📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ทีฆนิกาเย

ปาถิกวคฺคฏีกา

๑. ปาถิกสุตฺตวณฺณนา

สุนกฺขตฺตวตฺถุวณฺณนา

. อปุพฺพปทวณฺณนาติ อตฺถสํวณฺณนาวเสน เหฏฺา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส อภินวสฺส ปทสฺส วณฺณนา อตฺถวิภาวนา. ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคตมตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํ. มลฺเลสูติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ฉายูทกสมฺปนฺเน วนสณฺเฑ วิหรตีติ อนุปิยสามนฺตา กตสฺส วิหารสฺส อภาวโต. ยทิ น ตาว ปวิฏฺโ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิ, เตน อวสฺสํ ภาวินิ ภูเต วิย อุปจารา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาห. เอตนฺติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิ. อติวิย ปโค โขติ อติวิย ปาโตว. ฉนฺนโกปีนตาย, ปริพฺพาชกปพฺพชฺชุปคเมน จ ฉนฺนปริพฺพาชกํ, น นคฺคปริพฺพาชกํ.

. ยสฺมา ภควโต อุจฺจากุลปฺปสุตตํ, มหาภินิกฺขมนนิกฺขนฺตตํ, อนฺสาธารณทุกฺกรจรณํ, วิเวกวาสํ, โลกสมฺภาวิตตํ, โอวาทานุสาสนีหิ โลกสฺส พหุปการตํ, ปรปฺปวาทมทฺทนํ, มหิทฺธิกตํ, มหานุภาวตนฺติ เอวมาทิกํ ตํตํอตฺตปจฺจกฺขคุณวิเสสํ นิสฺสาย เยภุยฺเยน อฺติตฺถิยาปิ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาทรคารวพหุมานํ ทสฺเสนฺติเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควนฺตํ ทิสฺวา มานถทฺธตํ อกตฺวา’’ติอาทิ. โลกสมุทาจารวเสนาติ โลโกปจารวเสน. จิรสฺสนฺติ จิรกาเลน. อาทีนิ วทนฺติ อุปจารวเสน. ตสฺสาติ ภคฺควโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส. คิหิสหาโยติ คิหิกาลโต ปฏฺาย สหาโย. ปจฺจกฺขาโตติ เยนากาเรน ปจฺจกฺขานา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

. อุทฺทิสฺสาติ สตฺถุการภาเวน อุทฺทิสฺสาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา เม’’ติอาทิมาห. ยทา สุนกฺขตฺตสฺส ‘‘ภควนฺตํ ปจฺจกฺขามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, วาจา ภินฺนา, ตทา เอวสฺส ภควตา สทฺธึ โกจิ สมฺพนฺโธ นตฺถิ อสกฺยปุตฺติยภาวโต สาสนโต ปริพาหิรตฺตา. อยํ ตาเวตฺถ สาสนยุตฺติ, สา ปนายํ เปตฺวา สาสนยุตฺติโกวิเท อฺเสํ น สมฺมเทว วิสโยติ ภควา สพฺพสาธารณวเสนสฺส อตฺตนา สมฺพนฺธาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ นู’’ติ อาทึ วตฺวา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อาห. ยสฺมา มุขาคโตยํ สมฺพนฺโธ, น ปูชาคตาทิโก, โย จ ยาจกยาจิตพฺพตาวเสน โหติ, ตทุภยฺเจตฺถ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ภควา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อโวจ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาจโก วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยาจิตโก วา ยาจกํ ปจฺจาจิกฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตฺวํ ปน เนว ยาจโก ‘‘อหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ เอวํ มม สนฺติกํ อนุปคตตฺตา. น ยาจิตโก ‘‘เอหิ ตฺวํ สุนกฺขตฺต มมํ อุทฺทิสฺส วิหราหี’’ติ เอวํ มยา อปตฺถิตตฺตา.

โก สมาโนติ ยาจกยาจิตเกสุ โก นาม โหนฺโต. นฺติ ยาจกยาจิตเกสุ เอว กํ นาม โหนฺตํ มํ ปจฺจาจิกฺขสิ. ตุจฺฉปุริสาติ ฌานมคฺคาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเมสุ กสฺสจิปิ อภาวา ริตฺตปุริสา. นนุ จายํ สุนกฺขตฺโต โลกิยชฺฌานานิ, เอกจฺจาภิฺฺจ อุปฺปาเทสีติ? กิฺจาปิ อุปฺปาเทสิ, ตโต ปน ภควติ อาฆาตุปฺปาทเนน สเหว ปริหีโน อโหสิ. อปราโธ นาม สุปฺปฏิปตฺติยา วิรชฺฌนเหตุภูโต กิเลสุปฺปาโทติ อาห ‘‘ยตฺตโก เต อปราโธ, ตตฺตโก โทโส’’ติ. ยาวฺจาติ อวธิปริจฺเฉทภาวทสฺสนํ ‘‘ยาวฺจ เตน ภควตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓) วิย. เตติ ตยา. อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อปรทฺธนฺติ อปรชฺฌิตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปจฺจาจิกฺขามิทานาหํ ภนฺเต ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ วทนฺเตน ตุจฺฉปุริส ตยา ยาวฺจิทํ อปรทฺธํ, น ตสฺส อปราธสฺส ปมาณํ อตฺถีติ.

. มนุสฺสธมฺมาติ ภาวนานุโยเคน วินา มนุสฺเสหิ อนุฏฺาตพฺพธมฺมา. โส หิ มนุสฺสานํ จิตฺตาธิฏฺานมตฺเตน อิชฺฌนโต เตสํ สมฺภาวิตธมฺโม วิย ิโต ตถา วุตฺโต, มนุสฺสคฺคหณฺเจตฺถ เตสุ พหุลํ ปวตฺตนโต. อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํ, น อาเทสนานุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ อธิปฺปาโย. กเตติ ปวตฺติเต. นิยฺยาตีติ นิคฺคจฺฉติ, วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคมนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ธมฺเม หิ นิคฺคจฺฉนฺเต ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘นิคฺคจฺฉตี’’ติ วุจฺจติ, อฏฺกถายํ ปน นิ-สทฺโท อุปสคฺคมตฺตํ, ยาติ อิจฺเจว อตฺโถติ ทสฺเสตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ วุตฺโต. ตตฺราติ ปธานภาเวน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ภุมฺมวเสน ปฏินิทฺเทโสติ ตสฺมึ ธมฺเม สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย นิยฺยนฺเตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมึ…เป… สํวตฺตมาเน’’ติ.

. อคฺคนฺติ ายตีติ อคฺคฺํ. โลกปฺตฺตินฺติ โลกสฺส ปฺาปนํ. โลกสฺส อคฺคนฺติ โลกุปฺปตฺติสมเย ‘‘อิทํ นาม โลกสฺส อคฺค’’นฺติ เอวํ ชานิตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํ. อคฺคมริยาทนฺติ อาทิมริยาทํ.

. เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวาติ ‘‘น ทานาหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรตี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อคฺคฺํ ปฺเปตี’’ติ จ เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวา. อิทํ กิร โส ภควา สตฺถุกิจฺจํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อคฺคฺปฺาปนฺจ กาตุํ น สกฺโกตีติ ปกาเสนฺโต กเถสิ. เตนาห ‘‘สุนกฺขตฺโต กิรา’’ติอาทิ. อุตฺตรวจนวเสน ปติฏฺาภาวโต อปฺปติฏฺโ. ตโต เอว นิรโว นิสฺสทฺโท.

อาทีนวทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสฺส อาทีนวสฺส ทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘สยเมว ครหํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. สมฺปรายิกา ปน อาทีนวา อเนกวิธา, เต ทสฺเสนฺโต สุนกฺขตฺโต น สทฺทเหยฺยาติ ทิฏฺธมฺมิกสฺเสว คหณํ. อเนกการเณนาติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๕๗, ๒๕๕) อเนกวิเธน วณฺณการเณน. เอวํ เม อวณฺโณ น ภวิสฺสตีติ อชฺฌาสเยน อตฺตโน พาลตาย วณฺณารหานํ อวณฺณํ กเถตฺวา. เอวํ ภควา มกฺขิภาเว อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส กถเน การณํ วิภาเวตุํ ‘‘อิติ โข เต’’ติอาทิมาหาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวฺหิ สุนกฺขตฺตสฺส อปฺปโกปิ วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติ. อปกฺกมีติ อตฺตนา ยถาิตา วุฏฺาย อปสกฺกิ. อปกฺกนฺโต สาสนโต ภฏฺโ. เตนาห ‘‘จุโต’’ติ. เอวเมวาติ อปกฺกมนฺโต จ น ยถา ตถา อปกฺกมิ, ยถา ปน กายสฺส เภทา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย, เอวเมว อปกฺกมิ.

โกรขตฺติยวตฺถุวณฺณนา

. ทฺวีหิ ปเทหีติ ทฺวีหิ วากฺเยหิ อารทฺธํ พฺยติเรกวเสน ตทุภยตฺถนิทฺเทสวเสน อุปริเทสนาย ปวตฺตตฺตา. อนุสนฺธิทสฺสนวเสนาติ ยถานุสนฺธิสงฺขาตอนุสนฺธิทสฺสนวเสน.

เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอกสฺมึ สมเย’’ติ จ. ถูลู นาม ชนปโทติ ชนปทีนํ ราชกุมารานํ วเสน ตถาลทฺธนาโม. กุกฺกุรวตํ สมาทานวเสน เอตสฺมึ อตฺถีติ กุกฺกุรวติโกติ อาห ‘‘สมาทินฺนกุกฺกุรวโต’’ติ. อฺมฺปีติ ‘‘จตุกฺโกณฺฑิกสฺเสว วิจรณํ, ตถา กตฺวาว ขาทนํ, ภุฺชนํ, วามปาทํ อุทฺธริตฺวา มุตฺตสฺส วิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวมาทิกํ อฺมฺปิ สุนเขหิ กาตพฺพกิริยํ. จตูหิ สรีราวยเวหิ กุณฺฑนํ คมนํ จตุกฺโกณฺโฑ, โส เอตสฺมึ อตฺถีติ จตุกฺโกณฺฑิโก. โส ปน ยสฺมา จตูหิ สรีราวยเวหิ สงฺฆฏฺฏิตคมโน โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตุสงฺฆฏฺฏิโต’’ติ. เตเนวาห ‘‘ทฺเว ชณฺณูนี’’ติอาทิ. ภกฺขสนฺติ วา ภกฺขิตพฺพํ, อสิตพฺพฺจ. เตเนวาห ‘‘ยํ กิฺจิ ขาทนียํ โภชนีย’’นฺติ. กามํ ขาทนฺจ นาม มุเขน กาตพฺพํ, หตฺเถน ปน ตตฺถ อุปนามนํ นิวาเรตุํ อวธารณํ กตนฺติ อาห ‘‘หตฺเถน อปรามสิตฺวา’’ติ, อคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. สุนฺทรรูโปติ สุนฺทรภาโว. วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโต ‘‘อโห วตาหํ ลาภี อสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย. ‘‘สมเณน นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพํ อโห วตาหํ เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ตสฺส ปตฺถนา อโหสิ. เตนาห ‘‘เอวํ กิรา’’ติอาทิ.

ครหตฺเถ อปิ-กาโร ‘‘อปิ สิฺเจ ปลณฺฑก’’นฺติอาทีสุ วิย. อรหนฺเต จ พุทฺเธ, พุทฺธสาวเก ‘‘อรหนฺโต ขีณาสวา น โหนฺตี’’ติ เอวํ ตสฺส ทิฏฺิ อุปฺปนฺนา. ยถาห มหาสีหนาทสุตฺเต ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยาณทสฺสนวิเสสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๖). สตฺตมํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. อลสเกนาติ อชีรเณน อามโรเคน.

อฏฺิตจมตฺตตาย ปุราณปณฺณสทิโส. พีรณตฺถมฺพกนฺติ พีรณคจฺฉา.

มตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ มตฺตํ, โภชนมตฺตวนฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปมาณยุตฺต’’นฺติ. มนฺตา มนฺตาติ มนฺตาย มนฺตาย.

. เอกทฺวีหิกาย คณนาย. นิราหาโรว อโหสิ ภควโต วจนํ อฺถา กาตุกาโม, ตถาภูโตปิ สตฺตเม ทิวเส อุปฏฺาเกน อุปนีตํ ภกฺขสํ ทิสฺวา ‘‘ธี’’ติ อุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต โภชนตณฺหาย อากฑฺฒิยมานหทโย ตํ กุจฺฉิปูรํ ภุฺชิตฺวา ภควตา วุตฺตนิยาเมเนว กาลมกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ. สเจปิ…เป… จินฺเตยฺยาติ ยทิ เอโส อเจโล ‘‘ธี’’ติ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ‘‘อชฺชปิ อหํ น ภุฺเชยฺย’’นฺติ จินฺเตยฺย, ตถาจินฺตเน สติปิ เทวตาวิคฺคเหน ตํ ทิวสํ…เป… กเรยฺย. กสฺมา? อทฺเวชฺฌวจนา หิ ตถาคตา, น เตสํ วจนํ วิตถํ โหติ.

คตคตฏฺานํ องฺคณเมว โหตีติ เตหิ ตํ กฑฺฒิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ คตคตปฺปเทโส อุตฺตรกสามนฺตา วิวฏงฺคณเมว หุตฺวา อุปฏฺาติ. เตติ ติตฺถิยา. สุสานํเยว คนฺตฺวาติ ‘‘พีรณตฺถมฺพกํ อติกฺกมิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตาปิ อเนกวารํ ตํ อนุสํยายิตฺวา ปุนปิ ตํเยว สุสานํ อุปคนฺตฺวา.

. อิทนฺติ อิทํ มตสรีรํ. ‘‘ตเมว วา สรีรํ กถาเปสีติ ตํ สรีรํ อธิฏฺหิตฺวา ิตเปเตน กถาเปสี’’ติ เกจิ. โกรขตฺติยํ วา อสุรโยนิโต อาเนตฺวา กถาเปตุ อฺํ วา เปตํ, โก เอตฺถ วิเสโส. ‘‘อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโย’’ติ ปน วจนโต ตเทว สรีรํ สุนกฺขตฺเตน ปหตมตฺตํ พุทฺธานุภาเวน อุฏฺาย ตมตฺถํ าเปสีติ ทฏฺพฺพํ. ปุริโมเยว ปน อตฺโถ อฏฺกถาสุ วินิจฺฉิโต. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพตฺตฏฺานโต’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐).

๑๐. วิปากนฺติ ผลํ, อตฺถนิพฺพตฺตีติ อตฺโถ.

สมาเนตพฺพานีติ สมฺมา อาเนตพฺพานิ, สรูปโต อาเนตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติ อตฺโถ. ปาฏิหาริยานํ ปมาทิตา ภควตา วุตฺตานุปุพฺพิยา เวทิตพฺพา. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปรจิตฺตวิภาวนํ, อายุปริจฺเฉทวิภาวนํ, พฺยาธิวิภาวนํ, คติวิภาวนํ, สรีรนิกฺเขปวิภาวนํ, สุนกฺขตฺเตน สทฺธึ กถาวิภาวนฺจาติ ฉ ปาฏิหาริยานี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยทิ สุนกฺขตฺตสฺส จิตฺตวิภาวนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘สตฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ ตสฺส ภาวิอวณฺณวิภาวนาย สทฺธึ. อถ อเจลสฺส มรณจิตฺตวิภาวนํ, ตํ ‘‘สตฺตมํ ทิวสํ กาลํ กริสฺสตี’’ติ อิมินา สงฺคหิตนฺติ วิสุํ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ.

อเจลกฬารมฏฺฏกวตฺถุวณฺณนา

๑๑. นิกฺขนฺตทนฺตมฏฺฏโกติ นิกฺขนฺตทนฺโต มฏฺฏโก. โส กิร อเจลกภาวโต ปุพฺเพ มฏฺฏกิโต หุตฺวา วิจริ วิวรทนฺโต จ, เตน นํ ‘‘โกรมฏฺฏโก’’ติ สฺชานนฺติ. ยํ กิฺจิ ตสฺส เทนฺโต ‘‘สาธุรูโป อยํ สมโณ’’ติ สมฺภาเวนฺโต อคฺคํ เสฏฺํเยว เทนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลาภคฺคํ ปตฺโต, อคฺคลาภํ ปตฺโต’’ติ. พหู อเจลกา ตํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺติ, คหฏฺา จ ตํ พหู อฑฺฒา วิภวสมฺปนฺนา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสคฺคํ อคฺคปริวารํ ปตฺโต’’ติ. วตานิเยว ปชฺชิตพฺพโต ปทานิ. อฺมฺํ อสงฺกรโต วตโกฏฺาสา วา. สมตฺตานีติ สมํ อตฺตนิ คหิตานิ. ปุรตฺถิเมนาติ เอน-สทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘เวสาลิ’’นฺติ อุปโยควจนํ, อวิทูรตฺเถ จ เอน-สทฺโท ปฺจมฺยนฺโตติ อาห ‘‘เวสาลิโต อวิทูเร’’ติ.

๑๒. สาสเน ปริจยวเสน ติลกฺขณาหตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ. น สมฺปายาสีติ นาวพุชฺฌิ น สมฺปาเทสิ. เตนาห ‘‘สมฺมา าณคติยา’’ติอาทิ. สมฺปายนํ วา สมฺปาทนํ. ปฺหํ ปุฏฺสฺส จ สมฺปาทนํ นาม สมฺมเทว กถนนฺติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. โกปวเสน ตสฺส อกฺขีนิ กมฺปนภาวํ อาปชฺชึสูติ อาห ‘‘กมฺปนกฺขีนิปิ ปริวตฺเตตฺวา’’ติ. โกปนฺติ โกธํ, โส ปน จิตฺตสฺส ปกุปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘กุปฺปนาการ’’นฺติ. โทสนฺติ อาฆาตํ, โส ปน อารมฺมเณ ทุสฺสนวเสน ปวตฺตีติ อาห ‘‘ทุสฺสนาการ’’นฺติ. อตุฏฺาการนฺติ ตุฏฺิยา ปีติยา ปฏิปกฺขภูตปฺปวตฺติอาการํ. กายวจีวิกาเรหิ ปากฏมกาสิ. มา วต โนติ เอตฺถ มาติ ปฏิกฺเขโป, โนติ มยฺหนฺติ อตฺโถติ อาห ‘‘อโห วต เม น ภเวยฺยา’’ติ. มํ วต โนติ เอตฺถ ปน โนติ สํสเยติ อาห ‘‘อโหสิ วต นุ มมา’’ติ.

๑๔. ปริปุพฺโพ ทหิต-สทฺโท วตฺถนิวาสนํ วทตีติ อาห ‘‘ปริทหิโต นิวตฺถวตฺโถ’’ติ. ยสนิมิตฺตกตาย ลาภสฺส ยสปริหานิยาว ลาภปริหานิ วุตฺตา โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ยสา นิหีโน’’ติ วุตฺตํ.

อเจลปาถิกปุตฺตวตฺถุวณฺณนา

๑๕. ‘‘อหํ สพฺพํ ชานามี’’ติ เอวํ สพฺพฺุตฺาณํ วทติ ปฏิชานาตีติ าณวาโท, เตน มยา าณวาเทน สทฺธึ. อติกฺกมฺม คจฺฉโตติ อุปฑฺฒภาเคน ปริจฺฉินฺนํ ปเทสํ อติกฺกมิตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กาตุํ คจฺฉโต. กึ ปนายํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต อตฺตโน ปมาณํ น ชานาตีติ? โน น ชานาติ. ยทิ เอวํ, กสฺมา สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชีติ? ‘‘เอวาหํ โลเก ปาสํโส ภวิสฺสามี’’ติ โกหฺเ กตฺวา สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ. เตน วุตฺตํ ‘‘นครวาสิโน’’ติอาทิ. ปฏฺเปตฺวาติ ยุคคฺคาหํ อารภิตฺวา.

๑๖. หีนชฺฌาสยตฺตา…เป… อุทปาทิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก เอว สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๙๘).

ยสฺมา ตถาวุตฺตา วาจา ตถารูปจิตฺตเหตุกา, ตฺจ จิตฺตํ ตถารูปทิฏฺิจิตฺตเหตุกํ, ตสฺมา ‘‘ตํ วาจํ อปฺปหายา’’ติ วตฺวา ยถา ตสฺสา อปฺปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ จิตฺตํ อปฺปหายา’’ติ อาห, ตสฺส จ ยถา อปฺปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา’’ติ อโวจ. ยสฺมา วา ตถารูปา วาจา มหาสาวชฺชา, จิตฺตํ ตโต มหาสาวชฺชตรํ ตํสมุฏฺาปกภาวโต, ทิฏฺิ ปน ตโต มหาสาวชฺชตมา ตทุภยสฺส มูลภาวโต, ตสฺมา เตสํ มหาสาวชฺชตาย อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อยํ อนุกฺกโม ปิโตติ เวทิตพฺโพ. เตสํ ปน ยถา ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘นาหํ พุทฺโธ’’ติ วทนฺโตติ สาเยฺเยน วินา อุชุกเมว ‘‘อหํ พุทฺโธ น โหมี’’ติ วทนฺโต. จิตฺตทิฏฺิปฺปหาเนปิ เอเสว นโย. วิปเตยฺยาติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปเม วิกปฺเป อุปสคฺคมตฺตํ, ทุติเย ปน วิสรณตฺโถติ อาห ‘‘สตฺตธา วา ปน ผเลยฺยา’’ติ.

๑๗. เอกํเสนาติ เอกนฺเตน, เอกนฺติกํ ปน วจนปริยายวินิมุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยนา’’ติ. โอธาริตาติ อวธาริตา นิยเมตฺวา ภาสิตา. วิคตรูเปนาติ อปคตสภาเวน. เตนาห ‘‘วิคจฺฉิตสภาเวนา’’ติ, อิทฺธานุภาเวน อปนีตสกภาเวน. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ.

๑๘. ทฺวยํ คจฺฉตีติ ทฺวยคามินี. กีทิสํ ทฺวยนฺติ อาห ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิ. อยฺหิ โส คณฺฑสฺสุปริโผฏฺพฺพาโทสํ.

๑๙. อชิตสฺส ลิจฺฉวิเสนาปติสฺส มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา ตโต อาคนฺตฺวา อเจลสฺส ปาถิกปุตฺตสฺส สนฺติเก ปโรทนํ. อภาวาติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการสฺส ปาฏิหาริยกรณสฺส อภาวา. ภควา ปน สนฺนิปติตปริสายํ ปสาทชนนตฺถํ ตทนุรูปํ ปาฏิหาริยมกาสิเยว. ยถาห ‘‘เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทิ.

อิทฺธิปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

๒๐. นิจยนํ ธนธฺานํ สฺจยนํ นิจโย, ตตฺถ นิยุตฺตาติ เนจยิกา, คหปติ เอว เนจยิกา คหปติเนจยิกา. เอตฺตกานิ ชงฺฆสหสฺสานีติ ปริมาณาภาวโต สหสฺเสหิปิ อปริมาณคณนา. เตเนวาติ อิมสฺส วเสน สนฺนิปติตาย เอวํ มหติยา ปริสาย พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ ลพฺภติ, เอเตเนว การเณน.

๒๑. จิตฺตุตฺราสภยนฺติ จิตฺตสฺส อุตฺราสนากาเรน ปวตฺตภยํ, น าณภยํ, นาปิ ‘‘ภายติ เอตสฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตํ อารมฺมณภยํ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ เตเนว จิตฺตุตฺราสภเยน สกลสรีรสฺส ฉมฺภิตภาโว. โลมหํโสติ เตเนว ภเยน, เตน จ ฉมฺภิตตฺเตน สกลสรีเร โลมานํ หฏฺภาโว, โส ปน เตสํ ภิตฺติยํ นาคทนฺตานํ วิย อุทฺธํมุขตาติ อาห ‘‘โลมานํ อุทฺธคฺคภาโว’’ติ. อนฺตนฺเตน อาวิชฺฌิตฺวาติ อตฺตโน นิสีทนตฺถํ นิคูฬฺหฏฺานํ อุปปริกฺขนฺโต ปริพฺพาชการามํ ปริยนฺเตน อนุสํยายิตฺวา, กสฺสจิเทว สุนกฺขตฺตสฺส วา สุนกฺขตฺตสทิสสฺส วา สพฺพฺุปฏิฺํ อปฺปหาย สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สตฺตธา ตสฺส มุทฺธาผลนํ ธมฺมตา. เตน วุตฺตํ ‘‘มา นสฺสตุ พาโล’’ติอาทิ.

๒๒. สํสปฺปตีติ ตตฺเถว ปาสาณผลเก พาลทารโก วิย อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อวสีทนวเสน อิโต จิโต จ สํสปฺปติ. เตนาห ‘‘โอสีทตี’’ติ. ตตฺเถว สฺจรตีติ ตสฺมึเยว ปาสาเณ อานิสทุปฏฺิโน สฺจลนํ นิสชฺชวเสเนว สฺจรติ, น อุฏฺาย ปทสา.

๒๓. วินฏฺรูโปติ สมฺภาวนาย วินาเสน, ลาภสฺส วินาเสน จ วินฏฺสภาโว.

ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๕. โคยุตฺเตหีติ พลวนฺตพลีพทฺทโยชิเตหิ.

๒๖. ตสฺสาติ ชาลิยสฺส. อยฺหิ มณฺฑิเสน ปริพฺพาชเกน สทฺธึ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิ, ตโต ปุเรตรํ ภควโต คุณานํ อชานนกาเล อยํ ปวตฺติ. เตเนวาห ‘‘ติฏฺตุ ตาว ปาฏิหาริยํ…เป… ปราชโย ภวิสฺสตี’’ติ.

๒๗. ติณสีโหติ ติณสทิสหริตวณฺโณ สีโห. กาฬสีโหติ กาฬวณฺโณ สีโห. ปณฺฑุสีโหติ ปณฺฑุวณฺโณ สีโห. เกสรสีโหติ เกสรวนฺโต เสตวณฺโณ, โลหิตวณฺโณ วา สีโห. มิครฺโติ เอตฺถ มิค-สทฺโท กิฺจาปิ ปสทกุรุงฺคาทีสุ เกสุจิเทว จตุปฺปเทสุ นิรุฬฺโห, อิธ ปน สพฺพสาธารณวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิครฺโติ สพฺพจตุปฺปทานํ รฺโ’’ติ วุตฺตํ. อาคนฺตฺวา เสติ เอตฺถาติ อาสโย, นิวาสนฏฺานํ. สีหนาทนฺติ ปริสฺสยานํ สหนโต, ปฏิปกฺขสฺส จ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ ลทฺธนามสฺส มิคาธิปสฺส โฆสํ, โส ปน เตน ยสฺมา กุโตจิปิ อภีตภาเวน ปวตฺตียติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อภีตนาท’’นฺติ. ตตฺถ ตตฺถ ตาสุ ตาสุ ทิสาสุ คนฺตฺวา จริตพฺพตาย ภกฺขิตพฺพตาย โคจโร ฆาโสติ อาห ‘‘โคจรายาติ อาหารตฺถายา’’ติ. วรํ วรนฺติ มิคสงฺเฆ มิคสมูเห มุทุมํสตาย วรํ วรํ มหึสวนวราหาทึ วธิตฺวาติ โยชนา. เตนาห ‘‘ถูลํ ถูล’’นฺติ. วรวรภาเวน หิ ตสฺส วรภาโว อิจฺฉิโต. สูรภาวํ สนฺนิสฺสิตํ สูรภาวสนฺนิสฺสิตํ, เตน. สูรภาเวนาปิ หิ ‘‘กึ อิเม ปาณเก ทุพฺพเล หนฺตฺวา’’ติ อปฺปถาเมสุ ปาเณสุ การุฺํ อุปติฏฺติ.

๒๘. วิฆาโสติ ปรสฺส ภกฺขิตเสสตาย วิรูโป ฆาโส วิฆาโส, อุจฺฉิฏฺํ. เตนาห ‘‘ภกฺขิตาติริตฺตมํส’’นฺติ, ตสฺมึ วิฆาเส, วิฆาสนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. อสฺมิมานโทเสนาติ อสฺมิมานโทสเหตุ, อหํการนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. โส ปนสฺส อสฺมิมาโน ยถา อุปฺปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘เสคาลกํเยวา’’ติปิ ปาโ, ยถาวุตฺโตว อตฺโถ. เภรณฺฑกํเยวาติ เภรณฺฑสกุณรวสทิสํเยว, เภรณฺโฑ นาม เอโก ปกฺขี ทฺวิมุโข, ตสฺส กิร สทฺโท อติวิย วิรูโป อมนาโป. เตนาห ‘‘อปฺปิยอมนาปสทฺทเมวา’’ติ. สมฺมาปฏิปตฺติยา วิเสสโต สุฏฺุ คตาติ สุคตา, สมฺมาสมฺพุทฺธา. เต อปทายนฺติ โสเธนฺติ สตฺตสนฺตานํ เอเตหีติ สุคตาปทานานิ, ติสฺโส สิกฺขา. ยสฺมา ตาหิ เต ‘‘สุคตา’’ติ ลกฺขียนฺติ, ตา จ เตสํ โอวาทภูตา, ตสฺมา ‘‘สุคตลกฺขเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ ตา สุคตสฺส ลกฺขณภูตา, สาสนภูตา จ, กถํ ปเนส ปาถิกปุตฺโต ตตฺถ ตาสุ สิกฺขาสุ ชีวติ, โก ตสฺส ตาหิ สมฺพนฺโธติ อาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิ. สมฺพุทฺธานํ เทมาติ เทนฺตีติ พุทฺธสฺาย เทนฺตีติ อธิปฺปาโย. เตน เอส…เป… ชีวติ นาม น สุคตนฺวยอชฺฌุปคมนโต. ‘‘ตถาคเต’’ติอาทิ เอกตฺเต ปุถุวจนนฺติ อาห ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิ. พหุวจนํ เอว ครุสฺมึ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยคโต เอกวจนํ วิย วุตฺตํ วจนวิปลฺลาเสน.

๒๙. สเมกฺขิตฺวาติ สมํ กตฺวา มิจฺฉาทสฺสเนน อเปกฺขิตฺวา, ตํ ปน อเปกฺขนํ ตถา มฺนเมวาติ อาห ‘‘มฺิตฺวา’’ติ. ปุพฺเพ วุตฺตํ สเมกฺขนมฺปิ มฺนํ เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อมฺีติ ปุน อมฺิตฺถา’’ติ, เตน อปราปรํ ตสฺส มฺนปฺปวตฺตึ ทสฺเสติ. เภรณฺฑกรวํ โกสติ วิกฺโกสตีติ โกตฺถุ.

๓๐. เต เต ปาเณ พฺยาปาเทนฺโต ฆสตีติ พฺยคฺโฆติ อิมินา นิพฺพจเนน ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ มิคราชสฺสปิ สิยา นามนฺติ อาห ‘‘พฺยคฺโฆติ มฺตีติ สีโหหมสฺมีติ มฺตี’’ติ. ยทิปิ ยถาวุตฺตนิพฺพจนวเสน สีโหปิ ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, พฺยคฺฆ-สทฺโท ปน มิคราเช เอว นิรุฬฺโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีเหน วา’’ติอาทิมาห.

๓๑. สีเหน วิจริตวเน สํวฑฺฒตฺตา วุตฺตํ ‘‘มหาวเน สุฺวเน วิวฑฺโฒ’’ติ.

๓๔. กิเลสพนฺธนาติ ตณฺหาพนฺธนโต. ตณฺหาพนฺธนฺหิ ถิรํ ทฬฺหพนฺธนํ ทุมฺโมจนียํ. ยถาห –

‘‘สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ,

ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,

โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุฺจ’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๔๖; ชา. ๑.๒.๑๐๒);

กิเลสพนฺธนาติ วา ทสวิธสํโยชนโต. มหาวิทุคฺคํ นาม จตฺตาโร โอฆา มหนฺตํ ชลวิทุคฺคํ วิย อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุคฺคมฏฺเน.

อคฺคฺปฺตฺติกถาวณฺณนา

๓๖. อิมสฺส ปทสฺส. อิทํ นาม โลกสฺส อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ, ตํ อคฺคฺํ, โส ปน โลกสฺส อุปฺปตฺติกฺกโม ปวตฺติ ปเวณี จาติ อาห ‘‘โลกุปฺปตฺติจริยวํส’’นฺติ. สมฺมาสมฺโพธิโต อุตฺตริตรํ นาม กิฺจิ นตฺถิ ปชานิตพฺเพสุ, ตํ ปน โกฏึ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาว สพฺพฺุตฺาณา ปชานามี’’ติ อาห. ‘‘มม ปชานนา’’ติ อสฺสาเทนฺโต ตณฺหาวเสน, ‘‘อหํ ปชานามี’’ติ อภินิวิสนฺโต ทิฏฺิวเสน, ‘‘สุฏฺุ ปชานามิ สมฺมา ปชานามี’’ติ ปคฺคณฺหนฺโต มานวเสน น ปรามสามีติ โยชนา. ‘‘ปจฺจตฺตฺเวา’’ติ ปทํ ‘‘นิพฺพุติ วิทิตา’’ติ ปททฺวเยนาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ปจฺจตฺตํเยว อุปฺปาทิตา นิพฺพุติ จ ปจฺจตฺตํเยว วิทิตา’’ติ, สยมฺภุาเณน นิพฺพตฺติตา นิพฺพุติ สยเมว วิทิตาติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ ปทํ วิวิธวิภตฺติกํ หุตฺวา อาวุตฺตินเยน อาวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนาเยว อตฺตนี’’ติ วุตฺตํ. อวิทิตนิพฺพานาติ อปฺปฏิลทฺธนิพฺพานา มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตา. ปชานนมฺปิ หิ ตทธิคมวเสเนว เวทิตพฺพํ. เอติ อิฏฺภาเวน ปวตฺตตีติ อโย, สุขํ. ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโย, ทุกฺขํ. ตเทว หิตสุขสฺส พฺยสนโต พฺยสนํ.

๓๗. ตํ ทสฺเสนฺโตติ ภควาปิ ‘‘อฺติตฺถิโย ตตฺถ สารสฺี’’ติ ตํ ทสฺเสนฺโต. อาธิปจฺจภาเวนาติ อาธิปจฺจสภาเวน. ยสฺส อาจริยวาทสฺส วเสน ปุริโส ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, โส อาจริยวาโท อาจริยภาโวติ อาห ‘‘อาจริยภาวํ อาจริยวาท’’นฺติ. เอตฺถาติ อาจริยวาเท. อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณน. โสติ อาจริยวาโท. ‘‘อคฺคฺํ’’ ตฺเวว วุตฺโต อคฺคฺวิสยตฺตา. เกน วิหิตนฺติ เกน ปกาเรน วิหิตํ. เตนาห ‘‘เกน วิหิตํ กินฺติ วิหิต’’นฺติ. พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘). ตตฺถ หิ วิตฺถารโต วุตฺตวิธึ อิธ อติทิสติ, ปาฬิ ปน ตตฺถ เจว อิธ จ เอกสทิสา วาติ.

๔๑. ขิฑฺฑา ปโทสิกา มูลภูตา เอตฺถ สนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกํ, อาจริยกํ. เตเนวาห ‘‘ขิฑฺฑาปโทสิกมูลก’’นฺติ. มโนปโทสิกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

๔๗. เยน วจเนน อพฺภาจิกฺขนฺติ, ตสฺส อวิชฺชมานตา นาม อตฺถวเสเนวาติ อาห ‘‘อสํวิชฺชมานฏฺเนา’’ติ. ตุจฺฉา, มุสาติ จ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ตุจฺเฉน, มุสาวาเทนา’’ติ. วจนสฺส อนฺโตสารํ นาม อวิปรีโต อตฺโถติ ตทภาเวนาห ‘‘อนฺโตสารวิรหิเตนา’’ติ. อภิอาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา ฆฏฺเฏนฺตา กเถนฺติ, อกฺโกสนฺตีติ อตฺโถ. วิปรีตสฺโติ อยาถาวสฺโ. สุภํ วิโมกฺขนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺตวิโมกฺขํ. วณฺณกสิณนฺติ สุนีลกสุปีตกาทิวณฺณกสิณํ. สพฺพนฺติ ยํ สุภํ, อสุภฺจ วณฺณกสิณํ, ตฺจ สพฺพํ. น อสุภนฺติ อสุภมฺปิ ‘‘อสุภ’’นฺติ ตสฺมึ สมเย น สฺชานาติ, อถ โข ‘‘สุภํ’’ ตฺเวว สฺชานาตีติ อตฺโถ. วิปรีตา อยาถาวคาหิตาย, อยาถาววาทิตาย จ.

๔๘. ยสฺมา โส ปริพฺพาชโก อวิสฺสฏฺมิจฺฉาคาหิตาย สมฺมา อปฺปฏิปชฺชิตุกาโม สมฺมาปฏิปนฺนํ วิย มํ สมโณ โคตโม, ภิกฺขโว จ สฺชานนฺตูติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตถา ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติอาทิมาห, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มยา เอตสฺส…เป… วฏฺฏตี’’ติ. มมฺมนฺติ มมฺมปฺปเทสํ ปีฬาชนนฏฺานํ. สุฏฺูติ สกฺกจฺจํ. ยถา น วินสฺสติ, เอวํ อนุรกฺข.

วาสนายาติ กิเลสกฺขยาวหาย ปฏิปตฺติยา วาสนาย. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.

ปาถิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๒. อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนา

นิคฺโรธปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

๔๙. อุทุมฺพริกายาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก ปริพฺพาชการาเม’’ติ. ‘‘อุทุมฺพริกาย’’นฺติ วา ปาโ, ตถา สติ อธิกรเณ เอตํ ภุมฺมํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ อุทุมฺพริกาย รฺโ เทวิยา นิพฺพตฺติโต อาราโม อุทุมฺพริกา, ตสฺสํ อุทุมฺพริกายํ. เตนาห ‘‘อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก’’ติ. ตาย หิ นิพฺพตฺติโต ตสฺสา สนฺตโก. วรณาทิปาวเสน เจตฺถ นิพฺพตฺตตฺถโพธกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํ. สนฺธาโนติ ภินฺนานมฺปิ เตสํ สนฺธาปเนน ‘‘สนฺธาโน’’ติ เอวํ ลทฺธนาโม. สํวณฺณิโตติ ปสํสิโต. อิริยตีติ ปวตฺตติ. อริเยน าเณนาติ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยน โลกุตฺตเรน าเณน. อริยาย วิมุตฺติยาติ สุวิสุทฺธาย โลกุตฺตรผลวิมุตฺติยา.

ทิวา-สทฺโท ทิน-สทฺโท วิย ทิวสปริยาโย, ตสฺส วิเสสนภาเวน วุจฺจมาโน ทิวา-สทฺโท สวิเสสํ ทิวสภาคํ ทีเปตีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทิวา’’ติอาทิ. ยสฺมา สมาปนฺนสฺส จิตฺตํ นานารมฺมณโต ปฏิสํหตํ โหติ, ฌานสมงฺคี จ ปวิเวกูปคมเนน สงฺคณิกาภาวโต เอกากิยาย นิลีโน วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตโต ตโต…เป… คโต’’ติ. มโน ภวนฺติ มนโส วิวฏฺฏนิสฺสิตํ วฑฺฒึ อาวหนฺตีติ มโนภาวนิยาติ อาห ‘‘มนวฑฺฒกาน’’นฺติอาทิ. อุนฺนมติ น สงฺกุจติ, อลีนฺจ โหตีติ อตฺโถ.

๕๑. ยาวตาติ ยาวนฺโตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ยตฺตกา’’ติ. เตสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. นิทฺธารณฺจ เกนจิ วิเสเสน อิจฺฉิตพฺพํ. เยหิ จ คุณวิเสเสหิ สมนฺนาคตา ภควโต สาวกา อุปาสกา ราชคเห ปฏิวสนฺติ, อยฺจ เตหิ สมนฺนาคโตติ อิมํ วิเสสํ ทีเปตุํ ‘‘เตสํ อพฺภนฺตโร’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ภควโต กิรา’’ติอาทิ.

๕๒. เตสนฺติ ปริพฺพาชกานํ. กถายาติ ติรจฺฉานกถาย. ทสฺสเนนาติ ทิฏฺิทสฺสเนน. อากปฺเปนาติ เวเสน. กุตฺเตนาติ กิริยาย. อาจาเรนาติ อฺมฺสฺมึ อาจริตพฺพอาจาเรน. วิหาเรนาติ รตฺตินฺทิวํ วิหริตพฺพวิหรเณน. อิริยาปเถนาติ านาทิอิริยาปเถน. อฺาการตาย อฺติตฺเถ นิยุตฺตาติ อฺติตฺถิยา. สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา ราสี หุตฺวา ปเรหิ นิสินฺนฏฺาเน. อรฺานิ จ ตานิ วนปตฺถานิ จาติ อรฺวนปตฺถานิ. ตตฺถ ยํ อรฺกงฺคนิปฺผาทกํ อารฺกานํ, ตํ ‘‘อรฺ’’นฺติ เวทิตพฺพํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ, ยตฺถ น กสียติ น วปฺปียติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. ๕๓๑). เตน วุตฺตํ ‘‘คามูปจารโต มุตฺตานี’’ติอาทิ. ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิ. เตนาห ‘‘ทูรตรานี’’ติอาทิ. วิหารูปจาเรนาติ วิหารสฺส อุปจารปฺปเทเสน. อทฺธิกชนสฺสาติ มคฺคคามิโน ชนสฺส. มนฺทสทฺทานีติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาภาวโต ตนุสทฺทานิ. มนุสฺเสหิ สมาคมฺม เอกชฺฌํ ปวตฺติตสทฺโท นิคฺโฆโส, ตสฺส ยสฺมา อตฺโถ ทุพฺพิภาวิโต โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อวิภาวิตตฺเถน นิคฺโฆเสนา’’ติ. วิคตวาตานีติ วิคตสทฺทานิ. ‘‘รหสฺส กรณสฺส ยุตฺตานี’’ติ อิมินาปิ เตสํ านานํ อรฺลกฺขณยุตฺตตํ, ชนวิวิตฺตตํ, วนวิวิตฺตเมว จ วิภาเวติ, ตถา ‘‘เอกีภาวสฺส อนุรูปานี’’ติ อิมินา.

๕๓. เกนาติ เหตุมฺหิ, สหโยเค จ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘เกน การเณน เกน ปุคฺคเลน สทฺธิ’’นฺติ. เอโกปิ หิ วิภตฺตินิทฺเทโส อเนกตฺถวิภาวโน โหติ, ตถา ตทฺธิตตฺถปทสมาหาเรติ.

สํสนฺทนนฺติ อาลาปสลฺลาปวเสน กถาสํสนฺทนํ. าณพฺยตฺตภาวนฺติ พฺยตฺตาณภาวํ, โส ปน ปรสฺส วจเน อุตฺตรทานวเสน, ปเรน วา วุตฺตอุตฺตเร ปจฺจุตฺตรทานวเสน สิยาติ อาห ‘‘อุตฺตรปจฺจุตฺตรนเยนา’’ติ. โย หิ ปรสฺส วจนํ ติปุกฺขเลน นเยน รูเปติ, ตถา ปรสฺส รูปนวจนํ ชาติภาวํ อาปาเทติ, ตสฺส ตาทิสํ วจนสภาวํ าณเวยฺยตฺติยํ วิภาเวติ ปากฏํ กโรตีติ. สุฺาคาเรสุ นฏฺาติ สุฺาคาเรสุ นิวาเสสุ นฏฺา วินฏฺา อภาวํ คตา. นาสฺส ปฺา นสฺเสยฺย เตหิ เตหิ กตปุจฺฉนปฏิปุจฺฉนนิมิตฺตํ นานาปฏิภานุปฺปตฺติยา วิสารมาปนฺนํ ปุจฺฉิตํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสมตฺถตาย. โอโรเธยฺยามาติ นิรุสฺสาหํ วิย กโรนฺตา อวโรเธยฺยาม, ตํ ปรสฺส โอโรธนํ วาทชาเลน วินนฺธนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘วินนฺเธยฺยามา’’ติ. ตทตฺถํ เตน ตุจฺฉกุมฺภินิทสฺสนํ กตํ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘ปูริตฆโฏ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

พลํ ทีเปนฺโตติ อภูตเมว อตฺตโน าณพลํ ปกาเสนฺโต. อสมฺภินฺนนฺติ ชาติสมฺเภทาภาเวน อสมฺภินฺนํ. อฺชาติสมฺเภเท สติ อสฺสตรสฺส อสฺสสฺส ชาตภาโว วิย สีหสฺสปิ สีหถามาภาโว สิยาติ อาห ‘‘อสมฺภินฺนเกสรสีห’’นฺติ. านโส วาติ ตงฺขเณ เอว.

๕๔. ‘‘สุมาคธา นาม นที’’ติ เกจิ, ตํ มิจฺฉาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุมาคธา นาม โปกฺขรณี’’ติ วตฺวา ตสฺสา โปกฺขรณิภาวสฺส สุตฺตนฺตเร อาคตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา ตีเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. โมรานํ นิวาโป เอตฺถาติ โมรนิวาโป. พฺยธิกรณานมฺปิ หิ ปทานํ พาหิรตฺถสมาโส โหติเยว ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติ. อถ วา นิวุตฺถํ เอตฺถาติ นิวาโป, โมรานํ นิวาโป โมรนิวาโป, โมรานํ นิวาปทินฺนฏฺานํ. เตนาห ‘‘ยตฺถ โมราน’’นฺติอาทิ. ยสฺมา นิคฺโรโธ ตโปชิคุจฺฉวาโท, สาสเน จ ภิกฺขู อตฺตกิลมถานุโยคํ วชฺเชตฺวา ภาวนานุโยเคน ปรมสฺสาสปฺปตฺเต วิหรนฺเต ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘กถํ นุ โข สมโณ โคตโม กายกิลมเถน วินาว สาวเก วิเนตี’’ติ สฺชาตสนฺเทโห ‘‘โก นาม โส’’ติอาทินา ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. อสฺสสติ อนุสงฺกิตปริสงฺกิโต โหติ เอเตนาติ อสฺสาโส, ปีติโสมนสฺสนฺติ อาห ‘‘อสฺสาสปฺปตฺตาติ ตุฏฺิปฺปตฺตา โสมนสฺสปฺปตฺตา’’ติ. อธิโก เสฏฺโ อาสโย นิสฺสโย อชฺฌาสโยติ อาห ‘‘อุตฺตมนิสฺสยภูต’’นฺติ. อาทิภูตํ ปุราตนํ เสฏฺจริยํ อาทิพฺรหฺมจริยํ, โลกุตฺตรมคฺคนฺติ อตฺโถ. ตถา เหส สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ เตเนว อากาเรน อธิคโต. เตนาห ‘‘ปุราณ…เป… อริยมคฺค’’นฺติ. ตถา หิ ตํ ภควา ‘‘อทฺทส ปุราณํ มคฺคํ ปุราณมฺชส’’นฺติ อโวจ. ปูเรตฺวา ภาวนาปาริปูริวเสน. ‘‘ปูเรตฺวา’’ติ วา อิทํ ‘‘อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริย’’นฺติ เอตฺถ ปาเสโสติ วทนฺติ. ‘‘อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริยํ ปฏิชานนฺติ อสฺสาสปฺปตฺตา’’ติ เอวํ วา เอตฺถ โยชนา.

ตโปชิคุจฺฉาวาทวณฺณนา

๕๕. ปกตา หุตฺวา วิจฺฉินฺนา วิปฺปกตาติ อาห ‘‘อนิฏฺิตาว หุตฺวา ิตา’’ติ.

๕๖. วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโทติ ลูขปฏิปตฺติสาธเนน วีริเยน อตฺตตณฺหาวิโนทนวเสน ปาปกสฺส ชิคุจฺฉนวาโท. ชิคุจฺฉตีติ ชิคุจฺโฉ, ตพฺภาโว เชคุจฺฉํ, อธิกํ เชคุจฺฉํ อธิเชคุจฺฉํ, อติวิย ปาปชิคุจฺฉนํ, ตสฺมึ อธิเชคุจฺเฉ. กายทฬฺหีพหุลํ ตปตีติ ตโป, อตฺตกิลมถานุโยควเสน ปวตฺตํ วีริยํ, เตน กายทฬฺหีพหุลตานิมิตฺตสฺส ปาปสฺส ชิคุจฺฉนํ, วิรชฺชนมฺปิ ตโปชิคุจฺฉาติ อาห ‘‘วีริเยน ปาปชิคุจฺฉา’’ติ. ฆาสจฺฉาทนเสนาสนตณฺหาวิโนทนมุเขน อตฺตสฺเนหวิรชฺชนนฺติ อตฺโถ. อุปริ วุจฺจมาเนสุ นานากาเรสุ อเจลกาทิวเตสุ เอกชฺฌํ สมาทินฺนานํ ปริโสธนเมเวตฺถ ปาริปูรณํ, น สพฺเพสํ อนวเสสโต สมาทานํ ตสฺส อสมฺภวโตติ อาห ‘‘ปริปุณฺณาติ ปริสุทฺธา’’ติ. ปริโสธนฺจ เนสํ สกสมยสิทฺเธน นเยน ปฏิปชฺชนเมว. วิปริยาเยน อปริสุทฺธตา เวทิตพฺพา.

๕๗. ‘‘เอกํ ปฺหมฺปิ น กเถตี’’ติ ปมํ อตฺตนา ปุจฺฉิตปฺหสฺส อกถิตตฺตา วุตฺตํ.

ตปนิสฺสิตโกติ อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตํ ตปํ นิสฺสาย สมาทาย วตฺตนโก. สีหนาเทติ สีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ. ยสฺมา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยน เวทิตพฺพานิ, ตสฺมา ตสฺสา อตฺถปฺปกาสนาย วุตฺตนเยนปิ เวทิตพฺพานิ.

อุปกฺกิเลสวณฺณนา

๕๘. ‘‘สมฺมา อาทิยตี’’ติ วตฺวา สมฺมา อาทิยนฺจสฺส ทฬฺหคฺคาโห เอวาติ อาห ‘‘ทฬฺหํ คณฺหาตี’’ติ. ‘‘สาสนาวจเรนาปิ ทีเปตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน ธุตงฺคธรตามตฺเตน อตฺตมนตา, ปริปุณฺณสงฺกปฺปตา สมฺมาปฏิปตฺติยา อุปกฺกิเลโสติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ, น ยถาวุตฺตตปสมาทานธุตงฺคธรตานํ สติปิ อนิยฺยานิกตฺเต สทิสตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘ทุวิธสฺสาปีติ ‘อตฺตมโน โหติ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป’ติ จ เอวํ อุปกฺกิเลสเภเทน วุตฺตสฺส ทุวิธสฺสาปิ ตปสฺสิโน’’ติ เกจิ. ยสฺมา ปน อฏฺกถายํ สาสนิกวเสนาปิ อตฺโถ ทีปิโต, ตสฺมา พาหิรกสฺส, สาสนิกสฺส จาติ เอวํ ทุวิธสฺสาปิ ตปสฺสิโนติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถา เจว หิ อุปริปิ อตฺถวณฺณนํ วกฺขตีติ. เอตฺตาวตาติ ยทิทํ ‘‘โก อฺโ มยา สทิโส’’ติ เอวํ อติมานสฺส, อนิฏฺิตกิจฺจสฺเสว จ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ เอวํ อติมานสฺส จ อุปฺปาทนํ, เอตฺตาวตา.

อุกฺกํสตีติ อุกฺกฏฺํ กโรติ. อุกฺขิปตีติ อฺเสํ อุปริ ขิปติ, ปคฺคณฺหาตีติ อตฺโถ. ปรํ สํหาเรตีติ ปรํ สํหรํ นิหีนํ กโรติ. อวกฺขิปตีติ อโธ ขิปติ, อวมฺตีติ อตฺโถ.

มานมทกรเณนาติ มานสงฺขาตสฺส มทสฺส กรเณน อุปฺปาทเนน. มุจฺฉิโต โหตีติ มุจฺฉาปนฺโน โหติ, สา ปน มุจฺฉาปตฺติ อภิชฺฌาสีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถหิ คธิตจิตฺตตา, ตตฺถ จ อติลคฺคภาโวติ อาห ‘‘คธิโต อชฺโฌสนฺโน’’ติ. ปมชฺชนฺเจตฺถ ปมชฺชนเมวาติ อาห ‘‘ปมาทมาปชฺชตี’’ติ. เกวลํ ธุตงฺคสุทฺธิโก หุตฺวา กมฺมฏฺานํ อนนุยุฺชนฺโต ตาย เอว ธุตงฺคสุทฺธิกตาย อตฺตุกฺกํสนาทิวเสน ปวตฺเตยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาสเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ธุตงฺคเมว…เป… ปจฺเจตี’’ติ.

๕๙. เตเยว ปจฺจยา. สุฏฺุ กตฺวา ปฏิสงฺขริตฺวา ลทฺธาติ อาทรคารวโยเคน สกฺกจฺจํ อภิสงฺขริตฺวา ทานวเสน อุปนยวเสน ลทฺธา. วณฺณภณนนฺติ คุณกิตฺตนํ. อสฺสาติ ตปสฺสิโน.

๖๐. โวทาสนฺติ พฺยาสนํ, วิภชฺชนนฺติ อตฺโถ. ตํ ปเนตฺถ วิภชฺชนํ ทฺวิธา อิจฺฉิตนฺติ อาห ‘‘ทฺเวภาคํ อาปชฺชตี’’ติ. ทฺเว ภาเค กโรติ รุจฺจนารุจฺจนวเสน. เคธชาโตติ สฺชาตเคโธ. มุจฺฉนํ นาม สติวิปฺปวาเสเนว โหติ, น สติยา สตีติ อาห ‘‘สมุฏฺสฺสตี’’ติ. อาทีนวมตฺตมฺปีติ คธิตาทิภาเวน ปริโภเค อาทีนวมตฺตมฺปิ น ปสฺสติ. มตฺตฺุตาติ ปริโภเค มตฺตฺุตา. ปจฺจเวกฺขณปริโภคมตฺตมฺปีติ ปจฺจเวกฺขณมตฺเตน ปริโภคมฺปิ เอกวารํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาปิ ปริภุฺชนมฺปิ น กโรติ.

๖๑. วิจกฺกสณฺานาติ วิปุลตมจกฺกสณฺานา. สพฺพสฺส ภุฺชนโต อโยกูฏสทิสา ทนฺตา เอว ทนฺตกูฏํ. อปสาเทตีติ ปสาเทติ. อเจลกาทิวเสนาติ อเจลกวตาทิวเสน. ลูขาชีวินฺติ สลฺเลขปฏิปตฺติยา ลูขชีวิกํ.

๖๒. ตปํ กโรตีติ ภาวนามนสิการลกฺขณํ ตปํ จรติ จรนฺโต วิย โหติ. จงฺกมํ โอตรติ ภาวนํ อนุยุฺชนฺโต วิย. วิหารงฺคณํ สมฺมชฺชติ วตฺตปฏิปตฺตึ ปูเรนฺโต วิย.

‘‘อาทสฺสยมาโน’’ติ วา ปาโ.

กิฺจิ วชฺชนฺติ กิฺจิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา โทสํ. ทิฏฺิคตนฺติ วิปรีตทสฺสนํ. อรุจฺจมานนฺติ อตฺตโน สิทฺธนฺเต ปฏิกฺขิตฺตภาเวน อรุจฺจมานํ. รุจฺจติ เมติ ‘‘กปฺปติ เม’’ติ วทติ. อนุชานิตพฺพนฺติ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน ‘‘เอวเมต’’นฺติ อนุชานิตพฺพํ. สวนมโนหาริตาย ‘‘สาธุ สุฏฺู’’ติ อนุโมทิตพฺพํ.

๖๓. กุชฺฌนสีลตาย โกธโน. วุตฺตลกฺขโณ อุปนาโห เอตสฺส อตฺถีติ อุปนาหี. เอวํภูโต จ ตํสมงฺคี โหตีติ ‘‘สมนฺนาคโต โหตี’’ติ วุตฺตํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ.

อยํ ปน วิเสโส – อิสฺสติ อุสูยตีติ อุสฺสุกี. สนํ อสนฺตคุณสมฺภาวนํ สโ, โส เอตสฺส อตฺถีติ สโ. สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนสภาวา มายา, มายา เอตสฺส อตฺถีติ มายาวี. ครุฏฺานิยานมฺปิ ปณิปาตากรณลกฺขณํ ถมฺภนํ ถทฺธํ, ตเมตฺถ อตฺถีติ ถทฺโธ. คุเณหิ สมานํ, อธิกฺจ อติกฺกมิตฺวา นิหีนํ กตฺวา มฺนสีลตาย อติมานี. อสนฺตคุณสมฺภาวนตฺถิกตาสงฺขาตา ปาปา ลามกา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉ. มิจฺฉา วิปรีตา ทิฏฺิ เอตสฺสาติ มิจฺฉาทิฏฺิโก. ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๑๘๗, ๒๐๒, ๔๒๗; ๓.๒๗, ๒๙; อุทา. ๕๕; มหานิ. ๒๐; เนตฺติ. ๕๘) เอวํ อตฺตนา อตฺตาภินิวิฏฺตาย สตา ทิฏฺิ สนฺทิฏฺิ, ตเมว ปรามสตีติ สนฺทิฏฺิปรามาสี. อฏฺกถายํ ปน ‘‘สยํ ทิฏฺิ สนฺทิฏฺี’’ติ วตฺถุวเสน อตฺโถ วุตฺโต. อา พาฬฺหํ วิย ธียตีติ อาธานนฺติ อาห ‘‘ทฬฺหํ สุฏฺุ ปิต’’นฺติ. ยถาคหิตํ คาหํ ปฏินิสฺสชฺชนสีโล ปฏินิสฺสคฺคี, ตปฺปฏิกฺเขเปน ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี. ปฏิเสธตฺโถ หิ อยํ ทุ-สทฺโท ยถา ‘‘ทุปฺปฺโ, (ม. นิ. ๑.๔๔๙) ทุสฺสีโล’’ติ (อ. นิ. ๕.๒๑๓; ๑๐.๗๕; ปารา. ๑๙๕; ธ. ป. ๓๐๘) จ.

ปริสุทฺธปปฏิกปฺปตฺตกถาวณฺณนา

๖๔. อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสีติ ยถานุกฺกนฺตํ ปุริมปาฬึ นิคมนวเสน เอกเทเสน ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เอวํ ภควา’’ติอาทิ. คหิตลทฺธินฺติ ‘‘อเจลกาทิภาโว เสยฺโย, เตน จ สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํ คหิตลทฺธึ. รกฺขิตํ ตปนฺติ ตาย ลทฺธิยา สมาทิยิตฺวา รกฺขิตํ อเจลกวตาทิตปํ. ‘‘สพฺพเมว สํกิลิฏฺ’’นฺติ อิมินา ยํ วกฺขติ ปริสุทฺธปาฬิวณฺณนายํ ‘‘ลูขตปสฺสิโน เจว ธุตงฺคธรสฺส จ วเสน โยชนา เวทิตพฺพา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๖๔), ตสฺส ปริกปฺปิตรูปสฺส ลูขสฺส ตปสฺสิโนติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสติ. ‘‘ปริสุทฺธปาฬิทสฺสนตฺถ’’นฺติ จ อิมินา ติตฺถิยานํ วเสน ปาฬิ เยเวตฺถ ลพฺภติ, น ปน ตทตฺโถติ ทสฺเสติ. วุตฺตวิปกฺขวเสนาติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปกฺขวเสน, ปฏิกฺเขปวเสนาติ อตฺโถ. ตสฺมึ าเนติ เหตุอตฺเถ ภุมฺมนฺติ ตสฺส เหตุอตฺเถน กรณวจเนน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ โส เตนา’’ติอาทิมาห. อุตฺตริ วายมมาโนติ ยถาสมาทินฺเนหิ ธุตธมฺเมหิ อปริตุฏฺโ, อปริโยสิตสงฺกปฺโป จ หุตฺวา อุปริ ภาวนานุโยควเสน สมฺมาวายามํ กโรนฺโต.

๖๙. อิโต ปรนฺติ อิโต ยถาวุตฺตนยโต ปรํ. อคฺคภาวํ วา สารภาวํ วาติ ตโปชิคุจฺฉาย อคฺคภาวํ วา สารภาวํ วา อชานนฺโต. ‘‘อยเมวสฺส อคฺคภาโว สารภาโว’’ติ มฺมาโน ‘‘อคฺคปฺปตฺตา, สารปฺปตฺตา จา’’ติ อาห.

ปริสุทฺธตจปฺปตฺตาทิกถาวณฺณนา

๗๐. ยมนํ สํยมนํ ยาโม, หึสาทีนํ อกรณวเสน จตุพฺพิโธ ยาโมว จาตุยาโม, โส เอว สํวโร, เตน สํวุโต คุตฺตสพฺพทฺวาโร จาตุยามสํวรสํวุโต. เตนาห ‘‘จตุพฺพิเธน สํวเรน ปิหิโต’’ติ. อติปาตนํ หึสนนฺติ อาห ‘‘ปาณํ น หนตี’’ติ. โลภจิตฺเตน ภาวิตํ สมฺภาวิตนฺติ กตฺวา ภาวิตํ นาม ปฺจ กามคุณา. อยฺจ เตสุ เตสํเยว สมุทาจาโร มคฺโคฏฺาปกํ วิยาติ อาห ‘‘เตสํ สฺายา’’ติ.

เอตนฺติ อภิหรณํ, หีนาย อนาวตฺตนฺจ. เตนาห ‘‘โส อภิหรตีติ อาทิลกฺขณ’’นฺติ. อภิหรตีติ อภิพุทฺธึ เนติ. เตนาห ‘‘อุปรูปริ วฑฺเฒตี’’ติ. จกฺกวตฺตินาปิ ปพฺพชิตสฺส อภิวาทนาทิ กรียเตวาติ ปพฺพชฺชา เสฏฺา คุณวิเสสโยคโต, โทสวิรหิตโต จ, ยโต สา ปณฺฑิตปฺตฺตา วุตฺตา. คิหิภาโว ปน นิหีโน ตทุภยาภาวโตติ อาห ‘‘หีนาย คิหิภาวตฺถายา’’ติ.

๗๑. ตจปฺปตฺตาติ ตจํ ปตฺตา, ตจสทิสา โหตีติ อตฺโถ.

๗๔. ติตฺถิยานํ วเสนาติ ติตฺถิยานํ สมยวเสน. เนสนฺติ ติตฺถิยานํ. นฺติ ทิพฺพจกฺขุํ. สีลสมฺปทาติ สพฺพาการสมฺปนฺนํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ตจสารสมฺปตฺติโตติ ตจตโปชิคุจฺฉายาสารสมฺปตฺติโต. วิเสสภาวนฺติ วิเสสสภาวํ.

อเจลกปาฬิมตฺตมฺปีติ อเจลกปาฬิอาคตตฺถมตฺตมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา มยํ อนสฺสาม วินฏฺาติ อตฺโถ. -กาโร วา นิปาตมตฺตํ, นสฺสามาติ วินสฺสาม. กุโต ปริสุทฺธปาฬีติ กุโต เอว อมฺเหสุ ปริสุทฺธปาฬิอาคตปฏิปตฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. สุติวเสนาปีติ โสตปถาคมนมตฺเตนาปิ น ชานาม.

นิคฺโรธสฺสปชฺฌายนวณฺณนา

๗๕. อสฺสาติ สนฺธานสฺส คหปติสฺส. กกฺขฬนฺติ ผรุสํ. ทุราสทวจนนฺติ อวตฺตพฺพวจนํ. ยสฺมา ผรุสวจนํ ยํ อุทฺทิสฺส ปยุตฺตํ, ตสฺมึ ขมาปิเต ขมาปกสฺส ปฏิปากติกํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อยํ มยี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๗๖. โพธตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ, น อตฺตโน พุทฺธภาวโฆสนตฺถาย. วาทตฺถายาติ ปรวาทภฺชนวาทตฺถาย. ราคาทิสมนตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ, น อนฺเตวาสิกมฺยตาย. โอฆนิตฺถรณตฺถายาติ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ สพฺพโส โอรปาราติณฺณมาวหตฺตา เทสนาย. สพฺพกิเลสปรินิพฺพานตฺถาย ธมฺมํ เทเสติ กิเลสานํ เลเสนปิ เทสนาย อปรามฏฺภาวโต.

พฺรหฺมจริยปริโยสานาทิวณฺณนา

๗๗. อิทํ สพฺพมฺปีติ สตฺตวสฺสโต ปฏฺาย ยาว ‘‘สตฺตาห’’นฺติ ปทํ, อิทํ สพฺพมฺปิ วจนํ. อสโ ปน อมายาวี อุชุชาติโก ติกฺขปฺโ อุคฺฆฏิตฺูติ อธิปฺปาโย. โส หิ ตํมุหุตฺเตเนว อรหตฺตํ ปตฺตุํ สกฺขิสฺสตีติ. วงฺกวงฺโกติ กายวงฺกาทีหิปิ วงฺเกหิ วงฺโก ชิมฺโห กุฏิโล. ‘‘สํ ปนาหํ อนุสาสิตุํ น สกฺโกมี’’ติ น อิทํ ภควา กิลาสุภาเวเนว วทติ, อถ โข ตสฺส อภาชนภาเวเนว.

๗๘. ปกติยา อาจริโยติ โย เอว ตุมฺหากํ อิโต ปุพฺเพ ปกติยา อาจริโย อโหสิ, โส เอว อิทานิปิ ปุพฺพาจิณฺณวเสน อาจริโย โหตุ, น มยํ ตุมฺเห อนฺเตวาสิเก กาตุกามาติ อธิปฺปาโย. มยํ ตุมฺหากํ อุทฺเทเสน อตฺถิกา, ธมฺมตนฺติ เมว ปน ตุมฺเห าเปตุกามมฺหาติ อธิปฺปาโย. อาชีวโตติ ชีวิกาย วุตฺติโต. อกุสลาติ โกฏฺาสํ ปตฺตาติ อกุสลาติ ตํ ตํ โกฏฺาสตํเยว อุปคตา. กิเลสทรถสมฺปยุตฺตาติ กิเลสทรถสหิตา ตํสมฺพนฺธนโต. ชาติชรามรณานํ หิตาติ ชาติชรามรณิยา. สํกิเลโส เอตฺถ อตฺถิ, สํกิเลเส วา นิยุตฺตาติ สํกิเลสิกา. โวทานํ วุจฺจติ วิสุทฺธิ, ตสฺส ปจฺจยภูตตฺตา โวทานิยา. ตถาภูตา เจเต โวทาเปนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเต โวทาเปนฺตี’’ติ. สิขาปฺปตฺตา ปฺาย ปาริปูริเวปุลฺลตา มคฺคผลวเสเนว อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘มคฺคปฺา…เป… เวปุลฺลต’’นฺติ. อุโภปิ วา เอตานิ ปาริปูริเวปุลฺลานิ. ยา หิ ตสฺส ปาริปูรี, สา เอว เวปุลฺลตาติ. ตโตติ สํกิเลสธมฺมปฺปหานโวทานธมฺมาภิพุทฺธิเหตุ.

๗๙. ‘‘ยถา มาเรนา’’ติ นยิทํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ, อถ โข ตถาภาวกถนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มาโร กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถาติ มาเรน เตสํ ปริยุฏฺานปฺปตฺติโต ปจฺฉา อฺาสีติ โยชนา. กสฺมา ปน ภควา ปเคว น อฺาสีติ? อนาวชฺชิตตฺตา. มารํ ปฏิพาหิตฺวาติ มาเรน เตสุ กตํ ปริยุฏฺานํ วิธเมตฺวา, น เตสํ สติ ปโยชเน พุทฺธานํ ทุกฺกรํ. โสติ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุ. เตสํ ปริพฺพาชกานํ.

ผุฏฺาติ ปริยุฏฺานวเสน ผุฏฺา. ยตฺราติ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘เยสู’’ติ. อฺาณตฺถนฺติ อาชานนตฺถํ, อุปสคฺคมตฺตฺเจตฺถ อา-กาโรติ อาห ‘‘ชานนตฺถ’’นฺติ, วีมํสนตฺถนฺติ อตฺโถ. จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ ‘‘ชานาม ตาวสฺส ธมฺม’’นฺติ อาชานนตฺถํ ‘‘พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามา’’ติ เอกสฺมึ ทิวเส เอกวารมฺปิ เตสํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ. สตฺตาโห ปน วุจฺจมาโน เอเตสํ กึ กริสฺสตีติ โยชนา. สตฺตาหํ ปูเรตุนฺติ สตฺตาหํ พฺรหฺมจริยํ ปูเรตุํ, พฺรหฺมจริยวเสน วา สตฺตาหํ ปูเรตุนฺติ อตฺโถ. ปรวาทภินฺทนนฺติ ปรวาทมทฺทนํ. สกวาทสมุสฺสาปนนฺติ สกวาทปคฺคณฺหนํ. วาสนายาติ สจฺจสมฺปฏิเวธวาสนาย. เนสนฺติ จ ปกรณวเสน วุตฺตํ. ตทฺเสมฺปิ หิ ภควโต สมฺมุขา, ปรมฺปราย จ เทวมนุสฺสานํ สุณนฺตานํ วาสนาย ปจฺจโย เอวาติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.

อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๓. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา

๘๐. อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนุตฺตานํ อปากฏํ, ปฏิจฺฉนฺนํ, อปจุรํ, ทุวิฺเยฺยฺจ. อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนา. อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํ. ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตสฺสา อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘‘มาตุลา’’ ตฺเวว ปฺายิตฺถ. เตน วุตฺตํ ‘‘มาตุลายนฺติ เอวํ นามเก นคเร’’ติ. อวิทูเรติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร.

กามฺเจตฺถ สุตฺเต ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา ทฬฺหเนมิ นาม อโหสี’’ติอาทินา อตีตวํสทีปิกา กถา อาทิโต ปฏฺาย อาคตา, ‘‘อฑฺฒเตยฺยวสฺสสตายุกานํ มนุสฺสานํ วสฺสสตายุกา ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทินา ปน สวิเสสํ อนาคตตฺถปฏิสํยุตฺตา กถา อาคตาติ วุตฺตํ ‘‘อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถายา’’ติ. อนาคตตฺถทีปนฺหิ อจฺฉริยํ, ตตฺถาปิ อนาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปตฺติกิตฺตนํ อจฺฉริยตมํ. สมาคเมนาติ สนฺนิปาเตน.

‘‘ภตฺตคฺคํ อมนาป’’นฺติอาทิ เกวลํ เตสํ ปริวิตกฺกมตฺตํ. อมนาปนฺติ อมนุฺํ. พุทฺเธสุ กโต อปฺปโกปิ อปราโธ อปฺปโก กาโร วิย ครุตรวิปาโกติ อาห ‘‘พุทฺเธหิ สทฺธึ…เป… สทิสํ โหตี’’ติ. ตตฺราติ ตสฺมึ มาตุลนครสฺส สมีเป, ตสฺสํ วา ปริสายํ.

อตฺตทีปาติ เอตฺถ กามํ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ สสนฺตาโน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ, หิตสุเขสิภาเวน ปน อตฺตนิพฺพิเสสตฺตา ธมฺโม อิธ ‘‘อตฺตา’’ติ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘อตฺตา นาม โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติ. ทฺวิธา อาโป คโต เอตฺถาติ ทีโป, โอเฆน อนชฺโฌตฺถโต ภูมิภาโค. อิธ ปน กาโมฆาทีหิ อนชฺโฌตฺถรณียตฺตา ทีโป วิยาติ ทีโป, อตฺตา ทีโป ปติฏฺา เอเตสนฺติ อตฺตทีปา. เตนาห ‘‘อตฺตานํ ทีป’’นฺติอาทิ. ทีปภาโว เจตฺถ ปฏิสรณตาติ อาห ‘‘อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ. อฺสรณปฏิกฺเขปวจนนฺติ อฺสรณภาวปฏิกฺเขปวจนํ. อิทฺหิ น อฺํ สรณํ กตฺวา วิหรณสฺเสว ปฏิกฺเขปวจนํ, อถ โข อฺสฺส สรณสภาวสฺเสว ปฏิกฺเขปวจนํ ตปฺปฏิกฺเขเป จ เตน อิตรสฺสาปิ ปฏิกฺเขปสิทฺธิโต. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. อิทานิ ตเมวตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ. ยทิ เอตฺถ ปากติโก อตฺตา อิจฺฉิโต, กถํ ตสฺส ทีปสรณภาโว, ตสฺมา อธิปฺปายิโก เอตฺถ อตฺตา ภเวยฺยาติ ปุจฺฉติ ‘‘โก ปเนตฺถ อตฺตา นามา’’ติ. อิตโร ยถาธิปฺเปตํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม’’ติ. ทุติยวาโรปิ ปมวารสฺเสว ปริยายภาเวน เทสิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

โคจเรติ ภิกฺขูนํ โคจรฏฺานภูเต. เตนาห ‘‘จริตุํ ยุตฺตฏฺาเน’’ติ. สเกติ กถํ ปนายํ ภิกฺขูนํ สโกติ อาห ‘‘เปตฺติเก วิสเย’’ติ. ปิติโต สมฺมาสมฺพุทฺธโต อาคตตฺตา ‘‘อยํ ตุมฺหากํ โคจโร’’ติ เตน อุทฺทิฏฺตฺตา เปตฺติเก วิสเยติ. จรนฺตนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ, จรนฺตานนฺติ จ อตฺโถ, เตนายํ วิภตฺติวิปลฺลาเสนปิ วจนวิปลฺลาเสนปีติ ทสฺเสติ. กิเลสมารสฺส โอตาราลาเภเนว อิตรมารานมฺปิ โอตาราลาโภ เวทิตพฺโพ. อยํ ปนตฺโถติ โคจเร จรณํ สนฺธายาห, วตฺถุ ปน พฺยติเรกมุเขน อาคตํ.

สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, มหาเสนสกุโณ. อชฺฌปฺปตฺตาติ อภิภวนวเสน ปตฺตา อุปคตา. น มฺยายนฺติ เม อยํ สกุณคฺฆิ นาลํ อภวิสฺส. นงฺคลกฏฺกรณนฺติ นงฺคเลน กสิตปฺปเทโส. เลฑฺฑุฏฺานนฺติ เลฑฺฑูนํ อุฏฺปิตฏฺานํ. สเก พเลติ อตฺตโน พลเหตุ. อปตฺถทฺธาติ อวคาฬฺหตฺถมฺภา สฺชาตตฺถมฺภา. อสฺสรมานาติ อวฺหายนฺตี.

มหนฺตํ เลฑฺฑุนฺติ นงฺคเลน ภินฺนฏฺาเน สุกฺขตาย ติขิณสิงฺคอโยฆนสทิสํ มหนฺตํ เลฑฺฑุํ. อภิรุหิตฺวาติ ตสฺส อโธภาเคน อตฺตนา ปวิสิตฺวา นิลีนโยคฺคปฺปเทสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺสุปริ จงฺกมนฺโต อสฺสรมาโน อฏฺาสิ. ‘‘เอหิ โข’’ติอาทิ ตสฺส อสฺสรมานาการทสฺสนํ. สนฺนยฺหาติ วาตคฺคหณวเสน อุโภ ปกฺเข สมํ เปตฺวา. ปจฺจุปาทีติ ปาวิสิ. ตตฺเถวาติ ยตฺถ ปุพฺเพ ลาโป ิโต, ตตฺเถว เลฑฺฑุมฺหิ. อุรนฺติ อตฺตโน อุรปฺปเทสํ. ปจฺจตาเฬสีติ ปติ อตาเฬสิ สารมฺภวเสน เวเคน คนฺตฺวา ปหรณโต วิธาเรนฺตี ปตาเฬสิ. อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํ. ‘‘อวสร’’นฺติ เกจิ.

‘‘กุสลาน’’นฺติ เอวํ ปวตฺตาย เทสนาย โก อนุสนฺธิ? ยถาอนุสนฺธิ เอว. อาทิโต หิ ‘‘อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๘๐) เยว อตฺตธมฺมปริยาเยน โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา คหิตา, เต เยเวตฺถ กุสลคฺคหเณน คหิตาติ. อนวชฺชลกฺขณานนฺติ อวชฺชปฏิปกฺขสภาวานํ. ‘‘อวชฺชรหิตสภาวาน’’นฺติ เกจิ. ตตฺถ ปุริเม อตฺถวิกปฺเป วิปากธมฺมธมฺมา เอว คหิตา, ทุติเย ปน วิปากธมฺมาปิ. ยทิ เอวํ, กถํ เตสํ สมาทาย วตฺตนนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘วิปากธมฺมา สีลาทิ วิย สมาทาย วตฺติตพฺพา’’ติ. สมาทานนฺติ ปน อตฺตโน สนฺตาเน สมฺมา อาทานํ ปจฺจยวเสน ปวตฺติ เยวาติ ทฏฺพฺพํ. วิปากธมฺมา หิ ปจฺจยวิเสเสหิ สตฺตสนฺตาเน สมฺมเทว อาหิตา อายุอาทิสมฺปตฺติวิเสสภูตา อุปรูปริกุสลวิเสสุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยา โหนฺตีติ วทนฺติ. ปุฺํ ปวฑฺฒตีติ เอตฺถ ปุฺนฺติ อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปุฺผลํ วฑฺฒตี’’ติ. ปุฺผลนฺติ จ เอกเทสสรูเปกเสเสน วุตฺตํ ‘‘ปุฺฺจ ปุฺผลฺจ ปุฺผล’’นฺติ อาห ‘‘อุปรูปริ ปุฺมฺปิ ปุฺวิปาโกปิ เวทิตพฺโพ’’ติ.

‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา อฺมฺปิ เอวรูปํ เหตูปนิสฺสยํ กุสลํ ทฏฺพฺพํ. สิเนหวเสนาติ อุปนิสฺสยภูตสฺส สิเนหสฺส วเสน, น สมฺปยุตฺตสฺส. น หิ สิเนหสมฺปยุตฺตํ นาม กุสลํ อตฺถิ. มุทุมทฺทวจิตฺตนฺติ เมตฺตาวเสน อติวิย มทฺทวนฺตํ จิตฺตํ. ยถา มตฺถกปฺปตฺตํ วฏฺฏคามิกุสลํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตาปิตูนํ …เป… มุทุมทฺทวจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ มตฺถกปฺปตฺตเมว วิวฏฺฏคามิกุสลํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติ…เป… โพธิปกฺขิยธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. ตทฺเปิ ปน ทานสีลาทิธมฺมา วฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตา วฏฺฏคามิกุสลํ วิวฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตา วิวฏฺฏคามิกุสลนฺติ เวทิตพฺพา. ปริโยสานนฺติ ผลวิเสสาวหตาย ผลทาย โกฏิ สิขาปฺปตฺติ, เทวโลเก จ ปวตฺติสิริวิภโวติ ปริโยสานํ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ วิเสสิตํ, มนุสฺสโลกวเสเนว จายํ เทสนา อาคตาติ. มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติ ปริโยสานนฺติ โยชนา. วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺสิสฺสติ ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สงฺโข นาม ราชา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๐๘).

ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา

๘๑. อิธาติ อิมสฺมึ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๑๐) สุตฺตเทสนาย อารทฺธฏฺาเน วฏฺฏวิวฏฺฏคามิภาเวน สาธารเณ กุสลคฺคหเณ. ตตฺถ วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ เทสนํ อารภิ, อารภนฺโต จ เทสิยมานมตฺตํ. ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ภิกฺขูนํ สงฺเขปโต เอวํ ทีเปตฺวา อารภีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปมํ ตถา อทีเปนฺโตปิ ภควา อตฺถโต ทีเปติ วิยาติ อธิปฺปาโย.

๘๒. อีสกมฺปีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ. อวสกฺกิตนฺติ โอคตภฏฺํ. เนมิอภิมุขนฺติ เนมิปฺปเทสสฺส สมฺมุขา. พนฺธึสุ จกฺกรตนสฺส โอสกฺกิตาโนสกฺกิตภาวํ ชานิตุํ. ตเทตนฺติ ยถาวุตฺตฏฺานา จวนํ. อติพลวโทเสติ รฺโ พลวติ อนตฺเถ อุปฏฺิเต สติ.

อปฺปมตฺโตติ รฺโ อาณาย ปมาทํ อกโรนฺโต.

เอกสมุทฺทปริยนฺตเมวาติ ชมฺพุทีปเมว สนฺธาย วทติ. โส อุตฺตรโต อสฺสกณฺณปพฺพเตน ปริจฺฉินฺนํ หุตฺวา อตฺตานํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตเอกสมุทฺทปริยนฺโต. ปุฺิทฺธิวเสนาติ จกฺกวตฺติภาวาวหาย ปุฺิทฺธิยา วเสน.

๘๓. เอวํ กตฺวาติ กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา. สุกตํ กมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถเมว วทติ.

‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ วุตฺตวิภาโค ปรโต อาคมิสฺสติ. ปูเรนฺเตเนวาติ ปูเรตฺวา ิเตเนว. นิทฺโทเสติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปฏิปกฺขภูตานํ โทสานํ อปคมเน นิทฺโทเส. จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตติ จกฺกวตฺติราชูหิ วตฺติตพฺพวตฺเต. ภาวินิ ภูเต วิย หิ อุปจาโร ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. ๔๑๐). อธิคตจกฺกวตฺติภาวาปิ หิ เต ตตฺถ วตฺตนฺเตวาติ ตถา วุตฺตํ.

จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา

๘๔. อฺถา วตฺติตุํ อเทนฺโต โส ธมฺโม อธิฏฺานํ เอตสฺสาติ ตทธิฏฺานํ, เตน ตทธิฏฺาเนน เจตสา. สกฺกโรนฺโตติ อาทรกิริยาวเสน กโรนฺโต. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ครุํ กโรนฺโตติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณวเสน ครุํ กโรนฺโต. เตเนวาห ‘‘ตสฺมึ คารวุปฺปตฺติยา’’ติ. มาเนนฺโตติ สมฺภาวนาวเสน มเนน ปิยายนฺโต. เตนาห ‘‘ตเมวา’’ติอาทิ. เอวํ ปูชยโต อปจายโต เอวฺจ ยถาวุตฺตสกฺการาทิสมฺภโวติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ อปทิสิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวนา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตธมฺมสฺส เชฏฺกภาเวน ปุริมปุริมตรอตฺตภาเวสุ สกฺกจฺจ สมุปจิตภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ธมฺมวเสเนว สพฺพกิริยานํ กรเณนา’’ติ เอเตน านนิสชฺชาทีสุ ยถาวุตฺตธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาวํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ รกฺขาวรณคุตฺติยา. ปรํ รกฺขนฺโต อฺํ ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺถโต รกฺขนฺโต เตเนว ปรตฺถสาธเนน ขนฺติอาทิคุเณน อตฺตานํ ตโต เอว รกฺขติ. เมตฺตจิตฺตตาติ เมตฺตจิตฺตตาย. นิวาสนปารุปนเคหาทีนํ สีตุณฺหาทิปฏิพาหเนน อาวรณํ. อนฺโต ชนสฺมินฺติ อพฺภนฺตรภูเต ปุตฺตทาราทิชเน.

‘‘สีลสํวเร ปติฏฺาเปหี’’ติ อิมินา รกฺขํ ทสฺเสติ, ‘‘วตฺถคนฺธมาลาทีนิ เทหี’’ติ อิมินา อาวรณํ, อิตเรน คุตฺตึ. ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปีติ ปิ-สทฺเทน สีลสํวเร ปติฏฺาปนาทีนิ สมฺปิณฺเฑติ. เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ ปิ-สทฺทคฺคหเณสุ. นิคโม นิวาโส เอเตสนฺติ เนคมา, เอวํ ชานปทาติ อาห ‘‘นิคมวาสิโน’’ติอาทิ.

นววิธา มานมทาติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๑๐๘; ธ. ส. ๑๑๒๑; วิภ. ๘๖๖; มหานิ. ๒๑, ๑๗๘) นยปฺปวตฺติยา นววิธา มานสงฺขาตา มทา. มาโน เอว เหตฺถ ปมชฺชนากาเรน ปวตฺติยา มานมโท. โสภเน กายิกวาจสิกกมฺเม รโตติ สูรโต อุ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, สพฺพํ วา กายวจีสุจริตํ. สุฏฺุ โอรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, ยถาวุตฺตเมว สุจริตํ. ราคาทีนนฺติ ราคโทสโมหมานาทีนํ. ทมนาทีหีติ ทมนสมนปรินิพฺพาปเนหิ. เอกมตฺตานนฺติ เอกํ จิตฺตํ, เอกจฺจํ อตฺตโน จิตฺตนฺติ อตฺโถ. ราคาทีนฺหิ ปุพฺพภาคิยํ ทมนาทิปจฺเจกํ อิจฺฉิตพฺพํ, น มคฺคกฺขเณ วิย เอกชฺฌํ ปฏิสงฺขานมุเขน ปชหนโต. เอกมตฺตานนฺติ วา วิเวกวเสน เอกํ เอกากินํ อตฺตานํ. กาเล กาเลติ เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตพฺเพ กาเล กาเล.

อิธ ตฺวาติ ‘‘อิทํ โข, ตาต, ต’’นฺติ เอวํ นิคมนวเสน วุตฺตฏฺาเน ตฺวา. วตฺตนฺติ อริยจกฺกวตฺติวตฺตํ. สมาเนตพฺพนฺติ ‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ เหฏฺา วุตฺตคณนาย จ สมานํ กาตพฺพํ อนูนํ อนธิกํ กตฺวา ทสฺเสตพฺพํ. อธมฺมราคสฺสาติ อยุตฺตฏฺาเน ราคสฺส. วิสมโลภสฺสาติ ยุตฺตฏฺาเนปิ อติวิย พลวภาเวน ปวตฺตโลภสฺส.

จกฺกรตนปาตุภาววณฺณนา

๘๕. วตฺตมานสฺสาติ ปริปุณฺเณ จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตมานสฺส, โน อปริปุณฺเณติ อาห ‘‘ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺสา’’ติ. กิตฺตาวตา ปนสฺส ปาริปูรี โหตีติ? ตตฺถ ‘‘กตาธิการสฺส ตาว เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ทฺวาทสหิปิ สํวจฺฉเรหิ ปูรติ, ปฺจวีสติยา, ปฺาสาย วา สํวจฺฉเรหิ. อยฺจ เภโท ธมฺมจฺฉนฺทสฺสปิ ติกฺขมชฺฌมุทุตาวเสน, อิตรสฺส ตโต ภิยฺโยปี’’ติ วทนฺติ.

ทุติยาทิจกฺกวตฺติกถาวณฺณนา

๙๐. อตฺตโน มติยาติ ปรมฺปราคตํ ปุราณํ ตนฺตึ ปเวณึ ลงฺฆิตฺวา อตฺตโน อิจฺฉิตากาเรน. เตนาห ‘‘โปราณก’’นฺติอาทิ.

ปพฺพนฺตีติ สมิทฺธิยา น ปูเรนฺติ, ผีตา น โหนฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น วฑฺฒนฺตี’’ติ. ตถา จาห ‘‘กตฺถจิ สุฺา โหนฺตี’’ติ. ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ รฺา อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา, เยหิ วินา ราชกิจฺจํ นปฺปวตฺตติ. ปรมฺปราคตา หุตฺวา รฺโ ปริสาย ภวาติ ปาริสชฺชา. เตนาห ‘‘ปริสาวจรา’’ติ. ตสฺมึ านนฺตเร ปิตา หุตฺวา รฺโ อายํ, วยฺจ ยาถาวโต คเณนฺตีติ คณกา. ชาติกุลสุตาจาราทิวเสน ปุถุตฺตํ คตตฺตา มหตี มตฺตา เอเตสนฺติ มหามตฺตา, เต ปน มหานุภาวา อมจฺจา เอวาติ อาห ‘‘มหาอมจฺจา’’ติ. เย รฺโ หตฺถานีกาทีสุ อวฏฺิตา, เต อนีกฏฺาติ อาห ‘‘หตฺถิอาจริยาทโย’’ติ. มนฺตํ ปฺํ อสิตา หุตฺวา ชีวนฺตีติ มนฺตสฺสาชีวิโน, มติสชีวาติ อตฺโถ, เย ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ อุปเทสทายิโน. เตนาห ‘‘มนฺตา วุจฺจติ ปฺา’’ติอาทิ.

อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา

๙๑. พลวโลภตฺตาติ ‘‘อิมสฺมึ โลเก อิทานิ ทลิทฺทมนุสฺสา นาม พหู, เตสํ สพฺเพสํ ธเน อนุปฺปทิยมาเน มยฺหํ โกสสฺส ปริกฺขโย โหตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนพลวโลภตฺตา. อุปรูปริภูมีสูติ ฉกามสคฺคสงฺขาตาสุ อุปรูปริกามภูมีสุ. กมฺมสฺส ผลํ อคฺคํ นาม, ตํ ปเนตฺถ อุทฺธคามีติ อาห ‘‘อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสา’’ติ. สคฺเค นิยุตฺตา, สคฺคปฺปโยชนาติ วา โสวคฺคิกา. ทสนฺนํ วิเสสานนฺติ ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยานฺเจว ทิพฺพรูปาทีนฺจ ผลวิเสสานํ. วณฺณคฺคหเณน เจตฺถ สโก อตฺตภาววณฺโณ คหิโต, รูปคฺคหเณน พหิทฺธา รูปารมฺมณํ.

๙๒. สุฏฺุ นิสิทฺธนฺติ ยถายํ อิมินา อตฺตภาเวน อทินฺนํ อาทาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ สมฺมเทว ตโต นิเสธิตํ กตฺวา. มูลหตนฺติ ชีวิตา โวโรปเนน มูเล เอว หตํ.

๙๖. ราควเสน จรณํ จริตฺตํ, จริตฺตเมว จาริตฺตํ, เมถุนนฺติ อธิปฺปาโย, ตํ ปน ‘‘ปเรสํ ทาเรสู’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มิจฺฉาจาร’’นฺติ อาห.

๑๐๐. ปจฺจนีกทิฏฺีติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๔; วิภ. ๗๙๓) สมฺมาทิฏฺิยา ปฏิปกฺขภูตา ทิฏฺิ.

๑๐๑. มาตุจฺฉาทิกา อุปริ สยเมว วกฺขติ. อติพลวโลโภติ อติวิย พลวา พหลกิเลโส, เยน อกาเล, อเทเส จ ปวตฺตติ. มิจฺฉาธมฺโมติ มิจฺฉา วิปรีโต อวิสภาควตฺถุโก โลภธมฺโม. เตนาห ‘‘ปุริสาน’’นฺติอาทิ.

ตสฺส ภาโวติ เยน เมตฺตากรุณาปุพฺพงฺคเมน จิตฺเตน ปุคฺคโล ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส ตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาโท, ตํสมุฏฺานา จ กิริยา มตฺเตยฺยตา. เตนาห ‘‘มาตริ สมฺมา ปฏิปตฺติยา เอตํ นาม’’นฺติ. ยา สมฺมา ปชฺชิตพฺเพ สมฺมา อปฺปฏิปตฺติ, โสปิ โทโส อคารวกิริยาทิภาวโต. วิปฺปฏิปตฺติยํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ตสฺสา อภาโว เจว ตปฺปฏิปกฺขตา จ อมตฺเตยฺยตา’’ติ. กุเล เชฏฺานนฺติ อตฺตโน กุเล วุทฺธานํ มหาปิตุจูฬปิตุเชฏฺกภาติกาทีนํ.

ทสวสฺสายุกสมยวณฺณนา

๑๐๓. ‘‘ย’’นฺติ อิมินา สมโย อามฏฺโ, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติ. อลํ ปติโนติ อลํปเตยฺยา. ตสฺสา ปริยตฺตตา ภริยาภาเวนาติ อาห ‘‘ทาตุํ ยุตฺตา’’ติ. อคฺครสานีติ มธุรภาเวน, เภสชฺชภาเวน จ อคฺคภูตรสานิ.

ทิปฺปิสฺสนฺตีติ ปฏิปกฺขภาเวน สมุชฺชลิสฺสนฺติ. เตนาห ‘‘กุสลนฺติปิ น ภวิสฺสตี’’ติ. อโห ปุริโสติ มาตาทีสุปิ อีทิโส, อฺเสํ เกสํ กึ วิสฺสชฺเชสฺสติ, อโห เตชวปุริโสติ.

เคเห มาตุคามํ วิยาติ อตฺตโน เคเห ทาสิภริยาภูตมาตุคามํ วิย. มิสฺสีภาวนฺติ มาตาทีสุ ภริยาย วิย จาริตฺตสงฺกรํ.

พลวโกโปติ หนฺตุกามตาวเสน อุปฺปตฺติยา พลวโกโป. อาฆาเตตีติ อาหนติ, อตฺตโน กกฺขฬผรุสภาเวน จิตฺตํ วิพาธตีติ อตฺโถ. นิสฺสยทหนรโส หิ โทโส. พฺยาปาเทตีติ วินาเสติ, มโนปทูสนโต มนสฺส ปโกปนโต. ติพฺพนฺติ ติกฺขํ, สา ปนสฺส ติกฺขตา สรีเร อวหนฺเตปิ สิเนหวตฺถุํ ลงฺฆิตฺวาปิ ปวตฺติยา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ปิยมานสฺสปี’’ติอาทิ.

๑๐๔. กปฺปวินาโส กปฺโป อุตฺตรปทโลเปน, อนฺตราว กปฺโป อนฺตรกปฺโป. ตณฺหาทิเภโท กปฺโป เอตสฺส อตฺถีติ กปฺโป, สตฺตโลโกติ อาห ‘‘อนฺตราว โลกวินาโส’’ติ. สฺวายํ อนฺตรกปฺโป กติวิโธ, กถฺจสฺส สมฺภโว, กึ คติโกติ อนฺโตคธํ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อนฺตรกปฺโป จ นามา’’ติอาทิ. โลภุสฺสทายาติ โลภาธิกาย ปชาย วตฺตมานาย.

เอวํ จินฺตยึสูติ ปุพฺเพ ยถานุสฺสวานุสฺสรเณน, อตฺตโน จ อายุวิเสสสฺส ลภนโต. คุมฺพลตาทีหิ คหนํ านนฺติ คุมฺพลตาทีหิ สฺฉนฺนตาย คหนภูตํ านํ. รุกฺเขหิ คหนนฺติ รุกฺเขหิ นิรนฺตรนิจิเตหิ คหนภูตํ. นทีวิทุคฺคนฺติ ฉินฺนตฏาหิ นทีหิ โอรโต, ปารโต จ วิทุคฺคํ. เตนาห ‘‘นทีน’’นฺติอาทิ. ปพฺพเตหิ วิสมํ ปพฺพตนฺตรํ. ปพฺพเตสุ วา ฉินฺนตเฏสุ ทุราโรหํ วิสมฏฺานํ. สภาเคติ ชีวนวเสน สมานภาเค สทิเส กริสฺสนฺติ.

อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา

๑๐๕. อายตนฺติ วา ทีฆํ จิรกาลิกํ. มรณวเสน หิ าติกฺขโย อายโต อปุนราวตฺตนโต, น ราชภยาทินา อุกฺกมนวเสน ปุนราวตฺติยาปิ ตสฺส ลพฺภนโต. โอสกฺเกยฺยามาติ โอรเมยฺยาม. วิรมณมฺปิ อตฺถโต ปชหนเมว ปริจฺจชนภาวโตติ อาห ‘‘ปชเหยฺยามาติ อตฺโถ’’ติ. สีลคพฺเภ วฑฺฒิตตฺตาติ มาตุ, ปิตุ จ สีลวนฺตตาย ตทวยวภูเต คพฺเภ วฑฺฒิ ‘‘สีลคพฺเภ วฑฺฒิตา’’ติ วุตฺตา, เอเตน อุตุอาหารสฺส วิย ตทฺสฺสาปิ พาหิรสฺส ปจฺจยสฺส วเสน สตฺตสนฺตานสฺส วิเสสาธานํ โหตีติ ทสฺเสติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๗) วุตฺตเมว. เขตฺตวิสุทฺธิยาติ อธิฏฺานภูตวตฺถุวิสุทฺธิยา. นนุ จ ตํ วิเสสาธานํ ชายมานํ รูปสนฺตติยา เอว ภเวยฺยาติ? สจฺจเมตํ, รูปสนฺตติยา ปน ตถา อาหิตวิเสสาย อรูปสนฺตติปิ ลทฺธูปการา เอว โหติ ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติภาวโต. ยถา กพฬีการาหาเรน อุปตฺถมฺภิเต รูปกาเย สพฺโพปิ อตฺตภาโว อนุคฺคหิโต เอว นาม โหติ, ยถา ปน รฺโ จกฺกวตฺติโน ปุฺวิเสสํ อุปนิสฺสาย ตสฺส อิตฺถิรตนาทีนํ อนฺสาธารณา เต เต วิเสสา สมฺภวนฺติ ตพฺภาเว ภาวโต, ตทภาเว จ อภาวโต, เอวเมว ตสฺมึ กาเล มาตาปิตูนํ ยถาวุตฺตปุฺวิเสสํ อุปนิสฺสาย เตสํ ปุตฺตานํ ชายมานานํ ทีฆายุกตา เขตฺตวิสุทฺธิยาว โหตีติ เวทิตพฺพา สํเวคธมฺมฉนฺทาทิสมุปพฺรูหิตาย ตทา เตสํ กุสลเจตนาย ตถา อุฬารภาเวน สมุปฺปชฺชนโต. เอตฺถาติ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก, ตตฺถาติ ยถาวุตฺตํ กุสลธมฺมํ สมาทาย วตฺตมาเน สตฺตนิกาเย. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว สตฺตนิกาเย. ‘‘อตฺตโนว สีลสมฺปตฺติยา’’ติ วุตฺตํ สสนฺตติปริยาปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ตตฺถ วิเสสปฺปจฺจยภาวโต. เขตฺตวิสุทฺธิปิ ปน อิธาปิ ปฏิกฺขิปิตุํ น สกฺกา.

โกฏฺาสาติ จตฺตารีสวสฺสายุกาติอาทโย อสีติวสฺสสหสฺสายุกปริโยสานา เอกาทส โกฏฺาสา. อทินฺนาทานาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน กุเล เชฏฺาปจายิกาปริโยสานานํ ทสนฺนํ ปาปโกฏฺาสานํ คหณํ.

สงฺขราชอุปฺปตฺติวณฺณนา

๑๐๖. เอวํ อุปฺปชฺชนกตณฺหาติ เอวํ วจีเภทํ ปาปนวเสน ปวตฺตา ภุฺชิตุกามตา. อนสนนฺติ กายิกกิริยาอสมตฺถตาเหตุภูโต สรีรสงฺโกโจ. เตนาห ‘‘อวิปฺผาริกภาโว’’ติอาทิ. ฆนนิวาสตนฺติ คามนิคมราชธานีนํ ฆนนิวิฏฺตํ อฺมฺสฺส นาติทูรวตฺติตํ. นิรนฺตรปูริโตติ นิรนฺตรํ วิย ปุณฺโณ ตตฺรุปคานํ สตฺตานํ พหุภาวโต.

เมตฺเตยฺยพุทฺธุปฺปาทวณฺณนา

๑๐๗. กิฺจาปิ ปุพฺเพ วฑฺฒมานกวเสน เทสนา อาคตํ, อิทํ ปน น วฑฺฒมานกวเสน วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. สตฺตานํ วฑฺฒมานายุกกาเล พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ สํสาเร สํเวคสฺส ทุพฺพิภาวนียตฺตา. ตโต วสฺสสตสหสฺสโต โอรเมว พุทฺธุปฺปาทกาโล.

๑๐๘. สมุสฺสิตฏฺเน ยูโป วิยาติ ยูโป, ยูปนฺติ เอตฺถ สตฺตา อเนกภูมิกูฏาคาโรวรกาทิวนฺตตายาติ ยูโป, ปาสาโท. รฺโ เหตุภูเตนาติ เหตุอตฺเถ กรณวจนนฺติทสฺเสติอุสฺสาหสมฺปตฺติอาทินา. มหตา ราชานุภาเวน, มหตา จ กิตฺติสทฺเทน สมนฺนาคตตฺตา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหาชนสฺส รฺชนโต มหาปนาโท นาม ราชา ชาโต. ชาตเกติ มหาปนาทชาตเก (ชา. ๑.๓.๔๐ มหาปนาทชาตเก).

ปนาโท นาม โส ราชาติ ‘‘อตีเต ปนาโท นาม โส ราชา อสฺโสสี’’ติ อตฺตภาวนฺตรตาย อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสติ. อายสฺมา หิ ภทฺทชิตฺเถโร อตฺตนา อชฺฌาวุตฺถปุพฺพํ สุวณฺณปาสาทํ ทสฺเสตฺวา เอวมาห. ยสฺส ยูโป สุวณฺณโยติ ยสฺส รฺโ อยํ ยูโป ปาสาโท สุวณฺณโย สุวณฺณมโย. ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสสรปาตปฺปมาโณ, โส ปน อฑฺฒโยชนปฺปมาโณ โหติ. อุพฺภมาหุ สหสฺสธาติ อุพฺภํ อุจฺจภาวํ อสฺส ปาสาทสฺส สหสฺสธา สหสฺสกณฺฑปฺปมาณํ อาหุ, โส ปน โยชนโต ปฺจวีสติโยชนปฺปมาโณ โหติ. เกจิ ปเนตฺถ คาถาสุขตฺถํ ‘‘อาหู’’ติ ทีฆํ กตํ, อหุ อโหสีติ อตฺถํ วทนฺติ.

สหสฺสกณฺโฑติ สหสฺสภูมิโก, ‘‘สหสฺสขณฺโฑ’’ ติปิ ปาโ, โส เอว อตฺโถ. สตเคณฺฑูติ อเนกสตนิยูหโก. ธชาลูติ ตตฺถ ตตฺถ นิยูหสิขราทีสุ ปติฏฺปิเตหิ สตฺติธชวีรงฺคธชาทีหิ ธเชหิ สมฺปนฺโน. หริตามโยติ จามีกรสุวณฺณมโย. เกจิ ปน หริตามโยติ ‘‘หริตมณิปริกฺขโฏ’’ติ วทนฺติ. คนฺธพฺพาติ นฏา. ฉสหสฺสานิ สตฺตธาติ ฉมตฺตานิ คนฺธพฺพสหสฺสานิ สตฺตธา ตสฺส ปาสาทสฺส สตฺตสุ าเนสุ รฺโ อภิรมาปนตฺถํ นจฺจึสูติ อตฺโถ. เต เอวํ นจฺจนฺตาปิ กิร ราชานํ หาเสตุํ นาสกฺขึสุ. อถ สกฺโก เทวราชา เทวนฏํ เปเสตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ, ตทา ราชา หสีติ.

โกฏิคาโม นาม มาปิโต. วตฺถูติ ภทฺทชิตฺเถรสฺส วตฺถุ. ตํ เถรคาถาวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺ. ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนาย) วิตฺถารโต อาคตเมว. อิตรสฺสาติ นฬการเทวปุตฺตสฺส. อานุภาวาติ ปุฺานุภาวนิมิตฺตํ.

ทานวเสน ทตฺวาติ ตํ ปาสาทํ อตฺตโน ปริคฺคหภาววิโยชเนน ทานมุเข นิโยเชตฺวา. วิสฺสชฺเชตฺวาติ จิตฺเตเนว ปริจฺจชนวเสน ทตฺวา ปุน ทกฺขิเณยฺยานํ สนฺตกภาวกรเณน นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน วิสฺสชฺเชตฺวา. เอตฺตเกนาติ ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ อาทึ กตฺวา ยาว ‘‘ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปทํ เอตฺตเกน เทสนามคฺเคน.

ภิกฺขุโน อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา

๑๑๐. อิทํ ภิกฺขุโน อายุสฺมินฺติ อายุสฺมึ สาเธตพฺเพ อิทํ ภิกฺขุโน อิจฺฉิตพฺพํ จิรชีวิตาย เหตุภาวโตติ. เตนาห ‘‘อิทํ อายุการณ’’นฺติ.

สมฺปนฺนสีลสฺส อวิปฺปฏิสารปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิสุขสมาธิยถาภูตาณาทิสมฺภวโต ตํสมุฏฺานปณีตรูเปหิ กายสฺส ผุฏตฺตา สรีเร วณฺณธาตุ วิปฺปสนฺนา โหติ, กลฺยาโณ จ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อาห ‘‘สีลวโต หี’’ติอาทิ.

วิเวกชํ ปีติสุขาทีติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิชํ ปีติสุขํ, อปีติชํ กายสุขํ, สติปาริสุทฺธิชํ อุเปกฺขาสุขฺจ สงฺคณฺหาติ.

อปฺปฏิกฺกูลตาวโหติ อปฺปมาณานํ สตฺตานํ, อตฺตโน จ เตสุ อปฺปฏิกฺกูลภาวโต. หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา สพฺพทิสาสุ ผรณอปฺปมาณวเสน สพฺพทิสาสุ วิปฺผาริกตา.

‘‘อรหตฺตผลสงฺขาตํ พล’’นฺติ วุตฺตํ ตสฺส อกุปฺปธมฺมตาย เกนจิ อนภิภวนียภาวโต.

‘‘โลเก’’ติ อิทํ ยถา ‘‘เอกพลมฺปี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธียติ, เอวํ ‘‘ทุปฺปสหํ ทุรภิสมฺภว’’นฺติ อิเมหิปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ. โลกปริยาปนฺเนเหว หิ ธมฺเมหิ เตสํ พลสฺส ทุปฺปสหตา, ทุรภิสมฺภวตา, น โลกุตฺตเรหีติ. เอตฺเถวาติ เอตสฺมึ อรหตฺตผเล เอว, ตทตฺถนฺติ อตฺโถ.

โลกุตฺตรปุฺมฺปีติ โลกุตฺตรปุฺมฺปิ ปุฺผลมฺปิ. ยาว อาสวกฺขยา ปวฑฺฒติ วิวฏฺฏคามิกุสลธมฺมานํ สมาทานเหตูติ โยชนา. อมตปานํ ปิวึสุ เหฏฺิมมคฺคผลสมธิคมวเสนาติ อธิปฺปาโย.

จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๔. อคฺคฺสุตฺตวณฺณนา

วาเสฏฺภารทฺวาชวณฺณนา

๑๑๑. เอตฺถาติ ‘‘ปุพฺพาราเม, มิคารมาตุปาสาเท’’ติ เอตสฺมึ ปททฺวเย. โกยํ ปุพฺพาราโม, กถฺจ ปุพฺพาราโม, กา จ มิคารมาตา, กถฺจสฺสา ปาสาโท อโหสีติ เอตสฺมึ อนฺโตลีเน อนุโยเค. อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพิกถา อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขเปเนว อนุปุพฺพิกถา. ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ เอกํ อุปาสิกํ อคฺคุปฏฺายิกฏฺาเน เปนฺตึ ทิสฺวาน ตตฺถ สฺชาตคารวพหุมานา ตเมวตฺถํ ปุรกฺขตฺวา ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา. เมณฺฑกปุตฺตสฺสาติ เมณฺฑกเสฏฺิปุตฺตสฺส. โสตาปนฺนา อโหสิ ตถา กตาธิการตฺตา.

มาตุฏฺาเน เปสิ อตฺตโน สีลาจารสมฺปตฺติยา ครุฏฺานิยตฺตา. อุปโยคนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อปฺเปตพฺพฏฺาเน อปฺปนาวเสน วินิโยคํ อคมํสุ. อฺเหิ จ เวฬุริยโลหิตงฺกมสารคลฺลาทีหิ. ภสฺสตีติ โอตรติ. สุทฺธปาสาโทว น โสภตีติ เกวโล เอกปาสาโท เอว วิหาโร น โสภติ. นิยูหานิ พหูนิ นีหริตฺวา กตฺตพฺพเสนาสนานิ ‘‘ทุวฑฺฒเคหานี’’ติ วทนฺติ. มชฺเฌ คพฺโภ สมนฺตโต อนุปริยายโตติ เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วฑฺเฒตฺวา กตเสนาสนานิ ทุวฑฺฒเคหานิ. จูฬปาสาทาติ ขุทฺทกปาสาทา.

อุตฺตรเทวีวิหาโร นาม นครสฺส ปาจีนทฺวารสมีเป กตวิหาโร.

ติตฺถิยลิงฺคสฺส อคฺคหิตตฺตา เนว ติตฺถิยปริวาสํ วสนฺติ. อนุปสมฺปนฺนภาวโต อาปตฺติยา อาปนฺนาย อภาวโต น อาปตฺติปริวาสํ วสนฺติ. ภิกฺขุภาวนฺติ อุปสมฺปทํ. เตวิชฺชสุตฺตนฺติ อิมสฺมึ ทีฆนิกาเย เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา.

๑๑๓. อนุวตฺตมานา จงฺกมึสุ อนนุจงฺกมเน ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ปุจฺฉนาทีนํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. เตสนฺติ เตสํ ทฺวินฺนํ. เตนาห ‘‘ปณฺฑิตตโร’’ติ. อตฺถาติ ภวตฺถ. กุลสมฺปนฺนาติ สมฺปนฺนกุลา อุทิโตทิเต พฺราหฺมณกุเล อุปฺปนฺนา. พฺราหฺมณกุลาติ เกนจิ ปาริชุฺเน อนุปทฺทุตา เอว พฺราหฺมณกุลา. เตนาห ‘‘โภคาทิสมฺปนฺน’’นฺติอาทิ. อิเม พฺราหฺมณา อุจฺจา หุตฺวา ‘‘อิมํ วสลํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชึสู’’ติอาทินา ชาติอาทีนิ ฆฏฺเฏนฺตา อกฺโกสนฺติ. ปริภาสนฺตีติ ปริภวิตฺวา ภาสนฺติ. อตฺตโน อนุรูปายาติ อตฺตโน อชฺฌาสยสฺส อนุรูปาย. อนฺตรนฺตรา วิจฺฉิชฺช ปวตฺติยมานา ปริภาสา ปริปุณฺณา นาม น โหติ ขณฺฑภาวโต, ตพฺพิปริยายโต ปริปุณฺณา นาม โหตีติ อาห ‘‘อนฺตรา’’ติอาทิ.

อปฺปติฏฺตายาติ อปสฺสยรหิตตฺตา. วิภินฺโนติ วินฏฺโ.

อิตเร ตโย วณฺณาติ ขตฺติยาทโย วณฺณา หีนา. นนุ ขตฺติยาว เสฏฺา วณฺณา ยถา พุทฺธา เอตรหิ ขตฺติยกุเล เอว อุปฺปนฺนาติ? สจฺจเมตํ, เต ปน อตฺตโน มิจฺฉาภิมาเนน, มิจฺฉาคาเหน จ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ วจนมตฺตํ. ‘‘สุชฺฌนฺตีติ สุทฺธา โหนฺติ, น นินฺทํ ครหํ ปาปุณนฺตี’’ติ วทนฺติ. สุชฺฌนฺติ วา สํสารโต สุชฺฌนฺติ, น เสสา วณฺณา อสุกฺกชาติกตฺตา, มนฺตชฺเฌนาภาวโต จาติ. พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา เวทวจนโต ชาตาติ มุขโต ชาตา. ตโต เอว พฺรหฺมุโน มหาพฺรหฺมุโน เวทวจนโต วิชาตาติ พฺรหฺมชา. เตน ทุวิเธนาปิ นิมฺมิตาติ พฺรหฺมนิมฺมิตา. เวทเวทงฺคาทิพฺรหฺมทายชฺชํ อรหนฺตีติ พฺรหฺมทายาทา. มุณฺฑเก สมณเกติ เอตฺถ -กาโร ครหายนฺติ อาห ‘‘นินฺทนฺตา ชิคุจฺฉนฺตา วทนฺตี’’ติ. อิพฺเภติ สุทฺเท, เต ปน ฆรพนฺธเนน พทฺธา นิหีนตราติ อาห ‘‘คหปติเก’’ติ. กณฺเหติ กณฺหชาติเก. พนฺธนฏฺเน พนฺธุ, กสฺส ปน พนฺธูติ อาห ‘‘มารสฺส พนฺธุภูเต’’ติ. ปาทาปจฺเจติ ปาทโต ชาตาปจฺเจ. อยํ กิร พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา, ขตฺติยา อุรโต, อูรูหิ เวสฺสา, ปาทโต สุทฺทา’’ติ.

๑๑๔. ยสฺมา ปมกปฺปิกกาเล จตุวณฺณววตฺถานํ นตฺถิ, สพฺเพว สตฺตา เอกสทิสา, อปรภาเค ปน เตสํ ปโยคเภทวเสน อโหสิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โปราณํ…เป… อชานนฺตา’’ติ. ลทฺธิภินฺทนตฺถายาติ ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา’’ติ เอวํ ปวตฺตาย ลทฺธิยา วินิเวนตฺถํ. ปุตฺตปฺปฏิลาภตฺถายาติ ‘‘เอวํ มยํ เปตฺติกํ อิณํ โสเธสฺสามา’’ติ ลทฺธิยํ ตฺวา ปุตฺตปฺปฏิลาภาย. อยฺเหตฺถ ธมฺมิกานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌาสโย. สฺชาตปุปฺผาติ รชสฺสลา. อิตฺถีนฺหิ กุมาริภาวปฺปตฺติโต ปฏฺาย ปจฺฉิมวยโต โอรํ อสติ วิพนฺเธ อฏฺเม อฏฺเม สตฺตาเห คพฺภาสยสฺิเต ตติเย อาวตฺเต กติปยา โลหิตปีฬกา สณฺหิตฺวา อคฺคหิตปุปฺผา เอว ภิชฺชนฺติ, ตโต โลหิตํ ปคฺฆรติ, ตตฺถ อุตุสมฺา, ปุปฺผสมฺา จ. เนสนฺติ พฺราหฺมณานํ. สจฺจวจนํ สิยาติ ‘‘พฺรหฺมุโน ปุตฺตา’’ติอาทิวจนํ สจฺจํ ยทิ สิยา, พฺราหฺมณีนํ…เป… มุขํ ภเวยฺย, น เจตํ อตฺถิ.

จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา

๑๑๕. มุขจฺเฉทกวาทนฺติ ‘‘พฺราหฺมณา มหาพฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ วาทสฺส เฉทกวาทํ. อริยภาเว อสมตฺถาติ อนริยภาวาวหา. ปกติกาฬกาติ สภาเวเนว น สุทฺธา. กณฺโหติ กิลิฏฺโ อุปตาปโก. เตนาห ‘‘ทุกฺโขติ อตฺโถ’’ติ.

สุกฺกภาโว นาม ปริสุทฺธตาติ อาห ‘‘นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑรา’’ติ. สุกฺโกติ น กิลิฏฺโ อนุปตาปโกติ วุตฺตํ ‘‘สุโขติ อตฺโถ’’ติ.

๑๑๖. อุภยโวกิณฺเณติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุภเยสุ โวกิณฺเณสู’’ติ. มิสฺสีภูเตสูติ ‘‘กทาจิ กณฺหา ธมฺมา, กทาจิ สุกฺกา ธมฺมา’’ติ เอวํ เอกสฺมึ สนฺตาเน, เอกสฺมึเยว จ อตฺตภาเว ปวตฺติยา มิสฺสีภูเตสุ, น ปน เอกชฺฌํ ปวตฺติยา. เอตฺถาติ อนนฺตรวุตฺตธมฺมาว อนฺวาธิฏฺาติ อาห ‘‘กณฺหสุกฺกธมฺเมสู’’ติ. ยสฺมา จ เต พฺราหฺมณา น เจว เต ธมฺเม อติกฺกนฺตา, ยาย จ ปฏิปทาย อติกฺกเมยฺยุํ, สาปิ เตสํ ปฏิปทา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วตฺตมานาปี’’ติ. นานุชานนฺติ อยถาภุจฺจวาทภาวโต. อนุชานนฺจ นาม อพฺภนุโมทนนฺติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘นานุโมทนฺติ, น ปสํสนฺตี’’ติ วุตฺตํ. จตุนฺนํ วณฺณานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. เตสนฺติ ปน สมฺพนฺเธปิ วา สามิวจนํ. เต จ พฺราหฺมณา น เอวรูปา น เอทิสา, ยาทิโส อรหา เอกเทเสนาปิ เตน เตสํ สทิสตาภาวโต, ตสฺมา เตน การเณน เนสํ พฺราหฺมณานํ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ’’ติ วาทํ วิฺู ยถาภูตวาทิโน พุทฺธาทโย อริยา นานุชานนฺติ.

อารกตฺตาทีหีติ เอตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตา ปหีนภาวโต ทูรตฺตา อรหํ, กิเลสารีนํ หตตฺตา อรหํ, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา อรหํ, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา อรหํ, ปาปกรเณ รหาภาเวน อรหนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๕ อาทโย), ตํ สํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๒๔) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อาสวานํ ขีณตฺตาติ จตุนฺนมฺปิ อาสวานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตา. พฺรหฺมจริยวาสนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ. ตสฺส วาสสฺส ปริโยสิตตฺตา วุตฺถวาโส, ทสนฺนมฺปิ วา อริยวาสานํ วุตฺถตฺตา วุตฺถวาโส. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, ยทริยา อาวสึสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วา. กตเม ทส? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ทส อริยาวาสา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๙).

วุสฺสตีติ วา วุสิตํ, อริยมคฺโค, อริยผลฺจ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อติสยวจนิจฺฉาวเสน อรหา ‘‘วุสิตวา’’ติ วุตฺโต. กรณียํ นาม ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนา ทุกฺขสฺสนฺตํ กาตุกาเมหิ เอกนฺตโต กตฺตพฺพตฺตา, ตํ ปน ยสฺมา จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ จตูสุ สจฺเจสุ กาตพฺพํ กตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตูหิ…เป… กตกรณีโย’’ติ. โอสีทาปนฏฺเน ภารา วิยาติ ภารา, กิเลสา, ขนฺธา จ. วุตฺตฺหิ ‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๒) โอหาริโตติ อปนีโต. สโก อตฺโถ สทตฺโถติ เอตฺถ -กาโร ปทสนฺธิกโร. กามํ ทิฏฺิอาทโยปิ สํโยชนานิ เอว, ตถาปิ ตณฺหาย ภวสํโยชนฏฺโ สาติสโย. ยถาห ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนาน’’นฺติ. (สํ. นิ. ๒.๑๒๕, ๑๒๖, ๑๒๗, ๑๓๒, ๑๓๔, ๑๓๖, ๑๔๒; ๓.๕.๕๒๐; กถา. ๗๕) ตโต สา เอว สุตฺเต (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๙๓, ๑๓๓; ๓.๓๗๓; สํ. นิ. ๓.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๑.๓๔ อาทโย) สมุทยสจฺจภาเวน วุตฺตา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภวสํโยชนํ วุจฺจติ ตณฺหา’’ติ. สมฺมทฺา วิมุตฺโตติ สมฺมา อฺาย ชานนภูตาย อคฺคมคฺคปฺาย สมฺมา ยถาภูตํ ยํ ยถา ชานิตพฺพํ, ตํ ตถา ชานิตฺวา วิมุตฺโต. อิมสฺมึ โลเกติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก. อิธตฺตภาเวติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว, ปรตฺตภาเวติ ปรสฺมึ อตฺตภาเว, อิธโลเก, ปรโลเก จาติ อตฺโถ.

๑๑๗. อนฺตรวิรหิตาติ วิภาควิรหิตา. เตนาห ‘‘อตฺตโน กุเลน สทิสา’’ติ. อนุยนฺตีติ อนุยนฺตา, อนุยนฺตา เอว อานุยนฺตา, อนุวตฺตกา. เตนาห ‘‘วสวตฺติโน’’ติ.

๑๑๘. นิวิฏฺาติ สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมึ อนุปวิสนวเสน นิวิฏฺา. ตโต เอว ตสฺมึ อธิกํ นิวิสนโต อภินิวิฏฺา. อจลฏฺิตาติ อจลภาเว ิตา.

นฺติ ยํ กเถตพฺพธมฺมํ อนุปธาเรตฺวา, ตทตฺถฺจ อปฺปจฺจกฺขํ กตฺวา กถนํ, เอตํ อฏฺานํ อการณํ ตสฺส โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตา. วิจฺฉินฺทชนนตฺถนฺติ รตนตฺตยสทฺธาย วิจฺฉินฺทสฺส อุปฺปาทนตฺถํ, อฺถตฺตายาติ อตฺโถ. โสติ มาโร. มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขีติ อาคตผลสฺส อริยสาวกสฺส ปุรโต มุสา วตฺตุํ น วิสหิ, ตสฺมา อาม มาโรสฺมีติ ปฏิชานิ. สิลาปถวิยนฺติ รตนมยสิลาปถวิยํ. สิเนรุํ กิร ปริวาเรตฺวา ิโต ภูมิปฺปเทโส สตฺตรตนมโย, ‘‘สุวณฺณมโย’’ติ เกจิ, สา วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต อเนกโยชนสหสฺสปริมาณา อติวิย นิจฺจลา. กึ ตฺวํ เอตฺถาติ กึ การณา ตฺวํ เอตฺถ. ‘‘ิโต’’ติ อจฺฉรํ ปหริ. าตุํ อสกฺโกนฺโตติ อริยสาวกสฺส ปุรโต าตุํ อสกฺโกนฺโต. อยฺหิ อริยธมฺมาธิคมสฺส อานุภาโว, ยํ มาโรปิ นาม มหานุภาโว อุชุกํ ปฏิปฺปริตุํ น สกฺโกติ.

มคฺโค เอว มูลํ มคฺคมูลํ, ตสฺส. สฺชาตตฺตา อุปฺปนฺนตฺตา. เตน มคฺคมูเลน ปติฏฺิตสนฺตาเน ลทฺธปติฏฺา. ภควโต เทสนาธมฺมํ นิสฺสาย อริยาย ชาติยา ชาโต ‘‘ภควนฺตํ นิสฺสาย อริยภูมิยํ ชาโต’’ติ วุตฺโต. ‘‘อุเร วสิตฺวา’’ติ อิทํ ธมฺมโฆสสฺส อุรโต สมุฏฺานตาย วุตฺตํ. อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย วา โอรโส. มุขโต ชาเตน ชาโต ‘‘มุขโต ชาโต’’ติ วุตฺโต. การณการเณปิ หิ การเณ วิย โวหาโร โหติ ‘‘ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธ’’นฺติ. เกจิ ปน ‘‘วิโมกฺขมุขสฺส วเสน ชาตตฺตา มุขโต ชาโต’’ติ วทนฺติ, ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุริเมนตฺเถน โยนิโช, เสทโช, มุขโชติ ตีสุ สมฺพนฺเธสุ มุขเชน สมฺพนฺเธน ภควโต ปุตฺตภาโว วิภาวิโต. อตฺถทฺวเยนาปิ ธมฺมชภาโวเยว ทีปิโต. อริยธมฺมปฺปตฺติโต ลทฺธวิเสโส หุตฺวา ปวตฺโต ตทุตฺตรกาลิโก ขนฺธสนฺตาโน ‘‘อริยธมฺมโต ชาโต’’ติ เวทิตพฺโพ, อริยธมฺมํ วา มคฺคผลํ นิสฺสาย, อุปนิสฺสาย จ ชาโต สพฺโพปิ ธมฺมปฺปพนฺโธ ‘‘อริยธมฺมโต ชาโต’’ติ คเหตพฺโพ. เตสํ ปน อริยธมฺมานํ อปริโยสิตกิจฺจตาย อริยภาเวน อภินิพฺพตฺติมตฺตํ อุปาทาย ‘‘อริยธมฺมโต ชาตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ปริโยสิตกิจฺจตาย ตถา นิพฺพตฺติปาริปูรึ อุปาทาย ‘‘นิมฺมิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ยโต ‘‘ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘นวโลกุตฺตรธมฺมทายํ อาทิยตีติ ธมฺมทายาโท’’ ติปิ ปาโ. อสฺสาติ ‘‘ภควโตมฺหิปุตฺโต’’ติอาทินา วุตฺตสฺส วากฺยสฺส. อตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ ภาวตฺถํ ปกาเสนฺโต. ตถาคตสฺส อนฺสาธารณสีลาทิธมฺมกฺขนฺธสฺส สมูหนิเวสวเสน ธมฺมกายตาย น กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, สตฺถุฏฺานิยสฺส ปน ธมฺมกายตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา ตถาคโต ธมฺมกาโยติ วุตฺโต’’ติ สยเมว ปุจฺฉํ สมุฏฺาเปตฺวา ‘‘ตถาคโต หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชติ. หทเยน จินฺเตตฺวาติ ‘‘อิมํ ธมฺมํ อิมสฺส เทเสสฺสามี’’ติ ตสฺส อุปคตสฺส เวเนยฺยชนสฺส โพธนตฺถํ จิตฺเตน จินฺเตตฺวา. วาจาย อภินีหรีติ สทฺธมฺมเทสนาวาจาย กรวีกรุตมฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน เวเนยฺยสนฺตานาภิมุขํ ตทชฺฌาสยานุรูปํ หิตมตฺถํ นีหริ อุปเนสิ. เตนาติ เตน การเณน เอวํสทฺธมฺมาธิมุตฺติภาเวน. อสฺสาติ ตถาคตสฺส. ธมฺมมยตฺตาติ ธมฺมภูตตฺตา. อิธาธิปฺเปตธมฺโม เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูโตติ อาห ‘‘ธมฺมกายตฺตา เอว พฺรหฺมกาโย’’ติ. สพฺพโส อธมฺมํ ปชหิตฺวา อนวเสสโต ธมฺโม เอว ภูโตติ ธมฺมภูโต. ตถารูโป จ ยสฺมา สภาวโต ธมฺโม เอวาติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ธมฺมสภาโว’’ติ.

๑๑๙. เสฏฺจฺเฉทกวาทนฺติ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๑๖) เอวํ วุตฺตเสฏฺภาวจฺเฉทกวาทํ. อปเรนปิ นเยนาติ ยถาวุตฺตเสฏฺจฺเฉทกวาทโต อปเรนปิ โปราณกโลกุปฺปตฺติทสฺสนนเยน. เสฏฺจฺเฉท…เป… ทสฺเสตุนฺติ โสปิ หิ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีนา อฺเ วณฺณา’’ติ, ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๑๔) จ เอวํ ปวตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺิยา วินิเวโน ชาติพฺราหฺมณานํ เสฏฺภาวสฺส เฉทนโต เสฏฺจฺเฉทนวาโท นาม โหตีติ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถ.

อิตฺถภาวนฺติ อิมํ ปการตํ มนุสฺสภาวํ. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺติ, ปกรณวเสน วา อยมตฺโถ อวจฺฉินฺโน ทฏฺพฺโพ. มเนเนว นิพฺพตฺตาติ พาหิรปจฺจเยน วินา เกวลํ อุปจารฌานมนสาว นิพฺพตฺตา. ยาย อุปจารชฺฌานเจตนาย เต ตตฺถ นิพฺพตฺตา, นีวรณวิกฺขมฺภนาทินา อุฬาโร ตสฺสา ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ฌานผลกปฺโป ตสฺสา ผลวิเสโสติ อาห ‘‘พฺรหฺมโลเก วิยา’’ติอาทิ. ‘‘สยํปภา’’ติ ปทานํ ตตฺถ สูริยาโลกาทีหิ วินา อนฺธการํ วิธมนฺตา สยเมว ปภาสนฺตีติ สยํปภา, อนฺตลิกฺเข อากาเส จรนฺตีติ อนฺตลิกฺขจรา, ตทฺกามาวจรสตฺตานํ วิย สรีรสฺส วิจรณฏฺานสฺส อสุภตาภาวโต สุภํ, สุเภว ติฏฺนฺตีติ สุภฏฺายิโนติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

รสปถวิปาตุภาววณฺณนา

๑๒๐. สพฺพํ จกฺกวาฬนฺติ อนวเสสํ โกฏิสตสหสฺสํ จกฺกวาฬํ. สมตนีติ สฺฉาเทนฺตี วิปฺผริ, สา ปน ตสฺมึ อุทเก ปติฏฺิตา อโหสีติ อาห ‘‘ปติฏฺหี’’ติ. วณฺเณน สมฺปนฺนาติ สมฺปนฺนวณฺณา. มกฺขิกณฺฑกรหิตนฺติ มกฺขิกาหิ จ ตาสํ อณฺฑเกหิ จ รหิตํ.

อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยว. กสฺมา? เอวํ จิรปริจิตโลลตาวเสน สพฺพปมํ ตถา อกาสีติ ทสฺเสติ. กิเมวิทนฺติ ‘‘วณฺณโต, คนฺธโต จ ตาว าตํ, รสโต ปน กิเมวิทํ ภวิสฺสตี’’ติ สํสยชาโต วทติ. ติฏฺตีติ อฏฺาสิ.

จนฺทิมสูริยาทิปาตุภาววณฺณนา

๑๒๑. อาลุปฺปการกนฺติ เอตฺถ อาโลปปริยาโย อาลุปฺป-สทฺโทติ อาห ‘‘อาโลปํ กตฺวา’’ติ. ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ ปวตฺติยํ โลกิยานํ สมฺโมโห โหติ, ตํ วิธมิตุํ ‘‘โก ปน เตส’’นฺติอาทินา อฏฺ ปฺหาวิสฺสชฺชนานิ คหิตานิ. ตตฺถ เตสนฺติ จนฺทิมสูริยานํ. กสฺมินฺติ กสฺมึ าเน. ‘‘โก อุปรี’’ติ เอเตเนว โก เหฏฺาติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว. ตถา ‘‘โก สีฆํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา โก สณิกํ คจฺฉตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตเยว. วีถิโยติ คมนวีถิโย. เอกโตติ เอกสฺมึ ขเณ ปาตุภวนฺติ. สูริยมณฺฑเล ปน อตฺถงฺคเต จนฺทมณฺฑลํ ปฺายิตฺถ. ฉนฺทํ ตฺวา วาติ รุจึ ตฺวา วิย.

อุภยนฺติ อนฺโต, พหิ จ.

อุชุกนฺติ อายามโต, วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต จ. ปริมณฺฑลโตติ ปริกฺเขปโต.

อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ อมาวาสิยํ สูริเยน สทฺธึ คจฺฉนฺโต ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ โอหียนฺโต ปุณฺณมาสิยํ อุปฑฺฒมคฺคเมว โอหียนโต. ติริยํ สีฆํ คจฺฉติ เอกสฺมิมฺปิ มาเส กทาจิ ทกฺขิณโต, กทาจิ อุตฺตรโต ทสฺสนโต. ‘‘ทฺวีสุ ปสฺเสสู’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. จนฺทสฺส ปุรโต, ปจฺฉโต, สมฺจ ตารกา คจฺฉนฺติเยว. อตฺตโน านนฺติ อตฺตโน คมนฏฺานํ. น วิชหนฺติ อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนโต. สูริยสฺส อุชุกํ คมนสฺส สีฆตา จนฺทสฺส คมนํ อุปาทาย เวทิตพฺพา. ติริยํ คมนํ ทกฺขิณทิสโต อุตฺตรทิสาย, อุตฺตรทิสโต จ ทกฺขิณทิสาย คมนํ ทนฺธํ ฉหิ ฉหิ มาเสหิ อิชฺฌนโต. โสติ สูริโย. กาฬปกฺขอุโปสถโตติ กาฬปกฺเข อุโปสเถ จนฺเทน สเหว คนฺตฺวา ตโต ปรํ. ปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเส. โอหาย คจฺฉติ อตฺตโน สีฆคามิตาย, ตสฺส จ ทนฺธคามิตาย. เลขา วิย ปฺายติ ปจฺฉิมทิสายํ. ยาว อุโปสถทิวสาติ ยาว สุกฺกปกฺขอุโปสถทิวสา. ‘‘จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา’’ติ อิทํ อุปริภาคโต ปติตสูริยาโลกตาย เหฏฺโต ปวตฺตาย สูริยสฺส ทูรภาเวน ทิวเส ทิวเส อนุกฺกเมน ปริหายมานาย อตฺตโน ฉายาย วเสน อนุกฺกเมน จนฺทมณฺฑลปฺปเทสสฺส วฑฺฒมานสฺส วิย ทิสฺสมานตาย วุตฺตํ, ตสฺมา อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา วิย. อุโปสถทิวเส ปุณฺณมายํ ปริปุณฺโณ โหติ, ปริปุณฺณมณฺฑโล หุตฺวา ทิสฺสตีติ อตฺโถ. ธาวิตฺวา คณฺหาติ จนฺทสฺส ทนฺธคติตาย, อตฺตโน จ สีฆคติตาย. อนุกฺกเมน หายิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปน ฉายาย หายมานตาย มณฺฑลํ วฑฺฒมานํ วิย ทิสฺสติ, อิธ ฉายาย วฑฺฒมานตาย มณฺฑลํ หายมานํ วิย ทิสฺสติ.

ยาย วีถิยา สูริเย คจฺฉนฺเต วสฺสวลาหกา เทวปุตฺตา สูริยาภิตาปสนฺตตฺตา อตฺตโน วิมานโต น นิกฺขมนฺติ, กีฬาปสุตา หุตฺวา น วิจรนฺติ, ตทา กิร สูริยสฺส วิมานํ ปกติมคฺคโต อโธ โอตริตฺวา วิจรติ, ตสฺส โอรุยฺห จรเณเนว จนฺทวิมานมฺปิ อโธ โอรุยฺห จรติ ตคฺคติกตฺตา, ตสฺมา สา วีถิ อุทกาภาเวน อชานุรูปตาย ‘‘อชวีถี’’ติ สมฺํ คตา. ยาย ปน วีถิยา สูริเย คจฺฉนฺเต วสฺสวลาหกา เทวปุตฺตา สูริยาภิตาปาภาวโต อภิณฺหํ อตฺตโน วิมานโต พหิ นิกฺขมิตฺวา กีฬาปสุตา อิโต จิโต จ วิจรนฺติ, ตทา กิร สูริยวิมานํ ปกติมคฺคโต อุทฺธํ อารุหิตฺวา วิจรติ, ตสฺส อุทฺธํ อารุยฺห จรเณเนว จนฺทวิมานมฺปิ อุทฺธํ อารุยฺห จรติ ตคฺคติกตฺตา, ตคฺคติกตา จ สมานคตินา วาตมณฺฑเลน วิมานสฺส เผลฺลิตพฺพตฺตา, ตสฺมา สา วีถิ อุทกพหุภาเวน นาคานุรูปตาย ‘‘นาควีถี’’ติ สมฺํ คตา. ยทา สูริโย อุทฺธมนารุหนฺโต, อโธ จ อโนตรนฺโต ปกติมคฺเคเนว คจฺฉติ, ตทา วสฺสวลาหกา ยถากาลํ, ยถารุจิ จ วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สุเขน วิจรนฺติ, เตน กาเลน กาลํ วสฺสนโต โลเก อุตุสมตา โหติ, ตาย อุตุสมตาย เหตุภูตาย สา จนฺทิมสูริยานํ คติ ควานุรูปตาย ‘‘โควีถี’’ติ สมฺํ คตา. เตน วุตฺตํ ‘‘อชวีถี’’ติอาทิ.

เอวํ ‘‘กติ เนสํ วีถิโย’’ติ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘กถํ วิจรนฺตี’’ติ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘จนฺทิมสูริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สิเนรุโต พหิ นิกฺขมนฺตีติ สิเนรุสมีเปน ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คจฺฉนฺตา ตโต คมนวีถิโต พหิ อตฺตโน ติริยคมเนน จกฺกวาฬาภิมุขา นิกฺขมนฺติ. อนฺโต วิจรนฺตีติ เอวํ ฉ มาเส ขเณ ขเณ สิเนรุโต อปสกฺกนวเสน ตโต นิกฺขมิตฺวา จกฺกวาฬสมีปํ ปตฺตา, ตโตปิ ฉ มาเส ขเณ ขเณ อปสกฺกนวเสน นิกฺขมิตฺวา สิเนรุสมีปํ ปาปุณนฺตา อนฺโต วิจรนฺติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘เตหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สิเนรุสฺส, จกฺกวาฬสฺส จ ยํ านํ เวมชฺฌํ, ตสฺส, สิเนรุสฺส จ ยํ านํ เวมชฺฌํ, เตน คจฺฉนฺตา ‘‘สิเนรุสมีเปน วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตา, น สิเนรุสฺส อคฺคาฬินฺทอลฺลีนา. จกฺกวาฬสมีเปน จริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. มชฺเฌนาติ สิเนรุสฺส, จกฺกวาฬสฺส จ อุชุกํ เวมชฺเฌน มคฺเคน. จิตฺรมาเส มชฺเฌนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

เอกปฺปหาเรนาติ เอกเวลาย, เอเกเนว วา อตฺตโน เอกปฺปหาเรน. มชฺฌนฺหิโกติ ิตมชฺฌนฺหิโก กาโล โหติ. ตทา หิ สูริยมณฺฑลํ อุคฺคจฺฉนฺตํ หุตฺวาปิ อิมสฺมึ ทีเป ิตสฺส อุปฑฺฒเมว ทิสฺสติ, อุตฺตรกุรูสุ ิตสฺส โอคจฺฉนฺตํ หุตฺวา. เอวฺหิ เอกเวลายเมว ตีสุ ทีเปสุ อาโลกกรณํ.

เยสุ กตฺติกาทินกฺขตฺตสมฺา, ตานิปิ ตารกรูปานิ เยวาติ วุตฺตํ ‘‘เสสตารกรูปานิ จา’’ติ, นกฺขตฺตสฺิตตารกรูปโต อวสิฏฺตารกรูปานีติ อตฺโถ. อุภยานิปิ ตานิ เทวตานํ วสนกวิมานานีติ เวทิตพฺพานิ. รา-สทฺโท ติยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมนกาโลติ อตฺโถ. ทิพฺพนฺติ สตฺตา กีฬนฺติ โชตนฺติ เอตฺถาติ ทิวา. สตฺตานํ อายุํ มินนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโส. ตํ ตํ กิริยํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ. ตํ ตํ สตฺตํ, ธมฺมปฺปวตฺติฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย สรติ วตฺเตตีติ สํวจฺฉโร.

๑๒๒. วิวชฺชนํ วิวชฺโช, โส เอว เววชฺชํ, วณฺณสฺส เววชฺชํ วณฺณเววชฺชํ, วณฺณสมฺปตฺติยา วิคโม, ตสฺส ปน อตฺถิตา ‘‘วณฺณเววชฺชตา’’ติ วุตฺตา. เตนาห ‘‘วิวชฺชภาโว’’ติ. เตสนฺติ วณฺณวนฺตานํ สตฺตานํ. อติมานปฺปจฺจยาติ ทุพฺพณฺณวมฺภนวเสน อติกฺกมฺม อตฺตโน วณฺณํ ปฏิจฺจ มานปจฺจยา, มานสมฺปคฺคณฺหนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. สาติสโย รโส เอติสฺสา อตฺถีติ รสาติ ลทฺธมานาย, อนุภาสึสูติ อนุโรธวเสน ภาสึสุ. โลกุปฺปตฺติวํสกถนฺติ โลกุปฺปตฺติวํสชํ ปเวณีกถํ, อาทิกาเล อุปฺปนฺนํ ปเวณีอาคตกถนฺติ อตฺโถ. ‘‘อนุปตนฺตี’’ติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ.

ภูมิปปฺปฏกปาตุภาวาทิวณฺณนา

๑๒๓. เอทิโส หุตฺวาติ อหิจฺฉตฺตกสทิโส หุตฺวา.

๑๒๔. ปทาลตาติ ‘‘ปทา’’ติ เอวํนามา เอกา ลตา, สา ปน ยสฺมา สมฺปนฺนวณฺณคนฺธรสา, ตสฺมา ‘‘ภทฺทลตา’’ติ วุตฺตา. นาฬิกาติ นาฬิวลฺลิ. อหายีติ นสฺสิ.

๑๒๕. อกฏฺปาโกติ อกฏฺเเยว าเน อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺจนโก, นีวาโร วิย สฺชาโต หุตฺวา นิปฺปชฺชนโกติ อตฺโถ. กโณ ‘‘กุณฺฑก’’นฺติ จ วุจฺจติ. ถุสนฺติ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตตฺตโจ, ตทภาวโต ‘‘อกโณ, อถุโส’’ติ สาลิ วุตฺโต. ‘‘ปฏิวิรูฬฺห’’นฺติ อิทํ ปกฺกภาวสฺส การณวจนํ. ปฏิวิรูฬฺหโต หิ ตํ ปกฺกนฺติ. ยสฺมึ าเน สายํ ปกฺโก สาลิ คหิโต, ตเทว านํ ทุติยทิวเส ปาโต ปกฺเกน สาลินา ปริปุณฺณํ หุตฺวา ติฏฺตีติ อาห ‘‘สายํ คหิตฏฺานํ ปาโต ปกฺกํ โหตี’’ติอาทิ. อลายิตนฺติ ลายิตฏฺานมฺปิ เตสํ กมฺมปฺปจฺจยา อลายิตเมว หุตฺวา อนูนํ ปริปุณฺณเมว ปฺายติ, น เกวลํ ปฺายนเมว, อถ โข ตถาภูตเมว หุตฺวา ติฏฺติ.

อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิปาตุภาววณฺณนา

๑๒๖. ‘‘มนุสฺสกาเล’’ติ อิทํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตานํเยว ตตฺถ อิทานิ นิกนฺติวเสน อุปฺปตฺติ โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, เทวตานมฺปิ ปุริมชาติยํ อิตฺถิภาเว ิตานํ ตตฺถ วิราคาทิปุริสตฺตปฺปจฺจเย อสติ ตทา อิตฺถิลิงฺคเมว ปาตุภวติ. ปุริสตฺตปจฺจเยติ ‘‘อตฺตโนปิ อนิสฺสรตา, สพฺพกาลํ ปรายตฺตวุตฺติตา, รชสฺสลตา วฺจตา, คพฺภธารณํ, ปมาย ปกติยา นิหีนปกติตา, สูรวีรตาภาโว, ‘อปฺปกา ชนา’ติ ‘หีเฬตพฺพตา’ติ เอวมาทิ อาทีนวปจฺจเวกฺขณปุพฺพกมฺปิ อิตฺถิภาเว ‘อลํ อิตฺถิภาเวน, น หิ อิตฺถิภาเว ตฺวา จกฺกวตฺติสิรึ, น สกฺกมารพฺรหฺมสิริโย ปจฺจนุภวิตุํ, น ปจฺเจกโพธึ, น สมฺมาสมฺโพธึ อธิคนฺตุํ สกฺกา’ติ เอวํ อิตฺถิภาววิรชฺชนํ, ‘ยถาวุตฺตอาทีนววิรหโต อุตฺตมปกติภาวโต สมฺปทมิทํ ปุริสตฺตํ นาม เสฏฺํ อุตฺตมํ, เอตฺถ ตฺวา สกฺกา เอตา สมฺปตฺติโย สมฺปาปุณิตุ’นฺติ เอวํ ปุริสตฺตภาเว สมฺภาวนาปุพฺพกํ ปตฺถนาปนํ, ‘ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา’ติ’’ เอวมาทิเก ปุริสภาวสฺส ปจฺจยภูเต ธมฺเม. ปูเรตฺวา วฑฺเฒตฺวา. ปจฺจกฺขํ ภูตํ, สทิสฺจ ทิฏฺธมฺมิกํ, สมฺปรายิกฺจ สุวิปุลํ อนตฺถํ อจินฺเตตฺวา ปุริสสฺส กาเมสุ มิจฺฉาจรณํ เกวลํ อิตฺถิยํ อาสาปตฺติ ผเลเนวาติ อาสาอาปตฺติ อิตฺถิภาวาวหาปิ โหติเยว. ตนฺนินฺนโปณปพฺภารภาเวน ตนฺนิกนฺติยา นิมิตฺตภาวาปตฺติโตติ วุตฺตํ ‘‘ปุริโส อิตฺถตฺตภาวํ ลภนฺโต กาเมสุมิจฺฉาจารํ นิสฺสาย ลภตี’’ติ. ตทาติ ยถาวุตฺเต ปมกปฺปิกกาเล. ปกติยาติ สภาเวน. มาตุคามสฺสาติ ปุริมตฺตภาเว มาตุคามภูตสฺส. ปุริสสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘ปกติยา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อุปนิชฺฌายตนฺติ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺตานํ. ยถา อฺมฺสฺมึ สาราโค อุปฺปชฺชติ, เอวํ สาเปกฺขภาเวน โอโลเกนฺตานํ. ราคปริฬาโหติ ราคโช ปริฬาโห.

นิพฺพุยฺหมานายาติ ปริณตา หุตฺวา นิยฺยมานาย.

เมถุนธมฺมสมาจารวณฺณนา

๑๒๗. โคมยปิณฺฑมตฺตมฺปิ นาลตฺถาติ สมฺมเทว วิวาหกมฺมํ นาลตฺถาติ อธิปฺปาเยน วทนฺติ. ปาตพฺยตนฺติ ตสฺมึ อสทฺธมฺเม กิเลสกาเมน ปิวิตพฺพตํ กิฺจิ ปิวิตพฺพวตฺถุํ ปิวนฺตา วิย อติวิย โตเสตฺวา ปริภุฺชิตพฺพตํ อาปชฺชึสุ, ปาตพฺยตนฺติ วา ปริภุฺชนกตํ อาปชฺชึสุ อุปคจฺฉึสุ. ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺย-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุฺชึสูติ อตฺโถ.

สนฺนิธิการกนฺติ สนฺนิธิการํ, -กาโร ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘สนฺนิธึ กตฺวา’’ติ. อปทานนฺติ อวขณฺฑนํ. เอเกกสฺมึ าเนติ ยตฺถ ยตฺถ วหิตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ เอเกกสฺมึ าเน. คุมฺพคุมฺพาติ ปุฺชปุฺชา.

สาลิวิภาควณฺณนา

๑๒๘. สีมํ เปยฺยามาติ ‘‘อยํ ภูมิภาโค อสุกสฺส, อยํ ภูมิภาโค อสุกสฺสา’’ติ เอวํ ปริจฺเฉทํ กเรยฺยาม. ตํ อคฺคํ กตฺวาติ ตํ อาทึ กตฺวา.

มหาสมฺมตราชวณฺณนา

๑๓๐. ปกาเสตพฺพนฺติ โทสวเสน ปกาเสตพฺพํ. ขิปิตพฺพนฺติ เขปํ กาตพฺพํ. เตนาห ‘‘หาเรตพฺพ’’นฺติ, สตฺตนิกายโต นีหริตพฺพํ.

เนสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ.

๑๓๑. อกฺขรนฺติ นิรุตฺตึ. สา หิ มหาชเนน สมฺมโตติ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพโต นิรุตฺติ, ตสฺมึเยว นิรูฬฺหภาวโต, อฺตฺถ อสฺจรณโต อกฺขรนฺติ จ วุจฺจติ, ตถา สงฺขาตพฺพโต สงฺขา, สมฺายตีติ สมฺา, ปฺาปนโต ปฺตฺติ, โวหรณโต โวหาโร. อุปฺปนฺโนติ ปวตฺโต. น เกวลํ อกฺขรเมวาติ น เกวลํ สมฺากรณเมว. เขตฺตสามิโนติ ตํ ตํ ภูมิภาคํ ปริคฺคเหตฺวา ิตสตฺตา. ตีหิ สงฺเขหีติ ติวิธกิริยาภิสงฺขเตหิ ตีหิ สงฺเขหิ ขตฺติยาทีหิ ตีหิ วณฺเณหิ ปริคฺคหิเตหิ. ‘‘ขตฺติยานุยนฺตพฺราหฺมณคหปติกเนคมชานปเทหิ ตีหิ คหปตีหิ ปริคฺคหิเตหี’’ติ จ วทนฺติ. อคฺคนฺติ าเตนาติ อคฺคํ กุลนฺติ าเตน. ขตฺติยกุลฺหิ โลเก สพฺพเสฏฺํ. ยถาห ‘‘ขตฺติโย เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, เย โคตฺตปฏิสาริโน’’ติ, (ที. นิ. ๑.๒๗๗; ๓.๑๔๐; ม. นิ. ๒.๓๐; สํ. นิ. ๑.๑๘๒, ๒๔๕) อเภโทปจาเรน ปน อกฺขรสฺส ขตฺติยสทฺทสฺสปิ เสฏฺตาติ ปาฬิยํ ‘‘อคฺคฺเน อกฺขเรนา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ อเภโทปจาเรน วินา เอว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อคฺเค วา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา

๑๓๒. เยน อนารมฺภภาเวน พาหิตากุสลา ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา, ตเมว ตาว ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘วีตงฺคารา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจิตฺวา’’ติอาทิมาห. ตเมนนฺติ วจนวิปลฺลาเสน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เต เอเต’’ติ. อภิสงฺขโรนฺตาติ จิตฺตมนฺตภาเวน อฺมฺํ อภิวิสิฏฺเ กโรนฺตา, พฺราหฺมณากปฺปภาเวน สงฺขโรนฺตา จ. วาเจนฺตาติ ปเรสํ กเถนฺตา, เย ตถา คนฺเถ กาตุํ น ชานนฺติ. อจฺฉนฺตีติ อาสนฺติ, อุปวิสนฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วสนฺตี’’ติ. อจฺเฉนฺตีติ กาลํ เขเปนฺติ. หีนสมฺมตํ ฌานภาวนานุโยคํ ฉฑฺเฑตฺวา คนฺเถ ปสุตตาทีปนโต. เสฏฺสมฺมตํ ชาตํ ‘‘เวทธรา โสตฺติยา สุพฺราหฺมณาติ เอวํ เสฏฺสมฺมตํ ชาตํ.

๑๓๓. เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวาติ ชายาปติกภาเวน ทฺวยํ ทฺวยํ นิวาสํ อชฺฌุปคนฺตฺวา. วาณิชกมฺมาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน กสิกมฺมาทึ สงฺคณฺหาติ.

๑๓๔. ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนาติ ปรวิเหนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา, นฬการทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จ. สุทฺทนฺติ เอตฺถ สุ-อิติ สีฆตฺเถ นิปาโต. ทา-อิติ ครหณตฺเถติ อาห ‘‘สุทฺทํ สุทฺทํ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺตี’’ติ.

๑๓๕. อหูติ กาลวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหติ โข’’ติ อาห. อิมินาติ ‘‘อิเมหิ โข, วาเสฏฺ, จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหตี’’ติ อิมินา วจเนน. อิมํ ทสฺเสตีติ สมณมณฺฑลํ นาม…เป… สุทฺธึ ปาปุณนฺตีติ อิมํ อตฺถชาตํ ทสฺเสติ. ยทิ อิเมหิ…เป… อภินิพฺพตฺติ โหติ, เอวํ สนฺเต อิมาเนว จตฺตาริ มณฺฑลานิ ปธานานิ, สมณมณฺฑลํ อปฺปธานํ ตโต อภินิพฺพตฺตตฺตาติ? นยิทเมวนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ คุเณหิ วิสิฏฺภาวโต. คุโณ หิ วิฺูนํ อนุวตฺตนเหตุ, น โกลปุตฺติยํ, วณฺณโปกฺขรตา, วากฺกรณมตฺตํ วา. เตนาห ‘‘ธมฺเมเนว อนุวตฺตนฺติ, โน อธมฺเมนา’’ติ. โส ธมฺโม จ โลกุตฺตโรว อธิปฺเปโต, เยน สํสารโต วิสุชฺฌติ, ตสฺมา สมณมณฺฑลนฺติ จ สาสนิกเมว สมณคณํ วทตีติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘สมณมณฺฑลฺหี’’ติอาทิ.

ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา

๑๓๖. มิจฺฉาทิฏฺิวเสน สมาทินฺนกมฺมํ นาม ‘‘โก อนุพนฺธิตพฺโพ. อโชตคฺคิโสฏฺิมิโส’’ติอาทินา ยฺวิธานาทิวเสน ปวตฺติตํ หึสาทิปาปกมฺมํ. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสฺสาติ ‘‘เอส สทฺธาธิคโต เทวยาโน, เยน ยนฺติ ปุตฺติโน วิโสกา’’ติอาทินา ปวตฺติตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิสหคตกมฺมสฺส. สมาทานํ ตสฺส ตถา ปวตฺตนํ, ตสฺสา วา ทิฏฺิยา อุปคมนํ.

๑๓๗. ทฺวยการีติ กุสลากุสลทฺวยสฺส กตฺตา. ตยิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกชฺฌํ นปฺปวตฺตติ, ตสฺมา อาห ‘‘กาเลนา’’ติอาทิ. เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺานํ นาม นตฺถิ เอกสฺมึ ขเณ จิตฺตทฺวยูปสฺหิตาย สตฺตสนฺตติยา อภาวโต. ยถา ปน ทฺวยการิโน สุขทุกฺขปฏิสํเวทิตา สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํภูโตติ วิกลาวยโว. ทฺเวปิหิ กุสลากุสลกมฺมานิ กตูปจิตานิ สภาวโต พลวนฺตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา มรณกาเล อุปฏฺหนฺติ. เตสุ อกุสลํ พลวตรํ โหติ ปจฺจยลาภโต. นิกนฺติอาทโย หิ ปจฺจยวิเสสา อกุสลสฺเสว สภาคา, น กุสลสฺส, ตสฺมา กตูปจิตภาเวน สมานพเลสุปิ กุสลากุสเลสุ ปจฺจยลาเภน วิปจฺจิตุํ ลทฺโธกาสตาย กุสลโต อกุสลํ พลวตรํ โหตีติ, ตถาภูตมฺปิ ตํ ยถา วิปากทาเน ลทฺโธกาสสฺส กุสลสฺสาปิ อวสโร โหติ, ตถา ลทฺธปจฺจยํ ปฏิสนฺธิทานาภิมุขํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา ปฏิสนฺธึ เทนฺตํ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปตีติ. ‘‘อกุสลํ พลวตรํ โหตี’’ติ เอตฺถ ‘‘อกุสลํ เจ พลวตรํ โหติ, ตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติ วุตฺตนเยเนว อตฺถํ วตฺวา เตสุ กุสลํ เจ พลวตรํ โหติ, ตฺจ อกุสลํ ปฏิพาหิตฺวา มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปติ, อกุสลํ ปวตฺติเวทนียํ โหติ, อถ นํ ตํ กาณมฺปิ กโรติ ขุชฺชมฺปิ ปีสปฺปิมฺปิ กุจฺฉิโรคาทีหิ วา อุปทฺทุตํ. เอวํ โส ปวตฺติยํ นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวตีติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหตี’’ติ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – วุตฺตกาเล วา กาเรน สมานพเลสุ กุสลากุสลกมฺเมสุ อุปฏฺหนฺเตสุ มรณสฺส อาสนฺนเวลายํ ยทิ พลวตรานิ กุสลชวนานิ ชวนฺติ, ยถาอุปฏฺิตํ อกุสลํ ปฏิพาหิตฺวา กุสลํ วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธึ เทติ. อถ พลวตรานิ อกุสลชวนานิ ชวนฺติ, ยถาอุปฏฺิตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา อกุสลํ วุตฺตนเยเนว ปฏิสนฺธึ เทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อุภินฺนํ กมฺมานํ สมานพลวภาวโต, ปจฺจยนฺตรสาเปกฺขโต จาติ, สพฺพํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

โพธิปกฺขิยภาวนาวณฺณนา

๑๓๘. โพธิ วุจฺจติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิ, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ พุชฺฌตีติ กตฺวา, สภาวโต, ตํสภาวโต จ ตสฺสา ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา, สติวีริยาทโย ธมฺมา, เตสํ โพธิปกฺขิยานํ. ปฏิปาฏิยาติ โพธิปกฺขิยเทสนาปฏิปาฏิยา. ภาวนํ อนุคนฺตฺวาติ อนุกฺกเมน ปวตฺตํ ภาวนํ ปตฺวา. เตนาห ‘‘ปฏิปชฺชิตฺวา’’ติ. สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา วเสน ขีณาสวสฺส เสฏฺภาวํ โลกสฺส ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สกฺกา, น อิตราย สพฺพโส อปฺตฺติภาวูปคมเน ตสฺส อทสฺสนโตติ วุตฺตํ ‘‘ปรินิพฺพาตีติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายตี’’ติ. วินิวตฺเตตฺวาติ ตโต จตุวณฺณโต นีหริตฺวา.

