📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ทีฆนิกาเย

สีลกฺขนฺธวคฺคฏีกา

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนา สํวณฺเณตพฺพสฺส ธมฺมสฺส ปภวนิสฺสยวิสุทฺธิปฏิเวทนตฺถํ, ตํ ปน ธมฺมสํวณฺณนาสุ วิฺูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถํ, ตํ สมฺมเทว เตสํ อุคฺคหธารณาทิกฺกมลทฺธพฺพาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพหิตสุขนิปฺผาทนตฺถํ. อถ วา มงฺคลภาวโต, สพฺพกิริยาสุ ปุพฺพกิจฺจภาวโต, ปณฺฑิเตหิ สมฺมาจริตภาวโต, อายตึ ปเรสํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชนโต จ สํวณฺณนายํ รตนตฺตยปณามกิริยา. อถ วา รตนตฺตยปณามกรณํ ปูชนียปูชาปุฺวิเสสนิพฺพตฺตนตฺถํ, ตํ อตฺตโน ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส พลานุปฺปาทนตฺถํ, อนฺตรา จ ตสฺส อสงฺโกจนตฺถํ, ตทุภยํ อนนฺตราเยน อฏฺกถาย ปริสมาปนตฺถํ. อิทเมว จ ปโยชนํ อาจริเยน อิธาธิปฺเปตํ. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อิติ เม ปสนฺนมติโน…เป… ตสฺสานุภาเวนา’’ติ. วตฺถุตฺตยปูชา หิ นิรติสยปุฺกฺเขตฺตสมฺพุทฺธิยา อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุฺาติสโยติ พหุวิธนฺตราเยปิ โลกสนฺนิวาเส อนฺตรายนิพนฺธนสกลสํกิเลสวิทฺธํสนาย ปโหติ, ภยาทิอุปทฺทวฺจ นิวาเรติ. ยถาห –

‘‘ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิ ว สาวเก’’ติอาทิ (ธ. ป. ๑.๑๙๕; อป. ๑.๑๐.๑), ตถา –

‘‘เย ภิกฺขเว พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา. อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐).

‘‘พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;

วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนปิ ชมฺพุทีปสฺส.

ธมฺโมติ…เป… สงฺโฆติ…เป… ทีปสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖);

ตถา –

‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส…เป… น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑),

‘‘อรฺเ รุกฺขมูเล วา…เป…

ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา,

โลมหํโส น เหสฺสตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๔๙) จ

ตตฺถ ยสฺส วตฺถุตฺตยสฺส วนฺทนํ กตฺตุกาโม, ตสฺส คุณาติสยโยคสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติอาทินา คาถตฺตยมาห. คุณาติสยโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตปฺปโยชนํ สาเธตีติ. ตตฺถ ยสฺสา เทสนาย สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, สา น วินยเทสนา วิย กรุณาปฺปธานา, นาปิ อภิธมฺมเทสนา วิย ปฺาปฺปธานา, อถ โข กรุณาปฺาปฺปธานาติ ตทุภยปฺปธานเมว ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โถมนํ กาตุํ ตํมูลกตฺตา เสสรตนานํ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ, อปเนตีติ อตฺโถ. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ, วิพาธตีติ อตฺโถ, ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณา. อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา, อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพนฺธตีติ. กรุณาย สีตลํ กรุณาสีตลํ, กรุณาสีตลํ หทยํ อสฺสาติ กรุณาสีตลหทโย, ตํ กรุณาสีตลหทยํ. ตตฺถ กิฺจาปิ ปเรสํ หิโตปสํหารสุขาทิอปริหานิจฺฉนสภาวตาย, พฺยาปาทารตีนํ อุชุวิปจฺจนีกตาย จ สตฺตสนฺตานคตสนฺตาปวิจฺเฉทนาการปฺปวตฺติยา เมตฺตามุทิตานมฺปิ จิตฺตสีตลภาวการณตา อุปลพฺภติ, ตถาปิ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติยา ปรูปตาปาสหนรสา อวิหึสาภูตา กรุณา วิเสเสน ภควโต จิตฺตสฺส จิตฺตปสฺสทฺธิ วิย สีตีภาวนิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติ. กรุณามุเขน วา เมตฺตามุทิตานมฺปิ หทยสีตลภาวการณตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

อถ วา อสาธารณาณวิเสสนิพนฺธนภูตา สาติสยํ นิรวเสสฺจ สพฺพฺุตฺาณํ วิย สวิสยพฺยาปิตาย มหากรุณาภาวํ อุปคตา กรุณาว ภควโต อติสเยน หทยสีตลภาวเหตูติ อาห ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติ. อถ วา สติปิ เมตฺตามุทิตานํ สาติสเย หทยสีตีภาวนิพนฺธนตฺเต สกลพุทฺธคุณวิเสสการณตาย ตาสมฺปิ การณนฺติ กรุณาว ภควโต หทยสีตลภาวการณํ วุตฺตา. กรุณานิทานา หิ สพฺเพปิ พุทฺธคุณา. กรุณานุภาวนิพฺพาปิยมานสํสารทุกฺขสนฺตาปสฺส หิ ภควโต ปรทุกฺขาปนยนกามตาย อเนกานิปิ อสงฺเขยฺยานิ กปฺปานํ อกิลนฺตรูปสฺเสว นิรวเสสพุทฺธกรธมฺมสมฺภรณนิยตสฺส สมธิคตธมฺมาธิปเตยฺยสฺส จ สนฺนิหิเตสุปิ สตฺตสงฺขารสมุปนีตหทยูปตาปนิมิตฺเตสุ น อีสกมฺปิ จิตฺตสีตีภาวสฺสฺถตฺตมโหสีติ. เอตสฺมิฺจ อตฺถวิกปฺเป ตีสุปิ อวตฺถาสุ ภควโต กรุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ.

ปชานาตีติ ปฺา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. ปฺาว เยฺยาวรณปฺปหานโต ปกาเรหิ ธมฺมสภาวาวโชตนฏฺเน ปชฺโชโตติ ปฺาปชฺโชโต, สวาสนปฺปหานโต วิเสเสน หตํ สมุคฺฆาฏิตํ วิหตํ, ปฺาปชฺโชเตน วิหตํ ปฺาปชฺโชตวิหตํ. มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, โมหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห, อวิชฺชา, สฺเวว วิสยสภาวปฏิจฺฉาทนโต อนฺธการสริกฺขตาย ตโม วิยาติ ตโม, ปฺาปชฺโชตวิหโต โมหตโม เอตสฺสาติ ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตโม, ตํ ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตมํ. สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ สติปิ ปฺาปชฺโชเตน อวิชฺชานฺธการสฺส วิหตภาเว สทฺธาธิมุตฺเตหิ วิย ทิฏฺิปฺปตฺตานํ สาวเกหิ, ปจฺเจกสมฺพุทฺเธหิ จ สวาสนปฺปหาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธานํ กิเลสปฺปหานสฺส วิเสโส วิชฺชตีติ สาติสเยน อวิชฺชาปฺปหาเนน ภควนฺตํ โถเมนฺโต อาห ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ.

อถ วา อนฺตเรน ปโรปเทสํ อตฺตโน สนฺตาเน อจฺจนฺตํ อวิชฺชานฺธการวิคมสฺส นิพฺพตฺติตตฺตา, ตตฺถ จ สพฺพฺุตาย, พเลสุ จ วสีภาวสฺส สมธิคตตฺตา, ปรสนฺตติยฺจ ธมฺมเทสนาติสยานุภาเวน สมฺมเทว ตสฺส ปวตฺติตตฺตา ภควาว วิเสสโต โมหตมวิคเมน โถเมตพฺโพติ อาห ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ. อิมสฺมิฺจ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ปฺาปชฺโชโต’’ติ ปเทน ภควโต ปฏิเวธปฺา วิย เทสนาปฺาปิ สามฺนิทฺเทเสน เอกเสสนเยน วา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ.

อถ วา ภควโต าณสฺส เยฺยปริยนฺติกตฺตา สกลเยฺยธมฺมสภาวาโพธนสมตฺเถน อนาวรณาณสงฺขาเตน ปฺาปชฺโชเตน สพฺพเยฺยธมฺมสภาวจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิธมิตตฺตา อนฺสาธารโณ ภควโต โมหตมวินาโสติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ. เอตฺถ จ โมหตมวิธมนนฺเต อธิคตตฺตา อนาวรณาณํ การณูปจาเรน สกสนฺตาเน โมหตมวิธมนํ ทฏฺพฺพํ. อภินีหารสมฺปตฺติยา สวาสนปฺปหานเมว หิ กิเลสานํ ‘‘เยฺยาวรณปฺปหาน’’นฺติ, ปรสนฺตาเน ปน โมหตมวิธมนสฺส การณภาวโต อนาวรณาณํ ‘‘โมหตมวิธมน’’นฺติ วุจฺจตีติ.

กึ ปน การณํ อวิชฺชาวิคฺฆาโต เยเวโก ปหานสมฺปตฺติวเสน ภควโต โถมนานิมิตฺตํ คยฺหติ, น ปน สาติสยนิรวเสสกิเลสปฺปหานนฺติ? ตปฺปหานวจเนเนว ตเทกฏฺตาย สกลสํกิเลสคณสมุคฺฆาตโชติตภาวโต. น หิ โส ตาทิโส กิเลโส อตฺถิ, โย นิรวเสสอวิชฺชาปฺปหาเนน น ปหียตีติ. อถ วา วิชฺชา วิย สกลกุสลธมฺมสมุปฺปตฺติยา นิรวเสสากุสลธมฺมนิพฺพตฺติยา, สํสารปฺปวตฺติยา จ อวิชฺชา ปธานการณนฺติ ตพฺพิคฺฆาตวจเนน สกลสํกิเลสคณสมุคฺฆาโต วุตฺโตเยว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ.

นรา จ อมรา จ นรามรา, สห นรามเรหีติ สนรามโร, สนรามโร จ โส โลโก จาติ สนรามรโลโก, ตสฺส ครุติ สนรามรโลกครุ, ตํ สนรามรโลกครุํ. เอเตน เทวมนุสฺสานํ วิย ตทวสิฏฺสตฺตานมฺปิ ยถารหํ คุณวิเสสาวหโต ภควโต อุปการิตํ ทสฺเสติ. น เจตฺถ ปธานาปธานภาโว โจเทตพฺโพ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโม. เอทิเสสุ หิ สมาสปเทสุ ปธานมฺปิ อปฺปธานํ วิย นิทฺทิสียติ ยถา – ‘‘สราชิกาย ปริสายา’’ติ (อป. อฏฺ. ๑.๘๒). กามฺเจตฺถ สตฺตสงฺขารภาชนวเสน ติวิโธ โลโก, ครุภาวสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ครุกรณสมตฺถสฺเสว ยุชฺชนโต สตฺตโลกสฺสวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. โส หิ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปุฺปาปานิ ตพฺพิปาโก จาติ ‘‘โลโก’’ติ วุจฺจติ. อมรคฺคหเณน เจตฺถ อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตา.

อถ วา สมูหตฺโถ โลก-สทฺโท สมุทายวเสน โลกียติ ปฺาปียตีติ. สห นเรหีติ สนรา, สนรา จ เต อมรา เจติ สนรามรา, เตสํ โลโกติ สนรามรโลโกติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. อมร-สทฺเทน เจตฺถ วิสุทฺธิเทวาปิ สงฺคยฺหนฺติ. เต หิ มรณาภาวโต ปรมตฺถโต อมรา. นรามรานํเยว จ คหณํ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน, ยถา – ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๕๗). ตถา หิ สพฺพานตฺถปริหรณปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย, อปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมํ คารวฏฺานํ, เตน วุตฺตํ – ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ.

โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโต. ภควโต หิ เวเนยฺยชนุปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ, ตถา ลกฺขณานุพฺยฺชน (ที. นิ. ๒.๓๓; ๓.๑๙๘-๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๕, ๓๘๖) ปฏิมณฺฑิตรูปกายตายทุตวิลมฺพิต- ขลิตานุกฑฺฒนนิปฺปีฬนุกฺกุฏิกกุฏิลากุลตาทิโทสรหิตํ วิลาสิตราชหํสวสภวารณมิคราชคมนํ กายคมนํ าณคมนฺจ วิปุลนิมฺมลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสสหิตมภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อนวชฺชตาย โสภนเมวาติ.

อถ วา สยมฺภุาเณน สกลมฺปิ โลกํ ปริฺาภิสมยวเสน ปริชานนฺโต าเณน สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต. ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโต. โลกนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโต. โลกนิโรธคามินิปฏิปทํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปฏิปนฺโนติ สุคโต. โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ, น ปจฺเจติ, น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตติอาทินา นเยน อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. อถ วา สุนฺทรํ านํ สมฺมาสมฺโพธึ นิพฺพานเมว วา คโต อธิคโตติ สุคโต. ยสฺมา วา ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสฺหิตํ วิเนยฺยานํ ยถารหํ กาลยุตฺตเมว จ ธมฺมํ ภาสติ, ตสฺมา สมฺมา คทตีติ สุคโต, ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา. อิติ โสภนคมนตาทีหิ สุคโต, ตํ สุคตํ.

ปุฺปาปกมฺเมหิ อุปปชฺชนวเสน คนฺตพฺพโต คติโย, อุปปตฺติภววิเสสา. ตา ปน นิรยาทิวเสน ปฺจวิธา, ตาหิ สกลสฺสาปิ ภวคามิกมฺมสฺส อริยมคฺคาธิคเมน อวิปาการหภาวกรเณน นิวตฺติตตฺตา ภควา ปฺจหิปิ คตีหิ สุฏฺุ มุตฺโต วิสํยุตฺโตติ อาห – ‘‘คติวิมุตฺต’’นฺติ. เอเตน ภควโต กตฺถจิปิ คติยา อปริยาปนฺนตํ ทสฺเสติ, ยโต ภควา ‘‘เทวาติเทโว’’ติ วุจฺจติ, เตเนวาห –

‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;

ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตฺจ อพฺพเช;

เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติ. (อ. นิ. ๔.๓๖);

ตํตํคติสํวตฺตนกานฺหิ กมฺมกิเลสานํ อคฺคมคฺเคน โพธิมูเลเยว สุปฺปหีนตฺตา นตฺถิ ภควโต คติปริยาปนฺนตาติ อจฺจนฺตเมว ภควา สพฺพภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาสสตฺตนิกาเยหิ สุปริมุตฺโต, ตํ คติวิมุตฺตํ. วนฺเทติ นมามิ, โถเมมีติ วา อตฺโถ.

อถ วา คติวิมุตฺตนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปฺปตฺติยา ภควนฺตํ โถเมติ. เอตฺถ หิ ทฺวีหากาเรหิ ภควโต โถมนา เวทิตพฺพา – อตฺตหิตสมฺปตฺติโต, ปรหิตปฏิปตฺติโต จ. เตสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ อนาวรณาณาธิคมโต, สวาสนานํ สพฺเพสํ กิเลสานํ อจฺจนฺตปฺปหานโต, อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติโต จ เวทิตพฺพา. ปรหิตปฏิปตฺติ ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนาโต, วิรุทฺเธสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยโต, าณปริปากกาลาคมนโต จ. สา ปเนตฺถ อาสยโต ปโยคโต จ ทุวิธา ปรหิตปฏิปตฺติ, ติวิธา จ อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปกาสิตา โหติ. กถํ? ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติ เอเตน อาสยโต ปรหิตปฏิปตฺติ, สมฺมา คทนตฺเถน สุคต-สทฺเทน ปโยคโต ปรหิตปฏิปตฺติ, ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตมํ คติวิมุตฺต’’นฺติ เอเตหิ จตุสจฺจปฏิเวธตฺเถน จ สุคต-สทฺเทน ติวิธาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อวสิฏฺเน, ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ เอเตน จ สพฺพาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติปรหิตปฏิปตฺติ ปกาสิตา โหตีติ.

อถ วา ตีหากาเรหิ ภควโต โถมนา เวทิตพฺพา – เหตุโต, ผลโต, อุปการโต จ. ตตฺถ เหตุ มหากรุณา, สา ปมปเทน นิทสฺสิตา. ผลํ จตุพฺพิธํ – าณสมฺปทา, ปหานสมฺปทา, อานุภาวสมฺปทา, รูปกายสมฺปทา จาติ. ตาสุ าณปฺปหานสมฺปทา ทุติยปเทน สจฺจปฺปฏิเวธตฺเถน จ สุคต-สทฺเทน ปกาสิตา โหนฺติ. อานุภาวสมฺปทา ตติยปเทน, รูปกายสมฺปทา ยถาวุตฺตกายคมนโสภนตฺเถน สุคต-สทฺเทน, ลกฺขณานุพฺยฺชนปาริปูริยา (ที. นิ. ๒.๓๓; ๓.๑๙๘-๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) วินา ตทภาวโต. อุปกาโร อนฺตรํ อพาหิรํ กริตฺวา ติวิธยานมุเขน วิมุตฺติธมฺมเทสนา, โส สมฺมา คทนตฺเถน สุคต-สทฺเทน ปกาสิโต โหตีติ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติ เอเตน สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ ทสฺเสติ. มหากรุณาสฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาโร อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อธิคโตติ กรุณา สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ. ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ เอเตน สมฺมาสมฺโพธึ ทสฺเสติ. อนาวรณาณปทฏฺานฺหิ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจตีติ. สมฺมา คทนตฺเถน สุคต-สทฺเทน สมฺมาสมฺโพธิยา ปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ, ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยค- สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวสาทิอนฺตทฺวยรหิตาย กรุณาปฺาปริคฺคหิตาย มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปกาสนโต สุคต-สทฺทสฺส. อิตเรหิ สมฺมาสมฺโพธิยา ปธานาปฺปธานเภทํ ปโยชนํ ทสฺเสติ. สํสารมโหฆโต สตฺตสนฺตารณฺเจตฺถ ปธานํ ปโยชนํ, ตทฺมปฺปธานํ. เตสุ ปธาเนน ปรหิตปฺปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ, อิตเรน อตฺตหิตสมฺปตฺตึ, ตทุภเยน อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ (ปุ. ป. ๒๔, ๑๗๓) จตูสุ ปุคฺคเลสุ ภควโต จตุตฺถปุคฺคลภาวํ ทสฺเสติ. เตน จ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวํ อุตฺตมวนฺทนียภาวํ, อตฺตโน จ วนฺทนกิริยาย เขตฺตงฺคตภาวํ ทสฺเสติ.

เอตฺถ จ กรุณาคฺคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต ภควโต สพฺพโลกิยคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ, ปฺาคฺคหเณน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานมคฺคาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ. ตทุภยคฺคหณสิทฺโธ หิ อตฺโถ ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติอาทินา วิปฺจียตีติ. กรุณาคฺคหเณน จ อุปคมนํ นิรุปกฺกิเลสํ ทสฺเสติ, ปฺาคฺคหเณน อปคมนํ. ตถา กรุณาคฺคหเณน โลกสมฺานุรูปํ ภควโต ปวตฺตึ ทสฺเสติ, โลกโวหารวิสยตฺตา กรุณาย, ปฺาคฺคหเณน สมฺายานวิธาวนํ. สภาวานวโพเธน หิ ธมฺมานํ สมฺํ อติธาวิตฺวา สตฺตาทิปรามสนํ โหตีติ. ตถา กรุณาคฺคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติวิหารํ ทสฺเสติ, ปฺาคฺคหเณน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณํ, จตุสจฺจาณํ, จตุปฺปฏิสมฺภิทาาณํ, จตุเวสฺสารชฺชาณํ. กรุณาคฺคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส คหิตตฺตา เสสาสาธารณาณานิ, ฉ อภิฺา, อฏฺสุ ปริสาสุ (ม. นิ. ๑.๑๕๑) อกมฺปนาณานิ, ทส พลานิ, จุทฺทส พุทฺธาณานิ, โสฬส าณจริยา, อฏฺารส พุทฺธธมฺมา, (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕; วิภ. มูล. ฏี. คนฺถารมฺภวณฺณนาย) จตุจตฺตารีส าณวตฺถูนิ, (สํ. นิ. ๒.๓๔) สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนีติ (สํ. นิ. ๒.๓๔) เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปฺาปฺปเภทานํ วเสน าณจารํ ทสฺเสติ.

ตถา กรุณาคฺคหเณน จรณสมฺปตฺตึ, ปฺาคฺคหเณน วิชฺชาสมฺปตฺตึ. กรุณาคฺคหเณน สตฺตาธิปติตา, ปฺาคฺคหเณน ธมฺมาธิปติตา. กรุณาคฺคหเณน โลกนาถภาโว, ปฺาคฺคหเณน อตฺตนาถภาโว. ตถา กรุณาคฺคหเณน ปุพฺพการิภาโว, ปฺาคฺคหเณน กตฺุตา. ตถา กรุณาคฺคหเณน อปรนฺตปตา, ปฺาคฺคหเณน อนตฺตนฺตปตา. กรุณาคฺคหเณน วา พุทฺธกรธมฺมสิทฺธิ, ปฺาคฺคหเณน พุทฺธภาวสิทฺธิ. ตถา กรุณาคฺคหเณน ปเรสํ ตารณํ, ปฺาคฺคหเณน สยํ ตารณํ. ตถา กรุณาคฺคหเณน สพฺพสตฺเตสุ อนุคฺคหจิตฺตตา, ปฺาคฺคหเณน สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺตตา ทสฺสิตา โหติ. สพฺเพสฺจ พุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ, ตนฺนิทานภาวโต. ปฺา ปริโยสานํ, ตโต อุตฺตริกรณียาภาวโต. อิติ อาทิปริโยสานทสฺสเนน สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ. ตถา กรุณาคฺคหเณน สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโต โหติ. กรุณานิทานฺหิ สีลํ, ตโต ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโต, สา จ ฌานตฺตยสมฺปโยคินีติ. ปฺาวจเนน ปฺากฺขนฺโธ. สีลฺจ สพฺพพุทฺธคุณานมาทิ, สมาธิ มชฺเฌ, ปฺา ปริโยสานนฺติ. เอวมฺปิ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ, นยโต ทสฺสิตตฺตา. เอโส เอว หิ นิรวเสสโต พุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย, ยทิทํ นยคฺคาหณํ. อฺถา โก นาม สมตฺโถ ภควโต คุเณ อนุปทํ นิรวเสสโต ทสฺเสตุํ. เตเนวาห –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๔๒๕, อุทา. อฏฺ. ๕๓; พุ. วํ. อฏฺ. ๔.๔; จริยา. อฏฺ. นิทานกถายํ, ปกิณฺณกกถายํ; อป. อฏฺ. ๒.๖.๒๐);

เตเนว จ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนํ ปติ อนุยุตฺเตน ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๕) ปฏิกฺขิปิตฺวา, ‘‘อปิ จ เม ภนฺเต ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๖) วุตฺตํ.

เอวํ สงฺเขเปน สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ ‘‘พุทฺโธปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺโธติ กตฺตุนิทฺเทโส. พุทฺธภาวนฺติ กมฺมนิทฺเทโส. ภาเวตฺวา, สจฺฉิกตฺวาติ จ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโส. นฺติ อนิยมโต กมฺมนิทฺเทโส. อุปคโตติ อปรกาลกิริยานิทฺเทโส. วนฺเทติ กิริยานิทฺเทโส, นฺติ นิยมนํ. ธมฺมนฺติ วนฺทนกิริยาย กมฺมนิทฺเทโส. คตมลํ, อนุตฺตรนฺติ จ ตพฺพิเสสนํ.

ตตฺถ พุทฺธ-สทฺทสฺส ตาว ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ๙๕-๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๒) นิทฺเทสนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถ วา สวาสนาย อฺาณนิทฺทาย อจฺจนฺตวิคมโต, พุทฺธิยา วา วิกสิตภาวโต พุทฺธวาติ พุทฺโธ, ชาครณวิกสนตฺถวเสน. อถ วา กสฺสจิปิ เยฺยธมฺมสฺส อนวพุทฺธสฺส อภาเวน เยฺยวิเสสสฺส กมฺมภาเวน อคฺคหณโต กมฺมวจนิจฺฉาย อภาเวน อวคมนตฺถวเสเนว กตฺตุนิทฺเทโส ลพฺภตีติ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติ, อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภูาเณน สห วาสนาย วิหตวิทฺธสฺตนิรวเสสกิเลโส มหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิอปริเมยฺย คุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ. ยถาห –

‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ๙๕-๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๒).

อปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน ‘‘เอวํ คุณวิเสสยุตฺโต โสปิ นาม ภควา’’ติ วกฺขมานคุเณ ธมฺเม สมฺภาวนํ ทีเปติ. พุทฺธภาวนฺติ สมฺมาสมฺโพธึ. ภาเวตฺวาติ อุปฺปาเทตฺวา, วฑฺเฒตฺวา จ. สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา. อุปคโตติ ปตฺโต, อธิคโตติ อตฺโถ, เอตสฺส ‘‘พุทฺธภาว’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธ. คตมลนฺติ วิคตมลํ, นิทฺโทสนฺติ อตฺโถ. วนฺเทติ ปณมามิ, โถเมมิ วา. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรรหิตํ, โลกุตฺตรนฺติ อตฺโถ. ธมฺมนฺติ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายโต จ, สํสารโต จ อปตมาเน กตฺวา ธารยตีติ ธมฺโม.

อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เอวํ วิวิธคุณสมนฺนาคโต พุทฺโธปิ ภควา ยํ อริยสงฺขาตํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา, ผลนิพฺพานสงฺขาตํ ปน สจฺฉิกตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อธิคโต, ตเมตํ พุทฺธานมฺปิ พุทฺธภาวเหตุภูตํ สพฺพโทสมลรหิตํ อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน อนุตฺตรํ ปฏิเวธสทฺธมฺมํ นมามีติ. ปริยตฺติสทฺธมฺมสฺสาปิ ตปฺปกาสนตฺตา อิธ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อถ วา ‘‘อภิธมฺมนยสมุทฺทํ ภาเวตฺวา อธิคจฺฉิ, ตีณิ ปิฏกานิ สมฺมสี’’ติ จ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปริยตฺติธมฺมสฺสาปิ สจฺฉิกิริยาสมฺมสนปริยาโย ลพฺภตีติ โสปิ อิธ วุตฺโต เยวาติ ทฏฺพฺโพ. ตถา ‘‘ยํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา, สจฺฉิกตฺวา’’ติ จ วุตฺตตฺตา พุทฺธกรธมฺมภูตาหิ ปารมิตาหิ สห ปุพฺพภาเค อธิสีลสิกฺขาทโยปิ อิธ ธมฺม-สทฺเทน สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ตาปิ หิ วิคตปฏิปกฺขตาย วิคตมลา, อนฺสาธารณตาย อนุตฺตรา จาติ. ตถา หิ สตฺตานํ สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย กตมหาภินีหาโร มหากรุณาธิวาสเปสลชฺฌาสโย ปฺาวิเสสปริโยทาตนิมฺมลานํ ทานทมสฺมาทีนํ อุตฺตมธมฺมานํ สตสหสฺสาธิกานิ กปฺปานํ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ นิรวเสสํ ภาวนาปจฺจกฺขกรเณหิ กมฺมาทีสุ อธิคตวสีภาโว, อจฺฉริยาจินฺเตยฺยมหานุภาโว, อธิสีลอธิจิตฺตานํ ปรมุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต ภควา ปจฺจยากาเร จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน มหาวชิราณํ เปเสตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ.

เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตฺวา’’ติ เอเตน วิชฺชาสมฺปทาย ธมฺมํ โถเมติ, ‘สจฺฉิกตฺวา’ติ เอเตน วิมุตฺติสมฺปทาย. ตถา ปเมน ฌานสมฺปทาย, ทุติเยน วิโมกฺขสมฺปทาย. ปเมน วา สมาธิสมฺปทาย, ทุติเยน สมาปตฺติสมฺปทาย. อถ วา ปเมน ขยาณภาเวน, ทุติเยน อนุปฺปาทาณภาเวน. ปุริเมน วา วิชฺชูปมตาย, ทุติเยน วชิรูปมตาย. ปุริเมน วา วิราคสมฺปตฺติยา, ทุติเยน นิโรธสมฺปตฺติยา. ตถา ปเมน นิยฺยานภาเวน, ทุติเยน นิสฺสรณภาเวน. ปเมน วา เหตุภาเวน, ทุติเยน อสงฺขตภาเวน. ปเมน วา ทสฺสนภาเวน, ทุติเยน วิเวกภาเวน. ปเมน วา อธิปติภาเวน, ทุติเยน อมตภาเวน ธมฺมํ โถเมติ. อถ วา ‘‘ยํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา พุทฺธภาวํ อุปคโต’’ติ เอเตน สฺวากฺขาตตาย ธมฺมํ โถเมติ, ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ เอเตน สนฺทิฏฺิกตาย. ตถา ปุริเมน อกาลิกตาย, ปจฺฉิเมน เอหิปสฺสิกตาย. ปุริเมน วา โอปเนยฺยิกตาย, ปจฺฉิเมน ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพตาย ธมฺมํ โถเมติ.

‘‘คตมล’’นฺติ อิมินา สํกิเลสาภาวทีปเนน ธมฺมสฺส ปริสุทฺธตํ ทสฺเสติ, ‘‘อนุตฺตร’’นฺติ เอเตน อฺสฺส วิสิฏฺสฺส อภาวทีปเนน วิปุลปริปุณฺณตํ. ปเมน วา ปหานสมฺปทํ ธมฺมสฺส ทสฺเสติ, ทุติเยน ปภาวสมฺปทํ. ภาเวตพฺพตาย วา ธมฺมสฺส คตมลภาโว โยเชตพฺโพ. ภาวนาคุเณน หิ โส โทสานํ สมุคฺฆาตโก โหตีติ. สจฺฉิกาตพฺพภาเวน อนุตฺตรภาโว โยเชตพฺโพ. สจฺฉิกิริยานิพฺพตฺติโต หิ ตทุตฺตริกรณียาภาวโต อนฺสาธารณตาย อนุตฺตโรติ. ตถา ‘‘ภาเวตฺวา’’ติ เอเตน สห ปุพฺพภาคสีลาทีหิ เสกฺขา สีลสมาธิปฺากฺขนฺธา ทสฺสิตา โหนฺติ, ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ เอเตน สห อสงฺขตาย ธาตุยา อเสกฺขา สีลสมาธิปฺากฺขนฺธา ทสฺสิตา โหนฺตีติ.

เอวํ สงฺเขเปเนว สพฺพธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ อภิตฺถวิตฺวา, อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ ‘‘สุคตสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุคตสฺสาติ สมฺพนฺธนิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘ปุตฺตาน’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธ. โอรสานนฺติ ปุตฺตวิเสสนํ. มารเสนมถนานนฺติ โอรสปุตฺตภาเว การณนิทฺเทโส, เตน กิเลสปฺปหานเมว ภควโต โอรสปุตฺตภาวการณํ อนุชานาตีติ ทสฺเสติ. อฏฺนฺนนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส, เตน จ สติปิ เตสํ สตฺตวิเสสภาเวน อเนกสตสหสฺสสงฺขฺยภาเว อิมํ คณนปริจฺเฉทํ นาติวตฺตนฺตีติ ทสฺเสติ, มคฺคฏฺผลฏฺภาวานติวตฺตนโต. สมูหนฺติ สมุทายนิทฺเทโส. อริยสงฺฆนฺติ คุณวิสิฏฺสงฺฆาตภาวนิทฺเทโส, เตน อสติปิ อริยปุคฺคลานํ กายสามคฺคิยํ อริยสงฺฆภาวํ ทสฺเสติ, ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตภาวโต. ตตฺถ อุรสิ ภวา ชาตา, สํวทฺธา จ โอรสา. ยถา หิ สตฺตานํ โอรสปุตฺตา อตฺตชาตตาย ปิตุสนฺตกสฺส ทายชฺชสฺส วิเสเสน ภาคิโน โหนฺติ, เอวเมเตปิ อริยปุคฺคลา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตาย ภควโต สนฺตกสฺส วิมุตฺติสุขสฺส, อริยธมฺมรตนสฺส จ เอกนฺตภาคิโนติ โอรสา วิย โอรสา. อถ วา ภควโต ธมฺมเทสนานุภาเวน อริยภูมึ โอกฺกมมานา, โอกฺกนฺตา จ อริยสาวกา ภควโต อุโรวายามชนิตาภิชาตตาย นิปฺปริยาเยน ‘‘โอรสปุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ. สาวเกหิ ปวตฺติยมานาปิ หิ ธมฺมเทสนา ภควโต ‘‘ธมฺมเทสนา’’ อิจฺเจว วุจฺจติ, ตํมูลกตฺตา, ลกฺขณาทิวิเสสาภาวโต จ.

ยทิปิ อริยสาวกานํ อริยมคฺคาธิคมสมเย ภควโต วิย ตทนฺตรายกรณตฺถํ เทวปุตฺตมาโร, มารวาหินี วา น เอกนฺเตน อปสาเทติ, เตหิ ปน อปสาเทตพฺพตาย การเณ วิมถิเต เตปิ วิมถิตา เอว นาม โหนฺตีติ อาห – ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘มารมารเสนมถนาน’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ เอกเทสสรูเปกเสโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ขนฺธาภิสงฺขารมารานํ วิย เทวปุตฺตมารสฺสาปิ คุณมารเณ สหายภาวูปคมนโต กิเลสพลกาโย ‘‘เสนา’’ติ วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘กามา เต ปมา เสนา’’ติอาทิ (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘, ๖๘; จูฬนิ. ๔๗). สา จ เตหิ ทิยฑฺฒสหสฺสเภทา, อนนฺตเภทา วา กิเลสวาหินี สติธมฺมวิจยวีริยสมถาทิคุณปหรเณหิ โอธิโส วิมถิตา, วิหตา, วิทฺธสฺตา จาติ มารเสนมถนา, อริยสาวกา. เอเตน เตสํ ภควโต อนุชาตปุตฺตตํ ทสฺเสติ.

อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต อริยา, นิรุตฺตินเยน. อถ วา สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยา, อริยานํ สงฺโฆติ อริยสงฺโฆ, อริโย จ โส, สงฺโฆ จาติ วา อริยสงฺโฆ, ตํ อริยสงฺฆํ. ภควโต อปรภาเค พุทฺธธมฺมรตนานมฺปิ สมธิคโม สงฺฆรตนาธีโนติ อสฺส อริยสงฺฆสฺส พหูปการตํ ทสฺเสตุํ อิเธว ‘‘สิรสา วนฺเท’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

เอตฺถ จ ‘‘สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตาน’’นฺติ เอเตน อริยสงฺฆสฺส ปภวสมฺปทํ ทสฺเสติ, ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ เอเตน ปหานสมฺปทํ, สกลสํกิเลสปฺปหานทีปนโต. ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ เอเตน าณสมฺปทํ, มคฺคฏฺผลฏฺภาวทีปนโต. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ เอเตน ปภวสมฺปทํ ทสฺเสติ, สพฺพสงฺฆานํ อคฺคภาวทีปนโต. อถ วา ‘‘สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตาน’’นฺติ อริยสงฺฆสฺส วิสุทฺธนิสฺสยภาวทีปนํ, ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ สมฺมาอุชุายสามีจิปฺปฏิปนฺนภาวทีปนํ, ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ อาหุเนยฺยาทิภาวทีปนํ, ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ อนุตฺตรปุฺกฺเขตฺตภาวทีปนํ. ตถา ‘‘สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตาน’’นฺติ เอเตน อริยสงฺฆสฺส โลกุตฺตรสรณคมนสพฺภาวํ ทีเปติ. โลกุตฺตรสรณคมเนน หิ เต ภควโต โอรสปุตฺตา ชาตา. ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ เอเตน อภินีหารสมฺปทาสิทฺธํ ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. กตาภินีหารา หิ สมฺมา ปฏิปนฺนา มารํ, มารปริสํ วา อภิวิชินนฺติ. ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ เอเตน วิทฺธสฺตวิปกฺเข เสกฺขาเสกฺขธมฺเม ทสฺเสติ, ปุคฺคลาธิฏฺาเนน มคฺคผลธมฺมานํ ปกาสิตตฺตา. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวํ ทสฺเสติ. สรณคมนฺจ สาวกานํ สพฺพคุณานมาทิ, สปุพฺพภาคปฺปฏิปทา เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย มชฺเฌ, อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย ปริโยสานนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สงฺเขปโต สพฺเพ อริยสงฺฆคุณา ปกาสิตา โหนฺติ.

เอวํ คาถาตฺตเยน สงฺเขปโต สกลคุณสงฺกิตฺตนมุเขน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา, อิทานิ ตํ นิปจฺจการํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน ปริณาเมนฺโต ‘‘อิติ เม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รติชนนฏฺเน รตนํ, พุทฺธธมฺมสงฺฆา. เตสฺหิ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ยถาภูตคุเณ อาวชฺชนฺตสฺส อมตาธิคมเหตุภูตํ อนปฺปกํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ยถาห –

‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตํ อารพฺภ. อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๖.๑๐; อ. นิ. ๑๑.๑๑).

จิตฺตีกตาทิภาโว วา รตนฏฺโ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๕๐);

จิตฺตีกตภาวาทโย จ อนฺสาธารณา พุทฺธาทีสุ เอว ลพฺภนฺตีติ. วนฺทนาว วนฺทนามยํ, ยถา ‘‘ทานมยํ, สีลมย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๐๕; อิติวุ. ๖๐; เนตฺติ. ๓๔). วนฺทนา เจตฺถ กายวาจาจิตฺเตหิ ติณฺณํ รตนานํ คุณนินฺนตา, โถมนา วา. ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตนโต ปุฺํ, อตฺตโน สนฺตานํ ปุณาตีติ วา. สุวิหตนฺตราโยติ สุฏฺุ วิหตนฺตราโย, เอเตน อตฺตโน ปสาทสมฺปตฺติยา, รตฺตนตฺตยสฺส จ เขตฺตภาวสมฺปตฺติยา ตํ ปุฺํ อตฺถปฺปกาสนสฺส อุปฆาตกอุปทฺทวานํ วิหนเน สมตฺถนฺติ ทสฺเสติ. หุตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยา, ตสฺส ‘‘อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ยํ รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุฺํ, ตสฺส. อานุภาเวนาติ พเลน.

เอวํ รตนตฺตยสฺส นิปจฺจการกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา, อิทานิ ยสฺสา ธมฺมเทสนาย อตฺถํ สํวณฺเณตุกาโม, ตสฺสา ตาว คุณาภิตฺถวนวเสน อุปฺาปนตฺถํ ‘‘ทีฆสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทีฆสุตฺตงฺกิตสฺสาติ ทีฆปฺปมาณสุตฺตลกฺขิตสฺส, เอเตน ‘‘ทีโฆ’’ติ อยํ อิมสฺส อาคมสฺส อตฺถานุคตา สมฺาติ ทสฺเสติ. นนุ จ สุตฺตานิเยว อาคโม, กสฺส ปน สุตฺเตหิ องฺกนนฺติ? สจฺจเมตํ ปรมตฺถโต, สุตฺตานิ ปน อุปาทายปฺตฺโต อาคโม. ยถา หิ อตฺถพฺยฺชนสมุทาเย ‘‘สุตฺต’’นฺติ โวหาโร, เอวํ สุตฺตสมุทาเย ‘‘อาคโม’’ติ โวหาโร. ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินิปุณตฺถสพฺภาวโต นิปุณสฺส. อาคมิสฺสนฺติ เอตฺถ, เอเตน, เอตสฺมา วา อตฺตตฺถปรตฺถาทโยติ อาคโม, อาคโม จ โส วโร จาติ อาคมวโร, อาคมสมฺมเตหิ วา วโรติ อาคมวโร, ตสฺส. พุทฺธานํ อนุพุทฺธา พุทฺธานุพุทฺธา, พุทฺธานํ สจฺจปฏิเวธํ อนุคมฺม ปฏิวิทฺธสจฺจา อคฺคสาวกาทโย อริยา. เตหิ อตฺถสํวณฺณนาวเสน, คุณสํวณฺณนาวเสน จ สํวณฺณิตสฺส. อถ วา พุทฺธา จ อนุพุทฺธา จ พุทฺธานุพุทฺธาติ โยเชตพฺพํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธเนว หิ ติณฺณมฺปิ ปิฏกานํ อตฺถวณฺณนากฺกโม ภาสิโต, ยา ‘‘ปกิณฺณกเทสนา’’ติ วุจฺจติ, ตโต สงฺคายนาทิวเสน สาวเกหีติ อาจริยา วทนฺติ.

สทฺธาวหคุณสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสาทาวหสมฺปตฺติกสฺส. อยฺหิ อาคโม พฺรหฺมชาลาทีสุ (ที. นิ. ๑.๕-๗, ๒๖-๒๘) สีลทิฏฺาทีนํ อนวเสสนิทฺเทสาทิวเสน, มหาปทานาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓-๕) ปุริมพุทฺธานมฺปิ คุณนิทฺเทสาทิวเสน, ปาถิกสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓,๔) ติตฺถิเย นิมทฺทิตฺวา อปฺปฏิวตฺติยสีหนาท นทนาทิวเสน, อนุตฺตริยสุตฺตาทีสุ (อ. นิ. ๖.๘) จ วิเสสโต พุทฺธคุณวิภาวเนน รตนตฺตเย สาติสยปฺปสาทํ อาวหติ. สํวณฺณนาสุ จายํ อาจริยสฺส ปกติ, ยา ตํตํสํวณฺณนาสุ อาทิโต ตสฺส ตสฺส สํวณฺเณตพฺพสฺส ธมฺมสฺส วิเสสคุณกิตฺตเนน โถมนา. ตถา หิ ปปฺจสูทนีสารตฺถปฺปกาสินีมโนรถปูรณีสุ อฏฺสาลินีอาทีสุ จ ยถากฺกมํ ‘‘ปรวาทมถนสฺส าณปฺปเภทชนนสฺส ธมฺมกถิกปุงฺควานํ วิจิตฺตปฺปฏิภานชนนสฺส ตสฺส คมฺภีราเณหิ โอคาฬฺหสฺส อภิณฺหโส นานานยวิจิตฺตสฺส อภิธมฺมสฺสา’’ติอาทินา โถมนา กตา.

อตฺโถ กถียติ เอตายาติ อตฺถกถา, สา เอว อฏฺกถา, ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา, ยถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๘). อาทิโต ติอาทิมฺหิ ปมสงฺคีติยํ. ฉฬภิฺตาย ปรเมน จิตฺตวสีภาเวน สมนฺนาคตตฺตา, ฌานาทีสุ ปฺจวิธวสิตาสพฺภาวโต จ วสิโน, เถรา มหากสฺสปาทโย. เตสํ สเตหิ ปฺจหิ. ยาติ ยา อฏฺกถา. สงฺคีตาติ อตฺถํ ปกาเสตุํ ยุตฺตฏฺาเน ‘‘อยํ เอตสฺส อตฺโถ, อยํ เอตสฺส อตฺโถ’’ติ สงฺคเหตฺวา วุตฺตา. อนุสงฺคีตา จ ยสตฺเถราทีหิ ปจฺฉาปิ ทุติยตติยสงฺคีตีสุ, อิมินา อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมนสุทฺธึ ทสฺเสติ.

สีหสฺส ลานโต คหณโต สีหโฬ, สีหกุมาโร. ตํวํสชาตตาย ตมฺพปณฺณิทีเป ขตฺติยานํ, เตสํ นิวาสตาย ตมฺพปณฺณิทีปสฺส จ สีหฬภาโว เวทิตพฺโพ. อาภตาติ ชมฺพุทีปโต อานีตา. อถาติ ปจฺฉา. อปรภาเค หิ อสงฺกรตฺถํ สีหฬภาสาย อฏฺกถา ปิตาติ. เตนสฺส มูลฏฺกถา สพฺพสาธารณา น โหตีติ อิทํ อตฺถปฺปกาสนํ เอกนฺเตน กรณียนฺติ ทสฺเสติ. เตเนวาห – ‘‘ทีปวาสีนมตฺถายา’’ติ. ตตฺถ ทีปวาสีนนฺติ ชมฺพุทีปวาสีนํ. ทีปวาสีนนฺติ วา สีหฬทีปวาสีนํ อตฺถาย สีหฬภาสาย ปิตาติ โยชนา.

อปเนตฺวานาติ กฺจุกสทิสํ สีหฬภาสํ อปเนตฺวา. ตโตติ อฏฺกถาโต. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. มโนรมํ ภาสนฺติ มาคธภาสํ. สา หิ สภาวนิรุตฺติภูตา ปณฺฑิตานํ มนํ รมยตีติ. เตเนวาห – ‘‘ตนฺตินยานุจฺฉวิก’’นฺติ, ปาฬิคติยา อนุโลมิกํ ปาฬิภาสายานุวิธายินินฺติ อตฺโถ. วิคตโทสนฺติ อสภาวนิรุตฺติภาสนฺตรรหิตํ.

สมยํ อวิโลเมนฺโตติ สิทฺธนฺตํ อวิโรเธนฺโต, เอเตน อตฺถโทสาภาวมาห. อวิรุทฺธตฺตา เอว หิ เถรวาทาปิ อิธ ปกาสิยิสฺสนฺติ. เถรวํสปทีปานนฺติ ถิเรหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถรา, มหากสฺสปาทโย. เตหิ อาคตา อาจริยปรมฺปรา เถรวํโส, ตปฺปริยาปนฺนา หุตฺวา อาคมาธิคมสมฺปนฺนตฺตา ปฺาปชฺโชเตน ตสฺส สมุชฺชลนโต เถรวํสปทีปา, มหาวิหารวาสิโน เถรา, เตสํ. วิวิเธหิ อากาเรหิ นิจฺฉียตีติ วินิจฺฉโย, คณฺิฏฺาเนสุ ขีลมทฺทนากาเรน ปวตฺตา วิมติจฺเฉทกถา. สุฏฺุ นิปุโณ สณฺโห วินิจฺฉโย เอเตสนฺติ สุนิปุณวินิจฺฉยา. อถ วา วินิจฺฉิโนตีติ วินิจฺฉโย, ยถาวุตฺตวิสยํ าณํ. สุฏฺุ นิปุโณ เฉโก วินิจฺฉโย เอเตสนฺติ สุนิปุณวินิจฺฉยา, เอเตน มหากสฺสปาทิเถรปรมฺปราภโต, ตโตเยว จ อวิปรีโต สณฺหสุขุโม มหาวิหารวาสีนํ วินิจฺฉโยติ ตสฺส ปมาณภูตตํ ทสฺเสติ.

สุชนสฺส จาติ -สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน น เกวลํ ชมฺพุทีปวาสีนเมว อตฺถาย, อถ โข สาธุชนโตสนตฺถฺจาติ ทสฺเสติ, เตน จ ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนมฺปิ อตฺถายาติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ, อุคฺคหณาทิสุกรตาย เตสมฺปิ พหุปการตฺตา. จิรฏฺิตตฺถนฺติ จิรฏฺิติอตฺถํ, จิรกาลฏฺิติยาติ อตฺโถ. อิทฺหิ อตฺถปฺปกาสนํ อวิปรีตพฺยฺชนสุนิกฺเขปสฺส อตฺถสุนยสฺส จ อุปายภาวโต สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิติยา สํวตฺตติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ทฺเว? สุนิกฺขตฺตฺจ ปทพฺยฺชนํ, อตฺโถ จ สุนีโต’’ติ (อ. นิ. ๒.๒๑).

ยํ อตฺถวณฺณนํ กตฺตุกาโม, ตสฺสา มหตฺตํ ปริหริตุํ ‘‘สีลกถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติ. อถ วา ยํ อฏฺกถํ กตฺตุกาโม, ตเทกเทสภาเวน วิสุทฺธิมคฺโค จ คเหตพฺโพติ กถิกานํ อุปเทสํ กโรนฺโต ตตฺถ วิจาริตธมฺเม อุทฺเทสวเสน ทสฺเสติ ‘‘สีลกถา’’ ติอาทินา. ตตฺถ สีลกถาติ จาริตฺตวาริตฺตาทิวเสน สีลวิตฺถารกถา. ธุตธมฺมาติ ปิณฺฑปาติกงฺคาทโย (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒; เถรคา. อฏฺ. ๒.๘๔๕, ๘๔๙) เตรส กิเลสธุนนกธมฺมา. กมฺมฏฺานานิ สพฺพานีติ ปาฬิยํ อาคตานิ อฏฺตึส, อฏฺกถายํ ทฺเวติ นิรวเสสานิ โยคกมฺมสฺส ภาวนาย ปวตฺติฏฺานานิ. จริยาวิธานสหิโตติ ราคจริตาทีนํ สภาวาทิวิธาเนน สหิโต. ฌานานิ จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิ, สมาปตฺติโย จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย. อฏฺปิ วา ปฏิลทฺธมตฺตานิ ฌานานิ, สมาปชฺชนวสีภาวปฺปตฺติยา สมาปตฺติโย. ฌานานิ วา รูปารูปาวจรชฺฌานานิ, สมาปตฺติโย ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโย.

โลกิยโลกุตฺตรเภทา ฉ อภิฺาโย สพฺพา อภิฺาโย. าณวิภงฺคาทีสุ อาคตนเยน เอกวิธาทินา ปฺาย สงฺกเลตฺวา สมฺปิณฺเฑตฺวา นิจฺฉโย ปฺาสงฺกลนนิจฺฉโย.

ปจฺจยธมฺมานํ เหตาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทิภาโว ปจฺจยากาโร, ตสฺส เทสนา ปจฺจยาการเทสนา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาติ อตฺโถ. สา ปน ฆนวินิพฺโภคสฺส สุทุกฺกรตาย สณฺหสุขุมา, นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรรหิตา, เอกตฺตนยาทิสหิตา จ ตตฺถ วิจาริตาติ อาห – ‘‘สุปริสุทฺธนิปุณนยา’’ติ. ปฏิสมฺภิทาทีสุ อาคตนยํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว วิจาริตตฺตา อวิมุตฺตตนฺติ มคฺคา.

อิติ ปน สพฺพนฺติ อิติ-สทฺโท ปริสมาปเน, ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาเร, เอตํ สพฺพนฺติ อตฺโถ. อิธาติ อิมิสฺสา อฏฺกถายํ. น วิจารยิสฺสามิ, ปุนรุตฺติภาวโตติ อธิปฺปาโย.

อิทานิ ตสฺเสว อวิจารณสฺส เอกนฺตการณํ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘มชฺเฌ ตฺวา’’ติ เอเตน มชฺเฌภาวทีปเนน วิเสสโต จตุนฺนํ อาคมานํ สาธารณฏฺกถา วิสุทฺธิมคฺโค, น สุมงฺคลวิลาสินีอาทโย วิย อสาธารณฏฺกถาติ ทสฺเสติ. ‘‘วิเสสโต’’ติ อิทํ วินยาภิธมฺมานมฺปิ วิสุทฺธิมคฺโค ยถารหํ อตฺถวณฺณนา โหติ เยวาติ กตฺวา วุตฺตํ.

อิจฺเจวาติ อิติ เอว. ตมฺปีติ วิสุทฺธิมคฺคมฺปิ. เอตายาติ สุมงฺคลวิลาสินิยา. เอตฺถ จ ‘‘สีหฬทีปํ อาภตา’’ติอาทินา อตฺถปฺปกาสนสฺส นิมิตฺตํ ทสฺเสติ, ‘‘ทีปวาสีนมตฺถาย, สุชนสฺส จ ตุฏฺตฺถํ, จิรฏฺิตตฺถฺจ ธมฺมสฺสา’’ติ เอเตน ปโยชนํ, อวสิฏฺเน กรณปฺปการํ. สีลกถาทีนํ อวิจารณมฺปิ หิ อิธ กรณปฺปกาโร เอวาติ.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิทานกถาวณฺณนา

วิภาควนฺตานํ สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนวเสเนว โหตีติ ปมํ ตาว วคฺคสุตฺตวเสน วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทีฆาคโม นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ทีฆสฺส อาคมวรสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ยทิทํ วุตฺตํ, ตสฺมึ วจเน. ยสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ ปฏิฺาตํ, โส ทีฆาคโม นาม วคฺคสุตฺตวเสน เอวํ วิภาโคติ อตฺโถ. อถ วา ตตฺถาติ ‘‘ทีฆาคมนิสฺสิตมตฺถ’’นฺติ เอตสฺมึ วจเน. โย ทีฆาคโม วุตฺโต, โส วคฺคาทิวเสน เอทิโสติ อตฺโถ. อตฺตโน สํวณฺณนาย ปมมหาสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมเนว ปวตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ตสฺส วคฺเคสุ…เป… วุตฺตํ นิทานมาที’’ติ อาห. กสฺมา ปน จตูสุ อาคเมสุ ทีฆาคโม ปมํ สงฺคีโต, ตตฺถ จ สีลกฺขนฺธวคฺโค อาทิโต นิกฺขิตฺโต, ตสฺมิฺจ พฺรหฺมชาลนฺติ? นายมนุโยโค กตฺถจิปิ น ปวตฺตติ, อปิ จ สทฺธาวหคุณโต ทีฆนิกาโย ปมํ สงฺคีโต. สทฺธา หิ กุสลธมฺมานํ พีชํ. ยถาห – ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺี’’ติ, (สํ. นิ. ๑.๑๙๗; สุ. นิ. ๗๗) สทฺธาวหคุณตา จสฺส ทสฺสิตาเยว. กิฺจ กติปยสุตฺตสงฺคหโต, อปฺปปริมาณโต จ คหณธารณาทิสุขโต. ตถาเหส จตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห จตุสฏฺิภาณวารปริมาโณ จ. สีลกถาพาหุลฺลโต ปน สีลกฺขนฺธวคฺโค ปมํ นิกฺขิตฺโต. สีลฺหิ สาสนสฺส อาทิ, สีลปติฏฺานตฺตา สพฺพคุณานํ. เตเนวาห – ‘‘ตสฺมา ติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๓๙๕). เอเตน จสฺส วคฺคสฺส อนฺวตฺถสฺตา วุตฺตา โหติ. ทิฏฺิวินิเวนกถาภาวโต ปน สุตฺตนฺตปิฏกสฺส นิรวเสสทิฏฺิวิภชนํ พฺรหฺมชาลํ ปมํ นิกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน พฺรหฺมชาลสทิสํ ทิฏฺิคตานิ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิภตฺตสุตฺตํ นตฺถีติ.

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ยสฺสา ปมมหาสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมน สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, ตํ, ตสฺสา จ ตนฺติอารุฬฺหาย อิธ วจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปมมหาสงฺคีติ…เป… เวทิตพฺพา’’ติ อาห. ตตฺถ ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา, ปฺตฺตตฺตา จ วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, เอเตน ตํตํสิกฺขาปทานํ สุตฺตานฺจ อาทิปริโยสาเนสุ, อนฺตรนฺตรา จ สมฺพนฺธวเสน ปิตํ สงฺคีติการวจนํ สงฺคหิตํ โหติ. มหาวิสยตฺตา, ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ, ปมา มหาสงฺคีติ ปมมหาสงฺคีติ, ตสฺสา ปวตฺติกาโล ปมมหาสงฺคีติกาโล, ตสฺมึ ปมมหาสงฺคีติกาเล. นิทานนฺติ จ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ. สตฺตานํ ทสฺสนานุตฺตริยสรณาทิปฏิลาภเหตุภูตาสุ วิชฺชมานาสุปิ อฺาสุ ภควโต กิริยาสุ ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติ (พุ. วํ. อฏฺ. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา; จริยา. อุทฺธานคาถาวณฺณนา) ปฏิฺาย อนุโลมโต เวเนยฺยานํ มคฺคผลปฺปตฺตีนํ เหตุภูตา กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห – ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺหิ อาทึ กตฺวา’’ติ. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺโมเยว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ. อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. ยถาห –

‘‘ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๒, ๓๙, ๔๑).

‘‘กตพุทฺธกิจฺเจ’’ติ เอเตน พุทฺธกตฺตพฺพสฺส กสฺสจิปิ อเสสิตภาวํ ทสฺเสติ. นนุ จ สาวเกหิ วินีตาปิ วิเนยฺยา ภควตาเยว วินีตา โหนฺติ, ยโต สาวกภาสิตํ สุตฺตํ ‘‘พุทฺธวจน’’นฺติ วุจฺจติ, สาวกวิเนยฺยา จ น ตาว วินีตาติ? นายํ โทโส เตสํ วินยนุปายสฺส สาวเกสุ ปิตตฺตา. เตเนวาห –

‘‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา…เป… อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สห ธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺส’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๑๖๘; สํ. นิ. ๕.๘๒๒; อุทา. ๕๑).

‘‘กุสินาราย’’นฺติอาทิ ภควโต ปรินิพฺพุตเทสกาลวิเสสทสฺสนํ ‘‘อปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ คาหสฺส มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ, โลเก ชาตสํวทฺธภาวทสฺสนตฺถฺจ. ตถา หิ มนุสฺสภาวสฺส สุปากฏกรณตฺถํ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว ทารปริคฺคหาทีนิปิ กโรนฺตีติ. อุปาทียเต กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. โส ปน อุปาทิ กิเลสาภิสงฺขารมารนิมฺมถเนน นิพฺพานปฺปตฺติยํ อโนสฺสฏฺโ, อิธ ขนฺธมจฺจุมารนิมฺมถเนน โอสฺสฏฺโ นิสฺเสสิโตติ อยํ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ. นิพฺพานธาตูติ เจตฺถ นิพฺพุติมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. ‘‘ธาตุภาชนทิวเส’’ติ อิทํ น ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, อุสฺสาหชนนสฺส ปน วิเสสนํ, ‘‘ธาตุภาชนทิวเส ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ. ธาตุภาชนทิวสโต หิ ปุริมปุริมตรทิวเสสุ ภิกฺขู สมาคตาติ. อถ วา ธาตุภาชนทิวเส สนฺนิปติตานํ กายสามคฺคีวเสน สหิตานนฺติ อตฺโถ. สงฺฆสฺส เถโร สงฺฆตฺเถโร, โส ปน สงฺโฆ กึ ปริมาณานนฺติ อาห – ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ. นิจฺจสาเปกฺขตาย หิ เอทิเสสุ สมาโส โหติเยว, ยถา – ‘‘เทวทตฺตสฺส ครุกุล’’นฺติ.

อายสฺมา มหากสฺสโป ปุน ทุลฺลภภาวํ มฺมาโน ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ธาตุภาชนทิวเส สนฺนิปติตาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ อิมินาปิ ปเทน สมฺพนฺธนียํ. สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อนุสฺสรนฺโต ธมฺมสํเวควเสนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปยฺยุํ สงฺคาเยยฺยํ…เป… จิรฏฺิติกํ ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสตี’’ติ เอเตสํ ปทานํ ‘‘อิติ จินฺตยนฺโต’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตถา ‘‘ยฺจาห’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนุคฺคหิโต ปสํสิโต’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ยํ ปาปภิกฺขูติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถ, อทฺธนิยนฺติ อทฺธานมคฺคคามิ, อทฺธานกฺขมนฺติ อตฺโถ.

ยฺจาหนฺติ เอตฺถ นฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติ, กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน ‘‘อนุคฺคหิโต ปสํสิโต’’ติ เอตฺถ อนุคฺคณฺหนํ ปสํสนฺจ ปรามสติ. ‘‘จีวเร สาธารณปริโภเคนา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตฺตนา สมสมฏฺปเนนา’’ติ อิธ อตฺตนา-สทฺทํ อาเนตฺวา จีวเร อตฺตนา สาธารณปริโภเคนาติ โยเชตพฺพํ. ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ตนฺติ อถ วา ภควตา จีวเร สาธารณปริโภเคน ภควตา อนุคฺคหิโตติ โยชนียํ, เอตสฺสาปิ หิ กรณนิทฺเทสสฺส สหโยคกตฺตุตฺถโชตกตฺตสมฺภวโต. ยาวเทติ ยาวเทว, ยตฺตกํ กาลํ, ยตฺตเก วา สมาปตฺติวิหาเร, อภิฺาวิหาเร วา อากงฺขนฺโต วิหรามิ เจว โวหรามิ จ, ตถา กสฺสโปปีติ อตฺโถ. อิทฺจ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺภาวสามฺเน ถุติมตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อายสฺมา มหากสฺสโป ภควา วิย เทวสิกํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ยมกปาฏิหาริยาทิวเสน วา อภิฺาโย วฬฺเชตีติ. เตเนวาห – ‘‘นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเท’’ติ. ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ, อฺตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘นนุ มํ ภควา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาวเสน วิภาเวติ.

ตโต ปรนฺติ ตโต ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนโต ปรโต. ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ อปินาม ทิพฺพติ, ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถ. อาสนฺเน อนิจฺฉิเต หิ อยํ ปุเร-สทฺโท. ทิปฺปตีติ จ ทิปฺปิสฺสติ. ปุเรสทฺทสนฺนิโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปฺปโยโค, ยถา – ‘‘ปุรา วสฺสติ เทโว’’ติ.

‘‘สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเร…เป… เอกูนปฺจสเต ปริคฺคเหสี’’ติ เอเตน สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวปริยนฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ สติปิ อาคมาธิคมสพฺภาเว สห ปฏิสมฺภิทาหิ ปน เตวิชฺชาทิคุณยุตฺตานํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติยา อุกฺกํสคตตฺตา สงฺคีติยา พหุปการตํ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ สงฺคีติกฺขนฺธเก, (ปารา. ๔๓๗) อปจฺจกฺขํ นาม นตฺถิ ปคุณปฺปวตฺติภาวโต, สมนฺตปาสาทิกายํ ปน ‘‘อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ปมมหาสงฺคีติกถา) วุตฺตํ, ตํ ‘‘ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต’’ติ วุตฺตมฺปิ ภควโต สนฺติเก ปฏิคฺคหิตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ. จตุราสีติสหสฺสานีติ ธมฺมกฺขนฺเธ สนฺธายาห. ปวตฺติโนติ ปคุณานิ. อานนฺทตฺเถรสฺส นวปฺปายาย ปริสาย วิพฺภมเนน มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาห – ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ. ตตฺถ มตฺตนฺติ ปมาณํ. ฉนฺทา อาคมนํ วิยาติ ปทวิภาโค. ‘‘กิฺจาปิ เสกฺโข’’ติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานเมว ปน อุจฺจินิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ปมมคฺเคเนว หิ จตฺตาริ อคติคมนานิ ปหียนฺตีติ. ‘‘อภพฺโพ ฉนฺทา…เป… อคตึ คนฺตุ’’นฺติ จ ธมฺมสงฺคีติยา ตสฺส โยคฺยภาวทสฺสเนน วิชฺชมานคุณกถนํ. ปริยตฺโตติ อธีโต.

คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิย โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺานํ. วิสภาคปุคฺคโล สุภทฺทสทิโส. สตฺติปฺชรนฺติ สตฺติขคฺคาทิหตฺเถหิ ปุริเสหิ มลฺลราชูนํ ภควโต ธาตุอารกฺขกรณํ สนฺธายาห. ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตํ กรณียํ กโรตูติ สงฺคาหเกน ฉินฺทิตพฺพํ ฉินฺทิตฺวา เอกนฺตกรณียํ กโรตูติ อตฺโถ. มหาชนนฺติ พหุชนํ. คนฺธกุฏึ วนฺทิตฺวา ปริโภคเจติยภาวโตติ อธิปฺปาโย. ยถา ตนฺติ ยถา อฺโปิ ยถาวุตฺตสภาโว, เอวนฺติ อตฺโถ. สํเวเชสีติ ‘‘นนุ ภควตา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ – ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว’’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๑๘๓; สํ. นิ. ๕.๓๗๙; อ. นิ. ๑๐.๔๘; จูฬว. ๔๓๗) สํเวคํ ชเนสิ. อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตโทสํ. เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปกํ เภสชฺชํ. อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท, ‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาโค’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย. ทุติยทิวเสติ เทวตาย สํเวชิตทิวสโต, เชตวนวิหารํ ปวิฏฺทิวสโต วา ทุติยทิวเส. อาณาว จกฺกํ อาณาจกฺกํ.

เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ อยํ นิทฺเทโส. ยทิทนฺติ จ โย อยํ, ยทิทํ ขนฺธปฺจกนฺติ วา โยเชตพฺพํ. ‘‘ปมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตสฺส สงฺคีติยา ปุริมกาเล ปมภาโว น ยุตฺโตติ? โน น ยุตฺโต, ภควตา ปฺตฺตานุกฺกเมน ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกเมน จ ปมภาวสฺส สิทฺธตฺตา. เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเล ิตานุกฺกเมเนว สงฺคีตานิ, วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉี’’ติอาทิ ‘กตฺถ ปฺตฺต’นฺติอาทินา ทสฺสิเตน สห ตทวสิฏฺมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ปมปาราชิเกติ ปมปาราชิกปาฬิยํ (ปารา. ๒๔), เตเนวาห – ‘‘น หิ ตถาคตา เอกพฺยฺชนมฺปิ นิรตฺถกํ วทนฺตี’’ติ.

ชาตกาทิเก ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺเน, เยภุยฺเยน จ ธมฺมนิทฺเทสภูเต ตาทิเส อภิธมฺมปิฏเก สงฺคณฺหิตุํ ยุตฺตํ, น ปน ทีฆนิกายาทิปฺปกาเร สุตฺตนฺตปิฏเก, นาปิ ปฺตฺตินิทฺเทสภูเต วินยปิฏเกติ ทีฆภาณกา ‘‘ชาตกาทีนํ อภิธมฺมปิฏเก สงฺคโห’’ติ วทนฺติ. จริยาปิฏกพุทฺธวํสานฺเจตฺถ อคฺคหณํ, ชาตกคติกตฺตา. มชฺฌิมภาณกา ปน ‘‘อฏฺุปฺปตฺติวเสน เทสิตานํ ชาตกาทีนํ ยถานุโลมเทสนาภาวโต ตาทิเส สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคโห ยุตฺโต, น ปน สภาวธมฺมนิทฺเทสภูเต ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺมปิฏเก’’ติ ชาตกาทีนํ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนตํ กถยนฺติ. ตตฺถ จ ยุตฺตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสการกกรณปฺปกาเรหิ ปมํ สงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิตสิทฺเธสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ วิมุตฺติรสนฺติ วิมุตฺติคุณํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา, อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา, กิเลสานํ อจฺจนฺตํ วิมุตฺติสมฺปาทนโต. เกจิ ปน ‘‘วิมุตฺติอสฺสาท’’นฺติ วทนฺติ.

กิฺจาปิ อวิเสเสน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ กิเลสวินยเนน วินโย, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายปตนาทิโต ธารเณน ธมฺโม, อิธาธิปฺเปเต ปน ธมฺมวินเย นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ วินยปิฏก’’นฺติอาทิมาห. อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโม, ขนฺธาทิวเสน สภาวธมฺมเทสนาพาหุลฺลโต. อถ วา ยทิปิ ธมฺโมเยว วินโยปิ, ปริยตฺติยาทิภาวโต, วินยสทฺทสนฺนิธาเน ปน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺม-สทฺโท วินยตนฺติวิธุรํ ตนฺตึ ทีเปติ ยถา ‘‘ปุฺาณสมฺภารา, โคพลิพทฺธ’’นฺติ จ.

‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ อยํ คาถา ภควตา อตฺตโน สพฺพฺุตาณปทฏฺานํ อรหตฺตปฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขนฺเตน เอกูนวีสติมสฺส ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อนนฺตรํ ภาสิตา. เตนาห ‘‘อิทํ ปมพุทฺธวจน’’นฺติ. อิทํ กิร สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ อุทานํ. อยมสฺส สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน ตํ ทฏฺุํ สกฺกา, ตสฺส โพธิาณสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ สํสารวฏฺฏํ อนิพฺพิสํ ตํ าณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตเยว สนฺธาวิสฺสํ สํสรึ. ยสฺมา ชราวฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺโสีติ อิทานิ มยา สพฺพฺุตาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโ อสิ. ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ. น กาหสิ น กริสฺสสิ. ตว สพฺพา อวเสสากิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส กูฏํ อวิชฺชาสงฺขาตํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํ. วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ อนุปวิฏฺํ อิทานิ มม จิตฺตํ, อหฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโตสฺมีติ. อยํ มนสา ปวตฺติตธมฺมานมาทิ. ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติ (อุทา. ๑, ๒, ๓) อยํ ปน วาจาย ปวตฺติตธมฺมานํ อาทีติ วทนฺติ. อนฺโตชปฺปนวเสน กิร ภควา ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิมาห (ธ. ป. ๑๕๓). ‘‘ปาฏิปททิวเส’’ติ อิทํ ‘‘สพฺพฺุภาวปฺปตฺตสฺสา’’ติ น เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา’’ติ เอเตน ปน สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิสาขปุณฺณมายเมว หิ ภควา ปจฺจูสสมเย สพฺพฺุตํ ปตฺโตติ.

วยธมฺมาติ อนิจฺจลกฺขณมุเขน ทุกฺขานตฺตลกฺขณมฺปิ สงฺขารานํ วิภาเวติ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๑๐) วจนโต. ลกฺขณตฺตยวิภาวนนเยเนว จ ตทารมฺมณํ วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ พุทฺธาเวณิกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานาธิฏฺานํ อวิปรีตํ นิพฺพานคามินิปฺปฏิปทํ ปกาเสตีติ ทฏฺพฺพํ. อิทานิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชติ ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ. อถ วา ‘‘วยธมฺมา สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺเขเปน สํเวเชตฺวา ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ สงฺเขเปเนว นิรวเสสํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. อปฺปมาทปทฺหิ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ เกวลปริปุณฺณํ สาสนํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺตีติ.

ปมสงฺคีติยํ อสงฺคีตํ สงฺคีติกฺขนฺธกกถาวตฺถุปฺปกรณาทิ. เกจิ ปน ‘‘สุภสุตฺตมฺปิ (ที. นิ. ๑.๔๔๔) ปมสงฺคีติยํ อสงฺคีต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน น ยุชฺชติ. ปมสงฺคีติโต ปุเรตรเมว หิ อายสฺมตา อานนฺเทน เชตวเน วิหรนฺเตน สุภสฺส มาณวสฺส ภาสิตนฺติ.

ทฬฺหิกมฺมสิถิลีกรณปฺปโยชนา ยถากฺกมํ ปกติสาวชฺชปณฺณตฺติสาวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ. เตนาติ วิวิธนยตฺตาทินา. เอตนฺติ วิวิธวิเสสนยตฺตาติ คาถาวจนํ. เอตสฺสาติ วินยสฺส.

อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ, สุณาติ, วาเจติ, จินฺเตติ, เทเสติ จ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสาปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสาปิ โหตีติ, ตทุภยํ ตํ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติ. ตถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ โลกิยโลกุตฺตรฺจาติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติ. อตฺถ-สทฺโท จายํ หิตปริยายวจนํ, น ภาสิตตฺถวจนํ, ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ, ปรสฺสาปีติ อยมตฺโถ วุตฺโต สิยา. สุตฺเตน จ โย อตฺโถ ปกาสิโต โส ตสฺเสว โหตีติ, น เตน ปรตฺโถ สูจิโต โหติ, เตน สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺถคหณฺจ น กตฺตพฺพํ. อตฺตตฺถปรตฺถวินิมฺมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณฺจ น กตฺตพฺพํ. ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส หิตปริยายสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตา.

อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโย อตฺถปฺปเภทา วุตฺตา ‘‘น หฺทตฺถตฺถิปสํสลาภา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส นิทฺเทเส (มหานิ. ๖๓; จูฬนิ. ๘๕) ‘‘อตฺตตฺโถ, ปรตฺโถ, อุภยตฺโถ, ทิฏฺธมฺมิโก อตฺโถ, สมฺปรายิโก อตฺโถ, อุตฺตาโน อตฺโถ, คมฺภีโร อตฺโถ, คูฬฺโห อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ, เนยฺโย อตฺโถ, นีโต อตฺโถ, อนวชฺโช อตฺโถ, นิกฺกิเลโส อตฺโถ, โวทาโน อตฺโถ, ปรมตฺโถ’’ติ เต สุตฺตํ สูเจตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป อตฺถ-สทฺโท ภาสิตตฺถปริยาโยปิ โหติ. เอตฺถ หิ ปุริมกา ปฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถเภทา, ปจฺฉิมกา ปน อุภยสภาวา. ตตฺถ ทุรธิคมตาย วิภาวเน อลทฺธคาโธ คมฺภีโร. น วิวโฏ คูฬฺโห. มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโน. นิทฺธาเรตฺวา าเปตพฺโพ เนยฺโย. ยถารุตวเสน เวทิตพฺโพ นีโต. อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยาธมฺมวเสน วา. ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว เอว วา. อถ วา ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตี’’ติ อตฺตตฺถํ, ‘‘อปฺปิจฺฉากถฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตี’’ติ ปรตฺถํ สูเจติ. เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๙๙, ๒๖๕) สุตฺตานิ โยเชตพฺพานิ. วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺต-สทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย อตฺตหิตปรหิตตาทีนิ สาติสยํ ปกาสิตานิ โหติ ตปฺปรภาวโต, น อาณาธมฺมสภาววสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว จ ‘‘อตฺถานํ สูจนโต สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.

สุตฺเต จ อาณาธมฺมสภาวา จ เวเนยฺยชฺฌาสยํ อนุวตฺตนฺติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว. ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา โหตีติ ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปสวตีติ ผลติ. ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘สุฏฺุ จ เน ตายตี’’ติ วุตฺตํ. อตฺตตฺถาทิวิธาเนสุ จ สุตฺตสฺส ปมาณภาโว, อตฺตตฺถาทีนฺจ สงฺคาหกตฺตํ โยเชตพฺพํ ตทตฺถปฺปกาสนปธานตฺตา สุตฺตสฺส. วินยาภิธมฺเมหิ วิเสสนฺจ โยเชตพฺพํ. เอตนฺติ ‘‘อตฺถานํ สูจนโต’’ติอาทิกํ อตฺถวจนํ. เอตสฺสาติ สุตฺตสฺส.

อภิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุทฺธิภาวํ อติเรกตํ ทีเปติ, อภิฺาตา อภิลกฺขิตาติ เอตฺถ าณลกฺขณกิริยานํ สุปากฏตาวิเสสํ, อภิกฺกนฺเตนาติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิสิฏฺตนฺติ ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺส. อภิราชา อภิวินเยติ ปน ปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ ราชวินเยสุ อภิ-สทฺโท ปวตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺยาติ? ปูชนปริจฺเฉทนกิริยาทีปนโต, ตาหิ จ กิริยาหิ ราชวินยานํ ยุตฺตตฺตา. เอตฺถ หิ อติมาลาทีสุ อติ-สทฺโท วิย, อภิ-สทฺโท ยถา สห สาธเนน กิริยํ วทตีติ อภิราชอภิวินย-สทฺทา สิทฺธา, เอวํ อภิธมฺมสทฺเท อภิ-สทฺโท สห สาธเนน วุฑฺฒิยาทิกิริยํ ทีเปตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺโพ.

ภาวนาผรณวุฑฺฒีหิ วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตา. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. อวิสิฏฺนฺติ อฺมฺวิสิฏฺเสุ วินยสุตฺตาภิธมฺเมสุ อวิสิฏฺํ สมานํ. ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถ. ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.

กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํ. กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธตากรณํ กถา. กถียติ วา เอตฺถาติ กถา. สํวราสํวรสฺส กถา สํวราสํวรกถา. เอส นโย อิตเรสุปิ. เภท-สทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ‘‘เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติ. เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถ. สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว จ สิกฺขาปฺปหานคมฺภีรภาวํ, ตฺจ ปริทีปเย. เอตฺถ ยถาติ อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสรกฺขณเหตุปริยาปุณนํ สุปฺปฏิปตฺติ ทุปฺปฏิปตฺตีติ เอเตหิ ปกาเรหิ. อาณํ ปเณตุํ อรหตีติ อาณารโห สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา. โวหารปรมตฺถานมฺปิ สพฺภาวโต อาห อาณาพาหุลฺลโตติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. ปจุราปราธา เสยฺยสกาทโย. อชฺฌาสโย อาสโยว อตฺถโต ทิฏฺิ, าณฺจ. วุตฺตฺเจตํ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิเก;

ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๓๖);

อนุสยา กามราคภวราคทิฏฺิปฏิฆวิจิกิจฺฉามานาวิชฺชาวเสน สตฺต อนาคตา กิเลสา, อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตเถว วุจฺจนฺติ. น หิ กาลเภเทน ธมฺมานํ สภาวเภโท อตฺถีติ. จริยาติ ฉ มูลจริยา, อนฺตรเภเทน อเนกวิธา, สํสคฺควเสน เตสฏฺิ โหนฺติ. เต ปน อมฺเหหิ อสมฺโมหนฺตรธานสุตฺตฏีกายํ วิภาคโต ทสฺสิตา, อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺพา. อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ. อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพปริจยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทน. ฆนวินิพฺโภคาภาวโต ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน ‘‘อหํ มมา’’ติ สฺิโน. มหนฺโต สํวโร อสํวโร. พุทฺธิอตฺโถ หิ อย’มกาโร ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ๑๑).

ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนา ปฏิเวธาติ เอตฺถ ตนฺติอตฺโถ ตนฺติเทสนา ตนฺติอตฺถปฏิเวโธ จ ตนฺติวิสยา โหนฺตีติ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถเทสนาปฏิเวธาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ตนฺติ เยวาติ เตสํ ธมฺมาธารภาโว กถํ ยุชฺเชยฺยาติ? ตนฺติสมุทายสฺส อวยวตนฺติยา อาธารภาวโต. อวยวสฺส หิ สมุทาโย อาธารภาเวน วุจฺจติ, ยถา – ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. ธมฺมาทีนฺจ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนฺจ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโต. ตสฺมา ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น วินยาทโยติ น โจเทตพฺพเมตํ สมุเขน, วิสยวิสยีมุเขน จ วินยาทีนํเยว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตา. ธมฺโม หิ วินยาทโย, เตสํ วิสโย อตฺโถ, ธมฺมตฺถวิสยา จ เทสนาปฏิเวโธติ. ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพ, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตพฺพิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา.

‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ าตพฺโพติ? ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ าณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส จ อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘าณ’’นฺติ. ตสฺมา เหตุธมฺม-สทฺทา เอกตฺถา, าณปฏิสมฺภิทา-สทฺทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโว, อตฺถสฺส เหตุผลภาโว จ เอวเมว ทฏฺพฺโพ.

ยถาธมฺมนฺติ เจตฺถ ธมฺม-สทฺโท เหตุํ เหตุผลฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. สภาววาจโก เหส, น ปริยตฺติเหตุภาววาจโก, ตสฺมา ยถาธมฺมนฺติ โย โย อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมึ ตสฺมินฺติ อตฺโถ. ธมฺมานุรูปํ วา ยถาธมฺมํ. เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตสวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ, ยโต ‘อวิปรีตาภิลาโป’ติ วุจฺจติ. ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป, เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘) เอตฺถ วุตฺตํ สภาวธมฺมนิรุตฺตึ ทสฺเสติ, สทฺทสภาวตฺตา เทสนาย. ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. ๗๔๙) วุตฺโต. อฏฺกถายฺจ ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๖๔๒) สทฺทารมฺมณตา ทสฺสิตา. ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโก’’ติ วจนวจนีเย ววตฺถเปตฺวา ตํตํวจนีย วิภาวนวเสน ปวตฺติโต หิ สทฺโท เทสนาติ. ‘‘อนุโลมาทิวเสน วา กถน’’นฺติ เอเตน ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติยา อภิลาปํ กถนํ ตสฺส วจนสฺส ปวตฺตนํ ทสฺเสติ. ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตพฺพินิมุตฺตํ ปฺตฺตึ สนฺธายาติ ทสฺเสติ.

นนุ จ ‘‘ธมฺโม ตนฺตี’’ติ อิมสฺมึ ปกฺเข ธมฺมสฺส สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ วิเสโส น สิยาติ? น, เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน าโต, อุคฺคหณาทิวเสน จ ปุพฺเพ ววตฺถาปิโต สทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตทตฺถปฺปกาสโก สทฺโท เทสนาติ. อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา, มุสาวาทาทโย วิย. ‘‘วจนสฺส ปวตฺตน’’นฺติ จ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทวเสน ยุชฺชติ. โส หิ วจนํ ปวตฺเตติ, ตฺจ เตน ปวตฺตียติ เทสียติ. ‘‘โส จ โลกิยโลกุตฺตโร’’ติ เอวํ วุตฺตํ อภิสมยํ เยน ปกาเรน อภิสเมติ, ยํ อภิสเมติ, โย จ ตสฺส สภาโว, เตหิ ปากฏํ กาตุํ ‘‘วิสยโต อสมฺโมหโต จ อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ อวิชฺชาทิธมฺมสงฺขาราทิอตฺถตทุภยปฺาปนารมฺมโณ โลกิโย อภิสมโย, อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคสมฺปยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปฺตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโยติ. อภิสมยโต อฺมฺปิ ปฏิเวธตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ เตสํ วา’’ติอาทิมาห. ‘ปฏิเวธนํ ปฏิเวโธ’ติ อิมินา หิ วจนตฺเถน อภิสมโย, ‘ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธ’ติ อิมินา ตํตํรูปาทิธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว จ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุจฺจตีติ.

ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสู’’ติอาทิมาห. โย เจตฺถาติ เอเตสุ ตํตํปิฏกคเตสุ ธมฺมาทีสุ โย ปฏิเวโธ, เอเตสุ จ ปิฏเกสุ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ โย อวิปรีตสภาโวติ โยเชตพฺพํ. ทุกฺโขคาหตา จ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย, เตสํ ปฺาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต ตํเทสนาย, ปฏิเวธนสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส อุปฺปาทนวิสยิกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, อวิปรีตสภาวสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส ทุวิฺเยฺยตาย เอว เวทิตพฺพา.

นฺติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถนฺติ ภาสิตตฺถํ, ปโยชนตฺถฺจ. น อุปปริกฺขนฺตีติ น วิจาเรนฺติ. น นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปฺํ นกฺขมนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปฺาย ทิสฺวา โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิตีติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา. วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส ปโมกฺขปฺปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, วาทปฺปโมกฺขา วา นินฺทาปโมกฺขา. ยสฺส จตฺถายาติ ยสฺส จ สีลาทิปูรณสฺส อนุปาทาวิโมกฺขสฺส วา อตฺถาย ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ าเยน ปริยาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโย. อสฺสาติ อสฺส ธมฺมสฺส. นานุโภนฺตีติ น วินฺทนฺติ. เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทพฺพมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิย ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก. อฺตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ.

‘‘ตาสํเยวา’’ติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิฺาจตุปฺปฏิสมฺภิทาทีนํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ (ปารา. ๑๒) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตา. ทุติเย ปน ‘‘ตาสํเยวา’’ติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชา. ตา หิ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตคธาติ สุตฺเต วิภตฺตา เยวาติ.

ทุคฺคหิตํ คณฺหาติ, ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ตเทวิทํ วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนฺ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๙๖). ธมฺมจินฺตนฺติ ธมฺมสภาววิจารณํ, ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว ทานํ โหติ, สยเมว จิตฺตํ อตฺตโน อารมฺมณํ โหติ, สพฺพํ จิตฺตํ อสภาวธมฺมารมฺมณ’’นฺติ จ เอวมาทิ. เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํ.

เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํ. อตฺถานุโลมโต อนุโลมิโก. อนุโลมิกตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. โปณิกา จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย จ.

นวปฺปเภทนฺติ เอตฺถ กถํ นวปฺปเภทํ? สคาถกฺหิ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกฺจ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ, ตทุภยวินิมุตฺตฺจ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสฺารหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนฺจ (ขุ. ปา. ๕.๒; สุ. นิ. ๒๒๕) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา, คาถาภาวโต, ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา, สคาถกตฺตา, สคาถวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –

‘‘สุตฺตนฺติ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;

สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา สหตาฺเน นาฺโต’’. (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา);

สพฺพสฺสาปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. เตเนวาห อายสฺมา มหากจฺจาโน เนตฺติยํ – ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร). ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. ๒๕๕, ๑๒๔๒), สกวาเท ปฺจสุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) เอวมาทิ จ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ.

วิเสสวิธโย ปเร สนิมิตฺตา ตเทกเทเสสุ เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๓) จุณฺณิยคนฺถํ ‘เคยฺย’นฺติ วทนฺติ. คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํ. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนฺหิ ‘พฺยากรณ’นฺติ วุจฺจติ, พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํ. เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เคยฺยาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต, ‘คาถาวิรเห สตี’ติ วิเสสิตตฺตา จ. ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ, สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถายุตฺเตสุ, ‘วุตฺตฺเหต’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ, อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา, สติปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนภาเว, สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย. ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโตติ. นนุ จ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา วาติ? น ตทวตฺถา, โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ.

ยฺจ วุตฺตํ – ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. ๕.๑, ๒, ๓) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตํ น, นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโว. น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปฺาตานิ, อถ โข สุตฺตภาเวน. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํ. ยฺจ ปน วุตฺตํ – ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ นตฺถิ, ยสฺมา สหตาฺเน. สห คาถาหีติ หิ สคาถกํ. สหภาโว นาม อตฺถโต อฺเน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ กถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปเทโส อตฺถิ, โย ‘สห คาถาหี’ติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ, ยทปิ วุตฺตํ – ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ ตทปิ น, อฺโต. อฺา เอว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา. อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ. เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพ.

‘‘อยํ ธมฺโม…เป… อยํ วินโย, อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยาทิเภเทน ววตฺถเปตฺวา สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปฺปมุเขน วสิคเณน อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา อิมสฺส ทีฆาคมสฺส ปมมชฺฌิมพุทฺธวจนาทิภาโว ววตฺถาปิโตติ ทสฺเสติ, ‘‘เอวเมตํ อเภทโต’’ติอาทินา.

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑. พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา

ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา

เอวํ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, อิทานิ ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิมาห.

. เอตฺตาวตา จ พฺรหฺมชาลสฺส สาธารณโต พาหิรนิทานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานํ สํวณฺเณตุํ ‘‘ตตฺถ เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ฉหิ อากาเรหิ สํวณฺณนา กาตพฺพา สมฺพนฺธโต ปทโต ปทวิภาคโต ปทตฺถโต อนุโยคโต ปริหารโต จาติ. ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม เทสนาสมฺพนฺโธ. ยํ โลกิยา ‘‘อุมฺมุคฺฆาโต’’ติ วทนฺติ. โส ปน ปาฬิยา นิทานปาฬิวเสน, นิทานปาฬิยา ปน สงฺคีติวเสน เวทิตพฺโพติ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสนฺเตน นิทานปาฬิยา สมฺพนฺธสฺส ทสฺสิตตฺตา ปทาทิวเสน สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘เอวนฺติ นิปาตปท’’นฺติอาทิมาห. ‘‘เมติอาทีนี’’ติ เอตฺถ อนฺตรา-สทฺท-จ-สทฺทานํ นิปาตปทภาโว, วตฺตพฺโพ, น วา วตฺตพฺโพ เตสํ นยคฺคหเณน คหิตตฺตา, ตทวสิฏฺานํ อาปฏิ-สทฺทานํ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหนโต. ‘‘ปทวิภาโค’’ติ ปทานํ วิเสโส, น ปน ปทวิคฺคโห. อถ วา ปทานิ จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโค, ปทวิคฺคโห จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโคติ วา เอกเสสวเสน ปทปทวิคฺคหาปิ ปทวิภาค สทฺเทน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปทวิคฺคโห ‘‘ภิกฺขูนํ สงฺโฆ’’ติอาทิเภเทสุ ปเทสุ ทฏฺพฺโพ.

อตฺถโตติ ปทตฺถโต. ตํ ปน ปทตฺถํ อตฺถุทฺธารกฺกเมน ปมํ เอวํ-สทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํสทฺโท ตาวา’’ติอาทิมาห. อวธารณาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อิทมตฺถปุจฺฉาปริมาณาทิอตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘เอวํคตานิ, เอวํวิโธ, เอวมากาโร’’ติอาทีสุ อิทํ-สทฺทสฺส อตฺเถ เอวํ-สทฺโท. คต-สทฺโท หิ ปการปริยาโย, ตถา วิธาการ-สทฺทา จ. ตถา หิ วิธยุตฺตคต-สทฺเท โลกิยา ปการตฺเถ วทนฺติ. ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ, ‘‘เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสุ, อามุตฺตมาลาภรณา โอทาตวตฺถวสนา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโกติ? โน หิทํ โภ โคตมา’’ติ จ อาทีสุ ปุจฺฉายํ. ‘‘เอวํ ลหุปริวตฺตํ, เอวํ อายุปริยนฺโต’’ติ จ อาทีสุ ปริมาเณ. นนุ จ ‘‘เอวํ นุ โข, เอวํ สุ เต, เอวํ อายุปริยนฺโต’’ติ เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน ปุจฺฉนาการปริมาณาการานํ วุตฺตตฺตา อาการตฺโถ เอว เอวํ-สทฺโท ติ? น, วิเสสสพฺภาวโต. อาการมตฺตวาจโก เหตฺถ อาการตฺโถติ อธิปฺเปโต, ยถา ‘‘เอวํ พฺยาโขติอาทีสุ ปน น อาการวิเสสวาจโก เอวฺจ กตฺวา ‘‘เอวํ ชาเตน มจฺเจนา’’ติอาทีนิ อุปมาทีสุ อุทาหรณานิ อุปปนฺนานิ โหนฺติ. ตถา หิ ‘‘ยถาปิ…เป… พหุ’’นฺติ? เอตฺถ ปุปฺผราสิฏฺานิยโต มนุสฺสุปปตฺติสปฺปุริสูปนิสฺสยสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิทานาทิปุฺกิริยาเหตุสมุทายโต โสภาสุคนฺธตาทิคุณโยคโต มาลาคุณสทิสิโย ปหูตา ปุฺกิริยา มริตพฺพสภาวตาย มจฺเจน สตฺเตน กตฺตพฺพาติ โชทิตตฺตา ปุปฺผราสิมาลาคุณาว อุปมา, เตสํ อุปมากาโร ยถา-สทฺเทน อนิยมโต วุตฺโตติ เอวํ-สทฺโท อุปมาการนิคมนตฺโถติ วตฺตุํ ยุตฺตํ. โส ปน อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมาว โหตีติ อาห ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติ.

ตถา เอวํ อิมินา อากาเรน ‘‘อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อุปทิสิยมานาย สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา โย ตตฺถ อุปทิสนากาโร, โส อตฺถโต อุปเทโสเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ เต…เป… อุปเทเส’’ติ. ตถา เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตาติ เอตฺถ จ ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต ชานนฺเตหิ กตํ ตตฺถ สํวิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ สมฺปหํสนํ, โย ตตฺถ สมฺปหํสนากาโรติ โยเชตพฺพํ. เอวเมวํ ปนายนฺติ เอตฺถ ครหณากาโรติ โยเชตพฺพํ. โส จ ครหณากาโร ‘‘วสลี’’ติอาทิ ขุํสนสทฺทสนฺนิธานโต อิธ เอวํ-สทฺเทน ปกาสิโตติ วิฺายติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปมาการาทโยปิ อุปมาทิวเสน วุตฺตานํ ปุปฺผราสิอาทิสทฺทานํ สนฺนิธานโตติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ วเทหีติ ‘‘ยถาหํ วทามิ, เอวํ สมณํ อานนฺทํ วเทหี’’ติ วทนากาโร อิทานิ วตฺตพฺโพ เอวํ-สทฺเทน นิทสฺสียตีติ นิทสฺสนตฺโถ วุตฺโต. เอวํ โนติ เอตฺถาปิ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกฺขาวหภาเว สนฺนิฏฺานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน ‘‘สํวตฺตนฺติ, โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตี’’ติ ปุจฺฉาย กตาย ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺานํ เอวํ-สทฺเทน วิภาวิตนฺติ วิฺายติ, โส ปน เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน อวธารณตฺโถ โหตีติ อาห ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตีติ อาทีสุ อวธารเณ’’ติ. เอวํ ภนฺเตติ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร สนฺนิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน ตตฺถ ิตภาวสฺส ปฏิชานนวเสน วุตฺตตฺตา เอตฺถ เอวํ-สทฺโท วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺโถ วุตฺโต, เตน เอวํ ภนฺเต, สาธุ ภนฺเต, สุฏฺุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติ.

นานานยนิปุณนฺติ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา, นนฺทิยาวฏฺฏ ติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตองฺกุสทิสาโลจนสงฺขาตา วา อาธาราทิเภทวเสน นานาวิธา นยา นานานยา, นยา วา ปาฬิคติโย, ตา จ ปฺตฺติอนุปฺตฺติอาทิวเสน สํกิเลภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสตาทิวเสน กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน สมยวิมุตฺตาทิวเสน ปนาทิวเสน กุสลมูลาทิวเสน ติกปฏฺานาทิวเสน จ นานปฺปการาติ นานานยา, เตหิ นิปุณํ สณฺหสุขุมนฺติ นานานยนิปุณํ. อาสโยว อชฺฌาสโย, เต จ สสฺสตาทิเภเทน, ตตฺถ จ อปฺปรชกฺขตาทิวเสน อเนกา, อตฺตชฺฌาสยาทโย เอว วา สมุฏฺานํ อุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ อเนกชฺฌาสยสมุฏฺานํ. อตฺถพฺยฺชนสมฺปนฺนนฺติ อตฺถพฺยฺชนปริปุณฺณํ อุปเนตพฺพาภาวโต, สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปฺตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขรปทพฺยฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตนฺติ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

วิวิธปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติ. ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ, เย หริตพฺพา. ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํ. สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ. อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. เต หิ ทิฏฺิหรณวเสน, ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติ. ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต, วิคตูปกฺกิเลเส จ กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ. อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน, กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ. ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ. ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ. ตสฺส ปน อิทฺธิอาทิเภเทน วิสยเภเทน จ พหุวิธสฺส ภควโต เทสนาย ลพฺภมานตฺตา อาห ‘‘วิวิธปาฏิหาริย’’นฺติ.

น อฺถาติ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต น อฺถาติ อตฺโถ, น ปน ภควโต เทสิตาการโต. อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา. เอวฺจ กตฺวา ‘‘สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิฺาตุ’’นฺติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ธารณพลทสฺสนฺจ น วิรุชฺฌติ สุตาการาวิรชฺฌนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. น เหตฺถ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ เอกวิสยตฺตา, อิตรถา เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ สมตฺโถ อสมตฺโถ จาติ อาปชฺเชยฺยาติ.

‘‘โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา’’ติ เอวํ วุตฺตาย นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตาย สสนฺตติยํ วตฺตนโต ติวิโธปิ เม-สทฺโท กิฺจาปิ เอกสฺมึเยว อตฺเถ ทิสฺสติ, กรณสมฺปทานสามินิทฺเทสวเสน ปน วิชฺชมานเภทํ สนฺธายาห ‘‘เม-สทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ.

กิฺจาปิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกภาวโต ปน สติปิ ตสฺมึ สุต-สทฺโท เอว ตํ ตมตฺถํ อนุวทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุต-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น วิรุชฺฌตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จา’’ติ อาห. อสฺสาติ สุต-สทฺทสฺส. กมฺมภาวสาธนานิ อิธ สุต-สทฺเท สมฺภวนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วา อตฺโถ’’ติ. มยาติ อตฺเถ สตีติ ยทา เมสทฺทสฺส กตฺตุวเสน กรณนิทฺเทโส, ตทาติ อตฺโถ. มมาติ อตฺเถ สตีติ ยทา สมฺพนฺธวเสน สามินิทฺเทโส, ตทา.

สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํสทฺเทน สวนกิริยาโชตเกน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ โสตวิฺาณาทิวิฺาณกิจฺจนิทสฺสน’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปฺจทฺวาริกวิฺาณานํ ตทภินิหฏานฺจ มโนทฺวาริกวิฺาณานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. สพฺเพสมฺปิ วากฺยานํ เอวการตฺถสหิตตฺตา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส สุตํ เอวาติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, เอเตน อวธารเณน นิรากตํ ทสฺเสติ. ยถา จ สุตํ สุตํ เอวาติ นิยเมตพฺพํ, ตํ สมฺมา สุตํ โหตีติ อาห ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติ. อถ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ สุตนฺติ อสุตํ น โหตีติ อยเมตสฺส อตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, อิมินา ทิฏฺาทิวินิวตฺตนํ กโรติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ. น อิทํ มยา ทิฏฺํ, น สยมฺภุาเณน สจฺฉิกตํ, อถ โข สุตํ, ตฺจ โข สมฺมเทวาติ. เตเนวาห ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติ. อวธารณตฺเถ วา เอวํ-สทฺเท อยํ อตฺถโยชนา กรียตีติ ตทเปกฺขสฺส สุต-สทฺทสฺส อยมตฺโถ วุตฺโต ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ. เตเนว อาห ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติ. สวนสทฺโท เจตฺถ กมฺมตฺโถ เวทิตพฺโพ สุยฺยตีติ.

เอวํ สวนเหตุสุณนฺตปุคฺคลสวนวิเสสวเสน ปทตฺตยสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรหิปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺสาติ ยา สา ภควโต สมฺมุขา ธมฺมสฺสวนากาเรน ปวตฺตา มโนทฺวารวิฺาณวีถิ, ตสฺสา. สา หิ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ สมตฺถา. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารานุสาเรนา’’ติ. นานปฺปกาเรนาติ วกฺขมานานํ อเนกวิหิตานํ พฺยฺชนตฺถคฺคหณานานากาเรน, เอเตน อิมิสฺสา โยชนาย อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท คหิโตติ ทีเปติ. ปวตฺติภาวปฺปกาสนนฺติ ปวตฺติยา อตฺถิภาวปฺปกาสนํ. ‘‘สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสน’’นฺติ ยสฺมึ อารมฺมเณ วุตฺตปฺปการา วิฺาณวีถิ นานปฺปกาเรน ปวตฺตา, ตสฺส ธมฺมตฺตา วุตฺตํ, น สุตสทฺทสฺส ธมฺมตฺถตฺตา. วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณํ ‘‘อยฺเหตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ วิฺาณวีถิยาติ กรณตฺเถ กรณวจนํ. มยาติ กตฺถุอตฺเถ.

‘‘เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพปฺปกาสน’’นฺติ นิทสฺสนตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วุตฺตํ นิทสฺเสตพฺพสฺส นิทฺทิสิตพฺพตฺตาภาวาภาวโต, เตน เอวํ-สทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ ปจฺจามฏฺนฺติ ทสฺเสติ. สุต-สทฺทสฺส กิริยาสทฺทตฺตา, สวนกิริยาย จ สาธารณวิฺาณปฺปพนฺธปฏิพทฺธตฺตา ตตฺถ จ ปุคฺคลโวหาโรติ วุตฺตํ ‘‘สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสน’’นฺติ. น หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภตีติ.

‘‘ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺสา’’ติอาทิปิ อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ปุริมโยชนาย อฺถา อตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ อาการปฺตฺตีติ อุปาทาปฺตฺติ เอว, ธมฺมานํ ปวตฺติอาการุปาทานวเสน ตถา วุตฺตา. ‘‘สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส’’ติ โสตพฺพภูโต ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺานนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. จิตฺตสนฺตานวินิมุตฺตสฺส ปรมตฺถโต กสฺสจิ กตฺตุ อภาเวปิ สทฺทโวหาเรน พุทฺธิปริกปฺปิตเภทวจนิจฺฉาย จิตฺตสนฺตานโต อฺํ วิย ตํสมงฺคึ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน’’ติ. สวนกิริยาวิสโยปิ โสตพฺพธมฺโม สวนกิริยาวเสน ปวตฺตจิตฺตสนฺตานสฺส อิธ ปรมตฺถโต กตฺตุภาวโต, สวนวเสน จิตฺตปฺปวตฺติยา เอว วา สวนกิริยาภาวโต ตํกิริยากตฺตุ จ วิสโย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสเย’’ติ. สุตาการสฺส จ เถรสฺส สมฺมานิจฺฉิตภาวโต อาห ‘‘คหณสนฺนิฏฺาน’’นฺติ, เอเตน วา อวธารณตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา อยํ อตฺถโยชนา กตาติ ทฏฺพฺพํ.

ปุพฺเพ สุตานํ นานาวิหิตานํ สุตฺตสงฺขาตานํ อตฺถพฺยฺชนานํ อุปธาริตรูปสฺส อาการสฺส นิทสฺสนสฺส อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาโว เอวํ-สทฺโทติ ตทาการาทิอุปธารณสฺส ปุคฺคลปฺตฺติยา อุปาทานภูตธมฺมปฺปพนฺธพฺยาปารตาย วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ. สวนกิริยา ปน ปุคฺคลวาทิโนปิ วิฺาณนิรเปกฺขา นตฺถีติ วิเสสโต วิฺาณพฺยาปาโรติ อาห ‘‘สุตนฺติ วิฺาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ. เมติ สทฺทปฺปวตฺติยา เอกนฺเตเนว สตฺตวิสยตฺตา, วิฺาณกิจฺจสฺส จ ตตฺเถว สโมทหิตพฺพโต ‘‘เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํ. อวิชฺชมานปฺตฺติวิชฺชมานปฺตฺติสภาวา ยถากฺกมํ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ อตฺถาติ เต ตถารูปปฺตฺติอุปาทานพฺยาปารภาเวน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิฺาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ. เอตฺถ จ กรณกิริยากตฺตุกมฺมวิเสสปฺปกาสนวเสน ปุคฺคลพฺยาปาวิสยปุคฺคลพฺยาปารนิทสฺสนวเสน คหณาการคาหกตพฺพิสยวิเสสนิทฺเทสวเสน กตฺตุกรณ พฺยาปารกตฺตุนิทฺเทสวเสน จ ทุติยาทโย จตสฺโส อตฺถโยชนา ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ.

สพฺพสฺสาปิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปฺตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, สพฺพปฺตฺตีนฺจ วิชฺชมานาทิวเสน ฉสุ ปฺตฺติเภเทสุ อนฺโตคธตฺตา เตสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปฺตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ จ เมติ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส อาการาทิโน, ธมฺมานฺจ อสลฺลกฺขณภาวโต อวิชฺชมานปฺตฺติภาโวติ อาห ‘‘สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. ตตฺถ สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสนาติ ภูตตฺถอุตฺตมตฺถวเสน. อิทํ วุตฺตํ โหติโย มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถ จ น โหติ, โส รูปสทฺทาทิสภาโว รุปฺปนานุภวนาทิสภาโว วา อตฺโถ ‘‘สจฺจิกฏฺโ, ปรมตฺถ จา’’ติ วุจฺจติ, น ตถา เอวํ เมติ ปทานมตฺโถติ, เอตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กิฺเหตฺถ ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สุตนฺติ ปน สทฺทายตนํ สนฺธายาห ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. เตเนว หิ ‘‘ยฺหิ ตเมตฺถ โสเตน อุปลทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘โสตทฺวารานุสาเรน อุปลทฺธ’’นฺติ ปน วุตฺเต อตฺถพฺยฺชนาทิสพฺพํ ลพฺภติ. ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโตติ โสตปถํ อาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการาทิโน ปจฺจามสนวเสน ‘‘เอว’’นฺติ, สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อุปาทาย ‘‘เม’’ติ วตฺตพฺพตฺตาติ อตฺโถ. ทิฏฺาทิสภาวรหิเต สทฺทายตเน ปวตฺตมาโนปิ สุตโวหาโร ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิโก วิย ปมาทีนิ ทิฏฺมุตวิฺาเต อเปกฺขิตฺวา ปวตฺโตติ อาห ‘‘ทิฏฺาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต’’ติ. อสุตํ น โหตีติ หิ ‘‘สุต’’นฺติ ปกาสิโต ยมตฺโถติ.

อตฺตนา ปฏิวิทฺธา สุตฺตสฺส ปการวิเสสา ‘‘เอว’’นฺติ เถเรน ปจฺจามฏฺาติ อาห ‘‘อสมฺโมหํ ทีเปตี’’ติ. ‘‘นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหตี’’ติ เอเตน วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส นานปฺปการตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺจ ทสฺเสติ. ‘‘สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปตี’’ติ สุตาการสฺส ยาถาวโต ทสฺสิยมานตฺตา วุตฺตํ. อสมฺโมเหนาติ สมฺโมหาภาเวน, ปฺาย เอว วา สวนกาลสมฺภูตาย ตทุตฺตรกาลปฺาสิทฺธิ, เอวํ อสมฺโมเสนาติ เอตฺถาปิ วตฺตพฺพํ. พฺยฺชนานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปฺา ตตฺถ คุณีภูตาติ วุตฺตํ ‘‘ปฺาปุพฺพงฺคมายา’’ติอาทิ ปฺาย ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวา. ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปธานภาโว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทีสุ วิย, ปุพฺพงฺคมตาย วา จกฺขุวิฺาณาทีสุ อาวชฺชนาทีนํ วิย อปฺปธานตฺเต ปฺา ปุพฺพงฺคมา เอติสฺสาติ อยมฺปิ อตฺโถ ยุชฺชติ, เอวํ ‘‘สติปุพฺพงฺคมายา’’ติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน ยถาสมฺภวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตฺถพฺยฺชนสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺถพฺยฺชนปริปุณฺณสฺส, สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปฺตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขรปทพฺยฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตสฺสาติ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

โยนิโสมนสิการํ ทีเปตีติ เอวํ-สทฺเทน วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อวิกฺเขปํ ทีเปตี’’ติ ‘‘พฺรหฺมชาลํ กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาวเสน ปกรณปฺปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส สวนํ สมาธานมนฺตเรน น สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ ตสฺเสวตฺถสฺส สมตฺถนวเสน วุตฺตํ. สพฺพสมฺปตฺติยาติ อตฺถพฺยฺชนเทสกปโยชนาทิสมฺปตฺติยา. อวิปรีตสทฺธมฺมวิสเยหิ วิย อาการนิทสฺสนาวธารณตฺเถหิ โยนิโสมนสิการสฺส, สทฺธมฺมสฺสวเนน วิย จ อวิกฺเขปสฺส ยถา โยนิโสมนสิกาเรน ผลภูเตน อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุฺตานํ สิทฺธิ วุตฺตา ตทวินาภาวโต, เอวํ อวิกฺเขเปน ผลภูเตน การณภูตานํ สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยานํ สิทฺธิ ทสฺเสตพฺพา สิยา อสฺสุตวโต, สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส จ ตทภาวโต.

‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทินา สมตฺถนวจเนน ปน อวิกฺเขเปน การณภูเตน สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ ผลภูตสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส สิทฺธิ ทสฺสิตา. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยาสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยา น เอกนฺเตน อวิกฺเขปสฺส การณํ พาหิรงฺคตฺตา, อวิกฺเขโป ปน สปฺปุริสูปนิสฺสโย วิย สทฺธมฺมสฺสวนสฺส เอกนฺตการณนฺติ. เอวมฺปิ อวิกฺเขเปน สปฺปุริสูปนิสฺสยสิทฺธิโชตนา น สมตฺถิตาว, โน น สมตฺถิตา วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ สปฺปุริสปยิรุปาสนาภาวสฺส อตฺถสิทฺธตฺตา. เอตฺถ จ ปุริมํ ผเลน การณสฺส สิทฺธิทสฺสนํ นทีปูเรน วิย อุปริ วุฏฺิสพฺภาวสฺส, ทุติยํ การเณน ผลสฺส สิทฺธิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ เอกนฺเตน วสฺสินา วิย เมฆวุฏฺาเนน วุฏฺิปฺปวตฺติยา.

ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยฺชนปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหนากาโร นิรวเสสปรหิตปาริปูริการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภทฺทโก อากาโร’’ติ. ยสฺมา น โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุฺตาสงฺขาตํ คุณทฺวยํ. อปราปรํ วุตฺติยา เจตฺถ จกฺกภาโว, จรนฺติ เอเตหิ สตฺตา สมฺปตฺติภเวสูติ วา. เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติอาทิ. ปุริมปจฺฉิมภาโว เจตฺถ เทสนากฺกมวเสน ทฏฺพฺโพ. ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยาติ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสฺส อตฺถิตาย. สมฺมาปณิหิตตฺโต ปุพฺเพ จ กตปุฺโ สุทฺธาสโย โหติ ตทสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ทูรีภาวโตติ อาห ‘‘อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหตี’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ, ‘‘กตปุฺโสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานํ อนุยุฺช ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโวติ จ. เตเนวาห ‘‘อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธี’’ติ. ปโยคสุทฺธิยาติ โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคมสฺส ธมฺมสฺสวนปโยคสฺส วิสทภาเวน. ตถา จาห ‘‘อาคมพฺยตฺติสิทฺธี’’ติ. สพฺพสฺส วา กายวจีปโยคสฺส นิทฺโทสภาเวน. ปริสุทฺธกายวจีปโยโค หิ วิปฺปฏิสาราภาวโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหตีติ.

‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกนา’’ติอาทินา อตฺถพฺยฺชเนสุ เถรสฺส เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ อสมฺโมหาสมฺโมสทีปนโต จตุปฏิสมฺภิทาวเสน อตฺถโยชนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ เอเตน อยํ สุต-สทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิธานโต, วกฺขมานาเปกฺขาย วา สามฺเเนว โสตพฺพธมฺมวิเสสํ อามสตีติ ทสฺเสติ. มโนทิฏฺิกรณาปริยตฺติธมฺมานํ อนุเปกฺขนสุปฺปฏิเวธา วิเสสโต มนสิการปฏิพทฺธาติ เต วุตฺตนเยน โยนิโสมนสิการทีปเกน เอวํ-สทฺเทน โยเชตฺวา, สวนธารณวจีปริจยา ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธานปฏิพทฺธาติ เต อวิกฺเขปทีปเกน สุต-สทฺเทน โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต สาสนสมฺปตฺติยา ธมฺมสฺสวเน อุสฺสาหํ ชเนติ. ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมา. มนสานุเปกฺขิตาติ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปฺา, เอตฺตกา เอตฺถ อนุสนฺธิโย’’ติอาทินา นเยน มนสา อนุเปกฺขิตา. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺฌานกฺขนฺติภูตาย, าตปริฺาสงฺขาตาย วา ทิฏฺิยา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม ‘‘อิติ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา สุฏฺุ ววตฺถเปตฺวา ปฏิวิทฺธา.

‘‘สกเลน วจเนนา’’ติ ปุพฺเพ ตีหิ ปเทหิ วิสุํ วิสุํ โยชิตตฺตา วุตฺตํ. อสปฺปุริสภูมินฺติ อกตฺุตํ ‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อนริยโวหาราวตฺถํ. สา เอว อนริยโวหาราวตฺถา อสทฺธมฺโม. นนุ จ อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มเมทํ วจน’’นฺติ อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนฺจ ตทาสงฺกาย อภาวโต อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมาทิวจนํ นิรตฺถกํ ติ? นยิทํ เอวํ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วทนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ วิภาวิโตติ ทสฺสนโต. เกจิ ปน ‘‘เทวตานํ ปริวิตกฺกาเปกฺขํ ตถาวจนนฺติ เอทิสี โจทนา อนวกาสา’’ติ วทนฺติ. ตสฺมึ กิร ขเณ เอกจฺจานํ เทวตานํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘ตถาคโต จ ปรินิพฺพุโต, อยฺจ อายสฺมา เทสนากุสโล, อิทานิ ธมฺมํ เทเสติ, สกฺยกุลปฺปสุโต ตถาคตสฺส ภาตา จูฬปิตุปุตฺโต, กึ นุ โข สยํ สจฺฉิกต ธมฺมํ เทเสติ, อุทาหุ ภควโตเยว วจนํ ยถาสุต’’นฺติ. เอวํ ตทาสงฺกิตปฺปการโต อสปฺปุริสภูมิสโมกฺกมาทิโต อติกฺกมาทิ วิภาวิตนฺติ. อตฺตโน อทหนฺโตติ ‘‘มเมต’’นฺติ อตฺตนิ อฏฺเปนฺโต. อปฺเปตีติ นิทสฺเสติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถสุ ยถารหํ สตฺเต เนตีติ เนตฺติ, ธมฺโมเยว เนตฺติ ธมฺมเนตฺติ.

ทฬฺหตรนิวิฏฺา วิจิกิจฺฉา กงฺขา. นาติสํสปฺปนํ มติเภทมตฺตํ วิมติ. อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ ภควโต เทสิตตฺตา, สมฺมุขา จสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา, ขลิตทุรุตฺตาทิคฺคหณโทสาภาวโต จ. เอตฺถ จ ปมาทโย ติสฺโส อตฺถโยชนา อาการาทิอตฺเถสุ อคฺคหิตวิเสสเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ทสฺสิตา, ตโต ปรา ติสฺโส อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วิภาวิตา. ปจฺฉิมา ปน ติสฺโส ยถากฺกมํ อาการตฺถํ นิทสฺสนตฺถํ อวธารณตฺถฺจ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา โยชิตาติ ทฏฺพฺพํ.

เอก-สทฺโท อฺเสฏฺาสหายสงฺขฺยทีสุ ทิสฺสติ. ตถาเหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ อฺตฺเถ ทิสฺสติ, ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ เสฏฺตฺเถ, ‘‘เอโก วูปกฏฺโ’’ติอาทีสุ อสหาเย, ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ สงฺขฺยยํ, อิธาปิ สงฺขฺยยนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส’’ติ. กาลฺจ สมยฺจาติ ยุตฺตกาลฺจ ปจฺจยสามคฺคิฺจ. ขโณติ โอกาโส. ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตา. ขโณ เอว สมโย. โย ‘‘ขโณ’’ติ จ ‘‘สมโย’’ติ จ วุจฺจติ, โส เอโก วาติ หิ อตฺโถ. มหาสมโยติ มหาสมูโห. สมโยปิ โขติ สิกฺขาปทปูรณสฺส เหตุปิ. สมยปฺปวาทเกติ ทิฏฺิปฺปวาทเก. ตตฺถ หิ นิสินฺนา ติตฺถิยา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺตีติ. อตฺถาภิสมยาติ หิตปฏิลาภา. อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, อภิสมโย อตฺโถติ อภิสมยฏฺโติ ปีฬน อาทีนิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตานิ. อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส วิสยภูตภาโว อภิสมยฏฺโติ ตาเนว ตถา เอกตฺเตน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปีฬนํ ทุกฺขสจฺจสฺส ตํ สมงฺคีโน หึสนํ อวิปฺผาริกตากรณํ. สนฺตาโปทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหณํ.

ตตฺถ สหการีการณํ สนฺนิชฺฌ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโย. สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยเมตฺถ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณ. สเมติ เอตฺถ, เอเตนว สํคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล. ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ, กรณํ วิย จ กปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติ. สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ. อวยวสหาวฏฺานเมว หิ สมูโหติ. อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติ. สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺิ. ทิฏฺิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติ. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ. สมสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโมติ สมโย, ปหานํ. อภิมุขํ าเณน เอตพฺโพ อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว. อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธ. เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมย-สทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. สมย-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมย-สทฺทสฺส อุทาหรณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อสฺสาติ สมย-สทฺทสฺส. กาโล อตฺโถ สมวายาทีนํ อตฺถานํ อิธ อสมฺภวโต เทสเทสกปริสานํ วิย สุตฺตสฺส นิทานภาเวน กาลสฺส อปทิสิตพฺพโต จ.

กสฺมา ปเนตฺถ อนิยามิตวเสเนว กาโล นิทฺทิฏฺโ, น อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยเมตฺวาติ อาห ‘‘ตตฺถ กิฺจาปี’’ติอาทิ. อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยมํ อกตฺวา สมย-สทฺทสฺส วจเน อยมฺปิ คุโณ ลทฺโธ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาห. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺตีติ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย เทวสิกํ ฌานสมาปตฺตีหิ วีตินามนกาโล, วิเสสโต สตฺตสตฺตาหานิ. ปกาสาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา ปกมฺปนโอภาสปาตุภาวาทีหิ ปากฏา. ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุเยว สมเยสุ เอกเทสํ ปการนฺตเรหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย จาย’’นฺติอาทิมาห. ตถา หิ าณกิจฺจสมโย อตฺตหิตปฏิปตฺติสมโย จ อภิสมฺโพธิสมโย. อริยตุณฺหิภาวสมโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย. กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาสมโย เทสนาสมเยว.

กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต ยถาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อภิธมฺมวินเยสุ. ตถาติ ภุมฺมกรเณหิ. อธิกรณตฺถ อาธารตฺโถ. ภาโว นาม กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ. ตตฺถ ยถา กาโล สภาวธมฺมปริจฺฉินฺโน สยํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ อาธารภาเวน ปฺาโต ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ ปรโต จ อภาวโต ‘‘ปุพฺพณฺเห ชาโต, สายนฺเห คจฺฉตี’’ติ, จ อาทีสุ, สมูโห จ อวยววินิมุตฺโต อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺโธ อวยวานํ อาธารภาเวน ปฺาปียติ ‘‘รุกฺเข สาขา, ยวราสิยํ สมฺภูโต’’ติอาทีสุ, เอวํ อิธาปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิกรณฺหิ…เป… ธมฺมาน’’นฺติ. ยสฺมึ กาเล, ธมฺมปุฺเช วา กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว กาเล, ธมฺมปุฺเช จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยฺหิ ตตฺถ อตฺโถ. ยถา จ คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโตติ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวํ อิธาปิ ‘‘ยสฺมึ สมเย, ตสฺมึ สมเย’’ติ จ วุตฺเต สตีติ อยมตฺโถ วิฺายมาโน เอว โหติ ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภวโตติ สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา, ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียติ. ยสฺมึ สมเยติ ยสฺมึ นวเม ขเณ, โยนิโสมนสิการาทิเหตุมฺหิ, ปจฺจยสมวาเย วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว ขเณ, เหตุมฺหิ, ปจฺจยสมวาเย จ สติ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อุภยตฺถ สมย-สทฺเท ภุมฺมนิทฺเทโส กโต ลกฺขณภูตภาวยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณ…เป… ลกฺขียตี’’ติ.

เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ ‘‘อนฺเนน วสติ, อชฺเฌเนน วสติ, ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ วิย. วีติกฺกมฺหิ สุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุกํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา, วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุํ โอติณฺณกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน สิกฺขาปทานิ ปฺเปนฺโต ภควา วิหรติ สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุฺจ อเปกฺขมาโน ตติยปาราชิกาทีสุ วิยาติ.

อจฺจนฺตเมว อารมฺภโต ปฏฺาย ยาว เทสนานิฏฺานํ ปรหิตปฏิปตฺติสงฺขาเตน กรุณาวิหาเรน. ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถโชตนตฺถํ. อุปโยควจนนิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘มาสํ อชฺเฌตี’’ติ.

โปราณาติ อฏฺกถาจริยา. อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน วิเสโส. เตน สุตฺตวินเยสุ วิภตฺติพฺยตโย กโตติ ทสฺเสติ.

เสฏฺนฺติ เสฏฺวาจกํ วจนํ เสฏฺนฺติ วุตฺตํ เสฏฺคุณสหจรณโต. ตถา อุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ. คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโต, ครุกรณารหตาย วา คารวยุตฺโต.

วุตฺโตเยว น ปน อิธ วตฺตพฺโพ วิสุทฺธิมคฺคสฺส อิมิสฺสา อฏฺกถาย เอกเทสภาวโตติ อธิปฺปาโย.

อปิจ ภเค วนิ, วมีติ วา ภควา, ภเค สีลาทิคุเณ วนิ ภชิ เสวิ, เต วา วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ‘‘กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วนิ ยาจิ ปตฺถยีติ ภควา, ภคํ วา สิรึ, อิสฺสริยํ, ยสฺจ วมิ เขลปิณฺฑํ วิย ฉฑฺฑยีติ ภควา. ตถา หิ ภควา หตฺถคตํ สิรึ, จตุทฺทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยฺจ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสํ อนเปกฺโข ปริจฺจชีติ. อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธราทิคตา ภาชนโลกโสภา. เต ภควา วมิ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหตีติ เอวมฺปิ ภเค วมีติ ภควา.

‘‘ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรตี’’ติ ‘‘โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปฺตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ วจนโต ธมฺมสฺส สตฺถุภาวปริยาโย วิชฺชตีติ กตฺวา วุตฺตํ.

วชิรสงฺฆาตสมานกาโย ปเรหิ อเภชฺชสรีรตฺตา. น หิ ภควโต รูปกาเย เกนจิ อนฺตราโย สกฺกา กาตุนฺติ. เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส ‘‘เอว’’นฺติ นิทฺทิสนโต. สาวกสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตน ปฺจสุ าเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ปิเตน มยา มหาสาวเกน สุตํ, ตฺจ โข มยาว สุตํ, น อนุสฺสวิตํ, น ปรมฺปราภตนฺติ อิมสฺสตฺถสฺส ทีปนโต. กาลสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส สนฺนิธาเน ปยุตฺตสฺส สมย-สทฺทสฺส กาลสฺส พุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตภาวทีปนโต. พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทา. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘กปฺปกสาเย กลิยุเค, พุทฺธุปฺปาโท อโห มหจฺฉริยํ;

หุตาวหมชฺเฌ ชาตํ, สมุทิตมกรนฺทมรวินฺท’’นฺติ.

ภควาติ เทสกสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมคารวาธิวจนโต.

วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณ. อนฺตรโตติ หทเย. อนฺตราติ อารพฺภ นิปฺผตฺตีนํ เวมชฺเฌ. อนฺตริกายาติ อนฺตราเฬ. เอตฺถ จ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย, เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา, อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วิย การณเวมชฺเฌสุ วตฺตมานา อนฺตรา-สทฺทา เอว อุทาหริตพฺพา สิยุํ, น ปน จิตฺตขณวิวเรสุ วตฺตมานา อนฺตรนฺตริกา-สทฺทา. อนฺตรา-สทฺทสฺส หิ อยํ อตฺถุทฺธาโรติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย สิยา – เยสุ อตฺเถสุ อนฺตรา-สทฺโท วตฺตติ, เตสุ อนฺตรสทฺโทปิ วตฺตตีติ สมานตฺถตฺตา อนฺตรา-สทฺทตฺเถ วตฺตมาโน อนฺตร-สทฺโท อุทาหโฏ, อนฺตรา-สทฺโท เอว วา ‘‘ยสฺสนฺตรโต’’ติ เอตฺถ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. อนฺตรา-สทฺโท เอว ปน อิก-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘อนฺตริกา’’ติ วุตฺโตติ เอวเมตฺถ อุทาหรโณทาหริตพฺพานํ วิโรธาภาโว ทฏฺพฺโพ. อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนสฺส ปสงฺเค อนฺตรา-สทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตเนวาห ‘‘อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กต’’นฺติ.

‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ‘‘เนตํ านํ วิชฺชตี’’ ติอาทิวจนโต ทิฏฺิสีลานํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อฺมฺํ ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโย. ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรติ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ วจนโต ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตภาโว ลพฺภติเยว.

สุปฺปิโยปิ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ ‘‘อสฺโสสิ โข’’ติอาทีสุ วิย. เตน อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อโหสิเยว, นาสฺส มคฺคปฏิปตฺติยา โกจิ อนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติ. ตตฺราติ วา กาลสฺส ปฏินิทฺเทโส. โสปิ หิ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปุพฺเพ อธิกโต. ยฺหิ สมยํ ภควา อนฺตรา ราชคหฺจ นาฬนฺทฺจ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตสฺมึเยว สมเย สุปฺปิโยปิ ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน อวณฺณํ ภาสติ, พฺรหฺมทตฺโต จ วณฺณํ ภาสตีติ. ปริยายติ ปริวตฺตตีติ ปริยาโย, วาโร. ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ ปฏิปาเทตีติ ปริยาโย, เทสนา. ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปริยาโย, การณนฺติ เอวํ ปริยาย-สทฺทสฺส วาราทีสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. การเณนาติ การณปติรูปเกน. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อการณเมว การณนฺติ วตฺวา’’ติ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อวณฺณํ ภาสตี’’ติ, ‘‘วณฺณํ ภาสตี’’ติ จ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, นนุ สงฺคีติกาลโต โส อวณฺณวณฺณานํ ภาสิตกาโล อตีโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท วิย อตีตกาลตฺโถ ภาสติ-สทฺโท จ ทฏฺพฺโพ. อถ วา ยสฺมึ กาเล เตหิ อวณฺโณ วณฺโณ จ ภาสียติ, ตํ อเปกฺขิตฺวา เอวํ วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ตตฺราติ กาลสฺส ปฏินิทฺเทโส’’ติ อิทฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ.

อการณนฺติ อยุตฺตึ, อนุปปตฺตินฺติ อตฺโถ. น หิ อรสรูปตาทโย โทสา ภควติ สํวิชฺชนฺติ, ธมฺมสงฺฆานฺจ ทุรกฺขาตทุปฺปฏิปนฺนตาทโยติ. อการณนฺติ วา ยุตฺตการณรหิตํ, ปฏิฺามตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อิมสฺมิฺจ อตฺเถ การณนฺติ วตฺวาติ การณํ วาติ วตฺวาติ อตฺโถ. อรสรูปาทีนฺเจตฺถ ชาติวุฑฺเฒสุ อภิวาทนาทิสามีจิกมฺมากรณํ การณํ, ตถา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาลมริยาณทสฺสนาภาวสฺส สุนฺทริกามคุณาทินวโพโธ, สํสารสฺส อาทิโกฏิยา อปฺายนปฏิฺา, อพฺยากตวตฺถุพฺยากรณนฺติ เอวมาทโย, ตถา อสพฺพฺุตาทีนํ กมาวโพธาทโย ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา ตถาติ ชาติวุฑฺฒานํ อนภิวาทนาทิอากาเรน.

อวณฺณํ ภาสมาโนติ อวณฺณํภาสนเหตุ. เหตุอตฺโถ หิ อยํ มาน-สทฺโท. อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติ เอกนฺตมหาสาวชฺชตฺตา รตนตฺตโยปวาทสฺส. เตเนวาห –

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ,

ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลึ,

กลินา เตน สุขํ น วินฺทตี’’ติ.

‘‘อมฺหากํ อาจริโย’’ติอาทินา พฺรหฺมทตฺตสฺส สํเวคุปฺปตฺตึ, อตฺตโน อาจริเย การุฺปฺปวตฺติฺจ ทสฺเสตฺวา กิฺจาปิ อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส อนุกูเลน ภวิตพฺพํ, อยํ ปน ปณฺฑิตชาติกตฺตา น เอทิเสสุ ตํ อนุวตฺตตีติ, อิทานิ ตสฺส กมฺมสฺสกตฺาณปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเย โข ปนา’’ติอาทิมาห. วณฺณํ ภาสิตุํ อารทฺโธ ‘‘อปินามายํ เอตฺตเกนาปิ รตนตฺตยาวณฺณโต โอรเมยฺยา’’ติ. วณฺณียตีติ วณฺโณ, คุโณ. วณฺณนํ คุณสงฺกิตฺตนนฺติ วณฺโณ, ปสํสา. สํฺูฬฺหาติ คนฺถิตา, นิพนฺธิตาติ อตฺโถ. อติตฺเถน ปกฺขนฺโท ธมฺมกถิโกติ น วตฺตพฺโพ อปริมาณคุณตฺตา พุทฺธาทีนํ, นิรวเสสานฺจ เตสํ อิธ ปกาสนํ ปาฬิสํวณฺณนาเยว สมฺปชฺชตีติ. อนุสฺสวาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติโย สงฺคณฺหาติ. อตฺตโน ถาเมน วณฺณํ อภาสิ, น ปน พุทฺธาทีนํ คุณานุรูปนฺติ อธิปฺปาโย. อสงฺขฺยยฺยาปริมิตปฺปเภทา หิ พุทฺธาทีนํ คุณา. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ.

อิธาปิ วกฺขติ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิ.

อิติ ห เตติ เอตฺถ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. -กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ เต’’ติ.

อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา โหนฺติ, น ปน สมฺมาปฏิปตฺติอนุพนฺธเนนาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมึ กาเลติ ยสฺมึ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข วา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตสฺมึ กาเล. เตเนว หิ กิริยาวิจฺเฉททสฺสนวเสน ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จรตี’’ติ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต. โสติ เอวํ ราชคเห วสมาโน ภควา. ตํ ทิวสนฺติ ยํ ทิวสํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตํ ทิวสํ. ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน นาฬนฺทายํ เวเนยฺยานํ วิวิธ หิตสุขนิปฺผตฺตึ อากงฺขมาโน อิมิสฺสา จ อฏฺุปฺปตฺติยา ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิชาลวินิเวนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ เทเสสฺสามีติ. เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติ. ‘‘กสฺมา จ สุปฺปิโย อนุพนฺโธ’’ติ อยํ ปน โจทนา ‘‘ภควโต ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโต’’ติ เอเตน วิโสธิตา โหติ. น หิ โส ภควนฺตํ ทฏฺุเมว อิจฺฉตีติ. เตเนวาห ‘‘สเจ ปน ชาเนยฺย, นานุพนฺเธยฺยา’’ติ.

นีลปีตโลหิโตทาตมฺชิฏฺปภสฺสรวเสน ‘‘ฉพฺพณฺณรสฺมิโย. ‘‘สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาเณ’’ติ ตาสํ รสฺมีนํ ปกติยา ปวตฺติฏฺานวเสน วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมึ กิร สมเย’’ติ จ ตสฺมึ อทฺธานคมนสมเย พุทฺธสิริยา อนิคูหิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. น หิ ตทา ตสฺสา นิคูหเน ปกฺกุสาติอภิคมนาทีสุ วิย กิฺจิปิ การณํ อตฺถีติ. รตนาเวฬํ รตนวฏํสกํ. จีนปิฏฺจุณฺณํ สินฺธนจุณฺณํ.

พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสินี อสฺส ภควโต ลกฺขณมาลาติ มหาปุริสลกฺขณานิ อฺมฺปฏิพทฺธตฺตา เอวมาห. ทฺวตฺตึสาย จนฺทมณฺฑลานํ มาลา เกนจิ คนฺเถตฺวา ปิตา ยทิ สิยาติ ปริกปฺปนวเสนาห ‘‘คนฺเถตฺวา ปิตทฺวตฺตึสจนฺทมาลายา’’ติ. สิรึ อภิภวนฺตี อิวาติ สมฺพนฺโธ. เอส นโย สูริยมาลายาติอาทีสุปิ. มหาเถราติ มหาสาวเก สนฺธายาห. เอวํ คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ ภิกฺขู จ ทิสฺวา อถ อตฺตโน ปริสํ อวโลเกสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยสฺมา ปเนสา’’ติอาทินา ‘‘กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตี’’ติ โจทนํ วิโสเธติ. อิตีติ เอวํ, วุตฺตปฺปกาเรนาติ อตฺโถ. อิเมหิ ทฺวีหีติ ลาภปริวารหานึ นิคมนวเสน ทสฺเสติ. ภควโต วิโรธานุนยาภาววีมํสนตฺถํ เอเต อวณฺณํ วณฺณฺจ ภาสนฺตีติ อปเร. ‘‘มาเรน อนฺวาวิฏฺา เอวํ กโรนฺตี’’ติ จ วทนฺติ.

. อมฺพลฏฺิกาย อวิทูเร ภวตฺตา อุยฺยานํ อมฺพลฏฺิกา ยถา ‘‘วรุณานครํ, โคทาคาโม’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อมฺพลฏฺิกาติ ยถาวุตฺตนเยเนว เอกคาโม’’ติ วทนฺติ. เตสํ มเต อมฺพลฏฺิกายนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ราชาคารกํ เวสฺสวณมหาราชเทวายตนนฺติ เอเก. พหุปริสฺสโยติ พหุปทฺทโว. ‘‘สทฺธึ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา’’ติ วุตฺตํ สีหฬฏฺกถายํ. ตฺจ โข ปาฬิ อารุฬฺหวเสเนว, น ปน ตทา สุปฺปิยสฺส ปริสาย อภาวโต. กสฺมา ปเนตฺถ พฺรหฺมทตฺโตเยว ปาฬิ อารุฬฺโห, น สุปฺปิยสฺส ปริสาติ? ปโยชนาภาวโต. ยถา เจตํ, เอวํ อฺมฺปิ เอทิสํ ปโยชนาภาวโต สงฺคีติกาเรหิ น สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ ปาฬิอารุฬฺหวเสน ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาปชฺชนโต. ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปริวาเรตฺวา นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธ.

. กถาธมฺโมติ กถาสภาโว, กถาธมฺโม อุปปริกฺขาวิธีติ เกจิ. นียตีติ นโย, อตฺโถ. สทฺทสตฺถํ อนุคโต นโย สทฺทนโย. ตตฺถ หิ อนภิณฺหวุตฺติเก อจฺฉริย-สทฺโท อิจฺฉิโต. เตเนวาห ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิยา’’ติ. อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยนฺติ นิรุตฺตินโย, โส ปน ยสฺมา โปราณฏฺกถายํ อาคโต, ตสฺมา อาห ‘‘อฏฺกถานโยติ. ยาวฺจิทํ สุปฺปฏิวิทิตาติ สมฺพนฺโธ, ตสฺส ยตฺตกํ สุฏฺุ ปฏิวิทิตา, ตํ เอตฺตกนฺติ น สกฺกา อมฺเหหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ, อกฺขาตุํ วาติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘เตน สุปฺปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตํ ทสฺเสตี’’ติ.

ปกตตฺถปฏินิทฺเทโส ตํ-สทฺโทติ ตสฺส ‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตสฺส เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สุปากโฏ จ โหติ, ตํ อภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธึ อาคมนปฏิปทาย อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส…เป… อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อาห. สติปิ าณทสฺสน-สทฺทานํ อิธ ปฺาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ สวิสยวิเสสปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ อสาธารณาณวิเสสวเสน วิชฺชตฺตยวเสน วิชฺชาภิฺานาวรณวเสน สพฺพฺุตฺาณมํสจกฺขุวเสน ปฏิเวธเทสนาาณวเสน จ ตทตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาสยานุสยํ ชานตาอาสยานุสยาเณน. สพฺพเยฺยธมฺมํ ปสฺสตา สพฺพฺุตานาวรณาเณหิ.

ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยาเณหิ. ปฏิเวธปฺายาติ อริยมคฺคปฺาย. อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปฺจวิธมารานํ วา, สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อฺติตฺถิยานํ, เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ, อปฺปฏิภานตากรณํ, อชฺฌุเปกฺขนฺจ. เกสิวินยสุตฺตฺเจตฺถ นิทสฺสนํ.

ตถา านาานาทีนิ ชานตา, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปสฺสตา, สวาสนานํ อาสวานํ ขีณตฺตา อรหตา, อภิฺเยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิฺเยฺยาทิโต อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธน. อถ วา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณตาย ชานตา, ติณฺณมฺปิ กมฺมานํ าณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, ทวาทีนมฺปิ อภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ อหานิเหตุภูตาย อปริกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพฺุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ ทสพลฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺเมหิปิ โยชนา เวทิตพฺพา.

ยทิปิ หีนกลฺยาณเภเทน ทุวิธาว อธิมุตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา, ปวตฺติอาการวเสน ปน อเนกเภทภินฺนาติ อาห ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติ. สา ปน อธิมุตฺติ อชฺฌาสยธาตุ, ตทปิ ตถา ตถา ทสฺสนํ ขมนํ โรจนฺจาติ อาห ‘‘นานาชฺฌาสยตา…เป… รุจิตา’’ติ. นานาธิมุตฺติกตาเณนาติ เจตฺถ สพฺพฺุตาณํ อธิปฺเปตํ, น ทสพลาณนฺติ อาห ‘‘สพฺพฺุตาเณนา’’ติ. อิติ ห เมติ เอตฺถ เอวํ-สทฺทตฺโถ อิติ-สทฺโท, -กาโร นิปาตมตฺตํ สรโลโป จ กโตติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ อิเม’’ติ.

. อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาตํ กตํ, ยโต ‘‘นตฺถิ อพฺยาวฏมโน’’ติ พุทฺธธมฺเมสุ วุจฺจติ. วีตินาเมตฺวา ผลสมาปตฺตีหิ. นิวาเสตฺวา วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสน. ‘‘กทาจิ เอกโก’’ติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุกูลํ ภควโต อุปสงฺกมทสฺสนํ. ปาทนิกฺเขปสมเย ภูมิยา สมภาวาปตฺติ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย นิสฺสนฺทผลํ, น อิทฺธินิมฺมานํ. ‘‘ปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติ พุทฺธานํ สพฺพทกฺขิณตาย วุตฺตํ. อรหตฺเต ปติฏฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

ทุลฺลภา สมฺปตฺตีติ สติปิ มนุสฺสตฺตปฏิลาเภ ปติรูปเทสวาสอินฺทฺริยาเวกลฺลสทฺธาปฏิลาภาทโย คุณา ทุลฺลภาติ อตฺโถ. จาตุมหาราชิกภวนนฺติ จาตุมหาราชิกเทวโลเก สุฺวิมานานิ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอส นโย ตาวตึสภวนาทีสุปิ. กาลยุตฺตนฺติ อิมิสฺสา เวลาย อิมสฺส เอวํ วตฺตพฺพนฺติ ตํตํกาลานุรูปํ. สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, อฏฺุปฺปตฺติอนุรูปํ วา. อถ วา สมยยุตฺตนฺติ เหตูทาหรณสหิตํ. กาเลน สาปเทสฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสติ. อุตุํ คณฺหเปติ, น ปน มลํ ปกฺขาเลตีติ อธิปฺปาโย. น หิ ภควโต กาเย รโชชลฺลํ อุปลิมฺปตีติ.

กิลาสุภาโว กิลมโถ. สีหเสยฺยํ กปฺเปติ สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํ. ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตี’’ติ อิทํ ปจฺฉิมยาเม ภควโต พหุลอาจิณฺณวเสน วุตฺตํ. อปฺเปกทา อวสิฏฺพลาเณหิ สพฺพฺุตาเณน จ ภควา ตมตฺถํ สาเธตีติ. ‘‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา’’ติอาทิเทสนา สีหนาโท. เตสํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ ติอาทินา ปจฺจยาการํ สโมธาเนตฺวา. ‘‘สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย นภํ ปหรนฺโต วิย จา’’ติ อิทํ พฺรหฺมชาลเทสนาย อนฺสาธารณตฺตา สุทุกฺกรตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอตนฺติ ‘‘เยน, เตนา’’ติ เอตํ ปททฺวยํ. เยนาติ วา เหตุมฺหิ กรณวจนํ, เยน การเณน โส มณฺฑลมาโฬ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ อตฺโถ, การณํ ปน ‘‘อิเม ภิกฺขู’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตํเอว. กฏฺนฺติ นิสีทนโยคฺยํ ทารุกฺขนฺธํ.

ปุริโมติ ‘‘กตมาย นุ ภวถา’’ติ เอวํ วุตฺโต อตฺโถ. กา จ ปน โวติ เอตฺถ -สทฺโท พฺยติเรเก. เตน ยถาปุจฺฉิตาย กถาย วกฺขมานํ วิปฺปกตภาวํ โชเตติ. ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาโร. ยาย หิ กถาย เต ภิกฺขู สนฺนิสินฺนา, สา เอว อนฺตรากถาภูตา วิปฺปกตา วิเสเสน ปุน ปุจฺฉียตีติ. อฺาติ อนฺตราสทฺทสฺส อตฺถมาห. อฺตฺเถ หิ อยํ อนฺตรา-สทฺโท ‘‘ภูมนฺตรํ สมยนฺตร’’นฺติอาทีสุ วิย. อนฺตราติ วา เวมชฺเฌติ อตฺโถ. นนุ จ เตหิ ภิกฺขูหิ สา กถา ยถาธิปฺปายํ ‘‘อิติ ห เม’’ติอาทินา นิฏฺปิตา เยวาติ? น นิฏฺาปิตา ภควโต อุปสงฺกมเนน อุปจฺฉินฺนตฺตา. ยทิ หิ ภควา ตสฺมึ ขเณ น อุปสงฺกเมยฺย ภิยฺโยปิ ตปฺปฏิพทฺธาเยว กถา ปวตฺเตยฺยุํ, ภควโต อุปสงฺกมเนน ปน น ปวตฺเตสุํ. เตเนวาห อยํ โข…เป… อนุปฺปตฺโต’’ติ. กสฺมา ปเนตฺถ ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ, นนุ ภควโต วจนเมว สงฺคเหตพฺพนฺติ? วุจฺจเตเทสนาย ิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํ. กาลเทสเทสกวตฺถุธมฺมปฏิคฺคาหกปฏิพทฺธา หิ เทสนา จิรฏฺิติกา โหติ, อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จ. เทสกาลกตฺตุโสตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย, เตเนว จายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน นิทานํ ภาสิตนฺติ ตยิทมาห ‘‘กาล…เป… นิทานํ ภาสิต’’นฺติ.

อปิจ สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจนํ. ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตสิทฺธิ. สมฺมาสมฺพุทฺธภาเวน หิสฺส ปุพฺพรจนาทีนํ อภาโว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย, เอกปฺปมาณตฺตา จ เยฺยธมฺเมสุ. ตถา อาจริยมุฏฺิธมฺมมจฺฉริยสตฺถุสาวกานุโรธาภาวโต ขีณาสวตฺตสิทฺธิ. ขีณา สวตาย หิสฺส อาจริยมุฏฺิอาทีนํ อภาโว, วิสุทฺธา จ ปรานุคฺคหปฺปวตฺติ. อิติ เทสกโทสภูตานํ ทิฏฺิจาริตฺตสมฺปตฺติทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อภาวสูจเกหิ, าณปฺปหานสมฺปทาภิ พฺยฺชนเกหิ จ สมฺพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิ, ตโต เอว จ อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺเมสุ สมฺโมหาภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺชสมนฺนาคโม, อตฺตหิตปรหิตปฺปฏิปตฺติ จ ปกาสิตา โหติ นิทานวจเนน สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ านุปฺปตฺติกปฺปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโต, ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติอาทิ วจนโต จ. เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจน’’นฺติ.

ตถา สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจนํ. าณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถิกา ปวตฺติ, อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ปเรสํเยว อตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ สตฺถุภูตํ, น กพฺยรจนาทิสาสนภูตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจน’’นฺติ. อปิจ สตฺถุโน ปมาณภูตตาวิภาวเนน สาสนสฺส ปมาณภาวสิทฺธิยา นิทานวจนํ. ‘‘ภควตา’’ติ หิ อิมินา ตถาคตสฺส คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมาทิภาวทีปเนน, ‘‘ชานตา’’ติอาทินา อาสยานุสยาณาทิปโยคทีปเนน จ อยมตฺโถ สาธิโต โหติ. อิทเมตฺถ นิทานวจนปโยชนสฺส มุขมตฺตทสฺสนํ. โก หิ สมตฺโถ พุทฺธานุพุทฺเธน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ภาสิตสฺส นิทานสฺส ปโยชนานิ นิรวเสสโต วิภาเวตุนฺติ.

