📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ทีฆนิกาโย
สีลกฺขนฺธวคฺคปาฬิ
๑. พฺรหฺมชาลสุตฺตํ
ปริพฺพาชกกถา
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ. สุปฺปิโยปิ โข ปริพฺพาชโก อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติ สทฺธึ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน. ตตฺร สุทํ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ; สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส ¶ วณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสติ. อิติห เต อุโภ อาจริยนฺเตวาสี อฺมฺสฺส อุชุวิปจฺจนีกวาทา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธา [อนุพทฺธา (ก. สี. ปี.)] โหนฺติ ภิกฺขุสงฺฆฺจ.
๒. อถ โข ภควา อมฺพลฏฺิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคจฺฉิ [อุปคฺฉิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สทฺธึ ¶ ภิกฺขุสงฺเฆน. สุปฺปิโยปิ โข ปริพฺพาชโก อมฺพลฏฺิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคจฺฉิ [อุปคฺฉิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน. ตตฺรปิ สุทํ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส ¶ อวณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ; สุปฺปิยสฺส ปน ¶ ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสติ. อิติห เต อุโภ อาจริยนฺเตวาสี อฺมฺสฺส อุชุวิปจฺจนีกวาทา วิหรนฺติ.
๓. อถ โข สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺิตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยํ สงฺขิยธมฺโม อุทปาทิ – ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส, ยาวฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา สุปฺปฏิวิทิตา. อยฺหิ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ; สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสติ. อิติหเม อุโภ อาจริยนฺเตวาสี อฺมฺสฺส อุชุวิปจฺจนีกวาทา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธา ¶ โหนฺติ ภิกฺขุสงฺฆฺจา’’ติ.
๔. อถ โข ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ อิมํ สงฺขิยธมฺมํ วิทิตฺวา เยน มณฺฑลมาโฬ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กายนุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา สนฺนิปติตา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? เอวํ วุตฺเต เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, อมฺหากํ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺิตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยํ สงฺขิยธมฺโม อุทปาทิ – ‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส, ยาวฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา สุปฺปฏิวิทิตา. อยฺหิ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส ¶ อวณฺณํ ภาสติ; สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสติ. อิติหเม อุโภ อาจริยนฺเตวาสี อฺมฺสฺส อุชุวิปจฺจนีกวาทา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต ¶ อนุพนฺธา โหนฺติ ภิกฺขุสงฺฆฺจา’ติ. อยํ โข โน, ภนฺเต, อนฺตรากถา วิปฺปกตา, อถ ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ.
๕. ‘‘มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ¶ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร ตุมฺเหหิ น อาฆาโต น อปฺปจฺจโย น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา. มมํ วา, ภิกฺขเว ¶ , ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ กุปิตา วา อนตฺตมนา วา, ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโย. มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ กุปิตา วา อนตฺตมนา วา, อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร ตุมฺเหหิ อภูตํ อภูตโต นิพฺเพเตพฺพํ – ‘อิติเปตํ อภูตํ, อิติเปตํ อตจฺฉํ, นตฺถิ เจตํ อมฺเหสุ, น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’ติ.
๖. ‘‘มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร ตุมฺเหหิ น อานนฺโท น โสมนสฺสํ น เจตโส อุปฺปิลาวิตตฺตํ กรณียํ. มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ อานนฺทิโน สุมนา อุปฺปิลาวิตา ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโย. มมํ วา, ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร ตุมฺเหหิ ภูตํ ภูตโต ปฏิชานิตพฺพํ – ‘อิติเปตํ ภูตํ, อิติเปตํ ตจฺฉํ, อตฺถิ เจตํ อมฺเหสุ, สํวิชฺชติ จ ปเนตํ อมฺเหสู’ติ.
จูฬสีลํ
๗. ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ, เยน ปุถุชฺชโน ¶ ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย. กตมฺจ ตํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ, เยน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย?
๘. ‘‘‘ปาณาติปาตํ ¶ ¶ ¶ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม นิหิตทณฺโฑ, นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี, ทยาปนฺโน, สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรตี’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
‘‘‘อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรตี’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
‘‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี สมโณ โคตโม อาราจารี [อนาจารี (ก.)] วิรโต [ปฏิวิรโต (กตฺถจิ)] เมถุนา คามธมฺมา’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๙. ‘‘‘มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต [เโต (สฺยา. กํ.)] ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสา’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
‘‘‘ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที ¶ สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
‘‘‘ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม, ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
‘‘‘สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา กาเลน สาปเทสํ ¶ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิต’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๐. ‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ¶ ¶ [สมารพฺภา (สี. ก.)] ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว…เป….
‘‘‘เอกภตฺติโก สมโณ โคตโม รตฺตูปรโต วิรโต [ปฏิวิรโต (กตฺถจิ)] วิกาลโภชนา….
นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา [นจฺจคีตวาทิตวิสุกทสฺสนา (ก.)] ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ¶ ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา [สาวิโยคา (สฺยา. กํ. ก.)] ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม….
เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
จูฬสีลํ นิฏฺิตํ.
มชฺฌิมสีลํ
๑๑. ‘‘‘ยถา ¶ ¶ ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ พีชคามภูตคามสมารมฺภํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สี. สฺยา.)] – มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปฺจมํ [ปฺจมํ อิติ วา (สี. สฺยา. ก.)]; อิติ เอวรูปา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๒. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ สนฺนิธิการปริโภคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ ¶ , เสยฺยถิทํ – อนฺนสนฺนิธึ ปานสนฺนิธึ วตฺถสนฺนิธึ ยานสนฺนิธึ สยนสนฺนิธึ คนฺธสนฺนิธึ อามิสสนฺนิธึ อิติ วา อิติ เอวรูปา สนฺนิธิการปริโภคา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๓. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ [กุมฺภถูนํ (สฺยา. ก.), กุมฺภถูณํ (สี.)] โสภนกํ [โสภนฆรกํ (สี.), โสภนครกํ (สฺยา. กํ. ปี.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๔. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ชูตปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺปทํ ทสปทํ อากาสํ ปริหารปถํ สนฺติกํ ขลิกํ ฆฏิกํ สลากหตฺถํ อกฺขํ ปงฺคจีรํ วงฺกกํ โมกฺขจิกํ จิงฺคุลิกํ ¶ [จิงฺคุลกํ (ก. สี.)] ปตฺตาฬฺหกํ รถกํ ธนุกํ ¶ อกฺขริกํ มเนสิกํ ยถาวชฺชํ อิติ ¶ วา อิติ เอวรูปา ชูตปฺปมาทฏฺานานุโยคา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๕. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต ¶ เอวรูปํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ โคนกํ จิตฺตกํ ปฏิกํ ปฏลิกํ ตูลิกํ วิกติกํ อุทฺทโลมึ เอกนฺตโลมึ กฏฺฏิสฺสํ โกเสยฺยํ กุตฺตกํ หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรํ รถตฺถรํ [หตฺถตฺถรณํ อสฺสตฺถรณํ รถตฺถรณํ (สี. ก. ปี.)] อชินปฺปเวณึ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ สอุตฺตรจฺฉทํ อุภโตโลหิตกูปธานํ อิติ วา อิติ เอวรูปา อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๖. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ มณฺฑนวิภูสนฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ [มาลาวิเลปนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ อสึ [ขคฺคํ (สี. ปี.), อสึ ขคฺคํ (สฺยา. กํ.)] ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณึ วาลพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา อิติ เอวรูปา มณฺฑนวิภูสนฏฺานานุโยคา ¶ ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๗. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ติรจฺฉานกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. กํ. ก.)] สูรกถํ ¶ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานกถาย ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๘. ‘‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิคฺคาหิกกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉา ปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมา ปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเรวจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉาวจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อิติ วา อิติ เอวรูปาย วิคฺคาหิกกถาย ¶ ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๑๙. ‘‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – รฺํ, ราชมหามตฺตานํ, ขตฺติยานํ, พฺราหฺมณานํ, คหปติกานํ, กุมารานํ ‘‘อิธ คจฺฉ, อมุตฺราคจฺฉ, อิทํ หร, อมุตฺร อิทํ อาหรา’’ติ อิติ วา อิติ เอวรูปา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๐. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต กุหกา จ โหนฺติ, ลปกา จ เนมิตฺติกา จ นิปฺเปสิกา จ, ลาเภน ลาภํ นิชิคีํสิตาโร จ [ลาเภน ลาภํ นิชิคึ ภิตาโร (สี. สฺยา.), ลาเภน จ ลาภํ นิชิคีสิตาโร (ปี.)] อิติ [อิติ วา, อิติ (สฺยา. กํ. ก.)] เอวรูปา กุหนลปนา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
มชฺฌิมสีลํ นิฏฺิตํ.
มหาสีลํ
๒๑. ‘‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ ¶ , เสยฺยถิทํ – องฺคํ นิมิตฺตํ อุปฺปาตํ สุปินํ ลกฺขณํ มูสิกจฺฉินฺนํ อคฺคิโหมํ ทพฺพิโหมํ ถุสโหมํ กณโหมํ ตณฺฑุลโหมํ สปฺปิโหมํ เตลโหมํ มุขโหมํ โลหิตโหมํ องฺควิชฺชา วตฺถุวิชฺชา ¶ ขตฺตวิชฺชา [เขตฺตวิชฺชา (พหูสุ)] สิววิชฺชา ภูตวิชฺชา ภูริวิชฺชา อหิวิชฺชา วิสวิชฺชา วิจฺฉิกวิชฺชา มูสิกวิชฺชา สกุณวิชฺชา วายสวิชฺชา ปกฺกชฺฌานํ สรปริตฺตาณํ มิคจกฺกํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๒. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ – มณิลกฺขณํ วตฺถลกฺขณํ ทณฺฑลกฺขณํ สตฺถลกฺขณํ อสิลกฺขณํ อุสุลกฺขณํ ธนุลกฺขณํ อาวุธลกฺขณํ อิตฺถิลกฺขณํ ปุริสลกฺขณํ กุมารลกฺขณํ กุมาริลกฺขณํ ทาสลกฺขณํ ทาสิลกฺขณํ หตฺถิลกฺขณํ ¶ อสฺสลกฺขณํ มหึสลกฺขณํ [มหิสลกฺขณํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุสภลกฺขณํ โคลกฺขณํ อชลกฺขณํ เมณฺฑลกฺขณํ กุกฺกุฏลกฺขณํ วฏฺฏกลกฺขณํ โคธาลกฺขณํ กณฺณิกาลกฺขณํ กจฺฉปลกฺขณํ มิคลกฺขณํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๓. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ – รฺํ นิยฺยานํ ภวิสฺสติ, รฺํ ¶ อนิยฺยานํ ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ อุปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ ¶ อปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ อุปยานํ ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ อปยานํ ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ ชโย ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ ปราชโย ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ ชโย ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ ปราชโย ภวิสฺสติ, อิติ อิมสฺส ชโย ภวิสฺสติ, อิมสฺส ปราชโย ภวิสฺสติ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๔. ‘‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ – จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, สูริยคฺคาโห [สุริยคฺคาโห (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภวิสฺสติ, นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, จนฺทิมสูริยานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, จนฺทิมสูริยานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, นกฺขตฺตานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, นกฺขตฺตานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, ทิสาฑาโห ภวิสฺสติ, ภูมิจาโล ภวิสฺสติ, เทวทุทฺรภิ [เทวทุนฺทุภิ (สฺยา. กํ. ปี.)] ภวิสฺสติ, จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตานํ อุคฺคมนํ โอคมนํ สํกิเลสํ โวทานํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก สูริยคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ จนฺทิมสูริยานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ จนฺทิมสูริยานํ ¶ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ นกฺขตฺตานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ นกฺขตฺตานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก ทิสาฑาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก ภูมิจาโล ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก เทวทุทฺรภิ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตานํ อุคฺคมนํ โอคมนํ สํกิเลสํ โวทานํ ภวิสฺสติ อิติ วา ¶ อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๕. ‘‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ – สุวุฏฺิกา ภวิสฺสติ, ทุพฺพุฏฺิกา ภวิสฺสติ, สุภิกฺขํ ภวิสฺสติ, ทุพฺภิกฺขํ ภวิสฺสติ, เขมํ ภวิสฺสติ, ภยํ ภวิสฺสติ, โรโค ภวิสฺสติ, อาโรคฺยํ ภวิสฺสติ, มุทฺทา, คณนา, สงฺขานํ, กาเวยฺยํ, โลกายตํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๖. ‘‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ ¶ , เสยฺยถิทํ – อาวาหนํ วิวาหนํ สํวรณํ วิวรณํ สํกิรณํ ¶ วิกิรณํ สุภคกรณํ ทุพฺภคกรณํ วิรุทฺธคพฺภกรณํ ชิวฺหานิพนฺธนํ หนุสํหนนํ หตฺถาภิชปฺปนํ หนุชปฺปนํ กณฺณชปฺปนํ อาทาสปฺหํ กุมาริกปฺหํ เทวปฺหํ อาทิจฺจุปฏฺานํ มหตุปฏฺานํ อพฺภุชฺชลนํ สิริวฺหายนํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
๒๗. ‘‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ – สนฺติกมฺมํ ปณิธิกมฺมํ ภูตกมฺมํ ภูริกมฺมํ วสฺสกมฺมํ โวสฺสกมฺมํ วตฺถุกมฺมํ วตฺถุปริกมฺมํ อาจมนํ นฺหาปนํ ชุหนํ วมนํ วิเรจนํ อุทฺธํวิเรจนํ อโธวิเรจนํ สีสวิเรจนํ กณฺณเตลํ เนตฺตตปฺปนํ นตฺถุกมฺมํ อฺชนํ ปจฺจฺชนํ สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ ทารกติกิจฺฉา มูลเภสชฺชานํ อนุปฺปทานํ โอสธีนํ ปฏิโมกฺโข อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’ติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
‘‘อิทํ โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ, เยน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย.
มหาสีลํ นิฏฺิตํ.
ปุพฺพนฺตกปฺปิกา
๒๘. ‘‘อตฺถิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ. กตเม จ เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ?
๒๙. ‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน, ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ [อธิวุตฺติปทานิ (สี. ปี.)] อภิวทนฺติ อฏฺารสหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ ¶ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ อฏฺารสหิ วตฺถูหิ?
สสฺสตวาโท
๓๐. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา, สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ?
๓๑. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต ( ) [(ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปตฺติเลเส) (สฺยา. ก.)] อเนกวิหิตํ ¶ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนกานิปิ ชาติสตานิ อเนกานิปิ ชาติสหสฺสานิ อเนกานิปิ ชาติสตสหสฺสานิ – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ ¶ อนุสฺสรติ.
‘‘โส ¶ เอวมาห – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต; เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสมํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย ¶ อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสามิ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ¶ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนกานิปิ ชาติสตานิ อเนกานิปิ ชาติสหสฺสานิ อเนกานิปิ ชาติสตสหสฺสานิ – อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. อิมินามหํ เอตํ ชานามิ ‘‘ยถา สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต; เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๓๒. ‘‘ทุติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏํ ทฺเวปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ตีณิปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ จตฺตาริปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ปฺจปิ ¶ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ทสปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที ¶ เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘โส ¶ เอวมาห – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต; เต จ ¶ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสมํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสามิ ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏํ ทฺเวปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ตีณิปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ จตฺตาริปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ปฺจปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ทสปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ. อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. อิมินามหํ เอตํ ชานามิ ‘‘ยถา สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต, เต จ ¶ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๓๓. ‘‘ตติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ¶ ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – ทสปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ วีสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ตึสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ จตฺตาลีสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘โส ¶ เอวมาห – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก ¶ จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต; เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสมํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสามิ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. เสยฺยถิทํ – ทสปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ วีสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ ตึสมฺปิ ¶ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ จตฺตาลีสมฺปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏานิ – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. อิมินามหํ เอตํ ชานามิ ‘‘ยถา สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต, เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๓๔. ‘‘จตุตฺเถ จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ตกฺกี โหติ วีมํสี, โส ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํ ปฏิภานํ เอวมาห – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ วฺโฌ กูฏฏฺโ เอสิกฏฺายิฏฺิโต; เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’นฺติ ¶ . อิทํ, ภิกฺขเว, จตุตฺถํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๓๕. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน; นตฺถิ อิโต พหิทฺธา.
๓๖. ‘‘ตยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาติ – ‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวนฺติ เอวํอภิสมฺปรายา’ติ, ตฺจ ตถาคโต ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาติ; ตฺจ ปชานนํ [ปชานํ (?) ที. นิ. ๓.๓๖ ปาฬิอฏฺกถา ปสฺสิตพฺพํ] น ¶ ปรามสติ, อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ วิทิตา. เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต.
๓๗. ‘‘อิเม โข เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา ¶ นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
ปมภาณวาโร.
เอกจฺจสสฺสตวาโท
๓๘. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ¶ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ?
๓๙. ‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย, ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน อยํ โลโก สํวฏฺฏติ. สํวฏฺฏมาเน โลเก เยภุยฺเยน สตฺตา อาภสฺสรสํวตฺตนิกา โหนฺติ. เต ตตฺถ โหนฺติ มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา สุภฏฺายิโน, จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺนฺติ.
๔๐. ‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย, ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน อยํ โลโก วิวฏฺฏติ. วิวฏฺฏมาเน โลเก สฺุํ พฺรหฺมวิมานํ ปาตุภวติ. อถ โข อฺตโร สตฺโต อายุกฺขยา ¶ วา ปฺุกฺขยา วา อาภสฺสรกายา จวิตฺวา สฺุํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชติ. โส ¶ ตตฺถ โหติ มโนมโย ปีติภกฺโข สยํปโภ อนฺตลิกฺขจโร สุภฏฺายี, จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺติ.
๔๑. ‘‘ตสฺส ตตฺถ เอกกสฺส ทีฆรตฺตํ นิวุสิตตฺตา อนภิรติ ปริตสฺสนา อุปปชฺชติ – ‘อโห วต อฺเปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุ’นฺติ. อถ อฺเปิ สตฺตา อายุกฺขยา วา ปฺุกฺขยา วา อาภสฺสรกายา จวิตฺวา พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชนฺติ ตสฺส สตฺตสฺส สหพฺยตํ. เตปิ ตตฺถ โหนฺติ มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา สุภฏฺายิโน, จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺนฺติ.
๔๒. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, โย โส สตฺโต ปมํ อุปปนฺโน ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหมสฺมิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา ¶ อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา [สชฺชิตา (สฺยา. กํ.)] วสี ปิตา ภูตภพฺยานํ. มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา. ตํ กิสฺส เหตุ? มมฺหิ ปุพฺเพ เอตทโหสิ – ‘‘อโห วต อฺเปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ. อิติ มม จ มโนปณิธิ, อิเม จ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคตา’ติ.
‘‘เยปิ เต สตฺตา ปจฺฉา อุปปนฺนา, เตสมฺปิ เอวํ โหติ – ‘อยํ โข ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยานํ. อิมินา มยํ โภตา พฺรหฺมุนา นิมฺมิตา. ตํ กิสฺส เหตุ? อิมฺหิ มยํ อทฺทสาม อิธ ปมํ อุปปนฺนํ, มยํ ปนมฺห ปจฺฉา อุปปนฺนา’ติ.
๔๓. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, โย โส สตฺโต ปมํ อุปปนฺโน, โส ทีฆายุกตโร จ โหติ วณฺณวนฺตตโร จ มเหสกฺขตโร จ. เย ปน เต สตฺตา ปจฺฉา อุปปนฺนา, เต อปฺปายุกตรา จ โหนฺติ ทุพฺพณฺณตรา จ อปฺเปสกฺขตรา จ.
๔๔. ‘‘านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ, ยํ อฺตโร สตฺโต ตมฺหา กายา จวิตฺวา อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉติ. อิตฺถตฺตํ อาคโต สมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน ¶ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ ¶ , ตโต ปรํ นานุสฺสรติ.
‘‘โส เอวมาห – ‘โย โข โส ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยานํ, เยน มยํ โภตา พฺรหฺมุนา นิมฺมิตา, โส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เย ปน มยํ อหุมฺหา เตน โภตา พฺรหฺมุนา ¶ นิมฺมิตา, เต มยํ อนิจฺจา อทฺธุวา อปฺปายุกา จวนธมฺมา อิตฺถตฺตํ อาคตา’ติ. อิทํ โข, ภิกฺขเว, ปมํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๔๕. ‘‘ทุติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา ¶ เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? สนฺติ, ภิกฺขเว, ขิฑฺฑาปโทสิกา นาม เทวา, เต อติเวลํ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนา [หสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนา (ก.)] วิหรนฺติ. เตสํ อติเวลํ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนานํ วิหรตํ สติ สมฺมุสฺสติ [ปมุสฺสติ (สี. สฺยา.)]. สติยา สมฺโมสา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺติ.
๔๖. ‘‘านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ อฺตโร สตฺโต ตมฺหา กายา จวิตฺวา อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉติ. อิตฺถตฺตํ อาคโต สมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย ¶ อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตโต ปรํ นานุสฺสรติ.
‘‘โส เอวมาห – ‘เย โข เต โภนฺโต เทวา น ขิฑฺฑาปโทสิกา, เต น อติเวลํ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนา วิหรนฺติ. เตสํ น อติเวลํ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนานํ วิหรตํ สติ น สมฺมุสฺสติ. สติยา ¶ อสมฺโมสา เต เทวา ตมฺหา กายา น จวนฺติ; นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ ¶ . เย ปน มยํ อหุมฺหา ขิฑฺฑาปโทสิกา, เต มยํ อติเวลํ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนา วิหริมฺหา. เตสํ โน อติเวลํ หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนานํ วิหรตํ สติ สมฺมุสฺสติ. สติยา สมฺโมสา เอวํ มยํ ตมฺหา กายา จุตา อนิจฺจา อทฺธุวา อปฺปายุกา จวนธมฺมา อิตฺถตฺตํ อาคตา’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๔๗. ‘‘ตติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนปโทสิกา นาม ¶ เทวา, เต อติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายนฺติ. เต อติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายนฺตา อฺมฺมฺหิ จิตฺตานิ ปทูเสนฺติ. เต อฺมฺํ ปทุฏฺจิตฺตา กิลนฺตกายา กิลนฺตจิตฺตา ¶ . เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺติ.
๔๘. ‘‘านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ อฺตโร สตฺโต ตมฺหา กายา จวิตฺวา อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉติ. อิตฺถตฺตํ อาคโต สมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย ¶ สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตโต ปรํ นานุสฺสรติ.
‘‘โส เอวมาห – ‘เย โข เต โภนฺโต เทวา น มโนปโทสิกา, เต นาติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายนฺติ. เต นาติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายนฺตา อฺมฺมฺหิ จิตฺตานิ นปฺปทูเสนฺติ. เต อฺมฺํ อปฺปทุฏฺจิตฺตา อกิลนฺตกายา อกิลนฺตจิตฺตา. เต เทวา ตมฺหา กายา น จวนฺติ, นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว ¶ สฺสนฺติ. เย ปน มยํ อหุมฺหา มโนปโทสิกา, เต มยํ อติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายิมฺหา. เต มยํ อติเวลํ อฺมฺํ อุปนิชฺฌายนฺตา อฺมฺมฺหิ จิตฺตานิ ปทูสิมฺหา, เต มยํ อฺมฺํ ปทุฏฺจิตฺตา กิลนฺตกายา กิลนฺตจิตฺตา. เอวํ มยํ ตมฺหา กายา จุตา อนิจฺจา อทฺธุวา อปฺปายุกา จวนธมฺมา อิตฺถตฺตํ อาคตา’ติ ¶ . อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๔๙. ‘‘จตุตฺเถ จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ตกฺกี โหติ วีมํสี. โส ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ เอวมาห – ‘ยํ โข อิทํ วุจฺจติ จกฺขุํ อิติปิ โสตํ อิติปิ ฆานํ อิติปิ ชิวฺหา อิติปิ กาโย อิติปิ, อยํ อตฺตา อนิจฺโจ อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโม. ยฺจ โข อิทํ วุจฺจติ จิตฺตนฺติ วา มโนติ วา วิฺาณนฺติ วา อยํ อตฺตา นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, จตุตฺถํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๕๐. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ ¶ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน; นตฺถิ อิโต พหิทฺธา.
๕๑. ‘‘ตยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาติ – ‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา ¶ เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวนฺติ เอวํอภิสมฺปรายา’ติ. ตฺจ ตถาคโต ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาติ, ตฺจ ปชานนํ น ปรามสติ, อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ วิทิตา. เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต.
๕๒. ‘‘อิเม โข เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ ¶ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
อนฺตานนฺตวาโท
๕๓. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ?
๕๔. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต ¶ จิตฺเต อนฺตสฺี โลกสฺมึ วิหรติ.
‘‘โส เอวมาห – ‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสามิ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อนฺตสฺี โลกสฺมึ วิหรามิ. อิมินามหํ เอตํ ชานามิ – ยถา อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ.
๕๕. ‘‘ทุติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ¶ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อนนฺตสฺี โลกสฺมึ วิหรติ.
‘‘โส ¶ เอวมาห – ‘อนนฺโต อยํ โลโก อปริยนฺโต. เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ, เตสํ มุสา. อนนฺโต อยํ โลโก อปริยนฺโต. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสามิ ¶ , ยถาสมาหิเต จิตฺเต อนนฺตสฺี โลกสฺมึ วิหรามิ. อิมินามหํ เอตํ ชานามิ – ยถา อนนฺโต อยํ โลโก อปริยนฺโต’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ ¶ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ.
๕๖. ‘‘ตติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อุทฺธมโธ อนฺตสฺี โลกสฺมึ วิหรติ, ติริยํ อนนฺตสฺี.
‘‘โส เอวมาห – ‘อนฺตวา จ อยํ โลโก อนนฺโต จ. เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ, เตสํ มุสา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘อนนฺโต อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติ, เตสมฺปิ มุสา. อนฺตวา จ อยํ โลโก อนนฺโต จ. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสามิ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต อุทฺธมโธ อนฺตสฺี โลกสฺมึ วิหรามิ, ติริยํ อนนฺตสฺี. อิมินามหํ เอตํ ชานามิ – ยถา อนฺตวา จ อยํ โลโก อนนฺโต จา’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ.
๕๗. ‘‘จตุตฺเถ จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ¶ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ตกฺกี โหติ วีมํสี. โส ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ เอวมาห – ‘เนวายํ โลโก อนฺตวา, น ปนานนฺโต. เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ, เตสํ มุสา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา ¶ เอวมาหํสุ – ‘‘อนนฺโต อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติ, เตสมฺปิ มุสา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘‘อนฺตวา จ อยํ โลโก อนนฺโต จา’’ติ, เตสมฺปิ มุสา. เนวายํ โลโก อนฺตวา ¶ , น ปนานนฺโต’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว ¶ , จตุตฺถํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ.
๕๘. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน; นตฺถิ อิโต พหิทฺธา.
๕๙. ‘‘ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาติ – ‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวนฺติ เอวํอภิสมฺปรายา’ติ. ตฺจ ตถาคโต ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาติ, ตฺจ ปชานนํ น ปรามสติ, อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ วิทิตา. เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต.
๖๐. ‘‘อิเม โข เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ¶ ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
อมราวิกฺเขปวาโท
๖๑. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา, ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ จตูหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ จตูหิ วตฺถูหิ?
๖๒. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ‘อิทํ กุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ‘อิทํ อกุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานามิ, ‘‘อิทํ อกุสล’’นฺติ ¶ ยถาภูตํ นปฺปชานามิ. อหฺเจ โข ปน ‘‘อิทํ ¶ กุสล’’นฺติ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโต, ‘‘อิทํ อกุสล’’นฺติ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโต, ‘อิทํ กุสล’นฺติ วา พฺยากเรยฺยํ, ‘อิทํ อกุสล’นฺติ วา พฺยากเรยฺยํ, ตํ มมสฺส มุสา. ยํ มมสฺส มุสา ¶ , โส มมสฺส วิฆาโต. โย มมสฺส วิฆาโต โส มมสฺส อนฺตราโย’ติ. อิติ โส มุสาวาทภยา มุสาวาทปริเชคุจฺฉา เนวิทํ กุสลนฺติ พฺยากโรติ, น ปนิทํ อกุสลนฺติ พฺยากโรติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชติ อมราวิกฺเขปํ – ‘เอวนฺติปิ เม โน; ตถาติปิ เม โน; อฺถาติปิ เม โน; โนติปิ เม ¶ โน; โน โนติปิ เม โน’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ.
๖๓. ‘‘ทุติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ‘อิทํ กุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ‘อิทํ อกุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานามิ, ‘‘อิทํ อกุสล’’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานามิ. อหฺเจ โข ปน ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโต, ‘‘อิทํ อกุสล’’นฺติ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโต, ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ วา พฺยากเรยฺยํ, ‘‘อิทํ อกุสล’นฺติ วา พฺยากเรยฺยํ, ตตฺถ เม อสฺส ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา ปฏิโฆ วา. ยตฺถ [โย (?)] เม อสฺส ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา ปฏิโฆ วา, ตํ มมสฺส อุปาทานํ. ยํ มมสฺส อุปาทานํ, โส มมสฺส วิฆาโต. โย มมสฺส วิฆาโต, โส มมสฺส อนฺตราโย’ติ. อิติ ¶ โส อุปาทานภยา อุปาทานปริเชคุจฺฉา เนวิทํ กุสลนฺติ พฺยากโรติ, น ปนิทํ อกุสลนฺติ พฺยากโรติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชติ อมราวิกฺเขปํ – ‘เอวนฺติปิ เม โน; ตถาติปิ เม โน; อฺถาติปิ ¶ เม โน; โนติปิ เม โน; โน โนติปิ เม โน’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ¶ ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ.
๖๔. ‘‘ตติเย จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ‘อิทํ กุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ‘อิทํ อกุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อหํ โข ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานามิ, ‘‘อิทํ อกุสล’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานามิ. อหฺเจ โข ปน ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโต ‘‘อิทํ อกุสล’’นฺติ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโต ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติ วา พฺยากเรยฺยํ, ‘‘อิทํ อกุสล’’นฺติ วา พฺยากเรยฺยํ. สนฺติ หิ โข สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตา นิปุณา ¶ กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา, เต ภินฺทนฺตา [โวภินฺทนฺตา (สี. ปี.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต มํ ตตฺถ สมนุยฺุเชยฺยุํ สมนุคาเหยฺยุํ สมนุภาเสยฺยุํ. เย มํ ตตฺถ สมนุยฺุเชยฺยุํ สมนุคาเหยฺยุํ สมนุภาเสยฺยุํ, เตสาหํ น สมฺปาเยยฺยํ. เยสาหํ น สมฺปาเยยฺยํ, โส มมสฺส วิฆาโต. โย มมสฺส วิฆาโต, โส มมสฺส ¶ อนฺตราโย’ติ. อิติ โส อนุโยคภยา อนุโยคปริเชคุจฺฉา เนวิทํ กุสลนฺติ พฺยากโรติ, น ปนิทํ อกุสลนฺติ พฺยากโรติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชติ อมราวิกฺเขปํ – ‘เอวนฺติปิ เม โน; ตถาติปิ เม โน; อฺถาติปิ เม โน; โนติปิ เม โน; โน โนติปิ เม โน’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ ¶ เอเก สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ.
๖๕. ‘‘จตุตฺเถ จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา มนฺโท โหติ โมมูโห. โส มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชติ อมราวิกฺเขปํ – ‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสิ, ‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เจ เม ¶ อสฺส, ‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ, ‘เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน’ติ. ‘นตฺถิ ปโร โลโก…เป… ‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ ปโร โลโก…เป… ‘เนวตฺถิ น นตฺถิ ปโร โลโก…เป… ‘อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา ¶ …เป… ‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา…เป… ‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ สตฺตา โอปปาติกา…เป… ‘เนวตฺถิ น นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา…เป… ‘อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฏทุกฺกฏานํ (สี. สฺยา. กํ.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… ‘นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… ‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… ‘เนวตฺถิ น นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา…เป… ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา…เป… ‘โหติ จ น จ โหติ [น โหติ จ (สี. ก.)] ตถาคโต ปรํ มรณา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสิ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ เจ เม อสฺส, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ, ‘เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, จตุตฺถํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ.
๖๖. ‘‘อิเมหิ ¶ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ¶ ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ จตูหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ ¶ , สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา…เป… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาโท
๖๗. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ ทฺวีหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ¶ กิมาคมฺม กิมารพฺภ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ ทฺวีหิ วตฺถูหิ?
๖๘. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, อสฺสตฺตา นาม เทวา. สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺติ. านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ, ยํ อฺตโร สตฺโต ตมฺหา กายา จวิตฺวา อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉติ. อิตฺถตฺตํ อาคโต สมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต สฺุปฺปาทํ อนุสฺสรติ, ตโต ปรํ ¶ นานุสฺสรติ. โส เอวมาห – ‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จ. ตํ กิสฺส เหตุ? อหฺหิ ปุพฺเพ นาโหสึ, โสมฺหิ เอตรหิ อหุตฺวา สนฺตตาย ปริณโต’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ ¶ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๖๙. ‘‘ทุติเย ¶ จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ตกฺกี โหติ วีมํสี. โส ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ เอวมาห – ‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จา’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ านํ, ยํ อาคมฺม ยํ อารพฺภ เอเก สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ.
๗๐. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ ทฺวีหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวีหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา…เป… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
๗๑. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ อฏฺารสหิ ¶ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตมารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว อฏฺารสหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน, นตฺถิ อิโต ¶ พหิทฺธา.
๗๒. ‘‘ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาติ – ‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวนฺติ เอวํอภิสมฺปรายา’ติ. ตฺจ ตถาคโต ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาติ, ตฺจ ปชานนํ น ปรามสติ, อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ วิทิตา. เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต.
๗๓. ‘‘อิเม ¶ โข เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ ¶ , เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
ทุติยภาณวาโร.
อปรนฺตกปฺปิกา
๗๔. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน, อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ จตุจตฺตารีสาย [จตุจตฺตาลีสาย (สฺยา. กํ.)] วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ จตุจตฺตารีสาย วตฺถูหิ?
สฺีวาโท
๗๕. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา ¶ สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ โสฬสหิ วตฺถูหิ. เต ¶ จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อุทฺธมาฆาตนิกา สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ โสฬสหิ ¶ วตฺถูหิ?
๗๖. ‘‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา สฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ. ‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา สฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ. ‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ…เป… เนวรูปี นารูปี อตฺตา โหติ… อนฺตวา อตฺตา โหติ… อนนฺตวา อตฺตา โหติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ… เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ… เอกตฺตสฺี อตฺตา โหติ… นานตฺตสฺี อตฺตา โหติ… ปริตฺตสฺี อตฺตา โหติ… อปฺปมาณสฺี อตฺตา โหติ… เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ… เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติ. สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ. อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา สฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ.
๗๗. ‘‘อิเมหิ ¶ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ โสฬสหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อุทฺธมาฆาตนิกา สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว โสฬสหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา…เป… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
อสฺีวาโท
๗๘. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อุทฺธมาฆาตนิกา ¶ อสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ?
๗๙. ‘‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา อสฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ. ‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา อสฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ. ‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ…เป… เนวรูปี นารูปี อตฺตา โหติ… อนฺตวา อตฺตา โหติ… อนนฺตวา อตฺตา โหติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ… เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา อสฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ.
๘๐. ‘‘อิเมหิ ¶ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว อฏฺหิ วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา…เป… ¶ ¶ เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
เนวสฺีนาสฺีวาโท
๘๑. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา, อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ?
๘๒. ‘‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา เนวสฺีนาสฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ ‘อรูปี ¶ อตฺตา โหติ…เป… รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ… เนวรูปี นารูปี อตฺตา โหติ… อนฺตวา อตฺตา โหติ… อนนฺตวา อตฺตา โหติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ… เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา เนวสฺีนาสฺี’ติ นํ ปฺเปนฺติ.
๘๓. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว อฏฺหิ วตฺถูหิ…เป… ¶ ¶ เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
อุจฺเฉทวาโท
๘๔. ‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ สตฺตหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต ¶ สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ สตฺตหิ วตฺถูหิ?
๘๕. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ [เอวํทิฏฺี (ก. ปี.)] – ‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๘๖. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ ¶ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี กามาวจโร กพฬีการาหารภกฺโข. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๘๗. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๘๘. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ¶ สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข ¶ , โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ ¶ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ ¶ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๘๙. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๙๐. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, โส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข ¶ , โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๙๑. ‘ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา ¶ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘สนฺตเมตํ ปณีตเมต’’นฺติ เนวสฺานาสฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
๙๒. ‘‘อิเมหิ ¶ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ สตฺตหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว สตฺตหิ วตฺถูหิ…เป… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาโท
๙๓. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ ปฺจหิ วตฺถูหิ. เต จ โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา กิมาคมฺม กิมารพฺภ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา ¶ สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ ปฺจหิ วตฺถูหิ?
๙๔. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ – ‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
๙๕. ‘‘ตมฺโ เอวมาห –‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? กามา หิ, โภ, อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, เตสํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ยโต โข ¶ , โภ, อยํ อตฺตา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ ¶ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
๙๖. ‘‘ตมฺโ ¶ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ, เอเตเนตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
๙๗. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ ปีติคตํ เจตโส อุปฺปิลาวิตตฺตํ, เอเตเนตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ, สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
๙๘. ‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา, ยํ ตฺวํ วเทสิ, เนโส นตฺถีติ วทามิ; โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ สุขมิติ เจตโส อาโภโค, เอเตเนตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ ¶ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา ¶ โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
๙๙. ‘‘อิเมหิ ¶ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ ปฺจหิ วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว ปฺจหิ วตฺถูหิ…เป… ¶ เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
๑๐๐. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ จตุจตฺตารีสาย วตฺถูหิ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตุจตฺตารีสาย วตฺถูหิ…เป… ¶ เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
๑๐๑. ‘‘อิเมหิ โข เต, ภิกฺขเว, สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ.
๑๐๒. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา วา อปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ ¶ อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน; นตฺถิ อิโต พหิทฺธา.
๑๐๓. ‘‘ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาติ – ‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวนฺติ เอวํอภิสมฺปรายา’ติ. ตฺจ ตถาคโต ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาติ, ตฺจ ปชานนํ น ปรามสติ, อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ ¶ วิทิตา. เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต.
๑๐๔. ‘‘อิเม ¶ โข เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุํ.
ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวาโร
๑๐๕. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ ¶ , ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๐๖. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๐๗. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๐๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๐๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ ทฺวีหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ ¶ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ อฏฺารสหิ ¶ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๑. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ โสฬสหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๒. ‘‘ตตฺร ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๓. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๔. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ สตฺตหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๕. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ ปฺจหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๖. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ จตุจตฺตารีสาย วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
๑๑๗. ‘‘ตตฺร ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา จ ¶ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมว.
ผสฺสปจฺจยาวาโร
๑๑๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา ¶ สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๑๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๑. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๒. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ ทฺวีหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๓. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ ¶ อฏฺารสหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๔. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ โสฬสหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๕. ‘‘ตตฺร ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๖. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๗. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ สตฺตหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ ปฺจหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๒๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา ¶ อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ จตุจตฺตารีสาย วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
๑๓๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา ¶ จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
เนตํ านํ วิชฺชติวาโร
๑๓๑. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๒. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจ อสสฺสติกา เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๓. ‘‘ตตฺร ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๔. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺา สมานา วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ อมราวิกฺเขปํ จตูหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๕. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ ทฺวีหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๖. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ อฏฺารสหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๗. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา ¶ สฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ โสฬสหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา, อุทฺธมาฆาตนํ อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๓๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา อุทฺธมาฆาตนํ เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อฏฺหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๔๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ สตฺตหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๔๑. ‘‘ตตฺร ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ ปฺจหิ วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๔๒. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ จตุจตฺตารีสาย วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๔๓. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
ทิฏฺิคติกาธิฏฺานวฏฺฏกถา
๑๔๔. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา เอกจฺจอสสฺสติกา…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อนฺตานนฺติกา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อมราวิกฺเขปิกา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา ¶ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา สฺีวาทา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา อสฺีวาทา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธมาฆาตนิกา เนวสฺีนาสฺีวาทา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา ¶ จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ, สพฺเพ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺติ เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ.
วิวฏฺฏกถาทิ
๑๔๕. ‘‘ยโต ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อิเมหิ สพฺเพเหว อุตฺตริตรํ ปชานาติ.
๑๔๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา วา อปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ อนฺโตชาลีกตา, เอตฺถ สิตาว อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺติ, เอตฺถ ปริยาปนฺนา อนฺโตชาลีกตาว อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข เกวฏฺโฏ วา เกวฏฺฏนฺเตวาสี วา สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน ปริตฺตํ อุทกทหํ [อุทกรหทํ (สี. สฺยา. ปี.)] โอตฺถเรยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เย โข เกจิ อิมสฺมึ อุทกทเห โอฬาริกา ปาณา, สพฺเพ เต อนฺโตชาลีกตา. เอตฺถ สิตาว อุมฺมุชฺชมานา ¶ อุมฺมุชฺชนฺติ; เอตฺถ ปริยาปนฺนา อนฺโตชาลีกตาว ¶ อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตี’ติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา วา อปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ อนฺโตชาลีกตา เอตฺถ สิตาว อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺติ, เอตฺถ ปริยาปนฺนา อนฺโตชาลีกตาว อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺติ.
๑๔๗. ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส กาโย ติฏฺติ. ยาวสฺส กาโย สฺสติ, ตาว นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา. กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา น นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อมฺพปิณฺฑิยา วณฺฏจฺฉินฺนาย ยานิ กานิจิ อมฺพานิ วณฺฏปฏิพนฺธานิ [วณฺฏูปนิพนฺธนานิ (สี. ปี.), วณฺฑปฏิพทฺธานิ (ก.)], สพฺพานิ ตานิ ตทนฺวยานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโย ติฏฺติ, ยาวสฺส กาโย สฺสติ, ตาว นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา, กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา น นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา’’ติ.
๑๔๘. เอวํ ¶ ¶ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต, โก นาโม อยํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อานนฺท, อิมํ ธมฺมปริยายํ อตฺถชาลนฺติปิ นํ ธาเรหิ, ธมฺมชาลนฺติปิ นํ ธาเรหิ, พฺรหฺมชาลนฺติปิ นํ ธาเรหิ, ทิฏฺิชาลนฺติปิ นํ ธาเรหิ, อนุตฺตโร ¶ สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหี’’ติ. อิทมโวจ ภควา.
๑๔๙. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ทสสหสฺสี [สหสฺสี (กตฺถจิ)] โลกธาตุ อกมฺปิตฺถาติ.
พฺรหฺมชาลสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. สามฺผลสุตฺตํ
ราชามจฺจกถา
๑๕๐. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ. เตน โข ปน สมเยน ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส โกมุทิยา จาตุมาสินิยา ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ราชามจฺจปริวุโต อุปริปาสาทวรคโต นิสินฺโน โหติ. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตทหุโปสเถ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, อภิรูปา วต โภ โทสินา รตฺติ, ทสฺสนียา วต โภ โทสินา รตฺติ, ปาสาทิกา วต โภ โทสินา รตฺติ, ลกฺขฺา วต โภ โทสินา รตฺติ. กํ นุ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ?
๑๕๑. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ราชามจฺโจ ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, เทว, ปูรโณ กสฺสโป สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส รตฺตฺู จิรปพฺพชิโต อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. ตํ เทโว ปูรณํ กสฺสปํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส ปูรณํ กสฺสปํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
๑๕๒. อฺตโรปิ โข ราชามจฺโจ ¶ ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, เทว, มกฺขลิ ¶ โคสาโล สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส รตฺตฺู จิรปพฺพชิโต อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. ตํ เทโว มกฺขลึ โคสาลํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส มกฺขลึ โคสาลํ ปยิรุปาสโต ¶ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
๑๕๓. อฺตโรปิ ¶ โข ราชามจฺโจ ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, เทว, อชิโต เกสกมฺพโล สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส รตฺตฺู จิรปพฺพชิโต อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. ตํ เทโว อชิตํ เกสกมฺพลํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส อชิตํ เกสกมฺพลํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
๑๕๔. อฺตโรปิ โข ราชามจฺโจ ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, เทว, ปกุโธ [ปกุทฺโธ (สี.)] กจฺจายโน สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส รตฺตฺู จิรปพฺพชิโต อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. ตํ เทโว ปกุธํ กจฺจายนํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส ปกุธํ กจฺจายนํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
๑๕๕. อฺตโรปิ โข ราชามจฺโจ ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ ¶ เวเทหิปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, เทว, สฺจโย [สฺชโย (สี. สฺยา.)] เพลฏฺปุตฺโต [เพลฺลฏฺิปุตฺโต (สี.), เวลฏฺปุตฺโต (สฺยา.)] สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส รตฺตฺู จิรปพฺพชิโต อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. ตํ เทโว สฺจยํ เพลฏฺปุตฺตํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส สฺจยํ เพลฏฺปุตฺตํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
๑๕๖. อฺตโรปิ โข ราชามจฺโจ ราชานํ มาคธํ อชาตสตฺตุํ เวเทหิปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, เทว, นิคณฺโ ¶ นาฏปุตฺโต [นาถปุตฺโต (สี.), นาตปุตฺโต (ปี.)] สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส รตฺตฺู จิรปพฺพชิโต อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. ตํ เทโว นิคณฺํ นาฏปุตฺตํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส นิคณฺํ ¶ นาฏปุตฺตํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
โกมารภจฺจชีวกกถา
๑๕๗. เตน ¶ โข ปน สมเยน ชีวโก โกมารภจฺโจ รฺโ มาคธสฺส อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส อวิทูเร ตุณฺหีภูโต นิสินฺโน โหติ. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ชีวกํ โกมารภจฺจํ เอตทโวจ – ‘‘ตฺวํ ปน, สมฺม ชีวก, กึ ตุณฺหี’’ติ? ‘‘อยํ, เทว, ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อมฺหากํ อมฺพวเน วิหรติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ. ตํ โข ปน ภควนฺตํ [ภควนฺตํ โคตมํ (สี. ก. ปี.)] เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท ¶ อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ตํ เทโว ภควนฺตํ ปยิรุปาสตุ. อปฺเปว นาม เทวสฺส ภควนฺตํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’ติ.
๑๕๘. ‘‘เตน หิ, สมฺม ชีวก, หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี’’ติ. ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ รฺโ มาคธสฺส อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา ปฺจมตฺตานิ หตฺถินิกาสตานิ กปฺปาเปตฺวา รฺโ จ อาโรหณียํ นาคํ, รฺโ มาคธสฺส อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส ปฏิเวเทสิ – ‘‘กปฺปิตานิ โข เต, เทว, หตฺถิยานานิ, ยสฺสทานิ กาลํ มฺสี’’ติ.
๑๕๙. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ปฺจสุ หตฺถินิกาสเตสุ ปจฺเจกา อิตฺถิโย อาโรเปตฺวา อาโรหณียํ นาคํ อภิรุหิตฺวา อุกฺกาสุ ธาริยมานาสุ ราชคหมฺหา นิยฺยาสิ มหจฺจราชานุภาเวน, เยน ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวนํ เตน ปายาสิ.
อถ โข รฺโ มาคธสฺส อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส อวิทูเร อมฺพวนสฺส อหุเทว ภยํ, อหุ ฉมฺภิตตฺตํ, อหุ โลมหํโส. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ ¶ เวเทหิปุตฺโต ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต ¶ ชีวกํ โกมารภจฺจํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ มํ, สมฺม ชีวก, น วฺเจสิ? กจฺจิ มํ, สมฺม ชีวก, น ปลมฺเภสิ? กจฺจิ มํ, สมฺม ชีวก, น ปจฺจตฺถิกานํ เทสิ ¶ ? กถฺหิ นาม ตาว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อฑฺฒเตฬสานํ ภิกฺขุสตานํ เนว ขิปิตสทฺโท ภวิสฺสติ, น อุกฺกาสิตสทฺโท น นิคฺโฆโส’’ติ.
‘‘มา ภายิ, มหาราช, มา ภายิ, มหาราช. น ตํ เทว, วฺเจมิ; น ตํ, เทว, ปลมฺภามิ ¶ ; น ตํ, เทว, ปจฺจตฺถิกานํ เทมิ. อภิกฺกม, มหาราช, อภิกฺกม, มหาราช, เอเต มณฺฑลมาเฬ ทีปา [ปทีปา (สี. สฺยา.)] ฌายนฺตี’’ติ.
สามฺผลปุจฺฉา
๑๖๐. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ยาวติกา นาคสฺส ภูมิ นาเคน คนฺตฺวา, นาคา ปจฺโจโรหิตฺวา, ปตฺติโกว [ปทิโกว (สฺยา.)] เยน มณฺฑลมาฬสฺส ทฺวารํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ชีวกํ โกมารภจฺจํ เอตทโวจ – ‘‘กหํ ปน, สมฺม ชีวก, ภควา’’ติ? ‘‘เอโส, มหาราช, ภควา; เอโส, มหาราช, ภควา มชฺฌิมํ ถมฺภํ นิสฺสาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสินฺโน ปุรกฺขโต ภิกฺขุสงฺฆสฺสา’’ติ.
๑๖๑. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา รหทมิว วิปฺปสนฺนํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อิมินา เม อุปสเมน อุทยภทฺโท [อุทายิภทฺโท (สี. ปี.)] กุมาโร สมนฺนาคโต โหตุ, เยเนตรหิ อุปสเมน ภิกฺขุสงฺโฆ สมนฺนาคโต’’ติ. ‘‘อคมา โข ตฺวํ, มหาราช, ยถาเปม’’นฺติ. ‘‘ปิโย เม, ภนฺเต, อุทยภทฺโท กุมาโร. อิมินา เม, ภนฺเต, อุปสเมน อุทยภทฺโท กุมาโร สมนฺนาคโต โหตุ เยเนตรหิ อุปสเมน ภิกฺขุสงฺโฆ สมนฺนาคโต’’ติ.
๑๖๒. อถ ¶ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อฺชลึ ปณาเมตฺวา ¶ , เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุจฺเฉยฺยามหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ กิฺจิเทว เทสํ [กิฺจิเทว เทสํ เลสมตฺตํ (สฺยา. กํ. ก.)]; สเจ เม ภควา โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉ, มหาราช, ยทากงฺขสี’’ติ.
๑๖๓. ‘‘ยถา นุ โข อิมานิ, ภนฺเต, ปุถุสิปฺปายตนานิ, เสยฺยถิทํ – หตฺถาโรหา อสฺสาโรหา รถิกา ธนุคฺคหา เจลกา จลกา ปิณฺฑทายกา อุคฺคา ราชปุตฺตา ปกฺขนฺทิโน มหานาคา สูรา จมฺมโยธิโน ทาสิกปุตฺตา อาฬาริกา กปฺปกา นฺหาปกา [นหาปิกา (สี.), นฺหาปิกา (สฺยา.)] สูทา มาลาการา รชกา เปสการา นฬการา กุมฺภการา คณกา มุทฺทิกา, ยานิ วา ปนฺานิปิ เอวํคตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ, เต ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สิปฺปผลํ อุปชีวนฺติ; เต เตน อตฺตานํ สุเขนฺติ ¶ ปีเณนฺติ [ปีเนนฺติ (กตฺถจิ)], มาตาปิตโร สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, ปุตฺตทารํ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, มิตฺตามจฺเจ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, สมณพฺราหฺมเณสุ [สมเณสุ พฺราหฺมเณสุ (ก.)] อุทฺธคฺคิกํ ทกฺขิณํ ปติฏฺเปนฺติ โสวคฺคิกํ สุขวิปากํ สคฺคสํวตฺตนิกํ. สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’’นฺติ?
๑๖๔. ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ, มหาราช, อิมํ ปฺหํ อฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา’’ติ ¶ ? ‘‘อภิชานามหํ, ภนฺเต, อิมํ ปฺหํ อฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน เต, มหาราช, พฺยากรึสุ, สเจ เต อครุ ภาสสฺสู’’ติ. ‘‘น โข เม, ภนฺเต, ครุ, ยตฺถสฺส ภควา นิสินฺโน, ภควนฺตรูโป วา’’ติ [จาติ (สี. ก.)]. ‘‘เตน ¶ หิ, มหาราช, ภาสสฺสู’’ติ.
ปูรณกสฺสปวาโท
๑๖๕. ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เยน ปูรโณ กสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปูรเณน กสฺสเปน สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อหํ, ภนฺเต, ปูรณํ กสฺสปํ เอตทโวจํ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, โภ กสฺสป, ปุถุสิปฺปายตนานิ, เสยฺยถิทํ – หตฺถาโรหา อสฺสาโรหา รถิกา ธนุคฺคหา ¶ เจลกา จลกา ปิณฺฑทายกา อุคฺคา ราชปุตฺตา ปกฺขนฺทิโน มหานาคา สูรา จมฺมโยธิโน ทาสิกปุตฺตา อาฬาริกา กปฺปกา นฺหาปกา สูทา มาลาการา รชกา เปสการา นฬการา กุมฺภการา คณกา มุทฺทิกา, ยานิ วา ปนฺานิปิ เอวํคตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ- เต ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สิปฺปผลํ อุปชีวนฺติ; เต เตน อตฺตานํ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, มาตาปิตโร สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, ปุตฺตทารํ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, มิตฺตามจฺเจ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, สมณพฺราหฺมเณสุ อุทฺธคฺคิกํ ทกฺขิณํ ปติฏฺเปนฺติ โสวคฺคิกํ สุขวิปากํ สคฺคสํวตฺตนิกํ. สกฺกา นุ โข, โภ กสฺสป, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ¶ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๖๖. ‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, ปูรโณ กสฺสโป มํ เอตทโวจ – ‘กโรโต โข, มหาราช, การยโต, ฉินฺทโต เฉทาปยโต, ปจโต ปาจาปยโต โสจยโต, โสจาปยโต, กิลมโต กิลมาปยโต, ผนฺทโต ผนฺทาปยโต, ปาณมติปาตาปยโต, อทินฺนํ อาทิยโต, สนฺธึ ฉินฺทโต, นิลฺโลปํ หรโต, เอกาคาริกํ กโรโต, ปริปนฺเถ ติฏฺโต, ปรทารํ คจฺฉโต, มุสา ภณโต, กโรโต น กรียติ ปาปํ. ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกน โย อิมิสฺสา ปถวิยา ปาเณ เอกํ มํสขลํ เอกํ มํสปฺุชํ กเรยฺย, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. ทกฺขิณํ เจปิ ¶ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย หนนฺโต ฆาเตนฺโต ฉินฺทนฺโต เฉทาเปนฺโต ปจนฺโต ปาจาเปนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. อุตฺตรฺเจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย ททนฺโต ทาเปนฺโต ยชนฺโต ยชาเปนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปฺุํ, นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม. ทาเนน ¶ ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชน นตฺถิ ปฺุํ, นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’ติ. อิตฺถํ โข เม, ภนฺเต, ปูรโณ กสฺสโป สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน อกิริยํ พฺยากาสิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, อมฺพํ วา ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย ¶ , ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต, ปูรโณ กสฺสโป สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน อกิริยํ พฺยากาสิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘กถฺหิ นาม มาทิโส สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา วิชิเต วสนฺตํ อปสาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, ปูรณสฺส กสฺสปสฺส ภาสิตํ เนว อภินนฺทึ นปฺปฏิกฺโกสึ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิโกสิตฺวา ¶ อนตฺตมโน, อนตฺตมนวาจํ อนิจฺฉาเรตฺวา, ตเมว วาจํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกฺกุชฺชนฺโต [อนิกฺกุชฺเชนฺโต (สฺยา. กํ. ก.)] อุฏฺายาสนา ปกฺกมึ [ปกฺกามึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
มกฺขลิโคสาลวาโท
๑๖๗. ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เยน มกฺขลิ โคสาโล เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา มกฺขลินา โคสาเลน สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อหํ, ภนฺเต, มกฺขลึ โคสาลํ เอตทโวจํ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, โภ โคสาล, ปุถุสิปฺปายตนานิ…เป… สกฺกา นุ โข, โภ โคสาล, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๖๘. ‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, มกฺขลิ โคสาโล มํ เอตทโวจ – ‘นตฺถิ มหาราช เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, อเหตู [อเหตุ (กตฺถจิ)] อปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา, อเหตู อปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ. นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร, นตฺถิ พลํ, นตฺถิ วีริยํ, นตฺถิ ปุริสถาโม, นตฺถิ ปุริสปรกฺกโม ¶ . สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา ฉสฺเววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ [สุขฺจ ทุกฺขฺจ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทนฺติ. จุทฺทส ¶ โข ปนิมานิ โยนิปมุขสตสหสฺสานิ สฏฺิ จ สตานิ ฉ จ สตานิ ปฺจ จ กมฺมุโน สตานิ ปฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานิ กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จ ทฺวฏฺิปฏิปทา ทฺวฏฺนฺตรกปฺปา ¶ ฉฬาภิชาติโย อฏฺ ปุริสภูมิโย เอกูนปฺาส อาชีวกสเต เอกูนปฺาส ปริพฺพาชกสเต เอกูนปฺาส นาคาวาสสเต วีเส อินฺทฺริยสเต ตึเส นิรยสเต ฉตฺตึส รโชธาตุโย สตฺต สฺีคพฺภา สตฺต อสฺีคพฺภา สตฺต นิคณฺิคพฺภา สตฺต เทวา สตฺต มานุสา สตฺต ปิสาจา สตฺต สรา สตฺต ปวุฏา [สปุฏา (ก.), ปพุฏา (สี.)] สตฺต ปวุฏสตานิ สตฺต ปปาตา สตฺต ปปาตสตานิ สตฺต สุปินา สตฺต สุปินสตานิ จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน [มหากปฺปุโน (ก. สี. ปี.)] สตสหสฺสานิ, ยานิ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. ตตฺถ นตฺถิ ¶ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา อปริปกฺกํ วา กมฺมํ ปริปาเจสฺสามิ, ปริปกฺกํ วา กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตึ กริสฺสามี’ติ เหวํ นตฺถิ. โทณมิเต สุขทุกฺเข ปริยนฺตกเต สํสาเร ¶ , นตฺถิ หายนวฑฺฒเน, นตฺถิ อุกฺกํสาวกํเส. เสยฺยถาปิ นาม สุตฺตคุเฬ ขิตฺเต นิพฺเพิยมานเมว ปเลติ, เอวเมว พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’ติ.
๑๖๙. ‘‘อิตฺถํ โข เม, ภนฺเต, มกฺขลิ โคสาโล สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน สํสารสุทฺธึ พฺยากาสิ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, อมฺพํ วา ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต, มกฺขลิ โคสาโล สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน สํสารสุทฺธึ พฺยากาสิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘กถฺหิ นาม มาทิโส สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา วิชิเต วสนฺตํ อปสาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, มกฺขลิสฺส โคสาลสฺส ¶ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึ นปฺปฏิกฺโกสึ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อนตฺตมโน, อนตฺตมนวาจํ อนิจฺฉาเรตฺวา, ตเมว วาจํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกฺกุชฺชนฺโต อุฏฺายาสนา ปกฺกมึ.
อชิตเกสกมฺพลวาโท
๑๗๐. ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เยน อชิโต เกสกมฺพโล เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา อชิเตน เกสกมฺพเลน สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อหํ, ภนฺเต, อชิตํ เกสกมฺพลํ เอตทโวจํ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, โภ อชิต, ปุถุสิปฺปายตนานิ…เป… สกฺกา นุ โข, โภ อชิต, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๗๑. ‘‘เอวํ ¶ วุตฺเต, ภนฺเต, อชิโต เกสกมฺพโล มํ เอตทโวจ – ‘นตฺถิ, มหาราช, ทินฺนํ ¶ , นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก [ปรโลโก (สฺยา.)], นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.), สมคฺคตา (สฺยา.)] สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ ¶ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺติ. จาตุมหาภูติโก อยํ ปุริโส, ยทา กาลงฺกโรติ, ปถวี ปถวิกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อาโป อาโปกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, เตโช เตโชกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, วาโย วาโยกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อากาสํ อินฺทฺริยานิ สงฺกมนฺติ. อาสนฺทิปฺจมา ปุริสา มตํ อาทาย คจฺฉนฺติ. ยาวาฬาหนา ปทานิ ปฺายนฺติ. กาโปตกานิ อฏฺีนิ ภวนฺติ, ภสฺสนฺตา อาหุติโย. ทตฺตุปฺตฺตํ ยทิทํ ทานํ. เตสํ ตุจฺฉํ มุสา วิลาโป เย เกจิ อตฺถิกวาทํ วทนฺติ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ, น โหนฺติ ปรํ มรณา’ติ.
๑๗๒. ‘‘อิตฺถํ โข เม, ภนฺเต, อชิโต เกสกมฺพโล สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน อุจฺเฉทํ พฺยากาสิ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, อมฺพํ วา ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย ¶ , ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต, อชิโต เกสกมฺพโล สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน อุจฺเฉทํ พฺยากาสิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘กถฺหิ นาม มาทิโส สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา วิชิเต วสนฺตํ อปสาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, อชิตสฺส เกสกมฺพลสฺส ภาสิตํ เนว อภินนฺทึ นปฺปฏิกฺโกสึ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อนตฺตมโน อนตฺตมนวาจํ อนิจฺฉาเรตฺวา ตเมว วาจํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกฺกุชฺชนฺโต อุฏฺายาสนา ปกฺกมึ.
ปกุธกจฺจายนวาโท
๑๗๓. ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เยน ปกุโธ กจฺจายโน เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ปกุเธน กจฺจายเนน สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อหํ, ภนฺเต, ปกุธํ กจฺจายนํ เอตทโวจํ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, โภ กจฺจายน, ปุถุสิปฺปายตนานิ…เป… สกฺกา นุ โข, โภ กจฺจายน, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๗๔. ‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, ปกุโธ กจฺจายโน มํ เอตทโวจ – ‘สตฺติเม, มหาราช, กายา อกฏา อกฏวิธา อนิมฺมิตา อนิมฺมาตา วฺฌา กูฏฏฺา ¶ เอสิกฏฺายิฏฺิตา. เต น อิฺชนฺติ ¶ , น วิปริณมนฺติ, น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ, นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. กตเม สตฺต? ปถวิกาโย, อาโปกาโย, เตโชกาโย, วาโยกาโย, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว สตฺตเม ¶ – อิเม สตฺต กายา อกฏา อกฏวิธา อนิมฺมิตา อนิมฺมาตา วฺฌา กูฏฏฺา เอสิกฏฺายิฏฺิตา. เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ, น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ, นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. ตตฺถ นตฺถิ หนฺตา วา ฆาเตตา วา, โสตา วา สาเวตา วา, วิฺาตา วา วิฺาเปตา วา. โยปิ ติณฺเหน สตฺเถน สีสํ ฉินฺทติ, น โกจิ กิฺจิ [กฺจิ (กํ.)] ชีวิตา โวโรเปติ; สตฺตนฺนํ ตฺเวว [สตฺตนฺนํ เยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กายานมนฺตเรน สตฺถํ วิวรมนุปตตี’ติ.
๑๗๕. ‘‘อิตฺถํ ¶ โข เม, ภนฺเต, ปกุโธ กจฺจายโน สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน อฺเน อฺํ พฺยากาสิ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, อมฺพํ วา ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต, ปกุโธ กจฺจายโน สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน อฺเน อฺํ พฺยากาสิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘กถฺหิ นาม มาทิโส สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา วิชิเต วสนฺตํ อปสาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, ปกุธสฺส กจฺจายนสฺส ภาสิตํ เนว อภินนฺทึ นปฺปฏิกฺโกสึ, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อนตฺตมโน, อนตฺตมนวาจํ อนิจฺฉาเรตฺวา ตเมว วาจํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกฺกุชฺชนฺโต อุฏฺายาสนา ปกฺกมึ.
นิคณฺนาฏปุตฺตวาโท
๑๗๖. ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เยน นิคณฺโ นาฏปุตฺโต เตนุปสงฺกมึ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา นิคณฺเน นาฏปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อหํ, ภนฺเต, นิคณฺํ นาฏปุตฺตํ เอตทโวจํ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, โภ อคฺคิเวสฺสน, ปุถุสิปฺปายตนานิ…เป… สกฺกา นุ โข, โภ อคฺคิเวสฺสน, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๗๗. ‘‘เอวํ ¶ วุตฺเต, ภนฺเต, นิคณฺโ นาฏปุตฺโต มํ เอตทโวจ – ‘อิธ, มหาราช, นิคณฺโ จาตุยามสํวรสํวุโต โหติ. กถฺจ, มหาราช, นิคณฺโ จาตุยามสํวรสํวุโต โหติ? อิธ, มหาราช, นิคณฺโ สพฺพวาริวาริโต จ โหติ, สพฺพวาริยุตฺโต จ, สพฺพวาริธุโต จ, สพฺพวาริผุโฏ จ. เอวํ โข, มหาราช, นิคณฺโ จาตุยามสํวรสํวุโต โหติ ¶ . ยโต โข, มหาราช, นิคณฺโ เอวํ จาตุยามสํวรสํวุโต โหติ; อยํ วุจฺจติ, มหาราช, นิคณฺโ [นิคณฺโ นาฏปุตฺโต (สฺยา. ก.)] คตตฺโต จ ยตตฺโต จ ิตตฺโต จา’ติ.
๑๗๘. ‘‘อิตฺถํ ¶ โข เม, ภนฺเต, นิคณฺโ นาฏปุตฺโต สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน จาตุยามสํวรํ พฺยากาสิ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, อมฺพํ วา ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต, นิคณฺโ นาฏปุตฺโต สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน จาตุยามสํวรํ พฺยากาสิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘กถฺหิ นาม มาทิโส สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา วิชิเต วสนฺตํ อปสาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’ติ ¶ . โส โข อหํ, ภนฺเต, นิคณฺสฺส นาฏปุตฺตสฺส ภาสิตํ เนว อภินนฺทึ นปฺปฏิกฺโกสึ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อนตฺตมโน อนตฺตมนวาจํ อนิจฺฉาเรตฺวา ตเมว วาจํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกฺกุชฺชนฺโต อุฏฺายาสนา ปกฺกมึ.
สฺจยเพลฏฺปุตฺตวาโท
๑๗๙. ‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เยน สฺจโย เพลฏฺปุตฺโต เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา สฺจเยน เพลฏฺปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อหํ ภนฺเต, สฺจยํ เพลฏฺปุตฺตํ เอตทโวจํ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, โภ สฺจย, ปุถุสิปฺปายตนานิ…เป… สกฺกา นุ โข, โภ สฺจย, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๘๐. ‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, สฺจโย เพลฏฺปุตฺโต มํ เอตทโวจ – ‘อตฺถิ ปโร โลโกติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสิ, อตฺถิ ปโร โลโกติ อิติ เจ เม อสฺส, อตฺถิ ปโร โลโกติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ. เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม ¶ โน, โน โนติปิ เม โน. นตฺถิ ปโร โลโก…เป… อตฺถิ จ นตฺถิ จ ปโร โลโก…เป… เนวตฺถิ น นตฺถิ ปโร โลโก…เป… อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา…เป… นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา…เป… อตฺถิ จ นตฺถิ จ สตฺตา โอปปาติกา…เป… เนวตฺถิ น นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา…เป… อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… ¶ นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป…อตฺถิ จ นตฺถิ จ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… เนวตฺถิ น นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา…เป… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา…เป… โหติ ¶ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสิ, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อิติ เจ เม อสฺส, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ. เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน’ติ.
๑๘๑. ‘‘อิตฺถํ โข เม, ภนฺเต, สฺจโย เพลฏฺปุตฺโต สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน วิกฺเขปํ พฺยากาสิ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, อมฺพํ วา ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต, สฺจโย เพลฏฺปุตฺโต สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน วิกฺเขปํ พฺยากาสิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘อยฺจ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห. กถฺหิ นาม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ สมาโน วิกฺเขปํ พฺยากริสฺสตี’ติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘กถฺหิ นาม มาทิโส สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา วิชิเต วสนฺตํ อปสาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, สฺจยสฺส เพลฏฺปุตฺตสฺส ภาสิตํ เนว อภินนฺทึ นปฺปฏิกฺโกสึ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อนตฺตมโน อนตฺตมนวาจํ ¶ อนิจฺฉาเรตฺวา ตเมว วาจํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกฺกุชฺชนฺโต อุฏฺายาสนา ปกฺกมึ.
ปมสนฺทิฏฺิกสามฺผลํ
๑๘๒. ‘‘โสหํ, ภนฺเต, ภควนฺตมฺปิ ปุจฺฉามิ – ‘ยถา นุ โข อิมานิ, ภนฺเต, ปุถุสิปฺปายตนานิ เสยฺยถิทํ – หตฺถาโรหา อสฺสาโรหา รถิกา ธนุคฺคหา ¶ เจลกา จลกา ปิณฺฑทายกา อุคฺคา ราชปุตฺตา ปกฺขนฺทิโน มหานาคา สูรา จมฺมโยธิโน ทาสิกปุตฺตา อาฬาริกา กปฺปกา นฺหาปกา สูทา มาลาการา รชกา เปสการา นฬการา กุมฺภการา คณกา มุทฺทิกา, ยานิ วา ปนฺานิปิ เอวํคตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ, เต ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สิปฺปผลํ อุปชีวนฺติ, เต เตน อตฺตานํ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, มาตาปิตโร สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, ปุตฺตทารํ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, มิตฺตามจฺเจ สุเขนฺติ ปีเณนฺติ, สมณพฺราหฺมเณสุ อุทฺธคฺคิกํ ทกฺขิณํ ปติฏฺเปนฺติ โสวคฺคิกํ สุขวิปากํ สคฺคสํวตฺตนิกํ. สกฺกา นุ โข เม ¶ , ภนฺเต, เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’นฺติ?
๑๘๓. ‘‘สกฺกา, มหาราช. เตน หิ, มหาราช, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ¶ ขเมยฺย, ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, มหาราช, อิธ เต อสฺส ปุริโส ทาโส กมฺมกาโร [กมฺมกโร (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กิงฺการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที มุขุลฺโลกโก [มุขุลฺโลกิโก (สฺยา. กํ. ก.)]. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อจฺฉริยํ, วต โภ, อพฺภุตํ, วต โภ, ปฺุานํ คติ, ปฺุานํ วิปาโก. อยฺหิ ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต มนุสฺโส ¶ ; อหมฺปิ มนุสฺโส. อยฺหิ ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เทโว มฺเ. อหํ ปนมฺหิสฺส ทาโส กมฺมกาโร ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กิงฺการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที มุขุลฺโลกโก. โส วตสฺสาหํ ปฺุานิ กเรยฺยํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ. โส อปเรน สมเยน เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน กาเยน สํวุโต วิหเรยฺย, วาจาย สํวุโต วิหเรยฺย, มนสา สํวุโต วิหเรยฺย, ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺโ, อภิรโต ปวิเวเก. ตํ เจ เต ปุริสา เอวมาโรเจยฺยุํ – ‘ยคฺเฆ เทว ชาเนยฺยาสิ, โย เต โส ปุริโส [โย เต ปุริโส (สี. ก.)] ทาโส กมฺมกาโร ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กิงฺการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที มุขุลฺโลกโก; โส, เทว, เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. โส เอวํ ปพฺพชิโต ¶ สมาโน กาเยน สํวุโต วิหรติ, วาจาย สํวุโต วิหรติ, มนสา สํวุโต วิหรติ, ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺโ, อภิรโต ปวิเวเก’ติ. อปิ นุ ตฺวํ เอวํ วเทยฺยาสิ – ‘เอตุ เม, โภ, โส ปุริโส, ปุนเทว โหตุ ทาโส กมฺมกาโร ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กิงฺการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที มุขุลฺโลกโก’ติ?
๑๘๔. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต. อถ ¶ โข นํ มยเมว อภิวาเทยฺยามปิ ¶ , ปจฺจุฏฺเยฺยามปิ, อาสเนนปิ นิมนฺเตยฺยาม, อภินิมนฺเตยฺยามปิ นํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ, ธมฺมิกมฺปิสฺส รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทเหยฺยามา’’ติ.
๑๘๕. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, มหาราช, ยทิ เอวํ สนฺเต โหติ วา สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ โน วา’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต โหติ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผล’’นฺติ. ‘‘อิทํ โข เต, มหาราช, มยา ปมํ ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺตฺต’’นฺติ.
ทุติยสนฺทิฏฺิกสามฺผลํ
๑๘๖. ‘‘สกฺกา ¶ ปน, ภนฺเต, อฺมฺปิ เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, มหาราช. เตน หิ, มหาราช, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, มหาราช, อิธ เต อสฺส ปุริโส กสฺสโก คหปติโก กรการโก ราสิวฑฺฒโก. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, ปฺุานํ คติ, ปฺุานํ วิปาโก. อยฺหิ ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต มนุสฺโส, อหมฺปิ มนุสฺโส. อยฺหิ ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เทโว มฺเ. อหํ ปนมฺหิสฺส กสฺสโก คหปติโก กรการโก ราสิวฑฺฒโก. โส วตสฺสาหํ ปฺุานิ กเรยฺยํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ.
‘‘โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ ¶ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย, อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา ¶ อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน กาเยน สํวุโต วิหเรยฺย, วาจาย สํวุโต วิหเรยฺย, มนสา สํวุโต วิหเรยฺย, ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺโ, อภิรโต ปวิเวเก. ตํ เจ เต ปุริสา เอวมาโรเจยฺยุํ – ‘ยคฺเฆ, เทว ชาเนยฺยาสิ, โย เต โส ปุริโส [โย เต ปุริโส (สี.)] กสฺสโก คหปติโก กรการโก ราสิวฑฺฒโก; โส เทว เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน กาเยน สํวุโต วิหรติ, วาจาย สํวุโต วิหรติ, มนสา สํวุโต วิหรติ, ฆาสจฺฉาทนปรมตาย ¶ สนฺตุฏฺโ, อภิรโต ปวิเวเก’’ติ. อปิ นุ ตฺวํ เอวํ วเทยฺยาสิ – ‘เอตุ เม, โภ, โส ปุริโส, ปุนเทว โหตุ กสฺสโก คหปติโก กรการโก ราสิวฑฺฒโก’ติ?
๑๘๗. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต. อถ โข นํ มยเมว อภิวาเทยฺยามปิ, ปจฺจุฏฺเยฺยามปิ, อาสเนนปิ นิมนฺเตยฺยาม, อภินิมนฺเตยฺยามปิ นํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ, ธมฺมิกมฺปิสฺส รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทเหยฺยามา’’ติ.
๑๘๘. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, มหาราช? ยทิ เอวํ สนฺเต โหติ วา สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ โน วา’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต โหติ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผล’’นฺติ ¶ . ‘‘อิทํ โข เต, มหาราช, มยา ทุติยํ ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺตฺต’’นฺติ.
ปณีตตรสามฺผลํ
๑๘๙. ‘‘สกฺกา ¶ ปน, ภนฺเต, อฺมฺปิ ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปฺเปตุํ อิเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจา’’ติ? ‘‘สกฺกา, มหาราช. เตน หิ, มหาราช, สุโณหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ภควโต ปจฺจสฺโสสิ.
๑๙๐. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อิธ, มหาราช, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ ¶ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ.
๑๙๑. ‘‘ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ¶ ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ¶ ปพฺพเชยฺย’นฺติ.
๑๙๒. ‘‘โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ.
๑๙๓. ‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, กายกมฺมวจีกมฺเมน ¶ สมนฺนาคโต กุสเลน, ปริสุทฺธาชีโว สีลสมฺปนฺโน, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร [คุตฺตทฺวาโร, โภชเน มตฺตฺู (ก.)], สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต, สนฺตุฏฺโ.
จูฬสีลํ
๑๙๔. ‘‘กถฺจ, มหาราช, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, มหาราช, ภิกฺขุ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ. นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘อทินฺนาทานํ ¶ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหติ อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมา. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ ¶ เภทาย; อมุตฺร ¶ วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา, อมูสํ เภทาย. อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา, สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ¶ ปฏิวิรโต โหติ…เป… เอกภตฺติโก โหติ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ. มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ. อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต โหติ. ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ¶ ปฏิวิรโต โหติ. อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ ¶ . ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต โหติ. ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต โหติ. อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา ปฏิวิรโต โหติ. เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
จูฬสีลํ นิฏฺิตํ.
มชฺฌิมสีลํ
๑๙๕. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ พีชคามภูตคามสมารมฺภํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปฺจมํ, อิติ เอวรูปา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ¶ ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๑๙๖. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ สนฺนิธิการปริโภคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – อนฺนสนฺนิธึ ปานสนฺนิธึ วตฺถสนฺนิธึ ยานสนฺนิธึ สยนสนฺนิธึ คนฺธสนฺนิธึ อามิสสนฺนิธึ, อิติ วา อิติ เอวรูปา สนฺนิธิการปริโภคา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๑๙๗. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ ¶ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ¶ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๑๙๘. ‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ชูตปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – อฏฺปทํ ทสปทํ อากาสํ ปริหารปถํ สนฺติกํ ขลิกํ ฆฏิกํ สลากหตฺถํ อกฺขํ ปงฺคจีรํ วงฺกกํ โมกฺขจิกํ จิงฺคุลิกํ ปตฺตาฬฺหกํ รถกํ ธนุกํ อกฺขริกํ มเนสิกํ ยถาวชฺชํ อิติ วา อิติ เอวรูปา ชูตปฺปมาทฏฺานานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๑๙๙. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ โคนกํ จิตฺตกํ ปฏิกํ ปฏลิกํ ตูลิกํ วิกติกํ อุทฺทโลมึ เอกนฺตโลมึ กฏฺฏิสฺสํ โกเสยฺยํ กุตฺตกํ หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรํ รถตฺถรํ อชินปฺปเวณึ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ สอุตฺตรจฺฉทํ อุภโตโลหิตกูปธานํ อิติ วา อิติ เอวรูปา ¶ อุจฺจาสยนมหาสยนา ¶ ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๐. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ มณฺฑนวิภูสนฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ อสึ [ขคฺคํ (สี. ปี.), อสึ ขคฺคํ (สฺยา. กํ.), ขคฺคํ อสึ (ก.)] ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณึ วาลพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา อิติ เอวรูปา มณฺฑนวิภูสนฏฺานานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๑. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ติรจฺฉานกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ กุมารกถํ กุมาริกถํ (ก.)] สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ ปุพฺพเปตกถํ ¶ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ ¶ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานกถาย ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๒. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิคฺคาหิกกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ ¶ – น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉา ปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมา ปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อิติ วา อิติ เอวรูปาย วิคฺคาหิกกถาย ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๓. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคํ ¶ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เสยฺยถิทํ – รฺํ, ราชมหามตฺตานํ, ขตฺติยานํ, พฺราหฺมณานํ, คหปติกานํ, กุมารานํ – ‘อิธ คจฺฉ, อมุตฺราคจฺฉ, อิทํ หร, อมุตฺร อิทํ อาหรา’ติ อิติ วา อิติ เอวรูปา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๔. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต กุหกา จ โหนฺติ ลปกา จ เนมิตฺติกา จ นิปฺเปสิกา จ ลาเภน ลาภํ นิชิคีํสิตาโร จ. อิติ เอวรูปา กุหนลปนา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ’’.
มชฺฌิมสีลํ นิฏฺิตํ.
มหาสีลํ
๒๐๕. ‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. เสยฺยถิทํ – องฺคํ นิมิตฺตํ อุปฺปาตํ สุปินํ ลกฺขณํ มูสิกจฺฉินฺนํ อคฺคิโหมํ ทพฺพิโหมํ ถุสโหมํ กณโหมํ ตณฺฑุลโหมํ สปฺปิโหมํ ¶ เตลโหมํ ¶ มุขโหมํ โลหิตโหมํ องฺควิชฺชา วตฺถุวิชฺชา ขตฺตวิชฺชา สิววิชฺชา ภูตวิชฺชา ภูริวิชฺชา อหิวิชฺชา วิสวิชฺชา วิจฺฉิกวิชฺชา มูสิกวิชฺชา สกุณวิชฺชา วายสวิชฺชา ปกฺกชฺฌานํ สรปริตฺตาณํ มิคจกฺกํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๖. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. เสยฺยถิทํ – มณิลกฺขณํ วตฺถลกฺขณํ ทณฺฑลกฺขณํ สตฺถลกฺขณํ อสิลกฺขณํ อุสุลกฺขณํ ธนุลกฺขณํ อาวุธลกฺขณํ อิตฺถิลกฺขณํ ปุริสลกฺขณํ กุมารลกฺขณํ กุมาริลกฺขณํ ทาสลกฺขณํ ทาสิลกฺขณํ หตฺถิลกฺขณํ อสฺสลกฺขณํ มหึสลกฺขณํ อุสภลกฺขณํ โคลกฺขณํ อชลกฺขณํ เมณฺฑลกฺขณํ กุกฺกุฏลกฺขณํ วฏฺฏกลกฺขณํ โคธาลกฺขณํ กณฺณิกลกฺขณํ กจฺฉปลกฺขณํ มิคลกฺขณํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๗. ‘‘ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย ¶ มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. เสยฺยถิทํ – รฺํ นิยฺยานํ ภวิสฺสติ, รฺํ อนิยฺยานํ ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ อุปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ อปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ อุปยานํ ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ อปยานํ ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ ชโย ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ ปราชโย ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รฺํ ชโย ภวิสฺสติ, อพฺภนฺตรานํ รฺํ ปราชโย ภวิสฺสติ, อิติ อิมสฺส ชโย ภวิสฺสติ, อิมสฺส ปราชโย ภวิสฺสติ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๘. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. เสยฺยถิทํ – จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, สูริยคฺคาโห ภวิสฺสติ, นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, จนฺทิมสูริยานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, จนฺทิมสูริยานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, นกฺขตฺตานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, นกฺขตฺตานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ ¶ , อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, ทิสาฑาโห ภวิสฺสติ, ภูมิจาโล ภวิสฺสติ, เทวทุทฺรภิ ภวิสฺสติ, จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตานํ อุคฺคมนํ โอคมนํ สํกิเลสํ โวทานํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก ¶ จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก สูริยคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก ¶ นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ จนฺทิมสูริยานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ จนฺทิมสูริยานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ นกฺขตฺตานํ ปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ นกฺขตฺตานํ อุปฺปถคมนํ ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก ทิสาฑาโห ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก ภูมิจาโล ภวิสฺสติ, เอวํวิปาโก เทวทุทฺรภิ ภวิสฺสติ, เอวํวิปากํ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตานํ อุคฺคมนํ โอคมนํ สํกิเลสํ โวทานํ ภวิสฺสติ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๐๙. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย ¶ มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. เสยฺยถิทํ – สุวุฏฺิกา ภวิสฺสติ, ทุพฺพุฏฺิกา ภวิสฺสติ, สุภิกฺขํ ภวิสฺสติ, ทุพฺภิกฺขํ ภวิสฺสติ, เขมํ ภวิสฺสติ, ภยํ ภวิสฺสติ, โรโค ภวิสฺสติ, อาโรคฺยํ ภวิสฺสติ, มุทฺทา, คณนา, สงฺขานํ, กาเวยฺยํ, โลกายตํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๑๐. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. เสยฺยถิทํ – อาวาหนํ วิวาหนํ สํวรณํ วิวรณํ สงฺกิรณํ ¶ วิกิรณํ สุภคกรณํ ทุพฺภคกรณํ วิรุทฺธคพฺภกรณํ ชิวฺหานิพนฺธนํ หนุสํหนนํ หตฺถาภิชปฺปนํ หนุชปฺปนํ กณฺณชปฺปนํ อาทาสปฺหํ กุมาริกปฺหํ เทวปฺหํ อาทิจฺจุปฏฺานํ มหตุปฏฺานํ อพฺภุชฺชลนํ สิริวฺหายนํ อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๑๑. ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ ¶ . เสยฺยถิทํ – สนฺติกมฺมํ ปณิธิกมฺมํ ภูตกมฺมํ ภูริกมฺมํ วสฺสกมฺมํ โวสฺสกมฺมํ วตฺถุกมฺมํ วตฺถุปริกมฺมํ อาจมนํ นฺหาปนํ ชุหนํ วมนํ วิเรจนํ อุทฺธํวิเรจนํ อโธวิเรจนํ สีสวิเรจนํ กณฺณเตลํ เนตฺตตปฺปนํ นตฺถุกมฺมํ อฺชนํ ปจฺจฺชนํ สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ ทารกติกิจฺฉา, มูลเภสชฺชานํ อนุปฺปทานํ, โอสธีนํ ปฏิโมกฺโข อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๒๑๒. ‘‘ส ¶ โข โส, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโต. เสยฺยถาปิ – มหาราช, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต นิหตปจฺจามิตฺโต ¶ น ¶ กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ ปจฺจตฺถิกโต; เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโต. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข, มหาราช, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ.
มหาสีลํ นิฏฺิตํ.
อินฺทฺริยสํวโร
๒๑๓. ‘‘กถฺจ, มหาราช, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, มหาราช, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌา โทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌา โทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย ¶ สํวรํ อาปชฺชติ. โส อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข, มหาราช, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.
