📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ทีฆนิกาเย

สีลกฺขนฺธวคฺคอภินวฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

โย เทเสตฺวาน สทฺธมฺมํ, คมฺภีรํ ทุทฺทสํ วรํ;

ทีฆทสฺสี จิรํ กาลํ, ปติฏฺาเปสิ สาสนํ.๑.

วิเนยฺยชฺฌาสเย เฉกํ, มหามตึ มหาทยํ;

นตฺวาน ตํ สสทฺธมฺมคณํ คารวภาชนํ.๒.

สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหา, ทีฆาคมวรสฺส ยา;

สํวณฺณนา ยา จ ตสฺสา, วณฺณนา สาธุวณฺณิตา. ๓.

อาจริยธมฺมปาล- ตฺเถเรเนวาภิสงฺขตา;

สมฺมา นิปุณคมฺภีร-ทุทฺทสตฺถปฺปกาสนา.๔.

กามฺจ สา ตถาภูตา, ปรมฺปราภตา ปน;

ปาโต อตฺถโต จาปิ, พหุปฺปมาทเลขนา.๕.

สงฺเขปตฺตา จ โสตูหิ, สมฺมา าตุํ สุทุกฺกรา;

ตสฺมา สพฺรหฺมจารีนํ, ยาจนํ สมนุสฺสรํ.๖.

โย’เนกเสตนาคินฺโท, ราชา นานารฏฺิสฺสโร;

สาสนโสธเน ทฬฺหํ, สทา อุสฺสาหมานโส.๗.

ตํ นิสฺสาย ‘‘มเมโสปิ, สตฺถุสาสนโชตเน;

อปฺเปว นามุปตฺถมฺโภ, ภเวยฺยา’’ติ วิจินฺตยํ.๘.

วณฺณนํ อารภิสฺสามิ, สาธิปฺปายมหาปยํ;

อตฺถํ ตมุปนิสฺสาย, อฺฺจาปิ ยถารหํ.๙.

จกฺกาภิวุฑฺฒิกามานํ, ธีรานํ จิตฺตโตสนํ;

สาธุวิลาสินึ นาม, ตํ สุณาถ สมาหิตาติ. ๑๐.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

นานานยนิปุณคมฺภีรวิจิตฺรสิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส พุทฺธานุพุทฺธสํวณฺณิตสฺส สทฺธาวหคุณสมฺปนฺนสฺส ทีฆาคมวรสฺส คมฺภีรทุรนุโพธตฺถทีปกํ สํวณฺณนมิมํ กโรนฺโต สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหนสมตฺโถ มหาเวยฺยากรโณยมาจริโย สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามปโยชนาทิวิธานานิ กโรนฺโต ปมํ ตาว รตนตฺตยปณามํ กาตุํ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ อาจริยา. ตถา หิ วณฺณยนฺติ –

‘‘สํวณฺณนารมฺเภ สตฺถริ ปณามกรณํ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน สตฺถริ ปสาทชนนตฺถํ, สตฺถุ จ อวิตถเทสนภาวปฺปกาสเนน ธมฺเม ปสาทชนนตฺถํ. ตทุภยปฺปสาทา หิ มหโต อตฺถสฺส สิทฺธิ โหตี’’ติ (ธ. ส. ฏี. ๑-๑).

อถ วา ‘‘รตนตฺตยปณามวจนํ อตฺตโน รตนตฺตยปฺปสาทสฺส วิฺาปนตฺถํ, ตํ ปน วิฺูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ อฏฺกถาย คาหณตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถ’’นฺติ. อถ วา ‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนา สํวณฺเณตพฺพสฺส ธมฺมสฺส ปภวนิสฺสยวิสุทฺธิปฏิเวทนตฺถํ, ตํ ปน ธมฺมสํวณฺณนาสุ วิฺูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถํ, ตํ สมฺมเทว เตสํ อุคฺคหณธารณาทิกฺกมลทฺธพฺพาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพหิตสุขนิปฺผาทนตฺถ’’นฺติ. อถ วา ‘‘มงฺคลภาวโต, สพฺพกิริยาสุ ปุพฺพกิจฺจภาวโต, ปณฺฑิเตหิ สมาจริตภาวโต, อายตึ ปเรสํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชนโต จ สํวณฺณนายํ รตนตฺตยปณามกิริยา’’ติ. อถ วา ‘‘จตุคมฺภีรภาวยุตฺตํ ธมฺมวินยํ สํวณฺเณตุกามสฺส มหาสมุทฺทํ โอคาหนฺตสฺส วิย ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคตสฺสาปิ มหนฺตํ ภยํ สมฺภวติ, ภยกฺขยาวหฺเจตํ รตนตฺตยคุณานุสฺสรณชนิตํ ปณามปูชาวิธานํ, ตโต จ สํวณฺณนายํ รตนตฺตยปณามกิริยา’’ติ. อถ วา ‘‘อสตฺถริปิ สตฺถาภินิเวสสฺส โลกสฺส ยถาภูตํ สตฺถริ เอว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สตฺถุสมฺภาวนตฺถํ, อสตฺถริ จ สตฺถุสมฺภาวนปริจฺจชาปนตฺถํ, ‘ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’ติ (ปารา. ๑๙๕) จ วุตฺตโทสปริหรณตฺถํ สํวณฺณนายํ ปณามกิริยา’’ติ. อถ วา ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต ปณามวิธาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธภาวาธิคมาย พุทฺธยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ, สทฺธมฺมสฺส จ ปณามวิธาเนน ปจฺเจกพุทฺธภาวาธิคมาย ปจฺเจกพุทฺธยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ, สงฺฆสฺส จ ปณามวิธาเนน ปรมตฺถสงฺฆภาวาธิคมาย สาวกยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ สํวณฺณนายํ ปณามกิริยา’’ติ. อถ วา ‘‘มงฺคลาทิกานิ สตฺถานิ อนนฺตรายานิ, จิรฏฺิติกานิ, พหุมตานิ จ ภวนฺตีติ เอวํลทฺธิกานํ จิตฺตปริโตสนตฺถํ สํวณฺณนายํ ปณามกิริยา’’ติ. อถ วา ‘‘โสตุชนานํ ยถาวุตฺตปณาเมน อนนฺตราเยน อุคฺคหณธารณาทินิปฺผาทนตฺถํ สํวณฺณนายํ ปณามกิริยา. โสตุชนานุคฺคหเมว หิ ปธานํ กตฺวา อาจริเยหิ สํวณฺณนารมฺเภ ถุติปณามปริทีปกานิ วากฺยานิ นิกฺขิปียนฺติ, อิตรถา วินาปิ ตํ นิกฺเขปํ กายมโนปณาเมเนว ยถาธิปฺเปตปฺปโยชนสิทฺธิโต กิเมเตน คนฺถคารวกรเณนา’’ติ จ เอวมาทินา. มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสาม, ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทเมว จ ปโยชนํ อาจริเยน อิธาธิปฺเปตํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อิติ เม ปสนฺนมติโน …เป… ตสฺสานุภาเวนา’’ติ. รตนตฺตยปณามกรณฺหิ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถํ รตนตฺตยปูชาย ปฺาปาฏวภาวโต, ตาย จ ปฺาปาฏวํ ราคาทิมลวิธมนโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยสฺมึ มหานาม สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๖.๑๐; อ. นิ. ๑๑.๑๑).

ตสฺมา รตนตฺตยปูชาย วิกฺขาลิตมลาย ปฺาย ปาฏวสิทฺธิ. อถ วา รตนตฺตยปูชาย ปฺาปทฏฺานสมาธิเหตุตฺตา ปฺาปาฏวํ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อุชุคตจิตฺโต โข ปน มหานาม อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺโมปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. ๖.๑๐; อ. นิ. ๑๑.๑๑).

สมาธิสฺส จ ปฺาย ปทฏฺานภาโว ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๙๙; ๕.๑๐๗๑; เนตฺติ. ๔๐; เปฏโก. ๖๖; มิ. ป. ๑๔) วุตฺโตเยว. ตโต เอวํ ปฏุภูตาย ปฺาย เขทมภิภุยฺย ปฏิฺาตํ สํวณฺณนํ สมาปยิสฺสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘รตนตฺตยปณามกรณฺหิ…เป… ปฺาปาฏวภาวโต’’ติ. อถ วา รตนตฺตยปูชาย อายุวณฺณสุขพลวฑฺฒนโต อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ เวทิตพฺพํ. รตนตฺตยปณาเมน หิ อายุวณฺณสุขพลานิ วฑฺฒนฺติ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พล’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๐๙);

ตโต อายุวณฺณสุขพลวุทฺธิยา โหตฺเวว การิยนิฏฺานนฺติ วุตฺตํ ‘‘รตนตฺตยปูชาย อายุ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. อถ วา รตนตฺตยปูชาย ปฏิภานาปริหานาวหตฺตา อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ เวทิตพฺพํ. อปริหานาวหา หิ รตนตฺตยปูชา. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘สตฺติเม ภิกฺขเว, อปริหานียา ธมฺมา, กตเม สตฺต? สตฺถุคารวตา, ธมฺมคารวตา, สงฺฆคารวตา, สิกฺขาคารวตา, สมาธิคารวตา, กลฺยาณมิตฺตตา, โสวจสฺสตา’’ติ (อ. นิ. ๗.๓๔) ตโต ปฏิภานาปริหาเนน โหตฺเวว ยถาปฏิฺาตปริสมาปนนฺติ วุตฺตํ ‘‘รตนตฺตย…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. อถ วา ปสาทวตฺถูสุ ปูชาย ปุฺาติสยภาวโต อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ เวทิตพฺพํ. ปุฺาติสยา หิ ปสาทวตฺถูสุ ปูชา. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิว สาวเก;

ปปฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเว.

เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;

น สกฺกา ปุฺํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ เกนจี’’ติ. (ขุ. ปา. ๑๙๖; อป. ๑.๑๐.๒);

ปุฺาติสโย จ ยถาธิปฺเปตปริสมาปนุปาโย. ยถาห –

‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธิ;

ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติ. (ขุ. ปา. ๘.๑๐);

อุปาเยสุ จ ปฏิปนฺนสฺส โหตฺเวว การิยนิฏฺานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปสาทวตฺถูสุ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. เอวํ รตนตฺตยปูชา นิรติสยปุฺกฺเขตฺตสมฺพุทฺธิยา อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุฺาติสโยติ พหุวิธนฺตราเยปิ โลกสนฺนิวาเส อนฺตรายนิพนฺธนสกลสํกิเลสวิทฺธํสนาย ปโหติ, ภยาทิอุปทฺทวฺจ นิวาเรติ. ตสฺมา สุวุตฺตํ ‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ.

เอวํ ปน สปโยชนํ รตนตฺตยปณามํ กตฺตุกาโม พุทฺธรตนมูลกตฺตา เสสรตนานํ ปมํ ตสฺส ปณามํ กาตุมาห – ‘‘กรุณาสีตลหทยํ…เป… คติวิมุตฺต’’นฺติ. พุทฺธรตนมูลกานิ หิ ธมฺมสงฺฆรตนานิ, เตสุ จ ธมฺมรตนมูลกํ สงฺฆรตนํ, ตถาภาโว จ ‘‘ปุณฺณจนฺโท วิย ภควา, จนฺทกิรณนิกโร วิย เตน เทสิโต ธมฺโม, จนฺทกิรณสมุปฺปาทิตปีณิโต โลโก วิย สงฺโฆ’’ติ เอวมาทีหิ อฏฺกถายมาคตอุปมาหิ วิภาเวตพฺโพ. อถ วา สพฺพสตฺตานํ อคฺโคติ กตฺวา ปมํ พุทฺโธ, ตปฺปภวโต, ตทุปเทสิตโต จ ตทนนฺตรํ ธมฺโม, ตสฺส ธมฺมสฺส สาธารณโต, ตทาเสวนโต จ ตทนนฺตรํ สงฺโฆ วุตฺโต. ‘‘สพฺพสตฺตานํ วา หิเต วินิโยชโกติ กตฺวา ปมํ พุทฺโธ, สพฺพสตฺตหิตตฺตา ตทนนฺตรํ ธมฺโม, หิตาธิคมาย ปฏิปนฺโน อธิคตหิโต จาติ กตฺวา ตทนนฺตรํ สงฺโฆ วุตฺโต’’ติ อฏฺกถาคตนเยน อนุปุพฺพตา เวทิตพฺพา.

พุทฺธรตนปณามฺจ กโรนฺโต เกวลปณามโต โถมนาปุพฺพงฺคโมวสาติสโยติ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติอาทิปเทหิ โถมนาปุพฺพงฺคมตํ ทสฺเสติ. โถมนาปุพฺพงฺคเมน หิ ปณาเมน สตฺถุ คุณาติสยโยโค, ตโต จสฺส อนุตฺตรวนฺทนียภาโว, เตน จ อตฺตโน ปณามสฺส เขตฺตงฺคตภาโว, เตน จสฺส เขตฺตงฺคตสฺส ปณามสฺส ยถาธิปฺเปตนิปฺผตฺติเหตุภาโว ทสฺสิโตติ. โถมนาปุพฺพงฺคมตฺจ ทสฺเสนฺโต ยสฺสา สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, สา สุตฺตนฺตเทสนา กรุณาปฺาปฺปธานาเยว, น วินยเทสนา วิย กรุณาปฺปธานา, นาปิ อภิธมฺมเทสนา วิย ปฺาปฺปธานาติ ตทุภยปฺปธานเมว โถมนมารภติ. เอสา หิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ อารมฺภานุรูปโถมนา. เตเนว จ วินยเทสนาย สํวณฺณนารมฺเภ ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ…เป… มหาการุณิกสฺส ตสฺสา’’ติ (ปารา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) กรุณาปฺปธานํ, อภิธมฺมเทสนาย สํวณฺณนารมฺเภ ‘‘กรุณา วิย…เป… ยถารุจี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑) ปฺาปฺปธานฺจ โถมนมารทฺธํ. วินยเทสนา หิ อาสยาทินิรเปกฺขเกวลกรุณาย ปากติกสตฺเตนาปิ อโสตพฺพารหํ สุณนฺโต, อปุจฺฉิตพฺพารหํ ปุจฺฉนฺโต, อวตฺตพฺพารหฺจ วทนฺโต สิกฺขาปทํ ปฺเปสีติ กรุณาปฺปธานา. ตถา หิ อุกฺกํสปริยนฺตคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา โลกิยสาธุชเนหิปิ ปริหริตพฺพานิ ‘‘สิขรณี, สมฺภินฺนา’’ติอาทิวจนานิ, (ปารา. ๑๘๕) ยถาปราธฺจ ครหวจนานิ มหากรุณาสฺโจทิตมานโส มหาปริสมชฺเฌ อภาสิ, ตํตํสิกฺขาปทปฺตฺติ การณาเปกฺขาย จ เวรฺชาทีสุ สารีริกํ เขทมนุโภสิ. ตสฺมา กิฺจาปิ ภูมนฺตรปจฺจยาการสมยนฺตรกถานํ วิย วินยปฺตฺติยาปิ สมุฏฺาปิกา ปฺา อนฺสาธารณตาย อติสยกิจฺจวตี, กรุณาย กิจฺจํ ปน ตโตปิ อธิกนฺติ วินยเทสนาย กรุณาปฺปธานตา วุตฺตา. กรุณาพฺยาปาราธิกตาย หิ เทสนาย กรุณาปธานตา, อภิธมฺมเทสนา ปน เกวลปฺาปฺปธานา ปรมตฺถธมฺมานํ ยถาสภาวปฏิเวธสมตฺถาย ปฺาย ตตฺถ สาติสยปฺปวตฺติโต. สุตฺตนฺตเทสนา ปน กรุณาปฺาปฺปธานา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยาธิมุตฺติจริตาทิเภทปริจฺฉินฺทนสมตฺถาย ปฺาย สตฺเตสุ จ มหากรุณาย ตตฺถ สาติสยปฺปวตฺติโต. สุตฺตนฺตเทสนาย หิ มหากรุณาย สมาปตฺติพหุโล วิเนยฺยสนฺตาเน ตทชฺฌาสยานุโลเมน คมฺภีรมตฺถปทํ ปติฏฺเปสิ. ตสฺมา อารมฺภานุรูปํ กรุณาปฺาปฺปธานเมว โถมนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.

อยํ ปน อวยวตฺโถ – กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ ปจฺจยเวกลฺลกรเณน อปเนตีติ อตฺโถ. ทุกฺขิเตสุ วา กิริยติ ปสาริยตีติ กรุณา. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ วิพาธติ, ปรทุกฺขํ วา วินาเสตีติ อตฺโถ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณา. อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพนฺธตีติ, สพฺพตฺถ สทฺทสตฺถานุสาเรน ปทนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพา. อุณฺหาภิตตฺเตหิ เสวียตีติ สีตํ, อุณฺหาภิสมนํ. ตํ ลาติ คณฺหาตีติ สีตลํ, ‘‘จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. อาฬวกสุตฺต) เอตฺถ อุโร ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๑๑๐; ๒.๑๑๔; ๓.๑๕๔) เอตฺถ หทยวตฺถุ, ‘‘หทยา หทยํ มฺเ อฺาย ตจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๓) เอตฺถ จิตฺตํ, อิธาปิ จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน หทยํ. อตฺตโน สภาวํ วา หรตีติ หทยํ, ร-การสฺส ท-การํ กตฺวาติ เนรุตฺติกา. กรุณาย สีตลํ หทยมสฺสาติ กรุณาสีตลหทโย, ตํ กรุณาสีตลหทยํ.

กามฺเจตฺถ ปเรสํ หิโตปสํหารสุขาทิอปริหานิชฺฌานสภาวตาย, พฺยาปาทาทีนํ อุชุวิปจฺจนีกตาย จ สตฺตสนฺตานคตสนฺตาปวิจฺเฉทนาการปฺปวตฺติยา เมตฺตามุทิตานมฺปิ จิตฺตสีตลภาวการณตา อุปลพฺภติ, ตถาปิ ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติยา ปรูปตาปาสหนรสา อวิหึสาภูตา กรุณาว วิเสเสน ภควโต จิตฺตสฺส จิตฺตปสฺสทฺธิ วิย สีติภาวนิมิตฺตนฺติ ตสฺสาเยว จิตฺตสีตลภาวการณตา วุตฺตา. กรุณามุเขน วา เมตฺตามุทิตานมฺปิ หทยสีตลภาวการณตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ สพฺพตฺถ นิรวเสสตฺโถ อุปทิสียติ, ปธานสหจรณาวินาภาวาทินเยหิปิ ยถาลพฺภมานํ คยฺหมานตฺตา. อปิเจตฺถ ตํสมฺปยุตฺตาณสฺส ฉอสาธารณาณปริยาปนฺนตาย อสาธารณาณวิเสสนิพนฺธนภูตา สาติสยํ, นิรวเสสฺจ สพฺพฺุตฺาณํ วิย สวิสยพฺยาปิตาย มหากรุณาภาวมุปคตา อนฺสาธารณสาติสยภาวปฺปตฺตา กรุณาว หทยสีตลตฺตเหตุภาเวน วุตฺตา. อถ วา สติปิ เมตฺตามุทิตานํ ปเรสํ หิโตปสํหารสุขาทิอปริหานิชฺฌานสภาวตาย สาติสเย หทยสีตลภาวนิพนฺธนตฺเต สกลพุทฺธคุณวิเสสการณตาย ตาสมฺปิ การณนฺติ กรุณาย เอว หทยสีตลภาวการณตา วุตฺตา. กรุณานิทานา หิ สพฺเพปิ พุทฺธคุณา. กรุณานุภาวนิพฺพาปิยมานสํสารทุกฺขสนฺตาปสฺส หิ ภควโต ปรทุกฺขาปนยนกามตาย อเนกานิปิ กปฺปานมสงฺขฺเยยฺยานิ อกิลนฺตรูปสฺเสว นิรวเสสพุทฺธกรธมฺมสมฺภรณนิรตสฺส สมธิคตธมฺมาธิปเตยฺยสฺส จ สนฺนิหิเตสุปิ สตฺตสงฺฆาตสมุปนีตหทยูปตาปนิมิตฺเตสุ น อีสกมฺปิ จิตฺตสีติภาวสฺส อฺถตฺตมโหสีติ. ตีสุ เจตฺถ วิกปฺเปสุ ปเม วิกปฺเป อวิเสสภูตา พุทฺธภูมิคตา, ทุติเย ตเถว มหากรุณาภาวูปคตา, ตติเย ปมาภินีหารโต ปฏฺาย ตีสุปิ อวตฺถาสุ ปวตฺตา ภควโต กรุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ.

ปชานาตีติ ปฺา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. ปฺเปตีติ วา ปฺา, ตํ ตทตฺถํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ. สาเยว เยฺยาวรณปฺปหานโต ปกาเรหิ ธมฺมสภาวโชตนฏฺเน ปชฺโชโตติ ปฺาปชฺโชโต. ปฺวโต หิ เอกปลฺลงฺเกนปิ นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกปชฺโชตา โหติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, ปชฺโชตา. กตเม จตฺตาโร? จนฺทปชฺโชโต, สูริยปชฺโชโต, อคฺคิปชฺโชโต, ปฺาปชฺโชโต, อิเม โข ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปชฺโชตา. เอตทคฺคํ ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ ปชฺโชตานํ ยทิทํ ปฺาปชฺโชโต’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๔๕). เตน วิหโต วิเสเสน สมุคฺฆาฏิโตติ ปฺาปชฺโชตวิหโต, วิเสสตา เจตฺถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห, อวิชฺชา. สฺเวว วิสยสภาวปฏิจฺฉาทนโต อนฺธการสริกฺขตาย ตโม วิยาติ โมหตโม. สติปิ ตมสทฺทสฺส สทิสกปฺปนมนฺตเรน อวิชฺชาวาจกตฺเต โมหสทฺทสนฺนิธาเนน ตพฺพิเสสกตาเวตฺถ ยุตฺตาติ สทิสกปฺปนา. ปฺาปชฺโชตวิหโต โมหตโม ยสฺสาติ ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตโม, ตํ ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตมํ.

นนุ จ สพฺเพสมฺปิ ขีณาสวานํ ปฺาปชฺโชเตน อวิชฺชนฺธการหตตา สมฺภวติ, อถ กสฺมา อฺสาธารณาวิเสสคุเณน ภควโต โถมนา วุตฺตาติ? สวาสนปฺปหาเนน อนฺสาธารณวิเสสตาสมฺภวโต. สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ ปฺาปชฺโชตหตาวิชฺชนฺธการตฺเตปิ สติ สทฺธาธิมุตฺเตหิ วิย ทิฏฺิปฺปตฺตานํ สาวกปจฺเจกพุทฺเธหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สวาสนปฺปหาเนน กิเลสปฺปหานสฺส วิเสโส วิชฺชเตวาติ. อถ วา ปโรปเทสมนฺตเรน อตฺตโน สนฺตาเน อจฺจนฺตํ อวิชฺชนฺธการวิคมสฺส นิปฺผาทิตตฺตา (นิพฺพตฺติตตฺตา ม. นิ. ฏี. ๑.๑), ตตฺถ จ สพฺพฺุตาย พเลสุ จ วสีภาวสฺส สมธิคตตฺตา, ปรสนฺตติยฺจ ธมฺมเทสนาติสยานุภาเวน สมฺมเทว ตสฺส ปวตฺติตตฺตา, ภควาเยว วิเสสโต ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตมภาเวน โถเมตพฺโพติ. อิมสฺมิฺจ อตฺถวิกปฺเป ปฺาปชฺโชตปเทน สสนฺตานคตโมหวิธมนา ปฏิเวธปฺา เจว ปรสนฺตานคตโมหวิธมนา เทสนาปฺา จ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา สงฺคหิตา. น ตุ ปุริมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป วิย ปฏิเวธปฺาเยวาติ เวทิตพฺพํ.

อปโร นโย – ภควโต าณสฺส เยฺยปริยนฺติกตฺตา สกลเยฺยธมฺมสภาวาวโพธนสมตฺเถน อนาวรณาณสงฺขาเตน ปฺาปชฺโชเตน สกลเยฺยธมฺมสภาวจฺฉาทกโมหตมสฺส วิหตตฺตา อนาวรณาณภูเตน อนฺสาธารณปฺาปชฺโชตวิหตโมหตมภาเวน ภควโต โถมนา เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป โมหตมวิธมนนฺเต อธิคตตฺตา อนาวรณาณํ การณูปจาเรน สกสนฺตาเน โมหตมวิธมนนฺติ เวทิตพฺพํ. อภินีหารสมฺปตฺติยา สวาสนปฺปหานเมว หิ กิเลสานํ เยฺยาวรณปฺปหานนฺติ, ปรสนฺตาเน ปน โมหตมวิธมนสฺส การณภาวโต ผลูปจาเรน อนาวรณาณเมว โมหตมวิธมนนฺติ วุจฺจติ. อนาวรณาณนฺติ จ สพฺพฺุตฺาณเมว, เยน ธมฺมเทสนาปจฺจเวกฺขณานิ กโรติ. ตทิทฺหิ าณทฺวยํ อตฺถโต เอกเมว. อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมารมฺมณตาย สพฺพฺุตฺาณํ ตตฺถาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคจารมุปาทาย อนาวรณาณนฺติ, วิสยปฺปวตฺติมุเขน ปน อฺเหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิธา กตฺวา ฉฬาสาธารณาณเภเท วุตฺตํ.

กึ ปเนตฺถ การณํ อวิชฺชาสมุคฺฆาโตเยเวโก ปหานสมฺปตฺติวเสน ภควโต โถมนาย คยฺหติ, น ปน สาติสยํ นิรวเสสกิเลสปฺปหานนฺติ? วุจฺจเต – ตปฺปหานวจเนเนว หิ ตเทกฏฺตาย สกลสํกิเลสสมุคฺฆาตสฺส โชติตภาวโต นิรวเสสกิเลสปฺปหานเมตฺถ คยฺหติ. น หิ โส สํกิเลโส อตฺถิ, โย นิรวเสสาวิชฺชาสมุคฺฆาตเนน น ปหียตีติ. อถ วา สกลกุสลธมฺมุปฺปตฺติยา, สํสารนิวตฺติยา จ วิชฺชา วิย นิรวเสสากุสลธมฺมุปฺปตฺติยา, สํสารปฺปวตฺติยา จ อวิชฺชาเยว ปธานการณนฺติ ตพฺพิฆาตวจเนเนว สกลสํกิเลสสมุคฺฆาตวจนสิทฺธิโต โสเยเวโก คยฺหตีติ. อถ วา สกลสํกิเลสธมฺมานํ มุทฺธภูตตฺตา อวิชฺชาย ตํ สมุคฺฆาโตเยเวโก คยฺหติ. ยถาห –

‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;

สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๓๒; จูฬ. นิ. ๕๑);

สนรามรโลกครุนฺติ เอตฺถ ปน ปมปกติยา อวิภาเคน สตฺโตปิ นโรติ วุจฺจติ, อิธ ปน ทุติยปกติยา มนุชปุริโสเยว, อิตรถา โลกสทฺทสฺส อวตฺตพฺพตา สิยา. ‘‘ยถา หิ ปมปกติภูโต สตฺโต อิตราย ปกติยา เสฏฺฏฺเน ปุเร อุจฺจฏฺาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ เชฏฺภาวํ เนตีติ นโรติ. ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺภคินีนํ ปิตุฏฺาเน ติฏฺติ, ปเคว ภตฺตุภูโต อิตราส’’นฺติ (วิ. อฏฺ. ๔๓-๔๖) นาวาวิมานวณฺณนายํ วุตฺตํ. เอกเสสปฺปกปฺปเนน ปุถุวจนนฺตวิคฺคเหน วา นรา, มรณํ มโร, โส นตฺถิ เยสนฺติ อมรา, สห นเรหิ, อมเรหิ จาติ สนรามโร.ครติ อุคฺคจฺฉติ อุคฺคโต ปากโฏ ภวตีติ ครุ, ครสทฺโท หิ อุคฺคเม. อปิจ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเน ‘‘ครู’’ติ วุจฺจติ.

มาตาปิตาจริเยสุ, ทุชฺชเร อลหุมฺหิ จ;

มหนฺเต จุคฺคเต เจว, นิเฉกาทิกเรสุ จ;

ตถา วณฺณวิเสเสสุ, ครุสทฺโท ปวตฺตติ.

อิธ ปน สพฺพโลกาจริเย ตถาคเต. เกจิ ปน ‘‘ครุ, คุรูติ จ ทฺวิธา คเหตฺวา ภาริยวาจกตฺเต ครุสทฺโท, อาจริยวาจกตฺเต ตุ คุรุสทฺโท’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปาฬิวิสเย หิ สพฺเพสมฺปิ ยถาวุตฺตานมตฺถานํ วาจกตฺเต ครุสทฺโทเยวิจฺฉิตพฺโพ อการสฺส อาการภาเวน ‘‘คารว’’นฺติ ตทฺธิตนฺตปทสฺส สวุทฺธิกสฺส ทสฺสนโต. สกฺกตภาสาวิสเย ปน คุรุสทฺโทเยวิจฺฉิตพฺโพ อุการสฺส วุทฺธิภาเวน อฺถา ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตติ. สนรามโร จ โส โลโก จาติ สนรามรโลโก, ตสฺส ครูติ ตถา, ตํ สนรามรโลกครุํ. ‘‘สนรมรูโลกครุ’’นฺติปิ ปนฺติ, ตทปิ อริยาคาถตฺตา วุตฺติลกฺขณโต, อตฺถโต จ ยุตฺตเมว. อตฺถโต หิ ทีฆายุกาปิ สมานา ยถาปริจฺเฉทํ มรณสภาวตฺตา มรูติ เทวา วุจฺจนฺติ. เอเตน เทวมนุสฺสานํ วิย ตทวสิฏฺสตฺตานมฺปิ ยถารหํ คุณวิเสสาวหตาย ภควโต อุปการกตํ ทสฺเสติ. นนุ เจตฺถ เทวมนุสฺสา ปธานภูตา, อถ กสฺมา เตสํ อปฺปธานตา นิทฺทิสียตีติ? อตฺถโต ปธานตาย คเหตพฺพตฺตา. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโมติ สทฺทกฺกมานุสาเรน ปธานาปธานภาโว น โจเทตพฺโพ. เอทิเสสุ หิ สมาสปเทสุ ปธานมฺปิ อปฺปธานํ วิย นิทฺทิสียติ ยถา ตํ ‘‘สราชิกาย ปริสายา’’ติ, ตสฺมา สพฺพตฺถ อตฺถโตว อธิปฺปาโย คเวสิตพฺโพ, น พฺยฺชนมตฺเตน. ยถาหุ โปราณา –

‘‘อตฺถฺหิ นาโถ สรณํ อโวจ,

น พฺยฺชนํ โลกหิโต มเหสิ.

ตสฺมา อกตฺวา รติมกฺขเรสุ,

อตฺเถ นิเวเสยฺย มตึ มติมา’’ติ. (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกกณฺฑวณฺณนา);

กามฺเจตฺถ สตฺตสงฺขารภาชนวเสน ติวิโธ โลโก, ครุภาวสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ครุกรณสมตฺถสฺเสว ยุชฺชนโต สตฺตโลกวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. โส หิ โลกียนฺติ เอตฺถ ปุฺาปุฺานิ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, ทสฺสนตฺเถ จ โลกสทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. อมรคฺคหเณน เจตฺถ อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตา. อปโร นโย – สมูหตฺโถ เอตฺถ โลกสทฺโท สมุทายวเสน โลกียติ ปฺาปียตีติ กตฺวา. สห นเรหีติ สนรา, เตเยว อมราติ สนรามรา, เตสํ โลโก ตถา, ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. อมรสทฺเทน เจตฺถ อุปปตฺติเทวา วิย วิสุทฺธิเทวาปิ สงฺคยฺหนฺติ. เตปิ หิ ปรมตฺถโต มรณาภาวโต อมรา. อิมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป นรามรานเมว คหณํ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน ยถา ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๕๗, ๒๕๕). ตถา หิ สพฺพานตฺถปริหานปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา, สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตมุปการิตาย อปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมมนฺสาธารณํ คารวฏฺานนฺติ. กามฺจ อิตฺถีนมฺปิ ตถาอุปการตฺตา ภควา ครุเยว, ปธานภูตํ ปน โลกํ ทสฺเสตุํ ปุริสลิงฺเคน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เนรุตฺติกา ปน อวิเสสนิจฺฉิตฏฺาเน ตถา นิทฺทิฏฺมิจฺฉนฺติ ยถา ‘‘นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุ’’นฺติ (อป. ๑.๑.๔๘). ตถา จาหุ –

‘‘นปุํสเกน ลิงฺเคน, สทฺโททาหุ ปุเมน วา;

นิทฺทิสฺสตีติ าตพฺพมวิเสสวินิจฺฉิเต’’ติ.

วนฺเทติ เอตฺถ ปน –

วตฺตมานาย ปฺจมฺยํ, สตฺตมฺยฺจ วิภตฺติยํ;

เอเตสุ ตีสุ าเนสุ, วนฺเทสทฺโท ปวตฺตติ.

อิธ ปน วตฺตมานายํ อฺาสมสมฺภวโต. ตตฺถ จ อุตฺตมปุริสวเสนตฺโถ คเหตพฺโพ ‘‘อหํ วนฺทามี’’ติ. นมนถุติยตฺเถสุ จ วนฺทสทฺทมิจฺฉนฺติ อาจริยา, เตน จ สุคตปทํ, นาถปทํ วา อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโต. คมนฺเจตฺถ กายคมนํ, าณคมนฺจ, กายคมนมฺปิ วิเนยฺยชโนปสงฺกมนํ, ปกติคมนฺจาติ ทุพฺพิธํ. ภควโต หิ วิเนยฺยชโนปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ, ตถา ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ทุตวิลมฺพิตขลิตานุกฑฺฒนนิปฺปีฬนุกฺกุฏิก-กุฏิลากุลตาทิโทสรหิต- มวหสิตราชหํส- วสภวารณมิคราชคมนํ ปกติคมนฺจ, วิมลวิปุลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสสหิตมฺปิ าณคมนํ อภินีหารโต ปฏฺาย ยาว มหาโพธิ, ตาว นิรวชฺชตาย โสภนเมวาติ. อถ วา ‘‘สยมฺภูาเณน สกลมฺปิ โลกํ ปริฺาภิสมยวเสน ปริชานนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต. โย หิ คตฺยตฺโถ, โส พุทฺธยตฺโถ. โย จ พุทฺธยตฺโถ, โส คตฺยตฺโถติ. ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตมาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปฏิปนฺโนติ สุคโต, อยฺจตฺโถ ‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตี’ติ (มหานิ. ๓๘; จูฬนิ. ๒๗) สุคโตติอาทินา นิทฺเทสนเยน วิภาเวตพฺโพ.

อปโร นโย – สุนฺทรํ สมฺมาสมฺโพธึ, นิพฺพานเมว วา คโต อธิคโตติ สุคโต. ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ ยถารหํ กาลยุตฺตเมว วาจํ วิเนยฺยานํ สมฺมา คทตีติ วา สุคโต, ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา, ตํ สุคตํ. ปุฺาปุฺกมฺเมหิ อุปปชฺชนวเสน คนฺตพฺพาติ คติโย, อุปปตฺติภววิเสสา. ตา ปน นิรยาทิเภเทน ปฺจวิธา, สกลสฺสาปิ ภวคามิกมฺมสฺส อริยมคฺคาธิคเมน อวิปาการหภาวกรเณน นิวตฺติตตฺตา ปฺจหิปิ ตาหิ วิสํยุตฺโต หุตฺวา มุตฺโตติ คติวิมุตฺโต. อุทฺธมุทฺธภวคามิโน หิ เทวา ตํตํกมฺมวิปากทานกาลานุรูเปน ตโต ตโต ภวโต มุตฺตาปิ มุตฺตมตฺตาว, น ปน วิสฺโควเสน มุตฺตา, คติปริยาปนฺนา จ ตํตํภวคามิกมฺมสฺส อริยมคฺเคน อนิวตฺติตตฺตา, น ตถา ภควา. ภควา ปน ยถาวุตฺตปฺปกาเรน วิสํยุตฺโต หุตฺวา มุตฺโตติ. ตสฺมา อเนน ภควโต กตฺถจิปิ คติยา อปริยาปนฺนตํ ทสฺเสติ. ยโต จ ภควา ‘‘เทวาติเทโว’’ติ วุจฺจติ. เตเนวาห –

‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;

ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตฺจ อพฺพเช;

เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติ. (อ. นิ. ๔.๓๖);

ตํตํคติสํวตฺตนกานฺหิ กมฺมกิเลสานํ มหาโพธิมูเลเยว อคฺคมคฺเคน ปหีนตฺตา นตฺถิ ภควโต ตํตํคติปริยาปนฺนตาติ อจฺจนฺตเมว ภควา สพฺพภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาสสตฺตนิกาเยหิ ปริมุตฺโตติ. อถ วา กามํ สอุปาทิเสสายปิ นิพฺพานธาตุยา ตาหิ คตีหิ วิมุตฺโต, เอสา ปน ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ เอตฺเถวนฺโตคธาติ อิมินา ปเทน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาว โถเมตีติ ทฏฺพฺพํ.

เอตฺถ ปน อตฺตหิตสมฺปตฺติปรหิตปฏิปตฺติวเสน ทฺวีหากาเรหิ ภควโต โถมนา กตา โหติ. เตสุ อนาวรณาณาธิคโม, สห วาสนาย กิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานํ, อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติ จ อตฺตหิตสมฺปตฺติ นาม, ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส ปน สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนาปโยคโต เทวทตฺตาทีสุปิ วิรุทฺธสตฺเตสุ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา, วินีตพฺพสตฺตานํ าณปริปากกาลาคมนฺจ อาสยโต ปรหิตปฏิปตฺติ นาม. สา ปน อาสยปโยคโต ทุวิธา, ปรหิตปฏิปตฺติ ติวิธา จ อตฺตหิตสมฺปตฺติ อิมาย คาถาย ยถารหํ ปกาสิตา โหติ. ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติ หิ เอเตน อาสยโต ปรหิตปฏิปตฺติ, สมฺมา คทนตฺเถน สุคตสทฺเทน ปโยคโต ปรหิตปฏิปตฺติ. ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตมํ คติวิมุตฺต’’นฺติ เอเตหิ, จตุสจฺจปฏิเวธตฺเถน จ สุคตสทฺเทน ติวิธาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อวสิฏฺฏฺเน ปน เตน, ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ จ เอเตน สพฺพาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติ, ปรหิตปฏิปตฺติ จ ปกาสิตา โหติ.

อถ วา เหตุผลสตฺตูปการวเสน ตีหากาเรหิ โถมนา กตา. ตตฺถ เหตุ นาม มหากรุณาสมาโยโค, โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ, ตทุภยมฺปิ ปมปเทน ยถารุตโต, สามตฺถิยโต จ ปกาสิตํ. ผลํ ปน าณปฺปหานอานุภาวรูปกายสมฺปทาวเสน จตุพฺพิธํ. ตตฺถ สพฺพฺุตาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิาณานิ าณสมฺปทา, สวาสนสกลสํกิเลสานมจฺจนฺตมนุปฺปาทธมฺมตาปาทนํ ปหานสมฺปทา, ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน อาธิปจฺจํ อานุภาวสมฺปทา, สกลโลกนยนาภิเสกภูตา ปน ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตา อตฺตภาวสมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา. ตาสุ าณปฺปหานสมฺปทา ทุติยปเทน, สจฺจปฏิเวธตฺเถน จ สุคตสทฺเทน ปกาสิตา, อานุภาวสมฺปทา ตติยปเทน, รูปกายสมฺปทา โสภนกายคมนตฺเถน สุคตสทฺเทน ลกฺขณานุพฺยฺชนปาริปูริยา วินา ตทภาวโต. ยถาวุตฺตา ทุวิธาปิ ปรหิตปฏิปตฺติ สตฺตูปการสมฺปทา, สา ปน สมฺมา คทนตฺเถน สุคตสทฺเทน ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.

อปิจ อิมาย คาถาย สมฺมาสมฺโพธิ ตมฺมูล – ตปฺปฏิปตฺติยาทโย อเนเก พุทฺธคุณา อาจริเยน ปกาสิตา โหนฺติ. เอสา หิ อาจริยานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อตฺถนฺตรวิฺาปนํ. กถํ? ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติ หิ เอเตน สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ ทสฺเสติ. มหากรุณาสฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาโร อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิมธิคโตติ กรุณา สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ. ‘‘ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ เอเตน สมฺมาสมฺโพธึ ทสฺเสติ. สพฺพฺุตาณปทฏฺานฺหิ อคฺคมคฺคาณํ, อคฺคมคฺคาณปทฏฺานฺจ สพฺพฺุตฺาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. สมฺมา คมนตฺเถน สุคตสทฺเทน สมฺมาสมฺโพธิยา ปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคสสฺสตุจฺเฉทาภินิเวสาทิอนฺตทฺวยรหิตาย กรุณาปฺาปริคฺคหิตาย มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปกาสนโต, อิตเรหิ สมฺมาสมฺโพธิยา ปธานาปฺปธานปฺปเภทํ ปโยชนํ ทสฺเสติ. สํสารมโหฆโต สตฺตสนฺตารณฺเหตฺถ ปธานํ, ตทฺมปฺปธานํ. เตสุ จ ปธาเนน ปโยชเนน ปรหิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ, อิตเรน อตฺตหิตสมฺปตฺตึ, ตทุภเยน จ อตฺตหิตปฏิปนฺนาทีสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ภควโต จตุตฺถปุคฺคลภาวํ ปกาเสติ. เตน จ อนุตฺตรํ ทกฺขิเณยฺยภาวํ, อุตฺตมฺจ วนฺทนียภาวํ, อตฺตโน จ วนฺทนาย เขตฺตงฺคตภาวํ วิภาเวติ.

อปิจ กรุณาคฺคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต สพฺพโลกิยคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา, ปฺาคฺคหเณน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานมคฺคาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ. ตทุภยคฺคหณสิทฺโธ หิ อตฺโถ ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติอาทินา วิปฺจียตีติ. กรุณาคฺคหเณน จ นิรุปกฺกิเลสมุปคมนํ ทสฺเสติ, ปฺาคฺคหเณน อปคมนํ. ตถา กรุณาคฺคหเณน โลกสมฺานุรูปํ ภควโต ปวตฺตึ ทสฺเสติ โลกโวหารวิสยตฺตา กรุณาย, ปฺาคฺคหเณน โลกสมฺาย อนติธาวนํ. สภาวานวโพเธน หิ ธมฺมานํ สภาวํ อติธาวิตฺวา สตฺตาทิปรามสนํ โหติ. ตถา กรุณาคฺคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติวิหารํ ทสฺเสติ, ปฺาคฺคหเณน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณํ, จตุสจฺจาณํ, จตุปฏิสมฺภิทาาณํ, จตุเวสารชฺชาณํ, กรุณาคฺคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส คหิตตฺตา เสสาสาธารณาณานิ, ฉ อภิฺา, อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาณานิ, ทส พลานิ, จุทฺทส พุทฺธคุณา, โสฬส าณจริยา, อฏฺารส พุทฺธธมฺมา, จตุจตฺตารีส าณวตฺถูนิ, สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนีติ เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปฺาปเภทานํ วเสน าณจารํ ทสฺเสติ. ตถา กรุณาคฺคหเณน จรณสมฺปตฺตึ, ปฺาคฺคหเณน วิชฺชาสมฺปตฺตึ. กรุณาคฺคหเณน อตฺตาธิปติตา, ปฺาคฺคหเณน ธมฺมาธิปติตา. กรุณาคฺคหเณน โลกนาถภาโว, ปฺาคฺคหเณน อตฺตนาถภาโว. ตถา กรุณาคฺคหเณน ปุพฺพการีภาโว, ปฺาคฺคหเณน กตฺุตา. กรุณาคฺคหเณน อปรนฺตปตา, ปฺาคฺคหเณน อนตฺตนฺตปตา. กรุณาคฺคหเณน วา พุทฺธกรธมฺมสิทฺธิ, ปฺาคฺคหเณน พุทฺธภาวสิทฺธิ. ตถา กรุณาคฺคหเณน ปรสนฺตารณํ, ปฺาคฺคหเณน อตฺตสนฺตารณํ. ตถา กรุณาคฺคหเณน สพฺพสตฺเตสุ อนุคฺคหจิตฺตตา, ปฺาคฺคหเณน สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺตตา ทสฺสิตา โหติ สพฺเพสฺจ พุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ ตนฺนิทานภาวโต, ปฺา ปริโยสานํ ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต. อิติ อาทิปริโยสานทสฺสเนน สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ. ตถา กรุณาคฺคหเณน สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโต โหติ. กรุณานิทานฺหิ สีลํ ตโต ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโต, สา จ ฌานตฺตยสมฺปโยคินีติ, ปฺาวจเนน ปฺากฺขนฺโธ. สีลฺจ สพฺพพุทฺธคุณานํ อาทิ, สมาธิ มชฺเฌ, ปฺา ปริโยสานนฺติ เอวมฺปิ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ นยโต ทสฺสิตตฺตา. เอโส เอว หิ นิรวเสสโต พุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย, ยทิทํ นยคฺคาหณํ, อฺถา โก นาม สมตฺโถ ภควโต คุเณ อนุปทํ นิรวเสสโต ทสฺเสตุํ. เตเนวาห –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน.

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ.

เตเนว จ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนํ ปติ ภควตา อนุยุตฺเตน ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อปิ จ เม ภนฺเต ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ สมฺปสาทนียสุตฺเต วุตฺตํ.

เอวํ สงฺเขเปน สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควโต โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมสฺสาปิ โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กโรนฺโต ‘‘พุทฺโธปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถายํ สห ปทสมฺพนฺเธน สงฺเขปตฺโถ – ยถาวุตฺตวิวิธคุณคณสมนฺนาคโต พุทฺโธปิ ยํ อริยมคฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ, สห ปุพฺพภาคปฏิปตฺติธมฺเมน วา อริยมคฺคภูตํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา เจว ยํ ผลนิพฺพานสงฺขาตํ ธมฺมํ, ปริยตฺติธมฺมปฏิปตฺติธมฺเมหิ วา สห ผลนิพฺพานภูตํ ธมฺมํ สจฺฉิกตฺวา จ สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตํ พุทฺธภาวมุปคโต, วีตมลมนุตฺตรํ ตํ ธมฺมมฺปิ วนฺเทติ.

ตตฺถ พุทฺธสทฺทสฺส ตาว ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ. โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา นิทฺเทสนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถ วา อคฺคมคฺคาณาธิคเมน สวาสนาย สมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตวิคมนโต, อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพฺุตฺาณปฺปตฺติยา วิกสิตภาวโต จ พุทฺธวาติ พุทฺโธ ชาครณวิกสนตฺถวเสน. อถ วา กสฺสจิปิ เยฺยธมฺมสฺส อนวพุทฺธสฺส อภาเวน เยฺยวิเสสสฺส กมฺมภาวาคหณโต กมฺมวจนิจฺฉายาภาเวน อวคมนตฺถวเสน กตฺตุนิทฺเทโสว ลพฺภติ, ตสฺมา พุทฺธวาติ พุทฺโธติปิ วตฺตพฺโพ. ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตาว วิฺายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติ. เอวฺจ กตฺวา กมฺมวิเสสานเปกฺขา กตฺตริ เอว พุทฺธสทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา, อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภุาเณน สห วาสนาย วิหตวิทฺธสฺตนิรวเสสกิเลโสมหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิอปริเมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ, ยถาห –

‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ๙๗; ปฏิ. ม. ๑๖๑).

อปิสทฺโท สมฺภาวเน, เตน เอวํ คุณวิเสสยุตฺโต โสปิ นาม ภควา อีทิสํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา, สจฺฉิกตฺวา จ พุทฺธภาวมุปคโต, กา นาม กถา อฺเสํ สาวกาทิภาวมุปคมเนติ ธมฺเม สมฺภาวนํ ทีเปติ. พุทฺธภาวนฺติ สมฺมาสมฺโพธึ. เยน หิ นิมิตฺตภูเตน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺาเนน อคฺคมคฺคาเณน, อคฺคมคฺคาณปทฏฺาเนน จ สพฺพฺุตฺาเณน ภควติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ นามํ, ตทารมฺมณฺจ าณํ ปวตฺตติ, ตเมวิธ ‘‘ภาโว’’ติ วุจฺจติ. ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอเตนาติ หิ ภาโว. ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘เยน เยน นิมิตฺเตน, พุทฺธิ สทฺโท จ วตฺตเต;

ตํตํนิมิตฺตกํ ภาวปจฺจเยหิ อุทีริต’’นฺติ.

ภาเวตฺวาติ อุปฺปาเทตฺวา, วฑฺเฒตฺวา วา. สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา. เจว-สทฺโท -สทฺโท จ ตทุภยตฺถ สมุจฺจเย. เตน หิ สทฺททฺวเยน น เกวลํ ภควา ธมฺมสฺส ภาวนามตฺเตน พุทฺธภาวมุปคโต, นาปิ สจฺฉิกิริยามตฺเตน, อถ โข ตทุภเยเนวาติ สมุจฺจิโนติ. อุปคโตติ ปตฺโต, อธิคโตติ อตฺโถ. เอตสฺส ‘‘พุทฺธภาว’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺโธ. วีตมลนฺติ เอตฺถ วิรหวเสน เอติ ปวตฺตตีติ วีโต, มลโต วีโต, วีตํ วา มลํ ยสฺสาติ วีตมโล, ตํ วีตมลํ. ‘‘คตมล’’นฺติปิ ปาโ ทิสฺสติ, เอวํ สติ สอุปสคฺโค วิย อนุปสคฺโคปิ คตสทฺโท วิรหตฺถวาจโก เวทิตพฺโพ ธาตูนมเนกตฺถตฺตา. คจฺฉติ อปคจฺฉตีติ หิ คโต, ธมฺโม. คตํ วา มลํ, ปุริมนเยน สมาโส. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ. ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายโต, สํสารโต จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม, นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม. ตปฺปกาสนตฺตา, สจฺฉิกิริยาสมฺมสนปริยายสฺส จ ลพฺภมานตฺตา ปริยตฺติธมฺโมปิ อิธ สงฺคหิโต. ตถา หิ ‘‘อภิธมฺมนยสมุทฺทํ อธิคจฺฉิ, ตีณิ ปิฏกานิ สมฺมสี’’ติ จ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘ยํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา สจฺฉิกตฺวา’’ติ จ วุตฺตตฺตา ภาวนาสจฺฉิกิริยาโยคฺยตาย พุทฺธกรธมฺมภูตาหิ ปารมิตาหิ สห ปุพฺพภาคอธิสีลสิกฺขาทโยปิ อิธ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ตาปิ หิ วิคตปฏิปกฺขตาย วีตมลา, อนฺสาธารณตาย อนุตฺตรา จ. กถํ ปน ตา ภาเวตฺวา, สจฺฉิกตฺวา จ ภควา พุทฺธภาวมุปคโตติ? วุจฺจเต – สตฺตานฺหิ สํสารวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย [นิสฺสรณตฺถาย (ปณฺณาส ฏี.) นิสฺสรเณ (กตฺถจิ)] กตมหาภินีหาโร มหากรุณาธิวาสนเปสลชฺฌาสโย ปฺาวิเสสปริโยทาตนิมฺมลานํ ทานทมสฺมาทีนํ อุตฺตมธมฺมานํ กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ นิรวเสสํ ภาวนาสจฺฉิกิริยาหิ กมฺมาทีสุ อธิคตวสีภาโว อจฺฉริยาจินฺเตยฺยมหานุภาโว อธิสีลาธิจิตฺตานํ ปรมุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต ภควา ปจฺจยากาเร จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน มหาวชิราณํ เปเสตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตํ พุทฺธภาวมุปคโตติ.

อิมาย ปน คาถาย วิชฺชาวิมุตฺติสมฺปทาทีหิ อเนเกหิ คุเณหิ ยถารหํ สทฺธมฺมํ โถเมติ. กถํ? เอตฺถ หิ ‘‘ภาเวตฺวา’’ติ เอเตน วิชฺชาสมฺปทาย โถเมติ, ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ เอเตน วิมุตฺติสมฺปทาย. ตถา ปเมน ฌานสมฺปทาย, ทุติเยน วิโมกฺขสมฺปทาย. ปเมน วา สมาธิสมฺปทาย, ทุติเยน สมาปตฺติสมฺปทาย. อถ วา ปเมน ขยาณภาเวน, ทุติเยน อนุปฺปาทาณภาเวน. ปเมน วา วิชฺชูปมตาย, ทุติเยน วชิรูปมตาย. ปเมน วา วิราคสมฺปตฺติยา, ทุติเยน นิโรธสมฺปตฺติยา. ตถา ปเมน นิยฺยานภาเวน, ทุติเยน นิสฺสรณภาเวน. ปเมน วา เหตุภาเวน, ทุติเยน อสงฺขตภาเวน. ปเมน วา ทสฺสนภาเวน, ทุติเยน วิเวกภาเวน. ปเมน วา อธิปติภาเวน, ทุติเยน อมตภาเวน ธมฺมํ โถเมติ. อถ วา ‘‘ยํ ธมฺมํ ภาเวตฺวา พุทฺธภาวํ อุปคโต’’ติ เอเตน สฺวากฺขาตตาย ธมฺมํ โถเมติ, ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ เอเตน สนฺทิฏฺิกตาย. ตถา ปเมน อกาลิกตาย, ทุติเยน เอหิปสฺสิกตาย. ปเมน วา โอปเนยฺยิกตาย, ทุติเยน ปจฺจตฺตํเวทิตพฺพตาย. ปเมน วา สห ปุพฺพภาคสีลาทีหิ เสกฺเขหิ สีลสมาธิปฺากฺขนฺเธหิ, ทุติเยน สห อสงฺขตธาตุยา อเสกฺเขหิ ธมฺมํ โถเมติ.

‘‘วีตมล’’นฺติ อิมินา ปน สํกิเลสาภาวทีปเนน วิสุทฺธตาย ธมฺมํ โถเมติ, ‘‘อนุตฺตร’’นฺติ เอเตน อฺสฺส วิสิฏฺสฺส อภาวทีปเนน ปริปุณฺณตาย. ปเมน วา ปหานสมฺปทาย, ทุติเยน สภาวสมฺปทาย. ปเมน วา ภาวนาผลโยคฺยตาย. ภาวนาคุเณน หิ โส สํกิเลสมลสมุคฺฆาตโก, ตสฺมาเนน ภาวนากิริยาย ผลมาห. ทุติเยน สจฺฉิกิริยาผลโยคฺยตาย. ตทุตฺตริกรณียาภาวโต หิ อนฺสาธารณตาย อนุตฺตรภาโว สจฺฉิกิริยานิพฺพตฺติโต, ตสฺมาเนน สจฺฉิกิริยาผลมาหาติ.

เอวํ สงฺเขเปเนว สพฺพสทฺธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมสฺสาปิ โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆสฺสาปิ โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กโรนฺโต ‘‘สุคตสฺส โอรสาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุคตสฺสาติ สมฺพนฺธนิทฺเทโส, ‘‘ปุตฺตาน’’นฺติ เอเตน สมฺพชฺฌิตพฺโพ. อุรสิ ภวา, ชาตา, สํวุทฺธา วา โอรสา, อตฺตโช เขตฺตโช อนฺเตวาสิโก ทินฺนโกติ จตุพฺพิเธสุ ปุตฺเตสุ อตฺตชา, ตํสริกฺขตาย ปน อริยปุคฺคลา ‘‘โอรสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ยถา หิ มนุสฺสานํ โอรสปุตฺตา อตฺตชาตตาย ปิตุสนฺตกสฺส ทายชฺชสฺส วิเสสภาคิโน โหนฺติ, เอวเมเตปิ สทฺธมฺมสวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตาย ภควโต สนฺตกสฺส วิมุตฺติสุขสฺส ธมฺมรตนสฺส จ ทายชฺชสฺส วิเสสภาคิโนติ. อถ วา ภควโต ธมฺมเทสนานุภาเวน อริยภูมึ โอกฺกมมานา, โอกฺกนฺตา จ อริยสาวกา ภควโต อุเร วายามชนิตาภิชาตตาย สทิสกปฺปนมนฺตเรน นิปฺปริยาเยเนว ‘‘โอรสา’’ติ วตฺตพฺพตมรหนฺติ. ตถา หิ เต ภควตา อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิโอโลกเนน, วชฺชานุจินฺตเนน จ หทเย กตฺวา วชฺชโต นิวาเรตฺวา อนวชฺเช ปติฏฺาเปนฺเตน สีลาทิธมฺมสรีรโปสเนน สํวฑฺฒาปิตา. ยถาห ภควา อิติวุตฺตเก ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขเว พฺราหฺมโณ…เป… ตสฺส เม ตุมฺเห ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา’’ติอาทิ (อิติวุ. ๑๐๐). นนุ สาวกเทสิตาปิ เทสนา อริยภาวาวหาติ? สจฺจํ, สา ปน ตมฺมูลิกตฺตา, ลกฺขณาทิวิเสสาภาวโต จ ‘‘ภควโต ธมฺมเทสนา’’ อิจฺเจว สงฺขฺยํ คตา, ตสฺมา ภควโต โอรสปุตฺตภาโวเยว เตสํ วตฺตพฺโพติ, เอเตน จตุพฺพิเธสุ ปุตฺเตสุ อริยสงฺฆสฺส อตฺตชปุตฺตภาวํ ทสฺเสติ. อตฺตโน กุลํ ปุเนนฺติ โสเธนฺติ, มาตาปิตูนํ วา หทยํ ปูเรนฺตีติ ปุตฺตา, อตฺตชาทโย. อริยา ปน ธมฺมตนฺติวิโสธเนน, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา จิตฺตาราธเนน จ ตปฺปฏิภาคตาย ภควโต ปุตฺตา นาม, เตสํ. ตสฺส ‘‘สมูห’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺโธ.

สํกิเลสนิมิตฺตํ หุตฺวา คุณํ มาเรติ วิพาธตีติ มาโร, เทวปุตฺตมาโร. สินาติ ปเร พนฺธติ เอตายาติ เสนา, มารสฺส เสนา ตถา, มารฺจ มารเสนฺจ มเถนฺติ วิโลเถนฺตีติ มารเสนมถนา, เตสํ. ‘‘มารมารเสนมถนาน’’นฺติ หิ วตฺตพฺเพปิ เอกเทสสรูเปกเสสวเสน เอวํ วุตฺตํ. มารสทฺทสนฺนิธาเนน วา เสนาสทฺเทน มารเสนา คเหตพฺพา, คาถาพนฺธวเสน เจตฺถ รสฺโส. ‘‘มารเสนมทฺทนาน’’นฺติปิ กตฺถจิ ปาโ, โส อยุตฺโตว อริยาชาติกตฺตา อิมิสฺสา คาถาย. นนุ จ อริยสาวกานํ มคฺคาธิคมสมเย ภควโต วิย ตทนฺตรายกรณตฺถํ เทวปุตฺตมาโร วา มารเสนา วา น อปสาเทติ, อถ กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ? อปสาเทตพฺพภาวการณสฺส วิมถิตตฺตา. เตสฺหิ อปสาเทตพฺพตาย การเณ สํกิเลเส วิมถิเต เตปิ วิมถิตา นาม โหนฺตีติ. อถ วา ขนฺธาภิสงฺขารมารานํ วิย เทวปุตฺตมารสฺสาปิ คุณมารเณ สหายภาวูปคมนโต กิเลสพลกาโย อิธ ‘‘มารเสนา’’ติ วุจฺจติ ยถาห ภควา –

‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.

ปฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม.

ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร,

มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;

โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส,

ปเร จ อวชานติ.

เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;

น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติ. (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘; จูฬนิ. ๔๗);

สา จ เตหิ อริยสาวเกหิ ทิยฑฺฒสหสฺสเภทา, อนนฺตเภทา วา กิเลสวาหินี สติธมฺมวิจยวีริยสมถาทิคุณปหรณีหิ โอธิโส มถิตา, วิทฺธํสิตา, วิหตา จ, ตสฺมา ‘‘มารเสนมถนา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิโลถนฺเจตฺถ วิทฺธํสนํ, วิหนนํ วา. อปิจ ขนฺธาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมารานํ เตสํ สหายภาวูปคมนตาย เสนาสงฺขาตสฺส กิเลสมารสฺส จ มถนโต ‘‘มารเสนมถนา’’ติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺจ สติ ปฺจมารนิมฺมถนภาเวน อตฺโถ ปริปุณฺโณ โหติ. อริยสาวกาปิ หิ สมุทยปฺปหานปริฺาวเสน ขนฺธมารํ, สหายเวกลฺลกรเณน สพฺพถา, อปฺปวตฺติกรเณน จ อภิสงฺขารมารํ, พลวิธมนวิสยาติกฺกมนวเสน มจฺจุมารํ, เทวปุตฺตมารฺจ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สพฺพโส อปฺปวตฺติกรเณน กิเลสมารํ มเถนฺตีติ, อิมินา ปน เตสํ โอรสปุตฺตภาเว การณํ, ตีสุ ปุตฺเตสุ จ อนุชาตตํ ทสฺเสติ. มารเสนมถนตาย หิ เต ภควโต โอรสปุตฺตา, อนุชาตา จาติ.

อฏฺนฺนนฺติ คณนปริจฺเฉโท, เตนสติปิ เตสํ ตํตํเภเทน อเนกสตสหสฺสสงฺขฺยาเภเท อริยภาวกรมคฺคผลธมฺมเภเทน อิมํ คณนปริจฺเฉทํ นาติวตฺตนฺติ มคฺคฏฺผลฏฺภาวานติวตฺตนโตติ ทสฺเสติ. ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา ปทลีฬาทินา การเณน อฏฺาเน ปยุตฺโต, โส ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ, เตน น เกวลํ พุทฺธธมฺเมเยว, อถ โข อริยสงฺฆมฺปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ นตฺถิ อวยวํ อุปาทาย สมุทายสฺส วตฺตพฺพตฺตา, อวิฺายมานสมุทายํ ปน วิฺายมานสมุทาเยน วิเสสิตุมรหตีติ อาห ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ, เอเตน ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ เอตฺถ น เยน เกนจิ สณฺานาทินา, กายสามคฺคิยา วา สมุทายภาโว, อปิ ตุ มคฺคฏฺผลฏฺภาเวเนวาติ วิเสเสติ. อวยวเมว สมฺปิณฺเฑตฺวา อูหิตพฺโพ วิตกฺเกตพฺโพ, สํอูหนิตพฺโพ วา สงฺฆฏิตพฺโพติ สมูโห, โสเยว สโมโห วจนสิลิฏฺตาทินา. ทฺวิธาปิ หิ ปาโ ยุชฺชติ. อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต อริยา นิรุตฺตินเยน. อถ วา สเทวเกน โลเกน สรณนฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยา, ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหโต, สมคฺคํ วา กมฺมํ สมุทายวเสน สมุปคโตติ สงฺโฆ, อริยานํ สงฺโฆ, อริโย จ โส สงฺโฆ จ ยถาวุตฺตนเยนาติ วา อริยสงฺโฆ, ตํ อริยสงฺฆํ. ภควโต อปรภาเค พุทฺธธมฺมรตนานมฺปิ สมธิคโม สงฺฆรตนาธีโนติ อริยสงฺฆสฺส พหูปการตํ ทสฺเสตุํ อิเธว ‘‘สิรสา วนฺเท’’ติ วุตฺตํ. อวสฺสฺจายมตฺโถ สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ วินยฏฺกถาทีสุปิ (ปารา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) ตถา วุตฺตตฺตา. เกจิ ปน ปุริมคาถาสุปิ ตํ ปทมาเนตฺวา โยเชนฺติ, ตทยุตฺตเมว รตนตฺตยสฺส อสาธารณคุณปฺปกาสนฏฺานตฺตา, ยถาวุตฺตการณสฺส จ สพฺเพสมฺปิ สํวณฺณนาการานมธิปฺเปตตฺตาติ.

อิมาย ปน คาถาย อริยสงฺฆสฺส ปภวสมฺปทา ปหานสมฺปทาทโย อเนเก คุณา ทสฺสิตา โหนฺติ. กถํ? ‘‘สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตาน’’นฺติ หิ เอเตน อริยสงฺฆสฺส ปภวสมฺปทํ ทสฺเสติ สมฺมาสมฺพุทฺธปภวตาทีปนโต. ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ เอเตน ปหานสมฺปทํ สกลสํกิเลสปฺปหานทีปนโต. ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ เอเตน าณสมฺปทํ มคฺคฏฺผลฏฺภาวทีปนโต. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ เอเตน สภาวสมฺปทํ สพฺพสงฺฆานํ อคฺคภาวทีปนโต. อถ วา ‘‘สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตาน’’นฺติ อริยสงฺฆสฺส วิสุทฺธนิสฺสยภาวทีปนํ. ‘‘มารเสนมถนาน’’นฺติ สมฺมาอุชุายสามีจิปฏิปนฺนภาวทีปนํ. ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ อาหุเนยฺยาทิภาวทีปนํ. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ อนุตฺตรปุฺกฺเขตฺตภาวทีปนํ. ตถา ‘‘สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตาน’’นฺติ เอเตน อริยสงฺฆสฺส โลกุตฺตรสรณคมนสพฺภาวํ ทสฺเสติ. โลกุตฺตรสรณคมเนน หิ เต ภควโต โอรสปุตฺตา ชาตา. ‘‘มารเสนมถนาน’นฺติ เอเตน อภินีหารสมฺปทาสิทฺธํ ปุพฺพภาคสมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. กตาภินีหารา หิ สมฺมาปฏิปนฺนา มารํ, มารเสนํ วา อภิวิชินนฺติ. ‘‘อฏฺนฺนมฺปิ สมูห’’นฺติ เอเตน วิทฺธสฺตวิปกฺเข เสกฺขาเสกฺขธมฺเม ทสฺเสติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน มคฺคผลธมฺมานํ ทสฺสิตตฺตา. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ เอเตน อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวํ ทสฺเสติ อนุตฺตรปุฺกฺเขตฺตภาวสฺส ทสฺสิตตฺตา. สรณคมนฺจ สาวกานํ สพฺพคุณสฺส อาทิ, สปุพฺพภาคปฏิปทา เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย มชฺเฌ, อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย ปริโยสานนฺติอาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สงฺเขปโต สพฺเพปิ อริยสงฺฆคุณา ทสฺสิตา โหนฺตีติ.

เอวํ คาถาตฺตเยน สงฺเขปโต สกลคุณสํกิตฺตนมุเขน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิปจฺจการํ ยถาธิปฺเปตปโยชเน ปริณาเมนฺโต ‘‘อิติ เม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน. เตน คาถาตฺตเยน ยถาวุตฺตนยํ นิทสฺเสติ. เมติ อตฺตานํ กรณวจเนน กตฺตุภาเวน นิทฺทิสติ. ตสฺส ‘‘ยํ ปุฺํ มยา ลทฺธ’’นฺติ ปาเสเสน สมฺพนฺโธ, สมฺปทานนิทฺเทโส วา เอโส, ‘‘อตฺถี’’ติ ปาเสโส, สามินิทฺเทโส วา ‘‘ยํ มม ปุฺํ วนฺทนามย’’นฺติ. ปสีทียเต ปสนฺนา, ตาทิสา มติ ปฺา, จิตฺตํ วา ยสฺสาติ ปสนฺนมติ, อฺปทลิงฺคปฺปธานตฺตา อิมสฺส สมาสปทสฺส ‘‘ปสนฺนมติโน’’ติ วุตฺตํ. รตึ นยติ, ชเนติ, วหตีติ วา รตนํ, สตฺตวิธํ, ทสวิธํ วา รตนํ, ตมิว อิมานีติ เนรุตฺติกา. สทิสกปฺปนมฺตฺร ปน ยถาวุตฺตวจนตฺเถเนว พุทฺธาทีนํ รตนภาโว ยุชฺชติ. เตสฺหิ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๕๗, ๒๕๕) ยถาภูตคุเณ อาวชฺชนฺตสฺส อมตาธิคมเหตุภูตํ อนปฺปกํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ยถาห –

‘‘ยสฺมึ มหานาม สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส…เป… น โมห…เป… อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตํ อารพฺภ. อุชุคตจิตฺโต โข ปน มหานาม อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑).

จิตฺตีกตาทิภาโว วา รตนฏฺโ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถาสุ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; อุทาน. อฏฺ. ๔๗; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สุ. นิ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖);

จิตฺตีกตภาวาทโย จ อนฺสาธารณา สาติสยโต พุทฺธาทีสุเยว ลพฺภนฺตีติ. วิตฺถาโร รตนสุตฺตวณฺณนายํ (ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖) คเหตพฺโพ. อยมตฺโถ ปน นิพฺพจนตฺถวเสน น วุตฺโต, อถ เกนาติ เจ? โลเก รตนสมฺมตสฺส วตฺถุโน ครุกาตพฺพตาทิอตฺถวเสนาติ สทฺทวิทู. สาธูนฺจ รมนโต, สํสารณฺณวา จ ตรณโต, สุคตินิพฺพานฺจ นยนโต รตนํ ตุลฺยตฺถสมาสวเสน, อลมติปปฺเจน. เอกเสสปกปฺปเนน, ปุถุวจนนิพฺพจเนน วา รตนานิ. ติณฺณํ สมูโห, ตีณิ วา สมาหฏานิ, ตโย วา อวยวา อสฺสาติ ตยํ, รตนานเมว ตยํ, นาฺเสนฺติ รตนตฺตยํ. อวยววินิมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ ตถา วุจฺจนฺติ, น สมุทายมตฺตํ, สมุทายาเปกฺขาย ปน เอกวจนํ กตํ. วนฺทียเต วนฺทนา, สาว วนฺทนามยํ ยถา ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๐๕; อิติวุ. ๖๐; เนตฺติ. ๓๓). วนฺทนา เจตฺถ กายวาจาจิตฺเตหิ ติณฺณํ รตนานํ คุณนินฺนตา, โถมนา วา. อปิจ ตสฺสา เจตนาย สหชาตาโทปกาเรโก สทฺธาปฺาสติวีริยาทิสมฺปยุตฺตธมฺโม วนฺทนา, ตาย ปกตนฺติ วนฺทนามยํ ยถา ‘‘โสวณฺณมยํ รูปิยมย’’นฺติ, อตฺถโต ปน ยถาวุตฺตเจตนาว. รตนตฺตเย, รตนตฺตยสฺส วา วนฺทนามยํ รตนตฺตยวนฺทนามยํ. ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตนโต ปุฺํ นิรุตฺตินเยน, อตฺตโน การกํ, สนฺตานํ วา ปุนาติ วิโสเธตีติ ปุฺํ, สกมฺมกตฺตา ธาตุสฺส การิตวเสน อตฺถวิวรณํ ลพฺภติ, สทฺทนิปฺผตฺติ ปน สุทฺธวเสเนวาติ สทฺทวิทู.

ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ. ปณามปโยชเน วุตฺตวิธินา สุฏฺุ วิหโต วิทฺธสฺโต อนฺตราโย อสฺสาติ สุวิหตนฺตราโย. วิหนนฺเจตฺถ ตทุปฺปาทกเหตุปริหรณวเสน เตสํ อนฺตรายานมนุปฺปตฺติกรณนฺติ ทฏฺพฺพํ. หุตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยา, ตสฺส ‘‘อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ยํ-สทฺเทน อุทฺทิฏฺสฺส วนฺทนามยปุฺสฺส. อานุภาเวนาติ พเลน.

‘‘เตโช อุสฺสาหมนฺตา จ, ปภู สตฺตีติ ปฺจิเม;

‘อานุภาโว’ติ วุจฺจนฺติ, ‘ปภาโว’ติ จ เต วเท’’ติ. –

วุตฺเตสุ หิ อตฺเถสุ อิธ สตฺติยํ วตฺตติ. อนุ ปุนปฺปุนํ ตํสมงฺคึ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ หิ อนุภาโว, โสเยว อานุภาโวติ อุทานฏฺกถายํ, อตฺถโต ปน ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส ปุริมกมฺมสฺส พลานุปฺปทานวสสงฺขาตา วนฺทนามยปุฺสฺส สตฺติเยว, สา จ สุวิหตนฺตรายตาย กรณํ, เหตุ วา สมฺภวติ.

เอตฺถ ปน ‘‘ปสนฺนมติโน’’ติ เอเตน อตฺตโน ปสาทสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ‘‘รตนตฺตยวนฺทนามย’’นฺติ เอเตน รตนตฺตยสฺส เขตฺตภาวสมฺปตฺตึ, ตโต จ ตสฺส ปุฺสฺส อตฺตโน ปสาทสมฺปตฺติยา, รตนตฺตยสฺส จ เขตฺตภาวสมฺปตฺติยาติ ทฺวีหิ องฺเคหิ อตฺถสํวณฺณนาย อุปฆาตกอุปทฺทวานํ วิหนเน สมตฺถตํ ทีเปติ. จตุรงฺคสมฺปตฺติยา ทานเจตนา วิย หิ ทฺวยงฺคสมฺปตฺติยา ปณามเจตนาปิ อนฺตรายวิหนเนน ทิฏฺธมฺมิกาติ.

เอวํ รตนตฺตยสฺส นิปจฺจการกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺสา ธมฺมเทสนาย อตฺถํ สํวณฺเณตุกาโม, ตทปิ สํวณฺเณตพฺพธมฺมภาเวน ทสฺเสตฺวา คุณาภิตฺถวนวิเสเสน อภิตฺถเวตุํ ‘‘ทีฆสฺสา’’ติอาทิมาห. อยฺหิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ ตํตํสํวณฺณนาสุ อาทิโต ตสฺส ตสฺส สํวณฺเณตพฺพธมฺมสฺส วิเสสคุณกิตฺตเนน โถมนา. ตถา หิ เตสุ เตสุ ปปฺจสูทนีสารตฺถปกาสนีมโนรถปูรณีอฏฺสาลินีอาทีสุ ยถากฺกมํ ‘‘ปรวาทมถนสฺส, าณปฺปเภทชนนสฺส, ธมฺมกถิกปุงฺควานํ วิจิตฺตปฏิภานชนนสฺส,

ตสฺส คมฺภีราเณหิ, โอคาฬฺหสฺส อภิณฺหโส;

นานานยวิจิตฺตสฺส, อภิธมฺมสฺส อาทิโต’’ติ. อาทินา –

โถมนา กตา. ตตฺถ ทีฆสฺสาติ ทีฆนามกสฺส. ทีฆสุตฺตงฺกิตสฺสาติ ทีเฆหิ อภิอายตวจนปฺปพนฺธวนฺเตหิ สุตฺเตหิ ลกฺขิตสฺส, อเนน ‘‘ทีโฆ’’ติ อยํ อิมสฺส อาคมสฺส อตฺถานุคตา สมฺาติ ทสฺเสติ. นนุ จ สุตฺตานิเยว อาคโม, กถํ โส เตหิ องฺกียตีติ? สจฺจเมตํ ปรมตฺถโต, ปฺตฺติโต ปน สุตฺตานิ อุปาทาย อาคมภาวสฺส ปฺตฺตตฺตา อวยเวหิ สุตฺเตหิ อวยวีภูโต อาคโม องฺกียติ. ยเถว หิ อตฺถพฺยฺชนสมุทาเย ‘‘สุตฺต’’นฺติ โวหาโร, เอวํ สุตฺตสมุทาเย อาคมโวหาโรติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินิปุณตฺถภาวโต นิปุณสฺส. อาคจฺฉนฺติ อตฺตตฺถปรตฺถาทโย เอตฺถ, เอเตน, เอตสฺมาติ วา อาคโม, อุตฺตมฏฺเน, ปตฺถนียฏฺเน จ โส วโรติ อาคมวโร. อปิจ อาคมสมฺมเตหิ พาหิรกปเวทิเตหิ ภารตปุราณกถานรสีหปุราณกถาทีหิ วโรติปิ อาคมวโร, ตสฺส. พุทฺธานมนุพุทฺธา พุทฺธานุพุทฺธา, พุทฺธานํ สจฺจปฏิเวธํ อนุคมฺม ปฏิวิทฺธสจฺจา อคฺคสาวกาทโย อริยา, เตหิ อตฺถสํวณฺณนาวเสน, คุณสํวณฺณนาวเสน จ สํวณฺณิโตติ ตถา. อถ วา พุทฺธา จ อนุพุทฺธา จ, เตหิ สํวณฺณิโต ยถาวุตฺตนเยนาติ ตถา, ตสฺส. สมฺมาสมฺพุทฺเธเนว หิ ติณฺณมฺปิ ปิฏกานํ อตฺถสํวณฺณนากฺกโม ภาสิโต, ตโต ปรํ สงฺคายนาทิวเสน สาวเกหีติ อาจริยา วทนฺติ. วุตฺตฺจ มชฺฌิมาคมฏฺกถาย อุปาลิสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘เวยฺยากรณสฺสาติ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถทีปกสฺส. ภควตา หิ อพฺยากตํ ตนฺติปทํ นาม นตฺถิ, สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๗๖). สทฺธาวหคุณสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสาทาวหคุณสฺส. นนุ จ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ เตปิฏกํ สทฺธาวหคุณเมว, อถ กสฺมา อยมฺสาธารณคุเณน โถมิโตติ? สาติสยโต อิมสฺส ตคฺคุณสมฺปนฺนตฺตา. อยฺหิ อาคโม พฺรหฺมชาลาทีสุ สีลทิฏฺาทีนํ อนวเสสนิทฺเทสาทิวเสน, มหาปทานาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓) ปุริมพุทฺธานมฺปิ คุณนิทฺเทสาทิวเสน, ปาถิกสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑.๔) ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา อปฺปฏิวตฺติยสีหนาทนทนาทิวเสน, อนุตฺตริยสุตฺตาทีสุ วิเสสโต พุทฺธคุณวิภาวเนน รตนตฺตเย สาติสยํ สทฺธํ อาวหตีติ.

