📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ทีฆนิกาเย

สีลกฺขนฺธวคฺคอภินวฏีกา

(ทุติโย ภาโค)

๒. สามฺผลสุตฺตวณฺณนา

ราชามจฺจกถาวณฺณนา

๑๕๐. อิทานิ สามฺผลสุตฺตสฺส สํวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ…เป… สุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนุปุพฺพปทวณฺณนาติ อนุกฺกเมน ปทวณฺณนา, ปทํ ปทํ ปติ อนุกฺกเมน วณฺณนาติ วุตฺตํ โหติ. ปุพฺเพ วุตฺตฺหิ, อุตฺตานํ วา ปทมฺตฺร วณฺณนาปิ ‘‘อนุปุพฺพปทวณฺณนา’’ ตฺเวว วุจฺจติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อปุพฺพปทวณฺณนา’’ติปิ ปนฺติ, ปุพฺเพ อวณฺณิตปทวณฺณนาติ อตฺโถ. ทุคฺคชนปทฏฺานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตฏฺเน เอวํนามกํ, น ปน นามมตฺเตนาติ อาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. นนุ มหาวคฺเค มหาโควินฺทสุตฺเต อาคโต เอส ปุโรหิโต เอว, น ราชา, กสฺมา โส ราชสทฺทวจนียภาเวน คหิโตติ? มหาโควินฺเทน ปุโรหิเตน ปริคฺคหิตมฺปิ เจตํ เรณุนา นาม มคธราเชน ปริคฺคหิตเมวาติ อตฺถสมฺภวโต เอวํ วุตฺตํ, น ปน โส ราชสทฺทวจนียภาเวน คหิโต ตสฺส ราชาภาวโต. มหาโควินฺทปริคฺคหิตภาวกิตฺตนฺหิ ตทา เรณุรฺา ปริคฺคหิตภาวูปลกฺขณํ. โส หิ ตสฺส สพฺพกิจฺจการโก ปุโรหิโต, อิทมฺปิ จ โลเก สมุทาจิณฺณํ ‘‘ราชกมฺมปสุเตน กตมฺปิ รฺา กต’’นฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มนฺธาตุรฺา เจว มหาโควินฺทํ โพธิสตฺตํ ปุโรหิตมาณาเปตฺวา เรณุรฺา จ อฺเหิ จ ราชูหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติ. เกจิ ปน ‘‘มหาโควินฺโท’’ติ มหานุภาโว เอโก ปุราตโน ราชาติ วทนฺติ. ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตา. คยฺหตีติ หิ คหํ, ราชูนํ, ราชูหิ วา คหนฺติ ราชคหํ. นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส.

อฺเเปตฺถ ปกาเรติ นครมาปเนน รฺา การิตสพฺพเคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติปิ ราชคหํ, สุสํวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหิตุกาเมน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ คหณภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, อารามรามเณยฺยตาทีหิ ราชติ, นิวาสสุขตาทินา จ สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ ปริคฺคยฺหตีติปิ ราชคหนฺติ เอทิเส ปกาเร. นามมตฺตเมว ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. โส ปน ปเทโส วิเสสฏฺานภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธกาเล, จกฺกวตฺติกาเล จา’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ อฺทาปิ กทาจิ สมฺภวโต, ‘‘นครํ โหตี’’ติ จ อิทํ อุปลกฺขณเมว มนุสฺสาวาสสฺเสว อสมฺภวโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เสสกาเล สุฺํ โหตี’’ติอาทิ. เตสนฺติ ยกฺขานํ. วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํ.