สติสมฺปชฺํ
๒๑๔. ‘‘กถฺจ ¶ , มหาราช, ภิกฺขุ สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, มหาราช, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี ¶ โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, มหาราช ¶ , ภิกฺขุ สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต โหติ.
สนฺโตโส
๒๑๕. ‘‘กถฺจ, มหาราช, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ? อิธ, มหาราช, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน ¶ . โส เยน เยเนว ปกฺกมติ, สมาทาเยว ปกฺกมติ. เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ, สปตฺตภาโรว เฑติ. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมติ, สมาทาเยว ปกฺกมติ. เอวํ โข, มหาราช, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ.
นีวรณปฺปหานํ
๒๑๖. ‘‘โส อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต, อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺิยา สมนฺนาคโต, วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา.
๒๑๗. ‘‘โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต ¶ วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี, สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ, อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ, อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
๒๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มหาราช, ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺย. ตสฺส เต กมฺมนฺตา สมิชฺเฌยฺยุํ. โส ยานิ จ โปราณานิ อิณมูลานิ, ตานิ จ พฺยนฺตึ กเรยฺย [พฺยนฺตีกเรยฺย (สี. สฺยา. กํ.)], สิยา จสฺส อุตฺตรึ อวสิฏฺํ ทารภรณาย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ¶ ปโยเชสึ. ตสฺส ¶ เม เต กมฺมนฺตา สมิชฺฌึสุ. โสหํ ยานิ จ โปราณานิ อิณมูลานิ, ตานิ จ พฺยนฺตึ อกาสึ, อตฺถิ จ เม อุตฺตรึ อวสิฏฺํ ทารภรณายา’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๒๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปุริโส อาพาธิโก อสฺส ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน; ภตฺตฺจสฺส นจฺฉาเทยฺย, น จสฺส กาเย พลมตฺตา. โส อปเรน สมเยน ตมฺหา อาพาธา มุจฺเจยฺย; ภตฺตํ จสฺส ฉาเทยฺย, สิยา จสฺส กาเย พลมตฺตา. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ อาพาธิโก อโหสึ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน; ภตฺตฺจ เม นจฺฉาเทสิ, น จ เม อาสิ [น จสฺส เม (ก.)] กาเย พลมตฺตา. โสมฺหิ เอตรหิ ตมฺหา อาพาธา มุตฺโต; ภตฺตฺจ เม ฉาเทติ, อตฺถิ จ เม กาเย พลมตฺตา’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๒๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปุริโส พนฺธนาคาเร พทฺโธ อสฺส. โส อปเรน สมเยน ตมฺหา พนฺธนาคารา มุจฺเจยฺย โสตฺถินา อพฺภเยน [อุพฺพเยน (สี. ก.)], น จสฺส กิฺจิ โภคานํ วโย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ พนฺธนาคาเร พทฺโธ อโหสึ, โสมฺหิ เอตรหิ ตมฺหา พนฺธนาคารา มุตฺโต ¶ โสตฺถินา อพฺภเยน. นตฺถิ ¶ จ เม กิฺจิ โภคานํ วโย’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๒๒๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปุริโส ทาโส อสฺส อนตฺตาธีโน ปราธีโน น เยนกามํคโม. โส อปเรน สมเยน ตมฺหา ทาสพฺยา มุจฺเจยฺย อตฺตาธีโน อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ ทาโส อโหสึ อนตฺตาธีโน ปราธีโน น เยนกามํคโม. โสมฺหิ เอตรหิ ตมฺหา ทาสพฺยา มุตฺโต อตฺตาธีโน อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม’ติ. โส ตโตนิทานํ ¶ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๒๒๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปุริโส สธโน สโภโค กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย ทุพฺภิกฺขํ สปฺปฏิภยํ. โส อปเรน สมเยน ตํ กนฺตารํ นิตฺถเรยฺย โสตฺถินา, คามนฺตํ อนุปาปุเณยฺย เขมํ อปฺปฏิภยํ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ สธโน สโภโค กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชึ ทุพฺภิกฺขํ สปฺปฏิภยํ. โสมฺหิ เอตรหิ ตํ กนฺตารํ นิตฺถิณฺโณ โสตฺถินา, คามนฺตํ อนุปฺปตฺโต เขมํ อปฺปฏิภย’นฺติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๒๒๓. ‘‘เอวเมว ¶ โข, มหาราช, ภิกฺขุ ยถา อิณํ ยถา โรคํ ยถา พนฺธนาคารํ ยถา ทาสพฺยํ ยถา กนฺตารทฺธานมคฺคํ, เอวํ อิเม ปฺจ นีวรเณ อปฺปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสติ.
๒๒๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ยถา อาณณฺยํ ยถา อาโรคฺยํ ยถา พนฺธนาโมกฺขํ ยถา ภุชิสฺสํ ยถา เขมนฺตภูมึ; เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสติ.
๒๒๕. ‘‘ตสฺสิเม ¶ ปฺจ นีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ.
ปมชฺฌานํ
๒๒๖. ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว ¶ กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ.
๒๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มหาราช, ทกฺโข นฺหาปโก วา นฺหาปกนฺเตวาสี วา กํสถาเล นฺหานียจุณฺณานิ อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ สนฺเนยฺย, สายํ นฺหานียปิณฺฑิ สฺเนหานุคตา สฺเนหปเรตา สนฺตรพาหิรา ผุฏา สฺเนเหน, น จ ปคฺฆรณี; เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
ทุติยชฺฌานํ
๒๒๘. ‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. โส อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส ¶ กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ.
๒๒๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, อุทกรหโท คมฺภีโร อุพฺภิโททโก [อุพฺภิโตทโก (สฺยา. กํ. ก.)] ตสฺส เนวสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, น ทกฺขิณาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, น ปจฺฉิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, น อุตฺตราย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, เทโว จ น กาเลนกาลํ สมฺมาธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. อถ โข ตมฺหาว อุทกรหทา สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวา ตเมว อุทกรหทํ สีเตน วารินา อภิสนฺเทยฺย ปริสนฺเทยฺย ปริปูเรยฺย ปริปฺผเรยฺย, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต อุทกรหทสฺส สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ¶ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ ¶ โหติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
ตติยชฺฌานํ
๒๓๐. ‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ.
๒๓๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา ¶ อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ยาว จคฺคา ยาว จ มูลา สีเตน วารินา อภิสนฺนานิ ปริสนฺนานิ [อภิสนฺทานิ ปริสนฺทานิ (ก.)] ปริปูรานิ ปริปฺผุฏานิ [ปริปฺผุฏฺานิ (ปี.)], นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวตํ อุปฺปลานํ วา ปทุมานํ วา ปุณฺฑรีกานํ วา สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ ¶ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
จตุตฺถชฺฌานํ
๒๓๒. ‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา ¶ นิสินฺโน โหติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ.
๒๓๓. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มหาราช, ปุริโส โอทาเตน วตฺเถน สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน อสฺส, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ ¶ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
วิปสฺสนาาณํ
๒๓๔. ‘‘โส [ปุน จปรํ มหาราช ภิกฺขุ โส (ก.)] เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อยํ โข เม กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทน-ปริมทฺทน-เภทน-วิทฺธํสน-ธมฺโม; อิทฺจ ปน เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’นฺติ.
๒๓๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล สพฺพาการสมฺปนฺโน. ตตฺราสฺส สุตฺตํ อาวุตํ นีลํ วา ปีตํ วา โลหิตํ วา [ปีตกํ วา โลหิตกํ วา (ก.)] โอทาตํ วา ปณฺฑุสุตฺตํ วา. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย – ‘อยํ โข มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล สพฺพาการสมฺปนฺโน; ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตํ นีลํ วา ปีตํ วา โลหิตํ วา โอทาตํ ¶ วา ปณฺฑุสุตฺตํ วา’ติ. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อยํ โข เม กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม; อิทฺจ ¶ ปน เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’นฺติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช ¶ , สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
มโนมยิทฺธิาณํ
๒๓๖. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต มโนมยํ กายํ อภินิมฺมานาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ.
๒๓๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปุริโส มฺุชมฺหา อีสิกํ ปวาเหยฺย [ปพฺพาเหยฺย (สฺยา. ก.)]. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ มฺุโช, อยํ อีสิกา, อฺโ มฺุโช, อฺา อีสิกา, มฺุชมฺหา ตฺเวว อีสิกา ปวาฬฺหา’ติ [ปพฺพาฬฺหาติ (สฺยา. ก.)]. เสยฺยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส อสึ โกสิยา ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ อสิ, อยํ โกสิ, อฺโ อสิ, อฺา โกสิ, โกสิยา ตฺเวว อสิ ปวาฬฺโห’’ติ. เสยฺยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ. อฺโ อหิ, อฺโ กรณฺโฑ, กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’ติ [อุทฺธริโต (สฺยา. กํ.)]. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต มโนมยํ กายํ อภินิมฺมานาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ¶ ปณีตตรฺจ.
อิทฺธิวิธาณํ
๒๓๘. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ ¶ . โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ [อภิชฺชมาโน (สี. ก.)] เสยฺยถาปิ ปถวิยา ¶ . อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
๒๓๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ทกฺโข กุมฺภกาโร วา กุมฺภการนฺเตวาสี วา สุปริกมฺมกตาย มตฺติกาย ยํ ยเทว ภาชนวิกตึ อากงฺเขยฺย, ตํ ตเทว กเรยฺย อภินิปฺผาเทยฺย. เสยฺยถา วา ปน, มหาราช, ทกฺโข ทนฺตกาโร วา ทนฺตการนฺเตวาสี วา สุปริกมฺมกตสฺมึ ทนฺตสฺมึ ยํ ยเทว ทนฺตวิกตึ อากงฺเขยฺย, ตํ ตเทว กเรยฺย อภินิปฺผาเทยฺย. เสยฺยถา วา ปน, มหาราช, ทกฺโข สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา สุปริกมฺมกตสฺมึ สุวณฺณสฺมึ ยํ ยเทว สุวณฺณวิกตึ อากงฺเขยฺย, ตํ ตเทว กเรยฺย อภินิปฺผาเทยฺย. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อิทฺธิวิธาย ¶ จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปถวิยา. อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ¶ ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
ทิพฺพโสตาณํ
๒๔๐. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ทิพฺพาย โสตธาตุยา จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ.
๒๔๑. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มหาราช, ปุริโส อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน. โส สุเณยฺย เภริสทฺทมฺปิ มุทิงฺคสทฺทมฺปิ [มุติงฺคสทฺทมฺปิ (สี. ปี.)] สงฺขปณวทินฺทิมสทฺทมฺปิ [สงฺขปณวเทณฺฑิมสทฺทมฺปิ (สี. ปี.), สงฺขสทฺทํปิ ปณวสทฺทํปิ เทนฺทิมสทฺทํปิ (สฺยา. กํ.)]. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เภริสทฺโท’ อิติปิ, ‘มุทิงฺคสทฺโท’ อิติปิ, ‘สงฺขปณวทินฺทิมสทฺโท’ อิติปิ [สงฺขสทฺโท อิติปิ ปณวสทฺโท อิติปิ เทนฺทิมสทฺโท อิติปิ (สฺยา. กํ.)]. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ทิพฺพาย โสตธาตุยา ¶ จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
เจโตปริยาณํ
๒๔๒. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ ¶ วา จิตฺตํ ‘สโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘วีตโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘สโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘วีตโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สงฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘สงฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘มหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘อมหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘สอุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘อนุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘สมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘อสมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ ¶ , วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ.
๒๔๓. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มหาราช, อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา ¶ มณฺฑนชาติโก อาทาเส วา ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อจฺเฉ วา อุทกปตฺเต สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน สกณิกํ วา ‘สกณิก’นฺติ ชาเนยฺย, อกณิกํ วา ‘อกณิก’นฺติ ชาเนยฺย; เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘สโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘วีตโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘สโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘วีตโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สงฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘สงฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘มหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘อมหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘สอุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ ¶ วา จิตฺตํ ‘อนุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘สมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘อสมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ
๒๔๔. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป, ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต ¶ เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที ¶ เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
๒๔๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปุริโส สกมฺหา คามา อฺํ คามํ คจฺเฉยฺย, ตมฺหาปิ คามา อฺํ คามํ คจฺเฉยฺย. โส ตมฺหา คามา สกํเยว คามํ ปจฺจาคจฺเฉยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข สกมฺหา คามา อมุํ คามํ อคจฺฉึ [อคฺฉึ (สฺยา. กํ.)], ตตฺราปิ เอวํ อฏฺาสึ, เอวํ นิสีทึ, เอวํ ¶ อภาสึ, เอวํ ตุณฺหี อโหสึ, ตมฺหาปิ คามา อมุํ คามํ อคจฺฉึ, ตตฺราปิ เอวํ อฏฺาสึ, เอวํ นิสีทึ, เอวํ อภาสึ, เอวํ ตุณฺหี อโหสึ, โสมฺหิ ตมฺหา คามา ¶ สกํเยว คามํ ปจฺจาคโต’ติ. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป, ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ, อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
ทิพฺพจกฺขุาณํ
๒๔๖. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน ¶ หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ¶ สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
๒๔๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก ปาสาโท. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส ิโต ปสฺเสยฺย มนุสฺเส เคหํ ปวิสนฺเตปิ นิกฺขมนฺเตปิ รถิกายปิ วีถึ สฺจรนฺเต [รถิยาปี รถึ สฺจรนฺเต (สี.), รถิยาย วิถึ สฺจรนฺเตปิ (สฺยา.)] มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสินฺเนปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เอเต มนุสฺสา เคหํ ปวิสนฺติ, เอเต นิกฺขมนฺติ, เอเต รถิกาย วีถึ สฺจรนฺติ, เอเต มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสินฺนา’ติ. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ ¶ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม ¶ วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. ‘อิทมฺปิ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
อาสวกฺขยาณํ
๒๔๘. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ¶ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิ’ติ าณํ โหติ, ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
๒๔๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ปพฺพตสงฺเขเป อุทกรหโท อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส ตีเร ิโต ปสฺเสยฺย สิปฺปิสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ โข อุทกรหโท อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล. ตตฺริเม สิปฺปิสมฺพุกาปิ สกฺขรกถลาปิ มจฺฉคุมฺพาปิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปี’ติ. เอวเมว โข, มหาราช, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. ‘โส อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ ¶ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ, ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. อิทํ ¶ โข, มหาราช, สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุริเมหิ สนฺทิฏฺิเกหิ สามฺผเลหิ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. อิมสฺมา จ ปน, มหาราช, สนฺทิฏฺิกา สามฺผลา อฺํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ อุตฺตริตรํ วา ปณีตตรํ วา นตฺถี’’ติ.
อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนา
๒๕๐. เอวํ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ, ภนฺเต, ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต ¶ . เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํ. อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, โยหํ ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ อิสฺสริยการณา ชีวิตา โวโรเปสึ. ตสฺส เม, ภนฺเต ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายตึ สํวรายา’’ติ.
๒๕๑. ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, มหาราช, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ¶ ยถาอกุสลํ, ยํ ตฺวํ ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา โวโรเปสิ. ยโต จ โข ตฺวํ, มหาราช, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ, ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหาม. วุทฺธิเหสา, มหาราช, อริยสฺส วินเย, โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายตึ สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ.
๒๕๒. เอวํ ¶ วุตฺเต, ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘หนฺท จ ทานิ มยํ, ภนฺเต, คจฺฉาม พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติ. ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, มหาราช, กาลํ มฺสี’’ติ. อถ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
๒๕๓. อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺตสฺส รฺโ มาคธสฺส ¶ อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ขตายํ, ภิกฺขเว, ราชา. อุปหตายํ, ภิกฺขเว, ราชา. สจายํ, ภิกฺขเว, ราชา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมิฺเว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปชฺชิสฺสถา’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สามฺผลสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. อมฺพฏฺสุตฺตํ
๒๕๔. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน อิจฺฉานงฺคลํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ.
โปกฺขรสาติวตฺถุ
๒๕๕. เตน โข ปน สมเยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อุกฺกฏฺํ [โปกฺขรสาตี (สี.), โปกฺขรสาทิ (ปี.)] อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ รฺา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํ ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ. อสฺโสสิ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ อิจฺฉานงฺคลํ อนุปฺปตฺโต อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ [ภควาติ (สฺยา. กํ.), อุปริโสณทณฺฑสุตฺตาทีสุปิ พุทฺธคุณกถายํ เอวเมว ทิสฺสติ]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ, สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ¶ ¶ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
อมฺพฏฺมาณโว
๒๕๖. เตน โข ปน สมเยน พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อมฺพฏฺโ นาม มาณโว อนฺเตวาสี โหติ อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทานํ [เพทานํ (ก.)] ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ ¶ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย อนฺุาตปฏิฺาโต สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปาวจเน ¶ – ‘‘ยมหํ ชานามิ, ตํ ตฺวํ ชานาสิ; ยํ ตฺวํ ชานาสิ ตมหํ ชานามี’’ติ.
๒๕๗. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อมฺพฏฺํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ, ตาต อมฺพฏฺ, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ อิจฺฉานงฺคลํ อนุปฺปตฺโต อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ, สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตีติ. เอหิ ตฺวํ ตาต อมฺพฏฺ, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ สมณํ โคตมํ ชานาหิ, ยทิ วา ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถาสนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต, ยทิ วา โน ตถา. ยทิ วา โส ภวํ โคตโม ตาทิโส, ยทิ วา น ตาทิโส, ตถา มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เวทิสฺสามา’’ติ.
๒๕๘. ‘‘ยถา กถํ ปนาหํ, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ – ‘ยทิ วา ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถาสนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต, ยทิ วา โน ตถา. ยทิ วา โส ภวํ โคตโม ตาทิโส, ยทิ วา น ตาทิโส’’’ติ?
‘‘อาคตานิ โข, ตาต อมฺพฏฺ, อมฺหากํ มนฺเตสุ ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ อนฺา. สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต ¶ . ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ, มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํ. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ ¶ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติ. สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ ¶ , อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท. อหํ โข ปน, ตาต อมฺพฏฺ, มนฺตานํ ทาตา; ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตา’’ติ.
๒๕๙. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข อมฺพฏฺโ มาณโว พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา วฬวารถมารุยฺห ¶ สมฺพหุเลหิ มาณวเกหิ สทฺธึ เยน อิจฺฉานงฺคลวนสณฺโฑ เตน ปายาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ ยาเนน คนฺตฺวา ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติโกว อารามํ ปาวิสิ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู อพฺโภกาเส จงฺกมนฺติ. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘กหํ นุ โข, โภ, เอตรหิ โส ภวํ โคตโม วิหรติ? ตฺหิ มยํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อิธูปสงฺกนฺตา’’ติ.
๒๖๐. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อมฺพฏฺโ มาณโว อภิฺาตโกลฺโ เจว อภิฺาตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อนฺเตวาสี. อครุ โข ปน ภควโต เอวรูเปหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธึ กถาสลฺลาโป โหตี’’ติ. เต อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจุํ – ‘‘เอโส อมฺพฏฺ วิหาโร สํวุตทฺวาโร, เตน อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา อตรมาโน อาฬินฺทํ ปวิสิตฺวา อุกฺกาสิตฺวา อคฺคฬํ อาโกเฏหิ, วิวริสฺสติ เต ภควา ทฺวาร’’นฺติ.
๒๖๑. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว เยน โส วิหาโร สํวุตทฺวาโร, เตน อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา อตรมาโน อาฬินฺทํ ปวิสิตฺวา อุกฺกาสิตฺวา อคฺคฬํ อาโกเฏสิ. วิวริ ภควา ทฺวารํ. ปาวิสิ อมฺพฏฺโ มาณโว. มาณวกาปิ ปวิสิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อมฺพฏฺโ ปน มาณโว จงฺกมนฺโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กฺจิ ¶ ¶ กฺจิ [กิฺจิ กิฺจิ (ก.)] กถํ ¶ สารณียํ วีติสาเรติ, ิโตปิ นิสินฺเนน ภควตา กิฺจิ กิฺจิ กถํ สารณียํ วีติสาเรติ.
๒๖๒. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํ นุ เต, อมฺพฏฺ, พฺราหฺมเณหิ วุทฺเธหิ มหลฺลเกหิ อาจริยปาจริเยหิ สทฺธึ กถาสลฺลาโป โหติ, ยถยิทํ จรํ ติฏฺํ นิสินฺเนน มยา กิฺจิ กิฺจิ กถํ สารณียํ วีติสาเรตี’’ติ?
ปมอิพฺภวาโท
๒๖๓. ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม. คจฺฉนฺโต วา หิ, โภ โคตม, คจฺฉนฺเตน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, ิโต วา หิ, โภ โคตม, ิเตน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, นิสินฺโน วา หิ, โภ โคตม, นิสินฺเนน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, สยาโน วา หิ, โภ โคตม, สยาเนน พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ. เย จ โข เต, โภ โคตม, มุณฺฑกา สมณกา อิพฺภา กณฺหา [กิณฺหา (ก. สี. ปี.)] พนฺธุปาทาปจฺจา, เตหิปิ เม สทฺธึ เอวํ กถาสลฺลาโป โหติ, ยถริว โภตา โคตเมนา’’ติ. ‘‘อตฺถิกวโต โข ปน เต, อมฺพฏฺ, อิธาคมนํ อโหสิ, ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาถ [อาคจฺเฉยฺยาโถ (สี. ปี.)], ตเมว อตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาถ [มนสิกเรยฺยาโถ (สี. ปี.)]. อวุสิตวาเยว โข ปน โภ อยํ อมฺพฏฺโ มาณโว วุสิตมานี กิมฺตฺร อวุสิตตฺตา’’ติ.
๒๖๔. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภควตา อวุสิตวาเทน วุจฺจมาโน กุปิโต อนตฺตมโน ภควนฺตํเยว ขุํเสนฺโต ภควนฺตํเยว วมฺเภนฺโต ภควนฺตํเยว อุปวทมาโน – ‘‘สมโณ จ เม, โภ, โคตโม ปาปิโต ภวิสฺสตี’’ติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘จณฺฑา, โภ โคตม, สกฺยชาติ; ผรุสา, โภ โคตม, สกฺยชาติ; ลหุสา, โภ ¶ ¶ โคตม, สกฺยชาติ; ภสฺสา, โภ โคตม, สกฺยชาติ; อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ [ครุกโรนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], น พฺราหฺมเณ ¶ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺติ. ตยิทํ, โภ โคตม, นจฺฉนฺนํ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยทิเม สกฺยา อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺตี’’ติ. อิติห อมฺพฏฺโ มาณโว อิทํ ปมํ สกฺเยสุ อิพฺภวาทํ นิปาเตสิ.
ทุติยอิพฺภวาโท
๒๖๕. ‘‘กึ ปน เต, อมฺพฏฺ, สกฺยา อปรทฺธุ’’นฺติ? ‘‘เอกมิทาหํ, โภ โคตม, สมยํ อาจริยสฺส พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส เกนจิเทว กรณีเยน กปิลวตฺถุํ อคมาสึ. เยน สกฺยานํ สนฺธาคารํ เตนุปสงฺกมึ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา สกฺยา เจว สกฺยกุมารา จ สนฺธาคาเร [สนฺถาคาเร (สี. ปี.)] อุจฺเจสุ อาสเนสุ นิสินฺนา โหนฺติ อฺมฺํ องฺคุลิปโตทเกหิ [องฺคุลิปโตทเกน (ปี.)] สฺชคฺฆนฺตา สํกีฬนฺตา, อฺทตฺถุ มมฺเว มฺเ อนุชคฺฆนฺตา, น มํ โกจิ อาสเนนปิ นิมนฺเตสิ. ตยิทํ, โภ โคตม, นจฺฉนฺนํ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยทิเม สกฺยา อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา ¶ สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺตี’’ติ. อิติห อมฺพฏฺโ มาณโว อิทํ ทุติยํ สกฺเยสุ อิพฺภวาทํ นิปาเตสิ.
ตติยอิพฺภวาโท
๒๖๖. ‘‘ลฏุกิกาปิ ¶ โข, อมฺพฏฺ, สกุณิกา สเก กุลาวเก กามลาปินี โหติ. สกํ โข ปเนตํ, อมฺพฏฺ, สกฺยานํ ยทิทํ กปิลวตฺถุํ, นารหตายสฺมา อมฺพฏฺโ อิมาย อปฺปมตฺตาย อภิสชฺชิตุ’’นฺติ. ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา – ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา. อิเมสฺหิ, โภ โคตม, จตุนฺนํ วณฺณานํ ตโย วณฺณา – ขตฺติยา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ – อฺทตฺถุ พฺราหฺมณสฺเสว ปริจารกา สมฺปชฺชนฺติ. ตยิทํ, โภ โคตม ¶ , นจฺฉนฺนํ, ตยิทํ นปฺปติรูปํ, ยทิเม สกฺยา อิพฺภา สนฺตา อิพฺภา สมานา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ ครุํ กโรนฺติ, น พฺราหฺมเณ มาเนนฺติ, น พฺราหฺมเณ ปูเชนฺติ, น พฺราหฺมเณ อปจายนฺตี’’ติ. อิติห อมฺพฏฺโ มาณโว อิทํ ตติยํ สกฺเยสุ อิพฺภวาทํ นิปาเตสิ.
ทาสิปุตฺตวาโท
๒๖๗. อถ ¶ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อติพาฬฺหํ โข อยํ อมฺพฏฺโ มาณโว สกฺเยสุ อิพฺภวาเทน นิมฺมาเทติ, ยํนูนาหํ โคตฺตํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ โคตฺโตสิ, อมฺพฏฺา’’ติ? ‘‘กณฺหายโนหมสฺมิ, โภ โคตมา’’ติ. โปราณํ โข ปน เต อมฺพฏฺ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ อนุสฺสรโต อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ; ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยานํ. สกฺยา โข ปน, อมฺพฏฺ, ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, อมฺพฏฺ, ราชา โอกฺกาโก ยา สา มเหสี ปิยา ¶ มนาปา, ตสฺสา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ปริณาเมตุกาโม เชฏฺกุมาเร รฏฺสฺมา ปพฺพาเชสิ – โอกฺกามุขํ กรกณฺฑํ [อุกฺกามุขํ กรกณฺฑุํ (สี. สฺยา.)] หตฺถินิกํ สินิสูรํ [สินิปุรํ (สี. สฺยา.)]. เต รฏฺสฺมา ปพฺพาชิตา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร มหาสากสณฺโฑ, ตตฺถ วาสํ กปฺเปสุํ. เต ชาติสมฺเภทภยา สกาหิ ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสุํ.
‘‘อถ โข, อมฺพฏฺ, ราชา โอกฺกาโก อมจฺเจ ปาริสชฺเช อามนฺเตสิ – ‘กหํ นุ โข, โภ, เอตรหิ กุมารา สมฺมนฺตี’ติ? ‘อตฺถิ, เทว, หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร มหาสากสณฺโฑ ¶ , ตตฺเถตรหิ กุมารา สมฺมนฺติ. เต ชาติสมฺเภทภยา สกาหิ ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปนฺตี’ติ. อถ โข, อมฺพฏฺ, ราชา โอกฺกาโก อุทานํ อุทาเนสิ – ‘สกฺยา ¶ วต, โภ, กุมารา, ปรมสกฺยา วต, โภ, กุมารา’ติ. ตทคฺเค โข ปน อมฺพฏฺ สกฺยา ปฺายนฺติ; โส จ เนสํ ปุพฺพปุริโส.
‘‘รฺโ โข ปน, อมฺพฏฺ, โอกฺกากสฺส ทิสา นาม ทาสี อโหสิ. สา กณฺหํ นาม [สา กณฺหํ (ปี.)] ชเนสิ. ชาโต กณฺโห ปพฺยาหาสิ – ‘โธวถ มํ, อมฺม, นหาเปถ มํ อมฺม, อิมสฺมา มํ อสุจิสฺมา ปริโมเจถ, อตฺถาย โว ภวิสฺสามี’ติ. ยถา โข ปน อมฺพฏฺ เอตรหิ มนุสฺสา ปิสาเจ ทิสฺวา ‘ปิสาจา’ติ สฺชานนฺติ; เอวเมว โข, อมฺพฏฺ, เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ปิสาเจ ‘กณฺหา’ติ สฺชานนฺติ. เต เอวมาหํสุ – ‘อยํ ชาโต ปพฺยาหาสิ, กณฺโห ชาโต, ปิสาโจ ชาโต’ติ. ตทคฺเค โข ปน, อมฺพฏฺ กณฺหายนา ปฺายนฺติ, โส จ ¶ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส. อิติ โข เต ¶ , อมฺพฏฺ, โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ อนุสฺสรโต อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ.
๒๖๘. เอวํ วุตฺเต, เต มาณวกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘มา ภวํ โคตโม อมฺพฏฺํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทสิ. สุชาโต จ, โภ โคตม อมฺพฏฺโ มาณโว, กุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, พหุสฺสุโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กลฺยาณวากฺกรโณ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปณฺฑิโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปโหติ จ อมฺพฏฺโ มาณโว โภตา โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’’นฺติ.
๒๖๙. อถ โข ภควา เต มาณวเก เอตทโวจ – ‘‘สเจ โข ตุมฺหากํ มาณวกานํ เอวํ โหติ – ‘ทุชฺชาโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, อกุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, อปฺปสฺสุโต ¶ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, อกลฺยาณวากฺกรโณ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ทุปฺปฺโ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, น จ ปโหติ อมฺพฏฺโ มาณโว สมเณน โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’นฺติ, ติฏฺตุ อมฺพฏฺโ มาณโว, ตุมฺเห มยา สทฺธึ มนฺตวฺโห อสฺมึ วจเน. สเจ ปน ตุมฺหากํ มาณวกานํ เอวํ โหติ – ‘สุชาโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, พหุสฺสุโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กลฺยาณวากฺกรโณ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปณฺฑิโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปโหติ จ อมฺพฏฺโ มาณโว สมเณน โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’นฺติ, ติฏฺถ ¶ ตุมฺเห; อมฺพฏฺโ มาณโว มยา สทฺธึ ปฏิมนฺเตตู’’ติ.
‘‘สุชาโต จ, โภ โคตม, อมฺพฏฺโ มาณโว, กุลปุตฺโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, พหุสฺสุโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, กลฺยาณวากฺกรโณ ¶ จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปณฺฑิโต จ อมฺพฏฺโ มาณโว, ปโหติ จ อมฺพฏฺโ มาณโว โภตา โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุํ, ตุณฺหี มยํ ภวิสฺสาม, อมฺพฏฺโ มาณโว โภตา โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตู’’ติ.
๒๗๐. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ โข ปน เต, อมฺพฏฺ, สหธมฺมิโก ปฺโห อาคจฺฉติ, อกามา พฺยากาตพฺโพ. สเจ ตฺวํ น พฺยากริสฺสสิ, อฺเน วา อฺํ ปฏิจริสฺสสิ, ตุณฺหี วา ภวิสฺสสิ, ปกฺกมิสฺสสิ ¶ วา เอตฺเถว เต สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ. ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ กุโตปภุติกา กณฺหายนา, โก จ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ?
เอวํ วุตฺเต, อมฺพฏฺโ มาณโว ตุณฺหี อโหสิ. ทุติยมฺปิ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ กุโตปภุติกา กณฺหายนา, โก จ กณฺหายนานํ ¶ ปุพฺพปุริโส’’ติ? ทุติยมฺปิ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘พฺยากโรหิ ทานิ อมฺพฏฺ, น ทานิ, เต ตุณฺหีภาวสฺส กาโล. โย ¶ โข, อมฺพฏฺ, ตถาคเตน ยาวตติยกํ สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากโรติ, เอตฺเถวสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติ.
๒๗๑. เตน โข ปน สมเยน วชิรปาณี ยกฺโข มหนฺตํ อโยกูฏํ อาทาย อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ [สฺโชติภูตํ (สฺยา.)] อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺส อุปริ เวหาสํ ิโต โหติ – ‘‘สจายํ อมฺพฏฺโ มาณโว ภควตา ยาวตติยกํ สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากริสฺสติ, เอตฺเถวสฺส สตฺตธา มุทฺธํ ผาเลสฺสามี’’ติ. ตํ โข ปน วชิรปาณึ ยกฺขํ ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโ จ มาณโว.
๒๗๒. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต ภควนฺตํเยว ตาณํ คเวสี ภควนฺตํเยว เลณํ คเวสี ภควนฺตํเยว สรณํ คเวสี – อุปนิสีทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิเมตํ [กึ เม ตํ (ก.)] ภวํ โคตโม อาห? ปุนภวํ โคตโม พฺรวิตู’’ติ [พฺรูตุ (สฺยา.)].
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ¶ ภาสมานานํ กุโตปภุติกา กณฺหายนา, โก จ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ? ‘‘เอวเมว เม, โภ โคตม, สุตํ ยเถว ภวํ โคตโม อาห. ตโตปภุติกา กณฺหายนา; โส จ กณฺหายนานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ.
อมฺพฏฺวํสกถา
๒๗๓. เอวํ ¶ วุตฺเต, เต มาณวกา อุนฺนาทิโน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา อเหสุํ – ‘‘ทุชฺชาโต กิร, โภ, อมฺพฏฺโ มาณโว; อกุลปุตฺโต กิร, โภ, อมฺพฏฺโ มาณโว; ทาสิปุตฺโต กิร, โภ, อมฺพฏฺโ มาณโว สกฺยานํ. อยฺยปุตฺตา กิร, โภ, อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺส สกฺยา ¶ ภวนฺติ. ธมฺมวาทึเยว กิร มยํ สมณํ โคตมํ อปสาเทตพฺพํ อมฺิมฺหา’’ติ.
๒๗๔. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อติพาฬฺหํ โข อิเม ¶ มาณวกา อมฺพฏฺํ มาณวํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทนฺติ, ยํนูนาหํ ปริโมเจยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา เต มาณวเก เอตทโวจ – ‘‘มา โข ตุมฺเห, มาณวกา, อมฺพฏฺํ มาณวํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทถ. อุฬาโร โส กณฺโห อิสิ อโหสิ. โส ทกฺขิณชนปทํ คนฺตฺวา พฺรหฺมมนฺเต อธียิตฺวา ราชานํ โอกฺกากํ อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทรูปึ ธีตรํ ยาจิ. ตสฺส ราชา โอกฺกาโก – ‘โก เนวํ เร อยํ มยฺหํ ทาสิปุตฺโต สมาโน มทฺทรูปึ ธีตรํ ยาจตี’’’ ติ, กุปิโต อนตฺตมโน ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิ [สนฺนหิ (ก.)]. โส ตํ ขุรปฺปํ เนว อสกฺขิ มฺุจิตุํ, โน ปฏิสํหริตุํ.
‘‘อถ โข, มาณวกา, อมจฺจา ปาริสชฺชา กณฺหํ อิสึ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจุํ – ‘โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต [ภทนฺเต (สี. สฺยา.)], โหตุ รฺโ; โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต, โหตุ รฺโ’ติ. ‘โสตฺถิ ภวิสฺสติ รฺโ, อปิ จ ราชา ยทิ อโธ ขุรปฺปํ มฺุจิสฺสติ, ยาวตา รฺโ วิชิตํ, เอตฺตาวตา ปถวี อุนฺทฺริยิสฺสตี’ติ. ‘โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต, โหตุ รฺโ, โสตฺถิ ชนปทสฺสา’ติ. ‘โสตฺถิ ภวิสฺสติ รฺโ, โสตฺถิ ชนปทสฺส, อปิ จ ราชา ยทิ อุทฺธํ ขุรปฺปํ มฺุจิสฺสติ, ยาวตา รฺโ วิชิตํ, เอตฺตาวตา สตฺต วสฺสานิ เทโว น วสฺสิสฺสตี’ติ. ‘โสตฺถิ, ภทฺทนฺเต, โหตุ รฺโ โสตฺถิ ชนปทสฺส เทโว จ วสฺสตู’ติ. ‘โสตฺถิ ภวิสฺสติ รฺโ โสตฺถิ ชนปทสฺส ¶ เทโว จ วสฺสิสฺสติ, อปิ จ ราชา เชฏฺกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺาเปตุ, โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม ภวิสฺสตี’ติ. อถ โข, มาณวกา, อมจฺจา โอกฺกากสฺส อาโรเจสุํ – ‘โอกฺกาโก เชฏฺกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺาเปตุ. โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม ภวิสฺสตี’ติ. อถ โข ราชา โอกฺกาโก ¶ เชฏฺกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺเปสิ, โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม ¶ สมภวิ. อถ โข ตสฺส ราชา โอกฺกาโก ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต พฺรหฺมทณฺเฑน ¶ ตชฺชิโต มทฺทรูปึ ธีตรํ อทาสิ. มา โข ตุมฺเห, มาณวกา, อมฺพฏฺํ มาณวํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทถ, อุฬาโร โส กณฺโห อิสิ อโหสี’’ติ.
ขตฺติยเสฏฺภาโว
๒๗๕. อถ โข ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ ขตฺติยกุมาโร พฺราหฺมณกฺาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปยฺย, เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต ชาเยถ. โย โส ขตฺติยกุมาเรน พฺราหฺมณกฺาย ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, อปิ นุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘มาติโต หิ, โภ โคตม, อนุปปนฺโน’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ พฺราหฺมณกุมาโร ขตฺติยกฺาย ¶ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปยฺย, เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต ชาเยถ. โย โส พฺราหฺมณกุมาเรน ขตฺติยกฺาย ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส ¶ อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปิติโต หิ, โภ โคตม, อนุปปนฺโน’’ติ.
๒๗๖. ‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺ, อิตฺถิยา วา อิตฺถึ กริตฺวา ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวา ขตฺติยาว เสฏฺา, หีนา พฺราหฺมณา. ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณ ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน ¶ วธิตฺวา รฏฺา วา นครา วา ปพฺพาเชยฺยุํ. อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ ¶ . ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ ขตฺติยา ขตฺติยํ กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณ ¶ ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺา วา นครา วา ปพฺพาเชยฺยุํ. อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยฺเ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’. ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’.
๒๗๗. ‘‘เอตฺตาวตา โข, อมฺพฏฺ, ขตฺติโย ปรมนิหีนตํ ปตฺโต ¶ โหติ, ยเทว นํ ขตฺติยา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺา วา นครา วา ปพฺพาเชนฺติ. อิติ โข, อมฺพฏฺ, ยทา ขตฺติโย ปรมนิหีนตํ ปตฺโต โหติ, ตทาปิ ขตฺติยาว เสฏฺา, หีนา พฺราหฺมณา. พฺรหฺมุนา เปสา, อมฺพฏฺ [พฺรหฺมุนาปิ อมฺพฏฺ (ก.), พฺรหฺมุนาปิ เอโส อมฺพฏฺ (ปี.)], สนงฺกุมาเรน คาถา ภาสิตา –
‘ขตฺติโย เสฏฺโ ชเนตสฺมึ,
เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน,
โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ.
‘‘สา โข ปเนสา, อมฺพฏฺ, พฺรหฺมุนา สนงฺกุมาเรน คาถา สุคีตา โน ทุคฺคีตา, สุภาสิตา โน ทุพฺภาสิตา, อตฺถสํหิตา โน อนตฺถสํหิตา, อนุมตา มยา. อหมฺปิ หิ, อมฺพฏฺ, เอวํ วทามิ –
เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน,
โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ.
ภาณวาโร ปโม.
วิชฺชาจรณกถา
๒๗๘. ‘‘กตมํ ¶ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ ปน สา วิชฺชา’’ติ? ‘‘น โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ชาติวาโท วา วุจฺจติ, โคตฺตวาโท วา วุจฺจติ, มานวาโท วา วุจฺจติ – ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติ. ยตฺถ โข, อมฺพฏฺ, อาวาโห วา โหติ, วิวาโห วา โหติ, อาวาหวิวาโห วา โหติ, เอตฺเถตํ วุจฺจติ ชาติวาโท วา อิติปิ โคตฺตวาโท วา อิติปิ มานวาโท วา อิติปิ – ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติ. เย หิ เกจิ อมฺพฏฺ ชาติวาทวินิพทฺธา วา โคตฺตวาทวินิพทฺธา วา มานวาทวินิพทฺธา วา อาวาหวิวาหวินิพทฺธา วา, อารกา เต อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย. ปหาย โข, อมฺพฏฺ, ชาติวาทวินิพทฺธฺจ โคตฺตวาทวินิพทฺธฺจ มานวาทวินิพทฺธฺจ อาวาหวิวาหวินิพทฺธฺจ ¶ อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สจฺฉิกิริยา โหตี’’ติ.
๒๗๙. ‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ สา วิชฺชา’’ติ? ‘‘อิธ, อมฺพฏฺ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต ¶ สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน ¶ สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ…เป… (ยถา ๑๙๑ อาทโย อนุจฺเฉทา, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ).…
‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมึ. อิทํ โข ตํ, อมฺพฏฺ, จรณํ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย ¶ จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ วิชฺชาย…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ, อิทมฺปิสฺส โหติ วิชฺชาย. อยํ โข สา, อมฺพฏฺ, วิชฺชา.
‘‘อยํ วุจฺจติ, อมฺพฏฺ, ภิกฺขุ ‘วิชฺชาสมฺปนฺโน’ อิติปิ, ‘จรณสมฺปนฺโน’ อิติปิ, ‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’ อิติปิ. อิมาย จ อมฺพฏฺ วิชฺชาสมฺปทาย จรณสมฺปทาย จ อฺา วิชฺชาสมฺปทา จ จรณสมฺปทา จ อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถิ.
จตุอปายมุขํ
๒๘๐. ‘‘อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ¶ จตฺตาริ อปายมุขานิ ภวนฺติ. กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, อมฺพฏฺ, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมฺเว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ขาริวิธมาทาย ¶ [ขาริวิวิธมาทาย (สี. สฺยา. ปี.)] อรฺายตนํ อชฺโฌคาหติ – ‘ปวตฺตผลโภชโน ภวิสฺสามี’ติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ ปมํ อปายมุขํ ภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ¶ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กุทาลปิฏกํ [กุทฺทาลปิฏกํ (สี. สฺยา. ปี.)] อาทาย อรฺวนํ อชฺโฌคาหติ – ‘กนฺทมูลผลโภชโน ภวิสฺสามี’ติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ ทุติยํ อปายมุขํ ภวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อมฺพฏฺ, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน คามสามนฺตํ วา นิคมสามนฺตํ วา อคฺยาคารํ กริตฺวา อคฺคึ ปริจรนฺโต อจฺฉติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ ตติยํ อปายมุขํ ภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, อมฺพฏฺ, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมํ เจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน อคฺคิปาริจริยฺจ อนภิสมฺภุณมาโน จาตุมหาปเถ ¶ จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉติ – ‘โย อิมาหิ จตูหิ ทิสาหิ อาคมิสฺสติ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, ตมหํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามี’ติ. โส อฺทตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสว ปริจารโก สมฺปชฺชติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิทํ จตุตฺถํ อปายมุขํ ภวติ. อิมาย โข, อมฺพฏฺ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย อิมานิ จตฺตาริ อปายมุขานิ ภวนฺติ.