เอวํ สํวณฺเณตพฺพธมฺมสฺส อภิตฺถวนมฺปิ กตฺวา อิทานิ สํวณฺณนาย สมฺปติ วกฺขมานาย อาคมนวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถปฺปกาสนตฺถ’’นฺติอาทิมาห. อิมาย หิ คาถาย สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหทีฆาคมฏฺกถาโตว สีหฬภาสามตฺตํ วินา อยํ วกฺขมานสํวณฺณนา อาคตา, นาฺโต, ตเทว การณํ กตฺวา วตฺตพฺพา, นาฺนฺติ อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมนวิสุทฺธึ ทสฺเสติ. อปโร นโย – ปรมนิปุณคมฺภีรํ พุทฺธวิสยมาคมวรํ อตฺตโน พเลเนว วณฺณยิสฺสามีติ อฺเหิ วตฺตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยตฺตา สํวณฺณนานิสฺสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อตฺถปฺปกาสนตฺถ’’นฺติอาทิ. อิมาย หิ ปุพฺพาจริยานุภาวํ นิสฺสาเยว ตสฺส อตฺถํ วณฺณยิสฺสามีติ อตฺตโน สํวณฺณนานิสฺสยํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘อตฺถปฺปกาสนตฺถ’’นฺติ ปาตฺโถ, สภาวตฺโถ, เยฺยตฺโถ, ปาานุรูปตฺโถ, ตทนุรูปตฺโถ, สาวเสสตฺโถ, นิวรเสสตฺโถ, นีตตฺโถ, เนยฺยตฺโถติอาทินา อเนกปฺปการสฺส อตฺถสฺส ปกาสนตฺถาย, ปกาสนาย วา. คาถาพนฺธสมฺปตฺติยา ทฺวิภาโว. อตฺโถ กถียติ เอตายาติ อตฺถกถา, สาเยว อฏฺกถา ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา ยถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๗; ๒.๘), อยฺจ สสฺโควิธิ อริยาชาติภาวโต. อกฺขรจินฺตกาปิ หิ ‘‘ตถานํฏฺ ยุค’’นฺติ ลกฺขณํ วตฺวา อิทเมวุทาหรนฺติ.

ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยฺชนตฺถปทานุคํ;

นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฏฺกถา มตา.

อาทิโตติอาทิมฺหิ ปมสงฺคีติยํ. ฉฬภิฺตาย ปรเมน จิตฺตวสีภาเวน สมนฺนาคตตฺตา, ฌานาทีสุ ปฺจวสิตา สพฺภาวโต จ วสิโน, เถรา มหากสฺสปาทโย, เตสํ สเตหิ ปฺจหิ. ยา สงฺคีตาติ ยา อฏฺกถา อตฺถํ ปกาเสตุํ ยุตฺตฏฺาเน ‘‘อยเมตสฺส อตฺโถ, อยเมตสฺส อตฺโถ’’ติ สงฺคเหตฺวา วุตฺตา. อนุสงฺคีตา จ ปจฺฉาปีติ น เกวลํ ปมสงฺคีติยเมว, อถ โข ปจฺฉา ทุติยตติยสงฺคีตีสุปิ. น จ ปฺจหิ วสิสเตหิ อาทิโต สงฺคีตาเยว, อปิ ตุ ยสตฺเถราทีหิ อนุสงฺคีตา จาติ สห สมุจฺจเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมุจฺจยทฺวยฺหิ ปจฺเจกํ กิริยากาลํ สมุจฺจิโนติ.

อถ โปราณฏฺกถาย วิชฺชมานาย กิเมตาย อธุนา ปุน กตาย สํวณฺณนายาติ ปุนรุตฺติยา, นิรตฺถกตาย จ โทสํ สมนุสฺสริตฺวา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘สีหฬทีป’’นฺติอาทิมาห. ตํ ปริหรเณเนว หิ อิมิสฺสา สํวณฺณนาย นิมิตฺตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สีหํ ลาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ ล-การสฺส ฬ-การํ กตฺวา ยถา ‘‘ครุโฬ’’ติ. ตสฺมึ วํเส อาทิปุริโส สีหกุมาโร, ตพฺพํสชาตา ปน ตมฺพปณฺณิทีเป ขตฺติยา, สพฺเพปิ จ ชนา ตทฺธิตวเสน, สทิสโวหาเรน วา สีหฬา, เตสํ นิวาสทีโปปิ ตทฺธิตวเสน, านีนาเมน วา ‘‘สีหโฬ’’ติ เวทิตพฺโพ. ชลมชฺเฌ ทิปฺปติ, ทฺวิธา วา อาโป เอตฺถ สนฺทตีติ ทิโป, โสเยว ทีโป, เภทาเปกฺขาย เตสํ ทีโปติ ตถา. ปนสทฺโท อรุจิสํสูจเน, เตน กามฺจ สา สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหา, ตถาปิ ปุน เอวํภูตาติ อรุจิยภาวํ สํสูเจติ. ตทตฺถสมฺพนฺธตาย ปน ปุริมคาถาย ‘‘กามฺจ สงฺคีตา อนุสงฺคีตา จา’’ติ สานุคฺคหตฺถโยชนา สมฺภวติ. อฺตฺถาปิ หิ ตถา ทิสฺสตีติ. อาภตาติ ชมฺพุทีปโต อานีตา. อถาติ สงฺคีติกาลโต ปจฺฉา, เอวํ สติ อาภตปเทน สมฺพนฺโธ. อถาติ วา มหามหินฺทตฺเถเรนาภตกาลโต ปจฺฉา, เอวํ สติ ปิตปเทน สมฺพนฺโธ. สา หิ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหาเยว, ตโต ปจฺฉา จ มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปมาภตา, ปจฺฉา ปน ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรณตฺถํ สีหฬภาสาย ปิตาติ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร ปน ปจฺฉิมสมฺพนฺธเมว ทุทฺทสตฺตา ปกาเสติ. ตถา ‘‘ทีปวาสีนมตฺถายา’’ติ อิทมฺปิ ‘‘ปิตา’’ติ จ ‘‘อปเนตฺวา อาโรเปนฺโต’’ติ จ เอเตหิ ปเทหิ สมฺพชฺฌิตพฺพํ. เอกปทมฺปิ หิ อาวุตฺติยาทินเยหิ อเนกตฺถสมฺพนฺธมุปคจฺฉติ. ปุริมสมฺพนฺเธน เจตฺถ สีหฬทีปวาสีนมตฺถาย นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรเณน สีหฬภาสาย ปิตาติ ตมฺพปณฺณิยตฺเถเรหิ ปนปโยชนํ ทสฺเสติ. ปจฺฉิมสมฺพนฺเธน ปน อิมาย สํวณฺณนาย ชมฺพุทีปวาสีนํ, อฺทีปวาสีนฺจ อตฺถาย สีหฬภาสาปนยนสฺส, ตนฺตินยานุจฺฉวิกภาสาโรปนสฺส จ ปโยชนนฺติ. มหาอิสฺสริยตฺตา มหินฺโทติ ราชกุมารกาเล นามํ, ปจฺฉา ปน คุณมหนฺตตาย มหามหินฺโทติ วุจฺจติ. สีหฬภาสา นาม อเนกกฺขเรหิ เอกตฺถสฺสาปิ โวหรณโต ปเรสํ โวหริตุํ อติทุกฺกรา กฺจุกสทิสา สีหฬานํ สมุทาจิณฺณา ภาสา.

เอวํ โหตุ โปราณฏฺกถาย, อธุนา กริยมานา ปน อฏฺกถา กถํ กรียตีติ อนุโยเค สติ อิมิสฺสา อฏฺกถาย กรณปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปเนตฺวานา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตโต มูลฏฺกถาโต สีหฬภาสํ อปเนตฺวา โปตฺถเก อนาโรปิตภาเวน นิรงฺกริตฺวาติ สมฺพนฺโธ, เอเตน อยํ วกฺขมานา อฏฺกถา สงฺคีติตฺตยมาโรปิตาย มูลฏฺกถาย สีหฬภาสาปนยนมตฺตมฺตฺร อตฺถโต สํสนฺทติ เจว สเมติ จ ยถา ‘‘คงฺโคทเกน ยมุโนทก’’นฺติ ทสฺเสติ. ‘‘มโนรม’’ มิจฺจาทีนิ ‘‘ภาส’’นฺติ เอตสฺส สภาวนิรุตฺติภาวทีปกานิ วิเสสนานิ. สภาวนิรุตฺติภาเวน หิ ปณฺฑิตานํ มนํ รมยตีติ มโนรมา. ตโนติ อตฺถเมตาย, ตนียติ วา อตฺถวเสน วิวรียติ, วฏฺฏโต วา สตฺเต ตาเรติ, นานาตฺถวิสยํ วา กงฺขํ ตรนฺติ เอตายาติ ตนฺติ, ปาฬิ. ตสฺสา นยสงฺขาตาย คติยา ฉวึ ฉายํ อนุคตาติ ตนฺตินยานุจฺฉวิกา. อสภาวนิรุตฺติภาสนฺตรสํกิณฺณโทสวิรหิตตาย วิคตโทสา, ตาทิสํ สภาวนิรุตฺติภูตํ –

‘‘สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายา’ทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จสฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร’’ติ. –

วุตฺตํ ปาฬิคติภาสํ โปตฺถเก ลิขนวเสน อาโรเปนฺโตติ อตฺโถ, อิมินา สทฺทโทสาภาวมาห.

สมยํ อวิโลเมนฺโตติ สิทฺธนฺตมวิโรเธนฺโต, อิมินา ปน อตฺถโทสาภาวมาห. อวิรุทฺธตฺตา เอว หิ เต เถรวาทาปิ อิธ ปกาสยิสฺสนฺติ. เกสํ ปน สมยนฺติ อาห ‘‘เถราน’’นฺติอาทิ, เอเตน ราหุลาจริยาทีนํ เชตวนวาสีอภยคิริวาสีนิกายานํ สมยํ นิวตฺเตติ. ถิเรหิ สีลสุตฌานวิมุตฺติสงฺขาเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคตาติ เถรา. ยถาห ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว เถรกรณา ธมฺมา. กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลวา โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๒๒). อปิจ สจฺจธมฺมาทีหิ ถิรกรเณหิ สมนฺนาคตตฺตา เถรา. ยถาห ธมฺมราชา ธมฺมปเท –

‘‘ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, อหึสา สํยโม ทโม;

ส เว วนฺตมโล ธีโร, ‘เถโร’อิติ ปวุจฺจตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๖๐);

เตสํ. มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อาคตา อาจริยปรมฺปรา เถรวํโส, ตปฺปริยาปนฺนา หุตฺวา อาคมาธิคมสมฺปนฺนตฺตา ปฺาปชฺโชเตน ตสฺส สมุชฺชลนโต ตํ ปกาเรน ทีเปนฺติ, ตสฺมึ วา ปทีปสทิสาติ เถรวํสปทิปา. วิวิเธน อากาเรน นิจฺฉียตีติ วินิจฺฉโย, คณฺิฏฺาเนสุ ขีลมทฺทนากาเรน ปวตฺตา วิมติจฺเฉทนีกถา, สุฏฺุ นิปุโณ สณฺโห วินิจฺฉโย เอเตสนฺติ สุนิปุณวินิจฺฉยา. อถ วา วินิจฺฉิโนตีติ วินิจฺฉโย, ยถาวุตฺตวิสยํ าณํ, สุฏฺุ นิปุโณ เฉโก วินิจฺฉโย เอเตสนฺติ สุนิปุณวินิจฺฉยา. มหาเมฆวเน ิโต วิหาโร มหาวิหาโร, โย สตฺถุ มหาโพธินา วิโรจติ, ตสฺมึ วสนสีลา มหาวิหารวาสิโน, ตาทิสานํ สมยํ อวิโลเมนฺโตติ อตฺโถ, เอเตน มหากสฺสปาทิเถรปรมฺปราคโต, ตโตเยว อวิปริโต สณฺหสุขุโม วินิจฺฉโยติ มหาวิหารวาสีนํ สมยสฺส ปมาณภูตตํ ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน ทสฺเสติ.

หิตฺวา ปุนปฺปุนภตมตฺถนฺติ เอกตฺถ วุตมฺปิ ปุน อฺตฺถ อาภตมตฺถํ ปุนรุตฺติภาวโต, คนฺถครุกภาวโต จ จชิตฺวา ตสฺส อาคมวรสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ อตฺโถ.

เอวํ กรณปฺปการมฺปิ ทสฺเสตฺวา ‘‘ทีปวาสีนมตฺถายา’’ติ วุตฺตปฺปโยชนโต อฺมฺปิ สํวณฺณนาย ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุชนสฺส จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุชนสฺส จาติ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน น เกวลํ ชมฺพุทีปวาสีนเมว อตฺถาย, อถ โข สาธุชนโตสนตฺถฺจาติ สมุจฺจิโนติ. เตเนว จ ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนมฺปิ อตฺถายาติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ อุคฺคหณาทิสุกรตาย เตสมฺปิ พหูปการตฺตา. จิรฏฺิตตฺถฺจาติ เอตฺถาปิ -สทฺโท น เกวลํ ตทุภยตฺถเมว, อปิ ตุ ติวิธสฺสาปิ สาสนธมฺมสฺส, ปริยตฺติธมฺมสฺส วา ปฺจวสฺสสหสฺสปริมาณํ จิรกาลํ ิตตฺถฺจาติ สมุจฺจยตฺถเมว ทสฺเสติ. ปริยตฺติธมฺมสฺส หิ ิติยา ปฏิปตฺติธมฺมปฏิเวธธมฺมานมฺปิ ิติ โหติ ตสฺเสว เตสํ มูลภาวโต. ปริยตฺติธมฺโม ปน สุนิกฺขิตฺเตน ปทพฺยฺชเนน, ตทตฺเถน จ จิรํ สมฺมา ปติฏฺาติ, สํวณฺณนาย จ ปทพฺยฺชนํ อวิปรีตํ สุนิกฺขิตฺตํ, ตทตฺโถปิ อวิปรีโต สุนิกฺขิตฺโต โหติ, ตสฺมา สํวณฺณนาย อวิปรีตสฺส ปทพฺยฺชนสฺส, ตทตฺถสฺส จ สุนิกฺขิตฺตสฺส อุปายภาวมุปาทาย วุตฺตํ ‘‘จิรฏฺิตตฺถฺจ ธมฺมสฺสา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘ทฺเวเม ภิกฺขเว ธมฺมา สทฺธมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ทฺเว? สุนิกฺขิตฺตฺจ ปทพฺยฺชนํ, อตฺโถ จ สุนีโต, อิเม โข…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๒.๒๑).

เอวํ ปโยชนมฺปิ ทสฺเสตฺวา วกฺขมานาย สํวณฺณนาย มหตฺตปริจฺจาเคน คนฺถครุกภาวํ ปริหริตุมาห ‘‘สีลกถา’’ติอาทิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น ตํ วิจรยิสฺสามี’’ติ. อปโร นโย – ยทฏฺกถํ กตฺตุกาโม, ตเทกเทสภาเวน วิสุทฺธิมคฺโค คเหตพฺโพติ กถิกานํ อุปเทสํ กโรนฺโต ตตฺถ วิจาริตธมฺเม อุทฺเทสวเสน ทสฺเสตุมาห ‘‘สีลกถา’’ติอาทิ. ตตฺถ สีลกถาติ จาริตฺตวาริตฺตาทิวเสน สีลวิตฺถารกถา. ธุตธมฺมาติ ปิณฺฑปาติกงฺคาทโย เตรส กิเลสธุนนกธมฺมา. กมฺมฏฺานานีติ ภาวนาสงฺขาตสฺส โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตฺตา กมฺมฏฺานนามานิ ธมฺมชาตานิ. ตานิ ปน ปาฬิยมาคตานิ อฏฺตึ เสว น คเหตพฺพานิ, อถ โข อฏฺกถายมาคตานิปิ ทฺเวติ าเปตุํ ‘‘สพฺพานิปี’’ติ วุตฺตํ. จริ ยาวิธานสหิโตติ ราคจริตาทีนํ สภาวาทิวิธาเนน สห ปวตฺโต, อิทํ ปน ‘‘ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร’’ติ อิมสฺส วิเสสนํ. เอตฺถ จ รูปาวจรชฺฌานานิ ฌานํ, อรูปาวจรชฺฌานานิ สมาปตฺติ. ตทุภยมฺปิ วา ปฏิลทฺธมตฺตํ ฌานํ, สมาปชฺชนวสีภาวปฺปตฺตํ สมาปตฺติ. อปิจ ตทปิ อุภยํ ฌานเมว, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโย ปน สมาปตฺติ, ตาสํ วิตฺถาโรติ อตฺโถ.

โลกิยโลกุตฺตรเภทานํ ฉนฺนมฺปิ อภิฺานํ คหณตฺถํ ‘‘สพฺพา จ อภิฺาโย’’ติ วุตฺตํ. าณวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๗๕๑) อาคตนเยน เอกวิธาทินา เภเทน ปฺาย สงฺกลยิตฺวา สมฺปิณฺเฑตฺวา, คเณตฺวา วา วินิจฺฉยนํ ปฺาสงฺกลนวินิจฺฉโย. อริยานีติ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตฺตา, อริยภาวสาธกตฺตา วา อริยานิ อุตฺตรปทโลเปน. อวิตถภาเวน วา อรณียตฺตา, อวคนฺตพฺพตฺตา อริยานิ, ‘‘สจฺจานี’’ติมสฺส วิเสสนํ.

เหตาทิปจฺจยธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทิภาเวน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานมุปการกตา ปจฺจยากาโร, ตสฺส เทสนา ตถา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาติ อตฺโถ. สา ปน นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรรหิตตาย สุฏฺุ ปริสุทฺธา, ฆนวินิพฺโภคสฺส จ สุทุกฺกรตาย นิปุณา, เอกตฺตาทินยสหิตา จ ตตฺถ วิจาริตาติ อาห ‘‘สุปริสุทฺธนิปุณนยา’’ติ. ปทตฺตยมฺปิ เหตํ ปจฺจยาการเทสนาย วิเสสนํ. ปฏิสมฺภิทาทีสุ อาคตนยํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว วิจาริตตฺตา อวิมุตฺโต ตนฺติมคฺโค ยสฺสาติ อวิมุตฺตตนฺติ มคฺคา. มคฺโคติ เจตฺถ ปาฬิสงฺขาโต อุปาโย ตํตทตฺถานํ อวโพธสฺส, สจฺจปฏิเวธสฺส วา อุปายภาวโต. ปพนฺโธ วา ทีฆภาเวน ปกติมคฺคสทิสตฺตา, อิทํ ปน ‘‘วิปสฺสนา, ภาวนา’’ติ ปททฺวยสฺส วิเสสนํ.

อิติ ปน สพฺพนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปริสมาปเน ยถาอุทฺทิฏฺอุทฺเทสสฺส ปรินิฏฺิตตฺตา, เอตฺตกํ สพฺพนฺติ อตฺโถ. ปนาติ วจนาลงฺการมตฺตํ วิสุํ อตฺถาภาวโต. ปทตฺถสํกิณฺณสฺส, วตฺตพฺพสฺส จ อวุตฺตสฺส อวเสสสฺส อภาวโต สุวิฺเยฺยภาเวน สุปริสุทฺธํ, ‘‘สพฺพ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ภาวนปุํสกํ วา เอตํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ อิมินา สมฺพชฺฌนโต. ภิยฺโยติ อติเรกํ, อติวิตฺถารนฺติ อตฺโถ, เอเตน ปทตฺถมตฺตเมว วิจารยิสฺสามีติ ทสฺเสติ. เอตํ สพฺพํ อิธ อฏฺกถาย น วิจารยิสฺสามิ ปุนรุตฺติภาวโต, คนฺถครุกภาวโต จาติ อธิปฺปาโย. วิจรยิสฺสามีติ จ คาถาภาวโต น วุทฺธิภาโวติ ทฏฺพฺพํ.

เอวมฺปิ เอส วิสุทฺธิมคฺโค อาคมานมตฺถํ น ปกาเสยฺย, อถ สพฺโพเปโส อิธ วิจาริตพฺโพเยวาติ โจทนาย ตถา อวิจารณสฺส เอกนฺตการณํ นิทฺธาเรตฺวา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มชฺเฌติ ขุทฺทกโต อฺเสํ จตุนฺนมฺปิ อาคมานํ อพฺภนฺตเร. หิ-สทฺโท การเณ, เตน ยถาวุตฺตํ การณํ โชเตติ. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อาคเมสุ. ยถาภาสิตนฺติ ภควตา ยํ ยํ เทสิตํ, เทสิตานุรูปํ วา. อปิ จ สํวณฺณเกหิ สํวณฺณนาวเสน ยํ ยํ ภาสิตํ, ภาสิตานุรูปนฺติปิ อตฺโถ. อิจฺเจวาติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน ยถาวุตฺตํ การณํ นิทสฺเสติ, อิมินาว การเณน, อิทเมว วา การณํ มนสิ สนฺนิธายาติ อตฺโถ. กโตติ เอตฺถาปิ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค เอสา’’ติ ปทํ กมฺมภาเวน สมฺพชฺฌติ อาวุตฺติยาทินเยนาติ ทฏฺพฺพํ. ตมฺปีติ ตํ วิสุทฺธิมคฺคมฺปิ าเณน คเหตฺวาน. เอตายาติ สุมงฺคลวิลาสินิยา นาม เอตาย อฏฺกถาย. เอตฺถ จ ‘‘มชฺเฌ ตฺวา’’ติ เอเตน มชฺฌตฺตภาวทีปเนน วิเสสโต จตุนฺนมฺปิ อาคมานํ สาธารณฏฺกถา วิสุทฺธิมคฺโค, น สุมงฺคลวิลาสินีอาทโย วิย อสาธารณฏฺกถาติ ทสฺเสติ. อวิเสสโต ปน วินยาภิธมฺมานมฺปิ ยถารหํ สาธารณฏฺกถา โหติเยว, เตหิ สมฺมิสฺสตาย จ ตทวเสสสฺส ขุทฺทกาคมสฺส วิเสสโต สาธารณา สมานาปิ ตํ เปตฺวา จตุนฺนเมว อาคมานํ สาธารณาตฺเวว วุตฺตาติ.

อิติ โสฬสคาถาวณฺณนา.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิทานกถาวณฺณนา

เอวํ ยถาวุตฺเตน วิวิเธน นเยน ปณามาทิกํ ปกรณารมฺภวิธานํ กตฺวา อิทานิ วิภาควนฺตานํ สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนวเสเนว สุวิภาวิตํ, สุวิฺาปิตฺจ โหตีติ ปมํ ตาว วคฺคสุตฺตวเสน วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทีฆาคโม นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ทีฆสฺส อาคมวรสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ยทิทํ วุตฺตํ, ตสฺมึ วจเน. ‘‘ยสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ปฏิฺาตํ, โส ทีฆาคโม นาม วคฺคสุตฺตวเสน เอวํ เวทิตพฺโพ, เอวํ วิภาโคติ วา อตฺโถ. อถ วา ตตฺถาติ ‘‘ทีฆาคมนิสฺสิต’’นฺติ ยํ วุตฺตํ, เอตสฺมึ วจเน. โย ทีฆาคโม วุตฺโต, โส ทีฆาคโม นาม วคฺคสุตฺตวเสน. เอวํ วิภชิตพฺโพ, เอทิโสติ วา อตฺโถ. ‘‘ทีฆสฺสา’’ติอาทินา หิ วุตฺตํ ทูรวจนํ ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺทิสติ วิย ‘‘ทีฆาคมนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ อาสนฺนวจนมฺปิ ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺทิสติ อตฺตโน พุทฺธิยํ ปรมฺมุขํ วิย ปริวตฺตมานํ หุตฺวา ปวตฺตนโต. เอทิเสสุ หิ าเนสุ อตฺตโน พุทฺธิยํ สมฺมุขํ วา ปรมฺมุขํ วา ปริวตฺตมานํ ยถา ตถา วา ปฏินิทฺทิสิตุํ วฏฺฏติ สทฺทมตฺตปฏินิทฺเทเสน อตฺถสฺสาวิโรธนโต. วคฺคสุตฺตาทีนํ นิพฺพจนํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ตโย วคฺคา ยสฺสาติ ติวคฺโค. จตุตฺตึส สุตฺตานิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, เตสํ วา สงฺคโห คณนา เอตฺถาติ จตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห.

อตฺตโน สํวณฺณนาย ปมสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมเนว ปวตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส…เป… นิทานมาที’’ติ วุตฺตํ. อาทิภาโว เหตฺถ สงฺคีติกฺกเมเนว เวทิตพฺโพ. กสฺมา ปน จตูสุ อาคเมสุ ทีฆาคโม ปมํ สงฺคีโต, ตตฺถ จ สีลกฺขนฺธวคฺโค ปมํ นิกฺขิตฺโต, ตสฺมิฺจ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ, ตตฺถาปิ นิทานนฺติ? นายมนุโยโค กตฺถจิปิ น ปวตฺตติ สพฺพตฺเถว วจนกฺกมมตฺตํ ปฏิจฺจ อนุยุฺชิตพฺพโต. อปิจ สทฺธาวหคุณตฺตา ทีฆาคโมว ปมํ สงฺคีโต. สทฺธา หิ กุสลธมฺมานํ พีชํ. ยถาห ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๙๗; สุ. นิ. ๗๗). สทฺธาวหคุณตา จสฺส เหฏฺา ทสฺสิตาเยว. กิฺจ ภิยฺโย – กติปยสุตฺตสงฺคหตาย เจว อปฺปปริมาณตาย จ อุคฺคหณธารณาทิสุขโต ปมํ สงฺคีโต. ตถา เหส จตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห, จตุสฏฺิภาณวารปริมาโณ จ. สีลกถาพาหุลฺลโต ปน สีลกฺขนฺธวคฺโค ปมํ นิกฺขิตฺโต. สีลฺหิ สาสนสฺส อาทิ สีลปติฏฺานตฺตา สพฺพคุณานํ. เตเนวาห ‘‘ตสฺมา ติห ตฺวํ ภิกฺขุ อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๔๖๙). สีลกฺขนฺธกถาพาหุลฺลโต หิ โส ‘‘สีลกฺขนฺธวคฺโค’’ติ วุตฺโต. ทิฏฺิวินิเวนกถาภาวโต ปน สุตฺตนฺตปิฏกสฺส นิรวเสสทิฏฺิวิภชนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ ปมํ นิกฺขิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน พฺรหฺมชาลสทิสํ ทิฏฺิคตานิ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิภตฺตสุตฺตํ นตฺถิ. นิทานํ ปน ปมสงฺคีติยํ มหากสฺสปตฺเถเรน ปุฏฺเน อายสฺมตา อานนฺเทน เทสกาลาทินิทสฺสนตฺถํ ปมํ นิกฺขิตฺตนฺติ. เตนาห ‘‘พฺรหฺมชาลสฺสาปี’’ติอาทิ. ตตฺถ จ ‘‘อายสฺมตา’’ติอาทินา เทสกํ นิยเมติ, ปมสงฺคีติกาเลติ ปน กาลนฺติ, อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

อิทานิ ‘‘ปมมหาสงฺคีติกาเล’’ติ วจนปฺปสงฺเคน ตํ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสนฺโต, ยสฺสํ วา ปมมหาสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมน สํวณฺณนํ กตฺตุกามตฺตา ตํ วิภาเวนฺโต ตสฺสา ตนฺติยา อารุฬฺหายปิ อิธ วจเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ หิ กิฺจาปิ…เป… มารุฬฺหาติ เอเตน นนุ สา สงฺคีติกฺขนฺธเก ตนฺติมารุฬฺหา, กสฺมา อิธ ปุน วุตฺตา, ยทิ จ วุตฺตา อสฺส นิรตฺถกตา, คนฺถครุตา จ สิยาติ โจทนาเลสํ ทสฺเสติ. ‘‘นิทาน…เป… เวทิตพฺพา’’ติ ปน เอเตน นิทานโกสลฺลตฺถภาวโต ยถาวุตฺตโทสตา น สิยาติ วิเสสการณทสฺสเนน ปริหรติ. ‘‘ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสา’’ติ เอตฺถ -สทฺโท อีทิเสสุ าเนสุ วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน หิ ปมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานฺจ อาทิ, เอสา จ ปมมหาสงฺคีติ นาม เอวํ เวทิตพฺพาติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อุปฺาสตฺโถ วา -สทฺโท, อุปฺาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติ. เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปโยโค. ยํ ปน วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อฺาปิ อตฺถีติ ทีเปตี’’ติ (วชิร ฏี. พาหิรนิทานกถาวณฺณนา), ตทยุตฺตเมว. น เหตฺถ จ-สทฺเทน ตทตฺโถ วิฺายติ. ยทิ เจตฺถ ตทตฺถทสฺสนตฺถเมว จ-กาโร อธิปฺเปโต สิยา, เอวํ สติ โส น กตฺตพฺโพเยว ปมสทฺเทเนว อฺาสํ ทุติยาทิสงฺคีตีนมฺปิ อตฺถิภาวสฺส ทสฺสิตตฺตา. ทุติยาทิมุปาทาย หิ ปมสทฺทปโยโค ทีฆาทิมุปาทาย รสฺสาทิสทฺทปโยโค วิย. ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา, ปฺตฺตตฺตา จ วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, เอเตน ตํ ตํ สิกฺขาปทานํ, ตํตํสุตฺตานฺจ อาทิปริโยสาเนสุ, อนฺตรนฺตรา จ สมฺพนฺธวเสน ปิตํ สงฺคีติการกวจนํ สงฺคหิตํ โหติ. มหาวิสยตฺตา, ปูชิตตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ, ปมา มหาสงฺคีติ ปมมหาสงฺคีติ. กิฺจาปีติ อนุคฺคหตฺโถ, เตน ปาฬิยมฺปิ สา สงฺคีติมารุฬฺหาวาติ อนุคฺคหํ กโรติ, เอวมฺปิ ตตฺถารุฬฺหมตฺเตน อิธ โสตูนํ นิทานโกสลฺลํ น โหตีติ ปน-สทฺเทน อรุจิยตฺถํ ทสฺเสติ. นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตสฺมึ โกสลฺลํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถ.

อิทานิ ตํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมจกฺกปวตฺตนฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺตานํ ทสฺสนานุตฺตริยสรณาทิปฏิลาภเหตุภูตาสุ วิชฺชมานาสุปิ อฺาสุ ภควโต กิริยาสุ ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติ (พุ. วํ. อฏฺ. อพฺภนฺตรนิทาน ๑; จริยา. อฏฺ. ปกิณฺณกกถา; อุทาน อฏฺ. ๑๘) ปฏิฺาย อนุโลมนโต วิเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตา กิริยาว นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจํ นามาติ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺหิ…เป… วินยนา’’ติ วุตฺตํ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปน ปุพฺพภาเค ภควตา ภาสิตํ สุณนฺตานมฺปิ วาสนาภาคิยเมว ชาตํ, น เสกฺขภาคิยํ, น นิพฺเพธภาคิยํ ตปุสฺสภลฺลิกานํ สรณทานํ วิย. เอสา หิ ธมฺมตา, ตสฺมา ตเมว มริยาทภาเวน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สทฺธินฺทฺริยาทิ ธมฺโมเยว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ. อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. วุตฺตฺหิ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๒.๔๐, ๔๑).

ตสฺส ปวตฺตนํ ตถา. ปวตฺตนนฺติ จ ปวตฺตยมานํ, ปวตฺติตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวเสน ทฺวิธา อตฺโถ. ยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺส มคฺคผลาธิคตโต ปฏฺาย ปวตฺติตํ นามา’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๘๑-๑๐๘๘; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๔๐). อิธ ปน ปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว อตฺโถ ยุตฺโต. ยาวาติ ปริจฺเฉทตฺเถ นิปาโต, สุภทฺทสฺส นาม ปริพฺพาชกสฺส วินยนํ อนฺโตปริจฺเฉทํ กตฺวาติ อภิวิธิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตฺหิ ภควา ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโนเยว วิเนสีติ. กตํ ปรินิฏฺาปิตํ พุทฺธกิจฺจํ เยนาติ ตถา, ตสฺมึ. กตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถ ปรินิพฺพุเตติ สมฺพนฺโธ, เอเตน พุทฺธกตฺตพฺพสฺส กิจฺจสฺส กสฺสจิปิ อเสสิตภาวํ ทีเปติ. ตโตเยว หิ ภควา ปรินิพฺพุโตติ. นนุ จ สาวเกหิ วินีตาปิ วิเนยฺยา ภควตาเยว วินีตา นาม. ตถา หิ สาวกภาสิตํ สุตฺตํ ‘‘พุทฺธภาสิต’’นฺติ วุจฺจติ. สาวกวิเนยฺยา จ น ตาว วินีตา, ตสฺมา ‘‘กตพุทฺธกิจฺเจ’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส เตสํ วินยนุปายสฺส สาวเกสุ ปิตตฺตา. เตเนวาห –

‘‘น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา…เป… อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สห ธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑).

‘‘กุสินาราย’’นฺติอาทินา ภควโต ปรินิพฺพุตเทสกาลวิเสสวจนํ ‘‘อปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ คาหสฺส มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ, โลเก ชาตสํวทฺธาทิภาวทสฺสนตฺถฺจ. ตถา หิ มนุสฺสภาวสฺส สุปากฏกรณตฺถํ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว ทารปริคฺคหาทีนิปิ กโรนฺตีติ. กุสินารายนฺติ เอวํ นามเก นคเร. ตฺหิ นครํ กุสหตฺถํ ปุริสํ ทสฺสนฏฺาเน มาปิตตฺตา ‘‘กุสินาร’’นฺติ วุจฺจติ, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูเต มลฺลราชูนํ สาลวเน. ตฺหิ สาลวนํ นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนํ. ยถา หิ อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ ถูปาราโม, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ โหติ. ยถา จ ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติ. อปเร ปน ‘‘ตํ สาลวนมุปคนฺตฺวา มิตฺตสุหชฺเช อปโลเกตฺวา นิวตฺตนโต อุปวตฺตนนฺติ ปากฏํ ชาตํ กิรา’’ติ วทนฺติ. ยมกสาลานมนฺตเรติ ยมกสาลานํ เวมชฺเฌ. ตตฺถ กิร ภควโต ปฺตฺตสฺส ปรินิพฺพานมฺจสฺส สีสภาเค เอกา สาลปนฺติ โหติ, ปาทภาเค เอกา. ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส. ตสฺมา ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ วุตฺตํ. อปิจ ‘‘ยมกสาลา นาม มูลกฺขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อฺมฺํ สํสิพฺเพตฺวา ิตสาลา’’ติปิ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. มา อิติ จนฺโท วุจฺจติ ตสฺส คติยา ทิวสสฺส มินิตพฺพโต, ตทา สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณ เอว มาติ ปุณฺณมา. สทฺทวิทู ปน ‘‘โม สิโว จนฺทิมา เจวา’’ติ วุตฺตํ สกฺกตภาสานยํ คเหตฺวา โอการนฺตมฺปิ จนฺทิมวาจก ม-สทฺทมิจฺฉนฺติ. วิสาขาย ยุตฺโต ปุณฺณมา ยตฺถาติ วิสาขาปุณฺณโม, โสเยว ทิวโส ตถา, ตสฺมึ. ปจฺจูสติ ติมิรํ วินาเสตีติ ปจฺจูโส, ปติ-ปุพฺโพ อุส-สทฺโท รุชายนฺติ หิ เนรุตฺติกา, โสเยว สมโยติ รตฺติยา ปจฺฉิมยามปริยาปนฺโน กาลวิเสโส วุจฺจติ, ตสฺมึ. วิสาขาปุณฺณมทิวเส อีทิเส รตฺติยา ปจฺฉิมสมเยติ วุตฺตํ โหติ.

อุปาทียเต กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา, กฏตฺตา จ รูปํ. โส ปน อุปาทิ กิเลสาภิสงฺขารมารนิมฺมถเน อโนสฺสฏฺโ, อิธ ขนฺธมจฺจุมารนิมฺมถเน โอสฺสฏฺโน เสสิโต, ตสฺมา นตฺถิ เอติสฺสา อุปาทิสงฺขาโต เสโส, อุปาทิสฺส วา เสโสติ กตฺวา ‘‘อนุปาทิเสสา’’ติ วุจฺจติ. นิพฺพานธาตูติ เจตฺถ นิพฺพุติมตฺตํ อธิปฺเปตํ, นิพฺพานฺจ ตํ สภาวธารณโต ธาตุ จาติ กตฺวา. นิพฺพุติยา หิ การณปริยาเยน อสงฺขตธาตุ ตถา วุจฺจติ. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. อนุปาทิเสสตาสงฺขาตํ อิมํ ปการํ ภูตสฺส ปตฺตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต ลกฺขเณ นิพฺพานธาตุสงฺขาเต อตฺเถ ตติยาติ วุตฺตํ โหติ. นนุ จ ‘‘อนุปาทิเสสายา’’ติ นิพฺพานธาตุยาว วิเสสนํ โหติ, น ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต, อถ กสฺมา ตํ ภควา ปตฺโตติ วุตฺโตติ? นิพฺพานธาตุยา สหจรณโต. ตํสหจรเณน หิ ภควาปิ อนุปาทิเสสภาวํ ปตฺโตติ วุจฺจติ. อถ วา อนุปาทิเสสภาวสงฺขาตํ อิมํ ปการํ ปตฺตาย นิพฺพานธาตุยา ลกฺขเณ สฺชานนกิริยาย ตติยาติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ จ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตนา’’ติ (ปารา. ๖๑๒). เอตฺถ หิ อูนปฺจพนฺธนปตฺโต หุตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติ. อปิจ นิพฺพานธาตุยา อนุปาทิเสสาย อนุปาทิเสสา หุตฺวา ภูตายาติปิ ยุชฺชติ. วุตฺตฺหิ อุทานฏฺกถาย นนฺทสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘อุปฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ วิปฺปกตุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ อุปลกฺขิตาติ อตฺโถ’’ติ (อุทา. อฏฺ. ๒๒) เอสนโย อีทิเสสุ. ธาตุภาชนทิวเสติ เชฏฺมาสสฺส สุกฺกปกฺขปฺจมีทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตฺจ น ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, ‘‘อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ เอตสฺส ปน วิเสสนํ ‘‘ธาตุภาชนทิวเส ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ อุสฺสาหชนนสฺส กาลวเสน ภินฺนาธิกรณวิเสสนภาวโต. ธาตุภาชนทิวสโต หิ ปุริมตรทิวเสสุปิ ภิกฺขู สนฺนิปติตาติ. อถ วา ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ อิทํ กายสามคฺคิวเสน สนฺนิปตนเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น สมาคมนมตฺเตน. ตสฺมา ‘‘ธาตุภาชนทิวเส’’ติ อิทํ ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ สมฺภวติ, อิทฺจ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ เอเตนปิ สมฺพชฺฌนียํ. สงฺฆสฺส เถโร สงฺฆตฺเถโร. โส ปน สงฺโฆ กึ ปริมาโณติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ. สงฺฆสทฺเทน หิ อวิฺายมานสฺส ปริมาณสฺส วิฺาปนตฺถเมเวตํ ปุน วุตฺตํ. สทฺทวิทู ปน วทนฺติ –

‘‘สมาโส จ ตทฺธิโต จ, วากฺยตฺเถสุ วิเสสกา;

ปสิทฺธิยนฺตุ สามฺํ, เตลํ สุคตจีวรํ.

ตสฺมา นามมตฺตภูตสฺส สงฺฆตฺเถรสฺส วิเสสนตฺถเมเวตํ ปุน วุตฺตนฺติ, นิจฺจสาเปกฺขตาย จ เอทิเสสุ สมาโส ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส ครุกุล’’นฺติ. นิจฺจสาเปกฺขตา เจตฺถ สงฺฆสทฺทสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสทฺทํ สาเปกฺขตฺเตปิ อฺปทนฺตราภาเวน วากฺเย วิย อเปกฺขิตพฺพตฺถสฺส คมกตฺตา. ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ หิ เอตสฺส สงฺฆสทฺเท อวยวีภาเวน สมฺพนฺโธ, ตสฺสาปิ สามิภาเวน เถรสทฺเทติ. ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ จ คณปาโมกฺขภิกฺขูเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ตทา หิ สนฺนิปติตา ภิกฺขู เอตฺตกาติ คณนปถมติกฺกนฺตา. ตถา หิ เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย ‘‘นจิเรเนว ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิ. ยถาหุ –

‘‘สตฺตสตสหสฺสานิ, เตสุ ปาโมกฺขภิกฺขโว;

เถโร มหากสฺสโปว, สงฺฆตฺเถโร ตทา อหู’’ติ.

อายสฺมา มหากสฺสโป อนุสฺสรนฺโต มฺมาโน จินฺตยนฺโต หุตฺวา อุสฺสาหํ ชเนสิ, อนุสฺสรนฺโต มฺมาโน จินฺตยนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป อุสฺสาหํ ชเนสีติ วา สมฺพนฺโธ. มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺโต กสฺสโปติ มหากสฺสโป. อปิจ ‘‘มหากสฺสโป’’ติ อุรุเวลกสฺสโป นทีกสฺสโป คยากสฺสโป กุมารกสฺสโปติ อิเม ขุทฺทานุขุทฺทเก เถเร อุปาทาย วุจฺจติ. กสฺมา ปนายสฺมา มหากสฺสโป อุสฺสาหํ ชเนสีติ อนุโยเค สติ ตํ การณํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหปรินิพฺพุเต’’ติอาทิ. สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ. สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ ตถา ยถา ‘‘อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติ, อนฺตตฺถอฺปทสมาโสยํ, ตสฺมึ. ภควโต ปรินิพฺพานทิวสโต ปฏฺาย สตฺตาเห วีติวตฺเตติ วุตฺตํ โหติ, เอตสฺส ‘‘วุตฺตวจน’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตนา’’ติ เอตสฺสปิ. ตตฺถ สุภทฺโทติ ตสฺส นามมตฺตํ, วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา ‘‘วุฑฺฒปพฺพชิเตนา’’ติ วุตฺตํ, เอเตน สุภทฺทปริพฺพาชกาทีหิ ตํ วิเสสํ กโรติ. ‘‘อลํ อาวุโส’’ติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ นิทสฺเสติ. โส หิ สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ อายสฺมตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺเนสุ ปฺจมตฺเตสุ ภิกฺขุสเตสุ อวีตราเค ภิกฺขู อนฺตรามคฺเค ทิฏฺอาชีวกสฺส สนฺติกา ภควโต ปรินิพฺพานํ สุตฺวา ปตฺตจีวรานิ ฉฑฺเฑตฺวา พาหา ปคฺคยฺหํ นานปฺปการํ ปริเทวนฺเต ทิสฺวา เอวมาห.

กสฺมา ปน โส เอวมาหาติ? ภควติ อาฆาเตน. อยํ กิเรโส ขนฺธเก อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมึ (มหาว. ๓๐๓) นหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ‘‘ภควา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อาคตกาเลยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติ สามเณรภูมิยํ ิเต ทฺเว ปุตฺเต เอตทโวจ ‘‘ภควา กิร ตาตา อาตุมํ อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุมฺเห ตาตา, ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยา วา ปสิพฺพเกน วา อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณมฺปิ เตลมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติ. เต ตถา อกํสุ. อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภุสาคารกํ ปวิฏฺเ สุภทฺโท สายนฺหสมยํ คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตตฺวา ‘‘หตฺถกมฺมมตฺตํ เม เทถา’’ติ หตฺถกมฺมํ ยาจิตฺวา ‘‘กึ ภนฺเต กโรมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทฺจิทฺจ คณฺหถา’’ติ สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ กโรถา’’ติ สพฺพรตฺตึ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคุฺจ มธุโคฬกฺจ ปฏิยาทาเปสิ. โภชฺชยาคุ นาม ภุฺชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํ กิฺจิ ขาทนียํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปวิสติ. กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธา.

อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมาภิมุโข ปายาสิ. อถ ตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภควา ปิณฺฑาย คามํ ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา’’ติ. โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิฺจ กฏจฺฉุฺจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณํ ชาณุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา ยาคุ’’นฺติ อาห. ตโต ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี’’ติ ขนฺธเก (มหาว. ๓๐๔) อาคตนเยน ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อกปฺปิยสมาทานสิกฺขาปทํ, ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทฺจาติ ทฺเว สิกฺขาปทานิ ปฺเปตฺวา ‘‘อเนกกปฺปโกฏิโย ภิกฺขเว โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา, อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ, อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ อิมํ ปริภุฺชิตฺวา อเนกานิ อตฺตภาวสหสฺสานิ อปาเยสฺเวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา คณฺหถา’’ติ วตฺวา ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ, เอกภิกฺขุนาปิ น กิฺจิ คหิตํ. สุภทฺโท อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อยํ สพฺพํ ชานามี’’ติ อาหิณฺฑติ, สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ อสฺส, ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ ติฏฺนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเยฺย, อิทฺจ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส, สพฺพํ เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺห’’นฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล ธรมาเน กิฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อยํ อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิฺจิ ธรนฺตสฺส วกฺขามิ, มมํเยว สนฺตชฺเชสฺสตี’’ติ.

สฺวายํ อชฺช มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ คจฺฉนฺโต ‘‘ปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ สุตฺวา ลทฺธสฺสาโส วิย หฏฺตุฏฺโ เอวมาห. เถโร ปน ตํ สุตฺวา หทเย ปหารํ วิย, มตฺถเก ปติตสุกฺขาสนึ วิย (สุกฺขาสนิ วิย ที. นิ. อฏฺ. ๓.๒๓๒) มฺิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ ‘‘สตฺตาหมตฺตปรินิพฺพุโต ภควา, อชฺชาปิสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาราธิตสาสเน นาม เอวํ ลหุํ มหนฺตํ ปาปํ กสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อลํ โข ปเนส ปาโป วฑฺฒมาโน อฺเปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สาสนํ โอสกฺกาเปตุ’’นฺติ.

ตโต เถโร จินฺเตสิ ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ฉาริกาย โอกิราเปตฺวา นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา ‘สมณสฺส โคตมสฺส สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, อธิวาเสมิ ตาว. ภควตา หิ เทสิตธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส, ตตฺถ ยถา วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ ทฺเว สิกฺขาปทานิ นสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก ทฺเว ปฺหาวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ ทฺเว ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม, ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสามิ, เอวํ สติ ทฬฺหสุตฺเตน สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย อยํ ธมฺมวินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติ. เอตทตฺถฺหิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ โอวาเทหิ (สํ. นิ. ๒.๑๔๙, ๑๕๐, ๑๕๑) อุปสมฺปทํ อกาสิ, กายโต จีวรปริวตฺตนํ อกาสิ, อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา จนฺโทปมปฏิปทํ กเถนฺโต มฺเว สกฺขึ กตฺวา กเถสิ, ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนรตนํ ปฏิจฺฉาเปสิ, มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺมาเน อยํ ปาโป สาสเน วฑฺฒึ มา อลตฺถ, ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหิยฺยติ, อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหิยฺยติ, อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, ตาว ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิเย กเถสฺสนฺติ, อถายํ ปาโป สยเมว นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธฺเจว ผีตฺตฺจ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา โส ‘‘เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ กสฺสจิปิ อนาโรเจตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สมสฺสาเสตฺวา อถ ปจฺฉา ธาตุภาชนทิวเส ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺตาหปรินิพฺพุเต…เป… ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ.

ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ, น ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อาวุโสติ ปริเทวนฺเต ภิกฺขู อาลปติ. มา โสจิตฺถาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน มา โสกมกตฺถ. มา ปริเทวิตฺถาติ วาจาย มา วิลาปมกตฺถ. ‘‘ปริเทวนํ วิลาโป’’ติ หิ วุตฺตํ. อโสจนาทีนํ การณมาห ‘‘สุมุตฺตา’’ติอาทินา. เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สฺมาวจนสฺส วา นาพฺยปฺปเทโส. ‘‘อุปทฺทุตา’’ติ ปเท ปน กตฺตริ ตติยาวเสน สมฺพนฺโธ. อุภยาเปกฺขฺเหตํ ปทํ. อุปทฺทุตา จ โหมาติ ตํกาลาเปกฺขวตฺตมานวจนํ, ‘‘ตทา’’ติ เสโส. อตีตตฺเถ วา วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถ. อนุสฺสรนฺโต ธมฺมสํเวควเสเนว, น ปน โกธาทิวเสน. ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน หิ ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปาณํ ธมฺมสํเวโค. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘สพฺพสงฺขตธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปาการสณฺิตํ;

าณโมหิตภารานํ, ธมฺมสํเวคสฺิต’’นฺติ. (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา);

อฺํ อุสฺสาหชนนการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อีทิสสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อีทิสสฺส จ สงฺฆสนฺนิปาตสฺสาติ สตฺตสตสหสฺสคณปาโมกฺขตฺเถรปฺปมุขคณนปถาติกฺกนฺตสงฺฆสนฺนิปาตํ สนฺธาย วทติ. ‘‘านํ โข ปเนตํ วิชฺชตี’’ติอาทินาปิ อฺํ การณํ ทสฺเสติ. ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, เหตุ. โขติ อวธารเณ. ปนาติ วจนาลงฺกาเร, เอตํ านํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถ. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปาปภิกฺขู’’ติอาทิ. นฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน าเนน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ านํ วิชฺชติเยวาติ. ปาเปน ลามเกน อิจฺฉาวจเรน สมนฺนาคตา ภิกฺขู ปาปภิกฺขู. อตีโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ ยถา ‘‘พหุกตฺตุโก’’ติ. ปธานํ วจนํ ปาวจนํ. ปา-สทฺโท เจตฺถ นิปาโต ‘‘ปา เอว วุตฺยสฺสา’’ติอาทีสุ วิย. อุปสคฺคปทํ วา เอตํ, ทีฆํ กตฺวา ปน ตถา วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาวทตี’’ติปิ วทนฺติ. ปกฺขนฺติ อลชฺชิปกฺขํ. ‘‘ยาว จา’’ติอาทินา สงฺคีติยา สาสนจิรฏฺิติกภาเว การณํ, สาธกฺจ ทสฺเสติ. ‘‘ตสฺมา’’ติ หิ ปทมชฺฌาหริตฺวา ‘‘สงฺคาเยยฺย’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธนียํ.

ตตฺถ ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชิปุคฺคเลสุ ติฏฺติ. ปรินิพฺพานมฺจเก นิปนฺเนน ภควตา มหาปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๒๑๖) วุตฺตํ สนฺธาย ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. หิ-สทฺโท อาคมวเสน ทฬฺหิโชตโก. เทสิโต ปฺตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปฺตฺโต จ. สุตฺตาภิธมฺมสงฺคหิตสฺส หิ ธมฺมสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต าปนํ วิเนยฺยสนฺตาเน ปนํ ปฺาปนํ. วินโยปิ เทสิโต เจว ปฺตฺโต จ. วินยตนฺติสงฺคหิตสฺส หิ อตฺถสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต าปนํ อสงฺกรโต ปนํ ปฺาปนํ, ตสฺมา กมฺมทฺวยมฺปิ กิริยาทฺวเยน สมฺพชฺฌนํ ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.

โสติ โส ธมฺโม จ วินโย จ. มมจฺจเยนาติ มม อจฺจยกาเล. ‘‘ภุมฺมตฺเถ กรณนิทฺเทโส’’ติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ. เหตฺวตฺเถ วา กรณวจนํ, มม อจฺจยเหตุ ตุมฺหากํ สตฺถา นาม ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๑๖). ลกฺขณวจนฺเหตฺถ เหตฺวตฺถสาธกํ ยถา ‘‘เนตฺเต อุชุํ คเต สตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๐; เนตฺติ. ๑๐.๙๐, ๙๓). อิทํ วุตฺตํ โหติ – มยา โว ิเตเนว ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺาติ, อยํ คณสฺส, อยํ สงฺฆสฺส สนฺติเก วุฏฺาตี’’ติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมนียตาวเสน โอติณฺณวตฺถุสฺมึ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค มหาวินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพํ, อิทํ โว น กตฺตพฺพ’’นฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส วิภาเคน อนุสาสนโต. ิเตเนว จ มยา ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ เตน เตน วิเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูเปน ปกาเรน อิเม สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ตํตํจริยานุรูปํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุสาสนโต, ิเตเนว จ มยา ‘‘อิเม ปฺจกฺขนฺธา (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๑๖), ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ. ตตฺราปิ เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา’’ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ขนฺธาทิวิภาเคน ายมานํ จตุสจฺจสมฺโพธาวหตฺตา. อิติ สพฺพมฺเปตํ อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ปฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ, ปฺจ นิกายา, นวงฺคานิ, จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ เอวํ มหปฺปเภทํ โหติ. อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺนฺติ, อหํ เอโกว ปรินิพฺพายิสฺสามิ, อหฺจ ปนิทานิ เอโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ พุทฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺติ โอวาทานุสาสนกิจฺจสฺส นิปฺผาทนโตติ.

สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธมฺปิ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อทฺธานํ คมิตุมลนฺติ อทฺธนิยํ, อทฺธานคามิ อทฺธานกฺขมนฺติ อตฺโถ. จิรํ ิติ เอตสฺสาติ จิรฏฺิติกํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน ปกาเรน อิทํ สาสนํ อทฺธนิยํ, ตโตเยว จ จิรฏฺิติกํ ภเวยฺย, เตน ปกาเรน ธมฺมฺจ วินยฺจ ยทิ ปนาหํ สงฺคาเยยฺยํ, สาธุ วตาติ.

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ สมนุสฺสริตฺวา จินฺตนาการมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยฺจาหํ ภควตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ยฺจาห’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนุคฺคหิโต, ปสํสิโต’’ติ เอเตหิ สมฺพนฺโธ. นฺติ ยสฺมา, กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน ‘‘อนุคฺคหิโต, ปสํสิโต’’ติ เอตฺถ อนุคฺคหณํ, ปสํสนฺจ ปรามสติ. ‘‘ธาเรสฺสสี’’ติอาทิกํ ปน วจนํ ภควา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล มหากสฺสปตฺเถเรน ปฺตฺตสงฺฆาฏิยํ นิสินฺโน ตํ สงฺฆาฏึ ปทุมปุปฺผวณฺเณน ปาณินา อนฺตนฺเตน ปรามสนฺโต อาห. วุตฺตฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) มหากสฺสปตฺเถเรเนว อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา กเถนฺเตน –

‘‘อถ โข อาวุโส ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อฺตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ, อถ ขฺวาหํ อาวุโส ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ ปฺเปตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ ‘อิธ ภนฺเต ภควา นิสีทตุ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. นิสีทิ โข อาวุโส ภควา ปฺตฺเต อาสเน, นิสชฺช โข มํ อาวุโส ภควา เอตทโวจ ‘มุทุกา โข ตฺยายํ กสฺสป ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏี’ติ. ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ. ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานีติ. ธาเรสฺสามหํ ภนฺเต ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานีติ. โส ขฺวาหํ อาวุโส ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ ภควโต ปาทาสึ, อหํ ปน ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานิ ปฏิปชฺชิ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔).

ตตฺถ มุทุกา โข ตฺยายนฺติ มุทุกา โข เต อยํ. กสฺมา ปน ภควา เอวมาหาติ? เถเรน สห จีวรํ ปริวตฺเตตุกามตาย. กสฺมา ปริวตฺเตตุกาโม ชาโตติ? เถรํ อตฺตโน าเน เปตุกามตาย. กึ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา นตฺถีติ? อตฺถิ, เอวํ ปนสฺส อโหสิ ‘‘อิเม น จิรํ สฺสนฺติ, ‘กสฺสโป ปน วีสวสฺสสตายุโก, โส มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺตปณฺณิคุหายํ วสิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มม สาสนํ ปฺจวสฺสสหสฺสปริมาณกาลํ ปวตฺตนกํ กริสฺสตี’’ติ อตฺตโน นํ าเน เปสิ, เอวํ ภิกฺขู กสฺสปสฺส สุสฺสุสิตพฺพํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ ตสฺมา เอวมาห. เถโร ปน ยสฺมา จีวรสฺส วา ปตฺตสฺส วา วณฺเณ กถิเต ‘‘อิมํ ตุมฺเห คณฺหถา’’ติ วจนํ จาริตฺตเมว, ตสฺมา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา’’ติ อาห.

ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ กสฺสป ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสีติ วทติ. ตฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาห. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อหํ อิมํ จีวรํ ปุณฺณํ นาม ทาสึ ปารุปิตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ สุสานํ ปวิสิตฺวา ตุมฺพมตฺเตหิ ปาณเกหิ สมฺปริกิณฺณํ เต ปาณเก วิธุนิตฺวา มหาอริยวํเส ตฺวา อคฺคเหสึ, ตสฺส เม อิมํ จีวรํ คหิตทิวเส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ มหาปถวี มหาวิรวํ วิรวมานา กมฺปิตฺถ, อากาสํ ตฏตฏายิ, จกฺกวาเฬ เทวตา สาธุการํ อทํสุ, อิมํ จีวรํ คณฺหนฺเตน ภิกฺขุนา ชาติปํสุกูลิเกน ชาติอารฺิเกน ชาติเอกาสนิเกน ชาติสปทานจาริเกน ภวิตุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ อิมสฺส จีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสีติ. เถโรปิ อตฺตนา ปฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ, โส ตํ อตกฺกยิตฺวา ‘‘อหเมตํ ปฏิปตฺตึ ปูเรสฺสามี’’ติ อุสฺสาเหน สุคตจีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุกาโม ‘‘ธาเรสฺสามหํ ภนฺเต’’ติ อาห. ปฏิปชฺชินฺติ ปฏิปนฺโนสึ. เอวํ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถเรน ปารุปิตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโร. ตสฺมึ สมเย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อุนฺนทนฺตี กมฺปิตฺถ.

สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปริเวเตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมี ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิ. นิพฺพสนานีติ นิฏฺิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ เอกเมว ตํ จีวรํ, อเนกาวยวตฺตา ปน พหุวจนํ กตนฺติ มชฺฌิมคณฺิปเท วุตฺตํ. จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ อตฺตนา สาธารณปริโภเคนาติ อตฺถสฺส วิฺายมานตฺตา, วิฺายมานตฺถสฺส จ สทฺทสฺส ปโยเค กามาจารตฺตา ‘‘อตฺตนา’’ติ น วุตฺตํ. ‘‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) หิ วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺตนาว สาธารณปริโภเคนา’’ติ วิฺายติ, นาฺเน. น หิ เกวลํ สทฺทโตเยว สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโย, อตฺถปกรณาทินาปิ เยภุยฺเยน อตฺถสฺส นิยมิตตฺตา. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปเนตฺถ เอวํ วุตฺตํ ‘‘จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ ‘อตฺตนา สมสมฏฺปเนนา’ติ อิธ วุตฺตํ อตฺตนา – สทฺทมาเนตฺวา ‘จีวเร อตฺตนา สาธารณปริโภเคนา’ติ โยเชตพฺพํ.

ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ตํ;

อตฺถโต หฺยสมานานํ, อาสนฺนตฺตมการณนฺติ.

อถ วา ภควตา จีวเร สาธารณปริโภเคน ภควตา อนุคฺคหิโตติ โยชนียํ. เอกสฺสาปิ หิ กรณนิทฺเทสสฺส สหาทิโยคกตฺตุตฺถโชตกตฺตสมฺภวโต’’ติ. สมานํ ธารณเมตสฺสาติ สาธารโณ, ตาทิโส ปริโภโคติ สาธารณปริโภโค, เตน. สาธารณปริโภเคน จ สมสมฏฺปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ –

‘‘อหํ ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ, กสฺสโปปิ ภิกฺขเว ยาวเท อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๕๒) –

นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๕๑) อาคตํ ปาฬิมิมํ เปยฺยาลมุเขน, อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหํ ภิกฺขเว’’ติอาทิ.

ตตฺถ ยาวเทติ ยาวเทว, ยตฺตกํ กาลํ อากงฺขามิ, ตตฺตกํ กาลํ วิหรามีติ อตฺโถ. ตโตเยว หิ มชฺฌิมคณฺิปเท, จูฬคณฺิปเท‘‘ยาวเทติ ยาวเทวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ลิขิตํ. สํยุตฺตฏฺกถายมฺปิ ‘‘ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อิจฺฉามี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๒.๑๕๒) อตฺโถ วุตฺโต. ตถา หิ ตตฺถ ลีนตฺถปกาสนิยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘ยาวเทวาติ อิมินา สมานตฺถํ ‘ยาวเท’ติ อิทํ ปท’’นฺติ วุตฺตํ. โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ยาวเทวา’’ติ อยเมว ปาโ ทิสฺสติ. อปิ จ ยาวเทติ ยตฺตกํ สมาปตฺติวิหารํ วิหริตุํ อากงฺขามิ, ตตฺตกํ สมาปตฺติวิหารํ วิหรามีติ สมาปตฺติฏฺาเน, ยตฺตกํ อภิฺาโวหารํ โวหริตุํ อากงฺขามิ, ตตฺตกํ อภิฺาโวหารํ โวหรามีติ อภิฺาาเน จ สห ปาเสเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนาปิ ตเทวตฺถํ ยถาลาภนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺตเก สมาปตฺติวิหาเร, อภิฺาโวหาเร วา อากงฺขนฺโต วิหารามิ เจว โวหรามิ จ, ตถา กสฺสโปปีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘ยาวเทติ ‘ยํ ปมชฺฌานํ อากงฺขามิ, ตํ ปมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหารามี’ติอาทินา สมาปตฺติฏฺาเน, อิทฺธิวิธาภิฺาาเน จ อชฺฌาหริตสฺส ต-สทฺทสฺส กมฺมวเสน ‘ยํ ทิพฺพโสตํ อากงฺขามิ, เตน ทิพฺพโสเตน สทฺเท สุณามี’ติอาทินา เสสาภิฺาาเน กรณวเสน โยชนา วตฺตพฺพา’’ติ วทนฺติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอตฺถ เอว-สทฺโท นิยมตฺโถ, อุภยตฺถ โยเชตพฺโพ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตทุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.

นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหารา นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพตฺตา เอวํสฺิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺ สมาปตฺติโย. ฉฬภิฺา นาม อาสวกฺขยาเณน สห ปฺจาภิฺาโย. กตฺถจิ โปตฺถเก เจตฺถ อาทิสทฺโท ทิสฺสติ. โส อนธิปฺเปโต ยถาวุตฺตาย ปาฬิยา คเหตพฺพสฺส อตฺถสฺส อนวเสสตฺตา. มนุสฺเสสุ, มนุสฺสานํ วา อุตฺตริภูตานํ, อุตฺตรีนํ วา มนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจ ธมฺโมติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, มนุสฺสธมฺมา วา อุตฺตรีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม. ทส กุสลกมฺมปถา เจตฺถ วินา ภาวนามนสิกาเรน ปกติยาว มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพโต, มนุสฺสตฺตภาวาวหนโต จ มนุสฺสธมฺโม นาม, ตโต อุตฺตริ ปน ฌานาทิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ เวทิตพฺโพ. สมสมฏฺปเนนาติ ‘‘อหํ ยตฺตกํ กาลํ, ยตฺตเก วา สมาปตฺติวิหาเร, ยตฺตกา อภิฺาโย จ วฬฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปี’’ติ เอวํ สมสมํ กตฺวา ปเนน. อเนกฏฺาเนสุ ปนํ, กสฺสจิปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อเสสภาเวน เอกนฺตสมฏฺปนํ วา สนฺธาย ‘‘สมสมฏฺปเนนา’’ติ วุตฺตํ, อิทฺจ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาภาวสามฺเน ปสํสามตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อายสฺมา มหากสฺสโป ภควา วิย เทวสิกํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ยมกปาฏิหาริยาทิวเสน จ อภิฺาโย วฬฺเชตีติ. เอตฺถ จ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ –

‘‘โอวท กสฺสป ภิกฺขู, กโรหิ กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ, อหํ วา กสฺสป ภิกฺขู โอวเทยฺยํ, ตฺวํ วา. อหํ วา กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ กเรยฺยํ, ตฺวํ วา’’ติ –

เอวมฺปิ อตฺตนา สมสมฏฺปนมกาสิเยวาติ.

ตถาติ รูปูปสํหาโร ยถา อนุคฺคหิโต, ตถา ปสํสิโตติ. อากาเส ปาณึ จาเลตฺวาติ ภควตา อตฺตโนเยว ปาณึ อากาเส จาเลตฺวา กุเลสุ อลคฺคจิตฺตตาย เจว กรณภูตาย ปสํสิโตติ สมฺพนฺโธ. อลคฺคจิตฺตตายาติ วา อาธาเร ภุมฺมํ, อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา กุลูปกสฺส ภิกฺขุโน อลคฺคจิตฺตตาย กุเลสุ อลคฺคนจิตฺเตน ภวิตุํ ยุตฺตตาย เจว มฺเว สกฺขึ กตฺวา ปสํสิโตติ อตฺโถ. ยถาห –

‘‘อถ โข ภควา อากาเส ปาณึ จาเลสิ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, อยํ อากาเส ปาณิ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ, เอวเมว โข ภิกฺขเว ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน กุลานิ อุปสงฺกมโต กุเลสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ ‘ลภนฺตุ ลาภกามา, ปุฺกามา กโรนฺตุ ปุฺานี’ติ. ยถา สเกน ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน, เอวํ ปเรสํ ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน. เอวรูโป โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหติ กุลานิ อุปสงฺกมิตุํ. กสฺสปสฺส ภิกฺขเว กุลานิ อุปสงฺกมโต กุเลสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ ‘ลภนฺตุ ลาภกามา, ปุฺกามา กโรนฺตุ ปุฺานี’ติ. ยถา สเกน ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน, เอวํ ปเรสํ ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๖).

ตตฺถ อากาเส ปาณึ จาเลสีติ นีเล คคนนฺตเร ยมกวิชฺชุกํ สฺจาลยมาโน วิย เหฏฺาภาเค, อุปริภาเค, อุภโต จ ปสฺเสสุ ปาณึ สฺจาเลสิ, อิทฺจ ปน เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํ นาม. อตฺตมโนติ สกมโน, น โทมนสฺเสน ปจฺฉินฺทิตฺวา คหิตมโน. สุมโนติ ตุฏฺมโน, อิทานิ โย หีนาธิมุตฺติโก มิจฺฉาปฏิปนฺโน เอวํ วเทยฺย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘อลคฺคจิตฺตตาย อากาเส จาลิตปาณูปมา กุลานิ อุปสงฺกมถา’ติ วทนฺโต อฏฺาเน เปติ, อสยฺหภารํ อาโรเปติ, ยํ น สกฺกา กาตุํ, ตํ กาเรหี’’ติ, ตสฺส วาทปถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สกฺกา จ โข เอวํ กาตุํ, อตฺถิ เอวรูโป ภิกฺขู’’ติ อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปตฺเถรเมว สกฺขึ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสปสฺส ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห.

อฺมฺปิ ปสํสนมาห ‘‘จนฺโทปมปฏิปทาย จา’’ติ, จนฺทปฏิภาคาย ปฏิปทาย จ กรณภูตาย ปสํสิโต, ตสฺสํ วา อาธารภูตาย มฺเว สกฺขึ กตฺวา ปสํสิโตติ อตฺโถ. ยถาห –

‘‘จนฺทูปมา ภิกฺขเว กุลานิ อุปสงฺกมถ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภา. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส ชรุทปานํ วา โอโลเกยฺย ปพฺพตวิสมํ วา นทีวิทุคฺคํ วา อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, เอวเมว โข ภิกฺขเว จนฺทูปมา กุลานิ อุปสงฺกมถ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภา. กสฺสโป ภิกฺขเว จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๖).

ตตฺถ จนฺทูปมาติ จนฺทสทิสา หุตฺวา. กึ ปริมณฺฑลตาย สทิสาติ? โน, อปิจ โข ยถา จนฺโท คคนตลํ ปกฺขนฺทมาโน น เกนจิ สทฺธึ สนฺถวํ วา สิเนหํ วา อาลยํ วา นิกนฺตึ วา ปตฺถนํ วา ปริยุฏฺานํ วา กโรติ, น จ น โหติ มหาชนสฺส ปิโย มนาโป, ตุมฺเหปิ เอวํ เกนจิ สทฺธึ สนฺถวาทีนํ อกรเณน พหุชนสฺส ปิยา มนาปา จนฺทูปมา หุตฺวา ขตฺติยกุลาทีนิ จตฺตาริ กุลานิ อุปสงฺกมถาติ อตฺโถ. อปิจ ยถา จนฺโท อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ผรติ, เอวํ กิเลสนฺธการวิธมเนน, าณาโลกผรเณน จ จนฺทูปมา หุตฺวาติ เอวมาทีหิปิ นเยหิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตนฺติ เตเนว สนฺถวาทีนมกรเณน กายฺจ จิตฺตฺจ อปกสฺสิตฺวา, อกฑฺฒิตฺวา อปเนตฺวาติ อตฺโถ. นิจฺจนวกาติ นิจฺจํ นวิกาว, อาคนฺตุกสทิสา เอว หุตฺวาติ อตฺโถ. อาคนฺตุโก หิ ปฏิปาฏิยา สมฺปตฺตเคหํ ปวิสิตฺวา สเจ นํ ฆรสามิกา ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตภาตโรปิ วิปฺปวาสคตา เอวํ วิจรึสู’’ติ อนุกมฺปมานา นิสีทาเปตฺวา โภเชนฺติ, ภุตฺตมตฺโตเยว ‘‘ตุมฺหากํ ภาชนํ คณฺหถา’’ติ อุฏฺาย ปกฺกมติ, น เตหิ สทฺธึ สนฺถวํ วา กโรติ, กิจฺจกรณียานิ วา สํวิทหติ, เอวํ ตุมฺเหปิ ปฏิปาฏิยา สมฺปตฺตฆรํ ปวิสิตฺวา ยํ อิริยาปเถสุ ปสนฺนา มนุสฺสา เทนฺติ, ตํ คเหตฺวา ปจฺฉินฺนสนฺถวา เตสํ กิจฺจกรณีเย อพฺยาวฏา หุตฺวา นิกฺขมถาติ ทีเปติ. อปฺปคพฺภาติ น ปคพฺภา, อฏฺฏฺาเนน กายปาคพฺภิเยน, จตุฏฺาเนน วจีปาคพฺภิเยน, อเนกฏฺาเนน มโนปาคพฺภิเยน จ วิรหิตา กุลานิ อุปสงฺกมถาติ อตฺโถ.

ชรุทปานนฺติ ชิณฺณกูปํ. ปพฺพตวิสมนฺติ ปพฺพเต วิสมํ ปปาตฏฺานํ. นทีวิทุคฺคนฺติ นทิยา วิทุคฺคํ ฉินฺนตฏฏฺานํ. เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ชรุทปานาทโย วิย หิ จตฺตาริ กุลานิ, โอโลกนปุริโส วิย ภิกฺขุ, ยถา ปน อนปกฏฺกายจิตฺโต ตานิ โอโลเกนฺโต ปุริโส ตตฺถ ปตติ, เอวํ อรกฺขิเตหิ กายาทีหิ กุลานิ อุปสงฺกมนฺโต ภิกฺขุ กุเลสุ พชฺฌติ, ตโต นานปฺปการํ สีลปาทภฺชนาทิกํ อนตฺถํ ปาปุณาติ. ยถา ปน อปกฏฺกายจิตฺโต ปุริโส ตตฺถ น ปตติ, เอวํ รกฺขิเตเนว กาเยน, รกฺขิตาย วาจาย, รกฺขิเตหิ จิตฺเตหิ, สูปฏฺิตาย สติยา อปกฏฺกายจิตฺโต หุตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมนฺโต ภิกฺขุ กุเลสุ น พชฺฌติ, อถสฺส สีลสทฺธาสมาธิปฺาสงฺขาตานิ ปาทหตฺถกุจฺฉิสีสานิ น ภฺชนฺติ, ราคกณฺฏกาทโย น วิชฺฌนฺติ, สุขิโต เยนกามํ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คจฺฉติ, เอวรูโป อยํ มหากสฺสโปติ หีนาธิมุตฺติกสฺส มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วาทปถปจฺฉินฺทนตฺถํ มหากสฺสปตฺเถรํ เอว สกฺขึ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสโป ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหาติ. เอวมฺเปตฺถ อตฺถมิจฺฉนฺติอลคฺคจิตฺตตาสงฺขาตาย จนฺโทปมปฏิปทาย กรณภูตาย ปสํสิโต, ตสฺสํ วา อาธารภูตาย มฺเว สกฺขึ กตฺวา ปสํสิโตติ, เอวํ สติ เจว-สทฺโท, จ-สทฺโท จ น ปยุชฺชิตพฺโพ ทฺวินฺนํ ปทานํ ตุลฺยาธิกรณตฺตา, อยเมว อตฺโถ ปาโ จ ยุตฺตตโร วิย ทิสฺสติ ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา จนฺทูปมํ ปฏิปทํ กเถนฺโต มํ กายสกฺขึ กตฺวา กเถสี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๓๒) วุตฺตตฺตาติ.

ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ, อฺตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ตสฺสาติ ยํ-สทฺทสฺส การณนิทสฺสเน ‘‘ตสฺมา’’ติ อชฺฌาหริตฺวา ตสฺส เมติ อตฺโถ, กิริยาปรามสเน ปน ตสฺส อนุคฺคหณสฺส, ปสํสนสฺส จาติ. โปตฺถเกสุปิ กตฺถจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, เอวํ สติ กิริยาปรามสเน ‘‘ตสฺสา’’ติ อปรํ ปทมชฺฌาหริตพฺพํ. นตฺถิ อิณํ ยสฺสาติ อณโณ, ตสฺส ภาโว อาณณฺยํ. ธมฺมวินยสงฺคายนํ เปตฺวา อฺํ กึ นาม ตสฺส อิณวิรหิตตฺตํ ภวิสฺสติ, น ภวิสฺสติ เอวาติ อตฺโถ. ‘‘นนุ มํ ภควา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาวเสน วิภาเวติ. สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ กวโจ นาม อุรจฺฉโท, เยน อุโร ฉาทียเต, ตสฺส จ จีวรนิทสฺสเนน คหณํ, อิสฺสริยสฺส ปน อภิฺาสมาปตฺตินิทสฺสเนนาติ ทฏฺพฺพํ. กุลวํสปฺปติฏฺาปกนฺติ กุลวํสสฺส กุลปเวณิยา ปติฏฺาปกํ. ‘‘เม’’ติ ปทสฺส นิจฺจสาเปกฺขตฺตา สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺาปโกติ สมาโส. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สตฺตุสงฺฆนิมฺมทฺทเนน อตฺตโน กุลวํสปฺปติฏฺาปนตฺถํ สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนน กุลวํสปฺปติฏฺาปกํ ปุตฺตํ ราชา วิย ภควาปิ มํ ทีฆทสฺสี ‘‘สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺาปโก เม อยํ ภวิสฺสตี’’ติ มนฺตฺวา สาสนปจฺจตฺถิกคณนิมฺมทฺทเนน สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺาปนตฺถํ จีวรทานสมสมฏฺปนสงฺขาเตน อิมินา อสาธารณานุคฺคเหน อนุคฺคเหสิ นนุ, อิมาย จ อุฬาราย ปสํสาย ปสํสิ นนูติ. อิติ จินฺตยนฺโตติ เอตฺถ อิติสทฺเทน ‘‘อนฺตรธาเปยฺยุํ, สงฺคาเยยฺยํ, กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสตี’’ติ วจนปุพฺพงฺคมํ, ‘‘านํ โข ปเนตํ วิชฺชตี’’ติอาทิ วากฺยตฺตยํ นิทสฺเสติ.

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สงฺคีติกฺขนฺธกปาฬิยา สาเธนฺโต อาห ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถาหาติ กึ อาห, มยา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ กึ อาหาติ วุตฺตํ โหติ. ยถา วา เยน ปกาเรน มยา วุตฺตํ, ตถา เตน ปกาเรน ปาฬิยมฺปิ อาหาติ อตฺโถ. ยถา วา ยํ วจนํ ปาฬิยํ อาห, ตถา เตน วจเนน มยา วุตฺตวจนํ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ ยถา ตํ คงฺโคทเกน ยมุโนทกนฺติปิ วตฺตพฺโพ ปาฬิยา สาธนตฺถํ อุทาหริตภาวสฺส ปจฺจกฺขโต วิฺายมานตฺตา, วิฺายมานตฺถสฺส จ สทฺทสฺส ปโยเค กามาจารตฺตา. อธิปฺปายวิภาวนตฺถา หิ อตฺถโยชนา. ยถา วา เยน ปกาเรน ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิ, ตถา เตน ปกาเรน ปาฬิยมฺปิ อาหาติ อตฺโถ. เอวมีทิเสสุ.

เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, เอกสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ปาวายาติ ปาวานครโต, ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ‘‘กุสินารํ คมิสฺสามี’’ติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธานมคฺโคติ จ ทีฆมคฺโค วุจฺจติ, ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโท. มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา. ‘‘ปฺจมตฺเตหี’’ติอาทินา สงฺขฺยามหตฺตํ ทสฺเสติ, มตฺตสทฺโท จ ปมาณวจโน ‘‘โภชเน มตฺตฺุตา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๖) วิย. ‘‘ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ เอตสฺสตฺถสฺส สาธนตฺถํ อาหตา ‘‘อถ โข’’ติอาทิกา ปาฬิ ยถาวุตฺตมตฺถํ น สาเธติ. น เหตฺถ อุสฺสาหชนนปฺปกาโร อาคโตติ โจทนํ ปริหริตุมาห ‘‘สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพ’’นฺติ. เอวมฺเปสา โจทนา ตทวตฺถาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ตโต ปรํ อาหา’’ติอาทิ. อปิจ ยถาวุตฺตตฺถสาธิกา ปาฬิ มหตราติ คนฺถครุตาปริหรณตฺถํ มชฺเฌ เปยฺยาลมุเขน อาทิอนฺตเมว ปาฬึ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพ’’นฺติ อาห. เตน หิ ‘‘อถ ขฺวาหํ อาวุโส มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีที’’ติ (จูฬว. ๔๓๗) วุตฺตปาฬิโต ปฏฺาย ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ (จูฬว. ๔๓๗) วุตฺตปาฬิปริโยสานํ สุภทฺทกณฺฑํ ทสฺเสติ.

‘‘ตโต ปร’’นฺติอาทินา ปน ตทวเสสํ ‘‘หนฺท มยํ อาวุโส’’ติอาทิกํ อุสฺสาหชนนปฺปการทสฺสนปาฬึ. ตสฺมา ตโต ปรํ อาหาติ เอตฺถ สุภทฺทกณฺฑโต ปรํ อุสฺสาหชนนปฺปการทสฺสนวจนมาหาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มหาคณฺิปเทปิ หิ โสเยวตฺโถ วุตฺโต. อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ตเถว อธิปฺเปโต. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ตโต ปรนฺติ ตโต ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนโต ปรโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ, ตเทตํ วิจาเรตพฺพํ เหฏฺา อุสฺสาหชนนปฺปการสฺส ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา. อยเมว หิ อุสฺสาหชนนปฺปกาโร ยทิทํ ‘‘หนฺท มยํ อาวุโส ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยาม, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตี’’ติอาทิ. ยทิ ปน สุภทฺทกณฺฑเมว อุสฺสาหชนนเหตุภูตสฺส สุภทฺเทน วุตฺตวจนสฺส ปกาสนตฺตา อุสฺสาหชนนนฺติ วเทยฺย, นตฺเถเวตฺถ วิจาเรตพฺพตาติ. ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถปฏิปกฺขภูโต อธมฺโม. ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ อุสฺสาหชนนปฺปสงฺคตฺตา วา ตทสงฺคายนเหตุโก โทสคโณปิ สมฺภวติ, ‘‘อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา สีลวิปตฺติอาทิเหตุโก ปาปิจฺฉตาทิโทสคโณ อธมฺโมติปิ วทนฺติ. ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติ. สํสยตฺเถ หิ ปุเร-สทฺโท. อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถ. อาสนฺเน หิ อนธิปฺเปเต อยํ ปุเร-สทฺโท. ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติ, ปุเร-สทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปโยโค ยถา ‘‘ปุรา วสฺสติ เทโว’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘อนาคเต สนฺนิจฺฉเย, ตถาตีเต จิรตเน;

กาลทฺวเยปิ กวีหิ, ปุเรสทฺโท ปยุชฺชเต’’ติ. (วชิร. ฏี. พาหิรนิทานกถาวณฺณนา);

‘‘ปุเรยาวปุราโยเค, นิจฺจํ วา กรหิ กทา;

ลจฺฉายมปิ กึ วุตฺเต, วตฺตมานา ภวิสฺสตี’’ติ จ.

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วณฺณยนฺติ – ปุเรติ ปจฺฉา อนาคเต, ยถา อทฺธานํ คจฺฉนฺตสฺส คนฺตพฺพมคฺโค ‘‘ปุเร’’ติ วุจฺจติ, ตถา อิธาปิ มคฺคคมนนเยน อนาคตกาโล ‘‘ปุเร’’ติ วุจฺจตีติ. เอวํ สติ ตํกาลาเปกฺขาย เจตฺถ วตฺตมานปโยโค สมฺภวติ. ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยตีติ เอตฺถาปิ ปุเร-สทฺเทน โยเชตฺวา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตถา ธมฺโมปิ อธมฺมวิปรีตวเสน, อิโต ปรมฺปิ เอเสว นโย. อวินโยติ ปหานวินยสํวรวินยานํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโย. วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตีติ เอวํ อิติ-สทฺเทน ปาโ, โส ‘‘ตโต ปรํ อาหา’’ติ เอตฺถ อาห-สทฺเทน สมฺพชฺฌิตพฺโพ.

เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. อุจฺจินเน อุยฺโยเชนฺตา หิ มหากสฺสปตฺเถรํ เอวมาหํสุ ‘‘ภิกฺขู อุจฺจินตู’’ติ, สงฺคีติยา อนุรูเป ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา อุปธาเรตฺวา คณฺหาตูติ อตฺโถ. ‘‘สกล…เป… ปริคฺคเหสี’’ติ เอเตน สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวปริยนฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ สติปิ อาคมาธิคมสมฺภเว สห ปฏิสมฺภิทาหิ ปน เตวิชฺชาทิคุณยุตฺตานํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติยา อุกฺกํสคตตฺตา สงฺคีติยา พหูปการตํ ทสฺเสติ. สกลํ สุตฺตเคยฺยาทิกํ นวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา สกลนวงฺคํ, สตฺถุ ภควโต สาสนํ สตฺถุสาสนํ สาสียติ เอเตนาติ กตฺวา, ตเทว สตฺถุสาสนนฺติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนํ. นว วา สุตฺตเคยฺยาทีนิ องฺคานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา นวงฺคํ, ตเมว สตฺถุสาสนํ, ตฺจ สกลเมว, น เอกเทสนฺติ ตถา. อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพา สิกฺขิตพฺพา, ทิฏฺธมฺมิกาทิปุริสตฺถํ วา นิปฺผาเทตุํ ปริยตฺตา สมตฺถาติ ปริยตฺติ, ตีณิ ปิฏกานิ, สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตา ปริยตฺติ, ตํ ธาเรนฺตีติ ตถา, ตาทิเสติ อตฺโถ. ปุถุชฺชน…เป… สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวภิกฺขูติ เอตฺถ –

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๖๑; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๕๑; จูฬนิ. อฏฺ. ๘๘; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑๓๐); –

วุตฺเตสุ กลฺยาณปุถุชฺชนาว อธิปฺเปตา สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนนปิ อตฺถวิเสสสฺส วิฺาตพฺพตฺตา. สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา, เตเยว ขีณาสวาติ ตถา. ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปน สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ยฺจตฺถวโต สทฺเทกเสสโต วาปิ สุยฺยเต;

ตํ สมฺพชฺฌเต ปจฺเจกํ, ยถาลาภํ กทาจิปี’’ติ.

ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ เอตฺถ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ตํสงฺขาตํ นวงฺคาทิวเสน อเนกเภทภินฺนํ สพฺพํ ปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ตถา, ตาทิเส. อนุ อนุ ตํ สมงฺคินํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, โสเยว อานุภาโว, ปภาโว, มหนฺโต อานุภาโว เยสํ เต มหานุภาวา. ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว’’ติ ภควตา วุตฺตวจนมุปาทาย ปวตฺตตฺตา ‘‘เอตทคฺค’’นฺติ ปทํ อนุกรณชนามํ นาม ยถา ‘‘เยวาปนก’’นฺติ, ตพฺพเสน วุตฺตฏฺานนฺตรมิธ เอตทคฺคํ, ตมาโรปิเตติ อตฺโถ. เอตทคฺคํ เอโส ภิกฺขุ อคฺโคติ วา อาโรปิเตปิ วฏฺฏติ. ตทนาโรปิตาปิ อวเสสคุณสมฺปนฺนตฺตา อุจฺจินิตา ตตฺถ สนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํ. ติสฺโส วิชฺชา เตวิชฺชา, ตา อาทิ เยสํ ฉฬภิฺาทีนนฺติ เตวิชฺชาทโย, เต เภทา อเนกปฺปการา เยสนฺติ เตวิชฺชาทิเภทา. อถ วา ติสฺโส วิชฺชา อสฺส ขีณาสวสฺสาติ เตวิชฺโช, โส อาทิ เยสํ ฉฬภิฺาทีนนฺติ เตวิชฺชาทโย, เตเยว เภทา เยสนฺติ เตวิชฺชาทิเภทา. เตวิชฺชฉฬภิฺาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน ขีณาสวภิกฺขูเยวาติ วุตฺตํ โหติ. เย สนฺธาย วุตฺตนฺติ เย ภิกฺขู สนฺธาย อิทํ ‘‘อถ โข’’ติอาทิวจนํ สงฺคีติกฺขนฺธเก วุตฺตํ. อิมินา กิฺจาปิ ปาฬิยํ อวิเสสโตว วุตฺตํ, ตถาปิ วิเสเสน ยถาวุตฺตขีณาสวภิกฺขูเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ปาฬิยา สํสนฺทนํ กโรติ.

นนุ จ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธรา ขีณาสวา อเนกสตา, อเนกสหสฺสา จ, กสฺมา เถโร เอเกนูนมกาสีติ โจทนํ อุทฺธริตฺวา วิเสสการณทสฺสเนน ตํ ปริหริตุํ ‘‘กิสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กิสฺสาติ กสฺมา. ปกฺขนฺตรโชตโก ปน-สทฺโท. โอกาสกรณตฺถนฺติ โอกาสกรณนิมิตฺตํ โอกาสกรณเหตุ. อตฺถ-สทฺโท หิ ‘‘ฉณตฺถฺจ นครโต นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ อภิรุหตู’’ติอาทีสุ วิย การณวจโน, ‘‘กิสฺส เหตู’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๓๘) วิย จ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ตถา หิ วณฺณยนฺติ ‘‘ฉณตฺถนฺติ ฉณนิมิตฺตํ ฉณเหตูติ อตฺโถ’’ติ. เอวฺจ สติ ปุจฺฉาสภาคตาวิสฺสชฺชนาย โหติ, เอส นโย อีทิเสสุ.

กสฺมา ปนสฺส โอกาสมกาสีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิ. หิ-สทฺโท การณตฺเถ. ‘‘โส หายสฺมา’’ติอาทินา ‘‘สหาปิ วินาปิ น สกฺกา’’ติ วุตฺตวจเน ปจฺเจกํ การณํ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘ตมตฺถํ วิวรตี’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติ การณวจนทสฺสนโต. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา หิ การณทสฺสนฏฺาเน การณโชตโกเยว หิ-สทฺโท. สฺาณมตฺตโชตกา สาขาภงฺโคปมา หิ นิปาตาติ, เอวมีทิเสสุ. สิกฺขตีติ เสกฺโข, สิกฺขนํ วา สิกฺขา, สาเยว ตสฺส สีลนฺติ เสกฺโข. โส หิ อปริโยสิตสิกฺขตฺตา, ตทธิมุตฺตตฺตา จ เอกนฺเตน สิกฺขนสีโล, น อเสกฺโข วิย ปรินิฏฺิตสิกฺโข ตตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธุสฺสาโห, นาปิ วิสฺสฏฺสิกฺโข ปจุรชโน วิย ตตฺถ อนธิมุตฺโต, กิตวเสน วิย จ ตทฺธิตวเสนิธ ตปฺปกติยตฺโถ คยฺหติ ยถา ‘‘การุณิโก’’ติ. อถ วา อริยาย ชาติยา ตีสุปิ สิกฺขาสุ ชาโต, ตตฺถ วา ภโวติ เสกฺโข. อปิจ อิกฺขติ เอตายาติ อิกฺขา, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺิ, สห อิกฺขายาติ เสกฺโข. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สห กรณีเยนาติ สกรณีโย. อสฺสาติ อเนน, ‘‘อปฺปจฺจกฺขํ นามา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ เอตฺถ กิริยาปฏิคฺคหกวจนํ. ปคุณปฺปวตฺติภาวโต อปฺปจฺจกฺขํ นาม นตฺถิ. วินยฏฺกถายํ ปน ‘‘อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ, ตํ’’ ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต’’ติ วุตฺตมฺปิ ภควโต สนฺติเก ปฏิคฺคหิตเมว นามาติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา หิ สาวกภาสิตมฺปิ สุตฺตํ ‘‘พุทฺธภาสิต’’นฺติ วุจฺจตีติ.

‘‘ยถาหา’’ติอาทินา อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตคาถเมว สาธกภาเวน ทสฺเสติ. อยฺหิ คาถา โคปกโมคฺคลฺลาเนน นาม พฺราหฺมเณน ‘‘พุทฺธสาสเน ตฺวํ พหุสฺสุโตติ ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา จ ธาริตา’’ติ ปุจฺฉิเตน ตสฺส ปฏิวจนํ เทนฺเตน อายสฺมตา อานนฺเทเนว โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺเต, อตฺตโน คุณทสฺสนวเสน วา เถรคาถายมฺปิ ภาสิตา. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – พุทฺธโต สตฺถุ สนฺติกา ทฺวาสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ อหํ คณฺหึ อธิคณฺหึ, ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา คณฺหึ. เย ธมฺมา เม ชิวฺหาคฺเค, หทเย วา ปวตฺติโน ปคุณา วาจุคฺคตา, เต ธมฺมา ตทุภยํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ. เกจิ ปน ‘‘เยเมติ เอตฺถ ‘เย อิเม’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เย อิเม ธมฺมา พุทฺธสฺส, ภิกฺขูนฺจ ปวตฺติโน ปวตฺติตา, เตสุ ธมฺเมสุ พุทฺธโต ทฺวาสีติ สหสฺสานิ อหํ คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหึ, เอวํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ สมฺพนฺธํ วทนฺติ, อยฺจ สมฺพนฺโธ ‘‘เอตฺตกาเยว ธมฺมกฺขนฺธา’’ติ สนฺนิฏฺานสฺส อวิฺายมานตฺตา เกจิวาโท นาม กโต.

‘‘สหาปิ น สกฺกา’’ติ วตฺตพฺพเหตุโต ‘‘วินาปิ น สกฺกา’’ติ วตฺตพฺพเหตุเยว พลวตโร สงฺคีติยา พหุการตฺตา. ตสฺมา ตตฺถ โจทนํ ทสฺเสตฺวา ปริหริตุํ ‘‘ยทิ เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทิ เอวนฺติ เอวํ วินา ยทิ น สกฺกา, ตถา สตีติ อตฺโถ. เสกฺโขปิ สมาโนติ เสกฺขปุคฺคโล สมาโนปิ. มาน-สทฺโท เหตฺถ ลกฺขเณ. พหุการตฺตาติ พหูปการตฺตา. อุปการวจโน หิ การ-สทฺโท ‘‘อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุฺํ โหติ มหปฺผล’’นฺติอาทีสุ วิย. อสฺสาติ ภเวยฺย. อถ-สทฺโท ปุจฺฉายํ. ปฺเห ‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณนา’’ติ หิ ปโยคมุทาหรนฺติ. ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ ปน อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ปรูปวาทวิวชฺชนโตติ ยถาวุตฺตการณํ อชานนฺตานํ ปเรสํ อาโรปิตอุปวาทโต วิวชฺชิตุกามตฺตา. ตํ วิวรติ ‘‘เถโร หี’’ติอาทินา. อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติเรกํ วิสฺสาสิโก. เกน วิฺายตีติ อาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ. ทฬฺหีกรณํ วา เอตํ วจนํ. ‘‘วุตฺตฺหิ, ตถา หิ อิจฺเจเต ทฬฺหีกรณตฺเถ’’ติ หิ วทนฺติ สทฺทวิทู. นฺติ อานนฺทตฺเถรํ. ‘‘โอวทตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อานนฺทตฺเถรสฺส เยภุยฺเยน นวกาย ปริสาย วิพฺภมเน มหากสฺสปตฺเถโร ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) อาห. ตถา หิ ปรินิพฺพุเต ภควติ มหากสฺสปตฺเถโร ภควโต ปรินิพฺพาเน สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ปฺจสเต ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ‘‘ราชคเห อาวุโส วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมวินยํ สงฺคายิสฺสาม, ตุมฺเห ปุเร วสฺสูปนายิกาย อตฺตโน อตฺตโน ปลิโพธํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ราชคเห สนฺนิปตถา’’ติ วตฺวา อตฺตนา ราชคหํ คโต.

อานนฺทตฺเถโรปิ ภควโต ปตฺตจีวรมาทาย มหาชนํ สฺาเปนฺโต สาวตฺถึ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขมฺม ราชคหํ คจฺฉนฺโต ทกฺขิณาคิริสฺมึ จาริกํ จริ. ตสฺมึ สมเย อานนฺทตฺเถรสฺส ตึสมตฺตา สทฺธิวิหาริกา เยภุยฺเยน กุมารกา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกภิกฺขู เจว อนุปสมฺปนฺนา จ วิพฺภมึสุ. กสฺมา ปเนเต ปพฺพชิตา, กสฺมา จ วิพฺภมึสูติ? เตสํ กิร มาตาปิตโร จินฺเตสุํ ‘‘อานนฺทตฺเถโร สตฺถุวิสฺสาสิโก อฏฺ วเร ยาจิตฺวา อุปฏฺหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ สตฺถารํ คเหตฺวา คนฺตุํ สกฺโกติ, อมฺหากํ ทารเก เอตสฺส สนฺติเก ปพฺพเชยฺยาม, เอวํ โส สตฺถารํ คเหตฺวา อาคมิสฺสติ, ตสฺมึ อาคเต มยํ มหาสกฺการํ กาตุํ ลภิสฺสามา’’ติ. อิมินา ตาว การเณน เนสํ าตกา เต ปพฺพาเชสุํ, สตฺถริ ปน ปรินิพฺพุเต เตสํ สา ปตฺถนา อุปจฺฉินฺนา, อถ เน เอกทิวเสเนว อุปฺปพฺพาเชสุํ. อถ อานนฺทตฺเถรํ ทกฺขิณาคิริสฺมึ จาริกํ จริตฺวา ราชคหมาคตํ ทิสฺวา มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาหาติ. วุตฺตฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต –

‘‘อถ กิฺจรหิ ตฺวํ อาวุโส อานนฺท อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธึ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มฺเ จรสิ, กุลูปฆาตํ มฺเ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต อาวุโส อานนฺท ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ.

อปิ เม ภนฺเต กสฺสป สิรสฺมึ ปลิตานิ ชาตานิ, อถ จ ปน มยํ อชฺชาปิ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส กุมารกวาทา น มุจฺจามาติ. ตถา หิ ปน ตฺวํ อาวุโส อานนฺท อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธึ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มฺเ จรสิ, กุลูปฆาตํ มฺเ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต อาวุโส อานนฺท ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔).

ตตฺถ สสฺสฆาตํ มฺเ จรสีติ สสฺสํ ฆาเตนฺโต วิย อาหิณฺฑสิ. กุลูปฆาตํ มฺเ จรสีติ กุลานิ อุปฆาเตนฺโต วิย อาหิณฺฑสิ. โอลุชฺชตีติ ปลุชฺชติ ภิชฺชติ. ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายาติ อาวุโส อานนฺท เอเต ตุยฺหํ ปาเยน เยภุยฺเยน นวกา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกทหรา เจว สามเณรา จ ปลุชฺชนฺติ. น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาห. กุมารกวาทา น มุจฺจามาติ กุมารกวาทโต น มุจฺจาม. ตถา หิ ปน ตฺวนฺติ อิทมสฺส เอวํ วตฺตพฺพตาย การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ตฺวํ อิเมหิ นเวหิ อินฺทฺริยสํวรวิรหิเตหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ สทฺธึ วิจรสิ, ตสฺมา กุมารเกหิ สทฺธึ วิจรนฺโต ‘‘กุมารโก’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหสีติ.

น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปทปูรเณ. วา-สทฺโท หิ อุปมานสมุจฺจยสํสยวิสฺสคฺควิกปฺปปทปูรณาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๖๓) อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถ. ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๒๑๓) สมุจฺจเย. ‘‘เก วา อิเม กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๙๖) สํสเย. ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑๘๑) ววสฺสคฺเค. ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุปิ (ม. นิ. ๑.๑๗๐; สํ. นิ. ๒.๑๓) วิกปฺเป. ‘‘น วาหํ ปณฺณํ ภุฺชามิ, น เหตํ มยฺห โภชน’’นฺติอาทีสุ ปทปูรเณ. อิธาปิ ปทปูรเณ ทฏฺพฺโพ. เตเนว จ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วา-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ กโรนฺเตน วุตฺตํ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติอาทีสุ ปทปูรเณ’’ติ. สํยุตฺตฏฺกถายมฺปิ อิทเมว วุตฺตํ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาสีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหา’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๑๕๔). เอตฺถาปิ ‘‘วตา’’ติ วจนสิลิฏฺตาย วุตฺตํ. ‘‘น วาย’’นฺติ เอตสฺส วา ‘‘น เว อย’’นฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เว-สทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘วตา’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ เว-สทฺทสฺส เอกํสตฺถภาเว ตเทว ปาฬึ ปโยคํ กตฺวา อุทาหรนฺติ เนรุตฺติกา. วชิรพุทฺธิตฺเถโร ปน เอวํ วทติ ‘‘น วายนฺติ เอตฺถ จ วาติ วิภาสา, อฺาสิปิ น อฺาสิปี’’ติ, (วชิร. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ตํ ตสฺส มติมตฺตํ สํยุตฺตฏฺกถาย ตถา อวุตฺตตฺตา. อิทเมกํ ปรูปวาทสมฺภวการณํ ‘‘ตตฺถ เกจี’’ติอาทินา สมฺพชฺฌิตพฺพํ.

อฺมฺปิ การณมาห ‘‘สกฺยกุลปฺปสุโต จายสฺมา’’ติ. สากิยกุเล ชาโต, สากิยกุลภาเวน วา ปากโฏ จ อายสฺมา อานนฺโท. ตตฺถ…เป… อุปวเทยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺมฺปิ การณํ วทติ ‘‘ตถาคตสฺส ภาตา จูฬปิตุปุตฺโต’’ติ. ภาตาติ เจตฺถ กนิฏฺภาตา จูฬปิตุปุตฺตภาเวน, น ปน วยสา สหชาตภาวโต.

‘‘สุทฺโธทโน โธโตทโน, สกฺกสุกฺกามิโตทนา;

อมิตา ปาลิตา จาติ, อิเม ปฺจ อิมา ทุเว’’ติ.

วุตฺเตสุ หิ สพฺพกนิฏฺสฺส อมิโตทนสกฺกสฺส ปุตฺโต อายสฺมา อานนฺโท. วุตฺตฺหิ มโนรถปูรณิยํ –

‘‘กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโน อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, อถสฺส สพฺเพ าตเก อานนฺทิเต ปโมทิเต กโรนฺโต ชาโตติ ‘อานนฺโท’ตฺเวว นามมกํสู’’ติ.

ตถาเยว วุตฺตํ ปปฺจสูทนิยมฺปิ –

‘‘อฺเ ปน วทนฺติ – นายสฺมา อานนฺโท ภควตา สหชาโต, วยสา จ จูฬปิตุปุตฺตตาย จ ภควโต กนิฏฺภาตาเยว. ตถา หิ มโนรถปูรณิยํ เอกนิปาตวณฺณนายํ สหชาตคณเน โส น วุโต’’ติ.

ยํ วุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิสฺสตฺถาทิภาเว สติ. อติวิสฺสตฺถสกฺยกุลปฺปสุตตถาคตภาตุภาวโตติ วุตฺตํ โหติ. ภาเวนภาวลกฺขเณ หิ กตฺถจิ เหตฺวตฺโถ สมฺปชฺชติ. ตถา หิ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน เนตฺติฏฺกถายํ ‘‘คุนฺนฺเจ ตรมานาน’’นฺติ คาถาวณฺณนายํ วุตฺตํ –

‘‘สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺตีติ สพฺพา ตา คาวิโย กุฏิลเมว คจฺฉนฺติ, กสฺมา? เนตฺเต ชิมฺหคเต สติ เนตฺเต กุฏิลํ คเต สติ, เนตฺตสฺส กุฏิลํ คตตฺตาติ อตฺโถ’’ติ.

อุทานฏฺกถายมฺปิ ‘‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี’’ติ สุตฺตปทวณฺณนายํ ‘‘เหตุอตฺถตา ภุมฺมวจนสฺส การณสฺส ภาเวน ตทวินาภาวี ผลสฺส ภาโว ลกฺขียตีติ เวทิตพฺพา’’ติ (อุทา. อฏฺ. ๑.๑). ตตฺถาติ วา นิมิตฺตภูเต วิสฺสตฺถาทิมฺหีติ อตฺโถ, ตสฺมึ อุจฺจินเนติปิ วทนฺติ. ฉนฺทาคมนํ วิยาติ เอตฺถ ฉนฺทา อาคมนํ วิยาติ ปทจฺเฉโท. ฉนฺทาติ จ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ, ฉนฺเทน อาคมนํ ปวตฺตนํ วิยาติ อตฺโถ, ฉนฺเทน อกตฺตพฺพกรณมิวาติ วุตฺตํ โหติ, ฉนฺทํ วา อาคจฺฉติ สมฺปโยควเสนาติ ฉนฺทาคมนํ, ตถา ปวตฺโต อปายคมนีโย อกุสลจิตฺตุปฺปาโท. อถ วา อนนุรูปํ คมนํ อคมนํ. ฉนฺเทน อคมนํ ฉนฺทาคมนํ, ฉนฺเทน สิเนเหน อนนุรูปํ คมนํ ปวตฺตนํ วิย อกตฺตพฺพกรณํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ. อเสกฺขภูตา ปฏิสมฺภิทา, ตํปตฺตาติ ตถา, อเสกฺขา จ เต ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา จาติ วา ตถา, ตาทิเส. เสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอส นโย. ปริวชฺเชนฺโตติ เหตฺวตฺเถ อนฺตสทฺโท, ปริวชฺชนเหตูติ อตฺโถ. อนุมติยาติ อนุฺาย, ยาจนายาติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘กิฺจาปิ เสกฺโข’’ติ อิทํ อเสกฺขานํเยว อุจฺจินิตตฺตา วุตฺตํ, น เสกฺขานํ อคติคมนสมฺภเวน. ปมมคฺเคเนว หิ จตฺตาริ อคติคมนานิ ปหียนฺติ, ตสฺมา กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุจฺจินตูติ สมฺพนฺโธ. น ปน กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคตึ คนฺตุนฺติ. ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ปน ธมฺมสงฺคีติยา ตสฺส อรหภาวํ ทสฺเสนฺโต วิชฺชมานคุเณ กเถติ, เตน สงฺคีติยา ธมฺมวินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ฉนฺทาทิวเสน อฺถา อกเถตฺวา ยถาภูตเมว กเถสฺสตีติ ทสฺเสติ. น คนฺตพฺพา, อนนุรูปา วา คตีติ อคติ, ตํ. ปริยตฺโตติ อธิคโต อุคฺคหิโต.

‘‘เอว’’นฺติอาทินา สนฺนิฏฺานคณนํ ทสฺเสติ. อุจฺจินิเตนาติ อุจฺจินิตฺวา คหิเตน. อปิจ เอวํ…เป… อุจฺจินีติ นิคมนํ, ‘‘เตนายสฺมตา’’ติอาทิ ปน สนฺนิฏฺานคณนทสฺสนนฺติปิ วทนฺติ.

เอวํ สงฺคายกวิจินนปฺปการํ ทสฺเสตฺวา อฺมฺปิ สงฺคายนตฺถํ เทสวิจินนาทิปฺปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอตทโหสีติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ. นุ-สทฺเทน หิ ปริวิตกฺกนํ ทสฺเสติ. ราชคหนฺติ ‘‘ราชคหสามนฺตํ คเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ คณฺิปเทสุ วทนฺติ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ จรณฏฺานํ, โส วิยาติ โคจโร, ภิกฺขูนํ จรณฏฺานํ, มหนฺโต โส อสฺส, เอตฺถาติ วา มหาโคจรํ. อฏฺารสนฺนํ มหาวิหารานมฺปิ อตฺถิตาย ปหูตเสนาสนํ.

ถาวรกมฺมนฺติ จิรฏฺายิกมฺมํ. วิสภาคปุคฺคโล สุภทฺทสทิโส. อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺย. อิติ-สทฺโท อิทมตฺเถ, อิมินา มนสิกาเรน เหตุภูเตน เอตทโหสีติ อตฺโถ. ครุภาวชนนตฺถํ ตฺติทุติเยน กมฺเมน สงฺฆํ สาเวสิ, น อปโลกนตฺติกมฺมมตฺเตนาติ อธิปฺปาโย.

กทา ปนายํ กตาติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ. เอวํ กตภาโว จ อิมาย คณนาย วิฺายตีติ ทสฺเสติ ‘‘ภควา หี’’ติอาทินา. อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, ปรินิพฺพานนฺตรเมวาติ อตฺโถ. สตฺตาหนฺติ หิ ปรินิพฺพานทิวสมฺปิ สงฺคณฺหิตฺวา วุตฺตํ. อสฺสาติ ภควโต, ‘‘สรีร’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา อนิจฺจตาปฏิสฺุตฺตานิ คีตานิ คายิตฺวา ปูชาวเสน กีฬนโต สุนฺทรํ กีฬนทิวสา สาธุกีฬนทิวสา นาม, สปรหิตสาธนฏฺเน วา สาธูติ วุตฺตานํ สปฺปุริสานํ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา กีฬนทิวสาติปิ ยุชฺชติ. อิมสฺมิฺจ ปุริมสตฺตาเห เอกเทเสเนว สาธุกีฬนมกํสุ. วิเสสโต ปน ธาตุปูชาทิวเสสุเยว. ตถา หิ วุตฺตํ มหาปรินิพฺพานสุตฺตฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๓๕) –

‘‘อิโต ปุริเมสุ หิ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขู สงฺฆสฺส านนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียํ โภชนียํ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภึสุ, ตโต เนสํ อโหสิ ‘อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิตํ กีฬิสฺสาม, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ตฺวา โกจิเทว อาคนฺตฺวา ธาตุโย คณฺเหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ เปตฺวา กีฬิสฺสามา’ติ, เตน เต เอวมกํสู’’ติ.

ตถาปิ เต ธาตุปูชายปิ กตตฺตา ธาตุปูชาทิวสา นาม. อิเมเยว วิเสเสน ภควติ กตฺตพฺพสฺส อฺสฺส อภาวโต เอกเทเสน กตมฺปิ สาธุกีฬนํ อุปาทาย ‘‘สาธุกีฬนทิวสา’’ติ ปากฏา ชาตาติ อาห ‘‘เอวํ สตฺตาหํ สาธุกีฬนทิวสา นาม อเหสุ’’นฺติ.

จิตกายาติ วีสสตรตนุจฺจาย จนฺทนทารุจิตกาย, ปธานกิจฺจวเสเนว จ สตฺตาหํ จิตกายํ อคฺคินา ฌายีติ วุตฺตํ. น หิ อจฺจนฺตสํโยควเสน นิรนฺตรํ สตฺตาหเมว อคฺคินา ฌายิ ตตฺถ ปจฺฉิมทิวเสเยว ฌายิตตฺตา, ตสฺมา สตฺตาหสฺมินฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุริมปจฺฉิมานฺหิ ทฺวินฺนํ สตฺตาหานมนฺตเร สตฺตาเห ยตฺถ กตฺถจิปิ ทิวเส ฌายมาเน สติ ‘‘สตฺตาเห ฌายี’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน จตฺตาโร มลฺลปาโมกฺขา สีสํ นฺหาตา อหตานิ วตฺถานิ นิวตฺถา ‘มยํ ภควโต จิตกํ อาฬิมฺเปสฺสามา’ติ น สกฺโกนฺติ อาฬิมฺเปตุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๓๓).

สตฺติปฺชรํ กตฺวาติ สตฺติขคฺคาทิหตฺเถหิ ปุริเสหิ มลฺลราชูนํ ภควโต ธาตุอารกฺขกรณํ อุปลกฺขณวเสนาห. สตฺติหตฺถา ปุริสา หิ สตฺติโย ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, ตาหิ สมนฺตโต รกฺขาปนวเสน ปฺชรปฏิภาคตฺตา สตฺติปฺชรํ. สนฺธาคารํ นาม ราชูนํ เอกา มหาสาลา. อุยฺโยคกาลาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ตฺวา ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉโต, เอตฺตกา อุโภหิ ปสฺเสหิ, เอตฺตกา หตฺถีสุ อภิรุหนฺตุ, เอตฺตกา อสฺเสสุ, เอตฺตกา รเถสู’’ติ เอวํ สนฺธึ กโรนฺติ มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ านํ ‘‘สนฺธาคาร’’นฺติ วุจฺจติ. อปิจ อุยฺโยคฏฺานโต อาคนฺตฺวาปิ ยาว เคเหสุ อลฺลโคมยปริภณฺฑาทีนิ กโรนฺติ, ตาว ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ ราชาโน ตตฺถ สนฺถมฺภนฺติ วิสฺสมนฺติ ปริสฺสยํ วิโนเทนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, ราชูนํ วา สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติปิ สนฺธาคารํ ห-การสฺส ธ-การํ, อนุสราคมฺจ กตฺวา, ยสฺมา วา ราชาโน ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมสฺมึ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมึ กาเล วปิตุ’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ฆราวาสกิจฺจานิ สมฺมนฺตยนฺติ, ตสฺมา ฉินฺนวิจฺฉินฺนํ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺธาเรนฺตีติปิ สนฺธาคารํ. วิสาขปุณฺณมิโต ปฏฺาย ยาว วิสาขมาสสฺส อมาวาสี, ตาว โสฬส ทิวสา สีหฬโวหารวเสน คหิตตฺตา, เชฏฺมูลมาสสฺส สุกฺกปกฺเข จ ปฺจ ทิวสาติ อาห ‘‘อิติ เอกวีสติ ทิวสา คตา’’ติ. ตตฺถ จริมทิวเสเยว ธาตุโย ภาชยึสุ, ตสฺมึเยว จ ทิวเส อยํ กมฺมวาจา กตา. เตน วุตฺตํ ‘‘เชฏฺมูลสุกฺกปกฺขปฺจมิย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เชฏฺนกฺขตฺตํ วา มูลนกฺขตฺตํ วา ตสฺส มาสสฺส ปุณฺณมิยํ จนฺเทน ยุตฺตํ, ตสฺมา โส มาโส ‘‘เชฏฺมูลมาโส’’ติ วุจฺจติ. อนาจารนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ อนาจารํ.

ยทิ เอวํ กสฺมา วินยฏฺกถายํ, (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) มงฺคลสุตฺตฏฺกถายฺจ (ขุ. ปา. อฏฺ. มงฺคลสุตฺตวณฺณนา) ‘‘สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ, สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสุ วีติวตฺเตสู’’ติ วุตฺตนฺติ? สตฺตสุ ธาตุปูชาทิวเสสุ คหิเตสุ ตทวินาภาวโต มชฺเฌ จิตกาย ฌายนสตฺตาหมฺปิ คหิตเมวาติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส. อปฺปกฺหิ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหติ, ตสฺมา อปฺปเกน อธิโกปิ สมุทาโย อนธิโก วิย โหตีติ กตฺวา อฑฺฒมาสโต อธิเกปิ ปฺจทิวเส ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต’’ติ วุตฺตํ ทฺวาสีติขนฺธกวตฺตานํ กตฺถจิ ‘‘อสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วจนํ วิย, ตถา อปฺปเกน อูโนปิ สมุทาโย อนูโน วิย โหตีติ กตฺวา ทิยฑฺฒมาสโต อูเนปิ ปฺจทิวเส ‘‘ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ วุตฺตํ สติปฏฺานวิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. ๓๕๖) ฉมาสโต อูเนปิ อฑฺฒมาเส ‘‘ฉมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพ’’ติ วจนํ วิย, อฺถา อฏฺกถานํ อฺมฺวิโรโธ สิยา. อปิจ ทีฆภาณกานํ มเตน ติณฺณํ สตฺตาหานํ วเสน ‘‘เอกวีสติ ทิวสา คตา’’ติ อิธ วุตฺตํ. วินยสุตฺตนิปาตขุทฺทกปาฏฺกถาสุ ปน ขุทฺทกภาณกานํ มเตน เอกเมว ฌายนทิวสํ กตฺวา ตทวเสสานํ ทฺวินฺนํ สตฺตาหานํ วเสน ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตํ. ปมพุทฺธวจนาทีสุ วิย ตํ ตํ ภาณกานํ มเตน อฏฺกถาสุปิ วจนเภโท โหตีติ คเหตพฺพํ. เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ – ปรินิพฺพานทิวสโต ปฏฺาย อาทิมฺหิ จตฺตาโร สาธุกีฬนทิวสาเยว, ตโต ปรํ ตโย สาธุกีฬนทิวสา เจว จิตกฌายนทิวสา จ, ตโต ปรํ เอโก จิตกฌายนทิวโสเยว, ตโต ปรํ ตโย จิตกฌายนทิวสา เจว ธาตุปูชาทิวสา จ, ตโต ปรํ จตฺตาโร ธาตุปูชาทิวสาเยว, อิติ ตํ ตํ กิจฺจานุรูปคณนวเสน ตีณิ สตฺตาหานิ ปริปูเรนฺติ, อคหิตคฺคหเณน ปน อฑฺฒมาโสว โหติ. ‘‘เอกวีสติ ทิวสา คตา’’ติ อิธ วุตฺตวจนฺจ ตํ ตํ กิจฺจานุรูปคณเนเนว. เอวฺหิ จตูสุปิ อฏฺกถาสุ วุตฺตวจนํ สเมตีติ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. วชิรพุทฺธิตฺเถเรน ปน วุตฺตํ ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโ, โส ปาฏิปททิวโส, โกลาหลทิวโส นาม โส, ตสฺมา อิธ น คหิโต’’ติ, (วชิร. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ตํ น สุนฺทรํ ปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยํ (ที. นิ. ๒.๒๒๗) ปาฏิปททิวสโตเยว ปฏฺาย สตฺตาหสฺส วุตฺตตฺตา, อฏฺกถายฺจ ปรินิพฺพานทิวเสน สทฺธึ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คณิตตฺตา. ตถา หิ ปรินิพฺพานทิวเสน สทฺธึ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คณเนเนว เชฏฺมูลสุกฺกปกฺขปฺจมี เอกวีสติโม ทิวโส โหติ.

จตฺตาลีส ทิวสาติ เชฏฺมูลสุกฺกปกฺขฉฏฺทิวสโต ยาว อาสฬฺหี ปุณฺณมี, ตาว คเณตฺวา วุตฺตํ. เอตฺถนฺตเรติ จตฺตาลีสทิวสพฺภนฺตเร. โรโค เอว โรคปลิโพโธ. อาจริยุปชฺฌาเยสุ กตฺตพฺพกิจฺจเมว อาจริยุปชฺฌายปลิโพโธ, ตถา มาตาปิตุปลิโพโธ. ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ, กมฺมํ วา ปริพุนฺเธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา. ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตํ กรณียํ กโรตูติ สงฺคาหเกน ฉินฺทิตพฺพํ ตํ สพฺพํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคายนสงฺขาตํ ตเทว กรณียํ กโรตุ.

อฺเปิ มหาเถราติ อนุรุทฺธตฺเถราทโย. โสกสลฺลสมปฺปิตนฺติ โสกสงฺขาเตน สลฺเลน อนุปวิฏฺํ ปฏิวิทฺธํ. อสมุจฺฉินฺนอวิชฺชาตณฺหานุสยตฺตา อวิชฺชาตณฺหาภิสงฺขาเตน กมฺมุนา ภวโยนิคติฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตตีติ ชโน. กิเลเส ชเนติ, อชนิ, ชนิสฺสตีติ วา ชโน, มหนฺโต ชโน ตถา, ตํ. อาคตาคตนฺติ อาคตมาคตํ ยถา ‘‘เอเกโก’’ติ. เอตฺถ สิยา – ‘‘เถโร อตฺตโน ปฺจสตาย ปริสาย ปริวุตฺโต ราชคหํ คโต, อฺเปิ มหาเถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร คเหตฺวา โสกสลฺลสมปฺปิตํ มหาชนํ อสฺสาเสตุกามา ตํ ตํ ทิสํ ปกฺกนฺตา’’ติ อิธ วุตฺตวจนํ สมนฺตปาสาทิกาย ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร ‘ราชคหํ อาวุโส คจฺฉามา’ติ อุปฑฺฒํ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา เอกํ มคฺคํ คโต, อนุรุทฺธตฺเถโรปิ อุปฑฺฒํ คเหตฺวา เอกํ มคฺคํ คโต’’ติ (ปารา. อฏฺ. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตวจนฺจ อฺมฺํ วิรุทฺธํ โหติ. อิธ หิ มหากสฺสปตฺเถราทโย อตฺตโน อตฺตโน ปริวารภิกฺขูหิเยว สทฺธึ ตํ ตํ ทิสํ คตาติ อตฺโถ อาปชฺชติ, ตตฺถ ปน มหากสฺสปตฺเถรอนุรุทฺธตฺเถราเยว ปจฺเจกมุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธึ เอเกกํ มคฺคํ คตาติ? วุจฺจเต – ตทุภยมฺปิ หิ วจนํ น วิรุชฺฌติ อตฺถโต สํสนฺทนตฺตา. อิธ หิ นิรวเสเสน เถรานํ ปจฺเจกคมนวจนเมว ตตฺถ นยวเสน ทสฺเสติ, อิธ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย คมนวจนฺจ ตตฺถ อุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธึ คมนวจเนน. อุปฑฺฒสงฺโฆติ หิ สกสกปริสาภูโต ภิกฺขุคโณ คยฺหติ อุปฑฺฒสทฺทสฺส อสเมปิ ภาเค ปวตฺตตฺตา. ยทิ หิ สนฺนิปติเต สงฺเฆ อุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธินฺติ อตฺถํ คณฺเหยฺย, ตทา สงฺฆสฺส คณนปถมตีตตฺตา น ยุชฺชเตว, ยทิ จ สงฺคายนตฺถํ อุจฺจินิตานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มชฺเฌ อุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธินฺติ อตฺถํ คณฺเหยฺย, เอวมฺปิ เตสํ คณปาโมกฺขานํเยว อุจฺจินิตตฺตา น ยุชฺชเตว. ปจฺเจกคณิโน เหเต. วุตฺตฺหิ ‘‘สตฺตสตสหสฺสานิ, เตสุ ปาโมกฺขภิกฺขโว’’ติ, อิติ อตฺถโต สํสนฺทนตฺตา ตเทตํ อุภยมฺปิ วจนํ อฺมฺํ น วิรุชฺฌตีติ. ตํตํภาณกานํ มเตเนวํ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ.

‘‘อปรินิพฺพุตสฺส ภควโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ปตฺตจีวรมาทายาติ เอตฺถ จตุมหาราชทตฺติยเสลมยปตฺตํ, สุคตจีวรฺจ คณฺหิตฺวาติ อตฺโถ. โสเยว หิ ปตฺโต ภควตา สทา ปริภุตฺโต. วุตฺตฺหิ สมจิตฺตปฏิปทาสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘วสฺสํวุตฺถานุสาเรน อติเรกวีสติวสฺสกาเลปิ ตสฺเสว ปริภุตฺตภาวํ ทีเปตุกาเมน ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุนิวตฺถนิวาสโน สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺโต’’ติ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗) คนฺธมาลาทโย เนสํ หตฺเถติ คนฺธมาลาทิหตฺถา.

ตตฺราติ ติสฺสํ สาวตฺถิยํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตายาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗) อนิจฺจสภาวปฏิสฺุตฺตาย. ธมฺเมน ยุตฺตา, ธมฺมสฺส วา ปติรูปาติ ธมฺมี, ตาทิสาย. สฺาเปตฺวาติ สุฏฺุ ชานาเปตฺวา, สมสฺสาเสตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วสิตคนฺธกุฏินฺติ นิจฺจสาเปกฺขตฺตา สมาโส. ปริโภคเจติยภาวโต ‘‘คนฺธกุฏึ วนฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ จ ‘‘วิวริตฺวา’’ติ เอตฺถ ปุพฺพกาลกิริยา. ตถา หิ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวริตฺวาติ ปริโภคเจติยภาวโต คนฺธกุฏึ วนฺทิตฺวา คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวรีติ เวทิตพฺพ’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) มิลาตา มาลา, สาเยว กจวรํ, มิลาตํ วา มาลาสงฺขาตํ กจวรํ ตถา. อติหริตฺวาติ ปมํ ปิตฏฺานมภิมุขํ หริตฺวา. ยถาาเน เปตฺวาติ ปมํ ปิตฏฺานํ อนติกฺกมิตฺวา ยถาิตฏฺาเนเยว เปตฺวา. ภควโต ิตกาเล กรณียํ วตฺตํ สพฺพมกาสีติ เสนาสเน กตฺตพฺพวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุรุมาโน จาติ ตํ สพฺพํ วตฺตํ กโรนฺโต จ. ลกฺขเณ หิ อยํ มาน-สทฺโท. นฺหานโกฏฺกสฺส สมฺมชฺชนฺจ ตสฺมึ อุทกสฺส อุปฏฺาปนฺจ, ตานิ อาทีนิ เยสํ ธมฺมเทสนาโอวาทาทีนนฺติ ตถา, เตสํ กาเลสูติ อตฺโถ. สีหสฺส มิคราชสฺส เสยฺยา สีหเสยฺยา, ตทฺธิตวเสน, สทิสโวหาเรน วา ภควโต เสยฺยาปิ ‘‘สีหเสยฺยา’’ติ วุจฺจติ. เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา วา, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน’’ติ, (ที. นิ. ๒.๑๙๘) ตํ. กปฺปนกาโล กรณกาโล นนูติ โยเชตพฺพํ.

‘‘ยถา ต’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย อาวิ กโรติ. ตตฺถ ยถา อฺโปิ ภควโต…เป… ปติฏฺิตเปโม เจว อขีณาสโว จ อเนเกสุ…เป… อุปการสฺชนิตจิตฺตมทฺทโว จ อกาสิ, เอวํ อายสฺมาปิ อานนฺโท ภควโต คุณ…เป… มทฺทโว จ หุตฺวา อกาสีติ โยชนา. นฺติ นิปาตมตฺตํ. อปิจ เอเตน ตถากรณเหตุํ ทสฺเสติ, ยถา อฺเปิ ยถาวุตฺตสภาวา อกํสุ, ตถา อายสฺมาปิ อานนฺโท ภควโต…เป… ปติฏฺิตเปมตฺตา เจว อขีณาสวตฺตา จ อเนเกสุ…เป… อุปการสฺชนิตจิตฺตมทฺทวตฺตา จาติ เหตุอตฺถสฺส ลพฺภมานตฺตา. เหตุคพฺภานิ หิ เอตานิ ปทานิ ตทตฺถสฺเสว ตถากรณเหตุภาวโต. ธนปาลทมน (จูฬว. ๓๔๒), สุวณฺณกกฺกฏ (ชา. ๑.๕.๙๔), จูฬหํส (ชา. ๑.๑๕.๑๓๓) -มหาหํสชาตกาทีหิ (ชา. ๒.๒๑.๘๙) เจตฺถ วิภาเวตพฺโพ. คุณานํ คโณ, โสเยว อมตนิปฺผาทกรสสทิสตาย อมตรโส. ตํ ชานนปกติตายาติ ปติฏฺิตปเท เหตุ. อุปการ…เป… มทฺทโวติ อุปการปุพฺพภาเวน สมฺมาชนิตจิตฺตมุทุโก. เอวมฺปิ โส อิมินา การเณน อธิวาเสสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเมน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตเมนนฺติ ตํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ. เอต-สทฺโท หิ ปทาลงฺการมตฺตํ. อยฺหิ สทฺทปกติ, ยทิทํ ทฺวีสุ สพฺพนาเมสุ ปุพฺพปทสฺเสว อตฺถปทตา. สํเวเชสีติ ‘‘นนุ ภควตา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๑๘๓; สํ. นิ. ๕.๓๗๙; อ. นิ. ๑๐.๔๘) สํเวคํ ชเนสี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘ภนฺเต…เป… อสฺสาเสสฺสถาติ ปมํ วตฺวา’’ติ สห ปาเสเสน โยชนา อสฺส. ยถารุตโต ปน อาทฺยตฺเถน อิติ-สทฺเทน ‘‘เอวมาทินา สํเวเชสี’’ติ โยชนาปิ ยุชฺชเตว. เยน เกนจิ หิ วจเนน สํเวคํ ชเนสิ, ตํ สพฺพมฺปิ สํเวชนสฺส กรณํ สมฺภวตีติ. สนฺถมฺภิตฺวาติ ปริเทวนาทิวิรเหน อตฺตานํ ปฏิพนฺเธตฺวา ปติฏฺาเปตฺวา. อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตปิตฺตเสมฺหาทิโทสํ. ปิตฺตเสมฺหวาตวเสน หิ ติสฺโส ธาตุโย อิธ เภสชฺชกรณโยคฺยตาย อธิปฺเปตา, ยา ‘‘โทสา, มลา’’ติ จ โลเก วุจฺจนฺติ, ปถวี อาโป เตโช วาโย อากาโสติ จ เภเทน ปจฺเจกํ ปฺจวิธา. วุตฺตฺหิ –

‘‘วายุปิตฺตกผา โทสา, ธาตโว จ มลา ตถา;

ตตฺถาปิ ปฺจธาขฺยาตา, ปจฺเจกํ เทหธารณา.

สรีรทูสนา โทสา, มลีนกรณา มลา;

ธารณา ธาตโว เต ตุ, อิตฺถมนฺวตฺถสฺกา’’ติ.

สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. เทวตาย สํเวชิตทิวสโต, เชตวนวิหารํ ปวิฏฺทิวสโต วา ทุติยทิวเส. วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ, โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนํ ตถา. ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธาย. องฺคปจฺจงฺเคน โสภตีติ สุโภ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, น-การสฺส ปน ณ-กาเร กเต มาณโว. มนูติ หิ ปมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิตุฏฺาเน ิโต ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโต. โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ มนภิ ชานาตีติ มนูติ วุจฺจติ. เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ ‘‘ทนฺตช น-การสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธช ณ-การสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติ. จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตฏฺกถายมฺปิ (ม. นิ. อฏฺ. ๔.๒๘๙) หิ มุทฺธช ณ-การสหิตสฺเสว มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ วณฺณิโต. ตฏฺฏีกายมฺปิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มูฬฺหํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มูฬฺหธาตุกา โหนฺตีติ ตสฺเสวตฺโถ ปกาสิโต’’ติ วทนฺติ อาจริยา. อฺตฺถ จ วีสติวสฺสพฺภนฺตโร ยุวา มาณโว, อิธ ปน ตพฺโพหาเรน มหลฺลโกปิ. วุตฺตฺหิ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘มาณโวติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหรึสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหรียตี’’ติ, (ม. นิ. อฏฺ. ๔.๒๘๙) สุภนามเกน ลทฺธมาณวโวหาเรนาติ อตฺโถ. โส ปน ‘‘สตฺถา ปรินิพฺพุโต, อานนฺทตฺเถโร กิรสฺส ปตฺตจีวรมาทาย อาคโต, มหาชโน ตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมตี’’ติ สุตฺวา ‘‘วิหารํ โข ปน คนฺตฺวา มหาชนมชฺเฌ น สกฺกา สุเขน ปฏิสนฺถารํ วา กาตุํ, ธมฺมกถํ วา โสตุํ, เคหมาคตํเยว นํ ทิสฺวา สุเขน ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามิ, เอกา จ เม กงฺขา อตฺถิ, ตมฺปิ นํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ มาณวกํ เปเสสิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปหิตํ มาณวก’’นฺติ ขุทฺทเก เจตฺถ กปจฺจโย. เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อกาโล’’ติอาทิกํ วจนํ อานนฺทตฺเถโร อโวจ.

อกาโลติ อชฺช คนฺตุํ อยุตฺตกาโล. กสฺมาติ เจ ‘‘อตฺถิ เม’’ติอาทิมาห. เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปกํ เภสชฺชํ. อปฺปตฺโถ เหตฺถ มตฺตาสทฺโท ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย. ปีตาติ ปิวิตา. สฺเวปีติ เอตฺถ ‘‘อปิ-สทฺโท อเปกฺโข มนฺตา นุฺายา’’ติ (วชิร. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํ. อยํ ปน ตสฺสาธิปฺปาโย – ‘‘อปฺเปว นามา’’ติ สํสยมตฺเต วุตฺเต อนุฺาตภาโว น สิทฺโธ, ตสฺมา ตํ สาธนตฺถํ ‘‘อปี’’ติ วุตฺตํ, เตน อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเว มยํ อุปสงฺกเมยฺยาม, อุปสงฺกมิตุํ ปฏิพลา สมานา อุปสงฺกมิสฺสาม จา’’ติ.

ทุติยทิวเสติ ขีรวิเรจนปีตทิวสโต ทุติยทิวเส. เจตกตฺเถเรนาติ เจติยรฏฺเ ชาตตฺตา เจตโกติ เอวํ ลทฺธนาเมน เถเรน. ปจฺฉาสมเณนาติ ปจฺฉานุคเตน สมเณน. สหตฺเถ เจตํ กรณวจนํ. สุเภน มาณเวน ปุฏฺโติ ‘‘เยสุ ธมฺเมสุ ภวํ โคตโม อิมํ โลกํ ปติฏฺเปสิ, เต ตสฺส อจฺจเยน นฏฺา นุ โข, ธรนฺติ นุ โข, สเจ ธรนฺติ, ภวํ (นตฺถิ ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๔๘) อานนฺโท ชานิสฺสติ, หนฺท นํ ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เยสํ โส ภวํ โคตโม ธมฺมานํ วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺาเปสิ, กตเมสานํ โข โภ อานนฺท ธมฺมานํ โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๔๘) ปุฏฺโ, อถสฺส เถโร ตีณิ ปิฏกานิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ โข มาณว ขนฺธานํ โส ภควา วณฺณวาที’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๔๙) อิธ สีลกฺขนฺธวคฺเค ทสมํ สุตฺตมภาสิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อิมสฺมึ…เป… มภาสี’’ติ.

ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํ. ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ, เสวาลาหิฉตฺตกาทิวิกสฺสนํ วา, เตสํ ปฏิสงฺขรณํ สมฺมา ปากติกกรณํ, อภินวปฏิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุปกฏฺายาติ อาสนฺนาย. วสฺสํ อุปเนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกา, วสฺสูปคตกาโล, ตาย. สงฺคีติปาฬิยํ (จูฬว. ๔๔๐) สามฺเน วุตฺตมฺปิ วจนํ เอวํ คเตเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ สํสนฺเทตุํ สาเธตุํ วา อาห ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ.

ราชคหํ ปริวาเรตฺวาติ พหินคเร ิตภาเวน วุตฺตํ. ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปาติ ฉฑฺฑิตา จ ปติตา จ อุกฺลาปา จ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภควโต ปรินิพฺพานฏฺานํ คจฺฉนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตา วิสฺสฏฺา, ตโตเยว จ อุปจิกาทีหิ ขาทิตตฺตา อิโต จิโต จ ปติตา, สมฺมชฺชนาภาเวน อากิณฺณกจวรตฺตา อุกฺลาปา จาติ. ตเทวตฺถํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทินา วิภาเวติ. อวกุถิ ปูติภาวมคมาสีติ อุกฺลาโป ถ-การสฺส ล-การํ กตฺวา, อุชฺฌิฏฺโ วา กลาโปสมูโหติ อุกฺลาโป, วณฺณสงฺคมนวเสเนวํ วุตฺตํ ยถา ‘‘อุปกฺเลโส, สฺเนโห’’ – อิจฺจาทิ, เตน ยุตฺตาติ ตถา. ปริจฺเฉทวเสน เวณียนฺติ ทิสฺสนฺตีติ ปริเวณา. กุรุมานาติ กตฺตุกามา. เสนาสนวตฺตานํ ปฺตฺตตฺตา, เสนาสนกฺขนฺธเก จ เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนมฺปิ วจนานํ วุตฺตตฺตา เสนาสนปฏิสงฺขรณมฺปิ ตสฺส ปูชาเยว นามาติ อาห ‘‘ภควโต วจนปูชนตฺถ’’นฺติ. ปมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปมํ มาสํ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ‘‘ติตฺถิยวาทปริโมจนตฺถฺจา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ติตฺถิยา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

นฺติ กติกวตฺตกรณํ. เอทิเสสุ หิ าเนสุ ยํ-สทฺโท ตํ-สทฺทานเปกฺโข เตเนว อตฺถสฺส ปริปุณฺณตฺตา. ยํ วา กติกวตฺตํ สนฺธาย ‘‘อถ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตเทว มยาปิ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอส นโย อีทิเสสุ ภควตา…เป… วณฺณิตนฺติ เสนาสนวตฺตํ ปฺเปนฺเตน เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๐๘) จ เสนาสนปฏิพทฺธวจนํ กเถนฺเตน วณฺณิตํ. สงฺคายิสฺสามาติ เอตฺถ อิติ-สทฺทสฺส ‘‘วุตฺตํ อโหสี’’ติ จ อุภยตฺถ สมฺพนฺโธ, เอกสฺส วา อิติ-สทฺทสฺส โลโป.

ทุติยทิวเสติ เอวํ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเส, โส จ โข วสฺสูปนายิกทิวสโต ทุติยทิวโสว. เถรา หิ อาสฬฺหิปุณฺณมิโต ปาฏิปททิวเสเยว สนฺนิปติตฺวา วสฺสมุปคนฺตฺวา เอวํ จินฺเตสุนฺติ. ราชทฺวาเรติ ราชเคหทฺวาเร. หตฺถกมฺมนฺติ หตฺถกิริยํ, หตฺถกมฺมสฺส กรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิเวเทสุนฺติ ชานาเปสุํ. วิสฏฺาติ นิราสงฺกจิตฺตา. อาณาเยว อปฺปฏิหตวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํ. ตถา ธมฺโมเยว จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, ตํ ปนิธ เทสนาาณปฏิเวธาณวเสน ทุวิธมฺปิ ยุชฺชติ ตทุภเยเนว สงฺคีติยา ปวตฺตนโต. ‘‘ธมฺมจกฺกนฺติ เจตํ เทสนาาณสฺสาปิ นามํ, ปฏิเวธาณสฺสาปี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๗๘) หิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. สนฺนิสชฺชฏฺานนฺติ สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฏฺานํ. สตฺต ปณฺณานิ ยสฺสาติ สตฺตปณฺณี, โย ‘‘ฉตฺตปณฺโณ, วิสมจฺฉโท’’ ติปิ วุจฺจติ, ตสฺส ชาตคุหทฺวาเรติ อตฺโถ.

วิสฺสกมฺมุนาติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส กมฺมากมฺมวิธายกํ เทวปุตฺตํ สนฺธายาห. สุวิภตฺตภิตฺติถมฺภโสปานนฺติ เอตฺถ สุวิภตฺตปทสฺส ทฺวนฺทโต ปุพฺเพ สุยฺยมานตฺตา สพฺเพหิ ทฺวนฺทปเทหิ สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘นานาวิธ…เป… วิจิตฺต’’นฺติอาทีสุปิ. ราชภวนวิภูตินฺติ ราชภวนสมฺปตฺตึ, ราชภวนโสภํ วา. อวหสนฺตมิวาติ อวหาสํ กุรุมานํ วิย. สิริยาติ โสภาสงฺขาตาย ลกฺขิยา. นิเกตนมิวาติ วสนฏฺานมิว, ‘‘ชลนฺตมิวา’’ติปิ ปาโ. เอกสฺมึเยว ปานียติตฺเถ นิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสมฺปิ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘เอกนิปาต…เป… วิหงฺคาน’’นฺติ. นยนวิหงฺคานนฺติ นยนสงฺขาตวิหงฺคานํ. โลกรามเณยฺยกมิว สมฺปิณฺฑิตนฺติ ยทิ โลเก วิชฺชมานํ รามเณยฺยกํ สพฺพเมว อาเนตฺวา เอกตฺถ สมฺปิณฺฑิตํ สิยา, ตํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ, ยํ ยํ วา โลเก รมิตุมรหติ, ตํ สพฺพํ สมฺปิณฺฑิตมิวาติปิ อตฺโถ. ทฏฺพฺพสารมณฺฑนฺติ เผคฺคุรหิตํ สารํ วิย, กสฏวินิมุตฺตํ ปสนฺนํ วิย จ ทฏฺุมรหรูเปสุ สารภูตํ, ปสนฺนภูตฺจ. อปิจ ทฏฺพฺโพ ทสฺสนีโย สารภูโต วิสิฏฺตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺพฺพสารมณฺโฑ, ตํ. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ นิวาเรติ, สพฺเพสํ วา ชนานํ มณฺฑํ ปสนฺนํ ปาติ รกฺขติ, มณฺฑนมลงฺการํ วา ปาติ ปิวติ อลงฺกริตุํ ยุตฺตภาเวนาติ มณฺฑโป, ตํ.

กุสุมทามานิ จ ตานิ โอลมฺพกานิ เจติ กุสุมทาโมลมฺพกานิ. วิเสสนสฺส เจตฺถ ปรนิปาโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ. วิวิธานิเยว กุสุมทาโมลมฺพกานิ ตถา, ตานิ วินิคฺคลนฺตํ วิเสเสน วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ ตถา. กุฏฺเฏน คหิโต สมํ กโตติ กุฏฺฏิโม, โกฏฺฏิโม วา, ตาทิโสเยว มณีติ มณิโกฏฺฏิโม, นานารตเนหิ วิจิตฺโต มณิโกฏฺฏิโม, ตสฺส ตลํ ตถา. อถ วา มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลตฺตา มณิโกฏฺเฏน นิปฺผตฺตนฺติ มณิโกฏฺฏิมํ, ตเมว ตลํ, นานารตนวิจิตฺตํ มณิโกฏฺฏิมตลํ ตถา. ตมิว จ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตํ สุปรินิฏฺิตภูมิกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุปฺผปูชา ปุปฺผูปหาโร. เอตฺถ หิ นานารตนวิจิตฺตคฺคหณํ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตตายนิทสฺสนํ, มณิโกฏฺฏิมตลคฺคหณํ สุปรินิฏฺิตภูมิกมฺมตายาติ ทฏฺพฺพํ. นนฺติ มณฺฑปํ. พฺรหฺมวิมานสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, ยถา พฺรหฺมวิมานํ โสภติ, ตถา อลงฺกริตฺวาติ อตฺโถ. วิเสเสน มาเนตพฺพนฺติ วิมานํ. สทฺทวิทู ปน ‘‘วิเห อากาเส มายนฺติ คจฺฉนฺติ เทวา เยนาติ วิมาน’’นฺติ วทนฺติ. วิเสเสน วา สุจริตกมฺมุนา มียติ นิมฺมียตีติ วิมานํ, วีติ วา สกุโณ วุจฺจติ, ตํ สณฺาเนน มียติ นิมฺมียตีติ วิมานนฺติอาทินาปิ วตฺตพฺโพ. วิมานฏฺกถายํ ปน ‘‘เอกโยชนทฺวิโยชนาทิภาเวน ปมาณวิเสสยุตฺตตาย, โสภาติสยโยเคน จ วิเสสโต มานนียตาย วิมาน’’นฺติ (วิ. ว. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) วุตฺตํ. นตฺถิ อคฺฆเมเตสนฺติ อนคฺฆานิ, อปริมาณคฺฆานิ อคฺฆิตุมสกฺกุเณยฺยานีติ วุตฺตํ โหติ. ปติรูปํ, ปจฺเจกํ วา อตฺถริตพฺพานีติ ปจฺจตฺถรณานิ, เตสํ สตานิ ตถา. อุตฺตราภิมุขนฺติ อุตฺตรทิสาภิมุขํ. ธมฺโมปิ สตฺถาเยว สตฺถุกิจฺจนิปฺผาทนโตติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต อาสนารหํ ธมฺมาสนํ ปฺเปตฺวา’’ติ. ยถาห ‘‘โย โข…เป… มมจฺจเยน สตฺถา’’ติอาทิ, (ที. นิ. ๒.๒๑๖) ตถาคตปฺปเวทิตธมฺมเทสกสฺส วา สตฺถุกิจฺจาวหตฺตา ตถารูเป อาสเน นิสีทิตุมรหตีติ ทสฺเสตุมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํ. ธมฺมาสนนฺติ ธมฺมเทสกาสนํ, ธมฺมํ วา กเถตุํ ยุตฺตาสนํ. ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ ขจิตํ, หตฺถิทนฺเตหิ กตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ทนฺโต นาม หตฺถิทนฺโต วุจฺจตี’’ติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ธมฺมาสเน. มม กิจฺจนฺติ มม กมฺมํ, มยา วา กรณียํ.

อิทานิ อายสฺมโต อานนฺทสฺส อเสกฺขภูมิสมาปชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมิฺจ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมิฺจ ปน ทิวสเอติ ตถา รฺา อาโรจาปิตทิวเส, สาวณมาสสฺส กาฬปกฺขจตุตฺถทิวเสติ วุตฺตํ โหติ. อนตฺถชนนโต วิสสงฺกาสตาย กิเลโส วิสํ, ตสฺส ขีณาสวภาวโต อฺถาภาวสงฺขาตา สตฺติ คนฺโธ. ตถา หิ โส ภควโต ปรินิพฺพานาทีสุ วิลาปาทิมกาสิ. อปิจ วิสชนนกปุปฺผาทิคนฺธปฏิภาคตาย นานาวิธทุกฺขเหตุกิริยาชนนโก กิเลโสว ‘‘วิสคนฺโธ’’ติ วุจฺจติ. ตถา หิ โส ‘‘วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา’’ติอาทินา (มหานิ. ๓) วุตฺโตติ. อปิจ วิสคนฺโธนาม วิรูโป มํสาทิคนฺโธ, ตํสทิสตาย ปน กิเลโส. ‘‘วิสฺสสทฺโท หิ วิรูเป’’ติ (ธ. ส. ฏี. ๖๒๔) อภิธมฺมฏีกายํวุตฺตํ. อทฺธาติ เอกํสโต. สํเวคนฺติ ธมฺมสํเวคํ. ‘‘โอหิตภาราน’’นฺติ หิ เยภุยฺเยน, ปธาเนน จ วุตฺตํ. เอทิเสสุ ปน าเนสุ ตทฺเสมฺปิ ธมฺมสํเวโคเยว อธิปฺเปโต. ตถา หิ ‘‘สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปํ าณํ, โส ตสฺสา ภควโต ทสฺสเน อุปฺปชฺชี’’ติ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๓๘) รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนายํวุตฺตํ, สา จ ตทา อวิฺาตสาสนา อนาคตผลาติ. อิตรถา หิ จิตฺตุตฺราสวเสน โทโสเยว สํเวโคติ อาปชฺชติ, เอวฺจ สติ โส ตสฺส อเสกฺขภูมิสมาปชฺชนสฺส เอกํสการณํ น สิยา. เอวมภูโต จ โส อิธ น วตฺตพฺโพเยวาติ อลมติปปฺเจน. เตนาติ ตสฺมา สฺเว สงฺฆสนฺนิปาตสฺส วตฺตมานตฺตา, เสกฺขสกรณียตฺตา วา. เต น ยุตฺตนฺติ ตว น ยุตฺตํ, ตยา วา สนฺนิปาตํ คนฺตุํ น ปติรูปํ.

เมตนฺติ มม เอตํ คมนํ. ยฺวาหนฺติ โย อหํ, นฺติ วา กิริยาปรามสนํ, เตน ‘‘คจฺเฉยฺย’’นฺติ เอตฺถ คมนกิริยํ ปรามสติ, กิริยาปรามสนสฺส จ ยํ ตํ-สทฺทสฺส อยํ ปกติ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺเคน, เอกวจเนน จ โยคฺยตา ตถาเยว ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสนโต. กิริยาย หิ สภาวโต นปุํสกตฺตเมกตฺตฺจ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิ. มุตฺตาติ มุจฺจิตา. อปฺปตฺตฺจาติ อคตฺจ, พิมฺโพหเน น ตาว ปิตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตสฺมึ อนฺตเรติ เอตฺถนฺตเร, อิมินา ปททฺวเยน ทสฺสิตกาลานํ เวมชฺฌกฺขเณ, ตถาทสฺสิตกาลทฺวยสฺส วา วิวเรติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘การเณ เจว จิตฺเต จ, ขณสฺมึ วิวเรปิ จ;

เวมชฺฌาทีสุ อตฺเถสุ ‘อนฺตรา’ติ รโว คโต’’ติ.

หิ วุตฺตํ. อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา, เยหิ วา กิเลเสหิ มุจฺจติ, เตสํ เลสมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวา. อาสเวหีติ ภวโต อา ภวคฺคํ, ธมฺมโต จ อา โคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต อาสวสฺิเตหิ กิเลเสหิ. อุปลกฺขณวจนมตฺตฺเจตํ. ตเทกฏฺตาย หิ สพฺเพหิปิ กิเลเสหิ สพฺเพหิปิ ปาปธมฺเมหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติเยว. จิตฺตํ วิมุจฺจีติ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อาสเวหิ วิมุจฺจมานํ หุตฺวา อรหตฺตผลกฺขเณ วิมุจฺจิ. ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘อยฺหี’’ติอาทินา. จงฺกเมนาติ จงฺกมนกิริยาย. วิเสสนฺติ อตฺตนา ลทฺธมคฺคผลโต วิเสสมคฺคผลํ. วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตํ กตํ อุปจิตํ ปุฺํ เยนาติ กตปุฺโ, อรหตฺตาธิคมาย กตาธิกาโรติ อตฺโถ. ปธานมนุยุฺชาติ วีริยมนุยุฺชาหิ, อรหตฺตสมาปตฺติยา อนุโยคํ กโรหีติ วุตฺตํ โหติ. โหหิสีติ ภวิสฺสสิ. กถาโทโสติ กถาย โทโส วิตถภาโว. อจฺจารทฺธนฺติ อติวิย อารทฺธํ. อุทฺธจฺจายาติ อุทฺธตภาวาย. หนฺทาติ โวสฺสคฺควจนํ. เตน หิ อธุนาเยว โยเชมิ, น ปนาหํ ปปฺจํ กโรมีติ โวสฺสคฺคํ กโรติ. วีริยสมตํ โยเชมีติ จงฺกมนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส หาปนวเสน สมาธินา สมตาปาทเนน วีริยสฺส สมตํ สมภาวํ โยเชมิ, วีริเยน วา สมถสงฺขาตํ สมาธึ โยเชมีติปิ อตฺโถ. ทฺวิธาปิ หิ ปาโ ทิสฺสติ. วิสฺสมิสฺสามีติ อสฺสสิสฺสามิ. อิทานิ ตสฺส วิเสสโต ปสํสนารหภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาติ จตุอิริยาปถวิรหิตตาการเณน. ‘‘อนิปนฺโน’’ติอาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนาเนว. ปรินิพฺพุโตปิ โส อากาเสเยว ปรินิพฺพายิ. ตสฺมา เถรสฺส กิเลสปรินิพฺพานํ, ขนฺธปรินิพฺพานฺจ วิเสเสน ปสํสารหํ อจฺฉริยพฺภุตเมวาติ.

ทุติยทิวเสติ เถเรน อรหตฺตปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเส. ปฺจมิยนฺติ ติถีเปกฺขาย วุตฺตํ, ‘‘ทุติยทิวเส’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. ภินฺนลิงฺคมฺปิ หิ ตุลฺยตฺถปทํ ทิสฺสติ ยถา ‘‘คุโณ ปมาณํ, วีสติ จิตฺตานิ’’ อิจฺจาทิ. กาฬปกฺขสฺสาติ สาวณมาสกาฬปกฺขสฺส. ปมฺหิ มาสํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณมกํสุ, ปมมาสภาโว จ มชฺฌิมปฺปเทสโวหาเรน. ตตฺถ หิ ปุริมปุณฺณมิโต ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหรนฺติ. ตโต ตีณิ ทิวสานิ ราชา มณฺฑปมกาสิ, ตโต ทุติยทิวเส เถโร อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, ตติยทิวเส ปน สนฺนิปติตฺวา เถรา สงฺคีติมกํสุ, ตสฺมา อาสฬฺหิมาสกาฬปกฺขปาฏิปทโต ยาว สาวณมาสกาฬปกฺขปฺจมี, ตาว ปฺจทิวสาธิโก เอกมาโส โหติ. สมาโนติ อุปฺปชฺชมาโน. หฏฺตุฏฺจิตฺโตติ อติวิย โสมนสฺสจิตฺโต, ปาโมชฺเชน วา หฏฺจิตฺโต ปีติยา ตุฏฺจิตฺโต. เอกํสนฺติ เอกสฺมึ อํเส, วามํเสติ อตฺโถ. ตถา หิ วงฺคีสสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตํ –

‘‘เอกํสํ จีวรนฺติ เอตฺถ ปุน สณฺาปนวเสน เอวํ วุตฺตํ, เอกํสนฺติ จ วามํสํ ปารุปิตฺวา ิตสฺเสตํ อธิวจนํ. ยโต ยถา วามํสํ ปารุปิตฺวา ิตํ โหติ, ตถา จีวรํ กตฺวาติ เอวมสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔๕).

พนฺธ…เป… วิยาติ วณฺฏโต ปวุตฺตสุปริปกฺกตาลผลมิว. ปณฺฑุ…เป… วิยาติ สิตปีตปภายุตฺตปณฺฑุโรมชกมฺพเล ปิโต ชาติมา มณิ วิย, ชาติวจเนน เจตฺถ กุตฺติมํ นิวตฺเตติ. สมุคฺคตปุณฺณจนฺโท วิยาติ ชุณฺหปกฺขปนฺนรสุโปสเถ สมุคฺคโต โสฬสกลาปริปุณฺโณ จนฺโท วิย. พาลา…เป… วิยาติ ตรุณสูริยปภาสมฺผสฺเสน ผุลฺลิตสุวณฺณวณฺณปราคคพฺภํ สตปตฺตปทฺธํ วิย. ‘‘ปิฺชรสทฺโท หิ เหมวณฺณปริยาโย’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๒๒) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺโต. ปริโยทาเตนาติ ปภสฺสเรน. สปฺปเภนาติ วณฺณปฺปภาย, สีลปฺปภาย จ สมนฺนาคเตน. สสฺสิริเกนาติ สรีรโสภคฺคาทิสงฺขาตาย สิริยา อติวิย สิริมตา. มุขวเรนาติ ยถาวุตฺตโสภาสมลงฺกตตฺตา อุตฺตมมุเขน. กามํ ‘‘อหมสฺมิ อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ นาโรเจสิ, ตถารูปาย ปน อุตฺตมลีฬาย คมนโต ปสฺสนฺตา สพฺเพปิ ตมตฺถํ ชานนฺติ, ตสฺมา อาโรเจนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ อาโรจยมาโน วิย อคมาสี’’ติ.

กิมตฺถํ ปนายํ เอวมาโรจยมาโน วิย อคมาสีติ? วุจฺจเต – โส หิ ‘‘อตฺตุปนายิกํ อกตฺวา อฺพฺยากรณํ ภควตา สํวณฺณิต’’นฺติ มนสิ กริตฺวา ‘‘เสกฺขตาย ธมฺมวินยสงฺคีติยา คเหตุมยุตฺตมฺปิ พหุสฺสุตตฺตา คณฺหิสฺสามา’’ติ นิสินฺนานํ เถรานํ อรหตฺตปฺปตฺติวิชานเนน โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ, ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ภควตา ทินฺนโอวาทสฺส จ สผลตาทีปนตฺถํ เอวมาโรจยมาโน วิย อคมาสีติ. อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ สมสมฏฺปนาทินา ยถาวุตฺตการเณน สตฺถุกปฺปตฺตา. ธเรยฺยาติ วิชฺชมาโน ภเวยฺย. ‘‘โสภติ วต เต อาวุโส อานนฺท อรหตฺตสมธิคมตา’’ติอาทินา สาธุการมทาสิ. อยมิธ ทีฆภาณกานํ วาโท. ขุทฺทกภาณเกสุ จ สุตฺตนิปาตขุทฺทกปาภาณกานํ วาโทติปิ ยุชฺชติ ตทฏฺกถาสุปิ ตถา วุตฺตตฺตา.

