ-ทฺวตฺตึสติอาทินํ รสฺสฺจตฺตานิ-จตฺตาฬีสาย สมฺหิ-จตฺตาฬีสา จตฺตาฬีส จตฺตาฬีสํ วา,เอวํ จตฺตารีสา จตฺตาริส จตฺตารีสํ.
ทฺวิสฺสา จ.
อสตาโท’นฺตฺเถ จตฺตาฬีสาโท ทฺวิสฺส เอ โหติ วา อา จ-ทฺเว จตฺตาฬีส ทฺวาจตฺตาฬีส ทฺวีจตฺตาฬีส-เอวํ ทฺเววตฺตาริส ทฺวาจตฺตารีส ทฺวิจตฺตารีส, ทฺเวจตฺตาฬีสติ ทฺวาจตฺตาฬีสติ ทฺวิจตฺตาฬีสติ.
จตฺตาฬีสาโท วา.
อสตาโท’นฺตฺเถ จตฺตาฬีสาโท ติสฺเส วา โหติ-เตจตฺตาฬีส ติวตฺตาฬีส เตจตฺตาฬีสติ ติจตฺตาฬีสติ-เตจตฺตารีส ติจตฺตารีส-ทฺเวปฺาส ทฺวาปฺาส ทฺวิปฺาส ทฺเวปณฺณาสติ ปณฺณาส, ทฺเวสฏฺิ ทฺวาสฏฺิ ทฺวิสฏฺิ, เตสฏฺิ ติสฏฺิ, ทฺเวสตฺตติ ทฺวา สตฺตติ ทฺวีสตฺตติ ทฺเวสตฺตริ ทฺวาสตฺตริ ทฺวิสตฺตริ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ เตสตฺตริ ติสตฺตริ, ทฺวฺสีติ ทฺวาอสีติ ทฺวียาสีติ-ยาคโม-ตฺสีติ ติยาสีติ, ทฺเวนวุติ ทฺวานวุติ ทฺวินวุติ, เตนวุติ ตินวุติ-สตํ, นปุํสก เมกวจนนฺตํ-เอวํ สหสฺสทโย-โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฏิ อกฺโขหิณิโย อิตฺถิลิงฺเคกวจนนฺตา-วคฺคเภเท ตุ สพฺพาสมฺปิ สงฺขฺยานํ พหุวจนฺจ โหเตว-ยถา-ทฺเว วิสติโย, ติสฺโส วีสติโย อิจฺจาทิ-ทส อสกํ สตํ นาม,ทสสตํ สหสฺสํ, ทสสหสฺสํ นหุตํ, ทสนหุตํ ลกฺขํ, สตสหสฺสนฺติปิ วุจฺจติ-ลกฺขสตํ โกฏิ, โกฏิลกฺขสตํ ปโกฏิ, ปโกฏิลกฺขสตํ โกฏิปฺปโกฏิ-เอวํ นหุตํ นินฺนหุตํ อกฺโขหิณี พินฺทุ อพฺพุทํ นิรพฺพุทํ อหกหํ อพพํ อฏฏํ โสคนฺธิกํ อุปฺปลํ กุมุทํ ปุณฺฑริกํ ปทุมํ กถานํ มหากถานํ อสงฺเขยฺยนฺติ ยถากฺกมํ สตลกฺขคุณํ เวทิตพฺพํ.
อถาสงฺขฺยมุจฺจเต.
ตํ ทุวิธํ ปาทิจาทิเภเทน-ตตฺถ-ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติ สุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา-อิเม วีสติ ปาทโย-จาทโย ปน-จ วา ห อห เอว เอวมิจฺจาทโย-อิเม ทฺเวปิ ลิงฺคสงฺขฺยารหิตา-เอเตหิ ปน ยถาสมฺภวํ วิหิตานํ วิภตฺตินํ.
อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ.
อวิชฺชมานสงฺขฺโยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ โลโป จ.
วิภตฺติยา ¶ ตโต เภโท สลิงฺคานํ ภเว ตถา ตุมฺหาทินํ ตฺวลิงฺเคสุ เนวตฺถิ ปาทิวาทินํ.
วุตตานิ สฺยาทฺยนฺตานิ.
อเถกตฺถมุจฺจเต-อุปสทฺทา ปเมกวจนํ สิ-ตสฺส ‘‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ โลโป-กุมฺภสทฺทา ฉฏฺเยกวจนํ ส-อุป กุม อส อิติ ิเต ‘‘อวิคฺคโภ นิจฺจสมาโส ปทนฺตรวิคฺคโห เว’’ติ สมีปํ กุมฺภสฺเสติ ปทนฺตรจิคฺคเห-‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ สพฺพตฺเถกตฺเถ วตฺตเต.
อสงฺขฺยํ วิภตฺติ สมฺปตฺติ สมิป สากลฺยาหาว ยถาปจฺฉา ยุคปทตฺเถ.
อสงฺขฺยํ สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺตฺยาทินมตฺเถวตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถมฺภวติ.
เอกตฺถตายํ.
อียาทิณทิสมาเสหิ เอกตฺถิภาโว เอกตฺถตา-ตสฺมึ สฺยาทิ โลโป โหติ-‘‘ตํ นปุํสก’’มิตินปุํสกลิงฺคํ-ตโต สฺยาทิ-‘‘ปุพฺพสฺมามาทิโต’’ติ โลเป สมฺปตฺเต.
นาโต มปฺจมิยา.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ อํตุ ภวตฺยปฺจมิยา-อุปกุมฺภํ ติฏฺติ-กุมฺภสฺส สมีปํ ติฏฺตีติ อตฺโถ-อุปกุมฺภํ ปกสฺส.
วา ตติยาสตฺตมีนํ.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ ตโต ปราสํ ตติยา สตฺตมีนํ อํ โหติ วา-อุปกุมฺภํ กตํ, อุปกุมฺเภน วา, อุป กุมฺภํ เทหิ-ปฺจมิยํ อมภาวา-อุปกุมฺภา อเปหิ-อุปกุมฺภมายตฺตํ-อุปกุมฺภํ นีเธหิ, อุปกุมฺเภ วา-เอวมุปนครมิจฺจาทิ-สมีปํ อคฺคิโนอุปคฺคิ-เอตฺถปน-‘‘ปุพฺพสฺมามาทิโต’’ติ สพฺพสฺยาทิ โลโปว-เอวมุปคุรุ-เวติ สพฺพตฺถ วตฺตเต.
อมาทิ.
อมาทิ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ-คามํ คโต คามคโต, มุหุตฺตํ สุขํ มุหุตฺตสุขํ-วุตฺติเยโวปปทส มาเส-กุมฺภกาโร, เอตฺถ พหุลาธิการา อสฺยาทฺยนฺเตนาปิ สมาโส. นฺตมานกฺตวนฺตูหิ วากฺย-ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวา, รฺคฺา ภโต ราชหโต, อสินา ชินฺโน อสิจฺฉินฺโน, ปิตราสทิโสปิตุสทิโส, ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน มิสฺโส โอทโน คุโฬทโน-อิห ปน วุตฺติ ปเทเนโวปสิตฺตาทิ กฺริยายาขฺยาปนโต น ตตฺถายุตฺตตฺถตา-กฺวจิวุตฺติเยว-อุรโค-กฺวจิ วากฺยเมว-เอรสุนา ฉินฺนวา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, พฺราหฺมณสฺส เทยฺยํพฺราหฺมณเทยฺยํยุปาย ทารุ ยุปทารุ, ¶ อิธ นโหติ สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ-คามา นิคฺคโต คาม นิคฺคโต, กฺวจิวุตฺติ เยว-กมฺมชํ-อิธ น โหติ รุกฺขา ปติโต-รฺโ ปุริโส ราชปุริโส-พหุลาธิการา นฺตมานนิทฺธาริยปุรณ ภาวติ ภาวติ ตฺตตฺเถหิ นโหติ-มมานุกุพฺพํ, มมานุกุรุกมาโน, คุนฺนํกณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปฺจโม, ปฏสฺส สุกฺกตา-กฺวจิ โหเตว-วตฺตมานสามีปฺยํ, ผลานํ ติตฺโต, ผลานํ สุหิโต, พฺราหฺมณสฺส กณฺหา ทนฺตา อิจฺจตฺร ทนฺตาเปกฺขา ฉฏฺิติ กณฺเหนสมฺพนฺธาภาวา น สมาโส-อฺมฺสมฺพนฺธานํหิ สมาโสยทา ตุ กณฺหา จ เต ทนฺตา เจติ วิเสสนสฺมาโส ตทา ฉฏฺิ กณฺหทนฺตาเปกฺกาติ พฺราหฺมณกณฺหทนฺตาติ โหเตว-รฺโ มาคธสฺส ธนมิจฺจตฺร รฺโติ ฉฏฺิ ธนมเปกฺขเต น มาคธํ ราชา เอว มาคธสทเทน วุจฺจเตติ เภทาภาวา สมฺพนฺธาภาโวติ ตุลฺยาธิกรเณน มาคเธน สห ราชา น สมสฺยเต-รฺโ อสฺโส จ ปุริโส จาติ เอตฺถ รฺโ อสฺโส ปุริโสติ จ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธโต สาเปกฺกตาย น สมาโส-อสฺโส จ ปุริโส จาติ จตฺถสมาเส กเต ตุ ราชสฺสปุริสาติ โหเตวฺานเปกฺขตฺตา-รฺโ ครุปุตฺโตติ เอตฺถ ปน ราชาเปกฺขิโนปิ ครุโน ปุตฺเตน สห สมาโส คมกตฺตา-คมกตฺตมฺปิหิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ-ทาเน โสณฺโฑ ทานโสณฺโฑ-กฺวจิ วุตฺติเยว-ปพฺพตฏฺโ-กฺวจี สมาเสปิ วิภตฺยโลโป-ชเน สุโต.
วิเสสนเมกตฺเถน.
วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิการเณน สเหกตฺถํ โหติ-นีลฺจ ตํ อุปฺปลํ เจติ นิลุปฺปลํ-วากฺเย ตุลฺยาธิกรณภาวปฺปกาสนตฺถํ จตสทฺทปฺปโยโค-วุตฺติยนฺตุ สมาเสเนว ตปฺปกาสนโต น ตปฺปโยโค-เอว มฺตฺราปิ วุตฺตฏฺานมปฺปโยโค-พหุลาธิการา กฺวจิ อุปมานภุตํ วิเสสนมฺปรํ ภวติ-สีโห’จ สีโห-มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห-มุนิสทฺโทเยว วา วิเสสนํ-ตถาหิ-สีโหติ วุตฺเต อุปจริตานุปจริตสีหานํ สามฺปฺปตีติยํ มุนิสทฺโท วิเสเสติ-สีลเมว ธนํ สีลธนํ-ธมฺโมติ สมฺมโต ธมฺมสมฺมโต-มหนฺติ จ สา สทฺธา จาติ สมาเส กเต-‘‘อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถิ ปุเมเวกตฺถ’’ต ปุมฺภาวา งีปฺปจฺจยาภาโว-‘‘ฏนฺตนฺตุนนฺติ’’นฺตสฺส เฏ-‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทิเฆ-มหาสทฺธา.
น.
นิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ-กาโร‘‘ฏนฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ-ปามนปุตฺตาทีสุ มา โหตูติ.
ฏนฺสฺส.
อุตฺตรปเท นฺสทฺทสฺส ฏ โหติ-น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, นยํ ปริยุทาสวุตฺติ ปสชฺชปฺปฏิเสธวุตฺติ จ-ปมปกฺเข-พฺราหฺมณ ¶ อฺโ พฺราหฺมณนฺตานชฺฌาสิโน ขตฺติยาทิ พฺราหฺมณ สทิโสเยว อพฺราหฺมเณติ วุตฺเต ปติยเต-อิตรสฺมึ ปน ปกฺเข เกนจิ สํสยนิมิตฺเตน ขตฺติยาโท พฺราหฺมเณติ ปวนฺตสฺส มิจฺฉาาณนิวุตฺติ กรียติ-พฺราหฺมเณ ยํ’น ภวติ พฺราหฺมเณติ พฺราหฺมณนฺตชฺฌาสิโต น ภวตีติ อตฺโถ-ตตฺถ วินา สทิสตฺตํ มิจฺฉาาณสมฺภวา ปโยคสามตฺถิยา จ สทิสปฏิปฺปตฺติ ตคฺคตาจ ลิงฺคสงฺขฺยา ภวนฺติ-อโตเยโวจฺจเต นิวยุตฺต มฺสทิสาธิกรเณ ตถา หิ อตฺถสมฺปจฺจโยติ-ตเทวํ ปกฺขฺจเยว ปุพฺพปทตฺถปฺปธานตฺตํ-เอวมนสฺโส-อิหตุ.