๑๔๐. ตเมวตฺถนฺติ ‘‘ขีณาสโวว เทวมนุสฺเสสุ เสฏฺโ’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ.

เสฏฺจฺเฉทกวาทเมวาติ ชาติพฺราหฺมณานํ เสฏฺภาวสมุจฺเฉทกเมว กถํ. ทสฺเสตฺวา ภาสิตฺวา. สุตฺตนฺตํ วินิวตฺเตตฺวาติ ปุพฺเพ โลกิยธมฺมสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตํ อคฺคฺสุตฺตํ ‘‘สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนมนฺวายา’’ติอาทินา ตโต วินิวตฺเตตฺวา นีหริตฺวา เตน อสํสฏฺํ กตฺวา. อาวชฺชนฺตาติ สมนฺนาหรนฺตา. อนุมชฺชนฺตาติ ปุพฺเพนาปรํ อตฺถโต วิจรนฺตาติ.

อคฺคฺสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๕. สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนา

สาริปุตฺตสีหนาทวณฺณนา

๑๔๑. ปาวาเรนฺติ สฺฉาเทนฺติ สรีรํ เอเตนาติ ปาวาโร, วตฺถํ. ปาวรณํ วา ปาวาโร, ‘‘วตฺถํ ทุสฺส’’นฺติ ปริยายสทฺทา เอเตติ ทุสฺสเมว ปาวาโร, โส เอตสฺส พหุวิโธ อเนกโกฏิปฺปเภโท ภณฺฑภูโต อตฺถีติ ทุสฺสปาวาริโก. โส กิร ปุพฺเพ ทหรกาเล ทุสฺสปาวารภณฺฑเมว พหุํ ปริคฺคเหตฺวา วาณิชฺชํ อกาสิ, เตน นํ เสฏฺิฏฺาเน ิตมฺปิ ‘‘ปาวาริโก’’ ตฺเวว สฺชานนฺติ. ภควตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรน วุตฺตวจนํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘กสฺมา เอวํ อโวจา’’ติ ตถาวจเน การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสมนสฺสปเวทนตฺถ’’นฺติ กสฺมา ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํ, ตยิทํ อมฺพํ ปุฏฺสฺส ลพุชํ พฺยากรณสทิสนฺติ? นยิทเมวํ จินฺเตตพฺพํ. ยา หิสฺส เถรสฺส ตทา ภควติ โสมนสฺสุปฺปตฺติ, สา นิทฺธาริตรูปา การณภาเวน โจทิตา, ตสฺมา เอวํ อโวจาติ, สา เอว จ ยสฺมา นิทฺธาริตรูปา ปเวทนวเสน ภควโต สมฺมุขา ตถาวจนํ ปโยเชติ, ตสฺมา ‘‘อตฺตโน อุปฺปนฺนโสมนสฺสปเวทนตฺถ’’นฺติ ปโยชนภาเวน วิสฺสชฺชิตํ.

ตตฺราติ ตสฺมึ โสมนสฺสปเวทเน. วิหาเร นิวาสปริวตฺตนวเสน สุนิวตฺถนิวาสโน. อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวา.

สมาปตฺติโต วุฏฺาย ‘‘อโห สนฺโต วตายํ อริยวิหาโร’’ติ สมาปตฺติสุขปจฺจเวกฺขณมุเขน อตฺตโน คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ, อารภิตฺวา จ เนสํ ตํ ตํ สามฺวิเสสวิภาควเสน อนุสฺสริ. ตถา หิ ‘‘สมาธี’’ติ สามฺโต คหิตสฺเสว ‘‘ปมํ ฌาน’’นฺติอาทินา วิเสสวิภาโค, ‘‘ปฺา’’ติ สามฺโต จ คหิตสฺเสว ‘‘วิปสฺสนาาณ’’นฺติอาทินา วิเสสวิภาโค อุทฺธโฏ. ‘‘โลกิยาภิฺาสุ ทิพฺพจกฺขุาณสฺเสว คหณํ เถรสฺส อิตเรหิ สาติสยนฺติ ทสฺเสตุ’’นฺติ วทนฺติ, ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ ปน ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺสา’’ติอาทินา กิจฺจวเสน ทสฺสิตเมว, ลกฺขณหารวเสน วา อิตเรสํ เปตฺถ คหิตตา เวทิตพฺพา.

อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ตถา ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺติยํ ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถาน กรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค, (วิสุทฺธิ. ๒.๔๒๘) ตํ สํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๔๒๘) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. สาวกวิสเย ปรมุกฺกํสคตํ าณํ สาวกปารมิาณํ สพฺพฺุตฺาณํ วิย สพฺพเยฺยธมฺเมสุ. ตสฺสาปิ หิ วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ, สาวกปารมิยา ปน สมฺมเทว ปริปูริตตฺตา อคฺคมคฺคสมธิคเมเนวสฺส สมธิคโม โหติ. สพฺพฺุตฺาณสฺเสว สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ยาว นิสินฺนปลฺลงฺกา อนุสฺสรโตติ โยชนา.

ภควโต สีลํ นิสฺสาย คุเณ อนุสฺสริตุมารทฺโธติ โยชนา. ยสฺมา คุณานํ พหุภาวโต เนสํ เอกชฺฌํ อาปาถาคมนํ นตฺถิ, สติ จ ตสฺมึ อนิรูปิตรูเปเนว อนุสฺสรเณน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา เถโร สวิสเย ตฺวา เต อนุปทํ สรูปโต อนุสฺสริ, อนุสฺสรนฺโต จ สพฺพปมํ สีลํ อนุสฺสริ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต สีลํ นิสฺสายา’’ติ อาห, สีลํ อารพฺภาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา เจตฺถ เถโร เอเกกวเสน ภควโต คุเณ อนุสฺสริตฺวา ตโต ปรํ จตุกฺกปฺจกาทิวเสน อนุสฺสริ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาเท’’ติ วตฺวา ตโต ปรํ โพชฺฌงฺคภาวนาสามฺเน อินฺทฺริเยสุ วตฺตพฺเพสุ ตานิ อคฺคเหตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ มหาสีหนาทสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๑๕๒) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตฺตาโร อริยวํสา อริยวํสสุตฺเต (อ. นิ. ๔.๒๘) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา.

ปธานิยงฺคาทโย สงฺคีติ (ที. นิ. ๓.๓๑๗) ทสุตฺตรสุตฺเตสุ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) อาคมิสฺสนฺติ. ฉ สารณีย ธมฺมา ปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๑๔๑) อาคตา เอว. สุขํ สุปนาทโย (อ. นิ. ๑๑.๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๒๒) เอกาทส เมตฺตานิสํสา. ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑, มหาว. ๑๕, ปฏิ. ม. ๒.๓๐) จตูสุ อริยสจฺเจสุ ติปริวตฺตวเสน อาคตา ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา. มคฺคผเลสุ ปวตฺตานิ อฏฺ าณานิ, ฉ อสาธารณาณานิ จาติ จุทฺทส พุทฺธาณานิ. ปฺจทส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา เมฆิยสุตฺตวณฺณนายํ (อุทา. อฏฺ. ๓๑) คเหตพฺพา, โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ อานาปานสฺสติสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๑๔๘), อฏฺารส พุทฺธธมฺมา (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕; ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕) เอวํ เวทิตพฺพา –

อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคตํเส, ปจฺจุปฺปนฺนํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ. อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส หานิ, นตฺถิ สมาธิสฺส หานิ, นตฺถิ ปฺาย หานิ, นตฺถิ วิมุตฺติยา หานิ. อิเมหิ ทฺวาทสหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ อปฺผุฏฺํ, นตฺถิ เวคายิตตฺตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติ.

ตตฺถ ‘‘นตฺถิ ทวาติ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กิริยา นตฺถิ. นตฺถิ รวาติ สหสา กิริยา นตฺถี’’ติ วทนฺติ. สหสา ปน กิริยา ทวา, ‘‘อฺํ กริสฺสามี’’ติ อฺสฺส กรณํ รวา. นตฺถิ อปฺผุฏนฺติ าเณน อผุสิตํ นตฺถิ. นตฺถิ เวคายิตตฺตนฺติ ตุริตกิริยา นตฺถิ. นตฺถิ อพฺยาวฏมโนติ นิรตฺถกจิตฺตสมุทาจาโร นตฺถิ. นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติ อฺาณุเปกฺขา นตฺถิ. เกจิ ปน ‘‘นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานี’’ติ อปิตฺวา ‘‘นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส หานิ, นตฺถิ สติยา [สตฺติยา (วิภ. มูลฏี. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา)] หานี’’ติ ปนฺติ.

ชรามรณาทีสุ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ จตุสจฺจโยชนาวเสน ปวตฺตานิ จตุจตฺตาลีส าณานิเยว (สํ. นิ. ๒.๓๓) สุขวิเสสานํ อธิฏฺานภาวโต าณวตฺถูนิ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยโต โข ภิกฺขเว อริยสาวโก เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๓๓).

ชรามรณสมุทโยติ เจตฺถ ชาติ อธิปฺเปตา. เสสปเทสุ ภวาทโย เวทิตพฺพา.

กุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ผสฺสาทโย ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา.

‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ าณํ, ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ าณํ, ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ าณํ, ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติ าณํ. ‘‘ยมฺปิ อิทํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺม’’นฺติ าณนฺติ เอวํ ชรามรณาทีสุ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ (สํ. นิ. ๒.๓๔) เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ ยมฺปีติ ฉพฺพิธมฺปิ ปจฺจเวกฺขณาณํ วิปสฺสนารมฺมณภาเวน เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ. ธมฺมฏฺิติาณนฺติ ฉปิ าณานิ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตํ าณํ. ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปน ปกาเรน ปวตฺตาณสฺส ทสฺสนํ, วิปสฺสนาทสฺสนโต วิปสฺสนา ปฏิวิปสฺสนาทสฺสนมตฺตเมวาติ น ตํ ‘‘องฺค’’นฺติ วทนฺติ, ปาฬิยํ (สํ. นิ. ๒.๓๔) ปน สพฺพตฺถ าณวเสน องฺคานํ วุตฺตตฺตา ‘‘นิโรธธมฺมนฺติ าณ’’นฺติ อิติ-สทฺเทน ปกาเสตฺวา วุตฺตํ วิปสฺสนาาณํ สตฺตมํ าณนฺติ อยมตฺโถ ทิสฺสติ. น หิ ยมฺปิ อิทํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ าณนฺติ สมฺพนฺโธ โหติ าณคฺคหเณน เอตสฺมึ าณภาวทสฺสนสฺส อนธิปฺเปตตฺตา, ‘‘ขยธมฺมํ…เป… นิโรธธมฺม’’นฺติ เอเตสํ สมฺพนฺธภาวปฺปสงฺโค จาติ. จตุวีสติ…เป… วชิราณนฺติ เอตฺถ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘ภควา เทวสิกํ ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุเมว จ อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตาสํ ปุเรจรํ, สหวจรฺจ าณํ ปฏิปกฺเขหิ อเภชฺชตํ, มหตฺตฺจ อุปาทาย มหาวชิราณํ นาม. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘ตถาคตํ, ภิกฺขเว, อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว วิตกฺกา พหุลํ สมุทาจรนฺติ – เขโม จ วิตกฺโก, ปวิเวโก จ วิตกฺโก’ติ (อิติวุ. ๓๘).

เขมวิตกฺโก หิ ภควโต มหากรุณาสมาปตฺตึ ปูเรตฺวา ิโต, ปวิเวกวิตกฺโก อรหตฺตผลสมาปตฺตึ. พุทฺธานฺหิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, มตฺถกปฺปตฺโต สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, ตสฺมา สมาปชฺชนวุฏฺานานิ กติปยจิตฺตกฺขเณเหว อิชฺฌนฺติ. ปฺจ รูปาวจรสมาปตฺติโย จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อปฺปมฺาสมาปตฺติยา สทฺธึ ทส, นิโรธสมาปตฺติ, อรหตฺตผลสมาปตฺติ จาติ ทฺวาทเสตา สมาปตฺติโย ภควา ปจฺเจกํ ทิวเส ทิวเส โกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ ปุเรภตฺตํ สมาปชฺชติ, ตถา ปจฺฉาภตฺต’’นฺติ. ‘‘เอวํ สมาปชฺชิตพฺพสมาปตฺติสฺจาริตาณํ มหาวชิราณํ นามา’’ติ เกจิ.

อปเร ปน ‘‘ยํ ตํ ภควตา อภิสมฺโพธิทิวเส ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน ปฏิโลมนเยน ชรามรณโต ปฏฺาย าณํ โอตาเรตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ อารภนฺเตน ยถา นาม ปุริโส สุวิทุคฺคํ มหาคหนํ มหาวนํ ฉินฺทนฺโต อนฺตรนฺตรา นิสานสิลายํ ผรสุํ สุนิสิตํ กโรติ, เอวเมว นิสานสิลาสทิสิโย สมาปตฺติโย อนฺตรนฺตรา สมาปชฺชิตฺวา าณสฺส ติกฺขวิสทสูรภาวํ สมฺปาเทตุํ อนุโลมปฏิโลมโต ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน สมฺมสนฺโต ทิวเส ทิวเส ลกฺขโกฏิลกฺขโกฏิผลสมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘จตุวีสติ…เป… มหาวชิราณํ นิสฺสายา’ติ’’. นนุ ภควโต สมาปตฺติสมาปชฺชเน ปริกมฺเม ปโยชนํ นตฺถีติ? นยิทํ เอกนฺติกํ. ตถา หิ เวทนาปฏิปฺปณามนาทีสุ สวิเสสํ ปริกมฺมปุพฺพงฺคเมน สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ. อปเร ปน ‘‘โลกิยสมาปตฺติสมาปชฺชเน ปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ. โลกุตฺตรสมาปตฺติสมาปชฺชเน ตชฺชํ ปริกมฺมํ อิจฺฉิตพฺพเมวา’’ติ วทนฺติ.

‘‘อปรมฺปรา’’ติ ปทํ เยสํ เทสนาย อตฺถิ, เต อปรมฺปริยาว. กุสลปฺตฺติยนฺติ กุสลธมฺมานํ ปฺาปเน. อนุตฺตโรติ อุตฺตโม. อุปนิสฺสเย ตฺวาติ าณูปนิสฺสเย ตฺวา ยาทิโส ปุพฺพูปนิสฺสโย ปุพฺพโยโค, ตตฺถ ปติฏฺาย. มหนฺตโต สทฺทหติ ปฏิปกฺขวิคเมน าณสฺส วิย สทฺธายปิ ติกฺขวิสทภาวาปตฺติโต. อวเสสอรหนฺเตหีติ ปกติสาวเกหิ. อสีติ มหาเถรา ปรมตฺถทีปนิยํ เถรคาถาวณฺณนายํ นามโต อุทฺธฏา. จตฺตาโร มหาเถราติ มหากสฺสปอนุรุทฺธมหากจฺจานมหาโกฏฺิกตฺเถรา. เตสุปิ อคฺคสาวเกสุ สาริปุตฺตตฺเถโร ปฺาย วิสิฏฺภาวโต. สาริปุตฺตตฺเถรโตปิ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ติกฺขวิสทาโณ อภินีหารมหนฺตตาย สมฺภตาณสมฺภารตฺตา. สติปิ ปจฺเจกโพธิยา อวิเสเสสุ พหูสุ เอกชฺฌํ สนฺนิปติเตสุ ปุพฺพโยควเสน โลกิเย วิสเย สิยา กสฺสจิ าณสฺส วิสิฏฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สพฺพฺุพุทฺโธว พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหตี’’ติ อิทํ เหฏฺา อาคตเทสนาโสตวเสน วุตฺตํ. พุทฺธา หิ พุทฺธคุเณ มหตฺตํ ปจฺจกฺขโตว ปสฺสนฺติ, น สทฺทหนวเสน.

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘เสยฺยถาปิ นามา’’ติอาทิ อารทฺธํ. คมฺภีโร อุตฺตาโนติ คมฺภีโร วา อุตฺตาโน วาติ ชานนตฺถํ. ‘‘เอวเมวา’’ติอาทิ ยถาทสฺสิตาย อุปมาย อุปเมยฺเยน สํสนฺทนํ. พุทฺธคุเณสุ อปฺปมตฺตวิสยมฺปิ โลกิยมหาชนสฺส าณํ อปวตฺติตรูเปเนว ปวตฺตติ อนวตฺติตสภาวตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘เอกพฺยาม…เป… เวทิตพฺพา’’ติ. ตตฺถ าตอุทกํ วิยาติ ปมาณโต าตอุทกํ วิย. อริยานํ ปน ตตฺถ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตนกาณํ ปวตฺติตรูเปเนว ปวตฺตติ อตฺตโน ปฏิเวธานุรูปํ, อภินีหารานุรูปฺจ อวตฺติตสภาวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสพฺยามโยตฺเตนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปฏิวิทฺธสจฺจานมฺปิ ปฏิปกฺขวิธมนปุพฺพโยควิเสสวเสน าณํ สาติสยํ, มหานุภาวฺจ โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ โสตาปนฺนาณสฺส ทสพฺยามอุทกํ โอปมฺมภาเวน ทสฺเสตฺวา ตโต ปเรสํ ทสุตฺตรทิคุณทสคุณอสีติคุณวิสิฏฺํ อุทกํ โอปมฺมํ กตฺวา ทสฺสิตํ. นนุ เอวํ สนฺเต พุทฺธคุณา ปริมิตปริจฺฉินฺนา, เถเรน จ เต ปริจฺฉิชฺช าตาติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยถา โส ปุริโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โส ปุริโสติ โส จตุราสีติพฺยามสหสฺสปฺปมาเณน โยตฺเตน จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺาเน มหาสมุทฺเท อุทกํ มินิตฺวา ิโต ปุริโส. โส หิ เถรสฺส อุปมาภาเวน คหิโต. ธมฺมนฺวเยนาติ อนุมานาเณน. ตฺหิ สิทฺธํ ธมฺมํ อนุคนฺตฺวา ปวตฺตนโต ‘‘ธมฺมนฺวโย’’ติ วุจฺจติ, ตถา อนฺวยวเสน อตฺถสฺส พุชฺฌนโต อนฺวยพุทฺธิ, อนุเมยฺยํ อนุมิโนตีติ อนุมานํ, นิทสฺสเน ทิฏฺนเยน อนุเมยฺยํ คณฺหาตีติ ‘‘นยคฺคาโห’’ติ จ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ธมฺมนฺวเยนา’’ติอาทิ. สฺวายํ ธมฺมนฺวโย น ยสฺส กสฺสจิ โหติ, อถ โข ตถารูปสฺส อคฺคสาวกสฺเสวาติ อาห ‘‘สาวกปารมิาเณ ตฺวา’’ติ. ยทิ เถโร พุทฺธคุเณ เอกเทสโต ปจฺจกฺเข กตฺวา ตทฺเ นยคฺคาเหน คณฺหิ, นนุ เอวํ สนฺเต พุทฺธคุณา ปริมิตปริจฺฉินฺนา อาปนฺนาติ? นยิทํ เอวนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนนฺตา อปริมาณา’’ติ.

‘‘สทฺทหตี’’ติ วตฺวา ปุน ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘เถเรน หิ…เป… พหุตรา’’ติ อาห. กถํ ปนายมตฺโถ เอวํ ทฏฺพฺโพติ เอวํ อธิปฺปายเภทกํ อุปมาย สฺาเปตุํ ‘‘ยถา กถํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ ‘‘อุปมายมิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๗) อิโต นว อิโต นวาติ อิโต มชฺฌฏฺานโต ยาว ทกฺขิณตีรา นว อิโต มชฺฌฏฺานโต ยาว อุตฺตรตีรา นว. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘พุทฺโธปี’’ติ คาถมาห.

ยมกยุคฬมหานทีมโหโฆ วิยาติ ทฺวินฺนํ เอกโต สมาคตตฺตา ยุคฬภูตานํ มหานทีนํ มโหโฆ วิย.

อนุจฺฉวิกํ กตฺวาติ โยยํ มม ปสาโท พุทฺธคุเณ อารพฺภ โอคาฬฺโห หุตฺวา อุปฺปนฺโน, ตํ อนุจฺฉวิกํ อนุรูปํ กตฺวา. ปฏิคฺคเหตุํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ อฺโ โกจิ น สกฺขิสฺสติ ยาถาวโต อนวพุชฺฌนโต. ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติ ตสฺส เหตุโต, ปจฺจยโต, สภาวโต, กิจฺจโต, ผลโต สมฺมเทว ปฏิวิชฺฌนโต. ปูรตฺตนฺติ ปุณฺณภาโว. ปคฺฆรณกาเลติ วิกิรณกาเล, ปตนกาเลติ อตฺโถ. ‘‘ปสนฺโน’’ติ อิมินา ปสาทสฺส วตฺตมานตา ทีปิตาติ ‘‘อุปฺปนฺนสทฺโธ’’ติ อิมินาปิ สทฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนตา ปกาสิตาติ อาห ‘‘เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ’’ติ. อภิฺายตีติ อภิฺโ, อธิโก อภิฺโ ภิยฺโยภิฺโ, โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ‘‘ภิยฺโยภิฺตโร’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ภิยฺยตโร อภิฺาโต’’ติ. ทุติยวิกปฺเป ปน อภิชานาตีติ อภิฺา, อภิวิสิฏฺา ปฺา, ภิยฺโย อภิฺา เอตสฺสาติ ภิยฺโยภิฺโ, โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ภิยฺโยภิฺตโร, สฺวายมสฺส อติสโย อภิฺาย ภิยฺโยภาวกโตติ อาห ‘‘ภิยฺยตราภิฺโ วา’’ติ. สมฺพุชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สพฺพฺุตฺาณํ, อคฺคมคฺคาณฺจ. สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานฺหิ อคฺคมคฺคาณํ, อคฺคมคฺคาณปทฏฺานฺจ สพฺพฺุตฺาณํ สมฺโพธิ นาม. ตตฺถ ปธานวเสน ตทตฺถทสฺสเน ปมวิกปฺโป, ปทฏฺานวเสน ทุติยวิกปฺโป. กสฺมา ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺคาณสฺเสว คหณํ, นนุ เหฏฺิมานิปิ ภควโต มคฺคาณานิ สวาสนเมว ยถาสกํ ปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตานิ. สวาสนปฺปหานฺหิ เยฺยาวรณปฺปหานนฺติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน อปริปุณฺณํ ปฏิปกฺขวิธมนสฺส วิปฺปกตภาวโตติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคาเณ วา’’ติ. อคฺคมคฺควเสน เจตฺถ อริยานํ โพธิตฺตยปาริปูรีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตมคฺเคเนว หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิปฺปเทสาติ อนวเสสา. คหิตา โหนฺตีติ อรหตฺตมคฺเคน คหิเตน อธิคเตน คหิตา อธิคตา โหนฺติ. สพฺพนฺติ เตหิ อธิคนฺตพฺพํ. เตนาติ สมฺโพธินา สพฺพฺุตฺาณปทฏฺาเนน อรหตฺตมคฺคาเณน.

๑๔๒. ขาทนียานํ อุฬารตา สาตรสานุภาเวนาติ อาห ‘‘มธุเร อาคจฺฉตี’’ติ. ปสํสาย อุฬารตา วิสิฏฺภาเวนาติ อาห ‘‘เสฏฺเ’’ติ, โอภาสสฺส อุฬารตา มหนฺตภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘วิปุเล’’ติ. อุสภสฺส อยนฺติ อาสภี, อิธ ปน อาสภี วิยาติ อาสภี. เตนาห ‘‘อุสภสฺส วาจาสทิสี’’ติ. เยน ปน คุเณนสฺสา ตํสทิสตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจลา อสมฺปเวธี’’ติ วุตฺตํ. ยโต กุโตจิ อนุสฺสวนํ อนุสฺสโว. วิชฺชาฏฺาเนสุ กตปริจยานํ อาจริยานํ ตํ ตมตฺถํ วิฺาเปนฺตี ปเวณี อาจริยปรมฺปรา. เกวลํ อตฺตโน มติยา ‘‘อิติกิร เอวํกิรา’’ติ ปริกปฺปนา อิติกิร. ปิฏกสฺส คนฺถสฺส สมฺปทานโต สยํ สมฺปทานภาเวน คหณํ ปิฏกสมฺปทานํ. ยถาสุตานํ อตฺถานํ อาการสฺส ปริวิตกฺกนํ อาการปริวิตกฺโก. ตเถว ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทิฏฺิยา นิชฺฌานกฺขมนํ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติ. อาคมาธิคเมหิ วินา ตกฺกมคฺคํ นิสฺสาย ตกฺกนํ ตกฺโก. อนุมานวิธึ นิสฺสาย นยคฺคาโห. ยสฺมา พุทฺธวิสเย ตฺวา ภควโต อยํ เถรสฺส โจทนา, เถรสฺส จ โส อวิสโย, ตสฺมา ‘‘ปจฺจกฺขโต าเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิยา’’ติ วุตฺตํ. สีหนาโท วิยาติ สีหนาโท, ตํสทิสตา จสฺส เสฏฺภาเวน, โส เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีหนาโท’’ติอาทิมาห. เนว ทนฺธายนฺเตนาติ น มนฺทายนฺเตน. น ภคฺครายนฺเตนาติ อปริสงฺกนฺเตน.

อนุโยคทาปนตฺถนฺติ อนุโยคํ โสธาเปตุํ. วิมทฺทกฺขมฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต ตตฺถ อนุโยคํ โสเธติ นาม. อนุยุฺชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นาม. ทาตุนฺติ โสเธตุํ. เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ. น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติ ยุชฺชติ. นิฆํสนนฺติ วิมทฺทนํ. ธมมานนฺติ ตาปยมานํ, ตาปนฺเจตฺถ คคฺคริยา ธมาปนสีเสน วทติ. สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต อตีเต นิรุทฺเธ สมฺมาสมฺพุทฺเธ, เตเนตํ ทสฺเสติ – เย เต อเหสุํ อตีตํ อทฺธานํ ตว อภินีหารโต โอรํ สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ ตาว สาวกาณโคจเร ธมฺเม ปริจฺฉินฺทนฺโต มาราทโย วิย พุทฺธานํ โลกิยจิตฺตจารํ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิ. เย ปน เต อพฺภตีตา ตโต ปรโต ฉินฺนวฏุมา ฉินฺนปปฺจา ปริยาทิณฺณวฏฺฏา สพฺพทุกฺขวีติวตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ สาวกาณสฺส อวิสยภูเต ธมฺเม กถํ ชานิสฺสสีติ.

อนาคตพุทฺธานํ ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน อตีเตสุ ตาว ขนฺธานํ ภูตปุพฺพตฺตา ตตฺถ สิยา าณสฺส สวิสเย คติ, อนาคเตสุ ปน สพฺพโส อสฺชาเตสุ กถนฺติ อิมมตฺถํ โชเตติ. เตนาห ‘‘อนาคตาปี’’ติอาทิ. ‘‘จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตีตานาคเต สตฺตาเห เอว ปวตฺตํ จิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส วิสโย, น ตโต ปรนฺติ? นยิทํ เจโตปริยาณกิจฺจวเสน วุตฺตํ, อถ โข ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสาณวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา นายํ โทโส.

วิทิตฏฺาเน น กโรติ สิกฺขาปเทเนว ตาทิสสฺส ปฏิกฺเขปสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, เสตุฆาตโต จ. กถํ ปน เถโร ทฺวยสมฺภเว ปฏิกฺเขปเมว อกาสิ, น วิภชฺช พฺยากาสีติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ. ปารํ ปริยนฺตํ มิโนตีติ ปารมี, สา เอว าณนฺติ ปารมิาณํ, สาวกานํ ปารมิาณํ สาวกปารมิาณํ, ตสฺมึ. สาวกานํ อุกฺกํสปริยนฺตคเต ชานเน นายํ อนุโยโค, อถ โข สพฺพฺุตฺาเณ สพฺพฺุตาย ชานเน. เกจิ ปน ‘‘สาวกปารมิาเณติ สาวกปารมิาณวิสเย’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ตถา เสสปเทสุปิ. สีล ..เป… สมตฺถนฺติ สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติสงฺขาตการณานํ ชานนสมตฺถํ. พุทฺธสีลาทโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธกิจฺจสฺส, ปเรหิ ‘‘พุทฺธา’’ติ ชานนสฺส จ การณํ.

๑๔๓. อนุมานาณํ วิย สํสยปิฏฺิกํ อหุตฺวา ‘‘อิทมิท’’นฺติ ยถาสภาวโต เยฺยํ ธาเรติ นิจฺฉิโนตีติ ธมฺโม, ปจฺจกฺขาณนฺติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต าณสฺสา’’ติ. อนุเอตีติ อนฺวโยติ อาห ‘‘อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา’’ติ. ปจฺจกฺขสิทฺธฺหิ อตฺถํ อนุคนฺตฺวา อนุมานาณสฺส ปวตฺติ ทิฏฺเน อทิฏฺสฺส อนุมานนฺติ เวทิตพฺโพ. วิทิเต เวทกมฺปิ าณํ อตฺถโต วิทิตเมว โหตีติ ‘‘อนุมานาณํ นยคฺคาโห วิทิโต’’ติ วุตฺตํ. วิทิโตติ วิทฺโธ ปฏิลทฺโธ, อธิคโตติ อตฺโถ. อปฺปมาโณติ อปริมาโณ มหาวิสยตฺตา. เตนาห ‘‘อปริยนฺโต’’ติ. เตนาติ อปริยนฺตตฺตา, เตน วา อปริยนฺเตน าเณน, เอเตเนว เถโร ยํ ยํ อนุเมยฺยมตฺถํ าตุกาโม โหติ, ตตฺถ ตตฺถสฺส อสงฺคมปฺปฏิหฏอนุมานาณํ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โส อิมินา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิมินาติ อิมินา การเณน. ปาการสฺส ถิรภาวํ อุทฺธมุทฺธํ อาเปตีติ อุทฺธาปํ, ปาการมูลํ. อาทิ-สทฺเทน ปาการทฺวารพนฺธปริขาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํ. ปณฺฑิตโทวาริกฏฺานิยํ กตฺวา เถโร อตฺตานํ ทสฺเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาหา’’ติ โจทนํ สมุฏฺาเปสิ. ยสฺสา ปฺาย วเสน ปุริโส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติ. ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํ. เมธติ สมฺโมสํ หึสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวี. าเน าเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ านุปฺปตฺติกา, านโส อุปฺปชฺชนกปฺา. อนุปริยายนฺติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โส เอว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุสํยายนมคฺโค. ปาการภาคา สนฺธาตพฺพา เอตฺถาติ ปาการสนฺธิ, ปาการสฺส ผุลฺลิตปฺปเทโส. โส ปน เหฏฺิมนฺเตน ทฺวินฺนมฺปิ อิฏฺกานํ วิคเมน เอวํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ อิฏฺกานํ อปคตฏฺาน’’นฺติ. ฉินฺนฏฺานนฺติ ฉินฺนภินฺนปฺปเทโส, ฉินฺนฏฺานํ วา. ตฺหิ ‘‘วิวร’’นฺติ วุจฺจติ.

กิลิฏฺนฺติ มลีนํ. อุปตาเปนฺตีติ กิเลสปริฬาเหน สนฺตาเปนฺติ. วิพาเธนฺตีติ ปีเฬนฺติ. อุปฺปนฺนาย ปฺาย นีวรเณหิ น กิฺจิ กาตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนาย ปฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺตี’’ติ. ตสฺมาติ ปจฺจยูปฆาเตน อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานโต. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุฏฺุ ปิตจิตฺตาติ จตุพฺพิธายปิ สติปฏฺานภาวนาย สมฺมเทว ปิตจิตฺตา. ยถาสภาเวน ภาเวตฺวาติ อวิปรีตสภาเวน ยถา ปฏิปกฺขา สมุจฺฉิชฺชนฺติ, เอวํ ภาเวตฺวา.

ปุริมนเย สติปฏฺานานิ, โพชฺฌงฺคา จ มิสฺสกา อธิปฺเปตาติ ตโต อฺถา วตฺตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มิสฺสกาติ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน มิสฺสกา. ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา’’ติอาทิโต วุตฺตตฺตา สติปฏฺาเน วิปสฺสนาติ คเหตฺวา ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา, มคฺคปริยาปนฺนานํเยว จ เนสํ นิปฺปริยายโพชฺฌงฺคภาวโต, เตสุ จ สพฺพโส อธิคเตสุ โลกนาเถน สพฺพฺุตฺาณมฺปิ อธิคตเมว โหตีติ ‘‘โพชฺฌงฺเค มคฺโค, สพฺพฺุตฺาณฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปฺโห ภเวยฺยา’’ติ มหาสิวตฺเถโร อาห, น ปเนวํ คหิตํ โปราเณหีติ อธิปฺปาโย. อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโร.

ตตฺถาติ เตสุ ปจฺจนฺตนคราทีสุ. นครํ วิย นิพฺพานํ ตทตฺถิเกหิ อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานฺจ ปริสฺสยรหิตสุขาธิคมนฏฺานโต. ปากาโร วิย สีลํ ตทุปคตานํ ปริโต อารกฺขภาวโต. ปริยายปโถ วิย หิรี สีลปาการสฺส อธิฏฺานภาวโต. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ปริยายปโถติ โข ภิกฺขุ หิริยา เอตํ อธิวจน’’นฺติ. ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค นิพฺพานนครปฺปเวสนอฺชสภาวโต. ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ นิพฺพานนครปวิฏฺปวิสนกานํ สตฺตานํ สลฺลกฺขณโต. ทินฺโนติ ทาปิโต, โสธิโตติ อตฺโถ.

๑๔๔. นิปฺผตฺติทสฺสนตฺถนฺติ สิทฺธิทสฺสนตฺถํ, อธิคมทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจนวุติปาสณฺเฑ’’ติ อิทํ ยสฺมา เถโร ปริพฺพาชโก หุตฺวา ตโต ปุพฺเพว นิพฺพานปริเยสนํ จรมาโน เต เต ปาสณฺฑิโน อุปสงฺกมิตฺวา นิพฺพานํ ปุจฺฉิ, เต นาสฺส จิตฺตํ อาราเธสุํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เต ปน ปาสณฺฑา เหฏฺา วุตฺตา เอว. ตตฺเถวาติ ตสฺสเยว ภาคิเนยฺยสฺส เทสิยมานาย เทสนาย. ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภุฺชนฺโต วิย สาวกปารมิาณํ หตฺถคตํ อกาสิ อธิคจฺฉิ. อุตฺตรุตฺตรนฺติ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส อุตฺตรณโต อติกฺกมนโต อุตฺตรุตฺตรํ, ตโต เอว ปธานภาวํ ปาปิตตาย ปณีตปณีตํ. อุตฺตรุตฺตรนฺติ วา อุปรูปริ. ปณีตปณีตนฺติ ปณีตตรํ, ปณีตตมฺจาติ อตฺโถ. กณฺหนฺติ กาฬกํ สํกิเลสธมฺมํ. สุกฺกนฺติ โอทาตํ โวทานธมฺมํ. สวิปกฺขํ กตฺวาติ ปหาตพฺพปหายกภาวทสฺสนวเสน ยถากฺกมํ อุภยํ สวิปกฺขํ กตฺวา. ‘‘อยํ กณฺหธมฺโม, อิมสฺส อยํ ปหายโก’’ติ เอวํ กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา เทสนาวเสน นีหริตฺวา สุกฺกํ, ‘‘อยํ สุกฺกธมฺโม, อิมินา อยํ ปหาตพฺโพ’’ติ เอวํ สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหํ. สอุสฺสาหนฺติ ผลุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน สพฺยาปารํ. เตนาห ‘‘สวิปาก’’นฺติ. วิปากธมฺมนฺติ อตฺโถ.

ตสฺมึ เทสิเต ธมฺเมติ ตสฺมึ วุตฺตนเยน ภควา ตุมฺเหหิ เทสิเต ธมฺเม เอกจฺจํ ธมฺมํ นาม สาวกปารมิาณํ ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ตํชานเน หิ วุตฺเต จตุสจฺจธมฺมชานนํ อวุตฺตสิทฺธนฺติ. ‘‘จตุสจฺจธมฺเมสู’’ติ อิทํ โปราณฏฺกถายํ วุตฺตาการทสฺสนํ. วิปกฺโข ปน ปรโต อาคมิสฺสติ. เอตฺถาติ ‘‘ธมฺเมสุ นิฏฺํ อคม’’นฺติ เอตสฺมึ ปเท. เถรสลฺลาโปติ เถรานํ สลฺลาปสทิโส วินิจฺฉยวาโท. กาฬวลฺลวาสีติ กาฬวลฺลวิหารวาสี. อิทานีติ เอตรหิ ‘‘อิทาหํ ภนฺเต’’ติอาทิวจนกาเล. อิมสฺมึ ปน าเนติ ‘‘ธมฺเมสุ นิฏฺํ อคม’’นฺติ อิมสฺมึ ปเทเส, อิมสฺมึ วา นิฏฺานการณภูเต โยนิโส ปริวิตกฺกเน. ‘‘อิมสฺมึ ปน าเน พุทฺธคุเณสุ นิฏฺงฺคโต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ สาวกปารมิาณสมธิคตกาเล เอว เถโร พุทฺธคุเณสุ นิฏฺงฺคโตติ? สจฺจเมตํ, อิทานิ ปน ตํ ปากฏํ ชาตนฺติ เอวํ วุตฺตํ. สพฺพนฺติ ‘‘จตุสจฺจธมฺเมสู’’ติอาทิ สุมตฺเถเรน วุตฺตํ สพฺพํ. อรหตฺเต นิฏฺงฺคโตติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อนุโยคปริหารา เวทิตพฺพา. ยทิปิ ธมฺมเสนาปติ ‘‘สาวกปารมิาณํ มยา สมธิคต’’นฺติ อิโต ปุพฺเพปิ ชานาติเยว, อิทานิ ปน อสงฺขฺเยยฺยาปริเมยฺยเภเท พุทฺธคุเณ นยคฺคาหวเสน ปริคฺคเหตฺวา กิจฺจสิทฺธิยา ตสฺมึ าเณ นิฏฺงฺคโต อโหสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาสิวตฺเถโร…เป… ธมฺเมสูติ สาวกปารมิาเณ นิฏฺงฺคโต’’ติ อโวจ.

พุทฺธคุณา ปน นยโต อาคตา, เต นยคฺคาหโต ยาถาวโต ชานนฺโต สาวกปารมิาเณ ตถาชานนวเสน นิฏฺงฺคตตฺตา สาวกปารมิาณเมว ตสฺส อปราปรุปฺปตฺติวเสน, เตน เตน ภาเวตพฺพกิจฺจพหุตาวเสน จ ‘‘ธมฺเมสู’’ติ ปุถุวจเนน วุตฺตํ. อนนฺตาปริเมยฺยานํ อนฺวิสยานํ พุทฺธคุณานํ นยโต ปริคฺคณฺหเนน เถรสฺส สาติสโย ภควติ ปสาโท อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ภิยฺโยโสมตฺตายา’’ติอาทิ. ‘‘สุฏฺุ อกฺขาโต’’ติ วตฺวา ตํ เอวสฺส สุฏฺุ อกฺขาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิยฺยานิโก มคฺโค’’ติ วุตฺตํ. สฺวากฺขาตตา หิ ธมฺมสฺส ยทตฺถํ เทสิโต, ตทตฺถสาธเนน เวทิตพฺพา. ผลตฺถาย นิยฺยาตีติ อนนฺตรวิปากตฺตา, อตฺตโน อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว ผลนิปฺผาทนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. วฏฺฏจารกโต นิยฺยาตีติ วา นิยฺยานิโก, นิยฺยานสีโลติ วา. ราคโทสโมหนิมฺมทนสมตฺโถติ อิธาปิ ‘‘ปสนฺโนสฺมิ ภควตีติ ทสฺเสตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. วงฺกาทีติ อาทิ-สทฺเทน ชิมฺหกุฏิเล, อฺเ จ ปฏิปตฺติโทเส สงฺคณฺหาติ. ภควา ตุมฺหากํ พุทฺธสุพุทฺธตา วิย ธมฺมสุธมฺมตา, สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ จ ธมฺเมสุ นิฏฺงฺคมเนน สาวกปารมิาเณ นิฏฺงฺคตตฺตา มยฺหํ สุฏฺุ วิภูตา สุปากฏา ชาตาติ ทสฺเสนฺโต เถโร ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติ ปสีทิ’’นฺติ อโวจ.

กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา

๑๔๕. อนุตฺตรภาโวติ เสฏฺภาโว. อนุตฺตโร ภควา เยน คุเณน, โส อนุตฺตรภาโว, ตํ อนุตฺตริยํ. ยสฺมา ตสฺสาปิ คุณสฺส กิฺจิ อุตฺตริตรํ นตฺถิ เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ วทตี’’ติ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมนิมิตฺตํ. นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมํ, ตสฺมา กุสลธมฺมเทสนาเหตุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ อตฺโถ. ภูมึ ทสฺเสนฺโตติ วิสยํ ทสฺเสนฺโต. กุสลธมฺมเทสนาย หิ กุสลา ธมฺมา วิสโย. วุตฺตปเทติ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ เอวํ วุตฺตวากฺเย, เอวํ วา วุตฺตธมฺมโกฏฺาเส. ‘‘ปฺจธา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เฉกฏฺเนปิ กุสลํ อิจฺฉิตพฺพํ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสูติ (ม. นิ. ๒.๘๗)? สจฺจเมตํ, โส ปน เฉกฏฺโ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเเนว สงฺคหิโตติ วิสุํ น คหิโต. ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๖; ๒.๒๒.๒๐๐๘) ชาตเก อาคตตฺตา ‘‘ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, คหปตโย, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติอาทีสุ สุตฺตปเทเสสุ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอว ‘‘อนวชฺชา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติ. อภิธมฺเม ‘‘โกสลฺล’’นฺติ ปฺา อาคตาติ โยนิโสมนสิการเหตุกสฺส กุสลสฺส โกสลฺลสมฺมูตฏฺโ, ทรถาภาวทีปนโต นิทฺทรถฏฺโ, ‘‘กุสลสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ วตฺวา อิฏฺวิปากนิทฺทิสนโต สุขวิปากฏฺโ จ อภิธมฺมนยสิทฺโธติ อาห ‘‘อภิธมฺม…เป… วิปากฏฺเนา’’ติ. พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๕๘) ภควโต กายสมาจาราทิเก วณฺเณนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ‘‘โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ กุสโล กายสมาจาโร รฺโ ปเสนทิสฺส วุตฺโต. น หิ ภควโต สุขวิปากกมฺมํ อตฺถีติ สพฺพสาวชฺชรหิตา กายสมาจาราทโย ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ โพธิปกฺขิยธมฺมา ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, เต จ สมถวิปสฺสนา มคฺคสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน สุขวิปากา เอวาติ อวชฺชรหิตตามตฺตํ อุปาทาย อนวชฺชตฺโถ กุสล-สทฺโทติ อาห ‘‘อิมสฺมึ ปน…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ผลสติปฏฺานํ ปน อิธ อนธิปฺเปต’’นฺติ อิทฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ สวิปากสฺเสว คหณนฺติ กตฺวา.

‘‘จุทฺทสวิเธนา’’ติอาทิ สติปฏฺาเน (ที. นิ. ๒.๓๗๖; ม. นิ. ๑.๑๐๙) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ปคฺคหฏฺเนาติ กุสลปกฺขสฺส ปคฺคณฺหนสภาเวน. กิจฺจวเสนาติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิกิจฺจวเสน. ตโต เอว จสฺส จตุพฺพิธตา. อิชฺฌนฏฺเนาติ นิปฺปชฺชนสภาเวน. ฉนฺทาทโย เอว อิทฺธิปาเทสุ วิสิฏฺสภาวา, อิตเร อวิสิฏฺา, เตสมฺปิ วิเสโส ฉนฺทาทิกโตติ อาห ‘‘ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวา’’ติ.

อธิโมกฺขาทิสภาววเสนาติ ปสาทาธิโมกฺขาทิสลกฺขณวเสน. อุปตฺถมฺภนฏฺเนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนกภาเวน. อกมฺปิยฏฺเนาติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยสภาเวน. สลกฺขเณนาติ อธิโมกฺขาทิสภาเวน. นิยฺยานฏฺเนาติ สํกิเลสปกฺขโต, วฏฺฏจารกโต จ นิคฺคมนฏฺเน. อุปฏฺานาทินาติ อุปฏฺานธมฺมวิจยปคฺคหสมฺปิยายนปสฺสมฺภนสมาธานอชฺฌุเปกฺขนสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวน. เหตุฏฺเนาติ นิพฺพานสฺส สมฺปาปกเหตุภาเวน. ทสฺสนาทินาติ ทสฺสนาภินิโรปนปริคฺคหสมุฏฺาปนโวทาปนปคฺคหุปฏฺานสมาธานสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวน.

สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถนฺติ สาสนํ นาม นิปฺปริยายโต สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. ตตฺถ เย สมถวิปสฺสนาสหคตา, เต สาสนสฺส อาทิ, มคฺคปริยาปนฺนา มชฺเฌ, ผลภูตา ปริโยสานํ, ตํทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘สาสนสฺส หี’’ติอาทิ.

ปุน เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเตติ ยถารทฺธาย เทสนาย นิคมนํ. วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปุน วจนฺหิ นิคมนํ วุตฺตํ. ตํ เทสนนฺติ ตํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เทสนาปฺปการํ, เทสนาวิธึ, เทเสตพฺพฺจ, สกลํ วา สมฺปุณฺณํ อนวเสสํ อภิชานาติ อภิวิสิฏฺเน าเณน ชานาติ, อเสสํ อภิชานนโต เอว อุตฺตริ อุปริ อภิฺเยฺยํ นตฺถิ. อิโตติ ภควตา อภิฺาตโต. อฺโ ปรมตฺถวเสน ธมฺโม วา ปฺตฺติวเสน ปุคฺคโล วา อยํ นาม ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ สพฺพสฺเสว สมฺมเทว ตุมฺเหหิ อภิฺาตตฺตา. กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภิชานเน, เทสนายฺจ ภควโต อุตฺตริตโร นตฺถิ.

อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

๑๔๖. อายตนปฺาปนาสูติ จกฺขาทีนํ, รูปาทีนฺจ อายตนานํ สมฺโพธเนสุ, เตสํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิภาคโต, สภาควิภาคโต, สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อาหารโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ เทสนายนฺติ อตฺโถ.

คพฺภาวกฺกนฺติเทสนาวณฺณนา

๑๔๗. คพฺโภกฺกมเนสูติ คพฺภภาเวน มาตุกุจฺฉิยํ อวกฺกมเนสุ อนุปฺปเวเสสุ, คพฺเภ วา มาตุกุจฺฉิสฺมึ อวกฺกมเนสุ. ปวิสตีติ ปจฺจยวเสน ตตฺถ นิพฺพตฺเตนฺโต ปวิสนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. าตีติ สนฺตานฏฺิติยา ปวตฺตติ, ตถาภูโต จ ตตฺถ วสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘วสตี’’ติ. ปกติโลกิยมนุสฺสานํ ปมา คพฺภาวกฺกนฺตีติ ปจุรมนุสฺสานํ คพฺภาวกฺกนฺติ เทสนาวเสน อิธ ปมา. ‘‘ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺตี’’ติอาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.

อลเมวาติ ยุตฺตเมว.

ขิปิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ตถา วาตานํ อนุปฺปชฺชนเมว วทติ. เสสนฺติ ปุน ‘‘เอตทานุตฺตริย’’ติอาทิ ปาปฺปเทสํ วทติ.

อาเทสนวิธาเทสนาวณฺณนา

๑๔๘. ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสติ เอเตหีติ อาเทสนานิ, ยถาอุปฏฺิตนิมิตฺตาทีนิ, ตานิ เอว อฺมฺสฺส อสํกิณฺณรูเปน ิตตฺตา อาเทสนวิธา, อาเทสนาภาคา, ตาสุ อาเทสนวิธาสุ. เตนาห ‘‘อาเทสนโกฏฺาเสสู’’ติ. อาคตนิมิตฺเตนาติ ยสฺส อาทิสติ, ตสฺส, อตฺตโน จ อุปคตนิมิตฺเตน, นิมิตฺตปฺปตฺตสฺส ลาภาลาภาทิอาทิสนวิธิทสฺสนสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติอาทินา ปรสฺส จิตฺตาทิสนเมว อาคตํ, ตํ นิทสฺสนมตฺตํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิภาวนวเสน วตฺถุ อาคตํ. คตนิมิตฺตํ นาม คมนนิมิตฺตํ. ิตนิมิตฺตํ นาม อตฺตโน สมีเป านนิมิตฺตํ, ปรสฺส คมนวเสน, านวเสน จ คเหตพฺพนิมิตฺตํ. มนุสฺสานํ ปรจิตฺตวิทูนํ, อิตเรสมฺปิ วา สวนวเสน ปรสฺส จิตฺตํ ตฺวา กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวา. ยกฺขปิสาจาทีนนฺติ หิงฺการยกฺขานฺเจว กณฺณปิสาจาทิปิสาจานํ, กุมฺภณฺฑนาคาทีนฺจ.

วิตกฺกวิปฺผารวเสนาติ วิปฺผาริกภาเวน ปวตฺตวิตกฺกสฺส วเสน. อุปฺปนฺนนฺติ ตโต สมุฏฺิตํ. วิปฺปลปนฺตานนฺติ กสฺสจิ อตฺถสฺส อโพธนโต วิรูปํ, วิวิธํ วา ปลปนฺตานํ. สุตฺตปมตฺตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เวทนาฏฺฏขิตฺตจิตฺตาทีนํ สงฺคโห. มหาอฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทํ วกฺขามิ, เอวํ วกฺขามีติ วิตกฺกยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม อุปฺปชฺชตี’’ติ (อภิ. อฏฺ. ๑.วจีกมฺมทฺวารกถาปิ) อาคตตฺตา ชาครนฺตานํ ปกติยํ ิตานํ อวิปฺปลปนฺตานํ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท กทาจิ อุปฺปชฺชตีติ วิฺายติ, โย โลเก ‘‘มนฺตชปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ยสฺส มหาอฏฺกถายํ อโสตวิฺเยฺยตา วุตฺตา. ตาทิสฺหิ สนฺธาย วิฺตฺติสหชเมว ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกรวิตกฺกสมุฏฺิตํ สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตีติ สุตฺเต วุตฺต’’นฺติ (ธ. ส. มูลฏี. วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา) อานนฺทาจริโย อโวจ. วุตฺตลกฺขโณ เอว ปน นาติสุขุโม อตฺตโน, อจฺจาสนฺนปฺปเทเส ิตสฺส จ มํสโสตสฺสาปิ อาปาถํ คจฺฉตีติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส. ตสฺส วเสนาติ ตสฺส วิตกฺกสฺส วเสน. เอวํ อยมฺปิ อาเทสนวิธา เจโตปริยาณวเสเนว อาคตาติ เวทิตพฺพา. เกจิ ปน ‘‘ตสฺส วเสนาติ ตสฺส สทฺทสฺส วเสนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตํ. น หิ สทฺทคฺคหเณน ตํสมุฏฺาปกจิตฺตํ คยฺหติ, สทฺทคฺคหณานุสาเรนปิ ตทตฺถสฺเสว คหณํ โหติ, น จิตฺตสฺส. เอเตเนว ยเทเก ‘‘ยํ วิตกฺกยโตติ ยมตฺถํ วิตกฺกยโต’’ติ วตฺวา ‘‘ตสฺส วเสนาติ ตสฺส อตฺถสฺส วเสนา’’ติ วณฺเณนฺติ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํ.

มนสา สงฺขรียนฺตีติ มโนสงฺขารา, เวทนาสฺา. ปณิหิตาติ ปุริมปริพนฺธวินเยน ปธานภาเวน นิหิตา ปิตา. เตนาห ‘‘จิตฺตสงฺขารา สุฏฺปิตา’’ติ. วิตกฺกสฺส วิตกฺกนํ นาม อุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘ปวตฺเตสฺสตี’’ติ. ‘‘ปชานาตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตปทสมฺพนฺธทสฺสนวเสน อาเนติ. อาคมเนนาติ ฌานสฺส อาคมนฏฺานวเสน. ปุพฺพภาเคนาติ มคฺคสฺส สพฺพปุพฺพภาเคน วิปสฺสนารมฺเภน. อุภยํ เปตํ โย สยํ ฌานลาภี, อธิคตมคฺโค จ อฺํ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อิมินา นีหาเรน ปฏิปชฺชนฺโต อทฺธา ฌานํ ลภิสฺสติ, มคฺคํ อธิคมิสฺสตี’’ติ อภิฺาย วินา อนุมานวเสน ชานาติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อาคมเนน ชานาติ นามา’’ติอาทิ. อนนฺตราติ วุฏฺิตกาลํ สนฺธายาห. ตทา หิ ปวตฺตวิตกฺกปชานเนเนว ฌานสฺส หานภาคิยตาทิวิเสสปชานนํ.

กึ ปนิทํ เจโตปริยาณํ ปรสฺส จิตฺตํ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺตํ อิทฺธิจิตฺตภาวโต อวิเสสโต สพฺเพสมฺปิ จิตฺตํ ชานาตีติ? โนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. น อริยานนฺติ เยน จิตฺเตน เต อริยา นาม ชาตา, ตํ โลกุตฺตรจิตฺตํ น ชานาติ อปฺปฏิวิทฺธภาวโต. ยถา หิ ปุถุชฺชโน สพฺเพสมฺปิ อริยานํ โลกุตฺตรจิตฺตํ น ชานาติ อปฺปฏิวิทฺธตฺตา, เอวํ อริโยปิ เหฏฺิโม อุปริมสฺส โลกุตฺตรจิตฺตํ น ชานาติ อปฺปฏิวิทฺธตฺตา เอว. ยถา ปน อุปริโม เหฏฺิมํ ผลสมาปตฺตึ น สมาปชฺชติ, กึ เอวํ โส ตสฺส โลกุตฺตรจิตฺตํ น ชานาตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อุปริโม ปน เหฏฺิมสฺส ชานาตี’’ติ, ปฏิวิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อุปริโม เหฏฺิมํ น สมาปชฺชตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘เตสฺหี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อริยานํ. เหฏฺิมา เหฏฺิมา สมาปตฺติ ภูมนฺตรปฺปตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิกปฺปา. เตนาห ‘‘ตตฺรุปปตฺติเยว โหตี’’ติ, น อุปริภูมิปตฺติ. นิมิตฺตาทิวเสน าตสฺส กทาจิ พฺยภิจาโรปิ สิยา, น ปน อภิฺาาเณน าตสฺสาติ อาห ‘‘เจโต…เป… นตฺถี’’ติ. ‘‘ตํ ภควา’’ติอาทิ เสสํ นาม.

ทสฺสนสมาปตฺติเทสนาวณฺณนา

๑๔๙. พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ. อุตฺตรปทโลเปน เหส นิทฺเทโส. อาตปฺปนฺติ วีริยํ อาตปฺปติ โกสชฺชํ สพฺพมฺปิ สํกิเลสปกฺขนฺติ. กุสลวีริยสฺเสว เหตฺถ คหณํ อปฺปมาทาทิปทนฺตรสนฺนิธานโต. ปทหิตพฺพโตติ ปทหนโต, ภาวนํ อุทฺทิสฺส วายมนโตติ อตฺโถ. อนุยุฺชิตพฺพโตติ อนุยุฺชนโต. อีทิสานํ ปทานํ พหุลํกตฺตุวิสยตาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา อาตปฺปปทสฺส วิย อิตเรสมฺปิ กตฺตุสาธนตา ทฏฺพฺพา. ปฏิปตฺติยํ นปฺปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, สติอวิปฺปวาโส. สมฺมา มนสิ กโรติ เอเตนาติ สมฺมามนสิกาโร, ตถาปวตฺโต กุสลจิตฺตุปฺปาโท. ภาวนานุโยคเมว ตถา วทติ. เทสนากฺกเมน ปมา, ทสฺสนสมาปตฺติ นาม กรชกาเย ปฏิกฺกูลาการสฺส สมฺมเทว ทสฺสนวเสน ปวตฺตสมาปตฺติภาวโต. นิปฺปริยาเยเนวาติ วุตฺตลกฺขณทสฺสนสมาปตฺติสนฺนิสฺสยตฺตา, ทสฺสนมคฺคผลภาวโต จ ปมสามฺผลํ ปริยาเยน วินา ทสฺสนสมาปตฺติ.

อติกฺกมฺม ฉวิมํสโลหิตํ อฏฺึ ปจฺจเวกฺขตีติ ตานิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา อฏฺิเมว ปจฺจเวกฺขติ. อฏฺิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุปาทกชฺฌานสมาปตฺตีติ วุตฺตนเยน อฏฺิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุอธิฏฺานา ปมชฺฌานสมาปตฺติ. โย หิ ภิกฺขุ อาโลกกสิเณ จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคตทิพฺพจกฺขุาโณ หุตฺวา สวิฺาณเก กาเย อฏฺึ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ ปฏิกฺกูลมนสิการวเสน ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺสายํ ปมชฺฌานสมาปตฺติ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อฏฺิ อฏฺี’’ติอาทิ. โย ปเนตฺถ ปาฬิยํ ทฺวตฺตึสาการมนสิกาโร วุตฺโต, โส มคฺคโสธนวเสน วุตฺโต. ตตฺถ วา กตปริจยสฺส สุเขเนว วุตฺตนยา อฏฺิปจฺจเวกฺขณา สมิชฺฌตีติ. เตเนเวตฺถ ‘‘อิมํ เจวา’’ติ ‘‘อติกฺกมฺม จา’’ติ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ วุตฺโต. ตํ ฌานนฺติ ยถาวุตฺตํ ปมชฺฌานํ. อยนฺติ อยํ สกทาคามิผลสมาปตฺติ. สาติสยํ จตุสจฺจทสฺสนาคมนโต ปริยาเยน วินา มุขฺยา ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. ยาว ตติยมคฺคา วตฺตตีติ อาห ‘‘ขีณาสวสฺส วเสน จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ กถิตา’’ติ.

ปาฬิยํ ปุริสสฺส จาติ -สทฺโท พฺยติเรเก, เตน ยถาวุตฺตสมาปตฺติทฺวยโต วุจฺจมานํเยว อิมสฺส วิเสสํ โชเตติ. อวิจฺเฉเทน ปวตฺติยา โสตสทิสตาย วิฺาณเมว วิฺาณโสตํ, ตเทตํ วิฺาณํ ปุริมโต อนนฺตรปจฺจยํ ลภิตฺวา ปจฺฉิมสฺส อนนฺตรปจฺจโย หุตฺวา ปวตฺตตีติ อยํ อสฺส โสตาคตตาย โสตสทิสตา, ตสฺมา ปชานิตพฺพภาเวน วุตฺตํ เอกเมว เจตฺถ วิฺาณํ, ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘วิฺาณโสตนฺติ วิฺาณเมวา’’ติ วุตฺตํ. ทฺวีหิปิ ภาเคหีติ โอรภาคปรภาเคหิ. อิธโลโก หิสฺส โอรภาโค, ปรโลโก ปรภาโค ทฺวินฺนมฺปิ วเสเนตํ สมฺพนฺธนฺติ. เตนาห ‘‘อิธโลเก ปติฏฺิต’’นฺติอาทิ. วิฺาณสฺส ขเณ ขเณ ภิชฺชนฺตสฺส กามํ นตฺถิ กสฺสจิ ปติฏฺิตตา, ตณฺหาวเสน ปน ตํ ‘‘ปติฏฺิต’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ฉนฺทราควเสนา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรุฬฺหํ…เป… อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖; มหานิ. ๗).

กมฺมนฺติ กุสลากุสลกมฺมํ, อุปโยควจนเมตํ. กมฺมโต อุปคจฺฉนฺตนฺติ กมฺมภาเวน อุปคจฺฉนฺตํ, วิฺาณนฺติ อธิปฺปาโย. อภิสงฺขารวิฺาณฺหิ เยน กมฺมุนา สหคตํ, อฺทตฺถุ ตพฺภาวเมว อุปคตํ หุตฺวา ปวตฺตติ. อิธโลเก ปติฏฺิตํ นาม อิธ กตูปจิตกมฺมภาวูปคมนโต. กมฺมภวํ อากฑฺฒนฺตนฺติ กมฺมวิฺาณํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตกมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตเนน ตทภิมุขํ อากฑฺฒนฺตํ. เตเนว ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนสามตฺถิเยน ปรโลเก ปติฏฺิตํ นาม อตฺตโน ผลสฺส ตตฺถ ปติฏฺาปเนน. เกจิ ปน ‘‘อภิสงฺขารวิฺาณํ ปรโต วิปากํ ทาตุํ อสมตฺถํ อิธโลเก ปติฏฺิตํ นาม, ทาตุํ สมตฺถํ ปน ปรโลเก ปติฏฺิตํ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ยฺจ เตหิ ‘‘ปรโลเก ปติฏฺิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อิธโลเกปิ ปติฏฺิตเมว. น หิ ตสฺส อิธโลเก ปติฏฺิตภาเวน วินา ปรโลเก ปติฏฺิตภาโว สมฺภวติ. เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยาณนฺติ เสกฺขานํ, ปุถุชฺชนานฺจ เจตโส ปริจฺฉินฺทนกาณํ. กถิตํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพสฺส เจตโส ฉนฺทราควเสน ปติฏฺิตภาวโชตนโต.

จตุตฺถาย ทสฺสนสมาปตฺติยา ตติยทสฺสนสมาปตฺติยํ วุตฺตปฺปฏิกฺเขเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมาปตฺตีนํ ปุพฺเพ สมถวเสน อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อิทานิ วิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิจฺจลเมว ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส อปเนตพฺพโต. อตฺถนฺตรตฺถตาย ทสฺสิยมานาย ปทํ จลิตํ นาม โหติ. อปโร นโยติ เอตฺถ ปมชฺฌานสฺส ปมทสฺสนสมาปตฺติภาเว อปุพฺพํ นตฺถิ. ทุติยชฺฌานํ ทุติยาติ เอตฺถ ปน ‘‘อฏฺิกวณฺณกสิณวเสน ปฏิลทฺธทุติยชฺฌานํ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตติยชฺฌานมฺปิ ตเถว ปฏิลทฺธํ. ทสฺสนสมาปตฺติภาโว ปน โย ภิกฺขุ อาโลกกสิเณ จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคตทิพฺพจกฺขุโก หุตฺวา สวิฺาณเก อฏฺึ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ วณฺณกสิณวเสน เหฏฺิมานิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส. ตติยชฺฌานํ ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ อธิฏฺานภูตสฺส ทิพฺพจกฺขุาณสฺส วเสน. จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคตทิพฺพจกฺขุาณสฺส ตํ จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ. อิธาปิ เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจตโส ปริจฺฉินฺทเนน ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ, อรหโต จิตฺตสฺส ปริจฺฉินฺทเนน จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ เวทิตพฺพา. เอวฺเหสา อตฺถวณฺณนา ปาฬิยา สํสนฺเทยฺย. ‘‘ปมมคฺโค’’ติอาทีสุ อฏฺิอารมฺมณปมชฺฌานปาทโก ปมมคฺโค ปมา ทสฺสนสมาปตฺติ. อฏฺิอารมฺมณทุติยชฺฌานปาทโก ทุติยมคฺโค ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. ปรจิตฺตาณสหคตา จตุตฺถชฺฌานปาทกา ตติยจตุตฺถมคฺคา ตติยจตุตฺถทสฺสนสมาปตฺติโยติ. ปุริสสฺส วิฺาณปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหวเสน ทฏฺพฺพํ.

ปุคฺคลปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

๑๕๐. ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ ปุคฺคลานํ ปฺาปเนสุ. คุณวิเสสวเสน อฺมฺํ อสงฺกรโต ปเนสุ. โลกโวหารวเสนาติ โลกสมฺมุติวเสน. โลกโวหาโร เหส, ยทิทํ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล’’ติอาทิ. รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต. ตสฺส ตสฺส สตฺตนิกายสฺส ปูรณโต คลนโต, มรณวเสน ปตนโต จ ปุคฺคโล. สนฺตติยา นยนโต นโร. อตฺตภาวสฺส โปสนโต โปโส. เอวํ ปฺาเปตพฺพาสุ โวหริตพฺพาสุ. ‘‘สพฺพเมตํ ปุคฺคโล’’ติ อิมิสฺสา สาธารณปฺตฺติยา วิภาวนวเสน วุตฺตํ, น อิธาธิปฺเปตอสาธารณปฺตฺติยา, ตสฺมา โลกปฺตฺตีสูติ สตฺตโลกคตปฺตฺตีสุ. อนุตฺตโร โหติ อนฺสาธารณตฺตา ตสฺส ปฺาปนสฺส.

ทฺวีหิ ภาเคหีติ การเณ, นิสฺสกฺเก เจตํ ปุถุวจนํ, อาวุตฺติอาทิวเสน จายมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อรูปสมาปตฺติยา’’ติอาทิ, เอเตน ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโท, ‘‘นามกายโต, รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโท, ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโตว มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรวาโท จาติ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ เถรวาทานํ เอกชฺฌํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺพฺพํ. วิมุตฺโตติ กิเลเสหิ วิมุตฺโต, กิเลสวิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทเนหิ วา กายทฺวยโต วิมุตฺโตติ อตฺโถ. อรูปสมาปตฺตีนนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. อรหตฺตปฺปตฺตอนาคามิโนติ ภูตปุพฺพคติยา วุตฺตํ. น หิ อรหตฺตปฺปตฺโต อนาคามี นาม โหติ. ปาฬีติ ปุคฺคลปฺตฺติปาฬิ. อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวาติ อฏฺ สมาปตฺติโย สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ วิปสฺสนาปฺาย สงฺขารคตํ, มคฺคปฺาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา จตฺตาโรปิ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุ. น หิ อาสเว ปฺาย ปสฺสนฺติ, ทสฺสนการณา ปน ปริกฺขีณา ‘‘ทิสฺวา ปริกฺขีณา’’ติ วุตฺตา ทสฺสนายตฺตปริกฺขีณตฺตา. เอวฺหิ ทสฺสนํ อาสวานํ ขยสฺส ปุริมกิริยาภาเวน วุตฺตํ.

ปฺาย วิเสสโต มุตฺโตติ ปฺาวิมุตฺโต อนวเสสโต อาสวานํ ปริกฺขีณตฺตา. อฏฺวิโมกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว, น ตเทกเทสภูตรูปชฺฌานปฏิกฺเขปวเสน. เอวฺหิ อรูปชฺฌาเนกเทสาภาเวปิ อฏฺวิโมกฺขปฏิกฺเขโป น โหตีติ สิทฺธํ โหติ. อรูปาวจรชฺฌาเนสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม โหติ, น ปฺาวิมุตฺโตติ.

ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ ผุฏฺานํ อนฺโต ผุฏฺนฺโต, ผุฏฺานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโย, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, ผุฏฺานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกาตพฺพํ, สจฺฉิกโต สจฺฉิกรณูปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘โส ฌานผสฺส’’นฺติอาทิ. เอกจฺเจ อาสวาติ เหฏฺิมมคฺคตฺตยวชฺฌา อาสวา. โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต, นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น ปน กาเยน สจฺฉิกโต. นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน สจฺฉิกโต โหติ, ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธํ ยถาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขีติ วุจฺจติ, น ตุ วิมุตฺโตติ เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตา.

ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘ทิฏฺตฺตา ปตฺโต’’ติปิ ปาโ, เตน จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิโรธสฺส ปตฺตตํ ทีเปติ. เตนาห ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา’’ติอาทิ. ปมผลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺิปฺปตฺโตติ อาห ‘‘เอโสปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธ โหตี’’ติ. อิทํ ทุกฺขนฺติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต อุทฺธํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยสฺมา อิทํ ยาถาวสรสโต ปชานาติ, ปชานนฺโต จ เปตฺวา ตณฺหํ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ ปชานาติ. ตณฺหํ ปน อิทํ ทุกฺขํ อิโต สมุเทติ, ตสฺมา ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยสฺมา อิทํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิพฺพานํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อปฺปวตฺตึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อริโย ปน อฏฺงฺคิโก มคฺโค ตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, เตน ตํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอตฺตาวตา นานกฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํ. อิทานิ ตํ เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตปฺปเวทิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถาคตปฺปเวทิตาติ ตถาคเตน โพธิมณฺเฑ ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏา กตา. ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมา. โวทิฏฺา โหนฺตีติ สุทิฏฺา โหนฺติ. โวจริตาติ สุจริตา, เตสุ เตน ปฺา สุฏฺุ จราปิตาติ อตฺโถ. อยนฺติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ‘‘ทิฏฺิปฺปตฺโต’’ติ วุจฺจติ.

สทฺธาย วิมุตฺโตติ สทฺทหนวเสน วิมุตฺโต, เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺสปิ สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวํ ทสฺเสติ. สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อตฺโถ. วุตฺตนเยเนวาติ กายสกฺขิมฺหิ วุตฺตนเยเนว. โน จ โข ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺสาติ ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส อาสวา ปริกฺขีณา, น เอวํ สทฺธาย วิมุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. กึ ปน เนสํ กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตน. ทิฏฺิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน, อกิลมนฺโต จ สกฺโกติ วิกฺขมฺเภตุํ, สทฺธาวิมุตฺโต ทุกฺเขน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺมา ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ. เตนาห ‘‘เอเตสุ หี’’ติอาทิ.

อารมฺมณํ ยาถาวโต ธาเรติ อวธาเรตีติ ธมฺโม, ปฺา. ปฺาปุพฺพงฺคมนฺติ ปฺาปธานํ. ปฺํ วาเหตีติ ปฺาวาหี, ปฺํ สาติสยํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. ปฺา วา อิมํ ปุคฺคลํ วาเหติ, นิพฺพานาภิมุขํ คเมตีติ อตฺโถ. สทฺธานุสารินิทฺเทเสปิ เอเสว นโย.

ตสฺมาติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๗๗๐, ๗๗๖) วุตฺตตฺตา, ตโต เอว วิสุทฺธิมคฺเค, ตํ สํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๗๗๖) วุตฺตนเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ปธานเทสนาวณฺณนา

๑๕๑. ปทหนวเสนาติ ภาวนานุโยควเสน. สตฺต โพชฺฌงฺคา ปธานาติ วุตฺตา วิเวกนิสฺสิตาทิภาเวน ปทหิตพฺพโต ภาเวตพฺพโต.

ปฏิปทาเทสนาวณฺณนา

๑๕๒. ทุกฺเขน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา โลกุตฺตรสมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส. ทนฺธํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ านํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส, สจฺฉิกโรนฺตสฺส ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปฺาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปฺา อาคมนวเสน ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นามา’’ติ วุจฺจติ. อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ภสฺสสมาจาราทิเทสนาวณฺณนา

๑๕๓. ภสฺสสมาจาเรติ วจีสมาจาเร. ิโตติ ยถารทฺธํ ตํ อวิจฺเฉทวเสน กเถนฺโต. เตนาห ‘‘กถามคฺคํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา กเถนฺโต’’ติ. มุสาวาทูปสฺหิตนฺติ อนฺตรนฺตรา ปวตฺเตน มุสาวาเทน อุปสํหิตํ. วิภูติ วุจฺจติ วิสุํภาโว, ตตฺถ นิยุตฺตนฺติ เวภูติกํ, ตเทว เวภูติยํ, เปสุฺํ. เตนาห ‘‘เภทกรวาจ’’นฺติ. กรณุตฺตริยลกฺขณโต สารมฺภโต ชาตาติ สารมฺภชา. ตสฺสา ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ‘‘ตฺวํ ทุสฺสีโล’’ติอาทิ วุตฺตํ. พหิทฺธากถา อมนาปา, มนาปาปิ ปรสฺส จิตฺตวิฆาตาวหตฺตา กรณุตฺตริยปกฺขิยเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตุยฺห’’นฺติอาทิมาห. วิกฺเขปกถาปวตฺตนฺติ วิกฺเขปกถาวเสน ปวตฺตํ. ชยปุเรกฺขาโร หุตฺวาติ อตฺตโน ชยํ ปุรกฺขตฺวา. ยํ กิฺจิ น ภาสตีติ โยชนา. ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจติ ปฺา, มนฺตนํ ชานนนฺติ กตฺวา. ‘‘มนฺตา’’ติ อิทํ ‘‘มนฺเตตฺวา’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทนฺติ อาห ‘‘อุปปริกฺขิตฺวา’’ติ. ยุตฺตกถเมวาติ อตฺตโน, สุณนฺตสฺส จ ยุตฺตรูปเมว กถํ. หทเย นิทหิตพฺพยุตฺตนฺติ อตฺถสมฺปตฺติยา, พฺยฺชนสมฺปตฺติยา อตฺถเวทาทิปฏิลาภนิมิตฺตตฺตา จิตฺเต เปตพฺพํ, วิมุตฺตายตนภาเวน มนสิ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. สพฺพงฺคสมฺปนฺนาปิ วาจา อกาเล ภาสิตา อภาชเน ภาสิตา วิย น อตฺถาวหาติ อาห ‘‘ยุตฺตปตฺตกาเลนา’’ติ. อยฺจ จตุรงฺคสมนฺนาคตา สุภาสิตวาจา สจฺจสมฺโพธาวหาทิตาย สตฺตานํ มหิทฺธิกา มหานิสํสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ภาสิตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สีลาจาเรติ สีเล จ อาจาเร จ ปริสุทฺธสีเล เจว ปริสุทฺธมโนสมาจาเร จ. ิโตติ ปติฏฺหนฺโต. สจฺจํ เอตสฺส อตฺถีติ สจฺโจติ อาห ‘‘สจฺจกโถ’’ติ. เอส นโย สทฺโธติ เอตฺถาปิ. เตนาห ‘‘สทฺธาสมฺปนฺโน’’ติ. ‘‘นนุ จ เหฏฺา สจฺจํ กถิตเมวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? เหฏฺา หิ วจีสมาจารํ กเถนฺเตน สจฺจํ กถิตํ, ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปวเสน อิธ สีลํ กเถนฺเตน ตํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สจฺจํ สรูเปเนว กถิตํ. ‘‘ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย อารพฺภนฺตรฺเจตํ, ตถาปิ สจฺจํ วตฺวา อนนฺตรเมว สจฺจสฺส กถนํ ปุนรุตฺตํ โหตีติ ปรสฺส โจทนาวสโร มา โหตู’’ติ ตตฺถ ปริหารํ ทาตุกาโม ‘‘อิธ กสฺมา ปุน วุตฺต’’นฺติ อาห. เหฏฺา วาจาสจฺจํ กถิตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ สุภาสิตวาจํ ทสฺเสนฺเตน. อนฺตมโส…เป… ทสฺเสตุํ อิธ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สีลํ สุปริสุทฺธํ โหตี’’ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘‘เอวํ ปริตฺตกํ โข, ราหุล, เตสํ สามฺํ, เยสํ นตฺถิ สมฺปชานมุสาวาเท ลชฺชา’’ติอาทิ นยปฺปวตฺตํ ราหุโลวาทสุตฺตํ ทสฺเสตพฺพํ.