มชฺฌิมํ นิกายํ ภณนฺติ สีเลนาติ มชฺฌิมภาณกา, ตปฺปคุณา อาจริยา. ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏึ, ตทนติกฺกมิตฺวา วา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. อานนฺทสฺส เอตมาสนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ เอวํกถนสมเย. เถโร จินฺเตสิ ‘‘กุหึ คโต’’ติ ปุจฺฉนฺตานํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺเต อติวิย ปากฏภาเวน ภวิสฺสมานตฺตา, อยมฺปิ มชฺฌิมภาณเกสฺเวว เอกจฺจานํ วาโท, ตสฺมา อิติปิ เอเก วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อากาเสน อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเนเยว อตฺตานํ ทสฺเสสีติปิ เตสเมว เอกจฺเจ วทนฺติ. ปุลฺลิงฺควิสเย หิ ‘‘เอเก’’ติ วุตฺเต สพฺพตฺถ ‘‘เอกจฺเจ’’ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตีสุปิ เจตฺถ วาเทสุ เตสํ เตสํ ภาณกานํ เตน เตนากาเรน อาคตมตฺตํ เปตฺวา วิสุํ วิสุํ วจเน อฺํ วิเสสการณํ นตฺถิ. สตฺตมาสํ กตาย หิ ธมฺมวินยสงฺคีติยา กทาจิ ปกติยาว, กทาจิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา, กทาจิ อากาเสน อาคตตฺตา ตํ ตทาคมนมุปาทาย ตถา ตถา วทนฺติ. อปิจ สงฺคีติยา อาทิทิวเสเยว ปมํ ปกติยา อาคนฺตฺวา ตโต ปรํ อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปริสํ ปตฺตกาเล ตโต โอตริตฺวา ภิกฺขุปนฺตึ อปีเฬนฺโต ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาสเน อตฺตานํ ทสฺเสสีติปิ วทนฺติ. ยถา วา ตถา วา อาคจฺฉตุ, อาคมนาการมตฺตํ น ปมาณํ, อาคนฺตฺวา คตกาเล อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส สาธุการทานเมว ปมาณํ สตฺถารา ทาตพฺพสาธุการทาเนเนว อรหตฺตปฺปตฺติยา อฺเสมฺปิ าปิตตฺตา, ภควติ ธรมาเน ปฏิคฺคเหตพฺพาย จ ปสํสาย เถรสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา. ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา วา’’ติอาทิมาห. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ ตีสุ วาเทสุ.

ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ภิกฺขู อาลปีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, อฺตฺร ปน าปเนปิ ทิสฺสติ ยถา ‘‘อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว, (ที. นิ. ๒.๒๑๘) ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว’’ติ (อ. นิ. ๗.๗๒) ปกฺโกสเนปิ ทิสฺสติ ยถา ‘‘เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี’’ติ (อ. นิ. ๙.๑๑) อาลปเนปิ ทิสฺสติ ยถา ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘ภิกฺขโว’ติ’’ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙), อิธาปิ อาลปเนติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. อาลปนมตฺตสฺส ปน อภาวโต ‘‘กึ ปมํ สงฺคายามา’’ติอาทินา วุตฺเตน วิฺาปิยมานตฺถนฺตเรน จ สหจรณโต าปเนว วฏฺฏติ, ตสฺมา อามนฺเตสีติ ปฏิเวเทสิ วิฺาเปสีติ อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘ภิกฺขโว’ติ, ‘ภทฺทนฺเต’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙) หิ อาลปนมตฺตเมว ทิสฺสติ, น วิฺาปิยมานตฺถนฺตรํ, ตํ ปน ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๑.๒๔๙) ปจฺเจกเมว อารทฺธํ. ตสฺมา ตาทิเสสฺเวว อาลปเน วฏฺฏตีติ โน ตกฺโก. สทฺทวิทู ปน วทนฺติ ‘‘อามนฺตยิตฺวา เทวินฺโท, วิสฺสกมฺมํ มหิทฺธิก’นฺติอาทีสุ (จริยา. ๑๐๗) วิย มนฺตสทฺโท คุตฺตภาสเน. ตสฺมา ‘อามนฺเตสี’ติ เอตสฺส สมฺมนฺตยีติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติอาทิ อามนฺตนาการทีปนํ. ธมฺมํ วา วินยํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปเน, เตน ‘‘กิเมกํ เตสุ ปมํ สงฺคายามา’’ติ ทสฺเสติ. กสฺมา อายูติ อาห ‘‘วินเย ิเต’’ติอาทิ. ‘‘ยสฺมา, ตสฺมา’’ติ จ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. ตสฺมาติ ตาย อายุสริกฺขตาย. ธุรนฺติ เชฏฺกํ. โน นปฺปโหตีติ ปโหติเยว. ทฺวิปฏิเสโธ หิ สห อติสเยน ปกตฺยตฺถทีปโก.

เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ อยํ นิทฺเทโส. ยทิทนฺติ จ โย อยํ, ยทิทํ ขนฺธปฺจกนฺติ วา โยเชตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ‘‘เอตทคฺค’’นฺติ ยถารุตลิงฺคเมว. ‘‘ยทิท’’นฺติ ปทสฺส จ อยํ สภาโว, ยา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วตฺตพฺพสฺส ลิงฺคานุรูเปน ‘‘โย อย’’นฺติ วา ‘‘ยา อย’’นฺติ วา ‘‘ยํ อิท’’นฺติ วา โยเชตพฺพตา ตถาเยวสฺส ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิตตฺตา. ภิกฺขูนํ วินยธรานนฺติ นิทฺธารณฉฏฺีนิทฺเทโส.

อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนีติ สยเมว อตฺตานํ สมฺมตํ อกาสิ. ‘‘อตฺตนา’’ติ หิ อิทํ ตติยาวิเสสนํ ภวติ, ตฺจ ปเรหิ สมฺมนฺนนํ นิวตฺเตติ, ‘‘อตฺตนา’’ติ วา อยํ วิภตฺยนฺตปติรูปโก อพฺยยสทฺโท. เกจิ ปน ‘‘ลิงฺคตฺเถ ตติยา อภิหิตกตฺตุภาวโต’’ติ วทนฺติ. ตทยุตฺตเมว ‘‘เถโร’’ติ กตฺตุโน วิชฺชมานตฺตา. วิสฺสชฺชนตฺถาย อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนีติ โยเชตพฺพํ. ปุจฺฉธาตุสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อุปาลึ วินย’’นฺติ กมฺมทฺวยํ วุตฺตํ.

พีชนึ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาติ เวทิตพฺพํ. ตาย หิ ธมฺมกถิกานํ ปริสาย หตฺถกุกฺกุจฺจมุขวิการาทิ ปฏิจฺฉาทียติ. ภควา จ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว วิจิตฺรพีชนึ คณฺหาติ. อฺถา หิ สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อลงฺการภูตํ ปรมุกฺกํสคตสิกฺขาสํยมานํ พุทฺธานํ มุขจนฺทมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ น สิยา. ‘‘ปมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตสฺส สงฺคีติยา ปุริมกาเล ปมภาโว น ยุตฺโตติ? โน น ยุตฺโต ภควตา ปฺตฺตานุกฺกเมน, ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกเมน จ ปมภาวสฺส สิทฺธตฺตา. เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเล ิตานุกฺกเมเนว สงฺคีตานิ, วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺพฺพํ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ, เมถุนธมฺเมติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ‘‘กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา ทสฺสิเตน สห ตทวสิฏฺมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สงฺคีติการกวจนสมฺมิสฺสํ วา นุ โข, สุทฺธํ วา พุทฺธวจนนฺติ อาสงฺกาปริหรณตฺถํ, ยถาสงฺคีตสฺเสว ปมาณภาวํ ทสฺสนตฺถฺจ ปุจฺฉํ สมุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘กึ ปเนตฺถา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ ปมปาราชิเกติ เอติสฺสํ ตถาสงฺคีตาย ปมปาราชิกปาฬิยํ. เตเนวาห ‘‘น หิ ตถาคตา เอกพฺยฺชนมฺปิ นิรตฺถกํ วทนฺตี’’ติ. อปเนตพฺพนฺติ อติเรกภาเวน นิรตฺถกตาย, วิตถภาเวน วา อยุตฺตตาย ฉฑฺเฑตพฺพวจนํ. ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อสมฺปุณฺณตาย อุปเนตพฺพวจนํ. กสฺมาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. สาวกานํ ปน เทวตานํ วา ภาสิเตติ ภควโต ปุจฺฉาโถมนาทิวเสน ภาสิตํ สนฺธายาห. สพฺพตฺถาปีติ ภควโต สาวกานํ เทวตานฺจ ภาสิเตปิ. ตํ ปน ปกฺขิปนํ สมฺพนฺธวจนมตฺตสฺเสว, น สภาวายุตฺติยา อตฺถสฺสาติ ทสฺเสติ ‘‘กึ ปน ต’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธวจนมตฺตนฺติ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธวจนเมว. อิทํ ปมปาราชิกนฺติ ววตฺถเปตฺวา เปสุํ อิมินาว วาจนามคฺเคน อุคฺคหณธารณาทิกิจฺจนิปฺผาทนตฺถํ, ตทตฺถเมว จ คณสชฺฌายมกํสุ ‘‘เตน…เป… วิหรตี’’ติ. สชฺฌายารมฺภกาเลเยว ปถวี อกมฺปิตฺถาติ วทนฺติ, ตทิทํ ปน ปถวีกมฺปนํ เถรานํ ธมฺมสชฺฌายานุภาเวนาติ าเปตุํ ‘‘สาธุการํ ททมานา วิยา’’ติ วุตฺตํ. อุทกปริยนฺตนฺติ ปถวีสนฺธารกอุทกปริยนฺตํ. ตสฺมิฺหิ จลิเตเยว สาปิ จลติ, เอเตน จ ปเทสปถวีกมฺปนํ นิวตฺเตติ.

กิฺจาปิ ปาฬิยํ คณนา นตฺถิ, สงฺคีติมาโรปิตานิ ปน เอตฺตกาเนวาติ ทีเปตุํ ‘‘ปฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานี’’ติ วุตฺตํ ‘‘ปุริมนเยเนวา’’ติ เอเตน สาธุการํ ททมานา วิยาติ อตฺถมาห. น เกวลํ สิกฺขาปทกณฺฑวิภงฺคนิยเมเนว, อถ โข ปมาณนิยเมนาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุสฏฺิภาณวารา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ภาณวาโรติ –

‘‘อฏฺกฺขรา เอกปทํ, เอกคาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกา มโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺตึสตกฺขโร.

พาตฺตึสกฺขรคนฺถานํ, ปฺาสทฺวิสตํ ปน;

ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฏฺกฺขรสหสฺสโก’’ติ.

เอวํ อฏฺกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโ วุจฺจติ. ภณิตพฺโพ วาโร ยสฺสาติ หิ ภาณวาโร, เอเกน สชฺฌายนมคฺเคน กเถตพฺพวาโรติ อตฺโถ. ขนฺธกนฺติ มหาวคฺคจูฬวคฺคํ. ขนฺธานํ สมูหโต, ปกาสนโต วา ขนฺธโกติ หิ วุจฺจติ, ขนฺธาติ เจตฺถ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทิวินยกมฺมสงฺขาตา, จาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตา จ ปฺตฺติโย อธิปฺเปตา. ปพฺพชฺชาทีนิ หิ ภควตา ปฺตฺตตฺตา ปฺตฺติโยติ วุจฺจนฺติ. ปฺตฺติยฺจ ขนฺธสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทารุกฺขนฺโธ, (อ. นิ. ๖.๔๑) อคฺคิกฺขนฺโธ (อ. นิ. ๗.๗๒), อุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๔๕; ๖.๓๗) วิย. อปิจ ภาคราสฏฺตาปิ ยุชฺชติเยว ตาสํ ปฺตฺตีนํ ภาคโต, ราสิโต จ วิภตฺตตฺตา, ตํ ปน วินยปิฏกํ ภาณเกหิ รกฺขิตํ โคปิตํ สงฺคหารุฬฺหนเยเนว จิรกาลํ อนสฺสมานํ หุตฺวา ปติฏฺหิสฺสตีติ อายสฺมนฺตํ อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อาวุโส อิมํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี’’ติ.

ธมฺมํ สงฺคายิตุกาโมติ สุตฺตนฺตาภิธมฺมสงฺคีตึ กตฺตุกาโม ‘‘ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปฺตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๑๖) วิย ปาริเสสนเยน ธมฺมสทฺทสฺส สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสฺเวว ปวตฺตนโต. อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.

สงฺฆํ าเปสีติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กตรํ อาวุโส ปิฏกนฺติ วินยาวเสเสสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ กตรํ ปิฏกํ. วินยาภิธมฺมานมฺปิ ขุทฺทกสงฺคีติปริยาปนฺนตฺตา ตมนฺตเรน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏเก จตสฺโส สงฺคีติโย’’ติ. สงฺคีติโยติ จ สงฺคายนกาเล ทีฆาทิวเสน วิสุํ วิสุํ นิยเมตฺวา สงฺคยฺหมานตฺตา นิกายาว วุจฺจนฺติ. เตนาห ‘‘ทีฆสงฺคีติ’’นฺติอาทิ. สุตฺตาเนว สมฺปิณฺเฑตฺวา วคฺคกรณวเสน ตโย วคฺคา, นาฺานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺตึส สุตฺตานิ ตโย วคฺคา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา จตุตฺติสํ สุตฺตานิ ตโย วคฺคา โหนฺติ, สุตฺตานิ วา จตุตฺตึส, เตสํ วคฺคกรณวเสน ตโย วคฺคา, เตสุ ตีสุ วคฺเคสูติ โยเชตพฺพํ. ‘‘พฺรหฺมชาลสุตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ ปมํ สงฺคายามา’’ติ วุตฺเต กสฺมาติ โจทนาสมฺภวโต ‘‘ติวิธสีลาลงฺกต’’นฺติอาทิมาห. เหตุคพฺภานิ หิ เอตานิ. จูฬมชฺฌิมมหาสีลวเสน ติวิธสฺสาปิ สีลสฺส ปกาสนตฺตา เตน อลงฺกตํ วิภูสิตํ ตถา นานาวิเธ มิจฺฉาชีวภูเต กุหนลปนาทโย วิทฺธํเสตีติ นานาวิธมิจฺฉาชีวกุหนลปนาทิวิทฺธํสนํ. ตตฺถ กุหนาติ กุหายนา, ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตสงฺขาเตน ติวิเธน วตฺถุนา วิมฺหาปนาติ อตฺโถ. ลปนาติ วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กึ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํ. ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ เอวมาทินา ภาสนา. อาทิสทฺเทน ปุปฺผทานาทโย, เนมิตฺติกตาทโย จ สงฺคณฺหาติ. อปิเจตฺถ มิจฺฉาชีวสทฺเทน กุหนลปนาหิ เสสํ อเนสนํ คณฺหาติ. อาทิสทฺเทน ปน ตทวเสสํ มหิจฺฉตาทิกํ ทุสฺสิลฺยนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย เอว ปลิเวนฏฺเน ชาลสริกฺขตาย ชาลํ, ตสฺส วินิเวนํ อปลิเวกรณํ ตถา.

อนฺตรา จ ภนฺเต ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท วิวเร ‘‘อปิจายํ ภิกฺขเว ตโปทาทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๑) วิย. ตสฺมา ราชคหสฺส จ นาฬนฺทสฺส จ วิวเรติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. อีทิเสสุ าเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามฺจ นทิฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ. อโยชิยมาเน หิ อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนสฺส ปสงฺเค อนฺตราสทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตตฺถ รฺโ กีฬนตฺถํ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺรอคารมกํสุ, ตํ ‘‘ราชาคารก’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. อมฺพลฏฺิกาติ รฺโ อุยฺยานํ. ตสฺส กิร ทฺวารสมีเป ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ ‘‘อมฺพลฏฺิกา’’ติ วทนฺติ, ตสฺส สมีเป ปวตฺตตฺตา อุยฺยานมฺปิ ‘‘อมฺพลฏฺิกา’’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คตํ ยถา ‘‘วรุณนคร’’นฺติ, ตสฺมา อมฺพลฏฺิกายํ นาม อุยฺยาเน ราชาคารเกติ อตฺโถ. อวิฺายมานสฺส หิ วิฺาปนตฺถํ เอตํ อาธารทฺวยํ วุตฺตํ ราชาคารเมตสฺสาติ วา ราชาคารกํ, อุยฺยานํ, ราชาคารวติ อมฺพลฏฺิกายํ นาม อุยฺยาเนติ อตฺโถ. ภินฺนลิงฺคมฺปิ หิ วิเสสนปทมตฺถี’’ติ เกจิ วทนฺติ, เอวํ สติ ราชาคารํ อาธาโร น สิยา. ‘‘ราชาคารเกติ เอวํนามเก อุยฺยาเน อภิรมนารหํ กิร ราชาคารมฺปิ. ตตฺถ, ยสฺส วเสเนตํ เอวํ นามํ ลภตี’’ติ (วชิร. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วชิรพุทฺธิตฺเถโร. เอวํ สติ ‘‘อมฺพลฏฺิกาย’’นฺติ อาสนฺนตรุณมฺพรุกฺเขน วิเสเสตฺวา ‘‘ราชาคารเก’’ติ อุยฺยานเมว นามวเสน วุตฺตนฺติ อตฺโถ อาปชฺชติ, ตถา จ วุตฺตโทโสว สิยา. สุปฺปิยฺจ ปริพฺพาชกนฺติ สุปฺปิยํ นาม สฺจยสฺส อนฺเตวาสึ ฉนฺนปริพฺพาชกฺจ. พฺรหฺมทตฺตฺจ มาณวนฺติ เอตฺถ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต ‘‘อมฺพฏฺโ มาณโว, องฺคโก มาณโว’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๙, ๒๑๑) วิย, ตสฺมา พฺรหฺมทตฺตํ นาม ตรุณปุริสฺจ อารพฺภาติ อตฺโถ. วณฺณาวณฺเณติ ปสํสาย เจว ครหาย จ. อถ วา คุโณ วณฺโณ, อคุโณ อวณฺโณ, เตสํ ภาสนํ อุตฺตรปทโลเปน ตถา วุตฺตํ ยถา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ.

‘‘ตโต ปร’’นฺติอาทิมฺหิ อยํ วจนกฺกโม – สามฺผลํ ปนาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺติ? ราชคเห ภนฺเต ชีวกมฺพวเนติ. เกน สทฺธินฺติ? อชาตสตฺตุนา เวเทหิปุตฺเตน สทฺธินฺติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สามฺผลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉีติ. เอตฺถ หิ ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ อวตฺวา ‘‘เกน สทฺธิ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. กสฺมาติ เจ? น ภควตา เอว เอตํ สุตฺตํ ภาสิตํ, รฺาปิ ‘‘ยถา นุ โข อิมานิ ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๖๓) กิฺจิ กิฺจิ วุตฺตมตฺถิ, ตสฺมา เอวเมว วตฺตพฺพนฺติ. อิมินาว นเยน สพฺพตฺถ ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ วา ‘‘เกน สทฺธิ’’นฺติ วา ยถารหํ วตฺวา สงฺคีติมกาสีติ ทฏฺพฺพํ. ตนฺตินฺติ สุตฺตวคฺคสมุทายวเสน ววตฺถิตํ ปาฬึ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ติวคฺคสงฺคหํ จตุตฺตึสสุตฺตปฏิมณฺฑิต’’นฺติ วจนํ อุปปนฺนํ โหติ. ปริหรถาติ อุคฺคหณวาจนาทิวเสน ธาเรถ. ตโต อนนฺตรํ สงฺคายิตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

‘‘ธมฺมสงฺคโห จา’’ติอาทินา สมาโส. เอวํ สํวณฺณิตํ โปราณเกหีติ อตฺโถ. เอเตน ‘‘มหาธมฺมหทเยน, มหาธาตุกถาย วา สทฺธึ สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมปิฏกํ นามา’’ติ วุตฺตํ วิตณฺฑวาทิมตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘กถาวตฺถุนาว สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํ สมานวาทิมตํ ทสฺเสติ. สณฺหาณสฺส, สณฺหาณวนฺตานํ วา วิสยภาวโต สุขุมาณโคจรํ.

จูฬนิทฺเทสมหานิทฺเทสวเสน ทุวิโธปิ นิทฺเทโส. ชาตกาทิเก ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺเน, เยภุยฺเยน จ ธมฺมนิทฺเทสภูเต ตาทิเส อภิธมฺมปิฏเกว สงฺคณฺหิตุํ ยุตฺตํ, น ปน ทีฆนิกายาทิปฺปกาเร สุตฺตนฺตปิฏเก, นาปิ ปฺตฺตินิทฺเทสภูเต วินยปิฏเกติ ทีฆภาณกา ชาตกาทีนํ อภิธมฺมปิฏเก สงฺคหํ วทนฺติ. จริยาปิฏกพุทฺธวํสานฺเจตฺถ อคฺคหณํ ชาตกคติกตฺตา, เนตฺติเปฏโกปเทสาทีนฺจ นิทฺเทสปฏิสมฺภิทามคฺคคติกตฺตา. มชฺฌิมภาณกา ปน อฏฺุปฺปตฺติวเสน เทสิตานํ ชาตกาทีนํ ยถานุโลมเทสนาภาวโต ตาทิเส สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคโห ยุตฺโต, น ปน สภาวธมฺมนิทฺเทสภูเต ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺมปิฏเก, นาปิ ปฺตฺตินิทฺเทสภูเต ยถาปราธสาสเน วินยปิฏเกติ ชาตกาทีนํ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนตํ วทนฺติ. ยุตฺตเมตฺถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสการกกรณปฺปกาเรหิ ปมํ สงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา เอตสทฺเทน ปรามสิตพฺพํ ยถาวุตฺตสงฺคีติปฺปการํ นิทสฺเสติ. ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ วิตฺถาโร. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อนาวรณาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ. เอตฺถนฺตเรติ อภิสมฺพุชฺฌนสฺส, ปรินิพฺพายนสฺส จ วิวเร. ตเทตํ ปฺจจตฺตาลีส วสฺสานีติ กาลวเสน นิยเมติ. ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาห. ยํ วจนํ วุตฺตํ, สพฺพํ ตนฺติ สมฺพนฺโธ. กึ ปเนตนฺติ อาห ‘‘วิมุตฺติรสเมวา’’ติ, น ตทฺรสนฺติ วุตฺตํ โหติ. วิมุจฺจิตฺถาติ วิมุตฺติ, รสิตพฺพํ อสฺสาเทตพฺพนฺติ รสํ, วิมุตฺติสงฺขาตํ รสเมตสฺสาติ วิมุตฺติรสํ, อรหตฺตผลสฺสาทนฺติ อตฺโถ. อยํ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส มติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา). อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร ปน ตํ เกจิวาทํ กตฺวา อิมมตฺถมาห ‘‘วิมุจฺจติ วิมุจฺจิตฺถาติ วิมุตฺติ, ยถารหํ มคฺโค ผลฺจ. รสนฺติ คุโณ, สมฺปตฺติกิจฺจํ วา, วุตฺตนเยน สมาโส. วิมุตฺตานิสํสํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา มคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานมจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโตติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา). องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน ‘‘อตฺถรสสฺสาทีสุ อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามฺผลานิ, ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา, วิมุตฺติรโส นาม อมตนิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๓๓๕) วุตฺตํ.

กิฺจาปิ อวิเสเสน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ กิเลสวินยเนน วินโย, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายปตนาทิโต ธารเณน ธมฺโม จ โหติ, ตถาปิ อิธาธิปฺเปเตเยว ธมฺมวินเย วตฺติจฺฉาวเสน สรูปโต นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ วินยปิฏก’’นฺติอาทิมาห. อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโม ขนฺธาทิวเสน สภาวธมฺมเทสนาพาหุลฺลโต. อถ วา ยทิปิ วินโย จ ธมฺโมเยว ปริยตฺติยาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาเน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺมสทฺโท วินยตนฺติ วิปรีตํ ตนฺติเมว ทีเปติ ยถา ‘‘ปุฺาณสมฺภารา, โคพลีพทฺท’’นฺติ. ปโยควเสน ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยน วินย…เป… ธมฺโม, เตเนว เตสํ ตถาภาวํ สงฺคีติกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๔๗) อาหาติ อตฺโถ.

‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ อยํ คาถา ภควตา อตฺตโน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อรหตฺตปฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขนฺเตน เอกูนวีสติมสฺส ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อนนฺตรํ ภาสิตา, ตสฺมา ‘‘ปมพุทฺธวจน’’นฺติ วุตฺตา. อิทํ กิร สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ อุทานํ. อยมสฺส สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน ตํ ทฏฺุํ สกฺกา, ตสฺส โพธิาณสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ สํสารวฏฺฏํ อนิพฺพิสํ อนิพฺพิสนฺโต ตํ าณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตเยว สนฺธาวิสฺสํ สํสรึ. ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถ. อิทานิ โภ อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส การก ตณฺหาวฑฺฒกิ ตฺวํ มยา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโ อสิ. ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิ น กริสฺสสิ. ตว สพฺพา อวเสสกิเลส ผาสุกา มยา ภคฺคา ภฺชิตา. อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส กูฏํ อวิชฺชาสงฺขาตํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํ. อิทานิ มม จิตฺตํ วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ อนุปวิฏฺํ. อหฺจ ตณฺหานํ ขย สงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ, อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโตสฺมีติ. คณฺิปเทสุ ปน วิสงฺขารคตํ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ, อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคตนฺติ อตฺโถ วุตฺโต.

‘‘สนฺธาวิสฺส’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘คาถายมตีตตฺเถ อิมิสฺส’’นฺติ เนรุตฺติกา. ‘‘ตํกาลวจนิจฺฉายมตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ เกจิ. ปุนปฺปุนนฺติ อภิณฺหตฺเถ นิปาโต. ปาตพฺพา รกฺขิตพฺพาติ ผาสุ ป-การสฺส ผ-การํ กตฺวา, ผุสิตพฺพาติ วา ผาสุ, สาเยว ผาสุกา. อชฺฌคาติ จ ‘‘อชฺชตนิยมาตฺตมึ วา อํ วา’’ติ วทนฺติ. ยทิ ปน จิตฺตเมว กตฺตา, ตทา ปโรกฺขาเยว. อนฺโตชปฺปนวเสน กิร ภควา ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ คาถาทฺวยมาห, ตสฺมา เอสา มนสา ปวตฺติตธมฺมานมาทิ. ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติ อยํ ปน วาจาย ปวตฺติตธมฺมานนฺติ วทนฺติ.

เกจีติ ขนฺธกภาณกา. ปมํ วุตฺโต ปน ธมฺมปทภาณกานํ วาโท. ยทา…เป… ธมฺมาติ เอตฺถ นิทสฺสนตฺโถ, อาทฺยตฺโถ จ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. นิทสฺสเนน หิ มริยาทวจเนน วินา ปทตฺถวิปลฺลาสการินาว อตฺโถ ปริปุณฺโณ น โหติ. ตตฺถ อาทฺยตฺถเมว อิติ-สทฺทํ คเหตฺวา อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ‘‘เตน อาตาปิโน…เป… สเหตุธมฺม’นฺติอาทิคาถาตฺตยํ สงฺคณฺหาตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ. ขนฺธเกติ มหาวคฺเค. อุทานคาถนฺติ ชาติยา เอกวจนํ, ตตฺถาปิ วา ปมคาถเมว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอตฺถ จ ขนฺธกภาณกา เอวํ วทนฺติ ‘‘ธมฺมปทภาณกานํ คาถา มนสาว เทสิตตฺตา ตทา มหโต ชนสฺส อุปการาย นาโหสิ, อมฺหากํ ปน คาถา วจีเภทํ กตฺวา เทสิตตฺตา ตทา สุณนฺตานํ เทวพฺรหฺมานํ อุปการาย อโหสิ, ตสฺมา อิทเมว ปมพุทฺธวจน’’นฺติ. ธมฺมปทภาณกา ปน ‘‘เทสนาย ชนสฺส อุปการานุปการภาโว ปมภาเว ลกฺขณํ น โหติ, ภควตา มนสา ปมํ เทสิตตฺตา อิทเมว ปมพุทฺธวจน’’นฺติ วทนฺติ. ตสฺมา อุภยมฺปิ อุภยถา ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. นนุ จ ยทิ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ คาถา มนสาว เทสิตา, อถ กสฺมา ธมฺมปทฏฺกถายํ ‘‘อเนกชาติสํสาร’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺโน อุทานวเสน อุทาเนตฺวา อปรภาเค อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโ กเถสี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๑๕๒ อุทานวตฺถุ) วุตฺตนฺติ? อตฺถวเสน ตถาเยว คเหตพฺพตฺตา. ตตฺถาปิ หิ มนสา อุทาเนตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพ. เทสนา วิย หิ อุทานมฺปิ มนสา อุทานํ, วจสา อุทานนฺติ ทฺวิธา วิฺายติ. ยทิ จายํ วจสา อุทานํ สิยา, อุทานปาฬิยมารุฬฺหา ภเวยฺย, ตสฺมา อุทานปาฬิยมนารุฬฺหภาโวเยว วจสา อนุทาเนตฺวา มนสา อุทานภาเว การณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปาฏิปททิวเส’’ติ อิทํ ‘‘สพฺพฺุภาวปฺปตฺตสฺสา’’ติ เอเตน น สมฺพชฺฌิตพฺพํ, ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา’’ติ เอเตน ปน สมฺพชฺฌิตพฺพํ. วิสาขปุณฺณมายเมว หิ ภควา ปจฺจูสสมเย สพฺพฺุตํ ปตฺโต. โลกิยสมเย ปน เอวมฺปิ สมฺพชฺฌนํ ภวติ, ตถาปิ เนส สาสนสมโยติ น คเหตพฺพํ. โสมนสฺสเมว โสมนสฺสมยํ ยถา ‘‘ทานมยํ, สีลมย’’นฺติ, (ที. นิ. ๓.๓๐๕; อิติวุ. ๖๐; เนตฺติ. ๓๔) ตํสมฺปยุตฺตาเณนาติ อตฺโถ. โสมนสฺเสน วา สหชาตาทิสตฺติยา ปกตํ, ตาทิเสน าเณนาติปิ วฏฺฏติ.

หนฺทาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. อิงฺฆ สมฺปาเทถาติ หิ โจเทติ. อามนฺตยามีติ ปฏิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถ. โวติ ปน ‘‘อามนฺตยามี’’ติ เอตสฺส กมฺมปทํ. ‘‘อามนฺตนตฺเถ ทุติยาเยว, น จตุตฺถี’’ติ หิ วตฺวา ตเมวุทาหรนฺติ อกฺขรจินฺตกา. วยธมฺมาติ อนิจฺจลกฺขณมุเขน สงฺขารานํ ทุกฺขานตฺตลกฺขณมฺปิ วิภาเวติ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕, ๔๕, ๗๖, ๗๗; ๒.๓.๑, ๔; ปฏิ. ม. ๒.๑๐) วจนโต. ลกฺขณตฺตยวิภาวนนเยเนว จ ตทารมฺมณํ วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ พุทฺธาเวณิกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานาธิฏฺานํ อวิปรีตํ นิพฺพานคามินิปฏิปทํ ปกาเสตีติ ทฏฺพฺพํ. อิทานิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชติ ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ, ตาย จตุสจฺจกมฺมฏฺานาธิฏฺานาย อวิปรีตนิพฺพานคามินิปฏิปทาย อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ อตฺโถ. อปิจ ‘‘วยธมฺมา สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺเขเปน สํเวเชตฺวา ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ สงฺเขเปเนว นิรวเสสํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. อปฺปมาทปทฺหิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ เกวลปริปุณฺณํ สาสนํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺติ, สิกฺขตฺตยสงฺคหิตาย เกวลปริปุณฺณาย สาสนสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ อตฺโถ. อุภินฺนมนฺตเรติ ทฺวินฺนํ วจนานมนฺตราเฬ เวมชฺเฌ. เอตฺถ หิ กาลวตา กาโลปิ นิทสฺสิโต ตทวินาภาวิตฺตาติ เวทิตพฺโพ.

สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตํ ยถา ‘‘กมฺมนฺตํ, วนนฺต’’นฺติ. สงฺคีตฺจ อสงฺคีตฺจาติ สพฺพสรูปมาห. ‘‘อสงฺคีตนฺติ จ สงฺคีติกฺขนฺธกกถาวตฺถุปฺปกรณาทิ. เกจิ ปน ‘สุภสุตฺตํ (ที. นิ. ๑.๔๔๔) ปมสงฺคีติยมสงฺคีต’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ. ปมสงฺคีติโต ปุเรตรเมว หิ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน เชตวเน วิหรนฺเตน สุภสฺส มาณวสฺส ภาสิต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. สุภสุตฺตํ ปน ‘‘เอวํ เม สุตฺตํ เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๔๔) อาคตํ. ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิวจนํ ปมสงฺคีติยํ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรเนว วตฺตุํ ยุตฺตรูปํ น โหติ. น หิ อานนฺทตฺเถโร สยเมว สุภสุตฺตํ เทเสตฺวา ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทีนิ วทติ. เอวํ ปน วตฺตพฺพํ สิยา ‘‘เอกมิทาหํ ภนฺเต สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติอาทิ. ตสฺมา ทุติยตติยสงฺคีติการเกหิ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทินา สุภสุตฺตํ สงฺคีติมาโรปิตํ วิย ทิสฺสติ. อถาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส เอวมธิปฺปาโย สิยา ‘‘อานนฺทตฺเถเรเนว วุตฺตมฺปิ สุภสุตฺตํ ปมสงฺคีติมาโรเปตฺวา ตนฺตึ เปตุกาเมหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อฺเสุ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว ‘เอวํ เม สุต’นฺติอาทินา ตนฺติ ปิตา’’ติ. เอวํ สติ ยุชฺเชยฺย. อถ วา อายสฺมา อานนฺโท สุภสุตฺตํ สยํ เทเสนฺโตปิ สามฺผลาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว เทเสสีติ ภควโต สมฺมุขา ลทฺธนเย ตฺวา เทสิตตฺตา ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อตฺตนิ อทหนฺโต ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิมาหาติ เอวมธิปฺปาเยปิ สติ ยุชฺชเตว. ‘‘อนุสงฺคีตฺจา’’ติปิ ปาโ. ทุติยตติยสงฺคีตีสุ ปุน สงฺคีตฺจาติ อตฺถวเสน นินฺนานากรณเมว. สโมธาเนตฺวา วินยปิฏกํ นาม เวทิตพฺพํ, สุตฺต…เป… อภิธมฺมปิฏกํ นาม เวทิตพฺพนฺติ โยชนา.

ภิกฺขุภิกฺขุนีปาติโมกฺขวเสน อุภยานิ ปาติโมกฺขานิ. ภิกฺขุภิกฺขุนีวิภงฺควเสน ทฺเว วิภงฺคา. มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ อาคตา ทฺวาวีสติ ขนฺธกา. ปจฺเจกํ โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา โสฬส ปริวาราติ วุตฺตํ. ปริวารปาฬิยฺหิ มหาวิภงฺเค โสฬส วารา, ภิกฺขุนีวิภงฺเค โสฬส วารา จาติ พาตฺตึส วารา อาคตา. โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ปริวารา’’ติ เอตฺตกเมว ทิสฺสติ, พหูสุ ปน โปตฺถเกสุ วินยฏฺกถายํ, อภิธมฺมฏฺกถายฺจ ‘‘โสฬส ปริวารา’’ติ เอวเมว ทิสฺสมานตฺตา อยมฺปิ ปาโ น สกฺกา ปฏิพาหิตุนฺติ ตสฺเสวตฺโถ วุตฺโต. ‘‘อิตี’’ติ ยถาวุตฺตํ พุทฺธวจนํ นิทสฺเสตฺวา ‘‘อิท’’นฺติ ตํ ปรามสติ. อิติ-สทฺโท วา อิทมตฺเถ, อิทนฺติ วจนสิลิฏฺตามตฺตํ, อิติ อิทนฺติ วา ปริยายทฺวยํ อิทมตฺเถเยว วตฺตติ ‘‘อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย. เอส นโย อีทิเสสุ. พฺรหฺมชาลาทีนิ จตุตฺตึส สุตฺตานิ สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา, เตสํ วา สงฺคโห คณนา เอตสฺสาติ พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห. เอวมิตเรสุปิ. เหฏฺา วุตฺเตสุ ทีฆภาณกมชฺฌิมภาณกานํ วาเทสุ มชฺฌิมภาณกานฺเว วาทสฺส ยุตฺตตรตฺตา ขุทฺทกปาาทโยปิ สุตฺตนฺตปิฏเกเยว สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ขุทฺทก…เป… สุตฺตนฺตปิฏกํ นามา’’ติ อาห. ตตฺถ ‘‘สุณาถ ภาวิตตฺตานํ, คาถา อตฺถูปนายิกาติ (เถรคา. นิทานคาถา) วุตฺตตฺตา ‘‘เถรคาถา เถรีคาถา’’ติ จ ปาโ ยุตฺโต.

เอวํ สรูปโต ปิฏกตฺตยํ นิยเมตฺวา อิทานิ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ติพฺพิเธสุ ปิฏเกสุ. วิวิธวิเสสนยตฺตาติ วิวิธนยตฺตา, วิเสสนยตฺตา จ. วินยนโตติ วินยนภาวโต, ภาวปฺปธานนิทฺเทโสยํ, ภาวโลโป วา, อิตรถา ทพฺพเมว ปธานํ สิยา, ตถา จ สติ วินยนตาคุณสมงฺคินา วินยทพฺเพเนว เหตุภูเตน วินโยติ อกฺขาโต, น ปน วินยนตาคุเณนาติ อนธิปฺเปตตฺถปฺปสงฺโค ภเวยฺย. อยํ นโย เอทิเสสุ. วินียเต วา วินยนํ, ตโตติ อตฺโถ. อยํ วินโยติ อตฺถปฺตฺติภูโต สฺีสงฺขาโต อยํ ตนฺติ วินโย. วินโยติ อกฺขาโตติ สทฺทปฺตฺติภูโต สฺาสงฺขาโต วินโย นามาติ กถิโต. อตฺถปฺตฺติยา หิ นามปฺตฺติวิภาวนํ นิพฺพจนนฺติ.

อิทานิ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วิวิธา หี’’ติอาทิ. ‘‘วิวิธา เอตฺถ นยา, ตสฺมา วิวิธนยตฺตา วินโยติ อกฺขาโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. วิวิธตฺตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘ปฺจวิธา’’ติอาทินา, ตถา วิเสสตฺตมฺปิ ‘‘ทฬฺหีกมฺมา’’ติอาทินา. โลกวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ ทฬฺหีกมฺมปโยชนา, ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิถิลกรณปโยชนา. สฺมเวลํ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม, กาเย, วาจาย จ ปวตฺโต โส, ตสฺส นิเสธนํ ตถา, เตน ตถานิเสธนเมว ปริยาเยน กายวาจาวินยนํ นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘ตสฺมา’’ติ วตฺวา ตสฺสาเนกธา ปรามสนมาห ‘‘วิวิธนยตฺตา’’ติอาทิ. ยถาวุตฺตา จ คาถา อีทิสสฺส นิพฺพจนสฺส ปกาสนตฺถํ วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนา กรณภูเตนาติ วทนฺติ. อปิจ ‘‘วิวิธา หี’’ติอาทิวากฺยสฺส ยถาวุตฺตสฺส คุณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตนา’’ติอาทิมาหาติปิ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. เอวํ สติ เตนาติ วิวิธนยตฺตาทินา เหตุภูเตนาติ อตฺโถ. อถ วา ยถาวุตฺตวจนเมว สนฺธาย โปราเณหิ อยํ คาถา วุตฺตาติ สํสนฺเทตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ, ทุติยนเย วิย ‘‘เตนา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ. เอตนฺติ คาถาวจนํ. เอตสฺสาติ วินยสทฺทสฺส, ‘‘วจนตฺถา’’ติ ปเทน สมฺพนฺโธ. ‘‘วจนสฺส อตฺโถ’’ติ หิ สมฺพนฺเธ วุตฺเตปิ ตสฺส วจนสามฺโต วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตสฺสา’’ติ ปุน วุตฺตํ. เนรุตฺติกา ปน สมาสตทฺธิเตสุ สิทฺเธสุ สามฺตฺตา, นามสทฺทตฺตา จ เอทิเสสุ สทฺทนฺตเรน วิเสสิตภาวํ อิจฺฉนฺติ.

‘‘อตฺถาน’’นฺติ ปทํ ‘‘สูจนโต…เป… สุตฺตาณา’’ติ ปเทหิ ยถารหํ กมฺมสมฺพนฺธวเสน โยเชตพฺพํ. ตมตฺถํ วิวรติ ‘‘ตฺหี’’ติอาทินา. อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ, สุณาติ, วาเจติ, จินฺเตติ, เทเสติ จ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสปีติ ตทุภยํ ตํ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติ, ตถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตรตฺเถ จาติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติ. อตฺถสทฺโท จายํ หิตปริยาโย, น ภาสิตตฺถวจโน. ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ, ปรสฺสปีติ อยมนธิปฺเปตตฺโถ วุตฺโต สิยา. สุตฺเตน หิ โย อตฺโถ ปกาสิโต, โส ตสฺเสว ปกาสกสฺส สุตฺตสฺส โหติ, ตสฺมา น เตน ปรตฺโถ สูจิโต, เตน สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺตตฺถคฺคหณฺจ น กตฺตพฺพํ. อตฺตตฺถปรตฺถวินิมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณฺจ น กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส หิตปริยายสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตาธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตา.

อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโย อตฺถปฺปเภทา ‘‘น ห’ฺทตฺถ’ตฺถิ ปสํสลาภา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส นิทฺเทเส (มหานิ. ๖๓) วุตฺตา ‘‘อตฺตตฺโถ, ปรตฺโถ, อุภยตฺโถ, ทิฏฺธมฺมิโก อตฺโถ, สมฺปรายิโก อตฺโถ, อุตฺตาโน อตฺโถ, คมฺภีโร อตฺโถ, คูฬฺโห อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ, เนยฺโย อตฺโถ, นีโต อตฺโถ, อนวชฺโช อตฺโถ, นิกฺกิเลโส อตฺโถ, โวทาโน อตฺโถ, ปรมตฺโถ’’ติ, (มหานิ. ๖๓) เต อตฺถปฺปเภเท สูเจตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กิฺจาปิ หิ สุตฺตนิรเปกฺขํ อตฺตตฺถาทโย วุตฺตา สุตฺตตฺถภาเวน อนิทฺทิฏฺตฺตา, เตสุ ปน เอโกปิ อตฺถปฺปเภโท สุตฺเตน ทีเปตพฺพตํ นาติวตฺตตีติ. อิมสฺมิฺจ อตฺถวิกปฺเป อตฺถสทฺโท ภาสิตตฺถปริยาโยปิ โหติ. เอตฺถ หิ ปุริมกา ปฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถปฺปเภทา, ปจฺฉิมกา จตฺตาโร อุภยสภาวา. ตตฺถ สุวิฺเยฺยตาย วิภาเวน อนคาธภาโว อุตฺตาโน. ทุรธิคมตาย วิภาเวน อคาธภาโว คมฺภีโร. อวิวโฏ คูฬฺโห. มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโน. นิทฺธาเรตฺวา าเปตพฺโพ เนยฺโย. ยถารุตวเสน เวทิตพฺโพ นีโต. อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยาธมฺมวเสน วา ยถากฺกมํ โยเชตพฺพา. ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว เอว วา.

อถ วา ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตี’’ติ อตฺตตฺถํ, ‘‘อปฺปิจฺฉกถฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตี’’ติ ปรตฺถํ สูเจติ. เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปตี’’ติอาทิสุตฺตานิ (อ. นิ. ๔.๙๙, ๒๖๕) โยเชตพฺพานิ. อปเร ปน ‘‘ยถาสภาวํ ภาสิตํ อตฺตตฺถํ, ปูรณกสฺสปาทีนมฺติตฺถิยานํ สมยภูตํ ปรตฺถํ สูเจติ, สุตฺเตน วา สงฺคหิตํ อตฺตตฺถํ, สุตฺตานุโลมภูตํ ปรตฺถํ, สุตฺตนฺตนยภูตํ วา อตฺตตฺถํ, วินยาภิธมฺมนยภูตํ ปรตฺถํ สูเจตี’’ติปิ วทนฺติ. วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย สาติสยํ อตฺตหิตปรหิตาทีนิ ปกาสิตานิ โหนฺติ ตปฺปธานภาวโต, น ปน อาณาธมฺมสภาว-วสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว ‘‘อตฺถานํ สูจนโต สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. สูจ-สทฺทสฺส เจตฺถ รสฺโส. ‘‘เอวฺจ กตฺวา ‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺน’นฺติ (ปาจิ. ๖๕๕, ๑๒๔๒) จ สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’ติ (อฏฺสา. นิทานกถา, กถา. อฏฺ. นิทานกถา) จ เอวมาทีสุ สุตฺตสทฺโท อุปจริโตติ คเหตพฺโพ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ. อฺเ ปน ยถาวุตฺตสทิเสเนว นิพฺพจเนน สุตฺตสทฺทสฺส วินยาภิธมฺมานมฺปิ วาจกตฺตํ วทนฺติ.

สุตฺเต จ อาณาธมฺมสภาโว เวเนยฺยชฺฌาสยมนุวตฺตติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว, ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนาติ อาห ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา’’ติอาทิ. ‘‘เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา’’ติ อิทมฺปิ เวเนยฺยานํ หิตสมฺปาทเน สุตฺตนฺตเทสนาย ตปฺปรภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตปฺปรภาโว จ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลมโต ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห ‘‘เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตา’’ติ. เอเตน จ เหตุนา นนุ วินยาภิธมฺมาปิ สุวุตฺตา, อถ กสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ อนุโยคํ ปริหรติ.

อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน กาลนฺตเรน อตฺถาภินิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สสฺสํ นาม วปนโรปนาทิกฺขเณเยว ผลํ น ปสวติ, อนุปุพฺพชคฺคนาทิวเสน กาลนฺตเรเนว ปสวติ, ตถา อิทมฺปิ สวนธารณาทิกฺขเณเยว อตฺเถ น ปสวติ, อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน กาลนฺตเรเนว ปสวตีติ. ปสวตีติ จ ผลติ, อภินิปฺผาเทตีติ อตฺโถ. อภินิปฺผาทนเมว หิ ผลนํ. อุปายสมงฺคีนฺเว อตฺถาภินิปฺผตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาห. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา เธนุ นาม กาเล ชาตวจฺฉา ถนํ คเหตฺวา ทุหตํ อุปายวนฺตานเมว ขีรํ ปคฺฆราเปติ, น อกาเล อชาตวจฺฉา. กาเลปิ วา วิสาณาทิกํ คเหตฺวา ทุหตํ อนุปายวนฺตานํ, ตถา อิทมฺปิ นิสฺสรณาทินา สวนธารณาทีนิ กุรุตํ อุปายวนฺตานเมว สีลาทิอตฺเถ ปคฺฆราเปติ, น อลคทฺทูปมาย สวนธารณาทีนิ กุรุตํ อนุปายวนฺตานนฺติ. ยทิปิ ‘‘สูทตี’’ติ เอตสฺส ฆรติ สิฺจตีติ อตฺโถ, ตถาปิ สกมฺมิกธาตุตฺตา ปคฺฆราเปตีติ การิตวเสน อตฺโถ วุตฺโต ยถา ‘‘ตรตี’’ติ เอตสฺส นิปาเตตีติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถมาห ‘‘สุฏฺุ จ เน ตายตี’’ติ. เนติ อตฺเถ.

สุตฺตสภาคนฺติ สุตฺตสทิสํ. ตพฺภาวํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา. ตจฺฉกานํ สุตฺตนฺติ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺตํ. ปมาณํ โหติ ตทนุสาเรน ตจฺฉนโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา กาฬสุตฺตํ ปสาเรตฺวา สฺาเณ กเต คเหตพฺพํ, วิสฺสชฺเชตพฺพฺจ ปฺายติ, ตสฺมา ตํ ตจฺฉกานํ ปมาณํ โหติ, เอวํ วิวาเทสุ อุปฺปนฺเนสุ สุตฺเต อานีตมตฺเต ‘‘อิทํ คเหตพฺพํ, อิทํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ ปากฏตฺตา วิวาโท วูปสมฺมติ, ตสฺมา เอตํ วิฺูนํ ปมาณนฺติ. อิทานิ อฺถาปิ สุตฺตสภาคตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา จา’’ติอาทิมาห. สุตฺเตนาติ ปุปฺผาวุเตน เยน เกนจิ ถิรสุตฺเตน. สงฺคหิตานีติ สุฏฺุ, สมํ วา คหิตานิ, อาวุตานีติ อตฺโถ. น วิกิริยนฺตีติ อิโต จิโต จ วิปฺปกิณฺณาภาวมาห, น วิทฺธํสียนฺตีติ เฉชฺชเภชฺชาภาวํ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยถา ถิรสุตฺเตน สงฺคหิตานิ ปุปฺผานิ วาเตน น วิกิริยนฺติ น วิทฺธํสียนฺติ, เอวํ สุตฺเตน สงฺคหิตา อตฺถา มิจฺฉาวาเทน น วิกิริยนฺติ น วิทฺธํสียนฺตีติ. เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย จ เทสนาย อตฺตตฺถปรตฺถาทีนํ สาติสยปฺปกาสนโต อาณาธมฺมสภาเวหิ วินยาภิธมฺเมหิ วิเสเสตฺวา อิมสฺเสว สุตฺตสภาคตา วุตฺตา. ‘‘เตนา’’ติอาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน สมฺพนฺโธ เจว อตฺโถ จ ยถารหํ วตฺตพฺโพ. เอตฺถ จ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏก’’นฺติ เหฏฺา วุตฺเตปิ อนฺตสทฺทสฺส อวจนํ ตสฺส วิสุํ อตฺถาภาวทสฺสนตฺถํ ตพฺภาววุตฺติโต. สหโยคสฺส หิ สทฺทสฺส อวจเนน เสสตา ตสฺส ตุลฺยาธิกรณตํ, อนตฺถกตํ วา าเปติ.

นฺติ เอส นิปาโต การเณ, เยนาติ อตฺโถ. เอตฺถ อภิธมฺเม วุฑฺฒิมนฺโต ธมฺมา เยน วุตฺตา, เตน อภิธมฺโม นาม อกฺขาโตติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อภิ-สทฺทสฺส อตฺถวเสนายํ ปเภโทติ ตสฺส ตทตฺถปฺปวตฺตตาทสฺสเนน ตมตฺถํ สาเธนฺโต ‘‘อยฺหี’’ติอาทิมาห. อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวสงฺขาตมติเรกตฺถํ ทีเปตีติ วุตฺตํ ‘‘อภิกฺกมนฺตีติอาทีสุ วุฑฺฒิยํ อาคโต’’ติ. อภิฺาตาติ อฑฺฒจนฺทาทินา เกนจิ สฺาเณน าตา, ปฺาตา ปากฏาติ วุตฺตํ โหติ. อฑฺฒจนฺทาทิภาโว หิ รตฺติยา อุปลกฺขณวเสน ปฺาณํ โหติ ‘‘ยสฺมา อฑฺโฒ, ตสฺมา อฏฺมี. ยสฺมา อูโน, ตสฺมา จาตุทฺทสี. ยสฺมา ปุณฺโณ, ตสฺมา ปนฺนรสี’’ติ. อภิลกฺขิตาติ เอตฺถาปิ อยเมวตฺโถ เวทิตพฺโพ, อิทํ ปน มูลปณฺณาสเก ภยเภรวสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๓๔) อภิลกฺขิตสทฺทปริยาโย อภิฺาตสทฺโทติ อาห ‘‘อภิฺาตา อภิลกฺขิตาติอาทีสุ ลกฺขเณ’’ติ. ยชฺเชวํ ลกฺขิตสทฺทสฺเสว ลกฺขณตฺถทีปนโต อภิ-สทฺโท อนตฺถโกว สิยาติ? เนวํ ทฏฺพฺพํ ตสฺสาปิ ตทตฺถโชตนโต. วาจกสทฺทสนฺนิธาเน หิ อุปสคฺคนิปาตา ตทตฺถโชตกมตฺตาติ ลกฺขิตสทฺเทน วาจกภาเวน ปกาสิตสฺส ลกฺขณตฺถสฺเสว โชตกภาเวน ปกาสนโต อภิ-สทฺโทปิ ลกฺขเณ ปวตฺตตีติ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ราชาภิราชาติ ปเรหิ ราชูหิ ปูชิตุมรโห ราชา. ปูชิเตติ ปูชารเห. อิทํ ปน สุตฺตนิปาเต เสลสุตฺเต (สุ. นิ. ๕๕๓ อาทโย).

อภิธมฺเมติ ‘‘สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฏฺิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตี’’ติอาทินา (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วินยปฺตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม. ปุพฺพาปรวิโรธาภาเวน ยถาวุตฺตธมฺมานเมว อฺมฺสงฺกรวิรหโต อฺมฺสงฺกรวิรหิเต ธมฺเมติปิ วทนฺติ. ‘‘ปาณาติปาโต อกุสล’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๙๒) เอวมาทีสุ วา มรณาธิปฺปายสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา อกุสโล, น ปาณสงฺขาตชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทสงฺขาโต อติปาโต. ตถา ‘‘อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส อาทานสงฺขาตา วิฺตฺติ อพฺยากโต ธมฺโม, ตํวิฺตฺติสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อกุสโล ธมฺโม’’ติ เอวมาทินาปิ อฺมฺสงฺกรวิรหิเต ธมฺเมติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อภิวินเยติ เอตฺถ ปน ‘‘ชาตรูปรชตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺโต วินเย วิเนติ นาม. เอตฺถ จ ‘‘เอวํ ปฏิคฺคณฺหโต ปาจิตฺติยํ, เอวํ ปน ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺโต อภิวินเย วิเนติ นามาติ วทนฺติ. ตสฺมา ชาตรูปรชตํ ปรสนฺตกํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ยถาวตฺถุํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อฺตรํ, ภณฺฑาคาริกสีเสน คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน อตฺถาย คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, เกวลํ โลลตาย คณฺหนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏํ, รูปิยฉฑฺฑกสมฺมตสฺส อนาปตฺตีติ เอวํ อฺมฺสงฺกรวิรหิเต วินเยปิ ปฏิพโล วิเนตุนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ ปน ปริจฺฉินฺนตํ สรูปโต สงฺเขเปเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺมฺ…เป… โหตี’’ติ อาห.

อภิกฺกนฺเตนาติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ อภิ-สทฺโท ทีเปตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิเก’’ติ. นนุ จ ‘‘อภิกฺกมนฺตี’’ติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวํ อติเรกตฺตํ ทีเปติ, ‘‘อภิฺาตา อภิลกฺขิตา’’ติ เอตฺถ าณลกฺขณกิริยานํ สุปากฏตํ วิเสสํ, ‘‘อภิกฺกนฺเตนา’’ติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิสิฏฺภาวํ ทีเปตีติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺส. ‘‘ปาทโย กิริยาโยเค อุปสคฺคา’’ติ หิ สทฺทสตฺเถ วุตฺตํ. ‘‘อภิราชา, อภิวินเย’’ติ ปน ปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ ราชวินเยสุ อภิ-สทฺโท วตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺย. น หิ อสตฺววาจี สทฺโท สตฺววาจโก สมฺภวตีติ? นตฺถิ อตฺร โทโส ปูชนปริจฺเฉทนกิริยานมฺปิ ทีปนโต, ตาหิ จ กิริยาหิ ยุตฺเตสุ ราชวินเยสุปิ ปวตฺตตฺตา. อภิปูชิโต ราชาติ หิ อตฺเถน กิริยาการกสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ กตฺวา กมฺมสาธนภูตํ ราชทพฺพํ อภิ-สทฺโท ปธานโต วทติ, ปูชนกิริยํ ปน อปฺปธานโต. ตถา อภิปริจฺฉินฺโน วินโยติ อตฺเถน กิริยาการกสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ กตฺวา กมฺมสาธนภูตํ วินยทพฺพํ อภิ-สทฺโท ปธานโต วทติ, ปริจฺฉินฺทนกิริยํ ปน อปฺปธานโต. ตสฺมา อติมาลาทีสุ อติ-สทฺโท วิย อภิ-สทฺโท เอตฺถ สห สาธเนน กิริยํ วทตีติ อภิราชอภิวินยสทฺทา โสปสคฺคาว สิทฺธา. เอวํ อภิธมฺมสทฺเทปิ อภิสทฺโท สห สาธเนน วุฑฺฒิยาทิกิริยํ วทตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.

โหตุ อภิ-สทฺโท ยถาวุตฺเตสุ อตฺเถสุ, ตปฺปโยเคน ปน ธมฺมสทฺเทน ทีปิตา วุฑฺฒิมนฺตาทโย ธมฺมา เอตฺถ วุตฺตา น ภเวยฺยุํ, กถํ อยมตฺโถ ยุชฺเชยฺยาติ อนุโยเค สติ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอตฺถาติ เอตสฺมึ อภิธมฺเม. อุปนฺยาเส -สทฺโท. ภาเวตีติ จิตฺตสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํ, ผริตฺวาติ อารมฺมณสฺส วฑฺฒนํ, ตสฺมา ตาหิ ภาวนาผรณวุฑฺฒีหิ วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตาติ อตฺโถ. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. เอกนฺตโต โลกุตฺตรธมฺมานฺเว ปูชารหตฺตา ‘‘เสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทินา เตเยว ปูชิตาติ ทสฺสิตา. ‘‘ปูชารหา’’ติ เอเตน กตฺตาทิสาธนํ, อตีตาทิกาลํ, สกฺกุเณยฺยตฺถํ วา นิวตฺเตติ. ปูชิตพฺพาเยว หิ ธมฺมา กาลวิเสสนิยมรหิตา ปูชารหา เอตฺถ วุตฺตาติ อธิปฺปาโย ทสฺสิโต. สภาวปริจฺฉินฺนตฺตาติ ผุสนาทิสภาเวน ปริจฺฉินฺนตฺตา. กามาวจเรหิ มหนฺตภาวโต มหคฺคตา ธมฺมา อธิกา, ตโตปิ อุตฺตรวิรหโต อนุตฺตรา ธมฺมาติ ทสฺเสติ ‘‘มหคฺคตา’’ติอาทินา. เตนาติ ‘‘วุฑฺฒิมนฺโต’’ติอาทินา วจเนน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา.

ยํ ปเนตฺถาติ เอเตสุ วินยาทีสุ ตีสุ อฺมฺวิสิฏฺเสุ ยํ อวิสิฏฺํ สมานํ, ตํ ปิฏกนฺติ อตฺโถ. วินยาทโย หิ ตโย สทฺทา อฺมฺาสาธารณตฺตา วิสิฏฺา นาม, ปิฏกสทฺโท ปน เตหิ ตีหิปิ สาธารณตฺตา ‘‘อวิสิฏฺโ’’ติ วุจฺจติ. ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโตติ ปริยาปุณิตพฺพตฺถปติฏฺานตฺเถหิ กรณภูเตหิ, วิเสสนภูเตหิ วา. อปิจ ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโต ปริยตฺติภาชนตฺถนฺติ อาหูติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปจฺจตฺตตฺเถ หิ โต-สทฺโท อิติ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา. อิตินา นิทฺทิสิตพฺเพหิโต – สทฺทมิจฺฉนฺติ เนรุตฺติกา ยถา ‘‘อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๖, ๔๐๘, ๔๑๑) เอเตน ปริยาปุณิตพฺพโต, ตํตทตฺถานํ ภาชนโต จ ปิฏกํ นามาติ ทสฺเสติ. อนิปฺผนฺนปาฏิปทิกปทฺเหตํ. สทฺทวิทู ปน ‘‘ปิฏ สทฺทสงฺฆาเฏสู’’ติ วตฺวา อิธ วุตฺตเมว ปโยคมุทาหรนฺติ, ตสฺมา เตสํ มเตน ปิฏียติ สทฺทียติ ปริยาปุณียตีติ ปิฏกํ, ปิฏียติ วา สงฺฆาฏียติ ตํตทตฺโถ เอตฺถาติ ปิฏกนฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ. ‘‘เตนา’’ติอาทินา สมาสํ ทสฺเสติ.

มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ กาลามสุตฺเต, (อ. นิ. ๓.๖๖) สาฬฺหสุตฺเต (อ. นิ. ๓.๖๗) จ อาคตํ ปาฬิมาห. ตทฏฺกถายฺจ ‘‘อมฺหากํ ปิฏกตนฺติยา สทฺธึ สเมตีติ มา คณฺหิตฺถา’’ติ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๖๖) อตฺโถ วุตฺโต. อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน ปน ‘‘ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหถา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. กุทาลปิฏกมาทายาติ กุทาลฺจ ปิฏกฺจ อาทาย. กุ วุจฺจติ ปถวี, ตสฺสา ทาลนโต วิทาลนโต อโยมยอุปกรณวิเสโส กุทาลํ นาม. เตสํ เตสํ วตฺถูนํ ภาชนภาวโต ตาลปณฺณเวตฺตลตาทีหิ กโต ภาชนวิเสโส ปิฏกํ นาม. อิทํ ปน มูลปณฺณาสเก กกจูปมสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๒๗).

‘‘เตน…เป… เยฺยา’’ติ คาถาปทํ อุลฺลิงฺเคตฺวา ‘‘เตนา’’ติอาทินา วิวรติ. สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคมาทิยเต, วุจฺจมานสฺส วา, อิธ ปน วตฺติจฺฉาย วุตฺตสฺเสวาติ กตฺวา ‘‘วินโย จ โส ปิฏกฺจา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยถาวุตฺเตเนว นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถน…เป… กตฺวา’’ติ จ ‘‘ปริยตฺติภาวโต, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ภาชนโต จา’’ติ จ วุตฺตํ สพฺพมติทิสติ. ตโยปีติ เอตฺถ อปิสทฺโท, ปิ-สทฺโท วา อวยวสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ‘‘อปี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปี’’ติ วทนฺโต หิ อปิ-สทฺโท วิย ปิ-สทฺโทปิ วิสุํ นิปาโต อตฺถีติ ทสฺเสติ.

กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํ. กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธตากรณํ กถา, อิทํ วุตฺตํ โหติ – เทสิตารํ ภควนฺตมเปกฺขิตฺวา เทสนา, สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ, กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถาติ เอวมิเมสํ นานากรณํ เวทิตพฺพนฺติ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ เทสนาทโย เทเสตพฺพาทินิรเปกฺขา น โหนฺติ, อาณาทโย ปน วิเสสโต เทสกาทิอธีนาติ ตํ ตํ วิเสสโยควเสน เทสนาทีนํ เภโท วุตฺโต. ยถา หิ อาณาวิธานํ วิเสสโต อาณารหาธีนํ ตตฺถ โกสลฺลโยคโต, เอวํ โวหารปรมตฺถวิธานานิ จ วิธายกาธีนานีติ อาณาทิวิธิโน เทสกายตฺตตา วุตฺตา. อปราธชฺฌาสยานุรูปํ วิย จ ธมฺมานุรูปมฺปิ สาสนํ วิเสสโต, ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขนฺติ สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ วุตฺตํ. สํวราสํวรนามรูปานํ วิย จ วินิพฺเพเตพฺพาย ทิฏฺิยา กถนํ สติ วาจาวตฺถุสฺมึ, นาสตีติ วิเสสโต ตทธีนํ, ตสฺมา กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถา วุตฺตา. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘เทสกสฺส วเสเนตฺถ, เทสนา ปิฏกตฺตยํ;

สาสิตพฺพวเสเนตํ, สาสนนฺติ ปวุจฺจติ.

กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส, วเสนาปิ กถาติ จ;

เทสนาสาสนกถา-เภทมฺเปวํ ปกาสเย’’ติ.

ปทตฺตยมฺเปตํ สโมธาเนตฺวา ตาสํ เภโทติ กตฺวา เภทสทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทปทโต ปรํ สุยฺยมานตฺตา ‘‘เทสนาเภทํ, สาสนเภทํ, กถาเภทฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติ. เภทนฺติ จ นานตฺตํ, วิเสสํ วา. เตสุ ปิฏเกสุ. สิกฺขา จ ปหานฺจ คมฺภีรภาโว จ, ตฺจ ยถารหํ ปริทีปเย.

ทุติยคาถาย ปริยตฺติเภทํ ปริยาปุณนสฺส ปการํ, วิเสสฺจ วิภาวเย. ยหึ วินยาทิเก ปิฏเก. ยํ สมฺปตฺตึ, วิปตฺติฺจ ยถา ภิกฺขุ ปาปุณาติ, ตถา ตมฺปิ สพฺพํ ตหึ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ, วิปตฺติฺจ ยหึ ยถา ภิกฺขุ ปาปุณาติ, ตถา ตมฺปิ สพฺพํ ตหึ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํ. ยถาติ จ เยหิ อุปารมฺภาทิเหตุปริยาปุณนาทิปฺปกาเรหิ, อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสรกฺขณเหตุปริยาปุณนํ สุปฺปฏิปตฺติทุปฺปฏิปตฺตีติ เอเตหิ ปกาเรหีติ วุตฺตํ โหติ. สนฺเตสุปิ จ อฺเสุ ตถา ปาปุณนฺเตสุ เชฏฺเสฏฺาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต, ยถานุสิฏฺํ สมฺมาปฏิปชฺชเนน ธมฺมาธิฏฺานภาวโต จ ภิกฺขูติ วุตฺตํ.

ตตฺราติ ตาสุ คาถาสุ. อยนฺติ อธุนา วกฺขมานา กถา. ปริทีปนาติ สมนฺตโต ปกาสนา, กิฺจิมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวา วิภชนาติ วุตฺตํ โหติ. วิภาวนาติ เอวํ ปริทีปนายปิ สติ คูฬฺหํ ปฏิจฺฉนฺนมกตฺวา โสตูนํ สุวิฺเยฺยภาเวน อาวิภาวนา. สงฺเขเปน ปริทีปนา, วิตฺถาเรน วิภาวนาติปิ วทนฺติ. อปิจ เอตํ ปททฺวยํ เหฏฺา วุตฺตานุรูปโต กถิตํ, อตฺถโต ปน เอกเมว. ตสฺมา ปริทีปนา ปมคาถาย, วิภาวนา ทุติยคาถายาติ โยเชตพฺพํ. จ-สทฺเทน อุภยตฺถํ อฺมฺํ สมุจฺเจติ. กสฺมา, วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ. หีติ การเณ นิปาโต ‘‘อกฺขรวิปตฺติยํ หี’’ติอาทีสุ วิย. ยสฺมา, กสฺมาติ วา อตฺโถ. อาณํ ปเณตุํ [เปตุํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา)] อรหตีติ อาณารโห, สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา, มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตหิโตปเทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา อาณารเหน ภควตาติ อตฺโถ. โวหารปรมตฺถธมฺมานมฺปิ ตตฺถ สพฺภาวโต ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติ วุตฺตํ, เตน เยภุยฺยนยํ ทสฺเสติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. วิเสเสน สตฺตานํ มนํ อวหรตีติ โวหาโร, ปฺตฺติ, ตสฺมึ กุสโล, เตน.

ปจุโร พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสํ เต ปจุราปราธา, เสยฺยสกตฺเถราทโย. ยถาปราธนฺติ โทสานุรูปํ. ‘‘อเนกชฺฌาสยา’’ติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย, โส อตฺถโต ทิฏฺิ, าณฺจ, ปเภทโต ปน จตุพฺพิโธ โหติ. วุตฺตฺจ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติ.

ตตฺถ สพฺพทิฏฺีนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺีหิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิ ทิฏฺิคติกา สตฺตา อิมา เอว ทฺเว ทิฏฺิโย สนฺนิสฺสิตา. ยถาห ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต โข ปนายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตฺจ นตฺถิตฺจา’’ติ, (สํ. นิ. ๒.๑๕) อตฺถิตาติ หิ สสฺสตคฺคาโห อธิปฺเปโต, นตฺถิตาติ อุจฺเฉทคฺคาโห. อยํ ตาว วฏฺฏนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ อาสโย. วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ ปน สุทฺธสตฺตานํ อนุโลมิกา ขนฺติ, ยถาภูตาณนฺติ ทุวิโธ อาสโย. ตตฺถ จ อนุโลมิกา ขนฺติ วิปสฺสนาาณํ. ยถาภูตาณํ ปน กมฺมสกตาาณํ. จตุพฺพิโธ เปโส อาสยนฺติ สตฺตา เอตฺถ นิวสนฺติ, จิตฺตํ วา อาคมฺม เสติ เอตฺถาติ อาสโย มิคาสโย วิย. ยถา มิโค โคจราย คนฺตฺวาปิ ปจฺจาคนฺตฺวา ตตฺเถว วนคหเน สยตีติ ตํ ตสฺส ‘‘อาสโย’’ติ วุจฺจติ, ตถา จิตฺตํ อฺถาปิ ปวตฺติตฺวา ยตฺถ ปจฺจาคมฺม เสติ, ตสฺส โส ‘‘อาสโย’’ติ. กามราคาทโย สตฺต อนุสยา. มูสิกวิสํ วิย การณลาเภ อุปฺปชฺชมานารหา อนาคตา, อตีตา, ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติ. น หิ ธมฺมานํ กาลเภเทน สภาวเภโทติ. จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา, อนฺตรเภเทน อเนกวิธา, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺิ โหนฺติ. อถ วา จริยาติ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ จริตํ. ตฺหิ วิภงฺเค จริตนิทฺเทเส นิทฺทิฏฺํ.

‘‘อธิมุตฺติ นาม ‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามี’ติอาทินา ตนฺนินฺนภาเวน ปวตฺตมานํ สนฺนิฏฺาน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพจริยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทนา’ติ (ที. นิ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ตถา หิ ยาย หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเกเยว สตฺเต เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา ปณีตาธิมุตฺติเกเยว. สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา สีลวนฺโต น โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺโต, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติ. สเจ อาจริยุปชฺฌายา สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส อสารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติ. ธาตุสํยุตฺตวเสน (สํ. นิ. ๒.๘๕ อาทโย) เจส อตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เอวมยํ หีนาธิมุตฺติกาทีนํ อฺมฺโ ปเสวนาทินิยมิตา อภิรุจิ อชฺฌาสยธาตุ ‘‘อธิมุตฺตี’’ติ เวทิตพฺพา. อเนกา อชฺฌาสยาทโย เต เยสํ อตฺถิ, อเนกา วา อชฺฌาสยาทโย เยสนฺติ ตถา ยถา ‘‘พหุกตฺตุโก, พหุนทิโก’’ติ. ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุโลมํ อนติกฺกมฺม, เย เย วา อชฺฌาสยาทโย อนุโลมา, เตหิ เตหีติ อตฺโถ. อาสยาทีนํ อนุโลมสฺส วา อนุรูปนฺติปิ วทนฺติ. ฆนวินิพฺโภคาภาวโต ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน ‘‘อหํ มม สนฺตก’’นฺติ เอวํ ปวตฺตสฺิโน. ยถาธมฺมนฺติ ‘‘นตฺเถตฺถ อตฺตา, อตฺตนิยํ วา, เกวลํ ธมฺมมตฺตเมเวต’’นฺติ เอวมาทินา ธมฺมสภาวานุรูปนฺติ อตฺโถ.

สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ อวีติกฺกโม. มหนฺโต สํวโร อสํวโร. วุฑฺฒิอตฺโถ หิ อยํ อ-กาโร ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๒๑) ตํโยคตาย จ ขุทฺทโก สํวโร ปาริเสสาทินเยน สํวโร, ตสฺมา ขุทฺทโก, มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สํวรา สํวโร’’ติอาทิ. ทิฏฺิวินิเวนาติ ทิฏฺิยา วิโมจนํ, อตฺถโต ปน ตสฺส อุชุวิปจฺจนิกา สมฺมาทิฏฺิอาทโย ธมฺมา. ตถา จาห ‘‘ทฺวาสฏฺิทิฏฺิปฏิปกฺขภูตา’’ติ. นามสฺส, รูปสฺส, นามรูปสฺส จ ปริจฺฉินฺทนํ นามรูปปริจฺเฉโท, โส ปน ‘‘ราคาทิปฏิปกฺขภูโต’’ติ วจนโต ตถาปวตฺตเมว าณํ.

‘‘ตีสุปี’’ติอาทินา อปรฑฺฒํ วิวรติ. ตีสุปิ ตาสํ วจนสมฺภวโต ‘‘วิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตเทตํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. ตตฺร ‘‘ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วจนโต อาห ‘‘วินยปิฏเก อธิสีลสิกฺขา’’ติ. สุตฺตนฺตปาฬิยํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๑.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓) สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต ‘‘สุตฺตนฺต ปิฏเก อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํ. นามรูปปริจฺเฉทสฺส อธิปฺาปทฏฺานโต, อธิปฺาย จ อตฺถาย ตทวเสสนามรูปธมฺมกถนโต อาห ‘‘อภิธมฺมปิฏเก อธิปฺาสิกฺขา’’ติ.

กิเลสานนฺติ สํกฺเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา, อุภยาเปกฺขฺเจตํ ‘‘โย กายวจีทฺวาเรหิ กิเลสานํ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํ, ตสฺส ปฏิปกฺขตฺตา’’ติ จ. ‘‘วีติกฺกโม’’ติ อยํ ‘‘ปฏิปกฺข’’นฺติ ภาวโยเค สมฺพนฺโธ, ‘‘สีลสฺสา’’ติ ปน ภาวปจฺจเย. เอวํ สพฺพตฺถ. อนุสยวเสน สนฺตาเน อนุวตฺตนฺตา กิเลสา การณลาเภ ปริยุฏฺิตาปิ สีลเภทภยวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติ. โอกาสาทานวเสน กิเลสานํ จิตฺเต กุสลปฺปวตฺตึ ปริยาทิยิตฺวา อุฏฺานํ ปริยุฏฺานํ, ตสฺส ปหานํ, จิตฺตสนฺตาเน อุปฺปตฺติวเสน กิเลสานํ ปริยุฏฺานสฺส ปหานนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘กิเลสาน’’นฺติ หิ อธิกาโร, ตํ ปน ปริยุฏฺานปฺปหานํ จิตฺตสมาทหนวเสน ภวตีติ อาห ‘‘ปริยุฏฺานปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺสา’’ติ. อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ สยนกา อนุรูปการณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา อนุสยา, เตสํ ปหานํ, เต ปน สพฺพโส อริยมคฺคปฺาย ปหียนฺตีติ อาห ‘‘อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปฺายา’’ติ.

ทีปาโลเกน วิย ตมสฺส ทานาทิปุฺกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. อิธ ปน อธิสีลสิกฺขาย วุตฺตฏฺานตฺตา เตน เตน สุสีลฺยงฺเคน ตสฺส ตสฺส ทุสฺสีลฺยงฺคสฺส ปหานํ ‘‘ตทงฺคปฺปหาน’’นฺติ คเหตพฺพํ. อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารเณน ฆฏปฺปหาเรน วิย ชลตเล เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํ ตํ มคฺควโต สนฺตาเน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตมปฺปวตฺติสงฺขาต สมุจฺฉินฺทนวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ. ทุฏฺุ จริตํ, สํกิเลเสหิ วา ทูสิตํ จริตํ ทุจฺจริตํ. ตเทว ยตฺถ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิลิสติ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ สํกิเลโส, ตสฺส ปหานํ. กายวจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺตสํกิเลสสฺส ตทงฺควเสน ปหานํ วุตฺตํ สีลสฺส ทุจฺจริตปฏิปกฺขตฺตา. สิกฺขตฺตยานุสาเรน หิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตสตีติ ตณฺหา, สาว วุตฺตนเยน สํกิเลโส, ตสฺส วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วุตฺตํ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา. ทิฏฺิเยว ยถาวุตฺตนเยน สํกิเลโส, ตสฺส สมุจฺเฉทวเสน ปหานํ วุตฺตํ ปฺาย อตฺตาทิวินิมุตฺตสภาว ธมฺมปฺปกาสนโต.

เอกเมกสฺมิฺเจตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอกเมกสฺมึ ปิฏเก, -สทฺโท วากฺยารมฺเภ, ปกฺขนฺตเร วา. ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา อวยวสมฺปิณฺฑเน, เตน น เกวลํ จตุพฺพิธสฺเสว คมฺภีรภาโว, อถ โข ปจฺเจกํ ตทวยวานมฺปีติ สมฺปิณฺฑนํ กโรติ. เอส นโย อีทิเสสุ. อิทานิ เต สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตนฺตีติ ปาฬิ. สา หิ อุกฺกฏฺานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต, สภาวนิรุตฺติภาวโต, พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺานํ วจนานํ อาฬิ ปนฺตีติ ‘‘ปาฬี’’ติ วุจฺจติ.