อวิเสเสนาติ วิหารภาวสามฺเน, สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺธํ วิเสสปรามสนมนฺตเรนาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, (อ. นิ. ๕.๑๐๑; ปาจิ. ๑๔๗; ปริ. ๔๔๑) ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, (ธ. ส. ๑๖๐) เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, (ที. นิ. ๓.๗๑, ๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗, ๔๕๙, ๕๐๙; ๒.๓๐๙, ๓๑๕; ๓.๒๓๐; วิภ. ๖๔๒) สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๕๙) สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺเธน วิเสสปรามสเนน ยถากฺกมํ อิริยาปถวิหาราทิวิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนํ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน ตถา วิเสสปรามสนมนฺตเรน อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติ.

สติปิ จ วุตฺตนเยน อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปเน อิธ อิริยาปถสงฺขาตวิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนเมว สมฺภวตีติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา. กสฺมา ปน สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺธสฺส วิเสสปรามสนสฺสาภาเวปิ อิธ วิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนํ สมฺภวตีติ? วิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนสฺส สทฺทนฺตรสงฺขาตวิเสสวจนสฺส อภาวโต เอว. วิเสสวจเน หิ อสติ วิเสสมิจฺฉตา วิเสโส ปโยชิตพฺโพติ. อปิจ อิริยาปถสมาโยคปริทีปนสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตา ตถาทีปนเมว สมฺภวตีติ. กสฺมา จายมตฺโถ สิทฺโธติ? ทิพฺพวิหาราทีนมฺปิ สาธารณโต. กทาจิปิ หิ อิริยาปถวิหาเรน วินา น ภวติ ตมนฺตเรน อตฺตภาวปริหรณาภาวโตติ.

อิริยนํ ปวตฺตนํ อิริยา, กายิกกิริยา, ตสฺสา ปวตฺตนุปายภาวโต ปโถติ อิริยาปโถ, านนิสชฺชาทโย. น หิ านนิสชฺชาทิอวตฺถาหิ วินา กฺจิ กายิกํ กิริยํ ปวตฺเตตุํ สกฺกา, ตสฺมา โส ตาย ปวตฺตนุปาโยติ วุจฺจติ. วิหรติ ปวตฺตติ เอเตน, วิหรณมตฺตํ วา ตนฺติ วิหาโร, โส เอว วิหาโร ตถา, อตฺถโต ปเนส านนิสชฺชาทิอาการปฺปวตฺโต จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺโธว. ทิวิ ภโว ทิพฺโพ, ตตฺถ พหุลํ ปวตฺติยา พฺรหฺมปาริสชฺชาทิเทวโลเก ภโวติ อตฺโถ, โย วา ตตฺถ ทิพฺพานุภาโว, ตทตฺถาย สํวตฺตตีติ ทิพฺโพ, อภิฺาภินีหาราทิวเสน วา มหาคติกตฺตา ทิพฺโพ, โสว วิหาโร, ทิพฺพภาวาวโห วา วิหาโร ทิพฺพวิหาโร, มหคฺคตชฺฌานานิ. เนตฺติยํ [เนตฺติ. ๘๖ (อตฺถโต สมานํ)] ปน จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนฺชวิหาราติ วิสุํ วุตฺตํ, ตํ ปน เมตฺตาชฺฌานาทีนํ พฺรหฺมวิหารตา วิย ตาสํ ภาวนาวิเสสภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺกถาสุ ปน ทิพฺพภาวาวหสามฺโต ตาปิ ‘‘ทิพฺพวิหารา’’ ตฺเวว วุตฺตา. พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมภูตา วา หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา เสฏฺภูตา วิหาราติ พฺรหฺมวิหารา, เมตฺตาชฺฌานาทิวเสน ปวตฺตา จตสฺโส อปฺปมฺาโย. อริยา อุตฺตมา, อนฺสาธารณตฺตา วา อริยานํ วิหาราติ อริยวิหารา, จตสฺโสปิ ผลสมาปตฺติโย. อิธ ปน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ, ตพฺพเสน ปวตฺตา อปฺปมฺาโย, จตุตฺถชฺฌานิกอคฺคผลสมาปตฺติ จ ภควโต ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหารา.

อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติ ตาสเมกโต อปฺปวตฺตตฺตา เอเกน วา ทฺวีหิ วา สมงฺคีภาวปริทีปนํ, ภาวโลเปนายํ ภาวปฺปธาเนน วา นิทฺเทโส. ภควา หิ โลภโทสโมหุสฺสนฺเน โลเก สกปฏิปตฺติยา เวเนยฺยานํ วินยนตฺถํ ตํ ตํ วิหาเร อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตถา หิ ยทา สตฺตา กาเมสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา กิร ภควา ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรติ เตสํ อโลภกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา กาเมสุ วิรชฺเชยฺยุ’’นฺติ. ยทา ปน อิสฺสริยตฺถํ สตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา พฺรหฺมวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโทสกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา อโทเสน โทสํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติ. ยทา ปน ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ วิวทนฺติ, ตทา อริยวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโมหกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา อโมเหน โมหํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวา อิเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สตฺตานํ วิวิธํ หิตสุขํ หรติ, อิริยาปถวิหาเรน จ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรตีติ วุตฺตํ ‘‘อฺตรวิหารสมงฺคีปริทีปน’’นฺติ.

‘‘เตนา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสํวณฺณนาย คุณทสฺสนํ, ตสฺมาติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตตฺถสมตฺถนํ วา. เตน อิริยาปถวิหาเรน วิหรตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา วทมาโน ปน วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺเฉทนตฺถโชตโก, ‘‘หรตี’’ติ เอตสฺส จ เนติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถติ าเปติ ‘‘ิโตปี’’ติอาทินา วิจฺเฉทนยนากาเรน วุตฺตตฺตา. เอวฺหิ สติ ตตฺถ กสฺส เกน วิจฺฉินฺทนํ, กถํ กสฺส นยนนฺติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาห. ‘‘โส หี’’ติอาทีติ อยมฺปิ สมฺพนฺโธ อุปปนฺโน โหติ. ยทิปิ ภควา เอเกเนว อิริยาปเถน จิรตรํ กาลํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ, ตถาปิ อุปาทินฺนกสฺส นาม สรีรสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ อิริยาปถพาธน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อปริปตนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, อปตมานํ กตฺวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ภควา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโต เวเนยฺยานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต, นานาสมาปตฺตีหิ จ กาลํ วีตินาเมนฺโต วสติ, สตฺตานํ, อตฺตโน จ วิวิธํ สุขํ หรติ, ตสฺมา วิวิธํ หรตีติ วิหรตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ ‘‘ราชคเห’’ติ วตฺวา พุทฺธานมนุรูปนิวาสฏฺานทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘อมฺพวเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมสฺสา’’ติอาทิมาห. อสฺสาติ ภควโต. ตสฺสาติ ราชคหสงฺขาตสฺส โคจรคามสฺส. ยสฺส สมีปวเสน ‘‘ราชคเห’’ติ ภุมฺมวจนํ ปวตฺตติ, โสปิ ตสฺส สมีปวเสน วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘ราชคหสมีเป อมฺพวเน’’ติ อิมินา. สมีปตฺเถติ อมฺพวนสฺส สมีปตฺเถ. เอตนฺติ ‘‘ราชคเห’’ติ วจนํ. ภุมฺมวจนนฺติ อาธารวจนํ. ภวนฺติ เอตฺถาติ หิ ภุมฺมํ, อาธาโร, ตเทว วจนํ ตถา, ภุมฺเม ปวตฺตํ วา วจนํ วิภตฺติ ภุมฺมวจนํ, เตน ยุตฺตํ ตถา, สตฺตมีวิภตฺติยุตฺตปทนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กามํ ภควา อมฺพวเนเยว วิหรติ. ตสฺสมีปตฺตา ปน โคจรคามทสฺสนตฺถํ ภุมฺมวจนวเสน ‘‘ราชคเห’’ติปิ วุตฺตํ ยถา ตํ ‘‘คงฺคายํ คาโว จรนฺติ, กูเป คคฺคกุล’’นฺติ จาติ. อเนเนว ยทิ ภควา ราชคเห วิหรติ, อถ น วตฺตพฺพํ ‘‘อมฺพวเน’’ติ. ยทิ จ อมฺพวเน, เอวมฺปิ น วตฺตพฺพํ ‘‘ราชคเห’’ติ. น หิ ‘‘ปาฏลิปุตฺเต ปาสาเท วสตี’’ติอาทีสุ วิย อิธ อธิกรณาธิกรณสฺส อภาวโต อธิกรณสฺส ทฺวยนิทฺเทโส ยุตฺโต สิยาติ โจทนา อนวกาสา กตาติ ทฏฺพฺพํ. กุมารภโต เอว โกมารภจฺโจ สกตฺถวุตฺติปจฺจเยน, นิรุตฺตินเยน วา ยถา ‘‘ภิสคฺคเมว เภสชฺช’’นฺติ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ขนฺธกปาฬิวเสน ตทตฺถํ สาเธติ. กสฺมา จ อมฺพวนํ ชีวกสมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อนุโยเคน มูลโต ปฏฺาย ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห.