คุตฺตา สติกวาเฏน ปิทหิตา ทฺวารา เอเตนาติ คุตฺตทฺวาโรติ อาห ‘‘ฉสุ อินฺทฺริเยสู’’ติอาทิ. ปริเยสนปฏิคฺคณฺหนปริโภควิสฺสชฺชนวเสน โภชเน มตฺตํ ชานาตีติ โภชเน มตฺตฺู. สมนฺติ อวิสมํ. สมจาริตา หิ กายวิสมาทีนิ ปหาย กายสมาทิปูรณํ. นิสชฺชายาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. ภาวนาย จิตฺตปริโสธนฺหิ ชาคริยานุโยโค, น นิทฺทาวิโนทนมตฺตํ. นิตฺตนฺทีติ วิคตถินมิทฺโธ. สา ปน นิตฺตนฺทิตา กายาลสิยวิคมเน ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘กายาลสิยวิรหิโต’’ติ. ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ อิมินา ทุวิโธปิ วีริยารมฺโภ คหิโตติ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายิกวีริเยนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สงฺคมฺม คณวิหาโร สหวาโส สงฺคณิกา, สา ปน กิเลเสหิปิ เอวํ โหตีติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘คณสงฺคณิก’’นฺติ วุตฺตํ. คเณน สงฺคณิกํ คณสงฺคณิกนฺติ. อารมฺภวตฺถุวเสนาติ อนธิคตวิเสสาธิคมการณวเสน เอกวิหารี, น เกวลํ เอกีภาววเสน. กิเลสสงฺคณิกนฺติ กิเลสสหิตจิตฺตตํ. ยถา ตถาติ วิปสฺสนาวเสน, ปฏิสงฺขานวเสน วา. สมถวเสน อารมฺมณูปนิชฺฌานํ. วิปสฺสนาวเสน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ.

กลฺยาณปฏิภาโนติ สุนฺทรปฏิภาโน, สา ปนสฺส ปฏิภานสมฺปทา วจนจาตุริยสหิตาว อิจฺฉิตาติ อาห ‘‘วากฺกรณ…เป… สมฺปนฺโน จา’’ติ. ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ หิ าณมฺปิ วุจฺจติ าณสฺส อุปฏฺิตวจนมฺปิ. ตตฺถ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ ปฏิภานมสฺสาติ ยุตฺตปฏิภาโน. ปุจฺฉิตานนฺตรเมว สีฆํ พฺยากาตุํ อสมตฺถตาย โน มุตฺตปฏิภานํ อสฺสาติ โน มุตฺตปฏิภาโน. อิธ ปน วิกิณฺณวาโจ มุตฺตปฏิภาโน อธิปฺเปโตติ อธิปฺปาเยน ‘‘สีลสมาจารสฺมิฺหิ ิตภิกฺขุ มุตฺตปฏิภาโน น โหตี’’ติ วุตฺตํ. คมนสมตฺถายาติ อสฺสุตํ ธมฺมํ คเมตุํ สมตฺถาย. ธารณสมตฺถายาติ สาติสยํ สติวีริยสหิตตาย ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ ธาเรตุํ สมตฺถาย. มุนนโต อนุมินนโต มุตีติ อนุมาน ปฺาย นามํ. ตีหิ ปเทหีติ ‘‘คติมา ธิติมา มุติมา’’ติ ตีหิ ปเทหิ. เหฏฺาติ เหฏฺา ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ วุตฺตฏฺาเน. อิธาติ ‘‘ธิติมา’’ติ วุตฺตฏฺาเน. วีริยมฺปิ เหฏฺา คุณภูตํ คหิตนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เหฏฺาติ ‘‘ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต, ฌายี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาปฺา กถิตา. อิธาติ ‘‘ธิติมา มุติมา’’ติ เอตฺถ พุทฺธวจนคณฺหนปฺา กถิตา กรณปุพฺพาปรโกสลฺลปฺาทีปนโต. กิเลสกาโมปิ วตฺถุกาโม วิย ยถาปวตฺโต อสฺสาทียตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อคิทฺโธ’’ติ.

อนุสาสนวิธาเทสนาทิวณฺณนา

๑๕๔. อตฺตโน อุปายมนสิกาเรนาติ อตฺตนิ สมฺภูเตน ปถมนสิกาเรน ภาวนามนสิกาเรน. ปฏิปชฺชมาโนติ วิสุทฺธึ ปฏิปชฺชมาโน.

๑๕๕. กิเลสวิมุตฺติาเณติ กิเลสปฺปหานชานเน.

๑๕๖. ปริยาทิยมาโนติ ปริจฺฉิชฺช คณฺหนฺโตติ อตฺโถ. สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรติ นามโคตฺตํ ปริยาทิยิตุํ อสกฺโกนฺโต. วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอโก หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สกฺโกติ ปริยาทิยิตุํ. อสกฺโกนฺตสฺส วเสน คหิตํ, ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. อสกฺโกนฺตสฺสาติ จ อาโรหเน อสกฺโกนฺตสฺส, โอโรหเน ปน าณสฺส ถิรภูตตฺตา. เตนาห ‘‘สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรนฺโต’’ติอาทิ. เอตนฺติ ปุพฺพาปรวิโรธํ. น สลฺลกฺเขสิ ทิฏฺาภินิเวเสน กุณฺาณตฺตา. เตนาห ‘‘ทิฏฺิคติกตฺตา’’ติ. านนฺติ เอกสฺมึ ปกฺเข อวฏฺานํ. นิยโมติ วาทนิยโม ปฏินิยตวาทตา. เตนาห ‘‘อิมํ คเหตฺวา’’ติอาทิ.

๑๕๗. ปิณฺฑคณนายาติ ‘‘เอกํ ทฺเว’’ติอาทินา อคเณตฺวา สงฺกลนปทุปฺปาทนาทินา ปิณฺฑนวเสน คณนาย. อจฺฉิทฺทกวเสนาติ อวิจฺฉินฺทกคณนาวเสน คณนา กมคณนํ มุฺจิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ รุกฺเข เอตฺตกานิ ปณฺณานี’’ติ วา ‘‘อิมสฺมึ ชลาสเย เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’’ติ วา เอวํ คเณตพฺพสฺส เอกชฺฌมฺปิ ปิณฺเฑตฺวา คณนา. กมคณนา หิ อนฺตรนฺตรา วิจฺฉิชฺช ปวตฺติยา ปจฺฉินฺทิกา. สา ปเนสา คณนา สวนนฺตรํ อนเปกฺขิตฺวา มนสาว คเณตพฺพโต ‘‘มโนคณนา’’ติปิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มโนคณนายา’’ติ. ปิณฺฑคณนเมว ทสฺเสติ, น วิภาคคณนํ. สงฺขาตุํ น สกฺกา อฺเหิ อสงฺขฺเยยฺยาภาวโต. ปฺาปารมิยา ปูริตภาวํ ทสฺเสนฺโต อิตราสํ ปูรเณน วินา ตสฺสา ปูรณํ นตฺถีติ ‘‘ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูริตตฺตา’’ติ อาห. เตนาห ‘‘สพฺพฺุตฺาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา’’ติ. เอตฺตกนฺติ ทสฺเสถาติ ทีเปติ เถโร. ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘สาการํ สอุทฺเทสํ อนุสฺสรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ตสฺส อนุสฺสรณมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อายุโน วสฺสาทิคณนาย ปริจฺฉินฺทนํ ตสฺส อวิสยภาวโต.

๑๕๘. ตุมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ เยว อนุตฺตรา อนฺสาธารณตฺตา. อิทานิ ตสฺสา เทสนาย มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย วิภาคาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตพุทฺธาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินาปิ การเณนาติ อนุตฺตรภาเวน, อฺเหิ พุทฺเธหิ เอกสทิสภาเวน จ.

๑๕๙. อาสวานํ อารมฺมณภาวูปคมเนน สาสวา. อุเปจฺจ อาธียนฺตีติ อุปาธี, โทสาโรปนานิ, สห อุปาธีหีติ สอุปาธิกา. อนริยิทฺธิยฺหิ อตฺตโน จิตฺตโทเสน เอกจฺเจ อุปารมฺภํ ททนฺติ, สฺวายมตฺโถ เกวฏฺฏสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. โน ‘‘อริยา’’ติ วุจฺจติ สาสวภาวโต. นิทฺโทเสหิ ขีณาสเวหิ ปวตฺเตตพฺพโต นิทฺโทสา โทเสหิ สห อปฺปวตฺตนโต. ตโต เอว อนุปารมฺภา. อริยานํ อิทฺธีติ อริยิทฺธีติ วุจฺจติ.

อปฺปฏิกฺกูลสฺีติ อิฏฺสฺี อิฏฺากาเรน ปวตฺตจิตฺโต. ปฏิกฺกูเลติ อมนุฺเ อนิฏฺเ. ธาตุสฺนฺติ ‘‘ธาตุโย’’ติ สฺํ. อุปสํหรตีติ อุปเนติ ปวตฺเตติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ อนิฏฺเ สตฺตสฺิเต อารมฺมเณ. เมตฺตาย วา ผรตีติ เมตฺตํ หิเตสิตํ อุปสํหรนฺโต สพฺพตฺถกเมว ตํ ตตฺถ ผรติ. ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ ธมฺมสภาวจินฺตเนน ธาตุโส, ปจฺจเวกฺขณาย ธาตุมนสิการํ วา ตตฺถ ปวตฺเตติ. อปฺปฏิกฺกูเล สตฺเต าติมิตฺตาทิเก ยาถาวโต ธมฺมสภาวจินฺตเนน อนิจฺจสฺาย วิสภาคภูเต ‘‘เกสาทิ อสุจิโกฏฺาสเมวา’’ติ อสุภสฺํ ผรติ อสุภมนสิการํ ปวตฺเตติ. ฉฬงฺคุเปกฺขายาติ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนลกฺขณาย ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขายา’’ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย.

ตํ เทสนนฺติ ตํ ทฺวีสุ อิทฺธิวิธาสุ เทสนปฺปการํ เทสนาวิธึ. อเสสํ สกลนฺติ อเสสํ นิรวเสสํ สมฺปุณฺณํ อภิวิสิฏฺเน าเณน ชานาติ. อเสสํ อภิชานโต ตโต อุตฺตริ อภิฺเยฺยํ นตฺถิ. อิโตติ ภควโต อภิฺาตโต. อฺโ ปรมตฺถวเสน ธมฺโม วา ปฺตฺติวเสน ปุคฺคโล วา อยํ นาม ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ สพฺพสฺเสว สมฺมเทว ตุมฺเหหิ อภิฺาตตฺตา. ทฺวีสุ อิทฺธิวิธาสุ อภิชานเน, เทสนายฺจ ภควโต อุตฺตริตโร นตฺถิ. อิมินาปีติ ปิ-สทฺโท น เกวลํ วุตฺตตฺถสมุจฺจยตฺโถ, อถ โข อวุตฺตตฺถสมุจฺจยตฺโถปิ ทฏฺพฺโพ. ยํ ตํ ภนฺเตติอาทินาปิ หิ ภควโต คุณทสฺสนํ ตสฺเสว ปสาทสฺส การณวิภาวนํ.

อฺถาสตฺถุคุณทสฺสนาทิวณฺณนา

๑๖๐. ปุพฺเพ ‘‘เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตพุทฺธคุณา ทสฺสิตา, ตโต อฺโ เอวายํ ปกาโร ‘‘ยํ ตํ ภนฺเต’’ติอาทินา อารทฺโธติ อาห ‘‘อปเรนาปิ อากาเรนา’’ติ. พุทฺธานํ สมฺมาสมฺโพธิยา สทฺทหนโต วิเสสโต สทฺธา กุลปุตฺตา นาม โพธิสตฺตา, มหาโพธิสตฺตาติ อธิปฺปาโย. เต หิ มหาภินีหารโต ปฏฺาย มหาโพธิยํ สตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา นิยตภาวูปคมเนน เกนจิ อสํหาริยภาวโต. ยโต เนสํ น กถฺจิ ตตฺถ สทฺธาย อฺถตฺตํ โหติ, เอเตเนว เตสํ กมฺมผลํ สทฺธายปิ อฺถตฺตาภาโว ทีปิโต ทฏฺพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา อติสยวจนิจฺฉาวเสน, ‘‘อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน จ วิสิฏฺวิสยํ ‘‘สทฺเธน กุลปุตฺเตนา’’ติ อิทํ ปทํ, ตสฺมา. โลกุตฺตรธมฺมสมธิคมมูลกตฺตา สพฺพพุทฺธคุณสมธิคมสฺส ‘‘นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อารทฺธวีริเยนา’’ติอาทีสุ สมาสปเทสุ ‘‘วีริยํ ถาโม’’ติอาทีนิ อวยวปทานิ. อาทิ-สทฺเทน ปรกฺกมปทํ สงฺคณฺหาติ, น โธรยฺหปทํ. น หิ ตํ วีริยเววจนํ, อถ โข วีริยวนฺตวาจกํ. ธุราย นิยุตฺโตติ หิ โธรยฺโห. เตนาห ‘‘ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสนา’’ติ. ปคฺคหิตวีริเยนาติ อสิถิลวีริเยน. ถิรวีริเยนาติ อุสฺโสฬฺหีภาวูปคมเนน ถิรภาวปฺปตฺตวีริเยน. อสมธุเรหีติ อนฺสาธารณธุเรหิ. ปเรสํ อสยฺหสหนา หิ โลกนาถา. ตํ สพฺพํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทํ พุทฺธานํ คุณชาตํ. ปารมิตา, พุทฺธคุณา, เวเนยฺยสตฺตาติ ยสฺมา อิทํ ตยํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สมานเมว, ตสฺมา อาห ‘‘อตีตานาคต…เป… อูโน นตฺถี’’ติ.

กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ กามสุเข อลฺลีนา หุตฺวา อนุยุฺชนํ. โก ชานาติ ปรโลกํ ‘‘อตฺถี’’ติ, เอตฺถ ‘‘โก เอกวิสโยยํ อินฺทฺริยโคจโร’’ติ เอวํทิฏฺิ หุตฺวาติ อธิปฺปาโย. สุโขติ อิฏฺโ สุขาวโห. ปริพฺพาชิกายาติ ตาปสปริพฺพาชิกาย ตรุณิยา. มุทุกายาติ สุขุมาลาย. โลมสายาติ ตรุณมุทุโลมวติยา. โมฬิพนฺธาหีติ โมฬึ กตฺวา พนฺธเกสาหิ. ปริจาเรนฺตีติ อตฺตโน ปาริจาริกํ กโรนฺติ, อินฺทฺริยานิ วา ตตฺถ ปริโต จาเรนฺติ. ลามกนฺติ ปฏิกิลิฏฺํ. คามวาสีนํ พาลานํ ธมฺมํ. ปุถุชฺชนานมิทนฺติ โปถุชฺชนิกํ. ยถา ปน ตํ ‘‘ปุถุชฺชนานมิท’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพ’’นฺติ อาห. อนริเยหิ เสวิตพฺพนฺติ วา อนริยํ. ยสฺมา ปน นิทฺโทสตฺโถ อริยตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อนริยนฺติ น นิทฺโทส’’นฺติ วุตฺตํ. อนตฺถสํยุตฺตนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาทิวิวิธวิปุลานตฺถสฺหิตํ. อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน กิลมถสฺส เขทนสฺส อนุยุฺชนํ. ทุกฺขํ เอตสฺส อตฺถีติ ทุกฺขํ. ทุกฺขมนํ เอตสฺสาติ ทุกฺขมํ.

อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจโต วุจฺจติ อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธํ จิตฺตํ, อธิจิตฺตํ วา, ตสฺมึ อภิเจตสิ ชาตานีติ อาภิเจตสิกานิ, อภิเจโตสนฺนิสฺสิตานิ วา. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานนฺติ ทิฏฺธมฺเม สุขวิหารานํ, ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ สุขวิหารภูตานนฺติ อตฺโถ, รูปาวจรฌานานเมตํ อธิวจนํ. ตานิ หิ อปฺเปตฺวา นิสินฺนา ฌายิโน อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อสํกิลิฏฺํ เนกฺขมฺมสุขํ วินฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานี’’ติ วุจฺจนฺตีติ. กถิตา ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร’’ติ สปฺปีติกตฺตา, โลกุตฺตรวิปากสุขุมสฺหิตตฺตา จ. สห มคฺเคน วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ กถิตํ ‘‘จตฺตาโรเม จุนฺท สุขลฺลิกานุโยคา เอกนฺตนิพฺพิทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๘๔) จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺตีติ จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารภาเวน กถิตา. จตฺตาริ รูปาวจรานิ ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารชฺฌานานี’’ติ กถิตานีติ อตฺโถ. นิกามลาภีติ นิกาเมน ลาภี อตฺตโน อิจฺฉาวเสน ลาภี. อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยถากามลาภี’’ติ. อทุกฺขลาภีติ สุเขเนว ปจฺจนีกธมฺมานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถ. อกสิรลาภีติ อกสิรานํ วิปุลานํ ลาภี, ยถาปริจฺเฉเทเนว วุฏฺาตุํ สมตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ลาภีเยว โหติ, น ปน สกฺโกติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ. เอกจฺโจ ตถา สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, ปาริพนฺธเก ปน กิจฺเฉน วิกฺขมฺเภติ. เอกจฺโจ ตถา จ สมาปชฺชติ, ปาริพนฺธเก จ อกิจฺเฉเนว วิกฺขมฺเภติ, น สกฺโกติ นาฬิกยนฺตํ วิย ยถาปริจฺเฉเท วุฏฺาตุํ. ภควา ปน สพฺพโส สมุจฺฉินฺนปาริพนฺธกตฺตา วสิภาวสฺส สมฺมเทว สมธิคตตฺตา สพฺพเมตํ สมฺมเทว สกฺโกติ.

อนุโยคทานปฺปการวณฺณนา

๑๖๑. ทสสหสฺสิโลกธาตุยาติ อิมาย โลกธาตุยา สทฺธึ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ิตาย ทสสหสฺสิโลกธาตุยา. ชาติเขตฺตภาเวน หิ ตํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺตกาย เอว ชาติเขตฺตภาโว ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพ. ‘‘ปริคฺคหวเสนา’’ติ เกจิ. สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ตตฺตกํ เอว ชาติเขตฺตํ. ‘‘ตนฺนิวาสีนํเยว จ เทวานํ ธมฺมาภิสมโย’’ติ วทนฺติ. ปกมฺปนเทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สมานโยคกฺขมฏฺานํ ชาติเขตฺตํ. สรเสเนว อาณาปวตฺตนฏฺานํ อาณาเขตฺตํ. พุทฺธาณสฺส วิสยภูตํ านํ วิสยเขตฺตํ. โอกฺกมนาทีนํ ฉนฺนเมว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนลพฺภนโต. อาณาเขตฺตํ นาม, ยํ เอกจฺจํ สํวฏฺฏติ, วิวฏฺฏติ จ. อาณา วตฺตติ ตนฺนิวาสิเทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน, ตฺจ โข เกวลํ พุทฺธานํ อานุภาเวเนว, น อธิปฺปายวเสน. ‘‘ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๑) วจนโต ตโต ปรมฺปิ อาณา ปวตฺเตยฺเยว.

นุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ตฺวา วทนฺเตน ภควตา, อิมสฺมึเยว สุตฺเต ‘‘กึ ปนาวุโส, สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑) เอวํ ปุฏฺโ ‘‘อหํ ภนฺเต โนติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑; ม. นิ. ๓.๑๒๙; อ. นิ. ๑.๒๗๗; เนตฺติ. ๕๗; มิ. ป. ๕.๑.๑) อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ เปตฺวา อฺตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโย.

เอกโตติ สห, เอกสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. โส ปน กาโล กถํ ปริจฺฉินฺโนติ? จริมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย ยาว ธาตุปรินิพฺพานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก’’ติอาทิมาห. นิสินฺนกาลโต ปฏฺายาติ ปฏิโลมกฺกเมน วทติ. เขตฺตปริคฺคโห กโตว โหติ ‘‘อิทํ พุทฺธานํ ชาติเขตฺต’’นฺติ. เกน ปน ปริคฺคโห กโต? อุปฺปชฺชมาเนน โพธิสตฺเตน. ปรินิพฺพานโต ปฏฺายาติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานโต ปฏฺาย. เอตฺถนฺตเรติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปริจฺฉินฺเน เอตสฺมึ อนฺตเร.

ติปิฏกอนฺตรธานกถาวณฺณนา

‘‘น นิวาริตา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิปตฺติอนฺตรธาเนน สาสนสฺส โอสกฺกิตตฺตา อปรสฺส อุปฺปตฺติ ลทฺธาวสรา โหติ. ปฏิปทาติ ปฏิเวธาวหา ปุพฺพภาคปฏิปทา.

‘‘ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ โพธิสตฺตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตยิทํ หีนํ นิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิยฺยานิกธมฺมสฺส หิ ิตึ ทสฺเสนฺโต อนิยฺยานิกธมฺมํ นิทสฺเสติ.

มาติกาย อนฺตรหิตายาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทิ (ปารา. ๓๙, ๔๔; ปาจิ. ๔๕) นยปฺปวตฺตาย สิกฺขาปทปาฬิมาติกาย อนฺตรหิตาย. นิทานุทฺเทสสงฺขาเต ปาติโมกฺเข, ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทากมฺเมสุ จ สาสนํ ติฏฺติ. ยถา วา ปาติโมกฺเข ธรนฺเต เอว ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ, เอวํ สติ เอว ตทุภเย ปาติโมกฺขํ ตทุภยาภาเว ปาติโมกฺขาภาวโต. ตสฺมา ตยิทํ ตยํ สาสนสฺส ิติเหตูติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ิตาสุ สาสนํ ติฏฺตี’’ติ. ยสฺมา วา อุปสมฺปทาธีนํ ปาติโมกฺขํ อนุปสมฺปนฺนสฺส อนิจฺฉิตตฺตา, อุปสมฺปทา จ ปพฺพชฺชาธีนา, ตสฺมา ปาติโมกฺเข, ตํ สิทฺธิยา สิทฺธาสุ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาสุ จ สาสนํ ติฏฺติ. โอสกฺกิตํ นามาติ ปจฺฉิมกปฏิเวธสีลเภททฺวยํ เอกโต กตฺวา ตโต ปรํ วินฏฺํ นาม โหติ, ปจฺฉิมกปฏิเวธโต ปรํ ปฏิเวธสาสนํ, ปจฺฉิมกสีลเภทโต ปรํ ปฏิปตฺติสาสนํ วินฏฺํ นาม โหตีติ อตฺโถ.

สาสนอนฺตรหิตวณฺณนา

เอเตน กามํ ‘‘สาสนฏฺิติยา ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, ปริยตฺติ ปน ปฏิปตฺติเหตุกาติ ปฏิปตฺติยา อสติ สา อปฺปติฏฺา โหติ ปฏิเวโธ วิย, ตสฺมา ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ สาสโนสกฺกนสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสตฺวา ตยิทํ สาสโนสกฺกนํ ธาตุปรินิพฺพาโนสานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ ปรินิพฺพานานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ธาตูนํ สนฺนิปาตนาทิ พุทฺธานํ อธิฏฺาเนเนวาติ เวทิตพฺพํ.

ตาติ รสฺมิโย. การุฺนฺติ ปริเทวนการุฺํ. ชมฺพุทีเป, ทีปนฺตเรสุ, เทวนาคพฺรหฺมโลเกสุ จ วิปฺปกิริตฺวา ิตานํ ธาตูนํ มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺาเน เอกชฺฌํ สนฺนิปาตนํ, รสฺมิวิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ เตโชธาตุยา อุฏฺานํ, เอกชาลิภาโว จาติ สพฺพเมตํ สตฺถุ อธิฏฺานวเสเนวาติ เวทิตพฺพํ.

อนจฺฉริยตฺตาติ ทฺวีสุปิ อุปฺปชฺชมาเนสุ อจฺฉริยตฺตาภาวโทสโตติ อตฺโถ. พุทฺธา นาม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย เอกสทิสาติ เตสํ เทสนาปิ เอกรสา เอวาติ อาห ‘‘เทสนาย จ วิเสสาภาวโต’’ติ, เอเตน จ อนจฺฉริยตฺตเมว สาเธติ. ‘‘วิวาทภาวโต’’ติ เอเตน วิวาทาภาวตฺถํ ทฺเว เอกโต น อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสติ.

ตตฺถาติ มิลินฺทปฺเห (มิ. ป. ๕.๑.๑). เอกุทฺเทโสติ เอโก เอกวิโธ อภินฺโน อุทฺเทโส. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

เอกํ เอว พุทฺธํ ธาเรตีติ เอกพุทฺธธารณี, เอเตน เอวํสภาวา เอเต พุทฺธคุณา, เยน ทุติยํ พุทฺธคุณํ ธาเรตุํ อสมตฺถา อยํ โลกธาตูติ ทสฺเสติ. ปจฺจยวิเสสนิปฺผนฺนานฺหิ ธมฺมานํ สภาววิเสโส น สกฺกา นิวาเรตุนฺติ. ‘‘น ธาเรยฺยา’’ติ วตฺวา ตเมว อธารณํ ปริยาเยหิ ปกาเสนฺโต ‘‘จเลยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จเลยฺยาติ ปริปฺผนฺเทยฺย. กมฺเปยฺยาติ ปเวเธยฺย. นเมยฺยาติ เอกปสฺเสน นตา ภเวยฺย. โอณเมยฺยาติ โอสีเทยฺย. วินเมยฺยาติ วิวิธา อิโต จิโต จ นเมยฺย. วิกิเรยฺยาติ วาเตน ภุสมุฏฺิ วิย วิปฺปกิเรยฺย. วิธเมยฺยาติ วินสฺเสยฺย. วิทฺธํเสยฺยาติ สพฺพโส วิทฺธสฺตา ภเวยฺย. ตถาภูตา จ น กตฺถจิ ติฏฺเยฺยาติ อาห ‘‘น านํ อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ.

อิทานิ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา มหาราชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สมุปาทิกาติ สมํ อุทฺธํ ปชฺชติ ปวตฺตตีติ สมุปาทิกา, อุทกสฺส อุปริ สมํคามินีติ อตฺโถ. วณฺเณนาติ สณฺาเนน. ปมาเณนาติ อาโรเหน. กิสถูเลนาติ กิสถูลภาเวน, ปริณาเหนาติ อตฺโถ. ทฺวินฺนมฺปีติ ทฺเวปิ, ทฺวินฺนมฺปิ วา สรีรภารํ.

ฉาเทนฺตนฺติ โรเจนฺตํ รุจึ อุปฺปาเทนฺตํ. ตนฺทีกโตติ เตน โภชเนน ตนฺทีภูโต. อโนณมิตทณฺฑชาโตติ ยาวทตฺถโภชเนน โอณมิตุํ อสมตฺถตาย อโนณมิตทณฺโฑ วิย ชาโต. สกึ ภุตฺโตวาติ เอกํ วฑฺฒิตกํ ภุตฺตมตฺโตว มเรยฺยาติ. อติธมฺมภาเรนาติ ธมฺเมน นาม ปถวี ติฏฺเยฺย, สกึ เตเนว จลติ วินสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติ. ปุน เถโร รตนํ นาม โลเก กุฏุมฺพํ สนฺธาเรนฺตํ, อภิมตฺจ โลเกน; ตํ อตฺตโน ครุสภาวตาย สกฏภงฺคสฺส การณํ อติภารภูตํ ทิฏฺเมวํ ธมฺโม จ หิตสุขวิเสเสหิ ตํสมงฺคินํ ธาเรนฺโต, อภิมโต จ วิฺูนํ คมฺภีรปฺปเมยฺยภาเวน ครุสภาวตฺตา อติภารภูโต ปถวิจลนสฺส การณํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ มหาราช ทฺเว สกฏา’’ติอาทิมาห, เอเตเนว ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนาทิกาเล ปถวิกมฺปนการณํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอกสฺสาติ เอกสฺมา, เอกสฺส วา สกฏสฺส รตนํ ตสฺมา สกฏโต คเหตฺวาติ อตฺโถ.

โอสาริตนฺติ อุจฺจาริตํ, กถิตนฺติ อตฺโถ.

อคฺโคติ สพฺพสตฺเตหิ อคฺโค.

สภาวปกติกาติ สภาวภูตา อกิตฺติมา ปกติกา. การณมหนฺตตฺตาติ การณานํ มหนฺตตาย, มหนฺเตหิ พุทฺธกรธมฺเมหิ ปารมิสงฺขาเตหิ การเณหิ พุทฺธคุณานํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ โหติ. ปถวิอาทีนิ มหนฺตานิ วตฺถูนิ, มหนฺตา จ สกฺกภาวาทโย อตฺตโน อตฺตโน วิสเย เอเกกาว, เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ มหนฺโต อตฺตโน วิสเย เอโก เอว. โก จ ตสฺส วิสโย? พุทฺธภูมิ, ยาวตกํ วา เยฺยเมวํ ‘‘อากาโส วิย อนนฺตวิสโย ภควา เอโก เอว โหตี’’ติ วทนฺโต ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตโลกธาตุโต อฺเสุปิ จกฺกวาเฬสุ อปรสฺส พุทฺธสฺส อภาวํ ทสฺเสติ.

‘‘สมฺมุขา เมต’’นฺติอาทินา ปวตฺติตํ อตฺตโน พฺยากรณํ อวิปรีตตฺถตาย สตฺถริ ปสาทุปฺปาทเนน สมฺมาปฏิปชฺชมานสฺส อนุกฺกเมน โลกุตฺตรธมฺมาวหมฺปิ โหตีติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส…เป… ปฏิปท’’นฺติ. วาทสฺส อนุปตนํ อนุปฺปวตฺติ วาทานุปาโตติ อาห ‘‘วาโทเยวา’’ติ.

อจฺฉริยอพฺภุตวณฺณนา

๑๖๒. อุทายีติ นามํ, มหาสรีรตาย ปน เถโร มหาอุทายีติ ปฺายิตฺถ, ยสฺส วเสน วินเย นิสีทนสฺส ทสา อนุฺาตา. ปฺจวณฺณาติ ขุทฺทิกาทิเภทโต ปฺจปฺปการา. ปีติสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ อติพฺยาปิตเทโห ‘‘นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏสรีโร’’ติ วุตฺโต, ตโต เอวสฺสา ปริยายโต ผรณลกฺขณมฺปิ วุตฺตํ. อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปกสิเรเนวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๐๑; ๕.๑๕๘; อ. นิ. ๗.๗๑) วิย อิธ อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปิจฺฉตาติ นิตฺตณฺหตา’’ติ. ตีหากาเรหีติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปปฺปกาเรหิ.

น น กเถติ กเถติเยว. จีวราทิเหตุนฺติ จีวรุปฺปาทาทิเหตุภูตํ ปยุตฺตกถํ น กเถติ. เวเนยฺยวเสนาติ วิเนตพฺพปุคฺคลวเสน. กเถติ ‘‘เอวมยํ วินยํ อุปคจฺฉตี’’ติ. ‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมี’’ติอาทิกา (ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕; ธ. ป. ๓๕๓) คาถาปิ ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทิกา (สํ. นิ. ๒.๒๑, ๒๒) สุตฺตนฺตาปิ.

๑๖๓. อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํ. นิคฺคาถกตฺตา, ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺติตตฺตา จ ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยํ เอวาติ.

สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๖. ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา

นิคณฺนาฏปุตฺตกาลงฺกิริยวณฺณนา

๑๖๔. ลกฺขสฺส สรเวธํ อวิรชฺฌิตฺวาน วิชฺฌนวิธึ ชานนฺตีติ เวธฺา. เตนาห ‘‘ธนุมฺหิ กตสิกฺขา’’ติ. สิปฺปํ อุคฺคหณตฺถายาติ ธนุสิปฺปาทิสิปฺปสฺส อุคฺคหณตฺถาย. มชฺฌิเมน ปมาเณน สรปาตโยคฺยตาวเสน กตตฺตา ทีฆปาสาโท.

สมฺปติ กาลํ กโตติ อจิรกาลํ กโต. ทฺเวธิกชาตาติ ชาตทฺเวธิกา สฺชาตเภทา. ทฺเวชฺฌชาตาติ ทุวิธภาวปฺปตฺตา. ภณฺฑนฺติ ปริภาสนฺติ เอเตนาติ ภณฺฑนํ, วิรุทฺธจิตฺตํ. นฺติ ภณฺฑนํ. ‘‘อิทํ นหานาทิ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ปฺตฺตวตฺตํ ปณฺณตฺติ. ธมฺมวินยนฺติ ปาวจนํ สิทฺธนฺตํ. วิชฺฌนฺตา มุขสตฺตีหิ. สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺํ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธํ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ. เตนาห ‘‘อตฺถสํหิต’’นฺติ. อธิจิณฺณนฺติ อาจิณฺณํ. วิปราวตฺตนฺติ วิโรธทสฺสนวเสน ปราวตฺติตํ, ปราวตฺตํ ทูสิตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘จิรกาลวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺต’’นฺติ. ปริเยสมาโน วิจร ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถ. สเจ สกฺโกสิ, อิทานิเยว มยา เวิตํ โทสํ นิพฺเพเหิ. มรณเมวาติ อฺมฺฆาตนวเสน มรณเมว. นาฏปุตฺตสฺส อิเมติ นาฏปุตฺติยา, เต ปน ตสฺส สิสฺสาติ อาห ‘‘อนฺเตวาสิเกสู’’ติ. ปุริมปฏิปตฺติโต ปฏินิวตฺตนํ ปฏิวานํ, ตํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ ปฏิวานรูปา. เตนาห ‘‘นิวตฺตนสภาวา’’ติ. กถนํ อตฺถสฺส อาจิกฺขนํ. ปเวทนํ เหตุทาหรณานิ อาหริตฺวา โพธนํ. เตนาห ‘‘ทุปฺปเวทิเตติ ทุวิฺาปิเต’’ติ. น อุปสมาย สํวตฺตตีติ อนุปสมสํวตฺตนํ, ตเทว อนุปสมสํวตฺตนิกํ, ตสฺมึ. สมุสฺสิตํ หุตฺวา ปติฏฺาเหตุภาวโต ถูปํ, ปติฏฺาติ อาห ‘‘ภินฺนถูเปติ ภินฺนปติฏฺเ’’ติ, ถูโปติ วา ธมฺมสฺส นิยฺยานภาโว เวทิตพฺโพ อฺเ ธมฺเม อภิภุยฺย สมุสฺสิตฏฺเน, โส นิคณฺสฺส สมเย. เกหิจิ อภินฺนสมฺมโตปิ ภินฺโน วินฏฺโ เอว สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ โส ภินฺนถูโป, โส เอว นิยฺยานภาโว วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุกามานํ ปฏิสรณํ, ตเมตฺถ นตฺถีติ อปฺปฏิสรโณ, ตสฺมึ ภินฺนถูเป อปฺปฏิสรเณติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อาจริยปฺปมาณนฺติ อาจริยมุฏฺิ หุตฺวา ปมาณภูตํ. นานานีหาเรนาติ นานากาเรน.

๑๖๕. ตเถว สมุทาจรึสุ ภูตปุพฺพคติยา. สามากานนฺติ สามากธฺานํ.

‘‘เยนสฺส อุปชฺฌาโย’’ติ วตฺวา ยถาสฺส อายสฺมโต จุนฺทสฺส ธมฺมภณฺฑาคาริโก อุปชฺฌาโย อโหสิ, ตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธกาเล กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พุทฺธกาเลติ ภูตกถนเมตํ, น วิเสสนํ. สตฺถุ ปรินิพฺพานโต ปุเรตรเมว หิ ธมฺมเสนาปติ ปรินิพฺพุโต.

ธมฺมรตนปูชาวณฺณนา

สทฺธิวิหาริกํ อทาสีติ สทฺธิวิหาริกํ กตฺวา อทาสิ.

กถาย มูลนฺติ ภควโต สนฺติกา ลภิตพฺพธมฺมกถาย การณํ. สมุฏฺาเปตีติ อุฏฺาเปติ, ทาลิทฺทิยปงฺกโต อุทฺธรตีติ อธิปฺปาโย. สนฺธมนฺติ สมฺมเทว ธมนฺโต. เอเกกสฺมึ ปหาเรเยว ตโย ตโย วาเร กตฺวา ทิวา นววาเร รตฺตึ นววาเร. อุปฏฺานเมว คจฺฉติ พุทฺธุปฏฺานวเสน, ปฺหาปุจฺฉนาทิวเสน ปน อนฺตรนฺตราปิ คจฺฉเตว, คจฺฉนฺโต จ ทิวสสฺส…เป… คจฺฉติ. าตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อุทฺธรณภาวโต ปฺโหว ปฺหุทฺธาโร, ตํ คเหตฺวาว คจฺฉติ อตฺตโน มหาปฺตาย, สตฺถุ จ ธมฺมเทสนายํ อกิลาสุภาวโต.

อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยวณฺณนา

๑๖๖. อาโรจิเตปิ ตสฺมึ อตฺเถ. สามิโก โหติ, ตสฺส สามิกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสว ตสฺสา อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาตี’’ติ อาห. เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉนํ. จุนฺทตฺเถเรน หิ อานีตํ กถาปาภตํ ภควา สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘เอว’’นฺติ อาห. ‘‘เอว’’นฺติ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเย สาวกานํ ทฺเวธิกาทิภาเวน วิหรณกิริยาปรามสนฺเหตํ.

ยสฺมา …เป… ปากฏํ โหติ พฺยติเรกมุเขน จ เนยฺยสฺส อตฺถสฺส วิภูตภาวาปตฺติโต. อถ วา ยสฺมา…เป… ปากฏํ โหติ โทเสสุ อาทีนวทสฺสเนน ตปฺปฏิปกฺเขสุ คุเณสุ อานิสํสสฺส วิภูตภาวาปตฺติโต. โวกฺกมฺมาติ อปสกฺเกตฺวา. อาเมฑิตโลเปน จายํ นิทฺเทโส, โวกฺกมฺม โวกฺกมฺมาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ตสฺส โวกฺกมนสฺส อนฺตรนฺตราติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น นิรนฺตร’’นฺติอาทิ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติอาทโยติ เตน สตฺถารา วุตฺตมุตฺติธมฺมสฺส อนุธมฺมํ อปฺปฏิปชฺชนาทโย. อาทิ-สทฺเทน ปาฬิยํ อาคตา อสามีจิปฏิปทาทโย จ สงฺคยฺหนฺติ. มนุสฺสตฺตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘วิจารณปฺาย อสมฺภโว, โทเสสุ อนภินิเวสิตา, อสนฺทิฏฺิปรามาสิตา’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ตถา เอว’’นฺติ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปการสฺส กามํ ติโรกฺขตา, ปจฺจกฺขตา วุจฺจติ, ตถาปิ ยถา ‘‘ตถา ปฏิปชฺชตู’’ติ ปเทน ปฏิปชฺชนากาโร นิยเมตฺวา วิหิโต, ตถา ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชตู’’ติ อิมินาปีติ อิทํ ตสฺส อตฺถทสฺสนภาเวน วุตฺตํ. สมาทปิตตฺตา มิจฺฉาปฏิปทาย อปุฺํ ปสวติ.

๑๖๗. ายติ มุตฺติธมฺโม เอเตนาติ าโย, เตน สตฺถารา วุตฺโต ธมฺมานุธมฺโม, ตํ ปฏิปนฺโนติ ายปฺปฏิปนฺโน, โส ปน ยสฺมา ตสฺส มุตฺติธมฺมสฺส อธิคเม การณสมฺมโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘การณปฺปฏิปนฺโน’’ติ. นิปฺผาเทสฺสตีติ สาเธสฺสติ, สิทฺธึ คมิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกนฺติ สมฺปติ, อายติฺจ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตกํ. วีริยํ กโรติ มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตา.

สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา

๑๖๘. นิยฺยาตีติ วตฺตติ, สํวตฺตตีติ วา อตฺโถ.

๑๗๐. อิธ สาวกสฺส สมฺมาปฏิปตฺติยา เอกนฺติกอปสฺสยทสฺสนตฺถํ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ธมฺมสฺส จ สฺวากฺขาตตา กิตฺติตาติ ‘‘สมฺมาปฏิปนฺนสฺส กุลปุตฺตสฺส ปสํสํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอวฺหิ อิมิสฺสา เทสนาย สํกิเลสภาคิยภาเวน อุฏฺิตาย โวทานภาคิยภาเวน ยถานุสนฺธินา ปวตฺติ ทีปิตา โหติ. อโพธิตตฺถาติ อปฺปเวทิตตฺถา, ปรมตฺถํ จตุตฺถสจฺจปฏิเวธํ อปาปิตาติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘สาวกา สทฺธมฺเม’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ ‘‘อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา, อสฺส สทฺธมฺเม’’ติ. สพฺพสงฺคหปเทหิ กตนฺติ สพฺพสฺส สาสนตฺถสฺส สงฺคณฺหนปเทหิ เอกชฺฌํ กตํ. เตนาห ‘‘สพฺพสงฺคาหิกํ กตํ น โหตีติ อตฺโถ’’ติ. ปุพฺเพนาปรํ สมฺพนฺธตฺถภาเวน สงฺคเหตพฺพตาย วา สงฺคหานิ ปทานิ กตานิ เอตสฺสาติ สงฺคหปทกตํ, พฺรหฺมจริยํ. ตปฺปฏิกฺเขเปน น จ สงฺคหปทกตนฺติ โยชนา. ราคาทิปฏิปกฺขหรณํ, ยถานุสิฏฺํ วา ปฏิปชฺชมานานํ วฏฺฏทุกฺขโต ปฏิหรณํ นิพฺพานปาปนํ ปฏิหาโร, โส เอว อา-การสฺส อิ-การํ กตฺวา ปฏิหิโร, ปฏิหิโร เอว ปาฏิหิโร, สห ปาฏิหิเรนาติ สปฺปาฏิหิรํ, ตถา สุปฺปเวทิตตาย สปฺปาฏิหิรํ กตนฺติ สปฺปาฏิหิรกตํ. ตาทิสํ ปน วฏฺฏโต นิยฺยาเน นิยุตฺตํ, นิยฺยานปฺปโยชนฺจ โหตีติ อาห ‘‘นิยฺยานิก’’นฺติ. เทวโลกโตติ เทวโลกโต ปฏฺาย รูปีเทวนิกายโต ปภุติ. สุปฺปกาสิตนฺติ สุฏฺุ ปกาสิตํ. ยาว เทวมนุสฺเสหีติ วา ยาว เทวมนุสฺเสหิ ยตฺตกา เทวา มนุสฺสา จ, ตาว เต สพฺเพ อภิพฺยาเปตฺวา สุปฺปกาสิตํ. อนุตาปาย โหตีติ อนุตปฺโป, โส ปน อนุตาปํ กโรนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุตาปกโร โหตี’’ติ.

๑๗๒. ถิโรติ ิตธมฺโม เกนจิ อสํหาริโย, อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย เถรการกา ธมฺมา.

๑๗๓. โยเคหิ เขมตฺตาติ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา. สทฺธมฺมสฺสาติ อสฺส สทฺธมฺมสฺส. อสฺสาติ จ อสฺส สตฺถุโน.

๑๗๔. อุปาสกา พฺรหฺมจาริโน นาม วิเสสโต อนาคามิโน. โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ ตาทิสา ตถา วุจฺจนฺตีติ ‘‘พฺรหฺมจริยวาสํ วสมานา อริยสาวกา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ.

๑๗๖. สพฺพการณสมฺปนฺนนฺติ ยตฺตเกหิ การเณหิ สมฺปนฺนํ นาม โหติ, เตหิ สพฺเพหิ การเณหิ สมฺปนฺนํ สมฺปตฺตํ อุปคตํ ปริปุณฺณํ, สมนฺนาคตํ วา. อิมเมว ธมฺมนฺติ อิมเมว สาสนธมฺมํ.

อุทเกน ปเทสฺุนา อตฺตโน ปฺาเวยฺยตฺติยตํ ทสฺเสตุํ อนิยฺยานิเก อตฺเถ ปยุตฺตํ ปเหฬิกสทิสํ วจนํ, ภควตา อตฺตโน สพฺพฺุตาย นิยฺยานิเก อตฺเถ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุทโก สุท’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาห.

สงฺคายิตพฺพธมฺมาทิวณฺณนา

๑๗๗. สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ ตสฺมึเยว าเน ลพฺภมานานํ คติวเสน สงฺคมฺม านนฺตรโต ปกฺโกสเนน สมาคตานํ วเสน สมาคมฺม. เตนาห ‘‘สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา’’ติ. อตฺเถน อตฺถนฺติ ปทนฺตเร อาคตอตฺเถน สห ตตฺถ ตตฺถ อาคตมตฺถํ. พฺยฺชเนน พฺยฺชนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สมาเนนฺเตหีติ สมานํ กโรนฺเตหิ, โอปมฺมํ วา อาเนนฺเตหิ. สงฺคายิตพฺพนฺติ สมฺมเทว คายิตพฺพํ กเถตพฺพํ, ตํ ปน สงฺคายนํ วาจนามคฺโคติ อาห ‘‘วาเจตพฺพ’’นฺติ.

๑๗๘. ตสฺส วา ภาสิเตติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาสิเต อตฺเถ เจว พฺยฺชเน จ. อตฺถมิจฺฉาคหณโรปนานิ ยถา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณํ ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ คณฺหาติ, น สติเยว ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ. ‘‘สติปฏฺานานี’’ติ พฺยฺชนํ โรเปติ ตสฺมึ อตฺเถ, น ‘‘สติปฏฺานา’’ติ. อุปปนฺนตรานีติ ยุตฺตตรานิ. อลฺลีนตรานีติ สิลิฏฺตรานิ. ยา เจวาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, วิภตฺติโลเปน วา. ปุน ยา เจวาติ ลิงฺควิปลฺลาเสเนว นิทฺเทโส. เนว อุสฺสาเทตพฺโพติ น อุกฺกํเสตพฺโพ วิรชฺฌิตฺวา วุตฺตตฺตา. น อปสาเทตพฺโพติ น สนฺตชฺเชตพฺโพ วิวาทปริหรณตฺถํ. ธารณตฺถนฺติ อุปธารณตฺถํ สลฺลกฺขณตฺถํ.

๑๘๑. อตฺเถน อุเปตนฺติ อวิปรีเตน อตฺเถน อุเปตํ ตํ ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติ อุเปจฺจ ปฏิชานิตฺวา ิตํ. ตถารูโป จ ตสฺส พุชฺฌิตา นาม โหตีติ อาห ‘‘อตฺถสฺส วิฺาตาร’’นฺติ. เอวเมตํ ภิกฺขุํ ปสํสถาติ วุตฺตนเยน ธมฺมภาณกํ อมุํ ภิกฺขุํ ‘‘เอวํ ลาภา โน อาวุโส’’ติอาทิอากาเรน ปสํสถ. อิทานิสฺส ปสํสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอโส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอสาติ ปริยตฺติธมฺมสฺส สตฺถุกิจฺจกรณโต, ตตฺถ จสฺส สมฺมเทว อวฏฺิตภาวโต ‘‘พุทฺโธ นาม เอสา’’ติ วุตฺโต. ‘‘ลาภา โน’’ติอาทินา จสฺส ภิกฺขูนํ ปิยครุภาวํ วิภาเวนฺโต สตฺถา ตํ อตฺตโน าเน เปสีติ วุตฺโต.

ปจฺจยานุฺาตการณาทิวณฺณนา

๑๘๒. ตโตปิ อุตฺตริตรนฺติ ยา ปุพฺเพ สมฺมาปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ปสํสนวเสน ‘‘อิธ ปน จุนฺท สตฺถา จ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๖๗, ๑๖๙) ปวตฺติตเทสนาย อุปริ ‘‘อิธ จุนฺท สตฺถา จ โลเก อุทปาที’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๗๐, ๑๗๑) เทสนา วฑฺฒิตา. ตโตปิ อุตฺตริตรํ สวิเสสํ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต ‘‘ปจฺจยเหตู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปจฺจยเหตูติ ปจฺจยสํวตฺตนเหตุ. อุปฺปชฺชนกา อาสวาติ ปจฺจยานํ ปริเยสนเหตุ เจว ปริโภคเหตุ จ อุปฺปชฺชนกา กามาสวาทโย. เตสํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๘) ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) จ สมฺมาปฏิปตฺตึ อุปทิสนฺโต ภควา ปฏิฆาตาย ธมฺมํ เทเสติ นาม. ‘‘โย ตุมฺเหสุ ปาฬิยา อตฺถพฺยฺชนานิ มิจฺฉา คณฺหาติ, โส เนว อุสฺสาเทตพฺโพ, น อปสาเทตพฺโพ, สาธุกํ สฺาเปตพฺโพ ตสฺเสว อตฺถสฺส นิสนฺติยา’’ติ เอวํ ปริยตฺติธมฺเม มิจฺฉาปฏิปนฺเน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ภควา ภณฺฑนเหตุ อุปฺปชฺชนกานํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย ธมฺมํ เทเสติ นาม. ยถา เต น ปวิสนฺตีติ เต อาสวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานํ ยถา น โอตรนฺติ. มูลฆาเตน ปฏิหนนายาติ ยถา มูลฆาโต โหติ, เอวํ มูลฆาตวเสน ปชหนาย. นฺติ จีวรํ. ยถา จีวรํ อิทมตฺถิกตเมว อุปาทาย อนุฺาตํ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทโยปิ.

สุขลฺลิกานุโยคาทิวณฺณนา

๑๘๓. สุขิตนฺติ สฺชาตสุขํ. ปีณิตนฺติ ธาตํ สุหิตํ. ตถาภูโต ปน ยสฺมา ถูลสรีโร โหติ, ตสฺมา ‘‘ถูลํ กโรตี’’ติ วุตฺตํ.

๑๘๖. นิตสภาวาติ อนวฏฺิตสภาวา, เอวรูปาย กถาย อนวฏฺานภาวโต สภาโวปิ เตสํ อนวฏฺิโตติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ชิวฺหา โน อตฺถี’’ติอาทิ. กามํ ‘‘ปฺจหิ จกฺขูหี’’ติ วุตฺตํ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จตฺตาริ จกฺขูนิ เวทิตพฺพานิ. สพฺพฺุตฺาณฺหิ สมนฺตจกฺขูติ. ตสฺส วา เยฺยธมฺเมสุ ชานนวเสน ปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘ชานตา’’ติ วุตฺตํ. หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนวเสน ปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘ปสฺสตา’’ติ วุตฺตํ. เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปวิฏฺภูมิปฺเปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรภูมึ อนุปวิฏฺโ’’ติ. สุฏฺุ นิขาโตติ ภูมึ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ปิโต. ตสฺมินฺติ ขีณาสเว. อนชฺฌาจาโร อจโล อสมฺปเวธี, ยสฺมา อชฺฌาจาโร เสตุฆาโต ขีณาสวานํ. โสตาปนฺนาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คหิเตสุ อนาคามิโน ตาว นวสุปิ าเนสุ ขีณาสวา วิย อภพฺพา, โสตาปนฺนสกทาคามิโน ปน ‘‘ตติยปฺจมฏฺาเนสุ อภพฺพา’’ติ น วตฺตพฺพา, อิตเรสุ สตฺตสุ าเนสุ อภพฺพาว.

ปฺหพฺยากรณวณฺณนา

๑๘๗. คิหิพฺยฺชเนนาติ คิหิลิงฺเคน. ขีณาสโว ปน คิหิพฺยฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตปิ น ติฏฺติ วิเวกฏฺานสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโย. ตสฺส วเสนาติ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วเสน. อยํ ปฺโหติ ‘‘อภพฺโพ โส นว านานิ อชฺฌาจริตุ’’นฺติ อยํ ปฺโห อาคโต อิตรสฺส ปพฺพชฺชาย, ปรินิพฺพาเนน วา อภพฺพตาย อวุตฺตสิทฺธตฺตา. ยทิ เอวํ กถํ ภิกฺขุคหณนฺติ อาห ‘‘ภินฺนโทสตฺตา’’ติอาทิ. อปริจฺเฉทนฺติ อปริยนฺตํ, ตยิทํ สุวิปุลนฺติ อาห ‘‘มหนฺต’’นฺติ. เยฺยสฺส หิ วิปุลตาย าณสฺส วิปุลตา เวทิตพฺพา, เอเตน ‘‘อปริจฺเฉท’’นฺติ วุจฺจมานมฺปิ เยฺยํ สตฺถุ าณสฺส วเสน ปริจฺเฉทเมวาติ ทสฺสิตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘าณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) อนาคเต อปฺาปนนฺติ อนาคเต วิสเย าณสฺส อปฺาปนํ. ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ กสฺมา วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ, นนุ พุทฺธานํ สพฺพมฺปิ าณํ อตฺตโน วิสยํ ปจฺจกฺขเมว กตฺวา ปวตฺตติ เอกปฺปมาณภาวโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อกฺข’’นฺติ ปน จกฺขาทิอินฺทฺริยํ วุจฺจติ, ตํ อกฺขํ ปติ วตฺตตีติ จกฺขาทินิสฺสิตํ วิฺาณํ, ตสฺส จ อารมฺมณํ ‘‘ปจฺจกฺข’’นฺติ โลเก นิรุฬฺหเมตนฺติ ตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ อโวจ, น ปน ภควโต าณสฺส อปฺปจฺจกฺขากาเรน ปวตฺตนโต. ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘อาวิภูตํ ปกาสนํ, อนุปทฺทุตเจตสํ;

อตีตานาคเต าณํ, ปจฺจกฺขานํ วสิสฺสตี’’ติ.

อฺตฺถ วิหิตเกนาติ อฺสฺมึ วิสเย ปวตฺติเตน. สงฺคาเหตพฺพนฺติ สมํ กตฺวา กถยิตพฺพํ, กถนํ ปน ปฺาปนํ นาม โหตีติ ปฺาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ วุตฺโต. ตาทิสนฺติ สตตํ สมิตํ ปวตฺตกํ. าณํ นาม นตฺถีติ อาวชฺชเนน วินา าณุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต. เอกากาเรน จ าเณ ปวตฺตมาเน นานาการสฺส วิสยสฺส อวโพโธ น สิยา. อถาปิ สิยา, อนิรุปิตรูเปเนว อวโพโธ สิยา, เตน จ าณํ เยฺยํ อฺาตสทิสเมว สิยา. น หิ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ วิเวเกน อนวพุทฺโธ อตฺโถ าโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘จรโต จ ติฏฺโต จา’’ติอาทิ พาลลาปนมตฺตํ. เตนาห ‘‘ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มฺนฺตี’’ติ.

สตึ อนุสฺสรตีติ สตานุสาริ, สติยานุวตฺตนวเสน ปวตฺตาณํ. เตนาห ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตก’’นฺติ. าณํ เปเสสีติ าณํ ปวตฺเตสิ. สพฺพตฺถกเมว เยฺยาวรณสฺส สุปฺปหีนตฺตา อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ าณํ คจฺฉติ ปวตฺตติจฺเจว อตฺโถ. ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติ (จูฬนิ. ๒๑๑) วจนโต จตุมคฺคาณํ โพธิ, ตโต ตสฺส อธิคตตฺตา อุปฺปชฺชนกํ ปจฺจเวกฺขณาณํ ‘‘โพธิชํ าณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. โพธิชํ โพธิมูเล ชาตํ จตุมคฺคาณํ, ตฺจ โข อนาคตํ อารพฺภ อุทฺทิสฺส ตสฺส อปฺปวตฺติอตฺถํ ตถาคตสฺส อุปฺปชฺชติ ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อายตึ ปุนพฺภวาภาวโต. กถํ ตถาคโต อนาคตมทฺธานํ อารพฺภ อตีรกํ าณทสฺสนํ ปฺาเปตีติ? อตีตสฺส ปน อทฺธุโน มหนฺตตาย อตีรกํ าณทสฺสนํ ตตฺถ ปฺาเปตีติ โก เอตฺถ วิโรโธ. ติตฺถิยา ปน อิมมตฺถํ ยาถาวโต อชานนฺตา – ‘‘ตยิทํ กึ สุ, ตยิทํ กถํสู’’ติ อตฺตโน อฺาณเมว ปากฏํ กโรนฺติ. ตสฺมา ภควตา สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมปฺปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘อฺวิหิตกํ าณทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิตรํ ปน สนฺธาย วุจฺจมาเน สติ ตถารูเป ปโยชเน อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อารพฺภ อตีรกเมว าณทสฺสนํ ปฺาเปยฺย ภควาติ อนตฺถสํหิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิต’’นฺติ. ยํ ปน สตฺตานํ อนตฺถาวหตฺตา อนตฺถสํหิตํ, ตตฺถ เสตุฆาโต ตถาคตสฺส. ‘‘ภารตยุทฺธสีตาหรณสทิส’’นฺติ อิมินา ตสฺสา กถาย เยภุยฺเยน อภูตตฺถตํ ทีเปติ. สเหตุกนฺติ าปเกน เหตุนา สเหตุกํ. โส ปน เหตุ เยน นิทสฺสเนน สาธียติ, ตํ ตสฺส การณนฺติ เตน สการณํ กตฺวา. ยถา หิ ปฏิฺาตตฺถสาธนโต เหตุ, เอวํ สาธกํ นิทสฺสนนฺติ. ยุตฺตปตฺตกาเลเยวาติ ยุตฺตานํ ปตฺตกาเล เอว. เย หิ เวเนยฺยา ตสฺสา กถาย ยุตฺตา อนุจฺฉวิกา, เตสํเยว โยชเน สนฺธาย วา กถาย ปตฺโต อุปการาวโห กาโล, ตทา เอว กเถตีติ อตฺโถ.

๑๘๘. ‘‘ตถา ตเถว คทนโต’’ติ อิมินา ‘‘ตถาคโต’’ติ อาเมฑิตโลเปนายํ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติ. ตถา ตเถวาติ จ ธมฺมอตฺถสภาวานุรูปํ, เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปฺจาติ อธิปฺปาโย. ทิฏฺนฺติ รูปายตนํ ทฏฺพฺพโต, เตน ยํ ทิฏฺํ, ยํ ทิสฺสติ, ยํ ทกฺขติ, ยํ สติ สมวาเย ปสฺเสยฺยํ, ตํ สพฺพํ ‘‘ทิฏฺํ’’ ตฺเวว คหิตํ กาลวิเสสสฺส อนามฏฺภาวโต. ‘‘สุต’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สุตนฺติ สทฺทายตนํ โสตพฺพโต. มุตนฺติ สนิสฺสเยน ฆานาทิอินฺทฺริเยน สยํ ปตฺวา ปาปุณิตฺวา คเหตพฺพํ. เตนาห ‘‘ปตฺวา คเหตพฺพโต’’ติ. วิฺาตนฺติ วิชานิตพฺพํ, ตํ ปน ทิฏฺาทิวินิมุตฺตํ วิฺเยฺยนฺติ อาห ‘‘สุขทุกฺขาทิธมฺมายตน’’นฺติ. ปตฺตนฺติ ยถา ตถา ปตฺตํ, หตฺถคตํ อธิคตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา’’ติ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺติยามตฺถํ ปริยิฏฺํ, ตํ ปน ปตฺตํ วา สิยา อปฺปตฺตํ วา อุภยถาปิ ปริเยสิตเมวาติ อาห ‘‘ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา’’ติ. ปททฺวเยนาปิ ทฺวิปฺปการมฺปิ ปตฺตํ, ทฺวิปฺปการมฺปิ ปริเยสิตํ, เตน เตน ปกาเรน ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ ทสฺเสติ. จิตฺเตน อนุสฺจริตนฺติ โจปนํ อปาเปตฺวา จิตฺเตเนว อนุสํจริตํ, ปริวิตกฺกิตนฺติ อตฺโถ. ปีตกนฺติ อาทีติ อาทิ-สทฺเทน โลหิตกโอทาตาทิ สพฺพํ รูปารมฺมณวิภาคํ สงฺคณฺหาติ. สุมโนติ ราควเสน, โลภวเสน, สทฺธาทิวเสน วา สุมโน. ทุมฺมโนติ พฺยาปาทวิตกฺกวเสน, วิหึสาวิตกฺกวเสน วา ทุมฺมโน. มชฺฌตฺโตติ อฺาณวเสน วา าณวเสน วา มชฺฌตฺโต. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. ตตฺถ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท, ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ, ปตฺตรโส ผลรโส, อุปาทินฺนํ อนุปาทินฺนํ, มชฺฌตฺตเวทนา กุสลกมฺมํ อกุสลกมฺมนฺติ เอวํ อาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

อปฺปตฺตนฺติ าเณน อสมฺปตฺตํ, อวิทิตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘าเณน อสจฺฉิกต’’นฺติ. ตเถว คตตฺตาติ ตเถว าตตฺตา อภิสมฺพุทฺธตฺตา. คต-สทฺเทน เอกตฺถํ พุทฺธิอตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘คติอตฺถา หิ ธาตโว พุทฺธิอตฺถา ภวนฺตี’’ติ อกฺขรจินฺตกา.

อพฺยากตฏฺานาทิวณฺณนา

๑๘๙. ‘‘อสมตํ กเถตฺวา’’ติ วตฺวา สโมปิ นาม โกจิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตรต’’นฺติ วุตฺตํ. สา ปนายํ อสมตา, อนุตฺตรตา จ สพฺพฺุตํ ปูเรตฺวา ิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพฺุต’’นฺติ วุตฺตํ. สา สพฺพฺุตา สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติภาเวน โลเก ปากฏา ชาตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ตถา สพฺพฺุภาเวน จ สตฺถา อิเมสุ ทิฏฺิคตวิปลฺลาเสสุ เอวํ ปฏิปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ เสฏฺนาทํ. เสฏฺนาโท เหส, ยทิทํ ปนียสฺส ปฺหสฺส ปนียภาวทสฺสนํ. ปนียตา จสฺส ปาฬิอารุฬฺหา เอว ‘‘น เหต’’นฺติอาทินา. ยถา อุปจิตกมฺมกิเลเสน อิตฺถตฺตํ อาคนฺตพฺพํ, ตถา นํ อาคโตติ ตถาคโต, สตฺโต. ตถา หิ โส รูปาทีสุ สตฺโต วิสตฺโตติ กตฺวา ‘‘สตฺโต’’ติ จ วุจฺจติ. อิตฺถตฺตนฺติ จ ปฏิลทฺธตฺตา ตถา ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโวติ เวทิตพฺโพ.

‘‘อตฺถสํหิตํ น โหตี’’ติ อิมินา อุภยตฺถ วิธุรตาทสฺสเนน นิรตฺถกวิปฺปลาปตํ ตสฺส วาทสฺส วิภาเวติ, อุภยโลกตฺถวิธุรมฺปิ สมานํ ‘‘กึ นุ โข วิวฏฺฏนิสฺสิต’’นฺติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น จ ธมฺมสํหิต’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหตี’’ติ. ยทิปิ ตํ น วิวฏฺโฏคตํ โหติ, วิวฏฺฏสฺส ปน อธิฏฺานภูตํ นุ โขติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น อาทิพฺรหฺมจริยก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๑๙๐. กามํ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวตฺตา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ พฺยากาตพฺพา, ปภวภาเวน ปน สา ตโต วิสุํ กาตพฺพาติ ‘‘ตณฺหํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา’’ติอาทิ. นนุ จ อวิชฺชาทโยปิ ทุกฺขสฺส สมุทโยติ? สจฺจํ สมุทโย, ตสฺสา ปน กมฺมสฺส วิจิตฺตภาวเหตุโต, ทุกฺขุปฺปาทเน วิเสสปจฺจยภาวโต จ สาติสโย สมุทยฏฺโติ สา เอว สุตฺเตสุ ตถา วุตฺตา. เตนาห ‘‘ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ พฺยากต’’นฺติ. อุภินฺนํ อปฺปวตฺตีติ ทุกฺขสมุทยานํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ. ‘‘ทุกฺขปริชานโน’’ติอาทิ มคฺคกิจฺจทสฺสนํ, เตน มคฺคสฺส ภาวนตฺโถปิ อตฺถโต ทสฺสิโตวาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ภาวนาภิสมเยน วินา ปริฺาภิสมยาทโย สมฺภวนฺตีติ. สจฺจววตฺถาปนํ อปฺปมาทปฏิปตฺติภาวโต อสมฺโมหกลฺยาณกิตฺติสทฺทาทินิมิตฺตตาย ยถา สาติสยํ อิธโลกตฺถาวหํ, เอวํ ยาว าณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา อภาเวน นวโลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปกํ น โหติ, ตาว ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺติภเว อพฺภุทยสมฺปตฺติ อนุคตเมว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘เอตํ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิต’’นฺติ. นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตนฺติ นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิสฺสาย ปวตฺตํ ตทธิคมูปายภาวโต. ยสฺมา สจฺจสมฺโพธํ อุทฺทิสฺส สาสนพฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, น อฺทตฺถํ, ตสฺมา เอตํ สจฺจววตฺถาปนํ ‘‘อาทิปธาน’’นฺติ วุตฺตํ ปมตรํ จิตฺเต อาทาตพฺพโต.

ปุพฺพนฺตสหคตทิฏฺินิสฺสยวณฺณนา

๑๙๑. ตํ มยา พฺยากตเมวาติ ตํ มยา ตถา พฺยากตเมว, พฺยากาตพฺพํ นาม มยา อพฺยากตํ นตฺถีติ พฺยากรณาเวกลฺเลน อตฺตโน ธมฺมสุธมฺมตาย พุทฺธสุพุทฺธตํ วิภาเวติ. เตนาห ‘‘สีหนาทํ นทนฺโต’’ติ. ปุริมุปฺปนฺนา ทิฏฺิโย อปราปรุปฺปนฺนานํ ทิฏฺีนํ อวสฺสยา โหนฺตีติ ‘‘ทิฏฺิโยว ทิฏฺินิสฺสยา’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺิคติกาติ ทิฏฺิคติโย, ทิฏฺิปฺปวตฺติโยติ อตฺโถ. อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ อโมฆํ อวิปรีตํ. อฺเสํ วจนํ โมฆนฺติ ‘‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ เอวมาทิกํ อฺเสํ สมณพฺราหฺมณานํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ, มิจฺฉาติ อตฺโถ. น สยํ กาตพฺโพติ อสยํกาโรติ อาห ‘‘อสยํกโต’’ติ, ยาทิจฺฉิกตฺตาติ อธิปฺปาโย.

๑๙๒. อตฺถิ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท ปุจฺฉายํ, อตฺถิ นูติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อตฺถิ โข อิทํ อาวุโส วุจฺจตี’’ติอาทิ. อาวุโส ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุจฺจติ, อิทมตฺถิ โข อิทํ วาจามตฺตํ, โน นตฺถิ, ตสฺมา วาจาวตฺถุมตฺตโต ตสฺส ยํ โข เต เอวมาหํสุ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆํ อฺ’’นฺติ, ตํ เตสํ นานุชานามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ จ โยชนา จ เวทิตพฺพา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๐) วุตฺตเมว. ทิฏฺิปฺตฺติยาติ ทิฏฺิยา ปฺาปเน ‘‘เอวํ เอสา ทิฏฺิ อุปฺปนฺนา’’ติ ตสฺสา ทิฏฺิยา สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ ยาถาวโต ปฺาปเน. อวิปรีตวุตฺติยา สเมน าเณน สมํ กฺจิ เนว สมนุปสฺสามิ. อธิปฺตฺตีติ อภิฺเยฺยธมฺมปฺาปนา. ยํ อชานนฺตา พาหิรกา ทิฏฺิปฺตฺติเยว อลฺลีนาติ ตฺจ ปฺตฺติโต อชานนฺตา ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรนฺติ. เอตฺถ จ ยายํ ‘‘ทิฏฺิปฺตฺติ นามา’’ติ วุตฺตา ทิฏฺิยา ทิฏฺิคติเกหิ เอวํ คหิตตาย วิภาวนา, ตตฺถ จ ภควโต อุตฺตริตโร นาม โกจิ นตฺถิ, สฺวายมตฺโถ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐) วิภาวิโต เอว. ‘‘อธิปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา ปน วิภาวิยมานา โลกสฺส นิพฺพิทาเหตุภาเวน พหุลีการาติ ตสฺสา วเสน ภควา อนุตฺตรภาวํ ปเวเทนฺโต ‘เนว อตฺตนา สมสมํ สมนุปสฺสามี’ติ สีหนาทํ นที’’ติ เกจิ. อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๙๒) ปน ‘‘ยฺจ วุตฺตํ ‘ปฺตฺติยา’ติ ยฺจ ‘อธิปฺตฺตี’ติ, อุภยเมตํ อตฺถโต เอก’’นฺติ ‘‘อิธ ปน ปฺตฺติยาติ เอตฺถาปิ ปฺตฺติ เจว อธิปฺตฺติ จ อธิปฺเปตา, อธิปฺตฺตีติ เอตฺถาปี’’ติ จ วุตฺตา, อุภยสฺสปิ วเสเนตฺถ ภควา สีหนาทํ นทีติ วิฺายติ. อุภยํ เปตํ อตฺถโต เอกนฺติ จ ปฺตฺติภาวสามฺํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เภทาภาวโต. เตนาห ‘‘เภทโต หี’’ติอาทิ. ขนฺธปฺตฺตีติ ขนฺธานํ ‘‘ขนฺธา’’ติ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา. ‘‘อาจิกฺขติ ทสฺเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐, ๙๗) อาคตฏฺาเน หิ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปฺตฺติ นาม, ‘‘สุปฺตฺตํ มฺจปี’’นฺติ (ปารา. ๒๖๙) อาคตฏฺาเน ปนา นิกฺขิปนา ปฺตฺติ นาม, อิธ อุภยมฺปิ ยุชฺชติ.

ทิฏฺินิสฺสยปฺปหานวณฺณนา

๑๙๖. ปชหนตฺถนฺติ อจฺจนฺตาย ปฏินิสฺสชฺชนตฺถํ. ยสฺมา เตน ปชหเนน สพฺเพ ทิฏฺินิสฺสยา สมฺมเทว อติกฺกนฺตา โหนฺติ วีติกฺกนฺตา, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกมายาติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ อโวจ. น เกวลํ สติปฏฺานา กถิตมตฺตา, อถ โข เวเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺาปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เทสิตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปฺตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทสิตาติ กถิตา. ปฺตฺตาติ ปิตา’’ติ. อิทานิ สติปฏฺานเทสนาย ทิฏฺินิสฺสยานํ เอกนฺติกํ ปหานาวหภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติปฏฺานภาวนาย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สติปฏฺานภาวนายาติ อิมินา เตสํ ภาวนาย เอว เนสํ ปหานํ, เทสนา ปน ตทุปนิสฺสยภาวโต ตถา วุตฺตาติ ทสฺเสติ. เสสํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.

ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๗. ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา

๑๙๙. อภินีหาราทิคุณมหตฺเตน มหนฺโต ปุริโสติ มหาปุริโส, โส ลกฺขียติ เอเตหีติ มหาปุริสลกฺขณานิ. ตํ มหาปุริสํ พฺยฺชยนฺติ ปกาเสนฺตีติ มหาปุริสพฺยฺชนานิ. มหาปุริโส นิมียติ อนุมียติ เอเตหีติ มหาปุริสนิมิตฺตานิ. เตนาห ‘‘อยํ…เป… การณานี’’ติ.

๒๐๐. ธาเรนฺตีติ ลกฺขณปาํ ธาเรนฺติ, เตน ลกฺขณานิ เต สรูปโต ชานนฺติ, น ปน สมุฏฺานโตติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โน จ โข’’ติอาทิ, เตน อนฺสาธารณเมตํ, ยทิทํ มหาปุริสลกฺขณานํ การณวิภาวนนฺติ ทสฺเสติ. กสฺมา อาหาติ ยถาวุตฺตสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺานการณํ ปุจฺฉติ, อาจริโย ‘‘อฏฺุปฺปตฺติยา อนุรูปตฺตา’’ติ วตฺวา ตเมวสฺส อฏฺุปฺปตฺตึ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สา ปนา’’ติอาทิมาห. สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส สมนฺตโต วิกสิตปุปฺโผ. วิกสนเมว หิ ปุปฺผสฺส นิปฺผตฺติ. ปาริจฺฉตฺตโก วิยาติ อนุสฺสวลทฺธมตฺตํ คเหตฺวา วทนฺติ. อุปฺปชฺชตีติ ลพฺภติ, นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ.

เยน กมฺเมนาติ เยน กุสลกมฺมุนา. ยํ นิพฺพตฺตนฺติ ยํ ยํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตํ. ทสฺสนตฺถนฺติ ตสฺส ตสฺส กุสลกมฺมสฺส สรูปโต, กิจฺจโต, ปวตฺติอาการวิเสสโต, ปจฺจยโต, ผลวิเสสโต จ ทสฺสนตฺถํ, เอเตเนว ปฏิปาฏิยา อุทฺทิฏฺานํ ลกฺขณานํ อสมุทฺเทสการณวิภาวนาย การณํ ทีปิตํ โหติ สมานการณานํ ลกฺขณานํ เอกชฺฌํ การณทสฺสนวเสนสฺส ปวตฺตตฺตา. เอวมาหาติ ‘‘พาหิรกาปิ อิสโย ธาเรนฺตี’’ติอาทินา อิมินา อิมินา ปกาเรน อาห.

สุปฺปติฏฺิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา

๒๐๑. ‘‘ปุริมํ ชาตินฺติ ปุริมายํ ชาติยํ, ภุมฺมตฺเถ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ิโต’’ติ วจนโต อจฺจนฺตสํโยเค วา อุปโยควจนํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ชาติยํ มหาสตฺโต ปุฺกมฺมํ กาตุํ อารภติ, อารภโต ปฏฺาย อจฺจนฺตเมว ตตฺถ ปุฺกมฺมปฺปสุโต โหติ. เตนาห ‘‘ทฬฺหสมาทาโน’’ติอาทิ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. นิวุตฺถกฺขนฺธา ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตา ขนฺธวินิมุตฺตาย ชาติยา อภาวโต, นิพฺพตฺติลกฺขณสฺส จ วิการสฺส อิธ อนุปยุชฺชนโต. ชาตวเสนาติ ชายนวเสน. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ อิมํ ปทํ อุปสํหรติ. ภวนวเสนาติ ปจฺจยโต นิพฺพตฺตนวเสน. นิวุตฺถวเสนาติ นิวุสิตตาวเสน. อาลยฏฺเนาติ อาวสิตภาเวน. นิวาสตฺโถ หิ นิเกตตฺโถ.

ตตฺถาติ เทวโลกาทิมฺหิ. อาทิ-สทฺเทน เอกจฺจํ ติรจฺฉานโยนึ สงฺคณฺหาติ. น สุกรนฺติ เทวคติยา เอกนฺตสุขตาย, ทุคฺคติยา เอกนฺตทุกฺขตาย, ทุกฺขพหุลตาย จ ปุฺกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส ทุลฺลภภาวโต, อุปฺปชฺชมานา จ สา อุฬารา, วิปุลา จ น โหตีติ คติวเสนาปิ เขตฺตวิเสสตา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) วจนโต. มนุสฺสคติยา ปน สุขพหุลตาย ปุฺกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป ปจฺจยสมวายสฺส จ เยภุยฺเยน สุลภภาวโต. ยฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ วิเสสโต ปุฺกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธาติ. ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต อคฺคิมฺหิ ตาปนํ, อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน สมานโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา สุขพหุลตา จ ปุฺกิริยาสมตฺถตาย น วิเสสปจฺจโย, สติ ปน สมานโยคโต ทุกฺขสนฺตาปเน, สุขุมพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุฺกิริยา สมตฺถตาย สมฺภวติ, ตถา สติ อุปฺปชฺชมานา ปุฺกิริยา มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขจฺเฉทนสมตฺถา โหติ. ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุฺกิริยาย วิเสสปจฺจโย. เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกร’’นฺติ.

อถ ‘‘มนุสฺสภูตสฺสา’’ติ เอตฺถ โก วจนตฺโถ? ‘‘มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาติ, สูรภาวสติมนฺตตาพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมนกา อุกฺกฏฺคุณจิตฺตาติ อตฺโถ. เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา –

‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑; กถา. ๒๗๑).

ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา, มหาสาวกา, จกฺกวตฺติโน, อฺเ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. เต หิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสา ตฺเวว ปฺายึสู’’ติ เกจิ. อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคฺจ ปริปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติ. โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต สตฺตานํ หิตาหิตวิธายโก กตฺตพฺพากตฺตพฺพตาสุ นิโยชนตาวเสน ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ อมฺหากํ มหาโพธิสตฺโต, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรา จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย ‘‘มนุสฺสา, มานุสา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ. มนุสฺสภูตสฺสาติ มนุสฺเสสุ ภูตสฺส ชาตสฺส, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตสฺสาติ อตฺโถ. อยฺจ นโย โลกิยมหาชนสฺส วเสน วุตฺโต. มหาโพธิสตฺตานํ ปน สนฺตานสฺส มหาภินีหารโต ปฏฺาย กุสลธมฺมปฏิปตฺติยํ สมฺมเทว อภิสงฺขตตฺตา เตสํ สุคติยํ, อตฺตโน อุปฺปชฺชนทุคฺคติยฺจ นิพฺพตฺตานํ กุสลกมฺมํ ครุตรเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อการณํ วา เอต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

เอวรูเป อตฺตภาเวติ หตฺถิอาทิอตฺตภาเว. ิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ โลเก อปฺปฺาตรูปตฺตา. สุเขน ทีเปตุํ ‘‘อสุกสฺมึ เทเส อสุกสฺมึ นคเร อสุโก นาม ราชา, พฺราหฺมโณ หุตฺวา อิมํ กุสลกมฺมํ อกาสี’’ติ เอวํ สุวิฺาปยภาวโต. ถิรคฺคหโณติ อสิถิลคฺคาหี ถามปฺปตฺตคฺคหโณ. นิจฺจลคฺคหโณติ อจฺจลคฺคาหี ตตฺถ เกนจิปิ อสํหาริโย. ปฏิกุฏตีติ สํกุฏติ, ชิคุจฺฉนวเสน วิวฏฺฏติ วา. ปสาริยตีติ วิตฺถตํ โหติ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ.