อิธ ปน วินยคณฺิปทการาทีนํ สทฺทวาทีนํ มเตน ปุพฺเพ ววตฺถาปิตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธภูตา ตนฺติ ธมฺโม นาม. อิติ-สทฺโท หิ นามตฺเถ, ‘‘ธมฺโม’’ติ วา วุจฺจติ. ตสฺสาเยวาติ ตสฺสา ยถาวุตฺตาย เอว ตนฺติยา อตฺโถ. มนสา ววตฺถาปิตายาติ อุคฺคหณ-ธารณาทิวสปฺปวตฺเตน มนสา ปุพฺเพ ววตฺถาปิตาย ยถาวุตฺตาย ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธภูตาย ตสฺสา ตนฺติยา. เทสนาติ ปจฺฉา ปเรสมวโพธนตฺถํ เทสนาสงฺขาตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธภูตา ตนฺติเยว. อปิจ ยถาวุตฺตตนฺติ สงฺขาตสทฺทสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา. ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จาติ ยถาวุตฺตาย ทุวิธายปิ ตนฺติยา, ตทตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เต หิ ภควตา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส, โวหารสฺส จ ทีปโก สทฺโทเยว ตนฺติ นามาติ วทนฺติ. เตสํ ปน วาเท ธมฺมสฺสาปิ สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ โก วิเสโสติ เจ? เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน าโต, อุคฺคหณาทิวเสน จ ปุพฺเพ ววตฺถาปิโต ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตํ ตทตฺถปฺปกาสโก สทฺโท เทสนาติ อยมิเมสํ วิเสโสติ. อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา เทสียติ สมุฏฺาปียติ สทฺโท เอเตนาติ กตฺวา มุสาวาทาทโย วิย ตตฺถาปิ หิ มุสาวาทาทิสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาทาทิสทฺเทหิ โวหรียตีติ. กิฺจาปิ อกฺขราวลิภูโต ปฺตฺติสทฺโทเยว อตฺถสฺส าปโก, ตถาปิ มูลการณภาวโต ‘‘อกฺขรสฺาโต’’ติอาทีสุ วิย ตสฺสาเยว อตฺโถติ ปรมตฺถสทฺโทเยว อตฺถสฺส าปกภาเวน วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตสฺสา ตนฺติยา เทสนา’’ติ จ สทิสโวหาเรน วุตฺตํ ยถา ‘‘อุปฺปนฺนา จ กุสลาธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.

อภิธมฺมคณฺิปทการาทีนํ ปน ปณฺณตฺติวาทีนํ มเตน สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺส อนุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ เอกนฺเตน ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา นามปฺตฺติปพนฺธภูตา ตนฺติ ธมฺโม นาม, ‘‘ธมฺโม’’ติ วา วุจฺจติ. ตสฺสาเยวาติ ตสฺสา นามปฺตฺติภูตาย ตนฺติยา เอว อตฺโถ. มนสา ววตฺถาปิตายาติ สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺสานุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ ภควตา มนสา ววตฺถาปิตาย นามปณฺณตฺติปพนฺธภูตาย ตสฺสา ตนฺติยา. เทสนาติ ปเรสํ ปโพธเนน อติสชฺชนา วาจาย ปกาสนา วจีเภทภูตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธสงฺขาตา ตนฺติ. ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จาติ ยถาวุตฺตาย ทุพฺพิธายปิ ตนฺติยา, ตทตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธติ อตฺโถ. เต หิ เอวํ วทนฺติ – สภาวตฺถสฺส, สภาวโวหารสฺส จ อนุรูปวเสเนว ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา ปณฺณตฺติ อิธ ‘‘ตนฺตี’’ติ วุจฺจติ. ยทิ จ สทฺทวาทีนํ มเตน สทฺโทเยว อิธ ตนฺติ นาม สิยา. ตนฺติยา, เทสนาย จ นานตฺเตน ภวิตพฺพํ, มนสา ววตฺถาปิตาย จ ตนฺติยา วจีเภทกรณมตฺตํ เปตฺวา เทสนาย นานตฺตํ นตฺถิ. ตถา หิ เทสนํ ทสฺเสนฺเตน มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาติ วจีเภทกรณมตฺตํ วินา ตนฺติยา สห เทสนาย อนฺตา วุตฺตา. ตถา จ อุปริ ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนาย อนฺภาเวน ตนฺติยาปิ ปณฺณตฺติภาโว กถิโต โหติ.

อปิจ ยทิ ตนฺติยา อฺาเยว เทสนา สิยา, ‘‘ตนฺติยา จ ตนฺติอตฺถสฺส จ เทสนาย จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. เอวํ ปน อวตฺวา ‘‘ตนฺติยา จ ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วุตฺตตฺตา ตนฺติยา, เทสนาย จ อนฺภาโว ทสฺสิโต โหติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ ‘‘เทสนา นาม ปฺตฺตี’’ติ ทสฺเสนฺเตน เทสนาย อนฺภาวโต ตนฺติยา ปณฺณตฺติภาโว กถิโต โหตีติ. ตทุภยมฺปิ ปน ปรมตฺถโต สทฺโทเยว ปรมตฺถวินิมุตฺตาย สมฺมุติยา อภาวา, อิมเมว จ นยํ คเหตฺวา เกจิ อาจริยา ‘‘ธมฺโม จ เทสนา จ ปรมตฺถโต สทฺโท เอวา’’ติ โวหรนฺติ, เตปิ อนุปวชฺชาเยว. ยถา กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. น หิ กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ‘‘นิพฺพตฺติตปรมตฺถวิสยาเยวา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อิตฺถิปุริสาทิอาการปริวิตกฺกปุพฺพกานํ ราคาทิอกุสลานํ, เมตฺตาทิกุสลานฺจ อารมฺมณํ คเหตฺวาปิ สมุปฺปชฺชนโต. ปรมตฺถธมฺมมูลกตฺตา ปนสฺส ปริกปฺปสฺส ปรมตฺถวิสยตา สกฺกา ปฺเปตุํ, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺพนฺติ จ. เอวมฺปิ ปณฺณตฺติวาทีนํ มตํ โหตุ, สทฺทวาทีนํ มเตปิ ธมฺมเทสนานํ นานตฺตํ วุตฺตนเยเนว อาจริยธมฺมปาลตฺเถรา ทีหิ ปกาสิตนฺติ. โหติ เจตฺถ –

‘‘สทฺโท ธมฺโม เทสนา จ, อิจฺจาหุ อปเร ครู;

ธมฺโม ปณฺณตฺติ สทฺโท ตุ, เทสนา วาติ จาปเร’’ติ.

ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธาติ เอตฺถ ตนฺติอตฺโถ, ตนฺติเทสนา, ตนฺติอตฺถปฏิเวโธ จาติ อิเม ตโย ตนฺติวิสยา โหนฺตีติ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถเทสนาปฏิเวธาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ตนฺติเยวาติ เตสํ ธมฺมาธารภาโว กถํ ยุชฺเชยฺยาติ? ตนฺติสมุทายสฺส อวยวตนฺติยา อาธารภาวโต. สมุทาโย หิ อวยวสฺส ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน อาธารภาเวน วุจฺจติ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. เอตฺถ จ ธมฺมาทีนํ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ ธมฺมาทีหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนมฺปิ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโตเยว, ตสฺมา ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น วินยาทโยติ น โจเทตพฺพเมตํ สมุเขน, วิสยวิสยีมุเขน จ วินยาทีนฺเว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตา. ธมฺโม หิ วินยาทโย เอว อภินฺนตฺตา. เตสํ วิสโย อตฺโถ วาจกภูตานํ เตสเมว วาจฺจภาวโต, วิสยิโน เทสนาปฏิเวธา ธมฺมตฺถวิสยภาวโตติ. ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพ, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตพฺพิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. ธมฺมตฺถเทสนานํ คมฺภีรภาวโต ตพฺพิสโย ปฏิเวโธปิ คมฺภีโร ยถา ตํ คมฺภีรสฺส อุทกสฺส ปมาณคฺคหเณ ทีเฆน ปมาเณน ภวิตพฺพํ, เอวํสมฺปทมิทนฺติ (วชิร. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วชิรพุทฺธิตฺเถโร. ปิฏกาวยวานํ ธมฺมาทีนํ วุจฺจมาโน คมฺภีรภาโว ตํสมุทายสฺส ปิฏกสฺสาปิ วุตฺโตเยว, ตสฺมา ตถา น โจเทตพฺพนฺติปิ วทนฺติ, วิจาเรตพฺพเมตํ สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปิฏกาวยวาสมฺภวโต. มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาโห, อลพฺภเนยฺยปติฏฺโ วิย จาติ สมฺพนฺโธ. อตฺถวสา หิ วิภตฺติวจนลิงฺคปริณาโมติ. ทุกฺเขน โอคยฺหนฺติ, ทุกฺโข วา โอคาโห อนฺโต ปวิสนเมเตสูติ ทุกฺโขคาหา. น ลภิตพฺโพติ อลพฺภนีโย, โสเยว อลพฺภเนยฺโย, ลภียเต วา ลพฺภนํ, ตํ นารหตีติ อลพฺภเนยฺโย. ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ โอกาเสติ ปติฏฺโ, ปติฏฺหนํ วา ปติฏฺโ, อลพฺภเนยฺโย โส เยสุ เต อลพฺภเนยฺยปติฏฺา. เอกเทเสน โอคาหนฺเตหิปิ มนฺทพุทฺธีหิ ปติฏฺา ลทฺธุํ น สกฺกาเยวาติ ทสฺเสตุํ เอตํ ปุน วุตฺตํ. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํ.

อิทานิ เหตุเหตุผลาทีนมฺปิ วเสน คมฺภีรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโย. โส จ อตฺตโน ผลํ ทหติ วิทหตีติ ธมฺโม ท-การสฺส ธ-การํ กตฺวา. ธมฺมสทฺทสฺส เจตฺถ เหตุปริยายตา กถํ วิฺายตีติ อาห ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ. วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค (วิภ. ๗๑๘). นนุ จ ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ วิฺายตีติ? ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ าณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘าณ’’นฺติ. ตสฺมา เหตุธมฺมสทฺทา เอกตฺถา, าณปฏิสมฺภิทา สทฺทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโวติ. ตถา ‘‘เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน สาธิโต อตฺถสฺส เหตุผลภาโวติ ทฏฺพฺโพ. เหตุโน ผลํ เหตุผลํ, ตฺจ เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียตีติ อตฺโถติ วุจฺจติ.

เทสนาติ ปฺตฺตีติ เอตฺถ สทฺทวาทีนํ วาเท อตฺถพฺยฺชนกา อวิปรีตาภิลาปธมฺมนิรุตฺติภูตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธสงฺขาตา ตนฺติ ‘‘เทสนา’’ติ วุจฺจติ, เทสนา นามาติ วา อตฺโถ. เทสียติ อตฺโถ เอตายาติ หิ เทสนา. ปกาเรน าปียติ อตฺโถ เอตาย, ปการโต วา าเปตีติ ปฺตฺติ. ตเมว สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. ยถาธมฺมนฺติ เอตฺถ ปน ธมฺมสทฺโท เหตุํ, เหตุผลฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. สภาววาจโก เหส ธมฺมสทฺโท, น ปริยตฺติเหตุอาทิวาจโก, ตสฺมา โย โย อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมึ ตสฺมินฺติ อตฺโถ. เตสํ เตสํ อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺมานํ อนุรูปํ วา ยถาธมฺมํ. เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตสวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ, ตโตเยว จ อวิปรีตาภิลาโปติ วุจฺจติ. ธมฺมาภิลาโปติ หิ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป ธมฺมนิรุตฺติภูโต ตนฺติสงฺขาโต ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺโธ. โส หิ อภิลปฺปติ อุจฺจารียตีติ อภิลาโป, ธมฺโม อวิปรีโต สภาวภูโต อภิลาโป ธมฺมาภิลาโปติ วุจฺจติ, เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘) เอตฺถ วุตฺตํ ธมฺมนิรุตฺตึ ทสฺเสติ สทฺทสภาวตฺตา เทสนาย. ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. ๗๑๘) วุตฺโต. ตทฏฺกถาย จ ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) ตสฺสา สทฺทารมฺมณตา ทสฺสิตา. ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโก’’ติ หิ วจนวจนตฺเถ ววตฺถเปตฺวา ตํ ตํ วจนตฺถวิภาวนวเสน ปวตฺติโต สทฺโท ‘‘เทสนา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต วินิมุตฺตํ ปฺตฺตึ สนฺธายาติ ทสฺเสติ อเนกธา อตฺถสมฺภเว อตฺตนา อธิปฺเปตตฺถสฺเสว วุตฺตตฺตาติ อยํ สทฺทวาทีนํ วาทโต วินิจฺฉโย.

ปฺตฺติวาทีนํ วาเท ปน สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺสานุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา ตนฺติสงฺขาตา นามปฺตฺติ เทสนา นาม, ‘‘เทสนา’’ติ วา วุจฺจตีติ อตฺโถ. ตเทว มูลการณภูตสฺส สทฺทสฺส ทสฺสนวเสน การณูปจาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ ‘‘ธมฺมาภิลาโป’’ติ เอตฺถ อภิลปฺปติ อุจฺจารียตีติ อภิลาโปติ สทฺโท วุจฺจติ, น ปณฺณตฺติ, ตถาปิ สทฺเท วุจฺจมาเน ตทนุรูปํ โวหารํ คเหตฺวา เตน โวหาเรน ทีปิตสฺส อตฺถสฺส ชานนโต สทฺเท กถิเต ตทนุรูปา ปณฺณตฺติปิ การณูปจาเรน กถิตาเยว โหติ. อปิจ ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนา นาม สทฺโท น โหตีติ ทีปิตเมว. เตน หิ อธิปฺปายมตฺตเมว มูลการณสทฺทวเสน กถิตํ, น อิธ คเหตพฺโพ ‘‘เทสนา’’ติ เอตสฺส อตฺโถติ อยํ ปฺตฺติวาทีนํ วาทโต วินิจฺฉโย. อตฺถนฺตรมาห ‘‘อนุโลม…เป… กถน’’นฺติ, เอเตน เหฏฺา วุตฺตํ เทสนาสมุฏฺาปกํ จิตฺตุปฺปาทํ ทสฺเสติ. กถียติ อตฺโถ เอเตนาติ หิ กถนํ. อาทิสทฺเทน นีตเนยฺยาทิกา ปาฬิคติโย, เอกตฺตาทินนฺทิยาวตฺตาทิกา ปาฬินิสฺสิตา จ นยา สงฺคหิตา.

สยเมว ปฏิวิชฺฌติ, เอเตน วา ปฏิวิชฺฌนฺตีติ ปฏิเวโธ, าณํ. ตเทว อภิสเมติ, เอเตน วา อภิสเมนฺตีติ อภิสมโยติปิ วุจฺจติ. อิทานิ ตํ ปฏิเวธํ อภิสมยปฺปเภทโต, อภิสมยาการโต, อารมฺมณโต, สภาวโต จ ปากฏํ กาตุํ ‘‘โส จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ โลกิยโลกุตฺตโรติ ปเภทโต, วิสยโต, อสมฺโมหโตติ อาการโต, ธมฺเมสุ, อตฺเถสุ, ปฺตฺตีสูติ อารมฺมณโต, อตฺถานุรูปํ, ธมฺมานุรูปํ, ปฺตฺติปถานุรูปนฺติ สภาวโต จ ปากฏํ กโรติ. ตตฺถ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นาม อวิชฺชาทิธมฺมารมฺมโณ, สงฺขาราทิอตฺถารมฺมโณ, ตทุภยปฺาปนารมฺมโณ จ โลกิโย อภิสมโย. อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นาม นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคสมฺปยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปฺตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโย. ตถา หิ ‘‘อยํ เหตุ, อิทมสฺส ผลํ, อยํ ตทุภยานุรูโป โวหาโร’’ติ เอวํ อารมฺมณกรณวเสน โลกิยาณํ วิสยโต ปฏิวิชฺฌติ, โลกุตฺตราณํ ปน เตสุ เหตุเหตุผลาทีสุ สมฺโมหสฺสาเณน สมุจฺฉินฺนตฺตา อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติ. โลกุตฺตโร ปน ปฏิเวโธ วิสยโต นิพฺพานสฺส, อสมฺโมหโต จ อิตรสฺสาติปิ วทนฺติ เอเก.

อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ ‘‘อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, สงฺขาเร อุปฺปาเทติ อวิชฺชา’’ติ เอวํ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘ปุฺาภิสงฺขารอปุฺาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขาเรสุ ตีสุ อปุฺาภิสงฺขารสฺส อวิชฺชา สมฺปยุตฺตปจฺจโย, อิตเรสํ ยถานุรูป’’นฺติอาทินา การิยานุรูปํ การเณสุ ปฏิเวโธติปิ อตฺโถ. ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสูติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑; วิภ. ๒๒๕) การณานุรูปํ การิเยสุ. ฉพฺพิธาย ปฺตฺติยา ปโถ ปฺตฺติปโถ, ตสฺส อนุรูปํ ตถา, ปฺตฺติยา วุจฺจมานธมฺมานุรูปํ ปฺตฺตีสุ อวโพโธติ อตฺโถ. อภิสมยโต อฺมฺปิ ปฏิเวธตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิมาห. ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธติ หิ ตํตํรูปาทิธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว วุจฺจติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปิฏเก, ปาฬิปเทเส วา. สลกฺขณสงฺขาโตติ รุปฺปนนมนผุสนาทิสกสกลกฺขณสงฺขาโต.

ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาห. ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท, การณเมว วา. อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท, การิยเมว วา. ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธ. ตทตฺถวิชานนวเสน อภิมุโข โหติ. โย เจตฺถาติ โย เอตาสุ ตํ ตํ ปิฏกาคตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ ปฏิเวโธ, โย จ เอเตสุ ปิฏเกสุ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโวติ อตฺโถ. สมฺภริตพฺพโต กุสลเมว สมฺภาโร, โส สมฺมา อนุปจิโต เยหิ เต อนุปจิตกุสลสมฺภารา, ตโตว ทุปฺปฺเหิ, นิปฺปฺเหีติ อตฺโถ. น หิ ปฺวโต, ปฺาย วา ทุฏฺุภาโว ทูสิตภาโว จ สมฺภวตีติ นิปฺปฺตฺตาเยว ทุปฺปฺา ยถา ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ (อ. นิ. ๕.๒๑๓; ๑๐.๗๕; ปารา. ๒๙๕; ธ. ป. ๓๐๘). เอตฺถ จ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย ทุกฺโขคาหตา, เตสํ ปฺาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต ตํเทสนาย, อภิสมยสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส อุปฺปาทนวิสยีกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, อวิปรีตสภาวสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส ทุพฺพิฺเยฺยตาย ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. เอวมฺปีติ ปิ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตํ ปการนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติ. เอวํ ปมคาถาย อนูนํ ปริปุณฺณํ ปริทีปิตตฺถภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาห. ‘‘สิทฺเธ หิ สตฺยารมฺโภ อตฺถนฺตรวิฺาปนาย วา โหติ, นิยมาย วา’’ติ อิมินา ปุนารมฺภวจเนน อนูนํ ปริปุณฺณํ ปริทีปิตตฺถภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถ นิปาโต, เอตฺตเกน วจนกฺกเมนาติ อตฺโถ. เอตํ วา ปริมาณํ ยสฺสาติ เอตฺตาวํ, เตน, เอตปริมาณวตา สทฺทตฺถกฺกเมนาติ อตฺโถ. ‘‘สทฺเท หิ วุตฺเต ตทตฺโถปิ วุตฺโตเยว นามา’’ติ วทนฺติ. วุตฺโต สํวณฺณิโต อตฺโถ ยสฺสาติ วุตฺตตฺถา.

เอตฺถาติ เอติสฺสา คาถาย. เอวํ อตฺโถ, วินิจฺฉโยติ วา เสโส. ตีสุ ปิฏเกสูติ เอตฺถ ‘‘เอเกกสฺมิ’’นฺติ อธิการโต, ปกรณโต วา เวทิตพฺพํ. ‘‘เอกเมกสฺมิฺเจตฺถา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) หิ เหฏฺา วุตฺตํ. อถ วา วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกตฺตา สทฺทปฏิปตฺติยา นิทฺธารณมิธ อวตฺตุกาเมน อาธาโรเยว วุตฺโต. น เจตฺถ โจเทตพฺพํ ‘‘ตีสุเยว ปิฏเกสุ ติวิโธ ปริยตฺติเภโท ทฏฺพฺโพ สิยา’’ติ สมุทายวเสน วุตฺตสฺสาปิ วากฺยสฺส อวยวาธิปฺปายสมฺภวโต. ทิสฺสติ หิ อวยววากฺยนิปฺผตฺติ ‘‘พฺราหฺมณาทโย ภุฺชนฺตู’’ติอาทีสุ, ตสฺมา อลมติปปฺเจน. ยถา อตฺโถ น วิรุชฺฌติ, ตถาเยว คเหตพฺโพติ. เอวํ สพฺพตฺถ. ปริยตฺติเภโทติ ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ. ปริยาปุณนวาจโก เหตฺถ ปริยตฺติสทฺโท, น ปน ปาฬิปริยาโย, ตสฺมา ปริยาปุณนปฺปกาโรติ อตฺโถ. อถ วา ตีหิ ปกาเรหิ ปริยาปุณิตพฺพา ปาฬิโย เอว ‘‘ปริยตฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ. ตถา เจว อภิธมฺมฏฺกถาย สีหฬคณฺิปเท วุตฺตนฺติ วทนฺติ. เอวมฺปิ หิ อลคทฺทูปมาปริยาปุณนโยคโต ‘‘อลคทฺทูปมา ปริยตฺตี’’ติ ปาฬิปิ สกฺกา วตฺตุํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมา’’ติ ปรโต นิทฺเทสวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติ. ตตฺถ หิ ปาฬิเยว ‘‘ทุคฺคหิตา, ปริยาปุฏา’’ติ จ วตฺตุํ ยุตฺตา.

อลคทฺโท อลคทฺทคฺคหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมา. อลคทฺทสฺส คหณฺเหตฺถ อลคทฺทสทฺเทน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาปูปิโกติ เอตฺถ อาปูป-สทฺเทน อาปูปขาทนํ วิย, เวณิโกติ เอตฺถ วีณาสทฺเทน วีณาวาทนคฺคหณํ วิย จ. อลคทฺทคฺคหเณน หิ ปริยตฺติ อุปมียติ, น อลคทฺเทน. ‘‘อลคทฺทคฺคหณูปมา’’ติ วา วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุตฺตํ ‘‘โอฏฺมุโข’’ติอาทีสุ วิย. อลคทฺโทติ จ อาสีวิโส วุจฺจติ. คโทติ หิ วิสสฺส นามํ, ตฺจ ตสฺส อลํ ปริปุณฺณํ อตฺถิ, ตสฺมา อลํ ปริยตฺโต ปริปุณฺโณ คโท อสฺสาติ อลคทฺโท อนุนาสิกโลปํ, ท-การาคมฺจ กตฺวา, อลํ วา ชีวิตหรเณ สมตฺโถ คโท ยสฺสาติ อลคทฺโท วุตฺตนเยน. วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนเมติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถา. ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ราชรตนานุปาลโก, โส วิยาติ ตถา, ธมฺมรตนานุปาลโก ขีณาสโว. อฺมตฺถมนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ.

ทุคฺคหิตาติ ทุฏฺุ คหิตา. ตเทว สรูปโต นิยเมตุํ ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ อาห, อุปารมฺภอิติวาทปฺปโมกฺขาทิเหตุ อุคฺคหิตาติ อตฺโถ. ลาภสกฺการาทิเหตุ ปริยาปุณนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ อลคทฺทสุตฺตฏฺกถายํ –

‘‘โย พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ‘เอวํ จีวราทีนิ วา ลภิสฺสามิ, จตุปริสมชฺเฌ วา มํ ชานิสฺสนฺตี’ติ ลาภสกฺการเหตุ ปริยาปุณาติ, ตสฺส สา ปริยตฺติ อลคทฺทปริยตฺติ นาม. เอวํ ปริยาปุณนโต หิ พุทฺธวจนํ อปริยาปุณิตฺวา นิทฺโทกฺกมนํ วรตร’’นฺติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๓๙).

นนุ จ อลคทฺทคฺคหณูปมา ปริยตฺติ ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุจฺจติ, เอวฺจ สติ สุคฺคหิตาปิ ปริยตฺติ ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ตตฺถาปิ อลคทฺทคฺคหณสฺส อุปมาภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก อลคทฺทคเวสี อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโน, โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ, ตเมนํ อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺย, อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคหิตฺวา คีวาย สุคฺคหิตํ คณฺเหยฺย. กิฺจาปิ โส ภิกฺขเว, อลคทฺโท ตสฺส ปุริสสฺส หตฺถํ วา พาหํ วา อฺตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ โภเคหิ ปลิเวเยฺย. อถ โข โส เนว ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. ตํ กิสฺส เหตุ, สุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว, อลคทฺทสฺส. เอวเมว โข ภิกฺขเว, อิเธกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๓๙).

ตสฺมา อิธ ทุคฺคหิตา เอว ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ อยํ วิเสโส กุโต วิฺายติ, เยน ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุจฺจตีติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ปาริเสสาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ นิสฺสรณตฺถภณฺฑาคาริกปริยตฺตีนํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต อลคทฺทสฺส ทุคฺคหณูปมาเยว ปริยตฺติ ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วิฺายติ. อลคทฺทสฺส สุคฺคหณูปมา หิ ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา วา โหติ, ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ วา. ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘ทุคฺคหิตา…เป… ปริยตฺตี’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา สาเธนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นฺติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ. มชฺฌิมนิกาเย มูลปณฺณาสเก อลคทฺทสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๓๙) ภควตา วุตฺตํ.

อลคทฺทตฺถิโกติ อาสีวิเสน, อาสีวิสํ วา อตฺถิโก, อลคทฺทํ คเวสติ ปริเยสติ สีเลนาติ อลคทฺทคเวสี. อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโนติ อาสีวิสปริเยสนตฺถํ จรมาโน. ตทตฺเถ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ, อุปโยควจนํ วา, อลคทฺทปริเยสนฏฺานํ วา จรมาโน. อลคทฺทํ ปริเยสนฺติ เอตฺถาติ หิ อลคทฺทปริเยสนํ. ตเมนนฺติ ตํ อลคทฺทํ. โภเคติ สรีเร. ‘‘โภโค ตุ ผณิโน ตนู’’ติ หิ วุตฺตํ. ภุชียติ กุฏิลํ กรียตีติ โภโค. ตสฺสาติ ปุริสสฺส. หตฺเถ วา พาหาย วาติ สมฺพนฺโธ. มณิพนฺธโต ปฏฺาย ยาว อคฺคนขา หตฺโถ. สทฺธึ อคฺคพาหาย อวเสสา พาหา, กตฺถจิ ปน กปฺปรโต ปฏฺาย ยาว อคฺคนขา ‘‘หตฺโถ’’ติ วุตฺตํ พาหาย วิสุํ อนาคตตฺตา. วุตฺตลกฺขณํ หตฺถฺจ พาหฺจ เปตฺวา อวเสสํ สรีรํ องฺคปจฺจงฺคํ. ตโตนิทานนฺติ ตนฺนิทานํ, ตํการณาติ อตฺโถ. ตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ นิทานํ การณํ เอตสฺสาติ ‘‘ตนฺนิทาน’’นฺติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘ตโตนิทาน’’นฺติ ปุริมปเท ปจฺจตฺตตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ กตฺวา, ตสฺส จ โลปมกตฺวา นิทฺเทโส, เหตฺวตฺเถ จ ปจฺจตฺตวจนํ. การณตฺเถ นิปาตปทเมตนฺติปิ วทนฺติ. อปิจ ‘‘ตโตนิทาน’’นฺติ เอตํ ‘‘มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วิเสสนํ. ตํ กิสฺส เหตูติ ยํ วุตฺตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ, ตนฺนิทานฺจ มรณาทิอุปคมนํ, ตํ กิสฺส เหตุ เกน การเณนาติ เจ? ตสฺส ปุริสสฺส อลคทฺทสฺส ทุคฺคหิตตฺตา.

อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. โมฆปุริสาติ คุณสารรหิตตาย ตุจฺฉปุริสา. ธมฺมนฺติ ปาฬิธมฺมํ. ปริยาปุณนฺตีติ อุคฺคณฺหนฺติ, สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตํ กโรนฺตา ธาเรนฺติ จาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ธมฺม’’นฺติ สามฺโต วุตฺตเมว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘สุตฺต’’นฺติอาทินา. น หิ สุตฺตาทินวงฺคโต อฺโ ธมฺโม นาม อตฺถิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตสํ ธมฺมาน’’นฺติ. อตฺถนฺติ เจตฺถ สมฺพนฺธีนิทฺเทโส เอโส, อตฺถนฺติ จ ยถาภูตํ ภาสิตตฺถํ, ปโยชนตฺถฺจ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา วุตฺตํ. ยฺหิ ปทํ สุติสามฺเน อเนกธา อตฺถํ ทีเปติ, ตํ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วาติ สพฺพตฺถ เวทิตพฺพํ. น อุปปริกฺขนฺตีติ น ปริคฺคณฺหนฺติ น วิจาเรนฺติ. อิกฺขสทฺทสฺส หิ ทสฺสนงฺเกสุ อิธ ทสฺสนเมว อตฺโถ, ตสฺส จ ปริคฺคณฺหนจกฺขุโลจเนสุ ปริคฺคณฺหนเมว, ตฺจ วิจารณา ปริยาทานวเสน ทุพฺพิเธสุ วิจารณาเยว, สา จ วีมํสาเยว, น วิจาโร, วีมํสา จ นาเมสา ภาสิตตฺถวีมํสา, ปโยชนตฺถวีมํสา จาติ อิธ ทุพฺพิธาว อธิปฺเปตา, ตาสุ ‘‘อิมสฺมึ าเน สีลํ กถิตํ, อิมสฺมึ สมาธิ, อิมสฺมึ ปฺา, มยฺจ ตํ ปูเรสฺสามา’’ติ เอวํ ภาสิตตฺถวีมํสฺเจว ‘‘สีลํ สมาธิสฺส การณํ, สมาธิ วิปสฺสนายา’’ติอาทินา ปโยชนตฺถวีมํสฺจ น กโรนฺตีติ อตฺโถ. อนุปปริกฺขตนฺติ อนุปปริกฺขนฺตานํ เตสํ โมฆปุริสานํ. น นิชฺฌานกฺขมนฺตีติ นิชฺฌานํ นิสฺเสเสน เปกฺขนํ ปฺํ น ขมนฺติ. เฌ-สทฺโท หิ อิธ เปกฺขเนเยว, น จินฺตนฌาปเนสุ, ตฺจ าณเปกฺขนเมว, น จกฺขุเปกฺขนํ, อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว วา, น ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ตสฺมา ปฺาย ทิสฺวา โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. นิสฺเสเสน ฌายเต เปกฺขเตติ หิ นิชฺฌานํ. สนฺธิวเสน อนุสฺวารโลโป นิชฺฌานกฺขมนฺตีติ, ‘‘นิชฺฌานํ ขมนฺตี’’ติปิ ปาโ, เตน อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘เตสํ ปฺาย อตฺถสฺส อนุปปริกฺขนโต เต ธมฺมา น อุปฏฺหนฺติ, อิมสฺมึ าเน สีลํ, สมาธิ, วิปสฺสนา, มคฺโค, วฏฺฏํ, วิวฏฺํ กถิตนฺติ เอวํ ชานิตุํ น สกฺกา โหนฺตี’’ติ.

อุปารมฺภานิสํสา เจวาติ ปเรสํ วาเท โทสาโรปนานิสํสา จ หุตฺวา. ภุโส อารมฺภนฺหิ ปเรสํ วาเท โทสาโรปนํ อุปารมฺโภ, ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปรวมฺภนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตถา เหส ‘‘ปรวชฺชานุปนยนลกฺขโณ’’ติ วุตฺโต. อิติ วาทปฺปโมกฺขานิสํสา จาติ อิติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตสฺส วาทสฺส นิคฺคหสฺส อตฺตโต, สกวาทโต วา ปโมกฺขปโยชนา จ หุตฺวา. อิติ สทฺโท อิทมตฺเถ, เตน ‘‘ปริยาปุณนฺตี’’ติ เอตฺถ ปริยาปุณนํ ปรามสติ. วทนฺติ นิคฺคณฺหนฺติ เอเตนาติ วาโท, โทโส, ปมุจฺจนํ, ปมุจฺจาปนํ วา ปโมกฺโข, อตฺตโน อุปริ อาโรปิตสฺส ปโมกฺโข อานิสํโส เยสํ ตถา. อาโรปิตวาโท หิ ‘‘วาโท’’ติ วุตฺโต ยถา ‘‘เทเวน ทตฺโต ทตฺโต’’ติ. วาโทติ วา อุปวาโทนินฺทา ยถาวุตฺตนเยเนว สมาโส. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปเรหิ สกวาเท โทเส อาโรปิเต, นินฺทาย วา อาโรปิตาย ตํ โทสํ, นินฺทํ วา เอวฺจ เอวฺจ โมเจสฺสามาติ อิมินา จ การเณน ปริยาปุณนฺตีติ. อถ วา โส โส วาโท อิติ วาโท อิติ-สทฺทสฺส สห วิจฺฉาย ต-สทฺทตฺเถ ปวตฺตตฺตา. อิติวาทส ปโมกฺโข ยถาวุตฺตนเยน, โส อานิสํโส เยสํ ตถา, ตํ ตํ วาทปโมจนานิสํสา หุตฺวาติ อตฺโถ. ยสฺส จตฺถายาติ ยสฺส จ สีลาทิปูรณสฺส, มคฺคผลนิพฺพานภูตสฺส วา อนุปาทาวิโมกฺขสฺส อตฺถาย. อเภเทปิ เภทโวหาโร เอโส ยถา ‘‘ปฏิมาย สรีร’’นฺติ, เภทฺยเภทกํ วา เอตํ ยถา ‘‘กถินสฺสตฺถาย อาภตํ ทุสฺส’’นฺติ. ‘‘ตฺจสฺส อตฺถ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. -สทฺโท อวธารเณ, เตน ตทตฺถาย เอว ปริยาปุณนํ สมฺภวติ, นาฺตฺถายาติ วินิจฺฉิโนติ. ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ หิ ชาติอาจารวเสน ทุวิธาปิ กุลปุตฺตา าเยน ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถ. ตฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ อสฺส ธมฺมสฺส สีลาทิปูรณสงฺขาตํ, มคฺคผลนิพฺพานภูตํ วา อนุปาทาวิโมกฺขสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติเยว.

อปโร นโย – ยสฺส อุปารมฺภสฺส, อิติวาทปฺปโมกฺขสฺส วา อตฺถาย เย โมฆปุริสา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, เต ปเรหิ ‘‘อยมตฺโถ น โหตี’’ติ วุตฺเต ทุคฺคหิตตฺตาเยว ‘‘ตทตฺโถว โหตี’’ติ ปฏิปาทนกฺขมา น โหนฺติ, ตสฺมา ปรสฺส วาเท อุปารมฺภํ อาโรเปตุํ อตฺตโน วาทํ ปโมเจตุฺจ อสกฺโกนฺตาปิ ตํ อตฺถํ นานุโภนฺติ จ น วินฺทนฺติเยวาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิธาปิ หิ จ-สทฺโท อวธารณตฺโถว. ‘‘เตส’’นฺติอาทีสุ เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทพฺพมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ทุคฺคหิตาติ หิ เหตุคพฺภวจนํ. เตนาห ‘‘ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว, ธมฺมาน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๒๓๘). เอตฺถ จ การเณ ผลโวหารวเสน ‘‘เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ฆตมายุ, ทธิ พล’’นฺติ. ตถา หิ กิฺจาปิ น เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน ปริยาปุณนฺตานํ สชฺฌายนกาเล, วิวาทกาเล จ ตมฺมูลกานํ อุปารมฺภาทีนํ อเนเกสํ อกุสลานํ อุปฺปตฺติสมฺภวโต ‘‘เต…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ วุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตูติ เอตฺถ นฺติ ยถาวุตฺตสฺสตฺถสฺส อนนุภวนํ, เตสฺจ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนํ ปรามสติ. กิสฺสาติ สามิวจนํ เหตฺวตฺเถ, ตถา เหตูติ ปจฺจตฺตวจนฺจ.

ยา ปนาติ เอตฺถ กิริยา ปาฬิวเสน วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กิริยาปกฺเข ยา สุคฺคหิตาติ อเภเทปิ เภทโวหาโร ‘‘จาริกํ ปกฺกมติ, จาริกํ จรมาโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๔, ๓๐๐) วิย. ตเทวตฺถํ วิวรติ ‘‘สีลกฺขนฺธาที’’ติอาทินา, อาทิสทฺเทน เจตฺถ สมาธิวิปสฺสนาทีนํ สงฺคโห. โย หิ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สีลสฺส อาคตฏฺาเน สีลํ ปูเรตฺวา, สมาธิโน อาคตฏฺาเน สมาธึ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา, วิปสฺสนาย อาคตฏฺาเน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา, มคฺคผลานํ อาคตฏฺาเน ‘‘มคฺคํ ภาเวสฺสามิ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ อุคฺคณฺหาติ, ตสฺเสว สา ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา นาม โหติ. นฺติ ยํ ปริยตฺติสุคฺคหณํ. วุตฺตํ อลคทฺทสุตฺเต. ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ สีลาทีนํ อาคตฏฺาเน สีลาทีนิ ปูเรนฺตานมฺปิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมเทสนาย ปสนฺเนหิ อุปนีเต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชนฺตานมฺปิ ปเรสํ วาเท สหธมฺเมน อุปารมฺภํ อาโรเปนฺตานมฺปิ สกวาทโต ปเรหิ อาโรปิตโทสํ ปริหรนฺตานมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ตถา หิ น เกวลํ สุคฺคหิตปริยตฺตึ นิสฺสาย มคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทีนิเยว, อปิ ตุ ปรวาทนิคฺคหสกวาทปติฏฺาปนานิปิ อิชฺฌนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ ปรินิพฺพานสุตฺตา ทีสุ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๖๘).

ยํ ปนาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน ทุวิเธน อตฺโถ. ทุกฺขปริชาเนน ปริฺาตกฺขนฺโธ. สมุทยปฺปหาเนน ปหีนกิเลโส. ปฏิวิทฺธารหตฺตผลตาย ปฏิวิทฺธากุปฺโป. อกุปฺปนฺติ จ อรหตฺตผลสฺเสตํ นาม. สติปิ หิ จตฺตุนฺนํ มคฺคานํ, จตุนฺนฺจ ผลานํ อวินสฺสนภาเว สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ สกสกนามปริจฺจาเคน อุปรูปริ นามนฺตรปฺปตฺติโต เตสํ มคฺคผลาติ ‘‘อกุปฺปามิ’’ติ น วุจฺจนฺติ. อรหา ปน สพฺพทาปิ อรหาเยว นามาติ ตสฺเสว ผลํ ปุคฺคลนามวเสน ‘‘อกุปฺป’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขีณาสวสฺเสว ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นามา’’ติ. ตสฺส หิ อปริฺาตํ, อปฺปหีนํ อภาวิตํ, อสจฺฉิกตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา โส พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺโตปิ ตนฺติธารโก ปเวณีปาลโก วํสานุรกฺขโกว หุตฺวา ปริยาปุณาติ, เตเนวาห ‘‘ปเวณีปาลนตฺถายา’’ติอาทิ. ปเวณี เจตฺถ ธมฺมสนฺตติ ธมฺมสฺส อวิจฺเฉเทน ปวตฺติ. พุทฺธสฺส ภควโต วํโสติ จ ยถาวุตฺตปเวณีเยว.

นนุ จ ยทิ ปเวณีปาลนตฺถาย พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ, อถ กสฺมา ‘‘ขีณาสโว’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เอกจฺจสฺส หิ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อยํ นโย ลพฺภติ. ตถา หิ เอกจฺโจ ปุถุชฺชโน ภิกฺขุ ฉาตกภยาทินา คนฺถธุเรสุ เอกสฺมึ าเน วสิตุมสกฺโกนฺเตสุ สยํ ภิกฺขาจาเรน อติกิลมมาโน ‘‘อติมธุรํ พุทฺธวจนํ มา นสฺสตุ, ตนฺตึ ธาเรสฺสามิ, วํสํ เปสฺสามิ, ปเวณึ ปาเลสฺสามี’’ติ ปริยาปุณาติ. ตสฺมา ตสฺสาปิ ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม กสฺมา น โหตีติ? วุจฺจเต – เอวํ สนฺเตปิ หิ ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม น โหติ. กิฺจาปิ หิ ปุถุชฺชโน ‘‘ปเวณึ ปาเลสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเยน ปริยาปุณาติ, อตฺตโน ปน ภวกนฺตารโต อวิติณฺณตฺตา ตสฺส สา ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถาเยว นาม โหติ, ตสฺมา ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ อลคทฺทุปมา วา โหติ, นิสฺสรณตฺถา วา. สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ นิสฺสรณตฺถาว. ขีณาสวานํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ขีณาสโว หิ ภณฺฑาคาริก สทิสตฺตา ‘‘ภณฺฑาคาริโก’’ติ วุจฺจติ. ยถา หิ ภณฺฑาคาริโก อลงฺการภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ปสาธนกาเล ตทุปิยํ อลงฺการภณฺฑํ รฺโ อุปนาเมตฺวา ตํ อลงฺกโรติ, เอวํ ขีณาสโวปิ ธมฺมรตนภณฺฑํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โมกฺขาธิคมาย ภพฺพรูเป สเหตุเก สตฺเต ปสฺสิตฺวา ตทนุรูปํ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทิสงฺขาเตน โลกุตฺตเรน อลงฺกาเรน อลงฺกโรตีติ.

เอวํ ติสฺโส ปริยตฺติโย วิภชิตฺวา อิทานิ ตีสุปิ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย นิทฺธาเรตฺวา วิภชนฺโต ‘‘วินเย ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาตี’’ติอาทีสุ ยสฺมา สีลํ วิสุชฺฌมานํ สติสมฺปชฺพเลน, กมฺมสฺสกตาาณพเลน จ สํกิเลสมลโต วิสุชฺฌติ, ปาริปูริฺจ คจฺฉติ, ตสฺมา สีลสมฺปทา สิชฺฌมานา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติภาเวน สติพลํ, าณพลฺจ ปจฺจุปฏฺเปตีติ ตสฺสา วิชฺชตฺตยูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา สภาคเหตุสมฺปาทนโต. สติพเลน หิ ปุพฺเพนิวาสวิชฺชาสิทฺธิ. สมฺปชฺพเลน สพฺพกิจฺเจสุ สุทิฏฺการิตาปริจเยน จุตูปปาตาณานุพทฺธาย ทุติยวิชฺชาย สิทฺธิ. วีติกฺกมาภาเวน สํกิเลสปฺปหานสพฺภาวโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยตาวเสน อชฺฌาสยสุทฺธิยา ตติยวิชฺชาสิทฺธิ. ปุเรตรสิทฺธานํ สมาธิปฺานํ ปาริปูรึ วินา สีลสฺส อาสวกฺขยาณูปนิสฺสยตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสเวหิ ทีเปตพฺพา. ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๕.๑๐๗๑; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๑๔) วจนโต สมาธิสมฺปทา ฉฬภิฺตาย อุปนิสฺสโย. ‘‘โยคา เว ชายเต ภูรี’’ติ (ธ. ป. ๒๘๒) วจนโต ปุพฺพโยเคน ครุวาสเทสภาสาโกสลฺลอุคฺคหณปริปุจฺฉาทีหิ จ ปริภาวิตา ปฺาสมฺปทา ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสโย. เอตฺถ จ ‘‘สีลสมฺปทํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส สมาธิวิชมฺภนภูตา อนวเสสา ฉ อภิฺา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺส อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน น สมาธิสมฺปทา อตฺถีติ สติปิ วิชฺชานํ อภิฺเกเทสภาเว สีลสมฺปทาสมุทาคตา เอว ติสฺโส วิชฺชา คหิตา, ยถา จ ปฺาสมฺปทาสมุทาคตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺติ มคฺคกฺขเณเยว ตาสํ ปฏิลทฺธตฺตา. เอวํ สีลสมฺปทาสมุทาคตา ติสฺโส วิชฺชา, สมาธิสมฺปทาสมุทาคตา จ ฉ อภิฺา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺตีติ มคฺคาธิคเมเนว ตาสํ อธิคโม เวทิตพฺโพ. ปจฺเจกพุทฺธานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธานฺจ ปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสทิสา หิ อิเมสํ อริยานํ อิเม วิเสสาธิคมาติ.

ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโตติ เอตฺถ ‘‘ตาสํเยวา’’ติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ (ปารา. ๑๒) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาติ. สทฺเทน สมุจฺจินนฺจ ตาสํ เอตฺถ เอกเทสวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ อภิฺาปฏิสมฺภิทานมฺปิ เอกเทสานํ ตตฺถ วุตฺตตฺตา. ทุติเย ‘‘ตาสํเยวา’’ติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชา. ตา หิ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตคธตฺตา สุตฺเต วิภตฺตาเยวาติ. จ-สทฺเทน จ ปฏิสมฺภิทานเมกเทสวจนํ สมุจฺจิโนติ. ตติเย ‘‘ตาสฺจา’’ติ จ-สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติ. อภิธมฺเม หิ ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิฺา, จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา วุตฺตาเยว. ปฏิสมฺภิทานํ ปน อฺตฺถ ปเภทวจนาภาวํ, ตตฺเถว จ สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุกาโม เหฏฺา วุตฺตนเยน อวธารณมกตฺวา ‘‘ตตฺเถวา’’ติ ปริวตฺเตตฺวา อวธารณํ เปติ. ‘‘อภิธมฺเม ปน ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิฺา, จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา อฺเ จ สมฺมปฺปธานาทโย คุณวิเสสา วิภตฺตา. กิฺจาปิ วิภตฺตา, วิเสสโต ปน ปฺาชาติกตฺตา จตสฺโสว ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตาสฺจ ตตฺเถวา’ติ อวธารณวิปลฺลาโส กโต’’ติ วชิรพุทฺธิตฺเถโร. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํ.

สุโข สมฺผสฺโส เอเตสนฺติ สุขสมฺผสฺสานิ, อนุฺาตานิเยว ตาทิสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ, เตสํ ผสฺสสามฺโต สุโข วา สมฺผสฺโส ตถา, อนุฺาโต โส เยสนฺติ อนุฺาตสุขสมฺผสฺสานิ, ตาทิสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ เตสํ ผสฺเสน สมานตาย. อุปาทินฺนกผสฺโส อิตฺถิผสฺโส, เมถุนธมฺโมเยว. วุตฺตํ อริฏฺเน นาม คทฺธพาธิปุพฺเพน ภิกฺขุนา (ม. นิ. ๒๓๔; ปาจิ. ๔๑๗). โส หิ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกํ น ชานาติ, เสสนฺตรายิเกเยว ชานาติ, ตสฺมา โส รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อิเม อคาริกา ปฺจ กามคุเณ ปริภุฺชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติ, ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิฺเยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ …เป… กายวิฺเยฺเย โผฏฺพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณานิ ปริภุฺชนฺติ, เอตํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ, กสฺมา อิตฺถีนํเยว รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา น วฏฺฏนฺติ, เอเตปิ วฏฺฏนฺติเยวา’’ติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริโภครเสน สาวชฺชํ กามคุณปริโภครสํ สํสนฺทิตฺวา สฉนฺทราคปริโภคฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคฺจ เอกํ กตฺวา ถุลฺลวาเกหิ สทฺธึ อติสุขุมสุตฺตํ ฆเฏนฺโต วิย, สาสเปน สทฺธึ สิเนรุโน สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย จ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กึ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปมปาราชิกํ ปฺตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต เวสารชฺชาณํ ปฏิพาหนฺโต อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต ‘‘เมถุนธมฺเม โทโส นตฺถี’’ติ ชินจกฺเก ปหารมทาสิ, เตนาห ‘‘ตถาห’’นฺติอาทิ.

อนติกฺกมนตฺเถน อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา, สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกราติ วุตฺตํ โหติ. เต จ กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปฺจวิธา. วิตฺถาโร อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนาทีสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๑๗) คเหตพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ ปทตฺถสมฺพนฺโธ – เย อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา อิติ ภควตา วุตฺตา เทสิตา เจว ปฺตฺตา จ, เต ธมฺเม ปฏิเสวโต ปฏิเสวนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน เต ธมฺมา อนฺตรายาย สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรณตฺถํ นาลํ สมตฺถา น โหนฺติ, ตถา เตน ปกาเรน อหํ ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามีติ. ตโต ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาตีติ ตโต อนวชฺชสฺิภาวเหตุโต วีติกฺกมิตฺวา ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาติ.

จตฺตาโร…เป…อาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน –

‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม จตฺตาโร? อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โน อตฺตหิตาย, เนวตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, อตฺตหิตาย เจว ปฏิปนฺโน ปรหิตาย จ…เป… อิเม โข ภิกฺขเว…เป… โลกสฺมิ’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๙๖) –

เอวมาทินา ปุคฺคลเทสนาปฏิสฺุตฺตสุตฺตนฺตปาฬึ นิทสฺเสติ. อธิปฺปายนฺติ ‘‘อยํ ปุคฺคลเทสนาโวหารวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ เอวํ ภควโต อธิปฺปายํ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติ.

สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณา.

ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๗; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐; อิติวุ. อฏฺ. ๒๔);

น หิ โลกสมฺมุตึ พุทฺธา ภควนฺโต วิชหนฺติ, โลกสมฺาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป ิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ. อปิจ ‘‘หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถ’’นฺติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๗; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๒; อิติวุ. อฏฺ. ๒๔; กถา. อนุฏี. ๑) เอวมาทีหิปิ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถตี’’ติ เอวํ อธิปฺปายมชานนฺโต. อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. ทุคฺคหิตํ คณฺหาตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ตเทวิทํ วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนฺ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๔๔) ทุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, วิปรีตํ คณฺหาตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุคฺคหิตนฺติ หิ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส กิริยายวิเสสนภาเวน นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา. อยฺหิ ภาวนปุํสกปทสฺส ปกติ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา, ภาวปฺปฏฺานตา, สกมฺมากมฺมกิริยานุโยคํ ปจฺจตฺโตปโยควจนตา จ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุคฺคหิตํ กตฺวา’’ติ. นฺติ ทุคฺคหิตคาหํ. มชฺฌิมนิกาเย มูลปณฺณาสเก มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๑๔๔) ตถาวาทีนํ สาธินามกํ เกวฏฺฏปุตฺตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ภควตา วุตฺตํ. อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาเสโส, มิจฺฉาสภาเวนาติ อตฺโถ. อถ วา ทุคฺคหณํ ทุคฺคหิตํ, อตฺตนาติ จ สามิอตฺเถ กรณวจนํ, วิภตฺติยนฺตปติรูปกํ วา อพฺยยปทํ, ตสฺมา อตฺตโน ทุคฺคหเณน วิปรีตคาเหนาติ อตฺโถ. อพฺภาจิกฺขตีติ อพฺภกฺขานํ กโรติ. อตฺตโน กุสลมูลานิ ขนนฺโต อตฺตานํ ขนติ นาม. ตโตติ ทุคฺคหิตภาวเหตุโต.

ธมฺมจินฺตนฺติ ธมฺมสภาววิจารํ. อติธาวนฺโตติ าตพฺพมริยาทายํ อฏฺตฺวา ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ ทานํ โหติ, สยเมว จิตฺตํ อตฺตโน อารมฺมณํ โหติ, สพฺพมฺปิ จิตฺตํ สภาวธมฺมารมฺมณเมว โหตี’’ติ จ เอวมาทินา อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตยมาโน. จินฺเตตุมสกฺกุเณยฺยานิ, อนรหรูปานิ วา อจินฺเตยฺยานิ นาม, ตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อจินฺเตยฺยานีติ เตสํ สภาวทสฺสนํ. จินฺเตตพฺพานีติ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจทสฺสนํ. ‘‘ยานี’’ติอาทิ ตสฺส เหตุทสฺสนํ. ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส จิตฺตกฺเขปสฺส, วิฆาตสฺส วิเหสสฺส จ ภาคี อสฺส, อจินฺเตยฺยานิ อิมานิ จตฺตาริ น จินฺเตตพฺพานิ, อิมานิ วา จตฺตาริ อจินฺเตยฺยานิ นาม น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ วา…เป… อสฺส, ตสฺมา น จินฺเตตพฺพานิ อจินฺเตตพฺพภูตานิ อิมานิ จตฺตาริ อจินฺเตยฺยานิ นามาติ โยชนา. อิติ-สทฺเทน ปน –

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? พุทฺธานํ ภิกฺขเว พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺส. ฌายิสฺส ภิกฺขเว ฌานวิสโย อจินฺเตยฺโย…เป… กมฺมวิปาโก ภิกฺขเว อจินฺเตยฺโย…เป… โลกจินฺตา ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยา…เป… อิมานิ…เป… อสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗) –

จตุรงฺคุตฺตเร วุตฺตํ อจินฺเตยฺยสุตฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ อจินฺเตยฺยภาวทีปกํ ปาฬึ สงฺคณฺหาติ. กามํ อจินฺเตยฺยานิ ฉ อสาธารณาณาทีนิ, ตานิ ปน อนุสฺสรนฺตสฺส กุสลุปฺปตฺติเหตุภาวโต จินฺเตตพฺพานิ, อิมานิ ปน เอวํ น โหนฺติ อผลภาวโต, ตสฺมา น จินฺเตตพฺพานิ. ‘‘ทุสฺสีลฺย…เป… ปเภท’’นฺติ อิมินา วิปตฺตึ สรูปโต ทสฺเสติ. ‘‘กถํ? ปิฏกวเสนา’’ติอาทิวจนสมฺพชฺฌเนน ปุพฺพาปรสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ นานปฺปการโต’’ติอาทิมาห. ปุพฺพาปรสมฺพนฺธวิรหิตฺหิ วจนํ พฺยากุลํ. โสตูนฺจ อตฺถวิฺาปกํ น โหติ, ปุพฺพาปรฺูนเมว จ ตถาวิจาริตวจนํ วิสโย. ยถาห –

‘‘ปุพฺพาปรฺู อตฺถฺู, นิรุตฺติปทโกวิโท;

สุคฺคหีตฺจ คณฺหาติ, อตฺถฺโจ’ ปปริกฺขตี’’ติ. (เถรคา. ๑๐๓๑);

เตสนฺติ ปิฏกานํ. เอตนฺติ พุทฺธวจนํ.

สีลกฺขนฺธวคฺคมหาวคฺคปาถิกวคฺคสงฺขาเตหิ ตีหิ วคฺเคหิ สงฺคโห เอเตสนฺติ ติวคฺคสงฺคหานิ. คาถาย ปน ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนโต จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา. วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโห. ปโม เอส นิกาโย ทีฆนิกาโยติ อนุโลมิโก อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อตฺถานุโลมนามิโก วา, อนฺวตฺถนาโมติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘ติวคฺโค สงฺคโห’’ติ เอตํ ‘‘ยสฺสา’’ติ อนฺตริเกปิ สมาโสเยว โหติ, น วากฺยนฺติ ทฏฺพฺพํ ‘‘นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภนา’’ติ (ปาจิ. ๓๖๘) เอตฺถ ‘‘นวํจีวรลาเภนา’’ติ ปทํ วิย. ตถา หิ อฏฺกถาจริยา วณฺณยนฺติ ‘‘อลพฺภีติ ลโภ, ลโภ เอว ลาโภ. กึ อลพฺภิ? จีวรํ. กีทิสํ? นวํ, อิติ ‘นวจีวรลาเภนา’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา ‘นวํจีวรลาเภนา’ติ วุตฺตํ, ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ อตฺโถ. มชฺเฌ ิตปททฺวเย ปนาติ นิปาโต. ภิกฺขุนาติ เยน ลทฺธํ, ตสฺส นิทสฺสน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘). อิธาปิ สทฺทโต, อตฺถโต จ วากฺเย ยุตฺติยาอภาวโต สมาโสเยว สมฺภวติ. ‘‘ติวคฺโค’’ติ ปทฺหิ ‘‘สงฺคโห’’ติ เอตฺถ ยทิ กรณํ, เอวํ สติ กรณวจนนฺตเมว สิยา. ยทิ จ ปททฺวยเมตํ ตุลฺยาธิกรณํ, ตถา จ สติ นปุํสกลิงฺคเมว สิยา ‘‘ติโลก’’นฺติอาทิปทํ วิย. ตถา ‘‘ติวคฺโค’’ติ เอตสฺส ‘‘สงฺคโห’’ติ ปทมนฺตเรน อฺตฺถาสมฺพนฺโธ น สมฺภวติ, ตตฺถ จ ตาทิเสน วากฺเยน สมฺพชฺฌนํ น ยุตฺตํ, ตสฺมา สมาเนปิ ปทนฺตรนฺตริเก สทฺทตฺถาวิโรธภาโวเยว สมาสตาการณนฺติ สมาโส เอว ยุตฺโต. ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสาติ หิ ติวคฺโคสงฺคโห อการสฺส โอการาเทสํ, โอการาคมํ วา กตฺวา ยถา ‘‘สตฺตาหปรินิพฺพุโต, อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติอาทิ, อสฺส สงฺคหสฺสาติ จ สงฺคหิตสฺส อสฺส นิกายสฺสาติ อตฺโถ. อปเร ปน ‘‘ตโย วคฺคา ยสฺสาติ กตฺวา ‘สงฺคโห’ติ ปเทน ตุลฺยาธิกรณเมว สมฺภวติ, สงฺคโหติ จ คณนา. ฏีกาจริเยหิ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ปน ‘ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสา’ติ ปททฺวยสฺส ตุลฺยาธิกรณตาเยว ทสฺสิตา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สงฺขฺยาสงฺขฺเยยฺยานํ มิสฺสกตฺตา, อปากฏตฺตา จ.

อตฺถานุโลมิกตฺตํ วิภาเวตุมาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. คุโณปจาเรน, ตทฺธิตวเสน วา ทีฆ-สทฺเทน ทีฆปฺปมาณานิ สุตฺตานิเยว คหิตานิ, นิกายสทฺโท จ รุฬฺหิวเสน สมูหนิวาสตฺเถสุ วตฺตตีติ ทสฺเสติ ‘‘ทีฆปฺปมาณาน’’นฺติอาทินา. สงฺเกตสิทฺธตฺตา วจนียวาจกานํ ปโยคโต ตทตฺเถสุ ตสฺส สงฺเกตสิทฺธตํ าเปนฺโต ‘‘นาห’’นฺติอาทิมาห. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม ติรจฺฉานคตา ปาณา. โปณิกา, จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส ‘‘โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย’’ติ วุจฺจติ. เอตฺถาติ นิกายสทฺทสฺส สมูหนิวาสานํ วาจกภาเว. สาธกานีติ อธิปฺเปตสฺสตฺถสฺส สาธนโต อุทาหรณานิ วุจฺจนฺติ. ‘‘สมานีตานี’’ติ ปาเสเสน เจตสฺส สมฺพนฺโธ, สกฺขีนิ วา ยถาวุตฺตนเยน สาธกานิ. ยฺหิ นิทฺธาเรตฺวา อธิปฺเปตตฺถํ สาเธนฺติ, ตํ ‘‘สกฺขี’’ติ วทนฺติ. ตถา หิ มโนรถปูรณิยํ วุตฺตํ ‘‘ปฺจครุชาตกํ (ชา. ๑.๑.๑๓๒) ปน สกฺขิภาวตฺถาย อาหริตฺวา กเถตพฺพ’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕) สาสนโตติ สาสนปโยคโต, สาสเน วา. โลกโตติ โลกิยปโยคโต, โลเก วา. อิทํ ปน ปิฏกตฺตเย น วิชฺชติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. เอตฺถ จ ปมมุทาหรณํ สาสนโต สาธกวจนํ, ทุติยํ โลกโตติ ทฏฺพฺพํ.

มูลปริยาย วคฺคาทิวเสน ปฺจทสวคฺคสงฺคหานิ. อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, ตเทว สตํ, เอกสตํ, ปฺาส จ สุตฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ นิกาเย. ปฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต สงฺคหิโต.

สํยุชฺชนฺติ เอตฺถาติ สํยุตฺตํ, เกสํ สํยุตฺตํ? สุตฺตวคฺคานํ. ยถา หิ พฺยฺชนสมุทาเย ปทํ, ปทสมุทาเย จ วากฺยํ, วากฺยสมุทาเย สุตฺตํ, สุตฺตสมุทาเย วคฺโคติ สมฺา, เอวํ วคฺคสมุทาเย สํยุตฺตสมฺา. เทวตาย ปุจฺฉิเตน กถิตสุตฺตวคฺคาทีนํ สํยุตฺตตฺตา เทวตาสํยุตฺตาทิภาโว (สํ. นิ. ๑.๑), เตนาห ‘‘เทวตาสํยุตฺตาทิวเสนา’’ติอาทิ. ‘‘สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติ ปาเ สุตฺตนฺตานํ สตฺต สหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ โยเชตพฺพํ. ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติปิ ปาโ. สํยุตฺตสงฺคโหติ สํยุตฺตนิกายสฺส สงฺคโห คณนา.

เอเกเกหิ องฺเคหิ อุปรูปริ อุตฺตโร อธิโก เอตฺถาติ องฺคุตฺตโรติ อาห ‘‘เอเกกองฺคาติเรกวเสนา’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ เอเกกโต ปฏฺาย ยาว เอกาทส องฺคานิ กถิตานิ. องฺคนฺติ จ ธมฺมโกฏฺาโส.

ปุพฺเพติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส. วุตฺตเมว ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา อวิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เปตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สกลํ วินยปิฏก’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว หิ อิมินา ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสติ. อปิจ ยถาวุตฺตโต อวสิฏฺํ ยํ กิฺจิ ภควตา ทินฺนนเย ตฺวา เทสิตํ, ภควตา จ อนุโมทิตํ เนตฺติเปฏโกปเทสาทิกํ, ตํ สพฺพมฺปิ เอตฺเถว ปริยาปนฺนนฺติ อนวเสสปริยาทานวเสน ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ. สิทฺเธปิ หิ สติ อารมฺโภ อตฺถนฺตรวิฺาปนาย วา โหติ, นิยมาย วาติ. เอตฺถ จ ยถา ‘‘ทีฆปฺปมาณาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ขุทฺทกปฺปมาณาน’’นฺติอาทิมวตฺวา สรูปสฺเสว กถนํ วินยาภิธมฺมาทีนํ ทีฆปฺปมาณานมฺปิ ตทนฺโตคธตายาติ ทฏฺพฺพํ, เตน จ วิฺายติ ‘‘น สพฺพตฺถ ขุทฺทกปริยาปนฺเนสุ ตสฺส อนฺวตฺถสมฺตา, ทีฆนิกายาทิสภาววิปรีตภาวสามฺเน ปน กตฺถจิ ตพฺโพหารตา’’ติ. ตทฺนฺติ เตหิ จตูหิ นิกาเยหิ อฺํ, อวเสสนฺติ อตฺโถ.

นวปฺปเภทนฺติ เอตฺถ กถํ ปเนตํ นวปฺปเภทํ โหติ. ตถา หิ นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อฺมฺสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ สิยุํ, อถ สุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ สุตฺตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคเมว น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺงฺคํ สาสนนฺติ อาปชฺชติ. อปิจ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ., ปารา. อฏฺ. ปมมหาสงฺคีติกถา) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สุตฺตฺจ นาม สคาถกํ วา สิยา, นิคฺคาถกํ วา, ตสฺมา องฺคทฺวเยเนว ตทุภยํ สงฺคหิตนฺติ ตทุภยวินิมุตฺตํ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสฺารหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, อถาปิ กถฺจิ วิสุํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. ๑; สุ. นิ. ๒๖๑) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย. เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย. ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –

สุตฺตนฺติ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;

สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาฺเน นาฺโต. (ที. นิ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา);

ยถาวุตฺตสฺส โทสสฺส, นตฺถิ เอตฺถาวคาหณํ;

ตสฺมา อสงฺกรํเยว, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ. (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา);

สพฺพสฺสาปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. ตถา หิ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ, (ปาจิ. อฏฺ. ๖๕๕, ๑๒๔๒) สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค, (จูฬว. ๔๕๖) สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติอาทิ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) วจนโต วินยาภิธมฺมปริยตฺติ วิเสเสสุปิ สุตฺตโวหาโร ทิสฺสติ. เตเนว จ อายสฺมา มหากจฺจายโน เนตฺติยํ อาห ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวารวณฺณนา) ตตฺถ หิ สุตฺตาทิวเสน นวงฺคสฺส สาสนสฺส ปริเยฏฺิ ปริเยสนา อตฺถวิจารณา ‘‘นววิธ สุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ วุตฺตา. ตเทกเทเสสุ ปน ปเร เคยฺยาทโย สนิมิตฺตา วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ, คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํ. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ, พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํ. เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ เคยฺยาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต. สโอกาสวิธิโต หิ อโนกาสวิธิ พลวา. อปิจ ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา. ยถาธิปฺเปตสฺส หิ อตฺถสฺส อนธิปฺเปตโต พฺยวจฺเฉทกํ วิเสสนํ. ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลคาถาพนฺเธสุ, สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถาปฏิสฺุตฺเตสุ, ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิวจน สมฺพนฺเธสุ, อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตก อพฺภุตธมฺมสฺา ปติฏฺิตา. เอตฺถ หิ สติปิ สฺานฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสฺานํ พลวภาเวเนว คาถาทิสฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา ปติฏฺิตา, สติปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนภาเว, สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตา, เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย, ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคเมว วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโต. นนุ จ เอวํ สนฺเตปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ ตทุภยวินิมุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อภาวโต วิสุํ สุตฺตงฺคเมว น สิยาติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ.

ยฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. ๑; สุ. นิ. ๒๖๑) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตมฺปิ น, นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโว. น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน สฺิตานิ, อถ โข สุตฺตภาเวเนว. เตเนว หิ อกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํ. ยฺจ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา’’ติ, ตมฺปิ นตฺถิ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา สหตาฺเน, ตสฺมา. สหภาโว หิ นาม อตฺตโต อฺเน โหติ. สห คาถาหีติ จ สคาถกํ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย, นนุ จ คาถาสมุทาโย ตเทกเทสาหิ คาถาหิ อฺโ โหติ, ยสฺส วเสน ‘‘สห คาถาหี’’ติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? ตํ น. น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ, โย ตเทกเทเสหิ สห ภเวยฺย. กตฺถจิ ปน ‘‘ทีฆสุตฺตงฺกิตสฺสา’’ติอาทีสุ สมุทาเยกเทสานํ วิภาควจนํ โวหารมตฺตํ ปติ ปริยายวจนเมว, อยฺจ นิปฺปริยาเยน ปเภทวิภาคทสฺสนกถาติ. ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตมฺปิ น, อฺโต. อฺาเยว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา. ตาทิสาเยว หิ การณานุรูเปน ตตฺถ เทสิตา, อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ. เอวํ สุตฺตาทินวงฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพติ.

อิทานิ เอตานิ นวงฺคานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. นิทฺเทโส นาม สุตฺตนิปาเต

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติอาทินา. (สุ. นิ. ๗๗๒); –

อาคตสฺส อฏฺกวคฺคสฺส;

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต);

เกนสฺสุ น ปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ,

กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติอาทินา. (สุ. นิ. ๑๐๓๘); –

อาคตสฺส ปารายนวคฺคสฺส;

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,

อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติอาทินา. (สุ. นิ. ๓๕); –

อาคตสฺส ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส จ อตฺถวิภาควเสน สตฺถุกปฺเปน อายสฺมตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน กโต นิทฺเทโส, โย ‘‘มหานิทฺเทโส, จูฬนิทฺเทโส’’ติ วุจฺจติ. เอวมิธ นิทฺเทสสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโห ภทนฺตพุทฺธโธสาจริเยน ทสฺสิโต, ตถา อฺตฺถาปิ วินยฏฺกถาทีสุ, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนาปิ เนตฺติปฺปกรณฏฺกถายํ. อปเร ปน นิทฺเทสสฺส คาถาเวยฺยากรณงฺเคสุ ทฺวีสุ สงฺคหํ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ นิทฺเทสฏฺกถายํ อุปเสนตฺเถเรน –

‘‘โส ปเนส วินยปิฏกํ…เป… อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺโน, ทีฆนิกาโย…เป… ขุทฺทกนิกาโยติ ปฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกายปริยาปนฺโน, สุตฺตํ…เป… เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ คาถงฺคเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิโต’’ติ (มหานิ. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา).

เอตฺถ ตาว กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนสพฺภาวโต นิทฺเทเสกเทสสฺส เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห ยุชฺชตุ, อคาถาภาวโต คาถงฺคสงฺคโห กถํ ยุชฺเชยฺยาติ วีมํสิตพฺพเมตํ. ธมฺมาปทาทีนํ วิย หิ เกวลํ คาถาพนฺธภาโว คาถงฺคสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํ. ธมฺมปทาทีสุ หิ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ คาถาสมฺา ปติฏฺิตา, นิทฺเทเส จ น โกจิ เกวโล คาถาพนฺทปฺปเทโส อุปลพฺภติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตานํเยว หิ อฏฺกวคฺคาทิสงฺคหิตานํ คาถานํ นิทฺเทสมตฺตํ ธมฺมเสนาปตินา กตํ. อตฺถวิภชนตฺถํ อานีตาปิ หิ ตา อฏฺกวคฺคาทิสงฺคหิตา นิทฺทิสิตพฺพา มูลคาถาโย สุตฺตนิปาตปริยาปนฺนตฺตา อฺาเยวาติ น นิทฺเทสสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ อุภโตวิภงฺคาทีสุ อาคตาปิ ตํ โวหารมลภมานา ชาตกาทิปริยาปนฺนา คาถาโย วิย, ตสฺมา การณนฺตรเมตฺถ คเวสิตพฺพํ, ยุตฺตตรํ วา คเหตพฺพํ.

นาลกสุตฺตํ นาม ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติต ทิวสโต สตฺตเม ทิวเส นาลกตฺเถรสฺส ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. ๗๐๖) ภควตา ภาสิตํ โมเนยฺย ปฏิปทาปริทีปกํ สุตฺตํ. ตุวฏฺฏกสุตฺตํ นาม มหาสมยสุตฺตนฺตเทสนาย สนฺนิปติเตสุ เทเวสุ ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา ‘‘มูลํ ปปฺจสงฺขายา’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๙๒๒) ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ. เอวมิธ สุตฺตนิปาเต อาคตานํ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห ทสฺสิโต, ตตฺเถว อาคตานํ อสุตฺตนามิกานํ สุทฺธิกคาถานํ คาถงฺคสงฺคหฺจ ทสฺสยิสฺสติ, เอวํ สติ สุตฺตนิปาตฏฺกถารมฺเภ –

‘‘คาถาสตสมากิณฺโณ, เคยฺยพฺยากรณงฺกิโต;

กสฺมา สุตฺตนิปาโตติ, สงฺขเมส คโตติ เจ’’ติ. (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา); –

สกลสฺสาปิ สุตฺตนิปาตสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคสงฺคโห กสฺมา โจทิโตติ? นายํ วิโรโธ. เกวลฺหิ ตตฺถ โจทเกน สคาถกตฺตํ, กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนตฺตฺจ คเหตฺวา โจทนามตฺตํ กตํ, อฺถา สุตฺตนิปาเต นิคฺคาถกสฺส สุตฺตสฺเสว อภาวโต เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห น โจเทตพฺโพ สิยา, ตสฺมา โจทกสฺส วจนเมตํ อปฺปมาณนฺติ อิธ, อฺาสุ จ วินยฏฺกถาทีสุ วุตฺตนเยเนว ตสฺส สุตฺตงฺคคาถงฺคสงฺคโห ทสฺสิโตติ. สุตฺตนฺติ จุณฺณิยสุตฺตํ. วิเสเสนาติ ราสิภาเวน ิตํ สนฺธายาห. สคาถาวคฺโค เคยฺยนฺติ สมฺพนฺโธ.

‘‘อฏฺหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ นาม ปฏิสมฺภิทาที’’ติ ตีสุปิ กิร คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อปเร ปน ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหํ วทนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ตทฏฺกถายํ ‘‘นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา), เอตฺถาปิ เคยฺยงฺคสงฺคหิตภาโว วุตฺตนเยน วีมํสิตพฺโพ. โน สุตฺตนามิกาติ อสุตฺตนามิกา สงฺคีติกาเล สุตฺตสมฺาย อปฺาตา. ‘‘สุทฺธิกคาถา นาม วตฺถุคาถา’’ติ ตีสุปิ กิร คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, วตฺถุคาถาติ จ ปารายนวคฺคสฺส นิทานมาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน สงฺคีติกาเล วุตฺตา ฉปฺปฺาส คาถาโย, นาลกสุตฺตสฺส นิทานมาโรเปนฺเตน เตเนว ตทา วุตฺตา วีสติมตฺตา คาถาโย จ วุจฺจนฺติ. สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๖๘๕) ปน ‘‘ปรินิพฺพุเต ภควติ สงฺคีตึ กโรนฺเตนายสฺมตา มหากสฺสเปน ตเมว โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺโ อายสฺมา อานนฺโท เยน, ยทา จ สมาทปิโต นาลกตฺเถโร ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ตํ สพฺพํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘อานนฺทชาเต’ติอาทิกา (สุ. นิ. ๖๘๔) วีสติ วตฺถุคาถาโย วตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘นาลกสุตฺต’’นฺติ วุจฺจตี’’ติ อาคตตฺตา นาลกสุตฺตสฺส วตฺถุคาถาโย นาลกสุตฺตคฺคหเณเนว คหิตาติ ปารายนวคฺคสฺส วตฺถุคาถาโย อิธ สุทฺธิกคาถาติ คเหตพฺพํ. ตตฺเถว จ ปารายนวคฺเค อชิตมาณวกาทีนํ โสฬสนฺนํ พฺราหฺมณานํ ปุจฺฉาคาถา, ภควโต วิสฺสชฺชนคาถา จ ปาฬิยํ สุตฺตนาเมน อวตฺวา ‘อชิตมาณวกปุจฺฉา, ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวกปุจฺฉา’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๐๓๘) อาคตตฺตา, จุณฺณิยคนฺเถ หิ อสมฺมิสฺสตฺตา จ ‘‘โน สุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา นามา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.

‘‘โสมนสฺสาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา’’ติ เอเตน อุทานฏฺเน อุทานนฺติ อนฺวตฺถสฺตํ ทสฺเสติ (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสสโก’’ติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘มโหโฆ’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ อนฺโตหทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา พหิ วจีทฺวาเรน นิกฺขนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) ‘‘อุท โมเท กีฬายฺจา’’ติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ, อิทฺจ เยภุยฺเยน วุตฺตํ ธมฺมสํเวควเสน อุทิตสฺสาปิ ‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทิอุทานสฺส (อุทา. ๔๔) อุทานปาฬิยํ อาคตตฺตา, ตถา‘‘คาถาปฏิสํยุตฺตา’’ติ อิทมฺปิ เยภุยฺเยเนว ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี, น อาโป’’ติอาทิกสฺส (อุทา. ๗๑) จุณฺณิยวากฺยวเสน อุทิตสฺสาปิ ตตฺถ อาคตตฺตา. นนุ จ อุทานํ นาม ปีติโสมนสฺสสมุฏฺฏาปิโต, ธมฺมสํเวคสมุฏฺาปิโต วา ธมฺมปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข คาถาพนฺธวเสน, จุณฺณิยวากฺยวเสน จ ปวตฺโต อุทาหาโร, ตถา เจว สพฺพตฺถ อาคตํ, อิธ กสฺมา ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนํ วุตฺตนฺติ? เตสํ ภิกฺขูนํ สฺาปนตฺถํ เอว, น ปฏิคฺคาหกกรณตฺถํ. นิพฺพานปฏิสํยุตฺตฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสตฺวา นิพฺพานคุณานุสฺสรเณน อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ‘‘อยํ นิพฺพานธมฺโม กถมปจฺจโย อุปลพฺภตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ เจโตปริวิตกฺกมฺาย เตสํ ตมตฺถํ าเปตุกาเมน ‘‘ตทายตน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน เอกนฺตโต เต ปฏิคฺคาหเก กตฺวาติ เวทิตพฺพนฺติ.