โทสาภิสนฺนนฺติ วาตปิตฺตาทิวเสน อุสฺสนฺนโทสํ. วิเรเจตฺวาติ โทสปฺปโกปโต วิเวเจตฺวา. สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคนฺติ สิวิรฏฺเ ชาตํ มหคฺฆํ ทุสฺสยุคํ. ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ เอกสฺเสว ทิวสสฺส ทฺวิวาเร วา ติวาเร วา ภาเค, ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, เอกสฺมึเยว ทิวเส ทฺวิวารํ วา ติวารํ วาติ อตฺโถ. ตมฺพปฏฺฏวณฺเณนาติ ตมฺพโลหปฏฺฏวณฺเณน. สจีวรภตฺเตนาติ จีวเรน, ภตฺเตน จ. ‘‘ตํ สนฺธายา’’ติ อิมินา น ภควา อมฺพวนมตฺเตเยว วิหรติ, อถ โข เอวํ กเต วิหาเร. โส ปน ตทธิกรณตาย วิสุํ อธิกรณภาเวน น วุตฺโตติ สนฺธายภาสิตมตฺถํ ทสฺเสติ. สามฺเ หิ สติ สนฺธายภาสิตนิทฺธารณํ.

อฑฺเฒน เตฬส อฑฺฒเตฬส. ตาทิเสหิ ภิกฺขุสเตหิ. อฑฺโฒ ปเนตฺถ สตสฺเสว. เยน หิ ปยุตฺโต ตพฺภาควาจโก อฑฺฒสทฺโท, โส จ โข ปณฺณาสาว, ตสฺมา ปฺาสาย อูนานิ เตฬส ภิกฺขุสตานีติ อตฺถํ วิฺาเปตุํ ‘‘อฑฺฒสเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฑฺฒเมว สตํ สตสฺส วา อฑฺฒํ ตถา.

ราชตีติ อตฺตโน อิสฺสริยสมฺปตฺติยา ทิพฺพติ โสภติ จ. รฺเชตีติ ทานาทินา, สสฺสเมธาทินา จ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รเมติ, อตฺตนิ วา ราคํ กโรตีติ อตฺโถ. -สทฺโท เจตฺถ วิกปฺปนตฺโถ. ชนปทวาจิโน ปุถุวจนปรตฺตา ‘‘มคธาน’’นฺติ วุตฺตํ, ชนปฺปทาปเทเสน วา ตพฺพาสิกานํ คหิตตฺตา. รฺโติ ปิตุ พิมฺพิสารรฺโ. สสติ หึสตีติ สตฺตุ, เวรี, อชาโตเยว สตฺตุ อชาตสตฺตุ. ‘‘เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโ’’ติ วจเนน จ อชาตสฺส ตสฺส สตฺตุภาโว น ตาว โหติ, สตฺตุภาวสฺส ปน ตถา นิทฺทิฏฺตฺตา เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติ. อชาตสฺเสว ปน ตสฺส ‘‘รฺโ โลหิตํ ปิเวยฺย’’นฺติ เทวิยา โทหฬสฺส ปวตฺตตฺตา อชาโตเยเวส รฺโ สตฺตูติปิ วทนฺติ.

‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติ, สมตฺเถติ จ. โทหโฬติ อภิลาโส. ภาริเยติ ครุเก, อฺเสํ อสกฺกุเณยฺเย วา. อสกฺโกนฺตีติ อสกฺกุณมานา. อกเถนฺตีติ อกถยมานา สมานา. นิพนฺธิตฺวาติ วจสา พนฺธิตฺวา. สุวณฺณสตฺถเกนาติ สุวณฺณมเยน สตฺถเกน, ฆนสุวณฺณกเตนาติ อตฺโถ. อโยมยฺหิ รฺโ สรีรํ อุปเนตุํ อยุตฺตนฺติ วทนฺติ. สุวณฺณปริกฺขเตน วา อโยมยสตฺเถนาติ อตฺเถปิ อยเมวาธิปฺปาโย. พาหุํ ผาลาเปตฺวาติ โลหิตสิราเวธวเสน พาหุํ ผาลาเปตฺวา. เกวลสฺส โลหิตสฺส คพฺภินิยา ทุชฺชีรภาวโต อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิ. หฺิสฺสตีติ หฺิสฺสเต, อายตึ หนียเตติ อตฺโถ. เนมิตฺตกานํ วจนํ ตถํ วา สิยา, วิตถํ วาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปุตฺโตติ วา ธีตาติ วา น ปฺายตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตโน’’ติอาทินา อฺมฺปิ การณํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรสิ. รฺโ ภาโว รชฺชํ, รชฺชสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ โอปรชฺชํ, านนฺตรํ.

มหาติ มหตี. สมาเส วิย หิ วากฺเยปิ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทโส. ธุราติ คณสฺส ธุรภูตา, โธรยฺหา เชฏฺกาติ อตฺโถ. ธุรํ นีหรามีติ คณธุรมาวหามิ, คณพนฺธิยํ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โส น สกฺกา’’ติอาทินา ปุน จินฺตนาการํ ทสฺเสติ. อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ อหิเมขลิกกุมารวณฺณวิกุพฺพนิทฺธินา. เตนาติ อปฺปายุกภาเวน. หีติ นิปาตมตฺตํ. เตน หีติ วา อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. เตน วุตฺตํ ‘‘กุมารํ…เป… อุยฺโยเชสี’’ติ. พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อิทมตฺโถ, อิมินา ขนฺธเก อาคตนเยนาติ อตฺโถ. ปุพฺเพ โขติอาทีหิปิ ขนฺธกปาฬิเยว (จูฬว. ๓๓๙).

โปตฺถนิยนฺติ ฉุริกํ. ยํ ‘‘นขร’’นฺติปิ วุจฺจติ, ทิวา ทิวเสติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๐) ทิวสสฺสปิ ทิวา. สามฺยตฺเถ เหตํ ภุมฺมวจนํ ‘‘ทิวา ทิวสสฺสา’’ติ อฺตฺถ ทสฺสนโต. ทิวสฺส ทิวเสติปิ วฏฺฏติ อการนฺตสฺสปิ ทิวสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺตา. เนปาติกมฺปิ ทิวาสทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, มชฺฌนฺหิกเวลายนฺติ อตฺโถ. สา หิ ทิวสสฺส วิเสโส ทิวโสติ. ‘‘ภีโต’’ติอาทิ ปริยาโย, กายถมฺภเนน วา ภีโต. หทยมํสจลเนน อุพฺพิคฺโค. ‘‘ชาเนยฺยุํ วา, มา วา’’ติ ปริสงฺกาย อุสฺสงฺกี. าเต สติ อตฺตโน อาคจฺฉมานภยวเสน อุตฺรสฺโต. วุตฺตปฺปการนฺติ เทวทตฺเตน วุตฺตาการํ วิปฺปการนฺติ อปการํ อนุปการํ, วิปรีตกิจฺจํ วา. สพฺเพ ภิกฺขูติ เทวทตฺตปริสํ สนฺธายาห.