นิทานวณฺณนา นิฏฺิตา.

. นิกฺขิตฺตสฺสาติ เทสิตสฺส. เทสนาปิ หิ เทเสตพฺพสฺส สีลาทิอตฺถสฺส วิเนยฺยสนฺตาเนสุ นิกฺขิปนโต ‘‘นิกฺเขโป’’ติ วุจฺจติ. ตตฺถ ยถา อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิสาสนปฺปฏฺานนเยน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ. กามฺเจตฺถ อตฺตชฺฌาสยสฺส, อฏฺุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาหิ สทฺธึ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสพฺภาวโต, อตฺตชฺฌาสยอฏฺุปฺปตฺตีนํ ปน อฺมฺํ สํสคฺโค นตฺถีติ นยิธ นิรวเสโส วิตฺถารนโย สมฺภวติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ยทิปิ อฏฺุปฺปตฺติยา อชฺฌาสเยน สิยา สํสคฺคเภโท, ตทนฺโตคธตฺตา ปน เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโรว ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ. โส ปนายํ สุตฺตนิกฺเขโป สามฺภาวโต ปมํ วิจาเรตพฺโพ, ตสฺมึ วิจาริเต ยสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺสา วิภาควเสน ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๕, ๖), ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๗), ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๘) จ ปวตฺตานํ สุตฺตานํ สุตฺตปเทสานํ วณฺณนา วุจฺจมานา ตํตํอนุสนฺธิทสฺสนสุขตาย สุวิฺเยฺยา โหตีติ อาห ‘‘สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหตี’’ติ.

‘‘สุตฺตนิกฺเขปา’’ติอาทีสุ นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตสฺส กถนํ สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถ. นิกฺขิปียตีติ วา นิกฺเขโป, สุตฺตํเยว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป. อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ สุตฺตเทสนาการณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโย. อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา อตฺตชฺฌาสโย. ปรชฺฌาสโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉวสิโก. อรณียโต อตฺโถ, สุตฺตเทสนาย วตฺถุ. อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺุปฺปตฺติโก. อถ วา นิกฺขิปียติ สุตฺตํ เอเตนาติ สุตฺตนิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอว. เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถ. โสตพฺพวสปฺปวตฺตํ ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสิกา, ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก’’ติ. ตถา อฏฺุปฺปตฺติเยว ‘‘อฏฺุปฺปตฺติโก’’ติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

เอตฺถ จ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ นิกฺเขปภาโว ยุตฺโต. เตเนวาห ‘‘เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถตี’’ติ. ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนานิมิตฺตภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถํ อฏฺุปฺปตฺติยํ อนวโรโธ, ปุจฺฉาวสิกอฏฺุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตเทสนตฺตา กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธติ น โจเทตพฺพเมตํ. ปเรสฺหิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํ. ตถา หิ ธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. ๑.๒๙) อามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ ‘‘อฏฺุปฺปตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏ ยมตฺโถติ. อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถสิ ธมฺมตนฺติปนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโกติ อนุปุพฺเพน นิทฺทิฏฺานํ สํยุตฺตเก สมฺมปฺปธานปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตานํ อาวฬิ, ตถา อิทฺธิปาทหารกาทิ. วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา สทฺธินฺทฺริยาทโย. อภินีหารนฺติ ปณิธานํ.

วณฺณาวณฺเณติ เอตฺถ ‘‘อจฺฉริยํ อาวุโส’’ติอาทินา ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺโต วณฺโณปิ สงฺคหิโต, ตํ ปน อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเ จ ธมฺมา’’ติอาทินา อุปริ เทสนํ อารภิสฺสตีติ. ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ อิมิสฺสา เทสนาย พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺโณ อฏฺุปฺปตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนฺเตวาสี วณฺณํ. อิติ อิมํ วณฺณาวณฺณํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา’’ติ. วา-สทฺโท อุปมานสมุจฺจยสํสยววสฺสคฺคปทปูรณวิกปฺปาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๖๓) อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถ. ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๒๐๓) สมุจฺจเย, ‘‘เก วา อิเม, กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๙๖) สํสเย, ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ ววสฺสคฺเค, ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) ปทปูรเณ, ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๗๐) วิกปฺเป, อิธายํ วิกปฺเปเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ’’ติ. ปร-สทฺโท อตฺเถว อฺตฺเถ ‘‘อหฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๕; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ม. นิ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๔, ๘) อตฺถิ อธิเก ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณ’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. มาติกา ๖๘, ๑.๑๑๑) อตฺถิ ปจฺฉาภาเค ‘‘ปรโต อาคมิสฺสตี’’ติอาทีสุ. อตฺถิ ปจฺจนีกภาเว ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สห ธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๖๘). อิธาปิ ปจฺจนีกภาเวติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปเรติ ปฏิวิรุทฺธา’’ติ.

อีทิเสสุปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน รตนตฺตยนิมิตฺตมฺปิ อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ น กาตพฺพา, ปเคว วฏฺฏามิสโลกามิสนิมิตฺตนฺติ ทสฺเสติ. สภาวธมฺมโต อฺสฺส กตฺตุอภาวโชตนตฺถํ อาหนตีติ กตฺตุอตฺเถ อาฆาตสทฺทํ ทสฺเสติ, ตตฺถ อาหนตีติ หึสติ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ อตฺโถ. อาหนติ เอเตน, อาหนนมตฺตํ วา อาฆาโตติ กรณภาวตฺถาปิ สมฺภวนฺติเยว. เอวํ อวยวเภทเนน อาฆาต-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปริยาเยนปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โกปสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อาห. อยฺจ นโย ‘‘อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธี’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพ. อปฺปตีตา โหนฺติ เตนาติ ปากฏปริยาเยน อปฺปจฺจย-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนํ, ตํมุเขน ปน น ปจฺเจติ เตนาติ อปฺปจฺจโยติ ทฏฺพฺพํ. อภิราธยตีติ สาธยติ. ทฺวีหีติ อาฆาตอนภิรทฺธิปเทหิ. เอเกนาติ อปฺปจฺจยปเทน. เสสานนฺติ สฺาวิฺาณกฺขนฺธานํ, สฺาวิฺาณอวสิฏฺสงฺขารกฺขนฺธสงฺขาตานํ วา. กรณนฺติ อุปฺปาทนํ. อาฆาตาทีนฺหิ ปวตฺติยา ปจฺจยสมวายนํ อิธ ‘‘กรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน อตฺถโต อุปฺปาทนเมว. อนุปฺปาทนฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘น กรณียา’’ติ วุตฺตนฺติ. ปฏิกฺขิตฺตเมว เอกุปฺปาเทกวตฺถุเกการมฺมเณกนิโรธภาวโต.

ตตฺถาติ ตสฺมึ มโนปโทเส. ตุมฺหนฺติ ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ เอโก สทฺโท ‘‘ยถา อมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ ‘‘อมฺห’’นฺติ อยํ สทฺโท. ยถาห, ‘‘ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ (ชา. ๑.๙.๙๓, ๙๙). ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิทํ มโนปโทสสฺส อกรณียตาย การณวจนํ. ยสฺมา ตุมฺหากํเยว จ ภเวยฺย เตน โกปาทินา ปมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย, ตสฺมา เต โกปาทิปริยาเยน วุตฺตา อาฆาตาทโย น กรณียาติ อตฺโถ. เตน นาหํ ‘‘สพฺพฺู’’ติ อิสฺสรภาเวน ตุมฺเห ตโต นิวาเรมิ, อถ โข อิมินา นาม การเณนาติ ทสฺเสติ. ตํ ปน การณวจนํ ยสฺมา อาทีนววิภาวนํ โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต’’ติ. ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห’’ติอาทินา มโนปโทโส น กาลนฺตรภาวิโนเยว หิตสุขสฺส อนฺตรายกโร, อถ โข ตงฺขณปฺปวตฺติรหสฺสปิ หิตสุขสฺส อนฺตรายกโรติ มโนปโทเส อาทีนวํ ทฬฺหตรํ กตฺวา ทสฺเสติ. เยสํ เกสฺจิ ‘‘ปเร’’ติอาทีสุ วิย น ปฏิวิรุทฺธานํเยวาติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘กุปิโต’’ติอาทิ.

อนฺธตมนฺติ อนฺธภาวกรตมํ. นฺติ ยตฺถ. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ยสฺมึ กาเล โกโธ สหเต นรํ, อนฺธตมํ ตทา โหตีติ สมฺพนฺโธ. นฺติ วา การณวจนํ, ยสฺมา โกโธ อุปฺปชฺชมาโน นรํ อภิภวติ, ตสฺมา อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยทา โกโธติ อตฺโถ ยํตํสทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธิภาวโต. อถ วา นฺติ กิริยาย ปรามสนํ. โกโธ สหเตติ ยเทตํ โกธสฺส สหนํ อภิภวนํ, เอตํ อนฺธการตมภวนนฺติ อตฺโถ. อถ วา ยํ นรํ โกโธ สหเต อภิภวติ, ตสฺส อนฺธตมํ ตทา โหติ, ตโต จ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสตีติ. อนฺตรโตติ อพฺภนฺตรโต, จิตฺตโต วา.

‘‘อิทฺจิทฺจ การณ’’นฺติ อิมินา สพฺพฺู เอว อมฺหากํ สตฺถา อวิปรีตธมฺมเทสนตฺตา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม เอกนฺตนิยฺยานิกตฺตา, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ สํกิเลสรหิตตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อิทฺจิทฺจ การณ’’นฺติ เอเตน จ ‘‘น สพฺพฺู’’ติอาทิวจนํ อภูตํ อตจฺฉนฺติ นิพฺเพิตํ โหติ. ทุติยํ ปทนฺติ ‘‘อตจฺฉ’’นฺติ ปทํ. ปมสฺสาติ ‘‘อภูต’’นฺติ ปทสฺส. จตุตฺถฺจาติ ‘‘น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’’ติ ปทํ. ตติยสฺสาติ ‘‘นตฺถิ เจตํ อมฺเหสู’’ติ ปทสฺส. อวณฺเณเยวาติ การณปติรูปกํ วตฺวา โทสปติฏฺาปนวเสน นินฺทเน เอว. น สพฺพตฺถาติ เกวลํ อกฺโกสนขุํสนวมฺภนาทีสุ น เอกนฺเตน นิพฺเพนํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทินา ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสติ.

. อานนฺทนฺติ ปโมทนฺติ เอเตน ธมฺเมน ตํสมงฺคิโน สตฺตาติ อานนฺท-สทฺทสฺส กรณตฺถตํ ทสฺเสติ. โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, โสภนํ วา มโน สุมโน, ตสฺส ภาโว โสมนสฺสนฺติ ตทฺธมฺมานมฺปิ สมฺปยุตฺตานํ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ รุฬฺหีสทฺทตฺตา ยถา ‘‘ปงฺกช’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อาห. อุพฺพิลยตีติ อุพฺพิลํ, ภินฺทติ ปุริมาวตฺถาย วิเสสํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. อุพฺพิลเมว อุพฺพิลาวิตํ, ตสฺส ภาโว อุพฺพิลาวิตตฺตํ. ยาย อุปฺปนฺนาย กายจิตฺตํ วาตปูริตภสฺตา วิย อุทฺธุมายนาการปฺปตฺตํ โหติ, ตสฺสา เคหสฺสิตาย โอทคฺคิยปีติยา เอตํ อธิวจนํ. เตเนวาห ‘‘อุทฺธจฺจาวหายา’’ติอาทิ. อิธาปิ ‘‘กิฺจาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อุพฺพิลาวิตเมว นตฺถิ, อถ โข อายตึ กุลปุตฺตานํ เอทิเสสุปิ าเนสุ อกุสลุปฺปตฺตึ ปฏิเสเธนฺโต ธมฺมเนตฺตึ เปตี’’ติ, ‘‘ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน เวทนากฺขนฺโธ วุตฺโต’’ติ เอตฺถ ‘‘เตสํ วเสน เสสานมฺปิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กรณํ ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ จ อฏฺกถายํ, ‘‘ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน’’ติอาทินา อิธ จ วุตฺตนเยน อตฺโถ ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺโพ. ‘‘ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อนฺตราโยติ อิท’’นฺติอาทินา เหฏฺา อวณฺณปกฺเข วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

กสฺมา ปเนตนฺติ จ วกฺขมานํเยว อตฺถํ มนสิ กตฺวา โจเทติ. อาจริโย ‘‘สจฺจํ วณฺณิต’’นฺติ ตมตฺถํ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ตํ ปน เนกฺขมฺมนิสฺสิต’’นฺติอาทินา ปริหรติ. ตตฺถ เอตนฺติ อานนฺทาทีนํ อกรณียตาวจนํ. นนุ ภควตา วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กสิเณนาติ กสิณตาย สกลภาเวน. เกจิ ปน ‘‘ชมฺพุทีปสฺสาติ กรเณ สามิวจน’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ มเตน กสิณชมฺพุทีป-สทฺทานํ สมานาธิกรณภาโว ทฏฺพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา เคหสฺสิตปีติโสมนสฺสํ ฌานาทีนํ อนฺตรายกรํ, ตสฺมา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘โสมนสฺสํ ปาหํ เทวานํ อินฺท ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๕๙). ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ เยน สมฺปยุตฺตา ปีติ อนฺตรายกรี, ตํ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อิทฺหิ โลภสหคตํ ปีติโสมนสฺส’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ปีติคฺคหเณน ปน โสมนสฺสมฺปิ คหิตเมว โหติ โสมนสฺสรหิตาย ปีติยา อภาวโตติ ปีติเยว คหิตาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา เสวิตพฺพาเสวิตพฺพวิภาควจนโต โสมนสฺสสฺส ปากโฏ อนฺตรายกรภาโว, น ตถา ปีติยาติ ปีติเยว โลภสหคตตฺเตน วิเสเสตฺวา วุตฺตา. ‘‘ลุทฺโธ อตฺถ’’นฺติอาทิคาถานํ ‘‘กุทฺโธ อตฺถ’’นฺติอาทิ คาถาสุ วิย อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ อานนฺทิโน สุมนา อุพฺพิลาวิตา, อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถาติ. โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อยํ ตติยวาโร, โส เทสนากาเล นีหริตฺวา เทเสตพฺพปุคฺคลาภาวโต เทสนาย อนาคโตปิ ตทตฺถสมฺภวโต อตฺถโต อาคโตเยวาติ ทฏฺพฺโพ ยถา ตํ กถาวตฺถุปกรณํ วิตฺถารวเสนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อตฺถโต อาคโต เยวา’’ติ เอเตน สํวณฺณนากาเล ตถา พุชฺฌนกสตฺตานํ วเสน โส วาโร อาเนตฺวา วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘ยเถว หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถสมฺภวํ วิภาเวติ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหีติ ตสฺมึ วณฺเณ ตุมฺเหหี’’ติอาทินา, ‘‘ทุติยํ ปทํ ปมสฺส ปทสฺส, จตุตฺถฺจ ตติยสฺส เววจน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตนเยน.

จูฬสีลวณฺณนา

. นิวตฺโต อมูลกตฺตา วิสฺสชฺเชตพฺพตาภาวโต. อนุวตฺตติเยว วิสฺสชฺเชตพฺพตาย อธิกตภาวโต. อนุสนฺธึ ทสฺเสสฺสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา. โอรนฺติ วา อปรภาโค ‘‘โอรโต โภคํ, โอรํ ปาร’’นฺติอาทีสุ วิย. อถ วา เหฏฺาอตฺโถ โอร-สทฺโท ‘‘โอรํ อาคมนาย เย ปจฺจยา, เต โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติอาทีสุ วิย. สีลฺหิ สมาธิปฺาโย อเปกฺขิตฺวา อปรภาโค, เหฏฺาภูตฺจ โหตีติ. สีลมตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท อปฺปกตฺโถ วา ‘‘เภสชฺชมตฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๔๔๗) วิย. วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๖), มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตู’’ติ จ อาทีสุ วิย. ‘‘อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตก’’นฺติ ปททฺวเยน สามฺโต วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ สีลมตฺตกนฺติ วิเสสวเสน วุตฺโต. อถ วา สีเลนปิ ตเทกเทสสฺเสว สงฺคหณตฺถํ อปฺปกตฺถวาจโก, วิเสสนิวตฺติอตฺโถ เอว วา ‘‘สีลมตฺตก’’นฺติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท วุตฺโต. ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลานิ อิธ เทสนํ อนารุฬฺหานิ. น หิ ตานิ ปาติโมกฺขอาชีวปาริสุทฺธิสีลานิ วิย สพฺพปุถุชฺชเนสุ ปากฏานีติ. ‘‘อุสฺสาหํ กตฺวา’’ติ เอเตน ‘‘วทมาโน’’ติ เอตฺถ สตฺติอตฺถํ มาน-สทฺทํ ทสฺเสติ.

อลงฺกรณํ วิภูสนํ อลงฺกาโร, กุณฺฑลาทิปสาธนํ วา. อูนฏฺานปูรณํ มณฺฑนํ. มณฺฑเนติ มณฺฑนเหตุ. อถ วา มณฺฑตีติ มณฺฑโน, มณฺฑนชาติโก ปุริโส. พหุวจนตฺเถ จ อิทํ เอกวจนํ, มณฺฑนสีเลสูติ อตฺโถ. ปริปูรการีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน สกลมฺปิ สีลโถมน สุตฺตํ ทสฺเสติ. จนฺทนนฺติ จนฺทนสหจรณโต จนฺทนคนฺโธ, ตถา ตคราทีสุปิ. สตฺจ คนฺโธติ เอตฺถ คนฺโธ วิยาติ คนฺโธติ วุตฺโต สีลนิพนฺธโน ถุติโฆโส. สีลฺหิ กิตฺติยา นิมิตฺตํ. ยถาห ‘‘สีลวโต สีลสมฺปนฺนสฺส กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๕๐; อ. นิ. ๕.๒๑๓; มหาว. ๒๘๕). ปวายตีติ ปกาสติ. คนฺธาว คนฺธชาตา.

‘‘อปฺปกํ พหุก’’นฺติ อิทํ ปาราปารํ วิย อฺมฺํ อุปนิธาย วุจฺจตีติ อาห ‘‘อุปริคุเณ อุปนิธายา’’ติ. สีลฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, เตน อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา สีลํ กิฺจาปิ ปติฏฺาภาเวน สมาธิสฺส พหุการํ, ปภาวาทิคุณวิเสเส ปนสฺส อุปนิธาย กลมฺปิ น อุเปติ, ตถา สมาธิ จ ปฺายา’’ติ. เตเนวาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. อิทานิ ‘‘กถ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สมาธิสฺส อานุภาวํ วิตฺถารโต วิภาเวติ. ‘‘อภิ…เป… มูเล’’ติ อิทํ ยมกปาฏิหาริยสฺส สุปากฏภาวทสฺสนตฺถํ, อฺเหิ โพธิมูลาติสมาคมาทีสุ กตปาฏิหาริเยหิ วิเสสนตฺถฺจ วุตฺตํ. ยมกปาฏิหาริยกรณตฺถาย หิ ภควโต จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตทนุจฺฉวิกํ านํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ รตนมณฺฑปาทิ สกฺกสฺส เทวรฺโ อาณาย วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตนฺติ วทนฺติ, ภควตาว นิมฺมิตนฺติ อปเร. ‘‘โย โกจิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺโถ อตฺถิ เจ, อาคจฺฉตู’’ติ โจทนาสทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตฺตาทานปริทีปน’’นฺติ. ตตฺถ อตฺตาทานํ อนุโยโค, ติตฺถิยานํ ตถา กาตุํ อสมตฺถตฺตา, ‘‘กริสฺสามา’’ติ ปุพฺเพ อุฏฺิตตฺตา ติตฺถิยปริมทฺทนํ.

อุปริมกายโตติอาทิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๖).

ตตฺถายํ ปาฬิเสโส –

‘‘เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิ, ปจฺฉิมกายโต อุทกํ. ปจฺฉิมกายโต อคฺคิ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกํ. ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิ, วามอกฺขิโต อุทกํ. วามอกฺขิโต อคฺคิ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกํ. ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิ, วามกณฺณโสตโต อุทกํ. วามกณฺณโสตโต อคฺคิ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกํ. ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิ, วามนาสิกาโสตโต อุทกํ. วามนาสิกาโสตโต อคฺคิ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกํ. ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิ, วามอํสกูฏโต อุทกํ. วามอํสกูฏโต อคฺคิ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกํ. ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิ, วามหตฺถโต อุทกํ. วามหตฺถโต อคฺคิ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกํ. ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิ, วามปสฺสโต อุทกํ. วามปสฺสโต อคฺคิ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกํ. ทกฺขิณปาทโต อคฺคิ, วามปาทโต อุทกํ. วามปาทโต อคฺคิ, ทกฺขิณปาทโต อุทกํ. องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกํ. องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกํ. เอเกกโลมโต อคฺคิ, เอเกกโลมโต อุทกํ. โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๖).

อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอเกกโลมกูปโต’’ติ อาคตํ.

‘‘ฉนฺนํ วณฺณานนฺติ อาทินยปฺปวตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ นีลานํ ปีตกานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มฺชิฏฺานํ ปภสฺสรานนฺติ อยํ ปาฬิเสโส. ‘‘สุวณฺณวณฺณา รสฺมิโย’’ติ อิทํ ตาสํ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ. วิตฺถาเรตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สตฺถา ติฏฺติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปตี’’ติอาทินา จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกกมูลกา สตฺถุวเสน จตฺตาโร, นิมฺมิตวเสน จตฺตาโรติ สพฺเพว อฏฺ วาเร วิตฺถาเรตพฺพํ.

มธุปายาสนฺติ มธุสิตฺตํ ปายาสํ. อตฺตา มิตฺโต มชฺฌตฺโต เวรีติ จตูสุ สีมสมฺเภทวเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เมตฺตากมฺมฏฺานํ. ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘วีริยาธิฏฺาน’’นฺติ เอเตนาปิ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติอาทิปาฬิ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒; อ. นิ. ๒.๕; อ. นิ. ๘.๑๓; มหานิ. ๑๙๖) วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา. ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗; สํ. นิ. ๒.๔) ชรามรณมุเขน ปจฺจยากาเร าณํ โอตาเรตฺวา. อานาปานจตุตฺถชฺฌานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณ’’นฺติ ปทํ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โยเชตพฺพํ. ตมฺปิ หิ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณเมวาติ วทนฺติ. ฉตฺตึสโกฏิสตสหสฺสมุเขน มหาวชิราณคพฺภํ คณฺหาเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา. ทฺวตฺตึสโทณคณฺหนปฺปมาณํ กุณฺฑํ โกลมฺโพ. ทริภาโค กนฺทโร. จกฺกวาฬปาเทสุ มหาสมุทฺโท จกฺกวาฬมหาสมุทฺโท.

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา’’ติอาทิ ปุถุชฺชเน ลพฺภมานวิภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น มูลปริยายวณฺณนาทีสุ วิย ปุถุชฺชนวิเสสนิทฺธารณตฺถํ. สพฺโพปิ หิ ปุถุชฺชโน ภควโต อุปริ คุเณ วิภาเวตุํ น สกฺโกติ, ติฏฺตุ ปุถุชฺชโน, สาวกปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ อวิสยา พุทฺธคุณา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โสตาปนฺนา’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๘). วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห. อตฺถปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉา. อฏฺกถาวเสน อตฺถสฺส สวนํ สวนํ. พฺยฺชนตฺถานํ สุนิกฺเขปสุทสฺสเนน ธมฺมสฺส ปริหรณํ ธารณํ. เอวํ สุตธาตปริจิตานํ มนสานุเปกฺขนํ ปจฺจเวกฺขณํ. พหูนํ นานปฺปการานํ กิเลสานํ สกฺกายทิฏฺิยา จ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ วา ชนิตาติ ปุถุชฺชนา. อวิฆาตเมว วา ชน-สทฺโท วทติ. ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถู ชนา สตฺถุปฏิฺา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ วจนตฺโถ. ปุถุ…เป… อวุฏฺิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา เอตฺถาติ ชนา, คติโย. ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนา. อิโต ปเร ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโย. เต เอเตสํ ปุถู วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนา. อภิสงฺขรณาทิ อตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. กามราคภวราคทิฏฺิอวิชฺชา โอฆา. ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปา. เตเยว, สพฺเพปิ วา กิเลสา ปริฬาหา. ปุถุ ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตาติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ราโค เคโธติ เอวํ อาทิโก. ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนา, ปุถูสุ วา ชนา ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ปลิพุทฺธาติ สมฺพุทฺธา, อุปทฺทุตา วา. ‘‘ปุถูนํ คณนปถมตีตาน’’นฺติอาทินา ปุถู ชนา ปุถุชฺชนาติ ทสฺเสติ.

เยหิ คุณวิเสเสหิ นิมิตฺตภูเตหิ ภควติ ตถาคต-สทฺโท ปวตฺโต, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทิมาห. คุณเนมิตฺตกาเนว หิ ภควโต สพฺพานิ นามานิ. ยถาห –

‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๗๖);

ตถา อาคโตติ เอตฺถ อาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโท. สามฺโชตนาย วิเสสาวฏฺานโต ปฏิปทาคมนตฺโถ อาคต-สทฺโท, น าณคมนตฺโถ ‘‘ตถลกฺขณํ อาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๗๘; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐; อุทา. อฏฺ. ๑๘; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๗; เถรคา. อฏฺ. ๑.๓; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘; มหานิ. อฏฺ. ๑๔) วิย, นาปิ กายคมนาทิอตฺโถ ‘‘อาคโต โข มหาสมโณ, มาคธานํ คิริพฺพช’’นฺติอาทีสุ (มหาว. ๖๒) วิย. ตตฺถ ยทาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโท, ตํ กรุณาปธานตฺตา มหากรุณามุเขน ปุริมพุทฺธานํ อาคมนปฏิปทํ อุทาหรณวเสน สามฺโต ทสฺเสนฺโต ยํตํสทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธภาวโต ‘‘ยถา สพฺพโลก…เป… อาคตา’’ติ อาห. ตํ ปน ปฏิปทํ มหาปทานสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔) สมฺพหุลนิทฺเทเสน สุปากฏานํ อาสนฺนานฺจ วิปสฺสีอาทีนํ ฉนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ วเสน นิทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เยน อภินีหาเรนาติ มนุสฺสตฺตลิงฺคสมฺปตฺติเหตุสตฺถารทสฺสนปพฺพชฺชาอภิฺาทิคุณสมฺปตฺติอธิการฉนฺทานํ วเสน อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน กายปฺปณิธานมหาปณิธาเนน. สพฺเพสฺหิ พุทฺธานํ กายปฺปณิธานํ อิมินาว อภินีหาเรน สมิชฺฌตีติ. เอวํ มหาภินีหารวเสน ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปารมีปูรณวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา…เป… กสฺสโป ภควา ทานปารมึ ปูเรตฺวา’’ติอาทิมาห.

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติกานํ มหาโพธิยานปฏิปทาย โกสลฺลชนนตฺถํ ปารมีสุ อยํ วิตฺถารกถา – กา ปเนตา ปารมิโย? เกนฏฺเน ปารมิโย? กติวิธา เจตา? โก ตาสํ กโม? กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ? โก ปจฺจโย? โก สํกิเลโส? กึ โวทานํ? โก ปฏิปกฺโข? กา ปฏิปตฺติ? โก วิภาโค? โก สงฺคโห? โก สมฺปาทนูปาโย? กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนํ? โก อานิสํโส? กึ เจตาสํ ผลนฺติ?

ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ – กา ปเนตา ปารมิโยติ. ตณฺหามานาทีหิ อนุปหตา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา ทานาทโย คุณา ปารมิโย.

เกนฏฺเน ปารมิโยติ ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมา มหาสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยา. อถ วา ปรตีติ ปรโม, ทานาทิคุณานํ ปูรโก ปาลโก จ โพธิสตฺโต. ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาว. อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคน, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ สํกิเลสมลโต, ปรํ วา เสฏฺํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉติ, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน าณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปติ, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อฺํ, ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หึสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต. ‘‘ปรมสฺส อย’’นฺติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปาเร วา นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ สตฺเต จ โสเธติ, ตตฺถ วา สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชติ, ตํ วา มยติ คจฺฉติ คเมติ จ, มุนาติ วา ตํ ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปติ, กิเลสารึ วา สตฺตานํ ตตฺถ มินาติ หึสตีติ ปารมี, มหาปุริโส. ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตา, ทานาทิกิริยาว. อิมินา นเยน ปารมีนํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ.

กติวิธาติ สงฺเขปโต ทสวิธา, ตา ปน ปาฬิยํ สรูปโต อาคตาเยว. ยถาห –

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ปมํ ทานปารมิ’’นฺติอาทิ (พุ. วํ. ๑๑๖).

ยถา จาห –

‘‘กติ นุ โข ภนฺเต พุทฺธการกา ธมฺมา? ทส โข สาริปุตฺต พุทฺธการกา ธมฺมา. กตเม ทส? ทานํ โข สาริปุตฺต พุทฺธการโก ธมฺโม, สีลํ เนกฺขมฺมํ ปฺา วีริยํ ขนฺติ สจฺจมธิฏฺานํ เมตฺตา อุเปกฺขา พุทฺธการโก ธมฺโม, อิเม โข สาริปุตฺต ทส พุทฺธการกา ธมฺมาติ. อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘ทานํ สีลฺจ เนกฺขมฺมํ, ปฺา วีริเยน ปฺจมํ;

ขนฺติ สจฺจํ อธิฏฺานํ, เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา’ติ’’.

เกจิ ปน ‘‘ฉพฺพิธา’’ติ วทนฺติ, ตํ เอตาสํ สงฺคหวเสน วุตฺตํ. โส ปน สงฺคโห ปรโต อาวิภวิสฺสติ.

โก ตาสํ กโมติ เอตฺถ กโม นาม เทสนากฺกโม, โส จ ปมสมาทานเหตุโก, สมาทานํ ปวิจยเหตุกํ, อิติ ยถา อาทิมฺหิ ปวิจิตา สมาทินฺนา จ, ตถา เทสิตา. ตตฺถ จ ทานํ สีลสฺส พหูปการํ สุกรฺจาติ ตํ อาทิมฺหิ วุตฺตํ. ทานํ สีลปริคฺคหิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํ. สีลํ เนกฺขมฺมปริคฺคหิตํ, เนกฺขมฺมํ ปฺาปริคฺคหิตํ, ปฺา วีริยปริคฺคหิตา, วีริยํ ขนฺติปริคฺคหิตํ, ขนฺติ สจฺจปริคฺคหิตา, สจฺจํ อธิฏฺานปริคฺคหิตํ, อธิฏฺานํ เมตฺตาปริคฺคหิตํ, เมตฺตา อุเปกฺขาปริคฺคหิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เมตฺตานนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตา. อุเปกฺขา ปน กรุณาปริคฺคหิตา, กรุณา จ อุเปกฺขาปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. กถํ ปน มหาการุณิกา โพธิสตฺตา สตฺเตสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ? อุเปกฺขิตพฺพยุตฺเตสุ กฺจิ กาลํ อุเปกฺขกา โหนฺติ, น ปน สพฺพตฺถ, สพฺพทา จาติ เกจิ. อปเร ปน น สตฺเตสุ อุเปกฺขกา, สตฺตกเตสุ ปน วิปฺปกาเรสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ.

อปโร นโย – ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา, อปฺปผลตฺตา, สุกรตฺตา จ อาทิมฺหิ ทานํ วุตฺตํ. สีเลนทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต, ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานสฺส อนนฺตรํ สีลํ วุตฺตํ. เนกฺขมฺเมน สีลสมฺปตฺติสิทฺธิโต, กายวจีสุจริตํ วตฺวา มโนสุจริตวจนโต, วิสุทฺธสีลสฺส สุเขเนว ฌานสมิชฺฌนโต, กมฺมาปราธปฺปหาเนน ปโยคสุทฺธึ วตฺวา กิเลสาปราธปฺปหาเนน อาสยสุทฺธิวจนโต, วีติกฺกมปฺปหาเนน จิตฺตสฺส ปริยุฏฺานปฺปหานวจนโต จ สีลสฺส อนนฺตรํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํ. ปฺาย เนกฺขมฺมสฺส สิทฺธิปริสุทฺธิโต, ฌานาภาเว ปฺาภาววจนโต. สมาธิปทฏฺานา หิ ปฺา, ปฺาปจฺจุปฏฺาโน จ สมาธิ. สมถนิมิตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขานิมิตฺตวจนโต, ปรหิตชฺฌาเนน ปรหิตกรณูปายโกสลฺลวจนโต จ เนกฺขมฺมสฺส อนนฺตรํ ปฺา วุตฺตา. วีริยารมฺเภน ปฺากิจฺจสิทฺธิโต, สตฺตสุฺตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ วตฺวา สตฺตหิตาย อารมฺภสฺส อจฺฉริยตาวจนโต, อุเปกฺขานิมิตฺตํ วตฺวา ปคฺคหนิมิตฺตวจนโต, นิสมฺมการิตํ วตฺวา อุฏฺานวจนโต จ. นิสมฺมการิโน หิ อุฏฺานํ ผลวิเสสมาวหตีติ ปฺาย อนนฺตรํ วีริยํ วุตฺตํ.

วีริเยน ติติกฺขาสิทฺธิโต. วีริยวา หิ อารทฺธวีริยตฺตา สตฺตสงฺขาเรหิ อุปนีตํ ทุกฺขํ อภิภุยฺย วิหรติ วีริยสฺส ติติกฺขาลงฺการภาวโต. วีริยวโต หิ ติติกฺขา โสภติ. ปคฺคหนิมิตฺตํ วตฺวา สมถนิมิตฺตวจนโต, อจฺจารมฺเภน อุทฺธจฺจโทสปฺปหานวจนโต. ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา หิ อุทฺธจฺจโทโส ปหียติ. วีริยวโต สาตจฺจกรณวจนโต. ขนฺติพหุโล หิ อนุทฺธโต สาตจฺจการี โหติ. อปฺปมาทวโต ปรหิตกิริยารมฺเภ ปจฺจุปการตณฺหาภาววจนโต. ยาถาวโต ธมฺมนิชฺฌาเน หิ สติ ตณฺหา น โหติ. ปรหิตารมฺเภ ปรเมปิ ปรกตทุกฺขสหนภาววจนโต จ วีริยสฺส อนนฺตรํ ขนฺติ วุตฺตา. สจฺเจน ขนฺติยา จิราธิฏฺานโต, อปการิโน อปการขนฺตึ วตฺวา ตทุปการกรเณ อวิสํวาทวจนโต, ขนฺติยา อปวาทวาจาวิกมฺปเนน ภูตวาทิตาย อวิชหนวจนโต, สตฺตสุฺตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ วตฺวา ตทุปพฺรูหิตาณสจฺจวจนโต จ ขนฺติยา อนนฺตรํ สจฺจํ วุตฺตํ. อธิฏฺาเนน สจฺจสิทฺธิโต. อจลาธิฏฺานสฺส หิ วิรติ สิชฺฌติ. อวิสํวาทิตํ วตฺวา ตตฺถ อจลภาววจนโต. สจฺจสนฺโธ หิ ทานาทีสุ ปฏิฺานุรูปํ นิจฺจโลว ปวตฺตติ. าณสจฺจํ วตฺวา สมฺภาเรสุ ปวตฺตินิฏฺาปนวจนโต. ยถาภูตาณวา หิ โพธิสมฺภาเรสุ อธิติฏฺติ, เต จ นิฏฺาเปติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยภาวโตติ สจฺจสฺส อนนฺตรํ อธิฏฺานํ วุตฺตํ. เมตฺตาย ปรหิตกรณสมาทานาธิฏฺานสิทฺธิโต, อธิฏฺานํ วตฺวา หิตูปสํหารวจนโต. โพธิสมฺภาเร หิ อธิติฏฺมาโน เมตฺตาวิหารี โหติ. อจลาธิฏฺานสฺส สมาทานาวิโกปนโต, สมาทานสมฺภวโต จ อธิฏฺานสฺส อนนฺตรํ เมตฺตา วุตฺตา. อุเปกฺขาย เมตฺตาวิสุทฺธิโต, สตฺเตสุ หิตูปสํหารํ วตฺวา ตทปราเธสุ อุทาสีนตาวจนโต, เมตฺตาภาวนํ วตฺวา ตนฺนิสฺสนฺทภาวนาวจนโต, ‘‘หิตกามสตฺเตปิ อุเปกฺขโก’’ติ อจฺฉริยคุณภาววจนโต จ เมตฺตาย อนนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาติ เอวเมตาสํ กโม เวทิตพฺโพ.

กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานีติ? เอตฺถ อวิเสเสน ตาว สพฺพาปิ ปารมิโย ปรานุคฺคหลกฺขณา, ปเรสํ อุปการกรณรสา, อวิกมฺปนรสา วา, หิเตสิตาปจฺจุปฏฺานา, พุทฺธตฺตปจฺจุปฏฺานา วา, มหากรุณาปทฏฺานา, กรุณูปายโกสลฺลปทฏฺานา วา.

วิเสเสน ปน ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อตฺตุปกรณปริจฺจาคเจตนา ทานปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ กายวจีสุจริตํ อตฺถโต อกตฺตพฺพวิรติ, กตฺตพฺพกรณเจตนาทโย จ สีลปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคโม กามภเวหิ นิกฺขมนจิตฺตุปฺปาโท เนกฺขมฺมปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต ธมฺมานํ สามฺวิเสสลกฺขณาวโพโธ ปฺาปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต กายจิตฺเตหิ ปรหิตารมฺโภ วีริยปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ สตฺตสงฺขาราปราธสหนํ อโทสปฺปธาโน ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท ขนฺติปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ วิรติเจตนาทิเภทํ อวิสํวาทนํ สจฺจปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ อจลสมาทานาธิฏฺานํ ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท อธิฏฺานปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต โลกสฺส หิตูปสํหาโร อตฺถโต อพฺยาปาโท เมตฺตาปารมิตา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อนุนยปฏิฆวิทฺธํสินี อิฏฺานิฏฺเสุ สตฺตสงฺขาเรสุ สมปฺปวตฺติ อุเปกฺขาปารมิตา.

ตสฺมา ปริจฺจาคลกฺขณํ ทานํ, เทยฺยธมฺเม โลภวิทฺธํสนรสํ, อนาสตฺติปจฺจุปฏฺานํ, ภววิภวสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานํ วา, ปริจฺจชิตพฺพวตฺถุปทฏฺานํ. สีลนลกฺขณํ สีลํ, สมาธานลกฺขณํ, ปติฏฺานลกฺขณฺจาติ วุตฺตํ โหติ. ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, อนวชฺชรสํ วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, หิโรตฺตปฺปปทฏฺานํ. กามโต ภวโต จ นิกฺขมนลกฺขณํ เนกฺขมฺมํ, ตทาทีนววิภาวนรสํ, ตโต เอว วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ. ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปฺา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย, สมาธิปทฏฺานา, จตุสจฺจปทฏฺานา วา. อุสฺสาหลกฺขณํ วีริยํ, อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนปจฺจุปฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุ (อ. นิ. ๘.๘๐) ปทฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ วา. ขมนลกฺขณา ขนฺติ, อิฏฺานิฏฺสหนรสา, อธิวาสนปจฺจุปฏฺานา, อวิโรธปจฺจุปฏฺานา วา, ยถาภูตทสฺสนปทฏฺานา. อวิสํวาทนลกฺขณํ สจฺจํ, ยาถาววิภาวนรสํ [ยถาสภาววิภาวนรสํ (จริยา. อฏฺ. ปกิณฺณกกถาย)], สาธุตาปจฺจุปฏฺานํ, โสรจฺจปทฏฺานํ. โพธิสมฺภาเรสุ อธิฏฺานลกฺขณํ อธิฏฺานํ, เตสํ ปฏิปกฺขาภิภวนรสํ, ตตฺถ อจลตาปจฺจุปฏฺานํ, โพธิสมฺภารปทฏฺานํ. หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยนรสา วา, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺานา. มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺานา, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณปทฏฺานา. เอตฺถ จ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตตา ทานาทีนํ ปริจฺจาคาทิลกฺขณสฺส วิเสสนภาเวน วตฺตพฺพา, ยโต ตานิ ปารมีสงฺขฺยํ ลภนฺตีติ.

โก ปจฺจโยติ อภินีหาโร ปจฺจโย. โย หิ อยํ ‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺตี’’ติอาทิ (พุ. วํ. ๒.๕๙) อฏฺธมฺมสโมธานสมฺปาทิโต ‘‘ติณฺโณ ตาเรยฺยํ, มุตฺโต โมเจยฺยํ, พุทฺโธ โพเธยฺยํ, สุทฺโธ โสเธยฺยํ, ทนฺโต ทเมยฺยํ, สนฺโต สเมยฺยํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสยฺยํ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปยฺย’’นฺติอาทินา (จริยา. อฏฺ. ปกิณฺณกกถาย) ปวตฺโต อภินีหาโร, โส อวิเสเสน สพฺพปารมีนํ ปจฺจโย. ตปฺปวตฺติยา หิ อุทฺธํ ปารมีนํ ปวิจยุปฏฺานสมาทานาธิฏฺานนิปฺผตฺติโย มหาปุริสานํ สมฺภวนฺติ.

ยถา จ อภินีหาโร, เอวํ มหากรุณา, อุปายโกสลฺลฺจ. ตตฺถ อุปายโกสลฺลํ นาม ทานาทีนํ โพธิสมฺภารภาวสฺส นิมิตฺตภูตา ปฺา, ยาหิ กรุณูปายโกสลฺลตาหิ มหาปุริสานํ อตฺตสุขนิรเปกฺขตา, นิรนฺตรํ ปรหิตกรณปสุตตา, สุทุกฺกเรหิปิ มหาโพธิสตฺตจริเตหิ วิสาทาภาโว, ปสาทสมฺพุทฺธิทสฺสนสวนานุสฺสรณาวตฺถาสุปิ สตฺตานํ หิตสุขปฏิลาภเหตุภาโว จ สมฺปชฺชติ. ตถา หิ ปฺาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกมฺมสิทฺธิ. ปฺาย สยํ ตรติ, กรุณาย ปเร ตาเรติ. ปฺาย ปรทุกฺขํ ปริชานาติ, กรุณาย ปรทุกฺขปฏิการํ อารภติ. ปฺาย จ ทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, กรุณาย ทุกฺขํ สมฺปฏิจฺฉติ. ตถา ปฺาย ปรินิพฺพานาภิมุโข โหติ, กรุณาย ตํ น ปาปุณาติ. ตถา กรุณาย สํสาราภิมุโข โหติ, ปฺาย ตตฺร นาภิรมติ. ปฺาย จ สพฺพตฺถ วิรชฺชติ, กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺเพสํ อนุคฺคหาย ปวตฺโต, กรุณาย สพฺเพปิ อนุกมฺปติ, ปฺานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ วิรตฺตจิตฺโต. ปฺาย จ อหํการมมํการาภาโว, กรุณาย อาลสิยทีนตาภาโว. ตถา ปฺากรุณาหิ ยถากฺกมํ อตฺตปรนาถตา, ธีรวีรภาโว, อนตฺตนฺตปอปรนฺตปตา, อตฺตหิตปรหิตนิปฺผตฺติ, นิพฺภยาภึสนกภาโว, ธมฺมาธิปติโลกาธิปติตา, กตฺุปุพฺพการิภาโว, โมหตณฺหาวิคโม, วิชฺชาจรณสิทฺธิ, พลเวสารชฺชนิปฺผตฺตีติ สพฺพสฺสาปิ ปารมิตาผลสฺส วิเสเสน อุปายภาวโต ปฺากรุณา ปารมีนํ ปจฺจโย. อิทฺจ ทฺวยํ ปารมีนํ วิย ปณิธานสฺสาปิ ปจฺจโย.

ตถา อุสฺสาหอุมฺมงฺคอวตฺถานหิตจริยา จ ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพา, ยา พุทฺธภาวสฺส อุปฺปตฺติฏฺานตาย ‘‘พุทฺธภูมิโย’’ติ ปวุจฺจนฺติ. ยถาห –

‘‘กติ ปน ภนฺเต พุทฺธภูมิโย? จตสฺโส โข สาริปุตฺต พุทฺธภูมิโย. กตมา จตสฺโส? อุสฺสาโห จ โหติ วีริยํ, อุมงฺโค จ โหติ ปฺาภาวนา, อวตฺถานฺจ โหติ อธิฏฺานํ, เมตฺตาภาวนา จ โหติ หิตจริยา. อิมา โข สาริปุตฺต จตสฺโส พุทฺธภูมิโย’’ติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนายมฺปิ).

ตถา เนกฺขมฺมปวิเวกอโลภาโทสาโมหนิสฺสรณปฺปเภทา ฉ อชฺฌาสยา. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘เนกฺขมฺมชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา กาเม โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวก…เป… สงฺคณิกาย, อโลภ…เป… โลเภ, อโทส…เป… โทเส, อโมห…เป… โมเห, นิสฺสรณชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโน’’ติ (วิสุทฺธิ. อฏฺ. ๑.๔๙ วากฺยขนฺเธปิ).

ตสฺมา เอเต โพธิสตฺตานํ ฉ อชฺฌาสยา ทานาทีนํ ปจฺจยาติ เวทิตพฺพา. น หิ โลภาทีสุ อาทีนวทสฺสเนน, อโลภาทิอธิกภาเวน จ วินา ทานาทิปารมิโย สมฺภวนฺติ. อโลภาทีนฺหิ อธิกภาเวน ปริจฺจาคาทินินฺนจิตฺตตา อโลภชฺฌาสยาทิตาติ. ยถา เจเต, เอวํ ทานชฺฌาสยตาทโยปิ. ยถาห –

‘‘กติ ปน ภนฺเต โพธาย จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยา? ทส โข สาริปุตฺต โพธาย จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยา. กตเม ทส? ทานชฺฌาสยา สาริปุตฺต โพธิสตฺตา มจฺเฉเร โทสทสฺสาวิโน, สีล…เป… อุเปกฺขชฺฌาสยา สาริปุตฺต โพธิสตฺตา สุขทุกฺเขสุ โทสทสฺสาวิโน’’ติ.

เอเตสุ หิ มจฺเฉรอสํวรกามวิจิกิจฺฉาโกสชฺชอกฺขนฺติวิสํวาทอนธิฏฺานพฺยาปาท- สุขทุกฺขสงฺขาเตสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา ทานาทินินฺนจิตฺตตาสงฺขาตา ทานชฺฌาสยตาทโย ทานาทิปารมีนํ นิพฺพตฺติยา การณนฺติ. ตถา อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโย.

ตตฺถายํ ปจฺจเวกฺขณาวิธิ – เขตฺตวตฺถุหิรฺสุวณฺณโคมหึสทาสิทาสปุตฺตทาราทิปริคฺคหพฺยาสตฺตจิตฺตานํ สตฺตานํ เขตฺตาทีนํ วตฺถุกามภาเวน พหุปตฺถนียภาวโต, ราชโจราทิสาธารณภาวโต, วิวาทาธิฏฺานโต, สปตฺตกรณโต, นิสฺสารโต, ปฏิลาภปริปาลเนสุ ปรวิเหนเหตุโต, วินาสนิมิตฺตฺจ โสกาทิอเนกวิหิตพฺยสนาวหโต, ตทาสตฺตินิทานฺจ มจฺเฉรมลปริยุฏฺิตจิตฺตานํ อปายูปปตฺติสมฺภวโตติ เอวํ วิวิธวิปุลานตฺถาวหา เอเต อตฺถา นาม, เตสํ ปริจฺจาโคเยเวโก โสตฺถิภาโวติ ปริจฺจาเค อปฺปมาโท กรณีโย.

อปิจ ‘‘ยาจโก ยาจมาโน อตฺตโน คุยฺหสฺส อาจิกฺขนโต มยฺหํ วิสฺสาสิโก’’ติ จ ‘‘ปหาย คมนียํ อตฺตโน สนฺตกํ คเหตฺวา ปรโลกํ ยาหีติ มยฺหํ อุปเทสโก’’ติ จ ‘‘อาทิตฺเต วิย อคาเร มรณคฺคินา อาทิตฺเต โลเก ตโต มยฺหํ สนฺตกสฺส อปวาหกสหาโย’’ติ จ ‘‘อปวาหิตสฺส จสฺส นิชฺฌายนิกฺเขปฏฺานภูโต’’ติ จ ‘‘ทานสงฺขาเต กลฺยาณกมฺมสฺมึ สหายภาวโต, สพฺพสมฺปตฺตีนํ อคฺคภูตาย ปรมทุลฺลภาย พุทฺธภูมิยา สมฺปตฺติเหตุภาวโต จ ปรโม กลฺยาณมิตฺโต’’ติ จ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ.

ตถา ‘‘อุฬาเร กมฺมนิ อเนนาหํ สมฺภาวิโต, ตสฺมา สา สมฺภาวนา อวิตถา กาตพฺพา’’ติ จ ‘‘เอกนฺตเภทิตาย ชีวิตสฺส อยาจิเตนปิ มยา ทาตพฺพํ, ปเคว ยาจิเตนา’’ติ จ ‘‘อุฬารชฺฌาสเยหิ คเวสิตฺวาปิ ทาตพฺโพ, สยเมวาคโต มม ปุฺเนา’’ติ จ ‘‘ยาจกสฺส ทานาปเทเสน มยฺหเมวายมนุคฺคโห’’ติ จ ‘‘อหํ วิย อยํ สพฺโพปิ โลโก มยา อนุคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อสติ ยาจเก กถํ มยฺหํ ทานปารมี ปูเรยฺยา’’ติ จ ‘‘ยาจกานเมวตฺถาย มยา สพฺโพ ปริคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อยาจิตฺวา มม สนฺตกํ ยาจกา สยเมว กทา คณฺเหยฺยุ’’นฺติ จ ‘‘กถมหํ ยาจกานํ ปิโย จสฺสํ มนาโป’’ติ จ ‘‘กถํ วา เต มยฺหํ ปิยา จสฺสุ มนาปา’’ติ จ ‘‘กถํ วาหํ ททมาโน, ทตฺวาปิ จ อตฺตมโน อสฺสํ ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต’’ติ จ ‘‘กถํ วา เม ยาจกา ภเวยฺยุํ, อุฬาโร จ ทานชฺฌาสโย’’ติ จ ‘‘กถํ วาหมยาจิโตเยว ยาจกานํ หทยมฺาย ทเทยฺย’’นฺติ จ ‘‘สติ ธเน ยาจเก จ อปริจฺจาโค มหตี มยฺหํ วฺจนา’’ติ จ ‘‘กถํ วาหํ อตฺตโน องฺคานิ ชีวิตํ วาปิ ยาจกานํ ปริจฺจเชยฺย’’นฺติ จ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ.

อปิจ ‘‘อตฺโถ นามายํ นิรเปกฺขํ ทายกํ อนุคจฺฉติ ยถา ตํ นิรเปกฺขํ เขปกํ กิฏโก’’ติ อตฺเถ นิรเปกฺขตาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํ. ยาจมาโน ปน ยทิ ปิยปุคฺคโล โหติ, ‘‘ปิโย มํ ยาจตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํ. อถ อุทาสีนปุคฺคโล โหติ, ‘‘อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน มิตฺโต โหตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํ. ททนฺโตปิ หิ ยาจกานํ ปิโย โหตีติ. อถ ปน เวรีปุคฺคโล ยาจติ, ‘‘ปจฺจตฺถิโก มํ ยาจติ, อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน เวรีปิ ปิโย มิตฺโต โหตี’’ติ วิเสสโต โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํ. เอวํ ปิยปุคฺคเล วิย มชฺฌตฺตเวรีปุคฺคเลสุปิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมํ กรุณํ อุปฏฺเปตฺวาว ทาตพฺพํ.

สเจ ปนสฺส จิรกาลปริภาวิตตฺตา โลภสฺส เทยฺยธมฺมวิสยา โลภธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิฺเน อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริส สมฺโพธาย อภินีหารํ กโรนฺเตน สพฺพสตฺตานํ อุปการตฺถาย อยํ กาโย นิสฺสฏฺโ, ตปฺปริจฺจาคมยฺจ ปุฺํ, ตตฺถ นาม เต พาหิเรปิ วตฺถุสฺมึ อติสงฺคปฺปวตฺติ หตฺถิสินานสทิสี โหติ, ตสฺมา ตยา น กตฺถจิ สงฺโค อุปฺปาเทตพฺโพ. เสยฺยถาปิ นาม มหโต เภสชฺชรุกฺขสฺส ติฏฺโต มูลํ มูลตฺถิกา หรนฺติ, ปปฏิกํ, ตจํ, ขนฺธํ, วิฏปํ, สารํ, สาขํ, ปลาสํ, ปุปฺผํ, ผลํ ผลตฺถิกา หรนฺติ, น ตสฺส รุกฺขสฺส ‘มยฺหํ สนฺตกํ เอเต หรนฺตี’’ติ วิตกฺกสมุทาจาโร โหติ, เอวเมว สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปชฺชนฺเตน มยา มหาทุกฺเข อกตฺุเก นิจฺจาสุจิมฺหิ กาเย ปเรสํ อุปการาย วินิยุชฺชมาเน อณุมตฺโตปิ มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปาเทตพฺโพ, โก วา เอตฺถ วิเสโส อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ มหาภูเตสุ เอกนฺตเภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺเมสุ, เกวลํ ปน สมฺโมหวิชมฺภิตเมตํ, ยทิทํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ อภินิเวโส. ตสฺมา พาหิเรสุ วิย อชฺฌตฺติเกสุปิ กรจรณนยนาทีสุ, มํสาทีสุ จ อนเปกฺเขน หุตฺวา ‘ตํตทตฺถิกา หรนฺตู’ติ นิสฺสฏฺจิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เอวํ ปฏิสฺจิกฺขโต จสฺส โพธาย ปหิตตฺตสฺส กายชีวิเตสุ นิรเปกฺขสฺส อปฺปกสิเรเนว กายวจีมโนกมฺมานิ สุวิสุทฺธานิ โหนฺติ. โส วิสุทฺธกายวจีมโนกมฺมนฺโต วิสุทฺธาชีโว ายปฏิปตฺติยํ ิโต, อายาปายุปายโกสลฺลสมนฺนาคเมน ภิยฺโยโส มตฺตาย เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน, อภยทานสทฺธมฺมทาเนหิ จ สพฺพสตฺเต อนุคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ โหตีติ. อยํ ตาว ทานปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณานโย.

สีลปารมิยํ ปน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – อิทฺหิ สีลํ นาม คงฺโคทกาทีหิ วิโสเธตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โทสมลสฺส วิกฺขาลนชลํ, หริจนฺทนาทีหิ วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยราคาทิปริฬาหวินยนํ, หารมกุฏกุณฺฑลาทีหิ ปจุรชนาลงฺกาเรหิ อสาธารโณ สาธูนํ อลงฺการวิเสโส, สพฺพทิสาวายนโต อกิตฺติโม, สพฺพกาลานุรูโป จ สุรภิคนฺโธ, ขตฺติยมหาสาลาทีหิ เทวตาหิ จ วนฺทนียาทิภาวาวหนโต ปรโม วสีกรณมนฺโต, จาตุมหาราชิกาทิ เทวโลกาโรหนโสปานปนฺติ, ฌานาภิฺานํ อธิคมุปาโย, นิพฺพานมหานครสฺส สมฺปาปกมคฺโค, สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธีนํ ปติฏฺานภูมิ, ยํ ยํ วา ปนิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ, ตสฺส ตสฺส สมิชฺฌนูปายภาวโต จินฺตามณิกปฺปรุกฺขาทิเก จ อติเสติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๕). อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อากงฺเขยฺย เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จ อสฺสํ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จาติ, สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๖๑), ตถา ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑; ๑๑.๑), ‘‘ปฺจิเม คหปตโย อานิสํสา สีลวโต สีลสมฺปทายา’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๕๐; อุทา. ๗๖; มหาว. ๑๘๕) สุตฺตานฺจ วเสน สีลสฺส คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ตถา อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทีนํ (อ. นิ. ๗.๗๒) วเสน สีลวิรเห อาทีนวา.

ปีติโสมนสฺสนิมิตฺตโต, อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยาภาวโต, วิฺูหิ ปาสํสภาวโต, อวิปฺปฏิสารเหตุโต, โสตฺถิฏฺานโต, อภิชนสาปเตยฺยาธิปเตยฺยายุรูปฏฺานพนฺธุมิตฺตสมฺปตฺตีนํ อติสยนโต จ สีลํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. สีลวโต หิ อตฺตโน สีลสมฺปทาเหตุ มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ ‘‘กตํ วต มยา กุสลํ, กตํ กลฺยาณํ, กตํ ภีรุตฺตาณ’’นฺติ. ตถา สีลวโต อตฺตา น อุปวทติ, น ปเร วิฺู, ทณฺฑทุคฺคติภยานํ สมฺภโวเยว นตฺถิ, ‘‘สีลวา ปุริสปุคฺคโล กลฺยาณธมฺโม’’ติ วิฺูนํ ปาสํโส โหติ. ตถา สีลวโต ยฺวายํ ‘‘กตํ วต มยา ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิส’’นฺติ ทุสฺสีลสฺส วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ, โส น โหติ. สีลฺจ นาเมตํ อปฺปมาทาธิฏฺานโต, โภคพฺยสนาทิปริหารมุเขน มหโต อตฺถสฺส สาธนโต, มงฺคลภาวโต จ ปรมํ โสตฺถิฏฺานํ, นิหีนชจฺโจปิ สีลวา ขตฺติยมหาสาลาทีนํ ปูชนีโย โหตีติ กุลสมฺปตฺตึ อติเสติ สีลสมฺปทา, ‘‘ตํ กึ มฺสิ มหาราช, อิธ เต อสฺส ปุริโส ทาโส กมฺมกโร’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๘๓) วจนฺเจตฺถ สาธกํ. โจราทีหิ อสาธารณโต, ปรโลกานุคมนโต, มหปฺผลภาวโต, สมถาทิคุณาธิฏฺานโต จ พาหิรธนํ อติเสติ สีลํ, ปรมสฺส จิตฺติสฺสริยสฺส อธิฏฺานภาวโต ขตฺติยาทีนํ อิสฺสริยํ อติเสติ สีลํ. สีลนิมิตฺตฺหิ ตํตํสตฺตนิกาเยสุ สตฺตานํ อิสฺสริยํ วสฺสสตทีฆปฺปมาณโต ชีวิตโต เอกาหมฺปิ สีลวโต ชีวิตสฺส วิสิฏฺตาวจนโต, สติ จ ชีวิเต สิกฺขานิกฺเขปสฺส มรณตาวจนโต สีลํ ชีวิตโต วิสิฏฺตรํ. เวรีนมฺปิ มนุฺภาวาวหนโต, ชราโรควิปตฺตีหิ อนภิภวนียโต จ รูปสมฺปตฺตึ อติเสติ สีลํ. ปาสาทหมฺมิยาทิฏฺานวิเสเส, ราชยุวราชเสนาปติอาทิฏฺานวิเสเส จ อติเสติ สีลํ สุขวิเสสาธิฏฺานภาวโต. สภาวสินิทฺเธ สนฺติกาวจเรปิ พนฺธุชเน มิตฺตชเน จ อติเสติ เอกนฺตหิตสมฺปาทนโต, ปรโลกานุคมนโต จ. ‘‘น ตํ มาตา ปิตา กยิรา’’ติอาทิ (ธ. ป. ๔๓) วจนฺเจตฺถ สาธกํ. ตถา หตฺถิอสฺสรถาทิเภเทหิ, มนฺตาคทโสตฺถานปฺปโยเคหิ จ ทุรารกฺขํ อตฺตานํ อารกฺขภาเวน สีลเมว วิสิฏฺตรํ อตฺตาธีนโต, อปราธีนโต, มหาวิสยโต จ. เตเนวาห ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทิ (ชา. ๑.๙.๑๐๒). เอวมเนกคุณสมนฺนาคตํ สีลนฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปริปุณฺณา เจว สีลสมฺปทา ปาริปูรึ คจฺฉติ อปริสุทฺธา จ ปาริสุทฺธึ.

สเจ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน สีลปฏิปกฺขา ธมฺมา โทสาทโย อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิฺเน เอวํ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา สมฺโพธาย ปณิธานํ กตํ, สีลวิกเลน จ น สกฺกา โลกิยาปิ สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว โลกุตฺตรา, สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปน อคฺคภูตาย สมฺมาสมฺโพธิยา อธิฏฺานภูเตน สีเลน ปรมุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพํ. ตสฺมา ‘กิกีว อณฺฑ’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙; ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗) วุตฺตนเยน สมฺมา สีลํ ปริรกฺขนฺเตน สุฏฺุ ตยา เปสเลน ภวิตพฺพํ. อปิ จ ตยา ธมฺมเทสนาย ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณปริปาจนานิ กาตพฺพานิ, สีลวิกลสฺส จ วจนํ น ปจฺเจตพฺพํ โหติ อสปฺปายาหารวิจารสฺส วิย เวชฺชสฺส ติกิจฺฉนํ, ตสฺมา กถาหํ สทฺเธยฺโย หุตฺวา สตฺตานํ อวตารณปริปาจนานิ กเรยฺย’’นฺติ สภาวปริสุทฺธสีเลน ภวิตพฺพํ. กิฺจ ‘‘ฌานาทิคุณวิเสสโยเคน เม สตฺตานํ อุปการกรณสมตฺถตา, ปฺาปารมีอาทิปริปูรณฺจ, ฌานาทโย จ คุณา สีลปาริสุทฺธึ วินา น สมฺภวนฺตี’’ติ สมฺมเทว สีลํ ปริโสเธตพฺพํ.

ตถา ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๙๑; ม. นิ. ๑.๒๙๑; สํ. นิ. ๒.๑๕๔; ม. นิ. ๒.๑๐) ฆราวาเส ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ปาจิ. ๔๑๗; มหานิ. ๓, ๖;), ‘‘มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๖๘, ๑๗๘) จ กาเมสุ ‘‘เสยฺยถาปิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺยา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๑๘) กามจฺฉนฺทาทีสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา วุตฺตวิปริยาเยน ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑.๙๑; สํ. นิ. ๑.๑๕๔) ปพฺพชฺชาทีสุ อานิสํสปฏิสงฺขาวเสน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ, วิตฺถาโร ปน ทุกฺขกฺขนฺธ (ม. นิ. ๑.๑๖๓) วีมํสสุตฺตาทิ (ม. นิ. ๑.๔๘๗) วเสน ทุกฺขกฺขนฺธอาสิวิโสปมสุตฺตาทิวเสน (จริยา. อฏฺ. ปกิณฺณกกถายํ) เวทิตพฺโพ.

ตถา ‘‘ปฺาย วินา ทานาทโย ธมฺมา น วิสุชฺฌนฺติ, ยถาสกํ พฺยาปารสมตฺถา จ น โหนฺตี’’ติ ปฺาคุณา มนสิ กาตพฺพา. ยเถว หิ ชีวิเตน วินา สรีรยนฺตํ น โสภติ, น จ อตฺตโน กิริยาสุ ปฏิปตฺติสมตฺถํ โหติ, ยถา จ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิฺาเณน วินา ยถาสกํ วิสเยสุ กิจฺจํ กาตุํ นปฺปโหนฺติ, เอวํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปฺาย วินา สกิจฺจปฏิปตฺติยํ อสมตฺถานีติ ปริจฺจาคาทิปฏิปตฺติยํ ปฺา ปธานการณํ. อุมฺมีลิตปฺาจกฺขุกา หิ มหาสตฺตา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิปิ ทตฺวา อนตฺตุกฺกํสกา, อปรวมฺภกา จ โหนฺติ, เภสชฺชรุกฺขา วิย วิกปฺปรหิตา กาลตฺตเยปิ โสมนสฺสชาตา. ปฺาวเสน อุปายโกสลฺลโยคโต ปริจฺจาโค ปรหิตปฺปวตฺติยา ทานปารมิภาวํ อุเปติ. อตฺตตฺถฺหิ ทานํ วุฑฺฒิสทิสํ โหติ.

ตถา ปฺาย อภาเวน ตณฺหาทิสํกิเลสาวิโยคโต สีลสฺส วิสุทฺธิเยว น สมฺภวติ, กุโต สพฺพฺุคุณาธิฏฺานภาโว. ปฺวา เอว จ ฆราวาเส กามคุเณสุ สํสาเร จ อาทีนวํ, ปพฺพชฺชาย ฌานสมาปตฺติยํ นิพฺพาเน จ อานิสํสํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขนฺโต ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิพฺพานนินฺโน, ปเร จ ตตฺถ ปติฏฺเปตีติ.

วีริยฺจ ปฺารหิตํ ยทิจฺฉิตมตฺถํ น สาเธติ ทุรารมฺภภาวโต. วรเมว หิ อนารมฺโภ ทุรารมฺภโต, ปฺาสหิเตน ปน วีริเยน น กิฺจิ ทุรธิคมํ อุปายปฏิปตฺติโต. ตถา ปฺวา เอว ปราปการาทิอธิวาสกชาติโย โหติ, น ทุปฺปฺโ. ปฺาวิรหิตสฺส จ ปเรหิ อุปนีตา อปการา ขนฺติยา ปฏิปกฺขเมว อนุพฺรูเหนฺติ, ปฺวโต ปน เต ขนฺติสมฺปตฺติยา ปริพฺรูหนวเสน อสฺสา ถิรภาวาย สํวตฺตนฺติ. ปฺวา เอว ตีณิ สจฺจานิ เตสํ การณานิ ปฏิปกฺเข จ ยถาภูตํ ชานิตฺวา ปเรสํ อวิสํวาทโก โหติ. ตถา ปฺาพเลน อตฺตานํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ธิติสมฺปทาย สพฺพปารมีสุ อจลสมาทานาธิฏฺาโน โหติ, ปฺวา เอว จ ปิยมชฺฌตฺตเวรีวิภาคํ อกตฺวา สพฺพตฺถ หิตูปสํหารกุสโล โหติ. ตถา ปฺาวเสน ลาภาทิโลกธมฺมสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย มชฺฌตฺโต โหติ. เอวํ สพฺพาสํ ปารมีนํ ปฺาว ปาริสุทฺธิเหตูติ ปฺาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.

อปิจ ปฺาย วินา น ทสฺสนสมฺปตฺติ, อนฺตเรน จ ทิฏฺิสมฺปทํ น สีลสมฺปทา, สีลทิฏฺิสมฺปทารหิตสฺส น สมาธิสมฺปทา, อสมาหิเตน จ น สกฺกา อตฺตหิตมตฺตมฺปิ สาเธตุํ, ปเคว อุกฺกํสคตํ ปรหิตนฺติ ปรหิตาย ปฏิปนฺเนน ‘‘นนุ ตยา สกฺกจฺจํ ปฺาปาริสุทฺธิยํ อาโยโค กรณีโย’’ติ โพธิสตฺเตน อตฺตา โอวทิตพฺโพ. ปฺานุภาเวน หิ มหาสตฺโต จตุรธิฏฺานาธิฏฺิโต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ (ที. นิ. ๓.๒๑๐, ๓๑๓; อ. นิ. ๑๐.๓๒) โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺเต นิยฺยานิกมคฺเค อวตาเรติ, อินฺทฺริยานิ จ เนสํ ปริปาเจติ. ตถา ปฺาพเลน ขนฺธายตนาทีสุ ปวิจยพหุโล ปวตฺตินิวตฺติโย ยาถาวโต ปริชานนฺโต ทานาทโย คุเณ วิเสสนิพฺเพธภาคิยภาวํ นยนฺโต โพธิสตฺตสิกฺขาย ปริปูรการี โหตีติ เอวมาทินา อเนกาการโวกาเร ปฺาคุเณ ววตฺถเปตฺวา ปฺาปารมี อนุพฺรูเหตพฺพา.

ตถา ทิสฺสมานปารานิปิ โลกิยานิ กมฺมานิ นิหีนวีริเยน ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺยานิ, อคณิตเขเทน ปน อารทฺธวีริเยน ทุรธิคมํ นาม นตฺถิ. นิหีนวีริโย หิ ‘‘สํสารมโหฆโต สพฺพสตฺเต สนฺตาเรสฺสามี’’ติ อารภิตุเมว น สกฺกุโณติ. มชฺฌิโม อารภิตฺวา อนฺตราโวสานมาปชฺชติ. อุกฺกฏฺวีริโย ปน อตฺตสุขนิรเปกฺโข อารมฺภปารํ อธิคจฺฉตีติ วีริยสมฺปตฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา. อปิจ ‘‘ยสฺส อตฺตโนเยว สํสารปงฺกโต สมุทฺธรณตฺถมารมฺโภ, ตสฺสาปิ วีริยสฺส สิถิลภาเวน มโนรถานํ มตฺถกปฺปตฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ, ปเคว สเทวกสฺส โลกสฺส สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาเรนา’’ติ จ ‘‘ราคาทีนํ โทสคณานํ มตฺตมหาคชานํ วิย ทุนฺนิวารยภาวโต, ตนฺนิทานานฺจ กมฺมสมาทานานํ อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสภาวโต, ตนฺนิมิตฺตานฺจ ทุคฺคตีนํ สพฺพทา วิวฏมุขภาวโต, ตตฺถ นิโยชกานฺจ ปาปมิตฺตานํ สทา สนฺนิหิตภาวโต, ตโทวาทการิตาย จ พาลสฺส ปุถุชฺชนภาวสฺส สติ สมฺภเว ยุตฺตํ สยเมว สํสารทุกฺขโต นิสฺสริตุ’’นฺติ จ ‘‘มิจฺฉาวิตกฺกา วีริยานุภาเวน ทูรี ภวนฺตี’’ติ จ ‘‘ยทิ ปน สมฺโพธิ อตฺตาธีเนน วีริเยน สกฺกา สมธิคนฺตุํ, กิเมตฺถ ทุกฺกร’’นฺติ จ เอวมาทินา นเยน วีริยสฺส คุณาปจฺจเวกฺขิตพฺพา.

ตถา ‘‘ขนฺติ นามายํ นิรวเสสคุณปฏิปกฺขสฺส โกธสฺส วิธมนโต คุณสมฺปาทเน สาธูนมปฺปฏิหตมายุธํ, ปราภิภวเน สมตฺถานํ อลงฺกาโร, สมณพฺราหฺมณานํ พลสมฺปทา, โกธคฺคิวินยนี อุทกธารา, กลฺยาณสฺส กิตฺติสทฺทสฺส สฺชาติเทโส, ปาปปุคฺคลานํ วจีวิสวูปสมกโร มนฺตาคโท, สํวเร ิตานํ ปรมา ธีรปกติ, คมฺภีราสยตาย สาคโร, โทสมหาสาครสฺส เวลา, อปายทฺวารสฺส ปิธานกวาฏํ, เทวพฺรหฺมโลกานํ อาโรหณโสปานํ, สพฺพคุณานํ อธิวาสนภูมิ, อุตฺตมา กายวจีมโนวิสุทฺธี’’ติ มนสิ กาตพฺพํ. อปิ จ ‘‘เอเต สตฺตา ขนฺติสมฺปตฺติยา อภาวโต อิธ เจว ตปนฺติ, ปรโลเก จ ตปนียธมฺมานุโยคโต’’ติ จ ‘‘ยทิปิ ปราปการนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน ทุกฺขสฺส เขตฺตภูโต อตฺตภาโว, พีชภูตฺจ กมฺมํ มยาว อภิสงฺขต’’นฺติ จ ‘‘ตสฺส ทุกฺขสฺส อาณณฺยการณเมต’’นฺติ จ ‘‘อปการเก อสติ กถํ มยฺหํ ขนฺติสมฺปทา สมฺภวตี’’ติ จ ‘‘ยทิปายํ เอตรหิ อปการโก, อยํ นาม ปุพฺเพ อเนน มยฺหํ อุปกาโร กโต’’ติ จ ‘‘อปกาโร เอว วา ขนฺตินิมิตฺตตาย อุปกาโร’’ติ จ ‘‘สพฺเพปิเม สตฺตา มยฺหํ ปุตฺตสทิสา, ปุตฺตกตาปราเธสุ จ โก กุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ‘‘เยน โกธภูตาเวเสน อยํ มยฺหํ อปรชฺฌติ, โส โกธภูตาเวโส มยา วิเนตพฺโพ’’ติ จ ‘‘เยน อปกาเรน อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส อหมฺปิ นิมิตฺต’’นฺติ จ ‘‘เยหิ ธมฺเมหิ อปราโธ กโต, ยตฺถ จ กโต, สพฺเพปิ เต ตสฺมึเยว ขเณ นิรุทฺธา, กสฺสิทานิ เกน โกโธ กาตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อนตฺตตาย สพฺพธมฺมานํ โก กสฺส อปรชฺฌตี’’ติ จ ปจฺจเวกฺขนฺเตน ขนฺติสมฺปทา พฺรูเหตพฺพา.

ยทิ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน ปราปการนิมิตฺตโก โกโธ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเยฺย, อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘ขนฺติ นาเมสา ปราปการสฺส ปฏิปกฺขปฏิปตฺตีนํ ปจฺจุปการการณ’’นฺติ จ ‘‘อปกาโร จ มยฺหํ ทุกฺขุปฺปาทเนน ทุกฺขุปนิสาย สทฺธาย, สพฺพโลเก อนภิรติสฺาย จ ปจฺจโย’’ติ จ ‘‘อินฺทฺริยปกติเรสา, ยทิทํ อิฏฺานิฏฺวิสยสมาโยโค, ตตฺถ อนิฏฺวิสยสมาโยโค มยฺหํ น สิยาติ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติ จ ‘‘โกธวสิโก สตฺโต โกเธน อุมฺมตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต, ตตฺถ กึ ปจฺจปกาเรนา’’ติ จ ‘‘สพฺเพ ปิเม สตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน โอรสปุตฺตา วิย ปริปาลิตา, ตสฺมา น ตตฺถ มยา จิตฺตโกโปปิ กาตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อปราธเก จ สติ คุเณ คุณวติ มยา น โกโป กาตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อสติ คุเณ วิเสเสน กรุณายิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘โกเปน จ มยฺหํ คุณยสา นิหียนฺตี’’ติ จ ‘‘กุชฺฌเนน มยฺหํ ทุพฺพณฺณทุกฺขเสยฺยาทโย สปตฺตกนฺตา อาคจฺฉนฺตี’’ติ จ ‘‘โกโธ จ นามายํ สพฺพาหิตการโก สพฺพหิตวินาสโก พลวา ปจฺจตฺถิโก’’ติ จ ‘‘สติ จ ขนฺติยา น โกจิ ปจฺจตฺถิโก’’ติ จ ‘‘อปราธเกน อปราธนิมิตฺตํ ยํ อายตึ ลทฺธพฺพํ ทุกฺขํ, สติ จ ขนฺติยา มยฺหํ ตทภาโว’’ติ จ ‘‘จินฺตเนน กุชฺฌนฺเตน จ มยา ปจฺจตฺถิโกเยว อนุวตฺติโต โหตี’’ติ จ ‘‘โกเธ จ มยา ขนฺติยา อภิภูเต ตสฺส ทาสภูโต ปจฺจตฺถิโก สมฺมเทว อภิภูโต โหตี’’ติ จ ‘‘โกธนิมิตฺตํ ขนฺติคุณปริจฺจาโค มยฺหํ น ยุตฺโต’’ติ จ ‘‘สติ จ โกเธ คุณวิโรธินิ (คุณวิโรธปจฺจนีธมฺเม จริยา. อฏฺ. ปกิณฺณกกถายํ) กึ เม สีลาทิธมฺมา ปาริปูรึ คจฺเฉยฺยุํ, อสติ จ เตสุ กถาหํ สตฺตานํ อุปการพหุโล ปฏิฺานุรูปํ อุตฺตมํ สมฺปตฺตึ ปาปุณิสฺสามี’’ติ จ ‘‘ขนฺติยา จ สติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต สมาหิตสฺส สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต ทุกฺขโต สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต นิพฺพานฺจ อสงฺขตามตสนฺตปณีตาทิภาวโต นิชฺฌานํ ขมนฺติ ‘พุทฺธธมฺมา จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปภาวา’ติ’’, ตโต จ ‘‘อนุโลมิยํ ขนฺติยํ ิโต ‘เกวลา อิเม จ อตฺตตฺตนิยภาวรหิตา ธมฺมมตฺตา ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ, น กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, น กุหิฺจิ คจฺฉนฺติ, น จ กตฺถจิ ปติฏฺิตา, น เจตฺถ โกจิ กสฺสจิ พฺยาปาโร’ติ อหํการมมํการานธิฏฺานตา นิชฺฌานํ ขมติ, เยน โพธิสตฺโต โพธิยา นิยโต อนาวตฺติธมฺโม โหตี’’ติ เอวมาทินา ขนฺติปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพา.

ตถา ‘‘สจฺเจน วินา สีลาทีนํ อสมฺภวโต, ปฏิฺานุรูปํ ปฏิปตฺติยา อภาวโต จ สจฺจธมฺมาติกฺกเม จ สพฺพปาปธมฺมานํ สโมสรณโต, อสจฺจสนฺธสฺส อปฺปจฺจยิกภาวโต, อายติฺจ อนาเทยฺยวจนตาวหนโต, สมฺปนฺนสจฺจสฺส จ สพฺพคุณาธิฏฺานภาวโต, สจฺจาธิฏฺาเนน สพฺพโพธิสมฺภารานํ ปาริสุทฺธิปาริปูริสมนฺวายโต, สภาวธมฺมาวิสํวาทเนน สพฺพโพธิสมฺภารกิจฺจกรณโต, โพธิสตฺตปฏิปตฺติยา จ ปรินิปฺผตฺติโต’’ติอาทินา สจฺจปารมิยา สมฺปตฺติโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.

ตถา ‘‘ทานาทีสุ ทฬฺหสมาทานํ, ตมฺปฏิปกฺขสนฺนิปาเต จ เนสํ อจลาวตฺถานํ, ตตฺถ จ ถิรภาวํ วินา น ทานาทิสมฺภารา สมฺโพธินิมิตฺตา สมฺภวนฺตี’’ติอาทินา อธิฏฺาเน คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.

ตถา ‘‘อตฺตหิตมตฺเต อวติฏฺนฺเตนาปิ สตฺเตสุ หิตจิตฺตตํ วินา น สกฺกา อิธโลกปรโลกสมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว สพฺพสตฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติยํ ปติฏฺาเปตุกาเมนา’’ติ จ ‘‘ปจฺฉา สพฺพสตฺตานํ โลกุตฺตรสมฺปตฺตึ อากงฺขนฺเตน อิทานิ โลกิยสมฺปตฺตึ อากงฺขา ยุตฺตรูปา’’ติ จ ‘‘อิทานิ อาสยมตฺเตน ปเรสํ หิตสุขูปสํหารํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต กทา ปโยเคน ตํ สาเธสฺสามี’’ติ จ ‘‘อิทานิ มยา หิตสุขูปสํหาเรน สํวทฺธิตา ปจฺฉา ธมฺมสํวิภาคสหายา มยฺหํ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เอเตหิ วินา น มยฺหํ โพธิสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพพุทฺธคุณวิภูตินิปฺผตฺติการณตฺตา มยฺหํ เอเต ปรมํ ปุฺกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ กุสลายตนํ อุตฺตมํ คารวฏฺาน’’นฺติ จ ‘‘สวิเสสํ สตฺเตสุ สพฺเพสุ หิตชฺฌาสยตา ปจฺจุปฏฺเปตพฺพา, กิฺจ กรุณาธิฏฺานโตปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตา อนุพฺรูเหตพฺพา. วิมริยาทีกเตน หิ เจตสา สตฺเตสุ หิตสุขูปสํหารนิรตสฺส เตสํ อหิตทุกฺขาปนยนกามตา พลวตี อุปฺปชฺชติ ทฬฺหมูลา, กรุณา จ สพฺเพสํ พุทฺธการกธมฺมานมาทิ จรณํ ปติฏฺา มูลํ มุขํ ปมุข’’นฺติ เอวมาทินา เมตฺตาย คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.

ตถา ‘‘อุเปกฺขาย อภาเว สตฺเตหิ กตา วิปฺปการา จิตฺตสฺส วิการํ อุปฺปาเทยฺยุํ, สติ จ จิตฺตวิกาเร ทานาทิสมฺภารานํ สมฺภโวเยว นตฺถี’’ติ จ ‘‘เมตฺตาสิเนเหน สิเนหิเต จิตฺเต อุเปกฺขาย วินา สมฺภารานํ ปาริสุทฺธิ น โหตี’’ติ จ ‘‘อนุเปกฺขโก สมฺภาเรสุ ปุฺสมฺภารํ ตพฺพิปากฺจ สตฺตหิตตฺถํ ปริณาเมตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ ‘‘อุเปกฺขาย อภาเว เทยฺยปฏิคฺคาหเกสุ วิภาคํ อกตฺวา ปริจฺจชิตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ ‘‘อุเปกฺขารหิเตน ชีวิตปริกฺขารานํ ชีวิตสฺส จ อนฺตรายํ อมนสิกริตฺวา สํวรวิโสธนํ กาตุํ น สกฺกา’’ติ จ ‘‘อุเปกฺขาวเสน อรติรติสหสฺเสว เนกฺขมฺมพลสิทฺธิโต, อุปปตฺติโต อิกฺขนวเสเนว สพฺพสมฺภารกิจฺจนิปฺผตฺติโต, อจฺจารทฺธสฺส วีริยสฺส อนุเปกฺขเน ปธานกิจฺจากรณโต, อุเปกฺขโตเยว ติติกฺขานิชฺฌานสมฺภวโต, อุเปกฺขาวเสน สตฺตสงฺขารานํ อวิสํวาทนโต, โลกธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเนน สมาทินฺนธมฺเมสุ อจลาธิฏฺานสิทฺธิโต, ปราปการาทีสุ อนาโภควเสเนว เมตฺตาวิหารนิปฺผตฺติโตติ สพฺพโพธิสมฺภารานํ สมาทานาธิฏฺานปาริปูรินิปฺผตฺติโย อุเปกฺขานุภาเวน สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ อาทินา นเยน อุเปกฺขาปารมี ปจฺจเวกฺขิตพฺพา. เอวํ อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.

ตถา สปริกฺขารา ปฺจทส จรณธมฺมา ปฺจ จ อภิฺาโย. ตตฺถ จรณธมฺมา นาม สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ชาคริยานุโยโค, สตฺต สทฺธมฺมา, จตฺตาริ ฌานานิ จ. เตสุ สีลาทีนํ จตุนฺนํ เตรสปิ ธุตธมฺมา, อปฺปิจฺฉตาทโย จ ปริกฺขาโร. สทฺธมฺเมสุ สทฺธาย พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตูปสมานุสฺสติ- ลูขปุคฺคลปริวชฺชนสินิทฺธปุคฺคลเสวนปสาทนีย- ธมฺมปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตา ปริกฺขาโร, หิโรตฺตปฺปานํ อกุสลาทีนวปจฺจเวกฺขณอปายาทีนวปจฺจเวกฺขณกุสลธมฺมุปตฺถมฺภน- ภาวปจฺจเวกฺขณหิโรตฺตปฺป รหิตปุคฺคลปริวชฺชนหิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนปุคฺคลเสวนตทธิมุตฺตตา, พาหุสจฺจสฺส ปุพฺพโยคปริปุจฺฉกภาวสทฺธมฺมาภิโยคอนวชฺชวิชฺชาฏฺานาทิ- ปริจยปริปกฺกินฺทฺริยตากิเลสทูรีภาวอปฺปสฺสุตปริวชฺชนพหุสฺสุตเสวนตทธิมุตฺตตา, วีริยสฺส อปายภยปจฺจเวกฺขณคมนวีถิปจฺจเวกฺขณธมฺมมหตฺตปจฺจเวกฺขณ- ถินมิทฺธวิโนทนกุสีตปุคฺคลปริวชฺชนอารทฺธวีริยปุคฺคล- เสวนสมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตา, สติยา สติสมฺปชฺมุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนอุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตทธิมุตฺตตา, ปฺาย ปริปุจฺฉกภาววตฺถุวิสทกิริยาอินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนทุปฺปฺ- ปุคฺคลปริวชฺชนปฺวนฺตปุคฺคลเสวนคมฺภีราณจริยปจฺจ- เวกฺขณตทธิมุตฺตตา, จตุนฺนํ ฌานานํ สีลาทิจตุกฺกํ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ ปุพฺพภาคภาวนา, อาวชฺชนาทิวสีภาวกรณฺจ ปริกฺขาโร. ตตฺถ สีลาทีหิ ปโยคสุทฺธิยา สตฺตานํ อภยทาเน, อาสยสุทฺธิยา อามิสทาเน, อุภยสุทฺธิยา จ ธมฺมทาเน สมตฺโถ โหตีติอาทินา จรณาทีนํ ทานาทิสมฺภารานํ ปจฺจยภาโว ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺโพ, อติวิตฺถารภเยน น นิทฺธารยิมฺห. เอวํ สมฺปตฺติจกฺกาทโยปิ ทานาทีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.

โก สํกิเลโสติ อวิเสเสน ตณฺหาทีหิ ปรามฏฺภาโว ปารมีนํ สํกิเลโส, วิเสเสน เทยฺยปฏิคฺคาหกวิกปฺปา ทานปารมิยา สํกิเลโส, สตฺตกาลวิกปฺปา สีลปารมิยา, กามภวตทุปสเมสุ อภิรติอนภิรติวิกปฺปา เนกฺขมฺมปารมิยา, ‘‘อหํ มมา’’ติ วิกปฺปา ปฺาปารมิยา, ลีนุทฺธจฺจวิกปฺปา วีริยปารมิยา, อตฺตปรวิกปฺปา ขนฺติปารมิยา, อทิฏฺาทีสุ ทิฏฺาทิวิกปฺปา สจฺจปารมิยา, โพธิสมฺภารตพฺพิปกฺเขสุ โทสคุณวิกปฺปา อธิฏฺานปารมิยา, หิตาหิตวิกปฺปา เมตฺตาปารมิยา, อิฏฺานิฏฺวิกปฺปา อุเปกฺขาปารมิยา สํกิเลโสติ เวทิตพฺโพ.

กึ โวทานนฺติ ตณฺหาทีหิ อนุปฆาโต, ยถาวุตฺตวิกปฺปวิรโห จ เอตาสํ โวทานนฺติ เวทิตพฺพํ. อนุปหตา หิ ตณฺหามานทิฏฺิโกธูปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเยฺยถมฺภสารมฺภ- มทปมาทาทีหิ กิเลเสหิ เทยฺยปฏิคฺคาหกวิกปฺปาทิรหิตา จ ทานาทิปารมิโย ปริสุทฺธา ปภสฺสรา ภวนฺตีติ.

โก ปฏิปกฺโขติ อวิเสเสน สพฺเพปิ กิเลสา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา เอตาสํ ปฏิปกฺโข, วิเสเสน ปน ปุพฺเพ วุตฺตา มจฺเฉราทโยติ เวทิตพฺพา. อปิจ เทยฺยปฏิคฺคาหกทานผเลสุ อโลภาโทสาโมหคุณโยคโต โลภโทสโมหปฏิปกฺขํ ทานํ, กายาทิโทสวงฺกาปคมนโต โลภาทิปฏิปกฺขํ สีลํ, กามสุขปรูปฆาตอตฺตกิลมถปริวชฺชนโต โทสตฺตยปฏิปกฺขํ เนกฺขมฺมํ, โลภาทีนํ อนฺธีกรณโต, าณสฺส จ อนนฺธีกรณโต โลภาทิปฏิปกฺขา ปฺา, อลีนานุทฺธตายารมฺภวเสน โลภาทิปฏิปกฺขํ วีริยํ, อิฏฺานิฏฺสุฺตานํ ขมนโต โลภาทิปฏิปกฺขา ขนฺติ, สติปิ ปเรสํ อุปกาเร อปกาเร จ ยถาภูตปฺปวตฺติยา โลภาทิปฏิปกฺขํ สจฺจํ, โลกธมฺเม อภิภุยฺย ยถาสมาทินฺเนสุ สมฺภาเรสุ อจลนโต โลภาทิปฏิปกฺขํ อธิฏฺานํ, นีวรณวิเวกโต โลภาทิปฏิปกฺขา เมตฺตา, อิฏฺานิฏฺเสุ อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนโต, สมปฺปวตฺติโต จ โลภาทิปฏิปกฺขา อุเปกฺขาติ ทฏฺพฺพํ.

กา ปฏิปตฺตีติ สุขูปกรณสรีรชีวิตปริจฺจาเคน ภยาปนูทเนน ธมฺโมปเทเสน จ พหุธา สตฺตานํ อนุคฺคหกรณํ ทาเน ปฏิปตฺติ. ตตฺถายํ วิตฺถารนโย – ‘‘อิมินาหํ ทาเนน สตฺตานํ อายุวณฺณสุขพลปฏิภานาทิสมฺปตฺตึ รมณียํ อคฺคผลสมฺปตฺตึ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติ อนฺนทานํ เทติ, ตถา สตฺตานํ กมฺมกิเลสปิปาสวูปสมาย ปานํ เทติ, ตถา สุวณฺณวณฺณตาย, หิโรตฺตปฺปาลงฺการสฺส จ นิปฺผตฺติยา วตฺถานิ เทติ, ตถา อิทฺธิวิธสฺส เจว นิพฺพานสุขสฺส จ นิปฺผตฺติยา ยานํ เทติ, ตถา สีลคนฺธนิปฺผตฺติยา คนฺธํ, พุทฺธคุณโสภานิปฺผตฺติยา มาลาวิเลปนํ, โพธิมณฺฑาสนนิปฺผตฺติยา อาสนํ, ตถาคตเสยฺยานิปฺผตฺติยา เสยฺยํ, สรณภาวนิปฺผตฺติยา อาวสถํ, ปฺจจกฺขุปฏิลาภาย ปทีเปยฺยํ เทติ. พฺยามปฺปภานิปฺผตฺติยา รูปทานํ, พฺรหฺมสฺสรนิปฺผตฺติยา สทฺททานํ, สพฺพโลกสฺส ปิยภาวาย รสทานํ, พุทฺธสุขุมาลภาวาย โผฏฺพฺพทานํ, อชรามรณภาวาย เภสชฺชทานํ, กิเลสทาสพฺยวิโมจนตฺถํ ทาสานํ ภุชิสฺสตาทานํ, สทฺธมฺมาภิรติยา อนวชฺชขิฑฺฑารติเหตุทานํ, สพฺเพปิ สตฺเต อริยาย ชาติยา อตฺตโน ปุตฺตภาวูปนยนาย ปุตฺตทานํ, สกลสฺส โลกสฺส ปติภาวูปคมนาย ทารทานํ, สุภลกฺขณสมฺปตฺติยา สุวณฺณมณิมุตฺตาปวาฬาทิทานํ, อนุพฺยฺชนสมฺปตฺติยา นานาวิธวิภูสนทานํ, สทฺธมฺมโกสาธิคมาย วิตฺตโกสทานํ, ธมฺมราชภาวาย รชฺชทานํ, ฌานาทิสมฺปตฺติยา อารามุยฺยานาทิวนทานํ, จกฺกงฺกิเตหิ ปาเทหิ โพธิมณฺฑูปสงฺกมนาย จรณทานํ, จตุโรฆนิตฺถรณาย สตฺตานํ สทฺธมฺมหตฺถทานตฺถํ หตฺถทานํ, สทฺธินฺทฺริยาทิปฏิลาภาย กณฺณนาสาทิทานํ, สมนฺตจกฺขุปฏิลาภาย จกฺขุทานํ, ‘‘ทสฺสนสวนานุสฺสรณปาริจริยาทีสุ สพฺพกาลํ สพฺพสตฺตานํ หิตสุขาวโห, สพฺพโลเกน จ อุปชีวิตพฺโพ เม กาโย ภเวยฺยา’’ติ มํสโลหิตาทิทานํ, ‘‘สพฺพโลกุตฺตโม ภเวยฺย’’นฺติ อุตฺตมงฺคทานํ เทติ.

เอวํ ททนฺโต จ น อเนสนาย เทติ, น ปโรปฆาเตน, น ภเยน, น ลชฺชาย, น ทกฺขิเณยฺยโรสเนน, น ปณีเต สติ ลูขํ, น อตฺตุกฺกํสเนน, น ปรวมฺภเนน, น ผลาภิกงฺขาย, น ยาจกชิคุจฺฉาย, น อจิตฺตีกาเรน เทติ, อถ โข สกฺกจฺจํ เทติ, สหตฺเถน เทติ, กาเลน เทติ, จิตฺตึ กตฺวา เทติ, อวิภาเคน เทติ, ตีสุ กาเลสุ โสมนสฺสิโต เทติ. ตโตเยว ทตฺวา น ปจฺฉานุตาปี โหติ, น ปฏิคฺคาหกวเสน มานาวมานํ กโรติ, ปฏิคฺคาหกานํ ปิยสมุทาจาโร โหติ วทฺู ยาจโยโค สปริวารทายี. ตฺจ ทานสมฺปตฺตึ สกลโลกหิตสุขาย ปริณาเมติ, อตฺตโน จ อกุปฺปาย วิมุตฺติยา, อปริกฺขยสฺส ฉนฺทสฺส, อปริกฺขยสฺส วีริยสฺส, อปริกฺขยสฺส สมาธานสฺส, อปริกฺขยสฺส าณสฺส, อปริกฺขยาย สมฺมาสมฺโพธิยา ปริณาเมติ. อิมฺจ ทานปารมึ ปฏิปชฺชนฺเตน มหาสตฺเตน ชีวิเต, โภเคสุ จ อนิจฺจสฺา ปจฺจุปฏฺเปตพฺพา, สตฺเตสุ จ มหากรุณา. เอวฺหิ โภเค คเหตพฺพสารํ คณฺหนฺโต อาทิตฺตสฺมา วิย อคารสฺมา สพฺพํ สาปเตยฺยํ, อตฺตานฺจ พหิ นีหรนฺโต น กิฺจิ เสเสติ, นิรวเสสโต นิสฺสชฺชติเยว. อยํ ตาว ทานปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม.

สีลปารมิยา ปน ยสฺมา สพฺพฺุสีลาลงฺกาเรหิ สตฺเต อลงฺกริตุกาเมน อตฺตโนเยว ตาว สีลํ วิโสเธตพฺพํ, ตสฺมา สตฺเตสุ ตถา ทยาปนฺนจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, ยถา สุปินนฺเตนปิ น อาฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย. ปรูปการนิรตตาย ปรสนฺตโก อลคทฺโท วิย น ปรามสิตพฺโพ. อพฺรหฺมจริยโตปิ อาราจารี, สตฺตวิธเมถุน สํโยควิรโต, ปเคว ปรทารคมนโต. สจฺจํ หิตํ ปิยํ ปริมิตเมว จ กาเลน ธมฺมึ กถํ ภาสิตา โหติ, อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺโน อวิปรีตทสฺสโน สมฺมาสมฺพุทฺเธ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม. อิติ จตุราปายวฏฺฏทุกฺขปเถหิ อกุสลกมฺมปเถหิ, อกุสลธมฺเมหิ จ โอรมิตฺวา สคฺคโมกฺขปเถสุ กุสลกมฺมปเถสุ ปติฏฺิตสฺส สุทฺธาสยปโยคตาย ยถาภิปตฺถิตา สตฺตานํ หิตสุขูปสฺหิตา มโนรถา สีฆํ อภินิปฺผชฺชนฺติ.

ตตฺถ หึสานิวตฺติยา สพฺพสตฺตานํ อภยทานํ เทติ, อปฺปกสิเรเนว เมตฺตาภาวนํ สมฺปาเทติ, เอกาทส เมตฺตานิสํเส อธิคจฺฉติ, อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก ทีฆายุโก สุขพหุโล, ลกฺขณวิเสเส ปาปุณาติ, โทสวาสนฺจ สมุจฺฉินฺทติ. ตถา อทินฺนาทานนิวตฺติยา โจราทิอสาธารเณ อุฬาเร โภเค อธิคจฺฉติ, อนาสงฺกนีโย ปิโย มนาโป วิสฺสสนีโย, วิภวสมฺปตฺตีสุ อลคฺคจิตฺโต ปริจฺจาคสีโล, โลภวาสนฺจ สมุจฺฉินฺทติ. อพฺรหฺมจริยนิวตฺติยา อโลโภ โหติ สนฺตกายจิตฺโต, สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป อปริสงฺกนีโย, กลฺยาโณ จสฺส กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อลคฺคจิตฺโต โหติ มาตุคาเมสุ อลุทฺธาสโย, เนกฺขมฺมพหุโล, ลกฺขณวิเสเส อธิคจฺฉติ, โลภวาสนฺจ สมุจฺฉินฺทติ.

มุสาวาทนิวตฺติยา สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ ปจฺจยิโก เถโต อาเทยฺยวจโน เทวตานํ ปิโย มนาโป สุรภิคนฺธมุโข อารกฺขิยกายวจีสมาจาโร, ลกฺขณวิเสเส จ อธิคจฺฉติ, กิเลสวาสนฺจ สมุจฺฉินฺทติ. เปสุฺนิวตฺติยา ปรูปกฺกเมหิ อเภชฺชกาโย โหติ อเภชฺชปริวาโร, สทฺธมฺเม จ อภิชฺชนกสทฺโธ, ทฬฺหมิตฺโต ภวนฺตรปริจิตานมฺปิ สตฺตานํ เอกนฺตปิโย, อสํกิเลสพหุโล. ผรุสวาจานิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป สุขสีโล มธุรวจโน สมฺภาวนีโย, อฏฺงฺคสมนฺนาคโต จสฺส สโร (ม. นิ. ๒.๓๘๗) นิพฺพตฺตติ. สมฺผปฺปลาปนิวตฺติยา จ สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป ครุภาวนีโย จ อาเทยฺยวจโน จ ปริมิตาลาโป, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโว, านุปฺปตฺติเกน ปฏิภาเนน ปฺหานํ พฺยากรณกุสโล, พุทฺธภูมิยฺจ เอกาย เอว วาจาย อเนกภาสานํ สตฺตานํ อเนเกสํ ปฺหานํ พฺยากรณสมตฺโถ โหติ.

อนภิชฺฌาลุตาย อิจฺฉิตลาภี โหติ, อุฬาเรสุ จ โภเคสุ รุจึ ปฏิลภติ, ขตฺติยมหาสาลาทีนํ สมฺมโต โหติ, ปจฺจตฺถิเกหิ อนภิภวนีโย, อินฺทฺริยเวกลฺลํ น ปาปุณาติ, อปฺปฏิปุคฺคโล จ โหติ. อพฺยาปาเทน ปิยทสฺสโน โหติ สตฺตานํ สมฺภาวนีโย, ปรหิตาภินนฺทิตาย จ สตฺเต อปฺปกสิเรเนว ปสาเทติ, อลูขสภาโว จ โหติ เมตฺตาวิหารี, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโว. มิจฺฉาทสฺสนาภาเวน กลฺยาเณ สหาเย ปฏิลภติ, สีสจฺเฉทมฺปิ ปาปุณนฺโต ปาปกมฺมํ น กโรติ, กมฺมสฺสกตาทสฺสนโต อโกตูหลมงฺคลิโก จ โหติ, สทฺธมฺเม จสฺส สทฺธา ปติฏฺิตา โหติ มูลชาตา, สทฺทหติ จ ตถาคตานํ โพธึ, สมยนฺตเรสุ นาภิรมติ อุกฺการฏฺาเน วิย ราชหํโส, ลกฺขณตฺตยปริชานนกุสโล โหติ, อนฺเต จ อนาวรณาณลาภี, ยาว โพธึ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โหติ, อุฬารุฬารสมฺปตฺติโย ปาปุณาติ.

‘‘อิติ หิทํ สีลํ นาม สพฺพสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺานํ, สพฺพพุทฺธคุณานํ ปภวภูมิ, สพฺพพุทฺธกรธมฺมานมาทิ จรณํ มุขํ ปมุข’’นฺติ พหุมานํ อุปฺปาเทตฺวา กายวจีสํยเม, อินฺทฺริยทมเน, อาชีวสมฺปทาย, ปจฺจยปริโภเค จ สติสมฺปชฺพเลน อปฺปมตฺเตน ลาภสกฺการสิโลกํ มิตฺตมุขปจฺจตฺถิกํ วิย สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กิกีว อณฺฑ’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙; ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗) วุตฺตนเยน สกฺกจฺจํ สีลํ สมฺปาเทตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๖) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. ตฺจ ปเนตํ สีลํ น อตฺตโน ทุคฺคติปริกิเลสวิมุตฺติยา, สุคติยมฺปิ, น รชฺชสมฺปตฺติยา, นจกฺกวตฺติ-นเทว-นสกฺก-นมาร-นพฺรหฺมสมฺปตฺติยา, นาปิ อตฺตโน เตวิชฺชตาทิเหตุ, น ปจฺเจกโพธิยา, อถ โข สพฺพฺุภาเวน สพฺพสตฺตานํ อนุตฺตรสีลาลงฺการสมฺปาทนตฺถเมวาติ ปริณาเมตพฺพํ.

ตถา สกลสํกิเลสนิวาสฏฺานตาย, ปุตฺตทาราทีหิ มหาสมฺพาธตาย, กสิวณิชฺชาทินานาวิธกมฺมนฺตาธิฏฺานพฺยากุลตาย จ ฆราวาสสฺส เนกฺขมฺมสุขาทีนํ อโนกาสตํ, กามานฺจ ‘‘สตฺถธาราลคฺคมธุพินฺทุ วิย จ อวเลยฺหมานา ปริตฺตสฺสาทา วิปุลานตฺถานุพนฺธา’’ติ จ ‘‘วิชฺชุลโตภาเสน คเหตพฺพํ นจฺจํ วิย ปริตฺตกาโลปลพฺภา, อุมฺมตฺตกาลงฺกาโร วิย วิปรีตสฺาย อนุภวิตพฺพา, กรีสาวจฺฉาทนสุขํ วิย ปฏิการภูตา, อุทกเตมิตงฺคุลิยา อุสฺสาวโกทกปานํ วิย อติตฺติกรา, ฉาตชฺฌตฺตโภชนํ วิย สาพาธา, พลิสามิสํ วิย พฺยสนสนฺนิปาตการณา, อคฺคิสนฺตาโป วิย กาลตฺตเยปิ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุภูตา, มกฺกฏาเลโป วิย พนฺธนิมิตฺตา ฆาตกาวจฺฉาทนกิมิลโย วิย อนตฺถจฺฉาทนา, สปตฺตคามวาโส วิย ภยฏฺานภูตา, ปจฺจตฺถิกโปสโก วิย กิเลสมาราทีนํ อามิสภูตา, ฉณสมฺปตฺติโย วิย วิปริณามทุกฺขา, โกฏรคฺคิ วิย อนฺโตทาหกา, ปุราณกูปาวลมฺพพีรณมธุปิณฺฑํ วิย อเนกาทีนวา, โลณูทกปานํ วิย ปิปาสเหตุภูตา, สุราเมรยํ วิย นีจชนเสวิตา, อปฺปสฺสาทตาย อฏฺิกงฺกลูปมา’’ติอาทินา จ นเยน อาทีนวํ สลฺลกฺเขตฺวา ตพฺพิปริยาเยน เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปสฺสนฺเตน เนกฺขมฺมปวิเวกอุปสมสุขาทีสุ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺเตน เนกฺขมฺมปารมี ปูเรตพฺพา.

ตถา ยสฺมา ปฺา อาโลโก วิย อนฺธกาเรน, โมเหน สห น วตฺตติ, ตสฺมา โมหการณานิ ตาว โพธิสตฺเตน ปริวชฺชิตพฺพานิ. ตตฺถิมานิ โมหการณานิ – อรติ ตนฺที วิชมฺภิตา อาลสิยํ คณสงฺคณิการามตา นิทฺทาสีลตา อนิจฺฉยสีลตา าณสฺมึ อกุตูหลตา มิจฺฉาธิมาโน อปริปุจฺฉกตา กายสฺส น สมฺมาปริหาโร อสมาหิตจิตฺตตา ทุปฺปฺานํ ปุคฺคลานํ เสวนา ปฺวนฺตานํ อปยิรุปาสนา อตฺตปริภโว มิจฺฉาวิกปฺโป วิปรีตาภินิเวโส กายทฬฺหีพหุลตา อสํเวคสีลตา ปฺจ นีวรณานิ. สงฺเขปโต เย วา ปน ธมฺเม อาเสวโต อนุปฺปนฺนา ปฺา น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปริหายติ, อิติ อิมานิ สมฺโมหการณานิ ปริวชฺชนฺเตน พาหุสจฺเจ ฌานาทีสุ จ โยโค กรณีโย.

ตตฺถายํ พาหุสจฺจสฺส วิสยวิภาโค – ปฺจ ขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย จตฺตาริ สจฺจานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ทฺวาทสปทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ตถา สติปฏฺานาทโย กุสลาทิธมฺมปฺปการเภทา จ. ยานิ จ โลเก อนวชฺชานิ วิชฺชฏฺานานิ, เย จ สตฺตานํ หิตสุขวิธานโยคฺยา พฺยากรณวิเสสา. อิติ เอวํ ปการํ สกลเมว สุตวิสยํ อุปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมาย ปฺาย สติวีริยุปตฺถมฺภการณาย สาธุกํ อุคฺคหณสวนธารณปริจยปริปุจฺฉาหิ โอคาเหตฺวา ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺปเนน สุตมยา ปฺา นิพฺพตฺเตตพฺพา, ตถา ขนฺธาทีนํ สภาวธมฺมานํ อาการปริวิตกฺกนมุเขน เต นิชฺฌานํ ขมาเปนฺเตน จินฺตามยา, ขนฺธาทีนํเยว ปน สลกฺขณสามฺลกฺขณปริคฺคหวเสน โลกิยํ ปริฺํ นิพฺพตฺเตนฺเตน ปุพฺพภาคภาวนาปฺา สมฺปาเทตพฺพา. เอวฺหิ ‘‘นามรูปมตฺตมิทํ ยถารหํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา, หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา’’ติ อชฺฌตฺติกพาหิเร ธมฺเม นิพฺพิเสสํ ปริชานนฺโต ตตฺถ อาสงฺคํ ปชหิตฺวา, ปเร จ ตตฺถ ตํ ชหาเปตฺวา เกวลํ กรุณาวเสเนว ยาว น พุทฺธคุณา หตฺถตลํ อาคจฺฉนฺติ, ตาว ยานตฺตเย สตฺเต อวตารณปริปาจเนหิ ปติฏฺาเปนฺโต, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติโย จ วสีภาวํ ปาเปนฺโต ปฺาย อติวิย มตฺถกํ ปาปุณาตีติ.

ตถา สมฺมาสมฺโพธิยา กตาภินีหาเรน มหาสตฺเตน ‘‘โก นุ อชฺช ปุฺาณสมฺภาโร อุปจิโต, กิฺจ มยา กตํ ปรหิต’’นฺติ ทิวเส ทิวเส ปจฺจเวกฺขนฺเตน สตฺตหิตตฺถํ อุสฺสาโห กรณีโย, สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อุปการาย อตฺตโน กายํ ชีวิตฺจ โอสฺสชฺชิตพฺพํ, สพฺเพปิ สตฺตา อโนธิโส เมตฺตาย กรุณาย จ ผริตพฺพา, ยา กาจิ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ, สพฺพา สา อตฺตนิ ปาฏิกงฺขิตพฺพา, สพฺเพสฺจ สตฺตานํ ปุฺํ อพฺภนุโมทิตพฺพํ, พุทฺธมหนฺตตา อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ยฺจ กิฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย วา, ตํ สพฺพํ โพธินินฺนจิตฺตปุพฺพงฺคมํ กาตพฺพํ. อิมินา หิ อุปาเยน โพธิสตฺตานํ อปริเมยฺโย ปุฺภาโค อุปจียติ. อปิจ สตฺตานํ ปริโภคตฺถํ ปริปาลนตฺถฺจ อตฺตโน สรีรํ ชีวิตฺจ ปริจฺจชิตฺวา ขุปฺปิปาสาสีตุณฺหวาตาตปาทิทุกฺขปฏิกาโร ปริเยสิตพฺโพ. ยฺจ ยถาวุตฺตทุกฺขปฏิการชํ สุขํ อตฺตนา ปฏิลภติ, ตถา รมณีเยสุ อารามุยฺยานปาสาทตลาทีสุ, อรฺายตเนสุ จ กายจิตฺตสนฺตาปาภาเวน อภินิพฺพุตตฺตา สุขํ วินฺทติ, ยฺจ สุณาติ พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺตานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารภูตํ ฌานสมาปตฺติสุขํ, ตํ สพฺพํ สตฺเตสุ อโนธิโส อุปสํหรติ. อยํ ตาว อสมาหิตภูมิยํ นโย.

สมาหิโต ปน อตฺตนา ยถานุภูตํ วิเสสาธิคมนิพฺพตฺตํ ปีติปสฺสทฺธิสุขํ สพฺพสตฺเตสุ อธิมุจฺจติ, ตถา มหติ สํสารทุกฺเข, ตนฺนิมิตฺตภูเต จ กิเลสาภิสงฺขารทุกฺเข นิมุคฺคํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ตตฺถปิ เฉทนเภทนผาลนปิสนคฺคิสนฺตาปาทิชนิตา ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา นิรนฺตรํ จิรกาลํ เวทิยนฺเต นารเก, อฺมฺํ กุชฺฌนสนฺตาปนวิเหนหึสนปราธีนตาทีหิ ทุกฺขํ อนุภวนฺเต ติรจฺฉาเน, โชติมาลา’กุลสรีเร อุทฺธพาหุวิรวนฺเต อุกฺกามุเข ขุปฺปิปาสาทีหิ ฑยฺหมาเน จ วนฺตเขฬาทิอาหาเร จ มหาทุกฺขํ เวทยมาเน เปเต จ ปริเยฏฺิมูลกํ มหนฺตํ อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺเต หตฺถจฺเฉทาทิการณโยเคน ทุพฺพณฺณทุทฺทสิกทลิทฺทตาทิภาเวน ขุปฺปิปาสาทิโยเคน พลวนฺเตหิ อภิภวนียโต, ปเรสํ วหนโต, ปราธีนโต จ นารเก เปเต ติรจฺฉาเน จ อติสยนฺเต อปายทุกฺขนิพฺพิเสสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺเต มนุสฺเส จ ตถา วิสยวิสปริโภควิกฺขิตฺตจิตฺตตาย ราคาทิปริยุฏฺาเนน ฑยฺหมาเน วายุเวคสมุฏฺิตชาลาสมิทฺธสุกฺขกฏฺสนฺนิปาเต อคฺคิกฺขนฺเธ วิย อนุปสนฺตปริฬาหวุตฺติเก อนิหตปราธีเน กามาวจรเทเว จ มหตา วายาเมน วิทูรมากาสํ วิคาหิตสกุนฺตา วิย, พลวนฺเตหิ ขิตฺตสรา วิย จ ‘‘สติปิ จิรปฺปวตฺติยํ อนจฺจนฺติกตาย ปาตปริโยสานา อนติกฺกนฺตชาติชรามรณา เอวา’’ติ รูปาวจรารูปาวจรเทเว จ ปสฺสนฺเตน เมตฺตาย กรุณาย จ อโนธิโส สตฺตา ผริตพฺพา. เอวํ กาเยน วาจาย มนสา จ โพธิสมฺภาเร นิรนฺตรํ อุปจินนฺเตน อุสฺสาโห ปวตฺเตตพฺโพ.

อปิจ ‘‘อจินฺเตยฺยาปริมิตวิปุโลฬารวิมลนิรุปมนิรุปกฺกิเลสคุณนิจยนิทานภูตสฺส พุทฺธภาวสฺส อุสฺสกฺกิตฺวา สมฺปหํสนโยคฺยํ วีริยํ นาม อจินฺเตยฺยานุภาวเมว. ยํ น ปจุรชนา โสตุมฺปิ สกฺกุณนฺติ, ปเคว ปฏิปชฺชิตุํ. ตถา หิ ติวิธา อภินีหารจิตฺตุปฺปตฺติ, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ (ที. นิ. ๓.๒๑๐, ๓๑๓; อ. นิ. ๔.๓๒), กรุโณกาสตา, พุทฺธธมฺเมสุ นิชฺฌานกฺขนฺติ, สพฺพธมฺเมสุ นิรุปเลโป, สพฺพสตฺเตสุ ปุตฺตสฺา, สํสารทุกฺเขหิ อปริเขโท, สพฺพเทยฺยธมฺมปริจฺจาโค, เตน จ นิรติมานตา, อธิสีลสิกฺขาทิอธิฏฺานํ, ตตฺถ จ อจลตา, กุสลกิริยาสุ ปีติปาโมชฺชํ, วิเวกนินฺนจิตฺตตา, ฌานานุโยโค, อนวชฺชสุเตน อติตฺติ, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน เทสนา, สตฺตานํ าเย นิเวสนํ, อารมฺภทฬฺหตา, ธีรวีรภาโว, ปราปวาทปราปกาเรสุ วิการาภาโว, สจฺจาธิฏฺานํ, สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, อภิฺาสุ พลปฺปตฺติ, ลกฺขณตฺตยาวโพโธ, สติปฏฺานาทีสุ อภิโยเคน โลกุตฺตรมคฺคสมฺภารสมฺภรณํ, นวโลกุตฺตราวกฺกนฺตี’’ติ เอวมาทิกา สพฺพา โพธิสมฺภารปฏิปตฺติ วีริยานุภาเวเนว สมิชฺฌตีติ อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อโนสฺสชฺชนฺเตน สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ วีริยํ สมฺปาเทตพฺพํ. สมฺปชฺชมาเน จ วีริเย ขนฺติอาทโย ทานาทโย จ สพฺเพปิ โพธิสมฺภารา ตทธีนวุตฺติตาย สมฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ. ขนฺติอาทีสุปิ อิมินา นเยน ปฏิปตฺติ เวทิตพฺพา.

อิติ สตฺตานํ สุขูปกรณปริจฺจาเคน พหุธา อนุคฺคหกรณํ ทาเนน ปฏิปตฺติ, สีเลน เตสํ ชีวิตสาปเตยฺยทารรกฺขอเภทปิยหิตวจนาวิหึสาทิกรณานิ, เนกฺขมฺเมน เนสํ อามิสปฏิคฺคหณธมฺมทานาทินา อเนกธา หิตจริยา, ปฺาย เตสํ หิตกรณูปายโกสลฺลํ, วีริเยน ตตฺถ อุสฺสาหารมฺภอสํหีรานิ, ขนฺติยา ตทปราธสหนํ, สจฺเจน เตสํ อวฺจนตทุปการกิริยาสมาทานาวิสํวาทนาทิ, อธิฏฺาเนน ตทุปการกรเณ อนตฺถสมฺปาเตปิ อจลนํ, เมตฺตาย เตสํ หิตสุขานุจินฺตนํ, อุเปกฺขาย เตสํ อุปการาปกาเรสุ วิการานาปตฺตีติ เอวํ อปริมาเณ สตฺเต อารพฺภ อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อปริมาโณ ปุฺาณสมฺภารูปจโย เอตฺถ ปฏิปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. โย เจตาสํ ปจฺจโย วุตฺโต, ตสฺส จ สกฺกจฺจํ สมฺปาทนํ.

โก วิภาโคติ ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺตึส ปารมิโย. ตตฺถ กตาภินีหารสฺส โพธิสตฺตสฺส ปรหิตกรณาภินินฺนอาสยปฺปโยคสฺส กณฺหธมฺมโวกิณฺณา สุกฺกธมฺมา ปารมิโย, เตหิ อโวกิณฺณา สุกฺกา ธมฺมา อุปปารมิโย, อกณฺหา อสุกฺกา ปรมตฺถปารมิโยติ เกจิ. สมุทาคมนกาเลสุ ปูริยมานา ปารมิโย, โพธิสตฺตภูมิยํ ปุณฺณา อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ สพฺพาการปริปุณฺณา ปรมตฺถปารมิโย. โพธิสตฺตภูมิยํ วา ปรหิตกรณโต ปารมิโย, อตฺตหิตกรณโต อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ พลเวสารชฺชสมธิคเมน อุภยหิตปริปูรณโต ปรมตฺถปารมิโยติ เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปณิธานารมฺภปรินิฏฺาเนสุ เตสํ วิภาโคติ อปเร. โทสุปสมกรุณาปกติกานํ ภวสุขวิมุตฺติสุขปรมสุขปฺปตฺตานํ ปุฺูปจยเภทโต ตพฺพิภาโคติ อฺเ.

ลชฺชาสติมานาปสฺสยานํ โลกุตฺตรธมฺมาธิปตีนํ สีลสมาธิปฺาครุกานํ ตาริตตริตตารยิตูนํ อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปารมี, อุปปารมี, ปรมตฺถปารมีติ โพธิตฺตยปฺปตฺติโต ยถาวุตฺตวิภาโคติ เกจิ. จิตฺตปณิธิโต ยาว วจีปณิธิ, ตาว ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, วจีปณิธิโต ยาว กายปณิธิ, ตาว ปวตฺตา อุปปารมิโย, กายปณิธิโต ปภุติ ปรมตฺถปารมิโยติ อปเร. อฺเ ปน ‘‘ปรปุฺานุโมทนวเสน ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, ปเรสํ การาปนวเสน ปวตฺตา อุปปารมิโย, สยํ กรณวเสน ปวตฺตา ปรมตฺถปารมิโย’’ติ วทนฺติ. ตถา ภวสุขาวโห ปุฺาณสมฺภาโร ปารมี, อตฺตโน นิพฺพานสุขาวโห อุปปารมี, ปเรสํ ตทุภยสุขาวโห ปรมตฺถปารมีติ เอเก.

ปุตฺตทารธนาทิอุปกรณปริจฺจาโค ปน ทานปารมี, อตฺตโน องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี, อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมี. ตถา ปุตฺตทาราทิกสฺส ติวิธสฺสปิ เหตุ อวีติกฺกมนวเสน ติสฺโส สีลปารมิโย, เตสุ เอว ติวิเธสุ วตฺถูสุ อาลยํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ติสฺโส เนกฺขมฺมปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตตณฺหํ สมูหนิตฺวา สตฺตานํ หิตาหิตวินิจฺฉยกรณวเสน ติสฺโส ปฺาปารมิโย, ยถาวุตฺตเภทานํ ปริจฺจาคาทีนํ วายมนวเสน ติสฺโส วีริยปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตนฺตรายกรานํ ขมนวเสน ติสฺโส ขนฺติปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตเหตุ สจฺจาปริจฺจาควเสน ติสฺโส สจฺจปารมิโย, ทานาทิปารมิโย อกุปฺปาธิฏฺานวเสเนว สมิชฺฌนฺตีติ อุปกรณาทิวินาเสปิ อจลาธิฏฺานวเสน ติสฺโส อธิฏฺานปารมิโย, อุปกรณาทิอุปฆาตเกสุปิ สตฺเตสุ เมตฺตาย อวิชหนวเสน ติสฺโส เมตฺตาปารมิโย, ยถาวุตฺตวตฺถุตฺตยสฺส อุปการาปกาเรสุ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตตาปฏิลาภวเสน ติสฺโส อุเปกฺขาปารมิโยติ เอวมาทินา เอตาสํ วิภาโค เวทิตพฺโพ.

โก สงฺคโหติ เอตฺถ ปน ยถา เอตา วิภาคโต ตึสวิธาปิ ทานปารมีอาทิภาวโต ทสวิธา, เอวํ ทานสีลขนฺติวีริยฌานปฺาสภาเวน ฉพฺพิธา. เอตาสุ หิ เนกฺขมฺมปารมี สีลปารมิยา สงฺคหิตา ตสฺสา ปพฺพชฺชาภาเว, นีวรณวิเวกภาเว ปน ฌานปารมิยา, กุสลธมฺมภาเว ฉหิปิ สงฺคหิตา. สจฺจปารมี สีลปารมิยา เอกเทโสเยว วจีสจฺจวิรติสจฺจปกฺเข, าณสจฺจปกฺเข ปน ปฺาปารมิยา สงฺคหิตา. เมตฺตาปารมี ฌานปารมิยา เอว, อุเปกฺขาปารมี ฌานปฺาปารมีหิ, อธิฏฺานปารมี สพฺพาหิปิ สงฺคหิตาติ.

เอเตสฺจ ทานาทีนํ ฉนฺนํ คุณานํ อฺมฺํ สมฺพนฺธานํ ปฺจทสยุคฬาทีนิ ปฺจทสยุคฬาทิสาธกานิ โหนฺติ – เสยฺยถิทํ? ทานสีลยุคเฬน ปรหิตาหิตานํ กรณากรณยุคฬสิทฺธิ, ทานขนฺติยุคเฬน อโลภาโทสยุคฬสิทฺธิ, ทานวีริยยุคเฬน จาคสุตยุคฬสิทฺธิ, ทานฌานยุคเฬน กามโทสปฺปหานยุคฬสิทฺธิ, ทานปฺายุคเฬน อริยยานธุรยุคฬสิทฺธิ, สีลขนฺติทฺวเยน ปโยคาสยสุทฺธิทฺวยสิทฺธิ, สีลวีริยทฺวเยน ภาวนาทฺวยสิทฺธิ, สีลฌานทฺวเยน ทุสฺสีลฺยปริยุฏฺานปฺปหานทฺวยสิทฺธิ, สีลปฺาทฺวเยน ทานทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติวีริยยุคเฬน ขมาเตชทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติฌานยุคเฬน วิโรธานุโรธปฺปหานยุคฬสิทฺธิ, ขนฺติปฺายุคเฬน สุฺตาขนฺติปฏิเวธทุกสิทฺธิ, วีริยฌานทุเกน ปคฺคาหาวิกฺเขปทุกสิทฺธิ, วีริยปฺาทุเกน สรณทุกสิทฺธิ, ฌานปฺาทุเกน ยานทุกสิทฺธิ. ทานสีลขนฺติตฺติเกน โลภโทสโมหปฺปหานตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลวีริยตฺติเกน โภคชีวิตกายสาราทานตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลฌานตฺติเกน ปุฺกิริยวตฺถุตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลปฺาติเกน อามิสาภยธมฺมทานตฺติกสิทฺธีติ เอวํ อิตเรหิปิ ติเกหิ จตุกฺกาทีหิ จ ยถาสมฺภวํ ติกานิ จตุกฺกาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.

เอวํ ฉพฺพิธานมฺปิ ปน อิมาสํ ปารมีนํ จตูหิ อธิฏฺาเนหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. สพฺพปารมีนํ สมูหสงฺคหโต หิ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ. เสยฺยถิทํ – สจฺจาธิฏฺานํ, จาคาธิฏฺานํ, อุปสมาธิฏฺานํ, ปฺาธิฏฺานนฺติ. ตตฺถ อธิติฏฺติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิติฏฺติ, อธิฏฺานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺานํ. สจฺจฺจ ตํ อธิฏฺานฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺานํ, สจฺจํ อธิฏฺานํ เอตสฺสาติ วา สจฺจาธิฏฺานํ. เอวํ เสเสสุปิ. ตตฺถ อวิเสสโต ตาว โลกุตฺตรคุเณ กตาภินีหารสฺส อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส มหาสตฺตสฺส ปริฺานุรูปํ สพฺพปารมิปริคฺคหโต สจฺจาธิฏฺานํ, เตสํ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต จาคาธิฏฺานํ, สพฺพปารมิตาคุเณหิ อุปสมโต อุปสมาธิฏฺานํ, เตหิเยว ปรหิโตปายโกสลฺลโต ปฺาธิฏฺานํ. วิเสสโต ปน ‘‘อตฺถิกชนํ อวิสํวาเทตฺวา ทสฺสามี’’ติ ปฏิชานโต, ปฏิฺํ อวิสํวาเทตฺวา ทานโต, ทานํ อวิสํวาเทตฺวา อนุโมทนโต, มจฺฉริยาทิปฏิปกฺขปริจฺจาคโต, เทยฺยปฏิคฺคาหกทานเทยฺยธมฺมกฺขเยสุ โลภโทสโมหภยวูปสมโต, ยถารหํ ยถากาลํ ยถาวิธานฺจ ทานโต, ปฺุตฺตรโต จ กุสลธมฺมานํ จตุรธิฏฺานปทฏฺานํ ทานํ. ตถา สํวรสมาทานสฺส อวีติกฺกมโต, ทุสฺสีลฺยปริจฺจาคโต, ทุจฺจริตวูปสมโต, ปฺุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺานปทฏฺานํ สีลํ. ยถาปฏิฺํ ขมนโต, ปราปราธวิกปฺปปริจฺจาคโต, โกธปริยุฏฺานวูปสมโต, ปฺุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺานปทฏฺานา ขนฺติ. ปฏิฺานุรูปํ ปรหิตกรณโต, วิสาทปริจฺจาคโต, อกุสลธมฺมานํ วูปสมโต, ปฺุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺานปทฏฺานํ วีริยํ. ปฏิฺานุรูปํ โลกหิตานุจินฺตนโต, นีวรณปริจฺจาคโต, จิตฺตวูปสมโต, ปฺุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺานปทฏฺานํ ฌานํ. ยถาปฏิฺํ ปรหิตูปายโกสลฺลโต, อนุปายกิริยาปริจฺจาคโต, โมหชปริฬาหวูปสมโต, สพฺพฺุตาปฏิลาภโต จ จตุรธิฏฺานปทฏฺานา ปฺา.

ตตฺถ เยฺยปฏิฺานุวิธาเนหิ สจฺจาธิฏฺานํ, วตฺถุกามกิเลสกามปริจฺจาเคหิ จาคาธิฏฺานํ, โทสทุกฺขวูปสเมหิ อุปสมาธิฏฺานํ, อนุโพธปฏิเวเธหิ ปฺาธิฏฺานํ. ติวิธสจฺจปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ สจฺจาธิฏฺานํ, ติวิธจาคปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ จาคาธิฏฺานํ, ติวิธวูปสมปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ อุปสมาธิฏฺานํ, ติวิธาณปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ ปฺาธิฏฺานํ. สจฺจาธิฏฺานปริคฺคหิตานิ จาคูปสมปฺาธิฏฺานานิ อวิสํวาทนโต, ปฏิฺานุวิธานโต จ. จาคาธิฏฺานปริคฺคหิตานิ สจฺจูปสมปฺาธิฏฺานานิ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต, สพฺพปริจฺจาคผลตฺตา จ. อุปสมาธิฏฺานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคปฺาธิฏฺานานิ กิเลสปริฬาหูปสมโต, กามูปสมโต, กามปริฬาหูปสมโต จ. ปฺาธิฏฺานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคูปสมาธิฏฺานานิ าณปุพฺพงฺคมโต, าณานุปริวตฺตนโต จาติ เอวํ สพฺพาปิ ปารมิโย สจฺจปฺปภาวิตา จาคปริพฺยฺชิตา อุปสโมปพฺรูหิตา ปฺาปริสุทฺธา. สจฺจฺหิ เอตาสํ ชนกเหตุ, จาโค ปริคฺคาหกเหตุ, อุปสโม ปริวุฑฺฒิเหตุ, ปฺา ปาริสุทฺธิเหตุ. ตถา อาทิมฺหิ สจฺจาธิฏฺานํ สจฺจปฏิฺตฺตา, มชฺเฌ จาคาธิฏฺานํ กตปณิธานสฺส ปรหิตาย อตฺตปริจฺจาคโต, อนฺเต อุปสมาธิฏฺานํ สพฺพูปสมปริโยสานตฺตา, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปฺาธิฏฺานํ ตสฺมึ สติ สมฺภวโต, อสติ อภาวโต, ยถาปฏิฺฺจ ภาวโต.

ตตฺถ มหาปุริสา อตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุปิยภาวกเรหิ สจฺจจาคาธิฏฺาเนหิ คิหิภูตา อามิสทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติ. ตถา อตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุปิยภาวกเรหิ อุปสมปฺาธิฏฺาเนหิ จ ปพฺพชิตภูตา ธมฺมทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติ.

ตตฺถ อนฺติมภเว โพธิสตฺตสฺส จตุรธิฏฺานปริปูรณํ. ปริปุณฺณจตุรธิฏฺานสฺส หิ จริมกภวูปปตฺตีติ เอเก. ตตฺร หิ คพฺโภกฺกนฺติิติอภินิกฺขมเนสุ ปฺาธิฏฺานสมุทาคเมน สโต สมฺปชาโน สจฺจาธิฏฺานปาริปูริยา สมฺปติชาโต อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา ทิสา โอโลเกตฺวา สจฺจานุปริวตฺตินา วจสา ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโ…เป… เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๑; ม. นิ. ๓.๒๐๗) ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน ชิณฺณาตุรมตปพฺพชิตทสฺสาวิโน จตุธมฺมปเทสโกวิทสฺส โยพฺพนาโรคฺยชีวิตสมฺปตฺติมทานํ อุปสโม, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน มหโต าติปริวฏฺฏสฺส หตฺถคตสฺส จ จกฺกวตฺติรชฺชสฺส อนเปกฺขปริจฺจาโคติ.

ทุติเย าเน อภิสมฺโพธิยํ จตุรธิฏฺานํ ปริปุณฺณนฺติ เกจิ. ตตฺถ หิ ยถาปฏิฺํ สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมโย, ตโต หิ สจฺจาธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ. จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน สพฺพกิเลโสปกฺกิเลสปริจฺจาโค, ตโต หิ จาคาธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ. อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน ปรมูปสมสมฺปตฺติ, ตโต หิ อุปสมาธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ. ปฺาธิฏฺานสมุทาคเมน อนาวรณาณปฏิลาโภ, ตโต หิ ปฺาธิฏฺานํ ปริปุณฺณนฺติ, ตํ อสิทฺธํ อภิสมฺโพธิยาปิ ปรมตฺถภาวโต.

ตติเย าเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) จตุรธิฏฺานํ ปริปุณฺณนฺติ อฺเ. ตตฺถ หิ สจฺจาธิฏฺานสมุทาคตสฺส ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อริยสจฺจเทสนาย สจฺจาธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ, จาคาธิฏฺานสมุทาคตสฺส สทฺธมฺมมหายาคกรเณน จาคาธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ. อุปสมาธิฏฺานสมุทาคตสฺส สยํ อุปสนฺตสฺส ปเรสํ อุปสมเนน อุปสมาธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ, ปฺาธิฏฺานสมุทาคตสฺส วิเนยฺยานํ อาสยาทิปริชานเนน ปฺาธิฏฺานํ ปริปุณฺณนฺติ, ตทปิ อสิทฺธํ อปริโยสิตตฺตา พุทฺธกิจฺจสฺส.

จตุตฺเถ าเน ปรินิพฺพาเน จตุรธิฏฺานปริปุณฺณนฺติ อปเร. ตตฺร หิ ปรินิพฺพุตตฺตา ปรมตฺถสจฺจสมฺปตฺติยา สจฺจาธิฏฺานปริปูรณํ, สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเคน จาคาธิฏฺานปริปูรณํ, สพฺพสงฺขารูปสเมน อุปสมาธิฏฺานปริปูรณํ, ปฺาปโยชนปรินิฏฺาเนน ปฺาธิฏฺานปริปูรณนฺติ.

ตตฺร มหาปุริสสฺส วิเสเสน เมตฺตาเขตฺเต อภิชาติยํ สจฺจาธิฏฺานสมุทาคตสฺส สจฺจาธิฏฺานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน กรุณาเขตฺเต อภิสมฺโพธิยํ ปฺาธิฏฺานสมุทาคตสฺส ปฺาธิฏฺานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน มุทิตาเขตฺเต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) จาคาธิฏฺานสมุทาคตสฺส จาคาธิฏฺานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน อุเปกฺขาเขตฺเต ปรินิพฺพาเน อุปสมาธิฏฺานสมุทาคตสฺส อุปสมาธิฏฺานปริปูรณมภิพฺยตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ตตฺรปิ สจฺจาธิฏฺานสมุทาคตสฺส สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํ, จาคาธิฏฺานสมุทาคตสฺส สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคตสฺส อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพ, ปฺาธิฏฺานสมุทาคตสฺส สากจฺฉาย ปฺา เวทิตพฺพา. เอวํ สีลาชีวจิตฺตทิฏฺิวิสุทฺธิโย เวทิตพฺพา.

ตถา สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน โทสา อคตึ น คจฺฉติ อวิสํวาทนโต, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน โลภา อคตึ น คจฺฉติ อนภิสงฺคโต, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน ภยา อคตึ น คจฺฉติ อนปราธโต, ปฺาธิฏฺานสมุทาคเมน โมหา อคตึ น คจฺฉติ ยถาภูตาวโพธโต.

ตถา ปเมน อทุฏฺโ อธิวาเสติ, ทุติเยน อลุทฺโธ ปฏิเสวติ, ตติเยน อภีโต ปริวชฺเชติ, จตุตฺเถน อสมฺมูฬฺโห วิโนเทติ. ปเมน เนกฺขมฺมสุขปฺปตฺติ, อิตเรหิ ปวิเวกอุปสมสมฺโพธิสุขปฺปตฺติโย โหนฺตีติ ทฏฺพฺพา. ตถา วิเวกชปีติสุขสมาธิชปีติสุขอปฺปีติชกายสุขสติปาริสุทฺธิชอุเปกฺขาสุขปฺปตฺติโย เอเตหิ จตูหิ ยถากฺกมํ โหนฺตีติ. เอวมเนกคุณานุพนฺเธหิ จตูหิ อธิฏฺาเนหิ สพฺพปารมิสมูหสงฺคโห เวทิตพฺโพ. ยถา จ จตูหิ อธิฏฺาเนหิ สพฺพปารมิสงฺคโห, เอวํ กรุณาปฺาหิปีติ ทฏฺพฺพํ. สพฺโพปิ หิ โพธิสมฺภาโร กรุณาปฺาหิ สงฺคหิโต. กรุณาปฺาปริคฺคหิตา หิ ทานาทิคุณา มหาโพธิสมฺภารา ภวนฺติ พุทฺธตฺตสิทฺธิปริโยสานาติ เอวเมตาสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.

โก สมฺปาทนูปาโยติ สกลสฺสาปิ ปุฺาทิสมฺภารสฺส สมฺมาสมฺโพธึ, อุทฺทิสฺส อนวเสสสมฺภรณํ อเวกลฺลการิตาโยเคน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา อาทรพหุมานโยเคน, สาตจฺจการิตา นิรนฺตรปโยเคน, จิรกาลาทิโยโค จ อนฺตรา อโวสานาปชฺชเนนาติ จตุรงฺคโยโค เอตาสํ สมฺปาทนูปาโย. อปิจ สมาสโต กตาภินีหารสฺส อตฺตนิ สิเนหสฺส ปริยาทานํ, ปเรสุ จ สิเนหสฺส ปริวฑฺฒนํ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโย. สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาย หิ กตมหาปณิธานสฺส มหาสตฺตสฺส ยาถาวโต ปริชานเนน สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺตสฺส อตฺตนิ สิเนโห ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, มหากรุณาสมาโยควเสน ปน ปิเย ปุตฺเต วิย สพฺพสตฺเต สมฺปสฺสมานสฺส เตสุ เมตฺตาสิเนโห ปริวฑฺฒติ. ตโต จ ตํตทาวตฺถานุรูปมตฺตปรสนฺตาเนสุ โลภโทสโมหวิคเมน วิทูรีกตมจฺฉริยาทิโพธิสมฺภารปฏิปกฺโข มหาปุริโส ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ (ที. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๔.๓๒) จตุรธิฏฺานานุคเตหิ อจฺจนฺตํ ชนสฺส สงฺคหกรณวเสน อุปริ ยานตฺตเย อวตารณํ ปริปาจนฺจ กโรติ. มหาสตฺตานฺหิ มหาปฺา มหากรุณา จ ทาเนน อลงฺกตา; ทานํ ปิยวจเนน; ปิยวจนํ อตฺถจริยาย; อตฺถจริยา สมานตฺตตาย อลงฺกตา สงฺคหิตา จ. สพฺพภูตตฺตภูตสฺส หิ โพธิสตฺตสฺส สพฺพตฺถ สมานสุขทุกฺขตาย สมานตฺตตาสิทฺธิ. พุทฺธภูโต ปน เตเหว สงฺคหวตฺถูหิ จตุรธิฏฺานปริปูริตาภิพุทฺเธหิ ชนสฺส อจฺจนฺติกสงฺคหกรเณน อภิวินยนํ กโรติ. ทานฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จาคาธิฏฺาเนน ปริปูริตาภิพุทฺธํ; ปิยวจนํ สจฺจาธิฏฺาเนน; อตฺถจริยา ปฺาธิฏฺาเนน; สมานตฺตตา อุปสมาธิฏฺาเนน ปริปูริตาภิพุทฺธา. ตถาคตานฺหิ สพฺพสาวกปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานตฺตตา ปรินิพฺพาเน. ตตฺร หิ เตสํ อวิเสสโต เอกีภาโว. เตเนวาห ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’นฺติ.

โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘สจฺโจ จาคี อุปสนฺโต, ปฺวา อนุกมฺปโก,

สมฺภตสพฺพสมฺภาโร, กํ นามตฺถํ น สาธเย.

มหาการุณิโก สตฺถา, หิเตสี จ อุเปกฺขโก,

นิรเปกฺโข จ สพฺพตฺถ, อโห อจฺฉริโย ชิโน.

วิรตฺโต สพฺพธมฺเมสุ, สตฺเตสุ จ อุเปกฺขโก,

สทา สตฺตหิเต ยุตฺโต, อโห อจฺฉริโย ชิโน.

สพฺพทา สพฺพสตฺตานํ, หิตาย จ สุขาย จ,

อุยฺยุตฺโต อกิลาสู จ, อโห อจฺฉริโย ชิโน’’ติ. (จริยา. อฏฺ. ๓๒๐ ปกิณฺณกกถา);

กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนนฺติ เหฏฺิเมน ตาว ปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, มชฺฌิเมน อฏฺาสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, อุปริเมน โสฬสาสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, เอเต จ เภทา ยถากฺกมํ ปฺาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน าตพฺพา. ปฺาธิกานฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ, ปฺา ติกฺขา. สทฺธาธิกานํ ปฺา มชฺฌิมา โหติ, วีริยาธิกานํ ปฺา มนฺทา. ปฺานุภาเวน จ สมฺมาสมฺโพธิ อภิคนฺตพฺพาติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อวิเสเสน ปน วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ตโยเปเต เภทา ยุตฺตาติ วทนฺติ. ติวิธา หิ โพธิสตฺตา อภินีหารกฺขเณ ภวนฺติ อุคฺฆฏิตฺูวิปฺจิตฺูเนยฺยเภเทน. เตสุ อุคฺฆฏิตฺู สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต ตติยปเท อปริโยสิเตเยว ฉอภิฺาหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติ, ทุติโย สตฺถุ สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต อปริโยสิเตเยว จตุตฺถปเท ฉหิ อภิฺาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติ, อิตโร ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุตฺวา ปริโยสิตาย คาถาย ฉหิ อภิฺาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย ภวติ. ตโยเปเต วินา กาลเภเทน กตาภินีหารลทฺธพฺยากรณา ปารมิโย ปูเรนฺตา ยถากฺกมํ ยถาวุตฺตเภเทน กาเลน สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณนฺติ. เตสุ เตสุ ปน กาลเภเทสุ อปริปุณฺเณสุ เต เต มหาสตฺตา ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ ทานํ เทนฺตาปิ ตทนุรูเป สีลาทิสพฺพปารมิธมฺเม อาจินนฺตาปิ อนฺตรา พุทฺธา ภวิสฺสนฺตีติ อการณเมตํ. กสฺมา? าณสฺส อปริปจฺจนโต. ปริจฺฉินฺนกาลนิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ ปริจฺฉินฺนกาเล ปรินิปฺผาทิตา สมฺมาสมฺโพธิ. ตทนฺตรา ปน สพฺพุสฺสาเหน วายมนฺเตนาปิ น สกฺกา ปาปุณิตุนฺติ ปารมิปาริปูรี ยถาวุตฺตกาลวิเสสํ วินา น สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.

โก อานิสํโสติ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ –

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิ;

อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จา’’ติ. อาทินา (อภิ. อฏฺ. ๑.นิทานกถา; อป. อฏฺ. ๑.ทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺ. ๑.ทูเรนิทานกถา; พุ. วํ. อฏฺ. ๒๗.ทูเรนิทานกถา; จริยา. อฏฺ. ปกิณฺณกกถา) –

อฏฺารส อภพฺพฏฺานานุปคมนปฺปการา อานิสํสา สํวณฺณิตา. เย จ ‘‘สโต สมฺปชาโน อานนฺท โพธิสตฺโต ตุสิตากายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๑๙๙) โสฬส อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฺปการา, เย จ ‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหฺจ อุปสมฺมตี’’ติอาทินา (พุ. วํ. ๘๓), ‘‘ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี’’ติอาทินา จ ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตปฺปการา, เย วา ปนฺเปิ ‘‘โพธิสตฺตานํ อธิปฺปายสมิชฺฌนํ กมฺมาทีสุ วสีภาโว’’ติ เอวมาทโย ตตฺถ ตตฺถ ชาตกพุทฺธวํสาทีสุ ทสฺสิตปฺปการา อานิสํสา, เต สพฺเพปิ เอตาสํ อานิสํสา, ตถา ยถานิทสฺสิตเภทา อโลภาโทสาทิคุณยุคฬาทโย จาติ เวทิตพฺพา.

กึ ผลนฺติ สมาสโต ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธภาโว เอตาสํ ผลํ, วิตฺถารโต ปน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ- (ที. นิ. ๒.๒๔ อาทโย; ๓.๑๖๘ อาทโย; ม. นิ. ๒.๓๘๕) อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาทิอเนกคุณคณสมุชฺชลรูปกายสมฺปตฺติอธิฏฺานา ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณาณอฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺม- (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕; มูลฏี. ๒.สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา) -ปภุติอเนกสตสหสฺสคุณสมุทโยปโสภินี ธมฺมกายสิรี, ยาวตา ปน พุทฺธคุณา เย อเนเกหิปิ กปฺเปหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธนาปิ วาจาย ปริโยสาเปตุํ น สกฺกา, อิทํ เอตาสํ ผลนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน พุทฺธวํสจริยาปิฏกชาตกมหาปทานสุตฺตาทีนํ วเสน เวทิตพฺโพ.