ตยิทํ สพฺพฺุพุทฺธภาสิตํ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ สาวกภาสิตนฺติ ติพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ –

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,

อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตส’’นฺติ. อาทินา (สุ. นิ. ๓๕) –

ขคฺควิสาณสุตฺเต อาคตํ. สาวกภาสิตมฺปิ –

‘‘สพฺโพ ราโค ปหีโน เม,

สพฺโพ โทโส สมูหโต;

สพฺโพ เม วิหโต โมโห,

สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ. อาทินา (เถรคา. ๗๙) –

เถรคาถาสุ,

‘‘กาเยน สํวุตา อาสึ, วาจาย อุท เจตสา;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติ. (เถรีคา. ๑๕); –

เถรีคาถาสุ จ อาคตํ. อฺานิปิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ ภาสิตานิ ‘‘อโห ทานํ ปรมทานํ, กสฺสเป สุปฺปติฏฺิต’’นฺติอาทีนิ (อุทา. ๒๗). โสณทณฺฑพฺราหฺมณาทีหิ มนุสฺเสหิ จ ภาสิตานิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ติอาทีนิ (ที. นิ. ๒.๓๗๑; ม. นิ. ๑.๒๙๐; ๒.๒๙๐, ๓๕๗; สํ. นิ. ๑๑๘๗; ๒.๓๘; อ. นิ. ๕.๑๙๔) ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ อุทานานิ สนฺติ เอว, ตานิ สพฺพานิปิ อิธ น อธิปฺเปตานิ. ยํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามํ อาหจฺจภาสิตํ ชินวจนภูตํ, ตเทว ธมฺมสงฺคาหเกหิ ‘‘อุทาน’’นฺติ สงฺคีตํ, ตเทว จ สนฺธาย ภควตา ปริยตฺติธมฺมํ นวธา วิภชิตฺวา อุทฺทิสนฺเตน ‘‘อุทาน’’นฺติ วุตฺตํ. ยา ปน ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิกา (ธ. ป. ๑๕๓) คาถา ภควตา โพธิมูเล อุทานวเสน ปวตฺติตา, อเนกสตสหสฺสานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุทานภูตา จ, ตา อปรภาเค ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ภควตา เทสิตตฺตา ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ สงฺคหํ อนาโรเปตฺวา ธมฺมปเท สงฺคหิตา, ยฺจ ‘‘อฺาสิ วต โภ โกณฺฑฺโ อฺาสิ วต โภ โกณฺฑฺโ’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๗; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) อุทานวจนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เทวมนุสฺสานํ ปเวทนสมตฺถนิคฺโฆสวิปฺผารํ ภควตา ภาสิตํ, ตทปิ ปมโพธิยํ สพฺเพสํ เอว ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ‘‘อาราธยึสุ วต มํ ภิกฺขู เอกํ สมย’’นฺติอาทิวจนํ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตเทสนาปริโยสาเน อตฺตนาปิ อธิคตธมฺเมกเทสสฺส ยถาเทสิตสฺส อริยมคฺคสฺส สพฺพปมํ สาวเกสุ เถเรน อธิคตตฺตา อตฺตโน ปริสฺสมสฺส สผลภาวปจฺจเวกฺขณเหตุตํ ปีติโสมนสฺสชนิตํ อุทาหารมตฺตํ, น ปน ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติอาทิวจนํ วิย (มหาว. ๑; อุทา. ๑) ปวตฺติยา, นิวตฺติยา วา ปกาสนนฺติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ น สงฺคีตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุทานปาฬิยํ ปน อฏฺสุ วคฺเคสุ ทส ทส กตฺวา อสีติเยว สุตฺตนฺตา สงฺคีตา. ตถา หิ ตทฏฺกถายํ วุตฺตํ –

‘‘อสีติเยว สุตฺตนฺตา, วคฺคา อฏฺ สมาสโต’’ติ. (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา).

อิธ ปน ‘‘ทฺเวอสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อุทานปาฬิยา น สเมติ, ตสฺมา ‘‘อสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ. อปิจ น เกวลํ อิเธว, อถ โข อฺาสุปิ (วิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) วินยาภิธมฺมฏฺกถาสุ (ธ. สํ. นิทานกถา) ตถาเยว วุตฺตตฺตา ‘‘อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตี’’ติ ปริยาเยน อเนกํเสน วุตฺตํ สิยา. ยถา วา ตถา วา อนุมาเนน คณนเมว หิ ตตฺถ ตตฺถ อูนาธิกสงฺขฺยา, อิตรถา ตาเยว น สิยุนฺติปิ วทนฺติ, ปจฺฉา ปมาทเลขวจนํ วา เอตํ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตาติอาทินยปฺปวตฺตาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ. เอกธมฺมํ ภิกฺขเว, ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตาย. กตมํ เอกธมฺมํ? โลภํ ภิกฺขเว, เอกธมฺมํ ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายา’’ติ (อิติวุ. ๑) เอวมาทินา เอกทุกติกจตุกฺกนิปาตวเสน วุตฺตํ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตสมูหํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ อิติวุตฺตกปาฬิยเมว อุทานคาถาหิ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตานิ คเณตฺวา สงฺคีตานิ, ตทฏฺกถายมฺปิ (อิติวุ. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) ตถาเยว วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ อิจฺเจว ปาเน ภวิตพฺพํ, ยถาวุตฺตนเยน วา อเนกํสโต วุตฺตนฺติปิ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาปิ อีทิเส าเน ปมาณํ ทสฺเสนฺเตน ยาถาวโตว นิยเมตฺวา ทสฺเสตพฺพนฺติ ‘‘ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ อิทํ ปจฺฉา ปมาทเลขเมวาติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติ. อิติ เอวํ ภควตา วุตฺตํ อิติวุตฺตํ. อิติวุตฺตนฺติ สงฺคีตํ อิติวุตฺตกํ. รุฬฺหินามํ วา เอตํ ยถา ‘‘เยวาปนกํ, นตุมฺหากวคฺโค’’ติ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตนฺติ นิทานวจเนน สงฺคีตํ ยถาวุตฺตสุตฺตสมูหํ.

ชาตํ ภูตํ ปุราวุตฺถํ ภควโต ปุพฺพจริตํ กายติ กเถติ ปกาเสติ เอเตนาติ ชาตกํ, ตํ ปน อิมานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปณฺณกชาตกาทีนี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ปฺาสาธิกานิ ปฺจชาตกสตานี’’ติ อิทํ อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา อเนกํเสน, โวหารสุขตามตฺเตน จ วุตฺตํ. เอกํสโต หิ สตฺตจตฺตาลีสาธิกานิเยว ยถาวุตฺตคณนโต ตีหิ อูนตฺตา. ตถา หิ เอกนิปาเต ปฺาสสตํ, ทุกนิปาเต สตํ, ติกนิปาเต ปฺาส, ตถา จตุกฺกนิปาเต, ปฺจกนิปาเต ปฺจวีส, ฉกฺกนิปาเต วีส, สตฺตนิปาเต เอกวีส, อฏฺนิปาเต ทส, นวนิปาเต ทฺวาทส, ทสนิปาเต โสฬส, เอกาทสนิปาเต นว, ทฺวาทสนิปาเต ทส, ตถา เตรสนิปาเต, ปกิณฺณกนิปาเต เตรส, วีสตินิปาเต จุทฺทส, ตึสนิปาเต ทส, จตฺตาลีสนิปาเต ปฺจ, ปณฺณาสนิปาเต ตีณิ, สฏฺินิปาเต ทฺเว, ตถา สตฺตตินิปาเต, อสีตินิปาเต ปฺจ, มหานิปาเต ทสาติ สตฺตจตฺตาลีสาธิกาเนว ปฺจ ชาตกสตานิ สงฺคีตานีติ.

อพฺภุโต ธมฺโม สภาโว วุตฺโต ยตฺถาติ อพฺภุตธมฺมํ, ตํ ปนิทนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ –

‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเท. กตเม จตฺตาโร? สเจ ภิกฺขเว, ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมติ, ทสฺสเนนปิ สา อตฺตมนา โหติ. ตตฺร เจ อานนฺโท, ธมฺมํ ภาสติ, ภาสิเตนปิ สา อตฺตมนา โหติ, อติตฺตาว ภิกฺขเว ภิกฺขุปริสา โหติ, อถ อานนฺโท ตุณฺหี ภวติ. สเจ ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีปริสา…เป… อุปาสกปริสา…เป… อุปาสิกา – ปริสา…เป… ตุณฺหี ภวติ. อิเม โข ภิกฺขเว…เป… อานนฺเท’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๒๙) –

เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตํ สพฺพมฺปิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตํ สุตฺตนฺตํ สงฺคณฺหาติ.

จูฬเวทลฺลาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๖๐) วิสาเขน นาม อุปาสเกน ปุฏฺาย ธมฺมทินฺนาย นาม ภิกฺขุนิยา ภาสิตํ สุตฺตํ จูฬเวทลฺลํ นาม. มหาโกฏฺิกตฺเถเรน ปุจฺฉิเตน อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ มหาเวทลฺลํ (ม. นิ. ๑.๔๔๙) นาม. สมฺมาทิฏฺิสุตฺตมฺปิ (ม. นิ. ๑.๘๙) ภิกฺขูหิ ปุฏฺเน เตเนว ภาสิตํ, เอตานิ มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนานิ. สกฺกปฺหํ (ที. นิ. ๒.๓๔๔) ปน สกฺเกน ปุฏฺโ ภควา อภาสิ, ตํ ทีฆนิกายปริยาปนฺนํ. มหาปุณฺณมสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๘๕) ปน ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณมาย รตฺติยา อฺตเรน ภิกฺขุนา ปุฏฺเน ภควตา ภาสิตํ, ตํ มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนํ. เอวมาทโย สพฺเพปิ ตตฺถ ตตฺถาคตา เวทฺจ ตุฏฺิฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา ‘‘เวทลฺล’’นฺติ เวทิตพฺพํ. เวทนฺติ าณํ. ตุฏฺินฺติ ยถาภาสิตธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา ‘‘สาธุ อยฺเย สาธาวุโส’’ติอาทินา อพฺภนุโมทนวสปฺปวตฺตํ ปีติโสมนสฺสํ. ลทฺธา ลทฺธาติ ลภิตฺวา ลภิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, เอเตน เวทสทฺโท าเณ, โสมนสฺเส จ เอกเสสนเยน, สามฺนิทฺเทเสน วา ปวตฺตติ, เวทมฺหิ นิสฺสิตํ ตสฺส ลภาปนวเสนาติ เวทลฺลนฺติ จ ทสฺเสติ.

เอวํ องฺควเสน สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ธมฺมกฺขนฺธวเสน วิภชิตุกาโม ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสน. ‘‘ทฺวาสีตี’’ติ อยํ คาถา วุตฺตตฺถาว. เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ โคปกโมคฺคลฺลาเนน นาม พฺราหฺมเณน ปุฏฺเน โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๗๙) อตฺตโน คุณปฺปกาสนตฺถํ วา เถรคาถายํ (เถรคา. ๑๐๑๗ อาทโย) อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน สมนฺตโต ทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสน อิมินา เอวํ เตน อปริทีปิตาปิ ธมฺมกฺขนฺธา สนฺตีติ ปกาเสติ, ตสฺมา กถาวตฺถุปฺปกรณ มาธุริยสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. ๒.๓๑๗) วิมานวตฺถาทีสุ เกสฺจิ คาถานฺจ วเสน จตุราสีติสหสฺสโตปิ ธมฺมกฺขนฺธานํ อธิกตา เวทิตพฺพา.

เอตฺถ จ สุภสุตฺตํ (ที. นิ. ๑.๔๔๔), โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตฺจ ปรินิพฺพุเต ภควติ อานนฺทตฺเถเรน ภาสิตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ โหติ, น โหตีติ? ปฏิสมฺภิทาคณฺิปเท ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สยํ วุตฺตธมฺมกฺขนฺธานมฺปิ ภิกฺขุโต คหิเตเยว สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ, ภควตา ปน ทินฺนนเย ตฺวา ภาสิตตฺตา ‘‘สยํ วุตฺตมฺปิ เจตํ สุตฺตทฺวยํ ภควโต คหิเตเยว สงฺคเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ เอวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติ. ภควตา หิ ทินฺนนเย ตฺวา สาวกา ธมฺมํ เทเสนฺติ, เตเนว สาวกภาสิตมฺปิ กถาวตฺถาทิกํ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตโตเยว จ อตฺตนา ภาสิตมฺปิ สุภสุตฺตาทิกํ สงฺคีติมาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วุตฺตํ.

เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ สติปฏฺานาทิ. สติปฏฺานสุตฺตฺหิ ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๓.๓๖๗-๓๘๔) จตฺตาโร สติปฏฺาเน อารภิตฺวา เตสํเยว วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘เอกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติ. อเนกานุสนฺธิกํ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ (ที. นิ. ๒.๑๓๑ อาทโย) ปรินิพฺพานสุตฺตฺหิ นานาาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อเนกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติ.

‘‘กติ ฉินฺเท กติ ชเห, กติ จุตฺตริ ภาวเย;

กติ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๕); –

เอวมาทินา ปฺหาปุจฺฉนํ คาถาพนฺเธสุ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ.

‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;

ปฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๕); –

เอวมาทินา จ วิสฺสชฺชนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ.

ติกทุกภาชนํ ธมฺมสงฺคณิยํ นิกฺเขปกณฺฑอฏฺกถากณฺฑวเสน คเหตพฺพํ. ตสฺมา ยํ กุสลตฺติกมาติกาปทสฺส (ธ. ส. ๑) วิภชนวเสน นิกฺเขปกณฺเฑ วุตฺตํ –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ตีณิ กุสลมูลานิ…เป… อิเม ธมฺมา กุสลา. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ…เป… อิเม ธมฺมา อกุสลา. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา’’? กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา…เป… อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. ๑๘๗),

อยเมโก ธมฺมกฺขนฺโธ. เอส นโย เสสตฺติกทุกปทวิภชเนสุปิ. ยทปิ อฏฺกถากณฺเฑ วุตฺตํ –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ. อิเม ธมฺมา กุสลา. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา. อิเม ธมฺมา อกุสลา. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ รูปฺจ นิพฺพานฺจ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. ๑๓๘๖),

อยํ กุสลตฺติกมาติกาปทสฺส วิภชนวเสน ปวตฺโต เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ. เอส นโย เสเสสุปิ. จิตฺตวารภาชนํ ปน จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ วเสน (ธ. ส. ๑) คเหตพฺพํ. ยฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ กุสลจิตฺตวิภชนตฺถํ –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑),

อยเมโก ธมฺมกฺขนฺโธ. เอวํ เสสจิตฺตวารวิภชเนสุ. เอโก ธมฺมกฺขนฺโธติ (เอกเมโก ธมฺมกฺขนฺโธ ฉฬ อฏฺ.) จ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ อตฺโถ. ‘‘เอกเมกํ ติกทุกภาชนํ, เอกเมกํ จิตฺตวารภาชน’’นฺติ จ วจนโต หิ ‘‘เอเกโก’’ติ อวุตฺเตปิ อยมตฺโถ สามตฺถิยโต วิฺายมาโนว โหติ.

วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ. มาติกา นาม ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติอาทินา (ปารา. ๔๔) ตสฺมึ ตสฺมึ อชฺฌาจาเร ปฺตฺตํ อุทฺเทส สิกฺขาปทํ. ปทภาชนิยนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘โย ปนาติ โย ยาทิโส’’ติอาทิ (ปารา. ๔๕) นยปฺปวตฺตํ ปทวิภชนํ. อนฺตราปตฺตีติ ‘‘ปฏิลาตํ อุกฺขิปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๕๕) เอวมาทินา สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตา อาปตฺติ. อาปตฺตีติ ตํตํสิกฺขาปทานุรูปํ วุตฺโต ติกจฺเฉทมุตฺโต อาปตฺติวาโร. อนาปตฺตีติ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทิ (ปารา. ๖๖) นยปฺปวตฺโต อนาปตฺติวาโร. ติกจฺเฉโทติ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ทสาหาติกฺกนฺเต เวมติโก…เป… ทสาหาติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๔๖๘) เอวมาทินยปฺปวตฺโต ติกปาจิตฺติย-ติก-ทุกฺกฏาทิเภโท ติกปริจฺเฉโท. ตตฺถาติ เตสุ วตฺถุมาติกาทีสุ.

เอวํ อเนกนยสมลงฺกตํ สงฺคีติปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย…เป… อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยาทิเภเทน ววตฺถเปตฺวา สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปฺปมุเขน วสีคเณน อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา อิมสฺส ทีฆาคมสฺส ธมฺมภาโว, มชฺฌิมพุทฺธวจนาทิภาโว จ ววตฺถาปิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาห. สาธารณวจเนน ทสฺสิเตปิ หิ ‘‘ยทตฺถํ สํวณฺเณตุํ อิทมารภติ, โสเยว ปธานวเสน ทสฺสิโต’’ติ อาจริเยหิ อยํ สมฺพนฺโธ วุตฺโต. อปโร นโย – เหฏฺา วุตฺเตสุ เอกวิธาทิเภทภินฺเนสุ ปกาเรสุ ธมฺมวินยาทิภาโว สงฺคีติการเก เหว สงฺคีติกาเล ววตฺถาปิโต, น ปจฺฉา กปฺปนมตฺตสิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาหาติปิ วตฺตพฺโพ. น เกวลํ ยถาวุตฺตปฺปการเมว ววตฺถาเปตฺวา สงฺคีตํ, อถ โข อฺมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘น เกวลฺจา’’ติอาทินา. อุทานสงฺคโห นาม ปมปาราชิกาทีสุ อาคตานํ วินีตวตฺถุอาทีนํ สงฺเขปโต สงฺคหทสฺสนวเสน ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปิตา –

‘‘มกฺกฏี วชฺชิปุตฺตา จ, คิหี นคฺโค จ ติตฺถิยา;

ทาริกุปฺปลวณฺณา จ, พฺยฺชเนหิ ปเร ทุเว’’ติ. อาทิกา (ปารา. ๖๖); –

คาถาโย. วุจฺจมานสฺส หิ วุตฺตสฺส วา อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาเวน ปวตฺติตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. สีลกฺขนฺธวคฺคมูลปริยายวคฺคาทิวเสน วคฺคสงฺคโห. วคฺโคติ หิ ธมฺมสงฺคาหเกเหว กตา สุตฺตสมุทายสฺส สมฺา. อุตฺตริมนุสฺสเปยฺยาลนีลเปยฺยาลาทิวเสน เปยฺยาลสงฺคโห. ปาตุํ รกฺขิตุํ, วิตฺถาริตุํ วา อลนฺติ หิ เปยฺยาลํ, สงฺขิปิตฺวา ทสฺสนวจนํ. องฺคุตฺตรนิกายาทีสุ นิปาตสงฺคโห, คาถงฺคาทิวเสน นิปาตนํ. สมุทายกรณฺหิ นิปาโต. เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน (สํ. นิ. ๑.๑) สํยุตฺตสงฺคโห. วคฺคสมุทาเย เอว ธมฺมสงฺคาหเกหิ กตา สํยุตฺตสมฺา. มูลปณฺณาสกาทิวเสน ปณฺณาสสงฺคโห, ปฺาส ปฺาส สุตฺตานิ คเณตฺวา สงฺคโหติ วุตฺตํ โหติ. อาทิสทฺเทน ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ ทิสฺสมานํ สงฺคีติการกวจนํ สงฺคณฺหาติ. อุทานสงฺคห…เป… ปณฺณาสสงฺคหาทีหิ อเนกวิธํ ตถา. สตฺตหิ มาเสหีติ กิริยาปวคฺเค ตติยา ‘‘เอกาเหเนว พาราณสึ ปายาสิ. นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺาเปสี’’ติอาทีสุ วิย. กิริยาย อาสุํ ปรินิฏฺาปนฺหิ กิริยาปวคฺโค.

ตทา อเนกจฺฉริยปาตุภาวทสฺสเนน สาธูนํ ปสาทชนนตฺถมาห ‘‘สงฺคีติปริโยสาเน จสฺสา’’ติอาทิ. อสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคีติปริโยสาเน สฺชาตปฺปโมทา วิย, สาธุการํ ททมานา วิย จ สงฺกมฺปิ…เป… ปาตุรเหสุนฺติ สมฺพนฺโธ. วิยาติ หิ อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ. ปวตฺตเน, ปวตฺตนาย วา สมตฺถํ ปวตฺตนสมตฺถํ. อุทกปริยนฺตนฺติ ปถวีสนฺธารกอุทกปริโยสานํ กตฺวา, สห เตน อุทเกน, ตํ วา อุทกํ อาหจฺจาติ วุตฺตํ โหติ, เตน เอกเทสกมฺปนํ นิวาเรติ. สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ อุทฺธํ คจฺฉนฺตี สุฏฺุ กมฺปิ. สมฺปกมฺปีติ อุทฺธมโธ จ คจฺฉนฺตี สมฺมา ปกาเรน กมฺปิ. สมฺปเวธีติ จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺตี สุฏฺุ ภิยฺโย ปเวธิ. เอวํ เอเตน ปทตฺตเยน ฉปฺปการํ ปถวีจลนํ ทสฺเสติ. อถ วา ปุรตฺถิมโต, ปจฺฉิมโต จ อุนฺนมนโอนมนวเสน สงฺกมฺปิ. อุตฺตรโต, ทกฺขิณโต จ อุนฺนมนโอนมนวเสน สมฺปกมฺปิ. มชฺฌิมโต, ปริยนฺตโต จ อุนฺนมนโอนมนวเสน สมฺปเวธิ. เอวมฺปิ ฉปฺปการํ ปถวีจลนํ ทสฺเสติ, ยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ วุตฺตํ –-

‘‘ปุรตฺถิมโต อุนฺนมติ ปจฺฉิมโต โอนมติ, ปจฺฉิมโต อุนฺนมติ ปุรตฺถิมโต โอนมติ, อุตฺตรโต อุนฺนมติ ทกฺขิณโต โอนมติ, ทกฺขิณโต อุนฺนมติ อุตฺตรโต โอนมติ, มชฺฌิมโต อุนฺนมติ ปริยนฺตโต โอนมติ, ปริยนฺตโต อุนฺนมติ มชฺฌิมโต โอนมตีติ เอวํ ฉปฺปการํ…เป… อกมฺปิตฺถา’’ติ (พุ. วํ. อฏฺ. ๗๑).

อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ อฺายปิ สา สมฺาย ปากฏาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา โลเก’’ติอาทิ. ยา ปมมหาสงฺคีติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ มหากสฺสปาทีหิ ปฺจหิ สเตหิ เยน กตา สงฺคีตา, เตน ปฺจ สตานิ เอติสฺสาติ ‘‘ปฺจสตา’’ติ จ เถเรเหว กตตฺตา เถรา มหากสฺสปาทโย เอติสฺสา, เถเรหิ วา กตาติ ‘‘เถริกา’’ติ จ โลเก ปวุจฺจติ, อยํ ปมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธ.

เอวํ ปมมหาสงฺคีติ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, อิทานิ ตํ นิทานํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิมาห. อาทินิกายสฺสาติ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺเนสุ ปฺจสุ นิกาเยสุ อาทิภูตสฺส ทีฆนิกายสฺส. ขุทฺทกปริยาปนฺโน หิ วินโย ปมํ สงฺคีโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺต ปิฏเก’’ติ. เตนาติ ตถาวุตฺตตฺตา, อิมินา ยถาวุตฺตปมมหาสงฺคีติยํ ตถาวจนเมว สนฺธาย มยา เหฏฺา เอวํ วุตฺตนฺติ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธํ, ยถาวุตฺตวิตฺถารวจนสฺส วา คุณํ ทสฺเสตีติ.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติ วีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน าณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา พาหิรนิทานวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑. พฺรหฺมชาลสุตฺตํ

ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา

. เอตฺตาวตา จ ปรมสณฺหสุขุมคมฺภีรทุทฺทสาเนกวิธนยสมลงฺกตํ พฺรหฺมชาลสฺส สาธารณโต พาหิรนิทานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานํ สํวณฺเณนฺโต อตฺถาธิคมสฺส สุนิกฺขิตฺตปทมูลกตฺตา, สุนิกฺขิตฺตปทภาวสฺส จ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สภาววิภาวเนน ปทวิภาเคน สาเธตพฺพตฺตา ปมํ ตาว ปทวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เอว’’นฺติอาทิมาห. ปทวิภาเคน หิ ‘‘อิทํ นาม เอตํ ปท’’นฺติ วิชานเนน ตํตํปทานุรูปํ ลิงฺควิภตฺติ วจน กาลปโยคาทิกํ สมฺมาปติฏฺาปนโต ยถาวุตฺตสฺส ปทสฺส สุนิกฺขิตฺตตา โหติ, ตาย จ อตฺถสฺส สมธิคมิยตา. ยถาห ‘‘สุนิกฺขิตฺตสฺส ภิกฺขเว – ปทพฺยฺชนสฺส อตฺโถปิ สุนโยโหตี’’ติอาทิ. อปิจ สมฺพนฺธโต, ปทโต, ปทวิภาคโต, ปทตฺถโต อนุโยคโต, ปริหารโต จาติ ฉหากาเรหิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพา. ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม เทสนาสมฺพนฺโธ, ยํ โลกิยา ‘‘อุมฺมุคฺฆาโต’’ติปิ วทนฺติ, โส ปน ปาฬิยา นิทานปาฬิวเสน, นิทานปาฬิยา จ สงฺคีติวเสน เวทิตพฺโพ. ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสนฺเตน หิ นิทานปาฬิยา สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ตสฺมา ปทาทิวเสเนว สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ‘‘เอวนฺติ นิปาตปทนฺติอาทินา ปทโต, ปทวิภาคโต จ สํวณฺณนํ กโรติ ปทานํ ตพฺพิเสสานฺจ ทสฺสิตตฺตา. ปทวิภาโคติ หิ ปทานํ วิเสโสเยว อธิปฺเปโต, น ปทวิคฺคโห. ปทานิ จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโค. อถ วา ปทวิภาโค จ ปทวิคฺคโห จ ปทวิภาโคติ เอกเสสวเสน ปทปทวิคฺคหาปิ ปทวิภาคสทฺเทน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ปทวิคฺคหโต ปน ‘‘ภิกฺขูนํ สงฺโฆ’’ติอาทินา อุปริ สํวณฺณนํ กริสฺสติ, ตถา ปทตฺถานุโยคปริหาเรหิปิ. เอวนฺติ เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺอิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ อนฺตราสทฺท จ สทฺทาทีนมฺปิ สงฺคหิตตฺตา, นยคฺคหเณน วา เต คหิตา. เตนาห ‘‘เมติอาทีนิ นามปทานี’’ติ. อิตรถา หิ อนฺตราสทฺทํ จ สทฺทาทีนมฺปิ นิปาตภาโว วตฺตพฺโพ สิยา. เมติอาทีนีติ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน ยาว ปฏิสทฺโท, ตาว ตทวสิฏฺาเยว สทฺทา สงฺคหิตา. ปฏีติ อุปสคฺคปทํ ปติสทฺทสฺส การิยภาวโต.

อิทานิ อตฺถุทฺธารกฺกเมน ปทตฺถโต สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิมาห. อิมสฺมึ ปน าเน โสตูนํ สํวณฺณนานยโกสลฺลตฺถํ สํวณฺณนาปฺปการา วตฺตพฺพา. กถํ?

เอกนาฬิกา กถา จ, จตุรสฺสา ตถาปิ จ;

นิสินฺนวตฺติกา เจว, ติธา สํวณฺณนํ วเท.

ตตฺถ ปาฬึ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกาย นาฬิยา มินิตสทิสตฺตา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ มูลํ, เอกเมกํ ปทํ วา นาฬิกา อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ กตฺวา เอกนาฬิกา นาม. ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, กถนํ จตูหิ ภาเคหิ วุตฺตตฺตา, จตฺตาโร วา รสฺสา สลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ กตฺวา จตุรสฺสา นาม, วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสีทาเปตฺวา ปติฏฺาเปตฺวา อาวตฺตนยุตฺตตฺตา, นิยมโต วา นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสาติ กตฺวา นิสินฺนวตฺติกา นาม, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสานาปิ นิยุตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, โสทาหรณา ปน กถา องฺคุตฺตรฏฺกถาย ตฏฺฏีกายํ เอกาทสนิปาเต โคปาลกสุตฺตวณฺณนาโต คเหตพฺพา.

เภทกถา ตตฺวกถา, ปริยายกถาปิ จ;

อิติ อตฺถกฺกเม วิทฺวา, ติธา สํวณฺณนํ วเท.

ตตฺถ ปกติอาทิวิจารณา เภทกถา ยถา ‘‘พุชฺฌตีติ พุทฺโธ’’ติอาทิ. สรูปวิจารณา ตตฺวกถา ยถา ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก’’ติอาทิ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๑). เววจนวิจารณา ปริยายกถา ยถา ‘‘พุทฺโธ ภควา สพฺพฺู โลกนายโก’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๓๘ เววจนาหารวิภงฺคนิสฺสิโต ปาฬิ).

ปโยชนฺจ ปิณฺฑตฺโถ, อนุสนฺธิ จ โจทนา;

ปริหาโร จ สพฺพตฺถ, ปฺจธา วณฺณนํ วเท.

ตตฺถ ปโยชนํ นาม เทสนาผลํ, ตํ ปน สุตมยาณาทิ. ปิณฺฑตฺโถ นาม วิปฺปกิณฺณสฺส อตฺถสฺส สุวิชานนตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํ. อนุสนฺธิ นาม ปุจฺฉานุสนฺธาทิ. โจทนา นาม ยถาวุตฺตสฺส วจนสฺส วิโรธิกถนํ. ปริหาโร นาม ตสฺส อวิโรธิกถนํ.

อุมฺมุคฺฆาโต ปทฺเจว, ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห;

จาลนา ปจฺจุปฏฺานํ, ฉธา สํวณฺณนํ วเท. (วชิร. ฏี. ปมมหาสงฺคีติวณฺณนา);

ตตฺถ อชฺฌตฺติกาทินิทานํ อุมฺมุคฺฆาโต. ‘‘เอวมิท’’นฺติ นานาวิเธน ปทวิเสสตากถนํ ปทํ, สทฺทตฺถาธิปฺปายตฺถาทิ ปทตฺโถ. อเนกธา นิพฺพจนํ ปทวิคฺคโห. จาลนา นาม โจทนา. ปจฺจุปฏฺานํ ปริหาโร.

สมุฏฺานํ ปทตฺโถ จ, ภาวานุวาทวิธโย;

วิโรโธ ปริหาโร จ, นิคมนนฺติ อฏฺธา.

ตตฺถ สมุฏฺานนฺติ อชฺฌตฺติกาทินิทานํ. ปทตฺโถติ อธิปฺเปตานธิปฺเปตาทิวเสน อเนกธา ปทสฺส อตฺโถ. ภาโวติ อธิปฺปาโย. อนุวาทวิธโยติ ปมวจนํ วิธิ, ตทาวิกรณวเสน ปจฺฉา วจนํ อนุวาโท, วิเสสนวิเสสฺยานํ วา วิธานุวาท สมฺา. วิโรโธติ อตฺถนิจฺฉยนตฺถํ โจทนา. ปริหาโรติ ตสฺสา โสธนา. นิคมนนฺติ อนุสนฺธิยา อนุรูปํ อปฺปนา.

อาทิโต ตสฺส นิทานํ, วตฺตพฺพํ ตปฺปโยชนํ;

ปิณฺฑตฺโถ เจว ปทตฺโถ, สมฺพนฺโธ อธิปฺปายโก;

โจทนา โสธนา เจติ, อฏฺธา วณฺณนํ วเท.

ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ, โย ‘‘อนุสนฺธี’’ติ วุจฺจติ. เสสา วุตฺตตฺถาว, เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถาคเต สํวณฺณนาปฺปกาเร ตฺวา สพฺพตฺถ ยถารหํ วิเจตพฺพาติ.

เอวมเนกตฺถปฺปเภทตา ปโยคโตว าตพฺพาติ ตพฺพเสน ตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ตถา เหสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา อยํ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ สงฺเกตววตฺถิตาเยว สทฺทา ตํ ตทตฺถสฺส วาจกา, สงฺเกโต จ นาม ปโยควเสน สิทฺโธติ ทสฺเสตุมฺปิ อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวมีทิเสสุ. นนุ จ –

‘‘ยถาปิ ปุปฺผราสิมฺหา, กยิรา มาลาคุเณ พหู;

เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติ. (ธ. ป. ๕๓);

เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน อุปมาการสฺเสว วุตฺตตฺตา อาการตฺโถเยว เอวํ-สทฺโท สิยาติ? น, วิเสสสพฺภาวโต. ‘‘เอวํ พฺยา โข’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒๓๔, ๓๙๖) หิ อาการมตฺตวาจโกเยว อาการตฺโถติ อธิปฺเปโต, น ปน อาการวิเสสวาจโก. เอตฺถ หิ กิฺจาปิ ปุปฺผราสิสทิสโต มนุสฺสูปปตฺติ สปฺปุริสูปนิสฺสย สทฺธมฺมสวน โยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิทานาทิปุฺกิริยาเหตุสมุทายโต โสภาสุคนฺธตาทิคุณโยเคน มาลาคุณสทิสิโย พหุกา ปุฺกิริยา มริตพฺพสภาวตาย มจฺเจน สตฺเตน กตฺตพฺพาติ อตฺถสฺส โชติตตฺตา ปุปฺผราสิมาลาคุณาว อุปมา นาม อุปมียติ เอตายาติ กตฺวา, เตสํ อุปมากาโร จ ยถาสทฺเทน อนิยมโต โชติโต, ตสฺมา ‘‘เอวํ-สทฺโท นิยมโต อุปมาการนิคมนตฺโถ’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถาปิ โส อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมาว โหติ นิสฺสยภูตํ ตมนฺตเรน นิสฺสิตภูตสฺส อุปมาการสฺส อลพฺภมานตฺตาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติ. อถ วา อุปมียนํ สทิสีกรณนฺติ กตฺวา ปุปฺผราสิมาลาคุเณหิ สทิสภาวสงฺขาโต อุปมากาโรเยว อุปมา นาม. ‘‘สทฺธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา อาการมตฺตวาจโกว อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท. อุปมาสงฺขาตอาการวิเสสวาจโก ปน อุปมาตฺโถเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติ.

ตถา ‘‘เอวํ อิมินา อากาเรน อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อุปทิสิยมานาย สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา อุปทิสนากาโรปิ อตฺถโต อุปเทโสเยวาติ อาห ‘‘เอวํ…เป… อุปเทเส’’ติ. เอวเมตนฺติ เอตฺถ ปน ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต ชานนฺเตหิ กตํ ตตฺถ สํวิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ สมฺปหํสนํ. ตตฺถ สมฺปหํสนากาโรปิ อตฺถโต สมฺปหํสนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสเนติ. เอวเมว ปนายนฺติ เอตฺถ จ โทสวิภาวเนน คารยฺหวจนํ ครหณํ, ตทากาโรปิ อตฺถโต ครหณํ นาม, ตสฺมา ‘‘ครหเณ’’ติ วุตฺตํ. โส เจตฺถ ครหณากาโร ‘‘วสลี’’ติอาทิขุํสนสทฺทสนฺนิธานโต เอวํ-สทฺเทน ปกาสิโตติ วิฺายติ, ยถา เจตฺถ เอวํ อุปมาการาทโยปิ อุปมาทิวเสน วุตฺตานํ ปุปฺผราสิอาทิสทฺทานํ สนฺนิธานโตติ ทฏฺพฺพํ. โชตกมตฺตา หิ นิปาตาติ. เอวเมวาติ จ อธุนา ภาสิตากาเรเนว. อยํ วสลคุณโยคโต วสลี กาฬกณฺณี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา าเน ภาสตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ภนฺเตติ สาธุ ภนฺเต, สุฏฺุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร สนฺนิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ อตฺตโน ิตภาวสฺส ปฏิชานนเมว วจนสมฺปฏิคฺคโห, ตทากาโรปิ อตฺถโต วจนสมฺปฏิคฺคโหเยว นาม, เตนาห ‘‘วจนสมฺปฏิคฺคเห’’ติ.

เอวํ พฺยา โขติ เอวํ วิย โข. เอวํ โขติ หิ อิเมสํ ปทานมนฺตเร วิยสทฺทสฺส พฺยาปเทโสติ เนรุตฺติกา ‘‘ว-การสฺส, พ-การํ, ย-การสํโยคฺจ กตฺวา ทีฆวเสน ปทสิทฺธี’’ติปิ วทนฺติ. อากาเรติ อาการมตฺเต. อปฺปาพาธนฺติ วิสภาคเวทนาภาวํ. อปฺปาตงฺกนฺติ กิจฺฉชีวิตกรโรคาภาวํ. ลหุฏฺานนฺติ นิคฺเคลฺตาย ลหุตายุตฺตํ อุฏฺานํ. พลนฺติ กายพลํ. ผาสุวิหารนฺติ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขวิหารํ. วิตฺถาโร ทสม สุภสุตฺตฏฺกถาย เมว (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๔๕) อาวิ ภวิสฺสติ. เอวฺจ วเทหีติ ยถาหํ วทามิ, เอวมฺปิ สมณํ อานนฺทํ วเทหิ. ‘‘สาธุ กิร ภว’’นฺติอาทิกํ อิทานิ วตฺตพฺพวจนํ, โส จ วทนากาโร อิธ เอวํ-สทฺเทน นิทสฺสียตีติ วุตฺตํ ‘‘นิทสฺสเน’’ติ. กาลามาติ กาลามโคตฺตสมฺพนฺเธ ชเน อาลปติ. ‘‘อิเม…เป… วา’’ติ ยํ มยา วุตฺตํ, ตํ กึ มฺถาติ อตฺโถ. สมตฺตาติ ปริปูริตา. สมาทินฺนาติ สมาทิยิตา. สํวตฺตนฺติ วา โน วา สํวตฺตนฺติ เอตฺถ วจนทฺวเย กถํ โว ตุมฺหากํ มติ โหตีติ โยเชตพฺพํ. เอวํ โนติ เอวเมว อมฺหากํ มติ เอตฺถ โหติ, อมฺหากเมตฺถ มติ โหติ เยวาติปิ อตฺโถ. เอตฺถ จ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกฺขาวหภาเว สนฺนิฏฺานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน ‘‘สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ โว เอตฺถ โหตี’’ติ ปุจฺฉาย กตาย ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺานํ เอวํ-สทฺเทน วิภาวิตํ, โส จ เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อวธารณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อวธารเณ’’ติ. อาการตฺถมฺตฺร สพฺพตฺถ วุตฺตนเยน โจทนา, โสธนา จ เวทิตพฺพา.

อาทิสทฺเทน เจตฺถ อิทมตฺถปุจฺฉาปริมาณาทิอตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘เอวํคตานิ, เอวํวิโธ, เอวมากาโร’’ติ จ อาทีสุ อิทมตฺเถ, คตวิธาการสทฺทา ปน ปการปริยายา. คตวิธยุตฺตาการสทฺเท หิ โลกิยา ปการตฺเถ วทนฺติ. ‘‘เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมณิกุณฺฑลาภรณา โอทาตวตฺถวสนา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโกติ? โน หิทํ โภ โคตมา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘๖) ปุจฺฉายํ. ‘‘เอวํ ลหุปริวตฺตํ (อ. นิ. ๑.๔๘), เอวมายุปริยนฺโต’’ติ (ปารา. ๑๒) จ อาทีสุ ปริมาเณ. เอตฺถาปิ ‘‘สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา’’ติอาทิวจนํ ปุจฺฉา, ลหุปริวตฺตํ, อายูนํ ปมาณฺจ ปริมาณํ, ตทากาโรปิ อตฺถโต ปุจฺฉา จ ปริมาณฺจ นาม, ตสฺมา เอเตสุ ปุจฺฉตฺโถ, ปริมาณตฺโถ จ เอวํสทฺโท เวทิตพฺโพติ. อิธ ปน โส กตเมสุ ภวติ, สพฺพตฺถ วา, อนิยมโต ปเทเส วาติ โจทนาย ‘‘สฺวายมิธา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

นนุ เอกสฺมึเยว อตฺเถ สิยา, กสฺมา ตีสุปีติ จ, โหตุ ติพฺพิเธสุ อตฺเถสุ, เกน กิมตฺถํ ทีเปตีติ จ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ อตฺเถสุ. เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา, นนฺทิยาวตฺตติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตองฺกุสทิสาโลจนสงฺขาตา วา อาธาราทิเภทวเสน นานาวิธา นยา นานานยา, ปาฬิคติโย วา นยา, ตา จ ปฺตฺติอนุปฺตฺติ อาทิวเสน, สงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน, สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสกาทิวเสน, กุสลาทิวเสน, ขนฺธาทิวเสน, สงฺคหาทิวเสน, สมยวิมุตฺตาทิวเสน, ปนาทิวเสน, กุสลมูลาทิวเสน, ติกปฏฺานาทิวเสน จ ปิฏกตฺตยานุรูปํ นานาปฺปการาติ นานานยา. เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมํ ตถา. อาสโยว อชฺฌาสโย, เต จ สสฺสตาทิเภเทน, ตตฺถ จ อปฺปรชกฺขตาทิวเสน อเนกา, อตฺตชฺฌาสยาทโย เอว วา สมุฏฺานมุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถา, อุปเนตพฺพาภาวโต อตฺถพฺยฺชเน หิ สมฺปนฺนํ ปริปุณฺณํ ตถา. อปิจ สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปฺตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขรปทพฺยฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยฺชนปเทหิ จ สมฺปนฺนํ สมนฺนาคตํ ตถา. อถ วา วิฺูนํ หทยงฺคมโต, สวเน อติตฺติชนนโต, พฺยฺชนรสวเสน ปรมคมฺภีรภาวโต, วิจารเณ อติตฺติชนนโต, อตฺถรสวเสน จ สมฺปนฺนํ สาทุรสํ ตถา.

ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติ. ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ, เย หริตพฺพา โพธิมูเลเยว สวาสนสกลสํกิเลสานํ ปหีนตฺตา. ปุถุชฺชนานมฺปิ จ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข สติเยว อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตโวหาเรนปิ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํ, สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตาว กิเลสา ปฏิปกฺขา สํสารปงฺกนิมุคฺคสฺส สตฺตนิกายสฺส สมุทฺธริตุกามโต, ตสฺมา เตสํ เวเนยฺยคตกิเลสสงฺขาตานํ ปฏิปกฺขานํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ อสฺส, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ.

อถ วา ภควโต สาสนสฺส ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ ติตฺถิยภูตานํ ปฏิปกฺขานํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติปิ ยุชฺชติ. กามฺเจตฺถ ติตฺถิยา หริตพฺพา นาสฺสุ, เตสํ ปน สนฺตานคตทิฏฺิหรณวเสน ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถตาการเณน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสงฺขาเตหิ ตีหิปิ ปาฏิหาริเยหิ เต หริตา อปนีตา นาม โหนฺติ. ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๙๘๕; จูฬนิ. ๔) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, ตเทว ทีฆวเสน, สกตฺถวุตฺติปจฺจยวเสน วา ปาฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา ตทฺเสํ หรณํ ปาฏิหาริยํ วุตฺตนเยน. อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย หิ วิคตูปกฺเลเสน, กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺเลสหรณานิ จ โหนฺตีติ ตทุภยมฺปิ นิพฺพจนํ ยุชฺชติ.

อปิจ ยถาวุตฺเตหิ นิพฺพจเนหิ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสงฺขาโต สมุทาโย ปฏิหาริยํ นาม. เอเกกํ ปน ตสฺมึ ภวํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติ วิเสสตฺถโชตกปจฺจยนฺตเรน สทฺทรจนาวิเสสสมฺภวโต, ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ, มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. ตสฺส ปน อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน, วิสยเภเทน จ พหุวิธสฺส ภควโต เทสนาย ลพฺภมานตฺตา ‘‘วิวิธปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ. ภควา หิ กทาจิ อิทฺธิวเสนาปิ เทสนํ กโรติ นิมฺมิตพุทฺเธน สห ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาทีสุ, กทาจิ อาเทสนาวเสนาปิ อามคนฺธพฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๔๑), เยภุยฺเยน ปน อนุสาสนิยา. อนุสาสนีปาฏิหาริยฺหิ พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา. อิติ ตํตํเทสนากาเรน อเนกวิธปาฏิหาริยตา เทสนาย ลพฺภติ. อยมตฺโถ อุปริ เอกาทสมสฺส เกวฏฺฏสุตฺตสฺส วณฺณนาย (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๘๑) อาวิ ภวิสฺสติ. อถ วา ตสฺส วิวิธสฺสาปิ ปาฏิหาริยสฺส ภควโต เทสนาย สํสูจนโต ‘‘วิวิธปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, อเนกวิธปาฏิหาริยทสฺสนนฺติ อตฺโถ.

ธมฺมนิรุตฺติยาว ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต สพฺเพสํ สุณนฺตานํ นานาภาสิตานํ ตํตํภาสานุรูปโต เทสนา โสตปถมาคจฺฉตีติ อาห ‘‘สพฺพ…เป… มาคจฺฉนฺต’’นฺติ. โสตเมว โสตปโถ, สวนํ วา โสตํ, ตสฺส ปโถ ตถา, โสตทฺวารนฺติ อตฺโถ. สพฺพากาเรนาติ ยถาเทสิตากาเรน. โก สมตฺโถ วิฺาตุํ, อสมตฺโถเยว, ตสฺมาติ ปาเสโส. ปนาติ เอกํสตฺเถ, เตน สทฺธาสติธิติวีริยาทิพลสงฺขาเตน สพฺพถาเมน เอกํเสเนว โสตุกามตาสงฺขาตกุสลจฺฉนฺทสฺส ชนนํ ทสฺเสติ. ชเนตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวนตฺโถ ‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ ภาเวตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺ ๑; ม. นิ. อฏฺ. ๑; สํ. นิ. อฏฺ. ๑; อ. นิ. อฏฺ ๑.ปมคนฺถารมฺภกถา) วิย, เตน ‘‘สพฺพถาเมน เอกํเสเนว โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ นาม เอเกนากาเรน สุตํ, กิมงฺคํ ปน อฺถา’’ติ ตถาสุเต ธมฺเม สมฺภาวนํ กโรติ. เกจิ ปน ‘‘เอทิเสสุ ครหตฺโถ’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ครหตฺถสฺส อวิชฺชมานตฺตา, วิชฺชมานตฺถสฺเสว จ อุปสคฺคนิปาตานํ โชตกตฺตา. ‘‘นานานยนิปุณ’’นฺติอาทินา หิ สพฺพปฺปกาเรน โสตุมสกฺกุเณยฺยภาเวน ธมฺมสฺส อิธ สมฺภาวนเมว กโรติ, ตสฺมา ‘‘อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึ โส นาธิคจฺฉตี’’ติอาทีสุเยว (ธ. ป. ๑๘๗) ครหตฺถสมฺภเวสุ ครหตฺโถ เวทิตพฺโพติ. อปิ-สทฺโท จ อีทิเสสุ าเนสุ นิปาโตเยว, น อุปสคฺโค. ตถา หิ ‘‘อปิ-สทฺโท จ นิปาตปกฺขิโก กาตพฺโพ, ยตฺถ กิริยาวาจกโต ปุพฺโพ น โหตี’’ติ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ. มยาปีติ เอตฺถ ปน น เกวลํ มยาว, อถ โข อฺเหิปิ ตถารูเปหีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ คเหตพฺโพ.

สามํ ภวตีติ สยมฺภู, อนาจริยโก. น มยํ อิทํ สจฺฉิกตนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น อตฺตโน าเณเนว อตฺตนา สจฺฉิกต’’นฺติ ปกรณโต อตฺโถ วิฺายติ. สามฺวจนสฺสาปิ หิ สมฺปโยควิปฺปโยคสหจรณวิโรธสทฺทนฺตรสนฺนิธานลิงฺคโอจิตฺยกาลเทสปกรณาทิวเสน วิเสสตฺถคฺคหณํ สมฺภวติ. เอวํ สพฺพตฺถ. ปริโมเจนฺโตติ ‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ (ปารา. ๑๙๕) วุตฺตโทสโต ปริโมจาปนเหตุ. เหตฺวตฺเถ หิ อนฺต-สทฺโท ‘‘อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิต’’นฺติอาทีสุ (วิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) วิย. อิมสฺส สุตฺตสฺส สํวณฺณนาปฺปการวิจารเณน อตฺตโน าณสฺส ปจฺจกฺขตํ สนฺธาย ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เอสา หิ สํวณฺณนาการานํ ปกติ, ยทิทํ สํวณฺเณตพฺพธมฺเม สพฺพตฺถ ‘‘อยมิมสฺส อตฺโถ, เอวมิธ สํวณฺณยิสฺสามี’’ติ ปุเรตรเมว สํวณฺณนาปฺปการวิจารณา.

เอตทคฺคปทสฺสตฺโถ วุตฺโตว. ‘‘พหุสฺสุตาน’’นฺติอาทีสุ ปน อฺเปิ เถรา พหุสฺสุตา, สติมนฺโต, คติมนฺโต, ธิติมนฺโต, อุปฏฺากา จ อตฺถิ, อยํ ปนายสฺมา พุทฺธวจนํ คณฺหนฺโต ทสพลสฺส สาสเน ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยํ ตฺวา คณฺหิ, ตสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค นาม ชาโต. อิมสฺส จ เถรสฺส พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ธารณสติ อฺเหิ เถเรหิ พลวตรา อโหสิ, ตสฺมา สติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต. อยเมวายสฺมา เอกปเท ตฺวา สฏฺิปทสหสฺสานิ คณฺหนฺโต สตฺถารา กถิตนิยาเมน สพฺพปทานิ ชานาติ, ตสฺมา คติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต. ตสฺเสว จายสฺมโต พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวีริยํ, สชฺฌายนวีริยฺจ อฺเหิ อสทิสํ อโหสิ, ตสฺมา ธิติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต. ตถาคตํ อุปฏฺหนฺโต เจส น อฺเสํ อุปฏฺากภิกฺขูนํ อุปฏฺหนากาเรน อุปฏฺหติ. อฺเปิ หิ ตถาคตํ อุปฏฺหึสุ, น จ ปน พุทฺธานํ มนํ คเหตฺวา อุปฏฺหิตุํ สกฺโกนฺติ, อยํ ปน เถโร อุปฏฺากฏฺานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย อารทฺธวีริโย หุตฺวา ตถาคตสฺส มนํ คเหตฺวา อุปฏฺหิ, ตสฺมา อุปฏฺากานํ อคฺโค นาม ชาโต. อตฺถกุสโลติ ภาสิตตฺเถ, ปโยชนตฺเถ จ เฉโก. ธมฺโมติ ปาฬิธมฺโม, นานาวิโธ วา เหตุ. พฺยฺชนนฺติ อกฺขรํ อตฺถสฺส พฺยฺชนโต. ปเทน หิ พฺยฺชิโตปิ อตฺโถ อกฺขรมูลกตฺตา ปทสฺส ‘‘อกฺขเรน พฺยฺชิโต’’ติ วุจฺจติ. อตฺถสฺส วิยฺชนโต วา วากฺยมฺปิ อิธ พฺยฺชนํ นาม. วากฺเยน หิ อตฺโถ ปริปุณฺณํ พฺยฺชียติ, ยโต ‘‘พฺยฺชเนหิ วิวรตี’’ติ อายสฺมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน วุตฺตํ. นิรุตฺตีติ นิพฺพจนํ, ปฺจวิธา วา นิรุตฺตินยา. เตสมฺปิ หิ สทฺทรจนาวิเสเสน อตฺถาธิคมเหตุโต อิธ คหณํ ยุชฺชติ. ปุพฺพาปรํ นาม ปุพฺพาปรานุสนฺธิ, สุตฺตสฺส วา ปุพฺพภาเคน อปรภาคสฺส สํสนฺทนํ. ภควตา จ ปฺจวิธเอตทคฺคฏฺาเนน ธมฺมเสนาปตินา จ ปฺจวิธโกสลฺเลน ปสฏฺภาวานุรูปนฺติ สมฺพนฺโธ. ธารณพลนฺติ ธารณสงฺขาตํ พลํ, ธารเณ วา พลํ, อุภยตฺถาปิ ธาเรตุํ สามตฺถิยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทสฺเสนฺโต หุตฺวา, ทสฺสนเหตูติปิ อตฺโถ. ตฺจ โข อตฺถโต วา พฺยฺชนโต วา อนูนมนธิกนฺติ อวธารณผลมาห. น อฺถา ทฏฺพฺพนฺติ ปน นิวตฺเตตพฺพตฺถํ. น อฺถาติ จ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต น อฺถา, น ปน ภควตา เทสิตาการโต. อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, เอวฺจ กตฺวา ‘‘สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิฺาตุ’’นฺติ เหฏฺา วุตฺตวจนํ สมตฺถิตํ โหติ, อิตรถา ภควตา เทสิตากาเรเนว โสตุํ สมตฺถตฺตา ตเทตํ น วตฺตพฺพํ สิยา. ยถาวุตฺเตน ปน อตฺเถน ธารณพลทสฺสนฺจ น วิรุชฺฌติ สุตาการาวิรุชฺฌนวเสน ธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อฺถา ภควตา เทสิตากาเรเนว ธาริตุํ สมตฺถนโต เหฏฺา วุตฺตวจเนน วิรุชฺเฌยฺย. น เหตฺถ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ยุตฺโต เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ สุตภาวทีปเนน เอกวิสยตฺตา, อิตรถา เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ ปจฺฉิมตฺถวเสน สมตฺโถ, ปุริมตฺถวเสน จ อสมตฺโถติ อาปชฺเชยฺยาติ.

‘‘โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา’’ติ วุตฺตาย นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตาย สนฺตติยา ปวตฺตนโก ติวิโธปิ เม-สทฺโท, ตสฺมา กิฺจาปิ นิยกชฺฌตฺตสนฺตติวเสน เอกสฺมึ เยวตฺเถ เม-สทฺโท ทิสฺสติ, ตถาปิ กรณสมฺปทานสามินิทฺเทสวเสน วิชฺชมานวิภตฺติเภทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ, ตีสุ วิภตฺติยตฺเถสุ อตฺตนา สฺุตฺตวิภตฺติโต ทิสฺสตีติ อตฺโถ. คาถาภิคีตนฺติ คาถาย อภิคีตํ อภิมุขํ คายิตํ. อโภชเนยฺยนฺติ โภชนํ กาตุมนรหรูปํ. อภิคีตปทสฺส กตฺตุเปกฺขตฺตา มยาติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ. สุตสทฺทสฺส กมฺมภาวสาธนวเสน ทฺวาธิปฺปายิกปทตฺตา ยถาโยคํ ‘‘มยา สุต’’นฺติ จ ‘‘มม สุต’’นฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ.

กิฺจาปิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกมตฺตภาวโต ปน สติปิ ตสฺมึ สุตสทฺโทเยว ตํ ตํ อตฺถํ วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จา’’ติ. อสฺสาติ สุตสทฺทสฺส. อุปสคฺควเสนปิ ธาตุสทฺโท วิเสสตฺถวาจโก ยถา ‘‘อนุภวติ ปราภวตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ’’ติ. ตถา อนุปสคฺโคปิ ธาตุสทฺโท สอุปสคฺโค วิย วิเสสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ’’ติ. เอวมีทิเสสุ. โสตวิฺเยฺยนฺติ โสตทฺวารนิสฺสิเตน วิฺาเณน วิฺาตพฺพํ, สสมฺภารกถา วา เอสา, โสตทฺวาเรน วิฺาตพฺพนฺติ อตฺโถ. โสตทฺวารานุสารวิฺาตธโรติ โสตทฺวารานุสาเรน มโนวิฺาเณน วิฺาตธมฺมธโร. น หิ โสตทฺวารนิสฺสิตวิฺาณมตฺเตน ธมฺโม วิฺายติ, อถ โข ตทนุสารมโนวิฺาเณเนว, สุตธโรติ จ ตถา วิฺาตธมฺมธโร วุตฺโต, ตสฺมา ตทตฺโถเยว สมฺภวตีติ เอวํ วุตฺตํ. กมฺมภาวสาธนานิ สุตสทฺเท สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิมาห. ปุพฺพาปรปทสมฺพนฺธวเสน อตฺถสฺส อุปปนฺนตา, อนุปปนฺนตา จ วิฺายติ, ตสฺมา สุตสทฺทสฺเสว วเสน อยมตฺโถ ‘‘อุปปนฺโน, อนุปปนฺโน’’ติ วา น วิฺาตพฺโพติ โจทนาย ปุพฺพาปรปทสมฺพนฺธวเสน เอตทตฺถสฺส อุปปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เม-สทฺทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. มยาติ อตฺเถ สตีติ กตฺตุตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน มยาติ อตฺเถ วตฺตพฺเพ สติ, ยทา เม-สทฺทสฺส กตฺตุวเสน กรณนิทฺเทโส, ตทาติ วุตฺตํ โหติ. มมาติ อตฺเถ สตีติ สมฺพนฺธียตฺเถ สามินิทฺเทสวเสน มมาติ อตฺเถ วตฺตพฺเพ สติ, ยทา สมฺพนฺธวเสน สามิ นิทฺเทโส, ตทาติ วุตฺตํ โหติ.

เอวํ สทฺทโต าตพฺพมตฺถํ วิฺาเปตฺวา อิทานิ เตหิ ทสฺเสตพฺพมตฺถํ นิทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมเตสู’’ติอาทิมาห. สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํ-สทฺเทน สวนกิริยาโชตเกเนว ภวิตพฺพํ วิชฺชมานตฺถสฺส โชตกมตฺตตฺตา นิปาตานนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ โสตวิฺาณาทิวิฺาณกิจฺจนิทสฺสน’’นฺติ. สวนาย เอว หิ อากาโร, นิทสฺสนํ, อวธารณมฺปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอวํ-สทฺทสฺส ติวิโธปิ อตฺโถ สวนกิริยาโชตกภาเวน อิธาธิปฺเปโตติ. อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ โสตทฺวาริกวิฺาณานํ, ตทภินิปาตานฺจ มโนทฺวาริก วิฺาณานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, ยโต โสตทฺวารานุสารวิฺาตตฺเถ อิธ สุตสทฺโทติ วุตฺโต. อวธารณผลตฺตา สทฺทปโยคสฺส สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณํ, ตสฺมา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส สุตเมวาติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ. เอเตน หิ วจเนน อวธารเณน นิรากตํ ทสฺเสติ. ยถา ปน ยํ สุตํ สุตเมวาติ นิยเมตพฺพํ, ตถา จ ตํ สุตํ สมฺมา สุตํ โหตีติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติ. อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทติ, ตสฺมา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส อสุตํ น โหตีติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ สนฺธาย ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ วุตฺตํ, อิมินา ทิฏฺาทินิวตฺตนํ กโรติ ทิฏฺาทีนํ ‘‘อสุต’’นฺติ สทฺทนฺตรตฺถภาเวน นิวตฺเตตพฺพตฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – น อิทํ มยา อตฺตโน าเณน ทิฏฺํ, น จ สยมฺภุาเณน สจฺฉิกตํ, อถ โข สุตํ, ตฺจ โข สุตํ สมฺมเทวาติ. ตเทว สมฺมา สุตภาวํ สนฺธายาห ‘‘อนูนา…เป… ทสฺสน’’นฺติ. โหติ เจตฺถ –

‘‘เอวาทิสตฺติยา เจว, อฺตฺถาโปหเนน จ;

ทฺวิธา สทฺโท อตฺถนฺตรํ, นิวตฺเตติ ยถารห’’นฺติ.

อปิจ อวธารณตฺเถ เอวํ-สทฺเท อยมตฺถโยชนา กรียตีติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส สาวธารณตฺโถ วุตฺโต ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, ตทวธารณผลํ ทสฺเสติ ‘‘อนู…เป… ทสฺสน’’นฺติ อิมินา. สวน-สทฺโท เจตฺถ ภาวสทฺเทน โยคโต กมฺมสาธโน เวทิตพฺโพ ‘‘สุยฺยตี’’ติ. อนูนาธิกตาย ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อวิปรีตํ, อวิปรีตสฺส วา สุตฺตสฺส คหณํ, ตสฺส นิทสฺสนํ ตถา, อิติ สวนเหตุ สุณนฺตปุคฺคลสวนวิเสสวเสน อยํ โยชนา กตา.

เอวํ ปทตฺตยสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรนาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺสาติ ยา ภควโต สมฺมุขา ธมฺมสฺสวนากาเรน ปวตฺตา มโนทฺวาริกวิฺาณวีถิ, ตสฺสา. สา หิ นานาปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ สมตฺถา, น โสตทฺวาริก วิฺาณวีถิ เอการมฺมเณเยว ปวตฺตนโต, ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารานุสาเรนา’’ติ. เตน หิ โสตทฺวาริกวิฺาณวีถิ นิวตฺตติ. นานปฺปกาเรนาติ วกฺขมาเนน อเนกวิหิเตน พฺยฺชนตฺถคฺคหณาการสงฺขาเตน นานาวิเธน อากาเรน, เอเตน อิมิสฺสา โยชนาย อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท คหิโตติ ทสฺเสติ. ปวตฺติภาวปฺปกาสนนฺติ ปวตฺติยา อตฺถิภาวปฺปกาสนํ. ยสฺมึ ปกาเร วุตฺตปฺปการา วิฺาณวีถิ นานปฺปกาเรน ปวตฺตา, ตเทว อารมฺมณํ สนฺธาย ‘‘ธมฺมปฺปกาสน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน สุตสทฺทสฺส ธมฺมตฺถํ, เตน วุตฺตํ ‘‘อยํ ธมฺโม สุโต’’ติ. ตสฺสา หิ วิฺาณวีถิยา อารมฺมณเมว ‘‘อยํ ธมฺโม สุโต’’ติ วุจฺจติ. ตฺจ นิยมิยมานํ ยถาวุตฺตาย วิฺาณวีถิยา อารมฺมณภูตํ สุตฺตเมว. อยฺเหตฺถาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณํ. ตปฺปากฏีกรณตฺโถ เหตฺถ หิ-สทฺโท. วิฺาณวีถิยา กรณภูตาย มยา น อฺํ กตํ, อิทํ ปน อารมฺมณํ กตํ. กึ ปน ตนฺติ เจ? อยํ ธมฺโม สุโตติ. อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – อาการตฺเถ เอวํ-สทฺเท ‘‘เอเกนากาเรนา’’ติ โย อากาโร วุตฺโต, โส อตฺถโต โสตทฺวารานุสารวิฺาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาโวเยว, เตน จ ตทารมฺมณภูตสฺส ธมฺมสฺเสว สวนํ กตํ, น อฺนฺติ. เอวํ สวนกิริยาย กรณกตฺตุกมฺมวิเสโส อิมิสฺสา โยชนาย ทสฺสิโต.

อฺมฺปิ โยชนมาห ‘‘ตถา’’ติอาทินา. นิทสฺสนตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา นิทสฺสเนน จ นิทสฺสิตพฺพสฺสาวินาภาวโต ‘‘เอวนฺติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสน’’นฺติ วุตฺตํ. อิมินา หิ ตทวินาภาวโต เอวํสทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ ปจฺจามฏฺนฺติ ทสฺเสติ, สุตสทฺทสฺส กิริยาปรตฺตา, สวนกิริยาย จ สาธารณวิฺาณปฺปพนฺธปฏิพทฺธตฺตา ตสฺมิฺจ วิฺาณปฺปพนฺเธ ปุคฺคลโวหาโรติ วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสน’’นฺติ. สาธารณวิฺาณปฺปพนฺโธ หิ ปณฺณตฺติยา อิธ ปุคฺคโล นาม, สวนกิริยา ปน ตสฺส กิจฺจํ นาม. น หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติ โวหารวิสยตฺตา ตสฺสา กิริยายาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อิท’’นฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํ มยาติ ยถาวุตฺตวิฺาณปฺปพนฺธสงฺขาตปุคฺคลภูเตน มยา. สุตนฺติ สวนกิริยาสงฺขาเตน ปุคฺคลกิจฺเจน โยชิตํ, อิมิสฺสา ปน โยชนาย ปุคฺคลพฺยาปารวิสยสฺส ปุคฺคลสฺส, ปุคฺคลพฺยาปารสฺส จ นิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ปุริมโยชนาย อฺถาปิ อตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จิตฺตสนฺตานสฺสาติ ยถาวุตฺตวิฺาณปฺปพนฺธสฺส. นานาการปฺปวตฺติยาติ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติยา. นานปฺปการํ อตฺถพฺยฺชนสฺส คหณํ, นานปฺปการสฺส วา อตฺถพฺยฺชนสฺส คหณํ ตถา, ตโตเยว สา ‘‘อาการปฺตฺตี’’ติ วุตฺตาติ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘เอวนฺติ หี’’ติอาทินา. อาการปฺตฺตีติ จ อุปาทาปฺตฺติเยว, ธมฺมานํ ปน ปวตฺติอาการมุปาทาย ปฺตฺตตฺตา ตทฺาย อุปาทาปฺตฺติยา วิเสสนตฺถํ ‘‘อาการปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา วิสยนิทฺเทโสติ อุปฺปตฺติฏฺานนิทฺเทโส. โสตพฺพภูโต หิ ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺานํ กิริยาย กตฺตุกมฺมฏฺตฺตา ตพฺพเสน จ ตทาธารสฺสาปิ ทพฺพสฺส อาธารภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา, อิธ ปน กิริยาย กตฺตุปวตฺติฏฺานภาโว อิจฺฉิโตติ กมฺมเมว อาธารวเสน วุตฺตํ, เตนาห ‘‘กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺาน’’นฺติ, อารมฺมณเมว วา วิสโย. อารมฺมณฺหิ ตทารมฺมณิกสฺส ปวตฺติฏฺานํ. เอวมฺปิ หิ อตฺโถ สุวิฺเยฺยตโร โหติ. ยถาวุตฺตวจเน ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา เอตฺตเกน ยถาวุตฺตตฺเถน ปทตฺตเยน, กตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. นานาการปฺปวตฺเตนาติ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺเตน. จิตฺตสนฺตาเนนาติ ยถาวุตฺตวิฺาณวีถิสงฺขาเตน จิตฺตปฺปพนฺเธน. คหณสทฺเท เจตํ กรณํ. จิตฺตสนฺตานวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ กตฺตุ ปรมตฺถโต อภาเวปิ สทฺทโวหาเรน พุทฺธิปริกปฺปิตเภทวจนิจฺฉาย จิตฺตสนฺตานโต อฺมิว ตํสมงฺคึ กตฺวา อเภเทปิ เภทโวหาเรน ‘‘จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน’’ติ วุตฺตํ. โวหารวิสโย หิ สทฺโท เนกนฺตปรมตฺถิโกติ (การกรูปสิทฺธิยํ โย กาเรติ สเหตุสุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ) สวนกิริยาวิสโยปิ โสตพฺพธมฺโม สวนกิริยาวเสน ปวตฺตจิตฺตสนฺตานสฺส อิธ ปรมตฺถโต กตฺตุภาวโต ตสฺส วิสโยเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺาน’’นฺติ.

อปิจ สวนวเสน จิตฺตปฺปวตฺติยา เอว สวนกิริยาภาวโต ตํวเสน ตทฺนามรูปธมฺมสมุทายภูตสฺส ตํกิริยากตฺตุ จ วิสโย โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุริมนเย สวนกิริยา, ตกฺกตฺตา จ ปรมตฺถโต ตถาปวตฺตจิตฺตสนฺตานเมว, ตสฺมา กิริยาวิสโยปิ ‘‘กตฺตุ วิสโย’’ติ วุตฺโต. ปจฺฉิมนเย ปน ตถาปวตฺตจิตฺตสนฺตานํ กิริยา, ตทฺธมฺมสมุทาโย ปน กตฺตา, ตสฺมา กามํ เอกนฺตโต กิริยาวิสโยเยเวส ธมฺโม, ตถาปิ กิริยาวเสน ‘‘ตพฺพนฺตกตฺตุ วิสโย’’ติ วุตฺโตติ. ตํสมงฺคิโนติ เตน จิตฺตสนฺตาเนน สมงฺคิโน. กตฺตูติ กตฺตารสฺส. วิสโยติ อารมฺมณวเสน ปวตฺติฏฺานํ, อารมฺมณเมว วา. สุตาการสฺส จ เถรสฺส สมฺมา นิจฺฉิตภาวโต ‘‘คหณสนฺนิฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.

อปโร นโย – ยสฺส…เป… อาการปฺตฺตีติ อาการตฺเถน เอวํ-สทฺเทน โยชนํ กตฺวา ตเทว อวธารณตฺถมฺปิ คเหตฺวา อิมสฺมึเยว นเย โยเชตุํ ‘‘คหณํ กตํ’’ อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘คหณสนฺนิฏฺานํ กต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวธารเณน หิ สนฺนิฏฺานมิธาธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา อวธารณตฺถมฺปิ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา อยเมว โยชนา กตาติ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ, อิมิสฺสา ปน โยชนาย คหณาการคาหกตพฺพิสยวิเสสนิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อฺมฺปิ โยชนมาห ‘‘อถ วา’’ติอาทินา. ปุพฺเพ อตฺตนา สุตานํ นานาวิหิตานํ สุตฺตสงฺขาตานํ อตฺถพฺยฺชนานํ อุปธาริตรูปสฺส อาการสฺส นิทสฺสนสฺส, อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาโว เอวํ-สทฺโทติ ตทาการาทิภูตสฺส อุปธารณสฺส ปุคฺคลปฺตฺติยา อุปาทานภูตธมฺมปฺปพนฺธพฺยาปารตาย ‘‘ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํ อตฺตนา สุตานฺหิ อตฺถพฺยฺชนานํ ปุน อุปธารณํ อาการาทิตฺตยํ, ตฺจ เอวํ-สทฺทสฺส อตฺโถ. โส ปน ยํ ธมฺมปฺปพนฺธํ อุปาทาย ปุคฺคลปฺตฺติ ปวตฺตา, ตสฺส พฺยาปารภูตํ กิจฺจเมว, ตสฺมา เอวํ-สทฺเทน ปุคฺคลกิจฺจํ นิทฺทิสียตีติ. กามํ สวนกิริยา ปุคฺคลพฺยาปาโรปิ อวิเสเสน, ตถาปิ วิเสสโต วิฺาณพฺยาปาโรวาติ วุตฺตํ ‘‘วิฺาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ. ตถา หิ ปุคฺคลวาทีนมฺปิ สวนกิริยา วิฺาณนิรเปกฺขา นตฺถิ สวนาทีนํ วิเสสโต วิฺาณพฺยาปารภาเวน อิจฺฉิตตฺตา. เมติ สทฺทปฺปวตฺติยา เอกนฺเตเนว สตฺตวิสยตฺตา, วิฺาณกิจฺจสฺส จ สตฺตวิฺาณานมเภทกรณวเสน ตตฺเถว สโมทหิตพฺพโต ‘‘อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อย’’นฺติอาทิ ตปฺปากฏีกรณํ. เอตฺถ หิ สวนกิจฺจวิฺาณสมงฺคินาติ เอวํ-สทฺเทน นิทฺทิฏฺํ ปุคฺคลกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ปน ปุคฺคลสฺส สวนกิจฺจวิฺาณสมงฺคีภาเวน ปุคฺคลกิจฺจํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคลกิจฺจสมงฺคินา’’ติ อวตฺวา ‘‘สวนกิจฺจวิฺาณสมงฺคินา’’ติ อาห, ตสฺมา ‘‘ปุคฺคลกิจฺจ’’นฺติ นิทฺทิฏฺสวนกิจฺจวตา วิฺาเณน สมงฺคินาติ อตฺโถ. วิฺาณวเสน, ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรนาติ จ สุตสทฺเทน นิทฺทิฏฺํ วิฺาณกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตํ. สวนเมว กิจฺจํ ยสฺสาติ ตถา. สวนกิจฺจนฺติ โวหาโร สวนกิจฺจโวหาโร, ลทฺโธ โส เยนาติ ตถา. ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน วิฺาณสงฺขาเตน วเสน สามตฺถิเยนาติ อตฺโถ. อยํ ปน สมฺพนฺโธ – สวนกิจฺจวิฺาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน มยา ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน วิฺาณวเสน กรณภูเตน สุตนฺติ.

อปิจ ‘‘เอว’’นฺติ สทฺทสฺสตฺโถ อวิชฺชมานปฺตฺติ, ‘‘สุต’’นฺติ สทฺทสฺสตฺโถ วิชฺชมานปฺตฺติ, ตสฺมา เต ตถารูปปฺตฺติ อุปาทานภูตปุคฺคลพฺยาปารภาเวเนว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิฺาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ. น หิ ปรมตฺถโตเยว นิยมิยมาเน สติ ปุคฺคลกิจฺจวิฺาณกิจฺจวเสน อยํ วิภาโค ลพฺภตีติ. อิมิสฺสา ปน โยชนาย กตฺตุพฺยาปารกรณพฺยาปารกตฺตุนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ.

สพฺพสฺสาปิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปฺตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, สพฺพาสฺจ ปฺตฺตีนํ วิชฺชมานาทิวเสน ฉสุ ปฺตฺติเภเทสุ อนฺโตคธตฺตา ตาสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปฺตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวนฺติ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ จ ‘‘เม’’ติ จ วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส อาการาทิภูตสฺส ธมฺมานํ อสลฺลกฺขณภาวโต อวิชฺชมานปฺตฺติภาโวติ อาห ‘‘สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสนาติ จ ภูตตฺถอุตฺตมตฺถวเสนาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถ จ น โหติ, โส รูปสทฺทาทิสภาโว, รุปฺปนานุภวนาทิสภาโว วา อตฺโถ ‘‘สจฺจิกฏฺโ, ปรมตฺโถ’’ติ จ วุจฺจติ, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปทานํ ปน อตฺโถ อภูตตฺตา, อนุตฺตมตฺตา จ น ตถา วุจฺจติ, ตสฺมา ภูตตฺถอุตฺตมตฺถสงฺขาเตน สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน วิเสสนภูเตน อวิชฺชมานปฺตฺติเยวาติ. เอเตน จ วิเสสเนน พาลชเนหิ ‘‘อตฺถี’’ติ ปริกปฺปิตํ ปฺตฺติมตฺตํ นิวตฺเตติ. ตเทวตฺถํ ปากฏํ กโรติ, เหตุนา วา สาเธติ ‘‘กิฺเหตฺถ ต’’นฺติอาทินา. ยํ ธมฺมชาตํ, อตฺถชาตํ วา ‘‘เอว’’นฺติ วา ‘‘เม’’ติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ, ตํ เอตฺถ รูปผสฺสาทิธมฺมสมุทาเย, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปทานํ วา อตฺเถ. ปรมตฺถโต น อตฺถีติ โยชนา. รูปผสฺสาทิภาเวน นิทฺทิฏฺโ ปรมตฺถโต เอตฺถ อตฺเถว, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปน นิทฺทิฏฺโ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. สุตนฺติ ปน สทฺทายตนํ สนฺธายาห ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. ‘‘สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสนา’’ติ เจตฺถ อธิกาโร. ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ ตปฺปากฏีกรณํ, เหตุทสฺสนํ วา. ยํ ตํ สทฺทายตนํ โสเตน โสตทฺวาเรน, ตนฺนิสฺสิตวิฺาเณน วา อุปลทฺธํ อธิคมิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตน หิ สทฺทายตนมิธ คหิตํ กมฺมสาธเนนาติ ทสฺเสติ.

เอวํ อฏฺกถานเยน ปฺตฺติสรูปํ นิทฺธาเรตฺวา อิทานิ อฏฺกถามุตฺตเกนาปิ นเยน วุตฺเตสุ ฉสุ ปฺตฺติเภเทสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปฺตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. อุปาทาปฺตฺติ อาทโย หิ โปราณฏฺกถาโต มุตฺตา สงฺคหกาเรเนว อาจริเยน วุตฺตา. วิตฺถาโร อภิธมฺมฏฺกถาย คเหตพฺโพ. ตํ ตนฺติ ตํ ตํ ธมฺมชาตํ, โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการนิทสฺสนาวธารณสฺส ปจฺจามสนวเสน เอวนฺติ จ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อุปาทาย เมติ จ วตฺตพฺพตฺตาติ อตฺโถ. รูปเวทนาทิเภเทหิ ธมฺเม อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา ปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺติ ยถา ‘‘ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย รโถ เคหํ, เต เต รูปรสาทโย อุปาทาย ฆโฏ ปโฏ, จนฺทิมสูริยปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาโล ทิสา’’ติอาทิ. ปฺเปตพฺพฏฺเน เจสา ปฺตฺติ นาม, น ปฺาปนฏฺเน. ยา ปน ตสฺส อตฺถสฺส ปฺาปนา, อยํ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว. ทิฏฺาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโตติ ทิฏฺมุตวิฺาเต อุปนิธาย อุปตฺถมฺภํ กตฺวา อเปกฺขิตฺวา วตฺตพฺพตฺตา. ทิฏฺาทิสภาววิรหิเต สทฺทายตเน วตฺตมาโนปิ หิ สุตโวหาโร ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิโก วิย ปมาทีนิ ทิฏฺมุตวิฺาเต อเปกฺขิตฺวา ปวตฺโต ‘‘อุปนิธาปฺตี’’ติ วุจฺจเต. สา ปเนสา อเนกวิธา ตทฺเปกฺขูปนิธา หตฺถคตูปนิธา สมฺปยุตฺตูปนิธาสมาโรปิตูปนิธา อวิทูรคตูปนิธา ปฏิภาคูปนิธา ตพฺพหุลูปนิธาตพฺพิสิฏฺูปนิธา’’ติอาทินา. ตาสุ อยํ ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิกา วิย ปมาทีนํ ทิฏฺาทีนํ อฺมฺมเปกฺขิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทฺเปกฺขูปนิธาปฺตฺติ นาม.