อจฺฉินฺทิตฺวาติ อปนยนวเสน วิลุมฺปิตฺวา. รชฺเชนาติ วิชิเตน. เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ ‘‘รชฺช’’นฺติ หิ วุตฺตํ, ราชภาเวน วา.

มนโส อตฺโถ อิจฺฉา มโนรโถ ร-การาคมํ, ต-การโลปฺจ กตฺวา, จิตฺตสฺส วา นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถติปิ เนรุตฺติกา วทนฺติ. สุกิจฺจการิมฺหีติ สุกิจฺจการี อมฺหิ. อวมานนฺติ อวมฺนํ อนาทรํ. มูลฆจฺจนฺติ ชีวิตา โวโรปนํ สนฺธายาห, ภาวนปุํสกเมตํ. ราชกุลานํ กิร สตฺเถน ฆาตนํ ราชูนมนาจิณฺณํ, ตสฺมา โส ‘‘นนุ ภนฺเต’’ติอาทิมาห. ตาปนเคหํ นาม อุณฺหคหาปนเคหํ, ตํ ปน ธูเมเนว อจฺฉินฺนา. เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมฆร’’นฺติ. กมฺมกรณตฺถายาติ ตาปน กมฺมกรณตฺถเมว. เกนจิ ฉาทิตตฺตา อุจฺโจ องฺโคติ อุจฺจงฺโค, ยสฺส กสฺสจิ คหณตฺถํ ปฏิจฺฉนฺโน อุนฺนตงฺโคติ อิธ อธิปฺเปโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺจงฺคํ กตฺวา ปวิสิตุํ มา เทถา’’ติ. ‘‘อุจฺฉงฺเค กตฺวา’’ติปิ ปาโ, เอวํ สติ มชฺฌิมงฺโคว, อุจฺฉงฺเค กิฺจิ คเหตพฺพํ กตฺวาติ อตฺโถ. โมฬิยนฺติ จูฬายํ ‘‘เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๑; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๕๕; อป. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา; พุ. วํ. อฏฺ. ๒๗.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา) วิย. เตนาห ‘‘โมฬึ พนฺธิตฺวา’’ติ. จตุมธุเรนาติ สปฺปิสกฺกรมธุนาฬิเกรสฺเนหสงฺขาเตหิ จตูหิ มธุเรหิ อภิสงฺขตปานวิเสเสนาติ วทนฺติ, ตํ มหาธมฺมสมาทานสุตฺตปาฬิยา (ม. นิ. ๑.๔๗๓) น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘ทธิ จ มธุ จ สปฺปิ จ ผาณิตฺจ เอกชฺฌํ สํสฏฺ’’นฺติ, (ม. นิ. ๑.๔๘๕) ตทฏฺกถายฺจ วุตฺตํ ‘‘ทธิ จ มธุ จาติ สุปริสุทฺธํ ทธิ จ สุมธุรํ มธุ จ. เอกชฺฌํ สํสฏฺนฺติ เอกโต กตฺวา มิสฺสิตํ อาลุฬิตํ. ตสฺส ตนฺติ ตสฺส ตํ จตุมธุรเภสชฺชํ ปิวโต’’ติ ‘‘อตฺตุปกฺกเมน มรณํ น ยุตฺต’’นฺติ มนสิ กตฺวา ราชา ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ยาเปติ. น หิ อริยา อตฺตานํ วินิปาเตนฺติ.

