📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ทีฆนิกาเย

สีลกฺขนฺธวคฺคอภินวฏีกา

(ทุติโย ภาโค)

๒. สามฺผลสุตฺตวณฺณนา

ราชามจฺจกถาวณฺณนา

๑๕๐. อิทานิ สามฺผลสุตฺตสฺส สํวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ…เป… สุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนุปุพฺพปทวณฺณนาติ อนุกฺกเมน ปทวณฺณนา, ปทํ ปทํ ปติ อนุกฺกเมน วณฺณนาติ วุตฺตํ โหติ. ปุพฺเพ วุตฺตฺหิ, อุตฺตานํ วา ปทมฺตฺร วณฺณนาปิ ‘‘อนุปุพฺพปทวณฺณนา’’ ตฺเวว วุจฺจติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อปุพฺพปทวณฺณนา’’ติปิ ปนฺติ, ปุพฺเพ อวณฺณิตปทวณฺณนาติ อตฺโถ. ทุคฺคชนปทฏฺานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตฏฺเน เอวํนามกํ, น ปน นามมตฺเตนาติ อาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. นนุ มหาวคฺเค มหาโควินฺทสุตฺเต อาคโต เอส ปุโรหิโต เอว, น ราชา, กสฺมา โส ราชสทฺทวจนียภาเวน คหิโตติ? มหาโควินฺเทน ปุโรหิเตน ปริคฺคหิตมฺปิ เจตํ เรณุนา นาม มคธราเชน ปริคฺคหิตเมวาติ อตฺถสมฺภวโต เอวํ วุตฺตํ, น ปน โส ราชสทฺทวจนียภาเวน คหิโต ตสฺส ราชาภาวโต. มหาโควินฺทปริคฺคหิตภาวกิตฺตนฺหิ ตทา เรณุรฺา ปริคฺคหิตภาวูปลกฺขณํ. โส หิ ตสฺส สพฺพกิจฺจการโก ปุโรหิโต, อิทมฺปิ จ โลเก สมุทาจิณฺณํ ‘‘ราชกมฺมปสุเตน กตมฺปิ รฺา กต’’นฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มนฺธาตุรฺา เจว มหาโควินฺทํ โพธิสตฺตํ ปุโรหิตมาณาเปตฺวา เรณุรฺา จ อฺเหิ จ ราชูหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติ. เกจิ ปน ‘‘มหาโควินฺโท’’ติ มหานุภาโว เอโก ปุราตโน ราชาติ วทนฺติ. ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตา. คยฺหตีติ หิ คหํ, ราชูนํ, ราชูหิ วา คหนฺติ ราชคหํ. นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส.

อฺเเปตฺถ ปกาเรติ นครมาปเนน รฺา การิตสพฺพเคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติปิ ราชคหํ, สุสํวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหิตุกาเมน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ คหณภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, อารามรามเณยฺยตาทีหิ ราชติ, นิวาสสุขตาทินา จ สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ ปริคฺคยฺหตีติปิ ราชคหนฺติ เอทิเส ปกาเร. นามมตฺตเมว ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. โส ปน ปเทโส วิเสสฏฺานภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธกาเล, จกฺกวตฺติกาเล จา’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ อฺทาปิ กทาจิ สมฺภวโต, ‘‘นครํ โหตี’’ติ จ อิทํ อุปลกฺขณเมว มนุสฺสาวาสสฺเสว อสมฺภวโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เสสกาเล สุฺํ โหตี’’ติอาทิ. เตสนฺติ ยกฺขานํ. วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํ.

อวิเสเสนาติ วิหารภาวสามฺเน, สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺธํ วิเสสปรามสนมนฺตเรนาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, (อ. นิ. ๕.๑๐๑; ปาจิ. ๑๔๗; ปริ. ๔๔๑) ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, (ธ. ส. ๑๖๐) เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, (ที. นิ. ๓.๗๑, ๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗, ๔๕๙, ๕๐๙; ๒.๓๐๙, ๓๑๕; ๓.๒๓๐; วิภ. ๖๔๒) สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๕๙) สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺเธน วิเสสปรามสเนน ยถากฺกมํ อิริยาปถวิหาราทิวิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนํ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน ตถา วิเสสปรามสนมนฺตเรน อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติ.

สติปิ จ วุตฺตนเยน อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปเน อิธ อิริยาปถสงฺขาตวิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนเมว สมฺภวตีติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา. กสฺมา ปน สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺธสฺส วิเสสปรามสนสฺสาภาเวปิ อิธ วิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนํ สมฺภวตีติ? วิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนสฺส สทฺทนฺตรสงฺขาตวิเสสวจนสฺส อภาวโต เอว. วิเสสวจเน หิ อสติ วิเสสมิจฺฉตา วิเสโส ปโยชิตพฺโพติ. อปิจ อิริยาปถสมาโยคปริทีปนสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตา ตถาทีปนเมว สมฺภวตีติ. กสฺมา จายมตฺโถ สิทฺโธติ? ทิพฺพวิหาราทีนมฺปิ สาธารณโต. กทาจิปิ หิ อิริยาปถวิหาเรน วินา น ภวติ ตมนฺตเรน อตฺตภาวปริหรณาภาวโตติ.

อิริยนํ ปวตฺตนํ อิริยา, กายิกกิริยา, ตสฺสา ปวตฺตนุปายภาวโต ปโถติ อิริยาปโถ, านนิสชฺชาทโย. น หิ านนิสชฺชาทิอวตฺถาหิ วินา กฺจิ กายิกํ กิริยํ ปวตฺเตตุํ สกฺกา, ตสฺมา โส ตาย ปวตฺตนุปาโยติ วุจฺจติ. วิหรติ ปวตฺตติ เอเตน, วิหรณมตฺตํ วา ตนฺติ วิหาโร, โส เอว วิหาโร ตถา, อตฺถโต ปเนส านนิสชฺชาทิอาการปฺปวตฺโต จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺโธว. ทิวิ ภโว ทิพฺโพ, ตตฺถ พหุลํ ปวตฺติยา พฺรหฺมปาริสชฺชาทิเทวโลเก ภโวติ อตฺโถ, โย วา ตตฺถ ทิพฺพานุภาโว, ตทตฺถาย สํวตฺตตีติ ทิพฺโพ, อภิฺาภินีหาราทิวเสน วา มหาคติกตฺตา ทิพฺโพ, โสว วิหาโร, ทิพฺพภาวาวโห วา วิหาโร ทิพฺพวิหาโร, มหคฺคตชฺฌานานิ. เนตฺติยํ [เนตฺติ. ๘๖ (อตฺถโต สมานํ)] ปน จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนฺชวิหาราติ วิสุํ วุตฺตํ, ตํ ปน เมตฺตาชฺฌานาทีนํ พฺรหฺมวิหารตา วิย ตาสํ ภาวนาวิเสสภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺกถาสุ ปน ทิพฺพภาวาวหสามฺโต ตาปิ ‘‘ทิพฺพวิหารา’’ ตฺเวว วุตฺตา. พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมภูตา วา หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา เสฏฺภูตา วิหาราติ พฺรหฺมวิหารา, เมตฺตาชฺฌานาทิวเสน ปวตฺตา จตสฺโส อปฺปมฺาโย. อริยา อุตฺตมา, อนฺสาธารณตฺตา วา อริยานํ วิหาราติ อริยวิหารา, จตสฺโสปิ ผลสมาปตฺติโย. อิธ ปน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ, ตพฺพเสน ปวตฺตา อปฺปมฺาโย, จตุตฺถชฺฌานิกอคฺคผลสมาปตฺติ จ ภควโต ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหารา.

อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติ ตาสเมกโต อปฺปวตฺตตฺตา เอเกน วา ทฺวีหิ วา สมงฺคีภาวปริทีปนํ, ภาวโลเปนายํ ภาวปฺปธาเนน วา นิทฺเทโส. ภควา หิ โลภโทสโมหุสฺสนฺเน โลเก สกปฏิปตฺติยา เวเนยฺยานํ วินยนตฺถํ ตํ ตํ วิหาเร อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตถา หิ ยทา สตฺตา กาเมสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา กิร ภควา ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรติ เตสํ อโลภกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา กาเมสุ วิรชฺเชยฺยุ’’นฺติ. ยทา ปน อิสฺสริยตฺถํ สตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา พฺรหฺมวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโทสกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา อโทเสน โทสํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติ. ยทา ปน ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ วิวทนฺติ, ตทา อริยวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโมหกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา อโมเหน โมหํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวา อิเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สตฺตานํ วิวิธํ หิตสุขํ หรติ, อิริยาปถวิหาเรน จ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรตีติ วุตฺตํ ‘‘อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปน’’นฺติ.

‘‘เตนา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสํวณฺณนาย คุณทสฺสนํ, ตสฺมาติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตตฺถสมตฺถนํ วา. เตน อิริยาปถวิหาเรน วิหรตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา วทมาโน ปน วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺเฉทนตฺถโชตโก, ‘‘หรตี’’ติ เอตสฺส จ เนติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถติ าเปติ ‘‘ิโตปี’’ติอาทินา วิจฺเฉทนยนากาเรน วุตฺตตฺตา. เอวฺหิ สติ ตตฺถ กสฺส เกน วิจฺฉินฺทนํ, กถํ กสฺส นยนนฺติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาห. ‘‘โส หี’’ติอาทีติ อยมฺปิ สมฺพนฺโธ อุปปนฺโน โหติ. ยทิปิ ภควา เอเกเนว อิริยาปเถน จิรตรํ กาลํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ, ตถาปิ อุปาทินฺนกสฺส นาม สรีรสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ อิริยาปถพาธน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อปริปตนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, อปตมานํ กตฺวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ภควา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโต เวเนยฺยานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต, นานาสมาปตฺตีหิ จ กาลํ วีตินาเมนฺโต วสติ, สตฺตานํ, อตฺตโน จ วิวิธํ สุขํ หรติ, ตสฺมา วิวิธํ หรตีติ วิหรตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ ‘‘ราชคเห’’ติ วตฺวา พุทฺธานมนุรูปนิวาสฏฺานทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘อมฺพวเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมสฺสา’’ติอาทิมาห. อสฺสาติ ภควโต. ตสฺสาติ ราชคหสงฺขาตสฺส โคจรคามสฺส. ยสฺส สมีปวเสน ‘‘ราชคเห’’ติ ภุมฺมวจนํ ปวตฺตติ, โสปิ ตสฺส สมีปวเสน วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘ราชคหสมีเป อมฺพวเน’’ติ อิมินา. สมีปตฺเถติ อมฺพวนสฺส สมีปตฺเถ. เอตนฺติ ‘‘ราชคเห’’ติ วจนํ. ภุมฺมวจนนฺติ อาธารวจนํ. ภวนฺติ เอตฺถาติ หิ ภุมฺมํ, อาธาโร, ตเทว วจนํ ตถา, ภุมฺเม ปวตฺตํ วา วจนํ วิภตฺติ ภุมฺมวจนํ, เตน ยุตฺตํ ตถา, สตฺตมีวิภตฺติยุตฺตปทนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กามํ ภควา อมฺพวเนเยว วิหรติ. ตสฺสมีปตฺตา ปน โคจรคามทสฺสนตฺถํ ภุมฺมวจนวเสน ‘‘ราชคเห’’ติปิ วุตฺตํ ยถา ตํ ‘‘คงฺคายํ คาโว จรนฺติ, กูเป คคฺคกุล’’นฺติ จาติ. อเนเนว ยทิ ภควา ราชคเห วิหรติ, อถ น วตฺตพฺพํ ‘‘อมฺพวเน’’ติ. ยทิ จ อมฺพวเน, เอวมฺปิ น วตฺตพฺพํ ‘‘ราชคเห’’ติ. น หิ ‘‘ปาฏลิปุตฺเต ปาสาเท วสตี’’ติอาทีสุ วิย อิธ อธิกรณาธิกรณสฺส อภาวโต อธิกรณสฺส ทฺวยนิทฺเทโส ยุตฺโต สิยาติ โจทนา อนวกาสา กตาติ ทฏฺพฺพํ. กุมารภโต เอว โกมารภจฺโจ สกตฺถวุตฺติปจฺจเยน, นิรุตฺตินเยน วา ยถา ‘‘ภิสคฺคเมว เภสชฺช’’นฺติ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ขนฺธกปาฬิวเสน ตทตฺถํ สาเธติ. กสฺมา จ อมฺพวนํ ชีวกสมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อนุโยเคน มูลโต ปฏฺาย ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห.

โทสาภิสนฺนนฺติ วาตปิตฺตาทิวเสน อุสฺสนฺนโทสํ. วิเรเจตฺวาติ โทสปฺปโกปโต วิเวเจตฺวา. สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคนฺติ สิวิรฏฺเ ชาตํ มหคฺฆํ ทุสฺสยุคํ. ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ เอกสฺเสว ทิวสสฺส ทฺวิวาเร วา ติวาเร วา ภาเค, ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, เอกสฺมึเยว ทิวเส ทฺวิวารํ วา ติวารํ วาติ อตฺโถ. ตมฺพปฏฺฏวณฺเณนาติ ตมฺพโลหปฏฺฏวณฺเณน. สจีวรภตฺเตนาติ จีวเรน, ภตฺเตน จ. ‘‘ตํ สนฺธายา’’ติ อิมินา น ภควา อมฺพวนมตฺเตเยว วิหรติ, อถ โข เอวํ กเต วิหาเร. โส ปน ตทธิกรณตาย วิสุํ อธิกรณภาเวน น วุตฺโตติ สนฺธายภาสิตมตฺถํ ทสฺเสติ. สามฺเ หิ สติ สนฺธายภาสิตนิทฺธารณํ.

อฑฺเฒน เตฬส อฑฺฒเตฬส. ตาทิเสหิ ภิกฺขุสเตหิ. อฑฺโฒ ปเนตฺถ สตสฺเสว. เยน หิ ปยุตฺโต ตพฺภาควาจโก อฑฺฒสทฺโท, โส จ โข ปณฺณาสาว, ตสฺมา ปฺาสาย อูนานิ เตฬส ภิกฺขุสตานีติ อตฺถํ วิฺาเปตุํ ‘‘อฑฺฒสเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฑฺฒเมว สตํ สตสฺส วา อฑฺฒํ ตถา.

ราชตีติ อตฺตโน อิสฺสริยสมฺปตฺติยา ทิพฺพติ โสภติ จ. รฺเชตีติ ทานาทินา, สสฺสเมธาทินา จ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รเมติ, อตฺตนิ วา ราคํ กโรตีติ อตฺโถ. -สทฺโท เจตฺถ วิกปฺปนตฺโถ. ชนปทวาจิโน ปุถุวจนปรตฺตา ‘‘มคธาน’’นฺติ วุตฺตํ, ชนปฺปทาปเทเสน วา ตพฺพาสิกานํ คหิตตฺตา. รฺโติ ปิตุ พิมฺพิสารรฺโ. สสติ หึสตีติ สตฺตุ, เวรี, อชาโตเยว สตฺตุ อชาตสตฺตุ. ‘‘เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโ’’ติ วจเนน จ อชาตสฺส ตสฺส สตฺตุภาโว น ตาว โหติ, สตฺตุภาวสฺส ปน ตถา นิทฺทิฏฺตฺตา เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติ. อชาตสฺเสว ปน ตสฺส ‘‘รฺโ โลหิตํ ปิเวยฺย’’นฺติ เทวิยา โทหฬสฺส ปวตฺตตฺตา อชาโตเยเวส รฺโ สตฺตูติปิ วทนฺติ.

‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติ, สมตฺเถติ จ. โทหโฬติ อภิลาโส. ภาริเยติ ครุเก, อฺเสํ อสกฺกุเณยฺเย วา. อสกฺโกนฺตีติ อสกฺกุณมานา. อกเถนฺตีติ อกถยมานา สมานา. นิพนฺธิตฺวาติ วจสา พนฺธิตฺวา. สุวณฺณสตฺถเกนาติ สุวณฺณมเยน สตฺถเกน, ฆนสุวณฺณกเตนาติ อตฺโถ. อโยมยฺหิ รฺโ สรีรํ อุปเนตุํ อยุตฺตนฺติ วทนฺติ. สุวณฺณปริกฺขเตน วา อโยมยสตฺเถนาติ อตฺเถปิ อยเมวาธิปฺปาโย. พาหุํ ผาลาเปตฺวาติ โลหิตสิราเวธวเสน พาหุํ ผาลาเปตฺวา. เกวลสฺส โลหิตสฺส คพฺภินิยา ทุชฺชีรภาวโต อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิ. หฺิสฺสตีติ หฺิสฺสเต, อายตึ หนียเตติ อตฺโถ. เนมิตฺตกานํ วจนํ ตถํ วา สิยา, วิตถํ วาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปุตฺโตติ วา ธีตาติ วา น ปฺายตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตโน’’ติอาทินา อฺมฺปิ การณํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรสิ. รฺโ ภาโว รชฺชํ, รชฺชสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ โอปรชฺชํ, านนฺตรํ.

มหาติ มหตี. สมาเส วิย หิ วากฺเยปิ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทโส. ธุราติ คณสฺส ธุรภูตา, โธรยฺหา เชฏฺกาติ อตฺโถ. ธุรํ นีหรามีติ คณธุรมาวหามิ, คณพนฺธิยํ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โส น สกฺกา’’ติอาทินา ปุน จินฺตนาการํ ทสฺเสติ. อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ อหิเมขลิกกุมารวณฺณวิกุพฺพนิทฺธินา. เตนาติ อปฺปายุกภาเวน. หีติ นิปาตมตฺตํ. เตน หีติ วา อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. เตน วุตฺตํ ‘‘กุมารํ…เป… อุยฺโยเชสี’’ติ. พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อิทมตฺโถ, อิมินา ขนฺธเก อาคตนเยนาติ อตฺโถ. ปุพฺเพ โขติอาทีหิปิ ขนฺธกปาฬิเยว (จูฬว. ๓๓๙).

โปตฺถนิยนฺติ ฉุริกํ. ยํ ‘‘นขร’’นฺติปิ วุจฺจติ, ทิวา ทิวเสติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๐) ทิวสสฺสปิ ทิวา. สามฺยตฺเถ เหตํ ภุมฺมวจนํ ‘‘ทิวา ทิวสสฺสา’’ติ อฺตฺถ ทสฺสนโต. ทิวสฺส ทิวเสติปิ วฏฺฏติ อการนฺตสฺสปิ ทิวสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺตา. เนปาติกมฺปิ ทิวาสทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, มชฺฌนฺหิกเวลายนฺติ อตฺโถ. สา หิ ทิวสสฺส วิเสโส ทิวโสติ. ‘‘ภีโต’’ติอาทิ ปริยาโย, กายถมฺภเนน วา ภีโต. หทยมํสจลเนน อุพฺพิคฺโค. ‘‘ชาเนยฺยุํ วา, มา วา’’ติ ปริสงฺกาย อุสฺสงฺกี. าเต สติ อตฺตโน อาคจฺฉมานภยวเสน อุตฺรสฺโต. วุตฺตปฺปการนฺติ เทวทตฺเตน วุตฺตาการํ วิปฺปการนฺติ อปการํ อนุปการํ, วิปรีตกิจฺจํ วา. สพฺเพ ภิกฺขูติ เทวทตฺตปริสํ สนฺธายาห.

อจฺฉินฺทิตฺวาติ อปนยนวเสน วิลุมฺปิตฺวา. รชฺเชนาติ วิชิเตน. เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ ‘‘รชฺช’’นฺติ หิ วุตฺตํ, ราชภาเวน วา.

มนโส อตฺโถ อิจฺฉา มโนรโถ ร-การาคมํ, ต-การโลปฺจ กตฺวา, จิตฺตสฺส วา นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถติปิ เนรุตฺติกา วทนฺติ. สุกิจฺจการิมฺหีติ สุกิจฺจการี อมฺหิ. อวมานนฺติ อวมฺนํ อนาทรํ. มูลฆจฺจนฺติ ชีวิตา โวโรปนํ สนฺธายาห, ภาวนปุํสกเมตํ. ราชกุลานํ กิร สตฺเถน ฆาตนํ ราชูนมนาจิณฺณํ, ตสฺมา โส ‘‘นนุ ภนฺเต’’ติอาทิมาห. ตาปนเคหํ นาม อุณฺหคหาปนเคหํ, ตํ ปน ธูเมเนว อจฺฉินฺนา. เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมฆร’’นฺติ. กมฺมกรณตฺถายาติ ตาปน กมฺมกรณตฺถเมว. เกนจิ ฉาทิตตฺตา อุจฺโจ องฺโคติ อุจฺจงฺโค, ยสฺส กสฺสจิ คหณตฺถํ ปฏิจฺฉนฺโน อุนฺนตงฺโคติ อิธ อธิปฺเปโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺจงฺคํ กตฺวา ปวิสิตุํ มา เทถา’’ติ. ‘‘อุจฺฉงฺเค กตฺวา’’ติปิ ปาโ, เอวํ สติ มชฺฌิมงฺโคว, อุจฺฉงฺเค กิฺจิ คเหตพฺพํ กตฺวาติ อตฺโถ. โมฬิยนฺติ จูฬายํ ‘‘เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๑; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๕๕; อป. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา; พุ. วํ. อฏฺ. ๒๗.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา) วิย. เตนาห ‘‘โมฬึ พนฺธิตฺวา’’ติ. จตุมธุเรนาติ สปฺปิสกฺกรมธุนาฬิเกรสฺเนหสงฺขาเตหิ จตูหิ มธุเรหิ อภิสงฺขตปานวิเสเสนาติ วทนฺติ, ตํ มหาธมฺมสมาทานสุตฺตปาฬิยา (ม. นิ. ๑.๔๗๓) น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘ทธิ จ มธุ จ สปฺปิ จ ผาณิตฺจ เอกชฺฌํ สํสฏฺ’’นฺติ, (ม. นิ. ๑.๔๘๕) ตทฏฺกถายฺจ วุตฺตํ ‘‘ทธิ จ มธุ จาติ สุปริสุทฺธํ ทธิ จ สุมธุรํ มธุ จ. เอกชฺฌํ สํสฏฺนฺติ เอกโต กตฺวา มิสฺสิตํ อาลุฬิตํ. ตสฺส ตนฺติ ตสฺส ตํ จตุมธุรเภสชฺชํ ปิวโต’’ติ ‘‘อตฺตุปกฺกเมน มรณํ น ยุตฺต’’นฺติ มนสิ กตฺวา ราชา ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ยาเปติ. น หิ อริยา อตฺตานํ วินิปาเตนฺติ.

มคฺคผลสุเขนาติ มคฺคผลสุขวตา, โสตาปตฺติมคฺคผลสุขูปสฺหิเตน จงฺกเมน ยาเปตีติ อตฺโถ. หาเรสฺสามีติ อปเนสฺสามิ. วีตจฺจิเตหีติ วิคตอจฺจิเตหิ ชาลวิคเตหิ สุทฺธงฺคาเรหิ. เกนจิ สฺตฺโตติ เกนจิ สมฺมา าปิโต, โอวทิโตติ วุตฺตํ โหติ. มสฺสุกรณตฺถายาติ มสฺสุวิโสธนตฺถาย. มนํ กโรถาติ ยถา รฺโ มนํ โหติ, ตถา กโรถ. ปุพฺเพติ ปุริมภเว. เจติยงฺคเณติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชนฏฺานภูเต เจติยสฺส ภูมิตเล. นิสชฺชนตฺถายาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนตฺถาย. ปฺตฺตกฏสารกนฺติ ปฺเปตพฺพอุตฺตมกิลฺชํ. ตถาวิโธ กิลฺโช หิ ‘‘กฏสารโก’’ติ วุจฺจติ. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส กมฺมทฺวยสฺส. ตํ ปน มโนปโทสวเสเนว เตน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห –

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ. (ธ. ป. ๑; เนตฺติ. ๙๐);

ปริจารโกติ สหายโก. อเภเทปิ เภทมิว โวหาโร โลเก ปากโฏติ วุตฺตํ ‘‘ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ. เอกายปิ หิ อุปฺปาทกิริยาย อิธ เภทโวหาโร, ปฏิสนฺธิวเสน หุตฺวา, ปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตีติ วา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ปฏิสนฺธิวเสน วา ปวตฺตนสงฺขาตํ สาติสยนิพฺพตฺตนํ าเปตุํ เอกาเยว กิริยา ปททฺวเยน วุตฺตา. ตถาวจนฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺตเนเยว ทิสฺสติ ‘‘มกฺกฏโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๕) กณฺฏโก นาม…เป… นิพฺพตฺติ, (ชา. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา) มณฺฑูโก นาม…เป… นิพฺพตฺตี’’ติอาทีสุ วิย. ทฺวินฺนํ วา ปทานํ ภาวตฺถมเปกฺขิตฺวา ‘‘ยกฺโข’’ติอาทีสุ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ กตํ ปุริมาย ปจฺฉิมวิเสสนโต, ปริจารกสฺส…เป… ยกฺขสฺส ภาเวน นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ, เหตฺวตฺเถ วา เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท ยกฺขสฺส ภาวโต ปวตฺตนเหตูติ. อสฺส ปน รฺโ มหาปุฺสฺสปิ สมานสฺส ตตฺถ พหุลํ นิพฺพตฺตปุพฺพตาย จิรปริจิตนิกนฺติ วเสน ตตฺเถว นิพฺพตฺติ เวทิตพฺพา.

ตํ ทิวสเมวาติ รฺโ มรณทิวเสเยว. โขเภตฺวาติ ปุตฺตสฺเนหสฺส พลวภาวโต, ตํสหชาตปีติ เวคสฺส จ สวิปฺผารตาย ตํ สมุฏฺานรูปธมฺเมหิ ผรณวเสน สกลสรีรํ อาโลเฬตฺวา. เตนาห ‘‘อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสี’’ติ. ปิตุคุณนฺติ ปิตุโน อตฺตนิ สิเนหคุณํ. เตน วุตฺตํ ‘‘มยิ ชาเตปี’’ติอาทิ. วิสฺสชฺเชถ วิสฺสชฺเชถาติ ตุริตวเสน, โสกวเสน จ วุตฺตํ.

อนุฏฺุภิตฺวาติ อฉฑฺเฑตฺวา.

นาฬาคิริหตฺถึ มุฺจาเปตฺวาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อภิมารกปุริสเปเสนาทิปฺปกาเรนา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการตฺตยํ ปจฺจามสติ, กตฺถจิ ปน โส น ทิฏฺโ. ปฺจ วตฺถูนีติ ‘‘สาธุ ภนฺเต ภิกฺขู ยาวชีวํ อารฺิกา อสฺสู’’ติอาทินา (ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๓) วินเย วุตฺตานิ ปฺจ วตฺถูนิ. ยาจิตฺวาติ เอตฺถ ยาจนํ วิย กตฺวาติ อตฺโถ. น หิ โส ปฏิปชฺชิตุกาโม ยาจตีติ อยมตฺโถ วินเย (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๑๐) วุตฺโตเยว. สฺาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา สงฺฆเภทํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิทฺจ ตสฺส อนิกฺขิตฺตธุรตาทสฺสนวเสน วุตฺตํ, โส ปน อกเตปิ สงฺฆเภเท เตหิ สฺาเปติเยว. อุณฺหโลหิตนฺติ พลวโสกสมุฏฺิตํ อุณฺหภูตํ โลหิตํ. มหานิรเยติ อวีจินิรเย. วิตฺถารกถานโยติ อชาตสตฺตุปสาทนาทิวเสน วิตฺถารโต วตฺตพฺพาย กถาย นยมตฺตํ. กสฺมา ปเนตฺถ สา น วุตฺตา, นนุ สงฺคีติกถา วิย ขนฺธเก (จูฬว. ๓๔๓) อาคตาปิ สา วตฺตพฺพาติ โจทนาย อาห ‘‘อาคตตฺตา ปน สพฺพํ น วุตฺต’’นฺติ, ขนฺธเก อาคตตฺตา, กิฺจิมตฺตสฺส จ วจนกฺกมสฺส วุตฺตตฺตา น เอตฺถ โกจิ วิโรโธติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถานุสนฺธินา นิคมนํ.

โกสลรฺโติ ปเสนทิโกสลสฺส ปิตุ มหาโกสลรฺโ. นนุ วิเทหสฺส รฺโ ธีตา เวเทหีติ อตฺโถ สมฺภวตีติ โจทนมปเนติ ‘‘น วิเทหรฺโ’’ติ อิมินา. อถ เกนฏฺเนาติ อาห ‘‘ปณฺฑิตาธิวจนเมต’’นฺติ, ปณฺฑิตเววจนํ, ปณฺฑิตนามนฺติ วา อตฺโถ. อยํ ปน ปทตฺโถ เกน นิพฺพจเนนาติ วุตฺตํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ. วิทนฺตีติ ชานนฺติ. เวเทนาติ กรณภูเตน าเณน. ‘‘อีหตี’’ติ เอตสฺส ปวตฺตตีติปิ อตฺโถ ฏีกายํ วุตฺโต. เวเทหีติ อิธ นทาทิคโณติ อาห ‘‘เวเทหิยา’’ติ.

โสเยว อโห ตทโห, สตฺตมีวจเนน ปน ‘‘ตทหู’’ติ ปทสิทฺธิ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ทิวเส. อุปสทฺเทน วิสิฏฺโ วสสทฺโท อุปวสเนเยว, น วสนมตฺเต, อุปวสนฺจ สมาทานเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สีเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ สีเลนาติ สาสเน อริยุโปสถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนสเนนาติ อภุฺชนมตฺตสงฺขาตํ พาหิรุโปสถํ. วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถ, เตน เอกจฺจํ มโนทุจฺจริตํ, ทุสฺสีลฺยาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ โคปาลกุโปสโถ อภิชฺฌาสหคตสฺส จิตฺตสฺส วเสน วุตฺโต, นิคณฺุโปสโถ โมสวชฺชาทิวเสน. ยถาห วิสาขุโปสเถ ‘‘โส เตน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา ทิวสํ อตินาเมตี’’ติ, (อ. นิ. ๓.๗๑) ‘‘อิติ ยสฺมึ สมเย สจฺเจ สมาทเปตพฺพา, มุสาวาเท ตสฺมึ สมเย สมาทเปตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) จ อาทิ.

เอวํ อธิปฺเปตตฺถานุรูปํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถุทฺธารวเสน นิพฺพจนานุรูปํ อธิปฺเปตตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ อุโปสถสทฺเท. สมานสทฺทวจนียานํ อเนกปฺปเภทานํ อตฺถานมุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโร สมานสทฺทวจนีเยสุ วา อตฺเถสุ อธิปฺเปตสฺเสว อตฺถสฺส อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรติปิ วฏฺฏติ. อเนกตฺถทสฺสนฺหิ อธิปฺเปตตฺถสฺส อุทฺธรณตฺถเมว. นนุ จ ‘‘อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตี’’ติอาทินา อตฺถุทฺธาเร โจทนา, โสธนา จ เหฏฺา วุตฺตาเยว. อปิจ วิเสสสทฺทสฺส อวาจกภาวโต ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิสโยปิ อุโปสถสทฺโท สามฺรูโป เอว, อถ กสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิเสสวิสโย วุตฺโตติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปนตฺโถ ตาทิสํ สทฺทสามฺมนาทิยิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สมฺภวตฺถทสฺสนวเสเนว วุตฺโตติ, เอวํ สพฺพตฺถ. สีลทิฏฺิวเสน (สีลสุทฺธิวเสน ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๐) อุเปเตหิ สมคฺเคหิ วสียติ น อุฏฺียตีติ อุโปสโถ, ปาติโมกฺขุทฺเทโส. สมาทานวเสน, อธิฏฺานวเสน วา อุเปจฺจ อริยวาสาทิอตฺถาย วสิตพฺโพ อาวสิตพฺโพติ อุโปสโถ, สีลํ. อนสนาทิวเสน อุเปจฺจ วสิตพฺโพ อนุวสิตพฺโพติ อุโปสโถ, วตสมาทานสงฺขาโต อุปวาโส. นวมหตฺถิกุลปริยาปนฺเน หตฺถินาเค กิฺจิ กิริยมนเปกฺขิตฺวา ตํกุลสมฺภูตตามตฺตํ ปติ รุฬฺหิวเสเนว อุโปสโถติ สมฺา, ตสฺมา ตตฺถ นามปฺตฺติ เวทิตพฺพา. อรโย อุปคนฺตฺวา อุเสติ ทาเหตีติ อุโปสโถ, อุสสทฺโท ทาเหติปิ สทฺทวิทู วทนฺติ. ทิวเส ปน อุโปสถ สทฺทปวตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตาเยว. ‘‘สุทฺธสฺส เว สทาผคฺคู’’ติอาทีสุ สุทฺธสฺสาติ สพฺพโส กิเลสมลาภาเวน ปริสุทฺธสฺส. เวติ นิปาตมตฺตํ, พฺยตฺตนฺติ วา อตฺโถ. สทาติ นิจฺจกาลมฺปิ. ผคฺคูติ ผคฺคุณีนกฺขตฺตเมว ยุตฺตํ ภวติ, นิรุตฺตินเยน เจตสฺส สิทฺธิ. ยสฺส หิ สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ผคฺคุณมาเส อุตฺตรผคฺคุณียุตฺตทิวเส ติตฺถนฺหานํ กโรนฺตสฺส สํวจฺฉรมฺปิ กตปาปปวาหนํ โหตีติ ลทฺธิ. ตโต ตํ วิเวเจตุํ อิทํ มชฺฌิมาคมาวเร มูลปณฺณาสเก วตฺถสุตฺเต ภควตา วุตฺตํ. สุทฺธสฺสุโปสโถ สทาติ ยถาวุตฺตกิเลสมลสุทฺธิยา ปริสุทฺธสฺส อุโปสถงฺคานิ, วตสมาทานานิ จ อสมาทิยโตปิ นิจฺจกาลํ อุโปสถวาโส เอว ภวตีติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ ‘‘อภิกฺขุโก อาวาโส น คนฺตพฺโพ’’ติ นีหริตฺวา สมฺพนฺโธ. อุปวสิตพฺพทิวโสติ อุปวสนกรณทิวโส, อธิกรเณ วา ตพฺพสทฺโท ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ อฏฺกถายํ วุตฺตนิพฺพจเนน สเมติ. อนฺโตคธาวธารเณน, อฺตฺถาโปหเนน จ นิวารณํ สนฺธาย ‘‘เสสทฺวยนิวารณตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ปนฺนรเส’’ติ ปทมารพฺภ ทิวสวเสน ยถาวุตฺตนิพฺพจนํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตเนว วุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ปฺจทสนฺนํ ติถีนํ ปูรณวเสน ‘‘ปนฺนรโส’’ติ หิ ทิวโส วุตฺโต.

‘‘ตานิ เอตฺถ สนฺตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต นนฺเวตานิ อฺตฺถาปิ สนฺตีติ โจทนา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อเนน พหุโส, อติสยโต วา เอตฺถ ตทฺธิตวิสโย ปยุตฺโตติ ทสฺเสติ. จาตุมาสี, จาตุมาสินีติ จ ปจฺจยวิเสเสน อิตฺถิลิงฺเคเยว ปริยายวจนํ. ปริโยสานภูตาติ จ ปูรณภาวเมว สนฺธาย วทติ ตาย สเหว จตุมาสปริปุณฺณภาวโต. อิธาติ ปาฬิยํ. ตีหิ อากาเรหิ ปูเรตีติ ปุณฺณาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มาสปุณฺณตายา’’ติอาทินา. ตตฺถ ตทา กตฺติกมาสสฺส ปุณฺณตาย มาสปุณฺณตา. ปุริมปุณฺณมิโต หิ ปฏฺาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ ตตฺถ โวหาโร. วสฺสานสฺส อุตุโน ปุณฺณตาย อุตุปุณฺณตา. กตฺติกมาสลกฺขิตสฺส สํวจฺฉรสฺส ปุณฺณตาย สํวจฺฉรปุณฺณตา. ปุริมกตฺติกมาสโต ปภุติ ยาว อปรกตฺติกมาโส, ตาว เอโก กตฺติกสํวจฺฉโรติ เอวํ สํวจฺฉรปุณฺณตายาติ วุตฺตํ โหติ. โลกิกานํ มเตน ปน มาสวเสน สํวจฺฉรสมฺา ลกฺขิตา. ตถา จ ลกฺขณํ ครุสงฺกนฺติวเสน. วุตฺตฺหิ โชติสตฺเถ

‘‘นกฺขตฺเตน สโหทย-มตฺถํ ยาติ สูรมนฺติ;

ตสฺส สงฺกํ ตตฺร วตฺตพฺพํ, วสฺสํ มาสกเมเนวา’’ติ.

มินียติ ทิวโส เอเตนาติ มา. ตสฺส หิ คติยา ทิวโส มินิตพฺโพ ‘‘ปาฏิปโท ทุติยา, ตติยา’’ติอาทินา. เอตฺถ ปุณฺโณติ เอติสฺสา รตฺติยา สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณ. จนฺทสฺส หิ โสฬสโม ภาโค ‘‘กลา’’ติ วุจฺจติ, ตทา จ จนฺโท สพฺพาสมฺปิ โสฬสนฺนํ กลานํ วเสน ปริปุณฺโณ หุตฺวา ทิสฺสติ. เอตฺถ จ ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส’’ติ ปทานิ ทิวสวเสน วุตฺตานิ, ‘‘โกมุทิยา’’ติอาทีนิ ตเทกเทสรตฺติวเสน.

กสฺมา ปน ราชา อมจฺจปริวุโต นิสินฺโน, น เอกโกวาติ โจทนาย โสธนาเลสํ ทสฺเสตุํ ปาฬิปทตฺถเมว อวตฺวา ‘‘เอวรูปายา’’ติอาทีนิปิ วทติ. เอเตหิ จายํ โสธนาเลโส ทสฺสิโต ‘‘เอวํ รุจิยมานาย รตฺติยา ตทา ปวตฺตตฺตา ตถา ปริวุโต นิสินฺโน’’ติ. โธวิยมานทิสาภาคายาติ เอตฺถาปิ วิยสทฺโท โยเชตพฺโพ. รชตวิมานนิจฺฉริเตหีติ รชตวิมานโต นิกฺขนฺเตหิ, รชตวิมานปฺปภาย วา วิปฺผุริเตหิ. ‘‘วิสโร’’ติ อิทํ มุตฺตาวฬิอาทีนมฺปิ วิเสสนปทํ. อพฺภํ ธูโม รโช ราหูติ อิเม จตฺตาโร อุปกฺกิเลสา ปาฬินเยน (อ. นิ. ๔.๕๐; ปาจิ. ๔๔๗). ราชามจฺเจหีติ ราชกุลสมุทาคเตหิ อมจฺเจหิ. อถ วา อนุยุตฺตกราชูหิ เจว อมจฺเจหิ จาติ อตฺโถ. กฺจนาสเนติ สีหาสเน. ‘‘รฺํ ตุ เหมมาสนํ, สีหาสนมโถ วาฬพีชนิตฺถี จ จามร’’นฺติ หิ วุตฺตํ. กสฺมา นิสินฺโนติ นิสีทนมตฺเต โจทนา. เอต นฺติ กนฺทนํ, ปโพธนํ วา. อิตีติ อิมินา เหตุนา. นกฺขตฺต นฺติ กตฺติกานกฺขตฺตฉณํ. สมฺมา โฆสิตพฺพํ เอตรหิ นกฺขตฺตนฺติ สงฺฆุฏฺํ. ปฺจวณฺณกุสุเมหิ ลาเชน, ปุณฺณฆเฏหิ จ ปฏิมณฺฑิตํ ฆเรสุ ทฺวารํ ยสฺส ตเทตํ นครํ ปฺจ…เป… ทฺวารํ. ธโช วโฏ. ปฏาโก ปฏฺโฏติ สีหฬิยา วทนฺติ. ตทา กิร ปทีปุชฺชลนสีเสน กตนกฺขตฺตํ. ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตกาทีสุปิ (ชา. ๒.๑๘.๕๗) กตฺติกมาเส เอวเมว วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สมุชฺชลิตทีปมาลาลงฺกตสพฺพทิสาภาค’’นฺติ. วีถิ นาม รถิกา มหามคฺโค. รจฺฉา นาม อนิพฺพิทฺธา ขุทฺทกมคฺโค. ตตฺถ ตตฺถ นิสินฺนวเสน สมานภาเคน ปาฏิเยกฺกํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมาเนน สมภิกิณฺณนฺติ วุตฺตํ โหติ. มหาอฏฺกถายํ เอวํ วตฺวาปิ ตตฺเถว อิติ สนฺนิฏฺานํ กตนฺติ อตฺโถ.

อุทานํ อุทาหาโรติ อตฺถโต เอกํ. มานนฺติ มานปตฺตํ กตฺตุภูตํ. ฉฑฺฑนวเสน อวเสโก. โสตวเสน โอโฆ. ปีติวจนนฺติ ปีติสมุฏฺานวจนํ กมฺมภูตํ. หทยนฺติ จิตฺตํ กตฺตุภูตํ. คเหตุนฺติ พหิ อนิจฺฉรณวเสน คณฺหิตุํ, หทยนฺโตเยว เปตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ ‘‘อธิกํ หุตฺวา’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ วจนํ ปฏิคฺคาหก นิรเปกฺขํ เกวลํ อุฬาราย ปีติยา วเสน สรสโต สหสาว มุขโต นิจฺฉรติ, ตเทวิธ ‘‘อุทาน’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ.

โทเสหิ อิตา คตา อปคตาติ โทสินา ต-การสฺส น-การํ กตฺวา ยถา ‘‘กิเลเส ชิโต วิชิตาวีติ ชิโน’’ติ อาห ‘‘โทสาปคตา’’ติ. ยทิปิ สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อพฺภา ภิกฺขเว…เป… มหิกา. ธูโม รโช. ราหุ ภิกฺขเว จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลโส’’ติ, (จูฬว. ๔๔๗) ตถาปิ ตติยุปกฺกิเลสสฺส ปเภททสฺสน วเสน อฏฺกถานเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจหิ อุปกฺกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํ. อยมตฺโถ จ รมณียาทิสทฺทโยคโต ายตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. อนีย-สทฺโทปิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙๖) ทสฺเสติ ‘‘รมยตี’’ติ อิมินา. ชุณฺหาวเสน รตฺติยา สุรูปตฺตมาห ‘‘วุตฺตโทสวิมุตฺตายา’’ติอาทินา. อพฺภาทโย เจตฺถ วุตฺตโทสา. อยฺจ เหตุ ‘‘ทสฺสิตุํ ยุตฺตา’’ติ เอตฺถาปิ สมฺพชฺฌิตพฺโพ. เตน การเณน, อุตุสมฺปตฺติยา จ ปาสาทิกตา ทฏฺพฺพา. อีทิสาย รตฺติยา ยุตฺโต ทิวโส มาโส อุตุ สํวจฺฉโรติ เอวํ ทิวสมาสาทีนํ ลกฺขณา สลฺลกฺขณุปายา ภวิตุํ ยุตฺตา, ตสฺมา ลกฺขิตพฺพาติ ลกฺขณิยา, สา เอว ลกฺขฺา ย-วโต ณ-การสฺส -การาเทสวเสน ยถา ‘‘โปกฺขรฺโ สุมาปิตา’’ติ อาห ‘‘ทิวสมาสาทีน’’นฺติอาทิ.

‘‘ยํ โน ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ วจนโต สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาติ เอตฺถ ปรมตฺถสมโณ, ปรมตฺถพฺราหฺมโณ จ อธิปฺเปโต, น ปน ปพฺพชฺชามตฺตสมโณ, น จ ชาติมตฺตพฺราหฺมโณติ วุตฺตํ ‘‘สมิตปาปตายา’’ติอาทิ. พหติ ปาเป พหิ กโรตีติ พฺราหฺมโณ นิรุตฺตินเยน. พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, เอกวจเน วา วตฺตพฺเพ พหุวจนํ วจนพฺยตฺตโย วจนวิปลฺลาโสติ อตฺโถ. อิธ ปน ‘‘ปยิรุปาสต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปยิรุปาสโต’’ติ วุตฺตตฺตา พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนวเสน วจนพฺยตฺตโย ทสฺสิโต. อตฺตนิ, ครุฏฺานิเย จ หิ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยโค นิรุฬฺโห. ปยิรุปาสโตติ จ วณฺณวิปริยายนิทฺเทโส เอส ยถา ‘‘ปยิรุทาหาสี’’ติ. อยฺหิ พหุลํ ทิฏฺปโยโค, ยทิทํ ปริสทฺเท ย-การปเร วณฺณวิปริยาโย. ตถา หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ ‘‘ปริยาทีนํ รยาทิวณฺณสฺส ยราทีหิ วิปริยาโย’’ติ. นฺติ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา. อิมินา สพฺเพนปิ วจเนนาติ ‘‘รมณียา วตา’’ติอาทิวจเนน. โอภาสนิมิตฺตกมฺมนฺติ โอภาสภูตํ นิมิตฺตกมฺมํ, ปริพฺยตฺตํ นิมิตฺตกรณนฺติ อตฺโถ. มหาปราธตายาติ มหาโทสตาย.

‘‘เตน หี’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํ. เทวทตฺโต จาติ เอตฺถ -สทฺโท สมุจฺจยวเสน อตฺถุปนยเน, เตน ยถา ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตโน ปิตุ อริยสาวกสฺส สตฺถุ อุปฏฺากสฺส ฆาตเนน มหาปราโธ, เอวํ ภควโต มหานตฺถกรสฺส เทวทตฺตสฺส อปสฺสยภาเวนาปีติ อิมมตฺถํ อุปเนติ. ตสฺส ปิฏฺิฉายายาติ โวหารมตฺตํ, ตสฺส ชีวกสฺส ปิฏฺิอปสฺสเยน, ตํ ปมุขํ กตฺวา อปสฺสายาติ วุตฺตํ โหติ. วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถนฺติ วกฺขมานาย อตฺตโน กถาย อุปฺปชฺชนกวิกฺเขปสฺส ปจฺฉินฺทนตฺถํ, อนุปฺปชฺชนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตสฺสํ หี’’ติอาทิ. อสิกฺขิตานนฺติ กายวจีสํยมเน วิคตสิกฺขานํ. กุลูปเกติ กุลมุปคเต สตฺถาเร. คหิตาสารตายาติ คเหตพฺพคุณสารวิคตตาย. นิพฺพิกฺเขปนฺติ อฺเสมปนยนวิรหิตํ.

ภทฺทนฺติ อวสฺสยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรํ.

๑๕๑. อยฺจตฺโถ อิมาย ปาฬิจฺฉายาย อธิคโต, อิมมตฺถเมว วา อนฺโตคธํ กตฺวา ปาฬิยเมวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เตนาหา’’ติอาทินา. อสตฺถาปิ สมาโน สตฺถา ปฏิฺาโต เยนาติ สตฺถุปฏิฺาโต, ตสฺส อพุทฺธสฺสาปิ สมานสฺส พุทฺธปฏิฺาตสฺส ‘‘อหเมโก โลเก อตฺถธมฺมานุสาสโก’’ติ อาจริยปฏิฺาตภาวํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ. ‘‘โส กิรา’’ติอาทินา อนุสฺสุติมตฺตํ ปติ โปราณฏฺกถานโยว กิรสทฺเทน วุตฺโต. เอส นโย ปรโต มกฺขลิปทนิพฺพจเนปิ. เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโนติ เอเกนูนทาสสตํ อตฺตนา สทฺธึ อนูนทาสสตํ กตฺวา ปูรยมาโน. เอวํ ชายมาโน เจส มงฺคลทาโส ชาโต. ชาตรูเปเนวาติ มาตุกุจฺฉิโต วิชาตเวเสเนว, ยถา วา สตฺตา อนิวตฺถา อปารุตา ชายนฺติ, ตถา ชาตรูเปเนว. อุปสงฺกมนฺตีติ อุปคตา ภชนฺตา โหนฺติ. ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสีติ ตเทว นคฺครูปํ ‘‘อยเมว ปพฺพชฺชา นาม สิยา’’ติ ปพฺพชฺชํ กตฺวา อคฺคเหสิ. ปพฺพชึสูติ ตํ ปพฺพชิตมนุปพฺพชึสุ.

‘‘ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต’’ติ เอเตน ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺิวิสุทฺธสีลสามฺวเสน สํหตตฺตาติ ทสฺเสติ. อสฺส อตฺถีติ อสฺส สตฺถุปฏิฺาตสฺส ปริวารภาเวน อตฺถิ. ‘‘สงฺฆี คณี’’ติ เจทํ ปริยายวจนํ, สงฺเกตมตฺตโต นานนฺติ อาห ‘‘สฺเววา’’ติอาทิ. สฺเววาติ จ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต เอว. เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสน สงฺฆี, คหฏฺสมูหวเสน คณี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา. อเจลกวตจริยาทิ อตฺตนา ปริกปฺปิตมตฺตํ อาจาโร. ปฺาโต ปากโฏ สงฺฆีอาทิภาเวน. อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโติ อตฺถโต เอกํ. ตตฺถ ลพฺภมานาปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ ตสฺมึ สาสนิเก วิย สนฺตคุณนิคฺคูหณลกฺขณา อปฺปิจฺฉตา ลพฺภติ. ยโสติ กิตฺติสทฺโท. ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ เอวํ สมฺมตตาย ลทฺธิ ติตฺถํ นาม ‘‘สาธู’’ติ สมฺมโต, น จ สาธูหิ สมฺมโตติ อตฺถมาห ‘‘อย’’นฺติอาทินา. น หิ ตสฺส สาธูหิ สมฺมตตา ลพฺภติ. สุนฺทโร สปฺปุริโสติ ทฺวิธา อตฺโถ. อสฺสุตวโตติ อสฺสุตาริยธมฺมสฺส, กตฺตุตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ‘‘อิมานิ เม วตสมาทานานิ เอตฺตกํ กาลํ สุจิณฺณานี’’ติ พหู รตฺติโย ชานาติ. ตา ปนสฺส รตฺติโย จิรกาลภูตาติ กตฺวา ‘‘จิรํ ปพฺพชิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนฺตตฺถอฺปทตฺถสมาโส เจส ยถา ‘‘มาสชาโต’’ติ. อถ ตสฺส ปททฺวยสฺส โก วิเสโสติ เจ? จิรปพฺพชิตคฺคหเณนสฺส พุทฺธิสีลตา, รตฺตฺูคหเณน ตตฺถ สมฺปชานตา ทสฺสิตา, อยเมตสฺส วิเสโสติ. กึ ปน อตฺถํ สนฺธาย โส อมจฺโจ อาหาติ วุตฺตํ ‘‘อจิรปพฺพชิตสฺสา’’ติอาทิ. โอกปฺปนียาติ สทฺทหนียา. อทฺธานนฺติ ทีฆกาลํ. กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา ราชูนํ รชฺชานุสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถ. ‘‘อทฺธคโต’’ติ วตฺวาปิ ปุน กตํ วยคฺคหณํ โอสานวยาเปกฺขํ ปททฺวยสฺส อตฺถวิเสสสมฺภวโตติ ทสฺเสติ ‘‘ปจฺฉิมวย’’นฺติ อิมินา. อุภยนฺติ ‘‘อทฺธคโต, วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ ปททฺวยํ.

กาชโร นาม เอโก รุกฺขวิเสโส, โย ‘‘ปณฺณกรุกฺโข’’ติปิ วุจฺจติ. ทิสฺวา วิย อนตฺตมโนติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพ ปิตรา สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เทสนาย สุตปุพฺพตํ สนฺธายาห ‘‘ฌานา…เป… กาโม’’ติ. ติลกฺขณพฺภาหตนฺติ ตีหิ ลกฺขเณหิ อภิฆฏิตํ. ทสฺสเนนาติ นิทสฺสนมตฺตํ. โส หิ ทิสฺวา เตน สทฺธึ อลฺลาปสลฺลาปํ กตฺวา, ตโต อกิริยวาทํ สุตฺวา จ อนตฺตมโน อโหสิ. คุณกถายาติ อภูตคุณกถาย. เตนาห ‘‘สุฏฺุตรํ อนตฺตมโน’’ติ. ยทิ อนตฺตมโน, กสฺมา ตุณฺหี อโหสีติ โจทนํ วิโสเธติ ‘‘อนตฺตมโน สมาโนปี’’ติอาทินา.

๑๕๒. โคสาลายาติ เอวํนามเก คาเมติ วุตฺตํ. วสฺสานกาเล คุนฺนํ ปติฏฺิตสาลายาติ ปน อตฺเถ ตพฺพเสน ตสฺส นามํ สาติสยมุปปนฺนํ โหติ พหุลมนฺสาธารณตฺตา, ตถาปิ โส โปราเณหิ อนนุสฺสุโตติ เอกจฺจวาโท นาม กโต. ‘‘มา ขลีติ สามิโก อาหา’’ติ อิมินา ตถาวจนมุปาทาย ตสฺส อาขฺยาตปเทน สมฺาติ ทสฺเสติ. สฺาย หิ วตฺตุมิจฺฉาย อาขฺยาตปทมฺปิ นามิกํ ภวติ ยถา ‘‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’’ติ (มหาว. ๑๗). เสสนฺติ ‘‘โส ปณฺเณน วา’’ติอาทิวจนํ.

๑๕๓. ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทินามมิว อชิโตติ ตสฺส นามมตฺตํ. เกเสหิ วายิโต กมฺพโล ยสฺสาติปิ ยุชฺชติ. ปฏิกิฏฺตรนฺติ นิหีนตรํ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา องฺคุตฺตราคเม ติกนิปาเต มกฺขลิสุตฺต (อ. นิ. ๓.๑๓๘) มาหริ. ตนฺตาวุตานีติ ตนฺเต วีตานิ. ‘‘สีเต สีโต’’ติอาทินา ฉหากาเรหิ ตสฺส ปฏิกิฏฺตรํ ทสฺเสติ.

๑๕๔. ปกุชฺฌติ สมฺมาทิฏฺิเกสุ พฺยาปชฺชตีติ ปกุโธ. วจฺจํ กตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน โภชนํ ภุฺชิตฺวาปิ เกนจิ อสุจินา มกฺขิตฺวาปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. วาลิกาถูปํ กตฺวาติ วตสมาทานสีเสน วาลิกาสฺจยํ กตฺวา, ตถารูเป อนุปคมนียฏฺาเน ปุน วตํ สมาทาย คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ.

๑๕๖. ‘‘คณฺนกิเลโส’’ติ เอตสฺส ‘‘ปลิพุนฺธนกิเลโส’’ติ อตฺถวจนํ, สํสาเร ปริพุนฺธนกิจฺโจ เขตฺตวตฺถุปุตฺตทาราทิวิสโย ราคาทิกิเลโสติ อตฺโถ. ‘‘เอวํวาทิตายา’’ติ อิมินา ลทฺธิวเสนสฺส นามํ, น ปนตฺถโตติ ทสฺเสติ. ยาว หิ โส มคฺเคน สมุคฺฆาฏิโต, ตาว อตฺถิเยว. อยํ ปน วจนตฺโถ – ‘‘นตฺถิ มยฺหํ คณฺโ’’ติ คณฺหาตีติ นิคณฺโติ. นาฏสฺสาติ เอวํนามกสฺส.

โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา

๑๕๗. สพฺพถา ตุณฺหีภูตภาวํ สนฺธาย ‘‘เอส นาค…เป… วิยา’’ติ วุตฺตํ. สุปณฺโณติ ครุโฬ, ครุโฑ วา สกฺกฏมเตน. ‘‘ฑ-ฬาน’มวิเสโส’’ติ หิ ตตฺถ วทนฺติ. ยถาธิปฺปายํ น วตฺตตีติ กตฺวา ‘‘อนตฺโถ วต เม’’ติ วุตฺตํ. อุปสนฺตสฺสาติ สพฺพถา สฺเมน อุปสมํ คตสฺส. ชีวกสฺส ตุณฺหีภาโว มม อธิปฺปายสฺส มทฺทนสทิโส, ตสฺมา ตเทว ตุณฺหีภาวํ ปุจฺฉิตฺวา กถาปเนน มม อธิปฺปาโย สมฺปาเทตพฺโพติ อยเมตฺถ รฺโ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หตฺถิมฺหิ โข ปนา’’ติอาทิมาห. กินฺติ การณปุจฺฉายํ นิปาโตติ ทสฺเสติ ‘‘เกน การเณนา’’ติ อิมินา, เยน ตุวํ ตุณฺหี, กึ ตํ การณนฺติ วา อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวํ การณํ อุทฺธริตฺวา อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยถา เอเตสนฺติ เอเตสํ กุลูปโก อตฺถิ ยถา, อิเมสํ นุ โข ติณฺณํ การณานํ อฺตเรน การเณน ตุณฺหี ภวสีติ ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.

กถาเปตีติ กถาเปตุกาโม โหติ. ปฺจปติฏฺิเตนาติ เอตฺถ ปฺจหิ องฺเคหิ อภิมุขํ ิเตนาติ อตฺโถ, ปาทชาณุ กปฺปร หตฺถ สีสสงฺขาตานิ ปฺจ องฺคานิ สมํ กตฺวา โอนาเมตฺวา อภิมุขํ ิเตน ปมํ วนฺทิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ยมฺปิ วทนฺติ ‘‘นวกตเรนุปาลิ ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน อิเม ปฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’ติอาทิกํ (ปริ. ๔๖๙) วินยปาฬิมาหริตฺวา เอกํสกรณอฺชลิปคฺคหณปาทสมฺพาหนเปมคารวุปฏฺาปนวเสน ปฺจปติฏฺิตวนฺทนา’’ติ, ตเมตฺถานธิปฺเปตํ ทูรโต วนฺทเน ยถาวุตฺตปฺจงฺคสฺส อปริปุณฺณตฺตา. วนฺทนา เจตฺถ ปณมนา อฺชลิปคฺคหณกรปุฏสมาโยโค. ‘‘ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา’’ติ จ กายปณาโม วุตฺโต, ‘‘มม สตฺถุโน’’ติอาทินา ปน วจีปณาโม, ตทุภยปุเรจรานุจรวเสน มโนปณาโมติ. กามํ สพฺพาปิ ตถาคตสฺส ปฏิปตฺติ อนฺสาธารณา อจฺฉริยพฺภุตรูปาว, ตถาปิ คพฺโภกฺกนฺติ อภิชาติ อภินิกฺขมน อภิสมฺโพธิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๓.๓๐) ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนานิ สเทวเก โลเก อติวิย สุปากฏานิ, น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ตานิเยเวตฺถ อุทฺธฏานิ.

อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ. อถ วา อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโตติ อิตฺถมฺภูโต, ตาทิโสติ อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, ตเทวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมึ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถ. อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ หิ อภิสทฺโท ปธานวเสน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก กมฺมปฺปวจนีโย อภิภวิตฺวา อุคฺคมนกิริยาปการสฺส ทีปนโต, เตน ปโยคโต ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถ สมานมฺปิ อปฺปธานวเสน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน ภควโตติ อตฺโถ’’ติ. นนุ จ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ อภิสทฺโท อปฺปยุตฺโต, กถเมตฺถ ตํปโยคโต อุปโยควจนํ สิยาติ? อตฺถโต ปยุตฺตตฺตา. อตฺถสทฺทปโยเคสุ หิ อตฺถปโยโคเยว ปธาโนติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทปโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺตํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโต’’ติ อภิสทฺทปโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตนฺติ. ยถา หิ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตุวิสเย, มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ, สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส, สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานโชตเกน กมฺมปฺปวจนีเยน อภิสทฺเทน ปโยคโต อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ สามิอตฺเถ สามิวจนปฺปสงฺเค ยถา จ ตตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตุวิสเย, มาตุ สมฺพนฺธี วา สาธุตฺตปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิฺายติ, เอวมิธาปิ ‘‘ภควโต สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ‘‘มาตร’’นฺติ วจนํ วิย ‘‘ภควนฺต’’นฺติ วจนํ, สาธุสทฺโท วิย อุคฺคตสทฺโท เวทิตพฺโพ.

กลฺยาโณติ ภทฺทโก. กลฺยาณภาโว จสฺส กลฺยาณคุณวิสยตายาติ อาห ‘‘กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต’’ติ, กลฺยาเณหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ตพฺพิสยตาย ยุตฺโตติ อตฺโถ. ตํ วิสยตา เหตฺถ สมนฺนาคโม, กลฺยาณคุณวิสยตาย ตนฺนิสฺสิโตติ อธิปฺปาโย. เสฏฺโติ ปริยายวจเนปิ เอเสว นโย. เสฏฺคุณวิสยตา เอว หิ กิตฺติสทฺทสฺส เสฏฺตา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺํ, ภควาติ วจนมุตฺตม’’นฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๒; ปารา. อฏฺ. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; อุทา. อฏฺ. ๑; อิติวุ. อฏฺ. นิทานวณฺณนา; มหานิ. อฏฺ. ๔๙) วิย. ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา คุณานํ สํกิตฺตนโต, สทฺทนียโต จ วณฺโณเยว กิตฺติสทฺโท นามาติ อาห ‘‘กิตฺติเยวา’’ติ. วณฺโณ เอว หิ กิตฺเตตพฺพโต กิตฺติ, สทฺทนียโต สทฺโทติ จ วุจฺจติ. กิตฺติปริยาโย หิ สทฺทสทฺโท ยถา ‘‘อุฬารสทฺทา อิสโย, คุณวนฺโต ตปสฺสิโน’’ติ. กิตฺติวเสน ปวตฺโต สทฺโท กิตฺติสทฺโทติ ภินฺนาธิกรณตํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติโฆโส’’ติ อิมินา. กิตฺติสทฺโท เหตฺถ ถุติปริยาโย กิตฺตนมภิตฺถวนํ กิตฺตีติ. ถุติวเสน ปวตฺโต โฆโส ถุติโฆโส, อภิตฺถวุทาหาโรติ อตฺโถ. อภิสทฺโท อภิภวเน, อภิภวนฺเจตฺถ อชฺโฌตฺถรณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌตฺถริตฺวา’’ติ, อนฺสาธารเณ คุเณ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา อภิพฺยาเปตฺวาติ อตฺโถ. กินฺติ-สทฺโท อพฺภุคฺคโตติ โจทนาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิมาหาติ อนุสนฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘กินฺตี’’ติ วุตฺตํ.

ปทานํ สมฺพชฺฌนํ ปทสมฺพนฺโธ. โส ภควาติ โย โส สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานมติเทโว สกฺกานมติสกฺโก พฺรหฺมานมติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ สเทวเก โลเก ‘‘ภควา’’ติ ปตฺถฏกิตฺติสทฺโท, โส ภควา. ยํ ตํ-สทฺทา หิ นิจฺจสมฺพนฺธา. ‘‘ภควา’’ติ จ อิทมาทิปทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ. เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๖; จูฬนิ. ๒). ปรโต ปน ‘‘ภควา’’ติ ปทํ คุณกิตฺตนํ. ยถา กมฺมฏฺานิเกน‘‘อรห’’นฺติอาทีสุ นวสุ าเนสุ ปจฺเจกํ อิติปิสทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสรียนฺติ, เอวมิธ พุทฺธคุณสํกิตฺตเกนาปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ…เป… อิติปิ ภควา’’ติ อาห. เอวฺหิ สติ‘‘อรห’’นฺติอาทีหิ นวหิ ปเทหิ เย สเทวเก โลเก อติวิย ปากฏา ปฺาตา พุทฺธคุณา, เต นานปฺปการโต วิภาวิตา โหนฺติ ‘‘อิติปี’’ติ ปททฺวเยน เตสํ นานปฺปการตาทีปนโต. ‘‘อิติเปตํ ภูตํ, อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๖) วิย หิ อิติ-สทฺโท อิธ อาสนฺนปจฺจกฺขกรณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน จ เนสํ นานปฺปการภาโว ทีปิโต, ตานิ จ คุณสลฺลกฺขณการณานิ สทฺธาสมฺปนฺนานํ วิฺุชาติกานํ ปจฺจกฺขานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ สํกิตฺเตนฺเตน วิฺุนา จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตาเนว กตฺวา สํกิตฺเตตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. เอวฺหิ นิรูเปตฺวา กิตฺเตนฺเต ยสฺส สํกิตฺเตติ, ตสฺส ภควติ อติวิย ปสาโท โหติ.

อารกตฺตาติ กิเลเสหิ สุวิทูรตฺตา. อรีนนฺติ กิเลสารีนํ. อรานนฺติ สํสารจกฺกสฺส อรานํ. หตตฺตาติ วิทฺธํสิตตฺตา. ปจฺจยาทีนนฺติ จีวราทิปจฺจยานฺเจว ปูชา วิเสสานฺจ. รหาภาวาติ จกฺขุรหาทีนมภาวโต. รโหปาปกรณาภาโว หิ ปทมนติกฺกมฺม รหาภาโวติ วุตฺตํ. เอวมฺปิ หิ ยถาธิปฺเปตมตฺโถ ลพฺภตีติ. ตโตติ วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓). ยถา จ วิสุทฺธิมคฺคโต, เอวํ ตํสํวณฺณนาย ปรมตฺถมฺชูสายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๒๔) เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพ.

ยสฺมา ชีวโก พหุโส สตฺถุ สนฺติเก พุทฺธคุเณ สุตฺวา ิโต, ทิฏฺสจฺจตาย จ สตฺถุสาสเน วิคตกถํกโถ, สตฺถุคุณกถเน จ เวสารชฺชปฺปตฺโต, ตสฺมา โส เอวํ วิตฺถารโต เอว อาหาติ วุตฺตํ ‘‘ชีวโก ปนา’’ติอาทิ. ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา สามตฺถิยตฺถมาห. ถาโม เทสนาาณเมว, พลํ ปน ทสพลาณํ. วิสฺสตฺถนฺติ ภาวนปุํสกปทํ, อนาสงฺกนฺติ อตฺโถ.

ปฺจวณฺณายาติ ขุทฺทิกาทิวเสน ปฺจปการาย. นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ กตาธิการภาวโต. กมฺมนฺตรายวเสน หิสฺส รฺโ คุณสรีรํ ขตูปหตํ โหติ. กสฺมา ปเนส ชีวกเมว คมนสชฺชาย อาณาเปตีติ อาห ‘‘อิมายา’’ติอาทิ.

๑๕๘. ‘‘อุตฺตม’’นฺติ วตฺวา น เกวลํ อุตฺตมภาโวเยเวตฺถ การณํ, อถ โข อปฺปสทฺทตาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสฺสยานรถยานานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หตฺถิยาเนสุ จ นิพฺพิเสวนเมว คณฺหนฺโต หตฺถินิโยปิ กปฺปาเปสิ. ปทานุปทนฺติ ปทมนุคตํ ปทํ ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส หตฺถิยานสฺส ปเท เตสํ ปทํ กตฺวา, ปทสทฺโท เจตฺถ ปทวฬฺเช. นิพฺพุตสฺสาติ สพฺพกิเลสทรถวูปสมสฺส. นิพฺพุเตเหวาติ อปฺปสทฺทตาย สทฺทสงฺโขภนวูปสเมเหว.

กเรณูติ หตฺถินิปริยายวจนํ. กณติ สทฺทํ กโรตีติ หิ กเรณุ, กโรว ยสฺสา, น ทีโฆ ทนฺโตติ วา กเรณุ, ‘‘กเรณุกา’’ติปิ ปาโ, นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ. อาโรหนสชฺชนํ กุถาทีนํ พนฺธนเมว. โอปวยฺหนฺติ ราชานมุปวหิตุํ สมตฺถํ. ‘‘โอปคุยฺห’’นฺติปิ ปนฺติ, ราชานมุปคูหิตุํ โคปิตุํ สมตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘เอวํ กิรสฺสา’’ติอาทิ ปณฺฑิตภาววิภาวนํ. กถา วตฺตตีติ ลทฺโธกาสภาเวน ธมฺมกถา ปวตฺตติ. ‘‘รฺโ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ อาสนฺนจารีภาเวน หตฺถินีสุ อิตฺถิโย นิสชฺชาปิตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๘) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิตฺถิโย นิสฺสาย ปุริสานํ ภยํ นาม นตฺถิ, สุขํ อิตฺถิปริวุโต คมิสฺสามี’’ติ ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว. อิมินาปิ การเณน ภวิตพฺพนฺติ ปน อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ สิยา. รฺโ ปเรสํ ทูรุปสงฺกมนภาวทสฺสนตฺถํ ตา ปุริสเวสํ คาหาเปตฺวา อาวุธหตฺถา การิตา. หตฺถินิกาสตานีติ เอตฺถ หตฺถินิโย เอว หตฺถินิกา. ‘‘ปฺจ หตฺถินิยา สตานี’’ติปิ กตฺถจิ ปาโ, โส อยุตฺโตว ‘‘ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑) วิย อีทิเสสุ ปจฺฉิมปทสฺส สมาสสฺเสว ทสฺสนโต. กสฺสจิเทวาติ สนฺนิปติเต มหาชเน ยสฺส กสฺสจิ เอว, ตทฺเสมฺปิ อายตึ มคฺคผลานมุปนิสฺสโยติ อาห ‘‘สา มหาชนสฺส อุปการาย ภวิสฺสตี’’ติ.

ปฏิเวเทสีติ าเปสิ. อุปจารวจนนฺติ โวหารวจนมตฺตํ เตเนว อธิปฺเปตตฺถสฺส อปริโยสานโต. เตนาห ‘‘ตเทว อตฺตโน รุจิยา กโรหี’’ติ. อิมินาเยว หิ ตทตฺถปริโยสานํ. มฺสีติ ปกติยาว ชานาสิ. ตเทวาติ คมนาคมนเมว. ยทิ คนฺตุกาโม, คจฺฉ, อถ น คนฺตุกาโม, มา คจฺฉ, อตฺตโน รุจิเยเวตฺถ ปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๑๕๙. ปาฏิเอกฺกาเยว สนฺธิวเสน ปจฺเจกา. ‘‘มหฺจ’’นฺติ ปเท กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘มหตา’’ติ. มหนฺตสฺส ภาโว มหฺจํ. น เกวลํ นิคฺคหีตนฺตวเสเนว ปาโ, อถ โข อาการนฺตวเสนาปีติ อาห ‘‘มหจฺจาติปิ ปาฬี’’ติ. ยถา ‘‘ขตฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ขตฺยา’’ติ, เอวํ ‘‘มหติยา’’ติ วตฺตพฺเพ มหตฺยา. ปุน จ-การํ กตฺวา มหจฺจาติ สนฺธิวเสน ปทสิทฺธิ. ปุลฺลิงฺควเสน วตฺตพฺเพ อิตฺถิลิงฺควเสน วิปลฺลาโส ลิงฺควิปริยาโย. วิเสสนฺหิ ภิยฺโย วิเสสฺยลิงฺคาทิคาหกํ. ติโยชนสตานนฺติ ปจฺเจกํ ติโยชนสตปริมณฺฑลานํ. ทฺวินฺนํ มหารฏฺานํ อิสฺสริยสิรีติ องฺคมคธรฏฺานมาธิปจฺจมาห. ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทินา. ปฏิมุกฺกเวนานีติ อาพนฺธสิโรเวนานิ. อาสตฺตขคฺคานีติ อํเส โอลมฺพนวเสน สนฺนทฺธาสีนิ. มณิทณฺฑโตมเรติ มณิทณฺฑงฺกุเส.

‘‘อปราปี’’ติอาทินา ปทสา ปริวารา วุตฺตา. ขุชฺชวามนกา เวสวเสน, กิราตสวรอนฺธกาทโย ชาติวเสน ตาสํ ปริจารกินิโย ทสฺสิตา. วิสฺสาสิกปุริสาติ วสฺสวเร สนฺธายาห. กุลโภคอิสฺสริยาทิวเสน มหตี มตฺตา ปมาณเมเตสนฺติ มหามตฺตา, มหานุภาวา ราชามจฺจา. วิชฺชาธรตรุณา วิยาติ มนฺตานุภาเวน วิชฺชามยิทฺธิสมฺปนฺนา วิชฺชาธรกุมารกา วิย. รฏฺิยปุตฺตาติ โภชปุตฺตา. รฏฺเ ปริจรนฺตีติ หิ ลุทฺทกา รฏฺิยา, เตสํ นานาวุธปริจยตาย ราชภฏภูตา ปุตฺตาติ อตฺโถ, อนฺตรรฏฺโภชกานํ วา ปุตฺตา รฏฺิยปุตฺตา, ขตฺติยา โภชราชาโน. ‘‘อนุยุตฺตา ภวนฺตุ เต’’ติอาทีสุ วิย หิ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๙) วุตฺโต โภชสทฺโท โภชกวาจโกติ ทฏฺพฺพํ. อุสฺสาเปตฺวาติ อุทฺธํ ปสาเรตฺวา. ชยสทฺทนฺติ ‘‘ชยตุ มหาราชา’’ติอาทิชยปฏิพทฺธํ สทฺทํ. ธนุปนฺติปริกฺเขโปติ ธนุปนฺติปริวาโร. สพฺพตฺถ ตํคาหกวเสน เวทิตพฺโพ. หตฺถิฆฏาติ หตฺถิสมูหา. ปหรมานาติ ผุสมานา. อฺมฺสงฺฆฏฺฏนาติ อวิจฺเฉทคมเนน อฺมฺสมฺพนฺธา. เสณิโยติ คนฺธิกเสณีทุสฺสิกเสณีอาทโย ‘‘อนปโลเกตฺวา ราชานํ วา สงฺฆํ วา คณํ วา ปูคํ วา เสณึ วา อฺตฺร กปฺปา วุฏฺาเปยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๘๒) วิย. ‘‘อฏฺารส อกฺโขภิณี เสนิโย’’ติ กตฺถจิ ลิขนฺติ, โส อเนเกสุปิ โปตฺถเกสุ น ทิฏฺโ. อเนกสงฺขฺยา จ เสนา เหฏฺา คณิตาติ อยุตฺโตเยว. ตทา สพฺพาวุธโต สโรว ทูรคามีติ กตฺวา สรปตนาติกฺกมปฺปมาเณน รฺโ ปริสํ สํวิทหติ. กิมตฺถนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.

สยํ ภายนฏฺเน จิตฺตุตฺราโส ภยํ ยถา ตถา ภายตีติ กตฺวา. ภายิตพฺเพ เอว วตฺถุสฺมึ ภยโต อุปฏฺิเต ‘‘ภายิตพฺพมิท’’นฺติ ภายิตพฺพากาเรน ตีรณโต าณํ ภยํ ภยโต ตีเรตีติ กตฺวา. เตเนวาห วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๗๕๑) ‘‘ภยตุปฏฺานาณํ ปน ภายติ, น ภายตีติ? น ภายติ. ตฺหิ ‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’ติ ตีรณมตฺตเมว โหตี’’ติ. ภายนฏฺานฏฺเน อารมฺมณํ ภยํ ภายติ เอตสฺมาติ กตฺวา. ภายนเหตุฏฺเน โอตฺตปฺปํ ภยํ ปาปโต ภายติ เอเตนาติ กตฺวา. ภยานกนฺติ ภายนากาโร. เตปีติ ทีฆายุกา เทวาปิ. ธมฺมเทสนนฺติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปนฺนรสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ธมฺมเทสนํ. เยภุยฺเยนาติ เปตฺวา ขีณาสวเทเว ตทฺเสํ วเสน พาหุลฺลโต. ขีณาสวตฺตา หิ เตสํ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติ. กามํ สีโหปมสุตฺตฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๓๓) จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ ตทตฺถภาเวน วุตฺตํ, อิธ ปน ปกรณานุรูปโต าณภยเมว คหิตํ. สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปาณํ. สนฺตาสนฺติ สพฺพโส อุพฺพิชฺชนํ. ภายิตพฺพฏฺเน ภยเมว ภีมภาเวน เภรวนฺติ ภยเภรวํ, ภีตพฺพวตฺถุ. เตนาห ‘‘อาคจฺฉตี’’ติ, เอตํ นรํ ตํ ภยเภรวํ อาคจฺฉติ นูนาติ อตฺโถ.

ภีรุํ ปสํสนฺตีติ ปาปโต ภายนโต อุตฺราสนโต ภีรุํ ปสํสนฺติ ปณฺฑิตา. น หิ ตตฺถ สูรนฺติ ตสฺมึ ปาปกรเณ สูรํ ปคพฺภธํสินํ น หิ ปสํสนฺติ. เตนาห ‘‘ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาป’’นฺติ. ตตฺถ ภยาติ ปาปุตฺราสโต, โอตฺตปฺปเหตูติ อตฺโถ.

ฉมฺภิตสฺสาติ ถมฺภิตสฺส, ถ-การสฺส ฉ-การาเทโส. ตทตฺถมาห ‘‘สกลสรีรจลน’’นฺติ, ภยวเสน สกลกายปกมฺปนนฺติ อตฺโถ. อุยฺโยธนํ สมฺปหาโร.

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. ‘‘ราชคเห’’ติอาทิ เตสมธิปฺปายวิวรณํ. เอเกกสฺมึ มหาทฺวาเร ทฺเว ทฺเว กตฺวา จตุสฏฺิ ขุทฺทกทฺวารานิ. ‘‘ตทา’’ติอาทินา อการณภาเว เหตุํ ทสฺเสติ.

อิทานิ สกวาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ชีวโก กิรา’’ติอาทิ อาสงฺกนาการทสฺสนํ. อสฺสาติ อชาตสตฺตุรฺโ. อุกฺกณฺิโตติ อนภิรโต. ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกาโม มฺเติ สมฺพนฺโธ. ภายิตฺวาติ ภายนเหตุ. ตสฺสาติ ชีวกสฺส. สมฺมสทฺโท สมานตฺโถ, สมานภาโว จ วเยนาติ อาห ‘‘วยสฺสาภิลาโป’’ติ. วเยน สมาโน วยสฺโส ยถา ‘‘เอกราชา หริสฺสวณฺโณ’’ติ (ชา. ๑.๒.๑๗). สมานสทฺทสฺส หิ สาเทสมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, เตน อภิลาโป อาลปนํ ตถา, รุฬฺหีนิทฺเทโส เอส, ‘‘มาริสา’’ติ อาลปนมิว. ยถา หิ มาริสาติ นิทฺทุกฺขตาภิลาโป สทุกฺเขปิ เนรยิเก วุจฺจติ ‘‘ยทา โข เต มาริส สงฺกุนา สงฺกุ หทเย สมาคจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ, (ม. นิ. ๑.๕๑๒) เอวํ โย โกจิ สหาโย อสมานวโยปิ ‘‘สมฺมา’’ติ วุจฺจตีติ, ตสฺมา สหายาภิลาโป อิจฺเจว อตฺโถ. กจฺจิ น วฺเจสีติ ปาฬิยา สมฺพนฺโธ. ‘‘น ปลมฺเภสี’’ติ วุตฺเตปิ อิธ ปริกปฺปตฺโถว สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘น วิปฺปลมฺเภยฺยาสี’’ติ, น ปโลเภยฺยาสีติ อตฺโถ. กถาย สลฺลาโป, โส เอว นิคฺโฆโส ตถา.

วินสฺเสยฺยาติ จิตฺตวิฆาเตน วิหฺเยฺย. ‘‘น ตํ เทวา’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ตุริตวเสนิทมาเมฑิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตรมาโนวา’’ติ อิมินา. ‘‘อภิกฺกม มหาราชา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ สสมฺพนฺธมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาราช โจรพลํ นามา’’ติอาทิมาห.

สามฺผลปุจฺฉาวณฺณนา

๑๖๐. อยํ พหิทฺวารโกฏฺโกกาโส นาคสฺส ภูมิ นาม. เตนาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติอาทิ. ภควโต เตโชติ พุทฺธานุภาโว. รฺโ สรีรํ ผริ ยถา ตํ โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภควโต สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺโตวนสณฺฑคตสฺส. ‘‘อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชี’’ติ อิทํ เสทมุฺจนสฺส การณทสฺสนํ. น หิ พุทฺธานุภาวโต เสทมุฺจนํ สมฺภวติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิเหตุภาวโต.

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนเยว. ตทยุตฺตเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา’’ติอาทินา. อภิมาเรติ ธนุคฺคเห. ธนปาลนฺติ นาฬาคิรึ. โส หิ ตทา นาคเรหิ ปูชิตธนราสิโน ลพฺภนโต ‘‘ธนปาโล’’ติ โวหรียติ. น เกวลํ ทิฏฺปุพฺพโตเยว, อถ โข ปกติยาปิ ภควา สฺาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. อากิณฺณวรลกฺขโณติ พตฺตึส มหาปุริสลกฺขเณ สนฺธายาห. อนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิโตติ อสีตานุพฺยฺชเน (ชินาลงฺการฏีกาย วิชาตมงฺคลวณฺณนายํ วิตฺถาโร). ฉพฺพณฺณาหิ รสฺมีหีติ ตทา วตฺตมานา รสฺมิโย. อิสฺสริยลีฬายาติ อิสฺสริยวิลาเสน. นนุ จ ภควโต สนฺติเก อิสฺสริยลีลาย ปุจฺฉา อคารโวเยว สิยาติ โจทนาย ‘‘ปกติ เหสา’’ติอาทิมาห, ปกติยา ปุจฺฉนโต น อคารโวติ อธิปฺปาโย. ปริวาเรตฺวา นิสินฺเนน ภิกฺขุสงฺเฆน ปุเร กเตปิ อตฺถโต ตสฺส ปุรโต นิสินฺโน นาม. เตนาห ‘‘ปริวาเรตฺวา’’ติอาทิ.

๑๖๑. เยน, เตนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยตฺถ, ตตฺถา’’ติ อิมินา. เยน มณฺฑลสฺส ทฺวารํ, เตนูปสงฺกมีติ สมฺปตฺตภาวสฺส วุตฺตตฺตา อิธ อุปคมนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปคโต’’ติ. อนุจฺฉวิเก เอกสฺมึ ปเทเสติ ยตฺถ วิฺุชาติกา อฏฺํสุ, ตสฺมึ. โก ปเนส อนุจฺฉวิกปเทโส นาม? อติทูรตาทิฉนิสชฺชโทสวิรหิโต ปเทโส, นปจฺฉตาทิอฏฺนิสชฺชโทสวิรหิโต วา. ยถาหุ อฏฺกถาจริยา –

‘‘น ปจฺฉโต น ปุรโต, นาปิ อาสนฺนทูรโต;

น กจฺเฉ โน ปฏิวาเต, น จาปิ โอนตุนฺนเต;

อิเม โทเส วิสฺสชฺเชตฺวา, เอกมนฺตํ ิตา อหู’’ติ. (ขุ. ปา. อฏฺ. เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๒๖๑);

ตทา ภิกฺขุสงฺเฆ ตุณฺหีภาวสฺส อนวเสสโต พฺยาปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ วิจฺฉาวจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต…เป… เมวา’’ติ, ยโต ยโต ภิกฺขุโตติ อตฺโถ. หตฺเถน, หตฺถสฺส วา กุกตภาโว หตฺถกุกฺกุจฺจํ, อสฺโม, อสมฺปชฺกิริยา จ. ตถา ปาทกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถาปิ. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปเน, เตน ตทฺโปิ จกฺขุโสตาทิอสฺโม นตฺถีติ วิภาวิโต. ตตฺถ ปน จกฺขุอสํยโม สพฺพปโม ทุนฺนิวาริโต จาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

วิปฺปสนฺนรหทมิวาติ อนาวิโลทกสรมิว. เยเนตรหิ…เป… อิมินา เม…เป… โหตูติ สมฺพนฺโธ. อฺโ หิ อตฺถกฺกโม, อฺโ สทฺทกฺกโมติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ กายิก-วาจสิเกน อุปสเมน ลทฺเธน มานสิโกปิ อุปสโม อนุมานโต ลทฺโธ เอวาติ กตฺวา ‘‘มานสิเกน จา’’ติ วุตฺตํ. สีลูปสเมนาติ สีลสฺเมน. วุตฺตมตฺถํ โลกปกติยา สาเธนฺโต ‘‘ทุลฺลภฺหี’’ติอาทิมาห. ลทฺธาติ ลภิตฺวา.

อุปสมนฺติ อาจารสมฺปตฺติสงฺขาตํ สํยมํ. ‘‘เอว’’นฺติอาทินา ตถา อิจฺฉาย การณํ ทสฺเสติ. โสติ อยฺยโก, อุทยภทฺโท วา. ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ ตทตฺถ-สมตฺถนํ. ฆาเตสฺสติเยวาติ ตํกาลาเปกฺขาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ฆาเตสี’’ติ. อิทฺหิ สมฺปติเปกฺขวจนํ. ปฺจปริวฏฺโฏติ ปฺจราชปริวฏฺโฏ.

กสฺมา เอวมาห, นนุ ภควนฺตมุทฺทิสฺส ราชา น กิฺจิ วทตีติ อธิปฺปาโย. วจีเภเทติ ยถาวุตฺตอุทานวจีเภเท. ตุณฺหี นิรโวติ ปริยายวจนเมตํ. ‘‘อย’’นฺติอาทิ จิตฺตชานนาการทสฺสนํ. อยํ…เป… น สกฺขิสฺสตีติ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วจนานนฺตรนฺติ อุทานวจนานนฺตรํ. เยนาติ ยตฺถ ปเทเส, เยน วา โสตปเถน. เยน เปมนฺติ เอตฺถาปิ ยถารหเมส นโย.

กตาปราธสฺส อาลปนํ นาม ทุกฺกรนฺติ สนฺธาย ‘‘มุขํ นปฺปโหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อาคมา โข ตฺวํ มหาราช ยถาเปม’’นฺติ วจนนิทฺทิฏฺํ วา ตทา ตทตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ ภควโต มธุรวจนมฺปิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอกมฺปิ หิ อตฺถํ ภควา ยถา โสตูนํ าณํ ปวตฺตติ, ตถา เทเสติ. ยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ‘‘ภควตา อพฺยากตํ ตนฺติปทํ นาม นตฺถิ, สพฺเพสฺเว อตฺโถปิ ภาสิโต’’ติ. ปฺจหากาเรหีติ อิฏฺานิฏฺเสุ สมภาวาทิสงฺขาเตหิ ปฺจหิ การเณหิ. วุตฺตฺเหตํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๓๘, ๑๖๒) –

‘‘ปฺจหากาเรหิ ตาที อิฏฺานิฏฺเ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.

กถํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ, ยเสปิ, อยเสปิ, ปสํสายปิ, นินฺทายปิ, สุเขปิ, ทุกฺเขปิ ตาที, เอกํ เจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกํ เจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุสฺมึ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมึ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน, อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต, อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต, เอวํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที.

กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต…เป… ถมฺโภ, สารมฺโภ, มาโน, อติมาโน, มโท, ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพา กุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺา, เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที.

กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสงฺขโย, ชาติมรณสํสาโร (มหานิ. ๓๘) นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที.

กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา, โมหา, โกธา, อุปนาหา, มกฺขา, ปฬาสา, อิสฺสาย, มจฺฉริยา, มายาย, สาเยฺยา, ถมฺภา, สารมฺภา, มานา, อติมานา, มทา, ปมาทา, สพฺพกิเลเสหิ, สพฺพทุจฺจริเตหิ, สพฺพทรเถหิ, สพฺพปริฬาเหหิ, สพฺพสนฺตาเปหิ, สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที.

กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา ‘สีเล สติ สีลวา’ติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ‘สทฺธาย สติ สทฺโธ’ติ, ‘วีริเย สติ วีริยวา’ติ, ‘สติยา สติ สติมา’ติ, ‘สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโต’ติ, ‘ปฺาย สติ ปฺวา’ติ, ‘วิชฺชาย สติ เตวิชฺโช’ติ, ‘อภิฺาย สติ ฉฬภิฺโ’ติ ตํนิทฺเทสา ตาที, เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที’’ติ.

ภควา ปน สพฺเพสมฺปิ ตาทีนมติสโย ตาที. เตนาห ‘‘สุปฺปติฏฺิโต’’ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา กาฬการามสุตฺตนฺเต ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว ตถาคโต ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ตาทีเยว ตาที, ตมฺหา จ ปน ตาทิมฺหา อฺโ ตาที อุตฺตริตโร วา ปณีตตโร วา นตฺถีติ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔). อถ วา ปฺจวิธาริยิทฺธิสิทฺเธหิ ปฺจหากาเรหิ ตาทิลกฺขเณ สุปฺปติฏฺิโตติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา ปฏิสมฺภิทามคฺเค –

‘‘กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๗).

พหิทฺธาติ สาสนโต พหิสมเย.

๑๖๒. เอสาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วนฺทนากาโร. ตมตฺถํ โลกสิทฺธาย อุปมาย สาเธตุํ ‘‘ราชาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. โอกาสนฺติ ปุจฺฉิตพฺพฏฺานํ.

น เม ปฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถีติ สตฺถุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย อตฺถโต อาปนฺนาย ทสฺสนํ. ‘‘ยทิ อากงฺขสี’’ติ วุตฺเตเยว หิ เอส อตฺโถ อาปนฺโน โหติ. สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามีติ เอตฺถาปิ อยํ นโย. ‘‘ยํ อากงฺขสิ, ตํ ปุจฺฉา’’ติ วจเนเนว หิ อยมตฺโถ สิชฺฌติ. อสาธารณํ สพฺพฺุปวารณนฺติ สมฺพนฺโธ. ยทิ ‘‘ยทากงฺขสี’’ติ น วทนฺติ, อถ กถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘สุตฺวา’’ติอาทิ. ปเทสาเณเยว ิตตฺตา ตถา วทนฺตีติ เวทิตพฺพํ. พุทฺธา ปน สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ สุตฺตปทานิ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน อาคตานิ, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส โอกาสกรณํ, ‘‘ปุจฺฉ มหาราชา’’ติ นรินฺทานํ, ‘‘ปุจฺฉ วาสวา’’ติอาทิ เทวานมินฺทสฺส, ‘‘เตน หี’’ติอาทิ สมณานํ, ‘‘พาวริสฺส จา’’ติอาทิ พฺราหฺมณานํ, ‘‘ปุจฺฉ มํ สภิยา’’ติอาทิ ปริพฺพาชกานํ โอกาสกรณนฺติ ทฏฺพฺพํ. วาสวาติ เทวานมินฺทาลปนํ. ตเทตฺหิ สกฺกปฺหสุตฺเต. มนสิจฺฉสีติ มนสา อิจฺฉสิ.

กตาวกาสาติ ยสฺมา ตุมฺเห มยา กโตกาสา, ตสฺมา พาวริสฺส จ ตุยฺหํ อชิตสฺส จ สพฺเพสฺจ เสสานํ ยํ กิฺจิ สพฺพํ สํสยํ ยถา มนสา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโห ปุจฺฉถาติ โยชนา. เอตฺถ จ พาวริสฺส สํสยํ มนสา ปุจฺฉวฺโห, ตุมฺหากํ ปน สพฺเพสํ สํสยํ มนสา จ อฺถา จ ยถา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโหติ อธิปฺปาโย. พาวรี หิ ‘‘อตฺตโน สํสยํ มนสาว ปุจฺฉถา’’ติ อนฺเตวาสิเก อาณาเปสิ. วุตฺตฺหิ –

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, วาจาย วิสฺสเชสฺสตี’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๑๑);

ตเทตํ ปารายนวคฺเค. ตถา ‘‘ปุจฺฉ มํ สภิยา’’ติอาทิปิ.

พุทฺธภูมินฺติ พุทฺธฏฺานํ, อาสวกฺขยาณํ, สพฺพฺุตฺาณฺจ. โพธิสตฺตภูมิ นาม โพธิสตฺตฏฺานํ ปารมีสมฺภรณาณํ, ภูมิสทฺโท วา อวตฺถาวาจโก, พุทฺธาวตฺถํ, โพธิสตฺตาวตฺถายนฺติ จ อตฺโถ. เอกตฺตนเยน หิ ปวตฺเตสุ ขนฺเธสุ อวตฺถาเยว ตํ ตทาการนิสฺสิตา.

โย ภควา โพธิสตฺตภูมิยํ ปเทสาเณ ิโต สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสิ, ตสฺส ตเทว อจฺฉริยนฺติ สมฺพนฺโธ. กถนฺติ อาห ‘‘โกณฺฑฺ ปฺหานี’’ติอาทิ. ตตฺถ โกณฺฑฺาติ โคตฺตวเสน สรภงฺคมาลปนฺติ. วิยากโรหีติ พฺยากโรหิ. สาธุรูปาติ สาธุสภาวา. ธมฺโมติ สนนฺตโน ปเวณีธมฺโม. นฺติ อาคมนกิริยาปรามสนํ, เยน วา การเณน อาคจฺฉติ, เตน วิยากโรหีติ สมฺพนฺโธ. วุทฺธนฺติ สีลปฺาทีหิ วุทฺธิปฺปตฺตํ, ครุนฺติ อตฺโถ. เอส ภาโรติ สํสยุปจฺเฉทนสงฺขาโต เอโส ภาโร, อาคโต ภาโร ตยา อวสฺสํ วหิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

มยา กตาวกาสา โภนฺโต ปุจฺฉนฺตุ. กสฺมาติ เจ? อหฺหิ ตํ ตํ โว พฺยากริสฺสํ ตฺวา สยํ โลกมิมํ, ปรฺจาติ. สยนฺติ จ สยเมว ปรูปเทเสน วินา. เอวํ สรภงฺคกาเล สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสีติ สมฺพนฺโธ.

ปฺหานนฺติ ธมฺมยาคปฺหานํ. อนฺตกรนฺติ นิฏฺานกรํ. สุจิรเตนาติ เอวํ นามเกน พฺราหฺมเณน. ปุฏฺุนฺติ ปุจฺฉิตุํ. ชาติยาติ ปฏิสนฺธิยา, ‘‘วิชาติยา’’ติปิ วทนฺติ. ปํสุํ กีฬนฺโต สมฺภวกุมาโร นิสินฺโนว หุตฺวา ปวาเรสีติ โยเชตพฺพํ.

ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา สพฺพธมฺมกุสโล สพฺพธมฺมวิทู พุทฺโธ ชานาติ กเถติ, ตถา เต อหมกฺขิสฺสนฺติ อตฺโถ. ชานาติ-สทฺโท หิ อิธ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ. ยถาห ‘‘เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ต’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา). ชานนา เจตฺถ กถนา. ยถา ‘‘อิมินา อิมํ ชานาตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ อาจริเยน. ราชา จ โข ตํ ยทิ กาหติ วา, น วาติ โย ตํ อิธ ปุจฺฉิตุํ เปเสสิ, โส โกรพฺยราชา ตํ ตยา ปุจฺฉิตมตฺถํ, ตยา วา ปุฏฺเน มยา อกฺขาตมตฺถํ ยทิ กโรตุ วา, น วา กโรตุ, อหํ ปน ยถาธมฺมํ เต อกฺขิสฺสํ อาจิกฺขิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ชาตกฏฺกถายํ ปน –

‘‘ราชา จ โข ตนฺติ อหํ ตํ ปฺหํ ยถา ตุมฺหากํ ราชา ชานาติ ชานิตุํ สกฺโกติ, ตถา อกฺขิสฺสํ. ตโต อุตฺตริ ราชา ยถา ชานาติ, ตถา ยทิ กริสฺสติ วา, น วา กริสฺสติ, กโรนฺตสฺส วา อกโรนฺตสฺส วา ตสฺเสเวตํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน โทโส นตฺถีติ ทีเปตี’’ติ (ชา. อฏฺ. ๕.๑๖.๑๗๒) –

ชานาติ-สทฺโท วากฺยทฺวยสาธารณวเสน วุตฺโต.

๑๖๓. สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ อายตนสทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตา. อปิจ สิกฺขิตพฺพตาย สิปฺปฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตวุตฺติยา การณภาวโต, นิสฺสยภาวโต วา อายตนฺจาติ สิปฺปายตนํ. เสยฺยถิทนฺติ เอโกว นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา. ตสฺส เต กตเมติ อิธ อตฺโถติ อาห ‘‘กตเม ปน เต’’ติ. อิเม กตเมติปิ ปจฺเจกมตฺโถ ยุชฺชติ. เอวํ สพฺพตฺถ. อิทฺจ วตฺตพฺพาเปกฺขนวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา เต สิปฺปายตนิกา กตเมติ อตฺโถ. ‘‘ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติ หิ สาธารณโต สิปฺปานิ อุทฺทิสิตฺวา อุปริ ตํตํสิปฺปูปชีวิโนว นิทฺทิฏฺา ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย. กสฺมาติ เจ? ปปฺจํ ปริหริตุกามตฺตา. อฺถา หิ ยถาธิปฺเปตานิ ตาว สิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํตํสิปฺปูปชีวิโนปิ ทสฺเสตพฺพา สิยุํ เตสเมเวตฺถ ปธานโต อธิปฺเปตตฺตา. เอวฺจ สติ กถาปปฺโจ ภเวยฺย, ตสฺมา ตํ ปปฺจํ ปริหริตุํ สิปฺปูปชีวีหิ ตํตํสิปฺปายตนานิ สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถาโรหาติอาทีหิ เย ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวนฺติ, เต ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ. กสฺมาติ อาห ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ. สิปฺปํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ สิปฺปูปชีวิโน.

หตฺถิมาโรหนฺตีติ หตฺถาโรหา, หตฺถารุฬฺหโยธา. หตฺถึ อาโรหาปยนฺตีติ หตฺถาโรหา, หตฺถาจริย หตฺถิเวชฺช หตฺถิเมณฺฑาทโย. เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, ตํ หตฺถิสฺส ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํ. เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิ. ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน, หตฺถาโรหกานฺจ สิกฺขาปกา. หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกา. หตฺถิเมณฺฑา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกา. หตฺถึ มณฺฑยนฺติ รกฺขนฺตีติ หตฺถิมณฺฑา, เตเยว หตฺถิเมณฺฑา, หตฺถึ มิเนนฺติ สมฺมา วิทหเนน หึสนฺตีติ วา หตฺถิเมณฺฑา. อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทโย สงฺคณฺหาติ. อสฺสาโรหาติ เอตฺถาปิ สุทฺธเหตุกตฺตุวเสน ยถาวุตฺโตว อตฺโถ. รเถ นิยุตฺตา รถิกา. รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกา. ธนุํ คณฺหนฺตีติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา, ธนุํ คณฺหาเปนฺตีติ ธนุคฺคหา, ธนุสิปฺปสิกฺขาปกา ธนฺวาจริยา.

เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกา, ชยทฺธชคาหกาติ อาห ‘‘เย ยุทฺเธ’’ติอาทิ. ชยธชนฺติ ชยนตฺถํ, ชยกาเล วา ปคฺคหิตธชํ. ปุรโตติ เสนาย ปุพฺเพ. ยถา ตถา ิเต เสนิเก พฺยูหวิจารณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาติ วุตฺตํ ‘‘อิธ รฺโ’’ติอาทิ. สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหสงฺขาตํ ปิณฺฑํ สาหสิกตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา. เตนาห ‘‘เต กิรา’’ติอาทิ. สาหสํ กโรนฺตีติ สาหสิกา, เตเยว มหาโยธา. ปิณฺฑมิวาติ ตาลผลปิณฺฑมิวาติ วทนฺติ, ‘‘มํสปิณฺฑมิวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๓) อาจริเยน วุตฺตํ. สพฺพตฺถ ‘‘อาจริเยนา’’ติ วุตฺเต อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรว คเหตพฺโพ. ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ชนสมูหสงฺขาเต สมฺมทฺเท ทยนฺติ อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา, ทย-สทฺโท คติยํ, อย-สทฺทสฺส วา ท-การาคเมน นิปฺผตฺติ.

อุคฺคตุคฺคตาติ สงฺคามํ ปตฺวา ชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา. ตเทวาติ ปเรหิ วุตฺตํ ตเมว สีสํ วา อาวุธํ วา. ปกฺขนฺทนฺตีติ วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนมนุปวิสนฺติ. ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคสทิสตา. เตนาห ‘‘หตฺถิอาทีสุปี’’ติอาทิ. เอกนฺตสูราติ เอกจรสูรา อนฺตสทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโต, สูรภาเวน เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาติ อตฺโถ. สชาลิกาติ สวมฺมิกา. สนฺนาโห กงฺกโฏ วมฺมํ กวโจ อุรจฺฉโท ชาลิกาติ หิ อตฺถโต เอกํ. สจมฺมิกาติ ชาลิกา วิย สรีรปริตฺตาเณน จมฺเมน สจมฺมิกา. จมฺมกฺจุกนฺติ จมฺมมยกฺจุกํ. ปวิสิตฺวาติ ตสฺส อนฺโต หุตฺวา, ปฏิมุฺจิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สรปริตฺตาณํ จมฺมนฺติ จมฺมปฏิสิพฺพิตํ เจลกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํ. พลวสิเนหาติ สามินิ อติสยเปมา. ฆรทาสโยธาติ อนฺโตชาตทาสปริยาปนฺนา โยธา, ‘‘ฆรทาสิกปุตฺตา’’ติปิ ปาโ, อนฺโตชาตทาสีนํ ปุตฺตาติ อตฺโถ.

อาฬารํ วุจฺจติ มหานสํ, ตตฺถ นิยุตฺตา อาฬาริกา. ปูวิกาติ ปูวสมฺปาทกา, เย ปูวเมว นานปฺปการโต สมฺปาเทตฺวา วิกฺกิณนฺตา ชีวนฺติ. เกสนขสณฺปนาทิวเสน มนุสฺสานํ อลงฺการวิธึ กปฺเปนฺติ สํวิทหนฺตีติ กปฺปกา. จุณฺณวิเลปนาทีหิ มลหรณวณฺณสมฺปาทนวิธินา นฺหาเปนฺติ นหานํ กโรนฺตีติ นฺหาปิกา. นวนฺตาทิวิธินา ปวตฺโต คณนคนฺโถ อนฺตรา ฉิทฺทาภาเวน อจฺฉิทฺทโกติ วุจฺจติ, ตเทว ปเนฺตีติ อจฺฉิทฺทกปากา. หตฺเถน อธิปฺปายวิฺาปนํ, คณนํ วา หตฺถมุทฺทา. องฺคุลิสงฺโกจนฺหิ มุทฺทาติ วุจฺจติ, เตน จ วิฺาปนํ, คณนํ วา โหติ. หตฺถสทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺพฺโพ ‘‘น ภุฺชมาโน สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๑๘) วิย, ตมุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ มุทฺทิกา. เตนาห ‘‘หตฺถมุทฺทายา’’ติอาทิ.

อยกาโร กมฺมารการโก. ทนฺตกาโร ภมกาโร. จิตฺตกาโร เลปจิตฺตกาโร. อาทิ-สทฺเทน โกฏฺฏกเลขกวิลีวการอิฏฺกการทารุการาทีนํ สงฺคโห. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. กรณนิปฺผาทนวเสน ทสฺเสตฺวา. สนฺทิฏฺิกเมวาติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺพฺพํ, สยมนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถ. อุปชีวนฺตีติ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติ. สุขิตนฺติ สุขปฺปตฺตํ. ถามพลูเปตภาโวว ปีณนนฺติ อาห ‘‘ปีณิตํ ถามพลูเปต’’นฺติ. อุปรีติ เทวโลเก. ตถา อุทฺธนฺติปิ. โส หิ มนุสฺสโลกโต อุปริโม. อคฺคํ วิยาติ อคฺคํ, ผลํ. ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต ตํ กมฺมสฺส อคฺคิสิขา วิย โหตี’’ติ อาจริเยน วุตฺตํ. อปิจ สคฺคนฺติ อุตฺตมํ, ผลํ. สคฺคนฺติ สุฏฺุ อคฺคํ, รูปสทฺทาทิทสวิธํ อตฺตโน ผลํ นิปฺผาเทตุํ อรหตีติ อตฺโถ. สุอคฺคิกาว นิรุตฺตินเยน โสวคฺคิกา, ทกฺขิณาสทฺทาเปกฺขาย จ สพฺพตฺถ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส. สุโขติ สุขูปาโย อิฏฺโ กนฺโต. อคฺเคติ อุฬาเร. อตฺตนา ปริภุฺชิตพฺพํ พาหิรํ รูปํ, อตฺตโน วณฺณโปกฺขรตา วณฺโณติ อยเมเตสํ วิเสโส. ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตายาติ ทกฺขิณา, ปริจฺจาคมยํ ปุฺนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณํ ทาน’’นฺติ.

มคฺโค สามฺํ สมิตปาปสงฺขาตสฺส สมณสฺส ภาโวติ กตฺวา, ตสฺส วิปากตฺตา อริยผลํ สามฺผลํ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา มหาวคฺคสํยุตฺตปาฬิวเสน ตทตฺถํ สาเธติ. ตํ เอส ราชา น ชานาติ อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย. ยสฺมา ปเนส ‘‘ทาสกสฺสกาทิภูตานํ ปพฺพชิตานํ โลกโต อภิวาทนาทิลาโภ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ นามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อีทิสมตฺถํ ชานนฺโต’’ติ วีมํสนฺโต ปูรณาทิเก ปุจฺฉิตฺวา เตสํ กถาย อนธิคตวิตฺโต ภควนฺตมฺปิ เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉตี’’ติ.

ราชามจฺจาติ ราชกุลสมุทาคตา อมจฺจา, อนุยุตฺตกราชาโน เจว อมจฺจา จาติปิ อตฺโถ. กณฺหปกฺขนฺติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ ลพฺภมานทิฏฺิคตูปสํหิตํ สํกิเลสปกฺขํ. สุกฺกปกฺขนฺติ ตพฺพิธุรํ อุปริ สุตฺตาคตํ โวทานปกฺขํ. สมณโกลาหลนฺติ สมณโกตูหลํ ตํ ตํ สมณวาทานํ อฺมฺวิโรธํ. สมณภณฺฑนนฺติ เตเนว วิโรเธน ‘‘เอวํวาทีนํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อยํ โทโส, เอวํวาทีนํ เตสํ อยํ โทโส’’ติ เอวํ ตํ ตํ วาทสฺส ปริภาสนํ. อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโกติ ธมฺมตาทสฺสเนน ตทตฺถสมตฺถนํ. อตฺตโน เทสนาโกสลฺเลน รฺโ ภารํ กโรนฺโต, น ตทฺเน ปรวมฺภนาทิการเณน.

๑๖๔. นุ-สทฺโท วิย โน-สทฺโทปิ ปุจฺฉายํ นิปาโตติ อาห ‘‘อภิชานาสิ นู’’ติ. อยฺจาติ เอตฺถ -สทฺโท น เกวลํ อภิชานาสิปเทเนว, อถ โข ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ ปเทน จาติ สมุจฺจยตฺโถ. กถํ โยเชตพฺโพติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อิทฺหี’’ติอาทินา. ปุจฺฉิตา นูติ ปุพฺเพ ปุจฺฉํ กตฺตา นุ. นํ ปุฏฺภาวนฺติ ตาทิสํ ปุจฺฉิตภาวํ อภิชานาสิ นุ. น เต สมฺมุฏฺนฺติ ตว น ปมุฏฺํ วตาติ อตฺโถ. อผาสุกภาโวติ ตถา ภาสเนน อสุขภาโว. ปณฺฑิตปติรูปกานนฺติ (สามํ วิย อตฺตโน สกฺการานํ ปณฺฑิตภาสานํ) อามํ วิย ปกฺกานํ ปณฺฑิตา ภาสานํ. (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๓) ปาฬิปทอตฺถพฺยฺชเนสูติ ปาฬิสงฺขาเต ปเท, ตทตฺเถ ตปฺปริยาปนฺนกฺขเร จ, วากฺยปริยาโย วา พฺยฺชนสทฺโท ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชน’’นฺติอาทีสุ (เนตฺติ. ๒๘) วิย. ภควโต รูปํ สภาโว วิย รูปมสฺสาติ ภควนฺตรูโป, ภควา วิย เอกนฺตปณฺฑิโตติ อตฺโถ.

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

๑๖๕. เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอกํ สมยมิจฺเจว อตฺโถ. สมฺโมเทติ สมฺโมทนํ กโรตีติ สมฺโมทนียํ. อนียสทฺโท หิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ, (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา ๙๗) สมฺโมทนํ วา ชเนตีติ สมฺโมทนิยํ ตทฺธิตวเสน. สริตพฺพนฺติ สารณียํ, สรณสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ วา สารณิยํ, เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตก’’นฺติ วุตฺตํ, สริตพฺพยุตฺตกนฺติ จ สรณานุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถ.

๑๖๖. สหตฺถาติ สหตฺเถเนว, เตน สุทฺธกตฺตารํ ทสฺเสติ, อาณตฺติยาติ ปน เหตุกตฺตารํ, นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถ กรเณเนว สงฺคหิตา. หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิ. ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺสา’’ติ. ปปฺจสูทนิยํ นาม มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘ปจโต’’ติ เอตสฺส ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๙๗) ทุติโยปิ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน ตชฺชนํ, ปริภาสนฺจ ทณฺเฑน สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺส อิจฺเจว วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๖) อาจริเยน วุตฺตํ, อธุนา ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ ปาโปิ พหุโส ทิสฺสติ. โสกนฺติ โสกการณํ, โสจนนฺติปิ ยุชฺชติ การณสมฺปาทเนน ผลสฺสปิ กตฺตพฺพโต. ปเรหีติ อตฺตโน วจนกเรหิ กมฺมภูเตหิ. ผนฺทโตติ เอตฺถ ปรสฺส ผนฺทนวเสน สุทฺธกตฺตุตฺโถ น ลพฺภติ, อถ โข อตฺตโน ผนฺทนวเสเนวาติ อาห ‘‘ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต’’ติ, อตฺตนา กเตน ปรสฺส วิพาธนปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโตติ อตฺโถ. ‘‘อติปาตาปยโต’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตริ, เหตุกตฺตริ จ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ ‘‘หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปี’’ติ อิมินา. สพฺพตฺถาติ ‘‘อาทิยโต’’ติอาทีสุ. กรณการณวเสนาติ สยํการปรํการวเสน.

ฆรภิตฺติยา อนฺโต จ พหิ จ สนฺธิ ฆรสนฺธิ. กิฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป วิลุมฺปนํ นิลฺโลโปติ อาห ‘‘มหาวิโลป’’นฺติ. เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโก. เตนาห ‘‘เอกเมวา’’ติอาทิ. ‘‘ปริปนฺเถ ติฏฺโต’’ติ เอตฺถ อจฺฉินฺทนตฺถเมว ติฏฺตีติ อยมตฺโถ ปกรณโต สิทฺโธติ ทสฺเสติ ‘‘อาคตาคตาน’’นฺติอาทินา. ‘‘ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๖) อยมตฺโถปิ อาจริเยน วุตฺโต. กโรมีติ สฺายาติ สฺเจตนิกภาวมาห, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘สฺจิจฺจ กโรโตปิ น กรียติ นาม, ปเคว อสฺจิจฺจา’’ติ. ปาปํ น กรียตีติ ปุพฺเพ อสโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ปาปํ อกตเมว นาม. เตนาห ‘‘นตฺถิ ปาป’’นฺติ.

ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปวตฺตนฺตีติ อตฺตโน วาเท ปเรหิ อาโรปิตํ โทสมปเนตุกาโม ปูรโณ อิมมตฺถมฺปิ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปนา’’ติอาทิ. สฺามตฺตเมตํ ‘‘ปาปํ กโรนฺตี’’ติ, ปาปํ ปน นตฺเถวาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ กิรสฺส โหติ – อิเมสํ สตฺตานํ หึสาทิกิริยา อตฺตานํ น ปาปุณาติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา, สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺกลิงฺครูปมํ, ตสฺมึ วิโกปิเตปิ น กิฺจิ ปาปนฺติ. ปริยนฺโต วุจฺจติ เนมิ ปริโยสาเน ิตตฺตา. เตน วุตฺตํ อาจริเยน ‘‘นิสิตขุรมยเนมินา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๖). ทุติยวิกปฺเป จกฺกปริโยสานเมว ปริยนฺโต, ขุเรน สทิโส ปริยนฺโต ยสฺสาติ ขุรปริยนฺโต. ขุรคฺคหเณน เจตฺถ ขุรธารา คหิตา ตทวโรธโต. ปาฬิยํ จกฺเกนาติ จกฺกาการกเตน อาวุธวิเสเสน. ตํ มํสขลกรณสงฺขาตํ นิทานํ การณํ ยสฺสาติ ตโตนิทานํ, ‘‘ปจฺจตฺตวจนสฺส โตอาเทโส, สมาเส จสฺส โลปาภาโว’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๒๑) อฏฺกถาสุ วุตฺโต. ‘‘ปจฺจตฺตตฺเถ นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ยุชฺชตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโร. ‘‘การณตฺเถ นิปาตสมุทาโย’’ติปิ อกฺขรจินฺตกา.

คงฺคาย ทกฺขิณทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรทิสา ปน ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทกฺขิณฺเจ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตฺจ เทสทิสาปเทเสน ตนฺนิวาสิโน สนฺธายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทกฺขิณตีเร’’ติอาทิมาห. หนนทานกิริยา หิ ตทายตฺตา. มหายาคนฺติ มหาวิชิตรฺโ ยฺสทิสมฺปิ มหายาคํ. ทมสทฺโท อินฺทฺริยสํวรสฺส, อุโปสถสีลสฺส จ วาจโกติ อาห ‘‘อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมนา’’ติ. เกจิ ปน อุโปสถกมฺเมนา’ติ อิทํ อินฺทฺริยทมสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทเมนา’ติ’’ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ตทุภยตฺถวาจกตฺตา ทมสทฺทสฺส, อตฺถทฺวยสฺส จ วิเสสวุตฺติโต. อธุนา หิ กตฺถจิ โปตฺถเก วา-สทฺโท, จ-สทฺโทปิ ทิสฺสติ. สีลสํยเมนาติ ตทฺเน กายิกวาจสิกสํวเรน. สจฺจวจเนนาติ อโมสวชฺเชน. ตสฺส วิสุํ วจนํ โลเก ครุตรปุฺสมฺมตภาวโต. ยถา หิ ปาปธมฺเมสุ มุสาวาโท ครุตโร, เอวํ ปุฺธมฺเมสุ อโมสวชฺโช. เตนาห ภควา อิติวุตฺตเก

‘‘เอกธมฺมํ อตีตสฺส, มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน;

วิติณฺณปรโลกสฺส, นตฺถิ ปาปํ อการิย’’นฺติ. (อิติวุ. ๒๗);

ปวตฺตีติ โย กโรติ, ตสฺส สนฺตาเน ผลุปฺปาทปจฺจยภาเวน อุปฺปตฺติ. เอวฺหิ ‘‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมผล’’นฺติ อกิริยวาทสฺส ปริปุณฺณตา. สติ หิ กมฺมผเล กมฺมานมกิริยภาโว กถํ ภวิสฺสติ. สพฺพถาปีติ ‘‘กโรโต’’ติอาทินา วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ.

ลพุชนฺติ ลิกุจํ. ปาปปุฺานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปติ, น รฺา ปุฏฺํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ พฺยากโรตีติ อธิปฺปาโย. อิทฺหิ อวธารณํ วิปากปฏิกฺเขปนิวตฺตนตฺถํ. โย หิ กมฺมํ ปฏิกฺขิปติ, เตน อตฺถโต วิปาโกปิ ปฏิกฺขิตฺโตเยว นาม โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐-๑๗๒).

ปฏิราชูหิ อนภิภวนียภาเวน วิเสสโต ชิตนฺติ วิชิตํ, เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติเทโส. ‘‘มา มยฺหํ วิชิเต วสถา’’ติ อปสาทนา ปพฺพชิตสฺส ปพฺพาชนสงฺขาตา วิเหนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘วิเหเตพฺพ’’นฺติ. เตน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘เอวเมต’’นฺติ อุปธารณํ สลฺลกฺขณํ อุคฺคณฺหนํ, ตทมินา ปฏิกฺขิปตีติ อาห ‘‘สารโต อคฺคณฺหนฺโต’’ติ. ตสฺส ปน อตฺถสฺส อทฺธนิยภาวาปาทนวเสน จิตฺเตน สนฺธารณํ นิกฺกุชฺชนํ, ตทมินา ปฏิกฺขิปตีติ ทสฺเสติ ‘‘สารวเสเนว…เป… อฏฺเปนฺโต’’ติ อิมินา. สารวเสเนวาติ อุตฺตมวเสเนว, อวิตถตฺตา วา ปเรหิ อนุจฺจาลิโต ถิรภูโต อตฺโถ อเผคฺคุภาเวน สาโรติ วุจฺจติ, ตํวเสเนวาติ อตฺโถ. นิสฺสรณนฺติ วฏฺฏโต นิยฺยานํ. ปรมตฺโถติ อวิปรีตตฺโถ, อุตฺตมสฺส วา าณสฺสารมฺมณภูโต อตฺโถ. พฺยฺชนํ ปน เตน อุคฺคหิตฺเจว นิกฺกุชฺชิตฺจ ตถาเยว ภควโต สนฺติเก ภาสิตตฺตา.

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

๑๖๘. อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธวจเนน. ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ อิมินา สภาวโต วิชฺชมานสฺเสว ปฏิกฺขิปเน ตสฺส อฺาณเมว การณนฺติ ทสฺเสติ. สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสฺสนสฺส มลีนสฺส การณํ. วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สํกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส ปจฺจยํ. อตฺตกาเรติ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอ-การวเสน ปทสิทฺธิ ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสิตคฺเค’’ติ, (ขุ. ปา. ๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) ปจฺจตฺตตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ ยถา ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๙๔), ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตกาโร’’ติ อิมินา. โส จ เตน เตน สตฺเตน อตฺตนา กาตพฺพกมฺมํ, อตฺตนา นิปฺผาเทตพฺพปโยโค วา. เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. สพฺพฺุตนฺติ สมฺมาสมฺโพธึ. นฺติ อตฺตนา กตกมฺมํ. ทุติยปเทนาติ ‘‘นตฺถิ ปรกาเร’’ติ ปเทน. ปรกาโร จ นาม ปรสฺส วาหสา อิชฺฌนกปโยโค. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปรการ’’นฺติอาทิ. โอวาทานุสาสนินฺติ โอวาทภูตมนุสาสนึ, ปมํ วา โอวาโท, ปจฺฉา อนุสาสนี. ‘‘ปรการ’’นฺติ ปทสฺส อุปลกฺขณวเสน อตฺถทสฺสนฺเจตํ, โลกุตฺตรธมฺเม ปรการาวสฺสโย นตฺถีติ อาห ‘‘เปตฺวา มหาสตฺต’’นฺติ. อตฺเถเวส โลกิยธมฺเม ยถา ตํ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส อาฬารุทเก นิสฺสาย ปฺจาภิฺาโลกิยสมาปตฺติลาโภ, ตฺจ ปจฺฉิมภวิกมหาสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตสฺสปิ เอตฺเถว สงฺคโห เตสมฺปิ ตทภาวโต. มนุสฺสโสภคฺยตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน กมฺมวาทสฺส, กิริยวาทสฺส จ ปฏิกฺขิปเนน. ชินจกฺเกติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๔.๒๓๒) นยปฺปวตฺเต กมฺมานํ, กมฺมผลานฺจ อตฺถิตาปริทีปเน พุทฺธสาสเน. ปจฺจนีกกถนํ ปหารทานสทิสนฺติ ‘‘ปหารํ เทติ นามา’’ติ.

ยถาวุตฺตอตฺตการปรการาภาวโต เอว สตฺตานํ ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ สนฺธาย ‘‘นตฺถิปุริสกาเร’’ติ ตสฺส ปฏิกฺขิปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เทวตฺตมฺปี’’ติอาทินา, ‘‘มนุสฺสโสภคฺยต’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปการา. ‘‘พเล ปติฏฺิตา’’ติ วตฺวา วีริยเมวิธ พลนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วีริยํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สตฺตานฺหิ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิก นิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ วีริยพลํ นตฺถีติ โส ปฏิกฺขิปติ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ โวทานิยพลสฺส ปฏิกฺขิปนํ สํกิเลสิกสฺสาปิ พลสฺส เตน ปฏิกฺขิปนโต. ยทิ วีริยาทีนิ ปุริสการเววจนานิ, อถ กสฺมา เตสํ วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘อิทํ โน วีริเยนา’’ติอาทิ. อิทํ โน วีริเยนาติ อิทํ ผลํ อมฺหากํ วีริเยน ปวตฺตํ. ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสนาติ อฺเสํ ปวตฺตโวหารวจนสฺส ปฏิกฺเขปกรณวเสน. วีริยถามปรกฺกมสมฺพนฺธเนน ปวตฺตพลวาทีนํ วาทสฺส ปฏิกฺเขปกรณวเสน ‘‘นตฺถิ พล’’นฺติ ปทมิว สพฺพานิเปตานิ เตน อาทียนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตฺจ วจนียตฺถโต วุตฺตํ, วจนตฺถโต ปน ตสฺสา ตสฺสา กิริยาย อุสฺสนฺนฏฺเน พลํ. สูรวีรภาวาวหฏฺเน วีริยํ. ตเทว ทฬฺหภาวโต, โปริสธุรํ วหนฺเตน ปวตฺเตตพฺพโต จ ปุริสถาโม. ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนวเสน ปวตฺติยา ปุริสปรกฺกโมติ เวทิตพฺพํ.

รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺตา. อสฺสสนปสฺสสนวเสน ปวตฺติยา ปาณนโต ปาณาติ อิมินา อตฺเถน สมาเนปิ ปททฺวเย เอกินฺทฺริยาทิวเสน ปาเณ วิภชิตฺวา สตฺตโต วิเสสํ กตฺวา เอส วทตีติ อาห ‘‘เอกินฺทฺริโย’’ติอาทิ. ภวนฺตีติ ภูตาติ สตฺตปาณปริยาเยปิ สติ อณฺฑโกสาทีสุ สมฺภวนฏฺเน ตโต วิเสสาว, เตน วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘อณฺฑ…เป… วทตี’’ติ อิมินา. วตฺถิโกโส คพฺภาสโย. ชีวนโต ปาณํ ธาเรนฺโต วิย วฑฺฒนโต ชีวา. เตนาห ‘‘สาลิยวา’’ติอาทิ. อาทิสทฺเทน วิรุฬฺหธมฺมา ติณรุกฺขา คหิตา. นตฺถิ เอเตสํ สํกิเลสวิสุทฺธีสุ วโส สามตฺถิยนฺติ อวสา. ตถา อพลา อวีริยา. เตนาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิ. นิยตาติ นิยมนา, อเฉชฺชสุตฺตาวุตสฺส อเภชฺชมณิโน วิย นิยตปฺปวตฺติตาย คติชาติพนฺธาปวคฺควเสน นิยาโมติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ. ฉนฺนํ อภิชาตีนํ สมฺพนฺธีภูตานํ คมนํ สมวาเยน สมาคโม. สมฺพนฺธีนิรเปกฺโขปิ ภาวสทฺโท สมฺพนฺธีสหิโต วิย ปกติยตฺถวาจโกติ อาห ‘‘สภาโวเยวา’’ติ, ยถา กณฺฏกสฺส ติกฺขตา, กปิตฺถผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขีนํ วิจิตฺตาการตา จ, เอวํ สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เหตุปจฺจยมนฺตเรน ตถา ตถา ปริณาโม อกุตฺติโม สภาโวเยวาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ปริณมนํ นานปฺปการตาปตฺติ. เยนาติ สตฺตปาณาทินา. ยถา ภวิตพฺพํ, ตเถวาติ สมฺพนฺโธ.

ฉฬภิชาติโย ปรโต วิตฺถารียิสฺสนฺติ. ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วทนฺโต มกฺขลิ อทุกฺขมสุขภูมึ สพฺเพน สพฺพํ น ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘อฺา อทุกฺขมสุขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ. อยํ ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วจนํ กรณภาเวน คเหตฺวา วุตฺตา อาจริยสฺส มติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อฺา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ อยเมว ปาโ ทิฏฺโ, น ‘‘อทุกฺขมสุขภูมี’’ติ. เอวํ สติ ‘‘ฉสฺเววาภิชาตีสู’’ติ วจนํ อธิกรณภาเวน คเหตฺวา ฉสุ เอว อภิชาตีสุ สุขทุกฺขปฏิสํเวทนํ, น เตหิ อฺตฺถ, ตาเยว สุขทุกฺขภูมิ, น ตทฺาติ ทสฺเสตีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยเมว จ ยุตฺตตโร ปฏิกฺเขปิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ภูมิวเสน วุตฺตตฺตา. ยทิ หิ ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วจเนน ปฏิกฺเขปิตพฺพสฺส ทสฺสนํ สิยา, อถ ‘‘อฺา อทุกฺขมสุขา นตฺถี’’ติ ทสฺเสยฺย, น ‘‘อทุกฺขมสุขภูมี’’ติ ทสฺสนเหตุวจนสฺส ภูมิอตฺถาภาวโต. ทสฺเสติ เจตํ ตาสํ ภูมิยา อภาวเมว, เตน วิฺายติ อยํ ปาโ, อยฺจตฺโถ ยุตฺตตโรติ.

ปมุขโยนีนนฺติ มนุสฺเสสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิวเสน, ติรจฺฉานาทีสุ สีหพฺยคฺฆาทิวเสน ปธานโยนีนํ, ปธานตา เจตฺถ อุตฺตมตา. เตนาห ‘‘อุตฺตมโยนีน’’นฺติ. สฏฺิ สตานีติ ฉ สหสฺสานิ. ‘‘ปฺจ จ กมฺมุโน สตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ ‘‘ปฺจ กมฺมสตานิ จา’’ติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกํ ทิฏฺึ ทีเปตี’’ติ อิมเมวตฺถมติทิสติ. เอตฺถ จ ‘‘ตกฺกมตฺตเกนา’’ติ วทนฺโต ยสฺมา ตกฺกิกา อวสฺสยภูตตถตฺถคฺคหณองฺกุสนยมนฺตเรน นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิฺจิ อตฺตนา ปริกปฺปิตํ สารโต มฺมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตตฺถ จ ทิฏฺิคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺิวตฺถุสฺมึ วิฺูหิ วิจารณา กาตพฺพาติ อิมมธิปฺปายํ วิภาเวติ. เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. ปฺจินฺทฺริยวเสนาติ จกฺขาทิปฺจินฺทฺริยวเสน. เต หิ ‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสงฺขาตานิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ‘ปฺจ กมฺมานี’ติ ติตฺถิยา ปฺเปนฺตี’’ติ วทนฺติ ‘‘กายวจีมโนกมฺมานิ จ ‘ตีณิ กมฺมานี’ติ’’. กมฺมนฺติ ลทฺธีติ ตทุภยํ โอฬาริกตฺตา ปริปุณฺณกมฺมนฺติ ลทฺธิ. มโนกมฺมํ อโนฬาริกตฺตา อุปฑฺฒกมฺมนฺติ ลทฺธีติ โยชนา. ‘‘ทฺวาสฏฺิ ปฏิปทา’’ติ วตฺตพฺเพ สภาวนิรุตฺตึ อชานนฺโต ‘‘ทฺวฏฺิปฏิปทา’’ติ วทตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺิ ปฏิปทา’’ติ. สทฺทรจกา ปน ‘‘ทฺวาสฏฺิยา สโลโป, อตฺตมา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สภาวนิรุตฺติยา โยคโต อสิทฺธตฺตา. ยทิ หิ สา โยเคน สิทฺธา อสฺส, เอวํ สภาวนิรุตฺติเยว สิยา, ตถา จ สติ อาจริยานํ มเตน วิรุชฺฌตีติ วทนฺติ. ‘‘จุลฺลาสีติ สหสฺสานี’’ติอาทิกา ปน อฺตฺร ทิฏฺปโยคา สภาวนิรุตฺติเยว. ทิสฺสติ หิ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ –

‘‘จุลฺลาสีติ สหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู;

น ตฺเวว เตปิ ติฏฺนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๗๑๕; มหานิ. ๑๐, ๓๙);

เอกสฺมึ กปฺเปติ จตุนฺนมสงฺขฺเยยฺยกปฺปานํ อฺตรภูเต เอกสฺมึ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเป. ตตฺถาปิ จ วิวฏฺฏฏฺายีสฺิตํ เอกเมว สนฺธาย ‘‘ทฺวฏฺนฺตรกปฺปา’’ติ วุตฺตํ. น หิ โส อสฺสุตสาสนธมฺโม อิตเร ชานาติ พาหิรกานมวิสยตฺตา, อชานนฺโต เอวมาหาติ อตฺโถ.

อุรพฺเภ หนนฺติ, หนฺตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ โอรพฺภิกา. เอส นโย สากุณิกาทีสุปิ. ลุทฺทาติ วุตฺตาวเสสกา เย เกจิ จาตุปฺปทชีวิกา เนสาทา. มาควิกปทสฺมิฺหิ โรหิตาทิมิคชาติเยว คหิตา. พนฺธนาคาเร นิโยเชนฺตีติ พนฺธนาคาริกา. กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตา. อยํ สพฺโพปิ กณฺหกมฺมปสุตตาย กณฺหาภิชาตีติ วทติ กณฺหสฺส ธมฺมสฺส อภิชาติ อพฺภุปฺปตฺติ ยสฺสาติ กตฺวา. ภิกฺขูติ พุทฺธสาสเน ภิกฺขู. กณฺฏเกติ ฉนฺทราเค. สฺโควเสน เตสํ ปกฺขิปนํ. กณฺฏกสทิสฉนฺทราเคน สฺุตฺตา ภุฺชนฺตีติ หิ อธิปฺปาเยน ‘‘กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘เต ปณีตปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตี’’ติ ตสฺส มิจฺฉาคาโห, ตสฺมา ายลทฺเธปิ ปจฺจเย ภุฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทติ กณฺฏกวุตฺติกาติ กณฺฏเกน ยถาวุตฺเตน สห ชีวิกา. อยฺหิสฺส ปาฬิเยวาติ อยํ มกฺขลิสฺส วาททีปนา อตฺตนา รจิตา ปาฬิเยวาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ. กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก อปเร ปพฺพชิตา พาหิรกา สนฺติ, เต นีลาภิชาตีติ วทตีติ อตฺโถ. เต หิ สวิเสสํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา. ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย ภวนฺตีติ กณฺฏกวุตฺติกาติ วุตฺตา. นีลสฺส ธมฺมสฺส อภิชาติ ยสฺสาติ นีลาภิชาติ. เอวมิตเรสุปิ.

อมฺหากํ สฺโชนคณฺโ นตฺถีติ วาทิโน พาหิรกปพฺพชิตา นิคณฺา. เอกเมว สาฏกํ ปริทหนฺตา เอกสาฏกา. กณฺหโต ปริสุทฺโธ นีโล, ตโต ปน โลหิโตติอาทินา ยถากฺกมํ ตสฺส ปริสุทฺธํ วาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปณฺฑรตราติ ภุฺชนนหานปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปริสุทฺธตรา กณฺหนีลมุปาทาย โลหิตสฺสาปิ ปริสุทฺธภาเวน วตฺตพฺพโต. โอทาตวสนาติ โอทาตวตฺถปริทหนา. อเจลกสาวกาติ อาชีวกสาวกภูตา. เต กิร อาชีวกลทฺธิยา วิสุทฺธจิตฺตตาย นิคณฺเหิปิ ปณฺฑรตรา หลิทฺทาภานมฺปิ ปุริเม อุปาทาย ปริสุทฺธภาวปฺปตฺติโต. ‘‘เอว’’นฺติอาทินา ตสฺส ฉนฺทาคมนํ ทสฺเสติ. นนฺทาทีนํ สาวกภูตา ปพฺพชิตา อาชีวกา. ตถา อาชีวกินิโย. นนฺทาทโย กิร ตถารูปํ อาชีวกปฏิปตฺตึ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ิตา, ตสฺมา นิคณฺเหิ อาชีวกสาวเกหิ ปพฺพชิเตหิ ปณฺฑรตรา วุตฺตา ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อยํ ตสฺส ลทฺธิ.

ปุริสภูมิโยติ ปธานนิทฺเทโส. อิตฺถีนมฺปิ เหตา ภูมิโย เอส อิจฺฉเตว. สตฺต ทิวเสติ อจฺจนฺตสฺโควจนํ, เอตฺตกมฺปิ มนฺทา โมมูหาติ. สมฺพาธฏฺานโตติ มาตุกุจฺฉึ สนฺธายาห. โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ ตมนุสฺสริตฺวา. เขทนํ, กีฬนฺจ ขิฑฺฑาสทฺเทเนว สงฺคเหตฺวา ขิฑฺฑาภูมิ วุตฺตา. ปทสฺส นิกฺขิปนํ ปทนิกฺขิปนํ. ยทา ตถา ปทํ นิกฺขิปิตุํ สมตฺโถ, ตทา ปทวีมํสภูมิ นามาติ ภาโว. วตาวตสฺส ชานนกาเล. ภิกฺขุ จ ปนฺนโกติอาทิปิ เตสํ พาหิรกานํ ปาฬิเยว. ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโก, เตสํ วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนโก. ชิโนติ ชิณฺโณ ชราวเสน หีนธาตุโก, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขํ ชินิตฺวา ิโต. โส กิร ตถาภูโต ธมฺมมฺปิ กสฺสจิ น กเถสิ. เตนาห ‘‘น กิฺจิ อาหา’’ติ. โอฏฺวทนาทิวิปฺปกาเร กเตปิ ขมนวเสน น กิฺจิ กเถตีติปิ วทนฺติ. อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา นเยน มหาสีหนาทสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๓๙๔; ม. นิ. ๑.๑๕๕) วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภึ. ตโตเยว ชิฆจฺฉาทุพฺพลปเรตตาย สยนปรายนฏฺเน สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติ.

อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานมาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิ. ‘‘ปริพฺพาชกสตานี’’ติ วุจฺจมาเนปิ เจส สภาวลิงฺคมชานนฺโต ‘‘ปริพฺพาชกสเต’’ติ วทติ. เอวมฺเสุปิ. เตนาห ‘‘ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานี’’ติ. นาคภวนํ นาคมณฺฑลํ ยถา ‘‘มหึสกมณฺฑล’’นฺติ. ปรมาณุอาทิ รโช. ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตา. มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิ มิคชาติ. คณฺิมฺหีติ ผฬุมฺหิ, ปพฺเพติ อตฺโถ. จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน, เตสฺจ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวา. ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺจอนฺตรเภโท มหาสมยสุตฺเตน (ที. นิ. ๒.๓๓๑) ทีเปตพฺโพ. ‘‘โส ปนา’’ติอาทินา อชานนฺโต ปเนส พหู เทเวปิ สตฺต เอว วทตีติ ตสฺส อปฺปมาณตํ ทสฺเสติ. มนุสฺสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาควเสน. ปิสาจา เอว เปสาจา, เต อปรเปตาทิวเสน มหนฺตมหนฺตา, พหุตราติ อตฺโถ. พาหิรกสมเย ปน ‘‘ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุวาฬิยมุจลินฺทนาเมน โวหริตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๘) อาจริเยน วุตฺตํ.

คณฺิกาติ ปพฺพคณฺิกา. ปพฺพคณฺิมฺหิ หิ ปวุฏสทฺโท. มหาปปาตาติ มหาตฏา. ปาริเสสนเยน ขุทฺทกปปาตสตานิ. เอวํ สุปิเนสุปิ. ‘‘มหากปฺปิโน’’ติ อิทํ ‘‘มหากปฺปาน’’นฺติ อตฺถโต เวทิตพฺพํ. สทฺทโต ปเนส อชานนฺโต เอวํ วทตีติ น วิจารณกฺขมํ. ตถา ‘‘จุลฺลาสีติ สตสหสฺสานี’’ติ อิทมฺปิ. โส หิ ‘‘จตุราสีติ สตสหสฺสานี’’ติ วตฺตุมสกฺโกนฺโต เอวํ วทติ. สทฺทรจกา ปน ‘‘จตุราสีติยา ตุโลโป, จสฺส จุ, รสฺส โล, ทฺวิตฺตฺจา’’ติ วทนฺติ. เอตฺตกา มหาสราติ เอตปฺปมาณวตา มหาสรโต, สตฺตมหาสรโตติ วุตฺตํ โหติ. กิราติ ตสฺส วาทานุสฺสวเน นิปาโต. ปณฺฑิโตปิ…เป… น คจฺฉติ, กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโต.

‘‘อเจลกวเตน วา อฺเน วา เยน เกนจี’’ติ วุตฺตมติทิสติ ‘‘ตาทิเสเนวา’’ติ อิมินา. ตโปกมฺเมนาติ ตปกรเณน. เอตฺถาปิ ‘‘ตาทิเสเนวา’’ติ อธิกาโร. โย…เป… วิสุชฺฌติ, โส อปริปกฺกํ กมฺมํ ปริปาเจติ นามาติ โยชนา. อนฺตราติ จตุราสีติมหากปฺปสตสหสฺสานมพฺภนฺตเร. ผุสฺส ผุสฺสาติ ปตฺวา ปตฺวา. วุตฺตปริมาณํ กาลนฺติ จตุราสีติมหากปฺปสตสหสฺสปมาณํ กาลํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ กมฺมํ สีลาทินา สีฆํเยว วิสุทฺธปฺปตฺติยา ปริปาเจติ นาม. ปริปกฺกํ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส กาเลน ปริปกฺกภาวานาปาทเนน พฺยนฺตึ วิคมนํ กโรติ นามาติ. โทเณนาติ ปริมินนโทณตุมฺเพน. รูปกวเสนตฺโถ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘มิตํ วิยา’’ติ. น หาปนวฑฺฒนํ ปณฺฑิตพาลวเสนาติ ทสฺเสติ ‘‘น สํสาโร’’ติอาทินา. วฑฺฒนํ อุกฺกํโส. หาปนํ อวกํโส.

กตสุตฺตคุเฬติ กตสุตฺตวฏฺฏิยํ. ปเลตีติ ปเรติ ยถา ‘‘อภิสมฺปราโย’’ติ, (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๔) ร-การสฺส ปน ล-การํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ (จูฬนิ. ๑๕; มิ. ป. ๓.๖). โส จ จุราทิคณวเสน คติยนฺติ วุตฺตํ ‘‘คจฺฉตี’’ติ. อิมาย อุปมาย เจส สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น วฑฺฒติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘สุตฺเต ขีเณ’’ติอาทิ. ตตฺเถวาติ ขียนฏฺาเนเยว.

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

๑๗๑. ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานเจตนาเยว วุตฺตา. ตํมุเขน จ ผลนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาว’’นฺติ อิมินา. ทินฺนฺหิ มุขฺยโต อนฺนาทิวตฺถุ, ตํ กถเมส ปฏิกฺขิปิสฺสติ. เอส นโย ยิฏฺํ หุตนฺติ เอตฺถาปิ. สพฺพสาธารณํ มหาทานํ มหายาโค. ปาหุนภาเวน กตฺตพฺพสกฺกาโร ปาหุนกสกฺกาโร. ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลฺจ. วิปาโกติ สทิสผลํ. จตุรงฺคสมนฺนาคเต ทาเน านนฺตราทิปตฺติ วิย หิ อานิสํโส, สงฺขพฺราหฺมณสฺส ทาเน (ชา. ๑.๑๐.๓๙) ตาณลาภมตฺตํ วิย นิสฺสนฺโท, ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ สทิสผลํ วิปาโก. อยํ โลโก, ปรโลโกติ จ กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ วุตฺโต ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนโต. ปจฺจกฺขทิฏฺโ หิ โลโก กถํ เตน ปฏิกฺขิตฺโต สิยา. ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ อิมินา การณมาห, ยตฺถ ยตฺถ ภวโยนิอาทีสุ ิตา อิเม สตฺตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ, นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เตสูติ มาตาปิตูสุ. ผลาภาววเสเนว วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กริยมานสกฺการาสกฺการานมภาววเสน เตสํ โลเก ปจฺจกฺขตฺตา. ปุพฺพุฬสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโก อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถี’’ติ. สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ อกเถตฺวา สฺเตน ภวิตพฺพํ, อฺถา อโหปุริสิกา นาม สิยา. กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย อิมฺจ…เป… ปเวเทนฺตี’’ติ อาห. อยํ อฏฺกถาวเสสโก อตฺโถ.

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโต จาตุมหาภูติโก, อตฺถมตฺตโต ปน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวมยมฺปิ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโต จตุมหาภูตมโยติ วุจฺจติ. อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุ. พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวึ, เตน ปถวีเยว กาโยติ ทสฺเสติ. อนุคจฺฉตีติ อนุพนฺธติ. อุภเยนาปีติ ปททฺวเยนปิ. อุเปติ อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติ หุตฺวา สตฺตภาเวน สณฺิตา, สา จ มหาปถวี ฆฏาทิคตปถวี วิย อิทานิ ตเมว พาหิรํ ปถวิกายํ สมุทายภูตํ ปุน อุเปติ อุปคจฺฉติ, สพฺพโส เตน พาหิรปถวิกาเยน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทํ, สูริยรํสิโต คหิตอินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุนปิ สูริยรํสึ, มหาวายุกฺขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ปุนปิ มหาวายุกฺขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ปริกปฺปนามตฺเตน ทิฏฺิคติกสฺส อธิปฺปาโย.

มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานีติ มนเมว ฉฏฺํ เยสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายานํ, ตานิ อินฺทฺริยานิ. อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยภาวาติ วทนฺติ. วิสยีคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺติ. กถํ คณิตา มฺจปฺจมาติ อาห ‘‘มฺโจ เจว…เป… อตฺโถ’’ติ. อาฬาหนํ สุสานนฺติ อตฺถโต เอกํ. คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺาสานิ. สรีรเมว วา ปทานิ ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโต. ปาราวตปกฺขิวณฺณานีติ ปาราวตสฺส นาม ปกฺขิโน วณฺณานิ. ‘‘ปาราวตปกฺขวณฺณานี’’ติ ปาโ, ปาราวตสกุณสฺส ปตฺตวณฺณานีติ อตฺโถ. ภสฺมนฺตาติ ฉาริกาปริยนฺตา. เตนาห ‘‘ฉาริกาวสานเมวา’’ติ. อาหุติสทฺเทเนตฺถ ‘‘ทินฺนํ ยิฏฺํ หุต’’นฺติ วุตฺตปฺปการํ ทานํ สพฺพมฺปิ คหิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปาหุนกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทาน’’นฺติ อิมินา, วิรูเปกเสสนิทฺเทโส วา เอส. อตฺโถติ อธิปฺปายโต อตฺโถ สทฺทโต ตสฺส อนธิคมิตตฺตา. เอวมีทิเสสุ. ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, พาลปุคฺคลา, เตหิ ทตฺตูหิ. กึ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘พาลา เทนฺตี’’ติอาทิ. ปาฬิยํ ‘‘โลโก อตฺถี’’ติ มติ เยสํ เต อตฺถิกา, ‘‘อตฺถี’’ติ เจทํ เนปาติกปทํ, เตสํ วาโท อตฺถิกวาโท, ตํ อตฺถิกวาทํ.

ตตฺถาติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุ มิจฺฉาวาทีสุ. กมฺมํ ปฏิพาหติ อกิริยวาทิภาวโต. วิปากํ ปฏิพาหติ สพฺเพน สพฺพํ อายตึ อุปปตฺติยา ปฏิกฺขิปนโต. วิปากนฺติ จ อานิสํสนิสฺสนฺทสทิสผลวเสน ติวิธมฺปิ วิปากํ. อุภยํ ปฏิพาหติ สพฺพโส เหตุปฏิเสธเนเนว ผลสฺสาปิ ปฏิเสธิตตฺตา. อุภยนฺติ จ กมฺมํ วิปากมฺปิ. โส หิ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จา’’ติ วทนฺโต กมฺมสฺส วิย วิปากสฺสาปิ สํกิเลสวิสุทฺธีนํ ปจฺจยตฺตาภาวโชตนโต ตทุภยํ ปฏิพาหติ นาม. วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ อสติ กมฺมสฺมึ วิปากาภาวโต. กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ อสติ วิปาเก กมฺมสฺส นิรตฺถกตาปตฺติโต. อิตีติ วุตฺตตฺถนิทสฺสนํ. อตฺถโตติ สรูปโต, วิสุํ วิสุํ ตํตํทิฏฺิทีปกภาเวน ปาฬิยํ อาคตาปิ ตทุภยปฏิพาหกาวาติ อตฺโถ. ปจฺเจกํ ติวิธทิฏฺิกา เอว เต อุภยปฏิพาหกตฺตา. ‘‘อุภยปฺปฏิพาหกา’’ติ หิ เหตุวจนํ เหตุคพฺภตฺตา ตสฺส วิเสสนสฺส. อเหตุกวาทา เจวาติอาทิ ปฏิฺาวจนํ ตปฺผลภาเวน นิจฺฉิตตฺตา. ตสฺมา วิปากปฏิพาหกตฺตา นตฺถิกวาทา, กมฺมปฏิพาหกตฺตา อกิริยวาทา, ตทุภยปฏิพาหกตฺตา อเหตุกวาทาติ ยถาลาภํ เหตุผลตาสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. โย หิ วิปากปฏิพาหเนน นตฺถิกทิฏฺิโก อุจฺเฉทวาที, โส อตฺถโต กมฺมปฏิพาหเนน อกิริยทิฏฺิโก, อุภยปฏิพาหเนน อเหตุกทิฏฺิโก จ โหติ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย.

‘‘เย วา ปนา’’ติอาทินา เตสมนุทิฏฺิกานํ นิยาโมกฺกนฺติวินิจฺฉโย วุตฺโต. ตตฺถ เตสนฺติ ปูรณาทีนํ. สชฺฌายนฺตีติ ตํ ทิฏฺิทีปกํ คนฺถํ ยถา ตถา เตหิ กตํ อุคฺคเหตฺวา ปนฺติ. วีมํสนฺตีติ ตสฺส อตฺถํ วิจาเรนฺติ. ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วีมํสนาการทสฺสนํ. ‘‘กโรโต…เป… อุจฺฉิชฺชตี’’ติ เอวํ วีมํสนฺตานํ เตสนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ อารมฺมเณติ ยถาปริกปฺปิเต กมฺมผลาภาวาทิเก ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิ นยปฺปวตฺตาย มิจฺฉาทสฺสนสงฺขาตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณ. มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺตีติ มิจฺฉาสติสงฺขาตา ลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺติ. ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิวเสน หิ อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺิเต จิรกาลปริจเยน ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเน, นิชฺฌานกฺขนฺติยา จ ตถา ตถา คหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมานียมานา มิจฺฉาวายามุปตฺถมฺภิตา อตํสภาวมฺปิ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาลทฺธิสหคตา ตณฺหา มุสา วิตถํ สรณโต ปวตฺตนโต มิจฺฉาสตีติ วุจฺจติ. จตุรงฺคุตฺตรฏีกายมฺปิ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๓๐) เจส อตฺโถ วุตฺโตเยว. มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย วิย หิ มิจฺฉาสติ นาม ปาฏิเยกฺโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, ตณฺหาสีเสน คหิตานํ จตุนฺนมฺปิ อกุสลกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนนฺติ มชฺฌิมาคมฏฺกถายมฺปิ สลฺเลขสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๓) วุตฺตํ.

จิตฺตํ เอกคฺคํ โหตีติ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมึ อารมฺมเณ อวฏฺิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย เอกคฺคํ อปฺปิตํ วิย โหติ, จิตฺตสีเสน เจตฺถ มิจฺฉาสมาธิ เอว วุตฺโต. โส หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส าเน สมาธานปติรูปกกิจฺจกโรเยว โหติ วาลวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ชวนานิ ชวนฺตีติ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สนฺนิฏฺานภูเต สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติ. ‘‘ปมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสู’’ติ อิทํ ธมฺมสภาวทสฺสนเมว, น ปน ตสฺมึ ขเณ เตสํ ติกิจฺฉา เกนจิ สกฺกา กาตุนฺติ ทสฺสนํ เตสฺเวว ตฺวา สตฺตมชวนสฺส อวสฺสมุปฺปชฺชมานสฺส นิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, เอวํ ลหุปริวตฺเต จ จิตฺตวาเร โอวาทานุสาสน วเสน ติกิจฺฉาย อสมฺภวโต. เตนาห ‘‘พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน’’ติ. อริฏฺกณฺฏกสทิสาติ อริฏฺภิกฺขุกณฺฏกสามเณรสทิสา, เต วิย อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน มิจฺฉาทิฏฺิคติกาเยว ชาตาติ วุตฺตํ โหติ.

ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ มิจฺฉาทสฺสเนสุ. โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมตีติ ยสฺส เอกสฺมึเยว อภินิเวโส, อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส เอกเมว ทสฺสนํ โอกฺกมติ. โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปีติ ยสฺส ทฺวีสุ, ตีสุปิ วา อภินิเวโส, อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส ทฺเว, ตีณิปิ โอกฺกมติ, เอเตน ปน วจเนน ยา ปุพฺเพ ‘‘อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฺปฏิพาหกา’’ติอาทินา อุภยปฺปฏิพาหกตามุเขน ทีปิตา อตฺถโต สิทฺธา สพฺพทิฏฺิกตา, สา ปุพฺพภาคิยา. ยา ปน มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกนฺติภูตา, สา ยถาสกํ ปจฺจยสมุทาคมสิทฺธิโต ภินฺนารมฺมณานํ วิย วิเสสาธิคมานํ เอกชฺฌํ อนุปฺปตฺติยา อฺมฺํ อพฺโพกิณฺณา เอวาติ ทสฺเสติ. ‘‘เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนมฺปิ ทิฏฺีนํ สมานสามตฺถิยตํ, สมานผลตฺจ วิภาเวติ. สคฺคาวรณาทินา เหตา สมานสามตฺถิยา เจว สมานผลา จ, ตสฺมา ติสฺโสปิ เจตา เอกสฺส อุปฺปนฺนาปิ อพฺโพกิณฺณา เอว, เอกาย วิปาเก ทินฺเน อิตรา ตสฺสา อนุพลปฺปทายิกาโยติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณฺเจวา’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ อาวิกโรติ. โมกฺขมคฺคาวรณนฺติ นิพฺพานปถภูตสฺส อริยมคฺคสฺส นิวารณํ. ปเควาติ ปฏิกฺเขปตฺเถ นิปาโต, โมกฺขสงฺขาตํ ปน นิพฺพานํ คนฺตุํ กา นาม กถาติ อตฺโถ. อปิจ ปเควาติ ปา เอว, ปมตรเมว โมกฺขํ คนฺตุมภพฺโพ, โมกฺขคมนโตปิ ทูรตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ. เอวมฺตฺถาปิ ยถารหํ.

‘‘วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต’’ติ อิทํ วจนํ เนยฺยตฺถเมว, น นีตตฺถํ. ตถา หิ วุตฺตํ ปปฺจสูทนิยํ นาม มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ‘‘กึ ปเนส เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อฺสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมึเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺึ โรเจติเยวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐๓). อกุสลฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย สพลํ มหาพลํ, ตสฺมา ‘‘เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต’’ติ ตตฺถ วุตฺตํ. อฺถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ อจฺจนฺติโก. ยเทวํ วฏฺฏขาณุโชตนา กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘อาเสวนวเสนา’’ติอาทิ, ตสฺมา ยถา สตฺตงฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘สกึ นิมุคฺโคปิ นิมุคฺโค เอว พาโล’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕ (อตฺถโต สมานํ)] วุตฺตํ, เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนาปิ วุตฺตา. ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต, ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. ตสฺมา ตตฺถ, (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐๒) อิธ จ อฏฺกถายํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ เยภุยฺเยน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ เยภุยฺยคฺคหณํ กตํ, อิติ อาเสวนวเสน ภวนฺตเรปิ ตํตํทิฏฺิยา โรจนโต เยภุยฺเยนสฺส ภวโต วุฏฺานํ นตฺถีติ กตฺวา วฏฺฏขาณุโก นาเมส ชาโต, น ปน มิจฺฉตฺตนิยามสฺส อจฺจนฺติกตายาติ นีหริตฺวา าตพฺพตฺถตาย เนยฺยตฺถมิทํ, น นีตตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ สนฺธาย อภิธมฺเมปิ ‘‘อรหา, เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ยม. ๑.ขนฺธยมก ๒๑๐) วุตฺตํ. ปถวิโคปโกติ ยถาวุตฺตการเณน ปถวิปาลโก. ตทตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

เอวํ มิจฺฉาทิฏฺิยา ปรมสาวชฺชานุสาเรน โสตูนํ สติมุปฺปาเทนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ สํสารขาณุภาวสฺสาปิ ปจฺจโย อปณฺณกชาโต, ตสฺมา ปริวชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อกลฺยาณชนนฺติ กลฺยาณธมฺมวิรหิตชนํ อสาธุชนํ. อาสีวิสนฺติ อาสุมาคตหลาหลํ. ภูติกาโมติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน อตฺตโน คุเณหิ วุฑฺฒิกาโม. วิจกฺขโณติ ปฺาจกฺขุนา วิวิธตฺถสฺส ปสฺสโก, ธีโรติ อตฺโถ.

ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

๑๗๔. ‘‘อกฏา’’ติ เอตฺถ ต-การสฺส ฏ-การาเทโสติ อาห ‘‘อกตา’’ติ, สเมน, วิสเมน วา เกนจิปิ เหตุนา อกตา, น วิหิตาติ อตฺโถ. ตถา อกฏวิธาติ เอตฺถาปิ. นตฺถิ กตวิโธ กรณวิธิ เอเตสนฺติ อกฏวิธา. ปททฺวเยนาปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เอวํ กโรหี’’ติอาทิ. อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส, เทวสฺส, อิสฺสราทิโน จ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาปิตาติ กสฺสจิ อนิมฺมาปิตา. กามํ สทฺทโต ยุตฺตํ, อตฺถโต จ ปุริเมน สมานํ, ตถาปิ ปาฬิยมฏฺกถายฺจ อนาคตเมว อคเหตพฺพภาเว การณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตํ เนว ปาฬิย’’นฺติอาทินา.

พฺรหฺมชาลสุตฺตสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐) วุตฺตตฺถเมว. อิทเมตฺถ โยชนามตฺตํ – วฺฌาติ หิ วฺฌปสุวฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกา, เตน ปถวิกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. รูปสทฺทาทโย หิ ปถวิกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิ. ปพฺพตสฺส กูฏมิว ิตาติ กูฏฏฺา, ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเตปิ สตฺตกายาติ อธิปฺปาโย. ยมิทํ ‘‘พีชโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, น อวิชฺชมานํ, อิตรถา อฺโตปิ อฺสฺส อุปลทฺธิ สิยา, เอวเมเตปิ สตฺตกายา, ตสฺมา เอสิกฏฺายิฏฺิตาติ. ิตตฺตาติ นิพฺพิการภาเวน สุปฺปติฏฺิตตฺตา. น จลนฺตีติ น วิการมาปชฺชนฺติ. วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺายิฏฺิตตา, อนิฺชนฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺานเมว. เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติ. ปกตินฺติ สภาวํ. อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว น อฺมฺํ อุปหนนฺติ. สติ หิ วิการมาปาเทตพฺพภาเว อุปฆาตกตา สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพภาเว สติ อนุคฺคาหกตาปีติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘นาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปถวีเยว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโย ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ, ปถวิสมูโห วา กายสทฺทสฺส สมูหวาจกตฺตา ยถา ‘‘หตฺถิกาโย’’ติ. ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเตตพฺพตา จ, ตสฺมา เนว โกจิ หนฺตา, ฆาเตตา วา อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ เตสํ สตฺถปฺปหาโรติ ตตฺถ โจทนายาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตฺเววาติ สตฺตนฺนเมว. อิติสทฺโท เหตฺถ นิปาตมตฺตํ. ปหตนฺติ ปหริตํ. เอกโตธาราทิกํ สตฺถํ. อนฺตเรเนว ปวิสติ, น เตสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกวลํ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เตสํ ตถา สฺามตฺตเมว, หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติ.

นิคณฺนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

๑๗๗. จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามํ, จตุยามํ เอว จาตุยามํ. ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยา ปโม ยาโม’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๓๖๘). โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขิโตติ อาห ‘‘จตุโกฏฺาเสน สํวเรน สํวุโต’’ติ, สํยมตฺโถ วา ยามสทฺโท ยมนํ สฺมนํ ยาโมติ กตฺวา. ‘‘ยตตฺโต’’ติอาทีสุ วิย หิ อนุปสคฺโคปิ สอุปสคฺโค วิย สฺมตฺถวาจโก, โส ปน จตูหิ อากาเรหีติ อาห ‘‘จตุโกฏฺาเสน สํวเรนา’’ติ. อากาโร โกฏฺาโสติ หิ อตฺถโต เอกํ. วาริโต สพฺพวาริ ยสฺสายํ สพฺพวาริวาริโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ. เตนาห ‘‘วาริตสพฺพอุทโก’’ติ. วาริสทฺเทน เจตฺถ วาริปริโภโค วุตฺโต ยถา ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ. ปฏิกฺขิตฺโต สพฺพสีโตทโก ตปฺปริโภโค ยสฺสาติ ตถา. นฺติ สีโตทกํ. สพฺพวาริยุตฺโตติ สํวรลกฺขณมตฺตํ กถิตํ. สพฺพวาริธุโตติ ปาปนิชฺชรลกฺขณํ. สพฺพวาริผุโฏติ กมฺมกฺขยลกฺขณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพนา’’ติอาทิมาห, สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ หิ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโต. ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณน วิธุตปาโป. ผุฏฺโติ อฏฺนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน โมกฺขปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโ, ตํ ปตฺวา ิโตติ อตฺโถ. ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ, อนฺา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๘; ๒.๓๔; ๓.๑๙๙, ๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๔, ๓๙๘) วิย คมุสทฺโท นิฏฺานตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต’’ติ, โมกฺขาธิคเมน อุตฺตมมริยาทปฺปตฺตจิตฺโตติ อตฺโถ. กายาทีสุ อินฺทฺริเยสุ สํยเมตพฺพสฺส อภาวโต สํยตจิตฺโต. อตีเต เหตฺถ ต-สทฺโท. สํยเมตพฺพสฺส อวเสสสฺส อภาวโต สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต. กิฺจิ สาสนานุโลมนฺติ ปาปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อสุทฺธลทฺธิตายาติ ‘‘อตฺถิ ชีโว, โส จ สิยา นิจฺโจ, สิยา อนิจฺโจ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๗๗). เอวมาทิมลีนลทฺธิตาย. สพฺพาติ กมฺมปกติวิภาคาทิวิสยาปิ สพฺพา นิชฺฌานกฺขนฺติโย. ทิฏฺิเยวาติ มิจฺฉาทิฏฺิโย เอว ชาตา.

สฺจยเพลฏฺปุตฺตวาทวณฺณนา

๑๗๙-๑๘๑. อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโย เอวาติ พฺรหฺมชาเล อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖๑) วุตฺตนโย เอว. กสฺมา? วิกฺเขปพฺยากรณภาวโต, ตเถว จ ตตฺถ วิกฺเขปวาทสฺส อาคตตฺตา.

ปมสนฺทิฏฺิกสามฺผลวณฺณนา

๑๘๒. ปีเฬตฺวาติ เตลยนฺเตน อุปฺปีเฬตฺวา, อิมินา รฺโ อาโภคมาห. วทโต หิ อาโภควเสน สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโย. อฏฺกถาจริยา จ ตทาโภคฺู, ปรมฺปราภตตฺถสฺสาวิโรธิโน จ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ยถา ตถา วจโนกาสลทฺธภาวมตฺเตน อตฺโถ น วุตฺโต, อถ โข เตสํ วตฺตุมิจฺฉิตวเสนาติ คเหตพฺพํ, เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อตฺถุทฺธาราทิวเสน อตฺถวิเวจนา กตาติ.

๑๘๓. ยถา เต รุจฺเจยฺยาติ อิทานิ มยา ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ ยถา ตว จิตฺเต รุจฺเจยฺย, ตยา จิตฺเต รุจฺเจถาติ อตฺโถ. กมฺมตฺเถ เหตํ กิริยาปทํ. มยา วา ทานิ ปุจฺฉิยมานมตฺถํ ตว สมฺปทานภูตสฺส โรเจยฺยาติปิ วฏฺฏติ. ฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต อนฺโตชาโต. ธเนน กีโต ธนกฺกีโต. พนฺธคฺคาหคหิโต กรมรานีโต. สามเมว เยน เกนจิ เหตุนา ทาสภาวมุปคโต สามํทาสพฺโยปคโต. สามนฺติ หิ สยเมว. ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํ. โกจิ ทาโสปิ สมาโน อลโส กมฺมํ อกโรนฺโต ‘‘กมฺมกาโร’’ติ น วุจฺจติ, โส ปน น ตถาภูโตติ วิเสสนเมตนฺติ อาห ‘‘อนลโส’’ติอาทิ. ทูรโตติ ทูรเทสโต อาคตํ. ปมเมวาติ อตฺตโน อาสนฺนตรฏฺานุปสงฺกมนโต ปเคว ปุเรตรเมว. อุฏฺหตีติ คารววเสน อุฏฺหิตฺวา ติฏฺติ, ปจฺจุฏฺาตีติ วา อตฺโถ. ปจฺฉาติ สามิกสฺส นิปชฺชาย ปจฺฉา. สยนโต อวุฏฺิเตติ รตฺติยา วิภายนเวลาย เสยฺยโต อวุฏฺิเต. ปจฺจูสกาลโตติ อตีตรตฺติยา ปจฺจูสกาลโต. ยาว สามิโน รตฺตึ นิทฺโทกฺกมนนฺติ อปราย ภาวินิยา รตฺติยา ปโทสเวลายํ ยาว นิทฺโทกฺกมนํ. ยา อตีตรตฺติยา ปจฺจูสเวลา, ภาวินิยา จ ปโทสเวลา, เอตฺถนฺตเร สพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตตีติ วุตฺตํ โหติ. กึ การเมวาติ กึ กรณียเมว กินฺติ ปุจฺฉาย กาตพฺพโต, ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถ. ปฏิสฺสเวเนว สมีปจาริตา วุตฺตาติ อาห ‘‘ปฏิสุณนฺโต วิจรตี’’ติ. ปฏิกุทฺธํ มุขํ โอโลเกตุํ น วิสหตีติปิ ทสฺเสติ ‘‘ตุฏฺปหฏฺ’’นฺติ อิมินา.

เทโว วิยาติ อาธิปจฺจปริวาราทิสมนฺนาคโต ปธานเทโว วิย, เตน มฺเ-สทฺโท อิธ อุปมตฺโถติ าเปติ ยถา ‘‘อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสิ รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อนฺเตปุรํ อุปโสภยมาน’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๔๕). โส วตสฺสาหนฺติ เอตฺถ โส วต อสฺสํ อหนฺติ ปทจฺเฉโท, โส ราชา วิย อหมฺปิ ภเวยฺยํ. เกนาติ เจ? ยทิ ปุฺานิ กเรยฺยํ, เตนาติ อตฺโถติ อาห ‘‘โส วต อห’’นฺติอาทิ. วตสทฺโท อุปมายํ. เตนาห ‘‘เอวรูโป’’ติ. ปุฺานีติ อุฬารตรํ ปุฺํ สนฺธาย วุตฺตํ อฺทา กตปุฺโต อุฬาราย ปพฺพชฺชาย อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘โส วตสฺสาย’’นฺติปิ ปาเ โส ราชา วิย อยํ อหมฺปิ อสฺสํ. กถํ? ‘‘ยทิ ปุฺานิ กเรยฺย’’นฺติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. อสฺสนฺติ หิ อุตฺตมปุริสโยเค อหํ-สทฺโท อปฺปยุตฺโตปิ อยํ-สทฺเทน ปรามสนโต ปยุตฺโต วิย โหติ. โส อหํ เอวรูโป อสฺสํ วต, ยทิ ปุฺานิ กเรยฺยนฺติ ปมปาสฺส อตฺถมิจฺฉนฺติ เกจิ. เอวํ สติ ทุติยปาเ ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ อวตฺตพฺโพ สิยา ตตฺถ อยํ-สทฺเทน อหํ-สทฺทสฺส ปรามสนโต, ‘‘โส’’ติ จ ปรามสิตพฺพสฺส อฺสฺส สมฺภวโต. นฺติ ทานํ. สตภาคมฺปีติ สตภูตํ ภาคมฺปิ, รฺา ทินฺนทานํ สตธา กตฺวา ตตฺถ เอกภาคมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. ยาวชีวํ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ยาวชีวํ ทานตฺถาย อุสฺสาหํ กโรนฺโตปิ สตภาคมตฺตมฺปิ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ปพฺพชฺชายํ อุสฺสาหํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ยํนูนา’’ติ นิปาโต ปริวิตกฺกนตฺเถติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ จินฺตนภาว’’นฺติ.

กาเยน ปิหิโตติ กาเยน สํวริตพฺพสฺส กายทฺวาเรน ปวตฺตนกสฺส ปาปธมฺมสฺส สํวรณวเสน ปิทหิโต. อุสฺสุกฺกวจนวเสน ปนตฺโถ วิหเรยฺย-ปเทน สมฺพชฺฌิตพฺพตฺตาติ อาห ‘‘อกุสลปเวสนทฺวารํ ถเกตฺวา’’ติ. หุตฺวาติ หิ เสโส. อกุสลปเวสนทฺวารนฺติ จ กายกมฺมภูตานมกุสลานํ ปเวสนภูตํ กายวิฺตฺติสงฺขาตํ ทฺวารํ. เสสปททฺวเยปีติ ‘‘วาจาย สํวุโต, มนสา สํวุโต’’ติ ปททฺวเยปิ. ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตายาติ ฆาสจฺฉาทนปริเยสเน สลฺเลขวเสน ปรมตาย, อุกฺกฏฺภาเว วา สณฺิโต ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว ปรมํ ปมาณํ โกฏิ เอตสฺส, น ตโต ปรํ กิฺจิ อามิสชาตํ ปริเยสติ, ปจฺจาสิสติ จาติ ฆาสจฺฉาทนปรโม, ตสฺส ภาโว ฆาสจฺฉาทนปรมตาติปิ อฏฺกถามุตฺตโก นโย. ฆสิตพฺโพ อสิตพฺโพติ ฆาโส, อาหาโร, อาภุโส ฉาเทติ ปริทหติ เอเตนาติ อจฺฉาทนํ, นิวาสนํ, อปิจ ฆสนํ ฆาโส, อาภุโส ฉาทียเต อจฺฉาทนนฺติปิ ยุชฺชติ. เอตทตฺถมฺปีติ ฆาสจฺฉาทนตฺถายาปิ. อเนสนนฺติ เอกวีสติวิธมฺปิ อนนุรูปเมสนํ.