เอวํ ปฺตฺติยาปิ อตฺถาธิคมนียตาสงฺขาตํ ทสฺเสตพฺพตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สทฺทสามตฺถิเยน ทีเปตพฺพมตฺถํ นิทฺธาเรตฺวา ทีเปนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจนตฺตเย. -สทฺโท อุปนฺยาโส อตฺถนฺตรํ อารภิตุกาเมน โยชิตตฺตา. ‘‘สุต’’นฺติ วุตฺเต อสุตํ น โหตีติ ปกาสิโตยมตฺโถ, ตสฺมา ตถา สุต-สทฺเทน ปกาสิตา อตฺตนา ปฏิวิทฺธสุตฺตสฺส ปการวิเสสา ‘‘เอว’’นฺติ เถเรน ปจฺจามฏฺาติ เตน เอวํ-สทฺเทน อสมฺโมโห ทีปิโต นาม, เตนาห ‘‘เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปตี’’ติ. อสมฺโมหนฺติ จ ยถาสุเต สุตฺเต อสมฺโมหํ. ตเทว ยุตฺติยา, พฺยติเรเกน จ สมตฺเถหิ ‘‘น หี’’ติอาทินา วกฺขมานฺจ สุตฺตํ นานปฺปการํ ทุปฺปฏิวิทฺธฺจ. เอวํ นานปฺปกาเร ทุปฺปฏิวิทฺเธ สุตฺเต กถํ สมฺมูฬฺโห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ ภวิสฺสติ. อิมาย ยุตฺติยา, อิมินา จ พฺยติเรเกน เถรสฺส ตตฺถ อสมฺมูฬฺหภาวสงฺขาโต ทีเปตพฺโพ อตฺโถ วิฺายตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวมีทิเสสุ ยถารหํ. ภควโต สมฺมุขา สุตาการสฺส ยาถาวโต อุปริ เถเรน ทสฺสิยมานตฺตา ‘‘สุตฺตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํ. กาลนฺตเรนาติ สุตกาลโต อปเรน กาเลน. ยสฺส…เป… ปฏิชานาติ, เถรสฺส ปน สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อนสฺสมานํ อสมฺมุฏฺํ ติฏฺติ, ตสฺมา โส เอวํ ปฏิชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ทีปิเตน ปน อตฺเถน กึ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิจฺจสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, ตสฺมา อสมฺโมหสฺส, อสมฺโมสสฺส จ ทีปิตตฺตา อสฺส เถรสฺสปฺาสิทฺธีติอาทินา สมฺพนฺโธ. อสมฺโมเหนาติ สมฺโมหาภาเวน. ปฺาวชฺชิตสมาธิอาทิธมฺมชาเตน ตํสมฺปยุตฺตาย ปฺาย สิทฺธิ สหชาตาทิสตฺติยา สิชฺฌนโต. สมฺโมหปฏิปกฺเขน วา ปฺาสงฺขาเตน ธมฺมชาเตน. สวนกาลสมฺภูตาย หิ ปฺาย ตทุตฺตริกาลปฺาสิทฺธิ อุปนิสฺสยาทิโกฏิยา สิชฺฌนโต. อิตรตฺถาปิ ยถารหํ นโย เนตพฺโพ.

เอวํ ปกาสิเตน ปน อตฺเถน กึ วิภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ เตสุ ทุพฺพิเธสุ ธมฺเมสุ. พฺยฺชนานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียํ, ตสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปฺา ปน คุณีภูตาติ วุตฺตํ ‘‘ปฺาปุพฺพงฺคมายา’’ติอาทิ. ปฺาย ปุพฺพงฺคมา ปฺาปุพฺพงฺคมาติ หิ นิพฺพจนํ, ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปธานภาโว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑) วิย. อปิจ ยถา จกฺขุวิฺาณาทีสุ อาวชฺชนาทโย ปุพฺพงฺคมา สมานาปิ ตทารมฺมณสฺส อวิชานนโต อปฺปธานภูตา, เอวํ ปุพฺพงฺคมายปิ อปฺปธานตฺเต สติ ปฺาปุพฺพงฺคมา เอติสฺสาติ นิพฺพจนมฺปิ ยุชฺชติ. ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปุเรจาริภาโว. อิติ สหชาตปุพฺพงฺคโม ปุเรชาตปุพฺพงฺคโมติ ทุวิโธปิ ปุพฺพงฺคโม อิธ สมฺภวติ, ยถา เจตฺถ, เอวํ สติ ‘‘ปุพฺพงฺคมายา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาสมฺภวเมส นโย เวทิตพฺโพ. เอวํ วิภาวิเตน สมตฺถตาวจเนน กิมนุภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตทุภยสมตฺถตาโยเคนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อตฺถพฺยฺชนสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺถพฺยฺชเนน ปริปุณฺณสฺส, สงฺกาสนาทีหิ วา ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขราทีหิ จ ฉหิ พฺยฺชนปเทหิ สมนฺนาคตสฺส, อตฺถพฺยฺชนสงฺขาเตน วา รเสน สาทุรสสฺส. ปริยตฺติธมฺโมเยว นวโลกุตฺตรรตนสนฺนิธานโต สตฺตวิธสฺส, ทสวิธสฺส วา รตนสฺส สนฺนิธาโน โกโส วิยาติ ธมฺมโกโส, ตถา ธมฺมภณฺฑาคาโร, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ธมฺมภณฺฑาคาริโก. อถ วา นานาราชภณฺฑรกฺขโก ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมสฺส อนุรกฺขโก ภณฺฑาคาริโกติ ตเมว สทิสตาการณทสฺสเนน วิเสเสตฺวา ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก’’ติ วุตฺโต. ยถาห –

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, สพฺพปาี จ สาสเน;

อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข ตวํ มุเน’’ติ. (อป. ๑.๕๔๒);

อฺถาปิ ทีเปตพฺพมตฺถํ ทีเปติ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา, เอวํ สทฺเทน วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตา ตพฺพิสเยหิ เตหิ อตฺเถหิ โยนิโส มนสิการสฺส ทีปนํ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘โยนิ…เป… ทีเปตี’’ติ. ‘‘อโยนิโส’’ติอาทินา พฺยติเรเกน าปกเหตุทสฺสนํ. ตตฺถ กตฺถจิ หิ-สทฺโท ทิสฺสติ, โส การเณ, กสฺมาติ อตฺโถ, อิมินา วจเนเนว โยนิโส มนสิกโรโต นานปฺปการปฏิเวธสมฺภวโต อคฺคิ วิย ธูเมน การิเยน การณภูโต โส วิฺายตีติ ตทนฺวยมฺปิ อตฺถาปตฺติยา ทสฺเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ ยถารหํ. ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาวเสน อธุนา ปกรณปฺปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส ‘‘สุต’’นฺติ ปเทน วุจฺจมานํ ภควโต สมฺมุขา สวนํ สมาธานมนฺตเรน น สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวิกฺเขปํ ทีเปตี’’ติ. ‘‘วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา พฺยติเรกการเณน าปกเหตุํ ทสฺเสตฺวา ตเทว สมตฺเถติ ‘‘ตถา หี’’ติอาทินา. สพฺพสมฺปตฺติยาติ สพฺเพน อตฺถพฺยฺชนเทสกปโยชนาทินา สมฺปตฺติยา. กึ อิมินา ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ธมฺมทฺวเย. ‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทินา การณภูเตน อวิกฺเขเปน, สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ ผลภูตสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส สิทฺธิยา เอว สมตฺถนํ วุตฺตํ, อวิกฺเขเปน ปน สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส สิทฺธิยา สมตฺถนํ น วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ สปฺปุริเส ปยิรุปาสนาภาวสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตา. อตฺถวเสเนว หิ โส ปากโฏติ น วุตฺโต.

เอตฺถาห – ยถา โยนิโส มนสิกาเรน ผลภูเตน อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุฺตานํ การณภูตานํ สิทฺธิ วุตฺตา ตทวินาภาวโต, เอวํ อวิกฺเขเปน ผลภูเตน สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยานํ การณภูตานํ สิทฺธิ วตฺตพฺพา สิยา อสฺสุตวโต, สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส จ ตทภาวโต. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทิสมตฺถนวจเนน อวิกฺเขเปน, สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ การณภูเตน สทฺธมฺมสฺสวนสฺเสว ผลภูตสฺส สิทฺธิ วุตฺตา, กสฺมา ปเนวํ วุตฺตาติ? วุจฺจเต – อธิปฺปายนฺตรสมฺภวโต หิ ตถา สิทฺธิ วุตฺตา. อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยา น เอกนฺเตน อวิกฺเขปสฺส การณํ พาหิรการณตฺตา, อวิกฺเขโป ปน สปฺปุริสูปนิสฺสโย วิย สทฺธมฺมสฺสวนสฺส เอกนฺตการณํ อชฺฌตฺติกการณตฺตา, ตสฺมา เอกนฺตการเณ โหนฺเต กิมตฺถิยา อเนกนฺตการณํ ปติ ผลภาวปริกปฺปนาติ ตถาเยเวตสฺส สิทฺธิ วุตฺตาติ. เอตฺถ จ ปมํ ผเลน การณสฺส สิทฺธิทสฺสนํ นทีปูเรน วิย อุปริ วุฏฺิสพฺภาวสฺส, ทุติยํ การเณน ผลสฺส สิทฺธิทสฺสนํ เอกนฺตวสฺสินา วิย เมฆวุฏฺาเนน วุฏฺิปวตฺติยา.

‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา อฺถาปิ ทีเปตพฺพตฺถมาห, ยสฺมา น โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติ…เป… นานาการนิทฺเทโสติ เหฏฺา วุตฺตํ, โส จ อากาโรติ โสตทฺวารานุสารวิฺาณวีถิสงฺขาตสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานากาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติยา นานตฺถพฺยฺชนคฺคหณสงฺขาโต โส ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหนากาโร. เอวํ ภทฺทโกติ นิรวเสสปรหิตปาริปูริภาวการณตฺตา เอวํ ยถาวุตฺเตน นานตฺถพฺยฺชนคฺคหเณน สุนฺทโร เสฏฺโ, สมาสปทํ วา เอตํ เอวํ อีทิโส ภทฺโท ยสฺสาติ กตฺวา. น ปณิหิโต อปฺปณิหิโต, สมฺมา อปฺปณิ หิโต อตฺตา ยสฺสาติ ตถา, ตสฺส. ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุฺตาสงฺขาตคุณทฺวยสมฺปตฺตึ. คุณสฺเสว หิ อปราปรวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเน จกฺกภาโว. จรนฺติ วา เอเตน สตฺตา สมฺปตฺติภวํ, สมฺปตฺติภเวสูติ วา จกฺกํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๓๑) ปจฺฉิมภาโว เจตฺถ เทสนากฺกมวเสเนว. ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ ปติรูปเทสวาสสปฺปุริสูปนิสฺสยสงฺขาตคุณทฺวยสมฺปตฺตึ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ตสฺมาติ ปุริมการณํ ปุริมสฺเสวาติ อิธ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทินา.

เตน กึ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิจฺจสฺสา’’ติอาทิ. อิติ อิมาย จตุจกฺกสมฺปตฺติยา การณภูตาย. อสฺส เถรสฺส. ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยาติ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสฺส อตฺถิภาเวน สิทฺธิยา. อาสยสุทฺธีติ วิปสฺสนาาณสงฺขาตาย อนุโลมิกขนฺติยา, กมฺมสฺสกตาาณ-มคฺคาณสงฺขาตสฺส ยถาภูตาณสฺส จาติ ทุวิธสฺสาปิ อาสยสฺส อสุทฺธิเหตุภูตานํ กิเลสานํ ทูรีภาเวน สุทฺธิ. ตเทว หิ ทฺวยํ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสโย. สมฺมาปณิหิตตฺโต หิ ปุพฺเพ จ กตปุฺโ สุทฺธาสโย โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ, (ธ. ป. ๔๓) ‘‘กตปุฺโสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานมนุยุฺช ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๐๗) จ. เกจิ ปน ‘‘กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อาสโย’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ‘‘ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธี’’ติ วจเนน วิโรธโต. เอวมฺปิ มคฺคาณสงฺขาตสฺส อาสยสฺส สุทฺธิ น ยุตฺตา ตาย อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิยา อวตฺตพฺพโตติ? โน น ยุตฺโต ปุริมสฺส มคฺคสฺส, ปจฺฉิมานํ มคฺคานํ, ผลานฺจ การณภาวโต. ปโยคสุทฺธีติ โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคมสฺส ธมฺมสฺสวนปโยคสฺส วิสทภาเวน สุทฺธิ, สพฺพสฺส วา กายวจีปโยคสฺส นิทฺโทสภาเวน สุทฺธิ. ปติรูปเทสวาสี, หิ สปฺปุริสเสวี จ ยถาวุตฺตวิสุทฺธปโยโค โหติ. ตถาวิสุทฺเธน โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคเมน ธมฺมสฺสวนปโยเคน, วิปฺปฏิสาราภาวาวเหน จ กายวจีปโยเคน อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหติ, ตถาภูโต จ เถโร, เตน วิฺายติ ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา เถรสฺส ปโยคสุทฺธิ สิทฺธาวาติ. เตน กึ วิภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตาย จา’’ติอาทิ. อธิคมพฺยตฺติสิทฺธีติ ปฏิเวธสงฺขาเต อธิคเม เฉกภาวสิทฺธิ. อธิคเมตพฺพโต หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพโต ปฏิเวโธ ‘‘อธิคโม’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺโต, อาคโมติ จ ปริยตฺติ อาคจฺฉนฺติ อตฺตตฺถปรตฺถาทโย เอเตน, อาภุโส วา คมิตพฺโพ าตพฺโพติ กตฺวา.

เตน กิมนุภาวิตนฺติ อาห ‘‘อิตี’’ติอาทิ. อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยน, ตสฺมา สิทฺธตฺตาติ วา การณนิทฺเทโส. วจนนฺติ นิทานวจนํ โลกโต, ธมฺมโต จ สิทฺธาย อุปมาย ตมตฺถํ าเปตุํ ‘‘อรุณุคฺคํ วิยา’’ติอาทิมาห. ‘‘อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ (ชา. ๒.๑๙.๒๔) หิ วุตฺตํ. อรุโณติ สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺพภาเค อุฏฺิตรํสิ, ตสฺส อุคฺคํ อุคฺคมนํ อุทยโต อุทยนฺตสฺส อุทยาวาสมุคฺคจฺฉโต สูริยสฺส ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจรํ ภวิตุํ อรหติ วิยาติ สมฺพนฺโธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาคมาธิคมพฺยตฺติยา อีทิสสฺส เถรสฺส วุตฺตนิทานวจนํ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุมรหติ, นิทานภาวํ คตํ โหตีติ อิทมตฺถชาตํ อนุภาวิตนฺติ.

อิทานิ อปรมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺเทหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ ‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน, โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ จ อิมินา เตหิ สทฺเทหิ ปุพฺเพ ทีปิตํ อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตํ ทีเปตพฺพตฺถมาห อสมฺโมเหน นานปฺปการปฏิเวธสฺส, อสมฺโมเสน จ โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธสฺส สิชฺฌนโต. ‘‘อตฺตโน’’ติอาทีหิ ปน ปกาเสตพฺพตฺถํ. เตน วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกนาติอาทินา เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ เถรสฺส อตฺถพฺยฺชเนสุ อสมฺโมหาสมฺโมสทีปนโต จตุปฏิสมฺภิทาวเสน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑). เหตุคพฺภฺเจตํ ปททฺวยํ, นานปฺปการปฏิเวธสงฺขาตสฺส, โสตพฺพปฺปเภท-ปฏิเวธสงฺขาตสฺส จ ทีเปตพฺพตฺถสฺส ทีปกตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. สนฺตสฺส วิชฺชมานสฺส ภาโว สพฺภาโว, อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาหิ สมฺปตฺติยา สพฺภาโว ตถา. ‘‘สมฺภว’’นฺติปิ ปาโ, สมฺภวนํ สมฺภโว, อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺตีนํ สมฺภโว ตถา. เอวํ อิตรตฺถาปิ. ‘‘โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ เอเตน ปน อยํ สุต-สทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิธานโต, วกฺขมานาเปกฺขาย วา สามฺเเนว วุตฺเตปิ โสตพฺพธมฺมวิเสสํ อามสตีติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ โสตพฺพธมฺมสงฺขาตาย ปาฬิยา นิทสฺเสตพฺพานํ ภาสิตตฺถปโยชนตฺถานํ, ตีสุ จ าเณสุ ปวตฺตาณสฺส นานปฺปการภาวโต ตพฺภาวปฏิเวธทีปเกน เอวํ-สทฺเทน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวทีปนํ ยุตฺตํ, โสตพฺพธมฺมสฺส ปน อตฺถาธิคมเหตุโต, ตํวเสน จ ตทวเสสเหตุปฺปเภทสฺส คหิตตฺตา, นิรุตฺติภาวโต จ โสตพฺพปฺปเภททีปเกน สุต-สทฺเทน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวทีปนํ ยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตเทวตฺถฺหิ าเปตุํ ‘‘อสมฺโมหทีปเกน, อสมฺโมสทีปเกนา’’ติ จ อวตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ.

เอวํ อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺเทหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสตฺวา อิทานิ โยนิโสมนสิการาวิกฺเขปสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิปิ เตหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘เอวนฺติ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ ‘‘เอวนฺติ…เป… ภาสมาโน, สุตนฺติ อิทํ…เป… ภาสมาโน’’ติ จ อิมินา เตหิ สทฺเทหิ ปุพฺเพ ทีปิตํ โยนิโสมนสิการาวิกฺเขปสงฺขาตํ ทีเปตพฺพตฺถมาห, ‘‘เอเต มยา’’ติอาทีหิ ปน ปกาเสตพฺพตฺถํ สวนโยคทีปกนฺติ จ อวิกฺเขปวเสน สวนโยคสฺส สิชฺฌนโต ตเทว สนฺธายาห. ตถา หิ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สวนธารณวจีปริจริยา ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธารณปฏิพทฺธาติ เต อวิกฺเขปทีปเกน สุตสทฺเทน โยเชตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑). มโนทิฏฺีหิ ปริยตฺติธมฺมานํ อนุเปกฺขนสุปฺปฏิเวธา วิเสสโต มนสิการปฏิพทฺธา, ตสฺมา ตทฺทีปกวจเนเนว เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อิมมตฺถํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ จ…เป… ทีเปตี’’ติ ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมา. มนสานุเปกฺขิตาติ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปฺา, เอตฺตกาว เอตฺถ อนุสนฺธโย’’ติอาทิเภเทน มนสา อนุเปกฺขิตา. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺฌานกฺขนฺติสงฺขาตาย, าตปริฺาสงฺขาตาย วา ทิฏฺิยา ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม ‘‘อิติ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา สุฏฺุ ววตฺถาเปตฺวา ปฏิวิทฺธา.

สวนธารณวจีปริจริยา จ ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธารณปฏิพทฺธา, ตสฺมา ตทฺทีปกวจเนเนว พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตาติ อิมมตฺถํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ ‘‘สุตนฺติ อิทํ…เป… ทีเปตี’’ติ. ตตฺถ สุตาติ โสตทฺวารานุสาเรน วิฺาตา. ธาตาติ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย มนสิ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน อุปธาริตา. วจสา ปริจิตาติ ปคุณตาสมฺปาทเนน วาจาย ปริจิตา สชฺฌายิตา. อิทานิ ปกาเสตพฺพตฺถทฺวยทีปเกน ยถาวุตฺตสทฺททฺวเยน วิภาเวตพฺพมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตทุภเยนปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตทุภเยนาติ ปุริมนเย, ปจฺฉิมนเย จ ยถาวุตฺตสฺส ปกาเสตพฺพสฺสตฺถสฺส ปกาสเกน เตน ทุพฺพิเธน สทฺเทน. อตฺถพฺยฺชนปาริปูรึ ทีเปนฺโตติ อาทรชนนสฺส การณวจนํ. ตเทว การณํ พฺยติเรเกน วิวรติ, ยุตฺติยา วา ทฬฺหํ กโรติ ‘‘อตฺถพฺยฺชนปริปุณฺณฺหี’’ติอาทินา. อสุณนฺโตติ เจตฺถ ลกฺขเณ, เหตุมฺหิ วา อนฺต-สทฺโท. มหตา หิตาติ มหนฺตโต หิตสฺมา. ปริพาหิโรติ สพฺพโต ภาเคน พาหิโร.

เอเตน ปน วิภาเวตพฺพตฺถทีปเกน สทฺททฺวเยน อนุภาเวตพฺพตฺถมนุภาเวนฺโต ‘‘เอวํ เม สุตนฺติ อิมินา’’ติอาทิมาห. ปุพฺเพ วิสุํ วิสุํ อตฺเถ โยชิตาเยว เอเต สทฺทา อิธ เอกสฺเสวานุภาวตฺถสฺส อนุภาวกภาเวน คหิตาติ าเปตุํ ‘‘สกเลนา’’ติ วุตฺตํ. กามฺจ เม-สทฺโท อิมสฺมึ าเน ปุพฺเพน โยชิโต, ตทเปกฺขานํ ปน เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ สหจรณโต, อวินาภาวโต จ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปการโต วิทิตํ, ภาสิตํ วา. อตฺตโน อทหนฺโตติ อตฺตนิ ‘‘มเมท’’นฺติ อฏฺเปนฺโต. ภุมฺมตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. อสปฺปุริสภูมินฺติ อสปฺปุริสวิสยํ, โส จ อตฺถโต อปกตฺุตาสงฺขาตา ‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ (ปารา. ๑๙๕) เอวํ มหาโจรทีปเกน ภควตา วุตฺตา อนริยโวหาราวตฺถา, ตถา จาห ‘‘ตถาคต…เป… อทหนฺโต’’ติ. หุตฺวาติ เจตฺถ เสโส. ตถา สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโตติ สปฺปุริสภูมิโอกฺกมนสรูปกถนํ. นนุ จ อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มเมตํ วจน’’นฺติ อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนฺจ ตทาสงฺกาย อภาวโต อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมาทิวจนํ นิรตฺถกํ สิยาติ? นยิทเมวํ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วทนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ อนุภาวิโตติ อตฺถสฺเสว ทสฺสนโต. เตน หิ อนุภาเวตพฺพมตฺถํเยว ตถา ทสฺเสติ, น ปน อานนฺทตฺเถรสฺส อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนฺจ ตทาสงฺกาย สมฺภวนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘เทวตานํ ปริวิตกฺกาเปกฺขํ ตถาวจนํ, ตสฺมา เอทิสี โจทนา อนวกาสา’’ติ วทนฺติ. ตสฺมึ กิร สมเย เอกจฺจานํ เทวตานํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘ภควา จ ปรินิพฺพุโต, อยฺจายสฺมา อานนฺโท เทสนากุสโล, อิทานิ ธมฺมํ เทเสติ, สกฺยกุลปฺปสุโต ตถาคตสฺส ภาตา, จูฬปิตุปุตฺโต จ, กึ นุ โข โส สยํ สจฺฉิกตํ ธมฺมํ เทเสติ, อุทาหุ ภควโตเยว วจนํ ยถาสุต’’นฺติ, เตสเมว เจโตปริวิตกฺกมฺาย ตทภิปริหรณตฺถํ อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมนาทิอตฺโถ อนุภาวิโตติ. สาเยว ยถาวุตฺตา อนริยโวหาราวตฺถา อสทฺธมฺโม, ตทวตฺถาโนกฺกมนสงฺขาตา จ สาวกตฺตปฏิชานนา สทฺธมฺโม. เอวํ สติ ปริยายนฺตเรน ปุริมตฺถเมว ทสฺเสตีติ คเหตพฺพํ. อปิจ กุหนลปนาทิวเสน ปวตฺโต อกุสลราสิ อสทฺธมฺโม, ตพฺพิรหิตภาโว จ สทฺธมฺโม. ‘‘เกวล’’นฺติอาทินาปิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายนฺตเรน ทสฺสนํ, ยถาวุตฺตาย อนริยโวหาราวตฺถาย ปริโมเจติ. สาวกตฺตํ ปฏิชานเนน สตฺถารํ อปทิสตีติ อตฺโถ. อปิจ สตฺถุกปฺปาทิกิริยโต อตฺตานํ ปริโมเจติ ตกฺกิริยาสงฺกาย สมฺภวโต. ‘‘สตฺถุ ภควโตเยว วจนํ มยาสุต’’นฺติ สตฺถารํ อปทิสตีติ อตฺถนฺตรมนุภาวนํ โหติ. ‘‘ชินวจน’’นฺติอาทิปิ ปริยายนฺตรทสฺสนํ, อตฺถนฺตรมนุภาวนเมว วา. อปฺเปตีติ นิทสฺเสติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถสุ ยถารหํ สตฺเต เนตีติ เนตฺติ, ธมฺโมเยว เนตฺติ ตถา. วุตฺตนเยน เจตฺถ อุภยถา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

อปรมฺปิ อนุภาเวตพฺพมตฺถมนุภาเวติ ‘‘อปิจา’’ติอาทินา. ตตฺถ อุปฺปาทิตภาวตนฺติ เทสนาวเสน ปวตฺติตภาวํ. ปุริมวจนํ วิวรนฺโตติ ภควตา เทสิตวเสน ปุริมตรํ สํวิชฺชมานํ ภควตา วจนเมว อุตฺตานึ กโรนฺโต, อิทํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. จตูหิ เวสารชฺชาเณหิ วิสารทสฺส, วิสารทเหตุภูตจตุเวสารชฺชาณสมฺปนฺนสฺส วา. ทสาณพลธรสฺส. สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสงฺขาเต อุตฺตมฏฺาเน ิตสฺส, อุสภสฺส อิทนฺติ วา อตฺเถน อาสภสงฺขาเต อกมฺปนสภาวภูเต าเน ิตสฺส. ‘‘เอวเมว โข ภิกฺขเว, ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ…เป… โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๔.๓๓) สีโหปมสุตฺตาทีสุ อาคเตน อเนกนเยน สีหนาทนทิโน. สพฺพสตฺเตสุ, สพฺพสตฺตานํ วา อุตฺตมสฺส. น เจตฺถ นิทฺธารณลกฺขณาภาวโต นิทฺธารณวเสน สมาโส. สพฺพตฺถ หิ สกฺกตคนฺเถสุ, สาสนคนฺเถสุ จ เอวเมว วุตฺตํ. ธมฺเมน สตฺตานมิสฺสรสฺส. ธมฺมสฺเสว อิสฺสรสฺส ตทุปฺปาทนวเสนาติปิ วทนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายนฺตรทีปนํ. ธมฺเมน โลกสฺส ปทีปมิว ภูตสฺส, ตทุปฺปาทกภาเวน วา ธมฺมสงฺขาตปทีปสมฺปนฺนสฺส. ‘‘ธมฺมกาโยติ ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๑๘) หิ วุตฺตํ. ธมฺเมน โลกปฏิสรณภูตสฺส, ธมฺมสงฺขาเตน วา ปฏิสรเณน สมฺปนฺนสฺส. ‘‘ยํนูนาหํ…เป… ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๒๑; สํ. นิ. ๑.๑๗๓) หิ วุตฺตํ. สทฺธินฺทฺริยาทิสทฺธมฺมสงฺขาตสฺส วรจกฺกสฺส ปวตฺติโน, สทฺธมฺมานเมตสฺส วา อาณาจกฺกวรสฺส ปวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตสฺส ภควโต อิทํ วจนํ สมฺมุขาว มยา ปฏิคฺคหิตนฺติ โยเชตพฺพํ. พฺยฺชเนติ ปทสมุทายภูเต วากฺเย. กงฺขา วา วิมติ วาติ เอตฺถ ทฬฺหตรํ นิวิฏฺา วิจิกิจฺฉา กงฺขา. นาติสํสปฺปนํ มติเภทมตฺตํ วิมติ. สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยาติ ตถา อกตฺตพฺพภาวการณวจนํ. อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมวจนํ วิวรนฺโตติ ปน อสฺสทฺธิยวินาสนสฺส, สทฺธาสมฺปทมุปฺปาทนสฺส จ การณวจนํ. ‘‘เตเนต’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อุทานวเสน ทสฺเสติ.

‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ เอวํ วทนฺโต โคตมโคตฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก, โคตมโคตฺตสมฺพนฺโธ วา สาวโก อายสฺมา อานนฺโท ภควตา ภาสิตภาวสฺส, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตภาวสฺส จ สูจนโต, ตถาสูจเนเนว จ ขลิตทุนฺนิรุตฺตาทิคหณโทสาภาวสฺส สิชฺฌนโต สาสเน อสฺสทฺธํ วินาสยติ, สทฺธํ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปฺจมาทโย ติสฺโส อตฺถโยชนา อาการาทิอตฺเถสุ อคฺคหิตวิเสสเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ทสฺสิตา, ตโต ปรา ติสฺโส อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วิภาวิตา, ปจฺฉิมา ปน ติสฺโส ยถากฺกมํ อาการตฺถํ, นิทสฺสนตฺถํ, อวธารณตฺถฺจ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา โยชิตาติ ทฏฺพฺพํ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ทสฺสนํ ทีปนฺจาปิ, ปกาสนํ วิภาวนํ;

อนุภาวนมิจฺจตฺโถ, กิริยาโยเคน ปฺจธา.

ทสฺสิโต ปรมฺปราย, สิทฺโธ เนกตฺถวุตฺติยา;

เอวํ เม สุตมิจฺเจตฺถ, ปทตฺตเย นยฺุนา’’ติ.

เอก-สทฺโท ปน อฺเสฏฺาสหายสงฺขฺยาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๗) อฺตฺเถ ทิสฺสติ, ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๒๘; ปารา. ๑๑) เสฏฺเ, ‘‘เอโกวูปกฏฺโ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๔๐๕; ที. นิ. ๒.๒๑๕; ม. นิ. ๑.๘๐; สํ. นิ. ๓.๖๓; วิภ. ๔.๔๔๕) อสหาเย, ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๒๙) สงฺขฺยายํ, อิธาปิ สงฺขฺยายเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส’’ติ (อิติวุ. อฏฺ. ๑; ที. นิ. ฏี. ๑.ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา) เอโกเยเวส สมโย, น ทฺเว วา ตโย วาติ อูนาธิกาภาเวน คณนสฺส ปริจฺเฉทนิทฺเทโส เอกนฺติ อยํ สทฺโทติ อตฺโถ, เตน กสฺส ปริจฺฉินฺทนนฺติ อนุโยเค สติ ‘‘สมย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส’’ติ. เอวํ ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนวเสน วุตฺเตปิ ‘‘อยํ นาม สมโย’’ติ สรูปโต อนิยมิตตฺตา อนิยมิตวจนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘เอกํ…เป…. ทีปน’’นฺติ อิมินา.

อิทานิ สมยสทฺทสฺส อเนกตฺถวุตฺติตํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตมตฺถํ นิยเมนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปททฺวเย, สมภินิวิฏฺโ สมย สทฺโทติ สมฺพนฺโธ. น ปน ทิสฺสตีติ เตสฺเวกสฺมึเยว อตฺเถ อิธ ปวตฺตนโต. สมวาเยติ ปจฺจยสามคฺคิยํ, การณสมวาเยติ อตฺโถ. ขเณติ โอกาเส. เหตุทิฏฺีสูติ เหตุมฺหิ เจว ลทฺธิยฺจ. อสฺสาติ สมยสทฺทสฺส. กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโล. สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ปน ตทนุรูปสรีรพลฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จ. อุปาทานํ นาม าเณน เตสํ คหณํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตํ กาลฺจ สมยฺจ ปฺาย คเหตฺวา อุปธาเรตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ อมฺหากํ สฺเว คมนสฺส ยุตฺตกาโล ภวิสฺสติ, กาเย พลมตฺตา จ ผริสฺสติ, คมนปจฺจยา จ อฺโ อผาสุวิหาโร น ภวิสฺสติ, อเถตํ กาลฺจ คมนการณสมวายสงฺขาตํ สมยฺจ อุปธาเรตฺวา อปฺเปว นาม สฺเวปิ อาคจฺเฉยฺยามาติ. ขโณติ โอกาโส. ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตา. ขโณ เอว จ สมโย. โย ‘‘ขโณ’’ติ จ ‘‘สมโย’’ติ จ วุจฺจติ, โส เอโกวาติ อธิปฺปาโย. ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหานํ อุณฺหสมโย. วสฺสานสฺส ปโม มาโส ปริฬาหสมโย. มหาสมโยติ มหาสมูโห. สมาโส วา เอส, พฺยาโส วา. ปวุฏฺํ วนํ ปวนํ, ตสฺมึ, กปิลวตฺถุสามนฺเต มหาวนสงฺขาเต วนสณฺเฑติ อตฺโถ. สมโยปิ โขติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทปูรณสฺส เหตุ. ภทฺทาลีติ ตสฺส ภิกฺขุสฺส นามํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยา ภทฺทาลิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ การณํ อตฺถิ, ตมฺปิ เต น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตนฺติ. กึ ตํ การณนฺติ อาห ‘‘ภควาปิ โข’’ติอาทิ.

‘‘อุคฺคหมาโน’’ติอาทีสุ มาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปกตินามํ, กิฺจิ กิฺจิ ปน สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย ‘‘อุคฺคหมาโน’’ติ นํ สฺชานนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุคฺคหมาโน’’ติ วุจฺจติ. สมณมุณฺฑิกสฺส ปุตฺโต สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต. โส กิร เทวทตฺตสฺส อุปฏฺาโก. สมยํ ทิฏฺึ ปกาเรน วทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, ตสฺมึ, ทิฏฺิปฺปวาทเกติ อตฺโถ. ตสฺมึ กิร าเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภูตโย พฺราหฺมณา, นิคณฺาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปกาเรน วทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม ‘‘สมยปฺปวาทโก’’ติ วุจฺจติ. สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูสกรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีโร’’ติ วุจฺจติ. เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโก. ยสฺมา ปเนตฺถ ปมํ เอกา สาลา อโหสิ, ปจฺฉา ปน มหาปุฺํ โปฏฺปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว ปมํ กตํ เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธปุพฺพนามวเสน ‘‘เอกสาลโก’’ติ วุจฺจติ. มลฺลิกาย นาม ปเสนทิรฺโ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสจฺฉนฺโน อาราโม, เตน วุตฺตํ ‘‘มลฺลิกาย อาราเม’’ติ. ปฏิวสตีติ ตสฺมึ ผาสุตาย วสติ.

ทิฏฺเ ธมฺเมติ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว. อตฺโถติ วุฑฺฒิ. กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺมา ปาปุณิตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโต สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถ. อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตอุภยตฺถสงฺขาตหิตปฏิลาภา. สมฺปรายิโกปิ หิ อตฺโถ การณสฺส นิปฺผนฺนตฺตา ปฏิลทฺโธ นาม โหตีติ ตํ อตฺถทฺวยเมกโต กตฺวา ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติ วุตฺตํ. ธิยา ปฺาย ตํตทตฺเถ ราติ คณฺหาติ, ธี วา ปฺา เอตสฺสตฺถีติ ธีโร. ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา. สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปฑติ คจฺฉติ, ทุกฺขาทีนํ วา ปีฬนาทิอาการํ ชานาตีติ ปณฺฑา. ตาย อิโต คโตติ ปณฺฑิโต. อถ วา อิตา สฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺส, ปฑติ วา าณคติยา คจฺฉตีติ ปณฺฑิโต. สมฺมา มานาภิสมยาติ มานสฺส สมฺมา ปหาเนน. สมฺมาติ เจตฺถ อคฺคมคฺคาเณน สมุจฺเฉทปฺปหานํ วุตฺตํ. อนฺตนฺติ อวสานํ. ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หึสนํ อวิปฺผาริตากรณํ. ตเทว อตฺโถ ตถา ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา. สเมจฺจ ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโ. ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํ สนฺตาปฏฺโ. ชราย, มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺโพ วิปริณามฏฺโ. อภิสเมตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อภิสมยฏฺโ, ปีฬนาทีนิเยว. ตานิ หิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวมุปเนตฺวา ‘‘อภิสมยฏฺโ’’ติ วุตฺตานิ. อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส อตฺโถ โคจโร อภิสมยฏฺโติ ตานิเยว ตพฺพิสย-ภาวูปคมน-สามฺโต เอกตฺเตน วุตฺตานิ. เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมโย วุตฺโต.

เตสุ ปน อตฺเถสุ อยํ วจนตฺโถ – สหการีการณวเสน สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโย. สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยเมตฺถ ตทาธารปุคฺคลวเสนาติ สมโย, ขโณ. สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สํคจฺฉนฺติ ธมฺมา, สตฺตา วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ จาติ สมโย, กาโล. ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย หิ อตฺถโต อภูโตปิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียติ. สมํ, สมฺมา วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺานนฺติ สมโย, สมูโห ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ. อวยวานํ สหาวฏฺานเมว หิ สมูโห, น ปน อวยววินิมุตฺโต สมูโห นาม โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถิ. ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ อุปฺปชฺชติ, ปวตฺตติ วา เอตสฺมาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติ. โส หิ ปจฺจยนฺตรสมาคมเนเนว อตฺตโน ผลํ อุปฺปาทฏฺิติสมงฺคีภาวํ กโรติ. สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ หุตฺวา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคณภาวโต วา ตํสฺุตฺตา สตฺตา อยนฺติ เอเตน ยถาภินิเวสํ ปวตฺตนฺตีติ สมโย, ทิฏฺิ. ทิฏฺิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติ. สมิติ สงฺคติ สโมธานํ สมโย, ปฏิลาโภ. สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ ปาปุณนํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺติ สมโย, ปหานํ. อภิมุขํ าเณน สมฺมา เอตพฺโพ อภิคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว. อภิมุขภาเวน ตํ ตํ สภาวํ สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธ.

นนุ จ อตฺถมตฺตํ ยถาธิปฺเปตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺติ, อถ กสฺมา อิธ สมยสทฺทสฺส อเนกธา อตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขิเต น เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ สมฺภวติ. น หิ โย กาลาทิอตฺโถ สมย-สทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติ. เอตฺถ ปน เตสํ เตสมตฺถานํ สมยสทฺทวจนียตาสามฺมุปาทาย อเนกตฺถตา สมย-สทฺทสฺส วุตฺตาติ. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร. โหติ เจตฺถ –

‘‘สามฺวจนียตํ, อุปาทาย อเนกธา;

อตฺถํ วเท น หิ สทฺโท, เอโก เนกตฺถโก สิยา’’ติ.

สมวายาทิอตฺถานํ อิธ อสมฺภวโต, กาลสฺเสว จ อปทิสิตพฺพตฺตา ‘‘อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. เทสเทสกาทีนํ วิย หิ กาลสฺส นิทานภาเวน อธิปฺเปตตฺตา โสปิ อิธ อปทิสียติ. ‘อิมินา กีทิสํ กาลํ ทีเปตีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิ. เตนาติ กาลตฺเถน สมย-สทฺเทน. อฑฺฒมาโส ปกฺขวเสน วุตฺโต, ปุพฺพณฺหาทิโก ทิวสภาควเสน, ปมยามาทิโก ปหารวเสน. อาทิ-สทฺเทน ขณลยาทโย สงฺคหิตา, อนิยมิตวเสน เอกํ กาลํ ทีเปตีติ อตฺโถ.

กสฺมา ปเนตฺถ อนิยมิตวเสน กาโล นิทฺทิฏฺโ, น อุตุสํวจฺฉราทินา นิยมิตวเสนาติ อาห ‘‘ตตฺถ กิฺจาปี’’ติอาทิ. กิฺจาปิ ปฺาย วิทิตํ สุววตฺถาปิตํ, ตถาปีติ สมฺพนฺโธ. วจสา ธาเรตุํ วา สยํ อุทฺทิสิตุํ วา ปเรน อุทฺทิสาเปตุํ วา น สกฺกา นานปฺปการภาวโต พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ ยาว กาลปฺปเภโท, ตาว วตฺตพฺพตฺตา. ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเต ปน น โส กาลปฺปเภโท อตฺถิ, โย เอตฺถานนฺโตคโธ สิยาติ ทสฺเสติ ‘‘เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา’’ติ อิมินา. เอวํ โลกิยสมฺมตกาลวเสน สมยตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สาสเน ปากฏกาลวเสน สมยตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปิจ อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยมํ อกตฺวา สมยสทฺทสฺส วจเน อยมฺปิ คุโณ ลทฺโธเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาห. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺติ ตสฺสา วิเสสปริหารวิสยตฺตา. ตตฺถ เย อิเม สมยาติ สมฺพนฺโธ. ภควโต มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาโล เจตฺถ คพฺโภกฺกนฺติสมโย. จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ปสฺสิตฺวา สํเวชนกาโล สํเวคสมโย. ฉพฺพสฺสานิ สมฺโพธิสมธิคมาย จริยกาโล ทุกฺกรการิกสมโย. เทวสิกํ ฌานผลสมาปตฺตีหิ วีตินามนกาโล ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย, วิเสสโต ปน สตฺตสตฺตาหานิ ฌานสมาปตฺติวฬฺชนกาโล. ปฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ตํตํธมฺมเทสนากาโล เทสนาสมโย. อาทิ-สทฺเทน ยมกปาฏิหาริยสมยาทโย สงฺคณฺหาติ. ปกาสาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนโอภาสปาตุภาวาทีหิ ปากฏา. ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเต ตทฺเปิ สมยา สนฺตีติ อตฺถาปตฺติโต เตสุ สมเยสุ อิธ เทสนาสมยสงฺขาโต สมยวิเสโส ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺโตติ ทีเปตีติ อธิปฺปาโย.

ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุเยว สมเยสุ เอกเทสํ ปการนฺตเรหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย จาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ าณกิจฺจสมโย, อตฺตหิตปฏิปตฺติสมโย จ อภิสมฺโพธิสมโยเยว. อริยตุณฺหีภาวสมโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย. กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาสมโย เทสนาสมโย, ตสฺมา เตสุ วุตฺตปฺปเภเทสุ สมเยสุ เอกเทโสว ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สนฺนิปติตานํ โว ภิกฺขเว ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมี กถา วา อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (อุทา. ๑๒) วุตฺตสมเย สนฺธาย ‘‘สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสู’’ติ วุตฺตํ. เตสุปิ สมเยสูติ กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาเทสนาสมเยสุปิ. อฺตรํ สมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺตํ อตฺถโต อเภทตฺตา.

อฺตฺถ วิย ภุมฺมวจเนน จ กรณวจเนน จ นิทฺเทสมกตฺวา อิธ อุปโยควจเนน นิทฺเทสปโยชนํ นิทฺธาเรตุกาโม ปรมฺมุเขน โจทนํ สมุฏฺเปติ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถา’’ติอาทินา. เอตฺถาติ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อิมสฺมึ ปเท, กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต ยถาติ สมฺพนฺโธ. ภวนฺติ เอตฺถาติ ภุมฺมํ, โอกาโส, ตตฺถ ปวตฺตํ วจนํ วิภตฺติ ภุมฺมวจนํ. กโรติ กิริยมภินิปฺผาเทภิ เอเตนาติ กรณํ, กิริยานิปฺผตฺติการณํ. อุปยุชฺชิตพฺโพ กิริยายาติ อุปโยโค, กมฺมํ, ตตฺถ วจนํ ตถา. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตโจทนํ ปริหรติ. ตตฺถาติ เตสุ อภิธมฺมตทฺสุตฺตปทวินเยสุ. ตถาติ ภุมฺมวจนกรณวจเนหิ อตฺถสมฺภวโต จาติ โยเชตพฺพํ, อธิกรณภาเวนภาวลกฺขณตฺถานํ, เหตุกรณตฺถานฺจ สมฺภวโตติ อตฺโถ. อิธาติ อิธสฺมึ สุตฺตปเท. อฺถาติ อุปโยควจเนน. อตฺถสมฺภวโตติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถสฺส สมฺภวโต.

‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ. อิโตติ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ สุตฺตปทโต. อธิกรณตฺโถติ อาธารตฺโถ. ภวนํ ภาโว, กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, ตเทวตฺโถ ตถา. เกน สมยตฺเถน อิทํ อตฺถทฺวยํ สมฺภวตีติ อนุโยเค สติ ตทตฺถทฺวยสมฺภวานุรูเปน สมยตฺเถน, ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘อธิกรณฺหี’’ติอาทิมาห. ปทตฺถโตเยว หิ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ สิทฺธํ, วิภตฺติ ปน โชตกมตฺตา. ตตฺถ กาลสงฺขาโต, กาลสทฺทสฺส วา อตฺโถ ยสฺสาติ กาลตฺโถ. สมูหสงฺขาโต, ‘สมูหสทฺทสฺส วา อตฺโถ ยสฺสาติ สมูหตฺโถ, โก โส? สมโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กาลตฺโถ, สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ อภิธมฺเม วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณํ อาธาโรติ, ยสฺมึ กาเล, ธมฺมปุฺเช วา กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว กาเล, ธมฺมปุฺเช วา ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยฺหิ ตตฺถ อตฺโถ. นนุ จายํ อุปาทาปฺตฺติมตฺโต กาโล, โวหารมตฺโต จ สมูโห, โส กถํ อธิกรณํ สิยา ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ? นายํ โทโส. ยถา หิ กาโล สยํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ สภาวธมฺมปริจฺฉินฺนตฺตา อาธารภาเวน ปฺาโต, สภาวธมฺมปริจฺฉินฺโน จ ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ, ปรโต จ อภาวโต ‘‘ปุพฺพณฺเหชาโต, สายนฺเห อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ, สมูโห จ อวยววินิมุตฺโต วิสุํ อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺธตฺตา อวยวานํ อาธารภาเวน ปฺาปียติ ‘‘รุกฺเข สาขา, ยวราสิยํ ปตฺตสมฺภูโต’’ติอาทีสุ, เอวมิธาปิ สภาวธมฺมปริจฺฉินฺนตฺตา, กปฺปนามตฺตสิทฺธตฺตา จ ตทุภยํ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ อธิกรณภาเวน ปฺาปียตีติ.

‘‘ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสมฺภวทสฺสนํ. ตตฺถ ขโณ นาม อฏฺกฺขณวินิมุตฺโต นวโม พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ, ยานิ วา ปเนตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๑) เอตฺถ ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณีธิ ปุพฺเพกตปุฺตาติ จตฺตาริ จกฺกานิ วุตฺตานิ, ตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา โอกาสฏฺเน ‘‘ขโณ’’ติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ กุสลุปฺปตฺติยา โอกาสภูตานิ. สมวาโย นาม ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓, ๔๔; สํ. นิ. ๓.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) นิทฺทิฏฺา จกฺขุวิฺาณาทิสาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน สณฺิตา จกฺขุรูปาทิปจฺจยสามคฺคี. จกฺขุรูปาทีนฺหิ จกฺขุวิฺาณาทิ สาธารณผลํ. เหตุ นาม โยนิโสมนสิการาทิชนกเหตุ. ยถาวุตฺตสฺส ขณสงฺขาตสฺส, สมวายสงฺขาตสฺส, เหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส สตฺตาสงฺขาเตน ภาเวน เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ สตฺตาสงฺขาโต ภาโว ลกฺขียติ วิฺายตีติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต’’ติ เอตฺถ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวมิธาปิ ยถาวุตฺตสฺส สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา, ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียตีติ. นนุ เจตฺถ สตฺตากิริยา อวิชฺชมานาว, กถํ ตาย ลกฺขียตีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติ จ วุตฺเต สตีติ อยมตฺโถ วิฺายมาโน เอวโหติ อฺกิริยาสมฺพนฺธาภาเว ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภาวโต, ตสฺมา อตฺถโต คมฺยมานาย ตาย สตฺตากิริยาย ลกฺขียตีติ. อยฺหิ ตตฺถ อตฺโถ – ยสฺมึ ยถาวุตฺเต ขเณ, ปจฺจยสมวาเย, เหตุมฺหิ วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว ขเณ, ปจฺจยสมวาเย, เหตุมฺหิ วา สติ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ. อยํ ปน อตฺโถ อภิธมฺเมเยว (อฏฺสา. กามาวจรกุสลปทภาชนีเย) นิทสฺสนวเสน วุตฺโต, ยถารหเมส นโย อฺเสุปิ สุตฺตปเทสูติ. ตสฺมาติ อธิกรณตฺถสฺส, ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสฺส จ สมฺภวโต. ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ ตทุภยตฺถสฺส สมยสทฺทตฺถภาเวน วิชฺชมานสฺเสว ภุมฺมวจนวเสน ทีปนตฺถํ. วิภตฺติโย หิ ปทีโป วิย วตฺถุโน วิชฺชมานสฺเสว อตฺถสฺส โชตกาติ, อยมตฺโถ สทฺทสตฺเถสุ ปากโฏเยว.

เหตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ ‘‘อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺโถ, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. กถํ ปน สมฺภวตีติ อาห ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิ. วินเย (ปารา. ๒๐) อาคตสิกฺขาปทปฺตฺติยาจนวตฺถุวเสน เถรํ มริยาทํ กตฺวา ‘‘สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุวิฺเยฺโย’’ติ วุตฺตํ. เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนาติ เอตฺถ ปน ตํตํวตฺถุวีติกฺกโมว สิกฺขาปทปฺตฺติยา เหตุ เจว กรณฺจ. ตถา หิ ยทา ภควา สิกฺขาปทปฺตฺติยา ปมเมว เตสํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุภูตํ ตํ ตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขมาโน วิหรติ, ตทา ตํ ตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขิตฺวา ตทตฺถํ วสตีติ สิทฺโธ วตฺถุวีติกฺกมสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุภาโว ‘‘อนฺเนนวสตี’’ติอาทีสุ อนฺนมเปกฺขิตฺวา ตทตฺถํ วสตีติอาทินา การเณน อนฺนาทีนํ เหตุภาโว วิย. สิกฺขาปทปฺตฺติกาเล ปน เตเนว ปุพฺพสิทฺเธน วีติกฺกเมน สิกฺขาปทํ ปฺเปติ, ตสฺมา สิกฺขาปทปฺตฺติยา สาธกตมตฺตา กรณภาโวปิ วีติกฺกมสฺเสว สิทฺโธ ‘‘อสินา ฉินฺทตี’’ติอาทีสุ อสินา ฉินฺทนกิริยํ สาเธตีติอาทินา การเณน อสิอาทีนํ กรณภาโว วิย. เอวํ สนฺเตปิ วีติกฺกมํ อเปกฺขมาโน เตเนว สทฺธึ ตนฺนิสฺสิตมฺปิ กาลํ อเปกฺขิตฺวา วิหรตีติ กาลสฺสาปิ อิธ เหตุภาโว วุตฺโต, สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺโต จ ตํ ตํ วีติกฺกมกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน สิกฺขาปทํ ปฺเปตีติ วีติกฺกมนิสฺสยสฺส กาลสฺสาปิ กรณภาโว วุตฺโต, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน กาลสฺสาปิ เหตุภาโว, กรณภาโว จ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนา’’ติ, นิปฺปริยาเยน ปน วีติกฺกโมเยว เหตุภูโต, กรณภูโต จ. โส หิ วีติกฺกมกฺขเณ เหตุ หุตฺวา ปจฺฉา สิกฺขาปทปฺาปนกฺขเณ กรณมฺปิ โหตีติ. สิกฺขาปทานิ ปฺาปยนฺโตติ วีติกฺกมํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุํ ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา, วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุโอติณฺณกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน กรณภูเตน สิกฺขาปทานิ ปฺเปนฺโต. สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุฺจ อเปกฺขมาโนติ ตติยปาราชิกาทีสุ (ปารา. ๑๖๒) วิย สิกฺขาปทปฺตฺติยา เหตุภูตํ ตํ ตํ วตฺถุวีติกฺกมสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ อตฺโถ.

‘‘สิกฺขาปทานิ ปฺาปยนฺโต, สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุฺจ อเปกฺขมาโน’’ติ อิทํ ยถากฺกมํ กรณภาวสฺส, เหตุภาวสฺส จ สมตฺถนวจนํ, ตสฺมา ตทนุรูปํ ‘‘เตนสมเยน กรณภูเตน เหตุภูเตนา’’ติ เอวํ วตฺตพฺเพปิ ปมํ ‘‘เหตุภูเตนา’’ติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ ตตฺถ เหตุภาวสฺส สาติสยมธิปฺเปตตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ภควา หิ เวรฺชายํ วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติยาจนเหตุภูตํ ปริวิตกฺกสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน วิหาสี’’ติ ตีสุปิ กิร คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ‘‘กึ ปเนตฺถ ยุตฺติจินฺตาย, อาจริยสฺส อิธ กมวจนิจฺฉา นตฺถีติ เอวเมตํ คเหตพฺพํ – อฺาสุปิ หิ อฏฺกถาสุ อยเมว อนุกฺกโม วุตฺโต, น จ ตาสุ ‘เตน สมเยน เวรฺชายํ วิหรตี’ติ วินยปาฬิปเท เหตุอตฺถสฺเสว สาติสยํ อธิปฺเปตภาวทีปนตฺถํ วุตฺโต อวิสยตฺตา, สิกฺขาปทานิ ปฺาปยนฺโต เหตุภูเตน, กรณภูเตน จ สมเยน วิหาสิ, สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุฺจ อเปกฺขมาโน เหตุภูเตน สมเยน วิหาสีติ เอวเมตฺถ ยถาลาภํ สมฺพนฺธภาวโต เอวํ วุตฺโต’’ติปิ วทนฺติ. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตสฺส ทุวิธสฺสาปิ อตฺถสฺส สมฺภวโต. ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ วุตฺตนเยน กรณวจเนน ตทุภยตฺถสฺส โชตนตฺถํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วินเย. เอตฺถ จ สิกฺขาปทปฺตฺติยา เอว วีติกฺกมสมยสฺส สาธกตมตฺตา ตสฺส กรณภาเว ‘‘สิกฺขาปทานิ ปฺาปยนฺโต’’ติ อชฺฌาหริตปเทน สมฺพนฺโธ, เหตุภาเว ปน ตทเปกฺขนมตฺตตฺตา ‘‘วิหรตี’’ติ ปเทเนวาติ ทฏฺพฺพํ. ตถาเยว หิ วุตฺตํ ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน, กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปฺาปยนฺโต, สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสี’’ติ. กรณฺหิ กิริยตฺถํ, น เหตุ วิย กิริยาการณํ. เหตุ ปน กิริยาการณํ, น กรณํ วิย กิริยตฺโถติ.

‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา อุปโยควจนสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺถสมฺภวทสฺสนํ, อจฺจนฺตเมว ทพฺพคุณกิริยาหิ สํโยโค อจฺจนฺตสํโยโค, นิรนฺตรเมว เตหิ สํยุตฺตภาโวติ วุตฺตํ โหติ. โสเยวตฺโถ ตถา. เอวํชาติเกติ เอวํสภาเว. กถํ สมฺภวตีติ อาห ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ. อจฺจนฺตเมวาติ อารพฺภโต ปฏฺาย ยาว เทสนานิฏฺานํ, ตาว เอกํสเมว, นิรนฺตรเมวาติ อตฺโถ. กรุณาวิหาเรนาติ ปรหิตปฏิปตฺติสงฺขาเตน กรุณาวิหาเรน. ตถา หิ กรุณานิทานตฺตา เทสนาย อิธ ปรหิตปฏิปตฺติ ‘‘กรุณาวิหาโร’’ติ วุตฺตา, น ปน กรุณาสมาปตฺติวิหาโร. น หิ เทสนากาเล เทเสตพฺพธมฺมวิสยสฺส เทสนาาณสฺส สตฺตวิสยาย มหากรุณาย สหุปฺปตฺติ สมฺภวติ ภินฺนวิสยตฺตา, ตสฺมา กรุณาย ปวตฺโต วิหาโรติ กตฺวา ปรหิตปฏิปตฺติวิหาโร อิธ ‘‘กรุณาวิหาโร’’ติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมาติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถสมฺภวโต. ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ วุตฺตนเยน อุปโยควิภตฺติยา ตทตฺถสฺส โชตนตฺถํ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘มาสํ สชฺฌายติ, ทิวสํ ภุฺชตี’’ติ. เตนาติ เยน การเณน อภิธมฺเม, อิโต อฺเสุ จ สุตฺตปเทสุ ภุมฺมวจนสฺส อธิกรณตฺโถ, ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ จ, วินเย กรณวจนสฺส เหตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ อิธ อุปโยควจนสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ, เตนาติ อตฺโถ. เอตนฺติ ยถา วุตฺตสฺสตฺถสฺส สงฺคหคาถาปทํ อฺตฺราติ อภิธมฺเม อิโต อฺเสุ สุตฺตปเทสุ, วินเย จ. สมโยติ สมยสทฺโท. สทฺเทเยว หิ วิภตฺติปรา ภวติอตฺเถ อสมฺภวโต. โสติ สฺเวว สมยสทฺโท.

เอวํ อตฺตโน มตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โปราณาจริยมตึ ทสฺเสตุํ ‘‘โปราณา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โปราณาติ จ ปุริมา อฏฺกถาจริยา. ‘‘ตสฺมึ สมเย’’ติ วา…เป… ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วา เอส เภโทติ สมฺพนฺโธ. อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน เภโท วิเสโส, น ปน อตฺเถน, เตนาห ‘‘สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถ’’ติ, สพฺเพสุปิ อตฺถโต อาธาโร เอว อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา จ วจเนน สุตฺตวินเยสุ วิภตฺติวิปริณาโม กโต, ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยคกรณวิภตฺติโย สิทฺธาติ ทสฺเสติ. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา เตสํ มติทสฺสเน คุณมาห.

ภาริยฏฺเน ครุ. ตเทวตฺถํ สงฺเกตโต สมตฺเถติ ‘‘ครุํ หี’’ติอาทินา สงฺเกตวิสโย หิ สทฺโท ตํววตฺถิโตเยว เจส อตฺถโพธโกติ. ครุนฺติ ครุกาตพฺพํ ชนํ. ‘‘โลเก’’ติ อิมินา น เกวลํ สาสเนเยว, โลเกปิ ครุกาตพฺพฏฺเน ภควาติ สงฺเกตสิทฺธีติ ทสฺเสติ. ยทิ ครุกาตพฺพฏฺเน ภควา, อถ อยเมว สาติสยํ ภควา นามาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยฺจา’’ติอาทิมาห. ตถา หิ โลกนาโถ อปริมิตนิรุปมปฺปภาวสีลาทิคุณวิเสสสมงฺคิตาย, สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย จ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมํ คารวฏฺานนฺติ. น เกวลํ โลเกเยว, อถ โข สาสเนปีติ ทสฺเสติ ‘‘โปราเณหี’’ติอาทินา, โปราเณหีติ จ อฏฺกถาจริเยหีติ อตฺโถ. เสฏฺวาจกวจนมฺปิ เสฏฺคุณสหจรณโต เสฏฺเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺ’’นฺติ. วุจฺจติ อตฺโถ, เอเตนาติ หิ วจนํ, สทฺโท. อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, ตสฺมา โย ‘‘ภควา’’ติ วจเนน วจนีโย อตฺโถ, โส เสฏฺโติ อตฺโถ. ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคตฺตา, สาติสยํ วา ครุกรณารหตาย คารวยุตฺโต, คารวารโหติ อตฺโถ. เยน การณตฺตเยน โส ตถาคโต ครุ ภาริยฏฺเน, เตน ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ครุตาการณทสฺสนฺเหตํ ปทตฺตยํ. ‘‘สิปฺปาทิสิกฺขาปกาปิ ครูเยว นาม โหนฺติ, น จ คารวยุตฺตา, อยํ ปน ตาทิโส น โหติ, ตสฺมา ครูติ กตฺวา ‘คารวยุตฺโต’ติ วุตฺต’’นฺติ เกจิ. เอวํ สติ ตเทตํ วิเสสนปทมตฺตํ, ปุริมปททฺวยเมว การณทสฺสนํ สิยา.

อปิจาติ อตฺถนฺตรวิกปฺปตฺเถ นิปาโต, อปโร นโยติ อตฺโถ. ตตฺถ –

‘‘วณฺณคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;

ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค,

ตทุจฺจเต ปฺจวิธา นิรุตฺตี’’ติ. –

วุตฺตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา, ‘‘ปิโสทราทีนิ ยโถปทิฏฺ’’นฺติ วุตฺตสทฺทนเยน วา ปิโสทราทิอากติคณปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา โลกิย โลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ สีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถีติ ‘‘ภาคฺยวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภาคฺยวา’’ติ. ตถา อเนกเภทภินฺนกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปฺจมาเร อภฺชีติ ‘‘ภคฺควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ภคฺควา’’ติ อิมินา. โลเก จ ภค-สทฺโท อิสฺสริยธมฺมยสสิรีกามปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตติ, เต จ ภคสงฺขาตา ธมฺมา อสฺส สนฺตีติ ภควาติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยุตฺโต ภเคหิ จา’’ติ วุตฺตํ. กุสลาทีหิ อเนกเภเทหิ สพฺพธมฺเม วิภชิ วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทเสสีติ ‘‘วิภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภตฺตวา’’ติ. ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเร, กายจิตฺตอุปธิวิเวเก, สุฺตานิมิตฺตาปฺปณิหิตวิโมกฺเข, อฺเ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสีติ ‘‘ภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ภตฺตวา’’ติ อิมินา. ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ วมิตนฺติ ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภ-การํ คมนสทฺทโต ค-การํ วนฺตสทฺทโต ว-การํ อาทาย, ตสฺส จ ทีฆํ กตฺวา วณฺณวิปริยาเยน ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วนฺตคมโน ภเวสู’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยโต ภาคฺยวา, ตโต ภควา’’ติอาทินา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อสฺส ปทสฺสาติ ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส. วิตฺถารตฺโถติ วิตฺถารภูโต อตฺโถ. ‘‘โส จา’’ติอาทินา คนฺถมหตฺตํ ปริหรติ. วุตฺโตเยว, น ปน อิธ ปน วตฺตพฺโพ วิสุทฺธิมคฺคสฺส อิมิสฺสา อฏฺกถาย เอกเทสภาวโตติ อธิปฺปาโย.

อปิจ ภเค วนิ, วมีติ วา ภควา. โส หิ ภเค สีลาทิคุเณ วนิ ภชิ เสวิ, เต วา ภคสงฺขาเต สีลาทิคุเณ วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ‘‘กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วนิ ยาจิ ปตฺถยิ, เอวํ ภเค วนีติ ภควา, ภเค วา สิรึ, อิสฺสริยํ, ยสฺจ วมิ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺฑยิ. ตถา หิ ภควา หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิรึ, จตุทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยฺจ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสํ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ. อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา, สิเนรุยุคนฺธราทิคตา ภาชนโลกโสภา. ตา ภคา วมิ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหิ, เอวํ ภเค วมีติ ภควาติ เอวมาทีหิ ตตฺถ ตตฺถาคตนเยหิ จสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อมฺเหหิ ปน โส คนฺถภีรุชนานุคฺคหณตฺถํ, คนฺถครุตาปริหรณตฺถฺจ อชฺฌุเปกฺขิโตติ.

เอวเมเตสํ อวยวตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุทายตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปุริมปทตฺตยสฺส สมุทายตฺเถน วุตฺตาวเสเสน เตสมตฺถานํ ปฏิโยคิตาย เตนาปิ สห ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาห. เอตฺตาวตาติ เอตสฺส ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วจเนน ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ ติวจเนนาติ อิเมหิ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ นิทานวจเน. ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโตติ เอตฺถ อนฺต-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ตถาเทสิตตฺตา หิ ปจฺจกฺขํ กโรติ นาม. เอส นโย อปรตฺถาปิ. ‘‘โย โข อานนฺท, มยา ธมฺโม จ…เป… สตฺถา’’ติ วจนโต ธมฺมสฺส สตฺถุภาวปริยาโย วิชฺชเตวาติ กตฺวา ‘‘ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรตี’’ติ วุตฺตํ. ธมฺมกายนฺติ หิ ภควโต สมฺพนฺธีภูตํ ธมฺมสงฺขาตํ กายนฺติ อตฺโถ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกาโยติ ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. ตํ ปน กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิ. เตนาติ จ ตาทิเสน ปจฺจกฺขกรเณนาติ อตฺโถ. อิทํ อธุนา วกฺขมานสุตฺตํ ปาวจนํ ปกฏฺํ อุตฺตมํ พุทฺธสฺส ภควโต วจนํ นาม. ตสฺมา ตุมฺหากํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ อตีตสตฺถุกภาโว โหตีติ อตฺโถ. ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส, ภาวโลโป วา, อิตรถา ปาวจนเมว อนติกฺกนฺตสตฺถุกํ, สตฺถุอทสฺสเนน ปน อุกฺกณฺิตสฺส ชนสฺส อติกฺกนฺตสตฺถุกภาโวติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺย, เอวฺจ สติ ‘‘อยํ โว สตฺถาติ สตฺถุอทสฺสเนน อุกฺกณฺิตํ ชนํ สมสฺสาเสตี’’ ติวจเนน สห วิโรโธ ภเวยฺยาติ วทนฺติ. อิทํ ปาวจนํ สตฺถุกิจฺจนิปฺผาทเนน น อตีตสตฺถุกนฺติ ปน อตฺโถ. สตฺถูติ กมฺมตฺเถ ฉฏฺี, สมาสปทํ วา เอตํ สตฺถุอทสฺสเนนาติ. อุกฺกณฺนํ อุกฺกณฺโ, กิจฺฉชีวิตา. ‘‘ก กิจฺฉชีวเน’’ติ หิ วทนฺติ. ตมิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺิโต, อนภิรติยา วา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อุทฺธํ กณฺํ กตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑติ, วิหรติ จาติ อุกฺกณฺิโต นิรุตฺตินเยน, ตํ อุกฺกณฺิตํ. สทฺทสามตฺถิยาธิคตมตฺโต เจส, โวหารโต ปน อนภิรติยา ปีฬิตนฺติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. สมสฺสาเสตีติ อสฺสาสํ ชเนติ.

ตสฺมึ สมเยติ อิมสฺส สุตฺตสฺส สงฺคีติสมเย. กามํ วิชฺชมาเนปิ ภควติ เอวํ วตฺตุมรหติ, อิธ ปน อวิชฺชมาเนเยว ตสฺมึ เอวํ วทติ, ตสฺมา สนฺธายภาสิตวเสน ตทตฺถํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต’’ติ. ปรินิพฺพานนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ขนฺธปรินิพฺพานํ. เตนาติ ตถาสาธเนน. เอวํวิธสฺสาติ เอวํปการสฺส, เอวํสภาวสฺสาติปิ อตฺโถ. นาม-สทฺโท ครหายํ นิปาโต ‘‘อตฺถิ นาม อานนฺท เถรํ ภิกฺขุํ วิเหสิยมานํ อชฺฌุเปกฺขิสฺสถา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๑๖๖) วิย, เตน เอทิโส อปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, กา นาม กถา อฺเสนฺติ ครหตฺถํ โชเตติ. อริยธมฺมสฺสาติ อริยานํ ธมฺมสฺส, อริยภูตสฺส วา ธมฺมสฺส. ทสวิธสฺส กายพลสฺส, าณพลสฺส จ วเสน ทสพลธโร. วชิรสฺส นาม มณิวิเสสสฺส สงฺฆาโต สมูโห เอกคฺฆโน, เตน สมาโน กาโย ยสฺสาติ ตถา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วชิรสงฺฆาโต นาม น อฺเน มณินา วา ปาสาเณน วา เภชฺโช, อปิ ตุ โสเยว อฺํ มณึ วา ปาสาณํ วา ภินฺทติ. เตเนว วุตฺตํ ‘‘วชิรสฺส นตฺถิ โกจิ อเภชฺโช มณิ วา ปาสาโณ วา’’ติ, เอวํ ภควาปิ เกนจิ อเภชฺชสรีโร. น หิ ภควโต รูปกาเย เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ สกฺกาติ. นามสทฺทสฺส ครหาโชตกตฺตา ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนโชตโก ‘‘น เกวลํ ภควาเยว, อถ โข อฺเปี’’ติ. เอตฺถ จ เอวํคุณสมนฺนาคตตฺตา อปรินิพฺพุตสภาเวน ภวิตุํ ยุตฺโตปิ เอส ปรินิพฺพุโต เอวาติ ปกรณานุรูปมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาสา ปตฺถนา เกน ชเนตพฺพา, น ชเนตพฺพา เอวาติ อตฺโถ. ‘‘อหํ จิรํ ชีวึ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวึ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ชีวิตมโท นาม, เตน มตฺโต ปมตฺโต ตถา. สํเวเชตีติ สํเวคํ ชเนติ, ตโตเยว อสฺส ชนสฺส สทฺธมฺเม อุสฺสาหํ ชเนติ. สํเวชนฺหิ อุสฺสาหเหตุ ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ วจนโต.

เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส ‘‘เอว’’นฺติ นิทสฺสนโต. สาวกสมฺปตฺตินฺติ สุณนฺตปุคฺคลสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตน ปฺจสุ าเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ปิเตน, ปฺจสุ จ โกสลฺเลสุ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา ปสํสิเตน มยา มหาสาวเกน สุตํ, ตฺจ โข สยเมว สุตํ น อนุสฺสุตํ, น จ ปรมฺปราภตนฺติ อตฺถสฺส ทีปนโต. กาลสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ ภควาติสทสนฺนิธาเน ปยุตฺตสฺส สมยสทฺทสฺส พุทฺธุปฺปาท-ปฏิมณฺฑิต-สมย-ภาว-ทีปนโต. พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทา. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘กปฺปกสายกลิยุเค, พุทฺธุปฺปาโท อโห มหจฺฉริยํ;

หุตวหมชฺเฌ ชาตํ, สมุทิตมกรนฺทมรวินฺท’’นฺติ. (ที. นิ. ฏี. ๑.๑; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑);

ตสฺสายมตฺโถ – กปฺปสงฺขาตกาลสฺจยสฺส เลขนวเสน ปวตฺเต กลิยุคสงฺขาเต สกราชสมฺมเต วสฺสาทิสมูเห ชาโต พุทฺธุปฺปาทขณสงฺขาโต ทินสมูโห อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนมิว กทาจิ ปวตฺตนฏฺเน, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตฏฺเน จ มหจฺฉริยํ โหติ. กิมิว ชาตนฺติ เจ? หุตวหสงฺขาตสฺส ปาวกสฺส มชฺเฌ สมฺมา อุทิตมธุมนฺตํ อรวินฺทสงฺขาตํ วาริชมิว ชาตนฺติ. เทสกสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมคารวาธิวจนโต.

เอวํ ปทฉกฺกสฺส ปทานุกฺกเมน นานปฺปการโต อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ‘‘อนฺตรา จ ราชคห’’นฺติอาทีนํ ปทานมตฺถวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อนฺตรา จา’’ติอาทิมาห. อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ สมภินิวิฏฺโ อนฺตรา-สทฺโท ทิสฺสติ สามฺวจนียตฺถมเปกฺขิตฺวา ปกรณาทิสามตฺถิยาทิคตตฺถมนฺตเรนาติ อตฺโถ. เอวํ ปนสฺส นานตฺถภาโว ปโยคโต อวคมียตีติ ทสฺเสติ ‘‘ตทนฺตร’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ตทนฺตรนฺติ ตํ การณํ. มฺจ ตฺจ มนฺเตนฺติ, กิมนฺตรํ กึ การณนฺติ อตฺโถ. วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณ. โธวนฺตี อิตฺถี อทฺทสาติ สมฺพนฺโธ. อนฺตรโตติ หทเย. โกปาติ จิตฺตกาลุสฺสิยกรณโต จิตฺตปโกปา ราคาทโย. อนฺตรา โวสานนฺติ อารมฺภนิปฺผตฺตีนํ เวมชฺเฌ ปริโยสานํ อาปาทิ. อปิจาติ ตถาปิ, เอวํ ปภวสมฺปนฺเนปีติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ มหานิรยานนฺติ โลหกุมฺภีนิรเย สนฺธายาห. อนฺตริกายาติ อนฺตเรน. ราชคหนครํ กิร อาวิชฺฌิตฺวา มหาเปตโลโก. ตตฺถ ทฺวินฺนํ มหาโลหกุมฺภีนิรยานํ อนฺตเรน อยํ ตโปทา นที อาคจฺฉติ, ตสฺมา สา กุถิตา สนฺทตีติ. สฺวายมิธ วิวเร ปวตฺตติ ตทฺเสมสมฺภวโต. เอตฺถ จ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย, (อ. นิ. ๖.๔๔; ๑๐.๗๕) เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา, (พุ. วํ. ๒๘.๙) อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๔๒๖; ปหา. ว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) วิย การณเวมชฺเฌสุ วตฺตมานา อนฺตราสทฺทาเยว อุทาหริตพฺพา สิยุํ, น ปน จิตฺตขณวิวเรสุ วตฺตมานา อนฺตริกอนฺตรสทฺทา. อนฺตราสทฺทสฺส หิ อยมตฺถุทฺธาโรติ. อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย สิยา – เยสุ อตฺเถสุ อนฺตริกสทฺโท, อนฺตรสทฺโท จ ปวตฺตติ, เตสุ อนฺตราสทฺโทปีติ สมานตฺถตฺตา อนฺตราสทฺทตฺเถ วตฺตมาโน อนฺตริกสทฺโท, อนฺตรสทฺโท, จ อุทาหโฏติ. อถ วา อนฺตราสทฺโทเยว ‘‘ยสฺสนฺตรโต’’ติ (อุทา. ๒๐) เอตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺโต –

‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา,

อิติภวาภวตฺจ วีติวตฺโต;

ตํ วิคตภยํ สุขึ อโสกํ,

เทวา นานุภวนฺติ ทสฺสนายา’’ติ. (อุทา. ๒๐); –

หิ อยํ อุทาเน ภทฺทิยสุตฺเต คาถา. โสเยว อิก-สทฺเทน สกตฺถปวตฺเตน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘อนฺตริกายา’’ติ จ วุตฺโต, ตสฺมา อุทาหรโณทาหริตพฺพานเมตฺถ วิโรธาภาโว เวทิตพฺโพติ. กิมตฺถํ อตฺถวิเสสนิยโม กโตติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. นนุ เจตฺถ อุปโยควจนเมว, อถ กสฺมา สมฺพนฺธียตฺโถ วุตฺโต, สมฺพนฺธียตฺเถ วา กสฺมา อุปโยควจนํ กตนฺติ อนุโยคสมฺภวโต ตํ ปริหริตุํ ‘‘อนฺตราสทฺเทน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน สมฺพนฺธียตฺเถ สามิวจนปฺปสงฺเค สทฺทนฺตรโยเคน ลทฺธมิทํ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ, น เกวลํ สาสเนว, โลเกปิ เอวเมวิทํ ลทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อีทิเสสุ จา’’ติอาทิมาห. วิเสสโยคตาทสฺสนมุเขน หิ อยมตฺโถปิ ทสฺสิโต. เอเกนปิ อนฺตรา-สทฺเทน ยุตฺตตฺตา ทฺเว อุปโยควจนานิ กาตพฺพานิ. ทฺวีหิ ปน โยเค กา กถาติ อตฺถสฺส สิชฺฌนโต. อกฺขรํ จินฺเตนฺติ ลิงฺควิภตฺติยาทีหีติ อกฺขรจินฺตกา, สทฺทวิทู. อกฺขร-สทฺเทน เจตฺถ ตมฺมูลกานิ ปทาทีนิปิ คเหตพฺพานิ. ยทิปิ สทฺทโต เอกเมว ยุชฺชนฺติ, อตฺถโต ปน โส ทฺวิกฺขตฺตุํ โยเชตพฺโพ เอกสฺสาปิ ปทสฺส อาวุตฺติยาทินเยน อเนกธา สมฺปชฺชนโตติ ทสฺเสติ ‘‘ทุติยปเทนปี’’ติอาทินา. โก ปน โทโส อโยชิเตติ อาห ‘‘อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาตี’’ติ. ทุติยปทํ น ปาปุณาตีติ อตฺโถ สทฺทนฺตรโยควสา สทฺเทเยว สามิวจนปฺปสงฺเค อุปโยควิภตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา. สทฺทาธิกาโร หิ วิภตฺติปโยโค.

อทฺธาน-สทฺโท ทีฆปริยาโยติ อาห ‘‘ทีฆมคฺค’’นฺติ. กิตฺตาวตา ปน โส ทีโฆ นาม ตทตฺถภูโตติ โจทนมปเนติ ‘‘อทฺธานคมนสมยสฺส หี’’ติอาทินา. อทฺธานคมนสมยสฺส วิภงฺเคติ คณโภชนสิกฺขาปทาทีสุ อทฺธานคมนสมยสทฺทสฺส ปทภาชนียภูเต วิภงฺเค (ปาจิ. ๒๑๗). อฑฺฒโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค, ปเคว ตทุตฺตริ. อฑฺฒเมว โยชนสฺส อฑฺฒโยชนํ, ทฺวิคาวุตมตฺตํ. อิธ ปน จตุคาวุตปฺปมาณํ โยชนเมว, ตสฺมา ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน’’ติ วทตีติ อธิปฺปาโย.