ตเวโส มหาสมุทฺทสทิโสติ เอโส อุทโกโฆ เตว มหาสมุทฺทสทิโส.

ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนา. ทิยฺยนวเสนาติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริยตฺตํ กตฺวา ปริจฺจชนวเสน ทานํ. สํวิภาคกรณวเสนาติ ตสฺเสว อตฺตนา สทฺธึ ปรสฺส สํวิภชนวเสน สํวิภาโค, ตถาปวตฺตา เจตนา. สีลสมาทาเนติ สีลสฺส สมฺมเทว อาทาเน, คหเณ ปวตฺตเนติ อตฺโถ. ตํ ปวตฺติกาเลน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปูรณกาเล’’ติ อาห. มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, ยสฺส ปน ธมฺมสฺส วเสน โส ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส มตฺเตยฺยตาติ อาห ‘‘มาตุ กาตพฺพวตฺเต’’ติ. เอเสว นโย ‘‘เปตฺเตยฺยตายา’’ติอาทีสุ. อฺตรฺตเรสูติ อฺมฺวิสิฏฺเสุ อฺเสุ, เต ปน กุสลภาเวน วุตฺตา กุสลาติ อาห ‘‘เอวรูเปสู’’ติ. อธิกุสเลสูติ อภิวิสิฏฺเสุ กุสเลสุ, สา ปน อภิวิสิฏฺตา อุปาทายุปาทาย โหติ. ยํ ปเนตฺถ อุกฺกํสคตํ อธิกุสลํ, ตทุกฺกํสนเยน อิธาธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นนุ ปฺาปารมิสงฺคหาณสมฺภารภูตา กุสลา ธมฺมา นิปฺปริยาเยน สพฺพฺุตฺาณปฏิลาภปจฺจยา กุสลา นาม, อิเม ปน มหาปุริสลกฺขณนิพฺพตฺตกา ปุฺสมฺภารภูตา กสฺมา ตถา วุตฺตาติ? สพฺเพสมฺปิ มหาโพธิสตฺตสนฺตานคตานํ ปารมิธมฺมานํ สพฺพฺุตฺาณปฏิลาภปจฺจยภาวโต. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ มหาปุริโส ยํ กิฺจิ ปุฺํ กโรติ, สพฺพํ ตํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาเยว ปริณาเมติ. ตถา หิ สสมฺภาราพฺยาโส, ทีฆกาลาพฺยาโส, นิรนฺตราพฺยาโส, สกฺกจฺจาพฺยาโสติ จตฺตาโร อพฺยาสา จตุรธิฏฺานปริปูริตสมฺพนฺธา อนุปุพฺเพน มหาโพธิฏฺานา สมฺปชฺชนฺติ.

สกิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกวารมฺปิ กตํ วิชาติเยน อนฺตริตํ สงฺคณฺหาติ. อภิณฺหกรเณนาติ พหุลีกาเรน. อุปจิตนฺติ อุปรูปริ วฑฺฒิตํ. ปิณฺฑีกตนฺติ ปิณฺฑโส กตํ. ราสีกตนฺติ ราสิภาเวน กตํ. อเนกกฺขตฺตุฺหิ ปวตฺติยมานํ กุสลกมฺมํ สนฺตาเน ตถาลทฺธปริภาวนํ ปิณฺฑีภูตํ วิย, ราสีภูตํ วิย จ โหติ. วิปากํ ปติ สํหจฺจการิภาวตฺตา จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ ภวคฺคํ อตินีจํ, สเจ ปเน ตํ รูปํ สิยาติ อธิปฺปาโย. วิปุลตฺตาติ มหนฺตตฺตา. ยสฺมา ปน ตํ กมฺมํ เมตฺตากรุณาสติสมฺปชฺาหิ ปริคฺคหิตตาย ทุรสมุสฺสาริตํ ปมาณกรณธมฺมนฺติ ปมาณรหิตตาย ‘‘อปฺปมาณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปมาณตฺตา’’ติ วุตฺตํ.

อธิภวตีติ ผลสฺส อุฬารภาเวน อภิภุยฺย ติฏฺติ. อตฺถโต ปณีตปณีตานํ โภคานํ ปฏิลาโภ เอวาติ อาห ‘‘อติเรกํ ลภตี’’ติ. อธิคจฺฉตีติ วินฺทติ, นิพฺพตฺตมาโนว เตน สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถ. เอกเทเสน อผุสิตฺวา สพฺพปฺปเทเสหิ ผุสนโต สพฺพปฺปเทเสหิ ผุสนฺติโย เอเตสํ ปาทตลานํ สนฺตีติ ‘‘สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหี’’ติ วุตฺตํ. ยถา นิกฺขิปเน สพฺเพ ปาทตลปฺปเทสา สํหจฺจการิโน อนินฺนตาย สมภาวโต, เอวํ อุทฺธรเณปีติ วุตฺตํ ‘‘สมํ ผุสติ, สมํ อุทฺธรตี’’ติ. อิทานิ อิมสฺส มหาปุริสลกฺขณสฺส สมธิคเมน ลทฺธพฺพนิสฺสนฺทผลวิภาวนมุเขน อานุภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นรกนฺติ อาวาฏํ. อนฺโต ปวิสติ สมภาวาปตฺติยา. ‘‘จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺาตพฺพฏฺาน’’นฺติ อิทํ ยํ ภูมิปฺปเทสํ ปาทตลํ ผุสติ, ตตฺถ จกฺกลกฺขณมฺปิ ผุสนวเสน ปติฏฺาตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ตสฺส ปน ตถา ปติฏฺานํ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย เอวาติ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย อานุภาวกิตฺตเน ‘‘ลกฺขณนฺตรานยนํ กิมตฺถิย’’นฺติ น จินฺเตตพฺพํ. สีลเตเชนาติ สีลปฺปภาเวน. ปุฺเตเชนาติ กุสลปฺปภาเวน. ธมฺมเตเชนาติ าณปฺปภาเวน. ตีหิปิ ปเทหิ ภควโต พุทฺธภูตสฺส ธมฺมา คหิตา, ‘‘ทสนฺนํ ปารมีน’’นฺติ อิมินา พุทฺธกรธมฺมา คหิตา.

๒๐๒. มหาสมุทฺโทว สีมา สพฺพภูมิสฺสรภาวโต. ‘‘อขิลมนิมิตฺตมกณฺฏก’’นฺติ ตีหิปิ ปเทหิ เถยฺยาภาโวว วุตฺโตติ อาห ‘‘นิจฺโจร’’นฺติอาทิ. ขรสมฺผสฺสฏฺเนาติ ฆฏฺฏเนน ทุกฺขสมฺผสฺสภาเวน ขิลาติ. อุปทฺทวปจฺจยฏฺเนาติ อนตฺถเหตุตาย นิมิตฺตาติ. ‘‘อขิล’’นฺติอาทินา เอกจารีหิ โจราภาโว วุตฺโต, ‘‘นิรพฺพุท’’นฺติ อิมินา ปน คณพนฺธวเสน วิจรณโจราภาโว วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘คุมฺพํ คุมฺพํ หุตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิกฺขมฺภนีโยติ น วิพนฺธนีโย เกนจิ อปฺปฏิพาหนีโย านโต อนิกฺกฑฺฒนีโย. ปฏิปกฺขํ อนิฏฺํ อตฺเถตีติ ปจฺจตฺถิโก, เอเตน ปากฏภาเวน วิโรธํ อกโรนฺโต เวริปุคฺคโล วุตฺโต. ปฏิวิรุทฺโธ อมิตฺโต ปจฺจามิตฺโต, เอเตน ปากฏภาเวน วิโรธํ กโรนฺโต เวริปุคฺคโล วุตฺโต. วิกฺขมฺเภตุํ นาสกฺขึสุ, อฺทตฺถุ สยเมว วิฆาตพฺยสนํ ปาปุณึสุ เจว สาวกตฺตฺจ ปเวเทสุํ.

‘‘กมฺม’’นฺติอาทีสุ กมฺมํ นาม พุทฺธภาวํ อุทฺทิสฺส กตูปจิโต ลกฺขณสํวตฺตนิโย ปุฺสมฺภาโร. เตนาห ‘‘สตสหสฺสกปฺปาธิกานี’’ติอาทิ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตสฺเสว ปุฺสมฺภารสฺส กรณกาเล เกนจิ อกมฺปนียสฺส ทฬฺหาวตฺถิตภาวสฺส อนุจฺฉวิโก สุปฺปติฏฺิตปาทตาสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส ปเรหิ อวิกฺขมฺภนียตาย าปกนิมิตฺตภาโว, สฺวายํ นิมิตฺตภาโว ตสฺเสว ลกฺขณสฺสาติ อฏฺกถายํ ‘‘กมฺมสริกฺขกํ นาม…เป… มหาปุริสลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํ. านคมเนสุ ปาทานํ ทฬฺหาวตฺถิตภาโว ลกฺขณํ นาม. ปาทานํ ภูมิยํ สมํ นิกฺขิปนํ, ปาทตลานํ สพฺพภาเคหิ ผุสนํ, สมเมว อุทฺธรณํ, ตสฺมา สุฏฺุ สมํ สพฺพภาเคหิ ปติฏฺิตา ปาทา เอตสฺสาติ สุปฺปติฏฺิตปาโท, ตสฺส ภาโว สุปฺปติฏฺิตปาทตาติ วุจฺจติ ลกฺขณํ. สุฏฺุ สมํ ภูมิยา ผุสเนเนว หิ เนสํ ตตฺถ ทฬฺหาวตฺถิตภาโว สิทฺโธ, ยํ ‘‘กมฺมสริกฺขก’’นฺติ วุตฺตํ. ลกฺขณานิสํโสติ ลกฺขณปฏิลาภสฺส อุทฺรโย, ลกฺขณสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส อานิสํสผลนฺติ อตฺโถ. นิสฺสนฺทผลํ ปน เหฏฺา ภาวิตเมว.

๒๐๓. กมฺมาทิเภเทติ กมฺมกมฺมสริกฺขกลกฺขณ ลกฺขณานิสํสวิสฺิเต วิภาเค. คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ, อตฺโถ ปน อปุพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. โปราณกตฺเถราติ อฏฺกถาจริยา. วณฺณนาคาถาติ โถมนาคาถา วุตฺตเมวตฺถํ คเหตฺวา โถมนาวเสน ปวตฺตตฺตา. อปรภาเค เถรา นาม ปาฬึ, อฏฺกถฺจ โปตฺถกาโรปนวเสน สมาคตา มหาเถรา, เย สาฏฺกถํ ปิฏกตฺตยํ โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวา สทฺธมฺมํ อทฺธนิยจิรฏฺิติกํ อกํสุ. เอกปทิโกติ ‘‘ทฬฺหสมาทาโน อโหสี’’ติอาทิปาเ เอเกกปทคาหี. อตฺถุทฺธาโรติ ตทตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน อุทฺธรณโต อตฺถุทฺธารภูโต, ตยิทํ ปาฬิยํ อาคตปทานิ คเหตฺวา คาถาพนฺธวเสน ตทตฺถวิจารณภาวทสฺสนํ, น ปน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปิตภาวปฏิกฺขิปนนฺติ ทฏฺพฺพํ.

กุสลธมฺมานํ วจีสจฺจสฺส พหุการตํ, ตปฺปฏิปกฺขสฺส จ มุสาวาทสฺส มหาสาวชฺชตํ ทสฺเสตุํ อนนฺตรเมว กุสลกมฺมปถธมฺเม วทนฺโตปิ ตโต วจีสจฺจํ นีหริตฺวา กเถติ สจฺเจติ วา สนฺนิธาเนว ‘‘ธมฺเม’’ติ วุจฺจมานา กุสลกมฺมปถธมฺมา เอว ยุตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม’’ติ. โคพลีพทฺทาเยน วา เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อินฺทฺริยทมเนติ อินฺทฺริยสํวเร. กุสลกมฺมปถคฺฆเณนสฺส วาริตฺตสีลเมว คหิตนฺติ อิตรมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ สํยมสฺเสว คหณํ กตนฺติ ‘‘สํยเมติ สีลสํยเม’’ติ วุตฺตํ. สุจิ วุจฺจติ ปุคฺคโล ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน, ตํ โสเจยฺยํ, กายสุจริตาทิ. เอตสฺเสว หิ วิภาคสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปุน วุตฺตํ, มโนโสเจยฺยคฺคหเณน วา ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํ โสเจยฺยคฺคหณํ. อาลยภูตนฺติ สมถวิปสฺสนานํ อธิฏฺานภูตํ. อุโปสถกมฺมนฺติ อุโปสถทิวเส สมาทิยิตฺวา สมาจริตพฺพํ ปุฺกมฺมํ อุโปสโถ สหจรณาเยน. ‘‘อวิหึสายาติ สตฺตานํ อวิเหนายา’’ติ วทนฺติ, ตํ ปน สีลคฺคหเณเนว คหิตํ. ตสฺมา อวิหึสายาติ กรุณายาติ อตฺโถ. อวิหึสาคฺคหเณเนว เจตฺถ อปฺปมฺาสามฺเน จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหารา อุปจาราวตฺถา คหิตา ลกฺขณหารนเยน. สกลนฺติ อนวเสสํ ปริปุณฺณํ. เอวเมตฺถ กามาวจรตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา ลกฺขณสฺส ตํสํวตฺตนิกกามาวจรกุสลธมฺมา เอว ปารมิตาสงฺคหปุฺสมฺภารภูตกายสุจริตาทีหิ ทฺวาทสธา วิภตฺตา เอว. คาถายํ ‘‘สจฺเจ’’ติอาทินา ทสธา สงฺคยฺห ทสฺสิตา. เอส นโย เสสลกฺขเณปิ.

อํนุภีติ คาถาสุขตฺถํ อการํ สานุนาสิกํ กตฺวา วุตฺตํ. พฺยฺชนานิ ลกฺขณานิ อาจิกฺขนฺตีติ เวยฺชนิกา. วิกฺขมฺเภตพฺพนฺติ ปฏิพาหิตพฺพํ ตสฺสาติ มหาปุริสสฺส, ตสฺส วา มหาปุริสลกฺขณสฺส. ลกฺขณสีเสน เจตฺถ ตํสํวตฺตนิกปุฺสมฺภาโร วุจฺจติ.

ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา

๒๐๔. ภยํ นาม ภีติ, ตํ ปน อุพฺพิชฺชนากาเรน, อุตฺตสนากาเรน จ ปวตฺติยา ทุวิธนฺติ อาห ‘‘อุพฺเพคภยฺเจว อุตฺตาสภยฺจา’’ติ. ตทุภยมฺปิ ภยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปนูทิตาติ ยถา โจราทโย วิลุปฺปนพนฺธนาทีนิ ปรสฺส น กโรนฺติ, กตฺจ ปจฺจาหรณาทินา ปฏิปากติกํ โหติ, เอวํ ยถา จ จณฺฑหตฺถิอาทโย ทูรโต ปริวชฺชิตา โหนฺติ, อปริวชฺชิเต ตสฺส ยถา าเน ิเตหิ อภิภโว น โหติ, เอวํ อปนูทิตา. อติวาเหตีติ อติกฺกาเมติ. ตํ านนฺติ ตํ สาสงฺกฏฺานํ. อสกฺโกนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อสกฺโกนฺเตติ อตฺโถ. อสกฺโกนฺตานนฺติ วา อนาทเร สามิวจนํ. สห ปริวาเรนาติ สปริวารํ. ตตฺถ กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ เทนฺโต ยทา ตสฺส ปริวารภาเวน อฺมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เทติ, เอวํ ตสฺส ตํ ทานมยํ ปุฺํ สปริวารํ นาม โหติ.

ตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา เทยฺยธมฺมํ ตสฺส อนฺนทานสฺส ปริวาโร, เอวํ ตสฺส สกฺกจฺจกรณํ ปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาห. ยาคุภตฺตํ ทตฺวาว อทาสีติ โยชนา. เอส นโย อิโต ปรโตปิ. สุตฺตํ วฏฺเฏตีติ จีวรสฺส สิพฺพนสุตฺตกํ ทุวฏฺฏติวฏฺฏาทิวเสน วฏฺฏิตํ อกาสิ. รชนนฺติ อลฺลิอาทิรชนวตฺถุํ. ปณฺฑุปลาสนฺติ รชนุปคเมว ปณฺฑุวณฺณํ ปลาสํ.

เหฏฺิมานีติ อนฺนาทีนิ จตฺตาริ. นิสทคฺคหเณเนว นิสทโปโตปิ คหิโต. จีนปิฏฺํ สินฺธุรกจุณฺณํ. โกชวนฺติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิอาทิโกชวตฺถรณ. สุวิภตฺตอนฺตรานีติ สุฏฺุ วิภตฺตอนฺตรานิ, เอเตน จกฺกาวยวฏฺานานํ สุปริจฺฉินฺนตํ ทสฺเสติ.

ลทฺธาภิเสกา ขตฺติยา อตฺตโน วิชิเต วิสวิตาย พฺราหฺมณาทิเก จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รฺเชตุํ สกฺโกนฺติ, น อิตราติ อาห ‘‘ราชาโนติ อภิสิตฺตา’’ติ. ราชโต ยถาลทฺธคามนิคมาทึ อิสฺสรวตาย ภุฺชนฺตีติ โภชกา, ตาทิโส โภโค เอเตสํ อตฺถิ, ตตฺถ วา นิยุตฺตาติ โภคิกา, เต เอว ‘‘โภคิยา’’ติ วุตฺตา. สปริวารํ ทานนฺติ วุตฺตนเยน สปริวารทานํ. ชานาตูติ ‘‘สเทวโก โลโก ชานาตู’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน นิพฺพตฺตํ จกฺกลกฺขณนฺติ ลกฺขณสฺเสว กมฺมสริกฺขตา ทสฺสิตา. เอวํ สติ ติกเมว สิยา, น จตุกฺกํ, ตสฺมา จกฺกลกฺขณสฺส มหาปริวารตาย าปกนิมิตฺตภาโว กมฺมสริกฺขกํ นาม. เตเนวาห ‘‘สปริวารํ…เป… ชานาตูติ นิพฺพตฺต’’นฺติ. ‘‘ทีฆายุกตาย ตํ นิมิตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๒๐๗) จ วกฺขติ, ตถา ‘‘ตํ ลกฺขณํ ภวติ ตทตฺถโชตก’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๒๒๑) จ. นิสฺสนฺทผลํ ปน ปฏิปกฺขาภิภโว ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห คาถายํ ‘‘สตฺตุมทฺทโน’’ติ.

๒๐๕. เอตนฺติ เอตํ คาถาพนฺธภูตํ วจนํ, ตํ ปนตฺถโต คาถา เอวาติ อาห ‘‘อิมา ตทตฺถปริทีปนา คาถา วุจฺจนฺตี’’ติ.

ปุรตฺถาติ วา ‘‘ปุเร’’ติ วุตฺตโตปิ ปุพฺเพ. ยสฺมา มหาปุริโส น อตีตาย เอกชาติยํ, นาปิ กติปยชาตีสุ, อถ โข ปุริมปุริมตราสุ ตถาว ปฏิปนฺโน, ตสฺมา ตตฺถ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเร ปุรตฺถา’’ติ วุตฺตํ. อิมิสฺสาปิ ชาติยํ อตีตกาลวเสน ‘‘ปุเรปุรตฺถา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภาติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ปุริมาสุ ชาตีสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิ. เกจิ ‘‘อิมิสฺสา ชาติยา ปุพฺเพ ตุสิตเทวโลเก กตกมฺมปฏิกฺเขปวจน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ตตฺถ ตาทิสสฺส กตกมฺมสฺส อภาวโต. อปนูทโนติ อปเนตา. อธิมุตฺโตติ ยุตฺตปยุตฺโต.

ปุฺกมฺเมนาติ ทานาทิปุฺกมฺเมน. เอวํ สนฺเตติ สตมตฺเตน ปุฺกมฺเมน เอเกกํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺเตยฺย, เอวํ สติ. น โรจยึสูติ เกวลํ สตมตฺเตน ปุฺกมฺเมน ลกฺขณนิพฺพตฺตึ น โรจยึสุ อฏฺกถาจริยา. กถํ ปน โรจยึสูติ อาห ‘‘อนนฺเตสุ ปนา’’ติอาทิ. เอเกกํ กมฺมนฺติ เอเกกํ ทานาทิปุพฺพกมฺมํ. เอเกกํ สตคุณํ กตฺวาติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ ยตฺตกา สตฺตา, เตหิ สพฺเพหิ ปจฺเจกํ สตกฺขตฺตุํ กตานิ ทานาทิปุฺกมฺมานิ ยตฺตกานิ, ตโต เอเกกํ ปุฺกมฺมํ มหาสตฺเตน สตคุณํ กตํ ‘‘สต’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อิธ สต-สทฺโท พหุภาวปริยาโย, น สงฺขฺยาวจโนติ ทสฺเสติ ‘‘สตคฺฆิ สตํ เทวมนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิย. เตนาห ‘‘ตสฺมา สตปุฺลกฺขโณติ อิมมตฺถํ โรจยึสู’’ติ.

อายตปณฺหิตาทิติลกฺขณวณฺณนา

๒๐๖. สรสจุติ นาม ชาตสฺส สตฺตสฺส ยาวชีวํ ชีวิตฺวา ปกติยา มรณํ. อากฑฺฒชิยสฺส ธนุทณฺฑสฺส วิย ปาทานํ อนฺโตมุขํ กุฏิลตาย อนฺโตวงฺกปาทตา. พหิมุขํ กุฏิลตาย พหิวงฺกปาทตา. ปาทตลสฺส มชฺเฌ อูนตาย อุกฺกุฏิกปาทตา. อคฺคปาเทน ขฺชนกา อคฺคโกณฺฑา. ปณฺหิปฺปเทเสน ขฺชนกา ปณฺหิโกณฺฑา. อุนฺนตกาเยนาติ อโนนตภาเวน สมุสฺสิตสรีเรน. มุฏฺิกตหตฺถาติ อาวุธาทีนํ คหณตฺถํ กตมุฏฺิหตฺถา. ผณหตฺถกาติ อฺมฺํ สํสฏฺงฺคุลิหตฺถา. อิทเมตฺถ กมฺมสริกฺขกนฺติ อิทํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ลกฺขณานํ ตถาคตสฺส ทีฆายุกตาย าปกนิมิตฺตภาโว เอตฺถ อายตปณฺหิตา, ทีฆงฺคุลิตา พฺรหฺมุชุคตฺตตาติ เอตสฺมึ ลกฺขณตฺตเย กมฺมสริกฺขกตฺตํ. นิสฺสนฺทผลํ ปน อนนฺตรายตาทิ ทฏฺพฺพํ.

๒๐๗. ภายิตพฺพวตฺถุนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ ภยํ อตฺตสิเนหเหตุกํ ปหีนสิเนหสฺส ตทภาวโตติ อาห ‘‘ยถา มยฺหํ มรณโต ภยํ มม ชีวิตํ ปิย’’นฺติ. สุจิณฺเณนาติ สุฏฺุ กตูปจิเตน สุจริตกมฺมุนา.

จวิตฺวาติ สคฺคโต จวิตฺวา. ‘‘สุชาตคตฺโต สุภุโช’’ติ อาทโย สรีราวยวคุณา อิเมหิ ลกฺขเณหิ อวินาภาวิโนติ ทสฺเสตุํ วุตฺตา. จิรยปนายาติ อตฺตภาวสฺส จิรกาลํ ปวตฺตนาย. เตนาห ‘‘ทีฆายุกภาวายา’’ติ. ตโตติ จกฺกวตฺตี หุตฺวา ยาปนโต. วสิปฺปตฺโตติ ฌานาทีสุ วสีภาวฺเจว เจโตวสิภาวฺจ ปตฺโต หุตฺวา, กถํ อิทฺธิภาวนาย อิทฺธิปาทภาวนายาติ อตฺโถ. ยาเปติ จิรตรนฺติ โยชนา.

สตฺตุสฺสทตาลกฺขณวณฺณนา

๒๐๘. รโส ชาโต เอเตสนฺติ รสิตานิ, มหารสานิ. เตนาห ‘‘รสสมฺปนฺนาน’’นฺติ. ปิฏฺขชฺชกาทีนีติ ปูปสกฺขลิโมทกาทีนิ. อาทิ-สทฺเทน ปน กทลิผลาทึ สงฺคณฺหาติ. ปิฏฺํ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตพฺพปายสํ ปิฏฺปายสํ. อาทิ-สทฺเทน ตถารูปโภชฺชยาคุอาทึ สงฺคณฺหาติ.

อิธ กมฺมสริกฺขกํ นาม สตฺตุสฺสทตาลกฺขณสฺส ปณีตลาภิตาย าปกนิมิตฺตภาโว. อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ ลกฺขเณ กมฺมสริกฺขกํ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพํ.

๒๐๙. อุตฺตโม อคฺครสทายโกติ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตโม โลกนาโถ อคฺคานํ ปณีตานํ รสานํ ทายโก. อุตฺตมานํ อคฺครสานนฺติ ปณีเตสุปิ ปณีตรสานํ. ขชฺชโภชฺชาทิโชตกนฺติ ขชฺชโภชฺชาทิลาภโชตกํ. ลาภสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส ผลํ ‘‘ลาภสํวตฺตนิก’’นฺติ การณูปจาเรน วทติ. ตทตฺถโชตกนฺติ วา ตสฺส ปณีตโภชนทายกตฺตสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส โชตกํ. ตทาธิคจฺฉตีติ เอตฺถ อา-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘ตํ อธิคจฺฉตี’’ติ. ลาภิรุตฺตมนฺติ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร.

กรจรณาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๑๐. ปพฺพชิตปริกฺขารํ ปตฺตจีวราทึ คิหิปริกฺขารํ วตฺถาวุธยานสยนาทึ.

สพฺพนฺติ สพฺพํ อุปการํ. มกฺเขตฺวา นาเสติ มกฺขิภาเว ตฺวา. เตเลน วิย มกฺเขตีติ สตโธตเตเลน มกฺเขติ วิย. อตฺถสํวฑฺฒนกถายาติ หิตาวหกถาย. กถาคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ. ปเรสํ หิตาวโห กายปโยโคปิ อตฺถจริยา. อฏฺกถายํ ปน วจีปโยควเสเนว อตฺถจริยา วุตฺตา.

สมานตฺตตายาติ สทิสภาเว สมานฏฺาเน ปเนน, ตํ ปนสฺส สมานฏฺาเน ปนํ อตฺตสทิสตากรณํ, สุเขน เอกสมฺโภคตา, อตฺตโน สุขุปฺปตฺติยํ; ตสฺส จ ทุกฺขุปฺปตฺติยํ เตน อตฺตโน เอกสมฺโภคตาติ อาห ‘‘สมานสุขทุกฺขภาเวนา’’ติ. สา จ สมานสุขทุกฺขตา เอกโต นิสชฺชาทินา ปากฏา โหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกาสเน’’ติอาทิมาห. น หิ สกฺกา เอกปริโภโค กาตุํ ชาติยา หีนตฺตา. ตถา อกริยมาเน จ โส กุชฺฌติ โภเคน อธิกตฺตา, ตสฺมา ทุสฺสงฺคโห. น หิ โส เอกปริโภคํ อิจฺฉติ ชาติยา หีนภาวโต. น อกริยมาเน จ กุชฺฌติ โภเคน หีนภาวโต. อุโภหีติ ชาติโภเคหิ. สทิโสปิ สุสงฺคโห เอกสทิสภาเวเนว อิตเรน สห เอกปริโภคสฺส ปจฺจาสีสาย, อกรเณ จ ตสฺส กุชฺฌนสฺสาภาวโต. อทียมาเนปิ กิสฺมิฺจิ อามิเส อกริยมาเนปิ สงฺคเห. น ปาปเกน จิตฺเตน ปสฺสติ เปสลภาวโต. ตโต เอว ปริโภโคปิ…เป… โหติ. เอวรูปนฺติ คิหี เจ, อุโภหิ สทิสํ; ปพฺพชิโต เจ, สีลวนฺตนฺติ อธิปฺปาโย.

สุสงฺคหิตาว โหนฺตีติ สุฏฺุ สงฺคหิตา เอว โหนฺติ ทฬฺหภตฺติภาวโต. เตนาห ‘‘น ภิชฺชนฺตี’’ติ.

ทานาทิสงฺคหกมฺมนฺติ ทานาทิเภทํ ปรสงฺคณฺหนวเสน ปวตฺตํ กุสลกมฺมํ.

๒๑๑. อนวฺาเตน อปริภูเตน สมฺภาวิเตน. ปโมโท วุจฺจติ หาโส, น อปฺปโมเทนาติ เอตฺถ ปฏิเสธทฺวเยน โส เอว วุตฺโต. โส จ โอทคฺยสภาวตฺตา น ทีโน ธมฺมูปสฺหิตตฺตา น คพฺภยุตฺโตติ อาห ‘‘น ทีเนน น คพฺภิเตนาติ อตฺโถ’’ติ. สตฺตานํ อคณฺหนคุเณนาติ โยชนา.

อติรุจิรนฺติ อติวิย รุจิรกตํ, ตํ ปน ปสฺสนฺตานํ ปสาทาวหนฺติ อาห ‘‘สุปาสาทิก’’นฺติ. สุฏฺุ เฉกนฺติ อติวิย สุนฺทรํ. วิธาตพฺโพติ วิธาตุํ สนฺทิสิตุํ สกฺกุเณยฺโย. ปิยํ วทตีติ ปิยวทู ยถา ‘‘สพฺพวิทู’’ติ. สุขเมว สุขตา, ตํ สุขตํ. ธมฺมฺจ อนุธมฺมฺจาติ โลกุตฺตรธมฺมฺเจว ตสฺส อนุรูปปุพฺพภาคธมฺมฺจ.

อุสฺสงฺขปาทาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๑๒. ‘‘อตฺถูปสํหิต’’นฺติ อิมินา วฏฺฏนิสฺสิตา ธมฺมกถา วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิต’’นฺติ. ‘‘ธมฺมูปสํหิต’’นฺติ อิมินา วิวฏฺฏนิสฺสิตา, ตสฺมา ทสกุสลกมฺมปถา วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยา เวทิตพฺพา. นิทํเสสีติ สนฺทสฺเสสิ เต ธมฺเม ปจฺจกฺเข กตฺวา ปกาเสสิ. นิทํสนกถนฺติ ปากฏกรณกถํ. เชฏฺฏฺเน อคฺโค, ปาสํสฏฺเน เสฏฺโ, ปมุขฏฺเน ปาโมกฺโข, ปธานฏฺเน อุตฺตโม, หิตสุขตฺถิเกหิ ปการโต วรณียโต รชนียโต ปวโรติ เอวํ อตฺถวิเสสวาจีนมฺปิ ‘‘อคฺโค’’ติอาทีนํ ปทานํ ภาวตฺถสฺส เภทาภาวโต ‘‘สพฺพานิ อฺมฺเววจนานี’’ติ อาห.

อุทฺธงฺคมนียาติ สุณนฺตานํ อุปรูปริ วิเสสํ คเมนฺตีติ อุทฺธงฺคมนียา. สงฺขาย อโธ ปิฏฺิปาทสมีเป เอว ปติฏฺิตตฺตา อโธสงฺขา ปาทา เอตสฺสาติ อโธสงฺขปาโท. สงฺขาติ จ โคปฺผกานมิทํ นามํ.

๒๑๓. ธมฺมทานยฺนฺติ ธมฺมทานสงฺขาตํ ยฺํ.

สุฏฺุ สณฺิตาติ สมฺมเทว สณฺิตา. ปิฏฺิปาทสฺส อุปริ ปกติองฺคุเลน จตุรงฺคุเล ชงฺฆาปเทเส นิคูฬฺหา อปฺายมานรูปา หุตฺวา ิตาติ อตฺโถ.

เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา

๒๑๔. สิปฺปนฺติ สิกฺขิตพฺพฏฺเน ‘‘สิปฺป’’นฺติ ลทฺธนามํ สตฺตานํ ชีวิกาเหตุภูตํ อาชีววิธึ. ชีวิกตฺถํ, สตฺตานํ อุปการตฺถฺจ เวทิตพฺพฏฺเน วิชฺชา, มนฺตสตฺถาทิ. จรนฺติ เตน สุคตึ, สุขฺจ คจฺฉนฺตีติ จรณํ. กมฺมสฺสกตาาณํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตาชานนปฺา’’ติ. ตานิ เจวาติ ปุพฺเพ วุตฺตหตฺถิอาทีนิ เจว. สตฺต รตนานีติ มุตฺตาทีนิ สตฺต รตนานิ. -สทฺเทน รฺโ อุปโภคภูตานํ วตฺถเสยฺยาทีนํ สงฺคโห. รฺโ อนุจฺฉวิกานีติ รฺโ ปริภุฺชนโยคฺยานิ. สพฺเพสนฺติ ‘‘ราชารหานี’’ติอาทินา วุตฺตานํ สพฺเพสํเยว เอกชฺฌํ คหณํ. พุทฺธานํ ปริสา นาม โอธิโส อโนธิโส จ สมิตปาปา, ตถตฺถาย ปฏิปนฺนา จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมณานํ โกฏฺาสภูตา จตสฺโส ปริสา’’ติ.

สิปฺปาทิวาจนนฺติ สิปฺปานํ สิกฺขาปนํ. ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘วาเจตา’’ติ วาจนสีเสน สิกฺขาปนํ ทสฺสิตํ. อุกฺกุฏิกาสนนฺติ ตํตํเวยฺยาวจฺจกรเณน อุกฺกุฏิกสฺส นิสชฺชา. ปโยชนวเสน เคหโต เคหํ คามโต คามํ ชงฺฆาโย กิลเมตฺวา เปสนํ ชงฺฆเปสนิกา. ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติ อปริปุณฺณภาวโต. อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตนฺติ โคปฺผกฏฺานโต ปฏฺาย ยาว ชาณุปฺปเทสา มํสูปจยสฺส อนุกฺกเมน สมนฺตโต วฑฺฒิตตฺตา อนุปุพฺเพน อุคฺคตํ หุตฺวา สุวฏฺฏิตํ. เอณิชงฺฆลกฺขณนฺติ สณฺานมตฺเตน เอณิมิคชงฺฆาสทิสชงฺฆลกฺขณํ.

๒๑๕. ‘‘ยตุปฆาตายา’’ติ เอตฺถ -กาโร ปทสนฺธิกโร, อนุนาสิกโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ย’’นฺติอาทิ. ‘‘อุทฺธคฺคโลมา สุขุมตฺตโจตฺถตา’’ติ วุตฺตตฺตา โจทเกน ‘‘กึ ปน อฺเน กมฺเมน อฺํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตี’’ติ โจทิโต, อาจริโย ‘‘น นิพฺพตฺตตี’’ติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ อิธ กสฺมา ลกฺขณนฺตรํ กถิต’’นฺติ อนฺโตลีนเมว โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปน นิพฺพตฺตตีติ…เป… อิธ วุตฺต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ยํ ปน นิพฺพตฺตตีติ ยํ ลกฺขณํ วุจฺจมานลกฺขณนิพฺพตฺตเกน กมฺมุนา นิพฺพตฺตติ. ตํ อนุพฺยฺชนํ โหตีติ ตํ ลกฺขณํ วุจฺจมานสฺส ลกฺขณสฺส อนุกูลลกฺขณํ นาม โหติ. ตสฺมา เตน การเณน อิธ เอณิชงฺฆลกฺขณกถเน ‘‘อุทฺธคฺคโลมา สุขุมตฺตโจตฺถตา’’ติ ลกฺขณนฺตรํ วุตฺตํ.

สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา

๒๑๖. สมิตปาปฏฺเน สมณํ, น ปพฺพชฺชามตฺเตน. พาหิตปาปฏฺเน พฺราหฺมณํ, น ชาติมตฺเตน.

มหนฺตานํ อตฺถานํ ปริคฺคณฺหนโต มหตี ปฺา เอตสฺสาติ มหาปฺโ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อาห ‘‘มหาปฺาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติ. นานตฺตนฺติ ยาหิ มหาปฺาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา ภควา ‘‘มหาปฺโ’’ติอาทินา กิตฺตียติ, ตาสํ มหาปฺาทีนํ อิทํ นานตฺตํ อยํ เวมตฺตตา.

ยสฺส กสฺสจิ วิเสสโต อรูปธมฺมสฺส มหตฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺสา กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุมหนฺตตาย, ปจฺจยมหนฺตตาย, นิสฺสยมหนฺตตาย, ปเภทมหนฺตตาย, กิจฺจมหนฺตตาย, ผลมหนฺตตาย, อานิสํสมหนฺตตาย จ สีลกฺขนฺธสฺส มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เหตุ อโลภาทโย. ปจฺจโย หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโย. นิสฺสโย สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธินิยตตา, ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสา. ปเภโท จาริตฺตวาริตฺตาทิวิภาโค. กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขวิธมนํ. อานิสํโส ปิยมนาปตาทิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค, (วิสุทฺธิ. ๑.๖) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๕) จ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ วิตฺถาเรตฺวา เวทิตพฺพา. านาานานํ ปน มหาวิสยตาย, สา พหุธาตุกสุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพา. วิหารสมาปตฺติโย สมาธิกฺขนฺธนิทฺธารณนเยน เวทิตพฺพา. อริยสจฺจานํ สกลสาสนสงฺคหโต, โส สจฺจวิภงฺค- (วิภ. ๑๘๙) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙) อาคตนเยน, สติปฏฺานา ทีนํ สติปฏฺานวิภงฺคาทีสุ, (วิภ. ๓๕๕) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๕) จ อาคตนเยน, สามฺผลานํ มหโต หิตสฺส, มหโต สุขสฺส, มหโต อตฺถสฺส, มหโต โยคกฺเขมสฺส นิพฺพตฺติภาวโต, สนฺตปณีตนิปุณอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต จ; อภิฺานํ มหาสมฺภารโต, มหาวิสยโต, มหากิจฺจโต, มหานุภาวโต, มหานิพฺพตฺติโต จ, นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺตสิทฺธิโต มหนฺตตา เวทิตพฺพา.

ปุถุปฺาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – นานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป… อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ นามา’’ติ เอวํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. เตสุปิ ‘‘เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ, พหุวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อตีตาทิเภทวเสนาปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. ตถา ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป...อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’’ติ เอวํ อายตนานํ นานตฺตํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. นานาธาตูสูติ ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป… อยํ มโนวิฺาณธาตุ นาม. ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกา’’ติ เอวํ นานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตติ, ตยิทํ อุปาทินฺนกธาตุวเสน วุตฺตํ. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ หิ ทฺวินฺนฺจ อคฺคสาวกานํ อุปาทินฺนกธาตูสุ เอวํ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ, ตฺจ โข เอกเทสโตว, น นิปฺปเทสโต. อนุปาทินฺนกธาตูนํ ปน ลกฺขณาทิมตฺตเมว ชานนฺติ, น นานากรณํ. สพฺพฺุพุทฺธานเมว ปน ‘‘อิมาย นามธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโ, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตโจ. อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เอวรูปํ. อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ, อิมสฺส ปีตกํ, โลหิตกํ, โอทาตํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ. ผลํ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ, ทีฆํ, วฏฺฏํ, สุสณฺานํ, ทุสฺสณฺานํ, มฏฺํ, ผรุสํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มธุรํ, ติตฺตกํ, อมฺพิลํ, กฏุกํ, กสาวํ. กณฺฏโก ติขิโณ, อติขิโณ, อุชุโก, กุฏิโล, กณฺโห, นีโล, โอทาโต โหตี’’ติ ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ.

นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต จ นานาปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ. อวิชฺชาทิองฺคานิ หิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺิตานิ. เตนาห สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ. นานาสุฺตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหิเตสุ สุฺตภาเวสุ ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺภนสภาเวสุ ปกาเรสุ. -กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโร. นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาย วิสยภูเตสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิวเสน นานาวิเธสุ อตฺเถสุ. ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาย วิสยภูเตสุ ปจฺจยาทิวเสน นานาวิเธสุ ธมฺเมสุ. นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาเตสุ นานานิรุตฺตีสุ. ปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ วิสยภูเตสุ ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ (วิภ. ๗๒๖, ๗๒๙, ๗๓๑, ๗๓๒, ๗๓๔, ๗๓๖, ๗๓๙) ตถา ตถา ปฏิภานโต อุปติฏฺนโต ‘‘ปฏิภานานี’’ติ ลทฺธนาเมสุ นานาาเณสุ. ‘‘ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสู’’ติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ วุตฺตเมว, อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิฺเยฺยตฺตา ปากฏเมว. ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติ, เตนสฺส มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ปริทีปิตํ โหติ.

เอวํ วิสยวเสน ปฺาย มหตฺตํ, ปุถุตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน หาสภาวํ, ปวตฺติอาการวเสน ชวนภาวํ, กิจฺจวเสน ติกฺขาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา หาสปฺา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หาสพหุโลติ ปีติพหุโล. เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ. สีลํ ปริปูเรตีติ หฏฺปหฏฺโ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา เปตฺวา อินฺทฺริยสํวรํ ตสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา อนวเสสสีลํ ปริปูเรติ. ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปฺา อภิรติวเสน อารมฺมเณ ผุลฺลิตวิกสิตา วิย ปวตฺตติ, น เอวํ อุเปกฺขาสหคตา. ปุน สีลกฺขนฺธนฺติ อริยสีลกฺขนฺธมาห. ‘‘สมาธิกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.

สพฺพํ ตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ยา รูปธมฺเม ‘‘อนิจฺจา’’ติ สีฆเวเคน ปวตฺตติ, ปฏิปกฺขทูรภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฺสฏฺวชิรํ วิย ลกฺขณํ อวิรชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ เวคสา ปฏิวิชฺฌติ, สา ชวนปฺา นามาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขยฏฺเนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ขยสภาวตฺตา. ภยฏฺเนาติ ภยานกภาวโต. อสารกฏฺเนาติ อสารกภาวโต อตฺตสารวิรหโต, นิจฺจสาราทิวิรหโต จ. ตุลยิตฺวาติ ตุลนภูตาย วิปสฺสนาปฺาย ตุเลตฺวา. ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีรยิตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ ปากฏํ กตฺวา. รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธนิโรธเหตุภูเต นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารภาเวน. อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาวเสนา’’ติ เกจิ.

าณสฺส ติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขปหาเนน เวทิตพฺโพติ. ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาห. ติกฺขปฺโ ขิปฺปาภิฺโ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห ‘‘เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา…เป… อธิคตา โหนฺตี’’ติอาทิ.

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจปฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อฺถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปฺํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปวตฺตสํเวโค. อุตฺตาสพหุโลติ าณุตฺตาสวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺราสมานโส, เอเตน อาทีนวานุปสฺสนมาห. ‘‘อุกฺกณฺนพหุโล’’ติ ปน อิมินา นิพฺพิทานุปสฺสนมาห, ‘‘อรติพหุโล’’ติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรุปฺปตฺตึ. พหิมุโขติ สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตาณมุโข, ตถา วา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโข. นิพฺพิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถิ, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธิกา, สา เอว ปฺา นิพฺเพธิกปฺา. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว.

๒๑๗. ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ เอตฺถ ยาทิสํ ปพฺพชิตํ อุปาสโต ปฺาปฏิลาโภ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปณฺฑิตํ ปพฺพชิต’’นฺติ วุตฺตํ. อุปาสนฺเจตฺถ อุปฏฺานวเสน อิจฺฉิตํ, น อุปนิสีทนมตฺเตนาติ อาห ‘‘ปยิรุปาสิตา’’ติ. อตฺถนฺติ หิตํ. อพฺภนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรคตํ กตฺวา. เตนาห ‘‘อตฺถยุตฺต’’นฺติ. ภาวนปุํสกนิทฺเทโส จายํ, หิตูปสฺหิตํ กตฺวาติ อตฺโถ. อนฺตร-สทฺโท วา จิตฺตปริยาโย ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๐) วิย. ตสฺมา อตฺถนฺตโรติ หิตชฺฌาสโยติ อตฺโถ.

ปฏิลาภตฺถาย คเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย ปวตฺเตน, ปฏิลาภสํวตฺตนิเยนาติ อตฺโถ. อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกาติ อุปฺปาทวิธิมฺหิ เจว นิมิตฺตวิธิมฺหิ จ กุสลา. อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทตาสีเสน เจตฺถ ลกฺขณโกสลฺลเมว ทสฺเสติ. อถ วา เสสลกฺขณานํ นิพฺพตฺติยา พุทฺธานํ, จกฺกวตฺตีนฺจ อุปฺปาโท อนุมียติ, ยานิ เตหิ ลทฺธพฺพอานิสํสานิ นิมิตฺตานิ, ตสฺมึ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ อนุมินนาทิวเสน เฉกา นิปุณาติ อตฺโถ. ตฺวา ปสฺสิสฺสตีติ าเณน ชานิตฺวา ปสฺสิสฺสติ, น จกฺขุวิฺาเณนาติ อธิปฺปาโย.

อตฺถานุสาสนีสูติ อตฺถานํ หิตานํ อนุสาสนีสุ. ยสฺมา อนตฺถปฏิวชฺชนปุพฺพิกา สตฺตานํ อตฺถปฏิปตฺติ, ตสฺมา อนตฺโถปิ ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺโพ, ชานิตพฺโพ จาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถานตฺถํ ปริคฺคาหกานิ าณานี’’ติ, ยโต ‘‘อายุปายโกสลฺลํ วิย อปายโกสลฺลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.

สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา

๒๑๘. ปฏิสงฺขานพเลน โกธวินเยน อกฺโกธโน, น ภาวนาพเลนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น อนาคามิมคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ อกฺโกธวสิกตฺตาติ เอวํ มฆมาณโว วิย น โกธวสํ คตตฺตา. นาภิสชฺชีติ กุชฺฌนวเสเนว น อภิสชฺชิ. ยฺหิ โกธสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูเต อารมฺมเณ อุปนาหสฺส ปจฺจยภูตํ กุชฺฌนวเสน อภิสชฺชนํ, ตํ อิธาธิปฺเปตํ, น ลุพฺภนวเสน. เตนาห ‘‘กุฏิลกณฺฏโก วิยา’’ติอาทิ. โส หิ ยตฺถ ลคฺคติ, ตํ โขเภนฺโต เอว ลคฺคติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ มมฺมฏฺาเน. มมฺมนฺติ ผุฏฺมตฺเตปิ รุชฺชนฏฺานํ. ปุพฺพุปฺปตฺติโกติ ปมุปฺปนฺโน. ตโต พลวตโร พฺยาปาโท ลทฺธาเสวนตาย จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนโต. ตโต พลวตรา ปติตฺถิยนาติ สาติสยํ ลทฺธาเสวนตาย ตโต พฺยาปาทาวตฺถายปิ พลวตรา ปติตฺถิยนา ปจฺจตฺถิกภาเวน ถามปฺปตฺติโต.

สุขุมตฺถรณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปณีตโภชนียาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ โภชนทานสฺสปิ วณฺณสมฺปทานิมิตฺตภาวโต. เตนาห ภควา ‘‘โภชนํ ภิกฺขเว ททมาโน ทายโก ปฏิคฺคาหกานํ…เป… อายุํ เทติ, วณฺณํ เทตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๓๗) ตถา จ วกฺขติ ‘‘อามิสทาเนน วา’’ติ.

๒๑๙. ติ อทาสิ. เทโวติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโน เอว วา. วรตโรติ อุตฺตมตโร. ปพฺพชฺชาย วิสทิสาวตฺถาทิ ภาวโต น ปพฺพชฺชาติ อปพฺพชฺชา, คิหิภาโว. อจฺฉาเทนฺติ โกปีนํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ อจฺฉาทนานิ, นิวาสนานิ, เตสํ อจฺฉาทนานฺเจว เสส วตฺถานฺจ โกชวาทิ อุตฺตมปาวุรณานฺจ. วินาโสติ กตสฺส กมฺมสฺส อวิปจฺจิตฺวา วินาโส.

โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณวณฺณนา

๒๒๐. สมาเนตาติ สมฺมเทว อาเนตา สมาคเมตา. รชฺเช ปติฏฺิเตน สกฺกา กาตุํ พหุภติกสฺเสว อิชฺฌนโต. กตฺตา นาม นตฺถีติ วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, กโรนฺติ วชฺชปฏิจฺฉาทนกมฺมนฺติ วา. นนุ วชฺชปฏิจฺฉาทนกมฺมํ นาม สาวชฺชนฺติ? สจฺจํ สาวชฺชํ สํกิลิฏฺจิตฺเตน ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส, อิทํ ปน อสํกิลิฏฺจิตฺเตน ปรสฺส อุปฺปชฺชนกอนตฺถํ ปริหรณวเสน ปวตฺตํ อธิปฺเปตํ. ‘‘าติสงฺคหํ กโรนฺเตนา’’ติ เอเตน าตตฺถจริยาวเสน ตํ กมฺมํ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ.

๒๒๑. อมิตฺตตาปนาติ อมิตฺตานํ ตปนสีลา, อมิตฺตตาปนํ โหตุ วา มา วา เอวํสภาวาติ อตฺโถ. น หิ จกฺกวตฺติโน ปุตฺตานํ อมิตฺตา นาม เกจิ โหนฺติ, เย เต ภเวยฺยุํ, จกฺกานุภาเวเนว สพฺเพปิ ขตฺติยาทโย อนุวตฺตกา เตสํ ภวนฺติ.

ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปริมณฺฑลาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๒๒. สมนฺติ สมานํ. เตน เตน โลเก วิฺาตคุเณน สมํ สมานํ ชานาติ, ยโต ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธินาว อิตรสฺมึ ปฏิปชฺชติ. สยํ ชานาตีติ อปรเนยฺโย หุตฺวา สยเมว ชานาติ. ปุริสํ ชานาตีติ วา ‘‘อยํ เสฏฺโ, อยํ มชฺฌิโม, อยํ นิหีโน’’ติ ตํ ตํ ปุริสํ ยาถาวโต ชานาติ. ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปุริเส วิชฺชมานํ วิเสสํ ชานาติ, ยโต ตตฺถ ตตฺถ อนุรูปทานปทานาทิปฏิปตฺติยา ยุตฺตปตฺตการี โหติ. เตนาห ‘‘อยมิทมรหตี’’ติอาทิ.

สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเนาติ ทิฏฺธมฺมิกาทิสมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภาปนฏฺเน. สมสงฺคหกมฺมนฺติ สมํ ชานิตฺวา ตทนุรูปํ ตสฺส ตสฺส สงฺคณฺหนกมฺมํ.

๒๒๓. ตุลยิตฺวาติ ตีรยิตฺวา. ปฏิวิจินิตฺวาติ วีมํสิตฺวา. นิปุณโยคโต นิปุณา, อติวิย นิปุณา อตินิปุณา, สา ปน เตสํ นิปุณตา สณฺหสุขุมา ปฺาติ อาห ‘‘สุขุมปฺา’’ติ.

สีหปุพฺพทฺธกายาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๒๔. เขมกาโมติ อนุปทฺทวกาโม. กมฺมสฺสกตาาณํ สตฺตานํ วฑฺฒิอาวหํ สพฺพสมฺปตฺติวิธายกนฺติ อาห ‘‘ปฺายาติ กมฺมสฺสกตาปฺายา’’ติ.

สมนฺตปริปูรานีติ สมนฺตโต สพฺพภาเคหิ ปริปุณฺณานิ. ตโต เอว อหีนานิ อนูนานิ. ธนาทีหีติ ธนธฺาทีหิ.

๒๒๕. โอกปฺปนสทฺธา สทฺเธยฺยวตฺถุํ โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา สทฺทหนสทฺธา. สา เอว ปสาทนียวตฺถุสฺมิมฺปิ อภิปฺปสีทนวเสน ปวตฺติยา ปสาทสทฺธา. ปริยตฺติสวเนนาติ สตฺตานํ หิตสุขาวหาย ปริยตฺติยา สวเนน. ธารณปริจยาทีนํ ตํมูลกตฺตา ตถา วุตฺตํ. เอเตสนฺติ สทฺธาทีนํ. สห หานธมฺเมนาติ สหานธมฺโม, น สหานธมฺโมติ อสหานธมฺโม, ตสฺส ภาโว อสหานธมฺมตา, ตํ อสหานธมฺมตํ, อปริหานิยสภาวนฺติ อตฺโถ.

รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา

๒๒๖. ติลผลมตฺตมฺปิ โภชนํ. สพฺพตฺถ ผรตีติ สพฺพา รสาหรณิโย อนุสฺสรนฺตํ สภาเวน สพฺพสฺมึ กาเย ผรติ. สมา หุตฺวา วหนฺตีติ อวิสมา อุชุกา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.

อาโรคฺยกรณกมฺมนฺติ อโรคภาวกรํ สตฺตานํ อวิเหนกมฺมํ. มธุราทิเภทํ รสํ คสติ หรติ เอเตหิ, สยเมว วา ตํ คสนฺติ คิลนฺติ อนฺโต ปเวเสนฺตีติ รสคฺคสา, รสคฺคสานํ อคฺคา รสคฺคสคฺคา, เต เอตฺถ สนฺตีติ รสคฺคสคฺคี, ตเทว ลกฺขณํ. ภวติ หิ อภินฺเนปิ วตฺถุสฺมึ ตคฺคตวิเสสาวโพธนตฺถํ ภินฺนํ วิย กตฺวา โวหาโร ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ. รสคฺคสคฺคิตาสงฺขาตํ วา ลกฺขณํ รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ.

๒๒๗. วธ-สทฺโท ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๗๙) พาธนตฺโถปิ โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มารณวเธนา’’ติ วุตฺตํ, มารณสงฺขาเตน วเธนาติ อตฺโถ. พาธนตฺโถ เอว วา วธ-สทฺโท, มารเณน, พาธเนน จาติ อตฺโถ. อุพฺพาธนายาติ พนฺธนาคาเร ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธํ อุทฺธํ พาธเนน. เตนาห ‘‘พนฺธนาคารปฺปเวสเนนา’’ติ.

อภินีลเนตฺตาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๒๘. วิสฏนฺติ กุชฺฌนวเสน วินิสฏํ กตฺวา. เตนาห ‘‘กกฺกฏโก วิยา’’ติอาทิ. วิสาจีติ วิรูปํ สาจิตกํ, วิชิมฺหนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วงฺกกฺขิโกฏิยา’’ติ, กุฏิลอกฺขิโกฏิปาเตนาติ อตฺโถ. วิเจยฺย เปกฺขิตาติ อุชุกํ อโนโลเกตฺวา ทิฏฺิปาตํ วิจาเรตฺวา โอโลเกตฺวา. เตนาห ‘‘โย กุชฺฌิตฺวา’’ติอาทิ. ปโรติ กุชฺฌิโต. น โอโลเกติ ตํ สมฺมุขา คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา น โอโลเกติ, ปรมฺมุขา. วิเตยฺยาติ วิรูปํ ติริยํ, วิฺูนํ โอโลกนกฺกมํ วีติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. ชิมฺหํ อโนโลเกตฺวา อุชุกํ โอโลกนํ นาม กุฏิลภาวกรานํ ปาปธมฺมานํ อภาชนอุชุกตจิตฺตตสฺเสว โหตีติ อาห ‘‘อุชุมโน หุตฺวา อุชุํ เปกฺขิตา’’ติ. ยถา จ อุชุํ เปกฺขิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ปสฏนฺติ อุมฺมีลนวเสน สมฺมเทว ปตฺถฏํ. วิปุลํ วิตฺถตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ปิยํ ปิยายิตพฺพํ ทสฺสนํ โอโลกนํ เอตสฺสาติ ปิยทสฺสโน.

กาโณติ อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา เปกฺขนโก. กากกฺขีติ เกกรกฺโข. วงฺกกฺขีติ ชิมฺหเปกฺขนโก. อาวิลกฺขีติ อากุลทิฏฺิปาโต. นีลปีตโลหิตเสตกาฬวณฺณานํ วเสน ปฺจวณฺโณ. ตตฺถ ปีตโลหิตวณฺณา เสตมณฺฑลคตราชิวเสน, นีลเสตกาฬวณฺณา ปน ตํตํมณฺฑลวเสเนว เวทิตพฺพา. ‘‘ปสาโทติ ปน เตสํ วณฺณานํ ปสนฺนาการํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ เกจิ. ปฺจวณฺโณ ปสาโทติ ปน ยถาวุตฺตปฺจวณฺณปริวาโร, เตหิ วา ปฏิมณฺฑิโต ปสาโทติ อตฺโถ. เนตฺตสมฺปตฺติกรานีติ ‘‘ปฺจวณฺณปสาทตา ติโรหิตวิทูรคตทสฺสนสมตฺถตา’’ติ เอวมาทิ จกฺขุสมฺปทาย การณานิ. ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตาติ ลกฺขณสตฺเถ อายุตฺตา สุกุสลา.

อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา

๒๓๐. ปุพฺพงฺคโมติ เอตฺถ ปุพฺพงฺคมตา นาม ปมุขตา, เชฏฺเสฏฺกภาโว พหุชนสฺส อนุวตฺตนียตาติ อาห ‘‘คณเชฏฺโก’’ติอาทิ.

ปุพฺพงฺคมตาติ ปุพฺพงฺคมสฺส กมฺมํ. ยสฺส หิ กายสุจริตาทิกมฺมสฺส วเสน มหาปุริโส พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ, ตทสฺส กมฺมํ ‘‘ปุพฺพงฺคมตา’’ติ อธิปฺเปตํ, น ปุพฺพงฺคมภาโว. เตนาห ‘‘อิธ กมฺมํ นาม ปุพฺพงฺคมตา’’ติ. ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโสติ ปีติยา, ปาโมชฺเชน จ สมฺปุณฺณปฺาสีโส พหุลํ โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคี เอว หุตฺวา วิจรติ. มหาปุริโสติ มหาปุริสชาติโก.

๒๓๑. พหุชนนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘พหุชนสฺสา’’ติ. ปริภุฺชนฏฺเน ปฏิโภโค, อุปโยควตฺถุ ปฏิโภโค, ตสฺส หิตาติ ปฏิโภคิยา. เทสกาลํ ตฺวา ตทุปกรณูปฏฺานาทิ เวยฺยาวจฺจกรา สตฺตา. อภิหรนฺตีติ พฺยาหรนฺติ. ตสฺส ตสฺส เวยฺยาวจฺจสฺส ปฏิหรณโต ปวตฺตนกรณโต ปฏิหาโร, เวยฺยาวจฺจกโร, ตสฺส ภาโว ปฏิหารกนฺติ อาห ‘‘เวยฺยาวจฺจกรภาว’’นฺติ. วิสวนํ วิสโว, กามกาโร วสิตา, โส เอตสฺส อตฺถีติ วิสวีติ อาห ‘‘จิณฺณวสี’’ติ.

เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๓๒. อุปวตฺตตีติ อนุกูลภาวํ อุเปจฺจ วตฺตติ. เตนาห ‘‘อชฺฌาสยํ อนุวตฺตตี’’ติ.

เอเกกโลมลกฺขณนฺติ เอเกกสฺมึ โลมกูเป เอเกกโลมตาลกฺขณํ. เอเกเกหิ โลเมหีติ อฺเสํ สรีเร เอเกกสฺมิมฺปิ โลมกูเป อเนกานิปิ โลมานิ อุฏฺหนฺติ, น ตถาคตสฺส. เตหิ ปุน ปจฺเจกํ โลมกูเปสุ เอเกเกเหว อุปฺปนฺเนหิ กุณฺฑลาวตฺเตหิ ปทกฺขิณาวตฺตกชาเตหิ นิจิตํ วิย สรีรํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เอเกกโลมูปจิตงฺควา’’ติ.

จตฺตาลีสาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๓๔. อภินฺทิตพฺพปริโสติ ปเรหิ เกนจิ สงฺคเหน สงฺคเหตฺวา, ยุตฺติการณํ ทสฺเสตฺวา วา น ภินฺทิตพฺพปริโส.

อปิสุณวาจายาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เปสุฺสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กุสลกมฺมํ. ปิสุณา วาจา เอตสฺสาติ ปิสุณวาโจ, ตสฺส ปิสุณวาจสฺส ปุคฺคลสฺส. อปริปุณฺณาติ จตฺตารีสโต อูนภาเวน น ปริปุณฺณา. วิรฬาติ สวิวรา.

ปหูตชิวฺหาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๓๖. อาเทยฺยวาโจติ อาทรคารววเสน อาทาตพฺพวจโน. ‘‘เอวเมต’’นฺติ คเหตพฺพวจโน สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตสาสโน.

พทฺธชิวฺหาติ ยถา สุเขน ปริวตฺตติ, เอวํ สิราทีหิ ปลิพุทฺธชิวฺหา. คูฬฺหชิวฺหาติ รสพหลตาย คูฬฺหคณฺฑสทิสชิวฺหา. ทฺวิชิวฺหาติ อคฺเค กปฺปภาเวน ทฺวิธาภูตชิวฺหา. มมฺมนาติ อปฺปริปฺปุฏตลาปา. ขรผรุสกกฺกสาทิวเสน สทฺโท ภิชฺชติ ภินฺนกาโร โหติ. วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตสฺสรตาย ฉินฺนสฺสรา วา. อเนกาการตาย ภินฺนสฺสรา วา. กากสฺส วิย อมนุฺสฺสรตาย กากสฺสรา วา. มธุโรติ อิฏฺเ, กมฺมผเลน วตฺถุโน สุวิสุทฺธตฺตา. เปมนีโยติ ปีติสฺชนโน, ปิยายิตพฺโพ วา.

๒๓๗. อกฺโกสยุตฺตตฺตาติ อกฺโกสุปสฺหิตตฺตา อกฺโกสวตฺถุสหิตตฺตา. อาพาธกรินฺติ ฆฏฺฏนวเสน ปเรสํ ปีฬาวหํ. พหุโน ชนสฺส อวมทฺทนโต, ปมทฺทาภาวกรณโต วา พหุชนปฺปมทฺทนํ. อพาฬฺหนฺติ วา เอตฺถ -กาโร วุทฺธิอตฺโถ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑) วิย, ตสฺมา อติวิย พาฬฺหํ ผรุสํ คิรนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. น ภณีติ เจตฺถ ‘‘น อภณิ น ภณี’’ติ สรโลเปน นิทฺเทโส. สุสํหิตนฺติ สุฏฺุ สํหิตํ. เกน ปน สุฏฺุ สํหิตํ? ‘‘มธุร’’นฺติ อนนฺตรเมว วุตฺตตฺตา มธุรตายาติ วิฺายติ, กา ปนสฺส มธุรตาติ อาห ‘‘สุฏฺุ เปมสํหิต’’นฺติ. อุปโยคปุถุตฺตวิสโย ยํ วาจา-สทฺโทติ อาห ‘‘วาจาโย’’ติ, สา จสฺสา อุปโยคปุถุตฺตวิสยตา ‘‘หทยคามินิโย’’ติ ปเทน สมานาธิกรณตาย ทฏฺพฺพา. ‘‘กณฺณสุข’’นฺติ ปาเ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เวทยถาติ กาลวิปลฺลาเสนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เวทยิตฺถา’’ติ. พฺรหฺมสฺสรตนฺติ เสฏฺสฺสรตํ, พฺรหฺมุโน สรสทิสสฺสรตํ วา. พหูนํ พหุนฺติ พหูนํ ชนานํ พหุํ สุภณิตนฺติ โยชนา.

สีหหนุลกฺขณวณฺณนา

๒๓๘. อปฺปธํสิโกติ อปฺปธํสิโย. -การสฺส หิ -การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙๗) คุณโตติ อตฺตนา อธิคตคุณโต. านโตติ ยถาิตฏฺานนฺตรโต.

ปลาปกถายาติ สมฺผปฺปลาปกถาย. อนฺโตปวิฏฺหนุกา เอกโต, อุภโต วา สํกุจิตวิสุกา. วงฺกหนุกา เอกปสฺเสน กุฏิลวิสุกา. ปพฺภารหนุกา ปุรโต โอลมฺพมานวิสุกา.

๒๓๙. วิกิณฺณวจนา นาม สมฺผปฺปลาปิโน, ตปฺปฏิกฺเขเปน อวิกิณฺณวจนา มหาโพธิสตฺตา. วาจา เอว ตทตฺถาธิคมุปายตาย ‘‘พฺยาปฺปโถ’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อวิกิณฺณ…เป… วจนปโถ อสฺสา’’ติ. ‘‘ทฺวีหิ ทฺวีหี’’ติ นยิทํ อาเมฑิตวจนํ อสมานาธิกรณโต, อถ โข ทฺวีหิ ทิคุณตาทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ทฺวีหิ ทฺวีหีติ จตูหี’’ติ. ตสฺมา ‘‘ทฺวิทุคมา’’ติ จตุคมา วุตฺตาติ อาห ‘‘จตุปฺปทาน’’นฺติ. ตถาสภาโวติ ยถาสฺส วุตฺตนเยน เกนจิ อปฺปธํสิยตา โหติ คุเณหิ, ตถาสภาโว.

สมทนฺตาทิลกฺขณวณฺณนา

๒๔๐. วิสุทฺธสีลาจารตาย ปริสุทฺธา สมนฺตโต สพฺพถา วา สุทฺธา ปุคฺคลา ปริวารา เอตสฺสาติ ปริสุทฺธปริวาโร.

๒๔๑. ปหาสีติ ตทงฺควเสน, วิกฺขมฺภนวเสน จ ปริจฺจชิ. ติทิวํ ตาวตึสภวนํ ปุรํ นครํ เอเตสนฺติ ติทิวปุรา, ตาวตึสเทวา, เตสํ วโร ติทิวปุรวโร, อินฺโท. เตน ติทิวปุรวเรน. เตนาห ‘‘สกฺเกนา’’ติ. ลปนฺติ กเถนฺติ เอเตนาติ ลปนํ, มุขนฺติ อาห ‘‘ลปนชนฺติ มุขช’’นฺติ. สุฏฺุ ธวลตาย สุกฺกา, อีสกมฺปิ อสํกิลิฏฺตาย สุจิ. สุนฺทรสณฺานตาย สุฏฺุ ภาวนโต, วิปสฺสนโต จ โสภนา. กามํ ชนานํ มนุสฺสานํ นิวาสนฏฺานาทิภาเวน ปติฏฺาภูโต เทสวิเสโส ‘‘ชนปโท’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน สปริวารจตุมหาทีปสฺิโต สพฺโพ ปเทโส ตถา วุตฺโตติ อาห ‘‘จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท’’ติ. นนุ จ ยถาวุตฺโต ปเทโส สมุทฺทปริจฺฉินฺโน, น จกฺกวาฬปพฺพตปริจฺฉินฺโนติ? โส ปเทโส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโนปิ โหตีติ ตถา วุตฺตํ. เย วา สมุทฺทนิสฺสิตา, จกฺกวาฬปาทนิสฺสิตา จ สตฺตา, เตสํ เต เต ปเทสา ปติฏฺาติ เตปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน’’ติ อโวจ. จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโนติ จ จกฺกวาเฬน ปริจฺฉินฺโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตสฺสาติ ตสฺส จกฺกวตฺติโน. ปุน ตสฺสาติ ตสฺส ชนปทสฺส. พหุชน สุขนฺติ เอตฺถ ปจฺจตฺตพหุวจนโลเปน พหุชนคฺคหณนฺติ อาห ‘‘พหุชนา’’ติ. ยถา ปน เต หิตสุขํ จรนฺติ, ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา’’ติ วุตฺตํ. วิคตปาโปติ สพฺพโส สมุจฺฉินฺทเนน วินิทฺธุตปาปธมฺโม. ทรโถ วุจฺจติ กายิโก, เจตสิโก จ ปริฬาโห. ตตฺถ เจตสิกปริฬาโห ‘‘วิคตปาโป’’ติ อิมินาว วุตฺโตติ อาห ‘‘วิคตกายิกทรถกิลมโถ’’ติ. ราคาทโย ยสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปนฺนา, ตสฺส มลีนภาวกรเณน มลา. กจวรภาเวน ขิลา. สตฺตานํ มหานตฺถกรตฺตา วิเสสโต โทโส กลีติ วุตฺตํ ‘‘โทสกลีนฺจา’’ติ. ปนูเทหีติ สมุจฺฉินฺทนวเสน สสนฺตานโต นีหารเกหิ, ปชหนเกหีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

เอตฺถ จ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ ลกฺขณานํ มหาปุริสสนฺตานคตปุฺสมฺภารเหตุกภาเวน สพฺพํเยว ตํ ปุฺกมฺมํ สพฺพสฺส ลกฺขณสฺส การณํ วิสิฏฺรูปตฺตา ผลสฺส. น หิ อภินฺนรูปการณํ ภินฺนสภาวสฺส ผลสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ลกฺขณสฺส ยํ ยํ ปุฺกมฺมํ วิเสสการณํ, ตํ ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺตี อยํ เทสนา ปวตฺตา. ตตฺถ ยถา ยาทิสํ กายสุจริตาทิปุฺกมฺมํ สุปฺปติฏฺิตปาทตาย การณํ วุตฺตํ, ตาทิสเมว ‘‘อุณฺหีสสีสตาย’’ การณนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ทฬฺหสมาทานตาวิสิฏฺสฺส ตสฺส สุปฺปติฏฺิตปาทตาย การณภาเวน วุตฺตตฺตา, อิตรสฺส จ ปุพฺพงฺคมตาวิสิฏฺสฺส วุตฺตตฺตา, เอวํ ยาทิสํ อายตปณฺหิตาย การณํ, น ตาทิสเมว ทีฆงฺคุลิตาย, พฺรหฺมุชุคตฺตตาย จ การณํ วิสิฏฺรูปตฺตา ผลสฺส. น หิ อภินฺนรูปการณํ ภินฺนสภาวสฺส ผลสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ. ตตฺถ ยถา เอเกเนว กมฺมุนา จกฺขาทินานินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ อวตฺถาเภทโต, สามตฺถิยเภทโต วา กมฺมเภโท อิจฺฉิตพฺโพ. น หิ ยทวตฺถํ กมฺมํ จกฺขุสฺส การณํ, ตทวตฺถเมว โสตาทีนํ การณํ โหติ อภินฺนสามตฺถิยํ วา, ตสฺมา ปฺจายตนิกตฺตภาวปตฺถนาภูตา ปุริมนิปฺผนฺนา กามตณฺหา ปจฺจยวเสน วิสิฏฺสภาวา กมฺมสฺส วิสิฏฺสภาวผลนิพฺพตฺตนสมตฺถตาสาธนวเสน ปจฺจโย โหตีติ เอกมฺปิ อเนกวิธผลนิพฺพตฺตนสมตฺถตาวเสน อเนกรูปตํ อาปนฺนํ วิย โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘เอกมฺปิ ปาณาติปาตา เวรมณิวเสน ปวตฺตํ กุสลกมฺมํ อายตปณฺหิตาทีนํ ติณฺณมฺปิ ลกฺขณานํ นิพฺพตฺตกํ โหตี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โกจิ วิโรโธ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา…เป… อิมานิ ตีณิ มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภตี’’ติ นานากมฺมุนา ปน เตสํ นิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ตสฺส กมฺมสฺสา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส สามฺวเสนาติ ทฏฺพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา สตปุฺลกฺขณวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ‘‘อิมานิ ทฺเว มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยติ.

ลกฺขณสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๘. สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

๒๔๒. ปากาเรน ปริกฺขิตฺตนฺติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ ทฺวารปาสาเทน เจว ตตฺถ ตตฺถ ปาการมตฺถเก ปติฏฺาปิตอฏฺฏาลเกหิ จ ยุตฺตํ. เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา, อพฺภนฺตเร ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสฺฉนฺนตฺตา จ นีโลภาสํ. ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ภูมิภาคสมฺปตฺติยา จ มโนรมํ.

กาฬกเวเสนาติ กลนฺทกรูเปน. นิวาปนฺติ โภชนํ. นฺติ อุยฺยานํ.

‘‘โข ปนา’’ติ วจนาลงฺการมตฺตเมตนฺติ เตน สมเยนาติ อตฺถวจนํ ยุตฺตํ. คหปติ มหาสาโลติ คหปติภูโต มหาสาโร, ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส. วิภวสมฺปตฺติยา มหาสารปฺปตฺโต กุฏุมฺพิโก. ‘‘ปุตฺโต ปนสฺส อสฺสทฺโธ’’ติอาทิ อฏฺุปฺปตฺติโก ยํ สุตฺตนิกฺเขโปติ ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. กมฺมผลสทฺธาย อภาเวน อสฺสทฺโธ. รตนตฺตเย ปสาทาภาเวน อปฺปสนฺโน. เอวมาหาติ เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน วทติ.

ยาวชีวํ อนุสฺสรณียา โหติ หิเตสิตาย วุตฺตา ปจฺฉิมา วาจาติ อธิปฺปาเยน. ปุถุทิสาติ วิสุํ วิสุํ ทิสา, ตา ปน อเนกาติ อาห ‘‘พหุทิสา’’ติ.

๒๔๓. ‘‘น ตาว ปวิฏฺโ’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. น อิทาเนวาติ น อิมาย เอว เวลาย. กึ จรหีติ อาห ‘‘ปจฺจูสสมเยปี’’ติอาทิ. คิหิวินยนฺติ คิหีนํ คหฏฺานํ วินยตนฺติภูตํ ‘‘คิหินา เอวํ วตฺติตพฺพ’’นฺติ คหฏฺาจารสฺส คหฏฺวตฺตสฺส อนวเสสโต อิมสฺมึ สุตฺเต สวิเสสํ กตฺวา วุตฺตตฺตา. ตเถวาติ ยถา พุทฺธจกฺขุนา ทิฏฺํ, ตเถว ปสฺสิ. นมสฺสติ วตฺตวเสน กตฺตพฺพนฺติ คเหตฺวา ิตตฺตา.

ฉทิสาทิวณฺณนา

๒๔๔. วจนํ สุตฺวาว จินฺเตสิ พุทฺธานุภาเวน อตฺตสมฺมาปณิธานนิมิตฺเตน ปุฺพเลน จ โจทิยมาโน. น กิร ตา เอตาติ ตา ฉ ทิสา เอตา อิทานิ มยา นมสฺสิยมานา ปุรตฺถิมาทิกา น โหนฺติ กิราติ. นิปาตมตฺตนฺติ อนตฺถกภาวํ ตสฺส วทติ. ปุจฺฉาปทนฺติ ปุจฺฉาวจนํ.