ยถาวุตฺตาย ปฏิปทาย ยถาวุตฺตวิภาคานํ ปารมีนํ ปูริตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา’’ติ. สติปิ มหาปริจฺจาคานํ ทานปารมิภาเว ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถฺจ ‘‘ปฺจ มหาปริจฺจาเค’’ติ วิสุํ คหณํ, ตโตเยว จ องฺคปริจฺจาคโต วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํ, ปริคฺคหปริจฺจาคภาวสามฺเปิ ธนรชฺชปริจฺจาคโต ปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณฺจ กตํ. คตปจฺจาคติกวตฺตสงฺขาตาย ปุพฺพภาคปฏิปทาย สทฺธึ อภิฺาสมาปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพโยโค. ทานาทีสุเยว สาติสยปฏิปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพจริยา, ยา จริยาปิฏกสงฺคหิตา. อภินีหาโร ปุพฺพโยโค, ทานาทิปฏิปตฺติ, กายวิเวกวเสน เอกจริยา วา ปุพฺพจริยาติ เกจิ. ทานาทีนฺเจว อปฺปิจฺฉตาทีนฺจ สํสารนิพฺพาเนสุ อาทีนวานิสํสาทีนฺจ วิภาวนวเสน สตฺตานํ โพธิตฺตเย ปติฏฺาปนปริปาจนวเสน ปวตฺตา กถา ธมฺมกฺขานํ. าตีนํ อตฺถจริยา าตตฺถจริยา, สาปิ กรุณายนวเสเนว. อาทิ-สทฺเทน โลกตฺถจริยาทโย สงฺคณฺหาติ. กมฺมสฺสกตาาณวเสน, อนวชฺชกมฺมายตนวิชฺชาฏฺานปริจยวเสน, ขนฺธายตนาทิปริจยวเสน, ลกฺขณตฺตยตีรณวเสน จ าณจาโร พุทฺธิจริยา, สา ปน อตฺถโต ปฺาปารมีเยว, าณสมฺภารทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณํ. โกฏินฺติ ปริยนฺโต, อุกฺกํโสติ อตฺโถ. จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภาเวตฺวาติ อุปฺปาเทตฺวา. พฺรูเหตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. สติปฏฺานาทิคฺคหเณน อาคมนปฏิปทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสติ, วิปสฺสนาสหคตา เอว วา สติปฏฺานาทโย ทฏฺพฺพา. เอตฺถ จ ‘‘เยน อภินีหาเรนา’’ติอาทินา อาคมนปฏิปทาย อาทึ ทสฺเสติ, ‘‘ทานปารมี’’ติอาทินา มชฺฌํ, ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺาเน’’ติอาทินา ปริโยสานนฺติ เวทิตพฺพํ.

สมฺปติชาโตติ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา มุหุตฺตชาโต, น มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโต. นิกฺขนฺตมตฺตฺหิ มหาสตฺตํ ปมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน ปฏิคฺคณฺหึสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺิโตติ ยถาห ภควา มหาปทานเทสนายํ. เสตมฺหิ ฉตฺเตติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต. อนุหีรมาเนติ ธาริยมาเน. เอตฺถ จ ฉตฺตคฺคหเณเนว ขคฺคาทีนิ ปฺจ กกุธภณฺฑานิปิ (ชา. ๒.๑๙.๗๒) วุตฺตาเนวาติ เวทิตพฺพํ. ขคฺคตาลวณฺฏโมรหตฺถกวาฬพีชนีอุณฺหีสปฏฺฏาปิ หิ ฉตฺเตน สห ตทา อุปฏฺิตา อเหสุํ. ฉตฺตาทีนิเยว จ ตทา ปฺายึสุ, น ฉตฺตาทิคาหกา. สพฺพา จ ทิสาติ ทสปิ ทิสา. นยิทํ สพฺพทิสาวิโลกนํ สตฺตปทวีติหารุตฺตรกาลํ ทฏฺพฺพํ. มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา, เหฏฺา, อุปรีติ สพฺพา ทิสา อนุวิโลเกตฺวา สพฺพตฺถ อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตรา ทิสา’’ติ ตตฺถ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ. อาสภินฺติ อุตฺตมํ. อคฺโคติ สพฺพปโม. เชฏฺโ เสฏฺโติ จ ตสฺเสว เววจนํ. อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิ.

‘‘อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนา’’ติ สงฺขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ ‘‘ยฺหี’’ติอาทินา วิตฺถารโต ทสฺเสติ. ตตฺถ เอตฺถาติ –

‘‘อเนกสาขฺจ สหสฺสมณฺฑลํ,

ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;

สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา,

น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติ. (สุ. นิ. ๖๙๓);

อิมิสฺสา คาถาย. สพฺพฺุตฺาณเมว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจารตาย อนาวรณาณนฺติ อาห ‘‘สพฺพฺุตานาวรณาณปฏิลาภสฺสา’’ติ. ‘‘ตถา อยํ ภควาปิ คโต…เป… ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนา’’ติ เอเตน อภิชาติยํ ธมฺมตาวเสน อุปฺปชฺชนวิเสสา สพฺพโพธิสตฺตานํ สาธารณาติ ทสฺเสติ. ปารมิตานิสฺสนฺทา หิ เตติ.

วิกฺกมีติ อคมาสิ. มรูติ เทวา. สมาติ วิโลกนสมตาย สมา สทิสิโย. มหาปุริโส หิ ยถา เอกํ ทิสํ วิโลเกสิ, เอวํ เสสา ทิสาปิ, น กตฺถจิ วิโลกเน วิพนฺโธ ตสฺส อโหสีติ. สมาติ วา วิโลเกตุํ ยุตฺตาติ อตฺโถ. น หิ ตทา โพธิสตฺตสฺส วิรูปพีภจฺฉวิสมรูปานิ วิโลเกตุํ อยุตฺตานิ ทิสาสุ อุปฏฺหนฺตีติ.

‘‘เอวํ ตถาคโต’’ติ กายคมนฏฺเน คต-สทฺเทน ตถาคต-สทฺทํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ าณคมนฏฺเน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เนกฺขมฺเมนาติ อโลภปฺปธาเนน กุสลจิตฺตุปฺปาเทน. กุสลา หิ ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํ, น ปพฺพชฺชาทโย, ‘‘ปมชฺฌาเนนา’’ติ จ วทนฺติ. ปหายาติ ปชหิตฺวา. คโต อธิคโต, ปฏิปนฺโน อุตฺตริวิเสสนฺติ อตฺโถ. ปหายาติ วา ปหานเหตุ, ปหานลกฺขณํ วา. เหตุลกฺขณตฺโถ หิ อยํ ปหาย-สทฺโท. ‘‘กามจฺฉนฺทาทิปฺปหานเหตุกํ คโต’’ติ เหตฺถ วุตฺตํ คมนํ อวโพโธ, ปฏิปตฺติ เอว วา. กามจฺฉนฺทาทิปฺปหาเนน จ ตํ ลกฺขียติ. เอส นโย ‘‘ปทาเลตฺวา’’ติอาทีสุปิ. อพฺยาปาเทนาติ เมตฺตาย. อาโลกสฺายาติ วิภูตํ กตฺวา มนสิกรเณน อุปฏฺิตอาโลกสฺชานเนน. อวิกฺเขเปนาติ สมาธินา. ธมฺมววตฺถาเนนาติ กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาววินิจฺฉเยน, ‘‘สปฺปจฺจยนามรูปววตฺถาเนนา’’ติปิ วทนฺติ.

เอวํ กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหาเนน ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา (วิภ. ๕๐๘) วุตฺตาย ปมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภควโต ตถาคตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห อุปาเยน อฏฺหิ สมาปตฺตีหิ, อฏฺารสหิ จ มหาวิปสฺสนาหิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘าเณนา’’ติอาทิมาห. นามรูปปริคฺคหกงฺขาวิตรณานฺหิ วิพนฺธภูตสฺส โมหสฺส ทูรีกรเณน าตปริฺายํ ิตสฺส อนิจฺจสฺาทโย สิชฺฌนฺติ, ตถา ฌานสมาปตฺตีสุ อภิรตินิมิตฺเตน ปาโมชฺเชน, ตตฺถ อนภิรติยา วิโนทิตาย ฌานาทิ สมธิคโมติ สมาปตฺติวิปสฺสนานํ อรติวิโนทนอวิชฺชาปทาลนาทิ อุปาโย, อุปฺปฏิปาฏินิทฺเทโส ปน นีวรณสภาวาย อวิชฺชาย เหฏฺา นีวรเณสุปิ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. สมาปตฺติวิหารปฺปเวสวิพนฺธเนน นีวรณานิ กวาฏสทิสานีติ อาห ‘‘นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา’’ติ. ‘‘รตฺตึ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ทิวา กมฺมนฺเต ปโยเชตี’’ติ วุตฺตฏฺาเน วิย วิตกฺกวิจารา ธูมายนาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘วิตกฺกวิจารธูม’’นฺติ. กิฺจาปิ ปมชฺฌานูปจาเรเยว จ ทุกฺขํ, จตุตฺถชฺฌานูปจาเรเยว สุขํ ปหียติ, อติสยปฺปหานํ ปน สนฺธายาห ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหายา’’ติ.

อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา, เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาเยตํ นามํ. นิจฺจสฺนฺติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา, สสฺสตา’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาสฺํ, สฺาสีเสน ทิฏฺิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพิชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย. นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํ. ตถา วิราคานุปสฺสนายาติ วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย. นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนาย. ‘‘เต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายตึ สมุทยวเสน น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา. เตเนวาห ‘‘นิโรธานุปสฺสนาย นิโรเธติ, โน สมุเทตี’’ติ. มุฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาติ. ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา. ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา หิ อยํ. อาทานนฺติ นิจฺจาทิวเสน คหณํ. สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ ฆนสฺา. อายูหนํ อภิสงฺขรณํ. อวตฺถาวิเสสาปตฺติ วิปริณาโม. ธุวสฺนฺติ ถิรภาวคฺคหณํ. นิมิตฺตนฺติ สมูหาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สงฺขารานํ สวิคฺคหคฺคหณํ. ปณิธินฺติ ราคาทิปณิธึ, สา ปนตฺถโต ตณฺหานํ วเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตา.

อภินิเวสนฺติ อตฺตานุทิฏฺึ. อนิจฺจทุกฺขาทิวเสน สพฺพธมฺมตีรณํ อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา. สาราทานาภินิเวสนฺติ อสาเร สารคฺคหณวิปลฺลาสํ. ‘‘อิสฺสรกุตฺตาทิวเสน โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติ อภินิเวโส สมฺโมหาภินิเวโส. เกจิ ปน ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานนฺติอาทินา ปวตฺตสํสยาปตฺติ สมฺโมหาภินิเวโส’’ติ วทนฺติ. สงฺขาเรสุ เลณตาณภาวคฺคหณํ อาลยาภินิเวโส. ‘‘อาลยรตา อาลยสมุทิตา’’ติ วจนโต อาลโย ตณฺหา, สาเยว จกฺขาทีสุ รูปาทีสุ จ อภินิวิสนวเสน ปวตฺติยา อาลยาภินิเวโสติ เกจิ. ‘‘เอวํวิธา สงฺขารา ปฏินิสฺสชฺชียนฺตี’’ติ ปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา. วฏฺฏโต วิคตตฺตา วิวฏฺฏํ นิพฺพานํ, ตตฺถ อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุปสฺสเนน ปวตฺติยา วิวฏฺฏานุปสฺสนา โคตฺรภุ. สํโยคาภินิเวสนฺติ สํยุชฺชนวเสน สงฺขาเรสุ อภินิวิสนํ. ทิฏฺเกฏฺเติ ทิฏฺิยา สหชาเตกฏฺเ, ปหาเนกฏฺเ จ. ‘‘โอฬาริเก’’ติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อฺถา ทสฺสนปหาตพฺพาปิ ทุติยมคฺควชฺเฌหิ โอฬาริกาติ. อณุสหคเตติ อณุภูเต, อิทํ เหฏฺิมมคฺควชฺเฌ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ. สพฺพกิเลเสติ อวสิฏฺสพฺพกิเลเส. น หิ ปมาทิมคฺเคหิ ปหีนา กิเลสา ปุน ปหียนฺตีติ.

กกฺขฬตฺตํ กินภาโว. ปคฺฆรณํ ทฺรวภาโว. โลกิยวายุนา ภสฺตสฺส วิย เยน ตํตํกลาปสฺส อุทฺธุมายนํ, ถมฺภภาโว วา, ตํ วิตฺถมฺภนํ. วิชฺชมาเนปิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ อสมฺผุฏฺภาเว, ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โย ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโว, อฺถา ภูตานํ ปริจฺเฉทสภาโว น สิยา พฺยาปีภาวาปตฺติโต. อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺตาติ. ยสฺมึ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตหิ อสมฺผุฏฺภาโว อสมฺผุฏฺลกฺขณํ. เตนาห ภควา อากาสธาตุนิทฺเทเส ‘‘อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๗).

วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํ. เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาวเสเนตํ วุตฺตํ ‘‘สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติ. ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธวิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. ๙๒) เจตนาว วิภตฺตา, อภิสงฺขรณลกฺขณา จ เจตนา. ยถาห ‘‘ตตฺถ กตโม ปุฺาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติอาทิ (วิภ. ๒๒๖). ผรณํ สวิปฺผาริกตา. อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุ, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. เอส นโย ‘‘โกสชฺเช’’ติอาทีสุ. วูปสมลกฺขณนฺติ กายจิตฺตปริฬาหูปสมลกฺขณํ. ลีนุทฺธจฺจรหิเต อธิจิตฺเต ปวตฺตมาเน ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาวฏตาย อชฺฌุเปกฺขนํ ปฏิสงฺขานํ ปกฺขปาตุปจฺเฉทโต.

มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหิกา สมฺมาวาจา สินิทฺธภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเม, สมฺมาวาจาปจฺจยสุภาสิตานํ โสตารฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สา ปริคฺคหลกฺขณา สมฺมาวาจา. กายิกกิริยา กิฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺาเปติ. สยฺจ สมุฏฺหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติ สมุฏฺานลกฺขณา ทฏฺพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิย. ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา ชีวิตินฺทฺริยวุตฺติยา, อาชีวสฺเสว วา สุทฺธิ โวทานํ. สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา สมฺมเทว ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห.

‘‘สงฺขารา’’ติ อิธ เจตนา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณ’’นฺติ. นมนํ อารมฺมณาภิมุขภาโว. อายตนํปวตฺตนํ. อายตนานํ วเสน หิ อายสงฺขาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติ. ตณฺหาย เหตุลกฺขณนฺติ วฏฺฏสฺส ชนกเหตุภาโว, มคฺคสฺส ปน นิพฺพานสมฺปาปกตฺตนฺติ อยเมว เตสํ วิเสโส.

ตถลกฺขณํ อวิปรีตสภาโว. เอกรโส อฺมฺานติวตฺตนํ อนูนาธิกภาโว. ยุคนทฺธา สมถวิปสฺสนาว, ‘‘สทฺธาปฺา ปคฺคหาวิกฺเขปา’’ติปิ วทนฺติ.

ขิโณติ กิเลเสติ ขโย, มคฺโค. อนุปฺปาทปริโยสานตาย อนุปฺปาโท, ผลํ. ปสฺสทฺธิ กิเลสวูปสโม.

ฉนฺทสฺสาติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺส. มูลลกฺขณํ ปติฏฺาภาโว. สมุฏฺาปนลกฺขณํ อารมฺมณปฏิปาทกตาย สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปฺปตฺติเหตุตา. สโมธานํ วิสยาทิสนฺนิปาเตน คเหตพฺพากาโร, ยา ‘‘สงฺคตี’’ติ วุจฺจติ. สมํ สห โอทหนฺติ อเนน สมฺปยุตฺตธมฺมาติ วา สโมธานํ, ผสฺโส. สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ สโมสรณํ. เวทนาย วินา อปฺปวตฺตมานา สมฺปยุตฺตธมฺมา เวทนานุภวนนิมิตฺตํ สโมสฏา วิย โหนฺตีติ เอวํ วุตฺตํ. โคปานสีนํ กูฏํ วิย สมฺปยุตฺตานํ ปาโมกฺขภาโว ปมุขลกฺขณํ. ตโต, เตสํ วา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุตฺตริ ปธานนฺติ ตทุตฺตริ. ปฺุตฺตรา หิ กุสลา ธมฺมา. วิมุตฺติยาติ ผลสฺส. ตฺหิ สีลาทิคุณสารสฺส ปรมุกฺกํสภาเวน สารํ. อยฺจ ลกฺขณวิภาโค ฉธาตุปฺจฌานงฺคาทิวเสน ตํตํสุตฺตปทานุสาเรน, โปราณฏฺกถาย อาคตนเยน จ กโตติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ วุตฺโตปิ โกจิ ธมฺโม ปริยายนฺตรปฺปกาสนตฺถํ ปุน ทสฺสิโต, ตโต เอว จ ‘‘ฉนฺทมูลกา กุสลา ธมฺมา มนสิการสมุฏฺานา, ผสฺสสโมธานา, เวทนาสโมสรณา’’ติ, ‘‘ปฺุตฺตรา กุสลา ธมฺมา’’ติ, ‘‘วิมุตฺติสารมิทํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ, ‘‘นิพฺพาโนคธฺหิ อาวุโส พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ จ สุตฺตปทานํ วเสน ‘‘ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อวิปรีตสภาวตฺตา. ตถานิ ตํสภาวตฺตา. อวิตถานิ อมุสาสภาวตฺตา. อนฺถานิ อฺาการรหิตตฺตา.

ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโติ ชาติปจฺจยา สมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตภาโว, อนุปวตฺตตฺโถติ อตฺโถ. อถ วา สมฺภูตฏฺโ จ สมุทาคตฏฺโ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโ, น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาตึ วินา อฺโต โหตีติ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโ. อิตฺถฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺโ. ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปํ ปาตุภาโวติ อตฺโถ. อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโติ เอตฺถาปิ น อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย น โหติ, น จ อวิชฺชํ วินา สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ. ยา ยา อวิชฺชา เยสํ เยสํ สงฺขารานํ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, อยํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ, ปจฺจยภาโวติ อตฺโถ.

ภควา ตํ ชานาติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ภควตา. ตํ วิภชฺชมานนฺติ โยเชตพฺพํ. นฺติ รูปายตนํ. อิฏฺานิฏฺาทีติ อาทิ-สทฺเทน มชฺฌตฺตํ สงฺคณฺหาติ, ตถา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตอชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยาทิเภทํ. ลพฺภมานกปทวเสนาติ ‘‘รูปายตนํ ทิฏฺํ สทฺทายตนํ สุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มุตํ, สพฺพํ รูปํ มนสา วิฺาต’’นฺติ (ธ. ส. ๙๖๖) วจนโต ทิฏฺปทฺจ วิฺาตปทฺจ รูปารมฺมเณ ลพฺภติ. ‘‘รูปารมฺมณํ อิฏฺํ อนิฏฺํ มชฺฌตฺตํ ปริตฺตํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา ทิฏฺํ วิฺาตํ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติ เอวมาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ. ‘‘เตรสหิ วาเรหี’’ติ รูปกณฺเฑ (ธ. ส. ๖๑๔ อาทโย) อาคเต เตรส นิทฺเทสวาเร สนฺธายาห. เอเกกสฺมิฺจ วาเร จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววตฺถาปนนยานํ วเสน ‘‘ทฺวิปฺาสาย นเยหี’’ติ อาห. ตถเมว อวิปรีตทสฺสิตาย, อปฺปฏิวตฺติยเทสนตาย จ. ชานามิ อพฺภฺาสินฺติ วตฺตมานาตีตกาเลสุ าณปฺปวตฺติทสฺสเนน อนาคเตปิ าณปฺปวตฺติ วุตฺตาเยวาติ ทฏฺพฺพา. วิทิต-สทฺโท อนามฏฺกาลวิเสโส เวทิตพฺโพ, ‘‘ทิฏฺํ สุตํ มุต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๙๖๖) วิย. น อุปฏฺาสีติ อตฺตตฺตนิยวเสน น อุปคจฺฉิ. ยถา รูปารมฺมณาทโย ธมฺมา ยํสภาวา ยํปการา จ, ตถา เน ปสฺสติ ชานาติ คจฺฉตีติ ตถาคโตติ เอวํ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. เกจิ ปน ‘‘นิรุตฺตินเยน ปิโสทราทิปกฺเขเปน วา ทสฺสี-สทฺทสฺส โลปํ, อาคต-สทฺทสฺส จาคมํ กตฺวา ตถาคโต’’ติ วณฺเณนฺติ.

นิทฺโทสตาย อนุปวชฺชํ. ปกฺขิปิตพฺพาภาเวน อนูนํ. อปเนตพฺพาภาเวน อนธิกํ. อตฺถพฺยฺชนาทิสมฺปตฺติยา สพฺพาการปริปุณฺณํ. โน อฺถาติ ‘‘ตเถวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรเกน สมฺปาเทติ. เตน ยทตฺถํ ภาสิตํ, เอกนฺเตน ตทตฺถนิปฺผาทนโต ยถา ภาสิตํ ภควตา, ตเถวาติ อวิปรีตเทสนตํ ทสฺเสติ. ‘‘คทตฺโถ’’ติ เอเตน ตถํ คทตีติ ตถาคโตติ -การสฺส -กาโร กโต นิรุตฺตินเยนาติ ทสฺเสติ.

ตถา คตมสฺสาติ ตถาคโต, คตนฺติ จ กายสฺส วาจาย วา ปวตฺตีติ อตฺโถ. ตถาติ จ วุตฺเต ยํตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริสมฺพนฺธิตาย ‘‘ยถา’’ติ อยมตฺโถ อุปฏฺิโตเยว โหติ. กายวจีกิริยานฺจ อฺมฺานุโลเมน วจนิจฺฉายํ, กายสฺส วาจา, วาจาย จ กาโย สมฺพนฺธีภาเวน อุปติฏฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ. อิมสฺมึ ปน อตฺเถ ตถาวาทิตาย ตถาคโตติ อยมฺปิ อตฺโถ สิทฺโธ โหติ. โส ปน ปุพฺเพ ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ อาห ‘‘เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต’’ติ.

‘‘ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสู’’ติ เอเตน ยเทเก ‘‘ติริยํ วิย อุปริ อโธ จ สนฺติ โลกธาตุโย’’ติ วทนฺติ, ตํ ปฏิเสเธติ. เทสนาวิลาโสเยว เทสนาวิลาสมโย ยถา ‘‘ปุฺมยํ, ทานมย’’นฺติอาทีสุ.

อุปสคฺคนิปาตานํ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน ตทตฺถโชตนภาเวน ปวตฺตนโต คต-สทฺโทเยว อวคตตฺถํ อตีตตฺถฺจ วทตีติ อาห ‘‘คโตติ อวคโต อตีโต’’ติ. อถ วา อภินีหารโต ปฏฺาย ยาว สมฺโพธิ, เอตฺถนฺตเร มหาโพธิยานปฏิปตฺติยา หานานสํกิเลสนิวตฺตีนํ อภาวโต ยถา ปณิธานํ, ตถา คโต อภินีหารานุรูปํ ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. อถ วา มหิทฺธิกตาย, ปฏิสมฺภิทานํ อุกฺกํสาธิคเมน อนาวรณตาย จ กตฺถจิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถา รุจิ, ตถา กายวจีจิตฺตานํ คตานิ คมนานิ ปวตฺติโย เอตสฺสาติ ตถาคโต. ยสฺมา จ โลเก วิธยุตฺตคตปการ-สทฺทา สมานตฺถา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยถา วิธา วิปสฺสีอาทโย ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตถา วิโธติ ตถาคโต. ยถา ยุตฺตา จ เต ภควนฺโต อยมฺปิ ภควา ตถา ยุตฺโตติ ตถาคโต. อถ วา ยสฺมา สจฺจํ ตจฺฉํ ตถนฺติ าณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ตเถน าเณน อาคโตติ ตถาคโตติ. เอวมฺปิ ตถาคต-สทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ –

‘‘ปหาย กามาทิมเล ยถา คตา,

สมาธิาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;

มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,

ตถาคโต เตน ตถาคโต มโต.

ตถฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ,

สภาวสามฺวิภาคเภทโต;

สยมฺภุาเณน ชิโน สมาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว.

ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,

ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;

อนฺเนยฺเยน ยโต วิภาวิตา,

ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโต.

อเนกเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,

ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;

วิจิตฺตเภทํ ตถเมว ทสฺสนํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโน.

ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,

กโรติ วาจายนุโลม มตฺตโน;

คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺย อิริยติ,

ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก.

ยถาภินีหารมโต ยถารุจิ,

ปวตฺตวาจาตนุจิตฺตภาวโต;

ยถาวิธา เยน ปุรา มเหสิโน,

ตถาวิโธ เตน ชิโน ตถาคโต’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๓๘);

สงฺคหคาถา มุขมตฺตเมว. กสฺมา? อปฺปมาทปทํ วิย สกลธมฺมปฏิปตฺติยา สพฺพพุทฺธคุณานํ สงฺคาหกตฺตา. เตเนวาห ‘‘สพฺพากาเรนา’’ติอาทิ.

‘‘ตํ กตมนฺติ ปุจฺฉตี’’ติ เอเตน ‘‘กตมฺจ ตํ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนสฺส สามฺโต ปุจฺฉาภาโว ทสฺสิโต อวิเสสโต หิ ตสฺส ปุจฺฉาวิเสสภาวาปนตฺถํ มหานิทฺเทเส อาคตา สพฺพาว ปุจฺฉา อตฺถุทฺธารนเยน ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถ ปุจฺฉา นามา’’ติอาทินา. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตํ กตมนฺติ ปุจฺฉตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ สามฺโต ปุจฺฉาวจนํ, ตสฺมึ.

ลกฺขณนฺติ าตุํ อิจฺฉิโต โย โกจิ สภาโว. ‘‘อฺาต’’นฺติ เยน เกนจิ าเณน อฺาตภาวมาห, ‘‘อทิฏฺ’’นฺติ ทสฺสนภูเตน าเณน ปจฺจกฺขํ วิย อทิฏฺตํ. ‘‘อตุลิต’’นฺติ ‘‘เอตฺตกเมต’’นฺติ ตุลนภูเตน อตูลิตตํ, ‘‘อตีริต’’นฺติ ตีรณภูเตน อกตาณกิริยาสมาปนตํ, ‘‘อวิภูต’’นฺติ าณสฺส อปากฏภาวํ, ‘‘อวิภาวิต’’นฺติ าเณน อปากฏีกตภาวํ. อทิฏฺํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺโชตนา. ทิฏฺํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺสํสนฺทนา, สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํ. วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนา. อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา. ‘‘ตํ กึ มฺถ ภิกฺขเว’’ติอาทิ ปุจฺฉาย หิ ‘‘กา ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติ. กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกมฺยตาย.

. สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถ. อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต. สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโน. ตตฺถ หิ สตฺตปฺตฺติ. ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํ. รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสติ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ปาณสฺส อติปาโต, ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต’’ติ จ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, นนุ นิรวเสสานํ ปาณานํ อติปาตโต วิรติ อิธ อธิปฺเปตา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.จูฬสีลวณฺณนา) พหุวจนนิทฺเทสนฺติ? สจฺจเมตํ, ปาณภาวสามฺวเสน ปเนตฺถ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, สพฺพสทฺทสนฺนิธาเนน ตตฺถ ปุถุตฺตํ วิฺายมานเมวาติ สามฺนิทฺเทสํ อกตฺวา เภทวจนิจฺฉาวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ. กิฺจ ภิยฺโยสามฺโต สํวรสมาทานํ, ตพฺพิเสสโต สํวรเภโทติ อิมสฺส วิเสสสฺส าปนตฺถํ อยํ วจนเภโท กโตติ เวทิตพฺโพ. ยาย เจตนาย วตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํ มหาภูตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนกมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สา ตาทิสปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปาณาติปาโต. ลทฺธุปกฺกมานิ หิ ภูตานิ อิตรภูตานิ วิย น วิสทานีติ สมานชาติยานํ การณํ น โหนฺตีติ. ‘‘กายวจีทฺวาราน’’นฺติ เอเตน มโนทฺวาเร ปวตฺตาย วธกเจตนาย ปาณาติปาตภาวํ ปฏิกฺขิปติ.

ปโยควตฺถุมหนฺตตาทีหิ มหาสาวชฺชตา เตหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวภาวโต เวทิตพฺพา. ยถาธิปฺเปตสฺส หิ ปโยคสฺส สหสา นิปฺผาทนวเสน กิจฺจสาธิกาย พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวเนหิ ลทฺธาเสวนาย จ สนฺนิฏฺาปกเจตนาย วเสน ปโยคสฺส มหนฺตภาโว. สติปิ กทาจิ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ปาเณ ปโยคสฺส สมภาเว มหนฺตํ หนนฺตสฺส เจตนา ติพฺพตรา อุปฺปชฺชตีติ วตฺถุสฺส มหนฺตภาโว. อิติ อุภยํ เปตํ เจตนาย พลวภาเวเนว โหติ. ตถา หิ หนฺตพฺพสฺส มหาคุณภาเวน ตตฺถ ปวตฺตอุปการเจตนา วิย เขตฺตวิเสสนิพฺพตฺติยา อปการเจตนาปิ พลวตี, ติพฺพตรา จ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺสา มหาสาวชฺชตา ทฏฺพฺพา. ตสฺมา ปโยควตฺถุอาทิปจฺจยานํ อมหตฺเตปิ มหาคุณตาทิปจฺจเยหิ เจตนาย พลวภาวาทิวเสเนว มหาสาวชฺชภาโว เวทิตพฺโพ.

สมฺภรียนฺติ เอเตหีติ สมฺภารา, องฺคานิ. เตสุ ปาณสฺิตาวธกจิตฺตานิ ปุพฺพภาคิยานิปิ โหนฺติ. อุปกฺกโม วธกเจตนาสมุฏฺาปิโต. ปฺจสมฺภารวตี ปาณาติปาตเจตนาติ สา ปฺจสมฺภารวินิมุตฺตา ทฏฺพฺพา. วิชฺชามโย มนฺตปริชปฺปนปโยโค อาถพฺพณิกาทีนํ วิย. อิทฺธิมโย กมฺมวิปากชิทฺธิมโย ทาาโกฏกาทีนํ วิย. อติวิย ปปฺโจติ อติมหาวิตฺถาโร.

เอตฺถาห – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หฺติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, โส อรูปตาย น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโกปนสมตฺโถ, นาปิ วิโกปนีโย, อถ รูปสนฺตาโน, โส อเจตนตาย กฏฺกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเร, ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ปหรณปฺปการาทิ อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย อนาคเตสุ วา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา, ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา, วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปการาทิปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค, ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกาลานวฏฺานโต กสฺส วา ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ.

วุจฺจเต – ยถาวุตฺตวธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปุฺโช สตฺตสงฺขาโต หนฺตา, เตน ปวตฺติตวธกปโยคนิมิตฺตํ อปคตุสฺมาวิฺาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺโธ ยถาวุตฺตวธปฺปโยคากรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หฺติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน. วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติวิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว, นาปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถา อนุปฺปตฺติโต, ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา, สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ, น จ กตฺตุรหิโต ปาณาติปาตปฺปโยโค นิรีหเกสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทนนิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหารสิทฺธิโต ยถา ‘‘ปทีโป ปกาเสติ นิสากโร จนฺทิมา’’ติ จ, น จ เกวลสฺส วธาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต อิจฺฉิโต สนฺตานวเสน อวฏฺิตสฺเสว ปฏิชานนโต, สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานฺจ ปทีปาทีนํ อตฺถกิริยาสิทฺธิ ทิสฺสตีติ อตฺเถว ปาณาติปาเตน กมฺมพทฺโธ. อยฺจ วิจาโร อทินฺนาทานาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาเวตพฺโพ.

‘‘ปหีนกาลโต ปฏฺาย วิรโตวา’’ติ เอเตน ปหานเหตุกา อิธาธิปฺเปตา สมุจฺเฉทวิรตีติ ทสฺเสติ. กมฺมกฺขยาเณน หิ ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยสฺส ปหีนตฺตา ภควา อจฺจนฺตเมว ตโต ปฏิวิรโตติ วุจฺจติ สมุจฺเฉทวเสน ปหานวิรตีนํ อธิปฺเปตตฺตา. กิฺจาปิ ปหานวิรมณานํ ปุริมปจฺฉิมกาลตา นตฺถิ, มคฺคธมฺมานํ ปน สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ สมฺมาวาจาทีนฺจ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อเปกฺขิเต สหชาตานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ ปุริมปจฺฉิมภาเวเนว โหตีติ คหณปฺปวตฺติอาการวเสน ปจฺจยภูเตสุ สมฺมาทิฏฺิอาทีสุ ปหายกธมฺเมสุ ปหานกิริยาย ปุริมกาลโวหาโร, ปจฺจยุปฺปนฺนาสุ จ วิรตีสุ วิรมณกิริยาย อปรกาลโวหาโร จ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปหานํ วา สมุจฺเฉทวเสน, วิรติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน โยเชตพฺพา. อถ วา ปาโณ อติปาตียติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต, ปาณฆาตเหตุภูโต ธมฺมสมูโห. โก ปเนโส? อหิริกาโนตฺตปฺปโทสโมหวิหึสาทโย กิเลสา. เต หิ ภควา อริยมคฺเคน ปหาย สมุคฺฆาเฏตฺวา ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยโต อจฺจนฺตเมว ปฏิวิรโตติ วุจฺจติ กิเลเสสุ ปหีเนสุ กิเลสนิมิตฺตสฺส กมฺมสฺส อนุปฺปชฺชนโต. ‘‘อทินฺนาทานํ ปหายา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วิรโตวาติ อวธารเณน ตสฺสา วิรติยา กาลาทิวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติ. ยถา หิ อฺเ สมาทินฺนวิรติกาปิ อนวฏฺิตจิตฺตตาย ลาภชีวิตาทิเหตุ สมาทานํ ภินฺทนฺติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน สพฺพโส ปหีนปาณาติปาตตฺตา อจฺจนฺตวิรโต เอวาติ. วีติกฺกมิสฺสามีติ อนวชฺชธมฺเมหิ โวกิณฺณา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชนกา ทุพฺพลากุสลา. ยสฺมา ปน กายวจีปโยคํ อุปลภิตฺวา ‘‘อิมสฺส กิเลสา อุปฺปนฺนา’’ติ วิฺุนา สกฺกา าตุํ, ตสฺมา เต อิมินา ปริยาเยน ‘‘จกฺขุโสตวิฺเยฺยา’’ติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. กายิกาติ ปาณาติปาตาทินิปฺผาทเก พลวากุสเล สนฺธายาห.

โคตฺตวเสน ลทฺธโวหาโรติ สมฺพนฺโธ. ทีเปตุํ วฏฺฏติ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิตวณฺณสฺส อนุสนฺธิทสฺสนวเสน อิมิสฺสา เทสนาย อารทฺธตฺตา. ตตฺถายํ ทีปนา – ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต สมณสฺส โคตมสฺส สาวกสงฺโฆ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํ. นนุ จ ธมฺมสฺสาปิ วณฺโณ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิโต? สจฺจํ ภาสิโต, โส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธปภวตฺตา, อริยสงฺฆาธารตฺตา จ ธมฺมสฺส ธมฺมานุภาวสิทฺธตฺตา จ เตสํ ตทุภยทีปเนเนว ทีปิโต โหตีติ วิสุํ น อุทฺธโฏ. สทฺธมฺมานุภาเวเนว หิ ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ จ ปาณาติปาตาทิปฺปหานสมตฺโถ อโหสิ, เทสนา ปน อาทิโต ปฏฺาย เอวํ อาคตาติ.

เอตฺถายํ อธิปฺปาโย – ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเ จ ธมฺมา’’ติอาทินา อนฺสาธารเณ พุทฺธคุเณ อารพฺภ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒตุกาโม ภควา อาทิโต ปฏฺาย ‘‘ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติอาทินา พุทฺธคุณวเสเนว เทสนํ อารภิ, น ภิกฺขุสงฺฆวเสนาติ. เอสา หิ ภควโต เทสนาย ปกติ, ยํ เอกรเสเนว เทสนํ ทสฺเสตุํ ลพฺภมานสฺสาปิ กสฺสจิ อคฺคหณํ. ตถา หิ รูปกณฺเฑ ทุกาทีสุ ตนฺนิทฺเทเสสุ จ หทยวตฺถุ น คหิตํ. อิตรวตฺถูหิ อสมานคติกตฺตา เทสนาเภโท โหตีติ. ยถา หิ จกฺขุวิฺาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิฺาณํ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสยํ, นิสฺสิตวเสน จ วตฺถุทุกาทิเทสนา ปวตฺตา ‘‘อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ, อตฺถิ รูปํ น จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา. ยมฺปิ เอกนฺตโต หทยวตฺถุนิสฺสยํ, ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิฺาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุปิ น ตทนุรูปา อารมฺมณทุกาทโย สมฺภวนฺติ. น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ วตฺถารมฺมณทุกา ภินฺนคติกา สิยุนฺติ น เอกรสา เทสนา ภเวยฺยาติ. ตถา นิกฺเขปกณฺเฑ จิตฺตุปฺปาทวิภาเคน อวุจฺจมานตฺตา อวิตกฺกอวิจารปทวิสฺสชฺชเน ‘‘วิจาโร จา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตปทวิสฺสชฺชเน ลพฺภมาโนปิ วิตกฺโก น อุทฺธโฏ, อฺถา ‘‘วิตกฺโก จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา.

ทณฺฑนสงฺขาตสฺส ทณฺฑสฺส ปรวิเหนสฺส วิวชฺชิตภาวทีปนตฺถํ ทณฺฑสตฺถานํ นิกฺเขปวจนนฺติ อาห ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทิ. วิเหนภาวโตติ วิหึสนภาวโต. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ เอกเทเสน ทีเปนฺโต ‘‘ยํ ปน ภิกฺขู’’ติอาทิมาห.

ลชฺชีติ เอตฺถ วุตฺตลชฺชาย โอตฺตปฺปมฺปิ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ปาปชิคุจฺฉนํ ปาปุตฺตาสนรหิตํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติ. ธมฺมครุตาย วา พุทฺธานํ, ธมฺมสฺส จ อตฺตาธีนตฺตา อตฺตาธิปติภูตา ลชฺชาว วุตฺตา, น ปน โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ. ‘‘ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทยา-สทฺโท ‘‘ทยาปนฺโน’’ติอาทีสุ กรุณาย ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ทยา-สทฺโท อนุรกฺขณมตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโต. มิทติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, เมตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส ภาโว เมตฺตจิตฺตตา, เมตฺตา อิจฺเจว อตฺโถ. ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี’’ติ เอเตน ตสฺสา วิรติยา สตฺตวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติ. ปาณภูเตติ ปาณชาเต. อนุกมฺปโกติ กรุณายนโก. ยสฺมา ปน เมตฺตา กรุณาย วิเสสปจฺจโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตาย เอว ทยาปนฺนตายา’’ติ. เอวํ เยหิ ธมฺเมหิ ปาณาติปาตา วิรติ สมฺปชฺชติ, เตหิ ลชฺชาเมตฺตากรุณาหิ สมงฺคีภาโว ทสฺสิโต. วิหรตีติ เอวํภูโต หุตฺวา เอกสฺมึ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา หรติ ปวตฺเตติ, อตฺตภาวํ วา ยาเปตีติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘อิริยติ ยเปติ ยาเปติ ปาเลตี’’ติ.

อาจารสีลมตฺตกนฺติ สาธุชนาจารสีลมตฺตกํ, เตน อินฺทฺริยสํวราทิคุเณหิปิ โลกิยปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วตฺตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสติ. ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยปริโภคสีลานิ อิธ สีลกถายํ น วิภตฺตานิ.

ปรสํหรณนฺติ ปรสฺส สนฺตกหรณํ. เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ. อิธาปิ ขุทฺทเก ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, มหนฺเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย, วตฺถุคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺชํ, ติพฺพตาย มหาสาวชฺชนฺติ อยมฺปิ นโย โยเชตพฺโพ.

สาหตฺถิกาทโยติ เอตฺถ มนฺตปริชปฺปเนน ปรสนฺตกหรณํ วิชฺชามโย, วินา มนฺเตน กายวจีปโยเคน ปรสนฺตกสฺส อากฑฺฒนํ ตาทิสอิทฺธานุภาเวน อิทฺธิมโย ปโยโค.

เสสนฺติ ‘‘ปหาย ปฏิวิรโต’’ติ เอวมาทิกํ. ตฺหิ ปุพฺเพ วุตฺตนยํ. กิฺจาปิ นยิธ สิกฺขาปทโวหาเรน วิรติ วุตฺตา, อิโต อฺเสุ ปน สุตฺตปเทเสสุ วินยาภิธมฺเมสุ จ ปวตฺตโวหาเรน วิรติโย เจตนา จ อธิสีลสิกฺขาทีนํ อธิฏฺานภาวโต, เตสุ อฺตรโกฏฺาสภาวโต จ สิกฺขาปทนฺติ อาห ‘‘ปมสิกฺขาปเท’’ติ. กามฺเจตฺถ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติ น วุตฺตํ, อธิการวเสน ปน อตฺถโต วา วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ ลชฺชาทโย ปาณาติปาตปฺปหานสฺส วิเสสปฺปจฺจโย, เอวํ อทินฺนาทานปฺปหานสฺสาปีติ, ตสฺมา สาปิ ปาฬิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพา. เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ. อถ วา ‘‘สุจิภูเตนา’’ติ เอเตน หิโรตฺตปฺปาทีหิ สมนฺนาคโม, อหิริกาทีนฺจ ปหานํ วุตฺตเมวาติ ‘‘ลชฺชี’’ติอาทิ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อเสฏฺจริยนฺติ อเสฏฺานํ หีนานํ, อเสฏฺํ วา ลามกํ นิหีนํ วุตฺตึ, เมถุนนฺติ อตฺโถ. ‘‘พฺรหฺมํ เสฏฺํ อาจาร’’นฺติ เมถุนวิรติมาห. ‘‘อาราจารี เมถุนา’’ติ เอเตน ‘‘อิธ พฺราหฺมณ เอกจฺโจ…เป… น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธึ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตํ อสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๗.๕๐) วุตฺตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคาปิ ปฏิวิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพา. อิธาปิ อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา อพฺรหฺมจริยํ, มิจฺฉาจาเร ปน อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนาติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทสนฺนํ ธนกฺกิตาทีนํ สารกฺขสปริทณฺฑานฺจ วเสน ทฺวาทสนฺนํ อฺเ ปุริสา. คุณวิรหิเต วิปฺปฏิปตฺติ อปฺปสาวชฺชา, มหาคุเณ มหาสาวชฺชา. คุณรหิเตปิ จ อภิภวิตฺวา ปวตฺติ มหาสาวชฺชา, อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทภาเวปิ กิเลสานํ อุปกฺกมานฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺชา, ติพฺพตาย มหาสาวชฺชาติ เวทิตพฺพา. ตสฺส ทฺเว สมฺภารา เสเวตุกามตาจิตฺตํ, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺตีติ. มิจฺฉาจาเร ปน อคมนียฏฺานตา, เสวนาจิตฺตํ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติ, สาทิยนฺจาติ จตฺตาโร. ‘‘อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน สติปิ ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต อภิภุยฺยมานสฺส มิจฺฉาจาโร น โหตี’’ติ วทนฺติ. เสวนาจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว น ปมาณํ อิตฺถิยา เสวนาปโยคสฺส เยภุยฺเยน อภาวโต, อิตฺถิยา ปุเรตรํ อุปฏฺาปิตเสวนาจิตฺตายปิ มิจฺฉาจาโร น สิยาติ อาปชฺชติ ปโยคาภาวโต. ตสฺมา ปุริสสฺส วเสน อุกฺกํสโต จตฺตาโร วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ, อฺถา อิตฺถิยา ปุริสกิจฺจกรณกาเล ปุริสสฺสปิ เสวนาปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น สิยาติ เอเก. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ – อตฺตโน รุจิยา ปวตฺติตสฺส ตโย, พลกฺกาเรน ปวตฺติตสฺส ตโย, อนวเสสคฺคหเณน ปน จตฺตาโรติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว.

. กมฺมปถปฺปตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถภฺชนโก’’ติ วุตฺตํ. วจีปโยโค กายปโยโค วาติ มุสา-สทฺทสฺส กิริยาปธานตํ ทสฺเสติ. วิสํวาทนาธิปฺปาโย ปุพฺพภาคกฺขเณ ตงฺขเณ จ. วุตฺตฺหิ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘มุสา ภณามี’ติ’’ (ปารา. ๒๐๕). เอตฺหิ ทฺวยํ องฺคภูตํ, อิตรํ ปน โหตุ วา มา วา, อการณเมตํ. อสฺสาติ วิสํวาทกสฺส. ยถาวุตฺตํ ปโยคภูตํ มุสา วทติ วิฺาเปติ, สมุฏฺาเปติ วา เอตายาติ เจตนา มุสาวาโท.

ปุริมนเย ลกฺขณสฺส อพฺยาปิตตาย, มุสา-สทฺทสฺส จ วิสํวทิตพฺพตฺถวาจกตฺตสมฺภวโต ปริปุณฺณํ กตฺวา มุสาวาทลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถู’’ติอาทินา ทุติยนโย อารทฺโธ. อิมสฺมิฺจ นเย มุสา วทียติ วุจฺจติ เอตายาติ เจตนา มุสาวาโท. ‘‘ยมตฺถํ ภฺชตี’’ติ วตฺถุวเสน มุสาวาทสฺส อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตมาห. ยสฺส อตฺถํ ภฺชติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺโช, มหาคุณตาย มหาสาวชฺโชติ อทินฺนาทาเน วิย คุณวเสนาปิ โยเชตพฺพํ. กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวเสนาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา ลพฺภติเยว.

อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย, ปูรณกถานเยน จ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺเสว มุสาวาโท. ตตฺถ ปน เจตนา พลวตี น โหตีติ อปฺปสาวชฺชตา วุตฺตา. อปฺปตาย อูนสฺส อตฺถสฺส ปูรณวเสน ปวตฺตา กถา ปูรณกถา.

ตชฺโชติ ตสฺสารุปฺโป, วิสํวาทนานุรูโปติ อตฺโถ. ‘‘วายาโม’’ติ วายามสีเสน ปโยคมาห. วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปโยเค กเตปิ ปเรน ตสฺมึ อตฺเถ อวิฺาเต วิสํวาทนสฺส อสิชฺฌนโต ปรสฺส ตทตฺถวิชานนํ เอโก สมฺภาโร วุตฺโต. เกจิ ปน ‘‘อภูตวจนํ วิสํวาทนจิตฺตํ ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ ตโย สมฺภารา’’ติ วทนฺติ. กิริยาสมุฏฺาปกเจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกกมฺมุนา พชฺฌติ สนฺนิฏฺาปกเจตนาย นิพฺพตฺตตฺตา, สเจปิ ทนฺธตาย วิจาเรตฺวา ปโร ตมตฺถํ ชานาตีติ อธิปฺปาโย.

‘‘สจฺจโต เถตโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๙) วิย เถต-สทฺโท ถิรปริยาโย, ถิรภาโว จ สจฺจวาทิตาย อธิกตตฺตา กถาวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ถิรกโถติ อตฺโถ’’ติ. นถิรกโถติ ยถา หลิทฺทิราคาทโย อนวฏฺิตสภาวตาย น ถิรา, เอวํ น ถิรา กถา ยสฺส โส น ถิรกโถติ หลิทฺทิราคาทโย ยถา กถาย อุปมา โหนฺติ, เอวํ โยเชตพฺพํ. เอส นโย ‘‘ปาสาณเลขา วิยา’’ติอาทีสุปิ.

สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ สทฺธาโย, สทฺธาโย เอว สทฺธายิโก ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๘). สทฺธาย วา อยิตพฺโพ สทฺธายิโก, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถ. วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ วิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโย.

สุฺภาวนฺติ ปีติวิรหิตตาย ริตฺตตํ. สา ปิสุณวาจาติ ยายํ ยถาวุตฺตา สทฺทสภาวา วาจา, สา ปิยสุฺกรณโต ปิสุณวาจาติ นิรุตฺตินเยน อตฺถมาห. ปิสตีติ วา ปิสุณา, สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถ.

ผรุสนฺติ สิเนหาภาเวน ลูขํ. สยมฺปิ ผรุสาติ โทมนสฺสสมุฏฺิตตฺตา สภาเวนปิ กกฺกสา. เอตฺถ จ ผรุสํ กโรตีติ ผลูปจาเรน, ผรุสยตีติ วา วาจาย ผรุส-สทฺทปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. สยมฺปิ ผรุสาติ ปเรสํ มมฺมจฺเฉทวเสน ปวตฺติยา เอกนฺตนิฏฺุรตาย สภาเวน, การณโวหาเรน จ วาจาย ผรุส-สทฺทปฺปวตฺติ ทฏฺพฺพา. ตโตเยว จ เนว กณฺณสุขา. อตฺถวิปนฺนตาย น หทยงฺคมา.

เยน สมฺผํ ปลปตีติ เยน ปลาปสงฺขาเตน นิรตฺถกวจเนน สุขํ หิตฺจ ผลติ วิทรติ วินาเสตีติ ‘‘สมฺผ’’นฺติ ลทฺธนามํ อตฺตโน ปเรสฺจ อนุปการกํ ยํ กิฺจิ ปลปติ.

สํกิลิฏฺจิตฺตสฺสาติ โลเภน โทเสน วา วิพาธิตจิตฺตสฺส, อุปตาปิตจิตฺตสฺส วา, ทูสิตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถ. เจตนา ปิสุณวาจา ปิสุณํ วทนฺติ เอตายาติ. ยสฺส ยโต เภทํ กโรติ, เตสุ อภินฺเนสุ อปฺปสาวชฺชํ, ภินฺเนสุ มหาสาวชฺชํ, ตถา กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวิเสเสสุ.

ยสฺส เปสุฺํ อุปสํหรติ, โส ภิชฺชตุ วา มา วา, ตสฺส อตฺถสฺส วิฺาปนเมว ปมาณนฺติ อาห ‘‘ตทตฺถวิชานน’’นฺติ, กมฺมปถปฺปตฺติ ปน ภินฺเน เอว.

อนุปฺปทาตาติ อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตา. กสฺส ปน อนุวตฺตนํ ปทานฺจ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘สนฺธานสฺสา’’ติ วิฺายติ. เตเนวาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติ. ยสฺมา ปน อนุวตฺตนวเสน สนฺธานสฺส ปทานํ อาธานํ, รกฺขณํ วา ทฬฺหีกรณํ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ’’ติ. อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, รมิตพฺพฏฺานํ. ยสฺมา ปน อากาเรน วินาปิ อยเมวตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ, อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติ.

มมฺมานิ วิย มมฺมานิ, เยสุ ผรุสวาจาย ฉุปิตมตฺเตสุ ทุฏฺารูสุ วิย ฆฏฺฏิเตสุ จิตฺตํ อธิมตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ โหติ. กานิ ปน ตานิ? ชาติอาทีนิ อกฺโกสวตฺถูนิ. ตานิ ฉิชฺชนฺติ, ภิชฺชนฺติ วา เยน กายวจีปโยเคน, โส มมฺมจฺเฉทโก. เอกนฺเตน ผรุสเจตนา ผรุสวาจา ผรุสํ วทติ เอตายาติ. กถํ ปน เอกนฺตผรุสเจตนา โหติ? ทุฏฺจิตฺตตาย. ตสฺสาติ เอกนฺตผรุสเจตนาย เอว ผรุสวาจาภาวสฺส. มมฺมจฺเฉทโก สวนผรุสตายาติ อธิปฺปาโย. จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ กมฺมปถ’ปฺปตฺตตฺตา, กมฺมภาวํ ปน น สกฺกา วาเรตุนฺติ. เอวํ อนฺวยวเสน เจตนาผรุสตาย ผรุสวาจํ สาเธตฺวา อิทานิ ตเมว ปฏิปกฺขนเยน สาเธตุํ ‘‘วจนสณฺหตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สา ผรุสวาจา. นฺติ ยํ ปุคฺคลํ. เอตฺถาปิ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตา อปฺปสาวชฺชา, อิตรา มหาสาวชฺชา, ตถา กิเลสานํ มุทุติพฺพตาภาเว. เกจิ ปน ‘‘ยํ อุทฺทิสฺส ผรุสวาจา ปยุชฺชนฺติ, ตสฺส สมฺมุขาว สีสํ เอตี’’ติ, เอเก ‘‘ปรมฺมุขาปิ ผรุสวาจา โหติเยวา’’ติ วทนฺติ. ตตฺถายมธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – สมฺมุขา ปโยเค อคารวาทีนํ พลวภาวโต สิยา เจตนา พลวตี, ปรสฺส จ ตทตฺถชานนํ, น ตถา อสมฺมุขาติ. ยถา ปน อกฺโกสิเต มเต อาฬหเน กตา ขมนา อุปวาทนฺตรายํ นิวตฺเตติ, เอวํ ‘‘ปรมฺมุขา ปยุตฺตาปิ ผรุสวาจา โหติเยวา’’ติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. กุปิตจิตฺตนฺติ อกฺโกสาธิปฺปาเยเนว กุปิตจิตฺตํ, น มรณาธิปฺปาเยน. มรณาธิปฺปาเยน หิ จิตฺตโกเป สติ พฺยาปาโทเยว โหตีติ. เอตฺถาติ –

‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;

อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติ. (สํ. นิ. ๔.๓๔๗; อุทา. ๖๕);

อิมิสฺสา คาถาย. สีลฺเหตฺถ ‘‘เนลงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. เตเนวาห จิตฺโต คหปติ ‘‘เนลงฺคนฺติ โข ภนฺเต สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๗). สุกุมาราติ อผรุสตาย มุทุกา. ปุรสฺสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสีวาจโก ทฏฺพฺโพ ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย. เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติ. มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาปา. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุฑฺฒิกรา’’ติ. อาเสวนํ ภาวนํ พหุลีกรณํ. ยํ คาหยิตุํ ปวตฺติโต, เตน อคฺคหิเต อปฺปสาวชฺโช คหิเต มหาสาวชฺโชติ, อิธาปิ กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวเสนาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา ลพฺภติเยว.

‘‘กาลวาที’’ติอาทิ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํ. ยถา หิ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิ ปาณาติปาตปฺปหานปฏิปตฺติทสฺสนํ. ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย วิหรตี’’ติ หิ วุตฺเต กถํ ปาณาติปาตปฺปหานํ โหตีติ? อเปกฺขาสพฺภาวโต ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ วุตฺตํ, สา ปน วิรติ กถนฺติ อาห ‘‘นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ’’ติ, ตฺจ ทณฺฑสตฺถนิธานํ กถนฺติ วุตฺตํ ‘‘ลชฺชี’’ติอาทิ, เอวํ อุตฺตรุตฺตรํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปายสนฺทสฺสนํ, ตถา อทินฺนาทานาทีสุ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘กาลวาทีติอาทิ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติทสฺสน’’นฺติ. อตฺถสฺหิตาปิ หิ วาจา อยุตฺตกาลปฺปโยเคน อตฺถาวหา น สิยาติ อนตฺถวิฺาปนวาจํ อนุโลเมติ, ตสฺมา สมฺผปฺปลาปํ ปชหนฺเตน อกาลวาทิตา ปริวชฺเชตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาลวาที’’ติ. กาเลน วทนฺเตนาปิ อุภยานตฺถสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติ. ภูตฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลกปรโลกหิตสมฺปาทกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถวาที’’ติ วุตฺตํ. อตฺถํ วทนฺเตนาปิ น โลกิยธมฺมสนฺนิสฺสิตเมว วตฺตพฺพํ, อถ โข โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ ปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมวาที’’ติ วุตฺตํ. ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติ, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํ. ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ หิ ปฺจนฺนํ สํวรานํ, ตทงฺควินโย วิกฺขมฺภนวินโย สมุจฺเฉทวินโย ปฏิปฺปสฺสทฺธิวินโย นิสฺสรณวินโยติ ปฺจนฺนํ วินยานฺจ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหตีติ.

เอวํ คุณวิเสสยุตฺโต จ อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, นาฺถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตํ เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาห. อชฺฌาสยฏฺุปฺปตฺตีนํ ปุจฺฉาย จ วเสน โอติณฺเณ เทสนาวิสเย เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ปนาเหตุทาหรณสํสนฺทนานิ ตํตํกาลานุรูปํ วิภาเวนฺติยา ปริมิตปริจฺฉินฺนรูปาย วิปุลตรคมฺภีรุทารปหูตตฺถวิตฺถารสงฺคาหกาย เทสนาย ปเร ยถาชฺฌาสยํ ปรมตฺถสิทฺธิยํ ปติฏฺาเปนฺโต ‘‘เทสนากุสโล’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.

๑๐. เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺต มูลสิกฺขาปทานิ วิภชิตฺวา สติปิ อภิชฺฌาทิปฺปหานสฺส สํวรสีลสิกฺขาสงฺคเห อุปริคุณสงฺคหโต, โลกิยปุถุชฺชนาวิสยโต จ อุตฺตรเทสนาย สงฺคณฺหิตุํ ตํ ปริหริตฺวา ปจุรชนปากฏํ อาจารสีลเมว วิภชนฺโต ภควา ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ คาโมติ สมูโห. นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทาภาวโต, ฉินฺเน วิรุหนโต, วิสทิสชาติกภาวโต, จตุโยนิอปฺปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณฺจ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิฺจาทีนํ, ตถา โทหฬาทโย, ตตฺถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรติ อิจฺฉิตาติ? สมณสารุปฺปโต, สนฺนิสฺสิตสตฺตานุรกฺขณโต จ. เตเนวาห ‘‘ชีวสฺิโน หิ โมฆปุริสา มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๘๙). นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จ. อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพา.

เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกภตฺติโก, เอกสฺมึ ทิวเส เอกวารเมว ภุฺชนโก. ตยิทํ รตฺติโภชโนปิ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ. เอวมฺปิ อปรณฺหโภชีปิ สิยา เอกภตฺติโกติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตํ. อรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌนฺหิกา, อยํ พุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทฺโ วิกาโล. อฏฺกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อปรณฺโห ‘‘วิกาโล’’ติ วุตฺโต.

สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔) นยปฺปวตฺตํ ภควโต สาสนํ อจฺจนฺตฉนฺทราคปฺปวตฺติโต นจฺจาทีนํ ทสฺสนํ น อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติ. อตฺตนา ปโยชิยมานํ, ปเรหิ ปโยชาปิยมานฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามฺโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจ-สทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิต-สทฺเทน จาติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ สงฺคณฺหาติ. ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน. อาโลจนสภาวตาย วา ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ‘‘ทสฺสนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. อวิสูกภูตสฺส คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วิสูกภูตา ทสฺสนา’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฏฺกถาย (ขุ. ปา. อฏฺ. ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ธมฺมูปสํหิตมฺปิ เจตฺถ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติ.

อุจฺจาติ อุจฺจสทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํ, เสติ เอตฺถาติ สยนํ. อุจฺจาสยนํ มหาสยนฺจ สมณสารุปฺปรหิตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺตํ, อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ. อาสนฺทาทิอาสนฺเจตฺถ สยเนน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารกิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูต นิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพา. อุจฺจาสยนสยนมหาสยนสยนาติ วา เอตสฺมึ อตฺเถ เอกเสสนเยน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑). อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

อฺเหิ คาหาปเน อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทียตี’’ติ. อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสา. ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนนฺติ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา คเหตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหณา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิ. เอส นโย ‘‘อามกธฺปฏิคฺคหณา’’ติอาทีสุปิ. นีวาราทิอุปธฺสฺส สาลิยาทิมูลธฺนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตวิธสฺสา’’ติ. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจ วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา อิทํ โอทิสฺส อนุฺาตํ นาม, ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อฺตฺร โอทิสฺส อนุฺาตา’’ติ.

อกฺกมตีติ นิปฺปีเฬติ. ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธ. หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ. ติลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตสิขาเยว สิขา, ตสฺสา เภโท หาปนํ. เกจีติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ.

วโธติ มุฏฺิปฺปหารกสาตาฬนาทีหิ หึสนํ, วิเหนนฺติ อตฺโถ. วิเหนตฺโถปิ หิ วธสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๘๐). ยถา หิ อปฺปฏิคฺคหภาวสามฺเ สติปิ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตา, เอวํ ปรสฺสหรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามฺเ สติปิ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา, น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุนคฺคหเณ ปโยชนํ อตฺถิ. ‘‘ตตฺถ สยงฺกาโร, อิธ ปรํกาโร’’ติ จ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ฉปฺปโยคา’’ติ จ วุตฺตตฺตา. ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถ สุนฺทรตโร. อฏฺกถายํ ปน ‘‘วโธติ มารณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตมฺปิ โปถนเมว สนฺธายาติ จ สกฺกา วิฺาตุํ มารณ-สทฺทสฺส วิหึสเนปิ ทิสฺสนโต.

เอตฺตาวตาติ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทินา ‘‘เฉทน…เป… สหสาการา ปฏิวิรโต’’ติ เอตปริมาเณน ปาเน. อนฺตราเภทํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ อาคตนเยน ฉพฺพีสติสิกฺขาปทสงฺคหํ เยภุยฺเยน สิกฺขาปทานํ อวิภตฺตตฺตา จูฬสีลํ นาม. เทสนาวเสน หิ อิธ จูฬมชฺฌิมาทิภาโว อธิปฺเปโต, น ธมฺมวเสน. ตถา หิ อิธ สงฺขิตฺเตน อุทฺทิฏฺานํ สิกฺขาปทานํ อวิภตฺตานํ วิภชนวเสน มชฺฌิมสีลเทสนา ปวตฺตา. เตเนวาห ‘‘มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต’’ติ.

จูฬสีลวณฺณนา นิฏฺิตา.

มชฺฌิมสีลวณฺณนา

๑๑. ตตฺถ ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. วาติ วิกปฺปนตฺเถ. ปนาติ วจนาลงฺกาเร. เอเกติ อฺเ. โภนฺโตติ สาธูนํ ปิยสมุทาหาโร. สาธโว หิ ปเร ‘‘โภนฺโต’’ติ วา, ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วา สมาลปนฺติ. ยํ กิฺจิ ปพฺพชฺชํ อุปคตา สมณา. ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อุสฺสาหํ กตฺวา มม วณฺณํ วทมาโนปิ ปุถุชฺชโน ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา ปรานุทฺเทสิกนเยน วา ยถา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณภาวํ ปฏิชานมานา, ปเรหิ จ ตถาสมฺภาวิยมานา ตทนุรูปปฏิปตฺตึ อชานนโต, อสมตฺถโต จ น อภิสมฺภุณนฺติ, น เอวมยํ, อยํ ปน สมโณ โคตโม สพฺพถาปิ สมณสารุปฺปปฏิปทํ ปูเรสิเยวาติ เอวํ อฺุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺยุํ, น ตทุตฺตรินฺติ.

พีชคามภูตคามสมารมฺภปเท สทฺทกฺกเมน อปฺปธานภูโตปิ พีชคามภูตคาโม นิทฺทิสิตพฺพตาย ปธานภาวํ ปฏิลภติ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม อฺโ อตฺถกฺกโมติ อาห ‘‘กตโม โส พีชคามภูตคาโม’’ติ. ตสฺมิฺหิ วิภตฺเต ตพฺพิสยตาย สมารมฺโภปิ วิภตฺโตว โหตีติ. เตเนวาห ภควา ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทิ. มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํ. ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหณสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ. ‘‘รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๒๗) จ ยถา. กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ ปุจฺฉิตฺวา พีชคาโม เอว วิภตฺโตติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. นนุ อโวจุมฺห ‘‘มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชนฺติ’’. ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส สามฺนิทฺเทเสน, มูลพีชฺจ มูลพีชฺจ มูลพีชนฺติ เอกเสสนเยน วา ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘สพฺพฺเหต’’นฺติอาทิ.

๑๒. ‘‘สนฺนิธิกตสฺสา’’ติ เอเตน ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ เอตฺถ การ-สทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ ทสฺเสติ. ยถา วา ‘‘อาจยํคมิโน’’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘อาจยคามิโน’’ติ (ธ. ส. ๑๐) นิทฺเทโส กโต, เอวํ ‘‘สนฺนิธิการํ ปริโภค’’นฺติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ วุตฺตํ, สนฺนิธึ กตฺวา ปริโภคนฺติ อตฺโถ.

สมฺมา กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโข, สุตฺตนฺตนเยน ปฏิปตฺติ. ปริยายติ กปฺปียตีติ ปริยาโย, กปฺปิยวาจานุสาเรน ปฏิปตฺติ. กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ, ยํ กิฺจิ อุปโภคารหํ วตฺถุ. เตเนวาห ‘‘อามิสนฺติ วุตฺตาวเสส’’นฺติ. นยทสฺสนฺเหตํ สนฺนิธิวตฺถูนํ. อุทกกทฺทเมติ อุทเก จ กทฺทเม จ. อจฺฉถาติ นิสีทถ. คีวายามกนฺติ คีวํ อายมิตฺวา, ยถา จ ภุตฺเต อติภุตฺตตาย คีวา อายมิตพฺพาว โหติ, เอวนฺติ อตฺโถ. จตุภาคมตฺตนฺติ กุฑุพมตฺตํ. ‘‘กปฺปิยกุฏิย’’นฺติอาทิ วินยวเสน วุตฺตํ.

๑๓. เอตฺตกมฺปีติ วินิจฺฉยวิจารณาวตฺถุกิตฺตนมฺปิ. ปโยชนมตฺตเมวาติ ปทตฺถโยชนมตฺตเมว. ยสฺส ปน ปทสฺส วิตฺถารกถํ วินา น สกฺกา อตฺโถ วิฺาตุํ, ตตฺถ วิตฺถารกถาปิ ปทตฺถสงฺคหเมว คจฺฉติ. กุตูหลวเสน เปกฺขิตพฺพโต เปกฺขา, นฏสตฺถวิธินา นฏานฺจ ปโยโค. นฏสมูเหน ปน ชนสมูเห กรณวเสน ‘‘นฏสมชฺช’’นฺติ วุตฺตํ, สารสมาเส ‘‘เปกฺขา มห’’นฺติ วุตฺตํ. ฆนตาฬํ นาม ทณฺฑมยตาฬํ, สิลาสลากตาฬํ วา. เอเกติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ‘‘เอเก’’ติ อาคตฏฺาเนสุ. จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ นาม รุกฺขสารทณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ จตุรสฺสอมฺพณกํ กตฺวา จตูสุ ปสฺเสสุ จมฺเมน โอนนฺธิตฺวา กตวาทิตํ. อพฺโภกฺกิรณํ รงฺคพลีกรณํ, ยา ‘‘นนฺที’’ติ วุจฺจติ. โสภนกรนฺติ โสภนกรณํ, ‘‘โสภนฆรก’’นฺติ สารสมาเส วุตฺตํ. จณฺฑาลานมิทนฺติ จณฺฑาลํ. สาเณ อุทเกน เตเมตฺวา อฺมฺํ อาโกฏนกีฬา สาณโธวนํ. อินฺทชาเลนาติ อฏฺิโธวนมนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยถา ปเร อฏฺีนิเยว ปสฺสนฺติ, เอวํ ตจาทีนํ อนฺตรธาปนมายาย. สกฏพฺยูหาทีติ อาทิ-สทฺเทน จกฺกปทุมกฬีรพฺยูหาทึ สงฺคณฺหาติ.

๑๔. ปทานีติ สารีนํ ปติฏฺานฏฺานานิ. ทสปทํ นาม ทฺวีหิ ปนฺตีหิ วีสติยา ปเทหิ กีฬนชูตํ. ปาสกํ วุจฺจติ ฉสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ ยาว ฉกฺกํ ทสฺเสตฺวา กตกีฬนกํ, ตํ วฑฺเฒตฺวา ยถาลทฺธํ เอกกาทิวเสน สาริโย อปเนนฺตา อุปเนนฺตา จ กีฬนฺติ. ฆเฏน กีฬา ฆฏิกาติ เอเก. พหูสุ สลากาสุ วิเสสรหิตํ เอกํ สลากํ คเหตฺวา ตาสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ตสฺเสว อุทฺธรณํ สลากหตฺถนฺติ เอเก. ปณฺเณน วํสากาเรน กตา นาฬิกา. เตเนวาห ‘‘ตํ ธมนฺตา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉนฺตสฺส มุขาคตํ อกฺขรํ คเหตฺวา นฏฺมุตฺติ ลาภาลาภาทิชานนกีฬา อกฺขริกา’’ติปิ วทนฺติ. ‘‘วาทิตานุรูปํ นจฺจนํ คายนํ วา ยถาวชฺชํ’’ ติปิ วทนฺติ. ‘‘เอวํ กเต ชโย ภวิสฺสติ, อฺถา ปราชโย’’ติ ชยปราชเย ปุรกฺขตฺวา ปโยคกรณวเสน ปริหารปถาทีนมฺปิ ชูตปมาทฏฺานภาโว เวทิตพฺโพ. ปงฺคจีราทีหิปิ วํสาทีหิ กาตพฺพกิจฺจสิทฺธิอสิทฺธิชยปราชยาวโห ปโยโค วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยถาวชฺช’’นฺติ จ กาณาทีหิ สทิสตาการทสฺสเนหิ ชยปราชยวเสน ชูตกีฬิตภาเวน วุตฺตํ.

๑๕. วาฬรูปานีติ อาหริมานิ วาฬรูปานิ. ‘‘อกปฺปิยมฺโจว ปลฺลงฺโก’’ติ สารสมาเส. วานวิจิตฺตนฺติ ภิตฺติจฺฉทาทิวเสน วาเนน วิจิตฺรํ. รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกีตูลานํ วเสน ติณฺณํ ตูลานํ. อุทฺทโลมิยํ เกจีติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ. ตถา เอกนฺตโลมิยํ. โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ โกเสยฺยกสฺสฏมยํ. สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพนรหิตํ. ‘‘เปตฺวา ตูลิก’’นฺติ เอเตน รตนปริสิพฺพนรหิตาปิ ตูลิกา น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ‘‘รตนปริสิพฺพิตานี’’ติ อิมินา ยานิ รตนปริสิพฺพิตานิ, ตานิ ภูมตฺถรณวเสน, ยถานุรูปํ มฺจปีาทีสุ จ อุปเนตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ. อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิ. ตานิ กิร จมฺมานิ สุขุมานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติ. วุตฺตนเยนาติ วินเย วุตฺตนเยน.

๑๖. อลงฺการฺชนเมว น เภสชฺชํ มณฺฑนานุโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตา. มาลา-สทฺโท สาสเน สุทฺธปุปฺเผสุปิ นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘พทฺธมาลา วา’’ติ. มตฺติกกกฺกนฺติ โอสเธหิ อภิสงฺขตํ โยคมตฺติกกกฺกํ. จลิเตติ กุปิเต. โลหิเต สนฺนิสินฺเนติ ทุฏฺโลหิเต ขีเณ.

๑๗. ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค โมกฺขมคฺโค จ. ตํ นิยฺยานํ อรหติ, นิยฺยาเน วา นิยุตฺตา, นิยฺยานํ วา ผลภูตํ เอติสฺสา อตฺถีติ นิยฺยานิกา, วจีทุจฺจริตสํกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา อี-การสฺส รสฺสตฺตํ, ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา นิยฺยานิกา, เจตนาย สทฺธึ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิ. ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตา. ติรจฺฉานภูตาติ ติโรกรณภูตา. กมฺมฏฺานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺานภาเว. สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถ. วิสิขาติ ฆรสนฺนิเวโส, วิสิขาคหเณน จ ตนฺนิวาสิโน คหิตา ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย. เตเนวาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ จ. กุมฺภฏฺานาปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห ‘‘กุมฺภทาสีกถา วา’’ติ. อุปฺปตฺติิติสมฺภาราทิวเสน โลกํ อกฺขายตีติ โลกกฺขายิกา.

๑๘. สหิตนฺติ ปุพฺพาปราวิรุทฺธํ.

๑๙. ทูตสฺส กมฺมํ ทูเตยฺยํ, ตสฺส กถา ทูเตยฺยกถา.

๒๐. ติวิเธนาติ สามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตปจฺจยปฏิเสวนเภทโต ติปฺปกาเรน. วิมฺหาปยนฺตีติ ‘‘อโห อจฺฉริยปุริโส’’ติ อตฺตนิ ปเรสํ วิมฺหยํ อุปฺปาเทนฺติ. ลปนฺตีติ อตฺตานํ, ทายกํ วา อุกฺขิปิตฺวา ยถา โส กิฺจิ ททาติ, เอวํ อุกฺกาเจตฺวา กเถนฺติ. นิมิตฺเตน จรนฺติ, นิมิตฺตํ วา กโรนฺตีติ เนมิตฺติกา นิมิตฺตนฺติ จ ปเรสํ ปจฺจย ทานสฺุปฺปาทกํ กายวจีกมฺมํ วุจฺจติ. นิปฺปึสนฺตีติ นิปฺเปสา, นิปฺเปสาเยว นิปฺเปสิกา, นิปฺเปโสติ จ สปุริโส วิย ลาภสกฺการตฺถํ อกฺโกสขุํสนุปฺปณฺฑนปรปิฏฺิมํสิกตาทิ.

มชฺฌิมสีลวณฺณนา นิฏฺิตา.

มหาสีลวณฺณนา

๒๑. องฺคานิ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา องฺคสหจริตํ สตฺถํ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ. นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เกจิ ปน ‘‘องฺคนฺติ องฺควิการ’’นฺติ วทนฺติ, ปเรสํ องฺควิการทสฺสเนนาปิ ลาภาลาภาทิวิชฺชาติ. ปณฺฑุราชาติ ทกฺขิณามธุราธิปติ. ‘‘มหนฺตาน’’นฺติ เอเตน อปฺปกํ นิมิตฺตํ, มหนฺตํ นิมิตฺตํ อุปฺปาโตติ ทสฺเสติ. อิทํ นาม ปสฺสตีติ โย วสภํ กุฺชรํ ปาสาทํ ปพฺพตํ วา อารุฬฺหํ สุปิเน อตฺตานํ ปสฺสติ, ตสฺส อิทํ นาม ผลํ โหตีติ. สุปินกนฺติ สุปินสตฺถํ. องฺคสมฺปตฺติวิปตฺติทสฺสนมตฺเตน อาทิสนํ วุตฺตํ ‘‘องฺค’’นฺติ อิมินา, ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา ปน มหานุภาวตานิปฺผาทกองฺคลกฺขณวิเสสทสฺสเนนาติ อยเมเตสํ วิเสโสติ. อหเตติ นเว. อิโต ปฏฺายาติ เทวรกฺขสมนุสฺสาทิเภเทน วิวิธวตฺถภาเค อิโต วา เอตฺโต วา สฺฉินฺเน อิทํ นาม โภคาทิ โหตีติ. ทพฺพิโหมทีนิ โหมสฺสุปกรณาทิวิเสเสหิ ผลวิเสสทสฺสนวเสน ปวตฺตานิ. อคฺคิโหมํ วุตฺตาวเสสสาธนวเสน ปวตฺตํ โหมํ. องฺคลฏฺินฺติ สรีรํ. อพฺภิโน สตฺถํ อพฺเภยฺยํ, มาสุรกฺเขน กโต คนฺโถ มาสุรกฺโข. ภูริวิชฺชา สสฺสพุทฺธิกรณวิชฺชาติ สารสมาเส. สปกฺขก…เป… จตุปฺปทานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาทิสปกฺขก ฆรโคลิกาทิอปกฺขกเทวมนุสฺสโกฺจาทิทฺวิปทกกณฺฏกชมฺพุกาทิจตุปฺปทานํ.

๒๓. ‘‘อสุกทิวเส’’ติ ‘‘ปกฺขสฺส ทุติเย ตติเย’’ติอาทิ ติถิวเสน วุตฺตํ. อสุกนกฺขตฺเตนาติ โรหิณีอาทินกฺขตฺตโยควเสน.

๒๔. อุกฺกานํ ปตนนฺติ อุกฺโกภาสานํ ปตนํ. วาตสงฺฆาเตสุ หิ เวเคน อฺมฺํ สงฺฆฏฺเฏนฺเตสุ ทีปโกภาโส วิย โอภาโส อุปฺปชฺชิตฺวา อากาสโต ปตติ, ตตฺถายํ อุกฺกาปาตโวหาโร. อวิสุทฺธตา อพฺภมหิกาทีหิ.

๒๕. ธารานุปเวจฺฉนํ วสฺสนํ. หตฺเถน อธิปฺเปตวิฺาปนํ หตฺถมุทฺทา, ตํ ปน องฺคุลิสงฺโกจเนน คณนาเยว. ปารสิก มิลกฺขกาทโย วิย นวนฺตวเสน คณนา อจฺฉิทฺทกคณนา. สฏุปฺปาทนาทีติ อาทิ-สทฺเทน โวกลนภาคหาราทิเก สงฺคณฺหาติ. จินฺตาวเสนาติ วตฺถุํ อนุสนฺธิฺจ สยเมว จิเรน จินฺเตตฺวา กรณวเสน จินฺตากวิ เวทิตพฺโพ, กิฺจิ สุตฺวา สุเตน อสฺสุตํ อนุสนฺเธตฺวา กรณวเสน สุตกวิ, กฺจิ อตฺถํ อุปธาเรตฺวา ตสฺส สงฺขิปนวิตฺถารณาทิวเสน อตฺถกวิ, ยํ กิฺจิ ปเรน กตํ กพฺพํ นาฏกํ วา ทิสฺวา ตํ สทิสเมว อฺํ อตฺตโน านุปฺปตฺติกปฏิภาเนน กรณวเสน ปฏิภานกวิ เวทิตพฺโพ.

๒๖. ปริคฺคหภาเวน ทาริกาย คณฺหาปนํ อาวาหนํ. ตถา ทาปนํ วิวาหนํ. เทสนฺตเร ทิคุณติคุณาทิคหณวเสน ภณฺฑปฺปโยชนํ ปโยโค. ตตฺถ วา อฺตฺถ วา ยถากาลปริจฺเฉทํ วฑฺฒิคหณวเสน ปโยชนํ อุทฺธาโร. ‘‘ภณฺฑมูลรหิตานํ วาณิชฺชํ กตฺวา เอตฺตเกนุทเยน สห มูลํ เทถาติ ธนทานํ ปโยโค, ตาวกาลิกทานํ อุทฺธาโร’’ติ จ วทนฺติ. ตีหิ การเณหีติ เอตฺถ วาเตน, ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, ตปฺปจฺจยา กมฺมํ วิปจฺจติ. สยเมว ปน กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาโต ปาณกา วา อเปกฺขิตพฺพาติ กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. นิพฺพาปนียนฺติ อุปสมกรํ. ปฏิกมฺมนฺติ ยถา เต น ขาทนฺติ, ตถา ปฏิกรณํ. ปริวตฺตนตฺถนฺติ อาวุธาทินา สห อุกฺขิตฺตหตฺถสฺส อุกฺขิปนวเสน ปริวตฺตนตฺถํ. อิจฺฉิตตฺถสฺส เทวตาย กณฺเณ กถนวเสน ชปฺปนํ กณฺณชปฺปนนฺติ. อาทิจฺจปาริจริยาติ กรวีรมาลาหิ ปูชํ กตฺวา สกลทิวสํ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺาเนน อาทิจฺจสฺส ปริจรณํ. ‘‘สิรวฺหายน’’นฺติ เกจิ ปนฺติ, ตสฺสตฺโถมนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา สิรสา อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อวฺหายนนฺติ.

๒๗. สมิทฺธิกาเลติ อายาจิตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิกาเล. สนฺติปฏิสฺสวกมฺมนฺติ เทวตายาจนาย ยา สนฺติ ปฏิกตฺตพฺพา, ตสฺสา ปฏิฺาปฏิสฺสวกมฺมกรณํ, สนฺติยา อายาจนปฺปโยโคติ อตฺโถ. ตสฺมินฺติ ปฏิสฺสวผลภูเต ยถาภิปตฺถิตกมฺมสฺมึ, ยํ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสาติ สนฺติปฏิสฺสวสฺส, โย ‘‘ปณิธี’’ติ จ วุตฺโต. ยถาปฏิสฺสวฺหิ อุปหาเร กเต ปณิธิ อายาจนา กตา นิยฺยาติตา โหตีติ. อจฺฉนฺทิกภาวมตฺตนฺติ อิตฺถิยา อกามกภาวมตฺตํ. ลิงฺคนฺติ ปุริสลิงฺคํ. พลิกมฺมกรณํ อุปทฺทวปฏิพาหนตฺถฺเจว วฑฺฒิอาวหนตฺถฺจ. โทสานนฺติ ปิตฺตาทิโทสานํ. เอตฺถ จ วมนนฺติ ปจฺฉฏฺฏนํ อธิปฺเปตํ. อุทฺธํวิเรจนนฺติ วมนํ ‘‘อุทฺธํ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ตถา วิเรจนนฺติ วิเรจนเมว. อโธวิเรจนนฺติ ปน สุทฺธิวตฺถิกสาวตฺถิอาทิ วตฺถิกิริยาปิ อธิปฺเปตา ‘‘อโธ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. สีสวิเรจนํ เสมฺหนีหรณาทิ. ปฏลานีติ อกฺขิปฏลานิ. สลากเวชฺชกมฺมนฺติ อกฺขิเวชฺชกมฺมํ, อิทํ วุตฺตาวเสสสาลากิยสงฺคหณตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ. ตปฺปนาทโยปิ หิ สาลากิยาเนวาติ. มูลานิ ปธานานิ โรคูปสเม สมตฺถานิ เภสชฺชานิ มูลเภสชฺชานิ, มูลานํ วา พฺยาธีนํ เภสชฺชานิ มูลเภสชฺชานิ. มูลานุพนฺธวเสน หิ ทุวิโธ พฺยาธิ. มูลโรเค จ ติกิจฺฉิเต เยภุยฺเยน อิตรํ วูปสมตีติ. ‘‘กายติกิจฺฉนํ ทสฺเสตี’’ติ อิทํ โกมารภจฺจสลฺลกตฺตสาลากิยาทิกรณวิเสสภูตตนฺตีนํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตตฺตา ปาริเสสวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ตทวเสสาย ตนฺติยาปิ อิธ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สพฺพานิ เจตานิ อาชีวเหตุกานิเยว อิธาธิปฺเปตานิ ‘‘มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา. ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อิติ วา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต, วา-อิติ วิกปฺปนตฺเถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ อิมินา ปกาเรน, อิโต อฺเ น วาติ. เตน ยานิ อิโต พาหิรกปพฺพชิตา สิปฺปายตนวิชฺชาฏฺานาทีนิ ชีวิโกปายภูตานิ อาชีวปกตา อุปชีวนฺติ, เตสํ ปริคฺคโห กโตติ เวทิตพฺโพ.

มหาสีลวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา

๒๘. ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺโณ นาม ‘‘ยาวฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทินา วุตฺตวณฺโณ. เอตฺถายํ สมฺพนฺโธ – น ภิกฺขเว เอตฺตกา เอว พุทฺธคุณา, เย ตุมฺหากํ ปากฏา, อปากฏา ปน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเ ธมฺมา’’ติ วิตฺถาโร. ตตฺถ ‘‘อิเม ทิฏฺิฏฺานา เอวํ คหิตา’’ติอาทินา สสฺสตาทิทิฏฺิฏฺานานํ ยถาคหิตาการสุฺตภาวปฺปกาสนโต, ‘‘ตฺจ ปชานนํ น ปรามสตี’’ติ สีลาทีนฺจ อปรามาสนิยฺยานิกภาวทีปเนน นิจฺจสาราทิวิรหปฺปกาสนโต, ยาสุ เวทนาสุ อวีตราคตาย พาหิรกานํ เอตานิ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตานิ สมฺภวนฺติ, เตสํ ปจฺจยภูตานฺจ สมฺโมหาทีนํ เวทกการกสภาวาภาวทสฺสนมุเขน สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาวิรหทีปนโต, อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต จ อยํ เทสนา สุฺตาวิภาวนปฺปธานาติ อาห ‘‘สุฺตาปกาสนํ อารภี’’ติ. ปริยตฺตีติ วินยาทิเภทภินฺนา ตนฺติ. เทสนาติ ตสฺสา ตนฺติยา มนสาววตฺถาปิตาย วิภาวนา, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาปภูตา วา ปฺาปนา, อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ ปริยตฺติเทสนานํ วิเสโส ปุพฺเพเยว ววตฺถาปิโตติ อาห ‘‘เทสนายํ ปริยตฺติย’’นฺติ. เอวํ อาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สจฺจสภาวสมาธิปฺาปกติปุฺอาปตฺติเยฺยาทโย สงฺคยฺหนฺติ. ตถา หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ อนนุโพธา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๘๖; อ. นิ. ๔.๑) สจฺเจ วตฺตติ, ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑) สภาเว, ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๓๗๘) สมาธิมฺหิ, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๑๙๐) ปฺาย, ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๓; ปฏิ. ม. ๑.๓๓) ปกติยํ, ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๑๘๔; เถรคา. ๓๐๓; ชา. ๑.๑๐.๑๐๒) ปุฺเ, ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๓) อาปตฺติยํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๖) เยฺเย วตฺตติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา; อภิ. อฏฺ. ๑.ติกมาติกาปทวณฺณนา; พุ. วํ. อฏฺ. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา). ธมฺมา โหนฺตีติ สุฺา ธมฺมมตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ.

‘‘ทุทฺทสา’’ติ เอเตเนว เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺโขคาหตา ปกาสิตา โหติ. สเจ ปน โกจิ อตฺตโน ปมาณํ อชานนฺโต าเณน เต ธมฺเม โอคาหิตุํ อุสฺสาหํ กเรยฺย, ตสฺส ตํ าณํ อปฺปติฏฺเมว มกสตุณฺฑสูจิ วิย มหาสมุทฺเทติ อาห ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺา’’ติ. อลพฺภเนยฺยา ปติฏฺา เอตฺถาติ อลพฺภเนยฺยปติฏฺาติ ปทวิคฺคโห เวทิตพฺโพ. อลพฺภเนยฺยปติฏฺานํ โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘เอตฺตกา เอเต อีทิสา จา’’ติ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ วุตฺตํ ‘‘คมฺภีรตฺตา เอว ทุทฺทสา’’ติ. เย ปน ทฏฺุเมว น สกฺกา, เตสํ โอคาหิตฺวา อนุพุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตา เอว ทุรนุโพธา’’ติ. สพฺพปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺถเก สมุปฺปนฺนตฺตา, นิพฺพุตสพฺพปริฬาหสมาปตฺติสโมกิณฺณตฺตา จ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหา. สนฺตารมฺมณานิ มคฺคผลนิพฺพานานิ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานฺจ อภาวโต. อถ วา สมูหตวิกฺเขปตาย นิจฺจสมาหิตสฺส มนสิการสฺส วเสน ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตภาโว เวทิตพฺโพ กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยวิฺาณานํ อนนฺตภาโว วิย. อวิรชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปฏิเวโธ วิย อิสฺสาสานํ อวิรชฺฌิตฺวา ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวโพโธ สาทุรโส มหารโส จ โหตีติ อาห อติตฺติกรณฏฺเนาติ. ปฏิเวธปฺปตฺตานํ, เตสุ จ พุทฺธานํเยว สพฺพากาเรน วิสยภาวูปคมนโต น ตกฺกพุทฺธิยา โคจราติ อาห ‘‘อุตฺตมาณวิสยตฺตา’’ติอาทิ. ‘‘นิปุณา’’ติ เยฺเยสุ ติกฺขวิสทวุตฺติยา เฉกา. ยสฺมา ปน โส เฉกภาโว อารมฺมเณ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย สุขุมเยฺยคหณสมตฺถตาย สุปากโฏ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สณฺหสุขุมสภาวตฺตา’’ติ.

อปโร นโย – วินยปณฺณตฺติอาทิคมฺภีรเนยฺยวิภาวนโต คมฺภีรา. กทาจิ อสงฺขฺเยยฺยมหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาปิ ทุลฺลภทสฺสนตาย ทุทฺทสา. ทสฺสนฺเจตฺถ ปฺาจกฺขุวเสเนว เวทิตพฺพํ. ธมฺมนฺวยสงฺขาตสฺส อนุโพธสฺส กสฺสจิเทว สมฺภวโต ทุรนุโพธา. สนฺตสภาวโต, เวเนยฺยานฺจ คุณสมฺปทานํ ปริโยสานตฺตา สนฺตา. อตฺตโน จ ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตตาย ปณีตา. สมธิคตสจฺจลกฺขณตาย อตกฺเกหิ, อตกฺเกน วา าเณน อวจริตพฺพตาย อตกฺกาวจรา. นิปุณํ, นิปุเณ วา อตฺเถ สจฺจปฺปจฺจยาการาทิวเสน วิภาวนโต นิปุณา. โลเก อคฺคปณฺฑิเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เวทียนฺติ ปกาสียนฺตีติ ปณฺฑิตเวทนียา. อนาวรณาณปฏิลาภโต หิ ภควา ‘‘สพฺพวิทู หํ อสฺมิ, (ธ. ป. ๓๕๓; มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕) ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒๑) อตฺตโน สพฺพฺุตาทิคุเณ ปกาเสติ. เตเนวาห ‘‘สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติ.

ตตฺถ กิฺจาปิ สพฺพฺุตฺาณํ ผลนิพฺพานานิ วิย สจฺฉิกาตพฺพสภาวํ น โหติ, อาสวกฺขยาเณ ปน อธิคเต อธิคตเมว โหตีติ ตสฺส ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อภิวิสิฏฺเน าเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา’’ติ. อภิวิสิฏฺเน าเณนาติ จ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, อภิวิสิฏฺาณาธิคมเหตูติ อตฺโถ. อภิวิสิฏฺาณนฺติ วา ปจฺจเวกฺขณาเณ อธิปฺเปเต กรณวจนมฺปิ ยุชฺชติเยว. ปเวทนฺเจตฺถ อฺาวิสยานํ สจฺจาทีนํ เทสนากิจฺจสาธนโต, ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕) ปฏิชานนโต จ เวทิตพฺพํ. วทมานาติ เอตฺถ สตฺติอตฺโถ มาน-สทฺโท, วตฺตุํ อุสฺสาหํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. เอวํภูตา จ วตฺตุกามา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วณฺณํ วตฺตุกามา’’ติ. สาวเสสํ วทนฺโตปิ วิปรีตํ วทนฺโต วิย ‘‘สมฺมา วทตี’’ติ น วตฺตพฺโพติ อาห ‘‘อหาเปตฺวา’’ติ, เตน อนวเสสตฺโถ อิธ สมฺมา-สทฺโทติ ทสฺเสติ. ‘‘วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติ อิมินา ‘‘วเทยฺยุ’’นฺติ สกตฺถทีปนภาวมาห. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ภควโต ทสพลาทิาณานิปิ อนฺสาธารณานิ, สปฺปเทสวิสยตฺตา ปน เตสํ าณานํ น เตหิ พุทฺธคุณา อหาเปตฺวา คหิตา นาม โหนฺติ, นิปฺปเทสวิสยตฺตา ปน สพฺพฺุตฺาณสฺส ตสฺมึ คหิเต สพฺเพปิ พุทฺธคุณา คหิตา เอว นาม โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เยหิ…เป… วเทยฺยุ’’นฺติ. ปุถูนิ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ ปุถุอารมฺมณํ, สพฺพารมฺมณตฺตาติ อธิปฺปาโย. อถ วา ปุถุอารมฺมณารมฺมณโตติ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘ปุถุอารมฺมณโต’’ติ วุตฺตํ, เอกสฺส อารมฺมณ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘โอฏฺมุโข กามาวจร’’นฺติ อาทีสุ วิย, เตนสฺส ปุถุาณกิจฺจสาธกตํ ทสฺเสติ. ตถา เหตํ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ, ปฺจคติปริจฺเฉทกาณํ, ฉสุ อสาธารณาเณสุ เสสาสาธารณาณานิ, สตฺตอริยปุคฺคลวิภาวกาณํ, อฏฺสุปิ ปริสาสุ อกมฺปนาณํ, นวสตฺตาวาสปริชานนาณํ, ทสพลาณนฺติ เอวมาทีนํ อเนกสตสหสฺสเภทานํ าณานํ ยถาสมฺภวํ กิจฺจํ สาเธตีติ. ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสนา’’ติ เอเตน สพฺพฺุตฺาณสฺส กมวุตฺติตํ ทสฺเสติ. กเมนาปิ หิ ตํ วิสเยสุ ปวตฺตติ, น สกึเยว ยถา พาหิรกา วทนฺติ ‘‘สกึเยว สพฺพฺู สพฺพํ ชานาติ, น กเมนา’’ติ.

ยทิ เอวํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทสฺส เยฺยสฺส ปริจฺเฉทวตา เอเกน าเณน นิรวเสสโต กถํ ปฏิเวโธติ, โก วา เอวมาห ‘‘ปริจฺเฉทวนฺตํ พุทฺธาณ’’นฺติ. อนนฺตฺหิ ตํ าณํ เยฺยํ วิย. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยาวตกํ เยฺยํ ตาวตกํ าณํ. ยาวตกํ าณํ, ตาวตกํ เยฺย’’นฺติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). เอวมฺปิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เยฺเย กเมน คยฺหมาเน อนวเสสปฏิเวโธ น สมฺภวติ เยวาติ, นยิทเมวํ. กสฺมา? ยํ กิฺจิ ภควตา าตุํ อิจฺฉิตํ สกลํ เอกเทโส วา. ตตฺถ อปฺปฏิหตจารตาย ปจฺจกฺขโต าณํ ปวตฺตติ, วิกฺเขปาภาวโต จ ภควา สพฺพกาลํ สมาหิโตว าตุํ, อิจฺฉิตสฺส ปจฺจกฺขภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ ‘‘อากงฺขาปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต าณ’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) วจนโต, น เจตฺถ ทูรโต จิตฺตปฏํ ปสฺสนฺตานํ วิย, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนฺตานํ วิย จ อเนกธมฺมาวโพธกาเล อนิรูปิตรูเปน ภควโต าณํ ปวตฺตตีติ คเหตพฺพํ อจินฺเตยฺยานุภาวตาย พุทฺธาณสฺส. เตเนวาห ‘‘พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗). อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํสพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณาณสฺส ปฏิลาเภน ภควา สนฺตาเนน สพฺพธมฺมปฏิเวธสมตฺโถ อโหสิ สพฺพเนยฺยาวรณสฺส ปหานโต, ตสฺมา สพฺพฺู, น สกึเยว สพฺพธมฺมาวโพธโต, ยถา สนฺตาเนน สพฺพอินฺธนสฺส ทหนสมตฺถตาย ปาวโก ‘‘สพฺพภู’’ติ วุจฺจตีติ.

ววตฺถาปนวจนนฺติ สนฺนิฏฺาปนวจนํ, อวธารณวจนนฺติ อตฺโถ. อฺเ วาติ เอตฺถ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสติ ‘‘น ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโย’’ติ, อยฺจ เอว-สทฺโท อนิยตเทสตาย จ-สทฺโท วิย ยตฺถ วุตฺโต, ตโต อฺตฺถาปิ วจนิจฺฉาวเสน อุปติฏฺตีติ อาห ‘‘คมฺภีรา วา’’ติอาทิ. สพฺพปเทหีติ ยาว ‘‘ปณฺฑิตเวทนียา’’ติ อิทํ ปทํ, ตาว สพฺพปเทหิ. สาวกปารมิาณนฺติ สาวกานํ ทานาทิปาริปูริยา นิปฺผนฺนํ วิชฺชตฺตยฉฬภิฺาจตุปฺปฏิสมฺภิทาทิเภทํ าณํ. ตโตติ สาวกปารมิาณโต. ตตฺถาติ สาวกปารมิาเณ. ตโตปีติ อนนฺตรนิทฺทิฏฺโต ปจฺเจกพุทฺธาณโตปิ, โก ปน วาโท สาวกปารมิาณโตติ อธิปฺปาโย. เอตฺถายํ อตฺถโยชนา – กิฺจาปิ สาวกปารมิาณํ เหฏฺิมเสกฺขาณํ ปุถุชฺชนาณฺจ อุปาทาย คมฺภีรํ, ปจฺเจกพุทฺธาณํ อุปาทาย น ตถา คมฺภีรนฺติ ‘‘คมฺภีรเมวา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ. ตถา ปจฺเจกพุทฺธาณมฺปิ สพฺพฺุตฺาณํ อุปาทายาติ ตตฺถ ววตฺถานํ น ลพฺภติ, สพฺพฺุตฺาณธมฺมา ปน สาวกปารมิาณาทีนํ วิย กิฺจิ อุปาทาย อคมฺภีรภาวาภาวโต คมฺภีรา วาติ. ยถา เจตฺถ ววตฺถานํ ทสฺสิตํ, เอวํ สาวกปารมิาณํ ทุทฺทสํ, ปจฺเจกพุทฺธาณํ ปน ตโต ทุทฺทสตรนฺติ ตตฺถ ววตฺถานํ นตฺถีติอาทินา ววตฺถานสพฺภาโว เนตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘ตถา ทุทฺทสาว…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ.

กสฺมา ปเนตํ เอวํ อารทฺธํติ เอตฺถายํ อธิปฺปาโย – ภวตุ ตาว นิรวเสสพุทฺธคุณวิภาวนูปายภาวโต สพฺพฺุตฺาณํ เอกมฺปิ ปุถุนิสฺสยารมฺมณากิจฺจสิทฺธิยา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเว ธมฺมา’’ติอาทินา พหุวจเนน อุทฺทิฏฺํ, ตสฺส ปน วิสฺสชฺชนํ สจฺจปจฺจยาการาทิวิเสสวเสน อนฺสาธารเณน วิภชนนเยน อนารภิตฺวา สนิสฺสยานํ ทิฏฺีนํ วิภชนวเสน กสฺมา อารทฺธนฺติ. ตตฺถ ยถา สจฺจปจฺจยาการาทีนํ วิภชนํ อนฺสาธารณํ, สพฺพฺุตฺาณสฺเสว วิสโย, เอวํ นิรวเสเสน ทิฏฺิคตวิภชนมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ านานีติ การณานิ. คชฺชิตํ มหนฺตํ โหตีติ เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส อเนกวิธตาย, ทุวิฺเยฺยตาย จ นานานเยหิ ปวตฺตมานํ เทสนาคชฺชิตํ มหนฺตํ วิปุลํ, พหุเภทฺจ โหติ. าณํ อนุปวิสตีติ ตโต เอว จ เทสนาาณํ เทเสตพฺพธมฺเม วิภาคโส กุรุมานํ อนุปวิสติ, เต อนุปวิสฺส ิตํ วิย โหตีติ อตฺโถ.

พุทฺธาณสฺส มหนฺตภาโว ปฺายตีติ เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทสกํ ปฏิเวธกฺจาติ พุทฺธานํ เทสนาาณสฺส ปฏิเวธาณสฺส จ อุฬารภาโว ปากโฏ โหติ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ‘‘สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตี’’ติ (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕; เนตฺติ. ๑๔) วจนโต สพฺพาปิ ภควโต เทสนา าณรหิตา นตฺถิ, สีหสมานวุตฺติตาย จ สพฺพตฺถ สมานุสฺสาหปฺปวตฺติ เทเสตพฺพธมฺมวเสน ปน เทสนา วิเสสโต าเณน อนุปวิฏฺา คมฺภีรตรา จ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. กถํ ปน วินยปณฺณตฺตึ ปตฺวา เทสนา ติลกฺขณาหตา สุฺตาปฏิสํยุตฺตา โหตีติ? ตตฺถาปิ จ สนฺนิสินฺนปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺตมานา เทสนา สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิวิภาวนี, สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาภาวปฺปกาสนี จ โหติ. เตเนวาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺมึ กถํ กตฺวา’’ติอาทิ.

ภูมนฺตรนฺติ ธมฺมานํ อวตฺถาวิเสสฺจ านวิเสสฺจ. ตตฺถ อวตฺถาวิเสโสสติอาทิธมฺมานํ สติปฏฺานินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิเภโท. านวิเสโส กามาวจราทิเภโท. ปจฺจยาการปทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สมยนฺตรนฺติ ทิฏฺิวิเสสา, นานาวิหิตา ทิฏฺิโยติ อตฺโถ, อฺสมยํ วา. เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ เอวํ ลหุกครุกาทิวเสน ตทนุรูเป โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทปฺาปนํ.

ยทิปิ กายานุปสฺสนาทิวเสน สติปฏฺานาทโย สุตฺตนฺตปิฏเกปิ (ที. นิ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. ๑.๑๐๗) วิภตฺตา, สุตฺตนฺตภาชนียาทิวเสน ปน อภิธมฺเมเยว เต สวิเสสํ วิภตฺตาติ อาห ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา’’ติ. ตตฺถ ‘‘สตฺต ผสฺสา’’ติ สตฺตวิฺาณธาตุสมฺปโยควเสน วุตฺตํ. ตถา ‘‘สตฺต เวทนา’’ติอาทีสุปิ. โลกุตฺตรา ธมฺมา นามาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน วุตฺตาวเสสํ อภิธมฺเม อาคตํ ธมฺมานํ วิภชิตพฺพาการํ สงฺคณฺหาติ. จตุวีสติ สมนฺตปฏฺานานิ เอตฺถาติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ, อภิธมฺมปิฏกํ. เอตฺถ ปจฺจยนยํ อคฺคเหตฺวา ธมฺมวเสเนว สมนฺตปฏฺานสฺส จตุวีสติวิธตา วุตฺตา. ยถาห –

‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;

ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,

ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา. (ปฏฺา. ๑.ปจฺจยนิทฺเทส ๔๑, ๔๔, ๔๘, ๕๒);

ตถา –

ติกฺจ…เป… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา;

ติกฺจ…เป… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา;

ติกฺจ…เป… ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. (ปฏฺา. ๑.ปจฺจยนิทฺเทส ๔๔, ๕๒);

เอวํ ธมฺมวเสน จตุวีสติเภเทสุ ติกปฏฺานาทีสุ เอเกกํ ปจฺจยนเยน อนุโลมาทิวเสน จตุพฺพิธํ โหตีติ ฉนฺนวุติ สมนฺตปฏฺานานิ. ตตฺถ ปน ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺาเน กุสลตฺติเก ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเม เหตุมูลเก เหตุปจฺจยวเสน เอกูนปฺาส ปุจฺฉานยา สตฺต วิสฺสชฺชนนยาติ อาทินา ทสฺสิยมานา อนนฺตเภทา นยาติ อาห ‘‘อนนฺตนย’’นฺติ. โหติ เจตฺถ –

‘‘ปฏฺานํ นาม ปจฺเจกํ ธมฺมานํ อนุโลมาทิมฺหิ ติกทุกาทีสุ ยา ปจฺจยมูลวิสิฏฺา จตุนยโต สตฺตธา คตี’’ติ.

นวหากาเรหีติ อุปฺปาทาทีหิ นวหิ ปจฺจยากาเรหิ. ตตฺถ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมา ผลนฺติ อุปฺปาโท, อุปฺปตฺติยา การณภาโว. สติ จ อวิชฺชาย สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อสติ, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาโท หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. ตถา อวิชฺชาย สติ สงฺขารา ปวตฺตนฺติ ธรนฺติ, นิวิสนฺติ จ, เต อวิชฺชาย สติ ผลํ ภวาทีสุ ขิปนฺติ, อายูหนฺติ ผลุปฺปตฺติยา ฆฏนฺติ, สํยุชฺชนฺติ อตฺตโน ผเลน, ยสฺมึ สนฺตาเน สยฺจ อุปฺปนฺนา, ตํ ปลิพุนฺธนฺติ, ปจฺจยนฺตรสมวาเย อุทยนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ, หิโนติ จ สงฺขารานํ การณภาวํ คจฺฉติ, ปฏิจฺจ อวิชฺชํ สงฺขารา อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เอวํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ การณภาวูปคมนวิเสสา อุปฺปาทาทโย เวทิตพฺพา. ตถา สงฺขาราทีนํ วิฺาณาทีสุ.

อุปฺปาทฏฺิตีติอาทีสุ จ ติฏฺติ เอเตนาติ ิติ, การณํ. อุปฺปาโท เอว ิติ อุปฺปาทฏฺิติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ยสฺมา อโยนิโสมนสิกาโร, ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต อาสวา จ อวิชฺชาย ปจฺจโย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา’’ติ. ปจฺจยปริคฺคเห ปฺาติ สงฺขารานํ อวิชฺชาย จ อุปฺปาทาทิเก ปจฺจยากาเร ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณวเสน ปวตฺตา ปฺา. ธมฺมฏฺิติาณนฺติ ธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาวโต ธมฺมฏฺิติสงฺขาเต ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ. ปจฺจยธมฺมา หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ‘‘ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ วจนโต ทฺวาทส ปจฺจยา. อยฺจ นโย น ปจฺจุปฺปนฺเน เอว, อถ โข อตีตานาคตกาเลปิ, น จ อวิชฺชาย เอว สงฺขาเรสุ, อถ โข สงฺขาราทีนมฺปิ วิฺาณาทีสุ ลพฺภตีติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปจฺจยาการสฺส วิภตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตมฺปิ อทฺธาน’’นฺติอาทิ ปาฬึ อารภิ. ปฏฺาเน (ปฏฺา. ๑.ปจฺจยนิทฺเทส ๑) ทสฺสิตา เหตาทิปจฺจยา เอเวตฺถ อุปฺปาทาทิปจฺจยากาเรหิ คหิตาติ เต ยถาสมฺภวํ นีหริตฺวา โยเชตพฺพา, อติวิตฺถารภเยน ปน น โยชยิมฺห.

ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ตสฺส ตสฺส สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส. ตถา ตถา ปจฺจยภาเวนาติ อุปฺปาทาทิเหตาทิปจฺจยภาเวน. อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตโย อทฺธา กาลา เอตสฺสาติ ติยทฺธํ. เหตุผลผลเหตุเหตุผลวเสน ตโย สนฺธี เอตสฺสาติ ติสนฺธึ. สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย วิฺาณาทโย จาติ สงฺเขโป, กมฺมํ วิปาโก จ. สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย วิฺาณาทโย จ. โกฏฺาสปริยาโย วา สงฺเขป-สทฺโท. อตีเต กมฺมสงฺเขปาทิวเสน จตฺตาโร สงฺเขปา เอตสฺสาติ จตุสงฺเขปํ. สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมึ ตสฺมึ สงฺเขเป อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีเต เหตุอาทีนํ วา ปการา อาการา, เต สงฺเขเป ปฺจ ปฺจ กตฺวา วีสติอาการา เอตสฺสาติ วีสตาการํ.

ขตฺติยาทิเภเทน อเนกเภทภินฺนาปิ สสฺสตวาทิโน ชาติสตสหสฺสานุสฺสรณาทิโน อภินิเวสเหตุโน วเสน จตฺตาโรว โหนฺติ, น ตโต อุทฺธํ อโธติ สสฺสตวาทาทีนํ ปริมาณปริจฺเฉทสฺส อนฺวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร ชนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จตฺตาโร ชนาติ จตฺตาโร ชนสมูหา. อิทํ นิสฺสายาติ อิทํ อิทปฺปจฺจยตาย สมฺมา อคฺคหณํ, ตตฺถาปิ จ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธานํ สนฺตติฆนสฺส อเภทิตตฺตา ปรมตฺถโต วิชฺชมานมฺปิ เภทนิพนฺธนํ นานตฺตนยํ อนุปธาเรตฺวา คหิตํ เอกตฺตคฺคหณํ นิสฺสาย. อิทํ คณฺหนฺตีติ อิทํ สสฺสตคฺคหณํ อภินิวิสฺส โวหรนฺติ, อิมินา นเยน เอกจฺจสสฺสตวาทาทโยเปตฺถ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา วตฺตพฺพา. ภินฺทิตฺวาติ ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทินา วิภชิตฺวา ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา วิมทฺทิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ทิฏฺิชฏาวิชฏเนน ทิฏฺิคุมฺพวิวรเณน จ.

‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา พุทฺธคุเณ อารพฺภ เทสนาย สมุฏฺิตตฺตา สพฺพฺุตฺาณํ อุทฺทิสิตฺวา เทสนากุสโล ภควา สมยนฺตรวิคฺคาหณวเสน สพฺพฺุตฺาณเมว วิสฺสชฺเชตีติ ทสฺเสติ. ‘‘สนฺตี’’ติ อิมินา เตสํ ทิฏฺิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺฉินฺนตํ, ตโต จ เนสํ มิจฺฉาคาหโต สิถิลกรณวิเวจเนหิ อตฺตโน เทสนาย กิจฺจการิตํ, อวิตถตฺจ ทีเปติ ธมฺมราชา.

๒๙. อตฺถีติ ‘‘สํวิชฺชนฺตี’’ติ อิมินา สมานตฺโถ ปุถุวจนวิสโย เอโก นิปาโต ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐; ม. นิ. ๓.๑๕๔; สํ. นิ. ๔.๑๒๗; ขุ. ปา. ๓.๑) วิย. สสฺสตาทิวเสน ปุพฺพนฺตํ กปฺเปนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกา. ยสฺมา ปน เต ตํ ปุพฺพนฺตํ ปุริมสิทฺเธหิ ตณฺหาทิฏฺิกปฺเปหิ กปฺเปตฺวา, อาเสวนพลวตาย วิจิตฺตวุตฺติตาย จ วิกปฺเปตฺวา อปรภาคสิทฺเธหิ อภินิเวสภูเตหิ ตณฺหาทิฏฺิคฺคาเหหิ คณฺหนฺติ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตี’’ติ. ตณฺหุปาทานวเสน วา กปฺปนคฺคหณานิ เวทิตพฺพานิ. ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํ. โกฏฺาเสสูติ เอตฺถ โกฏฺาสาทีสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปทปูรณสมีปอุมฺมคฺคาทีสุปิ หิ อนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ. ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ ตฺวํ สุตฺตนฺเต วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ (ปาจิ. ๔๔๒), สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๒๑) จ อาทีสุ ปทปูรเณ อนฺต-สทฺโท วตฺตติ, คามนฺตํ โอสเรยฺย, (ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๓) คามนฺตเสนาสน’’นฺติอาทีสุ สมีเป, ‘‘กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕; ๓.๙๐) อุมฺมคฺเคติ.

กปฺป-สทฺโท มหากปฺปสมนฺตภาวกิเลสกามวิตกฺกกาลปฺตฺติสทิสภาวาทีสุ วตฺตตีติ อาห ‘‘สมฺพหุเลสุ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ. ตถา เหส ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๕๖) มหากปฺเป วตฺตติ, ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๙๔) สมนฺตภาเว, ‘‘สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๑; จูฬนิ. ๘) กิเลสกาเม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๗) วิตกฺเก, ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) กาเล, ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๑๐๙๐; จูฬนิ. ๑๑๓) ปฺตฺติยํ, ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต กิร โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๖๐) สทิสภาเว วตฺตตีติ. วุตฺตมฺปิ เจตนฺติ มหานิทฺเทสํ (มหานิ. ๒๘) สนฺธายาห. ตณฺหาทิฏฺิวเสนาติ ทิฏฺิยา อุปนิสฺสยภูตาย สหชาตาย อภินนฺทนภูตาย จ ตณฺหาย, สสฺสตาทิอากาเรน อภินิวิสนฺตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส จ วเสน. ปุพฺเพนิวุตฺถธมฺมวิสยาย กปฺปนาย อธิปฺเปตตฺตา อตีตกาลวาจโก อิธ ปุพฺพ-สทฺโท, รูปาทิขนฺธวินิมุตฺตสฺส กปฺปนาวตฺถุโน อภาวา อนฺต-สทฺโท จ ภาควาจโกติ อาห ‘‘อตีตํ ขนฺธโกฏฺาส’’นฺติ. ‘‘กปฺเปตฺวา’’ติ จ ตสฺมึ ปุพฺพนฺเต ตณฺหายนาภินิเวสานํ สมตฺถนํ ปรินิฏฺาปนมาห. ิตาติ ตสฺสา ลทฺธิยา อวิชหนํ. อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวา. วิสโย หิ ตสฺสา ทิฏฺิยา ปุพฺพนฺโต. วิสยภาวโต เอว หิ โส ตสฺสา อาคมนฏฺานํ, อารมฺมณปจฺจโย จาติ วุตฺตํ ‘‘อาคมฺม ปฏิจฺจา’’ติ.

อธิวจนปทานีติ ปฺตฺติปทานิ. ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิ-สทฺทา วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺติยา อธิวจนํ ปฺตฺติ. อถ วา อธิ-สทฺโท อุปริภาเว, วุจฺจตีติ วจนํ, อุปริ วจนํ อธิวจนํ, อุปาทาภูตรูปาทีนํ อุปริ ปฺาปิยมานา อุปาทาปฺตฺตีติ อตฺโถ, ตสฺมา ปฺตฺติทีปกปทานีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปฺตฺติมตฺตฺเหตํ วุจฺจติ, ยทิทํ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ, น รูปเวทนาทโย วิย ปรมตฺโถ. อธิกวุตฺติตาย วา อธิวุตฺติโยติ ทิฏฺิโย วุจฺจนฺติ. อธิกฺหิ สภาวธมฺเมสุ สสฺสตาทึ ปกติอาทิทพฺพาทึ ชีวาทึ กายาทิฺจ อภูตมตฺถํ อชฺฌาโรเปตฺวา ทิฏฺิโย ปวตฺตนฺตีติ.

๓๐. อภิวทนฺตีติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๓, ๔๒๗; ม. นิ. ๓.๒๗, ๒๙) อภินิวิสิตฺวา วทนฺติ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิวทนฺติ. อภิวทนกิริยาย อชฺชาปิ อวิจฺเฉทภาวทสฺสนตฺถํ วตฺตมานกาลวจนํ. ทิฏฺิ เอว ทิฏฺิคตํ ‘‘มุตฺตคตํ, (ม. นิ. ๒.๑๑๙; อ. นิ. ๙.๑๑) สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. ๔๑) วิย. คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺิยา คตมตฺตํ, ทิฏฺิยา คหณมตฺตนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺิปฺปกาโร วา ทิฏฺิคตํ. โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปการ-สทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติ. เอเกกสฺมิฺจ ‘‘อตฺตา’’ติ, ‘‘โลโก’’ติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ปฺาปนํ โหตีติ อาห ‘‘รูปาทีสุ อฺตรํ อตฺตา จ โลโก จาติ คเหตฺวา’’ติ. อมรํ นิจฺจํ ธุวนฺติ สสฺสตเววจนานิ. มรณาภาเวน วา อมรํ, อุปฺปาทาภาเวน สพฺพถาปิ อตฺถิตาย นิจฺจํ, ถิรฏฺเน วิการาภาเวน ธุวํ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ นิทฺเทสปฏิสมฺภิทาปาฬีหิ วิภาเวติ. อยฺจ อตฺโถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ, สฺํ, สงฺขาเร, วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา ปฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺิยา วเสน วุตฺโต. ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตาน’’นฺติอาทิกาย ปน ปฺจทสวิธาย สกฺกายทิฏฺิยา วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทฺํ ‘‘โลโก’’ติ ปฺเปนฺตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ. ตถา เอกํ ขนฺธํ ’’อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทฺเ อตฺตโน อุปโภคภูโต โลโกติ, สสนฺตติปติเต วา ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทฺเ ‘‘โลโก’’ติ ปฺเปนฺตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถาห – สสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เตสํ อตฺตา โลโก จ สสฺสโตติ อธิปฺเปโต, น วาโท ติ? สจฺจเมตํ, สสฺสตสหจริตตาย ปน ‘‘วาโท สสฺสโต’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ. สสฺสโต อิติ วาโท เอเตสนฺติ วา อิติ-สทฺทโลโป ทฏฺพฺโพ. อถ วา สสฺสตํ วทนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สสฺสตวาทา, สสฺสตทิฏฺิโนติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

๓๑. อาตาปนํ กิเลสานํ วิพาธนํ ปหานํ. ปทหนํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา จิตฺตสฺส อุสฺสหนํ. อนุโยโค ยถา สมาธิ วิเสสภาคิยตํ ปาปุณาติ, เอวํ วีริยสฺส พหุลีกรณํ. อิธ อุปจารปฺปนาจิตฺตปริทมนวีริยานํ อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘ติปฺปเภทํ วีริย’’นฺติ. นปฺปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, อสมฺโมโส. สมฺมา อุปาเยน มนสิ กโรติ กมฺมฏฺานํ เอเตนาติ สมฺมามนสิกาโร าณนฺติ อาห ‘‘วีริยฺจ สติฺจ าณฺจา’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘อาตปฺป…เป… มนสิการํ อนฺวายา’’ติ อิมสฺมึ ปาเ. สีลวิสุทฺธิยา สทฺธึ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ อธิคมนปฏิปทา วตฺตพฺพา, สา ปน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตาติ อาห ‘‘สงฺเขปตฺโถ’’ติ. ‘‘ตถารูป’’นฺติ จุทฺทสวิเธหิ จิตฺตทมเนหิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส ทมิตตํ วทติ.

สมาธานาทิอฏฺงฺคสมนฺนาคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส โยคิโน สมาธิวิชมฺภนภูตา โลกิยาภิฺา ฌานานุภาโว. ‘‘ฌานาทีน’’นฺติ อิทํ ฌานลาภิสฺส วิเสเสน ฌานธมฺมา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตํมุเขน เสสธมฺมาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. ชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. สติ หิ ชนกภาเว รูปาทิธมฺมานํ วิย สุขาทิธมฺมานํ วิย, จ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปาทวนฺตตา วิฺายติ, อุปฺปาเท จ สติ อวสฺสมฺภาวี นิโรโธติ อนวกาสาว นิจฺจตา สิยาติ. กูฏฏฺ-สทฺโท วา โลเก อจฺจนฺตนิจฺเจ นิรุฬฺโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘เอสิกฏฺายิฏฺิโต’’ติ เอเตน ยถา เอสิกา วาตปฺปหาราทีหิ น จลติ, เอวํ น เกนจิ วิการํ อาปชฺชตีติ วิการาภาวมาห, ‘‘กูฏฏฺโ’’ติ อิมินา ปน อนิจฺจตาภาวํ. วิกาโรปิ วินาโสเยวาติ อาห, ‘‘อุภเยนปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทีเปตี’’ติ. ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ เอเตน การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวทสฺสเนน อภิพฺยตฺติวาทํ ทีเปติ. นิกฺขมตีติ จ อภิพฺยตฺตึ คจฺฉตีติ อตฺโถ. กถํ ปน วิชฺชมาโนเยว ปุพฺเพ อนภิพฺยตฺโต อภิพฺยตฺตึ คจฺฉตีติ? ยถา อนฺธกาเรน ปฏิจฺฉนฺโน ฆโฏ อาโลเกน อภิพฺยตฺตึ คจฺฉติ.

อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ – กึ กโรนฺโต อาโลโก ฆฏํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ, ยทิ ฆฏวิสยํ พุทฺธึ กโรนฺโต, พุทฺธิยา อนุปฺปนฺนาย อุปฺปตฺติทีปนโต อภิพฺยตฺติวาโท หายติ. อถ ฆฏพุทฺธิยา อาวรณภูตํ อนฺธการํ วิธมนฺโต, เอวมฺปิ อภิพฺยตฺติวาโท หายติเยว. สติ หิ ฆฏพุทฺธิยา อนฺธกาโร กถํ ตสฺสา อาวรณํ โหตีติ, ยถา ฆฏสฺส อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติ, เอวํ อตฺตโนปิ. ตตฺถาปิ หิ ยทิ อินฺทฺริยวิสยาทิสนฺนิปาเตน อนุปฺปนฺนาย พุทฺธิยา อุปฺปตฺติ, อุปฺปตฺติวจเนเนว อภิพฺยตฺติวาโท หายติ, ตถา สสฺสตวาโท. อถ พุทฺธิปฺปวตฺติยา อาวรณภูตสฺส อนฺธการฏฺานิยสฺส โมหสฺส วิธมเนน. สติ พุทฺธิยา กถํ โมโห อาวรณนฺติ, กิฺจิ เภทสมฺภวโต. น หิ อภิพฺยฺชนกานํ จนฺทสูริยมณิปทีปาทีนํ เภเทน อภิพฺยฺชิตพฺพานํ ฆฏาทีนํ เภโท โหติ, โหติ จ วิสยเภเทน พุทฺธิเภโทติ ภิยฺโยปิ อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติเยว, น เจตฺถ วุตฺติกปฺปนา ยุตฺตา วุตฺติยา วุตฺติมโต จ อนฺถานุชานนโตติ. เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตีติ เย อิธ มนุสฺสภาเวน อวฏฺิตา, เตเยว เทวภาวาทิอุปคมเนน อิโต อฺตฺถ คจฺฉนฺติ, อฺถา กตสฺส กมฺมสฺส วินาโส, อกตสฺส จ อพฺภาคโม อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย.

อปราปรนฺติ อปรสฺมา ภวา อปรํ ภวํ. เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ อตฺตโน นิจฺจสภาวตฺตา น จุตูปปตฺติโย, สพฺพพฺยาปิตาย นาปิ สนฺธาวนสํสรณานิ, ธมฺมานํเยว ปน ปวตฺติวิเสเสน เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ, เอวํ โวหรียนฺตีติ อธิปฺปาโย. เอเตน อวฏฺิตสภาวสฺส อตฺตโน, ธมฺมิโน จ ธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จาติ อิมํ วิปริณามวาทํ ทสฺเสติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขาม. อตฺตโน วาทํ ภินฺทตีติ สนฺธาวนาทิวจนสิทฺธาย อนิจฺจตาย ปุพฺเพ ปฏิฺาตํ สสฺสตวาทํ ภินฺทติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. สสฺสติสมนฺติ วา เอตสฺส สสฺสตํ ถาวรํ นิจฺจกาลนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

เหตุํ ทสฺเสนฺโตติ เยสํ ‘‘สสฺสโต’’ติ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปติ อยํ ทิฏฺิคติโก, เตสํ เหตุํ ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถ. น หิ อตฺตโน ทิฏฺิยา ปจฺจกฺขกตมตฺถํ อตฺตโนเยว สาเธติ, อตฺตโน ปน ปจฺจกฺขกเตน อตฺเถน อตฺตโน อปฺปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ สาเธติ. อตฺตนา หิ ยถานิจฺฉิตํ ปเรหิ วิฺาเปติ, น อนิจฺฉิตํ. ‘‘เหตุํ ทสฺเสนฺโต’’ติ เอตฺถ อิทํ เหตุทสฺสนํ – เอเตสุ อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ เอโกวายํ เม อตฺตา, โลโก จ อนุสฺสรณสพฺภาวโต. โย หิ ยมตฺถํ อนุภวติ, โส เอว ตํ อนุสฺสรติ, น อฺโ. น หิ อฺเน อนุภูตมตฺถํ อฺโ อนุสฺสริตุํ สกฺโกติ ยถา ตํ พุทฺธรกฺขิเตน อนุภูตํ ธมฺมรกฺขิโต. ยถา เจตาสุ, เอวํ อิโต ปุริมตราสุปิ ชาตีสูติ. กสฺมา สสฺสโต เม อตฺตา จ โลโก จ. ยถา จ เม, เอวํ อฺเสมฺปิ สตฺตานํ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ? สสฺสตวเสน ทิฏฺิคหนํ ปกฺขนฺโท ทิฏฺิคติโก ปเรปิ ตตฺถ ปติฏฺเปติ, ปาฬิยํ ปน ‘‘อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ. โส เอวํ อาหา’’ติ จ วจนโต ปรานุมานวเสน อิธ เหตุทสฺสนํ อธิปฺเปตนฺติ วิฺายติ. การณนฺติ ติวิธํ การณํ สมฺปาปกํ นิพฺพตฺตกํ าปกนฺติ. ตตฺถ อริยมคฺโค นิพฺพานสฺส สมฺปาปกํ การณํ, พีชํ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺตกํ การณํ, ปจฺจยุปฺปนฺนตาทโย อนิจฺจตาทีนํ าปกํ การณํ, อิธาปิ าปกการณเมว อธิปฺเปตํ. าปโก หิ าเปตพฺพตฺถวิสยสฺส าณสฺส เหตุภาวโต การณนฺติ. ตทายตฺตวุตฺติตาย ตํ าณํ ติฏฺติ ตตฺถาติ ‘‘าน’’นฺติ, วสติ ตตฺถ ปวตฺตตีติ ‘‘วตฺถู’’ติ จ วุจฺจติ. ตถา หิ ภควตา วตฺถุ-สทฺเทน อุทฺทิสิตฺวาปิ านสทฺเทน นิทฺทิฏฺนฺติ.

๓๒-๓๓. ทุติยตติยวาทานํ ปมวาทโต นตฺถิ วิเสโส เปตฺวา กาลวิเสสนฺติ อาห ‘‘อุปริ วาททฺวเยปิ เอเสว นโย’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา สสฺสตวาโท จตุธา วิภตฺโต, นนุ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท วิย ทุวิเธเนว วิภชิตพฺโพ สิยาติ อาห ‘‘มนฺทปฺโ หิ ติตฺถิโย’’ติอาทิ.

๓๔. ตกฺกยตีติ อูหยติ, สสฺสตาทิอากาเรน ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปตีติ อตฺโถ. ตกฺโกติ อาโกฏนลกฺขโณ วินิจฺฉยลกฺขโณ วา ทิฏฺิฏฺานภูโต วิตกฺโก. วีมํสา นาม วิจารณา, สา ปเนตฺถ อตฺถโต ปฺาปติรูปโก โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท, มิจฺฉาภินิเวโส วา อโยนิโสมนสิกาโร, ปุพฺพภาเค วา ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตนฺติ ทฏฺพฺพา. เตเนวาห ‘‘ตุลนา รุจฺจนา ขมนา’’ติ. ปริยาหนนํ วิตกฺกสฺส อารมฺมณอูหนํ เอวาติ อาห ‘‘เตน เตน ปกาเรน ตกฺเกตฺวา’’ติ. อนุวิจริตนฺติ วีมํสาย อนุปวตฺติตํ, วีมํสานุคเตน วา วิจาเรน อนุมชฺชิตํ. ปฏิ ปฏิ ภาตีติ ปฏิภานํ, ยถาสมิหิตาการวิเสสวิภาวโก จิตฺตุปฺปาโท. ปฏิภานโต ชาตํ ปฏิภานํ, สยํ อตฺตโน ปฏิภานํ สยํ ปฏิภานํ. เตเนวาห ‘‘อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสฺชาต’’นฺติ. มตฺต-สทฺเทน วิเสสาธิคมาทโย นิวตฺเตติ.

‘‘อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ อิทํ น อิธาธิปฺเปตตกฺกีวเสเนว วุตฺตํ, ลาภีตกฺกิโน เอวมฺปิ สมฺภวตีติ สมฺภวทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยํ กิฺจิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ รูปาทิ สุขาทิ จ อิธ ลพฺภตีติ ลาโภ, น ฌานาทิวิเสโส. ‘‘เอวํ สติ อิทํ โหตี’’ติ อนิจฺเจสุ ภาเวสุ อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ อาปชฺชติ, ตถา จ สติ กตสฺส วินาโส, อกตสฺส จ อพฺภาคโม สิยา. นิจฺเจสุ ปน ภาเวสุ โย กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตีติ น โทโส อาปชฺชตีติ ตกฺกิกสฺส ยุตฺติคเวสนาการํ ทสฺเสติ.

ตกฺกมตฺเตเนวาติ อาคมาธิคมาทีนํ อนุสฺสวาทีนฺจ อภาวา สุทฺธตกฺเกเนว. นนุ จ วิเสสลาภิโนปิ สสฺสตวาทิโน อตฺตโน วิเสสาธิคมเหตุ อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ ทสสุ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ จตฺตาลีสาย สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ ยถานุภูตํ อตฺตโน สนฺตานํ ตปฺปฏิพทฺธฺจ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ อนุสฺสริตฺวา ตโต ปุริมปุริมตราสุปิ ชาตีสุ ตถาภูตสฺส อตฺถิตานุวิตกฺกนมุเขน สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ ตถาภาวานุวิตกฺกนวเสเนว สสฺสตาภินิเวสิโน ชาตา, เอวฺจ สติ สพฺโพปิ สสฺสตวาที อนุสฺสุติชาติสฺสรตกฺกิกา วิย อตฺตโน อุปลทฺธวตฺถุนิพนฺธเนน ตกฺกเนน ปวตฺตวาทตฺตา ตกฺกีปกฺเขเยว ติฏฺเยฺย, อวสฺสฺจ วุตฺตปฺปการํ ตกฺกนมิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา วิเสสลาภี สสฺสตวาที เอกจฺจสสฺสติกปกฺขํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกปกฺขํ วา ภเชยฺยาติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ, ยสฺมา วิเสสลาภีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ทีฆทีฆตรทีฆตมกาลานุสฺสรณํ สสฺสตคฺคาหสฺส อสาธารณการณํ. ตถา หิ ‘‘อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. อิมินามหเมตํ ชานามี’’ติ อนุสฺสรณเมว ปธานการณภาเวน ทสฺสิตํ. ยํ ปน ตสฺส ‘‘อิมินามหเมตํ ชานามี’’ติ ปวตฺตํ ตกฺกนํ, น ตํ อิธ ปธานํ อนุสฺสรณํ ปติ ตสฺส อปฺปธานภูตตฺตา. ยทิ เอวํ อนุสฺสวาทีนมฺปิ ปธานภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, เตสํ สจฺฉิกิริยาย อภาเวน ตกฺกปธานตฺตา, ปธานการเณน จ นิทฺเทโส นิรุฬฺโห สาสเน โลเก จ ยถา ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, ยวงฺกุโร’’ติ จ.

อถ วา วิเสสาธิคมนิพนฺธนรหิตสฺส ตกฺกนสฺส วิสุํ สสฺสตคฺคาเห การณภาวทสฺสนตฺถํ วิเสสาธิคโม วิสุํ สสฺสตคฺคาหการณํ วตฺตพฺโพ, โส จ มนฺทมชฺฌติกฺขปฺาวเสน ติวิโธติ ภควตา สพฺพตกฺกิโน ตกฺกีภาวสามฺเน เอกชฺฌํ คเหตฺวา จตุธา ววตฺถาปิโต สสฺสตวาโท. ยทิปิ อนุสฺสวาทิวเสน ตกฺกิกานํ วิย มนฺทปฺาทีนมฺปิ หีนาทิวเสน อเนกเภทสพฺภาวโต วิเสสลาภีนมฺปิ พหุธา เภโท สมฺภวติ, สพฺเพ ปน วิเสสลาภิโน มนฺทปฺาทิวเสน ตโย ราสี กตฺวา ตตฺถ อุกฺกฏฺวเสน อเนกชาติสตสหสฺสทสสํวฏฺฏวิวฏฺฏจตฺตารีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏานุสฺสรเณน อยํ วิภาโค วุตฺโต. ตีสุปิ ราสีสุ เย หีนมชฺฌปฺา, เต วุตฺตปริจฺเฉทโต อูนกเมว อนุสฺสรนฺติ. เย ปน ตตฺถ อุกฺกฏฺปฺา, เต วุตฺตปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา นานุสฺสรนฺตีติ เอวํ ปนายํ เทสนา. ตสฺมา อฺตรเภทสงฺคหวเสเนว ภควตา จตฺตาริฏฺานานิ วิภตฺตานีติ ววตฺถิตา สสฺสตวาทีนํ จตุพฺพิธตา. น หิ อิธ สาวเสสํ ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมราชา.

๓๕. ‘‘อฺตเรนา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺตํ. วา-สทฺทสฺส ปน อนิยมตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีหิ วา ตีหิ วา’’ติ วุตฺตํ. เตน จตูสุ าเนสุ ยถารหํ เอกจฺจํ เอกจฺจสฺส ปฺาปเน สหการีการณนฺติ ทสฺเสติ. กึ ปเนตานิ วตฺถูนิ อภินิเวสสฺส เหตุ, อุทาหุ ปติฏฺาปนสฺส. กิฺเจตฺถ ยทิ ตาว อภินิเวสสฺส, กสฺมา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว คหิตานิ, น สฺาวิปลฺลาสาทโย. ตถาหิ วิปรีตสฺา อโยนิโสมนสิการอสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวนาทีนิ มิจฺฉาทิฏฺิยา ปวตฺตนฏฺานานิ. อถ ปติฏฺาปนสฺส อธิคมยุตฺติโย วิย อาคโมปิ วตฺถุภาเวน วตฺตพฺโพ, อุภยตฺถาปิ ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนํ น ยุชฺชตีติ? น. กสฺมา? อภินิเวสปกฺเข ตาว อยํ ทิฏฺิคติโก อสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวเนหิ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปลฺลาสสฺโ รูปาทิธมฺมานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวสฺส อนวโพธโต ธมฺมยุตฺตึ อติธาวนฺโต เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา ยถาวุตฺตานุสฺสรณตกฺเกหิ ขนฺเธสุ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๑) อภินิเวสํ ชเนสิ. อิติ อาสนฺนการณตฺตา, ปธานการณตฺตา, ตคฺคหเณเนว จ อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว อิธ คหิตานิ. ปติฏฺาปนปกฺเข ปน อาคโมปิ ยุตฺติปกฺเขเยว ิโต วิเสสโต พาหิรกานํ ตกฺกคาหิภาวโตติ อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว ทิฏฺิยา วตฺถุภาเวน คหิตานิ. กิฺจ ภิยฺโย ทุวิธํ ลกฺขณํ ปรมตฺถธมฺมานํ สภาวลกฺขณํ สามฺลกฺขณฺจาติ. ตตฺถ สภาวลกฺขณาวโพโธ ปจฺจกฺขาณํ, สามฺลกฺขณาวโพโธ อนุมานาณํ, อาคโม จ สุตมยาย ปฺาย สาธนโต อนุมานาณเมว อาวหติ, สุตานํ ปน ธมฺมานํ อาการปริวิตกฺกเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยํ ิโต จินฺตามยํ ปฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน ภาวนาย ปจฺจกฺขาณํ อธิคจฺฉตีติ เอวํ อาคโมปิ ตกฺกวิสยํ นาติกฺกมตีติ ตคฺคหเณน คหิโตวาติ เวทิตพฺโพ. โส อฏฺกถายํ อนุสฺสุติตกฺกคฺคหเณน วิภาวิโตติ ยุตฺตํ เอวิทํ ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ. ‘‘อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๐) จ วจนโต ปติฏฺาปนวตฺถูนิ อิธาธิปฺเปตานีติ ทฏฺพฺพํ.

๓๖. ทิฏฺิเยว ทิฏฺิฏฺานํ ปรมวชฺชตาย อเนกวิหิตานํ อนตฺถานํ เหตุภาวโต. ยถาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมาหํ ภิกฺขเว วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐) ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔) ทิฏฺิยา านวิภาคํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ อารมฺมณฏฺเน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๘๑, ๓๔๕) วจนโต. อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ อุปนิสฺสยาทิภาเวน ปวตฺตนโต. ยถาห ‘‘อสฺสุตวา ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒; ปฏิ. ม. ๑.๑๓๐). ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ยถา จาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา, (ที. นิ. ๑.๑๑๘ อาทโย) ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๔๔) จ. สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วุตฺตฺเจตํ ‘‘สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา, (สุ. นิ. ๘๘๐; มหานิ. ๑๐๙) ปถวิโต สฺตฺวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒) จ อาทิ. วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. ๘๙๒) ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๔) จ อาทิ. อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ. เตนาห ภควา ‘‘ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิ กโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺีนํ อฺตรา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ‘อตฺถิ เม อตฺตา’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๙). สมุฏฺาติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ สมุฏฺานภาโว สมุฏฺานฏฺโ. ปวตฺติตาติ ปรสนฺตาเนสุ อุปฺปาทิตา. ปรินิฏฺาปิตาติ อภินิเวสสฺส ปริโยสานํ มตฺถกํ ปาปิตาติ อตฺโถ. ‘‘อารมฺมณวเสนา’’ติ อฏฺสุ ทิฏฺิฏฺาเนสุ ขนฺเธ สนฺธายาห. ปวตฺตนวเสนาติ อวิชฺชาทโย. อาเสวนวเสนาติ ปาปมิตฺตปรโตโฆสาทีนมฺปิ เสวนํ ลพฺภติเยว. อถ วา เอวํคติกาติ เอวํคมนา, เอวํนิฏฺาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม ทิฏฺิสงฺขาตา ทิฏฺิฏฺานา เอวํ ปรมตฺถโต อสนฺตํ อตฺตานํ สสฺสตภาวฺจสฺส อชฺฌาโรเปตฺวา คหิตา, ปรามฏฺา จ พาลลปนา ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ. ปณฺฑิเตหิ สมนุยุฺชิยมานา ปน อนวฏฺิตวตฺถุกา อวิมทฺทกฺขมา สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทู วิย ขชฺโชปนกา วิย จ ภิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ จาติ.

ตตฺถายํ อนุยุฺชเน สงฺเขปกถา – ยทิ หิ ปเรน ปริกปฺปิโต อตฺตา โลโก วา สสฺสโต สิยา, ตสฺส นิพฺพิการตาย ปุริมรูปาวิชหนโต กสฺสจิ วิเสสาธานสฺส กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อหิตโต นิวตฺตนตฺถํ, หิเต จ ปฏิปตฺติอตฺถํ อุปเทโส เอว นิปฺปโยชโน สิยา สสฺสตวาทิโน, กถํ วา โส อุปเทโส ปวตฺตียติ วิการาภาวโต, เอวฺจ อตฺตโน อชฏากาสสฺส วิย ทานาทิกิริยา หึสาทิกิริยา จ น สมฺภวติ. ตถา สุขสฺส ทุกฺขสฺส อนุภวนนิพนฺโธ เอว สสฺสตวาทิโน น ยุชฺชติ กมฺมพทฺธาภาวโต, ชาติอาทีนฺจ อสมฺภวโต กุโต วิโมกฺโข, อถ ปน ธมฺมมตฺตํ ตสฺส อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จ, ยสฺส วเสนายํ กิริยาทิโวหาโรติ วเทยฺย, เอวมฺปิ ปุริมรูปาวิชหเนน อวฏฺิตสฺส อตฺตโน ธมฺมมตฺตนฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ, เต วา ปนสฺส ธมฺมา อวตฺถาภูตา อฺเ วา สิยุํ อนฺเ วา. ยทิ อฺเ, น ตาหิ ตสฺส อุปฺปนฺนาหิปิ โกจิ วิเสโส อตฺถิ. ยาหิ กโรติ ปฏิสํเวเทติ จวติ อุปปชฺชติ จาติ อิจฺฉิตํ, ตสฺมา ตทวตฺโถ เอว ยถาวุตฺตโทโส. กิฺจ ธมฺมกปฺปนาปิ นิรตฺถิกา สิยา, อถานฺเ อุปฺปาทวินาสวนฺตีหิ อวตฺถาหิ อนฺสฺส อตฺตโน ตาสํ วิย อุปฺปาทวินาสสพฺภาวโต กุโต นิจฺจตาวกาโส, ตาสมฺปิ วา อตฺตโน วิย นิจฺจตาติ พนฺธวิโมกฺขานํ อสมฺภโว เอวาติ น ยุชฺชติเยว สสฺสตวาโท. น เจตฺถ โกจิ วาที ธมฺมานํ สสฺสตภาเว ปริสุทฺธํ ยุตฺตึ วตฺตุํ สมตฺโถ, ยุตฺติรหิตฺจ วจนํ น ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ อาราเธตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตี’’ติ. กมฺมวเสน อภิมุโข สมฺปเรติ เอตฺถาติ อภิสมฺปราโย, ปโรโลโก.

‘‘สพฺพฺุตฺาณฺจา’’ติ อิทํ อิธ สพฺพฺุตฺาณสฺส วิภชิยมานตฺตา วุตฺตํ, ตสฺมึ วา วุตฺเต ตทธิฏฺานโต อาสวกฺขยาณํ, ตทวินาภาวโต สพฺพมฺปิ วา ภควโต ทสพลาทิาณํ คหิตเมว โหตีติ กตฺวา. ปชานนฺโตปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน ‘‘ตฺจา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ จ-สทฺทตฺถมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตํ ทิฏฺิคตโต อุตฺตริตรํ สารภูตํ สีลาทิคุณวิเสสมฺปิ ตถาคโต นาภินิวิสติ, โก ปน วาโท วฏฺฏามิเสติ. ‘‘อห’’นฺติ ทิฏฺิวเสน วา ตํ ปรามสนาการมาห. ปชานามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘มม’’นฺติ ตณฺหาวเสน ปรามสนาการํ ทสฺเสติ. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนํ ปรามาโส. น หิ ตํ อตฺถิ, ขนฺเธสุ ยํ ‘‘อห’’นฺติ วา, ‘‘มม’’นฺติ วา คเหตพฺพํ สิยา. โย ปน ปรามาโส ตณฺหาทโยว, เต จ ภควโต โพธิมูเลเยว ปหีนาติ อาห ‘‘ปรามาสกิเลสาน’’นฺติอาทิ. อปรามาสโตติ วา นิพฺพุติเวทนสฺส เหตุวจนํ, ‘‘วิทิตา’’ติ อิทํ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตริ สามิวจนํ, อปรามสนเหตุ ปรามาสรหิตาย ปฏิปตฺติยา ตถาคเตน สยเมว อสงฺขตธาตุ อธิคตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘ยาสุ เวทนาสู’’ติอาทินา ภควโต เทสนาวิลาสํ ทสฺเสติ. ตถา หิ ขนฺธายตนาทิวเสน อเนกวิธาสุ จตุสจฺจเทสนาสุ สมฺภวนฺตีสุปิ อยํ ตถาคตานํ เทสนาสุ ปฏิปตฺติ, ยํ ทิฏฺิคติกา มิจฺฉาปฏิปตฺติยา ทิฏฺิคหนํ ปกฺขนฺทาติ ทสฺสนตฺถํ เวทนาเยว ปริฺาย ภูมิทสฺสนตฺถํ อุทฺธฏา. กมฺมฏฺานนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ. ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ วิปสฺสนาปฺาย เวทนาย สมุทยาทีนิ อารมฺมณปฏิเวธวเสน มคฺคปฺาย อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ชานิตฺวา, ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ อตฺโถ. ปจฺจยสมุทยฏฺเนาติ ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๔; สํ. นิ. ๒.๒๑; อุทา. ๑) วุตฺตลกฺขเณน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ อุปฺปาเทน เจว มคฺเคน อสมุคฺฆาเตน จ. นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อุปฺปาทลกฺขณํ, ชาตินฺติ อตฺโถ. ปฺจนฺนํ ลกฺขณานนฺติ เอตฺถ จตุนฺนํ ปจฺจยานมฺปิ อุปฺปาทลกฺขณเมว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, ยสฺมา ปจฺจยลกฺขณมฺปิ ลพฺภติเยว, ตถา เจว สํวณฺณิตํ. ปจฺจยนิโรธฏฺเนาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นฺติ ยสฺมา, ยํ วา สุขํ โสมนสฺสํ. ปฏิจฺจาติ อารมฺมณปจฺจยาทิภูตํ เวทนํ ลภิตฺวา. อยนฺติ สุขโสมนสฺสานํ ปจฺจยภาโว, สุขโสมนสฺสเมว วา, ‘‘อสฺสาโท’’ติ ปทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ปุริมุปฺปนฺนํ เวทนํ อารพฺภ โสมนสฺสุปฺปตฺติยํ โย ปุริมเวทนาย อสฺสาเทตพฺพากาโร โสมนสฺสสฺสาทนากาโร, อยํ อสฺสาโทติ. กถํ ปน เวทนํ อารพฺภ สุขํ อุปฺปชฺชตีติ? เจตสิกสุขสฺส อธิปฺเปตตฺตา นายํ โทโส. วิเสสนํ เหตฺถ โสมนสฺสคฺคหณํ สุขํ โสมนสฺสนฺติ ‘‘รุกฺโข สึสปา’’ติ ยถา.