๒๘๑. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมาย อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสสิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’. ‘โกจาหํ, โภ ¶ โคตม, สาจริยโก, กา จ อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา? อารกาหํ, โภ โคตม, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ¶ สาจริยโก’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ขาริวิธมาทาย อรฺวนมชฺโฌคาหสิ สาจริยโก – ‘ปวตฺตผลโภชโน ภวิสฺสามี’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กุทาลปิฏกํ อาทาย อรฺวนมชฺโฌคาหสิ สาจริยโก – ‘กนฺทมูลผลโภชโน ภวิสฺสามี’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน คามสามนฺตํ วา นิคมสามนฺตํ วา อคฺยาคารํ กริตฺวา อคฺคึ ปริจรนฺโต อจฺฉสิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อปินุ ตฺวํ อิมฺเจว อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณสมฺปทํ อนภิสมฺภุณมาโน ปวตฺตผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน กนฺทมูลผลโภชนตฺจ อนภิสมฺภุณมาโน อคฺคิปาริจริยฺจ อนภิสมฺภุณมาโน จาตุมหาปเถ จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉสิ สาจริยโก – ‘โย อิมาหิ จตูหิ ทิสาหิ อาคมิสฺสติ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, ตํ มยํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามา’’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๒๘๒. ‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺ, อิมาย เจว ตฺวํ อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ปริหีโน สาจริยโก. เย จิเม อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย จตฺตาริ อปายมุขานิ ภวนฺติ ¶ , ตโต จ ตฺวํ ปริหีโน สาจริยโก. ภาสิตา โข ปน เต เอสา, อมฺพฏฺ, อาจริเยน พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินา วาจา – ‘เก จ มุณฺฑกา สมณกา อิพฺภา กณฺหา พนฺธุปาทาปจฺจา, กา จ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ สากจฺฉา’ติ อตฺตนา อาปายิโกปิ อปริปูรมาโน. ปสฺส, อมฺพฏฺ, ยาว อปรทฺธฺจ เต อิทํ อาจริยสฺส พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส.
ปุพฺพกอิสิภาวานุโยโค
๒๘๓. ‘‘พฺราหฺมโณ ¶ โข ปน, อมฺพฏฺ, โปกฺขรสาติ รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ทตฺติกํ ภฺุชติ. ตสฺส ราชา ปเสนทิ โกสโล สมฺมุขีภาวมฺปิ น ททาติ. ยทาปิ เตน มนฺเตติ, ติโรทุสฺสนฺเตน มนฺเตติ. ยสฺส โข ปน, อมฺพฏฺ, ธมฺมิกํ ปยาตํ ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กถํ ตสฺส ราชา ปเสนทิ โกสโล สมฺมุขีภาวมฺปิ น ทเทยฺย. ปสฺส, อมฺพฏฺ, ยาว อปรทฺธฺจ เต อิทํ อาจริยสฺส พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส.
๒๘๔. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, อิธ ราชา ปเสนทิ โกสโล หตฺถิคีวาย วา นิสินฺโน อสฺสปิฏฺเ วา นิสินฺโน รถูปตฺถเร วา ิโต อุคฺเคหิ วา ราชฺเหิ วา กิฺจิเทว มนฺตนํ ¶ มนฺเตยฺย. โส ตมฺหา ปเทสา อปกฺกมฺม เอกมนฺตํ ติฏฺเยฺย. อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺโท วา ¶ สุทฺททาโส วา, ตสฺมึ ปเทเส ิโต ตเทว มนฺตนํ มนฺเตยฺย – ‘เอวมฺปิ ราชา ปเสนทิ โกสโล อาห, เอวมฺปิ ราชา ปเสนทิ โกสโล อาหา’ติ. อปินุ โส ราชภณิตํ วา ภณติ ราชมนฺตนํ วา มนฺเตติ? เอตฺตาวตา โส ¶ อสฺส ราชา วา ราชมตฺโต วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
๒๘๕. ‘‘เอวเมว โข ตฺวํ, อมฺพฏฺ, เย เต อเหสุํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ [ยมทคฺคิ (ก.)] องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ – ‘ตฺยาหํ มนฺเต อธิยามิ สาจริยโก’ติ, ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโนติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๒๘๖. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อมฺพฏฺ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ – เย เต อเหสุํ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ ¶ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ, ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก วามโก วามเทโว เวสฺสามิตฺโต ยมตคฺคิ องฺคีรโส ภารทฺวาโช วาเสฏฺโ กสฺสโป ภคุ, เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุกฺกมณิกุณฺฑลาภรณา [อามุตฺตมาลาภรณา (สี. สฺยา. ปี.)] โอทาตวตฺถวสนา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต สาลีนํ โอทนํ สุจิมํสูปเสจนํ วิจิตกาฬกํ อเนกสูปํ อเนกพฺยฺชนํ ปริภฺุชนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ ¶ ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต เวกนตปสฺสาหิ นารีหิ ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต กุตฺตวาเลหิ วฬวารเถหิ ทีฆาหิ ปโตทลฏฺีหิ วาหเน วิตุเทนฺตา ¶ วิปริยายนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘…เป… เอวํ สุ เต อุกฺกิณฺณปริขาสุ โอกฺขิตฺตปลิฆาสุ นครูปการิกาสุ ทีฆาสิวุเธหิ [ทีฆาสิพทฺเธหิ (สฺยา. ปี.)] ปุริเสหิ รกฺขาเปนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโก’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’.
‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺ, เนว ตฺวํ อิสิ น อิสิตฺถาย ปฏิปนฺโน สาจริยโก. ยสฺส โข ปน, อมฺพฏฺ, มยิ กงฺขา วา วิมติ วา โส มํ ปฺเหน, อหํ เวยฺยากรเณน โสธิสฺสามี’’ติ.
ทฺเวลกฺขณาทสฺสนํ
๒๘๗. อถ โข ภควา วิหารา นิกฺขมฺม จงฺกมํ อพฺภุฏฺาสิ. อมฺพฏฺโปิ มาณโว วิหารา นิกฺขมฺม จงฺกมํ อพฺภุฏฺาสิ. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ จงฺกมนฺตํ อนุจงฺกมมาโน ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิ. อทฺทสา โข อมฺพฏฺโ มาณโว ภควโต กาเย ¶ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว ¶ . ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห ปหูตชิวฺหตาย จ.
๒๘๘. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปสฺสติ โข เม อยํ อมฺพฏฺโ มาณโว ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ ¶ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห ปหูตชิวฺหตาย จา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ ยถา อทฺทส อมฺพฏฺโ มาณโว ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ. อถ โข ภควา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา อุโภปิ กณฺณโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, อุโภปิ นาสิกโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, เกวลมฺปิ นลาฏมณฺฑลํ ชิวฺหาย ฉาเทสิ. อถ โข อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมนฺนาคโต โข สมโณ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ, โน อปริปุณฺเณหี’’ติ. ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘หนฺท จ ทานิ มยํ, โภ โคตม, คจฺฉาม, พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติ ¶ . ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, อมฺพฏฺ, กาลํ มฺสี’’ติ. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว วฬวารถมารุยฺห ปกฺกามิ.
๒๘๙. เตน โข ปน สมเยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อุกฺกฏฺาย นิกฺขมิตฺวา มหตา พฺราหฺมณคเณน สทฺธึ สเก อาราเม นิสินฺโน โหติ อมฺพฏฺํเยว มาณวํ ปฏิมาเนนฺโต. อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว เยน สโก อาราโม เตน ปายาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ, ยาเนน คนฺตฺวา ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติโกว เยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๒๙๐. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อมฺพฏฺํ มาณวํ ¶ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ, ตาต อมฺพฏฺ, อทฺทส ตํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ? ‘‘อทฺทสาม โข มยํ, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ. ‘‘กจฺจิ, ตาต อมฺพฏฺ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถา สนฺตํเยว ¶ สทฺโท อพฺภุคฺคโต โน อฺถา; กจฺจิ ปน โส ภวํ โคตโม ตาทิโส โน อฺาทิโส’’ติ ¶ ? ‘‘ตถา สนฺตํเยว, โภ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ สทฺโท อพฺภุคฺคโต โน อฺถา, ตาทิโสว โส ภวํ โคตโม โน อฺาทิโส. สมนฺนาคโต จ โส ภวํ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ โน อปริปุณฺเณหี’’ติ. ‘‘อหุ ปน เต, ตาต อมฺพฏฺ, สมเณน โคตเมน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? ‘‘อหุ โข เม, โภ, สมเณน โคตเมน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน เต, ตาต อมฺพฏฺ, อหุ สมเณน โคตเมน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? อถ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ยาวตโก [ยาวติโก (ก. ปี.)] อโหสิ ภควตา สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อาโรเจสิ.
๒๙๑. เอวํ วุตฺเต, พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจ – ‘‘อโห วต เร อมฺหากํ ปณฺฑิตก [ปณฺฑิตกา], อโห วต เร อมฺหากํ พหุสฺสุตก [พหุสฺสุตกา], อโห วต เร อมฺหากํ เตวิชฺชก [เตวิชฺชกา], เอวรูเปน กิร, โภ, ปุริโส อตฺถจรเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยเทว โข ตฺวํ, อมฺพฏฺ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ อาสชฺช อาสชฺช อวจาสิ, อถ โข โส ภวํ โคตโม อมฺเหปิ เอวํ ¶ อุปเนยฺย อุปเนยฺย อวจ. อโห วต เร อมฺหากํ ปณฺฑิตก, อโห วต เร อมฺหากํ พหุสฺสุตก, อโห วต เร อมฺหากํ เตวิชฺชก, เอวรูเปน กิร, โภ, ปุริโส อตฺถจรเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติ, กุปิโต [โส กุปิโต (ปี.)] อนตฺตมโน อมฺพฏฺํ มาณวํ ปทสาเยว ปวตฺเตสิ. อิจฺฉติ จ ตาวเทว ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ.
โปกฺขรสาติพุทฺธุปสงฺกมนํ
๒๙๒. อถ ¶ ¶ โข เต พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ เอตทโวจุํ – ‘‘อติวิกาโล โข, โภ, อชฺช สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สฺเวทานิ [ทานิ สฺเว (สี. ก.)] ภวํ โปกฺขรสาติ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ สเก นิเวสเน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ยาเน อาโรเปตฺวา อุกฺกาสุ ธาริยมานาสุ ¶ อุกฺกฏฺาย นิยฺยาสิ, เยน อิจฺฉานงฺคลวนสณฺโฑ เตน ปายาสิ. ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ ยาเนน คนฺตฺวา, ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติโกว เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๒๙๓. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคมา นุ โข อิธ, โภ โคตม, อมฺหากํ อนฺเตวาสี อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติ? ‘‘อาคมา โข เต [เตธ (สฺยา.), เต อิธ (ปี.)], พฺราหฺมณ, อนฺเตวาสี อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติ. ‘‘อหุ ปน เต, โภ โคตม, อมฺพฏฺเน มาณเวน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? ‘‘อหุ โข เม, พฺราหฺมณ, อมฺพฏฺเน มาณเวน ¶ สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ. ‘‘ยถากถํ ปน เต, โภ โคตม, อหุ อมฺพฏฺเน มาณเวน สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? อถ โข ภควา ยาวตโก อโหสิ อมฺพฏฺเน มาณเวน สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส อาโรเจสิ. เอวํ วุตฺเต, พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘พาโล, โภ โคตม, อมฺพฏฺโ มาณโว, ขมตุ ภวํ โคตโม อมฺพฏฺสฺส มาณวสฺสา’’ติ. ‘‘สุขี โหตุ, พฺราหฺมณ, อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติ.
๒๙๔. อถ ¶ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิ. อทฺทสา โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห ปหูตชิวฺหตาย จ.
๒๙๕. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปสฺสติ โข เม อยํ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห, ปหูตชิวฺหตาย จา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ ยถา อทฺทส พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ. อถ โข ¶ ภควา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา อุโภปิ กณฺณโสตานิ ¶ อนุมสิ ปฏิมสิ, อุโภปิ นาสิกโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, เกวลมฺปิ นลาฏมณฺฑลํ ชิวฺหาย ฉาเทสิ.
๒๙๖. อถ โข พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส เอตทโหสิ ¶ – ‘‘สมนฺนาคโต โข สมโณ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ โน อปริปุณฺเณหี’’ติ. ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม อชฺชตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
๒๙๗. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรเจสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ, มาณวกาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๒๙๘. เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ¶ ภควา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ; กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา ภควา อฺาสิ พฺราหฺมณํ โปกฺขรสาตึ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย; เอวเมว พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ตสฺมิฺเว ¶ อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนา
๒๙๙. อถ โข พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต ¶ อปรปฺปจฺจโย สตฺถุสาสเน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม. เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย ¶ , อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ โคตม, สปุตฺโต สภริโย สปริโส สามจฺโจ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํ. ยถา จ ภวํ โคตโม อุกฺกฏฺาย อฺานิ อุปาสกกุลานิ อุปสงฺกมติ, เอวเมว ภวํ โคตโม โปกฺขรสาติกุลํ อุปสงฺกมตุ. ตตฺถ เย เต มาณวกา วา มาณวิกา วา ภวนฺตํ โคตมํ อภิวาเทสฺสนฺติ วา ปจฺจุฏฺิสฺสนฺติ [ปจฺจุฏฺสฺสนฺติ (ปี.)] วา อาสนํ วา อุทกํ วา ทสฺสนฺติ จิตฺตํ วา ปสาเทสฺสนฺติ, เตสํ ตํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. ‘‘กลฺยาณํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณา’’ติ.
อมฺพฏฺสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. โสณทณฺฑสุตฺตํ
จมฺเปยฺยกพฺราหฺมณคหปติกา
๓๐๐. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา องฺเคสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน จมฺปา ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร. เตน โข ปน สมเยน โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ จมฺปํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ รฺา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรน ทินฺนํ ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ.
๓๐๑. อสฺโสสุํ โข จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา – ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต องฺเคสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ จมฺปํ อนุปฺปตฺโต จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ ¶ โหตี’’ติ. อถ ¶ โข จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา จมฺปาย นิกฺขมิตฺวา สงฺฆสงฺฆี [สงฺฆา สงฺฆี (สี. สฺยา. ปี.)] คณีภูตา เยน คคฺครา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมนฺติ.
๓๐๒. เตน โข ปน สมเยน โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อุปริปาสาเท ทิวาเสยฺยํ อุปคโต โหติ. อทฺทสา โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ จมฺเปยฺยเก พฺราหฺมณคหปติเก จมฺปาย นิกฺขมิตฺวา สงฺฆสงฺฆี ¶ [สงฺเฆ สงฺฆี (สี. ปี.) สงฺฆา สงฺฆี (สฺยา.)] คณีภูเต เยน คคฺครา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมนฺเต. ทิสฺวา ขตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข, โภ ขตฺเต, จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา จมฺปาย ¶ นิกฺขมิตฺวา สงฺฆสงฺฆี คณีภูตา เยน คคฺครา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมนฺตี’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, โภ, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต องฺเคสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ จมฺปํ อนุปฺปตฺโต จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ตเมเต ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, โภ ขตฺเต, เยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา จมฺเปยฺยเก พฺราหฺมณคหปติเก เอวํ วเทหิ – ‘โสณทณฺโฑ, โภ, พฺราหฺมโณ เอวมาห – อาคเมนฺตุ กิร ภวนฺโต, โสณทณฺโฑปิ พฺราหฺมโณ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข โส ขตฺตา โสณทณฺฑสฺส ¶ พฺราหฺมณสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา จมฺเปยฺยเก พฺราหฺมณคหปติเก เอตทโวจ – ‘‘โสณทณฺโฑ ¶ โภ พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘อาคเมนฺตุ กิร ภวนฺโต, โสณทณฺโฑปิ พฺราหฺมโณ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’’ติ.
โสณทณฺฑคุณกถา
๓๐๓. เตน โข ปน สมเยน นานาเวรชฺชกานํ พฺราหฺมณานํ ปฺจมตฺตานิ พฺราหฺมณสตานิ จมฺปายํ ปฏิวสนฺติ เกนจิเทว กรณีเยน. อสฺโสสุํ โข เต พฺราหฺมณา – ‘‘โสณทณฺโฑ กิร พฺราหฺมโณ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ. อถ โข เต พฺราหฺมณา เยน โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา โสณทณฺฑํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘สจฺจํ กิร ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ? ‘‘เอวํ โข เม, โภ, โหติ – ‘อหมฺปิ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสามี’’’ติ.
‘‘มา ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิ. น อรหติ ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สเจ ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสติ, โภโต ¶ โสณทณฺฑสฺส ยโส หายิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส ยโส อภิวฑฺฒิสฺสติ. ยมฺปิ โภโต โสณทณฺฑสฺส ยโส หายิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส ยโส อภิวฑฺฒิสฺสติ ¶ , อิมินาปงฺเคน น อรหติ ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ; สมโณตฺเวว โคตโม อรหติ ภวนฺตํ โสณทณฺฑํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ.
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. ยมฺปิ ภวํ โสณทณฺโฑ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อิมินาปงฺเคน น อรหติ ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ; สมโณตฺเวว โคตโม อรหติ ภวนฺตํ โสณทณฺฑํ ทสฺสนาย ¶ อุปสงฺกมิตุํ.
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ อชฺฌายโก ¶ , มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ, โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี [พฺรหฺมฑฺฒี (สี.), พฺรหฺมวจฺจสี (ปี.)] อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ สีลวา วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ กลฺยาณวาโจ กลฺยาณวากฺกรโณ โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย [อเนฬคลาย (สี. ปี.), อเนลคฬาย (ก)] อตฺถสฺส วิฺาปนิยา…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ พหูนํ อาจริยปาจริโย ตีณิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจติ. พหู โข ปน นานาทิสา นานาชนปทา มาณวกา อาคจฺฉนฺติ ¶ โภโต โสณทณฺฑสฺส สนฺติเก มนฺตตฺถิกา มนฺเต อธิยิตุกามา ¶ …เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต; สมโณ โคตโม ตรุโณ เจว ตรุณปพฺพชิโต จ…เป…
‘‘ภวฺหิ ¶ โสณทณฺโฑ รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘ภวฺหิ โสณทณฺโฑ จมฺปํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ, รฺา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรน ทินฺนํ, ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ. ยมฺปิ ภวํ โสณทณฺโฑ จมฺปํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ, รฺา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรน ทินฺนํ, ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ. อิมินาปงฺเคน น อรหติ ภวํ โสณทณฺโฑ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ; สมโณตฺเวว โคตโม อรหติ ภวนฺตํ โสณทณฺฑํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ.
พุทฺธคุณกถา
๓๐๔. เอวํ วุตฺเต, โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ เต พฺราหฺมเณ เอตทโวจ –
‘‘เตน ¶ หิ, โภ, มมปิ สุณาถ, ยถา มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ; นตฺเวว อรหติ โส ภวํ โคตโม อมฺหากํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา, อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. ยมฺปิ โภ สมโณ โคตโม อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ¶ ปิตามหยุคา, อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อิมินาปงฺเคน น อรหติ โส ภวํ โคตโม อมฺหากํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ ¶ ; อถ โข มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ.
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม มหนฺตํ าติสงฺฆํ โอหาย ปพฺพชิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ปหูตํ หิรฺสุวณฺณํ โอหาย ปพฺพชิโต ภูมิคตฺจ เวหาสฏฺํ จ…เป…
‘‘สมโณ ¶ ขลุ, โภ, โคตโม ทหโรว สมาโน ยุวา สุสุกาฬเกโส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปเมน วยสา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ รุทนฺตานํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, พฺรหฺมวณฺณี, พฺรหฺมวจฺฉสี, อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สีลวา อริยสีลี กุสลสีลี กุสลสีเลน สมนฺนาคโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม กลฺยาณวาโจ กลฺยาณวากฺกรโณ โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม พหูนํ อาจริยปาจริโย…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ขีณกามราโค วิคตจาปลฺโล…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม กมฺมวาที กิริยวาที อปาปปุเรกฺขาโร พฺรหฺมฺาย ปชาย…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต อสมฺภินฺนขตฺติยกุลา…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อฑฺฒา ¶ กุลา ปพฺพชิโต มหทฺธนา มหาโภคา…เป…
‘‘สมณํ ¶ ¶ ขลุ, โภ, โคตมํ ติโรรฏฺา ติโรชนปทา ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ อาคจฺฉนฺติ…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ อเนกานิ เทวตาสหสฺสานิ ปาเณหิ สรณํ คตานิ…เป…
‘‘สมณํ ¶ ขลุ, โภ, โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ ติ…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม เอหิสฺวาคตวาที สขิโล สมฺโมทโก อพฺภากุฏิโก อุตฺตานมุโข ปุพฺพภาสี…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมเณ ขลุ, โภ, โคตเม พหู เทวา จ มนุสฺสา จ อภิปฺปสนฺนา…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ยสฺมึ คาเม วา นิคเม วา ปฏิวสติ, น ตสฺมึ คาเม วา นิคเม วา อมนุสฺสา มนุสฺเส วิเหเนฺติ…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สงฺฆี คณี คณาจริโย ปุถุติตฺถกรานํ อคฺคมกฺขายติ. ยถา โข ปน, โภ, เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ยถา วา ตถา วา ยโส สมุทาคจฺฉติ, น เหวํ สมณสฺส โคตมสฺส ยโส สมุทาคโต. อถ โข อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สมณสฺส โคตมสฺส ยโส สมุทาคโต…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร สปุตฺโต สภริโย สปริโส ¶ สามจฺโจ ปาเณหิ สรณํ คโต…เป…
‘‘สมณํ ¶ ขลุ, โภ, โคตมํ ราชา ปเสนทิ โกสโล สปุตฺโต สภริโย สปริโส สามจฺโจ ปาเณหิ สรณํ คโต…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ สปุตฺโต สภริโย สปริโส สามจฺโจ ปาเณหิ สรณํ คโต…เป…
‘‘สมโณ ¶ ขลุ, โภ, โคตโม รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมโณ ¶ ขลุ, โภ, โคตโม จมฺปํ อนุปฺปตฺโต, จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร. เย โข ปน, โภ, เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อมฺหากํ คามเขตฺตํ อาคจฺฉนฺติ อติถี โน เต โหนฺติ. อติถี โข ปนมฺเหหิ สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา อปเจตพฺพา. ยมฺปิ, โภ, สมโณ โคตโม จมฺปํ อนุปฺปตฺโต จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร, อติถิมฺหากํ สมโณ โคตโม; อติถิ โข ปนมฺเหหิ สกฺกาตพฺโพ ครุกาตพฺโพ มาเนตพฺโพ ปูเชตพฺโพ อปเจตพฺโพ. อิมินาปงฺเคน น อรหติ โส ภวํ โคตโม อมฺหากํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. อถ โข มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. เอตฺตเก โข อหํ, โภ, ตสฺส โภโต โคตมสฺส วณฺเณ ปริยาปุณามิ, โน จ โข โส ภวํ โคตโม เอตฺตกวณฺโณ. อปริมาณวณฺโณ หิ โส ภวํ โคตโม’’ติ.
๓๐๕. เอวํ ¶ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณา โสณทณฺฑํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยถา โข ภวํ โสณทณฺโฑ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺเณ ภาสติ อิโต เจปิ โส ภวํ โคตโม โยชนสเต วิหรติ, อลเมว สทฺเธน กุลปุตฺเตน ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ อปิ ปุโฏเสนา’’ติ. ‘‘เตน หิ, โภ, สพฺเพว มยํ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ.
โสณทณฺฑปริวิตกฺโก
๓๐๖. อถ ¶ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ มหตา พฺราหฺมณคเณน สทฺธึ เยน คคฺครา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมิ. อถ โข โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ติโรวนสณฺฑคตสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อหฺเจว โข ปน สมณํ โคตมํ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยํ; ตตฺร เจ มํ สมโณ โคตโม เอวํ วเทยฺย – ‘น โข เอส, พฺราหฺมณ, ปฺโห เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ, เอวํ นาเมส, พฺราหฺมณ ¶ , ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ’ติ, เตน มํ อยํ ปริสา ปริภเวยฺย ¶ – ‘พาโล โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อพฺยตฺโต, นาสกฺขิ สมณํ โคตมํ โยนิโส ปฺหํ ปุจฺฉิตุ’นฺติ. ยํ โข ปนายํ ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ. ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ. ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา. มมฺเจว โข ปน สมโณ โคตโม ปฺหํ ปุจฺเฉยฺย, ตสฺส จาหํ ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ น อาราเธยฺยํ; ตตฺร เจ มํ สมโณ โคตโม เอวํ วเทยฺย – ‘น โข เอส, พฺราหฺมณ, ปฺโห เอวํ พฺยากาตพฺโพ, เอวํ นาเมส, พฺราหฺมณ, ปฺโห พฺยากาตพฺโพ’ติ, เตน มํ อยํ ปริสา ปริภเวยฺย – ‘พาโล โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อพฺยตฺโต, นาสกฺขิ ¶ สมณสฺส โคตมสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธตุ’นฺติ. ยํ โข ปนายํ ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ. ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ. ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา. อหฺเจว โข ปน เอวํ สมีปคโต สมาโน อทิสฺวาว สมณํ โคตมํ นิวตฺเตยฺยํ, เตน มํ อยํ ปริสา ปริภเวยฺย – ‘พาโล โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อพฺยตฺโต มานถทฺโธ ภีโต จ, โน วิสหติ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ, กถฺหิ นาม เอวํ สมีปคโต สมาโน อทิสฺวา สมณํ โคตมํ นิวตฺติสฺสตี’ติ. ยํ โข ปนายํ ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ. ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ, ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา’’ติ.
๓๐๗. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. จมฺเปยฺยกาปิ โข พฺราหฺมณคหปติกา ¶ อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ; สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ.
๓๐๘. ตตฺรปิ ¶ สุทํ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ เอตเทว พหุลมนุวิตกฺเกนฺโต นิสินฺโน โหติ – ‘‘อหฺเจว โข ¶ ปน สมณํ โคตมํ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยํ; ตตฺร เจ มํ สมโณ โคตโม เอวํ วเทยฺย – ‘น โข เอส, พฺราหฺมณ, ปฺโห เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ, เอวํ นาเมส, พฺราหฺมณ, ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ’ติ, เตน มํ อยํ ปริสา ปริภเวยฺย – ‘พาโล โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อพฺยตฺโต, นาสกฺขิ สมณํ โคตมํ โยนิโส ปฺหํ ปุจฺฉิตุ’นฺติ. ยํ โข ปนายํ ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ. ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ. ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา. มมฺเจว โข ปน สมโณ โคตโม ปฺหํ ปุจฺเฉยฺย, ตสฺส จาหํ ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ¶ จิตฺตํ น อาราเธยฺยํ; ตตฺร เจ มํ สมโณ โคตโม เอวํ วเทยฺย – ‘น โข เอส, พฺราหฺมณ, ปฺโห เอวํ พฺยากาตพฺโพ, เอวํ นาเมส, พฺราหฺมณ, ปฺโห พฺยากาตพฺโพ’ติ, เตน มํ อยํ ปริสา ปริภเวยฺย – ‘พาโล โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อพฺยตฺโต, นาสกฺขิ สมณสฺส โคตมสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธตุ’นฺติ. ยํ โข ปนายํ ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ. ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ. ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา. อโห วต มํ สมโณ โคตโม สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปฺหํ ปุจฺเฉยฺย, อทฺธา วตสฺสาหํ จิตฺตํ อาราเธยฺยํ ปฺหสฺส เวยฺยากรเณนา’’ติ.
พฺราหฺมณปฺตฺติ
๓๐๙. อถ โข ภควโต โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เอตทโหสิ – ‘‘วิหฺติ โข อยํ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ¶ สเกน จิตฺเตน. ยํนูนาหํ โสณทณฺฑํ พฺราหฺมณํ สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปฺหํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา โสณทณฺฑํ ¶ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘กติหิ ปน, พฺราหฺมณ, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ?
๓๑๐. อถ โข โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ยํ ¶ วต โน อโหสิ อิจฺฉิตํ, ยํ อากงฺขิตํ, ยํ อธิปฺเปตํ, ยํ อภิปตฺถิตํ – ‘อโห วต มํ สมโณ โคตโม สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปฺหํ ปุจฺเฉยฺย, อทฺธา วตสฺสาหํ จิตฺตํ อาราเธยฺยํ ปฺหสฺส เวยฺยากรเณนา’ติ, ตตฺร มํ สมโณ โคตโม สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปฺหํ ปุจฺฉติ. อทฺธา วตสฺสาหํ จิตฺตํ อาราเธสฺสามิ ปฺหสฺส เวยฺยากรเณนา’’ติ.
๓๑๑. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ อพฺภุนฺนาเมตฺวา กายํ อนุวิโลเกตฺวา ปริสํ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปฺจหิ, โภ โคตม, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺย. กตเมหิ ปฺจหิ? อิธ, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน; อชฺฌายโก โหติ มนฺตธโร ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย; อภิรูโป โหติ ¶ ¶ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย; สีลวา โหติ วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต; ปณฺฑิโต จ โหติ เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิเมหิ โข, โภ โคตม, ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ.
‘‘อิเมสํ ปน, พฺราหฺมณ, ปฺจนฺนํ องฺคานํ สกฺกา เอกํ องฺคํ ปยิตฺวา จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปตุํ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘สกฺกา ¶ , โภ โคตม. อิเมสฺหิ, โภ โคตม, ปฺจนฺนํ องฺคานํ วณฺณํ ปยาม. กิฺหิ วณฺโณ กริสฺสติ? ยโต โข, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ¶ อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน; อชฺฌายโก จ โหติ มนฺตธโร จ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย; สีลวา จ โหติ วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต; ปณฺฑิโต จ โหติ เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิเมหิ โข โภ โคตม จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน ¶ สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ.
๓๑๒. ‘‘อิเมสํ ปน, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ องฺคานํ สกฺกา เอกํ องฺคํ ปยิตฺวา ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปตุํ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘สกฺกา, โภ โคตม. อิเมสฺหิ, โภ โคตม, จตุนฺนํ องฺคานํ มนฺเต ปยาม. กิฺหิ มนฺตา กริสฺสนฺติ? ยโต โข, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน; สีลวา จ โหติ วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต; ปณฺฑิโต จ โหติ เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิเมหิ โข, โภ โคตม, ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ.
‘‘อิเมสํ ปน, พฺราหฺมณ, ติณฺณํ องฺคานํ สกฺกา เอกํ องฺคํ ปยิตฺวา ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปตุํ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน ¶ มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘สกฺกา, โภ โคตม. อิเมสฺหิ, โภ โคตม, ติณฺณํ องฺคานํ ชาตึ ปยาม. กิฺหิ ชาติ กริสฺสติ? ยโต โข, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ สีลวา โหติ วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต; ปณฺฑิโต จ โหติ ¶ เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิเมหิ ¶ โข, โภ โคตม, ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ.
๓๑๓. เอวํ ¶ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณา โสณทณฺฑํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘มา ภวํ โสณทณฺโฑ เอวํ อวจ, มา ภวํ โสณทณฺโฑ เอวํ อวจ. อปวทเตว ภวํ โสณทณฺโฑ วณฺณํ, อปวทติ มนฺเต, อปวทติ ชาตึ เอกํเสน. ภวํ โสณทณฺโฑ สมณสฺเสว โคตมสฺส วาทํ อนุปกฺขนฺทตี’’ติ.
๓๑๔. อถ โข ภควา เต พฺราหฺมเณ เอตทโวจ – ‘‘สเจ โข ตุมฺหากํ พฺราหฺมณานํ เอวํ โหติ – ‘อปฺปสฺสุโต จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, อกลฺยาณวากฺกรโณ จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, ทุปฺปฺโ จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, น จ ปโหติ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ สมเณน โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’นฺติ, ติฏฺตุ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, ตุมฺเห มยา สทฺธึ มนฺตวฺโห อสฺมึ วจเน. สเจ ปน ตุมฺหากํ พฺราหฺมณานํ เอวํ โหติ – ‘พหุสฺสุโต จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, กลฺยาณวากฺกรโณ จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, ปณฺฑิโต จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ, ปโหติ จ โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ สมเณน โคตเมน สทฺธึ อสฺมึ วจเน ปฏิมนฺเตตุ’นฺติ, ติฏฺถ ตุมฺเห, โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ มยา สทฺธึ ปฏิมนฺเตตู’’ติ.
๓๑๕. เอวํ วุตฺเต, โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ติฏฺตุ ภวํ โคตโม, ตุณฺหี ภวํ โคตโม โหตุ, อหเมว เตสํ สหธมฺเมน ¶ ปฏิวจนํ กริสฺสามี’’ติ. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ เต พฺราหฺมเณ เอตทโวจ – ‘‘มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถ, มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถ – ‘อปวทเตว ภวํ โสณทณฺโฑ วณฺณํ, อปวทติ มนฺเต, อปวทติ ชาตึ เอกํเสน. ภวํ โสณทณฺโฑ ¶ สมณสฺเสว โคตมสฺส วาทํ อนุปกฺขนฺทตี’ติ. นาหํ, โภ, อปวทามิ วณฺณํ วา มนฺเต วา ชาตึ วา’’ติ.
๓๑๖. เตน ¶ โข ปน สมเยน โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภาคิเนยฺโย องฺคโก นาม มาณวโก ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ เต พฺราหฺมเณ เอตทโวจ ¶ – ‘‘ปสฺสนฺติ โน โภนฺโต อิมํ องฺคกํ มาณวกํ อมฺหากํ ภาคิเนยฺย’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ’’. ‘‘องฺคโก โข, โภ, มาณวโก อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย, นาสฺส อิมิสฺสํ ปริสายํ สมสโม อตฺถิ วณฺเณน เปตฺวา สมณํ โคตมํ. องฺคโก โข มาณวโก อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย. อหมสฺส มนฺเต วาเจตา. องฺคโก โข มาณวโก อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. อหมสฺส มาตาปิตโร ชานามิ. องฺคโก โข มาณวโก ปาณมฺปิ หเนยฺย, อทินฺนมฺปิ อาทิเยยฺย ¶ , ปรทารมฺปิ คจฺเฉยฺย, มุสาวาทมฺปิ ภเณยฺย, มชฺชมฺปิ ปิเวยฺย, เอตฺถ ทานิ, โภ, กึ วณฺโณ กริสฺสติ, กึ มนฺตา, กึ ชาติ? ยโต โข, โภ, พฺราหฺมโณ สีลวา จ โหติ วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต, ปณฺฑิโต จ โหติ เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิเมหิ โข, โภ, ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปนฺติ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ.
สีลปฺากถา
๓๑๗. ‘‘อิเมสํ ปน, พฺราหฺมณ, ทฺวินฺนํ องฺคานํ สกฺกา เอกํ องฺคํ ปยิตฺวา เอเกน องฺเคน สมนฺนาคตํ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ ปฺเปตุํ; ‘พฺราหฺมโณสฺมี’ติ จ วทมาโน สมฺมา วเทยฺย, น จ ปน มุสาวาทํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน ¶ หิทํ, โภ โคตม. สีลปริโธตา หิ, โภ โคตม, ปฺา; ปฺาปริโธตํ สีลํ. ยตฺถ สีลํ ตตฺถ ปฺา, ยตฺถ ปฺา ตตฺถ สีลํ. สีลวโต ปฺา, ปฺวโต สีลํ. สีลปฺาณฺจ ปน โลกสฺมึ อคฺคมกฺขายติ. เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, หตฺเถน วา หตฺถํ โธเวยฺย, ปาเทน วา ปาทํ โธเวยฺย; เอวเมว โข, โภ โคตม, สีลปริโธตา ปฺา, ปฺาปริโธตํ ¶ สีลํ. ยตฺถ สีลํ ตตฺถ ปฺา, ยตฺถ ปฺา ตตฺถ สีลํ. สีลวโต ปฺา, ปฺวโต สีลํ. สีลปฺาณฺจ ปน โลกสฺมึ อคฺคมกฺขายตี’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, พฺราหฺมณ, เอวเมตํ, พฺราหฺมณ, สีลปริโธตา หิ, พฺราหฺมณ, ปฺา, ปฺาปริโธตํ สีลํ. ยตฺถ สีลํ ตตฺถ ปฺา, ยตฺถ ปฺา ตตฺถ สีลํ. สีลวโต ปฺา, ปฺวโต สีลํ. สีลปฺาณฺจ ปน โลกสฺมึ อคฺคมกฺขายติ. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, หตฺเถน วา หตฺถํ โธเวยฺย, ปาเทน วา ปาทํ โธเวยฺย; เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, สีลปริโธตา ปฺา, ปฺาปริโธตํ ¶ สีลํ. ยตฺถ สีลํ ตตฺถ ปฺา, ยตฺถ ปฺา ตตฺถ สีลํ. สีลวโต ปฺา, ปฺวโต สีลํ. สีลปฺาณฺจ ปน โลกสฺมึ อคฺคมกฺขายติ ¶ .
๓๑๘. ‘‘กตมํ ปน ตํ, พฺราหฺมณ, สีลํ? กตมา สา ปฺา’’ติ? ‘‘เอตฺตกปรมาว มยํ, โภ โคตม, เอตสฺมึ อตฺเถ. สาธุ วต ภวนฺตํเยว โคตมํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุโณหิ; สาธุกํ มนสิกโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ. อิทํ โข ตํ, พฺราหฺมณ, สีลํ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ, อภินินฺนาเมติ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ, อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย อยํ โข สา, พฺราหฺมณ, ปฺา’’ติ.
โสณทณฺฑอุปาสกตฺตปฏิเวทนา
๓๑๙. เอวํ วุตฺเต, โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ ¶ , โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม ¶ . เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมฺจ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํ ¶ . อธิวาเสตุ จ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
๓๒๐. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก นิเวสเน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ.
๓๒๑. อถ โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โสณทณฺโฑ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหฺเจว โข ปน, โภ โคตม, ปริสคโต สมาโน อาสนา วุฏฺหิตฺวา ภวนฺตํ โคตมํ อภิวาเทยฺยํ, เตน มํ สา ปริสา ปริภเวยฺย. ยํ โข ปน สา ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ. ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ. ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา. อหฺเจว โข ปน, โภ โคตม, ปริสคโต สมาโน อฺชลึ ปคฺคณฺเหยฺยํ, อาสนา เม ตํ ภวํ โคตโม ปจฺจุฏฺานํ ธาเรตุ. อหฺเจว ¶ โข ปน, โภ โคตม, ปริสคโต สมาโน เวนํ โอมฺุเจยฺยํ, สิรสา เม ตํ ภวํ โคตโม อภิวาทนํ ธาเรตุ. อหฺเจว โข ปน, โภ โคตม, ยานคโต สมาโน ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ภวนฺตํ โคตมํ อภิวาเทยฺยํ, เตน มํ สา ปริสา ปริภเวยฺย. ยํ โข ปน สา ปริสา ปริภเวยฺย, ยโสปิ ตสฺส หาเยถ, ยสฺส โข ปน ยโส หาเยถ, โภคาปิ ตสฺส หาเยยฺยุํ. ยโสลทฺธา โข ปนมฺหากํ โภคา. อหฺเจว โข ปน, โภ โคตม, ยานคโต สมาโน ปโตทลฏฺึ อพฺภุนฺนาเมยฺยํ, ยานา เม ตํ ภวํ โคตโม ปจฺโจโรหนํ ธาเรตุ. อหฺเจว ¶ โข ปน, โภ โคตม, ยานคโต สมาโน ฉตฺตํ อปนาเมยฺยํ, สิรสา เม ตํ ภวํ โคตโม อภิวาทนํ ธาเรตู’’ติ.
๓๒๒. อถ โข ภควา โสณทณฺฑํ พฺราหฺมณํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามีติ.
โสณทณฺฑสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. กูฏทนฺตสุตฺตํ
ขาณุมตกพฺราหฺมณคหปติกา
๓๒๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน ขาณุมตํ นาม มคธานํ พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา ขาณุมเต วิหรติ อมฺพลฏฺิกายํ. เตน โข ปน สมเยน กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ รฺา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรน ทินฺนํ ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ. เตน โข ปน สมเยน กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส มหายฺโ อุปกฺขโฏ โหติ. สตฺต จ อุสภสตานิ สตฺต จ วจฺฉตรสตานิ สตฺต จ วจฺฉตรีสตานิ สตฺต จ อชสตานิ สตฺต จ อุรพฺภสตานิ ถูณูปนีตานิ โหนฺติ ยฺตฺถาย.
๓๒๔. อสฺโสสุํ โข ขาณุมตกา พฺราหฺมณคหปติกา – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต มคเธสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ขาณุมตํ อนุปฺปตฺโต ขาณุมเต วิหรติ อมฺพลฏฺิกายํ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ ¶ . โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ ¶ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
๓๒๕. อถ ¶ โข ขาณุมตกา พฺราหฺมณคหปติกา ขาณุมตา นิกฺขมิตฺวา สงฺฆสงฺฆี คณีภูตา เยน อมฺพลฏฺิกา เตนุปสงฺกมนฺติ.
๓๒๖. เตน ¶ โข ปน สมเยน กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ อุปริปาสาเท ทิวาเสยฺยํ อุปคโต โหติ. อทฺทสา โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ขาณุมตเก พฺราหฺมณคหปติเก ขาณุมตา นิกฺขมิตฺวา สงฺฆสงฺฆี คณีภูเต เยน อมฺพลฏฺิกา เตนุปสงฺกมนฺเต. ทิสฺวา ขตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข, โภ ขตฺเต, ขาณุมตกา พฺราหฺมณคหปติกา ขาณุมตา นิกฺขมิตฺวา สงฺฆสงฺฆี คณีภูตา เยน อมฺพลฏฺิกา เตนุปสงฺกมนฺตี’’ติ?
๓๒๗. ‘‘อตฺถิ โข, โภ, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต มคเธสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ขาณุมตํ อนุปฺปตฺโต, ขาณุมเต วิหรติ อมฺพลฏฺิกายํ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ตเมเต ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺตี’’ติ.