วิเวกฏฺกายานนฺติ คณสงฺคณิกโต ปวิวิตฺเต ิตกายานํ, สมฺพนฺธีภูตานํ กายวิเวโกติ สมฺพนฺโธ. เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ฌานาภิรตานํ. ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ ตาย เอว ฌานาภิรติยา ปรมํ อุตฺตมํ โวทานํ จิตฺตวิสุทฺธึ ปตฺตานํ. นิรุปธีนนฺติ กิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธีหิ อจฺจนฺตวิคตานํ. วิสงฺขารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตทธิคมเนตา วิสงฺขารคตา, อรหนฺโต, เตสํ. ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติ อิมินา มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๗, ๙) อาคตภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ปโม วิเวโก อิตเรหิ ทฺวีหิ วิเวเกหิ สหาปิ วตฺตพฺโพ อิตเรสุ สิทฺเธสุ ตสฺสาปิ สิชฺฌนโต, วินา จ ตสฺมึ สิทฺเธปิ อิตเร สมสิชฺฌนโต. ตถา ทุติโยปิ. ตติโย ปน อิตเรหิ สเหว วตฺตพฺโพ. น วินา อิตเรสุ สิทฺเธสุเยว ตสฺส สิชฺฌนโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘คณสงฺคณิกํ ปหายา’’ติอาทิ ตทธิปฺปายวิภาวนํ. ตตฺถ คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, ตํ ปหาย. กาเยน เอโก วิหรติ วิจรติ ปุคฺคลวเสน อสหายตฺตา. จิตฺเต กิเลสานํ สนฺนิปตนํ จิตฺตกิเลสสงฺคณิกา, ตํ ปหาย. เอโก วิหรติ กิเลสวเสน อสหายตฺตา. มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา, โคตฺรภุอาทีนฺจ อารมฺมณกรณมตฺตตฺตา น เตสํ วเสน สาติสยา นิพฺพุติสุขสมฺผุสนา, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติวเสน ปน สาติสยาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺตึ วา นิโรธสมาปตฺตึ วา’’ติ. ผลปริโยสาโน หิ นิโรโธ. ปวิสิตฺวาติ สมาปชฺชนวเสน อนฺโตกตฺวา. นิพฺพานํ ปตฺวาติ เอตฺถ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ อารมฺมณกรเณน, จิตฺตเจตสิกานํ นิโรเธน จ นิพฺพุติปชฺชนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. โจทนตฺเถติ ชานาเปตุํ อุสฺสาหกรณตฺเถ.

๑๘๔. อภิหริตฺวาติ อภิมุขภาเวน เนตฺวา. นฺติ ตถา ปพฺพชฺชาย วิหรนฺตํ. อภิหาโรติ นิมนฺตนวเสน อภิหรณํ. ‘‘จีวราทีหิ ปโยชนํ สาเธสฺสามี’’ติ วจนเสเสน โยชนา. ตถา ‘‘เยนตฺโถ, ตํ วเทยฺยาถา’’ติ. จีวราทิเวกลฺลนฺติ จีวราทีนํ ลูขตาย วิกลภาวํ. ตทุภยมฺปีติ ตเทว อภิหารทฺวยมฺปิ. สปฺปายนฺติ สพฺพเคลฺาปหรณวเสน อุปการาวหํ. ภาวิโน อนตฺถสฺส อชนนวเสน ปริปาลนํ รกฺขาคุตฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปน อนตฺถสฺส นิเสธวเสน ปริปาลนํ อาวรณคุตฺติ. กิมตฺถิยํ ‘‘ธมฺมิก’นฺติ วิเสสนนฺติ อาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิ. วิหารสีมายาติ อุปจารสีมาย, ลาภสีมาย วา.

๑๘๕. เกวโล ยทิ-เอวํ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโกติ วุตฺตํ ‘‘ยทิ ตว ทาโส’’ติอาทิ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ลพฺภมาเน สติ. ทุติยํ อุปาทาย ปมภาโว, ตสฺมา ‘‘ปม’’นฺติ ภณนฺโต อฺสฺสาปิ อตฺถิตํ ทีเปติ. ตเทว จ การณํ กตฺวา ราชาปิ เอวมาหาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมนฺติ ภณนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตเนวาติ ปมสทฺเทน อฺสฺสาปิ อตฺถิตาทีปเนเนว.

ทุติยสนฺทิฏฺิกสามฺผลวณฺณนา

๑๘๖. กสตีติ วิเลขติ กสึ กโรติ. คหปติโกติ เอตฺถ -สทฺโท อปฺปตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘เอกเคหมตฺเต เชฏฺโก’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – คหสฺส ปติ คหปติ, ขุทฺทโก คหปติ คหปติโก เอกสฺมิฺเว เคหมตฺเต เชฏฺกตฺตาติ, ขุทฺทกภาโว ปนสฺส เคหวเสเนวาติ กตฺวา ‘‘เอกเคหมตฺเต’’ติ วุตฺตํ. เตน หิ อเนกกุลเชฏฺกภาวํ ปฏิกฺขิปติ, คหํ, เคหนฺติ จ อตฺถโต สมานเมว. กรสทฺโท พลิมฺหีติ วุตฺตํ ‘‘พลิสงฺขาต’’นฺติ. กโรตีติ อภินิปฺผาเทติ สมฺปาเทติ. วฑฺเฒตีติ อุปรูปริ อุปฺปาทเนน มหนฺตํ สนฺนิจยํ กโรติ.

กสฺมา ตทุภยมฺปิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรนฺติ ทสฺสนฺจ ปเคว มหนฺตนฺติ วิฺาปนตฺถํ. เอสา หิ กถิกานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อตฺถนฺตรวิฺาปนนฺติ. อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรภาโว ปน มชฺฌิมนิกาเย มชฺฌิมปณฺณาสเก ลฏุกิโกปมสุตฺเตน (ม. นิ. ๒.๑๔๘ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘เสยฺยถาปิ อุทายิ ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโย, ตสฺส’สฺส เอกํ อคารกํ โอลุคฺควิลุคฺคํ กากาติทายึ นปรมรูปํ, เอกา ขโฏปิกา โอลุคฺควิลุคฺคา นปรมรูปา’’ติ วิตฺถาโร. ยทิ อปฺปมฺปิ โภคํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, กสฺมา ทาสวาเรปิ โภคคฺคหณํ น กตนฺติ อาห ‘‘ทาสวาเร ปนา’’ติอาทิ. อตฺตโนปิ อนิสฺสโรติ อตฺตานมฺปิ สยมนิสฺสโร. ยถา จ ทาสสฺส โภคาปิ อโภคาเยว ปรายตฺตภาวโต, เอวํ าตโยปีติ ทาสวาเร าติปริวฏฺฏคฺคหณมฺปิ น กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปริวฏฺฏติ ปรมฺปรภาเวน สมนฺตโต อาวฏฺฏตีติ ปริวฏฺโฏ, าติเยว. เตนาห ‘‘าติเยว าติปริวฏฺโฏ’’ติ.

ปณีตตรสามฺผลวณฺณนา

๑๘๙. นฺติ ยถา ทาสวาเร ‘‘เอวเมวา’’ติ วุตฺตํ, น ตถา อิธ กสฺสกวาเร, ตทวจนํ กสฺมาติ อนุยุฺเชยฺย เจติ อตฺโถ. เอวเมวาติ วุจฺจมาเนติ ยถา ปมทุติยานิ สามฺผลานิ ปฺตฺตานิ, ตถาเยว ปฺเปตุํ สกฺกา นุ โขติ วุตฺเต. เอวรูปาหีติ ยถาวุตฺตทาสกสฺสกูปมาสทิสาหิ อุปมาหิ. สามฺผลํ ทีเปตุํ ปโหติ อนนฺตปฏิภานตาย วิจิตฺตนยเทสนภาวโต. ตตฺถาติ เอวํ ทีปเน. ปริยนฺตํ นาม นตฺถิ อนนฺตนยเทสนภาวโต, สวเน วา อสนฺโตสเนน ภิยฺโย ภิยฺโย โสตุกามตาชนนโต โสตุกามตาย ปริยนฺตํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. ตถาปีติ ‘‘เทสนาย อุตฺตรุตฺตราธิกนานานยวิจิตฺตภาเว สติปี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๘๙) อาจริเยน วุตฺตํ, สติปิ เอวํ อปริยนฺตภาเวติปิ ยุชฺชติ. อนุมานาเณน จินฺเตตฺวา. อุปริ วิเสสนฺติ ตํ เปตฺวา ตทุปริ วิเสสเมว สามฺผลํ ปุจฺฉนฺโต. กสฺมาติ อาห ‘‘สวเน’’ติอาทิ. เอเตน อิมมตฺถํ ทีเปติ – อเนกตฺถา สมานาปิ สทฺทา วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกาเยว ตํตทตฺถทีปกาติ.

สาธุกํ สาธูติ เอกตฺถเมตํ สาธุสทฺทสฺเสว ก-กาเรน วฑฺเฒตฺวา วุตฺตตฺตา. เตเนว หิ สาธุกสทฺทสฺสตฺถํ วทนฺเตน สาธุสทฺโท อตฺถุทฺธารวเสน อุทาหโฏ. เตน จ นนุ สาธุกสทฺทสฺเสว อตฺถุทฺธาโร วตฺตพฺโพ, น สาธุสทฺทสฺสาติ โจทนา นิเสธิตา. อายาจเนติ อภิมุขํ ยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถ. สมฺปฏิจฺฉเนติ ปฏิคฺคหเณ. สมฺปหํสเนติ สํวิชฺชมานคุณวเสน หํสเน โตสเน, อุทคฺคตากรเณติ อตฺโถ.

สาธุ ธมฺมรุจีติ คาถา อุมฺมาทนฺตีชาตเก (ชา. ๒.๑๘.๑๐๑). ตตฺถายมฏฺกถาวินิจฺฉยปเวณี – สุจริตธมฺเม โรเจตีติ ธมฺมรุจิ, ธมฺมรโตติ อตฺโถ. ตาทิโส หิ ชีวิตํ ชหนฺโตปิ อกตฺตพฺพํ น กโรติ. ปฺาณวาติ ปฺวา าณสมฺปนฺโน. มิตฺตานมทฺทุพฺโภติ มิตฺตานํ อทุสฺสนภาโว. ‘‘อทูสโก อนุปฆาตโก’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๘๙) อาจริเยน วุตฺตํ. ‘‘อทฺรุพฺโภ’’ติปิ ปาโ ท-การสฺส ทฺร-การํ กตฺวา.

ทฬฺหีกมฺเมติ สาตจฺจกิริยายํ. อาณตฺติยนฺติ อาณาปเน. อิธาปีติ สามฺผเลปิ. อสฺสาติ สาธุกสทฺทสฺส. ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ หิ สาธุกสทฺเทน สวนมนสิการานํ สาตจฺจกิริยาปิ ตทาณาปนมฺปิ โชติตํ โหติ. อายาจเนเนว จ อุยฺโยชนสามฺโต อาณตฺติ สงฺคหิตาติ น สา วิสุํ อตฺถุทฺธาเร วุตฺตา. อาณารหสฺส หิ อาณตฺติ, ตทนรหสฺส อายาจนนฺติ วิเสโส. สุนฺทเรปีติ สุนฺทรตฺเถปิ. อิทานิ ยถาวุตฺเตน สาธุกสทฺทสฺส อตฺถตฺตเยน ปกาสิตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ, ตสฺส วา อตฺถตฺตยสฺส อิธ โยคฺยตํ วิภาเวตุํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมตฺเถน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุคฺคหิตํ คณฺหนฺโตติ สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหนฺโต. สุนฺทรนฺติ ภาวนปุํสกํ. ภทฺทกนฺติ ปสตฺถํ, ‘‘ธมฺม’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. สุนฺทรํ ภทฺทกนฺติ วา สวนานุคฺคหเณ ปริยายวจนํ.

มนสิ กโรหีติ เอตฺถ น อารมฺมณปฏิปาทนลกฺขโณ มนสิกาโร, อถ โข วีถิปฏิปาทนชวนปฏิปาทนมนสิการปุพฺพเก จิตฺเต ปนลกฺขโณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺช, สมนฺนาหรา’’ติ อาห. อวิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ยถาวุตฺตมนสิการทฺวยปุพฺพกาย จิตฺตปฏิปาฏิยา เอการมฺมเณ ปนวเสน อนุทฺธตจิตฺโต หุตฺวา. นิสาเมหีติ สุณาหิ, อนคฺฆรตนมิว วา สุวณฺณมฺชุสาย ทุลฺลภธมฺมรตนํ จิตฺเต ปฏิสาเมหีติปิ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺเต กโรหี’’ติ. เอวํ ปททฺวยสฺส ปจฺเจกํ โยชนาวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิโยคีวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนโต, เตน โสตํ โอทหาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ มนสิกาเรน ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน อฺจินฺตาปฏิเสธนโต. พฺยฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ ‘‘สาธุก’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารเณปิ เอส นโย.

ธารณูปปริกฺขาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตุลนตีรณาทิเก, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิเวเธ จ สงฺคณฺหาติ. ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชติ ปกาเสติ, สยเมเตนาติ วา พฺยฺชนํ, สภาวนิรุตฺติ, สห พฺยฺชเนนาติ สพฺยฺชโน, พฺยฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. สหปฺปวตฺติ หิ ‘‘สมฺปนฺนตา สมวายตา วิชฺชมานตา’’ติอาทินา อเนกวิธา, อิธ ปน สมฺปนฺนตาเยว ตทฺสฺส อสมฺภวโต, ตสฺมา ‘‘สห พฺยฺชเนนา’’ติ นิพฺพจนํ กตฺวาปิ ‘‘พฺยฺชนสมฺปนฺโน’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๘๙) อตฺโถ อาจริเยน วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ, ยถา ตํ ‘‘น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขา’’ติ (ธ. ส. ๑) อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อนุธาตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิ, สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, วุตฺตนเยน อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. สาธุกปทํ เอกเมว สมานํ อาวุตฺตินยาทิวเสน อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ. กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ธมฺโม นาม ตนฺติ. เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนา. อตฺโถ นาม ตนฺติยา อตฺโถ. ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ. ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนาตฺถปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา…เป… มนสิ กโรหี’’ติ. เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ ทุกฺโขคาหตา, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย, อุปฺปาเทตุมสกฺกุเณยฺยตาย, ตพฺพิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ปฏิเวธสฺส ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวณฺณนายํ วุตฺตเมว.

‘‘สุณาหิ สาธุก’’นฺติ ‘‘สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ วทนฺโต น เกวลํ อตฺถกฺกมโต เอว อยํ โยชนา, อถ โข สทฺทกฺกมโตปิ อุภยตฺถ สมฺพนฺธตฺตาติ ทสฺเสติ. ‘‘สกฺกา มหาราชา’’ติ อิธาปิ ‘‘อฺมฺปิ ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ…เป… ปณีตตรฺจา’’ติ อิทมนุวตฺตตีติ อาห ‘‘เอวํ ปฏิฺาตํ สามฺผลเทสน’’นฺติ. วิตฺถารโต ภาสนนฺติ อตฺถเมว ทฬฺหํ กโรติ ‘‘เทเสสฺสามีติ สํขิตฺตทีปน’’นฺติอาทินา. หิ-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เทสนํ นาม อุทฺทิสนํ. ภาสนํ นาม นิทฺทิสนํ ปริพฺยตฺตกถนํ. เตนายมตฺโถ สมฺภวตีติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สคาถาวคฺคสํยุตฺเต วงฺคีสสุตฺเต (สํ. นิ. ๑.๒๑๔) คาถาปเทน สาเธตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย นิคฺโฆโส วิย, ยถา สาฬิกาย อาลาโป มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโย, เอวนฺติ อตฺโถ. ปฏิภานนฺติ เจตสฺส วิเสสนํ ลิงฺคเภทสฺสปิ วิเสสนสฺส ทิสฺสนโต ยถา ‘‘คุโณ ปมาณ’’นฺติ. ปฏิภานนฺติ จ สทฺโท วุจฺจติ ปฏิภาติ ตํตทากาเรน ทิสฺสตีติ กตฺวา. อุทีรยีติ อุจฺจารยิ, วุจฺจติ วา, กมฺมคพฺภฺเจตํ กิริยาปทํ. อิมินา เจตํ ทีเปติ – อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปตึ โถเมตุกาเมน เทสนาภาสนานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺเตน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา วงฺคีสตฺเถเรน ‘‘สงฺขิตฺเตน, วิตฺถาเรนา’’ติ จ วิเสสนํ กตํ, เตนายมตฺโถ วิฺายตีติ.

เอวํ วุตฺเตติ ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต. ‘‘น กิร ภควา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, อถ โข วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตี’’ติ หิ ตํ ปทํ สุตฺวาว อุสฺสาหชาโต สฺชาตุสฺสาโห, หฏฺตุฏฺโติ อตฺโถ. อยมาจริยสฺส อธิปฺปาโย. อปิจ ‘‘เตน หิ มหาราช สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อุยฺโยชนปฏิฺากรณปฺปการํ อุสฺสาหชนนการณํ สพฺเพเนว อุสฺสาหสมฺภวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺเตติ ‘‘สุโณหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต สพฺเพเหว ตีหิปิ ปเทหิ อุสฺสาหชาโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปจฺจสฺโสสีติ ปติ อสฺโสสิ ภควโต วจนสมนนฺตรเมว ปจฺฉา อสฺโสสิ, ‘‘สกฺกา ปน ภนฺเต’’ติอาทินา วา ปุจฺฉิตฺวา ปุน ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ อสฺโสสีติ อตฺโถ. ตํ ปน ปติสฺสวนํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉนเมวาติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉิ, ปฏิคฺคเหสี’’ติ. เตเนว หิ ‘‘อิติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘อิติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.

๑๙๐. ‘‘อถสฺส ภควา เอตทโวจา’’ติ วจนสมฺพนฺธมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตํ อโวจา’’ติ ปทํ วิภชิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาห. ‘‘อิธา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อธิกรณํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ โลกเมวาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เทโสปเทเส นิปาโต’’ติ อิมินา. เทสสฺส อุปทิสนํ เทโสปเทโส, ตสฺมึ. ยทิ สพฺพตฺถ เทโสปเทเส, อถายมตฺโถ น วตฺตพฺโพ อวุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺตาติ โจทนายาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ. สามฺภูตํ อิธสทฺทํ คณฺหิตฺวา ‘‘สฺวาย’’นฺติ วุตฺตํ, น ตุ ยถาวิเสสิตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๙๐). โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลกสทฺเทน สมานาธิกรณภาวโต. อิธ โลเกติ จ ชาติกฺเขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ จกฺกวาโฬ อธิปฺเปโต. สาสนมุปาทาย วุจฺจติ ‘‘สมโณ’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต. อยฺหิ จตุกงฺคุตฺตรปาฬิ. ตตฺถ ปโม สมโณติ โสตาปนฺโน. ทุติโย สมโณติ สกทาคามี. วุตฺตฺเหตํ ตตฺเถว –

‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ปโม สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ, (อ. นิ. ๔.๒๔๑) ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ทุติโย สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๑) จ อาทิ.

โอกาสนฺติ กฺจิ ปเทสมุปาทาย วุจฺจติ ‘‘ติฏฺมานสฺสา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต.

อิเธว ติฏฺมานสฺสาติ อิมิสฺสํเยว อินฺทสาลคุหายํ ปติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวภาเวน, เทโว หุตฺวา วา ภูตสฺส สมานสฺส. เมติ อนาทรโยเค สามิวจนํ. ปุน เมติ กตฺตุตฺเถ. อิทฺหิ สกฺกปฺหโต อุทาหฏํ.

ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสาปิ อสมฺภเวน อตฺถนฺตรสฺส อโพธนโต. ปุพฺเพ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตเมว สนฺธาย ‘‘โลก’’นฺติ วุตฺตํ. ปุริมํ อุยฺโยชนปฏิฺากรณวิสเย อาลปนนฺติ ปุน ‘‘มหาราชา’’ติ อาลปติ. ‘‘อรห’’นฺติ อาทโย สทฺทา วิตฺถาริตาติ โยชนา. อตฺถโต หิ วิตฺถารณํ สทฺทมุเขเนว โหตีติ อุภยตฺถ สทฺทคฺคหณํ กตํ. ยสฺมา ปน ‘‘อปเรหิปิ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทินา (อุทา. อฏฺ. ๑๘; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘) ตถาคต-สทฺโท อุทานฏฺกถาทีสุ, ‘‘อรห’’นฺติ อาทโย จ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๓๐) อปเรหิปิ ปกาเรหิ วิตฺถาริตา อาจริเยน, ตสฺมา เตสุ วุตฺตนเยนปิ เตสมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมึ สตฺตนิกาเย, ยสฺมิฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเกติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ.

ตสฺสาปเรนาติ ตสฺส นิคมสฺส อปเรน, ตโต พหีติ วุตฺตํ โหติ. ตโตติ มหาสาลโต. โอรโต มชฺเฌติ อพฺภนฺตรํ มชฺฌิมปเทโส. เอวํ ปริจฺฉินฺเนติ ปฺจนิมิตฺตพทฺธา สีมา วิย ปฺจหิ ยถาวุตฺตนิมิตฺเตหิ ปริจฺฉินฺเน. อฑฺฒเตยฺยโยชนสเตติ ปณฺณาสโยชเนหิ อูนติโยชนสเต. อยฺหิ มชฺฌิมชนปโท มุทิงฺคสณฺาโน, น สมปริวฏฺโฏ, น จ สมจตุรสฺโส, อุชุเกน กตฺถจิ อสีติโยชโน โหติ, กตฺถจิ โยชนสติโก, ตถาปิ เจส กุฏิลปริจฺเฉเทน มินิยมาโน ปริยนฺต ปริกฺเขปโต นวโยชนสติโก โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นวโยชนสเต’’ติ. อสีติมหาเถราติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ สุนาปรนฺตกสฺส ปุณฺณตฺเถรสฺสาปิ มหาสาวเกสุ ปริยาปนฺนตฺตา. สุนาปรนฺตชนปโท หิ ปจฺจนฺตวิสโย. ตถา หิ ‘‘จนฺทนมณฺฑลมาฬปฏิคฺคหเณ ภควา น ตตฺถ อรุณํ อุฏฺเปตี’’ติ มชฺฌิมาคม- (ม. นิ. อฏฺ. ๔.๓๙๗) สํยุตฺตาคมฏฺกถาสุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๘๘-๘๙) วุตฺตํ. สารปฺปตฺตาติ กุลโภคิสฺสริยาทิวเสน, สีลสาราทิวเสน จ สารภูตา. พฺราหฺมณคหปติกาติพฺรหฺมายุโปกฺขรสาติอาทิพฺราหฺมณา เจว อนาถปิณฺฑิกาทิคหปติกา จ.

ตตฺถาติ มชฺฌิมปเทเส, ตสฺมึเยว ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจเน วา. สุชาตายาติ เอวํนามิกาย ปมํ สรณคมนิกาย ยสตฺเถรมาตุยา. จตูสุ ปเนเตสุ วิกปฺเปสุ ปโม พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโต. อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยา ิโตปิ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ิโต. ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺาย อาสนฺนมตฺตปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺมปาริปูริโต ปฏฺาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน. น หิ มหาสตฺตานํ อนฺติมภวูปปตฺติโต ปฏฺาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิ พุทฺธตฺถาย กาลมาคมยมาเนเนว ตตฺถ ปติฏฺนโต. จตุตฺโถ พุทฺธภาวกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺาย โพธิยา นิยตภาวทสฺสเนน. โพธิยา หิ นิยตภาวปฺปตฺติโต ปภุติ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วิฺูหิ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา. ยถา ปน ‘‘สนฺทนฺติ นทิโย’’ติ สนฺทนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปฺปโยโค, เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุปิ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, ปวตฺตาปรตวตฺตมานวจนฺเจตํ. จตุพฺพิธฺหิ วตฺตมานลกฺขณํ สทฺทสตฺเถ ปกาสิตํ –

‘‘นิจฺจปวตฺติ สมีโป, ปวตฺตุปรโต ตถา;

ปวตฺตาปรโต เจว, วตฺตมาโน จตุพฺพิโธ’’ติ.

ยสฺมา ปน พุทฺธานํ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพฺุตฺาณาทิคุณราสิ อาคโต นาม โหติ, ตสฺมา เตสํ นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามาติ เอกงฺคุตฺตรวณฺณนายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) วุตฺตํ. อสติ หิ นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺเต น ตาวตา ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺตุมรหติ. สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จตูสุ วิกปฺเปสุ สพฺพปมํ ‘‘ตถาคโต สุชาตาย…เป… อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํ. ตเทว สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติยํ ิตสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. อยเมว หิ อตฺโถ มุขฺยโต อุปฺปชฺชตีติ วตฺตพฺโพ. เตนาห ‘‘ตถาคโต…เป… อตฺโถ’’ติ.

เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต อตีตกาลวเสน โกจิ อตฺถํ คณฺเหยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗) วิย หิ อิธ อุปฺปนฺนสทฺโท ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก. นนุ จ อรหตฺตผลสมงฺคีสงฺขาโต อุปฺปนฺโนเยว ตถาคโต ปเวทนเทสนาทีนิ สาเธติ, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต อรหตฺตมคฺคปริโยสาโน อุปฺปชฺชมาโนเยว ตถาคโต อธิปฺเปโต. น หิ โส ปเวทนเทสนาทีนิ สาเธติ มธุปายาสโภชนโต ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว เตสํ กิจฺจานมสาธนโตติ? น เหวํ ทฏฺพฺพํ, พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติยํ ิตสฺส อุปฺปชฺชมานสฺส คหเณเนว อรหตฺตผลสมงฺคีสงฺขาตสฺส อุปฺปนฺนสฺสาปิ คหิตตฺตา. การณคฺคหเณเนว หิ ผลมฺปิ คหิตํ ตทวินาภาวิตฺตา. อิติ ปเวทนเทสนาทิสาธกสฺส อรหตฺตผลสมงฺคิโนปิ ตถาคตสฺส คเหตพฺพตฺตา เนยฺยตฺถมิทํ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ ทฏฺพฺพนฺติ. ตถา หิ องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) อุปฺปชฺชมาโน, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโนติ ตีหิ กาเลหิ อตฺถวิภชเน ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ยาว อนาคามิผลา อุปฺปชฺชมาโน นาม, อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามา’’ติ วุตฺตํ. อยเมตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส มติ. ยสฺมา ปน เอกงฺคุตฺตรฏฺกถายํ ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๗๐) สุตฺตปทวณฺณนายํ ‘‘อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ อรหตฺตผลกฺขณเมว สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวํ สนฺธายา’’ติ อิมินา. เตนาห ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติ. สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จ สพฺพเวเนยฺยานํ ปมตรํ อรหตฺตผลวเสน อุปฺปนฺนภาวนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ จ อิมินา อรหตฺตผลกฺขณวเสน อตีตกาลํ ทสฺเสตีติ. อยเมว จ นโย องฺคุตฺตรฏีกากาเรน อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน อธิปฺเปโตติ.

โส ภควาติ โย โส ตถาคโต ‘‘อรห’’นฺติอาทินา ปกิตฺติตคุโณ, โส ภควา. อิทานิ วตฺตพฺพํ อิมสทฺเทน นิทสฺเสติ วุจฺจมานตฺถสฺส ปรามสนโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขมตฺตํ สนฺธาย ‘‘อิมํ โลก’’นฺติ วุตฺตํ, อถ โข ‘‘สเทวก’’นฺติอาทินา วกฺขมานํ อนวเสสปริยาทานํ สนฺธายาติ. ‘‘สห เทเวหิ สเทวก’’นฺติอาทินา ยถาวากฺยํ ปทนิพฺพจนํ วุตฺตํ, ยถาปทํ ปน ‘‘สเทวโก’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ, อิเม จ ตคฺคุณสํวิฺาณพาหิรตฺถสมาสา. เอตฺถ หิ อวยเวน วิคฺคโห, สมุทาโย สมาสตฺโถ โหติ โลกาวยเวน กตวิคฺคเหน โลกสมุทายสฺส ยถารหํ ลพฺภมานตฺตา. สมวายโชตกสหสทฺทโยเค หิ อยเมว สมาโส วิฺายติ. เทเวหีติ จ ปฺจกามาวจรเทเวหิ, อรูปาวจรเทเวหิ วา. พฺรหฺมุนาติ รูปาวจรารูปาวจรพฺรหฺมุนา, รูปาวจรพฺรหฺมุนา เอว วา, พหุกตฺตุกาทีนมิว เนสํ สิทฺธิ. ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ ปกาเรน นิพฺพตฺตกตฺตา.

เอวํ วจนตฺถโต อตฺถํ ทสฺเสตฺวา วจนียตฺถโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ วิสุํ คหิตตฺตา. ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติาเยน. ตตฺถ หิ มาโร ชาโต, ตนฺนิวาสี จ. ยสฺมา เจส ทามริกราชปุตฺโต วิย ตตฺถ วสิตตฺตา ปากโฏ, ตสฺมา สนฺเตสุปิ อฺเสุ วสวตฺติมหาราชาทีสุ ปากฏตเรน เตเนว วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ, อยฺจ นโย มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๐) ปกาสิโตว. มารคฺคหเณน เจตฺถ ตํสมฺพนฺธิโน เทวาปิ คหิตา โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลกสฺส คหณโต. เอวฺหิ วสวตฺติสตฺตโลกสฺส อนวเสสปริยาทานํ โหติ. พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณมฺปิ ปจฺจาสตฺติาเยน. ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ปจฺจตฺถิกา เอว ปจฺจามิตฺตา, เตเยว สมณพฺราหฺมณา, เตสํ คหณํ ตถา, เตน พาหิรกสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตานมฺปิ เตสํ อิมินา คหณโต. สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ปน สาสนิกสมณพฺราหฺมณานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสเนว สตฺตวิสโยปิ โลกสทฺโท วิฺายติ สมวายตฺถวเสน ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน วิชฺชมานตฺถวเสน อตุลฺยโยควิสเยปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต อพฺยภิจาเรนตฺถาปกํ ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ, น ปน โลกสทฺเทน สตฺตโลกสฺส อคฺคหิตตฺตา เอวํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก’’ติ. สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน วิสุทฺธิเทวานฺจ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สเทว…เป… มนุสฺสคฺคหณ’’นฺติ. ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโน. อวเสสมนุสฺสคฺคหณนฺติ สมฺมุติเทเวหิ, สมณพฺราหฺมเณหิ จ อวสิฏฺมนุสฺสานํ คหณํ. เอตฺถาติ เอเตสุ ปเทสุ. ตีหิ ปเทหีติ สเทวกสมารกสพฺรหฺมกปเทหิ. ทฺวีหีติ สสฺสมณพฺราหฺมณีสเทวมนุสฺสปเทหิ. สมาสปทตฺเถสุ สตฺตโลกสฺสปิ วุตฺตนเยน คหิตตฺตา ‘‘โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก’’ติ วุตฺตํ.

‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา อปรมฺปิ วจนียตฺถมาห. อรูปิโนปิ สตฺตา อตฺตโน อาเนฺชวิหาเรน วิหรนฺโต ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ อิทํ นิพฺพจนํ ลทฺธุมรหนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติ. เตเนวาห ภควา พฺรหฺมชาลาทีสุ ‘‘อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติอาทิ, (อ. นิ. ๓.๑๙๗) อรูปาวจรภูโต โอกาสโลโก, สตฺตโลโก จ คหิโตติ อตฺโถ. เอวํ ฉกามาวจรเทวโลโก, รูปี พฺรหฺมโลโกติ เอตฺถาปิ. ฉกามาวจรเทวโลกสฺส สวิเสสํ มารวเส ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติ. โส หิ ตสฺส ทามริกสฺส วิย วสปวตฺตโนกาโส. รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต ปาริเสสาเยน อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตา. จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมสงฺขาตาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสเนว ตทฺาสํ สเทวกาทิคฺคหเณน คหิตตฺตา. กถํ ปเนตฺถ จตุปริสวเสน มนุสฺสโลโก คหิโตติ? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณปริสา, พฺราหฺมณปริสา จ คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา, คหปติปริสา จาติ. ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา ปน อิมาเยว จตสฺโส ปริสา วุตฺตา. จตุปริสสงฺขาตํ ปชนฺติ หิ อิธ อตฺโถ.

อฺถา คเหตพฺพมาห ‘‘สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก’’ติ. กถํ ปน คหิโตติ? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณพฺราหฺมณา คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา สมฺมุติเทวสงฺขาตา ขตฺติยา, คหปติสุทฺทสงฺขาตา จ อวเสสมนุสฺสาติ. อิโต ปน อฺเสํ มนุสฺสสตฺตานมภาวโต ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา เอเตเยว จตูหิ ปกาเรหิ ิตา มนุสฺสสตฺตา วุตฺตา. จตุกุลปฺปเภทํ ปชนฺติ หิ อิธ อตฺโถ. เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ ปชาคหเณน จตุปริสาทิวเสน มนุสฺสานฺเว คหิตตฺตา อิทานิ อวเสสสตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน คหิเตน มนุสฺสโลเกน สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโก คหิโต, สมฺมุติเทเวหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโกติ โยเชตพฺพํ. นาคครุฬาทิวเสน จ อวเสสสพฺพสตฺตโลโก. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จตุปริสสหิโต อวเสสสุทฺทนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก, จตุกุลปฺปเภทมนุสฺสสหิโต วา อวเสสนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก คหิโตติ.

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคติปริจฺเฉทโต, ตพฺพิชานเนนาติ วุตฺตํ โหติ. ปมนเยน หิ ปฺจสุ คตีสุ เทวคติปริยาปนฺนาว ปฺจกามคุณสมงฺคิตาย, ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ เสฏฺา. ทุติยนเยน ปน อรูปิโน ทูรสมุคฺฆาฏิตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติวิย ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อุกฺกฏฺา. อาจริเยหิ ปน ทุติยนยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ ปมปเทเนว ปธานนเยน สพฺพโลกสฺส สจฺฉิกตภาเว สิทฺเธปิ อิมินา การณวิเสเสน เสสปทานิ วุตฺตานีติ ทสฺเสติ ‘‘ตโต เยส’’นฺติอาทินา. ตโตติ ปมปทโต ปรํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ฉกามาวจริสฺสโร’’ ติเยว วุตฺเต สกฺกาทีนมฺปิ ตสฺส อาธิปจฺจํ สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วสวตฺตี’’ติ วุตฺตํ, เตน สาหสิกกรเณน วสวตฺตาปนเมว ตสฺสาธิปจฺจนฺติ ทสฺเสติ. โส หิ ฉฏฺเทวโลเกปิ อนิสฺสโร ตตฺถ วสวตฺติเทวราชสฺเสว อิสฺสรตฺตา. เตนาห ภควา องฺคุตฺตราคมวเร อฏฺนิปาเต ทานานิสํสสุตฺเต ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว วสวตฺตี เทวปุตฺโต ทานมยํ ปุฺกิริยวตฺถุํ อติเรกํ กริตฺวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคณฺหาตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๖) วิตฺถาโร. มชฺฌิมาคมฏฺกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺร หิ วสวตฺติราชา รชฺชํ กาเรติ, มาโร ปน เอกสฺมึ ปเทเส อตฺตโน ปริสาย อิสฺสริยํ ปวตฺเตนฺโต รชฺชปจฺจนฺเต ทามริกราชปุตฺโต วิย วสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๐) ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว’’ติอาทิ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติ. ‘‘อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต’’ติ หิ เหฏฺา วุตฺตเมว. ‘‘เอกงฺคุลิยา’’ติอาทิ เอกเทเสน มหานุภาวตาทสฺสนํ. อนุตฺตรนฺติ เสฏฺํ นวโลกุตฺตรํ. ปุถูติ พหุกา, วิสุํ ภูตา วา. อุกฺกฏฺฏฺานานนฺติ อุกฺกํสคติกานํ. ภาวานุกฺกโมติ ภาววเสน ปเรสมชฺฌาสยานุรูปํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิปทานํ อนุกฺกโม, ภาววเสน อนุสนฺธิกฺกโม วา ภาวานุกฺกโม, อตฺถานฺเจว ปทานฺจ อนุสนฺธานปฏิปาฏีติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโ ตถาเยว สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. เวรฺชกณฺฑวณฺณนา ๑) ทิฏฺตฺตา, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) จ วณฺณิตตฺตา. ‘‘วิภาวนานุกฺกโม’’ติปิ ปาโ ทิสฺสติ, โส ปน เตสุ อทิฏฺตฺตา น สุนฺทโร.

อิทานิ โปราณกานํ สํวณฺณนานยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺปเทน นิรวเสสสตฺตโลกสฺส คหิตตฺตา สพฺพตฺถ อวเสสโลกนฺติ อนวเสสปริยาทานํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ติภวูปเค สตฺเต’’ติ, เตธาตุกสงฺขาเต ตโย ภเว อุปคตสตฺเตติ อตฺโถ. ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ อากาเรหิ. ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ. ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา. เตเยว ติภวูปเค สตฺเต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณึ, สเทวมนุสฺส’’นฺติ ปททฺวเย ปกฺขิปตีติ าเปตุํ ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตํ. เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา, สสฺสมณพฺราหฺมณีภาวาทินา จ เตน เตน ปกาเรน. ‘‘ติภวูปเค สตฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘เตธาตุกเมวา’’ติ วทนฺตา โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก คหิโตติ ทสฺเสนฺติ. เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนา.

สามนฺติ อตฺตนา. อฺตฺถาโปหเนน, อนฺโตคธาวธารเณน วา ตปฺปฏิเสธนมาห ‘‘อปรเนยฺโย หุตฺวา’’ติ, อปเรหิ อนภิชานาเปตพฺโพ หุตฺวาติ อตฺโถ. อภิฺาติ ย-การโลปนิทฺเทโส ยถา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓, ๔๒๒; ๒.๒๔; ๓.๗๕; สํ. นิ. ๔.๑๒๐; อ. นิ. ๖.๕๘; มหานิ. ๒๐๖) วุตฺตํ ‘‘อภิฺายา’’ติ. อภิสทฺเทน น วิเสสนมตฺตํ โชติตํ, อถ โข วิเสสนมุเขน กรณมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘อธิเกน าเณนา’’ติ อิมินา. อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุปมานอตฺถาปตฺติสทฺทนฺตรสนฺนิธานสมฺปโยควิปฺปโยคสหจรณาทินา การณเลสมตฺเตน ปเวทนํ สงฺคณฺหาติ เอกปฺปมาณตฺตา. สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย หิ สพฺพธมฺมปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโต. โพเธติ วิฺาเปตีติ สทฺทโต อตฺถวจนํ. ปกาเสตีติ อธิปฺปายโต. เอวํ สพฺพตฺถ วิเวจิตพฺโพ.

อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํ. หิตฺวาปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ ผลสมาปตฺติยา อนฺตรา ิติกาปิ กทาจิ ภควโต เทสนา โหตีติ กตฺวา กตํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมึ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณมฺปิ ปุพฺพาโภเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺาย ปุพฺเพ ิตฏฺานโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสตีติ อฏฺกถาสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๗) วุตฺโตวายมตฺโถ. อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโตติ อุคฺฆฏิตฺุสฺส วเสน อปฺปํ วา วิปฺจิตฺุสฺส, เนยฺยสฺส จ วเสน พหุํ วา เทเสนฺโต. กถํ เทเสตีติ อาห ‘‘อาทิมฺหิปี’’ติอาทิ. ธมฺมสฺส กลฺยาณตา นิยฺยานิกตาย, นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวเนวาติ วุตฺตํ ‘‘อนวชฺชเมว กตฺวา’’ติ. เทสนายาติ ปริยตฺติธมฺมสฺส เทสกายตฺเตน หิ อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ ปริยตฺติธมฺโม วุจฺจติ. กิฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม ปรมตฺถโต โกจิ นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเวกฺขิเตสุ คาถาทิสมฺา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา สํสามิโวหารมาโรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสาน’’นฺติ อาห. สาสนสฺสาติ ปฏิปตฺติธมฺมสฺส. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน หิ ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ, ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนนฺติ กตฺวา ปฏิปตฺติธมฺโม ‘‘สาสน’’นฺติ วุจฺจติ. อตฺถิ สาสนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ สมฺพนฺโธ. จตุปฺปทิกายปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน เอวํ อปฺปกตรายปิ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กลฺยาณตา, ปเคว พหุตรายาติ สมฺภาเวติ. ปทฺเจตฺถ คาถาย จตุตฺถํโส, ยํ ‘‘ปาโท’’ติปิ วุจฺจติ, เอเตเนว ติปาทิกฉปาทิกาสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาคํ ทสฺเสติ. เอวํ สุตฺตาวยเว กลฺยาณตฺตยํ ทสฺเสตฺวา สกเลปิ สุตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นาติพหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สนฺธาย ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺสา’’ติ อาห. อิตรสฺมึ ปน เตเนว ธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานา ลพฺภนฺตีติ ‘‘อเนกานุสนฺธิกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิทานนฺติ อานนฺทตฺเถเรน ปิตํ กาลเทสเทสกปริสาทิอปทิสนลกฺขณํ นิทานคนฺถํ. อิทมโวจาติ นิคมนํ อุปลกฺขณเมว ‘‘อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ นิคมนสฺสปิ คเหตพฺพโต. สงฺคีติการเกหิ ปิตานิปิ หิ นิทานนิคมนานิ สตฺถุ เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธาเนวาติ เวทิตพฺพํ. อนฺเต อนุสนฺธีติ สพฺพปจฺฉิโม อนุสนฺธิ.

‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทินา สาสนสฺส อิธ ปฏิปตฺติธมฺมตํ วิภาเวติ. วินยฏฺกถายํ ปน ‘‘สาสนธมฺโม’’ติ วุตฺตตฺตา –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔);

เอวํ วุตฺตสฺส สตฺถุสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโม เอว สีลาทิอตฺถวเสน กลฺยาณตฺตยวิภาวเน วุตฺโต. อิธ ปน ปฏิปตฺติเยว. เตน วกฺขติ ‘‘อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปต’’นฺติ. สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม สาสนสมฺปตฺติภูตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ มูลภาวโต. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนวชฺชธมฺมานํ. ทิฏฺีติ วิปสฺสนา, อวินาภาวโต ปเนตฺถ สมาธิคฺคหณํ. มหาวคฺคสํยุตฺเต พาหิยสุตฺตปทมิทํ (สํ. นิ. ๕.๓๘๑). กามํ สุตฺเต อริยมคฺคสฺส อนฺตทฺวยวิคเมน เตสํ มชฺฌิมปฏิปทาภาโว วุตฺโต, มชฺฌิมภาวสามฺโต ปน สมฺมาปฏิปตฺติยา อารมฺภนิปฺผตฺตีนํ มชฺฌิมภาวสฺสาปิ สาธกภาเว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ วุตฺโต อริยมคฺโค มชฺฌํ นามา’’ติ, สีลสมาธิวิปสฺสนาสงฺขาตานํ อารมฺภานํ, ผลนิพฺพานสงฺขาตานฺจ นิปฺผตฺตีนํ เวมชฺฌภาวโต อริยมคฺโค มชฺฌํ นามาติ อธิปฺปาโย. สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ผลํ ปริโยสานํ นาม, อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ปน นิพฺพานํ. สาสนปริโยสานา หิ นิพฺพานธาตุ. มคฺคสฺส นิปฺผตฺติ ผลวเสน, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย จ โหติ ตโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโตติ วา เอวํ วุตฺตํ. อิทานิ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สาสนสฺส ปริโยสานตํ อาคเมน สาเธตุํ ‘‘เอตทตฺถํ อิท’’นฺติอาทิมาห. เอตเทว ผลํ อตฺโถ ยสฺสาติ เอตทตฺถํ. พฺราหฺมณาติ ปิงฺคลโกจฺฉพฺราหฺมณํ ภควา อาลปติ. อิทฺหิ มชฺฌิมาคเม มูลปณฺณาสเก จูฬสาโรปมสุตฺต (ม. นิ. ๑.๓๑๒ อาทโย) ปทํ. เอตเทว ผลํ สารํ ยสฺสาติ เอตํสารํ นิคฺคหิตาคเมน. ตถา เอตํปริโยสานํ. นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานนฺโตคธํ. อาวุโส วิสาขาติ ธมฺมทินฺนาย เถริยา วิสาขคหปติมาลปนํ. อิทฺหิ จูฬเวทลฺลสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๔๖๐ อาทโย) ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติอาทิสทฺทนฺตรสนฺนิธานโต ‘‘อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปต’’นฺติ วุตฺตํ.

เอวํ สทฺทปพนฺธวเสน เทสนาย กลฺยาณตฺตยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา ตทตฺถวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. อตฺถโตปิ หิ ตสฺสาธิปฺเปตภาวํ หิ-สทฺเทน สมตฺเถติ. ตถา สมตฺถนมุเขน จ อตฺถวเสน กลฺยาณตฺตยวิภาคํ ทสฺเสตีติ. อตฺถโต ปเนตํ ทสฺเสนฺโต โย ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ กตวิธิ สทฺทปพนฺโธ คาถาสุตฺตวเสน ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโมเยว อิธ เทสนาติ วุตฺโต, ตสฺส จตฺโถ วิเสสโต สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘อาทิมฺหิ สีล’’นฺติอาทิ. วิเสสกถนฺเหตํ. สามฺโต ปน สีลคฺคหเณน สสมฺภารสีลํ คหิตํ, ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภารมคฺโคติ อตฺถตฺตยวเสน อนวเสสโต ปริยตฺติอตฺถํ ปริยาทาย ติฏฺติ. อิตรถา หิ กลฺยาณตฺตยวิภาโค อสพฺพสาธารโณ สิยา. เอตฺถ จ สีลมูลกตฺตา สาสนสฺส สีเลน อาทิกลฺยาณตา วุตฺตา, สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโต มคฺเคน มชฺเฌกลฺยาณตา. นิพฺพานาธิคมโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาณตา. เตนาติ สีลาทิทสฺสเนน. อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว วุตฺโต. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตานุสาเรน โสตูนมนุสาสนีทสฺสนํ.

เอสาติ ยถาวุตฺตากาเรน กถนา. กถิกสณฺิตีติ ธมฺมกถิกสฺส สณฺานํ กถนวเสน สมวฏฺานํ.

วณฺณนา อตฺถวิวรณา, ปสํสนา วา. น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนาย. ตสฺมาติ จตุสติปฏฺานาทินิยฺยานตฺถเทสนโต. เอกพฺยฺชนาทิยุตฺตาติ สิถิลธนิตาทิเภเทสุ ทสสุ พฺยฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว, ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยฺชเนน ยุตฺตา ทมิฬภาสา วิย. สพฺพนิโรฏฺพฺยฺชนาติ วิวฏกรณตาย โอฏฺเ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพถา โอฏฺผุสนรหิตวิมุตฺตพฺยฺชนา กิราตภาสา วิย. สพฺพวิสฺสฏฺพฺยฺชนาติ สพฺพสฺเสว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพถา วิสฺสคฺคพฺยฺชนา สวรภาสา วิย. สพฺพนิคฺคหิตพฺยฺชนาติ สพฺพสฺเสว สานุสารตาย สพฺพถา พินฺทุสหิตพฺยฺชนา ปารสิกาทิมิลกฺขุภาสา วิย. เอวํ ‘‘ทมิฬกิราตสวรมิลกฺขูนํ ภาสา วิยา’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. มิลกฺขูติ จ ปารสิกาทโย. สพฺพาเปสา พฺยฺชเนกเทสวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยฺชนาติ วุตฺตํ ‘‘พฺยฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยฺชนา นามา’’ติ.

านกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ ปฺจสุ วคฺเคสุ ปมตติยํ สิถิลํ. ตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ เตสฺเวว ทุติยจตุตฺถํ ธนิตํ. ทฺวิมตฺตกาลมกฺขรํ ทีฆํ. เอกมตฺตกาลํ รสฺสํ.

ปมาณํ เอกมตฺตสฺส, นิมีสุมีสโต’ พฺรวุํ;

องฺคุลิโผฏกาลสฺส, ปมาเณนาปิ อพฺรวุํ.

สฺโคปรํ, ทีฆฺจ ครุกํ. อสํโยคปรํ รสฺสํ ลหุกํ. านกรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิวเฏน มุเขน อุจฺจาเรตพฺพํ นิคฺคหิตํ. ปรปเทน สมฺพชฺฌิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ สมฺพนฺธํ. ตถา อสมฺพชฺฌิตพฺพํ ววตฺถิตํ. านกรณานิ วิสฺสฏฺานิ กตฺวา วิวเฏน มุเขน อุจฺจาเรตพฺพํ วิมุตฺตํ. ทสธาติอาทีสุ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยฺชนพุทฺธิสงฺขาตสฺส อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส ทสหิ ปกาเรหิ พฺยฺชนานํ ปเภโทติ อตฺโถ. สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺานานิ, ยถาธิปฺเปตตฺถสฺส จ พฺยฺชนโต ปกาสนโต พฺยฺชนานีติ, พฺยฺชนพุทฺธิยา วา กรณภูตาย พฺยฺชนานํ ทสธา ปเภโทติปิ ยุชฺชติ.

อมกฺเขตฺวาติ อมิเลจฺเฉตฺวา อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ อตฺโถ. ตทตฺถมาห ‘‘ปริปุณฺณพฺยฺชนเมว กตฺวา’’ติ, ยมตฺถํ ภควา าเปตุํ เอกคาถํ, เอกวากฺยมฺปิ เทเสติ, ตมตฺถํ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนาย เอว เทสนาย เทเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมาติ ปริปุณฺณพฺยฺชนธมฺมเทสนโต. เกวลสทฺโท อิธ อนวเสสวาจโก. น อโวมิสฺสตาทิวาจโกติ อาห ‘‘สกลาธิวจน’’นฺติ. ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณํ. ตํ ปนตฺถโต อูนาธิกนิเสธนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อนูนาธิกวจน’’นฺติ. ตตฺถ ยทตฺถํ เทสิโต, ตสฺส สาธกตฺตา อนูนตา เวทิตพฺพา, ตพฺพิธุรสฺส ปน อสาธกตฺตา อนธิกตา. อุปเนตพฺพสฺส วา โวทานตฺถสฺส อวุตฺตสฺส อภาวโต อนูนตา, อปเนตพฺพสฺส สํกิเลสตฺถสฺส วุตฺตสฺส อภาวโต อนธิกตา. สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํ. ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณเมว. เตนาห ‘‘เอกเทเสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติ. อปริสุทฺธา เทสนา โหติ ตณฺหาย สํกิลิฏฺตฺตา. โลเกหิ ตณฺหาย อามสิตพฺพโต โลกามิสา, จีวราทโย ปจฺจยา, เตสุ อคธิตจิตฺตตาย โลกามิสนิรเปกฺโข. หิตผรเณนาติ หิตโต ผรเณน หิตูปสํหาเรน วิเสสนภูเตน. เมตฺตาภาวนาย กรณภูตาย มุทุหทโย. อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิเตนาติ สกลสํกิเลสโต, วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณาการสณฺิเตน, การุฺาธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘อิโต ปฏฺาย ทสฺสามิ, เอวฺจ ทสฺสามี’’ติ สมาทาตพฺพฏฺเน ทานํ วตํ. ปณฺฑิตปฺตฺตตาย เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมํ, พฺรหฺมานํ วา เสฏฺานํ จริยนฺติ ทานเมว พฺรหฺมจริยํ. มจฺฉริยโลภาทินิคฺคหเณน สมาจิณฺณตฺตา ทานเมว สุจิณฺณํ. อิทฺธีติ เทวิทฺธิ. ชุตีติ ปภา, อานุภาโว วา. พลวีริยูปปตฺตีติ มหตา พเลน, วีริเยน จ สมนฺนาคโม. นาคาติ วรุณนาคราชานํ วิธุรปณฺฑิตสฺส อาลปนํ.

ทานปตีติ ทานสามิโน. โอปานภูตนฺติ อุทกติตฺถมิว ภูตํ.

ธีราติ โส วิธุรปณฺฑิตมาลปติ.

มธุสฺสโวติ มธุรสสนฺทนํ. ปุฺนฺติ ปุฺผลํ, การณโวหาเรน วุตฺตํ. พฺรหฺมํ, พฺรหฺมานํ วา จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, เวยฺยาวจฺจํ. เอส นโย เสเสสุปิ.

ติตฺติริยนฺติ ติตฺติรสกุณราเชน ภาสิตํ.

อฺตฺร ตาหีติ ปรทารภูตาหิ วชฺเชตฺวา. อมฺหนฺติ อมฺหากํ.

ตปสฺสี, ลูโข, เชคุจฺฉี, ปวิวิตฺโตติ จตุพฺพิธสฺส ทุกฺกรสฺส กตตฺตา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. โลมหํสนสุตฺตํ มชฺฌิมาคเม มูลปณฺณาสเก, ‘‘มหาสีหนาทสุตฺต’’นฺติปิ (ม. นิ. ๑.๑๔๖) ตํ วทนฺติ.

อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ. ผีตนฺติ ผุลฺลิตํ. วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถารภูตํ. พาหุชฺนฺติ พหูหิ ชเนหิ นิยฺยานิกภาเวน าตํ. ปุถุภูตนฺติ พหุภูตํ. ยาว เทวมนุสฺเสหีติ เอตฺถ เทวโลกโต ยาว มนุสฺสโลกา สุปกาสิตนฺติ อธิปฺปายวเสน ปาสาทิกสุตฺตฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๗๐) วุตฺตํ, ยาว เทวา จ มนุสฺสา จาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา. ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทิมาห. ‘‘เอวํ เทเสนฺโต จา’’ติ หิ อิมินา พฺรหฺมจริยสทฺเทน ธมฺมสทฺทาทีนํ สมานตฺถตํ ทสฺเสติ, ‘‘ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วตฺวาปิ ‘‘พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ วจนํ สรูปโต อตฺถปฺปกาสนตฺถนฺติ จ วิภาเวติ.

๑๙๑. วุตฺตปฺปการสมฺปทนฺติ ยถาวุตฺตอาทิกลฺยาณตาทิปฺปเภทคุณสมฺปทํ. ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโต. โภครูปาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวฏฺานโต, น ตถา กุลวิชฺชาทิมทา นิมิตฺตสฺส สมวฏฺานโต. ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณกุลีนานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชํ นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน…เป… มานํ กโรนฺตี’’ติ. วิชาติตายาติ วิปรีตชาติตาย, หีนชาติตายาติ อตฺโถ. เยภุยฺเยน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาติกา เอว, น ทุชฺชาติกาติ เอวํ วุตฺตํ. ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สีเล ปติฏฺหิตุํ น อุสฺสหนฺติ, สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สีลเมว หิ สาสเน ปติฏฺา, ปติฏฺาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺาย ปติฏฺาตุํ. สา หิ นิปฺปริยายโต สาสเน ปติฏฺา นาม.

เอวํ พฺยติเรกโต อตฺถํ วตฺวา อนฺวยโตปิ วทติ ‘‘คหปติทารกา ปนา’’ติอาทินา. กจฺเฉหิ เสทํ มุฺจนฺเตหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. ตถา ปิฏฺิยา โลณํ ปุปฺผมานายาติ, เสทํ มุฺจนฺตกจฺฉา โลณํ ปุปฺผมานปิฏฺิกา หุตฺวา, เตหิ วา ปกาเรหิ ลกฺขิตาติ อตฺโถ. ภูมึ กสิตฺวาติ ภูมิยา กสฺสนโต, เขตฺตูปชีวนโตติ วุตฺตํ โหติ. ตาทิสสฺสาติ ชาติมนฺตูปนิสฺสยสฺส. ทุพฺพลํ มานํ. พลวํ ทปฺปํ. กมฺมนฺติ ปริกมฺมํ. ‘‘อิตเรหี’’ติอาทินา ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติ เหตุปทํ วิวรติ. ‘‘อิตี’’ติ วตฺวา ตทปรามสิตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติอาทินา, อิติสทฺโท วา นิทสฺสเน, เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. เอส นโย อีทิเสสุ.

ปจฺจาชาโตติ เอตฺถ อากาโร อุปสคฺคมตฺตนฺติ อาห ‘‘ปติชาโต’’ติ. ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพถา สุทฺธํ. ธมฺมสฺส สามี ตทุปฺปาทกฏฺเน, ธมฺเมน วา สเทวกสฺส โลกสฺส สามีติ ธมฺมสฺสามี. สทฺธนฺติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหนํ. วิฺูชาติกานฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนปุคฺคลภาวโต. ‘‘โย เอวํ สฺวากฺขาตธมฺโม, สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. โยชนสตนฺตเรปิ วา ปเทเส. ชายมฺปติกาติ ชานิปติกา. กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเตเยว ฆรสามิกฆรสามินีวเสน ทฺวินฺนเมว คหณํ วิฺายติ, ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย, ตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เอกายปิ ตาว สํวาโส สมฺพาโธเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. ราคาทินา กิฺจนํ, เขตฺตวตฺถาทินา ปลิโพธนํ, ตทุภเยน สห วตฺตตีติ สกิฺจนปลิโพธโน, โสเยวตฺโถ ตถา. ราโค เอว รโช, ตทาทิกา โทสโมหรชา. วุตฺตฺหิ ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. ๗๔) อาคมนปถตาปิ อุฏฺานฏฺานตา เอวาติ ทฺเวปิ สํวณฺณนา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ. อลคฺคนฏฺเนาติ อสชฺชนฏฺเน อปฺปฏิพนฺธสภาเวน. รูปกวเสน, ตทฺธิตวเสน วา อพฺโภกาโสติ ทสฺเสตุํ วิย-สทฺทคฺคหณํ. เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ านาานภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺานฏฺานภาเวน เตสํ ตพฺภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รชานํ สนฺนิปาตฏฺานํ วิยาติ สมฺพนฺโธ.

วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารมกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนา สงฺเขปกถา. เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิ. อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสาปิ อนาปชฺชเนน อฉิทฺทํ กตฺวา. จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํ. กิเลสมเลนาติ ตณฺหาสํกิเลสาทิมเลน. อมลีนนฺติ อสํกิลิฏฺํ. ปริโยทาตฏฺเน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตํ. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติ วุตฺตํ. โธตสงฺขสปฺปฏิภาคนฺติ ตทตฺถสฺเสว วิวรณํ. อปิจ ลิขิตํ สงฺขํ สงฺขลิขิตํ ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ, ตสฺสทิสตฺตา ปน อิทํ สงฺขลิขิตนฺติปิ ทสฺเสติ, ภาวนปุํสกฺเจตํ. อชฺฌาวสตาติ เอตฺถ อธิ-สทฺเทน กมฺมปฺปวจนีเยน โยคโต ‘‘อคาร’’นฺติ เอตํ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติ. ยํ นูน ยทิ ปน ปพฺพเชยฺยํ, สาธุ วตาติ สมฺพนฺโธ. กสาเยน รตฺตานิ กาสายานีติ ทสฺเสติ ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ อิมินา. กสฺมา เจตานิ คหิตานีติ อาห ‘‘พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานี’’ติ. อจฺฉาเทตฺวาติ โวหารวจนมตฺตํ, ปริทหิตฺวาติ อตฺโถ, ตฺจ โข นิวาสนปารุปนวเสน. อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส หิตํ วุฑฺฒิอาวหํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ. ตํ อนคาริยนฺติ ตสฺมึ อนคาริเย.

๑๙๒. สหสฺสโตติ กหาปณสหสฺสโต. โภคกฺขนฺโธ โภคราสิ. อาพนฺธนฏฺเนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา ปนตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน ปริจฺเฉทํ กตฺวา พนฺธนฏฺเน, เอเตน อาพนฺธนตฺโถ ปริวฏฺฏ-สทฺโทติ ทสฺเสติ. อถ วา ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเน ปริวฏฺโฏติปิ ยุชฺชติ. ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ายนฺตีติ าตโย.

๑๙๓. ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโร สมาโน เตน สํวเรน อุเปโต นามาติ กตฺวา ‘‘ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. อาจารโคจรานํ วิตฺถาโร วิภงฺคฏฺกถาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๕๐๓) คเหตพฺโพ. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ จ ตสฺเสว ปาติโมกฺขสํวรสํวุตภาวสฺส ปจฺจยทสฺสนํ. อณุสทิสตาย อปฺปมตฺตกํ ‘‘อณู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตเกสู’’ติ. อสฺจิจฺจ อาปนฺนอนุขุทฺทกาปตฺติวเสน, สหสา อุปฺปนฺนอกุสลจิตฺตุปฺปาทวเสน จ อปฺปมตฺตกตา. ภยทสฺสีติ ภยทสฺสนสีโล. สมฺมาติ อวิปรีตํ, สุนฺทรํ วา, ตพฺภาโว จ สกฺกจฺจํ ยาวชีวํ อวีติกฺกมวเสน. ‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติ วุตฺเตเยว ตทวยวภูตํ ‘‘สิกฺขาปทํ สมาทาย สิกฺขตี’’ติ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา กมฺมปทํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ, ตํ ตํ สิกฺขาโกฏฺาสํ, สิกฺขาย วา อธิคมุปายํ, ตสฺสา วา นิสฺสยนฺติ อตฺโถ.

เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิวจเน. อาจารโคจรคฺคหเณเนวาติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ วจเนเนว. เตนาห ‘‘กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปี’’ติ. น หิ อาจารโคจรสทฺทมตฺเตน กุสลกายวจีกมฺมคฺคหณํ สมฺภวติ, อิมินา ปุนรุตฺติตาย โจทนาเลสํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ อาชีวปาริสุทฺธิสีลสฺส. อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถนฺติ อุปฺปตฺติยา กายวจีวิฺตฺติสงฺขาตสฺส ทฺวารสฺส กมฺมาปเทเสน ทสฺสนตฺถํ, เอเตน ยถาวุตฺตโจทนาย โสธนํ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สิทฺเธปิ สติ ปุนารมฺโภ นิยมาย วา โหติ, อตฺถนฺตรโพธนาย วา, อิธ ปน อตฺถนฺตรํ โพเธติ, ตสฺมา อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ. กุสเลนาติ จ สพฺพโส อเนสนปหานโต อนวชฺเชน. กถํ เตน อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. กายวจีทฺวาเรสุ อุปฺปนฺเนน อนวชฺเชน กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคตตฺตา ปริสุทฺธาชีโวติ อธิปฺปาโย. ตทุภยเมว หิ อาชีวเหตุกํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ.

อิทานิ สุตฺตนฺตเรน สํสนฺทิตุํ ‘‘มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตวเสน วา เอวํ วุตฺต’’นฺติ อาห. วา-สทฺโท เจตฺถ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนาสงฺขาตอตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺโถ. มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตํ นาม มชฺฌิมาคมวเร มชฺฌิมปณฺณาสเก, ยํ ‘‘สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ ถปตีติ ปฺจกงฺคํ นาม วฑฺฒกึ ภควา อาลปติ. ถปติ-สทฺโท หิ วฑฺฒกิปริยาโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ‘‘กตเม จ ถปติ กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺม’’นฺติ สีลสฺส กุสลกายกมฺมวจีกมฺมภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาชีวปาริสุทฺธมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมึ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๖๕) เอวํ ปวตฺตาย มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตเทสนาย ‘‘กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลนา’’ติ สีลสฺส กุสลกายกมฺมวจีกมฺมภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปริสุทฺธาชีโว’’ติ เอวํ ปวตฺตา อยํ สามฺผลสุตฺตเทสนา เอกสงฺคหา อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ ยถา ตํ คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ, ตสฺมา อีทิสีปิ ภควโต เทสนาวิภูติ อตฺเถวาติ. สีลสฺมึ วทามีติ สีลนฺติ วทามิ, สีลสฺมึ วา อาธารภูเต อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ, นิทฺธารณสมุทายภูเต วา เอกํ สีลนฺติ วทามิ.

ติวิเธนาติ จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลโต ติวิเธน. ‘‘มนจฺฉฏฺเสู’’ติ อิมินา กายปฺจมานเมว คหณํ นิวตฺเตติ. อุปริ นิทฺเทเส วกฺขมาเนสุ สตฺตสุ าเนสุ. ติวิเธนาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปตาวเสน ติพฺพิเธน.

จูฬมชฺฌิมมหาสีลวณฺณนา

๑๙๔-๒๑๑. เอวนฺติ ‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติอาทินา นเยน. ‘‘สีลสฺมิ’’นฺติ อิทํ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ ตโต เอกสฺส นิทฺธารณียตฺตาติ อาห ‘‘เอกํ สีล’’นฺติ. อปิจ อิมินา อาธาเร ภุมฺมํ ทสฺเสติ สมุทายสฺส อวยวาธิฏฺานตฺตา ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. ‘‘อิท’’นฺติ ปเทน กตฺวตฺถวเสน สมานาธิกรณํ ภุมฺมวจนสฺส กตฺวตฺเถ ปวตฺตนโต ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) ทสฺเสติ ‘‘ปจฺจตฺตวจนตฺเถ วา เอตํ ภุมฺม’’นฺติ อิมินา. อยเมวตฺโถติ ปจฺจตฺตวจนตฺโถ เอว. พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ, (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗) พฺรหฺมชาลสุตฺตปเท วา. สํวณฺณนาวเสน วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. ‘‘อิทมสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ เอตฺถ มหาสีลปริโยสาเนน นิทฺธาริยมานสฺส อภาวโต ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘อิทํ อสฺส สีลํ โหตีติ อตฺโถ’’ติ, ตโตเยว จ ปาฬิยํ อปิคฺคหณมกตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๒๑๒. อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑภยาทีนิ อสํวรมูลกานิ ภยานิ. ‘‘สีลสฺสาสํวรโตติ สีลสฺส อสํวรณโต, สีลสํวราภาวโตติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๐) อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘ยทิทํ สีลสํวรโต’’ติ ปน ปทสฺส ‘‘ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺยา’’ติ อตฺถวจนโต, ‘‘สีลสํวรเหตุ ภยํ น สมนุปสฺสตี’’ติ จ อตฺถสฺส อุปปตฺติโต สีลสํวรโต สีลสํวรเหตูติ อตฺโถเยว สมฺภวติ. ‘‘ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺยา’’ติ หิ ปาโปิ ทิสฺสติ. ‘‘สํวรโต’’ติ เหตุํ วตฺวา ตทธิคมิตอตฺถวเสน ‘‘อสํวรมูลกสฺส ภยสฺส อภาวา’’ติปิ เหตุํ วทติ. ยถาวิธานวิหิเตนาติ ยถาวิธานํ สมฺปาทิเตน. ขตฺติยาภิเสเกนาติ ขตฺติยภาวาวเหน อภิเสเกน. มุทฺธนิ อวสิตฺโตติ มตฺถเกเยว อภิสิตฺโต. เอตฺถ จ ‘‘ยถาวิธานวิหิเตนา’’ติ อิมินา โปราณกาจิณฺณวิธานสมงฺคิตาสงฺขาตํ เอกํ องฺคํ ทสฺเสติ, ‘‘ขตฺติยาภิเสเกนา’’ติ อิมินา ขตฺติยภาวาวหตาสงฺขาตํ, ‘‘มุทฺธนิ อวสิตฺโต’’ติ อิมินา มุทฺธนิเยว อภิสิฺจิตภาวสงฺขาตํ. อิติ ติวงฺคสมนฺนาคโต ขตฺติยาภิเสโก วุตฺโต โหติ. เยน อภิสิตฺตราชูนํ ราชานุภาโว สมิชฺฌติ. เกน ปนายมตฺโถ วิฺายตีติ? โปราณกสตฺถาคตนเยน. วุตฺตฺหิ อคฺคฺสุตฺตฏฺกถายํ มหาสมฺมตาภิเสกวิภาวนาย ‘‘เต ปนสฺส เขตฺตสามิโน ตีหิ สงฺเขหิ อภิเสกมฺปิ อกํสู’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๓๑) มชฺฌิมาคมฏฺกถายฺจ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘มุทฺธาวสิตฺเตนาติ ตีหิ สงฺเขหิ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺเตนา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๖๐) สีหฬฏฺกถายมฺปิ จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘ปมํ ตาว อภิเสกํ คณฺหนฺตานํ ราชูนํ สุวณฺณมยาทีนิ ตีณิ สงฺขานิ จ คงฺโคทกฺจ ขตฺติยกฺฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อยํ ปน ตตฺถาคตนเยน อภิเสกวิธานวินิจฺฉโย – อภิเสกมงฺคลตฺถฺหิ อลงฺกตปฏิยตฺตสฺส มณฺฑปสฺส อนฺโตกตสฺส อุทุมฺพรสาขมณฺฑปสฺส มชฺเฌ สุปฺปติฏฺิเต อุทุมฺพรภทฺทปีมฺหิ อภิเสการหํ อภิชจฺจํ ขตฺติยํ นิสีทาเปตฺวา ปมํ ตาว มงฺคลาภรณภูสิตา ชาติสมฺปนฺนา ขตฺติยกฺา คงฺโคทกปุณฺณํ สุวณฺณมยสามุทฺทิกทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ ขตฺติยคณา อตฺตานมารกฺขตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ ขตฺติยคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต, หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ. ตโต ปุน ปุโรหิโตปิ โปโรหิจฺจานานุรูปาลงฺกาเรหิ อลงฺกตปฏิยตฺโต คงฺโคทกปุณฺณํ รชตมยํ สงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ พฺราหฺมณคณา อตฺตานมารกฺขตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ พฺราหฺมณคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต, หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ. ตโต ปุน เสฏฺิปิ เสฏฺิฏฺานภูสนภูสิโต คงฺโคทกปุณฺณํ รตนมยํ สงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ คหปติคณา อตฺตานมารกฺขตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ คหปติคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต, หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ. เต ปน ตสฺส เอวํ วทนฺตา ‘‘สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนานุรูปํ รชฺชํ กริสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ กริสฺสสิ, ตว มุทฺธา สตฺตธา ผลตู’’ติ เอวํ รฺโ อภิสปนฺติ วิยาติ ทฏฺพฺพนฺติ. วฑฺฒกีสูกรชาตกาทีหิ จายมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ, อภิเสโกปกรณานิปิ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา) คเหตพฺพานีติ.

ยสฺมา นิหตปจฺจามิตฺโต, ตสฺมา น สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อนวชฺชตา กุสลภาเวนาติ อาห ‘‘กุสลํ สีลปทฏฺาเนหี’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กุสลสีลปทฏฺานา อวิปฺปฏิสารปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิธมฺมา, อวิปฺปฏิสาราทินิมิตฺตฺจ อุปฺปนฺนํ เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทติ, เจตสิกสุขสมุฏฺาเนหิ จ ปณีตรูเปหิ ผุฏฺสรีรสฺส อุปฺปนฺนํ กายิกสุขนฺติ.

อินฺทฺริยสํวรกถาวณฺณนา

๒๑๓. สามฺสฺส วิเสสาเปกฺขตาย อิธาธิปฺเปโตปิ วิเสโส เตน อปริจฺจตฺโต เอว โหตีติ อาห ‘‘จกฺขุสทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตตี’’ติอาทิ. วิชฺชมานเมว หิ อภิเธยฺยภาเวน วิเสสตฺถํ วิเสสนฺตรนิวตฺตเนน วิเสสสทฺโท วิภาเวติ, น อวิชฺชมานํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อฺเหิ อสาธารณํ พุทฺธานเมว จกฺขุ ทสฺสนนฺติ พุทฺธจกฺขุ, อาสยานุสยาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจ. สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเน จกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ, สพฺพฺุตฺาณํ. ตถูปมนฺติ ปพฺพตมุทฺธูปมํ, ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ สมฺพนฺโธ. สุเมธ สมนฺตจกฺขุ ตฺวํ ชนตมเวกฺขสฺสูติ อตฺโถ. อริยมคฺคตฺตยปฺาติ เหฏฺิมาริยมคฺคตฺตยปฺา. ‘‘ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺิมา ตโย มคฺคา, ตีณิ จ ผลานี’’ติ สฬายตนวคฺคฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๔๑๘) วุตฺตํ, อิธ ปน มคฺเคเหว ผลานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ. จตุสจฺจสงฺขาเต ธมฺเม จกฺขูติ หิ ธมฺมจกฺขุ. ปฺาเยว ทสฺสนฏฺเน จกฺขูติ ปฺาจกฺขุ, ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยาณํ. ทิพฺพจกฺขุมฺหีติ ทุติยวิชฺชาย. อิธาติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ อิมสฺมึ ปาเ. อยนฺติ จกฺขุสทฺโท. ‘‘ปสาทจกฺขุโวหาเรนา’’ติ อิมินา อิธ จกฺขุสทฺโท จกฺขุปสาเทเยว นิปฺปริยายโต วตฺตติ, ปริยายโต ปน นิสฺสยโวหาเรน นิสฺสิตสฺส วตฺตพฺพโต จกฺขุวิฺาเณปิ ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ ทสฺเสติ. อิธาปิ สสมฺภารกถา อวสิฏฺาติ กตฺวา เสสปเทสุปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ, ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี’’ติอาทิปเทสุปีติ อตฺโถ. วิวิธํ อสนํ เขทนํ พฺยาเสโก, กิเลโส เอว พฺยาเสโก, เตน วิรหิโต ตถา, วิรหิตตา จ อสมฺมิสฺสตา, อสมฺมิสฺสภาโว จ สมฺปโยคาภาวโต ปริสุทฺธตาติ อาห ‘‘อสมฺมิสฺสํ ปริสุทฺธ’’นฺติ, กิเลสทุกฺเขน อโวมิสฺสํ, ตโต จ สุวิสุทฺธนฺติ อตฺโถ. สติ จ สุวิสุทฺเธ อินฺทฺริยสํวเร นีวรเณสุ ปธานภูตปาปธมฺมวิคเมน อธิจิตฺตานุโยโค หตฺถคโต เอว โหติ, ตสฺมา อธิจิตฺตสุขเมว ‘‘อพฺยาเสกสุข’’นฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ ‘‘อธิจิตฺตสุข’’นฺติ อิมินา.

สติสมฺปชฺกถาวณฺณนา

๒๑๔. สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, ตถาปวตฺตาณํ, ตสฺส วิภชนํ สมฺปชฺภาชนียํ, ตสฺมึ สมฺปชฺภาชนียมฺหิ. ‘‘คมน’’นฺติ อิมินา อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวสาธนมาห. ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิวตฺตน’’นฺติ. คมนฺเจตฺถ นิวตฺเตตฺวา, อนิวตฺเตตฺวา จ คมนํ, นิวตฺตนํ ปน นิวตฺติมตฺตเมว, อฺมฺมุปาทานกิริยามตฺตฺเจตํ ทฺวยํ. กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘คมเน’’ติอาทิ. อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโต. ปฏินิวตฺเตนฺโตติ ตโต ปุน นิวตฺเตนฺโต. อปนาเมนฺโตติ อปกฺกมนวเสน ปริณาเมนฺโต. อาสนสฺสาติ ปีกาทิอาสนสฺส. ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโข. สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโต. ปจฺฉิมองฺคปเทสนฺติ อฏนิกาทิปจฺฉิมายวปฺปเทสํ. ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโต. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขํ สํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ ทสฺเสติ. านนิสชฺชาสยเนสุ หิ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโม. ปจฺฉโต อปหาโร ปฏิกฺกโมติ ลกฺขณํ.

สมฺปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺจการี’’ติ. ‘‘สมฺปชฺเมว วา การี’’ติ อิมินา สมฺปชานสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ ทสฺเสติ. ‘‘โส หี’’ติอาทิ ทุติยวิกปฺปสฺส สมตฺถนํ. ‘‘สมฺปชฺ’’นฺติ จ อิมินา สมฺปชาน-สทฺทสฺส สมฺปชฺปริยายตา วุตฺตา. ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต, สมฺมา, สมํ วา ปชานนํ สมฺปชานํ, ตเทว สมฺปชฺ’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๒.๕๒๓) อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ยถา อติกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ, ตถา สมฺปชานสฺส กาโร กรณํ สมฺปชานกาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีติ.

ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ, สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. สปฺปายสฺส อตฺตโน ปติรูปสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชฺํ. อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อฺตฺถ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชานนํ โคจรสมฺปชฺํ. สามฺนิทฺเทเสน, หิ เอกเสสนเยน วา โคจรสทฺโท ตทตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตติ. อติกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนสงฺขาตํ อสมฺโมหเมว สมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตสฺส วเสเนว, จิตฺตวสมนุคเตเนวาติ อตฺโถ. ปริคฺคเหตฺวาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา, ปฏิสงฺขายาติ อตฺโถ. สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถาย คมนํ สงฺคหิตํ. อาทิสทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโห. สงฺเขปโต วุตฺตํ ตทตฺถเมว วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เอส. สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยว. ตตฺถาติ อสุภารมฺมเณ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. อามิสโตติ จีวราทิอามิสปจฺจยโต. กสฺมาติ อาห ‘‘ตํ นิสฺสายา’’ติอาทิ.

ตสฺมินฺติ สาตฺถกสมฺปชฺวเสน ปริคฺคหิตอตฺเถ. ยสฺมา ปน ธมฺมโต วฑฺฒิเยว อตฺโถ นาม, ตสฺมา ยํ ‘‘สาตฺถก’’นฺติ อธิปฺเปตํ คมนํ, ตํ สพฺพมฺปิ สปฺปายเมวาติ สิยา อวิเสเสน กสฺสจิ อาสงฺกาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เจติยทสฺสนํ ตาวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. มหาปูชายาติ มหติยา ปูชาย, พหูนํ ปูชาทิวเสติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตกมฺมรูปกานี วิยาติ จิตฺตกมฺมกตปฏิมาโย วิย, ยนฺตปโยเคน วา นานปฺปการวิจิตฺตกิริยา ปฏิมาโย วิย. ตตฺราติ ตาสุ ปริสาสุ. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. อสมเปกฺขนํ นาม เคหสฺสิตอฺาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๓๐๘) มาตุคามสมฺผสฺสวเสน กายสํสคฺคาปตฺติ. หตฺถิอาทิสมฺมทฺเทน ชีวิตนฺตราโย. วิสภาครูปทสฺสนาทินา พฺรหฺมจริยนฺตราโย. ‘‘ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรเนว. มหาปริสปริวารานนฺติ กทาจิ ธมฺมสฺสวนาทิอตฺถาย อิตฺถิปุริสสมฺมิสฺสปริวาเร สนฺธาย วุตฺตํ.

ตทตฺถทีปนตฺถนฺติ อสุภทสฺสนสฺส สาตฺถกภาวสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ. ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ปฏิวจนทานวเสน ภิกฺขูนํ อนุวตฺตนกถา อาจิณฺณา, ตสฺมา ปฏิวจนสฺส อทานวเสน อนนุวตฺตนกถา ตสฺส ทุติยา นาม โหตีติ อาห ‘‘ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา’’ติ. ทฺเว กถาติ หิ วจนกรณากรณกถา. ตตฺถ วจนกรณกถาเยว กถิตปุพฺพา, ทุติยา น กถิตปุพฺพา. ตสฺมา สุพฺพจตฺตา ปฏิวจนมทาสีติ อตฺโถ.

เอวนฺติ อิมินา. ‘‘สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชายา’’ติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปการํ ปจฺจามสติ, น ‘‘ปุริสสฺส มาตุคามาสุภ’’นฺติอาทิกเมว. ปริคฺคหิตํ สาตฺถกํ, สปฺปายฺจ เยน โส ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปาโย, ตสฺส, เตน ยถานุปุพฺพิกํ สมฺปชฺปริคฺคหณํ ทสฺเสติ. วุจฺจมานโยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย ภาวนาย อารมฺมณํ กมฺมฏฺานํ, ตเทว ภาวนาย วิสยภาวโต โคจรนฺติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจร’’นฺติ. อุคฺคเหตฺวาติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทนวเสน อุคฺคหณํ กตฺวา. ภิกฺขาจารโคจเรติ ภิกฺขาจารสงฺขาเต โคจเร, อเนน กมฺมฏฺาเน, ภิกฺขาจาเร จ โคจรสทฺโทติ ทสฺเสติ.

อิธาติ สาสเน. หรตีติ กมฺมฏฺานํ ปวตฺตนวเสน เนติ, ยาว ปิณฺฑปาตปฏิกฺกมา อนุยุฺชตีติ อตฺโถ. น ปจฺจาหรตีติ อาหารูปโยคโต ยาว ทิวาานุปสงฺกมนา กมฺมฏฺานํ น ปฏิเนติ. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ภิกฺขูสุ. อาวรณีเยหีติ นีวรเณหิ. ปเควาติ ปาโตเยว. สรีรปริกมฺมนฺติ มุขโธวนาทิสรีรปฏิชคฺคนํ. ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเกติ ทฺเว ตโย นิสชฺชาวาเร. อูรุพทฺธาสนฺเหตฺถ ปลฺลงฺโก. อุสุมนฺติ ทฺเว ตีณิ อุณฺหาปนานิ สนฺธาย วุตฺตํ. กมฺมฏฺานํ อนุยุฺชิตฺวาติ ตทเห มูลภูตํ กมฺมฏฺานํ อนุยุฺชิตฺวา. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ กมฺมฏฺานมุเขเนว, กมฺมฏฺานมวิชหนฺโต เอวาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ‘‘ปโตปิ อเจตโน’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๐๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๖๘; วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) วกฺขมานํ กมฺมฏฺานํ, ยถาปริหริยมานํ วา อวิชหิตฺวาติ ทสฺเสติ.

คนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวา. พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ เจ, ตเทว นิปจฺจการสาธนํ. อฺฺเจ, อนิปจฺจการกรณมิว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตพฺพิสเยน ตํ เปตฺวา. ‘‘มหนฺตํ เจติยํ เจ’’ติอาทินา กมฺมฏฺานิกสฺส มูลกมฺมฏฺานมนสิการสฺส ปปฺจาภาวทสฺสนํ. อฺเน ปน ตถาปิ อฺถาปิ วนฺทิตพฺพเมว. ตเถวาติ ติกฺขตฺตุเมว. ปริโภคเจติยโต สารีริกเจติยํ ครุตรนฺติ กตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺตํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เจติยํ พาธยมานา โพธิสาขา หริตพฺพา’’ติ, (ม. นิ. อฏฺ. ๔.๑๒๘; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๗๕; วิภ. อฏฺ. ๘๐๙) อยํ อาจริยสฺส มติ, ‘‘โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปี’’ติ ปน วจนโต ยทิ เจติยงฺคณโต คเต ภิกฺขาจารมคฺเค โพธิยงฺคณํ ภเวยฺย, สาปิ วนฺทิตพฺพาติ มคฺคานุกฺกเมเนว ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ, น ตุ ครุกาตพฺพตานุกฺกเมน. เอวฺหิ สติ โพธิยงฺคณํ ปมํ ปตฺเตนาปิ โพธึ วนฺทิตฺวา เจติยํ วนฺทิตพฺพํ, เอกเมว ปตฺเตนาปิ ตเทว วนฺทิตพฺพํ, ตทุภยมฺปิ อปฺปตฺเตน น วนฺทิตพฺพนฺติ อยมตฺโถ สุวิฺาโต โหติ. ภิกฺขาจารคตมคฺเคน หิ ปตฺตฏฺาเน กตฺตพฺพอนฺตราวตฺตทสฺสนเมตํ, น ปน ธุววตฺตทสฺสนํ. ปุพฺเพ เหส กตวตฺโตเยว. เตนาห ‘‘ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา’’ติอาทิ. พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสเนว โพธิอาทิปริโภคเจติเยปิ นิปจฺจกรณํ อุปปนฺนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา’’ติ อิมินา. ปฏิสามิตฏฺานนฺติ โสปานมูลภาวสามฺเน วุตฺตํ, พุทฺธารมฺมณปีติวิสยภูตเจติยงฺคณโพธิยงฺคณโต พาหิรฏฺานํ ปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

คามสมีเปติ คามูปจาเร. ตาว ปฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชนสงฺคหตฺถนฺติ ‘‘มยิ อกเถนฺเต เอเตสํ โก กเถสฺสตี’’ติ ธมฺมานุคฺคเหน มหาชนสฺส สงฺคหณตฺถํ. อฏฺกถาจริยานํ วจนํ สมตฺเถตุํ ‘‘ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวา’’ติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ, ยสฺมา วา ธมฺมกถา กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ธมฺมกถํ กเถตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน (วิภ. มูลฏี. ๕๒๓) ปน ‘‘ตสฺมา’’ติ เอตสฺส ‘‘กเถตพฺพาเยวาติ วทนฺตี’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ วุตฺโต. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ อตฺตนา ปริหริยมานํ กมฺมฏฺานํ อวิชหนวเสน, ตทนุคุณํเยว ธมฺมกถํ กเถตฺวาติ อตฺโถ, ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อนุโมทนํ กตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘กมฺมฏฺานสีเสเนวา’’ติ อธิกาโร. ตตฺถาติ คามโต นิกฺขมนฏฺาเนเยว.

‘‘โปราณกภิกฺขู’’ติอาทินา โปราณกาจิณฺณทสฺสเนน ยถาวุตฺตมตฺถํ ทฬฺหํ กโรติ. สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนวาติ ‘‘ปริจิโต อปริจิโต’’ติอาทิวิภาคํ อกตฺวา สมฺปตฺตโกฏิยา เอว, สมาคมมตฺเตเนวาติ อตฺโถ. อานุภาเวนาติ อนุคฺคหพเลน. ภเยติ ปรจกฺกาทิภเย. ฉาตเกติ ทุพฺภิกฺเข.

‘‘ปจฺฉิมยาเมปิ นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการํ. กโรนฺตสฺสาติ กรมานสฺเสว, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. กมฺมชเตโชติ คหณึ สนฺธายาห. ปชฺชลตีติ อุณฺหภาวํ ชเนติ. ตโตเยว อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, เสทา มุจฺจนฺติ. กมฺมฏฺานํ วีถึ นาโรหติ ขุทาปริสฺสเมน กิลนฺตกายสฺส สมาธานาภาวโต. อนุปาทินฺนํ โอทนาทิวตฺถุ. อุปาทินฺนํ อุทรปฏลํ. อนฺโตกุจฺฉิยฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมึ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺหิตฺวา อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ‘‘ฉาโตสฺมิ, อาหารํ เม เทถา’’ติ วทาเปติ, ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มุฺจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ, ยโต ‘‘ฉายารกฺขโส วิย กมฺมชเตโช’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. โส ปเควาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา’’ติ เสโส. โครูปานนฺติ คุนฺนํ, โคสมูหานํ วา, วชโต โคจรตฺถาย นิกฺขมนเวลายเมวาติ อตฺโถ. วุตฺตวิปรีตนเยน อุปาทินฺนกํ มุฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ. อนฺตราภตฺเตติ ภตฺตสฺส อนฺตเร, ยาว ภตฺตํ น ภุฺชติ, ตาวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กมฺมฏฺานสีเสน อาหารฺจ ปริภุฺชิตฺวา’’ติ. อวเสสฏฺาเนติ ยาคุยา อคฺคหิตฏฺาเน. ตโตติ ภุฺชนโต. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ กมฺมฏฺานานุปฏฺานสฺส อนวจฺเฉททสฺสนเมตํ, อุตฺตรุตฺตรินฺติ อตฺโถ, ยถา โปงฺขานุโปงฺขํ ปวตฺตาย สรปฏิปาฏิยา อนวจฺเฉโท, เอวเมตสฺสาปิ กมฺมฏฺานุปฏฺานสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอทิสา จา’’ติอาทินา ตถา กมฺมฏฺานมนสิการสฺสาปิ สาตฺถกภาวํ ทสฺเสติ. อาสนนฺติ นิสชฺชาสนํ.

นิกฺขิตฺตธุโรติ ภาวนานุโยเค อนุกฺขิตฺตธุโร อนารทฺธวีริโย. วตฺตปฏิปตฺติยา อปริปูรเณน สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา. ปฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโตติ ปฺจวิเธน เจโตขีเลน, วินิพนฺเธน จ สมฺปยุตฺตจิตฺโต. วุตฺตฺหิ มชฺฌิมาคเม เจโตขีลสุตฺเต –

‘‘กตมสฺส ปฺจ เจโตขีลา อปฺปหีนา โหนฺติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหตี’’ติ, (ม. นิ. ๑.๑๘๕)

‘‘กตมสฺส ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา อสมุจฺฉินฺนา โหนฺติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเม อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค โหติ, รูเป อวีตราโค โหติ, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘๖). จ –

วิตฺถาโร. อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) ปน ปฺจวิธเจโตวินิพนฺธจิตฺตภาโวเยว ปเทกเทสมุลฺลิงฺเคตฺวา ทสฺสิโต. จิตฺตสฺส กจวรขาณุกภาโว หิ เจโตขีโล, จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ วิย กตฺวา คณฺหนภาโว เจตโส วินิพนฺโธ. ปโม เจตฺถ วิจิกิจฺฉาโทสวเสน, ทุติโย โลภวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. จริตฺวาติ วิจริตฺวา. กมฺมฏฺานวิรหวเสน ตุจฺโฉ.

ภาวนาสหิตเมว ภิกฺขาย คตํ, ปจฺจาคตฺจ ยสฺสาติ คตปจฺจาคติกํ, ตเทว วตฺตํ, ตสฺส วเสน. อตฺตกามาติ อตฺตโน หิตสุขมิจฺฉนฺตา, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺโตติ อตฺโถ. ธมฺโม หิ หิตํ, สุขฺจ ตนฺนิมิตฺตกนฺติ. อถ วา วิฺูนํ อตฺตโต นิพฺพิเสสตฺตา, อตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา จ ธมฺโม อตฺตา นาม, ตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตกามา. อธุนา ปน อตฺถกามาติ หิตวาจเกน อตฺถสทฺเทน ปาโ ทิสฺสติ, ธมฺมสฺุตฺตํ หิตมิจฺฉนฺตา, หิตภูตํ วา ธมฺมมิจฺฉนฺตาติ ตสฺสตฺโถ. อิณฏฺฏาติ อิเณน ปีฬิตา. ตถา เสสปททฺวเยปิ. เอตฺถาติ สาสเน.

อุสภํ นาม วีสติ ยฏฺิโย, คาวุตํ นาม อสีติ อุสภา. ตาย สฺายาติ ตาทิสาย ปาสาณสฺาย, กมฺมฏฺานมนสิกาเรน ‘‘เอตฺตกํ านมาคตา’’ติ ชานนฺตา คจฺฉนฺตีติ อธิปฺปาโย. นฺติ กิเลสํ. กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปาทุทฺธารณมกตฺถุกามโต ติฏฺติ, ปจฺฉาคโต ปน ิติมนติกฺกมิตุกามโต. โสติ อุปฺปนฺนกิเลโส ภิกฺขุ. อยนฺติ ปจฺฉาคโต. เอตนฺติ ปรสฺส ชานนํ. ตตฺเถวาติ ปติฏฺิตฏฺาเนเยว. โสเยว นโยติ ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิกา โย ปติฏฺาเน วุตฺโต, โส เอว นิสชฺชายปิ นโย. ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตานํ ฉินฺนภตฺตภาวภเยนาปิ โยนิโสมนสิการํ ปริพฺรูเหตีติ อิทมฺปิ ปรสฺส ชานเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมปาเทเยวาติ ปมํ กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน อุทฺธริตปาทวฬฺเชเยว. เอตีติ คจฺฉติ. ‘‘อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิยา’’ติอาทินา อฏฺาเนเยเวตํ กถิตํ. ‘‘กฺวายํ เอวํ ปฏิปนฺนปุพฺโพ’’ติ อาสงฺกํ นิวตฺเตติ.

มทฺทนฺตาติ ธฺกรณฏฺาเน สาลิสีสาทีนิ มทฺทนฺตา. อสฺสาติ เถรสฺส, อุภยาเปกฺขวจนเมตํ. อสฺส อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จงฺกมนโกฏิยนฺติ จ. อธิคมปฺปิจฺฉตาย วิกฺเขปํ กตฺวา, นิพนฺธิตฺวา จ ปฏิชานิตฺวาเยว อาโรเจสิ.

ปมํ ตาวาติ ปทโสภนตฺถํ ปริยายวจนํ. มหาปธานนฺติ ภควโต ทุกฺกรจริยํ, อมฺหากํ อตฺถาย โลกนาเถน ฉพฺพสฺสานิ กตํ ทุกฺกรจริยํ ‘‘เอวาหํ ยถาพลํ ปูเชสฺสามี’’ติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติปูชาเยว หิ ปสตฺถตรา สตฺถุปูชา, น ตถา อามิสปูชา. านจงฺกมเมวาติ อธิฏฺาตพฺพอิริยาปถวเสน วุตฺตํ, น โภชนกาลาทีสุ อวสฺสํ กตฺตพฺพนิสชฺชาย ปฏิกฺเขปวเสน. เอวสทฺเทน หิ อิตราย นิสชฺชาย, สยนสฺส จ นิวตฺตนํ กโรติ. วิปฺปยุตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺเตนฺโตติ สมฺปยุตฺเตน อุทฺธริตปาเทเยว ปุน ปนํ สนฺธายาห. ‘‘คามสมีปํ คนฺตฺวา’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘คาวี นู’’ติอาทินา. กจฺฉกนฺตรโตติ อุปกจฺฉนฺตรโต, อุปกจฺเฉ ลคฺคิตกมณฺฑลุโตติ วุตฺตํ โหติ. อุทกคณฺฑูสนฺติ อุทกาวคณฺฑการกํ. กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี, ‘‘ปฺจมี นุ โข ปกฺขสฺส, อฏฺมี’’ติอาทินา ทิวสํ วา ปุจฺฉิโตติ อตฺโถ. อนาโรจนสฺส อกตฺตพฺพตฺตา อาโรเจติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺเพเหว ปกฺขคณนํ อุคฺคเหตุ’’นฺติอาทิ (มหาว. ๑๕๖).

‘‘อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจตี’’ติ วุตฺตนเยน. ตตฺถาติ คามทฺวาเร. นิฏฺุภนนฺติ อุทกนิฏฺุภนฏฺานํ. เตสูติ มนุสฺเสสุ. าณจกฺขุสมฺปนฺนตฺตา จกฺขุมา. อีทิโสติ สุสมฺมฏฺเจติยงฺคณาทิโก. วิสุทฺธิปวารณนฺติ ขีณาสวภาเวน ปวารณํ.

วีถึ โอตริตฺวา อิโต จิโต จ อโนโลเกตฺวา ปมเมว วีถิโย สลฺลกฺเขตพฺพาติ อาห ‘‘วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตนา’’ติอาทิ (ปารา. ๔๓๒). ตํ คมนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ‘‘น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ นาม กิฺจิ อตฺถี’’ติ อิมินา ชเวน คมเน โลลุปฺปจาริตา วิย อสารุปฺปตํ ทสฺเสติ. อุทกสกฏนฺติ อุทกสารสกฏํ. ตฺหิ วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ นิจฺจลเมว กาตุํ วฏฺฏติ. ตทนุรูปนฺติ ภิกฺขาทานานุรูปํ. ‘‘อาหาเร ปฏิกูลสฺํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ. รถสฺส อกฺขานํ เตเลน อพฺภฺชนํ, วณสฺส เลปนํ, ปุตฺตมํสสฺส ขาทนฺจ ติธา อุปมา ยสฺส อาหรณสฺสาติ ตถา. อฏฺงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา, ยาปนายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; ๒.๒๔, ๓๘๗; สํ. นิ. ๔.๑๒๐; อ. นิ. ๖.๕๘; ๕.๙; วิภ. ๕๑๘; มหานิ. ๒๐๖) วุตฺเตหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กตฺวา. ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิ ปน ปฏิกฺเขปมตฺตทสฺสนํ. ภตฺตกิลมถนฺติ ภตฺตวเสน อุปฺปนฺนกิลมถํ. ปุเรภตฺตาทิ ทิวาวเสน วุตฺตํ. ปุริมยามาทิ รตฺติวเสน.

คตปจฺจาคเตสุ กมฺมฏฺานสฺส หรณํ วตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หรณปจฺจาหรณสงฺขาต’’นฺติ อาห. ‘‘ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ อิทํ ‘‘เทวปุตฺโต หุตฺวา’’ติอาทีสุปิ สพฺพตฺถ สมฺพชฺฌิตพฺพํ. ตตฺถ ปจฺเจกโพธิยา อุปนิสฺสยสมฺปทา กปฺปานํ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ, สตสหสฺสฺจ ตชฺชา ปุฺาณสมฺภารสมฺภรณํ, สาวกโพธิยา อคฺคสาวกานํ เอกมสงฺขฺเยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสฺจ, มหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา วิตฺถาโร) กปฺปสตสหสฺสเมว, อิตเรสํ ปน อตีตาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏุปนิสฺสยวเสน กาลนิยมมนฺตเรน นิพฺพตฺติตํ นิพฺเพธภาคิยกุสลํ. ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทินา ตสฺมึ ตสฺมึ านนฺตเร เอตทคฺคฏฺปิตานํ เถรานํ สกฺขิทสฺสนํ. ตตฺถ เถโร พาหิโย ทารุจีริโยติ พาหิยวิสเย สฺชาตสํวฑฺฒตาย พาหิโย, ทารุจีรปริหรณโต ทารุจีริโยติ จ สมฺิโต เถโร. โส หายสฺมา –

‘‘ตสฺมา ติห เต พาหิย เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ, เอวฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพํ. ยโต โข เต พาหิย ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ พาหิย น เตน. ยโต ตฺวํ พาหิย น เตน, ตโต พาหิย น ตตฺถ. ยโต ตฺวํ พาหิย น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ พาหิย เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’ติ’’ (อุทา. ๑๐).

เอตฺตกาย เทสนาย อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เอวํ สาริปุตฺตตฺเถราทีนมฺปิ มหาปฺตาทิทีปนานิ สุตฺตปทานิ วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิ. วิเสสโต ปน องฺคุตฺตราคเม เอตทคฺคสุตฺตปทานิ (อ. นิ. ๑.๑๘๘) สิขาปตฺตนฺติ โกฏิปฺปตฺตํ นิฏฺานปฺปตฺตํ สพฺพถา ปริปุณฺณโต.

นฺติ อสมฺมุยฺหนํ. เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน เวทิตพฺพํ. ‘‘อตฺตา อภิกฺกมตี’’ติ อิมินา ทิฏฺิคาหวเสน, ‘‘อหํ อภิกฺกมามี’’ติ อิมินา มานคาหวเสน, ตทุภยสฺส ปน วินา ตณฺหาย อปฺปวตฺตนโต ตณฺหาคาหวเสนาติ ตีหิปิ มฺนาหิ อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส อภิกฺกเม สมฺมุยฺหนํ ทสฺเสติ. ‘‘ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต’’ติ วตฺวา ตเทว อสมฺมุยฺหนํ เยน ฆนวินิพฺโภเคน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติอาทิมาห. จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตูติ เตเนว อภิกฺกมนจิตฺเตน สมุฏฺานา, ตํจิตฺตสมุฏฺานิกา วา วาโยธาตุ. วิฺตฺตินฺติ กายวิฺตฺตึ. ชนยมานา อุปฺปชฺชติ ตสฺสา วิการภาวโต. อิตีติ ตสฺมา อุปฺปชฺชนโต. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา วิจลนาการสงฺขาตกายวิฺตฺติวเสน. ตสฺสาติ อฏฺิสงฺฆาฏสฺส. อภิกฺกมโตติ อภิกฺกมนฺตสฺส. โอมตฺตาติ อวมตฺตา ลามกปฺปมาณา. วาโยธาตุเตโชธาตุวเสน อิตรา ทฺเว ธาตุโย.

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา เจตฺถ วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺส ปจฺจโย. อุทฺธรณคติกา หิ เตโชธาตุ, เตน ตสฺสา อุทฺธรเณ วาโยธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, ตถา อภาวโต ปน อิตราสํ โอมตฺตตาติ. ยสฺมา ปน เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโย. กิริยคติกาย หิ วาโยธาตุยา อติหรณวีติหรเณสุ สาติสโย พฺยาปาโร, เตน ตสฺสา ตตฺถ เตโชธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ ตทภาวโต โอมตฺตตาติ ทสฺเสติ ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ อิมินา. สติปิ เจตฺถ อนุคมกานุคนฺตพฺพตาวิเสเส เตโชธาตุวาโยธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถาสทฺทคฺคหณํ กตํ. ปเม หิ นเย เตโชธาตุยา อนุคมกตา, วาโยธาตุยา อนุคนฺตพฺพตา, ทุติเย ปน วาโยธาตุยา อนุคมกตา, เตโชธาตุยา อนุคนฺตพฺพตาติ. ตตฺถ อกฺกนฺตฏฺานโต ปาทสฺส อุกฺขิปนํ อุทฺธรณํ, ิตฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา ปุรโต หรณํ อติหรณํ. ขาณุอาทิปริหรณตฺถํ, ปติฏฺิตปาทฆฏฺฏนาปริหรณตฺถํ วา ปสฺเสน หรณํ วีติหรณํ, ยาว ปติฏฺิตปาโท, ตาว หรณํ อติหรณํ, ตโต ปรํ หรณํ วีติหรณนฺติ วา อยเมเตสํ วิเสโส.

ยสฺมา ปถวีธาตุยา อนุคตา อาโปธาตุ โวสฺสชฺชเน ปจฺจโย. ครุตรสภาวา หิ อาโปธาตุ, เตน ตสฺสา โวสฺสชฺชเน ปถวีธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา ตาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ ตทภาวโต โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน…เป… พลวติโย’’ติ. ยสฺมา ปน อาโปธาตุยา อนุคตา ปถวีธาตุ สนฺนิกฺเขปนสฺส ปจฺจโย. ปติฏฺาภาเว วิย ปติฏฺาปเนปิ ตสฺสา สาติสยกิจฺจตฺตา อาโปธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว โหติ, ตถา ฆฏฺฏนกิริยาย ปถวีธาตุยา วเสน สนฺนิรุชฺฌนสฺส สิชฺฌนโต ตสฺสา สนฺนิรุชฺฌเนปิ อาโปธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสู’’ติ.

อนุคมกานุคนฺตพฺพตาวิเสเสปิ สติ ปถวีธาตุอาโปธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถาสทฺทคฺคหณํ กตํ. ปเม หิ นเย ปถวีธาตุยา อนุคมกตา, อาโปธาตุยา อนุคนฺตพฺพตา, ทุติเย ปน อาโปธาตุยา อนุคมกตา, ปถวีธาตุยา อนุคนฺตพฺพตาติ. โวสฺสชฺชนฺเจตฺถ ปาทสฺส โอนามนวเสน โวสฺสคฺโค, ตโต ปรํ ภูมิอาทีสุ ปติฏฺาปนํ สนฺนิกฺเขปนํ, ปติฏฺาเปตฺวา นิมฺมทฺทนวเสน คมนสฺส สนฺนิโรโธ สนฺนิรุชฺฌนํ.

ตตฺถาติ ตสฺมึ อติกฺกมเน, เตสุ วา ยถาวุตฺเตสุ อุทฺธรณาติหรณวีติหรณโวสฺสชฺชนสนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌนสงฺขาเตสุ ฉสุ โกฏฺาเสสุ. อุทฺธรเณติ อุทฺธรณกฺขเณ. รูปารูปธมฺมาติ อุทฺธรณากาเรน ปวตฺตา รูปธมฺมา, ตํสมุฏฺาปกา จ อรูปธมฺมา. อติหรณํ น ปาปุณนฺติ ขณมตฺตาวฏฺานโต. สพฺพตฺถ เอส นโย. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ยตฺถ ยตฺถ อุทฺธรณาทิเก อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถว. น หิ ธมฺมานํ เทสนฺตรสงฺกมนํ อตฺถิ ลหุปริวตฺตนโต. ปพฺพํ ปพฺพนฺติ ปริจฺเฉทํ ปริจฺเฉทํ. สนฺธิ สนฺธีติ คณฺิ คณฺิ. โอธิ โอธีติ ภาคํ ภาคํ. สพฺพฺเจตํ อุทฺธรณาทิโกฏฺาเส สนฺธาย สภาคสนฺตติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิตโร เอว หิ รูปธมฺมานมฺปิ ปวตฺติกฺขโณ คมนโยคคมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พนฺธขุรธาราสมาคมโตปิ สีฆตโร, ยถา ติลานํ ภิชฺชยมานานํ ปฏปฏายเนน เภโท ลกฺขียติ, เอวํ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปาเทนาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏปฏายนฺตา’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปาทวเสน ปฏปฏ-สทฺทํ อกโรนฺตาปิ กโรนฺตา วิยาติ อตฺโถ. ติลเภทลกฺขณํ ปฏปฏายนํ วิย หิ สงฺขตเภทลกฺขณํ อุปฺปาโท อุปฺปนฺนานเมกนฺตโต ภินฺนตฺตา. ตตฺถาติ อภิกฺกมเน. โก เอโก อภิกฺกมติ นาภิกฺกมติเยว. กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ สิยา, น สิยา เอว. กสฺมา? ปรมตฺถโต หิ…เป… ธาตูนํ สยนํ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อนฺธพาลปุถุชฺชนสมฺมูฬฺหสฺส อตฺตโน อภิกฺกมนนิวตฺตนฺเหตํ วจนํ. อถ วา ‘‘โก เอโก…เป… อภิกฺกมน’’นฺติ โจทนาย ‘‘ปรมตฺถโต หี’’ติอาทินา โสธนา วุตฺตา.

ตสฺมึ ตสฺมึ โกฏฺาเสติ ยถาวุตฺเต ฉพฺพิเธปิ โกฏฺาเส คมนาทิกสฺส อปจฺจามฏฺตฺตา. ‘‘สทฺธึ รูเปน อุปฺปชฺชเต, นิรุชฺฌตี’’ติ จ สิโลกปเทน สห สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปมปทสมฺพนฺเธ รูเปนาติ เยน เกนจิ สหุปฺปชฺชนเกน รูเปน. ทุติยปทสมฺพนฺเธ ปน ‘‘รูเปนา’’ติ อิทํ ยํ ตโต นิรุชฺฌมานจิตฺตโต อุปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตเทว ตสฺส นิรุชฺฌมานจิตฺตสฺส นิโรเธน สทฺธึ นิรุชฺฌนกํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกํ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, อฺถา รูปารูปธมฺมา สมานายุกา สิยุํ. ยทิ จ สิยุํ, อถ ‘‘รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธ’’นฺติอาทิ (วิภ. อฏฺ. ปกิณฺณกกถา) อฏฺกถาวจเนหิ, ‘‘นาหํ ภิกฺขเว อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๓๘) เอวมาทิปาฬิวจเนหิ จ วิโรโธ สิยา. จิตฺตเจตสิกา หิ สารมฺมณสภาวา ยถาพลํ อตฺตโน อารมฺมณปจฺจยภูตมตฺถํ วิภาเวนฺโต เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เตสํ ตํสภาวนิปฺผตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ, รูปธมฺมา ปน อนารมฺมณา ปกาเสตพฺพา, เอวํ เตสํ ปกาเสตพฺพภาวนิปฺผตฺติ โสฬสหิ จิตฺเตหิ โหติ, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณาตีเตน สห สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา รูปธมฺมานมิจฺฉิตาติ. ลหุปริวตฺตนวิฺาณวิเสสสฺส สงฺคติมตฺตปจฺจยตาย ติณฺณํ ขนฺธานํ, วิสยสงฺคติมตฺตตาย จ วิฺาณสฺส ลหุปริวตฺติตา, ทนฺธมหาภูตปจฺจยตาย รูปสฺส ครุปริวตฺติตา. ยถาภูตํ นานาธาตุาณํ โข ปน ตถาคตสฺเสว, เตน จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตเถวาติ รูปารูปธมฺมานํ สมานกฺขณตา น ยุชฺชเตว, ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔) วุตฺตํ, ตเทตํ จิตฺตานุปริวตฺติยา วิฺตฺติยา เอกนิโรธภาวสฺส สุวิฺเยฺยตฺตา เอวํ วุตฺตํ. ตโต สวิฺตฺติเกน ปุเรตรํ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺเนน รูเปน สทฺธึ อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโมติ. ยฺหิ ปุริมุปฺปนฺนํ จิตฺตํ, ตํ นิรุชฺฌนฺตํ อฺสฺส ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานสฺส อนนฺตราทิปจฺจยภาเวเนว นิรุชฺฌติ, ตถา ลทฺธปจฺจยเมว อฺมฺปิ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อวตฺถาวิเสสโต เจตฺถ อฺถา. ยทิ เอวํ เตสมุภินฺนํ อนฺตโร ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ ‘‘โน’’ติ อปเนตุมาห ‘‘อวีจิ มนุสมฺพนฺโธ’’ติ, ยถา วีจิ อนฺตโร น ลพฺภติ, ตเทเวทนฺติ อวิเสสํ วิทู มฺนฺติ, เอวํ อนุ อนุ สมฺพนฺโธ จิตฺตสนฺตาโน, รูปสนฺตาโน จ นทีโสโตว นทิยํ อุทกปฺปวาโห วิย วตฺตตีติ อตฺโถ. อวีจีติ หิ นิรนฺตรตาวเสน ภาวนปุํสกวจนํ.

อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโตเปกฺขน’’นฺติ. ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ, ติฏฺติ, นิสีทติ, สยติ วา, ตทภิมุขํ เปกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา จ ตาทิสมาโลกิตํ นาม โหติ, ตสฺมา ตทนุคตทิสาโลกนํ วิโลกิตนฺติ อาห ‘‘อนุทิสาเปกฺขน’’นฺติ, อภิมุขทิสานุรูปคเตสุ วามทกฺขิณปสฺเสสุ วิวิธา เปกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เหฏฺาอุปริปจฺฉาเปกฺขนฺหิ ‘‘โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานี’’ติ คหิตานิ. สารุปฺปวเสนาติ สมณปติรูปวเสน, อิมินาว อสารุปฺปวเสน อิตเรสมคฺคหณนฺติ สิชฺฌติ. สมฺมชฺชนปริภณฺฑาทิกรเณ โอโลกิตสฺส, อุลฺโลกหรณาทีสุ อุลฺโลกิตสฺส, ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตปริสฺสยปริวชฺชนาทีสุ อปโลกิตสฺส จ สิยา สมฺภโวติ อาห ‘‘อิมินา วา’’ติอาทิ, เอเตน อุปลกฺขณมตฺตฺเจตนฺติ ทสฺเสติ.

กายสกฺขินฺติ กาเยน สจฺฉิกตํ ปจฺจกฺขการินํ, สาธกนฺติ อตฺโถ. โส หิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเล ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตํ นิสฺสาย สาสเน อนภิรติอาทิวิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป, ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต, เตเนว นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๓๐) เอตทคฺเค เปสิ. นนฺทสฺสาติ กตฺตุตฺเถ สามิวจนํ. อิตีติ อิมินา อาโลกเนน.

สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา อาโลกิตวิโลกิตสฺสาติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ กมฺมฏฺานาวิชหนสฺเสว อาโลกิตวิโลกิเต. โคจรสมฺปชฺภาวโต เอตฺถาติ อาโลกิตวิโลกิเต. อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนวาติ ขนฺธาทิกมฺมฏฺานวเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ, น อฺโ อุปาโย คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ วกฺขมานกมฺมฏฺานมุเขเนว. ยสฺมา ปน อาโลกิตาทิ นาม ธมฺมมตฺตสฺเสว ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ตสฺส ยาถาวโต ชานนํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาโลเกตาติ อาโลเกนฺโต. ตถา วิโลเกตา. วิฺตฺตินฺติ กายวิฺตฺตึ. อิตีติ ตสฺมา อุปฺปชฺชนโต. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺานาย วาโยธาตุยา วิจลนาการสงฺขาตกายวิฺตฺติวเสน. อกฺขิทลนฺติ อกฺขิปฏลํ. อโธ สีทตีติ โอสีทนฺตํ วิย เหฏฺา คจฺฉติ. อุทฺธํ ลงฺเฆตีติ ลงฺเฆนฺตํ วิย อุปริ คจฺฉติ. ยนฺตเกนาติ อกฺขิทเลสุ โยชิตรชฺชุโย คเหตฺวา ปริพฺภมนกจกฺเกน. ตโตติ ตถา อกฺขิทลานโมสีทนุลฺลงฺฆนโต. มโนทฺวาริกชวนสฺส มูลการณปริชานนํ มูลปริฺา. อาคนฺตุกสฺส อพฺภาคตสฺส, ตาวกาลิกสฺส จ ตงฺขณมตฺตปวตฺตกสฺส ภาโว อาคนฺตุกตาวกาลิกภาโว, เตสํ วเสน.

ตตฺถาติ เตสุ คาถาย ทสฺสิเตสุ สตฺตสุ จิตฺเตสุ. องฺคกิจฺจํ สาธยมานนฺติ ปธานภูตองฺคกิจฺจํ นิปฺผาเทนฺตํ, สรีรํ หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภวงฺคฺหิ ปฏิสนฺธิสทิสตฺตา ปธานมงฺคํ, ปธานฺจ ‘‘สรีร’’นฺติ วุจฺจติ, อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน วา การณกิจฺจํ สาธยมานนฺติ อตฺโถ. ตํ อาวฏฺเฏตฺวาติ ภวงฺคสามฺวเสน วุตฺตํ, ปวตฺตาการวิเสสวเสน ปน อตีตาทินา ติพฺพิธํ, ตตฺถ จ ภวงฺคุปจฺเฉทสฺเสว อาวฏฺฏนํ. ตนฺนิโรธาติ ตสฺส นิรุชฺฌนโต, อนนฺตรปจฺจยวเสน เหตุวจนํ. ‘‘ปมชวเนปิ…เป… สตฺตมชวเนปี’’ติ อิทํ ปฺจทฺวาริกวีถิยํ ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนานมภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ อาวชฺชนโวฏฺพฺพนานํ ปุเรตรํ ปวตฺตาโยนิโสมนสิการวเสน อโยนิโส อาวชฺชนโวฏฺพฺพนากาเรน ปวตฺตนโต อิฏฺเ อิตฺถิรูปาทิมฺหิ โลภสหคตมตฺตํ ชวนํ อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเ จ โทสสหคตมตฺตํ, น ปเนกนฺตรชฺชนทุสฺสนาทิ, มโนทฺวาเร เอว เอกนฺตรชฺชนทุสฺสนาทิ โหติ, ตสฺส ปน มโนทฺวาริกสฺส รชฺชนทุสฺสนาทิโน ปฺจทฺวาริกชวนํ มูลํ, ยถาวุตฺตํ วา สพฺพมฺปิ ภวงฺคาทิ, เอวํ มโนทฺวาริกชวนสฺส มูลการณวเสน มูลปริฺา วุตฺตา, อาคนฺตุกตาวกาลิกตา ปน ปฺจทฺวาริก ชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน, อิตฺตรตาวเสน จ. ยุทฺธมณฺฑเลติ สงฺคามปฺปเทเส. เหฏฺุปริยวเสนาติ เหฏฺา จ อุปริ จ ปริวตฺตมานวเสน, อปราปรํ ภวงฺคุปฺปตฺติวเสนาติ อตฺโถ. ตถา ภวงฺคุปฺปาทวเสน หิ เตสํ ภิชฺชิตฺวา ปตนํ, อิมินา ปน เหฏฺิมสฺส, อุปริมสฺส จ ภวงฺคสฺส อปราปรุปฺปตฺติวเสน ปฺจทฺวาริกชวนโต วิสทิสสฺส มโนทฺวาริกชวนสฺส อุปฺปาทํ ทสฺเสติ ตสฺส วเสเนว รชฺชนาทิปวตฺตนโต. เตเนวาห ‘‘รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ โหตี’’ติ.

อาปาถนฺติ โคจรภาวํ. สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสนาติ อาวชฺชนาทิกิจฺจนิปฺผาทนวเสน. นฺติ ชวนํ. จกฺขุทฺวาเร รูปสฺส อาปาถคมเนน อาวชฺชนาทีนํ ปวตฺตนโต ปวตฺติการณวเสเนว ‘‘เคหภูเต’’ติ วุตฺตํ, น นิสฺสยวเสน. อาคนฺตุกปุริโส วิยาติ อพฺภาคตปุริโส วิย. ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิอพฺภาคตวเสน. ตตฺถ กตปริจโย ‘‘อติถี’’ติ วุจฺจติ, อกตปริจโย ‘‘อพฺภาคโต’’ติ, อยเมวิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ยถา ปรเคเห’’ติอาทิ. ตสฺสาติ ชวนสฺส รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาสิเนสูติ นิสินฺเนสุ. อาณากรณนฺติ อตฺตโน วสกรณํ.

สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ผสฺสาทีหิ. ตตฺถ ตตฺเถว สกกิจฺจนิปฺผาทนฏฺาเน ภิชฺชนฺติ. อิตีติ ตสฺมา อาวชฺชนาทิโวฏฺพฺพนปริโยสานานํ ภิชฺชนโต. อิตฺตรานีติ อจิรฏฺิติกานิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วจเน อยํ อุปมาติ อตฺโถ. อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน ตาว ตตฺตโก กาโล เอเตสนฺติ ตาวกาลิกานิ, ตสฺส ภาโว, ตํวเสน.

เอตนฺติ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถาวุตฺตธมฺมสมุทาเย. ทสฺสนํ จกฺขุวิฺาณํ, ตสฺส วเสเนว อาโลกนวิโลกนปฺายนโต อาวชฺชนาทีนมคฺคหณํ.

สมวาเยติ สามคฺคิยํ. ตตฺถาติ ปฺจกฺขนฺธวเสน อาโลกนวิโลกน ปฺายมาเน. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ตพฺพินิมุตฺตโก โก เอโก อาโลเกติ น ตฺเวว อาโลเกติ. โก จ เอโก วิโลเกติ นตฺเวว วิโลเกตีติ อตฺโถ.

‘‘ตถา’’ติอาทิ อายตนวเสน, ธาตุวเสน จ ทสฺสนํ. จกฺขุรูปานิ ยถารหํ ทสฺสนสฺส นิสฺสยารมฺมณปจฺจโย, ตถา อาวชฺชนา อนนฺตราทิปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทสฺสนสฺส สุตฺตนฺตนเยน ปริยายโต ปจฺจยตา วุตฺตา. สหชาตปจฺจโยปิ ทสฺสนสฺเสว, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อฺมฺสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยานมฺปิ ลพฺภนโต, ‘‘สหชาตาทิปจฺจยา’’ติปิ อธุนา ปาโ ทิสฺสติ. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํ.

อิทานิ ยถาปาํ สมิฺชนปสารเณสุ สมฺปชานํ วิภาเวนฺโต ‘‘สมิฺชิเต ปสาริเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺพานนฺติ ปพฺพภูตานํ. ตํสมิฺชนปสารเณเนว หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทานํ สมิฺชนปสารณํ โหติ, ปพฺพเมเตสนฺติ วา ปพฺพา ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ, ปพฺพวนฺตานนฺติ อตฺโถ. จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตรุจิยา เอว, จิตฺตสามตฺถิยา วา. ยํ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ สาตฺเถปิ อนตฺเถปิ สมิฺชิตุํ, ปสาริตุํ วา, ตํตํจิตฺตานุคเตเนว สมิฺชนปสารณมกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ สมิฺชนปสารเณสุ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ขเณ ขเณติ ตถา ิตกฺขณสฺส พฺยาปนิจฺฉาวจนํ. เวทนาติ สนฺถมฺภนาทีหิ รุชฺชนา. ‘‘เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปรมฺปรปโยชนํ ทสฺเสติ. ตถา ‘‘ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินาปิ. ปุริมํ ปุริมฺหิ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนํ. กาเลติ สมิฺชิตุํ, ปสาริตุํ วา ยุตฺตกาเล. ผาตินฺติ วุทฺธึ. ฌานาทิ ปน วิเสโส.

ตตฺรายํ นโยติ สปฺปายาสปฺปายอปริคฺคณฺหเน วตฺถุสนฺทสฺสนสํงฺขาโต นโย. ตทปริคฺคหเณ อาทีนวทสฺสเนเนว ปริคฺคหเณปิ อานิสํโส วิภาวิโตติ เตสมิธ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํ. มหาเจติยงฺคเณติ ทุฏฺคามณิรฺา กตสฺส เหมมาลีนามกสฺส มหาเจติยสฺส องฺคเณ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ทีปปฺปสาทโก เถโร, ราชิโน อยฺยกสฺส เม;

เอวํ กิราห นตฺตา เต, ทุฏฺคามณิ ภูปติ.

มหาปุฺโ มหาถูปํ, โสณฺณมาลึ มโนรมํ;

วีสํ หตฺถสตํ อุจฺจํ, กาเรสฺสติ อนาคเต’’ติ.

ภูมิปฺปเทโส เจตฺถ องฺคณํ ‘‘อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติอาทิสุ (ชา. ๑.๑.๒) วิย, ตสฺมา อุปจารภูเต สุสงฺขเต ภูมิปฺปเทเสติ อตฺโถ. เตเนว การเณน คิหี ชาโตติ กายสํสคฺคสมาปชฺชนเหตุนา อุกฺกณฺิโต หุตฺวา หีนายาวตฺโต. ฌายีติ ฌายนํ ฑยฺหนมาปชฺชิ. มหาเจติยงฺคเณปิ จีวรกุฏึ กตฺวา ตตฺถ สชฺฌายํ คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘จีวรกุฏิทณฺฑเก’’ติ, จีวรกุฏิยา จีวรฉทนตฺถาย กตทณฺฑเกติ อตฺโถ. ‘‘มณิสปฺโป นาม สีหฬทีเป วิชฺชมานา เอกา สปฺปชาตีติ วทนฺตี’’ติ อาจริยานนฺทตฺเถเรน, (วิภ. มูลฏี. ๒๔๒) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔) จ วุตฺตํ. ‘‘เกจิ, อปเร, อฺเ’’ติ วา อวตฺวา ‘‘วทนฺติ’’จฺเจว วจนฺจ สารโต คเหตพฺพตาวิฺาปนตฺถํ อฺถา คเหตพฺพสฺส อวจนโต, ตสฺมา น นีลสปฺปาทิ อิธ ‘‘มณิสปฺโป’’ติ เวทิตพฺโพ.

มหาเถรวตฺถุนาติ เอวํนามกสฺส เถรสฺส วตฺถุนา. อนฺเตวาสิเกหีติ ตตฺถ นิสินฺเนสุ พหูสุ อนฺเตวาสิเกสุ เอเกน อนฺเตวาสิเกน. เตนาห ‘‘ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสู’’ติ. กมฺมฏฺานนฺติ ‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นามา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔) วกฺขมานปฺปการํ ธาตุกมฺมฏฺานํ. ปกรณโตปิ หิ อตฺโถ วิฺายตีติ. ตตฺถ ิตานํ ปุจฺฉนฺตานํ สงฺคหณวเสน ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ ปุน ปุถุวจนกรณํ. เอวํ รูปํ สภาโว ยสฺสาติ เอวรูโป นิคฺคหิตโลปวเสน เตน, กมฺมฏฺานมนสิการสภาเวนาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถาปีติ อปิ-สทฺเทน เหฏฺา วุตฺตํ อาโลกิตวิโลกิตปกฺขมเปกฺขนํ กโรติ. อยํ นโย อุปริปิ.

สุตฺตากฑฺฒนวเสนาติ ยนฺเต โยชิตสุตฺตานํ อาวิฺฉนวเสน. ทารุยนฺตสฺสาติ ทารุนา กตยนฺตรูปสฺส. ตํ ตํ กิริยํ ยาติ ปาปุณาติ, หตฺถปาทาทีหิ วา ตํ ตํ อาการํ กุรุมานํ ยาติ คจฺฉตีติ ยนฺตํ, นฏกาทิปฺจาลิการูปํ, ทารุนา กตํ ยนฺตํ ตถา, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. ตถา หิ นํ โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกา, ปฺจ องฺคานิ ยสฺสา สชีวสฺเสวาติ ปฺจาลิกาติ จ โวหรนฺติ. หตฺถปาทลฬนนฺติ หตฺถปาทานํ กมฺปนํ, หตฺถปาเทหิ วา ลีฬากรณํ.

สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ สมานธารณตาย เอกโตทสฺสนํ คนฺถครุตาปนยนตฺถํ, อนฺตรวาสกสฺส นิวาสนวเสน, เสสานํ ปารุปนวเสนาติ ยถารหมตฺโถ. ตตฺถาติ สงฺฆาฏิจีวรธารณปตฺตธารเณสุ. วุตฺตปฺปกาโรติ ปจฺจเวกฺขณวิธินา สุตฺเต วุตฺตปฺปเภโท.

อุณฺหปกติกสฺสาติ อุณฺหาลุกสฺส ปริฬาหพหุลกายสฺส. สีตาลุกสฺสาติ สีตพหุลกายสฺส. ฆนนฺติ อปฺปิตํ. ทุปฏฺฏนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ, ทิคุณํ อุตฺตราสงฺคํ, ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ, ปํสุกูเล ยาวทตฺถ’’นฺติ (มหาว. ๓๔๘) หิ วุตฺตํ. วิปรีตนฺติ ตทุภยโต วิปรีตํ, เตสํ ติณฺณมฺปิ อสปฺปายํ. กสฺมาติ อาห ‘‘อคฺคฬาทิทาเนนา’’ติอาทิ. อุทฺธริตฺวา อลฺลียาปนขณฺฑํ อคฺคฬํ. อาทิสทฺเทน ตุนฺนกมฺมาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตถา-สทฺโท อนุกฑฺฒนตฺโถ, อสปฺปายเมวาติ. ปฏฺฏุณฺณเทเส ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถํ ปฏฺฏุณฺณํ. วากวิเสสมยํ เสตวณฺณํ ทุกูลํ. อาทิสทฺเทน โกเสยฺยกมฺพลาทิกํ สานุโลมํ กปฺปิยจีวรํ สงฺคณฺหาติ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ตาทิสฺหี’’ติอาทิ. อรฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรนฺติ พฺรหฺมจริยนฺตราเยกเทสมาห. โจราทิสาธารณโต จ ตถา วุตฺตํ. นิปฺปริยาเยน ตํ อสปฺปายนฺติ สมฺพนฺโธ. อเนเนว ยถาวุตฺตมสปฺปายํ อเนกนฺตํ ตถารูปปจฺจเยน กสฺสจิ กทาจิ สปฺปายสมฺภวโต. อิทํ ปน ทฺวยํ เอกนฺตเมว อสปฺปายํ กสฺสจิ กทาจิปิ สปฺปายาภาวโตติ ทสฺเสติ. มิจฺฉา อาชีวนฺติ เอเตนาติ มิจฺฉาชีโว, อเนสนวเสน ปจฺจยปริเยสนปโยโค. นิมิตฺตกมฺมาทีหิ ปวตฺโต มิจฺฉาชีโว ตถา, เอเตน เอกวีสติวิธํ อเนสนปโยคมาห. วุตฺตฺหิ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ขุทฺทกปาฏฺกถายฺจ เมตฺตสุตฺตวณฺณนายํ

‘‘โย อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ น สมฺมา ปโยเชติ, ขณฺฑสีโล โหติ, เอกวีสติวิธํ อเนสนํ นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปติ. เสยฺยถิทํ? เวฬุทานํ, ปตฺตทานํ, ปุปฺผ, ผล, ทนฺตกฏฺ, มุโขทก, สินาน, จุณฺณ, มตฺติกาทานํ, จาฏุกมฺยตํ, มุคฺคสูปฺยตํ, ปาริภฏุตํ, ชงฺฆเปสนิกํ, เวชฺชกมฺมํ, ทูตกมฺมํ, ปหิณคมนํ, ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ, ทานานุปฺปทานํ, วตฺถุวิชฺชํ, นกฺขตฺตวิชฺชํ, องฺควิชฺช’’นฺติ.

อภิธมฺมฏีกากาเรน ปน อาจริยานนฺทตฺเถเรน เอวํ วุตฺตํ –

‘‘เอกวีสติ อเนสนา นาม เวชฺชกมฺมํ กโรติ, ทูตกมฺมํ กโรติ, ปหิณกมฺมํ กโรติ, คณฺฑํ ผาเลติ, อรุมกฺขนํ เทติ, อุทฺธํวิเรจนํ เทติ, อโธวิเรจนํ เทติ, นตฺถุเตลํ ปจติ, วณเตลํ ปจติ, เวฬุทานํ เทติ, ปตฺต, ปุปฺผ, ผล, สินาน, ทนฺตกฏฺ, มุโขทก, จุณฺณ, มตฺติกาทานํ เทติ, จาฏุกมฺมํ กโรติ, มุคฺคสูปิยํ, ปาริภฏุํ, ชงฺฆเปสนิกํ ทฺวาวีสติมํ ทูตกมฺเมน สทิสํ, ตสฺมา เอกวีสตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๑๕๐-๕๑).

อฏฺกถาวจนฺเจตฺถ พฺรหฺมชาลาทิสุตฺตนฺตนเยน วุตฺตํ, ฏีกาวจนํ ปน ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคาทิอภิธมฺมนเยน, อโต เจตฺถ เกสฺจิ วิสมตาติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อปิจ ‘‘นิมิตฺตกมฺมาที’’ติ อิมินา นิมิตฺโตภาสปริกถาโย วุตฺตา. ‘‘มิจฺฉาชีโว’’ติ ปน ยถาวุตฺตปโยโค, ตสฺมา นิมิตฺตกมฺมฺจ มิจฺฉาชีโว จ, ตพฺพเสน อุปฺปนฺนํ อสปฺปายํ สีลวินาสเนน อนตฺถาวหตฺตาติ อตฺโถ. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคปโยโค ทิสฺสติ ยถา ‘‘จิตฺตุปฺปาโท’’ติ. อติรุจิเย ราคาทโย, อติอรุจิเย จ โทสาทโยติ อาห ‘‘อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติ. ตนฺติ ตทุภยํ. กมฺมฏฺานาวิชหนวเสนาติ วกฺขมานกมฺมฏฺานสฺส อวิชหนวเสน.

‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นามา’’ติอาทินา สงฺเขปโต อสมฺโมหสมฺปชฺํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตน’’นฺติอาทินา จีวรสฺส วิย ‘‘กาโยปิ อเจตโน’’ติ กายสฺส อตฺตสุฺตาวิภาวเนน ตมตฺถํ ปริทีเปนฺโต ‘‘ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิตรีตรสนฺโตสสฺส การณํ วิภาเวตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ สมฺพนฺโธ วตฺตพฺโพ – อสมฺโมหสมฺปชฺํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิมาห. อตฺตสุฺตาวิภาวเนน ปน ตทตฺถํ ปริทีปิตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จีวร’’นฺติอาทิ. อิทานิ อตฺตสุฺตาวิภาวนสฺส ปโยชนภูตํ อิตรีตรสนฺโตสสงฺขาตํ ลทฺธคุณํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา เนว สุนฺทร’’นฺติอาทีติ.

ตตฺถ อพฺภนฺตเรติ อตฺตโน สนฺตาเน. ตตฺถาติ ตสฺมึ จีวรปารุปเน. เตสุ วา ปารุปกตฺตปารุปิตพฺพจีวเรสุ. กาโยปีติ อตฺตปฺตฺติมตฺโต กาโยปิ. ‘‘ตสฺมา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, อเจตนตฺตาติ อตฺโถ. อหนฺติ กมฺมภูโต กาโย. ธาตุโยติ จีวรสงฺขาโต พาหิรา ธาตุโย. ธาตุสมูหนฺติ กายสงฺขาตํ อชฺฌตฺติกํ ธาตุสมูหํ. โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน ธาตุโย ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ วิยาติ สมฺพนฺโธ. ปุสนํ สฺเนหเสจนํ, ปูรณํ วา โปตฺถํ, เลปนขนนกิริยา, เตน กตนฺติ โปตฺถกํ, ตเมว รูปํ ตถา, ขนนกมฺมนิพฺพตฺตํ ทารุมตฺติกาทิรูปมิธาธิปฺเปตํ. ตสฺมาติ อเจตนตฺตา, อตฺตสุฺภาวโต วา.

นาคานํ นิวาโส วมฺมิโก นาควมฺมิโก. จิตฺตีกรณฏฺานภูโต รุกฺโข เจติยรุกฺโข. เกหิจิ สกฺกตสฺสาปิ เกหิจิ อสกฺกตสฺส กายสฺส อุปมานภาเวน โยคฺยตฺตา เตสมิธ กถนํ. เตหีติ มาลาคนฺธคูถมุตฺตาทีหิ. อตฺตสุฺตาย นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีหิ วิย กายสงฺขาเตน อตฺตนา โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา น กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘ลภิสฺสามิ วา, โน วา’’ติ ปจฺจเวกฺขณปุพฺพเกน ‘‘ลภิสฺสามี’’ติ อตฺถสมฺปสฺสเนเนว คเหตพฺพํ. เอวฺหิ สาตฺถกสมฺปชฺํ ภวตีติ อาห ‘‘สหสาว อคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ.

ครุปตฺโตติ อติภารภูโต ปตฺโต. จตฺตาโร วา ปฺจ วา คณฺิกา จตุปฺจคณฺิกา ยถา ‘‘ทฺวตฺติปตฺตา (ปาจิ. ๒๓๒), ฉปฺปฺจวาจา’’ติ (ปาจิ. ๖๑) อฺปทภูตสฺส หิ วา-สทฺทสฺเสว อตฺโถ อิธ ปธาโน จตุคณฺิกาหโต วา ปฺจคณฺิกาหโต วา ปตฺโต ทุพฺพิโสธนีโยติ วิกปฺปนวเสน อตฺถสฺส คยฺหมานตฺตา. อาหตา จตุปฺจคณฺิกา ยสฺสาติ จตุปฺจคณฺิกาหโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ, จตุปฺจคณฺิกาหิ วา อาหโต ตถา, ทุพฺพิโสธนียภาวสฺส เหตุคพฺภวจนฺเจตํ. กามฺจอูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปเท (ปารา. ๖๑๒) ปฺจคณฺิกาหโตปิ ปตฺโต ปริภุฺชิตพฺพภาเวน วุตฺโต, ทุพฺพิโสธนียตามตฺเตน ปน ปลิโพธกรณโต อิธ อสปฺปาโยติ ทฏฺพฺพํ. ทุทฺโธตปตฺโตติ อคณฺิกาหตมฺปิ ปกติยาว ทุพฺพิโสธนียปตฺตํ สนฺธายาห. ‘‘ตํ โธวนฺตสฺเสวา’’ติอาทิ ตทุภยสฺสาปิ อสปฺปายภาเว การณํ. ‘‘มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย’’ติ อิมินา กิฺจาปิ โส วินยปริยาเยน กปฺปิโย, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน อนฺตรายกรณโต อสปฺปาโยติ ทสฺเสติ. ‘‘ปตฺตํ ภมํ อาโรเปตฺวา มชฺชิตฺวา ปจนฺติ ‘มณิวณฺณํ กริสฺสามา’ติ, น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย) หิ วินยฏฺกถาสุ ปจนกิริยามตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํ. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘มณิวณฺณํ ปน ปตฺตํ อฺเน กตํ ลภิตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๘๕) ‘‘ตาทิสฺหิ อรฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกร’’นฺติอาทินา จีวเร วุตฺตนเยน ‘‘นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ ปน เอกนฺตอกปฺปิโย สีลวินาสเนน อนตฺถาวหตฺตา’’ติอาทินา อมฺเหหิ วุตฺตนโยปิ ยถารหํ เนตพฺโพ. เสวมานสฺสาติ เหตฺวนฺโต คธวจนํ อภิวฑฺฒนปริหายนสฺส.

‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ สงฺเขโป. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อตฺตสุฺตาวิภาวเนน วิตฺถาโร. สณฺฑาเสนาติ กมฺมารานํ อโยคหณวิเสเสน. อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณติ อคฺคินา ฌาปิตตฺตา อคฺคิวณฺณภูตปตฺตสฺส คหเณ. ราคาทิปริฬาหชนกปตฺตสฺส อีทิสเมว อุปมานํ ยุตฺตนฺติ เอวํ วุตฺตํ.

‘‘อปิจา’’ติอาทินา สงฺฆาฏิจีวรปตฺตธารเณสุ เอกโต อสมฺโมหสมฺปชฺํ ทสฺเสติ. ฉินฺนหตฺถปาเท อนาถมนุสฺเสติ สมฺพนฺโธ. นีลมกฺขิกา นาม อาสาฏิกการิกา. ควาทีนฺหิ วเณสุ นีลมกฺขิกาหิ กตา อนยพฺยสนเหตุภูตา อณฺฑกา อาสาฏิกา นาม วุจฺจติ. อนาถสาลายนฺติ อนาถานํ นิวาสสาลายํ. ทยาลุกาติ กรุณาพหุลา. วณมตฺตโจฬกานีติ วณปฺปมาเณน ปฏิจฺฉาทนตฺถาย ฉินฺนโจฬขณฺฑกานิ. เกสฺจีติ พหูสุ เกสฺจิ อนาถมนุสฺสานํ. ถูลานีติ ถทฺธานิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปาปุณเน, ภาวลกฺขเณ, นิมิตฺเต วา เอตํ ภุมฺมํ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนวา’’ติอาทิ. โจฬเกน, กปาเลนาติ จ อตฺถโยเค กมฺมตฺเถ ตติยา, กรณตฺเถ วา. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว เภสชฺชกรณมตฺเตเนวาติ ปน วิเสสนํ, น ปน มณฺฑนานุภวนาทิปฺปกาเรน อตฺโถติ. สงฺขารทุกฺขตาทีหิ นิจฺจาตุรสฺส กายสฺส ปริโภคภูตานํ ปตฺตจีวรานํ เอทิสเมว อุปมานมุปปนฺนนฺติ ตถา วจนํ ทฏฺพฺพํ. สุขุมตฺตสลฺลกฺขเณน อุตฺตมสฺส สมฺปชานสฺส กรณสีลตฺตา, ปุริเมหิ จ สมฺปชานการีหิ อุตฺตมตฺตา อุตฺตมสมฺปชานการี.

อสนาทิกิริยาย กมฺมวิเสสโยคโต อสิตาทิปเทเหว กมฺมวิเสสสหิโต กิริยาวิเสโส วิฺายตีติ วุตฺตํ ‘‘อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน’’ติอาทิ. อฏฺวิโธปิ อตฺโถติ อฏฺปฺปกาโรปิ ปโยชนวิเสโส.

ตตฺถ ปิณฺฑปาตโภชนาทีสุ อตฺโถ นาม อิมินา มหาสิวตฺเถรวาทวเสน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ิติยา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๑๒๐; อ. นิ. ๖.๕๘; ๘.๙; ธ. ส. ๑๓๕๕; มหานิ. ๒๐๖) สุตฺเต วุตฺตํ อฏฺวิธมฺปิ ปโยชนํ ทสฺเสติ. มหาสิวตฺเถโร (ธ. ส. ๑.๑๓๕๕) หิ ‘‘เหฏฺา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺงฺคานิ ปโยชนวเสน สโมธาเนตพฺพานี’’ติ วทติ. ตตฺถ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา’’ติ เอกมงฺคํ, ‘‘ยาปนายา’’ติ เอกํ, ‘‘วิหึสูปรติยา’’ติ เอกํ, ‘‘พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’’ติ เอกํ, ‘‘อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี’’ติ เอกํ, ‘‘นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ เอกํ, ‘‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ, ‘‘อนวชฺชตา จา’’ติ เอกํ, ผาสุวิหาโร ปน โภชนานิสํสมตฺตนฺติ เอวํ อฏฺ องฺคานิ ปโยชนวเสน สโมธาเนตพฺพานิ. อฺถา ปน ‘‘เนว ทวายา’’ติ เอกมงฺคํ, ‘‘น มทายา’’ติ เอกํ, ‘‘น มณฺฑนายา’’ติ เอกํ, ‘‘น วิภูสนายา’’ติ เอกํ, ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนายา’’ติ เอกํ, ‘‘วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’’ติ เอกํ, ‘‘อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ เอกํ, ‘‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ, ‘‘อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ ปน โภชนานิสํสมตฺตนฺติ วุตฺตานิ อฏฺงฺคานิ อิธานธิปฺเปตานิ. กสฺมาติ เจ? ปโยชนานเมว อภาวโต, เตสเมว จ อิธ อตฺถสทฺเทน วุตฺตตฺตา. นนุ จ ‘‘เนวทวายาติอาทินา นเยน วุตฺโต’’ติ มริยาทวจเนน ทุติยนยสฺเสว อิธาธิปฺเปตภาโว วิฺายตีติ? น, ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา ปฏิกฺเขปงฺคทสฺสนมุเขน ปจฺจเวกฺขณปาฬิยา เทสิตตฺตา, ยถาเทสิตตนฺติกฺกมสฺเสว มริยาทภาเวน ทสฺสนโต. ปากฺกเมเนว หิ ‘‘เนว ทวายาติอาทินา นเยนา’’ติ วุตฺตํ, น อตฺถกฺกเมน, เตน ปน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ิติยาติอาทินา นเยนา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ.

ติธา เทนฺเต ทฺวิธา คาหํ สนฺธาย ‘‘ปฏิคฺคหณํ นามา’’ติ วุตฺตํ, โภชนาทิคหณตฺถาย หตฺถโอตารณํ ภุฺชนาทิอตฺถาย อาโลปกรณนฺติอาทินา อนุกฺกเมน ภุฺชนาทิปโยโค วาโยธาตุวเสเนว วิภาวิโต. วาโยธาตุวิปฺผาเรเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน นิวตฺเตตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘น โกจี’’ติอาทินา. กุฺจิกา นาม อวาปุรณํ, ยํ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วทนฺติ. ยนฺตเกนาติ จกฺกยนฺตเกน. ยตติ อุคฺฆาฏนนิคฺฆาฏนอุกฺขิปนนิกฺขิปนาทีสุ วายมติ เอเตนาติ หิ ยนฺตกํ. สฺจุณฺณกรณํ มุสลกิจฺจํ. อนฺโตกตฺวา ปติฏฺาปนํ อุทุกฺขลกิจฺจํ. อาโลฬิตวิโลฬิตวเสน ปริวตฺตนํ หตฺถกิจฺจํ. อิตีติ เอวํ. ตตฺถาติ หตฺถกิจฺจสาธเน, ภาวลกฺขเณ, นิมิตฺเต วา ภุมฺมํ. ตนุกเขโฬติ ปสนฺนเขโฬ. พหลเขโฬติ อาวิลเขโฬ. ชิวฺหาสงฺขาเตน หตฺเถน อาโลฬิตวิโลฬิตวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตกํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺตกํ. กฏจฺฉุ, ทพฺพีติ กตฺถจิ ปริยายวจนํ. ‘‘ปุเม กฏจฺฉุ ทพฺพิตฺถี’’ติ หิ วุตฺตํ. อิธ ปน เยน โภชนาทีนิ อนฺโตกตฺวา คณฺหาติ, โส กฏจฺฉุ, ยาย ปน เตสมุทฺธรณาทีนิ กโรติ, สา ทพฺพีติ เวทิตพฺพํ. ปลาลสนฺถารนฺติ ปติฏฺานภูตํ ปลาลาทิสนฺถารํ. นิทสฺสนมตฺตฺเหตํ. ธาเรนฺโตติ ปติฏฺานภาเวน สมฺปฏิจฺฉนฺโต. ปถวีสนฺธารกชลสฺส ตํสนฺธารกวายุนา วิย ปริภุตฺตาหารสฺส วาโยธาตุนาว อามาสเย อวฏฺานนฺติ ทสฺเสติ ‘‘วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺตี’’ติ อิมินา. ตถา ปริภุตฺตฺหิ อาหารํ วาโยธาตุ เหฏฺา จ ติริยฺจ ฆนํ ปริวฏุมํ กตฺวา ยาว ปกฺกา สนฺนิรุชฺฌนวเสน อามาสเย ปติฏฺิตํ กโรตีติ. อุทฺธนํ นาม ยตฺถ อุกฺขลิยาทีนิ ปติฏฺาเปตฺวา ปจนฺติ, ยา ‘‘จุลฺลี’’ติปิ วุจฺจติ. รสฺสทณฺโฑ ทณฺฑโก. ปโตโท ยฏฺิ. อิตีติ วุตฺตปฺปการมติทิสติ. วุตฺตปฺปการสฺเสว หิ ธาตุวเสน วิภาวนา. ตตฺถ อติหรตีติ ยาว มุขา อภิหรติ. วีติหรตีติ ตโต กุจฺฉิยํ วิมิสฺสํ กโรนฺโต หรตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔) อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร, อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน ‘‘ตโต ยาว กุจฺฉิ, ตาว หรตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. ๕๒๓) อาห. ตทุภยมฺปิ อตฺถโต เอกเมว อุภยตฺถาปิ กุจฺฉิสมฺพนฺธมตฺตํ หรณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา.

อปิจ อติหรตีติ มุขทฺวารํ อติกฺกาเมนฺโต หรติ. วีติหรตีติ กุจฺฉิคตํ ปสฺสโต หรติ. ธาเรตีติ อามาสเย ปติฏฺิตํ กโรติ. ปริวตฺเตตีติ อปราปรํ ปริวตฺตนํ กโรติ. สฺจุณฺเณตีติ มุสเลน วิย สฺจุณฺณนํ กโรติ. วิโสเสตีติ วิโสสนํ นาติสุกฺขํ กโรติ. นีหรตีติ กุจฺฉิโต พหิ นิทฺธาเรติ. ปถวีธาตุกิจฺเจสุปิ ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถ. ตานิ ปน อาหารสฺส ธารณปริวตฺตนสฺจุณฺณนวิโสสนานิ ปถวีสหิตา เอว วาโยธาตุ กาตุํ สกฺโกติ, น เกวลา, ตสฺมา ตานิ ปถวีธาตุยาปิ กิจฺจภาเวน วุตฺตานิ. สิเนเหตีติ เตเมติ. อลฺลตฺตฺจ อนุปาเลตีติ ยถา วาโยธาตุอาทีหิ อติวิย โสสนํ น โหติ, ตถา อลฺลภาวฺจ นาติอลฺลตากรณวเสน อนุปาเลติ. อฺชโสติ อาหารสฺส ปวิสนปริวตฺตนนิกฺขมนาทีนํ มคฺโค. วิฺาณธาตูติ มโนวิฺาณธาตุ ปริเยสนชฺโฌหรณาทิวิชานนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปริเยสนชฺโฌหรณาทิกิจฺเจ. ตํตํวิชานนสฺส ปจฺจยภูโต ตํนิปฺผาทโกเยว ปโยโค สมฺมาปโยโค นาม. เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ,. โส ตพฺพิสยวิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม ตทวินาภาวโต. ตมนฺวาย อาคมฺมาติ อตฺโถ. อาภุชตีติ ปริเยสนวเสน, อชฺฌาหรณชิณฺณาชิณฺณตาทิปฏิสํเวทนวเสน จ ตานิ ปริเยสนชฺโฌหรณชิณฺณาชิณฺณตาทีนิ อาวชฺเชติ วิชานาติ. อาวชฺชนปุพฺพกตฺตา วิชานนสฺส วิชานนมฺเปตฺถ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา สมฺมาปโยโค นาม สมฺมาปฏิปตฺติ. ตมนฺวาย อาคมฺม. ‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุฺชนโก นตฺถี’’ติอาทินา อาภุชติ สมนฺนาหรติ, วิชานาตีติ อตฺโถ. อาโภคปุพฺพโก หิ สพฺโพ วิฺาณพฺยาปาโรติ ‘‘อาภุชติ’’จฺเจว วุตฺตํ.

คมนโตติ ภิกฺขาจารวเสน โคจรคามํ อุทฺทิสฺส คมนโต. ปจฺจาคมนมฺปิ คมนสภาวตฺตา อิมินาว สงฺคหิตํ. ปริเยสนโตติ โคจรคาเม ภิกฺขาย อาหิณฺฑนโต. ปริเยสนสภาวตฺตา อิมินาว ปฏิกฺกมนสาลาทิอุปสงฺกมนมฺปิ สงฺคหิตํ. ปริโภคโตติ ทนฺตมุสเลหิ สฺจุณฺเณตฺวา ชิวฺหาย สมฺปริวตฺตนกฺขเณเยว อนฺตรหิตวณฺณคนฺธสงฺขารวิเสสํ สุวานโทณิยํ สุวานวมถุ วิย ปรมเชคุจฺฉํ อาหารํ ปริภุฺชนโต. อาสยโตติ เอวํ ปริภุตฺตสฺส อาหารสฺส ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตาสยภาวูปคมเนน ปรมชิคุจฺฉนเหตุภูตโต อามาสยสฺส อุปริ ปติฏฺานกปิตฺตาทิจตุพฺพิธาสยโต. อาสยติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาโนปิ กมฺมพลววตฺถิโต หุตฺวา มริยาทวเสน อฺมฺํ อสงฺกรโต ติฏฺติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ หิ อาสโย, อามาสยสฺส อุปริ ปติฏฺานโก ปิตฺตาทิ จตุพฺพิธาสโย. มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร. นิธานโตติ อามาสยโต. นิเธติ ยถาภุตฺโต อาหาโร นิจิโต หุตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ หิ อามาสโย ‘‘นิธาน’’นฺติ วุจฺจติ. อปริปกฺกโตติ ภุตฺตาหารปริปาจเนน คหณีสงฺขาเตน กมฺมชเตชสา อปริปากโต. ปริปกฺกโตติ ยถาวุตฺตกมฺมชเตชสาว ปริปากโต. ผลโตติ นิปฺผตฺติโต, สมฺมาปริปจฺจมานสฺส, อสมฺมาปริปจฺจมานสฺส จ ภุตฺตาหารสฺส ยถากฺกมํ เกสาทิกุณปททฺทุอาทิโรคาภินิปฺผตฺติสงฺขาตปโยชนโตติ วา อตฺโถ. ‘‘อิทมสฺส ผล’’นฺติ หิ วุตฺตํ. นิสฺสนฺทนโตติ อกฺขิกณฺณาทีสุ อเนกทฺวาเรสุ อิโต จิโต จ วิสฺสนฺทนโต. วุตฺตฺหิ –

‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;

เอกทฺวาเรน ปวิสิตฺวา, นวทฺวาเรหิ สนฺทตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๓);

สมฺมกฺขนโตติ หตฺถโอฏฺาทิองฺเคสุ นวสุ ทฺวาเรสุ ปริโภคกาเล, ปริภุตฺตกาเล จ ยถารหํ สพฺพโส มกฺขนโต. สพฺพตฺถ อาหาเร ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาติ สห ปาเสเสน โยชนา. ตํตํกิริยานิปฺผตฺติปฏิปาฏิวเสน จายํ ‘‘คมนโต’’ติอาทิกา อนุปุพฺพี ปิตา. สมฺมกฺขนํ ปน ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานมฺปิ นิสฺสนฺทวเสน วิเสสโต ปฏิกฺกูลนฺติ สพฺพปจฺฉา ปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ปตฺตกาเลติ ยุตฺตกาเล, ยถาวุตฺเตน วา เตเชน ปริปจฺจนโต อุจฺจารปสฺสาวภาวํ ปตฺตกาเล. เวคสนฺธารเณน อุปฺปนฺนปริฬาหตฺตา สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ. ตโตเยว อกฺขีนิ ปริพฺภมนฺติ, จิตฺตฺจ เอกคฺคํ น โหติ. อฺเ จ สูลภคนฺทราทโย โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. สพฺพํ ตนฺติ เสทมุจฺจนาทิกํ.

อฏฺาเนติ มนุสฺสามนุสฺสปริคฺคหิเต เขตฺตเทวายตนาทิเก อยุตฺตฏฺาเน. ตาทิเส หิ กโรนฺตํ กุทฺธา มนุสฺสา, อมนุสฺสา วา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาเปนฺติ. อาปตฺตีติ ปน ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ ยถารหํ ทุกฺกฏปาจิตฺติยา. ปติรูเป าเนติ วุตฺตวิปรีเต าเน. สพฺพํ ตนฺติ อาปตฺติอาทิกํ.

นิกฺขมาเปตา อตฺตา นาม อตฺถิ, ตสฺส กามตาย นิกฺขมนนฺติ พาลมฺนํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อกามตายา’’ติ วุตฺตํ, อตฺตโน อนิจฺฉาย อปโยเคน วาโยธาตุวิปฺผาเรเนว นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติ. สนฺนิจิตาติ สมุจฺจเยน ิตา. วายุเวคสมุปฺปีฬิตาติ วาโยธาตุยา เวเคน สมนฺตโต อวปีฬิตา, นิกฺขมนสฺส เจตํ เหตุวจนํ. ‘‘สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนายํ อุจฺจารปสฺสาโว’’ติ ปุน วจนํ สมาหารทฺวนฺเทปิ ปุลฺลิงฺคปโยคสฺส สมฺภวตาทสฺสนตฺถํ. เอกตฺตเมว หิ ตสฺส นิยตลกฺขณนฺติ. อตฺตนา นิรเปกฺขํ นิสฺสฏฺตฺตา เนว อตฺตโน อตฺถาย สนฺตกํ วา โหติ, กสฺสจิปิ ทียนวเสน อนิสฺสชฺชิตตฺตา, ชิคุจฺฉนียตฺตา จ น ปรสฺสปีติ อตฺโถ. สรีรนิสฺสนฺโทวาติ สรีรโต วิสฺสนฺทนเมว นิกฺขมนมตฺตํ. สรีเร สติ โส โหติ, นาสตีติ สรีรสฺส อานิสํสมตฺตนฺติปิ วทนฺติ. ตทยุตฺตเมว นิทสฺสเนน วิสมภาวโต. ตตฺถ หิ ‘‘ปฏิชคฺคนมตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํ, ปฏิโสธนมตฺตํ เอวาติ จสฺส อตฺโถ. เวฬุนาฬิอาทิอุทกภาชนํ อุทกตุมฺโพ. ตนฺติ ฉฑฺฑิตอุทกํ.

‘‘คเตติ คมเน’’ติ ปุพฺเพ อภิกฺกมปฏิกฺกมคหเณน คมเนปิ ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายสฺส อติหรณํ วุตฺตนฺติ อิธ คมนเมว คหิต’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๕๒๕) อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ, ตํ เกจิวาโท นาม อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตํ. กสฺมาติ เจ? คมเน ปวตฺตสฺส ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายาติหรณสฺส ตทวินาภาวโต ปทวีติหารนิยมิตาย คมนกิริยาย เอว สงฺคหิตตฺตา, วิภงฺคฏฺกถาทีหิ (อภิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓) จ วิโรธนโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ คมนสฺส อุภยตฺถ สมวโรธตฺตํ, เภทตฺตฺจ –

‘‘เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ าเนสุ อาคโต. โส เหฏฺา ‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต’ติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโต. ‘คเต ิเต นิสินฺเน’ติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ.

‘‘คเต’’ติอาทีสุ อวตฺถาเภเทน กิริยาเภโทเยว, น ปน อตฺถเภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘คจฺฉนฺโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ สุตฺเตติ ทีฆนิกาเย, มชฺฌิมนิกาเย จ สงฺคีเต สติปฏฺานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๒; ม. นิ. ๑.๑๐๕) อทฺธานอิริยาปถาติ จิรปวตฺตกา ทีฆกาลิกา อิริยาปถา อทฺธานสทฺทสฺส จิรกาลวจนโต ‘‘อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺิติก’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๘๔; ๓.๑๗๗; ปารา. ๒๑) วิย, อทฺธานคมนปวตฺตกา วา ทีฆมคฺคิกา อิริยาปถา. อทฺธานสทฺโท หิ ทีฆมคฺคปริยาโย ‘‘อทฺธานคมนสมโย’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๒๑๓, ๒๑๗) วิย. มชฺฌิมาติ ภิกฺขาจาราทิวเสน ปวตฺตา นาติจิรกาลิกา, นาติทีฆมคฺคิกา วา อิริยาปถา. จุณฺณิยอิริยาปถาติ วิหาเร, อฺตฺถ วา อิโต จิโต จ ปริวตฺตนาทิวเสน ปวตฺตา อปฺปมตฺตกภาเวน จุณฺณวิจุณฺณิยภูตา อิริยาปถา. อปฺปมตฺตกมฺปิ หิ ‘‘จุณฺณวิจุณฺณ’’นฺติ โลเก วทนฺติ. ‘‘ขุทฺทกจุณฺณิกอิริยาปถา’’ติปิ ปาโ, ขุทฺทกา หุตฺวา วุตฺตนเยน จุณฺณิกา อิริยาปถาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ เอวํ อวตฺถาเภเทน อิริยาปถเภทมตฺตสฺส กถนโต. เตสุปีติ ‘‘คเต ิเต’’ติอาทีสุปิ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน.

อปรภาเคติ คมนอิริยาปถโต อปรภาเค. ิโตติ ิตอิริยาปถสมฺปนฺโน. เอตฺเถวาติ จงฺกมเนเยว. เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํ.

คมนานนิสชฺชานํ วิย นิสีทนสยนสฺส กมวจนมยุตฺตํ เยภุยฺเยน ตถา กมาภาวโตติ ‘‘อุฏฺาย’’ มิจฺเจว วุตฺตํ.

ชาคริตสทฺทสนฺนิธานโต เจตฺถ ภวงฺโคตรณวเสน นิทฺโทกฺกมนเมว สยนํ, น ปน ปิฏฺิปสารณมตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘กิริยามยปวตฺตาน’’นฺติอาทินา. ทิวาเสยฺยสิกฺขาปเท (ปารา. ๗๗) วิย ปิฏฺิปสารณสฺสาปิ สยนอิริยาปถภาเวน เอกลกฺขณตฺตา เอตฺถาวโรธนํ ทฏฺพฺพํ. กรณํ กิริยา, กายาทิกิจฺจํ, ตํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ กิริยามยานิ ตทฺธิตสทฺทานมเนกตฺถวุตฺติโต. อถ วา อาวชฺชนทฺวยกิจฺจํ กิริยา, ตาย ปกตานิ, นิพฺพตฺตานิ วา กิริยามยานิ. อาวชฺชนวเสน หิ ภวงฺคุปจฺเฉเท สติ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. อปราปรุปฺปตฺติยา นานปฺปการโต วตฺตนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ ปวตฺตานิ. กตฺถจิ ปน ‘‘จิตฺตาน’’นฺติ ปาโ, โส อภิธมฺมฏฺกถาทีหิ, (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) ตฏฺฏีกาหิ จ วิรุทฺธตฺตา น โปราณปาโติ เวทิตพฺโพ. กิริยามยานิ เอว ปวตฺตานิ ตถา, ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวาริกวีถิจิตฺตํ. เตนาห อภิธมฺมฏีกายํ (วิภ. มูลฏี. ๕๒๕) ‘‘กายาทิกิริยามยตฺตา, อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นามา’’ติ. อปฺปวตฺตนฺติ นิทฺโทกฺกมนกาเล อนุปฺปชฺชนํ สุตฺตํ นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เนยฺยตฺถวจนฺหิ อิทํ, อิตรถา ฉทฺวาริกจิตฺตานํ ปุเรจรานุจรวเสน อุปฺปชฺชนฺตานํ สพฺเพสมฺปิ ทฺวารวิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตํ สุตฺตํ นาม สิยา, เอวฺจ กตฺวา นิทฺโทกฺกมนกาลโต อฺสฺมึ กาเล อุปฺปชฺชนฺตานํ ทฺวารวิมุตฺตจิตฺตานมฺปิ ปวตฺตํ ชาคริเต สงฺคยฺหตีติ เวทิตพฺพํ.

จิตฺตสฺส ปโยคการณภูเต โอฏฺาทิเก ปฏิจฺจ ยถาสกํ าเน สทฺโท ชายตีติ อาห ‘‘โอฏฺเ จ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ สทฺโท ยถาานํ ชายติ, โอฏฺาลนาทินา ปน ปโยเคเนว ชายติ, น วินา เตน ปโยเคนาติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘โอฏฺเ จาติอาทิ สทฺทุปฺปตฺติฏฺานนิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา อวจนโต. น หิ ‘‘โอฏฺเ จ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา สสมุจฺจเยน กมฺมวจเนน านวจนํ สมฺภวตีติ. ตทนุรูปนฺติ ตสฺส สทฺทสฺส อนุรูปํ. ภาสนสฺส ปฏิสฺจิกฺขนวิโรธโต ตุณฺหีภาวปกฺเข ‘‘อปรภาเค ภาสิโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขตี’’ติ น วุตฺตํ, เตน จ วิฺายติ ‘‘ตุณฺหีภูโตว ปฏิสฺจิกฺขตีติ อตฺโถ’’ติ.

ภาสนตุณฺหีภาวานํ สภาวโต เภเท สติ อยํ วิภาโค ยุตฺโต สิยา, นาสตีติ อนุโยเคนาห ‘‘อุปาทารูปปวตฺติยฺหี’’ติอาทิ. อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติ ตถา, สทฺทายตนสฺส ปวตฺตนํ ภาสนํ, อปฺปวตฺตนํ ตุณฺหีติ วุตฺตํ โหติ.

ยสฺมา ปน มหาสิวตฺเถรวาเท อนนฺตเร อนนฺตเร อิริยาปเถ ปวตฺตรูปารูปธมฺมานํ ตตฺถ ตตฺเถว นิโรธทสฺสนวเสน สมฺปชานการิตา คหิตา, ตสฺมา ตํ มหาสติปฏฺานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๖; ม. นิ. ๑.๑๐๙) อาคตอสมฺโมหสมฺปชฺวิปสฺสนาวารวเสน เวทิตพฺพํ, น จตุพฺพิธสมฺปชฺวิภาควเสน, อโต ตตฺเถว ตมธิปฺเปตํ, น อิธาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิมาห. อสมฺโมหสงฺขาตํ ธุรํ เชฏฺกํ ยสฺส วจนสฺสาติ อสมฺโมหธุรํ, มหาสติปฏฺานสุตฺเตเยว ตสฺส วจนสฺส อธิปฺเปตภาวสฺส เหตุคพฺภมิทํ วจนํ. ยสฺมา ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ ลพฺภติ ยาวเทว สามฺผลวิเสสทสฺสนปธานตฺตา อิมิสฺสา เทสนาย, ตสฺมา ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมึ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วุตฺตนเยเนวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว. นนุ ‘‘สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต’’ติ เอตสฺส อุทฺเทสสฺสายํ นิทฺเทโส, อถ กสฺมา สมฺปชฺวเสเนว วิตฺถาโร กโตติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘สมฺปชานการีติ จา’’ติอาทิมาห, สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชานสฺส วเสน อตฺถสฺส วิทิตพฺพตฺตา เอวํ วิตฺถาโร กโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สติสมฺปยุตฺตสฺเสวา’’ติ จ อิมินา ยถา สมฺปชฺสฺส กิจฺจโต ปธานตา คหิตา, เอวํ สติยาปีติ อตฺถํ ทสฺเสติ, น ปเนตํ สติยา สมฺปชฺเน สห ภาวมตฺตทสฺสนํ. น หิ กทาจิ สติรหิตา าณปฺปวตฺติ อตฺถีติ.

นนุ จ สมฺปชฺวเสเนวายํ วิตฺถาโร, อถ กสฺมา สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชฺสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ โจทนมฺปิ โสเธติ ‘‘สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตติ เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร’’ติ อิมินา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต’’ติ เอวํ เอกโต อุทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารตฺตา อุทฺเทเส วิย นิทฺเทเสปิ ตทุภยํ สมธุรภาเวเนว คหิตนฺติ. อิมินาปิ หิ สติยา สมฺปชฺเน สมธุรตํเยว วิภาเวติ เอกโต อุทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารภาวทสฺสเนน ตทตฺถสฺส สิทฺธตฺตา. อิทานิ วิภงฺคนเยนาปิ ตทตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘วิภงฺคปฺปกรเณ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินาปิ หิ สมฺปชฺสฺส วิย สติยาเปตฺถ ปธานตํเยว วิภาเวติ. ตตฺถ เอตานิ ปทานีติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทีนิ อุทฺเทสปทานิ. วิภตฺตาเนวาติ สติยา สมฺปชฺเน สมฺปโยคมกตฺวา สพฺพฏฺาเนสุ วิสุํ วิสุํ วิภตฺตานิเยว.

มชฺฌิมภาณกา, ปน อาภิธมฺมิกา (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) จ เอวํ วทนฺติ – เอโก ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติ. ตถา เอโก ติฏฺนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต ติฏฺติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ติฏฺติ. เอโก นิสีทนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต นิสีทติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว นิสีทติ. เอโก สยนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติ. เอตฺตเกน ปน โคจรสมฺปชฺํ น ปากฏํ โหตีติ จงฺกมเนน ทีเปนฺติ. โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ิโต ปริคฺคณฺหาติ ‘‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา านํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, าเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตาเรติ, อุฏฺหนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว อุฏฺหติ. อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ สมฺปชานการี นาม โหติ.

เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ โหติ, กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ น กาตพฺพํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ตฺวา นิสีทิตฺวา สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ ‘‘กาโย อเจตโน, มฺโจ อเจตโน, กาโย น ชานาติ ‘อหํ มฺเจ สยิโต’ติ, มฺโจปิ น ชานาติ ‘มยิ กาโย สยิโต’ติ. อเจตโน กาโย อเจตเน มฺเจ สยิโต’’ติ. เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตาเรติ, ปพุชฺฌนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติ, อยํ สุตฺเต สมฺปชานการี นาม โหติ.

‘‘กายาทิกิริยานิปฺผตฺตเนน ตมฺมยตฺตา, อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นาม, ตสฺมึ สติ ชาคริตํ นาม โหตี’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม. อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา ปฺจ โกฏฺาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติ.

วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ, พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายกถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม.

อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ มนสิการํ ปวตฺเตนฺโตปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม. ทุติยฺหิ ฌานํ วจีสงฺขารวิรหโต วิเสสโต ตุณฺหีภาโว นามาติ. อยมฺปิ นโย ปุริมนยโต วิเสสนยตฺตา อิธาปิ อาหริตฺวา วตฺตพฺโพ. ตถา เหส อภิธมฺมฏฺกถาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) ‘‘อยํ ปเนตฺถ อปโรปิ นโย’’ติ อารภิตฺวา ยถาวุตฺตนโย วิภาวิโตติ. ‘‘เอวํ โข มหาราชา’’ติอาทิ ยถานิทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ, ตสฺมา ตตฺถ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห. สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชฺสฺสาติ หิ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถวจนํ. ตตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺโตเยว. เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ าเนสุ ปจฺเจกํ จตุพฺพิเธน ปกาเรนาติ อตฺโถ.

สนฺโตสกถาวณฺณนา

๒๑๕. อตฺถทสฺสเนน ปทสฺสปิ วิฺายมานตฺตา ปทมนเปกฺขิตฺวา สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโติ ปวุจฺจตีติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. สนฺตุสฺสติ น ลุทฺโธ ภวตีติ หิ ปทนิพฺพจนํ. อปิจ ปทนิพฺพจนวเสน อตฺเถ วุตฺเต ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวโต สนฺตุฏฺโ นาม, โส อปากโฏติ ตํ ปากฏกรณตฺถํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อตฺถมตฺตมาห, จีวราทิเก ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ. อิตร-สทฺโท หิ อนิยมวจโน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโน ยํ กิฺจิ-สทฺเทน สมานตฺโถ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย’’ติ. อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อฺตฺตา, ตถา ปณีตมฺปิ หีนโต อฺตฺตา. อฺมฺาเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตา, ตสฺมา หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิกปฺปิยปจฺจเยน สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สนฺตุสฺสติ เตน, สนฺตุสฺสนมตฺตนฺติ วา สนฺโตโส, ตถา ปวตฺโต อโลโภ, อโลภปธานา วา จตฺตาโร ขนฺธา. ลภนํ ลาโภ, อตฺตโน ลาภสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลนฺติ กายพลํ, อตฺตโน พลสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส. สารุปฺปนฺติ สปฺปายํ ปติรูปํ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตา, อตฺตโน สารุปฺปสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.

อปโร นโย – ลพฺภเตติ ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, อิตรีตรปจฺจโย, ยถาลาเภน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลสฺส อนุรูปํ ปวตฺตตีติ ยถาพลํ, อตฺตโน พลานุจฺฉวิกปจฺจโย, ยถา-สทฺโท เจตฺถ สสาธนํ อนุรูปกิริยํ วทติ, ยถา ตํ ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท สสาธนํ อธิกรณกิริยนฺติ. ยถาพเลน สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส. สารุปฺปติ ปติรูปํ ภวติ, โสภนํ วา อาโรเปตีติ สารุปฺปํ, ยํ ยํ สารุปฺปํ ยถาสารุปฺปํ, ภิกฺขุโน สปฺปายปจฺจโย, ยถาสารุปฺเปน สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. ยถาวุตฺตํ ปเภทมนุคตา วณฺณนา ปเภทวณฺณนา.