ภควา คหปติปุตฺเตน นมสฺสิตพฺพา ฉ ทิสา ปุจฺฉิโต เทสนากุสลตาย อาทิโต เอว ตา อกเถตฺวา ตสฺส ตาว ปฏิปตฺติยา นํ ภาชนภูตํ กาตุํ วชฺชนียวชฺชนตฺถฺเจว เสวิตพฺพเสวนตฺถฺจ โอวาทํ เทนฺโต ‘‘ยโต โข คหปติปุตฺตา’’ติอาทินา เทสนํ อารภิ. ตตฺถ กมฺมกิเลสาติ กมฺมภูตา สํกิเลสา. กิลิสฺสนฺตีติ กิลิฏฺา มลีนา วิย ิตา, อุปตาปิตา จ โหนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ กิลิสฺสนนิมิตฺตตฺตา. ยทิปิ สุราปานํ ปฺจเวรภาเวน อุปาสเกหิ ปริวชฺชนียํ, ตสฺส ปน อปายมุขภาเวน ปรโต วตฺตุกามตาย ปาณาติปาตาทิเก เอว สนฺธาย ‘‘จตฺตาโร’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘ปฺจา’’ติ. ‘‘วิสุํ อกมฺมปถภาวโต จา’’ติ อปเร. ‘‘สุราปานมฺปิ ‘สุราเมรยปานํ, ภิกฺขเว, อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิก’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๘.๔๐) วจนโต วิสุํ กมฺมปถภาเวน อาคตํ. ตถา หิ ตํ ทุจฺจริตกมฺมํ หุตฺวา ทุคฺคติคามิปิฏฺิวตฺตกภาเวน นิยต’’นฺติ เกจิ, เตสํ มเตน เอกาทส กมฺมปถา สิยุํ. ตสฺมา ยถาวุตฺเตสฺเวว กมฺมปเถสุ อุปการกตฺตสภาคตฺตวเสน อนุปฺปเวโส ทฏฺพฺโพติ ‘‘วิสุํ อกมฺมปถภาวโต จา’’ติ สุวุตฺตเมตํ. สุราปานสฺส โภคาปายมุขภาเวน วตฺตุกามตาย ‘‘จตฺตาโร’’ ตฺเวว อโวจ. ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, เหตูติ อาห ‘‘าเนหีติ การเณหี’’ติ. อเปนฺติ อปคจฺฉนฺติ, อเปติ วา เอเตหีติ อปายา, อปายานํ, อปายา เอว วา มุขานิ ทฺวารานีติ อปายมุขานิ. วินาสมุขานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

กิฺจาปิ ‘‘อริยสาวกสฺสา’’ติ ปุพฺเพ สาธารณโต วุตฺตํ, วิเสสโต ปน ปมาย ภูมิยํ ิตสฺเสว วกฺขมานนโย ยุชฺชตีติ ‘‘โสติ โส โสตาปนฺโน’’ติ วุตฺตํ. ปาปก-สทฺโท นิหีนปริยาโยติ ‘‘ลามเกหี’’ติ วุตฺตํ. อปายทุกฺขํ, วฏฺฏทุกฺขฺจ ปาเปนฺตีติ วา ปาปกา, เตหิ ปาปเกหิ. ฉ ทิสา ปฏิจฺฉาเทนฺโตติ เตน เตน ภาเคน ทิสฺสนฺตีติ ‘‘ทิสา’’ติ สฺิเต ฉ ภาเค สตฺเต ยถา เตหิ สทฺธึ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, เอวํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต ปฏิสนฺธาเรนฺโต. วิชินนตฺถายาติ อภิภวนตฺถาย. โย หิ ทิฏฺธมฺมิกํ, สมฺปรายิกฺจ อนตฺถํ ปริวชฺชนวเสน อภิภวติ, ตโต เอว ตทุภยตฺถํ สมฺปาเทติ, โส อุภยโลกวิชยาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ ปจฺจตฺถิกนิคฺคณฺหนโต, สกตฺถสมฺปาทนโต จ. เตนาห ‘‘อยฺเจว โลโก’’ติอาทิ. ปาณาติปาตาทีนิ ปฺจ เวรานิ เวรปฺปสวนโต. อารทฺโธ โหตีติ สํสาธิโต โหติ, ตยิทํ สํสาธนํ กิตฺติสทฺเทน อิธ สตฺตานํ จิตฺตโตสเนน, เวราภาวาปาทเนน จ โหตีติ อาห ‘‘ปริโตสิโต เจว นิปฺผาทิโต จา’’ติ. ปุน ปฺจ เวรานีติ ปฺจ เวรผลานิ อุตฺตรปทโลเปน.

กตมสฺสาติ กตเม อสฺส. กิเลสสมฺปยุตฺตตฺตา กิเลโสติ ตํโยคโต ตํสทิสํ วทติ ยถา ‘‘ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ, (ที. นิ. ๑.๒๒๖; ม. นิ. ๑.๒๗๑, ๒๘๗, ๒๙๗; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓; ๕.๒๘; ปารา. ๑๑; ธ. ส. ๔๙๙; วิภ. ๕๐๘) นีลํ วตฺถ’’นฺติ จ. สมฺปยุตฺตตา เจตฺถ ตเทกฏฺตาย เวทิตพฺพา, น เอกุปฺปาทาทิตาย. เอวฺจ กตฺวา ปาณาติปาตกมฺมสฺส ทิฏฺิมานโลภาทีหิปิ กิลิฏฺตา สิทฺธา โหติ, มิจฺฉาจารสฺส โทสาทีหิ กิลิฏฺตา. เตนาห ‘‘สํกิเลโสเยวา’’ติอาทิ. ปุพฺเพ วุตฺตอตฺถวเสน ปน สมฺมุเขนปิ เนสํ กิเลสปริยาโย ลพฺภเตว. เอตทตฺถปริทีปกเมวาติ โย ‘‘ปาณาติปาโต โข’’ติอาทินา วุตฺโต, เอตสฺส อตฺถสฺส ปริทีปกเมว. ยทิ เอวํ กสฺมา ปุน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘คาถาพนฺธ’’นฺติ, ตสฺส อตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ ภควา คาถาพนฺธํ อโวจาติ อธิปฺปาโย.

จตุานาทิวณฺณนา

๒๔๖. ‘‘ปาปกมฺมํ กโรตี’’ติ กสฺมา อยํ อุทฺเทสนิทฺเทโส ปวตฺโตติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธาย ‘‘อิทํ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุกฺกปกฺขวเสน หิ อุทฺเทโส กโต, กณฺหปกฺขวเสน จ นิทฺเทโส อารทฺโธ. การเกติ ปาปกมฺมสฺส การเก. อการโก ปากโฏ โหติ ยถา ปฏิปชฺชนฺโต ปาปํ กโรติ นาม, ตถา อปฺปฏิปชฺชนโต. สํกิเลสธมฺมวิวชฺชนปุพฺพกํ โวทานธมฺมปฏิปตฺติอาจิกฺขนํ อิธ เทสนาโกสลฺลํ. ปมตรํ การกํ ทสฺเสนฺโต อาห ยถา ‘‘วามํ มุฺจ ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘) ตถา หิ ภควา อฏฺตึส มงฺคลานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเสวนา จ พาลาน’’นฺติ (ขุ. ปา. ๕.๓; สุ. นิ. ๒๖๒) วตฺวา ‘‘ปณฺฑิตานฺจ เสวนา’’ติ (ขุ. ปา. ๕.๓; สุ. นิ. ๒๖๒) อโวจ. ฉนฺทาคตินฺติ เอตฺถ สนฺธิวเสน สรโลโปติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺเทน เปเมน อคติ’’นฺติ. ฉนฺทาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ฉนฺเทนา’’ติ. ฉนฺท-สทฺโท เจตฺถ ตณฺหาปริยาโย, น กุสลจฺฉนฺทาทิปริยาโยติ อาห ‘‘เปเมนา’’ติ. ปรปเทสูติ ‘‘โทสาคตึ คจฺฉนฺโต’’ติอาทีสุ วากฺเยสุ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘โทเสน โกเปนา’’ติ เอวมาทิ อตฺถวจนํ อติทิสติ. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต, สมฺภตฺโตติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺตสหาโย. ปกติเวรวเสนาติ ปกติยา อุปฺปนฺนเวรวเสน, จิรกาลานุพนฺธวิโรธวเสนาติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ตงฺขณุปฺปนฺนโกธวเสน วา’’ติ. ยํ วา ตํ วา อยุตฺตํ อการณํ วตฺวา. วิสเม โจราทิเก, วิสมานิ วา กายทุจฺจริตาทีนิ สมาทาย วตฺตเนน นิสฺสิโต วิสมนิสฺสิโต.

ฉนฺทาคติอาทีนิ น คจฺฉติ มคฺเคเนว จตุนฺนมฺปิ อคติคมนานํ ปหีนตฺตา, อคติคมนานีติ จ ตถาปวตฺตา อปายคมนียา อกุสลจิตฺตุปฺปาทา เวทิตพฺพา อคติ คจฺฉติ เอเตหีติ.

ยสฺสติ เตน กิตฺตียตีติ ยโส, ถุติโฆโส. ยสฺสติ เตน ปุเรจรานุจรภาเวน ปริวารียตีติ ยโส, ปริวาโรติ อาห ‘‘กิตฺติยโสปิ ปริวารยโสปี’’ติ. ปริหายตีติ ปุพฺเพ โย จ ยาวตเก ลพฺภติ, ตโต ปริโต หายติ ปริกฺขยํ คจฺฉติ.

ฉอปายมุขาทิวณฺณนา

๒๔๗. ปูเว ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปูวสุรา. เอวํ เสสสุราปิ. กิณฺณาติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ, เย ‘‘สุราโมทกา’’ ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตา. หรีตกีสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตา. มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผรโส จิรปาริวาสิโก ปุปฺผาสโว. ปนสาทิผลรโส ผลาสโว. มุทฺทิการโส มธฺวาสโว. อุจฺฉุรโส คุฬาสโว. หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปาริวาสิโก สมฺภารสํยุตฺโต. ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ. มทกรณวเสน มชฺชํ ปิวนฺตํ มทยตีติ กตฺวา. สุราเมรยมชฺเช ปมาทฏฺานํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ. อนุ อนุ โยโคติ ปุนปฺปุนํ ตํสมงฺคิตา. เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กรณ’’นฺติ, อปราปรํ ปวตฺตนนฺติ อตฺโถ. อุปฺปนฺนา เจว โภคา ปริหายนฺติ ปานพฺยสเนน พฺยสนกรณโต. อนุปฺปนฺนา จ นุปฺปชฺชนฺติ ปมตฺตสฺส กมฺมนฺเตสุ ายกรณาภาวโต. โภคานนฺติ ภุฺชิตพฺพฏฺเน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนามานํ กามคุณานํ. อปายมุข-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโต เอว. อเวลายาติ อยุตฺตเวลาย. ยทา วิจรโต อตฺถรกฺขาทโย น โหนฺติ. วิสิขาสุ จริยาติ รจฺฉาสุ วิจรณํ.

สมชฺชา วุจฺจติ มโห, ยตฺถ นจฺจานิปิ ปโยชียนฺติ, เตสํ ทสฺสนาทิอตฺถํ ตตฺถ อภิรติวเสน จรณํ อุปคมนํ สมชฺชาภิจรณํ. นจฺจาทิทสฺสนวเสนาติ นจฺจาทีนํ ทสฺสนาทิวเสนาติ อาทิสทฺทโลโป ทฏฺพฺโพ, ทสฺสเนน วา สวนมฺปิ คหิตํ วิรูเปกเสสนเยน. อาโลจนสภาวตาย วา ปฺจวิฺาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสมฺภวโต ‘‘ทสฺสนวเสน’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. อิธ จิตฺตาลสิยตา อการณนฺติ ‘‘กายาลสิยตา’’ติ วุตฺตํ. ยุตฺตปฺปยุตฺตตาติ ตปฺปสุตตา อติเรกตรตาย.

สุราเมรยสฺส ฉอาทีนวาทิวณฺณนา

๒๔๘. สยํ ทฏฺพฺพนฺติ สนฺทิฏฺํ. สนฺทิฏฺเมว สนฺทิฏฺิกํ, ธนชานิสทฺทาเปกฺขาย ปน อิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทโส, ทิฏฺธมฺมิกาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อิธโลกภาวินี’’ติ. สมํ, สมฺมา ปสฺสิตพฺพาติ วา สนฺทิฏฺิกา, ปานสมกาลภาวินีติ อตฺโถ. กลหปฺปวฑฺฒนี มิตฺตสฺส กลเห อนาทีนวทสฺสิภาวโต. เขตฺตํ อุปฺปตฺติฏฺานภาวโต. อายตนนฺติ วา การณํ, อากโร วาติ อตฺโถ. ปรโลเก อกิตฺตึ ปาปุณนฺติ อกิตฺติสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส ปสวนโต. โกปีนํ วา ปากฏภาเวน อกตฺตพฺพรหสฺสกมฺมํ. สุรามทมตฺตา จ ปุพฺเพ อตฺตนา กตํ ตาทิสํ กมฺมํ อมตฺตกาเล ฉาเทนฺตา วิจริตฺวา มตฺตกาเล ปจฺจตฺถิกานมฺปิ วิวรนฺติ ปากฏํ กโรนฺติ, เตน เตสํ สา สุรา ตสฺส โกปีนสฺส นิทํสนโต ‘‘โกปีนนิทํสนี’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. กมฺมสฺสกตาปฺนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยํ กิฺจิ โลกิยํ ปฺํ ทุพฺพลํ กโรติเยวา’’ติ หิ สกฺกา วิฺาตุํ. ตถา หิ พฺยติเรกมุเขน ตมตฺถํ ปติฏฺเปตุํ ‘‘มคฺคปฺํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อนฺโตมุขเมว น ปวิสตี’’ติ อิมินา สุราย มคฺคปฺาทุพฺพลกรณสฺส ทุรสมุสฺสาริตภาวมาห. นนุ เจวํ สุราย ตสฺสา ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สามตฺถิยวิฆาโต อโจทิโต โหติ อริยานํ อนุปฺปโยคสฺเสว โจทิตตฺตาติ? นยิทํ เอวํ อุปโยโคปิ นาม สทา เตสํ นตฺถิ, กุโต กิจฺจกรณนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา. อถ ปน อฏฺานปริกปฺปวเสนสฺสา กทาจิ สิยา อุปโยโค, ตถาปิ โส ตสฺสา ทุพฺพลิยํ อีสกมฺปิ กาตุํ นาลเมว สมฺมเทว ปฏิปกฺขทูรีภาเวน สุปฺปติฏฺิตภาวโต. เตนาห ‘‘มคฺคปฺํ ปน ทุพฺพลํ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ. มคฺคสีเสน เจตฺถ อริยานํ สพฺพสฺสาปิ โลกิยโลกุตฺตราย ปฺาย ทุพฺพลภาวาปาทาเน อสมตฺถตา ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ. ปชฺชติ เอเตน ผลนฺติ ปทํ, การณํ.

๒๔๙. อตฺตาปิสฺส อกาลจาริสฺส อคุตฺโต สรสโต อรกฺขิโต อุปกฺกมโตปิ ปริวชฺชนียานํ อปริวชฺชนโต. เตนาห ‘‘อเวลาย จรนฺโต หี’’ติอาทิ. กณฺฏกาทีนิปีติ ปิ-สทฺเทน โสพฺภาทิเก สงฺคณฺหาติ. เวริโนปีติ ปิ-สทฺเทน โจราทิกา สงฺคยฺหนฺติ. ปุตฺตทาราติ เอตฺถ ปุตฺตคฺคหเณน ปุตฺตีปิ คหิตาติ อาห ‘‘ปุตฺตธีตโร’’ติ. พหิ ปตฺถนนฺติ กามปตฺถนาวเสน อนฺโตเคหสฺสิตโต นิพทฺธวตฺถุโต พหิทฺธา ปตฺถนํ กตฺวา. อฺเหิ กตปาปกมฺเมสูติ ปเรหิ กตาสุ ปาปกิริยาสุ. สงฺกิตพฺโพ โหติ อกาเล ตตฺถ ตตฺถ จรณโต. รุหติ ยสฺมึ ปเทเส โจริกา ปวตฺตา, ตตฺถ ปเรหิ ทิฏฺตฺตา. วตฺตุํ น สกฺกาติ ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ โทมนสฺส’’นฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วตฺตุํ น สกฺกา. ตํ สพฺพมฺปิ วิกาลจาริมฺหิ ปุคฺคเล อาหริตพฺพํ ตสฺส อุปริ ปกฺขิปิตพฺพํ โหติ. กถํ? อฺสฺมึ ปุคฺคเล ตถารูเป อาสงฺกิตพฺเพ อสติ. อิตีติ เอวํ. โสติ วิกาลจารี. ปุรกฺขโต ปุรโต อตฺตโน อุปริ อาสงฺกนฺเต กตฺวา จรติ.

๒๕๐. นฏนาฏกาทินจฺจนฺติ นเฏหิ นาฏเกหิ นจฺจิตพฺพนาฏกาทินจฺจวิธิ. อาทิ-สทฺเทน อวสิฏฺํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘ตตฺถ คนฺตพฺพํ โหตี’’ติ วตฺวา ตตฺถสฺส คมเนน ยถา อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อนุปฺปาโท, อุปฺปนฺนานฺจ วินาโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. คีตนฺติ สรคตํ, ปกรณคตํ, ตาฬคตํ, อปธานคตนฺติ คนฺธพฺพสตฺถวิหิตํ อฺมฺปิ สพฺพํ คีตํ เวทิตพฺพํ. วาทิตนฺติ วีณาเวณุมุทิงฺคาทิวาทนํ. อกฺขานนฺติ ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิอกฺขานํ. ปาณิสฺสรนฺติ กํสตาฬํ, ‘‘ปาณิตาฬ’’นฺติปิ วทนฺติ. กุมฺภถูนนฺติ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ. ‘‘กุฏเภริสทฺโท’’ติ เกจิ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘กสฺมึ าเน’’ติอาทินา นจฺเจ วุตฺตมตฺถํ คีตาทีสุ อติทิสติ.

๒๕๑. ชยนฺติ ชูตํ ชินนฺโต. เวรนฺติ ชิเตน กีฬกปุริเสน ชยนิมิตฺตํ อตฺตโน อุปริ เวรํ วิโรธํ ปสวติ อุปฺปาเทติ. ตฺหิสฺส เวรปสวนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชิตํ มยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชิโนติ ชูตปราชยาปนฺนาย ธนชานิยา ชิโน. เตนาห ‘‘อฺเน ชิโต สมาโน’’ติอาทิ. วิตฺตํ อนุโสจตีติ ตํ ชินํ วิตฺตํ อุทฺทิสฺส อนุตฺถุนติ. วินิจฺฉยฏฺาเนติ ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ อฏฺฏวินิจฺฉยฏฺาเน. สกฺขิปุฏฺสฺสาติ สกฺขิภาเวน ปุฏฺสฺส. อกฺขโสณฺโฑติ อกฺขธุตฺโต. ชูตกโรติ ชูตปมาทฏฺานานุยุตฺโต. ตฺวมฺปิ นาม กุลปุตฺโตติ กุลปุตฺโต นาม ตฺวํ, น มยํ ตยิ โกลปุตฺติยํ อิทานิ ปสฺสามาติ อธิปฺปาโย. ฉินฺนภินฺนโกติ ฉินฺนภินฺนหิโรตฺตปฺโป, อหิริโก อโนตฺตปฺปีติ อตฺโถ. ตสฺส การณาติ ตสฺส อตฺถาย.

อนิจฺฉิโตติ น อิจฺฉิโต. โปสิตพฺพา ภวิสฺสติ ชูตปราชเยน สพฺพกาลํ ริตฺตตุจฺฉภาวโต.

ปาปมิตฺตตาย ฉอาทีนวาทิวณฺณนา

๒๕๒. อกฺขธุตฺตาติ อกฺเขสุ ธุตฺตา, อกฺขนิมิตฺตํ อตฺถวินาสกา. อิตฺถิโสณฺฑาติ อิตฺถีสุ โสณฺฑา, อิตฺถิสมฺโภคนิมิตฺตํ อาตปฺปนกา. ตถา ภตฺตโสณฺฑาทโย เวทิตพฺพา. ปิปาสาติ อุปรูปริ สุราปิปาสา. เตนาห ‘‘ปานโสณฺฑา’’ติ. เนกติกาทโย เหฏฺา วุตฺตา เอว. เมตฺติอุปฺปตฺติฏฺานตาย มิตฺตา โหนฺติ. ตสฺมาติ ปาปมิตฺตตาย.

๒๕๓. กมฺมนฺตนฺติ กมฺมํ, ยถา สุตฺตํเยว สุตฺตนฺโต, เอวํ กมฺมํเยว กมฺมนฺโต, ตํ กาตุํ คจฺฉามาติ วุตฺโต. กมฺมํ วา อนฺโต นิฏฺานํ คจฺฉติ เอตฺถาติ กมฺมนฺโต, กมฺมกรณฏฺานํ, ตํ คจฺฉามาติ วุตฺโต.

ปนฺนสขาติ สุรํ ปาตุํ ปนฺเน ปฏิปชฺชนฺเต เอว สขาติ ปนฺนสขา. เตนาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ. ‘‘สมฺมิยสมฺมิโย’’ติ วจนเมตฺถ อตฺถีติ สมฺมิยสมฺมิโย. เตนาห ‘‘สมฺมสมฺมาติ วทนฺโต’’ติ. สหาโย โหตีติ สหาโย วิย โหติ. โอตารเมว คเวสตีติ รนฺธเมว ปริเยสติ อนตฺถมสฺส กาตุกาโม. เวรปฺปสโวติ ปเรหิ อตฺตนิ เวรสฺส ปสวนํ อนุปวตฺตนํ. เตนาห ‘‘เวรพหุลตา’’ติ. ปเรสํ กริยมาโน อนตฺโถ เอตฺถ อตฺถีติ อนตฺโถ, ตพฺภาโว อนตฺถตาติ อาห ‘‘อนตฺถการิตา’’ติ. โย หิ ปเรสํ อนตฺถํ กโรติ, โส อตฺถโต อตฺตโน อนตฺถกาโร นาม, ตสฺมา อนตฺถตาติ อุภยานตฺถการิตา. อริโย วุจฺจติ สตฺโต, กุจฺฉิโต อริโย กทริโย. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน โส ‘‘กทริโย’’ติ วุจฺจติ, โส ธมฺโม กทริยตา, มจฺฉริยํ. ตํ ปน ทุพฺพิสชฺชนียภาเว ิตํ สนฺธายาห ‘‘สุฏฺุ กทริยตา ถทฺธมจฺฉริยภา’’โวติ. อวิปณฺณสภาวโต อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต จ อิณํ คณฺหนฺโต สํสีทนฺโตว อิณํ วิคาหติ นาม. สูริเย อนุคฺคเต เอว กมฺมนฺเต อนารภนฺโต รตฺตึ อนุฏฺานสีโล.

อตฺถาติ ธนานิ. อติกฺกมนฺตีติ อปคจฺฉนฺติ. อถ วา อตฺถาติ กิจฺจานิ. อติกฺกมนฺตีติ อติกฺกนฺตกาลานิ โหนฺติ, เตสํ อติกฺกโมปิ อตฺถโต ธนานเมว อติกฺกโม. อิมินา กถามคฺเคนาติ อิมินา ‘‘ยโต โข คหปติปุตฺตา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๓.๒๔๔) นยปฺปวตฺเตน กถาสงฺขาเตน หิตาธิคมูปาเยน. เอตฺตกํ กมฺมนฺติ จตฺตาโร กมฺมกิเลสา, จตฺตาริ อคติคมนานิ, ฉ โภคานํ อปายมุขานีติ เอวํ วุตฺตํ จุทฺทสวิธํ ปาปกมฺมํ.

มิตฺตปติรูปกวณฺณนา

๒๕๔. อนตฺโถติ ‘‘โภคชานิ, อายสกฺยํ, ปริสมชฺเฌ มงฺกุภาโว, สมฺมูฬฺหมรณ’’นฺติ เอวํ อาทิโก ทิฏฺธมฺมิโก ‘‘ทุคฺคติปริกิเลโส, สุคติยฺจ อปฺปายุกตา, พหฺวาพาธตา, อติทลิทฺทตา, อปฺปนฺนปานตา’’ติ เอวํ อาทิโก จ อนตฺโถ อุปฺปชฺชติ. ยานิ กานิจิ ภยานีติ อตฺตานุวาทภยปรานุวาทภยทณฺฑภยาทีนิ โลเก ลพฺภมานานิ ยานิ กานิจิ ภยานิ. อุปทฺทวาติ อนฺตรายา. อุปสคฺคาติ สรีเรน สํสฏฺานิ วิย อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกานิ พฺยสนานิ. อฺทตฺถูติ เอกนฺเตนาติ เอตสฺมึ อตฺเถ นิปาโต ‘‘อฺทตฺถุทโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๔๒) วิยาติ วุตฺตํ ‘‘เอกํเสนา’’ติ. ยํ กิฺจิ คหณโยคฺยํ หรติเยว คณฺหาติเยว. วาจา เอว ปรมา เอตสฺส กมฺมนฺติ วจีปรโม. เตนาห ‘‘วจนมตฺเตเนวา’’ติอาทิ. อนุปฺปิยนฺติ ตกฺกนํ, ยํ วา ‘‘รุจี’’ติ วุจฺจติ เยหิ สุราปานาทีหิ โภคา อเปนฺติ วิคจฺฉนฺติ, เตสุ เตสํ อปาเยสุ พฺยสนเหตูสุ สหาโย โหติ.

๒๕๕. หารโกเยว โหติ, น ทายโก, ตมสฺส เอกํสโต หารกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหายสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยํ กิฺจิ อปฺปกนฺติ ปุปฺผผลาทิ ยํ กิฺจิ ปริตฺตํ วตฺถุํ ทตฺวา, พหุํ ปตฺเถติ พหุํ มหคฺฆํ วตฺถยุคาทึ ปจฺจาสีสติ. ทาโส วิย หุตฺวา มิตฺตสฺส ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโต กถํ อมิตฺโต นาม ชาโตติ อาห ‘‘อย’’นฺติอาทิ. ยสฺส กิจฺจํ กโรติ อนตฺถปริหารตฺถํ, อตฺตโน มิตฺตภาวทสฺสนตฺถฺจ, ตํ เสวติ. อตฺถการณาติ วฑฺฒินิมิตฺตํ, อยเมเตสํ เภโท.

๒๕๖. ปเรติ ปรทิวเส. น อาคโต สีติ อาคโต นาโหสิ. ขีณนฺติ ตาทิสสฺส, อสุกสฺส จ ทินฺนตฺตา. สสฺสสงฺคเหติ สสฺสโต กาตพฺพธฺสงฺคเห กเต.

๒๕๗. ‘‘ทานาทีสุ ยํ กิฺจิ กโรมา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สมฺม กโรมา’’ติ อนุชานาตีติ อิมมตฺถํ ‘‘กลฺยาเณปิ เอเสว นโย’’ติ อติทิสติ. นนุ เอวํ อนุชานนฺโต อยํ มิตฺโต เอว, น อมิตฺโต มิตฺตปติรูปโกติ? อนุปฺปิยภาณีทสฺสนมตฺตเมตํ. สหาเยน วา เทสกาลํ, ตสฺมึ วา กเต อุปฺปชฺชนกวิโรธาทึ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กโรมา’’ติ วุตฺเต โย ตํ ชานนฺโต เอว ‘‘สาธุ สมฺม กโรมา’’ติ อนุปฺปิยํ ภณติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กลฺยาณํ ปิสฺส อนุชานาตี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กลฺยาเณปิ เอเสว นโย’’ติ.

๒๕๙. มิตฺตปติรูปกา เอเต มิตฺตาติ เอวํ ชานิตฺวา.

สุหทมิตฺตวณฺณนา

๒๖๐. สุนฺทรหทยาติ เปมสฺส อตฺถิวเสน ภทฺทจิตฺตา.

๒๖๑. ปมตฺตํ รกฺขตีติ เอตฺถ ปมาทวเสน กิฺจิ อยุตฺเต กเต ตาทิเส กาเล รกฺขณํ ‘‘ภีตสฺส สรณํ โหตี’’ติ อิมินาว ตํ คหิตนฺติ ตโต อฺเมว ปมตฺตสฺส รกฺขณวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘มชฺชํ ปิวิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เคเห อารกฺขํ อสํวิหิตสฺส พหิคมนมฺปิ ปมาทปกฺขิกเมวาติ ‘‘สหาโย พหิคโต วา โหตี’’ติ วุตฺตํ. ภยํ หรนฺโตติ ภยํ ปฏิพาหนฺโต. โภคเหตุตาย ผลูปจาเรน ธนํ ‘‘โภค’’นฺติ วทติ. กิจฺจกรณีเยติ ขุทฺทเก, มหนฺเต จ กาตพฺเพ อุปฺปนฺเน.

๒๖๒. นิคูหิตุํ ยุตฺตกถนฺติ นิคูหิตุํ ฉาเทตุํ ยุตฺตกถํ, นิคูหิตุํ วา ยุตฺตา กถา เอตสฺสาติ นิคูหิตุํ ยุตฺตกถํ, อตฺตโน กมฺมํ. รกฺขตีติ อนาวิกโรนฺโต ฉาเทติ. ชีวิตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน กิมงฺคํ ปน อฺํ ปริคฺคหิตวตฺถุนฺติ ทสฺเสติ.

๒๖๓. ปสฺสนฺเตสุ ปสฺสนฺเตสูติ อาเมฑิตวจเนน นิวาริยมานสฺส ปาปสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ทีเปติ. ปุนปฺปุนํ กโรนฺโต หิ ปาปโต วิเสเสน นิวาเรตพฺโพ โหติ. สรเณสูติ สรเณสุ วตฺตสฺสุ อภินฺนานิ กตฺวา ปฏิปชฺช, สรเณสุ วา อุปาสกภาเวน วตฺตสฺสุ. นิปุณนฺติ สณฺหํ. การณนฺติ กมฺมสฺสกตาทิเภทยุตฺตํ. อิทํ กมฺมนฺติ อิมํ ทานาทิเภทํ กุสลกมฺมํ. ‘‘กมฺม’’นฺติ สาธารณโต วุตฺตสฺสาปิ ตสฺส ‘‘สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ปทนฺตรสนฺนิธาเนน สทฺธาหิโรตฺตปฺปาโลภาทิคุณธมฺมสมงฺคิตา วิย กุสลภาโว โชติโต โหติ. สทฺธาทโย หิ ธมฺมา สคฺคคามิมคฺโค. ยถาห –

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลฺจ ทานํ,

ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ,

เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติ. (อ. นิ. ๘.๓๒);

๒๖๔. ภวนํ สมฺปตฺติวฑฺฒนํ ภโวติ อตฺโถ, ตปฺปฏิกฺเขเปน อภโวติ อาห ‘‘อภเวน อวุฑฺฒิยา’’ติ. ปาริชุฺนฺติ ชานิ. อนตฺตมโน โหตีติ อตฺตมโน น โหติ อนุกมฺปกภาวโต. อฺทตฺถุ ตํ อภวํ อตฺตนิ อาปติตํ วิย มฺติ. อิทานิ ตํ ภวํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตถารูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. วิรูโปติ พีภจฺโฉ. น ปาสาทิโกติ ตสฺเสว เววจนํ. สุชาโตติ สุนฺทรชาติโก ชาติสมฺปนฺโน.

๒๖๕. ชลนฺติ ชลนฺโต. อคฺคีวาติ อคฺคิกฺขนฺโธ วิย. ภาสตีติ วิโรจติ. ยสฺมาสฺส ภควตา สวิเสสํ วิโรจนํ โลเก ปากฏภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ชลํ อคฺคีว ภาสตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ยทา อคฺคิ สวิเสสํ วิโรจติ, ยตฺถ จ ิโต ทูเร ิตานมฺปิ ปฺายติ, ตํ ทสฺสนาทิวเสน ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘รตฺติ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘ภมรสฺเสว อิรียโต’’ติ เอเตเนวสฺส โภคสํหรณํ ธมฺมิกํ าโยเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตานมฺปี’’ติอาทิมาห. ราสึ กโรนฺตสฺสาติ ยถาสฺส ธนธฺาทิโภคชาตํ สมฺปิณฺฑิตํ ราสิภูตํ หุตฺวา ติฏฺติ, เอวํ อิรียโต อายูหนฺตสฺส จ. จกฺกปฺปมาณนฺติ รถจกฺกปฺปมาณํ. นิจยนฺติ วุฑฺฒึ ปริวุฑฺฒึ. ‘‘โภคา สนฺนิจยํ ยนฺตี’’ติ เกจิ ปนฺติ.

สมาหตฺวาติ สํหริตฺวา. อลํ-สทฺโท ‘‘อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๗๒; สํ. นิ. ๒.๑๒๔, ๑๒๙, ๑๓๔, ๑๔๓) ยุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ โชเตติ, ‘‘อลมริยาณทสฺสนวิเสส’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๒๘) ปริยตฺตนฺติ. โย เวิตตฺโตติอาทีสุ (สุ. นิ. ๒๑๗) วิย อตฺต-สทฺโท สภาวปริยาโยติ ตํ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยุตฺตสภาโว’’ติอาทิมาห. สณฺเปตุนฺติ สมฺมา เปตุํ, สมฺมเทว ปวตฺเตตุนฺติ อตฺโถ.

เอวํ วิภชนฺโตติ เอวํ วุตฺตนเยน อตฺตโน ธนํ จตุธา วิภชนฺโต วิภชนเหตุ มิตฺตานิ คนฺถติ โสฬส กลฺยาณมิตฺตานิ เมตฺตาย อชีราปเนน ปพนฺธติ. เตนาห ‘‘อเภชฺชมานานิ เปตี’’ติ. กถํ ปน วุตฺตนเยน จตุธา โภคานํ วิภชเนน มิตฺตานิ คนฺถตีติ อาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ. เตนาห ภควา ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖). ภุฺเชยฺยาติ อุปภุฺเชยฺย, อุปยุฺเชยฺย จาติ อตฺโถ. สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกาทีนํ ทานวเสน เจว อธิวตฺถเทวตาทีนํ เปตพลิวเสน, นฺหาปิตาทีนํ เวตนวเสน จ วินิโยโคปิ อุปโยโค เอว. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ อาโย นาม เหฏฺิมนฺเตน วยโต จตุคฺคุโณ อิจฺฉิตพฺโพ, อฺถา วโย อวิจฺเฉทวเสน น สนฺตาเนยฺย, นิเธยฺย, ภาเชยฺย จ อสมฺภเตติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย’’ติ. นิเธตฺวาติ นิทหิตฺวา, ภูมิคตํ กตฺวาติ อตฺโถ. ราชาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อคฺคิอุทกโจรทุพฺภิกฺขาทิเก สงฺคณฺหาติ. นฺหาปิตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุลาลรชกาทีนํ สงฺคโห.

ฉทฺทิสาปฏิจฺฉาทนกณฺฑวณฺณนา

๒๖๖. จตูหิ การเณหีติ น ฉนฺทคมนาทีหิ จตูหิ การเณหิ. อกุสลํ ปหายาติ ‘‘จตฺตาโร กมฺมกิเลสา’’ติ วุตฺตํ อกุสลฺเจว อคติคมนากุสลฺจ ปชหิตฺวา. ฉหิ การเณหีติ สุราปานาทีสุ อาทีนวทสฺสนสงฺขาเตหิ ฉหิ การเณหิ. สุราปานานุโยคาทิเภทํ ฉพฺพิธํ โภคานํ อปายมุขํ วินาสมุขํ วชฺเชตฺวา. โสฬส มิตฺตานีติ อุปการาทิวเสน จตฺตาโร, ปมตฺตรกฺขณาทิกิจฺจวิเสสวเสน ปจฺเจกํ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬสวิเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโต. สตฺถวาณิชฺชาทิมิจฺฉาชีวํ ปหาย าเยเนว วตฺตนโต ธมฺมิเกน อาชีเวน ชีวติ. นมสฺสิตพฺพาติ อุปการวเสน, คุณวเสน จ นมสฺสิตพฺพา สพฺพทา นเตน หุตฺวา วตฺติตพฺพา. ทิสา-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโต เอว. อาคมนภยนฺติ ตตฺถ สมฺมา อปฺปฏิปตฺติยา, มิจฺฉาปฏิปตฺติยา จ อุปฺปชฺชนกอนตฺโถ. โส หิ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ‘‘ภย’’นฺติ วุจฺจติ. เยน การเณน มาตาปิตุอาทโย ปุรตฺถิมาทิภาเวน อปทิฏฺา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพุปการิตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน อตฺถสริกฺขตาย เนสํ ปุรตฺถิมาทิภาโวติ ทสฺเสติ. ตถา หิ มาตาปิตโร ปุตฺตานํ ปุรตฺถิมภาเวน ตาว อุปการิภาเวน ทิสฺสนโต, อปทิสฺสนโต จ ปุรตฺถิมา ทิสา. อาจริยา อนฺเตวาสิกสฺส ทกฺขิณภาเวน, หิตาหิตํ ปติกุสลภาเวน ทกฺขิณารหตาย จ วุตฺตนเยน ทกฺขิณา ทิสา. อิมินา นเยน ‘‘ปจฺฉิมา ทิสา’’ติอาทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ฆราวาสสฺส ทุกฺขพหุลตาย เต เต จ กิจฺจวิเสสา ยถาอุปฺปติตทุกฺขนิตฺถรณตฺถาติ วุตฺตํ ‘‘เต เต ทุกฺขวิเสเส อุตฺตรตี’’ติ. ยสฺมา ทาสกมฺมกรา สามิกสฺส ปาทานํ ปยิรุปาสนวเสน เจว ตทนุจฺฉวิกกิจฺจสาธนวเสน จ เยภุยฺเยน สนฺติกาวจรา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาทมูเล ปติฏฺานวเสนา’’ติ. คุเณหีติ อุปริภาวาวเหหิ คุเณหิ. อุปริ ิตภาเวนาติ สคฺคมคฺเค โมกฺขมคฺเค จ ปติฏฺิตภาเวน.

๒๖๗. ภโตติ โปสิโต, ตํ ปน ภรณํ ชาตกาลโต ปฏฺาย สุขปจฺจยูปหรเณน ทุกฺขปจฺจยาปหรเณน จ เตหิ ปวตฺติตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถฺํ ปาเยตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชคฺคิโตติ ปฏิชคฺคิโต. เตติ มาตาปิตโร.

มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตาทึ อวินาเสตฺวา รกฺขิตํ เตสํ ปรมฺปราย ิติยา การณํ โหตีติ ‘‘ตํ รกฺขนฺโต กุลวํสํ สณฺเปติ นามา’’ติ วุตฺตํ. อธมฺมิกวํสโตติ ‘‘กุลปฺปเทสาทินา อตฺตนา สทิสํ เอกํ ปุริสํ ฆเฏตฺวา วา คีวายํ วา หตฺเถ วา พนฺธมณิยํ วา หาเรตพฺพ’’นฺติ เอวํ อาทินา ปวตฺตอธมฺมิกปเวณิโต. หาเรตฺวาติ อปเนตฺวา ตํ คาหํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา. มาตาปิตโร ตโต คาหโต วิเวจเนเนว หิ อายตึ เตสํ ปรมฺปราหาริกา สิยา. ธมฺมิกวํเสติ หึสาทิวิรติยา ธมฺมิเก วํเส ธมฺมิกาย ปเวณิยํ. เปนฺโตติ ปติฏฺเปนฺโต. สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สลากภตฺตทานาทีนิ อวิจฺฉินฺทิตฺวา.

ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ เอตฺถ ยสฺมา ทายปฏิลาภสฺส โยคฺยภาเวน วตฺตมาโนเยว ทายชฺชํ ปฏิปชฺชติ นาม, น อิตโร, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตาปิตโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทารเกติ ปุตฺเต. วินิจฺฉยํ ปตฺวาติ ‘‘ปุตฺตสฺส จชวิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวํ อาคตํ วินิจฺฉยํ อาคมฺม. ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ วุตฺตนฺติ ‘‘ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามี’’ ติ อิทํ จตุตฺถํ วตฺตนฏฺานํ วุตฺตํ. เตสนฺติ มาตาปิตูนํ. ตติยทิวสโต ปฏฺายาติ มตทิวสโต ตติยทิวสโต ปฏฺาย.

ปาปโต นิวารณํ นาม อนาคตวิสยํ. สมฺปตฺตวตฺถุโตปิ หิ นิวารณํ วีติกฺกเม อนาคเต เอว สิยา, น วตฺตมาเน. นิพฺพตฺติตา ปน ปาปกิริยา ครหณมตฺตปฏิการาติ อาห ‘‘กตมฺปิ ครหนฺตี’’ติ. นิเวเสนฺตีติ ปติฏฺเปนฺติ. วุตฺตปฺปการา มาตาปิตโร อนวชฺชเมว สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘มุทฺทาคณนาทิสิปฺป’’นฺติ. รูปาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน โภคปริวาราทึ สงฺคณฺหาติ. อนุรูเปนาติ อนุจฺฉวิเกน.

นิจฺจภูโต สมโย อภิณฺหกรณกาโล. อภิณฺหตฺโถ หิ อยํ นิจฺจ-สทฺโท ‘‘นิจฺจปหํสิโต นิจฺจปหฏฺโ’’ติอาทีสุ วิย. ยุตฺตปตฺตกาโล เอว สมโย กาลสมโย. ‘‘อุฏฺาย สมุฏฺายา’’ติ อิมินาสฺส นิจฺจเมว ทาเน เตสํ ยุตฺตปยุตฺตตํ ทสฺเสติ. สิขาปนํ ทารกกาเล. อาวาหวิวาหํ ปุตฺตธีตูนํ โยพฺพนปฺปตฺตกาเล.

ตํ ภยํ ยถา นาคจฺฉติ, เอวํ ปิหิตา โหติ ‘‘ปุรตฺถิมา ทิสา’’ติ วิภตฺตึ ปริณาเมตฺวา โยชนา. ยถา ปน ตํ ภยํ อาคจฺเฉยฺย, ยถา จ นาคจฺเฉยฺย, ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิปฺปฏิปนฺนาติ ‘‘ภโต เน ภริสฺสามี’’ติอาทินา อุตฺตสมฺมาปฏิปตฺติยา อการเณน เจว ตปฺปฏิปกฺขมิจฺฉาปฏิปตฺติยา อกรเณน จ วิปฺปฏิปนฺนา ปุตฺตา อสฺสุ. เอตํ ภยนฺติ เอตํ ‘‘มาตาปิตูนํ อปฺปติรูปาติ วิฺูนํ ครหิตพฺพตาภยํ, ปรวาทภย’’นฺติ เอวมาทิ อาคจฺเฉยฺย ปุตฺเตสุ. ปุตฺตานํ นานุรูปาติ เอตฺถ ‘‘ปุตฺตาน’’นฺติ ปทํ เอตํ ภยํ ปุตฺตานํ อาคจฺเฉยฺยาติ เอวํ อิธาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตาทิสานฺหิ มาตาปิตูนํ ปุตฺตานํ โอวาทานุสาสนิโย ทาตุํ สมตฺถกาลโต ปฏฺาย ตา เตสํ ทาตพฺพา เอวาติ กตฺวา ตถา วุตฺตํ. ปุตฺตานฺหิ วเสนายํ เทสนา อนาคตา สมฺมาปฏิปนฺเนสุ อุโภสุ อตฺตโน, มาตาปิตูนฺจ วเสน อุปฺปชฺชนกตาย สพฺพํ ภยํ น โหติ สมฺมาปฏิปนฺนตฺตา. เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา เอว ปฏิจฺฉนฺนา โหติ ตตฺถ กาตพฺพปฏิสนฺถารสฺส สมฺมเทว กตตฺตา. เขมาติ อนุปทฺทวา. ยถาวุตฺตสมฺมาปฏิปตฺติยา อกรเณน หิ อุปฺปชฺชนกอุปทฺทวา กรเณน น โหนฺตีติ.

‘‘น โข เต’’ติอาทินา วุตฺโต สงฺคีติอนารุฬฺโห ภควตา ตทา ตสฺส วุตฺโต ปรมฺปราคโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘ภควา สิงฺคาลกํ เอตทโวจา’’ติ. อยฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อวธารเณ. ตถา หิ ‘‘โน อฺา’’ติ อฺทิสํ นิวตฺเตติ.

๒๖๘. อาจริยํ ทูรโตว ทิสฺวา อุฏฺานวจเนเนว ตสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิสามีจิกิริยา อวุตฺตสิทฺธาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา’’ติอาทิมาห. อุปฏฺาเนนาติ ปยิรุปาสเนน. ติกฺขตฺตุํอุปฏฺานคมเนนาติ ปาโต, มชฺฌนฺหิเก, สายนฺติ ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺานตฺถํ อุปคมเนน. สิปฺปุคฺคหณตฺถํ ปน อุปคมนํ อุปฏฺานนฺโตคธํ ปโยชนวเสน คมนภาวโตติ อาห ‘‘สิปฺปุคฺคหณ…เป… โหตี’’ติ. โสตุํ อิจฺฉา สุสฺสูสา, สา ปน อาจริเย สิกฺขิตพฺพสิกฺเข จ อาทรคารวปุพฺพิกา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘อทฺธา อิมินา สิปฺเปน สิกฺขิเตน เอวรูปํคุณํ ปฏิลภิสฺสามี’’ติ. ตถาภูตฺจ ตํ สวนํ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ โหตีติ อาห ‘‘สทฺทหิตฺวา สวเนนา’’ติ. วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อสทฺทหิตฺวา…เป… นาธิคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตสฺสตฺโถ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. ยํ สนฺธาย ‘‘อวเสสขุทฺทกปาริจริยายา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วิภชนํ อนวเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺเตวาสิเกน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปจฺจุปฏฺานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาสนปฺาปนํ พีชนนฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. อนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อนฺเตวาสิเกน อาจริยมฺหิ สมฺมาวตฺติตพฺพวตฺตํ. สิปฺปปฏิคฺคหเณนาติ สิปฺปคนฺถสฺส สกฺกจฺจํ อุคฺคหเณน. ตสฺส หิ สุฏฺุ อุคฺคหเณน ตทนุสาเรนสฺส ปโยโคปิ สมฺมเทว อุคฺคหิโต โหตีติ. เตนาห ‘‘โถกํ คเหตฺวา’’ติอาทิ.

สุวินีตํ วิเนนฺตีติ อิธ อาจารวินโย อธิปฺเปโต. สิปฺปสฺมึ ปน สิกฺขาปนวินโย ‘‘สุคฺคหิตํ คาหาเปนฺตี’’ติ อิมินาว สงฺคหิโตติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ เต นิสีทิตพฺพ’’นฺติอาทิ. อาจริยา หิ นาม อนฺเตวาสิเก น ทิฏฺธมฺมิเก เอว วิเนนฺติ, อถ โข สมฺปรายิเกปีติ อาห ‘‘ปาปมิตฺตา วชฺเชตพฺพา’’ติ. สิปฺปคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ นาม ยาวเทว ปโยคสมฺปาทนตฺถนฺติ อาห ‘‘ปโยคํ ทสฺเสตฺวา คณฺหาเปนฺตี’’ติ. มิตฺตามจฺเจสูติ อตฺตโน มิตฺตามจฺเจสุ. ปฏิยาเทนฺตีติ ปริคฺคเหตฺวา นํ มมตฺตวเสน ปฏิยาเทนฺติ. ‘‘อยํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก’’ติอาทินา หิ อตฺตโน ปริคฺคหิตทสฺสนมุเขน เจว ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทินา ตสฺส คุณปริคฺคณฺหนมุเข จ ตํ เตสํ ปฏิยาเทนฺติ. สพฺพทิสาสุ รกฺขํ กโรนฺติ จาตุทฺทิสภาวสมฺปาทเนนสฺส สพฺพตฺถ สุขชีวิภาวสาธนโต. เตนาห ‘‘อุคฺคหิตสิปฺโป หี’’ติอาทิ. สตฺตานฺหิ ทุวิธา สรีรรกฺขา อพฺภนฺตรปริสฺสยปฏิฆาเตน, พาหิรปริสฺสยปฏิฆาเตน จ. ตตฺถ อพฺภนฺตรปริสฺสโย ขุปฺปิปาสาทิเภโท, โส ลาภสิทฺธิยา ปฏิหฺติ ตาย ตชฺชาปริหารสํวิธานโต. พาหิรปริสฺสโย โจรอมนุสฺสาทิเหตุโก, โส วิชฺชาสิทฺธิยา ปฏิหฺติ ตาย ตชฺชาปริหารสํวิธานโต. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ยํ ทิส’’นฺติอาทิ.

ปุพฺเพ ‘‘อุคฺคหิตสิปฺโป หี’’ติอาทินา สิปฺปสิกฺขาปเนเนว ลาภุปฺปตฺติยา ทิสาสุ ปริตฺตาณกรณํ ทสฺสิตํ, อิทานิ ‘‘ยํ วา โส’’ติอาทินา ตสฺส อุคฺคหิตสิปฺปสฺส นิปฺผตฺติวเสน คุณกิตฺตนมุเขน ปคฺคณฺหเนนปิ ลาภุปฺปตฺติยาติ อยเมเตสํ วิกปฺปานํ เภโท. เสสนฺติ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนา โหตี’’ติอาทิกํ ปาฬิอาคตํ, ‘‘เอวฺจ ปน วตฺวา’’ติอาทิกํ อฏฺกถาคตฺจ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ทุติยทิสาวาเร. ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ ปมทิสาวาเร วุตฺตนเยเนว.

๒๖๙. สมฺมานนา นาม สมฺภาวนา, สา ปน อตฺถจริยาลกฺขณา จ ทานลกฺขณา จ จตุตฺถปฺจมฏฺาเนเหว สงฺคหิตาติ ปิยวจนลกฺขณํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺภาวิตกถากถเนนา’’ติ วุตฺตํ. วิคตมานนา วิมานนา, น วิมานนา อวิมานนา, วิมานนาย อกรณํ. เตนาห ‘‘ยถา ทาสกมฺมกราทโย’’ติอาทิ. สามิเกน หิ วิมานิตานํ อิตฺถีนํ สพฺโพ ปริชโน วิมาเนติเยว. ปริจรนฺโตติ อินฺทฺริยานิ ปริจรนฺโต. ตํ อติจรติ นาม ตํ อตฺตโน คิหินึ อติมฺิตฺวา อคเณตฺวา วตฺตนโต. อิสฺสริยโวสฺสคฺเคนาติ เอตฺถ ยาทิโส อิสฺสริยโวสฺสคฺโค คิหินิยา อนุจฺฉวิโก, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภตฺตเคเห วิสฺสฏฺเ’’ติ อาห. เคเห เอว ตฺวา วิจาเรตพฺพมฺปิ หิ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ กุลิตฺถิยา ภาโร น โหติ, สามิกสฺเสว ภาโร, ตโต อาคตสาปเตยฺยํ ปน ตาย สุคุตฺตํ กตฺวา เปตพฺพํ โหติ. ‘‘สพฺพํ อิสฺสริยํ วิสฺสฏฺํ นาม โหตี’’ติ เอตา มฺนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิตฺถิโย นาม ปุตฺตลาเภน วิย มหคฺฆวิปุลาลงฺการลาเภนปิ น สนฺตุสฺสนฺเตวาติ ตาสํ โตสนํ อลงฺการทานนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน วิภวานุรูเปนา’’ติ.

กุลิตฺถิยา สํวิหิตพฺพกมฺมนฺตา นาม อาหารสมฺปาทนวิจารปฺปการาติ อาห ‘‘ยาคุภตฺตปจนกาลาทีนี’’ติอาทิ. สมฺมานนาทีหิ ยถารหํ ปิยวจเนหิ เจว โภชนทานาทีหิ จ ปเหณกเปสนาทีหิ อฺโต, ตตฺเถว วา อุปฺปนฺนสฺส ปณฺณาการสฺส ฉณทิวสาทีสุ เปเสตพฺพปิยภณฺเฑหิ จ สงฺคหิตปริชนา. เคหสามินิยา อนฺโตเคหชโน นิจฺจํ สงฺคหิโต เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อิธ ปริชโน นาม…เป… าติชโน’’ติ. อาภตธนนฺติ พาหิรโต อนฺโตเคหํ ปเวสิตธนํ. คิหินิยา นาม ปมํ อาหารสมฺปาทเน โกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตตฺถ จ ยุตฺตปยุตฺตตา, ตโต สามิกสฺส อิตฺถิชนายตฺเตสุ กิจฺจากิจฺเจสุ, ตโต ปุตฺตานํ ปริชนสฺส กาตพฺพกิจฺเจสูติ อาห ‘‘ยาคุภตฺตสมฺปาทนาทีสู’’ติอาทิ. ‘‘นิกฺโกสชฺชา’’ติ วตฺวา ตเมว นิกฺโกสชฺชตํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิธาติ อิมสฺมึ ตติยทิสาวาเร. ปุริมนเยเนวาติ ปมทิสาวาเร วุตฺตนเยเนว. อิติ ภควา ‘‘ปจฺฉิมา ทิสา ปุตฺตทารา’’ติ อุทฺทิสิตฺวาปิ ทารวเสเนว ปจฺฉิมํ ทิสํ วิสฺสชฺเชสิ, น ปุตฺตวเสน. กสฺมา? ปุตฺตา หิ ทารกกาเล อตฺตโน มาตุ อนุคฺคณฺหเนเนว อนุคฺคหิตา โหนฺติ อนุกมฺปิตา, วิฺุตํ ปตฺตกาเล ปน ยถา เตปิ ตทา อนุคฺคเหตพฺพา, สฺวายํ วิธิ ‘‘ปาปา นิวาเรนฺตี’’ติอาทินา ปมทิสาวาเร ทสฺสิโต เอวาติ กึ ปุน วิสฺสชฺชเนนาติ. ทานาทิสงฺคหวตฺถูสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.

๒๗๐. จตฺตาริปิ านานิ ลงฺฆิตฺวา ปฺจมเมว านํ วิวริตุํ ‘‘อวิสํวาทนตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺส ยสฺส นามํ คณฺหาตีติ สหาโย อตฺถิกภาเวน ยสฺส ยสฺส วตฺถุโน นามํ กเถติ. อวิสํวาเทตฺวาติ เอตฺถ ทุวิธํ อวิสํวาทนํ วาจาย, ปโยเคน จาติ ตํ ทุวิธมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ทาเนนา’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ อิตรสงฺคหวตฺถุวเสนปิ อวิสํวาเทตฺวา สงฺคณฺหนสฺส ลพฺภนโต, อิจฺฉิตพฺพโต จ. อปรา ปจฺฉิมา ปชา อปรปชา, อปราปรํ อุปฺปนฺนา วา ปชา อปรปชา. ปฏิปูชนา นาม มมายนา, สกฺการกิริยา จาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกลายนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. มมายนฺตีติ มมตฺตํ กโรนฺติ.

๒๗๑. ยถาพลํ กมฺมนฺตสํวิธาเนนาติ ทาสกมฺมกรานํ ยถาพลํ พลานุรูปํ เตสํ เตสํ กมฺมนฺตานํ สํวิทหเนน วิจารเณน, การาปเนนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ทหเรหี’’ติอาทิ. ภตฺตเวตนานุปฺปทาเนนาติ ตสฺส ตสฺส ทาสกมฺมกรสฺส อนุรูปํ ภตฺตสฺส, เวตนสฺส จ ปทาเนน. เตเนวาห ‘‘อยํ ขุทฺทกปุตฺโต’’ติอาทิ. เภสชฺชาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สปฺปายาหารวสนฏฺานาทึ สงฺคณฺหาติ. สาตภาโว เอว รสานํ อจฺฉริยตาติ อาห ‘‘อจฺฉริเย มธุรรเส’’ติ. เตสนฺติ ทาสกมฺมกรานํ. โวสฺสชฺชเนนาติ กมฺมกรณโต วิสฺสชฺชเนน. เวลํ ตฺวาติ ‘‘ปหาราวเสโส, อุปฑฺฒปหาราวเสโส วา ทิวโส’’ติ เวลํ ชานิตฺวา. โย โกจิ มหุสฺสโว ฉโณ นาม. กตฺติกุสฺสโว, ผคฺคุณุสฺสโวติ เอวํ นกฺขตฺตสลฺลกฺขิโต มหุสฺสโว นกฺขตฺตํ. ปุพฺพุฏฺายิตา, ปจฺฉานิปาติตา จ มหาสุทสฺสเน วุตฺตา เอวาติ อิธ อนามฏฺา.

ทินฺนาทายิโนติ ปุพฺพปทาวธารณวเสน สาวธารณวจนนฺติ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โจริกาย กิฺจิ อคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สามิเกหิ ทินฺนสฺเสว อาทายิโน’’ติ. น มยํ กิฺจิ ลภามาติ อนุชฺฌายิตฺวาติ ปฏิเสธทฺวเยน เตหิ ลทฺธพฺพสฺส ลาภํ ทสฺเสติ. ‘‘กึ เอตสฺส กมฺเมน กเตนาติ อนุชฺฌายิตฺวา’’ติ อิทํ ตุฏฺหทยตาย การณทสฺสนํ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต. ตุฏฺหทยตาทสฺสนมฺปิ กมฺมสฺส สุกตการิตาย การณทสฺสนํ. กิตฺติ เอว วณฺโณ กิตฺติวณฺโณ, ตํ กิตฺติวณฺณํ คุณกถํ หรนฺติ, ตํ ตํ ทิสํ อุปาหรนฺตีติ กิตฺติวณฺณหรา. ตถา ตถา กิตฺเตตพฺพโต หิ กิตฺติ, คุโณ, เตสํ วณฺณนํ กถนํ วณฺโณ. เตนาห ‘‘คุณกถาหารกา’’ติ.

๒๗๒. การณภูตา เมตฺตา เอเตสํ อตฺถีติ เมตฺตานิ, กายกมฺมาทีนิ. ยานิ ปน ตานิ ยถา ยถา จ สมฺภวนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วิหารคมน’’นฺติอาทีสุ ‘‘เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา’’ติ ปทํ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. อนาวฏทฺวารตายาติ เอตฺถ ทฺวารํ นาม อโลภชฺฌาสยตา ทานสฺส มุขภาวโต. ตสฺส สโต เทยฺยธมฺมสฺส ทาตุกามตา อนาวฏตา เอวฺหิ ฆรมาวสนฺโต กุลปุตฺโต เคหทฺวาเร ปิหิเตปิ อนาวฏทฺวาโร เอว, อฺถา อปิหิเตปิ ฆรทฺวาเร อาวฏทฺวาโร เอวาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. วิวริตฺวาปิ วสนฺโตติ วจนเสโส. ปิทหิตฺวาปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘สีลวนฺเตสู’’ติ อิทํ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณวิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. กรุณาเขตฺเตปิ ทาเนน อนาวฏทฺวารตา เอว. ‘‘สนฺตฺเวา’’ติ อิมินา อสนฺตํ นตฺถิวจนํ ปุจฺฉิตปฏิวจนํ วิย อิจฺฉิตพฺพํ เอวาติ ทสฺเสติ วิฺูนํ อตฺถิกานํ จิตฺตมทฺทวกรณโต. ‘‘ปุเรภตฺตํ ปริภุฺชิตพฺพก’’นฺติ อิทํ ยาวกาลิเก เอว อามิสภาวสฺส นิรุฬฺหตาย วุตฺตํ.

‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิทํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อชฺฌาสยสมฺปตฺติทสฺสนํ ปกฺขปาตาภาวทีปนโต, โอธิโส ผรณายปิ เมตฺตาภาวนาย ลพฺภนโต. ยาย กุสลาภิวฑฺฒิอากงฺขาย เตสํ อุปฏฺากานํ, ตถา เนสํ เคหปวิสนํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปวิสนฺตาปิ กลฺยาเณน เจตสา อนุกมฺปนฺติ นามา’’ติ. สุตสฺส ปริโยทาปนํ นาม ตสฺส ยาถาวโต อตฺถํ วิภาเวตฺวา วิจิกิจฺฉาตมวิธมเนน วิโสธนนฺติ อาห ‘‘อตฺถํ กเถตฺวา กงฺขํ วิโนเทนฺตี’’ติ. สวนํ นาม ธมฺมสฺส ยาวเทว สมฺมาปฏิปชฺชนาย อสติ ตสฺมึ ตสฺส นิรตฺถกภาวโต, ตสฺมา สุตสฺส ปริโยทาปนํ นาม สมฺมาปฏิปชฺชาปนนฺติ อาห ‘‘ตถตฺตาย วา ปฏิปชฺชาเปนฺตี’’ติ.

๒๗๓. อลมตฺโตติ สมตฺถสภาโว, โส จ อตฺถโต สมตฺโถ เอวาติ ‘‘อคารํ อชฺฌาวสนสมตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ทิสานมสฺสนฏฺาเนติ ยถาวุตฺตทิสานํ ปจฺจุปฏฺานสฺิเต นมสฺสนการเณ. ปณฺฑิโต หุตฺวา กุสโล เฉโก ลภเต ยสนฺติ โยชนา. สณฺหคุณโยคโต สณฺโห, สณฺหคุโณติ ปเนตฺถ สุขุมนิปุณปฺา, มุทุวาจาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขุม…เป… ภณเนน วา’’ติ วุตฺตํ. ทิสานมสฺสนฏฺาเนนาติ เยน าเณน ยถาวุตฺตา ฉ ทิสา วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต นมสฺสติ นาม, ตํ าณํ ทิสานมสฺสนฏฺานํ, เตน ปฏิภานวา. เตน หิ ตํตํกิจฺจยุตฺตปตฺตวเสน ปฏิปชฺชนฺโต อิธ ‘‘ปฏิภานวา’’ติ วุตฺโต. นิวาตวุตฺตีติ ปณิปาตสีโล. อตฺถทฺโธติ น ถทฺโธ ถมฺภรหิโตติ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตลกฺขเณน ถมฺภิตภาเวน วิรหิโต. อุฏฺานวีริยสมฺปนฺโนติ กายิเกน วีริเยน สมนฺนาคโต. นิรนฺตรกรณวเสนาติ อารทฺธสฺส กมฺมสฺส สตตการิตาวเสน. านุปฺปตฺติยา ปฺายาติ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺถกิจฺเจ อุปฏฺิเต านโส ตงฺขเณ เอว อุปฺปชฺชนกปฺาย.

สงฺคหกโรติ ยถารหํ สตฺตานํ สงฺคณฺหนโก. มิตฺตกโรติ มิตฺตภาวกโร, โส ปน อตฺถโต มิตฺเต ปริเยสนโก นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘มิตฺตคเวสโน’’ติ. ยถาวุตฺตํ วทํ วจนํ ชานาตีติ วทฺูติ อาห ‘‘ปุพฺพการินา วุตฺตวจนํ ชานาตี’’ติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ สงฺเขเปน วุตฺตํ วิตฺถารวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘สหายกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺเพ ยถาปวตฺตาย วาจาย ชานเน วทฺุตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาการสลฺลกฺขเณน อปฺปวตฺตาย วาจาย ชานเนปิ วทฺุตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เยน เยน วา ปนา’’ติอาทินา วจนียตฺถตํ วทฺู-สทฺทสฺส ทสฺเสติ. เนตาติ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขโต ปาเปตา. เตนาห ‘‘ตํ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปฺาย เนตา’’ติ. เนติ ตํ ตมตฺถนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ปุนปฺปุนํ เนตีติ อนุ อนุ เนติ, ตํ ตมตฺถนฺติ อาเนตฺวา โยชนา.

ตสฺมึ ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ทานาทีหิ สงฺคเหหิ สงฺคเหตพฺเพ ปุคฺคเล. อาณิยาติ อกฺขสีสคตาย อาณิยา. ยายโตติ คจฺฉโต. ปุตฺตการณาติ ปุตฺตนิมิตฺตํ. ปุตฺตเหตุกฺหิ ปุตฺเตน กตฺตพฺพํ มานํ วา ปูชํ วา.

อุปโยควจเนติ อุปโยคตฺเถ. วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ. อุปโยควจเน วา วตฺตพฺเพ. ปจฺจตฺตนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ. สมฺมา เปกฺขนฺตีติ สมฺมเทว กาตพฺเพ เปกฺขนฺติ. ปสํสนียาติ ปสํสิตพฺพา. ภวนฺติ เอเต สงฺคเหตพฺเพ ตตฺถ ปุคฺคเล ยถารหํ ปวตฺเตนฺตาติ อธิปฺปาโย.

๒๗๔. ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิ นิคมนํ. ยา ทิสาติ ยา มาตาปิตุอาทิลกฺขณา ปุรตฺถิมาทิทิสา. นมสฺสาติ นมสฺเสยฺยาสีติ อตฺโถ ‘‘ยถา กถํ ปนา’’ติอาทิกาย คหปติปุตฺตสฺส ปุจฺฉาย วเสน เทสนาย อารทฺธตฺตา ‘‘ปุจฺฉาย ตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อกถิตํ นตฺถิ คิหีหิ กตฺตพฺพกมฺเม อปฺปมาทปฏิปตฺติยา อนวเสสโต กถิตตฺตา. มาตาปิตุอาทีสุ หิ เตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพปฏิปตฺติยา นิรวเสสโต กถเนเนว ราชาทีสุปิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิ อตฺถโต กถิโต เอว โหตีติ. คิหิโน วินียนฺติ, วินยํ อุเปนฺติ เอเตนาติ คิหิวินโย. ยถานุสิฏฺนฺติ ยถา อิธ สตฺถารา อนุสิฏฺํ คิหิจาริตฺตํ, ตถา เตน ปกาเรน ตํ อวิราเธตฺวา. ปฏิปชฺชมานสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ วุทฺธิเยว อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสมฺภาวินีติ.

สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๙. อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนา

ปมภาณวารวณฺณนา

๒๗๕. ‘‘จตุทฺทิสํ รกฺขํ เปตฺวา’’ติ อิทํ ทฺวีสุ าเนสุ จตูสุ ทิสาสุ ปิตํ รกฺขํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุรเสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตโน หิ อธิกาเร, อตฺตโน รกฺขาย จ อปฺปมชฺชเนน เตสํ อิทํ ทฺวีสุ าเนสุ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขฏฺปนํ. ยฺหิ ตํ อสุรเสนาย ปฏิเสธนตฺถํ เทวปุเร จตูสุ ทิสาสุ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อารกฺขฏฺปนํ, ตํ อตฺตโน อธิกาเร อปฺปมชฺชนํ. ยํ ปน เนสํ ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมเน จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขฏฺปนํ, ตํ อตฺตโน กตา รกฺขาย อปฺปมชฺชนํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อสุรเสนาย นิวารณตฺถ’’นฺติอาทิ. ปาฬิยํ จตุทฺทิสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ภุมฺมวเสน ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูสุ ทิสาสู’’ติ อาห. อารกฺขํ เปตฺวาติ เวสฺสวณาทโย จตฺตาโร มหาราชาโน อตฺตนา อตฺตนา รกฺขิตพฺพทิสาสุ อารกฺขํ เปตฺวา คุตฺตึ สมฺมเทว วิทหิตฺวา. พลคุมฺพํ เปตฺวาติ ยกฺขเสนาทิเสนาพลสมูหํ เปตฺวา. โอวรณํ เปตฺวาติ ปฏิปกฺขนิเสธนสมตฺถํ อาวรณํ เปตฺวา. อิติ ตีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปจฺเจกํ เทวนครทฺวารสฺส อนฺโต, ทฺวารสมีเป, ทฺวารโต พหิ, ทิสารกฺขาวสโนติ ติวิธาย รกฺขาย ปิตภาโว วา ทีปิโต. เตนาห ‘‘เอวํ สกฺกสฺส…เป… กตฺวา’’ติ. สตฺต พุทฺเธ อารพฺภาติ เอตฺถ สตฺเตว พุทฺเธ อารพฺภ ปริพนฺธนการณํ มหาปทานฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๒.๑๒) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ธมฺมอาณนฺติ ธมฺมมยํ อาณํ, สตฺถุ ธมฺมจกฺกนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปริสโต พาหิรภาโว, อสมฺโภโค’’ติ เอวมาทึ อิทฺจิทฺจ วิวชฺชนกรณํ กริสฺสามาติ. สาวนนฺติ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ติกฺขตฺตุํ ปริวาเรน อนุสาวนํ, ยถา สกฺโก เทวานมินฺโท อสุรเสนาย นิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขํ ปาเปติ, เอวํ มหาราชาโนปิ ตาทิเส กิจฺจวิเสเส อตฺตโน อารกฺขํ เปนฺติ. อิเมสมฺปิ หิ ตโต สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโนปี’’ติอาทิ.

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา, วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติ. เตเนว หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตํ. อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร. ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สุนฺทเร ทิสฺสตี’’ติ.

โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก กตโม. เมติ มม. ปาทานีติ ปาเท. อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยา. ‘‘ยสสา’’ติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน, ปริจฺเฉเทน จ. ชลนฺติ วิชฺโชตมาโน. อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน อภิรูเปน. วณฺเณนาติ สรีรวณฺณนิภาย. สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ทสปิ ทิสา ปภาเสนฺโต จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ คาถาย อตฺโถ. อภิรูเปติ อุฬารรูเป สมฺปนฺนรูเป. อพฺภนุโมทเนติ สมฺปหํสเน. อิธ ปนาติ ‘‘อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา’’ติ เอตสฺมึ ปเท. เตนาติ ขยปริยายตฺตา.

รูปายตนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อกฺขราทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณจฺฉวีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ฉวิย’’นฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๕; ๓.๒๐๐, ๒๑๘; ม. นิ. ๒.๓๘๖) สฺูฬฺหาติ สงฺคนฺถิตา. วณฺณาติ คุณวณฺณนาติ อาห ‘‘ถุติย’’นฺติ, โถมนายนฺติ อตฺโถ. กุลวคฺเคติ ขตฺติยาทิกุลโกฏฺาเส. ตตฺถ ‘‘อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน’’ติอาทินา วณฺณิตพฺพฏฺเน วณฺโณ, ฉวิ. วณฺณนฏฺเน วณฺโณ, ถุติ. อภิตฺถวนฏฺเน วณฺโณ, ถุติ, อฺมฺํ อสงฺกรโต วณฺณิตพฺพโต เปตพฺพโต วณฺโณ, ขตฺติยาทิกุลวคฺโค. วณฺณียติ าปียติ เอเตนาติ วณฺโณ, าปกํ การณํ. วณฺณนโต ถูลรสฺสาทิภาเวน อุปฏฺานโต วณฺโณ, สณฺานํ. ‘‘มหนฺตํ ขุทฺทกํ, มชฺฌิม’’นฺติ วณฺเณตพฺพโต ปมาเณตพฺพโต วณฺโณ, ปมาณํ. วณฺณียติ จกฺขุนา วิวรียตีติ วณฺโณ, รูปายตนนฺติ เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ วณฺณ-สทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. โสติ วณฺณสทฺโท. ฉวิยํ ทฏฺพฺโพ รูปายตเน คยฺหมานสฺส ฉวิมุเขเนว คเหตพฺพโต. ‘‘ฉวิคตา ปน วณฺณธาตุ เอว สุวณฺณวณฺโณติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตา’’ติ อปเร.

เกวลปริปุณฺณนฺติ เอกเทสมฺปิ อเสเสตฺวา นิรวเสสโตว ปริปุณฺณนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อนวเสสตา อตฺโถ’’ติ. เกวลกปฺปาติ กปฺป-สทฺโท นิปาโต ปทปูรณมตฺตํ, เกวลํ อิจฺเจว อตฺโถ. เกวล-สทฺโท พหุลวาจีติ อาห ‘‘เยภุยฺยตา อตฺโถ’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อีสกํ อสมตฺตา เกวลกปฺปา’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ อนวเสสตฺโถ เอว เกวล-สทฺทตฺโถ สิยา, อนตฺถนฺตเรน ปน กปฺป-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ เกวลเมว เกวลกปฺปนฺติ. อถ วา กปฺปนียตา, ปฺาเปตพฺพตา เกวลกปฺปา. อพฺยามิสฺสตา วิชาติเยน อสงฺกรา สุทฺธตา. อนติเรกตา ตํปรมตา วิเสสาภาโว. เกวลกปฺปนฺติ เกวลํ ทฬฺหํ กตฺวาติ อตฺโถ. เกวลํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา. ตํ เอตสฺส อธิคตํ อตฺถีติ เกวลี, สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโว.

กปฺป-สทฺโท ปนายํ ส-อุปสคฺโค, อนุปสคฺโค จาติ อธิปฺปาเยน โอกปฺปนิยปเท ลพฺภมานํ กปฺปนิยสทฺทมตฺตํ นิทสฺเสติ, อฺถา กปฺป-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร โอกปฺปนิยปทํ อนิทสฺสนเมว สิยา. สมณกปฺเปหีติ วินยกฺกมสิทฺเธหิ สมณโวหาเรหิ. นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํ. ปฺตฺตีติ นามฺเหตํ ตสฺส อายสฺมโต, ยทิทํ กปฺโปติ. กปฺปิตเกสมสฺสูติ กตฺตริยา เฉทิตเกสมสฺสุ. ทฺวงฺคุลกปฺโปติ มชฺฌนฺหิกเวลาย วีติกฺกนฺตาย ทฺวงฺคุลตาวิกปฺโป. เลโสติ อปเทโส. อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺส โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโสว ผรีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสํ สมนฺตโต’’ติ.

ยสฺมา เทวตานํ สรีรปฺปภา ทฺวาทสโยชนมตฺตํ านํ, ตโต ภิยฺโยปิ ผริตฺวา ติฏฺติ, ตถา วตฺถาภรณาทีหิ สมุฏฺิตา ปภา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จนฺทิมา วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกํ ปชฺโชตํ กริตฺวา’’ติ. กสฺมา เอเต มหาราชาโน ภควโต สนฺติเก นิสีทึสุ? นนุ เยภุยฺเยน เทวตา ภควโต สนฺติกํ อุปคตา ตฺวาว กเถตพฺพํ กเถนฺตา คจฺฉนฺตีติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน นิสีทเน การณํ อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ ปริตฺตํ นาม สตฺตพุทฺธปฏิสํยุตฺตํ ครุ, ตสฺมา น อมฺเหหิ ตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปริตฺตคารววเสน นิสีทึสุ.

๒๗๖. กสฺมา ปเนตฺถ เวสฺสวโณ เอว กเถสิ, น อิตเรสุ โย โกจีติ? ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิสฺสาสิโก อภิณฺหํ อุปสงฺกมเนน. พฺยตฺโตติ วิสารโท, ตฺจสฺส เวยฺยตฺติยํ สุฏฺุ สิกฺขิตภาเวนาติ อาห ‘‘สุสิกฺขิโต’’ติ. มนุสฺเสสุ วิย หิ เทเวสุปิ โกจิเทว ปุริมชาติปริจเยน สุสิกฺขิโต โหติ, ตตฺราปิ โกจิเทว ยถาธิปฺเปตมตฺถํ วตฺตุํ สมตฺโถ ปริปุณฺณปทพฺยฺชนาย โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต. ‘‘มเหสกฺขา’’ติ อิมสฺส อตฺถวจนํ ‘‘อานุภาวสมฺปนฺนา’’ติ, มเหสกฺขาติ วา มหาปริวาราติ อตฺโถ. ปาณาติปาเต อาทีนวทสฺสเนเนว ตํ วิปริยายโต ตโต เวรมณิยํ อานิสํโส ปากโฏ โหตีติ ‘‘อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. เตสุ เสนาสเนสูติ ยานิ ‘‘อรฺวนปฺปตฺถานี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๔-๔๕) วุตฺตานิ ภิกฺขูนํ วสนฏฺานภูตานิ อรฺายตนานิ, เตสุ ภิกฺขูหิ สยิตพฺพโต, อาสิตพฺพโต จ เสนาสนสฺิเตสุ. นิพทฺธวาสิโนติ รุกฺขปพฺพตปฏิพทฺเธสุ วิมาเนสุ นิจฺจวาสิตาย นิพทฺธวาสิโน. พทฺธตฺตาติ คาถาภาเวน คนฺถิตตฺตา สมฺพนฺธิตตฺตา.

‘‘อุคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา’’ติ อตฺตนา วุจฺจมานํ ปริตฺตํ ภควนฺตํ อุคฺคณฺหาเปตุกาโม เวสฺสวโณ อโวจาติ อธิปฺปาเยน โจทโก ‘‘กึ ปน ภควโต อปฺปจฺจกฺขธมฺโม นาม อตฺถี’’ติ โจเทสิ. อาจริโย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารสฺส ภควโต น กิฺจิ อปฺปจฺจกฺขนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา’’ติ วทโต เวสฺสวณสฺส อธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘โอกาสกรณตฺถ’’นฺติอาทิมาห. ยถา หิ ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เทวานํ ตาวตึสานํ, พฺรหฺมุโน จ สนงฺกุมารสฺส สมฺมุขา อตฺตโน ยถาสุตํ ธมฺมํ ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ปเวเทติ, เอวมยมฺปิ มหาราชา อิตเรหิ สทฺธึ อาฏานาฏนคเร คาถาวเสน พนฺธิตํ ปริตฺตํ ภควโต ปเวเทตุํ โอกาสํ กาเรนฺโต ‘‘อุคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา’’ติ อาห, น นํ ตสฺส ปริยาปุณเน นิโยเชนฺโต. ตสฺมา อุคฺคณฺหาตูติ ยถิทํ ปริตฺตํ มยา ปเวทิตมตฺตเมว หุตฺวา จตุนฺนํ ปริสานํ จิรกาลํ หิตาวหํ โหติ, เอวํ อุทฺธํ อารกฺขาย คณฺหาตุ, สมฺปฏิจฺฉตูติ อตฺโถ. สตฺถุ กถิเตติ สตฺถุ อาโรจิเต, จตุนฺนํ ปริสานํ สตฺถุ กถเน วาติ อตฺโถ. สุขวิหารายาติ ยกฺขาทีหิ อวิหึสาย ลทฺธพฺพสุขวิหาราย.

๒๗๗. สตฺตปิ พุทฺธา จกฺขุมนฺโต ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมภาเว วิเสสาภาวโต. ตสฺมาติ ยสฺมา จกฺขุมภาโว วิย สพฺพภูตานุกมฺปิตาทโย สพฺเพปิ วิเสสา สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ สาธารณา, ตสฺมา, คุณเนมิตฺตกาเนว วา ยสฺมา พุทฺธานํ นามานิ นาม, น ลิงฺคิกาวตฺถิกยาทิจฺฉกานิ, ตสฺมา พุทฺธานํ คุณวิเสสทีปนานิ ‘‘จกฺขุมนฺตสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๒๗๗) วุตฺตานิ เอตานิ เอเกกสฺส สตฺต สตฺต นามานิ โหนฺติ. เตสํ นามานํ สาธารณภาวํ อตฺถวเสน โยเชตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพภูตานุกมฺปิโนติ อนฺสาธารณมหากรุณาย สพฺพสตฺตานํ อนุกมฺปิกา. นฺหาตกิเลสตฺตาติ อฏฺงฺคิเกน อริยมคฺคชเลน สปรสนฺตาเนสุ นิรวเสสโต โธตกิเลสมลตฺตา. มารเสนาปมทฺทิโนติ สปริวาเร ปฺจปิ มาเร ปมทฺทิตวนฺโต. วุสิตวนฺโตติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ, ทสวิธํ อริยวาสฺจ วุสิตวนฺโต. วุสิตวนฺตตาย เอว พาหิตปาปตา วุตฺตา โหตีติ ‘‘พฺราหฺมณสฺสา’’ติ ปทํ อนามฏฺํ. วิมุตฺตาติ อนฺสาธารณานํ ปฺจนฺนมฺปิ วิมุตฺตีนํ วเสน นิรวเสสโต มุตฺตา. องฺคโตติ สรีรงฺคโต, าณงฺคโต จ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ- (ที. นิ. ๒.๓๓; ๓.๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๕) อสีติอนุพฺยฺชเนหิ นิกฺขมนปฺปภา, พฺยามปฺปภา, เกตุมาลาอุณฺหีสปฺปภา จ สรีรงฺคโต นิกฺขมนกรสฺมิโย, ยมกมหาปาฏิหาริยาทีสุ อุปฺปชฺชนกปฺปภา าณงฺคโต นิกฺขมนกรสฺมิโย. น เอตาเนว ‘‘จกฺขุมา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๒๗๗) วุตฺตานิ สตฺต นามานิ, อถ โข อฺานิปิ พหูนิ อปริมิตานิ นามานิ. กถนฺติ อาห ‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ สคุเณน มเหสิโนติ วุตฺต’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. อฏฺ. ๗๖). เกน วุตฺตํ? ธมฺมเสนาปตินา.