๓๒๘. อถ โข กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สุตํ โข ปน เมตํ – ‘สมโณ ¶ โคตโม ติวิธํ ยฺสมฺปทํ โสฬสปริกฺขารํ ชานาตี’ติ. น โข ปนาหํ ชานามิ ติวิธํ ยฺสมฺปทํ โสฬสปริกฺขารํ. อิจฺฉามิ จาหํ มหายฺํ ยชิตุํ. ยํนูนาหํ ¶ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ติวิธํ ยฺสมฺปทํ โสฬสปริกฺขารํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.
๓๒๙. อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ขตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ, โภ ขตฺเต, เยน ขาณุมตกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกม. อุปสงฺกมิตฺวา ขาณุมตเก พฺราหฺมณคหปติเก เอวํ วเทหิ – ‘กูฏทนฺโต, โภ, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘‘อาคเมนฺตุ กิร ภวนฺโต, กูฏทนฺโตปิ พฺราหฺมโณ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข โส ขตฺตา กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ขาณุมตกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกมิ. อุปสงฺกมิตฺวา ขาณุมตเก พฺราหฺมณคหปติเก เอตทโวจ – ‘‘กูฏทนฺโต, โภ, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘อาคเมนฺตุ กิร โภนฺโต, กูฏทนฺโตปิ พฺราหฺมโณ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’’ติ.
กูฏทนฺตคุณกถา
๓๓๐. เตน ¶ ¶ โข ปน สมเยน อเนกานิ พฺราหฺมณสตานิ ขาณุมเต ปฏิวสนฺติ – ‘‘กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส มหายฺํ อนุภวิสฺสามา’’ติ. อสฺโสสุํ โข เต พฺราหฺมณา – ‘‘กูฏทนฺโต กิร พฺราหฺมโณ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ. อถ โข เต พฺราหฺมณา เยน กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมึสุ.
๓๓๑. อุปสงฺกมิตฺวา กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘สจฺจํ กิร ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ? ‘‘เอวํ โข เม, โภ, โหติ – ‘อหมฺปิ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย ¶ อุปสงฺกมิสฺสามี’’’ติ.
‘‘มา ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิ. น อรหติ ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สเจ ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสติ, โภโต กูฏทนฺตสฺส ยโส หายิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส ยโส อภิวฑฺฒิสฺสติ. ยมฺปิ โภโต กูฏทนฺตสฺส ยโส หายิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส ยโส อภิวฑฺฒิสฺสติ, อิมินาปงฺเคน น อรหติ ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สมโณ ตฺเวว โคตโม อรหติ ภวนฺตํ กูฏทนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ ¶ .
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. ยมฺปิ ภวํ กูฏทนฺโต อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อิมินาปงฺเคน น อรหติ ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สมโณ ตฺเวว โคตโม อรหติ ภวนฺตํ กูฏทนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ.
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค ปหูตวิตฺตูปกรโณ ปหูตชาตรูปรชโต…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย…เป…
‘‘ภวฺหิ ¶ ¶ กูฏทนฺโต อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี อขุทฺทาวกาโส ¶ ทสฺสนาย…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต สีลวา วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต กลฺยาณวาโจ กลฺยาณวากฺกรโณ โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต พหูนํ อาจริยปาจริโย ตีณิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจติ, พหู โข ปน นานาทิสา นานาชนปทา มาณวกา อาคจฺฉนฺติ โภโต กูฏทนฺตสฺส สนฺติเก มนฺตตฺถิกา มนฺเต อธิยิตุกามา…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. สมโณ โคตโม ตรุโณ เจว ตรุณปพฺพชิโต จ…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘ภวฺหิ กูฏทนฺโต พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘ภวฺหิ ¶ กูฏทนฺโต ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ รฺา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรน ทินฺนํ ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ. ยมฺปิ ภวํ กูฏทนฺโต ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ, รฺา มาคเธน เสนิเยน พิมฺพิสาเรน ทินฺนํ ราชทายํ พฺรหฺมเทยฺยํ, อิมินาปงฺเคน น อรหติ ภวํ กูฏทนฺโต สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สมโณตฺเวว โคตโม อรหติ ภวนฺตํ กูฏทนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ.
พุทฺธคุณกถา
๓๓๒. เอวํ ¶ วุตฺเต กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ เต พฺราหฺมเณ เอตทโวจ –
‘‘เตน ¶ หิ, โภ, มมปิ สุณาถ, ยถา มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ ¶ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ, น ตฺเวว อรหติ โส ภวํ โคตโม อมฺหากํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. ยมฺปิ, โภ, สมโณ โคตโม อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อิมินาปงฺเคน น อรหติ โส ภวํ โคตโม อมฺหากํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. อถ โข มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ.
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม มหนฺตํ าติสงฺฆํ โอหาย ปพฺพชิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ปหูตํ หิรฺสุวณฺณํ โอหาย ปพฺพชิโต ภูมิคตฺจ เวหาสฏฺํ จ…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ทหโรว สมาโน ยุวา สุสุกาฬเกโส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปเมน วยสา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ รุทนฺตานํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย ¶ …เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สีลวา อริยสีลี กุสลสีลี กุสลสีเลน สมนฺนาคโต…เป…
‘‘สมโณ ¶ ขลุ, โภ, โคตโม กลฺยาณวาโจ กลฺยาณวากฺกรโณ โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย ¶ อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา…เป…
‘‘สมโณ ¶ ขลุ, โภ, โคตโม พหูนํ อาจริยปาจริโย…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ขีณกามราโค วิคตจาปลฺโล…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม กมฺมวาที กิริยวาที อปาปปุเรกฺขาโร พฺรหฺมฺาย ปชาย…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต อสมฺภินฺนขตฺติยกุลา…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม อฑฺฒา กุลา ปพฺพชิโต มหทฺธนา มหาโภคา…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ ติโรรฏฺา ติโรชนปทา ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ อาคจฺฉนฺติ…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ อเนกานิ เทวตาสหสฺสานิ ปาเณหิ สรณํ คตานิ…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ ติ…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม เอหิสฺวาคตวาที สขิโล สมฺโมทโก อพฺภากุฏิโก อุตฺตานมุโข ปุพฺพภาสี…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมเณ ¶ ขลุ, โภ, โคตเม พหู เทวา จ มนุสฺสา จ อภิปฺปสนฺนา…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ยสฺมึ คาเม วา นิคเม วา ปฏิวสติ น ตสฺมึ คาเม วา นิคเม วา อมนุสฺสา มนุสฺเส วิเหเนฺติ…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สงฺฆี คณี คณาจริโย ปุถุติตฺถกรานํ อคฺคมกฺขายติ, ยถา โข ปน, โภ, เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ยถา ¶ วา ตถา วา ยโส สมุทาคจฺฉติ, น ¶ เหวํ สมณสฺส โคตมสฺส ยโส สมุทาคโต. อถ โข อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สมณสฺส โคตมสฺส ยโส สมุทาคโต…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร สปุตฺโต สภริโย สปริโส ¶ สามจฺโจ ปาเณหิ สรณํ คโต…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ ราชา ปเสนทิ โกสโล สปุตฺโต สภริโย สปริโส สามจฺโจ ปาเณหิ สรณํ คโต…เป…
‘‘สมณํ ขลุ, โภ, โคตมํ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ สปุตฺโต สภริโย สปริโส สามจฺโจ ปาเณหิ สรณํ คโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม รฺโ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต…เป…
‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม ขาณุมตํ อนุปฺปตฺโต ขาณุมเต วิหรติ อมฺพลฏฺิกายํ. เย โข ปน, โภ, เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อมฺหากํ คามเขตฺตํ อาคจฺฉนฺติ, อติถี โน ¶ เต โหนฺติ. อติถี โข ปนมฺเหหิ สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา อปเจตพฺพา. ยมฺปิ, โภ, สมโณ โคตโม ขาณุมตํ อนุปฺปตฺโต ขาณุมเต วิหรติ อมฺพลฏฺิกายํ, อติถิมฺหากํ สมโณ โคตโม. อติถิ โข ปนมฺเหหิ สกฺกาตพฺโพ ครุกาตพฺโพ มาเนตพฺโพ ปูเชตพฺโพ อปเจตพฺโพ. อิมินาปงฺเคน นารหติ โส ภวํ โคตโม อมฺหากํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. อถ โข มยเมว อรหาม ¶ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ. เอตฺตเก โข อหํ, โภ, ตสฺส โภโต โคตมสฺส วณฺเณ ปริยาปุณามิ, โน จ โข โส ภวํ โคตโม เอตฺตกวณฺโณ. อปริมาณวณฺโณ หิ โส ภวํ โคตโม’’ติ.
๓๓๓. เอวํ ¶ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณา กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยถา โข ภวํ กูฏทนฺโต สมณสฺส โคตมสฺส วณฺเณ ภาสติ, อิโต เจปิ โส ภวํ โคตโม โยชนสเต วิหรติ, อลเมว สทฺเธน กุลปุตฺเตน ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ อปิ ปุโฏเสนา’’ติ. ‘‘เตน หิ, โภ, สพฺเพว มยํ สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ.
มหาวิชิตราชยฺกถา
๓๓๔. อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ มหตา พฺราหฺมณคเณน สทฺธึ เยน อมฺพลฏฺิกา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ ¶ . สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ขาณุมตกาปิ โข พฺราหฺมณคหปติกา อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ; อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ.
๓๓๕. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม – ‘สมโณ โคตโม ติวิธํ ยฺสมฺปทํ โสฬสปริกฺขารํ ชานาตี’ติ. น โข ปนาหํ ชานามิ ติวิธํ ยฺสมฺปทํ โสฬสปริกฺขารํ. อิจฺฉามิ จาหํ มหายฺํ ¶ ยชิตุํ. สาธุ เม ภวํ โคตโม ติวิธํ ยฺสมฺปทํ โสฬสปริกฺขารํ เทเสตู’’ติ.
๓๓๖. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุณาหิ สาธุกํ มนสิกโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ ¶ , ราชา มหาวิชิโต นาม อโหสิ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค ปหูตชาตรูปรชโต ปหูตวิตฺตูปกรโณ ปหูตธนธฺโ ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร. อถ โข, พฺราหฺมณ, รฺโ มหาวิชิตสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘อธิคตา โข เม วิปุลา มานุสกา โภคา, มหนฺตํ ปถวิมณฺฑลํ อภิวิชิย อชฺฌาวสามิ ¶ , ยํนูนาหํ มหายฺํ ยเชยฺยํ, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ.
๓๓๗. ‘‘อถ โข, พฺราหฺมณ, ราชา มหาวิชิโต ปุโรหิตํ พฺราหฺมณํ อามนฺเตตฺวา เอตทโวจ – ‘อิธ มยฺหํ, พฺราหฺมณ, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – อธิคตา โข เม วิปุลา มานุสกา โภคา ¶ , มหนฺตํ ปถวิมณฺฑลํ อภิวิชิย อชฺฌาวสามิ. ยํนูนาหํ มหายฺํ ยเชยฺยํ ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. อิจฺฉามหํ, พฺราหฺมณ, มหายฺํ ยชิตุํ. อนุสาสตุ มํ ภวํ ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’’ติ.
๓๓๘. ‘‘เอวํ วุตฺเต, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ ราชานํ มหาวิชิตํ เอตทโวจ – ‘โภโต โข รฺโ ชนปโท สกณฺฏโก สอุปฺปีโฬ, คามฆาตาปิ ทิสฺสนฺติ, นิคมฆาตาปิ ทิสฺสนฺติ, นครฆาตาปิ ทิสฺสนฺติ ¶ , ปนฺถทุหนาปิ ทิสฺสนฺติ. ภวํ โข ปน ราชา เอวํ สกณฺฏเก ชนปเท สอุปฺปีเฬ พลิมุทฺธเรยฺย, อกิจฺจการี อสฺส เตน ภวํ ราชา. สิยา โข ปน โภโต รฺโ เอวมสฺส – ‘‘อหเมตํ ทสฺสุขีลํ วเธน วา พนฺเธน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา สมูหนิสฺสามี’’ติ, น โข ปเนตสฺส ทสฺสุขีลสฺส เอวํ สมฺมา สมุคฺฆาโต โหติ. เย เต หตาวเสสกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปจฺฉา รฺโ ชนปทํ วิเหเสฺสนฺติ. อปิ จ โข อิทํ สํวิธานํ อาคมฺม เอวเมตสฺส ทสฺสุขีลสฺส สมฺมา สมุคฺฆาโต โหติ. เตน หิ ภวํ ราชา เย โภโต รฺโ ชนปเท อุสฺสหนฺติ กสิโครกฺเข, เตสํ ภวํ ราชา พีชภตฺตํ อนุปฺปเทตุ. เย โภโต รฺโ ชนปเท อุสฺสหนฺติ วาณิชฺชาย, เตสํ ภวํ ราชา ปาภตํ อนุปฺปเทตุ. เย โภโต รฺโ ชนปเท อุสฺสหนฺติ ราชโปริเส, เตสํ ภวํ ราชา ภตฺตเวตนํ ปกปฺเปตุ. เต จ มนุสฺสา สกมฺมปสุตา รฺโ ชนปทํ น วิเหเสฺสนฺติ; มหา จ รฺโ ราสิโก ภวิสฺสติ. เขมฏฺิตา ชนปทา อกณฺฏกา อนุปฺปีฬา. มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรา มฺเ วิหริสฺสนฺตี’ติ. ‘เอวํ, โภ’ติ โข, พฺราหฺมณ, ราชา มหาวิชิโต ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เย รฺโ ชนปเท อุสฺสหึสุ ¶ กสิโครกฺเข, เตสํ ราชา มหาวิชิโต พีชภตฺตํ อนุปฺปทาสิ. เย ¶ จ รฺโ ชนปเท อุสฺสหึสุ วาณิชฺชาย, เตสํ ราชา มหาวิชิโต ปาภตํ อนุปฺปทาสิ. เย จ รฺโ ชนปเท ¶ อุสฺสหึสุ ¶ ราชโปริเส, เตสํ ราชา มหาวิชิโต ภตฺตเวตนํ ปกปฺเปสิ. เต จ มนุสฺสา สกมฺมปสุตา รฺโ ชนปทํ น วิเหึสุ, มหา จ รฺโ ราสิโก อโหสิ. เขมฏฺิตา ชนปทา อกณฺฏกา อนุปฺปีฬา มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรา มฺเ วิหรึสุ. อถ โข, พฺราหฺมณ, ราชา มหาวิชิโต ปุโรหิตํ พฺราหฺมณํ อามนฺเตตฺวา เอตทโวจ – ‘สมูหโต โข เม โภโต ทสฺสุขีโล, โภโต สํวิธานํ อาคมฺม มหา จ เม ราสิโก. เขมฏฺิตา ชนปทา อกณฺฏกา อนุปฺปีฬา มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรา มฺเ วิหรนฺติ. อิจฺฉามหํ พฺราหฺมณ มหายฺํ ยชิตุํ. อนุสาสตุ มํ ภวํ ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ.
จตุปริกฺขารํ
๓๓๙. ‘‘เตน หิ ภวํ ราชา เย โภโต รฺโ ชนปเท ขตฺติยา อานุยนฺตา เนคมา เจว ชานปทา จ เต ภวํ ราชา อามนฺตยตํ – ‘อิจฺฉามหํ, โภ, มหายฺํ ยชิตุํ, อนุชานนฺตุ เม ภวนฺโต ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. เย โภโต รฺโ ชนปเท อมจฺจา ปาริสชฺชา เนคมา เจว ชานปทา จ…เป… พฺราหฺมณมหาสาลา เนคมา เจว ชานปทา จ…เป… คหปติเนจยิกา เนคมา เจว ชานปทา จ, เต ภวํ ราชา อามนฺตยตํ – ‘อิจฺฉามหํ, โภ, มหายฺํ ยชิตุํ, อนุชานนฺตุ เม ภวนฺโต ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. ‘เอวํ, โภ’ติ โข, พฺราหฺมณ, ราชา มหาวิชิโต ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ¶ เย รฺโ ชนปเท ขตฺติยา อานุยนฺตา เนคมา เจว ชานปทา จ, เต ราชา มหาวิชิโต อามนฺเตสิ ¶ – ‘อิจฺฉามหํ, โภ, มหายฺํ ยชิตุํ, อนุชานนฺตุ เม ภวนฺโต ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. ‘ยชตํ ภวํ ราชา ยฺํ, ยฺกาโล มหาราชา’ติ. เย รฺโ ชนปเท อมจฺจา ปาริสชฺชา เนคมา เจว ชานปทา จ…เป… พฺราหฺมณมหาสาลา เนคมา เจว ชานปทา จ…เป… คหปติเนจยิกา เนคมา เจว ชานปทา จ, เต ราชา มหาวิชิโต อามนฺเตสิ – ‘อิจฺฉามหํ, โภ ¶ , มหายฺํ ยชิตุํ. อนุชานนฺตุ เม ภวนฺโต ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. ‘ยชตํ ภวํ ราชา ยฺํ, ยฺกาโล มหาราชา’ติ. อิติเม จตฺตาโร อนุมติปกฺขา ตสฺเสว ยฺสฺส ปริกฺขารา ภวนฺติ.
อฏฺ ปริกฺขารา
๓๔๐. ‘‘ราชา ¶ มหาวิชิโต อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต, อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย; อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค ปหูตชาตรูปรชโต ปหูตวิตฺตูปกรโณ ปหูตธนธฺโ ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร; พลวา จตุรงฺคินิยา เสนาย สมนฺนาคโต อสฺสวาย โอวาทปฏิกราย สหติ [ปตปติ (สี. ปี.), ตปติ (สฺยา.)] มฺเ ปจฺจตฺถิเก ยสสา; สทฺโธ ทายโก ทานปติ อนาวฏทฺวาโร สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ โอปานภูโต ปฺุานิ กโรติ; พหุสฺสุโต ตสฺส ตสฺส สุตชาตสฺส, ตสฺส ตสฺเสว ¶ โข ปน ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ; ปณฺฑิโต, วิยตฺโต, เมธาวี, ปฏิพโล, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน อตฺเถ จินฺเตตุํ. ราชา มหาวิชิโต อิเมหิ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต. อิติ อิมานิปิ อฏฺงฺคานิ ตสฺเสว ยฺสฺส ปริกฺขารา ภวนฺติ.
จตุปริกฺขารํ
๓๔๑. ‘‘ปุโรหิโต ¶ [ปุโรหิโตปิ (ก. สี. ก.)] พฺราหฺมโณ จตุหงฺเคหิ สมนฺนาคโต. อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน; อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย; สีลวา วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน ¶ สมนฺนาคโต; ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อิเมหิ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคโต. อิติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ ตสฺเสว ยฺสฺส ปริกฺขารา ภวนฺติ.
ติสฺโส วิธา
๓๔๒. ‘‘อถ โข, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รฺโ มหาวิชิตสฺส ปุพฺเพว ยฺา ติสฺโส วิธา เทเสสิ. สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ¶ ยิฏฺุกามสฺส [ยิฏฺกามสฺส (ก.)] โกจิเทว วิปฺปฏิสาโร – ‘มหา วต เม โภคกฺขนฺโธ วิคจฺฉิสฺสตี’ติ, โส โภตา รฺา วิปฺปฏิสาโร น กรณีโย. สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วิปฺปฏิสาโร – ‘มหา ¶ วต เม โภคกฺขนฺโธ วิคจฺฉตี’ติ, โส โภตา รฺา วิปฺปฏิสาโร น กรณีโย. สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยิฏฺสฺส โกจิเทว วิปฺปฏิสาโร – ‘มหา วต เม โภคกฺขนฺโธ วิคโต’ติ, โส โภตา รฺา วิปฺปฏิสาโร น กรณีโย’’ติ. อิมา โข, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รฺโ มหาวิชิตสฺส ปุพฺเพว ยฺา ติสฺโส วิธา เทเสสิ.
ทส อาการา
๓๔๓. ‘‘อถ โข, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รฺโ มหาวิชิตสฺส ปุพฺเพว ยฺา ทสหากาเรหิ ปฏิคฺคาหเกสุ วิปฺปฏิสารํ ปฏิวิเนสิ. ‘อาคมิสฺสนฺติ โข โภโต ยฺํ ปาณาติปาติโนปิ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตาปิ. เย ตตฺถ ปาณาติปาติโน, เตสฺเว เตน. เย ตตฺถ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, เต อารพฺภ ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตุ. อาคมิสฺสนฺติ โข โภโต ยฺํ อทินฺนาทายิโนปิ อทินฺนาทานา ปฏิวิรตาปิ…เป… ¶ กาเมสุ มิจฺฉาจาริโนปิ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตาปิ… มุสาวาทิโนปิ มุสาวาทา ปฏิวิรตาปิ… ปิสุณวาจิโนปิ ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรตาปิ… ผรุสวาจิโนปิ ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรตาปิ… สมฺผปฺปลาปิโนปิ สมฺผปฺปลาปา ¶ ปฏิวิรตาปิ ¶ … อภิชฺฌาลุโนปิ อนภิชฺฌาลุโนปิ… พฺยาปนฺนจิตฺตาปิ อพฺยาปนฺนจิตฺตาปิ… มิจฺฉาทิฏฺิกาปิ สมฺมาทิฏฺิกาปิ…. เย ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิกา, เตสฺเว เตน. เย ตตฺถ สมฺมาทิฏฺิกา, เต อารพฺภ ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตู’ติ. อิเมหิ โข, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รฺโ มหาวิชิตสฺส ปุพฺเพว ยฺา ทสหากาเรหิ ปฏิคฺคาหเกสุ วิปฺปฏิสารํ ปฏิวิเนสิ.
โสฬส อาการา
๓๔๔. ‘‘อถ โข, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รฺโ มหาวิชิตสฺส มหายฺํ ยชมานสฺส โสฬสหากาเรหิ จิตฺตํ สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วตฺตา – ‘ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ, โน จ โข ตสฺส อามนฺติตา ขตฺติยา อานุยนฺตา เนคมา เจว ชานปทา จ; อถ จ ปน ภวํ ราชา เอวรูปํ มหายฺํ ยชตี’ติ ¶ . เอวมฺปิ โภโต รฺโ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถิ. โภตา โข ปน รฺา อามนฺติตา ขตฺติยา อานุยนฺตา เนคมา เจว ชานปทา จ ¶ . อิมินาเปตํ ภวํ ราชา ชานาตุ, ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตุ.
‘‘สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วตฺตา – ‘ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ, โน จ โข ตสฺส อามนฺติตา อมจฺจา ปาริสชฺชา เนคมา เจว ชานปทา จ…เป… พฺราหฺมณมหาสาลา เนคมา เจว ชานปทา จ…เป… คหปติเนจยิกา เนคมา เจว ชานปทา จ, อถ จ ปน ภวํ ราชา เอวรูปํ มหายฺํ ยชตี’ติ. เอวมฺปิ โภโต รฺโ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถิ. โภตา โข ปน รฺา อามนฺติตา คหปติเนจยิกา เนคมา เจว ชานปทา จ. อิมินาเปตํ ภวํ ราชา ชานาตุ, ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตุ.
‘‘สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วตฺตา – ‘ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ, โน จ โข อุภโต ¶ สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อถ จ ปน ภวํ ราชา เอวรูปํ มหายฺํ ยชตี’ติ. เอวมฺปิ โภโต รฺโ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถิ. ภวํ โข ปน ราชา อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ¶ ¶ อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. อิมินาเปตํ ภวํ ราชา ชานาตุ, ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตุ.
‘‘สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วตฺตา – ‘ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ โน จ โข อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต พฺรหฺมวณฺณี พฺรหฺมวจฺฉสี อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนาย…เป… โน จ โข อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค ปหูตชาตรูปรชโต ปหูตวิตฺตูปกรโณ ปหูตธนธฺโ ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร…เป… โน จ โข พลวา จตุรงฺคินิยา เสนาย สมนฺนาคโต อสฺสวาย โอวาทปฏิกราย สหติ มฺเ ปจฺจตฺถิเก ยสสา…เป… โน จ โข สทฺโธ ทายโก ทานปติ อนาวฏทฺวาโร สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ โอปานภูโต ปฺุานิ กโรติ…เป… โน จ โข พหุสฺสุโต ตสฺส ตสฺส สุตชาตสฺส…เป… โน จ โข ตสฺส ตสฺเสว โข ปน ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ…เป… โน จ โข ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน อตฺเถ จินฺเตตุํ, อถ จ ปน ภวํ ราชา เอวรูปํ มหายฺํ ยชตี’ติ ¶ . เอวมฺปิ โภโต รฺโ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถิ. ภวํ โข ปน ราชา ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน อตฺเถ จินฺเตตุํ. อิมินาเปตํ ภวํ ราชา ชานาตุ ¶ , ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตุ.
‘‘สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วตฺตา – ‘ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ. โน จ ขฺวสฺส ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ¶ ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน; อถ จ ปน ภวํ ราชา เอวรูปํ มหายฺํ ยชตี’ติ. เอวมฺปิ ¶ โภโต รฺโ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถิ. โภโต โข ปน รฺโ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. อิมินาเปตํ ภวํ ราชา ชานาตุ, ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตุ.
‘‘สิยา โข ปน โภโต รฺโ มหายฺํ ยชมานสฺส โกจิเทว วตฺตา – ‘ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ. โน จ ขฺวสฺส ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย…เป… โน จ ขฺวสฺส ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ สีลวา วุทฺธสีลี วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต…เป… โน จ ขฺวสฺส ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ, อถ จ ปน ภวํ ราชา ¶ เอวรูปํ มหายฺํ ยชตี’ติ. เอวมฺปิ โภโต รฺโ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถิ. โภโต โข ปน รฺโ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิมินาเปตํ ภวํ ราชา ชานาตุ, ยชตํ ภวํ, สชฺชตํ ภวํ, โมทตํ ภวํ, จิตฺตเมว ภวํ อนฺตรํ ปสาเทตูติ. อิเมหิ โข, พฺราหฺมณ, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รฺโ มหาวิชิตสฺส มหายฺํ ยชมานสฺส โสฬสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ.
๓๔๕. ‘‘ตสฺมึ โข, พฺราหฺมณ, ยฺเ เนว คาโว หฺึสุ, น อเชฬกา หฺึสุ, น กุกฺกุฏสูกรา หฺึสุ, น วิวิธา ปาณา สํฆาตํ อาปชฺชึสุ, น รุกฺขา ฉิชฺชึสุ ยูปตฺถาย, น ทพฺภา ลูยึสุ พริหิสตฺถาย [ปริหึสตฺถาย (สฺยา. ก. สี. ก.), ปรหึสตฺถาย (ก.)]. เยปิสฺส อเหสุํ ทาสาติ วา เปสฺสาติ วา กมฺมกราติ วา, เตปิ น ทณฺฑตชฺชิตา น ¶ ภยตชฺชิตา น อสฺสุมุขา รุทมานา ปริกมฺมานิ ¶ อกํสุ. อถ โข เย อิจฺฉึสุ, เต อกํสุ, เย น อิจฺฉึสุ, น เต อกํสุ; ยํ อิจฺฉึสุ, ตํ อกํสุ, ยํ น อิจฺฉึสุ, น ตํ อกํสุ. สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจว โส ยฺโ นิฏฺานมคมาสิ.
๓๔๖. ‘‘อถ ¶ โข, พฺราหฺมณ, ขตฺติยา อานุยนฺตา เนคมา เจว ชานปทา จ, อมจฺจา ปาริสชฺชา เนคมา เจว ชานปทา จ, พฺราหฺมณมหาสาลา เนคมา เจว ชานปทา จ, คหปติเนจยิกา เนคมา ¶ เจว ชานปทา จ ปหูตํ สาปเตยฺยํ อาทาย ราชานํ มหาวิชิตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘อิทํ, เทว, ปหูตํ สาปเตยฺยํ เทวฺเว อุทฺทิสฺสาภตํ, ตํ เทโว ปฏิคฺคณฺหาตู’ติ. ‘อลํ, โภ, มมาปิทํ ปหูตํ สาปเตยฺยํ ธมฺมิเกน พลินา อภิสงฺขตํ; ตฺจ โว โหตุ, อิโต จ ภิยฺโย หรถา’ติ. เต รฺา ปฏิกฺขิตฺตา เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม เอวํ สมจินฺเตสุํ – ‘น โข เอตํ อมฺหากํ ปติรูปํ, ยํ มยํ อิมานิ สาปเตยฺยานิ ปุนเทว สกานิ ฆรานิ ปฏิหเรยฺยาม. ราชา โข มหาวิชิโต มหายฺํ ยชติ, หนฺทสฺส มยํ อนุยาคิโน โหมา’ติ.
๓๔๗. ‘‘อถ โข, พฺราหฺมณ, ปุรตฺถิเมน ยฺวาฏสฺส [ยฺาวาฏสฺส (สี. ปี. ก.)] ขตฺติยา อานุยนฺตา เนคมา เจว ชานปทา จ ทานานิ ปฏฺเปสุํ. ทกฺขิเณน ยฺวาฏสฺส อมจฺจา ปาริสชฺชา เนคมา เจว ชานปทา จ ทานานิ ปฏฺเปสุํ. ปจฺฉิเมน ยฺวาฏสฺส พฺราหฺมณมหาสาลา เนคมา เจว ชานปทา จ ทานานิ ปฏฺเปสุํ. อุตฺตเรน ยฺวาฏสฺส คหปติเนจยิกา เนคมา เจว ชานปทา จ ทานานิ ปฏฺเปสุํ.
‘‘เตสุปิ โข, พฺราหฺมณ, ยฺเสุ เนว คาโว หฺึสุ, น อเชฬกา หฺึสุ, น กุกฺกุฏสูกรา หฺึสุ, น วิวิธา ปาณา สํฆาตํ อาปชฺชึสุ, น รุกฺขา ฉิชฺชึสุ ยูปตฺถาย, น ทพฺภา ลูยึสุ พริหิสตฺถาย. เยปิ เนสํ อเหสุํ ทาสาติ วา เปสฺสาติ วา กมฺมกราติ วา, เตปิ น ทณฺฑตชฺชิตา น ภยตชฺชิตา น อสฺสุมุขา รุทมานา ปริกมฺมานิ ¶ อกํสุ. อถ โข เย อิจฺฉึสุ, เต อกํสุ, เย น อิจฺฉึสุ, น เต อกํสุ; ยํ อิจฺฉึสุ, ตํ อกํสุ, ยํ น อิจฺฉึสุ น ตํ อกํสุ. สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจว เต ยฺา นิฏฺานมคมํสุ.
‘‘อิติ ¶ ¶ จตฺตาโร จ อนุมติปกฺขา, ราชา มหาวิชิโต อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต, ปุโรหิโต ¶ พฺราหฺมโณ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคโต; ติสฺโส จ วิธา อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ ติวิธา ยฺสมฺปทา โสฬสปริกฺขารา’’ติ.
๓๔๘. เอวํ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณา อุนฺนาทิโน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา อเหสุํ – ‘‘อโห ยฺโ, อโห ยฺสมฺปทา’’ติ! กูฏทนฺโต ปน พฺราหฺมโณ ตูณฺหีภูโตว นิสินฺโน โหติ. อถ โข เต พฺราหฺมณา กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘กสฺมา ปน ภวํ กูฏทนฺโต สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทตี’’ติ? ‘‘นาหํ, โภ, สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทามิ. มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺย, โย สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมเทยฺย. อปิ จ เม, โภ, เอวํ โหติ – สมโณ โคตโม น เอวมาห – ‘เอวํ เม สุต’นฺติ วา ‘เอวํ อรหติ ภวิตุ’นฺติ วา; อปิ จ สมโณ โคตโม – ‘เอวํ ตทา อาสิ, อิตฺถํ ตทา อาสิ’ ตฺเวว ภาสติ. ตสฺส มยฺหํ โภ เอวํ โหติ – ‘อทฺธา สมโณ โคตโม เตน สมเยน ราชา วา อโหสิ มหาวิชิโต ยฺสฺสามิ ปุโรหิโต วา พฺราหฺมโณ ตสฺส ยฺสฺส ยาเชตา’ติ. อภิชานาติ ปน ภวํ โคตโม เอวรูปํ ยฺํ ยชิตฺวา วา ¶ ยาเชตฺวา วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิตาติ’’? ‘‘อภิชานามหํ, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ยฺํ ยชิตฺวา วา ยาเชตฺวา วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิตา, อหํ เตน สมเยน ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อโหสึ ตสฺส ยฺสฺส ยาเชตา’’ติ.
นิจฺจทานอนุกุลยฺํ
๓๔๙. ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อฺโ ยฺโ อิมาย ติวิธาย ยฺสมฺปทาย [ติวิธยฺสมฺปทาย (ก.)] โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺตโร [อปฺปตฺถตโร (สฺยา. กํ.)] จ อปฺปสมารมฺภตโร [อปฺปสมารพฺภตโร (สี. ปี. ก.)] จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘อตฺถิ ¶ ¶ โข, พฺราหฺมณ, อฺโ ยฺโ อิมาย ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยฺโ อิมาย ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย ¶ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘ยานิ โข ปน ตานิ, พฺราหฺมณ, นิจฺจทานานิ อนุกุลยฺานิ สีลวนฺเต ปพฺพชิเต อุทฺทิสฺส ทิยฺยนฺติ; อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ อิมาย ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน ตํ นิจฺจทานํ อนุกุลยฺํ อิมาย ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺตรฺจ อปฺปสมารมฺภตรฺจ มหปฺผลตรฺจ มหานิสํสตรฺจา’’ติ ¶ ?
‘‘น โข, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ยฺํ อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสนฺติ เหตฺถ, พฺราหฺมณ, ทณฺฑปฺปหาราปิ คลคฺคหาปิ, ตสฺมา เอวรูปํ ยฺํ น อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา. ยานิ โข ปน ตานิ, พฺราหฺมณ, นิจฺจทานานิ อนุกุลยฺานิ สีลวนฺเต ปพฺพชิเต อุทฺทิสฺส ทิยฺยนฺติ; เอวรูปํ โข, พฺราหฺมณ, ยฺํ อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา. ตํ กิสฺส เหตุ? น เหตฺถ, พฺราหฺมณ, ทิสฺสนฺติ ทณฺฑปฺปหาราปิ คลคฺคหาปิ, ตสฺมา เอวรูปํ ยฺํ อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา. อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน ตํ นิจฺจทานํ อนุกุลยฺํ อิมาย ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺตรฺจ อปฺปสมารมฺภตรฺจ มหปฺผลตรฺจ มหานิสํสตรฺจา’’ติ.
๓๕๐. ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร ¶ จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘อตฺถิ ¶ โข, พฺราหฺมณ, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ¶ ปน โส, โภ โคตม, ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘โย โข, พฺราหฺมณ, จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหารํ กโรติ, อยํ โข ¶ , พฺราหฺมณ, ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
๓๕๑. ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘โย โข, พฺราหฺมณ, ปสนฺนจิตฺโต พุทฺธํ สรณํ คจฺฉติ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉติ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉติ; อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺตโร ¶ จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
๓๕๒. ‘‘อตฺถิ ¶ ปน, โภ โคตม, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘อตฺถิ ¶ โข, พฺราหฺมณ, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘โย โข, พฺราหฺมณ, ปสนฺนจิตฺโต สิกฺขาปทานิ สมาทิยติ – ปาณาติปาตา เวรมณึ, อทินฺนาทานา เวรมณึ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณึ, มุสาวาทา เวรมณึ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณึ. อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ ¶ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
๓๕๓. ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อิเมหิ จ สิกฺขาปเทหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อฺโ ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อิเมหิ จ สิกฺขาปเทหิ อปฺปฏฺตโร ¶ จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ¶ ปน โส, โภ โคตม, ยฺโ อิมาย จ ติวิธาย ยฺสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยฺเน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ ¶ สรณคมเนหิ อิเมหิ จ สิกฺขาปเทหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?
‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ ปุริเมหิ ยฺเหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร ¶ จ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ ปุริเมหิ ยฺเหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จาติ. าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป… อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ ปุริเมหิ ยฺเหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ยฺโ ปุริเมหิ ยฺเหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จ. อิมาย จ, พฺราหฺมณ, ยฺสมฺปทาย อฺา ยฺสมฺปทา อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถี’’ติ.
กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนา
๓๕๔. เอวํ วุตฺเต, กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ¶ ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํ. เอสาหํ โภ โคตม ¶ สตฺต จ อุสภสตานิ สตฺต จ วจฺฉตรสตานิ สตฺต จ วจฺฉตรีสตานิ สตฺต จ อชสตานิ สตฺต จ อุรพฺภสตานิ มฺุจามิ, ชีวิตํ เทมิ, หริตานิ เจว ติณานิ ขาทนฺตุ, สีตานิ จ ปานียานิ ปิวนฺตุ, สีโต จ เนสํ วาโต อุปวายตู’’ติ.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยา
๓๕๕. อถ โข ภควา กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ, ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ; กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ ¶ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา ภควา อฺาสิ กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, เอวเมว ¶ กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ตสฺมิฺเว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
๓๕๖. อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต อปรปฺปจฺจโย สตฺถุสาสเน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
๓๕๗. อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก ยฺวาเฏ ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม; นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ.
๓๕๘. อถ ¶ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ยฺวาโฏ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ.
อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ¶ ¶ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามีติ.
กูฏทนฺตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. มหาลิสุตฺตํ
พฺราหฺมณทูตวตฺถุ
๓๕๙. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา เวสาลิยํ ปฏิวสนฺติ เกนจิเทว กรณีเยน. อสฺโสสุํ โข เต โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
๓๖๐. อถ โข เต โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา เยน มหาวนํ กูฏาคารสาลา เตนุปสงฺกมึสุ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นาคิโต ภควโต อุปฏฺาโก โหติ. อถ โข เต โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา เยนายสฺมา นาคิโต เตนุปสงฺกมึสุ. อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคิตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กหํ นุ โข, โภ นาคิต, เอตรหิ โส ภวํ โคตโม วิหรติ? ทสฺสนกามา หิ มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ. ‘‘อกาโล ¶ โข, อาวุโส, ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ปฏิสลฺลีโน ภควา’’ติ. อถ โข เต โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา ตตฺเถว เอกมนฺตํ ¶ นิสีทึสุ – ‘‘ทิสฺวาว มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ คมิสฺสามา’’ติ.
โอฏฺทฺธลิจฺฉวีวตฺถุ
๓๖๑. โอฏฺทฺโธปิ ¶ ¶ ลิจฺฉวี มหติยา ลิจฺฉวีปริสาย สทฺธึ เยน มหาวนํ กูฏาคารสาลา เยนายสฺมา นาคิโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคิตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข โอฏฺทฺโธปิ ลิจฺฉวี อายสฺมนฺตํ นาคิตํ เอตทโวจ – ‘‘กหํ นุ โข, ภนฺเต นาคิต, เอตรหิ โส ภควา วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ทสฺสนกามา หิ มยํ ตํ ภควนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ. ‘‘อกาโล โข, มหาลิ, ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ปฏิสลฺลีโน ภควา’’ติ. โอฏฺทฺโธปิ ลิจฺฉวี ตตฺเถว เอกมนฺตํ นิสีทิ – ‘‘ทิสฺวาว อหํ ตํ ภควนฺตํ คมิสฺสามิ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ.
๓๖๒. อถ โข สีโห สมณุทฺเทโส เยนายสฺมา นาคิโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคิตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข สีโห สมณุทฺเทโส อายสฺมนฺตํ นาคิตํ เอตทโวจ – ‘‘เอเต, ภนฺเต กสฺสป, สมฺพหุลา โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา อิธูปสงฺกนฺตา ภควนฺตํ ทสฺสนาย; โอฏฺทฺโธปิ ลิจฺฉวี มหติยา ลิจฺฉวีปริสาย สทฺธึ อิธูปสงฺกนฺโต ภควนฺตํ ทสฺสนาย, สาธุ, ภนฺเต กสฺสป, ลภตํ เอสา ชนตา ภควนฺตํ ทสฺสนายา’’ติ.
‘‘เตน หิ, สีห, ตฺวฺเว ภควโต อาโรเจหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข สีโห สมณุทฺเทโส อายสฺมโต นาคิตสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ¶ ิโต โข สีโห สมณุทฺเทโส ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอเต, ภนฺเต, สมฺพหุลา โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา อิธูปสงฺกนฺตา ภควนฺตํ ทสฺสนาย, โอฏฺทฺโธปิ ลิจฺฉวี มหติยา ลิจฺฉวีปริสาย ¶ สทฺธึ อิธูปสงฺกนฺโต ภควนฺตํ ทสฺสนาย. สาธุ, ภนฺเต, ลภตํ เอสา ชนตา ภควนฺตํ ทสฺสนายา’’ติ. ‘‘เตน หิ, สีห, วิหารปจฺฉายายํ อาสนํ ปฺเปหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข สีโห สมณุทฺเทโส ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา วิหารปจฺฉายายํ อาสนํ ปฺเปสิ.
๓๖๓. อถ ¶ โข ภควา วิหารา นิกฺขมฺม วิหารปจฺฉายายํ ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข เต โกสลกา จ พฺราหฺมณทูตา มาคธกา จ พฺราหฺมณทูตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. โอฏฺทฺโธปิ ลิจฺฉวี มหติยา ลิจฺฉวีปริสาย สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
๓๖๔. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โอฏฺทฺโธ ลิจฺฉวี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุริมานิ, ภนฺเต, ทิวสานิ ปุริมตรานิ สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘ยทคฺเค อหํ, มหาลิ, ภควนฺตํ อุปนิสฺสาย วิหรามิ, น จิรํ ตีณิ วสฺสานิ, ทิพฺพานิ หิ โข รูปานิ ปสฺสามิ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน จ โข ทิพฺพานิ สทฺทานิ สุณามิ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานี’ติ. สนฺตาเนว นุ โข, ภนฺเต, สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ทิพฺพานิ สทฺทานิ นาสฺโสสิ ¶ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, อุทาหุ อสนฺตานี’’ติ?
เอกํสภาวิตสมาธิ
๓๖๕. ‘‘สนฺตาเนว โข, มหาลิ, สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ทิพฺพานิ สทฺทานิ นาสฺโสสิ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน อสนฺตานี’’ติ. ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน สนฺตาเนว สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ทิพฺพานิ สทฺทานิ นาสฺโสสิ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน อสนฺตานี’’ติ?
๓๖๖. ‘‘อิธ ¶ , มหาลิ, ภิกฺขุโน ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกํสภาวิโต สมาธิ โหติ ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. โส ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. ปุรตฺถิมาย ทิสาย ทิพฺพานิ รูปานิ ปสฺสติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน จ โข ทิพฺพานิ สทฺทานิ สุณาติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺเหตํ, มหาลิ, โหติ ภิกฺขุโน ¶ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ.