อิธาติ สาสเน. อฺํ น ปตฺเถตีติ อปฺปตฺตปตฺถนภาวมาห, ลภนฺโตปิ น คณฺหาตีติ ปตฺตปตฺถนาภาวํ. ปเมน อปฺปตฺตปตฺถนาภาเวเยว วุตฺเต ยถาลทฺธโต อฺสฺส อปตฺถนา นาม อปฺปิจฺฉตายปิ สิยา ปวตฺติอากาโรติ อปฺปิจฺฉตาปสงฺคภาวโต ตโตปิ นิวตฺตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ ทุติเยน ปตฺตปตฺถนาภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. เอวมุปริปิ. ปกติทุพฺพโลติ อาพาธาทิวิรเหปิ สภาวทุพฺพโล. สมาโน สีลาทิภาโค ยสฺสาติ สภาโค, สห วา สีลาทีหิ คุณภาเคหิ วตฺตตีติ สภาโค, ลชฺชีเปสโล ภิกฺขุ, เตน. ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ, สรีรเขทาวหฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน ปริวตฺตนํ วุตฺตํ, น อตฺริจฺฉตาทิวเสน. อตฺริจฺฉตาทิปฺปกาเรน หิ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค สนฺโตสวิโรธี โหติ, ตสฺส ปน ตทภาวโต ยถาวุตฺตปฺปโยชนวเสน ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโคปิ น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. ปโยชนวเสน ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโคปิ น ตาว สนฺโตสวิโรธี, ปเคว ตถา อปริวตฺเตตฺวา ปริโภเคติ สมฺภาวิตสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถฺเหตฺถ อปิ-สทฺทคฺคหณํ. จีวรนิทฺเทเสปิ ‘‘ปตฺตจีวราทีนํ อฺตร’’นฺติ วจนํ ยถารุตํ คหิตาวเสสปจฺจยสนฺโตสสฺส จีวรสนฺโตเส สมวโรธิตาทสฺสนตฺถํ. ‘‘เถรโก อยมายสฺมา มลฺลโก’’ติอาทีสุ เถรโวหารสฺส ปฺตฺติมตฺเตปิ ปวตฺติโต ทสวสฺสโต ปภุติ จิรวสฺสปพฺพชิเตสฺเวว อิธ ปวตฺติาปนตฺถํ ‘‘เถรานํ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, เถรานนฺติ วา สงฺฆตฺเถรํ วทติ. จิรปพฺพชิตานนฺติ ปน ตทวเสเส วุฑฺฒภิกฺขู. สงฺการกูฏาทิโตติ กจวรราสิอาทิโต. อนนฺตกานีติ นนฺตกานิ ปิโลติกานิ. ‘‘อ-กาโร เจตฺถ นิปาตมตฺต’’นฺติ (วิ. ว. อฏฺ. ๑๑๖๕) วิมานฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตถา จาหุ ‘‘นนฺตกํ กปฺปโฏ ชิณฺณวสนํ ตุ ปฏจฺจร’’นฺติ นตฺถิ ทสาสงฺขาโต อนฺโต โกฏิ เยสนฺติ หิ นนฺตกานิ, น-สทฺทสฺส ตุ อนาเทเส อนนฺตกานีติปิ ยุชฺชติ. สงฺเกตโกวิทานํ ปน อาจริยานํ ตถา อวุตฺตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ‘‘สนนฺตกานี’’ติปิ ปาโ, นนฺตเกน สห สํสิพฺพิตานิ ปํสุกูลานิ จีวรานีติ อตฺโถ. สงฺฆาฏินฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ. ตีณิปิ หิ จีวรานิ สงฺฆฏิตตฺตา ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ วุจฺจนฺติ. มหคฺฆํ จีวรํ, พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวา ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺสฺส คหณมฺปิ มหิจฺฉตาทินเย อฏฺตฺวา ยถาสารุปฺปนเย เอว ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. ยถาสารุปฺปนเยน ยถาลทฺธํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺคหณมฺปิ น ตาว สนฺโตสวิโรธี, ปเคว อนฺคหเณน ยถาลทฺธสฺเสว ยถาสารุปฺปํ ปริโภเคติ สมฺภาวิตสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถฺเหตฺถ อปิ-สทฺทคฺคหณํ, เอวํ เสสปจฺจเยสุปิ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

ปกติวิรุทฺธนฺติ สภาเวเนว อสปฺปายํ. สมณธมฺมกรณสีเสน สปฺปายปจฺจยปริเยสนํ, ปริภุฺชนฺจ วิเสสโต ยุตฺตตรนฺติ อตฺถนฺตรํ วิฺาเปตุํ ‘‘ยาเปนฺโตปี’’ติ อวตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ กโรนฺโตปี’’ติ วุตฺตํ. มิสฺสกาหารนฺติ ตณฺฑุลมุคฺคาทีหิ นานาวิธปุพฺพณฺณาปรณฺเณหิ มิสฺเสตฺวา กตํ อาหารํ.

อฺมฺปิ เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ปเม หิ นเย ยถาลทฺธสฺส วิสฺสชฺชเนน, ทุติเย ปน ยถาปตฺตสฺส อสมฺปฏิจฺฉเนน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส วุตฺโตติ อยเมเตสํ วิเสโส. หิ-สทฺโท เจตฺถ ปกฺขนฺตรโชตโก. มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ปน ปิ-สทฺโท ทิสฺสติ. ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺาน’’นฺติ วตฺวา ตพฺภาวเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ นิสินฺนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิทฺทาภิภูตสฺสาติ ถินมิทฺโทกฺกมเนน จิตฺตเจตสิกเคลฺภาวโต ภวงฺคสนฺตติสงฺขาตาย นิทฺทาย อภิภูตสฺส, นิทฺทายนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ปฏิพุชฺฌโตติ ตถารูเปน อารมฺมณนฺตเรน ปฏิพุชฺฌนฺตสฺส ปฏิพุชฺฌนเหตุ กามวิตกฺกา ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปฏิพุชฺฌนโต’’ติปิ หิ กตฺถจิ ปาโ ทิสฺสติ. อยมฺปีติ ปมนยํ อุปาทาย วุตฺตํ.

เตสํ อาภเตนาติ เตหิ เถราทีหิ อาภเตน, เตสํ วา เยน เกนจิ สนฺตเกนาติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา โมจิตํ ฉฑฺฑิตํ หรีตกํ, อิทานิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘โคมุตฺตหรีตก’’นฺติ ปาโ, โส น โปราณปาโ ตพฺพณฺณนาย (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) วิรุทฺธตฺตา. จตุมธุรนฺติ มชฺฌิมาคมวเร มหาธมฺมสมาทานสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๔๘๔ อาทโย) วุตฺตํ ทธิมธุสปฺปิผาณิตสงฺขาตํ จตุมธุรํ, เอกสฺมิฺจ ภาชเน จตุมธุรํ เปตฺวา เตสุ ยทิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหิ ภนฺเตติ อตฺโถ. ‘‘สจสฺสา’’ติอาทินา ตทุภยสฺส โรควูปสมนภาวํ ทสฺเสติ. พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. ๗๓, ๑๒๘) สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํ. อปฺปิจฺฉตาวิสิฏฺาย สนฺตุฏฺิยา นิโยชนโต ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สนฺตุสฺสตีติ ปรมสนฺตุฏฺโ.

กามฺจ สนฺโตสปฺปเภทา ยถาวุตฺตโตปิ อธิกตรา จีวเร วีสติ สนฺโตสา, ปิณฺฑปาเต ปนฺนรส, เสนาสเน จ ปนฺนรส, คิลานปจฺจเย วีสตีติ, อิธ ปน สงฺเขเปน ทฺวาทสวิโธเยว สนฺโตโส วุตฺโต. ตทธิกตรปฺปเภโท ปน จตุรงฺคุตฺตเร มหาอริยวํสสุตฺตฏฺกถาย (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๒๘) คเหตพฺโพ. เตนาห ‘‘อิมินา ปนา’’ติอาทิ. เอวํ ‘‘อิธ มหาราช ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหตี’’ติ เอตฺถ ปุคฺคลาธิฏฺานนิทฺทิฏฺเน สนฺตุฏฺปเทเนว สนฺโตสปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตนา’’ติอาทิ เทสนานุรูปํ เตน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺสฺส อนุจฺฉวิกํ ปจฺจยปฺปเภทํ, ตสฺส จ กายกุจฺฉิปริหาริยภาวํ วิภาเวนฺโต เอวมาหาติ อยเมตฺถ สมฺพนฺโธ. กามฺจสฺส จีวรปิณฺฑปาเตเหว ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหาริเยหิ สนฺตุฏฺตา ปาฬิยํ วุตฺตา, ตถาปิ เสสปริกฺขารจตุกฺเกน จ วินา วิจรณมยุตฺตํ, สพฺพตฺถ จ กายกุจฺฉิปริหาริยตา ลทฺธพฺพาติ อฏฺกถายํ อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสีติ ลกฺขณมตฺตํ ตทฺกิจฺจสฺสาปิ ตาย สาเธตพฺพตฺตา, เตน วกฺขติ ‘‘มฺจปีานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จา’’ติอาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ โปราณฏฺกถาสุ ‘‘น เหตํ กตฺถจิปิ ปาฬิยมาคต’’นฺติ.

พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํ. ปริสฺสาวเนน ปริสฺสาวนฺจ, เตน สหาติ วา อตฺโถ. ยุตฺโต กมฺมฏฺานภาวนาสงฺขาโต โยโค ยสฺส, ตสฺมึ วา โยโค ยุตฺโตติ ยุตฺตโยโค, ตสฺส.

กายํ ปริหรนฺติ โปเสนฺติ, กายสฺส วา ปริหาโร โปสนมตฺตํ ปโยชนเมเตหีติ กายปริหาริยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา. โปสนฺเจตฺถ วฑฺฒนํ, ภรณํ วา, ตถา กุจฺฉิปริหาริยาปิ เวทิตพฺพา. พหิทฺธาว กายสฺส อุปการกภาเวน กายปริหาริยตา, อชฺโฌหรณวเสน สรีรฏฺิติยา อุปการกภาเวน กุจฺฉิปริหาริยตาติ อยเมเตสํ วิเสโส. เตนาห ‘‘ติจีวรํ ตาวา’’ติอาทิ. ‘‘ปริหรตี’’ติ เอตสฺส โปเสตีติ อตฺถวจนํ. อิตีติ นิทสฺสเน นิปาโต, เอวํ วุตฺตนเยน กายปริหาริยํ โหตีติ การณโชตเน วา, ตสฺมา โปสนโต กายปริหาริยํ โหตีติ. เอวมุปริปิ. จีวรกณฺเณนาติ จีวรปริยนฺเตน.

กุฏิปริภณฺฑกรณกาเลติ กุฏิยา สมนฺตโต วิลิมฺปเนน สมฺมฏฺกรณกาเล.

องฺคํ นาม มฺจปีานํ ปาทูปริ ปิโต ปธานสมฺภารวิเสโส. ยตฺถ ปทรสฺจินนปิฏฺิอปสฺสยนาทีนิ กโรนฺติ, โย ‘‘อฏนี’’ติปิ วุจฺจติ.

มธุทฺทุมปุปฺผํ มธุกํ นาม, มกฺขิกามธูหิ กตปูวํ วา. ปริกฺขารมตฺตา ปริกฺขารปมาณํ. เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺสาติ ปจฺจตฺถรณกุฺจิกานํ ตาทิเส กาเล ปริภุตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตตฺรฏฺกํ ปจฺจตฺถรณ’’นฺติ. อตฺตโน สนฺตกภาเวน ปจฺจตฺถรณาธิฏฺาเนน อธิฏฺหิตฺวา ตตฺเถว เสนาสเน ติฏฺนกฺหิ ‘‘ตตฺรฏฺก’’นฺติ วุจฺจติ. วิกปฺปนวจนโต ปน เตสมฺตรสฺส นวมตา, ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา เจตฺถ นวมภาโว, น ตุ เตสํ ตถาปตินิยตภาเวน. กสฺมาติ เจ? ตถาเยว เตสมธารณโต. เอส นโย ทสมาทีสุปิ. เตลํ ปฏิสาเมตฺวา หริตา เวฬุนาฬิอาทิกา เตลนาฬิ. นนุ สนฺตุฏฺปุคฺคลทสฺสเน สนฺตุฏฺโว อฏฺปริกฺขาริโก ทสฺเสตพฺโพติ อนุโยเค ยถารหํ เตสมฺปิ สนฺตุฏฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ จา’’ติอาทิมาห. มหนฺโต ปริกฺขารสงฺขาโต ภาโร เอเตสนฺติ มหาภารา, อยํ อธุนา ปาโ, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘มหาคชา’’ติ ปาสฺส ทิฏฺตฺตา ‘‘ทุปฺโปสภาเวน มหาคชา วิยาติ มหาคชา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) วุตฺตํ, น เต เอตฺตเกหิ ปริกฺขาเรหิ ‘‘มหิจฺฉา, อสนฺตุฏฺา, ทุพฺภรา, พาหุลฺลวุตฺติโน’’ติ จ วตฺตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ยทิ อิตเรปิ สนฺตุฏฺา อปฺปิจฺฉตาทิสภาวา, กิเมเตสมฺปิ วเสน อยํ เทสนา อิจฺฉิตาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺปริกฺขาริกสฺส วเสน อิมิสฺสา เทสนาย อิจฺฉิตภาโว กถํ วิฺายตีติ อนุโยคมฺปิ อปเนติ ‘‘โส หี’’ติอาทินา, ตสฺเสว ตถา ปกฺกนฺตภาเวน ‘‘กายปริหาริเกน จีวเรนา’’ติอาทิ ปาฬิยา โยคฺยโต ตสฺส วเสน อิจฺฉิตภาโว วิฺายตีติ วุตฺตํ โหติ. วจนียสฺส เหตุภาวทสฺสเนน หิ วาจกสฺสาปิ เหตุภาโว ทสฺสิโตติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อิติ อิมสฺสา’’ติอาทิ ลทฺธคุณวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติ. สลฺลหุกา วุตฺติ ชีวิกา ยสฺสาติ สลฺลหุกวุตฺติ, ตสฺส ภาโว สลฺลหุกวุตฺติตา, ตํ. กายปาริหาริเยนาติ ภาวปฺปธานนิทฺเทโส, ภาวโลปนิทฺเทโส วาติ ทสฺเสติ ‘‘กายํ ปริหรณมตฺตเกนา’’ติ อิมินา, กายโปสนปฺปมาเณนาติ อตฺโถ. ตถา กุจฺฉิปริหาริเยนาติ เอตฺถาปิ. วุตฺตนเยน เจตฺถ ทฺวิธา วจนตฺโถ, ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) ปน ปมสฺส วจนตฺถสฺส เหฏฺา วุตฺตตฺตา ทุติโยว อิธ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. มมายนตณฺหาย อาสงฺโค. ปริคฺคหตณฺหาย พนฺโธ. ชิยามุตฺโตติ ธนุชิยาย มุตฺโต. ยูถาติ หตฺถิคณโต. ติธา ปภินฺนมโท มทหตฺถี. วนปพฺภารนฺติ วเน ปพฺภารํ.

จตูสุ ทิสาสุ สุขวิหาริตาย สุขวิหารฏฺานภูตา, ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗, ๔๕๙, ๕๐๙; ๒.๓๐๙) วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาผรณฏฺานภูตา จตสฺโส ทิสา เอตสฺสาติ จตุทฺทิโส, โส เอว จาตุทฺทิโส, จตสฺโส วา ทิสา จตุทฺทิสํ, วุตฺตนเยน ตมสฺสาติ จาตุทฺทิโส ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ. ตาสฺเวว ทิสาสุ กตฺถจิปิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหนติ, สยํ วา เตหิ น ปฏิหฺเตติ อปฺปฏิโฆ. สนฺตุสฺสมาโนติ สเกน, สนฺเตน วา, สมเมว วา ตุสฺสนโก. อิตรีตเรนาติ เยน เกนจิ ปจฺจเยน, อุจฺจาวเจน วา. ปริจฺจ สยนฺติ ปวตฺตนฺติ กายจิตฺตานิ, ตานิ วา ปริสยนฺติ อภิภวนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย พาหิรา, กามจฺฉนฺทาทโย จ อชฺฌตฺติกา กายจิตฺตุปทฺทวา, อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. สหิตาติ อธิวาสนขนฺติยา, วีริยาทิธมฺเมหิ จ ยถารหํ ขนฺตา, คหนฺตา จาติ อตฺโถ. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภี. เอโก จเรติ อสหาโย เอกากี หุตฺวา จริตุํ วิหริตุํ สกฺกุเณยฺย. สมตฺถเน หิ เอยฺย-สทฺโท ยถา ‘‘โก อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓) ขคฺควิสาณกปฺปตาย เอกวิหารีติ ทสฺเสติ ‘‘ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ อิมินา. สณฺาเนน ขคฺคสทิสํ เอกเมว มตฺถเก อุฏฺิตํ วิสาณํ ยสฺสาติ ขคฺโค; ขคฺคสทฺเทน ตํสทิสวิสาณสฺส คหิตตฺตา, มหึสปฺปมาโณ มิควิเสโส, โย โลเก ‘‘ปลาสาโท, คณฺโก’’ติ จ วุจฺจติ, ตสฺส วิสาเณน เอกีภาเวน สทิโสติ อตฺโถ. อปิจ เอกวิหาริตาย ขคฺควิสาณกปฺโปติ ทสฺเสตุมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. วิตฺถาโร ปนสฺสา อตฺโถ ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนายํ, (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๔๒) จูฬนิทฺเทเส (จูฬนิ. ๑๒๘) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

เอวํ วณฺณิตนฺติ ขคฺควิสาณสุตฺเต ภควตา ตถา เทสนาย วิวริตํ, โถมิตํ วา. ขคฺคสฺส นาม มิคสฺส วิสาเณน กปฺโป สทิโส ตถา. กปฺป-สทฺโท เหตฺถ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ กิร สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๖๐) วิย ปฏิภาเค วตฺตติ, ตสฺส ภาโว ขคฺควิสาณกปฺปตา, ตํ โส อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ.

วาตาภิฆาตาทีหิ สิยา สกุโณ ฉินฺนปกฺโข, อสฺชาตปกฺโข วา, อิธ ปน เฑตุํ สมตฺโถ สปกฺขิโกว อธิปฺเปโตติ วิเสสทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ วุตฺตํ, น ตุ ‘‘อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑) วิย ปริยายมตฺตทสฺสนตฺถนฺติ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติ. อุปฺปตตีติ อุทฺธํ ปตติ คจฺฉติ, ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถ. วิธุนนฺตาติ วิภินฺทนฺตา, วิจาเลนฺตา วา. อชฺชตนายาติ อชฺชภาวตฺถาย. ตถา สฺวาตนายาติ เอตฺถาปิ. อตฺตโน ปตฺตํ เอว ภาโร ยสฺสาติ สปตฺตภาโร. มมายนตณฺหาภาเวน นิสฺสงฺโค. ปริคฺคหตณฺหาภาเวน นิรเปกฺโข. เยน กามนฺติ ยตฺถ อตฺตโน รุจิ, ตตฺถ. ภาวนปุํสกํ วา เอตํ. เยน ยถา ปวตฺโต กาโมติ หิ เยนกาโม, ตํ, ยถากามนฺติ อตฺโถ.

นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

๒๑๖. ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว อตฺถจตุกฺกสฺส ปุน สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํ กิมตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน อนุโยคํ อุทฺธริตฺวา โสเธติ ‘‘โส…เป… กึ ทสฺเสตี’’ติอาทินา. ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ สมฺภารปาริปูรึ. อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร อินฺทฺริยสํวโร สมฺปชฺํ สนฺโตโสติ ปุพฺเพ วุตฺตา จตฺตาโร อารฺิกสฺส สมฺภารา. น อิชฺฌตีติ น สมฺปชฺชติ น สผโล ภวติ. น เกวลํ อนิชฺฌนมตฺตํ, อถ โข อยมฺปิ โทโสติ ทสฺเสติ ‘‘ติรจฺฉานคเตหิ วา’’ติอาทินา. วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรฺเ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสนมตฺตเมว, น ปน อรฺวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺติ อตฺถี’’ติ อปวาทวเสน วจนียภาวมาปชฺชติ, อิมสฺสตฺถสฺส ปน ทสฺสเนน วิรุชฺฌนโต สทฺธึ-สทฺโท น โปราโณติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อารฺเกหิ ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธึ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วสนียภาวํ อาปชฺชติ. ‘‘น ภิกฺขเว ปณิธาย อรฺเ วตฺถพฺพํ, โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๒๓) วิย หิ วตฺถพฺพ-สทฺโท วสิตพฺพปริยาโย. ตถา หิ วิภงฺคฏฺกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ อรฺวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคานํ อฏวิวาสสทิโส โหตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๖) อธิวตฺถาติ อธิวสนฺตา. ปมํ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ. ตาวตา อปลายนฺตสฺส หตฺเถหิปิ สีสํ ปหริตฺวา ปลาปนาการํ กโรนฺตีติ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน กถิตํ. เอวํ พฺยติเรกโต ปจฺจยสมฺปตฺติยา ทสฺสิตภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อนฺวยโตปิ ปกาเสตุํ ‘‘ยสฺส ปเนเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. กถํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ. กาฬโก ติลโกติ วณฺณวิการาปนโรควเสน อฺตฺถ ปริยายวจนํ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ทุนฺนามกฺจ อริสํ, ฉทฺทิโก วมถูริโต;

ทวถุ ปริตาโปถ, ติลโก ติลกาฬโก’’ติ.

ติลสณฺานํ วิย ชายตีติ หิ ติลโก, กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ กาฬโก. อิธ ปน ปณฺณตฺติวีติกฺกมสงฺขาตํ ถุลฺลวชฺชํ กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, มิจฺฉาวีติกฺกมสงฺขาตํ อณุมตฺตวชฺชํ ติลกสทิสตฺตา ติลกนฺติ อยํ วิเสโส. นฺติ ตถา อุปฺปาทิตํ ปีตึ. วิคตภาเวน อุปฏฺานโต ขยวยวเสน สมฺมสนํ. ขียนฏฺเน หิ ขโยว วิคโต, วิปรีโต วา หุตฺวา อยนฏฺเน วโยติปิ วุจฺจติ. อริยภูมิ นาม โลกุตฺตรภูมิ. อิตีติ อริยภูมิโอกฺกมนโต, เทวตานํ วณฺณภณนโต วา, ตตฺถ ตตฺถ เทวตานํ วจนํ สุตฺวา ตสฺส ยโส ปตฺถโฏติ วุตฺตํ โหติ, เอวฺจ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตํ อยสปตฺถรณมฺปิ เทวตานมาโรจนวเสนาติ คเหตพฺพํ.

วิวิตฺต-สทฺโท ชนวิเวเกติ อาห ‘‘สุฺ’’นฺติ. ตํ ปน ชนสทฺทนิคฺโฆสาภาเวน เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ชนกคฺคหเณเนว หิ อิธ ชฺํ คหิตํ. ตถา หิ วุตฺตํ วิภงฺเค ‘‘ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ตํ วิชนวาต’’นฺติ (วิภ. ๕๓๓). อปฺปสทฺทนฺติ จ ปกติสทฺทาภาวมาห. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสาทิสทฺทาภาวํ. อีทิเสสุ หิ พฺยฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. มชฺฌิมาคมฏฺกถาวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๓๖๔) ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร เอวมาห ‘‘อปฺปสทฺทสฺส ปริตฺตปริยายํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘พฺยฺชนํ สาวเสสํ สิยา’ติ. เตนาห ‘น หิ ตสฺสา’ติอาทิ. อปฺปสทฺโท ปเนตฺถ อภาวตฺโถติปิ สกฺกา วิฺาตุํ ‘อปฺปาพาธตฺจ สฺชานามี’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิยา’’ติ. ตมตฺถํ วิภงฺคปาฬิยา (วิภ. ๕๒๘) สํสนฺทนฺโต ‘‘เอตเทวา’’ติอาทิมาห. เอตเทวาติ จ มยา สํวณฺณิยมานํ นิสฺสทฺทตํ เอวาติ อตฺโถ. สนฺติเกปีติ คามาทีนํ สมีเปปิ เอทิสํ วิวิตฺตํ นาม, ปเคว ทูเรติ อตฺโถ. อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํ. ยสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ โหติ, น โกจิ อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นาม. เสตีติ สยติ. อาสตีติ นิสีทติ. ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมินา เสน-สทฺทสฺส, อาสน-สทฺทสฺส จ อธิกรณตฺถภาวํ ทสฺเสติ, -สทฺเทน จ ตทุภยปทสฺส จตฺถสมาสภาวํ. ‘‘เตนาหา’’ติอาทินา วิภงฺคปาฬิเมว อาหรติ.

อิทานิ ตสฺสาเยวตฺถํ เสนาสนปฺปเภททสฺสนวเสน วิภาเวตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิภงฺคปาฬิยํ นิทสฺสนนเยน สรูปโต ทสฺสิตเสนาสนสฺเสว หิ อยํ วิภาโค. ตตฺถ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโส. อฑฺฒโยโค ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติ. ปาสาโท จตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโส. อปโร นโย – วิหาโร ทีฆมุขปาสาโท. อฑฺฒโยโค เอกปสฺสฉทนกเคหํ. ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกฉทนกํ โหติ. ปาสาโท อายตจตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนกํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํ. คุหา เกวลา ปพฺพตคุหา. เลณํ ทฺวารพนฺธํ ปพฺภารํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ‘‘มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโป’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๖) เอวํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, องฺคุตฺตรฏีกากาเรน จ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ.

วิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๗) ปน วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ, อนฺโตเยว จ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํ. อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํ. ปาสาโทติ ทฺเว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโท. อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬติ โภชนสาลาสทิโส มณฺฑลมาโฬ. วินยฏฺกถายํ ปน ‘‘เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๒-๔๘๗) วุตฺตํ. เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺาเน กุฏฺฏํ อุฏฺาเปตฺวา วา กตเสนาสนํ. คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาติ วุตฺตํ.

ตํ อาวสถภูตํ ปติสฺสยเสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเน, วิหารฏฺานฏฺเน จ วิหารเสนาสนํ นาม. มสารกาทิจตุพฺพิโธ มฺโจ. ตถา ปีํ. อุณฺณภิสิอาทิปฺจวิธา ภิสิ. สีสปฺปมาณํ พิมฺโพหนํ. วิตฺถารโต วิทตฺถิจตุรงฺคุลตา, ทีฆโต มฺจวิตฺถารปฺปมาณตา เจตฺถ สีสปฺปมาณํ. มสารกาทีนิ มฺจปีภาวโต, ภิสิอุปธานฺจ มฺจปีสมฺพนฺธโต มฺจปีเสนาสนํ. มฺจปีภูตฺหิ เสนาสนํ, มฺจปีสมฺพนฺธฺจ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘มฺจปีเสนาสน’’นฺติ วุจฺจติ. อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโรปิ เอวเมว วทติ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘มฺจปีเสนาสนนฺติ มฺจปีฺเจว มฺจปีสมฺพนฺธเสนาสนฺจา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๖) วุตฺตํ. จิมิลิกา นาม สุธาปริกมฺมกตาย ภูมิยา วณฺณานุรกฺขณตฺถํ ปฏขณฺฑาทีหิ สิพฺเพตฺวา กตา. จมฺมขณฺโฑ นาม สีหพฺยคฺฆทีปิตรจฺฉจมฺมาทีสุปิ ยํ กิฺจิ จมฺมํ. อฏฺกถาสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๒; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๘๒) หิ เสนาสนปริโภเค ปฏิกฺขิตฺตจมฺมํ น ทิสฺสติ. ติณสนฺถาโรติ เยสํ เกสฺจิ ติณานํ สนฺถาโร. เอเสว นโย ปณฺณสนฺถาเรปิ. จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ เปตฺวา วา เอตานิ มฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสนํ นามาติ เอวํ วุตฺตํ อวเสสํ รุกฺขมูลาทิปฏิกฺกมิตพฺพฏฺานํ อภิสงฺขรณาภาวโต เกวลํ สยนสฺส, นิสฺสชฺชาย จ โอกาสภูตตฺตา โอกาสเสนาสนํ. เสนาสนคฺคหเณนาติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนสทฺเทน วิวิตฺตเสนาสนสฺส วา อาทาเนน, วจเนน วา คหิตเมว สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส ปยุชฺชิตพฺพโต.

ยเทวํ กสฺมา ‘‘อรฺ’’นฺติอาทิ ปุน วุตฺตนฺติ อนุโยเคน ‘‘อิธ ปนสฺสา’’ติอาทิมาห. เอวํ คหิเตสุปิ เสนาสเนสุ ยถาวุตฺตสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกเมว เสนาสนํ ทสฺเสตุกามตฺตา ปุน เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคต’’นฺติ อิทํ วินเย อาคตเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อภิธมฺเม. วินเย หิ คณมฺหาโอหียนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๖๙๑) ภิกฺขุนีนํ อารฺกธุตงฺคสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อิทมฺปิ จ ตาสํ อรฺํ นาม, น ปน ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ อรฺเมว เสนาสนํ, อิทมฺปิ จ ตาสํ คณมฺหาโอหียนาปตฺติกรํ, น ตุ ปฺจธนุสติกาทิเมว อรฺํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –

‘‘เอกา วา คณมฺหา โอหีเยยฺยาติ อคามเก อรฺเ ทุติยิกาย ภิกฺขุนิยา ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา วิชหนฺติยา อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, วิชหิเต อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ.

วินยฏฺกถาสุปิ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๙๒) หิ ตถาว อตฺโถ วุตฺโตติ. อภิธมฺเม ปน ‘‘อรฺนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) อาคตํ. วินยสุตฺตนฺตา หิ อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา, ตสฺมา ยํ น คามปเทสนฺโตคธํ, ตํ อรฺนฺติ นิปฺปริยาเยน ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํ. อินฺทขีลา พหิ นิกฺขมิตฺวา ยํ านํ ปวตฺตํ, สพฺพเมตํ อรฺํ นามาติ เจตฺถ อตฺโถ. อารฺกํ นาม…เป… ปจฺฉิมนฺติ อิทํ ปน สุตฺตนฺตนเยน อารฺกสิกฺขาปเท (ปารา. ๖๕๒) อารฺิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตํ อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ, ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) ยํ ตสฺส ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตเมว, อโต ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

สนฺทจฺฉายนฺติ สีตจฺฉายํ. เตนาห ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ. รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ นิปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติ. ปพฺพตนฺติ สุทฺธปาสาณสุทฺธปํสุอุภยมิสฺสกวเสน ติวิโธปิ ปพฺพโต อธิปฺเปโต, น สิลามโย เอว. เสล-สทฺโท ปน อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินา ตทุภยสฺส อนุรูปตํ ทสฺเสติ. ทิสาสุ ขายมานาสูติ ทสสุ ทิสาสุ อภิมุขีภาเวน ทิสฺสมานาสุ. ตถารูเปนปิ การเณน สิยา จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ เอตํ วุตฺตํ, สพฺพทิสาหิ อาคเตน วาเตน พีชิยมานภาวเหตุทสฺสนตฺถนฺติ เกจิ. กํ วุจฺจติ อุทกํ ปิปาสวิโนทนสฺส การกตฺตา. ‘‘ยํ นทีตุมฺพนฺติปิ นทีกุฺชนฺติปิ วทนฺติ, ตํ กนฺทรนฺติ อปพฺพตปเทเสปิ วิทุคฺคนทีนิวตฺตนปเทสํ กนฺทรนฺติ ทสฺเสตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. ๕๓๐) อาจริยานนฺทตฺเถโร, เตเนว วิฺายติ ‘‘นทีตุมฺพนทีกุฺชสทฺทา นทีนิวตฺตนปเทสวาจกา’’ติ. นทีนิวตฺตนปเทโส จ นาม นทิยา นิกฺขมนอุทเกน ปุน นิวตฺติตฺวา คโต วิทุคฺคปเทโส. ‘‘อปพฺพตปเทเสปี’’ติ วทนฺโต ปน อฏฺกถายํ นิทสฺสนมตฺเตน ปมํ ปพฺพตปเทสนฺติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺโต ปน นทีปเทโสปิ กนฺทโร เอวาติ ทสฺเสติ.

‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินาปิ นิทสฺสนมตฺเตเนว ตสฺสานุรูปภาวมาห. อุสฺสาเปตฺวาติ ปุฺชํ กตฺวา. ‘‘ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมฺปิ อาสนฺนตเร ิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํ โหติ, เอกสฺมึเยว ปน ปพฺพเต อุมงฺคสทิส’’นฺติ วทนฺติ อาจริยา. เอกสฺมึเยว หิ อุมงฺคสทิสํ อนฺโตเลณํ โหติ อุปริ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น ทฺวีสุ ตถา อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา, ตสฺมา ‘‘อุมงฺคสทิส’’นฺติ อิทํ ‘‘เอกสฺมึ เยวา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธนียํ. ‘‘มหาวิวร’’นฺติ อิทํ ปน อุภเยหิปิ. อุมงฺคสทิสนฺติ จ ‘‘สุทุงฺคาสทิส’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๖) อาจริเยน วุตฺตํ. สุทุงฺคาติ หิ ภูมิฆรสฺเสตํ อธิวจนํ, ‘‘ตํ คเหตฺวา สุทุงฺคาย รวนฺตํ ยกฺขินี ขิปี’’ติอาทีสุ วิย. มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานนฺติ ปกติสฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สฺจริตพฺพฏฺานํ. กสฺสนวปฺปนาทิวเสน หิ ปกติสฺจารปฏิกฺเขโป อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺตี’’ติ. อาทิสทฺเทน ปน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. ๕๓๑) อิมํ วิภงฺคปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติ. ปตฺโถติ หิ ปพฺพตสฺส สมานภูมิ, โย ‘‘สานู’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺสทิสตฺตา ปน มนุสฺสานมสฺจรณภูตํ วนํ, ตสฺมา ปตฺถสทิสํ วนํ วนปตฺโถติ วิเสสนปรนิปาโต ทฏฺพฺโพ. สพฺเพสํ สพฺพาสุ ทิสาสุ อภิมุโข โอกาโส อพฺโภกาโสติ อาห ‘‘อจฺฉนฺน’’นฺติ, เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตนฺติ อตฺโถ. ทณฺฑกานํ อุปริ จีวรํ ฉาเทตฺวา กตา จีวรกุฏิ. นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวา. อนฺโตปพฺภารเลณสทิโส ปลาลราสิเยว อธิปฺเปโต, อิตรถา ติณปณฺณสนฺถารสงฺโคปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย’’ติ, ปพฺภารสทิเส, เลณสทิเส วาติ อตฺโถ. คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปุริมนยํ สมฺปิณฺเฑติ.

ปิณฺฑปาตสฺส ปริเยสนํ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปน, ตโต ปฏิกฺกนฺโต ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติ. ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท ‘‘สมนฺตโต’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ, ตสฺมา ปริสมนฺตโต องฺกนํ อาสนํ ปลฺลงฺโก ร-การสฺส ล-การํ, ทฺวิภาวฺจ กตฺวา ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ, (มิ. ป. ๖.๓.๖) สมนฺตภาโว จ วาโมรุํ, ทกฺขิโณรุฺจ สมํ เปตฺวา อุภินฺนํ ปาทานํ อฺมฺสมฺพนฺธนกรณํ. เตนาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติ. อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชาว อิธ ปลฺลงฺโก, น อาหริเมหิ วาเฬหิ กโตติ วุตฺตํ โหติ. อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, ตถา อุโภ ปาเท อาภุคฺเค สมิฺชิเต กตฺวา, ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถาพนฺธตากรณเมวาติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติ. อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโย เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกํ ปนสฺส นิสชฺชาวจเนเนว วิฺาปิตตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุปริมกายสฺส อุชุกํ ปนํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทินา, อฏฺารสนฺนํ ปิฏฺิกณฺฏกฏฺิกานํ โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาทนเมว ตถา ปนนฺติ อธิปฺปาโย.

อิทานิ ตถา ปนสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวนฺติ ตถา ปเน สติ, อิมินา วา ตถาปนเหตุนา. น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติ. ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ ปน ปรมฺปรปโยชนทสฺสนํ. อถาติ เอวํ อโนนมเน. เวทนาติ ปิฏฺิคิลานาทิเวทนา. น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถึ น วิลงฺเฆติ. ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ ผาตึ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติ. ปริสทฺโท เจตฺถ อภิสทฺทปริยาโย อภิมุขตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. ปริสทฺทสฺส สมีปตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อิมินา, มุขสฺส สมีเป วิย จิตฺเต นิพทฺธํ อุปฏฺาปนวเสน กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปริสทฺทสฺส สมีปตฺถตํ วิภงฺคปาฬิยา (วิภ. ๕๓๗) สาเธตุํ ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นาสิกคฺเคติ นาสปุฏคฺเค. มุขนิมิตฺตํ นาม อุตฺตโรฏฺสฺส เวมชฺฌปฺปเทโส, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหฺติ.

เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา (วิภ. ๕๐๘) ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโก สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโต, ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว, ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหณูปาโยติ. ปริ-สทฺโท ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖) วิย. มุข-สทฺโท นิยฺยานฏฺโ ‘‘สุฺตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปฏิปกฺขโต นิกฺขมนเมว หิ นิยฺยานํ. อสมฺโมสนภาโว อุปฏฺานฏฺโ. ตตฺราติ ปฏิสมฺภิทานเย. ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสตาย ปริคฺคหิตํ, ปริจฺจตฺตสมฺโมสปฏิปกฺขตาย จ นิยฺยานํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ มติ. อถ วา ‘‘กายาทีสุ สุฏฺุปวตฺติยา ปริคฺคหิตํ, ตโต เอว จ นิยฺยานภาวยุตฺตํ, กายาทิปริคฺคหณาณสมฺปยุตฺตตาย วา ปริคฺคหิตํ, ตโตเยว จ นิยฺยานภูตํ อุปฏฺานํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ อยํ อาจริยานนฺทตฺเถรสฺส (วิภ. มูลฏี. ๕๓๗) มติ.

๒๑๗. อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ลุจฺจนฏฺเนาติ ภิชฺชนฏฺเน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเนาติ อตฺโถติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๗) องฺคุตฺตรฏีกากาเรนอาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ. สุตฺเตสุ จ ทิสฺสติ ‘‘ลุจฺจตีติ โข ภิกฺขุ โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจ ลุจฺจติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุจฺจติ, รูปา ลุจฺจนฺติ, จกฺขุวิฺาณํ ลุจฺจตี’’ติอาทิ. (สํ. นิ. ๔.๘๒) อภิธมฺมฏฺกถายํ, (ธ. ส. อฏฺ. ๗-๑๓) ปน อิธ จ อธุนา โปตฺถเก ‘‘ลุจฺจนปลุจฺจนฏฺเนา’’ติ ลิขิตํ. ตตฺถ ลุจฺจนเมว ปลุจฺจนปริยาเยน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. ลุจสทฺโท หิ อเปกฺขนาทิอตฺโถปิ ภวติ ‘‘โอโลเกตี’’ติอาทีสุ, ภิชฺชนปภิชฺชนฏฺเนาติ อตฺโถ. วํสตฺถปกาสินิยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ขณภงฺควเสน ลุจฺจนสภาวโต, จุติภงฺควเสน จ ปลุจฺจนสภาวโต โลโก นามา’’ติ (วํสตฺถปกาสินิยํ นาม มหาวํสฏีกายํ ปมปริจฺเฉเท ปฺจมคาถา วณฺณนายํ) เกจิ ปน ‘‘ภิชฺชนอุปฺปชฺชนฏฺเนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. อาหจฺจภาสิตวจนตฺเถน วิรุชฺฌนโต, ลุจสทฺทสฺส จ อนุปฺปาทวาจกตฺตา อยุตฺตเมเวตํ. อปิจ อาจริเยหิปิ ‘‘ลุจฺจนปลุจฺจนฏฺเนา’’ติ ปาเมว อุลฺลิงฺเคตฺวา ตถา อตฺโถ วุตฺโต สิยา, ปจฺฉา ปน ปรมฺปราภตวเสน ปมาทเลขตฺตา ตตฺถ ตตฺถ น ทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ, น ลุจฺจติ น ปลุจฺจตีติ โย คหิโตปิ ตถา น โหติ, สฺเวว โลโก, อนิจฺจานุปสฺสนาย วา ลุจฺจติ ภิชฺชติ วินสฺสตีติ คเหตพฺโพว โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตา, ทุกฺขสจฺจํ วา โลโกติ วุตฺตํ ‘‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก’’ติ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วจนโตปิ ยถาวุตฺโต เกสฺจิ อตฺโถ น ยุตฺโตติ.

ตสฺมาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธานเมว โลกภาวโต. วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ ตทงฺคปฺปหานวเสเนว อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปน วิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปฏิปกฺขานํ สุฏฺุปหีนํ. ‘‘ปหีนตฺตา’’ติ หิ ตถาปหีนสทิสตํ เอว สนฺธาย วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? ฌานสฺส อนธิคตตฺตา. เอวํ ปน ปุพฺพภาคภาวนาย ตถา ปหานโตเยเวตํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ นาม, น ตุ จกฺขุวิฺาณมิว สภาวโต อภิชฺฌาวิรหิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น จกฺขุวิฺาณสทิเสนา’’ติ วุตฺตํ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, ตํ จิตฺตํ วา. อธุนา มุฺจนสฺส, อนาคเต จ ปุน อนาทานสฺส กรณํ ปริโสธนํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. ยถา จ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาย ปริโสธิตตฺตา วิคตาภิชฺฌตา, เอวํ อพฺยาปนฺนตา, วิคตถินมิทฺธตา, อนุทฺธตตา, นิพฺพิจิกิจฺฉตา จ เวทิตพฺพาติ นิทสฺเสนฺโต ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ อาห. ปูติกุมฺมาสาทโยติ อาภิโทสิกยวกุมฺมาสาทโย. ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํ, อิมินา วิการมาปชฺชตีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วิการาปตฺติยาติ ปุริมปกติวิชหนสงฺขาเตน วิการมาปชฺชเนน. ‘‘อุภย’’นฺติอาทินา ตุลฺยตฺถสมาสภาวมาห. ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺลตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๒; วิภ. ๕๔๖) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย กายสฺส อกลฺลตา’’ติอาทินา จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺตฺตา ‘‘ถินํ จิตฺตเคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลฺ’’นฺติ วุตฺตํ. สติปิ หิ ถินมิทฺธสฺส อฺมฺํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺลตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺพฺพํ. ทิฏฺาโลโก นาม ปสฺสิโต รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลกาทิ, ทิวา จ สูริยาโลกาทิ. รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ตสฺส สฺชานนสมตฺถา สฺา อาโลกสฺา, ตสฺสา จ วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย อตฺถิตา อิธ อธิปฺเปตา. อติสยตฺถวิสิฏฺสฺส หิ อตฺถิอตฺถสฺส อวโพธโก อยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รตฺติมฺปี’’ติอาทิมาห, วิคตถินมิทฺธภาวสฺส การณตฺตา เจตํ วุตฺตํ. สุตฺเตสุ ปากโฏวายมตฺโถ.

สรตีติ สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติ เอวํ ปุคฺคลนิทฺเทโสติ ทสฺเสติ ‘‘สติยา จ าเณน จ สมนฺนาคโต’’ติ อิมินา. สนฺเตสุปิ อฺเสุ วีริยสมาธิอาทีสุ กสฺมา อิทเมว อุภยํ วุตฺตํ, วิคตาภิชฺฌาทีสุ วา อิทํ อุภยํ อวตฺวา กสฺมา อิเธว วุตฺตนฺติ อนุโยคมปเนตุํ ‘‘อิทํ อุภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ปุคฺคลาธิฏฺาเนน นิทฺทิฏฺสติสมฺปชฺสงฺขาตํ อิทํ อุภยนฺติ อตฺโถ. อติกฺกมิตฺวา ิโตติ ต-สทฺทสฺส อตีตตฺถตํ อาห, ปุพฺพภาคภาวนาย ปชหนเมว จ อติกฺกมนํ. ‘‘กถํ อิทํ กถํ อิท’’นฺติ ปวตฺตตีติ กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา เอตสฺส อตฺถีติ กถํกถี, น กถํกถี อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉติ วจนตฺโถ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ อิทํ กถํ อิท’นฺติ เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิทํ ‘‘อกถํกถี’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น วิจิกิจฺฉติ, น กงฺขตีติ อตฺโถ’’ติ. วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปจฺจยปหานปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตปิ หิ ปเภทโต วตฺตพฺพาติ.

๒๑๘. วฑฺฒิยา คหิตํ ธนํ อิณํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘วฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวา’’ติ. วิคโต อนฺโต พฺยนฺโต, โส ยสฺสาติ พฺยนฺตี. เตนาห ‘‘วิคตนฺต’’นฺติ, วิรหิตทาตพฺพอิณปริยนฺตํ กเรยฺยาติ เจตสฺส อตฺโถ. เตสนฺติ วฑฺฒิยา คหิตานํ อิณธนานํ. ปริยนฺโต นาม ตทุตฺตริ ทาตพฺพอิณเสโส. นตฺถิ อิณมสฺสาติ อณโณ. ตสฺส ภาโว อาณณฺยํ. ตเมว นิทานํ อาณณฺยนิทานํ, อาณณฺยเหตุ อาณณฺยการณาติ อตฺโถ. อาณณฺยเมว หิ นิทานํ การณมสฺสาติ วา อาณณฺยนิทานํ, ‘‘ปาโมชฺชํ โสมนสฺส’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิณปลิโพธโต มุตฺโตมฺหี’’ติ พลวปาโมชฺชํ ลภติ. ‘‘ชีวิกานิมิตฺตมฺปิ เม อวสิฏฺํ อตฺถี’’ติ โสมนสฺสํ อธิคจฺฉติ.

๒๑๙. วิสภาคเวทนา นาม ทุกฺขเวทนา. สา หิ กุสลวิปากสนฺตานสฺส วิโรธิภาวโต สุขเวทนาย วิสภาคา, ตสฺสา อุปฺปตฺติยา กรณภูตาย. กกเจเนวาติ กกเจน อิว. จตุอิริยาปถนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ อิริยาปถํ. พฺยาธิโต หิ ยถา านคมเนสุ อสมตฺโถ, เอวํ นิสชฺชาทีสุปิ. อาพาเธตีติ ปีเฬติ. วาตาทีนํ วิการภูตา วิสมาวตฺถาเยว ‘‘อาพาโธ’’ติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ตํสมุฏฺาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต’’ติ, อาพาธสมุฏฺาเนน ทุกฺขเวทนาสงฺขาเตน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต ทุกฺขสมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ทุกฺขเวทนาย ปน อาพาธภาเวน อาทิมฺหิ พาธตีติ อาพาโธติ กตฺวา อาพาธสงฺขาเตน มูลพฺยาธินา อาพาธิโก, อปราปรํ สฺชาตทุกฺขสงฺขาเตน อนุพนฺธพฺยาธินา ทุกฺขิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ ทุกฺขเวทนาวเสน วุตฺตสฺส ทุกฺขิตปทสฺส อาพาธิกปเทน วิเสสิตพฺพตา ปากฏา โหตีติ อยเมตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๙) วุตฺตนโย. อธิกํ มตฺตํ ปมาณํ อธิมตฺตํ, พาฬฺหํ, อธิมตฺตํ คิลาโน ธาตุสงฺขเยน ปริกฺขีณสรีโรติ อธิมตฺตคิลาโน. อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตายาติ อธิมตฺตพฺยาธิปีฬิตตาย. น รุจฺเจยฺยาติ น รุจฺเจถ, กมฺมตฺถปทฺเจตํ ‘‘ภตฺตฺจสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ กตฺตุทสฺสนโต. มตฺตาสทฺโท อนตฺถโกติ วุตฺตํ ‘‘พลมตฺตาติ พลเมวา’’ติ, อปฺปมตฺตกํ วา พลํ พลมตฺตา. ตทุภยนฺติ ปาโมชฺชํ, โสมนสฺสฺจ. ลเภถ ปาโมชฺชํ ‘‘โรคโต มุตฺโตมฺหี’’ติ. อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ ‘‘อตฺถิ เม กายพล’’นฺติ ปาฬิยา อตฺโถ.

๒๒๐. กากณิกมตฺตํ นาม ‘‘เอกคุฺชมตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘ทิยฑฺฒวีหิมตฺต’’นฺติ วินยฏีกายํ วุตฺตํ. อปิจ กณ-สทฺโท กุณฺฑเก –

‘‘อกณํ อถุสํ สุทฺธํ, สุคนฺธํ ตณฺฑุลปฺผลํ;

ตุณฺฑิกีเร ปจิตฺวาน, ตโต ภุฺชนฺติ โภชน’’นฺติ. (ที. นิ. ๓.๒๘๑) อาทีสุ วิย;

‘‘กโณ ตุ กุณฺฑโก ภเว’’ติ (อภิธาเน ภกณฺเฑ จตุพฺพณฺณวคฺเค ๔๕๔ คาถา) หิ วุตฺตํ. อปฺปโก ปน กโณ กากโณติ วุจฺจติ ยถา ‘‘กาลวณ’’นฺติ, ตสฺมา กากโณว ปมาณมสฺสาติ กากณิกํ, กากณิกเมว กากณิกมตฺตํ, ขุทฺทกกุณฺฑกปฺปมาณเมวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ สติ ‘‘ราชทาโย นาม กากณิกมตฺตํ น วฏฺฏติ, อฑฺฒมาสคฺฆนิกํ มํสํ เทตี’’ติ (ชา. อฏฺ. ๖.อุมงฺคชาตกวณฺณนาย) วุตฺเตน อุมงฺคชาตกวจเนน จ อวิรุทฺธํ โหติ. วโยติ ขโย ภงฺโค, ตสฺส ‘‘พนฺธนา มุตฺโตมฺหี’’ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺส’’นฺติ. วจนาวเสสํ สนฺธาย ‘‘เสสํ วุตฺตนเยเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วุตฺตนเยเนวาติ จ ปมทุติยปเทสุ วุตฺตนเยเนว. สพฺพปเทสูติ ตติยาทีสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ. เอเกโก หิ อุปมาปกฺโข ‘‘ปท’’นฺติ วุตฺโต.

๒๒๑-๒๒๒. อธีโนติ อายตฺโต, น เสริภาวยุตฺโต. เตนาห ‘‘อตฺตโน รุจิยา กิฺจิ กาตุํ น ลภตี’’ติ. เอวมิตรสฺมิมฺปิ. เยน คนฺตุกาโม, เตน กามํ คโม น โหตีติ สปาเสสโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กามนฺติ เจตํ ภาวนปุํสกวจนํ, กาเมน วา อิจฺฉาย คโม กามํคโม นิคฺคหีตาคเมน. ทาสพฺยาติ เอตฺถ พฺย-สทฺทสฺส ภาวตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘ทาสภาวา’’ติ อิมินา. อปราธีนตาย อตฺตโน ภุโช วิย สกิจฺเจ เอสิตพฺโพ เปสิตพฺโพติ ภุชิสฺโส, สยํวสีติ นิพฺพจนํ. ‘‘ภุโช นาม อตฺตโน ยถาสุขํ วินิโยโค, โส อิสฺโส อิจฺฉิตพฺโพ เอตฺถาติ ภุชิสฺโส, อสฺสามิโก’’ติ มูลปณฺณาสกฏีกายํ วุตฺตํ. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติ อาห, อตฺตาว อตฺตโน สนฺตโก, น ปรสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. อนุทกตาย กํ ปานียํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, อทฺธานสทฺโท จ ทีฆปริยาโยติ วุตฺตํ ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติ.

๒๒๓. เสสานีติ พฺยาปาทาทีนิ. ตตฺราติ ทสฺสเน. อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานา สทิสตา, เยน อิณาทีนํ อุปมาภาโว, กามจฺฉนฺทาทีนฺจ อุปเมยฺยภาโว โหติ, โส เนสํ อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ สทิสตาติ ทฏฺพฺพํ. เตหีติ ปเรหิ อิณสามิเกหิ. กิฺจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ผรุสวจนาทิกํ กิฺจิปิ ปฏิเสเธตุํ น สกฺโกติ อิณํ ทาตุมสกฺกุณตฺตา. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ติติกฺขาการณ’’นฺติอาทิ, อิณสฺส ติติกฺขาการณตฺตาติ อตฺโถ. โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชตีติ โย ปุคฺคโล ยมฺหิ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูเต ปุคฺคเล กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ. ตณฺหาสหคเตน ตํ วตฺถุํ คณฺหาตีติ ตณฺหาภูเตน กามจฺฉนฺเทน ตํ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ‘‘มเมต’’นฺติ คณฺหาติ. สหคตสทฺโท เหตฺถ ตพฺภาวมตฺโต ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓, ๔๘๐; ๓.๓๗๓; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) วิย. เตนาติ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูเตน ปุคฺคเลน. กสฺมาติ อาห ‘‘ติติกฺขาการณ’’นฺติอาทิ, กามจฺฉนฺทสฺส ติติกฺขาการณตฺตาติ อตฺโถ. ติติกฺขาสทิโส เจตฺถ ราคปธาโน อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ‘‘ติติกฺขา’’ติ วุตฺโต, น ตุ ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๙๑; ธ. ป. ๑๘๔) วิย ตปภูโต อโทสปธาโน จิตฺตุปฺปาโท. ฆรสามิเกหีติ ฆรสฺส สามิกภูเตหิ สสฺสุสสุรสามิเกหิ. อิตฺถีนํ กามจฺฉนฺโท ติติกฺขาการณํ โหติ วิยาติ สมฺพนฺโธ.

‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา เสสานํ โรคาทิสทิสตา วุตฺตา. ตตฺถ ปิตฺตโทสโกปนวเสน ปิตฺตโรคาตุโร. ตสฺส ปิตฺตโกปนโต สพฺพมฺปิ มธุสกฺกราทิกํ อมธุรภาเวน สมฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ติตฺตกํ ติตฺตกนฺติ อุคฺคิรติเยวา’’ติ. ตุมฺเห อุปทฺทเวถาติ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๒๓) อุทฺธฏปาโ, ‘‘อุปทฺทวํ กโรถา’’ติ นามธาตุวเสน อตฺโถ, อิทานิ ปน ‘‘ตุมฺเหหิ อุปทฺทุตา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. วิพฺภมตีติ อิโต จิโต จ อาหิณฺฑติ, หีนาย วา อาวตฺตติ. มธุสกฺกราทีนํ รสํ น วินฺทติ นานุภวติ น ชานาติ น ลภติ จ วิยาติ สมฺพนฺโธ. สาสนรสนฺติ สาสนสฺส รสํ, สาสนเมว วา รสํ.

นกฺขตฺตฉณํ นกฺขตฺตํ. เตนาห ‘‘อโห นจฺจํ, อโห คีต’’นฺติ. มุตฺโตติ พนฺธนโต ปมุตฺโต. ธมฺมสฺสวนสฺสาติ โสตพฺพธมฺมสฺส.

สีฆํ ปวตฺเตตพฺพกิจฺจํ อจฺจายิกํ. สีฆตฺโถ หิ อติสทฺโท ‘‘ปาณาติปาโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๙๓; วิภ. ๙๖๘) วิย. วินเย อปกตฺุนาติ วินยกฺกเม อกุสเลน. ปกตํ นิฏฺานํ วินิจฺฉยํ ชานาตีติ ปกตฺู, น ปกตฺู ตถา. โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ยาถาวโต น ชานาติ. เตนาห ‘‘กิสฺมิฺจิเทวา’’ติอาทิ. กปฺปิยมํเสปีติ สูกรมํสาทิเกปิ. อกปฺปิยมํสสฺายาติ อจฺฉมํสาทิสฺาย.

ทณฺฑกสทฺเทนาปีติ สาขาทณฺฑกสทฺเทนปิ. อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตติ อวสงฺกิโต เจว สมนฺตโต สงฺกิโต จ, อติวิย สงฺกิโตติ วุตฺตํ โหติ. ตทาการทสฺสนํ ‘‘คจฺฉติปี’’ติอาทิ. โส หิ โถกํ คจฺฉติปิ. คจฺฉนฺโต ปน ตาย อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตตาย ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺติปิ. อีทิเส กนฺตาเร คเต ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺตติปิ, ตสฺมา จ คตฏฺานโต อคตฏฺานเมว พหุตรํ โหติ, ตโต เอว จ โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมึ ปาปุณาติ วา, น วา ปาปุณาติ. กิจฺเฉน กสิเรนาติ ปริยายวจนํ, กายิกทุกฺเขน เขทนํ วา กิจฺฉํ, เจตสิกทุกฺเขน ปีฬนํ กสิรํ. เขมนฺตภูมินฺติ เขมภูตํ ภูมึ อนฺตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺตา, ภยสฺส ขียนํ วา เขโม, โสว อนฺโต ปริจฺเฉโท ยสฺสา ตถา, สา เอว ภูมีติ เขมนฺตภูมิ, ตํ นิพฺภยปฺปเทสนฺติ อตฺโถ. อฏฺสุ าเนสูติ ‘‘ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ. ธมฺเม. สงฺเฆ. สิกฺขาย. ปุพฺพนฺเต. อปรนฺเต. ปุพฺพนฺตาปรนฺเต. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ (วิภ. ๙๑๕) วิภงฺเค วุตฺเตสุ อฏฺสุ าเนสุ. อธิมุจฺจิตฺวาติ วินิจฺฉินิตฺวา, สทฺทหิตฺวา วา. สทฺธาย คณฺหิตุนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สทฺทหนวเสน คณฺหิตุํ, สทฺทหิตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ. อิตีติ ตสฺมา วุตฺตนเยน อสกฺกุณนโต อนฺตรายํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อตฺถิ นุ โข, นตฺถิ นุ โข’’ติ อรฺํ ปวิฏฺสฺส อาทิมฺหิ เอว สปฺปนํ สํสโย อาสปฺปนํ. ตโต ปรํ สมนฺตโต, อุปรูปริ วา สปฺปนํ ปริสปฺปนํ. อุภเยนปิ ตตฺเถว สํสยวเสน ปริพฺภมนํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อปริโยคาหน’’นฺติ, ‘‘เอวมิท’’นฺติ สมนฺตโต อโนคาหนนฺติ อตฺโถ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ อรฺสฺาย อุปฺปนฺนํ ฉมฺภิตภาวํ หทยมํสจลนํ, อุตฺราสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุปเมยฺยปกฺเขปิ ยถารหเมสมตฺโถ.

๒๒๔. ตตฺรายํ สทิสตาติ เอตฺถ ปน อปฺปหีนปกฺเข วุตฺตนยานุสาเรน สทิสตา เวทิตพฺพา. ยทคฺเคน หิ กามจฺฉนฺทาทโย อิณาทิสทิสา, ตทคฺเคน จ เตสํ ปหานํ อาณณฺยาทิสทิสตาติ. อิทํ ปน อนุตฺตานปทตฺถมตฺตํ – สมิทฺธตนฺติ อฑฺฒตํ. ปุพฺเพ ปณฺณมาโรปิตาย วฑฺฒิยา สห วตฺตตีติ สวฑฺฒิกํ. ปณฺณนฺติ อิณทานคฺคหเณ สลฺลกฺขณวเสน ลิขิตปณฺณํ. ปุน ปณฺณนฺติ อิณยาจนวเสน สาสนลิขิตปณฺณํ. นิลฺเลปตายาติ ธนสมฺพนฺธาภาเวน อวิลิมฺปนตาย. ตถา อลคฺคตาย. ปริยายวจนฺเหตํ ทฺวยํ. อถ วา นิลฺเลปตายาติ วุตฺตนเยน อวิลิมฺปนภาเวน วิเสสนภูเตน อลคฺคตายาติ อตฺโถ. ฉ ธมฺเมติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ภาเวตฺวาติ พฺรูเหตฺวา, อตฺตนิ วา อุปฺปาเทตฺวา. อนุปฺปนฺนอนุปฺปาทนอุปฺปนฺนปฺปหานาทิวิภาวนวเสน มหาสติปฏฺานสุตฺเต สวิเสสํ ปาฬิยา อาคตตฺตา ‘‘มหาสติปฏฺาเน วณฺณยิสฺสามา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘มหาสติปฏฺาเน’’ติ จ อิมสฺมึ ทีฆาคเม (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย) สงฺคีตมาห, น มชฺฌิมาคเม นิกายนฺตรตฺตา. นิกายนฺตราคโตปิ หิ อตฺโถ อาจริเยหิ อฺตฺถ เยภุยฺเยน วุตฺโตติ วทนฺติ. เอส นโย พฺยาปาทาทิปฺปหานภาเคปิ. ปรวตฺถุมฺหีติ อารมฺมณภูเต ปรสฺมึ วตฺถุสฺมึ. มมายนาภาเวน เนว สงฺโค. ปริคฺคหาภาเวน น พทฺโธ. ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส น สมุทาจรติ, ปเคว มานุสิยานีติ สมฺภาวเน อปิ-สทฺโท.

อนตฺถกโรติ อตฺตโน, ปรสฺส จ อหิตกโร. ฉ ธมฺเมติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค, กมฺมสฺสกตา, ปฏิสงฺขานพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ตตฺเถวาติ มหาสติปฏฺาเนเยว. จาริตฺตสีลเมว อุทฺทิสฺส ปฺตฺตสิกฺขาปทํ ‘‘อาจารปณฺณตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน วาริตฺตปณฺณตฺติสิกฺขาปทํ สงฺคณฺหาติ.

ปเวสิโตติ ปเวสาปิโต. พนฺธนาคารํ ปเวสาปิตตฺตา อลทฺธนกฺขตฺตานุภวโน ปุริโส หิ ‘‘นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิโต ปุริโส’’ติ วุตฺโต, นกฺขตฺตทิวเส เอว วา ตทนนุภวนตฺถํ ตถา กโต ปุริโส เอวํ วุตฺโตติปิ วฏฺฏติ. อปรสฺมินฺติ ตโต ปจฺฉิเม, อฺสฺมึ วา นกฺขตฺตทิวเส. โอกาสนฺติ กมฺมการณาการณํ, กมฺมการณกฺขณํ วา. มหานตฺถกรนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถหาปนมุเขน มหโต อนตฺถสฺส การกํ. ฉ ธมฺเมติ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสฺามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม, ธมฺมนกฺขตฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตโสตพฺพธมฺมสงฺขาตสฺส มหสฺส. สาธูนํ รติชนนโต หิ ธมฺโมปิ ฉณสทิสฏฺเน ‘‘นกฺขตฺต’’นฺติ วุตฺโต.

อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ มหานตฺถกรนฺติ ปรายตฺตตาปาทเนน วุตฺตนเยน มหโต อนตฺถสฺส การกํ. ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, วุฑฺฒเสวิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. พลสฺส, พเลน วา อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส กรณํ พลกฺกาโร, เตน. เนกฺขมฺมปฏิปทนฺติ นีวรณโต นิกฺขมนปฏิปทํ อุปจารภาวนเมว, น ปมํ ฌานํ. อยฺหิ อุปจารภาวนาธิกาโร.

พลวาติ ปจฺจตฺถิกวิธมนสมตฺเถน พเลน พลวา วนฺตุ-สทฺทสฺส อภิสยตฺถวิสิฏฺสฺส อตฺถิยตฺถสฺส โพธนโต. หตฺถสารนฺติ หตฺถคตธนสารํ. สชฺชาวุโธติ สชฺชิตธนฺวาทิอาวุโธ, สนฺนทฺธปฺจาวุโธติ อตฺโถ. สูรวีรเสวกชนวเสน สปริวาโร. ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ปุริสํ. พลวนฺตตาย, สชฺชาวุธตาย, สปริวารตาย จ โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํ. อนตฺถการิกาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิพนฺธกรณโต วุตฺตนเยน อหิตการิกา. ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ยถา พาหุสจฺจาทีนิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ วิจิกิจฺฉายปีติ อิธาปิ พหุสฺสุตตาทโย ตโยปิ ธมฺมา คหิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, ปน สปฺปายกถา จ ปฺจนฺนมฺปิ ปหานาย สํวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตาสุ ตสฺส ตสฺส นีวรณสฺส อนุจฺฉวิกเสวนตา ทฏฺพฺพา. ติณํ วิยาติ ติณํ ภยวเสน น คเณติ วิย. ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวาติ ทุจฺจริตจรณูปายภูตาย วิจิกิจฺฉาย นิตฺถรณวเสน ทุจฺจริตสงฺขาตํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา. วิจิกิจฺฉา หิ สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนนิมิตฺตตามุเขน มิจฺฉาปฏิปตฺติเมว ปริพฺรูเหตีติ ตสฺสา อปฺปหานํ ทุจฺจริตจรณูปาโย, ปหานฺจ ทุจฺจริตวิธูนนูปาโยติ.

๒๒๕. ‘‘ตุฏฺากาโร’’ติ อิมินา ปาโมชฺชํ นาม ตรุณปีตึ ทสฺเสติ. สา หิ ตรุณตาย กถฺจิปิ ตุฏฺาวตฺถา ตุฏฺาการมตฺตํ. ‘‘ตุฏฺสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘ปมุทิตสฺสา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺสตฺโถ ‘‘โอกฺกนฺติกภาวปฺปตฺตาย ปีติยา วเสน ตุฏฺสฺสา’’ติ ฏีกายํ วุตฺโต, เอวํ สติ ปาโมชฺชปเทน โอกฺกนฺติกา ปีติเยว คหิตา สิยา. ‘‘สกลสรีรํ โขภยมานา ปีติ ชายตี’’ติ เอตสฺสา จตฺโถ ‘‘อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ โขภยมานา ผรณลกฺขณา ปีติ ชายตี’’ติ วุตฺโต, เอวฺจ สติ ปีติปเทน ผรณา ปีติเยว คหิตา สิยา, การณํ ปเนตฺถ คเวสิตพฺพํ. อิธ, ปน อฺตฺถ จ ตรุณพลวตามตฺตสามฺเน ปททฺวยสฺส อตฺถทีปนโต ยา กาจิ ตรุณา ปีติ ปาโมชฺชํ, พลวตี ปีติ, ปฺจวิธาย วา ปีติยา ยถากฺกมํ ตรุณพลวตาสมฺภวโต ปุริมา ปุริมา ปาโมชฺชํ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ปีตีติปิ วทนฺติ, อยเมตฺถ ตทนุจฺฉวิโก อตฺโถ. ตุฏฺสฺสาติ ปาโมชฺชสงฺขาตาย ตรุณปีติยา วเสน ตุฏฺสฺส. ต-สทฺโท หิ อตีตตฺโถ, อิตรถา เหตุผลสมฺพนฺธาภาวาปตฺติโต, เหตุผลสมฺพนฺธภาวสฺส จ วุตฺตตฺตา. ‘‘สกลสรีรํ โขภยมานา’’ติ อิมินา ปีติ นาม เอตฺถ พลวปีตีติ ทสฺเสติ. สา หิ อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ สงฺโขภยมานา ชายติ. สกลสรีเร ปีติเวคสฺส ปีติวิปฺผารสฺส อุปฺปาทนฺเจตฺถ สงฺโขภนํ.

ปีติสหิตํ ปีติ อุตฺตรปทโลเปน. กึ ปน ตํ? มโน, ปีติ มโน เอตสฺสาติ สมาโส. ปีติยา สมฺปยุตฺตํ มโน ยสฺสาติปิ วฏฺฏติ, ตสฺส. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติ วุตฺตํ. กาโยติ อิธ สพฺโพปิ อรูปกลาโป อธิปฺเปโต, น ปน กายลหุตาทีสุ วิย เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมว, น จ กายายตนาทีสุ วิย รูปกายมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘นามกาโย’’ติ อิมินา. ปสฺสทฺธิทฺวยวเสเนว เหตฺถ ปสฺสมฺภนมธิปฺเปตํ, ปสฺสมฺภนํ ปน วิคตกิเลสทรถตาติ อาห ‘‘วิคตทรโถ โหตี’’ติ, ปหีนอุทฺธจฺจาทิกิเลสทรโถติ อตฺโถ. วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺานปณีตรูปผุฏสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ ปฏิสํเวเทตีติ วุตฺตํ ‘‘กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยตี’’ติ. อิมินา เนกฺขมฺมสุเขนาติ ‘‘สุขํ เวเทตี’’ติ เอวํ วุตฺเตน สํกิเลสนีวรณปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา, ปมชฺฌานปกฺขิกตฺตา จ ยถารหํ เนกฺขมฺมสงฺขาเตน อุปจารสุเขน อปฺปนาสุเขน จ. สมาธานมฺเปตฺถ ตทุภเยเนวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปจารวเสนาปิ อปฺปนาวเสนาปี’’ติ.

เอตฺถ ปนายมธิปฺปาโย – กามจฺฉนฺทปฺปหานโต ปฏฺาย ยาว ปสฺสทฺธกายสฺส สุขปฏิสํเวทนา, ตาว ยถา ปุพฺเพ, ตถา อิธาปิ ปุพฺพภาคภาวนาเยว วุตฺตา, น อปฺปนา. ตถา หิ กามจฺฉนฺทปฺปหาเน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปฏิปกฺขานํ สุปฺปหีนตา, ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๑). ปสฺสทฺธกายสฺส สุขปฏิสํเวทนาย จ วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺานปณีตรูปผุฏสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ ปฏิสํเวเทตีติ. อปิจ กา นาม กถา อฺเหิ วตฺตพฺพา อฏฺกถายเมว ‘‘ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺพภาคภาวนาย วุตฺตตฺตา. สุขิโน จิตฺตสมาธาเน ปน สุขสฺส อุปจารภาวนาย วิย อปฺปนายปิ การณตฺตา, ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา จ วกฺขมานาย อปฺปนาย เหตุผลวเสน สมฺพชฺฌนโต ปุพฺพภาคสมาธิ, อปฺปนาสมาธิ จ วุตฺโต, ปุพฺพภาคสุขมิว วา อปฺปนาสุขมฺปิ อปฺปนาสมาธิสฺส การณเมวาติ ตมฺปิ อปฺปนาสุขํ อปฺปนาสมาธิโน การณภาเวน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน คหิตนฺติ อิมมตฺถมสลฺลกฺเขนฺตา เนกฺขมฺมปทตฺถํ ยถาตถํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ, อฏฺกถายมฺปิ สํกิณฺณากุลํ เกจิ กโรนฺตีติ.

ปมชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๒๖. ยเทวํ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอเตเนว อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตสฺส สมาธานํ กถิตํ สิยา, เอวํ สนฺเต ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิกา เทสนา กิมตฺถิยาติ โจทนาย ‘‘โส วิวิจฺเจว…เป… วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สมาหิเต’’ติ ปททฺวยํ ‘‘ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺธิตฺวา สมาหิตตฺตา ตถา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อุปริวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ อุปจารสมาธิโต, ปมชฺฌานาทิสมาธิโต จ อุปริ ปตฺตพฺพสฺส ปมทุติยชฺฌานาทิวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ. อุปจารสมาธิสมธิคเมเนว หิ ปมชฺฌานาทิวิเสโส สมธิคนฺตุํ สกฺกา, น ปน เตน วินา, ทุติยชฺฌานาทิสมธิคเมปิ ปาโมชฺชุปฺปาทาทิการณปรมฺปรา อิจฺฉิตพฺพา, ทุติยมคฺคาทิสมธิคเม ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปนาสมาธินาติ ปมชฺฌานาทิอปฺปนาสมาธินา. ตสฺส สมาธิโนติ โย อปฺปนาลกฺขโณ สมาธิ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ สพฺพสาธารณวเสน วุตฺโต, ตสฺส สมาธิโน. ปเภททสฺสนตฺถนฺติ ทุติยชฺฌานาทิวิภาคสฺส เจว ปมาภิฺาทิวิภาคสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํ. กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปสมุทายภูตํ จาตุมหาภูติกกายํ. โส หิ คพฺภาสเย กรียตีติ กตฺวา กรสงฺขาตโต ปุปฺผสมฺภวโต ชาตตฺตา กรโชติ วุจฺจติ. กโรติ หิ มาตุ โสณิตสงฺขาตปุปฺผสฺส, ปิตุ สุกฺกสงฺขาตสมฺภวสฺส จ นามํ, ตโต ชาโต ปน อณฺฑชชลาพุชวเสน คพฺภเสยฺยกกาโยว. กามํ โอปปาติกาทีนมฺปิ เหตุสมฺปนฺนานํ ยถาวุตฺตสมาธิสมธิคโม สมฺภวติ, ตถาปิ เยภุยฺยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สฺเวว กาโย วุตฺโตติ. กโรติ ปุตฺเต นิพฺพตฺเตตีติ กโร, สุกฺกโสณิตํ, กเรน ชาโต กรโชติปิ วทนฺติ.

นนุ จ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถา ลทฺธูปกาโรว สิยา, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต รูปกาโยว อิธ คหิโตติ? สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน อธิคตตฺตา. ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธโต หิ รูปกาโย เอว อิธ ภควตา วุตฺโตติ อธิคมียติ ตสฺเสว อภิสนฺทนาทิกิริยาโยคฺยตฺตาติ. อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติ, โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขนาติ หิ เภทวเสน, สมุทายาวยววเสน จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธา เหตุกิริยา เอตฺถ ลพฺภติ, อภิสนฺทนํ ปเนตํ ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ, สพฺพตฺถกเมว จ ลูขภาวสฺสาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมติ สฺเนเหตี’’ติ, อวสฺสุตภาวํ, อลฺลภาวฺจ กโรตีติ อตฺโถ. อตฺถโต ปน อภิสนฺทนํ นาม ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติ สุขํ กโรตี’’ติ. ตํสมุฏฺานรูปผรณวเสเนว หิ สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขตา. ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ภสฺตํ นาม จมฺมปสิพฺพกํ. ปริปฺผรตีติ สุทฺธกิริยาปทํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต ผุสตี’’ติ, โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน สมนฺตโต ผุฏฺโ ภวตีติ อตฺโถ. ผุสนกิริยาเยเวตฺถ อุปปนฺนา, น พฺยาปนกิริยา ภิกฺขุสฺเสว สุทฺธกตฺตุภาวโต. สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพวา ยถา ‘‘คุณวา’’ติ, ตสฺส สพฺพวโต, ‘‘อวยวาวยวีสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจน’’นฺติ สทฺทลกฺขเณน ปเนตสฺส ‘‘กิฺจี’’ติ อวยเวน สมฺพชฺฌนโต อวยวีวิสโยเยเวส สพฺพสทฺโทติ มนฺตฺวา ฉวิมํสาทิโกฏฺาสสงฺขาเตน อวยเวน อวยวีภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพโกฏฺาสวโต กายสฺสา’’ติ. ‘‘กิฺจี’’ติ เอตสฺส ‘‘อุปา…เป… าน’’นฺติ อตฺถวจนํ. อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺาเนติ กมฺมชรูปสนฺตติยา ปวตฺติฏฺาเน อผุฏํ นาม น โหตีติ สมฺพนฺโธ. ฉวิมํสโลหิตานุคตนฺติ ฉวิมํสโลหิตาทิกมฺมชรูปมนุคตํ. ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺสาปิ พฺยาปนโต เตน ตสฺส กายสฺส ผุฏภาวํ สนฺธาย ‘‘อผุฏํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํ.

๒๒๗. เฉโกติ กุสโล, ตํ ปน โกสลฺลํ ‘‘กํสถาเล นฺหานิยจุณฺณานิ อากิริตฺวา’’ติอาทิสทฺทนฺตรสนฺนิธานโต, ปกรณโต จ นฺหานิยจุณฺณานํ กรเณ, ปโยชเน, ปิณฺฑเน จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทินา. กํสสทฺโท ปน ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๑) สุวณฺเณ อาคโต, ‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๓๔) กิตฺติมโลเห, ‘‘อุปกํโส นาม ราชา มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทีสุ [ชา. อฏฺ. ๔.๑๐.๑๖๔ (อตฺถโต สมานํ)] ปณฺณตฺติมตฺเต. อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติ. นนุ อุปมากรณมตฺตเมวิทํ, อถ กสฺมา กํสถาลกสฺส สวิเสสสฺส คหณํ กตนฺติ อนุโยคํ ปริหรติ ‘‘มตฺติกาภาชน’’นฺติอาทินา. ‘‘สนฺเทนฺตสฺสา’’ติ ปริมทฺเทตฺวา ปิณฺฑํ กโรนฺตสฺเสว ภิชฺชติ, น ปน สนฺทนกฺขมํ โหติ, อนาทรลกฺขเณ เจตํ สามิวจนํ. กิริยนฺตรสฺส ปวตฺตนกฺขเณเยว กิริยนฺตรสฺส ปวตฺตนฺหิ อนาทรลกฺขณํ. ‘‘ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสก’’นฺติ อิทํ ภาวนปุํสกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘สิฺจิตฺวา สิฺจิตฺวา’’ติ อิมินา. ผุสสทฺโท เจตฺถ ปริสิฺจเน ยถา ตํ วาตวุฏฺิสมเย ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติ, (ปาจิ. ๓๖๒) ตสฺมา ตโต ตโต นฺหานิยจุณฺณโต อุปริ อุทเกน พฺยาปนกรณวเสน ปริสิฺจิตฺวา ปริสิฺจิตฺวาติ อตฺโถ. อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย ปกรณาธิคตสฺส อตฺถสฺส ทีปโก, ‘‘สิฺจิตฺวา สิฺจิตฺวา’’ติ ปน วจนํ ‘‘ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสก’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สนฺเทยฺยา’’ติ เอตฺถ วิเสสนภาววิฺาปนตฺถํ. เอวมีทิเสสุ. ‘‘สนฺเทยฺยา’’ติ เอตฺถ สนฺท-สทฺโท ปิณฺฑกรเณติ วุตฺตํ ‘‘ปิณฺฑํ กเรยฺยา’’ติ. อนุคตาติ อนุปวิสนวเสน คตา อุปคตา. ปริคฺคหิตาติ ปริโต คหิตา สมนฺตโต ผุฏฺา.

อนฺตโร จ พาหิโร จ ปเทโส, เตหิ สห ปวตฺตตีติ สนฺตรพาหิรา, นฺหานิยปิณฺฑิ, ‘‘สมนฺตรพาหิรา’’ติปิ ปาโ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโม. ยถาวุตฺเตน ปริคฺคหิตตาการเณเนว สนฺตรพาหิโร นฺหานิยปิณฺฑิ ผุฏา อุทกสฺเนเหนาติ อาห ‘‘สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏา’’ติ. สพฺพตฺถ ปวตฺตนํ สพฺพตฺถกํ, ภาวนปุํสกฺเจตํ, สพฺพปเทเส หุตฺวา เอว ผุฏาติ อตฺโถ. ‘‘สนฺตรพาหิรา ผุฏา’’ติ จ อิมินา นฺหานิยปิณฺฑิยา สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาห, ‘‘น จ ปคฺฆรณี’’ติ ปน อิมินา ตินฺตายปิ ตาย ฆนถทฺธภาวํ. เตนาห ‘‘น จ พินฺทุํ พินฺทุ’’นฺติอาทิ. อุทกสฺส ผุสิตํ ผุสิตํ, น จ ปคฺฆรณี สูทนีติ อตฺโถ, ‘‘พินฺทุํ อุทกํ’’ ติปิ กตฺถจิ ปาโ, อุทกสงฺขาตํ พินฺทุนฺติ ตสฺสตฺโถ. พินฺทุสทฺโท หิ ‘‘พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทู’’ติอาทีสุ วิย ธาราวยเว. เอวํ ปน อปคฺฆรณโต หตฺเถนปิ ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุเลหิ คเหตุํ, โอวฏฺฏิกาย วา กาตุํ สกฺกา. ยทิ หิ สา ปคฺฆรณี อสฺส, เอวํ สติ สฺเนหวิคมเนน สุกฺขตฺตา ถทฺธา หุตฺวา ตถา คเหตุํ, กาตุํ วา น สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ. โอวฏฺฏิกายาติ ปริวฏฺฏุลวเสน, คุฬิกาวเสน สา ปิณฺฑิ กาตุํ สกฺกาติ อตฺโถ.

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๒๙. ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชติ อุทฺธํ นิกฺขมตีติ อุพฺภิทํ, ตาทิสํ อุทกํ ยสฺสาติ อุพฺภิโททโก, ท-การสฺส ปน ต-กาเร กเต อุพฺภิโตทโก, อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุพฺภินฺนอุทโก’’ติ วุตฺตํ, นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโกติ อตฺโถ. อุพฺภิชฺชนกมฺปิ อุทกํ กตฺถจิ เหฏฺา อุพฺภิชฺชิตฺวา ธาราวเสน อุฏฺหิตฺวา พหิ คจฺฉติ, น ตํ โกจิ อนฺโตเยว ปติฏฺิตํ กาตุํ สกฺโกติ ธาราวเสน อุฏฺหนโต, อิธ ปน วาลิกาตเฏ วิย อุทกรหทสฺส อนฺโตเยว อุพฺภิชฺชิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺติ, น ธาราวเสน อุฏฺหิตฺวา พหิ คจฺฉตีติ วิฺายติ อโขภกสฺส สนฺนิสินฺนสฺเสว อุทกสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘น เหฏฺา’’ติอาทิ. เหฏฺาติ อุทกรหทสฺส เหฏฺา มหาอุทกสิรา, โลหิตานุคตา โลหิตสิรา วิย อุทกานุคโต ปถวิปเทโส ‘‘อุทกสิรา’’ติ วุจฺจติ. อุคฺคจฺฉนกอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺหนกอุทโก. อนฺโตเยวาติ อุทกรหทสฺส อนฺโต สมตลปเทเส เอว. อุพฺภิชฺชนกอุทโกติ อุพฺภิชฺชิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺนกอุทโก. อาคมนมคฺโคติ พาหิรโต อุทกรหทาภิมุขํ อาคมนมคฺโค. กาเลน กาลนฺติ รุฬฺหีปทํ ‘‘เอโก เอกายา’’ติอาทิ (ปารา. ๔๔๓, ๔๔๔, ๔๕๒) วิยาติ วุตฺตํ ‘‘กาเล กาเล’’ติ. อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโท พฺยาปเน. วสฺสานสฺส อทฺธมาสํ อทฺธมาสนฺติ อตฺโถ. เอวํ อนุทสาหนฺติ เอตฺถาปิ. วุฏฺินฺติ วสฺสนํ. อนุปฺปวจฺเฉยฺยาติ น อุปวจฺเฉยฺย. วสฺสสทฺทโต จสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสติ ‘‘น วสฺเสยฺยา’’ติ อิมินา.

‘‘สีตา วาริธารา’’ติ อิตฺถิลิงฺคปทสฺส ‘‘สีตํ ธาร’’นฺติ นปุํสกลิงฺเคน อตฺถวจนํ ธารสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคิกภาววิฺาปนตฺถํ. สีตนฺติ โขภนาภาเวน สีตลํ, ปุราณปณฺณติณกฏฺาทิสํกิณฺณาภาเวน วา เสตํ ปริสุทฺธํ. เสตํ สีตนฺติ หิ ปริยาโย. กสฺมา ปเนตฺถ อุพฺภิโททโกเยว รหโท คหิโต, น อิตเรติ อนุโยคมปเนติ ‘‘เหฏฺา อุคฺคจฺฉนอุทกฺหี’’ติอาทินา. อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตนฺติ อุฏฺหิตฺวา อุฏฺหิตฺวา ธารากิรณวเสน อุพฺภิชฺชนฺตํ, วินสฺสนฺตํ วา. โขเภตีติ อาโลเฬติ. วุฏฺีติ วสฺสนํ. ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหีติ อุทกธารานิปาเตหิ จ ตโตเยว อุฏฺิตอุทกปุพฺพุฬกสงฺขาเตหิ เผณปฏเลหิ จ. เอวํ ยถากฺกมํ ติณฺณมฺปิ รหทานมคเหตพฺพตํ วตฺวา อุพฺภิโททกสฺเสว คเหตพฺพตํ วทติ ‘‘สนฺนิสินฺนเมวา’’ติอาทินา. ตตฺถ สนฺนิสินฺนเมวาติ สมฺมา, สมํ วา นิสินฺนเมว, อปริกฺโขภตาย นิจฺจลเมว, สุปฺปสนฺนเมวาติ อธิปฺปาโย. อิทฺธินิมฺมิตมิวาติ อิทฺธิมตา อิทฺธิยา ตถา นิมฺมิตํ อิว. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุปโมปเมยฺยวจเน. เสสนฺติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิกํ.

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๓๑. ‘‘อุปฺปลินี’’ติอาทิ คจฺฉสฺสปิ วนสฺสปิ อธิวจนํ. อิธ ปน ‘‘ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา’’ติ วจนโยเคน ‘‘อปฺเปกจฺจานี’’ติอาทินา อุปฺปลคจฺฉาทีนเมว คเหตพฺพตาย วนเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อุปฺปลานีติ อุปฺปลคจฺฉานิ. เอตฺถาติ อุปฺปลวเน’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวยเวน หิ สมุทายสฺส นิพฺพจนํ กตํ. เอกฺหิ อุปฺปลคจฺฉาทิ อุปฺปลาทิเยว, จตุปฺจมตฺตมฺปิ ปน อุปฺปลาทิวนนฺติ โวหรียติ, สารตฺถทีปนิยํ ปน ชลาสโยปิ อุปฺปลินิอาทิภาเวน วุตฺโต. เอตฺถ จาติ เอตสฺมึ ปทตฺตเย, เอเตสุ วา ตีสุ อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกสงฺขาเตสุ อตฺเถสุ. ‘‘เสตรตฺตนีเลสู’’ติ อุปฺปลเมว วุตฺตํ, เสตุปฺปลรตฺตุปฺปลนีลุปฺปเลสูติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว อุปฺปลสทฺทสฺส สามฺนามวเสน เตสุ สพฺเพสุปิ ปวตฺตนโต. สตปตฺตนฺติ เอตฺถ สตสทฺโท พหุปริยาโย ‘‘สตคฺฆี สตรํสิ สูริโย’’ติอาทีสุ วิย อเนกสงฺขฺยาภาวโต. เอวฺจ กตฺวา อเนกปตฺตสฺสาปิ ปทุมภาเว สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. ปตฺตนฺติ จ ปุปฺผทลมธิปฺเปตํ. วณฺณนิยเมน เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ สาสนโวหาโร, โลเก ปน ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ วทนฺติ. วุตฺตฺหิ ‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตํ รตฺตํ, โกกนทํ โกกาสโก’’ติ. รตฺตวณฺณตาย หิ โกกนามกานํ สุนขานํ นาทยโต สทฺทาปยโต, เตหิ จ อสิตพฺพโต ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ จ ปทุมํ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘ปทฺมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธ’’นฺติ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ อุทกํ ปาติ, อุทเก วา ปฺลวตีติ อุปฺปลํ. ปงฺเก ทวติ คจฺฉติ, ปกาเรน วา ทวติ วิรุหตีติ ปทุมํ. ปณฺฑรํ วณฺณมสฺส, มหนฺตตาย วา มุฑิตพฺพํขณฺเฑตพฺพนฺติ ปุณฺฑรีกํ ม-การสฺส ป-การาทิวเสน. มุฑิสทฺทฺหิ มุฑริสทฺทํ วา ขณฺฑนตฺถมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, สทฺทสตฺถโต เจตฺถ ปทสิทฺธิ. ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา อุทเกน อภิสนฺทนาทิภาวทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘อุทกานุคฺคตานี’’ติ วจนํ, ตสฺมา อุทกโต น อุคฺคตานิจฺเจว อตฺโถ, น ตุ อุทเก อนุรูปคตานีติ อาห ‘‘อุทกา…เป… คตานี’’ติ. อิธ ปน อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขํ ทฏฺพฺพํ.

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๓๓. ยสฺมา ปน จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว ‘‘เจตสา’’ติ วุตฺตํ, ตฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสมลาปคมโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อุปกฺกิเลสวิคมนเมว ปริสุทฺธภาโวติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธ’’นฺติ. ยสฺมา จ ปริสุทฺธสฺเสว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุทฺธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา ปภสฺสรตาเยว ปริโยทาตตาติ อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาต’’นฺติ. วิชฺชุ วิย ปภาย อิโต จิโต จ นิจฺฉรณํ ปภสฺสรํ ยถา ‘‘อาภสฺสรา’’ติ. โอทาเตน วตฺเถนาติ เอตฺถ ‘‘โอทาเตนา’’ติ คุณวจนํ สนฺธาย ‘‘โอทาเตน…เป… อิท’’นฺติ วุตฺตํ. อุตุผรณตฺถนฺติ อุณฺหสฺส อุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํ. กสฺมาติ อาห ‘‘กิลิฏฺวตฺเถนา’’ติอาทิ. อุตุผรณํ น โหตีติ โอทาตวตฺเถน วิย สวิเสสํ อุตุผรณํ น โหติ, อปฺปกมตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตงฺขณ…เป… พลวํ โหตี’’ติ. ‘‘ตงฺขณโธตปริสุทฺเธนา’’ติ จ เอเตน โอทาตสทฺโท เอตฺถ ปริสุทฺธวจโน เอว ‘‘คิหี โอทาตวตฺถวสโน’’ติอาทีสุ วิย, น เสตวจโน เยน เกนจิ ตงฺขณโธตปริสุทฺเธเนว อุตุผรณสมฺภวโตติ ทสฺเสติ.

นนุ จ ปาฬิยํ ‘‘นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อผุฏํ อสฺสา’’ติ กายสฺส โอทาตวตฺถผรณํ วุตฺตํ, น ปน วตฺถสฺส อุตุผรณํ, อถ กสฺมา อุตุผรณํ อิธ วุตฺตนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘อิมิสฺสาย หี’’ติอาทิ. ยสฺมา วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ, ตสฺมา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, เอเตน จ โอทาเตน วตฺเถน สพฺพาวโต กายสฺส ผรณาสมฺภวโต, อุปเมยฺเยน จ อยุตฺตตฺตา กายคฺคหเณน ตนฺนิสฺสิตวตฺถํ คเหตพฺพํ, วตฺถคฺคหเณน จ ตปฺปจฺจยํ อุตุผรณนฺติ ทสฺเสติ. เนยฺยตฺถโต หิ อยํ อุปมา วุตฺตา. วิจิตฺรเทสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโตติ. โยคิโน หิ กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตา, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ วตฺถสฺส วิย เตน กรชกายสฺส ผรณโต, ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ อุตุผรณฏฺานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโต. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. อิทฺหิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํ. เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโตคหเณน จตุตฺถชฺฌานสุขํ ภควตา วุตฺตนฺติ าเปตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌานสุขํ, จตุตฺถชฺฌานสุเขนา’’ติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ จตุตฺถชฺฌานสุขํ นาม สาตลกฺขณํ นตฺถีติ? สจฺจํ, สนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขาเยว ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒; วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; มหานิ. อฏฺ. ๒๗; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑๐๕).

เอตฺตาวตาติ ปมชฺฌานาธิคมปริทีปนโต ปฏฺาย ยาว จตุตฺถชฺฌานาธิคมปริทีปนา, ตาวตา วจนกฺกเมน. ลภนํ ลาโภ, โส เอตสฺสาติ ลาภี, รูปชฺฌานานํ ลาภี รูปชฺฌานลาภี ยถา ‘‘ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ, (สํ. นิ. ๒.๗๐; อุทา. ๓๘) ลภนสีโล วา ลาภี. กึ ลภนสีโล? รูปชฺฌานานีติปิ ยุชฺชติ. เอวมิตรสฺมิมฺปิ. น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพติ โยเชตพฺพํ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘น หี’’ติอาทิ, อฏฺนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ อุปริ อภิฺาธิคเม อวินาภาวโตติ วุตฺตํ โหติ. จุทฺทสหากาเรหีติ ‘‘กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคววตฺถานโต, อารมฺมณววตฺถานโต’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๕) วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเตหิ อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิ. สติปิ ฌาเนสุ อาวชฺชนาทิปฺจวิธวสีภาเว อยเมว จุทฺทสวิโธ วสีภาโว อภิฺา นิพฺพตฺตเน เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาว’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อรูปสมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาวํ วินา รูปสมาปตฺตีสุ เอว จิณฺณวสีภาเวน สมาปตฺติ น อิชฺฌตีติ ตาสํ อภิฺาธิคเม อวินาภาวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ.

นนุ ยถาปาเมว วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพติ โจทนํ โสเธติ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติอาทินา, สาวเสสปาภาวโต นีหริตฺวา เอส วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ยชฺเชวํ อรูปชฺฌานานิปิ ปาฬิยํ คเหตพฺพานิ, อถ กสฺมา ตานิ อคฺคเหตฺวา สาวเสสปาโ ภควตา กโตติ? สพฺพาภิฺานํ วิเสสโต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกตฺตา. สติปิ หิ ตาสํ ตถา อวินาภาเว วิเสสโต ปเนตา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกา, ตสฺมา ตาสํ ตปฺปาทกภาววิฺาปนตฺถํ ตตฺเถว ตฺวา เทสนา กตา, น ปน อรูปาวจรชฺฌานานํ อิธ อนนุปโยคโต. เตนาห ‘‘อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานี’’ติ.

วิปสฺสนาาณกถาวณฺณนา

๒๓๔. ‘‘ปุน จปรํ มหาราช (ปาฬิยํ นตฺถิ) ภิกฺขู’’ติ วตฺวาปิ กิมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติ ปทํ ปุน วุตฺตนฺติ โจทนายาห ‘‘โส…เป… ทสฺเสตี’’ติ, ยถารุตวเสน, เนยฺยตฺถวเสน จ วุตฺตาสุ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสิตาวิสิฏฺํ ภิกฺขุํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เสสนฺติ ‘‘โส’’ติ ปทตฺถโต เสสํ ‘‘เอวํ สมาหิเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ สาธิปฺปายมตฺถชาตํ. เยฺยํ ชานาตีติ าณํ, ตเทว ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, าณเมว ทสฺสนํ น จกฺขาทิกนฺติ าณทสฺสนํ, ปฺจวิธมฺปิ าณํ, ตยิทํ ปน าณทสฺสนปทํ สาสเน เยสุ าณวิเสเสสุ นิรุฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘าณทสฺสนนฺติ มคฺคาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาห. าณทสฺสนวิสุทฺธตฺถนฺติ าณทสฺสนสฺส วิสุทฺธิปโยชนาย. ผาสุวิหาโรติ อริยวิหารภูโต สุขวิหาโร. ภควโตปีติ น เกวลํ เทวตาโรจนเมว, อถ โข ตทา ภควโตปิ าณทสฺสนํ อุทปาทีติ อตฺโถ. สตฺตาหํ กาลงฺกตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหกาลงฺกโต. ‘‘กาลาโม’’ติ โคตฺตวเสน วุตฺตํ. เจโตวิมุตฺติ [วิมุตฺติ (อฏฺกถายํ)] นาม อรหตฺตผลสมาปตฺติ. ยสฺมา วิปสฺสนาาณํ เยฺยสงฺขาเต เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต จ ปฏฺาย ปจฺจกฺขโต เต ปสฺสติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตฏฺเน าณทสฺสนํ นาม ชาตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา.

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตํ ตทฺกรณียโต นีหริตฺวา หรตีติ อยํ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาาณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตทภิมุขภาโวเยว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรณํ, ตํ ปน วุตฺตนเยน อฏฺงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมึ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตเปสนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺสํ วิปสฺสนายํ นินฺนํ. อิตรทฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ. ตสฺสํ โปณํ วงฺกํ ปพฺภารํ นีจนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมชาเล วุตฺโตเยว. โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียติ วฑฺฒาปียติ, อุปจยติ วา วฑฺฒตีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘โอทเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโว. ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมาย. อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโว, อิมสฺส ปูติกายสฺส ทุคฺคนฺธภาวโต คนฺโธทกาทีหิ อุพฺพฏฺฏนวิลิมฺปนชาติโกติ อตฺโถ. อุจฺฉาทเนน หิ ปูติกาเย เสทวาตปิตฺตเสมฺหาทีหิ ครุภาวทุคฺคนฺธานมปคโม โหติ. มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํว โหติ, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถํ ปน ขุทฺทกสมฺพาหนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ, มนฺทสมฺพาหเนนาติ อตฺโถ. ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโว.

เอวํ อนิยมิตกาลวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ นิยมิตกาลวเสน อตฺถํ วทติ ‘‘ทหรกาเล’’ติอาทินา. วา-สทฺโท เจตฺถ อตฺถทสฺสนวเสเนว อตฺถนฺตรวิกปฺปนสฺส วิฺายมานตฺตา น ปยุตฺโต, ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ วา. ทหรกาเลติ อจิรวิชาตกาเล. สยาเปตฺวา อฺฉนปีฬนาทิวเสน ปริมทฺทนธมฺโมติ สมฺพนฺโธ. มิตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เตน ยถาปมาณํ, มนฺทํ วา อฺฉนปีฬนาทีนิ ทสฺเสติ. อฺฉนฺเจตฺถ อากฑฺฒนํ. ปีฬนํ สมฺพาหนํ. อาทิสทฺเทน สมิฺชนอุคฺคมนาทีนิ สงฺคณฺหาติ. เอวํ ปริหริโตปีติ อุจฺฉาทนาทินา สุเขธิโตปิ. ภิชฺชติ เจวาติ อนิจฺจตาทิวเสน นสฺสติ จ. วิกิรติ จาติ เอวํ ภินฺทนฺโต จ กิฺจิ ปโยชนํ อสาเธนฺโต วิปฺปกิณฺโณว โหติ. เอวํ นวหิ ปเทหิ ยถารหํ กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสิตา ทสฺสิตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ฉหิ ปเทหีติ ‘‘รูปี, จาตุมหาภูติโก, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, โอทนกุมฺมาสูปจโย, อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ อิเมหิ ฉหิ ปเทหิ. ยุตฺตํ ตาว โหตุ มชฺเฌ ตีหิปิ ปเทหิ กายสฺส สมุทยกถนํ เตสํ ตทตฺถทีปนโต, ‘‘รูปี, อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ ปน ตีหิ ตฺปเทหิ กถํ ตสฺส ตถากถนํ ยุตฺตํ สิยา เตสํ ตทตฺถสฺส อทีปนโตติ? ยุตฺตเมว เตสมฺปิ ตทตฺถสฺส ทีปิตตฺตา. ‘‘รูปี’’ติ หิ อิทํ อตฺตโน ปจฺจยภูเตน อุตุอาหารลกฺขเณน รูเปน รูปวาติ อตฺถสฺส ทีปกํ. ปจฺจยสงฺคมวิสิฏฺเ หิ ตทสฺสตฺถิอตฺเถ อยมีกาโร. ‘‘อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ จ อิทํ ปททฺวยํ ตถาวิธรูปุปฺปาทเนน สณฺานสมฺปาทนตฺถสฺส ทีปกนฺติ. ทฺวีหีติ ‘‘เภทนธมฺโม, วิทฺธํสนธมฺโม’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ. นิสฺสิตฺจ กายปริยาปนฺเน หทยวตฺถุมฺหิ นิสฺสิตตฺตา วิปสฺสนาจิตฺตสฺส. ตทา ปวตฺตฺหิ วิปสฺสนาจิตฺตเมว ‘‘อิทฺจ เม วิฺาณ’’นฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวเสน วุตฺตํ. ปฏิพทฺธฺจ กาเยน วินา อปฺปวตฺตนโต, กายสฺิตานฺจ รูปธมฺมานํ อารมฺมณกรณโต.

๒๓๕. สุฏฺุ โอภาสตีติ สุโภ, ปภาสมฺปนฺโน มณิ, ตาย เอว ปภาสมฺปตฺติยา มณิโน ภทฺรตาติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุโภติ สุนฺทโร’’ติ วุตฺตํ. ปริสุทฺธากรสมุฏฺานเมว มณิโน สุวิสุทฺธชาติตาติ อาห ‘‘ชาติมาติ ปริสุทฺธากรสมุฏฺิโต’’ติ. สุวิสุทฺธรตนากรโต สมุฏฺิโตติ อตฺโถ. อากรปริวิสุทฺธิมูลโก เอว หิ มณิโน กุรุวินฺทชาติอาทิชาติวิเสโสติ. อิธาธิปฺเปตสฺส ปน เวฬุริยมณิโน วิฬูร (วิ. ว. อฏฺ. ๓๔ อาทโย วากฺยกฺขฺขฺนฺเธสุ ปสฺสิตพฺพํ) ปพฺพตสฺส, วิฬูร คามสฺส จ อวิทูเร ปริสุทฺธากโร. เยภุยฺเยน หิ โส ตโต สมุฏฺิโต. ตถา เหส วิฬูรนามกสฺส ปพฺพตสฺส, คามสฺส จ อวิทูเร สมุฏฺิตตฺตา เวฬุริโยติ ปฺายิตฺถ, เทวโลเก ปวตฺตสฺสปิ จ ตํสทิสวณฺณนิภตาย ตเทว นามํ ชาตํ ยถา ตํ มนุสฺสโลเก ลทฺธนามวเสน เทวโลเก เทวตานํ, โส ปน มยูรคีวาวณฺโณ วา โหติ วายสปตฺตวณฺโณ วา สินิทฺธเวณุปตฺตวณฺโณ วาติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปรมตฺถทีปนิยํ (วิ. ว. อฏฺ. ๓๔) วุตฺตํ. วินยสํวณฺณนาสุ (วิ. วิ. ฏี. ๑.๒๘๑) ปน ‘‘อลฺลเวฬุวณฺโณ’’ติ วทนฺติ. ตถา หิสฺส ‘‘วํสวณฺโณ’’ติปิ นามํ ชาตํ. ‘‘มฺชารกฺขิมณฺฑลวณฺโณ’’ติ จ วุตฺโต, ตโตเยว โส อิธ ปเทเส มฺชารมณีติ ปากโฏ โหติ. จกฺกวตฺติปริโภคารหปณีตตรมณิภาวโต ปน ตสฺเสว ปาฬิยํ วจนํ ทฏฺพฺพํ. ยถาห ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส มณิรตนํ ปาตุรโหสิ, โส อโหสิ มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๔๘). ปาสาณสกฺขราทิโทสนีหรณวเสเนว ปริกมฺมนิปฺผตฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘อปนีตปาสาณสกฺขโร’’ติ อิมินา.

ฉวิยา เอว สณฺหภาเวน อจฺฉตา, น สงฺฆาตสฺสาติ อาห ‘‘อจฺโฉติ ตนุจฺฉวี’’ติ. ตโต เจว วิเสเสน ปสนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุฏฺุ ปสนฺโน’’ติ วุตฺตํ. ปริโภคมณิรตนาการสมฺปตฺติ สพฺพาการสมฺปนฺนตา. เตนาห ‘‘โธวนเวธนาทีหี’’ติอาทิ. ปาสาณาทีสุ โธตตา โธวนํ, กาฬกาทิอปหรณตฺถาย เจว สุตฺเตน อาวุนตฺถาย จ วิชฺฌิตพฺพตา เวธนํ. อาทิสทฺเทน ตาปสณฺหกรณาทีนํ สงฺคโห. วณฺณสมฺปตฺตินฺติ อาวุนิตสุตฺตสฺส วณฺณสมฺปตฺตึ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ตาทิส’’นฺติอาทิ, ตาทิสสฺเสว อาวุตสฺส ปากฏภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.

มณิ วิย กรชกาโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพโต. อาวุตสุตฺตํ วิย วิฺาณํ อนุปวิสิตฺวา ิตตฺตา. จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ สมฺมเทว ตสฺส ทสฺสนโต, ตสฺส ปุริสสฺส มณิโน อาวิภูตกาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส อาวิภูตกาโล ตนฺนิสฺสยสฺส ปากฏภาวโต. สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย เตสํ ธมฺมานมาวิภูตกาโล ตนฺนิสฺสิตสฺส ปากฏภาวโตติ อยเมตฺถ อุปมาสมฺปาทเน การณวิภาวนา, ‘‘อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาาณ’’นฺติ กตฺถจิ ปาโ, ‘‘อิทฺจ วิฺาณ’’นฺติ วจนโต ปน ‘‘วิฺาณ’’นฺติ ปาโว สุนฺทรตโร, ‘‘วิปสฺสนาวิฺาณ’’นฺติ วา ภวิตพฺพํ. วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวาติ วิปสฺสนาาณาภิมุขํ จิตฺตํ นีหริตฺวา.

ตตฺราติ เวฬุริยมณิมฺหิ. ตทารมฺมณานนฺติ กายสฺิตรูปธมฺมารมฺมณานํ. ‘‘ผสฺสปฺจมกาน’’นฺติอาทิปทตฺตยสฺเสตํ วิเสสนํ อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวจนวิปริณาโมติ กตฺวา ปจฺฉิมปทสฺสาปิ วิเสสนภาวโต. ผสฺสปฺจมกคฺคหเณน, สพฺพจิตฺตเจตสิกคฺคหเณน จ คหิตธมฺมา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ เตสํ วิปสฺสนาวิฺาณคติกตฺตา อาวุตสุตฺตํ วิย ‘‘วิปสฺสนาวิฺาณ’’นฺติ เหฏฺา วุตฺตวจนํ อวิโรธิตํ โหติ. กสฺมา ปน วิปสฺสนาวิฺาณสฺเสว คหณนฺติ? ‘‘อิทฺจ เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ อิมินา ตสฺเสว วจนโต. ‘‘อยํ โข เม กาโย’’ติอาทินา หิ วิปสฺสนาาเณน วิปสฺสิตฺวา ‘‘ตเทว วิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ นิสฺสยวิสยาทิวเสน มนสิ กโรติ, ตสฺมา ตสฺเสว อิธ คหณํ สมฺภวติ, นาฺสฺสาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวิฺาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโล’’ติ. ธมฺมสงฺคหาทีสุ (ธ. ส. ๒ อาทโย) เทสิตนเยน ปากฏภาวโต เจตฺถ ผสฺสปฺจมกานํ คหณํ, นิรวเสสปริคฺคหณโต สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ, ยถารุตํ เทสิตวเสน ปธานภาวโต วิปสฺสนาวิฺาณสฺสาติ เวทิตพฺพํ. กึ ปเนเต ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อาวิภวนฺติ, อุทาหุ ปุคฺคลสฺสาติ? ปจฺจเวกฺขณาณสฺเสว, ตสฺส ปน อาวิภูตตฺตา ปุคฺคลสฺสาปิ อาวิภูตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุโน อาวิภูตกาโล’’ติ วุตฺตนฺติ.

ยสฺมา ปนิทํ วิปสฺสนาาณํ มคฺคาณานนฺตรํ โหติ, ตสฺมา โลกิยาภิฺานํ ปรโต, ฉฏฺภิฺาย จ ปุรโต วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา สพฺพาภิฺานํ ปุรโตว วุตฺตนฺติ โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา ปริหรนฺโต ‘‘อิทฺจ วิปสฺสนาาณ’’นฺติอาทิมาห. ‘‘อิทฺจ มคฺคาณานนฺตร’’นฺติ หิ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนาเลสํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘มคฺคาณานนฺตร’’นฺติ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาภูตํ โคตฺรภุาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตเทว หิ อรหตฺตมคฺคสฺส, สพฺเพสํ วา มคฺคผลานมนนฺตรํ โหติ, ปธานโต ปน ตพฺพจเนเนว สพฺพสฺสปิ วิปสฺสนาาณสฺส คหณํ ทฏฺพฺพํ อวิเสสโต ตสฺส อิธ วุตฺตตฺตา. มคฺคสทฺเทน จ อรหตฺตมคฺคสฺเสว คหณํ ตสฺเสวาภิฺาปริยาปนฺนตฺตา, อภิฺาสมฺพนฺเธน จ โจทนาสมฺภวโต. โลกิยาภิฺานํ ปุรโต วุตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ตาสํ นานนฺตรตาย อนุปการํ, อาสวกฺขยาณสงฺขาตาย ปน โลกุตฺตราภิฺาย ปุรโต วุตฺตํ ตสฺสา อนนฺตรตาย อุปการํ, ตสฺมา อิทํ โลกิยาภิฺานํ ปรโต, ฉฏฺาภิฺาย จ ปุรโต วตฺตพฺพํ. กสฺมา ปน อุปการฏฺาเน ตถา อวตฺวา อนุปการฏฺาเนว ภควตา วุตฺตนฺติ หิ โจทนา สมฺภวติ. ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ ปริหารทสฺสนํ. ตตฺถ เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ าณานุปุพฺพิยา มคฺคาณสฺส อนนฺตรตาย อุปการํ โหติ, เอวํ สติปีติ อตฺโถ.

อภิฺาวาเรติ ฉฬภิฺาวเสน วุตฺเต เทสนาวาเร. เอตสฺส อนฺตรา วาโร นตฺถีติ ปฺจสุ โลกิยาภิฺาสุ กถิตาสุ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๕) วิย ฉฏฺาภิฺาปิ อวสฺสํ กเถตพฺพา อภิฺาลกฺขณภาเวน ตปฺปริยาปนฺนโต, น จ วิปสฺสนาาณํ โลกิยาภิฺานํ, ฉฏฺาภิฺาย จ อนฺตรา ปเวเสตฺวา กเถตพฺพํ อนภิฺาลกฺขณภาเวน ตทปริยาปนฺนโต. อิติ เอตสฺส วิปสฺสนาาณสฺส ตาสมภิฺานํ อนฺตรา วาโร นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ อวสราภาวโต อิเธว รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานานนฺตรํ วิปสฺสนาาณํ กถิตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทินา อตฺถนฺตรมาห. ตตฺถ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน น เกวลํ วิปสฺสนาาณสฺส อิธ ทสฺสเน ตเทว การณํ, อถ โข อิทมฺปีติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินาตีติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๓๕) วุตฺตํ. สทฺทวิทู ปน อีทิเส าเน จ-สทฺโท วา-สทฺทตฺโถ, โส จ วิกปฺปตฺโถติ วทนฺติ, ตมฺปิ ยุตฺตเมว อตฺถนฺตรทสฺสเน ปยุตฺตตฺตา. อตฺตนา ปยุชฺชิตพฺพสฺส หิ วิชฺชมานตฺถสฺเสว โชตกา อุปสคฺคนิปาตา ยถา มคฺคนิทสฺสเน สาขาภงฺคา, ยถา จ อทิสฺสมานา โชตเน ปทีปาติ เอวมีทิเสสุ. โหติ เจตฺถ –

‘‘อตฺถนฺตรทสฺสนมฺหิ, จ สทฺโท ยทิ ทิสฺสติ;

สมุจฺจเย วิกปฺเป โส, คเหตพฺโพ วิภาวินา’’ติ.

อกตสมฺมสนสฺสาติ เหตุคพฺภปทํ. ตถา กตสมฺมสนสฺสาติ จ. ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวมฺปิ รูปํ ปสฺสโตติ เอตฺถ อิทฺธิวิธาเณน เภรวํ รูปํ นิมฺมินิตฺวา มํสจกฺขุนา ปสฺสโตติปิ วตฺตพฺพํ. เอวมฺปิ หิ อภิฺาลาภิโน อปริฺาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส วิยา’’ติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๓๕) วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวํ สทฺทํ สุณโตติ เอตฺถาปิ อิทฺธิวิธาเณน เภรวํ สทฺทํ นิมฺมินิตฺวา มํสโสเตน สุณโตปีติ วตฺตพฺพเมว. เอวมฺปิ หิ อภิฺาลาภิโน อปริฺาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส วิย. เถโร หิ โกฺจนาทสหิตํ สพฺพเสตํ หตฺถินาคํ มาเปตฺวา ทิสฺวา, สุตฺวา จ สฺชาตภยสนฺตาโสติ อฏฺกถาสุ (วิภ. อฏฺ. ๒.๘๘๒; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๑; วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๓) วุตฺโต. อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย…เป… ภยํ สนฺตาโส น อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ภยวิโนทนเหตุ นาม วิปสฺสนาาเณน กตสมฺมสนตา, ตสฺส, เตน วา สมฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถ. อิเธวาติ จตุตฺถชฺฌานานนฺตรเมว. ‘‘อปิจา’’ติอาทินา ยถาปาํ ยุตฺตตรนยํ ทสฺเสติ. วิปสฺสนาย ปวตฺตํ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิปรมฺปราคตสุขํ วิปสฺสนาสุขํ. ปาฏิเยกฺกนฺติ ฌานาภิฺาทีหิ อสมฺมิสฺสํ วิสุํ ภูตํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ. เตนาห ภควา ธมฺมปเท

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติอาทิ. (ธ. ป. ๓๗๔);

อิธาปิ วุตฺตํ ‘‘อิทมฺปิ โข มหาราช สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ…เป… ปณีตตรฺจา’’ติ, ตสฺมา ปาฬิยา สํสนฺทนโต อิมเมว นยํ ยุตฺตตรนฺติ วทนฺติ. อาทิโตวาติ อภิฺานมาทิมฺหิเยว.

มโนมยิทฺธิาณกถาวณฺณนา

๒๓๖-๗. มโนมยนฺติ เอตฺถ ปน มยสทฺโท อปรปฺตฺติวิการปทปูรณนิพฺพตฺติอาทีสุ อเนเกสฺวตฺเถสุ อาคโต. อิธ ปน นิพฺพตฺติอตฺเถติ ทสฺเสตุํ ‘‘มเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อภิฺามเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ อตฺโถติ อาจริเยนาติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๓๖, ๒๓๗) วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๙๗) ปน ‘‘อธิฏฺานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมย’’นฺติ อาคตํ, อภิฺามเนน, อธิฏฺานมเนน จาติ อุภยถาปิ นิพฺพตฺตตฺตา อุภยมฺเปตํ ยุตฺตเมว. องฺคํ นาม หตฺถปาทาทิตํตํสมุทายํ, ปจฺจงฺคํ นาม กปฺปรชณฺณุอาทิ ตสฺมึ ตสฺมึ สมุทาเย อวยวํ. ‘‘อหีนินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ ปริปุณฺณตาเยว อหีนตา, น ตุ อปฺปณีตตา, ปริปุณฺณภาโว จ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺานวเสเนว. นิมฺมิตรูเป หิ ปสาโท นาม นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สณฺานวเสน อวิกลินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินาว ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยาทีนมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. สณฺานวเสนาติ จ กมลทลาทิสทิสสณฺานมตฺตวเสน, น รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทาทิอินฺทฺริยวเสน. ‘‘สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถนฺโต ‘‘อิทฺธิมตา’’ติอาทิมาห. อวิทฺธกณฺโณติ กุลจาริตฺตวเสน กณฺณาลงฺการปิฬนฺธนตฺถํ อวิชฺฌิตกณฺโณ, นิทสฺสนมตฺตเมตํ. เตนาห ‘‘สพฺพากาเรหี’’ติ, วณฺณสณฺานาวยววิเสสาทิสพฺพากาเรหีติ อตฺโถ. เตนาติ อิทฺธิมตา.

อยเมวตฺโถ ปาฬิยมฺปิ วิภาวิโตติ อาห ‘‘มุฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิอุปมาตฺตยมฺปิ หิ…เป… วุตฺต’’นฺติ. กตฺถจิ ปน ‘‘มุฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมามตฺตํ. ยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘อุปมามตฺต’’นฺติ อิมินา อตฺถนฺตรทสฺสนํ นิวตฺเตติ, ‘‘ยมฺปิ หี’’ติอาทินา ปน ตสฺส อุปมาภาวํ สมตฺเถติ. นิยตานเปกฺเขน จ ยํ-สทฺเทน ‘‘มุฺชมฺหา อีสิก’’นฺติอาทิวจนเมว ปจฺจามสติ. สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถํเยว. กถํ สทิสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘มุฺชสทิสา เอว หี’’ติอาทิ. มุฺชํ นาม ติณวิเสโส, เยน โกจฺฉาทีนิ กโรนฺติ. ‘‘ปวาเหยฺยา’’ติ วจนโต อนฺโต ิตา เอว อีสิกา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ ‘‘อนฺโต อีสิกา โหตี’’ติ อิมินา. อีสิกาติ จ กฬีโร. วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กณฺฑ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๓๙๙) วุตฺตํ. วฏฺฏาย โกสิยาติ ปริวฏฺฏุลาย อสิโกสิยา. ปตฺถฏายาติ ปฏฺฏิกาย. กรฑิตพฺโพ ภาเชตพฺโพติ กรณฺโฑ, เปฬา. กรฑิตพฺโพ ชิคุจฺฉิตพฺโพติ กรณฺโฑ, นิมฺโมกํ. อิธาปิ นิมฺโมกเมวาติ อาห ‘‘กรณฺฑาติ อิทมฺปี’’ติอาทิ. วิลีวกรณฺโฑ นาม เปฬา. กสฺมา อหิกฺจุกสฺเสว นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺสาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘อหิกฺจุโก หี’’ติอาทินา, สฺเวว อหินา สทิโส, ตสฺมา ตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กรณฺฑายาติ เปฬาย, นิมฺโมกโตติ จ วทนฺตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๓๙๙) วุตฺตํ. ตตฺถ เปฬาคหณํ อหินา อสทิสตาย วิจาเรตพฺพํ.

ยชฺเชวํ ‘‘เสยฺยถาปิ ปน มหาราช ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา’’ติ ปุริสสฺส กรณฺฑโต อหิอุทฺธรณูปมาย อยมตฺโถ วิรุชฺเฌยฺย. น หิ โส หตฺเถน ตโต อุทฺธริตุํ สกฺกาติ อนุโยเคนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ‘‘อุทฺธเรยฺยา’’ติ หิ อนิยมวจเนปิ หตฺเถน อุทฺธรณสฺเสว ปากฏตฺตา ตํทสฺสนมิว ชาตํ. เตนาห ‘‘หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต’’ติ. ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ จิตฺเตน อุทฺธรณสฺส เหตุทสฺสนํ. อหิโน นาม ปฺจสุ าเนสุ สชาตึ นาติวตฺตนฺติ อุปปตฺติยํ, จุติยํ, วิสฺสฏฺนิทฺโทกฺกมเน, สมานชาติยา เมถุนปฏิเสวเน, ชิณฺณตจาปนยเนติ วุตฺตํ ‘‘สชาติยํ ิโต’’ติ. อุรคชาติยเมว ิโต ปชหติ, น นาคิทฺธิยา อฺชาติรูโปติ อตฺโถ. อิทฺหิ มหิทฺธิเก นาเค สนฺธาย วุตฺตํ. สรีรํ ขาทยมานํ วิยาติ อตฺตโนเยว ตจํ อตฺตโน สรีรํ ขาทยมานํ วิย. ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ ชิณฺณตาย กตฺถจิ มุตฺตํ กตฺถจิ โอลมฺพิตํ ชิณฺณตจํ ชิคุจฺฉนฺโต. จตูหีติ ‘‘สชาติยํ ิโต, นิสฺสาย, ถาเมน, ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ ยถาวุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิ. ตโตติ กฺจุกโต. อฺเนาติ อตฺตโต อฺเน. จิตฺเตนาติ ปุริสสฺส จิตฺเตเนว, น หตฺเถน. เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส อหึ ปสฺสิตฺวา ‘‘อโห วตาหํ อิมํ อหึ กฺจุกโต อุทฺธเรยฺย’’นฺติ อหึ กรณฺฑา จิตฺเตน อุทฺธเรยฺย, ตสฺส เอวมสฺส ‘‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ, อฺโ อหิ, อฺโ กรณฺโฑ, กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’’ติ, เอวเมว…เป… โส อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ…เป… อหีนินฺทฺริยนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.

อิทฺธิวิธาณาทิกถาวณฺณนา

๒๓๙. ภาชนาทิวิกติกิริยานิสฺสยภูตา สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย วิกุพฺพนกิริยานิสฺสยภาวโต อิทฺธิวิธาณํ ทฏฺพฺพํ.

๒๔๑. ปุพฺเพ นีวรณปฺปหานวาเร วิย กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เกวลํ อทฺธานมคฺคคฺคหณํ เขมมคฺคทสฺสนตฺถํ. กสฺมา ปน เขมมคฺคสฺเสว ทสฺสนํ, น กนฺตารมคฺคสฺส, นนุ อุปมาทสฺสนมตฺตเมตนฺติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาห. ‘‘อปฺปฏิภยฺหี’’ติอาทิ ปน เขมมคฺคสฺเสว คหณการณทสฺสนํ. วาตาตปาทินิวารณตฺถํ สีเส สาฏกํ กตฺวา. ตถา ตถา ปน ปริปุณฺณวจนํ อุปมาสมฺปตฺติยา อุปเมยฺยสมฺปาทนตฺถํ, อธิปฺเปตสฺส จ อุปเมยฺยตฺถสฺส สุวิฺาปนตฺถํ, เหตุทาหรณเภทฺยเภทกาทิสมฺปนฺนวจเนน จ วิฺูชาติกานํ จิตฺตาราธนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพตฺถ. สุขํ ววตฺถเปตีติ อกิจฺฉํ อกสิเรน สลฺลกฺเขติ, ปริจฺฉินฺทติ จ.

๒๔๓. มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ยุวสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ทหรสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตรุโณ’’ติ วุตฺตํ. ตถา ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโก, อนิจฺฉนโต จ อมณฺฑนชาติโกติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนชาติโก’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา มณฺฑนชาติกาทิสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ยุวสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยพฺพนฺเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. ปาฬิยฺหิ ยถากฺกมํ ปทตฺตยสฺส วิเสสิตพฺพวิเสสกภาเวน วจนโต ตถา สํวณฺณนา กตา, อิตรถา เอกเกนาปิ ปเทน อธิปฺเปตตฺถาธิคมิกา สปริวารา สํวณฺณนาว กาตพฺพา สิยาติ. ‘‘มณฺฑนปกติโก’’ติ วุตฺตเมว วิวริตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิมาห. กณิกสทฺโท โทสปริยาโย, โทโส จ นาม กาฬติลกาทีติ ทสฺเสติ ‘‘กาฬติลกา’’ติอาทินา. กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิ, กาฬา วา กมฺมาสา, เย ‘‘สาสปพีชิกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ. ติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิ. วงฺคํ นาม วิยงฺคํ วิปริณามิตมงฺคํ. โยพฺพนฺนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกา, เย ‘‘ขรปีฬกา’’ ติปิ วุจฺจนฺติ. มุขนิมิตฺตนฺติ มุขจฺฉายํ. มุเข คโต โทโส มุขโทโส. ลกฺขณวจนมตฺตเมตํ มุเข อโทสสฺสปิ ปากฏภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ยถา วา มุเข โทโส, เอวํ มุเข อโทโสปิ มุขโทโสติ สรโลเปน วุตฺโต สามฺนิทฺเทสโตปิ อเนกตฺถสฺส วิฺาตพฺพตฺตา, ปิสทฺทโลเปน วา อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวุตฺโตปิ หิ อตฺโถ สมฺปิณฺฑนวเสน วุตฺโต วิย วิฺายติ, มุขโทโส จ มุขอโทโส จ มุขโทโสติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ อตฺถสฺส ปริปุณฺณตาย ‘‘ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘วตฺตพฺพสฺสาวสิฏฺสฺส, คาโห นิทสฺสนาทินา;

อปิสทฺทาทิโลเปน, เอกเสสนเยน วา.

อสมาเน สทฺเท ติธา, จตุธา จ สมานเก;

สามฺนิทฺเทสโตปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา’’ติ.

‘‘สราคํ วา จิตฺต’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ วุตฺตํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ.

๒๔๕. ปุพฺเพนิวาสาณูปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส, ปุพฺเพนิวาสาเณ วา ทสฺสิตาย อุปมาย. กสฺมา ปน ปาฬิยํ คามตฺตยเมว อุปมาเน คหิตนฺติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ ทิวสํ กตกิริยา นาม ปากติกสตฺตสฺสาปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหติ. ตสฺมา ตํ ทิวสํ คนฺตุํ สกฺกุเณยฺยํ คามตฺตยเมว ภควตา คหิตํ, น ตทุตฺตรีติ อธิปฺปาโย. กิฺจาปิ ปาฬิยํ ตํทิวสคฺคหณํ นตฺถิ, คามตฺตยคฺคหเณน ปน ตทเหว กตกิริยา อธิปฺเปตาติ มนฺตฺวา อฏฺกถายํ ตํทิวสคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตํทิวสคตคามตฺตยคฺคหเณเนว จ มหาภินีหาเรหิ อฺเสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสาณลาภีนํ ตีสุปิ ภเวสุ กตกิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตทตฺถมฺปิ หิ คามตฺตยคฺคหณนฺติ. ตีสุ ภเวสุ กตกิริยายาติ อภิสมฺปราเยสุ ปุพฺเพ ทิฏฺธมฺเม ปน อิทานิ, ปุพฺเพ จ กตกิจฺจสฺส.

๒๔๗. ปาฬิยํ รถิกาย วีถึ สฺจรนฺเตติ อฺาย รถิกาย อฺํ รถึ สฺจรนฺเตติ อตฺโถ, เตน อปราปรํ สฺจรณํ ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อปราปรํ สฺจรนฺเต’’ติ, ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สฺจรนฺเตติ วุตฺตํ โหติ, อยเมวตฺโถ รถิวีถิสทฺทานเมกตฺถตฺตา. สิงฺฆาฏกมฺหีติ วีถิจตุกฺเก. ปาสาโท วิย ภิกฺขุสฺส กรชกาโย ทฏฺพฺโพ ตตฺถ ปติฏฺิตสฺส ทฏฺพฺพทสฺสนสิทฺธิโต. มํสจกฺขุมโต หิ ทิพฺพจกฺขุสมธิคโม. ยถาห ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ (อิติวุ. ๖๑). จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุ ทฏฺพฺพสฺส ทสฺสนโต. เคหํ ปวิสนฺโต, ตโต นิกฺขมนฺโต วิย จ มาตุกุจฺฉึ ปฏิสนฺธิวเสน ปวิสนฺโต, ตโต จ วิชาติวเสน นิกฺขมนฺโต มาตุกุจฺฉิยา เคหสทิสตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มาตรํ กุฏิกํ พฺรูสิ, ภริยํ พฺรูสิ กุลาวก’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๙). อยํ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – เคหํ ปวิสนฺโต วิย อตฺตภาวํ อุปปชฺชนวเสน โอกฺกมนฺโต, เคหา นิกฺขมนฺโต วิย จ อตฺตภาวโต จวนวเสน อปกฺกมนฺโต อตฺตภาวสฺส เคหสทิสตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสี’’ติ (ธ. ป. ๑๕๔).

อปราปรํ สฺจรณกสตฺตาติ ปุนปฺปุนํ สํสาเร ปริพฺภมนกสตฺตา. อพฺโภกาสฏฺาเนติ อชฺโฌกาสเทสภูเต. มชฺเฌติ นครสฺส มชฺฌภูเต สิงฺฆาฏเก. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเวกเทเส. นิพฺพตฺตสตฺตาติ อุปฺปชฺชมานกสตฺตา. อิมินา หิ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ชาตสํวทฺเธ สตฺเต วทติ, ‘‘อปราปรํ สฺจรณกสตฺตา’’ติ ปน เอเตน ตถา อนิยมิตกาลิเก สาธารณสตฺเต. เอวฺหิ เตสํ ยถากฺกมํ สฺจรณกสนฺนิสินฺนกชโนปมตา อุปปนฺนา โหตีติ. ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อาวิภูตกาโลติ เอตฺถ ปน วุตฺตปฺปการานํ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อนิยมโต คหณํ เวทิตพฺพํ.

นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุกถา, อถ กสฺมา ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ จตุโวการภวสฺสาปิ สงฺคโห กโต. น หิ โส อรูปธมฺมารมฺมโณติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทฺจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อิทนฺติ ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานนฺติ อิทํ วจน’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๗) อยเมตฺถ อาจริยสฺส มติ, เอวํ สติ อฏฺกถาจริเยหิ อฏฺกถายเมว ยถาวุตฺโต อนุโยโค ปริหริโตติ. อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุกถา, อถ กสฺมา ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทินา อวิเสสโต จตุโวการภวูปคสฺสาปิ สงฺคโห กโต. น หิ โส อรูปธมฺมารมฺมโณติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทฺจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทิวจนํ. เอวฺหิ สติ อฏฺกถาจริเยหิ ปาฬิยเมว ยถาวุตฺโต อนุโยโค ปริหริโตติ. ยทคฺเคน โส ปาฬิยํ ปริหริโต, ตทคฺเคน อฏฺกถายมฺปิ ตสฺสา อตฺถวณฺณนาภาวโต. เทสนาสุขตฺถเมวาติ เกวลํ เทสนาสุขตฺถํ เอว อวิเสเสน วุตฺตํ, น ปน จตุโวการภวูปคานํ ทิพฺพจกฺขุสฺส อาวิภาวสพฺภาวโต. ‘‘เปตฺวา อรูปภว’’นฺติ วา ‘‘ทฺวีสุ ภเวสู’’ติ วา สตฺเต ปสฺสติ กามาวจรภวโต, รูปาวจรภวโต จ จวมาเนติ วา กามาวจรภเว, รูปาวจรภเว จ อุปปชฺชมาเนติ วา วุจฺจมานา หิ เทสนา ยถารหํ เภทฺยเภทกาทิวิภาวเนน สุขาสุขาวโพธา จ น โหติ, อวิเสเสน ปน เอวเมว วุจฺจมานา สุขาสุขาวโพธา จ. เทเสตุํ, อวโพเธตุฺจ สุกรตาปโยชนฺหิ ‘‘เทสนาสุขตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ. กสฺมาติ อาห ‘‘อารุปฺเป…เป… นตฺถี’’ติ, ทิพฺพจกฺขุโคจรภูตานํ รูปธมฺมานมภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา

๒๔๘. อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, น โลกิยาภิฺาสุ วิย อภิฺาปาทกํ. วิปสฺสนาปาทกนฺติ จ วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตํ, วิปสฺสนา จ นาเมสา ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทน มหาโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, สาวกานํ วิปสฺสนา จาติ. ตตฺถ มหาโพธิสตฺตานํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยาณสมฺพนฺธิกา สยมฺภุาณภูตา, สาวกานํ ปน สุตมยาณสมฺพนฺธิกา ปโรปเทสสมฺภูตา. สา ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานฺจ อฺตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๔) นานานยโต วิภาวิตา, มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพฺุตฺาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคาณสฺส อธิฏฺานภูตํ ปุพฺพภาคาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนฺสาธารณํ วิปสฺสนาาณํ โหติ, ยํ อฏฺกถาสุ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ, ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬฺชนสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ. สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๔๔) อุทฺเทสโต อาจริเยน ทสฺสิโต, ตโต โส อตฺถิเกหิ คเหตพฺโพ. อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนาว อธิปฺเปตา.

‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อิทํ กิริยาปโยชนภูเต ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา อสติปิ ปโยชนวาจเก ปโยชนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ขยาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติ. เอวมีทิเสสุ. นิพฺพานํ, อรหตฺตมคฺโค จ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน อิธ ขโย นาม, ตตฺถ าณํ ขยาณํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถ. เขเปติ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทตีติ ขโย, มคฺโค. โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ขเย าณ’’นฺติ (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา ๑๔๘) เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโยว วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ อิมินา. อนุปฺปาเท าณนฺติ อาสวานมนุปฺปาทภูเต อริยผเล าณํ. ขียึสุ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, ผลํ. สมิตปาปตาย สมโณ, สมิตปาปตา จ นิปฺปริยายโต อรหตฺตผเลเนวาติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติ. ขยาติ จ ขีณตฺตาติ อตฺโถ. ขียนฺติ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, นิพฺพานํ. ‘‘อาสวกฺขยา’’ติ ปน สมาสวเสน ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปทสฺส อตฺถุทฺธาเร อาสวกฺขยปทคฺคหณํ.

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสา’’ติอาทิคาถา ธมฺมปเท (ธ. ป. ๒๕๓). ตตฺถ อุชฺฌานสฺิโนติ ครหสฺิโน. อราติ ทูรา. ‘‘อรา สิงฺฆามิ วาริช’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓๔; ชา. ๑.๖.๑๑๖) วิย หิ ทูรตฺโถยํ นิปาโต. ‘‘อารา’’ติปิ ปาโ. อราสทฺโท วิย อาราสทฺโทปิ ทูรตฺเถ เอโก นิปาโตติ เวทิตพฺโพ. ตเทว หิ ปทํ สทฺทสตฺเถ อุทาหฏํ. กามฺจ ธมฺมปทฏฺกถายํ ‘‘อรหตฺตมคฺคสงฺขาตา อารา ทูรํ คโตว โหตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๒๕๓) วุตฺตํ, ตถาปิ อาสววฑฺฒิยา สงฺขาเร วฑฺเฒนฺโต วิสงฺขารโต สุวิทูรทูโร, ตสฺมา ‘‘อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ เอตฺถ อาสวกฺขยปทํ วิสงฺขาราธิวจนมฺปิ สมฺภวตีติ อาห ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ. ขยนํ ขโย, อาสวานํ ขณนิโรโธ. เสสํ ตสฺส ปริยายวจนํ. ภงฺโค อาสวานํ ขโยติ วุตฺโตติ โยชนา. อิธ ปน นิพฺพานมฺปิ มคฺโคปิ อวินาภาวโต. น หิ นิพฺพานมนารพฺภ มคฺเคเนว อาสวานํ ขโย โหตีติ.

ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺมึ อาสวานํ ขยาเณ นินฺนํ. เสสํ ตสฺเสว เววจนํ. ปาฬิยํ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปริจฺฉินฺทิตฺวา, อนวเสเสตฺวา จ ตทา ตสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช คหิตภาวทสฺสนํ. น อิโต ภิยฺโยติ อนวเสเสตฺวา คหิตภาวทสฺสนํ. เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ. สรสลกฺขณปฏิเวธวเสน ปชานนเมว ยถาภูตํ ปชานนํ นามาติ ทสฺเสติ ‘‘สรสลกฺขณปฏิเวเธนา’’ติ อิมินา. รโสติ สภาโว รสิตพฺโพ ชานิตพฺโพติ กตฺวา, อตฺตโน รโส สรโส, โส เอว ลกฺขณํ, ตสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนนาติ อตฺโถ. อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺจ นาม ยถา ตสฺมึ าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ตสฺส ปวตฺติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ‘‘นิพฺพตฺติก’’นฺติ อิมินา ‘‘ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโย’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. ตทุภยนฺติ ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย จ. ยํ านํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน การณภูตํ อาคมฺม. านนฺติ หิ การณํ วุจฺจติ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตตายาติ กตฺวา. ตทุภยํ ปตฺวาติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ตทุภยสฺส ปตฺติ วิย วุตฺตา. ปุคฺคลสฺเสว หิ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปฺปตฺติ, น ตทุภยสฺส. อปิจ ปตฺวาติ ปาปุณนเหตุ, ปุคฺคลสฺส อารมฺมณกรณวเสน สมาปชฺชนโตติ อตฺโถ. อสมานกตฺตุเก วิย หิ สมานกตฺตุเกปิ ตฺวาปจฺจยสฺส เหตฺวตฺเถ ปวตฺติ สทฺทสตฺเถสุ ปากฏา. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘น ปวตฺตติ ตทุภยเมเตนา’’ติ กตฺวา, อปฺปวตฺติฏฺานํ วา ‘‘น ปวตฺตติ ตทุภยเมตฺถา’’ติ กตฺวา, อเนน จ ‘‘ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ทุกฺขนิโรโธ’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ, ทุกฺขสมุทยสฺส ปน คหณํ ตํนิพฺพตฺตกสฺส นิรุชฺฌนโต ตสฺสาปิ นิรุชฺฌนทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิพฺพานปเทเยว ต-สทฺโท นิวตฺตตีติ อยํ-สทฺโท ปุน วุตฺโต. สพฺพนามิกฺหิ ปทํ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคสฺส คาหกํ, วุจฺจมานสฺส วา. ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺส. สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกรณวเสน สมฺมเทว ปาปกํ, เอเตน จ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ คมยติ, คจฺฉติ วา เอตายาติ ทุกฺขนิโรธคามินี, สาเยว ปฏิปทา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ.

กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสน. ตเทว อาสวปริยาเยน ทสฺเสนฺโต ปุน อาห, ตสฺมา น เอตฺถ ปุนรุตฺติโทโสติ อธิปฺปาโย. ปริยายเทสนาภาโว นาม หิ อาเวณิโก พุทฺธธมฺโมติ เหฏฺา วุตฺโตวายมตฺโถ. นนุ จ อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโยว อตฺถิ, น เสสสจฺจปริยาโย, อถ กสฺมา สรูปโต ทสฺสิตสจฺจานิเยว กิเลสวเสน ปริยายโต ปุน ทสฺเสนฺโต เอวมาหาติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํสมฺพนฺธตฺตา ปน เสสสจฺจานํ ตํสมุทยาทิปริยาโยปิ ลพฺภตีติ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจปริยายภูตอาสวสมฺพนฺธานิ หิ อาสวสมุทยาทีนีติ, สจฺจานิ ทสฺเสนฺโตติปิ โยเชตพฺพํ. ‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อารทฺธตฺตา เจตฺถ อาสวานเมว คหณํ, น เสสกิเลสานํ ตถา อนารทฺธตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๔๘; ม. นิ. ๑.๔๓๓; ๓.๑๙) อาสววิมุตฺตสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโคว อิธ กถิโต โลกิยวิปสฺสนาย โลกุตฺตรมคฺคสฺส มิสฺสกตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติ. ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ตโยปิ ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตา จตุสจฺจปชานนาย เอว จตุกิจฺจสิทฺธิโต, ปหานาภิสมโย ปน ปาริเสสโต ‘‘วิมุจฺจตี’’ติ อิมินา วุตฺโตติ อาห ‘‘มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติ. จตฺตาริ หิ กิจฺจานิ จตุสจฺจปชานนาย เอว สิทฺธานิ. ยถาห ‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาตนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาที’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๒๙). อยํ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – ชานโต ปสฺสโตติ จ เหตุนิทฺเทโส, ‘‘ชานนเหตุ ปสฺสนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา. กามฺเจตฺถ ชานนปสฺสนกิริยานํ, วิมุจฺจนกิริยาย จ สมานกาลตา, ตถาปิ ธมฺมานํ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตาทิโกฏิยา ลพฺภตีติ, เหตุคพฺภวิเสสนตาทสฺสนเมตนฺติปิ วทนฺติ.

ภวาสวคฺคหเณน เจตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺาสวสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, อธุนา ปน ‘‘ทิฏฺาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ กตฺถจิ ปาโ ทิสฺสติ, โส น โปราโณ, ปจฺฉา ปมาทลิขิโตติ เวทิตพฺโพ. ภยเภรวสุตฺตสํวณฺณนาทีสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๔) อเนกาสุปิ ตเถว สํวณฺณิตตฺตา. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ปาฬิยํ สจฺจปฏิเวโธ อนิยมิตปุคฺคลสฺส อนิยมิตกาลวเสน วุตฺโต, ตถาปิ อภิสมยกาเล ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต’’ติ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, โส จ กามํ กสฺสจิ มคฺคกฺขณโต ปรํ ยาวชฺชตนา อตีตกาลิโก เอว, สพฺพปมํ ปนสฺส อตีตกาลิกตฺตํ ผลกฺขเณน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณ’’นฺติ. ปจฺจเวกฺขณาณนฺติ ผลปจฺจเวกฺขณาณํ ตถา เจว วุตฺตตฺตา. ตคฺคหเณน ปน ตทวินาภาวโต เสสานิ นิรวเสสานิ คเหตพฺพานิ, เอกเทสานิ วา อปริปุณฺณายปิ ปจฺจเวกฺขณาย สมฺภวโต. ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปทปริโยสาเนหิ. ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส. ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺานํ. นนุ จ ‘‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ ผลเมว ตสฺส อารมฺมณสงฺขาตา ภูมิ, อถ กถํ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ตสฺส ภูมิทสฺสนนฺติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘เตน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขเณน วิชฺชมานสฺสาปิ กมฺมสฺส อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกภาวโต ‘‘ขีณา ชาตี’’ติ ปชานาติ, ยสฺมา จ มคฺคปจฺจเวกฺขณาทีหิ ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีนิ ปชานาติ, ตสฺมา ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ตสฺส ภูมิทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เตน าเณนา’’ติ หิ ยถารุตโต, อวินาภาวโต จ คหิเตน ปฺจวิเธน ปจฺจเวกฺขณาเณนาติ อตฺโถ.

‘‘ขีณา ชาตี’’ติ เอตฺถ โสตุชนานํ สุวิฺาปนตฺถํ ปรมฺมุขา วิย โจทนํ สมุฏฺาเปติ ‘‘กตมา ปนา’’ติอาทินา. เยน ปนาธิปฺปาเยน โจทนา กตา, ตทธิปฺปายํ ปกาเสตฺวา ปริหารํ วตฺตุกาโม ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาห. ‘‘น ตาว…เป… วิชฺชมานตฺตา’’ติ วกฺขมานเมว หิ อตฺถํ มนสิ กตฺวา อยํ โจทนา สมุฏฺาปิตา, ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณาติ อสฺส ภิกฺขุโน อตีตา ชาติ, น ตาว มคฺคภาวนาย ขีณา. ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติ, มคฺคภาวนาย ปุริมตรเมว นิรุชฺฌนวเสน ขีณตฺตาติ อธิปฺปาโย. น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ โยชนา. ตตฺถ การณมาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติ, อิทฺจ อนาคตภาวสามฺเมว คเหตฺวา เลเสน โจทนาธิปฺปายวิภาวนตฺถํ วทติ, น อนาคตวิเสสํ อนาคเต มคฺคภาวนาย เขปนปโยคาภาวโตติ อตฺโถ. วิชฺชมาเนเยว หิ ปโยโค สมฺภวติ, น อวิชฺชมาเนติ วุตฺตํ โหติ. อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส จ เขปเน วายาโมปิ ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิ. อนาคตวิเสโสติ จ อภาวิเต มคฺเค อุปฺปชฺชนารโห อนนฺตรชาติเภโท วุจฺจติ. น ปจฺจุปฺปนฺนา อสฺส ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ โยชนา. ตตฺถ การณมาห ‘‘วิชฺชมานตฺตา’’ติ, เอกภวปริยาปนฺนตาย วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา หิ ชาติ. ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินา ปน มคฺคภาวนาย กิเลสเหตุวินาสนมุเขน อนาคตชาติยา เอว ขีณภาโว ปกาสิโตติ ทฏฺพฺพํ. เอกจตุปฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํ, ปุพฺพปททฺวเยเปตฺถ อุตฺตรปทโลโป. เอกจตุปฺจกฺขนฺธปฺปเภทาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ตํ โส’’ติอาทิ ‘‘กถฺจ นํ ปชานาตี’’ติ โจทนาย โสธนาวจนํ. ตตฺถ นฺติ ยถาวุตฺตํ ชาตึ. โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุ. ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ ปชานนาย ปุพฺพภาเค ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณทสฺสนํ. เอวฺจ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณปรมฺปราย ตถา ปชานนา สิทฺธาติ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจเวกฺขณนฺตรวิภาวนตฺถเมว หิ ‘‘ชานนฺโต ปชานาตี’’ติ วตฺตมานวจนทฺวยํ วุตฺตํ, ชานนฺโต หุตฺวา, ชานนเหตุ วา ปชานาติ นามาติ อตฺโถ.

พฺรหฺมจริยวาโส นาม อุกฺกฏฺนิทฺเทสโต มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนเมวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติ, สมนฺตโต นิรวเสเสน วสิตํ ปริจิณฺณนฺติ อตฺโถ. กสฺมา ปนิทํ โส อตีตกาลวเสน ปชานาตีติ อนุโยเคนาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิ’’นฺติอาทิ. ปุถุชฺชนกลฺยาณโกปิ หิ เหฏฺา วุตฺตลกฺขโณ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) ตถา เอว วุตฺตตฺตา. วสนฺติ นามาติ วสนฺตา เอว นาม โหนฺติ, น วุตฺถวาสา. ตสฺมาติ วุตฺถวาสตฺตา. นนุ จ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา ปาฬิยํ สมฺมาทิฏฺิเยว วุตฺตา, น สมฺมาสงฺกปฺปาทโย, อถ กสฺมา ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ นิฏฺาปิต’’นฺติ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส สาธารณโต วุตฺตนฺติ? สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต. สมฺมาทิฏฺิยา หิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ เสสานํ ทุกฺขสจฺเจ ปริฺาภิสมยานุคุณาว ปวตฺติ, อิตรสจฺเจสุ จ เนสํ ปหานาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติ ปากฏา เอวาติ. ทุกฺขนิโรธมคฺเคสุ ยถากฺกมํ ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาปิ ยาวเทว สมุทยปหานตฺถาติ กตฺวา ตทตฺเถเยว ตาสํ ปกฺขิปเนน ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปทสฺส อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ทุกฺขมูลํ สมุจฺฉินฺน’’นฺติ อิมินาปิ ตเทว ปการนฺตเรน วิภาเวติ.

กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ อตีตนิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย’’ติอาทิ. อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถภาวายา’’ติ อิมินา, อาย-สทฺโท จ สมฺปทานตฺเถ, ตทตฺถายาติ อตฺโถ. เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริฺาทโย อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ โสฬสกิจฺจภาวายา’’ติ. เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ มคฺเค ปจฺจเวกฺขิเต ตํกิจฺจปจฺจเวกฺขณายปิ สุเขน สิทฺธิโต. เอวํ สาธารณโต จตูสุ มคฺเคสุ ปจฺเจกํ จตุกิจฺจวเสน โสฬสกิจฺจภาวํ ปกาเสตฺวา เตสุปิ กิจฺเจสุ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสํ ปริฺาทีนนฺติ ตเทว วิเสสโต ปกาเสตุํ ‘‘กิเลสกฺขยภาวาย วา’’ติ อาห.

อปิจ ปุริมนเยน ปจฺจเวกฺขณปรมฺปราย ปจฺจเวกฺขณวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปธานตฺตา ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวิธิเมว ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ. ทุติยวิกปฺเป อยํ ปกาโร อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, อายสทฺโท เจตฺถ สมฺปทานวจนสฺส การิยภูโต นิสฺสกฺกตฺเถติ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติ อิมินา. ‘‘อิมสฺมา เอวํ ปการา’’ติ ปน วทนฺโต ปกาโร นาม ปการวนฺตโต อตฺถโต เภโท นตฺถิ. ยทิ หิ โส เภโท อสฺส, ตสฺเสว โส ปกาโร น สิยา, ตสฺมา อิตฺถํ-สทฺโท ปการวนฺตวาจโก, อตฺถโต ปน อเภเทปิ สติ อวยวาวยวิตาทินา เภทปริกปฺปนาวเสน สิยา กิฺจิ เภทมตฺถํ, ตสฺมา อิตฺถตฺตสทฺโท ปการวาจโกติ ทสฺเสติ. อยมิธ ฏีกายํ, (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๘) มชฺฌิมาคมฏีกาวินยฏีกาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๔) จ อาคตนโย.

สทฺทวิทู ปน ปวตฺตินิมิตฺตานุสาเรน เอวมิจฺฉนฺติ – อยํ ปกาโร อสฺสาติ อิตฺถํ, ปการวนฺโต. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. ตสฺส ภาโว อิตฺถตฺตํ, ปกาโร, อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํ ปการา’’ติ อาหาติ. ปมวิกปฺเปปิ ยถารหํ เอส นโย. อิทานิ วตฺตมานขนฺธสนฺตานาติ สรูปกถนํ. อปรนฺติ อนาคตํ. ‘‘อิเม ปน ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา ติฏฺนฺตี’’ติ อิทานิ ปาโ, ‘‘อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา ติฏฺนฺตี’’ติ ปน มชฺฌิมาคมวินยฏีกาทีสุ, (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๔) อิธ จ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๘) อุลฺลิงฺคิตปาโ. ตตฺถ จริมกตฺตภาวสงฺขาตาติ เอกสนฺตติปริยาปนฺนภาเวน ปจฺฉิมกตฺตภาวกถิตา. ปริฺาตาติ มคฺเคน ปริจฺฉิชฺช าตา. ติฏฺนฺตีติ อปฺปติฏฺา อโนกาสา ติฏฺนฺติ. เอเตน หิ เตสํ ขนฺธานํ อปริฺามูลาภาเวน อปติฏฺาภาวํ ทสฺเสติ. อปริฺามูลิกา หิ ปติฏฺา, ตทภาวโต ปน อปฺปติฏฺาภาโว. ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺห’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖; มหานิ. ๗). ตทุปมํ วิภาเวติ ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติ อิมินา, ยถา ฉินฺนมูลกา รุกฺขา มูลาภาวโต อปฺปติฏฺา อโนกาสา ติฏฺนฺติ, เอวเมเตปิ อปริฺามูลาภาวโตติ. อยเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนา. จริมกจิตฺตนิโรเธนาติ ปรินิพฺพานจิตฺตนิโรเธน. อนุปาทาโนติ อนินฺธโน. อปณฺณตฺติกภาวนฺติ เยสุ ขนฺเธสุ วิชฺชมาเนสุ ตถา ตถา ปริกปฺปนาสิทฺธา ปฺตฺติ, ตทภาวโต ตสฺสาปิ ธรมานกปฺตฺติยา อภาเวน อปฺตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺติ. ปณฺณตฺติ ปฺตฺตีติ หิ อตฺถโต เอกํ ยถา ‘‘ปฺาส ปณฺณาสา’’ติ. ปฺาส ปณฺณาเทโสติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ.

๒๔๙. เยภุยฺเยน สํขิปติ สงฺกุจิโต ภวตีติ สงฺเขโป, ปพฺพตมตฺถกํ. ตฺหิ ปพฺพตปาทโต อนุกฺกเมน พหุลํ สํขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหติ. เตนาห ‘‘ปพฺพตมตฺถเก’’ติ, ปพฺพตสิขเรติ อตฺโถ. อยํ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – สงฺขิปียติ ปพฺพตภาเวน คณียตีติ สงฺเขโป, ปพฺพตปริยาปนฺโน ปเทโส, ตสฺมึ ปพฺพตปริยาปนฺเน ปเทเสติ อตฺโถติ. อนาวิโลติ อกาลุสิโย, สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติ. สปติ อปทาปิ สมานา คจฺฉตีติ สิปฺปิ, ขุทฺทกา สิปฺปิ สิปฺปิโย กา-การสฺส ย-การํ กตฺวา, โย ‘‘มุตฺติโก’’ติปิ วุจฺจติ. สวติ ปสวตีติ สมฺพุโก, ยํ ‘‘ชลสุตฺติ, สงฺขลิกา’’ติ จ โวหรนฺติ. สมาหาเร เยภุยฺยโต นปุํสกปโยโคติ วุตฺตํ ‘‘สิปฺปิยสมฺพุก’’นฺติ. เอวมีทิเสสุ. สกฺขราติ มุฏฺิปฺปมาณา ปาสาณา. กถลานีติ กปาลขณฺฑานิ. สมูหวาจกสฺส ฆฏาสทฺทสฺส อิตฺถิ ลิงฺคสฺสาปิ ทิสฺสนโต ‘‘คุมฺพ’’นฺติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ฆฏา’’ติ อิมินา.

กามฺจ ‘‘สิปฺปิยสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปี’’ติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยว, สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพานิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปิ, ตถาปิ สหจรณนเยน สพฺพาเนว จรนฺติ วิย เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ ‘‘สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยวา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ปน สหจรณนยํ. ปน-สทฺโท อรุจิสํสูจเน, ตถาปีติ อตฺโถ. อนฺตรนฺตราติ พหูนํ คาวีนมนฺตรนฺตรา ิตาสุ คาวีสุ วิชฺชมานาสุปิ. คาโวติ คาวิโย. อิตราปีติ ิตาปิ นิสินฺนาปิ. จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ สหจรณนเยน. ติฏฺนฺตเมวาติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพานํ จรณกิริยายปิ โยคโต านกิริยาย อเนกนฺตตฺตา เอกนฺตโต ติฏฺนฺตเมว น กทาจิปิ จรนฺตํ สกฺขรกถลํ อุปาทาย สิปฺปิยสมฺพุกมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ ติฏฺนฺตนฺติ วุตฺตํ, น ตุ เตสํ านกิริยมุปาทาย. เตสํ ปน จรณกิริยมุปาทาย ‘‘จรนฺตมฺปี’’ติ ปิ-สทฺทโลโป เหตฺถ ทฏฺพฺโพ. อิตรมฺปิ ทฺวยนฺติ สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพํ ปทวเสน เอวํ วุตฺตํ. อิตรฺจ ทฺวยนฺติ สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพเมว. จรนฺตนฺติ วุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เตสํ านกิริยมุปาทาย ‘‘ติฏฺนฺตมฺปี’’ติ ปิ-สทฺทโลโป, เอวเมตฺถ อฏฺกถาจริเยหิ สหจรณนโย ทสฺสิโต, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ยถาลาภนโยปิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กึ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺพฺพํ. สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ติฏฺนฺตนฺติ, สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๙). อลพฺภมานสฺสาปิ อตฺถสฺส สหโยคีวเสน เทสนามตฺตํ ปติ สหจรณนโย, สาธารณโต เทสิตสฺสาปิ อตฺถสฺส สมฺภววเสน วิเวจนํ ปติ ยถาลาภนโยติ อุภยถาปิ ยุชฺชติ.

เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ – อฏฺกถายํ ‘‘สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปี’’ติ อิมินา ยถาลาภนโย ทสฺสิโต ยถาสมฺภวํ อตฺถสฺส วิเวจิตตฺตา, ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ปน สหจรณนโย อลพฺภมานสฺสาปิ อตฺถสฺส สหโยคีวเสน เทสนามตฺตสฺส วิภาวิตตฺตาติ, ตเทตมฺปิ อนุปวชฺชเมว อตฺถสฺส ยุตฺตตฺตา, อฏฺกถายฺจ ตถา ทสฺสนสฺสาปิ สมฺภวโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. ตีเรติ อุทกรหทสฺส ตีเร. อุทกรหโท จ นาม กตฺถจิ สมุทฺโทปิ วุจฺจติ ‘‘รหโทปิ ตตฺถ คมฺภีโร, สมุทฺโท สริโตทโก’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๗๘). กตฺถจิ ชลาสโยปิ ‘‘รหโทปิ ตตฺถ ธรณี นาม, ยโต เมฆา ปวสฺสนฺติ, วสฺสา ยโต ปตายนฺตี’’ติอาทีสุ, (ที. นิ. ๓.๒๘๑) อิธาปิ ชลาสโยเยว. โส หิ อุทกวเสน รโห จกฺขุรหาทิกํ ททาตีติ อุทกรหโท โอ-การสฺส อ-การํ กตฺวา. สทฺทวิทู ปน ‘‘อุทกํ หรตีติ อุทกรหโท นิรุตฺตินเยนา’’ติ วทนฺติ.

‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา จตุตฺถชฺฌานานฺตรํ ทสฺสิตวิปสฺสนาาณโต ปฏฺาย ยถาวุตฺตตฺถสฺส สมฺปิณฺฑนํ. ตตฺถ เอตฺตาวตาติ ‘‘ปุน จปรํ มหาราช ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติอาทินา เอตฺตเกน, เอตปริมาณวนฺเตน วา วจนกฺกเมน. วิปสฺสนาาณนฺติ าณทสฺสนนาเมน ทสฺสิตํ วิปสฺสนาาณํ, ตสฺส จ วิสุํ คณนทสฺสเนน เหฏฺา จตุตฺถชฺฌานานนฺตรํ วตฺตพฺพตาการเณสุ ตีสุ นเยสุ ตติยนยสฺเสว ยุตฺตตรภาโวปิ ทีปิโตติ ทฏฺพฺพํ. มโนมยาณสฺส อิทฺธิวิธสมวโรธิตภาเว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๗๙ อาทโย) วุตฺเตปิ อิธ ปาฬิยํ วิสุํ เทสิตตฺตา วิสุํ เอว คหณํ, ตถา เทสนา จ ปาฏิเยกฺกสนฺทิฏฺิกสามฺผลตฺถาติ ทฏฺพฺพํ. อนาคตํสาณยถากมฺมูปคาณทฺวยสฺส ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ‘‘ทิพฺพจกฺขุวเสน นิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตพฺพเสน นิปฺผนฺนตฺตา ตคฺคหเณเนว คหิตํ ตํ าณทฺวยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทิพฺพจกฺขุสฺส หิ อนาคตํสาณํ, ยถากมฺมูปคาณฺจาติ ทฺเวปิ าณานิ ปริภณฺฑานิ โหนฺตีติ. ทิพฺพจกฺขุาณนฺติ จุตูปปาตาณนาเมน ทสฺสิตํ ทิพฺพจกฺขุาณํ.

สพฺเพสํ ปน ทสนฺนํ าณานํ อารมฺมณวิภาคสฺส วิสุทฺธิมคฺเค อนาคตตฺตา ตตฺถานาคตาณานํ อารมฺมณวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตสนฺติ ทสนฺนํ าณานํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อารมฺมณวิภาเค, เตสุ วา ทสสุ าเณสุ. ภูมิเภทโต ปริตฺตมหคฺคตํ, กาลเภทโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, สนฺตานเภทโต อชฺฌตฺตพหิทฺธา จาติ วิปสฺสนาาณํ สตฺตวิธารมฺมณํ. ปริตฺตารมฺมณาทิติกตฺตเยเนว หิ ตสฺส อารมฺมณวิภาโค, น มคฺคารมฺมณติเกน. นิมฺมิตรูปายตนมตฺตเมวาติ อตฺตนา นิมฺมิตํ รูปารมฺมณเมว, อตฺตนา วา นิมฺมิเต มโนมเย กาเย วิชฺชมานํ รูปายตนเมวาติปิ ยุชฺชติ. อิทฺหิ ตสฺส าณสฺส อภินิมฺมิยมาเน มโนมเย กาเย รูปายตนเมวารพฺภ ปวตฺตนโต วุตฺตํ, น ปน ตตฺถ คนฺธายตนาทีนมภาวโต. น หิ รูปกลาโป คนฺธายตนาทิวิรหิโต อตฺถีติ สพฺพถา ปรินิปฺผนฺนเมว นิมฺมิตรูปํ. เตนาห ‘‘ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติ, ยถากฺกมํ ภูมิกาลสนฺตานเภทโต ติพฺพิธารมฺมณนฺติ อตฺโถ. นิพฺพานวเสน เอกธมฺมารมฺมณมฺปิ สมานํ อาสวกฺขยาณํ ปริตฺตารมฺมณาทิติกวเสน ติวิธารมฺมณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาณพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตฺหิ ปริตฺตติกวเสน อปฺปมาณารมฺมณํ, อชฺฌตฺติกวเสน พหิทฺธารมฺมณํ, อตีตติกวเสน นวตฺตพฺพารมฺมณฺจ โหติ.

อุตฺตริตรสทฺโท, ปณีตตรสทฺโท จ ปริยาโยติ ทสฺเสติ ‘‘เสฏฺตร’’นฺติ อิมินา. รตนกูฏํ วิย กูฏาคารสฺส อรหตฺตํ กูฏํ อุตฺตมงฺคภูตํ ภควโต เทสนาย อรหตฺตปริโยสานตฺตาติ อาห ‘‘อรหตฺตนิกูเฏนา’’ติ. เทสนํ นิฏฺาเปสีติ ติตฺถกรมตหรวิภาวินึ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสินึ ติวิธสีลาลงฺกตปรมสลฺเลขปฏิปตฺติปริทีปินึ ฌานาภิฺาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภูสินึ จุทฺทสวิธมหาสามฺฺผลปฏิมณฺฑิตํ อนฺสาธารณํ สามฺผลเทสนํ รตนาคารํ วิย รตนกูเฏน อรหตฺตกูเฏน นิฏฺาเปสิ ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา, อรหตฺตผลสฺส เทสิตตฺตาติ อตฺโถ.

อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๒๕๐. เอตฺตาวตา ภควตา เทสิตสฺส สามฺผลสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคีตสฺส ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาสฺสปิ อตฺถวณฺณนํ กโรนฺโต ปมํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สามฺผเล, สุตฺตปเทเส วา. กรณํ กาโร, สาธุ อิติ กาโร ตถา, ‘‘สาธุ ภควา, สาธุ สุคตา’’ติอาทินา ตํ ปวตฺเตนฺโต. อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ เทสนาย อาทิฺจ มชฺฌฺจ ปริโยสานฺจ. สกฺกจฺจํ สาทรํ คารวํ สุตฺวา, ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เอตฺถ อิทํ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ. อิเม ปฺเห ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต อหํ จิรํ วต อมฺหิ, เอวํ ปุจฺฉนฺโตปิ อหํ ถุเส โกฏฺเฏนฺโต วิย กฺจิ สารํ นาลตฺถนฺติ โยชนา. ตถา โย…เป… วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺส ภควโต คุณสมฺปทา อโห วต. ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต อหํ วฺจิโต สุจิรํ วต อมฺหีติ. วฺจิโตติ จ อฺาเณน วฺจิโต อาวฏฺฏิโต, โมเหน ปฏิจฺฉาทิโต อมฺหีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต’’ติ. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺติ. จินฺเตตฺวา อาวิกโรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อุลฺลงฺฆนสมตฺถายปิ อุพฺเพคปีติยา อนุลฺลงฺฆนมฺปิ สิยาติ อาห ‘‘ปฺจวิธาย ปีติยา ผุฏสรีโร’’ติ. ผุฏสรีโรติ จ ผุสิตสรีโรติ อตฺโถ, น พฺยาปิตสรีโรติ สพฺพาย ปีติยา อพฺยาปิตตฺตา. นฺติ อตฺตโน ปสาทสฺส อาวิกรณํ, อุปาสกตฺตปเวทนฺจ. อารทฺธํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ.

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา วิคตา, วิคตภาโว จ ขโย เอวาติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม’’ติ. อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร มโนรโม, ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นามาติ วุตฺตํ ‘‘สุนฺทเร’’ติ.

‘‘โก เม’’ติอาทิ คาถา วิมานวตฺถุมฺหิ (วิ. ว. ๘๕๗). ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ กตโม. เมติ มม. ปาทานีติ ปาเท, ลิงฺควิปริยาโยยํ. อิทฺธิยาติ อีทิสาย เทวิทฺธิยา. ยสสาติ อีทิเสน ปริวาเรน, ปริชเนน จ. ชลนฺติ ชลนฺโต วิชฺโชตมาโน. อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน, อภิรูเปนาติ วุตฺตํ โหติ. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภาย. สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ สพฺพา ทสปิ ทิสา โอภาสยนฺโต. จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโต โก วนฺทตีติ สมฺพนฺโธ.

อภิรูเปติ อติเรกรูเป อุฬารวณฺเณน สมฺปนฺนรูเป. อพฺภานุโมทเนติ อภิอนุโมทเน อภิปฺปโมทิตภาเว. กิมตฺถิยํ ‘‘อพฺภานุโมทเน’’ติ วจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ยุตฺตํ ตาว โหตุ อพฺภานุโมทเน, กสฺมา ปนายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ โจทนาย โสธนามุเขน อาเมฑิตวิสยํ นิทฺธาเรติ ‘‘ภเย โกเธ’’ติอาทินา, อิมินา สทฺทลกฺขเณน เหตุภูเตน เอวํ วุตฺโต, อิมินา จ อิมินา จ วิสเยนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สาธุ สาธุ ภนฺเต’’ติ อาเมฑิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิสยํ นิทฺธาเรนฺโต เอวมาหาติปิ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. ตตฺถ ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ ภเย อาเมฑิตํ, ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ติอาทีสุ โกเธ, ‘‘สาธุ สาธู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๒๗; ๓.๓๕; ๕.๑๐๘๕) ปสํสายํ, ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ติอาทีสุ ตุริเต, ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ติอาทีสุ โกตูหเล, ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๔๔) อจฺฉเร, ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๐; อ. นิ. ๙.๑๑) หาเส, ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๖๓) โสเก, ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติอาทีสุ (อุทา. ๒๐; ที. นิ. ๓.๓๐๕) ปสาเท. จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา อสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํ, ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเน. เอวเมเตสุ นวสุ, อฺเสุ จ วิสเยสุ อาเมฑิตวจนํ พุโธ กเรยฺย, โยเชยฺยาติ อตฺโถ. อาเมฑนํ ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, อาเมฑียติ วา ปุนปฺปุนมุจฺจารียตีติ อาเมฑิตํ, เอกสฺเสวตฺถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วจนํ. เมฑิสทฺโท หิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ตุ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติ ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺย-มาเมฑยติ วาสโว’’ติ.

เอวํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยิทํ อาเมฑิตวเสเนว ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, อถ โข ปจฺเจกมตฺถทฺวยวเสนปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. อาเมฑิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา วิจฺฉาวเสนาปิ ทสฺเสนฺโต เอวมาหาติปิ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว พฺยาเปตพฺพสฺส ทฺวิกฺขตฺตุมวุตฺตตฺตา. พฺยาเปตพฺพสฺส หิ พฺยาปเกน คุณกิริยาทพฺเพน พฺยาปนิจฺฉาย ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วจนํ วิจฺฉา ยถา ‘‘คาโม คาโม รมณีโย’’ติ. ตตฺถ อภิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกมนียํ, ตพฺภาโว จ อติอิฏฺตายาติ วุตฺตํ ‘‘อติอิฏฺ’’นฺติอาทิ, ปทตฺตยฺเจตํ ปริยายวจนํ. เอตฺถาติ ทฺวีสุ อภิกฺกนฺตสทฺเทสุ. ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, ตํ ปน ภควโต วจนํ ธมฺมเทสนาเยวาติ กตฺวา ‘‘ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา’’ติ อาห, ยายํ ภควโต ธมฺมเทสนา มยา สุตา, ตทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนาสงฺขาตํ วจนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อตฺโถ. เอวํ ปฏินิทฺเทโสปิ หิ อตฺถโต อเภทตฺตา ยุตฺโต เอว ‘‘ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหู’’ติอาทีสุ (วิ. ว. ๘๘๘) วิย. ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วุตฺตสฺส วา อตฺถมตฺตทสฺสนํ เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสน ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพ, การิยวิปริณามวเสน เจตฺถ วิภตฺติวิปริณามตา. วจนนฺติ เหตฺถ เสโส, อภิกฺกนฺตํ ภควโต วจนํ, ยายํ ภควโต ธมฺมเทสนา มยา สุตา, สา อภิกฺกนฺตํ อภิกฺกนฺตาติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ ‘‘อภิกฺกนฺตนฺติ ปสาทนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วุตฺต’’นฺติอาทินา ยถารหเมส นโย เนตพฺโพ.