อน สเร.
สราโท อุตฺตรปเท นฺสทฺทสฺส อน โหตีติ นสฺส อน.
กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ.
กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต’ฺตฺถ-กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ-เอวํกุปุริโส-‘‘ปุริเส วา’’ติ ปกฺเข กาเทเส-กาปุริโส-อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ-‘‘สเร กท กุสฺสุตฺตรตฺเถ’’ติ กุสฺส กทาเทโส-อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ-‘‘กาปฺปตฺเถ’’ติ กาเทโส.
ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย.
ปคโต อาจริโย ปาจริโย-เอวํ ปนฺเตวาสี-สุฏฺุกตํ สุกตํ-กิจฺเฉน กตํ ทุกฺกตํ.
อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย.
อติกฺกนฺโต มาลมติมาโล.
ฆปสฺสานฺตสฺยาปฺปกานสฺส.
อนฺตภุตสฺสาปฺปธานสฺส ฆปสฺส สฺยาทิสุ รสฺโส โหตีติ รสฺโส.
อววาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย.
อวกุฏฺํ โกกิลาย วนมวโกกิลํ-อวกุฏฺนฺติ ปริจฺจตฺตํ.
ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา.
ปริคิลาโน’ชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโน.
นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา.
นิกฺกนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺพิ-ฆปาทินา รสฺโส.
วา เนกฺตฺเถ.
อเนกํ สฺยาทฺยนฺต มฺสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ-โอ ติณฺโณ หํโส ยํ โส โอติณฺณหํโส-(ชลาสโย).
ชิโต มาโร เยน โส ชิตมาโร-(ภควา)-ชินฺโนตรุ เยน โส ฉินฺนตรุ(ผรสุ)ทินฺโน สุงฺโก ยสฺสโส ทินฺนสุงฺโก(ราชา)-อปคตํ กาลกํ ยสฺมา โส อปคตกาลโก (ปโฏ)ปหุตํ ธนํ ยสฺส โส ปหุตธโน-(ปุริโส)-นตฺถิ สโม ยสฺส โส อสโม-นสฺส ฏาเทโส-จิตฺตา คาโว ยสฺสาติ สมาเส กเต.
โคสฺสุ ¶
อนฺตภุตสฺสาปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทีสุ อุ โหติ-จิตฺตคุ-(โคมา)-มตฺตาเนเก คชา ยสฺมึ ตํ มตฺตาเนกคชํ-(วนํ) สห ปุตฺเตน วตฺตมาโน สปุตฺโต สห ปุตฺโต วา-‘‘สหสฺส โส’ฺตฺเถ‘‘ติ ปกฺเข สหสฺส โส-ธวา จ พทิรา จ ปลาสา เจติ วิคฺคเห.
จตฺเถ.
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติ-สมุจฺจโย’นฺวาวโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร เจติ จตตาโร จตฺถา-ตตฺถ อิตรีตรโยเค สมาหาเร จ เอกตฺถีภาโว สมฺภวติ ปทานํ อฺมฺสมฺพนฺธโต-น สมุจฺจเย นาปฺยนฺวาจเย ตทภาวโต, จสทฺทนิวุตฺติ.
สมาหาเร นปุํสกํ.
จตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ ตํ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ-สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว-ธวขทิรปลาสํ-กตฺถ จิ น โหติ’สภาปริสายา’ติ าปกา-อาธิปจฺจปริวาโร-อิตรีตรโยเค อวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนํ-ธวขทิรปลาสา-สมาเส ยํ ปุพฺพํ วูตฺตํ ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ-กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา-กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ พหุลาธิการโต-ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต-ปาปา ภุมิ ยสฺมึ ปาปา จ สาภุมิ เจติ วา วิคฺคยฺห สมาเส สมาสนฺตฺเวจฺจาธิกาโร.
ปาปาทีหิ ภุมิยา.
ปาปาทีหิ ปรา ยา ภุมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ-ปาปภุมํ, (านํ)-อิตฺถิยมิจฺจาทินาอาปฺปจฺจโย นิวตฺตเน-ชาติยา อุป ลกฺขิตา ภุมิ ชาติภุมํ.
สงฺขฺยาหิ
สงฺขฺยาหิ ปรา ยา ภุมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อโหติ-ทฺเว ภุมิโย อสฺสาติ ทฺวีภุมํ-เอวํ ติภุมํ, จตุภุมํ-พหุลาธิการา กฺวจิ น เหกาติ-จตุภุมิ.
ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา.
ทีฆาทีหิ อสงฺขฺเยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปรสฺมา รตฺติสทฺทา อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุ สมสิตา สมาสนฺโต อ โหติ-ทีฆา จ สา รตฺติ จาติ ทีฆรตฺตํ-อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ-อหสฺส อปาทิตฺตา ‘‘มนาทฺยปาทีนโม มเย จา’’ติ โอ-วสฺสาสุ รตฺติ วสฺสารตฺตํ-ปุพฺพา จ สา รตฺติ จาตี ปุพฺพรตฺตํ-เอวํ อปรรตฺตํ, อฑฺฒรตฺตํ-อติกฺกนฺโต รตฺตึ อติรตฺโต-ทฺวินฺนํ รตฺตีนํ สมาหาโร ทฺวิรตฺตํ-อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว-ทิฆรตฺติ-(เหมนฺโต)-อุป รตฺติ-กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานา-ยถารตฺตํ.
โคตฺว จตฺเถ จาโลเป.
โคสทฺทา อโลปจิสยา สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺเถ
สมาโส ¶ อฺปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเต จ-รฺโ โค ราชคโว-อวง-ปฺจ คาโว ธนมสฺส ปฺจควธโน-วิเสสนสมาสคพฺโภ อฺปทตฺถสมาโส-ทสนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโรทสควํ-อโลเปติ กึ?-ปฺจหิโคภิ กีโต ปฺจคุ-วิเสสนสมาเส-‘‘เตน กตํ กีต’’มิจฺจาทินา ณิเก ‘‘โลโป’’ติ ตสฺส โลเป จ กเน ‘‘โคสฺสุติ อุกาโร-อวตฺเถติ กึ?-อชสฺสคาโว-อนฺาสงฺขฺยตฺเถยุตฺเวว-จิตฺตคุ, อุปคุ-วิสาลานิ อกฺขีนิ อสฺสาติ อฺปทตฺถสมาเส‘‘อกฺขิสฺมาฺตฺเถ’’ติ อกาเร-วิสาลกฺโข-ปธานตฺถตาวเสน จตุพฺพิธเมกตฺตํ ติวิธนฺติ เกจิ-วุตฺตหิ.
ปุพฺพุตฺตโรภยฺตฺถมิจฺเจกตฺถํ จตุพฺพิธํ วิเสสฺสฺโภยตฺถตา ติธา วกฺขนฺติ ตํ ปเร.
เอกตฺถํ.
อถ อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตา นิทฺทิสียนฺเต.
อิตฺถิยมตฺวา.
อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปฺปจฺจโย โหติ-เทวทตฺตา, อชา, โกกิลา, อิจฺจาทิ.
นทาทิโต งี.
อากติคเณ’ยํ-นทาทีหิ อิตฺถิยํ งีปฺปจฺจโย โหติ งกาโร ‘‘นฺตนฺตุนํ งิมฺหิ โต เว’’ติ สงฺเกตตฺโถ-นที, มหี, กุมารี, ตรุณิ, วารุณิ, โคตมี, คจฺฉนฺติ-‘‘นฺตนฺตุนํ งิมฺหิ โต เว’’ติ วา ตกาเร-คจฺฉตี-คจฺฉตี-เอวํ คุณวนฺติ, คุณวตี-‘‘โคโตวา‘‘ติ นทาทิสุ ปาา วา งีมฺหิ ‘‘โคสฺสาวง’’ติ โคสทฺทสฺส อาวง-คาวี, โค.
ยกฺขาทิตฺวินี จ.
ยกฺขาทิโต อิตฺถียมินี โหติ งี จ-ยกฺขินี,ยกฺขี-นาคินี,นาคี.
ยุวณฺเณหิ นี.
อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ-ปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ปรจิตฺตวิทุนี.
ยุวา ตี.
ยุวสทฺทโต ตี โหติตฺถิยํ-ยุวตี.
อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตา.
อถ ณทโย วุจฺจนฺเต-รฆุสฺสาปจฺจมีติ วิคฺคเห.
เณ วาปจฺเจ.
ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหตปจฺเจ’ภิเธยฺเย-ณกาโร ณนุพนฺธการิยตฺโถ-เณเนว อปจฺจตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อปจฺจสทฺทาปฺปโยโค-‘‘เอกตฺถตาย’’มิติ สฺยาทิ โลโป.
สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสา ¶ เอ โอ ณนุพนฺเธ.
สรานมาทิภุต เย อการิวณฺณวณฺณา เตสํ อา เอ โอ โหนฺติ ยถากฺกมํ ณนุพนฺเธติ อการสฺส อกาโร.
อุวณฺณสฺสาวง สเร
สราโท ณนุพนฺเธ อุวณฺณสฺส อวงฺโหติ-ตโต สฺยาทิ-ราฆโวจฺจาทิ-อิตฺถิยํ-ราฆวจฺจาทิ-วา วิธานา รฆุสฺสาปจฺจํ รคฺวปจฺจนฺติปิ โหติ.
ณทโย’ภิเธยฺยลิงฺคา อปจฺเจ ตฺวนปุํสกา
นปุํสเก สกตฺเถ ณฺโย ภิยฺโย ภาวสมูหชา;
ตา ตุตฺถิยมสงกฺขฺยาเน ตฺวาทิ จิปฺปจฺจยนฺตกา
นปุํสเกน ลิงฺเคน สทฺทา’ทาหุ ปุเมเน วา
นิทฺทิสฺสตีติ ตพฺพมวิเสเส ปนิจฺฉิเต.
วา อปจฺเจติ วาธิกาโร.
วจฺฉาทิโต ณน ณยนา.
วจฺฉาทิโต โคตฺตาทิภุตา คณโต จ ณน ณยนปฺปจฺจยา โหนฺติ ปปุตฺตาโท’ปจฺเจ-ปปุตฺตปฺปภุติ โคตฺตํ-วจฺฉสฺสา ปจฺจํ วจฺฉาโน, วจฺฉายโน-‘สํโยเค กฺวจี’ติ วุตฺตตฺตา น วุทฺธิ-กติสฺสาปจฺจํ กจฺจาโน, กจฺจายโน-ยการจวคฺคปุพฺพ รูปานิ-ยาคเม-กาติยาโน.
กตฺติกาย อปจฺจมิจฺเจวมาทิ วิคฺคเห.
กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา.
กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ, โหนฺต ปจฺเจ-กตฺติเกยฺโย, เวณเตยฺโย-เวธเวโร, สามเณโร.
ณฺย ทิจฺจาทีหิ
ทิติปฺปภุตีหิ ณฺโย วา โคตปจฺเจ.
สํโยเค กฺวจิ.
สรานมาทิภุตา เย อยุวณฺณา เตสํ อา เอ โอ โหนฺติ กฺวจิ เทว สํโยควิสเย ณนุพนฺเธติ วิสยสตฺตมิยา นิทฺทิฏฺตฺตา สํโยคโต ปุพฺเพว เอกาโร.
โลโป’วณฺณิวณฺณานํ.
ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ โลโป โหติ-ทิติยา อปจฺจํ เทจฺโจ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ-นสฺส เ ปุพฺพรูปํ-ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโพ-เอตฺถ-
ยมฺหิ โคสฺส จ.
ยการาโท ปจฺจเย โคสฺสุวณฺณสฺส จ อวง โหตีติ อุการสฺส อวง.
อา ณิ.
อการนฺตโต ณิ วา โหตปจฺเจ พหุลํ-ทกฺกสฺสาปจฺจํ ทกฺขิ-เอวํ วารุณิ-พหุลํ วิธานา น สพฺเพหิ อการนฺเตหิ-เต เนว วสิฏฺสฺสาปจฺจํ วาสิฏฺโ ตฺเวว โหติ.
ราชโต ¶ ฺโ ชาติยํ
ราชสทฺทโต ฺโ วา โหตปจฺเจ ชาติยํ คมฺมมานายํ-รฺโ อปจฺจํ ราชฺโ-ชาติยนฺติ กึ?-ราชาปจฺจํ.
ขตฺตา ยียา.
ขตฺตสทฺทา เยยา โหนฺตปจฺเจ ชาติยํ-ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺตฺโย, ขตฺติโย-ชาติยนฺตฺเวว-ขตฺติ.
มนุโต สฺส สณ.
มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺส สณ โหตปจฺเจ-มกนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส, มานุโส-ชาติยนฺตฺเวว-มานโว.
ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รฺเ จ โณ.
ชนปทสฺส ยํ นาม, ตนฺนามสฺมา ขตฺติยาปจฺเจ รฺเ จ เณ โหติ-ปฺจาลานํ อปจฺจํ ราชา วา ปฺจาโล, มาคโธ-ชนปทนามสฺมาติ กึ?-ทาสรถิ-ขนฺติยาติ กึ? ปฺจาลสฺสพฺราหฺมณสฺสาปจฺจํ ปฺจาลิ.
ณฺย กุรุสิวีหิ.
กุรุสิวีหปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ-กุรุนํ อปจฺจํ ราชาวา โกรพฺโพ, เสพฺโพ.
ณ ราคาเตน รตฺตํ.
รชฺชเต เยน โส ราโค-ตโต ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถเณ โหติ-กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ, โกสุมฺหํ-อิธ กสฺมา น โหติ’ นีลํ ปีตนฺติ? คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโต.
นกฺขโต นินฺทุยุตฺเตน กาเล.
ตติยตฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล เณ โหติ ตฺเจ นกฺขตฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติ-ผุสฺเสน อินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี ผุสฺสี, ปุสฺโส (อโห)-มฆาย อินฺทุยุตฺตายลกฺขิตา ปุณฺณมาสี มาฆี, มาโฆ (อโห)
ยา สฺส เทวตา ปุณฺณมาสิ.
เสติ ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ เณ โหติ ยํ ปมนฺตํ สา ทฺเว เทวตา ปุณฺณมาสี วา-สุคโต เทวตา อสฺเสติ โสคโต-มาหินฺโท, ยาโม, จารุโณ-ผุสฺสี ปุสฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส, (มาโส) เอวมฺมาโฆ.
วฺยากรณมธิเต ชานาติ วาตฺเววมาทิวคฺคเห.
ตมธีเต ตฺชานาติ กณิกา จ.
ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตฺชานาตีติ เอเตสฺวตฺเตสุ เณโหติ โกณิโก จ-เวยฺยากรเณ-กตยาเทสสฺสิการสฺส‘‘ตทา เทสา ตทิว ภวนฺติ‘‘ติ ายา สรานมจฺจาทินา เอกาเร ยาคมทฺวิตฺตานิ-เก-กมโก, ปทโก-ณิเก-สุตฺตนฺติโก, เวนยิโก-‘‘เตน ¶ นิพฺพตฺเต’’ติ ตติยนฺตา นิพฺพตฺตตฺเถเณ-กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, (นครี.)
ตตฺร ภเว.
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ เณ โหติ-อุทเก ภโว โอทโก-‘‘อชฺชาทีหิ ตโน’’ติ ภวตฺเถ ตโน-อชฺชภโว อชฺชตโน-เอวํ หียตฺตโน-‘‘โนมวณฺเณ’’ติ อกาโร-‘‘สรมฺภา ทฺเว’’ติ ตสฺส ทฺวิภาโว.
ปุราโตโณ จ
ปุรา อิจฺเจตสฺมา ภวตฺเถ เณ โหติ ตโน ว-ปุรา ภโว ปุราเณ, ปุราตโน.
อมาตฺวจฺโจ.
อมา สทฺทโต อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ-อมา ภโว อมจฺโจ.
มชฺฌาทิตฺวิโม.
มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเถ อิโม โหติ-มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม, อนฺติโม-กุสิณรายํ ภโว จฺเจวมาทิวิคฺคเห.
กณฺเณยฺย เณยฺยกยฺยา.
สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปจฺจยา โหนฺติ พหุลํ ภวตฺเถ-กณ-โกสิณรโก-เณยฺย-คงฺเคยฺโย, วาเนยฺโย-เณยฺยก-โกเลยฺยโก-ย-คมฺโม-รสฺสาการโลปปุ- พฺพรูปานิ-อิย-คมิโย, อุทริยํ-‘‘ณิโก’’ติ สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ สรเท ภาโว สารทิโก, เหมนฺติโก.
ตมสฺส สิปฺปํ สีลมฺปณฺยมฺปหรณมฺปโยชนํ.
ปมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ ณิโก โหติ-วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส เวณิโก. ปํชสุกูลธารณํ สีลมสฺส ปกํสุกุลิโก, คนฺโธ ปณฺยมสฺส คนฺธิโก, วาโป ปหรณมสฺส วาปิโก, สตํ ปโยชนมสฺส สาติกํ‘‘ตํหนฺตารหติ คจฺฉตฺุฉติจรติ’’ติ ทุติยนฺตา ภนฺติจฺเจวมาทิสวตฺเถสุ ณิโก โหติ-ปกฺขีโนภนฺติติ ปกฺขิโก-สากุณีโก-สตมรหตีติ สาติกํ-ปรทารํ คจฺฉตีติปารทาริโก-พทเร อฺุฉตีติ พาทริโก-ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก-อธมฺมิโก-‘‘เตน กตํ กีตํ พทฺธมภิยงฺขตํ กสํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขนติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ’’ติ ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ-กาเยน กตํวกายิกํ-สเตน กีตํ สาติกํ-วรตฺตาย พทฺโธวา รตฺติโก-ฆเตน อภิสงฺขตํ กสํสฏฺํ วา ฆาติกํ-(อภิสงฺขตํ กตาภิสงฺขารํ, กสํสฏฺํ มิสฺสิตํ)-ชาเลน หโต ภนฺตีติวา จาลิโก-อกฺเขหิ ชิตมกฺขิกํ-อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโก-ขนิตฺติยา ขนตีติ ขานิตฺติโก-อิห นภวติ ‘‘องฺคุลิยา ขนฺตี’’ติ อนภิธานา อภิธานลกฺขณ หิ ตพฺพาทิ ณทิสมาสา-อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก-สกเฏน จรตีติ สากฏิโก-ขนฺเธน ¶ วหตีติ ขนฺธิโก-เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก-‘‘ตสฺส สํวตฺตตี’’ติ จตุตฺถฺยนฺตา สํวตฺตตีติ โปโนภวิโก-‘‘มนาทฺยปาทินโม มเย เจ’’ติ ทุติโยกาโร.
ตโตสมฺภุตมาคตํ.
ปฺจมฺยนฺตา สมฺภุ ตมาคตนฺติ เอเตสฺวตฺเถสุณิโก โหติ-มาติโต สมฺภุตมาคตํ วา มตฺติกํ, เปตฺติกํ.
สุรภิโต สมภุตนฺติ นวิคฺคเห.
ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา.
วุตฺตโต’ฺเปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุติณฺโย-โสรพฺภํ-‘‘ตตฺถ วสติ กวิทิโตภตฺโต นิยุตฺโต’’ติ ณิโก-รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, โลเก วิทิโต โลกิโก, จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จตุมฺมหาราชิกา-ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก-ทสฺโสก ตทมินาทิปาา.
ตสฺสิทํ.
ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ-สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ-‘‘เณ’’ติ ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจตสฺมึ อตฺเถเณ-โมคฺคลฺลายนสฺส อิทํ โมคฺคลฺลายนํ, (วฺยากรณํ)-โสคตํ, (สาสนํ).
ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ.
ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ-โรนุ’พนฺโธ.
รานุพนฺเธ’นฺตสราทิสฺส.
อนฺโต สโร อาทิ ยสฺสาวยวสฺส ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธติ อุโลโป-ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย.
มาติโต จ หคินิยํ โฉ.
มาตุโต เจ ปิตุโต จ เตสํ ภคินิยํ โฉ โหติ-มาตุภคินิ มาตุจฺฉา-‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ อา-เอวมฺปิตุจฺฉา.
มาตาปิตุสฺวามโห.
มาตาปิตุหิ เตสํ มาตาปิตุสฺวามโห โหติ-มาตุ มาตา มาตามหี-มาตุ ปิตา มาตามโห-ปิตุ มาตา ปิตามหี-ปิตุ ปิตาปิ นามโห.
หิเต เรยฺยณ.
มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ-มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, ปิตุ หิโต เปตฺเตยฺโย.
ตมสฺย ปริมาณํ ณิโก จ.
ปมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โกว ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณมฺภวติ.
โทเณ ปริมาณมสฺส โทณิโก, (วีหิ)-เอกมฺปริมาณมสฺส เอกกํ-ทฺวิกํ, ติกํ, จตุกฺกํ, ปฺจกมิจฺจาทิ.
สฺชาตา ตารกาทิตฺวิโต
ตารกาทิหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ อิโต โหติ เต
เจ ¶ สฺชาตา โหนฺติ-ตารกา สฺชาตา อสฺส ตารกิตํ-(คคนํ)-ปุปฺฉิโต-(รุกฺโข).
มาเน มตฺโต.
ปมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ มตฺโต โหติ-ผขลํ อุมฺมานมสฺส ขผลมตฺตํ. หตฺโถ ปริมาณมสฺส หตฺถมตฺตํ, สตํ มานมสฺส สตมตฺตํ.
เณ จ ปุริสา
ปุริสา ปมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ เณ โหติ มตฺต ตคฺฆา จ-ปุริโส อุมฺมานมสฺส โปริสํ, ปุริสมตฺตํ. ปุริสตคฺฆํ.
ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตนณฺยเณยฺย ณิฆ ณิยา.
ภวนฺติ เอตสฺมา สทฺทพุทฺธีติ ภาโว สทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตํ-กมฺมํ กฺริยา-ฉฏาิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺต ตาทโย โหนฺติ พหุลํ-สามฺวิธโย ปโยคมนุสารยนฺติติ กุโต จิ ทฺวีสุกุโต จิ ภาเว เยว-น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ อฺตฺร ตฺตตาหิ-นีลสฺส ปฏาสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ คุเณ ภาโว-อิห คุณวสา นิลสทฺโทนีลคุณยุตฺเต ทพฺเพ วตฺตเต นิมิตฺตสฺสรุปานุคตาฺจพุทฺธิ-เอวมฺตฺราปิ ยถานุรูปําตพฺพํ นีลสฺสคุณสฺส ภาโว นีลตฺตํนีลตาติ นีลคุณชาติ-โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ-ปาจกตฺตตฺติ ปจนกฺริยาสมฺพนฺโธ-ราชปุริสตฺตนฺติ ราชสมฺพนฺโธ-เทวทตฺตํ จนฺทตฺตํ สูริยตฺตนฺติ ตทวตฺถาวิเสส สามฺํ-อากาสตฺตํ อภาวตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามฺํ-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อลสตฺตํ อลสตา-ตฺตน, ปุถุชฺชนตฺตนํ-ณฺย, จาปกลฺยํ‘‘สกตฺเถตี‘‘สกตฺเถปิ-อกิฺจนเมว อากิฺจฺํ-เณยฺย, โสเจยฺยํ-ณ, ปาฏวํ-อวง-อิย, นคฺคิยํ-ณิ ย, โปโรหิติยํ.