‘‘อนิจฺจา’’ติ อิมินา สงฺขารทุกฺขตาวเสน อุเปกฺขาเวทนาย, สพฺพเวทนาสุเยว วา อาทีนวมาห, อิตเรหิ อิตรทุกฺขตาวเสน ยถากฺกมํ ทุกฺขสุขเวทนานํ, อวิเสเสน วา ตีณิปิ ปทานิ สพฺพาสมฺปิ เวทนานํ วเสน โยเชตพฺพานิ. อยนฺติ โย เวทนาย หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจภาโว, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขภาโว, ชราย มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณาเมตพฺพภาโว จ, อยํ เวทนาย อาทีนโว, ยโต วา อาทีนํ ปรมการุฺํ วาติ ปวตฺตตีติ. เวทนาย นิสฺสรณนฺติ เอตฺถ เวทนายาติ นิสฺสกฺกวจนํ, ยาว เวทนาปฏิพทฺธํ ฉนฺทราคํ น ปชหติ, ตาวายํ ปุริโส เวทนํ อลฺลีโนเยว โหติ. ยทา ปน ตํ ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตทายํ ปุริโส เวทนาย นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต โหตีติ ฉนฺทราคปฺปหานํ เวทนาย นิสฺสรณํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เวทนาคฺคหเณน เวทนาย สหชาตนิสฺสยารมฺมณภูตา จ รูปารูปธมฺมา คหิตา เอว โหนฺตีติ ปฺจนฺนมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เวทนาสีเสน ปน เทสนา อาคตา, ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว, ลกฺขณหารนเยน วา อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. ตตฺถ เวทนาคฺคหเณน คหิตา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เวทนานํ สมุทยคฺคหเณน คหิตา อวิชฺชาทโย สมุทยสจฺจํ, อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ นิโรธสจฺจํ, ‘‘ยถาภูตํ วิทิตฺวา’’ติ เอเตน มคฺคสจฺจนฺติ เอวเมตฺถ จตฺตาริ สจฺจานิ เวทิตพฺพานิ. กามุปาทานมูลกตฺตา เสสุปาทานานํ, ปหีเน จ กามุปาทาเน อุปาทานเสสาภาวโต ‘‘วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน’’ติ วุตฺตํ. อนุปาทาวิมุตฺโตติ อตฺตโน มคฺคผลปฺปตฺตึ ภควา ทสฺเสติ. ‘‘เวทนาน’’นฺติอาทินา หิ ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา อิมํ ทิฏฺิคตํ สการณํ สคติกํ ปเภทโต วิภชิตุํ สมตฺโถ อโหสิ, ตสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส สทฺธึ ปุพฺพภาคปฏิปทาย อุปฺปตฺติภูมึ ทสฺเสติ ธมฺมราชา.

ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา

๓๘. สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจํ สสฺสตํ เอตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, เอกจฺจสสฺสตวาโท. โส เอเตสํ อตฺถีติ เอกจฺจสสฺสติกา. เต ปน ยสฺมา เอกจฺจสสฺสโต วาโท ทิฏฺิ เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสตวาทา นาม โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติ. อิมินา นเยน เอกจฺจอสสฺสติกา ทิปทสฺสปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นนุ จ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ วุตฺเต ตทฺสฺส เอกจฺจสฺส อสสฺสตตาสนฺนิฏฺานํ สิทฺธเมว โหตีติ? สจฺจํ สิทฺธเมว โหติ อตฺถโต, น ปน สทฺทโต. ตสฺมา สุปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺจอสสฺสติกา’’ติ วุตฺตํ. น หิ อิธ สาวเสสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมสฺสามี. อิธาติ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิมสฺมึ ปเท. คหิตาติ วุตฺตา, ตถา เจว อตฺโถ ทสฺสิโต. อิธาติ วา อิมิสฺสา เทสนาย. ตถา หิ ปุริมกา ตโย วาทา สตฺตวเสน, จตุตฺโถ สงฺขารวเสน วิภตฺโต. ‘‘สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิทํ เตหิ สสฺสตภาเวน คยฺหมานานํ ธมฺมานํ ยาถาวสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปเนกจฺจสสฺสติกมตทสฺสนวเสน. ตสฺส หิ สสฺสตาภิมตํ อสงฺขตเมวาติ ลทฺธิ. เตเนวาห ‘‘จิตฺตนฺติ วา…เป… สฺสตี’’ติ. น หิ ยสฺส ภาวสฺส ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวํ ปฏิชานาติ, ตสฺเสว นิจฺจธุวาทิภาโว อนุมฺมตฺตเกน สกฺกา ปฏิฺาตุํ. เอเตน ‘‘อุปฺปาทวยธุวตายุตฺตภาวา สิยา นิจฺจา, สิยา อนิจฺจา สิยา น วตฺตพฺพา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา วิภาวิตา โหติ.

ตตฺถายํ อยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ ‘‘เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถีติ วุจฺจติ, เตเนว สภาเวน โส ธมฺโม นตฺถี’’ติอาทินา วุจฺเจยฺย, สิยา อเนกนฺตวาโท. อถ อฺเน, สิยา น อเนกนฺตวาโท. น เจตฺถ เทสนฺตราทิสมฺพนฺธภาโว ยุตฺโต วตฺตุํ ตสฺส สพฺพโลกสิทฺธตฺตา, วิวาทาภาวโต. เย ปน วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณฆเฏน มกุเฏ กเต ฆฏภาโว นสฺสติ, มกุฏภาโว อุปฺปชฺชติ, สุวณฺณภาโว ติฏฺติเยว, เอวํ สพฺพภาวานํ โกจิ ธมฺโม นสฺสติ, โกจิ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, สภาโว ปน ติฏฺตี’’ติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘กึ ตํ สุวณฺณํ, ยํ ฆเฏ มกุเฏ จ อวฏฺิตํ, ยทิ รูปาทิ, โส สทฺโท วิย อนิจฺโจ. อถ รูปาทิ สมูโห, สมูโห นาม สมฺมุติมตฺตํ. น ตสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา นิจฺจตา วา ลพฺภตี’’ติ อเนกนฺตวาโท น สิยา. ธมฺมานฺจ ธมฺมิโน อฺถานฺถาสุ โทโส วุตฺโตเยว สสฺสตวาทวิจารณายํ. ตสฺมา โส ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อปิจ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพรูโป อตฺตา โลโก จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตาปฏิชานนโต ยถา นิจฺจาทีนํ อฺตรํ รูปํ, ยถา วา ทีปาทโย. น หิ ทีปาทีนํ อุทยพฺพยสภาวานํ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพสภาวตา สกฺกา วิฺาตุํ, ชีวสฺส นิจฺจาทีสุ อฺตรํ รูปํ วิยาติ เอวํ สตฺตภงฺคสฺส วิย เสสภงฺคานมฺปิ อสมฺภโวเยวาติ สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา เวทิตพฺพา.

เอตฺถ จ ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อฺเ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทา. ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา ธุวา, อณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ กาณาทา. นนุ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอตสฺมึ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตตาสนฺนิฏฺานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, ตยิทํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ, โก วา เอวมาห ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ? อสสฺสเตสุเยว ปน เกสฺจิ ธมฺมานํ สสฺสตภาวาภินิเวโส อิธ มิจฺฉาทสฺสนํ. เตน ปน เอกวาเร ปวตฺตมาเนน จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวาวโพโธ วิทูสิโต สํสฏฺภาวโต วิสสํสฏฺโ วิย สปฺปิมณฺโฑ สกิจฺจกรณาสมตฺถตาย สมฺมาทสฺสนปกฺเข เปตพฺพตํ นารหตีติ. อสสฺสตภาเวน นิจฺฉิตาปิ วา จกฺขุอาทโย สมาโรปิตชีวสภาวา เอว ทิฏฺิคติเกหิ คยฺหนฺตีติ ตทวโพธสฺส มิจฺฉาทสฺสนภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ. เตเนวาห ‘‘จกฺขุํ อิติปิ…เป… กาโย อิติปิ อยํ เม อตฺตา’’ติอาทิ. เอวฺจ กตฺวา อสงฺขตาย สงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน ยถากฺกมํ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอวํ ปวตฺโต วิภชฺชวาโทปิ เอกจฺจสสฺสตวาโท อาปชฺชตีติ เอวํปการา โจทนา อนวกาสา โหติ อวิปรีตธมฺมสภาวสมฺปฏิปตฺติภาวโต.

กามฺเจตฺถ ปุริมวาเทปิ อสสฺสตานํ ธมฺมานํ ‘‘สสฺสตา’’ติ คหณํ วิเสสโต มิจฺฉาทสฺสนํ, สสฺสตานํ ปน ‘‘สสฺสตา’’ติ คาโห น มิจฺฉาทสฺสนํ ยถาสภาวคฺคหณภาวโต. อสสฺสเตสุเยว ปน ‘‘เกจิเทว ธมฺมา สสฺสตา, เกจิ อสสฺสตา’’ติ คเหตพฺพธมฺเมสุ วิภาคปฺปวตฺติยา อิมสฺส วาทสฺส วาทนฺตรตา วุตฺตา, น เจตฺถ ‘‘สมุทายนฺโตคธตฺตา เอกเทสสฺส สปฺปเทสสสฺสตคฺคาโห นิปฺปเทสสสฺสตคฺคาเห สโมธานํ คจฺฉตี’’ติ สกฺกา วตฺตุํ วาที ตพฺพิสยวิเสสวเสน วาททฺวยสฺส ปวตฺตตฺตา. อฺเ เอว หิ ทิฏฺิคติกา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สสฺสตา’’ติ อภินิวิฏฺา, อฺเ ‘‘เอกจฺจสสฺสตา’’ติ. สงฺขารานํ อนวเสสปริยาทานํ, เอกเทสปริคฺคโห จ วาททฺวยสฺส ปริพฺยตฺโตเยว. กิฺจ ภิยฺโย อเนกวิธสมุสฺสเย เอกวิธสมุสฺสเย จ ขนฺธปพนฺเธ อภินิเวสภาวโต. จตุพฺพิโธปิ หิ สสฺสตวาที ชาติวิเสสวเสน นานาวิธรูปกายสนฺนิสฺสเย เอว อรูปธมฺมปุฺเช สสฺสตาภินิเวสี ชาโต อภิฺาเณน อนุสฺสวาทีหิ จ รูปกายเภทคฺคหณโต. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๓๒) ‘‘จวนฺติ อุปปชฺชนฺตี’’ติ จ อาทิ. วิเสสลาภี เอกจฺจสสฺสติโก อนุปธาริตเภทสมุสฺสเยว ธมฺมปพนฺเธ สสฺสตาการคฺคหเณน อภินิวิสนํ ชเนสิ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธสนฺตานวิสยตฺตา ตทภินิเวสสฺส. ตถา จ ตีสุปิ วาเทสุ ‘‘ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตโต ปรํ นานุสฺสรตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตกฺกีนํ ปน สสฺสเตกจฺจสสฺสตวาทีนํ สสฺสตาภินิเวสวิเสโส รูปารูปธมฺมวิสยตาย สุปากโฏเยวาติ.

๓๙. ทีฆสฺส กาลสฺส อติกฺกเมนาติ วิวฏฺฏวิวฏฺฏฏฺายีนํ อปคเมน. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ สํ-สทฺเทน ยุตฺโต วฏฺฏ-สทฺโท วินาสวาจีติ อาห ‘‘วินสฺสตี’’ติ, สงฺขยวเสน วตฺตตีติ อตฺโถ. วิปตฺติกรมหาเมฆสมุปฺปตฺติโต ปฏฺาย หิ ยาว อณุสหคโตปิ สงฺขาโร น โหติ, ตาว โลโก สํวฏฺฏตีติ วุจฺจติ. โลโกติ เจตฺถ ปถวีอาทิภาชนโลโก อธิปฺเปโต. อุปริพฺรหฺมโลเกสูติ ปริตฺตสุภาทีสุ รูปีพฺรหฺมโลเกสุ. อคฺคินา หิ กปฺปวุฏฺานํ อิธาธิปฺเปตํ พหุลํ ปวตฺตนโต. เตเนวาห ภควา ‘‘อาภสฺสรสํวตฺตนิกา โหนฺตี’’ติ. อรูเปสุ วาติ วา-สทฺเทน สํวฏฺฏมานโลกธาตูหิ อฺโลกธาตูสุ วาติ วิกปฺปนํ เวทิตพฺพํ. น หิ ‘‘สพฺเพ อปายสตฺตา ตทา รูปารูปภเวสุ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สกฺกา วิฺาตุํ อปาเยสุ ทีฆตมายุกานํ มนุสฺสโลกูปตฺติยา อสมฺภวโต. สติปิ สพฺพสตฺตานํ อภิสงฺขารมนสา นิพฺพตฺตภาเว พาหิรปจฺจเยหิ วินา มนสาว นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘มโนมยา’’ติ วุจฺจนฺติ รูปาวจรสตฺตา. ยทิ เอวํ กามภเว โอปปาติกสตฺตานมฺปิ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อธิจิตฺตภูเตน อติสยมนสา นิพฺพตฺตสตฺเตสุ มโนมยโวหารโตติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยา’’ติ. เอวํ อรูปาวจรสตฺตานมฺปิ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, ตตฺถ พาหิรปจฺจเยหิ นิพฺพตฺเตตพฺพตาสงฺกาย เอว อภาวโต, ‘‘มนสาว นิพฺพตฺตา’’ติ อวธารณาสมฺภวโต. นิรุฬฺโห วายํ โลเก มโนมยโวหาโร รูปาวจรสตฺเตสุ. ตถา หิ ‘‘อนฺนมโย ปานมโย มโนมโย อานนฺทมโย วิฺาณมโย’’ติ ปฺจธา อตฺตานํ เวทวาทิโน วทนฺติ. อุจฺเฉทวาเทปิ วกฺขติ ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๖). โสภนา ปภา เอเตสุ สนฺตีติ สุภา. ‘‘อุกฺกํเสนา’’ติ อาภสฺสรเทเว สนฺธายาห, ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา ปน ทฺเว จตฺตาโร จ กปฺเป ติฏฺนฺติ. อฏฺกปฺเปติ อฏฺ มหากปฺเป.

๔๐. สณฺาตีติ สมฺปตฺติกรมหาเมฆสมุปฺปตฺติโต ปฏฺาย ปถวีสนฺธารกุทกตํสนฺธารกวายุมหาปถวีอาทีนํ สมุปฺปตฺติวเสน าติ, ‘‘สมฺภวติ’’ อิจฺเจว วา อตฺโถ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. ปกติยาติ สภาเวน, ตสฺส ‘‘สุฺ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘นิพฺพตฺตสตฺตานํ นตฺถิตายา’’ติ, อนุปฺปนฺนตฺตาติ อตฺโถ, เตน ยถา เอกจฺจานิ วิมานานิ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ จุตตฺตา สุฺานิ โหนฺติ, น เอวมิทนฺติ ทสฺเสติ. พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโน พฺรหฺมกายิกา, เตสํ นิวาโส ภูมิปิ ‘‘พฺรหฺมกายิกา’’ติ วุตฺตา. กมฺมํ อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย เอติสฺสาติ กมฺมปจฺจยา. อถ วา ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ วิปจฺจนกกมฺมสฺส สหการีปจฺจยภาวโต, กมฺมสฺส ปจฺจยาติ กมฺมปจฺจยา. อุตุ สมุฏฺานํ เอติสฺสาติ อุตุสมุฏฺานา. ‘‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานา’’ติ วา ปาโ, กมฺมสหาโย ปจฺจโย, กมฺมสฺส วา สหายภูโต ปจฺจโย กมฺมปจฺจโย, โสว อุตุ กมฺมปจฺจยอุตุ, โส สมุฏฺานํ เอติสฺสาติ โยเชตพฺพํ. เอตฺถาติ ‘‘พฺรหฺมวิมาน’’นฺติ วุตฺตาย พฺรหฺมกายิกภูมิยา. กถํ ปณีตาย ทุติยชฺฌานภูมิยํ ิตานํ หีนาย ปมชฺฌานภูมิยา อุปปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘อถ สตฺตาน’’นฺติอาทิ. โอตรนฺตีติ อุปปชฺชนวเสน เหฏฺาภูมึ คจฺฉนฺติ.

อปฺปายุเกติ ยํ อุฬารํ ปุฺกมฺมํ กตํ, ตสฺส อุปฺปชฺชนารหวิปากปพนฺธโต อปฺปปริมาณายุเก. อายุปฺปมาเณเนวาติ ปรมายุปฺปมาเณเนว. กึ ปเนตํ ปรมายุ นาม, กถํ วา ตํ ปริจฺฉินฺนปมาณนฺติ? วุจฺจเต – โย เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตสฺมึ ตสฺมึ ภววิเสเส ปุริมสิทฺธภวปตฺถนูปนิสฺสยวเสน สรีราวยววณฺณสณฺานปมาณาทิวิเสสา วิย ตํตํคตินิกายาทีสุ เยภุยฺเยน นิยตปริจฺเฉโท คพฺภเสยฺยกกามาวจรเทวรูปาวจรสตฺตานํ สุกฺกโสณิตอุตุโภชนาทิ อุตุอาทิปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยูปตฺถมฺภิโต วิปากปพนฺธสฺส ิติกาลนิยโม, โส ยถาสกํ ขณมตฺตาวฏฺายีนมฺปิ อตฺตโน สหชาตานํ รูปารูปธมฺมานํ ปนาการวุตฺติตาย ปวตฺตกานิ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานิ ยสฺมา น เกวลํ เนสํ ขณิติยา เอว การณภาเวน อนุปาลกานิ, อถ โข ยาว ภวงฺคุปจฺเฉทา อนุปพนฺธสฺส อวิจฺเฉทเหตุภาเวนาปิ, ตสฺมา อายุเหตุกตฺตา การณูปจาเรน อายุ, อุกฺกํสปริจฺเฉทวเสน ปรมายูติ จ วุจฺจติ. ตํ ปน เทวานํ เนรยิกานํ อุตฺตรกุรุกานฺจ นิยตปริจฺเฉทํ, อุตฺตรกุรุกานํ ปน เอกนฺตนิยตปริจฺเฉทเมว, อวสิฏฺมนุสฺสเปตติรจฺฉานานํ ปน จิรฏฺิติสํวตฺตนิกกมฺมพหุเล กาเล ตํกมฺมสหิตสนฺตานชนิตสุกฺกโสณิตปฺปจฺจยานํ ตํมูลกานฺจ จนฺทสูริยสมวิสมปริวตฺตนาทิชนิตอุตุอาหาราทิสมวิสม ปจฺจยานํ วเสน จิราจิรกาลโต อนิยตปริจฺเฉทํ, ตสฺส จ ยถา ปุริมสิทฺธภวปตฺถนาวเสน ตํตํคตินิกายาทีสุ วณฺณสณฺานาทิวิเสสนิยโม สิทฺโธ ทสฺสนานุสฺสวาทีหิ, ตถา อาทิโต คหณสิทฺธิยา. เอวํ ตาสุ ตาสุ อุปปตฺตีสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ เยภุยฺเยน สมปฺปมาณฏฺิติกาลํ ทสฺสนานุสฺสเวหิ ลภิตฺวา ตํ ปรมตํ อชฺโฌสาย ปวตฺติตภวปตฺถนาวเสน อาทิโต ปริจฺเฉทนิยโม เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน กมฺมํ ตาสุ ตาสุ อุปปตฺตีสุ ยถา ตํตํอุปปตฺตินิยตวณฺณาทินิพฺพตฺตเน สมตฺถํ, เอวํ นิยตายุปริจฺเฉทาสุ อุปปตฺตีสุ ปริจฺเฉทาติกฺกเมน วิปากนิพฺพตฺตเน สมตฺถํ น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อายุปฺปมาเณเนว จวนฺตี’’ติ. ยสฺมา ปน อุปตฺถมฺภกสหาเยหิ อนุปาลกปฺปจฺจเยหิ อุปาทินฺนกกฺขนฺธานํ ปวตฺเตตพฺพากาโร อตฺถโต ปรมายุ, ตสฺส ยถาวุตฺตปริจฺเฉทานติกฺกมนโต สติปิ กมฺมาวเสเส านํ น สมฺภวติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปุฺพเลเนว าตุํ น สกฺโกตี’’ติ. กปฺปํ วาติ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ วา ตสฺส อุปฑฺฒํ วา อุปฑฺฒกปฺปโต อูนมธิกํ วาติ วิกปฺปนตฺโถ วา-สทฺโท.

๔๑. อนภิรตีติ เอกวิหาเรน อนภิรติ. สา ปน ยสฺมา อฺเหิ สมาคมิจฺฉา โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อปรสฺสาปิ สตฺตสฺส อาคมนปตฺถนา’’ติ. ปิยวตฺถุวิรเหน ปิยวตฺถุอลาเภน วา จิตฺตวิฆาโต อุกฺกณฺิตา, สา อตฺถโต โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาโท เยวาติ อาห ‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตา’’ติ. ทีฆรตฺตํ ฌานรติยา รมมานสฺส วุตฺตปฺปการํ อนภิรตินิมิตฺตํ อุปฺปนฺนา ‘‘มม’’นฺติ จ ‘‘อห’’นฺติ จ คหณสฺส การณภูตา ตณฺหาทิฏฺิโย อิธ ปริตสฺสนา. ตา ปน จิตฺตสฺส ปุริมาวตฺถาย จลนํ กมฺปนนฺติ อาห ‘‘อุพฺพิชฺชนา ผนฺทนา’’ติ. เตเนวาห ‘‘ตณฺหาตสฺสนาปิ ทิฏฺิตสฺสนาปิ วฏฺฏตี’’ติ. ยํ ปน อตฺถุทฺธาเร ‘‘อโห วต อฺเปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ อยํ ตณฺหาตสฺสนา นามา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทิฏฺิตสฺสนาย วิสุํ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺเตน ตณฺหาตสฺสนํเยว ตโต นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตํ, น ปน ตตฺถ ทิฏฺิตสฺสนาย อภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. ตาสตสฺสนา จิตฺตุตฺราโส. ภยานกนฺติ เภรวารมฺมณนิมิตฺตํ พลวภยํ. เตน สรีรสฺส ถทฺธภาโว ฉมฺภิตตฺตํ ภยํ สํเวคนฺติ เอตฺถ ภยนฺติ ภงฺคานุปสฺสนาย จิณฺณนฺเต สพฺพสงฺขารโต ภายนวเสน อุปฺปนฺนํ ภยาณํ. สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปาณํ, โอตฺตปฺปเมว วา. สนฺตาสนฺติ อาทีนวนิพฺพิทานุปสฺสนาหิ สงฺขาเรหิ สนฺตสฺสนาณํ. สห พฺยายติ ปวตฺตติ, โทสํ วา ฉาเทตีติ สหพฺโย, สหาโย, ตสฺส ภาวํ สหพฺยตํ.

๔๒. อภิภวิตฺวา ิโต อิเม สตฺเตติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน โส ปาสํสภาเวน อุตฺตมภาเวน จ ‘‘เต สตฺเต อภิภวิตฺวา ิโต’’ติ อตฺตานํ มฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เชฏฺโกหมสฺมี’’ติ. อฺทตฺถุ ทโสติ ทสฺสเน อนฺตรายาภาววจเนน, เยฺยวิเสสปริคฺคาหิกภาเวน จ อนาวรณทสฺสาวิตํ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘สพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถ’’ติ. ภูตภพฺยานนฺติ อเหสุนฺติ ภูตา, ภวนฺติ ภวิสฺสนฺตีติ ภพฺยา, อฏฺกถายํ ปน วตฺตมานกาลวเสเนว ภพฺย-สทฺทสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต. ปมจิตฺตกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณ. กิฺจาปิ โส พฺรหฺมา อนวฏฺิตทสฺสนตฺตา ปุถุชฺชนสฺส ปุริมตรชาติปริจิตมฺปิ กมฺมสฺสกตฺาณํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิกุพฺพนิทฺธิวเสน จิตฺตุปฺปตฺติมตฺตปฏิพทฺเธน สตฺตนิมฺมาเนน วิปลฺลฏฺโ ‘‘อหํ อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา’’ติอาทินา อิสฺสรกุตฺตทสฺสนํ ปกฺขนฺทมาโน อภินิวิสนวเสเนว ปติฏฺิโต, น ปติฏฺาปนวเสน ‘‘ตสฺส เอวํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ปติฏฺาปนกฺกเมเนว ปน ตสฺส โส อภินิเวโส ชาโตติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘การณโต สาเธตุกาโม’’ติ, ‘‘ปฏิฺํ กตฺวา’’ติ จ วุตฺตํ. เตนาห ภควา ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิ. ตตฺถ มโนปณิธีติ มนสา เอว ปตฺถนา, ตถา จิตฺตปฺปวตฺติมตฺตเมวาติ อตฺโถ, อิตฺถภาวนฺติ อิทปฺปการตํ. ยสฺมา ปน อิตฺถนฺติ พฺรหฺมตฺตภาโว อิธาธิปฺเปโต, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมภาวนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. นนุ จ เทวานํ อุปปตฺติสมนนฺตรํ ‘‘อิมิสฺสา นาม คติยา จวิตฺวา อิมินา นาม กมฺมุนา อิธูปปนฺนา’’ติ ปจฺจเวกฺขณา โหตีติ? สจฺจํ โหติ, สา ปน ปุริมชาตีสุ กมฺมสฺสกตฺาเณ สมฺมเทว นิวิฏฺชฺฌาสยานํ. อิเม ปน สตฺตา ปุริมาสุปิ ชาตีสุ อิสฺสรกุตฺตทสฺสนวเสน วินิพนฺธาภินิเวสา อเหสุนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิมินา มย’’นฺติอาทิ.

๔๓. อีสตีติ อีโส, อภิภูติ อตฺโถ. มหา อีโส มเหโส, สุปฺปติฏฺมเหสตาย ปน ปเรหิ ‘‘มเหโส’’ติ อกฺขาตพฺพตาย มเหสกฺโข, อติสเยน มเหสกฺโข มเหสกฺขตโรติ วจนตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา ปน โส มเหสกฺขภาโว อาธิปเตยฺยปริวารสมฺปตฺติยา วิฺายติ, ตสฺมา ‘‘อิสฺสริยปริวารวเสน มหายสตโร’’ติ วุตฺตํ.

๔๔. อิเธว อาคจฺฉตีติ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก เอว ปฏิสนฺธิวเสน อาคจฺฉติ. ยํ อฺตโร สตฺโตติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, กรเณ วา ปจฺจตฺตนิทฺเทโส, เยน าเนนาติ อตฺโถ, กิริยาปรามสนํ วา. อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉตีติ เอตฺถ ยเทตํ อิตฺถตฺตสฺส อาคมนํ, เอตํ านํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. เอส นโย ‘‘ปพฺพชติ, เจโตสมาธึ ผุสติ, ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตี’’ติ เอเตสุปิ ปเทสุ. ‘‘านํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ อฺตโร สตฺโต’’ติ อิมฺหิ ปทํ ‘‘ปพฺพชตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพนฺติ.

๔๕. ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิโน, ขิฑฺฑาปโทสิโน เอว ขิฑฺฑาปโทสิกา, ขิฑฺฑาปโทโส วา เอเตสํ อตฺถีติ ขิฑฺฑาปโทสิกา. อติกฺกนฺตเวลํ อติเวลํ, อาหารูปโภคกาลํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. เมถุนสมฺปโยเคน อุปฺปชฺชนกสุขํ เกฬิหสฺสสุขํ รติธมฺโม รติสภาโว. อาหารนฺติ เอตฺถ โก เทวานํ อาหาโร, กา อาหารเวลาติ? สพฺเพสมฺปิ กามาวจรเทวานํ สุธา อาหาโร, สา เหฏฺิเมหิ อุปริมานํ ปณีตตมา โหติ, ตํ ยถาสกํ ทิวสวเสน ทิวเส ทิวเส ภุฺชนฺติ. เกจิ ปน ‘‘พิฬารปทปฺปมาณํ สุธาหารํ ภุฺชนฺติ, โส ชิวฺหาย ปิตมตฺโต ยาว เกสคฺคนขคฺคา กายํ ผรติ, เตสํเยว ทิวสวเสน สตฺตทิวเส ยาปนสมตฺโถ จ โหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘นิรนฺตรํ ขาทนฺตา ปิวนฺตา’’ติ อิทํ ปริกปฺปนวเสน วุตฺตํ. กมฺมชเตชสฺส พลวภาโว อุฬารปุฺนิพฺพตฺตตฺตา, อุฬารครุสินิทฺธสุธาหารชีรณโต จ. กรชกายสฺส มนฺทภาโว มุทุสุขุมาลภาวโต. เตเนว หิ ภควา อินฺทสาลคุหายํ ปกติปถวิยํ สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตํ สกฺกํ เทวราชานํ ‘‘โอฬาริกํ กายํ อธิฏฺเหี’’ติ อาห. เตสนฺติ มนุสฺสานํ. วตฺถุนฺติ กรชกายํ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน.

๔๗. มเนนาติ อิสฺสาปกตตฺตา ปทุฏฺเน มนสา. อุสูยาวเสน มนโสว ปโทโส มโนปโทโส, โส เอเตสํ อตฺถิ วินาสเหตุภูโตติ มโนปโทสิกาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อกุทฺโธ รกฺขตีติ กุทฺธสฺส โส โกโธ อิตรสฺมึ อกุชฺฌนฺเต อนุปาทาโน เอกวารเมว อุปฺปตฺติยา อนาเสวโน จาเวตุํ น สกฺโกติ อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิ วิย นิพฺพายติ, ตสฺมา อกุทฺโธ ตํ จวนโต รกฺขติ, อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ ภิยฺโย ภิยฺโย อฺมฺมฺหิ ปริวฑฺฒนวเสน ติขิณสมุทาจาโร นิสฺสยทหนรโส โกโธ อุปฺปชฺชมาโน หทยวตฺถุํ นิทหนฺโต อจฺจนฺตสุขุมาลกรชกายํ วินาเสติ, ตโต สกโลปิ อตฺตภาโว อนฺตรธายติ. เตนาห ‘‘อุโภสุ ปนา’’ติอาทิ. ตถา จาห ภควา ‘‘อฺมฺํ ปทุฏฺจิตฺตา กิลนฺตกายา…เป… จวนฺตี’’ติ. ธมฺมตาติ ธมฺมนิยาโม. โส จ เตสํ กรชกายสฺส มนฺทตาย, ตถาอุปฺปชฺชนกโกธสฺส จ พลวตาย านโส จวนํ, เตสํ รูปารูปธมฺมานํ สภาโวติ อธิปฺปาโย.

๔๙. จกฺขาทีนํ เภทํ ปสฺสตีติ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิการาปตฺติทสฺสนโต, อนฺเต จ อทสฺสนูปคมนโต วินาสํ ปสฺสติ โอฬาริกตฺตา รูปธมฺมเภทสฺส. ปจฺจยํ ทตฺวาติ อนนฺตรปจฺจยาทิวเสน ปจฺจโย หุตฺวา. ‘‘พลวตร’’นฺติ จิตฺตสฺส ลหุตรํ เภทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ เอกสฺมึ รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ ภิชฺชนฺติ. เภทํ น ปสฺสตีติ ขเณ ขเณ ภิชฺชนฺตมฺปิ จิตฺตํ ปรสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ภิชฺชตีติ ปุริมจิตฺตสฺส อภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิย ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติโต ภาวปกฺโข พลวตโร ปากโฏ จ โหติ, น อภาวปกฺโขติ จิตฺตสฺส วินาสํ น ปสฺสติ, อยฺจ อตฺโถ อลาตจกฺกทสฺสเนน สุปากโฏ วิฺายติ. ยสฺมา ปน ตกฺกีวาที นานตฺตนยสฺส ทูรตรตาย เอกตฺตนยสฺสปิ มิจฺฉาคหิตตฺตา ‘‘ยเทวิทํ วิฺาณํ สพฺพทาปิ เอกรูเปน ปวตฺตติ, อยเมว อตฺตา นิจฺโจ’’ติอาทินา อภินิเวสํ ชเนติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โส ตํ อปสฺสนฺโต’’ติอาทิ.

อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา

๕๓. อนฺตานนฺติกาติ เอตฺถ อมติ คจฺฉติ เอตฺถ สภาโว โอสานนฺติ อนฺโต, มริยาทา. ตปฺปฏิเสเธน อนนฺโต, อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตานานนฺโต จ อนฺตานนฺตา สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๗๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑) วิย. กสฺส ปน อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺิคติเกหิ, โลกียนฺติ วา เอตฺถ เตหิ ปุฺาปุฺํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโกติ สงฺขฺยํ คตสฺส อตฺตโน. เตนาห ภควา ‘‘อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปฺเปนฺตี’’ติ. โก ปน เอโส อตฺตาติ? ฌานวิสยภูตกสิณนิมิตฺตํ. ตตฺถ หิ อยํ ทิฏฺิคติโก โลกสฺี. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตํ โลโกติ คเหตฺวา’’ติ. เกจิ ปน ‘‘ฌานํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ อิธ ‘อตฺตา, โลโก’ติ จ คหิตา’’ติ วทนฺติ. อนฺตานนฺตสหจริตวาโท อนฺตานนฺโต, ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มฺจา โฆสนฺตี’’ติ. โส เอเตสํ อตฺถีติ อนฺตานนฺติกา. เต ปน ยสฺมา ยถาวุตฺตนเยน อนฺตานนฺโต วาโท ทิฏฺิ เอเตสนฺติ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วตฺวา ‘‘อนฺตํ วา’’ติอาทินา อตฺโถ วิภตฺโต.

เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณํ วาทีนํ อนฺตตฺตฺจ อนนฺตตฺตฺจ อนฺตานนฺตตฺตฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา อนฺตานนฺติกตฺตํ, ปจฺฉิมสฺส ปน ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอว. ยสฺมา อนฺตานนฺตปฏิเสธวาโทปิ อนฺตานนฺตวิสโย เอว ตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา. เอตทตฺถํเยว หิ สนฺธาย อฏฺกถายํ ‘‘อารพฺภ ปวตฺตวาทา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ยถา ตติยวาเท เทสเภทวเสน เอกสฺเสว อนฺตวนฺตตา อนนฺตตา จ สมฺภวติ, เอวํ ตกฺกีวาเทปิ กาลเภทวเสน อุภยสมฺภวโต อฺมฺปฏิเสเธน อุภยฺเว วุจฺจติ. กถํ? อนฺตวนฺตตาปฏิเสเธน หิ อนนฺตตา วุจฺจติ, อนนฺตตาปฏิเสเธน จ อนฺตวนฺตตา, อนฺตานนฺตานฺจ น ตติยวาทภาโว กาลเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อยํ โลกสฺิโต อตฺตา อธิคตวิเสเสหิ มเหสีหิ อนนฺโต กทาจิ สกฺขิทิฏฺโติ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา เนวนฺตวา. ยสฺมา ปน เตหิเยว กทาจิ อนฺตวา สกฺขิทิฏฺโติ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา น ปน อนนฺโตติ. ยถา จ อนุสฺสุติตกฺกีวเสน, เอวํ ชาติสฺสรตกฺกี อาทีนฺจ วเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. อยฺหิ ตกฺกิโก อวฑฺฒิตภาวปุพฺพกตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตานํ วฑฺฒิตภาวสฺส วฑฺฒิตกาลวเสน อปฺปจฺจกฺขการิตาย อนุสฺสวาทิมตฺเต ตฺวา ‘‘เนวนฺตวา’’ติ ปฏิกฺขิปติ. อวฑฺฒิตกาลวเสน ปน ‘‘น ปนานนฺโต’’ติ, น ปน อนฺตตานนฺตตานํ อจฺจนฺตมภาเวน ยถา ตํ ‘‘เนวสฺินาสฺี’’ติ. ปุริมวาทตฺตยปฏิกฺเขโป จ อตฺตนา ยถาธิปฺเปตปฺปการวิลกฺขณตาย เตสํ, อวสฺสฺเจตํ เอวํ วิฺาตพฺพํ, อฺถา วิกฺเขปปกฺขํเยว ภเชยฺย จตุตฺถวาโท. น หิ อนฺตตาอนนฺตตาตทุภยวินิมุตฺโต อตฺตโน ปกาโร อตฺถิ, ตกฺกีวาที จ ยุตฺติมคฺคโก, กาลเภทวเสน จ ตทุภยํ เอกสฺมิมฺปิ น น ยุชฺชตีติ.

เกจิ ปน ยทิ ปนายํ อตฺตา อนฺตวา สิยา, ทูรเทเส อุปปชฺชนานุสฺสรณาทิ กิจฺจนิปฺผตฺติ น สิยา. อถ อนนฺโต, อิธ ิตสฺส เทวโลกนิรยาทีสุ สุขทุกฺขานุภวนมฺปิ สิยา. สเจ ปน อนฺตวา จ อนนฺโต จ, ตทุภยโทสสมาโยโค. ตสฺมา ‘‘อนฺตวา, อนนฺโต’’ติ จ อพฺยากรณีโย อตฺตาติ เอวํ ตกฺกนวเสน จตุตฺถวาทปฺปวตฺตึ วณฺเณนฺติ. เอวมฺปิ ยุตฺตํ ตาว ปจฺฉิมวาทีทฺวยสฺส อนฺตานนฺติกตฺตํ อนฺตานนฺตานํ วเสน อุภยวิสยตฺตา เตสํ วาทสฺส. ปุริมวาทีทฺวยสฺส ปน กถํ วิสุํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? อุปจารวุตฺติยา. สมุทิเตสุ หิ อนฺตานนฺตวาทีสุ ปวตฺตมาโน อนฺตานนฺติก-สทฺโท ตตฺถ นิรุฬฺหตาย ปจฺเจกมฺปิ อนฺตานนฺติกวาทีสุ ปวตฺตติ, ยถา อรูปชฺฌาเนสุ ปจฺเจกํ อฏฺวิโมกฺขปริยาโย, ยถา จ โลเก สตฺตาสโยติ. อถ วา อภินิเวสโต ปุริมกาลปฺปวตฺติวเสน อยํ ตตฺถ โวหาโร กโต. เตสฺหิ ทิฏฺิคติกานํ ตถารูปเจโตสมาธิสมธิคมโต ปุพฺพกาลํ ‘‘อนฺตวา นุ อยํ โลโก, อนนฺโต นู’’ติ อุภยาการาวลมฺพิโน ปริวิตกฺกสฺส วเสน นิรุฬฺโห อนฺตานนฺติกภาโว วิเสสลาเภน ตตฺถ อุปฺปนฺเนปิ เอกํสคฺคาเห ปุริมสิทฺธรุฬฺหิยา โวหรียตีติ.

๕๔-๖๐. วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตกฺกยตีติ ตกฺกี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๔) สทฺทโต, ‘‘จตุพฺพิโธ ตกฺกี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๔) อตฺถโต จ สสฺสตวาเท วุตฺตวิธินา. ทิฏฺปุพฺพานุสาเรนาติ ทสฺสนภูเตน วิฺาเณน อุปลทฺธปุพฺพสฺส อนฺตวนฺตาทิโน อนุสฺสรเณน. เอวฺจ กตฺวา อนุสฺสุติตกฺกีสุทฺธตกฺกีนมฺปิ อิธ สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. อถ วา ทิฏฺคฺคหเณเนว ‘‘นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑๐, ๑๙๔) วิย สุตาทีนมฺปิ คหิตตา เวทิตพฺพา. ‘‘อนฺตวา’’ติอาทินา อิจฺฉิตสฺส อตฺตโน สพฺพทา ภาวปรามสนวเสเนว อิเมสํ วาทานํ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺิสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เสสา สสฺสตทิฏฺิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๙๗-๙๘).

อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา

๖๑. น มรตีติ น อุจฺฉิชฺชติ. ‘‘เอวมฺปิ เม โน’’ติอาทินา วิวิโธ นานปฺปกาโร เขโป ปเรน ปรวาทีนํ ขิปนํ วิกฺเขโป. อมราย ทิฏฺิยา วาจาย จ วิกฺขิปนฺตีติ วา อมราวิกฺเขปิโน. อมราวิกฺเขปิโน เอว อมราวิกฺเขปิกา. อิโต จิโต จ สนฺธาวติ เอกสฺมึ สภาเว อนวฏฺานโต. อมรา วิย วิกฺขิปนฺตีติ วา ปุริมนเยเนว สทฺทตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

๖๒. วิกฺเขปวาทิโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อกุสลธมฺเมปิ สภาวเภทวเสเนว าตุํ าณพลํ นตฺถีติ กุสลากุสลปทานํ กุสลากุสลกมฺมปถวเสเนว อตฺโถ. ปมนยวเสเนว อปริยนฺตวิกฺเขปตาย อมราวิกฺเขปํ วิภาเวตุํ ‘‘เอวนฺติปิ เม โนติ อนิยมิตวิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อนิยมิตวิกฺเขโปติ สสฺสตาทีสุ เอกสฺมิมฺปิ ปกาเร อฏฺตฺวา วิกฺเขปกรณํ, ปรวาทินา ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ ปุจฺฉิเต ปกาเร ตสฺส ปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ. ทุติยนยวเสน อมราสทิสาย อมราย วิกฺเขปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ วา ปุฏฺโ’’ติอาทิมาห. อถ วา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา อนิยมโตว สสฺสเตกจฺจสสฺสตุจฺเฉทตกฺกีวาทานํ ปฏิเสธเนน ตํ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปเตว อปริยนฺตวิกฺเขปวาทตฺตา อมราวิกฺเขปิโน. อตฺตนา ปน อนวฏฺิตวาทตฺตา น กิสฺมิฺจิ ปกฺเข อวติฏฺตีติ อาห ‘‘สยํ ปน…เป… พฺยากโรตี’’ติ. อิทานิ กุสลาทีนํ อพฺยากรเณน ตเมว อนวฏฺานํ วิภาเวติ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ วา ปุฏฺโ’’ติอาทินา. เตเนวาห ‘‘เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺตี’’ติ.

๖๓. กุสลากุสลํ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโตปิ เยสมหํ สมเยน กุสลเมว ‘‘กุสล’’นฺติ, อกุสลเมว จ ‘‘อกุสล’’นฺติ พฺยากเรยฺยํ, เตสุ ตถา พฺยากรณเหตุ ‘‘อโห วต เร ปณฺฑิโต’’ติ สกฺการสมฺมานํ กโรนฺเตสุ มม ฉนฺโท วา ราโค วา อสฺสาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ สมฺภวติ. โทโส วา ปฏิโฆ วาติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพํ. อฏฺกถายํ ปน อตฺตโน ปณฺฑิตภาววิสยานํ ราคาทีนํ วเสน โยชนา กตา. ‘‘ฉนฺทราคทฺวยํ อุปาทาน’’นฺติ อภิธมฺมนเยน วุตฺตํ. อภิธมฺเม หิ ตณฺหาทิฏฺิโยว ‘‘อุปาทาน’’นฺติ อาคตา, สุตฺตนฺเต ปน โทโสปิ ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺโต ‘‘โกธุปาทานวินิพนฺธา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยมฺปิ วา ทฬฺหคฺคหณวเสน อุปาทาน’’นฺติ. ทฬฺหคฺคหณํ อมุฺจนํ. ปฏิโฆปิ หิ อุปนาหาทิวเสน ปวตฺโต อารมฺมณํ น มุฺจติ. วิหนนํ หึสนํ วิพาธนํ. ราโคปิ หิ ปริฬาหวเสน สารทฺธวุตฺติตาย นิสฺสยํ วิพาธตีติ. วินาเสตุกามตาย อารมฺมณํ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ.

๖๔. ปณฺฑิจฺเจนาติ ปฺาย. เยน หิ ธมฺเมน ยุตฺโต ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, โส ธมฺโม ปณฺฑิจฺจํ, เตน สุตจินฺตามยํ ปฺํ ทสฺเสติ, น ปากติกกมฺมนิพฺพตฺตํ สาภาวิกปฺํ. กต-สทฺทสฺส กิริยาสามฺวาจกตฺตา ‘‘กตวิชฺโช’’ติอาทีสุ วิย กต-สทฺโท าณานุยุตฺตตํ วทตีติ อาห ‘‘วิฺาตปรปฺปวาทา’’ติ. สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลคฺคสฺส อํสุโกฏิเวธโก ‘‘วาลเวธี’’ติ อธิปฺเปโต.

๖๕-๖. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ปุริมานมฺปิ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมสภาวานวโพธโต อตฺเถว มนฺทภาโว, เตสํ ปน อตฺตโน กุสลาทิธมฺมานวโพธสฺส อวโพธวิเสโส อตฺถิ, ตทภาวา ปจฺฉิโมเยว มนฺทโมมูหภาเวน วุตฺโต. นนุ จ ปจฺฉิมสฺสาปิ ‘‘อตฺถิ ปโรโลโก’ติ อิติ เจ เม อสฺส, ‘อตฺถิ ปโรโลโก’ติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ, เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๖๕) วจนโต อตฺตโน ธมฺมานวโพธสฺส อวโพโธ อตฺถิเยวาติ? กิฺจาปิ อตฺถิ, น ตสฺส ปุริมานํ วิย อปริฺาตธมฺมพฺยากรณนิพนฺธนมุสาวาทาทิภยปริชิคุจฺฉนกาโร อตฺถิ, อถ โข มหามูฬฺโหเยว. อถ วา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณตฺถํ ‘‘อตฺถิ ปโรโลโก’ติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉาปนเมว เตน ทสฺสียติ, น อตฺตโน ธมฺมานวโพโธติ อยเมว วิเสเสน ‘‘มนฺโท เจว โมมูโห จา’’ติ วุตฺโต. เตเนว หิ ตถาวาทินํ สฺชยํ เพลฏฺปุตฺตํ อารพฺภ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพมนฺโท สพฺพมูฬฺโห’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๘๑) วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปโรโลโก’’ติ สสฺสตทสฺสนวเสน สมฺมาทิฏฺิวเสน วา ปุจฺฉา. ‘‘นตฺถิ ปโรโลโก’’ติ นตฺถิกทสฺสนวเสน สมฺมาทสฺสนวเสน วา ปุจฺฉา. ‘‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ ปโรโลโก’’ติ อุจฺเฉททสฺสนวเสน สมฺมาทิฏฺิวเสน เอว วา ปุจฺฉา. ‘‘เนว อตฺถิ น นตฺถิ ปโรโลโก’’ติ วุตฺตปฺปการตฺตยปฏิกฺเขเป สติ ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต อตฺถิตานตฺถิตาหิ นวตฺตพฺพากาโร ปโรโลโกติ วิกฺเขปฺเว ปุเรกฺขาเรน สมฺมาทิฏฺิวเสน วา ปุจฺฉา. เสสจตุกฺกตฺตเยปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุฺสงฺขารตฺติโก วิย หิ กายสงฺขารตฺติเกน ปุริมจตุกฺกสงฺคหิโต เอว อตฺโถ. เสสจตุกฺกตฺตเยน อตฺตปรามาสปุฺาทิ ผลตาโจทนานเยน สงฺคหิโตติ.

อมราวิกฺเขปิโก สสฺสตาทีนํ อตฺตโน อรุจฺจนตาย สพฺพตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิกฺเขปฺเว กโรติ. ตตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉิตาการปฏิเสธนวเสน วิกฺขิปนาการทสฺสนํ. นนุ จ วิกฺเขปวาทิโน วิกฺเขปปกฺขสฺส อนุชานนํ วิกฺเขปปกฺเข อวฏฺานํ ยุตฺตรูปนฺติ? น, ตตฺถาปิ ตสฺส สมฺมูฬฺหตฺตา, ปฏิกฺเขปวเสเนว จ วิกฺเขปวาทสฺส ปวตฺตนโต. ตถา หิ สฺจโย เพลฏฺปุตฺโต รฺา อชาตสตฺตุนา สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุฏฺโ ปรโลกตฺติกาทีนํ ปฏิเสธนมุเขน วิกฺเขปํ พฺยากาสิ.

เอตฺถาห – นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม, ปรโลกตฺติกาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส กถํ ทิฏฺิคติกภาโว. น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตมตฺถมชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺิคติกตา ยุตฺตาติ? วุจฺจเต – น เหว โข ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺิคติกตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวสวเสน. สสฺสตาภินิเวเสน มิจฺฉาภินิวิฏฺโเยว หิ ปุคฺคโล มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม ปรโลกตฺติกาทีนิ จ ยาถาวโต อปฺปฏิปชฺชมาโน อตฺตนา อวิฺาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิฺาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มุสาวาทาทิภเยน จ วิกฺเขปํ อาปชฺชตีติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๙๗-๙๘) อถ วา ปุฺปาปานํ ตพฺพิปากานฺจ อนวโพเธน อสทฺทหเนน จ ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณํเยว สุนฺทรนฺติ ขนฺตึ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยเวสา เอกา ทิฏฺิ สตฺตภงฺคทิฏฺิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺิคติกสฺส ทิฏฺิ เจว วาจา จา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖๑). กถํ ปนสฺสา สสฺสตทิฏฺิสงฺคโห? อุจฺเฉทวเสน อนภินิเวสโต. นตฺถิ โกจิ ธมฺมานํ ยถาภูตเวที วิวาทพหุลตฺตา โลกสฺส, ‘‘เอวเมว’’นฺติ ปน สทฺทนฺตเรน ‘‘ธมฺมนิชฺฌานนา อนาทิกาลิกา โลเก’’ติ คาหวเสน สสฺสตเลโสเปตฺถ ลพฺภติเยว.

อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา

๖๗. อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิฺจิ การณํ, กสฺสจิ วุทฺธิปุพฺพํ วา วินา สมุปฺปนฺโนติ อตฺตโลกสฺิตานํ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณํ ทสฺสนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยน ปวตฺติโต, ตทาการสหจริตตาย จ ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ จ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ.

๖๘-๗๓. เทสนาสีสนฺติ เทสนาย เชฏฺกภาเวน คหณํ, เตน สฺํเยว ธุรํ กตฺวา ภควตา อยํ เทสนา กตา, น ปน ตตฺถ อฺเสํ อรูปธมฺมานํ อตฺถิภาวโตติ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘อจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิ. ภควา หิ ยถา โลกุตฺตรธมฺมํ เทเสนฺโต สมาธึ ปฺํ วา ธุรํ กโรติ, เอวํ โลกิยธมฺมํ เทเสนฺโต จิตฺตํ สฺํ วา ธุรํ กโรติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ (ธ. ส. ๒๗๗) ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ [ที. นิ. ๓.๓๕๕ (ข)] ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ, [ที. นิ. ๓.๓๕๕ (ช); วิภ. ๒.๘๐๔] ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๗๑) ตถา ‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, (ธ. ส. ๑) กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุ (ปารา. ๑๔๖, ๑๘๐) มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, (ธ. ป. ๑, ๒; เนตฺติ. ๙๐; เปฏโก. ๘๓) สนฺติ ภิกฺขเว สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, (ที. นิ. ๓.๓๓๒, ๓๔๒, ๓๕๗; อ. นิ. ๙.๒๔; จูฬนิ. ๘๓) น เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติอาทีนิ สุตฺตานิ (ที. นิ. ๓.๓๕๘) เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกานิ ทฏฺพฺพานิ. ติตฺถายตเนติ อฺติตฺถิยสมเย. ติตฺถิยา หิ อุปปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสฺิโน, สฺาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสิโน วา หุตฺวา อสฺสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ, น สาสนิกา. วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ วาโยกสิเณ ปมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวา. เตเนวาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติ.

กสฺมา ปเนตฺถ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ยเถว หิ รูปปฏิภาคภูเตสุ กสิณวิเสเสสุ รูปวิภาวเนน รูปวิราคภาวนาสงฺขาโต อรูปสมาปตฺติวิเสโส สจฺฉิกรียติ, เอวํ อปริพฺยตฺตวิคฺคหตาย อรูปปฏิภาคภูเต กสิณวิเสเส อรูปวิภาวเนน อรูปวิราคภาวนาสงฺขาโต รูปสมาปตฺติวิเสโส อธิคมียตีติ เอตฺถ ‘‘สฺา โรโค สฺา คณฺโฑ’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๔) ‘‘ธิ จิตฺตํ, ธิพฺพเต ตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ นเยน อรูปปฺปวตฺติยา อาทีนวทสฺสเนน, ตทภาเว จ สนฺตปณีตภาวสนฺนิฏฺาเนน รูปสมาปตฺติยา อภิสงฺขรณํ, รูปวิราคภาวนา ปน สทฺธึ อุปจาเรน อรูปสมาปตฺติโย, ตตฺถาปิ วิเสเสน ปมารุปฺปชฺฌานํ. ยทิ เอวํ ‘‘ปริจฺฉินฺนากาสกสิเณปี’’ติ วตฺตพฺพํ. ตสฺสาปิ หิ อรูปปฏิภาคตา ลพฺภตีติ? อิจฺฉิตเมเวตํ เกสฺจิ อวจนํ ปเนตฺถ ปุพฺพาจริเยหิ อคฺคหิตภาเวน. ยถา หิ รูปวิราคภาวนา วิรชฺชนียธมฺมภาวมตฺเตน ปรินิปฺผนฺนา, วิรชฺชนียธมฺมปฏิภาคภูเต จ วิสยวิเสเส ปาตุภวติ, เอวํ อรูปวิราคภาวนาปีติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ, ติตฺถิเยเหว ปน ตสฺสา สมาปตฺติยา ปฏิปชฺชิตพฺพตาย, เตสฺจ วิสยปเถสุปนิพนฺธนสฺเสว ตสฺส ฌานสฺส ปฏิปตฺติโต ทิฏฺิวนฺเตหิ ปุพฺพาจริเยหิ จตุตฺเถเยว ภูตกสิเณ อรูปวิราคภาวนาปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจ วณฺณกสิเณสุ วิย ปุริมภูตกสิณตฺตเยปิ วณฺณปฏิจฺฉายาว ปณฺณตฺติ อารมฺมณํ ฌานสฺส โลกโวหารานุโรเธเนว ปวตฺติโต. เอวฺจ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๕๗) ปถวีกสิณสฺส อาทาสจนฺทมณฺฑลูปมาวจนฺจ สมตฺถิตํ โหติ, จตุตฺถํ ปน ภูตกสิณํ ภูตปฺปฏิจฺฉายเมว ฌานสฺส โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ตสฺเสว อรูปปฏิภาคตา ยุตฺตาติ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

อิเธวาติ ปฺจโวการภเวเยว. ตตฺถาติ อสฺภเว. ยทิ รูปกฺขนฺธมตฺตเมว อสฺภเว ปาตุภวติ, กถมรูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ รูปํ ปวตฺตติ, กถํ ปน รูปสนฺนิสฺสเยน วินา อรูปธาตุยํ อรูปํ ปวตฺตติ, อิทมฺปิ เตน สมานชาติยเมว. กสฺมา? อิเธว อทสฺสนโต. ยทิ เอวํ กพฬีการาหาเรน วินา รูปธาตุยํ รูเปน น ปวตฺติตพฺพํ, กึ การณํ? อิเธว อทสฺสนโต. อปิ จ ยถา ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติการณํ รูเป อวิคตตณฺหํ, ตสฺส สห รูเปน สมฺภวโต รูปํ นิสฺสาย ปวตฺติ, ยสฺส ปน นิพฺพตฺติการณํ รูเป วิคตตณฺหํ, ตสฺส วินา รูเปน รูปนิรเปกฺขตาย การณสฺส, เอวํ ยสฺส รูปปฺปพนฺธสฺส นิพฺพตฺติการณํ วิคตตณฺหํ อรูเป, ตสฺส วินา อรูเปน ปวตฺติ โหตีติ อสฺภเว รูปกฺขนฺธมตฺตเมว นิพฺพตฺตติ. กถํ ปน ตตฺถ เกวโล รูปปฺปพนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยรหิโต จิรกาลํ ปวตฺตตีติ ปจฺเจตพฺพํ, กิตฺตกํ วา กาลํ ปวตฺตตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยถา นาม ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร’’ติอาทิ, เตน น เกวลมาคโมเยว อยเมตฺถ ยุตฺตีติ ทสฺเสติ. ตตฺตกเมว กาลนฺติ อุกฺกํสโต ปฺจ มหากปฺปสตานิปิ ติฏฺนฺติ อสฺสตฺตา. ฌานเวเคติ อสฺสมาปตฺติปริกฺขเต กมฺมเวเค. อนฺตรธายตีติ ปจฺจยนิโรเธน นิรุชฺฌติ นปฺปวตฺตติ.

อิธาติ กามภเว. กถํ ปน อเนกกปฺปสตสมติกฺกเมน จิรนิรุทฺธโต วิฺาณโต อิธ วิฺาณํ สมุปฺปชฺชติ. น หิ นิรุทฺเธ จกฺขุมฺหิ จกฺขุวิฺาณมุปฺปชฺชมานํ ทิฏฺนฺติ? นยิทเมกนฺตโต ทฏฺพฺพํ. จิรนิรุทฺธมฺปิ หิ จิตฺตํ สมานชาติกสฺส อนฺตรานุปฺปชฺชนโต อนนฺตรปจฺจยมตฺตํ โหติเยว, น พีชํ, พีชํ ปน กมฺมํ. ตสฺมา กมฺมโต พีชภูตโต อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ อสฺภวโต จุตานํ กามธาตุยา อุปปตฺติวิฺาณํ โหติเยว. เตนาห ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิสฺา อุปฺปชฺชตี’’ติ. เอตฺถ จ ยถา นาม อุตุนิยาเมน ปุปฺผคฺคหเณ นิยตกาลานํ รุกฺขานํ เวเข ทินฺเน เวขพเลน น ยถา นิยามตา โหติ ปุปฺผคฺคหณสฺส, เอวเมว ปฺจโวการภเว อวิปฺปโยเคน วตฺตมาเนสุ รูปารูปธมฺเมสุ รูปารูปวิราคภาวนาเวเข ทินฺเน ตสฺส สมาปตฺติเวขพลสฺส อนุรูปโต อรูปภเว อสฺาภเว จ ยถากฺกมํ รูปรหิตา อรูปรหิตา จ ขนฺธานํ ปวตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพํ. นนุ เอตฺถ ชาติสตสหสฺสทสสํวฏฺฏาทีนํ มตฺถเก, อพฺภนฺตรโต วา ปวตฺตาย อสฺูปวตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท ลาภีสสฺสตวาโท วิย อเนกเภโท สมฺภวตีติ? สจฺจํ สมฺภวติ, อนนฺตรตฺตา ปน อาปนฺนาย อสฺูปปตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท นยทสฺสนวเสน เอโกว ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา สสฺสตทิฏฺิสงฺคหโต อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตวาเท อาคโต สพฺโพ เทสนานโย ยถาสมฺภวํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาเทปิ คเหตพฺโพติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ภควตา ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท อวิภชิตฺวา เทสิโต. อวสฺสฺจ สสฺสตทิฏฺิสงฺคโห อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส อิจฺฉิตพฺโพ สํกิเลสปกฺเข สตฺตานํ อชฺฌาสยสฺส ทุวิธตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิ จา’’ติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๙๗-๙๘).

นนุ จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตทิฏฺิสงฺคโห น ยุตฺโต. ‘‘อหฺหิ ปุพฺเพ นาโหสิ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺตนโต, อปุพฺพสตฺตปาตุภาวคฺคาหตฺตา, อตฺตโน โลกสฺส จ สทาภาวคาหินี จ สสฺสตทิฏฺิ ‘‘อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ ปวตฺตนโต? โน น ยุตฺโต อนาคเต โกฏิอทสฺสนโต. ยทิปิ หิ อยํ วาโท ‘‘โสมฺหิ เอตรหิ อหุตฺวา สนฺตตาย ปริณโต’’ติ (ที. นิ. ๑.๖๘) อตฺตโน โลกสฺส จ อตีตโกฏิปรามสนวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ วตฺตมานกาลโต ปฏฺาย น เตสํ กตฺถจิ อนาคเต ปริยนฺตํ ปสฺสติ, วิเสเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาเลสุ ปริยนฺตาทสฺสนปภาวิโต สสฺสตวาโท. ยถาห ‘‘สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ. ยทิ เอวํ อิมสฺส วาทสฺส, สสฺสตวาทาทีนฺจ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ สงฺคโห น ยุตฺโต อนาคตกาลปรามสนวเสน ปวตฺตตฺตาติ? น, สมุทาคมสฺส อตีตโกฏฺาสิกตฺตา. ตถา หิ เนสํ สมุปฺปตฺติ อตีตํสปุพฺเพนิวาสาเณหิ, ตปฺปฏิรูปกานุสฺสวาทิปฺปภาวิตตกฺกเนหิ จ สงฺคหิตาติ, ตถา เจว สํวณฺณิตํ. อถ วา สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาเณน วาทิวเรน ธมฺมสฺสามินา นิรวเสสโต อคติฺจ คติฺจ ยถาภูตํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตา เอตา ทิฏฺิโย, ตสฺมา ยาวติกา ทิฏฺิโย ภควตา เทสิตา, ยถา จ เทสิตา, ตถา ตถาว สนฺนิฏฺานโต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, น เอตฺถ ยุตฺติวิจารณา กาตพฺพา พุทฺธวิสยตฺตา. อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโยติ.

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา

๗๔. ‘‘อปรนฺเต าณํ, อปรนฺตานุทิฏฺิโน’’ติอาทีสุ วิย อปร-สทฺโท อิธ อนาคตกาลวาจโกติ อาห ‘‘อนาคตโกฏฺาสสงฺขาต’’นฺติ. อปรนฺตํ กปฺเปตฺวาติอาทีสุ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม.

สฺีวาทวณฺณนา

๗๕. อุทฺธมาฆาตนาติ ปวตฺโต วาโท อุทฺธมาฆาตโน, โส เอเตสํ อตฺถีติ อุทฺธมาฆาตนิกา. ยสฺมา ปน เต ทิฏฺิคติกา ‘‘อุทฺธํ มรณา อตฺตา นิพฺพิกาโร’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกา’’ติ วุตฺตํ. สฺีวาโท เอเตสํ อตฺถีติ สฺีวาทา ‘‘พุทฺธํ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติ ยถา. อถ วา สฺีติ ปวตฺโต วาโท สฺี สหจรณนเยน, สฺี วาโท เอเตสนฺติ สฺีวาทา.

๗๖-๗๗. รูปี อตฺตาติ เอตฺถ นนุ รูปวินิมุตฺเตน อตฺตนา ภวิตพฺพํ สฺาย วิย รูปสฺสปิ อตฺตนิยตฺตา. น หิ ‘‘สฺี อตฺตา’’ติ เอตฺถ สฺา อตฺตา. เตเนว หิ ‘‘ตตฺถ ปวตฺตสฺฺจสฺส สฺาติ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สติ กสฺมา กสิณรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ, อถ โข ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติ. รุปฺปนฺเจตฺถ รูปสริกฺขตาย กสิณรูปสฺส วฑฺฒิตาวฑฺฒิตกาลวเสน วิเสสาปตฺติ, สา จ ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ ปริตฺตวิปุลตาทิวิเสสสพฺภาวโต. ยทิ เอวํ อิมสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺิสงฺคโห น ยุชฺชตีติ? โน น ยุชฺชติ กายเภทโต อุทฺธํ อตฺตโน นิพฺพิการตาย เตน อธิปฺเปตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติ. อถ วา ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โทโส. กปฺปนาสิทฺเธนปิ หิ เภเทน อเภทสฺสาปิ นิทฺเทสทสฺสนโต, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ. รุปฺปนํ วา รูปสภาโว รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปี, อตฺตา ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๑) วิย. เอวฺจ กตฺวา รูปสภาวตฺตา อตฺตโน ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วจนํ ายาคตเมวาติ ‘‘กสิณรูปํ ‘อตฺตา’ติ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. นิยตวาทิตาย กมฺมผลปฏิกฺเขปโต นตฺถิ อาชีวเกสุ ฌานสมาปตฺติลาโภติ อาห ‘‘อาชีวกาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปี อตฺตา’’ติ. ตถา หิ กณฺหาภิชาติอาทีสุ ฉฬาภิชาตีสุ อฺตรํ อตฺตานํ เอกจฺเจ อาชีวกา ปฏิชานนฺติ. นตฺถิ เอตสฺส โรโค ภงฺโคติ อโรโคติ อโรค-สทฺทสฺส นิจฺจปริยายตา เวทิตพฺพา, โรครหิตตาสีเสน วา นิพฺพิการตาย นิจฺจตํ ปฏิชานาติ ทิฏฺิคติโกติ อาห ‘‘อโรโคติ นิจฺโจ’’ติ.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสปมารุปฺปวิฺาณนตฺถิภาวอากิฺจฺายตนานิ อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ นิมฺพปณฺเณ ติตฺตกรโส วิย สรีรปริมาโณ อรูปี อตฺตา ตตฺถ ติฏฺตีติ นิคณฺาติ อาห ‘‘นิคณฺาทโย วิยา’’ติ. มิสฺสกคาหวเสนาติ รูปารูปสมาปตฺตีนํ นิมิตฺตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘เอโก อตฺตา’’ติ, ตตฺถ ปวตฺตสฺฺจสฺส ‘‘สฺา’’ติ คหณวเสน. อยฺหิ ทิฏฺิคติโก รูปารูปสมาปตฺติลาภิตาย ตนฺนิมิตฺตํ รูปภาเวน อรูปภาเวน จ อตฺตา อุปติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘รูปี จ อรูปี จา’’ติ อภินิเวสํ ชเนสิ อชฺฌตฺตวาทิโน วิย, ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปารูปธมฺมานํ มิสฺสกคฺคหณวเสน ‘‘รูปี อรูปี จ อตฺตา โหตี’’ติ.

ตกฺกคาเหเนวาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตธมฺมา วิย อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติยา สกิจฺจสาธนาสมตฺถตาย ถมฺภกุฏฺฏหตฺถปาทาทิสงฺฆาโต วิย เนว รูปี, รูปสภาวานติวตฺตนโต น อรูปีติ เอวํ ปวตฺตตกฺกคาเหน. อถ วา อนฺตานนฺติกจตุกฺกวาเท วิย อฺมฺปฏิกฺเขปวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปน ตตฺถ เทสกาลเภทวเสน ตติยจตุตฺถวาทา ทสฺสิตา, อิธ กาลวตฺถุเภทวเสนาติ อยเมว วิเสโสติ. กาลเภทวเสน เจตฺถ ตติยวาทสฺส ปวตฺติ รูปารูปนิมิตฺตานํ สห อนุปฏฺานโต. จตุตฺถวาทสฺส ปน วตฺถุเภทวเสน ปวตฺติ รูปารูปธมฺมานํ สมูหโต ‘‘เอโก อตฺตา’’ติ ตกฺกนวเสนาติ ตตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.

ทุติยจตุกฺเก ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘อมติ คจฺฉติ เอตฺถ ภาโว โอสาน’’นฺติอาทินา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.

ยทิปิ อฏฺสมาปตฺติลาภิโน ทิฏฺิคติกสฺส วเสน สมาปตฺติเภเทน สฺาเภทสมฺภวโต ‘‘นานตฺตสฺี อตฺตา’’ติ อยมฺปิ วาโท สมาปนฺนกวเสน ลพฺภติ. ตถาปิ สมาปตฺติยํ เอกรูเปเนว สฺาย อุปฏฺานโต สมาปนฺนกวเสน ‘‘เอกตฺตสฺี’’ติ อาห. เตเนเวตฺถ สมาปนฺนกคฺคหณํ กตํ. เอกสมาปตฺติลาภิโน เอว วา วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมาปตฺติเภเทน สฺาเภทสมฺภเวปิ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ สฺานานตฺเตน โอฬาริเกน นานตฺตสฺิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสฺี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปริตฺตกสิณวเสน ปริตฺตสฺี’’ติ อิมินา สติปิ สฺาวินิมุตฺเต ธมฺเม ‘‘สฺาเยว อตฺตา’’ติ วทตีติ ทสฺสิตํ โหติ. กสิณคฺคหณฺเจตฺถ สฺาย วิสยทสฺสนํ, เอวํ วิปุลกสิณวเสนาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท, อิธ จ อนฺตานนฺติกจตุกฺเก ปมทุติยวาเทหิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วาทานํ วิเสโส สิทฺโธ โหติ, อฺถา วุตฺตปฺปกาเรสุ วาเทสุ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนเภเทน สติปิ เกหิจิ วิเสเส เกหิจิ นตฺถิ เยวาติ. อถ วา ‘‘องฺคุฏฺปฺปมาโณ อตฺตา, ยวปฺปมาโณ, อณุมตฺโต วา อตฺตา’’ติ อาทิทสฺสนวเสน ปริตฺโต สฺี จาติ ปริตฺตสฺี, กปิลกณาทาทโย วิย อตฺตโน สพฺพคตภาวปฏิชานนวเสน อปฺปมาโณ สฺี จาติ อปฺปมาณสฺีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑตาย ยถากมฺมูปคาณสฺส ทิพฺพจกฺขุปภาวชนิเตน ยถากมฺมูปคาเณน ทิสฺสมานาปิ สตฺตานํ สุขาทิสมงฺคิตา ทิพฺพจกฺขุนาว ทิฏฺา โหตีติ อาห ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทิ. นนุ จ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทิวาทานํ อปรนฺตทิฏฺิภาวโต ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา’’ติ วจนํ อนุปนฺนนฺติ? นานุปปนฺนํ, อนาคตสฺส เอกนฺตสุขิภาวาทิกสฺส ปกปฺปนํ ปจฺจุปฺปนฺนาย นิพฺพตฺติยา ทสฺสเนน อธิปฺเปตนฺติ. เตเนวาห ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘เอกนฺตสุขี’ติ คณฺหาตี’’ติ. เอตฺถ จ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ พหุลํ สุขาทิสหิตธมฺมปฺปวตฺติทสฺสเนน เตสํ ‘‘เอกนฺตสุขี’’ติ คาโห ทฏฺพฺโพ. อถ วา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย ทิฏฺิคติกา ยํ ยเทว ปสฺสนฺติ, ตํ ตเทว อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ น เอตฺถ ยุตฺติ มคฺคิตพฺพา.

อสฺี เนวสฺีนาสฺีวาทวณฺณนา

๗๘-๘๓. อสฺีวาเท อสฺภเว นิพฺพตฺตสตฺตวเสน ปมวาโท, ‘‘สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สฺํเยว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส กิฺจนภาเวน ิตาย อฺาย สฺาย อภาวโต ‘‘อสฺี’’ติ ปวตฺโต ทุติยวาโท, ตถา สฺาย สห รูปธมฺเม, สพฺเพ เอว วา รูปารูปธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยวาโท, ตกฺกคาหวเสเนว จตุตฺถวาโท ปวตฺโต. ตสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ทุติยจตุกฺเกปิ กสิณรูปสฺส อสฺชานนสภาวตาย อสฺีติ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว จตฺตาโรปิ เวทิตพฺพา. ตถา เนวสฺีนาสฺีวาเทปิ เนวสฺีนาสฺีภเว นิพฺพตฺตสตฺตสฺเสว จุติปฏิสนฺธีสุ, สพฺพตฺถ วา ปฏุสฺากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถาย สุขุมาย สฺาย อตฺถิภาวปฏิชานนวเสน ปมวาโท, อสฺีวาเท วุตฺตนเยน สุขุมาย สฺาย วเสน, สฺชานนสภาวตาปฏิชาเนน จ ทุติยวาทาทโย ปวตฺตาติ เอวํ เอเกน ปกาเรน สติปิ การณปริเยสนสฺส สมฺภเว ทิฏฺิคติกวาทานํ อนาทรณียภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเตสฺจ สฺีอสฺีเนวสฺีนาสฺีวาทานํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติ วจนโต สสฺสตทิฏฺิสงฺคโห ปากโฏเยว.

อุจฺเฉทวาทวณฺณนา

๘๔. อสโต วินาสาสมฺภวโต อตฺถิภาวนิพนฺธโน อุจฺเฉโทติ วุตฺตํ ‘‘สโต’’ติ. ยถา เหตุผลภาเวน ปวตฺตมานานํ สภาวธมฺมานํ สติปิ เอกสนฺตานปริยาปนฺนานํ ภินฺนสนฺตติปติเตหิ วิเสเส เหตุผลานํ ปรมตฺถโต ภินฺนสภาวตฺตา ภินฺนสนฺตานปติตานํ วิย อจฺจนฺตเภทสนฺนิฏฺาเนน นานตฺตนยสฺส มิจฺฉาคหณํ อุจฺเฉทาภินิเวสสฺส การณํ, เอวํ เหตุผลภูตานํ ธมฺมานํ วิชฺชมาเนปิ สภาวเภเท เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาย เอกตฺตนเยน อจฺจนฺตมเภทคฺคหณมฺปิ การณํ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ ปาฬิยํ. สนฺตานวเสน หิ วตฺตมาเนสุ ขนฺเธสุ ฆนวินิพฺโภคาภาเวน สตฺตคาโห, สตฺตสฺส จ อตฺถิภาวคาหนิพนฺธโน อุจฺเฉทคาโห ยาวายํ อตฺตา น อุจฺฉิชฺชติ, ตาวายํ วิชฺชติเยวาติ คหณโต, นิรุทยวินาโส วา อิธ อุจฺเฉโทติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปจฺเฉท’’นฺติ. วิเสเสน นาโส วินาโส, อภาโว. โส ปน มํสจกฺขุปฺาจกฺขูนํ ทสฺสนปถาติกฺกโมเยว โหตีติ อาห ‘‘อทสฺสน’’นฺติ. อทสฺสเน หิ นาส-สทฺโท โลเก นิรุฬฺโหติ. ภาววิคมนฺติ สภาวาปคมํ. โย หิ นิรุทยวินาสวเสน อุจฺฉิชฺชติ, น โส อตฺตโน สภาเวน ติฏฺตีติ. ลาภีติ ทิพฺพจกฺขุาณลาภี. จุติมตฺตเมวาติ เสกฺขปุถุชฺชนานมฺปิ จุติมตฺตเมว. น อุปปาตนฺติ ปุพฺพโยคาภาเวน, ปริกมฺมากรเณน วา อุปปาตํ ทฏฺุํ น สกฺโกติ. ‘‘อลาภี จ โก ปรโลกํ น ชานาตี’’ติ นตฺถิกวาทวเสน, มหามูฬฺหภาเวเนว วา ‘‘อิโต อฺโ ปรโลโก อตฺถี’’ติ อนวโพธมาห. เอตฺตโกเยว วิสโย, โย ยํ อินฺทฺริยโคจโรติ. อตฺตโน ธีตุยา หตฺถคณฺหนกราชาทิ วิย กามสุขคิทฺธตาย วา. ‘‘น ปุน วิรุหนฺตี’’ติ ปติตปณฺณานํ วณฺเฏน อปฺปฏิสนฺธิกภาวมาห. เอวเมว สตฺตาติ ยถา ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต น ปฏิสนฺธิยติ, เอวํ สพฺเพ สตฺตา อปฺปฏิสนฺธิกมรณเมว นิคจฺฉนฺตีติ. ชลปุพฺพูฬกูปมา หิ สตฺตาติ ตสฺส ลทฺธิ. ตถาติ วุตฺตปฺปกาเรน. ลาภิโนปิ จุติโต อุทฺธํ อทสฺสเนเนว อิมา ทิฏฺิโย อุปฺปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘วิกปฺเปตฺวา วา’’ติ.

เอตฺถาห – ยถา อมราวิกฺเขปิกวาทา เอกนฺตอลาภีวเสเนว ทสฺสิตา, ยถา จ อุทฺธมาฆาตนิกสฺีวาทจตุกฺโก เอกนฺตลาภีวเสเนว, น เอวมยํ. อยํ ปน สสฺสเตกจฺจสสฺสตวาทาทโย วิย ลาภีอลาภีวเสน ปวตฺโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ทฺเว ชนา’’ติอาทิ. ยทิ เอวํ กสฺมา สสฺสตวาทาทิเทสนาหิ อิธ อฺถา เทสนา ปวตฺตาติ? วุจฺจเต – เทสนาวิลาสปฺปตฺติโต. เทสนาวิลาสปฺปตฺตา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิวิเธนากาเรน ธมฺมํ เทเสนฺติ, อฺถา อิธาปิ จ เอวํ ภควา เทเสยฺย ‘‘อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป… ยถาสมาหิเต จิตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ, โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อรหโต จุติจิตฺตํ ปสฺสติ, ปุถูนํ วา ปรสตฺตานํ, น เหว โข ตทุทฺธํ อุปปตฺตึ, โส เอวมาห ‘ยถา โข โภ อยํ อตฺตา’’’ ติอาทินา วิเสสลาภิโน, ตกฺกิโน จ วิสุํ กตฺวา, ตสฺมา เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ สสฺสตวาทาทิเทสนาหิ อฺถายํ เทสนา ปวตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

อถ วา เอกจฺจสสฺสตวาทาทีสุ วิย น อิธ ตกฺกีวาทิโต วิเสสลาภีวาโท ภินฺนากาโร, อถ โข สมานเภทตาย สมานากาโรเยวาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ปกาสนตฺถํ ภควตา อยมุจฺเฉทวาโท ปุริมวาเทหิ วิสิฏฺากาโร เทสิโต. สมฺภวติ หิ ตกฺกิโนปิ อนุสฺสวาทิวเสน อธิคมวโต วิย อิธ อภินิเวโส. อถ วา น อิมา ทิฏฺิโย ภควตา อนาคเต เอวํ ภาวีวเสน เทสิตา, นาปิ ปริกปฺปวเสน, อถ โข ยถา ยถา ทิฏฺิคติเกหิ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ ปฺตฺตา, ตถา ตถา ยถาภุจฺจํ สพฺพฺุตฺาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปกาสิตา. เยหิ คมฺภีราทิปฺปการา อปุถุชฺชนโคจรา พุทฺธธมฺมา ปกาสนฺติ, เยสฺจ ปริกิตฺตเนน ตถาคตา สมฺมเทว โถมิตา โหนฺติ. อุจฺเฉทวาทีหิ จ ทิฏฺิคติเกหิ ยถา อุตฺตรุตฺตรภวทสฺสีหิ อปรภวทสฺสีนํ เตสํ วาทปฏิเสธวเสน สกสกวาทา ปติฏฺาปิตา, ตถายํ เทสนา ปวตฺตาติ ปุริมเทสนาหิ อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺติเภโท น โจเทตพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา อรูปภวเภทวเสน วิย กามรูปภวเภทวเสนาปิ อุจฺเฉทวาโท วิภชิตฺวา ทฏฺพฺโพ. อถ วา ปจฺเจกํ กามรูปภวเภทวเสน วิย อรูปภววเสนาปิ น วิภชิตฺวา วตฺตพฺโพ, เอวฺจ สติ ภควตา วุตฺตสตฺตกโต พหุตรเภโท, อปฺปตรเภโท วา อุจฺเฉทวาโท อาปชฺชตีติ เอวํ ปการาปิ โจทนา อนวกาสาวาติ.

เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริเมสุ ตีสุ วาเทสุ ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ วุตฺตํ ปฺจโวการภวปริยาปนฺนํ อตฺตภาวํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา เตสํ วาทานํ, จตุโวการภวปริยาปนฺนํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปวตฺเตสุ จตุตฺถาทีสุ จตูสุ วาเทสุ กสฺมา ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ วุตฺตํ. น หิ อรูปีนํ กาโย วิชฺชตีติ? สจฺจเมตํ, รูปตฺตภาเว ปวตฺตโวหาเรเนว ปน ทิฏฺิคติโก อรูปตฺตภาเวปิ กายโวหารํ อาโรเปตฺวา อาห ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ. ยถา จ ทิฏฺิคติกา ทิฏฺิโย ปฺาเปนฺติ, ตถา จ ภควา ทสฺเสตีติ, อรูปกายภาวโต วา ผสฺสาทิธมฺมสมูหภูเต อรูปตฺตภาเว กายนิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ กามเทวตฺตภาวาทินิรวเสสวิภวปติฏฺาปกานํ ทุติยวาทาทีนํ ยุตฺโต อปรนฺตกปฺปิกภาโว อนาคตทฺธวิสยตฺตา เตสํ วาทานํ, น ปน ทิฏฺิคติกปจฺจกฺขภูตมนุสฺสตฺตภาวสมุจฺเฉทปติฏฺาปกสฺส ปมวาทสฺส ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตฺตา. ทุติยวาทาทีนฺหิ ปุริมปุริมวาทสงฺคหิตสฺเสว อตฺตโน ตทุตฺตรุตฺตริภโวปปนฺนสฺส สมุจฺเฉทโต ยุชฺชติ อปรนฺตกปฺปิกตา, ตถา จ ‘‘โน จ โข โภ อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ยํ ปน ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อตฺถิ โข โภ อฺโ อตฺตา’’ติ, ตํ มนุสฺสกายวิเสสาเปกฺขาย วุตฺตํ, น สพฺพถา อฺภาวโตติ? โน น ยุตฺโต, อิธโลกปริยาปนฺนตฺเตปิ จ ปมวาทวิสยสฺส อนาคตกาลสฺเสว ตสฺส อธิปฺเปตตฺตา ปมวาทิโนปิ อปรนฺตกปฺปิกตาย น โกจิ วิโรโธติ.

ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทวณฺณนา

๙๓. ทิฏฺธมฺโมติ ทสฺสนภูเตน าเณน อุปลทฺธธมฺโม. ตตฺถ โย อนินฺทฺริยวิสโย, โสปิ สุปากฏภาเวน อินฺทฺริยวิสโย วิย โหตีติ อาห ‘‘ทิฏฺธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจตี’’ติ. เตเนว จ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ.

๙๕. อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขโณติ าติโภคโรคสีลทิฏฺิพฺยสเนหิ ผุฏฺสฺส เจตโส อนฺโต อพฺภนฺตรํ นิชฺฌายนํ โสจนํ อนฺโตนิชฺฌายนํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขโณ. ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณติ ตํ โสกํ สมุฏฺานเหตุํ นิสฺสิตํ ตนฺนิสฺสิตํ, ภุสํ วิลาปนํ ลาลปฺปนํ, ตนฺนิสฺสิตฺจ ลาลปฺปนฺจ ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณ. าติพฺยสนาทินา ผุฏฺสฺส ปริเทเวนาปิ อสกฺกุณนฺตสฺส อนฺโตคตโสกสมุฏฺิโต ภุโส อายาโส อุปายาโส. โส ปน ยสฺมา เจตโส อปฺปสนฺนากาโร โหติ, ตสฺมา ‘‘วิสาทลกฺขโณ’’ติ วุตฺโต.

๙๖. วิตกฺกนํ วิตกฺกิตํ, ตํ ปน อภินิโรปนสภาโว วิตกฺโกเยวาติ อาห ‘‘อภิ…เป… วิตกฺโก’’ติ. เอส นโย วิจาริตนฺติ เอตฺถาปิ. โขภกรสภาวตฺตา วิตกฺกวิจารานํ ตํสหิตํ ฌานํ สอุพฺพิลนํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สกณฺฑกํ วิย ขายตี’’ติ.

๙๗. ยาย อุพฺพิลาปนปีติยา อุปฺปนฺนาย จิตฺตํ ‘‘อุพฺพิลาวิต’’นฺติ วุจฺจติ, สา ปีติ อุพฺพิลาวิตตฺตํ ยสฺมา ปน จิตฺตสฺส อุพฺพิลภาโว ตสฺสา ปีติยา สติ โหติ, นาสติ, ตสฺมา สา ‘‘อุพฺพิลภาวการณ’’นฺติ วุตฺตา.

๙๘. อาโภโคติ วา จิตฺตสฺส อาภุคฺคภาโว, อารมฺมเณ โอณตภาโวติ อตฺโถ. สุเขน หิ จิตฺตํ อารมฺมเณ อภินตํ โหติ, น ทุกฺเขน วิย อปนตํ, นาปิ อทุกฺขมสุเขน วิย อนภินตํ อนปนตฺจ. ตตฺถ ‘‘ขุปฺปิปาสาทิอภิภูตสฺส วิย มนุฺโภชนาทีสุ กาเมหิ วิเวจิยมานสฺสุปาทารมฺมณปตฺถนา วิเสสโต อภิวฑฺฒติ, อุฬารสฺส ปน กามรสสฺส ยาวทตฺถํ ติตฺตสฺส มนุฺรสโภชนํ ภุตฺตาวิโน วิย สุหิตสฺส โภตฺตุกามตา กาเมสุ ปาตพฺยตา น โหติ, วิสยสฺสาคิทฺธตาย วิสเยหิ ทุมฺโมจิเยหิปิ ชลูกา วิย สยเมว มุฺจตี’’ติ จ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา กามคุณสนฺตปฺปิตตาย สํสารทุกฺขวูปสมํ พฺยากาสิ ปมวาที. กามาทีนํ อาทีนวทสฺสิตาย, ปมาทิชฺฌานสุขสฺส สนฺตภาวทสฺสิตาย จ ปมาทิชฺฌานสุขติตฺติยา สํสารทุกฺขุปจฺเฉทํ พฺยากํสุ ทุติยาทิวาทิโน, อิธาปิ อุจฺเฉทวาเท วุตฺตปฺปกาโร วิจาโร ยถาสมฺภวํ อาเนตฺวา วตฺตพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – เอกสฺมิฺหิ อตฺตภาเว ปฺจ วาทา ลพฺภนฺติ. เตเนว หิ ปาฬิยํ ‘‘อฺโ อตฺตา’’ติ อฺคฺคหณํ น กตํ. กถํ ปเนตฺถ อจฺจนฺตนิพฺพานปฺาปกสฺส อตฺตโน ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทสฺส สสฺสตทิฏฺิยา สงฺคโห, น ปน อุจฺเฉททิฏฺิยาติ? ตํตํสุขวิเสสสมงฺคิตาปฏิลทฺเธน พนฺธวิโมกฺเขน สุทฺธสฺส อตฺตโน สกรูเป อวฏฺานทีปนโต.

เสสาติ เสสา ปฺจปฺาส ทิฏฺิโย. ตาสุ อนฺตานนฺติกวาทาทีนํ สสฺสตทิฏฺิภาโว ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโตเยว.

๑๐๑-๓. กึ ปน การณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺตา เอว ทิฏฺาภินิเวสสฺส วิสยภาเวน ทสฺสิตา, น ปน ตทุภยเมกชฺฌนฺติ? อสมฺภวโต. น หิ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุ วิย ตทุภยวินิมุตฺเต มชฺฌนฺเต ทิฏฺิกปฺปนา สมฺภวติ อิตฺตรกาลตฺตา, อถ ปน ปจฺจุปฺปนฺนภโว ตทุภยเวมชฺฌํ, เอวํ สติ ทิฏฺิกปฺปนกฺขโม ตสฺส อุภยสภาโว ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุเยว อนฺโตคโธติ กถมทสฺสิตํ. อถ วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวนฺตตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ มชฺฌนฺโต วุจฺจติ, โส จ ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิโน’’ติ วทนฺเตน ปุพฺพนฺตาปรนฺเตหิ วิสุํ กตฺวา วุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺโพ. อฏฺกถายมฺปิ ‘‘สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก’’ติ เอเตน สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ, อฺถา สงฺกฑฺฒิตฺวา วุตฺตวจนสฺส อนตฺถกตา อาปชฺเชยฺยาติ. เก ปน เต ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา? เย อนฺตานนฺติกา หุตฺวา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวํ ปการา เวทิตพฺพา.

เอตฺถ จ ‘‘สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนโต, ปุพฺพนฺตกปฺปิกาทิตฺตยวินิมุตฺตสฺส จ กสฺสจิ ทิฏฺิคติกสฺส อภาวโต ยานิ ตานิ สามฺผลาทิ (ที. นิ. ๑.๑๖๖) สุตฺตนฺตเรสุ วุตฺตปฺปการานิ อกิริยาเหตุกนตฺถิกวาทาทีนิ, ยานิ จ อิสฺสรปชาปติปุริสกาลสภาวนิยติยทิจฺฉาวาทาทิปฺปเภทานิ ทิฏฺิคตานิ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๕๖๓; วิภ. อนุฏี. ๑๘๙ ปสฺสิตพฺพํ) พหิทฺธาปิ ทิสฺสมานานิ, เตสํ เอตฺเถว สงฺคโห, อนฺโตคธตา จ เวทิตพฺพา. กถํ? อกิริยวาโท ตาว ‘‘วฺโฌ กูฏฏฺโ’’ติอาทินา กิริยาภาวทีปนโต สสฺสตวาเท อนฺโตคโธ, ตถา ‘‘สตฺติเม กายา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๔) นยปฺปวตฺโต ปกุธวาโท, ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๖๘) วจนโต อเหตุกวาโท อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาเท อนฺโตคโธ. ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๑) วจนโต นตฺถิกวาโท อุจฺเฉทวาเท อนฺโตคโธ. ตถา หิ ตตฺถ ‘‘กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๘๖) วุตฺตํ. ปเมน อาทิ-สทฺเทน นิคณฺวาทาทโย สงฺคหิตา.

ยทิปิ ปาฬิยํ นาฏปุตฺตวาท (ที. นิ. ๑.๑๗๘) ภาเวน จาตุยามสํวโร อาคโต, ตถาปิ สตฺตวตาติกฺกเมน วิกฺเขปวาทิตาย นาฏปุตฺตวาโทปิ สฺจยวาโท วิย อมราวิกฺเขปวาเทสุ อนฺโตคโธ. ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๓๗๗; ม. นิ. ๒.๑๒๒; สํ. นิ. ๒.๓๕) เอวํ ปการา วาทา ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติอาทิวาเทสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, ‘‘อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํ ปการา สสฺสตวาเท. ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํ ปการา อุจฺเฉทวาเทน สงฺคหิตา. ‘‘โหติ จ น โหติ จ ตถาคโต ปรํ มรณา, อตฺถิ จ นตฺถิ จ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํ ปการา เอกจฺจสสฺสตวาเท อนฺโตคธา. ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนวตฺถิ น นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ จ เอวํ ปการา อมราวิกฺเขปวาเท อนฺโตคธา. อิสฺสรปชาปติปุริสกาลวาทา เอกจฺจสสฺสตวาเท อนฺโตคธา, ตถา กณาทวาโท. สภาวนิยติยทิจฺฉาวาทา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาเทน สงฺคหิตา. อิมินา นเยน สุตฺตนฺตเรสุ, พหิทฺธา จ ทิสฺสมานานํ ทิฏฺิคตานํ อิมาสุ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺีสุ อนฺโตคธตา เวทิตพฺพา.

อชฺฌาสยนฺติ ทิฏฺิชฺฌาสยํ. สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิวเสน หิ สตฺตานํ สํกิเลสปกฺเข ทุวิโธ อชฺฌาสโย, ตฺจ ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อปริมาเณ เอว เยฺยวิเสเส อุปฺปชฺชนวเสน อเนกเภทภินฺนานมฺปิ ‘‘จตฺตาโร ชนา สสฺสตวาทา’’ติอาทินา ทฺวาสฏฺิยา ปเภเทหิ สงฺคณฺหนวเสน สพฺพฺุตฺาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ปมาณภูตาย ตุลาย ธารยมาโน วิย โหตีติ อาห ‘‘ตุลาย ตุลยนฺโต วิยา’’ติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อนฺโต ชาลีกตา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๔๖). ‘‘สิเนรุปาทโต วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิยา’’ติ เอเตน สพฺพฺุตฺาณโต อฺสฺส อิมิสฺสา เทสนาย อสกฺกุเณยฺยตํ ทสฺเสติ.

อนุสนฺธานํ อนุสนฺธิ, ปุจฺฉาย กโต อนุสนฺธิ ปุจฺฉานุสนฺธิ. อถ วา อนุสนฺธยตีติ อนุสนฺธิ, ปุจฺฉา อนุสนฺธิ เอตสฺสาติ ปุจฺฉานุสนฺธิ. ปุจฺฉาย อนุสนฺธิยตีติ วา ปุจฺฉานุสนฺธิ. อชฺฌาสยานุสนฺธิมฺหิปิ เอเสว นโย. ยถานุสนฺธีติ เอตฺถ ปน อนุสนฺธียตีติ อนุสนฺธิ, ยา ยา อนุสนฺธิ ยถานุสนฺธิ, อนุสนฺธิอนุรูปํ วา ยถานุสนฺธีติ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ, โส ‘‘เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิปกฺขวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริ เทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺโพ. เสยฺยถิทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๖๔-๖๙) เหฏฺา สีเลน เทสนา อุฏฺิตา, อุปริ ฉ อภิฺา อาคตา…เป… กกจูปเม (ม. นิ. ๑.๒๒๒) เหฏฺา อกฺขนฺติยา อุฏฺิตา, อุปริ กกจูปมา อาคตา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๐-๑๐๔) วุตฺโต.

อิติ กิราติ ภควโต ยถาเทสิตาย อตฺตสุฺตาย อตฺตโน อรุจฺจนภาวทีปนํ. โภติ ธมฺมาลปนํ. อนตฺตกตานีติ อตฺตนา น กตานิ, อนตฺตเกหิ วา ขนฺเธหิ กตานิ. กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ อสติ อตฺตนิ ขนฺธานฺจ ขณิกตฺตา กมฺมานิ กํ อตฺตานํ อตฺตโน ผเลน ผุสิสฺสนฺติ, โก กมฺมผลํ ปฏิสํเวเทตีติ อตฺโถ. อวิทฺวาติ สุตาทิวิรเหน อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย น วิทฺวา. อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย อุปคโต, อริยธมฺเม อวินีตตาย อปฺปหีนาวิชฺโชติ อตฺโถ. ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสาติ ‘‘ยทิ อหํ นาม โกจิ นตฺถิ, มยา กตสฺส กมฺมสฺส โก ผลํ ปฏิสํเวเทติ, สติ ปน ตสฺมึ สิยา ผลูปโภโค’’ติ ตณฺหาธิปติโต อาคโต ตณฺหาธิปเตยฺโย, เตน. อตฺตวาทุปาทานสหคต เจตสา. อติธาวิตพฺพนฺติ ขณิกตฺเตปิ สงฺขารานํ ยสฺมึ สนฺตาเน กมฺมํ กตํ, ตตฺเถว ผลุปฺปตฺติโต ธมฺมปุฺชมตฺตสฺเสว จ สิทฺเธ กมฺมผลสมฺพนฺเธ เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา เอเกน การกเวทกภูเตน ภวิตพฺพํ, อฺถา ‘‘กมฺมผลานํ สมฺพนฺโธ น สิยา’’ติ อตฺตตฺตนิยสุฺตาปกาสนํ สตฺถุสาสนํ อติกฺกมิตพฺพํ มฺเยฺยาติ อตฺโถ.

‘‘อุปริ ฉ อภิฺา อาคตา’’ติ อนุรูปธมฺมวเสน ยถานุสนฺธึ ทสฺเสติ, อิตเรหิ ปฏิปกฺขวเสน. กิเลเสนาติ ‘‘โลโภ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติอาทินา กิเลสวเสน. อิมสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ยถา วุตฺตสุตฺตาทีสุ ปฏิปกฺขวเสน ยถานุสนฺธิ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเตติ ทสฺเสติ. ตถา หิ นิจฺจสาราทิปฺาปกานํ ทิฏฺิคตานํ วเสน อุฏฺิตา อยํ เทสนา นิจฺจสาราทิสุฺตาปกาสเนน นิฏฺาปิตาติ.

ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา

๑๐๕-๑๑๗. มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ สสฺสตาทิทิฏฺิทสฺสนสฺส สมฺมาทสฺสเนน สงฺกราภาววิภาวนตฺถํ. ตทปิ เวทยิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อชานตํ อปสฺสตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ‘‘อิทํ ทิฏฺิฏฺานํ เอวํคหิกํ เอวํปรามฏฺํ เอวํคหิตํ โหติ เอวํอภิสมฺปราย’’นฺติ ยถาภูตํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ. ตถา ยสฺมึ เวทยิเต อวีตตณฺหตาย เอวํ ทิฏฺิคตํ อุปาทิยนฺติ, ตํ เวทยิตํ สมุทยาทิโต ยถาภูตํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ, เอเตน อนาวรณาณสมนฺตจกฺขูหิ ยถา ตถาคตานํ ยถาภูตเมตฺถ าณทสฺสนํ, น เอวํ ทิฏฺิคติกานํ, อถ โข ตณฺหาทิฏฺิปรามาโสเยวาติ ทสฺเสติ. เตเนว จายํ เทสนา มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถา ชาตา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ยถาภูตํ ธมฺมานํ สภาวํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตาน’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ. น หิ สงฺขตธมฺมสภาวํ อชานนมตฺเตน มิจฺฉา อภินิวิสนฺตีติ. สามฺโชตนา วิเสเส อวติฏฺตีติ อยํ วิเสสโยชนา กตา. เวทยิตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ทิฏฺิปฺาปนวเสน ปวตฺตํ ทิฏฺิยา อนุภูตํ อนุภวนํ. ตณฺหาคตานนฺติ ตณฺหาย คตานํ อุปคตานํ, ปวตฺตานํ วา. ตฺจ โข ปเนตนฺติ จ ยถาวุตฺตํ เวทยิตํ ปจฺจามสติ. ตฺหิ วฏฺฏามิสภูตํ ทิฏฺิตณฺหาสลฺลานุวิทฺธตาย สอุพฺพิลตฺตา จฺจลํ, น มคฺคผลสุขํ วิย เอกรูเปน อวติฏฺตีติ. เตเนวาห ‘‘ปริตสฺสิเตนา’’ติอาทิ.

อถ วา เอวํ วิเสสการณโต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ วิภชิตฺวา อิทานิ อวิเสสการณโต ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว’’ติอาทิกา เทสนา อารทฺธา. สพฺเพสฺหิ ทิฏฺิคติกานํ เวทนา อวิชฺชา ตณฺหา จ อวิสิฏฺการนฺติ. ตตฺถ ตทปีติ ‘‘สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ’’ติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ปฺาปนํ, ตทปิ. สุขาทิเภทํ ติวิธเวทยิตํ ยถากฺกมํ ทุกฺขสลฺลานิจฺจโต, อวิเสเสน สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวนิสฺสรณโต วา ยถาภูตํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ, ตโต เอว จ สุขาทิปตฺถนาสมฺภวโต ตณฺหาย อุปคตตฺตา ตณฺหาคตานํ ตณฺหาปริตสฺสิเตน ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตเมว ทิฏฺิจลนเมว, ‘‘อสติ อตฺตนิ โก เวทนํ อนุภวตี’’ติ กายวจีทฺวาเรสุ ทิฏฺิยา โจปนปฺปตฺติมตฺตเมว วา, น ปน ทิฏฺิยา ปฺาเปตพฺโพ สสฺสโต โกจิ ธมฺโม อตฺถีติ อตฺโถ. เอกจฺจสสฺสตวาทาทีสุปิ เอเสว นโย.

ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา

๑๑๘. เยน ตณฺหาปริตสฺสิเตน เอตานิ ทิฏฺิคตานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺส เวทยิตํ ปจฺจโย, เวทยิตสฺสาปิ ผสฺโส ปจฺจโยติ เทสนา ทิฏฺิยา ปจฺจยปรมฺปรนิทฺธารณนฺติ อาห ‘‘ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถ’’นฺติ, เตน ยถา ปฺาปนธมฺโม ทิฏฺิ, ตปฺปจฺจยธมฺมา จ ยถาสกํ ปจฺจยวเสเนว อุปฺปชฺชนฺติ, น ปจฺจเยหิ วินา, เอวํ ปฺาเปตพฺพา ธมฺมาปิ รูปเวทนาทโย, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา วา โลโก วา สสฺสโตติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.

เนตํานํวิชฺชติวารวณฺณนา

๑๓๑. ตสฺส ปจฺจยสฺสาติ ผสฺสปจฺจยสฺส ทิฏฺิเวทยิเตติ ทิฏฺิยา ปจฺจยภูเต เวทยิเต, ผสฺสปธาเนหิ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิปฺผาเทตพฺเพติ อตฺโถ. วินาปิ จกฺขาทิวตฺถูหิ, สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ เกหิจิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, น ปน กทาจิ ผสฺเสน วินาติ ผสฺโส เวทนาย พลวการณนฺติ อาห ‘‘พลวภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ. สนฺนิหิโตปิ หิ วิสโย สเจ ผุสนาการรหิโต โหติ จิตฺตุปฺปาโท, น ตสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ ผสฺโสว สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิเสสปจฺจโย. ตถา หิ ภควตา จิตฺตุปฺปาทํ วิภชนฺเตน ผสฺโสเยว ปมํ อุทฺธโฏ, เวทนาย ปน อธิฏฺานเมว.

ทิฏฺิคติกาธิฏฺานวฏฺฏกถาวณฺณนา

๑๔๔. เหฏฺา ตีสุปิ วาเรสุ อธิกตตฺตา, อุปริ จ ‘‘ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วกฺขมานตฺตา เวทยิตเมตฺถ ปธานนฺติ อาห ‘‘สพฺพทิฏฺิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑตี’’ติ. สมฺปิณฺเฑตีติ จ ‘‘เยปิ เต’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อาคตสฺส ปิ-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เวทยิตสฺส ผสฺเส ปกฺขิปนํ ผสฺสปจฺจยตาทสฺสนเมว ‘‘ฉหิ อชฺฌตฺติกายตเนหิ ฉฬารมฺมณปฏิสํเวทนํ เอกนฺตโต ฉผสฺสเหตุกเมวา’’ติ. สฺชายนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณตฺโถ สฺชาติ-สทฺโทติ อาห ‘‘สฺชาติฏฺาเน’’ติ. เอวํ สโมสรณสทฺโทปิ ทฏฺพฺโพ. อายตติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตาย, อายภูตํ วา อตฺตโน ผลํ ตโนติ ปวตฺเตตีติ อายตนํ, การณํ. รุกฺขคจฺฉสมูเห อรฺโวหาโร อรฺเมว อรฺายตนนฺติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติมตฺเต’’ติ. อตฺถตฺตเยปีติ ปิ-สทฺเทน อวุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนํ ทฏฺพฺพํ, เตน อาการนิวาสาธิฏฺานตฺเถ สงฺคณฺหาติ. หิรฺายตนํ สุวณฺณายตนํ, วาสุเทวายตนํ กมฺมายตนนฺติ อาทีสุ อากรนิวาสาธิฏฺาเนสุ อายตนสทฺโท. จกฺขาทีสุ จ ผสฺสาทโย อากิณฺณา, ตานิ จ เนสํ นิวาโส, อธิฏฺานฺจ นิสฺสยปจฺจยภาวโตติ. ติณฺณมฺปิ วิสยินฺทฺริยวิฺาณานํ สงฺคติภาเวน คเหตพฺโพ ผสฺโสติ ‘‘สงฺคตี’’ติ วุตฺโต. ตถา หิ โส ‘‘สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน’’ติ วุจฺจติ. อิมินา นเยนาติ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ยถา ‘‘จกฺขุฺจ…เป… ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ม. นิ. ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; สํ. นิ. ๔.๖๐; กถา. ๔๖๕) เอตสฺมึ สุตฺเต เวทนาย ปธานการณภาวทสฺสนตฺถํ ผสฺสสีเสน เทสนา กตา, เอวมิธาปิ พฺรหฺมชาเล ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา ผสฺสํ อาทึ กตฺวา อปรนฺตปฏิจฺจสมุปฺปาททีปเนน ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ ผสฺสมุเขน วุตฺตํ.

ผสฺโส อรูปธมฺโมปิ สมาโน เอกเทเสน อารมฺมเณ อนลฺลียมาโนปิ ผุสนากาเรน ปวตฺตติ ผุสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสตี’’ติ, เยน โส ‘‘ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ จ วุจฺจติ. ‘‘ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ อผุสนกิจฺจานิปิ อายตนานิ ‘‘มฺจา โฆสนฺตี’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสิตโวหาเรน ผุสนกิจฺจานิ กตฺวา ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘ผสฺเส อุปนิกฺขิปิตฺวา’’ติ, ผสฺสคติกานิ กตฺวา ผสฺสูปจารํ อาโรเปตฺวาติ อตฺโถ. อุปจาโร หิ นาม โวหารมตฺตํ, น เตน อตฺถสิทฺธิ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ.

อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ ฉนฺนํ ผสฺสานํ วเสน จกฺขุสมฺผสฺสชา ยาว มโนสมฺผสฺสชาติ สงฺเขปโต ฉพฺพิธา เวทนา, วิตฺถารโต ปน อฏฺสตปริยาเยน อฏฺสตเภทา. รูปตณฺหาทิเภทายาติ รูปตณฺหา ยาว ธมฺมตณฺหาติ สงฺเขปโต ฉปฺปเภทาย, วิตฺถารโต อฏฺสตเภทาย. อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยสีเสน. กสฺมา ปเนตฺถ อุปนิสฺสยปจฺจโยว อุทฺธโฏ, นนุ สุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา จ ตณฺหาย อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน จตุธา ปจฺจโย, ทุกฺขา จ อารมฺมณมตฺตปกตูปนิสฺสยวเสน ทฺวิธาติ? สจฺจเมตํ, อุปนิสฺสเย เอว ปน ตํ สพฺพํ อนฺโตคธํ. ยุตฺตํ ตาว อารมฺมณูปนิสฺสยสฺส อุปนิสฺสยสามฺโต อุปนิสฺสเยน สงฺคโห, อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปตีนํ ปน กถนฺติ? เตสมฺปิ อารมฺมณสามฺโต อารมฺมณูปนิสฺสเยน สงฺคโหว กโต, น ปกตูปนิสฺสเยนาติ ทฏฺพฺพํ. เอตทตฺถเมเวตฺถ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘อุปนิสฺสเยนา’’ติ.

จตุพฺพิธสฺสาติ กามุปาทานํ ยาว อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตุพฺพิธสฺส. นนุ จ ตณฺหาว กามุปาทานนฺติ? สจฺจเมตํ. ตตฺถ ทุพฺพลา ตณฺหา ตณฺหาว, พลวตี ตณฺหา กามุปาทานํ. อถ วา อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา ตมสิ โจรานํ กรปสารณํ วิย. สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ, โจรานํ กรปฺปตฺตธนคฺคหณํ วิย. อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหา, สนฺโตสปฏิปกฺขา อุปาทานํ. ปริเยสนทุกฺขมูลํ ตณฺหา, อารกฺขทุกฺขมูลํ อุปาทานนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. อุปาทานสฺสาติ อสหชาตสฺส อุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา, อิตรสฺส สหชาตโกฏิยาติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อนนฺตรสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ, อนานนฺตรสฺส อุปนิสฺสเยน, อารมฺมณภูตา ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ, อารมฺมณมตฺเตเนว วาติ ตํ สพฺพํ อุปนิสฺสเยเนว คเหตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ ตณฺหาย รูปาทีนิ อสฺสาเทตฺวา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตณฺหา กามุปาทานสฺส อุปนิสฺสโย. ตถา รูปาทิเภเทว สมฺมูฬฺโห ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ม. นิ. ๒.๙๔, ๙๕, ๒๒๕; ม. นิ. ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘) มิจฺฉาทสฺสนํ, สํสารโต มุจฺจิตุกาโม อสุทฺธิมคฺเค สุทฺธิมคฺคปรามสนํ, ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยคาหภูตํ สกฺกายทสฺสนํ คณฺหาติ, ตสฺมา อิตเรสมฺปิ ตณฺหา อุปนิสฺสโยติ ทฏฺพฺพํ. สหชาตสฺส ปน สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน ตณฺหา ปจฺจโย โหติ. ตํ สพฺพํ สนฺธาย ‘‘สหชาตโกฏิยา’’ติ วุตฺตํ.

ตถาติ อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จาติ อตฺโถ. ภวสฺสาติ กมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จ. ตตฺถ เจตนาทิสงฺขา ตํ สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว, กามภวาทิโก นววิโธ อุปปตฺติภโว, เตสํ อุปปตฺติภวสฺส จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปปตฺติภวการณกมฺมภวการณภาวโต, ตสฺส จ สหายภาวูปคมนโต ปกตูปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ. กมฺมารมฺมณกรณกาเล ปน กมฺมสหชาตกามุปาทานํ อุปปตฺติภวสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. กมฺมภวสฺส ปน สหชาตสฺส สหชาตํ อุปาทานํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เจว เหตุมคฺควเสน จ อเนกธา ปจฺจโย โหติ, อสหชาตสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนวเสน, อิตรสฺส ปกตูปนิสฺสยวเสน, สมฺมสนาทิกาเลสุ อารมฺมณวเสน จ ปจฺจโย โหติ. ตตฺถ อนนฺตราทิเก อุปนิสฺสยปจฺจเย, สหชาตาทิเก สหชาตปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จา’’ติ.

ภโว ชาติยาติ เอตฺถ ภโวติ กมฺมภโว อธิปฺเปโต. โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโว. อุปปตฺติภโว หิ ปมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา ชาติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘ชาตีติ ปเนตฺถ สวิการา ปฺจกฺขนฺธา ทฏฺพฺพา’’ติ. สวิการาติ จ นิพฺพตฺติวิกาเรน สวิการา, เต จ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเยว. น หิ ตเทว ตสฺส การณํ ภวิตุํ ยุตฺตนฺติ. กมฺมภโว จ อุปปตฺติภวสฺส กมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ภโว ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย’’ติ.

ยสฺมา จ สติ ชาติยา ชรามรณํ, ชรามรณาทินา ผุฏฺสฺส พาลสฺส โสกาทโย จ สมฺภวนฺติ, นาสติ, ตสฺมา ‘‘ชาติ…เป… ปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํ. สหชาตูปนิสฺสยสีเสน ปจฺจยวิจารณาย ทสฺสิตตฺตา, องฺควิจารณาย จ อนามฏฺตฺตา อาห ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติ. มหาวิสยตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิจารณาย สา นิรวเสสา กุโต ลทฺธพฺพาติ อาห ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิ. เอกเทเสน เจตฺถ กถิตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ตถา กถเน สทฺธึ อุทาหรเณน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โกฏิ น ปฺายตีติ อสุกสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, จกฺกวตฺติโน วา กาเล อวิชฺชา อุปฺปนฺนา, น ตโต ปุพฺเพติ อวิชฺชาย อาทิมริยาทา อปฺปฏิหตสฺส มม สพฺพฺุตฺาณสฺสาปิ น ปฺายติ อวิชฺชมานตฺตาเยวาติ อตฺโถ. อยํ ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา, อิมสฺมา การณา อาสวปจฺจยาติ อตฺโถ. ภวตณฺหายาติ ภวสํโยชนภูตาย ตณฺหาย. ภวทิฏฺิยาติ สสฺสตทิฏฺิยา. ‘‘อิโต เอตฺถ เอตฺโต อิธา’’ติ อปริยนฺตํ อปราปรุปฺปตฺตึ ทสฺเสติ.

วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา

๑๔๕. ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิปาฬิ เวทนากมฺมฏฺานนฺติ ทฏฺพฺพา. นฺติ ‘‘ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา’’ติ วุตฺตผสฺสฏฺานํ. อาหาโรติ กพฬีกาโร อาหาโร เวทิตพฺโพ. โส หิ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.ปจฺจยนิทฺเทส ๔๒๙) วจนโต กมฺมสมุฏฺานานมฺปิ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติเยว. ยทิปิ โสตาปนฺนาทโย ยถาภูตํ ปชานนฺติ, อุกฺกํสคติวิชานนวเสน ปน เทสนา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺาปิตา. เอตฺถ จ ‘‘ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ…เป… ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ เอเตน ธมฺมสฺส นิยฺยานิกภาเวน สทฺธึ สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. เตเนว หิ อฏฺกถายเมตฺถ ‘‘โก เอวํ ชานาตีติ? ขีณาสโว ชานาติ, ยาว อารทฺธวิปสฺสโก ชานาตี’’ติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺโฆ ทสฺสิโต, เตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนปิ ทีเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๘) ตํ ยถารุตวเสเนว ทีปิตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

๑๔๖. อนฺโต ชาลสฺสาติ อนฺโตชาลํ, อนฺโตชาเล กตาติ อนฺโตชาลีกตา. อปายูปปตฺติวเสน อโธ โอสีทนํ, สมฺปตฺติภววเสน อุทฺธํ อุคฺคมนํ. ตถา ปริตฺตภูมิมหคฺคตภูมิวเสน, โอลีนตา’ติธาวนวเสน, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิอปรนฺตานุทิฏฺิวเสน จ ยถากฺกมํ อโธ โอสีทนํ อุทฺธํ อุคฺคมนํ โยเชตพฺพํ. ‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ ชาติเขตฺตํ สนฺธายาห.

๑๔๗. อปณฺณตฺติกภาวนฺติ ธรมานกปณฺณตฺติยา อปณฺณตฺติกภาวํ. อตีตภาเวน ปน ตถา ปณฺณตฺติ ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต อุทฺธมฺปิ อฺพุทฺธุปฺปาเทสุ วตฺตติ เอว. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๗). กาโยติ อตฺตภาโว, โย รูปารูปธมฺมสมูโห. เอวํ หิสฺส อมฺพรุกฺขสทิสตา, ตทวยวานฺจ รูปกฺขนฺธจกฺขาทีนํ อมฺพปกฺกสทิสตา ยุชฺชตีติ. เอตฺถ จ วณฺฏจฺเฉเท วณฺฏูปนิพนฺธานํ อมฺพปกฺกานํ อมฺพรุกฺขโต วิจฺเฉโท วิย ภวเนตฺติเฉเท ตทุปนิพนฺธานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สนฺตานโต วิจฺเฉโทติ เอตฺตาวตา โอปมฺมํ ทฏฺพฺพํ.

๑๔๘. ธมฺมปริยาเยติ ปาฬิยํ. อิธตฺโถติ ทิฏฺธมฺมหิตํ. ปรตฺโถติ สมฺปรายหิตํ. สงฺคามํ วิชินาติ เอเตนาติ สงฺคามวิชโย. อตฺถสมฺปตฺติยา อตฺถชาลํ. พฺยฺชนสมฺปตฺติยา, สีลาทิอนวชฺชธมฺมนิทฺเทสโต จ ธมฺมชาลํ. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูตานํ มคฺคผลนิพฺพานานํ วิภตฺตตฺตา พฺรหฺมชาลํ. ทิฏฺิวิเวจนมุเขน สุฺตาปกาสเนน สมฺมาทิฏฺิยา วิภาวิตตฺตา ทิฏฺิชาลํ. ติตฺถิยวาทนิมฺมทฺทนูปายตฺตา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.

๑๔๙. อตฺตมนาติ ปีติยา คหิตจิตฺตา. เตเนวาห ‘‘พุทฺธคตายา’’ติอาทิ. ยถา ปน อนตฺตมนา อตฺตโน อนตฺถจรตาย ปรมนา เวริมนา นาม โหนฺติ. ยถาห ‘‘ทิโส ทิส’’นฺติ (ธ. ป. ๔๒; อุทา. ๓๓) คาถา, น เอวํ อตฺตมนา. อิเม ปน อตฺตโน อตฺถจรตาย สกมนา โหนฺตีติ อาห ‘‘อตฺตมนาติ สกมนา’’ติ. อถ วา อตฺตมนาติ สมตฺตมนา, อิมาย เทสนาย ปริปุณฺณมนสงฺกปฺปาติ อตฺโถ. อภินนฺทตีติ ตณฺหายตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘ตณฺหายมฺปิ อาคโต’’ติ. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ อภินนฺทนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ เสวนฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อุปคมเนปิ อาคโต’’ติ. ตถา อภินนฺทนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉเนปิ อาคโต’’ติ. ‘‘อภินนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ปเทน วุตฺโตเยว อตฺโถ ‘‘อนุโมทิตฺวา’’ติ อิมินา ปกาสียตีติ อภินนฺทนสทฺโท อิธ อนุโมทนสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อนุโมทเนปิ อาคโต’’ติ. ‘‘กตมฺจ ตํ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๗) ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตาย กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตตฺตา อิทํ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ โหติ. ยสฺมา ปน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตมฺปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ นาม โหติ, นิคฺคาถกตฺตเมว ปน องฺคนฺติ คาถารหิตํ เวยฺยากรณํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิคฺคาถกตฺตา หิ อิทํ เวยฺยากรณนฺติ วุตฺต’’นฺติ.

อปเรสุปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ปารมิปริจยมฺปิ สงฺคณฺหาติ. วุตฺตฺหิ พุทฺธวํเส –

‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถา’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๖๖);

วีริยพเลนาติ มหาภินิกฺขมเน จกฺกวตฺติสิริปริจฺจาคเหตุภูตวีริยปฺปภาเวน, โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตู’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒; มหานิ. ๑๙๖) วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยานุภาเวน. อจฺฉริยเวคาภิหตาติ วิมฺหยาวหกิริยานุภาวฆฏฺฏิตา. ปํสุกูลโธวเน เกจิ ‘‘ปุฺเตเชนา’’ติ วทนฺติ, อจฺฉริยเวคาภิหตาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, เวสฺสนฺตรชาตเก ปารมิปริปูรณปุฺเตเชน อเนกกฺขตฺตุํ กมฺปิตตฺตา ‘‘อกาลกมฺปเนนา’’ติ วุตฺตํ. สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถ ยถา ตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐). สงฺคีติกาลาทีสุปิ สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพํ. อยํ ตาเวตฺถ อฏฺกถาย ลีนตฺถวณฺณนา.

ปกรณนยวณฺณนา

อยํ ปน ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา – สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา เทสนาย สมุฏฺานปฺปโยชนภาชเนสุ ปิณฺฑตฺเถสุ จ นิทฺธาริเตสุ สุกรา โหติ สุวิฺเยฺยา จ, ตสฺมา สุตฺตเทสนาย สมุฏฺานาทีนิ ปมํ นิทฺธารยิสฺสาม. ตตฺถ สมุฏฺานํ ตาว วุตฺตํ ‘‘วณฺณาวณฺณภณน’’นฺติ. อปิจ นินฺทาปสํสาสุ วิเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวานาปตฺติ, ตตฺถ จ อาทีนวทสฺสนํ สมุฏฺานํ. ตถา นินฺทาปสํสาสุ ปฏิปชฺชนกฺกมสฺส, ปสํสาวิสยสฺส ขุทฺทกาทิวเสน อเนกวิธสฺส สีลสฺส, สพฺพฺุตฺาณสฺส สสฺสตาทิทิฏฺิฏฺาเนสุ ตตุตฺตริ จ อปฺปฏิหตจารตาย, ตถาคตสฺส จ กตฺถจิ อปริยาปนฺนตาย อนวโพโธ สมุฏฺานํ.

วุตฺตวิปริยาเยน ปโยชนํ เวทิตพฺพํ. วิเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวาปตฺติ อาทิกฺหิ อิมํ เทสนํ ปโยเชตีติ. ตถา กุหนลปนาทินานาวิธมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ, ทฺวาสฏฺิทิฏฺิชาลวินิเวนํ, ทิฏฺิสีเสน ปจฺจยาการวิภาวนํ, ฉผสฺสายตนวเสน จตุสจฺจกมฺมฏฺานนิทฺเทโส, สพฺพทิฏฺิคตานํ อนวเสสปริยาทานํ, อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนฺจ ปโยชนานิ.

วณฺณาวณฺณนิมิตฺตํ อนุโรธวิโรธวนฺตจิตฺตา กุหนาทิวิวิธมิจฺฉาชีวนิรตา สสฺสตาทิทิฏฺิปงฺกํ นิมุคฺคา, สีลกฺขนฺธาทีสุ อปริปูรการิตาย อนวพุทฺธคุณวิเสสาณา วิเนยฺยา อิมิสฺสา ธมฺมเทสนาย ภาชนํ.

ปิณฺฑตฺถา ปน อาฆาตาทีนํ อกรณียตาวจเนน ปฏิฺานุรูปํ สมณสฺาย นิโยชนํ, ขนฺติโสรจฺจานุฏฺานํ, พฺรหฺมวิหารภาวนานุโยโค, สทฺธาปฺาสมาโยโค, สติสมฺปชฺาธิฏฺานํ, ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิ, ปริยุฏฺานานุสยปฺปหานํ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, โลกธมฺเมหิ อนุปเลโป จ ทสฺสิตา โหนฺติ. ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน สีลวิสุทฺธิ ทสฺสิตา, ตาย จ หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติ, เมตฺตากรุณาสมงฺคิตา, วีติกฺกมปฺปหานํ, ตทงฺคปหานํ, ทุจฺจริตสํกิเลสปฺปหานํ, วิรติตฺตยสิทฺธิ, ปิยมนาปครุภาวนียตานิปฺผตฺติ, ลาภสกฺการสิโลกสมุทาคโม, สมถวิปสฺสนานํ อธิฏฺานภาโว, อกุสลมูลตนุกรณํ, กุสลมูลโรปนํ, อุภยานตฺถทูรีกรณํ, ปริสาสุ วิสารทตา, อปฺปมาทวิหาโร,ปเรหิ ทุปฺปธํสิยตา, อวิปฺปฏิสาราทิสมงฺคิตา จ ทสฺสิตา โหนฺติ.

‘‘คมฺภีรา’’ติอาทิวจเนหิ คมฺภีรธมฺมวิภาวนํ, อลพฺภเนยฺยปติฏฺตา, กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺเยนาปิ ทุลฺลภปาตุภาวตา, สุขุเมนปิ าเณน ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยตา, ธมฺมนฺวยสงฺขาเตน อนุมานาเณนาปิ ทุรธิคมนียตา, ปสฺสทฺธสพฺพทรถตา, สนฺตธมฺมวิภาวนํ, โสภนปริโยสานตา, อติตฺติกรภาโว, ปธานภาวปฺปตฺติ, ยถาภูตาณโคจรตา, สุขุมสภาวตา, มหาปฺาวิภาวนา จ ทสฺสิตา โหนฺติ. ทิฏฺิทีปกปเทหิ สมาสโต สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ปกาสิตาติ โอลีนตาติธาวนวิภาวนํ, อุปายวินิพทฺธนิทฺเทโส, มิจฺฉาภินิเวสกิตฺตนํ, กุมฺมคฺคปฏิปตฺติยา ปกาสนา, วิปริเยสคฺคาหปฺาปนํ, ปรามาสปริคฺคโห, ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิปติฏฺาปนํ, ภววิภวทิฏฺิวิภาโค, ตณฺหาวิชฺชาปวตฺติ, อนฺตวานนฺตวาทิฏฺินิทฺเทโส, อนฺตทฺวยาวตารณํ, อาสโวฆโยคกิเลสคนฺถสํโยชนูปาทานวิเสสวิภชฺชนฺจ ทสฺสิตานิ โหนฺติ. ตถา ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิวจเนหิ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนุโพธปฏิเวธสิทฺธิ, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานํ, ตณฺหาวิชฺชาวิคโม, สทฺธมฺมฏฺิตินิมิตฺตปริคฺคโห, อาคมาธิคมสมฺปตฺติ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, ติวิธปฺาปริคฺคโห, สติสมฺปชฺานุฏฺานํ, สทฺธาปฺาสมาโยโค, สมฺมาวีริยสมถานุโยชนํ, สมถวิปสฺสนานิปฺผตฺติ จ ทสฺสิตา โหนฺติ.

‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ อวิชฺชาสิทฺธิ, ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตนฺติ ตณฺหาสิทฺธิ, ตทุภเยน จ นีวรณสํโยชนทฺวยสิทฺธิ, อนมตคฺคสํสารวฏฺฏานุจฺเฉโท, ปุพฺพนฺตาหรณอปรนฺตปฏิสนฺธานานิ, อตีตปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน เหตุวิภาโค, อวิชฺชาตณฺหานํ อฺมฺานติวตฺตนฏฺเน อฺมฺูปการิตา, ปฺาวิมุตฺติเจโตวิมุตฺตีนํ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จ ทสฺสิตา โหนฺติ. ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ สสฺสตาทิปฺาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตากถเนน ธมฺมานํ นิจฺจตาปฏิเสโธ, อนิจฺจตาปติฏฺาปนํ, ปรมตฺถโต การกาทิปฏิกฺเขโป, เอวํธมฺมตาทินิทฺเทโส, สุฺตาปกาสนํ, สมตฺตนิยามปจฺจยลกฺขณวิภาวนฺจ ทสฺสิตานิ โหนฺติ.

‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทินา ภควโต ปหานสมฺปตฺติ, วิชฺชาธิมุตฺติ, วสีภาโว, สิกฺขตฺตยนิปฺผตฺติ, นิพฺพานธาตุทฺวยวิภาโค, จตุรธิฏฺานปริปูรณํ, ภวโยนิอาทีสุ อปริยาปนฺนตา จ ทสฺสิตา โหนฺติ. สกเลน ปน สุตฺตปเทน อิฏฺานิฏฺเสุ ภควโต ตาทิภาโว, ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺาปนํ, กุสลธมฺมานํ อาทิภูตธมฺมทฺวยสฺส นิทฺเทโส, สิกฺขตฺตยูปเทโส, อตฺตนฺตปาทิปุคฺคลจตุกฺกสิทฺธิ, กณฺหากณฺหวิปากาทิกมฺมจตุกฺกวิภาโค, จตุรปฺปมฺาวิสยนิทฺเทโส, สมุทยาทิปฺจกสฺส ยถาภูตาวโพโธ, ฉสารณียธมฺมวิภาวนา, ทสนาถกรธมฺมปติฏฺาปนฺติ เอวมาทโย นิทฺธาเรตพฺพา.

โสฬสหารวณฺณนา

เทสนาหารวณฺณนา

ตตฺถ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ ทิฏฺิยา อธิฏฺานภาเวน, เวทนาผสฺสายตนาทิมุเขน จ คหิเตสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ตณฺหาวชฺชา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ. ตณฺหา สมุทยสจฺจํ. สา ปน ปริตสฺสนาคฺคหเณน ‘‘ตณฺหาคตาน’’นฺติ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ จ สรูเปเนว สมุทยคฺคหเณน, ภวเนตฺติคฺคหเณน จ ปาฬิยํ คหิตาว. อยํ ตาว สุตฺตนฺตนโย. อภิธมฺมนเยน ปน อาฆาตานนฺทาทิวจเนหิ, อาตปฺปาทิปเทหิ, จิตฺตปฺปโทสวจเนน, สพฺพทิฏฺิทีปกปเทหิ, กุสลากุสลคฺคหเณน, ภวคฺคหเณน, โสกาทิคฺคหเณน, ตตฺถ ตตฺถ สมุทยคฺคหเณน จาติ สงฺเขปโต สพฺพโลกิยกุสลากุสลธมฺมวิภาวนปเทหิ คหิตา กมฺมกิเลสา สมุทยสจฺจํ. อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ. ตสฺส ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ, ปจฺจตฺตํ นิพฺพุติวจเนน, อนุปาทาวิมุตฺติวจเนน จ ปาฬิยํ คหณํ เวทิตพฺพํ. นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ. ตสฺสาปิ ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ สมุทยาทิยถาภูตเวทนาปเทเสน, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทิยถาภูตปชานนปริยาเยน, ภวเนตฺติยา อุจฺเฉทปริยาเยน จ คหณํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณนฺติ เอวํ จตุสจฺจวเสน, ยานิ ปาฬิยํ (เนตฺติ. ๙) สรูเปเนว อาคตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ, เตสฺจ วเสน อิธ อสฺสาทาทโย เวทิตพฺพา. วิเนยฺยานนฺตาทิภาวาปตฺติอาทิกํ ยถาวุตฺตวิภาคํ ปโยชนเมว ผลํ. อาฆาตาทีนํ อกรณียตา, อาฆาตาทิผลสฺส จ อนฺสนฺตานภาวิตา, นินฺทาปสํสาสุ ยถาสภาวปฏิชานนนิพฺเพนาติ เอวํ ตํตํปโยชนาธิคมเหตุ อุปาโย. อาฆาตาทีนํ กรณปฏิเสธนาทิอปเทเสน ธมฺมราชสฺส อาณตฺติ เวทิตพฺพาติ อยํ เทสนาหาโร.

วิจยหารวณฺณนา

กปฺปนาภาเวปิ โวหารวเสน, อนุวาทวเสน จ ‘‘มม’’นฺติ วุตฺตํ, นิยมาภาวโต วิกปฺปนตฺถํ วาคฺคหณํ กตํ, คุณสมงฺคิตาย, อภิมุขีกรณาย จ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนํ. อฺภาวโต, ปฏิวิรุทฺธภาวโต จ ‘‘ปเร’’ติ วุตฺตํ, วณฺณปฏิปกฺขโต, อวณฺณนียโต จ ‘‘อวณฺณ’’นฺติ วุตฺตํ. พฺยตฺติวเสน, วิตฺถารวเสน จ ‘‘ภาเสยฺยุ’’นฺติ วุตฺตํ, ธารณภาวโต, อธมฺมปฏิปกฺขโต จ ‘‘ธมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ทิฏฺิสีเลหิ สํหตภาวโต, กิเลสานํ สงฺฆาตกรณโต จ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตปฏินิทฺเทสโต, วจนุปนฺยาสนโต จ ‘‘ตตฺรา’’ติ วุตฺตํ, สมฺมุขภาวโต, ปุถุภาวโต จ ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ วุตฺตํ. จิตฺตสฺส หนนโต, อารมฺมณาภิฆาตโต จ ‘‘อาฆาโต’’ติ วุตฺตํ, อารมฺมเณ สงฺโกจวุตฺติยา, อตุฏฺาการตาย จ ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, อารมฺมณจินฺตนโต, นิสฺสยโต จ ‘‘เจตโส’’ติ วุตฺตํ, อตฺถาสาธนโต, อนุ อนุ ‘‘อนตฺถสาธนโต’’ จ ‘‘อนภิรทฺธี’’ติ วุตฺตํ, การณานรหตฺตา, สตฺถุสาสเน ิเตหิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ ‘‘น กรณียา’’ติ วุตฺตนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ วินิจฺฉโย กาตพฺโพ. อิติ อนุปทวิจยโต วิจโย หาโร อติวิตฺถารภเยน, สกฺกา จ อฏฺกถํ ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนฺจ อนุคนฺตฺวา อยมตฺโถ วิฺุนา วิภาเวตุนฺติ น วิตฺถารยิมฺห.

ยุตฺติหารวณฺณนา

สพฺเพน สพฺพํ อาฆาตาทีนํ อกรณํ ตาทิภาวาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ อิฏฺานิฏฺเสุ สมปฺปวตฺติสพฺภาวโต. ยสฺมึ สนฺตาเน อาฆาตาทโย อุปฺปนฺนา, ตนฺนิมิตฺตโก อนฺตราโย ตสฺเสว สมฺปตฺติวิพนฺธาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ. กสฺมา? สนฺตานนฺตเรสุ อสงฺกมนโต. จิตฺตํ อภิภวิตฺวา อุปฺปนฺนา อาฆาตาทโย สุภาสิตาทิสลฺลกฺขเณปิ อสมตฺถตาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ สโกธโลภานํ อนฺธตมสพฺภาวโต. ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยโต เวรมณิ สพฺพสตฺตานํ ปาโมชฺชปาสํสภาวาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ. สีลสมฺปตฺติยา หิ มหโต กิตฺติสทฺทสฺส อพฺภุคฺคโม โหตีติ. คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺเตน คุเณน ตถาคตสฺส วณฺณนา เอกเทสภูตาปิ สกลสพฺพฺุคุณคฺคหณาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ อนฺสาธารณตฺตา. ตชฺชาอโยนิโสมนสิการปริกฺขตานิ อธิคมตกฺกนานิ สสฺสตวาทาทิอภินิเวสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ กปฺปนาชาลสฺส อสมุคฺฆาฏิตตฺตา. เวทนาทีนวานวโพเธน เวทนาย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ ยุชฺชติ อสฺสาทานุปสฺสนาสพฺภาวโต. สติ จ เวทยิตราเค ตตฺถ อตฺตตฺตนิยคาโห, สสฺสตาทิคาโห จ วิปริผนฺทตีติ ยุชฺชติ การณสฺส สนฺนิหิตตฺตา. ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํ สสฺสตาทิวาเท ปฺเปนฺตานํ, ตทนุจฺฉวิกํ วา เวทนํ เวทยนฺตานํ ผสฺโส เหตูติ ยุชฺชติ วิสยินฺทฺริยวิฺาณสงฺคติยา วินา ตทภาวโต. ฉผสฺสายตนนิมิตฺตวฏฺฏสฺส อนุปจฺเฉโทติ ยุชฺชติ ตตฺถ อวิชฺชาตณฺหานํ อปฺปหีนตฺตา. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทิปชานนา สพฺพทิฏฺิคติกสฺํ อติจฺจ ติฏฺตีติ ยุชฺชติ จตุสจฺจปฏิเวธภาวโต. อิมาเหว ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺีหิ สพฺพทิฏฺิคตานํ อนฺโตชาลีกตภาโวติ ยุชฺชติ อกิริยวาทาทีนํ อิสฺสรวาทาทีนฺจ ตทนฺโตคธตฺตา. ตถา เจว สํวณฺณิตํ. อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโยติ ยุชฺชติ, ยสฺมา ภควา อภินีหารสมฺปตฺติยา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ปติฏฺิตจิตฺโต สตฺตโพชฺฌงฺเคเยว ยถาภูตํ ภาเวสิ. กายสฺส เภทา ปรินิพฺพุตํ น ทกฺขนฺตีติ ยุชฺชติ อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยํ รูปาทีสุ กสฺสจิปิ อนวเสสโตติ อยํ ยุตฺติหาโร.

ปทฏฺานหารวณฺณนา

อวณฺณารหอวณฺณานุรูปสมฺปตฺตานาเทยฺยวจนตาทิวิปตฺตีนํ ปทฏฺานํ. วณฺณารหวณฺณานุรูสมฺปตฺตสทฺเธยฺยวจนตาทิสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺานํ. ตถา อาฆาตาทโย นิรยาทิทุกฺขสฺส ปทฏฺานํ. อาฆาตาทีนํ อกรณํ สคฺคสมฺปตฺติอาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺานํ. ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติ อริยสฺส สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. อริโย สีลกฺขนฺโธ อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. อริโย สมาธิกฺขนฺโธ อริยสฺส ปฺากฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ ภควโต ปฏิเวธปฺปการาณํ เทสนาาณสฺส ปทฏฺานํ. เทสนาาณํ วิเนยฺยานํ สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณสฺส ปทฏฺานํ. สพฺพาปิ ทิฏฺิ ทิฏฺุปาทานฺติ สา ยถารหํ นววิธสฺสาปิ ภวสฺส ปทฏฺานํ. ภโว ชาติยา, ชาติ ชรามรณสฺส, โสกาทีนฺจ ปทฏฺานํ. เวทนานํ สมุทยาทิยถาภูตเวทนํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนุโพธปฏิเวโธ. ตตฺถ อนุโพโธ ปฏิเวธสฺส ปทฏฺานํ, ปฏิเวโธ จตุพฺพิธสฺส สามฺผลสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ อวิชฺชาคหณํ, ตตฺถ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปทฏฺานฺติ ยาว เวทนา ตณฺหาย ปทฏฺานฺติ เนตพฺพํ. ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ เอตฺถ ตณฺหา อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ เอตฺถ สสฺสตาทิปฺาปนํ ปเรสํ มิจฺฉาภินิเวสสฺส ปทฏฺานํ, มิจฺฉาภินิเวโส สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปสฺสยโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีหิ วิมุขตาย, อสทฺธมฺมสฺสวนาทีนฺจ ปทฏฺานํ, ‘‘อฺตฺร ผสฺสา’’ติอาทีสุ ผสฺโส เวทนาย ปทฏฺานํ, ฉ ผสฺสายตนานิ ผสฺสสฺส, สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส จ ปทฏฺานํ, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทิยถาภูตปฺปชานนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺานํ, นิพฺพิทา วิราคสฺสาติ ยาว อนุปาทาปรินิพฺพานํ เนตพฺพํ. ภควโต ภวเนตฺติสมุจฺเฉโท สพฺพฺุตาย ปทฏฺานํ. ตถา อนุปาทาปรินิพฺพานสฺสาติ อยํ ปทฏฺานหาโร.

ลกฺขณหารวณฺณนา

อาฆาตาทิคฺคหเณน โกธุปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยสารมฺภปรวมฺภนาทีนํ สงฺคโห ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตาย เอกลกฺขณตฺตา. อานนฺทาทิคฺคหเณน อภิชฺฌาวิสมโลภมานาติมานมทปฺปมาทาทีนํ สงฺคโห โลภจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตาย สมานลกฺขณตฺตา. ตถา อาฆาตคฺคหเณน อวสิฏฺคนฺถนีวรณานํ สงฺคโห กายคนฺถนีวรณลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. อานนฺทคฺคหเณน ผสฺสาทีนํ สงฺคโห สงฺขารกฺขนฺธลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. สีลคฺคหเณน อธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขานมฺปิ สงฺคโห สิกฺขาลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. อิธ ปน สีลสฺเสว อินฺทฺริยสํวราทิกสฺส ทฏฺพฺพํ. ทิฏฺิคฺคหเณน อวสิฏฺอุปาทานานมฺปิ สงฺคโห อุปาทานลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘เวทนาน’’นฺติ เอตฺถ เวทนาคฺคหเณน อวสิฏฺอุปาทานกฺขนฺธานมฺปิ สงฺคโห ขนฺธลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. ตถา เวทนาย ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺนตฺตา สมฺมสนูปคานํ สพฺเพสํ อายตนานํ ธาตูนฺจ สงฺคโห อายตนลกฺขเณน, ธาตุลกฺขเณน จ เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณน เหตุอาสโวฆโยคนีวรณาทิสงฺคโห เหตาทิลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา อวิชฺชาย, ตถา ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ เอตฺถ ตณฺหาคฺคหเณนาปิ. ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ผสฺสคฺคหเณน สฺาสงฺขารวิฺาณานํ สงฺคโห วิปลฺลาสเหตุภาเวน, ขนฺธลกฺขเณน จ เอกลกฺขณตฺตา. ฉผสฺสายตนคฺคหเณน ขนฺธินฺทฺริยธาตาทีนํ สงฺคโห ผสฺสุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย, สมฺมสนสภาเวน จ เอกลกฺขณตฺตา. ภวเนตฺติคฺคหเณน อวิชฺชาทีนมฺปิ สํกิเลสธมฺมานํ สงฺคโห วฏฺฏเหตุภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อยํ ลกฺขณหาโร.

จตุพฺยูหหารวณฺณนา

นินฺทาปสํสาหิ สมฺมากมฺปิตเจตสา มิจฺฉาชีวโต อโนรตา สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสิโน สีลาทิธมฺมกฺขนฺเธสุ อปฺปติฏฺิตตาย สมฺมาสมฺพุทฺธคุณรสสฺสาทวิมุขา เวเนยฺยา อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํ. เต ยถาวุตฺตโทสวินิมุตฺตา กถํ นุ โข สมฺมาปฏิปตฺติยา อุภยหิตปรา ภเวยฺยุนฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. ปทนิพฺพจนํ นิรุตฺติ. ตํ ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ, ‘‘มม’’นฺติอาทิปาฬิปทานฺจ อฏฺกถาวเสน สุวิฺเยฺยตฺตา อติวิตฺถารภเยน น วิตฺถารยิมฺห. ปทปทตฺถนิทฺเทสนิกฺเขปสุตฺตเทสนาสนฺธิวเสน ฉพฺพิธา สนฺธิ. ตตฺถ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิ. ตถา ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิ. นานานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ตํตํอนุสนฺธีหิ สมฺพนฺโธ, เอกานุสนฺธิกสฺส จ ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ นิทฺเทสสนฺธิ, ยา อฏฺกถายํ ปุจฺฉานุสนฺธิอชฺฌาสยานุสนฺธิยถานุสนฺธิวเสน ติวิธา วิภตฺตา, ตา ปเนตา ติสฺโสปิ สนฺธิโย อฏฺกถายํ วิจาริตา เอว. สุตฺตสนฺธิ จ ปมํ นิกฺเขปวเสน อมฺเหหิ ปุพฺเพ ทสฺสิตาเยว. เอกิสฺสา เทสนาย เทสนานฺตเรน สทฺธึ สํสนฺทนํ เทสนาสนฺธิ, สา เอวํ เวทิตพฺพา – ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว…เป… น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ อยํ เทสนา ‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ ภิกฺขเว กกเจน โจรา โอจรกา องฺคมงฺคานิ โอกฺกนฺเตยฺยุํ, ตตฺรปิ โย มโน ปทูเสยฺย, น เม โส เตน สาสนกโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๒) อิมาย เทสนาย สทฺธึ สํสนฺทติ. ‘‘ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ ‘‘กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา…เป… ทายาทา ภวิสฺสนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๑๖) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติ. ‘‘อปิ ตุมฺเห…เป… อาชาเนยฺยาถา’’ติ ‘‘กุทฺโธ อตฺถํ…เป… สหเต นร’’นฺติ (อ. นิ. ๗.๖๔; มหานิ. ๕, ๑๕๖, ๑๙๕) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติ.

‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ…เป… น เจตโส อุพฺพิลฺลาวิตตฺตํ กรณีย’’นฺติ ‘‘ธมฺมาปิ โว ภิกฺขเว ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา (ม. นิ. ๑.๒๔๐). กุลฺลูปมํ โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, นิตฺถรณตฺถาย, โน คหณตฺถายา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๐) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติ. ‘‘ตตฺร เจ ตุมฺเหหิ…เป… อุพฺพิลาวิตา, ตุมฺหํ เยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ ‘‘ลุทฺโธอตฺถํ…เป… สหเต นร’’นฺติ (อิติวุ. ๘๘; มหานิ. ๕.๑๕๖, ๑๙๕; จูฬนิ. ๑๒๘) ‘‘กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา’’ติ (อุทา. ๖๔; เนตฺติ. ๒๗, ๙๐; เปฏโก. ๑๔) อิมาหิ เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘อปฺปมตฺตกํ…เป… สีลมตฺตก’’นฺติ ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ โข พฺราหฺมณ ยฺโ ปุริเมหิ ยฺเหิ อปฺปฏฺตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติอาทิกาย (ที. นิ. ๑.๓๕๓) เทสนาย สํสนฺทติ, ปมชฺฌานสฺส สีลโต มหปฺผลมหานิสํสตรภาววจเนน ฌานโต สีลสฺส อปฺปภาวทีปนโต.

‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทิ ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม สีลวา…เป… กุสลสีเลน สมนฺนาคโต’’ติอาทิกาหิ (ที. นิ. ๑.๓๐๔) เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติอาทิ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๖๗; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗, ๘) ปาฬิยา สํสนฺทติ. คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมปฏิเวเธน หิ าณสฺส คมฺภีราทิภาโว วิฺายตีติ.