‘‘ภควโต วจน’’นฺติอาทินา อตฺถทฺวยสรูปํ ทสฺเสติ. ตตฺถ โทสนาสนโตติ ราคาทิกิเลสโทสวิทฺธํสนโต. คุณาธิคมนโตติ สีลาทิคุณานํ สมฺปาทนวเสน อธิคมาปนโต. เย คุเณ เทสนา อธิคเมติ, เตสุ ‘‘คุณาธิคมนโต’’ติ วุตฺเตสุเยว คุเณสุ ปธานภูตา คุณา ทสฺเสตพฺพาติ เต ปธานภูเต คุเณ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาชนนโต ปฺาชนนโต’’ติ วุตฺตํ. สทฺธาปธานา หิ โลกิยา คุณา, ปฺาปธานา โลกุตฺตราติ, ปธานนิทฺเทโส เจส เทสนาย อธิคเมตพฺเพหิ สีลสมาธิทุกาทีหิปิ โยชนาสมฺภวโต. อฺมฺปิ อตฺถทฺวยํ ทสฺเสติ ‘‘สาตฺถโต’’ติอาทินา. สีลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถโต. สภาวนิรุตฺติสมฺปตฺติยา สพฺยฺชนโต. สุวิฺเยฺยสทฺทปโยคตาย อุตฺตานปทโต. สณฺหสุขุมภาเวน ทุพฺพิฺเยฺยตฺถตาย คมฺภีรตฺถโต. สินิทฺธมุทุมธุรสทฺทปโยคตาย กณฺณสุขโต. วิปุลวิสุทฺธเปมนียตฺถตาย หทยงฺคมโต. มานาติมานวิธมเนน อนตฺตุกฺกํสนโต. ถมฺภสารมฺภนิมฺมทฺทเนน อปรวมฺภนโต. หิตาธิปฺปายปฺปวตฺติยา ปเรสํ ราคปริฬาหาทิวูปสมเนน กรุณาสีตลโต. กิเลสนฺธการวิธมเนน ปฺาวทาตโต. อวทาตํ, โอทาตนฺติ จ อตฺถโต เอกํ. กรวีกรุตมฺชุตาย อาปาถรมณียโต. ปุพฺพาปราวิรุทฺธสุวิสุทฺธตาย วิมทฺทกฺขมโต. อาปาถรมณียตาย เอว สุยฺยมานสุขโต. วิมทฺทกฺขมตาย, หิตชฺฌาสยปฺปวตฺติตาย จ วีมํสิยมานหิตโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อาทิสทฺเทน ปน สํสารจกฺกนิวตฺตนโต, สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต, มิจฺฉาวาทวิทฺธํสนโต, สมฺมาวาทปติฏฺาปนโต, อกุสลมูลสมุทฺธรณโต, กุสลมูลสํโรปนโต, อปายทฺวารวิธานโต, สคฺคมคฺคทฺวารวิวรณโต, ปริยุฏฺานวูปสมนโต, อนุสยสมุคฺฆาฏนโตติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

น เกวลํ ปททฺวเยเนว, ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ‘‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺยา’’ติ จตุตฺถอุปมาย อาการมตฺตทสฺสนํ, น ปน อุปมนฺตรทสฺสนนฺติ อาห ‘‘จตูหิ อุปมาหี’’ติ. อโธมุขฏฺปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ปิตํ. เหฏฺามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺามุขํ ชาตํ. อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺย. ‘‘หตฺเถ คเหตฺวา’’ติ สมาจิกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข, อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทินา วจนมตฺตํ อวตฺวา ‘‘เอส มคฺโค, เอวํ คจฺฉา’’ติ หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ ทสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. กาฬปกฺเข จาตุทฺทสี กาฬปกฺขจาตุทฺทสี. นิรนฺตรรุกฺขคหเนน เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ ฆนวนสณฺโฑ. เมฆสฺส ปฏลํ เมฆปฏลํ, เมฆจฺฉนฺนตาติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ กสฺสจิปิ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ กิฺจิ ภาชนํ อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺย อุปริ มุขํ เปยฺย. เหฏฺามุขชาตตาย วิมุขํ, อโธมุขฏฺปิตตาย อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ นิกฺกุชฺชิตปทสฺส ยถาทสฺสิเตน อตฺถทฺวเยน ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขฺยํ. อตฺตโน สภาเวเนว หิ เอส ราชา สทฺธมฺมวิมุโข, ปาปมิตฺเตน ปน เทวทตฺเตน ปิตุฆาตาทีสุ อุยฺโยชิตตฺตา อสทฺธมฺเม ปติโตติ. วุฏฺาเปนฺเตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ.

‘‘กสฺสปสฺส ภควโต’’ติอาทินา ตทา รฺา อวุตฺตสฺสาปิ อตฺถาปตฺติมตฺตทสฺสนํ. กามฺจ กามจฺฉนฺทาทโยปิ ปฏิจฺฉาทกา นีวรณภาวโต, มิจฺฉาทิฏฺิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกา สตฺเต มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ. เตนาห ภควา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมาหํ ภิกฺขเว วชฺชํ วทามี’’ติ, [อ. นิ. ๑.๓๑๐ (อตฺถโต สมานํ)] มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตคุมฺพปฏิจฺฉนฺนนฺติ อตฺโถ. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตนา’’ติ วทนฺโต สพฺพพุทฺธานํ เอกาว อนุสนฺธิ, เอกํว สาสนนฺติ กตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสนมฺปิ อิมินา สทฺธึ เอกสาสนํ กโรตีติ ทฏฺพฺพํ. องฺคุตฺตรฏฺกถาทีสุปิ หิ ตถา เจว วุตฺตํ, เอวฺจ กตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺนสฺส สาสนสฺส วิวรณวจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ.

สพฺโพ อกุสลธมฺมสงฺขาโต อปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค กุจฺฉิโต มคฺโคติ กตฺวา. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อฏฺ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺโค โมกฺขมคฺคโต มิจฺฉา วิตโถ มคฺโคติ กตฺวา. เตเนว หิ ตทุภยสฺส ปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. สพฺโพ หิ กุสลธมฺโม สคฺคมคฺโค. สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ สมฺมตฺตธมฺมา โมกฺขมคฺโค. สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชตคฺคหณํ. ธาเรยฺยาติ ธเรยฺย, สมาหเรยฺย สมาทเหยฺยาติ อตฺโถ. พุทฺธาทิรตนรูปานีติ พุทฺธาทีนํ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณายตนานิ. เตสํ พุทฺธาทิรตนรูปานํ ปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสกํ ตถา. เทสนาสงฺขาตํ ปชฺโชตํ ตถา. ตทุภยํ ตุลฺยาธิกรณวเสน วิยูหิตฺวา ตสฺส ธารโก สมาทหโกติ อตฺเถน ‘‘ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเกนา’’ติ วุตฺตํ. เอเตหิ ปริยาเยหีติ ยถาวุตฺเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณมคฺคาจิกฺขณเตลปชฺโชตธารณ สงฺขาต จตุพฺพิโธปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิ, ยถาวุตฺเตหิ วา นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิธมนาทิวิภาวนปริยาเยหิ. เตนาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต’’ติ.

‘‘เอว’’นฺติอาทินา ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิปาสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ปสนฺนจิตฺตตายปสนฺนาการํ กโรติ. ปสนฺนจิตฺตตา จ อิมํ เทสนํ สุตฺวา เอวาติ อตฺถํ าเปตุํ ‘‘อิมาย เทสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมาย เทสนาย เหตุภูตาย. ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ สาธุชเนหิ กตฺตพฺพสกฺการํ. สรณนฺติ ปฏิสรณํ. เตนาห ‘‘ปรายณ’’นฺติ. ปรายณตา ปน อนตฺถนิเสธเนน, อตฺถสมฺปาทเนน จาติ วุตฺตํ ‘‘อฆสฺส ตาตา, หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ. อฆสฺสาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ปาปโตติ อตฺโถ. ทุกฺขโตติปิ วทนฺติ เกจิ. ตายติ อวสฺสยํ กโรตีติ ตาตา. หิตสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. วิทหติ สํวิธานํ กโรตีติ วิธาตา. ‘‘อิติ อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติ วทนฺโต ‘‘อิติสทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, โส จ อาการตฺโถ’’ติ ทสฺเสติ. สรณนฺติ คมนํ. หิตาธิปฺปาเยน ภชนํ, ชานนํ วา, เอวฺจ กตฺวา วินยฏฺกถาทีสุ ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ สเหว อิติสทฺเทน อตฺโถ วุตฺโตติ. เอตฺถ หิ นายํ คมิ-สทฺโท นี-สทฺทาทโย วิย ทฺวิกมฺมิโก, ตสฺมา ยถา ‘‘อชํ คามํ เนตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ‘‘ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ ปน วตฺตพฺพํ, ตสฺมา เอตฺถ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺพํ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘โย พุทฺธํ สรณํ คจฺฉติ, โส พุทฺธํ วา คจฺเฉยฺย สรณํ วา’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺ. ๑.คมตียทีปนา) ขุทฺทกนิกายฏฺกถาย อุทฺธฏา โจทนา อนวกาสา. น หิ คมิ-สทฺทํ ทุหาทินฺยาทิคณิกํ กโรนฺติ อกฺขรจินฺตกาติ. โหตุ ตาว คมิ-สทฺทสฺส เอกกมฺมภาโว, ตถาปิ ‘‘คจฺฉเตว ปุพฺพํ ทิสํ, คจฺฉติ ปจฺฉิมํ ทิส’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๕๙; ๓.๘๗) วิย ‘‘ภควนฺตํ, สรณ’’นฺติ ปททฺวยสฺส สมานาธิกรณตา ยุตฺตาติ? น, ตสฺส ปททฺวยสฺส สมานาธิกรณภาวานุปปตฺติโต. ตสฺส หิ สมานาธิกรณภาเว อธิปฺเปเต ปฏิหตจิตฺโตปิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโต พุทฺธํ สรณํ คโต นาม สิยา. ยฺหิ ตํ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วิเสสิตํ สรณํ, ตเมเวส คโตติ, น เจตฺถ อนุปปตฺติเกน อตฺเถน อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ คมนียตฺถสฺส ทีปนํ, ‘‘สรณ’’นฺติ ปน คมนาการสฺสาติ วุตฺตนเยน อิติโลปวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพติ. ธมฺมฺจ สงฺฆฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘คมิสฺส เอกกมฺมตฺตา, อิติโลปํ วิชานิยา;

ปฏิฆาตปฺปสงฺคตฺตา, น จ ตุลฺยตฺถตา สิยา.

ตสฺมา คมนียตฺถสฺส, ปุพฺพปทํว โชตกํ;

คมนาการสฺส ปรํ, อิตฺยุตฺตํ สรณตฺตเย’’ติ.

‘‘อิติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามี’’ติ ปน วทนฺโต อเนเนว อธิปฺปาเยน ภชนํ, ชานนํ วา สรณคมนํ นามาติ นิยเมติ. ตตฺถ ‘‘คจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺถวจนํ, ‘‘คจฺฉามี’’ติ เอตสฺส วา อนฺสาธารณตาทสฺสนวเสน ปาฏิเยกฺกเมว อตฺถวจนํ ‘‘ภชามี’’ติอาทิปทตฺตยํ. ภชนฺหิ สรณาธิปฺปาเยน อุปสงฺกมนํ, เสวนํ สนฺติกาวจรภาโว, ปยิรุปาสนํ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน อุปฏฺานนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ อนฺสาธารณตํเยว ทสฺเสติ. เอวํ ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส คติอตฺถํ ทสฺเสตฺวา พุทฺธิอตฺถมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วา’’ติอาทิมาห, ตตฺถ เอวนฺติ ‘‘ภควา เม สรณ’’นฺติอาทินา อธิปฺปาเยน. กสฺมา ปน ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส ‘‘พุชฺฌามี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ โจทนํ โสเธติ ‘‘เยสฺหี’’ติอาทินา, อเนน จ นิรุตฺตินยมนฺตเรน สภาวโตว คมุธาตุสฺส พุทฺธิอตฺโถติ ทีเปติ. ธาตูนนฺติ มูลสทฺทสงฺขาตานํ อิ, ยา, กมุ, คมุอิจฺจาทีนํ.

‘‘อธิคตมคฺเค, สจฺฉิกตนิโรเธ’’ติ ปททฺวเยนาปิ ผลฏฺา เอว ทสฺสิตา, น มคฺคฏฺาติ เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จา’’ติ อาห. นนุ จ กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุจฺจตีติ? กิฺจาปิ วุจฺจติ, นิปฺปริยาเยน ปน มคฺคฏฺา เอว ตถา วตฺตพฺพา, น อิตโร นิยาโมกฺกมนาภาวโต. ตถา หิ เต เอว ‘‘อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตี’’ติ วุตฺตา. สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมเนน หิ อปายวินิมุตฺติสมฺภโวติ. เอวํ อเนเกหิปิ วินย- (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) สุตฺตนฺตฏีกากาเรหี (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๐) วุตฺตํ, ตเทตํ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนวเสน นิปฺปริยายโต อปายวินิมุตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ, ตทนุปปตฺติวเสน ปน ปริยายโต อปายวินิมุตฺตกํ กลฺยาณปุถุชฺชนมฺปิ ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน’’ติ ปเทน ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. ตถา เหส ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนภาเวน วุตฺโตติ, ฉตฺตวิมาเน (วิ. ว. ๘๘๖ อาทโย) ฉตฺตมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํ. อธิคตมคฺเค, สจฺฉิกตนิโรเธ จ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จ ปุคฺคเล อปาเยสุ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ สปาเสสโยชนา. อตีตกาลิเกน หิ ปุริมปททฺวเยน ผลฏฺานเมว คหณํ, วตฺตมานกาลิเกน จ ปจฺฉิเมน ปเทน สห กลฺยาณปุถุชฺชเนน มคฺคฏฺานเมว. ‘‘อปตมาเน’’ติ ปน ปเทน ธารณาการทสฺสนํ อปตนกรณวเสเนว ธาเรตีติ, ธารณสรูปทสฺสนํ วา. ธารณํ นาม อปตนกรณเมวาติ, อปตนกรณฺจ อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนวเสน วฏฺฏโต นิยฺยานเมว. ‘‘อปาเยสู’’ติ หิ ทุกฺขพหุลฏฺานตาย ปธานวเสน วุตฺตํ, วฏฺฏทุกฺเขสุ ปน สพฺเพสุปิ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อภิธมฺมฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวโต วุฏฺาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติกามภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค กามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต, สพฺพภเวหิปิ วุฏฺาติ เอวาติ วทนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐) เอวฺจ กตฺวา อริยมคฺโค นิยฺยานิกตาย, นิพฺพานฺจ ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายาติ อุภยเมว นิปฺปริยาเยน ธมฺโม นามาติ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานฺจา’’ติ วุตฺตํ. นิพฺพานฺหิ อารมฺมณํ ลภิตฺวา อริยมคฺคสฺส ตทตฺถสิทฺธิ, สฺวายมตฺโถ จ ปาฬิยา เอว สิทฺโธติ อาห ‘‘วุตฺตฺเจต’’นฺติอาทิ. ยาวตาติ ยตฺตกา. เตสนฺติ ตตฺตกานํ ธมฺมานํ. ‘‘อคฺโค อกฺขายตี’’ติ วตฺตพฺเพ โอ-การสฺส อ-การํ, ม-การาคมฺจ กตฺวา ‘‘อคฺคมกฺขายตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อกฺขายตี’’ติ เจตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) สุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘วิตฺถาโร’’ติ อิมินา วา ตทวเสสสงฺคโห.

ยสฺมา ปน อริยผลานํ ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติอาทิ วจนโต มคฺเคน สมุจฺฉินฺนานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตาย นิยฺยานานุคุณตา, นิยฺยานปริโยสานตา จ, ปริยตฺติยา ปน นิยฺยานธมฺมสมธิคมเหตุตาย นิยฺยานานุคุณตาติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนเยน ธมฺมภาโว ลพฺภติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘น เกวลฺจา’’ติอาทิมาห. สฺวายมตฺโถ จ ปาารุฬฺโห เอวาติ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ฉตฺตมาณวกวิมาเนติ ฉตฺโต กิร นาม เสตพฺยายํ พฺราหฺมณมาณวโก, โส อุกฺกฏฺายํ โปกฺขรสาติพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘ครุทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ อุกฺกฏฺาภิมุโข คจฺฉติ, อถสฺส ภควา อนฺตรามคฺเค โจรนฺตรายํ, ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺตมานฺจ ทิสฺวา คาถาพนฺธวเสน สรณคมนวิธึ เทเสสิ, ตสฺส ตาวตึสภวนุปคสฺส ตึสโยชนิกํ วิมานํ ฉตฺตมาณวกวิมานํ. เทวโลเกปิ หิ ตสฺส มนุสฺสกาเล สมฺา ยถา ‘‘มณฺฑูโก เทวปุตฺโต, (วิ. ว. ๘๕๘ อาทโย) กุเวโร เทวราชา’’ติ, อิธ ปน ฉตฺตมาณวกวิมานํ วตฺถุ การณํ เอตสฺสาติ กตฺวา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘น ตถา ตปติ นเภ สูริโย, จนฺโท จ น ภาสติ น ผุสฺโส, ยถา’’ติอาทิกา (วิ. ว. ๘๘๙) เทสนา ‘‘ฉตฺตมาณวกวิมาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตตฺรายํ คาถา ปริยาปนฺนา, ตสฺมา ฉตฺตมาณวกวิมานวตฺถุเทสนายนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

กามราโค ภวราโคติ เอวมาทิเภโท อนาทิกาลวิภาวิโต สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ ปหียติ เอเตนาติ ราควิราโค, มคฺโค. เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา นตฺถิ เอชา, โสโก จ เอตสฺมินฺติ อเนชํ, อโสกฺจ, ผลํ. ตทฏฺกถายํ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๘๗) ปน ‘‘ตณฺหาวสิฏฺานํ โสกนิมิตฺตานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต อโสก’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมมสงฺขตนฺติ สมฺปชฺช สมฺภูย ปจฺจเยหิ อปฺปฏิสงฺขตตฺตา อสงฺขตํ อตฺตโน สภาวธารณโต ปรมตฺถธมฺมภูตํ นิพฺพานํ. ตทฏฺกถายํ ปน ‘‘ธมฺมนฺติ สภาวธมฺมํ. สภาวโต คเหตพฺพธมฺโม เหส, ยทิทํ มคฺคผลนิพฺพานานิ, น ปริยตฺติธมฺโม วิย ปฺตฺติธมฺมวเสนา’’ติ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๘๗) วุตฺตํ, เอวํ สติ ธมฺมสทฺโท ตีสุปิ าเนสุ โยเชตพฺโพ. อปฺปฏิกูลสทฺเทน จ ตตฺถ นิพฺพานเมว คหิตํ ‘‘นตฺถิ เอตฺถ กิฺจิปิ ปฏิกูล’’นฺติ กตฺวา, อปฺปฏิกูลนฺติ จ อวิโรธทีปนโต กิฺจิ อวิรุทฺธํ, อิฏฺํ ปณีตนฺติ วา อตฺโถ. ปคุณรูเปน ปวตฺติตตฺตา, ปกฏฺคุณวิภาวนโต วา ปคุณํ. ยถาห ‘‘วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๓; ๒.๓๓๙; มหาว. ๙).

ธมฺมกฺขนฺธา กถิตาติ โยชนา. เอวํ อิธ จตูหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺโมเยว คหิโต, ตทฏฺกถายํ ปน ‘‘สวนเวลายํ, อุปปริกฺขณเวลายํ, ปฏิปชฺชนเวลายนฺติ สพฺพทาปิ อิฏฺเมวาติ มธุรํ, สพฺพฺุตฺาณสนฺนิสฺสยาย ปฏิภานสมฺปทาย ปวตฺติตตฺตา สุปฺปวตฺติภาวโต, นิปุณภาวโต จ ปคุณํ, วิภชิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ขนฺธาทิวเสน, กุสลาทิวเสน, อุทฺเทสาทิวเสน จ สุฏฺุ วิภชนโต สุวิภตฺตนฺติ ตีหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺมเมว วทตี’’ติ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๘๗) วุตฺตํ. อาปาถกาเล วิย มชฺชนกาเลปิ, กเถนฺตสฺส วิย สุณนฺตสฺสาปิ สมฺมุขีภาวโต อุภโตปจฺจกฺขตาทสฺสนตฺถํ อิเธว ‘‘อิม’’นฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนมาห. ปุน ‘‘ธมฺม’’นฺติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสาปิ ธมฺมสฺส สาธารณวจนํ. ปริยตฺติธมฺโมปิ หิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺานมตฺตายปิ ยาถาวปฏิปตฺติยา อปายปตนโต ธาเรติ, อิมสฺส จ อตฺถสฺส อิทเมว ฉตฺตมาณวกวิมานํ สาธกนฺติ ทฏฺพฺพํ. สาธารณภาเวน ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘อิม’’นฺติ อาห. ยสฺมา เจสา ภ-การตฺตเยน จ ปฏิมณฺฑิตา โทธกคาถา, ตสฺมา ตติยปาเท มธุรสทฺเท ม-กาโร อธิโกปิ อริยจริยาทิปเทหิ วิย อเนกกฺขรปเทน ยุตฺตตฺตา อนุปวชฺโชติ ทฏฺพฺพํ.

ทิฏฺิสีลสงฺฆาเตนาติ ‘‘ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; อ. นิ. ๖.๑๑; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺิยา เจว ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปหิ สีเลหิ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๙๒; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตานํ สีลานฺจ สํหตภาเวน, ทิฏฺิสีลสามฺเนาติ อตฺโถ. สํหโตติ สงฺฆฏิโต, สเมโตติ วุตฺตํ โหติ. อริยปุคฺคลา หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตา เอว. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา อาหจฺจปาเน สมตฺเถติ.

ยตฺถาติ ยสฺมึ สงฺเฆ. ทินฺนนฺติ ปริจฺจตฺตํ อนฺนาทิเทยฺยธมฺมํ, คาถาพนฺธตฺตา เจตฺถ อนุนาสิกโลโป. โทธกคาถา เหสา. มหปฺผลมาหูติ ‘‘มหปฺผล’’นฺติ พุทฺธาทโย อาหุ. จตูสูติ เจตฺถ จ-กาโร อธิโกปิ วุตฺตนเยน อนุปวชฺโช. อจฺจนฺตเมว กิเลสาสุจิโต วิสุทฺธตฺตา สุจีสุ. ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๔๘๘) วุตฺเตสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุ. จตุสจฺจธมฺมสฺส, นิพฺพานธมฺมสฺส จ ปจฺจกฺขโต ทสฺสเนน, อริยธมฺมสฺส ปจฺจกฺขทสฺสาวิตาย วา ธมฺมทสา. เต ปุคฺคลา มคฺคฏฺผลฏฺเ ยุคเล อกตฺวา วิสุํ วิสุํ ปุคฺคลคณเนน อฏฺ จ โหนฺติ. อิมํ สงฺฆํ สรณตฺถํ สรณาย ปรายณาย อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺขปริตาณาย อุเปหิ อุปคจฺฉ ภช เสว, เอวํ วา ชานาหิ พุชฺฌสฺสูติ สห โยชนาย อตฺโถ. ยตฺถ เยสุ สุจีสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ, ธมฺมทสา เต ปุคฺคลา อฏฺ จ, อิมํ สงฺฆํ สรณตฺถมุเปหีติ วา สมฺพนฺโธ. เอวมฺปิ หิ ปฏินิทฺเทโส ยุตฺโต เอว อตฺถโต อภินฺนตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ ปุริสปเท อีการํ, ปุคฺคลาปเท จ รสฺสํ กตฺวา นิทฺเทโส.

เอตฺตาวตาติ ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิวจนกฺกเมน. ตีณิ วตฺถูนิ ‘‘สรณ’’นฺติ คมนานิ, ติกฺขตฺตุํ วา ‘‘สรณ’’นฺติ คมนานีติ สรณคมนานิ. ปฏิเวเทสีติ อตฺตโน หทยคตํ วาจาย ปเวเทสิ.

สรณคมนกถาวณฺณนา

สรณคมนสฺส วิสยปฺปเภทผลสํกิเลสเภทานํ วิย, กตฺตุ จ วิภาวนา ตตฺถ โกสลฺลาย โหติ เยวาติ สห กตฺตุนา ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โย จ สรณํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา หิ กตฺตารํ วิภาเวติ เตน วินา สรณคมนสฺเสว อสมฺภวโต, ‘‘สรณคมน’’นฺติ อิมินา จ สรณคมนเมว, ‘‘สรณ’’นฺติอาทีหิ ปน ยถากฺกมํ วิสยาทโย. กสฺมา ปเนตฺถ โวทานํ น คหิตํ, นนุ โวทานวิภาวนาปิ ตตฺถ โกสลฺลาย โหตีติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน สํกิเลสคฺคหเณเนว อตฺถโต วิภาวิตํ โหตีติ น คหิตํ. ยานิ หิ เนสํ สํกิเลสการณานิ อฺาณาทีนิ, เตสํ สพฺเพน สพฺพํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทเนน, อุปฺปนฺนานฺจ ปหาเนน โวทานํ โหตีติ. อตฺถโตติ สรณสทฺทตฺถโต, ‘‘สรณตฺถโต’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. หึสตฺถสฺส สรสทฺทสฺส วเสเนตํ สิทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ธาตฺวตฺถวเสน ‘‘หึสตีติ สรณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปน หึสนํ เกสํ, กถํ, กสฺส วาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘สรณคตาน’’นฺติอาทินา. เกสนฺติ หิ สรณคตานํ. กถนฺติ เตเนว สรณคมเนน. กสฺสาติ ภยาทีนนฺติ ยถากฺกมํ โสธนา. ตตฺถ สรณคตานนฺติ ‘‘สรณ’’นฺติ คตานํ. สรณคมเนนาติ ‘‘สรณ’’นฺติ คมเนน กุสลธมฺเมน. ภยนฺติ วฏฺฏภยํ. สนฺตาสนฺติ จิตฺตุตฺราสํ เตเนว เจตสิกทุกฺขสฺส สงฺคหิตตฺตา. ทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺขคฺคหณํ. ทุคฺคติปริกิเลสนฺติ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ‘‘ทุคฺคติยํ ปริกิลิสฺสนํ สํวิพาธนํ, สมุปตาปนํ วา’’ติ กตฺวา, ตยิทํ สพฺพํ ปรโต ผลกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. หึสนฺเจตฺถ วินาสนเมว, น ปน สตฺตหึสนมิวาติ ทสฺเสติ ‘‘หนติ วินาเสตี’’ติ อิมินา. เอตนฺติ สรณปทํ. อธิวจนนฺติ นามํ, ปสิทฺธวจนํ วา, ยถาภุจฺจํ วา คุณํ อธิกิจฺจ ปวตฺตวจนํ. เตนาห ‘‘รตนตฺตยสฺเสวา’’ติ.

เอวํ หึสนตฺถวเสน อวิเสสโต สรณสทฺทตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทตฺถวเสเนว วิเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หึสนการณทสฺสนเมว หิ ปุริมนยโต อิมสฺส วิเสโสติ. ตตฺถ หิเต ปวตฺตเนนาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา ภิกฺขเว วิหรถา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๖๔, ๖๙) อตฺเถ สตฺตานํ นิโยชเนน. อหิตา จ นิวตฺตเนนาติ ‘‘ปาณาติปาตสฺส โข ปาปโก วิปาโก, ปาปกํ อภิสมฺปราย’’นฺติอาทินา อาทีนวทสฺสนาทิมุเขน อนตฺถโต จ สตฺตานํ นิวตฺตเนน. ภยํ หึสตีติ หิตาหิเตสุ อปฺปวตฺติปวตฺติเหตุกํ พฺยสนํ อปฺปวตฺติกรเณน วินาเสติ. ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน มคฺคสงฺขาโต ธมฺโม, ผลนิพฺพานสงฺขาโต ปน อสฺสาสทาเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ โยชนา. การานนฺติ ทานวเสน, ปูชาวเสน จ อุปนีตานํ สกฺการานํ. อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย อตฺถวิเสสวาจโก ‘‘อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุฺํ โหติ มหปฺผล’’นฺติอาทีสุ วิย. อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวโต วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สตฺตานํ ภยํ หึ สตีติ โยเชตพฺพํ. อิมินาปิ ปริยาเยนาติ รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หึสกภาวการณทสฺสนวเสน วิภชิตฺวา วุตฺเตน อิมินาปิ การเณน. ยสฺมา ปนิทํ สรณปทํ นาถปทํ วิย สุทฺธนามปทตฺตา ธาตฺวตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา สงฺเกตตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺมา เหฏฺา สรณํ ปรายณนฺติ อตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.

เอวํ สรณตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรณคมนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตปฺปสาทา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอวมาทินา ตสฺมึ รตนตฺตเย ปสาโท ตปฺปสาโท, ตเทว รตนตฺตยํ ครุ เอตสฺสาติ ตคฺครุ, ตสฺส ภาโว ตคฺครุตา, ตปฺปสาโท จ ตคฺครุตา จ ตปฺปสาทตคฺครุตา, ตาหิ. วิหตกิเลโส วิธุตวิจิกิจฺฉาสมฺโมหาสทฺธิยาทิปาปธมฺมตฺตา, ตเทว รตนตฺตยํ ปรายณํ ปราคติ ตาณํ เลณํ เอตสฺสาติ ตปฺปรายโณ, ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, สาเยว อากาโร ตปฺปรายณตากาโร, เตน ปวตฺโต ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต. เอตฺถ จ ปสาทคฺคหเณน โลกิยํ สรณคมนมาห. ตฺหิ สทฺธาปธานํ, น าณปธานํ, ครุตาคหเณน ปน โลกุตฺตรํ. อริยา หิ รตนตฺตยํ คุณาภิฺตาย ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ปสฺสนฺติ, ตสฺมา ตปฺปสาเทน ตทงฺคปฺปหานวเสน วิหตกิเลโส, ตคฺครุตาย จ อคารวกรณเหตูนํ สมุจฺเฉทวเสนาติ โยเชตพฺพํ. ตปฺปรายณตา ปเนตฺถ ตคฺคติกตาติ ตาย จตุพฺพิธมฺปิ วกฺขมานํ สรณคมนํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวิเสเสน วา ปสาทครุตา โชติตาติ ปสาทคฺคหเณน อนเวจฺจปฺปสาทสฺส โลกิยสฺส, อเวจฺจปฺปสาทสฺส จ โลกุตฺตรสฺส คหณํ, ตถา ครุตาคหเณน โลกิยสฺส ครุกรณสฺส, โลกุตฺตรสฺส จาติ อุภเยนปิ ปเทน อุภยมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรสรณคมนํ โยเชตพฺพํ. อุปฺปชฺชติ จิตฺตเมเตนาติ อุปฺปาโท, สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห, จิตฺตฺจ ตํ อุปฺปาโท จาติ จิตฺตุปฺปาโท. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, ตทาการปฺปวตฺตํ สทฺธาปฺาทิสมฺปยุตฺตธมฺมสหิตํ จิตฺตํ สรณคมนํ นาม ‘‘สรณนฺติ คจฺฉติ เอเตนาติ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตํสมงฺคี’’ติอาทิ กตฺตุวิภาวนา. เตน ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาเทน สมงฺคีติ ตํสมงฺคี. เตนาห ‘‘วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทนา’’ติ. อุเปตีติ ภชติ เสวติ ปยิรุปาสติ, ชานาติ วา, พุชฺฌตีติ อตฺโถ.

โลกุตฺตรํ สรณคมนํ เกสนฺติ อาห ‘‘ทิฏฺสจฺจาน’’นฺติ, อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานนฺติ อตฺโถ. กทา ตํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘มคฺคกฺขเณ’’ติ, ‘‘อิชฺฌตี’’ติ ปเทน เจตสฺส สมฺพนฺโธ. มคฺคกฺขเณ อิชฺฌมาเนเนว หิ จตุสจฺจาธิคเมน ผลฏฺานมฺปิ สรณคมกตา สิชฺฌติ โลกุตฺตรสรณคมนสฺส เภทาภาวโต, เตสฺจ เอกสนฺตานตฺตา. กถํ ตํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทนา’’ติอาทิ, อุปปกฺกิเลสสมุจฺเฉทโต, อารมฺมณโต, กิจฺจโต จ สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ. สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทนาติ เจตฺถ ปหานาภิสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, อารมฺมณโตติ สจฺฉิกิริยาภิสมยํ. นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา อารมฺมณโต อิชฺฌตีติ หิ โยเชตพฺพํ, ตฺวา-สทฺโท จ เหตุตฺถวาจโก ยถา ‘‘สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒.๒๙). อปิจ ‘‘อารมฺมณโต’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ สรูปโต นิยเมติ ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ อิมินา. ‘‘กิจฺจโต’’ติ ตทวเสสํ ภาวนาภิสมยํ ปริฺาภิสมยฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ เอเตน วา มคฺคกฺขณานุรูปํ เอการมฺมณตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิจฺจโต’’ติ อิมินา ปหานโต อวเสสํ กิจฺจตฺตยํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘มคฺคกฺขเณ, นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อตฺถโต มคฺคาณสงฺขาโต จตุสจฺจาธิคโม เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ วิฺายติ. ตตฺถ หิ จตุสจฺจาธิคมเน สรณคมนุปกฺกิเลสสฺส ปหานาภิสมยวเสน สมุจฺฉินฺทนํ ภวติ, นิพฺพานธมฺโม ปน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน, มคฺคธมฺโม จ ภาวนาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมาโนเยว สรณคมนตฺถํ สาเธติ, พุทฺธคุณา ปน สาวกโคจรภูตา ปริฺาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมานา สรณคมนตฺถํ สาเธนฺติ, ตถา อริยสงฺฆคุณา. เตนาห ‘‘สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตี’’ติ.

ผลปริยตฺตีนมฺเปตฺถ วุตฺตนเยน มคฺคานุคุณปฺปวตฺติยา คหณํ, อปริฺเยฺยภูตานฺจ พุทฺธสงฺฆคุณานํ ตคฺคุณสามฺตายาติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ สกลภาววิสิฏฺวจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ. อิชฺฌนฺตฺจ สเหว อิชฺฌติ, น โลกิยํ วิย ปฏิปาฏิยา อสมฺโมหปฏิเวเธน ปฏิวิทฺธตฺตาติ คเหตพฺพํ. ปทีปสฺส วิย หิ เอกกฺขเณเยว มคฺคสฺส จตุกิจฺจสาธนนฺติ. เย ปน วทนฺติ ‘‘สรณคมนํ นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา น ปวตฺตติ, มคฺคสฺส อธิคตตฺตา ปน อธิคตเมว ตํ โหติ เอกจฺจานํ เตวิชฺชาทีนํ โลกิยวิชฺชาทโย วิยา’’ติ, เตสํ ปน วจเน โลกิยเมว สรณคมนํ สิยา, น โลกุตฺตรํ, ตฺจ อยุตฺตเมว ทุวิธสฺสาปิ ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา. ตทงฺคปฺปหาเนน สรณคมนุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภนํ. อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ, สรณคมนุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภนโต, อารมฺมณโต จ สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ.

นฺติ โลกิยสรณคมนํ. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติอาทินา สทฺธาปฏิลาโภ. สทฺธามูลิกาติ ยถาวุตฺตสทฺธาปุพฺพงฺคมา. สหชาตวเสน ปุพฺพงฺคมตาเยว หิ ตมฺมูลิกตา สทฺธาวิรหิตสฺส พุทฺธาทีสุ สมฺมาทสฺสนสฺส อสมฺภวโต. สมฺมาทิฏฺิ นาม พุทฺธสุพุทฺธตํ, ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตฺจ โลกิยาวโพธวเสน สมฺมา าเยน ทสฺสนโต. ‘‘สทฺธาปฏิลาโภ’’ติ อิมินา สมฺมาทิฏฺิวิรหิตาปิ สทฺธา โลกิยสรณคมนนฺติ ทสฺเสติ, ‘‘สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺี’’ติ ปน เอเตน สทฺธูปนิสฺสยา ยถาวุตฺตา ปฺาติ. โลกิยมฺปิ หิ สรณคมนํ ทุวิธํ าณสมฺปยุตฺตํ, าณวิปฺปยุตฺตฺจ. ตตฺถ ปเมน ปเทน มาตาทีหิ อุสฺสาหิตทารกาทีนํ วิย าณวิปฺปยุตฺตํ สรณคมนํ คหิตํ, ทุติเยน ปน าณสมฺปยุตฺตํ. ตทุภยเมว ปุฺกิริยวตฺถุ วิเสสภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘ทสสุ ปุฺกิริยวตฺถูสุ ทิฏฺิชุกมฺมนฺติ วุจฺจตี’’ติ อาห. ทิฏฺิ เอว อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุชุํ กรียตีติ หิ อตฺเถน สมฺมาทิฏฺิยา ทิฏฺิชุกมฺมภาโว, ทิฏฺิ อุชุํ กรียติ เอเตนาติ อตฺเถน ปน สทฺธายปิ. สทฺธาสมฺมาทิฏฺิคฺคหเณน เจตฺถ ตปฺปธานสฺสาปิ จิตฺตุปฺปาทสฺส คหณํ, ทิฏฺิชุกมฺมปเทน จ ยถาวุตฺเตน กรณสาธเนน, เอวฺจ กตฺวา ‘‘ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ เหฏฺา วุตฺตวจนํ สมตฺถิตํ โหติ, สทฺธาสมฺมาทิฏฺีนํ ปน วิสุํ คหณํ ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตปฺปธานตายาติ ทฏฺพฺพํ.

ตยิทนฺติ โลกิยํ สรณคมนเมว ปจฺจามสติ โลกุตฺตรสฺส ตถา เภทาภาวโต. ตสฺส หิ มคฺคกฺขเณเยว วุตฺตนเยน อิชฺฌนโต ตถาวิธสฺส สมาทานสฺส อวิชฺชมานตฺตา เอส เภโท น สมฺภวตีติ. อตฺตา สนฺนิยฺยาตียติ อปฺปียติ ปริจฺจชียติ เอเตนาติ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ยถาวุตฺตํ สรณคมนสงฺขาตํ ทิฏฺิชุกมฺมํ. ตํ รตนตฺตยํ ปรายณํ ปฏิสรณเมตสฺสาติ ตปฺปรายโณ, ปุคฺคโล, จิตฺตุปฺปาโท วา, ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, ตเทว ทิฏฺิชุกมฺมํ. ‘‘สรณ’’นฺติ อธิปฺปาเยน สิสฺสภาวํ อนฺเตวาสิกภาวสงฺขาตํ วตฺตปฏิวตฺตาทิกรณํ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ สิสฺสภาวูปคมนํ. สรณคมนาธิปฺปาเยเนว ปณิปตติ เอเตนาติ ปณิปาโต, ปณิปตนฺเจตฺถ อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมเมว, สพฺพตฺถ จ อตฺถโต ยถาวุตฺตทิฏฺิชุกมฺมเมว เวทิตพฺพํ.

สํสารทุกฺขนิตฺถรณตฺถํ อตฺตโน อตฺตภาวสฺส ปริจฺจชนํ อตฺตปริจฺจชนํ. ตปฺปรายณตาทีสุปิ เอเสว นโย. หิโตปเทสกถาปริยาเยน ธมฺมสฺสาปิ อาจริยภาโว สมุทาจรียติ ‘‘ผโล อมฺโพ อผโล จ, เต สตฺถาโร อุโภ มมา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส อนฺเตวาสิโก’’ติ. ‘‘อภิวาทนา’’ติอาทิ ปณิปาตสฺส อตฺถทสฺสนํ. พุทฺธาทีนํเยวาติ อวธารณสฺส อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีสุปิ สีหคติกวเสน อธิกาโร เวทิตพฺโพ. เอวฺหิ ตทฺนิวตฺตนํ กตํ โหตีติ. ‘‘อิเมสฺหี’’ติอาทิ จตุธา ปวตฺตนสฺส สมตฺถนํ, การณทสฺสนํ วา.

เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีนิ เอเกน ปกาเรน ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรหิปิ ปกาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ, เอเตน อตฺตสนฺนิยฺยาตนตปฺปรายณตาทีนํ จตุนฺนํ ปริยายนฺตเรหิปิ อตฺตสนฺนิยฺยาตนตปฺปรายณตาทิ กตเมว โหติ อตฺถสฺส อภินฺนตฺตา ยถา ตํ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานอภูตาโรจนานี’’ติ ทสฺเสติ. ชีวิตปริยนฺติกนฺติ ภาวนปุํสกวจนํ, ยาวชีวํ คจฺฉามีติ อตฺโถ. มหากสฺสโป กิร สยเมว ปพฺพชิตเวสํ คเหตฺวา มหาติตฺถพฺราหฺมณคามโต นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺโต ติคาวุตมคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อนฺตรา จ ราชคหํ, อนฺตรา จ นาฬนฺทํ พหุปุตฺตกนิคฺโรธรุกฺขมูเล เอกกเมว นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อยํ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อชานนฺโตเยว ‘‘สตฺถารฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) สรณคมนมกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘มหากสฺสปสฺส สรณคมนํ วิยา’’ติ. วิตฺถาโร กสฺสปสํยุตฺตฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) คเหตพฺโพ. ตตฺถ สตฺถารฺจวตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สตฺถารํ ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ. น หิ เม อิโต อฺเน สตฺถารา ภวิตุํ สกฺกา. สุคตฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สุฏฺุ คตตฺตา สุคตํ นาม ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ. น หิ เม อิโต อฺเน สุคเตน ภวิตุํ สกฺกา. สมฺมาสมฺพุทฺธฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สมฺมา สามฺจ สจฺจานิ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํ นาม ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ, น หิ เม อิโต อฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภวิตุํ สกฺกาติ อยเมตฺถ อฏฺกถา. สพฺพตฺถ -สทฺโท, วต-สทฺโท จ ปทปูรณมตฺตํ, เจ-สทฺเทน วา ภวิตพฺพํ ‘‘สเจ’’ติ อฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) วุตฺตตฺตา. วต-สทฺโท จ ปสฺสิตุกามตาย เอกํสตฺถํ ทีเปตีติปิ ยุชฺชติ.

‘‘โส อห’’นฺติอาทิ สุตฺตนิปาเต อาฬวกสุตฺเต. ตตฺถ กิฺจาปิ มคฺเคเนว ตสฺส สรณคมนมาคตํ, โสตาปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ, ปน ปสาทานุรูปทสฺสนตฺถฺจ เอวํ วาจํ ภินฺทตีติ ตทฏฺกถายํ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๘๑) วุตฺตํ. คามา คามนฺติ อฺสฺมา เทวคามา อฺํ เทวคามํ, เทวตานํ วา ขุทฺทกํ, มหนฺตฺจ คามนฺติปิ อตฺโถ. ปุรา ปุรนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ พุทฺธสฺส สุพุทฺธตํ, ธมฺมสฺส สุธมฺมตํ, สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตฺจ อภิตฺถวิตฺวาติ สห สมุจฺจเยน, ปาเสเสน จ อตฺโถ, สมฺพุทฺธํ นมสฺสมาโน ธมฺมโฆสโก หุตฺวา วิจริสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.

อาฬวกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สาตาคิรเหมวตาทีนมฺปิ สงฺคโห. นนุ จ เอเต อาฬวกาทโย อธิคตมคฺคตฺตา มคฺเคเนว อาคตสรณคมนา, กสฺมา เตสํ ตปฺปรายณตาสรณคมนํ วุตฺตนฺติ? มคฺเคนาคตสรณคมเนหิปิ เตหิ ตปฺปรายณตาการสฺส ปเวทิตตฺตา. ‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ…เป… สุธมฺมตํ, (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๙๔) เต มยํ วิจริสฺสาม, คามา คามํ นคา นคํ…เป… สุธมฺมต’’นฺติ (สุ. นิ. ๑๘๒) จ หิ เอเตหิ ตปฺปรายณตากาโร ปเวทิโต. ตสฺมา สรณคมนวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ปเวทนาการมตฺตํ อุปทิสนฺเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถาติ ‘‘กถํ โข พฺราหฺมโณ โหตี’’ติอาทินา ปุฏฺสฺส อฏฺวิธปฺหสฺส ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ โย เวที’’ติอาทินา พฺยากรณปริโยสานกาเล. อิทฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสเก พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๙๔) ปริจุมฺพตีติ ปริผุสติ. ปริสมฺพาหตีติ ปริมชฺชติ. เอวมฺปิ ปณิปาโต ทฏฺพฺโพติ เอวมฺปิ ปรมนิปจฺจกาเรน ปณิปาโต ทฏฺพฺโพ.

โส ปเนสาติ ปณิปาโต. าติ…เป… วเสนาติ เอตฺถ าติวเสน, ภยวเสน, อาจริยวเสน, ทกฺขิเณยฺยวเสนาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ทฺวนฺทปรโต สุยฺยมานตฺตา. ตตฺถ าติวเสนาติ าติภาววเสน. ภาวปฺปธานนิทฺเทโส หิ อยํ, ภาวโลปนิทฺเทโส วา ตพฺภาวสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. เอวํ เสเสสุปิ ปณิปาตปเทน เจเตสํ สมฺพนฺโธ ตพฺพเสน ปณิปาตสฺส จตุพฺพิธตฺตา. เตนาห ‘‘ทกฺขิเณยฺยปณิปาเตนา’’ติ, ทกฺขิเณยฺยตาเหตุเกน ปณิปาเตเนวาติ อตฺโถ. อิตเรหีติ าติภาวาทิเหตุเกหิ ปณิปาเตหิ. ‘‘เสฏฺวเสเนวา’’ติอาทิ ตสฺเสวตฺถสฺส สมตฺถนํ. อิทานิ ‘‘น อิตเรหี’’ติอาทินา วุตฺตเมว อตฺถตฺตยํ ยถากฺกมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สากิโย วา’’ติ ปิตุปกฺขโต าติกุลทสฺสนํ, ‘‘โกลิโย วา’’ติ ปน มาตุปกฺขโต. วนฺทตีติ ปณิปาตสฺส อุปลกฺขณวจนํ. ราชปูชิโตติ ราชูหิ, ราชูนํ วา ปูชิโต ยถา ‘‘คามปูชิโต’’ติ. ปูชาวจนปโยเค หิ กตฺตริ สามิวจนมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ภควโตติ โพธิสตฺตภูตสฺส, พุทฺธภูตสฺส วา ภควโต. อุคฺคหิตนฺติ สิกฺขิตสิปฺปํ.

‘‘จตุธา’’ติอาทิ สิงฺคาโลวาทสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๒๖๕) ฆรมาวสนฺติ ฆเร วสนฺโต, กมฺมปฺปวจนียโยคโต เจตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. กมฺมํ ปโยชเยติ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ ปโยเชยฺย. กุลานฺหิ น สพฺพกาลํ เอกสทิสํ วตฺตติ, กทาจิ ราชาทิวเสน อาปทาปิ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ มนสิ กตฺวา นิธาเปยฺยาติ อาห ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ. อิเมสุ ปน จตูสุ โกฏฺาเสสุ ‘‘เอเกน โภเค ภุฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตโกฏฺาสโตเยว คเหตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ กปณทฺธิกาทีนมฺปิ ทานํ ทาตพฺพํ, เปสการนฺหาปิตกาทีนมฺปิ เวตนํ ทาตพฺพนฺติ อยํ โภคปริคฺคหณานุสาสนี, เอวรูปํ อนุสาสนึ อุคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. อิทฺหิ ทิฏฺธมฺมิกํเยว สนฺธาย วทติ, สมฺปรายิกํ, ปน นิยฺยานิกํ วา อนุสาสนึ ปจฺจาสิสนฺโตปิ ทกฺขิเณยฺยปณิปาตเมว กโรติ นามาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ ‘‘เสฏฺวเสเนว…เป… คณฺหาตี’’ติ วุตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถารวจนํ.

‘‘เอว’’นฺติอาทิ ปน ‘‘เสฏฺวเสน จ ภิชฺชตี’’ติ วุตฺตสฺส พฺยติเรกทสฺสนํ. อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโมติ กตฺวา คหิตสรณาย อุปาสิกาย วาติปิ โยเชตพฺพํ. เอวมีทิเสสุ. ปพฺพชิตมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปเคว อปพฺพชิต’’นฺติ. สรณคมนํ น ภิชฺชติ เสฏฺวเสน อวนฺทิตตฺตา. ตถาติ อนุกฑฺฒนตฺเถ นิปาโต ‘‘สรณคมนํ น ภิชฺชตี’’ติ. รฏฺปูชิตตฺตาติ รฏฺเ, รฏฺวาสีนํ วา ปูชิตตฺตา. ตยิทํ ภยวเสน วนฺทิตพฺพภาวสฺเสว สมตฺถนํ, น ตุ อเภทสฺส การณทสฺสนํ, ตสฺส ปน การณํ เสฏฺวเสน อวนฺทิตตฺตาติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ‘‘เสฏฺวเสน จ ภิชฺชตี’’ติ. เสฏฺวเสนาติ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย เสฏฺภาววเสนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโยติ วนฺทตี’’ติ. ติตฺถิยมฺปิ วนฺทโต น ภิชฺชติ, ปเคว อิตรํ. สรณคมนปฺปเภโทติ สรณคมนวิภาโค, ตพฺพิภาคสมฺพนฺธโต เจตฺถ สกฺกา อเภโทปิ สุเขน ทสฺเสตุนฺติ อเภททสฺสนํ กตํ.

อริยมคฺโค เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ จตฺตาริ สามฺผลานิ วิปากผลภาเวน วุตฺตานิ. สพฺพทุกฺขกฺขโยติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํ. เอตฺถ จ กมฺมสทิสํ วิปากผลํ, ตพฺพิปรีตํ อานิสํสผลนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ สาลิพีชาทีนํ ผลานิ ตํสทิสานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺติ, น มูลงฺกุรปตฺตกฺขนฺธนาฬานิ, เอวํ กุสลากุสลานํ ผลานิ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ สทิสานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺติ, น ตทฺานิ กมฺมนิพฺพตฺตานิปิ กมฺมอสทิสานิ, ตานิ ปน อานิสํสานิ นาม โหนฺติ, อานิสํสนิรุตฺติมตฺตฺจ ลภนฺตีติ. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา ธมฺมปเท อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณวตฺถุปาฬิมาหริตฺวา ทสฺเสติ.

โย จาติ เอตฺถ -สทฺโท พฺยติเรเก, โย ปนาติ อตฺโถ. ตตฺรายมธิปฺปาโย – พฺยติเรกตฺถทีปเน ยทิ ‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๑๘๘) วุตฺตํ เขมํ สรณํ น โหติ, น อุตฺตมํ สรณํ, เอตฺจ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา น ปมุจฺจติ, เอวํ สติ กึ นาม วตฺถุ เขมํ สรณํ โหติ, อุตฺตมํ สรณํ, กึ นาม วตฺถุํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ เจ?

โย จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สงฺฆฺจ สรณํ คโต…เป…

เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;

เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ. (ธ. ป. ๑๙๐-๙๒);

เอวมีทิเสสุ. โลกิยสฺส สรณคมนสฺส อฺติตฺถิยาวนฺทนาทินา กุปฺปนโต, จลนโต จ อกุปฺปํ อจลํ โลกุตฺตรเมว สรณคมนํ ปกาเสตุํ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. วาจาสิลิฏฺตฺถฺเจตฺถ สมฺมาสทฺทสฺส รสฺสตฺตํ. ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตสฺส สรูปทสฺสนํ. ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมนฺติ ทุกฺขนิโรธํ. ทุกฺขูปสมคามินนฺติ ทุกฺขนิโรธคามึ. ‘‘เอต’’นฺติ ‘‘จตฺตาริ…เป… ปสฺสตี’’ติ (ธ. ป. ๑๙๐) เอวํ วุตฺตํ โลกุตฺตรสรณคมนสงฺขาตํ อริยสจฺจทสฺสนํ. โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ ปทตฺตเยปิ โยเชตพฺโพ.

นิจฺจโต อนุปคมนาทิวเสนาติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อคฺคหณาทิวเสน, อิตินา นิทฺทิสิตพฺเพหิ โต-สทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา าณวิภงฺคาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; อ. นิ. ๑.๒๖๘) อาคตํ ปาฬึ สาธกภาเวน อาหรติ. อฏฺานนฺติ ชนกเหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ ปจฺจยเหตุปฏิกฺเขโป. อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. นฺติ เยน การเณน. ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน. กฺจิ สงฺขารนฺติ จตุภูมเกสุ สงฺขตสงฺขาเรสุ เอกมฺปิ สงฺขารํ. นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ คณฺเหยฺย. สุขโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๗๖) เอวํ อตฺตทิฏฺิวเสน ‘‘สุโข’’ติ คณฺเหยฺย, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺตหตฺถิปริตฺตาสิโต โจกฺขพฺราหฺมโณ วิย อุกฺการภูมึ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อตฺตวาเร กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหณตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาห ปริวาเร –

‘‘อนิจฺจา สพฺเพ สงฺขารา, ทุกฺขานตฺตา จ สงฺขตา;

นิพฺพานฺเจว ปฺตฺติ, อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ติ. (ปริ. ๒๕๗);

อิเมสุ ปน ตีสุปิ วาเรสุ อริยสาวกสฺส จตุภูมกวเสเนว ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, เตภูมกวเสเนว วา. ยํ ยฺหิ ปุถุชฺชโน ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา’’ติ คาหํ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ คณฺหนฺโต คาหํ วินิเวเติ.

‘‘มาตร’’นฺติอาทีสุ ชนิกา มาตา, ชนโก ปิตา, มนุสฺสภูโต ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก เตหิ อฺมฺปิ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ อฏฺานเมว. จกฺกวตฺติรชฺชสกชีวิตเหตุปิ หิ โส ตํ ชีวิตา น โวโรเปยฺย, ตถาปิ ปุถุชฺชนภาวสฺส มหาสาวชฺชตาทสฺสนตฺถํ อริยภาวสฺส จ พลวตาปกาสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปทุฏฺจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทูสนจิตฺโต, ปทูสิตจิตฺโต วา. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมายํ ิตํ สงฺฆํ ปฺจหิ การเณหิ ภินฺเทยฺย, วุตฺตฺเหตํ ‘‘ปฺจหุปาลิ อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) อฺํ สตฺถารนฺติ อิโต อฺํ ติตฺถกรํ ‘‘อยํ เม สตฺถา’’ติ เอวํ คณฺเหยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. ภวสมฺปทาติ สุคติภเวน สมฺปทา, อิทํ วิปากผลํ. โภคสมฺปทาติ มนุสฺสโภคเทวโภเคหิ สมฺปทา, อิทํ ปน อานิสํสผลํ. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา เทวตาสํยุตฺตาทิปาฬึ (สํ. นิ. ๑.๓๗) สาธกภาเวน ทสฺเสติ.

คตา เสติ เอตฺถ เส-อิติ นิปาตมตฺตํ. น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมินฺติ เต พุทฺธํ สรณํ คตา ตนฺนิมิตฺตํ อปายํ น คมิสฺสนฺติ. มานุสนฺติ จ คาถาพนฺธวเสน วิสฺโคนิทฺเทโส, มนุสฺเสสุ ชาตนฺติ อตฺโถ. เทวกายนฺติ เทวสงฺฆํ, เทวปุรํ วา ‘‘เทวานํ กาโย สมูโห เอตฺถา’’ติ กตฺวา.

‘‘อปรมฺปี’’ติอาทินา สฬายตนวคฺเค โมคฺคลฺลานสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๔.๓๔๑) อาคตํ อฺมฺปิ ผลมาห, อปรมฺปิ ผลํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน วุตฺตนฺติ อตฺโถ. อฺเ เทเวติ อสรณงฺคเต เทเว. ทสหิ าเนหีติ ทสหิ การเณหิ. ‘‘ทิพฺเพนา’’ติอาทิ ตสฺสรูปทสฺสนํ. อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวนฺติ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺนฺติ. ‘‘เอส นโย’’ติ อิมินา ‘‘สาธุ โข เทวานมินฺท ธมฺมสรณคมนํ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๑) สุตฺตปทํ อติทิสติ. เวลามสุตฺตํ นาม องฺคุตฺตรนิกาเย นวนิปาเต ชาติโคตฺตรูปโภคสทฺธาปฺาทีหิ มริยาทเวลาติกฺกนฺเตหิ อุฬาเรหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา เวลามนามกสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส จตุราสีติสหสฺสราชูนํ อาจริยพฺราหฺมณสฺส ทานกถาปฏิสฺุตฺตํ สุตฺตํ (อ. นิ. ๙.๒๐) ตตฺถ หิ กรีสสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณานํ จตุราสีติสหสฺสสงฺขฺยานํ สุวณฺณปาติรูปิยปาติกํสปาตีนํ ยถากฺกมํ รูปิยสุวณฺณ หิรฺปูรานํ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตานํ, จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺสานํ จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ, จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ, จตุราสีติยา เธนุสหสฺสานํ, จตุราสีติยา กฺาสหสฺสานํ, จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ, จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ, อปริมาณสฺส จ ขชฺชโภชฺชาทิเภทสฺส อาหารสฺส ปริจฺจชนวเสน สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ นิรนฺตรํ ปวตฺตเวลามมหาทานโต เอกสฺส โสตาปนฺนสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต สตํโสตาปนฺนานํ ทินฺนทานโต เอกสฺส สกทาคามิโน, ตโต เอกสฺส อนาคามิโน, ตโต เอกสฺส อรหโต, ตโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส, ตโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, ตโต พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหารกรณํ, ตโต สรณคมนํ มหปฺผลตรนฺติ อยมตฺโถ ปกาสิโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยํ คหปติ เวลาโม พฺราหฺมโณ ทานํ อทาสิ มหาทานํ, โย เจกํ ทิฏฺิสมฺปนฺนํ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตรํ, โย จ สตํ ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ โภเชยฺย, โย เจกํ สกทาคามึ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตร’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๙.๒๐).

อิมินา จ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต โลกุตฺตรสฺเสว สรณคมนสฺส ผลํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ เวลามสุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘สรณํ คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ มคฺเคนาคตํ อนิวตฺตนสรณํ อธิปฺเปตํ, อปเร ปนาหุ ‘อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ทินฺนตฺตา สรณคมนํ ตโต มหปฺผลตร’นฺติ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๙.๒๐) กูฏทนฺตสุตฺตฏฺกถายํ ปน วกฺขติ ‘‘ยสฺมา จ สรณคมนํ นาม ติณฺณํ รตนานํ ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุฺกมฺมํ สคฺคสมฺปตฺตึ เทติ, ตสฺมา มหปฺผลตรฺจ มหานิสํสตรฺจาติ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๐, ๓๕๑) อิมินา ปน นเยน โลกิยสฺสาปิ สรณคมนสฺส ผลํ อิธ ทสฺสิตเมวาติ คเหตพฺพํ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๐) หิ อยเมวตฺโถ อิจฺฉิโตติ วิฺายติ อิธ เจว อฺาสุ จ มชฺฌิมาคมฏีกาทีสุ อวิเสสโตเยว วุตฺตตฺตา, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ อยมตฺโถ อภิมโต สิยา สารตฺถทีปนิยํ, (สารตฺถ. ฏี. เวรฺชกอณฺฑวณฺณนา.๑๕) องฺคุตฺตรฏีกายฺจ ตทุภยสาธารณวจนโต. อปเร ปน วทนฺติ ‘‘กูฏทนฺตสุตฺตฏฺกถายมฺปิ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๙) โลกุตฺตรสฺเสว สรณคมนสฺส ผลํ วุตฺต’’นฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา อวุตฺตตฺตา. ‘‘ยสฺมา…เป… เทตี’’ติ หิ ตทุภยสาธารณการณวเสน ตทุภยสฺสาปิ ผลํ ตตฺถ วุตฺตนฺติ. เวลามสุตฺตาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) อคฺคปฺปสาทสุตฺตฉตฺตมาณวกวิมานาทีนํ (วิ. ว. ๘๘๖ อาทโย) สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

อฺาณํ นาม วตฺถุตฺตยสฺส คุณานมชานนํ ตตฺถ สมฺโมโห. สํสโย นาม ‘‘พุทฺโธ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๑๖) วิจิกิจฺฉา. มิจฺฉาาณํ นาม วตฺถุตฺตยสฺส คุณานํ อคุณภาวปริกปฺปเนน วิปรีตคฺคาโห. อาทิสทฺเทน อนาทราคารวาทีนํ สงฺคโห. สํกิลิสฺสตีติ สํกิลิฏฺํ มลีนํ ภวติ. น มหาชุติกนฺติอาทิปิ สํกิเลสปริยาโย เอว. ตตฺถ น มหาชุติกนฺติ น มหุชฺชลํ, อปริสุทฺธํ อปริโยทาตนฺติ อตฺโถ. น มหาวิปฺผารนฺติ น มหานุภาวํ, อปณีตํ อนุฬารนฺติ อตฺโถ. สาวชฺโชติ ตณฺหาทิฏฺาทิวเสน สโทโส. ตเทว ผลวเสน วิภาเวตุํ ‘‘อนิฏฺผโล’’ติ วุตฺตํ, สาวชฺชตฺตา อกนฺติผโล โหตีติ อตฺโถ. โลกิยสรณคมนํ สิกฺขาสมาทานํ วิย อคหิตกาลปริจฺเฉทํ ชีวิตปริยนฺตเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธเภเทน เภโท, โส จ ตณฺหาทิฏฺาทิวิรหิตตฺตา อโทโสติ อาห ‘‘อนวชฺโช กาลกิริยาย โหตี’’ติ. โสติ อนวชฺโช สรณคมนเภโท. สติปิ อนวชฺชตฺเต อิฏฺผโลปิ น โหติ, ปเคว อนิฏฺผโล อวิปากตฺตา. น หิ ตํ อกุสลํ โหติ, อถ โข เภทนมตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ภวนฺตเรปีติ อฺสฺมิมฺปิ ภเว.

ธรสทฺทสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อุปาสก’’นฺติ อิทมฺปิ กมฺมเมว, ตฺจ โข อาการฏฺาเนติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาสโก อยนฺติ เอวํ ธาเรตู’’ติ วุตฺตํ. ธาเรตูติ จ อุปธาเรตูติ อตฺโถ. อุปธารณฺเจตฺถ ชานนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ชานาตู’’ติ อิมินา. อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถนฺติ อุปาสกภาววิธานโกสลฺลตฺถํ. โก อุปาสโกติ สรูปปุจฺฉา, กึ ลกฺขโณ อุปาสโก นามาติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมาติ เหตุปุจฺฉา, เกน ปวตฺตินิมิตฺเตน อุปาสกสทฺโท ตสฺมึ ปุคฺคเล นิรุฬฺโหติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจตี’’ติ. สทฺทสฺส หิ อภิเธยฺเย ปวตฺตินิมิตฺตเมว ตทตฺถสฺส ตพฺภาวการณํ. กิมสฺส สีลนฺติ วตสมาทานปุจฺฉา, กีทิสํ อสฺส อุปาสกสฺส สีลํ, กิตฺตเกน วตสมาทาเนนายํ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ อตฺโถ. โก อาชีโวติ กมฺมสมาทานปุจฺฉา, โก อสฺส สมฺมาอาชีโว, เกน กมฺมสมาทาเนน อสฺส อาชีโว สมฺภวตีติ ปุจฺฉติ, โส ปน มิจฺฉาชีวสฺส ปริวชฺชเนน โหตีติ มิจฺฉาชีโวปิ วิภชียติ. กา วิปตฺตีติ ตทุภเยสํ วิปฺปฏิปตฺติปุจฺฉา, กา อสฺส อุปาสกสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส จ วิปตฺตีติ อตฺโถ. สามฺนิทฺทิฏฺเ หิ สติ อนนฺตรสฺเสว วิธิ วา ปฏิเสโธ วาติ อนนฺตรสฺส คหณํ. กา สมฺปตฺตีติ ตทุภเยสเมว สมฺมาปฏิปตฺติปุจฺฉา, กา อสฺส อุปาสกสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส จ สมฺปตฺตีติ วุตฺตนเยน อตฺโถ. สรูปวจนตฺถาทิสงฺขาเตน ปกาเรน กิรตีติ ปกิณฺณํ, ตเทว ปกิณฺณกํ, อเนกากาเรน ปวตฺตํ อตฺถวินิจฺฉยนฺติ อตฺโถ.

โย โกจีติ ขตฺติยพฺราหฺมณาทีสุ โย โกจิ, อิมินา ปเทน อการณเมตฺถ ชาติอาทิวิเสโสติ ทสฺเสติ, ‘‘สรณคโต’’ติ อิมินา ปน สรณคมนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ. ‘‘คหฏฺโ’’ติ จ อิมินา อาคาริเกสฺเวว อุปาสกสทฺโท นิรุฬฺโห, น ปพฺพชฺชูปคเตสูติ. ตมตฺถํ มหาวคฺคสํยุตฺเต มหานามสุตฺเตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๓) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ พุทฺธาทิสรณคมนโต. มหานามาติ อตฺตโน จูฬปิตุโน สุกฺโกทนสฺส ปุตฺตํ มหานามํ นาม สกฺยราชานํ ภควา อาลปติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน พุทฺธาทิสรณคมเนน อุปาสโก นาม โหติ, น ชาติอาทีหิ การเณหีติ อธิปฺปาโย. กามฺจ ตปุสฺสภลฺลิกานํ วิย ทฺเววาจิกอุปาสกภาโวปิ อตฺถิ, โส ปน ตทา วตฺถุตฺตยาภาวโต กทาจิเยว โหตีติ สพฺพทา ปวตฺตํ เตวาจิกอุปาสกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สรณคโต’’ติ วุตฺตํ. เตปิ หิ ปจฺฉา ติสรณคตา เอว, น เจตฺถ สมฺภวติ อฺํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา สรณคโต อุปาสโก นามาติ อิมมตฺถมฺปิ าเปตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อุปาสนโตติ เตเนว สรณคมเนน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตาย คารวพหุมานาทิโยเคน ปยิรุปาสนโต, อิมินา กตฺวตฺถํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ.

เวรมณิโยติ เอตฺถ เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยํ, ตสฺส มณนโต หนนโต วินาสนโต เวรมณิโย นาม, ปฺจ วิรติโย วิรติปธานตฺตา ตสฺส สีลสฺส. ตถา หิ อุทาหเฏ มหานามสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๓) ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา สาธกํ, สรูปฺจ ทสฺเสติ ยถา ตํ อุยฺยานปาลสฺส เอเกเนว อุทกปติฏฺานปโยเคน อมฺพเสจนํ, ครุสินานฺจ. ยถาห อมฺพวิมาเน (วิ. ว. ๑๑๕๑ อาทโย) –

‘‘อมฺโพ จ สิตฺโต สมโณ จ นฺหาปิโต,

มยา จ ปุฺํ ปสุตํ อนปฺปกํ;

อิติ โส ปีติยา กายํ, สพฺพํ ผรติ อตฺตโน’’ติ.

[‘‘อมฺโพ จ สิฺจโต อาสิ, สมโณ จ นหาปิโต;

พหุฺจ ปุฺํ ปสุตํ, อโห สผลํ ชีวิต’’นฺติ. (อิธ ฏีกายํ มูลปาโ)]

เอวมีทิเสสุ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปฺจเวรวิรติมตฺเตน.

มิจฺฉาวณิชฺชาติ อยุตฺตวณิชฺชา, น สมฺมาวณิชฺชา, อสารุปฺปวณิชฺชกมฺมานีติ อตฺโถ. ปหายาติ อกรเณเนว ปชหิตฺวา. ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตน, เตน มิจฺฉาวณิชฺชกมฺเมน อาชีวนโต อฺมฺปิ อธมฺมิกํ อาชีวนํ ปฏิกฺขิปติ. สเมนาติ อวิสเมน, เตน กายวิสมาทิทุจฺจริตํ วชฺเชตฺวา กายสมาทินา สุจริเตน อาชีวนํ ทสฺเสติ. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา ปฺจงฺคุตฺตรปาฬิมาหริตฺวา สาธกํ, สรูปฺจ ทสฺเสติ. วาณิชานํ อยนฺติ วณิชฺชา, ยสฺส กสฺสจิ วิกฺกโย, อิตฺถิลิงฺคปทเมตํ. สตฺถวณิชฺชาติ อาวุธภณฺฑํ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา ยถากตํ ปฏิลภิตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโย. สตฺตวณิชฺชาติ มนุสฺสวิกฺกโย. มํสวณิชฺชาติ สูนการาทโย วิย มิคสูกราทิเก โปเสตฺวา มํสํ สมฺปาเทตฺวา วิกฺกโย. มชฺชวณิชฺชาติ ยํ กิฺจิ มชฺชํ โยเชตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. วิสวณิชฺชาติ วิสํ โยเชตฺวา, สงฺคเหตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโย. ตตฺถ สตฺถวณิชฺชา ปโรปโรธนิมิตฺตตาย อกรณียาติ วุตฺตา, สตฺตวณิชฺชา อภุชิสฺสภาวกรณโต, มํสวณิชฺชา วธเหตุโต, มชฺชวณิชฺชา ปมาทฏฺานโต, วิสวณิชฺชา ปรูปฆาตการณโต.

ตสฺเสวาติ ยถาวุตฺตสฺส ปฺจเวรมณิลกฺขณสฺส สีลสฺส เจว ปฺจมิจฺฉาวณิชฺชาทิปฺปหานลกฺขณสฺส อาชีวสฺส จ ปฏินิทฺเทโส. วิปตฺตีติ เภโท, ปโกโป จ. เอวํ สีลอาชีววิปตฺติวเสน อุปาสกสฺส วิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อสฺสทฺธิยาทิวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ยายาติ อสฺสทฺธิยาทิวิปฺปฏิปตฺติยา. จณฺฑาโลติ นีจธมฺมชาติกฏฺเน อุปาสกจณฺฑาโล. มลนฺติ มลีนฏฺเน อุปาสกมลํ. ปติกิฏฺโติ ลามกฏฺเน อุปาสกนิหีโน. สาปิสฺสาติ สาปิ อสฺสทฺธิยาทิวิปฺปฏิปตฺติ อสฺส อุปาสกสฺส วิปตฺตีติ เวทิตพฺพา. กา ปนายนฺติ วุตฺตํ ‘‘เต จา’’ติอาทิ. อุปาสกจณฺฑาลสุตฺตํ, (อ. นิ. ๕.๑๗๕) อุปาสกรตนสุตฺตฺจ ปฺจงฺคุตฺตเร. ตตฺถ พุทฺธาทีสุ, กมฺมกมฺมผเลสุ จ สทฺธาวิปริยาโย มิจฺฉาวิโมกฺโข อสฺสทฺธิยํ, เตน สมนฺนาคโต อสฺสทฺโธ. ยถาวุตฺตสีลวิปตฺติอาชีววิปตฺติวเสน ทุสฺสีโล. ‘‘อิมินา ทิฏฺาทินา อิทํ นาม มงฺคลํ โหตี’’ติ เอวํ พาลชนปริกปฺปิเตน โกตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺสุตมุตมงฺคเลน สมนฺนาคโต โกตูหลมงฺคลิโก. มงฺคลํ ปจฺเจตีติ ทิฏฺมงฺคลาทิเภทํ มงฺคลเมว ปตฺติยายติ โน กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตํ โน ปตฺติยายติ. อิโต จ พหิทฺธาติ อิโต สพฺพฺุพุทฺธสาสนโต พหิทฺธา พาหิรกสมเย. -สทฺโท อฏฺานปยุตฺโต, สพฺพตฺถ ‘‘อสฺสทฺโธ’’ติอาทีสุ โยเชตพฺโพ. ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสตีติ ทุปฺปฏิปนฺนํ ทกฺขิณารหสฺี คเวสติ. ตตฺถาติ พหิทฺธา พาหิรกสมเย. ปุพฺพการํ กโรตีติ ปมตรํ ทานมานนาทิกํ กุสลกิริยํ กโรติ, พาหิรกสมเย ปมตรํ กุสลกิริยํ กตฺวา ปจฺฉา สาสเน กโรตีติ วุตฺตํ โหตีติ. ตตฺถาติ วา เตสํ พาหิรกานํ ติตฺถิยานนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ ทกฺขิเณยฺยปริเยสนปุพฺพกาเร เอกํ กตฺวา ปฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพา.

อสฺสาติ อุปาสกสฺส. สีลสมฺปทาติ ยถาวุตฺเตน ปฺจเวรมณิลกฺขเณน สีเลน สมฺปทา. อาชีวสมฺปทาติ ปฺจมิจฺฉาวณิชฺชาทิปฺปหานลกฺขเณน อาชีเวน สมฺปทา. เอวํ สีลสมฺปทาอาชีวสมฺปทาวเสน อุปาสกสฺส สมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา สทฺธาทิวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย จสฺสา’’ติอาทิมาห. เย จ ปฺจ ธมฺมา, เตปิ อสฺส สมฺปตฺตีติ โยชนา. ธมฺเมหีติ คุเณหิ. จตุนฺนํ ปริสานํ รติชนนฏฺเน อุปาสโกว รตนํ อุปาสกรตนํ. คุณโสภากิตฺติสทฺทสุคนฺธตาทีหิ อุปาสโกว ปทุมํ อุปาสกปทุมํ. ตถา อุปาสกปุณฺฑรีกํ. เสสํ วิปตฺติยํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ.

นิคณฺีนนฺติ นิคณฺสมณีนํ. อาทิมฺหีติ ปมตฺเถ. อุจฺฉคฺคนฺติ อุจฺฉุอคฺคํ อุจฺฉุโกฏิ. ตถา เวฬคฺคนฺติ เอตฺถาปิ. โกฏิยนฺติ ปริยนฺตโกฏิยํ, ปริยนฺตตฺเถติ อตฺโถ. อมฺพิลคฺคนฺติ อมฺพิลโกฏฺาสํ. ตถา ติตฺตกคฺคนฺติ เอตฺถาปิ. วิหารคฺเคนาติ โอวรกโกฏฺาเสน ‘‘อิมสฺมึ คพฺเภ วสนฺตานํ อิทํ นาม ผลํ ปาปุณาตี’’ติอาทินา ตํตํวสนฏฺานโกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. ปริเวณคฺเคนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อคฺเคติ เอตฺถ อุปโยควจนสฺส เอการาเทโส, วจนวิปลฺลาโส วา, กตฺวา-สทฺโท จ เสโสติ วุตฺตํ ‘‘อาทึ กตฺวา’’ติ. ภาวตฺเถ ตา-สทฺโทติ ทสฺเสติ ‘‘อชฺชภาว’’นฺติ อิมินา, อชฺชภาโว จ นาม ตสฺมึ ธมฺมสฺสวนสมเย ธรมานกตาปาปุณกภาโว. ตทา หิ ตํ นิสฺสยวเสน ธรมานตํ นิมิตฺตํ กตฺวา ตํทิวสนิสฺสิตอรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว ปุน อรุณุคฺคมนา เอตฺถนฺตเร อชฺชสทฺโท ปวตฺตติ, ตสฺมา ตสฺมึ สมเย ธรมานกตาสงฺขาตํ อชฺชภาวํ อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อชฺชตนฺติ วา อชฺชอิจฺเจว อตฺโถ ตา-สทฺทสฺส สกตฺถวุตฺติโต ยถา ‘‘เทวตา’’ติ, อยํ อาจริยานํ มติ. เอวํ ปมกฺขเรน ทิสฺสมานปาานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตติยกฺขเรน ทิสฺสมานปาานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺชทคฺเคติ วา ปาโ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาคมมตฺตตฺตา ทกาโร ปทสนฺธิกโร. อชฺชาติ หิ เนปาติกมิทํ ปทํ. เตนาห ‘‘อชฺช อคฺคนฺติ อตฺโถ’’ติ.

‘‘ปาโณ’’ติ อิทํ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริเย เอว, ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ จ กรณตฺเถเนว สมาโสติ าเปตุํ ‘‘ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปต’’นฺติ อาห. อุเปติ อุปคจฺฉตีติ หิ อุเปโต, ปาเณหิ กรณภูเตหิ อุเปโต ปาณุเปโตติ อตฺโถ อาจริเยหิ อภิมโต. อิมินา จ ‘‘ปาณุเปตนฺติ อิทํ ปทํ ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตาทสฺสน’’นฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวติ. ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ หิ อิมินา ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ อุเปโต, อุเปนฺโต จ น วาจามตฺเตน, น จ เอกวารํ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน, อถ โข ปาณานํ ปริจฺจชนวเสน ยาวชีวํ อุเปโตติ อาปาณโกฏิกตา ทสฺสิตา. ‘‘ตีหิ…เป… คต’’นฺติ อิทํ ‘‘สรณํ คต’’นฺติ เอตสฺส อตฺถวจนํ. ‘‘อนฺสตฺถุก’’นฺติ อิทํ ปน อนฺโตคธาวธารเณน, อฺตฺถาโปหเนน จ นิวตฺเตตพฺพตฺถทสฺสนํ. เอกจฺโจ กปฺปิยการกสทฺทสฺส อตฺโถ อุปาสกสทฺทสฺส วจนีโยปิ ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปาสกํ กปฺปิยการก’’นฺติ, อตฺตสนฺนิยฺยาตนสรณคมนํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ อิมินา นีตตฺถโต ทสฺสิตํ ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตํ ทสฺเสตฺวา เอวํ วทนฺโต ปเนส ราชา ‘‘ชีวิเตน สห วตฺถุตฺตยํ ปฏิปูเชนฺโต สรณคมนํ รกฺขามี’’ติ อธิปฺปายํ วิภาเวตีติ เนยฺยตฺถโต วิภาวิตํ ตสฺส รฺโ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อหฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ-สทฺโท สมตฺถเน, การณตฺเถ วา, เตน อิมาย ยุตฺติยา, อิมินา วา การเณน อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตูติ อยมตฺโถ ปกาสิโต.

อจฺจยนํ สาธุมริยาทํ อติกฺกมฺม มทฺทิตฺวา ปวตฺตนํ อจฺจโย, กายิกาทิอชฺฌาจารสงฺขาโต โทโสติ อาห ‘‘อปราโธ’’ติ, อจฺเจติ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติ เอเตนาติ วา อจฺจโย, กายิกาทิวีติกฺกมสฺส ปวตฺตนโก อกุสลธมฺมสงฺขาโต โทโส เอว, โส จ อปรชฺฌติ เอเตนาติ อปราโธติ วุจฺจติ. โส หิ อปรชฺฌนฺตํ ปุริสํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติ. เตนาห ‘‘อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโต’’ติ. ธมฺมนฺติ ทสราชธมฺมํ. วิตฺถาโร ปเนตสฺส มหาหํสชาตกาทีหิ วิภาเวตพฺโพ. จรตีติ อาจรติ กโรติ. ธมฺเมเนวาติ ธมฺมโต อนเปเตเนว, อนเปตกุสลธมฺเมเนวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น ปิตุฆาตนาทินา อธมฺเมนา’’ติ. ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ เอตสฺส อธิวาสนํ สมฺปฏิจฺฉตูติ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขมตู’’ติ วุตฺตํ. ปุน อกรณเมตฺถ สํวโรติ ทสฺเสติ ‘‘ปุน เอวรูปสฺสา’’ติอาทินา. ‘‘อปราธสฺสา’’ติอาทิ อฺมฺํ เววจนํ.

๒๕๑. ‘‘ยถาธมฺโม ิโต, ตเถวา’’ติ อิมินาปิ ยถา-สทฺทสฺส อนุรูปตฺถมาห, สาธุสมาจิณฺณกุสลธมฺมานุรูปนฺติ อตฺโถ. ปฏิสทฺทสฺส อนตฺถกตํ ทสฺเสติ ‘‘กโรสี’’ติ อิมินา. ปฏิกมฺมํ กโรสีติปิ วทนฺติ. ยถาธมฺมํ ปฏิกรณํ นาม กตาปราธสฺส ขมาปนเมวาติ อาห ‘‘ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ‘‘ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ เอตสฺส อธิวาสนํ สมฺปฏิจฺฉามาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขมามา’’ติ อิมินา. วุทฺธิ เหสาติ เอตฺถ -กาโร ปทสิลิฏฺตาย อาคโม, หิ-สทฺโท วา นิปาตมตฺตํ. เอสาติ ยถาธมฺมํ ปฏิกิริยา, อายตึ สํวราปชฺชนา จ. เตนาห ‘‘โย อจฺจยํ…เป… อาปชฺชตี’’ติ. สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต ตถาคโต อริโย นามาติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติ. วิเนติ สตฺเต เอเตนาติ วินโย, สาสนํ. วทฺธติ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติ เอตายาติ วุทฺธิ. กตมา ปน สา, ยา ‘‘เอสา’’ติ นิทฺทิฏฺา วุทฺธีติ โจทนมปเนตุํ ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ ‘‘กตมา’’ติอาทินา, ยา อยํ สํวราปชฺชนา, สา ‘‘เอสา’’ติ นิทฺทิฏฺา วุทฺธิ นามาติ อตฺโถ. ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ติ อิทํ อายตึ สํวราปชฺชนาย ปุพฺพกิริยาทสฺสนนฺติ วิฺาปนตฺถํ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายตึ สํวราปชฺชนา’’ติ วุตฺตํ. เอสา หิ อาจริยานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อธิปฺปายนฺตรวิฺาปนํ, เอตปเทน ปน ตสฺสาปิ ปฏินิทฺเทโส สมฺภวติ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ ติปิ ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺส ทสฺสนโต. เกจิ ปน ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’ติ อิทํ ปุพฺพกิริยามตฺตสฺเสว ทสฺสนํ, น ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺส. ‘อายติฺจ สํวรํ อาปชฺชตี’ติ อิทํ ปน ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺเสวาติ วิฺาปนตฺถํ เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ขมาปนสฺสาปิ วุทฺธิเหตุภาเวน อริยูปวาเท วุตฺตตฺตา. อิตรถา หิ ขมาปนาภาเวปิ อายตึ สํวราปชฺชนาย เอว อริยูปวาทาปคมนํ วุตฺตํ สิยา, น จ ปน วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.

กสฺมา ปน ‘‘ยาย’’นฺติอาทินา ธมฺมนิทฺเทโส ทสฺสิโต, นนุ ปาฬิยํ ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทินา ปุคฺคลนิทฺเทโส กโตติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘เทสนํ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺโตติ ปุคฺคลาธิฏฺานธมฺมเทสนํ กโรนฺโต. ปุคฺคลาธิฏฺานาปิ หิ ปุคฺคลาธิฏฺานธมฺมเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานปุคฺคลเทสนาติ ทุวิธา โหติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – กิฺจาปิ ‘‘วุทฺธิ เหสา’’ติอาทินา ธมฺมาธิฏฺานเทสนา อารทฺธา, ตถาปิ ปุน ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺเตน ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนา อารทฺธา เทสนาวิลาสวเสน, เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จาติ. ตทุภยวเสเนว หิ ธมฺมาธิฏฺานาทิเภเทน จตุพฺพิธา เทสนา.

๒๕๒. วจสายตฺเตติ วจสา อายตฺเต. วาจาปฏิพนฺธตฺเตติ วทนฺติ, ตํ ‘‘โส หี’’ติอาทินา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. วจสายตฺเถติ ปน วาจาปริโยสานตฺเถติ อตฺโถ ยุตฺโต โอสานกรณตฺถสฺส สาสทฺทสฺส วเสน สายสทฺทนิปฺผตฺติโต ยถา ‘‘ทาโย’’ติ. เอวฺหิ สมตฺถนวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติ. คมนาย กตํ วาจาปริโยสานํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ตสฺมึเยว อตฺเถ วตฺตตีติ. หนฺทสทฺทฺหิ โจทนตฺเถ, วจสคฺคตฺเถ จ อิจฺฉนฺติ. ‘‘หนฺท ทานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๑๘; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) หิ โจทนตฺเถ, ‘‘หนฺท ทานิ อปายามี’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๘๔๓) วจสคฺคตฺเถ, วจสคฺโค จ นาม วาจาวิสฺสชฺชนํ, ตฺจ วาจาปริโยสานเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ทุกฺกรกิจฺจวเสน พหุกิจฺจตาติ อาห ‘‘พลวกิจฺจา’’ติ. ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพํ กิจฺจํ, อิตรํ กรณียํ. ปมํ วา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ, ปจฺฉา กตฺตพฺพํ กรณียํ. ขุทฺทกํ วา กิจฺจํ, มหนฺตํ กรณีย’’นฺติปิ อุทานฏฺกถาทีสุ (อุทา. อฏฺ. ๑๕) วุตฺตํ. ยํ-ตํ-สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา, คมนกาลชานนโต, อฺกิริยาย จ อนุปยุตฺตตฺตา ‘‘ตสฺส กาลํ ตฺวเมว ชานาสี’’ติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ตยา าตํ คมนกาลํ ตฺวเมว ตฺวา คจฺฉาหี’’ติ. อถ วา ยถา กตฺตพฺพกิจฺจนิโยชเน ‘‘อิมํ ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหรา’’ติ (ปาจิ. ๘๘, ๙๓) วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ตยา าตํ กาลํ ตฺวเมว ชานาสิ, คมนวเสน กโรหีติ คมเน นิโยเชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺวเมว ชานาสี’’ติ ปาเสโส วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา’’ติอาทิ ยถาสมาจิณฺณํ ปกรณาธิคตมตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปทกฺขิณนฺติ ปการโต กตํ ทกฺขิณํ. เตนาห ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติ. ทสนขสโมธานสมุชฺชลนฺติ ทฺวีสุ หตฺเถสุ ชาตานํ ทสนฺนํ นขานํ สโมธาเนน เอกีภาเวน สมุชฺชลนฺตํ, เตน ทฺวินฺนํ กรตลานํ สมฏฺปนํ ทสฺเสติ. อฺชลินฺติ หตฺถปุฏํ. อฺชติ พฺยตฺตึ ปกาเสติ เอตายาติ อฺชลิ. อฺชุ-สทฺทฺหิ พฺยตฺติยํ, อลิปจฺจยฺจ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. อภิมุโขวาติ สมฺมุโข เอว, น ภควโต ปิฏฺึ ทสฺเสตฺวาติ อตฺโถ. ปฺจปฺปติฏฺิตวนฺทนานโย วุตฺโต เอว.

๒๕๓. อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปจฺจนกานํ อตฺตโน ปุพฺเพ กตกุสลมูลานํ ขณเนน ขโต, เตสเมว อุปหนเนน อุปหโต, ปททฺวเยนปิ ตสฺส กมฺมาปราธเมว ทสฺเสติ ปริยายวจนตฺตา ปททฺวยสฺส. กุสลมูลสงฺขาตปติฏฺาเภทเนน ขตูปหตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภินฺนปติฏฺโ ชาโต’’ติ วุตฺตํ. ปติฏฺา, มูลนฺติ จ อตฺถโต เอกํ. ปติฏฺหติ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ เอตายาติ หิ ปติฏฺา, ตสฺส กุสลูปนิสฺสยสมฺปทา, สา กิริยาปราเธน ภินฺนา วินาสิตา เอเตนาติ ภินฺนปติฏฺโ. ตเทว วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. ยถา กุสลมูลสงฺขาตา อตฺตโน ปติฏฺานชาตา, ตถา อเนน รฺา อตฺตนาว อตฺตา ขโต ขนิโตติ โยชนา. ขโตติ หิ อิทํ อิธ กมฺมวเสน สิทฺธํ, ปาฬิยํ ปน กตฺตุวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. ปททฺวยสฺส ปริยายตฺตา ‘‘อุปหโต’’ติ อิธ น วุตฺตํ.

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. ๗๔) วจนโต ราคโทสโมหาว อิธ รโช นามาติ วุตฺตํ ‘‘ราครชาทิวิรหิต’’นฺติ. วีตสทฺทสฺส วิคตปริยายตํ ทสฺเสติ ‘‘วิคตตฺตา’’ติ อิมินา. ธมฺเมสุ จกฺขุนฺติ จตุสจฺจธมฺเมสุ ปวตฺตํ เตสํ ทสฺสนฏฺเน จกฺขุํ. ธมฺเมสูติ วา เหฏฺิเมสุ ตีสุ มคฺคธมฺเมสุ. จกฺขุนฺติ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาตํ เอกํ จกฺขุํ, สมุทาเยกเทสวเสน อาธารตฺถสมาโสยํ, น ตุ นิทฺธารณตฺถสมาโส. โส หิ สาสนคนฺเถสุ, สกฺกตคนฺเถสุ จ สพฺพตฺถ ปฏิสิทฺโธติ. ธมฺมมยนฺติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมน นิพฺพตฺตํ, อิมินา ‘‘ธมฺเมน นิพฺพตฺตํ จกฺขุ ธมฺมจกฺขู’’ติ อตฺถมาห. อปิจ ธมฺมมยนฺติ สีลาทิติวิธธมฺมกฺขนฺโธเยว มย-สทฺทสฺส สกตฺเถ ปวตฺตนโต, อเนน ‘‘ธมฺโมเยว จกฺขุ ธมฺมจกฺขู’’ติ อตฺถมาห. อฺเสุ าเนสูติ อฺเสุ สุตฺตปเทเสสุ, เอเตน ยถาปาํ ติวิธตฺถตํ ทสฺเสติ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺคสฺเสเวตํ อธิวจนํ, ตสฺมิมฺปิ อนธิคเต อฺเสํ วตฺตพฺพตาเยว อภาวโตติ อธิปฺปาโย.

อิทานิ ‘‘ขตายํ ภิกฺขเว ราชา’’ติอาทิปาสฺส สุวิฺเยฺยมธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นาภวิสฺสาติ สเจ น อภวิสฺสถ, เอวํ สตีติ อตฺโถ. อตีเต หิ อิทํ กาลาติปตฺติวจนํ, น อนาคเตติ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺโต อภวิสฺสาติ เอตฺถาปิ. นนุ จ มคฺคปาปุณนวจนํ ภวิสฺสมานตฺตา อนาคตกาลิกนฺติ? สจฺจํ อนิยมิเต, อิธ ปน ‘‘อิเธวาสเน นิสินฺโน’’ติ นิยมิตตฺตา อตีตกาลิกเมวาติ เวทิตพฺพํ. อิทฺหิ ภควา รฺโ อาสนา วุฏฺาย อจิรปกฺกนฺตสฺเสว อโวจาติ. ปาปมิตฺตสํสคฺเคนาติ เทวทตฺเตน, เทวทตฺตปริสาสงฺขาเตน จ ปาปมิตฺเตน สํสคฺคโต. อสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส. ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา ปาานารุฬฺหํ วจนาวเสสํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ สรณํ คตตฺตา มุจฺจิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มม จ สาสนมหนฺตตายา’’ติ ปาโ ยุตฺโต, กตฺถจิ ปน -สทฺโท น ทิสฺสติ, ตตฺถ โส ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ. น เกวลํ สรณํ คตตฺตาเยว มุจฺจิสฺสติ, อถ โข ยตฺถ เอส ปสนฺโน, ปสนฺนาการฺจ กโรติ, ตสฺส จ ติวิธสฺสปิ สาสนสฺส อุตฺตมตายาติ หิ สห สมุจฺจเยน อตฺโถ อธิปฺเปโตติ.

‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ ทุกฺกรกมฺมวิปากโต สุกเรน มุจฺจเนน อุปมาทสฺสนํ. โกจีติ โกจิ ปุริโส. กสฺสจีติ กสฺสจิ ปุริสสฺส, ‘‘วธ’’นฺติ เอตฺถ ภาวโยเค กมฺมตฺเถ สามิวจนํ. ปุปฺผมุฏฺิมตฺเตน ทณฺเฑนาติ ปุปฺผมุฏฺิมตฺตสงฺขาเตน ธนทณฺเฑน. มุจฺเจยฺยาติ วธกมฺมทณฺฑโต มุจฺเจยฺย, ทณฺเฑนาติ วา นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํ ‘‘สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๓๒; จูฬว. ๔๓๗) วิย, ปุปฺผมุฏฺิมตฺเตน ธนทณฺฑโต, วธทณฺฑโต จ มุจฺเจยฺยาติ อตฺโถ. โลหกุมฺภิยนฺติ โลหกุมฺภินรเก. ตตฺถ หิ ตทนุภวนกานํ สตฺตานํ กมฺมพเลน โลหมยา มหตี กุมฺภี นิพฺพตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘โลหกุมฺภี’’ติ วุจฺจติ. อุปริมตลโต อโธ ปตนฺโต, เหฏฺิมตลโต อุทฺธํ คจฺฉนฺโต, อุภยถา ปน สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ โหนฺติ. วุตฺตฺจ –

‘‘สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ. (เป. ว. ๘๐๒; ชา. ๑.๔.๕๔);

‘‘เหฏฺิมตลํ ปตฺวา, อุปริมตลํ ปาปุณิตฺวา มุจฺจิสฺสตี’’ติ วทนฺโต อิมมตฺถํ ทีเปติ – ยถา อฺเ เสฏฺิปุตฺตาทโย อปราปรํ อโธ ปตนฺตา, อุทฺธํ คจฺฉนฺตา จ อเนกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ ตตฺถ ปจฺจนฺติ, น ตถา อยํ, อยํ ปน ราชา ยถาวุตฺตการเณน เอกวารเมว อโธ ปตนฺโต, อุทฺธฺจ คจฺฉนฺโต สฏฺิวสฺสสหสฺสานิเยว ปจฺจิตฺวา มุจฺจิสฺสตีติ. อยํ ปน อตฺโถ กุโต ลทฺโธติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทมฺปิ กิร ภควตา วุตฺตเมวา’’ติ อาห. กิรสทฺโท เจตฺถ อนุสฺสวนตฺโถ, เตน ภควตา วุตฺตภาวสฺส อาจริยปรมฺปรโต สุยฺยมานตํ, อิมสฺส จ อตฺถสฺส อาจริยปรมฺปราภตภาวํ ทีเปติ. อถ ปาฬิยํ สงฺคีตํ สิยาติ โจทนมปเนติ ‘‘ปาฬิยํ ปน น อารุฬฺห’’นฺติ อิมินา, ปกิณฺณกเทสนาภาเวน ปาฬิยมนารุฬฺหตฺตา ปาภาเวน น สงฺคีตนฺติ อธิปฺปาโย. ปกิณฺณกเทสนา หิ ปาฬิยมนารุฬฺหาติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ.

ยทิ อนนฺตเร อตฺตภาเว นรเก ปจฺจติ, เอวํ สติ อิมํ เทสนํ สุตฺวา โก รฺโ อานิสํโส ลทฺโธติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ โจทนํ อุทฺธริตฺวา ปริหริตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อยฺหี’’ติอาทินา นิทฺทาลาภาทิกํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อเนกวิธํ มหานิสํสํ สรูปโต นิยเมตฺวา ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ‘‘อยํ…เป… นิทฺทํ ลภตี’’ติ อิมินา นิทฺทาลาภํ ทสฺเสติ, ตทา กายิกเจตสิกทุกฺขาปคตภาวฺจ นิทฺทาลาภสีเสน, ‘‘ติณฺณํ…เป… อกาสี’’ติ อิมินา ติณฺณํ รตนานํ มหาสกฺการกิริยํ, ‘‘โปถุชฺชนิกาย…เป… นาโหสี’’ติ อิมินา สาติสยํ โปถุชฺชนิกสทฺธาปฏิลาภํ ทสฺเสตีติ เอวมาทิ ทิฏฺธมฺมิโก, ‘‘อนาคเต…เป… ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ อิมินา ปน อุกฺกํสโต สมฺปรายิโก ทสฺสิโต, อนวเสสโต ปน อปราปเรสุ ภเวสุ อปริมาโณเยว สมฺปรายิโก เวทิตพฺโพ.

ตตฺถ มธุรายาติ มธุรรสภูตาย. โอชวนฺติยาติ มธุรรสสฺสาปิ สารภูตาย โอชาย โอชวติยา. ปุถุชฺชเน ภวา โปถุชฺชนิกา. ปฺจ มาเร วิเสสโต ชิตวาติ วิชิตาวี, ปรูปเทสวิรหตา เจตฺถ วิเสสภาโว. ปจฺเจกํ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺเจกพุทฺโธ, อนาจริยโก หุตฺวา สามฺเว สมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา สยเมว พุชฺฌนฺติ, น ปเร โพเธนฺติ, อตฺถรสเมว ปฏิวิชฺฌนฺติ, น ธมฺมรสํ. น หิ เต โลกุตฺตรธมฺมํ ปฺตฺตึ อาโรเปตฺวา เทเสตุํ สกฺโกนฺติ, มูเคน ทิฏฺสุปิโน วิย, วนจรเกน นคเร สายิตพฺยฺชนรโส วิย จ เนสํ ธมฺมาภิสมโย โหติ, สพฺพํ อิทฺธิสมาปตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทํ ปาปุณนฺตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา; อป. อฏฺ. ๑.๙๐, ๙๑) อฏฺกถาสุ วุตฺตํ.

เอตฺถาห – ยทิ รฺโ กมฺมนฺตรายาภาเว ตสฺมึเยว อาสเน ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสถ, อถ กถํ อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ. ยทิ จ อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, อถ กถํ ตสฺมึเยว อาสเน ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสถ, นนุ อิเม สาวกโพธิปจฺเจกโพธิอุปนิสฺสยา ภินฺนนิสฺสยา ทฺวินฺนํ โพธีนํ อสาธารณภาวโต. อสาธารณา หิ เอตา ทฺเว ยถากฺกมํ ปฺจงฺคทฺวยงฺคสมฺปตฺติยา, อภินีหารสมิทฺธิวเสน, ปารมีสมฺภรณกาลวเสน, อภิสมฺพุชฺฌนวเสน จาติ? นายํ วิโรโธ อิโต ปรโตเยวสฺส ปจฺเจกโพธิสมฺภารานํ สมฺภรณียตฺตา. สาวกโพธิยา พุชฺฌนกสตฺตาปิ หิ อสติ ตสฺสา สมวาเย กาลนฺตเร ปจฺเจกโพธิยา พุชฺฌิสฺสนฺติ ตถาภินีหารสฺส สมฺภวโตติ. อปเร ปน ภณนฺติ – ‘‘ปจฺเจกโพธิยาเยวายํ ราชา กตาภินีหาโร. กตาภินีหาราปิ หิ ตตฺถ นิยติมปฺปตฺตา ตสฺส าณสฺส ปริปากํ อนุปคตตฺตา สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สาวกโพธึ ปาปุณิสฺสนฺตีติ ภควา ‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา’ติอาทิมโวจ, มหาโพธิสตฺตานเมว จ อานนฺตริยปริมุตฺติ โหติ, น อิตเรสํ โพธิสตฺตานํ. ตถา หิ ปจฺเจกโพธิยํ นิยโต สมาโน เทวทตฺโต จิรกาลสมฺภูเตน โลกนาเถ อาฆาเตน ครุตรานิ อานนฺตริยกมฺมานิ ปสวิ, ตสฺมา กมฺมนฺตราเยน อยํ อิทานิ อสมเวตทสฺสนาภิสมโย ราชา ปจฺเจกโพธินิยาเมน อนาคเต วิชิตาวี นาม ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ทฏฺพฺพํ, ยุตฺตตรเมตฺถ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

ยถาวุตฺตํ ปาฬิเมว สํวณฺณนาย นิคมวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมโวจา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ หิ เหฏฺา วุตฺโตติ. อปิจ ปาฬิยมนารุฬฺหมฺปิ อตฺถํ สงฺคเหตุํ ‘‘อิทมโวจา’’ติอาทินา นิคมนํ กโรตีติ ทฏฺพฺพํ.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหิรวิสารทาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน าณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปฺปกาสนิยา สามฺผลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา.

สามฺผลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนา

อทฺธานคมนวณฺณนา

๒๕๔. เอวํ สามฺผลสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ อมฺพฏฺสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺโณกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, สามฺผลสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส อมฺพฏฺสุตฺตภาวํ ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… โกสเลสูติ อมฺพฏฺสุตฺต’’นฺติ อาห. เอวมีทิเสสุ. อิติสทฺโท เจตฺถ อาทิอตฺโถ, ปทตฺถวิปลฺลาสโชตโก ปน อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อาทิสทฺทโลโป วา เอส, อุปลกฺขณนิทฺเทโส วา. อปุพฺพปทวณฺณนา นาม เหฏฺา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส ปทสฺส อตฺถวิภชนา. ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํ, ‘‘อนุปุพฺพปทวณฺณนา’’ติ กตฺถจิ ปาโ, โส อยุตฺโตว ฏีกาย อนุทฺธฏตฺตา, ตถา อสํวณฺณิตตฺตา จ.

‘‘ราชกุมารา โคตฺตวเสน โกสลา นามา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๔) อาจริเยน วุตฺตํ. อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ ‘‘โกสํ ลนฺติ คณฺหนฺติ, กุสลํ วา ปุจฺฉนฺตีติ โกสลา’’ติ. ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรา. ‘‘โกสลา นาม ราชกุมารา’’ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธปิ ‘‘ชนปทิโน’’ติ วจนํ สนฺเตสุปิ อฺเสุ ตํตํนามปฺาเตสุ ตตฺถ นิวสนฺเตสุ ชนปทิภาวโต เตสเมว นิวสนมุปาทาย ชนปทสฺสายํ สมฺาติ ทสฺสนตฺถํ. ‘‘เตสํ นิวาโส’’ติ อิมินา ‘‘โกสลานํ นิวาสา โกสลา’’ติ ตทฺธิตํ ทสฺเสติ. ‘‘เอโกปิ ชนปโท’’ติ อิมินา ปน สทฺทโตเยเวตํ ปุถุวจนํ, อตฺถโต ปเนส เอโก เอวาติ วิภาเวติ. อปิ-สทฺโท เจตฺถ อนุคฺคเห, เตน กามํ เอโกเยเวส ชนปโท, ตถาปิ อิมินา การเณน ปุถุวจนมุปปนฺนนฺติ อนุคฺคณฺหาติ. ยทิ เอโกว ชนปโท, กถํ ตตฺถ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหิสทฺเทนา’’ติอาทิ, รุฬฺหิสทฺทตฺตา พหุวจนมุปปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิสฺสิเตสุ ปยุตฺตสฺส ปุถุวจนสฺส, ปุถุภาวสฺส วา นิสฺสเย อภินิโรปนา อิธ รุฬฺหิ, เตน วุตฺตํ อาจริเยน อิธ เจว อฺตฺถ จ มชฺฌิมาคมฏีกาทีสุ ‘‘อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ าเนสุ ยุตฺเต วิย อีทิสลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ รุฬฺหิ ยถา ‘อฺตฺถาปิ กุรูสุ วิหรติ, องฺเคสุ วิหรตี’ติ จา’’ติ. เกจิ ปน โกสลนามาภินิโรปนมิจฺฉนฺติ, อยุตฺตเมตํ ปุถุวจนสฺส อปฺปยุชฺชิตพฺพตฺตา. นามาภินิโรปนาย หิ เอกวจนมฺปิ ภวติ ยถา ‘‘สีโห คายตี’’ติ. ตพฺพิเสสิเตปิ ชนปทสทฺเท ชาติสทฺทตฺตา เอกวจนเมว. เตนาห ‘‘ตสฺมึ โกสเลสุ ชนปเท’’ติ, โกสลนามเก ตสฺมึ ชนปเทติ อตฺโถ. อภูตโต หิ โวหารมตฺตํ รุฬฺหิ, ภูตโตเยว อตฺโถ วินิจฺฉินิตพฺโพ. ยถา หิ –

‘‘สนฺติ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;

เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปตี’’ติ. (ชา. ๒.๒๒.๒๗๖) อาทีสุ –

ตํปุตฺตสงฺขาตสฺส เอกตฺถสฺส รุฬฺหิวเสน ‘‘ปุตฺตา’’ติ พหุวจนปโยโค, ตถา อิธาปิ ตนฺนิวาสสงฺขาตสฺส เอกตฺถสฺส รุฬฺหิวเสน ‘‘โกสเลสู’’ติ พหุวจนปโยโค โหติ. ยถา จ ‘‘ปาณํ น หฺเ, น จ’ทินฺนมาทิเย’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๔๒, ๔๓, ๔๕) ชาติวเสน พหฺวตฺถานเมกวจนปโยโค, ตถา อิธาปิ ชาติวเสน อวยวปฺปเภเทน พหฺวตฺถสฺส ‘‘ชนปเท’’ติ เอกวจนปโยโค โหติ. วุตฺตฺจ อาจริเยน มชฺฌิมาคมฏีกายํ ‘‘ตพฺพิเสสเนปิ ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมว. เตนาห ‘ตสฺมึ องฺเคสุ ชนปเท’ติ’’.

เอวํ รุฬฺหิวเสน พหุมฺหิ วิย วตฺตพฺเพ พหุวจนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พหฺวตฺถวเสน พหุมฺปิ เอว วตฺตพฺเพ พหุวจนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทิมาห. ปน-สทฺโท เจตฺถ วิเสสตฺถโชตโน, เตน ปุถุอตฺถวิสยตาย เอเวตํ ปุถุวจนํ, น รุฬฺหิวเสนาติ วกฺขมานํ วิเสสํ โชเตติ. โส หิ ปเทโส ติโยชนสตปริมาณตาย พหุปฺปเภโทติ, อิมสฺมึ ปน นเย เตสุ โกสเลสุ ชนปเทสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มหาปนาทนฺติ มหาปนาทชาตก (ชา. ๑.๓.๔๐, ๔๑, ๔๒) สุรุจิชาตเกสุ (ชา. ๑.๑๔.๑๐๒ อาทโย) อาคตํ สุรุจิโน นาม วิเทหรฺโ ปุตฺตํ มหาปนาทนามกํ ราชกุมารํ. นานานาฏกานีติ ภณฺฑุกณฺฑปณฺฑุกณฺฑปมุขานิ ฉสตสหสฺสานิ นานาวิธนาฏกานิ, กตฺถจิ ปน อาทิสทฺโทปิ ทิฏฺโ, โส ชาตกฏฺกถายํ น ทิสฺสติ, ยทิ จ ทิสฺสติ, เตน นฏลงฺฆกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สิตมตฺตมฺปีติ มิหิตมตฺตมฺปิ. ตสฺส กิร ทิพฺพนาฏกานํ อนนฺตรภเวเยว ทิฏฺตฺตา มนุสฺสนาฏกานํ นจฺจํ อมนุฺํ อโหสิ. นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวาติ กสิกมฺมปฺปหานวเสน นงฺคลานิ ปหาย, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. น หิ เกวลํ กสฺสกา เอว, อถ โข อฺเปิ อุภยรฏฺวาสิโน มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ ปหาย ตสฺมึ มงฺคลฏฺาเน สนฺนิปตึสุ. ตทา กิร มหาปนาทกุมารสฺส ปาสาทมงฺคลํ, ฉตฺตมงฺคลํ, อาวาหมงฺคลนฺติ ตีณิ มงฺคลานิ เอกโต อกํสุ, กาสิวิเทหรฏฺวาสิโนปิ ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา อติเรกสตฺตวสฺสานิ ฉณมนุภวึสูติ, อธุนา ปน ‘‘นงฺคลาทีนี’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, โส น โปราณปาโ ฏีกายมนุทฺธฏตฺตา.

มหาชนกาเย สนฺนิปติเตติ เกจิ ‘‘ปหํสนวิธึ ทสฺเสตฺวา ราชกุมารํ หาสาเปสฺสามา’’ติ, เกจิ ‘‘ตํ กีฬนํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ เอวํ มหาชนสมูเห สนฺนิปติเต. อตุลมฺพาภิรุหนทารุจิตกปเวสนาทิ นานากีฬาโย ทสฺเสตฺวา. สกฺกเปสิโต กิร ทิพฺพนาฏโก ราชงฺคเณ อากาเส ตฺวา อุปฑฺฒภาคํ นาม ทสฺเสติ, เอโกว หตฺโถ, เอโก ปาโท, เอกํ อกฺขิ, เอกา ทาา นจฺจติ จลติ, อุปฑฺฒํ ผนฺทติ, เสสํ นิจฺจลมโหสิ, ตํ ทิสฺวา มหาปนาโท โถกํ หสิตมกาสิ, อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘โส ทิพฺพนาฏกํ ทสฺเสตฺวา หสาเปสี’’ติ วุตฺตํ. สุหชฺชา นาม วิสฺสาสิกา ‘‘สุฏฺุ หทยเมเตส’’นฺติ กตฺวา. อาทิสทฺเทน าตกปริชนาทีนํ สงฺคโห. ตสฺมาติ ตถา วจนโต. ตํ กุสลนฺติ วจนํ อุปาทายาติ เอตฺถ ‘‘กจฺจิ กุสลํ? อาม กุสล’’นฺติ วจนปฏิวจนวเสน ปวตฺตกุสลวาทิตาย เต มนุสฺสา อาทิโต ‘‘กุสลา’’ติ สมฺํ ลภึสุ, เตสํ กุสลานํ อิสฺสราติ ราชกุมารา โกสลา นาม ชาตา, เตสํ นิวาสฏฺานตาย ปน ปเทโส โกสลาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว. เตนาห ‘‘โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตี’’ติ. เอวํ มชฺฌิมาคมฏีกายํ อาจริเยเนว วุตฺตํ. ตตฺรายมธิปฺปาโย สิยา – ‘‘โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตี’’ติ สฺีสฺา ยถากฺกมํ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ปุริมนเย วิย อิธาปิ รุฬฺหิวเสเนว พหุวจนํ โหติ. ราชกุมารานํ นามลาภเหตุมตฺตฺเหตฺถ วิเสโสติ. อิธ ปน อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ โส ปเทโสติ ปเทสสามฺโต วุตฺตํ, วจนวิปลฺลาเสน วา, เต ปเทสาติ อตฺโถ. โกสลาติ วุจฺจติ กุสลา เอว โกสลาติ กตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๔) ตตฺรายมธิปฺปาโย สิยา – โส ปเทโสติ ชาติสทฺทวเสน, วจนวิปลฺลาเสน วา วุตฺตตฺตา ปุถุอตฺถวิสยตาย เอว พหุวจนํ โหติ. ปเทสสฺส นามลาภเหตุ เหตฺถ วิเสโสติ. ‘‘กุสล’’นฺติ หิ วจนมุปาทาย รุฬฺหินามวเสน วุตฺตนเยน โกสลา ยถา ‘‘เยวาปนกํ, นตุมฺหากวคฺโค’’ติ. อปิจ วจนปฏิวจนวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ วทนฺติ เอตฺถาติ โกสลา. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺตีติ. กุสลนฺติ จ อาโรคฺยํ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๕; ชา. ๒.๒๐.๑๒๙) วิย, กจฺจิ ตุมฺหากํ อาโรคฺยํ โหตีติ อตฺโถ, เฉกํ วา ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๙๔) วิย, กจฺจิ เตสํ นาฏกานํ เฉกตา โหตีติ อตฺโถ.

จรณํ จาริกา, จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกา, ตยิทํ มคฺคคมนเมว อิธาธิปฺเปตํ, น จุณฺณิกคมนมตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อทฺธานคมน’’นฺติ วุตฺตํ, ภาวนปุํสกฺเจตํ, อทฺธานคมนสงฺขาตาย จาริกาย จรมาโนติ วุตฺตํ โหติ, อเภเทปิ วา เภทโวหาเรน วุตฺตํ ยถา ‘‘ทิวาวิหารํ นิสีที’’ติ, (ม. นิ. ๑.๒๕๖) อทฺธานคมนสงฺขาตํ จาริกํ จรมาโน, จรณํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. สพฺพตฺถโก หิ กรภูธาตูนมตฺโถติ. ‘‘อทฺธานมคฺค’’นฺติปิ กตฺถจิ ปาโ, โส น สุนฺทโร. น หิ จาริกาสทฺโท มคฺควาจโกติ. อิทานิ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตํ นิยเมนฺโต ‘‘จาริกา จ นาเมสา’’ติอาทิมาห. สาวกานมฺปิ รุฬฺหิวเสน จาริกาย สมฺภวโต ตโต วิเสเสติ ‘‘ภควโต’’ติ อิมินา. ตถา หิ มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘จาริกํ จรมาโนติ เอตฺถ กิฺจาปิ อยํ จาริกา นาม มหาชนสงฺคหตฺถํ พุทฺธานํเยว ลพฺภติ, พุทฺเธ อุปาทาย ปน รุฬฺหิสทฺเทน สาวกานมฺปิ วุจฺจติ กิลฺชาทีหิ กตพีชนีปิ ตาลวณฺฏํ วิยา’’ติ. ทูเรปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน, อปิ-สทฺเทน วา นาติทูเรปีติ สมฺปิณฺฑนํ ตตฺถาปิ จาริกาสมฺภวโต. โพธเนยฺยปุคฺคลนฺติ จตุสจฺจปฏิเวธวเสน โพธนารหปุคฺคลํ. สหสา คมนนฺติ สีฆคมนํ. ‘‘มหากสฺสปสฺส ปจฺจุคฺคมนาทีสู’’ติ วุตฺตเมว สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘ภควา หี’’ติอาทินา. ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโตติ ปฏิมุขํ คจฺฉนฺโต, ปจฺจุฏฺหนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ตึสโยชน’’นฺติ ปทมนุกฑฺฒติ. ปกฺกุสาติ นาม คนฺธารราชา. มหากปฺปิโน นาม กุกฺกุฏวตีราชา. ธนิโย นาม โกรณฺฑเสฏฺิปุตฺโต โคโป.

เอวํ ธมฺมครุตากิตฺตนมุเขน มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีนิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๑๕๔) เอกเทเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ วนวาสิติสฺสสามเณรสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา จาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทิวส’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. โก ปเนส ติสฺสสามเณโร นาม? สาวตฺถิยํ ธมฺมเสนาปติโน อุปฏฺากกุเล ชาโต มหาปุฺโ ‘‘ปิณฺฑปาตทายกติสฺโส, กมฺพลทายกติสฺโส’’ติ จ ปุพฺเพ ลทฺธนาโม ปจฺฉา ‘‘วนวาสิติสฺโส’’ติ ปากโฏ ขีณาสวสามเณโร. วิตฺถาโร ธมฺมปเท (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๗๔ วนวาสีติสฺสสามเณรวตฺถุ). อากาสคามีหิ สทฺธึ อากาเสเนว คนฺตุกาโม ภควา ‘‘ฉฬภิฺานํ อาโรเจหี’’ติ อโวจ. ตสฺสาติ ติสฺสสามเณรสฺส. นฺติ ภควนฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน จีวรํ ปารุปนฺตํ. โน เถโร โน โอรมตฺตโก วตาติ สมฺพนฺโธ, คุเณน ลามกปฺปมาณิโก โน โหตีติ อตฺโถ.

อตฺตโน ปตฺตาสเนติ ภิกฺขูนํ อาสนปริยนฺเต. เตสํ คามิกานํ ทานปฏิสํยุตฺตํ มงฺคลํ วตฺวา. กสฺมา ปน สเทวกสฺส โลกสฺส มคฺคเทสโกปิ สมาโน ภควา เอวมาหาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มคฺคเทสโกติ นิพฺพานมคฺคสฺส, สุคติมคฺคสฺส วา เทสโก.

ตายาติ อรฺสฺาย. สงฺฆกมฺมวเสน สิชฺฌมานาปิ อุปสมฺปทา สตฺถุ อาณาวเสน สิชฺฌนโต ‘‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘อปริปุณฺณวีสติวสฺสสฺเสว ตสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต สตฺถา ‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติ. ธมฺมเสนาปตินา อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตฺวา, ตโตเยเวส ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริโกติ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. ธมฺมปทฏฺกถายํ ปน ธมฺมเสนาปติอาทิเถรานํ จตฺตาลีสภิกฺขุสหสฺสปริวารานํ อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเรหิ สทฺธึ ปจฺเจกํ คมนํ, ภควโต จ เอกกสฺเสว คมนํ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํ, อิธ, ปน มชฺฌิมาคมฏฺกถายฺจ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๖๕) อฺถา คมนํ ทีฆภาณกมชฺฌิมภาณกานํ มเตนาติ ทฏฺพฺพํ. อยนฺติ มหากสฺสปาทีนมตฺถาย จาริกา. ยํ ปน อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ภควโต คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นามาติ สมฺพนฺโธ.

อิมํ ปน จาริกนฺติ อตุริตจาริกํ. มหามณฺฑลนฺติ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺเนเนว พาหิริเมน ปมาเณน ปริจฺฉินฺนตฺตา มหนฺตตรํ มณฺฑลํ. มชฺฌิมมณฺฑลนฺติ อิตเรสํ อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ปวตฺตํ มณฺฑลํ. อนฺโตมณฺฑลนฺติ อิตเรหิ ขุทฺทกํ มณฺฑลํ, อิตเรสํ วา อนฺโตคธตฺตา อนฺติมํ มณฺฑลํ, อพฺภนฺตริมํ มณฺฑลนฺติ วุตฺตํ โหติ. กึ ปนิเมสํ ปมาณนฺติ อาห ‘‘กตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ นวโยชนสติกตา มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนวเสเนว คเหตพฺพา ตโต ปรํ อตุริตจาริกาย อคมนโต. ตทุตฺตริ หิ ตุริตจาริกาย เอว ตถาคโต คจฺฉติ, น อตุริตจาริกาย. ปวาเรตฺวาว จาริกาจรณํ พุทฺธาจิณฺณนฺติ วุตฺตํ ‘‘มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา’’ติอาทิ. ปาฏิปททิวเสติ ปมกตฺติกปุณฺณมิยา อนนฺตเร ปาฏิปทวเส. สมนฺตาติ คตคตฏฺานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สมนฺตโต. มหาชนกายสฺส สนฺนิปตนโต ปุริมํ ปุริมํ อาคตา นิมนฺเตตุํ ลภนฺติ. ตถา สนฺนิปตนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อิตเรสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺตีติ เอตฺถ สมถสฺส ตรุณภาโว อุปจารสมาธิวเสน, วิปสฺสนาย ปน สงฺขารปริจฺเฉทาณํ, กงฺขาวิตรณาณํ, สมฺมสนาณํ, มคฺคามคฺคาณนฺติ จตุนฺนํ าณานํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตรุณวิปสฺสนาติ หิ เตสํ จตุนฺนํ าณานมธิวจนํ. ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวาติ อนุมติทานวเสน ทตฺวา. กตฺติกปุณฺณมายนฺติ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมิยํ. ‘‘มิคสิรสฺส ปมปาฏิปททิวเส’’ติ อิทํ มชฺฌิมเทสโวหารวเสน มิคสิรมาสสฺส ปมํ ปาฏิปททิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอตรหิ ปวตฺตโวหารวเสน ปน ปจฺฉิมกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขปาฏิปททิวโส เวทิตพฺโพ.

อฺเนปิ การเณนาติ ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนาตรุณภาวโต อฺเนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ าณปริปากาทิการเณน. จตุมาสนฺติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา ปาฏิปทโต ยาว ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมี, ตาว จตุมาสํ. ‘‘สมนฺตา โยชนสต’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยเนว. วสนํ วสฺสํ, วสนกิริยา, วุตฺถํ วสิตํ วสฺสมสฺสาติ วุตฺถวสฺโส, ตสฺส. ตถาคเตน วิเนตพฺพตฺตา ‘‘ภควโต เวเนยฺยสตฺตา’’ติ สามินิทฺเทโส วุตฺโต, กตฺตุนิทฺเทโส วา เอส. เวเนยฺยสตฺตาติ จ จริตานุรูปํ วิเนตพฺพสตฺตา. อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโนติ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ วิมุตฺติปริปาจนภาเวน ปริปกฺกํ ปฏิมาเนนฺโต. ผุสฺสมาฆผคฺคุณจิตฺตมาสานํ อฺตรมาสสฺส ปมทิวเส นิกฺขมนโต มาสนิยโม เอตฺถ น กโตติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘เอกมาสํ วา ทฺวิติจตุมาสํ วา ตตฺเถว วสิตฺวา’’ติ. ตตฺเถวาติ วสฺสูปคมนฏฺาเน เอว. ‘‘สตฺตหิ วา’’ติอาทิ ‘‘เอกมาสํ วา’’ติอาทินา ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ – ยทิ อปรมฺปิ เอกมาสํ ตตฺเถว วสติ, สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติ. ยทิ ทฺวิมาสํ ฉหิ, ยทิ ติมาสํ ปฺจหิ, ยทิ จตุมาสํ ตตฺเถว วสติ, จตูหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปตีติ. กสฺมา ปน จาริกาคมนนฺติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘อิตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อติเรกํ ชราทุพฺพโล พาฬฺหชิณฺโณ. เต กทา ปสฺสิสฺสนฺติ, น ปสฺสิสฺสนฺติ เอว. โลกานุกมฺปกายาติ โลกานุกมฺปกาย เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘น จีวราทิเหตู’’ติ.

ชงฺฆวิหารวเสนาติ ชงฺฆาหิ วิจรณวเสน, ชงฺฆาหิ วิจริตฺวา ตตฺถ ตตฺถ กติปาหํ นิวสนวเสน วา. สพฺพิริยาปถสาธารณฺหิ วิหารวจนํ. สรีรผาสุกตฺถายาติ เอกสฺมึเยว าเน นิพทฺธวาสวเสน อุสฺสนฺนธาตุกสฺส สรีรสฺส วิจรเณน ผาสุภาวตฺถาย. อฏฺุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถายาติ อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺต (อ. นิ. ๗.๗๒) มฆเทวชาตกาทิ (ชา. ๑.๑.๙) เทสนานํ วิย ธมฺมเทสนาย อภิกงฺขิตพฺพอฏฺุปฺปตฺติกาลตฺถาย, อฏฺุปฺปตฺติกาลสฺส วา อภิกงฺขนตฺถาย, อฏฺุปฺปตฺติกาเล ธมฺมเทสนตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. สิกฺขาปทปฺาปนตฺถายาติ สุราปานสิกฺขาปทาทิ (ปาจิ. ๓๒๗, ๓๒๘, ๓๒๙) ปฺาปเน วิย สิกฺขาปทานํ ปฺาปนตฺถาย. โพธนตฺถายาติ องฺคุลิมาลาทโย (ม. นิ. ๒.๓๔๗) วิย โพธเนยฺยสตฺเต จตุสจฺจโพธนตฺถาย. มหตาติ มหติยา. กฺจิ, กติปเย วา ปุคฺคเล อุทฺทิสฺส จาริกา นิพทฺธจาริกา. ตทฺา สมฺพหุเล อุทฺทิสฺส คามนิคมนครปฏิปาฏิยา จาริกา อนิพทฺธจาริกา. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ยํ จรตีติ กิริยาปรามสนํ.

‘‘เอสา อิธ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตเมว วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทสสหสฺสิโลกธาตุยาติ ชาติกฺเขตฺตภูตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬํ สนฺธาย วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? ตตฺเถว ภพฺพสตฺตานํ สมฺภวโต. ตตฺถ หิ สตฺเต ภพฺเพ ปริปกฺกินฺทฺริเย ปสฺสิตุํ พุทฺธาณํ อภินีหริตฺวา ิโต ภควา าณชาลํ ปตฺถรตีติ วุจฺจติ, อิทฺจ เทวพฺรหฺมานํ วเสน วุตฺตํ. มนุสฺสา ปน อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ, อิมสฺมึเยว จ สปริวาเร ชมฺพุทีเป โพธเนยฺยา โหนฺติ. โพธเนยฺยพนฺธเวติ โพธเนยฺยสตฺตสงฺขาเต ภควโต พนฺธเว. โคตฺตาทิสมฺพนฺธา วิย หิ สจฺจปฏิเวธสมฺพนฺธา เวเนยฺยา ภควโต พนฺธวา นามาติ. โคจรภาวูปคมนํ สนฺธาย ‘‘สพฺพฺุตฺาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺโ’’ติ วุตฺตํ. ภควา กิร มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ‘‘เย สตฺตา ภพฺพา ปริปกฺกาณา, เต มยฺหํ าณสฺส อุปฏฺหนฺตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺาย สมนฺนาหรติ, ตสฺส สหสมนฺนาหารา เอโก วา ทฺเว วา สมฺพหุลา วา ตทา วินยูปคา เวเนยฺยา าณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ พุทฺธานุภาโว. เอวมาปาถคตานํ ปน เนสํ อุปนิสฺสยํ ปุพฺพจริยํ, ปุพฺพเหตุํ, สมฺปติ วตฺตมานฺจ ปฏิปตฺตึ โอโลเกติ. เวเนยฺยสตฺตปริคฺคณฺหนตฺถฺหิ สมนฺนาหาเร กเต ปมํ เนสํ เวเนยฺยภาเวน อุปฏฺานํ โหติ, อถ ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ สรณคมนาทิวเสน กฺจิ นิปฺผตฺตึ วีมํสมาโน ปุพฺพูปนิสฺสยาทีนิ โอโลเกติ. เตนาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิ. โสติ อมฺพฏฺโ. วาทปฏิวาทํ กตฺวาติ ‘‘เอวํ นุ เต อมฺพฏฺา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๖๒) มยา วุตฺตวจนสฺส ‘‘เย จ โข เต โภ โคตม มุณฺฑกา สมณกา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๖๓) ปฏิวจนํ ทตฺวา, อสพฺภิวากฺยนฺติ อสปฺปุริสวาจํ, ติกฺขตฺตุํ อิพฺภวาทนิปาตนวเสน นานปฺปการํ สาธุสภาวาย วาจาย วตฺตุมยุตฺตํ วากฺยํ วกฺขตีติ วุตฺตํ โหติ. นิพฺพิเสวนนฺติ วิคตตุทนํ, มานทปฺปวเสน อปคตปรินิปฺผนฺทนนฺติ อตฺโถ.

อวสริตพฺพนฺติ อุปคนฺตพฺพํ. ตสฺส คามสฺส อิทํ นามมตฺตํ, กิเมตฺถ อตฺถปริเยสนายาติ วุตฺตํ ‘‘อิชฺฌานงฺคลนฺติปิ ปาโ’’ติ. ‘‘เยน ทิสาภาเคนา’’ติ กรณนิทฺเทสานุรูปํ กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เตน อวสรี’’ติ อิมินา. ‘‘ยสฺมึ ปเทเส’’ติ ปน ภุมฺมนิทฺเทสานุรูปํ ‘‘ตํ วา อวสรี’’ติ วุตฺตํ. ตทุภยเมวตฺถํ วิวรติ ‘‘เตน ทิสาภาเคนา’’ติอาทินา. คโตติ อุปคโต, อคมาสีติ อตฺโถ. ปุน คโตติ สมฺปตฺโต, สมฺปาปุณีติ อตฺโถ. ‘‘อิจฺฉานงฺคเล’’ติ อิทํ ตทา ภควโต โคจรคามนิทสฺสนํ, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. ‘‘อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ’’ติ อิทํ ปน นิวาสฏฺานทสฺสนํ, นิปฺปริยายโต อธิกรเณ เจตํ ภุมฺมนฺติ ตทุภยมฺปิ ปทํ วิเสสตฺถทสฺสเนน วิวรนฺโต ‘‘อิจฺฉานงฺคลํ อุปนิสฺสายา’’ติอาทิมาห. ‘‘สีลขนฺธาวาร’’นฺติอาทิ วุตฺตนเยน เวเนยฺยหิตสมเปกฺขนวเสเนว ภควโต วิหารทสฺสนํ. ตตฺถ ธมฺมราชสฺส ภควโต สพฺพโส อธมฺมนิคฺคณฺหนปรา เอว ปฏิปตฺติ, สา จ สีลสมาธิปฺาวเสนาติ สีลาทิตฺตยสฺเสว คหณํ. สีลขนฺธาวารนฺติ จกฺกวตฺติรฺโ ทารุอิฏฺกาทิกตํ ขนฺธาวารสทิสํ สีลสงฺขาตํ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา วิหรตีติ สมฺพนฺโธ. ทารุกฺขนฺธาทีหิ อาสมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปนฺติ เอตฺถาติ หิ ขนฺธาวาโร อ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ราชูนํ อจิรนิวาสฏฺานํ. ตตฺถ ปน ภควโต อจิรนิวสนกิริยาสมฺพนฺธมตฺเตน ภยนิวารณฏฺเน ตํสทิสตาย สีลมฺปิ ตถา วุจฺจติ. สมาธิโกนฺตนฺติ สมฺมาสมาธิสงฺขาตํ มงฺคลสตฺตึ. สพฺพฺุตฺาณปทนฺติ สพฺพฺุตฺาณสงฺขาตํ ชยมนฺตปทํ. ปริวตฺตยมาโนติ ปริชปฺปมาโน. ‘‘สพฺพฺุตฺาณสร’’นฺติปิ ปาโ, สพฺพฺุตฺาณวชิรคฺคสรํ อปราปรํ สมฺปริวตฺตมาโนติ อตฺโถ. ยถาภิรุจิเตน วิหาเรนาติ สพฺพวิหารสาธารณทสฺสนํ, ทิพฺพวิหาราทีสุ เยน เยน อตฺตนา อภิรุจิเตน วิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถ.

โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา

๒๕๕. มนฺเตติ อิรุเวทาทิมนฺตสตฺเถ. อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพฏฺเน ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. อณ-สทฺโท สทฺเทติ อาห ‘‘สชฺฌายตี’’ติ. โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาที’’ติ. กสฺมา อยเมว วจนตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘อิทเมวา’’ติอาทิ. อถ เกสํ อิตโร วจนตฺโถติ โจทนมปเนติ ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทินา. อถ วา ยํ โลกิยา วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุนา ชาโต พฺราหฺมโณ’’ติอาทินิรุตฺตึ, ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ เอวํ วุตฺตํ. ‘‘อิทเมวา’’ติ หิ อวธารเณน ตํ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘ชาติพฺราหฺมณาน’’นฺติ ปน อิมินา สทฺทนฺตเรน ทสฺสิเตสุ ชาติพฺราหฺมณวิสุทฺธิพฺราหฺมณวเสน ทุวิเธสุ พฺราหฺมเณสุ วิสุทฺธิพฺราหฺมณานํ นิรุตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทิมาห. พหนฺติ ปาเป พหิ กโรนฺตีติ หิ อริยา พฺราหฺมณา นิรุตฺตินเยน. ‘‘ตสฺส กิร กาโย เสตโปกฺขรสทิโส’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํ, เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ยถาวิชฺชมานวิเสสทสฺสนเมว. เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขรสทิสตฺตา โปกฺขรสาตีติ สฺชานนฺตี’’ติ. โปกฺขเรน สทิโส กาโย ยสฺสาติ หิ โปกฺขรสาตี นิรุตฺตินเยน. สาตสทฺโท วา สทิสตฺโถ, โปกฺขเรน สาโต สทิโส กาโย ตถา, โส ยสฺสาติ โปกฺขรสาตี. เสตโปกฺขรสทิโสติ เสตปทุมวณฺโณ. เทวนคเรติ อาลกมนฺทาทิเทวปุเร. อุสฺสาปิตรชตโตรณนฺติ คมฺภีรเนมนิขาตํ อจฺจุคฺคตํ รชตมยํ อินฺทขีลํ. กาฬเมฆราชีติ กทาจิ ทิสฺสมานา กาฬอพฺภเลขา. รชตปนาฬิกาติ รชตมยตุมฺพํ. สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวสฺส ยุตฺตฏฺาเน สุฏฺุ วฏฺฏุลา. กาฬวงฺคติลกาทีนมภาเวน สุปริสุทฺธา. ‘‘อราชเก’’ติอาทินาปิ โสภคฺคปฺปตฺตภาวเมว นิทสฺเสติ.

อิทานิ อปรมฺปิ ตสฺส นามลาภเหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จ ‘‘หิมวนฺตปเทเส มหาสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํ. เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ตถาปวตฺตาการทสฺสนเมว. เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขเร สยิตตฺตา โปกฺขรสาตีติ สฺชานนฺตี’’ติ. โปกฺขเร กมเล สยตีติ หิ โปกฺขรสาตี, สาตํ วา วุจฺจติ สมสณฺานํ, โปกฺขเร ชาตํ สมสณฺานํ ตถา, ตมสฺสตฺถีติปิ โปกฺขรสาตี. ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส กีทิโส ปุพฺพโยโค, เยน นํ ภควา อนุคฺคณฺหิตุํ ตํ านํ อุปคโตติ อาหา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๕) ตเทตํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิวจนํ เอกเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘โส ตโต มนุสฺสโลก’’นฺติอาทิวจนโต เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ เอตฺถ อปราปรํ นิพฺพตฺติ เอว วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ตถารูเปน กมฺเมน นิพฺพตฺติเมว สนฺธาย ‘‘มาตุกุจฺฉิวาสํ ชิคุจฺฉิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิมินา สํเสทโชเยว หุตฺวา นิพฺพตฺตีติ ทสฺเสติ. น ปุปฺผตีติ น วิกสติ. เตนาติ ตาปเสน. นาฬโตติ ปุปฺผทณฺฑโต. สุวณฺณจุณฺเณหิ ปิฺชรํ เหมวณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณจุณฺณปิฺชโร, ตํ, สุวณฺณจุณฺเณหิ วิกิณฺณภาเวน เหมวณฺณนฺติ อตฺโถ. ปิฺชรสทฺโท หิ เหมวณฺณปริยาโยติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๒๒) วุตฺตํ. เอส นโย ปทุมเรณุปิฺชรนฺติ เอตฺถาปิ. รชตพิมฺพกนฺติ รูปิยมยรูปกํ. ปฏิชคฺคามีติ โปเสมิ. ปารนฺติ ปริโยสานํ, นิปฺผตฺติ วา วุจฺจติ นทีสมุทฺทาทีนํ ปริโยสานภูตํ ปารํ วิยาติ กตฺวา. ปฏิสนฺธิปฺาสงฺขาเตน สภาวาเณน ปณฺฑิโต. อิติ กตฺตพฺเพสุ, เวเทสุ วา วิสารทปฺาสงฺขาเตน เวยฺยตฺติเยน พฺยตฺโต. อคฺคพฺราหฺมโณติ ทิสาปาโมกฺขพฺราหฺมโณ. สิปฺปนฺติ เวทสิปฺปํ ตสฺเสว ปกรณาธิคตตฺตา. พฺรหฺมเทยฺยํ อทาสีติ วกฺขมานนเยน พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวา อทาสิ.

‘‘อชฺฌาวสตี’’ติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท, อา-สทฺโท จ อุปสคฺคมตฺตํ, ตโต ‘‘อุกฺกฏฺ’’นฺติ อิทํ อชฺฌาปุพฺพวสโยเค ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. อธิ-สทฺโท วา อิสฺสริยตฺโถ, อา-สทฺโท มริยาทตฺโถ ตโต ‘‘อุกฺกฏฺ’’นฺติ อิทํ กมฺมปฺปวจนียโยเค ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อุกฺกฏฺนามเก’’ติอาทินา. ตเทวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺส นครสฺส สามิโก หุตฺวา’’ติ หิ ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ เอตสฺสตฺถวิวรณํ, เตเนตํ ทีเปติ ‘‘สามิภาโว อภิภวน’’นฺติ. ‘‘ยาย มริยาทายา’’ติอาทิ ปน อา-สทฺทสฺสตฺถวิวรณํ, เตเนตํ ทีเปติ ‘‘อาสทฺโท มริยาทตฺโถ, มริยาทา จ นาม ยาย ตตฺถ วสิตพฺพํ, สาเยว อปราธีนตา’’ติ. ยาย มริยาทายาติ หิ ยาย อปราธีนตาสงฺขาตาย อนฺสาธารณาย อวตฺถายาติ อตฺโถ. ‘‘อุปสคฺควเสนา’’ติอาทิ ปน ‘‘อุกฺกฏฺนามเก’’ติ เอตสฺสตฺถวิวรณํ, เตเนตํ ทีเปติ ‘‘สติปิ ภุมฺมวจนปฺปสงฺเค ธาตฺวตฺถานุวตฺตกวิเสสกภูเตหิ ทุวิเธหิปิ อุปสคฺเคหิ ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนเมเวตฺถ วิหิต’’นฺติ. ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิ ปน อตฺถานุคตสมฺาปริทีปนํ. วตฺถุ นาม นครมาปนารหภูมิปฺปเทโส ‘‘อารามวตฺถุ, วิหารวตฺถู’’ติอาทีสุ วิย.

อุกฺกาติ ทณฺฑทีปิกา. อคฺคเหสุนฺติ ‘‘อชฺช มงฺคลทิวโส, ตสฺมา สุนกฺขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ สุขโณ มา อติกฺกมี’’ติ รตฺติวิภายนํ อนุรกฺขนฺตา, รตฺติยํ อาโลกกรณตฺถาย อุกฺกา เปตฺวา อุกฺกาสุ ชลมานาสุ นครสฺส วตฺถุํ อคฺคเหสุํ, เตเนตํ ทีเปติ – อุกฺกาสุ ิตาติ อุกฺกฏฺา. มูลวิภุชาทิ อากติคณปกฺเขเปน, นิรุตฺตินเยน วา อุกฺกาสุ วิชฺโชตยนฺตีสุ ิตาติ อุกฺกฏฺา, ตถา อุกฺกาสุ ิตาสุ ิตา อาสีติปิ อุกฺกฏฺาติ. มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ตฺจ นครํ ‘มงฺคลทิวโส สุขโณ, สุนกฺขตฺตํ มา อติกฺกมี’ติ รตฺติมฺปิ อุกฺกาสุ ิตาสุ มาปิตตฺตา อุกฺกฏฺาติปิ วุจฺจติ, ทณฺฑทีปิกาสุ ชาเลตฺวา ธาริยมานาสุ มาปิตตฺตาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, (ม. นิ. อฏฺ. ๑.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา) ตทปิมินา สํสนฺทติ เจว สเมติ จ นครวตฺถุปริคฺคหสฺสปิ นครมาปนปริยาปนฺนตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘ภูมิภาคสมฺปตฺติยา, อุปกรณสมฺปตฺติยา, มนุสฺสสมฺปตฺติยา จ ตํ นครํ อุกฺกฏฺคุณโยคโต อุกฺกฏฺาติ นามํ ลภตี’’ติ. โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘อุกฺกา ธารียติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฏฺา, วณฺณวิกาโรย’’นฺติ, อิตฺถิลิงฺควเสน จายํ สมฺา, เตเนวิธ ปโยโค ทิสฺสติ ‘‘ยถา จ ภวํ โคตโม อุกฺกฏฺาย อฺานิ อุปาสกกุลานิ อุปสงฺกมตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๙๙) มูลปริยายสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑) จ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา อุกฺกฏฺายํ วิหรติ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติอาทิ. เอวเมตฺถ โหตุ อุปสคฺควเสน อุปโยควจนํ, กถํ ปเนตํ เสสปเทสุ สิยาติ อนุโยเคนาห ‘‘ตสฺส อนุปโยคตฺตา เสสปเทสู’’ติ. ตตฺถ ตสฺสาติ อุปสคฺควเสน อุปโยคสฺุตฺตสฺส ‘‘อุกฺกฏฺ’’นฺติ ปทสฺส. อนุปโยคตฺตาติ วิเสสนภาเวน อนุปยุตฺตตฺตา. เสสปเทสูติ ‘‘สตฺตุสฺสท’’นฺติอาทีสุ สตฺตสุ ปเทสุ.

กึ นุ ขฺวายํ สทฺทปโยโค สทฺทลกฺขณานุคโตติ โจทนมปเนติ ‘‘ตตฺถ…เป… ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ อิมินา. ตตฺถาติ อุปสคฺควเสน, อนุปโยควเสน จ อุปโยควจนนฺติ วุตฺเต ทุพฺพิเธปิ วิธาเน. ลกฺขณนฺติ คหณูปายายภูตํ สทฺทลกฺขณํ, สุตฺตํ วา. ปริเยสิตพฺพนฺติ สทฺทสตฺเถสุ วิชฺชมานตฺตา าเณน คเวสิตพฺพํ, คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน หิ สทฺทลกฺขณานุคโตวายํ สทฺทปโยโคติ ทสฺเสติ, สทฺทวิทู จ อิจฺฉนฺติ ‘‘อุปอนุอธิอาอิจฺจาทิปุพฺพวสโยเค สตฺตมิยตฺเถ อุปโยควจนํ ปาปุณาติ, วิเสสิตพฺพปเท จ ยถาวิธิมนุปโยโค วิเสสนปทานํ สมานาธิกรณภูตาน’’นฺติ. ตตฺร ยทา อธิ-สทฺโท, อา-สทฺโท จ อุปสคฺคมตฺตํ, ตทา ‘‘ตติยาสตฺตมีนฺจา’’ติ ลกฺขเณน อชฺฌาปุพฺพวสโยเค อุปโยควจนํ. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘สตฺตมิยตฺเถ กาลทิสาสุ อุปานฺวชฺฌาวสโยเค, อธิปุพฺพสิาวสานํ ปโยเค, ตปฺปานจาเรสุ จ ทุติยา. กาเล ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, กฺจิ กาลํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาโน. ทิสายํ ปุริมํ ทิสํ ธตรฏฺโ. อุปาทิปุพฺพวสโยเค คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, คามํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ, อธิปุพฺพสิาวสานํ ปโยเค ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺติ, คามํ อชฺฌาวสติ. ตปฺปานจาเรสุ นทึ ปิวติ, คามํ จรติ อิจฺจาทีติ.

ยทา ปน อธิ-สทฺโท อิสฺสริยตฺโถ, อา-สทฺโท จ มริยาทตฺโถ, ตทา ‘‘กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต’’ติ ลกฺขเณน กมฺมปฺปวจนียโยเค อุปโยควจนํ. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘อนุอาทโย อุปสคฺคา, ธีอาทโย นิปาตา จ กมฺมปฺปวจนียสฺา โหนฺติ กิริยาสงฺขาตํ กมฺมํ ปวจนียํ เยสํ เต กมฺมปฺปวจนียา’’ติ. เสสปทานํ ปน ยถาวิธิมนุปโยเค กตเรน ลกฺขเณน อุปโยควจนนฺติ? ยถาวุตฺตลกฺขเณเนว. ยชฺเชวํ เตสมฺปิ อาธารภาวโต นานาธารตา สิยาติ? น, พหูนมฺปิ ปทานํ นครวเสน เอกตฺถภาวโต. สกตฺถมตฺตฺหิ เตสํ นานากรณนฺติ. อฺเ ปน สทฺทวิทู เอวมิจฺฉนฺติ ‘‘สมานาธิกรณปทานํ ปจฺเจกํ กิริยาสมฺพนฺธเนน วิเสสิตพฺพปเทน สมานวจนตา ยถา ‘กฏํ กโรติ, วิปุลํ, ทสฺสนีย’นฺติ เอตฺถ ‘กฏํ กโรติ, วิปุลํ กโรติ, ทสฺสนียํ กโรตี’ติ ปจฺเจกํ กิริยาสมฺพนฺธเนน กมฺมตฺเถเยว ทุติยา’’ติ, ตเทตํ วิจาเรตพฺพํ วิเสสนปทานํ สมานาธิกรณานํ กิริยาสมฺพชฺฌนาภาวโต. ยทา หิ กิริยาสมฺพชฺฌนํ, ตทา วิเสสนเมว น โหตีติ.

อุสฺสทตา นาเมตฺถ พหุลตาติ วุตฺตํ ‘‘พหุชน’’นฺติ. ตํ ปน พหุลตํ ทสฺเสติ ‘‘อากิณฺณมนุสฺส’’นฺติอาทินา. อรฺาทีสุ คเหตฺวา โปเสตพฺพา โปสาวนิยา, เอเตน เตสํ ธมฺมภาวํ ทสฺเสติ. อาวิชฺฌิตฺวาติ ปริกฺขิปิตฺวา. ขณิตฺวา กตา โปกฺขรณี, อาพนฺธิตฺวา กตํ ตฬากํ. อจฺฉินฺนูทกฏฺาเนเยว ชลชกุสุมานิ ชาตานีติ วุตฺตํ ‘‘อุทกสฺส นิจฺจภริตาเนวา’’ติ. อุทกสฺสาติ จ ปูรณกิริยาโยเค กรณตฺเถ สามิวจนํ ‘‘มหนฺเต มหนฺเต สาณิปสิพฺพเก การาเปตฺวา หิรฺสุวณฺณสฺส ปูราเปตฺวา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๓๔) วิย. สห ธฺเนาติ สธฺนฺติ นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, ยถาวากฺยํ วา อุปโยควจเนน. เอวํ สพฺพตฺถ. ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิเภทํ พหุธฺสนฺนิจยนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตทุภยวินิมุตฺตํ อลาพุกุมฺภณฺฑาทิสูเปยฺยํ สงฺคณฺหาติ. เตนายมตฺโถ วิฺายติ – นยิธ ธฺสทฺโท สาลิอาทิธฺวิเสสวาจโก, โปสเน สาธุตฺตมตฺเตน ปน นิรวเสสปุพฺพณฺณาปรณฺณสูเปยฺยวาจโก, วิรูเปกเสสวเสน วา ปยุตฺโตติ. เอตฺตาวตาติ ยถาวุตฺตปทตฺตเยน. ราชลีลายาติ ราชูนํ วิลาเสน. สมิทฺธิยา อุปโภคปริโภคสมฺปุณฺณภาเวน สมฺปตฺติ สมิทฺธิสมฺปตฺติ.

‘‘ราชโภคฺค’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เกน ทินฺน’’นฺติ อวสฺสํ ปุจฺฉิตพฺพโต เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เกนา’’ติอาทินา. รฺา วิย ภุฺชิตพฺพนฺติ วา ราชโภคฺคนฺติ อฏฺกถาโต อปโร นโย. ยาว ปุตฺตนตฺตปนตฺตปรมฺปรา กุลสนฺตกภาเวน ราชโต ลทฺธตฺตา ‘‘รฺโ ทายภูต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๙) วิย จ ทายสทฺโท ทายชฺชปริยาโยติ อาห ‘‘ทายชฺชนฺติ อตฺโถ’’ติ. กถํ ทินฺนตฺตา พฺรหฺมเทยฺยํ นามาติ โจทนํ ปริหรติ ‘‘ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา’’ติอาทินา. ราชนีหาเรน ปริภุฺชิตพฺพโต หิ อุทฺธํ ปริโภคลาภสฺส พฺรหฺมเทยฺยตา นาม นตฺถิ, อิทฺจ ตถา ทินฺนเมว, ตสฺมา พฺรหฺมเทยฺยํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. เฉชฺชเภชฺชนฺติ สรีรทณฺฑธนทณฺฑาทิเภทํ ทณฺฑมาห. นทีติตฺถปพฺพตาทีสูติ นทีติตฺถปพฺพตปาทคามทฺวารอฏวิมุขาทีสุ. เสตจฺฉตฺตคฺคหเณน เสสราชกกุธภณฺฑมฺปิ คหิตํ ตปฺปมุขตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ‘‘รฺา ภุฺชิตพฺพ’’นฺตฺเวว วุตฺเต อิธาธิปฺเปตตฺโถ น ปากโฏติ หุตฺวา-สทฺทคฺคหณํ กตํ. ตฺหิ โส ราชกุลโต อสมุทาคโตปิ ราชา หุตฺวา ภุฺชิตุํ ลภตีติ อยมิธาธิปฺเปโต อตฺโถ. ทาตพฺพนฺติ ทายํ, ‘‘ราชทาย’’นฺติ อิมินาว รฺา ทินฺนภาเว สิทฺเธ ‘‘รฺา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺน’’นฺติ ปุน จ วจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทายกราชทีปนตฺถ’’นฺติอาทิ. อสุเกน รฺา ทินฺนนฺติ ทายกราชสฺส อทีปิตตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ ปมนเย ‘‘ราชโภคฺค’’นฺติ ปเท ปุจฺฉาสมฺภวโต อิทํ วุตฺตํ, ทุติยนเย ปน ‘‘ราชทาย’’นฺติ ปเทติ อยมฺปิ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ อติพหุลตาย ปุรโต ปโนกาสาภาวโต ปสฺเสนปิ โอทนสูปพฺยฺชนาทิ ทียติ เอตสฺสาติ ปเสนทิ, อลุตฺตสมาสวเสน. โส หิ ราชา ตณฺฑุลโทณสฺส โอทนมฺปิ ตทุปิเยน สูปพฺยฺชเนน ภุฺชติ. ตถา หิ นํ ภุตฺตปาตราสกาเล สตฺถุ สนฺติกมาคนฺตฺวา อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺตนฺตํ นิทฺทาย อภิภุยฺยมานํ อุชุกํ นิสีทิตุมสกฺโกนฺตํ ภควา –

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ,

นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปวุฏฺโ,

ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ. (ธ. ป. ๓๒๕; เนตฺติ. ๒๖, ๙๐);

อิมาย คาถาย โอวทิ. ภาคิเนยฺยฺจ โส สุทสฺสนํ นาม มาณวํ –

‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต,

มตฺตํ ชานโต ลทฺธโภชเน;

ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา,

สณิกํ ชีรติ อายุปาลย’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๒๔) –

อิมํ คาถํ ภควโต สนฺติเก อุคฺคหาเปตฺวา อตฺตโน ภุฺชนฺตสฺส โอสานปิณฺฑกาเล เทวสิกํ ภณาเปติ, โส อปเรน สมเยน ตสฺสา คาถาย อตฺถํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุนปฺปุนํ โอสานปิณฺฑปริหรเณน นาฬิโกทนมตฺตาย สณฺหิตฺวา ตนุสรีโร พลวา สุขปฺปตฺโต อโหสีติ. อุทานฏฺกถายํ (อุทา. อฏฺ. ๑๒) ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจามิตฺตํ ปรเสนํ ชินาตีติ ปเสนที’’ติ. สทฺทวิทูปิ หิ ช-การสฺส ท-กาเร อิทมุทาหรนฺติ. โส หิ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ อชาตสตฺตุราชานํ, ปฺจโจรสตาทีนิ จ อวรุทฺธกานิ ชินาตีติ. โกสลรฏฺสฺสาธิปติภาวโต โกสโล, ตสฺมา โกสลาธิปตินา ปเสนทิ นามเกน รฺา ทินฺนนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิสฺสฏฺปริจฺจตฺตตาสงฺขาเตน ปุน อคฺคเหตพฺพภาเวเนว ทินฺนตฺตา อิธ พฺรหฺมเทยฺยํ นาม, น ตุ ปุริมนเย วิย ราชสงฺเขเปน ปริภุฺชิตพฺพภาเวน ทินฺนตฺตาติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. นิสฺสฏฺํ หุตฺวา, นิสฺสฏฺภาเวน วา ปริจฺจตฺตํ นิสฺสฏฺปริจฺจตฺตํ, มุตฺตจาควเสน จชิตนฺติ อตฺโถ.

สวนํ อุปลพฺโภติ ทสฺเสติ ‘‘อุปลภี’’ติ อิมินา, โส จายมุปลพฺโภ สวนวเสเนว ชานนนฺติ วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อฺาสี’’ติ. โสตทฺวารานุสารวิฺาณวีถิวเสน ชานนเมว หิ อิธ สวนํ เตเนว ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม’’ติอาทินา วุตฺตสฺสตฺถสฺส อธิคตตฺตา, น ปน โสตทฺวารวีถิวเสน สุตมตฺตํ เตน ตทตฺถสฺส อนธิคตตฺตา. อวธารณผลตฺตา สทฺทปโยคสฺส สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณํ. ตสฺมา ตทตฺถโชตกสทฺเทน วินาปิ อฺตฺถาโปหนวเสน อสฺโสสิ เอว, นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘‘ปทปูรณมตฺเต นิปาโต’’ติ, อนฺโตคธาวธารเณปิ จ สพฺพสฺมึ วากฺเย นีตตฺถโต อวธารณตฺถํ โข-สทฺทคฺคหณํ ‘‘เอวา’’ติ สามตฺถิยา สาติสยํ เอตทตฺถสฺส วิฺายมานตฺตาติ ปมวิกปฺโป วุตฺโต, นีตตฺถโต อวธารเณน โก อตฺโถ เอกนฺติโก กโต, อวธาริโต จาติ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. อถ ปทปูรณมตฺเตน โข-สทฺเทน กึ ปโยชนนฺติ โจทนมปเนติ ‘‘ปทปูรเณนา’’ติอาทินา, อกฺขรสมูหปทสฺส, ปทสมูหวากฺยสฺส จ สิลิฏฺตาปโยชนมตฺตเมวาติ อตฺโถ. ‘‘อสฺโสสี’’ติ หิทํ ปทํ โข-สทฺเท คหิเต เตน ผุลฺลิตํ มณฺฑิตํ วิภูสิตํ วิย โหนฺตํ ปูริตํ นาม โหติ, เตน จ ปุริมปจฺฉิมปทานิ สุขุจฺจารณวเสน สิลิฏฺานิ โหนฺติ, น ตสฺมึ อคฺคหิเต, ตสฺมา ปทปูรณมตฺตมฺปิ ปทพฺยฺชนสิลิฏฺตาปโยชนนฺติ วุตฺตํ โหติ. มตฺตสทฺโท เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตนสฺส อนตฺถนฺตรทีปนตา ทสฺสิตา, เอว-สทฺเทน ปน ปทพฺยฺชนสิลิฏฺตาย เอกนฺติกตา.

‘‘สมโณ ขลู’’ติอาทิ ยถาสุตตฺถนิทสฺสนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิทานี’’ติอาทินา. สมิตปาปตฺตาติ เอตฺถ อจฺจนฺตํ อนวเสสโต สวาสนํ สมิตปาปตฺตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ พาหิรกวีตราคเสกฺขาเสกฺขปาปสมนโต ภควโต ปาปสมนํ ยถารหํ วิเสสิตํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโป’’ติ. ตเทวตฺถํ นิทฺเทสปาเน สาเธตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. อสฺสาติ อเนน ภิกฺขุนา, ภควตา วา. สมิตาติ สมาปิตา, สมภาวํ วา อาปาทยิตา, อสฺส วา สมฺปทานภูตสฺส สนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ. อตฺถานุคตา จายํ ภควติ สมฺาติ วุตฺตํ ‘‘ภควา จา’’ติอาทิ. เตนาติ ตถา สมิตปาปตฺตา. ยถาภูตํ ปวตฺโต ยถาภุจฺจํ, ตเทว คุโณ, เตน อธิคตํ ตถา. ‘‘ขลู’’ติ อิทํ เนปาติกํ ขลุปจฺฉาภตฺติกปเท (มิ. ป. ๔.๑.๘) วิย, น นามํ, อเนกตฺถตฺตา จ นิปาตานํ อนุสฺสวนตฺโถว อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต’’ติ, ปรมฺปรสวนฺเจตฺถ อนุสฺสวนํ. พฺราหฺมณชาติสมุทาคตนฺติ พฺราหฺมณชาติยา อาคตํ, ชาติสิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. อาลปนมตฺตนฺติ ปิยาลปนวจนมตฺตํ, น ตทุตฺตริ อตฺถปริทีปนํ. ปิยสมุทาหารา เหเต ‘‘โภ’’ติ วา ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา. ธมฺมปเท พฺราหฺมณวตฺถุปาเน, (ธ. ป. ๓๑๕ อาทโย) สุตฺตนิปาเตวาเสฏฺสุตฺตปเทน พฺราหฺมณชาติสมุทาคตาลปนภาวํ สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาห.

ตตฺรายมตฺโถ – สเจ ราคาทิกิฺจเนหิ สกิฺจโน อสฺส, โส อามนฺตนาทีสุ ‘‘โภ โภ’’ติ วทนฺโต หุตฺวา วิจรณโต โภวาทีเยว นาม โหติ, น พฺราหฺมโณ. ‘‘อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ (ธ. ป. ๓๙๖, สุ. นิ. ๖๒๕) เสสคาถาปทํ. ตตฺถ ราคาทโย สตฺเต กิฺจนฺติ มทฺทนฺติ ปลิพุทฺธนฺตีติ กิฺจนานิ. มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา ‘‘กิฺเจหิ กปิล, กิฺเจหิ กาฬกา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา กิฺจนสทฺโท มทฺทนตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยถาห นิทฺเทเส ‘‘อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ, โทส, โมห, มาน, ทิฏฺิ, กิเลสกิฺจนํ, ทุจฺจริตกิฺจนํ, ยสฺเสเต กิฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิฺจโน’’ติ (จูฬนิ. ๒๘, ๓๒, ๖๐, ๖๓). โคตโมติ โคตฺตวเสน ปริกิตฺตนํ, ยํ ‘‘อาทิจฺจโคตฺต’’นฺติปิ โลเก วทนฺติ, สกฺยปุตฺโตติ ปน ชาติวเสน สากิโยติ จ ตสฺเสว เววจนํ. วุตฺตฺเหตํ ปพฺพชฺชาสุตฺเต

‘‘อาทิจฺจา นาม โคตฺเตน, สากิยา นาม ชาติยา;

ตมฺหา กุลา ปพฺพชิโตมฺหิ, น กาเม อภิปตฺถย’’นฺติ. (สุ. นิ. ๔๒๕);

ตถา จาห ‘‘โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตตี’’ติอาทิ. ตตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํ, ‘‘โคตโม’’ติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ, พุทฺธิฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ อตฺโถ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ รกฺขตีติ วุจฺจติ, โค-สทฺโท เจตฺถ อภิธาเน, พุทฺธิยฺจ วตฺตติ. ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘โค โคเณ เจนฺทฺริเย ภุมฺยํ, วจเน เจว พุทฺธิยํ;

อาทิจฺเจ รสฺมิยฺเจว, ปานีเยปิ จ วตฺตเต;

เตสุ อตฺเถสุ โคเณ ถี, ปุมา จ อิตเร ปุมา’’ติ.

ตตฺถ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, โคปฺจโม’’ติอาทีสุ โคสทฺโท โคเณ วตฺตติ. ‘‘โคจโร’’ติอาทีสุ อินฺทฺริเย. ‘‘โครกฺข’’นฺติอาทีสุ ภูมิยํ. ตถา หิ สุตฺตนิปาตฏฺกถาย วาเสฏฺสุตฺตสํวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปถวี หิ ‘โค’ติ วุจฺจติ, ตปฺปเภโท จ ‘‘เขตฺต’’นฺติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๖๑๙-๖๒๖). ‘‘โคตฺตํ นาม ทฺเว โคตฺตานิ หีนฺจ โคตฺตํ, อุกฺกฏฺฺจ โคตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๕) วจเน, พุทฺธิยฺจ วตฺตติ. ‘‘โคโคตฺตํ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนาย อาทิจฺเจ, อาทิจฺจพนฺธุํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นมามีติ หิ อตฺโถ, ‘‘อุณฺหคู’’ติอาทีสุ รสฺมิยํ, อุณฺหา คาโว รสฺมิโย เอตสฺสาติ หิ อุณฺหคุ, สูริโย. ‘‘โคสีตจนฺทน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ฏี. ๑.๔๙) ปานีเย, โคสงฺขาตํ ปานียํ วิย สีตํ, ตเทว จนฺทนํ ตถา. ตสฺมิฺหิ อุทฺธนโต อุทฺธริตปกฺกุถิตเตลสฺมึ ปกฺขิตฺเต ตงฺขณฺเว ตํ เตลํ สีตลํ โหตีติ. เอเตสุ ปน อตฺเถสุ โคเณ วตฺตมาโน โค-สทฺโท ยถารหํ อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จ, เสเสสุ ปน ปุลฺลิงฺโคเยว.

กึ ปเนตํ โคตฺตํ นามาติ? อฺกุลปรมฺปราย อสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. สาธารณเมว หิ อิทํ ตํกุลปริยาปนฺนานํ สาธารณโต จ สามฺรูปํ. ตถา หิ ตํกุเล ชาตา สุทฺโธทนมหาราชาทโยปิ ‘‘โคตโม’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติ, เตเนว ภควา อตฺตโน ปิตรํ สุทฺโธทนมหาราชานํ ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข โคตม ตถาคตา’’ติ (มหาว. ๑๐๕) อโวจ, เวสฺสวโณปิ มหาราชา ภควนฺตํ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, พุทฺธํ วนฺทาม โคตม’’นฺติ, (ที. นิ. ๓.๒๘๘) อายสฺมาปิ วงฺคีโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ‘‘สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๒). อิธ ปน ภควนฺตเมว. เตนาห ‘‘ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตตี’’ติ. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตมตฺถตฺตยํ ปจฺจามสติ. เอตฺถ จ ‘‘สมโณ’’ติ อิมินา สริกฺขกชเนหิ ภควโต พหุมตภาโว ทสฺสิโต ตพฺพิสยสมิตปาปตาปริกิตฺตนโต, ‘‘โคตโม’’ติ อิมินา โลกิยชเนหิ ตพฺพิสยอุฬารโคตฺตสมฺภูตตาปริกิตฺตนโต.

สกฺยสฺส สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺโต, อิมินา ปน อุจฺจากุลปริทีปนํ อุทิโตทิตวิปุลขตฺติยกุลสมฺภูตตาปริกิตฺตนโต. สพฺพขตฺติยานฺหิ อาทิภูตมหาสมฺมตมหาราชโต ปฏฺาย อสมฺภินฺนํ อุฬารตมํ สกฺยราชกุลํ. ยถาห –

‘‘มหาสมฺมตราชสฺส, วํสโช หิ มหามุนิ;

กปฺปาทิสฺมิฺหิ ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโก’’ติ. (มหาวํเส ทุติยปริจฺเฉเท ปมคาถา);

กถํ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนนฺติ อาห ‘‘เกนจี’’ติอาทิ. ปริชิยนํ ปริหายนํ ปาริชุฺํ, ปริชิรตีติ วา ปริชิณฺโณ, ตสฺส ภาโว ปาริชุฺํ, เตน. าติปาริชุฺโภคปาริชุฺาทินา เกนจิ ปาริชุฺเน ปริหานิยา อนภิภูโต อนชฺโฌตฺถโฏ หุตฺวา ปพฺพชิโตติ อตฺโถ. ตเทว ปริยายนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหายา’’ติ วุตฺตํ. อปริกฺขีณนฺติ หิ าติปาริชุฺโภคปาริชุฺาทินา เกนจิ ปาริชุฺเน อปริกฺขยํ. สทฺธาย ปพฺพชิโตติ สทฺธาย เอว ปพฺพชิโต. เอวฺหิ ‘‘เกนจี’’ติอาทินา นิวตฺติตวจนํ สูปปนฺนํ โหติ. นนุ จ ‘‘สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อิทํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวปริทีปนเมว สิยา ตทตฺถสฺเสว วิฺายมานตฺตา, น สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ ตทตฺถสฺส อวิฺายมานตฺตาติ? น โข ปเนวํ ทฏฺพฺพํ มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ, มหนฺตฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิตภาวสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตา. ตถา หิ โลกนาถสฺส อภิชาติยํ ตสฺส กุลสฺส น กิฺจิ ปาริชุฺํ, อถ โข วุฑฺฒิเยว, ตโต ตสฺส สมิทฺธตมภาโว โลเก ปากโฏ ปฺาโต โหติ, ตสฺมา ‘‘สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ตถา สมิทฺธตมํ กุลํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิตภาโว สิทฺโธเยวาติ, อิมํ ปริหารํ ‘‘เกนจิ ปาริชุฺเนา’’ติอาทินา วิภาเวตีติ ทฏฺพฺพํ. ตโต ปรนฺติ ‘‘โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน’’ติอาทิวจนํ.

‘‘สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปฺาณวา นโร;

สาธุ มิตฺตานมทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุข’’นฺติ. อาทีสุ –

วิย สาธุสทฺโท อิธ สุนฺทรตฺโถติ อาห ‘‘สุนฺทรํ โข ปนา’’ติ. โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโต, ปนาติ ปกฺขนฺตรตฺเถ. เอวํ สาตฺถกตาวิฺาปนตฺถฺหิ สํวณฺณนายเมเตสํ คหณํ. สุนฺทรนฺติ จ ภทฺทกํ, ภทฺทกตา จ ปสฺสนฺตานํ หิตสุขาวหภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถาวหํ สุขาวห’’นฺติ. อตฺโถ เจตฺถ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ หิตํ สุขมฺปิ ตเถว ติวิธํ สุขํ.

ตถารูปานนฺติ ตาทิสานํ, อยํ สทฺทโต อตฺโถ. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘เอวรูปาน’’นฺติ วุตฺตํ. ยาทิเสหิ จ คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพกาลมฺปิ-อจฺจนฺตาย-สทฺธาย-ปสาทนีโย เตสํ ยถาภูตสภาวตฺตา, ตาทิเสหิ คุเณหิ สมนฺนาคตภาวํ สนฺธาย ‘‘ตถารูปานํ อรหต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถารูโป’’ติอาทิมาห. ลทฺธสทฺธานนฺติ ลทฺธสทฺทหานํ, ปรชนสฺส สทฺธํ ปฏิลภนฺตานนฺติ วุตฺตํ โหติ. ลทฺธสทฺทานนฺติ วา ปฏิลทฺธกิตฺติสทฺทานํ, เอเตน ‘‘อรหต’’นฺติ ปทสฺส อรหนฺตานนฺติ อตฺโถ, อรหนฺตสมฺาย จ ปากฏภาโว ทสฺสิโต, อปิจ ‘‘ยถารูโป โส ภวํ โคตโม’’ติ อิมินา ‘‘ตถารูปาน’’นฺติ ปทสฺส อนิยมวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สรูปนิยมวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิทมฺปิ หิ ‘‘ตถารูปาน’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถทสฺสนํ, อยเมว จ นโย อาจริเยหิ อธิปฺเปโต อิธ ฏีกายํ, (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๕) สารตฺถทีปนิยฺจ ตเถว วุตฺตตฺตา. ‘‘ยถารูปา เต ภวนฺโต อรหนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘ยถารูโป โส ภวํ โคตโม’’ติ วจนํ ภควติเยว ครุคารววเสน ‘‘ตถารูปานํ อรหต’’นฺติ ปุถุวจนนิทฺทิฏฺภาววิฺาปนตฺถํ. อตฺตนิ, ครูสุ จ หิ พหุวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ‘‘ยถาภุจฺจ…เป… อรหต’’นฺติ อิมินา จ ธมฺมปฺปมาณานํ, ลูขปฺปมาณานฺจ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตํ ยถารุตโต ทสฺเสติ อรหนฺตภาวสฺส เตสฺเว ยถารหํ วิสยตฺตา, ตํทสฺสเนน ปน อิตเรสมฺปิ รูปปฺปมาณโฆสปฺปมาณานํ ปสาทาวหตา ทสฺสิตาเยว ตทวินาภาวโตติ ทฏฺพฺพํ.

ปสาทโสมฺมานีติ ปสนฺนานิ, สีตลานิ จ, ปสาทวเสน วา สีตลานิ, อเนน ปสนฺนมนตํ ทสฺเสติ. ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺเตปิ ตทุตฺตริ กตฺตพฺพตาสมฺภวโต อยํ สมฺภาวนตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตี’’ติ. อิตรถา หิ ‘‘ทสฺสนฺเว สาธุ, น ตทุตฺตริ กรณ’’นฺติ อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺชติ, สมฺภาวนตฺโถ เจตฺถ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ‘‘พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺธมุปคโต, ตสฺมา อยํ ‘‘สาธุ โหตี’’ติ อิธ อิติ-สทฺโท ‘‘พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาตี อมฺพฏฺํ มาณวํ อามนฺเตสี’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตพฺโพ, ‘‘อชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติ จ ปาเสโส ตทตฺถสฺส วิฺายมานตฺตา. ยสฺส หิ อตฺโถ วิฺายติ, สทฺโท น ปยุชฺชติ, โส ‘‘ปาเสโส’’ติ วุจฺจติ, อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติ. มูลปณฺณาสเก จูฬสีหนาทสุตฺตฏฺกถาย (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๔) อาคตํ โกสิยสกุณวตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํ.

อมฺพฏฺมาณวกถาวณฺณนา

๒๕๖. ‘‘อชฺฌายโก’’ติ อิทํ ปมปกติยา ครหาวจนเมว, ทุติยปกติยา ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติ ยถา ตํ ‘‘ปุริโส นโร’’ติ ทสฺเสตุํ อคฺคฺสุตฺตปท (ที. นิ. ๓.๑๓๒) มุทาหฏํ. ตตฺถ อิเมติ ฌายกนาเมน สมฺิตา ชนา. น ฌายนฺตีติ ปณฺณกุฏีสุ ฌานํ น อปฺเปนฺติ น นิปฺผาเทนฺติ, คามนิคมสามนฺตํ โอสริตฺวา เวทคนฺเถ กโรนฺตาว อจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ตํ ปเนเตสํ พฺราหฺมณฌายกสงฺขาตํ ปมทุติยนามํ อุปาทาย ตติยเมว ชาตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌายกาตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ, อกฺขรนฺติ จ นิรุตฺติ สมฺา. สา หิ ตสฺมึเยว นิรุฬฺหภาเวน อฺตฺถ อสฺจรณโต ‘‘อกฺขร’’นฺติ วุจฺจติ. มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถ. อิธ หิ อธิอาปุพฺพอิ-สทฺทวเสน ปทสนฺธิ, อิตรตฺถ ปน เฌ-สทฺทวเสน. มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมูฬฺเห กตฺวา หทเย เปติ.