ตร ตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย.
อติสเย วตฺตมานนโต โหนฺเตเต ปจฺจยา-อติสเยน ปาโป ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก. ปาปิโย. ปาปิฏฺโ-อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย-อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร-อุทุมฺพรสฺส วิกาโร’วยโวตฺเววมาทิวิคฺคเห.
ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺย มยา.
ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร-ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร’วยเว จ ณทโย โหนฺติ พหุลํ-ณ, โอทุมฺพรํ-(ภสฺมํ ปณฺณํ วา)-ณิก, กปฺปาสิกํ-เนยฺย, เอเณยฺยํ-มย. ติณมยํ-‘‘อฺสฺมินฺติ’’ อตฺถนฺตเรปิ-คุนฺนํ กริสํ โคมยํ.
มนุสฺสานํ สมุโหตฺเววมาทิวิคฺคเห.
สมุเห ¶ กณฺณณิกา.
ฉฏฺิยนฺตา สมูเห กณฺณณิกา โหนฺติ-มานุสฺสกํ. กากํ, อาปุปิกํ-‘‘ชนาทีหิ ตา’’ติ สมูเห ตา-ชนานํ สมูโห ชนตา. คชตา, พนฺธุตา.
เอกา กากฺยสหาเย.
เอกสฺมา อสหายตฺเถ ก อากี โหนฺติ-เอโก’ว เอกโก, เอกากี.
อยุภทฺวิตีหํเส.
อุปทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺตฺเถ อโย โหติ-อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ. ทฺวยํ. ตยํ-จินฺตํ ปุรเณจฺจา ทิวิคฺคเห-‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’’ติ นิปาตนา ปูรณตฺเถ ทฺวิโต ติโย ทฺวิสฺส ทุ จ ติจตุหิ อติยตฺตาจ-ทุติโย. ตติโย. จตุตฺโถ.
ม ปฺจาทิหิ กตีหิ.
ฉฏฺิยนฺตาย ปฺจาทิกาย สงฺขฺยาย กติสฺมา จ โม โหติ ปูรณตฺเถ-ปฺจนฺนํ ปุรเณ ปฺจโม-เอวํ สตฺตโม, อฏฺโม, อิจฺจาทิ.
ฉาฏฺ ฏฺมา.
ฉสทฺทา ฏฺ ฏฺมา โหนฺติ ปุรณตฺเถ-ฉนฺนํ ปูรเณ ฉฏฺโ, ฉฏฺโม วา.
ตสฺส ปุรเณกาทสาทิโต วา.
ฉฏฺิยนฺตาเยกาทสาทิกาย สงฺขฺยาย โฑ โหติ ปูรณตฺเถ วิภาสา-ฑกาโร’นุพนฺโธ-เอกาทสนฺตํ ปูรเณ เอกาทโส-อฺตฺร-เอกาทสโมจฺจาทิ-เอวํ ทฺวาทโส อิจฺจาทิ-เอกูนวีสตฺยาทิหิตุเฑ.
เส สติสฺส ติสฺส.
เส ปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหตีติ ติโลโป. เอกุนวีโส.
สตาทีนมิ จ.
สตาทิกาย สงฺขฺยาย ฉฏฺิยนฺตาย ปุรนตฺเถ โม โหติ สตา ทินมิ จานฺตาเทโส-สตสฺส ปูรเณ สติโม, สหสฺสิโม. วีสติ อธิกา อสฺมึ สเต สหสฺเส วาติ เอวมาทิวิคฺคเห.
สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สตสหสฺเส โฑ.
สตฺยนฺตาย มุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ ยทสฺมินฺติ ตฺเจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ-ติโลเป-วีสํ-สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา-อุตฺยนฺตาย-นหุตํ-สตํ. สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา-อีสนฺตาย-จตฺตารีสํ-สตํ. สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา-อาสนฺตาย-ปฺาสํ-สตํ, สหสฺสํ. สตสหสฺสํ วา-ทสนฺตาย-เอกาทสํ-สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา-สจฺจุตีสาสทสนฺตายาติ กึ? ฉ อธิกา อสฺมึ สเต-อธิเกติ กึ? ปฺจทส หีนา อสฺมึ สเต-อสฺมินฺติ กึ?วีสติ อธิกา เอตสฺมา สตา-สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทสาธิกา อสฺสํ วีสติยํ.
ตเมตฺถสฺสตฺถีติ ¶ มนฺตุ.
ปมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติ-อิติสทฺทสฺส วิวกฺขานิยมนตฺถตฺตา ปหุตาทิยุตฺเตเยว อตฺถฺยตฺเถ โหติ-วุตฺตํหิ.
ปหุเต จ ปสํสายํ นินฺทายทฺวาติสายเน;
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค โหนฺติเม มนฺตุอาทโย.
ปหุตา คาโว เอตฺถ เทเส อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ สโคมาปสํสายํ. ปสตฺถา ชาติ อสฺส อตฺถีติ ชาติมา-นินฺทายํ, วลิมาอติสายเน, พุทฺธิมา-นิจฺจโยเค, ชุติมา-สํสคฺเค, หลิทฺทิมา. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ อธิกาโร.
วนฺตฺววณฺณา.
ปมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติ-สีลวา, ทยาวา-อวณฺณาติ กึ? พุทฺธิมา.
ทณฺฑาทิตฺวิกอี.
ทณฺฑาทีหิ อิก อี โหนฺติ วา มนฺตฺวตฺเถ-ทณฺฑิโก, ทณฺฑี-คนฺธิโก คนฺธิ-อิติสทฺทสฺส วิสสนิยมนฺตฺถตฺตา กุโต จิ ทฺเว กุโตเจ กเมกํว-นาวิโก, สุขี.
ตปาทิหิ สฺสี.
ตปาทิโต วา สฺสี โหติ มนฺตฺวตฺเถ-ตปสฺสี, ยสสฺสี-วาตฺเวจ-ยสวา.
สทฺธาทิตฺว.
สทฺธาทีหิมนฺตฺวตฺถอโหติวา-สทฺโธ, ปฺโ-วาตฺเวว-ปฺวา.
เณ ตปา.
ตปสทฺทา เณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ-ตาปโส-มนาทิตฺตา ‘‘มนาทีนํ สก’’อิติ ณนุพนฺเธ สก-‘‘มายาเมธาหิ วี’’ติ มนฺตฺวตฺเถ วี-มายาวิ, เมธาวี.
โต ปฺจมฺยา.
ปฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ-คามสฺมา คามโต-อิเมน กึ สทฺเทหิ โตมฺหิ-‘‘อิโต เตตฺโต กุโต’’ติ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต เอตสฺส ฏเอต กสฺส กุตฺตฺจ-อิมสฺมา อิโต, เอตสฺมา อโต เอตฺโต, กสฺมา กุโต.
อภฺยาทิหิ.
อภิอาทีหิ โต โหติ-อปฺจมฺยนฺเตหิปิ วิธานตฺโต’ยํ-อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต, เหฏฺโต.
อาทฺยาทีหิ.
อาทิปฺปภุตีหิ โต โหติ-อาโท อาทิโต, มชฺเฌ มชฺฌโต, ยํ ยโต.
สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา.
สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา โหนฺติ-สพฺพสฺมึ สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ-ยสฺมึ ยตฺร, ยตฺถ-พหุลาธิการา น ตุมฺหามฺเหหิ.
กตฺเถตฺถ ¶ กุตฺราตฺร กฺเวหิธ.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต-กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว-เอตสฺมึ เอตฺถ, อตฺร-อสฺมึ อิห, อิธ.
ธี สพฺพา วา.
สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมา ธิวา โหติ-สพฺพธิ-วาติกึ, สพฺพตฺร.
ยา หึ.
สตฺตมฺยนฺตา ยสทฺทา หึ วา โหติ-ยหึ-วาตฺเวว-ยตฺร.
ตา หจ.
สตฺตมฺยนฺตา ตโต วาหํ โหติ หิฺจ-ตหํ, ตหึ-วาตฺเวว-ตตฺร.
กุหึกตํ.
กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จ-กุหึ กหํ-สพฺพสฺมึ กาเลจฺเจวมาทิ วิคฺคเห.
สพฺเพกฺยเตหิ กาเล ทา.
เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ กาเล ทา โหติ-สพฺพทา เอกทา, อฺทา, ยทา, ตทา.
กทา กุทา สทา ธุเนทานิ.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต-กสฺมึ กาเล กทา, กุทา-สพฺพสฺมึ กาเล สทา-อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิ.
อชฺช สชฺชวปรชฺเชวตรหิ กรหา.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต-
ปกติ ปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ-อิมสฺส โฏ ชฺโช วาหนิ นิปจฺจเต-อสฺมึ อหนิ อชฺช-สมานสฺส สภาโวชฺชุ วาหติ-สมาเน อหติ สชฺชุ-อปรสฺมา ชฺชุ วาหติ-อปรสฺมึ อหติ อปรชฺชุ-อิมสฺเสโต กาเลรหิ จ-อิมสฺมึ กาลฺเตรหิ-กึสทฺทสฺส โก รห วานชฺชตเน-กสฺมึ กาเล กรห.
สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา.
สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติ-สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา-ยถา, ตถา.
กถมิตฺถํ.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเรติ กิมิเมหิ ถํปจฺจโยเกต เตสํ ยถากฺกมํ-เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ.
เอเกน ปกาเรน เอกํ วา ปการํ กโรติจฺเจวมาทิวิคฺคเห.
ธา สงฺขฺยาหิ.
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปโร โหติ-เอกธา กโรติ-ทฺวิธา,ติธา, จตุธา, ปฺจธา กโรติจฺเจวมาทิวิคฺคโห-พหุสทฺทา เวปุลฺลวาจี สงฺขฺยาวาจี จ-ยทา สงฺขฺยาวาจี ตทา พหุธา กโรติ.
เวกา ชฺฌํ.
เอกสฺมา ปกาเร ชฺฌํ วา โหติ-เอกชฺฌํ-วาติ กึ, เอกธา.
ทฺวิตีเหธา. ¶
ทฺวิตีหิ ปกาเร เอธา วา โหติ-เมธา, เตธา-วาตฺเวว-ทฺวิธา, ติธา-เอกํ วารํ ภฺุชติจฺเจวมาทิวิคฺคเห.
วาร สงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ.
วารสมฺพนฺธิติยา กติสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ-กติวาเร ภุชติ กติกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ.
วารสมฺพนฺธินิยา พหุสงฺขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺตฺุจ วารานฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ-พหุวาเร พฺุชติ พหุธา วา ทิวสสฺส พฺุชติ, ขหุกฺขตฺตุํ วา, ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ, พหุกฺขตฺตุํ มกาสสฺส ภฺุชติ.
สกึ วา.
เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเต เอกสฺมา กึ เอกสฺส จ สาเทโส-เอกํ วารํ ภฺุชติ สกึ ภฺุชติ-วาติ กึ, เอกกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
โส วีจฺฉาปฺปกาเรสุ.
กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ วฺยาปิตุมิจฺฉา วีจฺฉาวีจฺฉายมฺปกาเร จ โส โหติ พหุลํ-สามฺนิทฺเทสา ยถาสมฺภวํ วิภตฺตฺยนฺตา ยโต กุโต วิสทฺทา โหติ-วิจฺฉายํ-ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ-สพฺเพน ปกาเรน สพฺพโส.
อภุต ตพฺภาเว กรายภุโยเค วิการา จี.
อวตฺถาวโต’วตฺถนฺตเรนาภุตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเว กราสภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วการวาจกาจี โหติ-จกาโร‘‘จี กฺริยตฺเถหี’’ติ วิเสสนตฺโถ-อธวลํ ธวลํ กโรตีติ ธวลีกโรติ-อธวโล ธวโล สิยา ภวติ วา ธวลีสิยา. ธวลีภวติ-อภุตตพฺภา เวติ กึ, ฆฏํ กโรติ-กราสภุโยเคติ กึ. อธวโล ธวโล ชาตเต-วิการาติ กึ, สุวณฺณํ กุณฺฑลีกโรติ.