๓๖๗. ‘‘ปุน จปรํ, มหาลิ, ภิกฺขุโน ทกฺขิณาย ทิสาย…เป… ปจฺฉิมาย ¶ ทิสาย ¶ … อุตฺตราย ทิสาย… อุทฺธมโธ ติริยํ เอกํสภาวิโต สมาธิ โหติ ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. โส อุทฺธมโธ ติริยํ เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. อุทฺธมโธ ติริยํ ทิพฺพานิ รูปานิ ปสฺสติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน จ โข ทิพฺพานิ สทฺทานิ สุณาติ ¶ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺเหตํ, มหาลิ, โหติ ภิกฺขุโน อุทฺธมโธ ติริยํ เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ.
๓๖๘. ‘‘อิธ ¶ , มหาลิ, ภิกฺขุโน ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกํสภาวิโต สมาธิ โหติ ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. โส ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. ปุรตฺถิมาย ทิสาย ทิพฺพานิ สทฺทานิ สุณาติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน จ โข ทิพฺพานิ รูปานิ ปสฺสติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺเหตํ, มหาลิ, โหติ ภิกฺขุโน ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ.
๓๖๙. ‘‘ปุน จปรํ, มหาลิ, ภิกฺขุโน ทกฺขิณาย ทิสาย…เป… ปจฺฉิมาย ทิสาย… อุตฺตราย ทิสาย… อุทฺธมโธ ติริยํ เอกํสภาวิโต สมาธิ ¶ โหติ ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. โส อุทฺธมโธ ติริยํ เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. อุทฺธมโธ ติริยํ ทิพฺพานิ สทฺทานิ สุณาติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน จ โข ทิพฺพานิ รูปานิ ปสฺสติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺเหตํ, มหาลิ, โหติ ภิกฺขุโน อุทฺธมโธ ติริยํ ¶ เอกํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานํ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, โน จ โข ทิพฺพานํ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ.
๓๗๐. ‘‘อิธ ¶ , มหาลิ, ภิกฺขุโน ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุภยํสภาวิโต สมาธิ โหติ ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ ทิพฺพานฺจ ¶ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. โส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุภยํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. ปุรตฺถิมาย ทิสาย ทิพฺพานิ จ รูปานิ ปสฺสติ ปิยรูปานิ ¶ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, ทิพฺพานิ จ สทฺทานิ สุณาติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺเหตํ, มหาลิ, โหติ ภิกฺขุโน ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุภยํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ.
๓๗๑. ‘‘ปุน จปรํ, มหาลิ, ภิกฺขุโน ทกฺขิณาย ทิสาย…เป… ปจฺฉิมาย ทิสาย… อุตฺตราย ทิสาย… อุทฺธมโธ ติริยํ อุภยํสภาวิโต สมาธิ โหติ ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. โส อุทฺธมโธ ติริยํ อุภยํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. อุทฺธมโธ ติริยํ ทิพฺพานิ จ รูปานิ ปสฺสติ ปิยรูปานิ ¶ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, ทิพฺพานิ จ สทฺทานิ สุณาติ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺเหตํ, มหาลิ, โหติ ภิกฺขุโน อุทฺธมโธ ติริยํ อุภยํสภาวิเต สมาธิมฺหิ ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ, ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนาย ปิยรูปานํ กามูปสํหิตานํ รชนียานํ. อยํ โข มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน สนฺตาเนว สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ทิพฺพานิ สทฺทานิ นาสฺโสสิ ปิยรูปานิ กามูปสํหิตานิ รชนียานิ, โน อสนฺตานี’’ติ.
๓๗๒. ‘‘เอตาสํ นูน, ภนฺเต, สมาธิภาวนานํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู ภควติ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ. ‘‘น โข, มหาลิ, เอตาสํ สมาธิภาวนานํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ¶ ภิกฺขู มยิ ¶ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ. อตฺถิ โข, มหาลิ, อฺเว ธมฺมา อุตฺตริตรา จ ปณีตตรา จ, เยสํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ.
จตุอริยผลํ
๓๗๓. ‘‘กตเม ปน เต, ภนฺเต, ธมฺมา อุตฺตริตรา จ ปณีตตรา จ, เยสํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู ภควติ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหาลิ, ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, ธมฺโม อุตฺตริตโร จ ปณีตตโร ¶ จ, ยสฺส สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, มหาลิ, ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว [สกึเทว (ก.)] อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, ธมฺโม อุตฺตริตโร จ ปณีตตโร จ, ยสฺส สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, มหาลิ, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อยมฺปิ โข, มหาลิ, ธมฺโม อุตฺตริตโร จ ปณีตตโร จ, ยสฺส สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาลิ, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, ธมฺโม อุตฺตริตโร จ ปณีตตโร จ, ยสฺส สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ. อิเม โข เต, มหาลิ, ธมฺมา อุตฺตริตรา จ ปณีตตรา จ, เยสํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ.
อริยอฏฺงฺคิกมคฺโค
๓๗๔. ‘‘อตฺถิ ปน, ภนฺเต, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอเตสํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยายา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, มหาลิ, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอเตสํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยายา’’ติ.
๓๗๕. ‘‘กตโม ¶ ¶ ปน, ภนฺเต, มคฺโค กตมา ปฏิปทา เอเตสํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยายา’’ติ? ‘‘อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ โข, มหาลิ, มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอเตสํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยาย.
ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุ
๓๗๖. ‘‘เอกมิทาหํ, มหาลิ, สมยํ โกสมฺพิยํ วิหรามิ โฆสิตาราเม ¶ . อถ โข ทฺเว ปพฺพชิตา – มุณฺฑิโย จ ปริพฺพาชโก ชาลิโย จ ทารุปตฺติกนฺเตวาสี เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ. อุปสงฺกมิตฺวา มยา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข เต ทฺเว ปพฺพชิตา มํ เอตทโวจุํ – ‘กึ นุ โข, อาวุโส โคตม, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อุทาหุ อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ?
๓๗๗. ‘‘‘เตน หาวุโส, สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘เอวมาวุโส’ติ โข เต ทฺเว ปพฺพชิตา มม ปจฺจสฺโสสุํ. อหํ เอตทโวจํ – อิธาวุโส ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ¶ ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ? โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ ¶ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ? โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ ¶ , กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป… โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ? โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ [น กลฺลํ (สี. สฺยา. กํ. ก.)] ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ. โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ? โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ น กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน โอฏฺทฺโธ ลิจฺฉวี ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
มหาลิสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. ชาลิยสุตฺตํ
ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุ
๓๗๘. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน ทฺเว ปพฺพชิตา – มุณฺฑิโย จ ปริพฺพาชโก ชาลิโย จ ทารุปตฺติกนฺเตวาสี เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข เต ทฺเว ปพฺพชิตา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส โคตม, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อุทาหุ อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ?
๓๗๙. ‘‘เตน หาวุโส, สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ทฺเว ปพฺพชิตา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อิธาวุโส, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ ¶ , กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ¶ ¶ ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ? โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ กลฺลํ, ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ ¶ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป… โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา…เป….
๓๘๐. …เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ. โย โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, กลฺลํ นุ โข ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ? โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ ชานาติ เอวํ ปสฺสติ, น กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนาย – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วาติ. อหํ โข ปเนตํ, อาวุโส, เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามิ. อถ จ ปนาหํ น วทามิ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ทฺเว ปพฺพชิตา ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ชาลิยสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. มหาสีหนาทสุตฺตํ
อเจลกสฺสปวตฺถุ
๓๘๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อุรฺุายํ [อุชฺุายํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิหรติ กณฺณกตฺถเล มิคทาเย. อถ โข อเจโล กสฺสโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม – ‘สมโณ โคตโม สพฺพํ ตปํ ครหติ, สพฺพํ ตปสฺสึ ลูขาชีวึ เอกํเสน อุปกฺโกสติ อุปวทตี’ติ. เย เต, โภ โคตม, เอวมาหํสุ – ‘สมโณ โคตโม สพฺพํ ตปํ ครหติ, สพฺพํ ตปสฺสึ ลูขาชีวึ เอกํเสน อุปกฺโกสติ อุปวทตี’ติ, กจฺจิ เต โภโต โคตมสฺส วุตฺตวาทิโน, น จ ภวนฺตํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺติ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ? อนพฺภกฺขาตุกามา หิ มยํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ.
๓๘๒. ‘‘เย เต, กสฺสป, เอวมาหํสุ – ‘สมโณ โคตโม สพฺพํ ตปํ ครหติ, สพฺพํ ตปสฺสึ ลูขาชีวึ เอกํเสน อุปกฺโกสติ อุปวทตี’ติ, น เม เต วุตฺตวาทิโน, อพฺภาจิกฺขนฺติ จ ปน มํ เต อสตา อภูเตน. อิธาหํ, กสฺสป, เอกจฺจํ ตปสฺสึ ลูขาชีวึ ปสฺสามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนํ. อิธ ปนาหํ, กสฺสป, เอกจฺจํ ตปสฺสึ ลูขาชีวึ ปสฺสามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา ¶ วิสุทฺเธน ¶ อติกฺกนฺตมานุสเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนํ.
๓๘๓. ‘‘อิธาหํ, กสฺสป, เอกจฺจํ ตปสฺสึ อปฺปทุกฺขวิหารึ ปสฺสามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ ¶ นิรยํ อุปปนฺนํ. อิธ ปนาหํ, กสฺสป, เอกจฺจํ ตปสฺสึ อปฺปทุกฺขวิหารึ ปสฺสามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนํ. โยหํ, กสฺสป, อิเมสํ ตปสฺสีนํ เอวํ อาคติฺจ คติฺจ จุติฺจ อุปปตฺติฺจ ยถาภูตํ ปชานามิ ¶ , โสหํ กึ สพฺพํ ตปํ ครหิสฺสามิ, สพฺพํ วา ตปสฺสึ ลูขาชีวึ เอกํเสน อุปกฺโกสิสฺสามิ อุปวทิสฺสามิ?
๓๘๔. ‘‘สนฺติ, กสฺสป, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา. เต ภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ. เตหิปิ เม สทฺธึ เอกจฺเจสุ าเนสุ สเมติ, เอกจฺเจสุ าเนสุ น สเมติ. ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘สาธู’ติ, มยมฺปิ ตํ เอกจฺจํ วเทม ‘สาธู’ติ. ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘น สาธู’ติ, มยมฺปิ ตํ เอกจฺจํ วเทม ‘น สาธู’ติ. ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘สาธู’ติ, มยํ ตํ เอกจฺจํ วเทม ‘น สาธู’ติ. ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘น สาธู’ติ, มยํ ตํ เอกจฺจํ วเทม ‘สาธู’ติ.
‘‘ยํ มยํ เอกจฺจํ วเทม ‘สาธู’ติ, ปเรปิ ตํ เอกจฺจํ วทนฺติ ‘สาธู’ติ. ยํ ¶ มยํ ¶ เอกจฺจํ วเทม ‘น สาธู’ติ, ปเรปิ ตํ เอกจฺจํ วทนฺติ ‘น สาธู’ติ. ยํ มยํ เอกจฺจํ วเทม ‘น สาธู’ติ, ปเร ตํ เอกจฺจํ วทนฺติ ‘สาธู’ติ. ยํ มยํ เอกจฺจํ วเทม ‘สาธู’ติ, ปเร ตํ เอกจฺจํ วทนฺติ ‘น สาธู’ติ.
สมนุยฺุชาปนกถา
๓๘๕. ‘‘ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – เยสุ โน, อาวุโส, าเนสุ น สเมติ, ติฏฺนฺตุ ตานิ านานิ. เยสุ าเนสุ สเมติ, ตตฺถ วิฺู สมนุยฺุชนฺตํ สมนุคาหนฺตํ สมนุภาสนฺตํ สตฺถารา วา สตฺถารํ สงฺเฆน วา สงฺฆํ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา, สาวชฺชา สาวชฺชสงฺขาตา, อเสวิตพฺพา อเสวิตพฺพสงฺขาตา, น อลมริยา น อลมริยสงฺขาตา, กณฺหา กณฺหสงฺขาตา. โก อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, สมโณ วา โคตโม, ปเร วา ปน โภนฺโต คณาจริยา’ติ?
๓๘๖. ‘‘านํ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา, สาวชฺชา สาวชฺชสงฺขาตา, อเสวิตพฺพา อเสวิตพฺพสงฺขาตา, น อลมริยา น อลมริยสงฺขาตา, กณฺหา กณฺหสงฺขาตา ¶ . สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, ยํ วา ปน โภนฺโต ปเร คณาจริยา’ติ. อิติห, กสฺสป, วิฺู ¶ สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา อมฺเหว ตตฺถ เยภุยฺเยน ปสํเสยฺยุํ.
๓๘๗. ‘‘อปรมฺปิ โน, กสฺสป, วิฺู สมนุยฺุชนฺตํ สมนุคาหนฺตํ สมนุภาสนฺตํ สตฺถารา วา สตฺถารํ สงฺเฆน วา สงฺฆํ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ¶ ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา, อนวชฺชา อนวชฺชสงฺขาตา, เสวิตพฺพา เสวิตพฺพสงฺขาตา, อลมริยา อลมริยสงฺขาตา, สุกฺกา สุกฺกสงฺขาตา. โก อิเม ธมฺเม อนวเสสํ สมาทาย วตฺตติ, สมโณ วา โคตโม, ปเร วา ปน โภนฺโต คณาจริยา’ ติ?
๓๘๘. ‘‘านํ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ ¶ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา, อนวชฺชา อนวชฺชสงฺขาตา, เสวิตพฺพา เสวิตพฺพสงฺขาตา, อลมริยา อลมริยสงฺขาตา, สุกฺกา สุกฺกสงฺขาตา. สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม อนวเสสํ สมาทาย วตฺตติ, ยํ วา ปน โภนฺโต ปเร คณาจริยา’ติ. อิติห, กสฺสป, วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา อมฺเหว ตตฺถ เยภุยฺเยน ปสํเสยฺยุํ.
๓๘๙. ‘‘อปรมฺปิ โน, กสฺสป, วิฺู สมนุยฺุชนฺตํ สมนุคาหนฺตํ สมนุภาสนฺตํ สตฺถารา วา สตฺถารํ สงฺเฆน วา สงฺฆํ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา, สาวชฺชา สาวชฺชสงฺขาตา, อเสวิตพฺพา อเสวิตพฺพสงฺขาตา ¶ , น อลมริยา น อลมริยสงฺขาตา, กณฺหา กณฺหสงฺขาตา. โก อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, โคตมสาวกสงฺโฆ วา, ปเร วา ปน โภนฺโต คณาจริยสาวกสงฺฆา’ติ?
๓๙๐. ‘‘านํ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา, สาวชฺชา สาวชฺชสงฺขาตา, อเสวิตพฺพา อเสวิตพฺพสงฺขาตา, น อลมริยา น อลมริยสงฺขาตา, กณฺหา กณฺหสงฺขาตา. โคตมสาวกสงฺโฆ อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, ยํ วา ปน โภนฺโต ปเร คณาจริยสาวกสงฺฆา’ติ. อิติห, กสฺสป, วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา อมฺเหว ตตฺถ เยภุยฺเยน ปสํเสยฺยุํ.
๓๙๑. ‘‘อปรมฺปิ ¶ ¶ โน, กสฺสป, วิฺู สมนุยฺุชนฺตํ สมนุคาหนฺตํ ¶ สมนุภาสนฺตํ สตฺถารา วา สตฺถารํ สงฺเฆน วา สงฺฆํ. ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา, อนวชฺชา อนวชฺชสงฺขาตา, เสวิตพฺพา เสวิตพฺพสงฺขาตา, อลมริยา อลมริยสงฺขาตา, สุกฺกา สุกฺกสงฺขาตา. โก อิเม ธมฺเม อนวเสสํ สมาทาย วตฺตติ, โคตมสาวกสงฺโฆ วา, ปเร วา ปน โภนฺโต คณาจริยสาวกสงฺฆา’ติ?
๓๙๒. ‘‘านํ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เย อิเมสํ ภวตํ ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา, อนวชฺชา อนวชฺชสงฺขาตา, เสวิตพฺพา เสวิตพฺพสงฺขาตา, อลมริยา อลมริยสงฺขาตา, สุกฺกา สุกฺกสงฺขาตา. โคตมสาวกสงฺโฆ อิเม ธมฺเม อนวเสสํ สมาทาย วตฺตติ, ยํ วา ปน โภนฺโต ปเร คณาจริยสาวกสงฺฆา’ติ. อิติห, กสฺสป, วิฺู สมนุยฺุชนฺตา สมนุคาหนฺตา สมนุภาสนฺตา อมฺเหว ตตฺถ เยภุยฺเยน ปสํเสยฺยุํ.
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค
๓๙๓. ‘‘อตฺถิ, กสฺสป, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺโน สามํเยว สฺสติ สามํ ทกฺขติ [ทกฺขิติ (สี.)] – ‘สมโณว โคตโม กาลวาที ¶ ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที’ติ. กตโม จ, กสฺสป, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺโน สามํเยว สฺสติ สามํ ทกฺขติ – ‘สมโณว โคตโม กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที’ติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ โข, กสฺสป, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺโน สามํเยว สฺสติ สามํ ทกฺขติ ‘สมโณว โคตโม กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที’’’ติ.
ตโปปกฺกมกถา
๓๙๔. เอวํ ¶ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิเมปิ โข, อาวุโส โคตม, ตโปปกฺกมา เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ¶ สามฺสงฺขาตา จ พฺรหฺมฺสงฺขาตา จ. อเจลโก ¶ โหติ, มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน, น เอหิภทฺทนฺติโก, น ติฏฺภทฺทนฺติโก, นาภิหฏํ, น อุทฺทิสฺสกตํ, น นิมนฺตนํ สาทิยติ. โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น กโฬปิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น เอฬกมนฺตรํ, น ทณฺฑมนฺตรํ, น มุสลมนฺตรํ, น ทฺวินฺนํ ภฺุชมานานํ, น คพฺภินิยา, น ปายมานาย, น ปุริสนฺตรคตาย, น สงฺกิตฺตีสุ, น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ, น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินี, น มจฺฉํ, น มํสํ, น สุรํ, น เมรยํ, น ถุโสทกํ ปิวติ. โส เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก…เป… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโก ¶ ; เอกิสฺสาปิ ทตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ… สตฺตหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ; เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวีหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ. อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ.
๓๙๕. ‘‘อิเมปิ โข, อาวุโส โคตม, ตโปปกฺกมา เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ สามฺสงฺขาตา จ พฺรหฺมฺสงฺขาตา จ. สากภกฺโข วา โหติ, สามากภกฺโข วา โหติ, นีวารภกฺโข วา โหติ, ททฺทุลภกฺโข วา โหติ, หฏภกฺโข วา โหติ, กณภกฺโข วา โหติ, อาจามภกฺโข วา โหติ, ปิฺากภกฺโข วา โหติ, ติณภกฺโข วา โหติ, โคมยภกฺโข วา โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี.
๓๙๖. ‘‘อิเมปิ โข, อาวุโส โคตม, ตโปปกฺกมา เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ สามฺสงฺขาตา จ พฺรหฺมฺสงฺขาตา จ. สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ, ติรีฏานิปิ ธาเรติ, อชินมฺปิ ¶ ธาเรติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรติ, วากจีรมฺปิ ธาเรติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, วาฬกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, อุลูกปกฺขิกมฺปิ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุตฺโต, อุพฺภฏฺโกปิ ¶ [อุพฺภฏฺิโกปิ (ก.)] โหติ อาสนปฏิกฺขิตฺโต, อุกฺกุฏิโกปิ โหติ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโต, กณฺฏกาปสฺสยิโกปิ โหติ กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปติ, ผลกเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, ถณฺฑิลเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เอกปสฺสยิโกปิ โหติ รโชชลฺลธโร, อพฺโภกาสิโกปิ โหติ ยถาสนฺถติโก ¶ , เวกฏิโกปิ โหติ วิกฏโภชนานุโยคมนุยุตฺโต, อปานโกปิ โหติ อปานกตฺตมนุยุตฺโต, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ.
ตโปปกฺกมนิรตฺถกถา
๓๙๗. ‘‘อเจลโก ¶ เจปิ, กสฺสป, โหติ, มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน…เป… อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. ตสฺส จายํ สีลสมฺปทา จิตฺตสมฺปทา ปฺาสมฺปทา อภาวิตา โหติ อสจฺฉิกตา. อถ โข โส อารกาว สามฺา อารกาว พฺรหฺมฺา. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปิ.
‘‘สากภกฺโข เจปิ, กสฺสป, โหติ, สามากภกฺโข…เป… วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี. ตสฺส จายํ สีลสมฺปทา จิตฺตสมฺปทา ปฺาสมฺปทา อภาวิตา โหติ อสจฺฉิกตา. อถ โข โส อารกาว สามฺา อารกาว พฺรหฺมฺา. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม ¶ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปิ.
‘‘สาณานิ เจปิ, กสฺสป, ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ…เป… สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต ¶ วิหรติ. ตสฺส จายํ สีลสมฺปทา จิตฺตสมฺปทา ปฺาสมฺปทา อภาวิตา โหติ อสจฺฉิกตา. อถ โข โส อารกาว สามฺา อารกาว พฺรหฺมฺา ¶ . ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปี’’ติ.
๓๙๘. เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทุกฺกรํ, โภ โคตม, สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’’นฺติ. ‘‘ปกติ โข เอสา, กสฺสป, โลกสฺมึ ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ. อเจลโก เจปิ, กสฺสป, โหติ, มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน…เป… อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตาย อิมินา ตโปปกฺกเมน สามฺํ วา อภวิสฺส พฺรหฺมฺํ วา ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ, เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย – ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ.
‘‘สกฺกา ¶ จ ปเนตํ อภวิสฺส กาตุํ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา อนฺตมโส กุมฺภทาสิยาปิ – ‘หนฺทาหํ อเจลโก โหมิ, มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน…เป… อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรามี’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, กสฺสป, อฺตฺเรว อิมาย มตฺตาย อฺตฺร อิมินา ตโปปกฺกเมน สามฺํ วา โหติ พฺรหฺมฺํ วา ¶ ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ, ตสฺมา เอตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปิ ¶ .
‘‘สากภกฺโข เจปิ, กสฺสป, โหติ, สามากภกฺโข…เป… วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี. อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตาย อิมินา ตโปปกฺกเมน สามฺํ วา อภวิสฺส พฺรหฺมฺํ วา ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ, เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย – ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ.
‘‘สกฺกา จ ปเนตํ อภวิสฺส กาตุํ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา อนฺตมโส กุมฺภทาสิยาปิ – ‘หนฺทาหํ สากภกฺโข วา โหมิ, สามากภกฺโข วา…เป… วนมูลผลาหาโร ยาเปมิ ปวตฺตผลโภชี’ติ.
‘‘ยสฺมา ¶ จ โข, กสฺสป, อฺตฺเรว อิมาย มตฺตาย อฺตฺร อิมินา ตโปปกฺกเมน สามฺํ วา โหติ พฺรหฺมฺํ วา ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ, ตสฺมา เอตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปิ.
‘‘สาณานิ เจปิ, กสฺสป, ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ…เป… สายตติยกมฺปิ ¶ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตาย อิมินา ตโปปกฺกเมน สามฺํ ¶ วา อภวิสฺส พฺรหฺมฺํ วา ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ, เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย – ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ.
‘‘สกฺกา จ ปเนตํ อภวิสฺส กาตุํ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา อนฺตมโส กุมฺภทาสิยาปิ – ‘หนฺทาหํ สาณานิปิ ธาเรมิ, มสาณานิปิ ธาเรมิ…เป… สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรามี’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, กสฺสป, อฺตฺเรว อิมาย มตฺตาย อฺตฺร อิมินา ตโปปกฺกเมน สามฺํ วา โหติ พฺรหฺมฺํ วา ทุกฺกรํ สุทุกฺกรํ, ตสฺมา เอตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ทุกฺกรํ สามฺํ ทุกฺกรํ พฺรหฺมฺ’นฺติ. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปี’’ติ.
๓๙๙. เอวํ ¶ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทุชฺชาโน, โภ โคตม, สมโณ, ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’’ติ. ‘‘ปกติ โข เอสา, กสฺสป, โลกสฺมึ ‘ทุชฺชาโน สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ. อเจลโก เจปิ, กสฺสป, โหติ, มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน…เป… อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตาย อิมินา ตโปปกฺกเมน สมโณ วา อภวิสฺส ¶ พฺราหฺมโณ วา ทุชฺชาโน สุทุชฺชาโน, เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย – ‘ทุชฺชาโน สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ.
‘‘สกฺกา จ ปเนโส อภวิสฺส าตุํ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา อนฺตมโส กุมฺภทาสิยาปิ – ‘อยํ อเจลโก โหติ, มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน…เป… อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, กสฺสป, อฺตฺเรว อิมาย มตฺตาย อฺตฺร อิมินา ตโปปกฺกเมน สมโณ วา โหติ พฺราหฺมโณ วา ทุชฺชาโน สุทุชฺชาโน, ตสฺมา เอตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ทุชฺชาโน สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ. ยโต โข [ยโต จ โข (ก.)], กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา ¶ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปิ.
‘‘สากภกฺโข เจปิ, กสฺสป, โหติ สามากภกฺโข…เป… วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี. อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตาย อิมินา ตโปปกฺกเมน สมโณ วา อภวิสฺส ¶ พฺราหฺมโณ วา ทุชฺชาโน สุทุชฺชาโน, เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย – ‘ทุชฺชาโน สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ.
‘‘สกฺกา จ ปเนโส อภวิสฺส าตุํ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา อนฺตมโส กุมฺภทาสิยาปิ – ‘อยํ สากภกฺโข วา โหติ สามากภกฺโข…เป… วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, กสฺสป, อฺตฺเรว อิมาย มตฺตาย อฺตฺร อิมินา ตโปปกฺกเมน สมโณ วา โหติ พฺราหฺมโณ วา ทุชฺชาโน สุทุชฺชาโน, ตสฺมา เอตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ทุชฺชาโน สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ ¶ , อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป, ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปิ.
‘‘สาณานิ ¶ เจปิ, กสฺสป, ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ…เป… สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิมาย จ, กสฺสป, มตฺตาย อิมินา ตโปปกฺกเมน สมโณ วา อภวิสฺส พฺราหฺมโณ วา ทุชฺชาโน สุทุชฺชาโน, เนตํ อภวิสฺส กลฺลํ วจนาย – ‘ทุชฺชาโน สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ.
‘‘สกฺกา จ ปเนโส อภวิสฺส าตุํ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา อนฺตมโส กุมฺภทาสิยาปิ – ‘อยํ สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ…เป… สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, กสฺสป, อฺตฺเรว อิมาย มตฺตาย อฺตฺร อิมินา ตโปปกฺกเมน ¶ สมโณ วา โหติ พฺราหฺมโณ วา ทุชฺชาโน สุทุชฺชาโน, ตสฺมา เอตํ กลฺลํ วจนาย – ‘ทุชฺชาโน ¶ สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ’ติ. ยโต โข, กสฺสป, ภิกฺขุ อเวรํ อพฺยาปชฺชํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวติ, อาสวานฺจ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, กสฺสป ¶ , ภิกฺขุ สมโณ อิติปิ พฺราหฺมโณ อิติปี’’ติ.
สีลสมาธิปฺาสมฺปทา
๔๐๐. เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตมา ปน สา, โภ โคตม, สีลสมฺปทา, กตมา จิตฺตสมฺปทา, กตมา ปฺาสมฺปทา’’ติ? ‘‘อิธ, กสฺสป, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… (ยถา ๑๙๐-๑๙๓ อนุจฺเฉเทสุ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ) ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน ปริสุทฺธาชีโว สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต สนฺตุฏฺโ.
๔๐๑. ‘‘กถฺจ, กสฺสป, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, กสฺสป, ภิกฺขุ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน, สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสมฺปทาย ¶ …เป… (ยถา ๑๙๔ ยาว ๒๑๐ อนุจฺเฉเทสุ)
‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ ¶ . เสยฺยถิทํ – สนฺติกมฺมํ ปณิธิกมฺมํ…เป… (ยถา ๒๑๑ อนุจฺเฉเท) โอสธีนํ ปติโมกฺโข อิติ วา อิติ, เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสมฺปทาย.
‘‘ส โข โส [อยํ โข (ก.)], กสฺสป, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโต. เสยฺยถาปิ, กสฺสป, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต นิหตปจฺจามิตฺโต น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ ปจฺจตฺถิกโต. เอวเมว โข, กสฺสป, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโต. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข, กสฺสป, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ. อยํ โข, กสฺสป, สีลสมฺปทา…เป… ¶ ¶ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทมฺปิสฺส โหติ จิตฺตสมฺปทาย…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทมฺปิสฺส โหติ จิตฺตสมฺปทาย. อยํ โข, กสฺสป, จิตฺตสมฺปทา.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป… ¶ อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาสมฺปทาย…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ…เป… อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาสมฺปทาย. อยํ โข, กสฺสป, ปฺาสมฺปทา.
‘‘อิมาย ¶ จ, กสฺสป, สีลสมฺปทาย จิตฺตสมฺปทาย ปฺาสมฺปทาย อฺา สีลสมฺปทา จิตฺตสมฺปทา ปฺาสมฺปทา อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถิ.
สีหนาทกถา
๔๐๒. ‘‘สนฺติ, กสฺสป, เอเก สมณพฺราหฺมณา สีลวาทา. เต อเนกปริยาเยน สีลสฺส วณฺณํ ภาสนฺติ. ยาวตา, กสฺสป, อริยํ ปรมํ สีลํ, นาหํ ตตฺถ อตฺตโน สมสมํ สมนุปสฺสามิ, กุโต ภิยฺโย! อถ โข อหเมว ¶ ตตฺถ ภิยฺโย, ยทิทํ อธิสีลํ.
‘‘สนฺติ, กสฺสป, เอเก สมณพฺราหฺมณา ตโปชิคุจฺฉาวาทา. เต อเนกปริยาเยน ตโปชิคุจฺฉาย วณฺณํ ภาสนฺติ. ยาวตา, กสฺสป, อริยา ปรมา ¶ ตโปชิคุจฺฉา, นาหํ ตตฺถ อตฺตโน สมสมํ สมนุปสฺสามิ, กุโต ภิยฺโย! อถ โข อหเมว ตตฺถ ภิยฺโย, ยทิทํ อธิเชคุจฺฉํ.
‘‘สนฺติ, กสฺสป, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปฺาวาทา. เต อเนกปริยาเยน ปฺาย วณฺณํ ภาสนฺติ. ยาวตา, กสฺสป, อริยา ปรมา ปฺา, นาหํ ตตฺถ อตฺตโน สมสมํ สมนุปสฺสามิ, กุโต ภิยฺโย! อถ โข อหเมว ตตฺถ ภิยฺโย, ยทิทํ อธิปฺํ.
‘‘สนฺติ, กสฺสป, เอเก สมณพฺราหฺมณา วิมุตฺติวาทา. เต อเนกปริยาเยน วิมุตฺติยา วณฺณํ ภาสนฺติ. ยาวตา, กสฺสป, อริยา ปรมา วิมุตฺติ, นาหํ ตตฺถ อตฺตโน สมสมํ สมนุปสฺสามิ, กุโต ภิยฺโย! อถ โข อหเมว ตตฺถ ภิยฺโย, ยทิทํ อธิวิมุตฺติ.
๔๐๓. ‘‘านํ ¶ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘สีหนาทํ โข สมโณ โคตโม นทติ, ตฺจ โข สฺุาคาเร นทติ, โน ปริสาสู’ติ. เต – ‘มา เหว’นฺติสฺสุ วจนียา. ‘สีหนาทฺจ สมโณ โคตโม นทติ, ปริสาสุ จ นทตี’ติ เอวมสฺสุ, กสฺสป, วจนียา.
‘‘านํ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘สีหนาทฺจ สมโณ โคตโม นทติ, ปริสาสุ จ นทติ, โน ¶ จ โข วิสารโท นทตี’ติ ¶ . เต – ‘มา เหว’นฺติสฺสุ วจนียา. ‘สีหนาทฺจ สมโณ โคตโม นทติ, ปริสาสุ จ นทติ, วิสารโท จ นทตี’’ติ เอวมสฺสุ, กสฺสป, วจนียา.
‘‘านํ โข ปเนตํ, กสฺสป, วิชฺชติ, ยํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘สีหนาทฺจ สมโณ โคตโม นทติ, ปริสาสุ จ นทติ, วิสารโท จ นทติ, โน จ โข นํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ…เป… ปฺหฺจ นํ ปุจฺฉนฺติ; โน จ โข เนสํ ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ…เป… ปฺหฺจ เนสํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ; โน จ โข ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธติ…เป… ปฺหสฺส จ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธติ; โน จ โข โสตพฺพํ มฺนฺติ…เป… โสตพฺพฺจสฺส มฺนฺติ; โน จ โข สุตฺวา ปสีทนฺติ…เป… สุตฺวา จสฺส ปสีทนฺติ ¶ ; โน จ โข ปสนฺนาการํ กโรนฺติ…เป… ปสนฺนาการฺจ กโรนฺติ; โน จ โข ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ…เป… ตถตฺตาย จ ปฏิปชฺชนฺติ; โน จ โข ปฏิปนฺนา อาราเธนฺตี’ติ. เต – ‘มา เหว’นฺติสฺสุ วจนียา. ‘สีหนาทฺจ สมโณ โคตโม นทติ, ปริสาสุ จ นทติ, วิสารโท จ นทติ, ปฺหฺจ นํ ปุจฺฉนฺติ, ปฺหฺจ เนสํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ, ปฺหสฺส จ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธติ, โสตพฺพฺจสฺส มฺนฺติ, สุตฺวา จสฺส ปสีทนฺติ, ปสนฺนาการฺจ กโรนฺติ, ตถตฺตาย จ ปฏิปชฺชนฺติ, ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’ติ เอวมสฺสุ, กสฺสป, วจนียา.
ติตฺถิยปริวาสกถา
๔๐๔. ‘‘เอกมิทาหํ, กสฺสป, สมยํ ราชคเห วิหรามิ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. ตตฺร มํ อฺตโร ตปพฺรหฺมจารี ¶ นิคฺโรโธ นาม อธิเชคุจฺเฉ ¶ ปฺหํ อปุจฺฉิ. ตสฺสาหํ อธิเชคุจฺเฉ ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากาสึ. พฺยากเต จ ปน เม อตฺตมโน อโหสิ ปรํ วิย มตฺตายา’’ติ. ‘‘โก หิ, ภนฺเต, ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา น อตฺตมโน อสฺส ปรํ วิย มตฺตาย? อหมฺปิ หิ, ภนฺเต, ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตมโน ปรํ วิย มตฺตาย. อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.
๔๐๕. ‘‘โย ¶ โข, กสฺสป, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, โส จตฺตาโร มาเส ปริวสติ, จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺติ, อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อปิ จ เมตฺถ ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตา’’ติ. ‘‘สเจ, ภนฺเต, อฺติตฺถิยปุพฺพา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขนฺติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขนฺติ อุปสมฺปทํ, จตฺตาโร มาเส ปริวสนฺติ, จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺติ, อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อหํ จตฺตาริ วสฺสานิ ปริวสิสฺสามิ, จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺตุ, อุปสมฺปาเทนฺตุ ภิกฺขุภาวายา’’ติ.
อลตฺถ ¶ โข อเจโล กสฺสโป ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ¶ , อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน ¶ โข ปนายสฺมา กสฺสโป เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต น จิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ – อพฺภฺาสิ. อฺตโร โข ปนายสฺมา กสฺสโป อรหตํ อโหสีติ.
มหาสีหนาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. โปฏฺปาทสุตฺตํ
โปฏฺปาทปริพฺพาชกวตฺถุ
๔๐๖. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสติ มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธึ ตึสมตฺเตหิ ปริพฺพาชกสเตหิ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
๔๐๗. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูนาหํ เยน สมยปฺปวาทโก ตินฺทุกาจีโร เอกสาลโก มลฺลิกาย อาราโม, เยน โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา เยน สมยปฺปวาทโก ตินฺทุกาจีโร เอกสาลโก มลฺลิกาย อาราโม เตนุปสงฺกมิ.
๔๐๘. เตน โข ปน สมเยน โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธึ นิสินฺโน โหติ อุนฺนาทินิยา อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาย อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติยา. เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ ¶ อิตฺถิกถํ สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ อิติ วา.
๔๐๙. อทฺทสา โข โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ ¶ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวาน สกํ ปริสํ สณฺเปสิ – ‘‘อปฺปสทฺทา โภนฺโต โหนฺตุ, มา โภนฺโต สทฺทมกตฺถ. อยํ สมโณ โคตโม ¶ อาคจฺฉติ. อปฺปสทฺทกาโม โข โส อายสฺมา อปฺปสทฺทสฺส วณฺณวาที. อปฺเปว นาม อปฺปสทฺทํ ปริสํ วิทิตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต เต ปริพฺพาชกา ตุณฺหี อเหสุํ.
๔๑๐. อถ ¶ โข ภควา เยน โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก เตนุปสงฺกมิ. อถ โข โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตุ โข, ภนฺเต, ภควา. สฺวาคตํ, ภนฺเต, ภควโต. จิรสฺสํ โข, ภนฺเต, ภควา อิมํ ปริยายมกาสิ, ยทิทํ อิธาคมนาย. นิสีทตุ, ภนฺเต, ภควา, อิทํ อาสนํ ปฺตฺต’’นฺติ.
นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. โปฏฺปาโทปิ โข ปริพฺพาชโก อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โปฏฺปาทํ ปริพฺพาชกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กาย นุตฺถ [กาย โนตฺถ (สฺยา. ก.)], โปฏฺปาท, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ?
อภิสฺานิโรธกถา
๔๑๑. เอวํ วุตฺเต โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ติฏฺเตสา, ภนฺเต, กถา, ยาย มยํ เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา. เนสา, ภนฺเต, กถา ภควโต ทุลฺลภา ภวิสฺสติ ปจฺฉาปิ สวนาย. ปุริมานิ, ภนฺเต, ทิวสานิ ปุริมตรานิ, นานาติตฺถิยานํ สมณพฺราหฺมณานํ โกตูหลสาลาย สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อภิสฺานิโรเธ ¶ กถา อุทปาทิ – ‘กถํ นุ โข, โภ, อภิสฺานิโรโธ โหตี’ติ? ตตฺเรกจฺเจ เอวมาหํสุ ¶ – ‘อเหตู อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปิ. ยสฺมึ สมเย อุปฺปชฺชนฺติ, สฺี ตสฺมึ สมเย โหติ. ยสฺมึ สมเย นิรุชฺฌนฺติ, อสฺี ตสฺมึ สมเย โหตี’ติ. อิตฺเถเก อภิสฺานิโรธํ ปฺเปนฺติ.
‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘น โข ปน เมตํ [น โข นาเมตํ (สี. ปี.)], โภ, เอวํ ภวิสฺสติ. สฺา หิ, โภ, ปุริสสฺส อตฺตา. สา จ โข อุเปติปิ อเปติปิ. ยสฺมึ สมเย อุเปติ, สฺี ตสฺมึ สมเย โหติ. ยสฺมึ สมเย อเปติ, อสฺี ตสฺมึ สมเย โหตี’ติ. อิตฺเถเก อภิสฺานิโรธํ ปฺเปนฺติ.
‘‘ตมฺโ ¶ เอวมาห – ‘น โข ปน เมตํ, โภ, เอวํ ภวิสฺสติ. สนฺติ หิ, โภ, สมณพฺราหฺมณา มหิทฺธิกา มหานุภาวา. เต อิมสฺส ปุริสสฺส สฺํ อุปกฑฺฒนฺติปิ อปกฑฺฒนฺติปิ. ยสฺมึ สมเย อุปกฑฺฒนฺติ, สฺี ตสฺมึ สมเย ¶ โหติ. ยสฺมึ สมเย อปกฑฺฒนฺติ, อสฺี ตสฺมึ สมเย โหตี’ติ. อิตฺเถเก อภิสฺานิโรธํ ปฺเปนฺติ.
‘‘ตมฺโ เอวมาห – ‘น โข ปน เมตํ, โภ, เอวํ ภวิสฺสติ. สนฺติ หิ, โภ, เทวตา มหิทฺธิกา มหานุภาวา. ตา อิมสฺส ปุริสสฺส สฺํ อุปกฑฺฒนฺติปิ อปกฑฺฒนฺติปิ. ยสฺมึ สมเย อุปกฑฺฒนฺติ, สฺี ตสฺมึ สมเย โหติ. ยสฺมึ สมเย อปกฑฺฒนฺติ, อสฺี ตสฺมึ สมเย โหตี’ติ. อิตฺเถเก อภิสฺานิโรธํ ปฺเปนฺติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว อารพฺภ สติ อุทปาทิ – ‘อโห นูน ภควา, อโห นูน สุคโต, โย อิเมสํ ธมฺมานํ สุกุสโล’ติ. ภควา, ภนฺเต, กุสโล, ภควา ปกตฺู อภิสฺานิโรธสฺส. กถํ นุ โข, ภนฺเต, อภิสฺานิโรโธ โหตี’’ติ?
สเหตุกสฺุปฺปาทนิโรธกถา
๔๑๒. ‘‘ตตฺร ¶ , โปฏฺปาท, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘อเหตู อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’ติ, อาทิโตว เตสํ อปรทฺธํ. ตํ กิสฺส เหตุ? สเหตู หิ, โปฏฺปาท, สปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา ¶ อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปิ. สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ’’.
๔๑๓. ‘‘กา จ สิกฺขา’’ติ? ภควา อโวจ – ‘‘อิธ, โปฏฺปาท, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… ¶ (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป… ตสฺสิเม ปฺจนีวรเณ ปหีเน ¶ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา กามสฺา, สา นิรุชฺฌติ. วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ สมเย โหติ, วิเวกชปีติสุขสุขุม-สจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยํ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสฺา, สา นิรุชฺฌติ. สมาธิชปีติสุขสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ ¶ สมเย โหติ ¶ , สมาธิชปีติสุขสุขุมสจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา สมาธิชปีติสุขสุขุมสจฺจสฺา, สา นิรุชฺฌติ. อุเปกฺขาสุขสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ สมเย โหติ, อุเปกฺขาสุขสุขุมสจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา อุเปกฺขาสุขสุขุมสจฺจสฺา, สา นิรุชฺฌติ. อทุกฺขมสุขสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ สมเย โหติ, อทุกฺขมสุขสุขุมสจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา ¶ นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต ¶ อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา รูปสฺา [ปุริมสฺา (ก.)], สา นิรุชฺฌติ. อากาสานฺจายตนสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ สมเย โหติ, อากาสานฺจายตนสุขุมสจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ ¶ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา อากาสานฺจายตนสุขุมสจฺจสฺา, สา นิรุชฺฌติ. วิฺาณฺจายตนสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ สมเย โหติ, วิฺาณฺจายตนสุขุมสจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส ยา ปุริมา วิฺาณฺจายตนสุขุมสจฺจสฺา, สา นิรุชฺฌติ. อากิฺจฺายตนสุขุมสจฺจสฺา ตสฺมึ สมเย โหติ, อากิฺจฺายตนสุขุมสจฺจสฺีเยว ตสฺมึ สมเย โหติ. เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌติ. อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจ.