อาถพฺพณเวโท ปรูปฆาตกรตฺตา สาธูนมปริโภโคติ กตฺวา ‘‘อิรุเวทยชุเวทสามเวทาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิจฺจนฺเต โถมียนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ อิจ-ธาตุวเสน จ-การสฺส ร-การํ กตฺวา, อิตฺถิลิงฺโคยํ. ยชฺชนฺเต ปุชฺชนฺเต เทวา อเนนาติ ยชุ ปุนฺนปุํสกลิงฺควเสน. โสยนฺติ อนฺตํ กโรนฺติ, สายนฺติ วา ตนุํ กโรนฺติ ปาปมเนนาติ สามํ โส-ธาตุปกฺเข โอ-การสฺส อา-การํ กตฺวา. วิทนฺติ ธมฺมํ, กมฺมํ วา เอเตหีติ เวทา, เต เอว มนฺตา ‘‘สุคติโยปิ มุนนฺติ, สุยฺยนฺติ จ เอเตหี’’ติ กตฺวา. ปหรณํ สงฺฆฏฺฏนํ ปหตํ, โอฏฺานํ ปหตํ ตถา, ตสฺส กรณวเสน, โอฏฺานิ จาเลตฺวา ปคุณภาวกรณวเสน ปารํ คโต, น อตฺถวิภาวนวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ปารคูติ จ นิจฺจสาเปกฺขตาย กิตนฺตสมาโส.

‘‘สห นิฆณฺฏุนา’’ติอาทินา ยถาวากฺยํ วิภตฺยนฺตวเสน นิพฺพจนทสฺสนํ. นิฆณฺฏุรุกฺขาทีนนฺติ นิฆณฺฏุ นาม รุกฺขวิเสโส, ตทาทิกานมตฺถานนฺติ อตฺโถ, เอเตน นิฆณฺฏุรุกฺขปริยายํ อาทึ กตฺวา ตปฺปมุเขน เสสปริยายานํ ตตฺถ ทสฺสิตตฺตา โส คนฺโถ นิฆณฺฏุ นาม ยถา ตํ ‘‘ปาราชิกกณฺโฑ, กุสลตฺติโก’’ติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต อิมินา ยถารุตเมว ตทตฺถสฺส อธิคตตฺตา. อาจริยา ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ, สทฺทฺจ นิขฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, โส เอว ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘นิฆณฺฑู’ติ วุตฺโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๖), ตเทตํ อฏฺกถานยโต อฺนยทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ. อิตรถา หิ โส อฏฺกถาย วิโรโธ สิยา, วิจาเรตพฺพเมตํ. อกฺขรจินฺตกา ปน เอวมิจฺฉนฺติ ‘‘ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฏนฺติ ราสึ กโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฏุ นิคฺคหิตาคเมนา’’ติ. เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา. โก ปเนโสติ? เอตรหิ นามลิงฺคานุสาสนรตนมาลาภิธานปฺปทีปิกาทิ. วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, ตเถว วิวิธํ กปฺปียติ เอเตนาติ วิกปฺโป, กิริยากปฺโป จ โส วิกปฺโป จาติ กิริยากปฺปวิกปฺโป. โส หิ วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ กตฺวา ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ วุจฺจติ, โส จ คนฺถวิเสโสเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กวีนํ อุปการาวหํ สตฺถ’’นฺติ, จตุนฺนมฺปิ กวีนํ กวิภาวสมฺปทาโภคสมฺปทาทิปโยชนวเสน อุปการาวโห คนฺโถติ อตฺโถ. โก ปเนโสติ? กพฺยพนฺธนวิธิวิธายโก กพฺยาลงฺการคีตาสุโพธาลงฺการาทิ. อิทํ ปน มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสคาถาปริมาโณ, ยํ ‘‘นยจริยาทิปกรณ’’นฺติปิ วทนฺติ. วจนตฺถโต ปน กิฏยติ คเมติ าเปติ กิริยาทิวิภาคนฺติ เกฏุภํ กิฏ-ธาตุโต อภปจฺจยวเสน, อ-การสฺส จ อุกาโร. อถ วา กิริยาทิวิภาคํ อนวเสสปริยาทานโต กิเฏนฺโต คมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฏุภํ กิฏ-สทฺทูปปทอุภธาตุวเสน. อปิจ กิฏนฺติ คจฺฉนฺติ กวโย พนฺเธสุ โกสลฺลเมเตนาติ เกฏุภํ, ปุริมนเยเนเวตฺถ ปทสิทฺธิ. านกรณาทิวิภาคโต, นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, ตํ ปน ฉสุ เวทงฺเคสุ ปริยาปนฺนํ ปกรณทฺวยเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขา จ นิรุตฺติ จา’’ติ. ตตฺถ สิกฺขนฺติ อกฺขรสมยเมตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ านกรณปยตนปฏิปาทกสตฺถํ. นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคมวณฺณวิปริยายาทิลกฺขณํ. วุตฺตฺจ –

‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;

ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค,

ตทุจฺจเต ปฺจวิธา นิรุตฺตี’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๔; มหานิ. อฏฺ. ๑.๕๐);

อิธ ปน ตพฺพเสน อเนกธา นิพฺพจนปริทีปกํ สตฺถํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิรุตฺตี’’ติ อธิปฺเปตํ นิพฺพจนวิภาคโตปิ อกฺขรปเภทภาวสฺส อาจริเยหิ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๖) วุตฺตตฺตา, ตมนฺตเรน นิพฺพจนวิภาคสฺส จ พฺยากรณงฺเคน สงฺคหิตตฺตา. พฺยากรณํ, นิรุตฺติ จ หิ ปจฺเจกเมว เวทงฺคํ ยถาหุ –

‘‘กปฺโป พฺยากรณํ โชติ-สตฺถํ สิกฺขา นิรุตฺติ จ;

ฉนฺโทวิจิติ เจตานิ, เวทงฺคานิ วทนฺติ ฉา’’ติ.

ตสฺมา พฺยากรณงฺเคน อสงฺกรภูตเมว นิรุตฺตินเยน นิพฺพจนมิธาธิปฺเปตํ, น ฉสุ พฺยฺชนปเทสุ วิย ตทุภยสาธารณนิพฺพจนํ เวทงฺควิสยตฺตาติ เวทิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ มหานิทฺเทสฏฺกถาย (มหานิ. อฏฺ. ๕๐) อาคตนิรุตฺตินยวินิจฺฉโย. ตตฺถ หิ ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกาน’’นฺติ (ชา. ๑.๑.๑๑, ๒๕) เอตฺถ ร-การาคโม วิย อวิชฺชมานสฺส อกฺขรสฺส อาคโม วณฺณาคโม นาม. หึสนตฺตา ‘‘หึโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สีโห’’ติ ปริวตฺตนํ วิย วิชฺชมานานมกฺขรานํ เหฏฺุปริยวเสน ปริวตฺตนํ วณฺณวิปริยาโย นาม. ‘‘นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยตี’’ติ (ชา. ๑.๖.๘๘) เอตฺถ อ-การสฺส เอ-การาปชฺชนํ วิย อฺกฺขรสฺส อฺกฺขราปชฺชนํ วณฺณวิกาโร นาม. ‘‘ชีวนสฺส มูโต ชีวนมูโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชีมูโต’’ติ ว-การ น-การานํ วินาโส วิย วิชฺชมานกฺขรานํ วินาโส วณฺณวินาโส นาม. ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกุพฺพมาโน, อาสชฺช มํ ตฺวํ วทเส กุมารา’’ติ (ชา. ๑.๑๐.๘๕) เอตฺถ ‘‘ปกุพฺพมาโน’’ติ ปทสฺส อภิภวมาโนติ อตฺถปฏิปาทนํ วิย ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ วิเสสตฺถปฏิปาทนํ ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค นามาติ.

ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ ติณฺณํ เวทานํ อยํ จตุตฺโถเยว สิยา, อถ เกน สทฺธึ ปฺจโมติ อาห ‘‘อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา’’ติ. อาถพฺพณเวโท นาม อาถพฺพณเวทิเกหิ วิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต, โส ปน อิติหาสปฺจมภาวปฺปกาสนตฺถํ คณิตตามตฺเตน คหิโต, น สรูปวเสน, เอวฺจ กตฺวา ‘‘เอเตส’’นฺติ ปทสฺส เตสํ ติณฺณํ เวทานนฺตฺเวว อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตฺหิ ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนนฺติ. อิติห อสาติ เอวํ อิธ โลเก อโหสิ ‘‘อาสา’’ติปิ กตฺถจิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. อิห าเน อิติ เอวํ, อิทํ วา กมฺมํ, วตฺถุํ วา อาส อิจฺฉาหีติปิ อตฺโถ. ตสฺส คนฺถสฺส มหาวิสยตาทีปนตฺถฺเจตฺถ วิจฺฉาวจนํ, อิมินา ‘‘อิติหาสา’’ติ วจเนน ปฏิสํยุตฺโต อิติหาโส ตทฺธิตวเสนาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อิติห อาส, อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต อิติหาโส นิรุตฺตินเยนาติ อตฺถทสฺสนนฺติปิ วทนฺติ. อกฺขรจินฺตกา ปน เอวมิจฺฉนฺติ ‘‘อิติห-สทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส เอโกว นิปาโต, อสติ วิชฺชตีติ อโส, อิติห อโส เอตสฺมินฺติ อิติหาโส สมาสวเสนา’’ติ, เตสํ มเต ‘‘อิติห อสา’’ติ เอตฺถ เอวํ ปารมฺปริโยปเทโส อส วิชฺชมาโน อโหสีติ อตฺโถ. ‘‘ปุราณกถาสงฺขาโต’’ติ อิมินา ตสฺส คนฺถวิเสสภาวมาห, ภารตนามกานํ ทฺเวภาติกราชูนํ ยุทฺธกถา, รามรฺโ สีตาหรณกถา, นรสีหราชุปฺปตฺติกถาติ เอวมาทิปุราณกถาสงฺขาโต ภารตปุราณรามปุราณนรสีหปุราณาทิคนฺโถ อิติหาโส นามาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เตสํ อิติหาสปฺจมานํ เวทาน’’นฺติ อิมินา ยถาวากฺยํ ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ เอตฺถ วิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.

ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตาทิวเสน อเนกวิภาคํ วิภตฺติยนฺตปทํ. ตทปิ พฺยากรเณ อาคตเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ตทวเสส’’นฺติ, ปทโต อวเสสํ ปกติปจฺจยาทิสทฺทลกฺขณภูตนฺติ อตฺโถ. ตํ ตํ สทฺทํ, ตทตฺถฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, วิเสเสน วา อากรียนฺเต ปกติปจฺจยาทโย อภินิปฺผาทียนฺเต เอตฺถ, อเนนาติ วา พฺยากรณํ, สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ มุทฺธโพธพฺยากรณ สารสฺสตพฺยากรณ ปาณินีพฺยากรณจนฺทฺรพฺยากรณาทิ อธุนาปิ วิชฺชมานสตฺถํ. อธียตีติ อชฺฌายติ. เวเทตีติ ปเรสํ วาเจติ. -สทฺโท อตฺถทฺวยสมุจฺจินนตฺโถ, วิกปฺปนตฺโถ วา อตฺถนฺตรสฺส วิกปฺปิตตฺตา. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. ปทโกติ พฺยากรเณสุ อาคตปทโกสลฺลํ สนฺธาย วุตฺตํ, เวยฺยากรโณติ ตทวสิฏฺปกติปจฺจยาทิสทฺทวิธิโกสลฺลนฺติ อิมสฺสตฺถสฺส วิฺาปนตฺถํ ปททฺวยสฺส เอกโต อตฺถวจนํ. เอสา หิ อาจริยานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อตฺถนฺตรวิฺาปนํ. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – เต เอว เวเท ปทโส กายตีติ ปทโกติ. ตตฺถ ปทโสติ คชฺชพนฺธปชฺชพนฺธปเทน. กายตีติ กเถติ ยถา ‘‘ชาตก’’นฺติ, อิมินา เวทการกสมตฺถตํ ทสฺเสติ. เอวฺหิ ‘‘อชฺฌายโก’’ติอาทีหิ อิมสฺส วิเสโส ปากโฏ โหตีติ.

อายตึ หิตํ พาลชนสงฺขาโต โลโก น ยตติ น อีหติ อเนนาติ โลกายตํ. ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุฺกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, โลกา วา พาลชนา อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วาทสฺสาเทน เอตฺถาติ โลกายตํ. อฺมฺวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ ฑ-ปจฺจยวเสน, น-การสฺส จ ณ-การํ กตฺวา, วิรุทฺเธน วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ วาทิโน เอตฺถาติ วิตณฺโฑ ตฑิ-ธาตุวเสน, นิคฺคหีตาคมฺจ กตฺวา. อเทสมฺปิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ, (ที. นิ. ๒.๔๐๑; ม. นิ. ๑.๑๓๓; วิภ. ๒๐๔) วิเสเสน วา ปณฺฑิตานํ มนํ ตเฑนฺติ จาเลนฺติ เอเตนาติ วิตณฺโฑ, ตํ วทนฺติ, โส วาโท วา เอเตสนฺติ วิตณฺฑวาทา, เตสํ สตฺถํ ตถา. ลกฺขณทีปกสตฺถํ อุตฺตรปทโลเปน, ตทฺธิตวเสน วา ลกฺขณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ลกฺขณทีปก’’นฺติอาทินา. ลกฺขียติ พุทฺธภาวาทิ อเนนาติ ลกฺขณํ, นิคฺโรธพิมฺพตาทิ. เตนาห ‘‘เยสํ วเสนา’’ติอาทิ. ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปมาณนฺติ เอตฺถ ภาณวารปฺปมาณาทีสุ วิย พาตฺตึสกฺขรคนฺโถว อธิปฺเปโต. วุตฺตฺหิ –

‘‘อฏฺกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกา มโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺตึสตกฺขโร’’ติ.

ทฺวาทสหิ คุณิตสหสฺสพาตฺตึสกฺขรคนฺถปฺปมาณนฺติ อตฺโถ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ลกฺขณสตฺเถ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. โสฬส จ สหสฺสฺจ โสฬสสหสฺสํ, โสฬสาธิกสหสฺสคาถาปริมาณาติ อตฺโถ. เอวฺหิ อาธาราเธยฺยวจนํ สูปปนฺนํ โหตีติ. ปธานวเสน พุทฺธานํ ลกฺขณทีปนโต พุทฺธมนฺตา นาม. ปจฺเจกพุทฺธาทีนมฺปิ หิ ลกฺขณํ ตตฺถ ทีปิตเมว. เตน วุตฺตํ ‘‘เยสํ วเสนา’’ติอาทิ.

‘‘อนูโน ปริปูรการี’’ติ อตฺถมตฺตทสฺสนํ, สทฺทโต ปน อธิคตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วุตฺตํ. โก ปเนส อวโยติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อวโย นามา’’ติอาทินา. อยเมตฺตาธิปฺปาโย – โย ตานิ สนฺธาเรตุํ สกฺโกติ, โส ‘‘วโย’’ติ วุจฺจติ. โย ปน น สกฺโกติ, โส อวโย นาม. โย จ อวโย น โหติ, โส ‘‘ทฺเว ปฏิเสธา ปกติยตฺถคมกา’’ติ าเยน วโย เอวาติ. วยตีติ หิ วโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิปิ อปริกิลมนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺตาเน ปเณติ พฺยวหรตีติ อตฺโถ. อยํ ปน วินยฏฺกถานโย (ปารา. ๘๔) – อนวโยติ อนุ อวโย, สนฺธิวเสน อุ-การโลโป, อนุ อนุ อวโย อนูโน, ปริปุณฺณสิปฺโปติ อตฺโถ. วโยติ หิ หานิ ‘‘อายวโย’’ติอาทีสุ วิย, นตฺถิ เอตสฺส ยถาวุตฺตคนฺเถสุ วโย อูนตาติ อวโย, อนุ อนุ อวโย อนวโยติ.

‘‘อนุฺาโต’’ติ ปทสฺส กมฺมสาธนวเสน, ‘‘ปฏิฺาโต’’ติ ปทสฺส จ กตฺตุสาธนวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเยนา’’ติอาทิมาห. อสฺสาติ อมฺพฏฺสฺส. ปาฬิยํ ‘‘ยมหํ ชานามิ, ตํ ตฺวํ ชานาสี’’ติ อิทํ อนุชานนาการทสฺสนํ, ‘‘ยํ ตฺวํ ชานาสิ, ตมหํ ชานามี’’ติ อิทํ ปน ปฏิชานนาการทสฺสนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยํ อห’’นฺติอาทินา. ‘‘อาม อาจริยา’’ติ หิ ยถาคตํ ปฏิชานนวจนเมว อตฺถวเสน วุตฺตํ. นฺติ เตวิชฺชกํ ปาวจนํ. ตสฺสาติ อาจริยสฺส. ปฏิวจนทานเมว ปฏิฺา ตถา, ตาย สยเมว ปฏิฺาโตติ อตฺโถ. ‘‘สเก’’ติอาทิ อนุชานนปฏิชานนาธิการทสฺสนํ. อเทสสฺสปิ เทสมิว กปฺปนามตฺเตนาติ วุตฺตํ ‘‘กตรสฺมิ’’นฺติอาทิ. สสฺส อตฺตโน สนฺตกํ สกํ. อาจริยานํ ปรมฺปรโต, ปรมฺปรภูเตหิ วา อาจริเยหิ อาคตํ อาจริยกํ. ติสฺโส วิชฺชา, ตาสํ สมูโห เตวิชฺชกํ, เวทตฺตยํ. ปธานํ วจนํ, ปกฏฺานํ วา อฏฺกาทีนํ วจนํ ปาวจนํ.

๒๕๗. อิทานิ เยนาธิปฺปาเยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาตี อมฺพฏฺํ มาณวํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อยํ ตาตา’’ติอาทิวจนมพฺรฺวิ, ตทธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุคฺคตสฺสาติ ปุพฺเพ ปากฏสฺส กิตฺติมโต โปราณชนสฺส. พหู ชนาติ ปูรณกสฺสปาทโย สนฺธาย วุตฺตํ. เอกจฺจนฺติ ขตฺติยาทิชาติมนฺตํ, โลกสมฺมตํ วา ชนํ. ครูติ ภาริยํ, อตฺตานํ ตโต โมเจตฺวา อปคมนมตฺตมฺปิ ทุกฺกรํ โหติ, ปเคว ตทุตฺตริ กรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนตฺโถ นาม ตถาปคมนาทินา นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภาทิ.

‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทโยเคน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว ‘‘โคตม’’นฺติ อุปโยควจนํ. ‘‘ตํ ภวนฺตํ, ตถา สนฺตํเยวา’’ติ ปเทสุปิ ตสฺส อนุปโยคตฺตา ตทตฺถวเสเนวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺส โภโต’’ติอาทินา. เตนาห ‘‘อิธาปี’’ติอาทิ. ตถา สโตเยวาติ เยนากาเรน อรหตาทินา สทฺโท อพฺภุคฺคโต, เตนากาเรน สนฺตสฺส ภูตสฺส เอว ตสฺส ภวโต โคตมสฺส สทฺโท ยทิ วา อพฺภุคฺคโตติ อตฺโถ. อปิจ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถา สนฺตํเยวาติ เอกสฺสปิ อตฺถสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ สมฺพนฺธภาเวน วจนํ สามฺวิสิฏฺตาปริกปฺปเนน อตฺถวิเสสวิฺาปนตฺถํ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส โภโต โคตมสฺสา’’ติ สามฺสมฺพนฺธภาเวน วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตถา สโตเยวา’’ติ วิเสสสมฺพนฺธภาเวน โยเชตพฺพํ. ยทิ-สทฺโท เจตฺถ สํสยตฺโถ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ สํสยิตพฺพตฺตา. วา-สทฺโท จ วิกปฺปนตฺโถ เตสุ เอกสฺส วิกปฺเปตพฺพตฺตา. สทฺทวิทู ปน เอวํ วทนฺติ – ‘‘อิมสฺส วจนํ สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา’’ติอาทีสุ วิย ยทิ-สทฺโท วา-สทฺโท จ อุโภปิ วิกปฺปตฺถาเยว. ยทิ-สทฺโทปิ หิ ‘‘ยํ ยเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริส’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๓๔) วา-สทฺทตฺโถ ทิสฺสติ. ‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย จ อิธ สมานตฺถสทฺทปโยโคติ. ปาฬิยํ ‘‘ยทิ วา โน ตถา’’ติ อิทมฺปิ ‘‘สนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตฺวา ยถาวุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. นนุ ‘‘โคตม’’นฺติ ปเทเยว อุปโยควจนํ สิยา, น เอตฺถาติ โจทนาย ‘‘อิธาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺส อนุปโยคตฺตา, วิจฺฉินฺทิตฺวา สมฺพนฺธวิเสสภาเวน โยเชตพฺพตฺตา วา อิธาปิ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว อุปโยควจนํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ อตฺโถ ยสฺส ตถา, อภิสทฺโท, อิตฺถมฺภูตาขฺยานเมว วา อตฺโถ ตถา, โสเยวตฺโถ. ยทคฺเคน หิ สทฺทโยโค โหติ, ตทคฺเคน อตฺถโยโคปีติ.

๒๕๘. โภติ อตฺตโน อาจริยํ อาลปติ. ยถา-สทฺทํ สาตฺถกํ กตฺวา สห ปาเสเสน โยเชตุํ ‘‘ยถา สกฺกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสติ ภควา. ปุริมนเย อาการตฺถโชตนยถา-สทฺทโยคฺยโต กถนฺติ ปุจฺฉามตฺตํ, อิธ ปน ตทโยคฺยโต ‘‘อาการปุจฺฉา’’ติ วุตฺตํ. พาหิรกสมเย อาจริยมฺหิ อุปชฺฌายสมุทาจาโรติ อาห ‘‘อถ นํ อุปชฺฌาโย’’ติ, อุปชฺฌายสฺิโต อาจริยพฺราหฺมโณติ อตฺโถ.

กามฺจ มนฺโต, พฺรหฺมํ, กปฺโปติ ติพฺพิโธ เวโท, ตถาปิ อฏฺกาทิ วุตฺตํ ปธานภูตํ มูลํ มนฺโต, ตทตฺถวิวรณมตฺถํ พฺรหฺมํ, ตตฺถ วุตฺตนเยน ยฺกิริยาวิธานํ กปฺโปติ มนฺตสฺเสว ปธานภาวโต, อิตเรสฺจ ตนฺนิสฺสเยเนว ชาตตฺตา มนฺตคฺคหเณน พฺรหฺมกปฺปานมฺปิ คหณํ สิทฺธเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตีสุ เวเทสู’’ติ อิมินา. มนฺโตติ หิ อฏฺกาทีหิ อิสีหิ วุตฺตมูลเวทสฺเสว นามํ, เวโทติ สพฺพสฺส, ตสฺมา ‘‘เวเทสู’’ติ วุตฺเต สพฺเพสมฺปิ คหณํ สิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํ. ลกฺขณานีติ ลกฺขณทีปกานิ มนฺตปทานิ. ปชฺชคชฺชพนฺธปเวสนวเสน ปกฺขิปิตฺวา. พฺราหฺมณเวเสเนวาติ เวทวาจกพฺราหฺมณลิงฺเคเนว. เวเทติ มหาปุริสลกฺขณมนฺเต. มเหสกฺขา สตฺตาติ มหาปุฺวนฺโต ปณฺฑิตสตฺตา. ชานิสฺสนฺติ อิติ มนสิ กตฺวา วาเจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ตถา วาจนโต. ปุพฺเพติ ‘‘ตถาคโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพกาลโต ปภุติ ตถาคตสฺส ธรมานกาเล. อชฺฌายิตพฺพวาเจตพฺพภาเวน อาคจฺฉนฺติ ปากฏา ภวนฺติ. เอกคาถาทฺวิคาถาทิวเสน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ. น เกวลํ ลกฺขณมนฺตาเยว, อถ โข อฺเปิ เวทา พฺราหฺมณานํ อฺาณภาเวน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ เอวาติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘) วุตฺตํ.

พุทฺธภาวปตฺถนา ปณิธิ, ปารมีสมฺภรณํ สมาทานํ, กมฺมสฺสกตาทิปฺา าณํ. ‘‘ปณิธิมหโต สมาทานมหโตติอาทินา ปจฺเจกํ มหนฺตสทฺโท โยเชตพฺโพ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘) อาจริเยน วุตฺตํ. เอวฺจ สติ กรุณา อาทิ เยสํ สทฺธาสีลาทีนํ เต กรุณาทโย, เต เอว คุณา กรุณาทิคุณา, ปณิธิ จ สมาทานฺจ าณฺจ กรุณาทิคุณา จ, เตหิ มหนฺโต ปณิธิสมาทานาณกรุณาทิคุณมหนฺโตติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ. เอวฺหิ ทฺวนฺทโตปรตฺตา มหนฺตสทฺโท ปจฺเจกํ โยชียตีติ. อปิจ ปณิธิ จ สมาทานฺจ าณฺจ กรุณา จ, ตมาทิ เยสํ เต ตถา, เตเยว คุณา, เตหิ มหนฺโตติ นิพฺพจเนนปิ อตฺโถ สูปปนฺโน โหติ, ปณิธิมหนฺตตาทิ จสฺส พุทฺธวํส (พุ. วํ. ๙ อาทโย) จริยาปิฏกาทิ (จริยา. ๑ อาทโย) วเสน เวทิตพฺโพ. มหาปทานสุตฺตฏฺกถายํ ปน ‘‘มหาปุริสสฺสาติ ชาติโคตฺตกุลปเทสาทิวเสน มหนฺตสฺส ปุริสสฺสา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓) วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติ เอวมาทิ ชาติ. ‘‘โกณฺฑฺโ, โคตโม’’ติ เอวมาทิ โคตฺตํ. ‘‘โปณิกา, จิกฺขลฺลิกา, สากิยา, โกลิยา’’ติ เอวมาทิ กุลปเทโส, ตเทตํ สพฺพมฺปิ อิธ อาทิสทฺเทน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ สติ ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺตี’’ติ อุภินฺนํ สาธารณวจนํ สมตฺถิตํ โหตีติ.

นิฏฺาติ นิปฺผตฺติโย สิทฺธิโย. นนฺวายํ คติ-สทฺโท อเนกตฺโถ, กสฺมา นิฏฺายเมว วุตฺโตติ อาห‘‘กามฺจาย’’นฺติอาทิ. ภวเภเทติ นิรยาทิภววิเสเส. โส หิ สุจริตทุจฺจริตกมฺเมน สตฺเตหิ อุปปชฺชนวเสน คนฺตพฺพาติ คติ. คจฺฉติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ คติ, นิวาสฏฺานํ. คมติ ยถาสภาวํ ชานาตีติ คติ. ปฺา, คมนํ พฺยาปนํ คติ, วิสฺสฏภาโว, โส ปน อิโต จ เอตฺโต จ พฺยาเปตฺวา ิตตาว. คมนํ นิปฺผตฺตนํ คติ, นิฏฺา, อชฺฌาสยปฏิสรณตฺถาปิ นิทสฺสนนเยน คหิตา. ตถา เหส ‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ กลฺยาณธมฺมานํ เนว ชานามิ อาคตึ วา คตึ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๕๐๘) เอตฺถ อชฺฌาสเย วตฺตติ, ‘‘นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ (ปริ. ๓๓๙) เอตฺถ ปฏิสรเณ, ปรายเณ อปสฺสเยติ อตฺโถ. คจฺฉติ ยถารุจิ ปวตฺตตีติ คติ, อชฺฌาสโย. คจฺฉติ อวจรติ, อวจรณวเสน วา ปวตฺตติ เอตฺถาติ คติ, ปฏิสรณํ. สพฺพสงฺขตวิสฺุตฺตสฺส หิ อรหโต นิพฺพานเมว ปฏิสรณํ, อิธ ปน นิฏฺายํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ ตทฺเสมวิสยตฺตา.

นนุ ทฺวินฺนํ นิปฺผตฺตีนํ นิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ วิสทิสาเนว, อถ กสฺมา ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺสา’’ติอาทินา เตสํ สทิสภาโว วุตฺโตติ โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา โสเธนฺโต ‘‘ตตฺถ กิฺจาปี’’ติอาทิมาห. สมาเนปิ นิคฺโรธพิมฺพตาทิลกฺขณภาเว อตฺเถว โกจิ เนสํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เตเหว พุทฺโธ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยถา หิ พุทฺธานํ ลกฺขณานิ สุวิสทานิ, สุปริพฺยตฺตานิ, ปริปุณฺณานิ จ โหนฺติ, เอวํ จกฺกวตฺตีน’’นฺติ อยํ ปน วิเสโส อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘) ปกาสิโต. ชายนฺติ ภินฺเนสุปิ อตฺเถสุ อภินฺนธีสทฺทา เอตายาติ ชาติ, ลกฺขณภาวมตฺตํ. วุตฺตฺหิ –

‘‘สพลาทีสุ ภินฺเนสุ, ยาย วตฺตนฺตุภินฺนธี;

สทฺทา สา ชาติเรสา จ, มาลาสุตฺตมิวนฺวิตา’’ติ.

ตสฺมา ลกฺขณตามตฺเตน สมานภาวโต วิสทิสานิปิ ตานิเยว จกฺกวตฺตินิปฺผตฺตินิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ สทิสานิ วิย กตฺวา ตานิ พุทฺธนิปฺผตฺตินิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ นามาติ อิทํ วจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อธิอาปุพฺพวสโยเค ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคาเร วสตี’’ติ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหีติ อภิรูปตา, ทีฆายุกตา, อปฺปาพาธตา, พฺราหฺมณคหปติกานํ ปิยมนาปตาติ อิเมหิ จตูหิ อจฺฉริยสภาวภูตาหิ อิทฺธีหิ. ยถาห –

‘‘ราชา อานนฺท, มหาสุทสฺสโน จตูหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต อโหสิ. กตมาหิ จตูหิ อิทฺธีหิ? อิธานนฺท, ราชา มหาสุทสฺสโน อภิรูโป อโหสิ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๕๒).

เจติยชาตเก (ชา. อฏฺ. ๓.๘.๔๔) อาคตนยํ คเหตฺวาปิ เอวํ วทนฺติ ‘‘สรีรโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, อยํ เอกา อิทฺธิ. มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, อยํ ทุติยา. จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตูสุ ทิสาสุ สพฺพกาลํ ขคฺคหตฺถา อารกฺขํ คณฺหนฺติ, อยํ ตติยา. อากาเสน วิจรติ, อยํ จตุตฺถี’’ติ. อนาคตวํสสํวณฺณนายํ ปน ‘‘อภิรูปภาโว เอกา อิทฺธิ, สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตภาโว ทุติยา, ยาวตายุกมฺปิ สกลโลกสฺส ทสฺสนาติตฺติกภาโว ตติยา, อากาสจาริภาโว จตุตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตภาโวติ สมวิปาจนิยา กมฺมชเตโชธาตุยา สมฺปนฺนตา. ยสฺส หิ ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺติ, อุโภเปเต น สมเวปากินิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ปุน ภตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโต นาม, ตถารูปตาติ อตฺโถ. สงฺคหวตฺถูหีติ ทานํ, ปิยวจนํ, อตฺถจริยา, สมานตฺตตาติ อิเมหิ สงฺคโหปาเยหิ. ยถาห –

‘‘ทานฺจ เปยฺยวชฺชฺจ, อตฺถจริยา จ ยา อิธ;

สมานตฺตตา จ ธมฺเมสุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;

เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโต.

เอเต จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;

ลเภถ มานํ ปูชํ วา, ปิตา วา ปุตฺตการณา.

ยสฺมา จ สงฺคหา เอเต, สมเปกฺขนฺติ ปณฺฑิตา;

ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๗๓);

รฺชนโตติ ปีติโสมนสฺสวเสน รฺชนโต, น ราควเสน, ปีติโสมนสฺสานํ ชนนโตติ วุตฺตํ โหติ. จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รฺชนฏฺเน ราชาติ ปน สพฺเพสํ ราชูนํ สมฺา ตถา อกโรนฺตานมฺปิ วิลีวพีชนาทีสุ ตาลวณฺฏโวหาโร วิย รุฬฺหิวเสน ปวตฺติโต, ตสฺมา ‘‘อจฺฉริยธมฺเมหี’’ติ อสาธารณนิพฺพจนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

สทฺทสามตฺถิยโต อเนกธา จกฺกวตฺตีสทฺทสฺส วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปธานภูตํ วจนตฺถํ ปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺกรตน’’นฺติอาทิมาห. อิทเมว หิ ปธานํ จกฺกรตนสฺส ปวตฺตนมนฺตเรน จกฺกวตฺติภาวานาปตฺติโต. ตถา หิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ‘‘กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหตีติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเต’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๓; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๕๖). ยสฺมา ปน ราชา จกฺกวตฺตี เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วามหตฺเถน หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ สุวณฺณภิงฺการํ อุกฺขิปิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน จกฺกรตนํ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๔๔) วจเนน จกฺกรตนํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเตสิ, ตสฺมา ตาทิสํ ปวตฺตาปนํ สนฺธาย ‘‘จกฺกรตนํ วตฺเตตี’’ติ วุตฺตํ. ยถาห ‘‘อถ โข อานนฺท ราชา มหาสุทสฺสโน อุฏฺายาสนา…เป… จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริ ‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’นฺติ’’อาทิ (ที. นิ. ๒.๒๔๔). น เกวลฺจ จกฺกสทฺโท จกฺกรตเนเยว วตฺตติ อถ โข สมฺปตฺติจกฺกาทีสุปิ, ตสฺมา ตํตทตฺถวาจกสทฺทสามตฺถิยโตปิ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมฺปตฺติจกฺเกหี’’ติอาทินา. ตตฺถ สมฺปตฺติจกฺเกหีติ –

‘‘ปติรูเป วเส เทเส, อริยมิตฺตกโร สิยา;

สมฺมาปณิธิสมฺปนฺโน, ปุพฺเพ ปุฺกโต นโร;

ธฺํ ธนํ ยโส กิตฺติ, สุขฺเจตํธิวตฺตตี’’ติ. (อ. นิ. ๔.๓๑) –

วุตฺเตหิ ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติจกฺเกหิ. วตฺตตีติ ปวตฺตติ สมฺปชฺชติ, อุปรูปริ กุสลธมฺมํ วา ปฏิปชฺชติ. เตหีติ สมฺปตฺติจกฺเกหิ. ปรนฺติ สตฺตนิกายํ, ยถา สยํสทฺโท สุทฺธกตฺตุตฺถสฺส โชตโก, ตถา ปรํสทฺโทปิ เหตุกตฺตุตฺถสฺสาติ เวทิตพฺพํ. วตฺเตตีติ ปวตฺเตติ สมฺปาเทติ, อุปรูปริ กุสลธมฺมํ วา ปฏิปชฺชาเปติ. ยถาห –

‘‘ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ, กาเมสุ มิจฺฉา น จริตพฺพา, มุสา น ภณิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตฺจ ภุฺชถา’ติ. เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อนุยนฺตา อเหสุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๔๔).

อิริยาปถจกฺกานนฺติ อิริยาปถภูตานํ จกฺกานํ. อิริยาปโถปิ หิ ‘‘จกฺก’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๙, ๑๐๙). ยถาห –

‘‘รถงฺเค ลกฺขเณ ธมฺโม-รจกฺเกสฺวิริยาปเถ;

จกฺกํ สมฺปตฺติยํ จกฺก-รตเน มณฺฑเล พเล;

กุลาลภณฺเฑ อาณาย-มายุเธ ทานราสิสู’’ติ.

วตฺโตติ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, อิมินาว อิริยาปถจกฺกํ วตฺเตติ ปรหิตาย อุปฺปาเทตีติ นิพฺพจนมฺปิ ทสฺเสติ อตฺถโต สมานตฺตา. ตถา จาห –

‘‘อถ โข ตํ อานนฺท จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ ทิสํ ปวตฺติ, อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. ยสฺมึ โข ปนานนฺท, ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺาสิ, ตตฺถ ราชา มหาสุทสฺสโน วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๔๔).

อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – อปฺปฏิหตํ อาณาสงฺขาตํ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ปฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี ธมฺเมเนว จกฺกํ วตฺเตติ, ตํ โหติ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ เกนจิ มนุสฺสภูเตน ปจฺจตฺถิเกน ปาณินา. กตเมหิ ปฺจหิ? อิธ ภิกฺขเว ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถฺู จ โหติ, ธมฺมฺู จ มตฺตฺู, จ กาลฺู จ ปริสฺู จ. อิเมหิ โข…เป… ปาณินา’’ติอาทิ (อ. นิ. ๕.๑๓๑).

ขตฺติยมณฺฑลาทิสฺิตํ จกฺกํ สมูหํ อตฺตโน วเส วตฺเตติ อนุวตฺเตตีติปิ จกฺกวตฺตี. วุตฺตฺหิ ‘‘เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อนุยนฺตา อเหสุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๔๔). จกฺกลกฺขณํ วตฺตติ เอตสฺสาติปิ จกฺกวตฺตี. เตนาห ‘‘อิมสฺส เทว กุมารสฺส เหฏฺา ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพาการปริปูรานี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๓๕). จกฺกํ มหนฺตํ กายพลํ วตฺตติ เอตสฺสาติปิ จกฺกวตฺตี. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อยฺหิ เทว กุมาโร สตฺตุสฺสโท…เป… อยฺหิ เทว กุมาโร สีหปุพฺพทฺธกาโย’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๓๕). เตน หิสฺส ลกฺขเณน มหพฺพลภาโว วิฺายติ. จกฺกํ ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธํ วา วตฺตธมฺมํ วตฺตติ ปฏิปชฺชตีติ จกฺกวตฺตี. เตน วุตฺตํ ‘‘น หิ เต ตาต ทิพฺพํ จกฺกรตนํ เปตฺติกํ ทายชฺชํ, อิงฺฆ ตฺวํ ตาต อริเย จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตาหี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๓.๘๓). จกฺกํ มหนฺตํ ทานํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติปิ จกฺกวตฺตี. วุตฺตฺจ –

‘‘ปฏฺเปสิ โข อานนฺท ราชา มหาสุทสฺสโน ตาสํ โปกฺขรณีนํ ตีเร เอวรูปํ ทานํ อนฺนํ อนฺนตฺถิกสฺส, ปานํ ปานตฺถิกสฺส, วตฺถํ วตฺถตฺถิกสฺส, ยานํ ยานตฺถิกสฺส, สยนํ สยนตฺถิกสฺส, อิตฺถึ อิตฺถิตฺถิกสฺส, หิรฺํ หิรฺตฺถิกสฺส, สุวณฺณํ สุวณฺณตฺถิกสฺสา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๕๔).

ราชาติ สามฺํ ตทฺสาธารณโต. จกฺกวตฺตีติ วิเสสํ อนฺสาธารณโต. ธมฺมสทฺโท าเย, สโม เอว จ าโย นามาติ อาห ‘‘าเยน สเมนา’’ติ. วตฺตติ อุปฺปชฺชติ, ปฏิปชฺชตีติ วา อตฺโถ. ‘‘อิทํ นาม จรตี’’ติ อวุตฺเตปิ สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส ปยุชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘สทตฺถปรตฺเถ’’ติ โยชียติ. ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตา วิฺายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติ. ยสฺมา จกฺกวตฺติราชา ธมฺเมเนว รชฺชมธิคจฺฉติ, น อธมฺเมน ปรูปฆาตาทินา. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมน รชฺชํ ลภิตฺวา’’ติอาทิ, ธมฺเมนาติ จ าเยน, กุสลธมฺเมน วา. รฺโ ภาโว รชฺชํ, อิสฺสริยํ.

ปเรสํ หิโตปายภูตํ ธมฺมํ กโรติ, จรตีติ วา ธมฺมิโก. อตฺตโน หิโตปายภูตสฺส ธมฺมสฺส การโก, จรโก วา ราชาติ ธมฺมราชาติ อิมํ สวิเสสํ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปรหิตธมฺมกรเณน วา’’ติอาทินา. อยํ ปน มหาปทานฏฺกถานโย – ทสวิเธ กุสลธมฺเม, อคติรหิเต วา ราชธมฺเม นิยุตฺโตติ ธมฺมิโก; เตเนว ธมฺเมน โลกํ รฺเชตีติ ธมฺมราชา. ปริยายวจนเมว หิ อิทํ ปททฺวยนฺติ. อาจริเยน ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาตํ ธมฺมํ จรติ, จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาโต วา ธมฺโม เอตสฺส, เอตสฺมึ วา อตฺถีติ ธมฺมิโก, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺโม จ โส รฺชนฏฺเน ราชา จาติ ธมฺมราชา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘). ‘‘ราชา โหติ จกฺกวตฺตี’’ติ วจนโต ‘‘จาตุรนฺโต’’ติ อิทํ จตุทีปิสฺสรตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘จาตุรนฺตายา’’ติอาทิ. จตฺตาโร สมุทฺทา อนฺตา ปริโยสานา เอติสฺสาติ จาตุรนฺตา, ปถวี. สา หิ จตูสุ ทิสาสุ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทิจตุสมุทฺทปริโยสานตฺตา เอวํ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จตุสมุทฺท อนฺตายา’’ติ, สา ปน อวยวภูเตหิ จตุพฺพิเธหิ ทีเปหิ วิภูสิตา เอกโลกธาตุปริยาปนฺนา ปถวีเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘จตุพฺพิธทีปวิภูสิตาย ปถวิยา’’ติ อิมินา. ยถาห –

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;

สพฺเพว ทาสา มนฺธาตุ, เย จ ปาณา ปถวิสฺสิตา’’ติ.

เอตฺถ จ ‘‘จตุทีปวิภูสิตายา’’ติ อวตฺวา จตุพฺพิธทีปวิภูสิตายาติ วิธสทฺทคฺคหณํ ปจฺเจกํ ปฺจสตปริตฺตทีปานมฺปิ มหาทีเปเยว สงฺคหณตฺถํ สทฺทาติริตฺเตน อตฺถาติริตฺตสฺส วิฺายมานตฺตา, โกฏฺาสวาจเกน วา วิธสทฺเทน สมานภาคานํ คหิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. โกปาทิปจฺจตฺถิเกติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กามโมหมานมทาทิเก สงฺคณฺหาติ. วิเชตีติ ตํกาลาเปกฺขาย วตฺตมานวจนํ, วิชิตวาติ อตฺโถ. สทฺทวิทู หิ อตีเต ตาวีสทฺทมิจฺฉนฺติ. ‘‘สพฺพราชาโน วิเชตี’’ติ วทนฺโต กามํ จกฺกวตฺติโน เกนจิ ยุทฺธํ นาม นตฺถิ, ยุทฺเธน ปน สาเธตพฺพสฺส วิชยสฺส สิทฺธิยา ‘‘วิชิตสงฺคาโม’’ ตฺเวว วุตฺโตติ ทสฺเสติ.

ถาวรสฺส ธุวสฺส ภาโว ถาวริยํ, ยถา ชนปเท ถาวริยํ ปตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น สกฺกา เกนจี’’ติอาทิ วุตฺตํ, อิมินา เกนจิ อกมฺปิยฏฺเน ชนปเท ถาวริยปฺปตฺโตติ ตปฺปุริสสมาสํ ทสฺเสติ, อิตเรน จ ทฬฺหภตฺติภาวโต ชนปโท ถาวริยปฺปตฺโต เอตสฺมินฺติ อฺปทตฺถสมาสํ. ตมฺหีติ อสฺมึ ราชินิ. ยถา ชนปโท ตสฺมึ ถาวริยํ ปตฺโต, ตทาวิกโรนฺโต ‘‘อนุยุตฺโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนุยุตฺโตติ นิจฺจปยุตฺโต. สกมฺมนิรโตติ จกฺกวตฺติโน รชฺชกมฺเม สทา ปวตฺโต. อจโล อสมฺปเวธีติ ปริยายวจนเมตํ, โจรานํ วา วิโลปนมตฺเตน อจโล, ทามริกตฺเตน อสมฺปเวธี. โจเรหิ วา อจโล, ปฏิราชูหิ อสมฺปเวธี. อนติมุทุภาเวน วา อจโล, อนติจณฺฑภาเวน อสมฺปเวธี. ตถา หิ อติจณฺฑสฺส รฺโ พลิขณฺฑาทีหิ โลกํ ปีฬยโต มนุสฺสา มชฺฌิมชนปทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพตสมุทฺทตีราทีนิ นิสฺสาย ปจฺจนฺเต วาสํ กปฺเปนฺติ, อติมุทุกสฺส จ รฺโ โจรสาหสิกชนวิโลปปีฬิตา มนุสฺสา ปจฺจนฺตํ ปหาย ชนปทมชฺเฌ วาสํ กปฺเปนฺติ, อิติ เอวรูเป ราชินิ ชนปโท ถาวรภาวํ น ปาปุณาติ. เอตสฺมึ ปน ตทุภยวิรหิเต สุวณฺณตุลา วิย สมภาวปฺปตฺเต ราชินิ รชฺชํ การยมาเน ชนปโท ปาสาณปิฏฺิยํ เปตฺวา อโยปฏฺเฏน ปริกฺขิตฺโต วิย อจโล อสมฺปเวธี ถาวริยปฺปตฺโตติ.

เสยฺยถิทนฺติ เอโกว นิปาโต, ‘‘โส กตโม, ตํ กตมํ, สา กตมา’’ติอาทินา ยถารหํ ลิงฺควิภตฺติวจนวเสน ปโยชิยมาโนว โหติ, อิธ ตานิ กตมานีติ ปยุตฺโตติ อาห ‘‘ตสฺส เจตานี’’ติอาทิ. จจติ จกฺกวตฺติโน ยถารุจิ อากาสาทิคมนาย ปริพฺภมตีติ จกฺกํ. จกฺกรตนฺหิ อนฺโตสมุฏฺิตวาโยธาตุวเสน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส วจนสมนนฺตรเมว ปวตฺตติ, น จนฺทสูริยวิมานาทิ วิย พหิสมุฏฺิตวาโยธาตุวเสนาติ วิมานฏฺกถายํ (วิ. ว. อฏฺ. ๑.ปมปีวิมานวณฺณนา) วุตฺตํ. รติชนนฏฺเนาติ ปีติโสมนสฺสุปฺปาทนฏฺเน. ตฺหิ ปสฺสนฺตสฺส, สุณนฺตสฺส จ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยธมฺมตฺตา. วจนตฺถโต ปน รเมติ รตึ กโรตีติ รตนํ, รมนํ วา รตํ, ตํ เนตีติ รตนํ, รตํ วา ชเนตีติ รตนํ ช-การโลปวเสนาติปิ เนรุตฺติกา. สพฺพตฺถาติ หตฺถิรตนาทีสุ.

จิตฺตีกตภาวาทินาปิ จกฺกสฺส รตนฏฺโ เวทิตพฺโพ, โส ปน รติชนนฏฺเเนว เอกสงฺคหตาย วิสุํ น คหิโต. กสฺมา เอกสงฺคโหติ เจ? จิตฺตีกตาทิภาวสฺสปิ รตินิมิตฺตตฺตา. อถ วา คนฺถพฺยาสํ ปริหริตุกาเมน จิตฺตีกตาทิภาโว น คหิโตติ เวทิตพฺพํ. อฺาสุ ปน อฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓.ยานีธาติคาถาวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๑๕๖) เอวํ วุตฺตํ –

‘‘รติชนนฏฺเน รตนํ. อปิจ –

จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจติ.

‘‘จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺาย อฺํ เทวฏฺานํ นาม น โหติ, สพฺเพปิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเน รตนํ. จกฺกรตนสฺส จ เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตีติ อคฺโฆ นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเนปิ รตนํ. จกฺกรตนฺจ อฺเหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ อสทิสนฺติ อตุลฏฺเน รตนํ. ยสฺมา ปน ยสฺมึ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมึเยว จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนฺติ, พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเนปิ รตนํ. ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส อุฬารสตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ, น อฺสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเนปิ รตนํ. ยถา จ จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปี’’ติ.

ตตฺรายํ ตฏฺฏีกาย, อฺตฺถ จ วุตฺตนเยน อตฺถวิภาวนา – อิทฺหิ ‘‘จิตฺตีกต’’นฺติอาทิวจนํ นิพฺพจนตฺถวเสน วุตฺตํ น โหติ, อถ กินฺติ เจ? โลเก ‘‘รตน’’นฺติ สมฺมตสฺส วตฺถุโน ครุกาตพฺพภาเวน วุตฺตํ. สรูปโต ปเนตํ โลกิยมหาชเนน สมฺมตํ หิรฺสุวณฺณาทิกํ, จกฺกวตฺติรฺโ อุปฺปนฺนํ จกฺกรตนาทิกํ, กตฺุกตเวทิปุคฺคลาทิกํ, สพฺพุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน พุทฺธาทิสรณตฺตยฺจ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อโห มโนหร’’นฺติ จิตฺเต กตฺตพฺพตาย จิตฺตีกตํ, สฺวายํ จิตฺตีกาโร ตสฺส ปูชนียตายาติ กตฺวา ปูชนียนฺติ อตฺถํ วทนฺติ. เกจิ ปน ‘‘วิจิตฺรกตฏฺเน จิตฺตีกต’’นฺติ ภณนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ อิธ จิตฺตสทฺทสฺส หทยวาจกตฺตา ‘‘จิตฺตีกตฺวา สุณาถ เม’’ติ (พุ. วํ. ๑.๘๐) อาหจฺจภาสิตปาฬิยํ วิย. ตถา จาหุ ‘‘ยถารหมิวณฺณาคโม ภูกเรสู’’ติ. ‘‘ปสฺส จิตฺตีกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๐๒) ปน ปุพฺเพ อวิจิตฺรํ อิทานิ วิจิตฺรํ กตนฺติ จิตฺตีกตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ตตฺถ จิตฺตสทฺทสฺส วิจิตฺรวาจกตฺตา. มหนฺตํ วิปุลํ อปริมิตํ อคฺฆตีติ มหคฺฆํ. นตฺถิ เอตสฺส ตุลา อุปมา, ตุลํ วา สทิสนฺติ อตุลํ. กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต ทุกฺเขน ลทฺธพฺพทสฺสนตฺตา ทุลฺลภทสฺสนํ. อโนเมหิ อุฬารคุเณเหว สตฺเตหิ ปริภุฺชิตพฺพโต อโนมสตฺตปริโภคํ.

อิทานิ เนสํ จิตฺตีกตาทิอตฺถานํ สวิเสสํ จกฺกรตเน ลพฺภมานตํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุปิ เต อติทิสิตุํ ‘‘ยถา จ จกฺกรตน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อฺํ เทวฏฺานํ นาม น โหติ รฺโ อนฺสาธารณิสฺสริยาทิสมฺปตฺติปฏิลาภเหตุโต, อฺเสํ สตฺตานํ ยถิจฺฉิตตฺถปฏิลาภเหตุโต จ. อคฺโฆ นตฺถิ อติวิย อุฬารสมุชฺชลรตนตฺตา, อจฺฉริยพฺภุตธมฺมตาย จ. ยทคฺเคน จ มหคฺฆํ, ตทคฺเคน อตุลํ. สตฺตานํ ปาปชิคุจฺฉเนน วิคตกาฬโก ปุฺปสุตตาย มณฺฑภูโต ยาทิโส กาโล พุทฺธุปฺปาทารโห, ตาทิเส เอว จกฺกวตฺตีนมฺปิ สมฺภโวติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. กทาจิ กรหจีติ ปริยายวจนํ, ‘‘กทาจี’’ติ วา ยถาวุตฺตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘กรหจี’’ติ ชมฺพุสิริทีปสงฺขาตํ เทสํ. เตนาห –

‘‘กาลํ ทีปฺจ เทสฺจ, กุลํ มาตรเมว จ;

อิเม ปฺจ วิโลเกตฺวา, อุปฺปชฺชติ มหายโส’’ติ. (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑.๑๐);

อุปมาวเสน เจตํ วุตฺตํ. อุปโมปเมยฺยานฺจ น อจฺจนฺตเมว สทิสตา, ตสฺมา ยถา พุทฺธา กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา จกฺกวตฺติโน, จกฺกวตฺติโน ปน อเนกทาปิ พุทฺธุปฺปาทกปฺเป อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวํ สนฺเตปิ จกฺกวตฺติวตฺตปูรณสฺส ทุกฺกรภาวโต ทุลฺลภุปฺปาโทเยวาติ อิมินา ทุลฺลภุปฺปาทตาสามฺเน เตสํ ทุลฺลภทสฺสนตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. กามํ จกฺกรตนานุภาเวน สมิชฺฌมาโน คุโณ จกฺกวตฺติปริวารชนสาธารโณ, ตถาปิ จกฺกวตฺตี เอว นํ สามิภาเวน วิสวิตาย ปริภุฺชตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ ตทตฺถเมว อุปฺปชฺชนโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิมาห. ยถาวุตฺตานํ ปฺจนฺนํ, ฉนฺนมฺปิ วา อตฺถานํ เสสรตเนสุปิ ลพฺภนโต ‘‘เอวํ เสสานิปี’’ติ วุตฺตํ.

อิเมหิ ปน รตเนหิ ราชา จกฺกวตฺตี กิมตฺถํ ปจฺจนุโภติ, นนุ วินาปิ เตสุ เกนจิ รฺา จกฺกวตฺตินา ภวิตพฺพนฺติ โจทนาย ตสฺส เตหิ หถารหมตฺถปจฺจนุภวนทสฺสเนน เกนจิปิ อวินาภาวิตํ วิภาเวตุํ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อชิตํ ปุรตฺถิมาทิทิสาย ขตฺติยมณฺฑลํ ชินาติ มเหสกฺขตาสํวตฺตนิยกมฺมนิสฺสนฺทภาวโต. ยถาสุขํ อนุวิจรติ หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนฺจ อภิรุหิตฺวา เตสํ อานุภาเวน อนฺโตปาตราสํเยว สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ อนุปริยายิตฺวา ราชธานิยา เอว ปจฺจาคมนโต. ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ ตตฺถ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจสํวิทหนโต. อวเสเสหิ มณิรตนอิตฺถิรตนคหปติรตเนหิ อุปภุฺชเนน ปวตฺตํ อุปโภคสุขํ อนุภวติ ยถารหํ เตหิ ตถานุภวนสิทฺธิโต. โส หิ มณิรตเนน โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อนฺธการํ วิธเมตฺวา อาโลกทสฺสนาทินา สุขมนุภวติ, อิตฺถิรตเนน อติกฺกนฺตมานุสกรูปทสฺสนาทิวเสน, คหปติรตเนน อิจฺฉิติจฺฉิตมณิกนกรชตาทิธนปฏิลาภวเสน สุขมนุภวติ.

อิทานิ สตฺติยา, สตฺติผเลน จ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ปเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ติวิธา หิ สตฺติโย ‘‘สกฺโกนฺติ สมตฺเถนฺติ ราชาโน เอตายา’’ติ กตฺวา. ยถาหุ –

‘‘ปภาวุสฺสาหมนฺตานํ, วสา ติสฺโส หิ สตฺติโย;

ปภาโว ทณฺฑโช เตโช, ปตาโป ตุ จ โกสโช.

มนฺโต จ มนฺตนํ โส ตุ, จตุกฺกณฺโณ ทฺวิโคจโร;

ติโคจโร ตุ ฉกฺกณฺโณ, รหสฺสํ คุยฺหมุจฺจเต’’ติ.

ตตฺถ วีริยพลํ อุสฺสาหสตฺติ. ปเมน จสฺส จกฺกรตเนน ตทนุโยโค ปริปุณฺโณ โหติ. กสฺมาติ เจ? เตน อุสฺสาหสตฺติยา ปวตฺเตตพฺพสฺส อปฺปฏิหตาณาจกฺกภาวสฺส สิทฺธิโต. ปฺาพลํ มนฺตสตฺติ. ปจฺฉิเมน จสฺส ปริณายกรตเนน ตทนุโยโค. กสฺมาติ เจ? ตสฺส สพฺพราชกิจฺเจสุ กุสลภาเวน มนฺตสตฺติยา วิย อวิรชฺฌนปโยคตฺตา. ทมเนน, ธเนน จ ปภุตฺตํ ปภูสตฺติ. หตฺถิอสฺสคหปติรตเนหิ จสฺส ตทนุโยโค ปริปุณฺโณ โหติ. กสฺมาติ เจ? หตฺถิอสฺสรตนานํ มหานุภาวตาย, คหปติรตนโต ปฏิลทฺธโกสสมฺปตฺติยา จ ปภาวสตฺติยา วิย ปภาวสมิทฺธิสิทฺธิโต. อิตฺถิมณิรตเนหิ ติวิธสตฺติโยคผลํ ปริปุณฺณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตาหิ ติวิธาหิ สตฺตีหิ ปยุชฺชนโต ยํ ผลํ ลทฺธพฺพํ. ตํ สพฺพํ เตหิ ปริปุณฺณํ โหตีติ อตฺโถ. กสฺมาติ เจ? เตเหว อุปโภคสุขสฺส สิชฺฌนโต.

ทุวิธสุขวเสนปิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘โส อิตฺถิมณิรตเนหี’’ติอาทิ กถิตํ. โภคสุขนฺติ สมีเป กตฺวา ปริโภควเสน ปวตฺตสุขํ. เสเสหีติ ตทวเสเสหิ จกฺกาทิปฺจรตเนหิ. อปจฺจตฺถิกตาวเสน ปวตฺตสุขํ อิสฺสริยสุขํ. อิทานิ เตสํ สมฺปนฺนเหตุวเสนปิ เกนจิ อวินาภาวิตเมว วิภาเวตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิมาห. อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ อโทสสงฺขาเตน กุสลมูเลน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อุปฺปาทิตกมฺมสฺส อานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ โสมฺมตรรตนชาติกตฺตา. กมฺมผลฺหิ เยภุยฺเยน กมฺมสริกฺขกํ. มชฺฌิมานิ มณิอิตฺถิคหปติรตนานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ อุฬารธนสฺส, อุฬารธนปฏิลาภการณสฺส จ ปริจฺจาคสมฺปทาเหตุกตฺตา. ปจฺฉิมํ ปริณายกรตนํ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชติ มหาปฺเเนว จกฺกวตฺติราชกิจฺจสฺส ปริเนตพฺพตฺตา, มหาปฺภาวสฺส จ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมนิสฺสนฺทภาวโต. โพชฺฌงฺคสํยุตฺเตติ มหาวคฺเค ทุติเย โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๕.๒๒๓). รตนสุตฺตสฺสาติ ตตฺถ ปฺจมวคฺเค สงฺคีตสฺส ทุติยสฺส รตนสุตฺตสฺส (สํ. นิ. ๕.๒๒๓). อุปเทโส นาม สวิเสสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ วิจารณวเสน ปวตฺโต นโย.

สรณโต ปฏิปกฺขวิธมนโต สูรา สตฺติวนฺโต, นิพฺภยาวหาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อภีรุกชาติกา’’ติ. อสุเร วิชินิตฺวา ิตตฺตา สกฺโก เทวานมินฺโท ธีโร นาม, ตสฺส เสนงฺคภาวโต เทวปุตฺโต ‘‘องฺค’’นฺติ วุจฺจติ, ธีรสฺส องฺคํ, ตสฺส รูปมิว รูปํ เยสํ เต ธีรงฺครูปา, เตน วุตฺตํ ‘‘เทวปุตฺตสทิสกายา’’ติ. เอเกติ สารสมาสนามกา อาจริยา, ตทกฺขมนฺโต อาห ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิ. สภาโวติ สภาวภูโต อตฺโถ. อุตฺตมสูราติ อุตฺตมโยธา. สูรสทฺโท หิ อิธ โยธตฺโถ. เอวฺหิ ปุริมนยโต อิมสฺส วิเสสตา โหติ, ‘‘อุตฺตมตฺโถ สูรสทฺโท’’ติปิ วทนฺติ, ‘‘อุตฺตมา สูรา วุจฺจนฺตี’’ติปิ หิ ปาโ ทิสฺสติ. วีรานนฺติ วีริยวนฺตานํ. องฺคนฺติ การณํ ‘‘องฺคียติ ายติ ผลเมเตนา’’ติ กตฺวา. เยน วีริเยน ‘‘ธีรา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตเทว ธีรงฺคํ นามาติ อาห ‘‘วีริยนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. รูปนฺติ สรีรํ. เตน วุตฺตํ ‘‘วีริยมยสรีรา วิยา’’ติ. วีริยเมว วีริยมยํ ยถา ‘‘ทานมย’’นฺติ, (ที. นิ. ๓.๓๐๕; อิติวุ. ๖๐; เนตฺติ. ๓๔) ตสฺมา วีริยสงฺขาตสรีรา วิยาติ อตฺโถ. วีริยํ ปน น เอกนฺตรูปนฺติ วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ. อปิจ ธีรงฺเคน นิพฺพตฺตํ ธีรงฺคนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วีริยมยสรีรา วิยา’’ติ วุตฺตํ, เอวมฺปิ วีริยโต รูปํ น เอกนฺตํ นิพฺพตฺตนฺติ วิย-สทฺเทน ทสฺเสติ. อถ วา รูปํ สรีรภูตํ ธีรงฺคํ วีริยเมเตสนฺติ โยเชตพฺพํ, ตถาปิ วีริยํ นาม กิฺจิ สวิคฺคหํ น โหตีติ ทีเปติ ‘‘วีริยมยสรีรา วิยา’’ติ อิมินา, อิธาปิ มยสทฺโท สกตฺเถเยว ทฏฺพฺโพ, ตสฺมา สวิคฺคหวีริยสทิสาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิคฺคหํ เจ วีริยํ นาม สิยา, เต จสฺส ปุตฺตา ตํสทิสาเยว ภเวยฺยุนฺติ อยเมว จตฺโถ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘) อนุมโต. มหาปทานฏฺกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ธีรงฺคํ รูปเมเตสนฺติ ธีรงฺครูปา, วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา อกิลาสุโน อเหสุํ, ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔) ตเทตํ รูปสทฺทสฺส สภาวตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิธ เจว อฺตฺถ กตฺถจิ ‘‘ธิตงฺครูปา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. วีริยตฺโถปิ หิ ธิติสทฺโท โหติ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺํ โส อติวตฺตตี’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๕๗) ธิติสทฺโท วิย. กตฺถจิ ปน ‘‘วีรงฺค’’นฺติ ปาโว ทิฏฺโ. ยถา รุจฺจติ, ตถา คเหตพฺพํ.

นนุ จ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิเสนา นาม นตฺถิ, ย’มสฺส ปุตฺตา ปมทฺเทยฺยุํ, อถ กสฺมา ‘‘ปรเสนปฺปมทฺทนา’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘สเจ’’ติอาทิมาห, ปรเสนา โหตุ วา, มา วา, ‘‘สเจ ปน ภเวยฺยา’’ติ ปริกปฺปนามตฺเตน เตสํ เอวมานุภาวตํ ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ‘‘ปรเสนปฺปมทฺทนา’’ติ วุตฺเตปิ ปรเสนํ ปมทฺทิตุํ สมตฺถาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ปกรณโตปิ อตฺถนฺตรสฺส วิฺายมานตฺตา, ยถา ‘‘สิกฺขมาเนน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๔๓๔) เอตสฺส ปทภาชนีเย (ปาจิ. ๔๓๖) ‘‘สิกฺขิตุกาเมนา’’ติ อตฺถคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปริมทฺทิตุํ สมตฺถา’’ติ วุตฺตํ. น หิ เต ปรเสนํ ปมทฺทนฺตา ติฏฺนฺติ, อถ โข ปมทฺทนสมตฺถา เอว โหนฺติ. เอวมฺตฺรปิ ยถารหํ. ปรเสนํ ปมทฺทนาย สมตฺเถนฺตีติ ปรเสนปฺปมทฺทนาติ อตฺถํ ทสฺเสตีติปิ วทนฺติ.

ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส เอตรหิ วิปจฺจมานกสฺส ปุฺธมฺมสฺส จิรตรํ วิปจฺจิตุํ ปจฺจยภูตํ จกฺกวตฺติวตฺตสมุทาคตํ ปโยคสมฺปตฺติสงฺขาตํ ธมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺเมนา’’ติ ปทสฺส ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพติอาทินา ปฺจสีลธมฺเมนา’’ติ อตฺถมาห. อยฺหิ อตฺโถ ‘‘เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต ราชานํ มหาสุทสฺสนํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ ‘เอหิ โข มหาราช, สฺวาคตํ เต มหาราช, สกํ เต มหาราช, อนุสาส มหาราชา’ติ. ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ, กาเมสุ มิจฺฉา น จริตพฺพา, มุสา น ภณิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตฺจ ภุฺชถา’ติ. เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อนุยนฺตา อเหสุ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๒.๒๔๔) อาคตํ รฺโ โอวาทธมฺมํ สนฺธาย วุตฺโต. เอวฺหิ ‘‘อทณฺเฑน อสตฺเถนา’’ติ อิทมฺปิ วิเสสนวจนํ สุสมตฺถิตํ โหติ. อฺาสุปิ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒๒๖; ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๒๒๓) อยเมวตฺโถ วุตฺโต.

มหาปทานฏฺกถายํ ปน ‘‘อทณฺเฑนาติ เย กตาปราเธ สตฺเต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ คณฺหนฺติ, เต ธนทณฺเฑน รชฺชํ กาเรนฺติ นาม, เย เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สตฺถทณฺเฑน. อยํ ปน ทุวิธมฺปิ ทณฺฑํ ปหาย อทณฺเฑน อชฺฌาวสติ. อสตฺเถนาติ เย เอกโตธาราทินา สตฺเถน ปรํ วิเหสนฺติ, เต สตฺเถน รชฺชํ กาเรนฺติ นาม. อยํ ปน สตฺเถน ขุทฺทกมกฺขิกายปิ ปิวนมตฺตํ โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา ธมฺเมเนว, ‘เอหิ โข มหาราชา’ติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ ปถวึ อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ อภิภวิตฺวา สามี หุตฺวา วสตีติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔) วุตฺตํ, ตเทตํ ‘‘ธมฺเมนา’’ติ ปทสฺส ‘‘ปุพฺเพ กตูปจิเตน เอตรหิ วิปจฺจมานเกน เยน เกนจิ ปุฺธมฺเมนา’’ติ อตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนว หิ ‘‘ธมฺเมน ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ ปถวึ อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสตี’’ติ. อาจริเยนปิ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘) วุตฺตํ ธมฺเมนาติ กตูปจิเตน อตฺตโน ปุฺธมฺเมน. เตน หิ สฺโจทิตา ปถวิยํ สพฺพราชาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘สฺวาคตํ เต มหาราชา’’ติอาทีนิ วตฺวา อตฺตโน รชฺชํ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส นิยฺยาเตนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสตี’’ติ, เตนปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ ทสฺเสติ, ตสฺมา อุภยถาปิ เอตฺถ อตฺโถ ยุตฺโต เอวาติ ทฏฺพฺพํ. จกฺกวตฺติวตฺตปูรณาทิปโยคสมฺปตฺติมนฺตเรน หิ ปุพฺเพ กตูปจิตกมฺเมเนว เอวมชฺฌาวสนํ น สมฺภวติ, ตถา ปุพฺเพ กตูปจิตกมฺมมนฺตเรน จกฺกวตฺติวตฺตปูรณาทิปโยคสมฺปตฺติยา เอวาติ.

เอวํ เอกํ นิปฺผตฺตึ กเถตฺวา ทุติยํ นิปฺผตฺตึ กเถตุํ ยเทตํ ‘‘สเจ โข ปนา’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ อนุตฺตานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหํ…เป… วิวฏฺฏจฺฉโทติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ยสฺมา ราคาทโย สตฺต ปาปธมฺมา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานา จ เต สตฺตสนฺตานํ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา กุสลปฺปวตฺตึ นิวาเรนฺติ, ตสฺมา เต อิธ ฉทสทฺเทน วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘ราคโทสา’’ติอาทินา. ทุจฺจริตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิโต อฺเน มโนทุจฺจริเตน สห ตีณิ ทุจฺจริตานิ, มิจฺฉาทิฏฺิ ปน วิเสเสน สตฺตานํ ฉทนโต, ปรมสาวชฺชตฺตา จ วิสุํ คหิตา. วุตฺตฺจ ‘‘สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺิยา วตฺถูหิ อนฺโตชาลีกตา, เอตฺถ สิตาว อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๔๖). ตถา มุยฺหนฏฺเน โมโห, อวิทิตกรณฏฺเน อวิชฺชาติ ปวตฺติอาการเภเทน อฺาณเมว ทฺวิธา วุตฺตํ. ตถา หิสฺส ทฺวิธาปิ ฉทนตฺโถ กถิโต ‘‘อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติ, (มหานิ. ๕, ๑๕๖, ๑๙๕) ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๓๙; จูฬนิ. ปารายนวคฺค.๒) จ. เอวํ ราคโทสาทีนมฺปิ ฉทนตฺโถ วตฺตพฺโพ. มหาปทานฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓) ปน ราคโทสโมหมานทิฏฺิกิเลสตณฺหาวเสน สตฺต ปาปธมฺมา คหิตา. ตตฺร รฺชนฏฺเน ราโค, ตณฺหายนฏฺเน ตณฺหาติ ปวตฺติอาการเภเทน โลโภ เอว ทฺวิธา วุตฺโต. ตถา หิสฺส ทฺวิธาปิ ฉทนตฺโถ เอกนฺติโกว. ยถาห ‘‘อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ, ‘‘กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา’’ติ (อุทา. ๙๔) จ, กิเลสคฺคหเณน จ วุตฺตาวสิฏฺา วิจิกิจฺฉาทโย วุตฺตา.

สตฺตหิ ปฏิจฺฉนฺเนติ เหตุคพฺภวจนํ, สตฺตหิ ปาปธมฺเมหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา กิเลสวเสน อนฺธกาเร โลเกติ อตฺโถ. ตํ ฉทนนฺติ สตฺตปาปธมฺมสงฺขาตํ ฉทนํ. วิวฏฺเฏตฺวาติ วิวฏฺฏํ กตฺวา วิคเมตฺวา. ตเทว ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต สฺชาตาโลโก หุตฺวา’’ติ. กิเลสฉทนวิคโม เอว หิ อาโลโก, เอเตน วิวฏฺฏยิตพฺโพ วิคเมตพฺโพติ วิวฏฺโฏ, ฉาเทติ ปฏิจฺฉาเทตีติ ฉโท, วิวฏฺโฏ ฉโท อเนนาติ วิวฏฺฏจฺฉทา, วิวฏฺฏจฺฉโท วาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อยฺหิ วิวฏฺฏจฺฉทสทฺโท ทฬฺหธมฺมปจฺจกฺขธมฺมสทฺทาทโย วิย ปุลฺลิงฺควเสน อาการนฺโต, โอการนฺโต จ โหติ. ตถา หิ มหาปทานฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘ราคโทสโมหมานทิฏฺิกิเลสตณฺหาสงฺขาตํ ฉทนํ อาวรณํ วิวฏํ วิทฺธํสิตํ วิวฏกํ เอเตนาติ วิวฏจฺฉโท, ‘วิวฏฺฏจฺฉทา’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ’’ติ, (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓) ตสฺสา ลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทาติ โอการสฺส อาการํ กตฺวา นิทฺเทโส’’ติ. สทฺทวิทู ปน ‘‘อาธนฺวาทิโตติ ลกฺขเณน สมาสนฺตคเตหิ ธนุสทฺทาทีหิ กฺวจิ อาปจฺจโย’’ติ วตฺวา ‘‘กณฺฑิวธนฺวา, ปจฺจกฺขธมฺมา, วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ ปโยคมุทาหรนฺติ.

กสฺมา ปทตฺตยเมตํ วุตฺตนฺติ อนุโยคํ เหตาลงฺการนเยน ปริหรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ จ ตีสุ ปเทสูติ อตฺโถ. ปูชาวิเสสํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ อรหนฺติ อตฺเถน ปูชารหตา วุตฺตา. ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ปูชารหตาติ ตสฺสา ปูชารหตาย เหตุ วุตฺโต. สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานปุพฺพกตฺตา พุทฺธภาวสฺส พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตา. กมฺมาทิวเสน ติวิธํ วฏฺฏฺจ ราคาทิวเสน สตฺตวิโธ ฉโท จ วฏฺฏจฺฉทา, วฏฺฏจฺฉเทหิ วิคโต, วิคตา วา วฏฺฏจฺฉทา ยสฺสาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, วิวฏฺฏจฺฉทา วา, ทฺวนฺทปุพฺพโค ปน วิ-สทฺโท อุภยตฺถ โยเชตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จา’’ติ วุตฺตํ. เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘วิวฏฺโฏ จ โส วิจฺฉโท จาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, อุตฺตรปเท ปุพฺพปทโลโปติ อตฺถํ ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘อรหํ วฏฺฏาภาเวนา’’ติ อิทํ กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ สํสารจกฺกสฺสารานฺจ หตตฺตา, ปาปกรเณ จ รหาภาวาติ อตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิทฺหิ ผเลน เหตานุมานทสฺสนํ – ยถา ตํ ธูเมน อคฺคิสฺส, อุทโกเฆน อุปริ วุฏฺิยา, เอเตน จ อตฺเถน อรหภาโว เหตุ, วฏฺฏาภาโว ผลนฺติ อยํ อาจริยมติ. ‘‘ปจฺจยาทีนํ, ปูชาวิเสสสฺส จ อรหตฺตา’’ติ ปน เหตุนา ผลานุมานทสฺสนมฺปิ สิยา ยถา ตํ อคฺคินา ธูมสฺส, อุปริ วุฏฺิยา อุทโกฆสฺส. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนา’’ติ อิทํ ปน เหตุนา ผลานุมานทสฺสนํ สวาสนสพฺพกิเลสจฺฉทนาภาวปุพฺพกตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺส. อรหตฺตมคฺเคน หิ วิจฺฉทตา, สพฺพฺุตฺาเณน สมฺมาสมฺพุทฺธภาโว. ‘‘วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จา’’ติ อิทํ เหตุทฺวยํ. กามฺจ อาจริยมติยา ผเลน เหตุอนุมานทสฺสเน วิวฏฺฏตา ผลเมว โหติ, เหตุอนุมานทสฺสนสฺส, ปน ตถาาณสฺส จ เหตุภาวโต เหตุเยว นามาติ เวทิตพฺพํ.

เอวํ ปทตฺตยวจเน เหตาลงฺการนเยน ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุเวสารชฺชวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุติเยนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทุติเยน เวสารชฺเชนาติ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถาคตสฺส เวสารชฺชานิ, เยหิ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๔.๘; ม. นิ. ๑.๑๕๐) ภควตา วุตฺตกฺกเมน ทุติยภูเตน ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ ปริทีปิเตน เวสารชฺเชน. ปุริมสิทฺธีติ ปุริมสฺส ‘‘อรห’’นฺติ ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ อรหตฺตสิทฺธิ, ทุติยเวสารชฺชสฺส ตทตฺถภาวโต เตน เวสารชฺเชน ตทตฺถสิทฺธีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ ติ’’อาทินา วุตฺตเมว หิ ทุติยเวสารชฺชํ ‘‘กิเลเสหิ อารกตฺตา’’ติอาทินา วุตฺโต ‘‘อรห’’นฺติ ปทสฺส อตฺโถติ. ตโต จ วิฺายติ ‘‘ยถา ทุติเยน เวสารชฺเชน ปุริมสิทฺธิ, เอวํ ปุริเมนปิ อตฺเถน ทุติยเวสารชฺชสิทฺธี’’ติ. เอวฺจ กตฺวา อิมินา นเยน จตุเวสารชฺชวเสน ปทตฺตยวจเน ปโยชนทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติ. อิตรถา หิ กิฺจิปโยชนาภาวโต อิทํเยว วจนํ อิธ อวตฺตพฺพํ สิยาติ. เอส นโย เสเสสุปิ.

ปเมนาติ วุตฺตนเยน ปมภูเตน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตตฺร…เป… วิหรามี’’ติ ปริทีปิเตน เวสารชฺเชน. ทุติยสิทฺธีติ ทุติยสฺส ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ พุทฺธตฺตสิทฺธิ ตสฺส ตทตฺถภาวโต. ตติยจตุตฺเถหีติ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถภูเตหิ ‘‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ, ตตฺร…เป… วิหรามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ, ตตฺร…เป… วิหรามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๘; ม. นิ. ๑.๑๕๐) จ ปริทีปิเตหิ เวสารชฺเชหิ. ตติยสิทฺธีติ ตติยสฺส ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ วิวฏฺฏจฺฉทตฺถสิทฺธิ เตหิ ตสฺส ปากฏภาวโตติ อตฺโถ. ‘‘ยาถาวโต อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมาปเทเสน หิ สตฺถุ วิวฏฺฏจฺฉทภาโว โลเก ปากโฏ อโหสี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๘) อาจริเยน วุตฺตํ, วิวฏฺฏจฺฉทภาเวเนว อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนาสิทฺธิโต ‘‘ตติเยน ตติยจตุตฺถสิทฺธี’’ติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.

เอวํ ปทตฺตยวจเน จตุเวสารชฺชวเสน ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จกฺขุตฺตยวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริมฺจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ -สทฺโท อุปนฺยาสตฺโถ. ปุริมํ ‘‘อรห’’นฺติ ปทํ ภควโต เหฏฺิมมคฺคผลตฺตยาณสงฺขาตํ ธมฺมจกฺขุํ สาเธติ กิเลสารีนํ, สํสารจกฺกสฺส อรานฺจ หตภาวทีปนโต. ทุติยํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปทํ อาสยานุสยอินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณสงฺขาตํ พุทฺธจกฺขุํ สาเธติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว ตํสมฺภวโต. ตเทตฺหิ าณทฺวยํ สาวกปจฺเจกพุทฺธานํ น สมฺภวติ. ตติยํ ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ ปทํ สพฺพฺุตฺาณสงฺขาตํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธติ สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานทีปนโต. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ หิ วตฺวา ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ วจนํ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวาย สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานํ วิภาเวตีติ. ‘‘อหํ โข ปน ตาต อมฺพฏฺ มนฺตานํ ทาตา’’ติ อิทํ อปฺปธานํ, ‘‘ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตา’’ติ อิทเมว ปธานํ สมุตฺเตชนาวจนนฺติ สนฺธาย ‘‘ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ อิมินา’สฺส มนฺเตสุ สูรภาวํ ชเนตี’’ติ วุตฺตํ, ลกฺขณวิภาวเน วิสทาณตาสงฺขาตํ สูรภาวํ ชเนตีติ อตฺโถ.

๒๕๙. เอวํ โภติ เอตฺถ เอวํ-สทฺโท วจนสมฺปฏิจฺฉเน นิปาโต, วจนสมฺปฏิจฺฉนฺเจตฺถ ตถา มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เวทิสฺสาม, ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ จ เอวํ ปวตฺตสฺส โปกฺขรสาติโน วจนสฺส สมฺปฏิคฺคโห. ‘‘ตสฺสตฺโถ’’ติอาทินาปิ หิ ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา’’ติ, ตํ ปเนส อาจริยสฺส สมุตฺเตชนาย ลกฺขเณสุ วิคตสมฺโมหภาเวน พุทฺธมนฺเต สมฺปสฺสมานตฺตา วทตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ตายาติ ตาย ยถาวุตฺตาย สมุตฺเตชนายา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๙) อาจริเยน วุตฺตํ, อธุนา ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ตาย อาจริยกถายา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. อตฺถโต เจส อวิรุทฺโธเยว. มนฺเตสุ สติสมุปฺปาทิกา หิ กถา สมุตฺเตชนาติ.

อยานภูมินฺติ ยานสฺส อภูมึ, ยาเนน ยาตุมสกฺกุเณยฺยฏฺานภูตํ, ทฺวารโกฏฺกสมีปํ คนฺตฺวาติ อตฺโถ.

อวิเสเสน วุตฺตสฺสปิ วจนสฺส อตฺโถ อฏฺกถาปมาณโต วิเสเสน คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ิตมชฺฌนฺหิกสมเย’’ติ. สพฺเพสมาจิณฺณวเสน ปมนยํ วตฺวา ปธานิกานเมว อาเวณิกาจิณฺณวเสน ทุติยนโย วุตฺโต. ทิวาปธานิกาติ ทิวาปธานานุยุฺชนกา, ทิวสภาเค สมณธมฺมกรณตฺถํ เต เอวํ จงฺกมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ตาทิสานฺหี’’ติอาทิ. ‘‘ปริเวณโต ปริเวณมาคจฺฉนฺโต ปปฺโจ โหติ, ปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิสฺสามี’’ติ อมฺพฏฺสฺส ตทุปสงฺกมนาธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาห.

๒๖๐. อภิฺาตกุเล ชาโต อภิฺาตโกลฺโ. กามฺจ วกฺขมานนเยน ปุพฺเพ อมฺพฏฺกุลมปฺาตํ, ตทา ปน ปฺาตนฺติ อาห ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ. รูปชาติมนฺตกุลาปเทเสหีติ ‘‘อยมีทิโส’’ติ อปทิสนเหตุภูเตหิ จตูหิ รูปชาติมนฺตกุเลหิ. เยน เต ภิกฺขู จินฺตยึสุ, ตทธิปฺปายํ อาวิ กาตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิเสสโต วุตฺตมฺปิ วิเสสโต วิฺายมานตฺถํ สนฺธาย ภาสิตวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘คนฺธกุฏึ สนฺธายา’’ติ อิมินา. เอวมีทิเสสุ.

อตุริโตติ อเวคายนฺโต, ‘‘อตุรนฺโต’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. กถํ ปวิสนฺโต อตรมาโน ปวิสติ นามาติ อาห ‘‘สณิก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปทปฺปมาณฏฺาเนติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺิรตนปมาณฏฺาเน. สินฺทุวาโร นาม เอโก ปุปฺผูปครุกฺโข, ยสฺส เสตํ ปุปฺผํ โหติ, โย ‘‘นิคฺคุณฺฑี’’ ติปิ วุจฺจติ. ปมุขนฺติ คนฺธกุฏิคพฺภปมุขํ. ‘‘กุฺจิกจฺฉิทฺทสมีเป’’ติ วุตฺตวจนํ สมตฺเถตุํ ‘‘ทฺวารํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๒๖๑. ‘‘ทานํ ททมาเนหี’’ติ อิมินา ปารมิตานุภาเวน สยเมว ทฺวารวิวรณํ ทสฺเสติ.

ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสูติ เอตฺถ สมตฺเถน สํ-สทฺเทน วิฺายมานํ ภควโต เตหิ สทฺธึ ปมํ ปวตฺตโมทตาสงฺขาตํ เนยฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห. ภควาปิ หิ ‘‘กจฺจิ โภ มาณวา ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตหิ มาณเวหิ สทฺธึ ปุพฺพภาสิตาย ปมฺเว ปวตฺตโมโท อโหสิ. สมปฺปวตฺตโมทาติ ภควโต ตทนุกรเณน สมํ ปวตฺตสํสนฺทนา. ตทตฺถํ สห อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรมนิพฺพุตกิเลสทรถตาย ภควโต สีโตทกสทิสตา, อนิพฺพุตกิเลสทรถตาย จ มาณวานํ อุณฺโหทกสทิสตา ทฏฺพฺพา. สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํ. มุทสทฺโท เหตฺถ สํสนฺทเนเยว, น ปาโมชฺเช, เอวฺหิ ยถาวุตฺตอุปมาวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอกีภาว’’นฺติ, สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตนฺติ อตฺโถ.

ขมนียนฺติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉนฺติ, ยาปนียนฺติ อาหาราทิปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ, สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํ, ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํ, ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺานํ, ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํ, สุขวิหารผลสพฺภาเวน กจฺจิผาสุวิหาโร อตฺถีติ สพฺพตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พลปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยว. ตรุณา ปีติ ปาโมชฺชํ. สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนิกํ, ตเทว สมฺโมทนิยํ ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา. สมฺโมเทตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อิมินา. เอวํ อาจริเยหิ วุตฺตํ. สมฺโมทิตุํ อรหตีติ สมฺโมทนิกํ, ตเทว สมฺโมทนิยํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อิมมตฺถมฺปิ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สาเรตุ’’นฺติ เอตสฺส ‘‘นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุ’’นฺติ อตฺถวจนํ. สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโต. ‘‘สาเรตุํ อรหตี’’ติ อตฺเถ ยถาปทํ ทีเฆน ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สริตพฺพ’’นฺติ อตฺเถ ปน ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สทฺทโต อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถมตฺตโต ทสฺเสตุํ ‘‘สุยฺยมานสุขโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตฺตมาห, อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตฺตํ. พฺยฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยํ, อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตฺตํ. อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิ.

อปสาเทสฺสามีติ มงฺกุํ กริสฺสามิ. อุโภสุ ขนฺเธสุ สาฏกํ อาสชฺเชตฺวา กณฺเ โอลมฺพนํ สนฺธาย ‘‘กณฺเ โอลมฺพิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวาติ นิวตฺถสาฏกสฺส โกฏึ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวา. จงฺกมิตุมารุหนํ สนฺธาย ‘‘จงฺกมํ อภิรุหิตฺวา’’ติ อาห. ธาตุสมตาติ รสาทิธาตูนํ สมาวตฺถตา, อโรคตาติ อตฺโถ. ปาสาทิกตฺถนฺติ ปสาทชนนตฺถํ ‘‘คตคตฏฺาเน’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘ปาสาทิกตฺตา’’ติปิ ปาโ, ตสฺสตฺโถ – องฺคปจฺจงฺคานํ ปสาทาวหตฺตาติ, ‘‘อุปฺปนฺนพหุมานา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อุปฺปณฺฑนกถนฺติ อวหสิตพฺพตายุตฺตกถํ. ‘‘อนาจารภาวสารณีย’’นฺติ ตสฺส วิเสสนํ, อนาจารภาเวน สารณียํ ‘‘อนาจาโร วตาย’’นฺติ สริตพฺพกนฺติ อตฺโถ.

๒๖๒. กาตุํ ทุกฺกรมสกฺกุเณยฺยํ กิจฺจมยํ อารภีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสกฺกุเณยฺยฺเหตํ สเทวเกนปิ โลเกน, ยทิทํ ภควโต อปสาทนํ. เตนาห ‘‘อฏฺาเน วายมตี’’ติ. หนฺท เตน สทฺธึ มนฺเตมีติ เอวํ อฏฺาเน วายมนฺโตปิ อยํ พาโล ‘‘มยิ กิฺจิ อกเถนฺเต มยา สทฺธึ อุตฺตริ กเถตุมฺปิ น วิสหตี’’ติ มานเมว ปคฺคณฺหิสฺสติ, กเถนฺเต ปน กถาปสงฺเคนสฺส ชาติโคตฺเต วิภาวิเต มานนิคฺคโห ภวิสฺสติ, ‘‘หนฺท เตน สทฺธึ มนฺเตมี’’ติ ภควา อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจาติ อตฺโถ. อาจารสมาจารสิกฺขาปเนน อาจริยา, เตสํ ปน อาจริยานํ ปกฏฺา อาจริยาติ ปาจริยา ยถา ‘‘ปปิตามโห’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาจริเยหิ จ เตสํ อาจริเยหิ จา’’ติ วุตฺตํ.

ปมอิพฺภวาทวณฺณนา

๒๖๓. กิฺจาปิ ‘‘สยาโน วา’’ติอาทิวจนํ น วตฺตพฺพํ, มานวเสน ปน ยุคคฺคาหํ กโรนฺโต วทตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามํ ตีสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตีสุ อิริยาปเถสูติ านคมนนิสชฺชาสุ. เตสฺเวว หิ อาจริเยน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหติ, น ตุ สยเน ครุกรณียานํ สยานานมฺปิ สมฺมุขา ครุกาเรหิ สยนสฺส อกตฺตพฺพภาวโต. กถาสลฺลาปนฺติ กถาวเสน ยุคคฺคาหกรณตฺถํ สลฺลปนํ. สยาเนน หิ อาจริเยน สทฺธึ สยานสฺส กถา นาม อาจาโร น โหติ, ตถาเปตํ อิตเรหิ สทิสํ กตฺวา กถนํ อิธ กถาสลฺลาโป.

ยํ ปเนตํ ‘‘สยาโน วา หิ โภ โคตม พฺราหฺมโณ สยาเนน พฺราหฺมเณน สทฺธึ สลฺลปิตุมรหตี’’ติ วุตฺตสฺส สลฺลาปสฺส อนาจารภาววิภาวนํ สตฺถารา อมฺพฏฺเน สทฺธึ กเถนฺเตน กตํ, ตํ ปาฬิวเสน สงฺคีติมนารุฬฺหมฺปิ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา สมาภตนฺติ ‘‘เย จ โข เต โภ โคตมา’’ติอาทิกาย อุปริปาฬิยา สมฺพนฺธภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กิรา’’ติอาทิมาห. โครูปนฺติ โค นูน รูปกวเสน วุตฺตตฺตา, รูปสทฺทสฺส จ ตพฺภาววุตฺติโต. ยทิ อหีเฬนฺโต ภเวยฺย, ‘‘มุณฺฑา สมณา’’ติ วเทยฺย, หีเฬนฺโต ปน ครหตฺเถน ก-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘มุณฺฑกา สมณกา’’ติ วทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มุณฺเฑ มุณฺฑา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิพฺภาติ คหปติกาติ อตฺถมตฺตวจนํ, สทฺทโต ปน อิภสฺส ปโยโค อิโภ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภา ทฺวิตฺตํ กตฺวา. กึ วุตฺตํ โหติ – ยถา โสภนํ คมนโต อิภสงฺขาโต หตฺถิวาหนภูโต ปรสฺส วเสน ปวตฺตติ, น อตฺตโน, เอวเมเตปิ พฺราหฺมณานํ สุสฺสูสกา สุทฺทา ปรสฺส วเสน ปวตฺตนฺติ, น อตฺตโน, ตสฺมา อิภสทิสปโยคตาย อิพฺภาติ. เต ปน กุฏุมฺพิกตาย ฆรวาสิโน ฆรสามิกา โหนฺตีติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสติ ‘‘คหปติกา’’ติ อิมินา.

กณฺหาติ กณฺหชาติกา. ทฺวิชา เอว หิ สุทฺธชาติกา, น อิตเรติ ตสฺสาธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กาฬกา’’ติ. ปิตามหภาเวน าติพนฺธวตฺตา พนฺธุ. เตนาห ‘‘ปิตามโหติ โวหรนฺตี’’ติ. อปจฺจาติ ปุตฺตา. มุขโต นิกฺขนฺตาติ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพปุริสา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, อยํ เตสํ ปมุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – ‘‘อิพฺภา กณฺหา’’ติ วตฺวา ‘‘พนฺธุปาทาปจฺจา’’ติ วทนฺโต กุลวเสน สมณา เวสฺสกุลปริยาปนฺนา, ปมุปฺปตฺติวเสน ปน พฺรหฺมุโน ปิฏฺิปาทโต นิกฺขนฺตา, น ปกติเวสฺสา วิย นาภิโตติ ทสฺเสตีติ, อิทํ ปนสฺส ‘‘มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติอาทิวจนโตปิ อติวิย อสมเวกฺขิตปุพฺพวจนํ จตุวณฺณปริยาปนฺนสฺเสว สมณภาวสมฺภวโต. อนิยเมตฺวาติ อวิเสเสตฺวา, อนุทฺเทสิกภาเวนาติ อตฺโถ.

มานเมว นิสฺสาย กเถสีติ มานเมวาปสฺสยํ กตฺวา อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต, ปเร จ วมฺเภนฺโต ‘‘มุณฺฑกา สมณกา’’ติอาทิวจนํ กเถสิ. ชานาเปสฺสามีติ อตฺตโน โคตฺตปมาณํ ยาถาวโต วิภาวเนน วิฺาเปสฺสามิ. อตฺโถติ หิตํ, อิจฺฉิตวตฺถุ วา, ตํ ปน กตฺตพฺพกิจฺจเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อาคนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาโต อตฺโถ’’ติ, โส เอตสฺส อตฺถีติ อตฺถิกํ ยถา ‘‘ทณฺฑิโก’’ติ. ทุติยสฺสปิ ปุคฺคลวาจกสฺส ตทสฺสตฺถิปจฺจยสฺส วิชฺชมานตฺตา ปเมน ตทารมฺมณิกจิตฺตเมว วิฺายตีติ อาห ‘‘ตสฺส มาณวสฺส จิตฺต’’นฺติ. อตฺถิกมสฺส อตฺถีติ อตฺถิกวา ยถา ‘‘คุณวา’’ติ.

‘‘ยาเยว โข ปนตฺถายา’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เยเนว โข ปนตฺเถนา’’ติ อิมินา. เตเนวาห ‘‘ตเมว อตฺถนฺติ อิทํ ปุริสลิงฺควเสเนว วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ หิ สาภาวิกลิงฺคตาทสฺสเนน อิธ อสาภาวิกลิงฺคตาสิทฺธีติ. อยํ ปเนตฺถ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ยาย อตฺถายาติ ปุลฺลิงฺควเสเนว ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ยสฺส กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อตฺถายาติ อตฺโถติ. อสฺสาติ อมฺพฏฺสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฺเสํ สนฺติกํ อาคตานนฺติ ครุฏฺานิยานํ สนฺติกมุปคตานํ สาธุรูปานํ. วตฺตนฺติ เตสํ สมาจิณฺณํ. ปกรณโตเยว ‘‘อาจริยกุเล’’ติ อตฺโถ วิฺายติ, ‘‘อวุสิตวา’’ติ จ อสิกฺขิตภาโวเยว โวหารวเสน วุตฺโต ยถา ตํ จีวรทานํ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ. เตนาห ‘‘อาจริยกุเล อวุสิตวา อสิกฺขิโต’’ติ. อสิกฺขิตตฺตา เอว อปฺปสฺสุโต, ‘‘วุสิตมานี’’ติ จ ปทาเปกฺขาย อปริโยสิตวจนตฺตา สมาโนติ ปาเสโสติ ทสฺเสติ ‘‘อปฺปสฺสุโตว สมาโน’’ติ อิมินา. พาหุสจฺจฺหิ นาม ยาวเทว อุปสมตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตทภาวโต ปนายํ อมฺพฏฺโ อวุสิตวา อสิกฺขิโต อปฺปสฺสุโตติ วิฺายตีติ เอวมฺปิ อตฺถาปตฺติโต การณํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘กิมฺตฺร อวุสิตตฺตา’’ติ. อิมมฺปิ สมฺพนฺธํ ทีเปติ ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทินา. ยถารุตโต ปน ผรุสวจนสมุทาจาเรน อนุปสมการณทสฺสนเมตํ. ตตฺรายํ โยชนา – ‘‘กิมฺตฺร อวุสิตตฺตา’’ติ อิทํ การณํ เอตสฺส อมฺพฏฺสฺส ผรุสวจนสมุทาจาเร การณนฺติ. ‘‘ผรุสวจนสมุทาจาเรนา’’ติปิ ปาโ, ตถา สมุทาจารวเสน วุตฺตํ การณนฺติ อตฺโถ. เอวมฺปิ โยเชนฺติ – อวุสิตตฺตา อวุสิตภาวํ อฺตฺร เปตฺวา เอตสฺส เอวํ ผรุสวจนสมุทาจาเร การณํ กิมฺํ อตฺถีติ. ปุริมโยชนาเวตฺถ ยุตฺตตรา ยถาปาํ โยเชตพฺพโต. ‘‘อฺตฺรา’’ติ นิปาตโยคโต อวุสิตตฺตาติ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. ตเทว การณํ สมตฺเถติ ‘‘อาจริยกุเล’’ติอาทินา.

๒๖๔. โกธสงฺขาตสฺส ปรสฺส วสานุคตจิตฺตตาย อสกมโน. มานนิมฺมทนตฺถนฺติ มานสฺส นิมฺมทนตฺถํ อภิมทฺทนตฺถํ, อมทนตฺถํ วา, มานมทวิรหตฺถนฺติ อตฺโถ. โทสํ อุคฺคิเลตฺวาติ สิเนหปาเนน กิลินฺนํ วาตปิตฺตเสมฺหโทสํ อุพฺพมนํ กตฺวา. โคตฺเตน โคตฺตนฺติ อมฺพฏฺเเนว ภควตา ปุฏฺเน วุตฺเตน สาวชฺเชน ปุราตนโคตฺเตน อธุนา อนวชฺชสฺิตํ โคตฺตํ. กุลาปเทเสน กุลาปเทสนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อุฏฺาเปตฺวาติ สาวชฺชโต อุฏฺหนํ กตฺวา, อุทฺธริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. โคตฺตฺเจตฺถ อาทิปุริสวเสน, กุลาปเทโส ปน ตทนฺวเย อุปฺปนฺนาภิฺาตปุริสวเสน คเหตพฺโพ ยถา ‘‘อาทิจฺโจ มาฆโว’’ติ. สากิยานฺหิ อาทิจฺจโคตฺตํ อทิติยา นาม เทวธีตาย ปุตฺตภูตํ อาทิปุริสํ ปติ โหติ, ตํ ‘‘โคตมโคตฺต’’นฺติปิ วทนฺติ. ยถาห ปพฺพชฺชาสุตฺเต

‘‘อาทิจฺจา นาม โคตฺเตน, สากิยา นาม ชาติยา;

ตมฺหา กุลา ปพฺพชิโตมฺหิ, น กาเม อภิปตฺถย’’นฺติ. (สุ. นิ. ๔๒๕);

มาฆวกุลํ ปน ตทนฺวเย อภิฺาตํ มจลคามิกปุริสํ ปติ โหตีติ. โคตฺตมูลสฺส คารยฺหตาย อมานวตฺถุภาวปเวทนโต ‘‘มานทฺธชํ มูเล เฉตฺวา นิปาเตสฺสามี’’ติ วุตฺตํ. ฆฏฺเฏนฺโตติ ชาติโคตฺตวเสน โอมสนฺโต. หีเฬนฺโตติ หีฬนํ ครหํ กโรนฺโต. ‘‘จณฺฑา โภ โคตม สกฺยชาตี’’ติอาทินา สากิเยสุ จณฺฑภาวาทิโทสํ ปาปิเตสุ สมโณปิ โคตโม ปาปิโต ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย.

ยสฺมึ มานุสฺสยโกธุสฺสยา อฺมฺูปตฺถทฺธา, โส ‘‘จณฺโฑ’’ติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ ‘‘มานนิสฺสิตโกธยุตฺตา’’ติ อิมินา, ปกตูปนิสฺสยารมฺมณวเสน เจตฺถ นิสฺสิตภาโว, น สหชาตาทิวเสน. ขราติ จิตฺเตน, วาจาย จ กกฺขฬา. ลหุกาติ ตรุณา อวุทฺธกมฺมา. เตนาห ‘‘อปฺปเกเนวา’’ติอาทิ. อลาพุกฏาหนฺติ ลาพุผลสฺส อเภชฺชกปาลํ. อฏฺกถามุตฺตกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภสฺสาติ สาหสิกาติ เกจิ วทนฺติ, สารมฺภกาติ อปเร’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๔) อาจริเยน วุตฺตํ. สมานาติ โหนฺตา ภวมานาติ อสสทฺทวเสนตฺโถติ อาห ‘‘สนฺตาติ ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติ. น สกฺกโรนฺตีติ สกฺการํ น กโรนฺตีติ อตฺถเมว วิฺาเปติ ‘‘น พฺราหฺมณาน’’นฺติอาทินา. อปจิติกมฺมนฺติ ปณิปาตกมฺมํ. ‘‘ยทิเม สกฺยา’’ติ ปจฺฉิมวากฺเย ย-สทฺทสฺส กิริยาปรามสนสฺส อนิยมสฺส ‘‘ตยิทํ โภ โคตมา’’ติ ปุริมวากฺเย ต-สทฺเทน นิยมนํ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยํ อิเม สกฺยา’’ติอาทิ. นานุโลมนฺติ อตฺตโน ชาติยา น อนุจฺฉวิกํ.

ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

๒๖๕. สนฺธาคารปทนิพฺพจนํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ตทา อภิสิตฺตสกฺยราชูนมฺปิ พหุตํ สนฺธายาห ‘‘อภิสิตฺตสกฺยราชาโน’’ติ. กามฺหิ สกฺยราชกุเล โย สพฺเพสํ วุทฺธตโร, สมตฺโถ จ, โส เอว อภิเสกํ ลภติ. เอกจฺโจ ปน อภิสิตฺโต สมาโน ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม พหุกิจฺจํ พหุพฺยาปาร’’นฺติ ตโต นิพฺพิชฺช รชฺชํ วยสา อนนฺตรสฺส นิยฺยาเตติ, กทาจิ โสปิ อฺสฺสาติ เอวํ ปรมฺปรานิยฺยาตนวเสน ตทา พหู อภิสิตฺตปุพฺพา สกฺยราชาโน โหนฺตีติ อิทํ อาจริยสฺสาภิมตํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๕). อปิจ ยถารหํ านนฺตเรสุ อภิสิตฺตสกฺยราชูนมฺปิ พหุตํ สนฺธาย เอวมาหาติปิ ยุชฺชติ. เต หิ ‘‘ราชาโน’’ติ วุจฺจนฺติ. ยถาห –

‘‘ราชาโน นาม ปถพฺยาราชา, ปเทสราชา, มณฺฑลิกา, อนฺตรโภคิกา, อกฺขทสฺสา, มหามตฺตา, เย วา ปน เฉชฺชเภชฺชํ กโรนฺตา อนุสาสนฺติ, เอเต ราชาโน นามา’’ติ (ปารา. ๙๒).

สํหาริเมหิ วาฬรูเปหิ กโต ปลฺลงฺโก, ภทฺทปีํ เวตฺตาสนํ. มิหิตมตฺตํ หสิตมตฺตํ. อนุหสนฺตีติ มมุทฺเทสิกํ มหาหสิตํ กโรนฺติ, อิทฺหิ ‘‘อนุชคฺฆนฺตา’’ติ เอตสฺส สํวณฺณนาปทํ. ชคฺฆสทฺโท จ มหาหสเน ปวตฺตติ ‘‘น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๕๘๖) วิย.

กณฺหายนโต ปฏฺาย ปรมฺปราคตํ กุลวํสํ อนุสฺสววเสน ชานนฺติ. กุลาภิมานิโน หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อุจฺจาวจํ กุลํ ตถา ตถา อุทาหรนฺติ, อตฺตโน จ กุลวํสํ ชานนฺติ, เอวํ อมฺพฏฺโปิ, ตถา เหส ปรโต ภควตา ปุจฺฉิโต วชิรปาณิ ภเยน อตฺตโน กุลวํสํ ยาถาวโต กเถสีติ. โอลมฺเพตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสณฺานาทินา สาฏกํ อวลมฺเพตฺวา. ตโตติ ตถาชานนโต, คมนโต จ. มมฺเว มฺเติ มมเมว อนุชคฺฆนฺตา มฺเ.

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

๒๖๖. เขตฺตเลฑฺฑูนนฺติ เขตฺเต กสนวเสน อุฏฺาปิตมตฺติกาขณฺฑานํ. เลฑฺฑุกานมนฺตเร นิวาสิตตฺตา ‘‘เลฑฺฑุกิกา’’ อิจฺเจว (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๖) สฺาตา ขุทฺทกสกุณิกา. มชฺฌิมปณฺณาสเก เลฑฺฑุกิโกปมสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘จาตกสกุณิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๕๐) วุตฺตา, นิฆณฺฏุสตฺเถสุ ปน ตํ ‘‘ลาปสกุณิกา’’ติ วทนฺติ. โกธวเสน ลคฺคิตุนฺติ อุปนยฺหิตุํ, อาฆาตํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถ.

‘‘อมฺเห หํสโกฺจโมรสเม กโรตี’’ติ วทนฺโต เหฏฺา คหิตํ ‘‘น ตํ โกจิ หํโส วา โกฺโจ วา โมโร วา อาคนฺตฺวา กึ ตฺวํ ลปสีติ นิเสเธตี’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สงฺคีติมนารุฬฺหํ ตทา ภควตา วุตฺตเมวาติ ทสฺเสติ. ตทา วทนฺโตเยว หิ เอวํ กโรตีติ วตฺตุมรหติ. ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิวจนํ, ‘‘อวุสิตวาเยวา’’ติอาทิวจนฺจ มานวเสน สมเณน โคตเมน วุตฺตนฺติ อมฺพฏฺโ มฺตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิมฺมาโน ทานิ ชาโตติ มฺมาโน’’ติ.

ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

๒๖๗. นิมฺมาเทตีติ อ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโส อุมฺมาเท มทสทฺเทน นิปฺผนฺนตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘นิมฺมเทตี’’ติ อิมินา. นิมฺมาเนติ วิคตมาเน. ยทิ ปนาหํ โคตฺตํ ปุจฺเฉยฺยํ สาธุ วตาติ อตฺโถ. ปากฏํ กาตุกมฺยตาย ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺเทน อโวจ. กสฺมา อโวจาติ ปน อสุทฺธภาวํ ชานนฺตสฺสาปิ ตถาวจเน การณปุจฺฉา. โคตฺตภูตํ นามเมว อธิปฺเปตํ, น วิสุํ โคตฺตนฺติ อาห ‘‘มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตก’’นฺติ. โคตฺตฺหิ ปิติโต ลทฺธพฺพํ เปตฺติกเมว, น มาตาเปตฺติกํ. น หิ พฺราหฺมณานํ สโคตฺตาย เอว อาวาหวิวาโห อิจฺฉิโต, โคตฺตนามํ ปน ชาติสิทฺธํ, น กิตฺติมํ, น คุณนามํ วา, ชาติ จ อุภยสมฺพนฺธินีติ มาตาเปตฺติกเมว, น เปตฺติกมตฺตํ. นามโคตฺตนฺติ โคตฺตภูตํ นามํ, น กิตฺติมํ, น คุณนามํ วา วิเสสนปรนิปาตวเสน วุตฺตตฺตา ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ. นามฺจ ตเทว ปเวณีวเสน ปวตฺตตฺตา โคตฺตฺจาติ หิ นามโคตฺตํ. ตตฺถ ยา ‘‘กณฺหายโน’’ติ นามปณฺณตฺติ นิรุฬฺหา, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปณฺณตฺติวเสน นาม’’นฺติ. ตํ ปเนตํ นามํ กณฺหอิสิโต ปฏฺาย ตสฺมึ กุลปรมฺปราวเสน อาคตํ, น เอตสฺมึเยว นิรุฬฺหนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปเวณีวเสน โคตฺต’’นฺติ. โคตฺตปทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.

‘‘อนุสฺสรโต’’ติ เอตฺถ น เกวลํ อนุสฺสรณมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อถ โข กุลสุทฺธิวีมํสนวเสเนวาติ อาห ‘‘กุลโกฏึ โสเธนฺตสฺสา’’ติ, กุลคฺคํ วิโสเธนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อยฺยปุตฺตา’’ติ เอตฺถ อยฺยสทฺโท อยฺยิรเกติ วุตฺตํ ‘‘สามิโน ปุตฺตา’’ติ. จตูสุ ทาสีสุ ทิสา โอกฺกากรฺโ อนฺโตชาตทาสี. เตนาห ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อมฺพฏฺโ ชาตึ นิสฺสาย มานถทฺโธ, น จ ตสฺส ยาถาวโต ชาติยา อวิภาวิตาย มานนิคฺคโห กรียติ, อกเต จ มานนิคฺคเห มานวเสน รตนตฺตยํ อปรชฺฌิสฺสติ, กเต ปน มานนิคฺคเห อปรภาเค รตนตฺตเย ปสีทิสฺสติ, น เจทิสี วาจา ผรุสวาจา นาม โหติ จิตฺตสฺส สณฺหภาวโต. มชฺฌิมปณฺณาสเก อภยสุตฺตฺจ (ม. นิ. ๒.๘๓) เอตฺถ นิทสฺสนํ. เกจิ จ ชนา กกฺขฬาย วาจาย วุตฺตา อคฺคินา วิย โลหาทโย มุทุภาวํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภควา อมฺพฏฺํ นิพฺพิเสวนํ กตฺตุกาโม ‘‘อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ อโวจ.

‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑๙๕) วิย ทหสทฺโท ธารณตฺโถ, ธารณฺเจตฺถ ปุพฺพปุริสวเสน สฺาปนนฺติ อาห ‘‘โอกฺกาโก โน ปุพฺพปุริโส’’ติอาทิ. ทหสทฺทฺหิ ภสฺมีกรเณ, ธารเณ จ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ปภา นิจฺฉรตีติ ปภสฺสรํ หุตฺวา นิกฺขมติ ตถารูเปน ปุฺกมฺเมน ทนฺตานํ ปภสฺสรภาวโต.

เตติ เชฏฺกุมาเร. ปมกปฺปิกานนฺติ ปมกปฺปสฺส อาทิกาเล นิพฺพตฺตานํ. กิรสทฺเทน เจตฺถ อนุสฺสวตฺเถน, โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคติ. อนุสฺสววจเนเนว หิ อนนุสฺสุโต อุตฺตรวิหารวาสิอาทีนํ มติเภโท นิรากรียตีติ. มหาสมฺมตสฺสาติ อคฺคฺสุตฺเต วกฺขมานนเยน ‘‘อยํ โน ราชา’’ติ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ เอวํ สมฺมตสฺส. ยํ สนฺธาย วทนฺติ –

‘‘อาทิจฺจกุลสมฺภูโต, สุวิสุทฺธคุณากโร;

มหานุภาโว ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโก.

โย จกฺขุภูโต โลกสฺส, คุณรํสิสมุชฺชโล;

ตโมนุโท วิโรจิตฺถ, ทุติโย วิย ภาณุมา.

ปิตา เยน มริยาทา, โลเก โลกหิเตสินา;

ววตฺถิตา สกฺกุณนฺติ, น วิลงฺฆยิตุ ชนา.

ยสสฺสินํ เตชสฺสินํ, โลกสีมานุรกฺขกํ;

อาทิภูตํ มหาวีรํ, กถยนฺติ ‘มนู’ติ ย’’นฺติ. (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๗);

ตสฺส จ ปุตฺตปปุตฺตปรมฺปรํ สนฺธาย เอวํ วทนฺติ –

‘‘ตสฺส ปุตฺโต มหาเตโช, โรโช นาม มหีปติ;

ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช, ปวโร ราชมณฺฑเล.

ตสฺสาสิ กลฺยาณคุโณ, กลฺยาโณ นาม อตฺรโช;

ราชา ตสฺสาสิ ตนโย, วรกลฺยาณนามโก.

ตสฺส ปุตฺโต มหาวีโร, มนฺธาตา กามโภคินํ;

อคฺคภูโต มหินฺเทน, อฑฺฒรชฺเชน ปูชิโต.

ตสฺส สูนุ มหาเตโช, วรมนฺธาตุนามโก;

‘อุโปสโถ’ติ นาเมน, ตสฺส ปุตฺโต มหายโส.

วโร นาม มหาเตโช, ตสฺส ปุตฺโต มหาวโร;

ตสฺสาสิ อุปวโรติ, ปุตฺโต ราชา มหาพโล.

ตสฺส ปุตฺโต มฆเทโว, เทวตุลฺโย มหีปติ;

จตุราสีติ สหสฺสานิ, ตสฺส ปุตฺตปรมฺปรา.

เตสํ ปจฺฉิมโก ราชา, ‘โอกฺกาโก’อิติ วิสฺสุโต;

มหายโส มหาเตโช, อขุทฺโท ราชมณฺฑเล’’ติ. (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๗);

อิทํ อฏฺกถานุปโรธวจนํ. ยํ ปน ทีปวํเส วุตฺตํ –

‘‘ปมาภิสิตฺโต ราชา, ภูมิปาโล ชุตินฺธโร;

มหาสมฺมโต นาเมน, รชฺชํ กาเรสิ ขตฺติโย.

ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม, วรโรโช จ ขตฺติโย;

กลฺยาโณ วรกลฺยาโณ, อุโปสโถ มหิสฺสโร.

มนฺธาตา สตฺตโม เตสํ, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;

วโร อุปวโร ราชา, เจติโย จ มหิสฺสโร’’ติอาทิ.

ยฺจ มหาวํสาทีสุ วุตฺตํ –

‘‘มหาสมฺมตราชสฺส, วํสโช หิ มหามุนิ;

กปฺปาทิสฺมึ ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโก.

โรโช จ วรโรโช จ, ตถา กลฺยาณกา ทุเว;

อุโปสโถ จ มนฺธาตา, วรโก ปวรา ทุเว’’ติอาทิ.

สพฺพเมตํ เยภุยฺยโต อฏฺกถาวิโรธวจนํ. อฏฺกถายฺหิ มนฺธาตุราชา ฉฏฺโ วุตฺโต, มฆเทวราชา เอกาทสโม, ตสฺส จ ปุตฺตปรมฺปราย จตุราสีติสหสฺสราชูนํ ปจฺฉิมโก โอกฺกากราชา, เตสุ ปน มนฺธาตุราชา สตฺตโม วุตฺโต, มฆเทวราชา อเนเกสํ ราชสหสฺสานํ ปจฺฉิมโก, ตสฺส จ ปุตฺตปรมฺปราย อเนกราชสหสฺสานํ ปจฺฉิมโก โอกฺกากราชาติ เอวมาทินา อเนกธา วิโรธวจนํ อฏฺกถายํ นิรากโรติ. นนุ อโวจุมฺห ‘‘กิรสทฺเทน เจตฺถ อนุสฺสวตฺเถน, โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคตี’’ติ. เตสํ ปจฺฉโตติ มฆเทวปรมฺปราภูตานํ กฬารชนกปริโยสานานํ จตุราสีติขตฺติยสหสฺสานํ อปรภาเคติ ยถานุสฺสุตํ อาจริเยน วุตฺตํ. ทีปวํสาทีสุ ปน ‘‘กฬารชนกรฺโ ปุตฺตปรมฺปราย อเนกขตฺติยสหสฺสานํ ปจฺฉิมโก ราชา สุชาโต นาม, ตสฺส ปุตฺโต โอกฺกาโก ราชา’’ติ วุตฺตํ. มฆเทวปรมฺปราย อเนกสหสฺสราชูนํ อปรภาเค ปโม โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺส ปรมฺปราภูตานํ ปน อเนกสหสฺสราชูนํ อปรภาเค ทุติโย โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺสปิ ปรมฺปราย อเนกสหสฺสราชูนํ อปรภาเค ตติโย โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ. ตํ สนฺธายาห ‘‘ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุ’’นฺติอาทิ.

ชาติยา ปฺจมทิวเส นามกมฺมาทิมงฺคลํ โลกาจิณฺณนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา’’ติ. สหสา วรํ อทาสินฺติ ปุตฺตทสฺสเนน พลวโสมนสฺสปฺปตฺโต ตุริตํ อวีมํสิตฺวา ตุฏฺิทายวเสน วรํ อทาสึ ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ. สาติ ชนฺตุกุมารมาตา. รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉตีติ มม วรทานํ อนฺตรํ กตฺวา อิมํ รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉติ.

รชฺชํ กาเรสฺสนฺตีติ ราชภาวํ มหาชเนน มหาชนํ วา การาเปสฺสนฺติ. นปฺปสเหยฺยาติ นิวาสตฺถาย ปริยตฺโต น ภเวยฺย.

กฬารวณฺณตาย กปิลพฺราหฺมโณ นาม อโหสิ. นิกฺขมฺมาติ ฆราวาสโต กาเมหิ จ นิกฺขมิตฺวา. สาโก นาม สพฺพสารมโย รุกฺขวิเสโส, เยน ปาสาทาทิ กรียเต, ตํสมุทายภูเต วนสณฺเฑติ อตฺโถ. ภูมิยา ปวตฺตํ ภุมฺมํ, ตํ คุณโทสํ ชาเลติ โชเตติ, ตํ วา ชลติ โชตติ ปากฏํ ภวติ เอตายาติ ภุมฺมชาลา. เหฏฺา จาติ เอตฺถ -สทฺเทน ‘‘อสีติหตฺเถ’’ติ อิทมนุกฑฺฒติ. เอตสฺมึ ปเทเสติ สากวนสณฺฑมาห. ขนฺธปนฺติวเสน ทกฺขิณาวฏฺฏา. สาขาปนฺติวเสน ปาจีนาภิมุขา. เตหีติ มิคสูกเรหิ, มณฺฑูกมูสิเกหิ จ. เตติ สีหพฺยคฺฆาทโย สปฺปพิฬารา จ.

เอตฺถาติ เอวํ มาปิยมาเน นคเร. ตุมฺหากํ ปุริเสสุ ปริยาปนฺนํ เอเกกมฺปิ ปุริสํ ปจฺจตฺถิกภูตํ อฺํ ปุริสสตมฺปิ ปุริสสหสฺสมฺปิ อภิภวิตุํ น สกฺขิสฺสตีติ โยชนา. จกฺกวตฺติพเลนาติ จกฺกวตฺติพลภาเวน. อติเสยฺโยติ อติวิย อุตฺตโม ภเวยฺย. กปิลสฺส อิสิโน วสนฏฺานตฺตา กปิลวตฺถุ.

เนสํ สนฺติเก ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อสทิสสํโยเคติ ชาติยา อสทิสานํ ฆราวาสปโยเค เหตุภูเต. อวเสสาหิ อตฺตโน อตฺตโน กณิฏฺาหิ.

วฑฺฒมานานนฺติ อนาทเร สามิวจนํ, อนนฺตรายิกาย ปุตฺตธีตุวฑฺฒนาย วฑฺฒมาเนสุ เอว อุทปาทีติ อตฺโถ. โลหิตกตาย โกวิฬารปุปฺผสทิสานิ. กุฏฺโรโค นาม สาสมสูรีโรคา วิย เยภุยฺเยน สงฺกมนสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อยํ โรโค สงฺกมตี’’ติ. อุปริ ปทเรน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปํสุํ ราสิกรเณน ทตฺวา. นาฏกิตฺถิโย นาม นจฺจนฺติโย. ราชภริยาโย โอโรธา นาม. ตสฺสาติ สุสิรสฺส. มิคสกุณาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน วนจรกเปตาทิเก สงฺคณฺหาติ.

ตสฺมึ รามรฺเ นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธ. ปทเรติ ทารุผลเก. ขตฺติยมายาโรจเนน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวา.

มาติกนฺติ มาติโต อาคตํ. ปาภตนฺติ มูลภณฺฑํ, ปณฺณากาโร วา. รฺโติ รามราชสฺส เชฏฺปุตฺตภูตสฺส พาราณสิรฺโ. ตตฺถาติ พาราณสิยํ. อิเธวาติ หิมวนฺตปสฺเสเยว. นครนฺติ ราชธานีภูตํ มหานครํ. โกลรุกฺโข นาม กุฏฺเภสชฺชุปโค เอโก รุกฺขวิเสโส. พฺยคฺฆปเถติ พฺยคฺฆมคฺเค.

มาตุลาติ มาตุ ภาตโร. เกสคฺคหณนฺติ เกสเวณิพนฺธนํ. ทุสฺสคฺคหณนฺติ วตฺถสฺส นิวสนากาโร. นฺหานติตฺถนฺติ ยถาวุตฺตาย โปกฺขรณิยา อุทกนฺหานติตฺถํ. อิทานิปิ เตสํ ชาติสมฺเภทาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เตส’’นฺติอาทิมาห. อาวาโห ทาริกาหรณํ. วิวาโห ทาริกาทานํ. ตตฺถาติ เตสุ สกฺยโกลิเยสุ. ธาตุสทฺทานมเนกตฺถตฺตา สมุสทฺโท นิวาสตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘วสนฺตี’’ติ. อคฺเคติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, อาทฺยตฺเถ จ อคฺคสทฺโท, กิริยาวิเสโสติ จ ทสฺเสติ ‘‘ตํ อคฺค’’นฺติอาทินา. ยเทตฺถ ภควตา วุตฺตํ ‘‘อถ โข อมฺพฏฺ ราชา โอกฺกาโก อุทานํ อุทาเนสิ ‘สกฺยา วต โภ กุมารา, ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’ติ, ตทคฺเค โข ปน อมฺพฏฺ สกฺยา ปฺายนฺตี’’ติ, ตเทตํ สทฺทโต, อตฺถโต จ สาภาวิกนิพฺพจนนิทสฺสนํ ‘‘สกาหิ ภคินีหิปิ สทฺธึ สํวาสวเสน ชาติสมฺเภทมกตฺวา กุลวํสํ อนุรกฺขิตุํ สกฺกุณนฺติ สมตฺเถนฺตีติ สกฺยา’’ติ เตเยว สทฺทรจนาวิเสเสน สากิยา. ยํ ปเนตํ สกฺกตนิฆณฺฏุสตฺเถสุ วุตฺตํ –

‘‘สากรุกฺขปฏิจฺฉนฺนํ, วาสํ ยสฺมา ปุรากํสุ;

ตสฺมา ทิฏฺา วํสชาเต, ภุวิ ‘สกฺยา’ติ วิสฺสุตา’’ติ.

ตเทตํ สทฺทมตฺตํ ปติ อสาภาวิกนิพฺพจนนิทสฺสนํ ‘‘กปิลมุนิโน วสนฏฺาเน สากวเน วสนฺตีติ สกฺยา, สากิยา’’ติ จ.

กาฬวณฺณตาย กณฺโห นามาติ วุตฺตํ ‘‘กาฬวณฺณ’’นฺติอาทิ. หนุยํ ชาตา มสฺสู, อุตฺตโรฏฺสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทาากาเรน ชาตา ทาิกา. อิทฺจ อตฺถมตฺเตน วุตฺตํ, ตทฺธิตวเสน ปน ยถา เอตรหิ ยกฺเข ‘‘ปิสาโจ’’ติ สมฺา, เอวํ ตทา ‘‘กณฺโห’’ติ, ตสฺมา ชาตมตฺเตเยว สพฺยาหรเณน ปิสาจสทิสตาย กณฺโหติ. ตถาหิ วุตฺตํ ‘‘ยถา โข ปน อมฺพฏฺ เอตรหิ มนุสฺสา ปิสาเจ ทิสฺวา ‘ปิสาจา’ติ สฺชานนฺติ, เอวเมว โข อมฺพฏฺ เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ปิสาเจ ‘กณฺหา’ติ สฺชานนฺตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปิสาโจ ชาโตติ อิทานิ ปากฏนาเมน สุวิฺาปนตฺถํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ วุตฺตํ. ‘‘น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๑๙) วิย อุปสคฺควเสน สทฺทกรณตฺโถ หรสทฺโท, ปุน ทุติโยปสคฺเคน ยุตฺโต อุจฺจาสทฺทกรเณ วตฺตตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺจาสทฺทมกาสี’’ติ.

๒๖๘. อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถายาติ อาจริเยน, อมฺพฏฺเน จ อตฺตโน อตฺตโน อุปริ ปาเปตพฺโพปวาทสฺส อปนยนตฺถํ. ‘‘อตฺตโน’’ติ เหตํ วิจฺฉาโลปวจนํ. ปริภินฺทิสฺสตีติ อนตฺถกามตาปเวทเนน ปริเภทํ กริสฺสติ, เปสุฺํ อุปสํหริสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถวิฺาปเน สาธนตาย วาจา เอว กรณํ วากฺกรณํ นิรุตฺตินเยน, ตํ กลฺยาณมสฺสาติ กลฺยาณวากฺกรโณ. อสฺมึ วจเนติ เอตฺถ ตสทฺเทน กามํ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๖๖) อมฺพฏฺเน เหฏฺา วุตฺโต ชาติวาโท ปรามสิตพฺโพ โหติ, ตถาเปส ชาติวาโท เวเท วุตฺตวิธินาเยว เตน ปฏิมนฺเตตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิมนฺตนเหตุภาเวน ปสิทฺธํ เวทตฺตยวจนเมว ปรามสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตนา อุคฺคหิเต เวทตฺตยวจเน’’ติ. อิทานิ ‘‘โปราณํ โข ปน เต อมฺพฏฺ มาตาเปตฺติก’’นฺติอาทินา ภควตา วุตฺตวจนสฺสปิ ปรามสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตสฺมึ วา ทาสิปุตฺตวจเน’’ติ อาห. อปิจ ปฏิมนฺเตตุนฺติ เอตฺถ ปฏิมนฺตนา นาม ปฺหาวิสฺสชฺชนา, อุตฺตริกถนา วา, ตสฺมา อตฺถทฺวยานุรูปํ ตพฺพิสยสฺส ต-สทฺเทน ปรามสนํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.

๒๖๙. ตาวาติ มนฺตนาย ปมเมว, อกตาย เอว มนฺตนายาติ วุตฺตํ โหติ. ทุชฺชานาติ ทุพฺพิฺเยฺยา, ปมเมว สีสมุกฺขิปิตุํ อสมตฺถนโต, ชาติยา จ ทุพฺพิฺเยฺยตฺตา, อฏฺฏสฺส จ ทุกฺกรณโต อมฺพฏฺโ สยเมว โมเจตูติ อธิปฺปาโย. อตฺตนาว สกฺเยสุ อิพฺภวาทนิปาตเนน อตฺตโน อุปริ ปาปุณนํ สนฺธาย ‘‘อตฺตนา พทฺธํ ปุฏก’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺตนาว พทฺธํ ปุโฏฬินฺติ อตฺโถ.

๒๗๐. ธมฺโม นาม การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘ อาทโย) วิย, ธมฺเมน สห วตฺตตีติ สหธมฺโม, โส เอว สหธมฺมิโกติ อาห ‘‘สเหตุโก’’ติอาทิ, ปริยายวจนเมตํ. ชนโก วา เหตุ, อุปตฺถมฺภโก การณํ. อฺเน อฏฺานคเตน อฺํ อฏฺานคตํ วจนํ. เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ.

ตโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ โจทนาโต ปรํ, ตติยโจทนาย อนาคตาย เอว ปกฺกมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.

๒๗๑. ปูชิตพฺพโต สกฺโก เทวราชา ยกฺโข นาม. โย อคฺคิสฺส ปกติวณฺโณ, เตน สมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อาทิตฺตนฺติ อคฺคิวณฺณ’’นฺติ. กนฺทโล นาม ปุปฺผูปครุกฺขวิเสโส, ยสฺส เสตํ ปุปฺผํ ปุปฺผติ, มกุฬมฺปิสฺส เสตวณฺณํ ทาาการํ โหติ. วิรูปรูปนฺติ วิปรีตรูปสณฺานํ.

อฏฺมสตฺตาเห อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺนสฺส สพฺพพุทฺธสฺส อาจิณฺณสมาจิณฺณํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ สนฺธาย ‘‘อหฺเจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวตฺตมาเนติ อปฺปฏิปชฺชมาเน, อนนุวตฺตมาเน วา. ตสฺมาติ ตทา ตถาปฏิฺาตตฺตา. ตาเสตฺวา ปฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามีติ อาคโต ยถา ตํ มูลปณฺณาสเก อาคตสฺส สจฺจกปริพฺพาชกสฺส สมาคเม (ม. นิ. ๑.๓๕๗).

‘‘ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโ จา’’ติ เอตฺถ อิตเรสมทสฺสเน ทุวิธมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิมาห. หิ-สทฺโท การณตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา อครุ, ยสฺมา จ วเทยฺยุํ, ตสฺมาติ สมฺพนฺโธ. อฺเสมฺปิ สาธารณโต อครุ อภาริยํ. อาวาเหตฺวาติ มนฺตพเลน อวฺหานํ กตฺวา. ตสฺสาติ อมฺพฏฺสฺส. อนฺโตกุจฺฉิ อนฺตอนฺตคุณาทิโก. วาทสงฺฆฏฺเฏติ วาจาสงฺฆฏฺฏเน. มฺมาโนติ มฺนโต. สมฺพนฺธทสฺสนฺเหตํ.

๒๗๒. ตาณํ คเวสมาโนติ ‘‘อยเมว สมโณ โคตโม อิโต ภยโต มม ตายโก’’ติ ภควนฺตํเยว ‘‘ตาณ’’นฺติ ปริเยสนฺโต, อุปคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ตายตีติ ยถูปฏฺิตภยโต ปาเลติ. เตนาห ‘‘รกฺขตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํ. นิลียตีติ ยถูปฏฺิเตเนว ภเยน อุปทฺทุโต นิลีโน โหติ, อธิกรณสาธนเมตํ. สรสทฺโท หึสเน, ตฺจ วิทฺธํสนเมว อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภยํ หึสติ วิทฺธํเสตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํ.

อมฺพฏฺวํสกถาวณฺณนา

๒๗๔. คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นาม นทิยา ทกฺขิณทิสาภาเค. พฺราหฺมณตาปสาติ พฺรหฺมกุลิโน ตาปสา. สรํ วา สตฺติอาทโย วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส มนฺตานุภาเวน หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺตนฺเต กุโต อาวุธํ ปริวตฺติสฺสตีติ ตถา อปริวตฺตนํ สนฺธาย ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺตํ. ภทฺรํ โภติ สมฺปฏิจฺฉนํ, สาธูติ อตฺโถ. ธนุนา ขิตฺตสเรน อคมนียํ สสมฺภารกถานเยน ‘‘ธนุ อคมนีย’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌติ, จกฺขุนา ปสฺสตี’’ติ. อมฺพฏฺํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ เปตีติ อมฺพฏฺา นิรุตฺตินเยน, เอวํลทฺธนามํ มนฺตวิชฺชนฺติ อตฺโถ. ยโต อมฺพฏฺา วิชฺชา เอตสฺมึ อตฺถีติ กตฺวา กณฺโห อิสิ ‘‘อมฺพฏฺโ’’ติ ปฺายิตฺถ, ตพฺพํสชาตตาย ปนายํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโ’’ติ โวหรียติ. โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาตึ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาตึ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ. อยฺหิสฺส มโนรโถ – วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตรํ ลทฺธกาลโต ปฏฺาย มฺยายํ ทาสชาติ โสธิตา ภวิสฺสตีติ.

เสฏฺมนฺเตติ เสฏฺภูเต เวทมนฺเต. โก นุ กึ การณา ทาสิปุตฺโต สมาโน มทฺทรูปึ ธีตรํ ยาจตีติ อตฺโถ. ขุรติ ฉินฺทติ, ขุรํ วา ปาติ ปิวตีติ ขุรปฺโป, ขุรมสฺส อคฺเค อปฺปียติ ปียตีติ วา ขุรปฺโป, สโร. มนฺตานุภาเวน รฺโ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ, เตน ปน พาหุกฺขมฺเภน ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ ราชา ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต อโหสิ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺาสี’’ติ.

สรภงฺคชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๕๒) อาคตานํ ทณฺฑกีราชาทีนํ ปจฺฉา โอกฺกากราชา อโหสิ, เตสํ ปวตฺติ จ สพฺพตฺถ จิรกาลํ ปากฏาติ อาห ‘‘ทณฺฑกีรฺโ’’ติอาทิ. อปรทฺธสฺส ทณฺฑกีรฺโ, อปรทฺโธ นาฬิเกโร, อชฺชุโน จาติ สมฺพนฺโธ. สติปิ วาลุกาทิวสฺเส อาวุธวสฺเสเนว วินาโสติ วุตฺตํ ‘‘อาวุธวุฏฺิยา’’ติ. ‘‘อยมฺปิ อีทิโส มหานุภาโว’’ติ มฺมานา เอวํ จินฺตยนฺตา ภเยน อโวจุนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อุนฺทฺริยิสฺสตีติ ภินฺทิยิสฺสติ. กมฺมรูปฺเหตํ ‘‘ปถวี’’ติ กมฺมกตฺตุวเสน วุตฺตตฺตา ยถา ‘‘กุสุโล ภิชฺชตี’’ติ. เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ. ถุสมุฏฺีติ ปลาสมุฏฺิ, ภุสมุฏฺิ วา. กสฺมาติ อาห ‘‘สรสนฺถมฺภนมตฺเต’’ติอาทิ.

ภีตตสิตา ภยวเสน ฉมฺภิตสรีรา อุทฺธคฺคโลมา โหนฺติ หฏฺโลมา, อภีตตสิตา ปน ภยุปทฺทวาภาวโต อจฺฉมฺภิตสรีรา ปติตโลมา โหนฺติ อหฏฺโลมา, เขเมน โสตฺถินา ติฏฺนฺติ, ตาย ปน ปติตโลมตาย ตสฺส โสตฺถิภาโว ปากโฏ โหตีติ ผเลน การณํ วิภาเวตุํ ปาฬิยํ ‘‘ปลฺโลโม’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปนฺนโลโม’’ติอาทินา. นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ ยถา ตํ ภยเภรวสุตฺเต ‘‘ภิยฺโย ปลฺโลมมาปาทึ อรฺเ วิหารายา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๖ อาทโย). อิทนฺติ โอสานวจนํ. ‘‘สเจ เม ราชา ตํ ทาริกํ ทสฺเสติ, กุมาโร โสตฺถิ ปลฺโลโม ภวิสฺสตี’’ติ ปฏิฺากรณํ ปกรณโตเยว ปากฏํ. เตนาติ กณฺเหน. มนฺเตติ พาหุกฺขมฺภกมนฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชาสงฺขาเต มนฺเต. เอวรูปานฺหิ ภยุปทฺทวกรานํ มนฺตานํ เอกํเสเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภกมนฺตาโหนฺติ ยถา ตํ กุสุมารกวิชฺชาทีนํ. ปริวตฺติเตติ ปชปฺปิเต. อตฺตโน ธีตุยา อปวาทโมจนตฺถํ ตํ อทาสํ ภุชิสฺสํ กโรติ. ตสฺสา อนุรูเป อิสฺสริเย ปนตฺถํ อุฬาเร จ นํ าเน เปสิ. เอเกน ปกฺเขนาติ มาตุปกฺเขน. กรุณายนฺโต สมสฺสาสนตฺถํ อาห, น ปน อุจฺจากุลีนภาวทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ.

ขตฺติยเสฏฺภาววณฺณนา

๒๗๕. พฺราหฺมเณสูติ โวหารมตฺตํ, พฺราหฺมณานํ สมีเป พฺราหฺมเณหิ ลทฺธพฺพานิ อาสนาทีนิ ลเภถาติ วุตฺตํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณานํ อนฺตเร’’ติ. เกวลํ เวทสตฺถานุรูปํ ปรโลกคเต สทฺธาย เอว กาตพฺพํ, น ตทฺํ กิฺจิ อภิปตฺเถนฺเตนาติ สทฺธนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต’’ติ วุตฺตํ. มงฺคลาทิภตฺเตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุสฺสวเทวตาราธนาทิภตฺเต สงฺคณฺหาติ. ยฺภตฺเตติ ปาปสฺมาทิวเสน กตภตฺเต. ‘‘ปาปสฺมาทิภตฺโต ภวิสฺสตี’’ติอาทินา หิ อคฺคิโหโม อิธ ยฺํ. ปาหุนกานนฺติ อติถีนํ. อนาคนฺตุกานมฺปิ ปาเหณกภตฺตํ ‘‘ปาหุน’’นฺตฺเวว วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปณฺณาการภตฺเต วา’’ติ. อาวฏํ นิวารณํ. อนาวฏํ อนิวารณํ. ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต อุภโตสุชาตาภาวโต. เตนาห ‘‘อปริสุทฺโธ’’ติ.

๒๗๖. อิตฺถิยา วา อิตฺถึ กริตฺวาติ เอตฺถ กรณํ นาม กิริยาสามฺวิสยํ กรภูธาตูนํ อตฺถวเสน สพฺพธาตฺวนฺโตคธตฺตาติ อาห ‘‘ปริเยสิตฺวา’’ติ. ขตฺติยกุมารสฺส ภริยาภูตํ พฺราหฺมณกฺํ อิตฺถึ ปริเยสิตฺวา คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ อิตฺถิยา วา ขตฺติยาว เสฏฺา, ‘‘หีนา พฺราหฺมณา’’ติ ปาฬิมุทาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. ‘‘ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๗๖) อาจริเยน วุตฺตํ. ตตฺถาปิ หิ ขตฺติยกฺาย ปติภูตํ พฺราหฺมณกุมารํ ปุริสํ ปริเยสิตฺวา คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ ปุริเสน วา ขตฺติยาว เสฏฺา, หีนา พฺราหฺมณาติ โยชนา. กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณติ เอตฺถ ปกรณํ นาม การณํ ‘‘เอตสฺมึ นิทาเน เอตสฺมึ ปกรเณ’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๔๒, ๙๐) วิย, ตสฺมา ราคาทิวเสน ปกฺขลิเต าเน เหตุภูเตติ อตฺโถ, ตํ ปน อตฺถโต อปราโธว, โส จ อกตฺตพฺพกรณนฺติ อาห ‘‘กิสฺมิฺจิเทว โทเส’’ติอาทิ. ภสฺสสทฺโท ภสฺมปริยาโย. ภสียติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ หิ ภสฺสํ, ฉาริกา. ‘‘วธิตฺวา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํ ‘‘โอกิริตฺวา’’ติ.

๒๗๗. กมฺมกิเลเสหิ ชเนตพฺโพ, เตหิ วา ชายตีติ ชนิโต, สฺเวว ชเนโต, มนุสฺโสว. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เย โคตฺตปฏิสาริโน’’ติ. ตเทตํ ปชาวจนํ วิย ชาติสทฺทวเสน พหุมฺหิ เอกวจนนฺติ อาห ‘‘ปชายาติ อตฺโถ’’ติ. เอตสฺมึ ชเนติปิ ยุชฺชติ. ปฏิสรนฺตีติ โคตฺตํ ปฏิจฺจ ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติอาทินา สรณํ กโรนฺติ วิจินนฺติ.

ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

๒๗๘. อิมสฺมึ ปน สิโลเก อาหริยมาเน พฺรหฺมครุกา สทฺเธยฺยตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ, อมฺพฏฺโ จ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติ ปทํ สุตฺวา วิชฺชาจรณํ ปุจฺฉิสฺสติ, เอวมยํ วิชฺชาจรณปริทีปนี เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ภวิสฺสตีติ ปสฺสิตฺวา โลกนาโถ อิมํ สิโลกํ สนงฺกุมารภาสิตํ อาหรีติ อิมมตฺถมฺปิ วิภาเวนฺโต ‘‘อิมาย ปน คาถายา’’ติอาทิมาห. อิตรถา หิ ภควาปิ อสพฺพฺู ปราวสฺสโย ภเวยฺย, น จ ยุชฺชติ ภควโต ปราวสฺสยตา สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต. เตนาห ‘‘อหมฺปิ หิ, อมฺพฏฺ, เอวํ วทามี’’ติอาทิ. พฺราหฺมณสมเย สิทฺธนฺติ พฺราหฺมณลทฺธิยา ปากฏํ. วกฺขมานนเยน ชาติวาทาทิปฏิสํยุตฺตํ. ‘‘สํสนฺทิตฺวาติ ฆเฏตฺวา, อวิรุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๗๗) อาจริเยนวุตฺตํ. อิทานิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, โส อยุตฺโตว. กสฺมาติ เจ? น หิ ปาฬิยํ พฺราหฺมณสมยสิทฺธํ วิชฺชาจรณํ ปฏิกฺขิปติ, ตเทว อมฺพฏฺเน จินฺติตํ วิชฺชาจรณํ ฆเฏตฺวา อวิรุทฺธํ กตฺวา อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณํ เทเสตีติ.

วาโทติ ลทฺธิ, วจีเภโท วา. เตนาห ‘‘พฺราหฺมณ…เป…อาทิวจน’’นฺติ. ลทฺธิปิ หิ วตฺตพฺพตฺตา วจนเมว. อิทนฺติ อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทิกมฺมํ, น เวสฺสสฺส, น ขตฺติยสฺส, น ตทฺเสนฺติ อตฺถํ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถาติ โคตฺตวาทมานวาเทสุ. ตตฺถาปิ หิ โคตฺตวาโทติ โคตฺตํ อารพฺภ วาโท, กสฺสปสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น โกสิยสฺสาติอาทิวจนนฺติ อตฺโถ. มานวาโทติ มานํ อารพฺภ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติอาทิวจนนฺติ อตฺโถ. ชาติวาเท วินิพทฺธาติ ชาติสนฺนิสฺสิตวาเท ปฏิพทฺธา. สพฺพตฺถาติ โคตฺตวาทวินิพทฺธาทีสุ. โคตฺตวาทวินิพทฺธาติ หิ โคตฺตวาเท วินิพทฺธา. มานวาทวินิพทฺธาติ มานวาเท วินิพทฺธา, เย หิ พฺราหฺมณสฺเสว อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทโยติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ปวตฺตา, เต มานวาทวินิพทฺธา จ โหนฺติ. อาวาหวิวาหวินิพทฺธาติ อาวาหวิวาเหสุ วินิพทฺธา. เย หิ วินิพทฺธตฺตยวเสน ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ เอวํ ปวตฺตนกา, เต อาวาหวิวาหวินิพทฺธา จ โหนฺตีติ อิมมตฺถเสสํ สนฺธาย ‘‘เอส นโย’’ติ วุตฺตํ. อาวาหวิวาหวินิพทฺธภาววิภาวนตฺถฺหิ ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตเทตํ ชาติวาทาทีหิ ตีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ. อาวุตฺติอาทินเยน หิ ชาติวาทาทโย ทฺวิกฺขตฺตุมตฺถทีปกา. ตถา หิ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘เย ปน อาวาหวิวาหวินิพทฺธา, เต เอว สมฺพนฺธตฺตยวเสน ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติ เอวํ ปวตฺตนกา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๗๘).

นนุ ปุพฺเพ วิชฺชาจรณํ ปุฏฺํ, กสฺมา ตํ ปุน ปุจฺฉตีติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘ตโต อมฺพฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺสํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํ. พฺราหฺมณสมยสิทฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ. ลคฺคิสฺสามาติ โอลคฺคา อนฺโตคธา ภวิสฺสาม. ตโตติ ตาย วิชฺชาจรณสมฺปทาย. อวกฺขิปีติ อวจาสิ. ปรมตฺถโต อวิชฺชาจรณานิเยว ‘‘วิชฺชาจรณานี’’ติ คเหตฺวา ิโต หิ ปรมตฺถโต วิชฺชาจรเณสุ วิภชิยมาเนสุ โส ตโต ทูรโต อปนีโต นาม โหติ. ยตฺถาติ ยสฺสํ ปน วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํ. อนุตฺตรวิชฺชาจรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ชานนกิริยาโยเค กมฺมมฺปิ ยุชฺชนกิริยาโยเค กตฺตาเยว อุปปนฺโน. ปธานกิริยาเปกฺขา หิ การกาติ วุตฺตํ ‘‘อยํ โน วิชฺชาจรณสมฺปทา าตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เอวมีทิเสสุ. สมุทาคมโตติ อาทิสมุฏฺานโต.

๒๗๙. กามํ จรณปริยาปนฺนตฺตา จรณวเสน นิยฺยาเตตุํ วฏฺฏติ, อมฺพฏฺสฺส ปน อสมปถคมนํ นิวาเรนฺโต สีลวเสเนว นิยฺยาเตตีติ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จรณปริยาปนฺนมฺปี’’ติ วุตฺตํ. พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๗, ๑๑, ๒๑) วุตฺตนเยน ขุทฺทกาทิเภทํ ติวิธํ สีลํ. สีลวเสเนวาติ สีลปริยายวเสเนว. กิฺจิ กิฺจิ สีลนฺติ พฺราหฺมณานํ ชาติสิทฺธํ อหึสนาทิยมนิยมลกฺขณํ อปฺปมตฺตกํ สีลํ. ตสฺมาติ ตถา วิชฺชมานตฺตา, อตฺตนิ วิชฺชมานํ สีลมตฺตมฺปิ นิสฺสาย ลคฺเคยฺยาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมึ ตสฺมึเยว พฺราหฺมณสมยสิทฺเธ สีลมตฺเต ‘จรณ’นฺติ ลคฺเคยฺยา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๗๙) อาจริเยน วุตฺตํ, ตเทตํ อฏฺกถายเมว สาการวจนสฺส วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํ, อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํ วา เอตํ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมึ ตสฺมึเยว อตฺตนิ วิชฺชมานสีลมตฺตปฏิสํยุตฺตฏฺาเน ‘‘มยมฺปิ จรณสมฺปนฺนา’’ติ ลคฺเคยฺย, ตสฺมา สีลวเสเนว นิยฺยาเตตีติ สมฺพนฺโธ. ตถาปสงฺคาภาวโต ปน อุปริ จรณวเสเนว นิยฺยาเตตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาห. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสเนว อรูปาวจรชฺฌานานมฺปิ นิทฺทิฏฺภาวาปตฺติโต ‘‘อฏฺปิ สมาปตฺติโย ‘จรณ’นฺติ นิยฺยาติตา’’ติ วุตฺตํ. ตานิปิ หิ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌานาเนวาติ. นิยฺยาติตาติ จ อเสสโต นีหริตฺวา คหิตา, นิทสฺสิตาติ อตฺโถ. วิปสฺสนาาณโต ปนาติ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนีเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนาาณโต ปฏฺาย.

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

๒๘๐. อสมฺปาปุณนฺโตติ อารภิตฺวาปิ สมฺปชฺชิตุมสกฺโกนฺโต. อวิสหมาโนติ อารภิตุเมว อสกฺโกนฺโต. ‘‘ขารี’’ติ ตาปสปริกฺขารสฺเสตํ อธิวจนํ, โส จ อเนกเภโทติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อรณี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อรณีติ เหฏฺิมุปริมวเสน อคฺคิธมนกํ อรณีทฺวยํ. กมณฺฑลูติ กุณฺฑิกา. สุชาติ โหมทพฺพิ. สุชาสทฺโท หิ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตทพฺพิยํ วตฺตติ ยถา ตํ กูฏทนฺตสุตฺเต ‘‘ปโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๓๔๑). ตถา หิ อิมสฺมึเยว าเน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘สุชาติ ทพฺพี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๐). หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ หิ สุชา. เกจิ ปน อิมมตฺถมวิจาเรตฺวา ตุนฺนตฺถเมว คเหตฺวา ‘‘สูจี’’ติ ปนฺติ, ตทยุตฺตเมว อาจริเยน ตถา อวณฺณิตตฺตา. จมติ อทตีติ จมโร, มิควิเสโส, ตสฺส วาเลน กตา พีชนี จามรา. อาทิสทฺเทน ติทณฺฑติฆฏิกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. กุจฺฉิเตน วงฺกากาเรน ชายตีติ กาโช ยถา ‘‘กาลวณ’’นฺติ; กจติ ภารํ พนฺธติ เอตฺถาติ วา กาโจ. ทุวิธมฺปิ หิ ปทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ขาริภริตนฺติ ขารีหิ ปริปุณฺณํ. เอเกน วิ-กาเรน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘ขาริวิวิธ’’นฺติ ปนฺตานํ วาเท สมุจฺจยสมาเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ปนา’’ติอาทิมาห.

นนุ อุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สาสนิโกปิ โย โกจิ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถโต ปริจารโกว โหติ อปิ ขีณาสวสามเณโร, กิมงฺคํ ปน พาหิรกปพฺพชิเตติ อนุโยคํ ปติ ตตฺถ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘กปฺปิย…เป… วตฺตกรณวเสนา’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน. อเนกสตสหสฺสสํวรวินยสมาทานวเสน อุปสมฺปนฺนภาวสฺส วิสิฏฺภาวโต ขีณาสวสามเณโรปิ ปุถุชฺชนภิกฺขุโน ปริจารโกติ วุตฺโต.

‘‘นวโกฏิสหสฺสานิ, อสีติสตโกฏิโย;

ปฺาสสตสหสฺสานิ, ฉตฺตึส จ ปุนาปเร;

เอเต สํวรวินยา, สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา;

เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺา, สิกฺขา วินยสํวเร’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; อป. อฏฺ. ๒.๕๕; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๒.๓๗);

เอวํ วุตฺตปฺปเภทานํ อเนกสตสหสฺสานํ สํวรวินยานํ สมาทาย สิกฺขเนน อุปริภูตา อคฺคภูตา สมฺปทาติ หิ อุปสมฺปทา, ตาย เจส อุปสมฺปทาย ปุถุชฺชนภิกฺขุ อุปสมฺปนฺโนติ.

อยํ ปนาติ ยถาวุตฺตลกฺขโณ ตาปโส. ตาปสา หิ กมฺมวาทิกิริยวาทิโน, น สาสนสฺส ปฏาณีภูตา, ยโต เนสํ ปพฺพชิตุมาคตานํ วินาว ติตฺถิยปริวาเสน ขนฺธเก ปพฺพชฺชา อนุฺาตา. ตโป เอเตสมตฺถีติ ตาปสา ต-การสฺส ทีฆํ กตฺวา. ‘‘โลมสา’’ติอาทีสุ วิย หิ ส-ปจฺจยมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กามํ ขีณาสโวปิ สามเณโร ปุถุชฺชนสฺส ภิกฺขุโน อตฺถโต ปริจารโกว โหติ, โส ปน วตฺตกรณมตฺเตเนว ปริจารโก, น ลามกภาเวน. ตาปโส ตุ คุณวเสน เจว เวยฺยาวจฺจกรณวเสน จ ลามกภาเวเนว ปริจารโก, น วตฺตกรณมตฺเตน, เอวมิเมสํ นานากรณํ สนฺธาย ตาปสสฺเสว ปริจารกตา วุตฺตาติ.

‘‘กสฺมา’’ติอาทินา โจทโก การณํ โจเทติ. ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา อาจริโย การณํ ทสฺเสตฺวา ปริหรติ. เอวํ สงฺเขปโต ปริหริตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิมสฺมิฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสกฺโกนฺตนฺติ อสมตฺถเนน วิปฺปฏิปชฺชนฺตํ อลชฺชึ. ขุรธารูปมนฺติ ขุรธารานํ มตฺถเกเนว อกฺกมิตฺวา คมนูปมํ. พหุชนสมฺมตาติ มหาชเนน เสฏฺสมฺมตา. อฺเติ อปเร ภิกฺขู. อิธาติ ตาปสปพฺพชฺชาย. ฉนฺเทน สห จรนฺตีติ สฉนฺทจาริโน, ยถากามํ ปฏิปนฺนกาติ วุตฺตํ โหติ. อนุสิกฺขนฺโตติ ทิฏฺานุคติยา สิกฺขนฺโต. ตาปสาว พหุกา โหนฺติ, น ภิกฺขู.

กุทาลปิฏกานํ นิพฺพจนํ เหฏฺา วุตฺตเมว. พหุชนกุหาปนตฺถนฺติ พหุโน ชนสฺส วิมฺหาปนตฺถํ. อคฺคิสาลนฺติ อคฺคิหุตฺตสาลํ. นานาทารูหีติ ปลาสรุกฺขทณฺฑาทีหิ นานาวิธสมิธาทารูหิ. โหมกรณวเสนาติ ยฺกรณวเสน.

อุทกวเสเนตฺถ ปานาคารํ. เตนาห ‘‘ปานียํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติอาทิ. ยํ ภตฺตปุฏํ วา ยานิ ตณฺฑุลาทีนิ วาติ สมฺพนฺโธ. อมฺพิลยาคุ นาม ตกฺกาทิอมฺพิลสํยุตฺตา ยาคุ. ตณฺหาทีหิ อามสิตพฺพโต จีวราทิ อามิสํ นาม. วฑฺฒิยาติ ทิคุณติคุณาทิวฑฺฒิยา. กุฏุมฺพํ สณฺเปตีติ ธนํ ปติฏฺาเปติ. ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยํ นิทสฺสนมตฺเตน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ ปนสฺส ปฏิปตฺติมุข’’นฺติ, อิทํ ปน ปาฬิวจนํ อสฺส จตุตฺถสฺส ปุคฺคลสฺส โกหฺปฏิปตฺติยา มุขมตฺตนฺติ อตฺโถ. กสฺมาติ เจ? โส หิ นานาวิเธน โกหฺเน โลกํ วิมฺหาปยนฺโต ตตฺถ อจฺฉติ. เตนาห ‘‘อิมินา หี’’ติอาทิ. เอวนฺติ ‘‘ตตฺถ ปานียํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.

‘‘สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺา’’ติ ธมฺมาธิฏฺานนเยน ทสฺสิตเมว ปุคฺคลาธิฏฺานนเยน วิวริตุํ ‘‘อฏฺวิธา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ขลาทีสุ มนุสฺสานํ สนฺติเก อุปติฏฺิตฺวา วีหิมุคฺคมาสติลาทีนิ ภิกฺขาจริยนิยาเมน สงฺกฑฺฒิตฺวา อุฺฉนํ อุฺฉา, สา เอว จริยา วุตฺติ เอเตสนฺติ อุฺฉาจริยา. อคฺคิปกฺกิกาย ภตฺตภิกฺขาย ชีวนฺตีติ อคฺคิปกฺกิกา, น อคฺคิปกฺกิกา อนคฺคิปกฺกิกา, ตณฺฑุลภิกฺขาย เอว ชีวิกาติ วุตฺตํ โหติ. อุฺฉาจริยา หิ ขลาทีนิ คนฺตฺวา อุปติฏฺิตฺวา มนุสฺเสหิ ทิยฺยมานํ ขลคฺคํ นาม ธฺํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, อนคฺคิปกฺกิกา ปน ตาทิสมปฏิคฺคณฺหิตฺวา ตณฺฑุลเมว ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. น สยํ ปจนฺตีติ อสามปากา, ปกฺกภิกฺขาย เอว ชีวิกา. อโย วิย กฏฺิโน มุฏฺิปฺปมาโณ ปาสาโณ อยมุฏฺิ นาม, เตน วตฺตนฺตีติ อยมุฏฺิกา. ทนฺเตน อุปฺปาฏิตํ วกฺกลํ รุกฺขตฺตโจ ทนฺตวกฺกลํ, เตน วตฺตนฺตีติ ทนฺตวกฺกลิกา. ปวตฺตํ รุกฺขาทิโต ปาตาปิตํ ผลํ ภุฺชนฺติ สีเลนาติ ปวตฺตผลโภชิโน. ปณฺฑุปลาสสทฺทสฺส เอกเสสนเยน ทฺวิธา อตฺโถ, ชิณฺณตาย ปณฺฑุภูตํ ปลาสฺเจว ชิณฺณปกฺกภาเวน ตํสทิสํ ปุปฺผผลาทิ จาติ. เตน วกฺขติ ‘‘สยํ ปติตาเนว ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนิ ขาทนฺตา ยาเปนฺตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘๐) เตน วตฺตนฺตีติ ปณฺฑุปลาสิกา, สยํปติตปณฺณปุปฺผผลโภชิโน. อิทานิ เต อฏฺวิเธปิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เกณิยชฏิลวตฺถุ ขนฺธกวณฺณนาย (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐) คเหตพฺพํ.

สงฺกฑฺฒิตฺวาติ ภิกฺขาจริยาวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา.

ตณฺฑุลภิกฺขนฺติ ตณฺฑุลเมว ภิกฺขํ. ภิกฺขิตพฺพา ยาจิตพฺพา, ภิกฺขูนํ อยนฺติ วา ภิกฺขาติ หิ ภิกฺขาสทฺโท ตณฺฑุลาทีสุปิ นิรุฬฺโห. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจิตฺวา ปริภุฺชนฺตี’’ติ.

ภิกฺขาปริเยฏฺิ นาม ทุกฺขาติ ปเรสํ เคหโต เคหํ คนฺตฺวา ภิกฺขาย ปริเยสนา นาม ทีนวุตฺติภาเวน ทุกฺขา.

เย ปน ‘‘ปาสาณสฺส ปริคฺคโห นาม ทุกฺโข ปพฺพชิตสฺสา’’ติ ทนฺเตเหว อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต ทนฺตวกฺกลิกา นามาติ อยํ อฏฺกถามุตฺตกนโย.

ปณฺฑุปลาสสทฺโท ปุปฺผผลวิสโยปิ สทิสตากปฺปเนนาติ ทสฺเสติ ‘‘ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนี’’ติ อิมินา.

เตติ ปณฺฑุปลาสิกา. นิทสฺสนมตฺตเมตํ อฺเสมฺปิ ตถา เภทสมฺภวโต. ปาปุณนฏฺาเนติ คเหตุํ สมฺปาปุณนฏฺาเน. เอกรุกฺขโตติ ปมํ อุปคตรุกฺขโต.

กถเมตฺตาวตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺาติ โจทนา น ตาว วิโสธิตาติ อาห ‘‘อิมา ปนา’’ติอาทิ. จตูหิเยวาติ ‘‘ขาริวิธมาทายา’’ติอาทินา วุตฺตาหิ ปวตฺตผลโภชนิกา, กนฺทมูลผลโภชนิกา, อคฺยาคาริกา, อาคาริกา เจติ จตูหิ เอว ตาปสปพฺพชฺชาหิ. อคารํ ภชนฺตีติ อคารํ นิวาสภาเวน อุปคจฺฉนฺติ. อิมินา หิ ‘‘จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉตี’’ติอาทินา อิธ วุตฺตาย จตุตฺถาย ตาปสปพฺพชฺชาย เตสมวโรธตํ ทสฺเสติ. เอวมิตเรสุปิ ปฏิโลมโต โยชนา เวทิตพฺพา. อคฺคิปริจรณวเสน อคฺยาคารํ ภชนฺติ. เอวํ ปน เตสมวโรธตํ วทนฺโต ตทนุรูปํ อิเมสมฺปิ ปจฺเจกํ ทุวิธตํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.

๒๘๑. อาจริเยน โปกฺขรสาตินา สห ปวตฺตตีติ สาจริยโก, ตสฺส. อปายมุขมฺปีติ วินาสการณมฺปิ. ปเคว วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสเนติ ปิ-สทฺโท ครหายํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปิ นุ ตฺวํ อิมาย อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสสิ สาจริยโก’’ติอาทิ. ตตฺรายมฏฺกถามุตฺตกนโย – ‘‘โน หิทํ โภ โคตมา’’ติ สนฺทิสฺสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อสนฺทิสฺสนาการเมว วิภาเวตุํ ‘‘โก จาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สาจริยโก อหํ โก จ กีทิโส หุตฺวา อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสามิ, อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา กา จ กีทิสา หุตฺวา สาจริยเก มยิ สนฺทิสฺสติ, อารกา อหํ…เป… สาจริยโกติ สห ปาเสเสน โยชนา.

๒๘๒. อปาเย วินาสนุปาเย นิยุตฺโต อาปายิโก. ตพฺภาวํ น ปริปูเรติ ปริปูเรตุํ น สกฺโกตีติ อปริปูรมาโน, ตพฺภาเวน อปริปุณฺโณติ อตฺโถ. อตฺตนา อาปายิเกน โหนฺเตนาปิ ตพฺภาวํ อปริปูรมาเนน โปกฺขรสาตินา เอสา วาจา ภาสิตาติ อตฺถโต สมฺพนฺธตฺตา กตฺวตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนา’’ติ. อปิจ อตฺตนา อปริปูรมาเนน อาปายิเกนาปิ สยํ อปริปูรมานาปายิเกน หุตฺวาปิ โปกฺขรสาตินา เอสา วาจา ภาสิตาติ อตฺถยุตฺติโต อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติปิ เอวํ วุตฺตํ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโมติ. เกจิ ปน ‘‘กรณตฺถเมว ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ปททฺวยสฺส กตฺตุปเทน สมานตฺถตฺตา, สมานตฺถานฺจ ปทานํ อฺมฺํ กรณภาวานุปปตฺติโต, อลมติปปฺเจน.

ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

๒๘๓. ทียเตติ ทตฺติ, สา เอว ทตฺติกนฺติ อาห ‘‘ทินฺนก’’นฺติ. อทาตุกามมฺปิ ทาตุกามํ กตฺวา สมฺมุขา ปรมาวฏฺเฏติ สมฺมูฬฺหํ กโรติ เอตายาติ สมฺมุขาวฏฺฏนี. เตนาห ‘‘น เทมีติ วตฺตุํ น สกฺโกตี’’ติ. ปุน ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส. การณานุรูปํ ราชูนํ ปุณฺณปตฺตนฺติ อาห ‘‘กสฺมา เม ทินฺโน’’ติ. สงฺขปลิตกุฏฺนฺติ โธตสงฺขมิว เสตกุฏฺํ. เสตโปกฺขรรชตโต คุณสมานกายตฺตา เอวมาห. อนุคจฺฉตีติ ปรมนุพนฺธติ.

ยทิ ทุวิเธนปิ การเณน ราชา พฺราหฺมณสฺส สมฺมุขาภาวํ น เทติ, อถ กสฺมา ตทุปสงฺกมนํ น ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ‘‘เขตฺตวิชฺชายาติ นีติสตฺเถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๓) อาจริเยน วุตฺตํ. เหฏฺาปิ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เขตฺตวิชฺชาติ อพฺเภยฺยมาสุรกฺขราชสตฺถาทินีติสตฺถ’’นฺติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑) ทุสฺสเมตฺถ ติโรกรณิยํ. เตนาห ‘‘สาณิปาการสฺส อนฺโต ตฺวา’’ติ. อนฺตสทฺเทน ปน ตพฺภาเวน ปเท วฑฺฒิยมาเน ทุสฺสนฺตํ ยถา ‘‘วนนฺโต’’ติ. ‘‘ปยาตนฺติ สทฺธํ, สสฺสติกํ วา. เตนาห อภิหริตฺวา ทินฺน’’นฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, ตสฺมา มตกภตฺตสงฺเขเปน วา นิจฺจภตฺตสงฺเขเปน วา อภิหริตฺวา ทินฺนํ ภิกฺขนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติวจนํ. นิฏฺนฺติ นิจฺฉยํ. กสฺมา ปน ภควา พฺราหฺมณสฺส เอวรูปํ อมนาปํ มมฺมวจนํ อโวจาติ โจทนํ การณํ ทสฺเสตฺวา โสเธตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รหสฺสมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ มมฺมวจนํ ปกาเสสีติ สมฺพนฺโธ.

๒๘๔. ราชาสนํ นาม หตฺถิกฺขนฺธปเทสํ สนฺธาย ‘‘หตฺถิคีวาย วา นิสินฺโน’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. รถูปตฺถเรติ รถสฺส อุปริ อตฺถริตปเทเส. เตนาห ‘‘รถมฺหี’’ติอาทิ. อุคฺคตุคฺคเตหีติ อุคฺคตานมติสเยน อุคฺคเตหิ. น หิ วิจฺฉาสมาโส โลกิเกหิ อภิมโตติ. รฺโ อปจฺจํ ราชฺโ, พหุกตฺตํ ปติ, เอกเสสนเยน วา ‘‘ราชฺเหี’’ติ วุตฺตํ. ปากฏมนฺตนนฺติ ปกาสภูตํ มนฺตนํ. ตเทวิธาธิปฺเปตํ, น รหสฺสมนฺตนํ สุทฺทาทีหิปิ สุยฺยมานสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺโท วา สุทฺททาโส วา’’ติอาทิ. ตาทิเสหิเยวาติ รฺโ อาการสทิเสเหว. ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถํ วจนํ รฺา ภณิตํ ยถา, ตถา โสปิ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถเมว ภณิตํ วจนํ อปินุ ภณตีติ โยเชตพฺพํ.

๒๘๕. ‘‘ปวตฺตาโร’’ติ เอตสฺส ปาวจนภาเวน วตฺตาโรติ สทฺทโต อตฺโถ. ยสฺมา ปน เต ตถาภูตา มนฺตานํ ปวตฺตกา นาม, ตสฺมา อธิปฺปายโต อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวตฺตยิตาโร’’ติ วุตฺตํ. วทสทฺเทน, หิ ตุปจฺจเยน จ ‘‘วตฺตาโร’’ติ ปทสิทฺธิ, ตถา วตุสทฺเทน ‘‘ปวตฺตยิตาโร’’ติ. อิทํ อาจริยสฺส (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๕) จ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ มตํ. วตุสทฺเทเนว ‘‘ปวตฺตาโร’’ติ ปทสิทฺธึ ทสฺเสตีติปิ เกจิ วทนฺติ. ปททฺวยสฺส ตุลฺยาธิกรณตฺตา ‘‘มนฺตเมวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สุทฺเท พหิ กตฺวา รโห ภาสิตพฺพฏฺเน มนฺตา เอว ตํ ตํ อตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปท’’นฺติ หิ ตุลฺยาธิกรณํ โหติ, อนุปนีตาสาธารณตาย รหสฺสภาเวน วตฺตพฺพาย มนฺตนกิริยาย ปทมธิคมุปายนฺติปิ มนฺตปทนฺติ อฏฺกถามุตฺตโก นโย. คีตนฺติ คายนวเสน สชฺฌายิตํ, คายนมฺปิธ อุทตฺตานุทตฺตาทิสรสมฺปาทนวเสเนว อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘สรสมฺปตฺติวเสนา’’ติ. ปาวจนภาเวน อฺเสํ วุตฺตํ. ตมฺเสํ วาทาปนวเสน วาจิตํ. สงฺคเหตฺวา อุปรูปริ สฺูฬฺหาวเสน สมุปพฺยูฬฺหํ. อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺรหฺมาทิวเสน, อชฺฌายานุวากาทิวเสน จ ราสิกตํ. ยถาวุตฺตนเยเนว ปิณฺฑํ กตฺวา ปิตํ. อฺเสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺตีติ อฺเสํ กมฺมภูตานํ เตหิ วาจาปิตํ มนฺตปทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา อฺเสํ อนุวาจาเปนฺติ.

เตสนฺติ มนฺตกตฺตูนํ. ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑํ ยถากมฺมูปคาณํ, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน ทิพฺพจกฺขุสทิสฺจ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ สนฺธาย ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติ วุตฺตํ. อโต ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาทีนิ เจว ทิพฺพจกฺขุสทิเสน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิฺจ โอโลเกตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. รูปเมว หิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทิพฺพจกฺขุสฺส อารมฺมณนฺติ ตมิธ อฏฺานคตํ โหติ. ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวาติ ยํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตํ วจนํ, เตน สห สํสนฺทิตฺวา อวิรุทฺธํ กตฺวา. น หิ เตสํ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิโต อตฺโถ ปจฺจกฺขโต โหติ. คนฺถึสูติ ปชฺชคชฺชพนฺธวเสน สกฺกตภาสาย พนฺธึสุ. อปรา ปเรติ อฏฺกาทีหิ อปรา อฺเปิ ปเร ปจฺฉิมา โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนา. ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวาติ อฏฺกาทีหิ คนฺถิตมนฺตปเทสฺเวว ปาณาติปาตาทิกิเลสสนฺนิสฺสิตปทานํ ตตฺถ ตตฺถ ปกฺขิปนํ กตฺวา. วิรุทฺเธ อกํสูติ สุตฺตนิปาเต พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตาทีสุ (สุ. นิ. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺต) อาคตนเยน สํกิเลสิกตฺถทีปนโต ปจฺจนีกภูเต อกํสุ. อิสีติ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘อิสิ วา อิสิตฺถาย ปฏิปนฺโน วา’’ติ หิ วตฺตพฺพํ. กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิฺาคหณวเสน เทสนาโสตปติตํ น กโรตีติ อาห ‘‘อิธ ภควา’’ติอาทิ. อิธาติ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต อธียามิ, ‘สาจริยโก’ติ ตฺวํ มฺสี’’ติ วุตฺตฏฺาเน. ปฏิฺํ อคฺคเหตฺวาติ ยถา เหฏฺา ปฏิฺา คหิตา, ตถา ‘‘ตํ กึ มฺสิ อมฺพฏฺ, ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโน สาจริยโกติ, โน หิทํ โภ โคตมา’’ติ เอวํ อิธ ปฏิฺํ อคฺคเหตฺวา.