ณท โย.
อถ ตพฺพาทโย วุจฺจนฺเต กฺริยตฺเถหิ ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ อธิการโต, กฺริยา อตฺโถ เอตสฺสาติ กฺริยาตฺโถ(ธาตุ)-โส จ ทฺวิวิโธ สกมฺมกา กมกฺมกวเสน-ตตฺต ยสฺมึ กฺริยตฺเถ กตฺตุวาจินิ กมฺมํ คเวสียเต, โส สกมฺมโก อิตโร อกมฺมโก-เตสุ ยถารหํ สกมฺม กโต กมฺมาโท การเก กมฺมาวจนิจฺฉายมฺภาเว จ ตพฺพาทโย เวทิตพฺพา-อกมฺมกโต ปน ภาโว กมฺมวชฺชิเต จ การเก-กฺริยาติ จ คมนปจนาทิโก อสตฺตสมฺมโต กตฺตรี กมฺเมวา ปติฏฺิโต การกสมูหสาธิโย ปทตฺโถ วุจฺจติ, วุตฺตํหิ.
‘‘อทฺทพฺพภุตํ ¶ กตฺตาทิ-การกคฺคามสาธิยํ;
ปทตฺถํ กตฺตุกมฺมฏาํ-กฺริยมิจฺฉนฺติ ตพฺพิทุ’’.
กร กรเณ-อกาโร อุจฺจารณตฺโถ-เอวมุตฺตรตฺราปิ-กริติ ิเต-พหุลมิติ สพฺพตฺถ วตฺตเต.
ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา.
ตพฺพอนิยา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลํ ภวนฺติ-ปจฺจเยติ ปจฺจยวิธานโตฺสฺมึ สพฺพตฺถาธิกาโร.
ตุํตุนตพฺเพสุ วา.
ตุมาทิสุ ปจฺจเยสุ วา กรสฺส อา โหติ-อฺตฺร.
ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน.
กฺริยตฺถานมนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต’ฺสฺมึ พฺยฺชนาโท ปจฺจเยติ ปรรูปํ-กรณํ กาตพฺพํ. กตฺตพฺพํ วา-นปุํสกลิงฺคํ-ภาวสฺเสกตฺตาปิ ตพฺพาทฺยภิหิโต ภาโว ทพฺพมิว ปกาสตีติ พหุวจนฺจ โหติ-กมฺเม-กรียตีติ กาตพฺโพก กตฺตพฺโพ-อภิเธยฺยสฺเสว ลิงฺควจนานิ.
วิเสสฺสลิงฺคา ตพฺพาทิ ตตฺถาโท ปฺจ ภาวชา,
นปุํสเก สิยุํ ภาเว กฺโต จาโน อกนฺตรี;
ภาวสฺมึ ฆฺยณ ปุเม เอวํ อิยุวณฺณคหาทิโช,
อปฺปจฺจโย’ปิ จาสงกฺขฺยา ตุมาทิ กตฺวานฺตกา สิยุํ.
อนีเย-
รา นสฺส เณ.
รานฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ-กรณียํ-พหุลาธิการา กรณาทิสุปิ ภวนฺตี-สินา โสเจยฺเย-ทิวา ทิเสโส-สินายนฺเต’เนนาติ สินานียํ(จุณฺณํ)-ทา ทาเน-ทิยเต อสฺสาติ ทานีโย-(พฺราหฺมเณ)-า คตินิวุตฺติยํ-อุป ปุพฺโพ-อุปติฏฺตีติ อุปฏฺานีโย-(สิสฺโส)-ธาตุนมเนกตฺถตฺตาเยว า อิจฺจสฺมึ ธาตุมฺหิ สนฺตเมโวปฏฺานตฺถํ อุปสทฺโท โชเตติ-วุตฺตํหิ.
‘‘สนฺตเมว หิ นีลาทิ-วณฺณํ ทีปาทโย วิย;
ธาตุสฺมึ สนฺตเมวตฺถํ อุปสคฺคา ปกาสโก’’.
วจ พฺยตฺตวจเน-
ฆฺยณ.
ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ-ฆการณการานุพนฺธา.
กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ.
ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมนฺติ วสฺส โก.
อสฺสา ณนุพนฺเธ.
ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติ-วุจฺจตีติ วากฺยํ-จิ วเย-ฆฺยณ.
ยุวณฺณานมฺโ ¶ ปจฺจเย.
อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺตานํ เอ โอ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยติ อิสฺเสกาเร‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ ยสฺส ทฺวิภาเว จ-จยนํ จิยตีติ วา เจยฺยํ-ทา ทาเน.
อาสฺเส จ.
อาการนฺตโต ฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ อาสฺส เอ จ-ทานํ ทียตีติ วา เทยฺยํ-วท ปจเน‘‘วทาทีหิ โย’’ติ ภาวกมฺเมสุ โยจวคฺคปุพฺพรูเปสุ-วทนํ วทิตพฺพํ วา วชฺชํ-อม คม คมเน วทาทิตฺตา เย-คมนํ คมฺยเตติ วา คมฺยํ-คุห สํวรเณ-‘‘คุหาทีหิยก’’อิติ ภาวกมฺเมสุ ยก-กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ.
ลหุสฺสุปนฺตสฺส
ลหุภุตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส เอ โอ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยติ สมฺปตฺตสฺโส การสฺส ‘‘นเต กานุพนฺธนาคเมสุ’’ติ ปฏิเสโธ-คุหณํ คุหิตพฺพํ กวา คุยฺหํ-วิปลฺลาโส-สาส อนุสฏฺิยํ-ยก.
สาสสฺย สิส วา.
สาสสฺส วา สิส โหติ กานุพนฺเธ-ปุพฺพรูเป-สาสียตีติ สิสฺโส-สิสาเทสาภาวปกฺเข-
เออิ พฺยฺชนสฺส.
กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ิ วา โหติ-กาโร ‘‘ิ ลสฺเส’’ติ วิเสสนตฺโถ,สาสิโย-ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส กฺวจิ ิสฺสาภาโว-กตฺตพฺพํ.
กตฺตริ ลตุณกา.
กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลตุณกา โหนฺติ-ลกาโร ‘‘ลตุปิตาทนมา สิมฺหี’’ติ วิเสสนตฺโถ-ททาตีติ ทาตา-ณเก-
อสฺสาณปิมฺหิ ยุก.
อการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณปิโต’ฺสฺมึ ณนุพนฺเธ, ทายโก-วธหึสายํ-‘‘ิพฺยฺชนสฺสา’’ติ ิ-วเธตีติวธิตา,ณเก-‘‘อสฺสานนุพนฺเธ’’ติ อุปนฺตสฺส อสฺส อาตฺเตสมฺปตฺเต-
อฺตฺราปิ.
กานุพนฺธนาคมโต’ฺสฺมิมฺปิ เต เอ โอ อา กฺวจิ น โหนฺตีกิ ปฏาเสโธ-วธโก-ลุจฺเฉทเน.
กฺววณ.
กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ-โอกาเร-
อายาวา ณนุพนฺเธ.
โนมายาวา โหนฺติ ยถากฺกมํ สราโท ณนุพนฺเธติ ตสฺสา วาเทโส-สรํ ลุณตีติ สรลาโว, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร-กฺวจีติ กึ, กมฺมกาโร-เอตฺถ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณฆกา’’ติ อปฺปจฺจโย-ทิส เปกฺขเณ.
สมานฺภวนฺตยาทิตุปมานา ¶ ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา สมานาทิหิ ยาทีหิ โจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติ-‘‘รานุพนฺเท’นฺตสราทิสฺสา’’ติ ทิสสฺส อิสภาคสฺส โลเป‘‘รีริกฺขเกสู’’-ติ สมานสฺส สาเทเส จ-สมาโน วิย ทสฺสตีติ สที, สทิกฺโข-เก-
น เต กานุพนฺธนาคเมสุ.
เต เอ โอ อา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺตีติ เอตฺตาภาเว, สทิโส.
สมานา โร รีริกฺขเก.
สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีริกฺกเกสูติ ปกฺเข ทสฺส ราเทเส-สรี, สริกฺโข, สริโส.
สพฺพาทีนมา.
รีริกฺขเกสุ สพฺพาทีนมา โหติ-อฺาที, อฺาทิกฺโก, อฺาทิโส.
นฺตกิมิมานํ ฏา กี ฏี.
รีริกฺกเกสุ นฺต กึ อิม สทฺทานํ ฏา กี ฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ ฏการา สพฺพาเทสตฺถา-ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส-ยาทิ, ยาทิกฺโข, ยาทิโส-ตฺยาทิ, ตฺยาทิกฺโข, ตฺยาทิโสจฺจาทิ-ตุมฺหามฺหา นนฺตุ อยํ วิเสโส.
ตุมฺหามฺหานํ ตา เมกสฺมึ.
รีริกฺขเกสุตุมฺหอมฺหานํ ตา มา โหนฺเต กสฺมึ ยถากฺกมํ-ตาทิ, มาทิ, ตาทิกฺโข, มาทิกฺโข, ตาทิโส, มาทิโส-เอกฺैสฺมินฺติ กึ, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโส-จิ จเย.
ภาวการ เกสฺวฆณฆกา.
ภเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํ-อ-อิสฺเสกาเร.
โนมยวา สเร.
สเร ปเร โนมยวา โหนฺติ ยถากฺกมนฺติ ตสฺส อยาเทโส จ-วยนํ จิยตีติ วาจโย-นีปาปุณเน-วิ ปุพฺโพวินยนํ วิเนตีติ วา วินโย-รุ สทฺเท-รวนํ รโว-ภุ สตฺตายํ. ภวนํ ภโว-คห อุปาทาเน-ป ปุพฺโพ-ปคฺคณฺหณํ ปคฺคโห-คห มท ทป รณ สร วร จราทโย คหาทโย-กร กรเณ, กิจฺฉตฺเถ ทุมฺหิ อกิจฺฉตฺเถสุ อีสํ สุสุ จุปฺปเทสุ-ทุกฺเขน กรียตีติ กรณํ วา ทุกฺกรํ-สุเขน กรียตีติ กรณํ วา อีสกฺกรํ, สุกรํ-จช หานิยํ-ฆณ-จชนํ จาโค-ปจ ปาเก-นิ ปุพฺโพฆ,นิปจตีติ นิปโก-ขิป เปรเณ-ก-ขิปตีติ ขิปโก-ปีตปฺปเณ.
ยุวณณานมิยทฺธุวง สเร.
อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานมิยพุทฺธวง โหนฺติ สเร กฺวจีติ อิยง-เณตีติ ปิโย-ภุ สตฺตายํ-อภิ ปุพฺโพ.
กฺวิ ¶
กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ.
กฺวีสฺส.
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหตีติ กฺวิโลเป-อภิภวตีติ อภิภุ-เอวํ สยมฺภุ-อม คม คมเน-กฺวิมฺหิ-‘‘กฺวิมฺหิ โลโป’นฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ มโลโป-อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค-ทา ทา เน-‘‘อโน’’ติ กฺริยตฺถา ภาวการเกสฺวาโน-ทตฺติ ทิยตีติ วาทานํ-สํป ปุพฺเพ-สมฺมา ปทียเต ยสฺส ตํ สมฺปทานํ-อป อา ปุพฺเพ-อปาททาติ เอตสฺมาติ อปาทานํ-กร กรเณ-อธิ ปุพฺโพ-‘‘รา นสฺส เณ’’-ติ เณ-อธิกรียติ เอตสฺมินฺติ อธิกรณํ-คห อุปาทาเน.
ตถนรานํ ฏณฬา.
ตถนรานํ ฏณฬา โหนฺติ วา ยถากฺกมนฺติ นสฺส ณเทเส-คณฺหิตพฺพํ คหณํ-ปท คมเน-นิปุพฺโพ.
ปทาทีนํ กฺวจิ.
ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิ ปจฺจเย-นีปตฺติ นิปชฺชนํ-ปี ตปฺปเณ-อนมฺหิ วนาทินา นาคเม จ’น เต’ อิจฺจาทินา เอ น โหติ-ปีติ ปีณนํ-วิชิ ภย จลเนสุ-สํ ปุพฺโพ-สํวินฺติ สํเวชนํ-‘‘อฺตฺราปี’’ติ เอตฺตาภาเว-สํวิชนํ-กุธ โกเป-กุชฺฌติ สีเลนาติ โกธโน-ภิกฺข ยาจเน.
อิตฺถิยม ณ กฺติ ก ยก ยา จ.
อิตฺถิลงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺตฺยโน จ พหุลํ-อ-ภิกฺกนํ ภิกฺขียตีติ วา ภิกฺขา-อาปจฺจโย-โณ-การณํ การา-จารกํ-ยถากถฺจิ สทฺทนิปฺผนฺติ รูฬฺหิโต อตฺถนิจฺจโย-ภิท วิทารเณ-กฺติ-เภทนํ ภิชฺชเตติ วา ภิตฺติ-รูช ภงฺเค-โก-รุชตีติ รุชา-วิท าเณ-ยก-เวทนํ วิทนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา-อช วช คมเน-ป ปุทฺโธ-โย-ปพฺพช นํ ปพฺพชฺชา-‘‘จวคฺคพยา’’ติ โยควิภาคา วสฺส พกาเร ฺจิตฺตํ-วนฺท อภิวาทนตฺถุติสุ-อโน-วนฺทนํ วนฺทนา.
อิ กิติ สรูเป.
กฺริยตฺถสฺส สรูเป’ภิเธยฺเย กฺริยตฺถา ปเร อิ กิ ตี โหนฺติ-อิ-วจ อิจฺจยํ ธาตุ เอว วจิ-กิมฺหิ-ยุธิ-ติ-สรุเป ติมฺหิ กโร ติสฺส โขติ วิกรณสฺส าตตฺตา ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล-ปจติ-กถมกาโร อิจฺจาทิ? ฆณนฺเตน การสทฺเทน ฉฏฺิสมาโส-อสฺส กาโร อกาโร-ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ.
สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ณี.
กฺริยตฺถาณิ โหติ สีลาทีสุ ปตียมาเนสุ-อุณฺหํ ภฺุชติ สีเลนาติ อุณฺหโภชี-ปา ปาเน-‘‘อสฺสาณปิมฺหิ ยุก’’อิติ-ยุก-ขีรมฺภิกฺขฺมฺปิพตีติ ขีรปายี-อวสฺสํ กโรตีติ อวสฺสการี, สตมวสฺสํ ททาตีติ สตนฺทายี.
กตฺตริ ¶ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวิ.
ภุเต ปริสมตฺเต อตฺเต วตฺตมานโต กฺริยตฺถากฺตนฺตุกฺตาวี โหนฺติ กตฺตร-อภฺุชีติ ภุตฺตวา, ภุตฺตาวี-สุสวกเณ-อสุณิ ติสุตวา, สุตาวี.
กฺโต ภาวกมฺเมสุ
ภาเว กมฺเมจ ภุเต กฺโต โหติ-อาส อุปเวสเน-อาสนมาสิตํ-ิ-รุท โรทเน.
วา กฺวจิ.
เต เอ โอ อา กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ-โรทนํ รุทิตํ, โรทิตํ-กรียิตฺถาติ กโต,
คมาทิรานํ โลโป’นฺตสฺส.
คมาทินํ รการนฺตานฺจานฺตสฺส โลโป โหติ ตการาโท
กานุพนฺเธ ปจฺจเย กตฺวานกตฺวาวชฺชิเตติ รโลโป-ยา ปา ปุณเน.
คมนตฺถากมฺมกาธาเร จ.
คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ ภาวกมฺเมสุ จ-ยาตวนฺโต’สฺมินฺติ ยาตํ-(านํ)-ยา ตวนฺโต ยานา-ยานํ ยาตํ-ยายิตฺถาติ ยาโต-(ปโถ)-อาสิตวนฺโต’สฺมินฺติ อาสิตํ-(านํ)-อาสิตวนฺโต อาสิตา-อาสน มาสิตํ-ิ.
เนตา กตฺตริ วตฺตมาเน.
อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา นฺโต โหติ กตฺตริ.
กตฺตริ โล.
กุยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมานนฺตทิสุ โล โหติ-ลกาโร‘‘ิ ลสฺเส‘‘-ติ วิเสสนตฺโถ-ปวตีติ ปวนฺโต-‘‘มาโน‘‘ติ กตฺตริ มาโน-ปจมาโน.
ภาวกมฺเมสุ
วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว กมฺเม จ มาโน โหติ.
กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทิสุ
ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตาทิสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถา-กกาโร อวุทฺธตฺโถ-ภาเว-ภุยเตติ ภุยมานํ-กมฺเม-ปจฺจเตติ ปจฺจมาโน.
เต สฺสปุพฺพานาคเต
อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เต นฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ สวิสเย-ิ-กตฺตริ-ปจิสฺสตีติ ปจิสฺสนฺโต,ปจิสฺสมาโน-หาเว-ภุยิสฺสตีติ ภุยิสฺสมานํ-กมฺเม-ปจฺจิสฺส เตติ ปจฺจิสฺสมาโน-กร กรเณ.
ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติกฺริยายํ ตทตฺถายํ.
ภวิสฺสติอตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุํ ตาเย ตเว โหนฺติ ¶ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ-‘‘ตุํตุนตพฺเพสุ วา’’ติ วา อกาโร-อฺตฺร ปรรูปํ-กรณย คจฺฉติ กาตุํ คจฺฉติ กตฺตุํ, กตฺตาเย วา-ตเว-‘‘กรสฺสา ตเว’’-ติ อา-กาตเว-ภาเวติ กึ, กริสฺสามีติ คจฺฉติ-กฺริยายนฺติ กึ, ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฏา-ตทตฺถายนฺติ กึ, คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนาย-คห อุปาทาเน.
ปุพฺเพกกตฺตุกานํ.
เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนกตฺวาน กตฺวา โหนฺติ ภาเว-ิ.
เออิ ลสฺส จ.
เออิลานเม โหติ กฺวจิ-คณฺหณํ กตฺวา ยาติ คเหตูน ยาติ, คเหตฺวาน, คเหตฺวา วา-อสฺส รุธาทิตฺตา.
มํ วา รุธาทีนํ.
รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติ ปจฺจเยติ ปกฺเข มํ ภวํ อปิ มนุพนฺธตฺตา อการา ปโร.
เณ นิคฺคหีตสฺส.
คหสฺส นิคฺคหีตสฺส เณ โหติ-คณฺหิ ตุน, คณฺหิตฺวาน, คณฺหิตฺวา-เอกกตฺตุกานนฺติ กึ, ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยฺ ทตฺโต วชติ-ปุพฺพาติ กึ, ภฺุชติ จ ปจติ จ-อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต ภวติ อติกฺกมฺม ปกพฺพตํ นทีติ ภุธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต.
เยภุยฺยวุตฺติยา ลิงฺคํ ทสฺสิตํ ตตฺถ สพฺพโส;
วิเสโส ปน วิฺหิ เยฺโย ปาานุสารโต.
ตพฺพาทโย.
อิทานิ ตฺยาทโย วุจฺจนฺเต-ปจ ปาเก-ปจ อิติ ิเต-กฺริยตฺถา พหุลมิติ จ สพฺพตฺถ วตฺตเต.
วตฺตมาเนติ อนฺติ สิถมิมเต อนฺเต เส เวค เอมฺเห.
วตฺตมาเน อารทฺธา ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถาตฺยาทโย โหนฺติ-เตสมฺปนิยเม.
ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา.
เอกาเนเกสุตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกนฺจ มชฺฌิมุตฺตมปมา ทฺเวทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถาติ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ ติ-ติ อนฺติ อิติ ปโม อาโท นิทฺทิฏฺตฺตา-สิ ถ อิติ มชฺฌิโม มชฺฌิ นิทฺทิฏฺเตฺตา-มิ ม อิติ อุตฺตโม-อุตฺตมสทฺโทยํ สภาวโต ติปฺปภุตีนมนฺตทฺวยมาห-เอวํ ปรจฺฉกฺเกปกิ ยถากฺกมํ โยชนียํ-ตฺยาทิสุ ปรภุเตสุ กตฺตุกมฺมภาว วิหิเตสุ กฺยลาทโยภวนฺตีติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวกกปโรกฺเขสุ มานนฺต ตฺยาทิสุ ¶ กตฺตรี โล’’อิจฺจาทินา เตสํ วิธานา ตฺยาทโย กตฺตุ กมฺมภาเวสฺเจว วิฺายนฺตีติ กตฺตริ ติมฺหิ โล-ปจติ-พหุมฺหิ จตฺตพฺเพ อนฺตึ
กฺวจิ วิกรณนํ.
วิกรณนํ กฺวจิ โลโป โหตีติ ลสฺสาการสฺส โลโป-ปวนฺติ-ปจสิ ปจถ.
หิมิเมสฺวสฺส.
อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ-ปจามิ ปจาม-ปรจฺฉกฺเก-ปจเต ปจนฺเต, ปจเส ปจวฺเห,ปเจ ปจามฺเห-กมฺเม-กฺโย ภาวกมฺเมสฺวจฺจาทินา กฺโย.
กฺยสฺส.
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อี วา โหติ-กาโร อาทฺยวยวตฺโถ, ปจียติ ปจฺจติ.
คุรุปุพฺพา รสฺสาเร’นฺเต’นฺตีนํ.
คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ อนฺเต’นฺตินํ เร วา โหติ-ปจียเร ปจียนฺติ ปจฺจเร ปจฺจนฺติ, ปจียสิ ปจฺจสิ ปจียถ ปจฺจถ, ปจียามิ ปจฺจามิ ปจียาม ปจฺจาม-ปจียเต, ปจฺจเต ปจียเร ปจียนฺเต ปจฺจเร ปจฺจนฺเต, ปจียเส ปจฺจเส ปจียวฺเห ปจฺจวฺเห, ปจีเย ปจฺเจ ปจียามฺเห ปจฺจามฺเห-ภาเว-ภุ สตฺตายํ-ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว-ตฺจ ปมปุริเสเยว สมฺภวติ-ภุยติ เทวทตฺเตน, พุยเต วา-เทวทตฺตสฺส สมฺปติ ภวนนฺติ อตฺโถ-เนหิ พหุลํ วิธานา.
กฺริยตฺถา กตฺตริ ตฺยาทิ กมฺมสฺมิฺจ สกมฺมกา,
ภาเว จา’กมฺมกากกมฺมา’วจนิจฺฉายมฺโต;
ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห.
ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ.
อ อีสฺสาทินํ พฺยฺชนสฺสิ.
กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํสฺสาทีนฺจ พฺยฺชนสฺสิฺเหกาติ วา-ววตฺถีตวิภาสายํ สฺเสติ สฺสาทีนํสฺสจฺจาทีนทฺวาวโย อธิปฺเปโต-‘‘ิ พฺยฺชนสฺสา’’ติ สิทฺเธปิ ตฺยาทิสุ ปรภุเตสุ เอเต สเมวาติ นิยมตฺโตยมารมฺโห-ลสฺสาการสฺส โลเป-ปจิสฺสติ ปจิสฺสเร ปจิสฺสนฺติ, ปจิสฺสสิ ปจิสฺสถ, ปจิสฺสามิ ปจิสฺสาม-ปจิสฺสเต ปจิสฺสเร ปจิสฺสนฺเต, ปจิสฺสเสปจิสฺสวฺเห, ปจิสฺสํ ปจิสฺสามฺเห-กมฺเม-ปจิยิสฺสติ.
กฺยสฺส สฺเส.
กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส-ปจิสฺสติ ปจฺจิสฺสติ, ปจียิสฺสเร ¶ ปจยิสฺสนฺติ ปจิสฺสเร ปจสฺสนฺติ ปจฺจิสฺสเร ปจฺจิสฺสนฺติจฺจาทิ-กตฺตุสมํ-กฺโยว วิเสโส-ภาเว-ภุยิสฺสติ ภวิสฺสติ, ภุยิสฺสเต ภวิสฺสเต.