ยทิ เอวํ กสฺมา เวสฺสวโณ เอตาเนว คณฺหีติ อาห ‘‘อตฺตโน ปากฏนามวเสนา’’ติ. ขีณาสวา ชนาติ อธิปฺเปตา. เต หิ กมฺมกิเลเสหิ ชาตาปิ เอวํ น ปุน ชายิสฺสนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ชนา. ยถาห ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ (ชา. ๑.๒.๑๙๐) เทสนาสีสมตฺตนฺติ นิทสฺสนมตฺตนฺติ อตฺโถ, อวยเวน วา สมุทายุปลกฺขณเมตํ. สติ จ ปิสุณวาจปฺปหาเน ผรุสวาจา ปหีนาว โหติ, ปเคว จ มุสาวาโทติ ‘‘อปิสุณา’’ อิจฺเจว วุตฺตา. มหตฺตาติ มหา อตฺตา สภาโว เอเตสนฺติ มหตฺตา. เตนาห ‘‘มหนฺตภาวํ ปตฺตา’’ติ. มหนฺตาติ วา มหา อนฺตา, ปรินิพฺพานปริโยสานาติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺเตหิ วา สีลาทีหิ สมนฺนาคตา. อยํ ตาว อฏฺกถายํ อาคตนเยน อตฺโถ. อิตเรสํ ปน มเตน พุทฺธาทีหิ อริเยหิ มหนียโต ปูชนียโต มหํ นาม นิพฺพานํ, มหมนฺโต เอเตสนฺติ มหนฺตา, นิพฺพานทิฏฺาติ อตฺโถ. นิสฺสารทาติ สารชฺชรหิตา, นิพฺภยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิคตโลมหํสา’’ติ.

หิตนฺติ หิตจิตฺตํ, สตฺตานํ หิเตสีติ อตฺโถ. ยถาภูตํ วิปสฺสิสุนฺติ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ สมุทยาทิโต ยาถาวโต วิวิเธนากาเรน ปสฺสึสุ. ‘‘เย จาปี’’ติ ปุพฺเพ ปจฺจตฺตพหุวจเนน อนิยมโต วุตฺเต เตสมฺปีติ อตฺถํ สมฺปทานพหุวจนวเสน นิยเมตฺวา ‘‘นมตฺถู’’ติ จ ปทํ อาเนตฺวา โยเชติ ยํ ตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธภาวโต. วิปสฺสึสุ นมสฺสนฺตีติ วา โยชนา. ปมคาถายาติ ‘‘เย จาปิ นิพฺพุตา โลเก’’ติ เอวํ วุตฺตคาถาย. ทุติยคาถายาติ ตทนฺตรคาถาย. ตตฺถ เทสนามุขมตฺตนฺติ อิตเรสมฺปิ พุทฺธานํ นามคฺคหเณ ปตฺเต อิมสฺเสว ภควโต นามคฺคหณํ ตถา เทสนาย มุขมตฺตํ, ตสฺมา เตปิ อตฺถโต คหิตา เอวาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อยมฺปิ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ อยนฺติ อยํ คาถา. ปุริมโยชนายํ ตสฺสาติ วิเสสิตพฺพตาย อภาวโต ‘‘ยนฺติ นิปาตมตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘ตสฺส นมตฺถู’’ติ เอวํ สมฺพนฺธสฺส จ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘ย’’นฺติ นามปทํ อุปโยเคกวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ นมสฺสนฺติ โคตม’’นฺติ อาห.

๒๗๘. ‘‘ยโต อุคฺคจฺฉติ สูริโย’’ติอาทิกํ กสฺมา อารทฺธํ? ยํ เย ยกฺขาทโย สตฺถุ ธมฺมอาณํ, อตฺตโน จ ราชาณํ นาทิยนฺติ, เตสํ ‘‘อิทฺจิทฺจ นิคฺคหํ กริสฺสามา’’ติ สาวนํ กาตุกามา ตตฺถ ตตฺถ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อตฺตโน อาณาย วตฺตานํ อตฺตโน ปุตฺตานํ, อฏฺวีสติยา ยกฺขเสนาปติอาทีนฺจ สตฺถริ ปสาทคารวพหุมานฺจ ปเวเทตฺวา นิคฺคหารหานํ สนฺตชฺชนตฺถํ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘ยโต อุคฺคจฺฉตี’’ติอาทีสุ ‘‘ยโต านโต อุเทตี’’ติ วุจฺจติ, กุโต ปน านโต อุเทตีติ วุจฺจติ? ปุพฺพวิเทหวาสีนํ ตาว มชฺฌนฺหิกฏฺาเน ิโต ชมฺพุทีปวาสีนํ อุเทตีติ วุจฺจติ, อุตฺตรกุรุกานํ ปน โอคฺคจฺฉตีติ อิมินา นเยน เสสทีเปสุปิ สูริยสฺส อุคฺคจฺฉโนคฺคจฺฉนปริยาโย เวทิตพฺโพ. อยฺจ อตฺโถ เหฏฺา อคฺคฺสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๒๑) ปกาสิโต เอว. อทิติยา ปุตฺโตติ โลกสมุทาจารวเสน วุตฺตํ. โลกิยา หิ เทเว อทิติยา ปุตฺตา, อสุเร อติถิยา ปุตฺตาติ วทนฺติ. อาทิปฺปนโต ปน อาทิจฺโจ, เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ อาโลกวิทํสเนน สมุชฺชลนโตติ อตฺโถ. มณฺฑลีติ เอตฺถ อี-กาโร ภุสตฺโถติ อาห ‘‘มหนฺตํ มณฺฑลํ อสฺสาติ มณฺฑลี’’ติ. มหนฺตํ หิสฺส วิมานมณฺฑลํ ปฺาสโยชนายามวิตฺถารโต. ‘‘สํวรีปิ นิรุชฺฌตี’’ติ อิมินาว ทิวโสปิ ชายตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. รตฺติ อนฺตรธายตีติ สิเนรุปจฺฉายาลกฺขณสฺส อนฺธการสฺส วิคจฺฉนโต.

อุทกรหโทติ ชลธิ. ‘‘ตสฺมึ าเน’’ติ อิทํ ปุรตฺถิมสมุทฺทสฺส อุปริภาเคน สูริยสฺส คมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ ชมฺพุทีเป ิตานํ ปุรตฺถิมสมุทฺทโต สูริโย อุคฺคจฺฉนฺโต วิย อุปฏฺาติ. เตนาห ‘‘ยโต อุคฺคจฺฉติ สูริโย’’ติ. สมุทฺทนฏฺเน อตฺตนิ ปติตสฺส สมฺมเทว, สพฺพโส จ อุนฺทนฏฺเน กิเลทนฏฺเน สมุทฺโท. สมุทฺโท หิ กิเลทนฏฺโ รหโท. สาริโตทโกติ อเนกานิ โยชนสหสฺสานิ วิตฺถิณฺโณทโก, สริตา นทิโย อุทเก เอตสฺสาติ วา สริโตทโก.

สิเนรุปพฺพตราชา จกฺกวาฬสฺส เวมชฺเฌ ิโต, ตํ ปธานํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘อิโตติ สิเนรุโต’’ติ วตฺวา ตถา ปน ทิสาววตฺถานํ อนวฏฺิตนฺติ ‘‘เตสํ นิสินฺนฏฺานโต วา’’ติ วุตฺตํ. เตสนฺติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. นิสินฺนฏฺานํ อาฏานาฏนครํ. ตตฺถ หิ นิสินฺนา เต อิมํ ปริตฺตํ พนฺธึสุ. เตสํ นิสินฺนฏฺานโตติ วา สตฺถุ สนฺติเก เตสํ นิสินฺนฏฺานโต. อุภยถาปิ สูริยสฺส อุทยฏฺานา ปุรตฺถิมา ทิสา นาม โหติ. ปุริมปกฺขํเยเวตฺถ วณฺเณนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิโต สา ปุริมา ทิสา’’ติ. สูริโย, ปน จนฺทนกฺขตฺตาทโย จ สิเนรุํ ทกฺขิณโต, จกฺกวาฬปพฺพตฺจ วามโต กตฺวา ปริวตฺเตนฺติ. ยตฺถ จ เนสํ อุคฺคมนํ ปฺายติ, สา ปุรตฺถิมา ทิสา. ยตฺถ โอกฺกมนํ ปฺายติ, สา ปจฺฉิมา ทิสา. ทกฺขิณปสฺเส อุตฺตรา ทิสา, วามปสฺเส ทกฺขิณา ทิสาติ จตุมหาทีปวาสีนํ ปจฺเจกํ สิเนรุ อุตฺตราทิสายเมว, ตสฺมา อนวฏฺิตา ทิสาววตฺถาติ อาห ‘‘อิติ นํ อาจิกฺขติ ชโน’’ติ. ยํ ทิสนฺติ ยํ ปุรตฺถิมทิสํ ยสสฺสีติ มหาปริวาโร. โกฏิสตสหสฺสปริมาณา หิ เทวตา อภิณฺหํ ปริวาเรนฺติ. จนฺทนนาครุกฺขาทีสุ โอสธิติณวนปฺปติสุคนฺธานํ อพฺพนโต, เตหิ ทิตฺตภาวูปคมนโต ‘‘คนฺธพฺพา’’ติ ลทฺธนามานํ จาตุมหาราชิกเทวานํ อธิปติ ภาวโต. เม สุตนฺติ เอตฺถ เมติ นิปาตมตฺตํ. สุตนฺติ วิสฺสุตนฺติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ โยชนา – ตสฺส ธตรฏฺมหาราชสฺส ปุตฺตาปิ พหโว. กิตฺตกา? อสีติ, ทส เอโก จ. เอกนามา. กถํ? อินฺทนามา. ‘‘มหปฺผลา’’ติ จ สุตํ วิสฺสุตเมตํ โลเกติ.

อาทิจฺโจ โคตมโคตฺโต, ภควาปิ โคตมโคตฺโต, อาทิจฺเจน สมานโคตฺตตาย อาทิจฺโจ พนฺธุ เอตสฺสาติปิ อาทิจฺจพนฺธุ, อาทิจฺจสฺส วา พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, ตํ อาทิจฺจพนฺธุนํ. อนวชฺเชนาติ อวชฺชปฏิปกฺเขน พฺรหฺมวิหาเรน. สเมกฺขสิ โอธิโส, อโนธิโส จ ผรเณน โอโลเกสิอาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธวเสน. วตฺวา วนฺทนฺตีติ ‘‘โลกสฺส อนุกมฺปโก’’ติ กิตฺเตตฺวา วนฺทนฺติ. สุตํ เนตนฺติ สุตํ นนูติ เอตสฺมึ อตฺเถ นุ-สทฺโท. อฏฺกถายํ ปน โนกาโรยนฺติ อธิปฺปาเยน อมฺเหหีติ อตฺโถ วุตฺโต. เอตนฺติ เอตํ ตถา ปริกิตฺเตตฺวา อมนุสฺสานํ เทวตานํ วนฺทนํ. วทนฺติ ธตรฏฺมหาราชสฺส ปุตฺตา.

๒๗๙. เยน เปตา ปวุจฺจนฺตีติ เอตฺถ วจนเสเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น ยถารุตวเสเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยน ทิสาภาเคน นีหรียนฺตูติ วุจฺจนฺตี’’ติ อาห. ฑยฺหนฺตุ วาติ เปเต สนฺธาย วทติ. ฉิชฺชนฺตุ วา หตฺถปาทาทิเก ปิสุณา ปิฏฺิมํสิกา. หฺนฺตุ ปาณาติปาติโนติอาทิกา. ปวุจฺจนฺตีติ วา สมุจฺจนฺติ, ‘‘อลํ เตส’’นฺติ สมาจินียนฺตีติ อตฺโถ. เอวฺหิ วจนเสเสน วินา เอว อตฺโถ สิทฺโธ โหติ. รหสฺสงฺคนฺติ พีชํ สนฺธาย วทติ.

๒๘๐. ยสฺมึ ทิสาภาเค สูริโย อตฺถํ คจฺฉตีติ เอตฺถ ‘‘ยโต านโต อุเทตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๒๘๑. เยน ทิสาภาเคน อุตฺตรกุรุ รมฺโม อวฏฺิโต, อิโต สา อุตฺตรา ทิสาติ โยชนา. มหาเนรูติ มหนฺโต, มหนีโย จ เนรุสงฺขาโต ปพฺพโต. เตนาห ‘‘มหาสิเนรุ ปพฺพตราชา’’ติ. รชตมยํ. ตถา หิ ตสฺส ปภาย อชฺโฌตฺถตํ ตสฺสํ ทิสายํ สมุทฺโททกํ ขีรํ วิย ปฺายติ. มณิมยนฺติ อินฺทนีลมยํ. ตถา หิ ทกฺขิณทิสาย สมุทฺโททกํ เยภุยฺเยน นีลวณฺณํ หุตฺวา ปฺายติ, ตถา อากาสํ. มนุสฺสา ชายนฺติ. กถํ ชายนฺติ? อมมา อปริคฺคหาติ โยชนา. มมตฺตวิรหิตาติ ‘‘อิทํ มม อิทํ มมา’’ติ มมงฺการวิรหิตาติ อธิปฺปาโย. ยทิ เตสํ ‘‘อยํ มยฺหํ ภริยา’’ติ ปริคฺคโห นตฺถิ, ‘‘อยํ เม มาตา, อยํ ภคินี’’ติ เอวรูปา อิธ วิย มริยาทาปิ น สิยา มาตุอาทิภาวสฺส อชานนโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘มาตรํ วา’’ติอาทิ. ฉนฺทราโค นุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘ธมฺมตาสิทฺธสฺส สีลสฺส อานุภาเวน ปุตฺเต ทิฏฺมตฺเต เอว มาตุ ถนโต ถฺํ ปคฺฆรติ, เตน สฺาเณน เนสํ มาตริ ปุตฺตสฺส มาตุสฺา, มาตุ จ ปุตฺเต ปุตฺตสฺา ปจฺจุปฏฺิตา’’ติ เกจิ.

นงฺคลาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นงฺคลานิปี’’ติ. อกฏฺเติ อกสิเต อกตกสิกมฺเม.

ตณฺฑุลาว ตสฺส ผลนฺติ สตฺตานํ ปุฺานุภาวเหตุกา ถุสาทิอภาเวน ตณฺฑุลา เอว ตสฺส สาลิสฺส ผลํ. ตุณฺฑิกิรนฺติ ปจนภาชนสฺส นามนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺขลิย’’นฺติ. อากิริตฺวาติ ตณฺฑุลานิ ปกฺขิปิตฺวา. นิทฺธูมงฺคาเรนาติ ธูมงฺคารรหิเตน เกวเลน อคฺคินา. โชติกปาสาณโต อคฺคิมฺหิ อุฏฺหนฺเต กุโต ธูมงฺคารานํ สมฺภโว. โภชนนฺติ โอทนเมวาธิปฺเปตนฺติ ‘‘โภชนเมวา’’ติ อวธารณํ กตฺวา เตน นิวตฺเตตพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺโ สูโป วา พฺยฺชนํ วา น โหตี’’ติ อาห. ยทิ เอวํ รสวิเสสยุตฺโต เตสํ อาหาโร น โหตีติ? โนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภุฺชนฺตานํ…เป… รโส โหตี’’ติ อาห. มจฺฉริยจิตฺตํ นาม น โหตีติ ธมฺมตาสิทฺธสฺส สีลสฺส อานุภาเวน. ตถา หิ เต กตฺถจิปิ อมมา ปริคฺคหาว หุตฺวา วสนฺติ.

อปิจ ตตฺถ อุตฺตรกุรุกานํ ปุฺานุภาวสิทฺโธ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ – ตตฺถ กิร เตสุ เตสุ ปเทเสสุ ฆนจิตปตฺตสฺฉนฺนสาขาปสาขา กูฏาคารูปมา มโนรมา รุกฺขา เตสํ มนุสฺสานํ นิเวสนกิจฺจํ สาเธนฺติ, ยตฺถ สุขํ นิวสนฺติ, อฺเปิ ตตฺถ รุกฺขา สุชาตา สพฺพทาปิ ปุปฺผิตคฺคา ติฏฺนฺติ, ชลาสยาปิ วิกสิตกมลกุวลยปุณฺฑรีกโสคนฺธิกาทิปุปฺผสฺฉนฺนา สพฺพกาลํ ปรมสุคนฺธํ สมนฺตโต ปวายนฺตา ติฏฺนฺติ. สรีรมฺปิ เตสํ อติทีฆตาทิโทสรหิตํ อาโรหปริณาหสมฺปนฺนํ ชราย อนภิภูตตฺตา วลิปลิตาทิโทสรหิตํ ยาวตายุกํ อปริกฺขีณชวพลปรกฺกมโสภเมว หุตฺวา ติฏฺติ. อนุฏฺานผลูปชีวิตาย น จ เนสํ กสิวาณิชฺชาทิวเสน, อาหารปริเยฏฺิวเสน ทุกฺขํ อตฺถิ, ตโต เอว น ทาสทาสิกมฺมกราทิปริคฺคโห อตฺถิ, น จ ตตฺถ สีตุณฺหฑํสมกสวาตาตปสรีสปวาฬาทิปริสฺสโย อตฺถิ. ยถา นาเมตฺถ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺจูสเวลายํ สมสีตุณฺหอุตุ โหติ, เอวเมว สพฺพกาลํ สมสีตุณฺโหว อุตุ โหติ, น จ เตสํ โกจิ อุปฆาโต, วิเหสา วา อุปฺปชฺชติ. อกฏฺปากิมเมว สาลึ อกณํ อถุสํ สุคนฺธํ ตณฺฑุลผลํ ปริภุฺชนฺตานํ เนสํ กุฏฺํ, คณฺโฑ, กิลาโส, โสโส, กาโส, สาโส, อปมาโร, ชโรติ เอวมาทิโก น โกจิ โรโค อุปฺปชฺชติ. น เต ขุชฺชา วา วามนกา วา กาณา วา กุณี วา ขฺชา วา ปกฺขหตา วา วิกลงฺคา วา วิกลินฺทฺริยา วา โหนฺติ. อิตฺถิโยปิ ตตฺถ นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬา นาจฺโจทาตา โสภคฺคปฺปตฺตรูปา โหนฺติ. ตถา หิ ทีฆงฺคุลี ตมฺพนขี ลมฺพตฺถนา ตนุมชฺฌา ปุณฺณจนฺทมุขี วิสาลกฺขี มุทุคตฺตา สํหิตูรู โอทาตทนฺตา คมฺภีรนาภี ตนุชงฺฆา ทีฆนีลเวลฺลิตเกสี ปุถุลสุโสณี นาติโลมานาโลมา สุภคา อุตุสุขสมฺผสฺสา สณฺหา สขิลสมฺภาสา นานาภรณวิภูสิตา วิจรนฺติ. สพฺพทา หิ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหนฺติ. ปุริสา จ ปฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิกา วิย, น ปุตฺตทาเรสุ รชฺชนฺติ. อยํ ตตฺถ ธมฺมตา.

สตฺตาหิกเมว จ ตตฺถ อิตฺถิปุริสา กามรติยา วิหรนฺติ, ตโต วีตราคา ยถาสกํ คจฺฉนฺติ. น ตตฺถ อิธ วิย คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ, คพฺภปริหรณมูลกํ, วิชายนมูลกํ วา ทุกฺขํ โหติ. รตฺตกฺจุกโต กฺจนปฏิมา วิย ทารกา มาตุกุจฺฉิโต อมกฺขิตา เอว เสมฺหาทินา สุเขเนว นิกฺขมนฺติ, อยํ ตตฺถ ธมฺมตา.

มาตา ปน ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา วิชายิตฺวา เตสํ วิจรณปฺปเทเส เปตฺวา อนเปกฺขา ยถารุจิ คจฺฉติ. เตสํ ตตฺถ สยิตานํ เย ปสฺสนฺติ ปุริสา, อิตฺถิโย วา, เต อตฺตโน องฺคุลิโย อุปนาเมนฺติ, เตสํ กมฺมพเลน ตโต ขีรํ ปวตฺตติ, เตน ทารกา ยาเปนฺติ. เอวํ ปน วฑฺฒนฺตา กติปยทิวเสเหว ลทฺธพลา หุตฺวา ทาริกา อิตฺถิโย อุปคจฺฉนฺติ, ทารกา ปุริเส. กปฺปรุกฺขโต เอว จ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ วตฺถาภรณานิ นิปฺปชฺชนฺติ. นานาวิราควณฺณวิจิตฺตานิ หิ สุขุมานิ มุทุสุขสมฺผสฺสานิ วตฺถานิ ตตฺถ ตตฺถ กปฺปรุกฺเขสุ โอลมฺพนฺตานิ อิฏฺนฺติ. นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธวณฺณรตนวินทฺธานิ อเนกวิธมาลากมฺมลตากมฺมภิตฺติกมฺมวิจิตฺตานิ สีสูปคคีวูปคหตฺถูปคกฏูปคปาทูปคานิ โสวณฺณมยานิ อาภรณานิ จ กปฺปรุกฺขโต โอลมฺพนฺติ. ตถา วีณามุทิงฺคปณวสมฺมตาฬสงฺขวํสเวตาฬปริวานิวลฺลกีปภุติกา ตูริยภณฺฑาปิ ตโต ตโต โอลมฺพนฺติ. ตตฺถ จ พหู ผลรุกฺขา กุมฺภมตฺตานิ ผลานิ ผลนฺติ มธุรรสานิ, ยานิ ปริภุฺชิตฺวา เต สตฺตาหมฺปิ ขุปฺปิปาสาหิ น พาธียนฺติ. นชฺโชปิ ตตฺถ สุวิสุทฺธชลา สุปติตฺถา รมณียา อกทฺทมา วาลุกตลา นาติสีตา นาจฺจุณฺหา สุรภิคนฺธีหิ ชลชปุปฺเผหิ สฺฉนฺนา สพฺพกาลํ สุรภึ วายนฺติโย สนฺทนฺติ. น ตตฺถ กณฺฏกติณกกฺขฬคจฺฉลตา โหนฺติ, อกณฺฏกา ปุปฺผผลสมฺปนฺนา เอว โหนฺติ. จนฺทนนาครุกฺขา สยเมว รสํ ปคฺฆรนฺติ. นฺหายิตุกามา จ นทีติตฺเถ เอกชฺฌํ วตฺถาภรณานิ เปตฺวา นทึ โอตริตฺวา นฺหตฺวา อุตฺติณฺณุตฺติณฺณา อุปริฏฺิมํ วตฺถาภรณํ คณฺหนฺติ, น เตสํ เอวํ โหติ ‘‘อิทํ มม, อิทํ ปรสฺสา’’ติ, ตโต เอว น เตสํ โกจิ วิคฺคโห วา วิวาโท วา. สตฺตาหิกา เอว จ เนสํ กามรติกีฬา โหติ, ตโต วีตราคา วิย วิจรนฺติ. ยตฺถ จ รุกฺเข สยิตุกามา โหนฺติ, ตตฺเถว สยนํ อุปลภนฺติ. มเต จ สตฺเต ทิสฺวา น โรทนฺติ, น โสจนฺติ, ตฺจ มณฺฑยิตฺวา นิกฺขิปนฺติ. ตาวเทว จ เนสํ ตถารูปา สกุณา อุปคนฺตฺวา มตํ ทีปนฺตรํ เนนฺติ. ตสฺมา สุสานํ วา อสุจิฏฺานํ วา ตตฺถ นตฺถิ. น จ ตโต มตา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชนฺติ. ‘‘ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปฺจสีลสฺส อานุภาเวน เต เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติ. วสฺสสหสฺสเมว จ เนสํ สพฺพกาลํ อายุปฺปมาณํ. สพฺพเมตํ เตสํ ปฺจสีลํ วิย ธมฺมตาสิทฺธํ เอวาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุตฺตรกุรุทีเป.

เอกขุรํ กตฺวาติ อเนกสผมฺปิ เอกสผํ วิย กตฺวา, อสฺสํ วิย กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘คาวิ’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘ปสุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา คาวิโต อิตโร สพฺโพ จตุปฺปโท อิธ ‘‘ปสู’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘เปตฺวา คาวิ’’นฺติ.

ตสฺสาติ คพฺภินิตฺถิยา. ปิฏฺิ โอนมิตุํ สหตีติ กุจฺฉิยา ครุภารตาย เตสํ อารุฬฺหกาเล ปิฏฺิ โอนมติ, เตสํ นิสชฺชํ สหติ ปลฺลงฺเก นิสินฺนา วิย โหนฺติ. สมฺมาทิฏฺิเกติ กมฺมปถสมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาทิฏฺิเก. เอตฺถาติ ชมฺพุทีเป. เอตฺถ หิ ชนปทโวหาโร, น อุตฺตรกุรุมฺหิ. ตถา หิ ‘‘ปจฺจนฺติมมิลกฺขุวาสิเก’’ติ จ วุตฺตํ.

ตสฺส รฺโติ เวสฺสวณมหาราชสฺส. อิติ โส อตฺตานเมว ปรํ วิย กตฺวา วทติ. เอเสว นโย ปรโตปิ. พหุวิธํ นานารตนวิจิตฺตํ นานาสณฺานํ รถาทิ ทิพฺพยานํ อุปฏฺิตเมว โหติ สุทนฺตวาหนยุตฺตํ, น เนสํ ยานานํ อุปฏฺาปเน อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ. เอตานีติ หตฺถิยานาทีนิ. เนสนฺติ เวสฺสวณปริจาริกานํ. กปฺปิตานิ หุตฺวา อุฏฺิตานิ อารุหิตุํ อุปกปฺปนยานานิ. นิปนฺนาปิ นิสินฺนาปิ วิจรนฺติ จนฺทิมสูริยา วิย ยถาสกํ วิมาเนสุ.

นครา อหูติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นครานิ ภวึสูติ อตฺโถ’’ติ. อาฏานาฏา นามาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามํ นครํ อาสิ.

ตสฺมึ ตฺวาติ ตสฺมึ ปเทเส ปรกุสิฏนาฏานามเก นคเร ตฺวา. ตโต อุชุํ อุตฺตรทิสายํ. เอตสฺสาติ กสิวนฺตนครสฺส. อปรภาเค อปรโกฏฺาเส, ปรโต อิจฺเจว อตฺโถ.

กุเวโรติ ตสฺส ปุริมชาติสมุทาคตํ นามนฺติ เตเนว ปสงฺเคน เยนายํ สมฺปตฺติ อธิคตา, ตทสฺส ปุพฺพกมฺมํ อาจิกฺขิตุํ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุจฺฉุวปฺปนฺติ อุจฺฉุสสฺสํ. อวเสสสาลาหีติ อวเสสยนฺตสาลาหิ, นิสฺสกฺกวจนฺเจตํ. ตตฺเถวาติ ปุฺตฺถํ ทินฺนสาลายเมว.

ปฏิเอสนฺโตติ ปติ ปติ อตฺเถ เอสนฺโต วีมํสนฺโต. น เกวลํ เต วีมํสนฺติ เอว, อถ โข ตมตฺถํ ปติฏฺาเปนฺตีติ อาห ‘‘วิสุํ วิสุํ อตฺเถ อุปปริกฺขมานา อนุสาสมานา’’ติ. ยกฺขรฏฺิกาติ ยกฺขรฏฺาธิปติโน. ยกฺขา จ เวสฺสวณสฺส รฺโ นิเวสนทฺวาเร นิยุตฺตา จาติ ยกฺขโทวาริกา, เตสํ ยกฺขโทวาริกานํ.

ยสฺมา ธรณีโปรกฺขณิโต ปุราโณทกํ ภสฺสยนฺตํ เหฏฺา วุฏฺิ หุตฺวา นิกฺขมติ, ตสฺมา ตํ ตโต คเหตฺวา เมเฆหิ ปวุฏฺํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยโต โปกฺขรณิโต อุทกํ คเหตฺวา เมฆา ปวสฺสนฺตี’’ติ. ยโตติ ยโต ธรณีโปกฺขรณิโต. สภาติ ยกฺขานํ อุปฏฺานสภา.

ตสฺมึ าเนติ ตสฺสา โปกฺขรณิยา ตีเร ยกฺขานํ วสนวเน. สทา ผลิตาติ นิจฺจกาลํ สฺชาตผลา. นิจฺจปุปฺผิตาติ นิจฺจํ สฺชาตปุปฺผา. นานาทิชคณายุตาติ นานาวิเธหิ ทิชคเณหิ ยุตฺตา. เตหิ ปน สกุณสงฺเฆหิ อิโต จิโต จ สมฺปตนฺเตหิ ปริพฺภมนฺเตหิ ยสฺมา สา โปกฺขรณี อากุลา วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วิวิธปกฺขิสงฺฆสมากุลา’’ติ. โกฺจสกุเณหีติ สารสสกุนฺเตหิ.

‘‘เอวํ วิรวนฺตาน’’นฺติ อิมินา ตถา วสฺสิตวเสน ‘‘ชีวฺชีวกา’’ติ อยํ เตสํ สมฺาติ ทสฺเสติ. อุฏฺวจิตฺตกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตนาห ‘‘เอวํ วสฺสมานา’’ติ. โปกฺขรสาตกาติ โปกฺขรสณฺานตาย ‘‘โปกฺขรสาตกา’’ติ เอวํ ลทฺธนามา.

สพฺพกาลํ โสภตีติ สพฺพอุตูสุ โสภติ, น ตสฺสา เหมนฺตาทิวเสน โสภาวิรโต อตฺถิ. เอวํภูตา จ นิจฺจํ ปุปฺผิตชลชถลชปุปฺผตาย, ผลภารภริตรุกฺขปริวาริตตาย, อฏฺงฺคสมนฺนาคตสลิลตาย จ นิรนฺตรํ โสภติ.

๒๘๒. ปริกมฺมนฺติ ปุพฺพุปจารํ. ปริโสเธตฺวาติ เอกกฺขรสฺสาปิ อวิราธนวเสน อาจริยสนฺติเก สพฺพํ โสเธตฺวา. สุฏฺุ อุคฺคหิตาติ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนาย โปริยา วาจาย วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิฺาปนียา สมฺมเทว อุคฺคหิตา. ตถา หิ ‘‘อตฺถฺจ พฺยฺชนฺจ ปริโสเธตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อตฺถํ ชานโต เอว หิ พฺยฺชนํ ปริสุชฺฌติ, โน อชานโต. ปทพฺยฺชนานีติ ปทฺเจว พฺยฺชนฺจ อหาเปตฺวา. เอวฺหิ ปริปุณฺณา นาม โหตีติ. วิสํวาเทตฺวาติ อฺถา กตฺวา. เตชวนฺตํ น โหติ วิรชฺฌนโต เจว วิมฺหยตฺถภาวโต จ. สพฺพโสติ อนวเสสโต อาทิมชฺฌปริโยสานโต. เตชวนฺตํ โหตีติ สภาวนิรุตฺตึ อวิราเธตฺวา สุปฺปวตฺติภาเวน สาธนโต. เอวํ ปโยควิปตฺตึ ปหาย ปโยคสมฺปตฺติยา สติ ปริตฺตสฺส อตฺถสาธกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌาสยวิปตฺตึ ปหาย อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา อตฺถสาธกตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ลาภเหตู’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ปริตฺตภณนํ สตฺตานํ อนตฺถปฏิพาหนเหตูติ ตสฺส าณกรุณาปุพฺพกตา นิสฺสรณปกฺโข. เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวาติ เมตฺตามนสิกาเรน สตฺเตสุ หิตผรณํ ปุรกฺขตฺวา.

‘‘วตฺถุํ วา’’ติอาทิ ปุพฺเพ จตุปริสมชฺเฌ กตาย สาธนาย ภควโต ปเวทนํ. ฆรวตฺถุนฺติ วสนเคหํ. นิพทฺธวาสนฺติ ปรเคเหปิ เนวาสิกภาเวน วาสํ น ลเภยฺย, ยํ ปน มหาราชานํ, ยกฺขเสนาปตีนฺจ อชานนฺตานํเยว กทาจิ วสิตฺวา คมนํ, ตํ อปฺปมาณนฺติ อธิปฺปาโย. สมิตินฺติ ยกฺขาทิสมาคมํ. กามํ ปาฬิยํ ‘‘น เม โส’’ติ อาคตํ, อิตเรสมฺปิ ปน มหาราชานมตฺตนา เอกชฺฌาสยตาย เตสมฺปิ อชฺฌาสยํ หทเย เปตฺวา เวสฺสวโณ ตถา อโวจ. กฺํ อนุ อนุ วหิตุํ อยุตฺโต อนาวยฺโห, สพฺพกาลํ กฺํ ลทฺธุํ อยุตฺโตติ อตฺโถ, ตํ อนาวยฺหํ. เตนาห ‘‘น อาวาหยุตฺต’’นฺติ. น วิวยฺหนฺติ อวิวยฺหํ, กฺํ คเหตุมยุตฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น วิวาหยุตฺต’’นฺติ. อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว. อตฺตา วิสยภูโต เอตาสํ อตฺถีติ อตฺตา, ปริภาสา, ตาหิ. ปริยตฺตํ กตฺวา วจเนน ปริปุณฺณาหิ. ยถา ยกฺขา อกฺโกสิตพฺพา, เอวํ ปวตฺตา อกฺโกสา ยกฺขอกฺโกสา นาม, เตหิ. เต ปน ‘‘กฬารกฺขิ กฬารทนฺตา กาฬวณฺณา’’ติ เอวํ อาทโย.

วิรุทฺธาติ วิรุชฺฌนกา ปเรหิ วิโรธิโน. รภสาติ สารมฺภกาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กรณุตฺตริยา’’ติ. รภสาติ วา สาหสิกา. สามิโน มนโส อสฺสวาติ มนสฺสา, กิงฺกรา. เย หิ ‘‘กึ กโรมิ ภทฺทนฺเต’’ติ สามิกสฺส วเส วตฺตนฺติ, เต เอวํ วุจฺจนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยกฺขเสนาปตีนํ เย มนสฺสา, เตส’’นฺติ. อาณาย อวโรธิตุปจารา อวรุทฺธา, เต ปน อาณาวโต ปจฺจตฺถิกา นาม โหนฺตีติ ‘‘ปจฺจามิตฺตา เวริโน’’ติ วุตฺตํ. อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ เหฏฺา กตฺวา จินฺตาเปตพฺพํ, ตํ ปน อุชฺฌาปนํ เตสํ นีจกิริยาย ชานาปนํ โหตีติ อาห ‘‘ชานาเปตพฺพา’’ติ.

ปริตฺตปริกมฺมกถาวณฺณนา

ปริตฺตสฺส ปริกมฺมํ กเถตพฺพนฺติ อาฏานาฏิยปริตฺตสฺส ปริกมฺมํ ปุพฺพุปจารฏฺานิยํ เมตฺตสุตฺตาทิ กเถตพฺพํ. เอวฺหิ ตํ ลทฺธาเสวนํ หุตฺวา เตชวนฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ปมเมว หี’’ติอาทิ. ปิฏฺํ วา มํสํ วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน มจฺฉฆตสูปาทึ สงฺคณฺหาติ. โอตารํ ลภนฺติ อตฺตนา ปิยายิตพฺพอาหารวเสน ปิยายิตพฺพฏฺานวเสน จ. ‘‘ปริตฺต…เป… นิสีทิตพฺพ’’นฺติ อิมินาว ปริตฺตการกสฺส ภิกฺขุโน ปริสุทฺธิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติ.

‘‘ปริตฺตการโก…เป… สมฺปริวาริเตนา’’ติ อิทํ ปริตฺตกรเณ พาหิรรกฺขาสํวิธานํ. ‘‘เมตฺตจิตฺตํ …เป… กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ อพฺภนฺตรรกฺขา อุภยโต รกฺขาสํวิธานํ. เอวฺหิ อมนุสฺสา ปริตฺตกรณสฺส อนฺตรายํ กาตุํ น วิสหนฺติ. มงฺคลกถา วตฺตพฺพา ปุพฺพุปจารวเสน. สพฺพสนฺนิปาโตติ ตสฺมึ วิหาเร, ตสฺมึ วา คามเขตฺเต สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาโต. โฆเสตพฺโพ,‘‘เจติยงฺคเณ สพฺเพหิ สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติ. อนาคนฺตุํ นาม น ลพฺภติ อมนุสฺเสน พุทฺธาณาภเยน, ราชาณาภเยน จ. คหิตกาปเทเสน อมนุสฺโสว ปุจฺฉิโต โหตีติ อาห ‘‘อมนุสฺสคฺคหิตโก ‘ตฺวํ โก นามา’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ. มาลาคนฺธาทีสุ ปูชนตฺถํ วินิยุฺชิยมาเนสุ. ปตฺตีติ ตุยฺหํ ปตฺติทานํ. ปิณฺฑปาเต ปตฺตีติ ปิณฺฑปาเต ทิยฺยมาเน ปตฺติทานํ. เทวตานนฺติ ยกฺขเสนาปตีนํ. ปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘เมตฺตจิตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา’’ติ จ ‘‘มงฺคลกถา วตฺตพฺพา’’ติ จ ‘‘วิหารสฺส อุปวเน’’ติ เอวมาทิ จ สพฺพํ คิหีนํ ปริตฺตกรเณ วุตฺตํ ปริกมฺมํ กาตพฺพเมว.

สรีเร อธิมุจฺจตีติ สรีรํ อนุปวิสิตฺวา วิย อาวิสนฺโต ยถา คหิตกสฺส วเสน น วตฺตติ, อตฺตโน เอว วเสน วตฺตติ, เอวํ อธิมุจฺจติ อธิฏฺหิตฺวา ติฏฺติ. เตนาห ‘‘อาวิสตีติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ. ลคฺคตีติ ตตฺเถว ลคฺโค อลฺลีโน โหติ. เตนาห ‘‘น อเปตี’’ติ. โรคํ วฑฺเฒนฺโตติ ธาตูนํ สมภาเวน วตฺติตุํ อปฺปทานวเสน อุปฺปนฺนํ โรคํ วฑฺเฒนฺโต. ธาตูนํ วิสมภาวาปตฺติยา จ อาหารสฺส จ อรุจฺจเนน คหิตกสฺส สรีเร โลหิตํ สุสฺสติ, มํสํ มิลายติ, ตํ ปนสฺส ยกฺโข ธาตุกฺโขภนิมิตฺตตาย กโรนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปมํสโลหิตํ กโรนฺโต’’ติ.

๒๘๓. เตสํ นามานิ อินฺทาทินามภาเวน โวหริตพฺพโต. ตโตติ ตโต อาโรจนโต ปรํ. เตติ ยกฺขเสนาปตโย. โอกาโส น ภวิสฺสตีติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโย, อุปาสกอุปาสิกาโย วิเหเตุํ อวสโร น ภวิสฺสติ สมฺมเทว อารกฺขาย วิหิตตฺตาติ.

อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

๑๐. สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา

๒๙๖. ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ พุทฺธเขตฺตภูเต ทสสหสฺสปริมาเณ จกฺกวาเฬ. ตตฺถ หิ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสาเยว กตาธิการา, อิตเรสุ เทวา วิเสสภาคิโน. เตน วุตฺตํ ‘‘ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ าณชาลํ ปตฺถริตฺวา’’ติ. าณชาลปตฺถรณนฺติ จ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนวเสน าณสฺส ปวตฺตนเมว. เตนาห ‘‘โลกํ โวโลกยมาโน’’ติ, สตฺตโลกํ พฺยวโลกยมาโน อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิเก วิเสสโต โอคาเหตฺวา ปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. มงฺคลํ ภณาเปสฺสนฺติ ‘‘ตํ เตสํ อายตึ วิเสสาธิคมสฺส วิชฺชาฏฺานํ หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสา’’ติ. ตีหิ ปิฏเกหิ สมฺมสิตฺวาติ ติปิฏกโต เอกกทุกาทินา สงฺคเหตพฺพสฺส สงฺคณฺหนวเสน สมฺมสิตฺวา วีมํสิตฺวา. าตุํ อิจฺฉิตา อตฺถา ปฺหา, เต ปน อิมสฺมึ สุตฺเต เอกกาทิวเสน อาคตา สหสฺสํ, จุทฺทส จาติ อาห ‘‘จุทฺทสปฺหาธิเกน ปฺหสหสฺเสน ปฏิมณฺเฑตฺวา’’ติ. เอวมิธ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺสิเต ปฺเห ปรโต สุตฺตปริโยสาเน ‘‘เอกกวเสน ทฺเว ปฺหา กถิตา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๔๙) วิภาเคน ปริคเณตฺวา สยเมว ทสฺเสสฺสติ.

อุพฺภตกนวสนฺธาคารวณฺณนา

๒๙๗. อุจฺจาธิฏฺานตาย ตํ สนฺธาคารํ ภูมิโต อุพฺภตํ วิยาติ ‘‘อุพฺภตก’’นฺติ นามํ ลภติ. เตนาห ‘‘อุจฺจตฺตา วา เอวํ วุตฺต’’นฺติ. สนฺธาคารสาลาติ เอกา มหาสาลา. อุยฺโยคกรณาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ตฺวา ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉา’’ติอาทินา ตตฺถ นิสีทิตฺวา สนฺธํ กโรนฺติ มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ านํ ‘‘สนฺธาคาร’’นฺติ วุจฺจติ. อุยฺโยคฏฺานโต จ อาคนฺตฺวา ยาว เคหํ โคมยปริภณฺฑาทิวเสน ปฏิชคฺคนํ กโรนฺติ, ตาว เอกํ ทฺเว ทิวเส เต ราชาโน ตตฺถ สนฺถมฺภนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, เตสํ ราชูนํ สห อตฺถานุสาสนอคารนฺติปิ สนฺธาคารนฺติ. ยสฺมา วา เต ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมสฺมึ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมึ กาเลวปิตุ’’นฺติอาทินา ฆราวาสกิจฺจํ สนฺธรนฺติ, ตสฺมา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺธรนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, สา เอว สาลาติ สนฺธาคารสาลา. เทวตาติ ฆรเทวตา. นิวาสวเสน อนชฺฌาวุตฺถตฺตา ‘‘เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํ. กมฺมกรณวเสน ปน มนุสฺสา ตตฺถ นิสชฺชาทีนิ กปฺเปสุเมว. ‘‘สยเมว ปน สตฺถุ อิธาคมนํ อมฺหากํ ปุฺวเสเนว, อโห มยํ ปุฺวนฺโต’’ติ หฏฺตุฏฺา เอวํ สมฺมา จินฺเตสุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อมฺเหหี’’ติอาทิมาห.

๒๙๘. อฏฺฏกาติ จิตฺตกมฺมกรณตฺถํ พทฺธา มฺจกา. มุตฺตมตฺตาติ ตาวเทว สนฺธาคาเร นวกมฺมสฺส นิฏฺาปิตภาวมาห, เตน‘‘อจิรการิต’’นฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ. อรฺํ อาราโม อารมิตพฺพฏฺานํ เอเตสนฺติ อรฺารามา. สนฺถรณํ สนฺถริ, สพฺโพ สกโล สนฺถริ เอตฺถาติ สพฺพสนฺถริ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํ. เตนาห ‘‘ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอว’’นฺติ.

๒๙๙. สมนฺตปาสาทิโกติ สมนฺตโต สพฺพภาเคน ปสาทาวโห จาตุริยโส. ‘‘อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาตี’’ติ อิทํ พุทฺธานํ กายปฺปภาย ปกติยา อสีติหตฺเถ าเน อภิพฺยาปนโต วุตฺตํ. อิทฺธานุภาเวน ปน อนนฺตํ อปริมาณํ านํ วิชฺโชตเตว. นีลปีตโลหิโตทาตมฺชฏฺปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณา. สพฺเพ ทิสาภาคาติ สรีรปฺปภาย พาหุลฺลโต วุตฺตํ.

อพฺภมหิกาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺํ สุฺํ น โสภติ, ตารกาจิตํ ปน อนฺตลิกฺขํ ตาสํ ปภาหิ สมนฺตโต วิชฺโชตมานํ วิโรจตีติ อาห ‘‘สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตล’’นฺติ. สพฺพปาลิผุลฺโลติ มูลโต ปฏฺาย ยาว สาขคฺคา ผุลฺโล. ‘‘ปฏิปาฏิยาปิตาน’’นฺติอาทิ ปริกปฺปูปมา. ตถา หิ วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ. สิริยา สิรึ อภิภวมานํ วิยาติ อตฺตโน โสภาย เตสํ โสภนฺติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขูปิ สพฺเพวา’’ติ อิทํ เนสํ ‘‘อปฺปิจฺฉา’’ติอาทินา วุตฺตคุเณสุ โลกิยคุณานํ วเสน โยเชตพฺพํ. น หิ เต สพฺเพว ทสกถาวตฺถุลาภิโน. เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺตํ อาวชฺเชตฺวา…เป… อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๒๙๖). ตสฺมา เย ตตฺถ อริยา, เต สพฺเพสมฺปิ ปทานํ วเสน โพธิตา โหนฺติ. เย ปน ปุถุชฺชนา, เต โลกิยคุณทีปเกหิ ปเทหีติ น ตถา เหฏฺา ‘‘อสีติมหาเถรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺเพ อรหตฺตภาคิโน คหิตา.

รูปกายสฺส อสีติอนุพฺยฺชน-ปฏิมณฺฑิต-ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณกายปฺปภาพฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิจิตฺตตาว (ที. นิ. ๒.๓๓; ๓.๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๕) พุทฺธเวโส. ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ภควโต กายสฺส อาโลกิตวิโลกิตาทีสุ ปรมุกฺกํสคโต พุทฺธาเวณิโก อจฺจนฺตุปสโม พุทฺธวิลาโส. อสฺสนฺติ ตสฺสํ.

สนฺธาคารานุโมทนปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺตี’’ติอาทินา (จูฬว. ๒๙๕, ๓๑๕) นเยน สนฺธาคารคุณูปสฺหิตา สนฺธาคารกรณปุฺานิสํสภาวินี. ปกิณฺณกกถาติ สงฺคีติอนารุฬฺหา สุณนฺตานํ อชฺฌาสยานุรูปตาย วิวิธวิปุลเหตูปมาสมาลงฺกตา นานานยวิจิตฺตา วิตฺถารกถา. เตนาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ. อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย นิรุปกฺกิเลสตาย สุวิสุทฺเธน, วิปุโลทารตาย อปริเมยฺเยน จ อตฺเถน สุณนฺตานํ กายจิตฺตปริฬาหวูปสมนโต. ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิย อฺเสํ สุทุกฺกรตาย, มหาสารตาย วา อตฺถสฺส. มหาชมฺพุํ มตฺถเก คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย จาลนปจฺจยฏฺานวเสน ปุพฺเพนาปรํ อนุสนฺธานโต. โยชนิย…เป… ปายมาโน วิย เทสนํ จตุสจฺจยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา อตฺถเวทธมฺมเวทสฺเสว ลภาปเนน สาตมธุรธมฺมามตรสูปสํหรณโต. มธุคณฺฑนฺติ มธุปฏลํ.

๓๐๐. ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ พฺยาปนิจฺฉายํ อิทํ อาเมฑิตวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ยนฺทิส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อนุวิโลเกตฺวาติ เอตฺถ อนุ-สทฺโท ‘‘ปรี’’ติ อิมินา สมานตฺโถ, วิโลกนฺเจตฺถ สตฺถุ จกฺขุทฺวเยนปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘มํสจกฺขุนา…เป… ตโต ตโต วิโลเกตฺวา’’ติ สงฺเขปโต วตฺวา ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘มํสจกฺขุนา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หตฺเถน กุจฺฉิตํ กตํ หตฺถกุกฺกุจฺจํ กุกตเมว กุกฺกุจฺจนฺติ กตฺวา. เอวํ ปาทกุกฺกุจฺจํ ทฏฺพฺพํ. นิจฺจลา นิสีทึสุ อตฺตโน สุวินีตภาเวน, พุทฺธคารเวน จ. ‘‘อาโลกํ ปน วฑฺฒยิตฺวา’’ติอาทิ กทาจิ ภควา เอวมฺปิ กโรตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. น หิ สตฺถุ สาวกานํ วิย เอวํ ปโยคสมฺปาทนียเมตํ าณํ. ติโรหิตวิทูรวตฺตนิปิ รูปคเต มํสจกฺขุโน ปวตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา วีมํสิตพฺพํ. อรหตฺตุปคํ อรหตฺตปทฏฺานํ. จกฺขุตเลสุ นิมิตฺตํ เปตฺวาติ ภาวนานุโยคสมฺปตฺติยา สพฺเพสํ เตสํ ภิกฺขูนํ จกฺขุตเลสุ ลพฺภมานํ สนฺตินฺทฺริยวิคตถินมิทฺธตาการสงฺขาตํ นิมิตฺตํ อตฺตโน หทเย เปตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา. กสฺมา อาคิลายติ โกฏิสตสหสฺสหตฺถินาคานํ พลํ ธาเรนฺตสฺสาติ โจทกสฺส อธิปฺปาโย. อาจริโย เอส สงฺขารานํ สภาโว, ยทิทํ อนิจฺจตา. เย ปน อนิจฺจา, เต เอกนฺเตเนว อุทยวยปฏิปีฬิตตาย ทุกฺขา เอว, ทุกฺขสภาเวสุ เตสุ สตฺถุ กาเย ทุกฺขุปฺปตฺติยา อยํ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปิฏฺิวาโต อุปฺปชฺชิ, โส จ โข ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยา. สฺวายมตฺโถ ปรมตฺถทีปนิยํ อุทานฏฺกถายํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ.

ภินฺนนิคณฺวตฺถุวณฺณนา

๓๐๑. เหฏฺา วุตฺตเมว ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๖๔).

๓๐๒. สฺวาขฺยาตํ ธมฺมํ เทเสตุกาโมติ สฺวาขฺยาตํ กตฺวา ธมฺมํ กเถตุกาโม, สตฺถารา วา สฺวาขฺยาตํ ธมฺมํ สยํ ภิกฺขูนํ กเถตุกาโม. สตฺถารา เทสิตธมฺมเมว หิ ตโต ตโต คเหตฺวา สาวกา สพฺรหฺมจารีนํ กเถนฺติ.

เอกกวณฺณนา

๓๐๓. สมคฺเคหิ ภาสิตพฺพนฺติ อฺมฺํ สมคฺเคหิ หุตฺวา ภาสิตพฺพํ, สชฺฌายิตพฺพฺเจว วณฺเณตพฺพฺจาติ อตฺโถ. ยถา ปน สมคฺเคหิ สงฺคายนํ โหติ, ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกวจเนหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกวจเนหีติ วิโรธาภาเวน สมานวจเนหิ. เตนาห ‘‘อวิรุทฺธวจเนหี’’ติอาทิ. สามคฺคิรสํ ทสฺเสตุกาโมติ ยสฺมึ ธมฺเม สงฺคายเน สามคฺคิรสานุภวนํ อิจฺฉิตํ เทสนากุสลตาย, ตตฺถ เอกกทุกติกาทิวเสน พหุธา สามคฺคิรสํ ทสฺเสตุกาโม. สพฺเพ สตฺตาติ อนวเสสา สตฺตา, เต ปน ภวเภทโต สงฺเขเปเนว ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กามภวาทีสู’’ติอาทิมาห. พฺยธิกรณานมฺปิ พาหิรตฺถสมาโส โหติ ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติ อาห ‘‘อาหารโต ิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺิติกา’’ติ. ติฏฺติ เอเตนาติ ิติ, อาหาโร ิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺิติกาติ เอวํ วา เอตฺถ สมาสวิคฺคโห ทฏฺพฺโพ. อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกา, ปจฺจยายตฺตวุตฺติกาติ อตฺโถ. ปจฺจยตฺโถ เหตฺถ อาหาร-สทฺโท ‘‘อยํ อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺสอุปฺปาทายา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๘๓, ๒๓๒) วิย. เอวฺหิ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิมินา อสฺสตฺตาปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติ. สา ปนายํ อาหารฏฺิติกตา นิปฺปริยายโต สงฺขารธมฺโม, น สตฺตธมฺโม. เตเนวาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกาติ อาคตฏฺาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๖; ปารา. อฏฺ. เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; อุทา. อฏฺ. ๓๐; จูฬนิ. อฏฺ. ๖๕; อุทา. อฏฺ. ๑๘๖) ยทิ เอวํ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิทํ กถนฺติ? ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนาติ นายํ โทโส. ยถาห ภควา ‘‘เอกธมฺเม ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมตฺตํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, กตมสฺมึ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗) เอโก ธมฺโมติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ ยฺวายํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อาหารปริยาเยน สามฺโต ปจฺจยธมฺโม วุตฺโต, อยํ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโม. ยาถาวโต ตฺวาติ ยถาสภาวโต อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา. สมฺมทกฺขาโตติ เตเนว อภิสมฺพุทฺธากาเรน สมฺมเทว เทสิโต.

โจทโก วุตฺตมฺปิ อตฺถํ ยาถาวโต อปฺปฏิปชฺชมาโน เนยฺยตฺถํ สุตฺตปทํ นีตตฺถโต ทหนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ วจนมตฺเต ตฺวา ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา โจเทติ. อาจริโย อวิปรีตํ ตตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ปเวเทนฺโต ‘‘น วิรุชฺฌตี’’ติ วตฺวา ‘‘เตสฺหิ ฌานํ อาหาโร โหตี’’ติ อาห. ฌานนฺติ เอกโวการภวาวหํ สฺาย วิรชฺชนวเสน ปวตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาหารา’’ติ วจนํ อสฺภเว จตุนฺนํ อาหารานํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปจฺจยาหารสฺส อภาวโต. ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ อิทํ สาสเน เยสุ ธมฺเมสุ วิเสสโต อาหาร-สทฺโท นิรุฬฺโห, ‘‘อาหารฏฺิติกา’’ติ เอตฺถ ยทิ เต เอว คยฺหนฺติ, อพฺยาปิตโทโส อาปนฺโน. อถ สพฺโพปิ ปจฺจยธมฺโม อาหาโรติ อธิปฺเปโต, อิมาย อาหารปาฬิยา วิโรโธ อาปนฺโนติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. ‘‘น วิรุชฺฌตี’’ติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘เอตสฺมิฺหิ สุตฺเต’’ติอาทิมาห. กพฬีการาหาราทีนํ โอชฏฺมกรูปาหรณาทิ นิปฺปริยาเยน อาหารภาโว. ยถา หิ กพฬีการาหาโร โอชฏฺมกรูปาหรเณน รูปกายํ อุปตฺถมฺเภติ, เอวํ ผสฺสาทโย จ เวทนาทิอาหรเณน นามกายํ อุปตฺถมฺเภนฺติ, ตสฺมา สติปิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกภาโว โอชาทีสุ สาติสโย ลพฺภมาโน มุขฺโย อาหารฏฺโติ เต เอว นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณา ธมฺมา วุตฺตา. อิธาติ อิมสฺมึ สงฺคีติสุตฺเต. ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโต สพฺโพ ปจฺจโย ธมฺโม อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อิมํ ปริยายํ ลภตีติ. เตนาห ‘‘สพฺพธมฺมานฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมานํ. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน (อ. นิ. ๑๐.๖๑) สมตฺเถตุํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยนฺติ ปจฺจยาหาโร.

นิปฺปริยายาหาโรปิ คหิโตว โหติ, ยาวตา โสปิ ปจฺจยภาเวเนว ชนโก, อุปตฺถมฺภโก จ หุตฺวา ตํ ตํ ผลํ อาหรตีติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ. ตตฺถาติ ปริยายาหาโร, นิปฺปริยายาหาโรติ ทฺวีสุ อาหาเรสุ. อสฺภเว ยทิปิ นิปฺปริยายาหาโร น ลพฺภติ, ปจฺจยาหาโร ปน ลพฺภติ ปริยายาหารลกฺขโณ. อิทานิ อิมเมวตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ติตฺถกรมตนิสฺสิตานํ ฌานภาวนาย อสิชฺฌนโต ‘‘อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ’’ติ วุตฺตํ. สาสนิกา ตาทิสํ ฌานํ น นิพฺพตฺเตนฺตีติ ‘‘ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา’’ติ วุตฺตํ. ติตฺถิยา หิ อุปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสฺิโน, อฺาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสิโน วา หุตฺวา อสฺสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ, น สาสนิกา. วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ วาโยกสิเณ ปมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวา. เตนาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติ. กสฺมา ปเนตฺถ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ? ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๑) วิตฺถาริตเมว. ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ธี จิตฺตนฺติ จิตฺตํ ชิคุจฺฉามีติ อตฺโถ. ธิพฺพเตตํ จิตฺตนฺติ เอตํ มม จิตฺตํ ชิคุจฺฉิตํ วต โหตุ. วตาติ สมฺภาวเน, เตน ชิคุจฺฉํ สมฺภาเวนฺโต วทติ. นามาติ จ สมฺภาวเน เอว, เตน จิตฺตสฺส อภาวํ สมฺภาเวติ. จิตฺตสฺส ภาวาภาเวสุ อาทีนวานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ขนฺตึ รุจึ อุปฺปาเทตฺวาติ ‘‘จิตฺตสฺส อภาโว เอว สาธุ สุฏฺู’’ติ อิมํ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตึ, ตตฺถ จ อภิรุจึ อุปฺปาเทตฺวา.

ตถา ภาวิตสฺส ฌานสฺส ิติภาคิยภาวปฺปตฺติยา อปริหีนชฺฌานสฺส ติตฺถายตเน ปพฺพชิตสฺเสว ตถา ฌานภาวนา โหตีติ อาห ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ. ปณิหิโต อโหสีติ มรณสฺส อาสนฺนกาเล ปิโต อโหสิ. ยทิ านาทินา อากาเรน นิพฺพตฺเตยฺย, กมฺมพเลน ยาว เภทา เตเนวากาเรน ติฏฺเยฺย วาติ อาห ‘‘โส เตน อิริยาปเถนา’’ติอาทิ.

เอว รูปานมฺปีติ เอวํ อเจตนานมฺปิ. ปิ-สทฺเทน ปเคว สเจตนานนฺติ ทสฺเสติ. กถํ ปน อเจตนานํ เนสํ ปจฺจยาหารสฺส อุปกปฺปนนฺติ โจทนํ สนฺธาย ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห.

เย อุฏฺานวีริเยเนว ทิวสํ วีตินาเมตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺทผลมตฺตํ กิฺจิเทว ลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เต อุฏฺานผลูปชีวิโน. เย ปน อตฺตโน ปุฺผลเมว อุปชีเวนฺติ, เต ปุฺผลูปชีวิโน. เนรยิกานํ ปน เนว อุฏฺานวีริยวเสน ชีวิกากปฺปนํ, ปุฺผลสฺส ปน เลโสปิ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เย ปน เต เนรยิกา…เป… น ปุฺผลูปชีวีติ วุตฺตา’’ติ. ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อาหรเณน มโนสฺเจตนาหาโรติ วุตฺตา, น ยสฺส กสฺสจิ ผลสฺสาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กึ ปฺจ อาหารา อตฺถี’’ติ โจเทติ. อาจริโย นิปฺปริยายาหาเร อธิปฺเปเต สิยา ตว โจทนายาวสโร, สา ปน เอตฺถ อนวสราติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจ น ปฺจาติ อิทํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปริยายาหารสฺเสว ปเนตฺถ อธิปฺเปตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นนุ ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺตเมต’’นฺติ อาห. ตสฺมาติ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจยสฺส ‘‘อาหาโร’’ติ อิจฺฉิตตฺตา. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาห.

มุขฺยาหารวเสนปิ เนรยิกานํ อาหารฏฺิติกตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กพฬีการํ อาหารํ…เป… สาเธตี’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ เนรยิกา สุขปฏิสํเวทิโนปิ โหนฺตีติ? โนติ ทสฺเสตุํ ‘‘เขโฬปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโยติ ตโย อรูปาหารา กพฬีการาหารสฺส อภาวโต. อวเสสานนฺติ อสฺสตฺเตหิ อวเสสานํ. กามภวาทีสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ปจฺจยาหาโร หิ สพฺเพสํ สาธารโณติ. เอตํ ปฺหนฺติ ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม’’ติ เอวํ โจทิตเมตํ ปฺหํ. กเถตฺวาติ วิสฺสชฺเชตฺวา.

‘‘ตตฺถ ตตฺถ…เป… ทุกฺขํ โหตี’’ติ เอเตน ยถา อิธ ปมสฺส ปฺหสฺส นิยฺยาตนํ, ทุติยสฺส อุทฺธรณํ น กตํ, เอวํ อิมินา เอว อธิปฺปาเยน อิโต ปเรสุ ทุกติกาทิปฺเหสุ ตตฺถ ตตฺถ อาทิปริโยสาเนสุ เอว อุทฺธรณนิยฺยาตนานิ กตฺวา เสเสสุ น กตนฺติ ทสฺเสติ. ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโย, การณํ, ตเทว อตฺตโน ผลํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโรติ อาห ‘‘อิมสฺมิมฺปิ…เป… สงฺขาโรติ วุตฺโต’’ติ. อาหารปจฺจโยติ อาหรณฏฺวิสิฏฺโ ปจฺจโย. อาหรณฺเจตฺถ อุปฺปาทกตฺตปฺปธานํ, สงฺขรณํ อุปตฺถมฺภกตฺตปฺปธานนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. เตนาห ‘‘อยเมตฺถ เหฏฺิมโต วิเสโส’’ติ. นิปฺปริยายาหาเร คหิเต ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ วุตฺเตปิ อสฺสตฺตา น คหิตา เอว ภวิสฺสนฺตีติ ปเทสวิสโย สพฺพ-สทฺโท โหติ ยถา ‘‘สพฺเพ ตสนฺติทณฺฑสฺสา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๓๐). น เหตฺถ ขีณาสวาทีนํ คหณํ โหติ. ปากโฏ ภเวยฺย วิเสสสามฺสฺส วิสยตฺตา ปฺหานํ. โน จ คณฺหึสุ อฏฺกถาจริยา. ธมฺโม นาม นตฺถิ สงฺขโตติ อธิปฺปาโย. อิธ ทุติยปฺเห ‘‘สงฺขาโร’’ติ ปจฺจโย เอว กถิโตติ สมฺพนฺโธ.

ยทา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคโต, ตทา เอว สพฺพเยฺยํ สจฺฉิกตํ ชาตนฺติ อาห ‘‘มหาโพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา’’ติ. สยนฺติ สามํเยว. อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ จิรกาลาวฏฺายิ ปารมฺปริยวเสน. เตนาห ‘‘เอเกน หี’’ติอาทิ. ปรมฺปรกถานิยเมนาติ ปรมฺปรกถากถนนิยเมน, นิยมิตตฺถพฺยฺชนานุปุพฺพิยา กถายาติ อตฺโถ. เอกกวเสนาติ เอกํ เอกํ ปริมาณํ เอตสฺสาติ เอกโก, ปฺโห. ตสฺส เอกกสฺส วเสน. เอกกํ นิฏฺิตํ วิสฺสชฺชนนฺติ อธิปฺปาโยติ.

เอกกวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทุกวณฺณนา

๓๐๔. จตฺตาโร ขนฺธาติ เตสํ ตาว นามนฏฺเน นามภาวํ ปมํ วตฺวา ปจฺฉา นิพฺพานสฺส วตฺตุกาโม อาห. ตสฺสาปิ หิ ตถา นามภาวํ ปรโต วกฺขติ. ‘‘นามํ กโรติ นามยตี’’ติ เอตฺถ ยํ นามกรณํ, ตํ นามนฺติ อาห ‘‘นามนฏฺเนาติ นามกรณฏฺเนา’’ติ, อตฺตโนวาติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ สาติสยมิทํ เตสํ นามกรณํ โหติ. เตนาห ‘‘อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิ. อิทานิ ตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺส นามสฺส กรเณเนว เต ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจนฺติ, ตํ สามฺนามํ, กิตฺติมนามํ, คุณนามํ วา น โหติ, อถ โข โอปปาติกนามนฺติ ปุริมานิ ตีณิ นามานิ อุทาหรณวเสน ทสฺเสตฺวา ‘‘น เอวํ เวทนาทีน’’นฺติ เต ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรนามเมว นามกรณฏฺเน นามนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวทนาทโย หี’’ติอาทิมาห. ‘‘มหาปถวิอาทโย’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปถวิอาปาทโย อิธ นามนฺติ อนธิปฺเปตา, รูปนฺติ ปน อธิปฺเปตาติ? สจฺจเมตํ, ผสฺสเวทนาทีนํ วิย ปน ปถวิอาทีนํ โอปปาติกนามตาสามฺเน ‘‘ปถวิอาทโย วิยา’’ติ นิทสฺสนํ กตํ, น อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมานํ นามสภาวตฺตา. ผสฺสเวทนาทีนฺหิ อรูปธมฺมานํ สพฺพทาปิ ผสฺสาทินามกตฺตา, ปถวิอาทีนํ เกสกุมฺภาทินามนฺตราปตฺติ วิย นามนฺตรานาปชฺชนโต จ สทา อตฺตนาว กตนามตาย จตุกฺขนฺธนิพฺพานานิ นามกรณฏฺเน นามํ. อถ วา อธิวจนสมฺผสฺโส วิย อธิวจนนามมนฺตเรน เย อนุปจิตสมฺภารานํ คหณํ น คจฺฉนฺติ, เต นามายตฺตคฺคหณา นามํ. รูปํ ปน วินาปิ นามสาธนํ อตฺตโน รุปฺปนสภาเวน คหณํ อุปยาตีติ รูปํ. เตนาห ‘‘เตสุ อุปฺปนฺเนสู’’ติอาทิ. อิธาปิ ‘‘ยถาปถวิยา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ นิทสฺสนวเสน อาคตตฺตา. ‘‘อตีเตปี’’ติอาทินา เวทนาทีสุ นามสฺา นิรุฬฺหา, อนาทิกาลิกา จาติ ทสฺเสติ.

อิติ อตีตาทิวิภาควนฺตานมฺปิ เวทนาทีนํ นามกรณฏฺเน นามภาโว เอกนฺติโก, ตพฺพิภาครหิเต ปน เอกสภาเว นิจฺเจ นิพฺพาเน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานํ ปน…เป… นามนฏฺเน นาม’’นฺติ อาห. นามนฏฺเนาติ นามกรณฏฺเน. นมนฺตีติ เอกนฺตโต สารมฺมณตฺตา ตนฺนินฺนา โหนฺติ, เตหิ วินา นปฺปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพนฺติ ขนฺธจตุกฺกํ, นิพฺพานฺจ. ยสฺมึ อารมฺมเณเยว เวทนากฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ตํสมฺปยุตฺตตาย สฺากฺขนฺธาทโยปิ ตตฺถ ปวตฺตนฺตีติ โส เน ตตฺถ นาเมนฺโต วิย โหติ วินา อปฺปวตฺตนโต. เอส นโย สฺากฺขนฺธาทีสุปีติ วุตฺตํ ‘‘อารมฺมเณ อฺมฺํ นาเมนฺตี’’ติ. อนวชฺชธมฺเม มคฺคผลาทิเก. กามํ เกสุจิ รูปธมฺเมสุปิ อารมฺมณาธิปติภาโว ลพฺภเตว, นิพฺพาเน ปเนส สาติสโย ตสฺส อจฺจนฺตสนฺตปณีตตากปฺปภาวโตติ ตเทว อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย ‘‘อตฺตนิ นาเมตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ อริยา สกลมฺปิ ทิวสภาคํ ตํ อารพฺภ วีตินาเมนฺตาปิ ติตฺตึ น คจฺฉนฺติ.

‘‘รุปฺปนฏฺเนา’’ติ เอเตน รุปฺปตีติ รูปนฺติ ทสฺเสติ. ตตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํ. นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํ. วิภูตตรฺเหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโต. วุตฺตฺเหตํ ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๗๙). ยทิ เอวํ กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมฺาติ? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมฺา. อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วา วิสทิสปจฺจยสนฺนิปาเตติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘โย อตฺตโน สนฺตาเน วิชฺชมานสฺสเยว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปน’’นฺติ อฺเ. อิมสฺมึ ปกฺเข รูปยติ วิการมาปาเทตีติ รูปํ. ‘‘สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปน-สทฺโท นิรุฬฺโห’’ติ เกจิ. เอตสฺมึ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมฺาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโต. ‘‘ปฏิฆโต รุปฺปน’’นฺติ อปเร. ‘‘ตสฺสาติ รูปสฺสา’’ติ วทนฺติ, นามรูปสฺสาติ ปน ยุตฺตํ. ยถา หิ รูปสฺส, เอวํ นามสฺสาปิ เวทนากฺขนฺธาทิวเสน, มทนิมฺมทนาทิวเสน จ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๖) วุตฺตา เอวาติ. อิติ อยํ ทุโก กุสลตฺติเกน สงฺคหิเต สภาวธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺโตติ.

อวิชฺชาติ อวินฺทิยํ ‘‘อตฺตา, ชีโว, อิตฺถี, ปุริโส’’ติ เอวมาทิกํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. วินฺทิยํ ‘‘ทุกฺขํ, สมุทโย’’ติ เอวมาทิกํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ อวิทิตกรณฏฺเน อวิชฺชา. อนฺตรหิเต สํสาเร สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา. อตฺถโต ปน สา ทุกฺขาทีนํ จตุนฺนํ สจฺจานํ สภาวจฺฉาทโก สมฺโมโห โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺขาทีสุ อฺาณ’’นฺติ. ภวปตฺถนา นาม กามภวาทีนํ ปตฺถนาวเสน ปวตฺตตณฺหา. เตนาห ‘‘โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท’’ติอาทิ. อิติ ‘‘อยํ ทุโก วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถํ คหิโต.

ภวทิฏฺีติ ขนฺธปฺจกํ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ คาเหตฺวา ตํ ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ คณฺหนวเสน นิวิฏฺา สสฺสตทิฏฺีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ภโว วุจฺจตี’’ติอาทิ. ภวิสฺสตีติ ภโว, ติฏฺติ สพฺพกาลํ อตฺถีติ อตฺโถ. สสฺสตนฺติ สสฺสตภาโว. วิภวทิฏฺีติ ขนฺธปฺจกเมว ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คเหตฺวา ตํ ‘‘น ภวิสฺสตี’’ติ คณฺหนวเสน นิวิฏฺา อุจฺเฉททิฏฺีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิภโว วุจฺจตี’’ติอาทิ. วิภวิสฺสติ วินสฺสติ อุจฺฉิชฺชตีติ วิภโว, อุจฺเฉโท.

ยํ น หิรียตีติ เยน ธมฺเมน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห, ปุคฺคโล วา น หิรียติ น ลชฺชติ, ลิงฺควิปลฺลาสํ วา กตฺวา โย ธมฺโมติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. หิรียิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิรียิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทิธมฺมํ น ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. นิลฺลชฺชตาติ ปาปสฺส อชิคุจฺฉนา. ยํ น โอตฺตปฺปตีติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ ปน เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, โอตฺตปฺปิตพฺพยุตฺตเกน โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตน กายทุจฺจริตาทินาติ อตฺโถ. หิรียิตพฺเพนาติ เอตฺถาปิ วา เอวเมว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อภายนกอากาโรติ ปาปโต อนุตฺตาสนากาโร.

‘‘ยํ หิรียตี’’ติอาทีสุ อนนฺตรทุเก วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิยกชฺฌตฺตํ ชาติอาทิสมุฏฺานํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา. นิยกชฺฌตฺตโต พหิภาวโต พหิทฺธา ปรสนฺตาเน สมุฏฺานํ เอติสฺสาติ พหิทฺธา สมุฏฺานา. อตฺตา เอว อธิปติ อตฺตาธิปติ, อชฺฌตฺตสมุฏฺานตฺตา เอว อตฺตาธิปติโต อาคมนโต อตฺตาธิปเตยฺยา. โลกาธิปเตยฺยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ลชฺชาสภาวสณฺิตาติ ปาปโต ชิคุจฺฉนรูเปน อวฏฺิตา. ภยสภาวสณฺิตนฺติ ตโต อุตฺตาสนรูเปน อวฏฺิตํ. อชฺฌตฺตสมุฏฺานาทิตา จ หิโรตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปน เตสํ กทาจิปิ อฺมฺวิปฺปโยคโต. น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติ.

ทุกฺขนฺติ กิจฺฉํ, อนิฏฺนฺติ วา อตฺโถ. วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหีติ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วิโลมคาหเก. ตสฺสา เอว วิปจฺจนีกํ ทุปฺปฏิปตฺติ สาตํ อิฏฺํ เอตสฺสาติ วิปจฺจนีกสาโต, ตสฺมึ วิปจฺจนีกสาเต. เอวํภูโต จ โอวาทภูเต สาสนกฺกเม โอวาทเก จ อาทรภาวรหิโต โหตีติ อาห ‘‘อนาทเร’’ติ. ตสฺส กมฺมนฺติ ตสฺส ทุพฺพจสฺส ปุคฺคลสฺส อนาทริยวเสน ปวตฺตเจตนา โทวจสฺสํ. ตสฺส ภาโวติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โทวจสฺสสฺส อตฺถิภาโว โทวจสฺสตา, อตฺถโต โทวจสฺสเมว. เตเนวาห ‘‘สา อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหตี’’ติ. เจตนาปฺปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธสฺส เอวํ วุตฺตํ. เอเตนากาเรนาติ อปฺปทกฺขิณคฺคาหิตากาเรน. อสฺสทฺธิยทุสฺสีลฺยาทิปาปธมฺมโยคโต ปุคฺคลา ปาปา นาม โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยาย เจตนาย ปุคฺคโล ปาปสมฺปวงฺโก นาม โหติ, สา เจตนา ปาปมิตฺตตา, จตฺตาโรปิ วา อรูปิโน ขนฺธา ตทาการปฺปวตฺตา ปาปมิตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺพฺพา’’ติ อาห.

‘‘สุขํ วโจ เอตสฺมึ ปทกฺขิณคฺคาหิมฺหิ อนุโลมสาเต สาทเร ปุคฺคเลติ สุพฺพโจติอาทินา, ‘‘กลฺยาณา สทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโต’’ติอาทินา จ อนนฺตรทุกสฺส อตฺโถ อิจฺฉิโตติ อาห โสวจสฺสตา…เป… วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพา’’ติ. อุโภติ โสวจสฺสตา, กลฺยาณมิตฺตตา จ. เตสํ ขนฺธานํ ปวตฺติอาการวิเสสา ‘‘โสวจสฺสตา, กลฺยาณมิตฺตตา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เต โลกิยาปิ โหนฺติ โลกุตฺตราปีติ อาห ‘‘โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา’’ติ.

วตฺถุเภทาทินา อเนกเภทภินฺนา ตํตํชาติวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา ราสิโต คยฺหมานา อาปตฺติโยว อาปตฺติกฺขนฺธา. ตา ปน อนฺตราปตฺตีนํ อคฺคหเณ ปฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, ตาสํ ปน คหเณ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย. ‘‘อิมา อาปตฺติโย, เอตฺตกา อาปตฺติโย, เอวฺจ เตสํ อาปชฺชนํ โหตี’’ติ ชานนปฺา อาปตฺติกุสลตาติ อาห ‘‘ยา ตาส’’นฺติอาทิ. ตาสํ อาปตฺตีนนฺติ ตาสุ อาปตฺตีสุ. ตตฺถ ยํ สมฺภินฺนวตฺถุกาสุ วิย ิตาสุ, ทุวิฺเยฺยวิภาคาสุ จ อาปตฺตีสุ อสงฺกรโต ววตฺถาน, อยํ วิเสสโต อาปตฺติกุสลตาติ ทสฺเสตุํ ทุติยํ อาปตฺติคฺคหณํ กตํ. สห กมฺมวาจายาติ กมฺมวาจาย สเหว. อาปตฺติโต วุฏฺาปนปโยคตาย กมฺมภูตา วาจา กมฺมวาจา, ตถาภูตา อนุสาวนวาจา เจว ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตวาจา จ. ตาย กมฺมวาจาย สทฺธึ สมกาลเมว ‘‘อิมาย กมฺมวาจาย อิโต อาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ, โหนฺตฺจ ปเม วา ตติเย วา อนุสาวเนยฺยการปฺปตฺเต, ‘สํวริสฺสามี’ติ วา ปเท ปริโยสิเต โหตี’’ติ เอวํ ตํ ตํ อาปตฺตีหิ วุฏฺานปริจฺเฉทปริชานนปฺา อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา. วุฏฺานนฺติ จ ยถาปนฺนาย อาปตฺติยา ยถา ตถา อนนฺตรายตาปาทนํ, เอวํ วุฏฺานคฺคหเณเนว เทสนายปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติ.