๒๘๖. นิรามคนฺธาติ กิเลสาสุจิวเสน วิสฺสคนฺธรหิตา. อนิตฺถิคนฺธาติ อิตฺถีนํ คนฺธมตฺตสฺสปิ อวิสหเนน อิตฺถิคนฺธรหิตา. รโชชลฺลธราติ ปกติรชเสทาทิชลฺลธรา. ปาการปุริสคุตฺตีติ ปาการาวรณํ, ปุริสาวรณฺจ. เอตฺถ ปน ‘‘นิรามคนฺธา’’ติ เอเตน เตสํ ทสนฺนํ พฺราหฺมณานํ วิกฺขมฺภิตกิเลสตํ ทสฺเสติ, ‘‘อนิตฺถิคนฺธา, พฺรหฺมจาริโน’’ติ จ เอเตน เอกวิหาริตํ, ‘‘รโชชลฺลธรา’’ติ เอเตน มณฺฑนวิภูสนาภาวํ, ‘‘อรฺายตเน ปพฺพตปาเทสุ วสึสู’’ติ เอเตน มนุสฺสูปจารํ ปหาย วิวิตฺตวาสํ, ‘‘วนมูลผลาหารา วสึสู’’ติ เอเตน สาลิมํโสทนาทิปณีตาหาร ปฏิกฺเขปํ, ‘‘ยทา’’ติอาทินา ยานวาหนปฏิกฺเขปํ, ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทินา รกฺขาวรณปฏิกฺเขปํ. เอวฺจ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาปฏิปทาปกฺขิกํ สาจริยกสฺส อมฺพฏฺสฺส วุตฺตึ อุปาทาย สมฺมาปฏิปทาปกฺขิกาปิ เตสํ พฺราหฺมณานํ วุตฺติ อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อุปาทาย มิจฺฉาปฏิปทาเยว. กถฺหิ นาม เต ภวิสฺสติ สลฺเลขปฏิปตฺติยุตฺตตาติ. ‘‘เอวํ สุ เต’’ติอาทินา ภควา อมฺพฏฺํ สนฺตชฺเชนฺโต นิคฺคณฺหาตีติปิ วิภาเวติ. อิทฺหิ วกฺขมานาย ปาฬิยา ปิณฺฑตฺถทสฺสนนฺติ.

ทุสฺสปฏฺฏิกา ทุสฺสปฏฺฏํ. ทุสฺสกลาโป ทุสฺสเวณี. เวเกหีติ เวกปฏฺฏเกหิ, ทุสฺเสหิ สํเวเตฺวา กตนมิตผาสุกาหีติ วุตฺตํ โหติ. กปฺเปตุนฺติ กตฺตริกาย ฉินฺทิตุํ. กปฺปิตวาเลหีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘น ภิกฺขเว มสฺสุ กปฺปาเปตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. ๒๗๕) วิย หิ กปุสทฺโท เฉทเน วตฺตติ. ยุตฺตฏฺาเนสูติ คีวาสีสวาลธีสุ. วาลาติ เตสุ าเนสุ ชายมานา โลมา. สหจรณวเสน, านีนาเมน วา ‘‘กุตฺตวาลา’’ติ วุตฺตา. เกจิ ปน ‘‘วาฬยุตฺตตฺตา’’ติ ปาํ กปฺเปตฺวา วาฬรูปยุตฺตตฺตาติ อตฺถํ วทนฺติ, ปาฬิยานเปกฺขนเมว เตสํ โทโส. ‘‘กุตฺตวาเลหิ วฬวารเถหี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. สมนฺตานครนฺติ นครสฺส สมนฺตโต. ปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ านํ นครสฺส สมีเป กตฺตพฺพโต, อุปการกรณโต จ ‘‘อุปการิกา’’ติ วุจฺจติ. นครสฺส อุปการิกา เอตาสนฺติ นครูปการิกาโย, ราชธานีอเปกฺขาย อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส. เตนาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิ. มตีติ วิจิกิจฺฉาวเสน อเนกํสิกชานนา. อุปริ เทสนาย อวฑฺฒการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ภควา’’ติอาทิมาห. ปาฬิยํ โส มํ ปฺเหนาติ โส ชโน มํ ปุจฺฉาวเสน โสเธยฺย. อหํ เวยฺยากรเณน โสเธสฺสามีติ อหมฺปิมํ วิสฺสชฺชนาวเสน โสเธสฺสามีติ ยถารหมธิการวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

๒๘๗. ‘‘นิสินฺนาน’’นฺติอาทิ อนาทเร สามิวจนํ, วิเสสนํ วา. สงฺกุจิเต อิริยาปเถ อนวเสสโต ลกฺขณานํ ทุพฺพิภาวนโต ‘‘น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ, ตถา สุวิภาวนโต ปน ‘‘สกฺโกตี’’ติ. ปริเยสนสุขตฺถเมว ตทาจิณฺณตา ทฏฺพฺพา. เตนาติ ทุวิเธนปิ การเณน.

คเวสีติ าเณน ปริเยสนมกาสิ. คณยนฺโตติ าเณเนว สงฺกลยนฺโต. สมานยีติ สมฺมา อานยิ สมาหริ. ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อโห วตา’’ติอาทิ. อนุปสคฺคมฺปิ หิ ปทํ กตฺถจิ สอุปสคฺคมิว อตฺถวิเสสวาจกํ ยถา ‘‘โคตฺรภู’’ติ. ตโต ตโต สรีรปฺปเทสโต. กิจฺฉตีติ กิลมติ. เตนาห ‘‘น สกฺโกติ ทฏฺุ’’นฺติ. ตายาติ ‘‘วิจินนฺโต กิจฺฉตี’’ติ วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย. ตโตติ สนฺนิฏฺานํ อคมนโต. เอวํ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อาสิสนตฺถตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํสยตฺถตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กงฺขายาติ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปเทน วุตฺตาย กงฺขาย. อสตฺวปธานฺหิ อาขฺยาติกํ. เอส นโย เสเสสุปิ. อวตฺถาปเภทคตา วิมติ เอว ‘‘ตีหิ ธมฺเมหี’’ติ วุตฺตา, ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหีติ อตฺโถ. กาลุสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโว.

วตฺถิโกเสนาติ นาภิยา อโธภาคสงฺขาเต วตฺถิมฺหิ ชาเตน ลิงฺคปสิพฺพเกน. ‘‘อณฺฑโกโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๕๒, ๑๘๙; ๒.๒๗; อ. นิ. ๗.๗๑; ปารา. ๑๑) วิย หิ โกสสทฺโท ปริเวกปสิพฺพเก วตฺตติ. วตฺเถน คุหิตพฺพตฺตา วตฺถคุยฺหํ. ยสฺมา ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ สพฺพพุทฺธาเวณิกํ อฺเหิ อสาธารณํ สุวิสุทฺธกฺจนมณฺฑลสนฺนิภํ, อตฺตโน สณฺานสนฺนิเวสสุนฺทรตาย อาชาเนยฺยคนฺธหตฺถิโน วรงฺคปรมจารุภาวํ, วิกสมานตปนิยารวินฺทสมุชฺชลเกสราวตฺตวิลาสํ, สฺฌาปภานุรฺชิตชลวนนฺตราภิลกฺขิตสมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลโสภฺจ อตฺตโน สิริยา อภิภุยฺย วิราชติ, ยํ พาหิรพฺภนฺตรมเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺตาย, จิรกาลปริจิตพฺรหฺมจริยาธิการตาย, สณฺิตสณฺานสมฺปตฺติยา จ โกปีนมฺปิ สมานํ อโกปีนเมว ชาตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ. วรวารณสฺเสวาติ วรคนฺธหตฺถิโน อิว. ปหูตภาวนฺติ ปุถุลภาวํ. เอตฺเถว หิ ตสฺส สํสโย. ตนุมุทุสุกุมาราทีสุ ปนสฺส คุเณสุ วิจารณา เอว นาโหสิ.

๒๘๘. ‘‘ตถารูป’’นฺติ อิทํ สมาสปทนฺติ อาห ‘‘ตํรูป’’นฺติ. เอตฺถาติ ยถา อมฺพฏฺโ โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหมทฺทสฺส, ตถา อิทฺธาภิสงฺขารมภิสงฺขรเณ. อิมินา หิ ‘‘ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขรี’’ติอาทิปาฬิปรามสนํ, อโต เจตฺถ สห อิทฺธาภิสงฺขารนเยน วตฺถคุยฺหทสฺสนการณํ มิลินฺทปฺหาปาเน (มิ. ป. ๓.๓) วิภาวิตํ โหติ. เกจิ ปน ‘‘วตฺถคุยฺหทสฺสเน’’ติ ปรามสนฺติ, ตทยุตฺตเมว. น หิ ตํ ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ อตฺถิ, ยํ เอวํ ปรามสิตพฺพํ สิยา, อิทฺธาภิสงฺขารนโย จ อวิภาวิโต โหติ. กิเมตฺถ อฺเน วตฺตพฺพํ จตุปฏิสมฺภิทาปตฺเตน ฉฬภิฺเน วาทีวเรน ภทนฺตนาคเสนตฺเถเรน วุตฺตนเยเนว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา. หิรี กรียเต เอตฺถาติ หิริกรณํ, ตเทว โอกาโส ตถา, หิริยิตพฺพฏฺานํ. อุตฺตรสฺสาติ สุตฺตนิปาเต อาคตสฺส อุตฺตรมาณวสฺส (ม. นิ. ๒.๓๘๔). สพฺเพสมฺปิ เจเตสํ วตฺถุ สุตฺตนิปาตโต คเหตพฺพํ.

ฉายนฺติ ปฏิพิมฺพํ. กถํ ทสฺเสสิ, กีทิสํ วาติ อาห ‘‘อิทฺธิยา’’ติอาทิ. ฉายารูปกมตฺตนฺติ ภควโต ปฏิพิมฺพรูปกเมว, น ปกติวตฺถคุยฺหํ, ตฺจ พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตตฺตา รูปกมตฺตํ ภควตา สทิสวณฺณสณฺานาวยวํ อิทฺธิมยํ พิมฺพกเมว โหติ, เอวฺจ กตฺวา อปฺปกตฺเถน ก-กาเรน วิเสสิตวจนํ อุปปนฺนํ โหติ. ฉายารูปกมตฺตํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา ทสฺเสสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตํ ปน ทสฺเสนฺโต ภควา ยถา อตฺตโน พุทฺธรูปํ น ทิสฺสติ, ตถา กตฺวา ทสฺเสตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๘) อาจริยา วทนฺติ. ตเทตํ ภทนฺตนาคเสนตฺเถเรน วุตฺเตน อิทฺธาภิสงฺขตฉายารูปกมตฺตทสฺสนวจเนน สํสนฺทติ เจว สเมติ จ ยถา ตํ ‘‘ขีเรน ขีรํ, คงฺโคทเกน ยมุโนทก’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถาวจเนเนว หิ เสสพุทฺธรูปสฺส ตงฺขเณ อทสฺสิตภาโว อตฺถโต อาปนฺโน โหติ. นิวาสนนิวตฺถตาทิวจเนน ปเนตฺถ พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตสฺสปิ ฉายารูปกสฺส นิวาสนาทิอพหิคตภาโว ทสฺสิโต, น จ โจเทตพฺพํ ‘‘กถํ นิวาสนาทิอนฺตรคตํ ฉายารูปกํ ภควา ทสฺเสติ, กถฺจ อมฺพฏฺโ ปสฺสตี’’ติ. อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิวิสโยติ. ฉายํ ทิฏฺเติ ฉายาย ทิฏฺาย. เอตนฺติ ฉายารูปกํ. พุชฺฌนเก สติ ชีวิตนิมิตฺตมฺปิ หทยมํสํ ทสฺเสยฺยาติ อธิปฺปาโย. นินฺเนตฺวาติ นีหริตฺวา. อยเมว วา ปาโ. กลฺโลสีติ วิสฺสชฺชเน ตฺวํ กุสโล เฉโก อสิ, ยถาวุตฺโต วา วิสฺสชฺชนามคฺโค อุปปนฺโน ยุตฺโต อสีติ อตฺโถ. ‘‘กุสโล’’ติ เกจิ ปนฺติ, อยุตฺตเมตํ. มิลินฺทปฺเห หิ สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนาวสาเน ‘‘กลฺโล’’ อิจฺเจว ทิฏฺโติ.

นินฺนาเมตฺวาติ มุขโต นีหรณวเสน กณฺณโสตาทิอภิมุขํ ปณาเมตฺวา, อธิปฺปายเมว ทสฺเสตุํ ‘‘นีหริตฺวา’’ติ วุตฺตํ. กถินสูจึ วิยาติ ฆนสุขุมภาวาปาทเนน กกฺขฬสูจิมิว กตฺวา. ตถากรเณนาติ กถินสูจึ วิย กรเณน. เอตฺถาติ ปหูตชิวฺหาย. มุทุภาโว, ทีฆภาโว, ตนุภาโว จ ทสฺสิโต อมุทุโน ฆนสุขุมภาวาปาทนตฺถมสกฺกุเณยฺยตฺตาติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๘) วุตฺตํ. ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยสฺมา มุทุเมว ฆนสุขุมภาวาปาทนตฺถํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตถากรเณน มุทุภาโว ทสฺสิโต อคฺคิ วิย ธูเมน. ยสฺมา จ มุทุเยว ฆนสุขุมภาวาปชฺชเนน ทีฆคามิ, ตสฺมา กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว ทสฺสิโต. ยสฺมา ปน มุทุ เอว ฆนสุขุมภาวาปชฺชเนน ตนุ โหติ, ตสฺมา นาสิกาโสตานุมสเนน ตนุภาโว ทสฺสิโตติ. อปุถุลสฺส ตถาปฏิจฺฉาทนตฺถมสกฺกุเณยฺยตฺตา นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ทสฺสิโต.

๒๘๙. ปตฺเถนฺโต หุตฺวา อุทิกฺขนฺโตติ โยเชตพฺพํ.

๒๙๐. มูลวจนํ กถา. ปฏิวจนํ สลฺลาโป.

๒๙๑. ‘‘อุทฺธุมาตก’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๒๔๒; วิสุทฺธิ. ๑.๑๐๒) วิย ก-สทฺโท ชิคุจฺฉนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ตเมว ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ. ตเมวาติ ปณฺฑิตภาวเมว, อมฺพฏฺเมวาติปิ อตฺโถ. อมฺพฏฺฺหิ สนฺธาย เอวมาห. ตถา หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ…เป… อมฺพฏฺํ มาณวํ เอตทโวจา’’ติ. กามฺจ อมฺพฏฺํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, นามโคตฺตวเสน ปน อนิยมํ กตฺวา ครหนฺโต ปุถุวจเนน วทตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ยเทว โข ตฺว’’นฺติ เอตสฺส อนิยมวจนสฺส ‘‘เอวรูเปนา’’ติ อิทํ นิยมวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยาทิโส’’ติอาทินา. ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมวจนตฺเถ กรณวจนนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอทิเส อตฺถจรเก’’ติ. น อฺตฺราติ น อฺตฺถ สุคติยํ. เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถจรเกนา’’ติ อิมินา พฺยติเรกมุเขน อนตฺถจรกตํเยว วิภาเวตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อุปเนยฺย อุปเนยฺยา’’ติ อิทํ ตฺวาทฺยนฺตํ วิจฺฉาวจนนฺติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ โข ปนา’’ติอาทิ. เอวํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวาติ ตํ ตํ โทสํ อุปนีย อุปนีย. เตนาห ‘‘สุฏฺุ ทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา’’ติ. ปาเตสีติ ปวฏฺฏนวเสน ปาเตสิ. ยฺจ อคมาสิ, ตมฺปิ อสฺส ตถาคมนสงฺขาตํ านํ อจฺฉินฺทิตฺวาติ โยชนา.

โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา

๒๙๒-๓-๖. กิตฺตโก ปน โสติ วุตฺตํ ‘‘สมฺโมทนียกถายปิ กาโล นตฺถี’’ติ. อาคมา นูติ อาคโต นุ. โขติ นิปาตมตฺตํ. อิธาติ เอตฺถ, ตุมฺหากํ สนฺติกนฺติ อตฺโถ. อธิวาเสตูติ สาทิยตุ, ตํ ปน สาทิยนํ อิธ มนสาว สมฺปฏิคฺคโห, น กายวาจาหีติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉตู’’ติ. อชฺช ปวตฺตมานํ อชฺชตนํ, ปุฺํ, ปีติปาโมชฺชฺจ, อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ เม’’ติอาทิ วุตฺตํ. การนฺติ อุปการํ, สกฺการํ วา. อโจเปตฺวาติ อจาเลตฺวา.

๒๙๗. ‘‘สหตฺถา’’ติ อิทํ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. เตนาห ‘‘สหตฺเถนา’’ติ. สุหิตนฺติ ธาตํ, ชิฆจฺฉาทุกฺขาภาเวน วา สุขิตํ. ยาวทตฺถนฺติ ยาว อตฺโถ, ตาว โภชเนน ตทา กตํ. ปฏิกฺเขปปวารณาเวตฺถ อธิปฺเปตา, น นิมนฺตนปวารณาติ อาห ‘‘อล’’นฺติอาทิ. ‘‘หตฺถสฺายา’’ติ นิทสฺสนมตฺตํ อฺตฺถ มุขวิกาเรน, วจีเภเทน จ ปฏิกฺเขปสฺส วุตฺตตฺตา, เอกกฺขเณปิ จ ตถาปฏิกฺเขปสฺส ลพฺภนโต. โอนีตา ปตฺตโต ปาณิ เอตสฺสาติ โอนีตปตฺตปาณีติ ภินฺนาธิกรณวิสโย ติปโท พาหิรตฺถสมาโส. มุทฺธชณ-กาเรน, ปน สฺโคต-กาเรน จ โอณิตฺตสทฺโท วินาภูเตติ ทสฺเสติ ‘‘โอณิตฺตปตฺตปาณินฺติปิ ปาโ’’ติอาทินา. สุจิกรณตฺเถ วา โอณิตฺตสทฺโท. โอณิตฺตํ อามิสาปนยเนน สุจิกตํ ปตฺตํ ปาณิ จ อสฺสาติ หิ โอณิตฺตปตฺตปาณิ. เตนาห ‘‘หตฺเถ จ ปตฺตฺจ โธวิตฺวา’’ติ. ‘‘โอณิตฺตํ นานาภูตํ วินาภูตํ, อามิสาปนยเนน วา สุจิกตํ ปตฺตํ ปาณิโต อสฺสาติ โอณิตฺตปตฺตปาณี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๒๓) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺฉิมวจนํ ‘‘หตฺเถ จ ปตฺตฺจ โธวิตฺวา’’ติ อิมินา อสํสนฺทนโต วิจาเรตพฺพํ. เอวํภูตนฺติ ‘‘ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณิ’’นฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ภูตํ.

๒๙๘. อนุปุพฺพึ กถนฺติ อนุปุพฺพํ กเถตพฺพํ กถํ. เตนาห ‘‘อนุปฏิปาฏิกถ’’นฺติ. กา ปน สาติ อาห ‘‘ทานานนฺตรํ สีล’’นฺติอาทิ, เตนายมตฺโถ โพธิโต โหติ – ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา, สุกรตฺตา, สีเล ปติฏฺานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโต กเถตพฺพา. ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหวตฺถูสุ วินิสฺสฏภาวโต สุเขเนว สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺถ จ สุปฺปติฏฺิโต โหติ, สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานกถานนฺตรํ สีลกถา กเถตพฺพา. ตฺเจ ทานสีลํ วฏฺฏนิสฺสิตํ, อยํ ภวสมฺปตฺติ ตสฺส ผลนฺติ ทสฺสนตฺถํ สีลกถานนฺตรํ สคฺคกถา. ตาย หิ เอวํ ทสฺสิตํ โหติ ‘‘อิเมหิ ทานสีลมเยหิ, ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺเนหิ จ ปุฺกิริยวตฺถูหิ เอตา จาตุมหาราชิกาทีสุ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺนา อปริเมยฺยา ทิพฺพสมฺปตฺติโย ลทฺธพฺพา’’ติ. สฺวายํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโ, สพฺพถา ปน เตหิ อนุปกฺกิลิฏฺโ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคกถานนฺตรํ มคฺคกถา. มคฺคฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ กามานํ อาทีนโว, โอกาโร, สํกิเลโส, เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพ. สคฺคปริยาปนฺนาปิ หิ สพฺเพ กามา นาม พหฺวาทีนวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมา, ปเคว อิตเรติ อาทีนโว, สพฺเพปิ กามา หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสํหิตาติ ลามกภาโว โอกาโร, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ สํกิเลโส, สพฺพสํกิเลสวิปฺปยุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพติ. อยมฺปิ อตฺโถ โพธิโตติ เวทิตพฺโพ. มคฺโคติ หิ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อาทฺยตฺเถน กามาทีนวาทีนมฺปิ สงฺคโหติ อยมตฺถวณฺณนา กตา. เตนาห ‘‘เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสตี’’ติ. วิตฺถาโร สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๓.๒๖) คเหตพฺโพ.

กสิ-สทฺโท าเณน คหเณติ อาห ‘‘คหิตา’’ติอาทิ. สามํสทฺเทน นิวตฺเตตพฺพมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อสาธารณา อฺเส’’นฺติ อิมินา, โลกุตฺตรธมฺมาธิคเม ปรูปเทสวิคตตฺตา, เอเกเนว โลเก ปมํ อนุตฺตราย สมฺมาสมฺโพธิยา อภิสมฺพุทฺธตฺตา จ อฺเสมสาธารณาติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมจกฺขุนฺติ เอตฺถ โสตาปตฺติมคฺโคว อธิปฺเปโต, น พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๘๓ อาทโย) วิย เหฏฺิมา ตโย มคฺคา, น จ จูฬราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๔๑๖) วิย อาสวกฺขโย. ‘‘ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ มคฺคาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณเมว, น สงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘ตฺหี’’ติอาทิมาห. กิจฺจวเสนาติ อสมฺโมหปฏิเวธกิจฺจวเสน.

โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๒๙๙. ปาฬิยํ ‘‘ทิฏฺธมฺโม’’ติอาทีสุ ทสฺสนํ นาม าณโต อฺมฺปิ จกฺขาทิทสฺสนํ อตฺถีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺโม’’ติ วุตฺตํ. ปตฺติ จ าณปตฺติโต อฺาปิ กายคมนาทิปตฺติ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺโม’’ติ วุตฺตํ. สา ปเนสา วิทิตธมฺมตา เอกเทสโตปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตธมฺมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ วุตฺตํ, เตนสฺส สจฺจาภิสมฺโพธเมว ทีเปติ. มคฺคาณฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริฺาทิจตุกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสน จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติ. เตนาห ‘‘ทิฏฺโ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม’’ติ. ‘‘กถํ ปน เอกเมว าณํ เอกสฺมึ ขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาเธนฺตํ ปวตฺตติ. น หิ ตาทิสํ โลเก ทิฏฺํ, น อาคโม วา ตาทิโส อตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. ยถา หิ ปทีโป เอกสฺมึเยว ขเณ วฏฺฏึ ทหติ, สฺเนหํ ปริยาทิยติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกฺจาปิ ทสฺเสติ, เอวเมตํ าณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณ’’นฺติ (วิภ. ๗๙๔) สุตฺตปทมฺเปตฺถ อุทาหริตพฺพนฺติ.

ติณฺณา วิจิกิจฺฉาติ สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา, อฏฺวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉา อเนน วิติณฺณา. วิคตา กถํกถาติ ปวตฺติอาทีสุ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา กถํกถา อสฺส วิคตา สมุจฺฉินฺนา. วิสารทภาวํ ปตฺโตติ สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา, ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทิคุเณสุ สุปฺปติฏฺิตตฺตา วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโต อธิคโต. สายํ เวสารชฺชปฺปตฺติ สุปฺปติฏฺิตตา กตฺถาติ โจทนาย ‘‘สตฺถุสาสเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กตฺถ? สตฺถุสาสเน’’ติ อาห. อตฺตนาว ปจฺจกฺขโต ทิฏฺตฺตา, อธิคตตฺตา จ น อสฺส ปจฺจโย ปจฺเจตพฺโพ ปโร อตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถาธิปฺปายมาห ‘‘น ปรสฺสา’’ติอาทินา. น วตฺตตีติ น ปวตฺตติ, น ปฏิปชฺชติ วา, น ปรํ ปจฺเจติ ปตฺติยายตีติ อปรปฺปจฺจโยติปิ ยุชฺชติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพมฺปิ อวุตฺตํ, ตเทตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา, ปรโต วุจฺจมานตฺตา จ อวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน าณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามตฺเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

๓๐๐. เอวํ อมฺพฏฺสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ โสณทณฺฑสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, อมฺพฏฺสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส โสณทณฺฑสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… องฺเคสูติ โสณทณฺฑสุตฺต’’นฺติ อาห. สุนฺทรภาเวน สาติสยานิ องฺคานิ เอเตสมตฺถีติ องฺคา. ตทฺธิตปจฺจยสฺส อติสยวิสิฏฺเ อตฺถิตาอตฺเถ ปวตฺติโต, ปธานโต ราชกุมารา, รุฬฺหิวเสน ปน ชนปโทติ วุตฺตํ ‘‘องฺคา นามา’’ติอาทิ. อิธาปิ อธิปฺเปตา, น อมฺพฏฺสุตฺเต เอว. ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ ตสฺสา จาริกาย การณวจนํ. อาคมเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปนวเสน อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺติ, นานุชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย.

นีลาโสกกณิการโกวิฬารกุนฺทราชรุกฺขาทิสมฺมิสฺสตาย ตํ จมฺปกวนํ นีลาทิปฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิตํ, น จมฺปกรุกฺขานฺเว นีลาทิปฺจวณฺณกุสุมตายาติ วทนฺติ, ตถารูปาย ปน ธาตุยา จมฺปกรุกฺขาว นีลาทิปฺจวณฺณมฺปิ กุสุมํ ปุปฺผนฺติ. อิทานิปิ หิ กตฺถจิ เทเส ทิสฺสนฺติ, เอวฺจ ยถารุตมฺปิ อฏฺกถาวจนํ อุปปนฺนํ โหติ. กุสุมคนฺธสุคนฺเธติ วุตฺตนเยน สมฺมิสฺสกานํ, สุทฺธจมฺปกานํ วา กุสุมานํ คนฺเธหิ สุคนฺเธ. เอวํ ปน วทนฺโต น มาปนกาเลเยว ตสฺมึ นคเร จมฺปกรุกฺขา อุสฺสนฺนา, อถ โข อปรภาเคปีติ ทสฺเสติ. มาปนกาเล หิ จมฺปกรุกฺขานมุสฺสนฺนตาย ตํ นครํ ‘‘จมฺปา’’ติ นามํ ลภิ. อิสฺสรตฺตาติ อธิปติภาวโต. เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, สฺเวว เสนิโย. พหุภาววิสิฏฺา เจตฺถ อตฺถิตา ตทฺธิตปจฺจเยน โชติตาติ วุตฺตํ ‘‘มหติยา เสนาย สมนฺนาคตตฺตา’’ติ. สารสุวณฺณสทิสตายาติ อุตฺตมชาติสุวณฺณสทิสตาย. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตฏฺกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘เสนิโย’’ติ ตสฺส นามํ, พิมฺพีติ อตฺตภาวสฺส นามํ วุจฺจติ, โส ตสฺส สารภูโต ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อตฺตภาวสมิทฺธิยา พิมฺพิสาโรติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๘๐).

๓๐๑-๒. สํหตาติ สนฺนิปตนวเสน สงฺฆฏิตา, สนฺนิปติตาติ วุตฺตํ โหติ. เอเกกิสฺสาย ทิสายาติ เอเกกาย ปเทสภูตาย ทิสาย. ปาฬิยํ พฺราหฺมณคหปติกานมธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺฆิโน’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปุถุตฺเต เอกวจนํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เอเตส’’นฺติ อิมินา. เอวํ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๐๑, ๓๐๒) วุตฺตํ, สงฺฆีติ ปน ทีฆวเสน พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติ. อคณาติ อสมูหภูตา อคณพนฺธา, ‘‘อคณนา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ, สงฺขฺยาตฺถสฺส อยุตฺตตฺตา. น หิ เตสํ สงฺขฺยา อตฺถีติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุพฺเพ อนฺโตนคเร อคณาปิ ปจฺฉา พหินคเร คณํ ภูตา ปตฺตาติ คณีภูตาติ. อภูตตพฺภาเว หิ กราสภูโยเค อ-การสฺส อี-การาเทโส, อีปจฺจโย วา. ราชราชฺาทีนํ ทณฺฑธโร ปุริโสว ตโต ตโต ขตฺติยานํ ตายนโต รกฺขณโต ขตฺตา นิรุตฺตินเยน. โส หิ ยตฺถ เตหิ เปสิโต, ตตฺถ เตสํ โทสํ ปริหรนฺโต ยุตฺตปตฺตวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถติ. เตนาห ‘‘ปุจฺฉิตปฺเห พฺยากรณสมตฺโถ’’ติ. กุลาปเทสาทินา มหตี มตฺตา ปมาณเมตสฺสาติ มหามตฺโต.

โสณทณฺฑคุณกถาวณฺณนา

๓๐๓. เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานานิ รชฺชานิ นาม, วิสิฏฺานิ รชฺชานิ วิรชฺชานิ, ตาเนว เวรชฺชานิ, นานาวิธานิ เวรชฺชานิ ตถา, เตสุ ชาตาติอาทินา ติธา ตทฺธิตนิพฺพจนํ. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺตีติ. ยฺานุภวนตฺถนฺติ ยสฺส กสฺสจิ ยฺสฺส อนุภวนตฺถํ. เตติ นานาเวรชฺชกา พฺราหฺมณา. ตสฺสาติ โสณทณฺฑพฺราหฺมณสฺส. อุตฺตมพฺราหฺมโณติ อภิชนสมฺปตฺติยา, วิตฺตสมฺปตฺติยา, วิชฺชาสมฺปตฺติยา จ อุคฺคตตโร, อุฬาโร วา พฺราหฺมโณ. อาวฏฺฏนีมายา วุตฺตาว. ลาภมจฺเฉเรน นิปฺปีฬิตตาย อสนฺนิปาโต ภวิสฺสติ.

องฺเคติ คเมติ อตฺตโน ผลํ าเปติ, สยํ วา องฺคียติ คมียติ ายตีติ องฺคํ, เหตุ. เตนาห ‘‘การเณนา’’ติ. โลกธมฺมตานุสฺสรเณน อปรานิปิ การณานิ อาหํสูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห.

ทฺวีหิ ปกฺเขหีติ มาตุปกฺเขน, ปิตุปกฺเขน จาติ ทฺวีหิ าติปกฺเขหิ. ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ หิ เอตฺถเกเยว วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตฺตํ วิชาเนยฺย, สุชาตสทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๙๙) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยปิ โหตีติ ชาติวเสเนว สุชาตตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โภโต มาตา พฺราหฺมณี’’ติอาทิ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน, มาตุปกฺขโต จ ปิตุปกฺขโต จ ปจฺเจกํ ติวิเธน าติปริวฏฺเฏนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ อิมินาปิ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถตีติ อาห ‘‘สํสุทฺธา เต มาตุคหณี’’ติ, สํสุทฺธาว อนฺปุริสสาธารณาติ อตฺโถ. อโนรสปุตฺตวเสนาปิ หิ โลเก มาตาปิตุสมฺา ทิสฺสติ, อิธ ปนสฺส โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํ. คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, ตติยาวฏฺฏสงฺขาโต คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปเทโส สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยา. เอตฺถาติ มหาสุทสฺสนสุตฺเต. ยถาภุตฺตมาหารํ วิปาจนวเสน คณฺหาติ น ฉฑฺเฑตีติ คหณี, กมฺมชเตโชธาตุ, ยา ‘‘อุทรคฺคี’’ติ โลเก ปฺายติ.

ปิตุปิตาติ ปิตุโน ปิตา. ปิตามโหติ อามห-ปจฺจเยน ตทฺธิตสิทฺธิ. ‘‘จตุยุค’’นฺติอาทีสุ วิย ตํ ตทตฺเถ ยุชฺชิตพฺพโต กาลวิเสโส ยุคํ นาม. เอตํ ยุคสทฺเทน อายุปฺปมาณวจนํ อภิลาปมตฺตํ โลกโวหารวจนมตฺตเมว, อธิปฺเปตตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคสทฺเทน วุตฺโต ตสฺเสว ปธานภาเวน อธิปฺเปตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตโต อุทฺธนฺติ ปิตามหโต อุปริ. เตนาห ‘‘ปุพฺพปุริสา’’ติ, ตทวเสสา ปุพฺพกา ฉ ปุริสาติ อตฺโถ. ปุริสคฺคหณฺเจตฺถ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ.

ตตฺรายมฏฺกถามุตฺตกนโย – มาตา จ ปิตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ทฺวนฺโท ปิตามหยุโค, ตสฺมา, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, เอวฺจ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโต. ยุคสทฺโท เจตฺถ เอกเสโส ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุโค’’ติ, อโต ตตฺถ ตตฺถ าติปริวฏฺเฏ ปิตามหทฺวนฺทํ คหิตํ โหตีติ.

‘‘ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา’’ติ อิทํ กากาเปกฺขนมิว อุภยตฺถ สมฺพนฺธคตนฺติ อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทนาติ สมฺพนฺโธ. อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตเขโป. อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ น ฉฑฺฑิโต. น อุปกุฏฺโติ น อุปกฺโกสิโต. ‘‘ชาติวาเทนา’’ติ อิทํ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิติปีติ อิมินาปิ การเณน. เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป… ยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโต, ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ เอเตน กิริยาปราธาภาโว. กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติ. ‘‘อนุปกุฏฺโ’’ติ เอเตน อยุตฺตสํสคฺคาภาโว. อยุตฺตสํสคฺคฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺตีติ.

อิสฺสโรติ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิยกมฺมพเลน อีสนสีโล, สา ปนสฺส อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตา, ตสฺมา อฑฺฒภาวปริยาเยน ทสฺเสนฺโต ‘‘อฑฺโฒติ อิสฺสโร’’ติ อาห. มหนฺตํ ธนมสฺส ภูมิคตํ, เวหาสคตฺจาติ มหทฺธโน. ตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส คุณสฺส, อยเมว จ ปาโ อธุนา ทิสฺสติ. อคุณํเยว ทสฺเสมาติ อนฺวยโต ตสฺส คุณํ วตฺวา พฺยติเรกโต ภควโต อนุปสงฺกมนการณํ อคุณเมว ทสฺเสม.

อธิกรูโปติ วิสิฏฺรูโป อุตฺตมสรีโร. ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนีโยติ อาห ‘‘ทสฺสนโยคฺโค’’ติ. ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโก. เตนาห ‘‘ปสาทชนนโต’’ติ. โปกฺขรสทฺโท อิธ สุนฺทรตฺเถ, สรีรตฺเถ จ นิรุฬฺโห. วณฺณสฺสาติ วณฺณธาตุยา. ปกาสนิเยน ปริสุทฺธนิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส วณฺณธาตุยํ ปวตฺตนโต ตนฺนิมิตฺตเมว วณฺณตา, สา จ วณฺณนิสฺสิตาติ อเภทวเสน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตเมน ปริสุทฺเธน วณฺเณนา’’ติ. สรีรํ ปน สนฺนิเวสวิสิฏฺํ กรจรณคีวาสีสาทิสมุทายํ, ตฺจ อวยวภูเตน สณฺานนิมิตฺเตน คยฺหติ, ตสฺมา ตนฺนิมิตฺตเมว โปกฺขรตาติ วุตฺตํ ‘‘สรีรสณฺานสมฺปตฺติยา’’ติ, อุตฺตมาย สรีรสณฺานสมฺปตฺติยาติปิ โยเชตพฺพํ. อตฺถวสา หิ ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม. สพฺเพสุ วณฺเณสุ สุวณฺณวณฺโณว อุตฺตโมติ อาห ‘‘ปริสุทฺธวณฺเณสุปิ เสฏฺเน สุวณฺณวณฺเณน สมนฺนาคโต’’ติ. ตถา หิ พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติ. ยสฺมา ปน วจฺฉสสทฺโท สรีราเภ ปวตฺตติ, ตสฺมา พฺรหฺมวจฺฉสีติ อุตฺตมสรีราโภ, สุวณฺณาโภ อิจฺเจว อตฺโถ. อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสเนว สรีเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ, น พฺรหฺมุชุคตฺตตํ. โอกาโสติ สพฺพงฺคปจฺจงฺคฏฺานํ. อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, อวยวปาริปูริยา จ ทสฺสนสฺส โอกาโส น ขุทฺทโกติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สพฺพาเนวา’’ติอาทิ.

สีลนฺติ ยมนิยมลกฺขณํ สีลํ, ตํ ปนสฺส รตฺตฺุตาย วุทฺธํ วทฺธิตนฺติ วิเสสโต ‘‘วุทฺธสีลี’’ติ วุตฺตํ. วุทฺธสีเลนาติ สพฺพทา สมฺมาโยคโต วุทฺเธน ธุวสีเลน. เอวฺจ กตฺวา ปทตฺตยมฺเปตํ อธิปฺเปตตฺถโต วิสิฏฺํ โหติ, สทฺทตฺถมตฺตํ ปน สนฺธาย ‘‘อิทํ วุทฺธสีลีปทสฺเสว เววจน’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺจสีลโต ปรํ ตตฺถ สีลสฺส อภาวโต, เตสมชานนโต จ ‘‘ปฺจสีลมตฺตเมวา’’ติ อาห.

วาจาย ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนตา เอว สุนฺทรภาโวติ วุตฺตํ ‘‘สุนฺทรา ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา’’ติ. านกรณสมฺปตฺติยา, สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กสฺสจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อกฺขรเมว หิ ตํตทตฺถวาจกภาเวน ปริจฺฉินฺนํ ปทํ. อถ วา ปทเมว อตฺถสฺส พฺยฺชกตฺตา พฺยฺชนํ, สิถิลธนิตาทิอกฺขรปาริปูริยา จ ปทพฺยฺชนสฺส ปริมณฺฑลตา, ปริมณฺฑลํ ปทพฺยฺชนเมติสฺสาติ ตถา. อปิจ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิ, ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ, เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนา. อตฺถวิฺาปเน สาธนตาย วาจาว กรณํ วากฺกรณนฺติ ตุลฺยาธิกรณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทาหรณโฆโส’’ติ วุตฺตํ, วจีเภทสทฺโทติ อตฺโถ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, เตน วา ภาสิตพฺพสฺส อตฺถสฺส คุณปริปุณฺณภาเวน ปูเร คุเณหิ ปริปุณฺณภาเว ภวาติ โปรี. ปุน ปุเรติ ราชธานีมหานคเร. ภวตฺตาติ สํวฑฺฒตฺตา. สุขุมาลตฺตเนนาติ สุขุมาลภาเวน, อิมินา ตสฺสา วาจาย มุทุสณฺหตฺตมาห. อปลิพุทฺธายาติ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปริโยนทฺธาย, เหตุคพฺภปทเมตํ. ตโต เอว หิ ยถาวุตฺตโทสาภาโวติ. ฑํเสตฺวา วิย เอกเทสกถนํ สนฺทิฏฺํ, สณิกํ จิรายิตฺวา กถนํ วิลมฺพิตํ, ‘‘สนฺนิทฺธวิลมฺพิตาที’’ติปิ ปาโ. สทฺเทน อชนกํ วจินํ, มมฺมกสงฺขาตํ วา เอกกฺขรเมว ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารณํ สนฺนิทฺธํ. อาทิสทฺเทน ทุกฺขลิตานุกฑฺฒิตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. เอฬาคเฬนาติ เอฬาปคฺฆรเณน. ‘‘เอฬา คฬนฺตี’’ติ วุตฺตสฺเสว ทฺวิธา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ลาลา วา ปคฺฆรนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปสฺเส’ฬมูคํ อุรคํ ทุชิวฺห’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๗.๔๙) วิย หิ เอฬาสทฺโท ลาลาย, เขเฬ จ ปวตฺตติ. เขฬผุสิตานีติ เขฬพินฺทูนิ.

ตตฺรายมฏฺกถามุตฺตกนโย – เอลนฺติ โทโส วุจฺจติ ‘‘ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๘, ๑๙๔) วิย. ทุปฺปฺา จ สโทสเมว กถํ กเถนฺตา เอลํ ปคฺฆราเปนฺติ, ตสฺมา เตสํ วาจา เอลคฬา นาม โหติ, ตพฺพิปรีตายาติ อตฺโถ. ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย อตฺถปาริปูรึ วทติ. วิฺาปนสทฺเทน เอตสฺส สมฺพนฺโธ.

ชราชิณฺณตาย ชิณฺโณติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิภาวมาปาทิโต. วุทฺธิมริยาทปฺปตฺโตติ วุทฺธิยา ปริจฺเฉทํ ปริยนฺตํ ปตฺโต. ชาติมหลฺลกตายาติ อุปปตฺติยา มหลฺลกภาเวน. เตนาห ‘‘จิรกาลปฺปสุโต’’ติ. อทฺธสทฺโท อทฺธานปริยาโย ทีฆกาลวาจโก. กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ราชูนํ รชฺชปสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถ. ‘‘อทฺธคโต’’ติ วตฺวาปิ กตํ วโยคหณํ โอสานวยาเปกฺขนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺโต’’ติ. ปจฺฉิโม ตติยภาโคติ วสฺสสตสฺส ติธา กเตสุ ภาเคสุ ตติโย โอสานภาโค. ปจฺเจกํ เตตฺตึสวสฺสโต จ อธิกมาสปกฺขาทิปิ วิภชียติ, ตสฺมา สตฺตสฏฺิเม วสฺเส ยถารหํ ลพฺภมานมาสปกฺขทิวสโต ปฏฺาย ปจฺฉิมวโย เวทิตพฺโพ. อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘สตฺตสฏฺิวสฺสโต ปฏฺาย ปจฺฉิมวโย โกฏฺาโส’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) วุตฺตํ. อิตรถา หิ ‘‘ปจฺฉิมวโย นาม วสฺสสตสฺส ปจฺฉิโม ตติยภาโค’’ติ อฏฺกถาวจเนน วิโรโธ ภเวยฺยาติ.

เอวํ เกวลชาติวเสน ปมวิกปฺปํ วตฺวา คุณมิสฺสกวเสนปิ ทุติยวิกปฺปํ วทนฺเตน ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตาติ อาห ‘‘ชิณฺโณติ โปราโณ’’ติอาทิ. จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวโยติ จิรกาลํ ปวตฺตกุลปริวฏฺโฏ, เตนาสฺส กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาห. ‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ อิมินา ชาติวุทฺธิยา วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา จ ตโต สาติสยตฺตา ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. วกฺขมานํ ปติ ปาริเสสคฺคหณฺเหตํ. ตถา ชาติมหลฺลกตายปิ เตเนว ปเทน วกฺขมานตฺตา, วิภวมหตฺตตาย จ อนวเสสิตตฺตา ‘‘มหลฺลโกติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคโต’’ติ อาห. มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ยุตฺตปฏิปตฺติวีถึ อโวกฺกมฺม จรณวเสน อุปคโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘พฺราหฺมณาน’’นฺติอาทินา. ชาติวุทฺธภาวมนุปฺปตฺโต, ตมฺปิ อนฺติมวยํ ปจฺฉิมวยเมว อนุปฺปตฺโตติ สาธิปฺปายโยชนา. อิมินา หิ ปจฺฉิมวยวเสน ชาติวุทฺธภาวํ ทสฺเสตีติ.

พุทฺธคุณกถาวณฺณนา

๓๐๔. ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธึ ยุคคฺคาหวเสน ปนมฺปิ น มาทิสานํ ปณฺฑิตชาตีนมนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสวเสน ปนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โข ปน เมต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เยปิ คุณา อตฺตโน คุเณหิ สทิสา, เตปิ คุเณ อุตฺตริตเรเยว มฺมาโน ปกาเสตีติ สมฺพนฺโธ. สทิสาติ จ เอกเทเสน สทิสา. น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อฺเสุ ลพฺภนฺติ. ‘‘โก จาห’’นฺติอาทิ อุตฺตริตราการทสฺสนํ. อหฺจ กีทิโส นาม หุตฺวา สทิโส ภวิสฺสามิ, สมณสฺส…เป… คุณา จ กีทิสา นาม หุตฺวา สทิสา ภวิสฺสนฺตีติ สาธิปฺปายโยชนา. เกจิ นวํ ปาํ กโรนฺติ, อยเมว มูลปาโ ยถา ตํ อมฺพฏฺสุตฺเต ‘‘โก จาหํ โภ โคตม สาจริยโก, กา จ อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา’’ติ. อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิเส คุเณ, ‘‘ปกาเสตี’’ติ อิมินาว สมฺพนฺโธ. เอกนฺเตเนวาติ สทิสคุณานํ วิย ปสงฺคาภาเวน.

เอวํ นิยาเมนฺโต โสณทณฺโฑ อิทํ อตฺถชาตํ ทีเปติ. ยถา หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การเณ. เตนาห ‘‘ตสฺมา มยเมว อรหามา’’ติ. โคปทกนฺติ คาวิยา ขุรฏฺาเน ิตอุทกํ. คุเณติ สทิสคุเณปิ, ปเคว อสทิสคุเณ.

สฏฺิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํ. ธมฺมปทฏฺกถาทีสุ (ธ. ป. อฏฺ. ๑๖) ปน กตฺถจิ ภควโต อสีติกุลสหสฺสตาวจนํ เอเกกปกฺขเมว สนฺธายาติ เวทิตพฺพํ.

สุธามฏฺโปกฺขรณิโยติ สุธาย ปริกมฺมกตา โปกฺขรณิโย. สตฺตรตนานนฺติ สตฺตหิ รตเนหิ. ปูรโยเค หิ กรณตฺเถ พหุลํ ฉฏฺีวจนํ. ปาสาทนิยูหาทโยติ อุปริปาสาเท ิตตุลาสีสาทโย. ‘‘สตฺตรตนาน’’นฺติ อธิกาโร, อเภเทปิ เภทโวหาโร เอส. กุลปริยาเยนาติ สุทฺโธทนมหาราชสฺส อสมฺภินฺนขตฺติยกุลานุกฺกเมน. เตสุปีติ จตูสุ นิธีสุปิ. คหิตํ คหิตํ านํ ปูรติเยว ธเนน ปากติกเมว โหติ, น อูนํ.

ภทฺทเกนาติ สุนฺทเรน. ปจฺฉิมวเย วุตฺตนเยน ปมวโย เวทิตพฺโพ. มาตาปิตูนํ อนิจฺฉาย ปพฺพชฺชาว อนาทโร เตน ยุตฺเต อตฺเถ สามิวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอเตสนฺติ มาตาปิตูนํ. กนฺทิตฺวาติ ‘‘กหํ ปิยปุตฺตกา’’ติอาทินา ปริเทวิตฺวา.

อปริมาโณเยวาติ ‘‘เอตฺตโก เอโส’’ติ เกนจิ ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยตาย อปริจฺฉินฺโนเยว. ทฺเว เวฬู อโธกฏิมตฺตกเมว โหนฺตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ เวฬูนํ อุปริ กฏิมตฺตเมวา’’ติ. ปารมิตานุภาเวน พฺราหฺมณสฺส เอว ปฺายติ, ภควา ปน ตทา ปกติปฺปมาโณวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺายมาโน’’ติ วุตฺตมิว ทิสฺสติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ‘‘น หี’’ติอาทินา ปารมิตาพเลเนว เอวํ อปริมาณตา, น อิทฺธิพเลนาติ ทสฺเสตี’’ติ วทนฺติ. อตุโลติ อสทิโส. ‘‘ธมฺมปเท คาถมาหา’’ติ กตฺถจิ ปาโ อยุตฺโตว. น หิ ธมฺมปเท อยํ คาถา ทิสฺสติ. สุธาปิณฺฑิยตฺเถราปทานาทีสุ (อป. ๑.๑๐.สุธาปิณฺฑิยตฺเถราปทาน) ปนายํ คาถา อาคตา, สา จ โข อฺวตฺถุสฺมึ เอว, น อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ, ตสฺมา ปาฬิวเสน สงฺคีติมนารุฬฺหา ปกิณฺณกเทสนาเยวายํ คาถาติ ทฏฺพฺพํ.

ตตฺถ เต ตาทิเสติ ปริยายวจนเมตํ ‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒๗.๒๑) วิย, ‘‘เอตาทิเส’’ติปิ ปนฺติ, ตทสุนฺทรํ อปทานาทีสุ ตถา อทิสฺสนโต. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต กุโตจิปิ อภเย เต ตาทิเส ปูชยโต เอตฺถ อิทํ ปุฺํ เกนจิ มหานุภาเวน อปิ สงฺขาตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.

พาหนฺตรนฺติ ทฺวินฺนํ พาหูนมนฺตรํ. ทฺวาทส โยชนสตานีติ ทฺวาทสาธิกานิ โยชนสตานิ. พหลนฺตเรนาติ สมนฺตา สรีรปริณาหปฺปมาเณน. ปุถุลโตติ วิตฺถารโต. องฺคุลิปพฺพานีติ เอเกกานิ องฺคุลิปพฺพานิ. ภมุกนฺตรนฺติ ทฺวินฺนํ ภมุกานมนฺตรํ. มุขํ วิตฺถารโต ทฺวิโยชนสตํ ปริมณฺฑลโต วิสุํ วุตฺตตฺตา. ‘‘เอทิโส ภควา’’ติ ยา ปเรหิ วุตฺตา กถา, ตสฺสา อนุรูปนฺติ ยถากถํ, อิมินา อฺเหิ วุตฺตํ ภควโต วณฺณกถํ สุตฺวา โอโลเกตุกามตาย อาคโตติ ทสฺเสติ, ยถากถนฺติ วา กีทิสํ. ‘‘ยถากถํ ปน ตุมฺเห ภิกฺขเว สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ผาสุกํ วสฺสํ วสิตฺถา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑๙๔) วิย หิ ปุจฺฉายํ เอส นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโต.

คนฺธกุฏิปริเวเณติ คนฺธกุฏิยา ปริเวเณ, คนฺธกุฏิโต พหิ ปริเวณพฺภนฺตเรติ อตฺโถ. ตตฺถาติ มฺจเก. ‘‘สีหเสยฺยํ กปฺเปสี’’ติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต, วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถา รูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๐๔) เอวํ อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘ตเทตํ ‘น มยา อสุรินฺท อโธมุเขน ปารมิโย ปูริตา, อุทฺธคฺคเมว กตฺวา ทานํ ทินฺน’’นฺติ อฏฺกถาวจเนน อจฺจนฺตเมว วิรุทฺธํ โหติ. เอตฺหิ คนฺธกุฏิทฺวารวิวรณาทีสุ วิย ปารมิตานุภาวสิทฺธิทสฺสนํ, อฺถา ตเทว วจนํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อโธมุเขนาติ โอสกฺกิตวีริยตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อุทฺธคฺคเมวาติ อโนสกฺกิตวีริยตํ, อุพฺภโกฏิกํ กตฺวาติ อตฺโถ. ตทา ราหุ อุปาสกภาวํ ปฏิเวเทสีติ อาห ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติอาทิ.

กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยํ นิรุตฺตินเยน, อโตเยว อุตฺตมตา ปริสุทฺธตาติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมํ ปริสุทฺธ’’นฺติ. อนวชฺชฏฺเน กุสลํ, น สุขวิปากฏฺเน ตสฺส อรหตมสมฺภวโต. กุสลสีเลนาติ อนวชฺเชเนว วิทฺธสฺตสวาสนกิเลเสน สีเลน. เอวฺจ กตฺวา ปทจตุกฺกมฺเปตํ อธิปฺเปตตฺถโต วิสิฏฺํ โหติ, สทฺทตฺถมตฺตํ ปน สนฺธาย ‘‘อิทมสฺส เววจน’’นฺติ วุตฺตํ.

กตฺถจิ จตุราสีติปาณสหสฺสานิ, กตฺถจิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘ภควโต เอเกกาย ธมฺมเทสนายา’’ติอาทิมาห. มหาสมยสุตฺต (ที. นิ. ๒.๓๓๑ อาทโย) มงฺคลสุตฺต- (ขุ. ปา. ๕.๑ อาทโย; สุ. นิ. ๒๖๑ อาทโย) เทสนาทีสุ หิ จตุวีสติยา าเนสุ อสงฺขฺเยยฺยา อปริเมยฺยา เทวมนุสฺสา มคฺคผลามตํ ปิวึสุ. โกฏิสตสหสฺสาทิปริมาเณนปิ พหู เอว, นิทสฺสนวเสน ปเนวํ วุตฺตํ. ตสฺมา อนุตฺตรสิกฺขาปกภาเวน ภควา พหูนํ อาจริโย, เตสํ อาจริยภูตานํ สาวกานมาจริยภาเวน สาวกเวเนยฺยานํ ปาจริโย. ภควตา หิ ทินฺนนเย ตฺวา สาวกา เวเนยฺยํ วิเนนฺติ, ตสฺมา ภควาว เตสํ ปธาโน อาจริโยติ.

วทนฺตสฺสาธิปฺเปโตว อตฺโถ ปมาณํ, น ลกฺขณหาราทิวิสโยติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อิมสฺส วา ปูติกายสฺสา’’ติ ปาาวสาเน เปยฺยาลํ กตฺวา ‘‘เกลนา ปฏิเกลนา’’ติ วุตฺตํ. อยฺหิ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคปาฬิ (วิภ. ๘๕๔) ‘‘พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา’’ติอาทิ เปยฺยาลวเสน คยฺหติ. ตตฺถ อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส วา มนุสฺสสรีรสฺส. ยถา หิ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ ตฺเวว, อูรุปฺปมาณาปิ จ คโลจิลตา ‘‘ปูติลตา’’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เอวํ สุวณฺณวณฺโณปิ มนุสฺสสรีโร ‘‘ปูติกาโย’’ ตฺเวว, ตสฺส มณฺฑนาติ อตฺโถ. เกลนาติ กีฬนา. ‘‘เกลายนา’’ติปิ ปนฺติ. ปฏิเกลนาติ ปฏิกีฬนา. จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํ, จาปลฺลํ วา, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล วสฺสสติโกปิ สมาโน ตทหุชาตทารโก วิย โหติ, ตสฺเสทมธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ.

อปาเป ปุเร กโรติ, น วา ปาปํ ปุเร กโรตีติ อปาปปุเรกฺขาโรติ ยุตฺตายุตฺตสมาเสน ทุวิธมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปาเป นวโลกุตฺตรธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปาเปติ จ ปาปปฏิปกฺเข, ปาปวิรหิเต วา. พฺรหฺมนิ เสฏฺเ ภควติ ภวา ตสฺส ธมฺมเทสนาวเสน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา, พฺรหฺมุโน วา ภควโต อปจฺจํ ครุกรณาทินา, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติยา จ, พฺรหฺมํ วา เสฏฺํ อริยมคฺคํ ชานาตีติ พฺรหฺมฺา, อริยสาวกสงฺขาตา ปชา. เตนาห ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติอาทิ. พฺราหฺมณปชายาติ พหิตปาปปชาย. ‘‘อปาปปุเรกฺขาโร’’ติ เอตฺถ ‘‘ปุเรกฺขาโร’’ติ ปทมธิกาโรติ ทสฺเสติ ‘‘เอติสฺสาย จ ปชาย ปุเรกฺขาโร’’ติ อิมินา. -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ ‘‘น เกวลํ อปาปปุเรกฺขาโร เอว, อถ โข พฺรหฺมฺาย จ ปชาย สมฺพนฺธภูตาย ปุเรกฺขาโร’’ติ. ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํ. ‘‘อปาปปุเรกฺขาโร’’ติ อิทํ ‘‘พฺรหฺมฺาย ปชายา’’ติ อิมินาว สมฺพนฺธิตพฺพํ, น จ ปจฺเจกมตฺถทีปกํ, ปกติพฺราหฺมณชาติวเสนปิ เจตสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. อยุตฺตสมาโส จายํ. ปาปนฺติ ปาปกมฺมํ, อหิตํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ตสฺส สมฺพนฺธิเปกฺขตฺตา กสฺสา อปาปปุเรกฺขาโรติ ปุจฺฉาย เอวมาหาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตนา’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํ. พฺราหฺมณปชายาติ พฺราหฺมณชาติปชาย.

รฺชนฺติ อฏฺฏํ ภชนฺติ ราชาโน เอเตนาติ รฏฺํ, เอกสฺส รฺโ รชฺชภูตกาสิโกสลาทิมหาชนปทา. ชนา ปชฺชนฺติ สุขชีวิกํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ ชนปโท, เอกสฺส รฺโ รชฺเช เอเกกโกฏฺาสภูตา อุตฺตรปถทกฺขิณปถาทิขุทฺทกชนปทา. ตตฺถาติ ตถา อาคเตสุ. ปุจฺฉายาติ อตฺตนา อภิสงฺขตาย ปุจฺฉาย. วิสฺสชฺชนาสมฺปฏิจฺฉเนติ วิสฺสชฺชนาย อตฺตโน าเณน สมฺปฏิคฺคหเณ. เกสฺจิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ, าณปริปากํ, จิตฺตาจารฺจ ตฺวา ภควาว ปุจฺฉาย อุสฺสาหํ ชเนตฺวา วิสฺสชฺเชตีติ อธิปฺปาโย.

‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺย’’นฺติอาทิ นิกฺเขปกณฺฑปาฬิ (ธ. ส. ๑๓๕๐). อทฺธานทรถนฺติ ทีฆมคฺคาคมนปริสฺสมํ. อสฺสาติ ภควโต, มุขปทุมนฺติ สมฺพนฺโธ. พาลาตปสมฺผสฺสเนเนวาติ อภินวุคฺคตสูริยรํสิสมฺผสฺสเนน อิว. ตถา หิ สูริโย ‘‘ปทฺมพนฺธู’’ติ โลเก ปากโฏ, จนฺโท ปน ‘‘กุมุทพนฺธู’’ติ. ปุณฺณจนฺทสฺส สิริยา สมานา สิรี เอตสฺสาติ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ. กถํ นิกฺกุชฺชิตสทิสตาติ อาห ‘‘สมฺปตฺตายา’’ติอาทิ. เอตฺถ ปน ‘‘เอหิ สฺวาคตวาที’’ติ อิมินา สุขสมฺภาสปุพฺพกํ ปิยวาทิตํ ทสฺเสติ, ‘‘สขิโล’’ติ อิมินา สณฺหวาจตํ, ‘‘สมฺโมทโก’’ติ อิมินา ปฏิสนฺธารกุสลตํ, ‘‘อพฺภากุฏิโก’’ติ อิมินา สพฺพตฺเถว วิปฺปสนฺนมุขตํ, ‘‘อุตฺตานมุโข’’ติ อิมินา สุขสลฺลาปตํ, ‘‘ปุพฺพภาสี’’ติ อิมินา ธมฺมานุคฺคหสฺส โอกาสกรเณน หิตชฺฌาสยตํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ.

ยตฺถ กิราติ เอตฺถ กิร-สทฺโท อรุจิสูจเน –

‘‘ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย;

เต ธมฺมารมฺมณา นาม, เย’สํ รูปาทโย กิรา’’ติ. –

อาทีสุ (อภิธมฺมาวตาร-อฏฺกถายํ อารมฺมณวิภาเค ฉฏฺอนุจฺเฉเท – ๗๗) วิย, เตน ภควตา อธิวุตฺถปเทเส น เทวตานุภาเวน มนุสฺสานํ อนุปทฺทวตา, อถ โข พุทฺธานุภาเวนาติ ทสฺเสติ. พุทฺธานุภาเวเนว หิ ตา อารกฺขํ คณฺหนฺติ. ปํสุปิสาจกาทโยติ ปํสุนิสฺสิตปิสาจกาทโย. อาทิสทฺเทน ภูตรกฺขสาทีนํ คหณํ. อิทานิ พุทฺธานุภาวเมว ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อนุสาสิตพฺโพ สงฺโฆ นาม สพฺโพปิ เวเนยฺยชนสมูโห. สยํ อุปฺปาทิโต สงฺโฆ นาม นิพฺพตฺติตอริยปุคฺคลสมูโห. ‘‘ตาทิโส’’ติ อิมินา ‘‘สยํ วา อุปฺปาทิโต’’ติ วุตฺตวิกปฺโป เอว ปจฺจามฏฺโ อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธวาติ กตฺวา, ตสฺมา ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา’’ติ วิกปฺปนฺตรคหณนฺติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๐๔) วุตฺตํ. ตตฺรายมธิปฺปาโย – กามํ ‘‘คณี’’ติ อิทํ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปทสฺเสว เววจนํ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ยถาวุตฺตวิกปฺปทฺวเย ทุติยวิกปฺปเมว ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตาทิโสวสฺส คโณ อตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา อวสิฏฺสฺสปิ ปมวิกปฺปสฺส สงฺคหณตฺถํ ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา เววจนเมต’’นฺติ วุตฺตนฺติ. เอวมฺปิ วทนฺติ – ธมฺมเสนาปติตฺเถราทีนํ ปจฺเจกคณีนํ คณํ, สุตฺตนฺติกาทิคณํ วา สนฺธาย ‘‘ตาทิโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ หิ สพฺโพว ภิกฺขุคโณ อนุสาสิตพฺโพ นาม, นิพฺพตฺติตอริยคโณ ปน สยํ อุปฺปาทิโต นาม, ตสฺมา ‘‘ตาทิโส’’ติ อิมินา วิกปฺปทฺวยสฺสาปิ ปจฺจามสนํ อุปปนฺนํ โหติ. เอวํ ปททฺวยสฺส วิเสสตฺถตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพถา สมานตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมปทสฺเสวา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ. ปูรณมกฺขลิอาทีนํ พหูนํ ติตฺถกรานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. อเจลกาทิมตฺตเกนปิ การเณนาติ นิจฺโจฬตาทิมตฺตเกนปิ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺตาทิสมาโรปนลกฺขเณน การเณน.

นวกาติ อภินวา. ปาหุนกาติ ปเหณกํ ปฏิคฺคณฺหิตุมนุจฺฉวิกา, เอเตน ทุวิเธสุ อาคนฺตุเกสุ ปุเรตรมาคตวเสน อิธ อติถิโน, น โภชนเวลายมาคตวเสน อพฺภาคตาติ ทสฺเสติ. ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ, ธาตฺวตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ชานามี’’ติ วุตฺตํ.

กปฺปมฺปีติ อายุกปฺปมฺปิ, ภเณยฺย เจติ สมฺพนฺโธ. จิรํ จิรกาเล กปฺโป ขีเยถ, ทีฆมนฺตเร ทีฆกาลนฺตเรปิ ตถาคตสฺส วณฺโณ น ขีเยถาติ โยชนา. ‘‘จิร’’นฺติ เจตฺถ วตฺตพฺเพปิ ฉนฺทหานิภยา รสฺสตฺถํ นิคฺคหิตโลโป, อติทีฆกาลํ วา สนฺธาย ‘‘จิรทีฆมนฺตเร’’ติ วุตฺตํ, อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพเมตํ, กิริยารหาทิโยเค วิย จ อนฺตรโยเค อธิกกฺขรปาโท อนุปวชฺโช, อยฺจ คาถา อภูตปริกปฺปนาวเสน อฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓; พุ. วํ. อฏฺ. ๔.๔; จริยา. อฏฺ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา; อป. อฏฺ. ๒.๗.๒๐) วุตฺตา ตถา ภาสมานสฺส อภาวโต.

๓๐๕. นฺติ อาจริยํ. อลํ-สทฺโท อิธ อรหตฺโถ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๗๒; สํ. นิ. ๒.๑๓๔, ๑๔๓) วิยาติ อาห ‘‘ยุตฺตเมวา’’ติ. ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภุฺชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํ. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ทสฺเสติ ‘‘ตํ คเหตฺวา’’ติ อิมินา. ปาฬิยํ ปุฏํเสนปิ กุลปุตฺเตนาติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน ปุฏํเสนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อํเสนา’’ติอาทิ อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํ, วหนฺเตน กุลปุตฺเตน อุปสงฺกมิตุํ อลเมวาติ อตฺโถ.

โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา

๓๐๖-๗. น อิธ ติโร-สทฺโท ‘‘ติโรกุฑฺเฑ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๒๕) วิย พหิอตฺโถติ อาห ‘‘อนฺโตวนสณฺเฑ คตสฺสา’’ติ. ตตฺถ วิหาโรปิ วนสณฺฑปริยาปนฺโนติ ทสฺเสติ ‘‘วิหารพฺภนฺตรํ ปวิฏฺสฺสา’’ติ อิมินา. เอเต อฺชลึ ปณาเมตฺวา นิสินฺนา มิจฺฉาทิฏฺิวเสน อุภโตปกฺขิกา, ‘‘อิตเร ปน สมฺมาทิฏฺิวเสน เอกโตปกฺขิกา’’ติ อตฺถโต อาปนฺโน โหติ. ทลิทฺทตฺตา, าติปาริชุฺาทินา ชิณฺณตฺตา จ นามโคตฺตวเสน อปากฏา หุตฺวา ปากฏา ภวิตุกามา เอวมกํสูติ อธิปฺปาโย. เกราฏิกาติ สา. ตตฺถาติ ทฺวีสุ ชเนสุ. ตโตติ วิสฺสาสโต, ทานโต วา.

พฺราหฺมณปฺตฺติวณฺณนา

๓๐๙. อโนนตกายวเสน ถทฺธคตฺโต, น มานวเสน. เตน ปาฬิยํ วกฺขติ ‘‘อพฺภุนฺนาเมตฺวา’’ติ. เจโตวิตกฺกํ สนฺธาย จิตฺตสีเสน ‘‘จิตฺตํ อฺาสี’’ติ วุตฺตํ. วิฆาตนฺติ จิตฺตทุกฺขํ.

๓๑๑. สกสมเยติ พฺราหฺมณลทฺธิยํ. มียมาโนติ มริยมาโน. ทิฏฺิสฺชานเนเนวาติ อตฺตโน ลทฺธิสฺชานเนเนว. สุชนฺติ โหมทพฺพึ, นิพฺพจนํ วุตฺตเมว. คณฺหนฺเตสูติ ชุหนตฺถํ คณฺหนเกสุ, อิรุวิชฺเชสูติ อตฺโถ. อิรุเวทวเสน โหมกรณโต หิ ยฺยชกา ‘‘อิรุวิชฺชา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปโม วาติ ตตฺถ สนฺนิปติเตสุ สุชากิริยายํ สพฺพปธาโน วา. ทุติโย วาติ ตทนนฺตริโก วา. ‘‘สุช’’นฺติ อิทํ กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สุชายา’’ติ. อคฺคิหุตฺตมุขตาย ยฺสฺส ยฺเ ทิยฺยมานํ สุชามุเขน ทิยฺยติ. วุตฺตฺจ ‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยฺา, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุข’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๔๐๐). ตสฺมา ‘‘ทิยฺยมาน’’นฺติ อยํ ปาเสโส วิฺายตีติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๑๑) วุตฺตํ. อปิจ สุชาย ทิยฺยมานํ สุชนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ เอวมาห. โปราณาติ อฏฺกถาจริยา. ปุริมวาเท เจตฺถ ทานวเสน ปโม วา ทุติโย วา, ปจฺฉิมวาเท อาทานวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. วิเสสโตติ วิชฺชาจรณวิเสสโต, น พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตวิชฺชาจรณมตฺตโต. อุตฺตมพฺราหฺมณสฺสาติ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาย อุกฺกฏฺพฺราหฺมณสฺส. ยถาธิปฺเปตสฺส หิ วิชฺชาจรณวิเสสทีปกสฺส ‘‘กตมํ ปน ตํ พฺราหฺมณสีลํ, กตมา สา ปฺา’’ติอาทิวจนสฺส โอกาสกรณตฺถเมว ‘‘อิเมสํ ปน พฺราหฺมณ ปฺจนฺนํ องฺคาน’’นฺติอาทิวจนํ ภควา อโวจ, ตสฺมา ปธานวจนานุรูปมนุสนฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๓๑๓. อปวทตีติ วณฺณาทีนิ อปเนตฺวา วทติ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิกฺขิปตี’’ติ วุตฺตํ. อิทนฺติ ‘‘มา ภวํ โสณทณฺโฑ เอวํ อวจา’’ติอาทิวจนํ. พฺราหฺมณสมยนฺติ พฺราหฺมณสิทฺธนฺตํ. มา ภินฺทีติ มา วินาเสสิ.

๓๑๖. สโมเยว หุตฺวา สโมติ สมสโม, สพฺพถา สโมติ อตฺโถ. ปริยายทฺวยฺหิ อติสยตฺถทีปกํ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, รูปรูป’’นฺติ. เอกเทสมตฺตโต ปน องฺคเกน มาณเวน เตสํ สมภาวโต ตํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘เปตฺวา เอกเทสมตฺต’’นฺติอาทิมาห. กุลโกฏิปริทีปนนฺติ กุลสฺส อาทิปริทีปนํ. ยสฺมา อตฺตโน ภคินิยา…เป… น ชานิสฺสติ, ตสฺมา น ตสฺส มาตาปิตุมตฺตํ สนฺธาย วทติ, กุลโกฏิปริทีปนํ ปน สนฺธาย วทตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อตฺถภฺชนก’’นฺติ อิมินา กมฺมปถปตฺตํ วทติ. คุเณติ ยถาวุตฺเต ปฺจสีเล. อถาปิ สิยาติ ยทิปิ ตุมฺหากํ เอวํ ปริวิตกฺโก สิยา, ภินฺนสีลสฺสาปิ ปุน ปกติสีเล ิตสฺส พฺราหฺมณภาวํ วณฺณาทโย สาเธนฺตีติ เอวํ สิยาติ อตฺโถ. ‘‘สาเธตี’’ติ ปาเ ‘‘วณฺโณ’’ติ กตฺตา อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๑๖) อชฺฌาหโฏ, นิทสฺสนฺเจตํ. มนฺตชาตีสุปิ หิ เอเสว นโย. สีลเมวาติ ปุน ปกติภูตํ สีลเมว พฺราหฺมณภาวํ สาเธสฺสติ, กสฺมาติ เจ ‘‘ตสฺมึ หิ…เป… วณฺณาทโย’’ติ. ตตฺถ สมฺโมหมตฺตํ วณฺณาทโยติ วณฺณมนฺตชาติโย พฺราหฺมณภาวสฺส องฺคนฺติ สมฺโมหมตฺตเมตํ, อสมเวกฺขิตฺวา กถิตมิทํ.

สีลปฺากถาวณฺณนา

๓๑๗. กถิโต พฺราหฺมเณน ปฺโหติ ‘‘สีลวา จ โหตี’’ติอาทินา ทฺวินฺนเมว องฺคานํ วเสน ยถาปุจฺฉิโต ปฺโห ยาถาวโต วิสฺสชฺชิโต. เอตฺถาติ ยถาวิสฺสชฺชิเต อตฺเถ, องฺคทฺวเย วา. ตสฺสาติ โสณทณฺฑสฺส. ยทิ เอกมงฺคํ เปยฺย, อถ ปติฏฺาตุํ น สกฺกุเณยฺย. ยทิ ปน น เปยฺย, อถ สกฺกุเณยฺย, กึ ปเนส ตถา สกฺขิสฺสติ นุ โข, โนติ วีมํสนตฺถเมว เอวมาห, น ตุ เอกสฺส องฺคสฺส ปนียตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ตถา จาห ‘‘เอวเมตํ พฺราหฺมณา’’ติอาทิ. โธวิตตฺตาว ปริสุชฺฌนนฺติ อาห ‘‘สีลปริสุทฺธา’’ติ, สีลสมฺปตฺติยา สพฺพโส สุทฺธา อนุปกฺกิลิฏฺาติ อตฺโถ. กุโต ทุสฺสีเล ปฺา อสมาหิตตฺตา ตสฺส. กุโต วา ปฺารหิเต ชเฬ เอฬมูเค สีลํ สีลวิภาคสฺส, สีลปริโสธนูปายสฺส จ อชานนโต. เอฬา มุเข คฬติ ยสฺสาติ เอฬมูโค ข-การสฺส ค-การํ กตฺวา, เอลมุโข, เอลมูโก วา. อิติ พหุธา ปาโติ ภยเภรวสุตฺตฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๔๘) วุตฺโต. ปกฏฺํ อุกฺกฏฺํ าณํ ปฺาณนฺติ กตฺวา ปากติกํ าณํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ปฺาณ’’นฺติ วุตฺตํ. วิปสฺสนาทิาณฺหิ อิธาธิปฺเปตํ, ตเทตํ ปกาเรหิ ชานนโต ปฺาวาติ อาห ‘‘ปฺาเยวา’’ติ.

จตุปาริสุทฺธิสีเลน โธตาติ สมาธิปทฏฺาเนน จตุปาริสุทฺธิสีเลน สกลสํกิเลสมลวิสุทฺธิยา โธวิตา วิสุทฺธา. เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โธวตีติ สุชฺฌติ. สฏฺิอสีติวสฺสานีติ สฏฺิวสฺสานิ วา อสีติวสฺสานิ วา. มรณกาเลปิ, ปเคว อฺสฺมึ กาเล. มหาสฏฺิวสฺสตฺเถโร วิยาติ สฏฺิวสฺสมหาเถโร วิย. เวทนาปริคฺคหมตฺตมฺปีติ เอตฺถ เวทนาปริคฺคโห นาม ยถาอุปฺปนฺนํ เวทนํ สภาวสรสโต อุปธาเรตฺวา ปุน ปทฏฺานโต ‘‘อยํ เวทนา ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, โส จ ผสฺโส อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม’’ติ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ปวตฺติตวิปสฺสนา. เอวํ ปสฺสนฺเตน หิ สุเขน สกฺกา สา เวทนา อธิวาเสตุํ ‘‘เวทนา เอว เวทยตี’’ติ. เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ ยถาอุปฺปนฺนํ ทุกฺขเวทนํ อนุวตฺติตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา วีถิปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ตํ วิโนเทตฺวา. สํสุมารปติเตนาติ กุมฺภีเลน วิย ภูมิยํ อุเรน นิปชฺชมาเนน. ‘‘นาห’’นฺติอาทึ ตถา สีลรกฺขณเมว ทุกฺกรนฺติ กตฺวา วทติ. สีเล ปติฏฺิตสฺส หิ อรหตฺตํ หตฺถคตํเยว. ยถาห ‘‘สีเล ปติฏฺาย…เป… วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๙) จตูสุ ปุคฺคเลสุ อุคฺฆาฏิตฺุโน เอวายํ วิสโยติ อาห ‘‘อุคฺฆาฏิตฺุตายา’’ติ. ปฺาย สีลํ โธวิตฺวาติ สีลํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน ปฺาย สุวิโสธิตํ กตฺวา. สนฺตติมหามตฺตวตฺถุ ธมฺมปเท (ธ. ป. อฏฺ. ๒.สนฺติมหามตฺตวตฺถุ).

๓๑๘. ‘‘กสฺมา อาหา’’ติ อุปริเทสนาย การณํ ปุจฺฉติ. ลชฺชา นาม ‘‘สีลสฺส จ ชาติยา จ คุณโทสปฺปกาสเนน สมเณน โคตเมน ปุจฺฉิตปฺหํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ ปริสาย ปฺาตตา, สา ตถา วิสฺสชฺชิตุมสมตฺถตาย ภิชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ, ปมํ อลชฺชมาโนปิ อิทานิ ลชฺชิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ปรมนฺติ ปมาณํ. ‘‘เอตฺตกปรมา มย’’นฺติ ปทานํ ตุลฺยาธิกรณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต มย’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สีลปฺาณ’’นฺติ วจนเมว อมฺหากํ ปรมํ, ตทตฺถภูตานิ ปฺจสีลานิ, เวทตฺตยวิภาวนํ ปฺฺจ ลกฺขณาทิโต นิทฺธาเรตฺวา ชานนํ นตฺถิ, เกวลํ ตตฺถ วจีปรมาว มยนฺติ. อยํ ปเนตฺถ อฏฺกถามุตฺตกนโย – เอตฺตกปรมาติ เอตฺตกอุกฺกํสโกฏิกา, ปมํ ปฺหาวิสฺสชฺชนาว อมฺหากํ อุกฺกํสโกฏีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘มยา สกสมยวเสน ปฺโห วิสฺสชฺชิโต’’ติ. ปรนฺติ อติเรกํ. ภาสิตสฺสาติ วจนสฺส สทฺทสฺส.

อยํ ปน วิเสโสติ สีลนิทฺเทเส นิยฺยาตนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สีลมิจฺเจว นิยฺยาติต’’นฺติ. สามฺผลสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๑๕๐) หิ สีลํ นิยฺยาเตตฺวาปิ ปุน สามฺผลมิจฺเจว นิยฺยาติตํ. สพฺเพสมฺปิ มหคฺคตจิตฺตานํ าณสมฺปยุตฺตตฺตา, ฌานานฺจ ตํ สมฺปโยคโต ‘‘อตฺถโต ปฺาสมฺปทา’’ติ วุตฺตํ. ปฺานิทฺเทเส หิ ฌานปฺํ อธิฏฺานํ กตฺวา ปมํ วิปสฺสนาปฺา นิยฺยาติตา. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปฺายา’’ติอาทิ.

โสณทณฺฑอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๓๒๑. ทหโร ยุวาติ เอตฺถ ทหรวจเนน ปมโยพฺพนภาวํ ทสฺเสติ. ปมโยพฺพนกาลคโต หิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจติ. ปุตฺตสฺส ปุตฺโต นตฺตา นาม. นปฺปโหตีติ น สมฺปชฺชติ, ปุตฺตนตฺตปฺปมาโณปิ น โหตีติ อตฺโถ. ‘‘อาสนา เม ตํ วุฏฺาน’’นฺติ เอตสฺส อตฺถาปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘มม อคารเวนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตนฺติ อฺชลิปคฺคหณํ. อยฺหิ ยถา ตถา อตฺตโน มหาชนสฺส สมฺภาวนํ อุปฺปาเทตฺวา โกหฺเน ปเร วิมฺหาเปตฺวา ลาภุปฺปาทนํ นิชิคีสนฺโต วิจรติ, ตสฺมาสฺส อติวิย กุหกภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา กิรา’’ติอาทึ วทติ. อคารวํ นาม นตฺถีติ อคารววจนํ นาม นตฺถิ, นายํ ภควติ อคารเวน ‘‘อหฺเจว โข ปนา’’ติอาทิมาห, อถ โข อตฺตโน ลาภปริหานิภเยเนวาติ วุตฺตํ โหติ.

๓๒๒. ตงฺขณานุรูปายาติ ยาทิสี ตทา ตสฺส อชฺฌาสยปฺปวตฺติ, ตทนุรูปายาติ มชฺเฌปทโลเปน อตฺโถ. ตทา ตสฺส วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส ตาทิสสฺส าณปริปากสฺส อภาวโต เกวลํ อพฺภุทยสนฺนิสฺสิโต เอว อตฺโถ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา’’ติ, ปจฺจกฺขโต วิภาเวตฺวาติ อตฺโถ. กุสเล ธมฺเมติ เตภูมเก กุสลธมฺเม, อยเมตฺถ นิปฺปริยายโต อตฺโถ. ปริยายโต ปน ‘‘จตุภูมเก’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ โลกุตฺตรกุสลสฺสปิ อายตึ ลพฺภมานตฺตา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อายตึ นิพฺพานตฺถาย, วาสนาภาคิยาย วา’’ติ. ตตฺถาติ กุสเล ธมฺเม ยถาสมาทปิเต. นฺติ โสณทณฺฑพฺราหฺมณํ. สมุตฺเตเชตฺวาติ สมฺมเทว อุปรูปริ นิสาเนตฺวา ปุฺกิริยาย ติกฺขวิสทภาวมาปาเทตฺวา. ตํ ปน อตฺถโต ตตฺถ อุสฺสาหชนนเมว โหตีติ อาห ‘‘สอุสฺสาหํ กตฺวา’’ติ. ตาย จ สอุสฺสาหตายาติ เอวํ ปุฺกิริยาย สอุสฺสาหตา นิยมโต ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถสมฺปาทนีติ ยถาวุตฺตาย สอุสฺสาหตาย จ สมฺปหํเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฺเหิ จ วิชฺชมานคุเณหีติ เอวรูปา เต คุณสมงฺคิตา จ เอกนฺเตน ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถนิปฺผาทนีติ ตสฺมึ วิชฺชมาเนหิ, อฺเหิ จ คุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา สมฺมเทว หฏฺตุฏฺภาวมาปาเทตฺวาติ อตฺโถ.

ยทิ ภควา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิ, อถ กสฺมา โส วิเสสํ นาธิคจฺฉีติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘พฺราหฺมโณ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กุหกตายาติ วุตฺตนเยน โกหฺกตฺตา, อิมินา ปโยคสมฺปตฺติอภาวํ ทสฺเสติ. ยชฺเชวํ กสฺมา ภควา ตสฺส ตถา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสีติ ปฏิโจทนมฺปิ โสเธนฺโต ‘‘เกวลมสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เกวลนฺติ นิพฺเพธาเสกฺขภาคิเยน อสมฺมิสฺสํ. นิพฺพานตฺถายาติ นิพฺพานาธิคมตฺถาย, ปรินิพฺพานตฺถาย วา. อายตึ วิเสสาธิคมนูปายภูตา ปุฺกิริยาสุ ปริจยสงฺขาตา วาสนา เอว ภาโค, ตสฺมึ อุปายภาเวน ปวตฺตาติ วาสนาภาคิยา. น หิ ภควโต นิรตฺถกา จตุปฺปทิกคาถามตฺตาปิ ธมฺมเทสนา อตฺถิ. เตนาห ‘‘สพฺพา ปุริมปจฺฉิมกถา’’ติ. อาทิโต เจตฺถ ปภุติ ยาว พฺราหฺมณสฺส วิสฺสชฺชนาปริโยสานํ, ตาว ปุริมกถา, ภควโต ปน สีลปฺาวิสฺสชฺชนา ปจฺฉิมกถา. พฺราหฺมเณน วุตฺตาปิ หิ พุทฺธคุณาทิปฏิสฺุตฺตา กถา อายตึ นิพฺพานตฺถาย วาสนาภาคิยา เอวาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา

๓๒๓. เอวํ โสณทณฺฑสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ กูฏทนฺตสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โสณทณฺฑ สุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส กูฏทนฺตสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… มคเธสูติ กูฏทนฺตสุตฺต’’นฺติ อาห. ‘‘มคธา นาม ชนปทิโน ราชกุมารา’’ติอาทีสุ อมฺพฏฺสุตฺเต โกสลชนปทวณฺณนายํ อมฺเหหิ วุตฺตนโย ยถารหํ เนตพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มเคน สทฺธึ ธาวนฺตีติ มคธา, ราชกุมารา, มํเสสุ วา คิชฺฌนฺตีติ มคธา นิรุตฺตินเยน. รุฬฺหิโต, ปจฺจยโลปโต จ เตสํ นิวาสภูเตปิ ชนปเท วุทฺธิ น โหตีติ เนรุตฺติกา. ชนปทนาเมเยว พหุวจนํ, น ชนปทสทฺเท ชาติสทฺทตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ มคเธสุ ชนปเท’’ติ. อิโต ปรนฺติ ‘‘มคเธสู’’ติ ปทโต ปรํ ‘‘จาริกํ จรมาโน’’ติอาทิวจนํ. ปุริมสุตฺตทฺวเยติ อมฺพฏฺโสณทณฺฑสุตฺตทฺวเย. วุตฺตนยเมวาติ ยํ ตตฺถ อาคตสทิสํ อิธาคตํ, ตํ อตฺถวณฺณนาโต วุตฺตนยเมว, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อมฺพลฏฺิกา’’ติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒) วุตฺตตฺตา ‘‘อมฺพลฏฺิกา พฺรหฺมชาเล วุตฺตสทิสาวา’’ติ อาห.

ยฺาวาฏํ สมฺปาเทตฺวา มหายฺํ อุทฺทิสฺส สวิฺาณกานิ, อวิฺาณกานิ จ ยฺูปกรณานิ อุปฏฺปิตานีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหายฺโ อุปกฺขโฏ’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตํ ปเนตํ อุปกรณํ เตสํ ตถา สชฺชนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘สชฺชิโต’’ติ อิมินา. วจฺฉตรสตานีติ ยุวภาวปฺปตฺตานิ พลววจฺฉสตานิ. วจฺฉานํ วิเสสาติ หิ วจฺฉตรา, เต ปน วจฺฉา เอว โหนฺติ, น ทมฺมา, น จ พลีพทฺทาติ อาห ‘‘วจฺฉสตานี’’ติ. อยํ อาจริยมติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๒๓). ตร-สทฺโท วา อนตฺถโกติ วุตฺตํ ‘‘วจฺฉสตานี’’ติ. เอวฺหิ สพฺโพปิ วจฺฉปฺปเภโท สงฺคหิโต โหติ. เอเตติ อุสภาทโย อุรพฺภปริโยสานา. อเนเกสนฺติ อเนกชาติกานํ. มิคปกฺขีนนฺติ มหึสรุรุปสทกุรุงฺคโคกณฺณมิคานฺเจว โมรกปิฺชรวฏฺฏกติตฺติร ลาปาทิปกฺขีนฺจ. สงฺขฺยาวเสน อเนกตํ สตฺตสตคฺคหเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ ‘‘สตฺตสตฺตสตานี’’ติ วุตฺตํ, สตฺตสตานิ, สตฺตสตานิ จาติ อตฺโถ. ถูณนฺติ ยฺโปกรณานํ มิคปกฺขีนํ พนฺธนตฺถมฺภํ. ยูโปติปิ ตสฺส นามํ. เตนาห ‘‘ยูปสงฺขาต’’นฺติ.

๓๒๘. วิธาติ วิปฺปฏิสารวิโนทนา. โย หิ ยฺสงฺขาตสฺส ปุฺสฺส อุปกฺกิเลโส, ตสฺส วิธมนโต นิวารณโต นิโรธนโต วิธา วุจฺจนฺติ วิปฺปฏิสารวิโนทนา, ตา เอว ปุฺาภิสนฺทํ อวิจฺฉินฺทิตฺวา เปนฺตีติ ‘‘ปนา’’ติ จ วุตฺตา. อวิปฺปฏิสารโต เอว หิ อุปรูปริ ปุฺาภิสนฺทปฺปวตฺตีติ. ปนา เจตา ยฺสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ตีสุ กาเลสุ ปวตฺติยา ติปฺปการาติ อาห ‘‘ติฏฺปน’’นฺติ. ปริกฺขารสทฺโท เจตฺถ ปริวารปริยาโย ‘‘ปริกโรนฺติ ยฺํ อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ กตฺวา. เตนาห ‘‘โสฬสปริวาร’’นฺติ.

มหาวิชิตราชยฺกถาวณฺณนา

๓๓๖. ปุพฺเพ ภูตํ ภูตปุพฺพํ ยถา ‘‘ทิฏฺปุพฺพ’’นฺติ อาห ‘‘ปุพฺพจริต’’นฺติ, อตฺตโน ปุริมชาติสมฺภูตํ โพธิสมฺภารภูตํ ปุฺจริยนฺติ อตฺโถ. ตถา หิ ตสฺส อนุคามินิธิสฺส ถาวรนิธินา นิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติ. สทฺทวิทู ปน วทนฺติ ‘‘ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ กาลสตฺตมิยา เนปาติกปท’’นฺติ. อตีตกาเลติ หิ เตสํ มเตน อตฺโถ. อสฺสาติ อเนน. มหนฺตํ ปถวีมณฺฑลํ วิชิตนฺติ สมฺพนฺโธ. มหนฺตํ วา วิชิตํ ปถวีมณฺฑลมสฺส อตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘อนฺโตรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตสฺส รฏฺเ’’ติอาทีสุ วิย หิ วิชิตสทฺโท รชฺเช ปวตฺตติ, อิมินา ตสฺส เอกราชภาวํ ทีเปติ, น จกฺกวตฺติราชภาวํ สตฺตรตนสมฺปนฺนตาอวจนโต. ปาฬิยํ น เยน เกนจิ สนฺตกมตฺเตน อฑฺฒตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฑฺโฒ’’ติ วตฺวา ‘‘มหทฺธโน’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โย โกจี’’ติอาทิ. อฑฺฒตา หิ นาม วิภวสมฺปนฺนตฺตา สา จ ตํ ตทุปาทาย วุจฺจติ. ตถา มหทฺธนตาปีติ ตํ ถามปฺปตฺตํ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริมาณสงฺขฺเยนา’’ติ อาห. ภุฺชิตพฺพฏฺเน วิเสสโต กามา อิธ โภคา นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฺจกามคุณวเสนา’’ติ อิมินา. ปิณฺฑปิณฺฑวเสนาติ ภาชนาลงฺการาทิวิภาคํ อหุตฺวา เกวลํ ขณฺฑขณฺฑวเสน.

รูปํ อปฺเปตฺวา, อนปฺเปตฺวา วา มาสปฺปมาเณน กโต มาสโก. อาทิสทฺเทน ถาลกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. อเนกโกฏิสงฺขฺเยนาติ กหาปณานํ โกฏิสตาทิปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํ เหฏฺิมนฺเตน โกฏิสตปฺปมาเณเนว ขตฺติยมหาสาลภาวปฺปตฺติโต.

ตุฏฺีติ สุมนตา. อุปกรณสทฺโท เจตฺถ การณปริยาโย. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘นานาวิธาลงฺการสุวณฺณรชตภาชนาทิเภท’’นฺติ. อาทิสทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทีนิ สงฺคยฺหนฺติ, สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาเวฬุริยวชิรปวาฬานิ สตฺต รตนานีติ วทนฺติ. ยถาหุ –

‘‘สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา, มณิเวฬุริยานิ จ;

วชิรฺจ ปวาฬนฺติ, สตฺตาหุ รตนานิเม’’ติ.

สาลิวีหิอาทิ สตฺตธฺํ สานุโลมํ ปุพฺพนฺนํ นาม ปุเรกฺขตํ สสฺสผลนฺติ กตฺวา. ตพฺพิปริยายโต มุคฺคมาสาทิ ตทวเสสํ อปรนฺนํ นาม. อปรนฺนโต ปุพฺเพ ปวตฺตมนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ตโต อปรสฺมึ ปวตฺตมนฺนํ อปรนฺนํ. นฺน-การสฺส ปน ณฺณ-กาเร กเต ปุพฺพณฺณํ, อปรณฺณฺจาติ เนรุตฺติกา. ปุพฺพาปรภาโว ปเนเตสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน เวทิตพฺโพ. ปุริมํ ‘‘อฑฺโฒ มหทฺธโน ปหูตชาตรูปรชโต’’ติ วจนํ เทวสิกํ ปริพฺพยทานคหณาทิวเสน, ปริวตฺตนธนธฺวเสน จ วุตฺตํ, อิทํ ปน ‘‘ปหูตธนธฺโ’’ติ วจนํ นิธานคตธนวเสน, สงฺคหิตธฺวเสน จาติ อิมํ วิเสสํ สนฺธาย อยํ นโย ทสฺสิโต. วีสกหาปณมฺพณาทิเทวสิกวฬฺชนมฺปิ หิ มหาสาลลกฺขณํ.

อิทานิ ตพฺพิปรีตวเสน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ทุติยนโย อารทฺโธ. อิมินา เอว หิ ปุริมวจนํ นิธานคตธนวเสน, สงฺคหิตธฺวเสน จ วุตฺตนฺติ อตฺถโต สิทฺธํ โหติ. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ปหูตธนธฺโ’’ติ วจนํ. อสฺสาติ มหาวิชิตรฺโ. ทิวเส ทิวเส ปริภุฺชิตพฺพํ เทวสิกํ, ภาวนปุํสกเมตํ. ทาสกมฺมกรโปริสาทีนํ เวตฺตนานุปฺปทานํ ปริพฺพยทานํ. อิณโสธนาทิวเสน ธนธฺานมาทานํ คหณํ. อาทิสทฺเทน อิณทานาทีนํ สงฺคโห. ปริวตฺตนธนธฺวเสนาติ กยวิกฺกยกรเณน ปริวตฺติตพฺพานํ ธนธฺานํ วเสน. กตฺถจิ ปน สมุจฺจยวิรหิตปาโ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘ปริพฺพยทานคฺคหณาทิวเสนา’’ติ อิทํ ปริวตฺตนปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา ตาทิเสน วิธินา อิโต จิโต จ ปริวตฺเตตพฺพานํ ธนธฺานํ วเสนาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

โกฏฺํ วุจฺจติ ธฺฏฺปนฏฺานํ, ตเทว อคารํ ตถา. เตนาห ‘‘ธฺเน ปริปุณฺณโกฏฺาคาโร’’ติ. เอวํ สารคพฺภํ โกโส, ธฺฏฺปนฏฺานํ โกฏฺาคารนฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อฺถาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา อสิโน ติกฺขภาวปริหารโต ปริจฺฉโท ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รฺโ ติกฺขภาวปริหารกตฺตา จตุรงฺคินี เสนา ‘‘โกโส’’ติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธ โกโส’’ติอาทิ. ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๓๑๔) วุตฺตลกฺขเณน เจตฺถ หตฺถิอาทโย คเหตพฺพา. วตฺถโกฏฺาคารคฺคหเณเนว สพฺพสฺสปิ กุปฺปภณฺฑฏฺปนฏฺานสฺส คหิตตฺตา ‘‘โกฏฺาคารํ ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ชาตรูปรชตโต หิ อฺํ โลหอยทารุวิสาณวตฺถาทิกมสารทพฺพํ โคเปตพฺพโต ค-การสฺส ก-การํ กตฺวา กุปฺปํ วุจฺจติ. ชาตรูปรชตนิธานํ ธนโกฏฺาคารํ. ตตฺถ ตตฺถ รตนํ วิโลเกตฺวา จรณํ รตนวิโลกนจาริกา. กามํ ตมตฺถํ ราชา ชานาติ, ภณฺฑาคาริเกน ปน กถาเปตฺวา ปริสาย นิสฺสทฺทภาวาปาทนตฺถเมว เอวํ ปุจฺฉติ. ตถา กถาปเน หิ อสติ ปริสา สทฺทํ กริสฺสติ ‘‘กสฺมา ราชา ปรมฺปราคตํ กุลธนํ วินาเสตี’’ติ, ตโต จ ปกติกฺโขโภ ภวิสฺสติ, สติ ปน ตถา กถาปเน ‘‘เอตํการณา ตํ ฉฑฺเฑตี’’ติ นิสฺสทฺทภาวมาปชฺชิสฺสติ. ตโต จ ปกติกฺโขโภ น ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตถา ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. มรณวสนฺติ มรณสฺส, มรณสงฺขาตํ วา วิสยํ.

๓๓๗. ปาฬิยํ ‘‘อามนฺเตตฺวา’’ติ เอตสฺส มนฺติตุกาโม หุตฺวาติ อตฺถํ วิฺาเปตุํ ‘‘เอเกน ปณฺฑิเตน สทฺธึ มนฺเตตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก เหตฺถ อุปสคฺโค, ปกรณาธิคโต จ กตฺถจิ อตฺถวิเสโส ยถา ‘‘สิกฺขมาเนน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๔๓๔). ตถา หิสฺส ปทภาชเน วุตฺตํ ‘‘สิกฺขมาเนนาติ สิกฺขิตุกาเมน. อฺาตพฺพนฺติ ชานิตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๔๓๖). อามนฺเตสีติ มนฺติตุกาโมสิ. ชนปทสฺส อนุปทฺทวตฺถํ, ยฺสฺส จ จิรานปฺปวตฺตนตฺถํ พฺราหฺมโณ จินฺเตสีติ อาห ‘‘อยํ ราชา’’ติอาทิ. อาหรนฺตานํ มนุสฺสานํ เคหานีติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร วา เอตํ สามิวจนํ.

๓๓๘. สตฺตานํ หิตสุขสฺส วิทูสนโต, อหิตทุกฺขสฺส จ อาวหนโต กณฺฏกสทิสตาย โจรา เอว อิธ ‘‘กณฺฏกา’’ติ วุตฺตํ ‘‘โจรกณฺฏเกหิ สกณฺฏโก’’ติ. ยถา คามวาสีนํ ฆาตกา คามฆาตกา อเภทวเสน, อุปจาเรน จ นิสฺสยนามสฺส นิสฺสิเตปิ ปวตฺตนโต, เอวํ ปนฺถิกานํ ทุหนา พาธนา ปนฺถทุหา. ธมฺมโต อเปตสฺส อยุตฺตสฺส กรณสีโล อธมฺมการี, โย วา อตฺตโน วิชิเต ชนปทาทีนํ ตโต ตโต อนตฺถโต ตายเนน ขตฺติเยน กตฺตพฺพธมฺโม, ตสฺส อกรณสีโลติ อตฺโถ. ทสฺสูติ โจรานเมตํ อธิวจนํ. ทํเสนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ หิ ทสฺสโว นิคฺคหีตโลเปน, เต เอว ขีลสทิสตฺตา ขีลนฺติ ทสฺสุขีลํ. ยถา หิ เขตฺเต ขีลํ กสนาทีนํ สุขปฺปวตฺตึ, มูลสนฺตาเนน สสฺสปริพุทฺธิฺจ วิพนฺธติ, เอวํ ทสฺสโวปิ รชฺเช ราชาณาย สุขปฺปวตฺตึ, มูลวิรุฬฺหิยา ชนปทปริพุทฺธิฺจ วิพนฺธนฺตี. ปาณจาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘มารเณนา’’ติ วุตฺตํ, หึสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โกฏฺฏเนนา’’ติ. วธสทฺโท หิ หึสนตฺโถปิ โหติ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๘๐) วิย, กปฺปราทีหิ โปถเนนาติ อตฺโถ. อทฺทุ นาม ทารุกฺขนฺเธน กโต พนฺธโนปกรณวิเสโส, เตน พนฺธนํ ตถา. อาทิสทฺเทน รชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธนฆรพนฺธนาทีนิ สงฺคณฺหาติ. หา-ธาตุยา ชานิปทนิปฺผตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘หานิยา’’ติ อิมินา, สา จ ธนหายนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สตํ คณฺหถา’’ติอาทิ.

ปฺจสิขมตฺตํ เปตฺวา มุณฺฑาปนํ ปฺจสิขมุณฺฑกรณํ. ตํ ‘‘กากปกฺขกรณ’’นฺติปิ โวหรนฺติ. สีเส ฉกโณทกาวเสจนํ โคมยสิฺจนํ. กุทณฺฑโก นาม จตุหตฺถโต อูโน รสฺสทณฺฑโก, โย ‘‘คทฺทุโล’’ติปิ วุจฺจติ, เตน พนฺธนํ กุทณฺฑกพนฺธนํ. อาทิสทฺเทน ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺมปุฏวธนาทีนํ สงฺคโห. สมฺมาสทฺโท ายตฺโถติ อาห ‘‘เหตุนา’’ติอาทิ, ปริยายวจนเมตํ. อูหนิสฺสามีติ อุทฺธริสฺสามิ, อปเนสฺสามีติ อตฺโถ. ปุพฺเพ ตตฺถ กตปริจยตาย อุสฺสาหํ กโรนฺติ. ‘‘อนุปฺปเทตู’’ติ เอตสฺส อนุ อนุ ปเทตูติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘ทินฺเน อปฺปโหนฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. กสิอุปกรณภณฺฑํ ผาลปาชนยุคนงฺคลาทิ, อิมินา ปาฬิยํ พีชภตฺตเมว นิทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. สกฺขิกรณปณฺณาโรปนนิพนฺธนํ วฑฺฒิยา สห วา วินา วา ปุน คเหตุกามสฺส ทาเน โหติ, อิธ ปน ตทุภยมฺปิ นตฺถิ ปุน อคฺคเหตุกามตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘สกฺขึ อกตฺวา’’ติอาทิ. เตนาห ‘‘มูลจฺเฉชฺชวเสนา’’ติ. สกฺขินฺติ ตทา ปจฺจกฺขกชนํ. ปณฺเณ อนาโรเปตฺวาติ ตาลาทิปณฺเณ ยถาจิณฺณํ ลิขนวเสน อนาโรเปตฺวา. อฺตฺถ ปณฺณากาเรปิ ปาภตสทฺโท, อิธ ปน ภณฺฑมูเลเยวาติ อาห ‘‘ภณฺฑมูลสฺสา’’ติอาทิ. ภณฺฑมูลฺหิ ปการโต อุทยภณฺฑานิ อาภรติ สํหรติ เอเตนาติ ปาภตํ. อุทยธนโต ปเคว อาภตํ ปาภตนฺติ สทฺทวิทู, ปณฺณากาโร ปน ตํ ตทตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเตติ ปาภตํ. ปตฺถนตฺถโชตโก หิ อยํ -สทฺโท.

‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ปาภตสทฺทสฺส มูลภณฺฑตฺถตํ จูฬเสฏฺิชาตกปาเน (ชา. ๑.๑.๔) สาเธติ. ตตฺรายมฏฺกถา (ชา. อฏฺ. ๑.๑.๔) ‘‘อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺตเกนปิ. เมธาวีติ ปฺวา. ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลน. วิจกฺขโณติ โวหารกุสโล. สมุฏฺาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนฺจ ยสฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺาเปติ ปติฏฺาเปติ. ยถา กึ? อณุํ อคฺคึว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิตปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธมนฺโต สมุฏฺาเปติ วฑฺเฒติ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนฺจ ยสฺจ วฑฺเฒติ, วฑฺเฒตฺวา จ ปน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺาเปติ, ตาย เอว วา ปน ธนยสมหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺาเปติ, อภิฺาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ’’ติ.

ทิวเส ทิวเส ทาตพฺพํ เทวสิกํ. มาเส มาเส ทาตพฺพํ มาสิกํ. อาทิสทฺเทน อนุโปสถิกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ตสฺส ปุริสสฺส. กุสลานุรูเปน, กมฺมานุรูเปน สูรภาวานุรูเปนาติ ทฺวนฺทโต ปรํ สุยฺยมาโน อนุรูปสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. เฉกภาวานุรูปตา เจตฺถ กุสลานุรูปํ. กตฺถจิ กุลสทฺโท ทิสฺสติ, โส จ ชาณุโสณิอาทิกุลานมิว กุลานุรูปมฺปิ ทาตพฺพโต ยุชฺชเตว. เสนาปจฺจาทิ านนฺตรํ, อิมินา ภตฺตเวตนํ นิทฺทิฏฺมตฺตนฺติ ทสฺเสติ. สกกมฺมปสุตตฺตา, อนุปทฺทวตฺตา จ ธนธฺานํ ราสิโก ราสิการภูโต. เขเมน ิตาติ อนุปทฺทเวน ปวตฺตา. เตนาห ‘‘อภยา’’ติ, กุโตจิปิ ภยรหิตาติ อตฺโถ. โมทา โมทมานาติ โมทาย โมทมานา, โสมนสฺเสเนว โมทมานา, น สํสนฺทนมตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ภควตา สทฺธึ สมฺโมที’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๘๑) หิ มุทสทฺโท สํสนฺทเนปิ ปวตฺตติ, อฺเ โมทา หุตฺวา อปเรปิ โมทมานา วิหรนฺตีติ วา อตฺโถ. เตนาห ‘‘อฺมฺํ ปมุทิตจิตฺตาติ, อสฺโเคปิ วตฺติจฺฉาเยว วุทฺธีติ ทฺวิธา ปาโ วุตฺโต. อิทฺธผีตภาวนฺติ สมิทฺธเวปุลฺลภาวํ.

จตุปริกฺขารวณฺณนา

๓๓๙. ตสฺมึ ตสฺมึ กิจฺเจ อนุยนฺติ อนุวตฺตนฺตีติ อนุยนฺตา. เตเยว อานุยนฺตา ยถา ‘‘อนุภาโว เอว อานุภาโว’’ติ, ‘‘อานุยุตฺตา’’ติปิ ปาโ, ตสฺมึ ตสฺมึ กิจฺเจ อนุยุชฺชนฺตีติ หิ อานุยุตฺตา วุตฺตนเยน. อสฺสาติ รฺโ. เตติ อานุยนฺตขตฺติยาทโย. ‘‘อมฺเห เอตฺถ พหิ กโรตี’’ติ อตฺตมนา น ภวิสฺสนฺติ. ‘‘นิพนฺธวิปุลายาคโม คาโม นิคโม. วิวฑฺฒิตมหาอาโย มหาคาโม’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๓๘) อาจริเยน วุตฺตํ. ‘‘อปาการปริกฺเขโป สาปโณ นิคโม, สปาการาปณํ นครํ, ตํ ตพฺพิปรีโต คาโม’’ติ (กงฺขาวิตรณี อภินวฏีกายํ สงฺฆาทิเสสกณฺเฑ กุลทูสกสิกฺขาปเท ปสฺสิตพฺพํ) วินยฏีกาสุ. คสนฺติ มทนฺติ เอตฺถาติ คาโม, สฺเวว ปากโฏ เจ, นิคโม นาม อติเรโก คาโมติ กตฺวา. ภุสตฺโถ เหตฺถ นี-สทฺโท, สฺาสทฺทตฺตา จ รสฺโสติ สทฺทวิทู. ชนปทตฺโถ วุตฺโตว. ‘‘สามฺยามจฺโจ สขา โกโส, ทุคฺคฺจ วิชิตํ พล’’นฺติ วุตฺตาสุ สตฺตสุ ราชปกตีสุ รฺโ ตทวเสสานํ ฉนฺนํ วเสน หิตสุขาติวุทฺธิ, ตเทกเทสา จ อานุยนฺตาทโยติ อาห ‘‘ยํ ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ.

ตํตํกิจฺเจสุ รฺา อมา สห ภวนฺตีติ อมจฺจา. ‘‘อมาวาสี’’ติอาทีสุ วิย หิ สมกิริยาย อมาติ อพฺยยปทํ, จ-ปจฺจเยน ตทฺธิตสิทฺธีติ เนรุตฺติกา. รชฺชกิจฺจโวสาสนกาเล ปน เต รฺา ปิยา, สหปวตฺตนกา จ ภวนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ปิยสหายกา’’ติ อิมินา. รฺโ ปริสติ ภวา ‘‘ปาริสชฺชา. เก ปน เตติ วุตฺตํ ‘‘เสสา อาณตฺติการกา’’ติ, ยถาวุตฺตานุยุตฺตขตฺติยาทีหิ อวเสสา รฺโ อาณากราติ อตฺโถ. สติปิ เทยฺยธมฺเม อานุภาวสมฺปตฺติยา, ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเว ตาทิสํ ทาตุํ น สกฺกา. วุทฺธกาเล จ ตาทิสานมฺปิ ราชูนํ ตทุภยํ หายเตว, เทยฺยธมฺเม ปน อสติ ปเควาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เทยฺยธมฺมสฺมิฺหี’’ติอาทิมาห. เทยฺยธมฺมสฺมึ อสติ จ มหลฺลกกาเล จ ทาตุํ น สกฺกาติ โยชนา. เอเตนาติ ยถาวุตฺตการณทฺวเยน. อนุมติยาติ อนุชานเนน. ปกฺขาติ สปกฺขา ยฺสฺส องฺคภูตา. ยฺํ ปริกโรนฺตีติ ปริกฺขารา, สมฺภารา, เต จ ตสฺส ยฺสฺส องฺคภูตตฺตา ปริวารา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ปริวารา ภวนฺตี’’ติ. ‘‘รโถ’’ติอาทินา อิธานธิปฺเปตมตฺถํ นิเสเธติ.

‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย;

อุเปกฺขา ธุรสมาธิ, อนิจฺฉา ปริวารณ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๔);

หิ สํยุตฺตมหาวคฺคปาฬิ. ตตฺถ รโถติ พฺรหฺมยานสฺิโต อฏฺงฺคิกมคฺครโถ. เสตปริกฺขาโรติ จตุปาริสุทฺธิสีลาลงฺกาโร. ‘‘สีลปริกฺขาโร’’ติปิ ปาโ. ฌานกฺโขติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตานํ ปฺจนฺนํ ฌานงฺคานํ วเสน ฌานมยอกฺโข. จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโก. อุเปกฺขา ธุรสมาธีติ อุเปกฺขา ทฺวินฺนํ ธุรานํ สมตา. อนิจฺฉา ปริวารณนฺติ อโลโภ สีหธมฺมาทีนิ วิย ปริวารณํ.

อฏฺปริกฺขารวณฺณนา

๓๔๐. อุภโต สุชาตาทีหิ วุจฺจมาเนหิ. ยสสาติ ปฺจวิเธน อานุภาเวน. เตนาห ‘‘อาณาปนสมตฺถตายา’’ติ. ‘‘สทฺโธ’’ติ เอตสฺส ‘‘ทาตาทานสฺส ผลํ ปจฺจนุโภติ ปตฺติยายตี’’ติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทาเน สูโรติ ทานสูโร, เทยฺยธมฺเม อีสกมฺปิ สงฺคํ อกตฺวา มุตฺตจาโค, ตพฺภาโว ปน กมฺมสฺสกตาาณสฺส ติกฺขวิสทภาเวน เวทิตพฺโพ. ตสฺส หิ ติกฺขวิสทภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สทฺโท’’ติ วตฺวา ‘‘ทานสูโร’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘น สทฺธามตฺตเกนา’’ติอาทิ. ยสฺส หิ กมฺมสฺสกตา ปจฺจกฺขมิว อุปฏฺาติ, โส เอวํ วุตฺโต. ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติ. ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺุมภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติ. การโณปจารวจนฺเหตํ. ปรโตปิ เอเสว นโย. ตพฺพิสเยน โลเภน อนากฑฺฒนียตฺตา น ทาโส, น สหาโย.

ตเทวตฺถํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิวริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาห. อิธานธิปฺเปตสฺส หิ ทาสาทิทฺวยสฺส พฺยติเรกโต ทสฺสนํ. ขาทนียโภชนียาทีสุ มธุรสฺเสว ปณีตตฺตา ‘‘มธุรํ ภุฺชตี’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ, ปณีตํ ปริภุฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทาสพฺยตํ อุปคตตฺตา. สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวานิสฺสชฺชนโต. สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโต. ยํ ปเนตํ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘สามิปริโภคสทิสา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๔๐) ตํ ตณฺหาทาสพฺยมติกฺกนฺตตาสามฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ ขีณาสวสฺส ปริโภโค สามิปริโภโค วิย ขีณาสวสฺเสว ทานํ ทานสามีติ อตฺโถ อุปปนฺโน โหติ, ปจฺฉา วา ปมาทลิขิตเมตํ. ตาทิโสติ ทานสามิสภาโว.

สมิตปาปสมณพาหิตปาปพฺราหฺมณา อุกฺกฏฺนิทฺเทเสเนตฺถ วุตฺตา, ปพฺพชฺชามตฺตสมณชาติมตฺตพฺราหฺมณา วา กปณาทิคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพํ. ทุคฺคตาติ ทุกฺกรํ ชีวิกมุปคตา กสิรวุตฺติกา. เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติ. ปถาวิโนติ มคฺคคามิโน. วณิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนวเสน, กมฺมผลกิตฺตนมุเขน จ ยาจนกา เสยฺยถาปิ นคฺคจริยาทโยติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย อิฏฺํ ทินฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตทุภเยเนว หิ ทานสฺส วณฺณโถมนา สมฺภวติ. เย วิจรนฺติ, เต วณิพฺพกา นามาติ โยเชตพฺพํ. ปสตมตฺตนฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํ, สราวมตฺตนฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสน. โอปานํ วุจฺจติ โอคาเหตฺวา ปาตพฺพโต นทีตฬากาทีนํ สพฺพสาธารณํ ติตฺถํ, โอปานมิวภูโตติ โอปานภูโต. เตนาห ‘‘อุทปานภูโต’’ติอาทิ. หุตฺวาติ ภาวโต. สุตเมว สุตชาตนฺติ ชาตสทฺทสฺส อนตฺถนฺตรวาจกตฺตมาห ยถา ‘‘โกสชาต’’นฺติ.

อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถตา นาม ตสฺส รฺโ อนุมานวเสน, อิติกตฺตพฺพตาวเสน จ เวทิตพฺพา, น พุทฺธานํ วิย ตตฺถ ปจฺจกฺขทสฺสิตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุฺาปุฺานิสํสจินฺตนฺเจตฺถ ปกรณาธิคตวเสน เวทิตพฺพํ. ปุฺสฺสาติ ยฺปุฺสฺส. ทายกจิตฺตมฺปีติ ทายกานํ, ทายกํ วา จิตฺตมฺปิ, ทาตุกมฺยตาจิตฺตมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. อิเมสุ ปน อฏฺสุ องฺเคสุ อฑฺฒตาทโย ปฺจ ยฺสฺส ตาว ปริกฺขารา โหนฺตุ เตหิ วินา ตสฺส อสิชฺฌนโต, สุชาตตา, ปน สูรูปตา จ กถํ ยฺสฺส ปริกฺขาโร สิยา ตทุภเยน วินาปิ ตสฺส สิชฺฌนโตติ โจทนาย สพฺเพสมฺปิ อฏฺนฺนมงฺคานํ ปริกฺขารภาวํ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเต หิ กิรา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ เกจิ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยถา อฑฺฒตาทโย ปฺจ ยฺสฺส เอกํสโตว องฺคานิ, น เอวํ สุชาตตา, สุรูปตา จ, ตทุภยํ ปน อเนกํสโตว องฺคนฺติ ทีเปตุํ อรุจิสูจกสฺส กิรสทฺทสฺส คหณํ กต’’นฺติ. เต หิ ‘‘อยํ ทุชฺชาโตติอาทิวจนสฺส อเนกํสิกตํ มฺมานา ตถา วทนฺติ, ตยิทํ อสารํ. สพฺพสาธารณวเสน เหตํ พฺยติเรกโต ยฺสฺส องฺคภาวทสฺสนํ ตตฺถ สิยา เกสฺจิ ตถา ปริวิตกฺโก’’ติ ตสฺสาปิ อวกาสาภาวทสฺสนตฺถเมว เอวํ วุตฺตตฺตา, ตทุภยสาธารณวเสเนว อเนกํสโต องฺคภาวสฺส อทสฺสนโต จ. กิรสทฺโท ปเนตฺถ ตทา พฺราหฺมณสฺส จินฺติตาการสูจนตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวมเนน จินฺเตตฺวา ‘‘อิมานิปิ อฏฺงฺคานิ ตสฺเสว ยฺสฺส ปริกฺขารา ภวนฺตีติ วุตฺตานี’’ติ กิรสทฺเทน ตสฺส จินฺติตากาโร สูจิโต โหติ. เอวมาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘อยํ วิรูโป กิตฺตกํ…เป… อุปจฺฉินฺทิสฺสติ, อยํ ทลิทฺโท, อปฺเปสกฺโข, อสฺสทฺโธ, อปฺปสฺสุโต, น อตฺถฺู, น เมธาวี กิตฺตกํ…เป… อุปจฺฉินฺทิสฺสตี’’ติ เอเตสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.

จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา

๓๔๑. ‘‘สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ เอตฺถ โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๑๑-๓๑๓) วุตฺเตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ ทุติยวิกปฺปํ นิเสเธนฺโต ‘‘มหายาค’’นฺติอาทิมาห, เตน จ ปุโรหิตสฺส สยเมว กฏจฺฉุคฺคหณโชตเนน เอวํ สหตฺถา สกฺกจฺจํ ทาเน ยุตฺตปยุตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติ. เอวํ ทุชฺชาตสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘สุชาตตาย อเนกํสโต องฺคภาวทสฺสนเมวิท’’นฺติ อคฺคเหตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺพสาธารณวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. อาทิสทฺเทน หิ ‘‘เอวํ อนชฺฌายกสฺส…เป… ทุสฺสีลสฺส…เป… ทุปฺปฺสฺส สํวิธาเนน ปวตฺตทานํ กิตฺตกํ กาลํ ปวตฺติสฺสตี’’ติ เอเตสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตสฺมาติ ตทุภยการณโต.

ติสฺโสวิธาวณฺณนา

๓๔๒. ติณฺณํ านานนฺติ ทานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานสงฺขาตานํ ติสฺสนฺนํ ภูมีนํ, อวตฺถานานนฺติ อตฺโถ. จลนฺตีติ กมฺปนฺติ ปุริมากาเรน น ติฏฺนฺติ. กรณตฺเถติ ตติยาวิภตฺติอตฺเถ. กรณียสทฺทาเปกฺขาย หิ กตฺตริ เอว เอตํ สามิวจนํ, น กรเณ. เยภุยฺเยน หิ กรณโชตกวจนสฺส อตฺถภาวโต อนุตฺตกตฺตาว กรณตฺโถติ อิธาธิปฺเปโต. ปจฺฉานุตาปสฺส อกรณูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพ…เป… ปติฏฺเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อจลาติ ทฬฺหา เกนจิ อสํหีรา. ปติฏฺเปตพฺพาติ สุปฺปติฏฺิตา กาตพฺพา. ตถา ปติฏฺาปนูปายมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิมาห. ตถา ปติฏฺาปเนน หิ ยถา ตํ ทานํ สมฺปติ ยถาธิปฺปายํ นิปฺปชฺชติ, เอวํ อายติมฺปิ วิปุลผลตาย มหปฺผลํ โหติ วิปฺปฏิสาเรน อนุปกฺกิลิฏฺภาวโต. ทฺวีสุ าเนสูติ ยชมานยิฏฺฏฺาเนสุ. วิปฺปฏิสาโร…เป… น กตฺตพฺโพติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ. มุฺจเจตนาติ ปริจฺจาคเจตนา, ตสฺสา นิจฺจลภาโว นาม มุตฺตจาคตา ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อุฬารภาโว. ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนาติ ปรเจตนา, ตสฺสา ปน นิจฺจลภาโว ‘‘อโห มยา ทานํ ทินฺนํ สาธุ สุฏฺู’’ติ ทานสฺส สกฺกจฺจํ ปจฺจเวกฺขณวเสน เวทิตพฺโพ. ตทุภยเจตนานํ นิจฺจลกรณูปายํ พฺยติเรกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา…เป… โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตถา อกโรนฺตสฺสาติ มุฺจเจตนํ, ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนฺจ นิจฺจลมกโรนฺตสฺส, วิปฺปฏิสารํ, อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมตี’’ติ อิทํ ปน ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนาย เอว พฺยติเรกโต นิจฺจลกรณูปายทสฺสนํ. เอวฺหิ ยถานิทฺทิฏฺนิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติ. ตตฺถ อุฬาเรสุ โภเคสูติ เขตฺตวิเสเส ปริจฺจาคสฺส กตตฺตา ลทฺเธสุปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ. นาปิ จิตฺตํ นมติ ปจฺฉา วิปฺปฏิสาเรน อุปกฺกิลิฏฺภาวโต. ยถา กถนฺติ อาห ‘‘มหาโรรุว’’นฺติอาทิ. ตสฺส หิ เสฏฺิสฺส คหปติโน วตฺถุ โกสลสํยุตฺเต, (สํ. นิ. ๑.๑๓๑) มยฺหกชาตเก (ชา. อฏฺ. ๓.๖.มยฺหกชาตกวณฺณนา) จ อาคตํ. ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ภูตปุพฺพํ โส มหาราช เสฏฺิ คหปติ ตครสิขึ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิปาเทสิ, ‘เทถ สมณสฺส ปิณฺฑปาต’นฺติ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ, ทตฺวา จ ปน ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิ ‘‘วรเมตํ ปิณฺฑปาตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุฺเชยฺยุ’’’นฺติอาทิ.

โส กิร อฺเสุปิ ทิวเสสุ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสติ, ทาตุํ ปนสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ ปน ทิวเส อยํ ปทุมวติยา เทวิยา ตติยปุตฺโต ตครสิขี ปจฺเจกพุทฺโธ คนฺธมาทนปพฺพเต ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย วุฏฺาย อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา มโนสิลาตเล นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อิทฺธิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา นครทฺวาเร โอรุยฺห จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย นครวาสีนํ ฆรทฺวาเรสุ สหสฺสภณฺฑิกํ เปนฺโต วิย ปาสาทิเกหิ อภิกฺกมนาทีหิ อนุปุพฺเพน เสฏฺิโน ฆรทฺวารํ สมฺปตฺโต, ตํ ทิวสฺจ เสฏฺิ ปาโตว อุฏฺาย ปณีตํ โภชนํ ภุฺชิตฺวา ฆรทฺวารโกฏฺเก อาสนํ ปฺเปตฺวา ทนฺตนฺตรานิ โสเธนฺโต นิสินฺโน โหติ. โส ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ตํ ทิวสํ ปาโตว ภุตฺวา นิสินฺนตฺตา ทานจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมสฺส สมณสฺส ปิณฺฑปาตํ เทหี’’ติ วตฺวา ราชุปฏฺานตฺถํ ปกฺกามิ. เสฏฺิภริยา สมฺปชฺชาติกา จินฺเตสิ ‘‘มยา เอตฺตเกน กาเลน อิมสฺส ‘เทถา’ติ วจนํ น สุตปุพฺพํ, ทาเปนฺโตปิ จ อชฺช น ยสฺส วา ตสฺส วา ทาเปติ, วีตราคโทสโมหสฺส วนฺตกิเลสสฺส โอหิตภารสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาเปติ, ยํ วา ตํ วา อทตฺวา ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี’’ติ ฆรา นิกฺขมฺม ปจฺเจกพุทฺธํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย อนฺโตนิเวสเน ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา สุปริสุทฺเธหิ สาลิตณฺฑุเลหิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตทนุรูปํ ขาทนียํ, พฺยฺชนํ, สูเปยฺยฺจ อภิสงฺขริตฺวา ปตฺตํ ปูเรตฺวา พหิ คนฺเธหิ อลงฺกริตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถสุ ปติฏฺเปตฺวา วนฺทิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อฺเสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อปริภุฺชิตฺวาว อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โสปิ โข เสฏฺิ ราชุปฏฺานํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา อาห ‘‘มยํ ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาตํ เทถา’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺตา, อปิ โว ลทฺโธ ปิณฺฑปาโต’’ติ? อาม, เสฏฺิ ลทฺโธติ. ‘‘ปสฺสามา’’ติ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกสิ, อถสฺส ปิณฺฑปาตคนฺโธ อุฏฺหิตฺวา นาสปุฏํ ปหริ. โส จิตฺตํ สํยเมตุํ อสกฺโกนฺโต ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิ, ตสฺส ปน วิปฺปฏิสารสฺส อุปฺปนฺนากาโร ‘‘วรเมต’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ วุตฺโตเยว. ปิณฺฑปาตทาเนน ปเนส สตฺตกฺขตฺตุํ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺโน, สตฺตกฺขตฺตุเมว จ สาวตฺถิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต, อยฺจสฺส สตฺตโม ภโว, ปจฺฉา วิปฺปฏิสาเรน ปน นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมติ. วุตฺตฺเหตํ สํยุตฺตวรลฺฉเก –

‘‘ยํ โข โส มหาราช เสฏฺิ คหปติ ทตฺวา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิ ‘วรเมตํ ปิณฺฑปาตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุฺเชยฺยุ’นฺติ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน นาสฺสุฬาราย ภตฺตโภคาย จิตฺตํ นมติ, นาสฺสุฬาราย วตฺถโภคาย, ยานโภคาย, นาสฺสุฬารานํ ปฺจนฺนํ กามคุณานํ โภคาย จิตฺตํ นมตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๓๑).

มยฺหกชาตเกปิ วุตฺตํ –

‘‘อิติ มหาราช อาคนฺตุกเสฏฺิ ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปจฺจเยน พหุํ ธนํ ลภิ, ทตฺวา อปรเจตนํ ปณีตํ กาตุํ อสมตฺถตาย ปณีเต โภเค ภุฺชิตุํ นาสกฺขี’’ติ (ชา. อฏฺ. ๓.๖.มยฺหกชาตกวณฺณนา).

ภาตุ ปเนส เอกํ ปุตฺตํ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๕๔) สาปเตยฺยสฺส การณา ชีวิตํ โวโรเปสิ, เตน กมฺเมน พหูนิ วสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺถ, สตฺตกฺขตฺตุฺจ อปุตฺตโก ชาโต, อิทานิปิ เตเนว กมฺเมน มหาโรรุวํ อุปปนฺโน. เตน วุตฺตํ ‘‘มหาโรรุวํ อุปปนฺนสฺส เสฏฺิคหปติโน วิยา’’ติ, ปุริมปจฺฉิมเจตนาวเสน เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอกา หิ เจตนา ทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทตีติ.

ทสอาการวณฺณนา

๓๔๓. อากโรติ อตฺตโน อนุรูปตาย สมริยาทปริจฺเฉทํ ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อากาโร, การณนฺติ อาห ‘‘ทสหิ การเณหี’’ติ. มริยาทตฺโถ เหตฺถ อา-สทฺโท. น ทุสฺสีเลสฺเวว, อถ โข สีลวนฺเตสุปิ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทสฺสติ. ตทุภเยปิ น อุปฺปาเทตพฺโพติ หิ ทสฺเสตุํ อปิ-สทฺเทน, ปิ-สทฺเทน วา สมฺปิณฺฑนํ กโรติ. ปฏิคฺคาหกโตว อุปฺปชฺชตีติ พลวตรํ วิปฺปฏิสารํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุพฺพโล ปน เทยฺยธมฺมโต, ปริวารชนโตปิ อุปฺปชฺชเตว. อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนารหํ. วิปฺปฏิสารมฺปิ วิโนเทสีติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ ปาณาติปาตีนเมว. ยชนํ นาเมตฺถ ทานเมวาธิปฺเปตํ, น อคฺคิชุหนนฺติ อาห ‘‘เทตุ ภว’’นฺติ. วิสฺสชฺชตูติ มุตฺตจาควเสน จชตุ. อพฺภนฺตรนฺติ อชฺฌตฺตํ สกสนฺตาเน.

โสฬสาการวณฺณนา

๓๔๔. อนุมติปกฺขาทโย เอว เหฏฺา ยฺสฺส วตฺถุํ กตฺวา ‘‘โสฬสปริกฺขารา’’ติ วุตฺตา, อิธ ปน สนฺทสฺสนาทิวเสน อนุโมทนาย อารทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘โสฬสหิ อากาเรหี’’ติ. ทสฺเสตฺวาติ อตฺตโน เทสนานุภาเวน ปจฺจกฺขมิว ผลํ ทสฺเสตฺวา, อเนกวารํ ปน ทสฺสนโต ‘‘ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตฺวา’’ติ พฺยาปนวจนํ, ตเทว อาภุโส เมฑนฏฺเน อาเมฑิตวจนนฺติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๔๔) วุตฺตํ. ‘‘สมาทเปตฺวา สมาทเปตฺวา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตมตฺถนฺติ ทานผลวเสน กมฺมผลสมฺพนฺธมตฺถํ. สมาทเปตฺวาติ สุตมตฺตํ อกตฺวา ยถา ราชา ตมตฺถํ สมฺมเทว อาทิยติ จิตฺเต กโรนฺโต สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, ตถา สกฺกจฺจํ อาทาเปตฺวา.

‘‘วิปฺปฏิสารวิโนทเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ. โลภโทสโมหอิสฺสามจฺฉริยมานาทโยปิ หิ ทานจิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เตสํ วิโนทเนนปิ ตํ โวทาปิตํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหติ ติกฺขวิสทภาวาปตฺติโต, อาสนฺนตรภาวโต ปน วิปฺปฏิสารวิโนทนเมว คหิตํ. ปวตฺติเต หิ ทาเน ตสฺส สมฺภโวติ. ยาถาวโต วิชฺชมาเนหิ คุเณหิ หฏฺปหฏฺภาวาปาทนํ สมฺปหํสนนฺติ อาห ‘‘สุนฺทร’’นฺติอาทิ. ธมฺมโตติ สจฺจโต. ตทตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺเมน สเมน การเณนา’’ติ วุตฺตํ. สจฺจฺหิ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, อุปสมจริยภาวโต สมํ, ยุตฺตภาเวน การณนฺติ จ วุจฺจติ.

๓๔๕. ตสฺมึ ยฺเ รุกฺขติณจฺเฉโทปิ นาม นาโหสิ, กุโต ปาณวโธติ ปาณวธาภาวสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ, สพฺพโส วิปรีตคฺคาเหหิ อวิทูสิตตาทสฺสนตฺถฺจ ปาฬิยํ ‘‘เนว คาโว หฺึสู’’ติอาทีนิ วตฺวาปิ ‘‘น รุกฺขา ฉิชฺชึสู’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ยูปนามเก’’ติอาทิมาห. พริหิสตฺถายาติ ปริจฺเฉทตฺถาย. วนมาลาสงฺเขเปนาติ วนปุปฺเผหิ คนฺธิตมาลานิยาเมน. เอวํ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๔๕) วุตฺตํ, วนปนฺติอากาเรนาติ อตฺโถ. ภูมิยํ วา ปตฺถรนฺตีติ เวทิภูมึ ปริกฺขิปนฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปตฺถรนฺติ. มนฺตาทินา หิ ปริสงฺขตา ภูมิ วินฺทติ อสฺส ลาภสกฺกาเรติ กตฺวา ‘‘เวที’’ติ วุจฺจติ. เตปิ รุกฺขา เตปิ ทพฺพาติ สมฺพนฺโธ, กมฺมกตฺตา เจตํ ทฺวยํ, อภิหิตกมฺมํ วา. วตฺติจฺฉาย หิ ยถาสตฺตึ การกา ภวนฺติ. วุตฺตนเยน ปาณวธาภาวสฺส ทฬฺหีกรณตฺถํ, วิปรีตคฺคาเหน อวิทูสิตภาวทสฺสนตฺถฺเจตนฺติ ทสฺเสติ กึ ปนา’’ติอาทินา. อนฺโตเคหทาโส อนฺโตชาโต. อาทิสทฺเทน ธนกฺกีตกรมรานีตสามํทาสพฺยูปคตานํ สงฺคโห. ปุพฺพเมวาติ ภติกรณโต ปเคว. ธนํ คเหตฺวาติ ทิวเส ทิวเส ยถากมฺมํ คเหตฺวา. ภตฺตเวตนนฺติ เทวสิกํ ภตฺตฺเจว มาสิกาทิปริพฺพยฺจ. วุตฺโตวายมตฺโถ. ตชฺชิตาติ สนฺตชฺชิตา. ปริกมฺมานีติ สพฺพภาคิยานิ กมฺมานิ, อุจฺจาวจานิ กมฺมานีติ อตฺโถ. ปิยสมุทาจาเรเนวาติ อิฏฺวจเนเนว. ยถานามวเสเนวาติ ปากฏนามานุรูเปเนว. สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจวาติ เอตฺถ -สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ปณีตปณีตานํ นานปฺปการานํ ขาทนียโภชนียาทีนฺเจว วตฺถยานมาลาคนฺธวิเลปนเสยฺยาวสถาทีนฺจ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, เตนาห ‘‘ปณีเตหิ สปฺปิเตลาทิสมฺมิสฺเสเหวา’’ติอาทิ. ตสฺส ตสฺส กาลสฺส อนุรูเปหิ ยาคุ…เป… ปานกาทีหีติ สมฺพนฺโธ. สปฺปิอาทีนนฺติ สปฺปิอาทีหิ.

๓๔๖. ปฏิสาเมตพฺพโต, อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกภาวโต จ สํ นาม ธนํ วุจฺจติ, ตสฺส ปตีติ สปติ นิคฺคหิตโลเปน, ธนวา, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกหิตาวหตฺตา ตสฺส หิตนฺติ สาปเตยฺยํ, ตเทว ธนํ. เตนาห ‘‘ปหูตํ ธน’’นฺติ. อกฺขยธมฺมเมวาติ อขยสภาวเมว. คามภาเคนาติ สํกิตฺตนวเสน คาเม วา คเหตพฺพภาเคน, เอวํ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๔๖) วุตฺตํ, ปจฺเจกํ สภาคคามโกฏฺาเสนาติปิ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.

๓๔๗. ยฺาวาโฏติ ขณิตาวาฏสฺส อสฺสเมธาทิยฺยชนฏฺานสฺเสตํ อธิวจนํ, ตพฺโพหาเรน ปน อิธ ทานสาลาย เอว, ตาย จ ปุรตฺถิมนครทฺวาเร กตาย ปุรตฺถิมภาเค เอวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปุรตฺถิมโต นครทฺวาเร’’ติอาทินา. ตํ ปน านํ รฺโ ทานสาลาย นาติทูเร เอวาติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ยโต ตตฺถ ปาตราสํ ภุฺชิตฺวา อกิลนฺตรูปาเยว สายนฺเห รฺโ ทานสาลํ สมฺปาปุณนฺติ. ‘‘ทกฺขิเณน ยฺาวาฏสฺสา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยาคุํ ปิวิตฺวาติ หิ ยาคุสีเสน ปาตราสโภชนมาห.

๓๔๘. มธุรนฺติ สาทุรสํ. อุปริ วตฺตพฺพมตฺถนฺติ ‘‘อปิจ เม โภ เอวํ โหตี’’ติอาทินา วุจฺจมานมตฺถํ. ปริหาเรนาติ ภควนฺตํ ครุํ กตฺวา อคารวปริหาเรน, อุชุกภาวาปนยเนน วา, อุชุกวุตฺตึ ปริหริตฺวา วงฺกวุตฺติยาว ยถาจินฺติตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘อุชุกเมว ปุจฺฉยมาโน อคารโว วิย โหตี’’ติ.

นิจฺจทานอนุกุลยฺวณฺณนา

๓๔๙. อุฏฺายาติ ทาเน อุฏฺานวีริยมาห, สมุฏฺายาติ ตสฺส สาตจฺจกิริยํ. กสิวาณิชฺชาทิกมฺมานิ อกโรนฺโต ทลิทฺทิยาทิอนตฺถาปตฺติยา นสฺสิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อปฺปสมฺภารตโร เจว มหปฺผลตโร จาติ สงฺเขปโต อฏฺกถายํ วุตฺโต ปาฬิยํ ปน ‘‘อปฺปตฺถตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ ปาโ. ตตฺถ อปฺปสมฺภารตโรติ อติวิย ปริตฺตสมฺภาโร, อสมารพฺภิยสมฺภาโร. อปฺปตฺถตโรติ ปน อติวิย อปฺปกิจฺโจ, อตฺโถ เจตฺถ กิจฺจํ, ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา ‘‘อปฺปฏฺตโร’’ติปิ ปาโ. สมฺมา อารภียติ ยฺโ เอเตนาติ สมารมฺโภ, สมฺภารสมฺภรณวเสน ปวตฺตสตฺตปีฬา, อปฺโป สมารมฺโภ เอตสฺสาติ ตถา, อยํ ปนาติสเยนาติ อปฺปสมารมฺภตโร. วิปากสฺิตํ มหนฺตํ สทิสํ ผลเมตสฺสาติ มหปฺผโล, อยํ ปนาติสเยนาติ มหปฺผลตโร. อุทยสฺิตํ มหนฺตํ นิสฺสนฺทาทิผลเมตสฺสาติ มหานิสํโส, อยํ ปนาติสเยนาติ มหานิสํสตโร. ธุวทานานีติ ธุวานิ ถิรานิ อวิจฺฉินฺนานิ กตฺวา ทาตพฺพทานานิ. นิจฺจภตฺตานีติ เอตฺถ ภตฺตสีเสน จตุปจฺจยคฺคหณํ. อนุกุลยฺานีติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานานิ. เตนาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิ. ยานิ ปวตฺเตตพฺพานิ, ตานิ อนุกุลยฺานิ นามาติ โยเชตพฺพํ. นิพทฺธทานานีติ นิพนฺเธตฺวา นิยเมตฺวา ปเวณีวเสน ปวตฺติตทานานิ.

หตฺถิทนฺเตน กตา ทนฺตมยสลากา, ยตฺถ ทายกานํ นามํ องฺกนฺติ, อิมินา ตํ นิจฺจภตฺตํ สลากทานวเสนาติ ทสฺเสติ. ตํ กุลนฺติ อนาถปิณฺฑิกกุลํ. ทาลิทฺทิเยนาติ ทลิทฺทภาเวน. ‘‘เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ อิมินา เอเกนปิ สลากทาเนน นิพทฺธทานํ อุปจฺฉินฺทิตุมทตฺวา อนุรกฺขณมาห. รฺโติ เสตวาหนรฺโ.

อาทีนิ วตฺวาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘กสฺมา เสโน วิย มํสเปสึ ปกฺขนฺทิตฺวา คณฺหาสี’’ติ เอวมาทีนํ สมสมทาเน อุสฺสุกฺกนวจนานํ สงฺคโห. คลคฺคาหาติ คลคฺคหณา. ‘‘กมฺมจฺเฉทวเสนา’’ติ อิมินา อตฺตโน อตฺตโน กมฺโมกาสาทานมฺปิ ปีฬาเยวาติ ทสฺเสติ. สมารมฺภสทฺโท เจตฺถ ปีฬนตฺโถติ อาห ‘‘ปีฬาสงฺขาโต สมารมฺโภ’’ติ. ปุพฺพเจตนามุฺจเจตนาอปรเจตนาสมฺปตฺติยา ทายกวเสน ตีณิ องฺคานิ, วีตราคตาวีตโทสตาวีตโมหตาปฏิปตฺติยา ทกฺขิเณยฺยวเสน จ ตีณีติ เอวํ ฉฬงฺคสมนฺนาคตา โหติ ทกฺขิณา, ฉฬงฺคุตฺตเร นนฺทมาตาสุตฺตฺจ (อ. นิ. ๖.๓๗) ตสฺสตฺถสฺส สาธกํ. อปราปรํ อุปฺปชฺชนกเจตนาวเสน มหานที วิย, มโหโฆ วิย จ อิโต จิโต จ อภิสนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺติโต ปุฺเมว ปุฺาภิสนฺโท. ตถาวิธนฺติ ปมาณสฺส กาตุํ อสุกรตฺตมาห. การณมหตฺเตน ผลมหตฺตมฺปิ เวทิตพฺพํ อุปริ นชฺชา วุฏฺิยา มโหโฆ วิยาติ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ.

๓๕๐. นวนโวติ สพฺพทา อภินโว, ทิวเส ทิวเส ทายกสฺส พฺยาปาราปชฺชนโต กิจฺจปริโยสานํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เอเกนา’’ติอาทิ. ยถารทฺธสฺส อาวาสสฺส กติปเยนาปิ กาเลน ปริสมาเปตพฺพโต กิจฺจปริโยสานํ อตฺถีติ อาห ‘‘ปณฺณสาล’’นฺติอาทิ. มหาวิหาเรปิ กิจฺจปริโยสานสฺส อตฺถิตาอุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกวารํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สพฺพาสวสุตฺตนฺตาทิปาฬินเยน. นวานิสํสาติ สีตปฏิฆาตาทโย ปฏิสลฺลานารามปริโยสานา ยถาปจฺจเวกฺขณํ คณิตา นว อุทยา, อปฺปมตฺตตาย เจเต วุตฺตา.

ยสฺมา ปน อาวาสํ เทนฺเตน นาม สพฺพมฺปิ ปจฺจยชาตํ ทินฺนเมว โหติ. ยถาห สํยุตฺตาคมวรลฺฉเก ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๔๒), สทา ปุฺปวฑฺฒนูปายฺจ เอตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺเถว ‘‘เย ททนฺติ อุปสฺสยํ, เตสํ ทิวา จ รตฺโต จ, สทา ปุฺํ ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๔๗) ตถา หิ ทฺเว ตโย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิฺจิ อลทฺธา อาคตสฺสาปิ ฉายูทกสมฺปนฺนํ อารามํ ปวิสิตฺวา นหายิตฺวา ปติสฺสเย มุหุตฺตํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺาย นิสินฺนสฺส กาเย พลํ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตํ วิย โหติ. พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย วณฺณธาตุ วาตาตเปหิ กิลมติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มุหุตฺตํ นิปนฺนสฺส วิสภาคสนฺตติ วูปสมฺมติ, สภาคสนฺตติ ปติฏฺาติ, วณฺณธาตุ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตา วิย โหติ. พหิ วิจรนฺตสฺส จ ปาเท กณฺฏโก วิชฺฌติ, ขาณุ ปหรติ, สรีสปาทิปริสฺสยา เจว โจรภยฺจ อุปฺปชฺชติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิปนฺนสฺส สพฺเพ เต ปริสฺสยา น โหนฺติ, สชฺฌายนฺตสฺส ธมฺมปีติสุขํ, กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรนฺตสฺส อุปสมสุขฺจ อุปฺปชฺชติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต. พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย เสทา มุจฺจนฺติ อกฺขีนิ ผนฺทนฺติ, เสนาสนํ ปวิสนกฺขเณ มฺจปีาทีนิ น ปฺายนฺติ, มุหุตฺตํ นิปนฺนสฺส ปน อกฺขิปสาโท อาหริตฺวา ปกฺขิตฺโต วิย โหติ, ทฺวารวาตปานมฺจปีาทีนิ ปฺายนฺติ. เอตสฺมิฺจ อาวาเส วสนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาวาสํ เทนฺเตน…เป… โหตี’’ติ ‘‘สทา ปุฺปวฑฺฒนูปายฺจ เอต’’นฺติ จ, ตสฺมา เอเต ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ อานิสํสา เวทิตพฺพา.

ขนฺธกปริยาเยนาติ เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๙๔) อาคตวินยปาฬินเยน. ตตฺถ หิ อาคตา –

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;

สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.

ตโต วาตาตโป โฆโร, สฺชาโต ปฏิหฺติ;

เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ, ฌายิตุฺจ วิปสฺสิตุํ.

วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.

วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

เตสํ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ.

ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. –

ราชคหเสฏฺาทีนํ วิหารทาเนน อนุโมทนาคาถาโย เปยฺยาลวเสน ทสฺสิตา. ตตฺถ สีตํ อุณฺหนฺติ อุตุวิสภาควเสน วุตฺตํ. สิสิเร จาปิ วุฏฺิโยติ เอตฺถ สิสิโรติ สมฺผุสิตกวาโต วุจฺจติ. วุฏฺิโยติ อุชุกเมฆวุฏฺิโย เอว. เอตานิ สพฺพานิ ‘‘ปฏิหนฺตี’’ติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพานิ.

ปฏิหฺตีติ วิหาเรน ปฏิหฺติ. เลณตฺถนฺติ นิลียนตฺถํ. สุขตฺถนฺติ สีตาทิปริสฺสยาภาเวน สุขวิหารตฺถํ. ‘‘ฌายิตุฺจ วิปสฺสิตุ’’นฺติ อิทมฺปิ ปททฺวยํ ‘‘สุขตฺถฺจา’’ติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพํ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – สุขตฺถฺจ วิหารทานํ, กตมสุขตฺถํ? ฌายิตุํ, วิปสฺสิตุฺจ ยํ สุขํ ตทตฺถํ. อถ วา ปรปเทนปิ โยเชตพฺพํ – ฌายิตุฺจ วิปสฺสิตุฺจ วิหารทานํ, ‘‘อิธ ฌายิสฺสติ วิปสฺสิสฺสตี’’ติ ททโต วิหารทานํ สงฺฆสฺส อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ, โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๔๒).

ยสฺมา จ อคฺคํ วณฺณิตํ, ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโสติ คาถา. วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ เอตฺถ วิหาเร ปริยตฺติพหุสฺสุเต จ ปฏิเวธพหุสฺสุเต จ วาเสยฺย. เตสํ อนฺนฺจาติ ยํ เตสํ อนุจฺฉวิกํ อนฺนฺจ ปานฺจ วตฺถานิ จ มฺจปีาทิเสนาสนานิ จ, ตํ สพฺพํ เตสุ อุชุภูเตสุ อกุฏิลจิตฺเตสุ. ทเทยฺยาติ นิทเหยฺย. ตฺจ โข วิปฺปสนฺเนน เจตสา, น จิตฺตปฺปสาทํ วิราเธตฺวา. เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส หิ เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ…เป… ปรินิพฺพาติ อนาสโวติ อยเมตฺถ อฏฺกถานโย.

อยํ ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๕๐) เจว อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (สารตฺถ. ฏี. ๓.๒๙๕) จ สํวณฺณิโต ฏีกานโย – สีตนฺติ อชฺฌตฺตํ ธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุวิปริณามวเสน วา อุปฺปชฺชนกสีตํ. อุณฺหนฺติ อคฺคิสนฺตาปํ, ตสฺส วนฑาหาทีสุ สมฺภโว ทฏฺพฺโพ. ปฏิหนฺตีติ ปฏิพาธติ ยถา ตทุภยวเสน กายจิตฺตานํ พาธนํ น โหติ, เอวํ กโรติ. สีตุณฺหพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภิกฺขุ โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ, วาฬมิคานีติ สีหพฺยคฺฆาทิจณฺฑมิเค. คุตฺตเสนาสนฺหิ อารฺกมฺปิ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส เต ปริสฺสยา น โหนฺติ. สรีสเปติ เย เกจิ สรนฺเต คจฺฉนฺเต ทีฆชาติเก สปฺปาทิเก. มกเสติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ฏํสาทีนมฺปิ เอเตเนว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สิสิเรติ สิสิรกาลวเสน, สตฺตาหวทฺทลิกาทิวเสน จ อุปฺปนฺเน สิสิรสมฺผสฺเส. วุฏฺิโยติ ยทา ตทา อุปฺปนฺนา วสฺสวุฏฺิโย ปฏิหนฺตีติ โยชนา.

วาตาตโป โฆโรติ รุกฺขคจฺฉาทีนํ อุมฺมูลภฺชนาทิวเสน ปวตฺติยา โฆโร สรชอรชาทิเภโท วาโต เจว คิมฺหปริฬาหสมเยสุ อุปฺปตฺติยา โฆโร สูริยาตโป จ ปฏิหฺติ ปฏิพาหียติ. เลณตฺถนฺติ นานารมฺมณโต จิตฺตํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิสลฺลานารามตฺถํ. สุขตฺถนฺติ วุตฺตปริสฺสยาภาเวน ผาสุวิหารตฺถํ. ฌายิตุนฺติ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตฺวา อุปนิชฺฌายิตุํ. วิปสฺสิตุนฺติ อนิจฺจาทิโต สงฺขาเร สมฺมสิตุํ.

วิหาเรติ ปติสฺสเย. การเยติ การาเปยฺย. รมฺเมติ มโนรเม นิวาสสุเข. วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ กาเรตฺวา ปน เอตฺถ วิหาเร พหุสฺสุเต สีลวนฺเต กลฺยาณธมฺเม นิวาเสยฺย, เต นิวาเสนฺโต ปน เตสํ พหุสฺสุตานํ ยถา ปจฺจเยหิ กิลมโถ น โหติ, เอวํ อนฺนฺจ ปานฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ ทเทยฺย อุชุภูเตสุ อชฺฌาสยสมฺปนฺเนสุ กมฺมกมฺมผลานํ, รตนตฺตยคุณานฺจ สทฺทหเนน วิปฺปสนฺเนน เจตสา.

อิทานิ คหฏฺปพฺพชิตานํ อฺมฺูปการิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ตสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ เตติ พหุสฺสุตา. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. ธมฺมํ เทเสนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขปนูทนํ สทฺธมฺมํ เทเสนฺติ. ยํ โส ธมฺมํ อิธฺายาติ โส อุปาสโก ยํ สทฺธมฺมํ อิมสฺมึ สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชเนน ชานิตฺวา อคฺคมคฺคาธิคมเนน อนาสโว หุตฺวา ปรินิพฺพาติ เอกาทสคฺคิวูปสเมน สีติ ภวตีติ.

สีตปฏิฆาตาทิกา วิปสฺสนาวสานา เตรส, อนฺนาทิลาโภ, ธมฺมสฺสวนํ, ธมฺมาวโพโธ, ปรินิพฺพานนฺติ เอวเมตฺถ สตฺตรส อานิสํสา วุตฺตา.

ปฏิคฺคหณกานํ วิหารวเสน อุปฺปนฺนผลานุรูปมฺปิ ทายกานํ วิหารทานผลํ เวทิตพฺพํ. เยภุยฺเยน หิ กมฺมสริกฺขกผลํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘สงฺฆสฺส ปน ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ อิมินา สงฺฆิกวิหารเมว ปธานวเสน วทติ, สงฺฆิกวิหาโร นาเมส จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตวิหาโร, ยํ สนฺธาย ปทภาชนิยํ วุตฺตํ ‘‘สงฺฆิโก นาม วิหาโร สงฺฆสฺส ทินฺโน โหติ ปริจฺจตฺโต’’ติ. ยตฺถ หิ เจติยํ ปติฏฺิตํ โหติ, ธมฺมสฺสวนํ กรียติ, จตูหิ ทิสาหิ ภิกฺขู อาคนฺตฺวา อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาเยว ปาเท โธวิตฺวา กุฺจิกาย ทฺวารํ วิวริตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา ยถาผาสุกํ คจฺฉนฺติ, โส อนฺตมโส จตุรตนิกาปิ ปณฺณสาลา โหตุ, จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตวิหาโรตฺเวว วุจฺจติ.

๓๕๑. โลภํ นิคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ทุปฺปริจฺจชา. ‘‘เอกภิกฺขุสฺส วา’ติอาทิ อุปาสกานํ ตถา สมาทาเน อาจิณฺณํ, ทฬฺหตรํ สมาทานฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, สรณํ ปน เตสํ สามํ สมาทินฺนมฺปิ สมาทินฺนเมว โหตี’’ติ วทนฺติ. สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺติเกติ โยชนา. ตตฺถาติ ยถาคหิเต สรเณ, ‘‘ตสฺสา’’ติปิ ปาโ, ยถาคหิตสรณสฺสาติ อตฺโถ. นตฺถิ ปุนปฺปุนํ กตฺตพฺพตาติ วิฺูชาติเก สนฺธาย วุตฺตํ. วิฺูชาติกานเมว หิ สรณาทิอตฺถโกสลฺลานํ สุวณฺณฆเฏ สีหวสา วิย อกุปฺปํ สรณคมนํ ติฏฺติ. ‘‘ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุฺ’’นฺติ จ อิทํ ‘‘สเจ ตฺวํ ยถาคหิตํ สรณํ น ภินฺทิสฺสติ, เอวาหํ ตํ มาเรมี’’ติ กามํ โกจิ ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปยฺย, ตถาปิ ‘‘เนวาหํ พุทฺธํ ‘น พุทฺโธ’ติ, ธมฺมํ ‘น ธมฺโม’ติ, สงฺฆํ ‘น สงฺโฆ’ติ วทามี’’ติ ทฬฺหตรํ กตฺวา คหิตสรณสฺส วเสน วุตฺตํ. ‘‘สคฺคสมฺปตฺตึ เทตี’’ติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. ผลานิสํสานิ ปนสฺส สรณคมนวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๐ สรณคมนกถา) วุตฺตาเนว.

๓๕๒. วกฺขมานนเยน เวรเหตุตาย เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺโม, ตํ มณติ ‘‘มยิ อิธ ิตาย กถมาคจฺฉสี’’ติ ตชฺเชนฺตี วิย นิวาเรตีติ เวรมณี, ตโต วา ปาปธมฺมโต วิรมติ เอตายาติ ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน อิ-การสฺส เอ-การํ กตฺวา ‘‘เวรมณี’’ติ วุตฺตํ. ขุทฺทกปาฏฺกถายํ ปนาห ‘‘เวรมณิสิกฺขาปทํ, วิรมณิสิกฺขาปทนฺติ ทฺวิธาสชฺฌายํ กโรนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺ. สาธารณวิภาวนา) กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตาเวตฺถ วิรติ อธิปฺเปตา, น ผลสมฺปยุตฺตา ยฺาธิกรณโต. อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถูปฏฺิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติ. สมาทานวเสน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติ. เสตุ วุจฺจติ อริยมคฺโค, ตปฺปริยาปนฺนา หุตฺวา ปาปธมฺมานํ สมุจฺเฉทวเสน ฆาตนปฺปวตฺตา วิรติ เสตุฆาตวิรติ. อฺตฺร ‘‘สมุจฺเฉทวิรตี’’ติปิ วุตฺตา. อิทานิ ตา สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชาติ…เป… ทีนีติ อปทิสิตพฺพชาติโคตฺตกุลาทีนิ. อาทิสทฺเทน วยพาหุสจฺจาทีนํ สงฺคโห. ปริหรตีติ อวีติกฺกมวเสน ปริวชฺเชติ, สีหฬทีเป จกฺกนอุปาสกสฺส วิย สมฺปตฺตวิรติ เวทิตพฺพา.

‘‘ปาณํ น หนามี’’ติอาทีสุ อาทยตฺเถน อิติ-สทฺเทน, วิกปฺปตฺเถน วา-สทฺเทน วา ‘‘อทินฺนํ นาทิยามิ, อทินฺนาทานา วิรมามิ, เวรมณึ สมาทิยามี’’ติ เอวมาทีนํ ปจฺเจกมตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘สิกฺขาปท’’ มิจฺเจว อวตฺวา ‘‘สิกฺขาปทานี’’ติ วุตฺตํ. ปาณาติปาตา เวรมณินฺติ สมฺพนฺโธ. สมาทิยามีติ สมฺมา อาทิยามิ, อวีติกฺกมาธิปฺปาเยน, อขณฺฑา’ ฉิทฺทา’ กมฺมาสา’ สพลการิตาย จ คณฺหามีติ วุตฺตํ โหติ. อุตฺตรวฑฺฒมานปพฺพตวาสิอุปาสกสฺส (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๙ กุสลกมฺมปถวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๐๙-๑๑๑; ธ. ส. อฏฺ. กุสลกมฺมปถวณฺณนา) วิย สมาทานวิรติ เวทิตพฺพา.

มคฺคสมฺปยุตฺตาติ สมฺมาทิฏฺิยาทิมคฺคสมฺปยุตฺตา. อิทานิ ตตฺถา ตตฺถาคเตสุ ธมฺมโต, โกฏฺาสโต, อารมฺมณโต, เวทนาโต, มูลโต, อาทานโต, เภทโตติอาทินา อเนกธา วินิจฺฉเยสุ สงฺเขเปเนว อารมฺมณโต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุริมา ทฺเวติ สมฺปตฺตสมาทานวิรติโย. ‘‘ชีวิตินฺทฺริยาทิวตฺถู’’ติ ปรมตฺถโต ปาโณ วุตฺโต, ปฺตฺติโต ปน ‘‘สตฺตาทิวตฺถู’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวฺหิ ‘‘สตฺเตเยว อารภิตฺวา ปาณาติปาตา, อพฺรหฺมจริยา จ วิรมตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺ. เอกตานานตาทิวินิจฺฉย) ขุทฺทกาคมฏฺกถาวจเนน สํสนฺทติ สเมตีติ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ สตฺตสงฺขารวเสน อทินฺนวตฺถุ, ตถา โผฏฺพฺพวตฺถุ, วิตถวตฺถุ, สงฺขารวเสเนว สุราเมรยวตฺถูติ เอเตสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺตีติ ยถาวุตฺตํ วีติกฺกมวตฺถุํ อาลมฺพิตฺวา วีติกฺกมนเจตนาสงฺขาตวิรมิตพฺพวตฺถุโต วิรมณวเสน ปวตฺตนฺติ. ปจฺฉิมาติ เสตุฆาตวิรติ. นิพฺพานารมฺมณาว ตถาปิ กิจฺจสาธนโต. อิมินา ปน ตตฺเถว อาคเตสุ ตีสุ อาจริยวาเทสุ ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา เอกสฺเสวานุชานนํ เวทิตพฺพํ.

‘‘สมฺปตฺตวิรติ, หิ สมาทานวิรติ จ ยเทว ปชหติ, ตํ อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลเมวารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตี’’ติ เกจิ วทนฺติ. ‘‘สมาทานวิรติ ยโต วิรมติ, ตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปาณาติปาตาทิอกุสลเมวาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺตติ. สมฺปตฺตวิรติ ปน ยโต วิรมติ, เตสํ ปาณาติปาตาทีนํ อาลมฺพณาเนว อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตี’’ติ อปเร. ‘‘ทฺวยมฺปิ เจตํ ยโต ปาณาติปาตาทิอกุสลโต วิรมติ, เตสมารมฺมณภูตํ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุเมวาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺตติ. ปุริมปุริมปทตฺถฺหิ วีติกฺกมวตฺถุมาลมฺพณํ กตฺวา ปจฺฉิมปจฺฉิมปทตฺถโต วิรมิตพฺพวตฺถุโต วิรมตี’’ติ อฺเ. ปมวาโท เจตฺถ อยุตฺโตเยว. กสฺมา? ตสฺส อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโต, อพหิทฺธาภาวโต จ. สิกฺขาปทวิภงฺเค หิ ปฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา, พหิทฺธารมฺมณตา จ วุตฺตา. ตถา ทุติยวาโทปิ อยุตฺโตเยว. กสฺมา? ปุริมวาเทน สมฺมิสฺสตฺตา, ปเรสํ ปาณาติปาตาทิอกุสลารมฺมณภาเว จ อเนกนฺติ กตฺตา, ทฺวินฺนํ อาลมฺพณปฺปเภทวจนโต จ. ตติยวาโท ปน ยุตฺโต สพฺพภาณกานมภิมโต, ตสฺมา ตเทว อนุชานาตีติ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตีสุ อาจริยวาเทสุ ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา เอกสฺเสวานุชานนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ.

เอตฺถาห – ยชฺเชตํ วิรติทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริยาทิวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุเมวาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺเตยฺย, เอวํ สติ อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ กเรยฺย, ยฺจ ปชหติ, ตํ น ชาเนยฺยาติ อย’มนธิปฺเปโต อตฺโถ อาปชฺชตีติ? วุจฺจเต – น หิ กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺเตนฺโต ‘‘อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ กโรตี’’ติ วา ‘‘ยฺจ ปชหติ, ตํ น ชานาตี’’ติ วา วุจฺจติ. ยถา ปน อริยมคฺโค นิพฺพานารมฺมโณว กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิวตฺถารมฺมณมฺเปตํ วิรติทฺวยํ ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหติ. เตนาหุ โปราณา –

‘‘อารภิตฺวาน อมตํ, ชหนฺโต สพฺพปาปเก;

นิทสฺสนฺเจตฺถ ภเว, มคฺคฏฺโริยปุคฺคโล’’ติ. (ขุ. ปา. อฏฺ. เอกตานานตาวินิจฺฉย);

อิทานิ สงฺเขเปเนว อาทานโต, เภทโต วา วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ สีลํ สมาทิยามี’’ติอาทินา เอกโต เอกชฺฌํ คณฺหาติ. เอวมฺปิ หิ กิจฺจวเสน เอตาสํ ปฺจวิธตา วิฺายติ. สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ เอกชฺฌํ สมาทินฺนตฺตา. น หิ ตทา ปฺจงฺคิกตฺตํ สีลสฺส สมฺปชฺชติ. ยํ ตุ วีติกฺกนฺตํ, เตเนว กมฺมพทฺโธ. ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติอาทินา เอเกกํ วิสุํ วิสุํ คณฺหาติ. ‘‘เวรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ จ อิทํ สมาสภาเวน ขุทฺทกปาฏฺกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺ. สาธารณวิภาวนา) วุตฺตํ, ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘เวรมณิ’’นฺติ นิคฺคหิตนฺตเมว พฺยาสภาเวน ทิสฺสติ. คหฏฺวเสน เจตํ วุตฺตํ. สามเณรานํ ปน ยถา ตถา วา สมาทาเน เอกสฺมึ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ ปาราชิกาปตฺติโต. อิติ เอกชฺฌํ, ปจฺเจกฺจ สมาทาเน วิเสโส อิธ วุตฺโต, ขุทฺทกาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘เอกชฺฌํ สมาทิยโต เอกาเยว วิรติ เอกาว เจตนา โหติ, กิจฺจวเสน ปเนตาสํ ปฺจวิธตฺตํ วิฺายติ. ปจฺเจกํ สมาทิยโต ปน ปฺเจว วิรติโย, ปฺจ จ เจตนา โหนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺ. เอกตานานตาทิวินิจฺฉย) อยํ วิเสโส วุตฺโต. เภเทปิ ‘‘ยถา ตถา วา สมาทิยนฺตุ, สามเณรานํ เอกสฺมึ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ. ปาราชิกฏฺานิยานิ หิ ตานิ เตสํ. ยํ ตุ วีติกฺกนฺตํ โหติ, เตเนว กมฺมพทฺโธ. คหฏฺานํ ปน เอกสฺมึ ภินฺเน เอกเมว ภินฺนํ โหติ, ยโต เตสํ ตํสมาทาเนเนว ปุน ปฺจงฺคิกตฺตํ สีลสฺส สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ยถาวุตฺโตปิ ทีฆภาณกานํ วาโท อปเรวาโท นาม ตตฺถ กโต.

เสตุฆาตวิรติยา ปน เภโท นาม นตฺถิ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน อกุปฺปสภาวตฺตา. ตเทวตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ภวนฺตเรปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ภวนฺตเรปี’’ติ อิมินา อตฺตโน อริยภาวํ อชานนฺโตปีติ อตฺถํ วิฺาเปติ. ชีวิตเหตุปิ, ปเคว อฺเหตุ. ‘‘เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวตี’’ติ อิทํ มชฺเฌเปยฺยาลนิทฺทิฏฺํ, มิคปทวฬฺชนนเยน วา วุตฺตํ. สุรนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตํ. สพฺพมฺปิ หิ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานานุโยคํ น กโรติ. ‘‘มชฺชนฺติ ตเทว อุภยํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ สุราสววินิมุตฺตํ มทนีย’’นฺติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๑๓๔) สํยุตฺตมหาวคฺคฏฺกถายํ วุตฺตํ. ขุทฺทกปาฏฺกถายฺจ ‘‘ตทุภยเมว มทนียฏฺเน มชฺชํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อตฺถิ มทนียํ, เยน ปีเตน มตฺโต โหติ ปมตฺโต, อิทํ วุจฺจติ มชฺช’’นฺติ (ขุ. ปา. อฏฺ. ปุริมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘สเจ ปิสฺสา’’ติอาทินา ตตฺเถว วิเสสทสฺสนํ, อชานนฺตสฺสปิ ขีรเมว มุขํ ปวิสติ, น สุรา, ปเคว ชานนฺตสฺส. โกฺจสกุณานนฺติ กุนฺตสกุณานํ. สเจปิ มุเข ขีรมิสฺสเก อุทเก ปกฺขิปนฺตีติ โยเชตพฺพํ. ‘‘น เจตฺถ อุปโมปเมยฺยานํ สมฺพทฺธตา สิยา โกฺจสกุณานํ โยนิสิทฺธตฺตา’’ติ โกจิ วเทยฺยาติ อาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิ. โยนิสิทฺธนฺติ มนุสฺสติรจฺฉานานํ อุทฺธํ ติริยเมว ทีฆตา วิย, พกานํ เมฆสทฺเทน, กุกฺกุฏีนํ วาเตน คพฺภคฺคหณํ วิย จ ชาติสิทฺธํ, อิติ โกจิ วเทยฺย เจติ อตฺโถ. ‘‘เจวา’’ติปิ ปาํ วตฺวา สมุจฺจยตฺถมิจฺฉนฺติ เกจิ. ธมฺมตาสิทฺธนฺติ โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย, วิชาเต ตสฺสา ทิวงฺคมนํ วิย จ สภาเวน สิทฺธํ, มคฺคธมฺมตาย วา อริยมคฺคานุภาเวน สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพนฺติ วิสฺสชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.

ทิฏฺิชุกรณํ นาม ภาริยํ ทุกฺกรํ, ตสฺมา สรณคมนํ สิกฺขาปทสมาทานโต มหฏฺตรเมว, น อปฺปฏฺตรนฺติ อธิปฺปาโย. เอตนฺติ สิกฺขาปทํ. ยถา วา ตถา วา คณฺหนฺตสฺสาปีติ อาทรํ คารวมกตฺวา สมาทิยนฺตสฺสาปิ. สาธุกํ คณฺหนฺตสฺสาปีติ สกฺกจฺจํ สีลานิ สมาทิยนฺตสฺสาปิ อปฺปฏฺตรเมว, อปฺปสมารมฺภตรฺจ, น ทิคุณํ อุสฺสาโห กรณีโยติ วุตฺตํ โหติ. สีลํ อิธ อภยทานตาย ทานํ, อนวเสสํ วา สตฺตนิกายํ ทยติ รกฺขตีติ ทานํ. อยเมตฺถ อฏฺกถามุตฺตกนโย – สรณํ อุปคเตน กายวาจาจิตฺเตหิ สกฺกจฺจํ วตฺถุตฺตยปูชา กาตพฺพา, ตตฺถ จ สํกิเลโส สาธุกํ ปริหริตพฺโพ, สิกฺขาปทานิ ปน สมาทานมตฺตํ, สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรมณมตฺตฺจาติ สรณคมนโต สีลสฺส อปฺปฏฺตรตา, อปฺปสมารมฺภตรตา จ เวทิตพฺพา. สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตทานาทินา ทณฺฑนิธานโต, สกลโลกิยโลกุตฺตร คุณาธิฏฺานโต จสฺส มหปฺผลตรตา, มหานิสํสตรตา จ ทฏฺพฺพาติ.

ตมตฺถํ ปาฬิยา สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อคฺคานี’’ติ าตตฺตา อคฺคฺานิ. จิรรตฺตตาย าตตฺตา รตฺตฺานิ. ‘‘อริยานํ สาธูนํ วํสานี’’ติ าตตฺตา วํสฺานิ. ปุริมกานํ อาทิปุริสานํ เอตานีติ โปราณานิ. สพฺพโส เกนจิปิ ปกาเรน สาธูหิ น กิณฺณานิ น ฉฑฺฑิตานีติ อสํกิณฺณานิ. อยฺจ นโย เนสํ ยถา อตีเต, เอวํ เอตรหิ, อนาคเต จาติ อาห ‘‘อสํกิณฺณปุพฺพานี’’ติอาทิ. อตีเต หิ กาเล อสํกิณฺณภาวสฺส ‘‘อสํกิณฺณปุพฺพานี’’ติ นิทสฺสนํ, ปจฺจุปฺปนฺเน ‘‘น สงฺกิยนฺตี’’ติ, อนาคเต ‘‘น สงฺกิยิสฺสนฺตี’’ติ. อโตเยว อปฺปฏิกุฏฺานิ น ปฏิกฺขิตฺตานิ. น หิ กทาจิปิ วิฺู สมณพฺราหฺมณา หึสาทิปาปธมฺมํ อนุชานนฺติ. อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทตีติ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิหิตทณฺฑตฺตา สกลสฺสปิ สตฺตนิกายสฺส ภยาภาวํ เทติ. น หิ อริยสาวกโต กสฺสจิ ภยํ โหติ. อเวรนฺติ เวราภาวํ. อพฺยาปชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตํ. ‘‘อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา’’ติอาทิ อานิสํสทสฺสนํ, เหตุมฺปิ เจตฺถ ตฺวา-สทฺโท ยถา ‘‘มาตรํ สริตฺวา โรทตี’’ติ.