นาเม ครหาวมฺหเยสุ.
นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺภเย จ คมฺยมาเน สฺส ตฺยาทโย โหนฺติ-ครหายํ-สาปิ นาม ปจิสฺสตีจฺจาทิ-วิมฺพเย-อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภูตํ วต โภ อนฺโธ นาม ปจิสฺสติจฺจาทิ.
ภุเต อี อุํ ธ ตฺถ อึ มฺหา อา อู เสวฺหํ อ มฺเห.
ภุเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อี อาทโย โหนฺติ-ภุตานชฺชตเน วกฺขมานตฺตา อิเม ภุตนชฺชตเน ภุตสามฺเ จ ภวนฺติ.
อหสฺสุภยโต อฑฺฒรตฺตํ วาว ตทุปฑฺฒกํ,
อนฺโต กตฺวาน วิฺเยฺโย อโห อชฺชโน อิติ;
ตทฺโ ปน โย กาโล โส’นชฺชตนสฺิโต.
อาอีสฺสาทิสฺว วา.
อาอาโท อีอาโท สฺสาอาโท จ กฺริยตฺถสฺส อ วา โหติ,
เอยฺยาถ สฺเส อ อา อี ถานํ โอ อ อํ ตฺถ ตฺโถ เวหาก.
อาสหจริโตว อกาโร คยฺหเต-น ปโรกฺเข วิหิโต-โถ ปน’นฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธิเยว ตสฺเสว วา นิสฺสิตตฺตา-นิสฺสยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาจิณฺณํ-เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมนฺติ อีสฺสวาตฺโถ-อปจิตฺโถ ปจิตฺโถ อปวตฺโถ ปจตฺโถ.
อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสมฺหานํ วา.
เอเตสํ วา รสฺโส โหตีติ ปกฺเข รสฺเส จ-อปจิ ปจิ อปจี ปจี.
อุํสฺสึสฺวํสุ.
อุมิจฺจสฺส อึสุ อํสุ วา โหนฺติ-อปวึสุ ปวึสุ อปจํสุ ปจํสุ อปวุํ ปจุํ.
โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ.
โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ-อปจ ปจ อปจิ ปจิ อปจิตฺถ ปจิตฺถ อปวตฺถ ปจตฺถ อปจิตฺเถ ปจิตฺโถ อปจตฺโถ ปจตฺโถ.
สิ.
โอสฺส สิ วา โหติ-อปจิสิ ปจิสิ อปจสิ ปจสิ อปโจ ปโจ.
มฺหาตฺถาน มุ.
มฺหาตฺถานมุ วา โหติ-อีอาทิสมฺพนฺธินเมว คหณํ-อปวุตฺถ ปจุตฺถ.
อึสฺส จ สิ.
อิมิจฺจสฺส สิ วา โหติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ-กาโร อาทฺยวย วตฺโถ-อปจสิตฺถ ปจสิตฺถ อปจิตฺถ ปจิตฺถ อปจตฺถ ปจตฺถ, อปจิสึ ปจิสึ อปจสึ ปจสึ อปจึ ปจึ, อปจุมฺห ปจุมฺห อปจุมฺหา ปจุมฺหา อปจมฺห ปจมฺห อปจมฺหา ปจมฺหา อปจสิมฺห ปจสิมฺห อปจสิมฺหา ปจสิมฺหา อปจิมฺห ปจิมฺห อปจิมฺหา ปจิมฺหา อปจมฺห ¶ ปจมฺห อปจมฺหา ปจมฺหา-ปรจฺฉกฺเก-อปวิตฺถ ปจิตฺถ อปวตฺถ ปวตฺถ อปจ ปจ อปจา ปจา, อปจุ ปจุ อปจุ ปจุ, อปจิเส ปจิเส อปจเส ปจเส, อปจิวฺหํ ปจิวฺหํ อปจวฺหํ ปจวฺหํ-อสฺส วา อมาเทเส-อปจํ ปจํ อปจ ปจ อปจิมฺเห ปจิมฺเห อปจมฺเห ปจมฺเห-กมฺเม-อปจียิตฺโถ ปจิยิตฺโถ อปจียตฺโถ ปจียตฺโถ อปจฺจิตฺโถ ปจฺจิตฺโถ อปจฺจตฺโถ ปจฺจตฺโถ อปจียิ ปจียิ อปจียี ปจิยี อปจฺจิ ปจฺจิ อปจฺจิ ปจฺจิ, อปจียึสุ ปจิยึสุ อปจฺจึสุ ปจฺจึสุ อปจิยํสุ ปจียํสุ อปจฺจํสุ ปจฺจํสุ อปจียุํ ปจียุํ อปจฺจุํ ปจฺจุมิจฺจาทิ-ภาเว-อภุยิตฺโถ ภุยิตฺโถ อภุยตฺโถ ภุยตฺโถ อภุยิ ภุยิ อภุยี ภูยี, อภุยิตฺถ ภุยิตฺถ อภุยตฺถ ภุยตฺถ อภุย ภุย อภยา ภุยา-‘‘สมฺภาวเนวา’’ติ อิโต เวติ วตฺตมาเน.
มาโยเค อีอาอาทิ.
มาโยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ-อสกฺกาล ตฺโถยมารมฺโห-มา ภวํ ปุนปิ เอวรูปมปจิตฺโถ อิจฺจาทิ-วาวิ ธานโต สฺสตฺยาทิ เอยฺยาทิ ตฺวาทโยปิ โหนฺติ-มาภวํ ปจิสฺสติ, มา ภวํ ปเจยฺย, มา ภวํ ปจตุ อิจฺจาทิ.
อนชฺชตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เสวฺหํ อึ มฺหเส.
อวิชฺชมานชฺชตเน ภุตตฺเถวตฺตมานโต กฺริยตฺถาอาอาทโย โหนฺติ-วาตฺเถ รสฺเส จ-อปจตฺถ ปวตฺถ อปจ ปจ อปจา ปจา, อปจุ ปจุ อปจุ ปจู-โอ-อปจ ปจ อปจิ ปจิ อปจตฺถ ปจตฺถ อปจตฺโถ ปจตฺโถ อปจสิ ปจสิ อปโจ ปโจ, อปวตฺถ ปจตฺถ อปจํ ปจํ อปจปจ, อปจมฺห ปจมฺห อปจมฺหา ปจมฺหา-อปจตฺถ ปจตฺถ, อปจตฺถุํ ปจตฺถุํ, อปจเส ปจเส, อปจวฺหํ ปจวฺหํ. อปสึ ปจสึ อปจึ ปจึ, อปจมฺหเส ปจมฺหเส-กมฺเม-อปจียตฺถ ปจียตฺถ อปจฺจตฺถ ปจฺจตฺถ อปจีย ปจีย อปจียา ปจียา อปจฺจ ปจฺจ อปจฺจา ปจฺจา, อปจียุ ปจียุ, อปจียุ ปจียุ, อปจฺจุ ปจฺจุ อปจฺจู ปจฺจูจฺจาทิ-ภาเว-อภุยตฺถ ภุยตฺถ อภุย ภุย อภุยา ภุยา-อภุยตฺถ ภุยตฺถ-‘‘มาโยเค อีอาอาทิ’’ติ อิมินา มาโยเคปิ อาอาทโย โหนฺติ-มา ภวํ อปจิตฺถ อิจฺจาทิ.
ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อมฺห ตฺถเร ตฺโถ วฺโห อิมฺเห.
อปจฺจกฺเข ภุตานชฺชตนตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ-อปโรกฺเขสูติ วจนา น วิกรณุปฺปตฺติ.
ปโรกฺขายฺจ.
ปโรกฺขายํ ปมเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ.
โลโป’นาทิพฺยฺชนสฺส.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต’ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหติ-ปปจ ปฺปจุ’ปปเจ ปปจิตฺถ-อิภาวปกฺเข สํโยคาทิ โลโปปปจตฺถ, ปปจ ปปจิมฺห, ปปจิตฺถ ปปจตฺถ ปปจิเร, ปปจิตฺโถ ปปจตฺโถ ปปจิวฺโห, ปกปจิ ปปจิมฺเห-เอวํ กมฺเมปิ-ภาเว-ภุสฺย ¶ วุก.
ออาทิยุ ภุสฺส วุก โหติ.
ปุพฺพสฺส อ.
ออาทิสุ ทฺวตฺเต ปุพฺพสฺส ภุสฺส อ โหติ.
จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา.
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา โหนฺติ ยถากฺกมนฺติ พกาเร-พภุว พภุวิตฺถ.
เอยฺยาโท วา’ติปตฺติยํ สฺสา สสํสุสฺเส สสถสฺสํ สฺสมฺหา สฺสถสฺสึสุ สสเส สฺสวฺเห สฺสึ สฺสามฺหเส.
เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา-วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติปตฺติ อนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ-เอเตจสฺสาทโย สามตฺถิยา ตีตานาคเต สฺเววโหนฺติ-น วตฺตมาเนน ตตฺร กฺริยาติปตฺตฺยสมฺภวา-อาอีอิ จฺจาทินาวา รสฺเส-อปจิสฺส ปจิสฺส อปจิสฺสา ปจิสฺสา, อปจิสฺสํสุ ปจิสฺสํสุ-สฺเสสฺส เอยฺยาถาทีนา วา อกาเร-อปจิสฺส ปจิสฺส อปจิสฺเส ปจิสฺเส,อปจิสฺสถ ปจิสฺสถ,อปจิสฺสํ ปจิสฺสํ. อปจิสฺสมฺห, ปจิสฺสมฺห, อปจิสฺสมฺหา ปจิสฺสมฺหา, อปจิสฺสถ ปจิสฺสถ, อปจิสฺสึสุ ปจิสฺสึสุ, อปจิสฺสเส ปจิสฺสเส, อปจิสฺสวฺเห ปจิสฺสวฺเห, อปจิสฺสึปจิสฺสึ, อปจิสฺสามฺหเย ปจิสฺสามฺหเส-กมฺเม-อปจียิสฺส ปจิยิสฺสอปจียิสฺสา ปจิยิสฺสา-กฺยสฺส วา โลเป-อปจิสฺส ปจิสฺส อปจิสฺสา ปจิสฺสา อปจฺจิสฺส ปจฺจิสฺส อปจฺจิสฺสาน ปจฺจิสฺสา, อปจิยิสฺสํสุ ปจียิสฺสํสุอปจิสฺสํสุ ปจิสฺสํสุ. อปจฺจิสฺสํสุ ปจฺจิสฺสํสุ, อิจฺจาทิภาเว-อภุยิสฺส ภุยิสฺส อภุยิสฺสา ภุยิสฺสา, อภุยิสฺสถ ภุยิสฺสถ-วาติ วกึ, ทกฺขิเณนน เจ คมิสฺสติ นายกฏมฺปริยา ภวิสฺสติ.
เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยวฺโห เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.
เหตุภุตายํ ผลภูตายฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถ เอยฺยาทโย วา โหนฺติ.
เอยฺเยยฺยาเสนฺตํ เฏ.
เอยฺย เอยฺยาสิ เอยฺยมิจฺเจสํ เฏ วา โหติ-ปเจ ปเจยฺย.
เอยฺยุํสฺสุํ.
เอยฺยุมิจฺจสฺส อุํ วา โหติ-ปจุํ ปเจยฺยุํ,ปเจ ปเจยฺยาสิ,-วา โอกาเร-ปเจยฺยาโถ ปเจยฺยาถ, ปเจยฺยามิ.
เอยฺยามสฺเสมุ จ
เอยฺยามสฺส เอมุ วา โหติ อุ จ-ปเจมุ ปเจยฺยามุ ปเจยฺยามก, ปเจถ ปเจรํ ปเจโถ ปเจยฺยวฺโห, ปเจ ปเจยฺยํ ปเจยฺยามฺเห-กมฺเม-ปจีเย ปจียฺเย ปจฺเจ ปจฺเจยฺย, ปจิยุํ ปจีเยยฺยุํ ปจฺจุํ ปจฺเจยฺยุมิจฺจาทิ-ภาเว-ภุเย ภุเยยฺย, ภุเยถ.