มหนฺตสทฺโท อุตฺตมตฺโถ, พหฺวตฺโถ จ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มหตา’’ติอาทิ. คุณมหตฺเตนาติ อปฺปิจฺฉตาทิคุณมหนฺตภาเวน. สงฺขฺยามหตฺเตนาติ คณนมหนฺตภาเวน. ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘โส หี’’ติอาทินา. โส ภิกฺขุสงฺโฆติ อิธ อาคโต ตทา ปริวารภูโต ภิกฺขุสงฺโฆ. มหาติ อุตฺตโม. วากฺเยปิ หิ ตมิจฺฉนฺติ ปโยควสา. อปฺปิจฺฉตาติ นิลฺโลภตา สทฺโท เจตฺถ สาวเสโส, อตฺโถ ปน นิรวเสโส. น หิ ‘‘อปฺปโลภตาติ อภิตฺถวิตุมรหตี’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. มชฺฌิมาคมฏีกากาโร ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร เอวมาห ‘‘อปฺปสทฺทสฺส ปริตฺตปริยายํ มนสิ กตฺวา ‘พฺยฺชนํ สาวเสสํ วิยา’ติ (มหานิ. อฏฺ. ๘๕) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อปฺปสทฺโท ปเนตฺถ ‘อภาวตฺโถ’ ติปิ สกฺกา วิฺาตุํ ‘อปฺปาพาธตฺจสฺชานามี’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิยา’’ติ. สงฺขฺยายปิ มหาติ คณนายปิ พหุ อโหสิ, ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปทาวตฺถิกนฺตวจนวเสน สํวณฺเณตพฺพปทสฺส เฉทนมิว โหตีติ ตทปรามสิตฺวา ‘‘เตน ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ ปุน วากฺยาวตฺถิกนฺตวจนวเสน สํวณฺเณตพฺพปเทน สทิสีกรณํ. เอสา หิ สํวณฺณนกานํ ปกติ, ยทิทํ วิภตฺติยานเปกฺขาวเสน ยถารหํ สํวณฺเณตพฺพปทตฺถํ สํวณฺเณตฺวา ปุน ตตฺถ วิชฺชมานวิภตฺติวเสน ปริวตฺเตตฺวา นิกฺขิปนนฺติ. ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตตฺตา สงฺโฆติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ทิฏฺิสีลสามฺสงฺฆาเตน สมณคเณนา’’ติ. เอตฺถ ปน ‘‘ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺิยา. ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๓; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๑๑; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตานฺจ สีลานํ สามฺเน สงฺฆาโต สงฺฆฏิโต สเมโตติ ทิฏฺิสีลสามฺสงฺฆาโต, สมณคโณ, ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ทิฏฺิสีลสามฺสงฺฆาฏสงฺขาเตนา’’ ติปิ ปาโ. ตถา สงฺขาเตน กติเตนาติ อตฺโถ. ตถา หิ ทิฏฺิสีลาทีนํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อฺมฺํ ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโย, ตถา จ วุตฺตํ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ, (สํ. นิ. ๒.๔๑; ๕.๑๙๘, ๑๐๐๔) ‘‘อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สฺจิจฺจปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ จ อาทิ. อริยปุคฺคลสฺส หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตตาเยว, ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรติ, (ม. นิ. ๑.๔๙๒) ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๙๒) วจนโต ปน ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตภาโว ลพฺภติเยว. สทฺธึ-สทฺโท เอกโตติ อตฺเถ นิปาโต. ปฺจ…เป… มตฺตานีติ ปฺจ-สทฺเทน มตฺตสทฺทํ สงฺขิปิตฺวา พาหิรตฺถสมาโส วุตฺโต. เอเตสนฺติ ภิกฺขุสตานํ. ปุน ปฺจ มตฺตา ปมาณาติ พฺยาโส, นิการโลโป เจตฺถ นปุํสกลิงฺคตฺตา.

สุปฺปิโยติ ตสฺส นามเมว, น คุณาทิ. น เกวลํ ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ภควาเยว, อถ โข สุปฺปิโยปิ ปริพฺพาชโก พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน สทฺธินฺติ ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ, ตฺจ โข มคฺคปฏิปนฺนสภาคตาย เอว, น สีลาจาราทิสภาคตายาติ วุตฺตํ ‘‘ปิ-กาโร’’ติอาทิ. สุขุจฺจารณวเสน ปุพฺพาปรปทานํ สมฺพนฺธมตฺตกรภาวํ สนฺธาย ‘‘ปทสนฺธิกโร’’ติ วุตฺตํ, น ปน สรพฺยฺชนาทิสนฺธิภาวํ, เตนาห ‘‘พฺยฺชนสิลิฏฺตาวเสน วุตฺโต’’ติ, เอเตน ปทปูรณมตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อปิจ อวธารณตฺโถปิ โข-สทฺโท ยุตฺโต ‘‘อสฺโสสิ โข เวรฺโช พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑) วิย, เตน อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อโหสิเยว, นาสฺส มคฺคปฏิปตฺติยา โกจิ อนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติ. สฺชยสฺสาติ ราชคหวาสิโน สฺชยนามสฺส ปริพฺพาชกสฺส, ยสฺส สนฺติเก ปมํ อุปติสฺสโกลิตาปิ ปพฺพชึสุ ฉนฺนปริพฺพาชโกว, น อเจลกปริพฺพาชโก. ‘‘ยทา, ตทา’’ติ จ เอเตน สมกาลเมว อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนตํ ทสฺเสติ. อตีตกาลตฺโถ ปาฬิยํ โหติสทฺโท โยควิภาเคน, ตํกาลาเปกฺขาย วา เอวํ วุตฺตํ, ตทา โหตีติ อตฺโถ.

อนฺเตติ สมีเป. วสตีติ วตฺตปฏิวตฺตาทิกรณวเสน สพฺพิริยาปถสาธารณวจนํ, อวจรตีติ วุตฺตํ โหติ, เตเนวาห ‘‘สมีปจาโร สนฺติกาวจโร สิสฺโส’’ติ. โจทิตา เทวทูเตหีติ ทหรกุมาโร ชราชิณฺณสตฺโต คิลาโน กมฺมการณา, กมฺมการณิกา วา มตสตฺโตติ อิเมหิ ปฺจหิ เทวทูเตหิ โจทิตา โอวทิตา สํเวคํ อุปฺปาทิตา สมานาปิ. เต หิ เทวา วิย ทูตา, วิสุทฺธิเทวานํ วา ทูตาติ เทวทูตา. หีนกายูปคาติ อปายกายมุปคตา. นรสงฺขาตา เต มาณวาติ สมฺพนฺโธ. สามฺวเสน เจตฺถ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต, อิตเร ปน วิเสสวเสน. ปกรณาธิคโต เหส อตฺถุทฺธาโรติ. กตกมฺเมหีติ กตโจรกมฺเมหิ. ตรุโณติ โสฬสวสฺสโต ปฏฺาย ปตฺตวีสติวสฺโส, อุทานฏฺกถายฺหิ ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฏฺาย ยาว ปฺจทสวสฺสกา, ตาว ‘กุมารกา, พาลา’ติ จ วุจฺจนฺติ. ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ‘ยุวาโน’’’ติ (อุทา. อฏฺ. ๔๔) วุตฺตํ. ตรุโณ, มาณโว, ยุวาติ จ อตฺถโต เอกํ, โลกิยา ปน ‘‘ทฺวาทสวสฺสโต ปฏฺาย ยาว ชรมปฺปตฺโต, ตาว ตรุโณ’’ติปิ วทนฺติ.

เตสุ วา ทฺวีสุ ชเนสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. โย วา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปุพฺเพ อธิคโต กาโล, ตสฺส ปฏินิทฺเทโส ตตฺราติ ยฺหิ สมยํ ภควา อนฺตรา ราชคหฺจ นาฬนฺทฺจ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตสฺมึเยว สมเย สุปฺปิโยปิ ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน อวณฺณํ ภาสติ, พฺรหฺมทตฺโต จ วณฺณํ ภาสตีติ. นิปาตมตฺตนฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน วิเสสตฺถาภาวโต ปทปูรณตฺตํ ทสฺเสติ. มธุปิณฺฑิกปริยาโยติ มธุปิณฺฑิกเทสนา นาม อิติ นํ สุตฺตนฺตํ ธาเรหิ, ราชฺาติ ปายาสิราชฺนามกํ ราชานมาลปติ. ปริยายติ ปริวตฺตตีติ ปริยาโย, วาโร. ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ ปฏิปาเทตีติ ปริยาโย, เทสนา. ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปริยาโย, การณํ. อเนกสทฺเทเนว อเนกวิเธนาติ อตฺโถ วิฺายติ อธิปฺปายมตฺเตนาติ อาห ‘‘อเนกวิเธนา’’ติ. การณฺเจตฺถ การณปติรูปกเมว, น เอกํสการณํ อวณฺณการณสฺส อภูตตฺตา, ตสฺมา การเณนาติ การณปติรูปเกนาติ อตฺโถ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อการณเมว ‘การณ’นฺติ วตฺวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑). ชาติวเสนิทํ พหฺวตฺเถ เอกวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘พหูหี’’ติอาทินา.

‘‘อวณฺณวิรหิตสฺส อสมานวณฺณสมนฺนาคตสฺสปี’’ติ วกฺขมานการณสฺส อการณภาวเหตุทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, โทสวิรหิตสฺสปิ อสทิสคุณสมนฺนาคตสฺสาปีติ อตฺโถ. พุทฺธสฺส ภควโต อวณฺณํ โทสํ นินฺทนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยํ โลเก’’ติอาทินา อรสรูปนิพฺโภคอกิริยวาทอุจฺเฉทวาทเชคุจฺฉีเวนยิกตปสฺสีอปคพฺภภาวานํ การณปติรูปกํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ หิ เอตํ ‘‘อรสรูโป…เป… อปคพฺโภ’’ติ อิเมหิ ปเทหิ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โลกสมฺมโต อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลีกมฺมสามีจิกมฺมอาสนาภินิมนฺตนสงฺขาโต สามคฺคีรโส สมณสฺส โคตมสฺส นตฺถิ, ตสฺมา โส สามคฺคีรสสงฺขาเตน รเสน อสมฺปนฺนสภาโว, เตน สามคฺคีรสสงฺขาเตน ปริโภเคน อสมนฺนาคโต. ตสฺส อกตฺตพฺพตาวาโท, อุจฺฉิชฺชิตพฺพตาวาโท จ, ตํ สพฺพํ คูถํ วิย มณฺฑนชาติโย ปุริโส เชคุจฺฉี. ตสฺส วินาสโก โสว ตทกรณโต วิเนตพฺโพ. ตทกรเณน วโยวุฑฺเฒ ตาเปติ ตทาจารวิรหิตตาย วา กปณปุริโส. ตทกรเณน เทวโลกคพฺภโต อปคโต, ตทกรณโต วา โส หีนคพฺโภ จาติ เอวํ ตเทว อภิวาทนาทิอกรณํ อรสรูปตาทีนํ การณปติรูปกํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘นตฺถิ…เป… วิเสโส’’ติ เอตสฺส ปน ‘‘สุนฺทริกาย นาม ปริพฺพาชิกาย มรณานวโพโธ, สํสารสฺส อาทิโกฏิยา อปฺายนปฏิฺา, ปนียปุจฺฉาย อพฺยากตวตฺถุพฺยากรณ’’นฺติ เอวมาทีนิ การณปติรูปกานิ นิทฺธาริตพฺพานิ, ตถา ‘‘ตกฺกปริยาหตํ สมโณ…เป… สยมฺปฏิภาน’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนาจริยเกน สามํ ปฏิเวเธน ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา ธมฺมเทสนา, กตฺถจิ ปเรสํ ปฏิปุจฺฉากถนํ, มหาโมคฺคลฺลานาทีหิ อาโรจิตนเยเนว พฺยากรณ’’นฺติ เอวมาทีนิ, ‘‘สมโณ…เป… น อคฺคปุคฺคโล’’ติ เอเตสํ ปน ‘‘สพฺพธมฺมานํ กเมเนว อนวโพโธ, โลกนฺตสฺส อชานนํ, อตฺตนา อิจฺฉิตตปจาราภาโว’’ติ เอวมาทีนิ. ฌานวิโมกฺขาทิ เหฏฺา วุตฺตนเยน อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม. อริยํ วิสุทฺธํ, อุตฺตมํ วา าณสงฺขาตํ ทสฺสนํ, อลํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยาณทสฺสนํ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อลมริยาณทสฺสโน. สฺเวว วิเสโส ตถา. อริยาณทสฺสนเมว วา วิเสสํ วุตฺตนเยน อลํ ปริยตฺตํ ยสฺส, ยสฺมินฺติ วา อลมริยาณทสฺสนวิเสโส, อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมว. ตกฺกปริยาหตนฺติ กปฺปนามตฺเตน สมนฺตโต อาหริตํ, วิตกฺเกน วา ปริฆฏิตํ. วีมํสานุจริตนฺติ วีมํสนาย ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิตํ. สยมฺปฏิภานนฺติ สยเมว อตฺตโน วิภูตํ, ตาทิสํ ธมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. อการณนฺติ อยุตฺตํ อนุปปตฺตึ. การณปเท เจตํ วิเสสนํ. น หิ อรสรูปตาทโย โทสา ภควติ สํวิชฺชนฺติ, ธมฺมสงฺเฆสุ จ ทุรกฺขาตทุปฺปฏิปนฺนาทโย อการณนฺติ วา ยุตฺติการณรหิตํ อตฺตนา ปฏิฺามตฺตํ. ปกติกมฺมปทฺเจตํ. อิมสฺมิฺจ อตฺเถ การณํ วตฺวาติ เอตฺถ การณํ อิวาติ อิว-สทฺทตฺโถ รูปกนเยน โยเชตพฺโพ ปติรูปกการณสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตถา ตถาติ ชาติวุฑฺฒานมนภิวาทนาทินา เตน เตน อากาเรน. วณฺณสทฺทสฺส คุณปสํสาสุ ปวตฺตนโต ยถากฺกมํ ‘‘อวณฺณํ โทสํ นินฺท’’นฺติ วุตฺตํ.

ทุรกฺขาโตติ ทุฏฺุมากฺขาโต, ตถา ทุปฺปฏิเวทิโต. วฏฺฏโต นิยฺยาตีติ นิยฺยานํ, ตเทว นิยฺยานิโก, ตโต วา นิยฺยานํ นิสฺสรณํ, ตตฺถ นิยุตฺโตติ นิยฺยานิโก. วฏฺฏโต วา นิยฺยาตีติ นิยฺยานิโก ย-การสฺส ก-การํ, อี-การสฺส จ รสฺสํ กตฺวา. ‘‘อนีย-สทฺโท หิ พหุลา กตฺตุอภิธายโก’’ติ สทฺทวิทู วทนฺติ, น นิยฺยานิโก ตถา. สํสารทุกฺขสฺส อนุปสมสํวตฺตนิโก วุตฺตนเยน. ปจฺจนีกปฏิปทนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิรุทฺธปฏิปทํ. อนนุโลมปฏิปทนฺติ สปฺปุริสานํ อนนุโลมปฏิปทํ. อธมฺมานุโลมปฏิปทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนนุโลมปฏิปทํ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อวณฺณํ ภาสติ, วณฺณํ ภาสตี’’ติ จ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, นนุ สงฺคีติกาลโต โส อวณฺณวณฺณานํ ภาสนกาโล อตีโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท วิย อตีตกาลตฺถตฺตา ปน ภาสติ-สทฺทสฺส เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ยสฺมึ กาเล เตหิ อวณฺโณ วณฺโณ จ ภาสียติ, ตมเปกฺขิตฺวา เอวํ วุตฺตํ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทสฺส กาลปฏินิทฺเทสวิกปฺปนํ อฏฺกถายํ อวุตฺตมฺปิ สุปปนฺนํ โหติ.

‘‘สุปฺปิยสฺส ปน…เป… ภาสตี’’ติ ปาฬิยา สมฺพนฺธทสฺสนํ ‘‘อนฺเตวาสี ปนสฺสา’’ติอาทิวจนํ. อปรามสิตพฺพํ อริยูปวาทกมฺมํ, ตถา อนกฺกมิตพฺพํ. สฺวายนฺติ โส อาจริโย. อสิธารนฺติ อสินา ติขิณภาคํ. กกจทนฺต ปนฺติยนฺติ ขนฺธกกจสฺส ทนฺตสงฺขาตาย วิสมปนฺติยา. หตฺเถน วา ปาเทน วา เยน เกนจิ วา องฺคปจฺจงฺเคน ปหริตฺวา กีฬมาโน วิย. อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาตฏฺานวเสน ตีหิ ปกาเรหิ ภินฺโน มโท ยสฺสาติ ปภินฺนมโท, ตํ. อวณฺณํ ภาสมาโนติ อวณฺณํ ภาสนเหตุ. เหตุอตฺโถ หิ อยํ มาน-สทฺโท. น อโย วุฑฺฒิ อนโย. โสเยว พฺยสนํ, อติเรกพฺยสนนฺติ อตฺโถ, ตํ ปาปุณิสฺสติ เอกนฺตมหาสาวชฺชตฺตา รตนตฺตโยปวาทสฺส. เตเนวาห –

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ,

ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลึ,

กลินา เตน สุขํ น วินฺทตี’’ติ. (สุ. นิ. ๖๖๓; สํ นิ. ๑.๑๘๐-๑๘๑; เนตฺติ. ๙๒);

‘‘อมฺหากํ อาจริโย’’ติอาทินา พฺรหฺมทตฺตสฺส สํเวคุปฺปตฺตึ, อตฺตโน อาจริเย จ การุฺปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา กิฺจาปิ อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส อนุกูเลน ภวิตพฺพํ, อยํ ปน ปณฺฑิตชาติกตฺตา น อีทิเสสุ าเนสุ ตมนุวตฺตตีติ อิทานิสฺส กมฺมสฺสกตาาณปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเย โข ปนา’’ติอาทิมาห. หลาหลนฺติ ตงฺขณฺเว มารณกํ วิสํ. หนตีติ หิ หโล น-การสฺส ล-การํ กตฺวา, หลานมฺปิ วิเสโส หโล หลาหโล มชฺเฌทีฆวเสน, เอเตน จ อฺเ อฏฺวิเธ วิเส นิวตฺเตติ. วุตฺตฺจ –

‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล, กาฬกูฏหลาหลา;

สโรตฺถิโกสุงฺกิเก โย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;

ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติ.

ขโรทกนฺติ จณฺฑโสโตทกํ. ‘‘ขาโรทก’’นฺติปิ ปาโ, อติโลณตาย ติตฺโตทกนฺติ อตฺโถ. นรกปปาตนฺติ โจรปปาตํ. มาณวกาติ อตฺตานเมว โอวทิตุํ อาลปติ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธอโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๓๕) วิย. ‘‘กมฺมสฺสกา’’ติ กมฺมเมว อตฺตสนฺตกภาวํ วตฺวา ตเทว วิวรติ ‘‘อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว คตึ คจฺฉนฺตี’’ติอาทินา. โยนิโสติ อุปาเยน าเยน. อุมฺมุชฺชิตฺวาติ อาจริโย วิย อโยนิโส อริยูปวาเท อนิมฺมุชฺชนฺโต โยนิโส อริยูปวาทโต อุมฺมุชฺชิตฺวา, อุทฺธํ หุตฺวาติ อตฺโถ. มทฺทมาโนติ มทฺทนฺโต ภินฺทนฺโต. เอกํสการณเมว อิธ การณนฺติ ทสฺเสตุกาเมน ‘‘สมฺมา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยถา ต’’นฺติอาทินา ตสฺส สมารทฺธภาวํ ทสฺเสติ, นฺติ จ นิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อฺโ ปณฺฑิตสภาโว ชาติ อาจารวเสน กุลปุตฺโต อเนกปริยาเยน ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภาสิตุมารภติ, ตถา อยมฺปิ อารทฺโธ, ตฺจ โข อปิ นามายมาจริโย เอตฺตเกนาปิ รตนตฺตยาวณฺณภาสโต โอรเมยฺยาติ.

สปฺปราชวณฺณนฺติ อหิราชวณฺณํ. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย, วณฺณสรีเรน วา. วาริชํ กมลํ น ปหรามิ น ภฺชามิ, อารา ทูรโตว อุปสิงฺฆามีติ อตฺโถ. อถาติ เอวํ สนฺเตปิ. คนฺธตฺเถโนติ คนฺธโจโร. สฺูฬฺหาติ คนฺถิตา พนฺธิตา. คหปตีติ อุปาลิคหปตึ นาฏปุตฺตสฺส อาลปนํ. เอตฺถ จ วณฺณิตพฺโพ ‘‘อยมีทิโส’’ติ ปกาเสตพฺโพติ วณฺโณ, สณฺานํ. วณฺณียติ อสงฺกรโต ววตฺถาปียตีติ วณฺโณ, ชาติ. วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํ. วณฺณียติ ผลเมเตน ยถาสภาวโต วิภาวียตีติ วณฺโณ, การณํ. วณฺณียติ อปฺปมหนฺตาทิวเสน ปมียตีติ วณฺโณ, ปมาณํ. วณฺณียติ ปสํสียตีติ วณฺโณ, คุโณ. วณฺณนํ คุณสํกิตฺตนํ วณฺโณ, ปสํสา. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วณฺณสทฺทสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อาทิสทฺเทน ชาตรูปปุฬินกฺขราทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘อิธ คุโณปิ ปสํสาปี’’ติ วุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทินา. กิราติ เจตฺถ อนุสฺสวนตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา. คุณูปสฺหิตนฺติ คุโณปสฺุตํ. ‘‘คุณูปสฺหิตํ ปสํส’’นฺติ ปน วทนฺโต ปสํสาย เอว คุณภาสนํ สิทฺธํ ตสฺสา ตทวินาภาวโต, ตสฺมา อิทมตฺถทฺวยํ ยุชฺชตีติ ทสฺเสติ.

กถํ ภาสตีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโล. เกนฏฺเน เอกปุคฺคโล? อสทิสฏฺเน, คุณวิสิฏฺฏฺเน, อสมสมฏฺเน จ. โส หิ ปมาภินีหารกาเล ทสนฺนํ ปารมีนํ ปฏิปาฏิยา อาวชฺชนํ อาทึ กตฺวา โพธิสมฺภารสมฺภรณคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ เสสมหาชเนน อสทิโส. เย จสฺส คุณา, เตปิ อฺสตฺตานํ คุเณหิ วิสิฏฺา, ปุริมกา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ อสมา, เตหิ ปน อยเมเวโก รูปกายนามกาเยหิ สโม. โลเกติ สตฺตโลเก. ‘‘อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ ปน อิทํ อุภยมฺปิ วิปฺปกตวจนเมว อุปฺปาทกิริยาย วตฺตมานกาลิกตฺตา. อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาย อุปฺปชฺชติ, น อฺเน การเณนาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ลกฺขเณ เหส มาน-สทฺโท, เอวรูปฺเจตฺถ ลกฺขณํ น สกฺกา อฺเน สทฺทลกฺขเณน ปฏิพาหิตุํ. อปิจ อุปฺปชฺชมาโน นาม, อุปฺปชฺชติ นาม, อุปฺปนฺโน นามาติ อยเมตฺถ เภโท เวทิตพฺโพ. เอส หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย ยาว อนาคามิผลํ, ตาว อุปฺปชฺชมาโน นาม, อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม. พุทฺธานฺหิ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพฺุคุณราสิ อาคโตว นาม โหติ, ตสฺมา นิพฺพตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม, ตทนิพฺพตฺตตฺตา ตทฺกฺขเณ ยถารหํ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ’’ จฺเจว วุจฺจติ. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อตีตกาลิกสฺสาปิ วตฺตมานปโยคสฺส กตฺถจิ ทิฏฺตฺตา อุปฺปนฺโน โหตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. เอวํ สติ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน’’ติ เจตฺถ มาน-สทฺโท สามตฺถิยตฺโถ. ยาวตา สามตฺถิเยน มหาโพธิสตฺตานํ จริมภเว อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพา, ตาวตา สามตฺถิเยน โพธิสมฺภารภูเตน ปริปุณฺเณน สมนฺนาคโต หุตฺวาติ อตฺโถ. ตถาสามตฺถิยโยเคน หิ อุปฺปชฺชมาโน นามาติ. สพฺพสตฺเตหิ อสโม, อสเมหิ ปุริมพุทฺเธเหว สโม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณ นิกฺขํ วิย นิพฺพิสิฏฺโ, ‘‘เอกปุคฺคโล’’ติ เจตสฺส วิเสสนํ. อาลยสงฺขาตํ ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ สมุจฺฉินฺทตีติ อาลยสมุคฺฆาโต. วฏฺฏํ อุปจฺฉินฺทตีติ วฏฺฏุปจฺเฉโท.

ปโหนฺเตนาติ สกฺโกนฺเตน. ‘‘ปฺจนิกาเย’’ติ วตฺวาปิ อเนกาวยวตฺตา เตสํ น เอตฺตเกน สพฺพถา ปริยาทานนฺติ ‘‘นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ วุตฺตํ. อติตฺเถนาติ อโนตรณฏฺาเนน. น วตฺตพฺโพ อปริมาณวณฺณตฺตา พุทฺธาทีนํ, นิรวเสสานฺจ เตสํ อิธ ปกาสเนน ปาฬิสํวณฺณนาย เอว สมฺปชฺชนโต, จิตฺตสมฺปหํสนกมฺมฏฺานสมฺปชฺชนวเสน จ สผลตฺตา. ถาโม เวทิตพฺโพ สพฺพถาเมน ปกาสิตตฺตา. กึ ปน โส ตถา โอคาเหตฺวา ภาสตีติ อาห. ‘‘พฺรหฺมทตฺโต ปนา’’ติอาทิ. อนุกฺกเมน ปุนปฺปุนํ วา สวนํ อนุสฺสโว, ปรมฺปรสวนํ. อาทิ-สทฺเทน อาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติโย สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ‘‘สุนฺทรมิทํ การณ’’นฺติ เอวํ สยเมว การณปริวิตกฺกนํ อาการปริวิตกฺโก. อตฺตโน ทิฏฺิยา นิชฺฌายิตฺวา ขมนํ รุจฺจนํ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, เตหิเยว สมฺพนฺธิเตนาติ อตฺโถ. มตฺต-สทฺโท เหตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน ยถาวุตฺตํ การณํ นิวตฺเตติ. อตฺตโน ถาเมนาติ อตฺตโน าณพเลเนว, น ปน พุทฺธาทีนํ คุณานุรูปนฺติ อธิปฺปาโย. อสงฺขฺเยยฺยาปริเมยฺยปฺปเภทา หิ พุทฺธาทีนํ คุณา. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓; พุ. วํ. อฏฺ. ๔.๑; อป. อฏฺ. ๒.๙๑; จริยา. อฏฺ. ๙, ๓๒๙);

อิธาปิ วกฺขติ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิ.

อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ วุตฺตปฺปการํ นิทสฺเสติ. -กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ เต’’ติ. อฺมฺสฺสา’’ติ อิทํ รุฬฺหิปทํ ‘‘เอโก เอกายา’’ติ (ปารา. ๔๔๔, ๔๕๒) ปทํ วิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺโอฺสฺสา’’ติ รุฬฺหิปเทเนว วิวรติ. ‘‘อุชุเมวา’’ติ สาวธารณสมาสตํ วตฺวา เตน นิวตฺเตตพฺพตฺถํ อาห ‘‘อีสกมฺปิ อปริหริตฺวา’’ติ, โถกตรมฺปิ อวิรชฺฌิตฺวาติ อตฺโถ. กถนฺติ อาห ‘‘อาจริเยน หี’’ติอาทิ. ปุพฺเพ เอกวารมิว อวณฺณวณฺณภาสเน นิทฺทิฏฺเปิ ‘‘อุชุวิปจฺจนีกวาทา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑) วุตฺตตฺตา อเนกวารเมว เต เอวํ ภาสนฺตีติ เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน อิตโร อวณฺณํ อิตโร วณฺณ’’นฺติ วุตฺตํ. เตน หิ วิสทฺทสฺส วิวิธตฺถตํ สมตฺเถติ. สารผลเกติ สารทารุผลเก, อุตฺตมผลเก วา. วิสรุกฺขอาณินฺติ วิสทารุมยปฏาณึ. อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา โหนฺติ, น สมฺมาปฏิปตฺติอนุพนฺธเนน.

สีสานุโลกิโนติ สีเสน อนุโลกิโน, สีสํ อุกฺขิปิตฺวา มคฺคานุกฺกเมน โอโลกยมานาติ อตฺโถ. ตสฺมึ กาเลติ ยมฺหิ สํวจฺฉเร, อุตุมฺหิ, มาเส, ปกฺเข วา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตสฺมึ กาเล. เตน หิ อนิยมโต สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสาว นิทฺทิสิตา ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติ ทิวสสฺส วิสุํ นิทฺทิฏฺตฺตา, มุหุตฺตาทีนฺจ ทิวสปริยาปนฺนโต. ‘‘ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ เจตฺถ อาธารวจนเมตํ. เตเนว หิ กิริยาวิจฺเฉททสฺสนวเสน ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จรตี’’ติ สห ปุพฺพกาลกิริยาหิ วตฺตมานนิทฺเทโส กโต, อิตรถา ตสฺมึ กาเล ราชคเห ปิณฺฑาย จรติ, ตํ อทฺธานมคฺคฺจ ปฏิปนฺโนติ อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺเชยฺย. น หิ อสมานวิสยา กิริยา เอกาธารา สมฺภวนฺติ, ยา เจตฺถ อธิปฺเปตา อทฺธานปฏิปชฺชนกิริยา, สา จ อนิยมิตา น ยุตฺตาติ. ราชคหปริวตฺตเกสูติ ราชคหํ ปริวตฺเตตฺวา ิเตสุ. ‘‘อฺตรสฺมิ’’นฺติ อิมินา เตสุ ภควโต อนิพทฺธวาสํ ทสฺเสติ. โสติ เอวํ ราชคเห วสมาโน โส ภควา. ปิณฺฑาย จรเณนปิ หิ ตตฺถ ปฏิพทฺธภาววจนโต สนฺนิวาสตฺตเมว ทสฺเสติ. ยทิ ปน ‘‘ปิณฺฑาย จรมาโน โส ภควา’’ติ ปจฺจามเสยฺย, ยถาวุตฺโตว อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺเชยฺยาติ. ตํ ทิวสนฺติ ยํ ทิวสํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตํ ทิวส. ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ อจฺจนฺตสํโยควจนเมตํ. ภตฺตภุฺชนโต ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ, ตสฺมึ ปจฺฉาภตฺตสมเย. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ยตฺถ ปิณฺฑปาตตฺถาย จริตฺวา ภุฺชนฺติ, ตโต อปกฺกนฺโต. ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ ‘‘นาฬนฺทายํ เวเนยฺยานํ วิวิธหิตสุขนิปฺผตฺตึ อากงฺขมาโน อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิชาลวินิเวนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ เทเสสฺสามี’’ติ ตํ ยถาวุตฺตํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺโน, อิทํ ปน การณํ ปกรณโตว ปากฏนฺติ น วุตฺตํ. เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติ.

อิทานิ อิตรมฺปิ โจทนํ วิโสธิตุํ ‘‘สุปฺปิโยปี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมึ กาเล, ตํ ทิวสํ อนุพนฺโธติ จ วุตฺตนเยน สมฺพนฺโธ. ปาโต อสิตพฺโพติ ปาตราโส, โส ภุตฺโต เยนาติ ภุตฺตปาตราโส. อิจฺเจวาติ เอวเมว มนสิ สนฺนิธาย, น ปน ‘‘ภควนฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสฺสามี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภควโต ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโตวา’’ติ, ตถา อชานนฺโต เอว หุตฺวา อนุพนฺโธติ อตฺโถ. น หิ โส ภควนฺตํ ทฏฺุเมว อิจฺฉติ, เตนาห ‘‘สเจ ปน ชาเนยฺย, นานุพนฺเธยฺยา’’ติ. เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา จ สุปฺปิโย อนุพนฺโธ’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติ. ‘‘โส’’ติอาทินา อปรมฺปิ โจทนํ วิโสเธติ. กทาจิ ปน ภควา อฺตรเวเสเนว คจฺฉติ องฺคุลิมาลทมนปกฺกุสาติอภิคฺคมนาทีสุ, กทาจิ พุทฺธสิริยา, อิธาปิ อีทิสาย พุทฺธสิริยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธสิริยา โสภมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สิรีติ เจตฺถ สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ, ตเทว อุปมาวเสน ทสฺเสติ ‘‘รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตมิวา’’ติอาทินา. คจฺฉตีติ ชงฺคโม ยถา ‘‘จงฺกโม’’ติ. จฺจลมาโน คจฺฉนฺโต คิริ, ตาทิสสฺส กนกคิริโน สิขรมิวาติ อตฺโถ.

‘‘ตสฺมึ กิรา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ, ปาฬิยํ อทสฺสิตตฺตา, โปราณฏฺกถายฺจ อนาคตตฺตา อนุสฺสวสิทฺธา อยํ กถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิรา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตถา วา โหตุ อฺถา วา, อตฺตนา อทิฏฺํ, อสุตํ, อมุตฺจ อนุสฺสวเมวาติ ทฏฺพฺพํ. นีลปีตโลหิโตทาตมฺชิฏฺปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณา. สมนฺตาติ สมนฺตโต ทสหิ ทิสาหิ. อสีติหตฺถปฺปมาเณติ เตสํ รสฺมีนํ ปกติยา ปวตฺติฏฺานวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา สมนฺตโต, อุปริ จ ปจฺเจกํ อสีติหตฺถมตฺเต ปเทเส ปกติยาว ฆนีภูตา รสฺมิโย ติฏฺนฺตีติ ทฏฺพฺพํ, วินยฏีกายํ ปน ‘‘ตาเยว พฺยามปฺปภา นาม. ยโต ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย ตฬากโต มาติกา วิย ทสสุ ทิสาสุ ธาวนฺติ, สา ยสฺมา พฺยามมตฺตา วิย ขายติ, ตสฺมา พฺยามปฺปภาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, (วิ. วิ. ฏี. ๑.๑๖) สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ ปน วกฺขติ ‘‘ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. ปจฺฉิมกายโต. ทกฺขิณหตฺถโต. วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺาย สพฺพเกสาวฏฺเฏหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. เหฏฺา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา วิธาวนฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๒๙๙) เกจิ ปน อฺถาปิ ปริกปฺปนามตฺเตน วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ตถา อฺตฺถ อนาคตตฺตา, อยุตฺตตฺตา จ. ตาสํ ปน พุทฺธรสฺมีนํ ตทา อนิคฺคูหิตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ตสฺมึ กิร สมเย’’ติ วุตฺตํ. ปกฺกุสาติอภิคฺคมนาทีสุ วิย หิ ตทา ตาสํ นิคฺคูหเน กิฺจิ การณํ นตฺถิ. อาธาวนฺตีติ อภิมุขํ ทิสํ ธาวนฺติ. วิธาวนฺตีติ วิวิธา หุตฺวา วิทิสํ ธาวนฺติ.

ตสฺมึ วนนฺตเร ทิสฺสมานากาเรน ตาสํ รสฺมีนํ โสภา วิฺายตีติ อาห ‘‘รตนาเวฬา’’ติอาทิ. รตนาเวฬา นาม รตนมยวฏํสกํ มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ หิ อเวฬา, อาเวฬา วา, มุทฺธมาลา. อุกฺกา นาม ยา สโชติภูตา, ตาสํ สตํ, นิปตนํ นิปาโต, ตสฺส นิปาโต, เตน สมากุลํ ตถา. ปิสิตพฺพตฺตา ปิฏฺํ, จีนเทเส ชาตํ ปิฏฺํ จีนปิฏฺํ, รตฺตจุณฺณํ, ยํ ‘‘สินฺทูโร’’ติปิ วุจฺจติ, จีนปิฏฺเมว จุณฺณํ. วายุโน เวเคน อิโต จิโต จ ขิตฺตํ ตนฺติ ตถา. อินฺทสฺส ธนุ โลกสงฺเกตวเสนาติ อินฺทธนุ, สูริยรสฺมิวเสน คคเน ปฺายมานาการวิเสโส. กุฏิลํ อจิรฏฺายิตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวติ ธาวตีติ วิชฺชุ, สาเยว ลตา ตํสทิสภาเวนาติ ตถา, วายุเวคโต วลาหกฆฏฺฏเนเนว ชาตรสฺมิ. ตายติ อวิชหนวเสน อากาสํ ปาเลตีติ ตารา, คณสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตสฺส ปภา ตถา. วิปฺผุริตวิจฺฉริตมิวาติ อาภาย วิวิธํ ผรมานํ, วิชฺโชตยมานํ วิย จ. วนสฺส อนฺตรํ วิวรํ วนนฺตรํ, ภควตา ปตฺตปตฺตวนปฺปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติ.

อสีติยา อนุพฺยฺชเนหิ ตมฺพนขตาทีหิ อนุรฺชิตํ ตถา. กมลํ ปทุมปุณฺฑรีกานิ, อวเสสํ นีลรตฺตเสตเภทํ สโรรุหํ อุปฺปลํ, อิติ ปฺจวิธา ปงฺกชชาติ ปริคฺคหิตา โหติ. วิกสิตํ ผุลฺลิตํ ตทุภยํ ยสฺส สรสฺส ตถา. สพฺเพน ปกาเรน ปริโต สมนฺตโต ผุลฺลติ วิกสตีติ สพฺพปาลิผุลฺลํ อ-การสฺส อา-การํ, ร-การสฺส จ ล-การํ กตฺวา ยถา ‘‘ปาลิภทฺโท’’ติ, ตารานํ มรีจิ ปภา, ตาย วิกสิตํ วิชฺโชติตํ ตถา. พฺยามปฺปภาย ปริกฺเขโป ปริมณฺฑโล, เตน วิลาสินี โสภินี ตถา. มหาปุริสลกฺขณานิ อฺมฺปฏิพทฺธตฺตา มาลากาเรเนว ิตานีติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺตึสวรลกฺขณมาลา’’ติ. ทฺวตฺตึสจนฺทาทีนํ มาลา เกนจิ คนฺเถตฺวา ปฏิปาฏิยา จ ปิตาติ น วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ สิยา’’ติ ปริกปฺปนามตฺเตน หิ ‘‘คนฺเถตฺวา ปิตทฺวตฺตึสจนฺทมาลายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริกปฺโปปมา เหสา, โลเกปิ จ ทิสฺสติ.

‘‘มเยว มุขโสภาสฺเส, ตฺยลมินฺทุวิกตฺถนา;

ยโตมฺพุเชปิ สาตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อย’’นฺติ.

ทฺวตฺตึสจนฺทมาลาย สิรึ อตฺตโน สิริยา อภิภวนฺตี อิวาติ สมฺพนฺโธ. เอส นโย เสเสสุปิ.

เอวํ ภควโต ตทา โสภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ โสภํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺจ ปนา’’ติอาทิมาห. จตุพฺพิธาย อปฺปิจฺฉตาย อปฺปิจฺฉา. ทฺวาทสหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺา. ติวิเธน วิเวเกน ปวิวิตฺตา. ราชราชมหามตฺตาทีหิ อสํสฏฺา. ทุปฺปฏิปตฺติกานํ โจทกา. ปาเป อกุสเล ครหิโน ปเรสํ หิตปฏิปตฺติยา วตฺตาโร. ปเรสฺจ วจนกฺขมา. วิมุตฺติาณทสฺสนํ นาม ปจฺจเวกฺขณาณํ. ‘‘เตส’’นฺติอาทินา ตทภิสมฺพนฺเธน ภควโต โสภํ ทสฺเสติ. รตฺตปทุมานํ สณฺโฑ สมูโห วนํ, ตสฺส มชฺเฌ คตา ตถา. ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ ปตฺตนิยมมนฺตเรน ตถา วุตฺตํ, ปตฺตนิยเมน ปน สตปตฺตํ ปทุมํ, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ. ปวาฬํ วิทฺทุโม, เตน กตาย เวทิกาย ปริกฺขิตฺโต วิย. มิคปกฺขีนมฺปีติ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวนายํ, เตนาห ‘‘ปเคว เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. มหาเถราติ มหาสาวเก สนฺธายาห. สุรฺชิตภาเวน อีสกํ กณฺหวณฺณตาย เมฆวณฺณํ. เอกํสํ กริตฺวาติ เอกํสปารุปนวเสน วามํเส กริตฺวา. กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพโน ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑ, พาหุลฺลวเสนายํ สมฺา. สุวมฺมํ นาม โสภณุรจฺฉโท, เตน วมฺมิตา สนฺนทฺธาติ สุวมฺมวมฺมิตา, อิทํ เตสํ ปํสุกูลธารณนิทสฺสนํ. เยสํ กุจฺฉิคตํ สพฺพมฺปิ ติณปลาสาทิ คนฺธชาตเมว โหติ, เต คนฺธหตฺถิโน นาม, เย ‘‘เหมวตา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เตสมฺปิ เถรานํ สีลาทิคุณคนฺธตาย ตํสทิสตา. อนฺโตชฏาพหิชฏาสงฺขาตาย ตณฺหาชฏาย วิชฏิตภาวโต วิชฏิตชฏา. ตณฺหาพนฺธนาย ฉินฺนตฺตา ฉินฺนพนฺธนา. ‘‘โส’’ติอาทิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํ. อนุพุทฺเธหีติ พุทฺธานมนุพุทฺเธหิ. เตปิ หิ เอกเทเสน ภควตา ปฏิวิทฺธปฏิภาเคเนว จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌนฺติ. ปตฺตปริวาริตนฺติ ปุปฺผทเลน ปริวาริตํ. กํ วุจฺจติ กมลาทิ, ตสฺมึ สรติ วิราชตีติ เกสรํ, กิฺชกฺโข. กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกา. กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสณฺานตาย กณฺณิกา, พีชโกโส. ฉนฺนํ หํสกุลานํ เสฏฺโ ธตรฏฺโ หํสราชา วิย, หาริโต นาม มหาพฺรหฺมา วิย.

เอวํ คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ, ภิกฺขู จ ทิสฺวา อตฺตโน ปริสํ โอโลเกสีติ สมฺพนฺโธ. กาชทณฺฑเกติ กาชสงฺขาเต ภาราวหทณฺฑเก, กาชสฺมึ วา ภารลคฺคิตทณฺฑเก. ขุทฺทกํ ปีํ ปีกํ. มูเล, อคฺเค จ ติธา กโต ทณฺโฑ ติทณฺโฑ. โมรหตฺถโก โมรปิฺฉํ. ขุทฺทกํ ปสิพฺพํ ปสิพฺพกํ. กุณฺฑิกา กมณฺฑลุ. สา หิ กํ อุทกํ อุเทติ ปสเวติ, รกฺขตีติ วา กุณฺฑิกา นิรุตฺตินเยน. คหิตํ โอมกโต ลุชฺชิตํ, วิวิธํ ลุชฺชิตฺจ ปีก…เป… กุณฺฑิกาทิอเนกปริกฺขารสงฺขาตํ ภารํ ภรติ วหตีติ คหิต…เป… ภารภริตา. อิตีติ นิทสฺสนตฺโถ. เอวนฺติ อิทมตฺโถ. เอวํ อิทํ วจนมาทิ ยสฺส วจนสฺส ตถา, ตเทว นิรตฺถกํ วจนํ ยสฺสาติ เอวมาทินิรตฺถกวจนา. มุขํ เอตสฺส อตฺถีติ มุขรา, สพฺเพปิ มุขวนฺตา เอว, อยํ ปน ผรุสาภิลาปมุขวตี, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. นินฺทายฺหิ อยํ รปจฺจโย. มุเขน วา อมนาปํ กมฺมํ ราติ คณฺหาตีติ มุขรา. วิวิธา กิณฺณา วาจา ยสฺสาติ วิกิณฺณวาจา. ตสฺสาติ สุปฺปิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส. นฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ปริสํ.

อิทานีติ ตสฺส ตถารูปาย ปริสาย ทสฺสนกฺขเณ. ปนาติ อรุจิสํสูจนตฺโถ, ตถาปีติ อตฺโถ. ลาภ…เป… หานิยา เจว เหตุภูตาย. กถํ หานีติ อาห ‘‘อฺติตฺถิยานฺหี’’ติอาทิ. นิสฺสิรีกตนฺติ นิโสภตํ, อยมตฺโถ โมรชาตกาทีหิปิ ทีเปตพฺโพ. ‘‘อุปติสฺสโกลิตานฺจา’’ติอาทินา ปกฺขหานิตาย วิตฺถาโร. อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส, มหาโมคฺคลฺลานสฺส จ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘เตสุ ปน ปกฺกนฺเตสู’’ติ วุตฺตํ. เตสํ ปพฺพชิตกาเลเยว อฑฺฒเตยฺยสตํ ปริพฺพาชกปริสา ปพฺพชิ, ตโต ปรมฺปิ ตทนุปพฺพชิตา ปริพฺพาชกปริสา อปริมาณาติ ทสฺเสติ ‘‘สาปิ เตสํ ปริสา ภินฺนา’’ติ อิมินา. ยาย กายจิ หิ ปริพฺพาชกปริสาย ปพฺพชิตาย ตสฺส ปริสา ภินฺนาเยว นาม สมานคณตฺตาติ ตถา วุตฺตํ. ‘‘อิเมหี’’ติอาทินา ลาภปกฺขหานึ นิคมนวเสน ทสฺเสติ. อุสูยสงฺขาตสฺส วิสสฺส อุคฺคาโร อุคฺคิลนํ อุสูยวิสุคฺคาโร, ตํ. เอตฺถ จ ‘‘ยสฺมา ปเนสา’’ติอาทินาว ‘‘กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตี’’ติ โจทนํ วิโสเธติ, ‘‘สเจ’’ติอาทิกํ ปน สพฺพมฺปิ ตปฺปริวารวจนเมวาติ เตหิปิ สา วิโสธิตาเยว นาม. ภควโต วิโรธานุนยาภาววีมํสนตฺถํ เอเต อวณฺณํ วณฺณํ ภาสนฺติ. ‘‘มาเรน อนฺวาวิฏฺา เอวํ ภาสนฺตี’’ติ จ เกจิ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว อฏฺกถาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตา. ปากโฏเยวายมตฺโถติ.

. ยสฺมา อตฺถงฺคโต สูริโย, ตสฺมา อกาโล ทานิ คนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ.

อมฺพลฏฺิกาติ สามีปิกโวหาโร ยถา ‘‘วรุณนครํ, โคทาคาโม’’ติ อาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิ. ตรุณปริยาโย ลฏฺิกา-สทฺโท รุกฺขวิสเย ยถา ‘‘มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา เพลุวลฏฺิกาย มูเล ทิวาวิหารํ นิสีที’’ติอาทีสูติ ทสฺเสติ’’ ‘‘ตรุณมฺพรุกฺโข’’ติ อิมินา. เกจิ ปน ‘‘อมฺพลฏฺิกา นาม วุตฺตนเยน เอโก คาโม’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเต อมฺพลฏฺิกายนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ฉายูทกสมฺปนฺนนฺติ ฉายาย เจว อุทเกน จ สมฺปนฺนํ. มฺชุสาติ เปฬา. ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺตนฺติ อิตฺถิปุริสสฺโคาทินา ปฏิภานจิตฺเตน วิจิตฺตํ, เอเตน รฺโ อคารํ, ตเทว ราชาคารกนฺติ ทสฺเสติ. ราชาคารกํ นาม เวสฺสวณมหาราชสฺส เทวายตนนฺติ เอเก.

พหุปริสฺสโยติ พหุปทฺทโว. เกหีติ วุตฺตํ ‘‘โจเร’หิปี’’ติอาทิ. หนฺทาติ วจนโวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, ตทานุภาวโต นิปฺปริสฺสยตฺถาย อิทานิ อุปคนฺตฺวา สฺเว คมิสฺสามีติ อธิปฺปาโย. ‘‘สทฺธึ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา’’ ติจฺเจว สีหฬฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตฺจ โข ปาฬิอารุฬฺหวเสเนว, น ปน ตทา สุปฺปิยสฺส ปริสาย อภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธึ อตฺตโน ปริสายา’’ติ อิธ วุตฺตํ. กสฺมา ปเนตฺถ พฺรหฺมทตฺโตเยว ปาฬิยมารุฬฺโห, น ปน ตทวเสสา สุปฺปิยสฺส ปริสาติ? เทสนานธีนภาเวน ปโยชนาภาวโต. ยถา เจตํ, เอวํ อฺมฺปิ เอทิสํ ปโยชนาภาวโต สงฺคีติการเกหิ น สงฺคีตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ วุตฺต’’นฺติ อาธารํ วตฺวา ‘ตเทตํ น สีหฬฏฺกถานยทสฺสนํ, ปาฬิยํ วุตฺตภาวทสฺสนเมวา’ติ’’ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ. ปาฬิอารุฬฺหวเสเนว ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อธิปฺเปตตฺถสฺส อาปชฺชนโต. ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพติ. ‘‘วุตฺตนฺติ วา อมฺเหหิปิ อิธ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวฺหิ ตทา อฺายปิ ปริสาย วิชฺชมานภาวทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตํ, ปาฬิยมารุฬฺหวเสน ปน อฺถาปิ อิธ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ยุตฺโต’’ติ วทนฺติ.

อิทานิ ‘‘ตตฺราปิ สุท’’นฺติอาทิปาฬิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วาสํ อุปคโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริวาเรตฺวา นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. กุจฺฉิตํ กตฺตพฺพนฺติ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ, กุจฺฉิตกิริยา, อิโต จิโต จ จฺจลนนฺติ อตฺโถ, หตฺถสฺส กุกฺกุจฺจํ ตถา. ‘‘สา หี’’ติอาทินา ตถาภูตตาย การณํ ทสฺเสติ. นิวาเตติ วาตวิรหิตฏฺาเน. ยถาวุตฺตโทสาภาเวน นิจฺจลา. ตํ วิภูตินฺติ ตาทิสํ โสภํ. วิปฺปลปนฺตีติ สติโวสฺสคฺควเสน วิวิธา ลปนฺติ. นิลฺลาลิตชิวฺหาติ อิโต จิโต จ นิกฺขนฺตชิวฺหา. กากจฺฉมานาติ กากานํ สทฺทสทิสํ สทฺทํ กุรุมานา. ฆรุฆรุปสฺสาสิโนติ ฆรุฆรุอิติ สทฺทํ ชเนตฺวา ปสฺสสนฺตา. อิสฺสาวเสนาติ ยถาวุตฺเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ อุสูยนวเสน. ‘‘สพฺพํ วตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘อาทิเปยฺยาลนโยย’’นฺติ ทสฺเสติ.

. สมฺมา ปโหนฺติ ตํ ตํ กมฺมนฺติ สมฺปหุลา, พหโว, เตนาห ‘‘พหุกาน’’นฺติ. สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตุวคฺคสงฺเฆเนว วินยกมฺมสฺส กตฺตพฺพตฺตา ‘‘วินยปริยาเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโย ชนาติ เจส อุปลกฺขณนิทฺเทโส ทฺวินฺนมฺปิ สมฺปหุลตฺตา. ตตฺถ ตตฺถ ตถาเยวาคตตฺตา ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิมาห. ตํ ตํ ปาฬิยา อาคตโวหารวเสน หิ อยํ เภโท. ตโย ชนา ตโย เอว นาม, ตโต ปฏฺาย อุตฺตริ จตุปฺจชนาทิกา สมฺปหุลาติ อตฺโถ. ตโตติ จายํ มริยาทาวธิ. มณฺฑลมาโฬติ อเนกตฺถปวตฺตา สมฺา, อิธ ปน อีทิสาย เอวาติ นิยเมนฺโต อาห ‘‘กตฺถจี’’ติอาทิ. กณฺณิกา วุจฺจติ กูฏํ. หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสมณฺฑลาการฉนฺเนน. ตเทว ฉนฺนํ อฺตฺถ ‘‘สุปณฺณวงฺกจฺฉทน’’นฺติ วุตฺตํ. กูเฏน ยุตฺโต อคาโร, โสเยว สาลาติ กูฏาคารสาลา. ถมฺภปนฺตึ ปริกฺขิปิตฺวาติ ถมฺภมาลํ ปริวาเรตฺวา, ปริมณฺฑลากาเรน ถมฺภปนฺตึ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปฏฺานสาลา นาม ปยิรุปาสนสาลา. ยตฺถ อุปฏฺานมตฺตํ กโรนฺติ, น เอกรตฺตทิรตฺตาทิวเสน นิสีทนํ, อิธ ปน ตถา กตา นิสีทนสาลาเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘สนฺนิปติตาน’’ นฺตฺเวว อวตฺวา ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติปิ วุตฺตํ. มานิตพฺโพติ มาโฬ, มียติ ปมียตีติ วา มาโฬ. มณฺฑลากาเรน ปฏิจฺฉนฺโน มาโฬติ มณฺฑลมาโฬ, อเนกโกณวนฺโต ปฏิสฺสยวิเสโส. ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติ นิสชฺชนวเสน วุตฺตํ, นิสชฺชนวเสน วา ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติ สํวณฺเณตพฺพปทมชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. อิมินา นิสีทนอิริยาปถํ, กายสามคฺคีวเสน จ สโมธานํ สนฺธาย ปททฺวยเมตํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. สงฺขิยา วุจฺจติ กถา สมฺมา ขิยนโต กถนโต. กถาธมฺโมติ กถาสภาโว, อุปปริกฺขา วิธีติ เกจิ.

‘‘อจฺฉริย’’นฺติอาทิ ตสฺส รูปทสฺสนนฺติ อาห ‘‘กตโม ปน โส’’ติอาทิ. โสติ กถาธมฺโม. ‘‘นียตีติ นโย, อตฺโถ, สทฺทสตฺถํ อนุคโต นโย สทฺทนโย’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. นียติ อตฺโถ เอเตนาติ วา นโย, อุปาโย, สทฺทสตฺเถ อาคโต นโย อตฺถคหณูปาโย สทฺทนโย. ตตฺถ หิ อนภิณฺหวุตฺติเก อจฺฉริย-สทฺโท อิจฺฉิโต รุฬฺหิวเสน. เตเนวาห ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิยา’’ติอาทิ. ตสฺส หิ ตทาโรหณํ น นิจฺจํ, กทาจิเยว สิยา, เอวมิทมฺปิ. อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยํ นิรุตฺตินเยน โยคฺคสทฺทสฺส โลปโต, ตทฺธิตวเสน วา ณิยปจฺจยสฺส วิจิตฺรวุตฺติโต, โส ปน โปราณฏฺกถายเมว อาคตตฺตา ‘‘อฏฺกถานโย’’ติ วุตฺโต. ปุพฺเพ อภูตนฺติ อภูตปุพฺพํ, เอเตน น ภูตํ อภูตนฺติ นิพฺพจนํ, ภูต-สทฺทสฺส จ อตีตตฺถํ ทสฺเสติ. ยาวฺจิทนฺติ สนฺธิวเสน นิคฺคหิตาคโมติ อาห ‘‘ยาว จ อิท’’นฺติ, เอตสฺส จ ‘‘สุปฺปฏิวิทิตา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ยาว จยตฺตกํ อิทํ อยํ นานาธิมุตฺติกตา สุปฺปฏิวิทิตา, ตํ ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ น สกฺกา อมฺเหหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ, อกฺขาตุฺจาติ สปาเสสตฺโถ. เตเนวาห ‘‘เตน สุปฺปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตํ ทสฺเสตี’’ติ.

‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตา เตนาติ เอตฺถ -สทฺโท สกตฺถปฏินิทฺเทโส, ตสฺมา เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สมาโน สุปากโฏ นาม โหติ, ตทภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธึ อาคมนปฏิปทาย ตสฺส อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส’’ติอาทิมาห. น เหตฺถ โส ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺถิ, โย อตฺโถ เตหิ เถเรหิ ต-สทฺเทน ปรามสิตพฺโพ ภเวยฺย. ตสฺมา ยถาวุตฺตคุณสงฺขาตํ สกตฺถํเยเวส ปธานภาเวน ปรามสตีติ ทฏฺพฺพํ. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อคฺคมคฺคาณปทฏฺานํ อนาวรณาณํ, อนาวรณาณปทฏฺานฺจ อคฺคมคฺคาณํ. ตทุภยฺหิ สมฺมา อวิปรีตํ สยเมว พุชฺฌติ, สมฺมา วา ปสฏฺา สุนฺทรํ พุชฺฌตีติ สมฺมาสมฺโพธิ. สา ปน พุทฺธานํ สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รฺโ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ, ตสฺมา ‘‘อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ, เตน ตาทิเสน ภควตาติ อตฺโถ. สติปิ าณทสฺสนานํ อิธ ปฺาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ วิสยวิเสสปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ หิ ปมมตฺถํ อสาธารณาณวเสน ทสฺเสติ. อาสยานุสยาเณน ชานตา สพฺพฺุตานาวรณาเณหิ ปสฺสตาติ อตฺโถ.

ทุติยํ วิชฺชตฺตยวเสน. ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยาเณหิ. ตติยํ อภิฺานาวรณาณวเสน. อภิฺาปริยาปนฺเนปิ ‘‘ตีหิ วิชฺชาหี’’ติ ตาสํ ราสิเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนาวรณาณสงฺขาเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตาติ อตฺโถ. จตุตฺถํ สพฺพฺุตฺาณมํสจกฺขุวเสน. ปฺายาติ สพฺพฺุตฺาเณน. กุฏฺฏสฺส ภิตฺติยา ติโร ปรํ, อนฺโต วา, ตทาทีสุ คตานิ. อติวิสุทฺเธนาติ อติวิย วิสุทฺเธน ปฺจวณฺณสมนฺนาคเตน สุนีลปาสาทิกอกฺขิโลมสมลงฺกเตน รตฺติฺเจว ทิวา จ สมนฺตา โยชนํ ปสฺสนฺเตน มํสจกฺขุนา. ปฺจมํ ปฏิเวธเทสนาาณวเสน. ‘‘อตฺตหิตสาธิกายา’’ติ เอกํสโต วุตฺตํ, ปริยายโต ปเนสา ปรหิตสาธิกาปิ โหติ. ตาย หิ ธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกกิเลสสมุคฺฆาตาย เทสนาาณาทิ สมฺภวติ. ปฏิเวธปฺายาติ อริยมคฺคปฺาย. วิปสฺสนาสหคโต สมาธิ ปทฏฺานํ อาสนฺนการณเมติสฺสาติ สมาธิปทฏฺานา, ตาย. เทสนาปฺายาติ เทสนากิจฺจนิปฺผาทเกน สพฺพฺุตฺาเณน. อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปฺจมารานํ วา, สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อฺติตฺถิยานํ. เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ, อชฺฌุเปกฺขนฺจ มชฺฌิมปณฺณาสเก ปฺจมวคฺเค สงฺคีตํ จงฺกีสุตฺตฺเจตฺถ (ม. นิ. ๒.๔๒๒) นิทสฺสนํ, เอเตน อรโย หตา อเนนาติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิมาห. อโต นาวจนสฺส ตาพฺยปฺปเทโส มหาวิสเยนาติ ทฏฺพฺพํ. อปิจ อรโย หนตีติ อนฺตสทฺเทน ปทสิทฺธิ, อิการสฺส จ อกาโร. ปจฺจยาทีนํ สมฺปทานภูตานํ, เตสํ วา ปฏิคฺคหณํ, ปฏิคฺคหิตุํ วา อรหตีติ อรหนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปจฺจยาทีนฺจ อรหตฺตา’’ติ อิมินา. สมฺมาติ อวิปรีตํ. สามฺจาติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. กถํ ปเนตฺถ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ อยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยเชตพฺพโต ยชฺเชวํ ‘‘ธมฺมาน’’นฺติ วิเสโสวานุปโยชิโต สิยา, กสฺมา สพฺพธมฺมานนฺติ อยมตฺโถ อนุปโยชียตีติ? เอกเทสสฺส อคฺคหณโต. ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตา วิฺายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติ, เอส นโย อีทิเสสุ.

อิทานิ จ จตูหิ ปเทหิ จตุเวสารชฺชวเสน อตฺตนา อธิปฺเปตตรํ ฉฏฺมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรายิกธมฺเม วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา หิ ตเทว นิคมนํ กโรติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินา. ตตฺถ อนฺตรายกรธมฺมาเณน ชานตา, นิยฺยานิกธมฺมาเณน ปสฺสตา, อาสวกฺขยาเณน อรหตา, สพฺพฺุตฺาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธนอาติ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. อนตฺถจรเณน กิเลสา เอว อรโยติ กิเลสารโย, เตสํ กิเลสารีนํ. เอตฺถาห – ยสฺส าณสฺส วเสน สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ นาม ชาโต, กึ ปนิทํ าณํ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนวเสน ปวตฺตมานํ สกึเยว สพฺพสฺมึ วิสเย ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติ. กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกึเยว สพฺพสฺมึ วิสเย ปวตฺตติ, เอวํ สติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ, อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย ปฏิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา จ สติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๓๗; ธ. ป. ๒๗๙; มหานิ. ๒๗; จูฬนิ. ๘, ๑๐; เนตฺติ. ๕) วิปสฺสนฺตานํ อนตฺตากาเรน วิย สพฺเพ ธมฺมา อนิรูปิตรูเปน ภควโต าณวิสยา โหนฺตีติ อาปชฺชติ. เยปิ ‘‘สพฺพเยฺยธมฺมานํ ิติลกฺขณวิสยํ วิกปฺปรหิตํ สพฺพกาลํ พุทฺธานํ าณํ ปวตฺตติ, เตน เต ‘สพฺพวิทู’ติ วุจฺจนฺติ. เอวฺจ กตฺวา –

‘คจฺฉํ สมาหิโต นาโค, ิโต นาโค สมาหิโต;

เสยฺยํ สมาหิโต นาโค, นิสินฺโนปิ สมาหิโต’ติ. (อ. นิ. ๖.๔๓); –

อิทมฺปิ สพฺพทา าณปฺปวตฺติทีปกํ องฺคุตฺตราคเม นาโคปมสุตฺตวจนํ สุวุตฺตํ นาม โหตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วาเท วุตฺตโทสา นาติวตฺติ. ิติลกฺขณารมฺมณตาย จ อตีตานาคตธมฺมานํ ตทภาวโต เอกเทสวิสยเมว ภควโต าณํ สิยา, ตสฺมา สกิฺเว สพฺพสฺมึ วิสเย าณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติ. อถ กเมน สพฺพสฺมิมฺปิ วิสเย าณํ ปวตฺตติ, เอวมฺปิ น ยุชฺชติ. น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน, ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เยฺเย กเมน คยฺหมาเน ตสฺส อนวเสสปฏิเวโธ สมฺภวติ อปริยนฺตภาวโต เยฺยสฺส. เย ปน ‘‘อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต เยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปเนน สพฺพฺู นาม ภควา ชาโต, ตฺจ าณํ น อนุมานิกํ นาม สํสยาภาวโต. สํสยานุพทฺธฺหิ าณํ โลเก อนุมานิก’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ ตํ น ยุตฺตเมว. สพฺพสฺส หิ อปฺปจฺจกฺขภาเว อตฺถาวิสํวาทเนน เยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปนสฺเสว อสมฺภวโต ตถา อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ. ยฺหิ เสสํ, ตทปจฺจกฺขเมว, อถ ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ, ตสฺส เสสภาโว เอว น สิยา, อปริยนฺตภาวโต เยฺยสฺส ตถาววตฺถิตุเมว น สกฺกาติ? สพฺพเมตํ อการณํ. กสฺมา? อวิสยวิจารณภาวโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘พุทฺธานํ ภิกฺขเว, พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗) อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ – ยํ กิฺจิ ภควตา าตุํ อิจฺฉิตํ, สกลเมกเทโส วา, ตตฺถ ตตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย ปจฺจกฺขโต าณํ ปวตฺตติ นิจฺจสมาธานฺจ วิกฺเขปาภาวโต, าตุํ อิจฺฉิตสฺส จ สกลสฺส อวิสยภาเว ตสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติตา น สิยา, เอกนฺเตเนว สา อิจฺฉิตพฺพา, สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขาปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาติ (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) วจนโต. อตีตานาคตวิสยมฺปิ ภควโต าณํ อนุมานาคมตกฺกคหณวิรหิตตฺตา ปจฺจกฺขเมว.

นนุ จ เอตสฺมิมฺปิ ปกฺเข ยทา สกลํ าตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกึเยว สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต าณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสา นาติวตฺติเยวาติ? น, ตสฺส วิโสธิตตฺตา. วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติ. อฺถา ปจุรชนาณสมานวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ าณสฺส อจินฺเตยฺยตา น สิยา, ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํ, ‘‘ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ าณํ. ยาวตกํ าณํ, ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา, ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน, เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน…เป… เต ธมฺมา’’ติ (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) เอวเมกชฺฌํ, วิสุํ, สกึ, กเมน วา อิจฺฉานุรูปํ ปวตฺตสฺส ตสฺส าณสฺส วเสน สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ นาม ชาโตติ.

อยํ ปเนตฺถ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – านาานาทีนิ ฉพฺพิสยานิ ฉหิ าเณหิ ชานตา, ยถากมฺมูปเค สตฺเต จุตูปปาตทิพฺพจกฺขุาเณหิ ปสฺสตา, สวาสนานมาสวานํ อาสวกฺขยาเณน ขีณตฺตา อรหตา, ฌานาทิธมฺเม สํกิเลสโวทานวเสน สามํเยว อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เอวํ ทสพลาณวเสน จตูหากาเรหิ โถมิเตน. อปิจ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณตาย ชานตา, ติณฺณมฺปิ กมฺมานํ าณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, ทวาทีนํ ฉนฺนมภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ ฉนฺนมหานิเหตุภูตาย อปริกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพฺุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เอวํ อฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺมวเสน (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕) จตูหากาเรหิ โถมิเตนาติ เอวมาทินา เตสํ เตสํ าณทสฺสนปหานโพธนตฺเถหิ สงฺคหิตานํ พุทฺธคุณานํ วเสน โยชนา กาตพฺพาติ.

จตุเวสารชฺชํ สนฺธาย ‘‘จตูหากาเรหี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โถมิเตนา’’ติ เอเตน อิเมสํ ‘‘ภควตา’’ติ ปทสฺส วิเสสนตํ ทสฺเสติ. ยทิปิ หีนปณีตเภเทน ทุวิธาว อธิมุตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา, ปวตฺติอาการวเสน ปน อเนกเภทภินฺนาวาติ อาห ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติ. สา ปน อธิมุตฺติ อชฺฌาสยธาตุเยว, ตทปิ ตถา ตถา ทสฺสนํ, ขมนํ, โรจนฺจาติ อตฺถํ วิฺาเปติ ‘‘นานชฺฌาสยตา’’ติ อิมินา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นานาธิมุตฺติกตา นานชฺฌาสยตา นานาทิฏฺิกตา นานกฺขนฺติตา นานารุจิตา’’ติ. ‘‘ยาวฺจิท’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สุปฺปฏิวิทิตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตตฺถ จ อิทนฺติ ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติ เอเตน วา ปเทน สมานาธิกรณํ, ตสฺสตฺโถ ปน ปากโฏเยวาติ อาห ‘‘ยาว จ สุฏฺุ ปฏิวิทิตา’’ติ.

‘‘ยา จ อย’’นฺติอาทินา ธาตุสํยุตฺตปาฬึ ทสฺเสนฺโต ตเทว สํยุตฺตํ มนสิ กริตฺวา เตสํ อวณฺณวณฺณภาสเนน สทฺธึ ฆเฏตฺวา เถรานมยํ สงฺขิยธมฺโม อุทปาทีติ ทสฺเสติ. อโต อสฺส ภควโต ธาตุสํยุตฺตเทสนานเยน ตาสํ สุปฺปฏิวิทิตภาวํ สมตฺถนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สุปฺปฏิวิทิตภาวสมตฺถนฺหิ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิวจนํ. ตตฺถ ยา อยํ นานาธิมุตฺติกตา…เป… รุจิตาติ สมฺพนฺโธ. ธาตุโสติ อชฺฌาสยธาตุยา. สํสนฺทนฺตีติ สมฺพนฺเธนฺติ วิสฺสาเสนฺติ. สเมนฺตีติ สมฺมา, สห วา ภวนฺติ. ‘‘หีนาธิมุตฺติกา’’ติอาทิ ตถาภาววิภาวนํ. อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติ อตีตสฺมึ กาเล, อจฺจนฺตสํโยเค วา เอตํ อุปโยควจนํ. นานาธิมุตฺติกตา-ปทสฺส นานชฺฌาสยตาติ อตฺถวจนํ. นานาทิฏฺิ…เป… รุจิตาติ ตสฺส สรูปทสฺสนํ. สสฺสตาทิลทฺธิวเสน นานาทิฏฺิกตา. ปาปาจารกลฺยาณาจาราทิปกติวเสน นานกฺขนฺติตา. ปาปิจฺฉาอปฺปิจฺฉาทิวเสน นานารุจิตา. นาฬิยาติ ตุมฺเพน, อาฬฺหเกน วา. ตุลายาติ มาเนน. นานาธิมุตฺติกตาาณนฺติ เจตฺถ สพฺพฺุตฺาณเมว อธิปฺเปตํ, น ทสพลาณนฺติ อาห ‘‘สพฺพฺุตฺาเณนา’’ติ. เอวํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓) วุตฺตํ, อภิธมฺมฏฺกถายํ, ทสพลสุตฺตฏฺกถาสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐.๒๑; วิภ. อฏฺ. ๘๓๑) จ เอวมาคตํ.

ปรวาที ปนาห ‘‘ทสพลาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพฺุตฺาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติ, ตํ ตถา น ทฏฺพฺพํ. อฺเมว หิ ทสพลาณํ, อฺํ สพฺพฺุตฺาณํ. ทสพลาณฺหิ สกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพฺุตฺาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติ. ทสพลาเณสุ หิ ปมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว, ปฺจมํ สตฺตานมชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว, สพฺพฺุตฺาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพฺจ ตโต อุตฺตริฺจ ชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ทสพลาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ, กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ, โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติ. ชานนฺโต ปฏิปาฏิยา สตฺต าณานิ ‘‘สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติ, ตโต ปรานิ ทฺเว ‘‘อวิตกฺกอวิจารานี’’ติ วกฺขติ, อาสวกฺขยาณํ ‘‘สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติ วกฺขติ, ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ปรํ ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ ‘‘โลกุตฺตร’นฺติ วกฺขติ, สพฺพฺุตฺาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว, กามาวจรเมว, โลกิยเมวาติ. อิติ อฺเทว ทสพลาณํ, อฺํ สพฺพฺุตฺาณนฺติ, ตสฺมา ปฺจมพลาณสงฺขาเตน นานาธิมุตฺติกตาาเณน จ สพฺพฺุตฺาเณน จ วิทิตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จ-กาโรปิ หิ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ. สาติ ยถาวุตฺตา นานาธิมุตฺติกตา. ‘‘ทฺเวปิ นามา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสุตฺตสฺสตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเมสุ จาปี’’ติอาทินา ตสฺส สงฺขิยธมฺมสฺส ตทภิสมฺพนฺธตํ อาวิ กโรติ. อิติ ห เมติ เอตฺถ เอวํสทฺทตฺเถ อิติ-สทฺโท, -กาโร นิปาตมตฺตํ, อาคโม วา. สนฺธิวเสน อิการโลโป, อการาเทโส วาติ ทสฺเสติ ‘‘เอวํ อิเม’’ติ อิมินา.

. ‘‘วิทิตฺวา’’ติ เอตฺถ ปกติยตฺถภูตา วิชานนกิริยา สามฺเน อเภทวตีปิ สมานา ตํตํกรณโยคฺยตาย อเนกปฺปเภทาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วตฺถูนีติ ฆรวตฺถูนิ. ‘‘สพฺพฺุตฺาเณน ทิสฺวา อฺาสี’’ติ จ โวหารวจนมตฺตเมตํ. น หิ เตน ทสฺสนโต อฺํ ชานนํ นาม นตฺถิ. ตทิทํ าณํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ อากงฺขาปฏิพทฺธํ มนสิการปฏิพทฺธํ จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธํ หุตฺวา ปวตฺตติ. กึ นาม กโรนฺโต ภควา เตน าเณน อาวชฺชนาทิปฏิพทฺเธน อฺาสีติ โสตูนมตฺถสฺส สุวิฺาปนตฺถํ ปรมฺมุขา วิย โจทนํ สมุฏฺาเปติ ‘‘กึ กโรนฺโต อฺาสี’’ติ อิมินา, ปจฺฉิมยามกิจฺจํ กโรนฺโต ตํ าณํ อาวชฺชนาทิปฏิพทฺธํ หุตฺวา เตน ตถา อฺาสีติ วุตฺตํ โหติ. สามฺสฺมึ สติ วิเสสวจนํ สาตฺถกํ สิยาติ อนุโยเคนาห ‘‘กิจฺจฺจนาเมต’’นฺติอาทิ. อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาตํ กตํ ตสฺส สมุฏฺาปกกิเลสสมุคฺฆาฏเนน, ยโต ‘‘นตฺถิ อพฺยาวฏมโน’’ติ อฏฺารสสุ พุทฺธธมฺเมสุ วุจฺจติ. นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโร นตฺถีติ เหตฺถ อตฺโถ. เอวมฺปิ วุตฺตานุโยโค ตทวตฺโถเยวาติ โจทนมปเนติ ‘‘ตํ ปฺจวิธ’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ปุริมกิจฺจทฺวยํ ทิวสภาควเสน, อิตรตฺตยํ รตฺติภาควเสน คเหตพฺพํ ตถาเยว วกฺขมานตฺตา.

‘‘อุปฏฺากานุคฺคหณตฺถํ, สรีรผาสุกตฺถฺจา’’ติ เอเตน อเนกกปฺปสมุปจิตปุฺสมฺภารชนิตํ ภควโต มุขวรํ ทุคฺคนฺธาทิโทสํ นาม นตฺถิ, ตทุภยตฺถเมว ปน มุขโธวนาทีนิ กโรตีติ ทสฺเสติ. สพฺโพปิ หิ พุทฺธานํ กาโย พาหิรพฺภนฺตเรหิ มเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺโ สุโธตมณิ วิย โหติ. วิวิตฺตาสเนติ ผลสมาปตฺตีนมนุรูเป วิเวกานุพฺรูหนาสเน. วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺตีหิ วีตินามนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ น วิเวกนินฺนตาย, ปเรสฺจ ทิฏฺานุคติ อาปชฺชนตฺถํ. สุรตฺตทุปฏฺฏํ อนฺตรวาสกํ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสน นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา เมฆวณฺณํ สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตํ อาทายาติ อธิปฺปาโย. ตถาเยว หิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโต. ‘‘กทาจิ เอกโก’’ติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุกูลํ ภควโต อุปสงฺกมนทสฺสนํ. คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, เตน นครมฺปิ วิกปฺเปติ. ยถารุจิ วตฺตมาเนหิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ ปวิสตีติ สมฺพนฺโธ.

‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทินา ปจฺฉิมปกฺขํ วิตฺถาเรติ. เสยฺยถิทนฺติ จ ตํ กตมนฺติ อตฺเถ นิปาโต, อิทํ วา สปฺปาฏิหีรปวิสนํ กตมนฺติปิ วฏฺฏติ. มุทุคตวาตาติ มุทุภูตา, มุทุภาเวน วา คตา วาตา. อุทกผุสิตานีติ อุทกพินฺทูนิ. มุฺจนฺตาติ โอสิฺจนฺตา. เรณุํ วูปสเมตฺวาติ รชํ สนฺนิสีทาเปตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา ติฏฺนฺติ จณฺฑ-วาตาตป-หิมปาตาทิ-หรเณน วิตานกิจฺจนิปฺผาทกตฺตา, ตโต ตโต หิมวนฺตาทีสุ ปุปฺผูปครุกฺขโต อุปสํหริตฺวาติ อตฺถสฺส วิฺายมานตฺตา ตถา น วุตฺตํ. สมภาคกรณมตฺเตน โอนมนฺติ, อุนฺนมนฺติ จ, ตโตเยว ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ สกฺขรกถลกณฺฏกสงฺกุกลลาทิอปคมนสฺสาปิ สมฺภวโต, ตฺจ สุปฺปติฏฺิตปาทตาลกฺขณสฺส นิสฺสนฺทผลํ, น อิทฺธินิมฺมานํ. ปทุมปุปฺผานิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, เตน ‘‘ยทิ ยถาวุตฺตนเยน สมา ภูมิ โหติ, เอวํ สติ ตานิ น ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตถา ปน อสติเยว ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ภควโต ยถารุจิ ปวตฺตนํ ทสฺเสติ. สพฺพทาว ภควโต คมนํ ปมํ ทกฺขิณปาทุทฺธรณสงฺขาตานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตนฺติ อาห ‘‘ปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติ. พุทฺธานํ สพฺพทกฺขิณตาย ตถา วุตฺตนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร,(ที. นิ. ฏี. ๑.๔) อาจริยสาริปุตฺต