ยํ กิฺจิ จชนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ ยฺโติ อาห ‘‘อิทฺจ ปนา’’ติอาทิ. น นุ จ ปฺจสีลํ สพฺพกาลิกํ. อพุทฺธุปฺปาทกาเลปิ หิ วิฺู ตํ สมาทิยนฺติ, น จ เอกนฺตโต วิมุตฺตายตนํ พาหิรกานมฺปิ สมาทินฺนตฺตา. สรณคมนํ ปน พุทฺธุปฺปาทเหตุกํ, เอกนฺตโต จ วิมุตฺตายตนํ, กถํ ตตฺถ สรณคมนโต ปฺจสีลสฺส มหปฺผลตาติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. เชฏฺกนฺติ มหปฺผลภาเวน อุตฺตมํ. ‘‘สรณคมเนเยว ปติฏฺายา’’ติ อิมินา ตสฺส สีลสฺส สรณคมเนน อภิสงฺขตตฺตา ตโต มหปฺผลตํ, ตถา อนภิสงฺขตสฺส จ สีลสฺส อปฺปผลตํ ทสฺเสติ.

๓๕๓. อีทิสเมวาติ เอวํ สํกิเลสปฏิปกฺขเมว หุตฺวา. นนุ จ ปมชฺฌานาทิยฺาเยว เทเสตพฺพา, กสฺมา พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺาย เทสนมารภตีติ อนุโยคํ ปริหริตุํ ‘‘ติวิธ…เป… ทสฺเสตุกาโม’’ติ วุตฺตํ. ติวิธสีลปาริปูริยํ ิตสฺส หิ เนสํ ยฺานํ อปฺปฏฺตรตา, มหปฺผลตรตา จ โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุกามตฺตา พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺาย เทสนํ อารภตีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. เหฏฺา วุตฺเตหิ คุเณหีติ เอตฺถ ‘‘โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๙๑) เหฏฺา วุตฺตา สรณคมนํ, สีลสมฺปทา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาติ เอวมาทโย คุณา เวทิตพฺพา. ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมตีติ โยชนา. ตานีติ ปมชฺฌานาทีนิ. ‘‘ปมํ ฌาน’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ ปณีตานเมว ฌานานํ อุกฺกฏฺนิทฺเทโส กโตติ มนฺตวา ‘‘เอกํ กปฺปํ, อฏฺ กปฺเป’’ติอาทิ วุตฺตํ, มหากปฺปวเสน เจตฺถ อตฺโถ. หีนํ ปน ปมํ ฌานํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปสฺส ตติยภาคํ อายุํ เทติ. มชฺฌิมํ อุปฑฺฒกปฺปํ. หีนํ ทุติยํ ฌานํ ทฺเว กปฺปานิ, มชฺฌิมํ จตฺตารีติอาทินา อตฺโถ เนตพฺโพ. อปิจ ยสฺมา ปณีตานิเยเวตฺถ ฌานานิ อธิปฺเปตานิ มหปฺผลตรภาวทสฺสนปรตฺตา เทสนาย, ตสฺมา ‘‘ปมํ ฌานํ เอกํ กปฺป’’นฺติอาทินา ปณีตาเนว ฌานานิ นิทฺทิฏฺานีติ ทฏฺพฺพํ.

ตเทวาติ จตุตฺถชฺฌานเมว. จตุกฺกนเยน หิ เทสนา อาคตา. ยทิ เอวํ กถํ อารุปฺปตาติ อาห ‘‘อากาสานฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิต’’นฺติ, ตถา ภาวิตตฺตา จตุตฺถชฺฌานเมว อารุปฺปํ หุตฺวา วีสติกปฺปสหสฺสาทีนิ อายุํ เทตีติ อธิปฺปาโย. อยํ อาจริยสฺส มติ. อถ วา ตเทวาติ อารุปฺปสงฺขาตํ จตุตฺถชฺฌานเมว, ตํ ปน กสฺมา วีสติกปฺปสหสฺสาทีนิ อายุํ เทตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสานฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิต’’นฺติ, ตถา ภาวิตตฺตา เอวํ เทตีติ อธิปฺปาโย. อปโร นโย ‘‘ตเทวา’’ติ วุตฺเต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเมวาติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อากาสานฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิต’’นฺติ อาห, ตถา ภาวิตํ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌานสงฺขาตํ อารุปฺปชฺฌานเมวาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

สมฺมเทว นิจฺจสฺาทิปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตมานา ปุพฺพภาคิเย เอว โพธิปกฺขิยธมฺเม สมาเนนฺตี วิปสฺสนา วิปสฺสกปุคฺคลสฺส อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ สมาวหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนาสุขสทิสสฺส ปน สุขสฺส อภาวา มหปฺผล’’นฺติ. ยถาห ธมฺมราชา ธมฺมปเท

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);

ยสฺมา ปนายํ เทสนา อิมินา อนุกฺกเมน อิมานิ าณานิ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส วเสน ปวตฺติตา, ตสฺมา ‘‘วิปสฺสนาาเณ ปติฏฺายา’’ติอาทินา เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปติฏฺาภูตํ กตฺวา วุตฺตํ. สมานรูปนิมฺมานํ นาม มโนมยิทฺธิยา อฺเหิ อสาธารณกิจฺจนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน…เป… มหปฺผลา’’ติ. หตฺถิอสฺสาทิวิวิธรูปกรณํ วิกุพฺพนํ, ตสฺส ทสฺสนสมตฺถตาย. อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ นาม ปุริมชาตีสุ อิจฺฉิติจฺฉิโต ขนฺธปเทโส. อรหตฺตมคฺเคเนว มคฺคสุขํ นิฏฺิตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อติ…เป… มหปฺผล’’นฺติ. สมาเปนฺโตติ ปริโยสาเปนฺโต.

กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนาทิกถาวณฺณนา

๓๕๔-๘. ‘‘อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา’’ติอาทิ เทสนาย ปสาทวจนํ, ‘‘เอสาหํ ภวนฺต’’นฺติอาทิ ปน สรณคมนวจนนฺติ ตทุภยสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เทสนายา’’ติอาทิมาห. ตนูติ มนฺโท กายิกเจตสิกสุขสมุปพฺยูหโต. สพฺเพ เต ปาณโยติ ‘‘สตฺต จ อุสภสตานี’’ติอาทินา วุตฺเต สพฺเพ เต ปาณิโน. ตํ ปวตฺตินฺติ เตสํ ปาณีนํ โมจนาการํ. อากุลภาโวติ ภควโต สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตตฺตา ปาณีสุ อนุทฺทยํ อุปฏฺเปตฺวา ิตสฺส ‘‘กถฺหิ นาม มยา ตาว พหู ปาณิโน มารณตฺถาย พนฺธาปิตา’’ติ จิตฺเต ปริพฺยากุลภาโว, ยสฺมา อตฺถิ, ตสฺมา น เทเสตีติ โยชนา, ‘‘อุทปาที’’ติปิ ปาโ. สุตฺวาติ ‘‘มุตฺตา โภ เต ปาณโย’’ติ อาโรจิตวจนํ สุตฺวา. จิตฺตจาโรติ จิตฺตปฺปวตฺติ. ‘‘กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺต’’นฺติ อิทํ ปทปฺจกํ สนฺธาย‘‘กลฺลจิตฺตนฺติอาที’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ทานกถํ สีลกถ’’นฺติอาทินา วุตฺตาย อนุปุพฺพิกถาย อานุภาเวน. กามจฺฉนฺทวิคเมน กลฺลจิตฺตตา อโรคจิตฺตตา, พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน มุทุจิตฺตตา อกถินจิตฺตตา, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน วิกฺเขปาภาวโต วินีวรณจิตฺตตา เตหิ อมลีนจิตฺตตา, ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหณวเสน อุทคฺคจิตฺตตา อมลีนจิตฺตตา, วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยา อวิมุตฺตตาย ปสนฺนจิตฺตตา อนาวิลจิตฺตตา จ โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺพิกถานุภาเวน วิกฺขมฺภิตนีวรณตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

พฺราหฺมณทูตวตฺถุวณฺณนา

๓๕๙. เอวํ กูฏทนฺตสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ มหาลิสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, กูฏทนฺตสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส มหาลิสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… เวสาลิยนฺติ มหาลิสุตฺต’’นฺติ อาห. ปุนปฺปุนํ วิสาลภาวูปคมนโตติ เอตฺถายํ สงฺเขโป – พาราณสิรฺโ กิร อคฺคมเหสิยา มํสเปสิคพฺเภน ทฺเว ทารกา นิพฺพตฺตา ธีตา จ ปุตฺโต จ, เตสํ อฺมฺํ วิวาเหน โสฬสกฺขตฺตุํ ปุตฺตธีตุวเสน ทฺเว ทฺเว ทารกา วิชาตา. ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺเฒนฺตานํ ปจฺเจกํ สปริวารานํ อารามุยฺยานนิวาสฏฺานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนกตาย นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปึสุ, เอวํ ตสฺส ปุนปฺปุนํ ติปาการปริกฺเขเปน วิสาลภาวมุปคตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ตฺเวว นามํ ชาตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ วิสาลภาวูปคมนโต เวสาลีติ ลทฺธนามเก นคเร’’ติ. วิตฺถารกถา เจตฺถ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย, (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๖) รตนสุตฺตวณฺณนาย (ขุ. ปา. อฏฺ. เวสาลิวตฺถุ; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.รตนสุตฺตวณฺณนา) จ คเหตพฺพา. พหินคเรติ นครโต พหิ, น อมฺพปาลิวนํ วิย อนฺโตนครสฺมึ. สยํชาตนฺติ สยเมว ชาตํ อโรปิมํ. มหนฺตภาเวนาติ รุกฺขคจฺฉานํ, ิโตกาสสฺส จ มหนฺตภาเวน. เตเนวาห ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺธํ หุตฺวา’’ติ. ยํ ปน เวนยิกานํ มเตน วินยฏฺกถายํ วุตฺตํ –

‘‘ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํ. กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ิตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๒).

ตํ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺตภาณกานมฺปิ สมานกถา. มชฺฌิมฏฺกถายฺหิ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๕๒) สํยุตฺตฏฺกถายฺจ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๓๗) ตเถว วุตฺตํ. อิธ ปน ทีฆภาณกานํ มเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ จ ‘‘อหุตฺวา’’ติ กตฺถจิ ปาโ ทิสฺสติ, เอวํ สติ สพฺเพสมฺปิ สมานวาโท สิยาติ. กูฏาคารสาลาสงฺเขเปนาติ หํสมณฺฑลาการสงฺขาตหํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กูฏาคารสาลานิยาเมน, ตถา กตตฺตา ปาสาโทเยว ‘‘กูฏาคารสาลา’’ติ วุตฺโต, ตพฺโพหาเรน ปน สกโลปิ สงฺฆาราโมติ วุตฺตํ โหติ. วินยฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๒) ตุ เอวํ วุตฺตํ –

‘‘กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉทเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ เวทิตพฺพา’’ติ.

โกสเลสุ ชาตา, ภวา, เต วา นิวาโส เอเตสนฺติ โกสลกา. เอวํ มาคธกา. ชนปทวาจิโน หิ ปายโต ปุลฺลิงฺคปุถุวจนา. ยสฺส อกรเณ ปุคฺคโล มหาชานิโย โหติ, ตํ กรณํ อรหตีติ กรณียนฺติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพกมฺเมนา’’ติ. อกาตุมฺปิ วฏฺฏติ อสติ สมวาเย, ตสฺมา สมวาเย สติ กตฺตพฺพโต ตํ กิจฺจนฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย.

๓๖๐. ยา พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนารหา นานตฺตสฺา, ตาสํ วเสน ‘‘นานารมฺมณจารโต’’ติ วุตฺตํ, นานารมฺมณปฺปวตฺติโตติ อตฺโถ. สมฺภวนฺตสฺเสว หิ ปฏิเสโธ, น อสมฺภวนฺตสฺส. ปฏิกฺกมฺมาติ นิวตฺเตตฺวา ตถา จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา. สลฺลีโนติ ฌานสมาปตฺติยา เอกตฺตารมฺมณํ อลฺลีโน. นิลีโนติ ตสฺเสว เววจนํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอกีภาว’’นฺติอาทิ. สปริวารตฺตา อเนโกปิ ตทา เอโก วิย ภวตีติ เอกีภาโว, ตํ เอกีภาวํ. เยนายสฺมา นาคิโต, ตํ สนฺธาย ‘‘ตสฺมา านา’’ติ วุตฺตํ.

โอฏฺทฺธลิจฺฉวิวตฺถุวณฺณนา

๓๖๑. อทฺโธฏฺตายาติ อุปฑฺโฒฏฺตาย. ตสฺส กิร อุตฺตโรฏฺสฺส อปฺปกตาย ติริยํ ผาเลตฺวา อทฺธมปนีตํ วิย ขายติ จตฺตาโร ทนฺเต, ทฺเว จ ทาา น ฉาเทติ, เตน นํ ‘‘โอฏฺทฺโธ’’ติ โวหรติ. เกจิ ปน ‘‘อโธ-สทฺเทน ปาํ ปริกปฺเปตฺวา เหฏฺา โอฏฺสฺส โอลมฺพกตาย ‘‘โอฏฺาโธ’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา ปาสฺส อทิสฺสนโต, อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๖๑) จ อวณฺณิตตฺตา. อยํ กิร อุโปสถิโก ทายโก ทานปติ สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธมามโก ธมฺมสงฺฆมามโก. เตนาห ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติอาทิ. ขนฺธเก, (มหาว. ๒๘๙) มหาปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๑๖๑) จ อาคตนเยน ‘‘นีลปีตาทิ…เป… ตาวตึสปริสสปฺปฏิภาคายา’’ติ วุตฺตํ. อยํ ปน เวสาลี ภควโต กาเล อิทฺธา เจว เวปุลฺลปฺปตฺตา จ อโหสิ. ตตฺถ หิ ราชูนเมว สตฺต สหสฺสานิ, สตฺต สตานิ, สตฺต จ ราชาโน อเหสุํ, ตถา ยุวราชเสนาปติภณฺฑาคาริกปภุตีนมฺปิ, ปาสาทกูฏาคารอารามโปกฺขรณิอาทโยปิ ตปฺปริมาณาเยว, พหุชนา, อากิณฺณมนุสฺสา, สุภิกฺขา จ. เตน วุตฺตํ ‘‘มหติยา ลิจฺฉวิปริสายา’’ติ. ตสฺส ปน กุลสฺส อาทิภูตานํ ยถาวุตฺตานํ มํสเปสิยา นิพฺพตฺตทารกานํ ตาปเสน ปายิตํ ยํ ขีรํ อุทรํ ปวิสติ, สพฺพํ ตํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ, จริมกภเว โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ วิย อุทรจฺฉวิยา อติวิปฺปสนฺนตาย เต นิจฺฉวี อเหสุํ. อปเร ปนาหุ ‘‘สิพฺเพตฺวา ปิตา วิย เนสํ อฺมฺํ ลีนา ฉวิ อโหสี’’ติ. เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ ปฺายึสุ, นิรุตฺตินเยน เจตฺถ ปทสิทฺธิ, ตพฺพํเส อุปฺปนฺนา สพฺเพปิ ลิจฺฉวโย นาม ชาตา. เตนาห ‘‘ลิจฺฉวิปริสายา’’ติ, ลิจฺฉวิราชูนํ, ลิจฺฉวิวํสภูตาย วา ปริสายาติ อตฺโถ. มหนฺตํ ยสํ ลาติ คณฺหาตีติ มหาลิ ยถา ‘‘ภทฺทาลี’’ติ. มูลนามนฺติ มาตาปิตูหิ กตนามํ.

๓๖๒. สาสเน ยุตฺตปยุตฺโตติ ภาวนมนุยุตฺโต. สพฺพตฺถ สีหสมานวุตฺติโนปิ ภควโต ปริสาย มหตฺเต สติ ตทชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานาย ธมฺมเทสนาย วิเสโส โหตีติ อาห ‘‘มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ.

‘‘วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา ตมสฺส วิสฺสาสิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ถูลสรีโรติ วรสรีโร. เถรสฺส ขีณาสวภาวโต ‘‘อาลสิยภาโว อปฺปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, วาสนาเลสํ ปน อุปาทาย ‘‘อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ สาวกานํ พุทฺธานมิว สวาสนา กิเลสา ปหียนฺติ. ยถาวุตฺตํ ปาสาทเมว สนฺธาย ‘‘กูฏาคารมหาเคหา’’ติ วุตฺตํ. ปาจีนมุขาติ ปาจีนปมุขา.

๓๖๓. วิเนยฺยชนานุปโรเธน พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ปฏิหาริยวิชมฺภนํ โหตีติ อาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนเวลายฺหิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย อาเวฬาเวฬา ยมลา ยมลา หุตฺวา สวิเสสํ ปภสฺสรา วินิจฺฉรึสุ. ตาหิ ‘‘ภควา นิกฺขมตี’’ติ สมาโรจิตมิว นิกฺขมนํ สฺชานึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘สํสูจิตนิกฺขมโน’’ติ.

๓๖๔. ‘‘อชฺชา’’ติ วุตฺตทิวสโต อตีตมนนฺตรํ หิยฺโยทิวสํ ปุริมํ นาม, ตถา ‘‘หิยฺโย’’ติ วุตฺตทิวสโต ปรํ ปุริมตรํ อติสเยน ปุริมตฺตา. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ทิวเสสุ ววตฺถิโต ยถากฺกมํ ปุริมปุริมตรภาโว. เอวํ สนฺเตปิ ยเทตฺถ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ, ตโต ปภุติ ยํ ยํ โอรํ, ตํ ตํ ปุริมํ. ยํ ยํ ปรํ, ตํ ตํ ปุริมตรนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต ปฏฺายา’’ติอาทิมาห. โอรปารภาวสฺส วิย, หิ ทิสาวิทิสาภาวสฺส วิย จ ปุริมปุริมตรภาวสฺส อเปกฺขาสิทฺธิ. มูลทิวสโตติอาทิทิวสโต. อคฺเคติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, อุปโยควจนสฺส วา เอ-การาเทโสติ ทสฺเสติ ‘‘อคฺค’’นฺติ อิมินา, ปมนฺติ อตฺโถ. ตํ ปเนตฺถ ปรา อตีตา โกฏิเยวาติ อาห ‘‘ปรโกฏึ กตฺวา’’ติ. ยํ-สทฺโท ปริจฺเฉเท นิปาโต, ตปฺปโยเคน จายํ ‘‘วิหรามี’’ติ วตฺตมานปโยโค, อตฺโถ ปน อตีตวเสน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาว วิหาสิ’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺสาติ ทิวสสฺส. ปมวิกปฺเป ‘‘วิหรามี’’ติ อิมสฺส ‘‘ยทคฺเค’’ติ อิมินา อุชุกํ ตาว สมฺพนฺธิตฺวา ปจฺฉา ‘‘นจิรํ ตีณิ วสฺสานี’’ติ ปมาณวจนํ โยเชตพฺพํ. ทุติยวิกปฺเป ปน ‘‘นจิรํ ตีณิ วสฺสานี’’ติ อิเมหิปิ กุฏิลํ สมฺพนฺโธ กตฺตพฺโพ. นจิรนฺติ เจตํ ภาวนปุํสกํ, อจฺจนฺตสฺโคํ วา. ตฺหิ ปมาณโต วิเสเสตุํ ‘‘ตีณิ วสฺสานี’’ติ วทติ. เตนาห ‘‘นจิรํ วิหาสึ ตีณิเยว วสฺสานี’’ติ.

อยนฺติ สุนกฺขตฺโต. ปิยชาติกานีติ อิฏฺสภาวานิ. สาตชาติกานีติ มธุรสภาวานิ. มธุรสทิสตาย หิ ‘‘มธุร’’นฺติ มโนรมํ วุจฺจติ. อารมฺมณํ กโรนฺเตน กาเมน อุปสํหิตานีติ กามูปสํหิตานิ, กามนียานิ. เตนาห ‘‘กามสฺสาทยุตฺตานี’’ติ, อารมฺมณิเกน กามสงฺขาเตน อสฺสาเทน สฺุตฺตานิ, กามสงฺขาตสฺส วา อสฺสาทสฺส โยคฺยานีติ อตฺโถ. สรีรสณฺาเนติ สรีรพิมฺเพ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ. ตสฺมา สทฺเทนาติ ตํ นิสฺสาย ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถ. อปิจ วินา ปาเสสํ ภวิตพฺพปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. มธุเรนาติ อิฏฺเน สาเตน. กณฺณสกฺขลิยนฺติ กณฺณปฏฺฏิกายํ.

เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตาณปริกมฺมสฺส อกถนมตฺเตน. ‘‘อตฺตนา าตมฺปิ น กเถติ, กึ อิมสฺส สาสเน อธิฏฺาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา, สห กุชฺฌเนเนว เจส ฌานาภิฺา ปริหายิ. จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข โส มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิจาเรนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิ. อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต, (ที. นิ. ๓.๓ อาทโย) มหาสีหนาทสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๓๘๑) จ อาคตนเยน ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมน ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวา ตมตฺถํ กเถติ.

เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา

๓๖๖-๓๗๑. เอกํสายาติ ตทตฺเถ จตุตฺถีวจนํ, เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถ. อํสสทฺโท เจตฺถ โกฏฺาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺาสายา’’ติอาทิ. วา-สทฺโท เจตฺถ วิกปฺปเน เอกํสสฺเสวาธิปฺเปตตฺตา. อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสาย. อุภยโกฏฺาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถํ, ทิพฺพสทฺทสวนตฺถฺจ. ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุาณํ, ทิพฺพโสตาณฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโต. ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ ภวติ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโต. ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘ทิพฺพานฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ อิทํ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนเมว, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวสนฺทสฺสนํ. ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิ เหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสีติ ทสฺเสติ.

๓๗๒. ทิพฺพจกฺขุาณโต ทิพฺพโสตาณเมว เสฏฺนฺติ มฺมาโน มหาลิ เอตมตฺถํ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘อิทํ ทิพฺพโสเตน…เป… มฺเ’’ติ. อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชํ วา. สมาธิเยว ภาเวตพฺพฏฺเน สมาธิภาวนา. ‘‘ทิพฺพโสตาณํ เสฏฺ’’นฺติ มฺมาเนน จ เตน ทิพฺพจกฺขุาณมฺปิ ทิพฺพโสเตเนว สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุถุวจเนน ปุจฺฉิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีน’’นฺติ วุตฺตํ. พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตา. ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติ. น อชฺฌตฺติกา ภควตา สามุกฺกํสิกภาเวน อปฺปเวทิตตฺตา. น หิ เต สจฺจานิ วิย สามุกฺกํสิกา. ยทตฺถนฺติ เยสํ อตฺถาย, อเภเทปิ เภทวจนเมตํ, ยสฺส วา วิเสสนภูตสฺส อตฺถาย. เตติ อริยผลธมฺเม. ‘‘ต’’นฺติปิ อธุนา ปาโ. เต หิ สจฺฉิกาตพฺพา, ‘‘อตฺถิ โข มหาลิ อฺเว ธมฺมา…เป… เยสํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ สจฺฉิกาตพฺพธมฺมา จ อิธ วุตฺตา.

จตุอริยผลวณฺณนา

๓๗๓. สํโยเชนฺตีติ พนฺเธนฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา วฏฺฏทุกฺขภเย สํโยชนโต ตตฺถ สตฺเต สํโยเชนฺติ นาม, ตสฺมา. กตฺถจิ ‘‘วฏฺฏทุกฺขมเย รเถ’’ติ ปาโ, น โปราโณ ตถา อาจริเยน อวณฺณิตตฺตา. มคฺคโสตํ อาปนฺโน, น ปสาทาทิโสตํ. ‘‘โสโตติ ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อาปนฺโนติ จ อาทิโต ปตฺโตติ อตฺโถ อา-อุปสคฺคสฺส อาทิกมฺมนิ ปวตฺตนโต, อิทํ ปน ผลฏฺวเสน วทติ. อตีตกาลวจนฺเหตํ, มคฺคกฺขเณ ปน มคฺคโสตํ อาปชฺชติ นาม. เตเนวาห ทกฺขิณวิภงฺเค ‘‘โสตาปนฺเน ทานํ เทติ, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ เทตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) อปตนธมฺโมติ อนุปปชฺชนสภาโว. ธมฺมนิยาเมนาติ อุปริมคฺคธมฺมนิยาเมน. เหฏฺิมนฺเตน สตฺตมภวโต อุปริ อนุปปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโตติ อฏฺกถามุตฺตกนโย. ปรํ อยนํ ปราคติ อสฺส อตฺถีติ อตฺโถ. อเนนาติ ปุน ตติยสมาสวจนํ, วา-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ.

ตนุตฺตํ นาม ปวตฺติยา มนฺทตา, วิรฬตา จาติ วุตฺตํ ‘‘ตนุตฺตา’’ติอาทิ. กรหจีติ นิปาตมตฺตํ, ปริยายวจนํ วา. ‘‘โอเรน เจ มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๖๒๗) วิย โอร-สทฺโท น อติเรกตฺโถติ อาห ‘‘เหฏฺาภาคิยาน’’นฺติ, เหฏฺาภาคสฺส กามภวสฺส ปจฺจยภาเวน หิตานนฺติ อตฺโถ. ‘‘สุทฺธาวาสภูมิย’’นฺติ เตสํ อุปปตฺติฏฺานทสฺสนํ. โอปปาติโกติ อุปปาติโก อุปปาตเน สาธุการี. เตนาห ‘‘เสสโยนิปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติ ปรินิพฺพานธมฺโมติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานสภาโว. วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, จิตฺตเมว วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวิสุทฺธิ’’นฺติอาทิ. จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ คหิโต ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๑.๑.๙) วิย. ปฺาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตนาห ‘‘อรหตฺตผลปฺาว ปฺาวิมุตฺตี’’ติ. สามนฺติ อตฺตนาว, อปรปฺปจฺจเยนาติ อตฺโถ. ‘‘อภิชานิตฺวา’’ติ อิมินา ตฺวาทิปจฺจยการิยสฺส ย-การสฺส โลโป ทสฺสิโต. ‘‘อภิฺายา’’ติ อิมินา ปน นา-วจนการิยสฺสาติ ทฏฺพฺพํ. สจฺฉีติ ปจฺจกฺขตฺเถ เนปาติกํ. ปจฺจกฺขกรณํ นาม อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิเก มุฺจิตฺวา สรูปโต อารมฺมณกรณํ.

อริยอฏฺงฺคิกมคฺควณฺณนา

๓๗๔-๕. อุปฺปติตฺวาติ อากาสมคฺเคน เฑตฺวา. ปฏิปชฺชติ อริยาสาวโก นิพฺพานํ, อริยผลฺจ เอตายาติ ปฏิปทา, สา จ ตสฺส ปุพฺพภาโค เอวาติ อริยมคฺโค ปุพฺพภาคปฏิปทานาเมน อิธ วุตฺโต. อาตตวิตตาทิวเสน ปฺจงฺคิกํ. ทิสาวิทิสานิวิฏฺปเทเสน อฏฺงฺคิโก. อฏฺงฺคโต มุตฺโต อฺโ โกจิ อฏฺงฺคิโก นาม มคฺโค นตฺถีติ อาห ‘‘อฏฺงฺคมตฺโตเยวา’’ติอาทินา. น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถีติ. ตสฺมา ‘‘อฏฺ องฺคานิ อสฺสาติ อฺปทตฺถสมาสํ อกตฺวา ‘อฏฺ องฺคานิ อฏฺงฺคานิ, ตานิ อสฺส สนฺตีติ อฏฺงฺคิโก’ติ สมาสคพฺภตทฺธิตวเสน ปทสิทฺธิ กาตพฺพา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๗๔, ๓๗๕) อาจริเยน วุตฺตํ, อธิปฺปาโย เจตฺถ จินฺเตตพฺโพ. อฺปทตฺถสมาเส หิ กเต น สกฺกา อฏฺงฺคอฏฺงฺคิกานํ เภโท อฺมฺํ วิปริยายํ กตฺวาปิ นิยเมตุํ พฺยาเส อุภยปทตฺถปรภาเวน สเหว สงฺขฺยาปริจฺเฉเทน อตฺถาปตฺติโต. สมาสคพฺเภ ปน ตทฺธิเต กเต สกฺกา เอว เตสํ เภโท อฺมฺํ วิปริยายํ กตฺวา นิยเมตุํ สมาเส อุตฺตรปทตฺถปรภาเวน วินาว สงฺขฺยาปริจฺเฉเทน อตฺถาปตฺติโต. เอกตฺถิภาวลกฺขโณ หิ สมาโสติ. ธมฺมทายาทสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว เอวํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา มคฺคงฺคสมุทาเย มคฺคโวหาโร โหติ, สมุทาโย จ สมุทายีหิ สมนฺนาคโต, ตสฺมา อตฺตโน อวยวภูตานิ อฏฺ องฺคานิ เอตสฺส สนฺตีติ อฏฺงฺคิโก’’ติ. ปมนเย เจตฺถ องฺคินา องฺคสฺส อฏฺงฺคิกภาโว วุตฺโต, ทุติยนเย ปน องฺเคน องฺคิโนติ อยเมเตสํ วิเสโส.

อิทานิ อฏฺงฺคิกมคฺเค ลกฺขณโต, กิจฺจขณารมฺมณเภทกมโต จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. สมฺมาทสฺสนลกฺขณาติ อวิปรีตํ ยาถาวโต จตุนฺนมริยสจฺจานํ ปจฺจกฺขเมว ทสฺสนสภาวา. สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณติ นิพฺพานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิปรีตมภินิโรปนสภาโว. สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณาติ จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา ชเน สงฺคณฺหาตีติ ตพฺพิปกฺขโต วิรติสภาวา สมฺมาวาจา เภทกรมิจฺฉาวาจปฺปหาเนน ชเน, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี โหติ, เอวํ อวิปรีตํ ปริคฺคหณสภาวา. สมฺมา สมุฏฺาปนลกฺขโณติ ยถา จีวรกมฺมาทิโก กมฺมนฺโต เอกํ กาตพฺพํ สมุฏฺาเปติ, ตํตํกิริยานิปฺผาทโก วา เจตนาสงฺขาโต กมฺมนฺโต หตฺถปาทจลนาทิกํ กิริยํ สมุฏฺาเปติ, เอวํ สาวชฺชกตฺตพฺพกิริยาสมุฏฺาปกมิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหาเนน สมฺมากมฺมนฺโต นิรวชฺชสมุฏฺาปนกิจฺจวา โหติ, สมฺปยุตฺเต จ สมุฏฺาเปนฺโต เอว ปวตฺตตีติ อวิปรีตํ สมุฏฺาปนสภาโว. สมฺมา โวทาปนลกฺขโณติ กายวาจานํ, ขนฺธสนฺตานสฺส จ สํกิเลสภูตมิจฺฉาชีวปฺปหาเนน อวิปรีตํ โวทาปนสภาโว. สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณติ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปติตุมทตฺวา อวิปรีตํ ปคฺคหณสภาโว. สมฺมา อุปฏฺานลกฺขณาติ ตาทิภาวลกฺขเณน อวิปรีตํ ตตฺถ อุปฏฺานสภาโว. สมฺมา สมาธานลกฺขโณติ วิกฺเขปวิทฺธํสเนน อวิปรีตํ จิตฺตสฺส สมาทหนสภาโว.

สหเชกฏฺตาย ทิฏฺเกฏฺา อวิชฺชาทโย มิจฺฉาทิฏฺิโต อฺเ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสา นาม. ปสฺสตีติ ปกาเสติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. เตนาห ‘‘ตปฺปฏิ…เป… อสมฺโมหโต’’ติ. อิทฺหิ ตสฺสา ปสฺสนาการทสฺสนํ. เตเนว หิ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน องฺเคน ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตติ. ปุริมานิ ทฺเว กิจฺจานิ สพฺเพสเมว สาธารณานีติ อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปี’’ติอาทิ. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิ’’นฺติ อิทมนุกฑฺฒติ.

ปุพฺพภาเคติ อุปจารกฺขเณ. อุปจารภาวนาวเสน อเนกวารํ ปวตฺตจิตฺตกฺขณิกตฺตา นานกฺขณา. อนิจฺจาทิลกฺขณวิสยตฺตา นานารมฺมณา. มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา เอกกฺขณา. นิพฺพานารมฺมณตฺตา เอการมฺมณา. กิจฺจโตติ ปุพฺพภาเค ทุกฺขาทิาเณหิ กตฺตพฺเพน อิธ สาติสยํ นิพฺพตฺเตน กิจฺเจน, อิมสฺเสว วา าณสฺส ทุกฺขาทิปฺปกาสนกิจฺเจน. จตฺตาริ นามานิ ลภติ จตูสุ สจฺเจสุ กาตพฺพกิจฺจ นิพฺพตฺติโต.ตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทิปฺปหานนิพฺพตฺติโต. สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘วิรติเจตนา, สพฺเพ สมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทานี’’ติ (วิภ. ๗๐๔) วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ปน ปธานานํ วิรติเจตนานํ วเสน ‘‘วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปี’’ติ วุตฺตํ, มุสาวาทาทีหิ วิรมณกาเล วา วิรติโย, สุภาสิตาทิวาจาภาสนาทิกาเล เจตนาโย โหนฺตีติ โยเชตพฺพา. เจตนานํ อมคฺคงฺคตฺตา ‘‘มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยวา’’ติ อาห. เอกสฺเสว าณสฺส ทุกฺขาทิาณตา วิย, เอกาเยว วิรติยา มุสาวาทาทิวิรติภาโว วิย จ เอกาย เอว เจตนาย สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสาธนาสมฺภเวน สมฺมาวาจาทิภาวาสิทฺธิโต, ตํสิทฺธิยฺจ องฺคตฺตยตฺตาสิทฺธิโต จ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ. อิมินา เจตาสํ ทุวิธตํ, อเภทตฺจ ทสฺเสติ. สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสนาติ จตุสมฺมปฺปธานจตุสติปฏฺานภาววเสน.

ยทิปิ สมาธิอุปการกานํ อภินิโรปนา นุมชฺชนสมฺปิยายนุ ปพฺรูหนสนฺตานํ วิตกฺกวิจารปีติสุโขเปกฺขานํ วเสน จตูหิ ฌาเนหิ สมฺมาสมาธิ วิภตฺโต, ตถาปิ วายาโม วิย อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิจตุวายามกิจฺจํ, สติ วิย จ อสุภาสุขานิจฺจานตฺตภูเตสุ กายาทีสุ สุภาทิสฺาปหานจตุสติกิจฺจํ เอโกว สมาธิ จตุกฺกชฺฌานสมาธิกิจฺจํ น สาเธติ. ตสฺมา ปุพฺพภาเคปิ ปมชฺฌานสมาธิ ปมชฺฌานสมาธิ เอว. ตถา มคฺคกฺขเณปิ ปุพฺพภาเคปิ ทุติยชฺฌานสมาธิ ทุติยชฺฌานสมาธิ เอว. ตถา มคฺคกฺขเณปิ ปุพฺพภาเคปิ ตติยชฺฌานสมาธิ ตติยชฺฌานสมาธิ เอว. ตถา มคฺคกฺขเณปิ ปุพฺพภาเคปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ เอว. ตถา มคฺคกฺขเณปีติ อาห ‘‘ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวา’’ติ.

ตสฺมาติ ปฺาปชฺโชตตฺตา อวิชฺชานฺธการํ วิธมิตฺวา ปฺาสตฺถตฺตา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโตติ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. ยสฺมา ปน อนาทิมติ สํสาเร อิมินา โยคินา กทาจิปิ อสมุคฺฆาฏิตปุพฺโพ กิเลสคโณ, ตสฺส สมุคฺฆาฏโก จ อริยมคฺโค. อยฺเจตฺถ สมฺมาทิฏฺิ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยา ปุพฺพงฺคมา โหติ พหูปการา, ตสฺมา. ตเทว พหูปการตํ การณภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘โยคิโน พหูปการตฺตา’’ติ วุตฺตํ.

ตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิยา. ‘‘พหูปกาโร’’ติ วตฺวา ตํ พหูปการตํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. อยํ ตมฺพกํสาทิมยตฺตา กูโฏ. ตํปริหรณโต มหาสารตาย เฉโก. เอวนฺติ ยถา เหรฺิกสฺส จกฺขุนา ทิสฺวา กหาปณวิภาคชานเน กิริยาสาธกตมภาเวน กรณนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ หตฺโถ, เอวํ โยคิโน ปฺาย โอโลเกตฺวา ธมฺมวิภาคชานเน ปุพฺพจารีภาเวน ธมฺมนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ วิตกฺโก วิตกฺเกตฺวาว ปฺาย ตทวโพธโต. ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาทิฏฺิยา พหุกาโรติ อธิปฺปาโย. ทุติยอุปมายํ เอวนฺติ ยถา ตจฺฉโก ปเรน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ ทพฺพสมฺภารํ วาสิยา ตจฺเฉตฺวา เคหาทิกรณกมฺเม อุปเนติ, เอวํ โยคี วิตกฺเกน ลกฺขณาทิโต วิตกฺเกตฺวา ทินฺนธมฺเม ยาถาวโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริฺาภิสมยาทิกมฺเม อุปเนตีติ โยชนา. วจีเภทสฺส อุปการโก วิตกฺโก สาวชฺชานวชฺชวจีเภเท นิวตฺตนปวตฺตนกราย สมฺมาวาจายปิ อุปการโกวาติ อาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ธมฺมทินฺนาย ภิกฺขุนิยา วิสาขสฺส นาม คหปติโน วุตฺตํ จูฬเวทลฺลสุตฺตปทํ (ม. นิ. ๑.๔๖๔) สาธกภาเวน ทสฺเสติ. ภินฺทตีติ นิจฺฉาเรติ.

วจีเภทนิยามิกา วาจา กายิกกิริยานิยามกสฺส กมฺมนฺตสฺส อุปการิกาติ ตทตฺถํ โลกโต ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุภยํ สุจริตนฺติ กายสุจริตํ, วจีสุจริตฺจ. อาชีวฏฺมกสีลํ นาม จตุพฺพิธวจีสุจริตติวิธกายสุจริเตหิ สทฺธึ สมฺมาอาชีวํ อฏฺมํ กตฺวา วุตฺตํ อาทิพฺรหฺมจริยกสีลํ. ยฺหิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ. ตทุภยานนฺตรนฺติ ทุจฺจริตทฺวยปฺปหายกสฺส สุจริตทฺวยปาริปูริเหตุภูตสฺส สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตทฺวยสฺส อนนฺตรํ. สุตฺตปมตฺเตนาติ อปฺโปสฺสุกฺกํ สุตฺเตน, ปมตฺเตน จ. อิทํ วีริยนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานวีริยํ. กายาทีสูติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ. อินฺทฺริยสมตาทโย สมาธิสฺส อุปการกา. ตพฺพิธุรา ธมฺมา อนุปการกา. คติโยติ นิปฺผตฺติโย, กิจฺจาทิสภาเว วา. สมนฺเวสิตฺวาติ อุปธาเรตฺวา, เหตุมฺหิ จายํ ตฺวาปจฺจโย.

ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

๓๗๖-๗. กสฺมา อารทฺธนฺติ อนุสนฺธิการณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ เตน อชฺฌาสยานุสนฺธิวเสนายํ อุปริ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติ. เตนาติ ตถาลทฺธิกตฺตา. อสฺสาติ ลิจฺฉวิรฺโ. เทสนายนฺติ สณฺหสุขุมาย สุฺตปฏิสฺุตฺตาย ยถาเทสิตเทสนาย. นาธิมุจฺจตีติ น สทฺทหติ น ปสีทติ. ตนฺติธมฺมํ นาม กเถนฺโตติ เยสํ อตฺถาย ธมฺโม กถียติ, ตตฺถ เตสํ อสติปิ มคฺคปฏิเวเธ เกวลํ สาสเน ปเวณีภูตํ, ปริยตฺติภูตํ วา ตนฺติธมฺมํ กตฺวา กเถนฺโต, เตน ตทา เตสํ มคฺคปฏิเวธาภาวํ ทสฺเสติ. เอวรูปสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา อวิปรีตเทสนตาย เอวํปากฏธมฺมกายสฺส สตฺถุโน. อสฺสาติ ปมชฺฌานาทิสมธิคเมน สมาหิตจิตฺตสฺส กุลปุตฺตสฺส เอตํ ‘‘ตํ ชีว’’นฺติอาทินา อุจฺเฉทาทิคหณํ อปิ นุ ยุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ, ลทฺธิยา ปน ฌานาธิคมมตฺเตน น ตาว วิเวจิตตฺตา ‘‘ยุตฺตมสฺเสต’’นฺติ เตหิ วุตฺเต ฌานลาภิโนเปตํ คหณํ อยุตฺตเมวาติ ตํ อุจฺเฉทวาทํ, สสฺสตวาทํ วา ‘‘อหํ โข…เป… น วทามี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิปิตฺวาติ สาธิปฺปายตฺโถ. เอตนฺติ ปมชฺฌานาทิกํ. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. อถ จ ปนาติ เอวํ ชานนโต, ปสฺสนโต จ. กามํ วิปสฺสกาทิทสฺสนมฺปิ ปาฬิยํ กตํ, อรหตฺตกูเฏน ปน เทสนา นิฏฺาปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตฺตริ ขีณาสวํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เต หิ ทฺเว ปพฺพชิตา วิปสฺสกโต ปฏฺาย ‘‘น กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนายา’’ติ อโวจุํ. อิมสฺสาติ ขีณาสวสฺส. กิฺจาปิ ‘‘อตฺตมนา อเหสุ’’นฺติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ, ‘‘น กลฺล’’นฺติอาทินา ปน วิสฺสชฺชนาวจเนเนว เตสํ อตฺตมนตา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เต มมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา ขีณาสโว วิคตสมฺโมโห ติณฺณวิจิกิจฺโฉ, ตสฺมา ตสฺส ตถา วตฺตุมยุตฺตนฺติ อุปฺปนฺนนิจฺฉยตาย ตํ มม วจนํ สุตฺวา อตฺตมนา อเหสุนฺติ อตฺโถ. โสปิ โข ลิจฺฉวิ ราชา เต วิย ตถาสฺชาตนิจฺฉยตฺตา อตฺตมโน อโหสิ. เตนาห ‘‘เอวํ วุตฺเต โสปิ อตฺตมโน อโหสี’’ติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา มหาลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

มหาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. ชาลิยสุตฺตวณฺณนา

ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

๓๗๘. เอวํ มหาลิสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ ชาลิยสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, มหาลิสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส ชาลิยสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… โกสมฺพิยนฺติ ชาลิยสุตฺต’’นฺติ อาห. ‘‘โฆสิเตนา’’ติอาทินา มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ, โฆสิตสฺส อาราโมติปิ วตฺตพฺพํ. เอวมฺปิ หิ ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๔) วิย ทายกกิตฺตนํ โหติ, เอวํ ปน กิตฺเตนฺโต อายสฺมา อานนฺโท อฺเปิ ตสฺส ทิฏฺานุคติอาปชฺชเน นิโยเชตีติ อฺตฺถ วุตฺตํ. ตตฺถ โกยํ โฆสิตเสฏฺิ นาม, กถฺจาเนน อาราโม การิโต, กถํ ปน ตตฺถ ภควา วิหาสีติ ปุจฺฉาย สพฺพํ ตํ วิสฺสชฺชนํ สมุทาคมโต ปฏฺาย สงฺเขปโตว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพ กิรา’’ติอาทิมาห. อลฺลกปฺปรฏฺนฺติ พหูสุ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘อทฺทิลรฏฺ’’นฺติ จ ‘‘ทมิฬรฏฺ’’นฺติ จ ลิขิตํ. ตโตติ อลฺลกปฺปรฏฺโต. ‘‘ปุตฺตํ…เป… อคมาสี’’ติ อิทมฺปิ ‘‘ตสฺเสตํ กมฺม’’นฺติ าเปตุํ วุตฺตํ. ตทาติ เตสํ คามํ ปวิฏฺทิวเส. พลวปายาสนฺติ ครุตรํ พหุปายาสํ. ชีราเปตุนฺติ สมเวปากินิยา คหณิยา ปกฺกาเปตุํ. อสนฺนิหิเตติ เคหโต พหิ อฺํ คเต. ภุสฺสตีติ นทติ, ‘‘ภุภุ’’อิติ สุนขสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถ. อิทมฺปิสฺส เอกํ กมฺมํ. ปจฺเจกพุทฺเธ ปน จีวรกมฺมตฺถาย อฺํ านํ คเต สุนขสฺส หทยํ ผาลิตํ. ติรจฺฉานา นาเมเต อุชุชาติกา โหนฺติ อกุฏิลา, มนุสฺสา ปน อฺํ หทเยน จินฺเตติ, อฺํ มุเขน กเถนฺติ. เตเนวาห ‘‘คหนฺเหตํ ภนฺเต ยทิทํ มนุสฺสา, อุตฺตานกฺเหตํ ภนฺเต ยทิทํ ปสโว’’ติ (ม. นิ. ๒.๓).

อิติ โส ตาย ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหวเสน อุชุทิฏฺิตาย อกุฏิลตาย กาลงฺกตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต. ตํ สนฺธายาห ‘‘โส…เป… นิพฺพตฺตี’’ติ. ตสฺส ปน กณฺณมูเล กเถนฺตสฺส สทฺโท โสฬสโยชนฏฺานํ ผรติ, ปกติกถาสทฺโท ปน สกลํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ, เอวํ สรโฆสสมฺปตฺติยา ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ ตฺเวว นามํ อโหสิ. อยมสฺส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนเหน ภุกฺกรณสฺส นิสฺสนฺโท. จวิตฺวาติ อาหารกฺขเยน จวิตฺวา. เทวโลกโต หิ เทวปุตฺตา อายุกฺขเยน, ปุฺกฺขเยน, อาหารกฺขเยน, โกเปนาติ จตูหิ การเณหิ จวนฺติ. อิมสฺส ปน กามคุเณ ปริภุฺชโต มุฏฺสฺสติสฺส อาหารกฺขเยน จวนํ โหติ. โส โกสมฺพิยํ นครโสภินิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. นครโสภินิโย กิร ธีตรํ ปฏิชคฺคนฺติ, น ปุตฺตํ. ธีตโร หิ ตาสํ ปเวณึ ฆฏยนฺติ, ตสฺมา สาปิ ตํ สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปติ. อยมสฺส ปุพฺเพ ปุตฺตฉฑฺฑนกมฺมสฺส นิสฺสนฺโท. ปาปกมฺมฺหิ นาเมตํ ‘‘อปฺปก’’นฺติ นาวมฺิตพฺพํ. ตเมโก มนุสฺโส กากสุนขปริวาริตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิ, ตสฺส ปน หตฺถโต โกสมฺพกเสฏฺิ กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา อคฺคเหสิ, ตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘โกสมฺพิยํ เอกสฺส กุลสฺส ฆเร นิพฺพตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาปนตฺถํ อุปกฺกมกรณมฺปิ ปุตฺตฉฑฺฑนกมฺมสฺเสว นิสฺสนฺโท. เสฏฺิธีตายาติ ชนปทเสฏฺิโน ธีตาย. เวยฺยตฺติเยนาติ ปฺาเวยฺยตฺติเยน. สา หิ ตสฺส ปิตรา เปสิตํ มาราปนปณฺณํ ผาเลตฺวา วิวาหปณฺณํ พนฺธิตฺวา ชีวิตลาภํ กโรติ. ตาเยว สรสมฺปตฺติยา โฆสิตเสฏฺิ นาม ชาโต.

สรีรสนฺตปฺปนตฺถนฺติ หิมวนฺเตว มูลผลาหารตาย กิลนฺตสรีรสฺส โลณมฺพิลเสวเนน ปีนนตฺถํ. ตสิตาติ ปิปาสิตา. กิลนฺตาติ ปริสฺสนฺตกายา. วฏรุกฺขนฺติ มหานิคฺโรธรุกฺขํ. เต กิร ตํ ปตฺวา ตสฺส มูเล นิสีทึสุ. อถ เชฏฺกตาปโส นิคฺโรธรุกฺขสฺส โสภาสมฺปตฺตึ ปสฺสิตฺวา ‘‘มหานุภาโว มฺเ เอตฺถ อธิวุตฺถา เทวตา. สาธุ วตายํ เทวตา อิสิคณสฺส ปานียาทิทาเนน อทฺธานปริสฺสมํ วิโนเทยฺยา’’ติ จินฺเตสิ. เทวตาปิ ตถา จินฺติตํ อุตฺวา อิสิคณสฺส ปานียนฺหานกโภชนานิ อทาสิ. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. เชฏฺกตาปสสฺส ปน ตถา จินฺตนํ อวิเสสโต สพฺพตฺถ อาโรเปตฺวา ‘‘สงฺคหํ ปจฺจาสิสนฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘หตฺถํ ปสาเรตฺวา’’ติ อิมินา หตฺถปฺปสารณมตฺเตน ตสฺสา ยถิจฺฉิตนิปฺผตฺตึ ทสฺเสติ. เทวตา อาหาติ สา อตฺตโน ปุฺสฺส ปริตฺตกตฺตา ลชฺชาย กเถตุํ อวิสหนฺตีปิ ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมานา เอวมาห. โสติ อนาถปิณฺฑิโก คหปติ. ภตกานนฺติ ภติยา เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตานํ ทาสเปสกมฺมกรานํ. ปกติภตฺตเวตนเมวาติ ปกติยา ทาตพฺพภตฺตเวตนเมว. ตทา อุโปสถิกตฺตา กมฺมํ อกโรนฺตานมฺปิ กมฺมกรณทิวเส ทาตพฺพภตฺตเวตนเมว, น ตโต อูนนฺติ อตฺโถ. ธมฺมปทฏฺกถายํ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน ‘‘สายมาสตฺถาย อาคโต’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตํ, อิธ ปน ทีฆภาณกานํ มเตน ‘‘มชฺฌนฺหิเก ปาตราสตฺถาย อาคโต’’ติ. กฺจีติ กฺจิปิ ภตกํ, กิฺจิปิ ภตกกมฺมนฺติ วา สมฺพนฺโธ. มชฺฌนฺหิกกาลตฺตา ‘‘อุปฑฺฒทิวโส คโต’’ติ อาห, เตน อุปฑฺฒทิวสเมว สมาทินฺนตฺตา ‘‘อุปฑฺฒูโปสโถ’’ติ ตํ โวหรนฺตีติ ทสฺเสติ. ธมฺมปทฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒ สามาวตีวตฺถุ) รตฺติภาเคน อุปฑฺฒูโปสโถ วุตฺโต, อิธ ปน มชฺฌนฺหิกโต ปฏฺาย ทิวสภาเคเนว, ตทวเสสทิวสรตฺติภาเคน วา. อสเมปิ หิ ภาเค อุปฑฺฒสทฺโท ปวตฺตติ. ตทเหวาติ อรุณุคฺคมนกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ.

‘‘โฆโสปิ โข ทุลฺลโภ โลกสฺมึ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ สฺชาตปีติปาโมชฺโช. ตทเหวาติ โกสมฺพึ ปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเสเยว. ตุริตาตฺถาติ ตุริตา อตฺถ, สีฆยายิโน ภวถาติ อตฺโถ. เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘ปพฺพชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อรหตฺตนฺติ จตุปฏิสมฺภิทาสมลงฺกตํ อรหนฺตภาวํ. เตปิ เสฏฺิโน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อฑฺฒมาสมตฺตํ ทานานิ ทตฺวา ปจฺจาคมฺม ตโย วิหาเร กาเรสุํ. ภควา ปน เทวสิกํ เอเกกสฺมึ วิหาเร วสติ. ยสฺส จ วิหาเร วุตฺโถ, ตสฺเสว ฆเร ปิณฺฑาย จรติ, ตทา ปน โฆสิตสฺส วิหาเร วิหรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม’’ติ.

พาหิรสมยมตฺเตน อุปชฺฌาโย, น สาสเน วิย อุปชฺฌายลกฺขเณน. อุเปจฺจ ปรสฺส วาจาย อารมฺภนํ พาธนํ อุปารมฺโภ, โทสทสฺสนวเสน ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วาทํ อาโรเปตุกามา หุตฺวา’’ติ. วทนฺติ นินฺทาวเสน กเถนฺติ เอเตนาติ หิ วาโท, โทโส, ตมาโรเปตุกามา อุปริ ปติฏฺเปตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถ. กถมาโรเปตุกามาติ อาห ‘‘อิติ กิรา’’ติอาทิ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ยํ วตฺถุ ชีวสฺิตํ, ตเทว สรีรสฺิตํ. อิทฺหิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ วุตฺตวาทํ คเหตฺวา วทนฺติ. รูปฺจ อตฺตานฺจ อทฺวยํ เอกีภาวํ กตฺวา สมนุปสฺสนวเสน, ‘‘สตฺโต’’ติ วา พาหิรกปริกปฺปิตํ อตฺตานํ สนฺธาย วทนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อิเธว สตฺโต ภิชฺชตี’’ติ. อสฺสาติ สมณสฺส โคตมสฺส. ภิชฺชตีติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสติ. เตน ชีวิตสรีรานํ อนฺตฺตานุชานนโต, สรีรสฺส จ เภททสฺสนโต. น เหตฺถ ยถา ทิฏฺเภทวตา สรีรโต อนฺตฺตา อทิฏฺโปิ ชีวสฺส เภโท วุตฺโต, เอวํ อทิฏฺเภทวตา ชีวโต อนฺตฺตา สรีรสฺสาปิ อเภโทติ สกฺกา วตฺตุํ ตสฺส เภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตฺตา, ภูตุปาทายรูปวินิมุตฺตสฺส จ สรีรสฺส อภาวโตติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุจฺเฉทวาโท โหตี’’ติ.

อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ อฺเทว วตฺถุ ชีวสฺิตํ, อฺํ สรีรสฺิตํ. อิทฺหิ ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตวาทํ คเหตฺวา วทนฺติ. รูปเภทสฺเสว ทิฏฺตฺตา, อตฺตนิ จ ตทภาวโต ‘‘อตฺตา นิจฺโจ’’ติ อยมตฺโถ อาปนฺโน วาติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘สตฺโต สสฺสโต อาปชฺชตี’’ติ.

๓๗๙-๓๘๐. ตยิทํ เนสํ วฺฌาปุตฺตสฺส ทีฆรสฺสตาทิปริกปฺปนสทิสํ, ตสฺมายํ ปฺโห ปนีโย. น เหส อตฺถนิสฺสิโต, น ธมฺมนิสฺสิโต, นาทิพฺรหฺมจริยโก, น นิพฺพิทาทิอตฺถาย สํวตฺตติ. โปฏฺปาทสุตฺตฺเจตฺถ นิทสฺสนํ. ตํ ตตฺถ ราชนิมีลนํ กตฺวา ‘‘เตน หาวุโสสุณาถา’’ติอาทินา สตฺถา เนสํ อุปริ ธมฺมเทสนมารภีติ อาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิ. สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ทฺเว อนฺตา. อริยมคฺโค มชฺฌิมา ปฏิปทา. ตสฺสาเยว ปฏิปทายาติ มิจฺฉาปฏิปทาย เอว.

สทฺธาปพฺพชิตสฺสาติ สทฺธาย ปพฺพชิตสฺส ‘‘เอวมหํ อิโต วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสริสฺสามี’’ติ ปพฺพชฺชมุปคตสฺส, ตทนุรูปฺจ สีลํ ปูเรตฺวา ปมชฺฌาเนน สมาหิตจิตฺตสฺส. เอตนฺติ กิเลสวฏฺฏปริวุทฺธิทีปนํ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทิกํ ทิฏฺิสํกิเลสนิสฺสิตวจนํ. นิพฺพิจิกิจฺโฉ น โหตีติ ธมฺเมสุ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ อาสปฺปนปริสปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถ.

เอตเมวํ ชานามีติ เยน โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตํ สสมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ‘‘มหคฺคตจิตฺต’’นฺติ เอวํ ชานามิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มหคฺคตจิตฺตเมตนฺติ สฺํ เปสิ’’นฺติ. โน จ เอวํ วทามีติ ยถา ทิฏฺิคติกา ตํ ธมฺมชาตํ สนิสฺสยํ อเภทโต คณฺหนฺตา ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ, ตทุภยํ วา เภทโต คณฺหนฺตา ‘‘อฺํ ชีวํ อฺ สรีร’’นฺติ อตฺตโน มิจฺฉาคาหํ ปเวเทนฺติ, เอวมหํ น วทามิ ตสฺส ธมฺมสฺส สุปริฺาตตฺตา. เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. พาหิรกา เยภุยฺเยน กสิณชฺฌานานิ เอว นิพฺพตฺเตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘กสิณปริกมฺมํ ภาเวนฺตสฺสา’’ติ. ยสฺมา ภาวนานุภาเวน ฌานาธิคโม, ภาวนา จ ปถวีกสิณาทิสฺชานนมุเขน โหตีติ กตฺวา สฺาสีเสน นิทฺทิสียติ, ตสฺมา ‘‘สฺาพเลน อุปฺปนฺน’’นฺติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สฺชานาตี’’ติอาทิ. ยสฺมา ปน ภควตา ตตฺถ ตตฺถ วาเร ‘‘อถ จ ปนาหํ น วทามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต วจนมุปเทสํ กตฺวา น วตฺตพฺพํ กิเรตํ เกวลินา อุตฺตมปุริเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘น กลฺลํ ตสฺเสต’’นฺติ อาหํสุ, น สยํ ปฏิภาเนนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มฺมานา วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เสสํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา ชาลิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

ชาลิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา

๓๘๑. เอวํ ชาลิยสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ มหาสีหนาทสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, ชาลิยสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส มหาสีหนาทสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… อุรุฺายํ วิหรตีติ มหาสีหนาทสุตฺต’’นฺติ อาห. เอตเทว นามนฺติ ยสฺมึ รฏฺเ ตํ นครํ, ตสฺส รฏฺสฺสปิ ยสฺมึ นคเร ภควา วิหาสิ, ตสฺส นครสฺสปิ ‘‘อุรุฺา’’ตฺเวว นามํ, ตสฺมา อุรุฺายนฺติ อุรุฺานามชนปเท อุรุฺานามนคเรติ อาวุตฺติอาทินเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – น สพฺพตฺถ นิยตปุลฺลิงฺคปุถุวจนาว ชนปทวาจี สทฺทา, กตฺถจิ อนิยตปุลฺลิงฺคปุถุวจนาปิ ยถา ‘‘อาฬวิยํ วิหรตี’’ติ (ปาจิ. ๘๔, ๘๙) เกจิ ชนปทเมวตฺถํ วทนฺติ, ตํ อปเนตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. รมณีโยติ มโนหรภูมิภาคตาย, ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ชนวิวิตฺตตาย จ มโนรโม. มิคานํ อภยํ เทติ เอตฺถาติ มิคทาโย. เตนาห ‘‘โส’’ติอาทิ. เจลํ วตฺถํ, ตํ นตฺถิ อสฺสาติ อเจโลติ วุตฺตํ ‘‘นคฺคปริพฺพาชโก’’ติ. นามนฺติ โคตฺตนามํ. ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี. ยสฺมา ตถาภูโต ตปํ นิสฺสิโต, ตโป จ ตํ นิสฺสิโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติ อาห. มุตฺตาจาราทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปรโต ปาฬิย (ที. นิ. ๑.๓๙๗) มาคตา หตฺถาปเลขนาทโย สงฺคหิตา. ลูขํ ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต อปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวีติ อฏฺกถามุตฺตกนโย. อุปฺปณฺเฑตีติ อุหสนวเสน ปริภาสติ. อุปวทตีติ อวฺาปุพฺพกํ อปวทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺมสทฺโท เหตุปริยาโยติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติ. ตถาวุตฺตสทฺทตฺโถเยเวตฺถ การณสทฺทสฺส เหตุภาวโต. อตฺถวสา ปยุตฺโต หิ สทฺทปโยโค. โสเยว จ สทฺทตฺโถ ปเรหิ วุจฺจมาโน อนุการณํ ตทนุรูปํ ตสฺสทิสํ วา ตโต ปจฺฉา วา วุตฺตการณภาวโต. ปเรหีติ เยสํ ตุมฺเหหิ อิทํ วุตฺตํ, เตหิ ปเรหิ. วุตฺตการเณนาติ ยถา เตหิ วุตฺตํ, ตถา เจ ตุมฺเหหิ น วุตฺตํ, เอวํ สติ เตหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท วา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิฺูหิ ครหิตพฺพํ การณํ านํ นาคจฺเฉยฺย, กิเมวํ นาคจฺฉตีติ โยชนา. ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสติ.

๓๘๒. อิทานิ ยํ วิภชฺชวาทํ สนฺธาย ภควตา ‘‘น เมเต วุตฺตวาทิโน’’ติ สงฺเขเปน วตฺวา ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธาหํ กสฺสปา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิมาห. ภควา หิ นิรตฺถกํ อนุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓). ครหติ, สาตฺถกํ ปน อุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อารฺิโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๕.๑๘๑, ๑๘๒; ปริ. ๓๒๕) วณฺเณติ. อปฺปปุฺตายาติ อปุฺตาย. อปฺปสทฺโท เจตฺถ ‘‘ทฺวตฺติฉทนสฺส ปริยายํ อปฺปหริเต ิเตน อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๓๕) วิย อภาวตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิภาวโต กมฺมผลํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๓.๑๑๘; ๑๐.๑๗๖; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๐๗) มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ชีวิตวุตฺติเหตุ ตถา ตถา ทุจฺจริตปูรณํ สนฺธาย ‘‘ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา’’ติ วุตฺตํ.

ภิยฺโยโสมตฺตายาติ มตฺตโต อติเรกํ. ‘‘ภิยฺโยโส’’ติ หิ อิทํ ภิยฺโยสทฺเทน สมานตฺถํ เนปาติกํ. อเนสนวเสนาติ โกหฺเ ตฺวา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย ยถา ตถา ตปํ กตฺวา อเนสิตพฺพเมสนาวเสน มิจฺฉาชีเวนาติ อตฺโถ. ยถาวุตฺตนเยน ชีวิตวุตฺติเหตุ ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา. อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุฺโ, ปุฺวา’’ติ จ วุตฺเต ทุจฺจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล.

ทุติยนเย อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุฺโ, ปุฺวา’’ติ จ วุตฺเต สุจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล.

ปมทุติยนเยสุ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถนเยสุปิ ยถากฺกมํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปมตติยนเยสุ เจตฺถ อเหตุกอกิริยวาทิโน. ทุติยจตุตฺถนเยสุ ปน กมฺมกิริยวาทิโนติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปทุกฺขวิหารีติ อปฺปกํ ทุกฺเขน วิหารี. พาหิรกาจารยุตฺโตติ สาสนาจารโต พาหิรเกน ติตฺถิยาจาเรน ยุตฺโต. อตฺตานํ สุเขตฺวาติ อธมฺมิเกน อเนสนาย ลทฺธปจฺจยนิมิตฺเตน สุเขน อตฺตานํ สุเขตฺวา สุขํ กตฺวา, ‘‘สุเข เปตฺวา’’ติ อธุนา ปาโ.

‘‘น ทานิ มยา สทิโส อตฺถี’’ติอาทินา ตณฺหามานทิฏฺิสงฺขาตานํ ติสฺสนฺนํ มฺนานํ วเสน ทุจฺจริตปูรณมาห. ลาภสกฺการํ วา อุปฺปาเทนฺโต ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปุเรตฺวาติ สมฺพนฺโธ. มิจฺฉาทิฏฺิวเสนาติ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาทิฏฺิวเสน. ปริพฺพาชิกายาติ พาหิรปพฺพชฺชมุปคตาย ตาปสทาริกาย, ฉนฺนปริพฺพาชิกาย จ. ‘‘อปโร’’ติ เอตฺถาปิ หิ ‘‘ตาปโส วา ฉนฺนปริพฺพาชโก วา’’ติ อธิกาโร. ทหรายาติ ตรุณาย. มุทุกายาติ สุขุมาลาย. โลมสายาติ ตนุตมฺพโลมตาย อปฺปโลมวติยา. โลมํ เอติสฺสา อตฺถีติ โลมสา. ลิงฺคตฺตเยปิ หิ ส-ปจฺจเยน ปทสิทฺธิมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. ปาตพฺพตนฺติ ปริภุฺชิตพฺพํ. ปริโภคตฺโถ เหตฺถ ปา-สทฺโท, ตพฺพสทฺโท จ ภาวสาธโน. ตา-สทฺโท ปน สกตฺเถ ยถา ‘‘เทวตา’’ติ, ปาตพฺพตนฺติ วา ปริภุฺชนกตํ, กตฺตุสาธโน เจตฺถ ตพฺพสทฺโท ยถา อุปริปณฺณาสเก ปฺจตฺตยสุตฺเต ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺพสงฺขารมตฺเตน เอตสฺส อายตนสฺส อุปสมฺปทํ ปฺเปนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๔) ตถา หิ ตทฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘วิชานาตีติ วิฺาตพฺพํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตมตฺเตน ปฺจทฺวาริกสฺาปวตฺติมตฺเตนาติ อยฺหิ เอตฺถ อตฺโถ’’ติ, (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๔) ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘ยถา นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกาติ พหุลํ วจนโต กตฺตุสาธโน นิยฺยานิกสทฺโท, เอวํ อิธ วิฺาตพฺพสทฺโทติ อาห ‘วิชานาตีติ วิฺาตพฺพ’นฺติ,’’ ตา-สทฺโท ปน ภาเว. อสฺสาทิยมานปกฺเข ิโต กิเลสกาโมปิ วตฺถุกามปริยาปนฺโนเยว, ตสฺมา เตสุ ยถารุจิ ปริภุฺชนฺโตติ อตฺโถ.

อิทนฺติ นยจตุกฺกวเสน วุตฺตํ อตฺถปฺปเภทวิภชนํ. ‘‘ติตฺถิยวเสน อาคตํ อฏฺกถายํ ตถา วิภตฺตตฺตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๘๒) อาจริเยน วุตฺตํ, ตถาเยว ปน ปาฬิยมฺปิ วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สาสเนปีติ อิมสฺมึ สาสเนปิ.

กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ. ยสฺมา น ลภติ, ตสฺมา อเนสนํ กตฺวาติอาทินา โยเชตพฺพํ. อรหตฺตํ วา อตฺตนิ อสนฺตํ ‘‘อตฺถิ เม’’ติ ยถารุตํ ปฏิชานิตฺวา. สามนฺตชปฺปนปจฺจยปฏิเสวนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตสงฺขาตานิ ตีณิ วา กุหนวตฺถูนิ ปฏิเสวิตฺวา.

ตาทิโสวาติ ธุตงฺค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒; เถรคา. อฏฺ. ๒.๘๔๔ อาทโย) สมาทานวเสน ลูขาชีวี เอว. อเนสนวเสนาติ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘อรหตฺตปฏิชานเนนา’’ติอาทิปิ หิ วตฺตพฺพํ.

ทุลฺลภสุโข ภวิสฺสามิ ทุคฺคตีสุ อุปปตฺติยาติ อธิปฺปาโย. อสกฺโกนฺโตติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท ภาวลกฺขเณ, อสกฺกุณมาเน สตีติ อตฺโถ.

๓๘๓. อสุกฏฺานโตติ อสุกภวโต. อาคตาติ อุปปตฺติวเสน อิธาคตา. อิทานิ คนฺตพฺพฏฺานฺจาติ อุปปตฺติวเสเนว อายตึ คมิตพฺพภวฺจ. ตโตติ อตีตภวโต. ปุน อุปปตฺตินฺติ อายตึ อนนฺตรภเว ปุน อุปปตฺตึ, ตโต อนนฺตรภเวปิ ปุน อุปปตฺตินฺติ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตึ. เกน การเณน ครหิสฺสามีติ เอตฺถ ยถาภูตมชานนฺโต อิจฺฉาโทสวเสน ยํ กิฺจิ ครเหยฺย, น ตถา จาหํ, อหํ ปน ยถาภูตํ ชานนฺโต สพฺพมฺเปตํ เกน การเณน ครหิสฺสามิ, สพฺพสฺสเปตสฺส ตปสฺส ครหาย การณํ นตฺถีติ อิมมธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ครหิตพฺพเมวา’’ติอาทิมาห. ภณฺฑิกนฺติ ปุฏภณฺฑิกํ. อุปมาปกฺเข ปริสุทฺธตาย โธตํ, ตถา อโธตฺจ, อุปเมยฺยปกฺเข ปน ปสํสิตพฺพคุณตาย โธตํ ปริสุทฺธํ, ตถา อโธตฺจาติ อตฺโถ. ตมตฺถนฺติ ครหิตพฺพสฺส เจว ครหณํ, ปสํสิตพฺพสฺส จ ปสํสนํ.

๓๘๔. ทิฏฺธมฺมิกสฺส, สมฺปรายิกสฺส จ อตฺถสฺส สาธนวเสน ปวตฺติยา ครุกตฺตา น โกจิ น สาธูติ วทติ. ปฺจวิธํ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปฺจวิธเวรํ. ตฺหิ ปฺจวิธสฺส สีลสฺส ปฏิปกฺขภาวโต, สตฺตานํ เวรเหตุตาย จ ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติ, ตโต เอว จ ตํ น โกจิ ‘‘สาธู’’ติ วทติ ตถา ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถานมสาธนโต, สตฺตานํ สาธุภาวสฺส ทูสนโต จ. น นิรุนฺธิตพฺพนฺติ รูปคฺคหเณ น นิวาเรตพฺพํ. ทสฺสนียทสฺสนตฺโถ หิ จกฺขุปฏิลาโภติ เตสมธิปฺปาโย. อยเมว นโย โสตาทีสุปิ. ยทคฺเคน เตสํ ปฺจทฺวาเร อสํวโร สาธุ, ตทคฺเคน ตตฺถ สํวโร น สาธูติ อธิปฺปาโย โหตีติ อาห ‘‘ปุน…เป… อสํวร’’นฺติ.

อยเมตฺถ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘สาธู’’ติ เต ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา ติตฺถิยา ยํ อตฺตกิลมถานุโยคาทึ ‘‘สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ น ‘‘สาธู’’ติ วทาม. ยํ เต…เป… ‘‘น สาธู’’ติ ยํ ปน เต อนวชฺชปจฺจยปริโภคํ, สุนิวตฺถสุปารุตาทิสมฺมาปฏิปตฺติฺจ ‘‘น สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ ‘‘สาธู’’ติ วทามาติ.

อิติ ยํ ปรวาทมูลกํ จตุกฺกํ ทสฺสิตํ, ตเทว ปุน สกวาทมูลกํ จตุกฺกํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ วิฺาเปตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยฺหิ กิฺจิ เกนจิ สมานํ, เตนปิ ตํ สมานเมว. ยฺจ กิฺจิ เกนจิ อสมานํ, เตนปิ ตํ อสมานเมวาติ อาห ‘‘สมานาสมานต’’นฺติ. เอตฺถ จ สมานตนฺติ สมานตามตฺตํ. อนวเสสโต หิ ปหาตพฺพธมฺมานํ ปหานํ, อุปสมฺปาเทตพฺพธมฺมานํ อุปสมฺปาทนฺจ สกวาเทว ทิสฺสติ, น ปรวาเท. เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามี’’ติอาทิ. สกวาทปรวาทานุรูปํ วุตฺตนเยน ปฺจสีลาทิวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

สมนุยุฺชาปนกถาวณฺณนา

๓๘๕. อนฺตมิติ อาณตฺติยํ ปฺจมีอตฺตโนปทํ. ลทฺธึ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘กึ สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, อุทาหุ ปเร คณาจริยา, เอตฺถ ตาว อตฺตโน ลทฺธึ วเทหี’’ติ เอวํ ปฏิฺาตํ สิทฺธนฺตํ ปุจฺฉนฺโต. การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘สมโณว โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติ วุตฺเต ‘‘การเณนปิ เอตมตฺถํ คาหยา’’ติ เอวํ เหตุํ ปุจฺฉนฺโต. อุภยํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณ’’นฺติ การณํ วตฺวา ปฏิฺาเต อตฺเถ สาธิยมาเน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ การณํ สมตฺเถตุํ สทิสาสทิสปฺปเภทํ อุปโมทาหรณทฺวยํ ปุจฺฉนฺโต. อปิจ เหตุปโมทาหรณวเสน ติลกฺขณสมฺปตฺติยา ยถาปฏิฺาเต อตฺเถ สาธิเต สมฺมเทว อนุ ปจฺฉา ภาสนฺโต นิคเมนฺโตปิ สมนุภาสติ นามาติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อุปสํหริตฺวา’’ติ ปาเสโส. ‘‘กึ เต’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํ. ทุติยปเทปีติ ‘‘สงฺเฆน วา สงฺฆ’’นฺติ ปเทปิ. วจนเสสํ, อุปสํหรณาการฺจ สนฺธาย ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ.

ตมตฺถนฺติ ตํ ปหาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ ปหาย วตฺตนสงฺขาตํ, สมาทาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ สมาทาย วตฺตนสงฺขาตฺจ อตฺถํ. โยเชตฺวาติ อกุสลาทิปเทหิ โยเชตฺวา. อโกสลฺลสมฺภูตาทิอตฺเถน อกุสลา เจว ตโตเยว อกุสลาติ จ สงฺขาตา, สงฺขาตสทฺโท เจตฺถ าตตฺโถ, โกฏฺาสตฺโถ จ ยุชฺชตีติ อาห ‘‘าตา, โกฏฺาสํ วา กตฺวา ปิตา’’ติ, ปุริเมน เจตฺถ ปเทน เอกนฺตากุสเล วทติ, ปจฺฉิเมน ตํ สหคเต, ตปฺปฏิปกฺขิเย จ. เอวฺหิ โกฏฺาสกรเณน ปนํ อุปปนฺนํ โหติ. อกุสลปกฺขิกภาเวน หิ ววตฺถาปนํ โกฏฺาสกรณํ. อวชฺชสทฺโท โทสตฺโถ คารยฺหปริยายตฺตา, อ-สทฺทสฺส จ ตพฺภาววุตฺติโตติ อาห ‘‘สโทสา’’ติ. อริยา นาม นิทฺโทสา. อิเม ปน อกุสลา กถฺจิปิ นิทฺโทสา น โหนฺตีติ นิทฺโทสฏฺเน อริยา ภวิตุํ นาลํ อสมตฺถา.

๓๘๖-๓๙๒. ‘‘ย’’นฺติ เอตํ การเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เยนา’’ติ อิมินา. ยํ วา ปนาติ อสมฺภาวนาวจนเมตํ, ยํ วา ปน กิฺจีติ อตฺโถ. ปหาย วตฺตนฺตีติ จ อตฺถวสา ปุถุวจนวิปริณาโมติ วุตฺตํ ‘‘ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ ปหาย วตฺตนฺตี’’ติ. คณาจริยา เจตฺถ ปูรณมกฺขลิอาทโย. สตฺถุปภวตฺตา สงฺฆสฺส สงฺฆสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุสมฺปตฺติ วิภาวียตีติ อาห ‘‘สงฺฆ…เป… สิทฺธิโต’’ติ, สา ปน ปสํสา ปสาทเหตุกาติ ปสาทมุเขน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสีทมานาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺเถน ปิ-สทฺเทน อปฺปสีทมานาปิ เอวเมว น ปสีทนฺตีติ สมฺปิณฺเฑติ. ยถา หิ อนฺวยโต สตฺถุสมฺปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกสมฺปตฺติยา จ สตฺถริ ปสาโท สมุจฺจียติ, เอวํ พฺยติเรกโต สตฺถุวิปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกวิปตฺติยา จ สตฺถริอปฺปสาโทติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ. สรีรสมฺปตฺตินฺติ รูปสมฺปตฺตึ, รูปกายปาริปูรินฺติ อตฺโถ. รูปปฺปมาเณ สตฺเต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ, ‘‘ธมฺมเทสนํ วา สุตฺวา’’ติ อิทนฺตุ โฆสปฺปมาเณ, ธมฺมปฺปมาเณ จ, ‘‘ภิกฺขูนํ ปนาจารโคจร’’นฺติอาทึ ปน ธมฺมปฺปมาเณ, ลูขปฺปมาเณ จ. อาจารโคจราทีหิ ธมฺโม, สมฺมาปฏิปตฺติยา ลูโข จ โหติ. ตสฺมา ‘‘ภวนฺติ วตฺตาโร’’ติ ปมปเท รูปปฺปมาณา, โฆสปฺปมาณา, ธมฺมปฺปมาณา จ, ทุติยปเท ธมฺมปฺปมาณาว โยเชตพฺพา. กีวรูโปติ กิตฺตกชาติโก. ยา สงฺฆสฺส ปสํสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, อยเมว วา ปาโ.

ตตฺถ ยา พุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานเมว จ ปาสํสตา, อฺเสฺจ ตทภาโว โชติโต, ตํ วิรติปฺปหานสํวรุทฺเทสวเสน นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยมธิปฺปาโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสตุฆาตวิรติยา อริยมคฺคสมฺปยุตฺตตฺตา ‘‘สพฺเพน สพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อฏฺสมาปตฺติวเสน วิกฺขมฺภนปฺปหานมตฺตํ, วิปสฺสนามตฺตวเสน ตทงฺคปฺปหานมตฺตนฺติ ยถาลาภํ โยเชตพฺพํ. วิปสฺสนามตฺตวเสนาติ จ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา วิวิธํ ทสฺสนมตฺตวเสน, น ปน นามรูปววตฺถานปจฺจยปริคฺคณฺหนปุพฺพกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน. นามรูปปริจฺเฉโท, หิ อนตฺตานุปสฺสนา จ พาหิรกานํ นตฺถิ. อิตรานิ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานานิ ตีณิ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ มคฺคผลนิพฺพานตฺตา. โลกิยปฺจสีลโต อฺโ สพฺโพปิ สีลสํวโร, ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔; ๓.๑๕๙; อ. นิ. ๔.๑๑๔) วุตฺโต สุปริสุทฺโธ ขนฺติสํวโร, ‘‘ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๐๔๑; จูฬนิ. ๖๐) วุตฺโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทโก มคฺคาณสงฺขาโต าณสํวโร, มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ ปิทหนวเสน ปวตฺโต สุปริสุทฺโธ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๔๐๓; ม. นิ. ๑.๑๓๕; สํ. นิ. ๕.๘; วิภ. ๒๐๕) วุตฺโต สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วีริยสํวโรติ อิมํ สํวรปฺจกํ สนฺธาย ‘‘เสสํ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ.

‘‘ปฺจ โข ปนิเม ปาติโมกฺขุทฺเทสา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสีลสฺเสว ปุน คหณํ สาสเน สีลสฺส พหุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตเทกเทเส เอว ปเรสํ อวฏฺานทสฺสนตฺถํ. ‘‘อุโปสถุทฺเทสา’’ติ อธุนา ปาโ. ปฺายตีติ ปติฏฺิตภาเวน ปากโฏ โหติ, ตสฺมา มยา หิ…เป… นตฺถีติ โยเชตพฺพํ. สีหนาทนฺติ เสฏฺนาทํ, อภีตนาทํ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยวาทํ. ยํ ปน วทนฺติ –

‘‘อุตฺตรสฺมึ ปเท พฺยคฺฆ-ปุงฺคโวสภกุฺชร;

สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺตฺถโคจรา’’ติ.

ตํ เยภุยฺยวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.

อริยอฏฺงฺคิกมคฺควณฺณนา

๓๙๓. ‘‘อยํ ปน ยถาวุตฺโต มม วาโท อวิปรีโตว, ตสฺเสวํ อวิปรีตภาโว อิมํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อปรปฺปจฺจยโต ชานิตพฺโพ’’ติ เอวํ อวิปรีตภาวาวโพธนตฺถํ. ปาฬิยํ ‘‘อตฺถิ กสฺสปา’’ติอาทีสุ อยํ โยชนา – ยํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน สามํเยว อตฺตปจฺจกฺขโต เอวํ สฺสติ ทกฺขติ ‘‘สมโณ โคตโม วทนฺโต ยุตฺตปตฺตกาเล ตถภาวโต ภูตํ, เอกํเสน หิตาวหภาวโต อตฺถํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, วินยโยคโต, ปเรสฺจ วินยนโต วินยํ วทตี’’ติ, โส มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิโต สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณภูโต อตฺถิ กสฺสป มคฺโค, ตสฺส จ อธิคมูปายภูตา ปุพฺพภาคปฏิปทาติ, เตน ‘‘สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติอาทิ นยปฺปวตฺโต วาโท เกนจิ อสมฺปกมฺปิโต ยถาภูต สีหนาโทติ ทสฺเสติ. ทกฺขตีติ เจตฺถ สฺสติ-สทฺเทน ปทสิทฺธิ ‘‘ยตฺร หิ นาม สาวโก เอวรูปํ สฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขึ กริสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย.

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติอาทิ สุตฺตปเทสุ (อ. นิ. ๓.๑๓๔) วิย มคฺคฺจ ปฏิปทฺจ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต. ‘‘อยเมวา’’ติ สาวธารณวจนํ มคฺคสฺส ปุถุภาวปฏิกฺเขปตฺถํ, สพฺพอริยสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ, สาสเน ปากฏภาวทสฺสนตฺถฺจ. เตนาห ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗, ๓๘๔).

‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา’’ติ, (ธ. ป. ๒๗๔) –

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน อตรึ สุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๓๘๔, ๔๐๙; จูฬนิ. ๑๐๗, ๒๑๑; เนตฺติ. ๑๗๐) จ –

สพฺเพสุ เจว สุตฺตปเทเสสุ, อภิธมฺมปเทเสสุ (วิภ. ๓๕๕) จ เอโกวายํ มคฺโค ปากโฏติ.

ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา

๓๙๔. ตโปเยว อุปกฺกมิตพฺพโต, อารภิตพฺพโต ตโปปกฺกมาติ อาห ‘‘ตปารมฺภา’’ติ, อารมฺภนฺเจตฺถ ตปกรณเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตโปกมฺมานี’’ติ อิมินา. สมณกมฺมสงฺขาตาติ สมเณหิ กตฺตพฺพกมฺมสฺิตา. พฺราหฺมณกมฺมสงฺขาตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นิจฺโจโลติ นิสฺสฏฺโจโล สพฺเพน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตโจโล. เจลํ, โจโลติ จ ปริยายวจนํ. โกจิ ฉินฺนภินฺนปฏปิโลติกธโรปิ ทสนฺตยุตฺตสฺส วตฺถสฺส อภาวโต ‘‘นิจฺโจโล’’ติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘นคฺโค’’ติ วุตฺตํ, นคฺคิยวตสมาทาเนน สพฺพถา นคฺโคติ อตฺโถ. โลกิยกุลปุตฺตาจารวิรหิตตาว วิสฺสฏฺาจารตาติ ทสฺเสติ ‘‘อุจฺจารกมฺมาทีสู’’ติอาทินา. กถํ วิรหิโตติ อาห ‘‘ิตโกวา’’ติอาทิ, อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ วมิตฺวา มุขวิกฺขาลนาทิอาจารสฺสปิ เตน วิสฺสฏฺตฺตา. อปลิขตีติ อุทเกน อโธวนโต อปลิหติ. โส กิร ทณฺฑกํ ‘‘สตฺโต’’ติ ปฺเปติ, ตสฺมา ตํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวํ กโรตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺจารํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อปลิขตีติ อปกสติ.

‘‘เอหิ ภทนฺโต’’ติ วุตฺเต อุปคมนสงฺขาโต วิธิ เอหิภทฺทนฺโต, ตํ จรตีติ เอหิภทฺทนฺติโก, รุฬฺหิสทฺเทน เจตฺถ ตทฺธิตสิทฺธิ ยถา ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติ, (ม. นิ. ๑.๗๔) ตปฺปฏิกฺเขเปน นเอหิภทฺทนฺติโก, ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ภิกฺขาคหณตฺถ’’นฺติอาทินา. น เอตีติ น อาคจฺฉติ. เอวํ นติฏฺภทฺทนฺติโกติ เอตฺถาปิ. สมเณน นาม สยํวจนกเรเนว ภวิตพฺพํ, น ปรวจนกเรนาติ อธิปฺปาเยน ตทุภยมฺปิ…เป… น กโรติ. ปุเรตรนฺติ ตํ านํ อตฺตนา อุปคมนโต ปมตรํ, ตํ กิร โส ‘‘ภิกฺขุนา นาม ยาทิจฺฉกี เอว ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ อธิปฺปาเยน น คณฺหาติ. อุทฺทิสฺสกตํ ปน ‘‘มม นิมิตฺตภาเวน พหู ขุทฺทกา ปาณา สงฺฆาฏมาปาทิตา’’ติ อธิปฺปาเยน นาธิวาเสติ. นิมนฺตนมฺปิ ‘‘เอวํ เตสํ วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน น สาทิยติ. กุมฺภีติ ปกฺกภิกฺขาปกฺขิตฺตกุมฺโภ. อุกฺขลีติ ภิกฺขาปจนกุมฺโภ. ปจฺฉีติ ภิกฺขาปกฺขิตฺตปิฏกํ. ตโตปีติ กุมฺภีกโฬปิโตปิ. กุมฺภีอาทีสุปิ โส สตฺตสฺีติ อาห ‘‘กุมฺภีกโฬปิโย’’ติอาทิ. ‘‘อยํ ม’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อนฺตรนฺติ อุภินฺนมนฺตราฬํ.

กพฬนฺตราโยติ อาโลปสฺส อนฺตราโย. เอตฺถาปิ โส สตฺตสฺี. ปุริสนฺตรคตายาติ ปุริสสมีปคตาย. รติอนฺตราโยติ กามรติยา อนฺตราโย. คามสภาคาทิวเสน สงฺคมฺม กิตฺเตนฺติ เอติสฺสาติ สํกิตฺติ. ตถา สํหฏตณฺฑุลาทิสฺจโย เตน กตภตฺตมิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’’ติ. มชฺฌิมนิกาเย มหาสีหนาทสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว เอวํ วุตฺตํ ‘‘สํกิตฺตยนฺติ เอตายาติ สํกิตฺติ, คามวาสีหิ สมุทายวเสน กิริยมานกิริยา, เอตฺถ ปน ภตฺตสํกิตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’ติ’’. อิทํ ปน ตสฺส อุกฺกฏฺปฏิปทาติ ทสฺเสติ ‘‘อุกฺกฏฺโ’’ติอาทินา. ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘นเอหิภทฺทนฺติโก’’ติอาทีสุปิ อุกฺกฏฺปฏิปทาทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. สาสทฺโท สุนขปริยาโย. ตสฺสาติ สุนขสฺส. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน. สมูหสมูหจารินีติ สงฺฆสงฺฆจารินี. มนุสฺสาติ เวยฺยาวจฺจกรมนุสฺสา.

โสวีรกนฺติ กฺชิกํ. ‘‘โลณโสวีรก’’นฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว, ‘‘สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. โลณโสวีรกฺหิ สพฺพมจฺฉมํสปุปฺผผลาทิสมฺภารกตํ. สุราปานเมวาติ มชฺชลกฺขณปฺปตฺตาย สุราย ปานเมว. เมรยมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ ลกฺขณหาเรน, เอกเสสนเยน วา. สพฺเพสุปีติ สาวชฺชานวชฺเชสุปิ กฺชิกสุราทีสุ. เอกาคารเมว ภิกฺขาจริยาย อุปคจฺฉตีติ เอกาคาริโก. นิวตฺตตีติ ปจฺจาคจฺฉติ, สติ ภิกฺขาลาเภ ตทุตฺตริ น คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกาโลเปเนว วตฺตตีติ เอกาโลปิโก. ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวตฺติอาโลปมตฺตคฺคาหิ ขุทฺทกํ ภิกฺขาทานภาชนํ. เตนาห ‘‘ขุทฺทกปาตี’’ติ. อคฺคภิกฺขนฺติ อนามฏฺภิกฺขํ, สมาภิสงฺขตตาย วา อุตฺตมภิกฺขํ. อภุฺชนวเสน เอโก โห เอตสฺสาติ เอกาหิโก, อาหาโร, ตํ อาหารํ อาหาเรตีติ อตฺโถ. โส ปน อตฺถโต เอกทิวสลงฺฆโกติ วุตฺตํ ‘‘เอกทิวสนฺตริก’’นฺติ. เอส นโย ‘‘ทฺวาหิก’’นฺติอาทีสุปิ. อปิจ เอกาหํ อภุฺชิตฺวา เอกาหํ ภุฺชนํ, เอกาหวาโร วา เอกาหิกํ. ทฺวีหํ อภุฺชิตฺวา ทฺวีหํ ภุฺชนํ, ทฺวีหวาโร วา ทฺวาหิกํ. เสสทฺวเยปิ อยํ นโย. อุกฺกฏฺโ หิ ปริยายภตฺตโภชนิโก ทฺวีหํ อภุฺชิตฺวา เอกาหเมว ภุฺชติ. เอวํ เสสทฺวเยปิ. มชฺฌิมาคมฏีกายํ ปน ‘‘เอกาหํ อนฺตรภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิกํ. เสสปเทสุปิ เอส นโย’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เถรา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺติ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ วิย วารตฺโถ ปริยาย สทฺโท. เอกาหวาเรนาติ เอกาหิกวาเรน. ‘‘เอกาหิก’’นฺติอาทินา วุตฺตวิธิเมว ปฏิปาฏิยา ปวตฺตภาเวน ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อิติ เอวรูป’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๓๙๕. สามาโก นาม โคธุโม. สยํชาตา วีหิชาตีติ อโรปิมวีหิชาติ. ยเทว ‘‘วีหี’’ติ วทนฺติ. ลิขิตฺวาติ กสิตฺวา. สิเลโสปีติ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิ. กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ตณฺฑุลสกลํ, ตณฺฑุลขณฺฑกนฺติ อตฺโถ. โอทเนน กตํ กฺชิยํ โอทนกฺชิยํ. ‘‘วาสิตเกน ปิฺาเกน นหาเยยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๒๐๓) วิย ปิฺาก สทฺโท ติลปิฏฺปริยาโย. ยถาห ‘‘ปิฺากํ นาม ติลปิฏฺํ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘ตรุณกทลิกฺขนฺธเมว ปิฺาก’’นฺติ เกจิ, น คเหตพฺพเมตํ กตฺถจิปิ ตถา อวจนโต.

๓๙๖. สเณหิ สณวาเกหิ นิพฺพตฺติตานิ สาณานิ, อฺเหิ มิสฺสกานิ สาณานิ เอว มสาณานิ นิรุตฺตินเยน, น ฉจีวรปริยาปนฺนานิ ภงฺคานิ. เกจิ ปน ‘‘มสาณานิ นาม โจฬวิเสสานีติ ปริกปฺเปตฺวา มสฺสกโจฬานี’’ติ ปนฺติ, ตทยุตฺตเมว โปราเณหิ ตถา อวุตฺตตฺตา. เอรกติณาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อกฺกมกจิกทลิวากาทีนํ สงฺคโห, เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติ. ฉวสทฺโท เหตฺถ หีนวาจโก, ปุริมวิกปฺเป ปน มตสรีรวาจโก. ฉฑฺฑิตนนฺตกานีติ ฉฑฺฑิตปิโลติกานิ. อชินสฺเสทนฺติ อชินํ, ปกติอชินมิคจมฺมํ, ตเทว มชฺเฌ ผาลิตกฺเจ, อชินสฺส ขิปํ ผาลิตมุปฑฺฒนฺติ อชินกฺขิปํ. ‘‘สขุรกนฺติปิ วทนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕๕) ปปฺจสูทนิยํ วุตฺตํ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา สมุทิตฺเจ, อชินกฺขิปนฺติ เตสมธิปฺปาโย. วินยสํวณฺณนาสุ ปน ‘‘อชินเมว อเภทโต อชินกฺขิป’’นฺติ วุตฺตํ. กนฺทิตฺวาติ อุชฺชวุชฺชเวน กนฺทิตฺวา. ‘‘คนฺเถตฺวา’’ติปิ ปาโ, วฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวาติ อตฺโถ. เอวฺหิ ผลกจีเร นิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อชิตวาทสฺส ปฏิกิฏฺตรภาเว อุปมาทสฺสนตฺถํ ยเทว เกสกมฺพลํ สนฺธาย องฺคุตฺตราคเม (อ. นิ. ๓.๑๓๘) วุตฺตํ.

ตนฺตาวุตานีติ ตนฺตํ ปสาเรตฺวา วีตานิ. ปฏิกิฏฺโติ หีโน. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘เกสกมฺพโล’’ติอาทิ. ปาฬิยํ อุพฺภฏฺโก’’ติ เอตสฺส ‘‘อุทฺธํ ิตโก’’ติ อตฺโถ มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๕) วุตฺโต. อุพฺภสทฺโท หิ อุปริอตฺเถ เนปาติโก ยถา ‘‘อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ. อเนกปริมาณา, หิ นิปาตา, อเนกตฺถา จ.

มิจฺฉาวายามวเสเนว อุกฺกุฏิกวตานุโยโคติ อาห ‘‘อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต’’ติ. น เกวลํ นิสินฺโนเยว อุกฺกุฏิโก, อถ โข คจฺฉนฺโตปิ…เป… คจฺฉติ. อยกณฺฏเกติ อโยมยกณฺฏเก. ปกติกณฺฏเกติ สลากกณฺฏเก. อุจฺจภูมิยํ ถณฺฑิลสทฺโทติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺเจ ภูมิฏฺาเน’’ติ. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ถณฺฑิลนฺติ สมาปกติภูมิ วุจฺจติ ‘‘ปตฺถณฺฑิเล ปาตุรโหสี’’ติอาทีสุ วิย. อมรโกเสปิ หิ นิฆณฺฏุสตฺเถ วุตฺตํ ‘‘เวที ปริกฺขตา ภูมิ, สเม ถณฺฑิลํ จาตุเร’’ติ (สตฺตรสมวคฺเค ๑๘ คาถายํ) ตสฺมา ถณฺฑิเล อนนฺตรหิตาย ปกติภูมิยํ เสยฺยมฺปิ กปฺเปตีติ อตฺโถ. ยํ สนฺธาย ตตฺเถว นิฆณฺฏุสตฺเถ วุตฺตํ ‘‘โย ถณฺฑิเล วต วสา, เสเต ถณฺฑิลสายิ โส’’ติ (สตฺตรสมวคฺเค ๔๔ คาถายํ) รโช เอว ชลฺลํ มลีนํ รโชชลฺลํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สรีร’’นฺติอาทิ. ลทฺธํ อาสนนฺติ นิสีทิตุํ ยถาลทฺธมาสนํ. อโกเปตฺวาติ อฺตฺถ อนุปคนฺตฺวา. ตถา จาห ‘‘ตตฺเถว นิสีทนสีโล’’ติ. เอวํ นิสีทนฺโต หิ ตํ อโกเปนฺโต นาม โหติ. จตูสุ มหาวิกเฏสุ คูถเมวิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘คูถํ วุจฺจตี’’ติ. ตฺหิ อาสยวเสน วิรูปํ กฏตฺตา ‘‘วิกฏ’’นฺติ วุจฺจติ. สายํ ตติยนฺติ สายนฺหสมยสงฺขาตํ ตติยสมยํ. อสฺสาติ อุทโกโรหนานุโยคสฺส. ปาโตปทมิว สายํปทํ เนปาติกํ. อนุสารโลเปน ปน ‘‘สายตติยก’’นฺติปิ ปาโ ทิสฺสติ.

เอตฺถ จ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติอาทีนิ ยาว ‘‘ถุโสทกํ ปิวตี’’ติ เอตานิ วตปทานิ เอกวารานิ, ‘‘เอกาคาริโก วา โหตี’’ติอาทีนิ ปน นานาวารานิ, นานากาลิกานิ วา. ตถา ‘‘สากภกฺโข วา โหตี’’ติอาทีนิ, ‘‘สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทีนิ จ. ตถา เหตฺถ วา-สทฺทคฺคหณํ, ปิ-สทฺทคฺคหณฺจ กตํ. ปิ-สทฺโทปิ อิธ วิกปฺปตฺโถ เอว ทฏฺพฺโพ. ปุริเมสุ ปน วตปเทสุ ตทุภยมฺปิ น กตํ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิวจนสฺส, ‘‘รโชชลฺลธโรปิ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ วจนสฺส จ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติ. อถ วา กิเมตฺถ อวิโรธจินฺตาย. อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ติตฺถิยวาโท. อปิจ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ อารภิตฺวา ตปฺปสงฺเคน สพฺพมฺปิ อฺมฺวิโรธเมว อตฺตกิลมถานุโยคํ ทสฺเสนฺเตน เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ตโปปกฺกมนิรตฺถกตาวณฺณนา

๓๙๗. สีลสมฺปทาทีหีติ สีลสมฺปทา, สมาธิสมฺปทา, ปฺาสมฺปทาติ อิมาหิ โลกุตฺตราหิ สมฺปทาหิ. วินาติ วิรหิตตฺตา, วินา วา ตาหิ น กทาจิปิ สามฺํ วา พฺรหฺมฺํ วา สมฺภวติ, ตสฺมา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโตติ สปาเสสโยชนา. โทสเวรวิรหิตนฺติ โทสสงฺขาตเวรโต วิรหิตํ. อิทฺหิ โทสสฺส เมตฺตาย อุชุปฏิปกฺขโต วุตฺตํ. ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘โทสคฺคหเณน วา สพฺเพปิ ฌานปฏิปกฺขา สํกิเลสธมฺมา คหิตา. เวรคฺคหเณน ปจฺจตฺถิกภูตา สตฺตา. ยทคฺเคน หิ โทสรหิตํ, ตทคฺเคน เวรรหิต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๙๗), ตเทตํ ปาฬิยํ เวรสทฺทสฺเสว วิชฺชมานตฺตา, อฏฺกถายฺจ ตทตฺถเมว ทสฺเสตุํ โทสสทฺทสฺส วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํ.

๓๙๘. เอตฺตกมตฺตนฺติ นคฺคจริยาทิมตฺตํ. ปากฏภาเวน กายติ อตฺถํ คเมตีติ ปกติ, โลกสิทฺธวาโท. เตนาห ‘‘ปกติกถา เอสา’’ติ. ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย มตฺตาสทฺโท อปฺปตฺตํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปมาณวาจโกติ อาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิ. เตน ปน ปมาเณน ปหาตพฺโพ เอว ปฏิปตฺติกฺกโม ปกรณปฺปตฺโต. อิมินา ‘‘ตโปปกฺกเมนา’’ติ สทฺทนฺตเรน วา อธิคโตติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิปตฺติกฺกเมนา’’ติ อิมินา. ตโตติ ตสฺมา สามฺพฺรหฺมฺสฺส อปฺปมตฺตเกเนว ปฏิปตฺติกฺกเมน สุทุกฺกรภาวโต. อิมํ เหตุสมฺพนฺธํ สนฺธาย ‘‘ปทสมฺพนฺเธน สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.

๓๙๙. อฺถาติ ยทิ อเจลกภาวาทินา สามฺํ วา พฺรหฺมฺํ วา อภวิสฺส, เอวํ สติ สุวิชาโนว สมโณ, สุวิชาโน พฺราหฺมโณ. ยสฺมา ปน ตุมฺเห อิโต อฺถาว สามฺํ, อฺถา พฺรหฺมฺํ วทถ, ตสฺมา ทุชฺชาโนว สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทํ สนฺธายาหา’’ติ. ตํ ปกติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ ปากติกํ สามฺํ, พฺรหฺมฺฺจ หทเย เปตฺวา เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘ทุกฺกรํ สุทุกฺกร’’นฺติ วุตฺตํ, ภควตา จ ตเมว สนฺธาย ‘‘ปกติ โข เอสา’’ติอาทิ ภาสิตํ, ตเมว อิธ ปากติกสามฺพฺรหฺมฺวิสยํ กถํ ปฏิสํหริตฺวา. สภาวโตว ปรมตฺถโต เอว สมณสฺส, พฺราหฺมณสฺส จ ทุชฺชานภาวํ อาวิกโรนฺโต ปุนปิ ‘‘ปกติ โข’’ติอาทิมาห. ตตฺราปีติ สมณพฺราหฺมณวาเทปิ. ปทสมฺพนฺธนฺติ เหตุปเทน สทฺธึ ปุพฺพาปรวากฺยสมฺพนฺธํ.

สีลสมาธิปฺาสมฺปทาวณฺณนา

๔๐๐-๑. ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. กถํ อุคฺคเหสีติ ปริปกฺกาณตฺตา ฆเฏ ปทีเปน วิย อพฺภนฺตเร สมุชฺชลนฺเตน ปฺาเวยฺยตฺติเยน ตตฺถ ตตฺถ ภควตา เทสิตมตฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ เทสนํ อุปธาเรสิ. ยสฺมา อุคฺคเหสิ, ตสฺมา…เป… วิทิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ, ยาว อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จ. ตสฺส เจติ วา ปทจฺเฉโท, อภาวิตา อสจฺฉิกตา โหติ เจติ โยชนา. ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโย. สีลสมฺปทาทิวิชานนตฺถนฺติ สีลสมฺปทาทิวิชานนเหตุ. ‘‘กสฺมา ปุจฺฉตี’’ติ หิ วุตฺตํ. อถ-สทฺโท เจตฺถ การเณ. เอวมีทิเสสุ. สีลสมฺปทายาติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, อุปลกฺขณนิทฺเทโส วายํ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย, ปฺาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติ. เตนาห ‘‘สีลจิตฺตปฺาสมฺปทาหิ อฺา’’ติ. อิเมหิ จ อเสกฺขสีลาทิกฺขนฺธตฺตยํ สงฺคหิตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตผลเมวา’’ติ. ตตฺถ การณํ ทสฺเสติ ‘‘อรหตฺตผลปริโยสาน’’นฺติอาทินา. อิทฺหิ กาโกโลกนมิว อุภยาเปกฺขวจนํ.

สีหนาทกถาวณฺณนา

๔๐๒. อนุตฺตรนฺติ อนฺสาธารณตาย, อนฺสาธารณตฺถวิสยตาย จ อนุตฺตรํ. มหาสีหนาทนฺติ มหนฺตํ พุทฺธสีหนาทํ. อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํ. ‘‘ปรมนฺติ อุกฺกฏฺํ. เตนาห ‘อุตฺตม’นฺติ’’ อาจริเยน วุตฺตํ, อุกฺกฏฺปริยาโย จ ปรมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสาธิปฺปาโย. สีลเมวาติ โลกิยสีลมตฺตตฺตา สีลสามฺเมว. ยถา อนฺสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนปฏิปกฺขธมฺมวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ อนฺสาธารณเมว ตทนุจฺฉวิกภาเวน ปวตฺตตฺตา. เอวฺหิ ‘‘นาหํ ตตฺถา’’ติ ปาฬิวจนํ อุปปนฺนํ โหติ. ‘‘ยาวตา กสฺสป อริยํ ปรมํ สีล’’นฺติ อิทํ ‘‘สีลสฺส วณฺณํ ภาสนฺตี’’ติ เอตฺถ อาการทสฺสนํ. ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปททฺวเย อนิยมวจนํ. ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ จ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ต-สทฺเทนปิ อุภยสฺเสว ปรามสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สีเลปิ ปรมสีเลปี’’ติอาทิมาห. สมสมนฺติ สเมน วิเสสนภูเตน สีเลน สมนฺติ อตฺถํ วิฺาเปตุํ ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมึ สีเลติ ทุวิเธปิ สีเล. อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํ. ปมนฺติ อุปฺปตฺติกฺกมโต ปมํ ปวตฺตตฺตา ปมภูตํ.

ตปตีติ กิเลเส สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถ. ‘‘ตเทวา’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณสมาสมาห. ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต เปติ. อารกา กิเลเสหีติ กตฺวา นิทฺโทสตฺตา อริยา. อารมฺภวตฺถุวเสนาติ อฏฺารมฺภวตฺถุวเสน. วิปสฺสนาวีริยสงฺขาตาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตวีริยสงฺขาตา. โลกิยมตฺตตฺตา ตโปชิคุจฺฉาว. มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อธิการวเสน สมฺพนฺโธ. สพฺพุกฺกฏฺภาวโต ปรมา นาม. ยถา ยุวิโน ภาโว โยพฺพนํ, เอวํ ชิคุจฺฉิโน ภาโว เชคุจฺฉํ. ยทิทํ อธิเชคุจฺฉนฺติ สีเล วิย โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธเชคุจฺฉํ. ตตฺถาติ เชคุจฺเฉปิ อธิเชคุจฺเฉปิ. กมฺมสฺสกตาปฺาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; วิภ. ๗๙๓) นยปฺปวตฺตํ าณํ. ยถาห วิภงฺเค

‘‘ตตฺถ กตรํ กมฺมสฺสกตาาณํ, อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกฏทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป… เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาาณ’’นฺติ (วิภ. ๗๙๓).

สพฺพมฺปิ หิ อกุสลํ อตฺตโน วา โหตุ, ปรสฺส วา, น สกํ นาม. กสฺมา? อตฺถภฺชนโต, อนตฺถชนนโต จ. ตถา สพฺพมฺปิ กุสลํ สกํ นาม. กสฺมา? อนตฺถภฺชนโต, อตฺถชนนโต จ. เอวํ กมฺมสฺสกภาเว ปวตฺตา ปฺา กมฺมสฺสกตาปฺา นาม. วิปสฺสนาปฺาติ มคฺคสจฺจสฺส, ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกสฺิตา วิปสฺสนาปฺา, โลกิยมตฺตโต ปฺาว. อิตฺถิลิงฺคสฺส นปุํสกลิงฺควิปริยาโย อิธ ลิงฺควิปลฺลาโส. ยายํ อธิปฺาติ สีเล วิย โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาปิ พุทฺธปฺา. ตตฺถาติ ปฺายปิ อธิปฺายปิ. ยถารหํ ปริตฺตมหคฺคตภาวโต วิมุตฺติเยว นาม. มคฺคผลวเสน กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนานิ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย. อถ วา สมฺมาวาจาทิวิรตีนํ อธิสีลคฺคหเณน, สมฺมาวายามสฺส อธิเชคุจฺฉคฺคหเณน, สมฺมาทิฏฺิยา อธิปฺาคฺคหเณน คหิตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปสติสมาธโย มคฺคผลปริยาปนฺนา สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย ทฏฺพฺพา. นิสฺสรณวิมุตฺติ ปน นิพฺพานเมว. ยา อยํ อธิวิมุตฺตีติ สีเล วุตฺตนเยน ทุวิธาปิ อธิวิมุตฺติ. ตตฺถาติ วิมุตฺติยาปิ อธิวิมุตฺติยาปิ.

๔๐๓. ยํ กิฺจิ ชนวิวิตฺตฏฺานํ สุฺาคารมิธาธิปฺเปตํ. ตตฺถ นทนฺเตน วินา อฺโ ชโน นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกโกวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺสุ ปริสาสูติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ.

ตทตฺถํ มชฺฌิมาคมวเร มหาสีหนาทสุตฺตปเทน (ม. นิ. ๑.๑๕๐) สาเธนฺโต ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เวสารชฺชานีติ วิสารทภาวา, าณปฺปหานอนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนานิมิตฺตํ กุโตจิปิ อสนฺตสฺสนภาวา นิพฺภยภาวาติ อตฺโถ. ‘‘เวสารชฺช’’นฺติ หิ จตูสุ าเนสุ สารชฺชาภาวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสมยาณสฺเสตํ นามํ. อฺเหิ ปน อสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตสฺส ตถาคตเวสารชฺชานี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ เวสารชฺชานิ ปุฺุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตเวสารชฺชานี’’ติ วา ทุติยสฺส ตถาคตสทฺทสฺส ตุลฺยาธิกรณตฺตา เอวํ วุตฺตํ. อยํ อฏฺกถานโย. เนรุตฺติกา ปน วทนฺติ ‘‘สมาเส สิทฺเธ สามฺตฺตา, สฺาสทฺทตฺตา จ ตถา วุตฺต’’นฺติ. อาสภํ านนฺติ เสฏฺฏฺานํ อุตฺตมฏฺานํ. สพฺพฺุตํ ปฏิชานนวเสน อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, อฏฺปริสํ อุปสงฺกมนฺตีติ วา อาสภา, พุทฺธา, เตสํ านนฺติปิ อตฺโถ.

อปิจ ตโย ปุงฺควา – ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ. วชสตเชฏฺโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺโก วสโภ. เอกคามเขตฺเต วา เชฏฺโ อุสโภ, ทฺวีสุ คามเขตฺเตสุ เชฏฺโ วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ สพฺพตฺถ เชฏฺโ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนีโย นิสโภติ. นิสโภว อิธ ‘‘อุสโภ’’ติ อธิปฺเปโต. อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสตถาคตพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสาปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺาเนน ติฏฺติ. เอวํ ติฏฺมาโนว ตํ อาสภํ านํ ปฏิวิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ านํ ปฏิชานาตี’’ติ.

สีหนาทํ นทตีติ ‘‘เสฏฺนาทํ อภีตนาทํ นทตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อถ วา สีหนาทสทิสํ นาทํ นทติ. อยมตฺโถ ขนฺธวคฺคสํยุตฺเต อาคเตน สีหนาทสุตฺเตน (สํ. นิ. ๓.๗๘) ทีเปตพฺโพ. ยถา วา สีโห มิคราชา ปริสฺสยานํ สหนโต, โคณมหึ สมตฺตวารณาทีนํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต มุนิราชา โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ นทติ. ตตฺถ ยถา มิคสีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโห ทสตถาคตพเลน สมนฺนาคโต อฏฺสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๘.๒) นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี’’ติ.

ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ าตุมิจฺฉิตํ อตฺถํ อตฺตโน าณพลานุรูปํ อภิสงฺขริตฺวา. ตงฺขณฺเวาติ ปุจฺฉิตกฺขเณเยว านุปฺปตฺติกปฏิภาเนน วิสฺสชฺเชติ. อชฺฌาสยานุรูปํ, อตฺถธมฺมานุรูปฺจ วิสฺสชฺชนโต จิตฺตํ ปริโตเสติเยว. อสฺสาติ สมณสฺส โคตมสฺส. โสตพฺพํ มฺนฺตีติ อฏฺกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลพฺภมานตฺตา ‘‘ยํ โน สตฺถา สาสติ, ตํ มยํ โสสฺสามา’’ติ อาทรภาวชาตา มหนฺเตเนว อุสฺสาเหน โสตพฺพํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ มฺติ. กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตาติ ปสาทาภิวุทฺธิยา วิคตุปกฺกิเลสตาย กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติ. มุทฺธปฺปสนฺนาติ ตุจฺฉปฺปสนฺนา นิรตฺถกปฺปสนฺนา. ปสนฺนากาโร นาม ปสนฺเนหิ กาตพฺพสกฺกาโร, โส ทุวิโธ ธมฺมามิสปูชาวเสน, ตตฺถ อามิสปูชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณีตานี’’ติอาทิมาห. ธมฺมปูชา ปน ปาฬิยเมว ‘‘ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺตี’’ติ อิมินา ทสฺสิตา. ตถาภาวายาติ ยถาภาวาย ยสฺส วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณสฺส อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, ตถาภาวาย. ตเทวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ หิ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณปริโยสานา, สา จ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ ยาย อนุปุพฺพิยา ปฏิปชฺชิตพฺพา, ปฏิปชฺชนฺตานฺจ สติ อชฺฌตฺติกงฺคสมวาเย เอกํสิกา ตสฺสา ปาริปูรีติ ตํ อนุปุพฺพึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ สรเณสู’’ติอาทิมาห. ยถา ปูเรนฺตา ปูเรตุํ สกฺโกติ นาม, ตถา ปูรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพากาเรน ปน ปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํ.

อิมสฺมึ ปโนกาเสติ ‘‘ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’’ติ สีหนาทกิจฺจปาริปูริฏฺปเน ปาฬิปเทเส. สโมธาเนตพฺพาติ สงฺกลยิตพฺพา. เอกจฺจํ…เป… ปสฺสามีติ ภควโต เอโก สีหนาโท อสาธารโณ อฺเหิ อปฺปฏิวตฺติโย เสฏฺนาโท อภีตนาโทติ กตฺวา. เอส นโย เสเสสุปิ. อปรํ ตปสฺสินฺติ อธิกาโร. ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสึ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ วุตฺตสีหนาทโต ปฏฺาย ยาว ‘‘วิมุตฺติยา มยฺหํ สทิโส นตฺถี’’ติ วุตฺตสีหนาทา ปุริมกานํ ทสนฺนํ สีหนาทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. เตนาห ‘‘เอเกกสฺสา’’ติ. ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ‘‘ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตี’’ติ ปริโยสานา ทส ทส สีหนาทา ปริวารา. ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสึ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ หิ สีหนาทํ นทนฺโต ภควา ปริสาสุ นทติ วิสารโท หุตฺวา นทติ, ตตฺถ จ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชเนน ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธติ, สุตฺวา โสตพฺพํ มฺนฺติ, สุตฺวา จ ภควโต ปสีทนฺติ, ปสนฺนา จ ปสนฺนาการํ กโรนฺติ, ยํ ปฏิปตฺตึ เทเสติ, ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ, ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตีติ เอวํ ปริวาเรตฺวา อตฺถโยชนา สมฺภวติ. อยเมว นโย เสเสสุปิ นวสุ.

‘‘เอว’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตานํ สีหนาทานํ สงฺกลยิตฺวา ทสฺสนํ. เต ทสาติ ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ทส สีหนาทา. ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ยถาวุตฺตานํ มูลภูตานํ ปุริมกานํ ทสสีหนาทานํ. ปริวารวเสนาติ มูลึ กตฺวา ปจฺเจกํ ปริวารวเสน โยชิยมานา สตํ สีหนาทา. ปุริมา จ ทสาติ มูลมูลิโย กตฺวา ปริวารวเสน อโยชิยมานา ปุริมกา จ ทสาติ เอวํ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติ. อฺสฺมึ ปน สุตฺเตติ มชฺฌิมาคมจูฬสีหนาทสุตฺตาทิมฺหิ (ม. นิ. ๑.๑๙๓) เตนาติ สงฺขฺยามหตฺเตน. มหาสีหนาทตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘มหาสีหนาท’’นฺติ วุจฺจติ, น ปน มชฺฌิมนิกาเย มหาสีหนาทสุตฺตมิว จูฬสีหนาทสุตฺตมุปาทายาติ อธิปฺปาโย.

ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา

๔๐๔. ปฏิเสเธตฺวาติ ตถา ภาวาภาวทสฺสเนน ปฏิกฺขิปิตฺวา. ยํ ภควา ปาถิกวคฺเค อุทุมฺพริกสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๕๗) ‘‘อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสี’’ติอาทินา อุปกฺกิเลสวิภาคํ, ปาริสุทฺธิวิภาคฺจ ทสฺเสนฺโต สปริสสฺส นิคฺโรธปริพฺพาชกสฺส ปุรโต สีหนาทํ นทติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นทิตปุพฺพนฺติ อุทุมฺพริกสุตฺเต อาคตนเยน ปุพฺเพ นิคฺโรธปริพฺพาชกสฺส นทิตํ. ตปพฺรหฺมจารีติ อุตฺตมตปจารี, ตเปน วา วีริเยน พฺรหฺมจารี. อิทนฺติ ‘‘ราชคเห…เป… ปฺหํ อปุจฺฉี’’ติ ปาฬิยํ อาคตวจนํ. อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๐๓) ปน ยถาวุตฺตํ อฏฺกถาวจนเมว ปจฺจามฏฺํ. เอตฺถ จ กามํ ยทา นิคฺโรโธ ปฺหมปุจฺฉิ, ภควา จสฺส วิสฺสชฺเชสิ, น ตทา ภควา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ, ราชคหสมีเปเยว อุทุมฺพริกาย เทวิยา อุยฺยาเน วิหรติ ตตฺเถว ตถา ปุจฺฉิตตฺตา, วิสฺสชฺชิตตฺตา จ, ตถาปิ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ภควโต วิหาโร น ตาว วิจฺฉินฺโน, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ตตฺร ม’’นฺติอาทิวจนํ, อฏฺกถายฺจ ‘‘ตตฺร ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ ม’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถมฺปิ ‘‘ยํ ตํ ภควา’’ติอาทินา วิฺาเปตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต’’ติ อิทํ ตตฺถ กตวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘คิชฺฌกูเฏ มหาวิหาเร’’ติ อิมินา. อุทุมฺพริกายาติ ตนฺนามิกาย. อุยฺยาเนติ ตตฺถ กตปริพฺพาชการามํ สนฺธาย วทติ. นิคฺโรโธ นาม ฉนฺนปริพฺพาชโก. สนฺธาโน นาม ปฺจอุปาสกสตปริวาโร อนาคามิอุปาสโก. กถาสลฺลาปนฺติ ‘‘ยคฺเฆ คหปติ ชาเนยฺยาสิ, เกน สมโณ โคตโม สทฺธึ สลฺลปตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๕๓) สลฺลาปกถํ. ปรนฺติ อติสยตฺเถ นิปาโต. วิยาติ ปทปูรณมตฺเต ยถา ตํ ‘‘อติวิยา’’ติ. อนฺธพาลนฺติ ปฺาจกฺขุนา อนฺธํ พาลชนํ. โยเคติ นเย, ทุกฺขนิสฺสรณูปาเยติ อตฺโถ.

๔๐๕. อเนนาติ ภควตา. ขนฺธเกติ มหาวคฺเค ปพฺพชฺชขนฺธเก (มหาว. ๙๖) ยํ ปริวาสํ ปริวสตีติ โยชนา. ‘‘ปุพฺเพ อฺติตฺถิโย ภูโตติ อฺติตฺถิยปุพฺโพ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๗๖) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ. ปมํ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวาว ปริวสตีติ อาห ‘‘สามเณรภูมิยํ ิโต’’ติ. นฺติ ทฺวีหิ อากาเรหิ วุตฺตํ ปริวาสํ. ปพฺพชฺชนฺติ ‘‘อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปท’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตํ ปพฺพชฺชคฺคหณํ. ‘‘อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๕๑) เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วิย วจนสิลิฏฺตาวเสเนว วุตฺตํ. ยสฺมา ปน สามเณรภูมิยํ ิเตเนว ปริวสิตพฺพํ, น คิหิภูเตน, ตสฺมา อปริวสิตฺวาเยว ปพฺพชฺชํ ลภติ. น คามปฺปเวสนาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน นเวสิยาวิธวาถุลฺลกุมาริกปณฺฑกภิกฺขุนิโคจรตา, สพฺรหฺมจารีนํ กึ กรณีเยสุ ทกฺขานลสาทิตา, อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ ติพฺพจฺฉนฺทตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต อิธาคโต, ตสฺส อวณฺณภณเน อตฺตมนตา, พุทฺธาทีนํ อวณฺณภณเน อนตฺตมนตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต อิธาคโต, ตสฺส วณฺณภณเน อนตฺตมนตา, พุทฺธาทีนํ วณฺณภณเน อตฺตมนตาติ อิเมสํ สตฺตวตฺตานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปูเรนฺเตน ปริวสิตพฺพนฺติ ยทา ปริวสติ, ตทา ปูรมาเนน ปริวสิตพฺพํ. อฏฺวตฺตปูรเณนาติ ยถาวุตฺตานํ อฏฺนฺนํ วตฺตานํ ปูรเณน. เอตฺถาติ ปริวาเส, อุปสมฺปทาย วา. ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาติ อชฺฌาสยวีมํสนวเสน สุวณฺณํ วิย ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา. ปพฺพชฺชายาติ นิทสฺสนมตฺตํ. อุปสมฺปทาปิ หิ เตน สงฺคยฺหติ.

‘‘คณมชฺเฌ นิสีทิตฺวาติ อุปสมฺปทากมฺมสฺส คณปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สงฺฆตฺเถโร วิย ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ นิสีทิตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๐๕) อาจริเยน วุตฺตํ, อิทานิ ปน พหูสุปิ โปตฺถเกสุ ‘‘ตํ นิสีทาเปตฺวา’’ติ การิตวเสน ปาโ ทิสฺสติ. อจิรมุปสมฺปนฺนสฺส อสฺสาติ อจิรูปสมฺปนฺโน, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา นจิรเมวา’’ติ อาห. กายจิตฺตวิเวกาว อิธาธิปฺเปตา อุปธิวิเวกตฺถํ ปฏิปชฺชนาธิการตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยน เจว จิตฺเตน จา’’ติ. วูปกฏฺโติ วิวิตฺโต. ตาทิสสฺส สีลวิโสธเน อปฺปมาโท อวุตฺตสิทฺโธติ กมฺมฏฺาเน อปฺปมาทเมว ทสฺเสติ. เปสิตจิตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโต, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรติ วุตฺตํ โหติ, เอวํภูโต จ ตถา อนเปกฺขตาย วิสฺสชฺชิตกาโย นามาติ อธิปฺปายมาวิกาตุํ ‘‘วิสฺสฏฺอตฺตภาโว’’ติ วุตฺตํ. อตฺตาติ เจตฺถ จิตฺตํ วุจฺจติ รูปกายสฺส อวิสยตฺตา. ยสฺสาติ อรหตฺตผลสฺส. ชาติกุลปุตฺตาปิ อาจารสมฺปนฺนา เอว อรหตฺตาธิคมาย ปพฺพชฺชาเปกฺขา โหนฺตีติ เตปิ ชาติกุลปุตฺเต เตเหว อาจารกุลปุตฺเตหิ เอกสงฺคเห กโรนฺโต ‘‘อาจารกุลปุตฺตา’’ติ อาห. อิมินา หิ อาจารสมฺปนฺนา ชาติกุลปุตฺตาปิ สงฺคหิตา โหนฺติ. อาจารสมฺปนฺนานเมวาธิปฺเปตภาโว จ ‘‘สมฺมเทวา’’ติ สทฺทนฺตเรน วิฺายติ. ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา’’ติอาทินา นเยน หิ สํเวคปุพฺพิกํ ยถานุสิฏฺํ ปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘สมฺมเทวา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เหตุนาว การเณเนวา’’ติ. ตตฺถ เหตุนาติ นเยน อุปาเยน. การเณเนวาติ ตพฺพิวรณวจนํ. นฺติ อรหตฺตผลํ. ตเทว หิ ‘‘อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ วตฺตุมรหติ อฺเสํ ตถา อภาวโต. ‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ สทฺทนเยนปิ ตทตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทินา. ‘‘ยสฺสตฺถาย…เป… ปพฺพชฺชนฺตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส ตสฺส อรหตฺตผลสฺส อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติ, ตสฺมา อรหตฺตผลมิธาธิปฺเปตนฺติ วิฺายตีติ อธิปฺปาโย. นตฺถิ ปโร ชโน ตถา สจฺฉิกรเณ ปจฺจโย ยสฺสาติ อปรปฺปจฺจโย, ตํ. อุป-สทฺโท วิย สํ-สทฺโทปิ ธาตุสทฺทานุวตฺตโกติ วุตฺตํ ‘‘ปาปุณิตฺวา’’ติ, ปตฺวา อธิคนฺตฺวาติ อตฺโถ. อุป-สทฺโท วา ธาตุสทฺทานุวตฺตโก, สํ-สทฺโท ปน ธาตุวิเสสโกติ อาห ‘‘สมฺปาเทตฺวา’’ติ, อเสกฺขา สีลสมาธิปฺาโย นิปฺผาเทตฺวา, ปริปูเรตฺวาวาติ อตฺโถ.

นิฏฺาเปตุนฺติ นิคมนวเสน ปริโยสาเปตุํ. ‘‘พฺรหฺมจริยปริโยสานํ…เป… วิหาสี’’ติ อิมินา เอว หิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนา ปริโยสาปิตา, ตํ ปน นิคเมตุํ ‘‘อฺตโร…เป… อโหสี’’ติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ วุตฺตํ. เอกโตว อิธ อฺตโร, น ปน นามโคตฺตาทีหิ อปากฏโต. อรหนฺตานนฺติ อุพฺพาหเน เจตํ สามิวจนํ. ตถา อุพฺพาหิตตฺตา จ เตสมพฺภนฺตโรติ อตฺโถ อาปนฺโนติ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต’’ติอาทิมาห. เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ – อรหนฺตานนฺติ เจตํ สมฺพนฺเธเยว สามิวจนํ, อโต เจตฺถ สห ปาเสเสน อธิปฺปายมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปฺปกาสนิยา มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนา

โปฏฺปาทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

๔๐๖. เอวํ มหาสีหนาทสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ โปฏฺปาทสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, มหาสีหนาทสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส โปฏฺปาทสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… สาวตฺถิยนฺติ โปฏฺปาทสุตฺต’’นฺติ อาห. ‘‘สาวตฺถิย’’นฺติ อิทํ สมีปตฺเถ ภุมฺมนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาวตฺถึ อุปนิสฺสายา’’ติ วุตฺตํ, จีวราทิปจฺจยปฏิพทฺธตาย อุปนิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. เชโต นาม ราชกุมาโร, เตน โรปิตตฺตา สํวฑฺฒิตตฺตา ปริปาลิตตฺตา เชตสฺส วนํ อุปวนนฺติ อตฺถมาห ‘‘เชตสฺส กุมารสฺส วเน’’ติ. สุทตฺโต นาม คหปติ อนาถานํ ปิณฺฑสฺส ทายกตฺตา อนาถปิณฺฑิโก. เตน เชตสฺส หตฺถโต อฏฺารสหิรฺโกฏิสนฺถรเณน ตํ กิณิตฺวา อฏฺารสหิรฺโกฏีเหว เสนาสนํ การาเปตฺวา อฏฺารสหิรฺโกฏีเหว วิหารมหํ นิฏฺาเปตฺวา เอวํ จตุปฺาสหิรฺโกฏิปริจฺจาเคน โส อาราโม พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาติโต. เตนาห ‘‘อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา อาราโม การิโต’’ติ. ปุปฺผผลปลฺลวาทิคุณสมฺปตฺติยา, ปาณิโน นิวาสผาสุตาทินา วา วิเสเสน ปพฺพชิตา ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ อนุกฺกณฺิตา หุตฺวา นิวสนฺติ เอตฺถาติ อาราโม. อถ วา ยถาวุตฺตคุณสมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตเร อาเนตฺวา รเมตีติ อาราโม.

โผโฏ ยสฺส ปาเทสุ ชาโตติ โปฏฺปาโท. โผโฏ โปฏฺโติ หิ ปริยาโย. ปริพฺพาชโก ทุวิโธ ฉนฺนปริพฺพาชโก, อจฺฉนฺนปริพฺพาชโก จ. ตตฺถ อจฺฉนฺนปริพฺพาชโกปิ อเจลโก อาชีวโกติ ทุวิโธ. เตสุ อเจลโก สพฺเพน สพฺพํ นคฺโค, อาชีวโก ปน อุปริ เอกเมว วตฺถํ อุปกจฺฉกนฺตเร ปเวเสตฺวา ปริหรติ, เหฏฺา นคฺโค. อยํ ปน ทุวิโธเปส น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺนปริพฺพาชโก’’ติ, วตฺถจฺฉายาฉาทนปพฺพชฺชูปคตตฺตา ฉนฺนปริพฺพาชกสงฺขฺยํ คโตติ อตฺโถ. พฺราหฺมณมหาสาโลติ มหาวิภวตาย มหาสารตํ ปตฺโต พฺราหฺมโณ. คณาจริโยติ สาเปกฺขตาย สมาโส. สมยนฺติ สามฺนิทฺเทโส, เอกเสสนิทฺเทโส วา, ตํ ตํ สมยนฺติ อตฺโถ. ปวทนฺตีติ ปการโต วทนฺติ, อตฺตนา อตฺตนา อุคฺคหิตนิยาเมน ยถา ตถา สมยํ วทนฺตีติ อตฺโถ. ตารุกฺโขติ ตสฺส นามํ. ปภุติ สทฺเทน โตเทยฺยชาณุโสณีโสณทณฺฑกูฏทนฺตาทิเก สงฺคณฺหาติ, อาทิสทฺเทน ปน ฉนฺนปริพฺพาชกาทิเก. ตินฺทุโก นาม กาฬกฺขนฺธรุกฺโข. จีรนฺติ ปนฺติ. ตินฺทุกา จีรํ เอตฺถ สนฺตีติ ตินฺทุกจีโร. ตถา เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโก. ภูตปุพฺพคติยา ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาห. อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณน. ‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทินา ยถาปาํ วิภตฺยนฺตทสฺสนํ.

อเนกาการานวเสสเยฺยตฺถวิภาคโต, อปราปรุปฺปตฺติโต จ ภควโต าณํ โลเก ปตฺถฏมิว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพฺุตฺาณํ ปตฺถริตฺวา’’ติ, ยโต ตสฺส าณชาลตา วุจฺจติ. เวเนยฺยานํ ตทนฺโตคธภาโว เหฏฺา วุตฺโตว. เวเนยฺยสตฺตปริคฺคณฺหนตฺถํ สมนฺนาหาเร กเต ปมํ เนสํ เวเนยฺยภาเวเนว อุปฏฺานํ โหติ, อถ สรณคมนาทิวเสน กิจฺจนิปฺผตฺติ วีมํสียตีติ อาห ‘‘กินฺนุ โข ภวิสฺสตีติ อุปปริกฺขนฺโต’’ติ. นิโรธนฺติ สฺานิโรธํ. นิโรธา วุฏฺานนฺติ ตโต นิโรธโต วุฏฺานํ สฺุปฺปตฺตึ. สพฺพพุทฺธานํ าเณน สํสนฺทิตฺวาติ ยถา เต นิโรธํ, นิโรธโต วุฏฺานฺจ พฺยากรึสุ, พฺยากริสฺสนฺติ จ, ตถา พฺยากรณวเสน สํสนฺทิตฺวา. กติปาหจฺจเยนาติ ทฺวีหตีหจฺจเยน. ปาฬิยเมว หิ อิมมตฺถํ วกฺขติ. สรณํ คมิสฺสตีติ ‘‘สรณ’’มิติ คมิสฺสติ. ‘‘หตฺถิสาริปุตฺโตติ หตฺถิสาริโน ปุตฺโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๐๖) อาจริเยน วุตฺตํ. อธุนา ปน ‘‘จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต’’ ตฺเวว ปาโ ทิสฺสติ, จิตฺโต นาม หตฺถาจริยสฺส ปุตฺโตติ อตฺโถ.

สุรตฺตทุปฏฺฏนฺติ รชเนน สมฺมา รตฺตํ ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ ปริวตฺตนวเสน นิวาเสตฺวา. ‘‘ยุคนฺธรปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา’’ติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ ‘‘ตาทิโส อตฺถิ เจ, ตํ วิยา’’ติ. เมฆวณฺณนฺติ รตฺตเมฆวณฺณํ, สฺฌาปภานุรฺชิตเมฆสงฺกาสนฺติ อตฺโถ. ปเมน เจตฺถ สณฺานสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ, ทุติเยน วณฺณสมฺปตฺตึ. เอกํสวรคตนฺติ วามํสวรปฺปวตฺตํ. ตถา หิ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ วงฺคีสสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘เอกํสนฺติ จ วามํสํ ปารุปิตฺวา ิตสฺเสตํ อธิวจนํ. ยโต ยถา วามํสํ ปารุปิตฺวา ิตํ โหติ, ตถา จีวรํ กตฺวาติ เอวมสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ [สุ. นิ. อฏฺ. นิคฺโรธกปฺปสุตฺต (วงฺคีสสุตฺต) วณฺณนา] ตตฺถ เอตนฺติ ‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา’’ติ วจนํ. ยโตติ ยถาวุตฺตวจนสฺส ปารุปิตฺวา ิตสฺเสว อธิวจนตฺตา เอวมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจคฺฆนฺติ เอกํ กตฺวา อนธิฏฺิตกาเล ปาเฏกฺกํ มหคฺฆํ, ปจฺจคฺฆํ วา อภินวํ, อพฺภุณฺเห ตงฺขเณ นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ. ปุริมฺเจตฺถ อตฺถวิกปฺปํ เกจิ น อิจฺฉติ. ตถา หิ อาจริเยเนว อุทานฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจคฺเฆติ อภินเว, ปจฺเจกํ มหคฺฆตาย ปจฺจคฺเฆติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ. น หิ พุทฺธา ภควนฺโต มหคฺฆํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ปริภุฺชนฺติ จา’’ติ, อิธาปิ เตน ปจฺฉิโมเยว อตฺถวิกปฺโป คหิโต. อภินวตาย ‘‘ปจฺจคฺฆ’’นฺติ จ อิทํ อาทิโต ตถา ลทฺธโวหาเรน, อนฺปริโภคตาย จ วุตฺตํ, ตถา วา สตฺถุ อธิฏฺาเนน ตํ ปตฺตํ สพฺพกาลํ ‘‘ปจฺจคฺฆ’’นฺตฺเวว วุจฺจติ. เสลมยปตฺตนฺติ มุคฺควณฺณสิลามยํ จตุมหาราชทตฺติยํ ปตฺตํ. อยเมว หิ ภควตา นิจฺจปริภุตฺโต ปตฺโต สมจิตฺตสุตฺตวณฺณนาทีสุปิ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๓๗) ตถา วุตฺตตฺตา.

๔๐๗. อตฺตโน รุจิวเสน อชฺฌาสยวเสน, น ปเรหิ อุสฺสาหิโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘อติปฺปคภาวเมว ทิสฺวา’’ติ จ อิทํ ภูตกถนํ น ตาว ภิกฺขาจรณเวลา สมฺปตฺตาติ ทสฺสนตฺถํ. ภควา หิ ตทา กาลสฺเสว วิหารโต นิกฺขนฺโต ‘‘วาสนาภาคิยาย ธมฺมเทสนาย โปฏฺปาทํ อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ. ปาฬิยํ อติปฺปโค โขติ เอตฺถ ‘‘ปโค’’ติ อิทํ กจฺจายนมเตน ป-อิจฺจุปสคฺคโต โอ-การค-การาคมเน สิทฺธํ. ป-สทฺโทเยว ปาโตอตฺถํ วทติ. อฺเสํ ปน สทฺทวิทูนํ มเตน ปาโตปทมิว เนปาติกํ. เตเนว ตตฺถ ตตฺถ อฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑) วุตฺตํ ‘‘อติปฺปโค โขติ อติวิย ปาโต’’ติ. อปิจ ปมํ คจฺฉติ ทิวสภาเวน ปวตฺตตีติ ปโคติ นิพฺพจนํ อิมินา ทสฺสิตํ. ทุวิโธ ขลุสทฺโท วิย หิ ปโคติ สทฺโท นามนิปาโตปสคฺควเสน ติวิโธ. เอวฺหิ อิธ ‘‘อติปฺปคภาวเมว ทิสฺวา’’ติ วจนํ อุปปนฺนํ โหติ.

ยํนูนาติ เอส นิปาโต อฺตฺถ สํสยปริทีปโน, อิธ ปน สํสยปติรูปกปริทีปโนว. กสฺมา ‘‘สํสยปริทีปเน’’ติ วุตฺตํ, นนุ พุทฺธานํ สํสโย นตฺถีติ อาห ‘‘พุทฺธานฺจา’’ติอาทิ. สํสโย นาม นตฺถิ โพธิมูเล เอว ตสฺส สมุคฺฆาฏิตตฺตา. ปริวิตกฺกปุพฺพภาโคติ อธิปฺเปตกิจฺจสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตปริวิตกฺโก. เอสาติ ‘‘กริสฺสาม, น กริสฺสามา’’ติอาทิโก เอส จิตฺตาจาโร สพฺพพุทฺธานํ ลพฺภติ สมฺภวติ วิจารณวเสเนว ปวตฺตนโต, น ปน สํสยวเสน. เตนาหาติ เยเนส สพฺพพุทฺธานํ ลพฺภติ, เตน ภควา เอวมาหาติ อิมเมว ปาฬึ อิมสฺส อตฺถสฺส สาธกํ กโรติ. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ยํนูนาติ ปริกปฺปเน นิปาโต. ‘‘อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ กิริยาปเทน วุจฺจมาโนเยว หิ อตฺโถ อเนน โชตียติ. ตสฺมา อหํ ยํนูน ยทิ ปน อุปสงฺกเมยฺยํ สาธุ วตาติ โยชนา. ‘‘ยทิ ปนา’’ติ อิทมฺปิ เตน สมานตฺถนฺติ วุตฺตํ ‘‘ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถ’’ติ.

๔๐๘. อสฺสาติ ปริพฺพาชกปริสาย. อุทฺธํคมนวเสนาติ อุนฺนตพหุลตาย อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตนวเสน. ทิสาสุ ปตฺถฏวเสนาติ วิปุลภาเวน ภูตปรมฺปราย สพฺพทิสาสุ ปตฺถรณวเสน. เอตฺถ จ ปาฬิยํ ยถา อุนฺนตปาโย สทฺโท อุนฺนาโท, เอวํ วิปุลภาเวน อุปรูปริ ปวตฺโตปิ อุนฺนาโทเยวาติ ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อุนฺนาทินิยา’’ติ วุตฺตํ, ปุน ตทุภยเมว วิภาคํ กตฺวา ‘‘อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทายา’’ติ. อโต ปาฬินยานุรูปเมว อตฺถํ วิวรตีติ ทฏฺพฺพํ. อิทานิ ปริพฺพาชกปริสาย อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทตาการณํ, ตสฺส จ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสฺหี’’ติอาทิมาห. พาลาตเปติ อภินวุคฺคตสูริยาตเป. กามสฺสาโท นาม กามคุณสฺสาโท. ภวสฺสาโท นาม กามราคาทิสหคโต ภเวสุ อสฺสาโท.

สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนมิว นิปฺปภตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ขชฺโชปนกูปมา ชาตา’’ติ. ลาภสกฺกาโรปิ โน ปริหีโนติ อตฺโถ พาเวรุชาตเกน (ชา. ๑.๔.๑๕๔) ทีเปตพฺโพ. ปริสโทโสติ ปริสาย ปวตฺตโทโส.

๔๐๙. สณฺเปสีติ สฺมนวเสน สมฺมเทว เปสิ. สณฺปนฺเจตฺถ ติรจฺฉานกถาย อฺมฺสฺมึ อคารวสฺส จชาปนวเสน อาจารสิกฺขาปนํ, ยถาวุตฺตโทสสฺส นิคูหนฺจ โหตีติ อาห ‘‘สิกฺขาเปสี’’ติอาทิ. นฺติ ปริสํ. อปฺปสทฺทนฺติ นิสฺสทฺทํ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาภาวํ. ‘‘เอโก นิสีทตี’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติทสฺสนํ. วุทฺธินฺติ ลาภคุณวุทฺธึ. ปตฺถยมาโนติ ปตฺถยนเหตุ. มานนฺเต หิ ลกฺขเณ, เหตุมฺหิ จ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถาเรตุํ ‘‘ปริพฺพาชกา กิรา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อปรทฺธนฺติ อปรชฺฌิตํ. นปฺปมชฺชนฺตีติ ปมาทํ น อาปชฺชนฺติ, น อคารวํ กโรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.

๔๑๐. โน อาคเต อานนฺโทติ อมฺหากํ ภควติ อาคเต อานนฺโท ปีติ โหติ. ‘‘จิรสฺสํ โข ภนฺเต ภควา อิมํ ปริยายมกาสี’’ติ วจนํ ปุพฺเพปิ ตตฺถ อาคตปุพฺพตฺตา วุตฺตวจนมิว โหตีติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ปริหรนฺโต ‘‘กสฺมา อาหา’’ติอาทิมาห. ปิยสมุทาจาราติ ปิยาลาปา. ตสฺมาติ ตถา ปิยสมุทาจารสฺส ปวตฺตนโต. น เกวลํ อยเมว, อถ โข อฺเปิ ปพฺพชิตา เยภุยฺเยน ภควโต อปจิตึ กโรนฺเตวาติ ตทฺเสมฺปิ พาหุลฺลกมฺเมน ตทตฺถํ สาเธตุํ ‘‘ภควนฺตฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อุจฺจากุลีนตายา’’ติ, มหาสมฺมตราชโต ปฏฺาย อสมฺภินฺนขตฺติยกุลตายาติ อตฺโถ. ตถา หิ โสณทณฺเฑน วุตฺตํ ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต อสมฺภินฺนขตฺติยกุลา’’ติ, (ที. นิ. ๑.๓๐๔) เตน สาสเน อปฺปสนฺนานมฺปิ กุลคารเวน ภควติ อปจิตึ ทสฺเสติ. เอตสฺมึ อนฺตเร กา นาม กถาติ ยถาวุตฺตปริจฺเฉทพฺภนฺตเร กีทิสา นาม กถา. วิปฺปกตาติ อารทฺธา หุตฺวา อปริโยสิตา. ‘‘กา กถา วิปฺปกตา’’ติ ปน วทนฺโต อตฺถโต ตสฺสา ปริโยสาปนํ ปฏิชานาติ นาม. กา กถาติ จ อวิเสสโจทนา, ตสฺมา ยสฺสา ตสฺสา สพฺพสฺสาปิ กถาย ปริโยสาปนํ ปฏิฺาตํ โหติ, ตฺจ ปฏิชานนํ ปเทสฺุโน อวิสํยนฺติ อาห ‘‘ยาว…เป… สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสี’’ติ. เอสาติ ปริพฺพาชกปริสาย กถิตา ราชกถาทิกา. นิสฺสาราติ นิรตฺถกภาเวน สารรหิตา.

อภิสฺานิโรธกถาวณฺณนา

๔๑๑. ‘‘ติฏฺเตสา’’ติ เอตสฺส อาปนฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ’’ติอาทิมาห. สุการณนฺติ สุนฺทรํ อตฺถาวหํ หิตาวหํ การณํ. ยตฺถาติ อฺตริสฺสํ สาลายํ. นานาติตฺถสงฺขาตาสุ ลทฺธีสุ นิยุตฺตาติ นานาติตฺถิยาณิยสทฺเทน. ณิกสทฺเทน วา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา ยถา ‘‘อนฺติโย’’ติ. ‘‘อยํ กึ วทติ อยํ กึ วทตี’’ติ กุตูหลํ โกลาหลเมตฺถ อตฺถีติ โกตูหลา, สา เอว สาลา โกตูหลสาลาติ อาห ‘‘โกตูหลุปฺปตฺติฏฺานโต’’ติ. อุปสคฺคมตฺตํ ธาตฺวตฺถานุวตฺตนโต. สฺาสีเสนายํ เทสนา, ตสฺมา สฺาสหคตา สพฺเพปิ ธมฺมา คยฺหนฺติ, ตตฺถ ปน จิตฺตํ ปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตนิโรเธ’’ติ. ปหานวเสน ปน อจฺจนฺตนิโรธสฺส เตหิ อนธิปฺเปตตฺตา, อวิสยตฺตา จ ‘‘ขณิกนิโรเธ’’ติ อาห. กามํ โสปิ เตสํ อวิสโยว, อตฺถโต ปน นิโรธกถา วุจฺจมานา ตตฺเถว ติฏฺติ, ตสฺมา อตฺถาปตฺติมตฺตํ ปติ ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺสาติ อภิสฺานิโรธกถาย. ‘‘กิตฺติโฆโส’’ติ ‘อโห พุทฺธานุภาโว, ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนมฺปิ การณํ เอวํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติ, สาวเก จ เอทิเส สํวรสมาทาเน ปติฏฺาเปตี’ติ ถุติโฆโส ยาว ภวคฺคา ปตฺถรตีติ. อาจริเยน วุตฺตํ. อิทานิ ปน ‘‘สกลชมฺพุทีเป ภควโต กถากิตฺติโฆโส ปตฺถรตี’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. ปฏิภาคกิริยนฺติ ปฬาสวเสน ปฏิภาคภูตํ ปโยคํ. ภวนฺตรสมยนฺติ ตตฺร ตตฺร วุฏฺานสมยํ อภูตปริกปฺปิตํ กิฺจิ อุสฺสาริยวตฺถุํ อตฺตโน สมยํ กตฺวา กเถนฺติ. กิฺจิเทว สิกฺขาปทนฺติ ‘‘เอกมูลเกน ภวิตพฺพํ, เอตฺตกํ เวลํ เอกสฺมึเยว าเน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เอวมาทิกํ กิฺจิเทว การณํ สิกฺขาโกฏฺาสํ กตฺวา ปฺเปนฺติ. นิโรธกถนฺติ นิโรธสมาปตฺติกถํ.

เตสูติ โกตูหลสาลายํ สนฺนิปติเตสุ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมเณสุ. เอกจฺเจติ เอเก. ปุริโมติ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทินา วุตฺตวาที. เอตฺถาติ จตูสุ วาทีสุ. ยฺวายํ อิธ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. สมาปตฺตินฺติ อสฺีภวาวหํ วาโยกสิณปริกมฺมํ, อากาสกสิณปริกมฺมํ วา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺตึ, ปฺจมชฺฌานสมาปตฺตึ วา. นิโรเธติ เหฏฺา วุตฺตนเยน สฺานิโรเธ. เหตุํ อปสฺสนฺโตติ เยน เหตุนา อสฺีภเว สฺาย นิโรโธ สพฺพโส อนุปฺปาโท, เยน จ ตโต จุตสฺส อิธ ปฺจโวการภเว สฺาย อุปฺปาโท, ตทุภยมฺปิ เหตุํ อวิสยตาย อปสฺสนฺโต.

ทุติโยติ ‘‘สฺา หิ โภ ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตวาที. นฺติ ปมวาทึ. นิเสเธตฺวาติ ‘‘น โข ปน เมตํ โภ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา. มิคสิงฺคตาปสสฺสาติ เอวํนามกตาปสสฺส. ตสฺส กิร มตฺถเก มิคสิงฺคากาเรน ทฺเว จูฬา อุฏฺหึสุ, ‘‘อิสิสิงฺโค’’ติปิ ตสฺส นามํ. อสฺกภาวนฺติ มุฺฉาปตฺติยา กิริยามยสฺาวเสน วิคตสฺิภาวํ. วกฺขติ หิ ‘‘วิสฺี หุตฺวา’’ติ. จตฺตาลีสนิปาเต อาคตนเยน มิคสิงฺคตาปสวตฺถุํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘มิคสิงฺคตาปโส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิกฺขมฺภนวเสน กิเลสานํ สนฺตาปนโต อตฺตนฺตโป. ทุกฺกรตปตาย โฆรตโป ติพฺพตโป. นิพฺพิเสวนภาวาปาทเนน สพฺพโส มิลาปิตจกฺขาทิติกฺขินฺทฺริยตาย ปรมธิตินฺทฺริโย. สกฺกวิมานนฺติ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ สนฺธายาห. ตฺหิ ตถารูปปจฺจยา กทาจิ อุณฺหํ, กทาจิ ถทฺธํ, กทาจิ จลิตํ โหติ. ‘‘สกฺก…เป… ปตฺเถตี’’ติ อโยนิโส จินฺเตตฺวา เปเสสิ. ภคฺโคติ ภฺชิตกุสลชฺฌาสโย, อธุนา ปน ‘‘ลคฺโค’’ติ ปาํ ลิขนฺติ. เตน ทิพฺพผสฺเสนาติ หตฺถคฺคหณมตฺตทิพฺพผสฺเสน. นฺติ ตถา สฺาปฏิลาภํ. เอวมาหาติ เอวํ ‘‘สฺา หิ โภ ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทินา อากาเรน สฺานิโรธมาห. อิมินาว นเยน อิโต ปเรสุปิ ทฺวีสุ าเนสุ ปาฬิมาหริตฺวา โยชนา เวทิตพฺพา.

ตติโยติ ‘‘สนฺติ หิ โภ สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทินา วุตฺตวาที. อาถพฺพณปโยคนฺติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ อาถพฺพณิกานํ วิสฺิภาวาปาทนปฺปโยคํ. อุปกฑฺฒนํ อาหรณํ. อปกฑฺฒนํ อปหรณํ. อาถพฺพณํ ปโยเชตฺวาติ อาถพฺพณเวเท อาคตํ อคฺคิชุหนปุพฺพกํ มนฺตปทํ ปโยเชตฺวา สีสจฺฉินฺนตาทิทสฺสเนน สฺานิโรธมาห. ตสฺสาติ ยสฺส สีสจฺฉินฺนตาทิ ทสฺสิตํ, ตสฺส.

จตุตฺโถติ ‘‘สนฺติ หิ โภ เทวตา มหิทฺธิกา’’ติอาทินา วุตฺตวาที. ยกฺขทาสีนนฺติ เทวทาสีนํ, ยา ‘‘โยควติโย’’ติปิ วุจฺจนฺติ, โยคินิโยติปิ ปากฏา. มทนิทฺทนฺติ สุรามทนิมิตฺตกํ สุปนํ. เทวตูปหารนฺติ นจฺจนคายนาทินา เทวตานํ ปูชํ. สุราปาตินฺติ ปาติปุณฺณํ สุรํ. ทิวาติ อติทิวา, อุสฺสูเรติ อตฺโถ. นฺติ ตถา สุปิตฺวา วุฏฺหนํ. สุตฺตกาเล เทวตานํ สฺาปกฑฺฒนวเสน นิโรธํ สมาปนฺนา, ปพุทฺธกาเล สฺุปกฑฺฒนวเสน นิโรธา วุฏฺิตาติ มฺมาโนติ อธิปฺปาโย.

เอฬมูคกถา วิยาติ อิเมสํ ปณฺฑิตมานีนํ กถา อนฺธพาลกถาสทิสี. จตฺตาโร นิโรเธติ อฺมฺวิธุเร จตฺตาโรปิ นิโรเธ. เอเกน ภวิตพฺพนฺติ เอกสภาเวเนว ภวิตพฺพํ. น พหุนาติ น จ อฺมฺวิรุทฺเธน พหุวิเธน นานาสภาเวน ภวิตพฺพํ. เตนาปิ เอเกนาติ เอกสภาวภูเตน เตนาปิ นิโรเธน. อฺเเนวาติ เตหิ วุตฺตาการโต อฺากาเรเนว ภวิตพฺพํ. โสติ เอกสภาวภูโต นิโรโธ. อฺตฺร สพฺพฺุนาติ สพฺพฺุพุทฺธํ เปตฺวา. อิธาติ โกตูหลสาลายํ. อยํ นิโรโธ อยํ นิโรโธติ ทฺวิกฺขตฺตุํ พฺยาปนิจฺฉาวจนํ สตฺถา อตฺตโน เทสนาวิลาเสน อเนกาการโวการํ นิโรธํ วิภาเวสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ กตํ. อโห นูนาติ เอตฺถ อโหติ อจฺฉริเย นิปาโต, นูนาติ อนุสฺสรเณ. ตสฺมา อโห นูน ภควาติ อนฺสาธารณเทสนตฺตา ภควา นิโรธมฺปิ อโห อจฺฉริยํ กตฺวา อาราเธยฺย มฺเติ อธิปฺปาโย. อโห นูน สุคโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อจฺฉริยวิภาวนโต เอว เจตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาเมฑิตวจนํ. อจฺฉริยตฺโถปิ เหส อโหสทฺโท อนุสฺสรณมุเขเนว โปฏฺปาเทน คหิโต. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนุสฺสรณตฺเถ นิปาตทฺวย’’นฺติ. เตนาติ อนุสฺสรณตฺถมุเขน ปวตฺตนโต. ‘‘อโห…เป… สุคโต’’ติ วจเนน เอตทโหสีติ โยชนา. ‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ สาธิปฺปายํ โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย เอเตส’’นฺติอาทิมาห. กาลเทสปุคฺคลาทิวิภาเคน พหุเภทตฺตา อิเมสํ นิโรธธมฺมานนฺติ พหุตฺเต สามิวจนํ, กุสลสทฺทโยเค เจตํ ภุมฺมตฺเถ ทฏฺพฺพํ. กุสโล นิปุโณ เฉโกติ ปริยายวจนเมตํ. อโห นูน กเถยฺยาติ อจฺฉริยํ กตฺวา กเถยฺย มฺเ. โส สุคโตติ สมฺพนฺโธ. จิณฺณวสิตายาติ นิโรธสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาวตฺตา. สภาวํ ชานาตีติ นิโรธสภาวํ ยาถาวโต ชานาติ.

อเหตุกสฺุปฺปาทนิโรธกถาวณฺณนา

๔๑๒. ฆรมชฺเฌเยว ปกฺขลิตาติ ยถา ฆรโต พหิ คนฺตุกามา ปุริสา มคฺคํ อโนตริตฺวา ฆรวิวเร สมตเล วิวฏงฺคเณ เอว ปกฺขลนํ ปตฺตา, เอวํสมฺปทมิทนฺติ อตฺโถ. อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยติ เอวมาทิวิภาโค อฺตฺร วุตฺโต, อิธ ปน เตน วิภาเคน ปโยชนํ นตฺถิ สฺาย อการณภาวปฏิกฺเขปปรตฺตา โจทนายาติ วุตฺตํ ‘‘การณสฺเสว นาม’’นฺติ. ยํ ปน ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘สเหตู หิ โปฏฺปาท สปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ, ตตฺถ สเหตู สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปน นิรุชฺฌนฺติเยว, น ติฏฺนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ วจนํ, น ตุ นิโรธสฺส สเหตุสปจฺจยตาทสฺสนตฺถํ. อุปฺปาโทเยว หิ สเหตุโก, น นิโรโธ. ยทิ หิ นิโรโธปิ สเหตุโก สิยา, ตสฺสปิ ปุน นิโรเธน ภวิตพฺพํ องฺกุราทีนํ ปุน องฺกุราทินา วิย, น จ ตสฺส ปุน นิโรโธ อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยฺจ นโย ขณนิโรธวเสน วุตฺโต. โย ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สพฺพโส อนุปฺปาทนิโรโธ, โส ‘‘สเหตุโก’’ติ เวทิตพฺโพ ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโต. เตนาห ภควา ‘‘สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๑๒) ตโต เอว จ อฏฺกถายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๑๓) วุตฺตํ ‘‘สฺาย สเหตุกํ อุปฺปาทนิโรธํ ทีเปตุ’’นฺติ. เอตฺหิ ปาฬิวจนํ, อฏฺกถาวจนฺจ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สิกฺขาติ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ย-การโลโป วา ‘‘สงฺขฺยาปิ ตมฺหา วนปตฺตา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๙๒) วิย. เหตุภาโว จสฺสา อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. เอกสทฺโท จ อฺปริยาโย, น สงฺขฺยาวาจี ‘‘อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๘๕-๙๑, ๙๔-๙๘; ม. นิ. ๓.๒๑) วิยาติ อาห ‘‘สิกฺขาย เอกจฺจา สฺา ชายนฺตี’’ติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

๔๑๓. วิตฺถาเรตุกมฺยตาติ วิตฺถาเรตุกามตาย. ปุจฺฉาวเสนาติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน, วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสนาติ วา สมาโส. ‘‘โปฏฺปาทสฺเสวายํ ปุจฺฉา’’ติ อาสงฺกาย ‘‘ภควา อโวจา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. สฺาย…เป… ทีเปตุํ ตา ทสฺเสนฺโตติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺสํ อุปริ วกฺขมานาย เทสนาย. ตติยาติ อธิปฺาสิกฺขา อาคตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อยํ…เป… เทสิโตติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน อาคตา. กสฺมาติ เจ? ปริยาปนฺนตฺตา, สภาวโต, อุปการโต จ ยถารหํ ปฺากฺขนฺเธ อวโรธตฺตา สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตถา หิ จูฬเวทลฺลสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) กามฺเจตฺถ วุตฺตนเยน ติสฺโสปิ สิกฺขา อาคตา, ตถาปิ อธิจิตฺตสิกฺขาย เอว อภิสฺานิโรโธ ทสฺสิโต. อิตรา ปน ตสฺสา สมฺภารภาเวน อานีตาติ อยมตฺโถ ปาฬิวเสน เวทิตพฺโพ.

ปฺจกามคุณิกราโคติ ปฺจ กามโกฏฺาเส อารพฺภ อุปฺปชฺชนกราโค. อสมุปฺปนฺนกามจาโรติ วตฺตมานุปฺปนฺนตาวเสน นสมุปฺปนฺโน โย โกจิ กามจาโร, ยา กาจิ โลภุปฺปตฺติ. อธุนา ปน ‘‘อสมุปฺปนฺนกามราโค’’ติ ปาโ, โส อยุตฺโตว อตฺถโต วิรุทฺธตฺตา. กามราโค เจตฺถ วิสยวเสน นิยมิตตฺตา กามคุณารมฺมโณว โลโภ ทฏฺพฺโพ, กามจาโร ปน ฌานนิกนฺติภวราคาทิปฺปเภโท สพฺโพปิ โลภจาโร. กามนฏฺเน, กาเมสุ ปวตฺตนฏฺเน จ กามจาโร. สพฺเพปิ หิ เตภูมกธมฺมา กามนียฏฺเน กามา. ยสฺมา อุภเยสมฺปิ สหจรณาเยน กามสฺาภาโว โหติ, ตสฺมา ‘‘กามสฺา’’ติ ปทุทฺธารํ กตฺวา ตทุภยเมว นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อสมุปฺปนฺนกามจารโต ปฺจกามคุณิกราคสฺส วิเสสทสฺสนํ, อสมุปฺปนฺนกามจารสฺเสว วา อิธาธิปฺเปตภาวทสฺสนํ. กามํ ปฺจกามคุณิกราโคปิ อสมุปฺปนฺโน เอว อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาฏียติ, ตสฺมึ ปน สมุคฺฆาฏิเตปิ น สพฺโพ ราโค สมุคฺฆาฏํ คจฺฉติ ตสฺส อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตตฺตา. ตสฺมา ปฺจกามคุณิกราคคฺคหเณน อิตรสฺส สพฺพสฺส คหณํ น โหตีติ อุภยตฺถสาธารเณน ปริยาเยน อุภยเมว สงฺคเหตฺวา ปาฬิยํ กามสฺาคฺคหณํ กตํ, อโต ตทุภยํ สรูปโต, วิเสสโต จ ทสฺเสตฺวา สพฺพสงฺคาหิกภาวโต ‘‘อสมุปฺปนฺนกามจาโร ปน อิมสฺมึ าเน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาติ อสมุปฺปนฺนกามจารสฺเสว อิธ วฏฺฏนโต อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตสฺสาติ ปมชฺฌานสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส. สทิสตฺตาติ กามสฺาทิภาเวน สมานตฺตา, เอเตน ปาฬิยํ ‘‘ปุริมา’’ติ อิทํ สทิสกปฺปนาวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อนาคตา หิ อิธ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตา อนุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตสฺมา อนาคตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺนาว นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ.

วิเวกชปีติสุขสงฺขาตาติ วิเวกชปีติสุเขหิ สห อกฺขาตา, น วิเวกชปีติสุขานีติ อกฺขาตา. ตํสมฺปยุตฺตา หิ สฺาเยว อิธาธิปฺเปตา, น วิเวกชปีติสุขานิ. อถ วา วิเวกชปีติสุขโกฏฺาสิกาติ อตฺโถ. สงฺขาตสทฺโท เหตฺถ โกฏฺาสตฺโถ ‘‘อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๘๙, ๙๑) วิย. กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสน นานตฺถสฺาปฏิฆสฺาหิ นิปุณตาย สุขุมา. ภูตตาย สจฺจา. ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ภูตา’’ติ อิมินา. สุขุมภาเวน, ปรมตฺถภาเวน จ อวิปรีตสภาวาติ อตฺโถ. เอวํ พฺยาสวเสน ยถาปามตฺถํ ทสฺเสตฺวา สมาสวเสนปิ ยถาปาเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. สมาสพฺยาสวเสน หิ ทฺวิธา ปาโ ทิสฺสติ. ‘‘กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสนา’’ติ อิมินา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ภาวนานุภาวสิทฺธา, สฺาย สณฺหสุขุมตา นีวรณวิกฺขมฺภนวเสน วิฺายตีติ ทสฺเสติ. ภูตตายาติ สุขุมภาเวน, ปรมตฺถภาเวน จ อวิปรีตตาย, วิชฺชมานตาย วา. วิเวกเชหีติ นีวรณวิเวกโต ชาเตหิ. อิทานิ ฌานสมงฺคีวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา อสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.

สมาปชฺชนาธิฏฺานํ วิย วุฏฺานมฺปิฌาเน ปริยาปนฺนํ โหติ ยถา ตํ ธมฺมานํ ภงฺคกฺขโณ ธมฺเมสุ, อาวชฺชนปจฺจเวกฺขณานิ ปน น ฌานปริยาปนฺนานิ, ตสฺมา ฌานปริยาปนฺนเมว วสีกรณํ คเหตฺวา ‘‘สมาปชฺชนฺโต, อธิฏฺหนฺโต, วุฏฺหนฺโต จ สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํ. นฺติ ปมชฺฌานํ. เตน…เป… ฌาเนนาติ อิทมฺปิ ‘‘สิกฺขา’’ติ เอตสฺส สํวณฺณนาปทํ. เตนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, ปมชฺฌาเนน เหตุนาติ อตฺโถ. เหตุภาโว เจตฺถ ฌานสฺส วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสฺาย อุปฺปตฺติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว. กามสฺาย ปน นิโรธสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภาโวว. โส จ โข สุตฺตนฺตปริยาเยน. ตถา เจว เหฏฺา สํวณฺณิตํ ‘‘ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโต’’ติ เอเตนุปาเยนาติ ยฺวายํ ปมชฺฌานตปฺปฏิปกฺขสฺาวเสน ‘‘สิกฺขา เอกา สฺา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สฺา นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ นโย วุตฺโต, เอเตน นเยน. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.

๔๑๔. อิทานิ อากิฺจฺายตนปรมาย เอว สฺาย ทสฺสเน การณํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. ยสฺมา อิทฺจ…เป… อุทฺธฏนฺติ สมฺพนฺโธ. เกสํ ปนิทํ องฺคโต สมฺมสนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺสมาปตฺติยา’’ติอาทิ. องฺคโตติ ฌานงฺคโต. อิทฺหิ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย ลกฺขณวจนํ. อนุปทธมฺมวิปสฺสนฺหิ กโรนฺโต สมาปตฺตึ ปตฺวา องฺคโตว สมฺมสนํ กโรติ, น จ สฺา สมาปตฺติยา กิฺจิ องฺคํ โหติ. อถ จ ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘อิทฺจ สฺา สฺาติ เอวํ องฺคโต สมฺมสนํ อุทฺธฏ’’นฺติ, ตสฺมา ลกฺขณวจนเมตํ. องฺคโตติ วา อวยวโตติ อตฺโถ, อนุปทธมฺมโตติ วุตฺตํ โหติ. กลาปโตติ สมูหโต. ยสฺมา ปเนตฺถ สมาปตฺติวเสน ตํตํสฺานํ อุปฺปาทนิโรเธ วุจฺจมาเน องฺควเสน โส วุตฺโต โหติ, ตสฺมา ‘‘อิทฺจา’’ติอาทินา องฺคโตว สมฺมสนํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมาติ สฺาวเสเนว องฺคโต สมฺมสนสฺส อุทฺธฏตฺตา. ตเทวาติ อากิฺจฺายตนเมว, น เนวสฺานาสฺายตนํ ตตฺถ ปฏุสฺาภาวโต.

‘‘โย’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ยโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โย นามา’’ติ ยถา ‘‘อาทิมฺหี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาทิโต’’ติ วุจฺจติ อตฺเถ ปริคฺคยฺหมาเน ยถายุตฺตวิภตฺติยาว โต-สทฺทสฺส ลพฺภนโต. นาม-สทฺโท เจตฺถ โข-สทฺโท วิย วาจาสิลิฏฺตามตฺตํ. สสฺเสทนฺติ สกํ, อตฺตนา อธิคตฌานํ, ตสฺมึ สฺา สกสฺา, สา เอตสฺสตฺถีติ สกสฺีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปมชฺฌานสฺาย สฺวา’’ติ. อีกาโร เจตฺถ อุปริ วุจฺจมานนิโรธปาทกตาย สาติสยาย ฌานสฺาย อตฺถิภาวโชตโก ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห ‘‘อนุปุพฺเพน สฺคฺคํ ผุสตี’’ติอาทิ. ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ สกสฺิตาคฺคหเณน ตสฺมึ ตสฺมึ ฌาเน สพฺพโส สุจิณฺณวสีภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺพํ.

โลกิยานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, สามิอตฺเถ เอว วา. ยทคฺเคน หิ ตํ เตสุ เสฏฺํ, ตทคฺเคน เตสมฺปิ เสฏฺนฺติ. วิภตฺตาวธิอตฺเถ วา สามิวจนํ. เอตฺถ ปน ‘‘โลกิยาน’’นฺติ วิเสสนํ โลกุตฺตรสมาปตฺตีหิ ตสฺส อเสฏฺภาวโต กตํ. เสสํ ‘‘กิจฺจการกสมาปตฺตีน’’นฺติ ปน วิเสสนํ อกิจฺจการกสมาปตฺติโต ตสฺส อเสฏฺภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. อกิจฺจการกตา จสฺสา ‘‘ยเถว หิ ตตฺถ สฺา, เอวํ ผสฺสาทโยปี’’ติ, ‘‘ยทคฺเคน หิ ตตฺถ ธมฺมา สงฺขาราวเสสภาวปฺปตฺติยา ปกติวิปสฺสกานํ สมฺมสิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเปน ิตา, ตทคฺเคน เหฏฺิมสมาปตฺติธมฺมา วิย ปฏุกิจฺจกรณสมตฺถาปิ น โหนฺตี’’ติ จ อฏฺกถาสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๘๗) ปฏุสฺากิจฺจาภาววจนโต วิฺายติ. สฺวายมตฺโถ ปรมตฺถมฺชูสาย นาม วิสุทฺธิมคฺคฏีกาย อารุปฺปกถายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๒๘๖) อาจริเยน สวิเสสํ วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกจิ ปน ‘‘ยถา เหฏฺิมา เหฏฺิมา สมาปตฺติโย อุปริมานํ อุปริมานํ สมาปตฺตีนํ อธิฏฺานกิจฺจํ สาเธนฺติ, น เอวํ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ กสฺสจิปิ อธิฏฺานํ สาเธติ, ตสฺมา สา อกิจฺจการิกา อิตรา กิจฺจการิกา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ตสฺสาปิ วิปสฺสนาจิตฺตปริทมนาทีนํ อธิฏฺานกิจฺจสาธนโต, ตสฺมา ปุริโมเยว อตฺโถ ยุตฺโต. กสฺมา เจตํ เตสมคฺคนฺติ อาห ‘‘อากิฺจฺายตนสมาปตฺติย’’นฺติอาทิ. ‘‘อิตี’’ติ วตฺวา ‘‘โลกิยานํ…เป… อคฺคตฺตา’’ติ ตสฺสตฺโถ วุตฺโต, ‘‘อคฺคตฺตา’’ติ เอตฺถ วา นิทสฺสนเมตํ.

ปกปฺเปตีติ สํวิทหติ. ฌานํ สมาปชฺชนฺโต หิ ฌานสุขํ อตฺตนิ สํวิทหติ นาม. อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติ. สมฺปิณฺฑนตฺโถ หิ สมุทายตฺโถ. ยสฺมา ปน นิกนฺติวเสน เจตนากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติ, ตสฺมา ผลูปจาเรน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิกนฺตึ…เป… นามา’’ติ วุตฺตํ. อิมา อากิฺจฺายตนสฺาติ อิทานิ ลพฺภมานา อากิฺจฺายตนสฺา. ตํสมติกฺกเมเนว อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณสมฺภวโต นิรุชฺเฌยฺยุํ. อฺาติ อากิฺจฺายตนสฺาหิ อฺา. โอฬาริกาติ ตโต ถูลตรา. กา ปน ตาติ อาห ‘‘ภวงฺคสฺา’’ติ. อากิฺจฺายตนโต วุฏฺาย เอว หิ อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณานิ ภเวยฺยุํ, เอวฺจ อากิฺจฺายตนสฺา นิรุชฺเฌยฺยุํ, วุฏฺานฺจ ภวงฺควเสน โหติ, ตโต ปรมฺปิ ยาว อุปริฌานสมาปชฺชนํ, ตาว อนฺตรนฺตรา ภวงฺคสฺา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา จ อากิฺจฺายตนสฺาหิ โอฬาริกาติ อธิปฺปาโย.