มคฺคผลสุเขนาติ มคฺคผลสุขวตา, โสตาปตฺติมคฺคผลสุขูปสฺหิเตน จงฺกเมน ยาเปตีติ อตฺโถ. หาเรสฺสามีติ อปเนสฺสามิ. วีตจฺจิเตหีติ วิคตอจฺจิเตหิ ชาลวิคเตหิ สุทฺธงฺคาเรหิ. เกนจิ สฺตฺโตติ เกนจิ สมฺมา าปิโต, โอวทิโตติ วุตฺตํ โหติ. มสฺสุกรณตฺถายาติ มสฺสุวิโสธนตฺถาย. มนํ กโรถาติ ยถา รฺโ มนํ โหติ, ตถา กโรถ. ปุพฺเพติ ปุริมภเว. เจติยงฺคเณติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชนฏฺานภูเต เจติยสฺส ภูมิตเล. นิสชฺชนตฺถายาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนตฺถาย. ปฺตฺตกฏสารกนฺติ ปฺเปตพฺพอุตฺตมกิลฺชํ. ตถาวิโธ กิลฺโช หิ ‘‘กฏสารโก’’ติ วุจฺจติ. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส กมฺมทฺวยสฺส. ตํ ปน มโนปโทสวเสเนว เตน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห –

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ. (ธ. ป. ๑; เนตฺติ. ๙๐);

ปริจารโกติ สหายโก. อเภเทปิ เภทมิว โวหาโร โลเก ปากโฏติ วุตฺตํ ‘‘ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ. เอกายปิ หิ อุปฺปาทกิริยาย อิธ เภทโวหาโร, ปฏิสนฺธิวเสน หุตฺวา, ปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตีติ วา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ปฏิสนฺธิวเสน วา ปวตฺตนสงฺขาตํ สาติสยนิพฺพตฺตนํ าเปตุํ เอกาเยว กิริยา ปททฺวเยน วุตฺตา. ตถาวจนฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺตเนเยว ทิสฺสติ ‘‘มกฺกฏโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๕) กณฺฏโก นาม…เป… นิพฺพตฺติ, (ชา. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา) มณฺฑูโก นาม…เป… นิพฺพตฺตี’’ติอาทีสุ วิย. ทฺวินฺนํ วา ปทานํ ภาวตฺถมเปกฺขิตฺวา ‘‘ยกฺโข’’ติอาทีสุ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ กตํ ปุริมาย ปจฺฉิมวิเสสนโต, ปริจารกสฺส…เป… ยกฺขสฺส ภาเวน นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ, เหตฺวตฺเถ วา เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท ยกฺขสฺส ภาวโต ปวตฺตนเหตูติ. อสฺส ปน รฺโ มหาปุฺสฺสปิ สมานสฺส ตตฺถ พหุลํ นิพฺพตฺตปุพฺพตาย จิรปริจิตนิกนฺติ วเสน ตตฺเถว นิพฺพตฺติ เวทิตพฺพา.

ตํ ทิวสเมวาติ รฺโ มรณทิวเสเยว. โขเภตฺวาติ ปุตฺตสฺเนหสฺส พลวภาวโต, ตํสหชาตปีติ เวคสฺส จ สวิปฺผารตาย ตํ สมุฏฺานรูปธมฺเมหิ ผรณวเสน สกลสรีรํ อาโลเฬตฺวา. เตนาห ‘‘อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสี’’ติ. ปิตุคุณนฺติ ปิตุโน อตฺตนิ สิเนหคุณํ. เตน วุตฺตํ ‘‘มยิ ชาเตปี’’ติอาทิ. วิสฺสชฺเชถ วิสฺสชฺเชถาติ ตุริตวเสน, โสกวเสน จ วุตฺตํ.