‘‘สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทิ ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา…เป… อภิวทนฺติ, สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, อสสฺสโต, สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, เนว สสฺสโต จ นาสสฺสโต จ, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา นานนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทิกาหิ (ม. นิ. ๓.๒๗) เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิ ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา…เป… อภิวทนฺติ, สฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา. อิตฺเถเก อภิวทนฺติ อสฺี, เนวสฺีนาสฺี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา. อิตฺเถเก อภิวทนฺติ สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺตี’’ติอาทิกาหิ (ม. นิ. ๓.๒๑) เทสนาหิ สํสนฺทติ. ‘‘เวทนานํ…เป… ตถาคโต’’ติ ‘‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ, อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ, อตฺเถตนฺติ อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต’’ติอาทิกาหิ (ม. นิ. ๓.๒๘) เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘ตทปิ เตสํ…เป… วิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ อิทํ ‘‘เตสํ ภวตํ อฺตฺเรว ฉนฺทาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา ปจฺจตฺตํเยว าณํ ภวิสฺสติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตนฺติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺจตฺตํ โข ปน ภิกฺขเว าเณ อสติ ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต ยทปิ เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ตตฺถ าณภาคมตฺตเมว ปริโยทาเปนฺติ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อุปาทานมกฺขายตี’’ติอาทิกาหิ (ม. นิ. ๓.๒๙) เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ อิทฺจ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ, (สํ. นิ. ๒.๔๔) ‘‘ฉนฺทมูลกา อิเม อาวุโส ธมฺมา มนสิการสมุฏฺานา ผสฺสสโมธานา เวทนาสโมสรณา’’ติ (อ. นิ. ๘.๘๓) จ อาทิกาหิ เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนาน’’นฺติอาทิ ‘‘ยโต โข อานนฺท ภิกฺขุ เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, น สฺํ, น สงฺขาเร, น วิฺาณํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต น กิฺจิ โลเก อุปาทิยติ, อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตี’’ติอาทิกาหิ เทสนาหิ สํสนฺทติ.

‘‘สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิ ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว…เป… อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิมาเนว ปฺจ กายานิ อภิวทนฺติ เอเตสํ วา อฺตร’’นฺติอาทิกาหิ (ม. นิ. ๓.๒๖) เทสนาหิ สํสนฺทติ. ‘‘กายสฺส เภทา…เป… เทวมนุสฺสา’’ติ

‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, (อุปสิวาติ ภควา)

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติ. (สุ. นิ. ๑๐๘๐; จูฬนิ. ๔๓);

อาทิกาหิ เทสนาหิ สํสนฺทตีติ อยํ จาตุพฺยูโห หาโร.

อาวตฺตหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนํ อกรณียตาวจเนน ขนฺติโสรจฺจานุฏฺานํ. ตตฺถ ขนฺติยา สทฺธาปฺาปราปการทุกฺขสหคตานํ สงฺคโห, โสรจฺเจน สีลสฺส. สทฺธาทิคฺคหเณน จ สทฺธินฺทฺริยาทิสกลโพธิปกฺขิยธมฺมา อาวตฺตนฺติ. สีลคฺคหเณน อวิปฺปฏิสาราทโย สพฺเพปิ สีลานิสํสธมฺมา อาวตฺตนฺติ. ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน อปฺปมาทวิหาโร, เตน สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อาวตฺตติ. คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมคฺคหเณน มหาโพธิปกิตฺตนํ. อนาวรณาณปทฏฺานฺหิ อาสวกฺขยาณํ, อาสวกฺขยาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ มหาโพธิ, เตน ทสพลาทโย สพฺเพ พุทฺธคุณา อาวตฺตนฺติ. สสฺสตาทิทิฏฺิคฺคหเณน ตณฺหาวิชฺชาย สงฺคโห, ตาหิ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํ อาวตฺตติ. เวทนานํ สมุทยาทิยถาภูตเวทเนน ภควโต ปริฺาตฺตยวิสุทฺธิ, ตาย ปฺาปารมิมุเขน สพฺพปารมิโย อาวตฺตนฺติ. ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ อวิชฺชาคฺคหเณน อโยนิโสมนสิการปริคฺคโห, เตน จ อโยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติ. ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ ตณฺหาคฺคหเณน นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติ, ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติอาทิ สสฺสตาทิปฺาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติทสฺสนํ, เตน อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยํ อาวตฺตติ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ ยถาภูตํ ปชานเนน วิมุตฺติสมฺปทานิทฺเทโส, เตน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย อาวตฺตนฺติ. ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโย’’ติ ตณฺหาปหานํ, เตน ภควโต สกลสํกิเลสปฺปหานํ อาวตฺตตีติ อยํ อาวตฺโต หาโร.

วิภตฺติหารวณฺณนา

อาฆาตานนฺทาทโย อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อโยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺานํ. เยหิ ปน ธมฺเมหิ อาฆาตานนฺทาทีนํ อกรณํ อปฺปวตฺติ, เต อพฺยาปาทาทโย กุสลา ธมฺมา, เตสํ โยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺานํ. เตสุ อาฆาตาทโย กามาวจราว, อพฺยาปาทาทโย จตุภูมกา. ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติ กุสลา วา อพฺยากตา วา, ตสฺสา หิโรตฺตปฺปาทโย ธมฺมา ปทฏฺานํ. ตตฺถ กุสลา สิยา กามาวจรา, สิยา โลกุตฺตรา, อพฺยากตา โลกุตฺตราว. ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ วุตฺตธมฺมา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ตตฺถ กุสลานํ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา ปทฏฺานํ. อพฺยากตานํ มคฺคธมฺมา, วิปสฺสนา, อาวชฺชนา วา ปทฏฺานํ. เตสุ กุสลา โลกุตฺตรา, อพฺยากตา สิยา กามาวจรา, สิยา โลกุตฺตรา, สพฺพาปิ ทิฏฺิโย อกุสลาว กามาวจราว, ตาสํ อวิเสเสน มิจฺฉาภินิเวเส อโยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺานํ. วิเสสโต ปน สนฺตติฆนวินิพฺโภคาภาวโต เอกตฺตนยสฺส มิจฺฉาคาโห อตีตชาติอนุสฺสรณตกฺกสหิโต สสฺสตทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธภาวสฺส อคฺคหณโต นานตฺตนยสฺส มิจฺฉาคาโห ตชฺชาสมนฺนาหารสหิโต อุจฺเฉททิฏฺิยา ปทฏฺานํ. เอวํ เสสทิฏฺีนมฺปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺพํ. ‘‘เวทนาน’’นฺติ เอตฺถ เวทนา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, สิยา กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา อรูปาวจรา, ผสฺโส ตาสํ ปทฏฺานํ. เวทนานํ สมุทยาทิยถาภูตเวทนํ มคฺคาณํ, อนุปาทาวิมุตฺติ ผลํ, เตสํ ‘‘อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ธมฺมาทิวิภาโค เนตพฺโพ. ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติอาทีสุ อวิชฺชา ตณฺหา อกุสลา กามาวจรา, ตาสุ อวิชฺชาย อาสวา, อโยนิโสมนสิกาโร เอว วา ปทฏฺานํ. ตณฺหาย สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนํ ปทฏฺานํ. ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ผสฺสสฺส เวทนาย วิย ธมฺมาทิวิภาโค เวทิตพฺโพ. อิมินา นเยน ผสฺสายตนาทีนมฺปิ ยถารหํ ธมฺมาทิวิภาโค เนตพฺโพติ อยํ วิภตฺติหาโร.

ปริวตฺตหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนํ อกรณํ ขนฺติโสรจฺจานิ อนุพฺรูเหตฺวา ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิยา อุภยหิตปฏิปตฺตึ อาวหติ. อาฆาตาทโย ปน ปวตฺติยมานา ทุพฺพณฺณตํ ทุกฺขเสยฺยํ โภคหานึ อกิตฺตึ ปเรหิ ทุรุปสงฺกมนตฺจ นิปฺผาเทนฺตา นิรยาทีสุ มหาทุกฺขํ อาวหนฺติ. ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติ อวิปฺปฏิสาราทิกลฺยาณํ ปรมฺปรํ อาวหติ. ปาณาติปาตาทิ ปน วิปฺปฏิสาราทิอกลฺยาณํ ปรมฺปรํ, คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ าณํ วิเนยฺยานํ ยถารหํ วิชฺชาภิฺาทิคุณวิเสสํ อาวหติ สพฺพเยฺยํ ยถาสภาวาวโพธโต. ตถา คมฺภีรตาทิวิเสสรหิตํ ปน าณํ เยฺเยสุ สาวรณโต ยถาวุตฺตคุณวิเสสํ นาวหติ. สพฺพาปิ เจตา ทิฏฺิโย ยถารหํ สสฺสตุจฺเฉทภาวโต อนฺตทฺวยภูตา สกฺกายตีรํ นาติวตฺตนฺติ อนิยฺยานิกสภาวตฺตา. นิยฺยานิกสภาวตฺตา ปน สมฺมาทิฏฺิ สปริกฺขารา มชฺฌิมปฏิปทาภูตา อติกฺกมฺม สกฺกายตีรํ ปารํ อาคจฺฉติ. เวทนานํ สมุทยาทิยถาภูตเวทนํ อนุปาทาวิมุตฺตึ อาวหติ มคฺคภาวโต. เวทนานํ สมุทยาทิอสมฺปฏิเวโธ สํสารจารกาวโรธํ อาวหติ สงฺขารานํ ปจฺจยภาวโต. เวทยิตสภาวปฏิจฺฉาทโก สมฺโมโห ตทภินนฺทนํ อาวหติ. ยถาภูตาวโพโธ ปน ตตฺถ นิพฺเพทํ วิราคฺจ อาวหติ. มิจฺฉาภินิเวเส อโยนิโสมนสิการสหิตา ตณฺหา อเนกวิหิตํ ทิฏฺิชาลํ ปสาเรติ. ยถาวุตฺตตณฺหาสมุจฺเฉโท ปมมคฺโค ตํ ทิฏฺิชาลํ สงฺโกเจติ. สสฺสตวาทาทิปฺาปนสฺส ผสฺโส ปจฺจโย โหติ อสติ ผสฺเส ตทภาวโต. ทิฏฺิพนฺธนพนฺธานํ ผสฺสายตนาทีนํ อนิโรเธน ผสฺสาทิอนิโรโธ สํสารทุกฺขสฺส อนิวตฺติเยว, ยาถาวโต ผสฺสายตนาทิปริฺา สพฺพทิฏฺิทสฺสนานิ อติวตฺตติ, ผสฺสายตนาทิอปริฺา ตํทิฏฺิคหนํ นาติวตฺตติ, ภวเนตฺติสมุจฺเฉโท อายตึ อตฺตภาวสฺส อนิพฺพตฺติยา สํวตฺตติ, อสมุจฺฉินฺนาย ภวเนตฺติยา อนาคเต ภวปฺปพนฺโธ ปริวตฺตติเยวาติ อยํ ปริวตฺโต หาโร.

เววจนหารวณฺณนา

‘‘มม มยฺหํ เม’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘ภิกฺขเว สมณา ตปสฺสิโน’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘ปเร อฺเ ปฏิวิรุทฺธา’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘อวณฺณํ อกิตฺตึ นินฺท’’นฺติ ปริยายวจนํ. ‘‘ภาเสยฺยุํ ภเณยฺยุํ กเรยฺยุ’’นฺติ ปริยายวจนํ. ‘‘ธมฺมสฺส วินยสฺส สตฺถุสาสนสฺสา’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘สงฺฆสฺส สมูหสฺส คณสฺสา’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘ตตฺร ตตฺถ เตสู’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘ตุมฺเหหิ โว ภวนฺเตหี’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘อาฆาโต โทโส พฺยาปาโท’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘อปฺปจฺจโย โทมนสฺสํ เจตสิกทุกฺข’’นฺติ ปริยายวจนํ. ‘‘เจตโส อนภิรทฺธิ จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส’’ติ ปริยายวจนํ. ‘‘น กรณียา น อุปฺปาเทตพฺพา น ปวตฺเตตพฺพา’’ติ ปริยายวจนํ. อิติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อยํ เววจโน หาโร.

ปฺตฺติหารวณฺณนา

อาฆาโต วตฺถุวเสน ทสวิเธน เอกูนวีสติวิเธน วา ปฺตฺโต. อปฺปจฺจโย อุปวิจารวเสน ฉธา ปฺตฺโต. อานนฺโทปีติอาทิวเสน นวธา ปฺตฺโต. ปีติ สามฺโต ขุทฺทิกาทิวเสน ปฺจธา ปฺตฺตา. โสมนสฺสํ อุปวิจารวเสน ฉธา ปฺตฺตํ. สีลํ วาริตฺตจาริตฺตาทิวเสน อเนกธา ปฺตฺตํ. คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ าณํ จิตฺตุปฺปาทวเสน จตุธา, ทฺวาทสวิเธน วา, วิสยเภทโต อเนกธา จ ปฺตฺตํ. ทิฏฺิสสฺสตาทิวเสน ทฺวาสฏฺิยา เภเทหิ, ตทนฺโตคธวิภาเคน อเนกธา จ ปฺตฺตา. เวทนา ฉธา อฏฺสตธา อเนกธา จ ปฺตฺตา. ตสฺสา สมุทโย ปฺจธา ปฺตฺโต, ตถา อตฺถงฺคโม. อสฺสาโท ทุวิเธน ปฺตฺโต. อาทีนโว ติวิเธน ปฺตฺโต. นิสฺสรณํ เอกธา จตุธา จ ปฺตฺตํ…เป… อนุปาทาวิมุตฺติ ทุวิเธน ปฺตฺตา.

‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ วุตฺตา อวิชฺชา วิสยเภเทน จตุธา อฏฺธา จ ปฺตฺตา. ‘‘ตณฺหาคตาน’’นฺติอาทินา วุตฺตา ตณฺหา ฉธา อฏฺสตธา อเนกธา จ ปฺตฺตา. ผสฺโส นิสฺสยวเสน ฉธา ปฺตฺโต. อุปาทานํ จตุธา ปฺตฺตํ. ภโว ทฺวิธา อเนกธา จ ปฺตฺโต. ชาติ เววจนวเสน ฉธา ปฺตฺตา. ตถา ชรา สตฺตธา ปฺตฺตา. มรณํ อฏฺธา นวธา จ ปฺตฺตํ. โสโก ปฺจธา ปฺตฺโต. ปริเทโว ฉธา ปฺตฺโต. ทุกฺขํ จตุธา ปฺตฺตํ, ตถา โทมนสฺสํ. อุปายาโส จตุธา ปฺตฺโต. ‘‘สมุทโย โหตี’’ติ ปภวปฺตฺติ, ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ ทุกฺขสฺส ปริฺาปฺตฺติ, สมุทยสฺส ปหานปฺตฺติ, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ, มคฺคสฺส ภาวนาปฺตฺติ.

‘‘อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิ สพฺพทิฏฺีนํ สงฺคหปฺตฺติ. ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทิ ทุวิเธน ปรินิพฺพานปฺตฺติ. เอวํ อาฆาตาทีนํ อกุสลกุสลาทิธมฺมานํ ยถาปภวปฺตฺติอาทิวเสน, ตถา ‘‘อาฆาโต’’ติ พฺยาปาทสฺส เววจนปฺตฺติ, ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ โทมนสฺสสฺส เววจนปฺตฺตีติอาทินา นเยน ปฺตฺติเภโท วิภชิตพฺโพติ อยํ ปฺตฺติหาโร.

โอตรณหารวณฺณนา

อาฆาตคฺคหเณน สงฺขารกฺขนฺธสงฺคโห, ตถา อนภิรทฺธิคหเณน. อปฺปจฺจยคฺคหเณน เวทนากฺขนฺธสงฺคโหติ อิทํ ขนฺธมุเขน โอตรณํ. ตถา อาฆาตาทิคฺคหเณน ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ ทุกฺขสจฺจํ สมุทยสจฺจํ วา คหิตนฺติ อิทํ อายตนมุเขน ธาตุมุเขน สจฺจมุเขนโอตรณํ. ตถา อาฆาตาทีนํ สหชาตา อวิชฺชา เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, อสหชาตา ปน อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, อนนฺตรา อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ. ตณฺหาอุปาทานาทีนํ, ผสฺสาทีนมฺปิ เตสํ สหชาตานํ อสหชาตานฺจ ยถารหํ ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพ. โกจิ ปเนตฺถ อธิปติวเสน, โกจิ กมฺมวเสน, โกจิ อาหารวเสน, โกจิ อินฺทฺริยวเสน, โกจิ ฌานวเสน, โกจิ มคฺควเสนปิ ปจฺจโย โหตีติ. อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพติ อิทํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตรณํ. อานนฺทาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน ขนฺธาทิมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํ.

ตถา สีลํ ปาณาติปาตาทีหิ วิรติเจตนา, อพฺยาปาทาทิเจตสิกธมฺมา จ, ปาณาติปาตาทโย เจตนาว, เตสํ ตทุปการกธมฺมานฺจ ลชฺชาทยาทีนํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนาทิสงฺคโห, ปุริมนเยเนว ขนฺธาทิมุเขน จ โอตรณํ วิภาเวตพฺพํ. เอส นโย าณทิฏฺิเวทนาอวิชฺชาตณฺหาทิคฺคหเณสุ. นิสฺสรณอนุปาทาวิมุตฺติคหเณสุ อสงฺขตธาตุวเสนปิ ธาตุมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํ. ตถา ‘‘เวทนานํ…เป… อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ เอเตน ภควโต สีลาทโย ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา, สติปฏฺานาทโย จ โพธิปกฺขิยธมฺมา ปกาสิตา โหนฺตีติ ตํ มุเขนปิ โอตรณํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ ทิฏฺิปฺาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตาทีปเนน อนิจฺจตามุเขน โอตรณํ, ตถา เอวํธมฺมตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตรณํ, อนิจฺจสฺส ทุกฺขานตฺตภาวโต อปฺปณิหิตมุเขน สุฺตามุเขน โอตรณํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อยํ โอตรโณ หาโร.

โสธนหารวณฺณนา

‘‘มมํ วา…เป… ภาเสยฺยุ’’นฺติ อารมฺโภ. ‘‘ธมฺมสฺส…เป… สงฺฆสฺส…เป… ภาเสยฺยุ’’นฺติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิ. ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหิ…เป… กรณียา’’ติ ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จ. ทุติยนยาทีสุปิ เอเสว นโย. ตถา ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิ อารมฺโภ. ‘‘กตม’’นฺติอาทิ ปุจฺฉา. ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทิ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิ, โน จ ปุจฺฉาสุทฺธิ. ‘‘อิทํ โข’’ติอาทิ ปุจฺฉาสุทฺธิ เจว ปทสุทฺธิ จ อารมฺภสุทฺธิ จ.

ตถา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารมฺโภ. ‘‘กตเม จ เต’’ติอาทิ ปุจฺฉา. ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารมฺโภ. ‘‘กิ’’นฺติอาทิ อารมฺภ ปุจฺฉา. ‘‘ยถาสมาหิเต’’ติอาทิ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิ โน จ ปุจฺฉาสุทฺธิ. ‘‘อิเม โข เต’’ติอาทิ ปทสุทฺธิ เจว ปุจฺฉาสุทฺธิ จ อารมฺภสุทฺธิ จ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อารมฺภาทโย เวทิตพฺพาติ. อยํ โสธโน หาโร.

อธิฏฺานหารวณฺณนา

‘‘อวณฺณ’’นฺติ สามฺโต อธิฏฺานํ ตํ, อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘มมํ วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา’’ติ. สุกฺกปกฺเขปิ เอเสว นโย.

ตถา ‘‘สีล’’นฺติ สามฺโต อธิฏฺานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิ.

‘‘อฺเว ธมฺมา’’ติอาทิ สามฺโต อธิฏฺานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทิ.

ตถา ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิ สามฺโต อธิฏฺานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘สสฺสตวาทา’’ติอาทิ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ สามฺวิเสโส นิทฺธาเรตพฺโพติ อยํ อธิฏฺาโน หาโร.

ปริกฺขารหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนํ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ (ธ. ส. ๑๒๓๗; วิภ. ๙๐๙) จ เอกูนวีสติ อาฆาตวตฺถูนิ เหตุ. อานนฺทาทีนํ อารมฺมเณ อภิสิเนโห เหตุ. สีลสฺส หิริโอตฺตปฺปํ อปฺปิจฺฉตาทโย จ เหตุ. ‘‘คมฺภีรา’’ติอาทินา วุตฺตธมฺมสฺส สพฺพาปิ ปารมิโย เหตุ, วิเสเสน ปฺาปารมี. ทิฏฺีนํ อสปฺปุริสูปสฺสโย, อสทฺธมฺมสฺสวนํ, มิจฺฉาภินิเวเสน อโยนิโสมนสิกาโร จ อวิเสเสน เหตุ, วิเสเสน ปน สสฺสตวาทาทีนํ อตีตชาติอนุสฺสรณาทิ เหตุ. เวทนานํ อวิชฺชาตณฺหากมฺมานิ ผสฺโส จ เหตุ. อนุปาทาวิมุตฺติยา อริยมคฺโค เหตุ. ปฺาปนสฺส อโยนิโสมนสิกาโร เหตุ. ตณฺหาย สํโยชนิเยสุ อสฺสาทานุปสฺสนา เหตุ. ผสฺสสฺส ฉฬายตนานิ, ฉฬายตนสฺส นามรูปํ เหตุ. ภวเนตฺติสมุจฺเฉทสฺส วิสุทฺธิภาวนา เหตูติ อยํ ปริกฺขาโร หาโร.

สมาโรปนหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนํ อกรณียตาวจเนน ขนฺติสมฺปทา ทสฺสิตา โหติ. ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทินา โสรจฺจสมฺปทา, ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา าณสมฺปทา, ‘‘อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ วิทิตา’’ติ, ‘‘เวทนานํ…เป… ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ เอเตหิ สมาธิสมฺปทาย สทฺธึ วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวสมฺปทา ทสฺสิตา โหติ. ตตฺถ ขนฺติสมฺปทา ปฏิสงฺขานพลสิทฺธิโต โสรจฺจสมฺปทาย ปทฏฺานํ. โสรจฺจสมฺปทา ปน อตฺถโต สีลเมว, ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจนํ สีลสฺส ปริยายวิภาคทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ สีลํ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ, สมาธิ ปฺาย ปทฏฺานํ. เตสุ สีเลน วีติกฺกมปฺปหานํ ทุจฺจริตสํกิเลสปฺปหานฺจ สิชฺฌติ, สมาธินา ปริยุฏฺานปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตณฺหาสํกิเลสปฺปหานฺจ สิชฺฌติ. ปฺาย ทิฏฺิสํกิเลสปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, อนุสยปฺปหานฺจ สิชฺฌตีติ สีลาทีหิ ตีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สมถวิปสฺสนาภาวนาปาริปูรี, ปหานตฺตยสิทฺธิ จาติ อยํ สมาโรปโน หาโร.

โสฬสหารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจวิธนยวณฺณนา

นนฺทิยาวฏฺฏนยวณฺณนา

อาฆาตาทีนํ อกรณวจเนน ตณฺหาวิชฺชาสงฺโกโจ ทสฺสิโต โหติ. สติ หิ อตฺตตฺตนิยวตฺถูสุ สิเนเห สมฺโมเส จ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๓๗, วิภ. ๙๐๙) อาฆาโต ชายตีติ, ตถา ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิวจเนหิ, ‘‘ปจฺจตฺตฺเว นิพฺพุติ วิทิตา, อนุปาทาวิมุตฺโต, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ…เป… ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทีหิ วจเนหิ จ ตณฺหาวิชฺชานํ อจฺจนฺตปฺปหานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตาสํ ปน ปุพฺพนฺตกปฺปิกาทิปเทหิ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติอาทิปเทหิ จ สรูปโต ทสฺสิตานํ ตณฺหาวิชฺชานํ รูปธมฺมา อรูปธมฺมา จ อธิฏฺานํ. ยถากฺกมํ สมโถ จ วิปสฺสนา จ ปฏิปกฺโข. เตสํ เจโตวิมุตฺติ ปฺาวิมุตฺติ จ ผลํ. ตตฺถ ตณฺหา, ตณฺหาวิชฺชา วา สมุทยสจฺจํ, ตทธิฏฺานภูตา รูปารูปธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, เตสํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ จตุสจฺจโยชนา เวทิตพฺพา. ตณฺหาคฺคหเณน เจตฺถ มายาสาเยฺยมานาติมานมทปฺปมาทปาปิจฺฉตาปาปมิตฺตตาอหิริกาโนตฺตปฺปาทิวเสน สพฺโพ อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ. ตถา อวิชฺชาคฺคหเณน วิปรีตมนสิการโกธุปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยสารมฺภโทวจสฺสตา- ภวทิฏฺิวิภวทิฏฺาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ. วุตฺตวิปริยาเยน อมายาอสาเยฺยาทิอวิปรีตมนสิการาทิวเสน, ตถา สมถปกฺขิยานํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ, วิปสฺสนาปกฺขิยานฺจ อนิจฺจสฺาทีนํ วเสน กุสลปกฺโข เนตพฺโพติ. อยํ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิ.

ติปุกฺขลนยวณฺณนา

อาฆาตาทีนํ อกรณวจเนน อโทสสิทฺธิ, ตถา ปาณาติปาตผรุสวาจาหิ ปฏิวิรติวจเนน. อานนฺทาทีนํ อกรณวจเนน อโลภสิทฺธิ, ตถา อพฺรหฺมจริยโต ปฏิวิรติวจเนน. อทินฺนาทานาทีหิ ปน ปฏิวิรติวจเนน อุภยสิทฺธิ. ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา อโมหสิทฺธิ. อิติ ตีหิ อกุสลมูเลหิ คหิเตหิ ตปฺปฏิปกฺขโต, อาฆาตาทิอกรณวจเนน จ ตีณิ กุสลมูลานิ สิทฺธานิเยว โหนฺติ. ตตฺถ ตีหิ อกุสลมูเลหิ ติวิธทุจฺจริตสํกิเลสมลวิสมากุสลสฺาวิตกฺกาสทฺธมฺมาทิวเสน สพฺโพ อกุสลปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ. ตถา ตีหิ กุสลมูเลหิ ติวิธสุจริตโวทานสมกุสลสฺาวิตกฺกปฺาสทฺธมฺมสมาธิ- วิโมกฺขมุขวิโมกฺขาทิวเสน สพฺโพ กุสลปกฺโข วิภาเวตพฺโพ. เอตฺถาปิ จ สจฺจโยชนา เวทิตพฺพา. กถํ? โลโภ สพฺพานิ วา กุสลากุสลมูลานิ สมุทยสจฺจํ, เตหิ ปน นิพฺพตฺตา เตสํ อธิฏฺานโคจรภูตา อุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา นเยน สจฺจโยชนา เวทิตพฺพาติ อยํ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิ.

สีหวิกฺกีฬิตนยววณฺณนา

อาฆาตานนฺทนาทีนํ อกรณวจเนน สติสิทฺธิ. สติยา หิ สาวชฺชานวชฺเช, ตตฺถ จ อาทีนวานิสํเส สลฺลกฺเขตฺวา สาวชฺชํ ปหาย อนวชฺชํ สมาทาย วตฺตตีติ. ตถา มิจฺฉาชีวา ปฏิวิรติวจเนน วีริยสิทฺธิ. วีริเยน หิ กามพฺยาปาทวิหึสาวิตกฺเก วิโนเทติ, วีริยสาธนฺจ อาชีวปาริสุทฺธิสีลนฺติ. ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน สติสิทฺธิ. สติยา หิ สาวชฺชานวชฺเช, ตตฺถ จ อาทีนวานิสํเส สลฺลกฺเขตฺวา สาวชฺชํ ปหาย อนวชฺชํ สมาทาย วตฺตติ. ตถา หิ สา ‘‘วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา’’ติ จ วุจฺจติ. ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา สมาธิปฺาสิทฺธิ. ปฺาย หิ ยถาภูตาวโพโธ, สมาหิโต จ ยถาภูตํ ปชานาตีติ. ตถา ‘‘นิจฺโจ ธุโว’’ติอาทินา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ‘‘อโรโค ปรํ มรณา, เอกนฺตสุขี อตฺตา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต’’ติ จ เอวมาทีหิ อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ‘‘ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต’’ติอาทินา อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, สพฺเพเหว จ ทิฏฺิทีปกปเทหิ อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโสติ เอวเมตฺถ จตฺตาโร วิปลฺลาสา สิทฺธา โหนฺติ, เตสํ ปฏิปกฺขโต จตฺตาริ สติปฏฺานานิ สิทฺธาเนว โหนฺติ. ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพา.

กถํ? ทุวิโธ หิ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย จ ติกฺขินฺทฺริโย จาติ, ตถา ทิฏฺิจริโต. เตสุ ปโม อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลตฺตทิฏฺิ สติพเลน ยถาภูตํ กายสภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ทุติโย อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลตฺตทิฏฺิ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๔; ๖.๕๘) วุตฺเตน วีริยสํวรสงฺขาเตน วีริยพเลน ตํ วิปลฺลาสํ วิธมติ. ตติโย อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อยาถาวคาหี สมถพเลน สมาหิตภาวโต สงฺขารานํ ขณิกภาวํ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌติ. จตุตฺโถ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวิจิตฺตตฺตา ผสฺสาทิธมฺมปุฺชมตฺเต อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ มิจฺฉาภินิเวสี จตุโกฏิกสุฺตามนสิกาเรน ตํ มิจฺฉาภินิเวสํ วิทฺธํเสติ. จตูหิ เจตฺถ วิปลฺลาเสหิ จตุราสโวฆโยคกายคนฺถอคติตณฺหุปฺปาทุปาทานสตฺตวิฺาณฏฺิติอปริฺาทิวเสน สพฺโพ อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ. ตถา จตูหิ สติปฏฺาเนหิ จตุพฺพิธฌานวิหาราธิฏฺานสุขภาคิยธมฺมอปฺปมฺาสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทาทิวเสน สพฺโพ โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิ. อิธาปิ สุภสฺาสุขสฺาหิ, จตูหิปิ วา วิปลฺลาเสหิ สมุทยสจฺจํ, เตสํ อธิฏฺานารมฺมณภูตา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา สจฺจโยชนา เวทิตพฺพา.

ทิสาโลจนองฺกุสนยทฺวยวณฺณนา

อิติ ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหารนยทฺวยมฺปิ สิทฺธเมว โหติ. ตถา หิ อตฺถนยทิสาภูตธมฺมานํ สมาโลจนํ ทิสาโลจนํ, เตสํ สมานยนํ องฺกุโสติ นิยุตฺตา ปฺจ นยา.

ปฺจวิธนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

สาสนปฏฺานวณฺณนา

อิทํ สุตฺตํ โสฬสวิเธ สุตฺตนฺตปฏฺาเน สํกิเลสวาสนาเสกฺขภาคิยํ, สํกิเลสนิพฺเพธาเสกฺขภาคิยเมว วา. อฏฺวีสติวิเธ ปน สุตฺตนฺตปฏฺาเน โลกิยโลกุตฺตรํ สตฺตธมฺมาธิฏฺานํ าณเยฺยทสฺสนภาวนํ สกวจนปรวจนํ วิสฺสชฺชนียาวิสฺสชฺชนียํ กุสลากุสลํ อนุฺาตปฏิกฺขิตฺตฺจาติ เวทิตพฺพํ.

ปกรณนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. สามฺผลสุตฺตวณฺณนา

ราชามจฺจกถาวณฺณนา

๑๕๐. ราชคเหติ เอตฺถ ทุคฺคชนปทฏฺานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตุ…เป… วุจฺจตี’’ติ. ตตฺถ มหาโควินฺเทน มหาสตฺเตน ปริคฺคหิตํ เรณุอาทีหิ ราชูหิ ปริคฺคหิตเมว โหตีติ มหาโควินฺทคฺคหณํ. มหาโควินฺโทติ มหานุภาโว เอโก ปุราตโน ราชาติ เกจิ. ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตา. ปกาเรติ นครมาปเนน รฺา การิตสพฺพเคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติ ปิ ราชคหํ, สํวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหภาเวน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, อารามรามเณยฺยกาทีหิ ราชเต, นิวาสสุขตาทินา สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ, ปริคฺคยฺหตีติ วา ราชคหนฺติ เอทิเส ปกาเร โส ปเทโส านวิเสสภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิ. เตสนฺติ ยกฺขานํ. วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํ.

อวิเสเสนาติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ’’ (ม. นิ. ๑.๖๙; ๓.๗๕; วิภ. ๕๐๘), ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓; ปารา. ๑๑) ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ’’, (ที. นิ. ๑.๕๕๖; ๓.๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗, ๔๕๙, ๕๐๙; ๒.๓๐๙, ๓๑๕, ๔๕๑, ๔๗๑; ๓.๒๓๐; วิภ. ๖๔๒) ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ สมาปชฺชิตฺวา วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๕๙) วิย สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺเธน วิเสสปรามสเนน วินา. อิริยาย กายิกกิริยาย ปวตฺตนูปายภาวโต ปโถติ อิริยาปโถ. านาทีนฺหิ คตินิวตฺติ อาทิอวตฺถาหิ วินา น กฺจิ กายิกกิริยํ ปวตฺเตตุํ สกฺกา. วิหรติ ปวตฺตติ เอเตน, วิหรณฺจาติ วิหาโร, ทิพฺพภาวาวโห วิหาโร ทิพฺพวิหาโร, มหคฺคตชฺฌานานิ. เนตฺติยํ ปน ‘‘จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนฺชา วิหารา’’ติ วุตฺตํ. ตํ ตาสํ เมตฺตาฌานาทีนํ พฺรหฺมวิหารตา วิย ภาวนาวิเสสภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺกถาสุ ปน ทิพฺพภาวาวหสามฺโต ตาปิ ‘‘ทิพฺพวิหารา’’ ตฺเวว วุตฺตา. หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา พฺรหฺมภูตา เสฏฺภูตา วิหาราติ พฺรหฺมวิหารา, เมตฺตาฌานาทิกา. อนฺสาธารณตฺตา อริยานํ วิหาราติ อริยวิหารา, จตสฺโสปิ ผลสมาปตฺติโย. สมงฺคีปริทีปนนฺติ สมงฺคิภาวปริทีปนํ. อิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ อิตรวิหารสมาโยคปริทีปนสฺส วิเสสวจนสฺส อภาวโต, อิริยาปถสมาโยคปริทีปนสฺส จ อตฺถสิทฺธตฺตา. วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺเฉทตฺถโชตโน, หรตีติ เนติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. ตตฺถ กสฺส เกน วิจฺฉินฺทนํ, กถํ กสฺส ปวตฺตนนฺติ อนฺโตลีนํ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ.

โคจรคามทสฺสนตฺถํ ‘‘ราชคเห’’ติ วตฺวา พุทฺธานํ อนุรูปนิวาสนฏฺานทสฺสนตฺถํ ‘‘อมฺพวเน’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทมสฺสา’’ติอาทิ. เอตนฺติ เอตํ ‘‘ราชคเห’’ติ ภุมฺมวจนํ สมีปตฺเถ ‘‘คงฺคาย คาโว จรนฺติ, กูเป คคฺคกุล’’นฺติ จ ยถา. กุมาเรน ภโตติ กุมารภโต, โส เอว โกมารภจฺโจ ยถา ภิสคฺคเมว เภสชฺชํ. โทสาภิสนฺนนฺติ วาตปิตฺตาทิวเสน อุสฺสนฺนโทสํ. วิเรเจตฺวาติ โทสปโกปโต วิเวเจตฺวา.

อฑฺฒเตฬสหีติ อฑฺเฒน เตรสหิ อฑฺฒเตรสหิ ภิกฺขุสเตหิ. ตานิ ปน ปฺาสาย อูนานิ เตรสภิกฺขุสตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘อฑฺฒสเตนา’’ติอาทิ.

ราชตีติ ทิพฺพติ, โสภตีติ อตฺโถ. รฺเชตีติ รเมติ. รฺโติ ปิตุ พิมฺพิสารรฺโ. สาสนฏฺเน หึสนฏฺเน สตฺตุ.

ภาริเยติ ครุเก อฺเสํ อสกฺกุเณยฺเย วา. สุวณฺณสตฺถเกนาติ สุวณฺณมเยน สตฺถเกน. อโยมยฺหิ รฺโ สรีรํ อุปเนตุํ อยุตฺตนฺติ วทติ. สุวณฺณสตฺถเกนาติ วา สุวณฺณปริกฺขเตน สตฺถเกน พาหุํ ผาลาเปตฺวาติ สิราเวธวเสน พาหุํ ผลาเปตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิ เกวลสฺส โลหิตสฺส คพฺภินิตฺถิยา ทุชฺชีรภาวโต. ธุราติ ธุรภูตา, คณสฺส, โธรยฺหาติ อตฺโถ. ธุรํ นีหรามีติ คณธุรํ คณพนฺธิยํ นิพฺพตฺเตมิ. ‘‘ปุพฺเพ โข’’ติอาทิ ขนฺธกปาฬิ เอว.

โปตฺถนิยนฺติ ฉุริกํ, ยํ ‘‘นขร’’นฺติปิ [โปถนิกนฺติ ฉุริกํ, ยํ ขรนฺติปิ (สารตฺถ. ฏี. ๓.๓๓๙) โปถนิกนฺติ ฉุริกํ, ขรนฺติปิ (วิ. วิ. ฏี. ๒.จูฬวคฺควณฺณนา ๓๓๙)] วุจฺจติ. ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสฺสปิ ทิวา, มชฺฌนฺหิกเวลายนฺติ อตฺโถ.

ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ยาเปติ อตฺตูปกฺกเมน มรณํ น ยุตฺตนฺติ. น หิ อริยสาวกา อตฺตานํ วินิปาเตนฺตีติ. มคฺคผลสุเขนาติ มคฺคผลสุขาวเหน โสตาปตฺติมคฺคผลสุขูปสฺหิเตน จงฺกเมน ยาเปติ. เจติยงฺคเณติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชนฏฺานภูเต เจติยงฺคเณ. นิสชฺชนตฺถายาติ ภิกฺขุสงฺฆนิสีทนตฺถาย. จาตุมหาราชิกเทวโลเก…เป… ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ ตตฺถ พหุลํ นิพฺพตฺตปุพฺพตาย จิรปริจิตนิกนฺติวเสน.

โขเภตฺวาติ ปุตฺตสิเนหสฺส พลวภาวโต, สหชาตปีติเวคสฺส จ สวิปฺผารตาย ตํสมุฏฺานรูปธมฺเมหิ ผรณวเสน สกลสรีรํ อาโลเฬตฺวา. เตนาห ‘‘อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสี’’ติ. ปิตุคุณนฺติ ปิตุ อตฺตนิ สิเนหคุณํ. มุฺจาเปตฺวาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อภิมารกปุริสเปสนาทิปฺปกาเรนา’’ติ วุตฺเต เอว ปกาเร ปจฺจามสติ. วิตฺถารกถานโยติ อชาตสตฺตุปสาทนาทิวเสน วิตฺถารโต วตฺตพฺพาย กถาย นยมตฺตํ. กสฺมา ปเนตฺถ วิตฺถารนยา กถา น วุตฺตาติ อาห ‘‘อาคตตฺตา ปน สพฺพํ น วุตฺต’’นฺติ.

โกสลรฺโติ มหาโกสลรฺโ. ปณฺฑิตาธิวจนนฺติ ปณฺฑิตเววจนํ. วิทนฺตีติ ชานนฺติ. เวเทน าเณน กรณภูเตน อีหติ ปวตฺตตีติ เวเทหิ.

เอตฺถาติ เอตสฺมึ ทิวเส. อนสเนน วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน เอกจฺจมโนทุจฺจริตทุสฺสีลฺยาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ โคปาลกูโปสโถ อภิชฺฌาสหคตจิตฺตสฺส วเสน วุตฺโต, นิคณฺุโปสโถ โมสวชฺชาทิวเสน. ยถาห ‘‘โส เตน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา ทิวสํ อตินาเมตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๗๑), ‘‘อิติ ยสฺมึ สมเย สจฺเจ สมาทเปตพฺพา, มุสาวาเท ตสฺมึ สมเย สมาทเปนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๗๑) จ อาทิ. เอตฺถาติ อุโปสถสทฺเท. อตฺถุทฺธาโรติ วตฺตพฺพอตฺถานํ อุทฺธารณํ.

นนุ จ อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต, เตสํ ปน อตฺถานํ อุโปสถสทฺทวจนียตา สามฺํ อุปาทาย วุจฺจมาโน อยํ วิจาโร อุโปสถสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโรติ วุตฺโต. เหฏฺา ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทีสุ อาคเต อตฺถุทฺธาเรปิ เอเสว นโย. กามฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิสโยปิ อุโปสถสทฺโท สามฺรูโป เอว วิเสสสทฺทสฺส อวาจกภาวโต, ตาทิสํ ปน สามฺํ อนาทิยิตฺวา อยมตฺโถ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ. สีลสุทฺธิวเสน อุเปเตหิ สมคฺเคหิ วสียติ อนุฏฺียตีติ อุโปสโถ, ปาติโมกฺขุทฺเทโส. สมาทานวเสน อธิฏฺานวเสน วา อุเปจฺจ อริยวาสาทิอตฺถํ วสิตพฺพโต อุโปสโถ, สีลํ. อนสนาทิวเสน อุเปจฺจ วสิตพฺพโต อนุวสิตพฺพโต อุโปสโถ. อุปวาโสติ สมาทานํ. อุโปสถกุลภูตตาย นวมหตฺถินิกายปริยาปนฺเน หตฺถินาเค กิฺจิ กิริยํ อนเปกฺขิตฺวา รูฬฺหิวเสน สมฺามตฺตํ อุโปสโถติ อาห ‘‘อุโปสโถ นาคราชาติอาทีสุ ปฺตฺตี’’ติ. ทิวเส ปน อุโปสถสทฺทปฺปวตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา เอว. สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคูติ เอตฺถ ปน สุทฺธสฺสาติ สพฺพโส กิเลสมลาภาเวน สุทฺธสฺส. เวติ นิปาตมตฺตํ. เวติ วา พฺยตฺตนฺติ อตฺโถ. สทา ผคฺคูติ นิจฺจกาลมฺปิ ผคฺคุณนกฺขตฺตเมว. ยสฺส หิ ผคฺคุณมาเส อุตฺตรผคฺคุณทิวเส ติตฺถนฺหานํ กโรนฺตสฺส สํวจฺฉริกปาปปวาหนํ โหตีติ ลทฺธิ, ตํ ตโต วิเวเจตุํ อิทํ ภควตา วุตฺตํ. สุทฺธสฺสุโปสโถ สทาติ ยถาวุตฺตสุทฺธิยา สุทฺธสฺส อุโปสถงฺคานิ วตสมาทานานิ จ อสมาทิยโตปิ นิจฺจํ อุโปสโถ, อุโปสถวาโส เอวาติ อตฺโถ. ปฺจทสนฺนํ ติถีนํ ปูรณวเสน ปนฺนรโส.

พหุโส, อติสยโต วา กุมุทานิ เอตฺถ สนฺตีติ กุมุทวตี, ติสฺสํ กุมุทวติยา. จตุนฺนํ มาสานํ ปาริปูริภูตาติ จาตุมาสี. สา เอว ปาฬิยํ จาตุมาสินีติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธ ปน จาตุมาสินีติ วุจฺจตี’’ติ. ตทา กตฺติกมาสสฺส ปุณฺณตาย มาสปุณฺณตา. วสฺสานสฺส อุตุโน ปุณฺณตาย อุตุปุณฺณตา. กตฺติกมาสลกฺขิตสฺส สํวจฺฉรสฺส ปุณฺณตาย สํวจฺฉรปุณฺณตา. ‘‘มา’’ อิติ จนฺโท วุจฺจติ ตสฺส คติยา ทิวสสฺส มินิตพฺพโต. เอตฺถ ปุณฺโณติ เอติสฺสา รตฺติยา สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณ. ตทา หิ จนฺโท สพฺพโส ปริปุณฺโณ หุตฺวา ทิสฺสติ. เอตฺถ จ ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส’’ติ ปทานิ ทิวสวเสน วุตฺตานิ, ‘‘โกมุทิยา’’ติอาทีนิ รตฺติวเสน.

ราชามจฺจปริวุโตติ ราชกุลสมุทาคเตหิ อมจฺเจหิ ปริวุโต. อถ วา อนุยุตฺตกราชูหิ เจว อมจฺเจหิ จ ปริวุโต. จตุรุปกฺกิเลสาติ อพฺภา มหิกา ธูมรโช ราหูติ อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ. สนฺนิฏฺานํ กตํ อฏฺกถายํ.

ปีติวจนนฺติ ปีติสมุฏฺานํ วจนํ. ยฺหิ วจนํ ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺขํ เกวลํ อุฬาราย ปีติยา วเสน สรสโต สหสาว มุขโต นิจฺฉรติ, ตํ อิธ ‘‘อุทาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘ยํ ปีติวจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกตี’’ติอาทิ.

โทเสหิ อิตา คตา อปคตาติ โทสินา ต-การสฺส น-การํ กตฺวา ยถา ‘‘กิเลเส ชิโต วิชิตาวีติ ชิโน’’ติ. อนีย-สทฺโท กตฺตุอตฺเถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘มนํ รมยตี’’ติ ‘‘รมณียา’’ติ ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ. ชุณฺหวเสน รตฺติยา สุรูปตาติ อาห ‘‘วุตฺตโทสวิมุตฺตายา’’ติอาทิ. ตตฺถ อพฺภาทโย วุตฺตโทสา, ตพฺพิคเมเนว จสฺสา ทสฺสนียตา, เตน, อุตุสมฺปตฺติยา จ ปาสาทิกตา เวทิตพฺพา. ลกฺขณํ ภวิตุํ ยุตฺตาติ เอติสฺสา รตฺติยา ยุตฺโต ทิวโส มาโส อุตุ สํวจฺฉโรติ เอวํ ทิวสมาสอุตุสํวจฺฉรานํ สลฺลกฺขณํ ภวิตุํ ยุตฺตา ลกฺขฺา, ลกฺขณียาติ อตฺโถ.

‘‘ยํ โน ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา’’ติ เอตฺถ ปรมตฺถสมโณ จ ปรมตฺถพฺราหฺมโณ จ อธิปฺเปโต, น ปพฺพชฺชามตฺตสมโณ, น ชาติมตฺตพฺราหฺมโณ จาติ อาห ‘‘สมิตปาปตาย สมณํ. พาหิตปาปตาย พฺราหฺมณ’’นฺติ. พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, เอกวจเน วา วตฺตพฺเพ พหุวจนํ วจนพฺยตโย. อฏฺกถายํ ปน เอกวจนวเสเนว พฺยตโย ทสฺสิโต. อตฺตนิ, ครุฏฺานิเย จ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยโค นิรูฬฺโหติ. สพฺเพนปีติ ‘‘รมณียา วตา’’ติอาทินา สพฺเพน วจเนน. โอภาสนิมิตฺตกมฺมนฺติ โอภาสภูตนิมิตฺตกมฺมํ ปริพฺยตฺตํ นิมิตฺตกรณนฺติ อตฺโถ. เทวทตฺโต จาติ. -สทฺโท อตฺตูปนยเน, เตน ยถา ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตโน ปิตุ อริยสาวกสฺส สตฺถุอุปฏฺากสฺส ฆาตเนน มหาปราโธ, เอวํ ภควโต มหาอนตฺถกรสฺส เทวทตฺตสฺส อวสฺสยภาเวน ปีติ อิมมตฺถํ อุปเนติ. ตสฺส ปิฏฺิฉายายาติ ตสฺส ชีวกสฺส ปิฏฺิอปสฺสเยน, ตํ ปมุขํ กตฺวา ตํ อปสฺสายาติ อตฺโถ. วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถนฺติ ภาวินิยา อตฺตโน กถาย อุปฺปชฺชนกวิกฺเขปนสฺส ปจฺฉินฺทนตฺถํ, อนุปฺปตฺติอตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตสฺสํ หี’’ติอาทิ.

๑๕๑. ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ โปราณฏฺกถาย อาคตนโย. เอเสว นโย ปรโต มกฺขลิปทนิพฺพจเนปิ. อุปสงฺกมนฺตีติ อุปคตา. ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสีติ ตเทว นคฺครูปํ ปพฺพชฺชํ กตฺวา คณฺหิ.

ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆติ ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺิสุวิสุทฺธสีลสามฺวเสน สํหตตฺตาติ อธิปฺปาโย. อสฺส อตฺถีติ อสฺส สตฺถุปฏิฺสฺส ปริวารภูโต อตฺถิ. สฺเววาติ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโตว. เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสน สงฺฆี, คหฏฺสมูหวเสน คณี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆ-สทฺทสฺส นิรูฬฺหตฺตา. อาจารสิกฺขาปนวเสนาติ อเจลก วตจริยาทิอาจารสิกฺขาปนวเสน. ปากโฏติ สงฺฆีอาทิภาเวน ปกาสิโต. ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติ วตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานํ อปฺปิจฺฉตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ ตสฺมึ สาสนิเก วิย สนฺตคุณนิคูหณลกฺขณา อปฺปิจฺฉตา ลพฺภตีติ. ยโสติ กิตฺติสทฺโท. ‘‘ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆ’’นฺติ เอวํ สมฺมตตฺตา ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธีติ อาห ‘‘ติตฺถกโรติ ลทฺธิกโร’’ติ. สาธุสมฺมโตติ ‘‘สาธู’’ติ สมฺมโต, น สาธูหิ สมฺมโตติ อาห ‘‘อยํ สาธู’’ติอาทิ. ‘‘อิมานิ เม วตสมาทานานิ เอตฺตกํ กาลํ สุจิณานี’’ติ ปพฺพชิตโต ปฏฺาย อติกฺกนฺตา พหู รตฺติโย ชานาตีติ รตฺตฺู. ตา ปนสฺส รตฺติโย จิรกาลภูตาติ กตฺวา จิรํ ปพฺพชิตสฺส อสฺสาติ จิรปพฺพชิโต. ตตฺถ จิรปพฺพชิตตาคหเณน พุทฺธิสีลตํ ทสฺเสติ, รตฺตฺุตาคหเณน ตตฺถ สมฺปชานตํ. อทฺธานนฺติ ทีฆกาลํ. กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ราชูนํ รชฺชํ อนุสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถ. ‘‘อทฺธคโต’’ติ วตฺวา กตํ วโยคหณํ โอสานวยาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต’’ติ. อุภยนฺติ ‘‘อทฺธคโต, วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ ปททฺวยํ.

ปุพฺเพ ปิตรา สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เทสนาย สุตปุพฺพตํ สนฺธายาห ‘‘ฌานาภิฺาทิ…เป… โสตุกาโม’’ติ. ทสฺสเนนาติ น ทสฺสนมตฺตํ, ทิสฺวา ปน เตน สทฺธึ อาลาปสลฺลาปํ กตฺวา ตโต อกิริยวาทํ สุตฺวา เตสํ อนตฺตมโน อโหสิ. คุณกถายาติ อภูตคุณกถาย. เตนาห ‘‘สุฏฺุตรํ อนตฺตมโน หุตฺวา’’ติ. ยทิ อนตฺตมโน, กสฺมา ตุณฺหี อโหสีติ อาห ‘‘อนตฺตมโน สมาโนปี’’ติอาทิ.

๑๕๒. โคสาลายาติ เอวํ นามเก คาเม. วสฺสานกาเล คุนฺนํ ติฏฺนสาลาติ เอเก.

๑๕๓. ปฏิกิฏฺตรนฺติ นิหีนตรํ. ตนฺตาวุตานีติ ตนฺเต ปสาเรตฺวา วีตานิ. ‘‘สีเต สีโต’’ติอาทินา ฉหากาเรหิ ตสฺส นิหีนสฺส นิหีนตรตํ ทสฺเสติ.

๑๕๔. วจฺจํ กตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน โภชนํ ภุฺชิตฺวาปิ เกนจิ อสุจินา มกฺขิโต ปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. วาลิกถูปํ กตฺวาติ วตฺตวเสน วาลิกาย ถูปํ กตฺวา.

๑๕๖. ปลิพุทฺธนกิเลโสติ สํสาเร ปลิพุทฺธนกิจฺโจ ราคาทิกิเลโส เขตฺตวตฺถุปุตฺตทาราทิวิสโย.

โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา

๑๕๗. น ยถาธิปฺปายํ วตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนตฺโถ วต เม’’ติ. ชีวกสฺส ตุณฺหีภาโว มม อธิปฺปายสฺส มทฺทนสทิโส, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉิตฺวา กถาปเนน มม อธิปฺปาโย ปูเรตพฺโพติ อยเมตฺถ รฺโ อชฺฌาสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หตฺถิมฺหิ นุ โข ปนา’’ติอาทิมาห. กึ ตุณฺหีติ กึ การณา ตุณฺหี, กึ ตํ การณํ, เยน ตุวํ ตุณฺหีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘เกน การเณน ตุณฺหี’’ติ.

กามํ สพฺพาปิ ตถาคตสฺส ปฏิปตฺติ อนฺสาธารณา อจฺฉริยอพฺภุตรูปา จ, ตถาปิ คพฺโภกฺกนฺติ- อภิชาติอภินิกฺขมนอภิสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน- ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหณานิ สเทวเก โลเก อติวิย สุปากฏานิ, น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ตานิเยเวตฺถ อุทฺธฏานิ. อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถติ อิตฺถํ เอวํ ปกาโร ภูโต ชาโตติ เอวํ กถนตฺเถ. อุปโยควจนนฺติ. ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ เอตฺถ อภีติ อุปสคฺโค อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก, เตน โยคโต ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ อิทํ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ, เตนาห ‘‘ตสฺส โข ปน ภควโตติ อตฺโถ’’ติ. กลฺยาณคุณสมนฺนาคโตติ กลฺยาเณหิ คุเณหิ ยุตฺโต, ตํ นิสฺสิโต ตพฺพิสยตายาติ อธิปฺปาโย. เสฏฺโติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กิตฺเตตพฺพโต กิตฺติ, สา เอว สทฺทนียโต สทฺโทติ อาห ‘‘กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยวา’’ติ. อภิตฺถวนวเสน ปวตฺโต สทฺโท ถุติโฆโส. อนฺสาธารณคุเณ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา อุคฺคโต.

โส ภควาติ โย โส สมตึ สปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ สเทวเก โลเก ‘‘ภควา’’ติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏกิตฺติสทฺโท, โส ภควา. ‘‘ภควา’’ติ จ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ. เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๘๔). ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนํ.

ยถา กมฺมฏฺานิเกน ‘‘อรห’’นฺติอาทีสุ นวฏฺาเนสุ ปจฺเจกํ อิติ-สทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสรียนฺติ, เอวํ พุทฺธคุณสงฺกิตฺตเกนาปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… อิติปิ ภควา’’ติ อาห. ‘‘อิติเปตํ อภูตํ, อิติเปตํ อตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๕) วิย อิธ อิติ-สทฺโท อาสนฺนปจฺจกฺขกรณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน จ เตสํ คุณานํ พหุภาโว ทีปิโต. ตานิ จ สงฺกิตฺเตนฺเตน วิฺุนา จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตาเนว กตฺวา สงฺกิตฺเตตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. เอวฺหิ นิรูเปตฺวา กิตฺเตนฺเต ยสฺส สงฺกิตฺเตติ, ตสฺส ภควติ อติวิย อภิปฺปสาโท โหติ. อารกตฺตาติ สุวิทูรตฺตา. อรีนนฺติ กิเลสารีนํ. อรานนฺติ สํสารจกฺกสฺส อรานํ. หตตฺตาติ วิหตตฺตา. ปจฺจยาทีนนฺติ จีวราทิปจฺจยานฺเจว ปูชาวิเสสานฺจ. ตโตติ วิสุทฺธิมคฺคโต. ยถา จ วิสุทฺธิมคฺคโต, เอวํ ตํสํวณฺณนโตปิ เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพ.

ยสฺมา ชีวโก พหุโส สตฺถุสนฺติเก พุทฺธคุเณ สุตฺวา ิโต, ทิฏฺสจฺจตาย จ สตฺถุสาสเน วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต, ตสฺมา อาห ‘‘ชีวโก ปนา’’ติอาทิ. ปฺจวณฺณายาติ ขุทฺทิกาทิวเสน ปฺจปฺปการาย. นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ กตาธิการภาวโต. กมฺมนฺตรายวเสน หิสฺส รฺโ คุณสรีรํ ขตุปหตํ อโหสิ.

๑๕๘. ‘‘อุตฺตม’’นฺติ วตฺวา น เกวลํ เสฏฺภาโว เอเวตฺถ การณํ, อถ โข อปฺปสทฺทตาปิ การณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสฺสยานรถยานานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หตฺถิยาเนสุ นิพฺพิเสวนเมว คณฺหนฺโต หตฺถินิโยว กปฺปาเปสิ. รฺโ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ อาสนฺนจารีภาเวน ตตฺถ อิตฺถิโยว นิสชฺชาปิตา. รฺโ ปเรสํ ทุรุปสงฺกมนภาวทสฺสนตฺถํ ตา ปุริสเวสํ คาหาเปตฺวา อาวุธหตฺถา การิตา. ปฏิเวเทสีติ าเปสิ. ตเทวาติ คมนํ, อคมนเมว วา.

๑๕๙. มหฺจาติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘มหตาจา’’ติ. มหจฺจาติ มหติยา, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ, มหนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ราชานุภาเวนา’’ติ ‘‘ทฺวินฺนํ มหารฏฺานํ อิสฺสริยสิรี’’ติ องฺคมคธรฏฺานํ อาธิปจฺจมาห. อาสตฺตขคฺคานีติ อํเส โอลมฺพนวเสน สนฺนทฺธอสีนิ. กุลโภคอิสฺสริยาทิวเสน มหตี มตฺตา เอเตสนฺติ มหามตฺตา, มหานุภาวา ราชปุริสา. วิชฺชาธรตรุณา วิยาติ วิชฺชาธรกุมารา วิย. รฏฺิยปุตฺตาติ โภชปุตฺตา. หตฺถิฆฏาติ หตฺถิสมูหา. อฺมฺสงฺฆฏฺฏนาติ อวิจฺเฉทวเสน คมเนน อฺมฺสมฺพนฺธา.

จิตฺตุตฺราโส สยํ ภายนฏฺเน ภยํ ยถา ตถา ภายตีติ กตฺวา. าณํ ภายิตพฺเพ เอว วตฺถุสฺมึ ภยโต อุปฏฺิเต ‘‘ภายิตพฺพมิท’’นฺติ ภยโต ตีรณโต ภยํ. เตเนวาห ‘‘ภยตุปฏฺานาณํ ปน ภายติ นภายตีติ? น ภายติ. ตฺหิ อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ ตีรณมตฺตเมว โหตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๕๑). อารมฺมณํ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ. โอตปฺปํ ปาปโต ภายติ เอเตนาติ ภยํ. ภยานกนฺติ ภายนากาโร. ภยนฺติ าณภยํ. สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปาณํ สนฺตาสนฺติ สพฺพโส อุพฺพิชฺชนํ. ภายิตพฺพฏฺเน ภยํ ภีมภาเวน เภรวนฺติ ภยเภรวํ, ภีตพฺพวตฺถุ. เตนาห ‘‘อาคจฺฉตี’’ติ.

ภีรุํ ปสํสนฺตีติ ปาปโต ภายนโต อุตฺตสนโต ภีรุํ ปสํสนฺติ ปณฺฑิตา. น หิ ตตฺถ สูรนฺติ ตสฺมึ ปาปกรเณ สูรํ ปคพฺภธํสินํ น หิ ปสํสนฺติ. เตนาห ‘‘ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาป’’นฺติ. ตตฺถ ภยาติ ปาปุตฺราสโต, โอตฺตปฺปเหตูติ อตฺโถ. สรีรจลนนฺติ ภยวเสนสรีรสํกมฺโป. เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. ‘‘ราชคเห’’ติอาทิ เตสํ อธิปฺปายวิวรณํ. กามํ วยตุลฺโย ‘‘วยสฺโส’’ติ วุจฺจติ, รูฬฺหิเรโส, โย โกจิ ปน สหาโย วยสฺโส, ตสฺมา วยสฺสาภิลาโปติ สหายาภิลาโป. น วิปฺปลมฺเภสีติ น วิสํวาเทสิ. วินสฺเสยฺยาติ จิตฺตวิฆาเตน วิหฺเยฺย.

สามฺผลปุจฺฉาวณฺณนา

๑๖๐. ภควโต เตโชติ พุทฺธานุภาโว. รฺโ สรีรํ ผริ ยถา ตํ โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภควโต สนฺติกํ คจฺฉนฺตสฺส อนฺโตวนสณฺฑคตสฺส. เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโน.

๑๖๑. เยน, เตนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘ยตฺถ ภควา, ตตฺถ คโต’’ติ. ตทา ตสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ตุณฺหีภาวสฺส อนวเสสโต พฺยาปิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต ยโต…เป… เมวาติ อตฺโถ’’ติ. หตฺถสฺส กุกตตฺตา อสํยโม อสมฺปชฺกิริยา หตฺถกุกฺกุจฺจนฺติ เวทิตพฺโพ. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ตทฺโ อสํยมภาโว วิภาวิโตติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปน จกฺขุอสํยโม สพฺพปโม, ทุนฺนิวาโร จาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. กายิกวาจสิเกน อุปสเมน ลทฺเธน อิตโรปิ อนุมานโต ลทฺโธ เอว โหตีติ อาห ‘‘มานสิเกน จา’’ติ. อุปสมนฺติ สํยมํ, อาจารสมฺปตฺตินฺติ อตฺโถ. ปฺจปริวฏฺเฏติ ปฺจปุริสปริวฏฺเฏ. ปฺจหากาเรหีติ ‘‘อิฏฺานิฏฺเ ตาที’’ติ (มหานิ. ๓๘, ๑๙๒) เอวํ อาทินา อาคเตหิ, ปฺจวิธอริยิทฺธิสิทฺเธหิ จ ปฺจหิ ปกาเรหิ. ตาทิลกฺขเณติ ตาทิภาเว.

๑๖๒. น เม ปฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถีติ สตฺถุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาทสฺสนํ. ยทากงฺขสีติ น วทนฺติ, กถํ ปน วทนฺตีติ อาห ‘‘สุตฺวา เวทิสฺสามา’’ติ ปเทสาเณ ิตตฺตา. พุทฺธา ปน สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๑.๒๓๗, ๒๔๖; สุ. นิ. อาฬวกสุตฺเต) สุตฺตปทานิ ปุจฺฉนฺตานํ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน อาคตานิ, ตํ ทสฺสนตฺถํ. ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติ อิทํ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส โอกาสกรณํ, เสสานิ นรินฺทาทีนํ. มนสิจฺฉสีติ มนสา อิจฺฉสิ. ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉถาติ พาวริสฺส สํสยํ มนสา ปุจฺฉวฺโห. ตุมฺหากํ ปน สพฺเพสํ ยํ กิฺจิ สพฺพสํสยํ มนสา, อฺถา จ, ยถา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโหติ อธิปฺปาโย.

สาธุรูปาติ สาธุสภาวา. ธมฺโมติ ปเวณีธมฺโม. วุทฺธนฺติ สีลาทีหิ พุทฺธิปฺปตฺตํ, ครุนฺติ อตฺโถ. เอส ภาโรติ เอส สํสยูปจฺเฉทนสงฺขาโต ภาโร, อาคโต ภาโร อวสฺสํ อาวหิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ตฺวา สยนฺติ ปรูปเทเสน วินา สยเมว ตฺวา.

สุจิรเตนาติ เอวํ นามเกน พฺราหฺมเณน. ตคฺฆาติ เอกํเสน. ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา สพฺพธมฺมกุสโล สพฺพวิทู ชานาติ กเถติ, ตถา อหมกฺขิสฺสํ. ราชา จ โข ตํ ยทิ กาหติ วา น วาติ โย ตํ อิธ ปุจฺฉิตุํ เปเสสิ, โส ราชานํ ตยา ปุจฺฉิตํ กโรตุ วา มา วา, อหํ ปน เต อกฺขิสฺสํ อกฺขิสฺสามิ, อาจิกฺขิสฺสามีติ อตฺโถ.

๑๖๓. สิปฺปนฏฺเน สิกฺขิตพฺพตาย จ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ ชีวิกาย การณภาวโต. เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส เต กตเมติ อตฺโถ. ปุถุ สิปฺปายตนานีติ หิ สาธารณโต สิปฺปานิ อุทฺทิสิตฺวา อุปริ ตํตํสิปฺปูปชีวิโน นิทฺทิฏฺา ปุคฺคลาธิฏฺานกถาย ปปฺจํ ปริหริตุํ. อฺถา ยถาธิปฺเปตานิ ตาว สิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํตํสิปฺปูปชีวีสุ ทสฺสิยมาเนสุ ปปฺโจ สิยาติ. เตนาห ‘‘หตฺถาโรหา’’ติอาทิ.

หตฺถึ อาโรหนฺติ, อาโรหาปยนฺติ จาติ หตฺถาโรหา. เยหิ ปโยเคหิ ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, หตฺถิสฺส ตํ ปโยคํ วิธายตํ สพฺเพสํ เปเตสํ คหณํ. เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิ. ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน หตฺถาโรหกานฺจ สิกฺขปกา. หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกา. หตฺถิเมณฺฑา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกา. อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวสทายกาทิเก สงฺคณฺหาติ. อสฺสาโรหา รถิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. รเถ นิยุตฺตา รถิกา. รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกา. ธนุํ คณฺหนฺติ, คณฺหาเปนฺติ จาติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา ธนุสิปฺปสฺส สิกฺขาปกา จ. เตนาห ‘‘ธนุอาจริยา อิสฺสาสา’’ติ. เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกาติ อาห ‘‘เย ยุทฺเธ ชยธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตี’’ติ. ยถา ตถา ิเต เสนิเก พฺยูหกรณวเสน ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกา. สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหํ สาหสิกมหาโยธตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา. ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ทยนฺติ ชนสมฺมทฺเท อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุคฺคตุคฺคตาติ ถามชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา อุคฺคาติ อตฺโถ. ปกฺขนฺทนฺตีติ อตฺตโน วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนํ อนุปวิสนฺตีติ อตฺโถ. ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคา วิย มหานาคา. เอกนฺตสูราติ เอกากิสูรา อตฺตโน สูรภาเวเนว เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกา. สชาลิกาติ สวมฺมิกา. สรปริตฺตาณจมฺมนฺติ จมฺมปริสิพฺพิตํ เขฏกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํ. ฆรทาสโยธาติ อนฺโตชาตโยธา.

อาฬารํ วุจฺจติ มหานสํ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ อาฬาริกา, ภตฺตการา. ปูวิกาติ ปูวสมฺปาทกา, เย ปูวเมว นานปฺปการโต สมฺปาเทตฺวา วิกฺกิณนฺตา ชีวนฺติ. เกสนขลิขนาทิวเสน มนุสฺสานํ อลงฺการวิธึ กปฺเปนฺติ สํวิทหนฺตีติ กปฺปกา. นฺหาปกาติ จุณฺณวิเลปนาทีหิ มลหรณวณฺณสมฺปาทนวิธินา นฺหาเปนฺตีติ นฺหาปกา. นวนฺตาทิวิธินา ปวตฺโต คณนคนฺโถ อนฺตรา ฉิทฺทาภาเวน อจฺฉิทฺทโกติ วุจฺจติ, ตํ คณนํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตา อจฺฉิทฺทกปากา. หตฺเถน อธิปฺปายวิฺาปนํ หตฺถมุทฺทา หตฺถ-สทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺพฺโพ. ‘‘น ภุฺชมาโน สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา องฺคุลิสงฺโกจนาทินา คณนา หตฺถมุทฺทาย คณนา. จิตฺตการาทีนีติ. อาทิ-สทฺเทน ภมการโกฏฺฏกเลขก วิลีวการาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. สนฺทิฏฺิกเมวาติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺพฺพํ, สยํ อนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขํ ทิฏฺธมฺมิกนฺติ อตฺโถ. สุขิตนฺติ สุขปฺปตฺตํ. อุปรีติ เทวโลเก. โส หิ มนุสฺสโลกโต อุปริโม. กมฺมสฺส กตตฺตา นิพฺพตฺตนโต ตสฺส ผลํ ตสฺส อคฺคิสิขา วิย โหติ, ตฺจ อุทฺธํ เทวโลเกติ อาห ‘‘อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสา อตฺถีติ อุทฺธคฺคิกา’’ติ. สคฺคํ อรหตีติ อตฺตโน ผลภูตํ สคฺคํ อรหติ, ตตฺถ สา นิพฺพตฺตนารโหติ อตฺโถ. สุขวิปากาติ อิฏฺวิปากวิปจฺจนีกา. สุฏฺุ อคฺเคติ อติวิย อุตฺตเม อุฬาเร. ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตายาติ ทกฺขิณา, ปริจฺจาคมยํ ปุฺนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณํ ทาน’’นฺติ.

มคฺโค สามฺํ สมิตปาปสมณภาโวติ กตฺวา. ยสฺมา อยํ ราชา ปพฺพชิตานํ ทาสกสฺสกาทีนํ โลกโต อภิวาทนาทิลาโภ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลนฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อีทิสมตฺถํ ชานนฺโต’’ติ วีมํสนฺโต ปูรณาทิเก ปุจฺฉิตฺวา เตสํ กถาย อนาราธิตจิตฺโต ภควนฺตมฺปิ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุปริ อาคตํ ปน ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉตี’’ติ.

กณฺหปกฺขนฺติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ ลพฺภมานํ ทิฏฺิคตูปสฺหิตํ สํกิเลสปกฺขํ. สุกฺกปกฺขนฺติ ตพฺพิธุรํ อุปริสุตฺตาคตํ โวทานปกฺขํ. สมณโกลาหลนฺติ สมณโกตูหลํ ตํตํสมณวาทานํ อฺมฺวิโรธํ. สมณภณฺฑนนฺติ เตเนว วิโรเธน ‘‘เอวํวาทีนํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อยํ โทโส, เอวํวาทีนํ อยํ โทโส’’ติ เอวํ ตํตํวาทสฺส ปริภาสนํ. รฺโ ภารํ กโรนฺโต อตฺตโน เทสนาโกสลฺเลนาติ อธิปฺปาโย.

๑๖๔. ปณฺฑิตปติรูปกานนฺติ อามํ วิย ปกฺกานํ ปณฺฑิตาภาสานํ.

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

๑๖๕. เอกํ อิทาหนฺติ เอกาหํ. อิธ-สทฺโท เจตฺถ นิปาตมตฺตํ, เอกาหํ สมยํ ติจฺเจว อตฺโถ. สริตพฺพยุตฺตนฺติ อนุสฺสรณานุจฺฉวิกํ.

๑๖๖. สหตฺถา กโรนฺตสฺสาติ สหตฺเถเนว กโรนฺตสฺส. นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถกรเณเนว สงฺคหิตา. หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิ. ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺสา’’ติ. ปปฺจสูทนิยํ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน ตชฺชนํ ปริภาสนํ ทณฺเฑเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺส’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาติ ปรสฺส โสกการณํ สยํ กโรนฺตสฺส, โสกํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺส. ปเรหีติ อตฺตโน วจนกเรหิ. สยมฺปิ ผนฺทโตติ ปรสฺส วิพาธนปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโต. ‘‘อติปาตาปยโต’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุอตฺเถ เหตุกตฺตุอตฺเถ จ วตฺตตีติ อาห ‘‘หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปี’’ติ. การณวเสนาติ การาปนวเสน.

ฆรสฺส ภิตฺติ อนฺโต พหิ จ สนฺธิตา หุตฺวา ิตา ฆรสนฺธิ. กิฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป นิลฺโลโป. เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโก. ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถ. ปาปํ น กรียติ ปุพฺเพ อสฺโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา นตฺถิ ปาปํ. ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปฏิปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปน ปาปํ กโรมาติ เอวํ สฺิโน โหนฺตี’’ติ. เอวํ กิรสฺส โหติ – อิเมสฺหิ สตฺตานํ หึสาทิกิริยา น อตฺตานํ ผุสติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺกลิงฺครูปมํ, ตสฺมึ วิโกปิเตปิ น กิฺจิ ปาปนฺติ. ขุรเนมินาติ นิสิตขุรมยเนมินา.

คงฺคาย ทกฺขิณา ทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรา ทิสา ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน‘‘ทกฺขิณฺจ’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา’’ติอาทิ. มหายาคนฺติ มหาวิชิตยฺสทิสํ มหายาคํ. อุโปสถกมฺเมน วาติ อุโปสถกมฺเมน จ. ทม-สทฺโท หิ อินฺทฺริยสํวรสฺส อุโปสถสีลสฺส จ วาจโก อิธาธิปฺเปโต. เกจิ ปน ‘‘อุโปสถกมฺเมนาติ อิทํ อินฺทฺริยทมนสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทมเนนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. สีลสํยเมนาติ กายิกวาจสิกสํวเรน. สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวาจาย, ตสฺสา วิสุํ วจนํ โลเก ครุตรปุฺสมฺมตภาวโต. ยถา หิ ปาปธมฺเมสุ มุสาวาโท ครุ, เอวํ ปุฺธมฺเมสุ สจฺจวาจา. เตนาห ภควา ‘‘เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติอาทิ. ปวตฺตีติ โย ‘‘กโรตี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส สนฺตาเน ผลุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน อุปฺปตฺติ. สพฺพถาติ ‘‘กโรโต’’ติอาทินา วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรน. กิริยเมว ปฏิกฺขิปติ, น รฺา ปุฏฺํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ พฺยากโรตีติ อธิปฺปาโย. อิทํ อวธารณํ วิปากปฏิกฺเขปนิวตฺตนตฺถํ. โย หิ กมฺมํ ปฏิกฺขิปติ, เตน อตฺถโต วิปาโกปิ ปฏิกฺขิตฺโต เอว นาม โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐-๑๗๒).

ปฏิราชูหิ อนภิภวนียภาเวน วิเสสโต ชิตนฺติ วิชิตํ, อาณาปวตฺติเทโส. ‘‘มา มยฺหํ วิชิเต วสถา’’ติ อปสาทนา ปพฺพชิตสฺส วิเหนา ปพฺพาชนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อปสาเทตพฺพนฺติ วิเหเตพฺพ’’นฺติ. อุคฺคณฺหนํ เตน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘เอวเมต’’นฺติ อุปธารณํ สลฺลกฺขณํ, นิกุชฺชนํ ตสฺส อทฺธนิยภาวาปาทนวเสน จิตฺเตน สนฺธารณํ. ตทุภยํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อนุคฺคณฺหนฺโต อนิกุชฺชนฺโต’’ติ. เตนาห ‘‘สารวเสน อคฺคณฺหนฺโต’’ติอาทิ.

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

๑๖๘. อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธนวจเนน. สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสฺสนสฺส มลีนภาวสฺส การณํ. วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สงฺกิกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส การณํ. อตฺตกาโรติ เตน เตน สตฺเตน อตฺตนา กาตพฺพกมฺมํ อตฺตนา นิปฺผาเทตพฺพปโยโค. ปรการนฺติ ปรสฺส วาหสา อิชฺฌนกปโยชนํ. เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. มหาสตฺตนฺติ อนฺติมภวิกํ มหาโพธิสตฺตํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตสฺสปิ เอตฺเถว สงฺคโห เวทิตพฺโพ. มนุสฺสโสภคฺยตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน. กมฺมวาทสฺส กิริยวาทสฺส ปฏิกฺขิปเนน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๔.๒๓๒) นยปฺปวตฺเต ชินจกฺเก ปหารํ เทติ นาม. นตฺถิ ปุริสกาเรติ ยถาวุตฺตอตฺตการปรการาภาวโต เอว สตฺตานํ ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. นตฺถิ พลนฺติ สตฺตานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกนิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ พลํ นาม กิฺจิ นตฺถิ. เตนาห ‘‘ยมฺหี’’ติอาทิ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, สํกิเลสิกมฺปิ จายํ พลํ ปฏิกฺขิปเตว. ยทิ วีริยาทีนิ ปุริสการเววจนานิ, กสฺมา วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘อิทํ โน วีริเยนา’’ติอาทิ. สทฺทตฺถโต ปน ตสฺสา ตสฺสา กิริยาย อุสฺสนฺนฏฺเน พลํ. สูรวีรภาวาวหฏฺเน วีริยํ. ตเทว ทฬฺหภาวโต, โปริสธุรํ วหนฺเตน ปวตฺเตตพฺพโต จ ปุริสถาโม. ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนปฺปวตฺติยา ปุริสปรกฺกโมติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.

สตฺตโยคโต รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺตา. ปาณนโต อสฺสสนปสฺสสนวเสน ปวตฺติยา ปาณา. เต ปน โส เอกินฺทฺริยาทิวเสน วิภชิตฺวา วทตีติ อาห ‘‘เอกินฺทฺริโย’’ติอาทิ. อณฺฑโกสาทีสุ ภวนโต ‘‘ภูตา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อณฺฑโกส…เป… วทตี’’ติ. ชีวนโต ปาณํ ธาเรนฺตา วิย วฑฺฒนโต ชีวา. เตนาห ‘‘สาลิยวา’’ติอาทิ. นตฺถิ เอเตสํ สํกิเลสวิสุทฺธีสุ วโสติ อวสา. นตฺถิ เนสํ พลํ วีริยํ จาติ อพลา อวีริยา. นิยตาติ อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิโน วิย นิยตปฺปวตฺติตาย คติชาติพนฺธาปวคฺควเสน นิยาโม. ตตฺถ ตตฺถ คมนนฺติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตาสุ ตาสุ คตีสุ อุปคมนํ สมวาเยน สมาคโม. สภาโวเยวาติ ยถา กณฺฏกสฺส ติขิณตา, กปิตฺถผลานํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขีนํ วิจิตฺตาการตา, เอวํ สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เหตุปจฺจเยน วินา ตถา ตถา ปริณาโม อยํ สภาโว เอว อกิตฺติโมเยว. เตนาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิ. ฉฬาภิชาติโย ปรโต วิตฺถารียนฺติ. ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วทนฺโต อทุกฺขมสุขภูมึ สพฺเพน สพฺพํ น ชานาตีติ อุลฺลิงฺคนฺโต ‘‘อฺา อทุกฺขมสุขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ อาห.

ปมุขโยนีนนฺติ มนุสฺสติรจฺฉานาทีสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิสีหพฺยคฺฆาทิวเสน ปธานโยนีนํ. สฏฺิสตานีติ ฉสหสฺสานิ. ‘‘ปฺจ จ กมฺมุโน สตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ ‘‘ปฺจกมฺมสตานิ จา’’ติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกํ ทิฏฺึ ทีเปตี’’ติ อิมเมวตฺถํ อติทิสติ. เอตฺถ จ ‘‘ตกฺกมตฺตเกนา’’ติ อิมินา ยสฺมา ตกฺกิกา นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิฺจิ อตฺตโน ปริกปฺปิตํ สารโต มฺมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตกฺกทิฏฺิคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺิวตฺถุสฺมึ วิฺูหิ วิจารณา กาตพฺพาติ ทสฺเสติ. เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. เต หิ ‘‘ปฺจ กมฺมานีติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายา อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ‘ปฺจ กมฺมานี’ติ ปฺาเปนฺตี’’ติ วทนฺติ. กมฺมนฺติ ลทฺธีติ โอฬาริกภาวโต ปริปุณฺณกมฺมนฺติ ลทฺธิ. มโนกมฺมํ อโนฬาริกตฺตา อุปฑฺฒกมฺมนฺติ ลทฺธีติ โยชนา. ทฺวฏฺิปฏิปทาติ ‘‘ทฺวาสฏฺิ ปฏิปทา’’ติ วตฺตพฺเพ สภาวนิรุตฺตึ อชานนฺโต ‘‘ทฺวฏฺิปฏิปทา’’ติ วทติ. เอกสฺมึ กปฺเปติ เอกสฺมึ มหากปฺเป, ตตฺถาปิ จ วิวฏฺฏฏฺายีสฺิเต เอกสฺมึ อสงฺขฺเยยฺเยกปฺเป.

อุรพฺเภ หนนฺตีติ โอรพฺภิกา. เอวํ สูกริกาทโย เวทิตพฺพา. ลุทฺทาติ อฺเปิ เย เกจิ มาควิกเนสาทา. เต ปาปกมฺมปสุตตาย ‘‘กณฺหาภิชาตีติ วทติ. ภิกฺขู’’ติ พุทฺธสาสเน ภิกฺขู. เต กิร ‘‘สฉนฺทราคา ปริภุฺชนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน ‘‘จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺตี’’ติ วทติ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘เต ปณีตปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตี’’ติ ตสฺส มิจฺฉาคาโห, ตสฺมา ายลทฺเธปิ ปจฺจเย ภุฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทตีติ อปเร. เอเก ปพฺพชิตา, เย สวิเสสํ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตา. ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย โหนฺตีติ ‘‘กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ วุตฺตา. ตฺวา ภุฺชนนหานปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปณฺฑรตรา. ‘‘อเจลกสาวกา’’ติ อาชีวกสาวเก วทติ. เต กิร อาชีวกลทฺธิยา วิสุทฺธจิตฺตตาย นิคณฺเหิปิ ปณฺฑรตรา. นนฺทาทโย หิ ตถารูปํ อาชีวกปฏิปตฺตึ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ิตา. ตสฺมา นิคณฺเหิ อาชีวกสาวเกหิ จ ปณฺฑรตรา ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อยํ ตสฺส ลทฺธิ.

ปุริสภูมิโยติ ปธานปุคฺคเลน นิทฺเทโส. อิตฺถีนมฺปิ ตา ภูมิโย อิจฺฉนฺเตว. ‘‘ภิกฺขุ จ ปนฺนโก’’ติอาทิ เตสํ ปาฬิเยว. ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโก, เตสํ วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนโก. ชิโนติ ชิณฺโณ ชราวเสน หีนธาตุโก, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขํ ชินิตฺวา ิโต. โส กิร ตถาภูโต ธมฺมมฺปิ กสฺสจิ น กเถสิ. เตนาห ‘‘น กิฺจิ อาหา’’ติ. โอฏฺวทนาทิวิปฺปกาเร กเตปิ ขมนวเสน น กิฺจิ วทตีติปิ วทนฺติ. อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๓๙๔) นเยน วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภึ, ตโตเยว ชิฆจฺฉาทุพฺพลปเรตตาย สยนปรายนํ ‘‘สมณํ ปนฺนภูมี’’ติ วทติ.

อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานํ อาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิ. ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตา, มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิสพฺพมิคชาติ. พหู เทวาติ จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน, เตสํ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวา. ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺจเภโท มหาสมยสุตฺตวเสน (ที. นิ. ๒.๓๓๑) ทีเปตพฺโพ. มนุสฺสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาควเสน มนุสฺสาปิ อนนฺตเภทา. ปิสาจา เอว เปสาจา. เต อปรเปตาทโย มหนฺตมหนฺตา. ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุวาฬิยมุจลินฺทนาเมน วทติ.

ปวุฏาติ ปพฺพคณฺิกา. ปณฺฑิโตปิ …เป… อุทฺธํ น คจฺฉติ, กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโต. อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ สีลาทินา ปริปาเจติ นาม สีฆํเยว วิสุทฺธิปฺปตฺติยา. ปริปกฺกํ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส ปตฺวา ปตฺวา กาเลน ปริปกฺกภาวานาปาทเนน พฺยนฺตึ กโรติ นาม.

สุตฺตคุเฬติ สุตฺตวฏฺฏิยํ. ‘‘นิพฺเพิยมานเมว ปเลตี’’ติ อุปมาย สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น ตสฺส วฑฺฒตีติ ทสฺเสติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตา.

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

๑๗๑. ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ วทตี’’ติ, ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปติ. เอเสว นโย ยิฏฺํ หุตนฺติ เอตฺถาปิ. มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํ. ปาหุนกสกฺกาโรติ ปาหุนภาเวน กาตพฺพสกฺกาโร. ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลฺจ. วิปาโกติ สทิสผลํ. ปรโลเก ิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติ. อิธโลเก ิตสฺสาปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ. อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภเว, โยนิอาทีสุ จ ิตา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺติ. ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กยิรมานสกฺการาสกฺการานํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตา. ปุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทตี’’ติ. สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ กิฺจิ อกเถตฺวา สฺเตน ภวิตพฺพํ, อฺถา อาโหปุริสิกา นาม สิยา. กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ? ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘เย อิมฺจ…เป… ปเวเทนฺตี’’ติ.

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโก. ยถา ปน มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวํ อยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ อาห ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ. อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุ. พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวึ. อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติยา สตฺตภาเวน สณฺิตา อิทานิ ฆฏาทิคตปถวี วิย ตเมว พาหิรปถวิกายํ อุเปติ อุปคจฺฉติ สพฺพโส เตน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉติ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทเมว, สูริยรสฺมิโต คหิตํ อินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุน สูริยรสฺมึ, มหาวายุขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ตเมว วายุขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทิฏฺิคติกสฺส อธิปฺปาโย. มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยาภาวาติ วทนฺติ. วิสยิคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺตีติ. คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺาสา. สรีรเมว ปทานีติ อธิปฺเปตํ สรีเรน ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโต. ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, มูฬฺหปุคฺคลา. เตหิ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ. ‘‘ปรโลโก อตฺถี’’ติ มติ เยสํ, เต อตฺถิกา, เตสํ วาโทติ อตฺถิกวาโท, ตํ อตฺถิกวาทํ.

กมฺมํ ปฏิพาหติ อกิริยวาทิภาวโต. วิปากํ ปฏิพาหติ สพฺเพน สพฺพํ อายตึ อุปปตฺติยา ปฏิกฺขิปนโต. อุภยํ ปฏิพาหติ สพฺพโส เหตุปฏิพาหเนเนว ผลสฺสปิ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. อุภยนฺติ หิ กมฺมํ วิปากฺจาติ อุภยํ. โส หิ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๘; ม. นิ. ๒.๑๐๐, ๒๒๗; สํ. นิ. ๓.๒๑๒) วทนฺโต กมฺมสฺส วิย วิปากสฺสาปิ สํกิเลสวิสุทฺธีนํ ปจฺจยตฺตาภาววจนโต ตทุภยํ ปฏิพาหติ นาม. วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ อสติ กมฺเม วิปากาภาวโต. กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ อสติ วิปาเก กมฺมสฺส นิรตฺถกภาวาปตฺติโต. อตฺถโตติ สรูเปน. อุภยปฺปฏิพาหกาติ วิสุํ วิสุํ ตํตํทิฏฺิทีปกภาเวน ปาฬิยํ อาคตาปิ ปจฺเจกํ ติวิธทิฏฺิกา เอว อุภยปฏิพาหกตฺตา. อุภยปฺปฏิพาหกาติ หิ เหตุวจนํ. ‘‘อเหตุกวาทา เจวา’’ติอาทิ ปฏิฺาวจนํ. โย หิ วิปากปฏิพาหเนน นตฺถิกทิฏฺิโก อุจฺเฉทวาที, โส อตฺถโต กมฺมปฏิพาหเนน อกิริยทิฏฺิโก, อุภยปฏิพาหเนน อเหตุกทิฏฺิโก จ โหติ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย.

สชฺฌายนฺตีติ ตํ ทิฏฺิทีปกํ คนฺถํ อุคฺคเหตฺวา ปนฺติ. วีมํสนฺตีติ ตสฺส อตฺถํ วิจาเรนฺติ. ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วีมํสนาการทสฺสนํ. ตสฺมึ อารมฺมเณติ ยถาปริกปฺปิตกมฺมผลาภาวาทิเก ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณ. มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺตีติ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิวเสน อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺิเต จิรกาลปริจเยน เอวเมตนฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยา ตถาคหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมาทิยมานา มิจฺฉาวายามูปตฺถมฺภิตา อตํสภาวํ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาสตีติ ลทฺธนามา ตํลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺติ. จิตฺตํ เอกคฺคํ โหตีติ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมึ อารมฺมเณ อวฏฺิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย เอกคฺคํ อปฺปิตํ วิย โหติ. จิตฺตสีเสน มิจฺฉาสมาธิ เอว วุตฺโต. โสปิ หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส าเน สมาธานปติรูปกิจฺจกโรเยว, วาฬวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ชวนานิ ชวนฺตีติ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติ. ปเม ชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ. ตถา ทุติยาทีสูติ ธมฺมสภาวทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน ตสฺมึ ขเณ เตสํ ติกิจฺฉา เกนจิ สกฺกา กาตุํ.

ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ มิจฺฉาทสฺสเนสุ. โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมตีติ ยสฺส เอกสฺมึเยว อภินิเวโส อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส เอกเมว ทสฺสนํ โอกฺกมติ. ยสฺส ปน ทฺวีสุ ตีสุปิ วา อภินิเวโส อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส ทฺเว ตีณิปิ โอกฺกมติ, เอเตน ยา ปุพฺเพ อุภยปฏิพาหกตามุเขน ทีปิตา อตฺถสิทฺธา สพฺพทิฏฺิกตา, สา ปุพฺพภาคิยา. ยา ปน มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกนฺติภูตา, สา ยถาสกํ ปจฺจยสมุทาคมสิทฺธิโต ภินฺนารมฺมณานํ วิย วิเสสาธิคมานํ เอกชฺฌํ อนุปฺปตฺติยา อสงฺกิณฺณา เอวาติ ทสฺเสติ. ‘‘เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนมฺปิ ทิฏฺีนํ สมานพลตํ สมานผลตฺจ ทสฺเสติ. ตสฺมา ติสฺโสปิ เจตา เอกสฺส อุปฺปนฺนา อพฺโพกิณฺณา เอว, เอกาย วิปาเก ทินฺเน อิตรา อนุพลปฺปทายิกาโย โหนฺติ. ‘‘วฏฺฏขาณุ นาเมสา’’ติ อิทํ วจนํ เนยฺยตฺถํ, น นีตตฺถํ. ตถา หิ ปปฺจสูทนิยํ ‘‘กึ ปเนส เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อฺสฺมึ ปีติ? เอกสฺมึเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺึ โรเจติ เยวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๒๙) วุตฺตํ. อกุสลฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย สพลํ มหาพลํ. ตสฺมา ‘‘เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต’’ติ วุตฺตํ. อฺถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ อจฺจนฺติโก. ยทิ เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนา กถนฺติ อาห ‘‘อาเสวนวเสน ปนา’’ติอาทิ. ตสฺมา ยถา ‘‘สกึ นิมุคฺโคปิ นิมุคฺโค เอว พาโล’’ติ วุตฺตํ, เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนา. ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘เยภุยฺเยน หิ เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํ.

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ สํสารขาณุภาวสฺสปิ ปจฺจโย อปณฺณกชาโต, ตสฺมา. ภูติกาโมติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน อตฺตโน คุเณหิ วฑฺฒิกาโม.

ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

๑๗๔. อกตาติ สเมน วิสเมน วา เกนจิ เหตุนา น กตา น วิหิตา. กตวิโธ กรณวิธิ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกตวิธานา. ปททฺวเยนาปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตนภาวํ ทสฺเสติ. อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส เทวสฺส, อิสฺสราทิโน วา อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาปิตา กสฺสจิ อนิมฺมาปิตา. วุตฺตตฺถเมวาติ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐) วุตฺตตฺถเมว. วฺฌาติ วฺฌปสุวฺฌตาลาทโย วิย อผลา, กสฺสจิ อชนกาติ อตฺโถ, เอเตน ปถวิกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. รูปสทฺทาทโย หิ ปถวิกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิ. ปพฺพตกูฏํ วิย ิตาติ กูฏฏฺา, ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ, กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเต ปีติ อธิปฺปาโย. ยมิทํ ‘‘พีชโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, น อวิชฺชมานํ, อฺถา อฺโตปิ อฺสฺส อุปลทฺธิ สิยาติ อธิปฺปาโย. ิตตฺตาติ นิพฺพิการาภาเวน ิตตฺตา. น จลนฺตีติ วิการํ นาปชฺชนฺติ. วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺายิฏฺิตตา. อนิฺชนฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺานเมว. เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติ. อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว หิ เต อฺมฺํ น พฺยาพาเธนฺติ. สติ หิ วิการํ อาปาเทตพฺพตาย พฺยาพาธกตาปิ สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพตาย อนุคฺคาหกตาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ นาลนฺติอาทิ วุตฺตํ. ปถวี เอว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโย. ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเตตพฺพตา จาติ เนว โกจิ หนฺตา วา ฆาเตตา วา, เตเนวาห ‘‘สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิ. ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ สตฺถปฺปหาโรติ อาห ‘‘ยถา มุคฺคราสิ อาทีสู’’ติอาทิ. เกวลํ สฺามตฺตเมว โหติ. หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติ อธิปฺปาโย.

นิคณฺนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

๑๗๗. จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามา, จตุยามา เอว จาตุยามา, ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยา ปโม ยาโม’’ติ. โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขโณติ อาห ‘‘จาตุยามสํวุโตติ จตุโกฏฺาเสน สํวเรน สํวุโต’’ติ. ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทกปริโภโค. สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน สมนฺนาคโต. ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณน วิธุตปาโป. ผุฏฺโติ อฏฺนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน โมกฺขปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโ ตํ ปตฺวา ิโต. โกฏิปฺปตฺตจิตฺโตติ โมกฺขาธิคเมเนว อุตฺตมมริยาทปฺปตฺตจิตฺโต. ยตตฺโตติ กายาทีสุ อินฺทฺริเยสุ สํยเมตพฺพสฺส อภาวโต สํยตจิตฺโต. สุปฺปติฏฺิตจิตฺโตติ นิสฺเสสโต สุฏฺุ ปติฏฺิตจิตฺโต. สาสนานุโลมํ นาม ปาปวารเณน ยุตฺตตา. เตนาห ‘‘ธุตปาโป’’ติอาทิ. อสุทฺธลทฺธิตายาติ ‘‘อตฺถิ ชีโว, โส จ สิยา นิจฺโจ, สิยา อนิจฺโจ’’ติ เอวมาทิอสุทฺธลทฺธิตาย. สพฺพาติ กมฺมปกติวิภาคาทิวิสยา สพฺพา นิชฺฌานกฺขนฺติโย. ทิฏฺิเย วาติ มิจฺฉาทิฏฺิโย เอว ชาตา.

สฺจยเพลฏฺปุตฺตวาทวณฺณนา

๑๗๙-๑๘๑. อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโย เอวาติ พฺรหฺมชาเล อมราวิกฺเขปวาทสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖๑-๖๓) วุตฺตนโย เอว วิกฺเขปพฺยากรณภาวโต, ตเถว เจตฺถ วิกฺเขปวาทสฺส อาคตตฺตา.

ปมสนฺทิฏฺิกสามฺผลวณฺณนา

๑๘๓. ยถา เต รุจฺเจยฺยาติ อิทานิ มยา ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ ยถา ตว จิตฺเต โรเจยฺย. ฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต อนฺโตชาโต. ธเนน กีโต ธนกฺกีโต. พนฺธคฺคาหคหิโต กรมรานีโต. สามนฺติ สยเมว. ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํ. โกจิ ทาโสปิ สมาโน อลโส กมฺมํ อกโรนฺโต ‘‘กมฺมกาโร’’ติ น วุจฺจตีติ อาห ‘‘อนลโส กมฺมกรณสีโลเยวา’’ติ. ปมเมวาติ อาสนฺนตรฏฺานูปสงฺกมนโต ปเคว ปุเรตรเมว. ปจฺฉาติ สามิกสฺส นิปชฺชาย ปจฺฉา. สยนโต อวุฏฺิเตติ รตฺติยา วิภายนเวลาย เสยฺยโต อวุฏฺิเต. ปจฺจูสกาลโต ปฏฺายาติ อตีตาย รตฺติยา ปจฺจูสกาลโต ปฏฺาย. ยาว สามิโน รตฺตึ นิทฺโทกฺกมนนฺติ อปราย ปโทสเวลายํ ยาว นิทฺโทกฺกมนํ. กึ การนฺติ กึ กรณียํ, กึการภาวโต ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถ.

เทโว วิยาติ อาธิปจฺจปริวาราทิสมฺปตฺติสมนฺนาคโต ปธานเทโว วิย. โส วตสฺสาหนฺติ โส วต อสฺสํ อหํ. โส ราชา วิย อหมฺปิ ภเวยฺยํ, กถํ ปุฺานิ กเรยฺยํ, ยทิ ปุฺานิ อุฬารานิ กเรยฺยนฺติ โยชนา. ‘‘โส วตสฺส’สฺส’’นฺติ ปาเ โส ราชา อสฺส อหํ อสฺสํ วต, ยทิ ปุฺานิ กเรยฺยนฺติ โยชนา. เตนาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ. อสฺสนฺติ อุตฺตมปุริสปฺปโยเค อหํ-สทฺโท อปฺปยุตฺโตปิ ปยุตฺโต เอว โหติ. ยาวชีวํ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ยาวชีวํ ทานตฺถาย อุสฺสาหํ กโรนฺโตปิ ยํ ราชา เอกํ ทิวสํ เทติ, ตโต สตภาคมฺปิ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ. ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ปพฺพชฺชายํ อุสฺสาหํ กตฺวาติ โยชนา.

กาเยน สํวุโตติ กาเยน สํวริตพฺพํ กายทฺวาเรน ปวตฺตนกํ ปาปธมฺมํ สํวริตฺวา วิหเรยฺยาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘กาเยน ปิหิโต หุตฺวา’’ติอาทิ. ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตายาติ ฆาสจฺฉาทนปริเยสเน สลฺเลขวเสน ปรมตาย, อุกฺกฏฺภาเว สณฺิโต ฆาสจฺฉาทนเมว วา ปรมํ ปรา โกฏิ เอตสฺส, น ตโต ปรํ กิฺจิ อามิสชาตํ ปริเยสติ ปจฺจาสิสติ จาติ ฆาสจฺฉาทนปรโม, ตพฺภาโว ฆาสจฺฉาทนปรมตา, ตสฺสา ฆาสจฺฉาทนปรมตาย. วิเวกฏฺกายานนฺติ คณสงฺคณิกโต ปวิวิตฺเต ิตกายานํ. เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ฌานาภิรตานํ. ตาย เอว ฌานาภิรติยา ปรมํ อุตฺตมํ โวทานํ วิสุทฺธึ ปตฺตตาย ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. กิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธีนํ อจฺจนฺตวิคเมน นิรุปธีนํ. วิสงฺขารคตานนฺติ อธิคตนิพฺพานานํ. เอตฺถ จ ปโม วิเวโก อิตเรหิ ทฺวีหิ วิเวเกหิ สหาปิ ปตฺตพฺโพ วินาปิ, ตถา ทุติโย. ตติโย ปน อิตเรหิ ทฺวีหิ สเหว ปตฺตพฺโพ, น วินาติ ทฏฺพฺพํ. คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, ตํ ปหาย เอโก วิหรติ จรติ ปุคฺคลวเสน อสหายตฺตา. จิตฺเต กิเลสานํ สนฺนิปตนํ จิตฺตกิเลสสงฺคณิกา, ตํ ปหาย เอโก วิหรติ กิเลสวเสน อสหายตฺตา. มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา, โคตฺรภุอาทีนฺจ อารมฺมณมตฺตตฺตา น เตสํ วเสน สาติสยา นิพฺพุติสุขสมฺผุสนา, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติวเสน สาติสยาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺตึ วา นิโรธสมาปตฺตึ วา ปวิสิตฺวา’’ติ. ผลปริโยสาโน หิ นิโรโธติ.

๑๘๔. อภิหริตฺวาติ อภิมุขีภาเวน เนตฺวา. ‘‘อหํ จีวราทีหิ ปโยชนํ สาเธสฺสามี’’ติ วจนเสโส. สปฺปายนฺติ สพฺพเคลฺปหรณวเสน อุปการาวหํ. ภาวินา อนตฺถโต ปริปาลนวเสน โคปนา รกฺขาคุตฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนสฺส นิเสธวเสน อาวรณคุตฺติ.

ทุติยสนฺทิฏฺิกสามฺผลวณฺณนา

๑๘๖. กสตีติ กสึ กโรติ. คหปติโกติ เอตฺถ ก-สทฺโท อปฺปตฺโถติ อาห ‘‘เอกเคหมตฺเต เชฏฺโก’’ติ, เตน อเนกกุลเชฏฺกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. กรํ กโรตีติ กรํ สมฺปาเทติ. วฑฺเฒตีติ อุปรูปริ สมฺปาทเนน วฑฺเฒติ. เอวํ อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรนฺติ อยมตฺโถ ลฏุกิโกปมสุตฺเตน (ม. นิ. ๒.๑๕๑, ๑๕๒) ทีเปตพฺโพ. เตนาห ‘‘เสยฺยถาปิ, อุทายิ, ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโย, ตสฺสสฺส เอกํ อคารกํ โอลุคฺควิลุคฺคํ กากาติทายึ นปรมรูป’’นฺติ วิตฺถาโร. ยทิ อปฺปมฺปิ โภคํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, กสฺมา ทาสวาเร โภคคฺคหณํ น กตนฺติ อาห ‘‘ทาสวาเร ปนา’’ติอาทิ. ยถา จ ทาสสฺส โภคาปิ อโภคา ปรายตฺตภาวโต, เอวํ าตโย ปีติ ทาสวาเร าติปริวฏฺฏคฺคหณมฺปิ น กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ปณีตตรสามฺผลวณฺณนา

๑๘๙. เอวรูปาหีติ ยถาวุตฺตทาสกสฺสกูปมาสทิสาหิ อุปมาหิ สามฺผลํ ทีเปตุํ ปโหติ ภควา สกลมฺปิ รตฺตินฺทิวํ ตโต ภิยฺโยปิ อนนฺตปฏิภานตาย วิจิตฺตนยเทสนภาวโต. ตถาปีติ สติปิ เทสนาย อุตฺตรุตฺตราธิกนานานยวิจิตฺตภาเว.

เอกตฺถเมตํ ปทํ สาธุสทฺทสฺเสว ก-กาเรน วฑฺฒิตฺวา วุตฺตตฺตา, เตเนว สาธุก-สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อตฺถุทฺธารวเสน สาธุ-สทฺโท อุทาหโฏ. อายาจเนติ อภิมุขยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถ. สมฺปฏิจฺฉเนติ ปฏิคฺคณฺหเน. สมฺปหํสเนติ สํวิชฺชมานคุณวเสน หํสเน โตสเน, อุทคฺคตากรเณติ อตฺโถ. ธมฺมรุจีติ ปุฺกาโม. ปฺาณวาติ ปฺวา. อทฺทุพฺโภติ อทูสโก, อนุปฆาตโกติ อตฺโถ. อิธาปีติ อิมสฺมึ สามฺผเลปิ. อยํ สาธุ-สทฺโท. ทฬฺหีกมฺเมติ สกฺกจฺจ กิริยายํ. อาณตฺติยนฺติ อาณาปเน. ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ หิ วุตฺเต สาธุก-สทฺเทน สวนมนสิการานํ สกฺกจฺจกิริยา วิย ตทาณาปนมฺปิ โชติตํ โหติ, อายาจนตฺถตา วิย จสฺส อาณาปนตฺถตา เวทิตพฺพา. สุนฺทเรปีติ สุนฺทรตฺเถปิ. อิทานิ ยถาวุตฺเตน สาธุก-สทฺทสฺส อตฺถตฺตเยน ปกาสิตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมตฺเถน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

มนสิ กโรหีติ เอตฺถ มนสิกาโร น อารมฺมณปฏิปาทนลกฺขโณ, อถ โข วีถิปฏิปาทนชวนปฏิปาทนมนสิการปุพฺพกํ จิตฺเต ปนลกฺขโณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺชา’’ติอาทิมาห. โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนภาวโต, โสตํ โอทหาติ อตฺโถ. มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ อฺจินฺตาปฏิเสธนโต. พฺยฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ ‘‘สาธุก’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. ปจฺฉิมสฺส อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารเณปิ เอเสว นโย. ธารณูปปริกฺขาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ตุลนตีรณาทิเก, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิเธ จ สงฺคณฺหาติ. สพฺยฺชโนติ เอตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ, สภาวนิรุตฺติ. สห พฺยฺชเนนาติ สพฺยฺชโน, พฺยฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. สาตฺโถติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อนุธาตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิโก. เตน สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ธมฺมคมฺภีโรติอาทีสุ ธมฺโม นาม ตนฺติ. เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนา. อตฺโถ นาม ตนฺติยา อตฺโถ. ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ. ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนา อตฺถปฺปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา อยํ ธมฺโม…เป… สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ. เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย ทุกฺโขคาหตา, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย, าณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. เทสนํ นาม อุทฺทิสนํ, ตสฺส นิทฺทิสนํ ภาสนนฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘วิตฺถารโต ภาสิสฺสามี’’ติ. ปริพฺยตฺตํ กถนฺหิ ภาสนํ, เตนาห ‘‘เทเสสฺสามีติ…เป… วิตฺถารทีปน’’นฺติ.

ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺตปเทน สมตฺเถตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย อาลาโป วิย มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโย. ปฏิภานนฺติ สทฺโท. อุทีรยีติ อุจฺจารียติ, วุจฺจติ วา.

เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาโตติ เอวํ ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหิ ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น กิร ภควา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตี’’ติ สฺชาตุสฺสาโห หฏฺตุฏฺโ หุตฺวา.

๑๙๐. ‘‘อิธา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อธิกรณํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘เทสาปเทเส นิปาโต’’ติ. ‘‘สฺวาย’’นฺติ สามฺโต อิธสทฺทมตฺตํ คณฺหาติ, น ยถาวิเสสิตพฺพํ อิธ-สทฺทํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๙๐). โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลก-สทฺเทน สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตา. เสสปททฺวเย ปน ปทนฺตรสนฺนิธานมตฺเตน ตํ ตํ อุปาทาย วุตฺตตา ทฏฺพฺพา. อิธ ตถาคโต โลเกติ หิ ชาติเขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ จกฺกวาโฬ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปโต. สมโณติ โสตาปนฺโน. ทุติโย สมโณติ สกทาคามี. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๒๔๑). ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ทุติโย สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๒๔๑). โอกาสนฺติ กฺจิ ปเทสํ. อิเธว ติฏฺมานสฺสาติ อิมิสฺสา เอว อินฺทสาลคุหายํ ติฏฺมานสฺส.

ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสาปิ อสมฺภวโต อตฺถนฺตรสฺส อโพธนโต. อรหนฺติ อาทโย สทฺทา วิตฺถาริตาติ โยชนา. อตฺถโต วิตฺถารณํ สทฺทมุเขเนว โหตีติ สทฺทคฺคหณํ. ยสฺมา. ‘‘อปเรหิปิ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทินา อุทานฏฺกถาทีสุ, (อุทา. อฏฺ. ๑๘; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘) อรหนฺติ อาทโย วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ อปเรหิ ปกาเรหิ วิตฺถาริตา, ตสฺมาเตสุ วุตฺตานเยนปิ โส (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๒๙, ๑๓๐) อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมึ สตฺตนิกาเย ยสฺมิฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตถาคโต น เทวโลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ. สารปฺปตฺตาติ กุลโภคิสฺสริยาทิวเสน สารภูตา. พฺราหฺมณคหปติกาติ พฺรหฺมายุโปกฺขรสาติอาทิพฺราหฺมณา เจว อนาถปิณฺฑิกาทิคหปติกา จ.

‘‘สุชาตายา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ ปโม วิกปฺโป พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโต. อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยา ิโต ‘‘อุปฺปชฺชตีติ’’ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ิโต. ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺาย อาสนฺนปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺม ปาริปูริโต ปฏฺาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน. น หิ มหาสตฺตานํ อุปฺปติภวูปปตฺติโต ปฏฺาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิ. จตุตฺโถ พุทฺธกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺาย. โพธิยา นิยตภาวปฺปตฺติโต ปภุติ หิ วิฺูหิ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา. ยถา ปน สนฺทนฺติ นทิโยติ สนฺทนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปฺปโยโค, เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จตูสุ วิกปฺเปสุ สพฺพปมํ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํ. เตนาห ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติ.

โส ภควาติ โย ‘‘ตถาคโต อรห’’นฺติอาทินา กิตฺติตคุโณ, โส ภควา. ‘‘อิมํ โลก’’นฺติ นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข อนวเสสํ ปริยาทายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสตี’’ติ. ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺตตฺตา. ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตา. สเทวกนฺติ จ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ. ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติาเยน. ตตฺถ หิ โส ชาโต, ตํนิวาสี จ. พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปจฺจตฺถิก …เป… สมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อปจฺจตฺถิกานํ, อสมิตาพาหิตปาปานฺจ สมณพฺราหฺมณานํ สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน คหิตตฺตา. กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิฺายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ.

อรูปิโน สตฺตา อตฺตโน อาเนฺชวิหาเรน วิหรนฺตา ทิพฺพนฺตีติ เทวาติ อิมํ นิพฺพจนํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติ. เตนาห ‘‘อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติ (อ. นิ. ๓.๑๑๗). สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต ตสฺส สวิเสสํ มารสฺส วเส วตฺตนโต. รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตา. จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสน, อิตรา ปน จตสฺโส ปริสา สมารกาทิคฺคหเณน คหิตา เอวาติ. อวเสสสพฺพสตฺตโลโก นาคครุฬาทิเภโท.

เอตฺตาวตา จ ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ เจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคติวิชานเนน. ปฺจสุ หิ คตีสุ เทวคติปริยาปนฺนาว เสฏฺา, ตตฺถาปิ อรูปิโน ทูรสมุสฺสาริตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อุกฺกฏฺา. ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว’’ติอาทิ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติ. ‘‘อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต’’ติ หิ วุตฺตํ. อนุตฺตรนฺติ เสฏฺํ นว โลกุตฺตรํ. ภาวานุกฺกโมติ ภาววเสน ปเรสํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีนํ ปทานํ อนุกฺกโม.

ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ. ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ. เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา เตน เตน ปกาเรน. เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนา.

อภิฺาติ ย-การโลเปนายํ นิทฺเทโส, อภิชานิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อภิฺาย อธิเกน าเณน ตฺวา’’ติ. อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ อนุมานอุปมานอตฺถาปตฺติอาทิปฏิกฺเขโป เอกปฺปมาณตฺตา. สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย หิ สพฺพปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโต.

อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํ, เตน ิติมิสฺสาปิ [วีถิมิสฺสาปิ (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนายํ) ธิติมิสฺสาปิ (ก)] กทาจิ ภควโต ธมฺมเทสนา โหตีติ หิตฺวาปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมึ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณํ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺาย ิตฏฺานโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสติ. อุคฺฆฏิตฺุสฺส วเสน อปฺปํ วา วิปฺจิตฺุสฺส, เนยฺยสฺส วา วเสน พหุํ วา เทเสนฺโต. ธมฺมสฺส กลฺยาณตา นิยฺยานิกตาย, นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวเนวาติ อาห ‘‘อนวชฺชเมว กตฺวา’’ติ. เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อภิสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ สา ปริยตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถายา’’ติอาทิ. นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุโน เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธานิ เอวาติ อาห ‘‘นิทานมาทิ, อิทํ เอโวจาติ ปริโยสาน’’นฺติ.

สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนํ สาสนนฺติ ตํ ปฏิปตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทิ. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนวชฺชธมฺมานํ สีลสฺส, สมถวิปสฺสนานฺจ สีลทิฏฺีนํ อาทิภาโว ตํ มูลกตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ. อริยมคฺคสฺส อนฺตทฺวยวิคเมน มชฺฌิมปฏิปทาภาโว วิย, สมฺมาปฏิปตฺติยา อารพฺภนิปฺผตฺตีนํ เวมชฺฌตฺตาปิ มชฺฌภาโวติ วุตฺตํ. ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว…เป… มชฺฌํ นามา’’ติ. ผลํ ปริโยสานํ นาม สอุปาทิเสสตาวเสน, นิพฺพานํ ปริโยสานํ นาม อนุปาทิเสสตาวเสน. อิทานิ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สาสนสฺส ปริโยสานตํ อาคเมน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตทตฺถมิท’’นฺติอาทิ อาห. อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตํ ‘‘สพฺยฺชน’’นฺติอาทิ วจนโต. ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ กตาวธิสทฺทปฺปพนฺโธ คาถาวเสน, สุตฺตวเสน จ ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโม, โย อิธ ‘‘เทสนา’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ปน อตฺโถ วิเสสโต สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ตตฺถ สีลํ ทสฺเสตฺวาติ สีลคฺคหเณน สสมฺภารํ สีลํ คหิตํ, ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภาโร มคฺโคติ ตทุภยวเสน อนวเสสโต ปริยตฺติ อตฺถํ ปริยาทิยติ. เตนาติ สีลาทิทสฺสเนน. อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว อธิปฺเปโต. กถิกสณฺิตีติ กถิกสฺส สณฺานํ กถนวเสน สมวฏฺานํ.

น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนาย. เอกพฺยฺชนาทิยุตฺตา วาติ สิถิลาทิเภเทสุ พฺยฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเมว, ทฺวิปกาเรเมว วา พฺยฺชเนน ยุตฺตา วา ทมิฬภาสา วิย. วิวฏกรณตาย โอฏฺเ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพนิโรฏฺพฺยฺชนา วา กิราตภาสา วิย. สพฺพสฺเสว [สพฺพตฺเถว (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนายํ ๑)] วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพวิสฺสฏฺพฺยฺชนา วา สวรภาสา [ยวนภาสา (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนายํ)] วิย. สพฺพสฺเสว [สพฺพตฺเถว (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนายํ)] สานุสารตาย สพฺพนิคฺคหิตพฺยฺชนา วา ปารสิกาทิมิลกฺขุภาสา วิย. สพฺพาเปสา พฺยฺชเนกเทสวเสน ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยฺชนาติ กตฺวา ‘‘อพฺยฺชนา’’ติ วุตฺตา.

านกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ อกฺขรํ ปฺจสุ วคฺเคสุ ปมตติยนฺติ เอวมาทิ สิถิลํ. ตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ อกฺขรํ วคฺเคสุ ทุติยจตุตฺถนฺติ เอวมาทิ ธนิตํ. ทฺวิมตฺตกาลํ ทีฆํ. เอกมตฺตกาลํ รสฺสํ ตเทว ลหุกํ. ลหุกเมว สํโยคปรํ, ทีฆฺจ ครุกํ. านกรณานิ นิคฺคเหตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ นิคฺคหิตํ. ปเรน สมฺพนฺธํ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ สมฺพนฺธํ. ตถา นสมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ. านกรณานิ นิสฺสฏฺานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ วิมุตฺตํ. ทสธาติ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยฺชนพุทฺธิยา อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส สพฺพากาเรน ปเภโท. สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺานานิ ยถาธิปฺเปตตฺถํ พฺยฺชนโต พฺยฺชนานิ จาติ.

อมกฺเขตฺวาติ อมิเลจฺเฉตฺวา, อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ วา อตฺโถ. ภควา ยมตฺถํ าเปตุํ เอกํ คาถํ, เอกํ วากฺยํ วา เทเสติ, ตมตฺถํ ตาย เทสนาย ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนาย เอว เทเสตีติ อาห ‘‘ปริปุณฺณพฺยฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติ. อิธ เกวลสทฺโท อนวเสสวาจโก, น อโวมิสฺสกาทิวาจโกติ อาห ‘‘สกลาธิวจน’’นฺติ. ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณํ, ตํ ปน เกนจิ อูนํ, อธิกํ วา น โหตีติ ‘‘อนูนาธิกวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทตฺถํ เทสิโต, ตสฺส สาธกตฺตา อนูนตา เวทิตพฺพา, ตพฺพิธุรสฺส ปน อสาธกตฺตา อนธิกตา. สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํ. ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปริปุณฺณเมว, เตนาห ‘‘เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติ. อปริสุทฺธา เทสนา โหติ ตณฺหาย สํกิลิฏฺตฺตา. โลกามิสํ จีวราทโย ปจฺจยา ตตฺถ อคธิตจิตฺตตาย โลกามิสนิรเปกฺโข. หิตผรเณนาติ หิตูปสํหาเรน. เมตฺตาภาวนาย กรณภูตาย มุทุหทโย. อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิเตนาติ สกลสํกิเลสโต, วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณาการาวฏฺิเตน จิตฺเตน, การุณาธิปฺปาเยนาติ อตฺโถ.

‘‘อิโต ปฏฺาย ทสฺสาเมว, เอวฺจ ทสฺสามี’’ติ สมาทาตพฺพฏฺเน วตํ. ปณฺฑิตปฺตฺตตาย เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมํ พฺรหฺมานํ วา จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ ทานํ. มจฺฉริยโลภาทินิคฺคณฺหเนน สุจิณฺณสฺส. อิทฺธีติ เทวิทฺธิ. ชุตีติ ปภา, อานุภาโว วา. พลวีริยูปปตฺตีติ เอวํ มหตา พเลน จ วีริเยน จ สมนฺนาคโม. ปุฺนฺติ ปุฺผลํ. เวยฺยาวจฺจํ พฺรหฺมจริยํ เสฏฺา จริยาติ กตฺวา. เอส นโย เสเสปิ.

ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ ตสฺมา. ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป… ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ อาห.

๑๙๑. วุตฺตปฺปการสมฺปทนฺติ ยถาวุตฺตํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปทํ, ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ อาห ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโต. โภคาโรคฺยาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวตฺถานโต, น ตถา กุลวิชฺชามทา, ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณกุลานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชา นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน หิ…เป… มานํ กโรนฺตี’’ติ. วิชาติตายาติ นิหีนชาติตาย. ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ. สีลวเสน หิ สาสเน ปติฏฺา, ปติฏฺาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺาย ปติฏฺาตุํ. สา หิ นิปฺปริยายโต สาสเน ปติฏฺา นาม, เยภุยฺเยน จ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาตา เอว โหนฺติ, น ทุชฺชาตา.

ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพโส ปริสุทฺธํ. สทฺธํ ปฏิลภตีติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหติ. วิฺูชาติกานฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคฺคหณปุพฺพิกา สทฺธา สิทฺธิ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนภาวโต. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวํ สฺวากฺขาตธมฺโม’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. ชายมฺปติกาติ ฆรณีปติกา. กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเต ฆรสามิกฆรสามินีวเสน ทฺวินฺนํเยว คหณํ วิฺายติ. ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย, ตตฺถ กึ วตฺตพฺพํ, เอกายาปิ สํวาโส สมฺพาโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. ราคาทินา สกิฺจนฏฺเน, เขตฺตวตฺถุ อาทินา สปลิโพธฏฺเน ราครชาทีนํ อาคมนปถตาปิ อุฏฺานฏฺานตา เอวาติ ทฺเวปิ วณฺณนา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ. อลคฺคนฏฺเนาติ อสฺสชฺชนฏฺเน อปฺปฏิพทฺธภาเวน. เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ านภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺานฏฺานภาเวน เตสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนา. เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิ. อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวา. กิเลสมเลน อมลีนนฺติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา อสํกิลิฏฺํ กตฺวา. ปริโยทาตฏฺเน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตนฺติ อาห ‘‘โธตสงฺขสปฺปฏิภาค’’นฺติ. ‘‘อชฺฌาวสตา’’ติ ปทปฺปโยเคน ‘‘อคาร’’นฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติ. กสาเยน รตฺตานิ วตฺถานิ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ. ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ. อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํ.

๑๙๒. โภคกฺขนฺโธติ โภคสมุทาโย. อาพนฺธนฏฺเนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน สปริจฺเฉทํ พนฺธนฏฺเน. ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ายนฺตีติ าตี. ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเน ปริวฏฺโฏ.

๑๙๓. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโร, ตถาภูโต จ ยสฺมา เตน สํวเรน อุเปโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต’’ติ. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ ตสฺเสว ปาติโมกฺขสํวรสมนฺนาคมสฺส ปจฺจยทสฺสนํ. อปฺปมตฺตเกสูติ อสฺจิจฺจ อาปนฺนอนุขุทฺทเกสุ เจว สหสา อุปฺปนฺนอกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสนสีโล. สมฺมา อาทิยิตฺวาติ สกฺกจฺจํ ยาวชีวํ อวีติกฺกมวเสน อาทิยิตฺวา. ตํ ตํ สิกฺขาปทนฺติ ตํ ตํ สิกฺขาโกฏฺาสํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ ปาเ. สงฺเขโปติ สงฺเขปวณฺณนา. วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔) วุตฺโต, ตสฺมา โส ตตฺถ, ตํสํวณฺณนาย (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๔) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

อาจารโคจรคฺคหเณเนวาติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ วจเนเนว. เตนาห ‘‘กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปี’’ติ. อธิกวจนํ อฺมตฺถํ โพเธตีติ กตฺวา ตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิสีลสฺส อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ…เป… กุสเลนาติ วุตฺตํ, สพฺพโส อเนสนปฺปหาเนน อนวชฺเชนาติ อตฺโถ. ยสฺมา ‘‘กตเม จ ถปติ กุสลา สีลา กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺม’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๖๕) สีลสฺส กุสลกายวจีภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาชีวปริสุทฺธมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมึ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๖๕) เอวํ ปวตฺตาย มุณฺฑิกสุตฺตเทสนาย ‘‘กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน, ปริสุทฺธาชีโว’’ติ อยํ เทสนา เอกสงฺคหา อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุณฺฑิกสุตฺตวเสน วา เอวํ วุตฺต’’นฺติ. สีลสฺมึ วทามีติ ‘‘สีล’’นฺติ วทามิ, ‘‘สีลสฺมึ อนฺโตคธํ ปริยาปนฺน’’นฺติ วทามีติ วา อตฺโถ. ปริยาทานตฺถนฺติ ปริคฺคหตฺถํ.

ติวิเธน สีเลนาติ จูฬสีลํ มชฺฌิมสีลํ มหาสีลนฺติ เอวํ ติวิเธน สีเลน. มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ, น กายปฺจเมสุ. ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปปฺปการวเสน ติวิเธน สนฺโตเสน.

จูฬมชฺฌิมมหาสีลวณฺณนา

๑๙๔-๒๑๑. ‘‘สีลสฺมิ’’นฺติ อิทํ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘เอกํ สีลํ โหตีติ อตฺโถ’’ติ. อยเมว อตฺโถติ ปจฺจตฺตวจนตฺโถ เอว. พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗).

๒๑๒. อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑภยาทีนิ อสํวรมูลกานิ. สีลสฺสาสํวรโตติ สีลสฺส อสํวรณโต, สีลสํวราภาวโตติ อตฺโถ. ภเวยฺยาติ อุปฺปชฺเชยฺย. ยถาวิธานวิหิเตนาติ ยถาวิธานสมฺปาทิเตน. อวิปฺปฏิสาราทินิมิตฺตํ อุปฺปนฺนเจตสิกสุขสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ ผุฏฺสรีรสฺส อุฬารํ กายิกํ สุขํ ภวตีติ อาห ‘‘อวิปฺปฏิสาร…เป… ปฏิสํเวเทตี’’ติ.

อินฺทฺริยสํวรกถาวณฺณนา

๒๑๓. วิเสโส กมฺมตฺถาเปกฺขตาย สามฺสฺส น เตหิ ปริจตฺโตติ อาห ‘‘จกฺขุ-สทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตตี’’ติ. วิชฺชมานเมว หิ อภิเธยฺเย วิเสสตฺถํ วิเสสนฺตรนิวตฺตนวเสน วิเสสสทฺโท วิภาเวติ, น อวิชฺชมานํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อฺเหิ อสาธารณํ พุทฺธานํเยว จกฺขุทสฺสนนฺติ พุทฺธจกฺขุ, อาสยานุสยาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจ. สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเน สมนฺตจกฺขุ, สพฺพฺุตฺาณํ. อริยมคฺคตฺตยปฺาติ เหฏฺิเม อริยมคฺคตฺตเย ปฺา. อิธาติ ‘‘จกฺขุนา รูป’’นฺติ อิมสฺมึ ปาเ. อยํ จกฺขุ-สทฺโท ปสาท…เป… วตฺตติ นิสฺสยโวหาเร นิสฺสิตสฺส วตฺตพฺพโต ยถา. ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ. อสมฺมิสฺสนฺติ กิเลสทุกฺเขน อโวมิสฺสํ. เตนาห ‘‘ปริสุทฺธ’’นฺติ. สติ หิ สุวิสุทฺเธ อินฺทฺริยสํวเร, ปธานภูตปาปธมฺมวิคเมน อธิจิตฺตานุโยโค หตฺถคโต เอวํ โหตีติ อาห ‘‘อธิจิตฺตสุขํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ.

สติสมฺปชฺกถาวณฺณนา

๒๑๔. สมนฺตโต, ปกฏฺํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, สมฺปชานสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, ตถาปวตฺตาณํ. ตสฺส วิภชนํ สมฺปชฺภาชนียํ, ตสฺมึ สมฺปชฺภาชนียมฺหิ. อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมน’’นฺติ. ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตน’’นฺติ. นิวตฺตนนฺติ จ นิวตฺติมตฺตํ. นิวตฺติตฺวา ปน คมนํ คมนเมว. อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโต. านนิสชฺชาสยเนสุ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโม, ปจฺฉโต อปหรณํ ปฏิกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘าเนปี’’ติอาทิมาห. อาสนสฺสาติ ปีกาทิอาสนสฺส. ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโข. สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโต. ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโต. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขสํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ นิทสฺเสติ.

สมฺมา ปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺจการี’’ติ. สมฺปชานสทฺทสฺส สมฺปชฺปริยายตา ปุพฺเพ วุตฺตา เอว. สมฺปชฺํ กโรเตวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ เอว. สมฺปชฺสฺส วา กาโร เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการี. ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน สห อตฺเถน วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ. สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. สปฺปายสฺส อตฺตโน หิตสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชฺํ. อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อฺตฺถาปิ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิเต กมฺมฏฺานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชฺํ โคจรสมฺปชฺํ. อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนเมว สมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. ปริคฺคเหตฺวาติ ตูเลตฺวา ตีเรตฺวา ปฏิสงฺขายาติ, อตฺโถ. สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถํ คมนํ สงฺคหิตํ. อสุภทสฺสนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เอโส. สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยว. เกจีติ อภยคิริวาสิโน.

ตสฺมึ ปนาติ สาตฺถกสมฺปชฺวเสน ปริคฺคหิตอตฺเถ. ‘‘อตฺโถติ ธมฺมโต วฑฺฒี’’ติ ยํ สาตฺถกนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ สปฺปายํ เอวาติ สิยา กสฺสจิ อาสงฺกาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เจติยทสฺสนํ ตาวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิยาติ จิตฺตกมฺมกตา ปฏิมาโย วิย, ยนฺตปโยเคน วา วิจิตฺตกมฺมา ปฏิมาโย วิย. อสมเปกฺขนํ เคหสฺสิต อฺาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๓๐๘). หตฺถิอาทิสมฺมทฺเทน ชีวิตนฺตราโย. วิสภาครูปทสฺสนาทินา พฺรหฺมจริยนฺตราโย.

ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํ อนุวตฺตนกถา อาจิณฺณา, อนนุวตฺตนกถา ปน ตสฺสา ทุติยา นาม โหตีติ อาห ‘‘ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา’’ติ. เอวนฺติ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วุตฺตาการํ ปจฺจามสติ, น ‘‘ปุริสสฺส มาตุคามาสุภ’’นฺติอาทิกํ วุจฺจมานํ.

โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย ภาวนาย อารมฺมณํ ‘‘กมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจร’’นฺติ. อุคฺคเหตฺวาติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทนวเสน อุคฺคเหตฺวา.

หรตีติ กมฺมฏฺานํ ปวตฺเตติ, ยาว ปิณฺฑปาตปฏิกฺกมา อนุยุฺชตีติ อตฺโถ. น ปจฺจาหรตีติ อาหารูปโยคโต ยาว ทิวาานุปสงฺกมนา กมฺมฏฺานํ น ปฏิเนติ. สรีรปริกมฺมนฺติ มุขโธวนาทิสรีรปฏิชคฺคนํ. ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเกติ ทฺเว ตโย นิสชฺชาวาเร ทฺเว ตีณิ อุณฺหาสนานิ. เตนาห ‘‘อุสุมํ คาหาเปนฺโต’’ติ. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ กมฺมฏฺานมุเขเนว กมฺมฏฺานํ อวิชหนฺโต เอว, เตน ‘‘ปตฺโตปิ อเจตโน’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔) วกฺขมานํ กมฺมฏฺานํ, ยถาปริหริยมานํ วา อวิชหิตฺวาติ ทสฺเสติ. ตเถวาติ ติกฺขตฺตุเมว. ปริโภคเจติยโต สารีริกเจติยํ ครุตรนฺติ กตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาย วเสน วุตฺตํ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘เจติยํ พาธยมานา โพธิสาขา หริตพฺพา’’ติ วุตฺตา. พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสเนว โพธิยํ ปณิปาตกรณนฺติ อาห ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา’’ติ. คามสมีเปติ คามสฺส อุปจารฏฺาเน. ชนสงฺคหตฺถนฺติ ‘‘มยิ อกเถนฺเต เอเตสํ โก กเถสฺสตี’’ติ ธมฺมานุคฺคเหน ชนสงฺคหตฺถํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ธมฺมกถา นาม กเถตพฺพา เอวา’’ติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ, ยสฺมา จ ธมฺมกถา กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ อตฺตนา ปริหริยมานํ กมฺมฏฺานํ อวิชหนฺโต ตทนุคุณํเยว ธมฺมกถํ กเถตฺวา. อนุโมทนํ วตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘กมฺมฏฺานสีเสเนวา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.

สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนวาติ ‘‘ปริจิโต อปริจิโต’’ติอาทิ วิภาคํ อกตฺวา สมฺปตฺตโกฏิยา เอว, สมาคมมตฺเตเนวาติ อตฺโถ. ภเยติ ปรจกฺกาทิภเย.

‘‘กมฺมชเตโช’’ติ คหณึ สนฺธายาห. กมฺมฏฺานํ วีถึ นาโรหติ ขุทาปริสฺสเมน กิลนฺตกายตฺตา สมาธานาภาวโต. อวเสสฏฺาเนติ ยาคุยา อคฺคหิตฏฺาเน. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ กมฺมฏฺานุปฏฺานสฺส อวิจฺเฉททสฺสนเมตํ, ยถา โปงฺขานุโปงฺขํ ปวตฺตาย สรปฏิปาติยา อนวิจฺเฉโท, เอวเมตสฺสปีติ.

นิกฺขิตฺตธุโร ภาวนานุโยเค. วตฺตปฏิปตฺติยา อปูรเณน สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา. ‘‘กาเมสุ อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๐; ม. นิ. ๑.๑๘๖) เอวํ วุตฺตปฺจวิธเจโตขิลวินิพนฺธจิตฺโต. จริตฺวาติ ปวตฺติตฺวา.

คตปจฺจาคติกวตฺตวเสนาติ ภาวนาสหิตํเยว ภิกฺขาย คตปจฺจาคตํ คมนปจฺจาคมนํ เอตสฺส อตฺถีติ คตปจฺจาคติกํ, ตเทว วตฺตํ, ตสฺส วเสน. อตฺตกามาติ อตฺตโน หิตสุขํ อิจฺฉนฺตา, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺโตติ อตฺโถ. ธมฺโม หิ หิตํ ตนฺนิมิตฺตกฺจ สุขนฺติ. อถ วา วิฺูนํ นิพฺพิเสสตฺตา, อตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา จ อตฺตา นาม ธมฺโม, ตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตกามา.

อุสภํ นาม วีสติ ยฏฺิโย. ตาย สฺายาติ ตาย ปาสาณสฺาย, เอตฺตกํ านํ อาคตาติ ชานนฺตาติ อธิปฺปาโย. โสเยว นโยติ ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิโก โย าเน วุตฺโต, โส เอว นิสชฺชายปิ นโย. ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตานํ ฉินฺนภตฺตภาวภเยนปิ โยนิโสมนสิการํ ปริพฺรูเหติ. มทฺทนฺตาติ ธฺกรณฏฺาเน สาลิสีสานิ มทฺทนฺตา.

มหาปธานํ ปูเชสฺสามีติ อมฺหากํ อตฺถาย โลกนาเถน ฉวสฺสานิ กตํ ทุกฺกรจริยเมวาหํ ยถาสตฺติ ปูเชสฺสามีติ. ปฏิปตฺติปูชา หิ สตฺถุปูชา, น อามิสปูชาติ. ‘‘านจงฺกมเมวา’’ติ อธิฏฺาตพฺพอิริยาปถวเสน วุตฺตํ, น โภชนาทิกาเลสุ อวสฺสํ กตฺตพฺพนิสชฺชาย ปฏิกฺเขปวเสน.

วีถึ โอตริตฺวา อิโต จิโต จ อโนโลเกตฺวา ปมเมว วีถิโย สลฺลกฺเขตพฺพาติ อาห ‘‘วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ. ยํ สนฺธาย วุจฺจติ ‘‘ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตนา’’ติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ. อฏฺงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘; มหานิ. ๒๐๖) วุตฺเตหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กตฺวา. ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิ ปฏิกฺเขปทสฺสนํ.

ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ อิโต ปเรสุปิ. ตตฺถ ปจฺเจกโพธิยา อุปนิสฺสยสมฺปทา กปฺปานํ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ, สตสหสฺสฺจ ตชฺชาปุฺาณสมฺภรณํ. สาวกโพธิยา อคฺคสาวกานํ อสงฺขฺเยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสฺจ, มหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.๑๒๘๘) สตสหสฺสเมว ตชฺชาปุฺาณสมฺภรณํ. อิตเรสํ อตีตาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยวเสน นิพฺพตฺติตํ นิพฺเพธภาคิยํ กุสลํ. พาหิโย ทารุจีริโยติ พาหิยวิสเย สฺชาตสํวฑฺฒตาย พาหิโย, ทารุจีรปริหรเณน ทารุจีริโยติ จ สมฺาโต. โส หิ อายสฺมา ‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ, เอวฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพํ. ยโต โข เต พาหิย ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, น เตน. ยโต ตฺวํ, พาหิย, น เตน, ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถ. ยโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (อุทา. ๑๐) เอตฺตกาย เทสนาย อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เอวํ สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ มหาปฺตาทิทีปนานิ สุตฺตปทานิ วิตฺถารโต เวทิตพฺพานิ.

นฺติ อสมฺมุยฺหนํ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานมากาเรเนว เวทิตพฺพํ. ‘‘อตฺตา อภิกฺกมตี’’ติ อิมินา อนฺธปุถุชฺชนสฺส ทิฏฺิคาหวเสน อภิกฺกเม สมฺมุยฺหนํ ทสฺเสติ, ‘‘อหํ อภิกฺกมามี’’ติ ปน อิมินา มานคาหวเสน. ตทุภยํ ปน ตณฺหาย วินา น โหตีติ ตณฺหคาหวเสนปิ สมฺมุยฺหนํ ทสฺสิตเมว โหติ. ‘‘ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต’’ติ วตฺวา ตํ อสมฺมุยฺหนํ เยน ฆนวินิพฺโภเคน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺส ปจฺจโย. อุทฺธรณคติกา หิ เตโชธาตูติ. อุทฺธรเณ วาโยธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเกกปาทุทฺธรเณ…เป… พลวติโยติ อาห. ยสฺมา ปน เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโย. ติริยคติกาย หิ วาโยธาตุยา อติหรณวีติหรเณสุ สาติสโย พฺยาปาโรติ. เตโชธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ อาห. สติปิ อนุคมกอนุคนฺตพฺพตาวิเสเส เตโชธาตุวาโยธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถา-สทฺทคฺคหณํ,. ตตฺถ อกฺกนฺตฏฺานโต ปาทสฺส อุกฺขิปนํ อุทฺธรณํ. ิตฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา ปุรโต หรณํ อติหรณํ, ขาณุอาทิปริหรณตฺถํ, ปติฏฺิตปาทฆฏฺฏนปริหรณตฺถํ วา ปสฺเสน หรณํ วีติหรณํ. ยาว ปติฏฺิตปาโท, ตาว อาหรณํ อติหรณํ, ตโต ปรํ หรณํ วีติหรณนฺติ อยํ วา เอเตสํ วิเสโส.

ยสฺมา ปถวีธาตุยา อนุคตา อาโปธาตุ โวสฺสชฺชนสฺส ปจฺจโย. ครุตรสภาวา หิ อาโปธาตูติ. โวสฺสชฺชเน ปถวีธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตสฺมา ตาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน…เป… พลวติโย’’ติ. ยสฺมา ปน อาโปธาตุยา อนุคตา ปถวีธาตุ สนฺนิกฺเขปนสฺส ปจฺจโย, ปติฏฺาภาเว วิย ปติฏฺาปเนปิ ตสฺสา สาติสยกิจฺจตฺตา อาโปธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตถา ฆฏฺฏนกิริยาย ปถวีธาตุยา วเสน สนฺนิรุชฺฌนสฺส สิชฺฌนโต ตตฺถาปิ ปถวีธาตุยา อาโปธาตุอนุคตภาโว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสู’’ติ.

ตตฺถาติ ตสฺมึ อภิกฺกมเน, เตสุ วา วุตฺเตสุ อุทฺทรณาทีสุ โกฏฺาเสสุ. อุทฺธรเณติ อุทฺธรณกฺขเณ. รูปารูปธมฺมาติ อุทฺธรณากาเรน ปวตฺตา รูปธมฺมา, ตํสมุฏฺาปกา อรูปธมฺมา จ. อติหรณํ น ปาปุณนฺติ ขณมตฺตาวฏฺานโต. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถว. น หิ ธมฺมานํ เทสนฺตรสงฺกมนํ อตฺถิ. ‘‘ปพฺพํ ปพฺพ’’ติอาทิ อุทฺธรณาทิโกฏฺาเส สนฺธาย สภาคสนฺตติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อติอิตฺตโร หิ รูปธมฺมานมฺปิ ปวตฺติกฺขโณ, คมนสฺสาทีนํ, เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเท จ พนฺธขุรธารา สมาคมโตปิ สีฆตโร. ยถา ติลานํ ภชฺชิยมานานํ ปฏปฏายเนน เภโท ลกฺขียติ, เอวํ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปาเทนาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏปฏายนฺตา’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปนฺนา หิ เอกนฺตโต ภิชฺชนฺตีติ. ‘‘สทฺธึ รูเปนา’’ติ อิทํ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิโรเธน สทฺธึ นิรุชฺฌนกรูปธมฺมานํ วเสน วุตฺตํ, ยํ ตโต สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ. อฺถา ยทิ รูปารูปธมฺมา สมานกฺขณา สิยุํ, ‘‘รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธ’’นฺติอาทิวจเนหิ วิโรโธ สิยา, ตถา ‘‘นาหํ ภิกฺขเว อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘) เอวํ อาทิปาฬิยา. จิตฺตเจตสิกา หิ สารมฺมณสภาวา ยถาพลํ อตฺตโน อารมฺมณปจฺจยภูตมตฺถํ วิภาเวนฺโต เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เตสํ ตํสภาวนิปฺผตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ. รูปธมฺมา ปน อนารมฺมณา ปกาเสตพฺพา, เอวํ เตสํ ปกาเสตพฺพภาวนิปฺผตฺติ โสฬสหิ จิตฺเตหิ โหตีติ ตงฺขณายุกตา เตสํ อิจฺฉิตา, ลหุวิฺาณวิสยสงฺคติมตฺตปฺปจฺจยตาย ติณฺณํ ขนฺธานํ, วิสยสงฺคติมตฺตตาย จ วิฺาณสฺส ลหุปริวตฺติตา, ทนฺธมหาภูตปฺปจฺจยตาย รูปธมฺมานํ ทนฺธปริวตฺติตา. นานาธาตุยา ยถาภูตาณํ โข ปน ตถาคตสฺเสว, เตน จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตเถวาติ รูปารูปธมฺมานํ สมานกฺขณตา น ยุชฺชเตว. ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ ยํ ปุริมุปฺปนฺนํ จิตฺตํ, ตํ อฺํ, ตํ ปน นิรุชฺฌนฺตํ อปรสฺส อนนฺตราทิปจฺจยภาเวเนว นิรุชฺฌตีติ ตถาลทฺธปจฺจยํ อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ. ยทิ เอวํ เตสํ อนฺตโร ลพฺเภยฺยาติ? โนติ อาห ‘‘อวีจิ มนุปฺปพนฺโธ’’ติ, ยถา วีจิ อนฺตโร น ลพฺภติ, ‘‘ตเทเวต’’นฺติ อวิเสสวิทู มฺนฺติ, เอวํ อนุ อนุ ปพนฺโธ จิตฺตสนฺตาโน รูปสนฺตาโน จ นทีโสโตว นทิยํ อุทกปฺปวาโห วิย วตฺตติ.

อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโต เปกฺขน’’นฺติ. ยสฺมา ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ, ติฏฺติ, นิสีทติ วา ตทภิมุขํ เปกฺขนํ อาโลกิตํ, ตสฺมา ตทนุคตวิทิสาโลกนํ วิโลกิตนฺติ อาห ‘‘วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขน’’นฺติ. สมฺมชฺชนปริภณฺฑาทิกรเณ โอโลกิตสฺส, อุลฺโลกหรณาทีสุ อุลฺโลกิตสฺส, ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตปริสฺสยสฺส ปริวชฺชนาทีสุ อปโลกิตสฺส สิยา สมฺภโวติ อาห ‘‘อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวา’’ติ.

กายสกฺขินฺติ กาเยน สจฺฉิกตวนฺตํ, ปจฺจกฺขการินนฺติ อตฺโถ. โส หิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเล ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตํ นิสฺสาย สาสเน อนภิรติอาทิวิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป, ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต, เตเนว นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๓๕) เอตทคฺเค เปสิ.

สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา อาโลกิตวิโลกิตสฺสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ กมฺมฏฺานาวิชหนสฺเสว โคจรสมฺปชฺภาวโตติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติ. อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ, ขนฺธาทิกมฺมฏฺานา อฺโ อุปาโย น คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. อาโลกิตาทิสมฺาปิ ยสฺมา ธมฺมมตฺตสฺเสว ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ตสฺส ยาถาวโต ปชานนํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺานาย วาโยธาตุยา จลนาการปฺปวตฺติวเสน. อโธ สีทตีติ อโธ คจฺฉติ. อุทฺธํ ลงฺเฆตีติ ลงฺฆํ วิย อุปริ คจฺฉติ.

องฺคกิจฺจํ สาธยมานนฺติ ปธานภูตองฺคกิจฺจํ นิปฺผาเทนฺตํ หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ปมชวเนปิ…เป… น โหตี’’ติ อิทํ ปฺจทฺวารวีถิยํ ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ รชฺชนาทีนํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ อาวชฺชน โวฏฺพฺพปนานํ อโยนิโส อาวชฺชนโวฏฺพฺพนวเสน อิฏฺเ อิตฺถิรูปาทิมฺหิ โลภมตฺตํ, อนิฏฺเ จ ปฏิฆมตฺตํ อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร ปน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิ โหติ. ตสฺส ปฺจทฺวารชวนํ มูลํ, ยถาวุตฺตํ วา สพฺพํ ภวงฺคาทิ. เอวํ มโนทฺวารชวนสฺส มูลวเสน มูลปริฺา วุตฺตา. อาคนฺตุกตาวกาลิกตา ปน ปฺจทฺวารชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน, อิตฺตรภาววเสน จ วุตฺตา. ‘‘เหฏฺุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสู’’ติ เหฏฺิมสฺส อุปริมสฺส จ อปราปรํ ภงฺคปฺปตฺติมาห.