‘‘อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมํ ปวตฺตํ, อิโต ปรํ ภวงฺค มชฺเฌ สมาปตฺตี’’ติ เอวํ สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทชานนปฺา สมาปตฺติกุสลตา. วุฏฺาเน กุสลภาโว วุฏฺานกุสลตา, ปเคว วุฏฺาน ปริจฺเฉทกรํ าณํ. เตนาห ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนสมยวเสเนวา’’ติอาทิ. วุฏฺานสมตฺถาติ วุฏฺาปเน สมตฺถา.

‘‘ธาตุกุสลตา’’ติ เอตฺถ ปถวีธาตุอาทโย, สุขธาตุอาทโย, กามธาตุอาทโย จ ธาตุโย เอตาสฺเวว อนฺโตคธาติ เอตาสุ โกสลฺเล ทสฺสิเต ตาสุปิ โกสลฺลํ ทสฺสิตเมว โหตีติ ‘‘อฏฺารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตู’’ติ วตฺวา ‘‘อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ สภาวปริจฺเฉทกา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาวปริจฺเฉทกาติ ยถาภูตสภาวาวโพธินี. ‘‘สวนปฺา ธารณปฺา’’ติอาทินา ปจฺเจกํ ปฺา-สทฺโท โยเชตพฺโพ. ธาตูนํ สวนธารณปฺา สุตมยา, อิตรา ภาวนามยา. ตตฺถาปิ สมฺมสนปฺา โลกิยา. วิปสฺสนา ปฺา หิ สา, อิตรา โลกุตฺตรา. ลกฺขณาทิวเสน, อนิจฺจาทิวเสน จ มนสิกรณํ มนสิกาโร, ตตฺถ โกสลฺลํ มนสิการกุสลตา. ตํ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปฺา’’ติ อาห. สมฺมสนปฺา หิ ตสฺสา อาทิ, ปฏิเวธปฺา มชฺเฌ, ปจฺจเวกฺขณปฺา ปริโยสานํ.

อายตนานํ คนฺถโต จ อตฺถโต จ อุคฺคณฺหนวเสน เตสํ ธาตุลกฺขณาทิวิภาคสฺส ชานนปฺา อุคฺคหชานนปฺา. สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวิธิโน ชานนปฺา มนสิการชานนปฺา. ยสฺมา อายตนานิปิ อตฺถโต ธาตุโยว มนสิกาโร จ อุคฺคณฺหนาทิวเสน เตสเมว มนสิการวิธิ, ตสฺมา ธาตุกุสลตาทิกา ติสฺโสปิ กุสลตา เอกเทเส กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สวนํ วิย อุคฺคณฺหนปจฺจเวกฺขณานิปิ ปริตฺตาณกตฺตุกานีติ อาห ‘‘สวน อุคฺคหณปจฺจเวกฺขณา โลกิยา’’ติ. อริยมคฺคกฺขเณ สมฺมสนมนสิการานํ นิปฺผตฺติ ปรินิฏฺานนฺติ เตสํ โลกุตฺตรตาปริยาโยปิ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา’’ติ. ปจฺจยธมฺมานํ เหตุอาทีนํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยาทิภาเวน ปจฺจยภาโว ปจฺจยากาโร, โส ปน อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ วเสน ทฺวาทสวิโธติ อาห ‘‘ทฺวาทสนฺนํ ปจฺจยาการาน’’นฺติ. อุคฺคหาทิวเสนาติ อุคฺคหมนสิการสวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสน.

านฺเจว ติฏฺติ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ การณฺจ เหตุปจฺจยภาเวน กรณโต นิปฺผาทนโต. เตสํ โสตวิฺาณาทีนํ. เอตสฺมึ ทุเก อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เย ธมฺมา ยสฺส ธมฺมสฺส การณภาวโต านํ, เตว ธมฺมา ตํวิธุรสฺส ธมฺมสฺส อการณภาวโต อฏฺานนฺติ ปมนเย ผลเภเทน ตสฺเสว ธมฺมสฺส านาฏฺานตา ทีปิตา; ทุติยนเย ปน อภินฺเนปิ ผเล ปจฺจยธมฺมเภเทน เตสํ านาฏฺานตา ทีปิตาติ อยเมเตสํ วิเสโส. น หิ กทาจิ อริยา ทิฏฺิสมฺปทา นิจฺจคฺคาหสฺส การณํ โหติ, อกิริยตา ปน สิยา ตสฺส การณนฺติ.

อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อชิมฺหตา อกุฏิลตา อวงฺกตาติ อตฺโถติ ตมตฺถํ อนชฺชวปฏิกฺเขปมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘โคมุตฺตวงฺกตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สฺวายํ อนชฺชโว ภิกฺขูนํ เยภุยฺเยน อเนสนาย, อโคจรจาริตาย จ โหตีติ อาห ‘‘เอกจฺโจ หิ…เป… จรตี’’ติ. อยํ โคมุตฺตวงฺกตา นาม อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา ปฏิปตฺติยา วงฺกภาวโต. ปุริมสทิโสติ ปมํ วุตฺตภิกฺขุสทิโส. จนฺทวงฺกตา นาม ปฏิปตฺติยา มชฺฌฏฺาเน วงฺกภาวาปตฺติโต. นงฺคลโกฏิวงฺกตา นาม ปริโยสาเน วงฺกภาวาปตฺติโต. อิทํ อชฺชวํ นาม สพฺพตฺถกเมว อุชุภาวสิทฺธิโต. อชฺชวตาติ อาการนิทฺเทโส, เยนากาเรนสฺส อชฺชโว ปวตฺตติ, ตทาการนิทฺเทโสติ อตฺโถ. ลชฺชตีติ ลชฺชี, หิริมา, ตสฺส ภาโว ลชฺชวํ, หิรีติ อตฺโถ. ลชฺชา เอตสฺส อตฺถีติ ลชฺชี ยถา ‘‘มาลี, มายี’’ติ จ, ตสฺส ภาโว ลชฺชีภาโว, สา เอว ลชฺชา.

ปราปราธาทีนํ อธิวาสนกฺขมํ อธิวาสนขนฺติ. สุจิสีลตา โสรจฺจํ. สา หิ โสภนกมฺมรตตา, สุฏฺุ วา ปาปโต โอรตภาโว วิรตตา โสรจฺจํ. เตนาห ‘‘สุรตภาโว’’ติ.

‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติอาทีสุ อยํ อปโร นโย – นามกรณฏฺเนาติ อฺํ อนเปกฺขิตฺวา สยเมว อตฺตโน นามกรณสภาวโตติ อตฺโถ. ยฺหิ ปรสฺส นามํ กโรติ, ตสฺส จ ตทเปกฺขตฺตา อฺาเปกฺขํ นามกรณนฺติ นามกรณสภาวตา น โหติ, ตสฺมา มหาชนสฺส าตีนํ, คุณานฺจ สามฺนามาทิการกานํ นามภาโว นาปชฺชติ. ยสฺส จ อฺเหิ นามํ กรียติ, ตสฺส จ นามกรณสภาวตา นตฺถีติ, นตฺถิเยว นามภาโว. เวทนาทีนํ ปน สภาวสิทฺธตฺตา เวทนาทินามสฺส นามกรณสภาวโต นามตา วุตฺตา. ปถวีอาทิ นิทสฺสเนน นามสฺส สภาวสิทฺธตํเยว นิทสฺเสติ, น นามภาวสามฺํ, นิรุฬฺหตฺตา ปน นาม-สทฺโท อรูปธมฺเมสุ เอว วตฺตติ, น ปถวีอาทีสูติ น เตสํ นามภาโว. น หิ ปถวีอาทินามํ วิชหิตฺวา เกสาทินาเมหิ รูปธมฺมานํ วิย เวทนาทินามํ วิชหิตฺวา อฺเน นาเมน อรูปธมฺมานํ โวหริตพฺเพน ปิณฺฑากาเรน ปวตฺติ อตฺถีติ.

อถ วา รูปธมฺมา จกฺขาทโย รูปาทโย จ, เตสํ ปกาสกปกาสิตพฺพภาวโต วินาปิ นาเมน ปากฏา โหนฺติ, น เอวํ อรูปธมฺมาติ เต อธิวจนสมฺผสฺโส วิย นามายตฺตคฺคหณียภาเวน ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺตา. ปฏิฆสมฺผสฺโส จ น จกฺขาทีนิ วิย นาเมน วินา ปากโฏติ ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺโต, อรูปตาย วา อฺนามสภาคตฺตา สงฺคหิโตยํ, อฺผสฺสสภาคตฺตา วา. วจนตฺโถปิ หิ รูปยตีติ รูปํ, นามยตีติ นามนฺติ อิธ ปจฺฉิมปุริมานํ สมฺภวติ. รูปยตีติ วินาปิ นาเมน อตฺตานํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. นามยตีติ นาเมน วินา อปากฏภาวโต อตฺตโน ปกาสกํ นามํ กโรตีติ อตฺโถ. อารมฺมณาธิปติปจฺจยตายาติ สติปิ รูปสฺส อารมฺมณาธิปติปจฺจยภาเว น ตํ ปรมสฺสาสภูตํ นิพฺพานํ วิย สาติสยํ นามนภาเวน ปจฺจโยติ นิพฺพานเมว ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺตํ.

‘‘อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จา’’ติ อยํ ทุโก สตฺตานํ วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺโถ. สมุทาจรตีติ หิ สมุทาจาโร, วฏฺฏมูลเมว สมุทาจาโร วฏฺฏมูลสมุทาจาโร, วฏฺฏมูลทสฺสเนน วา วฏฺฏมูลานํ ปวตฺติ ทสฺสิตา โหตีติ วฏฺฏมูลานํ สมุทาจาโร วฏฺฏมูลสมุทาจาโร, ตํทสฺสนตฺโถติ อตฺโถ.

เอเกกสฺมิฺจ ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุตฺตํ, เอกํ วา ขนฺธํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อฺํ อตฺตโน อุปโภคภูตํ ‘‘โลโก’’ติ คณฺหนฺตสฺส, อตฺตโน อตฺตานํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปรสฺส อตฺตานํ ‘‘โลโก’’ติ คณฺหนฺตสฺส วา วเสน ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุตฺตํ.

สห สิกฺขิตพฺโพ ธมฺโม สหธมฺโม, ตตฺถ ภวํ สหธมฺมิกํ, ตสฺมึ สหธมฺมิเก. โทวจสฺส-สทฺทโต อาย-สทฺทํ อนฺตฺตํ กตฺวา ‘‘โทวจสฺสาย’’นฺติ วุตฺตํ, โทวจสฺสสฺส วา อยนํ ปวตฺติ โทวจสฺสายํ. อาเสวนฺตสฺสาปิ อนุสิกฺขนา อชฺฌาสเยน ภชนาติ อาห ‘‘เสวนา…เป… ภชนา’’ติ. สพฺพโตภาเคน ภตฺติ สมฺภตฺติ.

สห กมฺมวาจายาติ อพฺภานติณวตฺถารกกมฺมวาจาย, ‘‘อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปชฺชิ’’นฺติอาทิกาย จ สเหว. สเหว หิ กมฺมวาจาย อาปตฺติวุฏฺานฺจ ปริจฺฉิชฺชติ, ‘‘ปฺตฺติลกฺขณาย อาปตฺติยา วา การณํ วีติกฺกมลกฺขณํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ วา, วุฏฺานสฺส การณํ กมฺมวาจา’’ติ การเณน สห ผลสฺส ชานนวเสน ‘‘สห กมฺมวาจายา’’ติ วุตฺตํ.‘‘สห กมฺมวาจายา’’ติ. อิมินา นเยน สห ปริกมฺเมนาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ธาตุวิสยา สพฺพาปิ ปฺา ธาตุกุสลตา. ตเทกเทสา มนสิการกุสลตาติ อธิปฺปาเยน ปุริมปเทปิ สมฺมสนปฏิเวธปฺา วุตฺตา. ยสฺมา ปน นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาทิปฺา เอว มนสิการโกสลฺลํ, ตสฺมา ‘‘ตาสํเยว ธาตูนํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปฺา’’ติ วุตฺตํ.

อายตนวิสยา สพฺพาปิ ปฺา อายตนกุสลตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหมนสิการชานนปฺา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวีสุปิ วา ปเทสุ วาจุคฺคตาย อายตนปาฬิยา, ธาตุปาฬิยา จ มนสิกรณํ มนสิกาโร. ตถา อุคฺคณฺหนฺตี, มนสิ กโรนฺตี, ตทตฺถํ สุณนฺตี, คนฺถโต จ อตฺถโต จ ธาเรนฺตี, ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม, อยํ จกฺขุธาตุ นามา’’ติอาทินา สภาวโต, คณนโต จ ปริจฺเฉทํ ชานนฺตี จ ปฺา อุคฺคหปฺาทิกา วุตฺตา. มนสิการปเท ปน จตุพฺพิธาปิ ปฺา อุคฺคโหติ ตโต ปวตฺโต อนิจฺจาทิมนสิกาโร ‘‘อุคฺคหมนสิกาโร’’ติ วุตฺโต. ตสฺส ชานนํ ปวตฺตนเมว, ‘‘ยถา ปวตฺตํ วา อุคฺคหํ, เอวเมว ปวตฺโต อุคฺคโห’’ติ ชานนํ อุคฺคหชานนํ. ‘‘มนสิกาโร เอวํ ปวตฺเตตพฺโพ, เอวฺจ ปวตฺโต’’ติ ชานนํ มนสิการชานนํ. ตทุภยมฺปิ ‘‘มนสิการโกสลฺล’’นฺติ วุตฺตํ. อุคฺคโหปิ หิ มนสิการสมฺปโยคโต มนสิการนิรุตฺตึ ลทฺธุํ อรหติ. โย จ มนสิกาตพฺโพ, โย จ มนสิกรณูปาโย, สพฺโพ โส ‘‘มนสิกาโร’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ โกสลฺลํ มนสิการกุสลตาติ. สมฺมสนํ ปฺา, สา มคฺคสมฺปยุตฺตา อนิจฺจาทิสมฺมสนกิจฺจํ สาเธติ นิจฺจสฺาทิปชหนโต. มนสิกาโร สมฺมสนสมฺปยุตฺโต, โส ตตฺเถว อนิจฺจาทิมนสิการกิจฺจํ มคฺคสมฺปยุตฺโต สาเธตีติ อาห ‘‘สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา’’ติ. ‘‘อิมินา ปจฺจเยนิทํ โหตี’’ติ เอวํ อวิชฺชาทีนํ สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาวชานนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา.

อธิวาสนํ ขมนํ. ตฺหิ ปเรสํ ทุกฺกฏํ ทุรุตฺตฺจ ปฏิวิโรธากรเณน อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาสนํ ‘‘อธิวาสน’’นฺติ วุจฺจติ. อจณฺฑิกฺกนฺติ อกุชฺฌนํ. โทมนสฺสวเสน ปเรสํ อกฺขีสุ อสฺสูนํ อนุปฺปาทนา อนสฺสุโรโป. อตฺตมนตาติ สกมนตา. จิตฺตสฺส อพฺยาปนฺโน สโก มโนภาโว อตฺตมนตา. จิตฺตนฺติ วา จิตฺตปฺปพนฺธํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อนฺตรา อุปฺปนฺเนน ปีติสหคตมเนน สกมนตา. อตฺตมโน วา ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, สา น สตฺตสฺสาติ ปุคฺคลทิฏฺินิวารณตฺถํ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. อธิวาสนลกฺขณา ขนฺติ อธิวาสนขนฺติ. สุจิสีลตา โสรจฺจํ. สา หิ โสภนกมฺมรตตา. สุฏฺุ ปาปโต โอรตภาโว วิรตตา โสรจฺจํ. เตนาห ‘‘สุรตภาโว’’ติ.

สขิโล วุจฺจติ สณฺหวาโจ, ตสฺส ภาโว สาขลฺยํ, สณฺหวาจตา. ตํ ปน พฺยติเรกมุเขน วิภาเวนฺตี ยา ปาฬิ ปวตฺตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อณฺฑกาติ สโทสวเณ รุกฺเข นิยฺยาสปิณฺฑิโย, อหิจฺฉตฺตกาทีนิ วา อุฏฺิตานิ ‘‘อณฺฑกานี’’ติ วทนฺติ. เผคฺคุรุกฺขสฺส ปน กุถิตสฺส อณฺฑานิ วิย อุฏฺิตา จุณฺณปิณฺฑิโย, คณฺิโย วา อณฺฑกา. อิธ ปน พฺยาปชฺชนกกฺกสาทิภาวโต อณฺฑกปกติภาเวน วาจา ‘‘อณฺฑกา’’ติ วุตฺตา. ปทุมนาฬํ วิย โสตํ ฆํสยมานา ปวิสนฺตี กกฺกสา ทฏฺพฺพา. โกเธน นิพฺพตฺตตฺตา ตสฺส ปริวารภูตา โกธสามนฺตา. ปุเร สํวทฺธนารี โปรี, สา วิย สุกุมารา มุทุกา วาจา โปรี วิยาติ โปรี. ตตฺถาติ ‘‘ภาสิตา โหตี’’ติ วุตฺตาย กิริยายาติปิ โยชนา สมฺภวติ, ตตฺถ วาจายาติ วา. ‘‘สณฺหวาจตา’’ติอาทินา ตํ วาจํ ปวตฺตยมานํ เจตนํ ทสฺเสติ. สมฺโมทกสฺส ปุคฺคลสฺส มุทุกภาโว มทฺทวํ สมฺโมทกมุทุกภาโว. อามิเสน อลพฺภมาเนน, ตถา ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท. อามิสสฺส, ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส หิ ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ สงฺคณฺหนํ ปฏิสนฺถาโร. ตํ สรูปโต, ปฏิปตฺติโต จ ปาฬิทสฺสนมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘อภิธมฺเมปี’’ติอาทิมาห. อคฺคํ อคฺคเหตฺวาติ อคฺคํ อตฺตโน อคฺคเหตฺวา. อุทฺเทสทานนฺติ ปาฬิยา, อฏฺกถาย จ อุทฺทิสนํ. ปาฬิวณฺณนาติ ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา. ธมฺมกถากถนนฺติ สรภฺสรภณนาทิวเสน ธมฺมกถนํ.

กรุณาติ กรุณาพฺรหฺมวิหารมาห. กรุณาปุพฺพภาโคติ ตสฺส ปุพฺพภาคอุปจารชฺฌานํ วทติ. ปาฬิปเท ปน ยา กาจิ กรุณา ‘‘กรุณา’’ติ วุตฺตา, กรุณาเจโตวิมุตฺตีติ ปน อปฺปนาปฺปตฺตาว. เมตฺตายปิ เอเสว นโย. สุจิ-สทฺทโต ภาเว ยฺย-การํ, อิ-การสฺส จ เอ-การาเทสํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โสเจยฺยนฺติ สุจิภาโว’’ติ. โหตุ ตาว สุจิภาโว โสเจยฺยํ, ตสฺส ปน เมตฺตาปุพฺพภาคตา กถนฺติ อาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ.

มุฏฺา สติ เอตสฺสาติ มุฏฺสฺสติ, ตสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, สติปฏิปกฺโข ธมฺโม, น สติยา อภาวมตฺตํ. ยสฺมา ปฏิปกฺเข สติ ตสฺส วเสน สติวิคตา วิปฺปวุตฺถา นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สติวิปฺปวาโส’’ติ. ‘‘อสฺสตี’’ติอาทีสุ -กาโร ปฏิปกฺเข ทฏฺพฺโพ, น สตฺตปฏิเสเธ. อุทเก ลาพุ วิย เยน จิตฺตํ อารมฺมเณ ปิลวนฺตา วิย ติฏฺติ, น โอคาหติ, สา ปิลาปนตา. เยน คหิตมฺปิ อารมฺมณํ สมฺมุสฺสติ น สรติ, สา สมฺมุสฺสนตา. ยถา วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา วิชฺชาย ปหาตพฺพโต, เอวํ สมฺปชฺปฏิปกฺขํ อสมฺปชฺํ, อวิชฺชาเยว.

อินฺทฺริยสํวรเภโทติ อินฺทฺริยสํวรวินาโส. อปฺปฏิสงฺขาติ อปจฺจเวกฺขิตฺวา อโยนิโส จ อาหารปริโภเค อาทีนวานิสํเส อวีมํสิตฺวา.

อปฺปฏิสงฺขายาติ อิติกตฺตพฺพตาสุ อปฺปจฺจเวกฺขณาย นามํ. อฺาณํ อปฺปฏิสงฺขาต นิมิตฺตํ. อกมฺปนาณนฺติ ตาย อนภิภวนียํ าณํ, ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณาาณฺเจว ปจฺจเวกฺขณาย มุทฺธภูตํ โลกุตฺตราณฺจ. นิปฺปริยายโต มคฺคภาวนา ภาวนา นาม, ยา จ ตทตฺถา, ตทุภยฺจ ภาเวนฺตสฺเสว อิจฺฉิตพฺพํ, น ภาวิตภาวนสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ พล’’นฺติ. เตนาห ‘‘ยา กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺม’’นฺติ.

กามํ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวปิ พลฏฺโ เอว, ปฏิปกฺเขหิ ปน อกมฺปนียตา สาติสยํ พลฏฺโติ วุตฺตํ ‘‘อสฺสติยา อกมฺปนวเสนา’’ติ. ปจฺจนีกธมฺมสมนโต สมโถ สมาธิ. อนิจฺจาทินา วิวิเธนากาเรน ทสฺสนโต วิปสฺสนา ปฺา. ตํ อาการํ คเหตฺวาติ สมาธานาการํ คเหตฺวา. เยนากาเรน ปุพฺเพ อลีนํ อนุทฺธตํ มชฺฌิมํ ภาวนาวีถิปฏิปนฺนํ หุตฺวา จิตฺตํ สมาหิตํ โหติ, ตํ อาการํ คเหตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา. นิมิตฺตวเสนาติ การณวเสน. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปคฺคโหว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส ปคฺคาหสฺส นิมิตฺตวเสน ปคฺคาหนิมิตฺตนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติ, ตสฺสตฺโถ สมเถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ. ปคฺคาโห วีริยํ โกสชฺชปกฺขโต จิตฺตสฺส ปติตุํ อทตฺวา ปคฺคณฺหนโต. อวิกฺเขโป เอกคฺคตา วิกฺเขปสฺส อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขภาวโต. ปฏิสงฺขานกิจฺจนิพฺพตฺติภาวโต โลกุตฺตรธมฺมานํ ปฏิสงฺขานพลภาโว, ตถา ปุพฺเพ ปวตฺตาการสลฺลกฺขณวเสน สมถปคฺคาหานํ อุปริ ปวตฺติสพฺภาวโต สมถนิมิตฺตทุกสฺสปิ มิสฺสกตา วุตฺตา.

ยถาสมาทินฺนสฺส สีลสฺส เภทกโร วีติกฺกโม. สีลวินาสโก อสํวโร. สมฺมาทิฏฺิวินาสิกาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๔; วิภ. ๗๙๓) นยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา ทูสิกา.

สีลสฺส สมฺปาทนํ นาม สพฺพภาคโต ตสฺส อนูนตาปาทนนฺติ อาห ‘‘สมฺปาทนโต ปริปูรณโต’’ติ. ปาริปูรตฺโถ หิ สมฺปทา-สทฺโทติ. มานสิกสีลํ นาม สีลวิโสธนวเสน อภิชฺฌาทิปฺปหานํ. ทิฏฺิปาริปูริภูตํ าณนฺติ อตฺถิกทิฏฺิอาทิสมฺมาทิฏฺิยา ปาริปูริภาเวน ปวตฺตํ าณํ.

วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถนฺติ จิตฺตวิสุทฺธิอาทิอุปริวิสุทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ. สุวิสุทฺธเมว หิ สีลํ ตสฺสา ปทฏฺานํ โหตีติ. วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถํ ทสฺสนนฺติ าณทสฺสนวิสุทฺธึ, ปรมตฺถวิสุทฺธินิพฺพานฺจ ปาเปตุํ อุปเนตุํ สมตฺถํ กมฺมสฺสกตาาณาทิสมฺมาทสฺสนํ. เตนาห ‘‘อภิธมฺเม’’ติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ อกุสลํ กมฺมํ โน สกํ, อิทํ ปน กมฺมํ สก’’นฺติ เอวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ กมฺมสฺสกตาชานนาณํ กมฺมสฺสกตาาณํ. เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. ‘‘ปเรน กตมฺปี’’ติ อิทํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ ยถา ปเรน กตํ, เอวํ อตฺตนา กตมฺปิ สกกมฺมํ นาม น โหตีติ. อตฺตนา วา อุสฺสาหิเตน ปเรน กตํปีติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยฺหิ ตํ ปรสฺส อุสฺสาหนวเสน กตํ, ตมฺปิ สกกมฺมํ นาม โหตีติ อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย. อตฺถภฺชนโตติ ทิฏฺธมฺมิกาทิสพฺพอตฺถวินาสนโต. อตฺถชนนโตติ อิธโลกตฺถปรโลกตฺถปรมตฺถานํ อุปฺปาทนโต. อารพฺภกาเล ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปวตฺตมฺปิ วจีสจฺจฺจ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิปสฺสนาาณํ อนุโลเมติ ตตฺเถว ปฏิวิชฺฌนโต. ปรมตฺถสจฺจฺจ นิพฺพานํ น วิโลเมติ น วิโรเธติ เอกนฺเตเนว สมฺปาปนโต.

าณทสฺสนนฺติ าณภูตํ ทสฺสนํ, เตน มคฺคํ วทติ. ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยนฺติ ปมมคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยมาห. สพฺพาปิ มคฺคปฺา ทิฏฺิวิสุทฺธิเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยเมว จ นโย อภิธมฺมปาฬิยา (ธ. ส. ๕๕๐) สเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺเม ปนา’’ติ อาทึ อโวจ.

ยสฺมา สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปาณํ, ตสฺมา สํเวควตฺถุํ ภยโต ภายิตพฺพโต ทสฺสนวเสน ปวตฺตาณํ. เตนาห ‘‘ชาติภย’’นฺติอาทิ. ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภยํ, ชาติ เอว ภยํ ชาติภยํ. สํเวชนียนฺติ สํวิชฺชิตพฺพํ ภายิตพฺพํ อุตฺตาสิตพฺพํ. านนฺติ การณํ, วตฺถูติ อตฺโถ. สํเวคชาตสฺสาติ อุปฺปนฺนสํเวคสฺส. อุปายปธานนฺติ อุปาเยน ปวตฺเตตพฺพํ วีริยํ.

กุสลานํ ธมฺมานนฺติ สีลาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํ. ภาวนายาติ อุปฺปาทเนน วฑฺฒเนน จ. อสนฺตุฏฺสฺสาติ ‘‘อลํ เอตฺตาวตา, กถํ เอตฺตาวตา’’ติ สงฺโกจาปตฺติวเสน น สนฺตุฏฺสฺส. ภิยฺโยกมฺยตาติ ภิยฺโย ภิยฺโย อุปฺปาทนิจฺฉา. โวสานนฺติ สงฺโกจํ อสมตฺถนฺติ. ตุสฺสนํ ตุฏฺิ สนฺตุฏฺิ, นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺีติ อสนฺตุฏฺิ, ตสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺิตา. วีริยปฺปวาเห วตฺตมาเน อนฺตรา เอว ปฏิคมนํ นิวตฺตนํ ปฏิวานํ, ตํ ตสฺส อตฺถีติ ปฏิวานี, น ปฏิวานี อปฺปฏิวานี, ตสฺส ภาโว อปฺปฏิวานิตา. สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ สกฺกจฺจกิริยตา อาทรกิริยตา. สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํ. อฏฺิตกิริยตาติ อนฺตรา อฏฺเปตฺวา ขณฺฑํ อกตฺวา กรณํ. อโนลีนวุตฺติตาติ น ลีนปฺปวตฺติตา. อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํ. อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ วีริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํ. อาเสวนาติ อาทเรน เสวนา. ภาวนาติ วฑฺฒนา พฺรูหนา. พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํ.

ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ, ทิพฺพจกฺขุาณํ อาสวกฺขยาณนฺติ อิมา ติสฺโส วิชฺชา. ปฏิปกฺขวิชฺฌนฏฺเน ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธาทีนํ วิทิตกรณฏฺเน วิสิฏฺา มุตฺตีติ วิมุตฺติ. สฺวายํ วิเสโส ปฏิปกฺขวิคมเนน, ปฏิโยคิวิคมเนน จ อิจฺฉิตพฺโพติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เยน วิเสเสน สมาปตฺติโย ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺุ มุตฺตา, ตโต นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ จ อภิรตา, ตํ วิเสสํ อุปาทาย ตา อธิกํ มุจฺจนโต, อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต จ อธิมุตฺติโย นามาติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺตี’’ติ. มุตฺตตฺตาติ สพฺพสงฺขาเรหิ วิเสเสน นิสฺสฏตฺตา วิมุตฺติ.

ขเย าณนฺติ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส เขเปตีติ ขโย, อริยมคฺโค, ตปฺปริยาปนฺนํ าณํ ขเย าณํ. ปฏิสนฺธิวเสนาติ กิเลสานํ ตํตํมคฺควชฺฌานํ อุปฺปนฺนมคฺเค ขนฺธสนฺตาเน ปุน สนฺทหนวเสน. อนุปฺปาทภูเตติ ตํตํผเล. อนุปฺปาทปริโยสาเนติ อนุปฺปาทกโร มคฺโค อนุปฺปาโท, ตสฺส ปริโยสาเน, กิเลสานํ วา อนุปฺปชฺชนสงฺขาเต ปริโยสาเน, ภงฺเคติ อตฺโถติ.

ทุกวณฺณนา นิฏฺิตา.

ติกวณฺณนา

๓๐๕. ธมฺมโต อฺโ กตฺตา นตฺถีติ ทสฺเสตุํ กตฺตุสาธนวเสน ‘‘ลุพฺภตีติ โลโภ’’ติ วุตฺตํ. ลุพฺภติ เตน, ลุพฺภนมตฺตเมตนฺติ กรณภาวสาธนวเสนปิ อตฺโถ ยุชฺชเตว. ทุสฺสติ มุยฺหตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อกุสลฺจ ตํ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน เอกนฺตากุสลภาวโต มูลฺจ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนโต, น อกุสลภาวสาธนโต. น หิ มูลกโต อกุสลานํ อกุสลภาโว, กุสลาทีนฺจ กุสลาทิภาโว. ตถา สติ โมมูหจิตฺตทฺวเย โมหสฺส อกุสลภาโว น สิยา. เตสนฺติ โลภาทีนํ. ‘‘น ลุพฺภตีติ อโลโภ’’ติอาทินา ปฏิปกฺขนเยน.

ทุฏฺุ จริตานีติ ปจฺจยโต, สมฺปยุตฺตธมฺมโต, ปวตฺติอาการโต จ น สุฏฺุ อสมฺมา ปวตฺติตานิ. วิรูปานีติ พีภจฺฉานิ สมฺปติ, อายติฺจ อนิฏฺรูปตฺตา. กาเยนาติ กายทฺวาเรน กรณภูเตน. กายโตติ กายทฺวารโต. ‘‘สุฏฺุ จริตานี’’ติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกเม กายสมุฏฺานา อาปตฺติ โหติ, ตํ กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทํ. อวีติกฺกโม กายสุจริตนฺติ วาริตฺตสีลสฺส วเสน วทติ, จาริตฺตสีลสฺสปิ วา, ยสฺส อกรเณ อาปตฺติ โหติ. วจีทุจฺจริตสุจริตนิทฺธารณมฺปิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. อุภยตฺถ ปฺตฺตสฺสาติ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ ปฺตฺตสฺส. สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมว มโนทุจฺจริตํ มโนทฺวาเร ปฺตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส อภาวโต, ตยิทํ ทฺวารทฺวเย อกิริยสมุฏฺานาย อาปตฺติยา วเสน เวทิตพฺพํ. อวีติกฺกโมติ ยถาวุตฺตาย อาปตฺติยา อวีติกฺกโม มโนสุจริตํ. ‘‘สพฺพสฺสาปิ สิกฺขาปทสฺส อวีติกฺกโม มโนสุจริต’’นฺติ เกจิ. ตทุภยฺหิ จาริตฺตสีลํ อุทฺทิสฺสปฺตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺส อวีติกฺกโม สิยา กายสุจริตํ, สิยา วจีสุจริตนฺติ.

ปาโณ อติปาตียติ เอตายาติ ปาณาติปาโต, ตถาปวตฺตา เจตนา, เอวํ อทินฺนาทานาทโยปีติ อาห ‘‘ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา’’ติ. วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา กายทุจฺจริตํ ทฺวารนฺตเร อุปฺปนฺนสฺสาปิ กมฺมสฺส สนามาปริจฺจาคโต เยภุยฺยวุตฺติยา, ตพฺพหุลวุตฺติยา จ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา –

‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ, น ทฺวารา ทฺวารจาริโน;

ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ, อฺมฺํ ววตฺถิตา’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. กามาวจรกุสลทฺวารกถา);

วจีทุจฺจริตํ กายทฺวาเรปิ วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาติ มโนกมฺมภูตาย เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมา. กายวจีกมฺมภูตาย ปน เจตนาย สมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย ตํ ตํ ปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วาติ. เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนสุจริตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ติวิธสฺส ทุจฺจริตสฺส อกรณวเสน ปวตฺตา ติสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ กายสุจริตํ กายิกสฺส วีติกฺกมสฺส อกรณวเสน ปวตฺตนโต, กาเยน ปน สิกฺขาปทานํ สมาทิยเน สีลสฺส กายสุจริตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เอเสว นโย วจีสุจริเต.

กามปฏิสํยุตฺโตติ เอตฺถ ทฺเว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ. ตตฺถ วตฺถุกามปกฺเข อารมฺมณกรณวเสน กาเมหิ ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก. กิเลสกามปกฺเข ปน สมฺปโยควเสน กาเมน ปฏิสํยุตฺโตติ โยเชตพฺพํ. ‘‘พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต’’ติอาทีสุ สมฺปโยควเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พฺยาปาทวตฺถุปฏิสํยุตฺโตปิ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโตติ คยฺหมาเน อุภยถาปิ โยชนา ลพฺภเตว. วิหึสาปฏิสํยุตฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วิหึสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เอสา สตฺตานนฺติ วิหึสา, ตาย ปฏิสํยุตฺโต วิหึสาปฏิสํยุตฺโตติ เอวํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปฺปิเย อมนาเป สงฺขาเร อารพฺภ พฺยาปาทวิตกฺกปฺปวตฺติ อฏฺานาฆาตวเสน ทีเปตพฺพา. พฺยาปาทวิตกฺกสฺส อวธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาว วินาสนา’’ติ วุตฺตํ. วินาสนํ ปน ปาณาติปาโต เอวาติ. ‘‘สงฺขาโร’’ หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เย ‘‘ทุกฺขาเปตพฺพา’’ติ อิจฺฉิตา สตฺตสฺิตา, เตปิ อตฺถโต สงฺขารา เอวาติ? สจฺจเมตํ, เย ปน อินฺทฺริยพทฺธา สวิฺาณกตาย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ตสฺมา เต วิหึสาวิตกฺกสฺส วิสยา อิจฺฉิตา สตฺตสฺิตา. เย ปน น ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ วุตฺตลกฺขณาโยคโต, เต สนฺธาย ‘‘วิหึสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ยถา จ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภโต นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตาปิ ปมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺโพ กุสโล ธมฺโม, สพฺพสงฺขเตหิ ปน นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพานํ. อุปนิสฺสยโต, สมฺปโยคโต, อารมฺมณกรณโต จ เนกฺขมฺเมน ปฏิสํยุตฺโตติ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต. เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมฺมาสงฺกปฺโป. อิทานิ ตํ ภูมิวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสุภปุพฺพภาเคติ อสุภชฺฌานสฺส ปุพฺพภาเค. อสุภคฺคหณฺเจตฺถ กามวิตกฺกสฺส อุชุวิปจฺจนีกทสฺสนตฺถํ กตํ. กามวิตกฺกปฏิปกฺโข หิ เนกฺขมฺมวิตกฺโกติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริวิตกฺกทฺวยสฺส ภูมึ ทสฺเสนฺเตน สปุพฺพภาคานิ เมตฺตากรุณาฌานาทีนิ อุทฺธฏานิ. อสุภชฺฌาเนติ อสุภารมฺมเณ ปมชฺฌาเน. อวยเว หิ สมุทายโวหารํ กตฺวา นิทฺทิสติ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. ฌานํ ปาทกํ กตฺวาติ นิทสฺสนมตฺตํ. ตํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเลปิ หิ โส โลกุตฺตโรติ. พฺยาปาทสฺส ปฏิปกฺโข, กิฺจิปิ น พฺยาปาเทติ เอเตนาติ วา อพฺยาปาโท, เมตฺตา, ตาย ปฏิสํยุตฺโต อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต. เมตฺตาฌาเนติ เมตฺตาภาวนาวเสน อธิคเต ปมชฺฌาเน. กรุณาฌาเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วิหึสาย ปฏิปกฺโข, น วิหึสนฺติ วา เอตาย สตฺเตติ อวิหึสา, กรุณา.

นนุ จ อโลภาโทสานํ อฺมฺาวิรหโต เตสํ วเสน อุปฺปชฺชนกานํ อิเมสํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีนํ อฺมฺํ อสงฺกรณโต ววตฺถานํ น โหตีติ? โนติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อโลโภ สีสํ โหตีติ อโลโภ ปธาโน โหติ. นิยมิตปริณตสมุทาจาราทิวเสน ยทา อโลภปฺปธาโน เนกฺขมฺมครุโก จิตฺตุปฺปาโท โหติ, ตทา ลทฺธาวสโร เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปติฏฺหติ. ตํสมฺปยุตฺตสฺส ปน อโทสลกฺขณสฺส อพฺยาปาทสฺส วเสน โย ตสฺเสว อพฺยาปาทวิตกฺกภาโว สมฺภเวยฺย, สติ จ อพฺยาปาทวิตกฺกภาเว กสฺสจิปิ อวิเหนชาติกตาย อวิหึสาวิตกฺกภาโว จ สมฺภเวยฺย, เต อิตเร ทฺเว. ตทนฺวยิกาติ ตสฺเสว เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺส อนุคามิโน, สรูปโต อทิสฺสนโต ‘‘ตสฺมึ สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺตี’’ติ ตทนุมานเนยฺยา ภวนฺติ. เสสทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘กามปฏิสํยุตฺโต สงฺกปฺโป กามสงฺกปฺโป’’ติอาทินา วิตกฺกตฺติเก วุตฺตนเยเนว (ที. นิ. ๓.๒๘๘) เวทิตพฺโพ อตฺถโต อภินฺนตฺตา. ยทิ เอวํ กสฺมา ปุน เทสนา กตาติ? ตถา เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนามตฺตเมเวตํ.

กามวิตกฺกาทีนํ วิย อุปฺปชฺชนากาโร เวทิตพฺโพ ‘‘ตาสุ ทฺเว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา. ตตฺถ การณมาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตาเยว หิ เอตา’’ติ. ตเถวาติ ยถา เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีนํ ‘‘อสุภปุพฺพภาเค กามาวจโร โหตี’’ติอาทินา กามาวจราทิภาโว วุตฺโต, ตเถว ตาสมฺปิ เนกฺขมฺมสฺาทีนมฺปิ กามาวจราทิภาโว เวทิตพฺโพ.

กามปฏิสํยุตฺโตติ สมฺปโยควเสน กาเมน ปฏิสํยุตฺโต. ตกฺกนวเสน ตกฺโก. วิเสสโต ตกฺกนวเสน วิตกฺโก. สงฺกปฺปนปริกปฺปนวเสน สงฺกปฺโป. อฺเสุปิ กามปฏิสํยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเก เอว กาโมปปโท ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส กามสงฺกปฺปปฺปวตฺติยา สาติสยตฺตา. เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู หีนชฺฌาสเยหิ กามิตพฺพธาตุภาวโต กิเลสกามสฺส อารมฺมณสภาวตฺตาติ อตฺโถ. วิเหเตีติ วิพาธติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ยถาวุตฺเต กามธาตุตฺติเก. สพฺพากุสลสงฺคาหิกาย กามธาตุยา อิตรา ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกา กถา. ติสฺโส ธาตุโย อฺมฺํ อสงฺกรโต กถา อสมฺภินฺนา. อิตรา ทฺเว คหิตาว โหนฺตีติ อิตรา ทฺเว ธาตุโย คหิตา เอว โหนฺติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู’’ติ วุตฺตตฺตา สามฺโชตนาย สวิสยสฺส อติพฺยาปเนน. ตโตติ อิตรธาตุทฺวยสงฺคาหิกาย กามธาตุยา. นีหริตฺวาติ นิทฺธาเรตฺวา. ทสฺเสตีติ เอวํ ภควา ทสฺเสตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. พฺยาปาทธาตุํ…เป… กเถสิ. กสฺมา? ปเคว อปวาทา อภินิวิสนฺติ, ตโต ปรํ อุสฺสคฺโค ปวตฺตติ, เปตฺวา วา อปวาทวิสยํ ตํ ปริหรนฺโตว อุสฺสคฺโค ปวตฺตตีติ, าโย เหส โลเก นิรุฬฺโหติ.

ทฺเว กถาติ ‘‘สพฺพสงฺคาหิกา, อสมฺภินฺนา จา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕) อนนฺตรตฺติเก วุตฺตา ทฺเว กถา. ตตฺถ วุตฺตนเยน อาเนตฺวา กถนวเสน เวทิตพฺพา. ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตอตฺโถ อิธาปิ อาหริตฺวา เวทิตพฺโพ ‘‘เนกฺขมฺมธาตุยา คหิตาย อิตรา ทฺเว คหิตาว โหนฺตี’’ติอาทินา.

สุฺตฏฺเนาติ อตฺตสุฺตาย. กามภโว กาโม อุตฺตรปทโลเปน สุฺตฏฺเน ธาตุ จาติ กามธาตุ. พฺรหฺมโลกนฺติ ปมชฺฌานภูมิสฺิตํ พฺรหฺมโลกํ. ธาตุยา อาคตฏฺานมฺหีติ ‘‘กามธาตุ รูปธาตู’’ติอาทินา ธาตุคฺคหเณ กเต. ภเวน ปริจฺฉินฺทิตพฺพาติ ‘‘กามภโว รูปภโว’’ติอาทินา ภววเสน ตทตฺโถ ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, น ยาย กายจิ ธาตุยา วเสน. ยทคฺเคน จ ธาตุยา อาคตฏฺาเน ภเวน ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ, ตทคฺเคน ภวสฺส อาคตฏฺาเน ธาตุยา ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ ภววเสน ธาตุยา ปริจฺฉิชฺชนโต. นิรุชฺฌติ กิเลสวฏฺฏเมตฺถาติ นิโรโธ, สา เอว สุฺตฏฺเน ธาตูติ นิโรธธาตุ, นิพฺพานํ. นิรุทฺเธ จ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมวิปากวฏฺฏา นิรุทฺธา เอว โหนฺติ.

หีนธาตุตฺติโก อภิธมฺเม (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๔) หีนตฺติเกน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘หีนา ธาตูติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา’’ติ. เต หิ ลามกฏฺเน หีนธาตุ. หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมธาตุ, อวเสสา เตภูมกธมฺมา. อุตฺตมฏฺเน อตปฺปกฏฺเน ปณีตธาตุ, นวโลกุตฺตรธมฺมา.

ปฺจกามคุณา วิสยภูตา เอตสฺส สนฺตีติ ปฺจกามคุณิโก, กามราโค. รูปารูปภเวสูติ รูปารูปูปปตฺติภเวสุ ยถาธิคเตสุ. อนธิคเตสุ ปน โส ปตฺถนา นาม น โหตีติ ภววเสน ปตฺถนาติ อิมินาว คหิโต. ฌานนิกนฺตีติ รูปารูปชฺฌาเนสุ นิกนฺติ. ภววเสน ปตฺถนาติ ภเวสุ ปตฺถนาติ. เอวํ จตูหิปิ ปเทหิ ยถากฺกมํ มหคฺคตูปปตฺติภววิสยา, มหคฺคตกมฺมภววิสยา, ภวทิฏฺิสหคตา, ภวปตฺถนาภูตา จ ตณฺหา ‘‘ภวตณฺหา’’ติ วุตฺตา. วิภวทิฏฺิ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน, วิภวสหคตา ตณฺหา วิภวตณฺหา. รูปาทิปฺจวตฺถุ กามวิสยา พลวราคภูตา ตณฺหา กามตณฺหาติ ปมนโย, ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกธมฺมา กามนียฏฺเน กามา’’ติ (มหานิ. ๑) วจนโต เต อารพฺภ ปวตฺตา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหาติ ทุติยนโยติ อยเมเตสํ วิเสโส.

อภิธมฺเม ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน ปฺจกามคุณิกราคโต อฺโปิ กามาวจรธมฺมวิสโย โลโภ อภิธมฺเม (วิภ. ๙๑๕) ‘‘กามตณฺหา’’ติ อาคโตติ อิมํ วิเสสํ โชเตติ. ติกนฺตรมฺปิ สมานํ ตณฺหํเยว นิสฺสาย ปวตฺติตเทสนานนฺตรตาย ตํ ‘‘วาโร’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อิมินา วาเรนา’’ติ วุตฺตํ. อิมินา วาเรนาติ อิมินา ปริยาเยนาติ อตฺโถ. รชนียฏฺเนาติ กามนียฏฺเน. ปริยาทิยิตฺวาติ ปริคฺคเหตฺวา. ตโตติ กามตณฺหาย. นีหริตฺวาติ นิทฺธาเรตฺวา. อิตรา ทฺเว ตณฺหาติ รูปตณฺหํ, อรูปตณฺหฺจ ทสฺเสติ. เอเตน ‘‘กามตณฺหา’’ติ สาธารณวจนเมตํ สพฺพสฺสปิ โลภสฺส, ตสฺส ปน ‘‘รูปตณฺหา อรูปตณฺหา’’ติ วิเสสวจนํ ยถา กามคุณิกราโค รูปราโค อรูปราโคติ ทสฺเสติ. นิโรธตณฺหาติ ภวนิโรเธ ภวสมุจฺเฉเท ตณฺหา. ยสฺมา หิ อุจฺเฉททิฏฺิ มนุสฺสตฺตภาเว, กามาวจรเทวตฺตภาเว, รูปาวจรอรูปาวจรตฺตภาเว ิตสฺส อตฺตโน สมฺมา สมุจฺเฉโท โหตีติ ภวนิโรธํ อารพฺภ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตํสหคตาปิ ตณฺหา ตเมว อารพฺภ ปวตฺตตีติ.

วฏฺฏสฺมินฺติ ติวิเธปิ วฏฺเฏ. ยถา เต หิ นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน กมฺมวิปากวฏฺเฏ ตํสมงฺคิสตฺตํ เตสํ ปราปรุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาเวน สํโยเชนฺติ, เอวํ กิเลสวฏฺเฏปีติ. สตีติ ปรมตฺถโต วิชฺชมาเน. รูปาทิเภเทติ รูปเวทนาทิวิภาเค. กาเยติ ขนฺธสมูเห. วิชฺชมานาติ สตี ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานา. ทิฏฺิยา ปริกปฺปิโต หิ อตฺตาทิ ปรมตฺถโต นตฺถิ, ทิฏฺิ ปน อยํ อตฺเถวาติ. วิจินนฺโตติ ธมฺมสภาวํ วีมํสนฺโต. กิจฺฉตีติ กิลมติ. ปรามสตีติ ปรโต อามสติ. ‘‘สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ คณฺหนฺโต หิ วิสุทฺธิมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา ตสฺส ปรโต อามสติ นาม. วีสติวตฺถุกา ทิฏฺีติ รูปาทิ-ธมฺเม, ปจฺเจกํ เต วา นิสฺสิตํ, เตสํ วา นิสฺสยภูตํ, สามิภูตํ วา กตฺวา ปริกปฺปนวเสน ปวตฺติยา วีสติวตฺถุกา อตฺตทิฏฺิ วีสติ. วิมตีติ ธมฺเมสุ สมฺมา, มิจฺฉา วา มนนาภาวโต สํสยิตฏฺเน อมติ, อปฺปฏิปชฺชนนฺติ อตฺโถ. วิปริยาสคฺคาโหติ อสุทฺธิมคฺเค ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ วิปรีตคฺคาโห.

จิรปาริวาสิยฏฺเนาติ จิรปริวุตฺถตาย ปุราณภาเวน. อาสวนฏฺเนาติ สนฺทนฏฺเน, ปวตฺตนฏฺเนาติ อตฺโถ. สวตีติ ปวตฺตติ. อวธิอตฺโถ อา-กาโร, อวธิ จ มริยาทาภิวิธิเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ มริยาโท กิริยํ พหิ กตฺวา ปวตฺตติ ยถา ‘‘อา ปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโ เทโว’’ติ. อภิวิธิ กิริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ ยถา ‘‘อา ภวคฺคา ภควโต ยโส ปวตฺโต’’ติ. อภิวิธิอตฺโถ อยํ อา-กาโร เวทิตพฺโพ.

กตฺถจิ ทฺเว อาสวา อาคตาติ วินยปาฬึ (ปารา. ๓๙) สนฺธายาห. ตตฺถ หิ ‘‘ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ (ปารา. ๓๙) ทฺวิธา อาสวา อาคตาติ. กตฺถจีติ ติกนิปาเต อาสวสุตฺเต, (อิติวุ. ๕๖; สํ. นิ. ๕.๑๖๓) อฺเสุ จ สฬายตนสุตฺตาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๓๒๑). สฬายตนสุตฺเตสุปิ หิ ‘‘ตโยเม อาวุโส อาสวา กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ ตโย เอว อาคตาติ. นิรยํ คเมนฺตีติ นิรยคามินียา. ยสฺมา อิธ สาสวํ กุสลากุสลํ กมฺมํ อาสวปริยาเยน เทสิตํ, ตสฺมา ปฺจคติสํวตฺตนียภาเวน อาสวา อาคตา. อิมสฺมึ สงฺคีติสุตฺเต ตโย อาคตาติ. เอตฺถ ยสฺมา อฺเสุ จ อา ภวคฺคํ อา โคตฺรภุํ ปวตฺตนฺเตสุ มานาทีสุ วิชฺชมาเนสุ อตฺตตฺตนิยาทิคฺคาหวเสน, อภิพฺยาปนมทกรณวเสน อาสวสทิสตา จ เอเตสํเยว, น อฺเสํ, ตสฺมา เอเตสฺเวว อาสว-สทฺโท นิรุฬฺโห ทฏฺพฺโพ. น เจตฺถ ‘‘ทิฏฺาสโว นาคโต’’ติ จินฺเตตพฺพํ ภวตณฺหาย, ภวทิฏฺิยาปิ ภวาสวคฺคหเณเนว คหิตตฺตา. กามาสโว นาม กามนฏฺเน, อาสวนฏฺเน จ. วุตฺตาเยว อตฺถโต นินฺนานากรณโต.

กาเม เอสติ คเวสติ เอตายาติ กาเมสนา, กามานํ อภิปตฺถนาวเสน, ปริเยฏฺิวเสน, ปริภุฺชนวเสน วา ปวตฺตราโค. ภเวสนา ปน ภวปตฺถนา, ภวาภิรติภวชฺโฌสานวเสน ปวตฺตราโค. ทิฏฺิคติกสมฺมตสฺสาติ อฺติตฺถิเยหิ ปริกปฺปิตสฺส, สมฺภาวิตสฺส จ. พฺรหฺมจริยสฺสาติ ตโปปกฺกมสฺส. ตเทกฏฺนฺติ ตาหิ ราคทิฏฺีหิ สหเชกฏฺํ. กมฺมนฺติ อกุสลกมฺมํ. ตมฺปิ หิ กามาทิเก นิพฺพตฺตนาธิฏฺานาทิวเสน ปวตฺตํ ‘‘เอสตี’’ติ วุจฺจติ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺีติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. ยา กาจิ ปน มิจฺฉาทิฏฺิ ตโปปกฺกมเหตุกา พฺรหฺมจริเยสนา เอว.

อาการสณฺานนฺติ วิสิฏฺาการาวฏฺานํ กถํวิธนฺติ หิ เกน ปกาเรน สณฺิตํ, สมวฏฺิตนฺติ อตฺโถ. สทฺทตฺถโต ปน วิทหนํ วิสิฏฺากาเรน อวฏฺานํ วิธา, วิธียติ วิสทิสากาเรน ปียตีติ วิธา, โกฏฺาโส. วิทหนโต หีนาทิวเสน วิวิเธนากาเรน ทหนโต อุปธารณโต วิธา, มาโนว. เสยฺยสทิสหีนานํ วเสนาติ เสยฺยสทิสหีนภาวานํ ยาถาวา’ ยาถาวภูตานํ วเสน. ตโย มานา วุตฺตา เสยฺยสฺเสว อุปฺปชฺชนกา. เอส นโย สทิสหีเนสุปิ. เตนาห ‘‘อยฺหิ มาโน’’ติอาทิ. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเ นววิเธปิ มาเน วตฺถุวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ราชูนฺเจว ปพฺพชิตานฺจ อุปฺปชฺชติ กสฺมา? เต วิเสสโต อตฺตานํ เสยฺยโต ทหนฺตีติ. อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ราชา หี’’ติอาทิมาห. โก มยา สทิโส อตฺถีติ โก-สทฺโท ปฏิกฺเขปตฺโถ, อฺโ สทิโส นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เอเตสํเยวาติ ราชูนํ, ปพฺพชิตานฺจ. อุปฺปชฺชติ เสฏฺวตฺถุกตฺตา ตสฺส. ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาเนปิ เอเสว นโย.

‘‘โก มยา สทิโส อฺโ ราชปุริโส อตฺถี’’ติ วา ‘‘มยฺหํ อฺเหิ สทฺธึ กึ นานากรณ’’นฺติ วา ‘‘อมจฺโจ ติ นามาเมว…เป… นามาห’’นฺติ วาติ สทิสสฺส เสยฺยมานาทีนํ ติณฺณํ ปวตฺติอาการทสฺสนํ.

ทาสาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ภติก กมฺมกราทีนํ ปราธีนวุตฺติกานํ คหณํ. อาทิ-สทฺเทน วา คหิเต เอว ‘‘ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปี’’ติ สยเมว ทสฺเสติ. นนุ จ มาโน นามายํ สํปคฺคหรโส, โส กถํ โอมาเน สมฺภวตีติ? โสปิ อวกรณมุเขน วิธานวตฺถุนา ปคฺคณฺหนวเสเนว ปวตฺตตีติ นายํ วิโรโธ. เตเนวาห ‘‘กึ ทาโส นาม อหนฺติ เอเต มาเน กโรตี’’ติ. ตถา หิสฺส ยาถาวมานตา วุตฺตา.

ยาถาวมานา ภวนิกนฺติ วิย, อตฺตทิฏฺิ วิย จ น มหาสาวชฺชา, ตสฺมา เต น อปายคมนียา. ยถาภูตวตฺถุกตาย หิ เต ยาถาวมานา. ‘‘อรหตฺตมคฺควชฺฌา’’ติ จ ตสฺส อนวเสสปฺปหายิตาย วุตฺตํ. ทุติยตติยมคฺเคหิ จ เต ยถากฺกมํ ปหียนฺติ, เย โอฬาริกตรา, โอฬาริกตมา จ. มาโน หิ ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ ปวตฺติยา อุปริมคฺเคสุ สมฺมาทิฏฺิยา อุชุวิปจฺจนีโก หุตฺวา ปหียติ. อยาถาวมานา นาม อยถาภูตวตฺถุกตาย, เตเนว เต มหาสาวชฺชภาเวน ปมมคฺควชฺฌา วุตฺตา.

อตติ สตตํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อทฺธา, กาโลติ อาห ‘‘ตโย อทฺธาติ ตโย กาลา’’ติ. สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๘๓) อาคตนเยน. ตตฺถ หิ ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๔) อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ’’ติอาทิ. ตทนฺตรนฺติ เตสํ จุติปฏิสนฺธีนํ เวมชฺฌํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, โย ปุพฺพนฺตาปรนฺตานํ เวมชฺฌตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ, (ธ. ส. ๑๑๒๓) ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณ’’นฺติ (ธ. ส. ๑๐๖๗, ๑๑๐๖, ๑๑๒๘) เอวมาทีสุ ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ จ วุจฺจติ. ภงฺโค ธมฺโม อตีตํเสน สงฺคหิโตติ อาห ‘‘ภงฺคโต อุทฺธํ อตีโต อทฺธา นามา’’ติ. ตถา อนุปฺปนฺโน ธมฺโม อนาคตํเสน สงฺคหิโตติ อาห ‘‘อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต อทฺธา นามา’’ติ. ขณตฺตเยติ อุปฺปาโท, ิติ, ภงฺโคติ ตีสุ ขเณสุ. ยทา หิ ธมฺโม เหตุปจฺจยสฺส สมวาเย อุปฺปชฺชติ, ยทา จ เวติ, อิติ ทฺวีสุปิ ขเณสุ ิติกฺขเณ วิย ปจฺจุปฺปนฺโนติ. ธมฺมานฺหิ ปากภาวูปาธิกํ ปตฺตพฺพํ อุทโย, วิทฺธํสภาวูปาธิกํ วโย, ตทุภยเวมชฺฌํ ิติ. ยทิ เอวํ อทฺธา นามายํ ธมฺโม เอว อาปนฺโนติ? น ธมฺโม, ธมฺมสฺส ปน อวตฺถาเภโท, ตฺจ อุปาทาย โลเก กาลสมฺาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตาทิเภโท จ นาม อย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. เตเนว โวหาเรนาติ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย ธมฺโม ‘‘อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติ เยน โวหาเรน โวหรียติ, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย หิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปวตฺติอวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย เตเนว โวหาเรน ‘‘อตีโต อทฺธา’’ติอาทินา วุตฺโต.

อนฺต-สทฺโท โลเก ปริโยสาเน, โกฏิยํ นิรุฬฺโหติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺโตเยว อนฺโต’’ติ อาห, โกฏิ อนฺโตติ อตฺโถ. ปรภาโคติ ปาริมนฺโต. อมติ คจฺฉติ ภวปฺปพนฺโธ นิฏฺานํ เอตฺถาติ อนฺโต, โกฏิ. อมนํ นิฏฺานคมนนฺติ อนฺโต, โอสานํ. โส ปน ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๙๓; สํ. นิ. ๒.๕๑) วุตฺตตฺตา ทุกฺขณฺณวสฺส ปาริมนฺโตติ อาห ‘‘ปรภาโค’’ติ. อมฺมติ ปริภุยฺยติ หีฬียตีติ อนฺโต, ลามโก. อมฺมติ ภาคโส ายตีติ อนฺโต, อํโสติ อาห ‘‘โกฏฺาโส อนฺโต’’ติ. สนฺโต ปรมตฺถโต วิชฺชมาโน กาโย ธมฺมสมูโหติ สกฺกาโย, ขนฺธา, เต ปน อริยสจฺจภูตา อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ. ปุริมตณฺหาติ เยสํ นิพฺพตฺติกา, ตนฺนิพฺพตฺติโต ปเคว สิทฺธา ตณฺหา. อปฺปวตฺติภูตนฺติ นปฺปวตฺตติ ตทุภยํ เอตฺถาติ เตสํ อปฺปวตฺติฏฺานภูตํ. ยทิ ‘‘สกฺกาโย อนฺโต’’ติอาทินา อฺมฺํ วิภตฺติตาย ทุกฺขสจฺจาทโย คหิตา, อถ กสฺมา มคฺโค น คหิโตติ อาห ‘‘มคฺโค ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปายตฺตาติ อุปายภาวโต, สมฺปาปกเหตุภาวโตติ อตฺโถ.

ยทิ ปน เหตุมนฺตคฺคหเณเนว เหตุ คหิโต โหติ, นนุ เอวํ สกฺกายคฺคหเณเนว ตสฺส เหตุภูโต สกฺกายสมุทโย คหิโต โหตีติ? ตสฺส คหเณ สงฺขตทุโก วิย, สปฺปจฺจยทุโก วิย จ ทุโกวายํ อาปชฺชติ, น ติโก. ยถา ปน สกฺกายํ คเหตฺวา สกฺกายสมุทโยปิ คหิโต, เอวํ สกฺกายนิโรธํ คเหตฺวา สกฺกายนิโรธุปาโย คยฺเหยฺย, เอวํ สติ จตุกฺโก อยํ อาปชฺเชยฺย, น ติโก, ตสฺมา เหตุมนฺตคฺคหเณน เหตุคฺคหณํ น จินฺเตตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – อิธ สกฺกายสกฺกายสมุทยา อนาทิกาลิกา, อสติ มคฺคภาวนายํ ปจฺจยานุปรเมน อปริยนฺตา จ, นิพฺพานํ ปน อปฺปจฺจยตฺตา อตฺตโน นิจฺจตาย เอว สพฺพทาภาวีติ อนาทิกาลิโก, อปริยนฺโต จ. อิติ อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ มหาเถโร อิมาย สภาคตาย ‘‘ตโย อนฺตา’’ติ ติกํ กตฺวา ทสฺเสติ. อริยมคฺโค ปน กทาจิ กรหจิ ลพฺภมาโน น ตถาติ ตสฺส อติวิย ทุลฺลภปาตุภาวตํ ทีเปตุํ ติกโต พหิกโตติ อยเมตฺถ อตฺตโนมติ.

ทุกฺขตาติ ทุกฺขภาโว, ทุกฺขํเยว วา ยถา เทโว เอว เทวตา. ทุกฺข-สทฺโท จายํ อทุกฺขสภาเวสุปิ สุขุเปกฺขาสุ กฺจิ อนิฏฺตาวิเสสํ อุปาทาย ปวตฺตตีติ ตโต นิวตฺเตนฺโต สภาวทุกฺขวาจินา เอเกน ทุกฺข-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ทุกฺขทุกฺขตา’’ติ อาห. ภวติ หิ เอกนฺตโต ตํสภาเวปิ อตฺเถ อฺสฺส ธมฺมสฺส เยน เกนจิ สทิสตาเลเสน พฺยภิจาราสงฺกาติ วิเสสิตพฺพตา ยถา ‘‘รูปรูปํ ติลเตล’’นฺติ (วิภ. อฏฺ. ปกิณฺณกถา) จ. สงฺขารภาเวนาติ สงฺขตภาเวน. ปจฺจเยหิ สงฺขรียนฺตีติ สงฺขารา, อทุกฺขมสุขเวทนา. สงฺขริยมานตฺตา เอว หิ อสารกตาย ปริทุพฺพลภาเวน ภงฺคภงฺคาภิมุขกฺขเณสุ วิย อตฺตลาภกฺขเณปิ วิพาธปฺปตฺตา เอว หุตฺวา สงฺขารา ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สงฺขตตฺตา อุปฺปาทชราภงฺคปีฬิตา’’ติ. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต. อฺทุกฺขสภาววิรหโตติ ทุกฺขทุกฺขตาวิปริณามทุกฺขตาสงฺขาตสฺส อฺสฺส ทุกฺขสภาวสฺส อภาวโต. วิปริณาเมติ ปริณาเม, วิคเมติ อตฺโถ. เตนาห ปปฺจสูทนิยํ ‘‘วิปริณามทุกฺขาติ นตฺถิภาโว ทุกฺข’’นฺติ. อปริฺาตวตฺถุกานฺหิ สุขเวทนุปรโม ทุกฺขโต อุปฏฺาติ, สฺวายมตฺโถ ปิยวิปฺปโยเคน ทีเปตพฺโพ. เตนาห ‘‘สุขสฺส หี’’ติอาทิ. ปุพฺเพ วุตฺตนโย ปเทสนิสฺสิโต เวทนาวิเสสมตฺตวิสยตฺตาติ อนวเสสโต สงฺขารทุกฺขตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติ ทุติยนโย วุตฺโต. นนุ จ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ (ธ. ป. ๒๗๘) วจนโต สุขทุกฺขเวทนานมฺปิ สงฺขารทุกฺขตา อาปนฺนาติ? สจฺจเมตํ, สา ปน สามฺโชตนาอปวาทภูเตน อิตรทุกฺขตาวจเนน นิวตฺตียตีติ นายํ วิโรโธ. เตเนวาห ‘‘เปตฺวา ทุกฺขเวทนํ สุขเวทนฺจา’’ติ.

มิจฺฉาสภาโวติ ‘‘หิตสุขาวโห เม ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อาสีสิโตปิ ตถา อภาวโต, อสุภาทีสุเยว ‘‘สุภ’’นฺติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉาสภาโว, มุสาสภาโวติ อตฺโถ. มาตุฆาตกาทีสุ ปวตฺตมานาปิ หิ หิตสุขํ อิจฺฉนฺตาว ปวตฺตนฺตีติ เต ธมฺมา ‘‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาสีสิตา โหนฺติ. ตถา อสุภาสุขานิจฺจานตฺเตสุ สุภาทิวิปริยาสทฬฺหตาย อานนฺตริยกมฺมนิยตมิจฺฉาทิฏฺีสุ ปวตฺติ โหตีติ เต ธมฺมา อสุภาทีสุ สุภาทิวิปรีตปฺปวตฺติกา โหนฺติ. วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยโต, มิจฺฉตฺโต จ โส นิยโต จาติ มิจฺฉตฺตนิยโต. อเนเกสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ ยํ ตตฺถ พลวํ, ตํ วิปจฺจติ, น อิตรานีติ เอกนฺตวิปากชนกตาย นิยตตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ ‘‘วิปากทาเน สตี’’ติ วุตฺตํ. ขนฺธเภทานนฺตรนฺติ จุติอนนฺตรนฺติ อตฺโถ. จุติ หิ มรณนิทฺเทเส ‘‘ขนฺธานํ เภโท’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๙๐; ม. นิ. ๑.๑๒๓; ๓.๓๗๓; วิภ. ๑๙๓) วุตฺตา, เอเตน วจเนน สติ ผลทาเน จุติอนนฺตโร เอว เอเตสํ ผลกาโล, น อฺโติ ผลกาลนิยเมน นิยตตา วุตฺตา โหติ, น ผลทานนิยเมนาติ นิยตผลกาลานํ อฺเสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ, ทิฏฺธมฺมเวทนียานมฺปิ นิยตตา อาปชฺชติ, ตสฺมา วิปากธมฺมธมฺมานํ ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ อวิปจฺจมานานมฺปิ อตฺตโน สภาเวน วิปากธมฺมตา วิย พลวตา อานนฺตริเยน วิปาเก ทินฺเน อวิปจฺจมานานมฺปิ อานนฺตริยานํ ผลทาเน นิยตสภาวา, อานนฺตริยสภาวา จ ปวตฺตีติ อตฺตโน สภาเวน ผลทานนิยเมเนว นิยตตา, อานนฺตริยตา จ เวทิตพฺพา. อวสฺสฺจ นิยตสภาวา, อานนฺตริยสภาวา จ เตสํ ปวตฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ อฺสฺส พลวโต อานนฺตริยสฺส อภาเว จุติอนนฺตรํ เอกนฺเตน ผลทานโต.

นนุ เอวํ อฺเสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ อฺสฺมึ วิปากทายเก อสติ จุติอนนฺตรเมว เอกนฺเตน ผลทานโต อานนฺตริยสภาวา, นิยตสภาวา จ ปวตฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อสมานชาติเกน เจโตปณิธิวเสน, อุปฆาตเกน จ นิวตฺเตตพฺพวิปากตฺตา อนนฺตเรกนฺตผลทายกตฺตาภาวา, น ปน อานนฺตริยานํ ปมชฺฌานาทีนํ ทุติยชฺฌานาทีนิ วิย อสมานชาติกํ ผลนิวตฺตกํ อตฺถิ สพฺพานนฺตริยานํ อวีจิผลตฺตา, น จ เหฏฺูปปตฺตึ อิจฺฉโต สีลวโต เจโตปณิธิ วิย อุปรูปปตฺติชนกกมฺมพลํ อานนฺตริยพลํ นิวตฺเตตุํ สมตฺโถ เจโตปณิธิ อตฺถิ อนิจฺฉนฺตสฺเสว อวีจิปาตนโต, น จ อานนฺตริยุปฆาตกํ กิฺจิ กมฺมํ อตฺถิ. ตสฺมา เตสํเยว อนนฺตเรกนฺตวิปากชนกสภาวา ปวตฺตีติ. อเนกานิ จ อานนฺตริยานิ กตานิ เอกนฺเต วิปาเก นิยตตฺตา อุปรตาวิปจฺจนสภาวาสงฺกตฺตา นิจฺฉิตานิ สภาวโต นิยตาเนว. จุติอนนฺตรํ ปน ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมึ อนนฺตเร นิยุตฺตานิ, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลานิ อนนฺตรปโยชนานิ จาติ สภาวโต อานนฺตริยาเนว จ โหนฺติ. เตสุ ปน สมานสภาเวสุ เอเกน วิปาเก ทินฺเน อิตรานิ อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส เตเนว กตตฺตา น ทุติยํ ตติยฺจ ปฏิสนฺธึ กโรนฺติ, น สมตฺถตาวิฆาตตฺตาติ นตฺถิ เตสํ นิยตานนฺตริยตานิวตฺตีติ. น หิ สมานสภาวํ สมานสภาวสฺส สมตฺถตํ วิหนตีติ. เอกสฺส ปน อฺานิปิ อุปตฺถมฺภกานิ โหนฺตีติ ทฏฺพฺพานีติ. สมฺมาสภาเวติ สจฺจสภาเว. นิยโต เอกนฺติโก อนนฺตรเมว ผลทาเนนาติ สมฺมตฺตนิยมโต. น นิยโตติ อุภยถาปิ น นิยโต. อวเสสานํ ธมฺมานนฺติ กิเลสานนฺตริยกมฺมนิยฺยานิกธมฺเมหิ อฺเสํ ธมฺมานํ.

ตมนฺธกาโรติ ตโม อนฺธกาโรติ ปทวิภาโค. อวิชฺชา ตโม นาม อารมฺมณสฺส ฉาทนฏฺเน. เตเนวาห ‘‘ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน (ม. นิ. ๑.๓๘๕; ปารา. ๑๒), ตโมกฺขนฺโธ ปทาลิโต’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๖๔) จ อาทิ. อวิชฺชาสีเสน วิจิกิจฺฉา วุตฺตา มหตา สมฺโมเหน สพฺพกาลํ อวิยุชฺชนโต. อาคมฺมาติ ปตฺวา. กงฺขตีติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) กงฺขํ อุปฺปาเทติ สํสยํ อาปชฺชติ. อธิมุจฺจิตุํ น สกฺโกตีติ ปสาทาธิโมกฺขวเสน อธิมุจฺจิตุํ น สกฺโกติ. เตนาห ‘‘น สมฺปสีทตี’’ติ. ยาวตฺตกฺหิ ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ วิจิกิจฺฉา น วิคจฺฉติ, ตาว ตตฺถ สทฺธาธิโมกฺโข อนวสโรว. น เกวลํ สทฺธาธิโมกฺโข, นิจฺฉยาธิโมกฺโขปิ ตตฺถ น ปติฏฺหติ เอว.

น รกฺขิตพฺพานีติ ‘‘อิมานิ มยา รกฺขิตพฺพานี’’ติ เอวํ กตฺถจิ รกฺขากิจฺจํ นตฺถิ ปรโต รกฺขิตพฺพสฺเสว อภาวโต. สติยา เอว รกฺขิตานีติ มุฏฺสฺสจฺจสฺส โพธิมูเล เอว สวาสนํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สติยา รกฺขิตพฺพานิ นาม สพฺพทาปิ รกฺขิตานิ เอว. นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตนฺติ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ นาม นตฺเถว, ยโต สุปริสุทฺโธ กายสมาจาโร ภควโต. โน อปริสุทฺธา, ปริสุทฺธา เอว อปริสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา. ตถาปิ วินเย อปกตฺุตาวเสน สิยา เตสํ อปาริสุทฺธิเลโส, น ภควโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘น ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิหารการํ อาปตฺตินฺติ เอกวจนวเสน ‘‘อาปตฺติโย’’ติ เอตฺถ อาปตฺติ-สทฺทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อภิเธยฺยานุรูปฺหิ ลิงฺควจนานิ โหนฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ‘‘มโนทฺวาเร’’ติ อิทํ ตสฺสา อาปตฺติยา อกิริยสมุฏฺานตาย วุตฺตํ. น หิ มโนทฺวาเร ปฺตฺตา อาปตฺติ อตฺถีติ. สอุปารมฺภวเสนาติ สวตฺตพฺพตาวเสน, น ปน ทุจฺจริตลกฺขณาปตฺติวเสน, ยโต นํ ภควา ปฏิกฺขิปติ. ยถา อายสฺมโต มหากปฺปินสฺสาปิ ‘‘คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ, น วา คจฺเฉยฺยํ. คจฺเฉยฺยํ วาหํ สงฺฆกมฺมํ, น วา คจฺเฉยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๓๗) ปริวิตกฺกิตํ. มโนทุจฺจริตนฺติ มโนทฺวาริกํ อปฺปสตฺถํ จริตํ. สตฺถารา อปฺปสตฺถตาย หิ ตํ ทุจฺจริตํ นาม ชาตํ, น สภาวโต.

ยสฺมา มหาการุณิโก ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส หิตสุขาย เอว ปฏิปชฺชมาโน อจฺจนฺตวิเวกชฺฌาสยตาย ตพฺพิธุรํ ธมฺมเสนาปติโน จิตฺตุปฺปาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น โข เต…เป… อุปฺปาเทตพฺพ’’นฺติ อโวจ, ตสฺมา โส เถรสฺส จิตฺตุปฺปาโท ภควโต น ปาสํโสติ กตฺวา มโนทุจฺจริตํ นาม ชาโต, ตสฺส จ ปฏิกฺเขโป อุปารมฺโภติ อาห ‘‘ตสฺมึ มโนทุจฺจริเต อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต’’ติ. ภควโต ปน เอตฺตกมฺปิ นตฺถิ, ยโต ปวารณาสุตฺเต ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว, น จ เม กิฺจิ ครหถ กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๕) วุตฺโต ภิกฺขุสงฺโฆ ‘‘น โข มยํ ภนฺเต ภควโต กิฺจิ ครหาม กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติ สตฺถุ ปริสุทฺธกายสมาจาราทิกํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิ. อยฺหิ โลกนาถสฺส ทุจฺจริตาภาโว โพธิสตฺตภูมิยมฺปิ จริยาจิรานุคโต อโหสิ, ปเคว พุทฺธภูมิยนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนจฺฉริยฺเจต’’นฺติอาทิมาห.

พุทฺธานํเยว ธมฺมา คุณา, น อฺเสนฺติ พุทฺธธมฺมา. ตถา หิ เต พุทฺธานํ อาเวณิกธมฺมาติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ‘‘นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริต’’นฺติอาทินา กายวจีมโนทุจฺจริตาภาววจนํ ยถาธิการํ กายกมฺมาทีนํ าณานุปริวตฺติตาย ลทฺธคุณกิตฺตนํ, น อาเวณิกธมฺมนฺตรทสฺสนํ. สพฺพสฺมิฺหิ กายกมฺมาทิเก าณานุปริวตฺตินิ กุโต กายทุจฺจริตาทีนํ สมฺภโว. ‘‘พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตาณ’’นฺติอาทินา วุตฺตานิ สพฺพฺุตฺาณโต วิสุํเยว ตีณิ าณานิ จตุโยนิปฺจคติปริจฺเฉทกาณานิ วิยา’’ติ วทนฺติ. เอกํเยว หุตฺวา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณํ นาม สพฺพฺุตฺาณเมว. นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานีติ สตฺเตสุ หิตฉนฺทสฺส หานิ นตฺถิ. นตฺถิ วีริยสฺส หานีติ เขมปวิเวกวิตกฺกานุคตสฺส วีริยสฺส หานิ นตฺถิ. ‘‘นตฺถิ ทวาติ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กิริยา นตฺถิ. นตฺถิ รวาติ สหสา กิริยา นตฺถี’’ติ วทนฺติ, สหสา ปน กิริยา ทวา ‘‘อฺํ กริสฺสามี’’ติ อฺกรณํ รวา. ขลิตนฺติ วิรชฺฌนํ าเณน อปฺผุฏํ. สหสาติ เวคายิตตฺตํ ตุริตกิริยา. อพฺยาวโฏ มโนติ นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโร. อกุสลจิตฺตนฺติ อฺาณุเปกฺขมาห, อยฺจ ทีฆภาณกานํ ปาโ อากุโล วิย. อยํ ปน ปาโ อนากุโล –

อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตาณํ, อนาคตํเส, ปจฺจุปฺปนฺนํเส. อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํ. อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