๔๑๔. ‘‘ยโต โข, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ อิธ สกสฺี โหติ, โส ตโต ¶ อมุตฺร ตโต อมุตฺร อนุปุพฺเพน สฺคฺคํ ผุสติ. ตสฺส สฺคฺเค ิตสฺส เอวํ โหติ – ‘เจตยมานสฺส เม ปาปิโย, อเจตยมานสฺส เม เสยฺโย. อหฺเจว โข ปน เจเตยฺยํ, อภิสงฺขเรยฺยํ, อิมา จ เม สฺา นิรุชฺเฌยฺยุํ, อฺา จ โอฬาริกา สฺา อุปฺปชฺเชยฺยุํ; ยํนูนาหํ น เจว เจเตยฺยํ น จ อภิสงฺขเรยฺย’นฺติ. โส น เจว เจเตติ, น จ อภิสงฺขโรติ. ตสฺส อเจตยโต อนภิสงฺขโรโต ตา เจว สฺา นิรุชฺฌนฺติ, อฺา จ โอฬาริกา สฺา น อุปฺปชฺชนฺติ. โส นิโรธํ ผุสติ. เอวํ โข, โปฏฺปาท, อนุปุพฺพาภิสฺานิโรธ-สมฺปชาน-สมาปตฺติ โหติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, อปิ นุ เต อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา อนุปุพฺพาภิสฺานิโรธ-สมฺปชาน-สมาปตฺติ สุตปุพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต. เอวํ โข อหํ ¶ , ภนฺเต, ภควโต ภาสิตํ อาชานามิ – ‘ยโต โข, โปฏฺปาท, ภิกฺขุ อิธ สกสฺี โหติ, โส ตโต อมุตฺร ตโต อมุตฺร อนุปุพฺเพน สฺคฺคํ ผุสติ, ตสฺส สฺคฺเค ิตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เจตยมานสฺส ¶ เม ปาปิโย, อเจตยมานสฺส เม เสยฺโย. อหฺเจว โข ปน เจเตยฺยํ ¶ อภิสงฺขเรยฺยํ, อิมา จ เม สฺา นิรุชฺเฌยฺยุํ, อฺา จ โอฬาริกา สฺา อุปฺปชฺเชยฺยุํ; ยํนูนาหํ น เจว เจเตยฺยํ, น จ อภิสงฺขเรยฺย’’นฺติ. โส น เจว เจเตติ, น จาภิสงฺขโรติ, ตสฺส อเจตยโต อนภิสงฺขโรโต ตา เจว สฺา นิรุชฺฌนฺติ, อฺา จ โอฬาริกา สฺา น อุปฺปชฺชนฺติ ¶ . โส นิโรธํ ผุสติ. เอวํ โข, โปฏฺปาท, อนุปุพฺพาภิสฺานิโรธ-สมฺปชาน-สมาปตฺติ โหตี’’’ติ. ‘‘เอวํ, โปฏฺปาทา’’ติ.
๔๑๕. ‘‘เอกฺเว นุ โข, ภนฺเต, ภควา สฺคฺคํ ปฺเปติ, อุทาหุ ปุถูปิ สฺคฺเค ปฺเปตี’’ติ? ‘‘เอกมฺปิ โข อหํ, โปฏฺปาท, สฺคฺคํ ปฺเปมิ, ปุถูปิ สฺคฺเค ปฺเปมี’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, ภควา เอกมฺปิ สฺคฺคํ ปฺเปติ, ปุถูปิ สฺคฺเค ปฺเปตี’’ติ? ‘‘ยถา ยถา โข, โปฏฺปาท, นิโรธํ ผุสติ, ตถา ตถาหํ สฺคฺคํ ปฺเปมิ. เอวํ โข อหํ, โปฏฺปาท, เอกมฺปิ สฺคฺคํ ปฺเปมิ, ปุถูปิ สฺคฺเค ปฺเปมี’’ติ.
๔๑๖. ‘‘สฺา นุ โข, ภนฺเต, ปมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา าณํ, อุทาหุ าณํ ปมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา สฺา, อุทาหุ สฺา จ าณฺจ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? ‘‘สฺา โข, โปฏฺปาท, ปมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา าณํ, สฺุปฺปาทา จ ปน าณุปฺปาโท โหติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อิทปฺปจฺจยา กิร เม าณํ อุทปาที’ติ. อิมินา โข เอตํ, โปฏฺปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ – ยถา สฺา ปมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา าณํ, สฺุปฺปาทา จ ปน าณุปฺปาโท โหตี’’ติ.
สฺาอตฺตกถา
๔๑๗. ‘‘สฺา นุ โข, ภนฺเต, ปุริสสฺส อตฺตา, อุทาหุ อฺา สฺา อฺโ อตฺตา’’ติ? ‘‘กํ ปน ตฺวํ, โปฏฺปาท, อตฺตานํ ปจฺเจสี’’ติ ¶ ? ‘‘โอฬาริกํ ¶ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺตานํ ปจฺเจมิ รูปึ จาตุมหาภูติกํ กพฬีการาหารภกฺข’’นฺติ [กพฬีการภกฺขนฺติ (สฺยา. ก.)]. ‘‘โอฬาริโก จ หิ เต, โปฏฺปาท, อตฺตา อภวิสฺส รูปี จาตุมหาภูติโก กพฬีการาหารภกฺโข. เอวํ สนฺตํ โข เต, โปฏฺปาท, อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา. ตทมินาเปตํ, โปฏฺปาท ¶ , ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ¶ ยถา อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา. ติฏฺเตว สายํ [ติฏฺเตวายํ (สี. ปี.)], โปฏฺปาท, โอฬาริโก อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก กพฬีการาหารภกฺโข, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อฺา จ สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, อฺา จ สฺา นิรุชฺฌนฺติ. อิมินา โข เอตํ, โปฏฺปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา’’ติ.
๔๑๘. ‘‘มโนมยํ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺตานํ ปจฺเจมิ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ. ‘‘มโนมโย จ หิ เต, โปฏฺปาท, อตฺตา อภวิสฺส สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย, เอวํ สนฺตมฺปิ โข เต, โปฏฺปาท, อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา. ตทมินาเปตํ, โปฏฺปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา. ติฏฺเตว สายํ, โปฏฺปาท, มโนมโย อตฺตา สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อฺา จ สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, อฺา จ สฺา นิรุชฺฌนฺติ. อิมินาปิ โข เอตํ, โปฏฺปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา’’ติ.
๔๑๙. ‘‘อรูปึ ¶ ¶ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺตานํ ปจฺเจมิ สฺามย’’นฺติ. ‘‘อรูปี จ หิ เต, โปฏฺปาท, อตฺตา อภวิสฺส สฺามโย, เอวํ สนฺตมฺปิ โข เต, โปฏฺปาท, อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา. ตทมินาเปตํ, โปฏฺปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา. ติฏฺเตว สายํ, โปฏฺปาท, อรูปี อตฺตา สฺามโย, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อฺา จ สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, อฺา จ สฺา นิรุชฺฌนฺติ. อิมินาปิ โข เอตํ, โปฏฺปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อฺาว สฺา ภวิสฺสติ อฺโ อตฺตา’’ติ.
๔๒๐. ‘‘สกฺกา ปเนตํ, ภนฺเต, มยา าตุํ – ‘สฺา ปุริสสฺส อตฺตา’ติ วา ‘อฺาว สฺา อฺโ อตฺตาติ วา’ติ? ‘‘ทุชฺชานํ โข เอตํ [เอวํ (ก.)], โปฏฺปาท, ตยา อฺทิฏฺิเกน อฺขนฺติเกน อฺรุจิเกน อฺตฺราโยเคน อฺตฺราจริยเกน – ‘สฺา ปุริสสฺส อตฺตา’ติ วา, ‘อฺาว สฺา อฺโ อตฺตาติ วา’’’ติ.
‘‘สเจ ¶ ตํ, ภนฺเต, มยา ทุชฺชานํ อฺทิฏฺิเกน อฺขนฺติเกน อฺรุจิเกน อฺตฺราโยเคน อฺตฺราจริยเกน – ‘สฺา ปุริสสฺส อตฺตา’ติ วา, ‘อฺาว สฺา อฺโ อตฺตา’ติ วา; ‘กึ ปน, ภนฺเต, สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ? อพฺยากตํ โข เอตํ, โปฏฺปาท, มยา – ‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ.
‘‘กึ ¶ ปน, ภนฺเต, ‘อสสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’’นฺติ ¶ ? ‘‘เอตมฺปิ โข, โปฏฺปาท, มยา อพฺยากตํ – ‘อสสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’’นฺติ.
‘‘กึ ปน, ภนฺเต, ‘อนฺตวา โลโก…เป… ‘อนนฺตวา โลโก ¶ … ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’’นฺติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, โปฏฺปาท, มยา อพฺยากตํ – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’’นฺติ.
‘‘กสฺมา ปเนตํ, ภนฺเต, ภควตา อพฺยากต’’นฺติ? ‘‘น เหตํ, โปฏฺปาท, อตฺถสํหิตํ น ธมฺมสํหิตํ ¶ นาทิพฺรหฺมจริยกํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ, ตสฺมา เอตํ มยา อพฺยากต’’นฺติ.
‘‘กึ ปน, ภนฺเต, ภควตา พฺยากต’’นฺติ? ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ โข, โปฏฺปาท, มยา พฺยากตํ. อยํ ทุกฺขสมุทโยติ โข, โปฏฺปาท, มยา พฺยากตํ. อยํ ทุกฺขนิโรโธติ โข, โปฏฺปาท, มยา พฺยากตํ. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ โข, โปฏฺปาท, มยา พฺยากต’’นฺติ.
‘‘กสฺมา ปเนตํ, ภนฺเต, ภควตา พฺยากต’’นฺติ? ‘‘เอตฺหิ, โปฏฺปาท, อตฺถสํหิตํ, เอตํ ธมฺมสํหิตํ, เอตํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ, เอตํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา เอตํ มยา พฺยากต’’นฺติ. ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต ¶ . ยสฺสทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ. อถ โข ภควา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
๔๒๑. อถ ¶ โข เต ปริพฺพาชกา อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต โปฏฺปาทํ ปริพฺพาชกํ สมนฺตโต วาจา [วาจาย (สฺยา. ก.)] สนฺนิโตทเกน สฺฌพฺภริมกํสุ – ‘‘เอวเมว ปนายํ ภวํ โปฏฺปาโท ยฺเทว สมโณ โคตโม ภาสติ, ตํ ตเทวสฺส อพฺภนุโมทติ – ‘เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ, สุคตา’ติ. น โข ปน มยํ กิฺจิ [กฺจิ (ปี.)] สมณสฺส โคตมสฺส เอกํสิกํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา ¶ , ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ ¶ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก เต ปริพฺพาชเก เอตทโวจ – ‘‘อหมฺปิ โข, โภ, น กิฺจิ สมณสฺส โคตมสฺส เอกํสิกํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา; อปิ จ สมโณ โคตโม ภูตํ ตจฺฉํ ตถํ ปฏิปทํ ปฺเปติ ธมฺมฏฺิตตํ ธมฺมนิยามตํ. ภูตํ โข ปน ตจฺฉํ ตถํ ปฏิปทํ ปฺเปนฺตสฺส ธมฺมฏฺิตตํ ธมฺมนิยามตํ, กถฺหิ นาม มาทิโส วิฺู สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมเทยฺยา’’ติ?
จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺปาทวตฺถุ
๔๒๒. อถ โข ทฺวีหตีหสฺส อจฺจเยน จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโต โปฏฺปาโท จ ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. โปฏฺปาโท ¶ ปน ปริพฺพาชโก ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ตทา มํ, ภนฺเต, เต ปริพฺพาชกา อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต สมนฺตโต วาจาสนฺนิโตทเกน สฺฌพฺภริมกํสุ – ‘เอวเมว ปนายํ ภวํ โปฏฺปาโท ยฺเทว สมโณ ¶ โคตโม ภาสติ, ตํ ตเทวสฺส อพฺภนุโมทติ – ‘เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตา’’ติ. น โข ปน มยํ กิฺจิ สมณสฺส โคตมสฺส เอกํสิกํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา’ติ. เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, เต ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘อหมฺปิ โข, โภ, น กิฺจิ สมณสฺส โคตมสฺส เอกํสิกํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา; อปิ จ สมโณ โคตโม ภูตํ ตจฺฉํ ตถํ ปฏิปทํ ปฺเปติ ธมฺมฏฺิตตํ ธมฺมนิยามตํ. ภูตํ ¶ โข ปน ตจฺฉํ ตถํ ปฏิปทํ ปฺเปนฺตสฺส ธมฺมฏฺิตตํ ธมฺมนิยามตํ, กถฺหิ นาม มาทิโส วิฺู สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมเทยฺยา’’ติ?
๔๒๓. ‘‘สพฺเพว โข เอเต, โปฏฺปาท, ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา; ตฺวํเยว เนสํ เอโก จกฺขุมา. เอกํสิกาปิ หิ โข, โปฏฺปาท, มยา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา; อเนกํสิกาปิ หิ โข ¶ , โปฏฺปาท, มยา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา.
‘‘กตเม จ เต, โปฏฺปาท, มยา อเนกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา? ‘สสฺสโต โลโก’ติ [โลโกติ วา (สี. ก.)] โข, โปฏฺปาท, มยา อเนกํสิโก ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต; ‘อสสฺสโต โลโก’ติ [โลโกติ วา (สี. ก.)] โข, โปฏฺปาท, มยา อเนกํสิโก ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต; ‘อนฺตวา โลโก’ติ [โลโกติ วา (สี. ก.)] โข โปฏฺปาท…เป… ‘อนนฺตวา โลโก’ติ [โลโกติ วา (สี. ก.)] โข โปฏฺปาท… ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ โข โปฏฺปาท… ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ โข โปฏฺปาท… ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข โปฏฺปาท… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข โปฏฺปาท… ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข โปฏฺปาท… ‘เนว ¶ โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ โข, โปฏฺปาท, มยา อเนกํสิโก ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต.
‘‘กสฺมา จ เต, โปฏฺปาท, มยา อเนกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา? น เหเต, โปฏฺปาท, อตฺถสํหิตา น ธมฺมสํหิตา น อาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. ตสฺมา เต มยา อเนกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา’’.
เอกํสิกธมฺโม
๔๒๔. ‘‘กตเม จ เต, โปฏฺปาท, มยา เอกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา ¶ ? อิทํ ทุกฺขนฺติ โข, โปฏฺปาท, มยา เอกํสิโก ¶ ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต. อยํ ทุกฺขสมุทโยติ โข, โปฏฺปาท, มยา เอกํสิโก ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต. อยํ ทุกฺขนิโรโธติ โข, โปฏฺปาท, มยา เอกํสิโก ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ โข, โปฏฺปาท, มยา เอกํสิโก ธมฺโม เทสิโต ปฺตฺโต.
‘‘กสฺมา จ เต, โปฏฺปาท, มยา เอกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา? เอเต, โปฏฺปาท, อตฺถสํหิตา ¶ , เอเต ธมฺมสํหิตา, เอเต อาทิพฺรหฺมจริยกา เอเต นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. ตสฺมา เต มยา เอกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา.
๔๒๕. ‘‘สนฺติ, โปฏฺปาท, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ? เต เจ เม เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ ปฏิชานนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกํ วา รตฺตึ เอกํ วา ทิวสํ อุปฑฺฒํ วา รตฺตึ อุปฑฺฒํ วา ทิวสํ เอกนฺตสุขึ อตฺตานํ สฺชานาถา’ติ ¶ [สมฺปชานาถาติ (สี. สฺยา. ก.)]? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ¶ ชานาถ – ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยายา’’’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ยา ตา เทวตา เอกนฺตสุขํ โลกํ อุปปนฺนา, ตาสํ ภาสมานานํ สทฺทํ สุณาถ – ‘‘สุปฺปฏิปนฺนาตฺถ, มาริสา, อุชุปฺปฏิปนฺนาตฺถ, มาริสา, เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยาย; มยมฺปิ หิ, มาริสา, เอวํปฏิปนฺนา เอกนฺตสุขํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ ¶ ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๔๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, โปฏฺปาท, ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ยา อิมสฺมึ ชนปเท ชนปทกลฺยาณี, ตํ อิจฺฉามิ ตํ กาเมมี’ติ. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ ชนปทกลฺยาณึ อิจฺฉสิ กาเมสิ, ชานาสิ ตํ ชนปทกลฺยาณึ ขตฺติยี วา พฺราหฺมณี วา เวสฺสี วา สุทฺที วา’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘โน’ติ วเทยฺย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อมฺโภ ปุริส ¶ , ยํ ตฺวํ ชนปทกลฺยาณึ อิจฺฉสิ กาเมสิ, ชานาสิ ตํ ชนปทกลฺยาณึ เอวํนามา เอวํโคตฺตาติ วา, ทีฆา วา รสฺสา วา มชฺฌิมา วา กาฬี วา สามา วา มงฺคุรจฺฉวี วาติ, อมุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘โน’ติ วเทยฺย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ, ตํ ตฺวํ อิจฺฉสิ กาเมสี’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘อามา’ติ วเทยฺย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ ¶ , โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, โปฏฺปาท, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน ¶ – ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? เต เจ เม เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ ปฏิชานนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’ติ? อิติ ¶ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกํ วา รตฺตึ เอกํ วา ทิวสํ อุปฑฺฒํ วา รตฺตึ อุปฑฺฒํ วา ทิวสํ เอกนฺตสุขึ อตฺตานํ สฺชานาถา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ชานาถ – ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยายา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ยา ตา เทวตา เอกนฺตสุขํ โลกํ อุปปนฺนา, ตาสํ ภาสมานานํ สทฺทํ สุณาถ – ‘‘สุปฺปฏิปนฺนาตฺถ, มาริสา, อุชุปฺปฏิปนฺนาตฺถ, มาริสา, เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยาย; มยมฺปิ หิ, มาริสา, เอวํปฏิปนฺนา เอกนฺตสุขํ โลกํ อุปปนฺนา’’’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ ¶ ¶ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๔๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, โปฏฺปาท, ปุริโส จาตุมหาปเถ นิสฺเสณึ กเรยฺย ปาสาทสฺส อาโรหณาย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อมฺโภ ปุริส, ยสฺส ตฺวํ [ยํ ตฺวํ (สี. ก.)] ปาสาทสฺส อาโรหณาย นิสฺเสณึ กโรสิ, ชานาสิ ตํ ปาสาทํ ปุรตฺถิมาย วา ทิสาย ทกฺขิณาย วา ทิสาย ปจฺฉิมาย วา ทิสาย อุตฺตราย วา ทิสาย อุจฺโจ วา นีโจ วา มชฺฌิโม วา’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘โน’ติ วเทยฺย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อมฺโภ ปุริส, ยํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ, ตสฺส ตฺวํ ปาสาทสฺส อาโรหณาย นิสฺเสณึ กโรสี’ติ? อิติ ปุฏฺโ ‘อามา’ติ วเทยฺย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘เอวเมว ¶ โข, โปฏฺปาท, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ ¶ ? เต เจ เม เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ ปฏิชานนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกํ ¶ วา รตฺตึ เอกํ วา ทิวสํ อุปฑฺฒํ วา รตฺตึ อุปฑฺฒํ วา ทิวสํ เอกนฺตสุขึ อตฺตานํ สฺชานาถา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ชานาถ อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยายา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘โน’ติ วทนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ยา ตา เทวตา เอกนฺตสุขํ โลกํ อุปปนฺนา’ ตาสํ เทวตานํ ภาสมานานํ สทฺทํ สุณาถ- ‘‘สุปฺปฏิปนฺนาตฺถ, มาริสา, อุชุปฺปฏิปนฺนาตฺถ ¶ , มาริสา, เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยาย; มยมฺปิ หิ, มาริสา, เอวํ ปฏิปนฺนา เอกนฺตสุขํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ? อิติ ปุฏฺา ‘‘โน’’ติ วทนฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
ตโย อตฺตปฏิลาภา
๔๒๘. ‘‘ตโย โข เม, โปฏฺปาท, อตฺตปฏิลาภา – โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ, มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ, อรูโป อตฺตปฏิลาโภ. กตโม จ, โปฏฺปาท, โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ? รูปี จาตุมหาภูติโก กพฬีการาหารภกฺโข [กพฬีการภกฺโข (สฺยา. ก.)], อยํ โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ. กตโม มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ? รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย, อยํ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ. กตโม อรูโป อตฺตปฏิลาโภ? อรูปี สฺามโย, อยํ อรูโป อตฺตปฏิลาโภ.
๔๒๙. ‘‘โอฬาริกสฺสปิ ¶ โข อหํ, โปฏฺปาท, อตฺตปฏิลาภสฺส ปหานาย ¶ ธมฺมํ เทเสมิ – ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถาติ. สิยา โข ปน เต, โปฏฺปาท, เอวมสฺส – สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, ทุกฺโข จ โข วิหาโรติ, น โข ปเนตํ, โปฏฺปาท, เอวํ ทฏฺพฺพํ. สํกิเลสิกา เจว ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา จ ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, ปามุชฺชํ เจว ภวิสฺสติ ปีติ จ ปสฺสทฺธิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ สุโข จ วิหาโร.
๔๓๐. ‘‘มโนมยสฺสปิ โข อหํ, โปฏฺปาท, อตฺตปฏิลาภสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสมิ ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถาติ ¶ . สิยา โข ปน เต, โปฏฺปาท, เอวมสฺส – ‘สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, ทุกฺโข จ โข วิหาโร’ติ, น โข ปเนตํ, โปฏฺปาท, เอวํ ทฏฺพฺพํ. สํกิเลสิกา เจว ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา จ ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ ¶ , ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, ปามุชฺชํ เจว ภวิสฺสติ ปีติ จ ปสฺสทฺธิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ สุโข จ วิหาโร.
๔๓๑. ‘‘อรูปสฺสปิ โข อหํ, โปฏฺปาท, อตฺตปฏิลาภสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสมิ ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ ¶ , ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถาติ. สิยา โข ปน เต, โปฏฺปาท, เอวมสฺส – ‘สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, ทุกฺโข จ โข วิหาโร’ติ, น โข ปเนตํ ¶ , โปฏฺปาท, เอวํ ทฏฺพฺพํ. สํกิเลสิกา เจว ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา จ ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, ปามุชฺชํ เจว ภวิสฺสติ ปีติ จ ปสฺสทฺธิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ สุโข จ วิหาโร.
๔๓๒. ‘‘ปเร เจ, โปฏฺปาท, อมฺเห เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตโม ปน โส, อาวุโส ¶ , โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ, ยสฺส ตุมฺเห ปหานาย ธมฺมํ เทเสถ, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ, เตสํ มยํ เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากเรยฺยาม – ‘อยํ วา โส, อาวุโส, โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ, ยสฺส มยํ ปหานาย ธมฺมํ เทเสม, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ.
๔๓๓. ‘‘ปเร เจ, โปฏฺปาท, อมฺเห เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตโม ปน โส, อาวุโส, มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ, ยสฺส ตุมฺเห ปหานาย ธมฺมํ เทเสถ, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ¶ ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ? เตสํ มยํ เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากเรยฺยาม – ‘อยํ วา โส, อาวุโส, มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ ยสฺส มยํ ปหานาย ธมฺมํ เทเสม, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ ¶ , ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ.
๔๓๔. ‘‘ปเร เจ, โปฏฺปาท, อมฺเห เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตโม ปน โส, อาวุโส, อรูโป อตฺตปฏิลาโภ, ยสฺส ตุมฺเห ปหานาย ธมฺมํ เทเสถ ¶ , ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ, เตสํ มยํ เอวํ ปุฏฺา ¶ เอวํ พฺยากเรยฺยาม – ‘อยํ วา โส, อาวุโส, อรูโป อตฺตปฏิลาโภ ยสฺส มยํ ปหานาย ธมฺมํ เทเสม, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต สปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต สปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๔๓๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, โปฏฺปาท, ปุริโส นิสฺเสณึ กเรยฺย ปาสาทสฺส อาโรหณาย ตสฺเสว ปาสาทสฺส เหฏฺา. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อมฺโภ ปุริส, ยสฺส ตฺวํ ปาสาทสฺส อาโรหณาย นิสฺเสณึ กโรสิ, ชานาสิ ตํ ปาสาทํ, ปุรตฺถิมาย วา ทิสาย ทกฺขิณาย วา ทิสาย ปจฺฉิมาย วา ทิสาย อุตฺตราย วา ทิสาย อุจฺโจ วา นีโจ วา มชฺฌิโม วา’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘อยํ วา โส, อาวุโส, ปาสาโท, ยสฺสาหํ อาโรหณาย นิสฺเสณึ กโรมิ, ตสฺเสว ปาสาทสฺส เหฏฺา’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส สปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต ตสฺส ปุริสสฺส สปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๔๓๖. ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, โปฏฺปาท, ปเร เจ อมฺเห เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตโม ปน โส, อาวุโส, โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ…เป… กตโม ปน โส, อาวุโส, มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ…เป… กตโม ปน โส, อาวุโส, อรูโป อตฺตปฏิลาโภ, ยสฺส ตุมฺเห ปหานาย ธมฺมํ เทเสถ, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ, เตสํ มยํ เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากเรยฺยาม – ‘อยํ วา โส, อาวุโส, อรูโป อตฺตปฏิลาโภ, ยสฺส มยํ ปหานาย ธมฺมํ เทเสม, ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานิยา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปฺาปาริปูรึ ¶ เวปุลฺลตฺตฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โปฏฺปาท, นนุ เอวํ สนฺเต สปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อทฺธา โข, ภนฺเต, เอวํ สนฺเต สปฺปาฏิหีรกตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ.
๔๓๗. เอวํ วุตฺเต จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยสฺมึ, ภนฺเต, สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ โหติ, โมฆสฺส ตสฺมึ สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ โหติ, โมโฆ อรูโป อตฺตปฏิลาโภ โหติ; โอฬาริโก วาสฺส อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ สมเย สจฺโจ โหติ. ยสฺมึ, ภนฺเต, สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ โหติ, โมฆสฺส ตสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ โหติ, โมโฆ อรูโป อตฺตปฏิลาโภ โหติ; มโนมโย วาสฺส อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ สมเย สจฺโจ โหติ. ยสฺมึ, ภนฺเต, สมเย อรูโป อตฺตปฏิลาโภ โหติ, โมฆสฺส ตสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ โหติ, โมโฆ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ โหติ; อรูโป วาสฺส อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ สมเย สจฺโจ โหตี’’ติ.
‘‘ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ ¶ คจฺฉติ, น อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ ¶ ; โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ. ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ, น อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ; มโนมโย อตฺตปฏิลาโภตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ. ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย อรูโป อตฺตปฏิลาโภ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ, น มโนมโย อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ; อรูโป อตฺตปฏิลาโภตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ.
๔๓๘. ‘‘สเจ ¶ ตํ, จิตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อโหสิ ตฺวํ อตีตมทฺธานํ, น ตฺวํ นาโหสิ; ภวิสฺสสิ ตฺวํ อนาคตมทฺธานํ, น ตฺวํ น ภวิสฺสสิ; อตฺถิ ตฺวํ ¶ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถี’ติ, เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, จิตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ?
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อโหสิ ตฺวํ อตีตมทฺธานํ, น ตฺวํ น อโหสิ; ภวิสฺสสิ ตฺวํ อนาคตมทฺธานํ, น ตฺวํ น ภวิสฺสสิ; อตฺถิ ตฺวํ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถี’ติ. เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘อโหสาหํ อตีตมทฺธานํ, นาหํ น อโหสึ; ภวิสฺสามหํ อนาคตมทฺธานํ, นาหํ น ภวิสฺสามิ; อตฺถาหํ เอตรหิ, นาหํ นตฺถี’ติ. เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สเจ ปน ตํ, จิตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘โย เต อโหสิ อตีโต อตฺตปฏิลาโภ, โสว [สฺเวว (สี. ปี.), โสเยว (สฺยา.)] เต อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อนาคโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน? โย [โย วา (ปี.)] เต ภวิสฺสติ อนาคโต อตฺตปฏิลาโภ, โสว ¶ เต อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อตีโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน? โย [โย วา (ปี.)] เต เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตปฏิลาโภ, โสว [โส จ (ก.)] เต อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อตีโต, โมโฆ อนาคโต’ติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, จิตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ?
‘‘สเจ ปน มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘โย เต อโหสิ ¶ อตีโต อตฺตปฏิลาโภ, โสว เต อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อนาคโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน. โย เต ภวิสฺสติ อนาคโต อตฺตปฏิลาโภ, โสว เต อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อตีโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน. โย เต เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตปฏิลาโภ, โสว เต อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อตีโต, โมโฆ อนาคโต’ติ. เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘โย เม อโหสิ อตีโต อตฺตปฏิลาโภ, โสว เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ สมเย สจฺโจ อโหสิ, โมโฆ อนาคโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน. โย เม ภวิสฺสติ อนาคโต อตฺตปฏิลาโภ, โสว เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ สมเย สจฺโจ ภวิสฺสติ, โมโฆ อตีโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน. โย เม เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตปฏิลาโภ, โสว เม อตฺตปฏิลาโภ สจฺโจ, โมโฆ อตีโต, โมโฆ อนาคโต’ติ. เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
๔๓๙. ‘‘เอวเมว ¶ โข, จิตฺต, ยสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ, น อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ. โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ ตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ. ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ ¶ โหติ…เป… ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย อรูโป อตฺตปฏิลาโภ โหติ, เนว ¶ ตสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ, น มโนมโย อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ; อรูโป อตฺตปฏิลาโภ ตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ.
๔๔๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, จิตฺต, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ. ยสฺมึ สมเย ขีรํ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย ทธีติ สงฺขํ คจฺฉติ, น นวนีตนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, น สปฺปีติ สงฺขํ คจฺฉติ, น สปฺปิมณฺโฑติ สงฺขํ คจฺฉติ; ขีรํ ตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ. ยสฺมึ สมเย ทธิ โหติ…เป… นวนีตํ โหติ… สปฺปิ โหติ… สปฺปิมณฺโฑ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย ขีรนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, น ทธีติ สงฺขํ คจฺฉติ, น นวนีตนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, น สปฺปีติ สงฺขํ คจฺฉติ; สปฺปิมณฺโฑ ตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ. เอวเมว ¶ โข, จิตฺต, ยสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ โหติ…เป… ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ โหติ…เป… ยสฺมึ, จิตฺต, สมเย อรูโป อตฺตปฏิลาโภ โหติ, เนว ตสฺมึ สมเย โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ, น มโนมโย อตฺตปฏิลาโภติ สงฺขํ คจฺฉติ; อรูโป อตฺตปฏิลาโภ ตฺเวว ตสฺมึ สมเย สงฺขํ คจฺฉติ. อิมา โข จิตฺต, โลกสมฺา โลกนิรุตฺติโย โลกโวหารา โลกปฺตฺติโย ¶ , ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามส’’นฺติ.
๔๔๑. เอวํ วุตฺเต, โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ. เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.
จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตอุปสมฺปทา
๔๔๒. จิตฺโต ¶ ปน หตฺถิสาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต; อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ. เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ¶ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.
๔๔๓. อลตฺถ โข จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน โข ปนายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต น จิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ¶ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ – อพฺภฺาสิ. อฺตโร โข ปนายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อรหตํ อโหสีติ.
โปฏฺปาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. สุภสุตฺตํ
สุภมาณววตฺถุ
๔๔๔. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อจิรปรินิพฺพุเต ภควติ. เตน โข ปน สมเยน สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต สาวตฺถิยํ ปฏิวสติ เกนจิเทว กรณีเยน.
๔๔๕. อถ โข สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต อฺตรํ มาณวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, มาณวก, เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ – ‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.
๔๔๖. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข โส มาณวโก สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส มาณวโก อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉติ; เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส ¶ นิเวสนํ ¶ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.
๔๔๗. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ตํ มาณวกํ เอตทโวจ – ‘‘อกาโล โข, มาณวก ¶ . อตฺถิ เม อชฺช เภสชฺชมตฺตา ปีตา. อปฺเปวนาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายา’’ติ.
‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข โส มาณวโก อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา เยน สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา สุภํ มาณวํ โตเทยฺยปุตฺตํ เอตทโวจ, ‘‘อโวจุมฺหา โข มยํ โภโต วจเนน ตํ ภวนฺตํ อานนฺทํ – ‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉติ, เอวฺจ วเทติ – ‘‘สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. เอวํ วุตฺเต, โภ, สมโณ อานนฺโท มํ เอตทโวจ – ‘อกาโล โข, มาณวก. อตฺถิ เม อชฺช เภสชฺชมตฺตา ปีตา. อปฺเปวนาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายา’ติ. เอตฺตาวตาปิ โข, โภ, กตเมว เอตํ, ยโต โข โส ภวํ อานนฺโท โอกาสมกาสิ สฺวาตนายปิ อุปสงฺกมนายา’’ติ.
๔๔๘. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เจตเกน ภิกฺขุนา ปจฺฉาสมเณน เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ.
อถ โข สุโภ ¶ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ภวฺหิ ¶ อานนฺโท ตสฺส โภโต โคตมสฺส ทีฆรตฺตํ อุปฏฺาโก สนฺติกาวจโร สมีปจารี. ภวเมตํ อานนฺโท ชาเนยฺย, เยสํ โส ภวํ โคตโม ธมฺมานํ วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ. กตเมสานํ โข, โภ อานนฺท, ธมฺมานํ โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสิ; กตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสี’’ติ?
๔๔๙. ‘‘ติณฺณํ โข, มาณว, ขนฺธานํ โส ภควา วณฺณวาที อโหสิ; เอตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ. กตเมสํ ติณฺณํ? อริยสฺส สีลกฺขนฺธสฺส, อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส, อริยสฺส ปฺากฺขนฺธสฺส. อิเมสํ โข, มาณว, ติณฺณํ ขนฺธานํ โส ภควา วณฺณวาที อโหสิ; เอตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสี’’ติ.
สีลกฺขนฺโธ
๔๕๐. ‘‘กตโม ¶ ¶ ปน โส, โภ อานนฺท, อริโย สีลกฺขนฺโธ, ยสฺส โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสี’’ติ?
‘‘อิธ, มาณว, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตํ ธมฺมํ ¶ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ. โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อนุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน, ปริสุทฺธาชีโว, สีลสมฺปนฺโน, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต, สนฺตุฏฺโ.
๔๕๑. ‘‘กถฺจ, มาณว, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, มาณว, ภิกฺขุ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน, สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ. ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน, สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี ¶ ¶ วิหรติ; อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ. (ยถา ๑๙๔ ยาว ๒๑๐ อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ).
‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ¶ ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ – สนฺติกมฺมํ ปณิธิกมฺมํ ภูตกมฺมํ ภูริกมฺมํ วสฺสกมฺมํ โวสฺสกมฺมํ วตฺถุกมฺมํ วตฺถุปริกมฺมํ อาจมนํ นฺหาปนํ ชุหนํ วมนํ วิเรจนํ อุทฺธํวิเรจนํ อโธวิเรจนํ สีสวิเรจนํ กณฺณเตลํ เนตฺตตปฺปนํ นตฺถุกมฺมํ อฺชนํ ปจฺจฺชนํ สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ ทารกติกิจฺฉา มูลเภสชฺชานํ อนุปฺปทานํ โอสธีนํ ปฏิโมกฺโข อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปนฺติ, เสยฺยถิทํ, สนฺติกมฺมํ ปณิธิกมฺมํ…เป… โอสธีนํ ปฏิโมกฺโข อิติ วา อิติ เอวรูปาย ติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรโต โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมึ.
๔๕๒. ‘‘ส โข โส [อยํ โข โส (ก.)], มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโต. เสยฺยถาปิ, มาณว, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต นิหตปจฺจามิตฺโต น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ ปจฺจตฺถิกโต. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโต. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ¶ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข, มาณว, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ.
๔๕๓. ‘‘อยํ โข โส, มาณว, อริโย สีลกฺขนฺโธ ยสฺส โส ภควา วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ. อตฺถิ เจเวตฺถ อุตฺตริกรณีย’’นฺติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ อานนฺท, อพฺภุตํ, โภ อานนฺท! โส จายํ, โภ อานนฺท, อริโย สีลกฺขนฺโธ ปริปุณฺโณ, โน อปริปุณฺโณ. เอวํ ปริปุณฺณํ จาหํ, โภ, อานนฺท, อริยํ สีลกฺขนฺธํ ¶ อิโต พหิทฺธา อฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ น ¶ สมนุปสฺสามิ. เอวํ ปริปุณฺณฺจ, โภ อานนฺท, อริยํ สีลกฺขนฺธํ อิโต พหิทฺธา อฺเ สมณพฺราหฺมณา อตฺตนิ สมนุปสฺเสยฺยุํ, เต ตาวตเกเนว อตฺตมนา อสฺสุ – ‘อลเมตฺตาวตา, กตเมตฺตาวตา, อนุปฺปตฺโต โน สามฺตฺโถ, นตฺถิ โน กิฺจิ อุตฺตริกรณีย’นฺติ. อถ จ ปน ภวํ อานนฺโท เอวมาห – ‘อตฺถิ เจเวตฺถ อุตฺตริกรณีย’’’นฺติ [อิมสฺส อนนฺตรํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ‘‘ปมภาณวารํ’’ติ ปาโ ทิสฺสติ].
สมาธิกฺขนฺโธ
๔๕๔. ‘‘กตโม ¶ ปน โส, โภ อานนฺท, อริโย สมาธิกฺขนฺโธ, ยสฺส โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสี’’ติ?
‘‘กถฺจ, มาณว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, มาณว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน ¶ สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โส อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข, มาณว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.
๔๕๕. ‘‘กถฺจ, มาณว, ภิกฺขุ สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, มาณว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน ¶ สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, มาณว, ภิกฺขุ สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต โหติ.
๔๕๖. ‘‘กถฺจ, มาณว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ? อิธ, มาณว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมติ, สมาทาเยว ปกฺกมติ. เสยฺยถาปิ, มาณว, ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ, สปตฺตภาโรว เฑติ ¶ ; เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมติ, สมาทาเยว ปกฺกมติ. เอวํ โข, มาณว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ.
๔๕๗. ‘‘โส ¶ อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต, อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺิยา สมนฺนาคโต วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา, อุชุํ กายํ ปณิธาย, ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา.
๔๕๘. ‘‘โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
๔๕๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺย. ตสฺส เต กมฺมนฺตา สมิชฺเฌยฺยุํ. โส ยานิ จ โปราณานิ อิณมูลานิ ตานิ จ พฺยนฺตึ กเรยฺย, สิยา จสฺส อุตฺตรึ อวสิฏฺํ ¶ ทารภรณาย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชสึ ¶ . ตสฺส เม เต กมฺมนฺตา สมิชฺฌึสุ. โสหํ ยานิ จ โปราณานิ อิณมูลานิ ตานิ จ พฺยนฺตึ อกาสึ, อตฺถิ จ เม อุตฺตรึ อวสิฏฺํ ทารภรณายา’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๔๖๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส อาพาธิโก อสฺส ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน; ภตฺตฺจสฺส นจฺฉาเทยฺย, น จสฺส กาเย พลมตฺตา. โส อปเรน สมเยน ตมฺหา อาพาธา มุจฺเจยฺย, ภตฺตฺจสฺส ฉาเทยฺย, สิยา จสฺส กาเย พลมตฺตา. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ อาพาธิโก อโหสึ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, ภตฺตฺจ เม นจฺฉาเทสิ, น จ เม อาสิ กาเย พลมตฺตา. โสมฺหิ เอตรหิ ตมฺหา อาพาธา มุตฺโต ภตฺตฺจ เม ฉาเทติ, อตฺถิ จ เม กาเย พลมตฺตา’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๔๖๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส พนฺธนาคาเร พทฺโธ อสฺส. โส อปเรน สมเยน ตมฺหา พนฺธนาคารา มุจฺเจยฺย โสตฺถินา อพฺภเยน, น จสฺส กิฺจิ โภคานํ วโย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ พนฺธนาคาเร พทฺโธ อโหสึ. โสมฺหิ เอตรหิ ตมฺหา พนฺธนาคารา มุตฺโต ¶ โสตฺถินา อพฺภเยน, นตฺถิ จ เม กิฺจิ โภคานํ วโย’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๔๖๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส ทาโส อสฺส อนตฺตาธีโน ปราธีโน น เยนกามํคโม. โส อปเรน สมเยน ตมฺหา ทาสพฺยา มุจฺเจยฺย, อตฺตาธีโน ¶ อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข ปุพฺเพ ทาโส อโหสึ อนตฺตาธีโน ปราธีโน น เยนกามํคโม. โสมฺหิ เอตรหิ ตมฺหา ทาสพฺยา มุตฺโต อตฺตาธีโน อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม’ติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๔๖๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส สธโน สโภโค กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย ทุพฺภิกฺขํ สปฺปฏิภยํ. โส อปเรน สมเยน ตํ กนฺตารํ นิตฺถเรยฺย, โสตฺถินา คามนฺตํ อนุปาปุเณยฺย เขมํ อปฺปฏิภยํ. ตสฺส เอวมสฺส ¶ – ‘อหํ โข ปุพฺเพ สธโน สโภโค กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชึ ทุพฺภิกฺขํ สปฺปฏิภยํ. โสมฺหิ เอตรหิ กนฺตารํ นิตฺถิณฺโณ, โสตฺถินา คามนฺตํ อนุปฺปตฺโต เขมํ อปฺปฏิภย’นฺติ. โส ตโตนิทานํ ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ.
๔๖๔. ‘‘เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ ยถา อิณํ ยถา โรคํ ยถา พนฺธนาคารํ ยถา ทาสพฺยํ ยถา กนฺตารทฺธานมคฺคํ, เอวํ อิเม ปฺจ นีวรเณ อปฺปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสติ.
๔๖๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ยถา อาณณฺยํ ยถา อาโรคฺยํ ยถา พนฺธนาโมกฺขํ ยถา ภุชิสฺสํ ยถา เขมนฺตภูมึ. เอวเมว ภิกฺขุ อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสติ.