นฺติ ชวนํ, ตสฺส อยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาคนฺตุโก อพฺภาคโต.

อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน ตาวตโก กาโล เอเตสนฺติ ตาวกาลิกานิ.

เอตํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. สมวาเยติ สามคฺคิยํ. ตตฺถาติ ปฺจกฺขนฺธวเสน อาโลกนวิโลกเน ปฺายมาเน ตพฺพินิมุตฺโต โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.

‘‘อุปนิสฺสยปจฺจโย’’ติ อิทํ สุตฺตนฺตนเยน ปริยายโต วุตฺตํ. สหชาตปจฺจโยติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อฺมฺสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยานมฺปิ ลพฺภนโต.

กาเล สมฺฉิตุํ ยุตฺตกาเล สมฺฉนฺตสฺส. ตถา ปสาเรนฺตสฺสาติ เอตฺถาปิ. มณิสปฺโป นาม เอกา สปฺปชาตีติ วทนฺติ. ลฬนนฺติ กมฺปนํ, ลีฬากรณํ วา.

อุณฺหปกติโก ปริฬาหพหุลกาโย. สีลวิทูสเนน อหิตาวหตฺตา มิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ อสปฺปายํ. ‘‘จีวรมฺปิ อเจตน’’นฺติอาทินา จีวรสฺส วิย กาโยปิ อเจตโนติ กายสฺส อตฺตสุฺตาวิภาวเนน ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปริทีเปนฺโต อิตรีตรสนฺโตสสฺส การณํ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ.

จตุปฺจคณฺิกาหโตติ อาหตจตุปฺจคณฺิโก, จตุปฺจคณฺิกาหิ วา อาหโต ตถา.

อฏฺวิโธปิ อตฺโถติ อฏฺวิโธปิ ปโยชนวิเสโส มหาสิวตฺเถรวาทวเสน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ิติยา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓, ๔๒๒; ม. นิ. ๒.๓๘๗; อ. นิ. ๒.๓๔๑; ๘.๙; ธ. ส. ๑๓๕๕; วิภ. ๕๑๘; มหานิ. ๒๐๖) นเยน วุตฺโต ทฏฺพฺโพ. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘เนว ทวายาติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓, ๔๒๒; ม. นิ. ๒.๓๘๗; อ. นิ. ๘.๙; ธ. ส. ๑๓๕๕; วิภ. ๕๑๘; มหานิ. ๒๐๖) นเยนา’’ติ ปน ปฏิกฺเขปงฺคทสฺสนมุเขน เทสนาย อาคตตฺตา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ปถวิสนฺธารกชลสฺส ตํสนฺธารกวายุนา วิย ปริภุตฺตสฺส อาหารสฺส วาโยธาตุยาว อาสเย อวฏฺานนฺติ อาห ‘‘วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺตี’’ติ. อติหรตีติ ยาว มุขา อภิหรติ. วีติหรตีติ ตโต กุจฺฉิยํ วีมิสฺสํ กโรนฺโต หรติ. อติหรตีติ วา มุขทฺวารํ อติกฺกาเมนฺโต หรติ. วีติหรตีติ กุจฺฉิคตํ ปสฺสโต หรติ, ปริวตฺเตตีติ อปราปรํ จาเรติ. เอตฺถ จ อาหารสฺส ธารณปริวตฺตนสฺจุณฺณนวิโสสนานิ ปถวีธาตุสหิตา เอว วาโยธาตุ กโรติ, น เกวลาติ ตานิ ปถวีธาตุยาปิ กิจฺจภาเวน วุตฺตานิ. อลฺลตฺตฺจ อนุปาเลตีติ ยถา วาโยธาตุ อาทีหิ อฺเหิ วิโสสนํ น โหติ, ตถา อลฺลตฺตฺจ อนุปาเลติ. เตโชธาตูติ คหณีสงฺขาตา เตโชธาตุ. สา หิ อนฺโตปวิฏฺํ อาหารํ ปริปาเจติ. อฺชโส โหตีติ อาหารสฺส ปเวสนาทีนํ มคฺโค โหติ. อาภุชตีติ ปริเยสนวเสน, อชฺโฌหรณชิณฺณาชิณฺณตาทิปฏิสํเวทนวเสน จ อาวชฺเชติ, วิชานาตีติ อตฺโถ. ตํตํวิชานนสฺส ปจฺจยภูโตเยว หิ ปโยโค ‘‘สมฺมาปโยโค’’ติ วุตฺโต. เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ, โส ตพฺพิสยวิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม ตทวินาภาวโต. อถ วา สมฺมาปโยคํ สมฺมาปฏิปตฺติ มนฺวาย อาคมฺม อาภุชติ สมนฺนาหรติ. อาโภคปุพฺพโก หิ สพฺโพปิ วิฺาณพฺยาปาโรติ ตถา วุตฺตํ.

คมนโตติ ภิกฺขาจารวเสน โคจรคามํ อุทฺทิสฺส คมนโต. ปริเยสนโตติ โคจรคาเม ภิกฺขตฺถํ อาหิณฺฑนโต. ปริโภคโตติ อาหารสฺส ปริภุฺชนโต. อาสยโตติ ปิตฺตาทิอาสยโต. อาสยติ เอตฺถ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาโนปิ กมฺมผลววตฺถิโต หุตฺวา มริยาทวเสน อฺมฺํ อสงฺกรโต สยติ ติฏฺติ ปวตฺตตีติ อาสโย, อามาสยสฺส อุปริ ติฏฺนโก ปิตฺตาทิโก. มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร. นิธานนฺติ ยถาภุตฺโต อาหาโร นิจิโต หุตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ นิธานํ, อามาสโย. ตโต นิธานโต. อปริปกฺกโตติ คหณีสงฺขาเตน กมฺมชเตเชน อวิปกฺกโต. ปริปกฺกโตติ ยถาภุตฺตสฺส อาหารส วิปกฺกภาวโต. ผลโตติ นิปฺผตฺติโต. นิสฺสนฺทโตติ อิโต จิโต จ นิสฺสนฺทนโต. สมฺมกฺขนโตติ สพฺพโส มกฺขนโต. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาย (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๒๙๔) คเหตพฺโพ.

สรีรโต เสทา มุจฺจนฺตีติ เวคสํธารเณน อุปฺปนฺนปริฬาหโต สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ. อฺเ จ โรคา กณฺณสูลภคนฺทราทโย. อฏฺาเนติ มนุสฺสามนุสฺสปริคฺคหิเต อยุตฺตฏฺาเน เขตฺตเทวายตนาทิเก. กุทฺธา หิ อมนุสฺสา, มนุสฺสาปิ วา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติ. นิสฺสฏฺตฺตา เนว อตฺตโน, กสฺสจิ อนิสฺสชฺชิตตฺตา, ชิคุจฺฉนียตฺตา จ น ปรสฺส. อุทกตุมฺพโตติ เวฬุนาฬิอาทิอุทกภาชนโต. นฺติ ฉฑฺฑิตอุทกํ.

อทฺธานอิริยาปถา จิรตรปฺปวตฺติกา ทีฆกาลิกา อิริยาปถา. มชฺฌิมา ภิกฺขาจรณาทิวเสน ปวตฺตา. จุณฺณิยอิริยาปถา วิหาเร, อฺตฺถาปิ อิโต จิโต จ ปริวตฺตนาทิวเสน ปวตฺตาติ วทนฺติ. ‘‘คเตติ คมเน’’ติ ปุพฺเพ อภิกฺกมปฏิกฺกมคฺคหเณน คมเนนปิ ปุรโต ปจฺฉโต จ กายสฺส อภิหรณํ วุตฺตนฺติ อิธ คมนเมว คหิตนฺติ เกจิ.

ยสฺมา มหาสิวตฺเถรวาเท อนนฺตเร อนนฺตเร อิริยาปเถ ปวตฺตรูปารูปธมฺมานํ ตตฺถ ตตฺเถว นิโรธทสฺสนวเสน สมฺปชานการิตา คหิตาติ ตํ สมฺปชฺวิปสฺสนาจารวเสน เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตยิทํ มหาสิวตฺเถเรน วุตฺตํ อสมฺโมหธุรํ มหาสติปฏฺานสุตฺเต อธิปฺเปต’’นฺติ. อิมสฺมึ ปน สามฺผเล สพฺพมฺปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ ลพฺภติ ยาวเทว สามฺผลวิเสสทสฺสนปรตฺตา อิมิสฺสา เทสนาย. ‘‘สติสมฺปยุตฺตสฺเสวา’’ติ อิทํ ยถา สมฺปชฺสฺส กิจฺจโต ปธานตา คหิตา, เอวํ สติยา ปีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น สติยา สพฺภาวมตฺตทสฺสนตฺถํ. น หิ กทาจิ สติรหิตา าณปฺปวตฺติ อตฺถิ. ‘‘เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร’’ติ อิมินา สติยา าเณน สมธุรตํเยว วิภาเวติ. เอตานิ ปทานีติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทีนิ ปทานิ. วิภตฺตาเนวาติ วิสุํ กตฺวา วิภตฺตานิเยว, อิมินาปิ สมฺปชฺสฺส วิย สติยาเปตฺถ ปธานตเมว วิภาเวติ.

มชฺฌิมภาณกา ปน ภณนฺติ – เอโก ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติ. ตถา เอโก ติฏฺนฺโต…เป… นิสีทนฺโต…เป… สยนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติ, เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหตีติ จงฺกมเนน ทีเปนฺติ. โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมํ โอตริตฺวา จ จงฺกมนโกฏิยํ ิโต ปริคฺคณฺหาติ ‘‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา านํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, าเน ปวตฺตา นิสชฺชํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตรติ. อุฏฺหนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว อุฏฺหติ, อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ สมฺปชานการี นาม โหตีติ. เอวมฺปิ น โสตฺเต กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ โหติ, ตสฺมา ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ตฺวา นิสีทิตฺวา สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ ‘‘กาโย อเจตโน, มฺโจ อเจตโน, กาโย น ชานาติ ‘อหํ มฺเจ สยิโต’ติ, มฺโจ น ชานาติ ‘มยิ กาโย สยิโต’ติ, อเจตโน กาโย อเจตเน มฺเจ สยิโต’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต เอว จิตฺตํ ภวงฺเค โอตาเรติ. ปพุชฺฌนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติ, อยํ โสตฺเต สมฺปชานการี นาม โหติ. กายาทีกิริยานิพฺพตฺตเนน ตมฺมยตฺตา, อาวชฺชนกิริยา สมุฏฺิตตฺตา จ ชวนํ สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยมยปวตฺตํ นาม. ตสฺมึ สติ ชาคริตํ นาม โหตีติ ปริคฺคณฺหนฺโต ชาคริเต สมฺปชานการี นาม. อปิ จ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา ปฺจ โกฏฺาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติ. วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ พตฺตึสติรจฺฉานกถํ ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตสปฺปายกถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม. อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ มนสิการํ ปวตฺเตนฺโตปิ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม. ทุติยฺหิ ฌานํ วจีสงฺขารวิรหโต วิเสสโต ตุณฺหีภาโว นามาติ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน, สตฺตสุปิ าเนสุ จตุธาติ อตฺโถ.

สนฺโตสกถาวณฺณนา

๒๑๕. ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ ‘‘สนฺตุฏฺโ’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อาห. จีวราทิ ยตฺถ กตฺถจิ ปจฺจเย สนฺตุสฺสเนน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ. อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อฺตฺตา, ตถา ปณีตํ อิตรํ หีนโต อฺตฺตา. อเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตาติ. อิติ เยน ธมฺเมน หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิปจฺจเยน สนฺตุสฺสติ, โส ตถา ปวตฺโต อโลโภ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, เตน สมนฺนาคโต. ยถาลาภํ อตฺตโน ลาภานุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. ลพฺภตีติ วา ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, เตน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลนฺติ กายพลํ. สารุปฺปนฺติ ปกติทุพฺพลาทีนํ อนุจฺฉวิกตา.

ยถาลทฺธโต อฺสฺส อปตฺถนา นาม สิยา อปฺปิจฺฉตายปิ ปวตฺติอากาโรติ ตโต วินิวตฺติตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลภนฺโตปิ น คณฺหาตี’’ติ อาห. ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ, สรีรเขทาวหฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน, น อตฺริจฺฉตาทิวเสน ตํ ปริวตฺเตตฺวา. ลหุกจีวรปริโภโค น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. มหคฺฆํ จีวรํ พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวาปิ ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. เอวํ เสสปจฺจเยปิ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตํ หรีตกํ. พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. ๗๓, ๑๒๘) สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํ. อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺีสุ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สมนฺนาคตตฺตา.

กายํ ปริหรนฺติ โปเสนฺตีติ กายปริหาริกา. ตถา กุจฺฉิปริหาริกา เวทิตพฺพา. กุจฺฉิปริหาริกตา จ อชฺโฌหรเณน สรีรสฺส ิติยา อุปการกตาวเสน อิจฺฉิตาติ พหิทฺธาว กายสฺส อุปการกตาวเสน กายปริหาริกตา ทฏฺพฺพา.

ปริกฺขารมตฺตาติ ปริกฺขารคฺคหณํ. ตตฺรฏฺกปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺตนา อนธิฏฺหิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺนกปจฺจตฺถรณํ. ปจฺจตฺถรณาทีนฺเจตฺถ นวมาทิภาโว ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา ทฏฺพฺโพ, น เตสํ ตถา ปตินิยตภาวโต. กสฺมา? ตถา นธารณโต. ทุปฺโปสภาเวน มหาคชา วิยาติ มหาคชา. ยทิ อิตเรปิ อปฺปิจฺฉตาทิสภาวา, กึ เตสมฺปิ วเสน อยํ เทสนา อิจฺฉิตาติ? โนติ อาห ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ. กายปริหาโร ปโยชนํ เอเตนาติ กายปริหาริกํ. เตนาห ‘‘กายํ ปริหรณมตฺตเกนา’’ติ.

จตูสุ ทิสาสุ สุขวิหารตาย สุขวิหารฏฺานภูตา จตสฺโส ทิสา เอตสฺสาติ จตุทฺทิโส จตุทฺทิโส เอว จาตุทฺทิโส. ตาสุ เอว กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหนติ, สยํ วา เตน น ปฏิหฺตีติ อปฺปฏิโฆ. สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน สเกน, สนฺเตน, สมเมว จ ตุสฺสนโก. ปริจฺจ สยนฺติ, กายจิตฺตานิ ปริสยนฺติ อภิภวนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย, กามจฺฉนฺทาทโย จ, เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา วินยาทีหิ จ สหิตา ขนฺตา, อภิภวิตา จ. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภี. เอโก จเรติ เอกากี หุตฺวา จริตุํ สกฺกุเณยฺย. ขคฺควิสาณกปฺโปติ ตาย เอว เอกวิหาริตาย ขคฺคมิคสิงฺคสโม.

อสฺชาตวาตาภิฆาเตหิ สิยา สกุโณ อปกฺขโกติ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺโต.

นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

๒๑๖. วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรฺเ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสมตฺตเมว, น ปน อรฺวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ อปวาทวเสน วตฺตพฺพตํ, อารฺเกหิ วา ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธึ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, ถุลฺลวชฺชํ. ติลกสทิสตฺตา ติลกํ, อณุมตฺตวชฺชํ.

วิวิตฺตนฺติ ชนวิวิตฺตํ. เตนาห ‘‘สุฺ’’นฺติ. ตํ ปน ชนสทฺทโฆสาภาเวเนว เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติ. เอตเทวาติ นิสฺสทฺทตํเยว. วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโส. อฑฺฒโยโคติ ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติ. ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโส. อปโร นโย วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโท. อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํ. ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกปสฺสฉทนกํ โหติ. ปาสาโท นาม อายตจตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนกํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํ. คุหา นาม เกวลา ปพฺพตคุหา. เลณํ ทฺวารพทฺธํ ปพฺภารํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโป.

วิหารเสนาสนนฺติ ปติสฺสยภูตํ เสนาสนํ. มฺจปีเสนาสนนฺติ มฺจปีฺเจว มฺจปีสมฺพนฺธเสนาสนฺจ. จิมิลิกาทิ สนฺถริตพฺพโต สนฺถตเสนาสนํ. อภิสงฺขรณาภาวโต สยนสฺส นิสชฺชาย จ เกวลํ โอกาสภูตํ เสนาสนํ. ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนคฺคหเณน สงฺคหิตเมว สามฺโชตนาภาวโต.

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อรฺ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิม ปนา’’ติอาทิ. ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคต’’นฺติ อิทํ วินเย ตถา อาคตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อภิธมฺเมปิ ปน ‘‘อรฺนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) อาคตเมว. ตตฺถ หิ ยํ น คามปเทสนฺโตคธํ, ตํ ‘‘อรฺ’’นฺติ นิปฺปริยายวเสน ตถา วุตฺตํ. ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ,ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ นิปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติ. เสล-สทฺโท อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปพฺพตนฺติ เสล’’นฺติ, น สิลามยเมว, ปํสุมยาทิโก ติวิโธปิ ปพฺพโต เอวาติ. วิวรนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ มิโถ อาสนฺนตเร ิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํ, เอกสฺมึเยว วา ปพฺพเต. อุมงฺคสทิสนฺติ สุทุงฺคาสทิสํ. มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานนฺติ ปกติสฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สฺจริตพฺพฏฺานํ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. ๕๓๑) อิมํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติ. อจฺฉนฺนนฺติ เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตํ. นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวา. ปพฺภารเลณสทิเสติ ปพฺภารสทิเส เลณสทิเส จ.

ปิณฺฑปาตปริเยสนํ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติ. ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริสทฺโท ‘‘สมนฺตโต’’ติ เอตสฺส อตฺเถ, ตสฺมา วาโมรุฺจ ทกฺขิโณรุฺจ สมํ เปตฺวา อุโภ ปาเท อฺมฺํ สมฺพนฺธิตฺวา นิสชฺชา ปลฺลงฺกนฺติ อาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติ. อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชา ปลฺลงฺกํ. อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, เอวํ อุโภ ปาเท อาภุคฺเค ภฺชิเต กตฺวา, ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถา สมฺพนฺธตากรณนฺติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติ.

เหฏฺิมกายสฺส จ อนุชุกํ ปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุชุกปนํ สรูปโต, ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติ. น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถึ น ลงฺเฆติ. ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺานํ วุฑฺฒึ ผาตึ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติ. ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริสทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. สมีปตฺโถ วา ปริสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อาห. เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโย สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโต. ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว, ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปาโย. ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิย. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ ‘‘สุฺตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ หิ นิยฺยานฏฺโ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจตฺตสมฺโมสํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ.

๒๑๗. อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, โลโภ. ลุชฺชนฏฺเนาติ ภิชฺชนฏฺเน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเนาติ อตฺโถ. วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปฏิปกฺขานํ สุปฺปหีนตา. ‘‘ปหีนตฺตา’’ติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตา. ตถาปิ นยิทํ จกฺขุวิฺาณํ วิย สภาวโต วิคตาภิชฺฌํ, อถ โข ภาวนาวเสน, เตนาห ‘‘น จกฺขุวิฺาณสทิเสนา’’ติ. เอเสว นโยติ ยถา อิมสฺส จิตฺตสฺส ภาวนาย ปริภาวิตตฺตา วิคตาภิชฺฌตา, เอวํ อพฺยาปนฺนํ วิคตถินมิทฺธํ อนุทฺธตํ นิพฺพิจิกิจฺฉฺจาติ อตฺโถ. ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํ. ‘‘ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ’’อาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๒; วิภ. ๕๔๖) ถินสฺส, ‘‘ยา กายสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๓; วิภ. ๕๔๖) จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺตฺตา วุตฺตํ ‘‘ถินํ จิตฺตเคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลฺ’’นฺติ. สติปิ อฺมฺํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากมฺมํ ตํ ตํ วิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺยตาทีนํ วิเสสปฺปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺพฺพํ. อาโลกสฺีติ เอตฺถ อติสยตฺถวิสิฏฺอตฺถิ อตฺถาวโพธโก อยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติมฺปิ…เป… สมนฺนาคโต’’ติ. อิทํ อุภยนฺติ สติสมฺปชฺมาห. อติกฺกมิตฺวา วิกฺขมฺภนวเสน ปชหิตฺวา. ‘‘กถมิท’’นฺติ ปวตฺติยา กถงฺกถา, วิจิกิจฺฉา. สา เอตสฺส อตฺถีติ กถงฺกถี, น กถงฺกถีติ อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉ. ลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปหานปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตปิ หิ เภทโต วตฺตพฺพาติ.

๒๑๘. เตสนฺติ อิณวเสน คหิตธนานํ. ปริยนฺโตติ ทาตพฺพเสโส. โส พลวปาโมชฺชํ ลภติ ‘‘อิณปลิโพธโต มุตฺโตมฺหี’’ติ. โสมนสฺสํ อธิคจฺฉติ ‘‘ชีวิกานิมิตฺตํ อตฺถี’’ติ.

๒๑๙. วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยาติ ทุกฺขเวทนุปฺปตฺติยา. ทุกฺขเวทนา หิ สุขเวทนาย กุสลวิปากสนฺตานสฺส วิโรธิตาย วิสภาคา. จตุอิริยาปถํ ฉินฺทนฺโตติ จตุพฺพิธมฺปิ อิริยาปถปฺปวตฺตึ ปจฺฉินฺทนฺโต. พฺยาธิโก หิ ยถา านคมเนสุ อสมตฺโถ, เอวํ นิสชฺชาทีสุปิ อสมตฺโถ โหติ. อาพาเธตีติ ปีเฬติ. วาตาทีนํ วิกาโร วิสมาวตฺถา พฺยาธีติ อาห ‘‘ตํสมุฏฺาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต’’ติ. ทุกฺขเวทนาย ปน พฺยาธิภาเว มูลพฺยาธินา อาพาธิโก อาทิโต พาธตีติ กตฺวา. อนุพนฺธพฺยาธินา ทุกฺขิโต อปราปรํ สฺชาตทุกฺโขติ กตฺวา. คิลาโนติ ธาตุสงฺขเยน ปริกฺขีณสรีโร. อปฺปมตฺตกํ วา พลํ พลมตฺตา. ตทุภยนฺติ ปาโมชฺชํ, โสมนสฺสฺจ. ตตฺถ ลเภถ ปาโมชฺชํ ‘‘โรคโต มุตฺโตมฺหี’’ติ. อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ ‘‘อตฺถิ เม กาเย พล’’นฺติ.

๒๒๐. เสสนฺติ ‘‘ตสฺส หิ ‘พนฺธนา มุตฺโตมฺหี’ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติ. เตน วุตฺต’’นฺติ เอวมาทิ. วุตฺตนเยเนวาติ ปมทุติยปเทสุ วุตฺตนเยเนว. สพฺพปเทสูติ อวสิฏฺปเทสุ ตติยาทีสุ โกฏฺาเสสุ.

๒๒๑-๒๒๒. น อตฺตนิ อธีโนติ น อตฺตายตฺโต. ปราธีโนติ ปรายตฺโต. อปราธีนตาย ภุโช วิย อตฺตโน กิจฺเจ เอสิตพฺโพติ ภุชิสฺโส. สวโสติ อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติ. อนุทกตาย กํ ปานียํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโรติ อาห ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติ.

๒๒๓. ตตฺราติ ตสฺมึ ทสฺสเน. อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานา สทิสตา. เยน อิณาทีนํ อุปมาภาโว, กามจฺฉนฺทาทีนฺจ อุปเมยฺยภาโว โหติ, โส เนสํ อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ สทิสตาติ ทฏฺพฺพํ. โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชตีติ โย ปุคฺคโล ยมฺหิ กามราคสฺส วตฺถุภูเต ปุคฺคเล กามจฺฉนฺทวเสน รตฺโต โหติ. ตํ วตฺถุํ คณฺหาตีติ ตํ ตณฺหาวตฺถุํ ‘‘มเมต’’นฺติ คณฺหาติ.

อุปทฺทเวถาติ อุปทฺทวํ กโรถ.

นกฺขตฺตสฺสาติ มหสฺส. มุตฺโตติ พนฺธนโต มุตฺโต.

วินเย อปกตฺุนาติ วินยกฺกเม อกุสเลน. โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ยาถาวโต น ชานาติ. เตนาห ‘‘กิสฺมิฺจิเทวา’’ติอาทิ.

คจฺฉติปีติ โถกํ โถกํ คจฺฉติปิ. คจฺฉนฺโต ปน ตาย เอว อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตตาย ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺติปิ. อีทิเส กนฺตาเร คโต ‘‘โก ชานาติ กึ ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺตติปิ, ตสฺมา คตฏฺานโต อคตฏฺานเมว พหุตรํ โหติ. สทฺธาย คณฺหิตุํ สทฺเธยฺยํ วตฺถุํ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สทฺทหิตุํ น สกฺโกติ. อตฺถิ นตฺถีติ ‘‘อตฺถิ นุ โข, นตฺถิ นุ โข’’ติ. อรฺํ ปวิฏฺสฺส อาทิมฺหิ เอว สปฺปนํ อาสปฺปนํ. ปริ ปริโต, อุปรูปริ วา สปฺปนํ ปริสปฺปนํ. อุภเยนปิ ตตฺเถว ปริพฺภมนํ วทติ. เตนาห ‘‘อปริโยคาหน’’นฺติ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ อรฺสฺาย อุปฺปนฺนํ ฉมฺภิตภาวํ, อุตฺราสนฺติ อตฺโถ.

๒๒๔. ตตฺรายํ สทิสตาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน สทิสตา เวทิตพฺพา. ยทคฺเคน หิ กามจฺฉนฺทาทโย อิณาทิสทิสา, ตทคฺเคน เตสํ ปหานํ อาณณฺยาทิสทิสํ อภาโวติ กตฺวา. ฉ ธมฺเมติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ภาเวตฺวาติ พฺรูเหตฺวา. มหาสติปฏฺาเน (ที. นิ. ๒.๓๗๒-๓๗๔) วณฺณยิสฺสาม ตตฺถสฺส อนุปฺปนฺนานุปฺปาทนอุปฺปนฺนปหานาทิวิภาวนวเสน สวิเสสํ ปาฬิยา อาคตตฺตา. เอส นโย พฺยาปาทาทิปฺปหานกภาเวปิ. ปรวตฺถุมฺหีติ อารมฺมณภูเต ปรสฺมึ วตฺถุสฺมึ.

อนตฺถกโรติ อตฺตโน ปรสฺส จ อนตฺถาวโห. ฉ ธมฺเมติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค, กมฺมสฺสกตา, ปฏิสงฺขานพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ตตฺเถวาติ มหาสติปฏฺาเนเยว (ที. นิ. ๒.๓๗๒-๓๗๔). จาริตฺตสีลํ อุทฺทิสฺส ปฺตฺตสิกฺขาปทํ อาจารปณฺณตฺติ.

พนฺธนาคารํ ปเวสิตตฺตา อลทฺธนกฺขตฺตานุภโว ปุริโส ‘‘นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิโต ปุริโส’’ติ วุตฺโต, นกฺขตฺตทิวเส เอว วา ตทนนุภวนตฺถํ ตถา กโต. มหาอนตฺถกรนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถหาปนมุเขน มหโต อนตฺถสฺส การกํ. ฉ ธมฺเมติ อติโภชเน นนิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสฺามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม.

อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ มหาอนตฺถกรนฺติ ปรายตฺตตาปาทนโต วุตฺตนเยน มหโต อนตฺถสฺส การกนฺติ. อตฺโถ ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, วุฑฺฒเสวิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม.

พลวาติ ปจฺจตฺถิกวิธมนสมตฺเถน พเลน พลวา. สชฺชาวุโธติ สนฺนทฺธธนุอาทิอาวุโธ. สูรวีรเสวกชนวเสน สปริวาโร. ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ปุริสํ. พลวนฺตตาย, สชฺชาวุธตาย, สปริวารตาย จ โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํ. อนตฺถการิกาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิพนฺธกรณโต วุตฺตนเยน อนตฺถการิกา. ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ยถา พาหุสจฺจาทีนิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ วิจิกิจฺฉาย ปีติ อิธาปิ พหุสฺสุตตาทโย คหิตา. กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถา วิย ปฺจนฺนํ, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส อนุจฺฉวิกเสวนตา เวทิตพฺพา. สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปตฺตินิมิตฺตตามุเขน วิจิกิจฺฉา มิจฺฉาปฏิปตฺติเมว ปริพฺรูเหตีติ ตสฺสา ปหานํ ทุจฺจริตวิธูนนูปาโยติ อาห ‘‘ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวา’’ติอาทิ.

๒๒๕. ปาโมชฺชํ นาม ตรุณปีติ, สา กถฺจิปิ ตุฏฺาวตฺถาติ อาห ‘‘ปาโมชฺชํ ชายตีติ ตุฏฺากาโร ชายตี’’ติ. ตุฏฺสฺสาติ โอกฺกนฺติกภาวปฺปตฺตาย ปีติยา วเสน ตุฏฺสฺส. อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ โขภยมานา ผรณลกฺขณา ปีติ ชายติ. ปีติสหิตํ ปีติ อุตฺตรปทโลเปน, กึ ปน ตํ? มโน. ปีติ มโน เอตสฺสาติ ปีติมโน, ตสฺส ปีติมนสฺส. ตยิทํ อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสา’’ติ อาห. กาโยติ อิธ อรูปกลาโป อธิปฺเปโต, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมวาติ อาห ‘‘นามกาโย ปสฺสมฺภตี’’ติ, ปสฺสทฺธิทฺวยสฺส ปีติวเสเนตฺถ ปสฺสมฺภนํ อธิปฺเปตํ. วิคตทรโถติ ปหีนอุทฺธจฺจาทิกิเลสทรโถ. วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺานปณีตรูปผุฏฺสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ เวเทตีติ อาห ‘‘กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยตี’’ติ. อิมินาติ ‘‘สุขํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ เอวํ วุตฺเตน. สํกิเลสปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา, ปมชฺฌานปกฺขิกตฺตา จ เนกฺขมฺมสุเขน. สุขิตสฺสาติ สุขิโน.

ปมชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๒๖. ‘‘จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอเตน อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตสฺส สมาธานํ กถิตํ. เอวํ สนฺเต ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิกา เทสนา กิมตฺถิยาติ อาห ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ อุปริวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ ปมชฺฌานาทิอุปริวตฺตพฺพวิเสสทสฺสนตฺถํ. น หิ อุปจารสมาธิสมธิคเมน วินา ปมชฺฌานาทิวิเสโส สมธิคนฺตุํ สกฺกา. ปาโมชฺชุปฺปาทาทีหิ การณปรมฺปรา ทุติยชฺฌานาทิสมธิคเมปิ อิจฺฉิตพฺพาว ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ วิย ทุติยมคฺคาทิสมธิคเมติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส สมาธิโนติ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอวํ สาธารณวเสน วุตฺโต โย อปฺปนาลกฺขโณ, ตสฺส สมาธิโน. ปเภททสฺสนตฺถนฺติ ทุติยชฺฌานาทิวิภาคสฺส เจว อภิฺาทิวิภาคสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํ. กโร วุจฺจติ ปุปฺผสมฺภวํ คพฺภาสเย กรียตีติ กตฺวา, กรโต ชาโต กาโย กรชกาโย, ตทุปสนิสฺสโย จตุสนฺตติรูปสมุทาโย. กามํ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถาลทฺธุปกาโร, ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิวจนโต ปน รูปกาโย อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อิมํ กรชกาย’’นฺติ. อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติ. ตํ ปน ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ, สพฺพตฺถกเมว ลูขภาวาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมตี’’ติอาทิ, ตยิทํ อภิสนฺทนํ อตฺถโต ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปริสนฺเทตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพวา, ตสฺส สพฺพาวโต. อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อวยวีวิสโย สพฺพ-สทฺโท, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สพฺพโกฏฺาสวโต’’ติ. อผุฏํ นาม น โหติ ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺส อภิพฺยาปนโต. เตนาห ‘‘อุปาทินฺนกสนฺตตี’’ติอาทิ.

๒๒๗. เฉโกติ กุสโล. ตํ ปนสฺส โกสลฺลํ นฺหานิยจุณฺณานํ สนฺนเน ปิณฺฑีกรเณ จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทิ. กํส-สทฺโท ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ สุวณฺเณ อาคโต.

‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๓๔) กิตฺติมโลเห, กตฺถจิ ปณฺณตฺติมตฺเต ‘‘อุปกํโส นาม ราชาปิ มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทิ, [ชา. อฏฺ. ๔.๑๐ ฆฏปณฺฑิตชาตกวณฺณนายํ (อตฺถโต สมานํ)] อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติ. สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุปวิสนวเสน คตา อุปคตา. สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริโต คตา สมนฺตโต ผุฏฺา, ตโต เอว สนฺตรพาหิรา ผุฏฺา สิเนเหน, เอเตน สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาห. ‘‘น จ ปคฺฆรณี’’ติ เอเตน ตินฺตสฺสปิ ตสฺส ฆนถทฺธภาวํ วทติ. เตนาห ‘‘น จ พินฺทุํ พินฺทุ’’นฺติอาทิ.

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๒๙. ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชตีติ อุพฺภิทํ, อุพฺภิทํ อุทกํ เอตสฺสาติ อุพฺภิโททโก. อุพฺภินฺนอุทโกติ นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโก. อุคฺคจฺฉนกอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺหนอุทโก. กสฺมา ปเนตฺถ อุพฺภิโททโกว รหโท คหิโต, น อิตโรติ อาห ‘‘เหฏฺา อุคฺคจฺฉนอุทกฺหี’’ติอาทิ. ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหีติ ธารานิปาเตหิ อุทกปุพฺพุฬเกหิ จ, ‘‘เผณปฏเลหิ จา’’ติ วตฺตพฺพํ. สนฺนิสินฺนเมวาติ อปริกฺโขภตาย นิจฺจลเมว, สุปฺปสนฺนเมวาติ อธิปฺปาโย. เสสนฺติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิกํ.

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๓๑. อุปฺปลานีติ อุปฺปลคจฺฉานิ. เสตรตฺตนีเลสูติ อุปฺปเลสุ, เสตุปฺปลรตฺตุปฺปลนีลุปฺปเลสูติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว สามฺคหณโต. สตปตฺตนฺติ เอตฺถ สต-สทฺโท พหุปริยาโย ‘‘สตคฺฆี’’ติอาทีสุ วิย, เตน อเนกสตปตฺตสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. โลเก ปน ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติปิ วุจฺจติ. ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา อุทเกน อภิสนฺทนาทิสมฺภวทสฺสนตฺถํ อุทกานุคฺคตคฺคหณํ. อิธ อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขํ.

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๓๓. ยสฺมา ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตมาห, ตฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสาปคมนโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธ’’นฺติ. ยสฺมา ปน ปาริสุทฺธิยา เอว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ. อิทนฺติ โอทาตวจนํ. อุตุผรณตฺถนฺติ อุณฺหอุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํ. อุตุผรณํ น โหติ สวิเสสนฺติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘ตงฺขณ…เป… พลวํ โหตี’’ติ. วตฺถํ วิย กรชกาโยติ โยคิโน กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตา. ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ ทฏฺพฺพํ อุตุผรณฏฺานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโต, เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโต คหเณน ฌานสุขํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห ‘‘อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุข’’นฺติ. นนุ จ จตุตฺถชฺฌาเน สุขเมว นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ สาตลกฺขณสนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขา ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒; วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; ปฏิ. ม. ๑๐๕, มหานิ. อฏฺ. ๒๗)

น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพ อวินาภาวโต, เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ตตฺถ จุทฺทสหากาเรหีติ กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต, กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคววตฺถานโต, อารมฺมณววตฺถานโตติ อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิ. สติปิ ฌาเนสุ อาวชฺชนาทิวสีภาเว อยํ วสีภาโว อภิฺานิพฺพตฺตเน เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ…เป… โหตี’’ติ. สฺวายํ นโย อรูปสมาปตฺตีหิ วินา น อิชฺฌตีติ ตายเปตฺถ อวินาภาโว เวทิตพฺโพ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ น อารุปฺปชฺฌานานิ อาคตานีติ? วิเสสโต จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกตฺตา สพฺพาภิฺานํ ตทนฺโตคธา กตฺวา ตาย เทสิตา, น อรูปาวจรชฺฌานานํ อิธ อนุปโยคโต, เตนาห ‘‘อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานี’’ติ.

วิปสฺสนาาณกถาวณฺณนา

๒๓๔. เสสนฺติ ‘‘เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ. เยฺยํ ชานาตีติ าณํ, ตํ ปน เยฺยํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, าณเมว ทสฺสนนฺติ าณทสฺสนํ. ตยิทํ าณทสฺสนปทํ สาสเน อฺตฺถ าณวิเสเส นิรูฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘าณทสฺสนนฺติ มคฺคาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาห. ยสฺมา วิปสฺสนาาณํ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ปจฺจกฺขโต จ เต ปสฺสติ ตสฺมา อาห ‘‘อิธ ปน…เป… าณทสฺสนนฺติ วุตฺต’’นฺติ.

อภินีหรตีติ วุตฺตนเยน อฏฺงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมึ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ เปเสติ, เตนาห ‘‘วิปสฺสนา…เป… กโรตี’’ติ. ตทภิมุขภาโว เอว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรตา. วุตฺโตเยว พฺรหฺมชาเล. โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียตีติ โอทนกุมฺมาสูปจโย. อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโว. ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมาย. อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโว. อุจฺฉาทเนน หิ สรีเร เสทคูถปิตฺตเสมฺหาทิธาตุกฺโขภครุภาวทุคฺคนฺธานํ อปคโม โหติ. มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํ โหตีติ ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ วุตฺตํ. ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโว. ภิชฺชติ เจว วิกิรติ จาติ อนิจฺจตาวเสน ภิชฺชติ จ ภินฺนฺจ กิฺจิ ปโยชนํ อสาเธนฺตํ วิปฺปกิณฺณฺจ โหติ. รูปีติ อตฺตโน ปจฺจยภูเตน อุตุอาหารลกฺขเณน รูปวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโต’’ติ. สํสคฺเค หิ อยมีกาโร. สณฺานสมฺปาทนมฺปิ ตถารูปรูปุปฺปาทเนเนว โหตีติ อุจฺฉาทนปริมทฺทนปเทหิปิ สมุทโย กถิโตติ วุตฺตํ. เอวํ นวหิ ยถารหํ กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสิตา ทสฺสิตา. นิสฺสิตฺจ ฉฏฺวตฺถุนิสฺสิตตฺตา วิปสฺสนาาณสฺส. ปฏิพทฺธฺจ เตน วินา อปฺปวตฺตนโต, กายสฺิตานํ รูปธมฺมานํ อารมฺมณกรณโต จ.

๒๓๕. สุฏฺุ ภาติ โอภาสตีติ สุโภ, ปภาสมฺปตฺติยาปิ มณิโน ภทฺทตาติ อาห ‘‘สุโภติ สุนฺทโร’’ติ. กุรุวินฺทชาติ อาทิชาติวิเสโสปิ มณิโน อากรปริสุทฺธิมูลโก เอวาติ อาห ‘‘ปริสุทฺธากรสมุฏฺิโต’’ติ โทสนีหรณวเสน ปริกมฺมนิปฺผตฺตีติ อาห ‘‘สุฏฺุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร’’ติ. ฉวิยา สณฺหภาเวนสฺส อจฺฉตา, น สงฺฆาตสฺสาติ อาห ‘‘อจฺโฉติ ตนุจฺฉวี’’ติ, เตนาห ‘‘วิปฺปสนฺโน’’ติ. โธวนเวธนาทีหีติ จตูสุ ปาสาเณสุ โธวเนน เจว กาฬกาทิอปหรณตฺถาย สุตฺเตน อาวุนนตฺถาย จ วิชฺฌเนน. ตาปสณฺหกรณาทีนํ สงฺคโห อาทิ-สทฺเทน. วณฺณสมฺปตฺตินฺติ สุตฺตสฺส วณฺณสมฺปตฺตึ. มณิ วิย กรชกาโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพโต. อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาาณํ อนุปวิสิตฺวา ิตตฺตา. จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ สมฺมเทว ทสฺสนโต. ตทารมฺมณานนฺติ รูปธมฺมารมฺมณานํ. ผสฺสปฺจมกจิตฺตเจตสิกคฺคหเณน คหิตธมฺมาปิ วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอวาติ เวทิตพฺพํ. เอวฺหิ เตสํ วิปสฺสนาาณคติกตฺตา ‘‘อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาาณ’’นฺติ วจนํ อวิโรธิตํ โหติ. กึ ปเนเต าณสฺส อาวิ ภวนฺติ, อุทาหุ ปุคฺคลสฺสาติ? าณสฺส. ตสฺส ปน อาวิภาวตฺตา ปุคฺคลสฺส อาวิภูตา นาม โหนฺติ. าณสฺสาติ จ ปจฺจเวกฺขณาาณสฺส.

มคฺคาณสฺส อนนฺตรํ, ตสฺมา โลกิยาภิฺานํ ปรโต ฉฏฺาภิฺาย ปุรโต วตฺตพฺพํ วิปสฺสนาาณํ. เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปายํ าณานุปุพฺพี, เอวํ สนฺเตปิ. เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถีติ ปฺจสุ โลกิยาภิฺาสุ กถิตาสุ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๕) วิย ฉฏฺาภิฺา กเถตพฺพาติ เอตสฺส อนภิฺาลกฺขณสฺส วิปสฺสนาาณสฺส ตาสํ อนฺตราวาโร น โหติ. ตสฺมา ตตฺถ อวสราภาวโต อิเธว รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานานนฺตรเมว ทสฺสิตํ วิปสฺสนาาณํ. ยสฺมา จาติ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน น เกวลํ ตเทว, อถ โข อิทมฺปิ การณํ วิปสฺสนาาณสฺส อิเธว ทสฺสเนติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวมฺปิ รูปํ ปสฺสโตติ เอตฺถ ‘‘อิทฺธิวิธาเณน เภรวํ รูปํ นิมฺมินิตฺวา จกฺขุนา ปสฺสโต’’ติปิ วตฺตพฺพํ, เอวมฺปิ อภิฺาลาภิโน อปริฺาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ. อุจฺจาวาลิกวาสิ มหานาคตฺเถรสฺส วิย. ปาฏิเยกฺกํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ. เตนาห ภควา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติอาทิ. (ธ. ป. ๓๗๔);

มโนมยิทฺธิาณกถาวณฺณนา

๒๓๖-๗. มเนน นิพฺพตฺติตนฺติ อภิฺามเนน นิพฺพตฺติตํ. หตฺถปาทาทิ องฺเคหิ จ กปฺปรชณฺณุอาทิ ปจฺจงฺเคหิ จ. สณฺานวเสนาติ กมลทลาทิสทิสสณฺานมตฺตวเสน, น รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทิอินฺทฺริยวเสน. สพฺพากาเรหีติ วณฺณสณฺานอวยววิเสสาทิสพฺพากาเรหิ. เตน อิทฺธิมตา. สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว. สชาติยํ ิโต, น นาคิทฺธิยา อฺชาติรูโป.

อิทฺธิวิธาณาทิกกถาวณฺณนา

๒๓๙. สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธาณํ วิกุพฺพนกิริยาย นิสฺสยภาวโต.

๒๔๑. สุขนฺติ อกิจฺเฉน, อกสิเรนาติ อตฺโถ.

๒๔๓. มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตํ. ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโก อมณฺฑนชาติโก โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนกชาติโก’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘ยุวาปีติ’’อาทิ. กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิ กาฬา วา กมฺมาสา, ติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิ. วงฺคํ นาม วิยงฺคํ. โยพฺพนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกา. มุขคโต โทโส มุขโทโส, ลกฺขณวจนฺเจตํ มุเข อโทสสฺสาปิ ปากฏภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ยถา วา มุเข โทโส, เอวํ มุเข อโทโสปิ มุขโทโส สรโลเปน. มุขโทโส จ มุขโทโส จ มุขโทโสติ เอกเสสนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ‘‘ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ.

๒๔๕. ปุพฺเพนิวาสาณูปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส ทสฺสิตอุปมายํ. ตํ ทิวสํ กตกิริยา นาม ปากติกสตฺตสฺสปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ตํทิวส-คฺคหณํ กตํ. ตํทิวสคตคามตฺตย-คฺคหเณเนว มหาภินีหาเรหิ อฺเสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสาณลาภีนํ ตีสุ ภเวสุ กตกิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๒๔๗. อปราปรํ สฺจรนฺเตติ ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สฺจรนฺเต. ยถาวุตฺตปาสาโทวิย ภิกฺขุโน กรชกาโย ทฏฺพฺโพ ตตฺถ ปติฏฺิตสฺส ทฏฺพฺพทสฺสนสิทฺธิโต. จกฺขุมโต หิ ทิพฺพจกฺขุสมธิคโม. ยถาห ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ (อิติวุ. ๖๑). จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุ ทฏฺพฺพสฺส ทสฺสนโต. เคหํ ปวิสนฺตา วิย เอตํ อตฺตภาวเคหํ โอกฺกมนฺตา, อุปปชฺชนฺตาติ อตฺโถ. เคหา นิกฺขมนฺตา วิย เอตสฺมา อตฺตภาวเคหโต ปกฺกนฺตา, จวนฺตาติ อตฺโถ. เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปราปรํ สฺจรณกสตฺตาติ ปน ปุนปฺปุนํ สํสาเร ปริพฺภมนฺตา สตฺตา. ‘‘ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตา’’ติ ปน อิมินา ตสฺมึ ภเว ชาตสํวทฺเธ สตฺเต วทติ. นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุาณกถา, เอตฺถ กสฺมา ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ จตุโวการภวสฺสาปิ สงฺคโห กโตติ อาห ‘‘อิทฺจา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตาน’’นฺติ อิทํ วจนํ. เทสนาสุขตฺถเมวาติ เกวลํ เทสนาสุขตฺถํ, น จตุโวการภเว นิพฺพตฺตสตฺตานํ ทิพฺพจกฺขุโน อาวิภาวสพฺภาวโต. น หิ ‘‘เปตฺวา อรูปภว’’นฺติ วา ‘‘ทฺวีสุ ภเวสู’’ติ วา วุจฺจมาเน เทสนา สุขาวโพธา จ โหตีติ.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา

๒๔๘. วิปสฺสนาปาทกนฺติ วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตํ. วิปสฺสนา จ ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทน. มหาโพธิสตฺตานฺหิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยาณสํวทฺธิตา สยมฺภุาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยาณสํวทฺธิตา ปโรปเทสสมฺภูตา นาม. สา ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานฺจ อฺตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค นานานยโต วิภาวิตา. มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพฺุตาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคาณสฺส อธิฏฺานภูตํ ปุพฺพภาคาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริณตํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนฺสาธารณํ วิปสฺสนาาณํ โหติ, ยํ อฏฺกถาสุ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ. ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬฺชนกสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ, สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๒๑๖) อุทฺเทสโต ทสฺสิโต. อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺโพ, อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนา อธิปฺเปตา.

อาสวานํ ขยาณายาติ อาสวานํ เขปนโต สมุจฺฉินฺทนโต อาสวกฺขโย, อริยมคฺโค, ตตฺถ าณํ อาสวานํ ขยาณํ, ตทตฺถํ เตนาห ‘‘อาสวานํ ขยาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติ. อาสวา เอตฺถ ขียนฺตีติ อาสวานํ ขโย นิพฺพานํ. เขเปติ ปาปธมฺเมติ ขโย, มคฺโค. โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถีติ ‘‘ขเย าณ’’นฺติ เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโย วุตฺโตติ อาห ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทิ. สมิตปาโป สมโณติ กตฺวา อาสวานํ ขีณตฺตา สมโณ นาม โหตีติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติ. อาสววฑฺฒิยา สงฺขาเร วฑฺเฒนฺโต วิสงฺขารโต สุวิทูรวิทูโรติ ‘‘อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ เอตฺถ อาสวกฺขยปทํ วิสงฺขาราธิวจนนฺติ อาห ‘‘อาสวกฺขยาติ เอตฺถ นิพฺพานํ วุตฺต’’นฺติ. ภงฺโคติ อาสวานํ ขณนิโรโธ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ วุตฺโตติ โยชนา.

‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ตทา ภิกฺขุโน ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนํ. ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺชคฺคหิตภาวทสฺสนํ. ‘‘น อิโต ภิยฺโย’’ติ ตสฺส อนวเสเสตฺวา คหิตภาวทสฺสนํ. เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ. สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนน, อสมฺโมหปฏิเวโธติ จ. ยถา ตสฺมึ าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติ, เตนาห ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโย, ตณฺหาติ อาห ‘‘ตสฺส จา’’ติอาทิ. ยํ านํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน การณภูตํ อาคมฺม, ‘‘ปตฺวา’’ติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ปตฺติ ตทุภยสฺส ปตฺติ วิยาติ กตฺวา วุตฺตํ. ปตฺวาติ วา ปาปุณนเหตุ. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, เต วา นปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อปฺปวตฺติ, นิพฺพานํ. ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺส. สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกรณวเสน สมฺมเทว ปาปกํ.

กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสน. ยสฺมา อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโย ตปฺปริยาปนฺนตฺตา, เสสสจฺจานฺจ ตํสมุทยาทิปริยาโย อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริยายโต’’ติ. ทสฺเสนฺโต สจฺจานีติ โยชนา. อาสวานํเยว เจตฺถ คหณํ ‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อารทฺธตฺตา. ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๔๘; ม. นิ. ๑.๔๓๓; ม. นิ. ๓.๑๙) อาสววิมุตฺติสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชนาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโค อิธ กถิโตติ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตา. ‘‘วิมุจฺจตี’’ติ อิมินา ปหานาภิสมโย วุตฺโตติ อาห ‘‘อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ วา เหตุนิทฺเทโสยํ. ชานนเหตุ ทสฺสนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ โยชนา. ธมฺมานฺหิ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปฺปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตโกฏิยา ลพฺภตีติ. ภวาสวคฺคหเณน เจตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺาสวสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ปเทหิ. ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาาณสฺส. ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺานํ.

เยนาธิปฺปาเยน ‘‘กตมา ปนสฺสา’’ติอาทินา โจทนา กตา, ตํ วิวรนฺโต ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติ. น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณาติ โยชนา. น อนาคตาติ จ อนาคตภาวสามฺํ คเหตฺวา เลเสน โจเทติ, เตนาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติ. อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส จ เขปเน วายาโมปิ ลพฺภเตว, เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิ. เอกจตุปฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํ. นฺติ ยถาวุตฺตํ ชาตึ. โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุ.

พฺรหฺมจริยวาโส นาม อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนํ เอวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติ. สมฺมาทิฏฺิยา จตูสุ สจฺเจสุ ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ ทุกฺขสจฺเจ ปริฺาภิสมยานุคุณา ปวตฺติ, อิตรสจฺเจสุ จ เนสํ ปหานาภิสมยาทิปวตฺติ ปากฏา เอว, เตน วุตฺตํ ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสนา’’ติ. ทุกฺขนิโรธมคฺเคสุ ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนา ยาวเทว สมุทยปฺปหานตฺถายาติ อาห ‘‘เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา ปหีนา’’ติ. อิตฺถตฺตายาติ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริฺาทโย อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอวํ โสฬสกิจฺจภาวายา’’ติ. เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, ปริฺาทีสุ จ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสนฺติ อาห ‘‘กิเลสกฺขยภาวาย วา’’ติ. ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวเสน วา เอวํ วุตฺตํ. ทุติยวิกปฺเป อิตฺถตฺตายาติ นิสฺสกฺเก สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติ. อปรนฺติ อนาคตํ. อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา ติฏฺนฺติ, เอเตน เตสํ อปฺปติฏฺตํ ทสฺเสติ. อปริฺามูลิกา หิ ปติฏฺา. ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺห’’นฺติอาทิ. (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖; มหานิ. ๗) เตเนวาห ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติอาทิ.

๒๔๙. ปพฺพตมตฺถเกติ ปพฺพตสิขเร. ตฺหิ เยภุยฺเยน สงฺขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ปพฺพตสงฺเขเป’’ติ วุตฺตํ. ปพฺพตปริยาปนฺโน วา ปเทโส ปพฺพตสงฺเขโป. อนาวิโลติ อกาลุสิโย, สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติ. สิปฺปิโยติ สุตฺติโย. สมฺพุกาติ สงฺขลิกา. ิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ คาวีสุ. วิชฺชมานาสูติ ลพฺภมานาสุ, อิตรา ิตาปิ นิสินฺนาปิ ‘‘จรนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ สหจรณนเยน. ติฏฺนฺตเมว, น ปน กทาจิปิ จรนฺตํ. ทฺวยนฺติ สิปฺปิสมฺพุกํ, มจฺฉคุมฺพนฺติ อิทํ อุภยํ. ติฏฺนฺตนฺติ วุตฺตํ จรนฺตํ ปีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิตรฺจ ทฺวย’’นฺติ จ ยถาวุตฺตเมว สิปฺปิสมฺพุกาทิทฺวยํ วทติ. ตฺหิ จรตีติ. กึ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺพฺพํ. สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ติฏฺนฺตนฺติ. สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตํ ปีติ โยชนา กาตพฺพา.

เตสํ ทสนฺนํ าณานํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อารมฺมณวิภาเค, เตสุ วา าเณสุ. ภูมิเภทโต, กาลเภทโต, สนฺตานเภทโต จาติ สตฺตวิธารมฺมณํ วิปสฺสนาาณํ. ‘‘รูปายตนมตฺตเมวา’’ติ อิทํ ตสฺส าณสฺส อภินิมฺมิยมาเน มโนมเย กาเย รูปายตนเมวารพฺภ ปวตฺตนโต วุตฺตํ, น ตตฺถ คนฺธายตํ อาทีนํ อภาวโต. น หิ รูปกลาโป คนฺธายตํ อาทิรหิโต อตฺถิ. ปรินิปฺผนฺนเมว นิมฺมิตรูปํ, เตนาห ‘‘ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติ. อาสวกฺขยาณํ นิพฺพานารมฺมณเมว สมานํ ปริตฺตตฺติกวเสน อปฺปมาณารมฺมณํ, อชฺฌตฺตตฺติกวเสน พหิทฺธารมฺมณํ, อตีตตฺติกวเสน นวตฺตพฺพารมฺมณฺจ โหตีติ อาห ‘‘อปฺปมาณพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติ. กูโฏ วิย กูฏาคารสฺส ภควโต เทสนาย อรหตฺตํ อุตฺตมงฺคภูตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตนิกูเฏนา’’ติ. เทสนํ นิฏฺาเปสีติ ติตฺถกรมตหรวิภาวินึ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสินึ ติวิธสีลาลงฺกตํ ปรมสลฺเลขปฏิปตฺติทีปนึ ฌานาภิฺาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภูสิตํ จุทฺทสวิธมหาสามฺผลปฏิมณฺฑิตํ อนฺสาธารณํ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.

อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๒๕๐. อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ อาทิฺจ มชฺฌฺจ ปริโยสานฺจ. สกฺกจฺจํ สคารวํ. อารทฺธํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ.

อภิกฺกนฺตา วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติ. ตถา หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม’’ติ อุปริ วุตฺตํ. อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร มโนรโม, ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สุนฺทเร ทิสฺสตี’’ติ. โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก กตโม. เมติ มม. ปาทานีติ ปาเท. อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยา. ยสสาติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน, ปริชเนน จ. ชลนฺติ วิชฺโชตมาโน. อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน อภิรูเปน. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภาย. สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ทสปิ ทิสา ปภาเสนฺโต จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ คาถาย อตฺโถ. อภิรูเปติ อุฬารรูเป สมฺปนฺนรูเป.

‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ ภเย อาเมฑิตํ, ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ติอาทีสุ โกเธ, ‘‘สาธุ สาธูติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๒๗; สํ. นิ. ๒.๑๒๗; ๓.๓๕; ๕.๑๐๐๕) ปสํสายํ, ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ติอาทีสุ ตุริเต, ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ติอาทีสุ โกตูหเล, ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๔๔) อจฺฉเร, ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๐; อ. นิ. ๙.๑๑) หาเส, ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๖๓) โสเก, ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติอาทีสุ (อุทา. ๒๐; ที. นิ. ๓.๓๐๕; จูฬว. ๓๓๒) ปสาเท. จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหาอสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ ครหายํ, ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเน ทฏฺพฺพํ.

นยิทํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, อถ โข อตฺถทฺวยวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตํ. ตํ ปน ภควโต วจนํ ธมฺมสฺส เทสนาติ กตฺวา ตถา วุตฺตํ. อตฺถมตฺตทสฺสนํ วา เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสเนตฺถ ลิงฺควิภตฺติปริณาโม เวทิตพฺโพ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. โทสนาสนโตติ ราคาทิกิเลสวิธมนโต. คุณาธิคมนโตติ สีลาทิคุณานํ สมฺปาทนโต. เย คุเณ เทสนา อธิคเมติ, เตสุ ปธานภูตา ทสฺเสตพฺพาติ เต ปธานภูเต ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาชนนโต ปฺาชนนโต’’ติ วุตฺตํ. สทฺธาปมุขา หิ โลกิยา คุณา ปฺาปมุขา โลกุตฺตรา. สีลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถโต. สภาวนิรุตฺติสมฺปตฺติยา สพฺยฺชนโต. สุวิฺเยฺยสทฺทปโยคตาย อุตฺตานปทโต. สณฺหสุขุมภาเวน ทุพฺพิฺเยฺยตฺถตาย คมฺภีรตฺถโต. สินิทฺธมุทุมธุรสทฺทปโยคตาย กณฺณสุขโต. วิปุลวิสุทฺธเปมนียตฺถตาย หทยงฺคมโต. มานาติมานวิธมเนน อนตฺตุกฺกํสนโต. ถมฺภสารมฺภนิมฺมทฺทเนน อปรวมฺภนโต. หิตาธิปฺปายปฺปวตฺติยา, ปเรสํ ราคปริฬาหาทิวูปคมเนน กรุณาสีตลโต. กิเลสนฺธการวิธมเนน ปฺาวทาตโต. กรวีกรุตมฺชุตาย อาปาถรมณียโต. ปุพฺพาปราวิรุทฺธสุวิสุทฺธตาย วิมทฺทกฺขมโต. อาปาถรมณียตาย เอว สุยฺยมานสุขโต. วิมทฺทกฺขมตาย, หิตชฺฌาสยปฺปวตฺติตาย จ วีมํสิยมานหิตโต. เอวมาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน สํสารจกฺกนิวตฺตนโต สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต, มิจฺฉาวาทวิทฺธํสนโต สมฺมาวาทปติฏฺาปนโต, อกุสลมูลสมุทฺธรณโต กุสลมูลสํโรปนโต, อปายทฺวารปิธานโต สคฺคมคฺคทฺวารวิวรณโต, ปริยุฏฺานวูปสมนโต อนุสยสมุคฺฆาฏนโตติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

อโธมุขฏฺปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ปิตํ. เหฏฺามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺามุขํ ชาตํ. อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺย. หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข, อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทีนิ อวตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ กตฺวา. ‘‘เอส มคฺโค, เอวํ คจฺฉา’’ติ ทสฺเสยฺย. กาฬปกฺขจาตุทฺทสีติ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสี. นิกฺกุชฺชิตํ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ ภาชนํ อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺย. อฺาณสฺส อภิมุขตฺตา เหฏฺามุขชาตตาย สทฺธมฺมวิมุขํ อโธมุขฏฺปิตตาย อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขฺยํ. กามํ กามจฺฉนฺทาทโย ปฏิจฺฉาทกา นีวรณภาวโต, มิจฺฉาทิฏฺิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกา สตฺเต มิจฺฉาภินิเวสนวเสนาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ. เตนาห ภควา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมาหํ ภิกฺขเว วชฺชํ วทามี’’ติ. สพฺโพ อปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค กุจฺฉิโต มคฺโคติ กตฺวา. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อฏฺ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺคา. เตเนว หิ ตทุภยปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชต-คฺคหณํ. เอเตหิ ปริยาเยหีติ เอเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณาทิอุปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิ, เอเตหิ วา ยถาวุตฺเตหิ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิวิธมนาทิวิภาวนปริยาเยหิ. เตนาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต’’ติ.

ปสนฺนการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพํ สกฺการํ. สรณนฺติ ปฏิสรณํ, เตนาห ‘‘ปรายณ’’นฺติ. ปรายณภาโว จ อนตฺถนิเสธเนน, อตฺถสมฺปฏิปาทเนน จ โหตีติ อาห ‘‘อฆสฺส ตาตา, หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ. อฆสฺสาติ ทุกฺขโตติ วทนฺติ, ปาปโตติ ปน อตฺโถ ยุตฺโต, นิสฺสกฺเก เจตํ สามิวจนํ. เอตฺถ จ นายํ คมุ-สทฺโท นี-สทฺทาทโย วิย ทฺวิกมฺมโก, ตสฺมา ยถา ‘‘อชํ คามํ เนตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ‘‘ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ ปน วตฺตพฺพํ. อิติ-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ตสฺส จายมตฺโถ. คมนฺจ ตทธิปฺปาเยน ภชนํ ชานนํ วาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ภชามี’’ติอาทีสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺถวจนํ, ภชนํ วา สรณาธิปฺปาเยน อุปสงฺกมนํ, เสวนํ สนฺติกาวจรตา, ปยิรุปาสนํ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน อุปฏฺานนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ อนฺสรณตํเยว ทีเปติ. ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส พุชฺฌามีติ อยมตฺโถ กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เยสฺหี’’ติอาทิ.

‘‘อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ’’ติ ปททฺวเยนาปิ ผลฏฺา เอว ทสฺสิตา, น มคฺคฏฺาติ เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จา’’ติอาทิมาห. นนุ จ กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุจฺจตีติ? กิฺจาปิ วุจฺจติ, นิปฺปริยาเยน ปน มคฺคฏฺา เอว ตถา วตฺตพฺพา, น อิตโร นิยาโมกฺกมนาภาวโต. ตถา หิ เต เอว วุตฺตา ‘‘อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตี’’ติ. สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมเนน หิ อปายวินิมุตฺตสมฺภโว. อกฺขายตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคํ อกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) สุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘วิตฺถาโร’’ติ วา อิมินา. เอตฺถ จ อริยมคฺโค นิยฺยานิกตาย, นิพฺพานํ ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายาติ อุภยเมว นิปฺปริยาเยน ‘‘ธมฺโม’’ติ วุตฺโต. นิพฺพานฺหิ อารมฺมณปจฺจยภูตํ ลภิตฺวา อริยมคฺคสฺส ตทตฺถสิทฺธิ. ตถาปิ ยสฺมา อริยผลานํ ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติอาทิ วจนโต มคฺเคน สมุจฺฉินฺนานํ กิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตาย, นิยฺยานานุคุณตาย, นิยฺยานปริโยสานตาย จ, ปริยตฺติธมฺมสฺส ปน ‘‘นิยฺยานธมฺมสฺส สมธิคมนเหตุตายา’’ติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนเยน ธมฺมภาโว ลพฺภติ เอว. สฺวายมตฺโถ ปาารูฬฺโห เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิมาห.

‘‘กามราโค ภวราโค’’ติ เอวมาทิ เภโท สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ เอเตนาติ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต. เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส โสกสฺส จ ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา อเนชํ อโสกนฺติ ผลํ กถิตํ. อปฺปฏิกูลนฺติ อวิโรธทีปนโต เกนจิ อวิรุทฺธํ, อิฏฺํ ปณีตนฺติ วา อตฺโถ. ปคุณรูเปน ปวตฺติตตฺตา, ปกฏฺคุณวิภาวนโต วา ปคุณํ. ยถาห ‘‘วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ. (ม. นิ. ๑.๒๘๓; ม. นิ. ๒.๓๓๙; มหาว. ๙) สพฺพธมฺมกฺขนฺธา กถิตาติ โยชนา.

ทิฏฺิสีลสงฺฆาเตนาติ ‘‘ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔; ม. นิ. ๔.๙๒; ๓.๕๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺิยา, ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปหิ สีเลหิ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๓; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๑๑; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตานํ สีลานฺจ สํหตภาเวน, ทิฏฺิสีลสามฺเนาติ อตฺโถ. สํหโตติ ฆฏิโต, สเมโตติ อตฺโถ. อริยปุคฺคลา หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตา เอว. อฏฺ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เตติ เต ปุริสยุควเสน จตฺตาโรปิ ปุคฺคลวเสน อฏฺเว อริยธมฺมสฺส ปจฺจกฺขทสฺสาวิตาย ธมฺมทสา. ตีณิ วตฺถูนิ ‘‘สรณ’’นฺติ คมเนน, ติกฺขตฺตุํ คมเนน จ ตีณิ สรณคมนานิ. ปฏิเวเทสีติ อตฺตโน หทยคตํ วาจาย ปเวเทสิ.

สรณคมนกถาวณฺณนา

สรณคมนสฺส วิสยปฺปเภทผลสํกิเลสเภทานํ วิย กตฺตุ จ วิภาวนา ตตฺถ โกสลฺลาย โหตีติ ‘‘สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ เตน วินา สรณคมนสฺเสว อสมฺภวโต. กสฺมา ปเนตฺถ โวทานํ น คหิตํ, นนุ โวทานวิภาวนาปิ ตตฺถ โกสลฺลาวหาติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน สํกิเลสคฺคหเณเนว อตฺถโต ทีปิตํ โหตีติ น คหิตํ. ยานิ หิ เนสํ สํกิเลสการณานิ อฺาณาทีนิ, เตสํ สพฺเพน สพฺพํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทเนน, อุปฺปนฺนานฺจ ปหาเนน โวทานํ โหตีติ. หึสตฺถสฺส สร-สทฺทสฺส วเสเนตํ ปทํ ทฏฺพฺพนฺติ ‘‘หึสตีติ สรณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปน หึสนํ เกสํ กถํ กสฺส วาติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘สรณคตาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ภยนฺติ วฏฺฏภยํ. สนฺตาสนฺติ จิตฺตุตฺราสํ เตเนว เจตสิกทุกฺขสฺส คหิตตฺตา. ทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺขํ. ทุคฺคติปริกิเลสนฺติ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ, ตยิทํ สพฺพํ ปรโต ผลกถายํ อาวิภวิสฺสติ. เอตนฺติ ‘‘สรณ’’นฺติ ปทํ.

เอวํ อวิเสสโต สรณ-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. หิเต ปวตฺตเนนาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา ภิกฺขเว วิหรถา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๖๔, ๖๙) อตฺเถ นิโยชเนน. อหิตา จ นิวตฺตเนนาติ. ‘‘ปาณาติปาตสฺส โข ปาปโก วิปาโก, ปาปกํ อภิสมฺปราย’’นฺติอาทินา อาทีนวทสฺสนาทิมุเขน อนตฺถโต นิวตฺตเนน. ภยํ หึสตีติ หิตาหิเตสุ อปฺปวตฺติปวตฺติเหตุกํ พฺยสนํ อปฺปวตฺติกรเณน วินาเสติ. ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน มคฺคสงฺขาโต ธมฺโม, อิตโร อสฺสาสทาเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ โยชนา. การานนฺติ ทานวเสน ปูชาวเสน จ อุปนีตานํ สกฺการานํ. วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ โยชนา, อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวโตติ อธิปฺปาโย. อิมินาปิ ปริยาเยนาติ อิมินาปิ วิภชิตฺวา วุตฺเตน การเณน.

‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอวํ ปวตฺโต ตตฺถ รตนตฺตเย ปสาโท ตปฺปสาโท, ตเทว รตนตฺตยํ ครุ เอตสฺสาติ ตคฺครุ ตพฺภาโว ตคฺครุตา, ตปฺปสาโท จ ตคฺครุตา จ ตปฺปสาทตคฺครุตา, ตาหิ ตปฺปสาทตคฺครุตาหิ. วิธูตทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสมฺโมหอสฺสทฺธิยาทิตาย วิหตกิเลโส. ตเทว รตนตฺตยํ ปรายณํ ปราคติ ตาณํ เลณนฺติ เอวํ ปวตฺติยา ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ สรณํ คจฺฉติ เอเตนาติ. ตํสมงฺคีติ เตน ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาเทน สมนฺนาคโต. เอวํ อุเปตีติ ภชติ เสวติ ปยิรุปาสติ, เอวํ วา ชานาติ พุชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปสาท-คฺคหเณน โลกิยสรณคมนมาห. ตฺหิ ปสาทปฺปธานํ. ครุตาคหเณน โลกุตฺตรํ. อริยา หิ รตนตฺตยํ คุณาภิฺตาย ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ปสฺสนฺติ. ตสฺมา ตปฺปสาเทน วิกฺขมฺภนวเสน วิคตกิเลโส, ตคฺครุตาย สมุจฺเฉทวเสนาติ โยเชตพฺพํ อคารวกรณเหตูนํ สมุจฺฉินฺทนโต. ตปฺปรายณตา ปเนตฺถ ตคฺคติกตาติ ตาย จตุพฺพิธมฺปิ วกฺขมานํ สรณคมนํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวิเสเสน วา ปสาทครุตา โชติตาติ ปสาทคฺคหเณน อเวจฺจปฺปสาทสฺส อิตรสฺส จ คหณํ, ตถา ครุตาคหเณนาติ อุภเยนาปิ อุภยํ สรณคมนํ โยเชตพฺพํ.

มคฺคกฺขเณ อิชฺฌตีติ โยชนา. ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ เอเตน อตฺถโต จตุสจฺจาธิคโม เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ ทสฺเสติ. ตตฺถ หิ นิพฺพานธมฺโม สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน, มคฺคธมฺโม ภาวนาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมาโนเยว สรณคมนตฺถํ สาเธติ. พุทฺธคุณา ปน สาวกโคจรภูตา ปริฺาภิสมยวเสน, ตถา อริยสงฺฆคุณา, เตนาห ‘‘กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตี’’ติ. อิชฺฌนฺตฺจ สเหว อิชฺฌติ, น โลกิยํ วิย ปติปาฏิยา อสมฺโมหปฏิเวเธน ปฏิวิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโย. เย ปน วทนฺติ ‘‘น สรณคมนํ นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา ปวตฺตติ. มคฺคสฺส อธิคตตฺตา ปน อธิคตเมว โหติ เอกจฺจานํ เตวิชฺชาทีนํ โลกิยวิชฺชาทโย วิยา’’ติ, เตสํ โลกิยเมว สรณคมนํ สิยา, น โลกุตฺตรํ, ตฺจ อยุตฺตํ ทุวิธสฺสาปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา.

นฺติ โลกิยํ สรณคมนํ. สทฺธาปฏิลาโภ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติอาทินา. สทฺธามูลิกาติ ยถาวุตฺตสทฺธาปุพฺพงฺคมา สมฺมาทิฏฺิติ พุทฺธสุพุทฺธตํ, ธมฺมสุธมฺมตํ, สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติฺจ โลกิยาวโพธวเสเนว สมฺมา าเยน ทสฺสนโต. ‘‘สทฺธามูลิกา สมฺมาทิฏฺี’’ติ เอเตน สทฺธูปนิสฺสยา ยถาวุตฺตลกฺขณา ปฺา โลกิยสรณคมนนฺติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘ทิฏฺิชุกมฺมนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ทิฏฺิ เอว อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุชุ กรียตีติ กตฺวา ทิฏฺิ วา อุชุ กรียติ เอเตนาติ ทิฏฺิชุกมฺมํ, ตถา ปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. สทฺธาปุพฺพงฺคมสมฺมาทิฏฺิคฺคหณํ ปน จิตฺตุปฺปาทสฺส ตปฺปธานตายาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สทฺธาปฏิลาโภ’’ติ อิมินา มาตาทีหิ อุสฺสาหิตทารกาทีนํ วิย าณวิปฺปยุตฺตํ สรณคมนํ ทสฺเสติ, ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ อิมินา าณสมฺปยุตฺตํ สรณคมนํ. ตยิทํ โลกิยํ สรณคมนํ. อตฺตา สนฺนิยฺยาตียติ อปฺปียติ ปริจฺจชียติ เอเตนาติ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ยถาวุตฺตํ ทิฏฺิชุกมฺมํ. ตํ รตนตฺตยํ ปรายณํ ปฏิสรณํ เอตสฺสาติ ตปฺปรายโณ, ปุคฺคโล, จิตฺตุปฺปาโท วา. ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, ยถาวุตฺตํ ทิฏฺิชุกมฺมเมว. ‘‘สรณ’’นฺติ อธิปฺปาเยน สิสฺสภาวํ อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ สิสฺสภาวูปคมนํ. สรณคมนาธิปฺปาเยเนว ปณิปตติ เอเตนาติ ปณิปาโต. สพฺพตฺถ ยถาวุตฺตทิฏฺิชุกมฺมวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อตฺตปริจฺจชนนฺติ สํสารทุกฺขนิตฺถรณตฺถํ อตฺตโน อตฺตภาวสฺส ปริจฺจชนํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. พุทฺธาทีนํ เยวาติ อวธารณํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีสุปิ ตตฺถ ตตฺถ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ ตทฺนิวตฺตนํ กตํ โหติ.

เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีนิ เอเกน ปกาเรน ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรหิปิ ปกาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ, เตน ปริยายนฺตเรหิปิ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทิ กตเมว โหติ อตฺถสฺส อภินฺนตฺตาติ ทสฺเสติ. อาฬวกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สาตาคิรเหมวตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นนุ เจเต อาฬวกาทโย มคฺเคเนว อาคตสรณคมนา, กถํ เตสํ ตปฺปรายณตาสรณคมนํ วุตฺตนฺติ? มคฺเคนาคตสรณคมเนหิปิ. ‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ…เป… สุธมฺมตํ’’ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๙๔) ‘‘เต มยํ วิจริสฺสาม, คามา คามํ นคา นคํ…เป… สุธมฺมต’’นฺติ, (สุ. นิ. ๑๘๒) เตหิ ตปฺปรายณตาการสฺส ปเวทิตตฺตา ตถา วุตฺตํ.

โส ปเนส าติ…เป… วเสนาติ เอตฺถ าติวเสน, ภยวเสน, อาจริยวเสน, ทกฺขิเณยฺยวเสนาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ าติวเสนาติ าติภาววเสน. เอวํ เสเสสุปิ. ทกฺขิเณยฺยปณิปาเตนาติ ทกฺขิเณยฺยตาเหตุเกน ปณิปาเตน. อิตเรหีติ าติภาวาทิวสปฺปวตฺเตหิ ตีหิ ปณิปาเตหิ. ‘‘อิตเรหี’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วนฺทตีติ ปณิปาตสฺส ลกฺขณวจนํ. เอวรูปนฺติ ทิฏฺธมฺมิกํ สนฺธาย วทติ. สมฺปรายิกฺหิ นิยฺยานิกํ วา อนุสาสนึ ปจฺจาสิสนฺโต ทกฺขิเณยฺยปณิปาตเมว กโรตีติ อธิปฺปาโย.

สรณคมนปฺปเภโทติ สรณคมนวิภาโค.

อริยมคฺโค เอว โลกุตฺตรํ สรณคมนนฺติ ‘‘จตฺตาริ สามฺผลานิ วิปากผล’’นฺติ วุตฺตํ. สพฺพทุกฺขกฺขโยติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ. เอตนฺติ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อริยสจฺจสฺส ทสฺสนํ.

นิจฺจาทิโต อนุปคมนาทิวเสนาติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อคฺคหณาทิวเสน. อฏฺานนฺติ เหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ ปจฺจยปฏิกฺเขโป. อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. นฺติ เยน การเณน. ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โสตาปนฺโน. กฺจิ สงฺขารนฺติ จตุภูมเกสุ สงฺขตสงฺขาเรสุ เอกสงฺขารมฺปิ. นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ คณฺเหยฺย. ‘‘สุขโต อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ. ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๗๖) เอวํ อตฺตทิฏฺิวเสน สุขโต คาหํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก ปริฬาหวูปสมนตฺถํ มตฺตหตฺถิปริตฺตาสิโต วิย โจกฺขพฺราหฺมโณ อุกฺการภูมึ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อตฺตวาเร กสิณาทิปฺตฺติสงฺคหตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘กฺจิ ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. อิเมสุปิ วาเรสุ จตุภูมกวเสเนว ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, เตภูมกวเสเนว วา. ยํ ยฺหิ ปุถุชฺชโน คาหวเสน คณฺหาติ, ตโต ตโต อริยสาวโก คาหํ วินิเวเติ.

‘‘มาตร’’นฺติอาทีสุ ชนิกา มาตา, ชนโก ปิตา, มนุสฺสภูโต ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก อฺํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ อฏฺานํ, ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ, อริยสาวกสฺส จ ผลทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตํ. ทุฏฺจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทุฏฺจิตฺโต. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมายํ ิตํ สงฺฆํ. ‘‘กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) เอวํ วุตฺเตหิ ปฺจหิ การเณหิ ภินฺเทยฺย. อฺํ สตฺถารนฺติ อฺํ ติตฺถกรํ ‘‘อยํ เม สตฺถา’’ติ เอวํ คณฺเหยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมินฺติ เต พุทฺธํ สรณํ คตา ตํนิมิตฺตํ อปายํ น คมิสฺสนฺติ, เทวกายํ ปน ปริปูเรสฺสนฺตีติ อตฺโถ.

ทสหิ าเนหีติ ทสหิ การเณหิ. อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวนฺติ. เวลามสุตฺตาทิวเสนาปีติ เอตฺถ กรีสสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณานํ จตุราสีติสหสฺสสงฺขฺยานํ สุวณฺณปาติรูปิยปาติกํสปาตีนํ ยถากฺกมํ รูปิยสุวณฺณหิรฺปูรานํ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตานํ จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺสานํ, จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ, จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ, จตุราสีติยา เธนุสหสฺสานํ, จตุราสีติยา กฺาสหสฺสานํ, จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ, จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ, อปริมาณสฺส จ ขชฺชโภชฺชาทิเภทสฺส อาหารสฺส ปริจฺจชนวเสน สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ นิรนฺตรํ ปวตฺตเวลามมหาทานโต เอกสฺส โสตาปนฺนสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต สตํ โสตาปนฺนานํ ทินฺนทานโต เอกสฺส สกทาคามิโน, ตโต เอกสฺส อนาคามิโน, ตโต เอกสฺส อรหโต, ตโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส, ตโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, ตโต พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต จาตุทฺทิสสงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหารกรณํ, ตโต สรณคมนํ มหปฺผลตรนฺติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตสฺส เวลามสุตฺตสฺส (อ. นิ. ๙.๒๐) วเสน. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยํ คหปติ เวลาโม พฺราหฺมโณ ทานํ อทาสิ มหาทานํ, โย เจกํ ทิฏฺิสมฺปนฺนํ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตร’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๙.๒๐). เวลามสุตฺตาทีติ อาทิสทฺเทน อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีนํ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

อฺาณํ วตฺถุตฺตยสฺส คุณานํ อชานนํ, ตตฺถ สมฺโมโห. ‘‘พุทฺโธ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา วิจิกิจฺฉา สํสโย. มิจฺฉาาณํ ตสฺส คุณานํ อคุณภาวปริกปฺปเนน วิปรีตคฺคาโห. อาทิ-สทฺเทน อนาทราคารวาทีนํ สงฺคโห. น มหาชุติกนฺติ น อุชฺชลํ, อปริสุทฺธํ อปริโยทาตนฺติ อตฺโถ. น มหาวิปฺผารนฺติ อนุฬารํ. สาวชฺโชติ ตณฺหาทิฏฺาทิวเสน สโทโส, โลกิยสรณคมนํ สิกฺขาสมาทานํ วิย อคฺคหิตกาลปริจฺเฉทํ ชีวิตปริยนฺตเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธเภเทน เภโทติ อาห ‘‘อนวชฺโช กาลกิริยายา’’ติ. โสติ อนวชฺโช สรณคมนเภโท. สติปิ อนวชฺชตฺเต อิฏฺผโลปิ น โหตีติ อาห ‘‘อผโล’’ติ. กสฺมา? อวิปากตฺตา. น หิ ตํ อกุสลนฺติ.

โก อุปาสโกติ สรูปปุจฺฉา, กึลกฺขโณ อุปาสโกติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมาติ เหตุปุจฺฉา, เตน เกน ปวตฺตินิมิตฺเตน อุปาสก-สทฺโท ตสฺมึ ปุคฺคเล นิรูฬฺโหติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจตี’’ติ. สทฺทสฺส อภิเธยฺเย ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถสฺส ตพฺภาวการณํ. กิมสฺส สีลนฺติ กีทิสํ อสฺส อุปาสกสฺส สีลํ, กิตฺตเกน สีเลนายํ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ อตฺโถ. โก อาชีโวติ โก อสฺส สมฺมาอาชีโว, โส ปน มิจฺฉาชีวสฺส ปริวชฺชเนน โหตีติ โสปิ วิภชียติ. กา วิปตฺตีติ กา อสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส วา วิปตฺติ. อนนฺตรสฺส หิ วิธิ วา ปฏิเสโธ วา. สมฺปตฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

โย โกจีติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ, เตน สรณคมนํ เอวํ การณํ, น ชาติ อาทิวิเสโสติ ทสฺเสติ.

อุปาสนโตติ เตเนว สรณคมเนน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจกิริยาย อาทร คารวพหุมานาทิโยเคน ปยิรุปาสนโต.

เวรมณิโยติ เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยํ, ตสฺส มณนโต หนนโต วินาสนโต เวรมณิโย, ปฺจ วิรติโย วิรติปธานตฺตา ตสฺส สีลสฺส, เตเนวาห ‘‘ปฏิวิรโต โหตี’’ติ.

มิจฺฉาวณิชฺชาติ น สมฺมาวณิชฺชา อยุตฺตวณิชฺชา อสารุปฺปวณิชฺชา. ปหายาติ อกรเณเนว ปชหิตฺวา. ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตน, เตน อฺมฺปิ อธมฺมิกํ ชีวิกํ ปฏิกฺขิปติ. สเมนาติ อวิสเมน, เตน กายวิสํ อาทิทุจฺจริตํ วชฺเชตฺวา กายสมาทินา สุจริเตน ชีวิกํ ทสฺเสติ. สตฺถวณิชฺชาติ อาวุธภณฺฑํ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา ยถากตํ วา ปฏิลภิตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. สตฺตวณิชฺชาติ มนุสฺสวิกฺกโย. มํสวณิชฺชาติ สูนการาทโย วิย มิคสูกราทิเก โปเสตฺวา มํสํ สมฺปาเทตฺวา วิกฺกโย. มชฺชวณิชฺชาติ ยํ กิฺจิ มชฺชํ โยเชตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. วิสวณิชฺชาติ วิสํ โยเชตฺวา วา วิสํ คเหตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโย. ตตฺถ สตฺถวณิชฺชา ปโรปโรธนิมิตฺตตาย อกรณียา วุตฺตา สตฺตวณิชฺชา อภุชิสฺสภาวกรณโต, มํสวณิชฺชา วธเหตุโต, มชฺชวณิชฺชา ปมาทฏฺานโต.

ตสฺเสวาติ ปฺจเวรมณิลกฺขณสฺส สีลสฺส เจว ปฺจมิจฺฉาวณิชฺชาลกฺขณสฺส อาชีวสฺส จ. วิปตฺตีติ เภโท, ปโกโป จ. ยายาติ ยาย ปฏิปตฺติยา. จณฺฑาโลติ อุปาสกจณฺฑาโล. มลนฺติ อุปาสกมลํ. ปฏิกิฏฺโติ อุปาสกนิหีโน. พุทฺธาทีสุ กมฺมกมฺมผเลสุ จ สทฺธาวิปริยาโย อสฺสทฺธิยํ มิจฺฉาธิโมกฺโข, ยถาวุตฺเตน อสฺสทฺธิเยน สมนฺนาคโต อสฺสทฺโธ. ยถาวุตฺตสีลวิปตฺติอาชีววิปตฺติวเสน ทุสฺสีโล. ‘‘อิมินา ทิฏฺาทินา อิทํ นาม มงฺคลํ โหตี’’ติ เอวํ พาลชนปริกปฺปิตโกตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺสุตมุตมงฺคเลน สมนฺนาคโต โกตูหลมงฺคลิโก. มงฺคลํ ปจฺเจตีติ ทิฏฺมงฺคลาทิเภทํ มงฺคลเมว ปตฺติยายติ. โน กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตํ โน ปตฺติยายติ. อิโต จ พหิทฺธาติ อิโต สพฺพฺุพุทฺธสาสนโต พหิทฺธา พาหิรกสมเย. ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสตีติ ทุปฺปฏิปนฺนํ ทกฺขิณารหสฺี คเวสติ. ปุพฺพการํ กโรตีติ ทานมานํ อาทิกํ กุสลกิริยํ ปมตรํ กโรติ. เอตฺถ จ ทกฺขิเณยฺยปริเยสนปุพฺพกาเร เอกํ กตฺวา ปฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพา.

วิปตฺติยํ วุตฺตวิปริยาเยน สมฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อยํ ปน วิเสโส – จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ รติชนนฏฺเน อุปาสโกว รตนํ อุปาสกรตนํ. คุณโสภากิตฺติสทฺทสุคนฺธตาย อุปาสโกว ปทุมํ อุปาสกปทุมํ. ตถา อุปาสกปุณฺฑรีกํ.

อาทิมฺหีติอาทิอตฺเถ. โกฏิยนฺติ ปริยนฺตโกฏิยํ. วิหารคฺเคนาติ โอวรกโกฏฺาเสน, ‘‘อิมสฺมึ คพฺเภ วสนฺตานมิทํ นาม ปนสผลํ ปาปุณาตี’’ติอาทินา ตํ ตํวสนฏฺานโกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. อชฺชตคฺคนฺติ วา อชฺชทคฺคนฺติ วา อชฺช อิจฺเจว อตฺโถ.

‘‘ปาเณหิ อุเปต’’นฺติ อิมินา ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุน ชีวิเตนาปิ ตํ วตฺถุตฺตยํ ปฏิปูเชนฺโต ‘‘สรณคมนํ รกฺขามี’’ติ อุปฺปนฺนํ ตสฺส รฺโ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อหฺหี’’ติอาทิมาห. ปาเณหิ อุเปตนฺติ หิ ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ อุเปตํ, อุเปนฺโต จ น วาจามตฺเตน, น เอกวารํ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน, อถ โข ปาณานํ ปริจฺจชนวเสน ยาวชีวํ อุเปตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อจฺจยนํ สาธุมริยาทํ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมนํ อจฺจโยติ อาห ‘‘อปราโธ’’ติ. อจฺเจติ อติกฺกมติ เอเตนาติ วา อจฺจโย, วีติกฺกมสฺส ปวตฺตนโก อกุสลธมฺโม. โส เอว อปรชฺฌติ เอเตนาติ อปราโธ. โส หิ อปรชฺฌนฺตํ ปุริสํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติ, เตนาห ‘‘อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโต’’ติ. จรตีติ อาจรติ กโรติ. ธมฺเมเนวาติ ธมฺมโต อนเปเตน ปโยเคน. ปฏิคฺคณฺหาตูติ อธิวาสนวเสน สมฺปฏิจฺฉตูติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขมตู’’ติ.

๒๕๑. สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อริโย, ตถาคโตติ อาห ‘‘อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน’’ติ. ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺโตติ กามํ ‘‘วุทฺธิ เหสา’’ติ ธมฺมาธิฏฺานวเสน วากฺยํ อารทฺธํ, ตถาปิ เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺโต สํวรํ อาปชฺชตีติ อาหาติ โยชนา.

๒๕๓. อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว นิปฺปชฺชนกานํ อตฺตโน กุสลมูลานํ ขณเนน ขโต, เตสํเยว อุปหนเนน อุปหโต. อุภเยนาปิ ตสฺส กมฺมาปราธเมว วทติ. ปติฏฺาติ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ เอตายาติ ปติฏฺา, ตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปทา. สา กิริยาปราเธน ภินฺนา วินาสิตา เอเตนาติ ภินฺนปติฏฺโ, เตนาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ. ธมฺเมสุ จกฺขุนฺติ จตุสจฺจธมฺเมสุ เตสํ ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ. อฺเสุ าเนสูติ อฺเสุ สุตฺตปเทสุ. มุจฺจิสฺสตีติ สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา โลหกุมฺภี นรกโต มุจฺจิสฺสติ.

ยทิ อนนฺตเร อตฺตภาเว นรเก ปจฺจติ, อิมํ ปน สุตฺตํ สุตฺวา รฺโ โก อานิสํโส ลทฺโธติ อาห ‘‘มหานิสํโส’’ติอาทิ. โส ปน อานิสํโส นิทฺทาลาภสีเสน วุตฺโต ตทา กายิกเจตสิกทุกฺขาปคโม, ติณฺณํ รตนานํ มหาสกฺการกิริยา, สาติสโย โปถุชฺชนิกสทฺธาปฏิลาโภติ เอวํปกาโร ทิฏฺธมฺมิโก, สมฺปรายิโก ปน อปราปเรสุปิ ภเวสุ อปริมาโณ เยวาติ เวทิตพฺโพ.

เอตฺถาห – ยทิ รฺโ กมฺมนฺตรายาภาเว ตสฺมึเยว อาสเน ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสติ, กถํ อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ. อถ ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, กถํ ตทา ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, นนุ อิเม สาวกโพธิปจฺเจกโพธิอุปนิสฺสยา ภินฺนนิสฺสยาติ? นายํ วิโรโธ อิโต ปรโต เอวสฺส ปจฺเจกโพธิสมฺภารานํ สมฺภรณียโต. สาวกโพธิยา พุชฺฌนกสตฺตาปิ หิ อสติ ตสฺสา สมวาเย กาลนฺตเร ปจฺเจกโพธิยา พุชฺฌิสฺสนฺติ กตาภินีหารสมฺภวโต. อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘ปจฺเจกโพธิยา เยวายํ กตาภินีหาโร. กตาภินีหาราปิ หิ ตตฺถ นิยตึ อปฺปตฺตา ตสฺส าณสฺส ปริปากํ อนุปคตตฺตา สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สาวกโพธึ ปาปุณิสฺสนฺตีติ ภควา ‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา’ติอาทิมาห. มหาโพธิสตฺตานเมว จ อานนฺตริยปริมุตฺติ, น อิตรโพธิสตฺตานํ. ตถา หิ ปจฺเจกโพธิยํ นิยโต สมาโน เทวทตฺโต จิรกาลสมฺภูเตน โลกนาเถ อาฆาเตน ครุตรานิ อานนฺตริยานิ ปสวิ, ตสฺมา กมฺมนฺตราเยนายํ อิทานิ อสมเวตทสฺสนาภิสมโย ราชา ปจฺเจกโพธินิยาเมน อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ทฏฺพฺพํ.

สามฺผลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๓. อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนา

อทฺธานคมนวณฺณนา

๒๕๔. อปุพฺพปทวณฺณนาติ อตฺถสํวณฺณนาวเสน เหฏฺา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส ปทสฺส วณฺณนา อตฺถวิภชนา. ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคตมตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํ. ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรา ราชกุมารา โคตฺตวเสน โกสลา นาม. ยทิ เอโก ชนปโท, กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รูฬฺหิสทฺเทนา’’ติ. อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ าเนสุ ยุตฺเต วิย อีทิสลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ รูฬฺหิ ยถา อฺตฺถปิ ‘‘กุรูสุ วิหรติ, องฺเคสุ วิหรตี’’ติ จ. ตพฺพิเสสเนปิ ชนปท-สทฺเท ชาติ-สทฺเท เอกวจนเมว. โปราณา ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน ปุถุอตฺถวิสยตาย เอวฺเจตํ ปุถุวจนนฺติ วกฺขมานวิเสสํ โชเตติ. พหุปฺปเภโท หิ โส ปเทโส ติโยชนสตปริมาณตาย. นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวาติ กมฺมปฺปหานวเสน นงฺคลานิปิ ปหาย, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. น เกวลํ กสฺสกา เอว, อถ โข อฺเปิ มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ ปหาย ตตฺถ สนฺนิปตึสุ. ‘‘โส ปเทโส’’ติ ปเทสสามฺโต วุตฺตํ, วจนวิปลฺลาเสน วา, เต ปเทสาติ อตฺโถ. โกสลาติ วุจฺจติ กุสลา เอว โกสลาติ กตฺวา.

จาริกนฺติ จรณํ, จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกา. ตยิทํ มคฺคคมนํ อิธาธิปฺเปตํ, น จุณฺณิกคมนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโต’’ติ. ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘จาริกา จ นาเมสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทูเรปีติ นาติทูเรปิ. สหสา คมนนฺติ สีฆคมนํ. มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทึ เอกเทเสน วตฺวา วนวาสีติสฺสสามเณรสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา ชนปทจาริกํ กเถตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อากาสคามีหิ เอว สทฺธึ คนฺตุกาโม ‘‘ฉฬภิฺานํ อาโรเจหี’’ติ อาห.

สงฺฆกมฺมวเสน สิชฺฌมานาปิ อุปสมฺปทา สตฺถุ อาณาวเสเนว สิชฺฌนโต ‘‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. อปเร ปน อปริปุณฺณวีสติวสฺสสฺเสว ตสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต ‘‘ทสฺสามี’’ติ อโวจาติ วทนฺติ. อุปสมฺปาเทตฺวาติ ธมฺมเสนาปตินา อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตฺวา.

นวโยชนสติกมฺปิ านํ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนเมว, ตโต ปรํ นาธิปฺเปตํ ตุริตจาริกาวเสน อคมนโต. สมนฺตาติ คตคตฏฺานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สมนฺตโต. อฺเนปิ การเณนาติ ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนาตรุณภาวโต อฺเนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ าณปริปากาทิการเณน มชฺฌิมมณฺฑลํ โอสรติ. ‘‘สตฺตหิ วา’’ติอาทิ ‘‘เอกมาสํ วา’’ติอาทินา วุตฺตานุกฺกเมน โยเชตพฺพํ.

สรีรผาสุกตฺถายาติ เอกสฺมึเยว าเน นิพทฺธวาสวเสน อุสฺสนฺนธาตุกสฺส สรีรสฺส วิจรเณน ผาสุกตฺถาย. อฏฺุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถายาติ อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺต (อ. นิ. ๗.๗๒) มฆเทวชาตกาทิ (ชา. ๑.๑.๙) เทสนานํ วิย ธมฺมเทสนาย อฏฺุปฺปตฺติกาลํ อากงฺขมาเนน. สุราปานสิกฺขาปทปฺาปเน (ปาจิ. ๓๒๘) วิย สิกฺขาปทปฺาปนตฺถาย. โพธเนยฺยสตฺเต องฺคุลิมาลาทิเก (ม. นิ. ๒.๓๔๗) โพธนตฺถาย. กฺจิ, กติปเย วา ปุคฺคเล อุทฺทิสฺส จาริกา นิพทฺธจาริกา. ตทฺา อนิพทฺธจาริกา.

ทสสหสฺสิ โลกธาตุยาติ ชาติเขตฺตภูเต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ. ตตฺถ หิ สตฺเต ปริปกฺกินฺทฺริเย ปสฺสิตุํ พุทฺธาณํ อภินีหริตฺวา ิโต ภควา าณชาลํ ปตฺถรตีติ วุจฺจติ. สพฺพฺุตฺาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺโติ ตสฺส าณสฺส โคจรภาวํ อุปคโต. ภควา กิร มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ‘‘เย สตฺตา ภพฺพา ปริปากาณา อชฺช มยา วิเนตพฺพา, เต มยฺหํ าณสฺส อุปฏฺหนฺตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺาย สมนฺนาหรติ. ตสฺส สห สมนฺนาหารา เอโก วา ทฺเว วา พหู วา ตทา วินยูปคา เวเนยฺยา าณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺติ อยเมตฺถ พุทฺธานุภาโว. เอวมฺปิ อาปาถมาคตานํ ปน เนสํ อุปนิสฺสยํ ปุพฺพจริยํ ปุพฺพเหตุํ สมฺปติ วตฺตมานฺจ ปฏิปตฺตึ โอโลเกติ, เตนาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิ. วาทปฏิวาทํ กตฺวาติ ‘‘เอวํ นุ เต อมฺพฏฺา’’ติอาทินา มยา วุตฺตวจนสฺส ‘‘เย จ โข เต โภ โคตม มุณฺฑกา สมณกา’’ติอาทินา ปฏิวจนํ กตฺวา ติกฺขตฺตุํ อิพฺภวาทนิปาตนวเสน นานปฺปการํ อสมฺภิวากฺยํ สาธุสภาวาย วาจาย วตฺตุํ อยุตฺตวจนํ วกฺขติ. นิพฺพิเสวนนฺติ วิคตตุทนํ, มานทพฺพวเสน อปคตปริปฺผนฺทนนฺติ อตฺโถ.

อวสริตพฺพนฺติ อุปคนฺตพฺพํ. อิจฺฉานงฺคเลติ อิทํ ตทา ภควโต โคจรคามนิทสฺสนํ สมีปตฺเถ ภุมฺมนฺติ กตฺวา. ‘‘อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ’’ติ นิวาสนฏฺานทสฺสนํ อธิกรเณ ภุมฺมนฺติ. ตทุภยํ วิวรนฺโต ‘‘อิจฺฉานงฺคลํ อุปนิสฺสายา’’ติอาทิมาห. ธมฺมราชสฺส ภควโต สพฺพโส อธมฺมนิคฺคณฺหนปรา ปฏิปตฺติ, สา จ สีลสมาธิปฺาวเสนาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลขนฺธาวาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยถาภิรุจิเตนาติ ทิพฺพวิหาราทีสุ เยน เยน อตฺตโน อภิรุจิเตน วิหาเรน.

โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา

๒๕๕. มนฺเตติ อิรุพฺเพทาทิมนฺตสตฺเถ. โปกฺขเร กมเล สยมาโน นิสีทีติ โปกฺขรสาตี. สาติ วุจฺจติ สมสณฺานํ, โปกฺขเร สณฺานาวยเว ชาโตติ ‘‘โปกฺขรสาตี’’ติปิ วุจฺจติ. เสตโปกฺขรสทิโสติ เสตปทุมวณฺโณ. สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวสฺส ยุตฺตฏฺาเน สุฏฺุ วฏฺฏุลา. กาฬวงฺคติลกาทีนํ อภาเวน สุปริสุทฺธา.

อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส กีทิโส ปุพฺพโยโค, เยน นํ ภควา อนุคฺคณฺหิตุํ ตํ านํ อุปคโตติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ. ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติ เตนายํ สํเสทโช ชาโต. น ปุปฺผตีติ น วิกสติ. รชตพิมฺพกนฺติ รูปิยมยํ รูปกํ.

อชฺฌาวสตีติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท อิสฺสริยตฺถทีปโน, อาสทฺโท มริยาทตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติอาทิมาห. เตหิ ยุตฺตตฺตา หิ อุกฺกฏฺนฺติ อุปโยควจนํ, เตนาห ‘‘อุปสคฺควเสนา’’ติอาทิ. ยาย มริยาทายาติ ยาย อวตฺถาย. นครสฺส วตฺถุนฺติ ‘‘อยํ ขโณ, สุมุหุตฺตํ มา อติกฺกมี’’ติ รตฺติวิภายนํ อนุรกฺขนฺตา รตฺติยํ อุกฺกา เปตฺวา อุกฺกาสุ ชลมานาสุ นครสฺส วตฺถุํ อคฺคเหสุํ, ตสฺมา อุกฺกาสุ ิตาติ อุกฺกฏฺา, อุกฺกาสุ วิชฺโชตยนฺตีสุ ิตา ปติฏฺิตาติ มูลวิภุชาทิปกฺเขเปน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา, นิรุตฺตินเยน วา อุกฺกาสุ ิตาสุ ิตา อาสีติ อุกฺกฏฺา. อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘ภูมิภาคสมฺปตฺติยา, อุปกรณสมฺปตฺติยา, มนุสฺสสมฺปตฺติยา จ ตํ นครํ อุกฺกฏฺคุณโยคโต อุกฺกฏฺาติ นามํ ลภี’’ติ. ตสฺสาติ ‘‘อุกฺกฏฺ’’นฺติ อุปโยควเสน วุตฺตปทสฺส. อนุปโยคตฺตาติ วิเสสนภาเวน อนุปยุตฺตตฺตา. เสสปเทสูติ ‘‘สตฺตุสฺสท’’นฺติอาทิปเทสุ. ยถาวิธิ หิ อนุปโยโค ปุริมสฺมึ. ตตฺถาติ ‘‘อุปสคฺควเสนา’’ติอาทินา วุตฺตวิธาเน. ‘‘สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ เอเตน สทฺทลกฺขณานุคโต วายํ สทฺทปฺปโยโคติ ทสฺเสติ. อุปอนุอธิอาอิติเอวํปุพฺพเก วสนกิริยาาเน อุปโยควจนเมว ปาปุณาตีติ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.

อุสฺสทตา นาเมตฺถ พหุลตาติ, ตํ พหุลตํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหุชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. คเหตฺวา โปเสตพฺพํ โปสาวนิยํ. อาวิชฺฌิตฺวาติ ปริกฺขิปิตฺวา.

รฺา วิย ภุฺชิตพฺพนฺติ วา ราชโภคฺคํ. รฺโ ทายภูตนฺติ กุลปรมฺปราย โยคฺยภาเวน ราชโต ลทฺธทายภูตํ. เตนาห ‘‘ทายชฺชนฺติ อตฺโถ’’ติ. ราชนีหาเรน ปริภุฺชิตพฺพโต อุทฺธํ ปริโภคลาภสฺส เสฏฺเทยฺยตา นาม นตฺถีติ อาห ‘‘ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชสงฺเขเปน ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ. ‘‘สพฺพํ เฉชฺชเภชฺช’’นฺติ สรีรทณฺฑธนทณฺฑาทิ เภทํ สพฺพํ ทณฺฑมาห. นทีติตฺถปพฺพตาทีสูติ นทีติตฺถปพฺพตปาทคามทฺวารอฏวิมุขาทีสุ. ‘‘ราชทาย’’นฺติ อิมินาว รฺโ ทินฺนภาเว สิทฺเธ ‘‘รฺา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺน’’นฺติ วจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทายกราชทีปนตฺถ’’นฺติอาทิ. นิสฺสฏฺปริจฺจตฺตนฺติ มุตฺตจาควเสน ปริจฺจตฺตํ กตฺวา. เอวฺหิ ตํ เสฏฺเทยฺยํ อุตฺตมเทยฺยํ ชาตํ.

อุปลภีติ สวนวเสน อุปลภีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสตทฺวาร…เป… อฺาสี’’ติ อาห. อวธารณผลตฺตา สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณนฺติ อาห ‘‘ปทปูรณมตฺเต นิปาโต’’ติ. ‘‘อวธารณตฺเถ’’ติ ปน อิมินา อิฏฺโตวธารณตฺถํ โข-สทฺทคฺคหณนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อสฺโสสี’’ติ ปทํ โข-สทฺเท คหิเต เตน ผุลฺลิตมณฺฑิตํ วิย โหนฺตํ ปูริตํ นาม โหติ, เตน จ ปุริมปจฺฉิมปทานิ สิลิฏฺานิ โหนฺติ, น ตสฺมึ อคฺคหิเตติ อาห ‘‘ปทปูรเณน พฺยฺชนสิลิฏฺตามตฺตเมวา’’ติ. มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตนสฺส อนตฺถนฺตรทีปนตา ทสฺสิตา โหติ, เอว-สทฺเทน ปน พฺยฺชนสิลิฏฺตาย เอกนฺติกตา.

สมิตปาปตฺตาติ อจฺจนฺตํ อนวเสสโต สวาสนํ สมิตปาปตฺตา. เอวฺหิ พาหิรกวิราคเสกฺขาเสกฺขปาปสมนโต ภควโต ปาปสมนํ วิเสสิตํ โหติ, เตนาห วุตฺตฺเหตนฺติอาทิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ อิธ อนุสฺสวตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต’’ติ. อาลปนมตฺตนฺติ ปิยาลาปวจนมตฺตํ. ปิยสมุทาหาโร เหเต ‘‘โภ’’ติ วา ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา. โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํ. โคตโมติ หิ ปวตฺตมานํ วจนํ, พุทฺธิฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ. โก ปน โสติ? อฺกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ‘‘สมโณ’’ติ อิมินา สริกฺขกชเนหิ ภควโต พหุมตภาโว ทสฺสิโต สมิตปาปตากิตฺตนโต. ‘‘โคตโม’’ติ อิมินา โลกิยชเนหิ อุฬารกุลสมฺภูตตาทีปนโต.

อุจฺจากุลปริทีปนํ อุทิโตทิตวิปุลขตฺติยกุลวิภาวนโต. สพฺพขตฺติยานฺหิ อาทิภูตมหาสมฺมตมหาราชโต ปฏฺาย อสมฺภินฺนํ อุฬารตมํ สกฺยราชกุลํ. เกนจิ ปาริชุฺเนาติ าติปาริชุฺโภคปาริชุฺาทินา เกนจิ ปาริชุฺเน ปาริหานิยา. อนภิภูโต อนชฺโฌตฺถโต. ตถา หิ ตสฺส กุลสฺส น กิฺจิ ปาริชุฺํ โลกนาถสฺส อภิชาติยํ, อถ โข วฑฺฒิเยว. อภินิกฺขมเน จ ตโตปิ สมิทฺธตมภาโว โลเก ปากโฏ ปฺาโต. อิติ ‘‘สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อิทํ วจนํ ภควโต สทฺธาปพฺพชิตภาวทีปนํ วุตฺตํ มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ, มหนฺตฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตภาวสิทฺธิโต. สุนฺทรนฺติ ภทฺทกํ. ภทฺทกตา จ ปสฺสนฺตสฺส หิตสุขาวหภาเวน เวทิตพฺพาติ อาห อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ. ตตฺถ อตฺถาวหนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถสํหิตหิตาวหํ. สุขาวหนฺติ ยถาวุตฺตติวิธสุขาวหํ. ตถารูปานนฺติ ตาทิสานํ. ยาทิเสหิ ปน คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต, เตหิ จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ อจฺจนฺตาย สทฺธาย ปสาทนีโย เตสํ ยถาภูตสภาวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ยถารูโปติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตํ…เป… อรหตนฺติ อิมินา ธมฺมปฺปมาณานํ, ลูขปฺปมาณานฺจ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตํ ทสฺเสติ. ตํ ทสฺสเนเนว จ อิตเรสมฺปิ อตฺถโต ปสาทาวหตา ทสฺสิตา โหตีติ ทฏฺพฺพํ ตทวินาภาวโต. ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอตฺถ โกสิยสกุณวตฺถุํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๔; ขุ. ปา. อฏฺ. ๑๐) กเถตพฺพํ.

อมฺพฏฺมาณวกถาวณฺณนา

๒๕๖. มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถ. มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมุฏฺเ กตฺวา หทเย เปติ โอฏฺปหตกรณวเสน, น อตฺถวิภาวนวเสน.

สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺติ เอตฺถ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทฺจ นิขฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, สา เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุตฺโต. กิฏยติ คเมติ าเปติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํ. เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา. วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ อาห ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ. อิทฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ สตสหสฺสปริมาโณ นยจริยาทิปกรณํ. านกรณาทิวิภาคโต, นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตหีติ อกฺขรปฺปเภทา, สิกฺขานิรุตฺติโย. เอเตสนฺติ เวทานํ.

เต เอว เวเท ปทโส กายตีติ ปทโก. ตํ ตํ สทฺทํ ตทตฺถฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, สทฺทสตฺถํ. อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ. ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุฺกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ.

วยตีติ วโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิ อปริกิลมนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺธาเรติ ปูเรตีติ อตฺโถ. ทฺเว ปฏิเสธา ปกตึ คเมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ อวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย นาม…เป… น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนุฺาโต’’ติ ปทสฺส กมฺมสาธนวเสน, ‘‘ปฏิฺาโต’’ติ ปน ปทสฺส กตฺตุสาธนวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเยนา’’ติอาทิมาห. อาจริยปรมฺปราภตํ อาจริยกํ. ครูติ ภาริยํ อตฺตานํ ตโต โมเจตฺวา คมนํ ทุกฺกรํ โหติ. อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติ นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภาทิ.

๒๕๗. ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทโยเคน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว อุปโยควจนํ.

๒๕๘. ลกฺขณานีติ ลกฺขณทีปนานิ มนฺตปทานิ. อนฺตรธายนฺตีติ น เกวลํ ลกฺขณมนฺตานิเยว, อถ โข อฺานิปิ พฺราหฺมณานํ าณพลาภาเวน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘เอกสตํ อทฺธริยํ สาขา สหสฺสวตฺตโก สามา’’ติอาทิ. ปณิธิ …เป… มหโตติ เอตฺถ ปณิธิมหโต สมาทานมหโตติ อาทินา ปจฺเจกํ มหนฺต-สทฺโท โยเชตพฺโพ. ปณิธิมหนฺตตาทิ จสฺส พุทฺธวํสจริยาปิฏกวณฺณนาทิวเสน เวทิตพฺโพ. นิฏฺาติ นิปฺผตฺติโย. ภวเภเทติ ภววิเสเส. อิโต จ เอตฺโต จ พฺยาเปตฺวา ิตตา วิสฏภาโว.

ชาติสามฺโตติ ลกฺขณชาติยา ลกฺขณภาวมตฺเตน สมานภาวโต. ยถา หิ พุทฺธานํ ลกฺขณานิ สุวิสทานิ, สุปริพฺยตฺตานิ, ปริปุณฺณานิ จ โหนฺติ, น เอวํ จกฺกวตฺตีนํ, เตนาห ‘‘น เตเหว พุทฺโธ โหตี’’ติ. อภิรูปตา, ทีฆายุกตา, อปฺปาตงฺกตา, พฺราหฺมณาทีนํ ปิยมนาปตาติ อิเมหิ จตูหิ อจฺฉริยสภาเวหิ. ทานํ, ปิยวจนํ, อตฺถจริยา, สมานตฺตตาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ. รฺชนโตติ ปีติชนนโต. จกฺกํ จกฺกรตนํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. สมฺปตฺติจกฺเกหิ สยํ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ สตฺตนิกายํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. ปรหิตาวโห อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต วตฺตนํ เอตสฺส, เอตฺถาติ วา จกฺกวตฺตี. อปฺปฏิหตํ วา อาณาสงฺขาตํ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. ขตฺติยมณฺฑลาทิสฺิตํ จกฺกํ สมูหํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาตํ ธมฺมํ จรติ, จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาโต ธมฺโม เอตสฺมึ อตฺถีติ วา ธมฺมิโก. ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺโม รฺชนฏฺเน ราชาติ ธมฺมราชา. ‘‘ราชา โหติ จกฺกวตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘จาตุรนฺโต’’ติ ปทํ จตุทีปิสฺสรตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘จตุสมุทฺทอนฺตายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘จตุทฺทีปวิภูสิตายา’’ติ อวตฺวา ‘‘จตุพฺพิธา’’ติ วิธคฺคหณํ ตํตํปริตฺตทีปานมฺปิ สงฺคหตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. โกปาทีติ อาทิ-สทฺเทน กามโมหมานมทาทิเก สงฺคณฺหาติ. วิชิตาวีติ วิชิตวา. เกนจิ อกมฺปิยฏฺเน ชนปเท ถาวริยปฺปตฺโต, ทฬฺหภตฺติภาวโต วา, ชนปโท ถาวริยํ ปตฺโต เอตฺถาติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต.

จิตฺตีกตภาวาทินาปิ (ขุ. ปา. อฏฺ. ๓; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๕๐) จกฺกสฺส รตนฏฺโ เวทิตพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ. รตินิมิตฺตตาย วา จิตฺตีกตาทิภาวสฺส รติชนนฏฺเน เอกสงฺคหตาย วิสุํ อคฺคหณํ. อิเมหิ ปน รตเนหิ ราชา จกฺกวตฺตี ยํ ยมตฺถํ ปจฺจนุโภติ, ตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อชิตํ ชินาติ มเหสกฺขตาสํวตฺตนิยกมฺมนิสฺสนฺทภาวโต. วิชิเต ยถาสุขํ อนุวิจรติ หตฺถิรตนํ อสฺสรตนฺจ อภิรุหิตฺวา เตสํ อานุภาเวน อนฺโตปาตราเสเยว สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ อนุสํยายิตฺวา ราชธานิเมว ปจฺจาคมนโต. ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ เตน ตตฺถ ตตฺถ กาตพฺพกิจฺจสฺส สํวิธานโต. อวเสเสหีติ มณิรตนอิตฺถิรตนคหปติรตเนหิ. ตตฺถ มณิรตเนน โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนาทินา สุขมนุภวติ, อิตฺถิรตเนน อติกฺกนฺตมานุสกรูปสมฺปตฺติทสฺสนาทิวเสน, คหปติรตเนน อิจฺฉิติจฺฉิตมณิกนกรชตาทิธนปฏิลาภวเสน.

อุสฺสาหสตฺติโยโค เตน เกนจิ อปฺปฏิหตาณาจกฺกภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิเมนาติ ปริณายกรตเนน. ตฺหิ สพฺพราชกิจฺเจสุ กุสลํ อวิรชฺฌนโยคํ, เตนาห ‘‘มนฺตสตฺติโยโค’’ติ. หตฺถิอสฺสรตนานํ มหานุภาวตาย โกสสมฺปตฺติยาปิ ปภาวสมฺปตฺติสิทฺธิโต ‘‘หตฺถิ…เป… โยโค’’ติ วุตฺตํ. (โกโส หิ นาม สติ อุสฺสาหสมฺปตฺติยํ ทุคฺคํ เตชํ กุสุโมรํ ปรกฺกมํ ปพฺพโตมุขํ อโมสปหรณํ) ติวิธสตฺติโยคผลํ ปริปุณฺณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. เสเสหีติ เสเสหิ ปฺจหิ รตเนหิ.

อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ อโทสสงฺขาเตน กุสลมูเลน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อุปฺปาทิตกมฺมสฺส อานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ โสมฺมตรรตนชาติกตฺตา. มชฺฌิมานิ มณิอิตฺถิคหปติรตนานิ. อโลภ…เป… กมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ อุฬารสฺส ธนสฺส, อุฬารธนปฏิลาภการณสฺส จ ปริจฺจาคสมฺปทาเหตุกตฺตา. ปจฺฉิมนฺติ ปริณายกรตนํ. ตฺหิ อโมห…เป… กมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชติ มหาปฺเเนว จกฺกวตฺติราชกิจฺจสฺส ปริเณตพฺพตฺตา. อุปเทโส นาม สวิเสสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ วิจารณวเสน ปวตฺโต กถาพนฺโธ.

สรณโต ปฏิปกฺขวิธมนโต สูรา, เตนาห ‘‘อภีรุกชาติกา’’ติ. อสุเร วิชินิตฺวา ิตตฺตา วีโร, สกฺโก เทวานํ อินฺโท. ตสฺส องฺคํ เทวปุตฺโต เสนงฺคภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วีรงฺครูปาติ เทวปุตฺตสทิสกายา’’ติ. ‘‘เอเก’’ติ สารสมาสาจริยมาห. สภาโวติ สภาวภูโต อตฺโถ. วีรการณนฺติ วีรภาวการณํ. วีริยมยสรีรา วิยาติ สวิคฺคหวีริยสทิสา, สวิคฺคหํ เจ วีริยํ สิยา ตํสทิสาติ อตฺโถ. นนุ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิเสนา นาม นตฺถิ, ย’มสฺส ปุตฺตา ปมทฺเทยฺยุํ, อถ กสฺมา ปรเสนปฺปมทฺทนาติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห สเจติอาทิ, เตน ปรเสนา โหตุ วา มา วา เต ปน เอวํ มหานุภาวาติ ทสฺเสติ. ธมฺเมนาติ กตุปจิเตน อตฺตโน ปุฺธมฺเมน. เตน หิ สฺโจทิตา ปถวิยํ สพฺพราชาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘สฺวาคตํ เต มหาราชา’’ติ อาทึ วตฺวา อตฺตโน รชฺชํ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส นิยฺยาเตนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘โส อิมํ…เป… อชฺฌาวสตี’’ติ. อฏฺกถายํ ปน ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺส จิรตรํ วิปจฺจิตุํ ปจฺจยภูตํ จกฺกวตฺติวตฺตสมุทาคตํ ปโยคสมฺปตฺติสงฺขาตํ ธมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพติอาทินา ปฺจสีลธมฺเมนา’’ติ วุตฺตํ. เอวฺหิ ‘‘อทณฺเฑน อสตฺเถนา’’ติ อิทํ วจนํ สุฏฺุตรํ สมตฺถิตํ โหตีติ. ยสฺมา ราคาทโย ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชมานา สตฺตสนฺตานํ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺนฺติ กุสลปฺปวตฺตึ นิวาเรนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘ฉทนา, ฉทา’’ติ จ วุตฺตา. วิวเฏตฺวาติ วิคเมตฺวา. ปูชารหตา วุตฺตา ‘‘อรหตีติ อรห’’นฺติ. ตสฺสา ปูชารหตาย. ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อรหนฺติ. พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตา สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานปุพฺพกตฺตา พุทฺธภาวสฺส.

อรหํ วฏฺฏาภาเวนาติ ผเลน เหตุอนุมานทสฺสนํ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ เหตุนา ผลานุมานทสฺสนํ. เหตุทฺวยํ วุตฺตํ ‘‘วิวฏฺโฏ วิจฺฉโท จา’’ติ. ทุติเยน เวสารชฺเชนาติ ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต’’ติอาทินา วุตฺเตน เวสารชฺเชน. ปุริมสิทฺธีติ ปุริมสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธีติ อตฺโถ. ปเมนาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๕๐; อ. นิ. ๔.๘) วุตฺเตน เวสารชฺเชน. ทุติยสิทฺธีติ ทุติยสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ, พุทฺธตฺถสิทฺธีติ อตฺโถ. ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา’’ติอาทินา, (ม. นิ. ๑.๑๕๐; อ. นิ. ๔.๘) ‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๕๐; อ. นิ. ๔.๘) จ วุตฺเตหิ ตติยจตุตฺเถหิ เวสารชฺเชหิ. ตติยสิทฺธีติ วิวฏฺฏจฺฉทนตาสิทฺธิ ยาถาวโต อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมาปเทเสน หิ สตฺถุ วิวฏฺฏจฺฉทนภาโว โลเก ปากโฏ อโหสิ. ปุริมํ ธมฺมจกฺขุนฺติ ปุริมปทํ ภควโต ธมฺมจกฺขุํ สาเธติ กิเลสารีนํ, สํสารจกฺกสฺส จ อรานํ หตภาวทีปนโต. ทุติยํ ปทํ พุทฺธจกฺขุํ สาเธติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว ตํสพฺภาวโต. ตติยํ ปทํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธติ สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานทีปนโต. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ หิ วตฺวา ‘‘วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ วจนํ พุทฺธภาวาวหเมว สพฺพกิเลสปฺปหานํ วิภาเวติ. ‘‘สูรภาว’’นฺติ ลกฺขณวิภาวเน วิสทาณตํ.

๒๕๙. เอวํ โภติ เอตฺถ เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉเน นิปาโต. วจนสมฺปฏิจฺฉนฺเจตฺถ ‘‘ตถา มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เวทิสฺสาม, ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตา’’ติ จ เอวํ ปวตฺตสฺส โปกฺขรสาติโน วจนสฺส สมฺปฏิคฺคโหติ อาห. ‘‘โสปิ ตายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตายาติ ตาย ยถาวุตฺตาย สมุตฺเตชนาย. อยานภูมินฺติ ยานสฺส อภูมึ. ทิวาปธานิกาติ ทิวาปธานานุยุฺชนกา.

๒๖๐. ยทิปิ ปุพฺเพ อมฺพฏฺกุลํ อปฺปฺาตํ, ตทา ปน ปฺายตีติ อาห ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ. อตุริโตติ อเวคายนฺโต.

๒๖๑. ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ โว มาณวา ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตหิ มาณเวหิ สทฺธึ ปมํ ปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย ตทนุกรเณน เอวํ เตปิ มาณวา ภควตา สทฺธึ สมปฺปวตฺตโมทา อเหสุนฺติ โยชนา. ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทตํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํ. เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ. ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉนฺติ, ยาปนียนฺติ อาหาราทิปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ. สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํ, ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํ, ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺานํ, ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํ, สุขวิหารสพฺภาเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ สพฺพตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พลปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยว. ตรุณปีติ ปาโมชฺชํ. สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนิกํ ตเทว สมฺโมทนียํ. สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิทํ ปน อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ. สริตพฺพภาวโต อนุสฺสริตพฺพภาวโต ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘สารณีย’’นฺติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘สุยฺยมานสุขโต’’ติ อาปาถมธุรตมาห, ‘‘อนุสฺสริยมานสุขโต’’ติ วิมทฺทรมณียตํ. ‘‘พฺยฺชนปริสุทฺธตายา’’ติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาห, ‘‘อตฺถปริสุทฺธตายา’’ติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํ. อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิ.

อปสาเทสฺสามีติ มงฺกุํ กริสฺสามิ. กณฺเ โอลมฺเพตฺวาติ อุโภสุ ขนฺเธสุ สาฏกํ อาสชฺเชตฺวา กณฺเ โอลมฺพิตฺวา. ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวาติ นิวตฺถสาฏกสฺส ทสาโกฏึ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวา. จงฺกมํ อภิรุหิตฺวาติ จงฺกมิตุํ อารภิตฺวา. ธาตุสมตาติ รสาทิธาตูนํ สมาวตฺถตา, อโรคตาติ อตฺโถ. อนาจารภาวสารณียนฺติ อนาจารภาเวน สรณียํ. ‘‘อนาจาโร วตาย’’นฺติ สริตพฺพกํ.

๒๖๒. ‘‘ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิยา’’ติอาทิ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺกรํ กิจฺจํ อารภตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อสกฺกุเณยฺยฺเหตํ สเทวเกนาปิ โลเกน, ยทิทํ ภควโต อปสาทนํ, เตนาห ‘‘อฏฺาเน วายมตี’’ติ. อยํ พาโล ‘‘มยิ กิฺจิ อกเถนฺเต มยา สทฺธึ กเถตุมฺปิ น วิสหตี’’ติ มานเมว ปคฺคณฺหิสฺสติ, กเถนฺเต ปน กถาปสงฺเคนสฺส ชาติโคตฺเต วิภาวิเต มานนิคฺคโห ภวิสฺสตีติ ภควา ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ. อาจารสมาจารสิกฺขาปเนน อาจริยา, เตสํ ปน อาจริยานํ ปกฏฺา อาจริยาติ ปาจริยา ยถา ปปิตามโหติ, เตนาห ‘‘อาจริเยหิ จ เตสํ ปาจริเยหิ จา’’ติ.

ปมอิพฺภวาทวณฺณนา

๒๖๓. ตีสุ อิริยาปเถสูติ านคมนนิสชฺชาสุ. กถาปฬาสนฺติ กถาวเสน ยุคคฺคาหํ. สยาเนน อาจริเยน สทฺธึ สยานสฺส กถา นาม อาจาโร น โหติ, ตํ อิตเรหิ สทิสํ กตฺวา กถนํ อิธ กถาปฬาโส.

ตสฺส ปน ยํ อนาจารภาววิภาวนํ สตฺถารา อมฺพฏฺเน สทฺธึ กเถนฺเตน กตํ, ตํ สงฺคีติอนารุฬฺหํ ปรมฺปราภตนฺติ อุปริ ปาฬิยา สมฺพนฺธภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กิรา’’ติอาทิมาห. มุณฺฑกา สมณกาติ จ ครหายํ -สทฺโท, เตนาห ‘‘หีเฬนฺโต’’ติ. อิภสฺส ปโยโค อิโภ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา อิโภ หตฺถิวาหนภูโต ปรสฺส วเสน วตฺตติ, น อตฺตโน, เอวํ เอเตปิ พฺราหฺมณานํ สุสฺสุสกา สุทฺทา ปรสฺส วเสน วตฺตนฺติ, น อตฺตโน, ตสฺมา อิภสทิสปโยคตาย อิพฺภาติ. เต ปน กุฏุมฺพิกตาย ฆรวาสิโน ฆรสฺสามิกา โหนฺตีติ อาห ‘‘คหปติกา’’ติ. กณฺหาติ กณฺหชาติกา. ทิชา เอว หิ สุทฺธชาติกา, น อิตเรติ ตสฺส อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘กาฬกา’’ติ. มุขโต นิกฺขนฺตาติ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพปุริสา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, อยํ เตสํ ปมุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ‘‘สมณา ปิฏฺิปาทโต’’ติ อิทํ ปนสฺส ‘‘มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติอาทิวจนโตปิ อติวิย อสมเวกฺขิตวจนํ จตุวณฺณปริยาปนฺนสฺเสว สมณภาวสมฺภวโต. อนิยเมตฺวาติ อวิเสเสตฺวา, อนุทฺเทสิกภาเวนาติ อตฺโถ.

มานุสฺสยวเสน กเถตีติ มานุสฺสยํ อวสฺสาย อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต, ปเร จ วมฺเภนฺโต ‘‘มุณฺฑกา’’ติ อาทึ กเถติ. ชานาเปมีติ ชาติโคตฺตสฺส ปมาณํ ยาถาวโต วิภาวเนน ปมาณํ ชานาเปมีติ. อตฺโถ เอตสฺส อตฺถีติ อตฺถิกํ ทณฺฑิกาเยน.

‘‘ยาเยว โข ปนตฺถายา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตํ ปรโต ‘‘ปุริสลิงฺควเสเนวา’’ติ วกฺขมานตฺตา ยุตฺตํ. ยาย อตฺถายาติ วา ปุลฺลิงฺควเสเนว ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ยสฺส อตฺถสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ. อสฺสาติ อมฺพฏฺสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฺเสนฺติ อฺเสํ สาธุรูปานํ. สนฺติกํ อาคตานนฺติ คุรุฏฺานิยานํ สนฺติกํ อุปคตานํ. วตฺตนฺติ เตหิ จริตพฺพอาจารํ. อสิกฺขิโตติ อาจารํ อสิกฺขิโต. ตโต เอว อปฺปสฺสุโต. พาหุสจฺจฺหิ นาม ยาวเทว อุปสมตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตทภาวโต อมฺพฏฺโ อปฺปสฺสุโต อสิกฺขิโต ‘‘อวุสิโต’’ติ วิฺายติ, เตนาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิ.

๒๖๔. โกธวสจิตฺตตาย อสกมโน. มานนิมฺมทนตฺถนฺติ มานสฺส นิมฺมทนตฺถํ. อุคฺคิเลตฺวาติ สิเนหปาเนน กิลินฺนํ อุพฺพมนํ กตฺวา. โคตฺเตน โคตฺตนฺติ เตน วุตฺเตน ปุราตนโคตฺเตน อิทานิ ตํ ตํ อนวชฺชสฺิตํ โคตฺตํ สาวชฺชโต อุฏฺาเปตฺวา อุทฺธริตฺวา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ โคตฺตํ อาทิปุริสวเสน, กุลาปโทโส, ตทนฺวเย อุปฺปนฺนอภิฺาตปุริสวเสน เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘อาทิจฺโจ, มฆเทโว’’ติ. โคตฺตมูลสฺส คารยฺหตาย อมานวตฺถุภาวปเวทนโต ‘‘มานทฺธชํ มูเล เฉตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ฆฏฺเฏนฺโตติ โอมสนฺโต.

ยสฺมึ มานุสฺสยโกธุสฺสยา อฺมฺูปตฺถทฺธา, โส ‘‘จณฺโฑ’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘จณฺฑาติ มานนิสฺสิตโกธยุตฺตา’’ติ. ขราติ จิตฺเตน, วาจาย จ กกฺขฬา. ลหุกาติ ตรุณา. ภสฺสาติ ‘‘สาหสิกา’’ติ เกจิ วทนฺติ, ‘‘สารมฺภกา’’ติ อปเร. สมานาติ โหนฺตา, ภวมานาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สนฺตาติ ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติ. น สกฺกโรนฺตีติ สกฺการํ น กโรนฺติ. อปจิติกมฺมนฺติ ปณิปาตกมฺม นานุโลมนฺติ อตฺตโน ชาติยา น อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถ.

ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

๒๖๕. กามํ สกฺยราชกุเล โย สพฺเพสํ พุทฺธตโร สมตฺโถ จ, โส เอว อภิเสกํ ลภติ, เอกจฺโจ ปน อภิสิตฺโต สมาโน ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม พหุกิจฺจํ พหุพฺยาปาร’’นฺติ ตโต นิพฺพิชฺช รชฺชํ วยสา อนนฺตรสฺส นิยฺยาเตติ, กทาจิ โสปิ อฺสฺสาติ ตาทิเส สนฺธายาห ‘‘สกฺยาติ อภิสิตฺตราชาโน’’ติ. กุลวํสํ ชานนฺตีติ กณฺหายนโต ปฏฺาย ปรมฺปราคตํ อนุสฺสววเสน ชานนฺติ. กุลาภิมานิโน หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อุจฺจาวจํ กุลํ ตถา ตถา อุทาหรนฺติ, อตฺตโน จ กุลวํสํ ชานนฺติ, เอวํ อมฺพฏฺโปิ. ตถา หิ โส ปรโต ภควตา ปุจฺฉิโต วชิรปาณิภเยน ยาถาวโต กเถสิ.

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

๒๖๖. เขตฺตเลฑฺฑูนนฺติ เขตฺเต กสนวเสน นงฺคเลน อุฏฺาปิตเลฑฺฑูนํ. ‘‘ลฏุกิกา’’ อิจฺเจว ปฺาตา ขุทฺทกสกุณิกา ลฏุกิโกปมวณฺณนายํ ‘‘จาตกสกุณิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๕๐) วุตฺตา. โกธวเสน ลคฺคิตุนฺติ อุปนยฺหิตุํ, อาฆาตํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถ. ‘‘อมฺเห หํสโกฺจโมรสเม กโรตี’’ติ อิมินา ‘‘น ตํ โกจิ หํโส วา’’ติอาทิวจนํ สงฺคีตึ อนารุฬฺหํ ตทา ภควตา วุตฺตเมวาติ ทสฺเสติ. ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิวจนํ, ‘‘อวุสิตวาเยวา’’ติอาทิวจนฺจ มานวเสน สมเณน โคตเมน วุตฺตนฺติ มฺตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิมฺมาโน ทานิ ชาโตติ มฺมาโน’’ติ.

ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

๒๖๗. นิมฺมาเทตีติ อ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิมฺมเทตี’’ติ. กามํ โคตฺตํ นาเมตํ ปิติโต ลทฺธพฺพํ, น มาติโต น หิ พฺราหฺมณานํ สโคตฺตาย อาวาหวิวาโห อิจฺฉิโต, โคตฺตนามํ ปน ยสฺมา ชาติสิทฺธํ, น กิตฺติมํ, ชาติ จ อุภยสมฺพนฺธินี, ตสฺมา ‘‘มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตก’’นฺติ วุตฺตํ. นามโคตฺตนฺติ โคตฺตนามํ, น กิตฺติมนามํ, น คุณนามํ วา. ตตฺถ ‘‘กณฺหายโน’’ติ นิรุฬฺหา ยา นามปณฺณตฺติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปณฺณตฺติวเสน นามนฺติ. ตํ ปน กณฺหอิสิโต ปฏฺาย ตสฺมึ กุลปรมฺปราวเสน อาคตํ, น เอตสฺมึเยว นิรุฬฺหํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปเวณีวเสน โคตฺต’’นฺติ. โคตฺต-ปทสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อนุสฺสรโตติ เอตฺถ น เกวลํ อนุสฺสรณํ อธิปฺเปตํ, อถ โข กุลสุทฺธิวีมํสนวเสนาติ อาห ‘‘กุลโกฏึ โสเธนฺตสฺสา’’ติ. อยฺยปุตฺตาติ อยฺยิกปุตฺตาติ อาห ‘‘สามิโน ปุตฺตา’’ติ. ทิสา โอกฺกากรฺโ อนฺโตชาตา ทาสีติ อาห ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อมฺพฏฺโ ชาตึ นิสฺสาย มานตฺถทฺโธ, น จสฺส ยาถาวโต ชาติยา อวิภาวิตาย มานนิคฺคโห โหติ, มานนิคฺคเห จ กเต อปรภาเค รตนตฺตเย ปสีทิสฺสติ, น ‘‘ทาสี’’ติ วาจา ผรุสวาจา นาม โหติ จิตฺตสฺส สณฺหภาวโต. อภยสุตฺตฺเจตฺถ (ม. นิ. ๒.๘๓; อ. นิ. ๔.๑๘๔) นิทสฺสนํ. เกจิ จ สตฺตา อคฺคินา วิย โลหาทโย กกฺขฬาย วาจาย มุทุภาวํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภควา อมฺพฏฺํ นิพฺพิเสวนํ กาตุกาโม ‘‘อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ อโวจ.

เปนฺตีติ ปฺเปนฺติ, เตนาห ‘‘โอกฺกาโก’’ติอาทิ. ปภา นิจฺฉรติ ทนฺตานํ อติวิย ปภสฺสรภาวโต.

ปมกปฺปิกานนฺติ ปมกปฺปสฺส อาทิกาเล นิพฺพตฺตานํ. กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺเถ, เตน โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคติ. มหาสมฺมตสฺสาติ ‘‘อยํ โน ราชา’’ติ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ เอวํ สมฺมตสฺส. ยํ สนฺธาย วทนฺติ –

‘‘อาทิจฺจกุลสมฺภูโต, สุวิสุทฺธคุณากโร;

มหานุภาโว ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโก.

โย จกฺขุภูโต โลกสฺส, คุณรํสิสมุชฺชโล;

ตโมนุโท วิโรจิตฺถ, ทุติโย วิย ภาณุมา.

ปิตา เยน มริยาทา, โลเก โลกหิเตสินา;

ววตฺถิตา สกฺกุณนฺติ, น วิลงฺฆยิตุํ ชนา.

ยสสฺสินํ เตชสฺสินํ, โลกสีมานุรกฺขกํ;

อาทิภูตํ มหาวีรํ, กถยนฺติ ‘มนู’ติ ย’’นฺติ.

ตสฺส จ ปุตฺตปปุตฺตปรมฺปรํ สนฺธาย –

‘‘ตสฺส ปุตฺโต มหาเตโช, โรโช นาม มหีปติ;

ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช, ปวโร ราชมณฺฑเล.

ตสฺสาสิ กลฺยาณคุโณ, กลฺยาโณ นาม อตฺรโช;

ราชา ตสฺสาสิ ตนโย, วรกลฺยาณนามโก.

ตสฺส ปุตฺโต มหาวีโร, มนฺธาตา กามโภคินํ;

อคฺคภูโต มหินฺเทน, อฑฺฒรชฺเชน ปูชิโต.

ตสฺส สูนุ มหาเตโช, วรมนฺธาตุนามโก;

‘อุโปสโถ’ติ นาเมน, ตสฺส ปุตฺโต มหายโส.

วโร นาม มหาเตโช, ตสฺส ปุตฺโต มหาวโร;

ตสฺสาสิ อุปวโรติ, ปุตฺโต ราชา มหาพโล.

ตสฺส ปุตฺโต มฆเทโว, เทวตุลฺโย มหีปติ;

จตุราสีติสหสฺสานิ, ตสฺส ปุตฺตปรมฺปรา.

เตสํ ปจฺฉิมโก ราชา, ‘โอกฺกาโก’ อิติ วิสฺสุโต;

มหายโส มหาเตโช, อขุทฺโท ราชมณฺฑเล’’ติ.

อาทิ เตสํ ปจฺฉโตติ เตสํ มฆเทว ปรมฺปรภูตานํ กฬารชนกปริโยสานานํ อเนกสตสหสฺสานํ ราชูนํ อปรภาเค โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺส ปรมฺปราภูตานํ อเนกสตสหสฺสานํ ราชูนํ อปรภาเค อปโร โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺส ปรมฺปรภูตานํ อเนกสตสหสฺสานํ ราชูนํ อปรภาเค ปุนาปโร โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํ. เตสุ ตติยโอกฺกากสฺสา’’ติอาทิ.

สหสา วรํ อทาสินฺติ ปุตฺตทสฺสเนน โสมนสฺสปฺปตฺโต สหสา อวีมํสิตฺวา ตุฏฺิยา วเสน วรํ อทาสึ, ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺหา’’ติ. รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉตีติ สา ชนฺตุกุมารสฺส มาตา มม ตํ วรทานํ อนฺตรํ กตฺวา อิมํ รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉตีติ.

นปฺปสเหยฺยาติ น ปริยตฺโต ภเวยฺย.

นิกฺขมฺมาติ ฆราวาสโต, กาเมหิ จ นิกฺขมิตฺวา. เหฏฺา จาติ -สทฺเทน ‘‘อสีติหตฺเถ’’ติ อิทํ อนุกฑฺฒติ. เตหีติ มิคสูกเรหิ, มณฺฑูกมูสิเกหิ จ. เตติ สีหพฺยคฺฆาทโย, สปฺปพิฬารา จ.

อวเสสาหิ อตฺตโน อตฺตโน กนิฏฺาหิ.

วฑฺฒมานานนฺติ อนาทเร สามิวจนํ. กุฏฺโรโค นาม สาสมสูรีโรคา วิย เยภุยฺเยน สงฺกมนสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อยํ โรโค สงฺกมตีติ จินฺเตตฺวา’’ติ.

มิคสูกราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วนจรโสณาทิเก สงฺคณฺหาติ.

ตสฺมึ นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธ. ขตฺติยมายาโรจเนน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวา.

นครํ มาเปหีติ สาหารํ นครํ มาเปหีติ อธิปฺปาโย.

เกสคฺคหณนฺติ เกสเวณิพนฺธนํ. ทุสฺสคฺคหณนฺติ วตฺถสฺส นิวาสนากาโร.

๒๖๘. อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถายาติ อาจริเยน อมฺพฏฺเน จ อตฺตโน อตฺตโน อุปริ ปาเปตพฺพอุปวาทสฺส อปนยนตฺถํ. อสฺมึ วจเนติ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺเต, โภตา จ โคตเมน วุตฺเต ‘‘ชาติวาเท’’ติ อิมสฺมึ ยถาธิกเต วจเน. ตตฺถ ปน ยสฺมา เวเท วุตฺตวิธินาว เตน ปฏิมนฺเตตพฺพํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เวทตฺตยวจเน’’ติ, ‘‘เอตสฺมึ วา ทาสิปุตฺตวจเน’’ติ จ.

๒๗๐. ธมฺโม นาม การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘) วิย, สห ธมฺเมนาติ สหธมฺโม, สหธมฺโม เอว สหธมฺมิโกติ อาห ‘‘สเหตุโก’’ติ.

๒๗๑. ตสฺมา ตทา ปฏิฺาตตฺตา. ตาเสตฺวา ปฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามีติ อาคโต ยถา ตํ สจฺจกสมาคเม. ‘‘ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโ จา’’ติ เอตฺถ อิตเรสํ อทสฺสเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาวาเหตฺวาติ มนฺตพเลน อาเนตฺวา. ตสฺสาติ อมฺพฏฺสฺส. วาทสงฺฆฏฺเฏติ วาจาสงฺฆฏฺเฏ.

๒๗๒. ตาณนฺติ คเวสมาโนติ, ‘‘อยเมว สมโณ โคตโม อิโต ภยโต มม ตายโก’’ติ ภควนฺตํเยว ‘‘ตาณ’’นฺติ ปริเยสนฺโต อุปคจฺฉนฺโต. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ตายตีติ ยถาอุปฏฺิตภยโต ปาเลติ, เตนาห ‘‘รกฺขตี’’ติ, เอเตน ตาณ-สทฺทสฺส กตฺตุสาธนตมาห. ยถุปฏฺิเตน ภเยน อุปทฺทุโต นิลียติ เอตฺถาติ เลณํ, อุปลยนํ, เอเตน เลณ-สทฺทสฺส อธิกรณสาธนตมาห. ‘‘สรตี’’ติ เอเตน สรณ-สทฺทสฺส กตฺตุสาธนตมาห.

อมฺพฏฺวํสกถาวณฺณนา

๒๗๔. คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นทิยา ทกฺขิณทิสาย. อาวุธํ น ปริวตฺตตีติ สรํ วาสตฺติอาทึ วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺเตนฺเต กุโต อาวุธปริวตฺตนนฺติ อาห ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติ. โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาตึ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาตึ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโต, เตนาห ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติอาทิ. วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตุยา ลทฺธกาลโต ปฏฺาย มฺยายํ ชาติโสธิตา ภวิสฺสตีติ ตสฺส อธิปฺปาโย. อมฺพฏฺํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ เปตีติ อมฺพฏฺาติ เอวํ ลทฺธนามํ วิชฺชํ, มนฺตนฺติ อตฺโถ. ยโต อมฺพฏฺา เอตสฺมึ อตฺถีติ อมฺพฏฺโติ กณฺโห อิสิ ปฺายิตฺถ, ตํพํสชาตตาย อยํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโ’’ติ โวหรียติ.

เสฏฺมนฺเต เวทมนฺเตติ อธิปฺปาโย. มนฺตานุภาเวน รฺโ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ เตน ปนสฺส พาหุกฺขมฺเภน ราชา, ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺราโส อโหสิ, เตนาห ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺาสี’’ติ. โสตฺถิ ภทฺทนฺเตติ อาทิวจนํ อโวจุํ. ‘‘อยํ มหานุภาโว อิสี’’ติ มฺมานา.

อุนฺทฺริยิสฺสตีติ วิปฺปกิริยิสฺสติ, เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ. มนฺเต ปริวตฺติเตติ พาหุกฺขมฺภกมนฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชาสงฺขาเต มนฺเต ‘‘สโร โอตรตู’’ติ ปริวตฺติเต. เอวรูปานฺหิ มนฺตานํ เอกํเสเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชา โหนฺติเยว ยถา ตํ กุสุมารกวิชฺชานํ. อตฺตโน ธีตุ อปวาทโมจนตฺถํ ตสฺส ภุชิสฺสกรณํ. ตสฺสานุรูเป อิสฺสริเย ปนตฺถํ อุฬาเร จ นํ าเน เปสิ.