เจเตนฺโตวาติ เนวสฺานาสฺายตนชฺฌานํ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเรปิ สมาปชฺชนวเสน ปกปฺเปนฺโต เอว. น เจเตตีติ ตถา เหฏฺิมฌาเนสุ วิย วา ปุพฺพาโภคาภาวโต น ปกปฺเปติ นาม. ปุพฺพาโภควเสน หิ ฌานํ ปกปฺเปนฺโต อิธ ‘‘เจเตตี’’ติ วุตฺโต. อภิสงฺขโรนฺโตวาติ ตตฺถ อปฺปหีนนิกนฺติกตาวเสน อายูหนฺโต เอว. นาภิสงฺขโรตีติ ตถา เหฏฺิมฌาเนสุ วิย วา ปุพฺพาโภคาภาวโต นายูหติ นาม. ‘‘อหเมตํ ฌานํ นิพฺพตฺเตมิ อุปสมฺปาเทมิ สมาปชฺชามี’’ติ หิ เอวํ อภิสงฺขรณํ ตตฺถ สาลยสฺเสว โหติ, น อนาลยสฺส, ตสฺมา เอกทฺวิจิตฺตกฺขณิกมฺปิ ฌานํ ปวตฺเตนฺโต ตตฺถ อปฺปหีนนิกนฺติกตาย ‘‘อภิสงฺขโรนฺโต เอวา’’ติ วุตฺโต. ยสฺมา ปนสฺส ตถา เหฏฺิมฌาเนสุ วิย วา ตตฺถ ปุพฺพาโภโค นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น อภิสงฺขโรตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส วิวรณํ. ตตฺถ ยสฺมา อิมสฺส…เป… อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น เจเตติ, นาภิสงฺขโรตี’’ติ จ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อาโภคสมนฺนาหาโรติ อาโภคสงฺขาโต, อาโภควเสน วา จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิมุขํ, อารมฺมณสฺส วา จิตฺตาภิมุขํ อนฺวาหาโร. ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ อุปมาย ปฏิปาเทติ. ปุตฺตฆราจิกฺขเณนาติ ปุตฺตฆรสฺส อาโรจนนเยน.

คนฺตฺวา อาทาย อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉาภาเคติ อาสนสาลาย ปจฺฉิมทิสายํ ิตสฺส ปิตุฆรสฺส ปจฺฉาภาเค. ตโตติ ปุตฺตฆรโต. ลทฺธฆรเมวาติ ยโตเนน ภิกฺขา ลทฺธา, ตเมว ฆรํ ปุตฺตเคหเมว. อาสนสาลา วิย อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ ตโต ปิตุฆรปุตฺตฆรฏฺานิยานํ เนวสฺานาสฺายตนนิโรธสมาปตฺตีนํ อุปคนฺตพฺพโต. ปิตุเคหํ วิย เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อมนสิกาตพฺพโต, มชฺเฌ ิตตฺตา จ. ปุตฺตเคหํ วิย นิโรธสมาปตฺติ มนสิกาตพฺพโต, ปริยนฺเต ิตตฺตา จ. ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวาติ ปวิสิตฺวา สมติกฺกนฺตมฺปิ ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวา. ปุตฺตฆรสฺเสว อาจิกฺขณํ วิย เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร สมาปชฺชิตพฺพมฺปิ เนวสฺานาสฺายตนํ อมนสิกริตฺวา ปรโต นิโรธสมาปตฺตตฺถาย เอว มนสิกาโร ทฏฺพฺโพ. เอวํ อมนสิการสามฺเน, มนสิการสามฺเน จ อุปโมปเมยฺยตา วุตฺตา อาจิกฺขเณนปิ มนสิการสฺเสว โชตนโต. น หิ มนสิกาเรน วินา อาจิกฺขณํ สมฺภวติ.

ตา ฌานสฺาติ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺตา เนวสฺานาสฺายตนฌานสฺา. นิโรธสมาปตฺติยฺหิ ยถารหํ จตุตฺถารุปฺปกุสลกิริยชวนํ ทฺวิกฺขตฺตุเมว ชวติ, น ตทุตฺตริ. นิรุชฺฌนฺตีติ สรสวเสเนว นิรุชฺฌนฺติ, ปุพฺพาภิสงฺขารพเลน ปน อุปริ อนุปฺปาโท. ยถา จ ฌานสฺานํ, เอวํ อิตรสฺานมฺปีติ อาห ‘‘อฺา จา’’ติอาทิ. นุปฺปชฺชนฺติ ยถาปริจฺฉินฺนกาลนฺติ อธิปฺปาโย. โส เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ ยถาวุตฺเต สฺคฺเค ิตภาเวน ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ, โส จ โข อนาคามี วา อรหา วา ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโม, ติณฺณํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, โสฬสวิธา าณจริยา, นววิธา สมาธิจริยาติ อิเมสํ วเสน นิโรธปฏิปาทนปฏิปตฺตึ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ อปฺปวตฺติเยว สฺาเวทนาสีเสน ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธ’’นฺติ วุตฺตา. ผุสตีติ เอตฺถ ผุสนํ นาม วินฺทนํ ปฏิลทฺธีติ ทสฺเสติ ‘‘วินฺทติ ปฏิลภตี’’ติ อิมินา. อตฺถโต ปน วุตฺตนเยน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ จิตฺตเจตสิกานํ สพฺพโส อปฺปวตฺติเยว.

นิรตฺถกตาย อุปสคฺคมตฺตํ, ตสฺมา สฺา อิจฺเจว อตฺโถ. นิโรธปเทน อนนฺตริกํ กตฺวา สมาปตฺติปเท วตฺตพฺเพ เตสํ ทฺวินฺนมนฺตเร สมฺปชานปทํ ปิตนฺติ อาห ‘‘นิโรธปเทน อนฺตริกํ กตฺวา วุตฺต’’นฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุ…เป… อตฺโถ’’ติ, เตน อยุตฺตสมาโสยํ ยถารุตปาโติ ทสฺเสติ. ตตฺราปีติ ตสฺมึ ยถาปทมนุปุพฺพิปเนปิ อยํ วิเสสตฺโถติ โยชนา. สมฺปชานนฺตสฺสาติ ตํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน ปชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส. อนฺเตติ ยถาวุตฺตาย นิโรธปฏิปาทนปฏิปตฺติยา ปริโยสาเน. ทุติยวิกปฺเป สมฺปชานนฺตสฺสาติ สมฺปชานการิโน, อิมินา นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนกสฺส ภิกฺขุโน อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริกปฺาย สทฺธึ อตฺถสาธิกา ปฺา กิจฺจโต ทสฺสิตา โหติ. เตนาห ‘‘ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. วจนเสสาเปกฺขา’ นเปกฺขตา ทฺวินฺนํ วิกปฺปานํ วิเสโส.

สํวณฺณโนกาสานุปฺปตฺติโต นิโรธสมาปตฺติกถา กเถตพฺพา. สพฺพากาเรนาติ นิโรธสมาปตฺติยา สรูปวิเสโส, สมาปชฺชนโก, สมาปชฺชนฏฺานํ, สมาปชฺชนการณํ, สมาปชฺชนากาโรติ เอวมาทินา สพฺพปฺปกาเรน. ตตฺถาติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๗) กถิตโตวาติ กถิตฏฺานโต เอว, เตวีสติมปริจฺเฉทโตติ อตฺโถ, น อิธ ตํ วทาม ปุนรุตฺติภาวโต, คนฺถครุกภาวโต จาติ อธิปฺปาโย.

ปาฬิยํ เอวํ โข อหนฺติ เอตฺถ อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท อุคฺคหิตาการทสฺสนนฺติ กตฺวา. เอวํ โปฏฺปาทาติ เอตฺถ ปน สมฺปฏิจฺฉนตฺโถ ตเถว อนุชานนนฺติ กตฺวา. เตนาห ‘‘สุอุคฺคติตํ ตยา’ติ อนุชานนฺโต’’ติ.

๔๑๕. สฺา อคฺคา เอตฺถาติ สฺคฺคํ, อากิฺจฺายตนํ. อวเสสสมาปตฺตีสุปิ สฺคฺคํ อตฺถีติ เอตฺถ ปน สฺคฺคภาโว ‘‘สฺคฺค’’นฺติ วุตฺโต, สฺาเยว อคฺคนฺติ ตุลฺยาธิกรณสมาโส วา. ‘‘ปุถู’’ติ อยํ ลิงฺควิปลฺลาโส, นิการโลโป วาติ วุตฺตํ ‘‘พหูนี’’ติ. ‘‘ยถา’’ติ อิมินา กรณปฺปการสงฺขาโต ปการวิเสโส คหิโต, น ปการสามฺนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปถวีกสิณาทีสู’’ติอาทินา. ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ. ฌานานํ ตาว ยุตฺโต กรณภาโว สฺานิโรธผุสนสฺส สาธกตมภาวโต, กสิณานํ ปน กถนฺติ? เตสมฺปิ โส ยุตฺโต เอว. ยทคฺเคน หิ ฌานานํ นิโรธผุสนสฺส สาธกตมภาโว, ตทคฺเคน กสิณานมฺปิ ตทวินาภาวโต. อเนกกรณาปิ จ กิริยา โหติเยว ยถา ‘‘อฺเน มคฺเคน ยาเนน ทีปิกาย คจฺฉตี’’ติ.

เอกวารนฺติ สกึ. ปุริมสฺานิโรธนฺติ กามสฺานิโรธํ, น ปน นิโรธสมาปตฺติสฺิตํ สฺานิโรธํ. เอกํ สฺคฺคนฺติ เอกํ สฺาภูตํ อคฺคํ, เอโก สฺคฺคภาโว วา เหฏฺิมาย สฺาย อุกฺกฏฺภาวโต. สฺา จ สา อคฺคฺจาติ หิ สฺคฺคํ, น สฺาสุ อคฺคนฺติ. ยถา ปน สฺา อคฺโค เอตฺถาติ สฺคฺคํ, อากิฺจฺายตนํ, เอวํ เสสฌานมฺปิ. เยน จ นิมิตฺเตน ฌานํ ‘‘สฺคฺค’’นฺติ วุตฺตํ, ตเทว สฺาสงฺขาตํ นิมิตฺตํ ภาวโลเปน, ภาวปฺปธาเนน วา อิธาธิปฺเปตํ. ทฺเว วาเรติ ทฺวิกฺขตฺตุํ. สตสหสฺสํ สฺคฺคานีติ มิคปทวฬฺชนนิทฺเทโส. เสสกสิเณสูติ กสิณานเมว คหณํ นิโรธกถาย อธิกตตฺตา, ตโต เอว เจตฺถ ฌานคฺคหเณนปิ กสิณชฺฌานานิ เอว คหิตานีติ เวทิตพฺพํ. ยถา ‘‘ปถวีกสิเณน กรณภูเตนา’’ติ ตทารมฺมณิกํ ฌานํ อนามสิตฺวา วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ปมชฺฌาเนน กรณภูเตนา’’ติ ตทารมฺมณํ อนามสิตฺวา วทติ. ‘‘อิตี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ สงฺคเหตฺวา นิคมนํ กโรติ. สพฺพมฺปีติ เอกวารํ สมาปนฺนชฺฌานสฺมฺปิ. สงฺคเหตฺวาติ สฺชานนลกฺขเณน ตํสภาวานติวตฺตนโต สงฺคหํ กตฺวา, สมาปชฺชนวเสน, สฺชานนลกฺขเณน จ เอกตาติ วุตฺตํ โหติ. อปราปรนฺติ ปุนปฺปุนํ. พหูนิ สฺคฺคานิ โหนฺติ.

๔๑๖. ปมนเย ฌานปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน สฺาาณานิ ทสฺสิตานิ. ทุติยนเย ปน ยสฺมา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺเคน ฆเฏนฺตสฺส มคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา วิปสฺสนามคฺควเสน สฺาาณานิ ทสฺสิตานิ. ตติยนเย จ ยสฺมา ปมนโย โอฬาริโก, ทุติยนโยปิ มิสฺสโกติ ตทุภยํ อสมฺภาเวตฺวา อจฺจนฺตสุขุมคมฺภีรํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ มคฺคผลวเสน สฺาาณานิ ทสฺสิตานิ. ตโยเปเต นยา มคฺคโสธนวเสน ทสฺสิตา.

‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติ วิภาเวตุํ ติปิฏกมหาสิวตฺเถรวาโท อาภโต. ตถา หิ ‘‘อรหตฺตผลสฺาย อุปฺปาทา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๑๖) เถรวาทานุกูลเมว อุปริ อตฺโถ สํวณฺณิโตติ. อิเม ภิกฺขูติ ปุริมวาทิโน ภิกฺขู. ตทา ทีฆนิกายตนฺตึ ปริวตฺตนฺเต อิมํ านํ ปตฺวา ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา ตโย นเย กเถนฺเต ภิกฺขู สนฺธาย เอวํ เถโร วทติ. นิโรธํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมึ กถิเต ตทนนฺตรํ สฺาาณุปฺปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต อตฺถโต นิโรธา วุฏฺานํ ปุจฺฉติ นาม. นิโรธโต จ วุฏฺานํ อรหตฺตผลุปฺปตฺติยา วา สิยา, อนาคามิผลุปฺปตฺติยา วา, ตตฺถ สฺา ปธานา, ตทนนฺตรฺจ ปจฺจเวกฺขณาณนฺติ ตทุภยํ นิทฺธาเรนฺโต เถโร ‘‘โปฏฺปาโท เหฏฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภควาติ อาลปนวจนํ.

ยถา มคฺควีถิยํ มคฺคผลาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยมโต มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาณานิ โหนฺติ, เอวํ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลปจฺจเวกฺขณาณนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณาณ’’นฺติ. ‘‘อิทํ อรหตฺตผล’’นฺติ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนํ. อยเมว ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย ม-การสฺส ท-การํ กตฺวา. ท-กาเรนปิ ปกติปทมิจฺฉนฺติ เกจิ สทฺทวิทู. โส ปน เถรวาเท น ผลสมาธิสฺา เอวาติ อาห ‘‘ผลสมาธิสฺาปจฺจยา’’ติ, อรหตฺตผลสมาธิสหคตสฺาปจฺจยาติ อตฺโถ. กิราติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาโต. ยถาธิคตธมฺมานุสฺสรณปกฺขิยา หิ ปจฺจเวกฺขณา. สมาธิสีเสน เจตฺถ สพฺพํ อรหตฺตผลํ คหิตํ สหจรณาเยน, ตสฺมึ อสติ ปจฺจเวกฺขณาย อสมฺภโวติ ปาฬิยํ ‘‘อิทปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตํ. เอวมิธ ทีฆภาณกานํ มเตน ผลปจฺจเวกฺขณาย เอกนฺติกตา ทสฺสิตา. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตฏฺกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติ. เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ, เอโก อวสิฏฺกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมว. อิมาสุ ปน ปฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๕), ตเทตํ มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตํ. อาภิธมฺมิกา ปน วทนฺติ –

‘‘มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต;

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา’’ติ. (อภิธมฺมตฺถสงฺคหฏฺกถายํ กมฺมฏฺานสงฺคหวิภาเค วิสุทฺธิเภเท);

สฺาอตฺตกถาวณฺณนา

๔๑๗. ‘‘คามสูกโร’’ติ อิมินา วนสูกรมปเนติ. เอวฺหิ อุปมาวจนํ สูปปนฺนํ โหตีติ. เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขอิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน อนุวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทฺยาลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติ. ตทนุปวิสโต าณสฺส, ตถาภาวา ตํสมงฺคิโน จ ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวทนฺจสฺส สิริสยเน ปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป… อาราปิโตปี’’ติ. ตตฺถาติ ติสฺสํ นิโรธกถายํ. มนฺทพุทฺธิตาย สุขํ น วินฺทนฺโต อลภนฺโต, อชานนฺโต วา. มลวิทูสิตตาย คูถฏฺานสทิสํ. อตฺตโน ลทฺธินฺติ อตฺตทิฏฺึ. อนุมตึ คเหตฺวาติ อนุฺํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

ปาฬิยํ กํ ปนาติ โอฬาริโก, มโนมโย, อรูปีติ ติณฺณํ อตฺตวาทานํ วเสน ติวิเธสุ อตฺตาเนสุ กตรํ อตฺตานํ ปจฺเจสีติ อตฺโถ. ‘‘เทสนาย สุกุสโล’’ติ อิมินา ‘‘อวสฺสํ เม ภควา ลทฺธึ วิทฺธํเสสฺสตี’’ติ ตสฺส มนสิการํ ทสฺเสติ. ปริหรนฺโตติ วิทฺธํสนโต อปเนนฺโต, อรูปี อตฺตาติ อตฺตโน ลทฺธึ นิคูหนฺโตติ อธิปฺปาโย. ปาฬิยํ ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติอาทิมฺหิ ปริพฺพาชกวจเน อยมธิปฺปาโย – ยสฺมา จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺธํ เอกตฺตวเสน คเหตฺวา รูปีภาวโต ‘‘โอฬาริโก อตฺตา’’ติ ปจฺเจติ อตฺตวาที, อนฺนปาโนปฏฺานตฺจสฺส ปริกปฺเปตฺวา ‘‘สสฺสโต’’ติ มฺติ, รูปีภาวโต เอว จ สฺาย อฺตฺตํ ายาคตเมว, ยํ เวทวาทิโน ‘‘อนฺนมโย, ปานมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ, ตสฺมา ปริพฺพาชโก ตํ อตฺตวาทิมตํ อตฺตานํ สนฺธาย ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติอาทิมาหาติ.

‘‘โอฬาริโก จ หิ เต โปฏฺปาท อตฺตา อภวิสฺสา’’ติอาทิมฺหิ ภควโต วจเน จายมธิปฺปาโย – ยทิ อตฺตา รูปี ภเวยฺย, เอวํ สติ รูปํ อตฺตา สิยา, น จ สฺี สฺาย อรูปภาวโต, รูปธมฺมานฺจ อสฺชานนสภาวตฺตา. รูปี จ สมาโน ยทิ ตว มเตน นิจฺโจ, สฺา จ อปราปรํ ปวตฺตนโต ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชตีติ เภทสพฺภาวโต อนิจฺจา, เอวมฺปิ ‘‘อฺา สฺา, อฺโ อตฺตา’’ติ สฺาย อภาวโต อเจตโนว อตฺตา โหติ, ตสฺมา เอส อตฺตา น กมฺมสฺส การโก, น จ ผลสฺส อุปภุฺชนโกติ อาปนฺนเมวาติ อิมํ โทสํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘โอฬาริโก จา’’ติอาทิมาหาติ. ตตฺถาติ ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วาเท. ปจฺจาคจฺฉโตติ เสสกิริยาเปกฺขาย กมฺมตฺเถเยว อุปโยควจนํ, ปจฺจาคจฺฉโตติ จ ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส, ชานนฺตสฺส, ปฏิจฺจ วาเทน ปวตฺตสฺสาติ วา อตฺโถ. ‘‘อฺา จ สฺา อุปฺปชฺชติ, อฺา จ สฺา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อุปฺปาทปุพฺพโก นิโรโธ, น จ อุปฺปนฺนํ อนิรุชฺฌนกํ นาม อตฺถีติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘จตุนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สติปิ เนสํ เอกาลมฺพณวตฺถุกภาเว อุปฺปาทนิโรธาธิการตฺตา เอกุปฺปาทนิโรธภาโวว วุตฺโต. อปราปรนฺติ โปงฺขานุโปงฺข.

๔๑๘-๔๒๐. ปาฬิยํ มโนมยนฺติ ฌานมนโส วเสน มโนมยํ. โย หิ พาหิรปจฺจยนิรเปกฺโข, โส มนสาว นิพฺพตฺโตติ มโนมโย. รูปโลเก นิพฺพตฺตสรีรํ สนฺธาย วทติ. ยํ เวทวาทิโน ‘‘อานนฺทมโย, วิฺาณมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ. ตตฺราปีติ ‘‘มโนมโย อตฺตา’’ติ วาเทปิ. โทเส ทินฺเนติ ‘‘อฺาว สฺา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา โทเส ทินฺเน อตฺตโน ลทฺธึเยว วทนฺโต ‘‘อรูปึ โข’’ติอาทิมาหาติ สมฺพนฺโธ. อิธาปิ ปุริมวาเท วุตฺตนเยน ‘‘ยทิ อตฺตา มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย ภเวยฺย, เอวํ สติ รูปํ อตฺตา สิยา, น จ สฺี สฺาย อรูปภาวโต’’ติอาทิ สพฺพํ โทสทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. ตมตฺถฺหิ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘มโนมโย จ หิ เต โปฏฺปาทา’’ติอาทิมโวจ. กสฺมา ปนายํ ปริพฺพาชโก ปมํ โอฬาริกํ อตฺตานํ ปฏิชานิตฺวา ตํ ลทฺธึ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน มโนมยํ อตฺตานํ ปฏิชานาติ? ตมฺปิ วิสฺสชฺชิตฺวา ปุน อรูปึ อตฺตานํ ปฏิชานาตีติ? กามฺเจตฺถ การณํ ‘‘ตโต โส อรูปี อตฺตาติ เอวํลทฺธิโก สมาโนปิ…เป… อาทิมาหา’’ติ เหฏฺา วุตฺตเมว, ตถาปิ อิเม ติตฺถิยา นาม อนวฏฺิตจิตฺตา ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย จฺจลาติ การณนฺตรมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สฺา นปฺปติฏฺาตีติ อารมฺมเณ สฺชานนวเสน สฺา น ปติฏฺาติ, อารมฺมเณ สฺํ น กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. สฺาปติฏฺานกาเลติ เอตฺถาปิ อยํ นโย.

ตตฺราปีติ ‘‘อรูปี อตฺตา’’ติ วาเทปิ. สฺายาติ ปกติสฺาย, เอวํ ภทนฺตธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๑๘-๔๒๐) วุตฺตํ. อฺสฺมึ ติตฺถายตเน อุปฺปาทนิโรธนฺติ หิ สมฺพนฺโธ. เตน เวทิกานํ มเตน นานกฺขเณ อุปฺปนฺนาย นานารมฺมณาย สฺาย อุปฺปาทนิโรธมิจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘อาจริยสฺายา’’ติ ปนฺติ, ตทยุตฺตํ อตฺถสฺส วิรุทฺธตฺตา, เถเรน จ อนุทฺธฏตฺตา. อปราปรํ ปวตฺตาย สฺาย อุปฺปาทวยทสฺสนโต อุปฺปาทนิโรธํ อิจฺฉติ. ตถาปิ ‘‘สฺา สฺา’’ติ ปวตฺตสมฺํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส อวิจฺเฉทํ ปริกปฺเปนฺโต สสฺสตํ มฺติ. เตนาห ‘‘อตฺตานํ ปน สสฺสตํ มฺตี’’ติ. ตสฺมาติ อปราปรํ ปวตฺตสฺาย นามมตฺเตน สสฺสตํ มฺนโต. สฺาย อุปฺปาทนิโรธมตฺเต อฏฺตฺวา ตทุตฺตริ สสฺสตคฺคาหสฺส คหณโต โทสํ ทสฺเสตีติ อธิปฺปาโย. ตเถวาติ ยถา ‘‘รูปี อตฺตา, มโนมโย อตฺตา’’ติ จ วาททฺวเย อตฺตโน อสฺตา, เอวฺจสฺส ‘‘อเจตนตา’’ติอาทิโทสปฺปสงฺโค ทุนฺนิวาโร, ตเถว อิมสฺมึ วาเทปีติ อตฺโถ. มิจฺฉาทสฺสเนนาติ อตฺตทิฏฺิสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสน. อภิภูตตฺตาติ อนาทิกาลภาวิตภาเวน อชฺโฌตฺถฏตฺตา, นิวาริตาณจารตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. เยน สนฺตติฆเนน, สมูหฆเนน จ วฺจิโต พาโล ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานํ ธมฺมสมูหํ มิจฺฉาคาหวเสน ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘นิจฺโจ’’ติ จ อภินิวิสฺส โวหรติ, ตํ เอกตฺตสฺิตํ สนฺตติฆนํ, สมูหฆนฺจ วินิภุชฺช ยาถาวโต ชานนํ ฆนวินิพฺโภโค, โส จ สพฺเพน สพฺพํ ติตฺถิยานํ นตฺถิ. ตสฺมา อยมฺปิ ปริพฺพาชโก ตาทิสสฺส าณปริปากสฺส อภาวโต วุจฺจมานมฺปิ นานตฺตํ นาฺาสีติ อาห ‘‘ตํ นานตฺตํ อชานนฺโต’’ติ. สฺา นามายํ นานารมฺมณา นานากฺขเณ อุปฺปชฺชติ, เวติ จาติ เวทิกานํ มตํ. สฺาย อุปฺปาทนิโรธํ ปสฺสนฺโตปิ สฺามยํ สฺาภูตํ อตฺตานํ ปริกปฺเปตฺวา ยถาวุตฺตฆนวินิพฺโภคาภาวโต นิจฺจเมว กตฺวา ทิฏฺิมฺนาย มฺติ. ตถาภูตสฺส จ ตสฺส สณฺหสุขุมปรมคมฺภีรธมฺมตา น ายเตวาติ อิทํ การณํ ปสฺสนฺเตน ภควตา ‘‘ทุชฺชานํ โข’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถสฺส ภควา’’ติอาทิมาห.

ทิฏฺิอาทีสุ ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทสฺสนํ อภินิวิสนํ ทิฏฺิ. ตสฺสา เอว ปุพฺพภาคภูตํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานวเสน ขมนํ ขนฺติ. ตถา โรจนํ รุจิ. ‘‘อฺถาเยวา’’ติอาทิ เตสํ ทิฏฺิอาทีนํ วิภชฺช ทสฺสนํ. ตตฺถ อฺถาเยวาติ ยถา อริยวินเย อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมปฏิปทาวเสน ทสฺสนํ โหติ, ตโต อฺถาเยว. อฺเทวาติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ขนฺธายตนาทิ, ตสฺส จาปิ อนิจฺจตาทิ, ตโต อฺเทว ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ อตฺตสสฺสตาทิกํ ตยา ขมเต เจว รุจฺจเต จาติ อตฺโถ. อาภุโส ยุฺชนํ อาโยโค. เตน วุตฺตํ ‘‘ยุตฺตปยุตฺตตา’’ติ. ปฏิปตฺติยาติ ปรมตฺตจินฺตนาทิปริพฺพาชกปฏิปตฺติยา. อาจริยสฺส ภาโว อาจริยกํ, ยถา ตถา โอวาทานุสาสนํ, ตทสฺสตฺถีติ อาจริยโก ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ อาห ‘‘อฺตฺถา’’ติอาทิ. อฺสฺมึ ติตฺถายตเน ตว อาจริยภาโว อตฺถีติ โยชนา. ‘‘เตนา’’ติอาทิ สห โยชนาย ยถาวากฺยํ ทสฺสนํ. ‘‘อยํ ปรมตฺโถ, อยํ สมฺมุตี’’ติ อิมสฺส วิภาคสฺส ทุพฺพิภาคตฺตา ทุชฺชานํ เอตํ นานตฺตํ. ‘‘ยชฺเชตํ ทุชฺชานํ ตาว ติฏฺตุ, อฺํ ปนตฺถํ ภควนฺตํ ปุจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตถา ปฏิปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ปริพฺพาชโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺโ วา สฺาโตติ สฺาสภาวโต อฺสภาโว วา อตฺตา โหตูติ อตฺโถ. อธุนา ปน ‘‘อฺา วา สฺา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. อสฺสาติ อตฺตโน.

โลกียติ ทิสฺสติ, ปติฏฺหติ วา เอตฺถ ปุฺปาปํ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, อตฺตา. โส หิสฺส การโก, เวทโก จาติ อิจฺฉิโต. ทิฏฺิคตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๓๑; อุทา. ๕๕) นยปวตฺตํ ทิฏฺิคตํ. น เหส ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถนิสฺสิโต ตทสํวตฺตนโต. โย หิ ตํ สํวตฺตนโก, โส ‘‘ตํ นิสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺย ยถา ตํ ปุฺาณสมฺภาโร. เอเตเนว นเยน น ธมฺมนิสฺสิตตาปิ สํวณฺเณตพฺพา. พฺรหฺมจริยสฺส อาทิ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํ ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๘). เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ. สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณํ ตสฺส อวธารณผลตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อาทิมตฺต’’นฺติ. ตทิธ อธิสีลสิกฺขาว. สา หิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิเต สาสนพฺรหฺมจริเย อาทิภูตา, น อฺตฺถ วิย อาชีวฏฺมกาทิ อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อธิสีลสิกฺขามตฺต’’นฺติ อิมินา. นิพฺพินฺทนตฺถายาติ อุกฺกณฺิตภาวาย. ‘‘อภิชานนายาติ าตปริฺาวเสน อภิชานนตฺถาย. สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ตีรณปหานปริฺาวเสน สมฺโพธนตฺถายา’’ติ วทนฺติ. อปิจ อภิชานนายาติ อภิฺาปฺาวเสน ชานนาย. ตํ ปน วฏฺฏสฺส ปจฺจกฺขกรณเมว โหตีติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขกิริยายา’’ติ. สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ปริฺาภิสมยวเสน ปฏิเวธตฺถาย. ทิฏฺาภินิเวสสฺส สํสารวฏฺเฏ นิพฺพิทาวิราคนิโรธุปสมาสํวตฺตนํ วฏฺฏนฺโตคธตฺตา, ตสฺส วฏฺฏสมฺพนฺธนโต จ. ตถา อภิฺาสมฺโพธนิพฺพานาสํวตฺตนฺจ ทฏฺพฺพํ.

กามํ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวา เอว, ตสฺสา ปน สมุทยภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ตณฺหํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปภาวนโตติ อุปฺปาทนโต. ทุกฺขํ ปภาเวนฺตีปิ ตณฺหา อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรสหิตา เอว ปภาเวติ, น เกวลาติ อาห ‘‘สปฺปจฺจยา’’ติ. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ. น ปวตฺตนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสมุทยา, เอตสฺมึ วา อธิคเตติ หิ อปฺปวตฺติ. ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉติ, ตทตฺถฺจ สา ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา. มคฺคปาตุภาโวติ มคฺคสมุปฺปาโท. ผลสจฺฉิกิริยาติ ผลสฺสาธิคมวเสน ปจฺจกฺขกรณํ. ตํ อาการนฺติ ตํ ตุณฺหีภาวสงฺขาตํ คมนลิงฺค อาโรเจนฺโต วิย, น ปน อภิมุขํ อาโรเจติ.

๔๒๑. สมนฺตโต นิคฺคณฺหนวเสน โตทนํ วิชฺฌนํ สนฺนิโตทกํ. มโนคณาทีนํ วิเสสนสฺส นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิฏฺตฺตา ‘‘วาจาย สนฺนิโตทเกนา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘วจนปโตทเกนา’’ติ. อถ วา ‘‘วาจายา’’ติ อิทํ ‘‘สนฺนิโตทเกนา’’ติ เอตฺถ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘วจนปโตทเกนา’’ติ หิ วจเนน ปโตทเกนาติ อตฺโถ, ‘‘วาจายา’’ติ วา สมฺพนฺเธ สามิวจนํ. วาจาย สนฺนิโตทนกิริยาย สชฺฌพฺภริตมกํสูติ โยเชตพฺพํ. ‘‘สชฺฌพฺภริต’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สํ อธิ อภิ อริภ’’นฺติ ปทจฺเฉโท, สมนฺตโต ภุสํ อริตนฺติ อตฺโถ, สตมตฺเตหิ ตุตฺตเกหิ วิย วิวิเธหิ ปริพฺพาชกวาจาโตทเนหิ ตุทึ สูติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อุปริ วิชฺฌึสู’’ติ. สภาวโต วิชฺชมานนฺติ ปรมตฺถสภาวโต อุปลพฺภมานํ, น ปกติอาทิ วิย อนุปลพฺภมานํ. ตจฺฉนฺติ สจฺจํ. ตถนฺติ อวิปรีตํ. อตฺถโต เววจนเมว ตํ ปทตฺตยํ. นวโลกุตฺตรธมฺเมสูติ วิสเย ภุมฺมํ, เต ธมฺเม วิสยํ กตฺวา. ิตสภาวนฺติ อวฏฺิตสภาวํ, ตทุปฺปาทกนฺติ อตฺโถ. โลกุตฺตรธมฺมนิยามนิยตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปนนิยาเมน นิยตํ. อิทานิ ปน ‘‘โลกุตฺตรธมฺมนิยามต’’นฺติ ปาโ, โส น โปราโณ อาจริเยน อนุทฺธฏตฺตา. กสฺมา ปเนสา ปฏิปทา ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตาติ อาห ‘‘พุทฺธานฺหี’’ติอาทิ. สาติ ปฏิปทา. เอทิสาติ ‘‘ธมฺมฏฺิตต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการา.

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺปาทวตฺถุวณฺณนา

๔๒๒. หตฺถึ สาเรติ ทเมตีติ หตฺถิสารี, หตฺถาจริโย. สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสูติ ขนฺธายตนาทีสุ สุขุมาณโคจเรสุ ธมฺเมสุ. อภิธมฺมิโก กิเรส. กุสโลติ ปุพฺเพปิ พุทฺธสาสเน กตปริจยตาย เฉโก. ตาทิเส จิตฺเตติ คิหิภาวจิตฺเต. อิตโร ปน ตํ สุตฺวาว น วิพฺภมิ, ปพฺพชฺชายเมว อภิรมีติ อธิปฺปาโย. คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตาติ เอตฺถ สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ตถา กถเนน วิพฺภมเน นิโยชิตตฺตา อิทานิ สยมฺปิ สีลวา เอว หุตฺวา ฉ วาเร วิพฺภมีติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ. กมฺมสริกฺขเกน หิ กมฺมผเลน ภวิตพฺพํ. กเถนฺตานนฺติ อนาทเร สามิวจนํ. มหาสาวกสฺส กถิเตติ มหาสาวกภูเตน มหาโกฏฺิกตฺเถเรน อปสาทนวเสน กถิเต, กถนนิมิตฺตํ ปติฏฺํ ลทฺธุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต’’ติ อิทํ สตฺตมวารมิว วุตฺตํ. ธมฺมปทฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๓ จิตฺตหตฺถตฺเถรวตฺถุ) ปน กุทาลปณฺฑิตชาตเก (ชา. อฏฺ. ๑.๑.๗ กุทฺทาลชาตกวณฺณนา) จ ฉกฺขตฺตุเมว วิพฺภมนวาโร วุตฺโต. คิหิสหายโกติ คิหิกาเล สหายโก. อปสกฺกนฺโตปิ นามาติ อปิ นาม อปสกฺกนฺโต, คารยฺหวจนเมตํ. ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตีติ ปพฺพชฺชา วฏฺฏติ.

๔๒๓. ปฺาจกฺขุโน นตฺถิตายาติ สุวุตฺตทุรุตฺตสมวิสมทสฺสนสมตฺถสฺส ปฺาจกฺขุโน อภาเวน. ยาทิเสน จกฺขุนา โส ‘‘จกฺขุมา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – เอกํสิกาติ เอกนฺติกา, นิพฺพานวหภาเวน นิจฺฉิตาติ วุตฺตํ โหติ. ปฺตฺตาติ ววตฺถปิตา. น เอกํสิกาติ น เอกนฺติกา นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตา วฏฺฏนฺโตคธภาวโตติ อธิปฺปาโย. อยมตฺโถ หิ ‘‘กสฺมา เจเต โปฏฺปาท มยา เอกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปฺตฺตา, เอเต โปฏฺปาท อตฺถสํหิตา…เป… นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิสุตฺตปเทหิ สํสนฺทติ สเมตีติ.

เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

๔๒๕. ‘‘กสฺมา อารภี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํ. ผเล หิ สิทฺเธ เหตุปิ สิทฺโธ โหตีติ, อยํ อาจริยมติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๒๕) อปเร ปน ‘‘เอทิเสสุ อตฺถสทฺโท การเณ วตฺตติ, เหตฺวตฺเถ จ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกภาวทสฺสนนฺติ เอตฺถ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนการณา’’ติ อตฺถมิจฺฉนฺติ. ปฺาปิตนิฏฺายาติ ปเวทิตวิมุตฺติมคฺคสฺส. วฏฺฏทุกฺขปริโยสานํ คจฺฉติ เอตายาติ นิฏฺาติ หิ วิมุตฺติ วุตฺตา ‘‘โคฏฺา ปฏฺิตคาโว’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๖) มหาสีหนาทสุตฺตปเท วิย า-สทฺทสฺส คติอตฺเถ ปวตฺตนโต. นิฏฺามคฺโค จ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิฏฺา’’ติ อธิปฺเปโต. ตสฺเสว หิ นิยฺยานิกตา, อนิยฺยานิกตา จ วุจฺจติ, น นิฏฺาย. นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา ย-การสฺส ก-การํ กตฺวา. อนียสทฺโท หิ พหุลํ กตฺตุตฺถาภิธายโก, น นิยฺยานิกา อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว ตถา. นิยฺยานํ วา นิคฺคมนํ นิสฺสรณํ, วฏฺฏทุกฺขสฺส วูปสโมติ อตฺโถ, นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ, น นิยฺยานิกํ อนิยฺยานิกํ, โส เอว ภาโว สภาโว อนิยฺยานิกภาโว, ตสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํ.

‘‘สพฺเพ หี’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํ. อมตํ นิพฺพานํ นิฏฺมิติ ปฺเปติ ยถาติ สมฺพนฺโธ. โลกถูปิกาทิวเสน นิฏฺํ ปฺเปนฺตีติ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนสามฺมตฺตํ คเหตฺวา ตถา ปฺเปนฺติ. โลกถูปิกา นาม พฺรหฺมภูมิ วุจฺจติ โลกสฺส ถูปิกสทิสตาปริกปฺปเนน. เกจิ ปน ‘‘เนวสฺานาสฺายตนภูมึ โลกถูปิกา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ อฏฺกถาสุ ตถา อวจนโต. อาทิสทฺเทน เจตฺถ ‘‘อฺโ ปุริโส, อฺา ปกตี’’ติ ปกติปุริสนฺตราวโพโธ โมกฺโข, พุทฺธิอาทิคุณวินิมุตฺตสฺส อตฺตโน อสกตฺตนิ อวฏฺานํ โมกฺโข, กายวิปตฺติกติ ชาติพนฺธานํ อปวชฺชนวเสน อปฺปวตฺโต โมกฺโข, ปเรน ปุริเสน ปโลกตา โมกฺโข, ตํสมีปตา โมกฺโข, ตํสมาโยโค โมกฺโขติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตสฺมึ ตสฺมิฺหิ สมเย นิฏฺํ อปฺเปนฺโต นาม นตฺถิ. พฺราหฺมณานํ ปมชฺฌานพฺรหฺมโลโก นิฏฺา. ตตฺถ หิ เนสํ นิจฺจาภินิเวโส ยถา ตํ พกสฺส พฺรหฺมุโน, (ม. นิ. ๑.๕๐๑) เวขนสาทิตาปสานํ อาภสฺสรา, สฺจยาทิปริพฺพาชกานํ สุภกิณฺหา, อาชีวกานํ ‘‘อนนฺตมานโส’’ติ ปริกปฺปิโต อสฺีภโว. อิมสฺมึ ปน สาสเน อรหตฺตํ นิฏฺา, สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺิวเสน พฺรหฺมโลกาทีนิ อรหตฺตมฺนาย ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนสามฺมตฺตํ คเหตฺวา ตถา ปฺเปนฺติ, น ปน ปรมตฺถโต เนสํสมเย นิพฺพานปฺาปนสฺส ลพฺภนโตติ อาห ‘‘สา จ น นิยฺยานิกา’’ติอาทิ. ยถาปฺตฺตาติ เยน เยน ปกาเรน ปฺตฺตา, ปฺตฺตปฺปการา หุตฺวาติ อตฺโถ. น นิยฺยาตีติ ‘‘เยนากาเรน นิฏฺา ปาปุณียตี’’ติ เตหิ ปเวทิตา, เตนากาเรน ตสฺสา อปตฺตพฺพตาย น นิยฺยาติ. ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘นายํ นิฏฺา ปฏิปทา วฏฺฏสฺส อนติกฺกมนโต’’ติ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตา. นิวตฺตตีติ ปฏิกฺเขปการณวจนํ, ยสฺมา เตหิ ปฺตฺตา นิฏฺา ปฏิปทา น นิยฺยาติ น คจฺฉติ, อฺทตฺถุ ตํสมงฺคินํ ปุคฺคลํ สํสาเร เอว ปริพฺภมาเปนฺตี นิวตฺตติ, ตสฺมา ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ อตฺโถ. นฺติ อนิยฺยานิกภาวํ.

ชานํ, ปสฺสนฺติ จ ปุถุวจนวิปริยาโยติ อาห ‘‘ชานนฺตา ปสฺสนฺตา’’ติ. คจฺฉนฺตาทิสทฺทานฺหิ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๐๒๔) ลิงฺควเสน วิปริยาโย, ชานนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ยาจํ อททมปฺปิโย’’ติอาทีสุ (ปารา. ๓๔๖; ชา. ๑.๗.๕๕) วิภตฺติวเสน, ยาจนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อิธ ปน ปุถุวจนวเสนาติ เวทิตพฺพํ. ปธานํ ชานนํ นาม ปจฺจกฺขโต ชานนํ ตสฺส เชฏฺภาวโต, ทสฺสนมปฺปธานํ ตสฺส สํสยานุพนฺธตฺตาติ อยํ กโม วุตฺโต ‘‘ชานํ ปสฺส’’นฺติ. เตเนตฺถ ชานเนน ทสฺสนํ วิเสเสติ. เอวฺหิ ทิฏฺปุพฺพานิ โข ตสฺมึ โลเก มนุสฺสานํ สรีรสณฺานาทีนีติ เอกโต อธิปฺปายทสฺสนํ สูปปนฺนํ โหติ. อยฺเหตฺถาธิปฺปาโย ‘‘กึ ตุมฺหากํ เอกนฺตสุเข โลเก ปจฺจกฺขโต าณทสฺสนํ อตฺถี’’ติ. ชานนฺติ วา ตสฺส โลกสฺส อนุมานวิสยตํ วุจฺจติ, ปสฺสนฺติ ปจฺจกฺขโต วิสยตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อปิ ตุมฺหากํ โลโก ปจฺจกฺขโต าโต, อุทาหุ อนุมานโต’’ติ.

ยสฺมา ปน โลเก ปจฺจกฺขภูโต อตฺโถ อินฺทฺริยโคจรภาเวน ปากโฏ, ตสฺมา ปากเฏน อตฺเถน อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺปุพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทิฏฺปเทน วา ทสฺสนํ, ตทนุคตฺจ ชานนํ คเหตฺวา ตทุภเยเนว อตฺเถน อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ. ทิฏฺปุพฺพานีติ หิ ทสฺสเนน, ตทนุคเตน จ าเณน คหิตปุพฺพานีติ อตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘สรีรสณฺานาทีนี’’ติ สมริยาทวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ‘‘อปฺปาฏิหีรกต’’นฺติ อยํ อนุนาสิกโลปนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อปฺปาฏิหีรกํ ต’’นฺติ. ตํ วจนํ อปฺปาฏิหีรกํ สมฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อปฺปาฏิหีรปเท อนุนาสิกโลโป, ‘‘กต’’นฺติ จ เอกํ ปทนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตํ สมาสสมฺภวโต, อนุนาสิกโลปสฺส จ อวตฺตพฺพตฺตา. เอวเมตฺถ วณฺณยนฺติ – ปฏิปกฺขหรณโต ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ. อตฺตนา อุตฺตรวิรหิตวจนํ. ปาฏิหาริยเมเวตฺถ ‘‘ปาฏิหีรก’’นฺติ วุตฺตํ ปเรหิ วุจฺจมานอุตฺตเรหิ สอุตฺตรตฺตา, น ปาฏิหีรกนฺติ อปฺปาฏิหีรกํ. วิรหตฺโถ เจตฺถ -สทฺโท. เตนาห ‘‘ปฏิหรณวิรหิต’’นฺติ. สอุตฺตรฺหิ วจนํ เตน อุตฺตรวจเนน ปฏิหรียติ วิปริวตฺตียติ, ตสฺมา อุตฺตรวจนํ ปฏิหรณํ นาม, ตโต วิรหิตนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา เอว นิยฺยานสฺส ปฏิหรณมคฺคสฺส อภาวโต ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ.

๔๒๖. วิลาโส อิตฺถิลีฬา, โย ‘‘สิงฺคารภาวชา กิริยา’’ติปิ วุจฺจติ. อากปฺโป เกสพนฺธวตฺถคฺคหณาทิอาการวิเสโส, เวสสํวิธานํ วา. อาทิสทฺเทน หาวาทีนํ สงฺคโห. หาวาติ หิ จาตุริยํ วุจฺจติ.

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

๔๒๘. อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อตฺตภาวปฏิลาโภ’’ติ. กถํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภนา’’ติอาทิ. กามภวํ ทสฺเสติ อิตรภวทฺวยตฺตภาวโต โอฬาริกตฺตา. รูปภวํ ทสฺเสติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ หุตฺวา รูปีภาเวน อุปลพฺภนโต. อรูปภวํ ทสฺเสติ อรูปีภาเวน อุปลพฺภนโต. สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ตทภาเว กสฺสจิ สํกิเลสสฺส อสมฺภวโต. โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา ตาสํ วเสน สพฺพโส จิตฺตโวทานสฺส สิชฺฌนโต.

๔๒๙. ปฏิปกฺขธมฺมานํ อสมุจฺเฉเท สติ น กทาจิปิ อนวชฺชธมฺมานํ วา ปาริปูรี, เวปุลฺลํ วา สมฺภวติ, สมุจฺเฉเท ปน สติ สมฺภวตีติ มคฺคผลปฺานเมว คหณํ ทฏฺพฺพํ, ตา หิ สกึ ปริปุณฺณาปิ อปริหีนธมฺมตฺตา ปริปุณฺณา เอว ภวนฺติ. ตรุณปีตีติ อุปฺปนฺนมตฺตา อลทฺธาเสวนา ทุพฺพลปีติ. พลวตุฏฺีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนา อุปริวิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภูตา ถิรตรา ปีติ. อิทานิ สงฺเขปโต ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ วุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ วิหารํ สยํ…เป… วิหริสฺสตีติ อโวจุมฺหาติ สมฺพนฺโธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ วิหารํ ‘‘สํกิเลสิกโวทานิยธมฺมานํ ปหานาภิวุทฺธินิฏฺํ ปฺาย ปาริปูริเวปุลฺลภูตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อปรปฺปจฺจเยน าเณน ปจฺจกฺขโต สมฺปาเทตฺวา วิหริสฺสตี’’ติ กถยิมฺหาติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิหาเร. ตสฺสาติ โอวาทกรสฺส ภิกฺขุโน. เอวํ วิหรโตติ วุตฺตปฺปกาเรน วิหรณเหตุ, วิหรนฺตสฺส วา. ตนฺนิมิตฺตํ ปาโมชฺชํ, ปโมทปฺปภวา ปีติ, ตปฺปจฺจยภูตํ ปสฺสทฺธิทฺวยํ, ตถา สูปฏฺิตา สติ, อุกฺกํสคตตาย อุตฺตมาณํ. สุโข จ วิหาโร ภวิสฺสตีติ โยชนา. กายจิตฺตปสฺสทฺธี หิ ‘‘ปสฺสทฺธี’’ติ วุตฺตา, อยเมว วา ปาโ. ‘‘นามกายปสฺสทฺธี’’ติปิ ปนฺติ, ตทยุตฺตเมว ปสฺสทฺธิทฺวยสฺส อวินาภาวโต. กสฺมา ปเนส สุโข วิหาโรติ อาห ‘‘สพฺพวิหาเรสู’’ติอาทิ, สพฺเพสุปิ อิริยาปถวิหาราทีสุ สนฺตปณีตตาย อิมสฺเสว สุขตฺตา ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ. กถํ สุโขติ วุตฺตํ ‘‘อุปสนฺโต ปรมมธุโร’’ติ.

ปมชฺฌาเน ปฏิลทฺธมตฺเต หีนภาวโต ปีติ ทุพฺพลา ปาโมชฺชปกฺขิกา, สุภาวิเต ปน ตสฺมึ ปคุเณ สา ปณีตา พลวภาวโต ปริปุณฺณกิจฺจา ปีตีติ วุตฺตํ ‘‘ปมชฺฌาเน ปาโมชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติ. ปาโมชฺชํ นิวตฺตตีติ ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ ปาโมชฺชํ ฉสุ ธมฺเมสุ นิวตฺตติ หายติ. วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรหิเตน หิ จตุกฺกนยวิภตฺเต ทุติยชฺฌาเน สพฺพทา ปีติ พลวตี เอว โหติ, น ปมชฺฌาเน วิย กทาจิ ทุพฺพลาติ เอวํ วุตฺตํ. ปีติ นิวตฺตติ ตปฺปหาเนเนว ตติยชฺฌานสฺส ลพฺภนโต. ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ อิมินา สมาธิ คหิโตติ อาห ‘‘ตถา จตุตฺเถ’’ติ. เย ปน ‘‘สุโข วิหาโร’ติ เอเตน สุขํ คหิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สนฺตวุตฺติตาย อุเปกฺขาปิ จตุตฺถชฺฌาเน ‘‘สุข’’มิจฺเจว ภาสิตาติ (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒; วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; มหานิ. อฏฺ. ๒๗; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑๐๕) กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิมสฺมึเยว ทีฆนิกาเย (ที. นิ. ๑.๔๓๒; ๓.๑๖๖, ๓๕๘) อาคตํ อเนกธา เทสนานยมุทฺธริตฺวา อิธ เทสิตนยํ นิยเมตุํ ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุทฺธ…เป… กถิตนฺติ อุปริมคฺคํ อกเถตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาปาทกเมว ฌานํ กถิตํ. จตูหิ…เป… กถิตาติ วิปสฺสนาปาทกภาเวน ฌานานิ กเถตฺวา ตโต ปรํ วิปสฺสนาปุพฺพกา จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตา. จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตาติ ปมชฺฌานิกาทิกา ผลสมาปตฺติโย อกเถตฺวา จตุตฺถชฺฌานิกา เอว ผลสมาปตฺติ กถิตา. ปีติเววจนเมว กตฺวาติ ทฺวินฺนํ ปีตีนํ เอกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท อนุปฺปชฺชนโต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวา, ตทุภยํ อเภทโต กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปีติสุขานํ อปริจฺจตฺตตฺตา, ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ จ สาติสยสฺส สุขวิหารสฺส คหิตตฺตา ‘‘ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺติ นาม กถิตา’’ติ วุตฺตํ. กามํ ปมชฺฌาเนปิ ปีติสุขานิ ลพฺภนฺติ, ตานิ ปน วิตกฺกวิจารปริกฺโขเภน น ตตฺถ สนฺตปณีตานิ, อิธ จ สนฺตปณีตาเนว อธิปฺเปตานิ, ตสฺมา ทุติยชฺฌานิกา เอว ผลสมาปตฺติ คหิตา, น ปมชฺฌานิกาติ ทฏฺพฺพํ.

๔๓๒-๔๓๗. วิภาวนตฺโถติ ปกาสนตฺโถ สรูปโต นิรูปนตฺโถ ‘‘น สมโณ โคตโม พฺราหฺมเณ ชิณฺเณ …เป… อภิวาเทติ วา ปจฺจุฏฺเติ วา อาสเนน วา นิมนฺเตตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๒) วิย. เตนาห ‘‘อยํ โส’’ติอาทิ. ‘‘อยํ อตฺตปฏิลาโภ โส เอวา’’ติ เอวํ สรูปโต วิภาเวตฺวา ปกาเสตฺวา. อยนฺติ หิ ภควตา ปุพฺเพ วุตฺตํ อตฺตปฏิลาภํ อาสนฺนปจฺจกฺขภาเวน ปจฺจามสติ, โสติ ปน ปเรหิ ปุจฺฉิยมานํ ปรมฺมุขภาเวน. น นํ เอวํ วทามาติ เอตฺถ นฺติ โอฬาริกมตฺตปฏิลาภํ. สปฺปาฏิหีรกตนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปเรหิ โจทิตวจนปฏิหารกํ สอุตฺตรวจนํ สปฺปาฏิหีรกนฺติ หิ อยเมว วิเสโส. ตุจฺโฉติ มุสา อภูโต. โสติ มโนมโย, อรูโป วา อตฺตปฏิลาโภ. สฺเววาติ โส เอว โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ. ตสฺมึ สมเย สจฺโจ โหตีติ ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนสมเย วิชฺชมาโน โหติ. อตฺตปฏิลาโภตฺเวว นิยฺยาเตสีติ อตฺตปฏิลาภสทฺเทน ตถา เอว ปริโยสาเปสิ, น ปน นํ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ปฺตฺตึ สรูปโต นีหริตฺวา ทสฺเสสีติ อธิปฺปาโย. รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมาติ รูปเวทนาทโย เอว เอตฺถ โลเก สภาวธมฺมา. นามมตฺตเมตนฺติ รูปาทิเก ปฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย นามปฺตฺติมตฺตเมตํ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ. เอวรูปา โวหาราติ ‘‘โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ’’ติอาทิโวหารา. นามปฺตฺติวเสนาติ นามภูตปฺตฺติมตฺตวเสน. ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ นิยฺยาตนตฺถํ.

๔๓๘. เอวฺจ ปน วตฺวาติ รูปาทิเก อุปาทาย ปฺตฺติมตฺตเมตํ อตฺตปฏิลาโภติ อิมมตฺถํ ‘‘ยสฺมึ จิตฺต สมเย’’ติอาทินา วตฺวา. ปฏิปุจฺฉิตฺวาติ ยถา ปเร ปุจฺเฉยฺยุํ, ตถา กาลวิภาคโต ปฏิปทานิ ปุจฺฉิตฺวา. วินยนตฺถนฺติ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส าปนวเสน วินยนตฺถาย. เย เต อตีตา ธมฺมาติ อตีตสมเย อตีตตฺตปฏิลาภสฺส อุปาทานภูตา รูปาทโย ธมฺมา. เต เอตรหิ นตฺถิ นิรุทฺธตฺตา. ตโต เอว ‘‘อเหสุ’’นฺติ สงฺขฺยํ คตา. ตสฺมาติ อุปาทานสฺส อตีตสฺมึเยว สมเย ลพฺภนโต. โสปีติ ตทุปาทาโน เม อตฺตปฏิลาโภปิ. ตสฺมึเยว สมเยติ อตีเต เอว สมเย. สจฺโจ อโหสีติ ภูโต วิชฺชมาโน วิย อโหสิ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ อนาคตานฺเจวปจฺจุปฺปนฺนานฺจ รูปาทิธมฺมานํ อุปาทานภูตานํ. ตทา อภาวาติ ตสฺมึ อตีตสมเย อภาวา อวิชฺชมานตฺตา. ตทุปาทานภูโต อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺโน จ อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึ อตีต สมเย โมโฆ ตุจฺโฉ มุสา นตฺถีติ อตฺโถ. อตฺถโตติ ปฺตฺติอตฺถโต. นามมตฺตเมวาติ สมฺามตฺตเมว. ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานตฺตา อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติ.

‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา เย เต อนาคตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, ‘‘ภวิสฺสนฺตี’’ติ ปน สงฺขฺยํ คตา, ตสฺมา โสปิ เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึเยว สมเย สจฺโจ ภวิสฺสติ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ตทา อภาวา ตสฺมึ สมเย ‘‘โมโฆ อตีโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติ เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติ. เย อิเม ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา, เต เอตรหิ ‘‘อตฺถี’’ติ สงฺขฺยํ คตา, ตสฺมา ยฺวายํ เม อตฺตปฏิลาโภ, โส อิทานิ สจฺโจ โหติ. อตีตานาคตานํ ปน ธมฺมานํ อธุนา อภาวา เอตรหิ ‘‘โมโฆ อตีโต, โมโฆ อนาคโต’’ติ เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติ.

๔๓๙-๔๔๓. สํสนฺทิตุนฺติ สมาเนตุํ. ควาติ คาวิโต. ตตฺถาติ ขีราทีสุ ปฺจโครเสสุ. ยสฺมึ สมเย ขีรํ โหตีติ ยสฺมึ กาเล ภูตุปาทายสฺิตํ อุปาทานวิเสสํ อุปาทาย ขีรปฺตฺติ โหติ. น ตสฺมึ…เป… คจฺฉติ ขีรปฺตฺติอุปาทานสฺส ภูตุปาทายรูปสฺส ทธิอาทิปฺตฺติยา อนุปาทานโต. ปฏินิยตวตฺถุกา หิ เอตา โลกสมฺา. เตนาห ‘‘เย ธมฺเม อุปาทายา’’ติอาทิ. สงฺขายติ กถียติ เอตายาติ สงฺขา. อตฺตํ นีหริตฺวา อุจฺจนฺติ วทนฺติ เอตายาติ นิรุตฺติ. ตํ ตทตฺถํ นมนฺติ สตฺตา เอเตนาติ นามํ, ตถา โวหรนฺติ เอเตนาติ โวหาโร, ปฺตฺติเยว. ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติอาทินา ขีเร วุตฺตนยํ ทธิอาทีสุปิ ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ อติทิสติ.

สมนุชานนมตฺตกานีติ ‘‘อิทํ ขีรํ, อิทํ ทธี’’ติอาทินา ตาทิเสสุ ภูตุปาทายรูปวิเสเสสุ โลเก ปรมฺปราคตํ ปฺตฺตึ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สมนุชานนํ วิย ปจฺจยวิเสสวิสิฏฺํ รูปาทิขนฺธสมูหํ อุปาทาย ‘‘โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘อรูโป อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ตถา ตถา สมนุชานนมตฺตกานิ, น จ ตพฺพินิมุตฺโต อุปาทานโต อฺโ โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. นิรุตฺติมตฺตกานีติ สทฺทนิรุตฺติยา คหณูปายมตฺตกานิ. ‘‘สตฺโต ผสฺโส’’ติอาทินา หิ สทฺทคฺคหณุตฺตรกาลํ ตทนุวิทฺธปณฺณตฺติคฺคหณมุเขเนว ตทตฺถาวโพโธ. ตถา จาหุ –

‘‘ปมํ สทฺทํ โสเตน, ตีตํ ทุติยเจตสา;

นามํ ตติยจิตฺเตน, อตฺถํ จตุตฺถเจตสา’’ติ. (มณิสารมฺชุสาฏีกายํ ปจฺจยสงฺคหวิภาเคปิ);

วจนปถมตฺตกานีติ ตสฺเสว เววจนํ. นิรุตฺติเยว หิ อฺเสมฺปิ ทิฏฺานุคติมาปชฺชนฺตานํ การณฏฺเน วจนปโถ. โวหารมตฺตกานีติ ตถา ตถา โวหารมตฺตกานิ. นามปณฺณตฺติมตฺตกานีติ ตสฺเสว ปริยาโย, ตํตํนามปฺาปนมตฺตกานีติ อตฺโถ. สพฺพเมตนฺติ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ วา ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘โปโส’’ติ วา สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกํ. กสฺมาติ เจ, ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุฺโติ ปรมตฺถโต วิวิตฺโต.

ยชฺเชวํ กสฺมา เจสา พุทฺเธหิปิ วุจฺจตีติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘พุทฺธานํ ปนา’’ติอาทิมาห. สมฺมุติยา โวหารสฺส กถนํ สมฺมุติกถา. ปรมตฺถสฺส สภาวธมฺมสฺส กถนํ ปรมตฺถกถา. ปรมตฺถสนฺนิสฺสิตกถาภาวโต อนิจฺจาทิกถาปิ ‘‘ปรมตฺถกถา’’ติ วุตฺตา. ปรมตฺถธมฺโมเยว หิ ‘‘อนิจฺโจ, ทุกฺโข’’ติ จ วุจฺจติ, น สมฺมุติธมฺโม.

‘‘อนิจฺจา สพฺเพ สงฺขารา, ทุกฺขานตฺตา จ สงฺขตา;

นิพฺพานฺเจว ปฺตฺติ, อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ ติ. (ปริ. ๒๕๗) –

วจนโต ปเนส ‘‘อนตฺตา’’ติ วุจฺจติ, ขนฺธาทิปฺตฺติ ปน ตชฺชาปฺตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา, อาสนฺนตรา จ, ปุคฺคลปฺตฺติอาทโย วิย น ทูเร, ตสฺมา ขนฺธาทิกถาปิ ‘‘ปรมตฺถกถา’’ติ วุตฺตา, ขนฺธาทิสีเสน วา ตทุปาทานสภาวธมฺมา เอว คหิตาติ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ สภาวธมฺมาปิ สมฺมุติมุเขเนว เทสนมาโรหนฺติ, น ปรมตฺถมุเขน, ตสฺมา สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติกถาว สิยาติ? นยิทเมวํ กเถตพฺพธมฺมวิภาเคน กถาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น จ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติ.

กสฺมา เจวํ ทุพฺพิธา พุทฺธานํ กถา ปวตฺตตีติ อนุโยคํ การณวิภาวเนน ปริหริตุํ ‘‘ตตฺถ โย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺถํ วิชานิตุํ จตุสจฺจํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏโต นิยฺยาตุํ อรหตฺตสงฺขาตํ ชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ. ยสฺมา ปรมตฺถกถาย เอว สจฺจสมฺปฏิเวโธ, อริยสจฺจกถา จ สิขาปฺปตฺตา เทสนา, ตสฺมา วิเนยฺยปุคฺคลวเสน อาทิโต สมฺมุติกถํ กเถนฺโตปิ ภควา ปรโต ปรมตฺถกถํเยว กเถตีติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘อาทิโตว สมฺมุติกถํ กเถตี’’ติ หิ วทนฺโต ปรโต ปรมตฺถกถมฺปิ กเถตีติ ทีเปติ, อิตรตฺถ ปน ‘‘อาทิโตว กเถตี’’ติ อวทนฺโต สพฺพตฺถปีติ. ‘‘ตถา’’ติอาทินา กถาทฺวยกถเน ปริยายนฺตรํ วิภาเวติ. โพเธตฺวาติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ตถา ตถา เทเสตพฺพมตฺถํ ชานาเปตฺวา, อิมินา ปน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – กตฺถจิ สมฺมุติกถาปุพฺพิกา ปรมตฺถกถา โหติ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน, กตฺถจิ ปรมตฺถกถาปุพฺพิกา สมฺมุติกถา, อิติ วิเนยฺยทมฺมกุสลสฺส สตฺถุ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน ตถา ตถา เทสนา ปวตฺตตีติ. สพฺพตฺถ ปน ภควา ธมฺมตํ อวิชหนฺโต เอว สมฺมุติมนุวตฺตติ, สมฺมุตึ อปริจฺจชนฺโตเยว ธมฺมตํ วิภาเวติ, นํ ตตฺถ อภินิเวสาติธาวนานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิวิเสยฺย, สมฺํ นาติธาเวยฺยา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๓๙-๔๔๓).

ปมํ สมฺมุติกถากถนํ ปน เวเนยฺยวเสน เยภุยฺเยน พุทฺธานมาจิณฺณนฺติ ตํ การเณน สทฺธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติยา ปนา’’ติอาทิมาห. ลูขาการาติ เวเนยฺยานมนภิสมฺพุชฺฌนวเสน ลูขสทิสา. นนุ จ สมฺมุติ นาม ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา อภูตา, ตํ กถํ พุทฺธา กเถนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปี’’ติอาทิ. สจฺจเมวาติ ตถเมว. สภาวเมวาติ สมฺมุติภาเวน ตํสภาวเมว. เตนาห ‘‘อมุสาวา’’ติ. ปรมตฺถสฺส ปน สจฺจาทิภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.

โก ปนิเมสํ สมฺมุติปรมตฺถธมฺมานํ วิเสโสติ? ยสฺมึ ภินฺเน, พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสฺา, โส ฆฏปฏาทิปฺปเภโท สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถ. น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติ. เอวํ สนฺเตปิ วุตฺตนเยน สมฺมุติ จ สจฺจสภาวา เอวาติ อาห ‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสี’’ติอาทิ. ตตฺถ ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสีติ นานาเทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานมตฺถสํวณฺณนโก อาจริโย วิย นานาวิธสมฺมุติปรมตฺถกุสโล ภควา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ทุเวเยว สจฺจานิ อกฺขาสีติ อตฺโถ. ตํ สรูปโต, ปริมาณโต จ ทสฺเสติ ‘‘สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นูปลพฺภตี’’ติ อิมินา. วทตํ วโรติ สพฺเพสํ วทนฺตานํ วโร. โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธา สมฺมุติ. ปรโม อุตฺตโม อวิปรีโต ยถาภูตสภาโว ปรมตฺโถ.

อิทานิ เนสํ สจฺจสภาวํ สห การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเกตวจน’’นฺติ คาถา วุตฺตา. ยสฺมา โลกสมฺมุติการณํ, ตสฺมา สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, ยสฺมา จ ธมฺมานํ ภูตลกฺขณํ, ตสฺมา ปรมตฺถวจนํ สจฺจนฺติ โยชนา. โลกสมฺมุติการณนฺติ หิ สงฺเกตวจนสฺส สจฺจภาเว การณทสฺสนํ, โลกสิทฺธา สมฺมุติ สงฺเกตวจนสฺส อวิสํวาทนตาย การณนฺติ อตฺโถ, วิสํวาทนาภาวโต สงฺเกตวจนํ สจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมานํ ภูตลกฺขณนฺติ จ ปรมตฺถวจนสฺส สจฺจภาเว การณทสฺสนํ. สภาวธมฺมานํ โย ภูโต อวิปรีโต สภาโว, ตสฺส ลกฺขณํ องฺคนํ าปนนฺติ อตฺโถ, ยาถาวโต อวิสํวาทนวเสน ปวตฺตนโต ปรมตฺถวจนํ สจฺจนฺติ อธิปฺปาโย. อนงฺคณสุตฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว นิสฺสกฺกวจเนน ปทมุลฺลิงฺเคตฺวา ‘‘โลกสมฺมุติการณาติ โลกสมฺํ นิสฺสาย ปวตฺตนโต. ธมฺมานนฺติ สภาวธมฺมานํ. ภูตการณาติ ยถาภูตสภาวํ นิสฺสาย ปวตฺตนโต’’ติ วุตฺตํ.

อฺตฺถ ปน –

‘‘ตสฺมา โวหรกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๗; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐; อิติวุ. อฏฺ. ๒๔) –

อยมฺปิ คุณปริทีปนี คาถา ทิสฺสติ. ตตฺถ ตสฺมาติ สจฺจสฺส ทุวิธตฺตา, สงฺเกตวจนสฺส วา สจฺจภาวโต. สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺสาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต’’ติอาทินา โลกสมฺํ กเถนฺตสฺส มุสาวาโท นาม น ชายตีติ อตฺโถ. อปิจ ‘‘อฏฺหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคล กถํ กเถติ หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถฺจา’’ติอาทินา (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๗; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐; อิติวุ. อฏฺ. ๒๔; กถา. อนุฏี. ๑) ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตการณมฺปิ อาหริตฺวา อิธ วตฺตพฺพํ.

ยทิ ตถาคโต ปรมตฺถสจฺจํ สมฺมเทว อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ิโตปิ โลกสมฺาภูตํ สมฺมุติสจฺจํ คเหตฺวาว วทติ, เอวฺเจตฺถ โก โลกิยมหาชเนหิ วิเสโสติ วุตฺตํ ‘‘ยาหี’’ติอาทิ, อยํ ปาฬิยํ สมฺพนฺโธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โลกิยมหาชโน อปฺปหีนปรามาสตฺตา ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ปรามสนฺโต โวหรติ. ตถาคโต ปน สพฺพโส ปหีนปรามาสตฺตา อปรามสนฺโตว ยสฺมา โลกสมฺาหิ วินา โลกิโย อตฺโถ โลเกน ทุพฺพิฺเยฺโย, ตสฺมา ตาหิ ตํ โวหรติ. ตถา โวหรนฺโต จ อตฺตโน เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยสตฺเต ปรมตฺถสจฺเจ ปติฏฺาเปตีติ. เทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวาติ เหฏฺา วุตฺตาย ทิฏฺาภินิเวสปฏิสฺุตฺตาย วฏฺฏกถาย วินิวตฺเตตฺวา วิเวเจตฺวา. อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺาเปสีติ ‘‘อปรามส’’นฺติ อิมินา ปเทน ตณฺหามานปรามาสปฺปหานกิตฺตเนน ตปฺปหายกอรหตฺตสงฺขาตนิกูเฏน เทสนํ ปริโยสาเปสิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

๔๔๔. เอวํ โปฏฺปาทสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ สุภสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โปฏฺปาทสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส สุภสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… สาวตฺถิยนฺติ สุภสุตฺต’’นฺติ อาห. อนุนาสิกโลเปน ‘‘อจิร ปรินิพฺพุเต’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อจิรํ ปรินิพฺพุเต’’ติ อิมินา ยถา โปฏฺปาทสุตฺเต ‘‘อปฺปาฏิหีรก ตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ, อจิรํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ วา อจิรปรินิพฺพุโต ยถา ‘‘อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติ. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํ. อจิรปรินิพฺพุเตติ จ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตามตฺตํ ทสฺสิตํ, กาลปริจฺเฉโท ปน น ทสฺสิโตติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรินิพฺพานโต’’ติอาทิมาห. วิสาขปุณฺณมิโต อุทฺธํ ยาว เชฏฺปุณฺณมี, ตาว กาลํ สนฺธาย ‘‘มาสมตฺเต’’ติ วุตฺตํ. มตฺตสทฺเทน ปน ตสฺส กาลสฺส กิฺจิ อสมฺปุณฺณตํ โชเตติ. ตุทิสฺิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโย. ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ (ที. นิ. ๑.๓๐๐) วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต (ที. นิ. ๑.๓๒๓) วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ, อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถ. อยมฺปิ หิ รฺโ ปเสนทิโกสลสฺส ปุโรหิตพฺราหฺมโณ. ปุตฺตมฺปิ อาหาติ สุภํ มาณวมฺปิ โอวทนฺโต อาห.

อฺชนานนฺติ อกฺขิอฺชนตฺถาย ฆํสิตอฺชนานํ. วมฺมิกานนฺติ กิมิสมาหฏวมฺมิกานํ สฺจยํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. มธูนนฺติ มกฺขิกมธูนํ. สมาหารนฺติ มกรนฺทสนฺนิจยํ. ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ คยฺหมาเน โภคา ขียนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ จ สฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตมุปมตฺตยํ ปฺาย ทิสฺวา วิฺุชาติโก กิฺจิปิ วยมกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆเรวเส ฆราวาสมนุติฏฺเยฺยาติ โลภาเทสิตปฏิปตฺตึ อุปทิสติ.

อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา สิกฺขาปนเหตุ โลภาภิภูตตาย ตสฺมึเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โลภวสิกสฺส หิ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, ‘‘ชนวสโภ นาม ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕๐) เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุพฺพปริจเยน อติวิย ปิยายติ. วุตฺตฺหิ ‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสนา’’ติอาทิ (ชา. ๑.๒.๑๗๔). นิกฺขนฺเตติ เกนจิเทว กรณีเยน พหิ นิคฺคเต. สุภํ มาณวํ อนุคฺคณฺหิตุกาโม เอกโกว ภควา ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ภุกฺการนฺติ ‘‘ภุ ภู’’ติ สุนขสทฺทกรณํ. ‘‘โภ โภ’’ติ พฺราหฺมณสมุทาจาเรน ปริภวิตฺวา ปริภวนเหตุ. ‘‘โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิฺจโน’’ติ (ธ. ป. ๓๙๖; สุ. นิ. ๖๒๕) หิ วุตฺตํ. นนุ จ เหฏฺา ‘‘อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ อาห, กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ปุพฺเพปิ มํ ‘โภ โภ’ติ ปริภวิตฺวา สุนโข ชาโต’’ติ วทตีติ? ตถา นิพฺพตฺติยา ตทุภยสาธารณผลตฺตา. อานิสํสผลฺหิ สาธารณกมฺเมนปิ ชาตํ, น วิปากผลํ วิย เอกกมฺเมเนวาติ ทฏฺพฺพํ. อวีจึ คมิสฺสสิ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส ปฏิพาหิตุมสกฺกุเณยฺยภาวโต. ‘‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’’ติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา. อุทฺธนนฺตเรติ จุลฺลิกนฺตเร. นฺติ สุนขํ.

ตํ ปวตฺตินฺติ ภควตา ยถาวุตฺตการณํ. พฺราหฺมณจาริตฺตสฺส อปริหาปิตตํ สนฺธาย, ตถา ปิตรํ อุกฺกํเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต’’ติ อาห. มุขารุฬฺหนฺติ สยํปฏิภานวเสน มุขมารุฬฺหํ. ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉีติ ‘‘สุตเมตํ โภ โคตม มยฺหํ ปิตา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, ‘‘กิมิทํ สจฺจํ วา อสจฺจํ วา’’ติ ปุจฺฉิ. ตเถว วตฺวาติ ยถา ปุพฺเพ สุนขสฺส วุตฺตํ, ตเถว วตฺวา. อวิสํวาทนตฺถนฺติ สจฺจาปนตฺถํ, ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ วจนสฺส อวิสํวาทเนน อตฺตโน อวิสํวาทิภาวทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺโปทกนฺติ อปฺปเกน อุทเกน สมฺปาทิตํ. มธุปายาสนฺติ สาทุรสํ, มธุโยชิตํ วา ปายาสํ. ตถา อกาสิ, ยถา ภควตา วุตฺตํ. ‘‘สพฺพํ ทสฺเสสีติ พุทฺธานุภาเวน โส สุนโข ตํ สพฺพํ เนตฺวา ทสฺเสสิ, น ชาติสฺสรตาย. ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกรณํ ปน ปุริมชาติสิทฺธวาสนาวเสนา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๔๔) เอวํ อาจริเยน วุตฺตํ. อุปริปณฺณาสเก ปน จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘สุนโข ‘าโตมฺหิ อิมินา’ติ โรทิตฺวา ‘หุํ หุ’นฺติ กโรนฺโต ธนนิธานฏฺานํ คนฺตฺวา ปาเทน ปถวึ ขณิตฺวา สฺํ อทาสี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๘๙) ชาติสฺสราการมาห, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

‘‘ภวปฏิจฺฉนฺนํ นาม เอวรูปํ สุนขปฏิสนฺธิอนฺตรํ ปากฏํ สมณสฺส โคตมสฺส, อทฺธา เอส สพฺพฺู’’ติ ภควติ ปสนฺนจิตฺโต. องฺควิชฺชาปาโก กิเรส. เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมํ ธมฺมปณฺณาการํ กตฺวา สมณํ โคตมํ ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ, ตโต โส จุทฺทส ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ ‘‘จุทฺทส ปฺเห ปุจฺฉิตฺวา’’ติ. ตตฺถ จุทฺทส ปฺเหติ ‘‘ทิสฺสนฺติ หิ โภ โคตม มนุสฺสา อปฺปายุกา, ทิสฺสนฺติ ทีฆายุกา. ทิสฺสนฺติ พวฺหาพาธา, อปฺปาพาธา. ทุพฺพณฺณา, วณฺณวนฺโต. อปฺเปสกฺขา, มเหสกฺขา. อปฺปโภคา, มหาโภคา. นีจกุลีนา, อุจฺจากุลีนา. ทิสฺสนฺติ ทุปฺปฺา, ทิสฺสนฺติ ปฺวนฺโต. โก นุ โข โภ โคตม เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มนุสฺสานํเยว สตํ มนุสฺสภูตานํ ทิสฺสนฺติ หีนปณีตตา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๙) อิเม จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺเต อาคเต จุทฺทส ปฺเห. ‘‘กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา กมฺมทายาทา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๘๙) สงฺเขปโต, วิตฺถารโต จ วิสฺสชฺชนปริโยสาเน ภควนฺตํ สรณํ คโต. องฺคสุภตาย ‘‘สุโภ’’ ติสฺส นามํ. มาณโวติ ปน มหลฺลกกาเลปิ ตรุณโวหาเรน นํ โวหรติ. อตฺตโน โภคคามโตติ ตุทิคามโต อาคนฺตฺวา ตงฺขณิกํ วสติ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘เกนจิเทว กรณีเยนา’’ติ วุตฺตํ.

๔๔๕. ‘‘เอกา จ เม กงฺขา อตฺถี’’ติ อิมินา อุปริ ปุจฺฉิยมานสฺส ปฺหสฺส ปเคว เตน อภิสงฺขตภาวํ ทสฺเสติ. มาณวกนฺติ ขุทฺทกมาณวํ ‘‘เอกปุตฺตโก, (ม. นิ. ๒.๒๙๖, ๓๕๓; ปารา. ๒๖) ปิยปุตฺตโก’’ติอาทีสุ วิย ก-สทฺทสฺส ขุทฺทกตฺเถ ปวตฺตนโต. วิสภาคเวทนาติ ทุกฺขเวทนา. สา หิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺเต อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนกสุขเวทนาปฏิปกฺขภาวโต ‘‘วิสภาคเวทนา’’ติ จ กายํ คาฬฺหา หุตฺวา พาธนโต ปีฬนโต ‘‘อาพาโธ’’ติ จ วุจฺจติ. กีทิสา ปน สาติ อาห ‘‘ยา เอกเทเส’’ติอาทิ. เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาติ สรีเรกเทเส อุฏฺหิตฺวาปิ อปริวตฺติภาวกรณโต อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ, อิมินา พลวโรโค อาพาโธ นามาติ ทสฺเสติ. กิจฺฉชีวิตกโรติ อสุขชีวิตาวโห, อิมินา ทุพฺพโล อปฺปมตฺตโก โรโค อาตงฺโก นามาติ ทสฺเสติ. อุฏฺานนฺติ สยนนิสชฺชาทิโต อุฏฺหนํ, เตน ยถา ตถา อปราปรํ สรีรสฺส ปริวตฺตนํ วทติ. ครุกนฺติ ภาริยํ อกิจฺจสิทฺธิกํ. คิลานสฺเสว กาเย พลํ น โหตีติ สมฺพนฺโธ. ลหุฏฺาเนน เจตฺถ เคลฺาภาโว ปุจฺฉิโต. เหฏฺา จตูหิ ปเทหิ อผาสุวิหาราภาวํ ปุจฺฉิตฺวาปิ อิทานิ ปุน ผาสุวิหารภาวํ ปุจฺฉติ, เตน สวิเสโส เอตฺถ ผาสุวิหาโร ปุจฺฉิโตติ วิฺายติ. อสติปิ หิ อติสยตฺถโชตเน สทฺเท อตฺถาปตฺติโต อติสยตฺโถ ลพฺภเตว ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กฺา ทาตพฺพา’’ติ. เตนาห ‘‘คมนฏฺานา’’ติอาทิ. ปุริมํ อาณาปนวจนํ, อิทํ ปน ปุจฺฉิตพฺพาการทสฺสนนฺติ อยมิเมสํ วิเสโสติ ทสฺเสติ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทินา.

๔๔๗. กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตปตฺตกาโล, สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ปเนส ตชฺชํ สรีรพลฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จ. อุปาทานํ นาม าเณน เตสํ คหณํ สลฺลกฺขณนฺติ อาห ‘‘ปฺายา’’ติอาทิ. ‘‘สฺเว คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา กาลํ, ‘‘กาเย’’ติอาทินา สมยฺจ สรูปโต ทสฺเสติ. ผริสฺสตีติ ผรณวเสน สฺสติ.

๔๔๘. เจติยรฏฺเติ เจติรฏฺเ. ย-กาเรน หิ ปทํ วฑฺเฒตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ‘‘เจติรฏฺโต อฺํ วิสุํเยเวกํ รฏฺ’’นฺติปิ วทนฺติ. ‘‘ยสฺมา มรณํ นาม ตาทิสานํ ทสพลานํ โรควเสเนว โหติ, ตสฺมา เยน โรเคน ตํ ชาตํ, ตสฺส สรูปปุจฺฉา, การณปุจฺฉา, มรณเหตุกจิตฺตสนฺตาปปุจฺฉา, ตสฺส จ สนฺตาปสฺส สพฺพโลกสาธารณตา, ตถา มรณสฺส จ อปฺปฏิกรณตา’’ติ เอวมาทินา มรณปฏิสฺุตฺตํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โภ อานนฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘โก นามา’’ติอาทินา หิ โรคํ ปุจฺฉติ, ‘‘กึ ภควา ปริภุฺชี’’ติ อิมินา การณํ, ‘‘อปิจา’’ติอาทินา จิตฺตสนฺตาปํ, ‘‘สตฺถา นามา’’ติอาทินา ตสฺส สพฺพโลกสาธารณตํ, ‘‘เอกา ทานี’’ติอาทินา มรณสฺส อปฺปฏิกรณตํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. มหาชานีติ มหาหานิ. ยตฺราติ เยน การเณน ปรินิพฺพุโต, เตน โก ทานิ อฺโ มรณา มุจฺจิสฺสตีติอาทินา โยเชตพฺพํ. อิทานีติ จ อตฺตโน มนสิการํ ปติ โวหารมตฺเตน วุตฺตํ. ลชฺชิสฺสตีติ ลชฺชา วิย ภวิสฺสติ, วิชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ. ปีตเภสชฺชานุรูปํ อาหารโภชนํ โปราณาจิณฺณนฺติ อาห ‘‘ปีต…เป… ทตฺวา’’ติ.

หุตฺวาติ ปาเสโส สนฺติกาวจรภาวสฺส วิเสสนโต. มาโร ปาปิมา วิย น รนฺธคเวสี, อุตฺตรมาณโว วิย จ น วีมํสนาธิปฺปาโย, อปิ ตุ ขลุ อุปฏฺาโก หุตฺวา สนฺติกาวจโรติ หิ วิเสเสติ. น รนฺธคเวสีติ น ฉิทฺทคเวสี. เยสุ ธมฺเมสูติ วิโมกฺขุปาเยสุ นิยฺยานิกธมฺเมสุ. ธรนฺตีติ อธุนา ติฏฺนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.

๔๔๙. อตฺถโต ปยุตฺตตาย สทฺทปโยคสฺส สทฺทปพนฺธลกฺขณานิ ตีณิ ปิฏกานิ ตทตฺถภูเตหิ สีลาทีหิ ตีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา’’ติ. สงฺขิตฺเตน กถิตนฺติ ‘‘ติณฺณํ โข มาณว ขนฺธาน’’นฺติ เอวํ คณนโต, สามฺโต จ สงฺเขเปเนว กถิตํ. ‘‘กตเมสํ ติณฺณ’’นฺติ อยํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉาเยว, น กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. มาณวสฺเสว หิ อยํ ปุจฺฉา, น เถรสฺสาติ อาห ‘‘มาณโว’’ติอาทิ. อฺตฺถ ปน อีทิเสสุ าเนสุ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาเยว ทิสฺสติ, น อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา. อิธ ปน อฏฺกถายํ เอวํ วุตฺตํ, ตเทตํ อฏฺกถาปมาณโต ปจฺเจตพฺพํ. ตทา ปวตฺตมานฺหิ ปจฺจกฺขํ กตฺวา อฏฺกถมฺปิ สงฺคหมาโรปึสุ. กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาภาเว ปนสฺส เถรสฺเสว วจนตา สิยา.

สีลกฺขนฺธวณฺณนา

๔๕๐-๔๕๓. สีลกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการี อิติสทฺโท ลุตฺโต, อตฺถนิทฺเทโส วิย สทฺทนิทฺเทโส วา, ยถารุโต จ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส…เป… ปติฏฺเปสี’’ติ อยํ ปาโ คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เตสุ ทสฺสิเตสู’’ติ, เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อุทฺเทสวเสน ทสฺสิเตสูติ อตฺโถ. ภควตา วุตฺตนเยเนวาติ สามฺผลาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๙๔) เทสิตนเยเนว, เตน อิมสฺส สุตฺตสฺส พุทฺธภาสิตภาวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ. สาสเน น สีลเมว สาโรติ อริยมคฺคสาเร ภควโต สาสเน ยถาทสฺสิตํ สีลํ สาโร เอว น โหติ สารวโต มหโต รุกฺขสฺส ปปฏิกฏฺานิกตฺตา. อฏฺานปยุตฺโต หิ เอวสทฺโท ยถาาเน น โยเชตพฺโพ. ยชฺเชวํ กสฺมา ตมิธ คหิตนฺติ อาห ‘‘เกวล’’นฺติอาทิ. ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อธิคนฺตุกามสฺส อธิฏฺานมตฺตํ ตตฺถ อปฺปติฏฺิตสฺส เตสมสมฺภวโต. วุตฺตฺหิ ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒) อถ วา สาสเน น สีลเมว สาโรติ กามฺเจตฺถ สาสเน มคฺคผลสีลสงฺขาตํ โลกุตฺตรสีลมฺปิ สารเมว, ตถาปิ น สีลกฺขนฺโธ เอว สาโร โหติ, อถ โข สมาธิกฺขนฺโธปิ ปฺากฺขนฺโธปิ สาโร เอวาติ เอวมฺเปตฺถ ยถาปยุตฺเตน เอวสทฺเทน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ปุริโมเยว ปนตฺโถ ยุตฺตตโร. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทิ. อฺมฺปิ กตฺตพฺพนฺติ เสสขนฺธทฺวยํ.

สมาธิกฺขนฺธวณฺณนา

๔๕๔. กสฺมา ปเนตฺถ เถโร สมาธิกฺขนฺธํ ปุฏฺโปิ อินฺทฺริยสํวราทิเก วิสฺสชฺเชสิ, นนุ เอวํ สนฺเต อฺํ ปุฏฺโ อฺํ พฺยากโรนฺโต อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากโรนฺโต วิย โหตีติ อีทิสี โจทนา อิธ อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถฺจ…เป… อารภี’’ติ อาห, เตเนตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโยปิ สมาธิอุปการกตํ อุปาทาย สมาธิกฺขนฺธปกฺขิกภาเวน อุทฺทิฏฺาติ ทสฺเสติ. เย เต อินฺทฺริยสํวราทโยติ สมฺพนฺโธ. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเทสนานนฺตรํ อภิฺาเทสนาย อวสโรติ กตฺวา รูปชฺฌานาเนว อาคตานิ, น อรูปชฺฌานานิ. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทิกา หิ สปริภณฺฑา ฉปิ อภิฺาโย. ยสฺมา ปน โลกิยาภิฺาโย อิชฺฌมานา อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อภิฺาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ นานนฺตริกภาวโต. เตนาห ‘‘อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺพานี’’ติ, วุตฺตนเยน เทสิตาเนว กตฺวา สํวณฺณเกหิ ปกาเสตพฺพานีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมินาว อรูปชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานเมว หิ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจติ.

๔๗๑-๔๘๐. น จิตฺเตกคฺคตามตฺตเกเนวาติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน านาานปยุตฺตสฺส เอวสทฺทสฺสานุรูปมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลกิยสมาธิกฺขนฺธสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จิตฺเตกคฺคตา…เป… อตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อริโย สมาธิกฺขนฺโธติ เอตฺถ หิ อริยสทฺโท สุทฺธมตฺตปริยาโยว, น โลกุตฺตรปริยาโย. ยถา เจตฺถ, ตถา อริโย สีลกฺขนฺโธติ เอตฺถาปิ. อิโตติ ปฺากฺขนฺธโต, โส จ อุกฺกฏฺโต อรหตฺตผลปริยาปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘อรหตฺตปริโยสาน’’นฺติอาทิ. โลกิยาภิฺาปฏิสมฺภิทาหิ วินาปิ หิ อรหตฺเต อธิคเต ‘‘นตฺเถว อุตฺตริกรณีย’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ ยทตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส สิทฺธตฺตา. อิธ ปน โลกิยาภิฺาโยปิ อาคตาเยว. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา สุภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

สุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑. เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา

เกวฏฺฏคหปติปุตฺตวตฺถุวณฺณนา

๔๘๑. เอวํ สุภสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ เกวฏฺฏสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, สุภสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส เกวฏฺฏสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… นาฬนฺทายนฺติ เกวฏฺฏสุตฺต’’นฺติ อาห. ปาวาริกสฺสาติ เอวํนามกสฺส เสฏฺิโน. อมฺพวเนติ อมฺพรุกฺขพหุเล อุปวเน. ตํ กิร โส เสฏฺิ ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏึ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิมณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺกสมฺปนฺนํ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเตสิ, ปุริมโวหาเรน ปเนส วิหาโร ‘‘ปาวาริกมฺพวน’’นฺตฺเวว วุจฺจติ. ‘‘เกวฏฺโฏ’’ ติทํ นามมตฺตํ. ‘‘เกวฏฺเฏหิ สํรกฺขิตตฺตา, เตสํ วา สนฺติเก สมฺพุทฺธตฺตา’’ติ เกจิ. คหปติปุตฺตสฺสาติ เอตฺถ กามฺเจส ตทา คหปติฏฺาเน ิโต, ปิตุ ปนสฺส อจิรกาลกตตาย ปุริมสมฺาย ‘‘คหปติปุตฺโต’’ตฺเวว โวหรียติ. เตนาห ‘‘คหปติมหาสาโล’’ติ, มหาวิภวตาย มหาสาโร คหปตีติ อตฺโถ, ร-การสฺส ปน ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาโล’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ (จูฬนิ. ๑๕; มิ. ป. ๖.๓.๗; ชา. อฏฺ. ๒.๓.๑๐๒) สทฺโธ ปสนฺโนติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน รตนตฺตยสทฺธาย สมนฺนาคโต, ตโตเยว รตนตฺตยปฺปสนฺโน. กมฺมกมฺมผลสทฺธาย วา สทฺโธ, รตนตฺตยปฺปสาทพหุลตาย ปสนฺโน. สทฺธาธิกตฺตาเยวาติ ตถาจินฺตาย เหตุวจนํ, สทฺธาธิโก หิ อุมฺมาทปฺปตฺโต วิย โหติ.

สมิทฺธาติ สมฺมเทว อิทฺธา, วิภวสมฺปตฺติยา เวปุลฺลปฺปตฺตา สมฺปุณฺณา, อากิณฺณา พหู มนุสฺสา เอตฺถาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘อํสกูเฏนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ อนฺวทฺธมาสํ, อนุมาสํ, อนุสํวจฺฉรํ วา มนุสฺสานํ ปสาทาย อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ภิกฺขุโน อาณาปนเมว สมาทิสนํ, ตํ ปน ตสฺมึ าเน ปนํ นามาติ อาห ‘‘านนฺตเร เปตู’’ติ. อุตฺตริมนุสฺสานนฺติ ปกติมนุสฺเสหิ อุตฺตริตรานํ อุตฺตมปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ฌายีนํ, อริยานฺจ. ธมฺมโตติ อธิคมธมฺมโต, ฌานาภิฺามคฺคผลธมฺมโตติ อตฺโถ, นิทฺธารเณ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ. ตโต หิ อิทฺธิปาฏิหาริยํ นิทฺธาเรติ. เอวํ อุตฺตริสทฺทํ มนุสฺสสทฺเทน เอกปทํ กตฺวา อิทานิ ปาฏิหาริยสทฺเทน สมฺพชฺฌิตพฺพํ วิสุเมว ปทํ กโรนฺโต ‘‘ทสกุสลสงฺขาตโต วา’’ติอาทิมาห. มนุสฺสธมฺมโตติ ปกติมนุสฺสธมฺมโต. ปชฺชลิตปทีโปติ ปชฺชลนฺตปทีโป. เตลสฺเนหนฺติ เตลเสจนํ. ราชคหเสฏฺิวตฺถุสฺมินฺติ ราชคหเสฏฺิโน จนฺทนปตฺตทานวตฺถุมฺหิ (จูฬว. ๒๕๒). สิกฺขาปทํ ปฺาเปสีติ ‘‘น ภิกฺขเว คิหีนํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตพฺพํ. โย ทสฺเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๕๒) วิกุพฺพนิทฺธิปฏิกฺเขปกํ อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ.

๔๘๒. คุณสมฺปตฺติโต อจาวนํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘น คุณวินาสเนนา’’ติ อิมินา. เตนาห ‘‘สีลเภท’’นฺติอาทิ. วิสหนฺโต นาม นตฺถีติ นิวาริตฏฺาเน อุสฺสหนฺโต นาม นตฺถิ. เอวมฺปิ อิมินา การณนฺตเรนายํ อุสฺสหนฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา วิสฺสาสิโก, ตสฺมา วิสฺสาสํ วฑฺเฒตฺวาติ โยชนา. วฑฺเฒตฺวาติ จ พฺรูเหตฺวา, วิภูตํ ปากฏํ กตฺวาติ อตฺโถ.

อิทฺธิปาฏิหาริยวณฺณนา

๔๘๓-๔. อาทีนวนฺติ โทสํ. กถํ เตน กตา, กตฺถ วา อุปฺปนฺนาติ อาห ‘‘ตตฺถ กิรา’’ติอาทิ. เอเกนาติ คนฺธาเรน นาม อิสินาว. เอวฺหิ ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทตีติ. คนฺธารี นาเมสา วิชฺชา จูฬคนฺธารี, มหาคนฺธารีติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ จูฬคนฺธารี นาม ติวสฺสโต โอรํ มตสตฺตานํ อุปปนฺนฏฺานชานนา วิชฺชา. วงฺคีสวตฺถุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๒๐; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑๒) เจตฺถ สาธกํ. มหาคนฺธารี นาม ตสฺส เจว ชานนา, ตทุตฺตริ จ อิทฺธิวิธาณกมฺมสฺส สาธิกา วิชฺชา. เยภุยฺเยน เหสา อิทฺธิวิธาณกิจฺจํ สาเธติ. ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทเส, กาเล จ มนฺตํ ปริชปฺเปตฺวา พหุธาปิ อตฺตานํ ทสฺเสติ, หตฺถิอาทีนิปิ ทสฺเสติ, อทสฺสนีโยปิ โหติ, อคฺคิถมฺภมฺปิ กโรติ, ชลถมฺภมฺปิ กโรติ, อากาเสปิ อตฺตานํ ทสฺเสติ, สพฺพํ อินฺทชาลสทิสํ ทฏฺพฺพํ. อฏฺโฏติ ทุกฺขิโต พาธิโต. เตนาห ‘‘ปีฬิโต’’ติ.

อาเทสนาปาฏิหาริยวณฺณนา

๔๘๕. กามํ ‘‘เจตสิก’’นฺติ อิทํ เย เจตสิ นิยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, เตสํ สาธารณวจนํ, สาธารเณ ปน คหิเต จิตฺตวิเสโส ทสฺสิโต นาม โหติ. สามฺโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺติ, ตสฺมา เจตสิกปทสฺส ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสมนสฺสโทมนสฺสํ อธิปฺเปต’’นฺติ อาห. โสมนสฺสคฺคหเณน เจตฺถ ตเทกฏฺา ราคาทโย, สทฺธาทโย จ ธมฺมา ทสฺสิตา โหนฺติ, โทมนสฺสคฺคหเณน โทสาทโย. วิตกฺกวิจารา ปน สรูเปเนว ทสฺสิตา. ปิ-สทฺทสฺส วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ สุวิฺเยฺโยติ อาห ‘‘เอวํ ตว มโน’’ติ, อิมินา ปกาเรน ตว มโน ปวตฺโตติ อตฺโถ. เกน ปกาเรนาติ วุตฺตํ ‘‘โสมนสฺสิโต วา’’ติอาทิ. ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติ อิทํ โสมนสฺสิตตาทิมตฺตทสฺสนํ, น ปน เยน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา, ตํ ทสฺสนนฺติ ตํ จิตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อิติปิ เต จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อิติสทฺโท เจตฺถ นิทสฺสนตฺโถ ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕; ๓.๙๐) วิย. เตนาห ‘‘อิทฺจิทฺจ อตฺถ’’นฺติ. ปิ-สทฺโท อิธาปิ วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ปรสฺส จินฺตํ มนติ ชานาติ เอตายาติ จินฺตามณิ น-การสฺส ณ-การํ กตฺวา, สา เอว ปุพฺพปทมนฺตเรน มณิกา. จินฺตา นาม น จิตฺเตน วินา ภวตีติ อาห ‘‘ปเรสํ จิตฺตํ ชานาตี’’ติ. ‘‘ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทเส, กาเล จ มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม, ตสฺส ทิฏฺสุตาทิวิเสสสฺชานนมุเขน จิตฺตาจารํ อนุมินนฺโต กเถตี’’ติ เกจิ. ‘‘วาจํ นิจฺฉราเปตฺวา ตตฺถ อกฺขรสลฺลกฺขณวเสน กเถตี’’ติ อปเร. สา ปน วิชฺชา ปทกุสลชาตเกน (ชา. ๑.๙.๔๙ อาทโย) ทีเปตพฺพา.

อนุสาสนีปาฏิหาริยวณฺณนา

๔๘๖. ปวตฺเตนฺตาติ ปวตฺตนกา หุตฺวา, ปวตฺตนวเสน วิตกฺเกถาติ วุตฺตํ โหติ. เอวนฺติ หิ ยถานุสิฏฺาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน, ปฏิเสธวเสน จ ปวตฺติอาการปรามสนํ, สา จ อนุสาสนี สมฺมาวิตกฺกานํ, มิจฺฉาวิตกฺกานฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ตตฺถ อานิสํสสฺส, อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํ ปวตฺตติ. อนิจฺจสฺเมว, น นิจฺจสฺํ. ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺถฺหิ เอว-การคฺคหณํ. อิธาปิ เอวํ-สทฺทสฺส อตฺโถ, ปโยชนฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทํ-คหเณปิ เอเสว นโย. ปฺจกามคุณิกราคนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ตทฺราคสฺส เจว โทสาทีนฺจ ปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา, ตปฺปหานสฺส จ ตทฺราคาทิเขปนสฺส อุปายภาวโต ทุฏฺโลหิตวิโมจนสฺส ปุพฺพทุฏฺมํสเขปนูปายตา วิย. โลกุตฺตรธมฺมเมวาติ อวธารณํ ปฏิปกฺขภาวโต สาวชฺชธมฺมนิวตฺตนปรํ ทฏฺพฺพํ ตสฺสาธิคมูปายานิสํสภูตานํ ตทฺเสํ อนวชฺชธมฺมานํ นานนฺตริกภาวโต. อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ทสฺเสติ อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยนฺติ กตฺวา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.

ปาฏิหาริยปทสฺส ปน วจนตฺถํ (อุทา. อฏฺ. ปมโพธิสุตฺตวณฺณนา; อิติวุ. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต, ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติ, ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพา. ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตุปกฺกิเลเส อฏฺงฺคคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํ. สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ. อถ วา ภควโต เจว สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. เต หิ ทิฏฺิหรณวเสน, ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติ. ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติ (สุ. นิ. ๙๘๕; จูฬนิ. ๔) ปารายนสุตฺตปเท วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตุปกฺกิเลเส จ กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตุปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ นาม ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ. ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ, มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ วา ปรสนฺตาเน ปสาทาทีนํ ปฏิปกฺขสฺส กิเลสสฺส หรณโต วุตฺตนเยน ปาฏิหาริยํ. สตตํ ธมฺมเทสนาติ สพฺพกาลํ เทเสตพฺพธมฺมเทสนา.

อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ สหาทิโยเค กรณวจนํ, เตน สทฺธึ อาจิณฺณนฺติ อตฺโถ. อิตรตฺถาปิ เอส นโย. ธมฺมเสนาปติสฺส อาจิณฺณนฺติ โยเชตพฺพํ. ตมตฺถํ ขนฺธกวตฺถุนา สาเธนฺโต ‘‘เทวทตฺเต’’ติอาทิมาห. คยาสีเสติ คยาคามสฺส อวิทูเร คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺิปาสาโณ อตฺถิ, ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺสปิ โอกาโส โหติ, ตสฺมึ ปิฏฺิปาสาเณ. ‘‘จิตฺตาจารํ ตฺวา’’ติ อิมินา อาเทสนาปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ, ‘‘ธมฺมํ เทเสสี’’ติ อิมินา อนุสาสนีปาฏิหาริยํ, ‘‘วิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา’’ติ อิมินา อิทฺธิปาฏิหาริยํ. มหานาคาติ มหาขีณาสวา อรหนฺโต. ‘‘นาโค’’ติ หิ อรหโต อธิวจนํ นตฺถิ อาคุ ปาปเมตสฺสาติ กตฺวา. ยถาห สภิยสุตฺเต

‘‘อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก,

สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,

นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติ. (สุ. นิ. ๕๒๗; มหานิ. ๘๐; จูฬนิ. ๒๗, ๑๓๙);

อฏฺกถายํ ปเนตฺถ ‘‘ธมฺมเสนาปติสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฺจสตา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. มหาโมคฺคลฺลานสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อรหตฺตผเล’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๘๖) วุตฺตํ. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกปาฬิยํ ปน ‘‘อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน อาเทสนาปาฏิหาริยานุสาสนิยา, อายสฺมตา จ มหาโมคฺคลฺลาเนน อิทฺธิปาฏิหาริยานุสาสนิยา โอวทิยมานานํ อนุสาสิยมานานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ’’ (จูฬว. ๓๔๕) อุภินฺนมฺปิ เถรานํ ธมฺมเทสนาย เตสํ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภว ทสฺสิโต, ตยิทํ วิสทิสวจนํ ทีฆภาณกานํ, ขนฺธกภาณกานฺจ มติเภเทนาติ ทฏฺพฺพํ. สงฺคาหกภาสิตา หิ อยํ ปาฬิ, อฏฺกถา จ เตเหว สงฺคหมาโรปิตา, อปิจ ปาฬิยํ อุปริมคฺคผลมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต, (ม. นิ. ๒.๓๔๓) จูฬราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๔๑๖) จาติ เวทิตพฺพํ.

‘‘อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา’’ติ สาติสยตาย วุตฺตํ. สอุปารมฺภานิ ยถาวุตฺเตน ปติรูปเกน อุปารมฺภิตพฺพโต. สโทสานิ ปราโรปิตโทสสมุจฺฉินฺทนสฺส อนุปายภาวโต. สโทสตฺตา เอว อทฺธานํ น ติฏฺนฺติ จิรกาลฏฺายีนิ น โหนฺติ. อทฺธานํ อติฏฺนโต น นิยฺยนฺตีติ ผเลน เหตุโน อนุมานํ. อนิยฺยานิกตาย หิ ตานิ อนทฺธนิยานิ. อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ วิสุทฺธิปฺปภวโต, วิสุทฺธินิสฺสยโต จ. ตโตเยว นิทฺโทสํ. น หิ ตตฺถ ปุพฺพาปรวิโรธาทิโทสสมฺภโว อตฺถิ. นิทฺโทสตฺตา เอว อทฺธานํ ติฏฺติ ปรปฺปวาทวาเตหิ, กิเลสวาเตหิ จ อนุปหนฺตพฺพโต. อทฺธานํ ติฏฺนโต นิยฺยาตีติ อิธาปิ ผเลน เหตุโน อนุมานํ. นิยฺยานิกตาย หิ ตํ อทฺธนิยํ. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต, เตน จ อุปารมฺภาทึ, อนุปารมฺภาทิฺจาติ อุภยํ ยถากฺกมํ อุภยตฺถ คารยฺหปาสํสภาวานํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติ.

ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา

๔๘๗. อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ยสฺมา มหาภูตปริเยสโก ภิกฺขุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฏิหาริเยสุ วสิปฺปตฺโต สุกุสโลปิ สมาโน มหาภูตานํ อปริเสสนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาวพุชฺฌิ, ตสฺมา ตทุภยานิ นิยฺยานาวหตฺตาภาวโต อนิยฺยานิกานีติ เตสํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ. นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ตกฺกรสฺส เอกนฺตโต นิยฺยานาวหนฺติ ตสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ.

เอวํ เอติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุสงฺคิกปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. นิยฺยานเมว หิ เอติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ตสฺส ตทตฺถภาวโต. พุทฺธานํ ปน มหนฺตภาโว อนุสงฺคิกปโยชนํ อตฺถาปตฺติยาว คนฺตพฺพโต. กีทิโส นาเมส ภิกฺขูติ อาห ‘‘โย มหาภูเต’’ติอาทิ. ปริเยสนฺโตติ อปริเยสํ นิรุชฺฌนวเสน มหาภูเต คเวสนฺโต, เตสํ อนวเสสนิโรธํ วีมํสนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. วิจริตฺวาติ ธมฺมตาย โจทิยมาโน ปริจริตฺวา. ธมฺมตาสิทฺธํ กิเรตํ, ยทิทํ ตสฺส ภิกฺขุโน ตถา วิจรณํ ยถา อภิชาติยํ มหาปถวิกมฺปาทิ. วิสฺสชฺโชกาสนฺติ วิสฺสชฺชฏฺานํ, ‘‘วิสฺสชฺชกร’’นฺติปิ ปาโ, วิสฺสชฺชกนฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ พุทฺธเมว ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขตฺตา, ตสฺเสว วิสฺสชฺชิตุํ สมตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺตภาวปฺปกาสนตฺถนฺติ สเทวเก โลเก อนฺสาธารณสฺส พุทฺธานํ มหนฺตภาวสฺส มหานุภาวตาย ทีปนตฺถํ. อิทฺจ การณนฺติ ‘‘สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน เอทิโส เอโก ภิกฺขุ ตทานุภาวปฺปกาสโก โหตี’’ติ อิมมฺปิ การณํ.

กตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, กสฺมึ าเน การณภูเตติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กึ อาคมฺมา’’ติ วุตฺตํ, กึ อารมฺมณํ ปจฺจยภูตํ อธิคนฺตฺวา อธิคมนเหตูติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กึ ปตฺตสฺสา’’ติ. กิมารมฺมณํ ปตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิรุชฺฌนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เหตุคพฺภวิเสสนเมตํ. เตติ มหาภูตา. อปฺปวตฺติวเสนาติ ปุน อนุปฺปชฺชนวเสน. สพฺพากาเรนาติ วจนตฺถลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาน-สมุฏฺานกลาปจุณฺณนานตฺเตกตฺตวินิพฺโภคา- วินิพฺโภคสภาค-วิสภาคอชฺฌตฺติกพาหิรสงฺคหปจฺจยสมนฺนาหารปจฺจยวิภาคาการโต, สสมฺภารสงฺเขปสสมฺภารวิภตฺติสลกฺขณสงฺเขปสลกฺขณวิภตฺติอาการโต จาติ สพฺเพน อากาเรน.

๔๘๘. ทิพฺพนฺติ เอตฺถ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคีภูตา หุตฺวา วิจรนฺติ, กีฬนฺติ, โชเตนฺติ จาติ เทวา, เทวโลกา. เต ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ เทวยานิโย ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙๗) เอตฺถ อนียสทฺโท กตฺวตฺเถ, ตถา อิธ กรณตฺเถติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตน เหสา’’ติอาทิ. วสํ วตฺเตนฺโตติ เอตฺถ วสวตฺตนํ นาม ยถิจฺฉิตฏฺานคมนํ. นฺติ อิทฺธิวิธาณํ. จตฺตาโร มหาราชาโน เอเตสํ อิสฺสราติ จาตุมหาราชิกา. กสฺมา ปเนส สมีเป ิตํ สเทวกโลกปชฺโชตํ ภควนฺตํ อปุจฺฉิตฺวา ทูเร เทเว อุปสงฺกมีติ โจทนมปเนติ ‘‘สมีเป ิต’’นฺติอาทินา. ‘‘เย เทวา มคฺคผลลาภิโน, เตปิ ตมตฺถํ เอกเทเสน ชาเนยฺยุํ, พุทฺธวิสโย ปนายํ ปฺโห ปุจฺฉิโต’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ชานามา’’ติ อาหํสุ. เตนาห ‘‘พุทฺธวิสเย’’ติอาทิ. น ลพฺภาติ น สกฺกา, อชฺโฌตฺถรณํ นาเมตฺถ ปุจฺฉาย นิพฺพาธนนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตี’’ติ. ‘‘หตฺถโต โมเจสฺสามา’’ติ โวหารวเสน วุตฺตํ, หนฺท นํ ทูรมปเนสฺสามาติ วุตฺตํ โหติ. อภิกฺกนฺตตราติ เอตฺถ อภิสทฺโท อติสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อติกฺกนฺตตรา’’ติ, รูปสมฺปตฺติยา เจว ปฺาปฏิภานาทิคุเณหิ จ อมฺเห อภิภุยฺย ปเรสํ กามนียตราติ อตฺโถ. ปณีตตราติ อุฬารตรา. เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมตรา’’ติ.

๔๙๑-๔๙๓. สหสฺสกฺโข ปน สกฺโก อภิสเมตาวี อาคตผโล วิฺาตสาสโน, โส กสฺมา ตํ ภิกฺขุํ อุปาเยน นิยฺโยเชสีติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทินา.

ขชฺโชปนกนฺติ รตฺตึ ชลนฺตํ ขุทฺทกกิมึ. ธมนฺโต วิยาติ มุขวาตํ เทนฺโต วิย. อตฺถิ เจวาติ เอทิโส มหาภูตปริเยสโก ปุคฺคโล นาม วิชฺชมาโน เอว ภเวยฺย, มยา อเปสิโตเยว ปจฺฉา ชานิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. ตโตติ ตถา จินฺตนโต ปรํ. อิทฺธิวิธาณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา เทวยานิยสทิโสว. ‘‘เทวยานิยมคฺโคติ วา…เป… อภิฺาาณนฺติ วา สพฺพเมตํ อิทฺธิวิธาณสฺเสว นาม’’นฺติ อิทํ ปาฬิยํ, อฏฺกถาสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคตรุฬฺหินามวเสน วุตฺตํ. สพฺพาสุปิ หิ อภิฺาสุ เทวยานิยมคฺคาทิเอกจิตฺตกฺขณิกอปฺปนาทินามํ ยถารหํ สมฺภวติ.

๔๙๔. อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตนฺติ พฺรหฺมุโน อาคมนสฺส ปุพฺพภาเค อุปฺปชฺชนกนิมิตฺตํ. อุทยโต ปุพฺพภาเคติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. อิเมติ พฺรหฺมกายิกา. เวยฺยากรเณนาติ พฺยากรเณน. อนารทฺธจิตฺโตติ อนาราธิตจิตฺโต อตุฏฺจิตฺโต. วาทนฺติ โทสํ. วิกฺเขปนฺติ วาจาย วิวิธา เขปนํ.

๔๙๕. กุหกตฺตาติ วุตฺตนเยน อภูตโต อฺเสํ วิมฺหาเปตุกามตฺตา. ‘‘คุหกตฺตา’’ติ ปิตฺวา คุยฺหิตุกามตฺตาติ อตฺถมฺปิ วทนฺติ เกจิ.

ตีรทสฺสีสกุณูปมาวณฺณนา

๔๙๗. ปเทเสนาติ เอกเทเสน, อุปาทินฺนเกน สตฺตสนฺตานปริยาปนฺเนนาติ อตฺโถ. อนุปาทินฺนเกปีติ อนินฺทฺริยพทฺเธปิ. นิปฺปเทสโตติ อนวเสสโต. ตสฺมาติ ตถา ปุจฺฉิตตฺตา, ปุจฺฉาย อยุตฺตภาวโตติ อธิปฺปาโย. ปุจฺฉามูฬฺหสฺสาติ ปุจฺฉิตุมชานนโต ปุจฺฉาย สมฺมูฬฺหสฺส. วิตถปฺโห หิ ‘‘ปุจฺฉามูฬฺโห’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มคฺคมูฬฺโห’’ติ. ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวาติ เตน กตปุจฺฉาย ปุจฺฉิตากาเร โทสํ วิภาเวตฺวา. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนฺติ ตถา สิกฺขาปิตาย อวิตถปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ. ยสฺมา วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉานุรูปํ, ปุจฺฉาสภาเคน วิสฺสชฺเชตพฺพโต, น จ ตถาคตา วิรชฺฌิตฺวา กตปุจฺฉานุรูปํ วิรชฺฌิตฺวาว วิสฺสชฺเชนฺติ, อตฺถสภาคตาย จ วิสฺสชฺชนสฺส ปุจฺฉกา ตทตฺถํ อนวพุชฺฌนฺตา สมฺมุยฺหนฺติ, ตสฺมา ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา อวิตถปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ พุทฺธานมาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. ทุวิฺาปโยติ ยถาวุตฺตการเณน ทุวิฺาเปตพฺโพ.

๔๙๘. น ปติฏฺาตีติ ปจฺจยํ กตฺวา น ปติฏฺหติ. ‘‘กตฺถา’’ติ อิทํ นิมิตฺเต ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘กึ อาคมฺมา’’ติ. อปฺปติฏฺาติ อปฺปจฺจยา, สพฺเพน สพฺพํ สมุจฺฉินฺนการณาติ อตฺโถ. อุปาทินฺนํเยวาติ อินฺทฺริยพทฺธเมว. ยสฺมา เอกทิสาภิมุขํ สนฺตานวเสน พหุธา สณฺิเต รูปปฺปพนฺเธ ทีฆสฺา, ตมุปาทาย ตโต อปฺปกํ สณฺิเต รสฺสสฺา, ตทุภยฺจ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, ตสฺมา ‘‘สณฺานวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปฺปปริมาเณ รูปสงฺฆาเต อณุสฺา, ตทุปาทาย ตโต มหติ ถูลสฺา, อิทมฺปิ ทฺวยํ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหตีติ อาห ‘‘อิมินาปี’’ติอาทิ. ‘‘ปิ-สทฺเทน เจตฺถ ‘สณฺานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ วณฺณมตฺตเมว กถิตนฺติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินาตี’’ติ วทนฺติ. วณฺณสทฺโท เหตฺถ รูปายตนปริยาโยว. สุภนฺติ สุนฺทรํ, อิฏฺนฺติ อตฺโถ. อสุภนฺติ อสุนฺทรํ, อนิฏฺนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ ปเนวํ กถิต’’นฺติ. ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ สุภาสุภนฺติ ตีสุปิ าเนสุ รูปายตนมุเขน อุปาทารูปสฺเสว คหณํ ภูตรูปานํ วิสุํ คหิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธตี’’ติ หิ ภูตรูปานิ วิสุํ คยฺหนฺติ. นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธจตุกฺกํ. ตฺหิ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, นามกรณโต จ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติ. เหฏฺา ‘‘ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว อิธ รุปฺปนฏฺเน รูปสฺาย คหิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ทีฆาทิเภท’’นฺติ อิมินา. อาทิสทฺเทน อาปาทีนฺจ สงฺคโห. ยสฺมา วา ทีฆาทิสมฺา น รูปายตนวตฺถุกาว, อถ โข ภูตรูปวตฺถุกาปิ. ตถา หิ สณฺานํ ผุสนมุเขนปิ คยฺหติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสาทิคฺคหเณน ภูตรูปมฺปิ คยฺหเตวาติ อิมมตฺถํ วิฺาเปตุํ ‘‘ทีฆาทิเภทํ รูป’’ มิจฺเจว วุตฺตํ. กึ อาคมฺมาติ กึ อธิคนฺตฺวา กิสฺส อธิคมนเหตุ. ‘‘อุปรุชฺฌตี’’ติ อิทํ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ขณนิโรธนฺติ อาห ‘‘อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตี’’ติ.

๔๙๙. ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวตีติ อนุสนฺธิวจนมตฺตํ จุณฺณิยปาํ วตฺวา เวยฺยากรณวจนภูตํ วิฺาณนฺติอาทึ สิโลกมาหาติ อธิปฺปาโย. วิฺาตพฺพนฺติ วิสิฏฺเน าเณน าตพฺพํ, สพฺพาณุตฺตเมน อริยมคฺคาเณน ปจฺจกฺขโต ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘นิพฺพานสฺเสตํ นาม’’นฺติ. นิทสฺสียเตติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิฺเยฺยํ, น นิทสฺสนํ อนิทสฺสนํ, อจกฺขุวิฺเยฺยนฺติ อตฺถํ วทนฺติ. นิทสฺสนํ วา อุปมา, ตเทตสฺส นตฺถีติ อนิทสฺสนํ. น หิ นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เอกภูตสฺส อจฺจนฺตปณีตสภาวสฺส สทิสํ นิทสฺสนํ กุโตจิ ลพฺภตีติ. ยํ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ, ตํ สงฺขตํ อุทยวยนฺเตหิ สอนฺตํ, อสงฺขตสฺส ปน นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เต อุโภปิ อนฺตา น สนฺติ, ตโต เอว นวภาวาปคมสงฺขาตา ชรตาปิ ตสฺส นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทนฺโต วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปฺปาทนฺโตติ อุปฺปาทาวตฺถา. วยนฺโตติ ภงฺคาวตฺถา. ิตสฺส อฺถตฺตนฺโตติ ชรตา วุตฺตา. อวเสสคฺคหเณน ิตาวตฺถา อนุฺาตา โหติ. ติตฺถสฺสาติ ปานติตฺถสฺส. ตตฺถ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ ‘‘ตฺหี’’ติอาทินา. ปปนฺตีติ ปกาเรน ปิวนฺติ. ตถา หิ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘ปปนฺติ เอตฺถาติ ปปนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ ปปนฺติ ปานติตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๙๙) นิรุตฺตินเยน, ยถารุตลกฺขเณน วา ป-การสฺส ภ-กาโร กโต. สพฺพโตติ สพฺพกมฺมฏฺานมุขโต. เตนาห ‘‘อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ เยน เยน มุเขนา’’ติ. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ปกาเรน ภาสนํ โชตนํ ปภา, สพฺพโต ปภา อสฺสาติ สพฺพโตปภํ, เกนจิ อนุปกฺกิลิฏฺตาย สมนฺตโต ปภสฺสรํ วิสุทฺธนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ นิพฺพาเนติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อิทํ นิพฺพานํ อาคมฺมา’’ติ อิมินา. เยน นิพฺพานมธิคตํ, ตํ สนฺตติปริยาปนฺนานํเยว อิธ อนุปฺปาทนิโรโธ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘อุปาทินฺนกธมฺมชาตํ นิรุชฺฌติ, อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติ.

ตตฺถาติ ยเทตํ ‘‘วิฺาณสฺส นิโรเธนา’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ตสฺมึ. วิฺาณํ อุทฺธรติ ตสฺส วิภชฺชิตพฺพตฺตา. จริมกวิฺาณนฺติ อรหโต จุติจิตฺตสงฺขาตํ ปรินิพฺพานจิตฺตํ. อภิสงฺขารวิฺาณนฺติ ปุฺาทิอภิสงฺขารจิตฺตํ. เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ เอตสฺมึ นิพฺพาเน เอตํ นามรูปํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิรุชฺฌติ. เตนาห ‘‘วิชฺฌาต…เป… ภาวํ ยาตี’’ติ. วิชฺฌาตทีปสิขา วิยาติ นิพฺพุตทีปสิขา วิย. ‘‘อภิสงฺขารวิฺาณสฺสาปี’’ติอาทินา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุเมว วทติ นามรูปสฺส อนวเสสโต อุปรุชฺฌนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปฺปาทวเสน อุปรุชฺฌตี’’ติ. โสตาปตฺติมคฺคาเณนาติ กตฺตริ, กรเณ วา กรณวจนํ, นิโรเธนาติ ปน เหตุมฺหิ. เอตฺถาติ นิพฺพาเน. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

๕๐๑. เอวํ เกวฏฺฏสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ โลหิจฺจสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, เกวฏฺฏสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส โลหิจฺจสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… โกสเลสูติ โลหิจฺจสุตฺต’’นฺติ อาห. สาลวติกาติ การณมนฺตเรน อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส คามสฺส นามํ. คามณิกาภาเวนาติ เกจิ. วติยาติ กณฺฏกสาขาทิวติยา. โลหิโต นาม ตสฺส กุเล ปุพฺพปุริโส, ตพฺพํสวเสน โลหิตสฺส อปจฺจํ โลหิจฺโจติ พฺราหฺมณสฺส โคตฺตโต อาคตนามํ.

๕๐๒. ‘‘กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ ปรานุกมฺปา วิรหิตตฺตา ลามกํ. น ตุ อุจฺเฉทสสฺสตานํ อฺตรสฺสาติ อาห ‘‘น ปนา’’ติอาทิ. ทิฏฺิคตนฺติ หิ ลทฺธิมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อฺถา อุจฺเฉทสสฺสตคฺคาหวินิมุตฺโต โกจิ ทิฏฺิคฺคาโห นาม นตฺถีติ เตสมฺตรํ สิยา. ‘‘อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ อิทํ มนสิ, วจสิ จ อุปฺปนฺนตาสาธารณวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘น เกวลฺจา’’ติอาทินา. โส กิร…เป… ภาสติเยวาติ จ ตสฺสา ลทฺธิยา โลเก ปากฏภาวํ วทติ. ยสฺมา ปน อตฺตโต อฺโ ปโร โหติ, ตสฺมา ยถา อนุสาสกโต อนุสาสิตพฺโพ ปโร, เอวํ อนุสาสิตพฺพโตปิ อนุสาสโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. กึ-สทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘กริสฺสตี’’ติ อนาคตกาลวจนํ, อนาคเตปิ วา เตน ตสฺส กาตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ. กุสลํ ธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ นิกฺกิเลสธมฺมํ, วิโมกฺขธมฺมนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปเรสํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ เตหิ อตฺตานํ ปริวาราเปตฺวา วิจรณํ กิมตฺถิยํ, อาสยวุทฺธสฺสปิ อนุโรเธน วินา ตํ น โหติ, ตสฺมา อตฺตนา…เป… วิหาตพฺพนฺติ วทติ. เตนาห ‘‘เอวํสมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามี’’ติ.

๕๐๔. ‘‘อิตฺถิลิงฺควเสนา’’ติ อิมินา ปุลฺลิงฺคิกสฺสปิ อตฺถสฺส อิตฺถิลิงฺคสมฺาติ ทสฺเสติ. โสติ โลหิจฺจพฺราหฺมโณ. ภาโรติ ภควโต ปริสพาหุลฺลตฺตา, อตฺตโน จ พหุกิจฺจกรณียตฺตา ครุ ทุกฺกรํ.

๕๐๘. กถาผาสุกตฺถนฺติ กถาสุขตฺถํ, สุเขน กถํ กเถตุฺเจว โสตุฺจาติ อตฺโถ. อยํ อุปาสโกติ โรสิกนฺหาปิตํ อาห. อปฺเปว นาม สิยาติ เอตฺถ ปีติวเสน อาเมฑิตํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ตํ ‘‘พุทฺธคชฺชิต’’นฺติ วุจฺจติ. ภควา หิ อีทิเสสุ าเนสุ วิเสสโต ปีติโสมนสฺสชาโต โหติ, ตสฺมา ปีติวเสน ปมํ คชฺชติ, ทุติยมฺปิ อนุคชฺชติ. กึ วิเสสํ คชฺชนมนุคชฺชนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อย’’นฺติอาทิ. อาโท ภาสนํ อลฺลาโป, สฺโเค ปเร รสฺโส. ตทุตฺตริ สห ภาสนํ สลฺลาโป.

โลหิจฺจพฺราหฺมณานุโยควณฺณนา

๕๐๙. สมุทยสฺชาตีติ อายุปฺปาโทติ อาห ‘‘โภคุปฺปาโท’’ติ. ตโตติ สาลวติกาย. ลาภนฺตรายกโรติ ธนธฺลาภสฺส อนฺตรายกโร. อนุปุพฺโพ กปิ-สทฺโท อากงฺขนตฺโถติ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺฉตี’’ติ อิมินา. อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – สาติสเยน หิเตน อนุกมฺปโก อนุคฺคณฺหนโก หิตานุกมฺปีติ. สมฺปชฺชตีติ อาเสวนลาเภน นิปฺปชฺชติ, พลวตี โหติ อวคฺคหาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิยตา โหตี’’ติ.

๕๑๐-๕๑๑. ทุติยํ อุปปตฺตินฺติ ‘‘นนุ ราชา ปเสนทิโกสโล’’ติอาทินา วุตฺตํ ทุติยํ อุปปตฺตึ านํ ยุตฺตึ. การณฺหิ ภควา อุปมามุเขน ทสฺเสติ, อิมาย จ อุปปตฺติยา ตุมฺเห เจว อฺเ จาติ โลหิจฺจมฺปิ อนฺโตกตฺวา สํเวชนํ กตํ โหติ. เย จ อิเม กุลปุตฺตา ทิพฺพา คพฺภา ปริปาเจนฺตีติ โยชนา. อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา, าณปริปากสฺส วา อภาเวน อสกฺโกนฺตา. กมฺมปเทน อตุลฺยาธิกรณตฺตา ปริปาเจนฺติ กิริยาย วิภตฺติวิปลฺลาเสน อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. เย ปน ‘‘ปริปจฺจนฺตี’’ติ กมฺมรูเปน ปนฺติ, เตสํ มเต วิภตฺติวิปลฺลาเสน ปโยชนํ นตฺถิ กมฺมกตฺตุภาวโต, อตฺโถ ปนสฺส ทุติยวิกปฺเป วุตฺตนเยน ทานาทิปุฺวิเสโส เวทิตพฺโพ. อหิตานุกมฺปาทิตา จ ตสฺส ตํสมงฺคีสตฺตวเสน โหติ. ทิวิ ภวาติ ทิพฺพา. คพฺเภนฺติ ปริปจฺจนวเสน อตฺตนิ ปพนฺเธนฺตีติ คพฺภา, เทวโลกา. ‘‘ฉนฺนํ เทวโลกาน’’นฺติ นิทสฺสนวจนเมตํ. พฺรหฺมโลกสฺสาปิ หิ ทิพฺพคพฺภภาโว ลพฺภเตว ทิพฺพวิหารเหตุกตฺตา. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ภาวนํ ภาวยมานา’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ‘‘เทวโลกคามินึ ปฏิปทํ ปูรยมานา’’ติ วตฺวา ตํ ปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ททมานา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภวนฺติ เอตฺถ ยถารุจิ สุขสมปฺปิตาติ ภวา, วิมานานิ. เทวภาวาวหตฺตา ทิพฺพา. วุตฺตนเยเนว คพฺภา. ทานาทโย เทวโลกสํวตฺตนิก ปุฺวิเสสา. ทิพฺพา ภวาติ อิธ เทวโลกปริยาปนฺนา อุปปตฺติภวา อธิปฺเปตา. ตทาวโห หิ กมฺมภโว ปุพฺเพ คหิโตติ อาห ‘‘เทวโลเก วิปากกฺขนฺธา’’ติ.

ตโยโจทนารหวณฺณนา

๕๑๓. อนิยามิเตเนวาติ อนิยมิเตเนว, ‘‘ตฺวํ เอวํ ทิฏฺิโก, เอวํ สตฺตานํ อนตฺถสฺส การโก’’ติ เอวํ อนุทฺเทสิเกเนว. สพฺพโลกปตฺถฏาย ลทฺธิยา สมุปฺปชฺชนโต ยาว ภวคฺคา อุคฺคตํ. มานนฺติ ‘‘อหเมตํ ชานามิ, อหเมตํ ปสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตํ ปณฺฑิตมานํ. ภินฺทิตฺวาติ วิธเมตฺวา, ชหาเปตฺวาติ อตฺโถ. ตโย สตฺถาเรติ อสมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโก จ อสมฺปาทิตอตฺตหิโต โอวาทกรสาวโก จ สมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโก เจติ อิเม ตโย สตฺถาเร. จตุตฺโถ ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ น โจทนารโห, ตสฺมา ‘‘ตํ เตน ปุจฺฉิโต เอว กเถสฺสามี’’ติ โจทนารเหว ตโย สตฺถาเร ปมํ ทสฺเสติ, ปจฺฉา จตุตฺถํ สตฺถารํ. กามฺเจตฺถ จตุตฺโถ สตฺถา เอโก อทุติโย อนฺสาธารโณ, ตถาปิ โส เยสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ วเสน ‘‘ธมฺมมโย กาโย’’ติ วุจฺจติ, เตสํ สมุทายภูโตปิ เต คุณาวยเว สตฺถุฏฺานิเย กตฺวา ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อยมฺปิ โข โลหิจฺจ สตฺถา’’ติ อภาสิ.

อฺาติ ย-การโลปนิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘, ๓๗; ม. นิ. ๑.๑๕๔, ๔๔๔) วิย, ตทตฺเถ เจตํ สมฺปทานวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อฺายา’’ติอาทินา. สาวกตฺตํ ปฏิชานิตฺวา ิตตฺตา เอกเทเสนสฺส สาสนํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรํ ตสฺส สาสนํ อกตฺวา’’ติ. อุกฺกมิตฺวา อุกฺกมิตฺวาติ กทาจิ ตถา กรณํ, กทาจิ ตถา อกรณฺจ สนฺธาย วิจฺฉาวจนํ, ยทิจฺฉิตํ กโรนฺตีติ อธิปฺปาโย. ปฏิกฺกมนฺติยาติ อนภิรติยา อคารเวน อปคจฺฉนฺติยา. เตน วุตฺตํ ‘‘อนิจฺฉนฺติยา’’ติอาทิ. เอกายาติ อทุติยาย อิตฺถิยา, สมฺปโยคนฺติ เมถุนธมฺมสมาโยคํ. เอโก อิจฺเฉยฺยาติ อทุติโย ปุริโส สมฺปโยคํ อิจฺเฉยฺยาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. โอสกฺกนาทิมุเขน อิตฺถิปุริสสมฺพนฺธนิทสฺสนํ เคหสฺสิตาเคหสฺสิตอเปกฺขวเสน ตสฺส สตฺถุโน สาวเกสุ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ. อติวิรตฺตภาวโต ทฏฺุมฺปิ อนิจฺฉมานํ ปรมฺมุขึ ิตํ อิตฺถึ. โลเภนาติ ปริวารํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกลาภสกฺการโลเภน. อีทิโสติ เอวํสภาโว สตฺถา. เยนาติ โลภธมฺเมน. ตตฺถ สมฺปาเทหีติ ตสฺมึ ปฏิปตฺติธมฺเม ปติฏฺิตํ กตฺวา สมฺปาเทหิ. กายวงฺกาทิวิคเมน อุชุํ กโรหิ.

๕๑๔. สสฺสรูปกานิ ติณานีติ สสฺสสทิสานิ นีวาราทิติณานิ.

๕๑๕. เอวํ โจทนํ อรหตีติ วุตฺตนเยน สาวเกสุ อปฺโปสฺสุกฺกภาวาปาทเน นิโยชนวเสน โจทนํ อรหติ, น ปโม วิย ‘‘เอวรูโป ตว โลภธมฺโม’’ติอาทินา, น จ ทุติโย วิย ‘‘อตฺตานเมว ตาว ตตฺถ สมฺปาเทหี’’ติอาทินา. กสฺมา? สมฺปาทิตอตฺตหิตตาย ตติยสฺส.

นโจทนารหสตฺถุวณฺณนา

๕๑๖. น โจทนารโหติ เอตฺถ ยสฺมา โจทนารหตา นาม สตฺถุวิปฺปฏิปตฺติยา วา สาวกวิปฺปฏิปตฺติยา วา อุภยวิปฺปฏิปตฺติยา วา โหติ, ตยิทํ สพฺพมฺปิ อิมสฺมึ สตฺถริ นตฺถิ, ตสฺมา น โจทนารโหติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสฺสวาติ ปฏิสฺสวา.

๕๑๗. มยา คหิตาย ทิฏฺิยาติ สพฺพโส อนวชฺเช อนุปวชฺเช สมฺมาปฏิปนฺเน, ปเรสฺจ สมฺมเทว สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺเต สตฺถริ อภูตโทสาโรปนวเสน มิจฺฉาคหิตาย นิรยคามินิยา ปาปทิฏฺิยา. นรกปปาตนฺติ นรกสงฺขาตํ มหาปปาตํ. ปปตนฺติ เอตฺถาติ หิ ปปาโต. ธมฺมเทสนาหตฺเถนาติ ธมฺมเทสนาสงฺขาเตน หตฺเถน. สคฺคมคฺคถเลติ สคฺคคามิมคฺคภูเต ปุฺธมฺมถเล, จาตุมหาราชิกาทิสคฺคโสตาปตฺติอาทิมคฺคสงฺขาเต วา ถเล. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๓. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

๕๑๘. เอวํ โลหิจฺจสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ เตวิชฺชสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โลหิจฺจสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส เตวิชฺชสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป… โกสเลสูติ เตวิชฺชสุตฺต’’นฺติ อาห. นามนฺติ นามมตฺตํ. ทิสาวาจีสทฺทโต ปยุชฺชมาโน เอนสทฺโท อทุรตฺเถ อิจฺฉิโต, ตปฺปโยเคน จ ปฺจมิยตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมา ‘‘อุตฺตเรนา’’ติ ปเทน อทูรตฺถโชตนํ, ปฺจมิยตฺเถ จ สามิวจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนสากฏโต อวิทูเร อุตฺตรปสฺเส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทิสาวาจีสทฺทโต ปฺจมีวจนสฺส อทูรตฺถโชตนโต อทูรตฺถํ ทสฺเสตุํ เอนสทฺเทน เอวํ วุตฺต’’นฺติ เกจิ, สตฺตมิยตฺเถ เจตํ ตติยาวจนํ ‘‘ปุพฺเพน คามํ รมณีย’’นฺติอาทีสุ วิย. ‘‘อกฺขรจินฺตกา ปน เอน-สทฺทโยเค อวธิวาจินิ ปเท อุปโยควจนํ อิจฺฉนฺติ, อตฺโถ ปน สามิวเสเนว อิจฺฉิโต, ตสฺมา อิธ สามิวจนวเสเนว วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๕๑๘) อยํ อาจริยมติ. ตรุณอมฺพรุกฺขสณฺเฑติ ตรุณมฺพรุกฺขสมูเห. รุกฺขสมุทายสฺส หิ วนสมฺา.

๕๑๙. กุลจาริตฺตาทิสมฺปตฺติยาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มนฺตชฺเฌนาภิรูปตาทิสมฺปตฺตึ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ เทเส, กุเล วา. เต นิวาสฏฺาเนน วิเสเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. มนฺตสชฺฌายกรณตฺถนฺติ อาถพฺพณมนฺตานํ สชฺฌายกรณตฺถํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อฺเสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา’’ติ. นทีตีเรติ อจิรวติยา นทิยา ตีเร.

มคฺคามคฺคกถาวณฺณนา

๕๒๐. ชงฺฆจารนฺติ จงฺกเมน, อิโต จิโต จ วิจรณํ. โส หิ ชงฺฆาสุ กิลมถวิโนทนตฺถํ จรณโต ‘‘ชงฺฆวิหาโร, ชงฺฆจาโร’’ติ จ วุตฺโต. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติ. จุณฺณมตฺติกาทิ นฺหานียสมฺภาโร. เตน วุตฺตนฺติ อุโภสุปิ อนุจงฺกมนานุวิจรณานํ ลพฺภนโต เอวํ วุตฺตํ. มคฺโค เจตฺถ พฺรหฺมโลกคมนูปายปฏิปทาภูโต อุชุมคฺโค. อิจฺฉิตฏฺานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ หิ มคฺโค, ตทฺโ อมคฺโค, อ-สทฺโท วา วุทฺธิอตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘กตมํ นุ โข’’ติอาทินา มคฺคเมว ทสฺเสติ. ปฏิปทนฺติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ.

อฺชสายโนติ อุชุมคฺคสฺส เววจนํ ปริยายทฺวยสฺส อติเรกตฺถทีปนโต ยถา ‘‘ปทฏฺาน’’นฺติ. ทุติยวิกปฺเป อฺชสสทฺโท อุชุกปริยาโย. นิยฺยาตีติ นิยฺยานิโย, โส เอว นิยฺยานิโกติ ทสฺเสติ ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติ อิมินา. นิยฺยานิโก นิยฺยาตีติ จ เอกนฺตนิยฺยานํ วุตฺตํ, คจฺฉนฺโต หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. กสฺมา มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต, นนฺเวส คมเน อพฺยาปาโรติ? สจฺจํ. ยสฺมา ปนสฺส นิยฺยาตุ-ปุคฺคลวเสน นิยฺยานภาโว ลพฺภติ, ตสฺมา นิยฺยายนฺตปุคฺคลสฺส โยนิโส ปฏิปชฺชนวเสน นิยฺยายนฺโต มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต. กโรตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทติ. ตถา อุปฺปาเทนฺโตเยว หิ ตํ ปฏิปชฺชติ นาม. สห พฺเยติ วตฺตตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตาติ วุตฺตํ ‘‘สหภาวายา’’ติ. สหภาโวติ จ สโลกตา, สมีปตา วา เวทิตพฺพา. ตถา จาห ‘‘เอกฏฺาเน ปาตุภาวายา’’ติ. สกเมวาติ อตฺตโน อาจริเยน โปกฺขรสาตินา กถิตเมว. โถเมตฺวาติ ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมฺชสายโน’’ติอาทินา ปสํสิตฺวา. ตถา ปคฺคณฺหิตฺวา. ภารทฺวาโชปิ สกเมว อตฺตโน อาจริเยน ตารุกฺเขน กถิตเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรตีติ โยชนา. เตน วุตฺตนฺติ ยถา ตถา วา อภินิวิฏฺภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตํ.

๕๒๑-๕๒๒. อนิยฺยานิกาวาติ อปฺปาฏิหาริกาว, อฺมฺสฺส วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อวิปรีตตฺถทสฺสนตฺถํ อุตฺตรรหิตา เอวาติ อตฺโถ. ตุลนฺติ มานปตฺถตุลํ. อฺมฺวาทสฺส อาทิโตว วิรุทฺธคฺคหณํ วิคฺคโห, สฺเวว วิวทนวเสน อปราปรํ อุปฺปนฺโน วิวาโทติ อาห ‘‘ปุพฺพุปฺปตฺติโก’’ติอาทิ. ทุวิโธปิ เอโสติ วิคฺคโห, วิวาโทติ ทฺวิธา วุตฺโตปิ เอโส วิโรโธ. นานาอาจริยานํ วาทโตติ นานารุจิกานํ อาจริยานํ วาทภาวโต. นานาวาโท นานาวิโธ วาโทติ กตฺวา, อธุนา ปน ‘‘นานาอาจริยานํ วาโท นานาวาโท’’ติ ปาโ.

๕๒๓. เอกสฺสาปีติ ตุมฺเหสุ ทฺวีสุ เอกสฺสาปิ. เอกสฺมินฺติ สกวาทปรวาเทสุ เอกสฺมิมฺปิ. สํสโย นตฺถีติ ‘‘มคฺโค นุ โข, น มคฺโค’’ติ วิจิกิจฺฉา นตฺถิ, อฺชสานฺชสาภาเว ปน สํสโย. เตน วุตฺตํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ เอวํ สตีติ ยทิ สพฺพตฺถ มคฺคสฺิโน, เอวํ สติ ‘‘กิสฺมึ โว วิคฺคโห’’ติ ภควา ปุจฺฉติ. อิติสทฺเทน เจตฺถ อาทฺยตฺเถน วิวาโท, นานาวาโท จ สงฺคหิโต.

๕๒๔. ‘‘อิจฺฉิตฏฺานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค, อุชุมคฺโค. ตทฺโ อมคฺโค, อ-สทฺโท วา วุทฺธิอตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ เหฏฺา วุตฺโตวายมตฺโถ. อนุชุมคฺเคติ เอตฺถาปิ อ-สทฺโท วุทฺธิอตฺโถ จ ยุชฺชติ. ตเมว วตฺถุนฺติ สพฺเพสมฺปิ พฺราหฺมณานํ มคฺคสฺส มคฺคภาวสงฺขาตํ, สกมคฺคสฺส อุชุมคฺคภาวสงฺขาตฺจ วตฺถุํ. สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต นานาอาจริเยหิ วุตฺตมคฺคา, เย ปาฬิยํ ‘‘อทฺธริยา พฺราหฺมณา’’ติอาทินา วุตฺตา. อยเมตฺถ ปาฬิอตฺโถ – อทฺธโร นาม ยฺวิเสโส, ตทุปโยคิภาวโต อทฺธริยานิ วุจฺจนฺติ ยชูนิ, ตานิ สชฺฌายนฺตีติ อทฺธริยา, ยชุเวทิโน. ติตฺติรินา นาม อิสินา กตา มนฺตาติ ติตฺติรา, เต สชฺฌายนฺตีติ ติตฺติริยา, ยชุเวทิโน เอว. ยชุเวทสาขา เหสา, ยทิทํ ติตฺติรนฺติ. ฉนฺโท วุจฺจติ วิเสสโต สามเวโท, ตํ สเรน กายนฺตีติ ฉนฺโทกา, สามเวทิโน. ‘‘ฉนฺโทคา’’ติปิ ตติยกฺขเรน ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. พหโว อิริโย โถมนา เอตฺถาติ พวฺหาริ, อิรุเวโท, ตํ อธียนฺตีติ พวฺหาริชฺฌา.

พหูนีติ เอตฺถายํ อุปมาสํสนฺทนา – ยถา เต นานามคฺคา เอกํสโต ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา ปเวสาย โหนฺติ, เอวํ พฺราหฺมเณหิ ปฺาปิยมานาปิ นานามคฺคา เอกํสโต พฺรหฺมโลกูปคมนาย พฺรหฺมุนา สหพฺยตาย โหนฺตีติ.

๕๒๕. ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา นิคฺคยฺหมานา อวชานนฺตีติ ปุพฺเพ นิทฺโทสตํ สลฺลกฺขมานา ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา สโทสภาเวน นิคฺคยฺหมานา ‘‘เนตํ มม วจน’’นฺติ อวชานนฺติ, น ปฏิชานนฺตีติ อตฺโถ.

๕๒๗-๕๒๙. เต เตวิชฺชาติ เตวิชฺชกา เต พฺราหฺมณา. เอวสทฺเทน าปิโต อตฺโถ อิธ นตฺถีติ ว-กาโร คหิโต, โส จ อนตฺถโกวาติ ทสฺเสติ ‘‘อาคมสนฺธิมตฺต’’นฺติ อิมินา, วณฺณาคเมน ปทนฺตรสนฺธิมตฺตํ กตนฺติ อตฺโถ. อนฺธปเวณีติ อนฺธปนฺติ. ‘‘ปณฺณาสสฏฺิ อนฺธา’’ติ อิทํ ตสฺสา อนฺธปเวณิยา มหโต คจฺฉคุมฺพสฺส อนุปริคมนโยคฺยตาทสฺสนํ. เอวฺหิ เต ‘‘สุจิรํ เวลํ มยํ มคฺคํ คจฺฉามา’’ติ สฺิโน โหนฺติ. อนฺธานํ ปรมฺปรสํสตฺตวจเนน ยฏฺิคาหกวิรหตา ทสฺสิตาติ วุตฺตํ ‘‘ยฏฺิคาหเกนา’’ติอาทิ. ตทุทาหรณํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เอโก กิรา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อนุปริคนฺตฺวาติ กฺจิ กาลํ อนุกฺกเมน สมนฺตโต คนฺตฺวา. กจฺฉนฺติ กจฺฉพนฺธทุสฺสกณฺณํ. ‘‘กจฺฉํ พนฺธนฺตี’’ติอาทีสุ (จูฬว. อฏฺ. ๒๘๐; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๓๔.๔๒) วิย หิ กจฺฉสทฺโท นิพฺพสนวิเสสปริยาโย. อปิจ กจฺฉนฺติ อุปกจฺฉกฏฺานํ. ‘‘สมฺพาโธ นาม อุโภ อุปกจฺฉกา มุตฺตกรณ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๐๐) วิย หิ กาเยกเทสวาจโก กจฺฉสทฺโท. จกฺขุมาติ ยฏฺิคาหกํ วทติ. ‘‘ปุริโม’’ติอาทิ ยถาวุตฺตกฺกเมน เวทิตพฺโพ. นามกฺเวาติ อตฺถาภาวโต นามมตฺตเมว, ตํ ปน ภาสิตํ เตหิ สารสฺิตมฺปิ นามมตฺตตาย อสารภาวโต นิหีนเมวาติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสติ ‘‘ลามกํเยวา’’ติ อิมินา.

๕๓๐. โยติ พฺรหฺมโลโก. ยโตติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. สามฺโชตนาย วิเสเส อวติฏฺนโต วิเสสปรามสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อุคฺคมนกาเล’’ติอาทินา ปกรณาธิคตมาห. อายาจนฺตีติ อุคฺคมนํ ปตฺเถนฺติ. กสฺมา? โลกสฺส พหุการภาวโต. ตถา โถมนาทีสุ. โสมฺโมติ สีตโล. อยํ กิร พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘ปุพฺเพพฺราหฺมณานมายาจนาย จนฺทิมสูริยา’คนฺตฺวา โลเก โอภาสํ กโรนฺตี’’ติ.

๕๓๒. อิธ ปน กึ วตฺตพฺพนฺติ อิมสฺมึ ปน อปฺปจฺจกฺขภูตสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตาย มคฺคเทสเน เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กึ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, เย ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ น สกฺโกนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยตฺถา’’ติ อิมินา ‘‘อิธา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺจามสติ.

อจิรวตีนทีอุปมากถาวณฺณนา

๕๔๒. สมภริตาติ สมฺปุณฺณา. ตโต เอว กากเปยฺยา. ปาราติ ปาริมตีร, อาลปนเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมฺโภ’’ติ วุตฺตํ. อปารนฺติ โอริมตีรํ. เอหีติ อาคจฺฉาหิ. วตาติ เอกํเสน. อถ คมิสฺสสิ, เอวํ สติ เอหีติ โยชนา. ‘‘อตฺถิเม’’ติอาทิ อวฺหานการณํ.

๕๔๔. ปฺจสีล…เป… เวทิตพฺพา ยมนิยมาทิพฺราหฺมณธมฺมานํ ตทนฺโตคธภาวโต. ตพฺพิปรีตาติ ปฺจสีลาทิวิปรีตา ปฺจเวราทโย. อินฺทนฺติ อินฺทนามกํ เทวปุตฺตํ, สกฺกํ วา. ‘‘อจิรวติยา ตีเร นิสินฺโน’’ติ อิมินา ยสฺสา ตีเร นิสินฺโน, ตเทว อุปมํ กตฺวา อาหรติ ธมฺมราชา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตาติ ทสฺเสติ. ‘‘ปุนปี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปี’’ติ วจนํ อิตรายปิ นทีอุปมาย สงฺคณฺหนตฺถํ.

๕๔๖. กามยิตพฺพฏฺเนาติ กามนียภาเวน. พนฺธนฏฺเนาติ กามยิตพฺพโต สตฺตานํ จิตฺตสฺส อาพนฺธนภาเวน. กามฺจายํ คุณสทฺโท อตฺถนฺตเรสุปิ ทิฏฺปโยโค, เตสํ ปเนตฺถ อสมฺภวโต ปาริเสสาเยน พนฺธนฏฺโเยว ยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อยมตฺถุทฺธาโร อารทฺโธ. อหตานนฺติ อโธตานํ อภินวานํ. เอตฺถาติ ขนฺธกปาฬิปเท ปฏลฏฺโติ ปฏลสทฺทสฺส, ปฏลสงฺขาโต วา อตฺโถ. คุณฏฺโติ คุณสทฺทสฺส อตฺโถ นาม. เอส นโย เสเสสุปิ. อจฺเจนฺตีติ อติกฺกมฺม ปวตฺตนฺติ. เอตฺถาติ โสมนสฺสชาตกปาฬิปเท. ทกฺขิณาติ ติรจฺฉานคเต ทานเจตนา. เอตฺถาติ ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตปเท (ม. นิ. ๓.๓๗๙) มาลาคุเณติ มาลาทาเม. เอตฺถาติ สติปฏฺาน- (ที. นิ. ๒.๓๗๘; ม. นิ. ๑.๑๐๙) ธมฺมปทปาฬิปเทสุ, (ธ. ป. ๕๓) นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ โกฏฺาสาปธานสีลาทิสุกฺกาทิสมฺปทาชิยาสุปิ ปวตฺตนโต. โหติ เจตฺถ –

‘‘คุโณ ปฏลราสานิสํเส โกฏฺาสพนฺธเน;

สีลสุกฺกาทฺยปธาเน, สมฺปทาย ชิยาย จา’’ติ.

เอเสวาติ พนฺธนฏฺโ เอว. น หิ รูปาทีนํ กาเมตพฺพภาเว วุจฺจมาเน ปฏลฏฺโ ยุชฺชติ ตถา กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตา. ราสฏฺาทีสุปิ เอเสว นโย. ปาริเสสโต ปน พนฺธนฏฺโว ยุชฺชติ. ยทคฺเคน หิ เนสํ กาเมตพฺพตา, ตทคฺเคน พนฺธนภาโวติ.

โกฏฺาสฏฺโปิ เจตฺถ ยุชฺชเตว จกฺขุวิฺเยฺยาทิโกฏฺาสภาเวน เนสํ กาเมตพฺพโต. โกฏฺาเส จ คุณสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทิคุณํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติอาทีสุ วิย.

‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺ. ๕๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๗๖) –

อาทีสุ ปน สมฺปทาฏฺโ คุณสทฺโท, โสปิ อิธ น ยุชฺชตีติ อนุทฺธโฏ.

ทสฺสนเมว อิธ วิชานนนฺติ อาห ‘‘ปสฺสิตพฺพา’’ติ. ‘‘โสตวิฺาเณน โสตพฺพา’’ติอาทิอตฺถํ ‘‘เอเตนุปาเยนา’’ติ อติทิสติ. คเวสิตาปิ ‘‘อิฏฺา’’ติ วุจฺจนฺติ, เต อิธ นาธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ มา วา’’ติ วุตฺตํ. อิจฺฉิตา เอว หิ อิธ อิฏฺา, เตนาห ‘‘อิฏฺารมฺมณภูตา’’ติ, สุขารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กามนียาติ กาเมตพฺพา. อิฏฺภาเวน มนํ อปฺปยนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ มนาปา. ปิยชาติกาติ ปิยสภาวา. อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺตานมารมฺมณํ กตฺวา. กมฺมภูเต อารมฺมเณ สติ ราโค อุปฺปชฺชตีติ ตํ การณภาเวน นิทสฺเสนฺโต ‘‘ราคุปฺปตฺติการณภูตา’’ติ อาห.

เคเธนาติ โลเภน. อภิภูตา หุตฺวา ปฺจ กามคุเณ ปริภุฺชนฺตีติ โยชนา. มุจฺฉาการนฺติ โมหนาการํ. อธิโอสนฺนาติ อธิคยฺห อชฺโฌสาย อวสนฺนา. เตน วุตฺตํ ‘‘โอคาฬฺหา’’ติ. สานนฺติ อวสานํ. ปรินิฏฺานปฺปตฺตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนวเสน ปรินิฏฺานํ อุยฺยาตา. อาทีนวนฺติ กามปริโภเค สมฺปติ, อายติฺจ โทสํ อปสฺสนฺตา. ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺโภคนิมิตฺตสํกิเลสโต นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ ปริโภคปฺา. ตทภาวโต อนิสฺสรณปฺาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทเมตฺถา’’ติอาทิมาห. ปจฺจเวกฺขณปริโภควิรหิตาติ ยถาวุตฺตปจฺจเวกฺขณาเณน ปริโภคโต วิรหิตา.

๕๔๘-๙. อาวรนฺตีติ กุสลธมฺมุปฺปตฺตึ อาทิโต วาเรนฺติ. นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติ. โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติ. ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติ. อาวรณาทีนํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสน. เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตา.

สํสนฺทนกถาวณฺณนา

๕๕๐. อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติ. ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํ. เอวํ ภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติ. เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปโยโคติ อธิปฺปาโย. จิตฺตเคลฺสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลฺสฺิเตน, อิมินา ตสฺส รูปกายเคลฺภาโว วุตฺโต โหติ. พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขน. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติ. อโตเยเวตฺถ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภาวโต’’ติ ตทุภยาภาวมตฺตเหตุวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน ตาย สิยา จิตฺตสฺส ปุริสวเส วตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉายา’’ติอาทิ. จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกา. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติ. น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย น จิตฺตวสิโก โหติ, อถ โข วสีภูตฌานาภิฺตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตี.

๕๕๒. พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปฺาเปตพฺเพ วา, ตํ ปฺเปนฺตาติ อธิปฺปาโย. อุปคนฺตฺวาติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา อุปสงฺกมิตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วา. สมตลนฺติ สฺายาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย สมตลนฺติ สฺาย. ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิย. อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสฺาย โอคาหนฺติ. ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติ. เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยน. สํสีทิตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวา. มรีจิกายาติ มิคตณฺหิกาย กตฺตุภูตาย. วฺเจตฺวาติ นทีสทิสํ ปกาสเนน วฺเจตฺวา. วายมานาติ วายมมานา, อยเมว วา ปาโ. สุกฺขตรณํ มฺเ ตรนฺตีติ สุกฺขนทีตรณํ ตรนฺติ มฺเ. อภินฺเนปิ เภทวจนเมตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เตวิชฺชา อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา สํสีทนฺติ, ตสฺมา. ยถา เตติ เต ‘‘สมตล’’นฺติ สฺาย ปงฺกํ โอติณฺณา สตฺตา หตฺถปาทาทีนํ สํภฺชนํ ปริภฺชนํ ปาปุณนฺติ ยถา. อิเธว จาติ อิมสฺมิฺจ อตฺตภาเว. สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺตีติ ฌานสุขํ วา วิปสฺสนาสาตํ วา น ลภนฺติ, กุโต มคฺคสุขํ วา นิพฺพานสาตํ วาติ อธิปฺปาโย. มคฺคทีปกนฺติ ‘‘มคฺคทีปก’’ มิจฺเจว เตหิ อภิมตํ. เตวิชฺชกนฺติ เตวิชฺชตฺถาปกํ. ปาวจนนฺติ ปกฏฺวจนสมฺมตํ ปาํ. เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานนฺติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ. อิริณนฺติ อรฺานิยา อิทํ อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อคามกํ มหารฺ’’นฺติ. อนุปโภครุกฺเขหีติ มิครุรุอาทีนมฺปิ อนุปโภคารเหหิ กึ ปกฺกาทิวิสรุกฺเขหิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ วเน. ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ มหากณฺฏกคจฺฉคหนตาย. าตีนํ พฺยสนํ วินาโส าติพฺยสนํ. เอวํ โภคสีลพฺยสเนสุปิ. โรโค เอว พฺยสติ วิพาธตีติ โรคพฺยสนํ. เอวํ ทิฏฺิพฺยสเนปิ.

๕๕๔. นนุ ชาตสทฺเทเนว อยมตฺโถ สิทฺโธติ โจทนมปเนติ ‘‘โย หี’’ติอาทินา. ชาโต หุตฺวา สํวฑฺฒิโต ชาตสํวฑฺโฒติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๕๕๔) วุตฺตํ, ชาโต จ โส สํวฑฺโฒ จาติ ชาตสํวฑฺโฒติ ปน ยุชฺชติ วิเสสนปรนิปาตตฺตา. น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ ปริจยาภาวโต. จิรนิกฺขนฺโตติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา จิรกาโล. จิรํ นิกฺขนฺตสฺส อสฺสาติ หิ จิรนิกฺขนฺโต. ‘‘ชาตสํวฑฺโฒ’’ติ ปททฺวเยน อตฺถสฺส ปริปุณฺณาภาวโต ‘‘ตเมน’’นฺติ กมฺมปทํ ‘‘ตาวเทว อวสฏ’’นฺติ ปุน วิเสเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ทนฺธายิตตฺตนฺติ วิสฺสชฺชเน มนฺทตฺตํ สณิกวุตฺติ, ตํ ปน สํสยวเสน จิรายนํ นาม โหตีติ อาห ‘‘กงฺขาวเสน จิรายิตตฺต’’นฺติ. วิตฺถายิตตฺตนฺติ สารชฺชิตตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน วิตฺถายิตตฺตํ นาม ถมฺภิตตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ถทฺธภาวคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ. อปฺปฏิหตภาวํ ทสฺเสติ ตสฺเสว อนาวรณาณภาวโต. นนฺเวตมฺปิ อนฺตรายปฏิหตํ สิยาติ อาสงฺกํ ปริหรติ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทินา. มาราวฏฺฏนาทิวเสนาติ เอตฺถ จกฺขุโมหมุจฺฉากาลาทิ สงฺคยฺหติ. น สกฺกา ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จตูสุ อนนฺตรายิกธมฺเมสุ ปริยาปนฺนภาวโต.

๕๕๕. อุอิจฺจุปสคฺคโยเค ลุมฺปสทฺโท, ลุปิสทฺโท วา อุทฺธรณตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธรตู’’ติ. อุปสคฺควิเสเสน หิ ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวุตฺติโน โหนฺติ ยถา ‘‘อาทาน’’นฺติ. ปชาสทฺโท ปกรณาธิคตตฺตา ทารกวิสโยติ อาห ‘‘พฺราหฺมณทารก’’นฺติ.

พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนาวณฺณนา

๕๕๖-๗. ‘‘อปุพฺพนฺติ อิมินา สํวณฺเณตพฺพตาการณํ ทีเปติ. ยสฺส อติสเยน พลํ อตฺถิ, โส พลวาติ วุตฺตํ ‘‘พลสมฺปนฺโน’’ติ. สงฺขํ ธเมตีติ สงฺขธมโก, สงฺขํ ธมยิตฺวา ตโต สทฺทปวตฺตโก. ‘‘พลวา’’ติอาทิวิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทุพฺพโล หี’’ติอาทิ. พลวโต ปน สงฺขสทฺโทติ สมฺพนฺโธ. อปฺปนาว วฏฺฏติ ปฏิปกฺขโต สมฺมเทว เจตโส วิมุตฺติภาวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.

ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติ ปมาณกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อวิกฺขมฺภนโต. ตถา หิ ตํ พฺรหฺมวิหารปุพฺพภาคภูตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตุํ น สกฺกา. วุตฺตวิปริยายโต ปน รูปารูปาวจรํ อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม. เตนาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ อรูปาวจเร โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน ผรณํ น ลพฺภติ, ตถา ทิสาผรณฺจ. เกจิ ปน ‘‘ตํ อาคมนวเสน ลพฺภตี’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ. น หิ พฺรหฺมวิหารนิสฺสนฺโท อารุปฺปํ, อถ โข กสิณนิสฺสนฺโท, ตสฺมา ยํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ อารุปฺปํ, ตํ อปฺปมาณกตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยํ วา สาติสยํ พฺรหฺมวิหารภาวนาย อภิสงฺขเตน สนฺตาเนน นิพฺพตฺติตํ, ยฺจ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺติโต วุฏฺาย สมาปนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานํ, ตํ อิมินา ปริยาเยน ผรณปมาณวเสน อปฺปมาณกต’’นฺติ อปเร. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมติ รูปาวจรกมฺเม จ อรูปาวจรกมฺเม จ สติ. น โอหียติ น ติฏฺตีติ กตูปจิตมฺปิ กามาวจรกมฺมํ ยถาธิคเต มหคฺคตชฺฌาเน อปริหีเน ตํ อภิภวิตฺวา ปฏิพาหิตฺวา สยํ โอหียกํ หุตฺวา ปฏิสนฺธึ ทาตุํ สมตฺถภาเว น ติฏฺติ. ‘‘น อวสิสฺสตี’’ติ เอตสฺส หิ อตฺถวจนํ ‘‘น โอหียตี’’ติ, ตเทตํ ‘‘น อวติฏฺตี’’ติ เอตสฺส วิเสสวจนํ, ปริยายวจนํ วา. เตนาห ‘‘กึ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ. ลคฺคิตุนฺติ อาวริตุํ นิเสเธตุํ. าตุนฺติ ปฏิพลํ หุตฺวา ปติฏฺาตุํ. ผริตฺวาติ ปฏิผริตฺวา. ปริยาทิยิตฺวาติ ตสฺส สามตฺถิยํ เขเปตฺวา. โอกาสํ คเหตฺวาติ วิปากทาโนกาสํ คเหตฺวา, อิมินา ‘‘ลคฺคิตุํ วา าตุํ วา’’ติ วจนเมว วิตฺถาเรตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อถ โข’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติทสฺสนํ. กมฺมสฺส ปริยาทิยนํ นาม ตสฺส วิปากุปฺปาทนํ นิเสเธตฺวา อตฺตโน วิปากุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ กามาวจรกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา. สยเมวาติ รูปารูปาวจรกมฺมเมว. พฺรหฺมสหพฺยตํ อุปเนติ อสติ ตาทิสานํ เจโตปณิธิวิเสเสติ อธิปฺปาโย. ติสฺสพฺรหฺมาทีนํ วิย หิ มหาปุฺานํ เจโตปณิธิวิเสเสน มหคฺคตกมฺมํ ปริตฺตกมฺมสฺส วิปากํ น ปฏิพาหตีติ ทฏฺพฺพํ.

อถ มหคฺคตสฺส ครุกกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตํ ลหุกกมฺมํ กถมตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ? ตีสุปิ กิร วินยคณฺิปเทสุ เอวํ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติพเลเนว ฌานํ ปริหายติ, ตโต ปริหีนฌานตฺตา ปริตฺตกมฺมํ ลทฺโธกาส’’นฺติ. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ. อิทเมตฺถ ยุตฺตตรการณํ – อสติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากปฏิพาหนสมตฺเถ ปริตฺตกมฺเม ‘‘อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา สีลสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๑.๕๐๔; สํ. นิ. ๔.๓๕๒; อ. นิ. ๘.๓๕) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปาโกกาสํ กโรตีติ. เอวํ เมตฺตาทิวิหารีติ วุตฺตนเยน อปฺปนาปตฺตานํ เมตฺตาทีนํ พฺรหฺมวิหารานํ วเสน วิหารี.

๕๕๙. ปมมุปนิธาย ทุติยํ, กิเมตํ, ยมุปนิธียตีติ วุตฺตํ ‘‘ปมเมวา’’ติอาทิ. มชฺฌิมปณฺณาสเก สงฺคีตนฺติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. ปุนปฺปุนํ สรณคมนํ ทฬฺหตรํ, มหปฺผลตรฺจ, ตสฺมา ทุติยมฺปิ สรณคมนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. กติปาหจฺจเยนาติ ทฺวีหตีหจฺจเยน. ปพฺพชิตฺวาติ สามเณรปพฺพชฺชํ คเหตฺวา. อคฺคฺสุตฺตมฺปิ (ที. นิ. ๓.๑๑๒) อมุํเยว วาเสฏฺมารพฺภ กเถสิ, นาฺนฺติ าเปตุํ ‘‘อคฺคฺสุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาคตนเยน อุปสมฺปทฺเจว อรหตฺตฺจ อลตฺถุํ ปฏิลภึสูติ อตฺโถ. ยเมตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตเทตํ สุวิฺเยฺยเมว.

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน าณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนา.

เตวิชฺชสุตฺตสํวณฺณนา นิฏฺิตา.

ตตฺริทํ สาธุวิลาสินิยา สาธุวิลาสินิตฺตสฺมึ โหติ –

พฺยฺชนฺเจว อตฺโถ จ, วินิจฺฉโย จ สพฺพถา;

สาธเกน วินา วุตฺโต, นตฺถิ เจตฺถ ยโต ตโต.

สมฺปสฺสตํ สุธีมตํ, สาธูนํ จิตฺตโตสนํ;

กโรติ วิวิธํ สายํ, เตน สาธุวิลาสินีติ.

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

สทฺธมฺเม ปาฏวตฺถาย, สาสนสฺส จ วุทฺธิยา;

วณฺณนา ยา สมารทฺธา, สีลกฺขนฺธกถาย สา.

สาธุวิลาสินี นาม, สพฺพโส ปรินิฏฺิตา;

ปณฺณาสาย สาธิกาย, ภาณวารปฺปมาณโต.

อเนกเสติภินฺโท โย, อนนฺตพลวาหโน;

สิรีปวราทินาโม, ราชา นานารฏฺิสฺสโร.

ชมฺพุทีปตเล รมฺเม, มรมฺมวิสเย อกา;

ตมฺพทีปรฏฺเ ปุรํ, อมรปุรนามกํ.

มณฺฑลาจลสามนฺตํ, เอราวตีนทิสฺสิตํ;

นานาชนานมาวาสํ, เหมปาสาทลงฺกตํ.

ตตฺราภิเสกปตฺโต โส, รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมโต;

ราชาคารมหาถูปํ, อกาสิ สมฺปสาทนํ.

อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยฺจ, ปหาย ชินสาสนํ;

วิโสเธสิ ยถาภูตํ, สตตํ ทฬฺหมานโส.

เตเนว การิเต รมฺเม, ฉายูทกสมปฺปิเต;

ทฺวิปาการปริกฺขิตฺเต, ภาวนาภิรตารเห.

มหามุนิสมฺา ยา, สมฺพุทฺธสมฺมุขา กตา;

ปฏิมา ตํปาสาทมฺหา, อุชุอาสนฺนทกฺขิเณ.

อโสการามอาราเม, ปฺจภูมิมหาลเย;

รตนภูมิกิตฺติ วฺหเย, ธมฺมปาสาทลงฺกเต.

ตถา ทกฺขิณเทวิยา, นครสมีเป กเต;

ปุพฺพุตฺตเร ชยภูมิ-กิตฺตาภิธานเกปิ จ.

ตเถวุตฺตรเทวิยา, นครพฺภนฺตเร กเต;

โสณฺณคุหถูปนฺติเก, ปริมาณกนามเก.

ตถา จ อุปราเชน, กเต นครปจฺฉิเม;

มหาคุหถูปนฺติเก, มงฺคลาวาสนามเก.

อิติ โสณฺณวิหาเรสุ, วสํเนเกสุ วารโต;

สกฺกโต สพฺพราชูนํ, ติกฺขตฺตุํ ลทฺธลฺฉโน.

าณาภิวํสธมฺมเสนาปตีติ สุวิขฺยาโต;

ทฺเววิภงฺคาทิธารณา, อุปชฺฌาจริยตํ ปตฺโต.

ลงฺกาทีปาคตานมฺปิ, ปรทีปนิวาสินํ;

ภิกฺขูนํ วาจโก ธมฺมํ, ปฏิปตฺตึ นิโยชโก.

ยํ นิสฺสาย วิโสเธสิ, สาสนํ เอส ภูปติ;

อตฺถพฺยฺชนสมฺปนฺนํ, โส’กาสิ วณฺณนํ อิมํ.

สมฺพุทฺธปรินิพฺพานา, ปฺจตาลีสเก’ทฺธเก;

ติสเต ทฺวิสหสฺเส จ, สมฺปตฺเต สา สุนิฏฺิตา.

เปฏกาลงฺการวฺหยํ, เนตฺติสํวณฺณนํ สุภํ;

อิมฺจ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ปุฺํ ปสุตํ มยา.

อฺมฺปิ เตน ปุฺเน, ปตฺวาน โพธิมุตฺตมํ;

ตารยิตฺวา พหู สตฺเต, โมเจยฺยํ ภวพนฺธนา.

สทา รกฺขนฺตุ ราชาโน, ธมฺเมเนว ปชํ อิมํ;

นิรตา ปุฺกมฺเมสุ, โชเตนฺตุ ชินสาสนํ.

อิเม จ ปาณิโน สพฺเพ, สพฺพทา นิรุปทฺทวา;

นิจฺจํ กลฺยาณสงฺกปฺปา, ปปฺโปนฺตุ อมตํ ปทนฺติ.

อิติ ทีฆนิกายฏฺกถาย สีลกฺขนฺธวคฺคสํวณฺณนาย

สาธุวิลาสินี นาม อภินวฏีกา สมตฺตา.

สีลกฺขนฺธวคฺคอภินวฏีกา นิฏฺิตา.