๔๖๖. ‘‘ตสฺสิเม ปฺจ นีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ.
๔๖๗. ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ¶ อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน ¶ อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ทกฺโข นฺหาปโก วา นฺหาปกนฺเตวาสี วา กํสถาเล นฺหานียจุณฺณานิ อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ สนฺเทยฺย. สายํ นฺหานียปิณฺฑิ สฺเนหานุคตา สฺเนหปเรตา สนฺตรพาหิรา ผุฏา สฺเนเหน, น จ ปคฺฆรณี. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ¶ วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สมาธิสฺมึ.
๔๖๘. ‘‘ปุน จปรํ, มาณว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มาณว, อุทกรหโท คมฺภีโร อุพฺภิโททโก. ตสฺส เนวสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, น ทกฺขิณาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, น ปจฺฉิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ, น อุตฺตราย ทิสาย อุทกสฺส ¶ อายมุขํ, เทโว จ น กาเลน กาลํ สมฺมา ธารํ อนุปเวจฺเฉยฺย. อถ โข ตมฺหาว อุทกรหทา สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวา ตเมว อุทกรหทํ สีเตน วารินา อภิสนฺเทยฺย ปริสนฺเทยฺย ปริปูเรยฺย ปริปฺผเรยฺย, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต อุทกรหทสฺส สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา… เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สมาธิสฺมึ.
๔๖๙. ‘‘ปุน จปรํ, มาณว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน ¶ , สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ยาว จคฺคา ยาว จ มูลา สีเตน วารินา อภิสนฺนานิ ปริสนฺนานิ ปริปูรานิ ปริปฺผุฏานิ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวตํ อุปฺปลานํ วา ปทุมานํ วา ปุณฺฑรีกานํ วา ¶ ¶ สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สมาธิสฺมึ.
๔๗๐. ‘‘ปุน จปรํ, มาณว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส โอทาเตน วตฺเถน สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน อสฺส, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อปฺผุฏํ อสฺส. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ. อิทมฺปิสฺส โหติ สมาธิสฺมึ.
๔๗๑. ‘‘อยํ โข โส, มาณว, อริโย สมาธิกฺขนฺโธ ยสฺส โส ภควา วณฺณวาที อโหสิ ¶ , ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ. อตฺถิ เจเวตฺถ อุตฺตริกรณีย’’นฺติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ อานนฺท, อพฺภุตํ, โภ ¶ อานนฺท! โส จายํ, โภ อานนฺท, อริโย สมาธิกฺขนฺโธ ปริปุณฺโณ, โน อปริปุณฺโณ. เอวํ ปริปุณฺณํ จาหํ, โภ อานนฺท, อริยํ สมาธิกฺขนฺธํ อิโต พหิทฺธา อฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ น สมนุปสฺสามิ. เอวํ ปริปุณฺณฺจ, โภ อานนฺท, อริยํ สมาธิกฺขนฺธํ อิโต พหิทฺธา อฺเ สมณพฺราหฺมณา อตฺตนิ สมนุปสฺเสยฺยุํ, เต ตาวตเกเนว อตฺตมนา อสฺสุ – ‘อลเมตฺตาวตา, กตเมตฺตาวตา, อนุปฺปตฺโต โน สามฺตฺโถ, นตฺถิ โน กิฺจิ อุตฺตริกรณีย’นฺติ. อถ จ ปน ภวํ อานนฺโท เอวมาห – ‘อตฺถิ เจเวตฺถ อุตฺตริกรณีย’’’นฺติ.
ปฺากฺขนฺโธ
๔๗๒. ‘‘กตโม ¶ ปน โส, โภ อานนฺท, อริโย ปฺากฺขนฺโธ, ยสฺส โภ ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสี’’ติ?
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อยํ โข เม กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม; อิทฺจ ปน เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’นฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล สพฺพาการสมฺปนฺโน. ตตฺราสฺส สุตฺตํ อาวุตํ นีลํ วา ปีตํ วา โลหิตํ วา โอทาตํ วา ปณฺฑุสุตฺตํ วา. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย – ‘อยํ โข มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส ¶ สุปริกมฺมกโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล สพฺพาการสมฺปนฺโน. ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตํ นีลํ วา ปีตํ วา โลหิตํ วา โอทาตํ วา ปณฺฑุสุตฺตํ วา’ติ. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อยํ โข เม กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก ¶ มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทน-วิทฺธํสนธมฺโม. อิทฺจ ปน เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’นฺติ. ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… ¶ อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส เอวํ ปชานาติ…เป… เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๓. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต มโนมยํ กายํ อภินิมฺมานาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มาณว, ปุริโส มฺุชมฺหา อีสิกํ ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ มฺุโช อยํ อีสิกา; อฺโ มฺุโช อฺา อีสิกา; มฺุชมฺหา ตฺเวว อีสิกา ปวาฬฺหา’ติ. เสยฺยถา วา ปน, มาณว, ปุริโส อสึ โกสิยา ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ อสิ, อยํ โกสิ; อฺโ อสิ, อฺา โกสิ; โกสิยา ตฺเวว อสิ ปวาฬฺโห’ติ. เสยฺยถา วา ปน, มาณว, ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ; อฺโ อหิ, อฺโ กรณฺโฑ; กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’ติ ¶ . เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต มโนมยํ กายํ อภินิมฺมานาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป…. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๔. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ. อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ. อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํ มหิทฺธิเก เอวํ มหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มาณว, ทกฺโข กุมฺภกาโร วา กุมฺภการนฺเตวาสี วา สุปริกมฺมกตาย มตฺติกาย ยฺเทว ภาชนวิกตึ อากงฺเขยฺย, ตํ ตเทว กเรยฺย อภินิปฺผาเทยฺย. เสยฺยถา วา ปน, มาณว, ทกฺโข ทนฺตกาโร วา ทนฺตการนฺเตวาสี วา สุปริกมฺมกตสฺมึ ทนฺตสฺมึ ยฺเทว ทนฺตวิกตึ อากงฺเขยฺย, ตํ ตเทว กเรยฺย อภินิปฺผาเทยฺย. เสยฺยถา วา ปน, มาณว, ทกฺโข สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา สุปริกมฺมกตสฺมึ สุวณฺณสฺมึ ¶ ยฺเทว สุวณฺณวิกตึ อากงฺเขยฺย, ตํ ตเทว กเรยฺย อภินิปฺผาเทยฺย. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ ¶ …เป… ยมฺปิ มาณว ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ …เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๕. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต ทิพฺพาย โสตธาตุยา จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ. เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน. โส สุเณยฺย เภริสทฺทมฺปิ มุทิงฺคสทฺทมฺปิ สงฺขปณวทินฺทิมสทฺทมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เภริสทฺโท อิติปิ มุทิงฺคสทฺโท อิติปิ สงฺขปณวทินฺทิมสทฺโท อิติ’ปิ [อิติปีติ (ก.)]. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป…. ยมฺปิ มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต ทิพฺพาย โสตธาตุยา จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ¶ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๖. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ, ‘สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘วีตราคํ วา จิตฺตํ วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘สโทสํ วา จิตฺตํ สโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘วีตโทสํ วา จิตฺตํ วีตโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘สโมหํ วา จิตฺตํ สโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘วีตโมหํ วา จิตฺตํ วีตโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘สงฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ สงฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘มหคฺคตํ วา จิตฺตํ มหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ อมหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ สอุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ อนุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ¶ ปชานาติ, ‘สมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘อสมาหิตํ วา จิตฺตํ อสมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘วิมุตฺตํ ¶ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, ‘อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนชาติโก อาทาเส วา ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อจฺเฉ วา อุทกปตฺเต สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน สกณิกํ วา สกณิกนฺติ ¶ ชาเนยฺย, อกณิกํ วา อกณิกนฺติ ชาเนยฺย. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ปรสตฺตานํ ปุรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ, สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๗. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต. โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต; โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปุริโส สกมฺหา คามา อฺํ คามํ คจฺเฉยฺย; ตมฺหาปิ คามา อฺํ คามํ คจฺเฉยฺย; โส ตมฺหา คามา สกํเยว คามํ ปจฺจาคจฺเฉยฺย ¶ . ตสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข สกมฺหา คามา อมุํ คามํ อคจฺฉึ, ตตฺร เอวํ อฏฺาสึ เอวํ นิสีทึ เอวํ อภาสึ เอวํ ตุณฺหี อโหสึ. โส ตมฺหาปิ คามา อมุํ คามํ คจฺฉึ, ตตฺราปิ เอวํ อฏฺาสึ เอวํ นิสีทึ เอวํ อภาสึ เอวํ ตุณฺหี อโหสึ. โสมฺหิ ตมฺหา คามา สกํเยว คามํ ปจฺจาคโต’ติ. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ ¶ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ ¶ . โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๘. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา ¶ วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, มชฺเฌสิงฺฆาฏเก ปาสาโท, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส ิโต ปสฺเสยฺย มนุสฺเส เคหํ ปวิสนฺเตปิ นิกฺขมนฺเตปิ รถิกายปิ วีถึ สฺจรนฺเต มชฺเฌสิงฺฆาฏเก นิสินฺเนปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เอเต มนุสฺสา เคหํ ปวิสนฺติ, เอเต นิกฺขมนฺติ, เอเต รถิกาย วีถึ สฺจรนฺติ, เอเต มชฺเฌสิงฺฆาฏเก นิสินฺนา’ติ. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๗๙. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย ¶ จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ; อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มาณว, ปพฺพตสงฺเขเป อุทกรหโท อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส ตีเร ิโต ปสฺเสยฺย สิปฺปิกสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ โข อุทกรหโท อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล. ตตฺริเม สิปฺปิกสมฺพุกาปิ สกฺขรกถลาปิ มจฺฉคุมฺพาปิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปี’ติ. เอวเมว โข, มาณว, ภิกฺขุ…เป… ยมฺปิ, มาณว, ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ, ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ ¶ . อิทมฺปิสฺส โหติ ปฺาย.
๔๘๐. ‘‘อยํ โข, โส มาณว, อริโย ปฺากฺขนฺโธ ยสฺส โส ภควา วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ. นตฺถิ เจเวตฺถ อุตฺตริกรณีย’’นฺติ.
‘‘อจฺฉริยํ ¶ , โภ อานนฺท, อพฺภุตํ, โภ อานนฺท! โส จายํ, โภ อานนฺท, อริโย ปฺากฺขนฺโธ ปริปุณฺโณ, โน อปริปุณฺโณ. เอวํ ปริปุณฺณํ จาหํ, โภ อานนฺท, อริยํ ปฺากฺขนฺธํ อิโต พหิทฺธา อฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ น สมนุปสฺสามิ. นตฺถิ ¶ เจเวตฺถ [น สมนุปสฺสามิ…เป… นตฺถิ โน กิฺจิ (สฺยา. ก.)] อุตฺตริกรณียํ [อุตฺตรึ กรณียนฺติ (สี. สฺยา. ปี.) อุตฺตริกรณียนฺติ (ก.)]. อภิกฺกนฺตํ, โภ อานนฺท, อภิกฺกนฺตํ, โภ อานนฺท! เสยฺยถาปิ, โภ อานนฺท, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ. เอวเมวํ โภตา อานนฺเทน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ อานนฺท, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ อานนฺโท ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.
สุภสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
๑๑. เกวฏฺฏสุตฺตํ
เกวฏฺฏคหปติปุตฺตวตฺถุ
๔๘๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา นาฬนฺทายํ วิหรติ ปาวาริกมฺพวเน. อถ โข เกวฏฺโฏ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข เกวฏฺโฏ คหปติปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, นาฬนฺทา อิทฺธา เจว ผีตา จ พหุชนา อากิณฺณมนุสฺสา ภควติ อภิปฺปสนฺนา. สาธุ, ภนฺเต, ภควา เอกํ ภิกฺขุํ สมาทิสตุ, โย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา, อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสติ; เอวายํ นาฬนฺทา ภิยฺโยโส มตฺตาย ภควติ อภิปฺปสีทิสฺสตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภควา เกวฏฺฏํ คหปติปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘น โข อหํ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขูนํ เอวํ ธมฺมํ เทเสมิ – เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, คิหีนํ โอทาตวสนานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรถา’’ติ.
๔๘๒. ทุติยมฺปิ โข เกวฏฺโฏ คหปติปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ธํเสมิ; อปิ จ, เอวํ วทามิ – ‘อยํ, ภนฺเต, นาฬนฺทา อิทฺธา เจว ผีตา จ พหุชนา อากิณฺณมนุสฺสา ภควติ อภิปฺปสนฺนา. สาธุ, ภนฺเต, ภควา เอกํ ภิกฺขุํ สมาทิสตุ, โย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา ¶ อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสติ; เอวายํ นาฬนฺทา ภิยฺโยโส มตฺตาย ภควติ อภิปฺปสีทิสฺสตี’’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา เกวฏฺฏํ คหปติปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘น โข อหํ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขูนํ เอวํ ธมฺมํ เทเสมิ – เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, คิหีนํ โอทาตวสนานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรถา’’’ติ.
ตติยมฺปิ โข เกวฏฺโฏ คหปติปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ธํเสมิ; อปิ จ, เอวํ วทามิ – ‘อยํ, ภนฺเต, นาฬนฺทา อิทฺธา เจว ผีตา จ พหุชนา อากิณฺณมนุสฺสา ¶ ภควติ อภิปฺปสนฺนา. สาธุ, ภนฺเต, ภควา เอกํ ภิกฺขุํ สมาทิสตุ, โย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสติ. เอวายํ นาฬนฺทา ภิยฺโยโส มตฺตาย ภควติ อภิปฺปสีทิสฺสตี’ติ.
อิทฺธิปาฏิหาริยํ
๔๘๓. ‘‘ตีณิ ¶ โข อิมานิ, เกวฏฺฏ, ปาฏิหาริยานิ มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานิ. กตมานิ ตีณิ? อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ ¶ , อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
๔๘๔. ‘‘กตมฺจ, เกวฏฺฏ, อิทฺธิปาฏิหาริยํ? อิธ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํ มหิทฺธิเก เอวํ มหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘ตเมนํ อฺตโร สทฺโธ ปสนฺโน ปสฺสติ ตํ ภิกฺขุํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺตํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตํ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺตํ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานํ คจฺฉนฺตํ เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺตํ เสยฺยถาปิ ¶ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉนฺตํ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมนฺตํ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํ มหิทฺธิเก เอวํ มหานุภาเว ปาณินา ปรามสนฺตํ ปริมชฺชนฺตํ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺตํ.
‘‘ตเมนํ โส สทฺโธ ปสนฺโน อฺตรสฺส อสฺสทฺธสฺส อปฺปสนฺนสฺส อาโรเจติ – ‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ, สมณสฺส มหิทฺธิกตา มหานุภาวตา. อมาหํ ภิกฺขุํ อทฺทสํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺตํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺตํ, พหุธาปิ ¶ หุตฺวา เอโก โหนฺตํ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺต’นฺติ.
‘‘ตเมนํ ¶ โส อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ตํ สทฺธํ ปสนฺนํ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ โข, โภ, คนฺธารี นาม วิชฺชา. ตาย โส ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตี’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, เกวฏฺฏ, อปิ นุ โส อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ตํ สทฺธํ ปสนฺนํ เอวํ วเทยฺยา’’ติ? ‘‘วเทยฺย, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อิมํ โข อหํ, เกวฏฺฏ, อิทฺธิปาฏิหาริเย อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อิทฺธิปาฏิหาริเยน อฏฺฏียามิ หรายามิ ชิคุจฺฉามิ’’.
อาเทสนาปาฏิหาริยํ
๔๘๕. ‘‘กตมฺจ, เกวฏฺฏ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ? อิธ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสติ, เจตสิกมฺปิ อาทิสติ, วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสติ, วิจาริตมฺปิ อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ.
‘‘ตเมนํ อฺตโร สทฺโธ ปสนฺโน ปสฺสติ ตํ ภิกฺขุํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสนฺตํ, เจตสิกมฺปิ อาทิสนฺตํ, วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสนฺตํ, วิจาริตมฺปิ อาทิสนฺตํ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. ตเมนํ โส สทฺโธ ปสนฺโน อฺตรสฺส อสฺสทฺธสฺส อปฺปสนฺนสฺส อาโรเจติ – ‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ ¶ วต, โภ, สมณสฺส มหิทฺธิกตา มหานุภาวตา. อมาหํ ภิกฺขุํ อทฺทสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสนฺตํ, เจตสิกมฺปิ อาทิสนฺตํ, วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสนฺตํ, วิจาริตมฺปิ อาทิสนฺตํ – ‘‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’’’นฺติ.
‘‘ตเมนํ โส ¶ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ตํ สทฺธํ ปสนฺนํ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ โข, โภ, มณิกา นาม วิชฺชา; ตาย โส ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสติ, เจตสิกมฺปิ อาทิสติ, วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสติ, วิจาริตมฺปิ อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’’’นฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, เกวฏฺฏ, อปิ นุ โส อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ตํ สทฺธํ ปสนฺนํ เอวํ วเทยฺยา’’ติ ¶ ? ‘‘วเทยฺย, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อิมํ โข อหํ, เกวฏฺฏ, อาเทสนาปาฏิหาริเย อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อาเทสนาปาฏิหาริเยน อฏฺฏียามิ หรายามิ ชิคุจฺฉามิ’’.
อนุสาสนีปาฏิหาริยํ
๔๘๖. ‘‘กตมฺจ, เกวฏฺฏ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ? อิธ, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เอวมนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ, เอวํ มนสิกโรถ, มา ¶ เอวํ มนสากตฺถ, อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’ติ. อิทํ วุจฺจติ, เกวฏฺฏ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
‘‘ปุน จปรํ, เกวฏฺฏ, อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ …เป… (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทมฺปิ วุจฺจติ, เกวฏฺฏ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทมฺปิ วุจฺจติ, เกวฏฺฏ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ ¶ อภินินฺนาเมติ…เป… อิทมฺปิ วุจฺจติ, เกวฏฺฏ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ…เป… อิทมฺปิ วุจฺจติ, เกวฏฺฏ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
‘‘อิมานิ โข, เกวฏฺฏ, ตีณิ ปาฏิหาริยานิ มยา สยํ อภิฺา ¶ สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานิ’’.
ภูตนิโรเธสกภิกฺขุวตฺถุ
๔๘๗. ‘‘ภูตปุพฺพํ, เกวฏฺฏ, อิมสฺมิฺเว ภิกฺขุสงฺเฆ อฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘กตฺถ นุ โข อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ?
๔๘๘. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ตถารูปํ สมาธึ สมาปชฺชิ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต เทวยานิโย มคฺโค ปาตุรโหสิ. อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน จาตุมหาราชิกา เทวา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา จาตุมหาราชิเก เทเว เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ?
‘‘เอวํ วุตฺเต, เกวฏฺฏ, จาตุมหาราชิกา เทวา ตํ ภิกฺขุํ ¶ เอตทโวจุํ – ‘มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานาม, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ [วาโยธาตุ. อตฺถิ โข (ปี. เอวมุปริปิ)]. อตฺถิ โข [วาโยธาตุ. อตฺถิ โข (ปี. เอวมุปริปิ)], ภิกฺขุ, จตฺตาโร มหาราชาโน อมฺเหหิ อภิกฺกนฺตตรา ¶ จ ปณีตตรา จ. เต โข เอตํ ชาเนยฺยุํ, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
๔๘๙. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน จตฺตาโร มหาราชาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา จตฺตาโร มหาราเช เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา ¶ นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ ¶ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ? เอวํ วุตฺเต, เกวฏฺฏ, จตฺตาโร มหาราชาโน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานาม, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, ตาวตึสา นาม เทวา อมฺเหหิ อภิกฺกนฺตตรา จ ปณีตตรา จ. เต โข เอตํ ชาเนยฺยุํ, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
๔๙๐. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน ตาวตึสา เทวา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตาวตึเส เทเว เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ? เอวํ วุตฺเต, เกวฏฺฏ, ตาวตึสา เทวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานาม, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, สกฺโก นาม เทวานมินฺโท อมฺเหหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. โส โข เอตํ ชาเนยฺย, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
๔๙๑. ‘‘อถ ¶ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน สกฺโก เทวานมินฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ? เอวํ วุตฺเต, เกวฏฺฏ, สกฺโก เทวานมินฺโท ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ¶ ชานามิ, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, ยามา นาม เทวา…เป… สุยาโม นาม เทวปุตฺโต… ¶ ตุสิตา นาม เทวา… สนฺตุสฺสิโต นาม เทวปุตฺโต… นิมฺมานรตี ¶ นาม เทวา ¶ … สุนิมฺมิโต นาม เทวปุตฺโต… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี นาม เทวา… วสวตฺตี นาม เทวปุตฺโต อมฺเหหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. โส โข เอตํ ชาเนยฺย, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
๔๙๒. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน วสวตฺตี เทวปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา วสวตฺตึ เทวปุตฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ? เอวํ วุตฺเต ¶ , เกวฏฺฏ, วสวตฺตี เทวปุตฺโต ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานามิ ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, พฺรหฺมกายิกา นาม เทวา อมฺเหหิ อภิกฺกนฺตตรา จ ปณีตตรา จ. เต โข เอตํ ชาเนยฺยุํ, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
๔๙๓. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ตถารูปํ สมาธึ สมาปชฺชิ, ยถาสมาหิเต จิตฺเต พฺรหฺมยานิโย มคฺโค ปาตุรโหสิ. อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน พฺรหฺมกายิกา เทวา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา พฺรหฺมกายิเก เทเว เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ? เอวํ วุตฺเต, เกวฏฺฏ, พฺรหฺมกายิกา เทวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ¶ ชานาม, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร ¶ กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยานํ อมฺเหหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. โส โข เอตํ ชาเนยฺย, ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’ติ.
‘‘‘กหํ ปนาวุโส, เอตรหิ โส มหาพฺรหฺมา’ติ? ‘มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานาม, ยตฺถ วา พฺรหฺมา เยน วา พฺรหฺมา ยหึ วา พฺรหฺมา; อปิ จ, ภิกฺขุ, ยถา นิมิตฺตา ทิสฺสนฺติ, อาโลโก สฺชายติ, โอภาโส ปาตุภวติ, พฺรหฺมา ปาตุภวิสฺสติ, พฺรหฺมุโน เหตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ปาตุภาวาย, ยทิทํ อาโลโก สฺชายติ, โอภาโส ปาตุภวตี’ติ. อถ โข โส, เกวฏฺฏ, มหาพฺรหฺมา นจิรสฺเสว ปาตุรโหสิ ¶ .
๔๙๔. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ เยน โส มหาพฺรหฺมา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ มหาพฺรหฺมานํ เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’ติ? เอวํ วุตฺเต, เกวฏฺฏ, โส มหาพฺรหฺมา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘อหมสฺมิ, ภิกฺขุ, พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี ¶ อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’นฺติ.
‘‘ทุติยมฺปิ ¶ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ตํ มหาพฺรหฺมานํ เอตทโวจ – ‘น โขหํ ตํ, อาวุโส, เอวํ ปุจฺฉามิ – ‘‘ตฺวมสิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติ. เอวฺจ โข อหํ ตํ, อาวุโส, ปุจฺฉามิ – ‘‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’’ติ?
‘‘ทุติยมฺปิ โข โส, เกวฏฺฏ, มหาพฺรหฺมา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘อหมสฺมิ, ภิกฺขุ, พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’นฺติ. ตติยมฺปิ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ ตํ มหาพฺรหฺมานํ เอตทโวจ – ‘น โขหํ ตํ, อาวุโส, เอวํ ปุจฺฉามิ – ‘‘ตฺวมสิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา อภิภู ¶ อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติ. เอวฺจ โข อหํ ตํ, อาวุโส, ปุจฺฉามิ – ‘‘กตฺถ นุ โข, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’’ติ?
๔๙๕. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, มหาพฺรหฺมา ตํ ภิกฺขุํ พาหายํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ อปเนตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ¶ – ‘อิเม โข มํ, ภิกฺขุ, พฺรหฺมกายิกา เทวา เอวํ ชานนฺติ, ‘‘นตฺถิ กิฺจิ พฺรหฺมุโน อฺาตํ, นตฺถิ กิฺจิ พฺรหฺมุโน อทิฏฺํ, นตฺถิ กิฺจิ พฺรหฺมุโน อวิทิตํ, นตฺถิ กิฺจิ พฺรหฺมุโน อสจฺฉิกต’’นฺติ. ตสฺมาหํ เตสํ สมฺมุขา น พฺยากาสึ. อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานามิ ยตฺถิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ ¶ วาโยธาตูติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุยฺเหเวตํ อปรทฺธํ, ยํ ตฺวํ ตํ ภควนฺตํ อติธาวิตฺวา พหิทฺธา ปริเยฏฺึ อาปชฺชสิ อิมสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรณาย. คจฺฉ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ตเมว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉ, ยถา จ เต ภควา พฺยากโรติ, ตถา นํ ธาเรยฺยาสี’ติ.
๔๙๖. ‘‘อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย เอวเมว พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต มม ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข โส, เกวฏฺฏ, ภิกฺขุ มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข, เกวฏฺฏ, โส ภิกฺขุ มํ เอตทโวจ – ‘กตฺถ นุ โข, ภนฺเต, อิเม จตฺตาโร ¶ มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ?
ตีรทสฺสิสกุณุปมา
๔๙๗. ‘‘เอวํ วุตฺเต, อหํ, เกวฏฺฏ, ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจํ – ‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขุ, สามุทฺทิกา วาณิชา ตีรทสฺสึ สกุณํ คเหตฺวา นาวาย สมุทฺทํ อชฺโฌคาหนฺติ. เต อตีรทกฺขินิยา นาวาย ตีรทสฺสึ สกุณํ มฺุจนฺติ. โส คจฺฉเตว ปุรตฺถิมํ ทิสํ, คจฺฉติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คจฺฉติ ปจฺฉิมํ ทิสํ, คจฺฉติ อุตฺตรํ ทิสํ, คจฺฉติ อุทฺธํ ทิสํ, คจฺฉติ อนุทิสํ. สเจ โส สมนฺตา ตีรํ ¶ ปสฺสติ, ตถาคตโกว [ตถาปกฺกนฺโตว (สฺยา.)] โหติ. สเจ ปน โส สมนฺตา ตีรํ น ปสฺสติ, ตเมว นาวํ ปจฺจาคจฺฉติ. เอวเมว โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ยโต ยาว พฺรหฺมโลกา ¶ ปริเยสมาโน อิมสฺส ปฺหสฺส ¶ เวยฺยากรณํ นาชฺฌคา, อถ มมฺเว สนฺติเก ปจฺจาคโต. น โข เอโส, ภิกฺขุ, ปฺโห เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘กตฺถ นุ โข, ภนฺเต, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ?
๔๙๘. ‘‘เอวฺจ โข เอโส, ภิกฺขุ, ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ –
‘กตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;
กตฺถ ทีฆฺจ รสฺสฺจ, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;
กตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี’ติ.
‘วิฺาณํ อนิทสฺสนํ, อนนฺตํ สพฺพโตปภํ;
เอตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ.
เอตฺถ ทีฆฺจ รสฺสฺจ, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;
เอตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’ติ.
๕๐๐. อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน เกวฏฺโฏ คหปติปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
เกวฏฺฏสุตฺตํ นิฏฺิตํ เอกาทสมํ.
๑๒. โลหิจฺจสุตฺตํ
โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุ
๕๐๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน สาลวติกา ตทวสริ. เตน โข ปน สมเยน โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ สาลวติกํ อชฺฌาวสติ สตฺตุสฺสทํ สติณกฏฺโทกํ สธฺํ ราชโภคฺคํ รฺา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํ ราชทายํ, พฺรหฺมเทยฺยํ.
๕๐๒. เตน โข ปน สมเยน โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘‘อิธ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคจฺเฉยฺย, กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตฺวา น ปรสฺส อาโรเจยฺย, กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ. เสยฺยถาปิ นาม ปุราณํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อฺํ นวํ พนฺธนํ กเรยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามิ, กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ.
๕๐๓. อสฺโสสิ โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สาลวติกํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ ¶ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ ¶ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
๕๐๔. อถ ¶ โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ โรสิกํ [เภสิกํ (สี. ปี.)] นฺหาปิตํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม โรสิเก, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกม ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ โคตมํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ – โลหิจฺโจ, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ ภวนฺตํ โคตมํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี’’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘‘อธิวาเสตุ กิร ภวํ โคตโม โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ.
๕๐๕. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ [เอวํ ภนฺเตติ (สี. ปี.)] โข โรสิกา นฺหาปิโต โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โรสิกา นฺหาปิโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โลหิจฺโจ, ภนฺเต, พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉติ; เอวฺจ วเทติ – อธิวาเสตุ กิร, ภนฺเต, ภควา โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
๕๐๖. อถ โข โรสิกา นฺหาปิโต ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา โลหิจฺจํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘อโวจุมฺหา โข มยํ โภโต [มยํ ภนฺเต ตว (สี. ปี.)] วจเนน ตํ ภควนฺตํ – ‘โลหิจฺโจ, ภนฺเต, พฺราหฺมโณ ¶ ภควนฺตํ อปฺปาพาธํ ¶ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉติ; เอวฺจ วเทติ – อธิวาเสตุ กิร, ภนฺเต, ภควา โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’ติ. อธิวุตฺถฺจ ปน เตน ภควตา’’ติ.
๕๐๗. อถ โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก นิเวสเน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา โรสิกํ นฺหาปิตํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม โรสิเก, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส กาลํ อาโรเจหิ – กาโล โภ, โคตม, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข โรสิกา นฺหาปิโต โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ ¶ . เอกมนฺตํ ิโต โข โรสิกา นฺหาปิโต ภควโต กาลํ อาโรเจสิ – ‘‘กาโล, ภนฺเต, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ.
๕๐๘. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน ¶ สาลวติกา เตนุปสงฺกมิ. เตน โข ปน สมเยน โรสิกา นฺหาปิโต ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺโธ โหติ. อถ โข โรสิกา นฺหาปิโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โลหิจฺจสฺส, ภนฺเต, พฺราหฺมณสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘อิธ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคจฺเฉยฺย, กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตฺวา น ปรสฺส อาโรเจยฺย – กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ. เสยฺยถาปิ นาม ปุราณํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อฺํ นวํ พนฺธนํ กเรยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ¶ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามิ – กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’ติ. สาธุ, ภนฺเต, ภควา โลหิจฺจํ พฺราหฺมณํ เอตสฺมา ปาปกา ทิฏฺิคตา วิเวเจตู’’ติ. ‘‘อปฺเปว นาม สิยา โรสิเก, อปฺเปว นาม สิยา โรสิเก’’ติ.
อถ โข ภควา เยน โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ ¶ . อถ โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ.
โลหิจฺจพฺราหฺมณานุโยโค
๕๐๙. อถ โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โลหิจฺจํ พฺราหฺมณํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร เต, โลหิจฺจ, เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘อิธ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคจฺเฉยฺย, กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตฺวา น ปรสฺส อาโรเจยฺย – กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ. เสยฺยถาปิ นาม ปุราณํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อฺํ นวํ พนฺธนํ กเรยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามิ, กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’’ ติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ โลหิจฺจ นนุ ตฺวํ สาลวติกํ อชฺฌาวสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม’’. ‘‘โย นุ โข, โลหิจฺจ, เอวํ วเทยฺย – ‘โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ สาลวติกํ อชฺฌาวสติ. ยา สาลวติกาย สมุทยสฺชาติ โลหิจฺโจว ตํ พฺราหฺมโณ ¶ เอกโก ปริภฺุเชยฺย, น อฺเสํ ทเทยฺยา’ติ. เอวํ วาที โส เย ตํ อุปชีวนฺติ, เตสํ อนฺตรายกโร ¶ วา โหติ, โน วา’’ติ?
‘‘อนฺตรายกโร, โภ โคตม’’. ‘‘อนฺตรายกโร สมาโน หิตานุกมฺปี วา เตสํ โหติ อหิตานุกมฺปี วา’’ติ? ‘‘อหิตานุกมฺปี, โภ โคตม’’. ‘‘อหิตานุกมฺปิสฺส เมตฺตํ วา เตสุ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สปตฺตกํ วา’’ติ? ‘‘สปตฺตกํ, โภ โคตม’’. ‘‘สปตฺตเก จิตฺเต ปจฺจุปฏฺิเต ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ วา โหติ สมฺมาทิฏฺิ วา’’ติ? ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ, โภ โคตม’’. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ, โลหิจฺจ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’.
๕๑๐. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โลหิจฺจ, นนุ ราชา ปเสนทิ โกสโล กาสิโกสลํ อชฺฌาวสตี’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม’’. ‘‘โย นุ โข, โลหิจฺจ, เอวํ วเทยฺย – ‘ราชา ปเสนทิ โกสโล กาสิโกสลํ อชฺฌาวสติ; ยา กาสิโกสเล สมุทยสฺชาติ, ราชาว ตํ ปเสนทิ โกสโล เอกโก ปริภฺุเชยฺย, น อฺเสํ ทเทยฺยา’ติ. เอวํ วาที โส เย ราชานํ ปเสนทึ โกสลํ อุปชีวนฺติ ตุมฺเห เจว อฺเ จ, เตสํ อนฺตรายกโร วา โหติ, โน วา’’ติ?
‘‘อนฺตรายกโร, โภ โคตม’’. ‘‘อนฺตรายกโร สมาโน หิตานุกมฺปี วา เตสํ โหติ อหิตานุกมฺปี วา’’ติ? ‘‘อหิตานุกมฺปี, โภ โคตม’’. ‘‘อหิตานุกมฺปิสฺส เมตฺตํ วา เตสุ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สปตฺตกํ วา’’ติ? ‘‘สปตฺตกํ, โภ โคตม’’. ‘‘สปตฺตเก จิตฺเต ปจฺจุปฏฺิเต มิจฺฉาทิฏฺิ วา โหติ สมฺมาทิฏฺิ วา’’ติ? ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ, โภ โคตม’’. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิสฺส ¶ โข อหํ, โลหิจฺจ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’.
๕๑๑. ‘‘อิติ ¶ กิร, โลหิจฺจ, โย เอวํ วเทยฺย – ‘‘โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ สาลวติกํ อชฺฌาวสติ; ยา สาลวติกาย สมุทยสฺชาติ, โลหิจฺโจว ตํ พฺราหฺมโณ เอกโก ปริภฺุเชยฺย, น อฺเสํ ทเทยฺยา’’ติ. เอวํวาที โส เย ตํ อุปชีวนฺติ, เตสํ อนฺตรายกโร โหติ. อนฺตรายกโร สมาโน อหิตานุกมฺปี โหติ, อหิตานุกมฺปิสฺส สปตฺตกํ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, สปตฺตเก จิตฺเต ปจฺจุปฏฺิเต มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ. เอวเมว โข, โลหิจฺจ, โย เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิธ สมโณ ¶ วา พฺราหฺมโณ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคจฺเฉยฺย, กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตฺวา น ปรสฺส อาโรเจยฺย, กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ. เสยฺยถาปิ นาม ปุราณํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อฺํ นวํ พนฺธนํ กเรยฺย…เป… กริสฺสตี’’ติ. เอวํวาที โส เย เต กุลปุตฺตา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ อาคมฺม เอวรูปํ อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉนฺติ, โสตาปตฺติผลมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, สกทาคามิผลมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, อนาคามิผลมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, อรหตฺตมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, เย จิเม ทิพฺพา คพฺภา ปริปาเจนฺติ ทิพฺพานํ ภวานํ อภินิพฺพตฺติยา, เตสํ อนฺตรายกโร โหติ, อนฺตรายกโร สมาโน อหิตานุกมฺปี โหติ ¶ , อหิตานุกมฺปิสฺส สปตฺตกํ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, สปตฺตเก จิตฺเต ปจฺจุปฏฺิเต มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ. มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ, โลหิจฺจ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา.
๕๑๒. ‘‘อิติ กิร, โลหิจฺจ, โย เอวํ วเทยฺย – ‘‘ราชา ปเสนทิ โกสโล กาสิโกสลํ อชฺฌาวสติ; ยา กาสิโกสเล สมุทยสฺชาติ, ราชาว ตํ ¶ ปเสนทิ โกสโล เอกโก ปริภฺุเชยฺย, น อฺเสํ ทเทยฺยา’’ติ. เอวํวาที โส เย ราชานํ ปเสนทึ โกสลํ อุปชีวนฺติ ตุมฺเห เจว อฺเ จ, เตสํ อนฺตรายกโร โหติ. อนฺตรายกโร สมาโน อหิตานุกมฺปี โหติ, อหิตานุกมฺปิสฺส สปตฺตกํ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, สปตฺตเก จิตฺเต ปจฺจุปฏฺิเต มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ. เอวเมว โข, โลหิจฺจ, โย เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิธ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคจฺเฉยฺย, กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตฺวา น ปรสฺส อาโรเจยฺย, กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ. เสยฺยถาปิ นาม…เป… กิฺหิ ¶ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ, เอวํ วาที โส เย เต กุลปุตฺตา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ อาคมฺม เอวรูปํ อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉนฺติ, โสตาปตฺติผลมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, สกทาคามิผลมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, อนาคามิผลมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ, อรหตฺตมฺปิ สจฺฉิกโรนฺติ. เย จิเม ทิพฺพา คพฺภา ปริปาเจนฺติ ทิพฺพานํ ภวานํ อภินิพฺพตฺติยา, เตสํ อนฺตรายกโร โหติ, อนฺตรายกโร สมาโน อหิตานุกมฺปี ¶ โหติ, อหิตานุกมฺปิสฺส สปตฺตกํ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, สปตฺตเก จิตฺเต ปจฺจุปฏฺิเต มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ. มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ, โลหิจฺจ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา.
ตโย โจทนารหา
๕๑๓. ‘‘ตโย ¶ โขเม, โลหิจฺจ, สตฺถาโร, เย โลเก โจทนารหา; โย จ ปเนวรูเป สตฺถาโร โจเทติ, สา โจทนา ภูตา ตจฺฉา ธมฺมิกา อนวชฺชา ¶ . กตเม ตโย? อิธ, โลหิจฺจ, เอกจฺโจ สตฺถา ยสฺสตฺถาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, สฺวาสฺส สามฺตฺโถ อนนุปฺปตฺโต โหติ. โส ตํ สามฺตฺถํ อนนุปาปุณิตฺวา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’’ติ. ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา ¶ วตฺตนฺติ. โส เอวมสฺส โจเทตพฺโพ – ‘‘อายสฺมา โข ยสฺสตฺถาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส เต สามฺตฺโถ อนนุปฺปตฺโต, ตํ ตฺวํ สามฺตฺถํ อนนุปาปุณิตฺวา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสสิ – ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติ ¶ . ตสฺส เต สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม โอสกฺกนฺติยา วา อุสฺสกฺเกยฺย, ปรมฺมุขึ วา อาลิงฺเคยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามิ – กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ. อยํ โข, โลหิจฺจ, ปโม สตฺถา, โย โลเก โจทนารโห; โย จ ปเนวรูปํ สตฺถารํ โจเทติ, สา โจทนา ภูตา ตจฺฉา ธมฺมิกา อนวชฺชา.
๕๑๔. ‘‘ปุน จปรํ, โลหิจฺจ, อิเธกจฺโจ สตฺถา ยสฺสตฺถาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, สฺวาสฺส สามฺตฺโถ อนนุปฺปตฺโต โหติ. โส ตํ สามฺตฺถํ อนนุปาปุณิตฺวา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘‘อิทํ โว หิตาย, อิทํ โว สุขายา’’ติ. ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ, โสตํ โอทหนฺติ, อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, น จ โวกฺกมฺม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. โส เอวมสฺส โจเทตพฺโพ – ‘‘อายสฺมา โข ยสฺสตฺถาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส เต สามฺตฺโถ อนนุปฺปตฺโต. ตํ ตฺวํ สามฺตฺถํ อนนุปาปุณิตฺวา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสสิ – ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส เต สาวกา สุสฺสูสนฺติ, โสตํ โอทหนฺติ ¶ , อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, น จ โวกฺกมฺม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม สกํ เขตฺตํ โอหาย ปรํ เขตฺตํ นิทฺทายิตพฺพํ มฺเยฺย ¶ , เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามิ – กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ. อยํ โข, โลหิจฺจ, ทุติโย สตฺถา, โย, โลเก โจทนารโห; โย จ ปเนวรูปํ สตฺถารํ โจเทติ, สา โจทนา ภูตา ตจฺฉา ธมฺมิกา อนวชฺชา.
๕๑๕. ‘‘ปุน จปรํ, โลหิจฺจ, อิเธกจฺโจ สตฺถา ยสฺสตฺถาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, สฺวาสฺส สามฺตฺโถ อนุปฺปตฺโต โหติ. โส ตํ สามฺตฺถํ อนุปาปุณิตฺวา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’’ติ. ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. โส เอวมสฺส โจเทตพฺโพ – ‘‘อายสฺมา โข ยสฺสตฺถาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส เต สามฺตฺโถ อนุปฺปตฺโต. ตํ ตฺวํ สามฺตฺถํ อนุปาปุณิตฺวา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสสิ – ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส เต สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ ¶ , โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม ปุราณํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อฺํ นวํ พนฺธนํ กเรยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามิ, กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ. อยํ โข, โลหิจฺจ, ตติโย สตฺถา, โย โลเก โจทนารโห; โย จ ปเนวรูปํ สตฺถารํ โจเทติ, สา โจทนา ภูตา ตจฺฉา ธมฺมิกา อนวชฺชา. อิเม ¶ ¶ โข, โลหิจฺจ, ตโย สตฺถาโร, เย โลเก โจทนารหา, โย จ ปเนวรูเป สตฺถาโร โจเทติ, สา โจทนา ภูตา ตจฺฉา ธมฺมิกา อนวชฺชาติ.
นโจทนารหสตฺถุ
๕๑๖. เอวํ วุตฺเต, โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, โกจิ สตฺถา, โย โลเก นโจทนารโห’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, โลหิจฺจ, สตฺถา, โย โลเก นโจทนารโห’’ติ. ‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, สตฺถา, โย โลเก นโจทนารโห’’ติ?
‘‘อิธ, โลหิจฺจ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… (ยถา ๑๙๐-๒๑๒ อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). เอวํ โข, โลหิจฺจ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน ¶ โหติ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ… ¶ ยสฺมึ โข, โลหิจฺจ, สตฺถริ สาวโก เอวรูปํ อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉติ, อยมฺปิ โข, โลหิจฺจ, สตฺถา, โย โลเก น