ขตฺติยเสฏฺภาววณฺณนา

๒๗๕. สมสฺสาสนตฺถมาห กรุณายนฺโต, น กุลีนภาวทสฺสนตฺถํ, เตนาห ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ. พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ สมีเป, ตโต พฺราหฺมเณหิ ลทฺธพฺพํ อาสนาทึ สนฺธาย ‘‘พฺราหฺมณานํ อนฺตเร’’ติ วุตฺตํ. เกวลํ สทฺธาย กาตพฺพํ สทฺธํ, ปรโลกคเต สนฺธาย น ตโต กิฺจิ อปตฺเถนฺเตน กาตพฺพนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต’’ติ. มงฺคลาทิภตฺเตติ อาทิ-สทฺเทน อุสฺสวเทวตาราธนาทึ สงฺคณฺหาติ. ยฺภตฺเตติ ปาปสฺมาทิวเสน กตภตฺเต. ปาหุนกานนฺติ อติถีนํ. ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต อุภโต สุชาตตาภาวโต, เตนาห ‘‘อปริสุทฺโธติ อตฺโถ’’ติ.

๒๗๖. อิตฺถึ กริตฺวาติ เอตฺถ กรณํ กิริยาสามฺวิสยนฺติ อาห ‘‘อิตฺถึ ปริเยสิตฺวา’’ติ. พฺราหฺมณกฺํ อิตฺถึ ขตฺติยกุมารสฺส ภริยาภูตํ คเหตฺวาปิ ขตฺติยาว เสฏฺา, หีนา พฺราหฺมณาติ โยชนา. ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปกรเณติ ราคาทิวเสน ปทุฏฺเ ปกฺขลิเต การเณ, เตนาห ‘‘โทเส’’ติ. ภสฺสติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ ภสฺสํ, ฉาริกา.

๒๗๗. ชนิตสฺมินฺติ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺเต. ชเน เอตสฺมินฺติ วา ชเนตสฺมึ, มนุสฺเสสูติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘โคตฺตปฏิสาริโน’’ติ. สํสนฺทิตฺวาติ ฆเฏตฺวา, อวิรุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ.

ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

๒๗๘. อิทํ วฏฺฏตีติ อิทํ อชฺเฌนาทิ กตฺตุํ ลพฺภติ. ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติสนฺนิสฺสิตวาเท วินิพทฺธา. พฺราหฺมณสฺเสว อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทโยติ เอวํ เย อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ปวตฺตา, ตโต เอว เต มานวาทปฏิพทฺธา จ โหนฺติ. เย ปน อาวาหวิวาหวินิพทฺธา, เต เอว สมฺพนฺธตฺตยวเสน ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ เอวํ ปวตฺตนกา.

ยตฺถาติ ยสฺสํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํ. ลคฺคิสฺสามาติ โอลคฺคา อนฺโตคธา ภวิสฺสามาติ จินฺตยิมฺห. ปรมตฺถโต อวิชฺชาจรณานิเยว ‘‘วิชฺชาจรณานี’’ติ คเหตฺวา ิโต ปรมตฺถโต วิชฺชาจรเณสุ วิภชิยมาเนสุ โส ตโต ทูรโต อปนีโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ทูรเมว อวกฺขิปี’’ติ. สมุทาคมโต ปภุตีติอาทิสมุฏฺานโต ปฏฺาย.

๒๗๙. ติวิธํ สีลนฺติ ขุทฺทกาทิเภทํ ติวิธํ สีลํ. สีลวเสเนวาติ สีลปริยาเยเนว. กิฺจิ กิฺจีติ อหึสนาทิยมนิยมลกฺขณํ กิฺจิ กิฺจิ สีลํ อตฺถิ. ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมึ ตสฺมึเยว พฺราหฺมณสมยสิทฺเธ สีลมตฺเต ‘‘จรณ’’นฺติ ลคฺเคยฺย. อฏฺปิ สมาปตฺติโย จรณนฺติ นิยฺยาติตา โหนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสเนว อรูปชฺฌานานมฺปิ นิทฺทิฏฺภาวาปตฺติโต นิยฺยาติตา นิทสฺสิตา.

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

๒๘๐. อสมฺปาปุณนฺโตติ อารภิตฺวา สมฺปตฺตุํ อสกฺโกนฺโต. อวิสหมาโนติ อารภิตุเมว อสกฺโกนฺโต. ขารินฺติ ปริกฺขารํ. ตํ ปน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อรณี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อรณีติ อคฺคิธมนกํ อรณีทฺวยํ. สุชาติ ทพฺพิ. อาทิ-สทฺเทน ติทณฺฑติฆฏิกาทึ สงฺคณฺหาติ ขาริภริตนฺติ ขารีหิ ปุณฺณํ. นนุ อุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สาสนิโกปิ โย โกจิ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถโต ปริจารโกว, กึ องฺคํ ปน พาหิรกปพฺพชิเตติ ตตฺถ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘กปฺปิยกรณ…เป… วตฺตกรณวเสนา’’ติ เอวํ วุตฺเตน นเยน. ปริจารโก โหติ อุปสมฺปนฺนภาวสฺส วิสิฏฺภาวโต. ‘‘นวโกฏิสหสฺสานี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๓๗) วุตฺตปฺปเภทานํ อเนกสหสฺสานํ สํวรวินยานํ สมาทิยิตฺวา วตฺตเนน อุปริภูตา อคฺคภูตา สมฺปทาติ หิ ‘‘อุปสมฺปทา’’ติ วุจฺจตีติ. คุณาธิโกปีติ คุเณหิ อุกฺกฏฺโปิ. อยํ ปนาติ วุตฺตลกฺขโณ ตาปโส.

ตาปสา นาม กมฺมวาทิกิริยาวาทิโน, น สาสนสฺส ปฏาณีภูตา, ยโต เนสํ ปพฺพชิตุํ อาคตานํ ติตฺถิยปริวาเสน วินาว ปพฺพชฺชา อนุฺาตาติ กตฺวา ‘‘กสฺมา ปนา’’ติ โจทนํ สมุฏฺเปติ โจทโก. อาจริโย ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา โจทนํ ปริหรติ. ‘‘โอสกฺกิสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิมสฺมิฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ขุรธารูปมนฺติ ขุรธารานํ มตฺถเกเนว อกฺกมิตฺวา คมนูปมํ. อฺเติ อฺเ ภิกฺขู. อคฺคิสาลนฺติ อคฺคิหุตฺตสาลํ. นานาทารูหีติ ปลาสทณฺฑาทินานาวิธสมิธาทารูหิ.

อิทนฺติ ‘‘จตุทฺวารํ อาคารํ กตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตํ. อสฺสาติ อสฺส จตุตฺถสฺส ปุคฺคลสฺส. ปฏิปตฺติมุขนฺติ โกหฺปฏิปตฺติยา มุขมตฺตํ. โส หิ นานาวิเธน โกหฺเน โลกํ วิมฺหาเปนฺโต ตตฺถ อจฺฉติ, เตนาห ‘‘อิมินา หิ มุเขน โส เอวํ ปฏิปชฺชตี’’ติ.

ขลาทีสุ มนุสฺสานํ สนฺติเก อุปติฏฺิตฺวา วีหิมุคฺคติลมาสาทีนิ ภิกฺขาจริยานิยาเมน สงฺกฑฺฒิตฺวา อุฺฉนํ อุฺฉา, สา เอว จริยา วุตฺติ เอเตสนฺติ อุฺฉาจริยา. อคฺคิปกฺเกน ชีวนฺตีติ อคฺคิปกฺกิกา, น อคฺคิปกฺกิกา อนคฺคิปกฺกิกา. อุฺฉาจริยา หิ ขเลสุ คนฺตฺวา ขลคฺคํ นาม มนุสฺเสหิ ทิยฺยมานํ ธฺํ คณฺหนฺติ, ตํ อิเม น คณฺหนฺตีติ อนคฺคิปกฺกิกา นาม ชาตา. อสามปากาติ อสยํปาจกา. อสฺมมุฏฺินา มุฏฺิปาสาเณน วตฺตนฺตีติ อสฺมมุฏฺิกา. ทนฺเตน อุปฺปาฏิตํ วกฺกลํ รุกฺขตฺตโจ ทนฺตวกฺกลํ, เตน วตฺตนฺตีติ ทนฺตวกฺกลิกา. ปวตฺตํ รุกฺขาทิโต ปาติตํ ผลํ ภุฺชนฺตีติ ปวตฺตผลโภชิโน. ชิณฺณปกฺกตาย ปณฺฑุภูตํ ปลาสํ, ตํสทิสฺจ ปณฺฑุปลาสํ, เตน วตฺตนฺตีติ ปณฺฑุปลาสิกา, สยํปติตปุปฺผผลปตฺตโภชิโน.

อิทานิ เต อฏฺวิเธปิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สงฺกฑฺฒิตฺวาติ ภิกฺขาจริยาวเสน ลทฺธธฺํ เอกชฺฌํ กตฺวา.

ปริเยฏฺิ นาม ทุกฺขาติ ปเรสํ เคหโต เคหํ คนฺตฺวา ปริเยฏฺิ นาม ทีนวุตฺติภาเวน ทุกฺขา. ปาสาณสฺส ปริคฺคโห ทุกฺโข ปพฺพชิตสฺสาติ วา ทนฺเตเหว อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติ.

อิมาหิ จตูหิเยวาติ ‘‘ขาริวิธํ อาทายา’’ติอาทินา วุตฺตาหิ จตูหิ เอว ตาปสปพฺพชฺชาหีติ.

๒๘๒. อปาเย วินาเส นิยุตฺโต อาปายิโก. ตพฺภาวํ ปริปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต เตน อปริปุณฺโณ อปริปูรมาโน, กรเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, เตนาห ‘‘อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนา’’ติ.

ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

๒๘๓. ทียตีติ ทตฺติ, ทตฺติเยว ทตฺติกนฺติ อาห ‘‘ทินฺนก’’นฺติ. ยทิ พฺราหฺมณสฺส สมฺมุขีภาโว รฺโ น ทาตพฺโพ, กสฺมาสฺส อุปสงฺกมนํ น ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. เขตฺตวิชฺชายาติ นีติสตฺเถ. ปยาตนฺติ สทฺธํ, สสฺสติกํ วา, เตนาห ‘‘อภิหริตฺวา ทินฺน’’นฺติ. กสฺมา ภควา ‘‘รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ทตฺติกํ ภุฺชตี’’ติอาทินา พฺราหฺมณสฺส มมฺมวจนํ อโวจาติ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ปน การณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๒๘๔. รถูปตฺถเรติ รถสฺส อุปริ อตฺถริตปเทเส. ปากฏมนฺตนนฺติ ปกาสภูตํ มนฺตนํ. ตฺหิ สุทฺทาทีหิ ายตีติ น รหสฺสมนฺตนํ. ภณตีติ อปิ นุ ภณติ.

๒๘๕. ปวตฺตาโรติ ปาวจนภาเวน วตฺตาโร, ยสฺมา เต เตสํ มนฺตานํ ปวตฺตกา, ตสฺมา อาห ‘‘ปวตฺตยิตาโร’’ติ. สุทฺเท พหิ กตฺวา รโห ภาสิตพฺพฏฺเน มนฺตา เอว, ตํตํอตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปทนฺติ มนฺตปทํ, อนุปนีตาสาธารณตาย วา รหสฺสภาเวน วตฺตพฺพํ หิตกิริยาย อธิคมุปายํ. สชฺฌายิตนฺติ คายนวเสน สชฺฌายิตํ, ตํ ปน อุทตฺตานุทตฺตาทีนํ สรานํ สมฺปาทนวเสเนว อิจฺฉิตนฺติ อาห ‘‘สรสมฺปตฺติวเสนา’’ติ. อฺเสํ วุตฺตนฺติ ปาวจนภาเวน อฺเสํ วุตฺตํ. สมุปพฺยูฬฺหนฺติ สงฺคเหตฺวา อุปรูปริ สฺูฬฺหํ. ราสิกตนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺรหฺมาทิวเสน, อชฺฌายานุวากาทิวเสน จ ราสิกตํ.

เตสนฺติ มนฺตานํ กตฺตูนํ. ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวาติ ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาทึ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน ทิพฺพจกฺขุสทิเสน ปุพฺเพนิวาสาเณน อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิฺจ โอโลเกตฺวา. ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวาติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ยํ วจนํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตํ, เตน สห อวิรุทฺธํ กตฺวา. น หิ เตสํ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิโต อตฺโถ ปจฺจกฺโข โหติ. อปราปเร ปนาติ อฏฺกาทีหิ อปรา ปเร ปจฺฉิมา โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนา. ปกฺขิปิตฺวาติ อฏฺกาทีหิ คนฺถิตมนฺตปเทสุ กิเลสสนฺนิสฺสิตปทานํ ตตฺถ ตตฺถ ปเท ปกฺขิปนํ กตฺวา. วิรุทฺเธ อกํสูติ พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตาทีสุ อาคตนเยน สํกิเลสิกตฺถทีปนโต ปจฺจนีกภูเต อกํสุ. อิธาติ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต อธียามี’’ติ เอตสฺมึ าเน. ปฏิฺํ อคฺคเหตฺวาติ ‘‘ตํ กึ มฺสี’’ติ เอวํ ปฏิฺํ อคฺคเหตฺวาว.

๒๘๖. นิรามคนฺธาติ กิเลสาสุจิวเสน วิสฺสคนฺธรหิตา. อนิตฺถิคนฺธาติ อิตฺถีนํ คนฺธมตฺตสฺสปิ อวิสหเนน อิตฺถิคนฺธรหิตา. เอตฺถ จ ‘‘นิรามคนฺธา’’ติ เอเตน เตสํ โปราณานํ พฺราหฺมณานํ วิกฺขมฺภิตกิเลสตํ ทสฺเสติ, ‘‘อนิตฺถิคนฺธา พฺรหฺมจาริโน’’ติ เอเตน เอกวิหาริตํ, ‘‘รโชชลฺลธรา’’ติ เอเตน มณฺฑนวิภูสนานุโยคาภาวํ, ‘‘อรฺายตเน ปพฺพตปาเทสุ วสึสู’’ติ เอเตน มนุสฺสูปจารํ ปหาย วิวิตฺตวาสํ, ‘‘วนมูลผลาหารา วสึสู’’ติ เอเตน สาลิมํโสทนาทิปณีตาหารปฏิกฺเขปํ, ‘‘ยทา’’ติอาทินา ยานวาหนปฏิกฺเขปํ, ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทินา รกฺขาวรณปฏิกฺเขปํ, เอวฺจ วทนฺโต มิจฺฉาปฏิปทาปกฺขิกํ สาจริยสฺส อมฺพฏฺสฺส วุตฺตึ อุปาทาย สมฺมาปฏิปทาปกฺขิกาปิ เตสํ พฺราหฺมณานํ วุตฺติ อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อุปาทาย มิจฺฉาปฏิปทาเยว. กุตสฺส สลฺเลขปฏิปตฺติยุตฺตตาติ. ‘‘เอวํ สุเต’’ติอาทินา ภควา อมฺพฏฺํ สนฺตชฺเชนฺโต นิคฺคณฺหาตีติ ทสฺเสติ.

เวเกหีติ เวกปฏฺฏกาหิ. สมนฺตานครนฺติ นครสฺส สมนฺตโต. กตสุธากมฺมํ ปาการสฺส อโธภาเค านํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย.

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

๒๘๗. น สกฺโกติสงฺกุจิเต อิริยาปเถ อนวเสสโต เตสํ ทุพฺพิภาวนโต. คเวสีติ าเณน ปริเยสนมกาสิ. สมานยีติ าเณน สงฺกเลนฺโต สมฺมา อานยิ สมาหริ. ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺยนฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทตี’’ติ. กิจฺฉตีติ กิลมติ. ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส ปุพฺเพ อาสิสนตฺถตํ วตฺวา อิทานิสฺส สํสยตฺถตเมว วิกปฺปนฺตรวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา’’ติ อาห. ตีหิ ธมฺเมหีติ ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหิ. กาลุสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโว.

ยสฺมา ภควโต โกโสหิตํ สพฺพพุทฺธานํ อาเวณิกํ อฺเหิ อสาธารณํ วตฺถคุยฺหํ สุวิสุทฺธกฺจนมณฺฑลสนฺนิกาสํ, อตฺตโน สณฺานสนฺนิเวสสุนฺทรตาย อาชาเนยฺยคนฺธหตฺถิโน วรงฺคปรมจารุภาวํ, วิกสมานตปนิยารวินฺทสมุชฺชลเกสราวตฺตวิลาสํ, สฺฌาปภานุรฺชิตชลวนนฺตราภิลกฺขิตสมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลโสภฺจ อตฺตโน สิริยา อภิภุยฺย วิราชติ, ยํ พาหิรพฺภนฺตรมเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺตาย, จิรกาลํ สุปริจิตพฺรหฺมจริยาธิการตาย, สุสณฺิตสณฺานสมฺปตฺติยา จ, โกปีนมฺปิ สนฺตํ อโกปีนเมว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ. ปหูตภาวนฺติ ปุถุลภาวํ. เอตฺเถว หิ ตสฺส สํสโย, ตนุมุทุสุกุมารตาทีสุ ปนสฺส คุเณสุ วิจารณา เอว นาโหสิ.

๒๘๘. หิริกรโณกาสนฺติ หิริยิตพฺพฏฺานํ. ฉายนฺติ ปฏิพิมฺพํ. กถํ กีทิสนฺติ อาห ‘‘อิทฺธิยา’’ติอาทิ. ฉายารูปกมตฺตนฺติ ภควโต ปฏิพิมฺพรูปํ. ตฺจ โข พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตตฺตา รูปกมตฺตํ ภควโต สรีรวณฺณสณฺานาวยวํ อิทฺธิมยํ พิมฺพกมตฺตํ. ตํ ปน รูปกมตฺตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ยถา อตฺตโน พุทฺธรูปํ น ทิสฺสติ, ตถา กตฺวา ทสฺเสติ. นินฺเนตฺวาติ นีหริตฺวา. กลฺโลสีติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน กุสโล เฉโก อสิ. ตถากรเณนาติ กถินสูจึ วิย กรเณน. เอตฺถาติ ปหูตชิวฺหาย. มุทุภาโว ปกาสิโต อมุทุโน ฆนสุขุมภาวาปาทนตฺถํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทีฆภาโว, ตนุภาโว จาติ ทฏฺพฺพํ.

๒๙๑. ‘‘อตฺถจรเกนา’’ติ อิมินา พฺยติเรกมุเขน อนตฺถจรกตํเยว วิภาเวติ. น อฺตฺราติ น อฺสฺมึ สุคติยนฺติ อตฺโถ. อุปเนตฺวา อุปเนตฺวาติ ตํ ตํ โทสํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวา, เตนาห ‘‘สุฏฺุทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา’’ติ. ปาเตสีติ ปวฏฺฏนวเสน ปาเตสิ.

โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา

๒๙๓-๖. อาคมา นูติ อาคโต นุ. โขติ นิปาตมตฺตํ. อิธาติ เอตฺถ, ตุมฺหากํ สนฺติกนฺติ อตฺโถ. อธิวาเสตูติ สาทิยตุ, ตํ ปน สาทิยนํ มนสา สมฺปฏิคฺคโห โหตีติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉตู’’ติ.

๒๙๗. ยาวทตฺถนฺติ ยาว อตฺโถ, ตาว โภชเนน ตทา กตนฺติ อตฺโถ. โอณิตฺตนฺติ อามิสาปนยเนน สุจิกตํ, เตนาห ‘‘หตฺเถ จ ปตฺตฺจ โธวิตฺวา’’ติ.

๒๙๘. อนุปุพฺพึ กถนฺติ อนุปุพฺพํ กเถตพฺพกถํ, เตนาห ‘‘อนุปฏิปาฏิกถ’’นฺติ. กา ปน สา? ทานาทิกถาติ อาห ‘‘ทานานนฺตรํ สีล’’นฺติอาทิ. เตน ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา, สุกรตฺตา, สีเล ปติฏฺานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโต กเถตพฺพา. ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหิตวตฺถูสุ นิสฺสงฺคภาวโต สุเขเนว สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺถ จ สุปฺปติฏฺิโต โหติ. สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานกถานนฺตรํ สีลกถา กเถตพฺพา, ตฺเจ ทานสีลํ วฏฺฏนิสฺสิตํ, อยํ ภวสมฺปตฺติ ตสฺส ผลนฺติ ทสฺสนตฺถํ อิเมหิ จ ทานสีลมเยหิ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺเนหิ ปุฺกิริยวตฺถูหิ เอตา จาตุมหาราชิกาทีสุ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺนา อปริเมยฺยา ทิพฺพโภคสมฺปตฺติโย ลทฺธพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สคฺคกถา. สฺวายํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโ, สพฺพถานุปกฺกิลิฏฺโ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคานนฺตรํ มคฺโค กเถตพฺโพ. มคฺคฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมุปายสนฺทสฺสนตฺถํ สคฺคปริยาปนฺนาปิ, ปเคว อิตเร สพฺเพปิ กามา นาม พหฺวาทีนวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ กามานํ อาทีนโว, หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสฺหิตาติ เตสํ โอกาโร ลามกภาโว, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ ตตฺถ สํกิเลโส, สพฺพสํกิเลสวิปฺปมุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพติ อยมตฺโถ โพธิโตติ เวทิตพฺโพ. มคฺโคติ เจตฺถ อิติ-สทฺเทน อาทิอตฺถทีปนโต ‘‘กามานํ อาทีนโว’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโหติ เอวมยํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ มคฺคาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณํ, น สงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฏิวิชฺฌนฺตนฺติ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปฏิวิชฺฌนฺตํ, เตนาห ‘‘กิจฺจวเสนา’’ติ.

โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๒๙๙. เอตฺถ จ ‘‘ทิฏฺธมฺโม’’ติอาทิ ปาฬิยํ ทสฺสนํ นาม าณทสฺสนโต อฺมฺปิ อตฺถิ, ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺโม’’ติ วุตฺตํ. ปตฺติ จ าณสมฺปตฺติโต อฺมฺปิ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺโม’’ติ วุตฺตํ. สา ปเนสา วิทิตธมฺมตา เอกเทสโตปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ วุตฺตํ. เตนสฺส สจฺจาภิสมฺโพธํเยว ทีเปติ. มคฺคาณฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริฺาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสน จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติ, เตนาห ‘‘ทิฏฺโ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม’’ติ. ติณฺณา วิจิกิจฺฉาติ สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา, อฏฺวตฺถุกา จ ติณฺณา วิติณฺณา วิจิกิจฺฉา. วิคตา กถงฺกถาติ ปวตฺติอาทีสุ. ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา วิคตา สมุจฺฉินฺนา กถงฺกถา. เวสารชฺชปฺปตฺโตติ สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา, ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทิคุเณสุ สุปฺปติฏฺิตตฺตา เวสารชฺชํ วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโต อธิคโต. สายํ เวสารชฺชปฺปตฺติ สุปฺปติฏฺิตภาโวติ กตฺวา อาห ‘‘สตฺถุสาสเน’’ติ. อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺตฺตา อธิคตตฺตา น ปรํ ปจฺเจติ, น ตสฺส ปโร ปจฺเจตพฺโพ อตฺถีติ อปรปฺปจฺจโย. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ อวุตฺตํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๔. โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

๓๐๐. สุนฺทรภาเวน สาติสยานิ องฺคานิ เอเตสํ อตฺถีติ องฺคา, ราชกุมาราติ อาห ‘‘องฺคา นาม องฺคปาสาทิกตายา’’ติอาทิ. อิธาปิ อธิปฺเปตา, น อมฺพฏฺสุตฺเต เอว. อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺตีติ อาคมเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปนวเสน อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺติ, นานุชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. นีลาโสกกณิการโกวิฬารกุนฺทราชรุกฺเขหิ สมฺมิสฺสตาย ตํ จมฺปกวนํ ‘‘นีลาทิปฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิต’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. น จมฺปกรุกฺขานํเยว นีลาทิปฺจกุสุมตายาติ วทนฺติ. ‘‘ภควา กุสุมคนฺธสุคนฺเธ จมฺปกวเน วิหรตี’’ติ อิมินา น มาปนกาเล เอว ตสฺมึ นคเร จมฺปกรุกฺขา อุสฺสนฺนา, อถ โข อปรภาเค ปีติ ทสฺเสติ. มาปนกาเล หิ จมฺปกานํ อุสฺสนฺนตาย สา นครี ‘‘จมฺปา’’ติ นามํ ลภิ. อิสฺสรตฺตาติ อธิปติภาวโต. เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, เสนิโก เอว เสนิโย, อตฺถิตา เจตฺถ พหุภาววิสิฏฺาติ วุตฺตํ ‘‘มหติยา เสนาย สมนฺนาคตตฺตา’’ติ.

๓๐๑-๒. สํหตาติ สนฺนิปติตา, ‘‘สงฺฆิโน’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปุถุตฺเถ เอกวจนํ พฺราหฺมณคหปติกานํ อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘เอเตส’’นฺติ. ราชราชฺาทีนํ ภณฺฑธรา ปุริสา ขตา, เนสํ ตายนโต ขตฺตา. โส หิ เยหิ ยตฺถ เปสิโต, ตตฺถ เตสํ โทสํ ปริหรนฺโต ยุตฺตปตฺตวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถติ, เตนาห ‘‘ปุจฺฉิตปฺเห พฺยากรณสมตฺโถ’’ติ. กุลาปเทสาทินา มหตี มตฺตา เอตสฺสาติ มหามตฺโต.

โสณทณฺฑคุณกถาวณฺณนา

๓๐๓. วิสิฏฺํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชเมว เวรชฺชํ ยถา ‘‘เวกตํ เวสย’’นฺติ, นานาวิธํ เวรชฺชํ นานาเวรชฺชํ, ตตฺถ ชาตาติอาทินา สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อุตฺตมพฺราหฺมโณติ อภิชนสมฺปตฺติยา วิตฺตสมฺปตฺติยา วิชฺชาสมฺปตฺติยา อุคฺคตตโร, อุฬาโร วา พฺราหฺมโณ. อสนฺนิปาโตติ ลาภมจฺฉเรน นิปฺปีฬิตตาย อสนฺนิปาโต วิย ภวิสฺสติ.

‘‘องฺเคติ คเมติ าเปตีติ องฺคํ, เหตูติ อาห ‘‘อิมินาปิ การเณนา’’ติ. ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา วิฺาเยยฺย. สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (เถรคา. ๘๑๘) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสเนว สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํ. อโนรสปุตฺตวเสนาปิ โลเก มาตุปิตุสมฺา ทิสฺสติ, อิธ ปนสฺส โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํ. คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส. ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, กมฺมชเตโชธาตุ.

ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ทฺวนฺโท ปิตามหยุโค, ตสฺมา, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติ. โส อฏฺกถายํ วิสุํ น อุทฺธโฏ. ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุคา’’ติ. เอวฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวนฺทํ คหิตเมว โหติ, เตนาห ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติ. ปุริสคฺคหณฺเจตฺถ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตเขโป. อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ น อวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโต. ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโต, ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโว. กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติ. ‘‘อนุปกฺกุฏฺโ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโว. อยุตฺตสํสคฺคมฺปิ หิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติ.

อิสฺสโรติ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิยกมฺมพเลน อีสนสีโล, สา ปนสฺส อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตาติ อฑฺฒตาปริยายภาเวเนว วทนฺโต ‘‘อฑฺโฒติ อิสฺสโร’’ติ อาห. มหนฺตํ ธนํ อสฺส ภูมิคตฺเจว เวหาสฏฺฺจาติ มหทฺธโน. ตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส. วทนฺติ ‘‘อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ อนุปสงฺกมนการณํ กิตฺเตมา’’ติ.

อธิกรูโปติ วิสิฏฺรูโป อุตฺตมสรีโร. ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนีโย, เตนาห ‘‘ทสฺสนโยคฺโค’’ติ. ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโก, เตนาห ‘‘จิตฺตปฺปสาทชนนโต’’ติ. วณฺณสฺสาติ วณฺณธาตุยา. สรีรนฺติ สนฺนิเวสวิสิฏฺํ กรจรณคีวาสีสาทิอวยวสมุทายํ, โส จ สณฺานมุเขน คยฺหตีติ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ…เป… สมฺปตฺติยา จา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพวณฺเณสุ สุวณฺณวณฺโณว อุตฺตโมติ วุตฺตํ ‘‘เสฏฺเน สุวณฺณวณฺเณน สมนฺนาคโต’’ติ. ตถา หิ พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติ. พฺรหฺมวจฺฉสีติ อุตฺตมสรีราโภ, สุวณฺณาโภ อิจฺเจว อตฺโถ. อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสเนว สรีเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ, น พฺรหฺมุชุคตฺตตํ. อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนายาติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, อวยวปาริปูริยา จ ทสฺสนาย โอกาโส น ขุทฺทโก, เตนาห ‘‘สพฺพาเนวา’’ติอาทิ.

ยมนิยมลกฺขณํ สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวา. ตํ ปนสฺส รตฺตฺุตาย วุทฺธํ วฑฺฒิตํ อตฺถีติ วุทฺธสีลี. เตน จ สพฺพทา สมฺมาโยคโต วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโต. สพฺพเมตํ ปฺจสีลมตฺตเมว สนฺธาย วทนฺติ ตโต ปรํ สีลสฺส ตตฺถ อภาวโต, เตสฺจ อชานนโต.

านกรณสมฺปตฺติยา, สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กตฺถจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อถ วา ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิ. ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อตฺถาปเน สาธนตาย วาจาว กรณนฺติ วากฺกรณํ, อุทาหารโฆโส. คุณปริปุณฺณภาเวน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, เตน วา ภาสิตพฺพอตฺถสฺส. ปูเร ปุณฺณภาเว. ปูเรติ จ ปุริมสฺมึ อตฺเถ อาธาเร ภุมฺมํ, ทุติยสฺมึ วิสเย. ‘‘สุขุมาลตฺตเนนา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย มุทุสณฺหภาวมาห. อปลิพุทฺธาย ปิตฺตเสมฺหาทีหิ. สนฺทิฏฺํ สพฺพํ ทสฺเสตฺวา วิย เอกเทสํ กถนํ. วิลมฺพิตํ สณิกํ จิรายิตฺวา กถนํ. ‘‘สนฺทิทฺธวิลมฺพิตาที’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ สนฺทิทฺธํ สนฺเทหชนกํ. อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขลิตานุกฑฺฒิตาทึ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย อตฺถปาริปูรึ วทนฺติ.

‘‘ชิณฺโณ’’ติอาทีนิ ปทานิ สุวิฺเยฺยานิ, เหฏฺา วุตฺตตฺถานิ จ. ทุติยนเย ปน ชิณฺโณติ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตาติ อาห ‘‘ชิณฺโณติ โปราโณ’’ติอาทิ, เตน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาห. ชาติวุทฺธิยา ‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา ตโต สาติสยตฺตา จ ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ อาห. ตถา ชาติมหลฺลกตาย วกฺขมานตฺตา ‘‘มหลฺลโก’’ติ ปเทน วิภวมหตฺตตา โยชิตา. มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ปฏิปตฺติวีถึ อุปคโต ตํ อโวกฺกมฺม จรณโต. อนฺติมวยนฺติ ปจฺฉิมวยํ.

พุทฺธคุณกถาวณฺณนา

๓๐๔. ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธึ ยุคคฺคาหวเสนปิ ทหนํ น มาทิสานํ อนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น โข ปน เมตํ ยุตฺต’’นฺติอาทิ. สทิสาติ เอกเทเสน สทิสา. น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อฺเสุ ลพฺภนฺติ. อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิสคุเณ. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ. โคปทกนฺติ คาวิยา ปเท ิตอุทกํ.

สฏฺิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํ กุลปริยาเยนาติ สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลานุกฺกเมน อาคตํ. เตสุปีติ เตสุปิ จตูสุ นิธีสุ. คหิตคหิตนฺติ คหิตํ คหิตํ านํ ปูรติเยว ธเนน ปฏิปากติกเมว โหติ. อปริมาโณเยวาติ ‘‘เอตฺตโก เอโส’’ติ เกนจิ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปริจฺฉินฺโน เอว.

ตตฺถาติ มฺจเก. สีหเสยฺยํ กปฺเปสีติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต, วิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถา รูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ.

กิเลเสหิ อารกตฺตา ปริสุทฺธฏฺเน อริยนฺติ อาห ‘‘อริยํ อุตฺตมํ ปริสุทฺธ’’นฺติ. อนวชฺชฏฺเน กุสลํ, น สุขวิปากฏฺเน. กตฺถจิ จตุราสีติปาณสหสฺสานิ, กตฺถจิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสา ยสฺมา จตุวีสติยา าเนสุ อสงฺขฺเยยฺยา อปริเมยฺยา เทวมนุสฺสา มคฺคผลามตํ ปิวึสุ, โกฏิสตสหสฺสาทิปริมาเณนปิ พหู เอว, ตสฺมา อนุตฺตราจารสิกฺขาปนวเสน ภควา พหูนํ อาจริโย. เตติ กามราคโต อฺเ ภควโต ปหีนกิเลเส. เกฬนาติ เกฬายนา ธนายนา.

อปาปปุเรกฺขาโรติ อปาเป ปุเร กโรติ, น วา ปาปํ ปุรโต กโรตีติปิ อปาปปุเรกฺขาโรติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปาเป นวโลกุตฺตรธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อปาเปติ ปาปปฏิปกฺเข, ปาปรหิเต จ. พฺรหฺมนิ เสฏฺเ พุทฺเธ ภควติ ภวา ตสฺส ธมฺมเทสนาวเสน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา, พฺรหฺมุโน วา ภควโต หิตา ครุกรณาทินา, ยถานุสิฏฺปฏิปตฺติยา จ, พฺรหฺมํ วา เสฏฺํ อริยมคฺคํ ชานาตีติ พฺรหฺมฺา, อริยสาวกสงฺขาตา ปชา, เตนาห ‘‘สาริปุตฺตา’’ติอาทิ. ปกติพฺราหฺมณชาติวเสนาปิ ‘‘พฺรหฺมฺาย ปชายา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ติโรรฏฺา ติโรชนปทาติ เอตฺถ รชฺชํ รฏฺํ, ราชนฺติ ราชาโน เอเตนาติ, ตเทกเทสภูตา ปเทสา ปน ชนปโท,ชนา ปชฺชนฺติ เอตฺถ สุขชีวิกํ ปาปุณนฺตีติ. ปุจฺฉาย วา โทสํ สลฺลกฺเขตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อสมตฺถตนฺติ อตฺตโน อสมตฺถตํ. ภควา วิสฺสชฺเชติ เตสํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ, าณปริปากํ, จิตฺตาจารฺจ ตฺวาติ อธิปฺปาโย.

‘‘เอหิ สฺวาคตวาที’’ติ อิมินา สุขสมฺภาสปุพฺพกํ ปิยวาทิตํ ทสฺเสติ, ‘‘สขิโล’’ติ อิมินา สณฺหวาจตํ, ‘‘สมฺโมทโก’’ติ อิมินา ปฏิสนฺธารกุสลตํ, ‘‘อภากุฏิโก’’ติ อิมินา สพฺพตฺเถว วิปฺปสนฺนมุขตํ, ‘‘อุตฺตานมุโข’’ติ อิมินา สุขาลาปตํ, ‘‘ปุพฺพภาสี’’ติ อิมินา ธมฺมานุคฺคหสฺส โอกาสกรณโต หิตชฺฌาสยตํ ภควโต วิภาเวติ.

ยตฺถ กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถ, เตน ภควตา อธิวุตฺถปเทเส น เทวตานุภาเวน มนุสฺสานํ อนุปทฺทวตา, อถ โข พุทฺธานุภาเวนาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ.

อนุสาสิตพฺโพติ วิเนยฺยชนสมูโห คยฺหตีติ นิพฺพตฺติตํ อริยสงฺฆเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวา. ‘‘ตาทิโสวา’’ติ อิมินา ‘‘สยํ วา’’ติอาทินา วุตฺตวิกปฺโป เอว ปจฺจามฏฺโติ. ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา’’ติ วิกปฺปนฺตรคฺคหณํ. พหูนํ ติตฺถกรานนฺติ ปูรณาทีนํ อเนเกสํ ติตฺถกรานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. การเณนาติ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺตาทิสมาโรปนลกฺขเณน การเณน. อาคนฺตุกา นวกาติ อภินวา อาคนฺตุกา อพฺภาคตา. ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ สกฺโกมิ, เตนาห ‘‘ชานามี’’ติ. ‘‘กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน’’ติ อภูตปริกปฺปนวจนเมตํ ตถา ภาสมานสฺส อภาวโต.

๓๐๕. อลํ-สทฺโท อรหตฺโตปิ โหติ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๒๔) วิยาติ อาห ‘‘อลเมวาติ ยุตฺตเมวา’’ติ. ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภุฺชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํ. ปุฏํเสน ปุริเสน.

โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา

๓๐๗. อุภโตปกฺขิกาติ มิจฺฉาทิฏฺิสมฺมาทิฏฺีนํ วเสน อุภยปกฺขิกา. เกราฏิกาติ สา.

พฺราหฺมณปฺตฺติวณฺณนา

๓๐๙. วิฆาตนฺติ จิตฺตทุกฺขํ.

๓๑๑-๓. สุชนฺติ โหมทพฺพึ ปคฺคณฺหนฺเตสูติ ชุหนตฺถํ คณฺหนเกสุ, อิรุพฺพิชฺเชสูติ อตฺโถ. ปโม วาติ ตตฺถ สนฺนิปติเตสุ ยชนกิริยายํ สพฺพปธาโน วา. ทุติโย วาติ ตทนนฺตโร วา. ‘‘สุช’’นฺติ กรเณ เอตํ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สุชายา’’ติ. อคฺคิหุตฺตปมุขตาย ยฺสฺส ยฺเ ทิยฺยมานํ สุชามุเขน ทียตีติ อาห ‘‘สุชาย ทิยฺยมาน’’นฺติ. โปราณาติ อฏฺกถาจริยา. วิเสสโตติ วิชฺชาจรณวิเสสโต, น พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตวิชฺชาจรณมตฺตโต. อุตฺตมพฺราหฺมณสฺสาติ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาย อุกฺกฏฺพฺราหฺมณสฺส. พฺราหฺมณสมยนฺติ พฺราหฺมณสิทฺธนฺตํ. มา ภินฺทิ มา วินาเสสิ.

๓๑๖. สมสโมติ สโมเยว หุตฺวา สโม. หีโนปมวเสนปิ สมตา วุจฺจตีติ ตํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘เปตฺวา เอกเทสสมตฺต’’นฺติอาทิมาห. กุลโกฏิปริทีปนนฺติ กุลอาทิปริทีปนํ อถาปิ สิยาติ อถาปิ ตุมฺหากํ เอวํ ปริวิตกฺโก สิยา. พฺราหฺมณภาวํ สาเธติ วณฺโณ. มนฺตชาตีสุปิ เอเสว นโย. สีลเมว สาเธสฺสติ พฺราหฺมณภาวํ. กสฺมาติ เจ? อาห ‘‘ตสฺมิฺหิสฺสา’’ติอาทิ. สมฺโมหมตฺตํ วณฺณาทโยติ วณฺณมนฺตชาติโย หิ พฺราหฺมณภาวสฺส องฺคนฺติ สมฺโมหมตฺตเมตํ อสมเวกฺขิตาภิมานภาวโต.

สีลปฺากถาวณฺณนา

๓๑๗. กถิโต พฺราหฺมเณน ปฺโหติ ‘‘สีลวา จ โหตี’’ติอาทินา ทฺวินฺนเมว องฺคานํ วเสน ยถาปุจฺฉิโต ปฺโห ยาถาวโต วิสฺสชฺชิโต เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถาวิสฺสชฺชิเต อตฺเถ. ตสฺสาติ โสณทณฺฑสฺส. สีลปริสุทฺธาติ สีลสมฺปตฺติยา สพฺพโส สุทฺธา อนุปกฺกิลิฏฺา. กุโต ทุสฺสีเล ปฺา อสมาหิตตฺตา ตสฺส. ชเฬ เอฬมูเค กุโต สีลนฺติ ชเฬ เอฬมูเค ทุปฺปฺเ กุโต สีลํ สีลวิภาคสฺส, สีลปริโสธนูปายสฺส จ อชานนโต. ปกฏฺํ อุกฺกฏฺํ าณํ ปฺาณนฺติ, ปากติกํ าณํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ปฺาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตยิทํ ปกาเรหิ ชานนโต ปฺาวาติ อาห ‘‘ปฺาณนฺติ ปฺา เยวา’’ติ.

สีเลนโธตาติ สมาธิปทฏฺาเนน สีเลน สกลสํกิเลสมลวิสุทฺธิยา โธตา วิสุทฺธา, เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โธวตีติ สุชฺฌติ. มหาสฏฺิวสฺสตฺเถโร วิยาติ สฏฺิวสฺสมหาเถโร วิย. เวทนาปริคฺคหมตฺตมฺปีติ เอตฺถ เวทนาปริคฺคโห นาม ยถาอุปฺปนฺนํ เวทนํ สภาวรสโต อุปธาเรตฺวา ‘‘อยํ เวทนา ผสฺสํ ปฏิจฺจ, โส ผสฺโส อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม’’ติ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ปวตฺติตวิปสฺสนา. เอวํ วิปสฺสนฺเตน ‘‘สุเขน สกฺกา สา เวทนา อธิวาเสตุํ ‘‘เวทนา เอว เวทิยตี’’ติ. เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ ยถาอุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา วีถึ ปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ตํ วิโนเทตฺวา. สํสุมารปติเตนาติ กุมฺภีเลน วิย ภูมิยํ อุเรน นิปชฺชเนน. ปฺาย สีลํ โธวิตฺวาติ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน สีลํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปฺาย สุวิโสธิตํ กตฺวา.

๓๑๘. ‘‘กสฺมา อาหา’’ติ อุปริเทสนาย การณํ ปุจฺฉติ. ลชฺชา นาม ‘‘สีลสฺส ชาติยา จ คุณโทสปกาสเนน สมเณน โคตเมน ปุจฺฉิตปฺหํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ ปริสาย ปฺาตตา. เอตฺตกปรมาติ เอตฺตกอุกฺกํสโกฏิกา ปฺจ สีลานิ, เวทตฺตยวิภาวนํ ปฺฺจ ลกฺขณาทิโต นิทฺธาเรตฺวา ชานนํ นตฺถิ, เกวลํ ตตฺถ วจีปรมา มยนฺติ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สีลปฺาณนฺติ วจนเมว ปรมํ อมฺหาก’’นฺติ. ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ อิทํ นิยฺยาตนาเปกฺขํ สีลนิทฺเทเส, เตนาห ‘‘สีลมิจฺเจว นิยฺยาติต’’นฺติ. สามฺผเล ปน ‘‘สามฺผล’’ มิจฺเจว นิยฺยาติตํ, ปฺานิทฺเทเส ปน ฌานปฺํ อธิฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนาปฺาวเสเนว ปฺานิยฺยาตนํ กตํ, เตนาห ‘‘ปมชฺฌานาทีนี’’ติ.

โสณทณฺฑอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๓๒๑-๒. นตฺตาติ ปุตฺตปุตฺโต. อคารวํ นาม นตฺถิ, น จายํ ภควติ อคารเวน ‘‘อหฺเจว โข ปนา’’ติอาทิมาห, อถ โข อตฺตลาภปริหานิภเยน. อยฺหิ ยถา ตถา อตฺตโน มหาชนสฺส สมฺภาวนํ อุปฺปาเทตฺวา โกหฺเน ปเร วิมฺหาเปตฺวา ลาภุปฺปาทํ นิชิคิสนฺโต วิจรติ, ตสฺมา ตถา อโวจ, เตนาห ‘‘อิมินา กิรา’’ติอาทิ.

ตงฺขณานุรูปายาติ ยาทิสี ตทา ตสฺส อชฺฌาสยปฺปวตฺติ, ตทนุรูปายาติ อตฺโถ. ตสฺส ตทา ตาทิสสฺส วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส าณสฺส ปริปากสฺส อภาวโต เกวลํ อพฺภุทยนิสฺสิโต เอว อตฺโถ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกมตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา’’ติ, ปจฺจกฺขโต วิภาเวตฺวาติ อตฺโถ. กุสเล ธมฺเมติ เตภูมเก กุสเล ธมฺเม, ‘‘จตุภูมเก’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว, เตเนวาห ‘‘อายตึ นิพฺพานตฺถาย วาสนาภาคิยา วา’’ติ. ตตฺถาติ กุสลธมฺเม ยถา สมาทปิเต. นฺติ พฺราหฺมณํ สมุตฺเตเชตฺวาติ สมฺมเทว อุปรูปริ นิสาเนตฺวา ปุฺกิริยาย ติกฺขวิสทภาวํ อาปาเทตฺวา. ตํ ปน อตฺถโต ตตฺถ อุสฺสาหชนนํ โหตีติ อาห ‘‘สอุสฺสาหํ กตฺวา’’ติ. เอวํ ปุฺกิริยาย สอุสฺสาหตา, เอวรูปํ คุณสมงฺคิตา จ นิยมโต ทิฏฺธมฺมิกา อตฺถสมฺปาทนีติ เอวํ สอุสฺสาหตาย, อฺเหิ จ ตสฺมึ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา สมฺมเทว หฏฺตุฏฺภาวํ อาปาเทตฺวา.

ยทิ ภควา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิ, อถ กสฺมา โส วิเสสํ นาธิคจฺฉตีติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ ปนา’’ติอาทิ. ยทิ เอวํ กสฺมา ภควา ตสฺส ตถา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสีติ อาห ‘‘เกวลมสฺสา’’ติอาทิ. น หิ ภควโต นิรตฺถกา เทสนา โหตีติ.

โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๕. กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา

๓๒๓. ปุริมสุตฺตทฺวเยติ อมฺพฏฺโสณทณฺฑสุตฺตทฺวเย. วุตฺตนยเมวาติ ยํ ตตฺถ อาคตสทิสํ อิธาคตํ ตํ อตฺถวณฺณนโต วุตฺตนยเมว, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อมฺพลฏฺิกา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒) พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อมฺพลฏฺิกา พฺรหฺมชาเล วุตฺตสทิสาวา’’ติ.

ยฺาวาฏํ สมฺปาเทตฺวา มหายฺํ อุทฺทิสฺส สวิฺาณกานิ, อวิฺาณกานิ จ ยฺูปกรณานิ อุปฏฺปิตานีติ วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘มหายฺโ อุปกฺขโฏ’’ติ, ตํ อุปกฺขรณํ เตสํ ตถาสชฺชนนฺติ อาห ‘‘อุปกฺขโฏติ สชฺชิโต’’ติ. วจฺฉตรสตานีติ ยุวภาวปฺปตฺตานิ พลววจฺฉสตานิ, เต ปน วจฺฉา เอว โหนฺติ, น ทมฺมา พลิพทฺทา จาติ อาห ‘‘วจฺฉสตานี’’ติ. เอเตติ อุสภาทโย อุรพฺภปริโยสานา. อเนเกสนฺติ อเนกชาติกานํ. สงฺขฺยาวเสน อเนกตา สตฺตสตคฺคหเณเนว ปริจฺฉินฺนา. มิคปกฺขีนนฺติ มหึสรุรุปสทกุรุงฺคโคกณฺณมิคานฺเจว โมรกปิฺชรติตฺติรกโปตาทิปกฺขีนฺจ.

๓๒๘. ยฺสงฺขาตสฺส ปุฺสฺส โย สํกิเลโส, ตสฺส นิวารณโต นิเสธนโต วิธา วุจฺจนฺติ วิปฺปฏิสารวิโนทนา. ตโต เอว ตา ตํ ปุฺาภิสนฺทํ อวิจฺฉินฺทิตฺวา เปนฺตีติ ‘‘ปนา’’ติ วุตฺตา. ตาสํ ปน ยฺสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ตีสุ กาเลสุ ปวตฺติยา ยฺโ ติฏฺปโนติ อาห ‘‘ติฏฺปนนฺติ อตฺโถ’’ติ. ปริกฺขโรนฺติ อภิสงฺขโรนฺตีติ ปริกฺขารา, ปริวาราติ วุตฺตํ. ‘‘โสฬสปริกฺขารนฺติ โสฬสปริวาร’’นฺติ.

มหาวิชิตราชยฺกถาวณฺณนา

๓๓๖. ปุพฺพจริตนฺติ อตฺตโน ปุริมชาติสมฺภูตํ โพธิสมฺภารภูตํ ปุฺจริยํ. ตถา หิสฺส อนุคามิโนว นิธิสฺส ถาวโร นิธิ นิทสฺสิโต. อฑฺฒตา นาม วิภวสมฺปนฺนตา, สา ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย วุจฺจตีติ อาห ‘‘โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหตี’’ติ. ตถา มหทฺธนตาปีติ ตํ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหตา อปริมาณสงฺขฺเยน ธเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. ภุฺชิตพฺพโต ปริภุฺชิตพฺพโต วิเสสโต กามา โภโค นามาติ อาห ‘‘ปฺจกามคุณวเสนา’’ติ. ปิณฺฑปิณฺฑวเสนาติ ภาชนาลงฺการาทิวิภาคํ อหุตฺวา เกวลํ ขณฺฑขณฺฑวเสน.

มาสกาทีติ อาทิ-สทฺเทน ถาลกาทึ สงฺคณฺหาติ. ภาชนาทีติ อาทิ-สทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทึ สงฺคณฺหาติ. สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาเวฬุริยวชิรปวาฬานิ ‘‘สตฺตรตนานี’’ติ วทนฺติ. สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณํ ปุรกฺขตํสสฺสผลนฺติ กตฺวา. ตพฺพิปริยายโต มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณํ. เทวสิกํ…เป… วเสนาติ ทิวเส ทิวเส ปริภุฺชิตพฺพทาตพฺพวฑฺเฒตพฺพาทิวิธินา ปริวตฺตนกธนธฺวเสน.

โกฏฺํ วุจฺจติ ธฺสฺส อาปนฏฺานํ, โกฏฺภูตํ อคารํ โกฏฺาคารํ เตนาห ‘‘ธฺเน…เป… คาโร จา’’ติ. เอวํ สารคพฺภํ ‘‘โกโส’’ติ, ธฺสฺส อาปนฏฺานฺจ ‘‘โกฏฺาคาร’’นฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อฺถา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา อสิโน ติกฺขภาวปริหารโต ปริจฺฉโท ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รฺโ ติกฺขภาวปริหรณตฺตา จตุรงฺคินี เสนา ‘‘โกโส’’ติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี’’ติ. ‘‘วตฺถโกฏฺาคารคฺคหเณเนว สพฺพสฺสาปิ ภณฺฑฏฺปนฏฺานสฺส คหิตตฺตา ติวิธํ โกฏฺาคารนฺติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ เอวํ พหุ’’นฺติอาทิ ราชา ตมตฺถํ ชานนฺโตว ภณฺฑาคาริเกน กถาเปตฺวา ปริสาย นิสฺสทฺทภาวาปาทนตฺถฺจ อาห เอวํ เม ปกติกฺโขโภ น ภวิสฺสตีติ.

๓๓๗-๘. พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ชนปทสฺส อนุปทฺทวตฺถฺเจว ยฺสฺส จ จิรานุปวตฺตนตฺถฺจ, เตนาห ‘‘อยํ ราชา’’ติอาทิ.

สตฺตานํ หิตสฺส สุขสฺส จ วิทูสนโต อหิตสฺส ทุกฺขสฺส จ อาวหนโต โจรา เอว กณฺฏกา, เตหิ โจรกณฺฏเกหิ. ยถา คามวาสีนํ ฆาตา คามฆาตา, เอวํ ปนฺถิกานํ ทุหนา วิพาธนา ปนฺถทุหนา. อธมฺมการีติ ธมฺมโต อเปตสฺส อยุตฺตสฺส กรณสีโล, อตฺตโน วิชิเต ชนปทาทีนํ ตโต อนตฺถโต ตายเนน ขตฺติโย โย ขตฺตธมฺโม, ตสฺส วา อกรณสีโลติ อตฺโถ. ทสฺสโว เอว ขีลสทิสตฺตา ทสฺสุขีลํ. ยถา หิ เขตฺเต ขีลํ กสนาทีนํ สุขปฺปวตฺตึ, มูลสนฺตาเนน สสฺสสฺส พุทฺธิฺจ วิพนฺธติ, เอวํ ทสฺสโว รชฺเช ราชาณาย สุขปฺปวตฺตึ, มูลวิรุฬฺหิยา ชนปทานํ ปริพุทฺธิฺจ วิพนฺธนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทสฺสโว เอว ขีลสทิสตฺตา ทสฺสุขีล’’นฺติ. วธ-สทฺโท หึสนตฺโถปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘มารเณน วา โกฏฺฏเนน วา’’ติ. อทฺทุพนฺธนาทินาติ อาทิ-สทฺเทน รชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธนาทึ สงฺคณฺหาติ. ชานิยาติ ธนชานิยา, เตนาห ‘‘สตํ คณฺหถา’’ติอาทิ. ปฺจสิขมุณฺฑกรณนฺติ กากปกฺขกรณํ. โคมยสิฺจนนฺติ สีเส ฉกโณทกาวเสจนํ. กุทณฺฑกพนฺธนนฺติ คทฺทุลพนฺธนํ. เอวมาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺมปุฏโปถนาทึ สงฺคณฺหาติ. อูหนิสฺสามีติ อุทฺธริสฺสามิ, อปเนสฺสามีติ อตฺโถ. อุสฺสหนฺตีติ ปุพฺเพ ตตฺถ กตปริจยตาย อุสฺสาหํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. อนุปฺปเทตูติ อนุ อนุ ปเทตุ, เตนาห ‘‘ทินฺเน อปฺปโหนฺเต’’ติอาทิ. สกฺขิกรณปณฺณาโรปนานิ วฑฺฒิยา สห วา วินา วา ปุน คเหตุกามสฺส, อิธ ปน ตํ นตฺถีติ อาห ‘‘สกฺขึ อกตฺวา’’ติอาทิ, เตนาห ‘‘มูลจฺเฉชฺชวเสนา’’ติ. ปการโต ภณฺฑานิ อาภรติ สมฺภรติ ปริจยติ เอเตนาติ ปาภตํ, ภณฺฑมูลํ.

ทิวเส ทิวเส ทาตพฺพภตฺตํ เทวสิกภตฺตํ. ‘‘อนุมาสํ, อนุโปสถ’’นฺติอาทินา ทาตพฺพํ เวตนํ มาสิกาทิปริพฺพยํ. ตสฺส ตสฺส กุลานุรูเปน กมฺมานุรูเปน สูรภาวานุรูเปนาติ ปจฺเจกํ อนุรูป-สทฺโท โยเชตพฺโพ. เสนาปจฺจาทิ านนฺตรํ. สกกมฺมปสุตตฺตา, อนุปทฺทวตฺตา จ ธนธฺานํ ราสิโก ราสิการภูโต. เขเมน ิตาติ อนุปทฺทเวน ปวตฺตา, เตนาห ‘‘อภยา’’ติ, กุโตจิปิ ภยรหิตาติ อตฺโถ.

จตุปริกฺขารวณฺณนา

๓๓๙. ตสฺมึ ตสฺมึ กิจฺเจ อนุยนฺติ อนุวตฺตนฺตีติ อนุยนฺตา, อนุยนฺตา เอว อานุยนฺตา ยถา ‘‘อนุภาโว เอว อานุภาโว’’ติ. อสฺสาติ รฺโ. เตติ อานุยนฺตขตฺติยาทโย. อตฺตมนา น ภวิสฺสนฺติ ‘‘อมฺเห เอตฺถ พหิ กโรตี’’ติ. นิพนฺธวิปุลาคโม คาโม นิคโม, วิวฑฺฒิตมหาอาโย มหาคาโมติ อตฺโถ. ชนปท-สทฺโท เหฏฺา วุตฺตตฺโถ เอว. ฉนฺนํ ปกตีนํ วเสน รฺโ หิตสุขาภิพุทฺธิ, ตเทกเทสา จ อานุยนฺตาทโยติ วุตฺตํ ‘‘ยํ ตุมฺหากํ อนุชานนํ มม ภเวยฺย ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.

อมา สห ภวนฺติ กิจฺเจสูติ อมจฺจา, รชฺชกิจฺจโวสาสนกา. เต ปน รฺโ ปิยา, สหปวตฺตนกา จ โหนฺตีติ อาห ‘‘ปิยสหายกา’’ติ. รฺโ ปริสติ ภวาติ ปาริสชฺชา, เต ปน เกติ อาห ‘‘เสสา อาณตฺติกรา’’ติ, ยถาวุตฺตอานุยนฺตขตฺติยาที หิ อวเสสา รฺโ อาณากราติ อตฺโถ. สติปิ เทยฺยธมฺเม อานุภาวสมฺปตฺติยา, ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเว ตาทิสํ ทาตุํ น สกฺกา, วุฑฺฒกาเล จ ตาทิสานมฺปิ ราชูนํ ตทุภยํ หายเตวาติ อาห ‘‘มหลฺลกกาเล…เป… น สกฺกา’’ติ. อนุมติยาติ อนุชานเนน, ปกฺขาติ สปกฺขา ยฺสฺส องฺคภูตา. ปริกฺขโรนฺตีติ ปริกฺขารา, สมฺภารา. อิเม ตสฺส ยฺสฺส องฺคภูตา ปริวารา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ปริวารา ภวนฺตี’’ติ.

อฏฺปริกฺขารวณฺณนา

๓๔๐. ยสสาติ อานุภาเวน, เตนาห ‘‘อาณาปนสมตฺถตายา’’ติ. สทฺทหตีติ ‘‘ทาตา ทานสฺส ผลํ ปจฺจนุโภตี’’ติ ปตฺติยายติ. ทาเน สูโรติ ทานสูโร เทยฺยธมฺเม อีสกมฺปิ สงฺคํ อกตฺวา มุตฺตจาโค. สฺวายมตฺโถ กมฺมสฺสกตฺาณสฺส ติกฺขวิสทภาเวน เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘น สทฺธามตฺตเกเนวา’’ติอาทิ. ยสฺส หิ กมฺมสฺสกตา ปจฺจกฺขโต วิย อุปฏฺาติ, โส เอวํ วุตฺโต. ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติ. ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺุ อภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติ อนธิภวนียตฺตา. ‘‘น ทาโส, น สหาโย’’ติ วตฺวา ตทุภยํ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทานสฺส ทาสพฺยตํ อุปคตตฺตา. สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวานิสฺสชฺชนโต. สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโต. สามิปริโภคสทิสา เหตสฺสายํ ปวตฺตตีติ.

สมิตปาปา สมณา, พาหิตปาปา พฺราหฺมณา อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน, ปพฺพชฺชามตฺตสมณา ชาติมตฺตพฺราหฺมณา ปน กปณาทิคฺคหเณเนเวตฺถ คหิตาติ อธิปฺปาโย. ทุคฺคตาติ ทุกฺกรชีวิกํ อุปคตา กสิรวุตฺติกา, เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติ. อทฺธิกาติ อทฺธานมคฺคคามิโน. วณิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนวเสน, กมฺมผลกิตฺตนมุเขน จ ยาจนกา เสยฺยถาปิ นคฺคจริยาทโย, เตนาห ‘‘อิฏฺํ ทินฺน’’นฺติอาทิ. ‘‘ปสตมตฺต’’นฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํ, ‘‘สราวมตฺต’’นฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสน. โอปานํ วุจฺจติ โอคาเหตฺวา ปาตพฺพโต นทิตฬากาทีนํ สพฺพสาธารณติตฺถํ โอปานํ วิย ภูโตติ โอปานภูโต, เตนาห ‘‘อุทปานภูโต’’ติอาทิ. สุตเมว สุตชาตนฺติ ชาต-สทฺทสฺส อนตฺถนฺตรวาจกตมาห ยถา ‘‘โกสชาต’’นฺติ.

อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถตา นามสฺส รฺโ อนุมานวเสน, อิติกตฺตพฺพตาวเสน จ เวทิตพฺพา, น พุทฺธานํ วิย ตตฺถ ปจฺจกฺขทสฺสิตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฑฺฒตาทโย ตาว ยฺสฺส ปริกฺขารา โหนฺตุ เตหิ วินา ตสฺส อสิชฺฌนโต, สุชาตตา สุรูปตา ปน กถนฺติ อาห ‘‘เอเตหิ กิรา’’ติอาทิ. เอตฺถ จ เกจิ ‘‘ยถา อฑฺฒตาทโย ยฺสฺส เอกํสโต องฺคานิ, น เอวมภิชาตตา, อภิรูปตา จาติ ทสฺเสตุํ กิรสทฺทคฺคหณ’’นฺติ วทนฺติ ‘‘อยํ ทุชฺชาโต’’ติอาทิ วจนสฺส อเนกนฺติกตํ มฺมานา, ตยิทํ อสารํ, สพฺพสาธารณวเสน เหส ยฺารมฺโภ ตตฺถ สิยา เกสฺจิ ตถาปริวิตกฺโกติ ตสฺสาปิ อวกาสาภาวาทสฺสนตฺถํ ตถา วุตฺตตฺตา. กิร-สทฺโท ปน ตทา พฺราหฺมเณน จินฺติตาการสูจนตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวมาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อยํ วิรูโป ทลิทฺโท อปฺเปสกฺโข อสฺสทฺโธ อปฺปสฺสุโต อนตฺถฺู น เมธาวี’’ติ เอเตสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา

๓๔๑. ‘‘สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ ปุโรหิตสฺส สยเมว กฏจฺฉุคฺคหณโชตเนน เอวํ สหตฺถา, สกฺกจฺจฺจ ทาเน ยุตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติ. เอวํ ทุชฺชาตสฺสาติ เอตฺถาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๓๔๒. ติณฺณํ านานนฺติ ทานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานภูตาสุ ตีสุ ภูมีสุ, อวตฺถาสูติ อตฺโถ. จลนฺตีติ กมฺปนฺติ ปุริมากาเรน น ติฏฺนฺติ. กรณตฺเถติ ตติยาวิภตฺติอตฺเถ. กตฺตริ เหตํ สามิวจนํ กรณียสทฺทาเปกฺขาย. ‘‘ปจฺจานุตาโป น กตฺตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตสฺส อกรณูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพเจตนา ปน อจลา ปติฏฺเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อจลาติ ทฬฺหา เกนจิ อสํหีรา. ปติฏฺเปตพฺพาติ สุปติฏฺิตา กาตพฺพา. เอวํ กรเณน หิ ยถา ตํ ทานํ สมฺปติ ยถาธิปฺปายํ นิปฺปชฺชติ, เอวํ อายติมฺปิ วิปุลผลตายาติ อาห ‘‘เอวฺหิ ทานํ มหปฺผลํ โหตีติ ทสฺเสตี’’ติ, วิปฺปฏิสาเรน อนุปกฺกิลิฏฺภาวโต. มุฺจเจตนาติ ปริจฺจาคเจตนา. ตสฺสา นิจฺจลภาโว นาม มุตฺตจาคตา ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อุฬารภาโว, สมนุสฺสรณเจตนาย ปน นิจฺจลภาโว ‘‘อโห มยา ทานํ ทินฺนํ สาธุ สุฏฺู’’ติ ตสฺส สกฺกจฺจํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน เวทิตพฺโพ. ตถา อกโรนฺตสฺสาติ มุฺจเจตนํ, ตตฺถ ปจฺจาสมนุสฺสรณเจตนฺจ วุตฺตนเยน นิจฺจลํ อกโรนฺตสฺส วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทนฺตสฺส. เขตฺตวิเสเส ปริจฺจาคสฺส กตตฺตา ลทฺเธสุปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นาปิ นมติ. ยถา กถนฺติ อาห ‘‘มหาโรรุวํ อุปปนฺนสฺส เสฏฺิคหปติโน วิยา’’ติ.

โส กิร ตครสิขึ ปจฺเจกพุทฺธํ อตฺตโน เคหทฺวาเร ปิณฺฑาย ิตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส สมณสฺส ปิณฺฑปาตํ เทหี’’ติ ภริยํ อาณาเปตฺวา ราชุปฏฺานตฺถํ ปกฺกามิ. เสฏฺิภริยา สปฺปฺชาติกา, สา จินฺเตสิ ‘‘มยา เอตฺตเกน กาเลน ‘อิมสฺส เทถา’ติ วจนมตฺตํ ปิสฺส น สุตปุพฺพํ, อยฺจ มฺเ อโหสิ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, ยถา ตถา อทตฺวา ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี’’ติ อุปคนฺตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย อนฺโตนิเวสเน ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ปริสุทฺเธหิ สาลิตณฺฑุเลหิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตทนุรูปํ ขาทนียํ, พฺยฺชนํ, สูเปยฺยฺจ อภิสงฺขริตฺวา พหิ คนฺเธหิ อลงฺกริตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส หตฺเถสุ ปติฏฺเปตฺวา วนฺทิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อฺเสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อปริภุฺชิตฺวาว อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. โสปิ โข เสฏฺิ ราชุปฏฺานํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา อหํ ‘‘ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาตํ เทถา’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต, อปิ โว ลทฺโธ ปิณฺฑปาโตติ. อาม เสฏฺิ ลทฺโธติ. ‘‘ปสฺสามา’’ติ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกสิ. อถสฺส ปิณฺฑปาตคนฺโธ อุฏฺหิตฺวา นาสปุฏํ ปูเรสิ. โส ‘‘มหา วต เม ธนพฺยโย ชาโต’’ติ จิตฺตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิ. วิปฺปฏิสารสฺส ปน อุปฺปนฺนากาโร ‘‘วรเมต’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๑.๑๓๑) ปาฬิยํ อาคโตเยว. ภาตุ ปนายํ เอกํ ปุตฺตกํ สาปเตยฺยการณา ชีวิตา โวโรเปสิ, เตน มหาโรรุวํ อุปปนฺโน. ปิณฺฑปาตทาเนน ปเนส สตฺตกฺขตฺตุํ สุคฺคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺโน, สตฺตกฺขตฺตุเมว จ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต, น จาสฺส อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมิ, เตน วุตฺตํ ‘‘นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมตี’’ติ.

๓๔๓. อากโรติ อตฺตโน อนุรูปตาย สมริยาทํ สปริจฺเฉทํ ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อากาโร, การณนฺติ อาห ‘‘ทสหิ อากาเรหีติ ทสหิ การเณหี’’ติ. ปฏิคฺคาหกโต วาติ พลวตโร หุตฺวา อุปฺปชฺชมาโน ปฏิคฺคาหกโตว อุปฺปชฺชติ, อิตโร ปน เทยฺยธมฺมโต, ปริวารชนโตปิ อุปฺปชฺเชยฺเยว. อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนารหํ. เตสํเยว ปาณาติปาตีนํ. ยชนํ นาเมตฺถ ทานํ อธิปฺเปตํ, น อคฺคิชุหนนฺติ อาห ‘‘ยชตํ ภวนฺติ เทตุ ภว’’นฺติ. วิสฺสชฺชตูติ มุตฺตจาควเสน วิสฺสชฺชตุ. อพฺภนฺตรนฺติ อชฺฌตฺตํ, สกสนฺตาเนติ อตฺโถ.

๓๔๔. เหฏฺา โสฬส ปริกฺขารา วุตฺตา ยฺสฺส เต วตฺถุํ กตฺวา, อิธ ปน สนฺทสฺสนาทิวเสน อนุโมทนาย อารทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘โสฬสหิ อากาเรหี’’ติ. ทสฺเสตฺวา อตฺตโน เทสนานุภาเวน ปจฺจกฺขโต วิย ผลํ ทสฺเสตฺวา, อเนกวารํ ปน กถนโต จ อาเมฑิตวจนํ. ตมตฺถนฺติ ยถาวุตฺตํ ทานผลวเสน กมฺมผลสมฺพนฺธํ. สมาทเปตฺวาติ สุตมตฺตเมว อกตฺวา ยถา ราชา ตมตฺถํ สมฺมเทว อาทิยติ จิตฺเต กโรนฺโต สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, ตถา สกฺกจฺจํ อาทาเปตฺวา. อาเมฑิตการณํ เหฏฺา วุตฺตเมว.

‘‘วิปฺปฏิสารวิโนทเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ โลภโทสโมหอิสฺสามจฺฉริยมานาทโยปิ หิ ทานจิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เตสํ วิโนทเนนปิ ตํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหติ ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติโต. อาสนฺนตรภาวโต วา วิปฺปฏิสารสฺส ตพฺพิโนทนเมว คหิตํ, ปวตฺติเตปิ หิ ทาเน ตสฺส สมฺภวโต. ยาถาวโต วิชฺชมาเนหิ คุเณหิ ตุฏฺปหฏฺภาวาปาทนํ สมฺปหํสนนฺติ อาห ‘‘สุนฺทรํ เต…เป… ถุตึ กตฺวา กเถสี’’ติ. ธมฺมโตติ สจฺจโต. สจฺจฺหิ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, อุปสมจริยาภาวโต สมํ, ยุตฺตภาเวน การณนฺติ จ วุจฺจตีติ.

๓๔๕. ตสฺมึ ยฺเ รุกฺขติณจฺเฉโทปิ นาม นาโหสิ, กุโต ปาณวโธติ ปาณวธาภาวสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ สพฺพโส วิปรีตคาหาวิทูสิตฺจสฺส ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘เนว คาโว หฺึสู’’ติ อาทึ วตฺวาปิ ‘‘น รุกฺขา ฉิชฺชึสู’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘กึ ปน คาโว’’ติอาทิ. พริหิสตฺถายาติ ปริจฺเฉทนตฺถาย. วนมาลาสงฺเขเปนาติ วนปุปฺเผหิ คนฺถิตมาลานิยาเมน. ภูมิยํ วา ปตฺถรนฺตีติ เวทิภูมึ ปริกฺขิปนฺตา ตตฺถ ปนฺถรนฺติ. อนฺโตเคหทาสาทโยติ อนฺโตชาตธนกฺกีตกรมรานีตสยํทาสา. ปุพฺพเมวาติ ภติกรณโต ปเคว. คเหตฺวา กโรนฺตีติ ทิวเส ทิวเส คเหตฺวา กโรนฺติ. ตชฺชิตาติ คชฺชิตา. ปิยสมุทาจาเรเนวาติ อิฏฺวจเนเนว. ผาณิเตน เจวาติ เอตฺถ -สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ปณีตปณีตานํ นานปฺปการานํ ขาทนียโภชนียาทีนฺเจว วตฺถมาลาคนฺธวิเลปนยานเสยฺยาทีนฺจ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, เตนาห ‘‘ปณีเตหิ สปฺปิเตลาทิสมฺมิสฺเสเหวา’’ติอาทิ.

๓๔๖. สํ นาม ธนํ, ตสฺส ปตีติ สปติ, ธนวา. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกหิตาวหตฺตา ตสฺส หิตนฺติ สาปเตยฺยํ, ตเทว ธนํ. เตนาห ‘‘ปหูตํ สาปเตยฺยํ อาทายาติ พหุํ ธนํ คเหตฺวา’’ติ. คามภาเคนาติ สงฺกิตฺตนวเสน คาเม วา คเหตพฺพภาเคน.

๓๔๗. ‘‘ยาคุํ ปิวิตฺวา’’ติ ยาคุสีเสน ปาตราสโภชนมาห. ปุรตฺถิเมน ยฺวาฏสฺสาติ รฺโ ทานสาลาย นาติทูเร ปุรตฺถิมทิสาภาเคติ อตฺโถ, ยโต ตตฺถ ปาตราสํ ภุฺชิตฺวา อกิลนฺตรูปาเยว สายนฺเห สาลํ ปาปุณนฺติ ‘‘ทกฺขิเณน ยฺวาฏสฺสา’’ติ อาทีสุปิ เอเสว นโย.

๓๔๘. ปริหาเรนาติ ภควนฺตํ ครุํ กตฺวา อคารวปริหาเรน.

นิจฺจทานอนุกุลยฺวณฺณนา

๓๔๙. อุฏฺาย สมุฏฺายาติ ทาเน อุฏฺานวีริยํ สกฺกจฺจํ กตฺวา. อปฺปสมฺภารตโรติ อติวิย ปริตฺตสมฺภาโร. สมารภียติ ยฺโ เอเตหีติ สมารมฺภา, สมฺภารสมฺภรณวเสน ปวตฺตสตฺตปีฬา. อปฺปฏฺตโรติ ปน อติวิย อปฺปกิจฺโจติ อตฺโถ. วิปากสฺิตํ อติสเยน มหนฺตํ สทิสผลํ เอตสฺสาติ มหปฺผลตโร. อุทยสฺิตํ อติสเยน มหนฺตํ นิสฺสนฺทาทิผลํ เอตสฺสาติ มหานิสํสตโร. ธุวทานานีติ ธุวานิ ถิรานิ อจฺฉินฺนานิ กตฺวา ทาตพฺพทานานิ. อนุกุลยฺานีติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานานิ, เตนาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิ. นิพทฺธทานานีติ นิพนฺเธตฺวา นิยเมตฺวา ปเวณีวเสน ปวตฺติตทานานิ.

หตฺถิทนฺเตน ปวตฺติตา ทนฺตมยสลากา, ยตฺถ ทายกานํ นามํ องฺกนฺติ. รฺโติ เสตวาหนรฺโ.

อาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เสโน วิย มํสเปสึ กสฺมา โอกฺขนฺทิตฺวา คณฺหาสี’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห. ปุพฺพเจตนามุฺจเจตนาอปรเจตนาสมฺปตฺติยา ทายกสฺส วเสน ตีณิ องฺคานิ, วีตราคตาวีตโทสตาวีตโมหตาปฏิปตฺติยา ทกฺขิเณยฺยสฺส วเสน ตีณีติ เอวํ ฉฬงฺคสมนฺนาคตาย ทกฺขิณาย. อปราปรํ อุปฺปชฺชนกเจตนาวเสน มหานที วิย, มโหโฆ วิย จ อิโต จิโต จ อภิสนฺทิตฺวา โอกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺติยา ปุฺเมว ปุฺาภิสนฺโท.

๓๕๐. กิจฺจปริโยสานํ นตฺถิ ทิวเส ทิวเส ทายกสฺส พฺยาปาราปชฺชนโต, เตนาห ‘‘เอเกนา’’ติอาทิ. กิจฺจปริโยสานํ อตฺถิ ยถารทฺธสฺส อาวาสสฺส กติปเยนาปิ กาเลน ปริสมาเปตพฺพโต, เตนาห ‘‘ปณฺณสาล’’นฺติอาทิ. สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สุตฺตนฺตปาฬินเยน. (ม. นิ. ๑.๑๒, ๑๓; อ. นิ. ๒.๕๘) นว อานิสํสาติ สีตปฏิฆาตาทโย ปฏิสลฺลานารามปริโยสานา นว อุทยา. อปฺปมตฺตตาย เจเต วุตฺตา.

ยสฺมา อาวาสํ เทนฺเตน นาม สพฺพมฺปิ ปจฺจยชาตํ ทินฺนเมว โหติ. ทฺเว ตโย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิฺจิ อลทฺธา อาคตสฺสปิ ฉายูทกสมฺปนฺนํ อารามํ ปวิสิตฺวา นฺหายิตฺวา ปติสฺสเย มุหุตฺตํ นิปชฺชิตฺวา วุฏฺาย นิสินฺนสฺส กาเย พลํ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตํ วิย โหติ. พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย วณฺณธาตุ วาตาตเปหิ กิลมติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มุหุตฺตํ นิปนฺนสฺส วิสภาคสนฺตติ วูปสมฺมติ, สภาคสนฺตติ ปติฏฺาติ, วณฺณธาตุ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตา วิย โหติ. พหิ วิจรนฺตสฺส จ ปาเท กณฺฏโก วิชฺฌติ, ขาณุ ปหรติ, สรีสปาทิปริสฺสยา เจว โจรภยฺจ อุปฺปชฺชติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิปนฺนสฺส สพฺเพ เต ปริสฺสยา น โหนฺติ, สชฺฌายนฺตสฺส ธมฺมปีติสุขํ, กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรนฺตสฺส อุปสมสุขฺจ อุปฺปชฺชติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต. พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ผนฺทนฺติ, เสนาสนํ ปวิสนกฺขเณ มฺจปีาทีนิ น ปฺายนฺติ, มุหุตฺตํ นิสินฺนสฺส ปน อกฺขีนํ ปสาโท อาหริตฺวา ปกฺขิตฺโต วิย โหติ, ทฺวารวาตปานมฺจปีาทีนิ ปฺายนฺติ. เอตสฺมิฺจ อาวาเส วสนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาวาสํ เทนฺเตน นาม สพฺพมฺปิ ปจฺจยชาตํ ทินฺนเมว โหตี’’ติ, ตสฺมา เอเต ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ อานิสํสา เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปมตฺตตาย เจเต วุตฺตา’’ติ.

สีตนฺติ อชฺฌตฺตํ ธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุวิปริณามวเสน วา อุปฺปชฺชนกสีตํ. อุณฺหนฺติ อคฺคิสนฺตาปํ, ตสฺส วนฑาหาทีสุ (วนทาหาทีสุ วา สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๙๕) สมฺภโว เวทิตพฺโพ. ปฏิหนฺตีติ ปฏิพาหติ, ยถา ตทุภยวเสน กายจิตฺตานํ พาธนํ น โหติ, เอวํ กโรติ. สีตุณฺหพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภิกฺขุ โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ. วาฬมิคานีติ สีหพฺยคฺฆาทิจณฺฑมิเค. คุตฺตเสนาสนฺหิ อารฺกมฺปิ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส เต ปริสฺสยา น โหนฺตีติ. สรีสเปติ เย เกจิ สรนฺเต คจฺฉนฺเต ทีฆชาติเก สปฺปาทิเก. มกเสติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ฑํสาทีนมฺปิ เอเตสฺเวว (เอตเนว สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๙๕) สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สิสิเรติ สิสิรกาลวเสน, สตฺตาหวทฺทลิกาทิวเสน จ อุปฺปนฺเน สิสิรสมฺผสฺเส. วุฏฺิโยติ ยทา ตทา อุปฺปนฺนา วสฺสวุฏฺิโย ปฏิหนตีติ โยชนา.

วาตาตโป โฆโรติ รุกฺขคจฺฉาทีนํ อุมฺมูลภฺชนาทิวเสน ปวตฺติยา โฆโร สรชอรชาทิเภโท วาโต เจว คิมฺหปริฬาหสมเยสุ อุปฺปตฺติยา โฆโร สูริยาตโป จ. ปฏิหฺตีติ ปฏิพาหียติ. เลณตฺถนฺติ นานารมฺมณโต จิตฺตํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิสลฺลานารามตฺถํ. สุขตฺถนฺติ วุตฺตปริสฺสยาภาเวน ผาสุวิหารตฺถํ. ฌายิตุนฺติ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตฺวา อุปนิชฺฌายิตุํ. วิปสฺสิตุนฺติ อนิจฺจาทิโต สงฺขาเร สมฺมสิตุํ.

วิหาเรติ ปติสฺสเย. การเยติ การาเปยฺย. รมฺเมติ มโนรเม นิวาสสุเข. วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ กาเรตฺวา ปน เอตฺถ วิหาเรสุ พหุสฺสุเต สีลวนฺเต กลฺยาณธมฺเม นิวาเสยฺย, เต นิวาเสนฺโต ปน เตสํ พหุสฺสุตานํ ยถา ปจฺจเยหิ กิลมโถ น โหติ, เอวํ อนฺนฺจ ปานฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ ทเทยฺย อุชุภูเตสุ อชฺฌาสยสมฺปนฺเนสุ กมฺมกมฺมผลานํ, รตนตฺตยคุณานฺจ สทฺทหเนน วิปฺปสนฺเนน เจตสา.

อิทานิ คหฏฺปพฺพชิตานํ อฺมฺูปการิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ตสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ เตติ พหุสฺสุตา. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. ธมฺมํ เทเสนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขปนูทนํ สทฺธมฺมํ เทเสนฺติ. ยํ โส ธมฺมํ อิธฺายาติ โส อุปาสโก ยํ สทฺธมฺมํ อิมสฺมึ สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชเนน ชานิตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนาสโว หุตฺวา ปรินิพฺพาติ เอกาทสคฺคิวูปสเมน สีติ ภวติ.

สีตปฏิฆาตาทโย วิปสฺสนาวสานา เตรส, อนฺนาทิลาโภ, ธมฺมสฺสวนํ, ธมฺมาวโพโธ, ปรินิพฺพานนฺติ เอวํ สตฺตรส.

๓๕๑. อตฺตโน สนฺตกาติ อตฺตนิยา. ทุปฺปริจฺจชนํ โลภํ นิคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส. สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺติเกติ โยชนา. ตตฺถาติ ยถาคหิเต สรเณ. นตฺถิ ปุนปฺปุนํ กตฺตพฺพตา วิฺูชาติกสฺสาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุฺ’’นฺติ ‘‘สเจ ตฺวํ น ยถาคหิตํ สรณํ ภินฺทิสฺสติ, เอวาหํ ตํ มาเรมี’’ติ ยทิปิ โกจิ ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปยฺย, ตถาปิ ‘‘เนวาหํ พุทฺธํ น พุทฺโธติ, ธมฺมํ น ธมฺโมติ, สงฺฆํ น สงฺโฆติ วทามี’’ติ ทฬฺหตรํ กตฺวา คหิตสรณสฺส วเสน วุตฺตํ.

๓๕๒. สรณํ อุปคเตน กายวาจาจิตฺเตหิ สกฺกจฺจํ วตฺถุตฺตยปูชา กาตพฺพา, ตตฺถ จ สํกิเลโส ปริหนิตพฺโพ, สิกฺขาปทานิ ปน สมาทานมตฺตํ, สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรมณมตฺตฺจาติ สรณคมนโต สีลสฺส อปฺปฏฺตรตา, อปฺปสมารมฺภตรตา จ เวทิตพฺพา. สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตทานาทินา ทณฺฑนิธานโต, สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณาธิฏฺานโต จสฺส มหปฺผลมหานิสํสตรตา ทฏฺพฺพา.

วกฺขมานนเยน จ เวรเหตุตาย เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺโม, ตํ มณติ ‘‘มยิ อิธ ิตาย กถํ อาคจฺฉสี’’ติ ตชฺเชนฺตี วิย นีหรตีติ เวรมณี, ตโต วา ปาปธมฺมโต วิรมติ เอตายาติ ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน อิการสฺส เอการํ กตฺวา ‘‘เวรมณี’’ติ วุตฺตา. อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถาอุปฏฺิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติ. สมาทานวเสน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติ. เสตุ วุจฺจติ อริยมคฺโค, ตปฺปริยาปนฺนา หุตฺวา ปาปธมฺมานํ สมุจฺเฉทวเสน ฆาตนวิรติ เสตุฆาตวิรติ. อิทานิ ติสฺโส วิรติโย สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริหรตีติ อวีติกฺกมวเสน ปริวชฺเชติ. น หนามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘อทินฺนํ นาทิยามี’’ติ เอวํ อาทีนํ สงฺคโห, วา-สทฺเทน วา, เตนาห ‘‘สิกฺขาปทานิ คณฺหนฺตสฺสา’’ติ.

มคฺคสมฺปยุตฺตาติ สมฺมาทิฏฺิยาทิมคฺคสมฺปยุตฺตา. อิทานิ ตาสํ วิรตีนํ อารมฺมณโต วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุริมา ทฺเวติ สมฺปตฺตสมาทานวิรติโย. ปจฺฉิมาติ เสตุฆาตวิรติ. สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ เอกชฺฌํ สมาทินฺนตฺตา. ตเทว ภิชฺชติ วิสุํ วิสุํ สมาทินฺนตฺตา. คหฏฺวเสน เจตํ วุตฺตํ. เภโท นาม นตฺถิ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน อกุปฺปสภาวตฺตา, เตนาห ‘‘ภวนฺตเรปี’’ติ. โยนิสิทฺธนฺติ มนุสฺสติรจฺฉานานํ อุทฺธํ ติริยเมว ทีฆตา วิย ชาติสิทฺธนฺติ อตฺโถ. โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุสีลํ วิย ธมฺมตาย สภาเวเนว สิทฺธํ ธมฺมตาสิทฺธํ, มคฺคธมฺมตาย วา อริยมคฺคานุภาเวน สิทฺธํ ธมฺมตาสิทฺธํ. ทิฏฺิอุชุกรณํ นาม ภาริยํ ทุกฺขํ, ตสฺมา สรณคมนํ สิกฺขาปทสมาทานโต มหฏฺตรเมว, น อปฺปฏฺตรนฺติ อธิปฺปาโย. ยถา ตถา วา คณฺหนฺตสฺสาปีติ อาทรคารวํ อกตฺวา สมาทิยนฺตสฺสาปิ. สาธุกํ คณฺหนฺตสฺสาปีติ สกฺกจฺจํ สีลานิ สมาทิยนฺตสฺสาปิ, น ทิคุณํ, ติคุณํ วา อุสฺสาโห กรณีโย.

อภยทานตาย สีลสฺส ทานภาโว, อนวเสสํ วา สตฺตนิกายํ ทยติ เตน รกฺขตีติ ทานํ, สีลํ. ‘‘อคฺคานี’’ติ าตตฺตา อคฺคฺานิ. จิรรตฺตตาย าตตฺตา รตฺตฺานิ. ‘‘อริยานํ สาธูนํ วํสานี’’ติ าตตฺตา วํสฺานิ. ‘‘โปราณานี’’ติอาทีสุ ปุริมานํ เอตานิ โปราณานิ. สพฺพโส เกนจิปิ ปกาเรน สาธูหิ น กิณฺณานิ น ขิตฺตานิ น ฉฑฺฑิตานีติ อสงฺกิณฺณานิ. อยฺจ นโย เนสํ ยถา อตีเต, เอวํ เอตรหิ, อนาคเต จาติ อาห ‘‘อสงฺกิณฺณปุพฺพานิ น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺตี’’ติ. ตโต เอว อปฺปปิกุฏฺานิ น ปฏิกฺขิตฺตานิ. น หิ กทาจิปิ วิฺู สมณพฺราหฺมณา หึสาทิปาปธมฺมํ อนุชานนฺติ. อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทตีติ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิหิตทณฺฑตฺตา สกลสฺสปิ สตฺตนิกายสฺส ภยาภาวํ เทติ. น หิ อริยสาวกโต กสฺสจิ ภยํ โหติ. อเวรนฺติ เวราภาวํ. อพฺยาปชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตํ.

นนุ จ ปฺจสีลํ สพฺพกาลิกํ, น จ เอกนฺตโต วิมุตฺตายตนํ, สรณคมนํ ปน พุทฺธุปฺปาทเหตุกํ, เอกนฺตวิมุตฺตายตนฺจ, ตตฺถ กถํ สรณาคมนโต ปฺจสีลสฺส มหปฺผลตาติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. เชฏฺกนฺติ อุตฺตมํ. ‘‘สรณคมเนเยว ปติฏฺายา’’ติ อิมินา ตสฺส สีลสฺส สรณคมเนน อภิสงฺขตตมาห.

๓๕๓. อีทิสเมวาติ เอวํ สํกิเลสํ ปฏิปกฺขเมว หุตฺวา. เหฏฺา วุตฺเตหิ คุเณหีติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตคุณา นาม สรณคมนํ, สีลสมฺปทา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาติ เอวํ อาทโย. ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมตีติ โยชนา. ตานีติ ปมชฺฌานาทีนิ. ‘‘ปมชฺฌาน’’นฺติ อุกฺกฏฺนิทฺเทโส อยนฺติ อาห ‘‘เอกํ กปฺป’’นฺติ, เอกํ มหากปฺปนฺติ อตฺโถ. หีนํ ปน ปมชฺฌานํ, มชฺฌิมฺจ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปสฺส ตติยํ ภาคํ, อุปฑฺฒกปฺปฺจ อายุํ เทติ. ‘‘ทุติยํ อฏฺกปฺเป’’ติ อาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, มหากปฺปวเสเนว จ คเหตพฺพํ. ยสฺมา วา ปณีตานิเยเวตฺถ ฌานานิ อธิปฺเปตานิ มหปฺผลตรภาวทสฺสนปรตฺตา เทสนาย, ตสฺมา ‘‘ปมชฺฌานํ เอกํ กปฺป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตเทวาติ จตุตฺถชฺฌานเมว. ยทิ เอวํ กถํ อารุปฺปตาติ อาห ‘‘อากาสานฺจายตนาที’’ติอาทิ.

สมฺมเทว นิจฺจสฺาทิปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตมานา ปุพฺพภาคิเย เอว โพธิปกฺขิยธมฺเม สมฺมาเนนฺตี วิปสฺสนา วิปสฺสกสฺส อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ สมาวหตีติ อาห ‘‘วิปสฺสนา…เป… อภาวา’’ติ. เตนาห ภควา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);

ยสฺมา อยํ เทสนา อิมินา อนุกฺกเมน อิมานิ าณานิ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส วเสน ปวตฺติตา, ตสฺมา ‘‘วิปสฺสนาาเณ ปติฏฺาย นิพฺพตฺเตนฺโต’’ติ เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปติฏฺาภูตํ กตฺวา วุตฺตํ. สมานรูปนิมฺมานํ นาม มโนมยิทฺธิยา อฺเหิ อสาธารณกิจฺจนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน…เป… มหปฺผลา’’ติ. วิกุพฺพนทสฺสนสมตฺถตายาติ หตฺถิอสฺสาทิวิวิธรูปกรณํ วิกุพฺพนํ, ตสฺส ทสฺสนสมตฺถภาเวน. อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ นาม ปุริมชาตีสุ อิจฺฉิติจฺฉิโต ขนฺธปฺปเทโส. สมาเปนฺโตติ ปริโยสาเปนฺโต.

กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๓๕๔-๘. สพฺเพ เต ปาณโยติ ‘‘สตฺต จ อุสภสตานี’’ติอาทินา วุตฺเต สพฺเพ ปาณิโน. อากุลภาโวติ ภควโต สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตตฺตา ปาณีสุ อนุทฺทยํ อุปฏฺเปตฺวา ิตสฺส ‘‘กถฺหิ นาม มยา ตาว พหู ปาณิโน มารณตฺถาย พนฺธาปิตา’’ติ จิตฺเต ปริพฺยากุลภาโว อุทปาทิ. สุตฺวาติ ‘‘พนฺธนโต โมจิตา’’ติ สุตฺวา. กามจฺฉนฺทวิคเมน กลฺลจิตฺตตา อโรคจิตฺตตา, พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน มุทุจิตฺตตา อกถินจิตฺตตา, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหาเนน วิกฺเขปวิคมนโต วินีวรณจิตฺตตา เตหิ น ปิหิตจิตฺตตา, ถินมิทฺธวิคเมน อุทคฺคจิตฺตตา สํปคฺคณฺหนวเสน อลีนจิตฺตตา, วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยา อธิมุตฺตตาย ปสนฺนจิตฺตตา จ โหตีติ อาห ‘‘กลฺลจิตฺตนฺติอาทิ อนุปุพฺพิกถานุภาเวน วิกฺขมฺภิตนีวรณตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๖. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

พฺราหฺมณทูตวตฺถุวณฺณนา

๓๕๙. ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวูปคมนโตติ ปุพฺเพ กิร ปุตฺตธีตุวเสน ทฺเว ทฺเว หุตฺวา โสฬสกฺขตฺตุํ ชาตานํ ลิจฺฉวีราชกุมารานํ สปริวารานํ อนุกฺกเมเนว วฑฺฒนฺตานํ นิวาสนฏฺานารามุยฺยานโปกฺขรณีอาทีนํ ปติฏฺานสฺส อปฺปโหนกตาย นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปึสุ, เตนสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวํ คตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ ตฺเวว นามํ ชาตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวูปคมนโต เวสาลีติ ลทฺธนามเก นคเร’’ติ. สยํชาตนฺติ สยเมว ชาตํ อโรปิมํ. มหนฺตภาเวเนวาติ รุกฺขคจฺฉานํ, ิโตกาสสฺส จ มหนฺตภาเวน, เตนาห ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺธํ หุตฺวา’’ติ. กูฏาคารสาลาสงฺเขเปนาติ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กูฏาคารสาลานิยาเมน. โกสเลสุ ชาตา, ภวา วา, ตํ วา รฏฺํ นิวาโส เอเตสนฺติ โกสลกา. เอวํ มาคธกา เวทิตพฺพา. ยสฺส อกรเณ ปุคฺคโล มหาชานิโย โหติ, ตํ กรณํ อรหตีติ กรณียํ เตน กรณีเยน, เตนาห ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพกมฺเมนา’’ติ. ตํ กิจฺจนฺติ วุจฺจติ สติ สมวาเย กาตพฺพโต.

๓๖๐. ยา พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนารหา นานตฺตสฺา, ตาสํ วเสน นานารมฺมณาจารโต. สมฺภวนฺตสฺเสว ปฏิเสโธ. ปฏิกฺกมฺมาติ นิวตฺติตฺวา ตถา จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา. สลฺลีโนติ ฌานสมาปตฺติยา เอกตฺตารมฺมณํ อลฺลีโน.

โอฏฺทฺธลิจฺฉวีวตฺถุวณฺณนา

๓๖๑. อทฺโธฏฺตายาติ ตสฺส กิร อุตฺตโรฏฺํ อปฺปกตาย ติริยํ ผาเลตฺวา อปนีตทฺธํ วิย ขายติ จตฺตาโร ทนฺเต, ทฺเว จ ทาา น ฉาเทติ, เตน นํ ‘‘โอฏฺทฺโธ’’ติ โวหรนฺติ. อยํ กิร อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน ทายโก ทานปติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก, เตนาห ปุเรภตฺตนฺติอาทิ.

๓๖๒. สาสเน ยุตฺตปยุตฺโตติ ภาวนํ อนุยุตฺโต. สพฺพตฺถ สีหสมานวุตฺติโนปิ ภควโต ปริสาย มหนฺเต สติ ตทชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานาย ธมฺมเทสนาย วิเสโส โหตีติ อาห ‘‘มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ.

‘‘วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา ตมสฺส วิสฺสาสิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เถรสฺส ขีณา สวสฺสสโต อาลสิยภาโว ‘‘อปฺปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, วาสนาเลสํ ปน อุปาทายาห ‘‘อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหตี’’ติ. น หิ สาวกานํ สวาสนา กิเลสา ปหียนฺติ.

๓๖๓. วิเนยฺยชนานุโรเธน พุทฺธานํ ปาฏิหาริยวิชมฺภนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ, เตเนวาห ‘‘สํสูจิตนิกฺขมโน’’ติ. คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนเวลายฺหิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย อาเวฬาเวฬายมลายมลา หุตฺวา สวิเสสา ปภสฺสรา วินิจฺฉรึสุ.

๓๖๔. ตโต ปรนฺติ ‘‘หิยฺโย’’ติ วุตฺตทิวสโต อนนฺตรํ ปรํ ปุริมตรํ อติสเยน ปุริมตฺตา. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ววตฺถิโต ยถากฺกมํ ปุริมปุริมตรภาโว. เอวํ สนฺเตปิ ยเทตฺถ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ, ตโต ปภุติ ยํ ยํ โอรํ, ตํ ตํ ปุริมํ, ยํ ยํ ปรํ, ตํ ตํ ปุริมตรํ, โอรปารภาวสฺส วิย ปุริมปุริมตรภาวสฺส จ อเปกฺขาสิทฺธิโต, เตนาห ‘‘ตโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. มูลทิวสโต ปฏฺายาติอาทิทิวสโต ปฏฺาย. อคฺคนฺติ ปมํ. ตํ ปเนตฺถ ปรา อตีตา โกฏิ โหตีติ อาห ‘‘ปรโกฏึ กตฺวา’’ติ. ยํ-สทฺทโยเคน จายํ ‘‘วิหรามี’’ติ วตฺตมานปฺปโยโค, อตฺโถ ปน อตีตกาลวเสเนว เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘วิหาสินฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ปมวิกปฺเป ‘‘วิหรามี’’ติ ปทสฺส ‘‘ยทคฺเค’’ติ อิมินา อุชุกํ สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ทุติยวิกปฺเป ปน ‘‘ตีณิ วสฺสานี’’ติ อิมินาปิ.

ปิยชาติกานีติ อิฏฺสภาวานิ. สาตชาติกานีติ มธุรสภาวานิ. มธุรํ วิยาติ หิ ‘‘มธุร’’นฺติ วุจฺจติ มโนรมํ ยํ กิฺจิ. กามูปสฺหิตานีติ อารมฺมณํ กโรนฺเตน กาเมน อุปสํหิตานิ, กามนียานีติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘กามสฺสาทยุตฺตานี’’ติ, กามสฺสาทสฺส ยุตฺตานิ โยคฺยานีติ อตฺโถ. สรีรสณฺาเนติ สรีรพิมฺเพ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ. ตสฺมา สทฺเทนาติ ตํ นิสฺสาย ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถ. มธุเรนาติ อิฏฺเน. เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตาณสฺส ปริกมฺมากถนมตฺเตน. ‘‘อตฺตนา าตมฺปิ น กเถติ, กิมสฺส สาสเน อธิฏฺาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา สห กุชฺฌเนเนว ฌานาภิฺาหิ ปริหายิ. จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิตกฺเกนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิ. อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต อาคตนเยน ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมน. ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวา.

เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา

๓๖๖-๓๗๑. เอกํสายาติ ตทตฺเถเยว จตุตฺถี, ตสฺมา เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถ. อํส-สทฺโท เจตฺถ โกฏฺาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสฺสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺาสายา’’ติอาทิ. อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสาย. อุภยโกฏฺาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถาย, ทิพฺพสทฺทสฺสวนตฺถาย จ. ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุาณํ, ทิพฺพโสตาณฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโต. ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโต. ปาฬิยมฺปิ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนตฺถเมว ‘‘ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวโต. ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิเหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสฺสีติ ทสฺเสติ. อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชนฺติ วา อตฺโถ.

๓๗๒. ‘‘สมาธิ เอว’’ ภาเวตพฺพฏฺเน สมาธิภาวนา. ‘‘ทิพฺพโสตาณํ เสฏฺ’’นฺติ มฺมาเนนาปิ มหาลินา ทิพฺพจกฺขุาณมฺปิ เตน สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุจฺฉิตนฺติ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีนนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตา. ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติ. น อชฺฌตฺติกา ภควโต สามุกฺกํสิกภาเวน อปฺปเวทิตตฺตา. ยทตฺถนฺติ เยสํ อตฺถาย. เตติ เต อริยผลธมฺเม. เต หิ สจฺฉิกาตพฺพาติ.

จตุอริยผลวณฺณนา

๓๗๓. ตสฺมาติ วฏฺฏทุกฺเข สํโยชนโต. ‘‘มคฺคโสตํ อาปนฺโน’’ติ ผลฏฺสฺส วเสน วุตฺตํ. มคฺคฏฺโ หิ มคฺคโสตํ อาปชฺชติ. เตเนวาห ‘‘โสตาปนฺเน’’ติ, ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) จ. อปตนธมฺโมติ อนุปฺปชฺชน- (ม. นิ. ๓.๓๗๙) สภาโว. ธมฺมนิยาเมนาติ มคฺคธมฺมนิยาเมน. เหฏฺิมนฺตโต สตฺตมภวโต อุปริ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโต. ปรํ อยนํ ปราคติ.

ตนุตฺตํ นาม ปวตฺติยา มนฺทตา, วิรฬตา จาติ อาห ‘‘ตนุตฺตา’’ติอาทิ. เหฏฺาภาคิยานนฺติ เหฏฺาภาคสฺส กามภวสฺสปจฺจยภาเวน หิตานํ. โอปปาติโกติ อุปปาติโก อุปปตเน สาธุการีติ กตฺวา. วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, จิตฺตเมว วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺตีติ อาห ‘‘สพฺพกิเลส…เป… อธิวจน’’นฺติ. จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ คหิโต ‘‘จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ. อาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๙) วิย. ปฺาวิมุตฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตนาห ‘‘ปฺาว ปฺาวิมุตฺตี’’ติ. สามนฺติ อตฺตนาว, อปรปฺปจฺจเยนาติ อตฺโถ. อภิฺาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อภิชานิตฺวา’’ติ.

อริยอฏฺงฺคิกมคฺควณฺณนา

๓๗๔-๕. อริยสาวโก นิพฺพานํ, อริยผลฺจ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา, สา จ ตสฺส ปุพฺพภาโค เอวาติ อิธ ‘‘ปุพฺพภาคปฏิปทายา’’ติ อริยมคฺคมาห. ‘‘อฏฺ องฺคานิ อสฺสา’’ติ อฺปทตฺถสมาสํ อกตฺวา อฏฺงฺคานิ อสฺส สนฺตีติ อฏฺงฺคิโกติ ปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา.

สมฺมา อวิปรีตํ ยาถาวโต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนสภาวา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา. สมฺมเทว นิพฺพานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนสภาโว สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ. จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา ชนํ สงฺคณฺหาตีติ ตพฺพิปกฺขวิรติสภาวา สมฺมาวาจา เภทกรมิจฺฉาวาจาปหาเนน ชเน สมฺปยุตฺเต จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี โหตีติ สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณา. ยถา จีวรกมฺมาทิโก กมฺมนฺโต เอกํ กาตพฺพํ สมุฏฺาเปติ, ตํ ตํ กิริยานิปฺผาทโก วา เจตนาสงฺขาโต กมฺมนฺโต หตฺถปาทจลนาทิกํ กิริยํ สมุฏฺาเปติ, เอวํ สาวชฺชกตฺตพฺพกิริยาสมุฏฺาปกมิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหาเนน สมฺมากมฺมนฺโต นิรวชฺชสมุฏฺาปนกิจฺจวา โหติ, สมฺปยุตฺเต จ สมุฏฺาเปนฺโต เอว ปวตฺตตีติ สมฺมา สมุฏฺาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต. กายวาจานํ, ขนฺธสนฺตานสฺส จ สํกิเลสภูตมิจฺฉาชีวปฺปหาเนน สมฺมา โวทาปนลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว. โกสชฺชปกฺขโต ปติตุํ อทตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปคฺคณฺหนสภาโวติ สมฺมา ปคฺคาหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. สมฺมเทว อุปฏฺานสภาวาติ สมฺมา อุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ. วิกฺเขปวิทฺธํสเนน สมฺมเทว จิตฺตสฺส สมาทหนสภาโวติ สมฺมา สมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ.

อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสา ทิฏฺเกฏฺา อวิชฺชาทโย. ปสฺสตีติ ปกาเสติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เตนาห ‘‘ตปฺปฏิจฺฉาทก…เป… อสมฺโมหโต’’ติ. เตเนว หิ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน องฺเคน ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตตีติ ตเถวาติ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ.

กิจฺจโตติ ปุพฺพภาเคหิ ทุกฺขาทิาเณหิ กาตพฺพสฺส กิจฺจสฺส อิธ สาติสยํ นิปฺผตฺติโต อิมสฺเสว วา าณสฺส ทุกฺขาทิปฺปกาสนกิจฺจโต. จตฺตาริ นามานิ ลภติ จตูสุ สจฺเจสุ กาตพฺพกิจฺจนิปฺผตฺติโต. ตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทิปฺปหานกิจฺจนิปฺผตฺติโต. สิกฺขาปทวิภงฺเค (วิภ. ๗๐๓) ‘‘วิรติเจตนา, สพฺเพ สมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทานี’’ติ วุจฺจนฺตีติ ตตฺถ ปธานานํ วิรติเจตนานํ วเสน ‘‘วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปี’’ติ อาห. มุสาวาทาทีหิ วิรมณกาเล วา วิรติโย, สุภาสิตาทิวาจาภาสนาทิกาเล จ เจตนาโย โยเชตพฺพา. มคฺคกฺขเณ วิรติโยว เจตนานํ อมคฺคงฺคตฺตา เอกสฺส าณสฺส ทุกฺขาทิาณตา วิย, เอกาย วิรติยา มุสาวาทาทิวิรติภาโว วิย จ เอกาย เจตนาย สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสาธนสภาวาภาวา สมฺมาวาจาทิภาวาสิทฺธิโต, ตํสิทฺธิยฺจ องฺคตฺตยตฺตาสิทฺธิโต จ. สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสนาติ จตุสมฺมปฺปธานจตุสติปฏฺานภาววเสน.

ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวาติ. ยทิปิ สมาธิอุปการกานํ อภินิโรปนานุมชฺชนสมฺปิยายนพฺรูหนสนฺตสุขานํ วิตกฺกาทีนํ วเสน จตูหิ ฌาเนหิ สมฺมาสมาธิ วิภตฺโต, ตถาปิ วายาโม วิย อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิจตุวายามกิจฺจํ, สติ วิย จ อสุภาสุขานิจฺจานตฺเตสุ กายาทีสุ สุภาทิสฺาปหานจตุสติกิจฺจํ เอโก สมาธิ จตุกฺกชฺฌานสมาธิกิจฺจํ น สาเธตีติ ปุพฺพภาเคปิ ปมชฺฌานสมาธิ ปมชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณปิ, ตถา ปุพฺพภาเคปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ เอว มคฺคกฺขเณปีติ อตฺโถ.

ตสฺมาติ ปฺาปชฺโชตตฺตา อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ปฺาสตฺถตฺตา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต. พหุการตฺตาติ ยฺวายํ อนาทิมติ สํสาเร อิมินา กทาจิปิ อสมุคฺฆาฏิตปุพฺโพ กิเลสคโณ ตสฺส สมุคฺฆาฏโก อริยมคฺโค. ตตฺถ จายํ สมฺมาทิฏฺิ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยา ปุพฺพงฺคมา โหตีติ พหุการา, ตสฺมา พหุการตฺตา.

ตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิยา. ‘‘พหุกาโร’’ติ วตฺวา ตํ พหุการตํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อยํ’’ ตมฺพกํสาทิมยตฺตา กูโฏ. อยํ สมสารตาย มหาสารตาย เฉโก. เอวนฺติ ยถา เหรฺิกสฺส จกฺขุนา ทิสฺวา กหาปณวิภาคชานเน กรณนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ หตฺโถ, เอวํ โยคาวจรสฺส ปฺาย โอโลเกตฺวา ธมฺมวิภาคชานเน ธมฺมนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ วิตกฺโก วิตกฺเกตฺวา ตทวโพธโต, ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาทิฏฺิยา พหุกาโรติ อธิปฺปาโย. ทุติยอุปมายํ เอวนฺติ ยถา ตจฺฉโก ปเรน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ ทพฺพสมฺภารํ วาสิยา ตจฺเฉตฺวา เคหกรณกมฺเม อุปเนติ, เอวํ โยคาวจโร วิตกฺเกน ลกฺขณาทิโต วิตกฺเกตฺวา ทินฺนธมฺเม ยาถาวโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริฺาภิสมยาทิกมฺเม อุปเนตีติ โยชนา. วจีเภทสฺส อุปการโก วิตกฺโก สาวชฺชานวชฺชวจีเภทนิวตฺตนปวตฺตนกราย สมฺมาวาจายปิ อุปการโก เอวาติ ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

วจีเภทสฺส นิยามิกา วาจา กายิกกิริยานิยามกสฺส กมฺมนฺตสฺส อุปการิกา. ตทุภยานนฺตรนฺติ ทุจฺจริตทฺวยปหายกสฺส สุจริตทฺวยปาริปูริเหตุภูตสฺส สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตทฺวยสฺส อนนฺตรํ. อิทํ วีริยนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานวีริยํ. อินฺทฺริยสมตาทโย สมาธิสฺส อุปการธมฺมา. ตพฺพิปริยายโต อปการธมฺมา เวทิตพฺพา. คติโยติ นิปฺผตฺติโย, กิจฺจาทิสภาเว วา. สมนฺเนสิตฺวาติ อุปธาเรตฺวา.

ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

๓๗๖-๗. ‘‘กสฺมา อารทฺธ’’นฺติ อนุสนฺธิการณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิภาเวตุํ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน อชฺฌาสยานุสนฺธิวเสน อุปริ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติ. เตนาติ ตถาลทฺธิกตฺตา. อสฺสาติ ลิจฺฉวีรฺโ. เทสนายาติ สณฺหสุขุมายํ สุฺตปฏิสํยุตฺตายํ ยถาเทสิตเทสนายํ. นาธิมุจฺจตีติ น สทฺทหติ น ปสีทติ. ตนฺติธมฺมํ นาม กเถนฺโตติ เยสํ อตฺถาย ธมฺโม กถียติ, ตสฺมึ เตสํ อสติปิ มคฺคปฏิเวเธ เกวลํ สาสเน ตนฺติธมฺมํ กตฺวา กเถนฺโต. เอวรูปสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา อวิปรีตธมฺมเทสนตาย เอวํปากฏธมฺมกายสฺส สตฺถุ. ยุตฺตํ นุ โข เอตํ อสฺสาติ อสฺส ปมชฺฌานาทิสมธิคเมน สมาหิตจิตฺตสฺส กุลปุตฺตสฺส เอตํ ‘‘ตํ ชีว’’นฺติอาทินา อุจฺเฉทาทิคาหคหณํ อปิ นุ ยุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ. ลทฺธิยา ปน ฌานาธิคมมตฺเตน น ตาว วิเวจิตตฺตา ‘‘เตหิ ยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ฌานลาภิโนปิ ตํ คหณํ ‘‘อยุตฺตเมวา’’ติ ตํ อุจฺเฉทวาทํ สสฺสตวาทํ วา ปฏิกฺขิปิตฺวา. อตฺตมนา อเหสุนฺติ ยสฺมา ขีณาสโว วิคตสมฺโมโห ติณฺณวิจิกิจฺโฉ, ‘‘ตสฺมา ตสฺส ตถา วตฺตุํ น ยุตฺต’’นฺติ อุปฺปนฺนนิจฺฉยตาย ตํ มม วจนํ สุตฺวา อตฺตมนา อเหสุนฺติ อตฺโถ. โสปิ ลิจฺฉวี ราชา เต วิย สฺชาตนิจฺฉยตฺตา อตฺตมโน อโหสิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

มหาลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๗. ชาลิยสุตฺตวณฺณนา

ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

๓๗๘. ‘‘โฆสิเตน เสฏฺินา กเต อาราเม’’ติ วตฺวา ตตฺถ โกยํ โฆสิตเสฏฺิ นาม, กถฺจาเนน อาราโม การิโต, กถํ วา ตตฺถ ภควา วิหาสีติ ตํ สพฺพํ สมุทาคมโต ปฏฺาย สงฺเขปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโตติ อลฺลกปฺปรฏฺโต. ตทาติ เตสํ ตํ คามํ ปวิฏฺทิวเส. พลวปายาสนฺติ ครุตรํ พหุปายาสํ. อสนฺนิหิเตติ เคหโต พหิ คเต. ภุสฺสตีติ รวติ. โฆสกเทวปุตฺโตตฺเวว นามํ อโหสิ สรโฆสสมฺปตฺติยา. เวยฺยตฺติเยนาติ ปฺาเวยฺยตฺติเยน. โฆสิตเสฏฺิ นาม ชาโต ตาย เอว จสฺส สรสมฺปตฺติยา โฆสิตนามตา.

สรีรสนฺตปฺปนตฺถนฺติ หิมวนฺเต ผลมูลาหารตาย กิลนฺตสรีรา โลณมฺพิลเสวเนน ตสฺส สนฺตปฺปนตฺถํ ปีนนตฺถํ. ตสิตาติ ปิปาสิตา. กิลนฺตาติ ปริสฺสนฺตกายา. เต กิร ตํ วฏรุกฺขํ ปตฺวา ตสฺส โสภาสมฺปตฺตึ ทิสฺวา มหานุภาวา มฺเ เอตฺถ อธิวตฺถา เทวตา, ‘‘สาธุ วตายํ เทวตา อมฺหากํ อทฺธานปริสฺสมํ วิโนเทยฺยา’’ติ จินฺเตสุํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ อธิวตฺถา…เป… นิสีทึสู’’ติ. โสติ อนาถปิณฺฑิโก คหปติ. ภตกานนฺติ ภติยา เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตานํ ทาสเปสกมฺมกรานํ. ปกติภตฺตเวตนนฺติ ปกติยา ทาตพฺพภตฺตเวตนํ, ตทา อุโปสถิกตฺตา กมฺมํ อกโรนฺตานมฺปิ กมฺมกรณทิวเสน ทาตพฺพภตฺตเวตนเมวาติ อตฺโถ. กฺจีติ กฺจิปิ ภตกํ.

อุเปจฺจ ปรสฺส วาจาย อารมฺภนํ พาธนํ อุปารมฺโภ, โทสทสฺสนวเสน ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อุปารมฺภาธิปฺปาเยน วาทํ อาโรเปตุกามา หุตฺวา’’ติ. วทนฺติ นินฺทนวเสน กเถนฺติ เอเตนาติ หิ วาโท, โทโส. ตํ อาโรเปตุกามา, ปติฏฺาเปตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ, อิธ ยํ วตฺถุํ ชีวสฺิตํ, ตเทว สรีรสฺิตนฺติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ วาทํ คเหตฺวา วทนฺติ. รูปฺจ อตฺตานฺจ อทฺวยํ กตฺวา สมนุปสฺสนวเสน ‘‘สตฺโต’’ติ วา พาหิรกปริกปฺปิตํ อตฺตานํ สนฺธาย วทนฺติ. ภิชฺชตีติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสติ. เตน ชีวสรีรานํ อนฺตฺตานุชานนโต, สรีรสฺส จ เภททสฺสนโต. น เหตฺถ ยถา เภทวตา สรีรโต อนฺตฺตา อทิฏฺโปิ ชีวสฺส เภโท วุตฺโต, เอวํ อทิฏฺเภทโต อนฺตฺตา สรีรสฺสาปิ อเภโทติ สกฺกา วิฺาตุํ ตสฺส เภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตฺตา, ภูตุปาทายรูปวินิมุตฺตสฺส จ สรีรสฺส อภาวโตติ อาห ‘‘อุจฺเฉทวาโท โหตี’’ติ.

‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ อฺเทว วตฺถุํ ชีวสฺิตํ, อฺํ วตฺถุํ สรีรสฺิตนฺติ ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ วาทํ คเหตฺวา วทนฺติ. รูเป เภทสฺส ทิฏฺตฺตา, อตฺตนิ จ ตทภาวโต อตฺตา นิจฺโจติ อาปนฺนเมวาติ อาห ‘‘ตุมฺหากํ…เป… อาปชฺชตี’’ติ.

๓๗๙-๓๘๐. ตยิทํ เนสํ วฺฌาสุตสฺส ทีฆรสฺสตาปริกปฺปนสทิสนฺติ กตฺวา ปนีโยยํ ปฺโหติ ตตฺถ ราชนิมีลนํ กตฺวา สตฺถา อุปริ เนสํ ‘‘เตน หาวุโส สุณาถา’’ติอาทินา ธมฺมเทสนํ อารภีติ อาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิ. ตสฺสา เยวาติ มชฺฌิมาย ปฏิปทาย.

สทฺธาปพฺพชิตสฺสาติ สทฺธาย ปพฺพชิตสฺส ‘‘เอวมหํ อิโต วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสริสฺสามี’’ติ เอวํ ปพฺพชฺชํ อุปคตสฺส ตทนุรูปฺจ สีลํ ปูเรตฺวา ปมชฺฌาเนน สมาหิตจิตฺตสฺส. เอตํ วตฺตุนฺติ เอตํ กิเลสวฏฺฏปริพุทฺธิทีปนํ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทิกํ ทิฏฺิสํกิเลสนิสฺสิตํ วจนํ วตฺตุนฺติ อตฺโถ. นิพฺพิจิกิจฺโฉ น โหตีติ ธมฺเมสุ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ อาสปฺปนปริสปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถ.

เอตเมวํ ชานามีติ เยน โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ จิตฺตนฺติ เอวํ ชานามิ. โน จ เอวํ วทามีติ ยถา ทิฏฺิคติกา ตํ ธมฺมชาตํ สนิสฺสยํ อเภทโต คณฺหนฺตา ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา ตทุภยํ เภทโต คณฺหนฺตา ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา อตฺตโน มิจฺฉาคาหํ ปเวเทนฺติ, อหํ ปน น เอวํ วทามิ ตสฺส ธมฺมสฺส สุปริฺาตตฺตา, เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. พาหิรกา เยภุยฺเยน กสิณชฺฌานานิ เอว นิพฺพตฺเตนฺตีติ อาห ‘‘กสิณปริกมฺมํ ภาวนฺเตสฺสา’’ติ. ยสฺมา ภาวนานุภาเวน ฌานาธิคโม, ภาวนา จ ปถวีกสิณาทิสฺชานนมุเขน โหตีติ สฺาสีเสน นิทฺทิสียติ, ตสฺมา อาห ‘‘สฺาพเลน อุปฺปนฺน’’นฺติ. เตนาห – ‘‘ปถวีกสิณเมโก สฺชานาตี’’ติอาทิ. ‘‘น กลฺลํ ตสฺเสต’’นฺติ อิทํ ยสฺมา ภควตา ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อถ จ ปนาหํ น วทามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ กิเรตํ เกวลินา อุตฺตมปุริเสนาติ อธิปฺปาเยนาห, เตน วุตฺตํ ‘‘มฺมานา วทนฺตี’’ติ. เสสํ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.

ชาลิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๘. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา

๓๘๑. ยสฺมึ รฏฺเ ตํ นครํ, ตสฺส รฏฺสฺสปิ ยสฺมึ นคเร ตทา ภควา วิหาสิ, ตสฺส นครสฺสปิ เอตเทว นามํ, ตสฺมา อุรุฺายนฺติ อุรุฺาชนปเท อุรุฺาสงฺขาเต นคเรติ อตฺโถ. รมณีโยติ มโนหรภูมิภาคตาย ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ชนวิวิตฺตตาย จ มโนรโม. นามนฺติ โคตฺตนามํ. ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ตํ ตปสฺสึ. ยสฺมา ตถาภูโต ตปํ นิสฺสิโต, ตโป วา ตํ นิสฺสิโต, ตสฺมา อาห ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติ. ลูขํ วา ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต นปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวี, ตํ ลูขาชีวึ. มุตฺตาจาราทีติ อาทิ-สทฺเทน ปรโต ปาฬิยํ (ที. นิ. ๑.๓๙๗) อาคตา หตฺถาปเลขนาทโย สงฺคหิตา. อุปฺปณฺเฑตีติ อุหสนวเสน ปริภาสติ. อุปวทตีติ อวฺาปุพฺพกํ อปวทติ, เตนาห ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติ. ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมํติ เอตฺถ ธมฺโม นาม เหตุ ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) วิยาติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติ. การณนฺติ เจตฺถ ตถาปวตฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ อธิปฺเปโต ตสฺส ปวตฺติเหตุภาวโต. อตฺถปฺปยุตฺโต หิ สทฺทปฺปโยโค. อนุการณนฺติ จ โส เอว ปเรหิ ตถา วุจฺจมาโน. ปเรหีติ ‘‘เย เต’’ติ วุตฺตสตฺเตหิ ปเรหิ. วุตฺตการเณนาติ ยถา เตหิ วุตฺตํ, ตถา เจ ตุมฺเหหิ น วุตฺตํ, เอวํ สติ เตหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิฺูหิ ครหิตพฺพํ านํ การณํ นาคจฺเฉยฺย, กิเมวํ นาคจฺฉตีติ โยชนา. ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสติ.

๓๘๒. อิทานิ ยํ วิภชฺชวาทํ สนฺธาย ภควตา ‘‘น เม เต วุตฺตวาทิโน’’ติ สงฺเขปโต วตฺวา ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธาหํ กสฺสปา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิมาห. ภควา หิ นิรตฺถกํ อนุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) ครหติ. สาตฺถกํ ปน อุปสมสํวตฺตนิกํ ‘‘อารฺิโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหตี’’ติอาทินา วณฺเณติ. อปฺปปุฺตายาติ อปุฺตาย. ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวาติ มิจฺฉาทิฏฺิภาวโต กมฺมผลํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔, ๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๕; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘) มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ตถา ตถา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา. อเนสนวเสนาติ โกหฺเ ตฺวา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย มิจฺฉาชีววเสน. อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุฺโ ปุฺวา’’ติ จ วุตฺเต ทุจฺจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล สนฺธาย.

‘‘อิเม ทฺเว สนฺธายา’’ติ เอตฺถ ปน ทุติยนเย ‘‘อปฺปปุฺโ, ปุฺวา’’ติ จ วุตฺเต สุจริตการิโนติ อาทินา โยเชตพฺพํ. กมฺมกิริยวาทิโน หิ อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. อิติ ปมทุติยนเยสุ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถนเยสุ โยชนา เวทิตพฺพา.

พาหิรกาจารยุตฺโต ติตฺถิยาจารยุตฺโต, น วิมุตฺตาจาโร. อตฺตานํ สุเขตฺวาติ อธมฺมิเกน สุเขน อตฺตานํ สุเขตฺวา, เตนาห ‘‘ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา’’ติ. ‘‘น ทานิ มยา สทิโส อตฺถี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนํ มฺนานํ วเสน ทุจฺจริตปูรณมาห. มิจฺฉาทิฏฺิวเสนาติ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาทิฏฺิวเสน. ปริพฺพาชิกายาติ ปพฺพชฺชํ อุปคตาย ตาปสทาริกาย. ทหรายาติ ตรุณาย. มุทุกายาติ สุขุมาลาย. โลมสายาติ ตนุตมฺพโลมตาย อปฺปโลมาย. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. ปาตพฺยตนฺติ ปริภุฺชิตพฺพํ, ปาตพฺยตนฺติ วา ปริภุฺชนกตํ. อาปชฺชนฺโตติ อุปคจฺฉนฺโต. ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺพ-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุฺชนฺโตติ อตฺโถ. กิเลสกาโมปิ หิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยว.

อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถปฺปเภทํ วิภชฺชนํ. ติตฺถิยวเสน อาคตํ อฏฺกถายํ ตถา วิภตฺตตฺตา. สาสเนปีติ อิมสฺมึ สาสเนปิ.

อรหตฺตํ วา อตฺตนิ อสนฺตํ ‘‘อตฺถี’’ติ วิปฺปฏิชานิตฺวา. สามนฺตชปฺปนํ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, อิริยาปถนิสฺสิตนฺติ อิมานิ ตีณิ วา กุหนวตฺถูนิ. ตาทิโส วาติ ธุตงฺค- (มิ. ป. ๔.๒; วิสุทฺธิ. ๑.๒๒) สมาทานวเสน ลูขาชีวี เอว. ทุลฺลภสุโข ภวิสฺสามิ ทุคฺคตีสุ อุปปตฺติยาติ อธิปฺปาโย.

๓๘๓. อสุกฏฺานโตติ อสุกภวโต. อาคตาติ นิพฺพตฺตนวเสน อิธาคตา. อิทานิ คนฺตพฺพฏฺานนฺติ อายตึ นิพฺพตฺตนฏฺานํ. ปุน อุปปตฺตินฺติ อายตึ อนนฺตรภวโต ตติยํ อุปปตฺตึ, ปุน อุปปตฺตีติ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติ. เกน การเณนาติ ยถาภูตํ อชานนฺโต หิ อิจฺฉาโทสวเสน ยํ กิฺจิ ครเหยฺย, อหํ ปน ยถาภูตํ ชานนฺโต สพฺพํ ตํ เกน การเณน ครหิสฺสามิ, ตํ การณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘ครหิตพฺพเมวา’’ติอาทิ. ตมตฺถนฺติ ครหิตพฺพสฺเสว ครหณํ, ปสํสิตพฺพสฺส จ ปสํสนํ.

น โกจิ ‘‘น สาธู’’ติ วทติ ทิฏฺธมฺมิกสฺส, สมฺปรายิกสฺส จ อตฺถสฺส สาธนวเสเนว ปวตฺติยา ภทฺทกตฺตา. ปฺจวิธํ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปฺจวิธํ เวรํ. ตฺหิ ปฺจวิธสฺส สีลสฺส ปฏิสตฺตุภาวโต, สตฺตานํ เวรเหตุตาย จ ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติ. ตโต เอว ตํ น โกจิ ‘‘สาธู’’ติ วทติ, ตถา ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถานํ อสาธนโต, สตฺตานํ สาธุภาวสฺส จ ทูสนโต. น นิรุนฺธิตพฺพนฺติ รูปคฺคหเณ น นิวาเรตพฺพํ. ทสฺสนียทสฺสนตฺโถ หิ จกฺขุปฏิลาโภติ เตสํ อธิปฺปาโย. ยทคฺเคน เตสํ ปฺจทฺวาเร อสํวโร สาธุ, ตทคฺเคน ตตฺถ สํวโร น สาธูติ อาห ‘‘ปุน ยํ เต เอกจฺจนฺติ ปฺจทฺวาเร สํวร’’นฺติ.

อถ วา ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘สาธู’’ติ เต ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา ติตฺถิยา ยํ อตฺตกิลมถานุโยคาทึ ‘‘สาธู’’ติ วทนฺติ, มยํ ตํ น ‘‘สาธู’’ติ วทาม. ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘น สาธู’’ติ ยํ ปน เต อนวชฺชปจฺจยปริโภคํ, สุนิวตฺถสุปารุปนาทิสมฺมาปฏิปตฺติฺจ ‘‘น สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ ‘‘สาธู’’ติ วทามาติ เอวํ เปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

เอวํ ยํ ปรวาทมูลกํ จตุกฺกํ ทสฺสิตํ, ตเทว ปุน สกวาทมูลกํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ ปกาเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห. ยฺหิ กิฺจิ เกนจิ สมานํ, เตนปิ ตํ สมานเมว, ตถา อสมานํ ปีติ. สมานาสมานตนฺติ สมานาสมานตามตฺตํ. อนวเสสโต หิ ปหาตพฺพานํ ธมฺมานํ ปหานํ สกวาเท ทิสฺสติ, น ปรวาเท. ตถา ปริปุณฺณเมว จ อุปสมฺปาเทตพฺพธมฺมานํ อุปสมฺปาทนํ สกวาเท, น ปรวาเท. เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาห’’นฺติอาทิ.

สมนุยุฺชาปนกถาวณฺณนา

๓๘๕. ลทฺธึ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘กึ สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, อุทาหุ ปเร คณาจริยา. เอตฺถ ตาว อตฺตโน ลทฺธึ วทา’’ติ ลทฺธึ ปุจฺฉนฺโต. การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน เอวมตฺถํ คาหยา’’ติ การณํ ปุจฺฉนฺโต. อุภยํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณ’’นฺติ การณํ วตฺวา ปฏิฺาเต อตฺเถ สาธิยมาเน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ การณํ สมตฺเถตุํ สทิสาสทิสเภทํ อุปโมทาหรณทฺวยํ ปุจฺฉนฺโต, อุภยํ ปุจฺฉนฺโต การณสฺส จ ติลกฺขณสมฺปตฺติยา ยถาปฏิฺาเต อตฺเถ สาธิเต สมฺมเทว อนุปจฺฉา ภาสนฺโต นิคเมนฺโต สมนุภาสติ นาม. อุปสํหริตฺวาติ อุปเนตฺวา. ‘‘กึ เต’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํ. ทุติยปเทติ ‘‘สงฺเฆน วา สงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมึ ปเท.

ตมตฺถนฺติ ตํ ปหาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ ปหาย วตฺตนสงฺขาตฺจ สมาทาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ สมาทาย วตฺตนสงฺขาตฺจ อตฺถํ. โยเชตฺวาติ อกุสลาทิปเทหิ โยเชตฺวา. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสลา เจว ตโตเยว อกุสลาติ จ สงฺขํ คตาติ สงฺขาตา ตตฺถ ปุริมปเทน เอกนฺตากุสเล วทติ, ทุติยปเทน ตํสหคเต, ตํปกฺขิเย จ, เตนาห ‘‘โกฏฺาสํ วา กตฺวา ปิตา’’ติ, อกุสลปกฺขิยภาเวน ววตฺถาปิตาติ อตฺโถ. อวชฺชฏฺโ โทสฏฺโ คารยฺหปริยายตฺตาติ อาห ‘‘สาวชฺชาติ สโทสา’’ติ. อริยา นาม นิทฺโทสา, อิเม ปน กตฺถจิปิ นิทฺโทสา น โหนฺตีติ นิทฺโทสฏฺเน อริยา ภวิตุํ นาลํ อสมตฺถา.

๓๘๖-๓๙๒. นฺติ การเณ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยน วิฺู’’ติ. ยํ วา ปนาติ ‘‘ยํ ปน กิฺจี’’ติ อสมฺภาวนวจนเมตนฺติ อาห ‘‘ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตก’’นฺติ. คณาจริยา ปูรณาทโย. สตฺถุปฺปภวตฺตา สงฺฆสฺส สงฺฆสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุสมฺปตฺติ วิภาวียตีติ อาห ‘‘สงฺฆปสํสายปิ สตฺถุเยว ปสํสาสิทฺธิโต’’ติ. สา ปน ปสํสา ปสาทเหตุกาติ ปสาทมุเขน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสีทมานาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปิ-สทฺเทน ยถา อนฺวยโต ปสํสา สมุจฺจียติ, เอวํ สตฺถุวิปฺปฏิปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกวิปฺปฏิปตฺติยา จ สตฺถริ อปฺปสาโท สมุจฺจียตีติ ทฏฺพฺพํ. สรีรสมฺปตฺตินฺติ รูปสมฺปตฺตึ, รูปกายปาริปูรินฺติ อตฺโถ. ภวนฺติ วตฺตาโร รูปปฺปมาณา, โฆสธมฺมปฺปมาณา จ. ปุน ภวนฺติ วตฺตาโรติ ธมฺมปฺปมาณวเสเนว โยเชตพฺพํ. ยา สงฺฆสฺส ปสํสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.

ตตฺถ ยา พุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานํเยว จ ปาสํสตา, อฺเสฺจ ตทภาโว โชติโต, ตํ วิรติปฺปหานสํวรุทฺเทสวเสน นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยมธิปฺปาโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เสตุฆาตวิรติ นาม อริยมคฺควิรติ. วิปสฺสนามตฺตวเสนาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา วิวิธํ ทสฺสนมตฺตวเสน, น ปน นามรูปววตฺถานปจฺจยปริคฺคณฺหนปุพฺพกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน. อิตรานีติ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานานิ. ‘‘เสส’’นฺติ ปฺจสีลโต อฺโ สพฺโพ สีลสํวโร, ‘‘ขโม โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔; ๓.๑๕๙; อ. นิ. ๔.๑๑๔) วุตฺโต สุปริสุทฺโธ ขนฺติสํวโร, ‘‘ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๑; จูฬนิ. ๖๐) เอวํ วุตฺโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทโก มคฺคาณสงฺขาโต าณสํวโร, มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ ปิทหนวเสน ปวตฺโต ปริสุทฺโธ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๔๐๒; ม. นิ. ๑.๑๓๕; สํ. นิ. ๕.๘; วิภ. ๒๐๕) วุตฺโต สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วีริยสํวโรติ อิมํ สํวรปฺจกํ สนฺธายาห. ปฺจ โข ปนิเม ปาติโมกฺขุทฺเทสาติอาทิ สาสเน สีลสฺส พหุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตเทกเทเส เอว ปเรสํ อวฏฺานทสฺสนตฺถํ ยถาวุตฺตสีลสํวรสฺเสว ปุน คหณํ.

อริยอฏฺงฺคิกมคฺควณฺณนา

๓๙๓. สีหนาทนฺติ เสฏฺนาทํ, อภีตนาทํ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยนาทนฺติ อตฺโถ. ‘‘อยํ ยถาวุตฺโต มม วาโท อวิปรีโต, ตสฺส อวิปรีตภาโว อิมํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อปรปฺปจฺจยโต ชานิตพฺโพ’’ติ เอวํ อวิปรีตภาวาวโพธนตฺถํ. ‘‘อตฺถิ กสฺสปา’’ติอาทีสุ ยํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน สมโณ โคตโม วทนฺโต ยุตฺตปตฺตกาเล, ตถภาวโต ภูตํ, เอกํสโต หิตาวิหภาเวน อตฺถํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, วินยโยคโต ปเรสํ วินยนโต จ วินยํ วทตีติ สามํเยว อตฺตปจฺจกฺขโตว ชานิสฺสติ, โส มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิโต สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณภูโต อตฺถิ กสฺสป มคฺโค, ตสฺส จ อธิคมูปายภูตา ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อยเมตฺถ โยชนา. เตน ‘‘สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม’’ติอาทินยปฺปวตฺโต วาโท เกนจิ อสํกมฺปิโย ยถาภูตสีหนาโทติ ทสฺเสติ.

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๓๔) วิย มคฺคฺจ ปฏิปทฺจ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต. ‘‘อยเมวา’’ติ วจนํ มคฺคสฺส ปุถุภาวปฏิกฺเขปนตฺถํ, สพฺพอริยสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ, สาสเน ปากฏภาวทสฺสนตฺถฺจ. เตนาห ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค’’ติ, (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗, ๓๘๔, ๔๐๙)‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา’’ติ (ธ. ป. ๒๗๔),

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๓๘๔, ๔๐๙; มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ๑๐๗, ๑๒๑; เนตฺติ. ๑๗๐);

สพฺเพสุ สุตฺตปเทเสสุ อภิธมฺมปเทเสสุ จ เอโกวายํ มคฺโค ปากโฏ ปฺาโต อาคโต จาติ.

ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา

๓๙๔. ตโปเยว อุปกฺกมิตพฺพโต อารภิตพฺพโต ตโปปกฺกโมติ อาห ‘‘ตปารมฺภา’’ติ. อารมฺภนฺเจตฺถ กรณเมวาติ อาห ‘‘ตโปกมฺมานีติ อตฺโถ’’ติ. สมณกมฺมสงฺขาตาติ สมเณหิ กตฺตพฺพกมฺมสฺิตา. นิจฺโจโลติ นิสฺสฏฺเจโล สพฺเพน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตเจโล. นคฺคิยวตสมาทาเนน นคฺโค. ‘‘ิตโกว อุจฺจารํ กโรตี’’ติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, วมิตฺวา มุขวิกฺขาลนาทิอาจารสฺสปิ เตน วิสฺสฏฺตฺตา. ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขติ อปลิหติ อุทเกน อโธวนโต. ทุติยวิกปฺเปปิ เอเสว นโย. ‘‘เอหิ ภทฺทนฺเต’’ติ วุตฺเต อุปคมนสงฺขาโต วิธิ เอหิภทฺทนฺโต, ตํ จรตีติ เอหิภทฺทนฺติโก, ตปฺปฏิกฺเขเปน น เอหิภทฺทนฺติโก. น กโรติ สมเณน นาม ปรสฺส วจนกเรน น ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน. ปุเรตรนฺติ ตํ านํ อตฺตโน อุปคมนโต ปุเรตรํ. ตํ กิร โส ‘‘ภิกฺขุนา นาม ยาทิจฺฉกี เอว ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ อธิปฺปาเยน น คณฺหาติ. อุทฺทิสฺสกตํ ‘‘มม นิมิตฺตภาเวน พหู ขุทฺทกา ปาณา สงฺฆาตํ อาปาทิตา’’ติ น คณฺหาติ. นิมนฺตนํ น สาทิยติ ‘‘เอวํ เตสํ วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ. กุมฺภีอาทีสุปิ โส สตฺตสฺีติ อาห ‘‘กุมฺภีกโฬปิโย’’ติอาทิ.

กพฬนฺตราโยติ กพฬสฺส อนฺตราโย โหตีติ. คามสภาคาทิวเสน สงฺคมฺม กิตฺเตนฺติ เอติสฺสาติ สงฺกิตฺติ, ตถา สํหฏตณฺฑุลาทิสฺจโย. มนุสฺสาติ เวยฺยาวจฺจกรมนุสฺสา.

สุราปานเมวาติ มชฺชลกฺขณปฺปตฺตาย สุราย ปานเมว สุราคฺคหเณน เจตฺถ เมรยมฺปิ สงฺคหิตํ. เอกาคารเมว อุฺฉตีติ เอกาคาริโก. เอกาโลเปเนว วตฺตตีติ เอกาโลปิโก. ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวตฺติอาโลปมตฺตคาหิ ขุทฺทกํ ภิกฺขาทานภาชนํ, เตนาห ‘‘ขุทฺทกปาตี’’ติ. อภุฺชนวเสน เอโก อโห เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิโก, อาหาโร. ตํ เอกาหิกํ, โส ปน อตฺถโต เอกทิวสลงฺฆโกติ อาห ‘‘เอกทิวสนฺตริก’’นฺติ. ‘‘ทฺวีหิก’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอกาหํ อภุฺชิตฺวา เอกาหํ ภุฺชนํ เอกาหวาโร, ตํ เอกาหิกเมว อตฺถโต. ทฺวีหํ อภุฺชิตฺวา ทฺวีหํ ภุฺชนํ ทฺวีหวาโร. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อุกฺกฏฺโ ปน ปริยายภตฺตโภชนิโก ทฺวีหํ อภุฺชิตฺวา เอกาหเมว ภุฺชติ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย.

๓๙๕. กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ตณฺฑุลสกลํ.

๓๙๖. สเณหิ สณวาเกหิ นิพฺพตฺตวตฺถานิ สาณานิ. มิสฺสสาณานิ มสาณานิ, น ภงฺคานิ. เอรกติณาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อกฺกมกจิกทลีวากาทีนํ สงฺคโห. เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติ.

มิจฺฉาวายามวเสเนว อุกฺกุฏิกวตานุโยโคติ อาห ‘‘อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต’’ติ. ถณฺฑิลนฺติ วา สมา ปกติภูมิ วุจฺจติ ‘‘ปตฺถณฺฑิเล ปาตุรโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๔.๑๐) วิย, ตสฺมา ถณฺฑิลเสยฺยนฺติ อนนฺตรหิตาย ปกติภูมิยํ เสยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ลทฺธํ อาสนนฺติ นิสีทิตุํ ยถาลทฺธํ อาสนํ. อโกเปตฺวาติ อฺตฺถ อนุปคนฺตฺวา, เตนาห ‘‘ตตฺเถว นิสีทนสีโล’’ติ. โส หิ ตํ อฉฑฺเฑนฺโต อปริจฺจชนฺโต อโกเปนฺโต นาม โหติ. วิกฏนฺติ คูถํ วุจฺจติ อาสยวเสน วิรูปํ ชาตนฺติ กตฺวา.

เอตฺถ จ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติอาทีนิ วตปทานิ ยาว ‘‘น ถุโสทกํ ปิวตี’’ติ เอตานิ เอกวารานิ. ‘‘เอกาคาริโก วา’’ติอาทีนิ นานาวารานิ, นานากาลิกานิ วา. ตถา ‘‘สากภกฺโข วา’’ติอาทีนิ, ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทีนิ จ. ตถา เหตฺถ วา-สทฺทคฺคหณํ, ปิ-สทฺทคฺคหณฺจ กตํ. ปิ-สทฺโทปิ วิกปฺปตฺโถ เอว ทฏฺพฺโพ. ปุริเมสุ ปน น กตํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิ วจนสฺส, ‘‘รโชชลฺลธโร โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต’’ติ วจนสฺส จ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติ. อถ วา กิเมตฺถ อวิโรธจินฺตาย. อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ติตฺถิยวาโท. อถ วา ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ อารภิตฺวา ตปฺปสงฺเคน สพฺพมฺปิ อตฺตกิลมถานุโยคํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ตโปปกฺกมนิรตฺถกถาวณฺณนา

๓๙๗. สีลสมฺปทาทีหิ วินาติ สีลสมฺปทา, สมาธิสมฺปทา, ปฺาสมฺปทาติ อิมาหิ โลกุตฺตราหิ สมฺปทาหิ วินา น กทาจิ สามฺํ วา พฺรหฺมฺํ วา สมฺภวติ, ยสฺมา จ ตเทวํ, ตสฺมา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนา. ‘‘โทสเวรวิรหิต’’นฺติ อิทํ โทสสฺส เมตฺตาย อุชุปฏิปกฺขตาย วุตฺตํ. โทส-คฺคหเณน วา สพฺเพปิ ฌานปฏิปกฺขา สํกิเลสธมฺมา คหิตา, เวร-คฺคหเณน ปจฺจตฺถิกภูตา สตฺตา. ยทคฺเคน หิ โทสรหิตํ, ตทคฺเคน เวรรหิตนฺติ.

๓๙๘. ปากฏภาเวน กายติ คเมตีติ ปกติ, โลกสิทฺธวาโท, เตนาห ‘‘ปกติ โข เอสาติ ปกติกถา เอสา’’ติ. มตฺตายาติ มตฺตา-สทฺโท ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย อปฺปตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปมาณวาจโกติ อาห ‘‘อิมินา ปมาเณน เอวํ ปริตฺตเกนา’’ติ. เตน ปน ปมาเณน ปหาตพฺโพ ปกรณปฺปตฺโต ปฏิปตฺติกฺกโมติ อาห ‘‘ปฏิปตฺติกฺกเมนา’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.

๓๙๙. อฺถา วทถาติ ยทิ อเจลกภาวาทินา สามฺํ วา พฺรหฺมฺํ วา อภวิสฺส, สุวิชาโนว สมโณ สุวิชาโน พฺราหฺมโณ. ยสฺมา ปน ตุมฺเห อิโต อฺถาว สามฺํ พฺรหฺมฺฺจ วทถ, ตสฺมา ทุชฺชาโนว สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ, เตนาห ‘‘อิทํ สนฺธายาหา’’ติ. ตํ ปกติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ปุพฺเพ ยํ ปากติกํ สามฺํ พฺรหฺมฺฺจ หทเย เปตฺวา เตน ‘‘ทุกฺกร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตเมว สนฺธาย ภควตาปิ ‘‘ปกติ โข เอสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิธ ปน ตํ ปกติวาทํ ปากติกสมณพฺราหฺมณวิสยํ กถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิสํหริตฺวา สภาวโตว ปรมตฺถโตว สมณสฺส พฺราหฺมณสฺส จ ทุชฺชานภาวํ อาวิกโรนฺโต ปกาเสนฺโต. ตตฺราปีติ สมณพฺราหฺมณวาเทปิ วุตฺตนเยเนว.

สีลสมาธิปฺาสมฺปทาวณฺณนา

๔๐๐-๑. ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต, กถํ อุคฺคเหสิ ปริปกฺกาณตฺตา ฆเฏ ปทีเปน วิย อพฺภนฺตเร สมุชฺชลนฺเตน ปฺาเวยฺยตฺติเยน ตตฺถ ตตฺถ ภควตา เทสิตมตฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตมฺปิ เทสนํ อุปธาเรสิ. ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ ยาว อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จ. ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโย. สีลสมฺปทายาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย ปฺาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติ อเสกฺขสีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคหิตฺหิ อรหตฺตํ, เตนาห ‘‘อรหตฺตผลเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อิทนฺติ อิทํ วจนํ.

สีหนาทกถาวณฺณนา

๔๐๒. อนฺสาธารณตาย, อนฺสาธารณตฺถวิสยตาย จ อนุตฺตรํ พุทฺธสีหนาทํ นทนฺโต. อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํ. ปรมนฺติ อุกฺกฏฺํ, เตนาห ‘‘อุตฺตม’’นฺติ. สีลเมว โลกิยสีลตฺตา. ยถา อนฺสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนํ ปฏิปกฺขวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ ตสฺส อนุจฺฉวิกภาเวน สมฺภูตตฺตา, สเมน สมนฺติ สมสมนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติ. ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ โลกิยํ, โลกุตฺตรฺจาติ ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สีเลปี’’ติ. อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํ. ปมํ ปวตฺตตฺตา ปมํ.