ปาโต ¶ ปเจยฺย เจ ภฺุเช อิจฺเจตฺถ ปจนกฺริยา
เหตุภุตาติ วิฺเยฺยา ผลนตฺวนุภวกฺริยา.
สตฺตฺย รเหสฺเวยฺยาทิ.
สตฺติยํ อรหตฺเถว กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ-ภวํ ขลุ ภตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ สมตฺโถ, ภวํ อรโภ.
สมฺภาวเน วา.
สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ นวิภาสา-อปิ ภวํ คิลิตํ ปาสาณํ ปเจยฺย อุทรคฺคินา-สมฺหาเวมิ สทฺทหามิ ภวํ ปเจยฺย,ภวํ ปจิสฺสติ. ภวํ อปจิ.
ปฺหปตฺถนาวิธิสุ.
ปฺหาทิสุ กฺริยตฺตโต เอยฺยาทโย โหนฺติ.
ปฺโห สมฺปุจฺฉนํ อิฏฺา สึสนํ ยาจนํ ทุเว
ปตฺถนา ภตฺติยา วาถ น นวา วฺยาปารณ วิธิ;
ปฺเห, กึ โส ภตฺตํ ปเจยฺย อุทาหุ พฺยฺชนํ วา-ปตฺถนายํ, อโห วต โส ปเจยฺย เม-วิธิมฺหิ, ภวํ ภตฺตํ ปเจยฺย.
ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส.
ปฺหปตฺตนาวิธิสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโต-ปจตุ ปจนฺตุ.
หิสฺส’โต โลโป.
อโต ปรสฺส หิสฺส วา โลโป โหติ-ปจ ปจาหิ-ถสฺส วา เวหาก-ปจวฺโห ปจถ,ปจามิ ปจาม, ปจตํ ปจนฺตํ, ปจสฺสุ ปจวฺโห, ปเจ ปจามเส-กมฺเม-ปจียตุ ปจฺจตุ ปจียนฺตุ ปจฺจนฺตุ อิจฺจาทิ-ภาเว, ภุยตุ ภุยตํ-ปจิตุํ ปยุตฺตีติ ปจนิจฺฉายํ.
ปโยชกวฺยาปาเร ณปิ จ.
กตฺตารํ โย ปโยเชติ ตสฺส วฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ ณฺปิ โหนฺติ พหุลํ-‘‘อสฺสาณนุพนฺเธ’’ติ อา-ปโยชกวฺยาปาเร ณิณปินํ วิธานา ตทนฺตสฺส กฺริยตฺถตาติ ปาจิสทฺทโต ตฺยาทโย.
ณิณปฺยาปิหิ วา.
ณฺยาทฺยนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ อปโรกฺเกสุกตฺตุวิหิต กมานนฺตตฺยาทิสุ โล โหติ วิภาสา-‘‘ยุวณฺณานเม โอปฺปจฺจเย’’ติ เอกาเร ‘‘โนมยวา สเร’’ติ อยาเทเส จ-ปาจยติ-อฺตฺร-ปาเจติ-ปาจยเร ปาจยนฺติ ปาเจนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-
ทีโฆ สรสฺส.
สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ทีโฆ หาติ กฺเย-ปาจียติ ปาจียเร ปาจียนฺติจฺจาทิ-วุตฺตนเยน เยฺยํ-ปโยชกวฺยาปาเร ณิณปฺยนฺตานํ สกมฺมกตฺตา น นภาเว รูปนโย.
อกมฺมกาปิ โหนฺเตว ณิณปฺยนฺตา สกมฺมกา,
สกมฺมกา ทฺวีกมฺมาสฺสุ ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกา;
ภวิสฺสติ-ปาจยิสฺสติ ปาเจสฺสติ ปาจยิสฺสเร ปาจยิสฺสนฺติ ปาเจสฺสเร ปาเจสฺสนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-ปาจียิสฺสติ-กฺยโลโป-ปาจิสฺสตีจฺจาทิ-ภุเต-อปาจยิตฺโถ ¶ ปาจยตฺโต อปาจยตฺโถ ปาจยตฺโถ อปาเจตฺโถ ปาเจตฺโถ อปาจยิ ปาจยิ. อปาจยี ปาจยี อปาจยึสุ ปาจยึสุ อปาจยํสุ ปาจยํสุ.
โตฺตา สุํ.
าเทสโต โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติ-อปาจยสุํ ปาจยสุํ อปาเจสุํ ปาเจสุํ อปาจยุํ ปาจยุมิจฺจาทิ-อุสฺส สุเมว วิเสโส-กมฺเม-อปาจียิตฺโถ ปาจียิตฺโถ อปาจียตฺโถ ปาจียตฺโถ อปาจิยิ ปาจียิ อปาจิยี ปาจียิ อิจฺจาทิ-อนชฺชตเน-อปาจยตฺถ ปาจยตฺถ อปาเจตฺถ กปาเจตฺถ อปาจย ปาจย อปาจยา ปาจยา อปาจยุ ปาจยุ อปาจยู ปาจยู อิจฺจาทิ-กมฺเม-อปาจียตฺถ ปาจียตฺถ อปาจีย ปาจีย อปาจียา ปาจียา อิจฺจาทิ-ปโรกฺเข-
รสฺโส ปุพฺพสฺส.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สโร รสฺโส โหติ-ปปาจย ปปาจยุ ปปาจเย ปปาจยิตฺถ ปปาเจตฺถ อิจฺจาทิ-กมฺเม-สพฺพํ กตฺตุสมํ-อตปตฺติยํอปาจยิสฺส ปาจยิสฺส อปาจยิสฺสา ปาจยิสฺสา อปาจยิสฺสํสุ ปาจยิสฺสํสุ อิจฺจาทิ-กมฺเม-อปาจิยิสฺส ปาจิยิสฺส อปาจียิสฺสา ปาจิยิสฺส อปาจิสฺส ปาจิสฺส อปาจิสฺสา ปาจิสฺสา อิจฺจาทิ-เหตุผเลสุ-ปาจเย ปาจเยยฺย ปาจยุํ ปาจเยยยุมิจฺจาทิ-กมฺเม-ปาจีเย ปาจีเยยยุมิจฺจาทิ-ตฺวาทิสุ-ปาจยตุ ปาเจตุ ปาจยนฺตุ ปาเจนฺตุ อิจฺจาทิ-กมฺเม-ปาจียตุ ปาจียนฺตุ อิจฺจาทิ-ณปิมฺหิ-ปาจาปยติ ปาจาเปติจฺจาทิ นฺยนฺตสมํ-ปาจยิตุมฺปยุตฺติติ ณฺยนฺตโตปิ ณิ.
ณิณปินํ เตสุ.
ณี ณปินํ โลโป นโหติ เตสุ ณี ณปิสุ’ติก ปุพฺพณิโลเป-ปาจยติ ปาเจติจฺจาทิ สพฺพตฺถเยฺยํ-ณปิเจวํ.
ภุวาทิ นโย.
อธุนา วิกรณปฺปเภทปฺปกาสนตฺถํ รุธาทีนํ อฏาคณนมาทิภุตสฺเสเกกสฺส กฺริยตฺถสฺส กานิ จิ รูปานิ อุทาหริยนฺเต-รุธ อาวรเณ-ตฺยาทิ.
มฺจ รุธาทีนํ.
รุธาทิโต อปโรกฺเขสุกตฺตุวิหิตมานนฺตตฺยาทิสุ โลโหติ มฺจานฺตสรา ปโร-รุนฺธติ รุนฺธเร รุนฺธนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-‘‘มํ วา รุธาทีน’’นฺติ วา มํ-รุนฺธิยติ รุชฺฌตีจจาทิ-ปจิวิย สพฺพตฺถ เยฺยํ.
รุธาทิ นโย.
ทิว กีฬา วิชิคึสา โวหารชฺชุติ ถุติ คตีสุ.
ทิวาทีหิ ยก.
ทิวาทีหิ ลวิสเย ยก โหติ-กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ-เอวมุปริจ-ทิพฺพติ ทิพฺพเร ทิพฺพนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-กิวียติ ทิพฺพติ ทิวียเร ทิวิยนฺติ ทิพฺพเร ทิพฺพนฺติจฺจาทิ.
ทิวาทิ นโย.
ตุท ¶ วฺยถเน.
ตุทาทีหิ โก.
ตุทาทีหิ ลวิสเย โก โหติ-ตุทติ ตุทนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-ตุทียติ ตุชฺชติ ตุทียเรตุทิยนฺติ ตุชฺชเร ตุทฺยนฺติจฺจาทิ.
ตุทาทิ นโย.
ชิ ชเย.
ชฺยาทีหิ กฺตา.
ชิอาทีหิ กลวิสเย กฺนา โหติ-ชินาติ ชินนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-ชิยติ ชิยเร ชิยนฺติจฺจาทิ.
ชฺยาทิ นโย.
กี ทพฺพวินีมเย.
กฺยาทีหิ กฺณา.
กีอาทีหี ลวิสเย กณา โหติ.
นาณสุ รสฺโส.
นาณสุ กฺริยตฺถสฺส รสฺโส โหติ-กิณติ กิณนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-กียติ กียเร กียนฺติจฺจาที.
กฺยาทิ นโย.
สุ สวเณ.
สฺวาทีหิ เกณา.
สฺวาทีหิ ลวิสเย เกณา โหติ-สุเณติ สุณนฺติจฺจาทิ. กมฺเม-สูยติ สูยเร สูยนฺติจฺจาทิ.
สฺวาทิ นโย.
ตน วิตฺถาเร.
ตนาทิตฺโว.
ตนาทีหิ ลวิสเย โอ โหติ-ตโนติ ตโนนฺติจฺจาทิ. ปรจฺฉกฺเก.
โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเก.
โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺกวิสเย-ตนุเต ตตฺวนฺเต อิจฺจาทิ-กมฺเม-
ตนสฺสา วา.
ตนสฺส อา โหติ วา กฺเย-ตายติ ตฺาติ ตายเร ตายนฺติ ตฺเร ตฺนฺติจฺจานฺทิ.
ตนาทิ นโย.
วูร เถยฺเย.
จุราทิโต ณิ.
จุราทีหิ กฺริยตฺเตหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํ-โจรยติ โจรติ โจรยเร โจรยนฺติโจเรนฺติจฺจาทิ-กมฺเม-โจริยติ โจรียเร โจรียนฺติจฺจาทิ.
จุราทิ นโย-ตฺยาทโย.
ปรตฺถาย ¶ มยา ลทฺธํ กตฺวาน ปทสาธนํ
ปฺุเน เตน โลโก’ยํ สาเธตุ ปทมจฺจุนํ;
สุทฺธาสเยน ปริสุทฺธคุเณทิเตน
สาเรน สารยติสงฺฆนิเสวิเตน
รมฺเม’นุราธนคเร วสตมฺพุเชน
วิทฺวาลิตํ นิชวิสุทฺธ กุลทฺธเชน;
มาเนนฺเตน ตถาคตํ ปฏิปทาโยเคน สทฺธาลุนา
นิจฺจาขณฺฑตโป’นเลหิ นิขิลปฺปาปาริสนฺตาปิตา
สทฺธมฺมวฺหยสีหเตลติยา จามีกรตฺถาลินา
นานาวาทิกุทิฏฺิเภทปฏุนา นวาณิ กนวธู สามินา;
สตฺถานํ กรุณวตา คตวตา กปารมฺปรํ ธีมตา
เถเรนาตุมปาทปฺชรคโต โย สทฺทสตฺตาทิสุ
โมคฺคลฺลายนวิสฺสุเตติห สุวจฺฉาโป วินีโต กยถา
โส’กาสี ปิยทสฺสิ นาม ยติทํ พฺยตฺตํ สุขปฺปตฺติยา;
วุตฺโตว วุตฺตมุปโภคินิยา สกาย
ปินปฺปโยธรวนาปคเสวิกาย
รมฺหาวิหารวธุยา ติลกาตุเลน
สนฺเตน กปฺปิณสมวฺหยมาตุเลน;
ปทสาธนํ นิฏฺิตํ.