ตปตีติ สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถ. ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต เปติ. นิทฺโทสตฺตา อริยา อารกา กิเลเสหีติ. มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ปรมา นาม สพฺพุกฺกฏฺภาวโต. ยถา ยุวิโน ภาโว โยพฺพนํ, เอวํ ชิคุจฺฉิโน ภาโว เชคุจฺฉํ. กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนานิ สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย. นิสฺสรณวิมุตฺติ นิพฺพานํ. อถ วา สมฺมาวาจาทีนํ อธิสีลคฺคหเณน, สมฺมาวายามสฺส อธิเชคุจฺฉคฺคหเณน, สมฺมาทิฏฺิยา อธิปฺาคฺคหเณน คหิตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปสติสมาธโย มคฺคผลปริยาปนฺนา สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย ทฏฺพฺพา. นิสฺสรณวิมุตฺติ ปน นิพฺพานเมว.

๔๐๓. ยํ กิฺจิ ชนวิวิตฺตํ านํ อิธ ‘‘สุฺาคาร’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ตตฺถ นทนฺเตน วินา นาโท นตฺถีติ อาห ‘‘เอกโตว นิสีทิตฺวา’’ติ. อฏฺสุ ปริสาสูติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณปริสา, คหปติปริสา, สมณปริสา, จาตุมหาราชิกปริสา, ตาวตึสปริสา, มารปริสา, พฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ.

เวสารชฺชานีติ วิสารทภาวา าณปฺปหานสมฺปทานิมิตฺตํ กุโตจิ อสนฺตสฺสนภาวา นิพฺภยภาวาติ อตฺโถ. อาสภํ านนฺติ เสฏฺํ านํ, อุตฺตมํ านนฺติ อตฺโถ. อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ านนฺติ อตฺโถ.

อปิจ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยถา หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อตฺตโน อุสภพเลน จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสาปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน อกมฺปิโย อจเลน าเนน ติฏฺติ. เอวํ ติฏฺมาโนว ตํ อาสภํ านํ ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ านํ ปฏิชานาตี’’ติ.

สีหนาทํ นทตีติ ยถา มิคราชา ปริสฺสยานํ สหนโต, วนมหึสมตฺตวารณาทีนํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํ. ตตฺถ ยถา สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๘.๒) นเยน นานาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ.

ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ าตุํ อิจฺฉิตมตฺถํ อตฺตโน าณพลานุรูปํ อภิรจิตฺวา ตงฺขณํเยวาติ ปุจฺฉิตกฺขเณเยว านุปฺปตฺติกปฏิภาเนน วิสฺสชฺเชติ. จิตฺตํ ปริโตเสติเยว อชฺฌาสยานุรูปํ วิสฺสชฺชนโต. โสตพฺพฺจสฺส มฺนฺติ อฏฺกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลพฺภมานตฺตา. ‘‘ยํ โน สตฺถา ภาสติ, ตํ โน โสสฺสามา’’ติ อาทรคารวชาตา มหนฺเตน อุสฺสาเหน โสตพฺพํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ มฺนฺติ. สุปฺปสนฺนา ปสาทาภิพุทฺธิยา วิคตุปกฺกิเลสตาย กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติ. ปสนฺนการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพสกฺการํ, ธมฺมามิสปูชนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อามิสปูชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณีตานี’’ติอาทิมาห. ธมฺมปูชา ปน ‘‘ตถตฺตายา’’ติ อิมินา ทสฺสิตา. ตถาภาวายาติ ยถตฺตาย ยสฺส วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, ตถาภาวาย, เตนาห ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถายา’’ติ. สา จ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ ยาย อนุปุพฺพิยา ปฏิปชฺชิตพฺพา, ปฏิปชฺชนฺตานฺจ สติ อชฺฌตฺติกงฺคสมวาเย เอกํสิกา ตสฺสา ปาริปูรีติ ตํ อนุปุพฺพึ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ สรเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อิมสฺมึ ปโนกาเส ตฺวาติ ‘‘ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’’ติ เอตสฺมึ สีหนาทกิจฺจปาริปูริทีปเน ปาฬิปเทเส ตฺวา. สโมธาเนตพฺพาติ สงฺกลิตพฺพา. เอโก สีหนาโท อสาธารโณ อฺเหิ อปฺปฏิวตฺติโย เสฏฺนาโท อภีตนาโทติ กตฺวา. เอส นโย เสเสสุปิ. ปุริมานํ ทสนฺนนฺติอาทิโต ปฏฺาย ยาว ‘‘วิมุตฺติยา มยฺหํ สทิโส นตฺถี’’ติ เอเตสํ ปุริมานํ ทสนฺนํ สีหนาทานํ, นิทฺธารเณ เจตฺถ สามิวจนํ, เตนาห ‘‘เอเกกสฺสา’’ติ. ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ปริวารา ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสึ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต ภควา ปริสายํ นทติ วิสารโท นทติ ยาว ‘‘ปฏิปนฺนา อาราเธนฺตี’’ติ อตฺถโยชนาย สมฺภวโต. ตถา เสเสสุปิ นวสุ.

‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตานํ เตสํ สงฺกเลตฺวา ทสฺสนํ. เต ทสาติ เต ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย สีหนาทา. ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ยถาวุตฺตานํ ปุริมานํ ทสนฺนํ. ปริวารวเสนาติ ปจฺเจกํ ปริวารวเสน โยชิยมานา สตํ สีหนาทา. ปุริมา จ ทสาติ ตถา อโยชิยมานา ปุริมา จ ทสาติ เอวํ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติ. เอวํ วาทีนํ วาทนฺติ เอวํ ปวตฺตวาทานํ ติตฺถิยานํ วาทํ. ปฏิเสเธตฺวาติ ตถาภาวาภาวทสฺสเนน ปฏิกฺขิปิตฺวา. ยํ ภควา อุทุมฺพริกสุตฺเต ‘‘อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๓) อุปกฺกิเลสวิภาคํ, ปาริสุทฺธิวิภาคฺจ ทสฺเสนฺโต สปริสสฺส นิคฺโรธสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปุรโต สีหนาทํ นทิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ปริสติ นทิตปุพฺพํ สีหนาทํ ทสฺเสนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา

๔๐๔. อิทนฺติ ‘‘ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ มํ…เป… ปฺหํ ปุจฺฉี’’ติ อิทํ วจนํ. กามํ ยทา นิคฺโรโธ ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภควา จสฺส วิสฺสชฺเชสิ, น ตทา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ, ราชคหสมีเป ปน วิหรตีติ กตฺวา ‘‘ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ ม’’นฺติ วุตฺตํ, คิชฺฌกูเฏ วิหรณฺจสฺส ตทา อวิจฺฉินฺนนฺติ, เตนาห ‘‘ยํ ตํ ภควา’’ติอาทิ. โยเคติ นเย, ทุกฺขนิสฺสรณูปาเยติ อตฺโถ.

๔๐๕. ยํ ปริวาสํ สามเณรภูมิยํ ิโต ปริวสตีติ โยชนา. ยสฺมา สามเณรภูมิยํ ิเตน ปริวสิตพฺพํ, น คิหิภูเตน, ตสฺมา อปริวสิตฺวาเยว ปพฺพชฺชํ ลภติ. อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทนฺติ เอตฺถ ปน ปพฺพชฺชา-คฺคหณํ วจนสิลิฏฺตาวเสเนว ‘‘ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺย’’นฺติ (ปาจิ. ๕๐) เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วิย. คามปฺปเวสนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เวสิยาวิธวาถุลฺลกุมาริปณฺฑกภิกฺขุนิโคจรตา, สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวเจสุ กึกรณีเยสุ ทกฺขานลสาทิตา, อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ ติพฺพฉนฺทตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต อิธาคโต, ตสฺส อวณฺเณ, รตนตฺตยสฺส จ วณฺเณ อนตฺตมนตา, ตทุภยํ ยถากฺกมํ วณฺเณ จ อวณฺเณ จ อตฺตมนตาติ อิเมสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘อฏฺ วตฺตานิ ปูเรนฺเตนา’’ติ. ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาติ อชฺฌาสยสฺส วีมํสนวเสน สุวณฺณํ วิย ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา.

คณมชฺเฌ นิสีทิตฺวาติ อุปสมฺปทากมฺมสฺส คณปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สงฺฆตฺเถโร วิย ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ นิสีทิตฺวา. วูปกฏฺโติ วิวิตฺโต. ตาทิสสฺส สีลวิโสธเน อปฺปมาโท อวุตฺตสิทฺโธติ อาห ‘‘กมฺมฏฺาเน สตึ อวิชหนฺโต’’ติ. เปสิตจิตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโต ตํนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร. ชาติกุลปุตฺตาปิ อาจารสมฺปนฺนา เอว อรหตฺตาธิคมาย ปพฺพชฺชาเปกฺขา โหนฺตีติ เตปิ เตหิ เอกสงฺคเห กโรนฺโต อาห ‘‘กุลปุตฺตาติ อาจารกุลปุตฺตา’’ติ, เตนาห ‘‘สมฺมเทวาติ เหตุนาว การเณเนวา’’ติ. ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา’’ติอาทินา นเยน หิ สํเวคปุพฺพิกํ ยถานุสิฏฺํ ปพฺพชฺชํ สนฺธาย อิธ ‘‘สมฺมเทวา’’ติ วุตฺตํ. เหตุนาติ าเยน. ปาปุณิตฺวาติ ปตฺวา อธิคนฺตฺวา. สมฺปาเทตฺวาติ อเสกฺขา สีลสมาธิปฺา นิปฺผาเทตฺวา, ปริปูเรตฺวา วาติ อตฺโถ.

นิฏฺาเปตุนฺติ นิคมนวเสน ปริโยสาเปตุํ. ‘‘พฺรหฺมจริยปริโยสานํ…เป… วิหาสี’’ติ อิมินา เอว หิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนา ปริโยสาปิตา. ตํ ปน นิคเมนฺโต ‘‘อฺตโร โข ปนา…เป… อโหสี’’ติ วุตฺตํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๙. โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนา

โปฏฺปาทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

๔๐๖. สาวตฺถิยนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘สาวตฺถึ อุปนิสฺสายา’’ติ. เชตสฺส กุมารสฺส วเนติ เชเตน นาม ราชกุมาเรน โรปิเต อุปวเน. นิวาสผาสุตาทินา ปพฺพชิตา อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, วิหาโร. โผโฏ ปาเทสุ ชาโตติ โปฏฺปาโท. วตฺถจฺฉายาฉาทนปพฺพชูปคตตฺตา ฉนฺนปริพฺพาชโก. พฺราหฺมณมหาสาโลติ มหาวิภวตาย มหาสารตาปตฺโต พฺราหฺมโณ. สมยนฺติ สามฺนิทฺเทโส, ตํ ตํ สมยนฺติ อตฺโถ. ปวทนฺตีติ ปการโต วทนฺติ, อตฺตนา อตฺตนา อุคฺคหิตนิยาเมน ยถา ตถา สมยํ วทนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ปภุตโย’’ติ อิมินา โตเทยฺยชาณุโสณีโสณทณฺฑาทิเก สงฺคณฺหาติ, ปริพฺพาชกาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ฉนฺนปริพฺพาชกาทิเก. ตินฺทุกาจีรเมตฺถ อตฺถีติ ตินฺทุกาจีโร, อาราโม. ตถา เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโก, ตสฺมึ ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก.

อเนกาการานวเสสเยฺยตฺถวิภาวนโต, อปราปรุปฺปตฺติโต จ ภควโต าณํ ตตฺถ ปตฺถฏํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพฺุตฺาณํ ปตฺถริตฺวา’’ติ, ยโต ตสฺส าณชาลตา วุจฺจติ, เวเนยฺยานํ ตทนฺโตคธตา เหฏฺา วุตฺตาเยว. เวเนยฺยสตฺตปริคฺคณฺหนตฺถํ สมนฺนาหาเร กเต ปมํ เนสํ เวเนยฺยภาเวเนว อุปฏฺานํ โหติ, อถ สรณคมนาทิวเสน กิจฺจนิปฺผตฺติ วีมํสียตีติ อาห ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตีติ อุปปริกฺขนฺโต’’ติ. นิโรธนฺติ สฺานิโรธํ. นิโรธา วุฏฺานนฺติ ตโต นิโรธโต วุฏฺานํ สฺุปฺปตฺตึ. สพฺพพุทฺธานํ าเณน สํสนฺทิตฺวาติ ยถา เต นิโรธํ, นิโรธโต วุฏฺานฺจ พฺยากรึสุ, พฺยากริสฺสนฺติ จ, ตถา พฺยากรณวเสน สํสนฺทิตฺวา. หตฺถิสาริปุตฺโตติ หตฺถิสาริโน ปุตฺโต. ‘‘ยุคนฺธรปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา’’ติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ ‘‘ตาทิสํ อตฺถิ เจ, ตํ วิยา’’ติ. เมฆวณฺณนฺติ รตฺตเมฆวณฺณํ, สฺฌาปฺปภานุรฺชิตเมฆสงฺกาสนฺติ อตฺโถ. ปจฺจคฺฆนฺติ อภินวํ อาทิโต ตถาลทฺธโวหาเรน, อนฺปริโภคตาย, ตถา วา สตฺถุ อธิฏฺาเนน โส ปตฺโต สพฺพกาลํ ‘‘ปจฺจคฺฆํ’’ ตฺเวว วุจฺจติ, สิลาทิวุตฺตรตนลกฺขณูปปตฺติยา วา โส ปตฺโต ‘‘ปจฺจคฺฆ’’นฺติ วุจฺจติ.

๔๐๗. อตฺตโน รุจิวเสน สทฺธมฺมฏฺิติชฺฌาสยวเสน, น ปเรน อุสฺสาหิโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘อติปฺปคภาวเมว ทิสฺวา’’ติ อิทํ ภูตกถนํ น ตาว ภิกฺขาจารเวลา สมฺปตฺตาติ ทสฺสนตฺถํ. ภควา หิ ตทา กาลสฺเสว วิหารโต นิกฺขนฺโต ‘‘วาสนาภาคิยาย ธมฺมเทสนาย โปฏฺปาทํ อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ. ยนฺนูนาหนฺติ อฺตฺถ สํสยปริทีปโน, อิธ ปน สํสยปริทีปโน วิย. กสฺมาติ อาห ‘‘พุทฺธาน’’นฺติอาทิ. สํสโย นาม นตฺถิ โพธิมูเล เอว สมุคฺฆาฏิตตฺตา. ปริวิตกฺกปุพฺพภาโคติ อธิปฺเปตกิจฺจสฺส ปุพฺพภาคปริวิตกฺโก เอว. พุทฺธานํ ลพฺภตีติ ‘‘กริสฺสาม, น กริสฺสามา’’ติอาทิโก เอส จิตฺตจาโร พุทฺธานํ ลพฺภติ สมฺภวติ วิจารณวเสน ปวตฺตนโต, น ปน สํสยวเสน. เตนาหาติ เยน พุทฺธานมฺปิ ลพฺภติ, เตเนวาห ภควา ‘‘ยนฺนูนาห’’นฺติ. ปริกปฺปเน วายํ นิปาโต. ‘‘อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ กิริยาปเทน วุจฺจมาโน เอว หิ อตฺโถ ‘‘ยนฺนูนา’’ติ นิปาตปเทน โชตียติ. อหํ ยนฺนูน อุปสงฺกเมยฺยนฺติ โยชนา. ยทิ ปนาติ อิทมฺปิ เตน สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถ’’ติ.

๔๐๘. ยถา อุนฺนตปฺปาโย สทฺโท อุนฺนาโท, เอวํ วิปุลภาเวน อุปรูปริ ปวตฺโตปิ อุนฺนาโทติ ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘อุนฺนาทินิยา’’ติ วตฺวา ปุน วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทายา’’ติ วุตฺตนฺติ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อุจฺจํ นทมานายา’’ติอาทิมาห. อสฺสาติ ปริสาย. อุทฺธํคมนวเสนาติ อุนฺนตพหุลตาย อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตนวเสน. ทิสาสุ ปตฺถฏวเสนาติ วิปุลภาเวน ภูตปรมฺปราย สพฺพทิสาสุ ปตฺถรณวเสน. อิทานิ ปริพฺพาชกปริสาย อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทตาย การณํ, ตสฺส จ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสฺหี’’ติอาทิมาห. กามสฺสาโท นาม กามคุณสฺสาโท. กามภวาทิคโต อสฺสาโท ภวสฺสาโท.

๔๐๙. สณฺเปสีติ สํยมนวเสน สมฺมเทว เปสิ, สณฺปนฺเจตฺถ ติรจฺฉานกถาย อฺมฺสฺมึ อคารวสฺส ชหาปนวเสน อาจารสฺส สิกฺขาปนํ, ยถาวุตฺตโทสสฺส นิคูหนฺจ โหตีติ อาห ‘‘สิกฺขาเปสี’’ติอาทิ. อปฺปสทฺทนฺติ นิสฺสทฺทํ, อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาภาวนฺติ อธิปฺปาโย. นปฺปมชฺชนฺตีติ น อคารวํ กโรนฺติ.

๔๑๐. โน อาคเต อานนฺโทติ ภควติ อาคเต โน อมฺหากํ อานนฺโท ปีติ โหติ. ปิยสมุทาจาราติ ปิยาลาปา. ‘‘ปจฺจุคฺคมนํ อกาสี’’ติ วตฺวา น เกวลมยเมว, อถ โข อฺเปิ ปพฺพชิตา เยภุยฺเยน ภควโต อปจิตึ กโรนฺเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควนฺตฺหี’’ติอาทึ วตฺวา, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุจฺจากุลีนตายา’’ติ, เตน สาสเน อปฺปสนฺนาปิ กุลคารเวน ภควติ อปจิตึ กโรนฺเต วาติ ทสฺเสติ. เอตสฺมึ อนฺตเร กา นาม กถาติ เอตสฺมึ ยถาวุตฺตปริจฺเฉทพฺภนฺตเร กถา กา นาม. วิปฺปกตา อารทฺธา หุตฺวา อปริโยสิตา. ‘‘กา กถา วิปฺปกตา’’ติ วทนฺโต อตฺถโต ตสฺสา ปริโยสาปนํ ปฏิชานาติ นาม. ‘‘กา กถา’’ติ จ อวิเสสโจทนาติ ยสฺสา ตสฺสา สพฺพสฺสาปิ กถาย ปริโยสาปนํ ปฏิฺาตฺจ โหติ, ตฺจ ปเรสํ อสพฺพฺูนํ อวิสยนฺติ อาห ‘‘ปริยนฺตํ เนตฺวา เทมีติ สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสี’’ติ.

อภิสฺานิโรธกถาวณฺณนา

๔๑๑. สุการณนฺติ สุนฺทรํ อตฺถาวหํ หิตาวหํ การณํ. นานาติตฺเถสุ นานาลทฺธีสุ นิยุตฺตาติ นานาติตฺถิกา, เต เอว นานาติตฺถิยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา. กุตูหลเมตฺถ อตฺถีติ โกตูหลา, สา เอว สาลาติ โกตูหลสาลา, เตนาห ‘‘โกตูหลุปฺปตฺติฏฺานโต’’ติ. สฺานิโรเธติ สฺาสีเสนายํ เทสนา, ตสฺมา สฺาสหคตา สพฺเพปิ ธมฺมา สงฺคยฺหนฺติ, ตตฺถ ปน จิตฺตํ ปธานนฺติ อาห ‘‘จิตฺตนิโรเธ’’ติ. อจฺจนฺตนิโรธสฺส ปน เตหิ อนธิปฺเปตตฺตา, อวิสยตฺตา จ ‘‘ขณิกนิโรเธ’’ติ อาห. กามํ โสปิ เตสํ อวิสโยว, อตฺถโต ปน นิโรธกถา วุจฺจมานา ตตฺเถว ติฏฺตีติ ตถา วุตฺตํ. กิตฺติโฆโสติ ‘‘อโห พุทฺธานุภาโว ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนํ การณํ เอวํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติ, สาวเก จ เอทิเส สํวรสมาทาเน ปติฏฺาเปตี’’ติ ถุติโฆโส ยาว ภวคฺคา ปตฺถรติ. ปฏิภาคกิริยนฺติ ปฬาสวเสน ปฏิภาคภูตํ ปโยคํ กโรนฺโต. ภวนฺตรสมยนฺติ ตตฺร ตตฺร วุฏฺนสมยํ อภูตปริกปฺปิตํ กิฺจิ อุปฺปาทิยํ วตฺถุํ อตฺตโน สมยํ กตฺวา. กิฺจิเทว สิกฺขาปทนฺติ ‘‘เอลมูเคน ภวิตพฺพํ, เอตฺตกํ, เวลํ เอกสฺมึเยว าเน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เอวมาทิกํ กิฺจิเทว การณํ สิกฺขาโกฏฺาสํ กตฺวา ปฺเปนฺติ. นิโรธกถนฺติ นิโรธสมาปตฺติกถํ.

เตสูติ โกตูหลสาลายํ สนฺนิปติเตสุ ติตฺถิยสมณพฺราหฺมเณสุ. เอกจฺเจติ เอเก. ปุริโมติ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา’’ติ เอวํวาที. ยฺวายํ อิธ อุปฺปชฺชตีติ โยชนา. สมาปตฺตินฺติ อสฺภาวาวหํ สมาปตฺตึ. นิโรเธติ สฺานิโรเธ. เหตุํ อปสฺสนฺโตติ เยน เหตุนา อสฺภเว สฺาย นิโรโธ สพฺพโส อนุปฺปาโท, เยน จ ตโต จุตสฺส อิธ ปฺจโวการภเว ตสฺสา อุปฺปาโท, ตํ อวิสยตาย อปสฺสนฺโต.

นฺติ ปมวาทึ. นิเสเธตฺวาติ ‘‘น โข นาเมตํ โภ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา. อสฺิกภาวนฺติ มุฺฉาปตฺติยา กิริยมยสฺาวเสน วิคตสฺิภาวํ. วกฺขติ หิ ‘‘วิสฺี หุตฺวา’’ติ. วิกฺขมฺภนวเสน กิเลสานํ สนฺตาปเนน อตฺตนฺตโป. โฆรตโปติ ทุกฺกรตาย ภีมตโป. ปริมาริตินฺทฺริโยติ นิพฺพิเสวนภาวาปาทเนน สพฺพโส มิลาปิตจกฺขาทินฺทฺริโย. ภคฺโคติ ภฺชิตกุสลชฺฌาสโย. เอวมาหาติ ‘‘เอวํ สฺา หิ โภ ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทิอากาเรน สฺานิโรธมาห. อิมินา นเยน อิโต ปเรสุ ทฺวีสุ าเนสุ ยถารหํ โยชนา เวทิตพฺพา.

อาถพฺพณปโยคนฺติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ อาถพฺพณิกานํ วิสฺิภาวาปาทนปโยคํ. อาถพฺพณํ ปโยเชตฺวาติ อาถพฺพณเวเท อาคตอคฺคิชุหนปุพฺพกํ มนฺตชปฺปนํ ปโยเชตฺวา สีสจฺฉินฺนตาทิทสฺสเนน สฺานิโรธมาห. ตสฺสาติ ยสฺส สีสจฺฉินฺนตาทิ ทสฺสิตํ, ตสฺส.

ยกฺขทาสีนนฺติ เทวทาสีนํ, ยา ‘‘เทวตาภติโยติปิ’’ วุจฺจนฺติ. มทนิทฺทนฺติ สุรามทนิมิตฺตกํ สุปนํ เทวตูปหารนฺติ นจฺจนคายนาทินา เทวตานํ ปูชํ. สุราปาตินฺติ ปาติปุณฺณํ สุรํ. ทิวาติ อติทิวา อุสฺสูเร.

เอลมูคกถา วิยาติ อิเมสํ ปณฺฑิตมานีนํ กถา อนฺธพาลกถาสทิสี. จตฺตาโร นิโรเธติ อฺมฺวิธุเร จตฺตาโร นิโรเธ เอเต ปฺเปนฺติ. น จ อฺมฺวิรุทฺธนานาสภาเวน เตน ภวิตพฺพํ, อถ โข เอกสภาเวน, เตนาห ‘‘อิมินา จา’’ติอาทิ. อฺเเนวาติ อิเมหิ วุตฺตาการโต อฺากาเรเนว ภวิตพฺพํ. ‘‘อยํ นิโรโธ, อยํ นิโรโธ’’ติ อาเมฑิตวจนํ สตฺถา อตฺตโน เทสนาวิลาเสน อเนกาการโวการํ นิโรธํ วิภาเวสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ กตํ อโห นูนาติ เอตฺถ อโหติ อจฺฉริเย, นูนาติ อนุสฺสรเณ นิปาโต. ตสฺมา อโห นูน ภควา อนฺสาธารณเทสนตฺตา นิโรธมฺปิ อโห อจฺฉริยํ กตฺวา กเถยฺย มฺเติ อธิปฺปาโย. ‘‘อโห นูน สุคโต’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อจฺฉริยวิภาวนโต เอว เจตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ, อจฺฉริยตฺโถปิ เจตฺถ อโห-สทฺโท. โส ยสฺมา อนุสฺสรณมุเขเนว เตน คหิโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อโห นูนาติ อนุสฺสรณตฺเถ’’ติ. กาลปุคฺคลาทิวิภาเคน พหุเภทตฺตา อิเมสํ นิโรธธมฺมานนฺติ พหุวจนํ, กุสล-สทฺทโยเคน สามิวจนํ ภุมฺมตฺเถ ทฏฺพฺพํ. จิณฺณวสิตายาติ นิโรธสมาปตฺติยํ วสีภาวสฺส จิณฺณตฺตา. สภาวํ ชานาตีติ นิโรธสฺส สภาวํ ยาถาวโต ชานาติ.

อเหตุกสฺุปฺปาทนิโรธกถาวณฺณนา

๔๑๒. ฆรมชฺเฌเยว ปกฺขลิตาติ ฆรโต พหิ คนฺตุกามา ปุริสา มคฺคํ อโนตริตฺวา ฆราชิเรน สมตเล วิวฏงฺคเณ เอว ปกฺขลนํ ปตฺตา, เอวํ สมฺปทมิทนฺติ อตฺโถ. อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยติ เอวมาทิ วิภาเคน อิธ ปโยชนํ นตฺถิ สฺาย อการณภาวปฏิกฺเขปตฺตา โจทนายาติ วุตฺตํ ‘‘การณสฺเสว นาม’’นฺติ.

ปาฬิยํ ‘‘อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘‘สเหตู สปฺปจฺจยา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปน นิรุชฺฌนฺติเยว, น ติฏฺนฺตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วจนํ, น นิโรธสฺส สเหตุสปฺปจฺจยภาวทสฺสนตฺถํ. อุปฺปาโท หิ สเหตุโก, น นิโรโธ. ยทิ หิ นิโรโธปิ สเหตุโก สิยา, ตสฺส นิโรเธนาปิ ภวิตพฺพํ องฺกุราทีนํ วิย, น จ ตสฺส นิโรโธ อตฺถิ. ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยฺจ นโย ขณนิโรธวเสน วุตฺโต. โย ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สพฺพโสว อนุปฺปาทนิโรโธ, โส ‘‘สเหตุโก’’ติ เวทิตพฺโพ ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโต. เตนาห ภควา ‘‘สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌตี’’ติ. (ที. นิ. ๑.๔๑๒) ตโต เอว จ อิธาปิ วุตฺตํ ‘‘สฺาย สเหตุกํ อุปฺปาทนิโรธํ ทีเปตุ’’นฺติ.

สิกฺขา เอกาติ เอตฺถ สิกฺขาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ, เอก-สทฺโท อฺปริยาโย ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺติ สโต วา ปน สตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๘๕ อาทโย; ม. นิ. ๓.๒๑) วิย, น สงฺขฺยาวาจีติ อาห ‘‘สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชนฺตีติ สิกฺขาย เอกจฺจา สฺา ชายนฺตี’’ติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

๔๑๓. ตตฺถาติ ตสฺสํ อุปริเทสนายํ. สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน ปริยาปนฺนตฺตา อาคตาติ สภาวโต อุปการโต จ ปฺากฺขนฺเธ ปริยาปนฺนตฺตา สงฺคหิตตฺตา ตติยา อธิปฺาสิกฺขา สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน อาคตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) กามฺเจตฺถ วุตฺตนเยน ติสฺโสปิ สิกฺขา อาคตา เอว, ตถาปิ อธิจิตฺตสิกฺขาย เอว อภิสฺานิโรโธ ทสฺสิโต, อิตรา ตสฺส สมฺภารภาเวน อานีตา.

ปฺจกามคุณิกราโคติ ปฺจกามโกฏฺาเส อารพฺภ อุปฺปชฺชนกราโค. อสมุปฺปนฺนกามจาโรติ วตฺตมานุปฺปนฺนตาวเสน อสมุปฺปนฺโน โย โกจิ กามจาโร ยา กาจิ โลภุปฺปตฺติ. ปุริโม วิสยวเสน นิยมิตตฺตา กามคุณารมฺมโณว โลโภ ทฏฺพฺโพ, อิตโร ปน ฌานนิกนฺติภวราคาทิปฺปเภโท สพฺโพปิ โลภจาโร กามนฏฺเน กาเมสุ ปวตฺตนโต. สพฺเพปิ หิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเน กามาติ. อุภเยสมฺปิ กามสฺาตินามตา สหจรณาเยนาติ ‘‘กามสฺา’’ติ ปทุทฺธารํ กตฺวา ตทุภยํ นิทฺทิฏฺํ.

‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อสมุปฺปนฺนกามจารโต ปฺจกามคุณิกราคสฺส วิเสสทสฺสนํ. กามํ ปฺจกามคุณิกราโคปิ อสมุปฺปนฺโน เอว มคฺเคน สมุคฺฆาฏียติ, ตสฺมึ ปน สมุคฺฆาฏิเตปิ น สพฺโพ ราโค สมุคฺฆาฏํ คจฺฉติ, ตสฺมา ปฺจกามคุณิกราคคฺคหเณน น อิตรสฺส สพฺพสฺส ราคสฺส คหณํ โหตีติ อุภยสาธารเณน ปริยาเยน อุภยํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ กามสฺาคฺคหณํ กตนฺติ ตทุภยํ สรูปโต วิเสสโต จ ทสฺเสตฺวา สพฺพสงฺคาหิกภาวโต ‘‘อสมุปฺปนฺนกามจาโร ปน อิมสฺมึ าเน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.

สทิสตฺตาติ กามสฺาทิภาเวน สมานตฺตา, เอเตน ปาฬิยํ ‘‘ปุริมา’’ติ สทิสกปฺปนาวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อนาคตา หิ อิธ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตา อนุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘อนุปฺปนฺนาว นุปฺปชฺชตี’’ติ.

นีวรณวิเวกโต ชาตตฺตา วิเวกเชหิ ปมชฺฌานปีติสุเขหิ สห อกฺขาตพฺพา, ตํโกฏฺาสิกา วาติ วิเวกชํ ปีติสุขสงฺขาตา. นานตฺตสฺาปฏิฆสฺาหิ นิปุณตาย สุขุมภูตตาย สุขุมสฺา ภูตา สุขุมภาเวน, ปรมตฺถภาเวน อวิปรีตสภาวา. ฌานํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ ภาวนาสิทฺธา สณฺหสุขุมตา นีวรณวิกฺขมฺภนวเสน วิฺายตีติ อาห ‘‘กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสน สุขุมา’’ติ. ภูตตายาติ วิชฺชมานตาย. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.

สมาปชฺชนาธิฏฺานานิ วิย วุฏฺานํ ฌาเน ปริยาปนฺนมฺปิ โหติ ยถา ตํ ธมฺมานํ ภงฺคกฺขโณ ธมฺเมสุ, น อาวชฺชนปจฺจเวกฺขณานีติ ‘‘ปมชฺฌานํ สมาปชฺชนฺโต อธิฏฺหนฺโต วุฏฺหนฺโต จ สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘อาวชฺชนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต’’ติ. นฺติ ปมชฺฌานํ. เตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, ตสฺมา ปมชฺฌาเนน เหตุภูเตนาติ อตฺโถ. เหตุภาโว เจตฺถ ฌานสฺส ยถาวุตฺตสฺาย อุปฺปตฺติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว กามสฺาย นิโรธสฺส อุปนิสฺสยตาว, ตฺจ โข สุตฺตนฺตปริยาเยน. ตถา เจว สํวณฺณิตํ ‘‘ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโต’’ติ. เอเตนุปาเยนาติ ยฺวายํ ปมชฺฌานตปฺปฏิปกฺขสฺาวเสน ‘‘สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ อตฺโถ วุตฺโต, เอเตน นเยน. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.

๔๑๔. ยสฺมา ปเนตฺถ สมาปตฺติวเสน ตํตํสฺานํ อุปฺปาทนิโรเธ วุจฺจมาเน องฺควเสน โส วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ‘‘องฺคโต สมฺมสน’’นฺติ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย ลกฺขณวจนํ. อนุปทธมฺมวิปสฺสนฺหิ กโรนฺโต สมาปตฺตึ ปตฺวา องฺคโต สมฺมสนํ กโรติ, น จ สฺา สมาปตฺติยา กิฺจิ องฺคํ โหติ. วุตฺตฺจ ‘‘อิทฺจ สฺา สฺาติ เอวํ องฺคโต สมฺมสนํ อุทฺธฏ’’นฺติ. องฺคโตติ วา อวยวโตติ อตฺโถ, อนุปทธมฺมโตติ วุตฺตํ โหติ. ตเทวาติ อากิฺจฺายตนเมว.

ยโต โขติ ปจฺจตฺเต นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘โย นามา’’ติ ยถา ‘‘อาทิมฺหี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘อาทิโต’’ติ วุจฺจติ อิตรวิภตฺติโตปิ โต-สทฺทสฺส ลพฺภนโต. สกสฺมึ อตฺตนา อธิคเต สฺา สกสฺา, สา เอตสฺส อตฺถีติ สกสฺี, เตนาห ‘‘อตฺตโน ปมชฺฌานสฺาย สฺวา’’ติ. สกสฺีติ เจตฺถ อุปริ วุจฺจมานนิโรธปาทกตาย สาติสยาย ฌานสฺาย อตฺถิภาวโชตโก อี-กาโร ทฏฺพฺโพ, เตเนวาห ‘‘อนุปุพฺเพน สฺคฺคํ ผุสตี’’ติอาทิ. ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ สกสฺิตาคฺคหเณน ตสฺมึ ตสฺมึ ฌาเน สพฺพโส สุจิณฺณวสีภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺพํ.

โลกิยานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, สามิอตฺเถ เอว วา. ยทคฺเคน หิ ตํ เตสุ เสฏฺํ, ตทคฺเคน เตสมฺปิ เสฏฺนฺติ. ‘‘โลกิยาน’’นฺติ วิเสสนํ โลกุตฺตรสมาปตฺตีหิ ตสฺส อเสฏฺภาวโต. ‘‘กิจฺจการกสมาปตฺตีน’’นฺติ วิเสสนํ อกิจฺจการกสมาปตฺติโต ตสฺส อเสฏฺภาวโต. อกิจฺจการกตา จสฺสา ปฏุสฺากิจฺจาภาววจนโต วิฺายติ. ยเถว หิ ตตฺถ สฺา, เอวํ ผสฺสาทโย ปีติ. ยทคฺเคน หิ ตตฺถ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา ปกติวิปสฺสกานํ สมฺมสิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเปน ิตา, ตทคฺเคน เหฏฺิมสมาปตฺติธมฺมา วิย ปฏุกิจฺจกรณสมตฺถาปิ น โหนฺตีติ. สฺวายมตฺโถ ปรมตฺถมฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ อารุปฺปกถายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๒๘๖) สวิเสสํ วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. เกจิ ปน ‘‘ยถา เหฏฺิมา เหฏฺิมา สมาปตฺติโย อุปริมานํ อุปริมานํ อธิฏฺานกิจฺจํ สาเธนฺติ, น เอวํ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ กสฺสจิปิ อธิฏฺานกิจฺจํ สาเธติ, ตสฺมา สา อกิจฺจการิกา, อิตรา กิจฺจการิกา วุตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ตสฺสาปิ วิปสฺสนาจิตฺตปริทมนาทีนํ อธิฏฺานกิจฺจสาธนโต. ตสฺมา ปุริโมเยว อตฺโถ ยุตฺโต.

ปกปฺเปตีติ สํวิทหติ. ฌานํ สมาปชฺชนฺโต หิ ฌานสุขํ อตฺตนิ สํวิทหติ นาม. อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ, สมฺปิณฺเฑตีติ อตฺโถ. สมฺปิณฺฑนตฺโถ หิ สมุทยฏฺโ. ยสฺมา นิกนฺติวเสน เจตนากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติ, ตสฺมา ผลูปจาเรน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิกนฺตึ กุรุมาโน อภิสงฺขโรติ นามา’’ติ วุตฺตํ. อิมา อิทานิ เม ลพฺภมานา อากิฺจฺายตนสฺา นิรุชฺเฌยฺยุํ ตํสมติกฺกเมเนว อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณสมฺภวโต. อฺาติ อากิฺจฺายตนสฺาหิ อฺา. ตโต ถูลตรภาวโต โอฬาริกา. กา ปน ตาติ อาห ‘‘ภวงฺคสฺา’’ติ. อากิฺจฺายตนโต วุฏฺาย เอว หิ อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณานิ ภเวยฺยุํ, วุฏฺานฺจ ภวงฺควเสน โหติ. ยาว จ อุปริ ฌานสมาปชฺชนํ, ตาว อนฺตรนฺตรา ภวงฺคปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘ภวงฺคสฺา อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ.

เจเตนฺโตวาติ เนวสฺานาสฺายตนชฺฌานํ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร สมาปชฺชนฺโต เอว. น เจเตติ ตถา เหฏฺิมชฺฌาเนสุ วิย วา ปุพฺพาโภคาภาวโต ปุพฺพาโภควเสน หิ ฌานํ ปกปฺเปนฺโต อิธ ‘‘เจเตตี’’ติ วุตฺโต. ยสฺมา ‘‘อหเมตํ ฌานํ นิพฺพตฺเตมิ อุปสมฺปาเทมิ สมาปชฺชามี’’ติ เอวํ อภิสงฺขรณํ ตตฺถ สาลยสฺเสว โหติ, น อนาลยสฺส, ตสฺมา เอกํ จิตฺตกฺขณิกมฺปิ ฌานํ ปวตฺเตนฺโต ตตฺถ อปฺปหีนนิกนฺติกตาย อภิสงฺขโรนฺโต เอวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปนสฺส ตถา เหฏฺิมชฺฌาเนสุ วิย วา ตตฺถ ปุพฺพาโภโค นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น อภิสงฺขโรตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส วิวรณํ. ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ อุปมาย ปฏิปาเทติ.

ปจฺฉาภาเคติ ปิตุฆรสฺส ปจฺฉาภาเค. ตโต ปุตฺตฆรโต. ลทฺธฆรเมวาติ ยโต อเนน ภิกฺขา ลทฺธา, ตเมว ฆรํ ปุตฺตเคหเมว. อาสนสาลา วิย อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ ตโต ปิตุฆรปุตฺตฆรฏฺานิยานํ เนวสฺานาสฺายตนนิโรธสมาปตฺตีนํ อุปคนฺตพฺพโต. ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวาติ ปวิสิตฺวา สมติกฺกนฺตมฺปิ ปิตุฆรํ น มนสิ กตฺวา. ปุตฺตฆรสฺเสว อาจิกฺขนํ วิย เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร สมาปชฺชิตพฺพมฺปิ เนวสฺานาสฺายตนํ น มนสิ กตฺวา ปรโต นิโรธสมาปตฺติอตฺถาย เอว มนสิกาโร. เอวํ อมนสิการสามฺเน, มนสิการสามฺเน จ อุปมุปเมยฺยตา เวทิตพฺพา อาจิกฺขเนนปิ มนสิการสฺเสว โชติตตฺตา. น หิ มนสิกาเรน วินา อาจิกฺขนํ สมฺภวติ.

ตา ฌานสฺาติ ตา เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺตา เนวสฺานาสฺายตนสฺา. นิรุชฺฌนฺตีติ ปเทเสเนว นิรุชฺฌนฺติ, ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน ปน อุปริ อนุปฺปาโท. ยถา จ ฌานสฺานํ, เอวํ อิตรสฺานํ ปีติ อาห ‘‘อฺา จ โอฬาริกา ภวงฺคสฺา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติ, ยถาปริจฺฉินฺนกาลนฺติ อธิปฺปาโย. โส เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ โส เอวํ ยถาวุตฺเต สฺาคฺเค ิโต อรหตฺเต, อนาคามิผเล วา ปติฏฺิโต ภิกฺขุ ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโม, ติณฺณํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, โสฬสวิธา าณจริยา, นววิธา สมาธิจริยาติ อิเมสํ วเสน นิโรธปฏิปาทนปฏิปตฺตึ ปฏิปนฺโน. ผุสตีติ เอตฺถ ผุสนํ นาม วินฺทนํ ปฏิลทฺธีติ อาห ‘‘วินฺทติ ปฏิลภตี’’ติ. อตฺถโต ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ จิตฺตเจตสิกานํ สพฺพโส อปฺปวตฺติ เอว.

อภีติ อุปสคฺคมตฺตํ นิรตฺถกํ, ตสฺมา ‘‘สฺา’’ อิจฺเจว อตฺโถ. นิโรธปเทน อนนฺตริกํ กตฺวา สมาปตฺติปเท วตฺตพฺเพ เตสํ ทฺวินฺนํ อนฺตเร สมฺปชานปทํ ปิตนฺติ อาห ‘‘นิโรธปเทน อนนฺตริกํ กตฺวา วุตฺต’’นฺติ, เตนาห ‘‘อนุปฏิ…เป… อตฺโถ’’ติ. ตตฺราปีติ ตสฺมิมฺปิ ตถา ปทานุปุพฺพิปเนปิ อยํ วิเสสตฺโถติ โยชนา. สมฺปชานนฺตสฺสาติ ตํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน ปชานนฺตสฺส. อนฺเตติ ยถาวุตฺตาย นิโรธปฏิปตฺติยา ปริโยสาเน. ทุติยวิกปฺเป สมฺปชานนฺตสฺสาติ สมฺปชานการิโนติ อตฺโถ, เตน นิโรธสมาปชฺชนกสฺส ภิกฺขุโน อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริกปฺาย สทฺธึ อตฺถสาธิกา ปฺา กิจฺจโต ทสฺสิตา โหติ, เตนาห ‘‘ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ.

สพฺพากาเรนาติ ‘‘สมาปตฺติยา สรูปวิเสโส, สมาปชฺชนโก, สมาปชฺชนสฺส านํ, การณํ, สมาปชฺชนากาโร’’ติ เอวมาทิ สพฺพปฺปกาเรน. ตตฺถาติ วิสุทฺธิมคฺเค. (วิสุทฺธี. ๒.๘๖๗) กถิตโตวาติ กถิตฏฺานโต เอว คเหตพฺพา, น อิธ ตํ วทาม ปุนรุตฺติภาวโตติ อธิปฺปาโย.

เอวํ โข อหนฺติ เอตฺถ อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท อุคฺคหิตาการทสฺสนนฺติ กตฺวา. เอวํ โปฏฺปาทาติ เอตฺถ ปน สมฺปฏิจฺฉนตฺโถ, เตนาห ‘‘สุอุคฺคหิตํ ตยาติ อนุชานนฺโต’’ติ.

๔๑๕. สฺา อคฺคา เอตฺถาติ สฺาคฺคํ, อากิฺจฺายตนํ. อฏฺสุ สมาปตฺตีสุปิ สฺาคฺคํ อตฺถิ อุปลพฺภตีติ จินฺเตตฺวา. ‘‘ปุถู’’ติ ปาฬิยํ ลิงฺควิปลฺลาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พหูนิปี’’ติ. ‘‘ยถา’’ติ อิมินา ปการวิเสโส กรณปฺปกาโร คหิโต, น ปการสามฺนฺติ อาห ‘‘เยน เยน กสิเณนา’’ติ, ปถวีกสิเณน กรณภูเตนา’’ติ จ. ฌานํ ตาว ยุตฺโต กรณภาโว สฺานิโรธผุสนสฺส สาธกตมภาวโต, กถํ กสิณานนฺติ? เตสมฺปิ โส ยุตฺโต เอว. ยทคฺเคน หิ ฌานานํ นิโรธผุสนสฺส สาธกตํ อภาโว, ตทคฺเคน กสิณานมฺปิ ตทวินาภาวโต. อเนกกรณาปิ กิริยา โหติเยว ยถา ‘‘อสฺเสน ยาเนน ทีปิกาย คจฺฉตี’’ติ.

เอกวารนฺติ สกึ. ปุริมสฺานิโรธนฺติ กามสฺาทิปุริมสฺาย นิโรธํ, น นิโรธสมาปตฺติสฺิตํ สฺานิโรธํ. เอกํ สฺาคฺคนฺติ เอกํ สฺาภูตํ อคฺคํ เสฏฺนฺติ อตฺโถ เหฏฺิมสฺาย อุกฺกฏฺภาวโต. สฺา จ สา อคฺคฺจาติ สฺาคฺคํ, น สฺาสุ อคฺคนฺติ. ทฺเว วาเรติ ทฺวิกฺขตฺตุํ. เสสกสิเณสูติ กสิณานํเยว คหณํ นิโรธกถาย อธิกตตฺตา. ตโต เอว เจตฺถ ฌานคฺคหเณน กสิณชฺฌานานิ เอว คหิตานีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปมชฺฌาเนน กรณภูเตนา’’ติ อารมฺมณํ อนามสิตฺวา วทติ ยถา ‘‘เยน เยน กสิเณนา’’ติ เอตฺถ ฌานํ อนามสิตฺวา วุตฺตํ. ‘‘อิตี’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคเหตฺวา นิคมนวเสน วทติ. สพฺพมฺปีติ สพฺพํ เอกวารํ สมาปนฺนฌานํ. สงฺคเหตฺวาติ สฺชานนลกฺขเณน ตํสภาวาวิเสสโต เอกชฺฌํ สงฺคเหตฺวา. อปราปรนฺติ ปุนปฺปุนํ.

๔๑๖. ฌานปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน สฺาาณานิ ทสฺสิตานิ ปมนเย. ทุติยนเย ปน ยสฺมา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺเคน ฆเฏนฺตสฺส มคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา วิปสฺสนามคฺควเสน สฺาาณานิ ทสฺสิตานิ. ยสฺมา ปน ปมนโย โลกิยตฺตา โอฬาริโก, ทุติยนโย มิสฺสโก ตสฺมา ตทุภยํ อสมฺภาเวตฺวา อจฺจนฺตสุขุมํ สุภํ ถิรํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ มคฺคผลวเสน สฺาาณานิ ทสฺสิตานิ ตติยนเย. ตโยเปเต นยา มคฺคโสธนวเสน ทสฺสิตา.

‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติ วิภาเวตุํ ติปิฏกมหาสิวตฺเถรวาโท อาภโต. นิโรธํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมึ กถิเต ตทนนฺตรํ สฺาาณุปฺปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต อตฺถโต นิโรธโต วุฏฺานํ ปุจฺฉติ นาม, นิโรธโต จ วุฏฺานํ อรหตฺตผลุปฺปตฺติยา วา สิยา อนาคามิผลุปฺปตฺติยา วา, ตตฺถ สฺา ปธานา, ตทนนฺตรฺจ ปจฺจเวกฺขณาณนฺติ ตทุภยํ นิทฺธาเรนฺโต เถโร ‘‘กึ อิเม ภิกฺขู ภณนฺตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘กึ อิเม ภิกฺขู ภณนฺตี’’ติ ตทา ทีฆนิกายตนฺตึ ปริวตฺตนฺเต อิมํ านํ ปตฺวา ยถาวุตฺเตน ปฏิปาฏิยา ตโย นเย กเถนฺเต ภิกฺขู สนฺธาย วทติ.

ยสฺส ยถา มคฺควีถิยํ มคฺคผลาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยมโต มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาณานิ โหนฺติ, เอวํ ผลสมาปตฺติยํ ผลปจฺจเวกฺขณาณนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณาณ’’นฺติ. ‘‘อิทํ อรหตฺตผล’’นฺติ อิทํ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํ. ผลสมาธิสฺาปจฺจยาติ ผลสมาธิสหคตสฺาปจฺจยา. กิร-สทฺโท อนุสฺสรณตฺโถ. ยถาธิคตธมฺมานุสฺสรณปกฺขิยา หิ ปจฺจเวกฺขณา. สมาธิสีเสน เจตฺถ สพฺพํ อรหตฺตผลํ คหิตํ สหจรณาเยน, ตสฺมึ อสติ ปจฺจเวกฺขณาย อสมฺภโว เอวาติ อาห ‘‘อิทปฺปจฺจยา’’ติ.

สฺาอตฺตกถาวณฺณนา

๔๑๗. เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน ตนุเลปนวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทิอลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติ, ตทนุปเสวโต าณสฺส จ ตถาภาโว ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวสนฺจสฺส สิริสยนปฺปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป… อาโรปิโตปี’’ติ. ตตฺถาติ ตสฺสํ นิโรธกถายํ. สุขํ อวินฺทนฺโต มนฺทพุทฺธิตาย อลภนฺโต. มลวิทูสิตตาย คูถฏฺานสทิสํ. อตฺตโน ลทฺธึ อตฺตทิฏฺึ. อนุมตึ คเหตฺวาติ อนุฺํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ. กํ ปนาติ โอฬาริโก, มโนมโย, อรูปีติ ติณฺณํ อตฺตวาทานํ วเสน ติวิเธสุ กตมนฺติ อตฺโถ. ปริหรนฺโตติ วิทฺธํสนโต ปริหรนฺโต, นิคูหนฺโตติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺธํ เอกตฺตวเสน คเหตฺวา รูปีภาวโต ‘‘โอฬาริโก อตฺตา’’ติ ปจฺเจติ อตฺตวาที, อนฺนปาโนปธานตฺจสฺส ปริกปฺเปตฺวา ‘‘สสฺสโต’’ติ มฺติ, รูปีภาวโต เอว จ สฺาย อฺตฺตํ ายาคตเมว, ยํ เวทวาทิโน ‘‘อนฺนมโย, ปานมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ, ตสฺมา ปริพฺพาชโก ตํ สนฺธายา ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติ อาห.

ตตฺถ ยทิ อตฺตา รูปี, น สฺี, สฺาย อรูปภาวตฺตา, รูปธมฺมานฺจ อสฺชานนสภาวตฺตา, รูปี จ สมาโน ยทิ ตว มเตน นิจฺโจ, สฺา อปราปรํ ปวตฺตนโต ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชตีติ เภทสพฺภาวโต อนิจฺจา, เอวมฺปิ ‘‘อฺา สฺา, อฺโ อตฺตา’’ติ สฺาย อภาวโต อเจตโนติ น กมฺมสฺส การโก, ผลสฺส จ น อุปภุฺชโกติ อาปนฺนเมว, เตนาห ‘‘โอฬาริโก จ หิ เต’’ติอาทิ. ปจฺจาคจฺฉโตติ ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส, ชานโตติ อตฺโถ. ‘‘อฺา จ สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, อฺา จ สฺา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อุปฺปาทปุพฺพโก นิโรโธ, น จ อุปฺปนฺนํ อนิรุชฺฌกํ นาม อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จตุนฺนฺจ ขนฺธาน’’นฺติอาทิ.

๔๑๘-๔๒๐. มโนมยนฺติ ฌานมนโส วเสน มโนมยํ. โย หิ พาหิรปจฺจยนิรเปกฺโข, โส มนสาว นิพฺพตฺโตติ มโนมโย. รูปโลเก นิพฺพตฺตสรีรํ สนฺธาย วทติ, ยํ เวทวาทิโน อานนฺทมโย, วิฺาณมโยติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ. ตตฺราปีติ ‘‘มโนมโย อตฺตา’’ติ อิมสฺมิมฺปิ ปกฺเข. โทเส ทินฺเนติ ‘‘อฺาว สฺา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา โทเส ทินฺเน. อิธาปิ ปุริมวาเท วุตฺตนเยเนว โทสทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – ยทิ อตฺตา มโนมโย, สพฺพงฺคปจฺจงฺคี, อหีนินฺทฺริโย จ ภเวยฺย, เอวํ สติ ‘‘รูปํ อตฺตา สิยา, น จ สฺี’’ติ ปุพฺเพ วิย วตฺตพฺพํ. เตนาห – ‘‘มโนมโย จ หิ เต’’ติอาทิ. กสฺมา ปนายํ ปริพฺพาชโก ปมํ โอฬาริกํ อตฺตานํ ปฏิชานิตฺวา ตํ ลทฺธึ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน มโนมยํ อตฺตานํ ปฏิชานาติ, ตฺจ วิสฺสชฺเชตฺวา อรูปึ อตฺตานํ ปฏิชานาตีติ? กามฺเจตฺถ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว, ตถาปิ อิเม ติตฺถิยา นาม อนวฏฺิตจิตฺตา ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย จฺจลาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นาม อุมฺมตฺตโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สฺายาติ ปกติสฺาย. อุปฺปาทนิโรธํ อิจฺฉติ อปราปรํ ปวตฺตาย สฺาย อุทยวยทสฺสนโต. ตถาปิ ‘‘สฺา สฺา’’ติ ปวตฺตสมฺํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส จ อวิจฺเฉทํ ปริกปฺเปนฺโต สสฺสตํ มฺติ, เตนาห ‘‘อตฺตานํ ปน สสฺสตํ มฺตี’’ติ.

ตเถวาติ ยถา ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ, ‘‘มโนมโย อตฺตา’’ติ จ วาททฺวเย สฺาย อตฺตโต อฺตา, ตถา จสฺส อเจตนตาทิโทสปฺปสงฺโค ทุนฺนิวาโร, ตเถว อิมสฺมึ วาเท โทโส. เตนาห ‘‘ตเถวสฺส โทสํ ทสฺเสนฺโต’’ติ. มิจฺฉาทสฺสเนนาติ อตฺตทิฏฺิสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสน. อภิภูตตฺตาติ อนาทิกาลภาวิตภาเวน อชฺโฌตฺถฏตฺตา นิวาริตาณจารตฺตา. ตํ นานตฺตํ อชานนฺโตติ เยน สนฺตติฆเนน, สมูหฆเนน จ วฺจิโต พาโล ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานํ ธมฺมสมูหํ มิจฺฉาคาหวเสน ‘‘อตฺตา’’ติ, ‘‘นิจฺโจ’’ติ จ อภินิวิสฺส โวหรติ, ตํ เอกตฺตสฺิตํ ฆนคฺคหณํ วินิภุชฺช ยาถาวโต ชานนํ ฆนวินิพฺโภโค, สพฺเพน สพฺพํ ติตฺถิยานํ โส นตฺถีติ อยมฺปิ ปริพฺพาชโก ตาทิสสฺส าณสฺส ปริปากสฺส อภาวโต วุจฺจมานมฺปิ นาฺาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภควตา วุจฺจมานมฺปิ ตํ นานตฺตํ อชานนฺโต’’ติ. สฺา นามายํ นานารมฺมณา นานากฺขเณ อุปฺปชฺชติ, เวติ จาติ สฺาย อุปฺปาทนิโรธํ ปสฺสนฺโตปิ สฺามยํ สฺาภูตํ อตฺตานํ ปริกปฺเปตฺวา ยถาวุตฺตฆนวินิพฺโภคาภาวโต นิจฺจเมว กตฺวา มฺติ ทิฏฺิมฺนาย. ตถาภูตสฺส จ ตสฺส สณฺหสุขุมปรมคมฺภีรธมฺมตา น ายเตวาติ วุตฺตํ ‘‘ทุชฺชานํ โข’’ติอาทิ.

ทิฏฺิอาทีสุ ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทสฺสนํ อภินิวิสนํ ทิฏฺิ. ตสฺสา เอว ปุพฺพภาคภูตํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานวเสน ขมนํ ขนฺติ. ตถา โรจนํ รุจิ. ‘‘อฺถา’’ติอาทิ เตสํ ทิฏฺิอาทีนํ วิภชิตฺวา ทสฺสนํ. ตตฺถ อฺถาติ ยถา อริยวินเย อนฺตทฺวยํ อนุปคฺคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทาวเสน ทสฺสนํ โหติ, ตโต อฺถาเยว. อฺเทวาติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ขนฺธายตนาทิ, ตสฺส จ อนิจฺจตาทิ, ตโต อฺเทว ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ อตฺตานํ สสฺสตาทิ เต ขมติ เจว รุจฺจติ จ. อายุฺชนํ อนุยุฺชนํ อาโยโค, เตนาห ‘‘ยุตฺตปยุตฺตตา’’ติ. ปฏิปตฺติยาติ ปรมตฺตจินฺตนาทิปริพฺพาชกปฏิปตฺติยา. ทุชฺชานเมตํ ธมฺมตํ ตฺวํ ‘‘อยํ ปรมตฺโถ, อยํ สมฺมุตี’’ติ อิมสฺส วิภาคสฺส ทุพฺพิภาคตฺตา. ‘‘ยทิ เอตํ ทุชฺชานํ, ตํ ตาว ติฏฺตุ, อิมํ ปนตฺถํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ยถา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ปริพฺพาชโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺโ วา สฺโตติ สฺาสภาวโต อฺโ สภาโว วา อตฺตา โหตูติ อตฺโถ. อสฺสาติ อตฺตโน.

โลกียติ ทิสฺสติ เอตฺถ ปุฺปาปํ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, อตฺตา. โส หิสฺส การโก, เวทโก จาติ อิจฺฉิโต. ทิฏฺิคตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๓๑; อุทา. ๕๕) นยปฺปวตฺตํ ทิฏฺิคตํ. น เหส ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถนิสฺสิโต ตทสํวตฺตนโต. โย หิ ตทาวโห, โส ตํนิสฺสิโตติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺย ยถา ตํ ปุฺาณสมฺภาโร. เอเตเนว ตสฺส น ธมฺมนิสฺสิตตาปิ สํวณฺณิตา ทฏฺพฺพา. อาทิพฺรหฺมจริยสฺสาติ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํ ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ, (ปารา. อฏฺ. ๒๑) เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ. ทิฏฺาภินิเวสสฺส สํสารวฏฺเฏ นิพฺพิทาวิราคนิโรธุปสมาสํวตฺตนํ วฏฺฏนฺโตคธตฺตา, ตสฺส วฏฺฏสมฺพนฺธนโต จ. ตถา อภิฺาสมฺโพธนิพฺพานาสํวตฺตนฺจ ทฏฺพฺพํ. อภิชานนายาติ าตปริฺาวเสน อภิชานนตฺถาย. สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ตีรณปหานปริฺาวเสน สมฺโพธนตฺถายาติ วทนฺติ. อภิชานนายาติ อภิฺาปฺาวเสน ชานนาย, ตํ ปน วฏฺฏสฺส ปจฺจกฺขกรณเมว โหตีติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขกิริยายา’’ติ. สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ปริฺาภิสมยวเสน ปฏิเวธาย.

กามํ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวา, ตสฺสา ปน สมุทยภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ตณฺหํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปภาวนโต อุปฺปาทนโต. ทุกฺขํ ปภาเวนฺตีปิ ตณฺหา อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรสหิตา เอว ปภาเวติ, น เกวลาติ อาห ‘‘สปฺปจฺจยา’’ติ. อุภินฺนํ อปฺปวตฺตีติ อุภินฺนํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, นปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสมุทยา เอตสฺมึ วา อธิคเตติ อปฺปวตฺติ. ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉติ อธิคจฺฉติ, ตทตฺถํ ปฏิปทา จาติ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา. มคฺคปาตุภาโวติ อคฺคมคฺคสมุปฺปาโท. ผลสจฺฉิกิริยาติ อเสกฺขผลาธิคโม. อาการนฺติ ตํ คมนลิงฺคํ.

๔๒๑. สมนฺตโต นิคฺคณฺหนวเสน โตทนํ วิชฺฌนํ สนฺนิโตทกํ, วาจายาติ จ ปจฺจตฺเต กรณวจนนฺติ อาห ‘‘วจนปโตเทนา’’ติ. สชฺฌพฺภริตนฺติ สมนฺตโต ภุสํ อริตํ อกํสูติ สตมตฺเตหิ ตุตฺตเกหิ วิย ตึสสตมตฺตา ปริพฺพาชกา วาจาปโตทเนหิ ตุทึสุ สภาวโต วิชฺชมานนฺติ ปรมตฺถสภาวโต อุปลพฺภมานํ, นปกติอาทิ วิย อนุปลพฺภมานํ. ตจฺฉนฺติ สจฺจํ. ตถนฺติ อวิปรีตํ โลกุตฺตรธมฺเมสูติ วิสเย ภุมฺมํ เต ธมฺเม วิสยํ กตฺวา. ิตสภาวนฺติ อวฏฺิตสภาวํ, ตทุปฺปาทกนฺติ อตฺโถ. โลกุตฺตรธมฺมนิยามตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปนนิยาเมน นิยตํ, เตนาห ‘‘พุทฺธานฺหี’’ติอาทิ. เอทิสาติ ‘‘ธมฺมฏฺิตต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการา.

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺปาทวตฺถุวณฺณนา

๔๒๒. สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสูติ ขนฺธายตนาทีสุ สุขุมาณโคจเรสุ ธมฺเมสุ. กุสโลติ ปุพฺเพ พุทฺธสาสเน กตปริจยตาย เฉโก อโหสิ. คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ตถา กถเนน วิพฺภมเน นิโยชิตตฺตา อิทานิ สยมฺปิ สีลวา เอว หุตฺวา ฉ วาเร (ธ. ป. อฏฺ. ๓๗; ชา. อฏฺ. ๑.๑.๖๙) วิพฺภมิ. กมฺมสริกฺขเกน หิ ผเลน ภวิตพฺพํ. มหาสาวกสฺส กถิเตติ มหาสาวกสฺส มหาโกฏฺิกตฺเถรสฺส อปสาทนกถิตนิมิตฺตํ. ปติฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโตติ สาสเน ปติฏฺํ ลทฺธุํ อสกฺโกนฺโต.

๔๒๓. ปฺาจกฺขุโน นตฺถิตายาติ สุวุตฺตทุรุตฺตสมวิสมทสฺสนสมตฺถปฺาจกฺขุโน อภาเวน. จกฺขุมาติ เอตฺถ ยาทิเสน จกฺขุนา ปุริโส ‘‘จกฺขุมา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกโกฏฺาสาติ เอกนฺติกา, นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตาติ อธิปฺปาโย. ปิตาติ ววตฺถาปิตา. น เอกโกฏฺาสา น เอกนฺติกา, น นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตา วฏฺฏนฺโตคธภาวโตติ อธิปฺปาโย.

เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

๔๒๕. ‘‘กสฺมา อารภี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํ. สติ หิ ผลสิทฺธิยํ เหตุสิทฺโธเยว โหตีติ. ปฺาปิตนิฏฺายาติ ปเวทิตวิมุตฺติมคฺคสฺส, วฏฺฏทุกฺขปริโยสานํ คจฺฉติ เอตายาติ ‘‘นิฏฺา’’ติ วิมุตฺติ วุตฺตา. นิฏฺามคฺโค หิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิฏฺา’’ติ วุตฺโต. ตสฺส หิ อนิยฺยานิกตา, นิยฺยานิกตา จ วุจฺจติ, น นิฏฺาย. นิยฺยานํ วา นิคฺคมนํ นิสฺสรณํ, วฏฺฏทุกฺขสฺส วุปสโมติ อตฺโถ. นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ, น นิยฺยานิกํ อนิยฺยานิกํ, โส เอว ภาโว อนิยฺยานิกภาโว, ตสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํ. ‘‘เอว’’นฺติ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนมตฺตสามฺํ คเหตฺวา วทติ, น ปน ปรมตฺถโต เตสํ สมเย นิพฺพานปฺาปนสฺส ลพฺภนโต, เตน วุตฺตํ ‘‘สา จ น นิยฺยานิกา’’ติอาทิ. โลกถูปิกาทิวเสนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อฺโ ปุริโส, อฺา ปกตี’’ติ ปกติปุริสนฺตราวโพโธ โมกฺโข, พุทฺธิอาทิคุณวินิมุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺานํ โมกฺโข, กายปวตฺติคติชาติพนฺธานํ อปฺปมชฺชนวเสน อปฺปวตฺโต โมกฺโข, ยฺเหิ ชุเตน ปเรน ปุริเสน สโลกตา โมกฺโข, สมีปตา โมกฺโข, สหโยโค โมกฺโขติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ยถาปฺตฺตาติ ปฺตฺตปฺปการา หุตฺวา น นิยฺยาติ, เยนากาเรน ‘‘นิฏฺา ปาปุณียตี’’ติ เตหิ ปเวทิตา, เตนากาเรน ตสฺสา อปฺปตฺตพฺพโต น นิยฺยาติ. ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘นายํ นิฏฺา ปฏิปทา วฏฺฏสฺส อนติกฺกมนโต’’ติ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตา. นิวตฺตตีติ ปฏิกฺเขปสฺส การณวจนํ, ตสฺมา เตหิ ปฺตฺตา นิฏฺา ปฏิปทา น นิยฺยาติ, อฺทตฺถุ ตํสมงฺคินํ ปุคฺคลํ สํสาเร เอว ปริพฺภมาเปนฺตี นิวตฺตติ.

ปธานํ ชานนํ นาม ปจฺจกฺขโต ชานนํ ตสฺส ปมาณเชฏฺภาวโต, อิตรสฺส สํสยานุพทฺธตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ชานํ ปสฺส’’นฺติ. เตเนตฺถ ทสฺสเนน ชานนํ วิเสเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตุมฺหากํ เอกนฺตสุเข โลเก ปจฺจกฺขโต าณทสฺสนํ อตฺถีติ. ชานนฺติ วา ตสฺส โลกสฺส อนุมานวิสยตํ ปุจฺฉติ, ปสฺสนฺติ ปจฺจกฺขโต โคจรตํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – อปิ ตุมฺหากํ โลโก ปจฺจกฺขโต าโต, อุทาหุ อนุมานโตติ.

ยสฺมา โลเก ปจฺจกฺขภูโต อตฺโถ อินฺทฺริยโคจรภาเวน ปากโฏ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺปุพฺพานี’’ติอาทิ. ทิฏฺปุพฺพานีติ ทิฏฺวา, ทสฺสนภูเตน, ตทนุคเตน จ าเณน คหิตปุพฺพานีติ อตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘สรีรสณฺานาทีนี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ‘‘อปฺปาฏิหีรก ต’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อปฺปาฏิหีรกํ ต’’นฺติ ‘‘อปฺปาฏิหีรํ กต’’นฺติ เอวเมตฺถ วณฺเณนฺติ. ปฏิปกฺขหรณโต ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ, อุตฺตรวิรหิตํ วจนํ. ปาฏิหาริยเมเวตฺถ ‘‘ปาฏิหีรก’’นฺติ วา วุตฺตํ. น ปาฏิหีรกํ อปฺปาฏิหีรกํ ปเรหิ วุจฺจมานอุตฺตเรหิ สอุตฺตรตฺตา, เตนาห ‘‘ปฏิหรณวิรหิต’’นฺติ. สอุตฺตรฺหิ วจนํ เตน อุตฺตเรน ปฏิหารียติ อติวิปริวตฺตียติ. ตโต เอว นิยฺยานสฺส ปฏิหรณมคฺคสฺส อภาวโต ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ.

๔๒๖. วิลาโส ลีฬา. อากปฺโป เกสพนฺธวตฺถคฺคหณํ อาทิอาการวิเสโส, เวสสํวิธานํ วา. อาทิ-สทฺเทน ภาวาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ภาโว’’ติ จ จาตุริยํ เวทิตพฺพํ.

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

๔๒๘. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ’’ติ. กามภวํ ทสฺเสติ ตสฺส อิตรทฺวยตฺตภาวโต โอฬาริกตฺตา. รูปภวํ ทสฺเสติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ หุตฺวา รูปีภาเวน อุปลพฺภนโต. สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ตทภาเว กสฺสจิ สํกิเลสสฺสาปิ อสมฺภวโต. โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา ตาสํ วเสน สพฺพโส จิตฺตโวทานสฺส สิชฺฌนโต.

๔๒๙. ปฏิปกฺขธมฺมานํ อสมุจฺเฉเท ปน น กทาจิปิ อนวชฺชธมฺมานํ ปาริปูรี, เวปุลฺลํ วา สมฺภวติ, สมุจฺเฉเท ปน สติ เอว สมฺภวตีติ มคฺคปฺาผลปฺา-คฺคหณํ. ตา หิ สกึ ปริปุณฺณา ปริปุณฺณา เอว อปริหานธมฺมตฺตา. ตรุณปีตีติ อุปฺปนฺนมตฺตา อลทฺธาเสวนา ทุพฺพลา ปีติ. พลวตุฏฺีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนา อุปริวิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภูตา ถิรตรา ปีติ. ‘‘ยํ อโวจุมฺหา’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยํ โวหารํ ‘‘สํกิเลสิกโวทานิยธมฺมานํ ปหานาภิวุทฺธินิฏฺํ ปฺาย ปาริปูริเวปุลฺลภูตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อปรปฺปจฺจเยน าเณน ปจฺจกฺขโต สมฺปาเทตฺวา วิหริสฺสตี’’ติ กถยิมฺห. ตตฺถ ตสฺมึ วิหาเร ตสฺส มม โอวาทกรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน วิหรณนิมิตฺตํ ปโมทปฺปภาวิตา ปีติ จ ภวิสฺสติ, ตสฺสา จ ปจฺจยภูตํ ปสฺสทฺธิทฺวยํ สมฺมเทว อุปฏฺิตา สติ จ อุกฺกํสคตํ าณฺจ ตถาภูโต จ โส วิหาโร. สนฺตปณีตตาย อตปฺปโก อนฺสาธารโณ สุขวิหาโรติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ.

ปมชฺฌาเน ปฏิลทฺธมตฺเต หีนภาวโต ปีติ ทุพฺพลา ปาโมชฺชปกฺขิกา, สุวิภาวิเต ปน ตสฺมึ ปคุเณ สา ปณีตา พลวภาวโต ปริปุณฺณกิจฺจา ปีตีติ วุตฺตํ ‘‘ปมชฺฌาเน ปาโมชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติ. ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ อิมินา สมาธิ คหิโต. สุขํ คหิตนฺติ อปเร, เตสํ มเตน สนฺตสุขตาย อุเปกฺขา จตุตฺถชฺฌาเน ‘‘สุข’’นฺติ อิจฺฉิตา, เตนาห ‘‘ตถา จตุตฺเถ’’ติอาทิ. ปาโมชฺชํ นิวตฺตตีติ ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ ปาโมชฺชํ ฉสุ ธมฺเมสุ นิวตฺตติ หายติ. วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน ทุติยชฺฌาเน สพฺพทา ปีติ พลวตี เอว โหติ, น ปมชฺฌาเน วิย กทาจิ ทุพฺพลา. สุทฺธวิปสฺสนา ปาทกชฺฌานเมวาติ อุปริ มคฺคํ อกเถตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ กถิตํ. จตูหิ มคฺเคหิ สทฺธึ วิปสฺสนา กถิตาติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน ฌานานิ กเถตฺวา ตโต ปรํ วิปสฺสนาปุพฺพกา จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตาติ อตฺโถ. จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตาติ ปมชฺฌานิกาทิกา ผลสมาปตฺติโย อกเถตฺวา จตุตฺถชฺฌานิกา เอว ผลสมาปตฺติ กถิตา. ปีติเววจนเมว กตฺวาติ ทฺวินฺนํ ปีตีนํ เอกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท อนุปฺปชฺชนโต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวา. ปีติสุขานํ อปริจฺจตฺตตฺตา, ‘‘สุโข จ วิหาโร’’ติ สาติสยสฺส สุขวิหารสฺส คหิตตฺตา จ ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺติ นาม กถิตา. กามํ ปมชฺฌาเนปิ ปีติสุขานิ ลพฺภนฺติ, ตานิ ปน วิตกฺกวิจารกฺโขเภน น สนฺตปณีตานิ, สนฺตปณีตานิ จ อิธาธิปฺเปตานิ.

๔๓๒-๔๓๗. วิภาวนตฺโถติ ปกาสนตฺโถ สรูปโต นิรูปนตฺโถ, เตนาห ‘‘อยํ โส’’ติอาทิ. นฺติ โอฬาริกํ อตฺตปฏิลาภํ. สปฺปฏิหรณนฺติ ปเรน โจทิตวจเนน สปริหารํ สอุตฺตรํ. ตุจฺโฉติ มุสา อภูโต. สฺเววาติ โส เอว อตฺตปฏิลาโภ. ตสฺมึ สมเย โหตีติ ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนสมเย วิชฺชมาโน โหติ. อตฺตปฏิลาโภตฺเวว นิยฺยาเตสิ, น นํ สรูปโต นีหริตฺวา ทสฺเสสิ. รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมาติ รูปเวทนาทโย เอว เอตฺถ โลเก สภาวธมฺมา. อตฺตปฏิลาโภติ ปน เต รูปาทิเก ปฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย ปฺตฺติ, เตนาห ‘‘นามมตฺตเมต’’นฺติ. นามปณฺณตฺติวเสนาติ นามภูตปฺตฺติมตฺตตาวเสน.

๔๓๘. เอวฺจ ปน วตฺวาติ ‘‘อตฺตปฏิลาโภติ รูปาทิเก อุปาทาย ปฺตฺติมตฺต’’นฺติ อิมมตฺถํ ‘‘ยสฺมึ จิตฺต สมเย’’ติอาทินา วตฺวา. ปฏิปุจฺฉิตฺวา วินยนตฺถนฺติ ยถา ปเร ปุจฺเฉยฺยุํ, เตนากาเรน กาลวิภาคโต ปฏิปทานิ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส อตฺถสฺส าปนวเสน วินยนตฺถํ. ตสฺมึ สมเย สจฺโจ อโหสีติ ตสฺมึ อตีตสมเย อุปาทานสฺส วิชฺชมานตาย สจฺจภูโต วิชฺชมาโน วิย วตฺตพฺโพ อโหสิ, น ปน อนาคโต อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺโน วา อตฺตปฏิลาโภ ตทุปาทานสฺส ตทา อวิชฺชมานตฺตา. เย เต อตีตา ธมฺมา อตีตสมเย อตีตตฺตปฏิลาภสฺส อุปาทานภูตา รูปาทโย. เต เอตรหิ นตฺถิ นิรุทฺธตฺตา. ตโต เอว อเหสุนฺติ สงฺขฺยํ คตา. ตสฺมาติ ตสฺมึเยว สมเย ลพฺภนโต. โสปิ ตทุปาทาโน เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึเยว อตีตสมเย สจฺโจ ภูโต วิชฺชมาโน วิย อโหสิ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ อนาคตานฺเจว ปจฺจุปฺปนฺนานฺจ รูปธมฺมานํ อุปาทานภูตานํ ตทา ตสฺมึ อตีตสมเย อภาวา ตทุปาทาโน อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน จ อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ อตีตสมเย โมโฆ ตุจฺโฉ มุสา นตฺถีติ อตฺโถ. นามมตฺตเมวาติ สมฺามตฺตเมว. อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานตฺตา.

‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา เย เต อนาคตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, ‘‘ภวิสฺสนฺตี’’ติ ปน สงฺขฺยํ คมิสฺสนฺติ, ตสฺมา โสปิ เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึเยว สมเย สจฺโจ ภวิสฺสติ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ตทา อภาวา ตสฺมึ สมเย โมโฆ อตีโต โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน. เย อิเม ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา, เต เอตรหิ อตฺถิ, ตสฺมา โยยํ เม อตฺตปฏิลาโภ, โส อิทานิ สจฺโจ. อตีตานาคตานํ ปน ธมฺมานํ อิทานิ อภาวา ตสฺมึ สมเย โมโฆ อตีโต โมโฆ อนาคโตติ เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติ.

๔๓๙-๔๔๓. สํสนฺทิตุนฺติ สมาเนตุํ. ยสฺมึ สมเย ขีรํ โหตีติ ยสฺมึ กาเล ภูตุปาทายสฺิตํ อุปาทานวิเสสํ อุปาทาย ขีรปฺตฺติ โหติ. น ตสฺมึ…เป… คจฺฉติ ขีรปฺตฺติอุปาทานสฺส ทธิอาทิปฺตฺติยา อนุปาทานโต. ปฏินิยตวตฺถุกา หิ เอกา โลกสมฺา, เตนาห ‘‘เย ธมฺเม อุปาทายา’’ติอาทิ. ตตฺถ สงฺขายติ เอตายาติ สงฺขา, ปฺตฺติ. นิทฺธาเรตฺวา วจนฺติ วทนฺติ เอตายาติ นิรุตฺติ. นมนฺติ เอเตนาติ นามํ. โวหรนฺติ เอเตนาติ โวหาโร, ปฺตฺติเยว. เอส นโย สพฺพตฺถาติ ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติอาทินา ขีเร วุตฺตนยํ ทธิอาทีสุ อติทิสติ.

สมนุชานนมตฺตกานีติ ‘‘อิทํ ขีรํ, อิทํ ทธี’’ติอาทินา ตาทิเส ภูตุปาทายรูปวิเสเส โลเก ปรมฺปราภตํ ปฺตฺตึ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สมนุชานนํ วิย ปจฺจยวิเสสวิสิฏฺํ รูปาทิขนฺธสมูหํ อุปาทาย ‘‘โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘อรูโป อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ตถา ตถา สมนุชานนมตฺตกานิ, น จ ตพฺพินิมุตฺโต อุปาทานโต อฺโ โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ อตฺโถ. นิรุตฺติมตฺตกานีติ สทฺทนิรุตฺติยา คหณูปายมตฺตกานิ. ‘‘สตฺโต ผสฺโสติ หิ สทฺทคฺคหณุตฺตรกาลํ ตทนุวิทฺธปณฺณตฺติคฺคหณมุเขเนว ตทตฺถาวโพโธ. วจนปถมตฺตกานีติ ตสฺเสว เววจนํ. โวหารมตฺตกานีติ ตถา ตถา โวหารมตฺตกานิ. นามปณฺณตฺติมตฺตกานีติ ตสฺเสว เววจนํ, ตํตํนามปฺาปนมตฺตกานิ. สพฺพเมตนฺติ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ วา ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘โปโส’’ติ วา สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกํ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต, เตนาห ‘‘ยสฺมา ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถี’’ติอาทิ.

ยทิ เอวํ กสฺมา ตํ พุทฺเธหิปิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ทฺเว กถา’’ติอาทิ. สมฺมุติยา โวหารสฺส กถนํ สมฺมุติกถา. ปรมตฺถสฺส สภาวธมฺมสฺส กถนํ ปรมตฺถกถา. อนิจฺจาทิกถาปิ ปรมตฺถสนฺนิสฺสิตกถา ปรมตฺถกถาติ กตฺวา ปรมตฺถกถา. ปรมตฺถธมฺโม หิ ‘‘อนิจฺโจ, ทุกฺโข, อนตฺตา’’ติ จ วุจฺจติ, น สมฺมุติธมฺโม. กสฺมา ปเนวํ ทุวิธา พุทฺธานํ กถาปวตฺตีติ ตตฺถ การณมาห ‘‘ตตฺถ โย’’ติอาทินา. ยสฺมา ปรมตฺถกถาย สจฺจสมฺปฏิเวโธ, อริยสจฺจกถา จ สิขาปฺปตฺตา เทสนา, ตสฺมา วิเนยฺยปุคฺคลวเสน สมฺมุติกถํ กเถนฺโตปิ ภควา ปรมตฺถกถํเยว กเถตีติ อาห ‘‘ตสฺส ภควา อาทิโตว…เป… กเถตี’’ติ, เตนาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ, เตนสฺส กตฺถจิ สมฺมุติกถาปุพฺพิกา ปรมตฺถกถา โหติ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน, กตฺถจิ ปรมตฺถกถาปุพฺพิกา สมฺมุติกถา. อิติ วิเนยฺยทมนกุสลสฺส สตฺถุ วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน ตถา ตถา เทสนาปวตฺตีติ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถ ปน ภควา ธมฺมตํ อวิชหนฺโต เอว สมฺมุตึ อนุวตฺตติ, สมฺมุตึ อปริจฺจชนฺโตเยว ธมฺมตํ วิภาเวติ, น ตตฺถ อภินิเวสาติธาวนานิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิวิเสยฺย, สมฺํ นาติธาเวยฺยา’’ติ.

ปมํ สมฺมุตึ กตฺวา กถนํ ปน เวเนยฺยวเสน เยภุยฺเยน พุทฺธานํ อาจิณฺณนฺติ ตํ การเณน สทฺธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติยา ปนา’’ติอาทิมาห. นนุ จ สมฺมุติ นาม ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา อภูตา, ตํ กถํ พุทฺธา กเถนฺตีติ อาห ‘‘สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปี’’ติอาทิ. สจฺจเมวาติ ตถเมว. สภาวเมวาติ สมฺมุติภาเวน ตํสภาวเมว, เตนาห ‘‘อมุสาวา’’ติ. ปรมตฺถสฺส ปน สจฺจาทิภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.

อิเมสํ ปน สมฺมุติปรมตฺถานํ โก วิเสโส? ยสฺมึ ภินฺเน, พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสฺา, โส ฆฏปฏาทิปฺปเภโท สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถ. น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติ. เอวํ สนฺเตปิ วุตฺตนเยน สมฺมุติปิ สจฺจสภาวา เอวาติ อาห ‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสี’’ติอาทิ.

อิทานิ เนสํ สจฺจสภาวํ การเณน ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจนฺติ คาถมาห. ตตฺถ สงฺเกตวจนํ สจฺจํ วิสํวาทนาภาวโต. ตตฺถ เหตุมาห ‘‘โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ. โลกสิทฺธา หิ สมฺมุติ สงฺเกตวจนสฺส อวิสํวาทนตาย การณํ. ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาโว. ตสฺส วจนํ สจฺจํ ยาถาวโต อวิสํวาทนวเสน จ ปวตฺตนโต. ตตฺถ การณมาห ‘‘ธมฺมานํ ภูตลกฺขณ’’นฺติ, สภาวธมฺมานํ โย ภูโต อวิปรีโต สภาโว, ตสฺส ลกฺขณํ องฺคนํ าปนนฺติ กตฺวา.

ยทิ ตถาคโต ปรมตฺถสจฺจํ สมฺมเทว อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ิโตปิ โลกสมฺํ คเหตฺวาว วทติ, โก เอตฺถ โลกิยมหาชเนหิ วิเสโสติ อาห. ‘‘ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามาส’’นฺติอาทิ. โลกิยมหาชโน อปฺปหีนปรามาสตฺตา ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ปรามสนฺโต โวหรติ, ตถาคโต ปน สพฺพโส ปหีนปรามาสตฺตา อปรามสนฺโต ยสฺมา โลกสมฺาหิ วินา โลกิโย อตฺโถ โลเก เกนจิ ทุวิฺเยฺโย, ตสฺมา ตาหิ ตํ โวหรติ. ตถา โวหรนฺโต เอว จ อตฺตโน เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยสตฺเต ปรมตฺถสจฺเจ ปติฏฺเปติ. เทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวาติ เหฏฺา ปวตฺติตกถาย วินิวฏฺเฏตฺวา วิเวเจตฺวา เทสนํ ‘‘อปรามาส’’นฺติ ตณฺหามานปรามาสปฺปหานกิตฺตเนน อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺาเปสิ. ยํ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๑๐. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

๔๔๔. ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต’’ติ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตา ทสฺสิตา, กาลปริจฺเฉโท น ทสฺสิโตติ ตํ ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ มาสมตฺเต กาเล’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ มตฺต-คฺคหเณน กาลสฺส อสมฺปุณฺณตํ โชเตติ. ตุทิสฺิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโย. ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถ. สมาหารนฺติ สนฺนิจยํ. ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ วยมาเน โภคา ขิยนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ สฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา วิฺุชาติโก กิฺจิ วยํ อกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆราวาสํ อนุติฏฺเยฺยาติ โลภาเทสิตํ ปฏิปตฺตึ อุปทิสติ.

อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา โลภาภิภูตตาย ตสฺมึเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โลภวสิกสฺส หิ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา. อติวิย ปิยายติ ปุพฺพปริจเยน. ปิณฺฑาย ปาวิสิ สุภํ มาณวํ อนุคฺคณฺหิตุกาโม. นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโต.

พฺราหฺมณจาริตฺตสฺส ภาวิตตํ สนฺธาย, ตถา ปิตรํ อุกฺกํเสนฺโต จ ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต’’ติ อาห. ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉีติ สุตเมตํ มยา ‘‘มยฺหํ ปิตา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, กิมิทํ สจฺจนฺติ ปุจฺฉิ. ตเถว วตฺวาติ ยถา ปุพฺเพ สุนขสฺส วุตฺตํ, ตเถว วตฺวา. อวิสํวาทนตฺถนฺติ สจฺจาปนตฺถํ ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ อตฺตโน วจนสฺส อวิสํวาทนตฺถํ อวิสํวาทภาวสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ. สพฺพํ ทสฺเสสีติ พุทฺธานุภาเวน โส สุนโข ตํ สพฺพํ เนตฺวา ทสฺเสสิ, น ชาติสฺสรตาย. ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกรณํ ปน ปุริมชาติสิทฺธวาสนาวเสน. จุทฺทส ปฺเห ปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘ทิสฺสนฺติ หิ โภ โคตม มนุสฺสา อปฺปายุกา, ทิสฺสนฺติ ทีฆายุกา. ทิสฺสนฺติ พวฺหาพาธา, ทิสฺสนฺติ อปฺปาพาธา. ทิสฺสนฺติ ทุพฺพณฺณา, ทิสฺสนฺติ วณฺณวนฺโต. ทิสฺสนฺติ อปฺเปสกฺขา, ทิสฺสนฺติ มเหสกฺขา. ทิสฺสนฺติ อปฺปโภคา, ทิสฺสนฺติ มหาโภคา. ทิสฺสนฺติ นีจกุลีนา, ทิสฺสนฺติ อุจฺจากุลีนา. ทิสฺสนฺติ ทุปฺปฺา, ทิสฺสนฺติ ปฺาวนฺโต’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๙). อิเม จุทฺทส ปฺเห ปุจฺฉิตฺวา, องฺคสุภตาย กิเรส ‘‘สุโภ’’ติ นามํ ลภิ.

๔๔๕. ‘‘เอกา จ เม กงฺขา อตฺถี’’ติ อิมินา อุปริ ปุจฺฉิยมานสฺส ปฺหสฺส ปเคว เตน อภิสงฺขตภาวํ ทสฺเสติ. วิสภาคเวทนาติ ทุกฺขเวทนา. สา หิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺเต อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนกสุขเวทนาปฏิปกฺขภาวโต ‘‘วิสภาคเวทนา’’ติ. กายํ คาฬฺหา หุตฺวา พาธติ ปีเฬตีติ ‘‘อาพาโธ’’ติ จ วุจฺจติ. เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาติ สรีรสฺส เอกเทเส อุฏฺิตาปิ อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ อปริวตฺตภาวกรณโต, เอเตน พลวโรโค อาพาโธ นามาติ ทสฺเสติ. กิจฺฉชีวิตกโรติ อสุขชีวิตาวโห, เอเตน ทุพฺพโล อปฺปมตฺตโก โรโค อาตงฺโกติ ทสฺเสติ. อุฏฺานนฺติ สยนนิสชฺชาทิโต อุฏฺหนํ, เตน ยถา ตถา อปราปรํ สรีรสฺส ปริวตฺตนํ วทติ. ครุกนฺติ ภาริยํ กิจฺฉสิทฺธิกํ. กาเย พลํ น โหตีติ เอตฺถาปิ ‘‘คิลานสฺเสวา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เหฏฺา จตูหิ ปเทหิ อผาสุวิหาราภาวํ ปุจฺฉิตฺวา อิทานิ ผาสุวิหารสพฺภาวํ ปุจฺฉติ, เตน สวิเสโส ผาสุวิหาโร ปุจฺฉิโตติ ทฏฺพฺโพ, อสติปิ อติสยตฺถโชตเน สทฺเท อติสยตฺถสฺส ลพฺภนโต ยถา ‘‘อภิรูปาย เทยฺยํ ทาตพฺพ’’นฺติ.

๔๔๗. กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายาติ. เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตปตฺตกาโล. สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ตชฺชํ สรีรพลฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จ. อุปาทานํ นาม าเณน เตสํ คหณํ สลฺลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กาลฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ผริสฺสตีติ วฑฺฒิสฺสติ.

๔๔๘. เจติยรฏฺเติ เจติรฏฺเ. ย-กาเรน หิ ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํ. เจติรฏฺโต อฺํ วิสุํเยเวกํ รฏฺนฺติ จ วทนฺติ. มรณปฏิสํยุตฺตนฺติ มรณํ นาม ตาทิสานํ โรค วเสเนว โหตีติ เยน โรเคน ตํ ชาตํ, ตสฺส สรูปปุจฺฉา, การณปุจฺฉา, มรณเหตุกจิตฺตสนฺตาปปุจฺฉา, ตสฺส จ สนฺตาปสฺส สพฺพโลกสาธารณตา, ตถา มรณสฺส จ อปฺปติการตาติ เอวํ อาทินา มรณปฏิสํยุตฺตํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โภ อานนฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น รนฺธคเวสี มาโร วิย, น วีมํสนาธิปฺปาโย อุตฺตรมาณโว วิยาติ อธิปฺปาโย. เยสุ ธมฺเมสูติ วิโมกฺขุปาเยสุ นิยฺยานธมฺเมสุ. ธรนฺตีติ ติฏฺนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.

๔๔๙. อตฺถปฺปยุตฺตตาย สทฺทปโยคสฺส สทฺทปฺปพนฺธลกฺขณานิ ตีณิ ปิฏกานิ ตทตฺถภูเตหิ สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา’’ติ. สงฺขิตฺเตน กถิตนฺติ ‘‘ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติ เอวํ คหณโต สามฺโต จาติ สงฺเขเปเนว กถิตํ. ‘‘กตเมสํ ติณฺณ’’นฺติ อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, น กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉาติ วุตฺตํ ‘‘วิตฺถารโต ปุจฺฉิสฺสามี ‘ติ จินฺเตตฺวา ‘กตเมสํ ติณฺณ’นฺติ อาหา’’ติ. กเถตุกมฺยตาภาเว ปนสฺส เถรสฺส วจนตา สิยา.

สีลกฺขนฺธวณฺณนา

๔๕๐-๔๕๓. สีลกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส…เป… ปติฏฺาเปสี’’ติ อยํ เอตฺตโก ปาโ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ เตนาห ‘‘เตสุ ทสฺสิเตสู’’ติ, อุทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโย. ภควตา วุตฺตนเยเนวาติ สามฺผลเทสนาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว, เตนสฺส สุตฺตสฺส สตฺถุภาสิตภาวํ ชินวจนภาวํ ทสฺเสติ. สาสเน น สีลเมว สาโรติ อริยมคฺคสาเร ภควโต สาสเน ยถา ทสฺสิตํ สีลํ สาโร เอว น โหติ สารวโต มหโต รุกฺขสฺส ปปฏิกฏฺานิยตฺตา. ยทิ เอวํ กสฺมา อิธ คหิตนฺติ อาห ‘‘เกวลฺเหตํ ปติฏฺามตฺตกเมวา’’ติ. ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อธิคนฺตุกามสฺส อธิฏฺานมตฺตํ ตตฺถ อปฺปติฏฺิตสฺส เตสํ อสมฺภวโต. อถ วา น สีลเมว สาโรติ กามฺเจตฺถ สาสเน ‘‘มคฺคสีลํ, ผลสีล’’นฺติ อิทํ โลกุตฺตรสีลมฺปิ สารเมว, ตถาปิ น สีลกฺขนฺโธ เอว สาโร อถ โข สมาธิกฺขนฺโธปิ ปฺากฺขนฺโธปิ สาโร เอวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปุริโม เอว สาโร, เตนาห ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทิ.

สมาธิกฺขนฺธวณฺณนา

๔๕๔. กสฺมา ปเนตฺถ เถโร สมาธิกฺขนฺธํ ปุฏฺโ อินฺทฺริยสํวราทิเก วิสฺสชฺเชสิ, นนุ เอวํ สนฺเต อฺํ ปุฏฺโ อฺํ พฺยากโรนฺโต อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากโรนฺโต วิย โหตีติ อีทิสี โจทนา อิธ อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถฺจ มาณว ภิกฺขุ…เป… สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสตุกาโม อารภี’’ติ อาห, เตเนตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโยปิ สมาธิอุปการตํ อุปาทาย สมาธิกฺขนฺธปกฺขิกานิ อุทฺทิฏฺานีติ ทสฺเสติ รูปชฺฌานาเนว อาคตานิ, น อรูปชฺฌานานิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเทสนานนฺตรํ อภิฺาเทสนาย อวสโรติ กตฺวา. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทิกา หิ สปริภณฺฑา ฉปิ อภิฺาโย. โลกิยา อภิฺา ปน สิชฺฌมานา ยสฺมา อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อภิฺาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ นานนฺตริยภาวโต, เตนาห ‘‘อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺพานี’’ติ. วุตฺตนเยน เทสิตาเนว กตฺวา สํวณฺณเกหิ ปกาเสตพฺพานีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมินาว อรูปชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานฺหิ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจตีติ.

๔๗๑-๔๘๐. น จิตฺเตกคฺคตามตฺตเกเนวาติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลกิยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จิตฺเต…เป… อตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อริย-สทฺโท เจตฺถ สุทฺธปริยาโย, น โลกุตฺตรปริยาโย. ตถา เหฏฺาปิ โลกิยาภิฺาปฏิสมฺภิทาหิ วินาว อรหตฺเต อธิคเต นตฺเถว อุตฺตรึกรณียนฺติ สกฺกา วตฺตุํ ยทตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส สิทฺธตฺตา. อิธ ปน โลกิยาภิฺาปิ อาคตา เอว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

สุภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๑๑. เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา

เกวฏฺฏคหปติปุตฺตวตฺถุวณฺณนา

๔๘๑. ปาวาริกมฺพวเนติ ปาวาริกเสฏฺิโน อมฺพพหุเล อุปวเน. ตํ กิร โส เสฏฺี ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏึ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิมณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺกสมฺปนฺนํ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเตสิ, ปุริมโวหาเรน ปน ‘‘ปาวาริกมฺพวน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน. เกวฏฺโฏติ อิทํ ตสฺส นามํ เกวฏฺเฏหิ สํรกฺขิตตฺตา, เตสํ วา สนฺติเก สํวฑฺฒิตตฺตาติ เกจิ. ‘‘คหปติปุตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ กามํ ตทา โส คหปติฏฺาเน ิโต, ปิตุ ปนสฺส อจิรกาลํกตตาย ปุริมสมฺาย ‘‘คหปติปุตฺโต’’ ตฺเวว โวหรียติ, เตนาห ‘‘คหปติ มหาสาโล’’ติ. มหาวิภวตาย มหาสาโร, คหปตีติ อตฺโถ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาโล สุขุมาโล อห’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๓๙) วิย. สทฺธาสมฺปนฺโนติ โปถุชฺชนิกาย สทฺธาย วเสน สทฺธา สมนฺนาคโต.

สมิทฺธาติ สมฺมเทว อิทฺธา, อิทฺธิยา วิภวสมฺปตฺติยา เวปุลฺลปฺปตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ อนฺวทฺธมาสํ, อนุมาสํ, อนุสํวจฺฉรํ วา มนุสฺสานํ ปสาทาย อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ภิกฺขุโน อาณาปนํ ตสฺมึ าเน ตสฺส ปนํ นาม โหตีติ อาห ‘‘านนฺตเร เปตู’’ติ. อุตฺตริมนุสฺสานํ ธมฺมโตติ อุตฺตริมนุสฺสานํ พุทฺธาทีนํ อธิคมธมฺมโต. นิทฺธารเณ เจตํ นิสฺสกฺกํ. อิทฺธิปาฏิหาริยฺหิ ตโต นิทฺธาเรติ. มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตรีติ ปกติมนุสฺสธมฺมโต อุปริ. ปชฺชลิตปทีโปติ ปชฺชลนฺโต ปทีโป.

๔๘๒. น ธํเสมีติ คุณสมฺปตฺติโต น จาเวมิ, เตนาห ‘‘สีลเภท’’นฺติอาทิ. วิสฺสาสํ วฑฺเฒตฺวา ภควติ อตฺตโน วิสฺสตฺถภาวํ พฺรูเหตฺวา วิภูตํ ปากฏํ กตฺวา.

อิทฺธิปาฏิหาริยวณฺณนา

๔๘๓-๔. อาทีนวนฺติ โทสํ. คนฺธารีติ จูฬคนฺธารี, มหาคนฺธารีติ ทฺเว คนฺธารีวิชฺชา. ตตฺถ จูฬคนฺธารี นาม ติวสฺสโต โอรํ มตานํ สตฺตานํ อุปปนฺนฏฺานชานนวิชฺชา. มหาคนฺธารี ตมฺปิ ชานาติ ตโต อุตฺตริปิ อิทฺธิวิธาณกปฺปํ เยภุยฺเยน อิทฺธิวิธกิจฺจํ สาเธติ. ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทสกาเล มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา พหุธาปิ อตฺตานํ ทสฺเสติ, หตฺถิอาทีนิปิ ทสฺเสติ, ทสฺสนีโยปิ โหติ, อคฺคิถมฺภมฺปิ กโรติ, ชลถมฺภมฺปิ กโรติ, อากาเสปิ อตฺตานํ ทสฺเสติ. สพฺพํ อินฺทชาลสทิสํ ทฏฺพฺพํ. อฏฺโฏติ ทุกฺขิโต พาธิโต, เตนาห ‘‘ปีฬิโต’’ติ.

อาเทสนาปาฏิหาริยวณฺณนา

๔๘๕. กามํ ‘‘เจตสิก’’นฺติ ปทํ เย เจตสิ นิยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, เตสํ สาธารณวจนํ, สาธารเณ ปน คหิเต จิตฺตวิเสโส คหิโตว โหติ, สามฺโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺตีติ เจตสิกคฺคหณสฺส อธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘โสมนสฺสโทมนสฺสํ อธิปฺเปต’’นฺติ อาห. โสมนสฺสคฺคหเณน เจตฺถ ตเทกฏฺา ราคาทโย, สทฺธาทโย จ ทสฺสิตา โหนฺติ, โทมนสฺสคฺคหเณน โทสาทโย. วิตกฺกวิจารา ปน สรูเปเนว ทสฺสิตา. เอวํ ตว มโนติ อิมินา อากาเรน ตว มโน ปวตฺโตติ อตฺโถ. เกน ปกาเรน ปวตฺโตติ อาห ‘‘โสมนสฺสิโต วา’’ติอาทิ. ‘‘เอวํ ตว มโน’’ติ อิทํ ปน โสมนสฺสิตตาทิมตฺตทสฺสนํ, น ปน เยน เยน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา, ตํ ตํ ทสฺสนํ. ทุติยนฺติ ‘‘อิตฺถมฺปิ เต มโน’’ติ อิทํ. อิติปีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ ‘‘อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕; ๓.๙๐) วิย, เตนาห ‘‘อิมฺจ อิมฺจ อตฺถํ จินฺตยมาน’’นฺติ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ปรสฺส จินฺตํ มนติ ชานาติ เอเตนาติ จินฺตามณิ. ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทสกาเล มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม, ตสฺส ทิฏฺสุตาทิวิเสสสฺชานนมุเขน จิตฺตาจารํ อนุมินนฺโต กเถตีติ เกจิ. อปเร ‘‘วาจํ นิจฺฉราเปตฺวา ตตฺถ อกฺขรสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ วทนฺติ.

อนุสาสนีปาฏิหาริยวณฺณนา

๔๘๖. ปวตฺเตนฺตาติ ปวตฺตนกา หุตฺวา, ปวตฺตนวเสนาติ อตฺโถ. ‘‘เอว’’นฺติ หิ ปทํ ยถานุสิฏฺาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน, ปฏิเสธวเสน จ ปวตฺติอาการปรามสนํ, สา จ สมฺมาวิตกฺกานํ มิจฺฉาวิตกฺกานฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ปวตฺตติ ตตฺถ อานิสํสสฺส อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํ. อนิจฺจสฺเมว น นิจฺจสฺนฺติ อตฺโถ. ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺถฺหิ เอว-การคฺคหณํ. อิธาปิ เอวํ สทฺทคฺคหณสฺส อตฺโถ, ปโยชนฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทํคหเณปิ เอเสว นโย. ปฺจกามคุณิกราคนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, ตทฺราคสฺส, โทสาทีนฺจ ปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา, ตปฺปหานสฺส จ ตทฺราคาทิเขปนสฺส อุปายภาวโต ตถา วุตฺตํ ทุฏฺโลหิตวิโมจนสฺส ปุพฺพทุฏฺมํสเขปนูปายตา วิย. โลกุตฺตรธมฺมเมวาติ อวธารณํ ปฏิปกฺขภาวโต สาวชฺชธมฺมนิวตฺตนปรํ ทฏฺพฺพํ ตสฺสาธิคมูปายานิสํสภูตานํ ตทฺเสํ อนวชฺชธมฺมานํ นานนฺตริยภาวโต. อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ทสฺเสติ อิทฺธิทสฺสเนน ปรสนฺตาเน ปสาทาทีนํ ปฏิปกฺขสฺส หรณโต. อิมินา นเยน เสสปททฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สตตํ ธมฺมเทสนาติ สพฺพกาลํ เทเสตพฺพธมฺมเทสนา.

อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ สหโยเค กรณวจนํ, อิทฺธิปาฏิหาริเยน สทฺธินฺติ อตฺโถ. อาเทสนาปาฏิหาริเยนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ธมฺมเสนาปติสฺส อาจิณฺณนฺติ โยชนา. ‘‘จิตฺตาจารํ ตฺวา’’ติ อิมินา อาเทสนาปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ. ‘‘ธมฺมํ เทเสสี’’ติ อิมินา อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ‘‘พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา’’ติ อนุสาสนีปาฏิหาริยสฺส ตตฺถ สาติสยตาย วุตฺตํ. สอุปารมฺภานิ ปติรูเปน อุปารมฺภิตพฺพโต. สโทสานิ โทสสมุจฺฉินฺทนสฺส อนุปายภาวโต. สโทสตฺตา เอว อทฺธานํ น ติฏฺนฺติ จิรกาลฏฺายีนิ น โหนฺติ. อทฺธานํ อติฏฺนโต น นิยฺยนฺตีติ ผเลน เหตุโน อนุมานํ. อนิยฺยานิกตาย หิ ตานิ อนทฺธนิยานิ. อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ วิสุทฺธิปฺปภวโต, วิสุทฺธินิสฺสยโต จ. ตโต เอว นิทฺโทสํ. น หิ ตตฺถ ปุพฺพาปรวิโรธาทิโทสสมฺภโว. นิทฺโทสตฺตา เอว อทฺธานํ ติฏฺติ ปรวาทวาเตหิ, กิเลสวาเตหิ จ อนุปหนฺตพฺพโต. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต, เตน สอุปารมฺภาทึ, อนุปารมฺภาทึ จาติ อุภยํ อุภยตฺถ ยถากฺกมํ คารยฺหปาสํสภาวานํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติ.

ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา

๔๘๗. อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ยสฺมา มหาภูตปริเยสโก ภิกฺขุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฏิหาริเยสุ วสิปฺปตฺโต กุสโลปิ สมาโน มหาภูตานํ อปริเสสนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาวพุชฺฌิ, ตสฺมา ตานิ นิยฺยานาวหตาภาวโต อนิยฺยานิกานีติ เตสํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ. ตติยํ ปน ตกฺกรสฺส เอกนฺตโต นิยฺยานาวหนฺติ ตสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ.

เอวเมติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุสงฺคิกมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. มหาภูเต ปริเยสนฺโตติ อปริเสสํ นิรุชฺฌนวเสน มหาภูเต คเวสนฺโต, เตสํ อนวเสสนิโรธํ วีมํสนฺโตติ อตฺโถ. วิจริตฺวาติ ธมฺมตาย โจทิยมาโน วิจริตฺวา. ธมฺมตาสิทฺธํ กิเรตํ, ยทิทํ ตสฺส ภิกฺขุโน ตถา วิจรณํ, ยถา อภิชาติยํ มหาปถวิกมฺปาทิ. มหนฺตภาวปฺปกาสนตฺถนฺติ สเทวเก โลเก อนฺสาธารณสฺส พุทฺธานํ มหนฺตภาวสฺส มหานุภาวตาย ทีปนตฺถํ. อิทฺจ การณนฺติ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน อีทิโส เอโก ภิกฺขุ ตทานุภาวปฺปกาสโน โหตีติ อิทมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต.

กตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, ตสฺมา กตฺถาติ กิสฺมึ าเน การณภูเต. กึ อาคมฺมาติ กึ อารมฺมณํ ปจฺจยภูตํ อธิคนฺตฺวา, เตนาห ‘‘กึ ปตฺตสฺสา’’ติ. เตติ มหาภูตา. อปฺปวตฺติวเสนาติ อนุปฺปชฺชนวเสน. สพฺพากาเรนาติ วจนตฺถลกฺขณาทิสมุฏฺานกลาปจุณฺณนานตฺเตกตฺตวินิพฺโภคาวินิพฺโภค- สภาควิสภาคอชฺฌตฺติกพาหิรสงฺคหปจฺจยสมนฺนาหารปจฺจยวิภาคาการโต, สสมฺภารสงฺเขปสสมฺภารวิภตฺติสลกฺขณสงฺเขปสลกฺขณวิภตฺติอาการโต จาติ สพฺเพน อากาเรน.

๔๘๘. ทิพฺพนฺติ เอตฺถ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคีภูตา หุตฺวา วิจรนฺติ, กีฬนฺติ, โชตนฺติ จาติ เทโว, เทวโลโก. ตํ ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ เทวยานิโย. วสํ วตฺเตนฺโตติ เอตฺถ วสวตฺตนํ นาม ยถิจฺฉิตฏฺานคมนํ. จตฺตาโร มหาราชาโน เอเตสํ อิสฺสราติ จาตุมหาราชิกา ยา เทวตา มคฺคผลลาภิโน ตา ตมตฺถํ เอกเทเสน ชาเนยฺยุํ พุทฺธวิสโย ปนายํ ปฺโหติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ชานามา’’ติ อาหํสุ, เตนาห ‘‘พุทฺธวิสเย’’ติอาทิ. อชฺโฌตฺถรณํ นาเมตฺถ นิปฺปีฬนนฺติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตี’’ติ. อภิกฺกนฺตตราติ รูปสมฺปตฺติยา เจว ปฺาปฏิภานาทิคุเณหิ จ อมฺเห อภิภุยฺย ปเรสํ กามนียตรา. ปณีตตราติ อุฬารตรา, เตนาห ‘‘อุตฺตมตรา’’ติ.

๔๙๑-๓. เทวยานิยสทิโส อิทฺธิวิธาณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘เทวยานิยมคฺโคติ วา …เป… สพฺพเมตํ อิทฺธิวิธาณสฺเสว นาม’’นฺติ อิทํ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคตรุฬฺหิวเสน วุตฺตํ.

๔๙๔. อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตนฺติ พฺรหฺมุโน อาคมนสฺส ปุพฺพภาเค อุปฺปชฺชนนิมิตฺตํ. ปาตุรโหสีติ อาวิ ภวิ. ปากโฏ อโหสีติ ปกาโส อโหสิ.

๔๙๗. ปเทเสนาติ เอกเทเสน, อุปาทินฺนกวเสน, สตฺตสนฺตานปริยาปนฺเนนาติ อตฺโถ. อนุปาทินฺนเกปีติ อนินฺทฺริยพทฺเธปิ. นิปฺปเทสโต อนวเสสโต. ปุจฺฉามูฬฺหสฺสาติ ปุจฺฉิตุํ อชานนฺตสฺส. ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวาติ เตน กตปุจฺฉาย ปุจฺฉิตากาเร โทสํ วิภาเวตฺวา. ยสฺมา วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉานุรูปํ ปุจฺฉาสภาเคน วิสฺสชฺเชตพฺพโต, น จ ตถาคตา วิรชฺฌิตฺวา กตปุจฺฉานุรูปํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อตฺถสภาคตาย จ วิสฺสชฺชนสฺส ปุจฺฉกา ตทตฺถํ อนวพุชฺฌนฺตา สมฺมุยฺหนฺติ, ตสฺมา ปุจฺฉาย สิกฺขาปนํ พุทฺธาจิณฺณํ, เตนาห ‘‘ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา’’ติอาทิ.

๔๙๘. อปฺปติฏฺาติ อปฺปจฺจยา, สพฺพโส สมุจฺฉินฺนการณาติ อตฺโถ. อุปาทินฺนํ เยวาติ อินฺทฺริยพทฺธเมว. ยสฺมา เอกทิสาภิมุขํ สนฺตานวเสน สณฺิเต รูปปฺปพนฺเธ ทีฆสมฺา ตํ อุปาทาย ตโต อปฺปเก รสฺสสมฺา ตทุภยฺจ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, ตสฺมา อาห ‘‘ทีฆฺจ รสฺสฺจาติ สณฺานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติ. อปฺปปริมาเณ รูปสงฺฆาเต อณุสมฺา, ตํ อุปาทาย ตโต มหติ ถูลสมฺา. อิทมฺปิ ทฺวยํ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, เตนาห ‘‘อิมินาปี’’ติอาทิ. ปิ-สทฺเทน เจตฺถ ‘‘สณฺานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ วณฺณมตฺตเมว กถิตนฺติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินตีติ วทนฺติ. สุภนฺติ สุนฺทรํ, อิฏฺนฺติ อตฺโถ. อสุภนฺติ อสุนฺทรํ, อนิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตเนวาห ‘‘อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ ปเนวํ กถิต’’นฺติ. ทีฆํ รสฺสํ, อณุํ ถูลํ, สุภาสุภนฺติ ตีสุ าเนสุ อุปาทารูปสฺเสว คหณํ, ภูตรูปานํ วิสุํ คหิตตฺตา. นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธจตุกฺกํ ตฺหิ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, นามกรณโต จ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติ. เหฏฺา ‘‘ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว อิธ รุปฺปนฏฺเน ‘‘รูป’’นฺติ คหิตนฺติ อาห ‘‘ทีฆาทิเภทํ รูปฺจา’’ติ. ทีฆาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน อาปาทีนฺจ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา วา ทีฆาทิสมฺา น รูปายตนวตฺถุกาว, อถ โข ภูตรูปวตฺถุกาปิ. ตถา หิ สณฺานํ ผุสนมุเขนปิ คยฺหติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสาทิคฺคหเณน ภูตรูปมฺปิ คยฺหเตวาติ ‘‘ทีฆาทิเภทํ รูป’’มิจฺเจว วุตฺตํ. กึ อาคมฺมาติ กึ อธิคนฺตฺวา กิสฺส อธิคมเหตุ. ‘‘อุปรุชฺฌตี’’ติ อิทํ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ขณนิโรธนฺติ อาห ‘‘อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตี’’ติ.

๔๙๙. วิฺาตพฺพนฺติ วิสิฏฺเน าตพฺพํ, าณุตฺตเมน อริยมคฺคาเณน ปจฺจกฺขโต ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘นิพฺพานสฺเสตํ นาม’’นฺติ. นิทิสฺสตีติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิฺเยฺยํ. น นิทสฺสนํ อนิทสฺสนํ, อจกฺขุวิฺเยฺยนฺติ เอตมตฺถํ วทนฺติ. นิทสฺสนํ วา อุปมา, ตํ เอตสฺส นตฺถีติ อนิทสฺสนํ. น หิ นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เอกสฺส อจฺจนฺตสนฺตปณีตสภาวสฺส สทิสํ นิทสฺสนํ กุโตจิ ลพฺภตีติ. ยํ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ ตํ สงฺขตํ อุทยวยนฺเตหิ สอนฺตํ, อสงฺขตสฺส ปน นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เต อุโภปิ อนฺตา น สนฺติ, ตโต เอว นวภาวาปคมสงฺขาโต ชรนฺโตปิ ตสฺส นตฺถีติ อาห ‘‘อุปฺปาทนฺโต…เป… อนนฺต’’นฺติ. ‘‘ติตฺถสฺส นาม’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปปนฺติ เอตฺถาติ ปป’’นฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ ปปนฺติ ปานติตฺถํ. ภ-กาโร กโต นิรุตฺตินเยน. วิสุทฺธฏฺเน วา สพฺพโตปภํ, เกนจิ อนุปกฺกิลิฏฺตาย สมนฺตโต ปภสฺสรนฺติ อตฺโถ. เยน นิพฺพานํ อธิคตํ, ตํ สนฺตติปริยาปนฺนานํเยว อิธ อนุปฺปาทนิโรโธ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘อุปาทินฺนกธมฺมชาตํ นิรุชฺฌติ อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติ.

ตตฺถาติ ‘‘วิฺาณสฺส นิโรเธนา’’ติ ยํ ปทํ วุตฺตํ, ตสฺมึ. ‘‘วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณํ อุทฺธรติ วิภตฺตพฺพตฺตา เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ เอตสฺมึ นิพฺพาเน เอตํ นามรูปํ จริมกวิฺาณนิโรเธน อนุปฺปาทวเสน นิรุชฺฌติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา, เตนาห ‘‘วิชฺฌาตทีปสิขา วิย อปณฺณตฺติกภาวํ ยาตี’’ติ. ‘‘จริมกวิฺาณ’’นฺติ หิ อรหโต จุติจิตฺตํ อธิปฺเปตํ. ‘‘อภิสงฺขารวิฺาณสฺสาปี’’ติอาทินาปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานเมว วทติ นามรูปสฺส อนวเสสโต อุปรุชฺฌนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘อนุปฺปาทวเสน อุปรุชฺฌตี’’ติ. โสตาปตฺติมคฺคาเณนาติ กตฺตริ, กรเณ วา กรณวจนํ. นิโรเธนาติ ปน เหตุมฺหิ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ นิพฺพาเน. เสสเมตฺถ ยํ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๑๒. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

๕๐๑. สาลวติกาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส คามสฺส นามํ. คามณิกาภาเวนาติ เกจิ. โลหิโต นาม ตสฺส กุเล ปุพฺพปุริโส, ตสฺส วเสน โลหิจฺโจติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตโต อาคตํ นามํ.

๕๐๒. ‘‘ทิฏฺิคต’’นฺติ ลทฺธิมตฺตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘น ปน อุจฺเฉทสสฺสตานํ อฺตร’’นฺติ. น หิ อุจฺเฉทสสฺสตคาหวินิมุตฺโต โกจิ ทิฏฺิคาโห อตฺถิ. ‘‘ภาสติ เยวา’’ติ ตสฺสา ลทฺธิยา โลเก ปากฏภาวํ ทสฺเสติ. อตฺตโต อฺโ ปโรติ ยถา อนุสาสกโต อนุสาสิตพฺโพ ปโร, เอวํ อนุสาสิตพฺพโตปิ อนุสาสโก ปโรติ วุตฺตํ ‘‘ปโร ปรสฺสาติ ปโร โย’’ติอาทิ. กึ-สทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘กริสฺสตี’’ติ อนาคตกาลวจนํ, อนาคเตปิ วา เตน ตสฺส กาตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ. กุสลํ ธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ นิกฺกิเลสธมฺมํ วิโมกฺขธมฺมนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปเรสํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ เตหิ อตฺตานํ ปริวาราเปตฺวา วิจรณํ กึ อตฺถิยํ อาสยพุทฺธสฺสาปิ อนุโรเธน วินา ตํ น โหตีติ ตสฺมา อตฺตนา ปฏิลทฺธํ…เป… วิหาตพฺพนฺติ วทติ. เตนาห ‘‘เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามี’’ติ.

๕๐๔. โสติ โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ.

๕๐๘. กถาผาสุกตฺถนฺติ กถาสุขตฺถํ, สุเขน กถํ กเถตุฺเจว โสตุฺจาติ อตฺโถ. อปฺเปว นาม สิยาติ เอตฺถ ปีติวเสน อาเมฑิตํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ตํ ‘‘พุทฺธคชฺชิต’’นฺติ วุจฺจติ. ภควา หิ อีทิเสสุ าเนสุ วิเสสโต ปีติโสมนสฺสชาโต โหติ. เตนาห ‘‘อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย’’ติอาทิ.

โลหิจฺจพฺราหฺมณานุโยควณฺณนา

๕๐๙. สมุทยสฺชาตีติ อายุปฺปาโท. อนุปุพฺโพ กมฺปี-สทฺโท อากงฺขนตฺโถ โหตีติ ‘‘อิจฺฉตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. สาติสเยน วา หิเตน อนุกมฺปโก อนุคฺคณฺหนโก หิตานุกมฺปี. สมฺปชฺชตีติ อาเสวนลาเภน นิปฺปชฺชติ พลวตี โหติ, อวคฺคหาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘นิยตา โหตี’’ติ. นิรเย นิพฺพตฺตติ มิจฺฉาทิฏฺิโก.

๕๑๐-๑๑. ทุติยํ อุปปตฺตินฺติ ‘‘นนุ ราชา ปเสนที โกสโล’’ติอาทินา ทุติยํ อุปปตฺตึ สาธนยุตฺตึ. การณฺหิ ภควา อุปมามุเขน ทสฺเสติ. เย จิเมติ เย จ อิเม กุลปุตฺตา ทิพฺพา คพฺภา ปริปาเจนฺตีติ โยชนา. อสกฺกุณนฺตา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา, าณปริปากสฺส วา อภาเวน. เย ปน ‘‘ปริปจฺจนฺตี’’ติ ปนฺติ, เตสํ ‘‘ทิพฺเพ คพฺเภ’’ติ วจนวิปลฺลาเสน ปโยชนํ นตฺถิ. อตฺโถ จ ทุติยวิกปฺเป วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อหิตานุกมฺปิตา จ ตํสมงฺคิสตฺตวเสน. ทิวิ ภวาติ ทิพฺพา. คพฺเภนฺติ ปริปจฺจนวเสน สนฺตานํ ปพนฺเธนฺตีติ คพฺภา. ‘‘ฉนฺนํ เทวโลกาน’’นฺติ นิทสฺสนวจนเมตํ. พฺรหฺมโลกสฺสาปิ หิ ทิพฺพคพฺภภาโว ลพฺภเตว ทิพฺพวิหารเหตุกตฺตา. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ภาวนํ ภาวยมานา’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ภวนฺติ เอตฺถ ยถารุจิ สุขสมปฺปิตาติ ภวา, วิมานานิ. เทวภาวาวหตฺตา ทิพฺพา. วุตฺตนเยเนว คพฺภา. ทานาทโย เทวโลกสํวตฺตนิยปุฺวิเสสา. ทิพฺพา ภวาติ เทวโลกปริยาปนฺนา อุปปตฺติภวา. ตทาวโห หิ กมฺมภโว ปุพฺเพ คหิโต.

ตโยโจทนารหวณฺณนา

๕๑๓. อนิยมิเตเนวาติ อนิยเมเนว ‘‘ตฺวํ เอวํทิฏฺิโก เอวํ สตฺตานํ อนตฺถสฺส การโก’’ติ เอวํ อนุทฺเทสิเกเนว. มานนฺติ ‘‘อหเมตํ ชานามิ, อหเมตํ ปสฺสามี’’ติ เอวํ ปณฺฑิตมานํ. ภินฺทิตฺวาติ วิธเมตฺวา, ชหาเปตฺวาติ อตฺโถ. ตโย สตฺถาเรติ อสมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโก, อสมฺปาทิตอตฺตหิโต โอวาทกรสาวโก, สมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโกติ อิเม ตโย สตฺถาเร. จตุตฺโถ ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ น โจทนารโห โหตีติ ‘‘เตน ปุจฺฉิเต เอว กเถสฺสามี’’ติ โจทนารเห ตโย สตฺถาเร ปมํ ทสฺเสสิ, ปจฺฉา จตุตฺถํสตฺถารํ. กามฺเจตฺถ จตุตฺโถ สตฺถา เอโก อทุติโย อนฺสาธารโณ, ตถาปิ โส เยสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ วเสน ‘‘ธมฺมมโย กาโย’’ติ วุจฺจติ, เตสํ สมุทายภูโตปิ เต คุณาวยเว สตฺถุฏฺานิเย กตฺวา ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อยมฺปิ โข, โลหิจฺจ, สตฺถา’’ติ อภาสิ.

อฺาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิฺา’’ติ อาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘, ๓๗, ๕๒; ม. นิ. ๑.๒๘๔; ๒.๓๔๑; อ. นิ. ๒.๕; ๑๐.๑๑; มหาว. ๑๑; ธ. ป. ๓๕๓; กถา. ๔๐๕) วิย. อฺายาติ จ ตทตฺถิเย สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อาชานนตฺถายา’’ติ. สาวกตฺตํ ปฏิชานิตฺวา ิตตฺตา เอกเทเสนสฺส สาสนํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรํ ตสฺส สาสนํ อกตฺวา’’ติ. อุกฺกมิตฺวา วตฺตนฺตีติ ยถิจฺฉิตํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. ปฏิกฺกมนฺติยาติ อนภิรติยา อคารเวน อปคจฺฉนฺติยา, เตนาห ‘‘อนิจฺฉนฺติยา’’ติอาทิ. เอกายาติ เอกาย อิตฺถิยา. เอโก อิจฺเฉยฺยาติ เอโก ปุริโส ตาย อนิจฺฉนฺติยา สมฺปโยคํ กาเมยฺย. โอสกฺกนาทิมุเขน อิตฺถิปุริสสมฺพนฺธนิทสฺสนํ เคหสิตอเปกฺขาวเสน ตสฺส สตฺถุโน สาวเกสุ ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสติ. อติวิย วิรตฺตภาวโต ทฏฺุมฺปิ อนิจฺฉมานํ. โลเภนาติ ปริวารวเสน อุปฺปชฺชนกลาภสกฺการโลเภน. ตตฺถ สมฺปาเทหีติ ตสฺมึ ปฏิปตฺติธมฺเม ปติฏฺิตํ กตฺวา สมฺปาเทหิ. อุชุํ กโรหิ กายวงฺกาทิวิคเมน.

๕๑๕. เอวํ โจทนํ อรหตีติ เอวํ วุตฺตนเยน สาวเกสุ อปฺโปสฺสุกฺกภาวาปาทเน นิโยชนวเสน โจทนํ อรหติ, น ปโม วิย ‘‘เอวรูโป ตว โลภธมฺโม’’ติอาทินา, น จ ทุติโย วิย ‘‘อตฺตานเมว ตาว ตตฺถ สมฺปาเทหี’’ติอาทินา. กสฺมา? สมฺปาทิตอตฺตหิตตาย ตติยสฺส.

นโจทนารหสตฺถุวณฺณนา

๕๑๖. ‘‘น โจทนารโห’’ติ เอตฺถ ยสฺมา โจทนารหตา นาม สตฺถุวิปฺปฏิปตฺติยา วา สาวกวิปฺปฏิปตฺติยา วา อุภยวิปฺปฏิปตฺติยา วา, ตยิทํ สพฺพมฺปิ อิมสฺมึ สตฺถริ นตฺถิ, ตสฺมา น โจทนารโหติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๕๑๗. มยา คหิตาย ทิฏฺิยาติ สพฺพโส อนวชฺเช สมฺมาปฏิปนฺเน ปเรสํ สมฺมเทว สมฺมาปฏิปตฺตึ เทสฺเสนฺเต สตฺถริ อภูตโทสาโรปนวเสน มิจฺฉาคหิตาย นิรยคามินิยา ปาปทิฏฺิยา. นรกปปาตนฺติ นรกสงฺขาตํ มหาปปาตํ. ปปตนฺติ ตตฺถาติ หิ ปปาโต. สคฺคมคฺคถเลติ สคฺคคามิมคฺคภูเต ปุฺธมฺมถเล. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๑๓. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

๕๑๘. อุตฺตเรนาติ เอตฺถ เอน-สทฺโท ทิสาวาจีสทฺทโต ปฺจมีอนฺตโต อทูรตฺโถ อิจฺฉิโต, ตสฺมา อุตฺตเรน-สทฺเทน อทูรตฺถโชตนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทูเร อุตฺตรปสฺเส’’ติ อาห. อกฺขรจินฺตกา ปน เอน-สทฺทโยเค อวธิวาจินิ ปเท อุปโยควจนํ อิจฺฉนฺติ. อตฺโถ ปน สามิวเสเนว อิจฺฉิโตติ อิธ สามิวจนวเสเนว วุตฺตํ.

๕๑๙. กุลจาริตฺตาทีติ อาทิ-สทฺเทน มนฺตชฺเฌนาภิรูปตาทิสมฺปตฺตึ สงฺคณฺหาติ. มนฺตสชฺฌายกรณตฺถนฺติ อาถพฺพณมนฺตานํ สชฺฌายกรณตฺถํ, เตนาห ‘‘อฺเสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา’’ติ.

มคฺคามคฺคกถาวณฺณนา

๕๒๐. ‘‘ชงฺฆจาร’’นฺติ จงฺกมโต อิโต จิโต จ จรณมาห. โส หิ ชงฺฆาสุ กิลมถวิโนทนตฺโถ จาโรติ ตถา วุตฺโต. เตนาห ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติ. เตนาติ อุโภสุปิ อนุจงฺกมนานุวิจารณานํ ลพฺภนโต. สหายา หิ เต อฺมฺ สภาควุตฺติกา. ‘‘มคฺโค’’ติ อิจฺฉิตฏฺานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค, อุชุมคฺโค. ตทฺโ อมคฺโค, ตสฺมึ มคฺเค จ อมคฺเค จ. ปฏิปทนฺติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ.

นิยฺยาตีติ นิยฺยานีโย, โส เอว ‘‘นิยฺยานิโก’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติ. ยสฺมา นิยฺยาตปุคฺคลวเสนสฺส นิยฺยานิกภาโว, ตสฺมา ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติ ปุคฺคลสฺส โยนิโส ปฏิปชฺชนวเสน นิยฺยายนฺโต มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต. กโรตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทติ. อุปฺปาเทนฺโตเยว หิ ตตฺถ ปฏิปชฺชติ นาม. สห พฺเยติ วตฺตตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโก. ตสฺส ภาโว สหพฺยตาติ อาห ‘‘สหภาวายา’’ติอาทิ. สหภาโวติ จ สโลกตา, สมีปตา วา เวทิตพฺพา, เตนาห ‘‘เอกฏฺาเน ปาตุภาวายา’’ติ. สกเมว อาจริยวาทนฺติ อตฺตโน อาจริเยน โปกฺขรสาตินา กถิตเมว อาจริยวาทํ. โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน’’ติ ปสํสิตฺวา อุกฺกํสิตฺวา. ภารทฺวาโชปิ สกเมวาติ ภารทฺวาโชปิ มาณโว อตฺตโน อาจริเยน ตารุกฺเขน กถิตเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรตีติ โยชนา. เตน วุตฺตนฺติ เตน ยถา ตถา วา อภินิวิฏฺภาเวน วุตฺตํ ปาฬิยํ.

๕๒๑-๒. อนิยฺยานิกา วาติ อปฺปาฏิหาริยาว อฺมฺสฺส วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อวิปรีตตฺถทสฺสนตฺถํ อุตฺตรรหิตา เอว. อฺมฺสฺส วาทสฺส อาทิโต วิรุทฺธคฺคหณํ วิคฺคโห, สฺเวว วิวทนวเสน อปราปรํ อุปฺปนฺโน วิวาโทติ อาห ‘‘ปุพฺพุปฺปตฺติโก วิคฺคโห อปรภาเค วิวาโท’’ติ. ทุวิโธปิ เอโส วิคฺคโห, วิวาโทติ ทฺวิธา วุตฺโตปิ วิโรโธ. นานาอาจริยานํ วาทโตติ นานารุจิกานํ อาจริยานํ วาทภาวโต. นานาวาโท นานาวิโธ วาโทติ กตฺวา.

๕๒๓. เอกสฺสาปีติ ตุมฺเหสุ ทฺวีสุ เอกสฺสาปิ. เอกสฺมินฺติ สกวาทปรวาเทสุ เอกสฺมิมฺปิ. สํสโย นตฺถีติ ‘‘มคฺโค นุ โข, น มคฺโค นุ โข’’ติ สํสโย วิจิกิจฺฉา นตฺถิ. อฺชสายนภาเว ปน สํสโย. เตนาห ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ. ภควา ปน ยทิ สพฺพตฺถ มคฺคสฺิโน, เอวํ สติ ‘‘กิสฺมึ โว วิคฺคโห’’ติ ปุจฺฉติ.

๕๒๔. ‘‘อิจฺฉิตฏฺานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค, อุชุมคฺโค. ตทฺโ อมคฺโค’’ติ วุตฺโต วายมตฺโถ. สพฺเพ เตติ สพฺเพปิ เต นานาอาจริเยหิ วุตฺตมคฺคา.

เย ปาฬิยํ ‘‘อทฺธริยา พฺราหฺมณา’’ติอาทินา วุตฺตา. อทฺธโร นาม ยฺวิเสโส, ตทุปโยคิภาวโต ‘‘อทฺธริยา’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติ ยชูนิ, ตานิ สชฺฌายนฺตีติ อทฺธริยา, ยชุพฺเพทิโน. เย จ ติตฺติริอิสินา กเต มนฺเต สชฺฌายนฺติ, เต ติตฺติริยา, ยชุพฺเพทิโน เอว. ยชุพฺเพทสาขา เหสา, ยทิทํ ติตฺติรํ. ฉนฺโท วุจฺจติ วิเสสโต สามเวโท, ตํ สเรน กายนฺตีติ ฉนฺโทกา, สามเวทิโน. ‘‘ฉนฺโทคา’’ติปิ ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. พหโว อิรโย เอตฺถาติ พวฺหาริ, อิรุพฺเพโท. ตํ อธียนฺตีติ พวฺหาริชฺฌา.

‘‘พหูนี’’ติ เอตฺถายํ อุปมาสํสนฺทนา – ยถา เต นานามคฺคา เอกํสโต ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา ปเวสาย โหนฺติ, เอวํ พฺราหฺมเณหิ ปฺาปิยมานาปิ นานามคฺคา พฺรหฺมโลกูปคมนาย พฺรหฺมุนา สหพฺยตาย เอกํเสเนว โหนฺตีติ.

๕๒๗-๕๒๙. ว-กาโร อาคมสนฺธิมตฺตนฺติ อนตฺถโก ว-กาโร, เตน วณฺณาคเมน ปทนฺตรสนฺธิมตฺตํ กตนฺติ อตฺโถ. อนฺธปเวณีติ อนฺธปนฺติ. ‘‘ปฺาสสฏฺิ อนฺธา’’ติ อิทํ ตสฺสา อนฺธปเวณิยา มหโต คจฺฉคุมฺพสฺส อนุปริคมนโยคฺยตาทสฺสนํ. เอวฺหิ เต ‘‘สุจิรํ เวลํ มคฺคํ คจฺฉามา’’ติ เอวํ สฺิโน โหนฺติ. นามกํเยวาติ อตฺถาภาวโต นามมตฺตํเยว, ตํ ปน ภาสิตํ เตหิ สารสฺิตมฺปิ นามมตฺตตาย อสารภาวโต นิหีนเมวาติ อาห ‘‘ลามกํเยวา’’ติ.

๕๓๐. ยโตติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, สามฺโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺตีติ อาห ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติ. อายาจนฺตีติ ปตฺเถนฺติ. อุคฺคมนํ โลกสฺส พหุการภาวโต ตถา โถมนาติ. อยํ กิร พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณานํ อายาจนาย จนฺทิมสูริยา คนฺตฺวา โลเก โอภาสํ กโรนฺตี’’ติ.

๕๓๒. อิธ ปน กึ วตฺตพฺพนฺติ อิมสฺมึ ปน อปฺปจฺจกฺขภูตสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตาย มคฺคเทสเน เตวิชฺชานํ กึ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, เย ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ น สกฺโกนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยตฺถา’’ติ ‘‘อิธ ปนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺจามสติ.

อจิรวตีนทีอุปมากถาวณฺณนา

๕๔๒. สมภริตาติ สมฺปุณฺณา. ตโต เอว กากเปยฺยา. ปาราติ ปรตีรํ. อปารนฺติ โอริมตีรํ. เอหีติ อาคจฺฉ.

๕๔๔. ปฺจสีล…เป… เวทิตพฺพา ยมนิยมาทิพฺราหฺมณธมฺมานํ ตทนฺโตคธภาวโต. ตพฺพิปรีตาติ ปฺจสีลาทิวิปรีตา ปฺจ เวราทโย. ‘‘ปุนปี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปี’’ติ วจนํ อิตรายปิ นทิ อุปมาย สงฺคณฺหนตฺถํ.

๕๔๖. กามยิตพฺพฏฺเนาติ กามนียภาเวน. พนฺธนฏฺเนาติ เตเนว กาเมตพฺพภาเวน สตฺตานํ จิตฺตสฺส อาพนฺธนภาเวน. กามฺจายํ คุณ-สทฺโท อตฺถนฺตเรสุปิ ทิฏฺปฺปโยโค, เตสํ ปเนตฺถ อสมฺภวโต ปาริเสสาเยน พนฺธนฏฺเเยว ยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุชานามี’’ติอาทินา อตฺถุทฺธาโร อารทฺโธ, เอเสวาติ พนฺธนฏฺโ เอว. น หิ รูปาทีนํ กาเมตพฺพภาเว วุจฺจมาเน ปฏลฏฺโ ยุชฺชติ ตถา กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตา. ราสฏฺอานิสํสฏฺเสุปิ เอเสว นโย ตถาปิ กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตา. ปาริเสสโต ปน พนฺธนฏฺโ คหิโต. ยทคฺเคน หิ เนสํ กาเมตพฺพตา, ตทคฺเคน พนฺธนภาโว จาติ.

โกฏฺาสฏฺโปิ เตสุ ยุชฺชเตว จกฺขุวิฺเยฺยาทิโกฏฺาสภาเวน เนสํ กาเมตพฺพโต. โกฏฺาเส จ คุณ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทิคุณํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติอาทีสุ, สมฺปทาฏฺโปิ –

‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๗๖);

อาทีสุ โสปิ อิธ น ยุชฺชตีติ อนุทฺธโฏ.

จกฺขุวิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาเณน วิชานิตพฺพา, เตน ปน วิชานนํ ทสฺสนเมวาติ อาห ‘‘ปสฺสิตพฺพา’’ติ. ‘‘โสตวิฺาเณน โสตพฺพา’’ติ เอวมาทิ เอเตนุปาเยนาติ อติทิสติ. คเวสิตมฺปิ ‘‘อิฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ นาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ มา วา’’ติ. อิฏฺารมฺมณภูตาติ สุขารมฺมณภูตา. กามนียาติ กาเมตพฺพา. อิฏฺภาเวน มนํ อปฺปายนฺตีติ มนาปา. ปิยชาติกาติ ปิยสภาวา.

เคเธนาติ โลเภน อภิภูตา หุตฺวา ปฺจกามคุเณ ปริภุฺชนฺตีติ โยชนา. มุจฺฉาการนฺติ โมหนาการํ. อธิโอสนฺนาติ อธิคฺคยฺห อชฺโฌสาย อวสนฺนา, เตนาห ‘‘โอคาฬฺหา’’ติ. ปรินิฏฺานปฺปตฺตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนวเสน ปรินิฏฺานํ อุปคตา. อาทีนวนฺติ กามปริโภเค สมฺปติ, อายติฺจ โทสํ อปสฺสนฺตา. ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺโภคนิมิตฺตสํกิเลสโต นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ ปริโภคปฺา. ตทภาวโต อนิสฺสรณปฺาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทเมตฺถา’’ติอาทิมาห.

๕๔๘-๙. อาวรนฺตีติ กุสลปฺปวตฺตึ อาทิโตว นิวาเรนฺติ. นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติ. โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติ. ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติ. อาวรณาทีนํ วเสนาติ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสน. เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตา วุตฺตา.

สํสนฺทนกถาวณฺณนา

๕๕๐. อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สปริคฺคโหติ อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติ. ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํ. เอวํภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติ. เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปฺปโยโคติ อธิปฺปาโย. จิตฺตเคลฺสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลฺสฺิเตน, เตนสฺส สพฺพรูปกายเคลฺภาโว วุตฺโต โหติ. พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขน. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตเทกฏฺา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติ. อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน สิยา วสวตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาย อภาวโต จิตฺตํ วเส วตฺเตตี’’ติ. จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกา, เตนาห จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติ. น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย จิตฺตวสิโก น โหติ, อถ โข วสีภูตชฺฌานาภิฺตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตี.

๕๕๒. พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปฺเปตพฺเพ วา, ตํ ปฺเปนฺตาติ อธิปฺปาโย. อุปคนฺตฺวาติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ มิจฺฉาปฏิปชฺชเนน อุปคนฺตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วา. ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย ‘‘สมตล’’นฺติ สฺาย อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิย. อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสฺาย โอคาหยนฺติ. ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติ. เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยน. สํสีทิตฺวาติ นิมฺมุชฺชิตฺวา. สุกฺขตรณํ มฺเ ตรนฺตีติ สุกฺขนทิตรณํ ตรนฺติ มฺเ. ตสฺมาติ ยสฺมา เตวิชฺชา อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา สํสีทนฺติ, ตสฺมา. ยถา เตติ ยถา เต ‘‘สมตล’’นฺติ สฺาย ปงฺกํ โอติณฺณา. อิเธว จาติ อิมสฺมิฺจ อตฺตภาเว. สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺตีติ ฌานสุขํ วา วิปสฺสนาสาตํ วา น ลภนฺติ, กุโต มคฺคสุขํ วา นิพฺพานสาตํ วาติ อธิปฺปาโย. มคฺคทีปกนฺติ มคฺคทีปกาภิมตํ. ‘‘อิริณ’’นฺติ อรฺานิยา อิทํ อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อคามกํ มหารฺ’’นฺติ. มิครุรุอาทีนมฺปิ อนุปโภครุกฺเขหิ. ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ มหากณฺฏกตาย. าตีนํ พฺยสนํ วินาโส าติพฺยสนํ. เอวํ โภคสีลพฺยสนานิ เวทิตพฺพานิ. โรโค เอว พฺยสติ วิพาธตีติ โรคพฺยสนํ. เอวํ ทิฏฺิพฺยสนมฺปิ ทฏฺพฺพํ.

๕๕๔. ชาตสํวฑฺโฒติ ชาโต หุตฺวา สํวฑฺฒิโต. น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ ปริจยาภาวโต. จิรนิกฺขนฺโตติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา จิรกาโล. ทนฺธายิตตฺตนฺติ วิสฺสชฺชเน มนฺทตฺตํ สณิกวุตฺติ, ตํ ปน สํสยวเสน จิรายนํ นาม โหตีติ อาห ‘‘กงฺขาวเสน จิรายิตตฺต’’นฺติ. วิตฺถายิตตฺตนฺติ สารชฺชิตตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน วิตฺถายิตตฺตํ นาม ฉมฺภิตตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ถทฺธภาวคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ.

๕๕๕. อุ-อิติ อุปสคฺคโยเค ลุมฺป-สทฺโท อุทฺธรณตฺโถ โหตีติ ‘‘อุลฺลุมฺปตู’’ติ ปทสฺส อุทฺธรตูติ อตฺถมาห. อุปสคฺควเสน หิ ธาตุ-สทฺทา อตฺถวิเสสวุตฺติโน โหนฺติ ยถา ‘‘อุทฺธรตู’’ติ.

พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนาวณฺณนา

๕๕๖. ยสฺส อติสเยน พลํ อตฺถิ, โส ‘‘พลวา’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘พลสมฺปนฺโน’’ติ. สงฺขํ ธมยตีติ สงฺขธมโก, ตํ ธมยิตฺวา ตโต สทฺทปวตฺตโก. อปฺปนาว วฏฺฏติ ปฏิปกฺขโต สมฺมเทว เจตโส วิมุตฺติภาวโต.

ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ ปมาณกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อวิกฺขมฺภนโต. ตถา หิ ตํ พฺรหฺมวิหารปุพฺพภาคภูตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตุํ น สกฺกา. วุตฺตวิปริยายโต ปน อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม รูปารูปาวจรํ, เตนาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ อรูปาวจเร โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน ผรณํ น ลพฺภติ, ตถา ทิสาผรณํ.

เกจิ ปน ตํ อาคมนวเสน ลพฺภตีติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ. น หิ พฺรหฺมวิหารนิสฺสนฺโท อารุปฺปํ, อถ โข กสิณนิสฺสนฺโท, ตสฺมา ยํ สุวิภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ อารุปฺปํ, ตํ ‘‘อปฺปมาณกต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยํ วา สาติสยํ พฺรหฺมวิหารภาวนาย อภิสงฺขเตน สนฺตาเนน นิพฺพตฺติตํ, ยฺจ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺติโต วุฏฺาย สมาปนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานํ, ตํ อิมินา ปริยาเยน ผรณปฺปมาณวเสน อปฺปมาณกตนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อปเร. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมติ รูปาวจรกมฺเม, อรูปาวจรกมฺเม จ สติ. น โอหียติ น ติฏฺตีติ กตูปจิตมฺปิ กามาวจรกมฺมํ ยถาธิคเต มหคฺคตชฺฌาเน อปริหีเน ตํ อภิภวิตฺวา ปฏิพาหิตฺวา สยํ โอหียกํ หุตฺวา ปฏิสนฺธึ ทาตุํ สมตฺถภาเว น ติฏฺติ. ลคฺคิตุนฺติ อาวริตุํ นิเสเธตุํ. าตุนฺติ ปฏิพโล หุตฺวา าตุํ. ผริตฺวาติ ปฏิปฺผริตฺวา. ปริยาทิยิตฺวาติ ตสฺส สามตฺถิยํ เขเปตฺวา. กมฺมสฺส ปริยาทิยนํ นาม ตสฺส วิปากุปฺปาทนํ นิเสเธตฺวา อตฺตโน วิปากุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติอาทิ. เอวํ เมตฺตาทิวิหารีติ เอวํ วุตฺตานํ เมตฺตาทีนํ พฺรหฺมวิหารานํ วเสน เมตฺตาทิวิหารี.

๕๕๙. อคฺคฺสุตฺเต…เป… อลตฺถุนฺติ อคฺคฺสุตฺเต อาคตนเยน อุปสมฺปทฺเจว อรหตฺตฺจ อลตฺถุํ ปฏิลภึสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

นิฏฺิตา จ เตรสสุตฺตปฏิมณฺฑิตสฺส สีลกฺขนฺธวคฺคสฺส อตฺถวณฺณนาย

ลีนตฺถปฺปกาสนาติ.

สีลกฺขนฺธวคฺคฏีกา นิฏฺิตา.