อนุฏฺุภิตฺวาติ อฉฑฺเฑตฺวา.

นาฬาคิริหตฺถึ มุฺจาเปตฺวาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อภิมารกปุริสเปเสนาทิปฺปกาเรนา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการตฺตยํ ปจฺจามสติ, กตฺถจิ ปน โส น ทิฏฺโ. ปฺจ วตฺถูนีติ ‘‘สาธุ ภนฺเต ภิกฺขู ยาวชีวํ อารฺิกา อสฺสู’’ติอาทินา (ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๓) วินเย วุตฺตานิ ปฺจ วตฺถูนิ. ยาจิตฺวาติ เอตฺถ ยาจนํ วิย กตฺวาติ อตฺโถ. น หิ โส ปฏิปชฺชิตุกาโม ยาจตีติ อยมตฺโถ วินเย (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๑๐) วุตฺโตเยว. สฺาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา สงฺฆเภทํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิทฺจ ตสฺส อนิกฺขิตฺตธุรตาทสฺสนวเสน วุตฺตํ, โส ปน อกเตปิ สงฺฆเภเท เตหิ สฺาเปติเยว. อุณฺหโลหิตนฺติ พลวโสกสมุฏฺิตํ อุณฺหภูตํ โลหิตํ. มหานิรเยติ อวีจินิรเย. วิตฺถารกถานโยติ อชาตสตฺตุปสาทนาทิวเสน วิตฺถารโต วตฺตพฺพาย กถาย นยมตฺตํ. กสฺมา ปเนตฺถ สา น วุตฺตา, นนุ สงฺคีติกถา วิย ขนฺธเก (จูฬว. ๓๔๓) อาคตาปิ สา วตฺตพฺพาติ โจทนาย อาห ‘‘อาคตตฺตา ปน สพฺพํ น วุตฺต’’นฺติ, ขนฺธเก อาคตตฺตา, กิฺจิมตฺตสฺส จ วจนกฺกมสฺส วุตฺตตฺตา น เอตฺถ โกจิ วิโรโธติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถานุสนฺธินา นิคมนํ.

โกสลรฺโติ ปเสนทิโกสลสฺส ปิตุ มหาโกสลรฺโ. นนุ วิเทหสฺส รฺโ ธีตา เวเทหีติ อตฺโถ สมฺภวตีติ โจทนมปเนติ ‘‘น วิเทหรฺโ’’ติ อิมินา. อถ เกนฏฺเนาติ อาห ‘‘ปณฺฑิตาธิวจนเมต’’นฺติ, ปณฺฑิตเววจนํ, ปณฺฑิตนามนฺติ วา อตฺโถ. อยํ ปน ปทตฺโถ เกน นิพฺพจเนนาติ วุตฺตํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ. วิทนฺตีติ ชานนฺติ. เวเทนาติ กรณภูเตน าเณน. ‘‘อีหตี’’ติ เอตสฺส ปวตฺตตีติปิ อตฺโถ ฏีกายํ วุตฺโต. เวเทหีติ อิธ นทาทิคโณติ อาห ‘‘เวเทหิยา’’ติ.

โสเยว อโห ตทโห, สตฺตมีวจเนน ปน ‘‘ตทหู’’ติ ปทสิทฺธิ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ทิวเส. อุปสทฺเทน วิสิฏฺโ วสสทฺโท อุปวสเนเยว, น วสนมตฺเต, อุปวสนฺจ สมาทานเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สีเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ สีเลนาติ สาสเน อริยุโปสถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนสเนนาติ อภุฺชนมตฺตสงฺขาตํ พาหิรุโปสถํ. วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถ, เตน เอกจฺจํ มโนทุจฺจริตํ, ทุสฺสีลฺยาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ โคปาลกุโปสโถ อภิชฺฌาสหคตสฺส จิตฺตสฺส วเสน วุตฺโต, นิคณฺุโปสโถ โมสวชฺชาทิวเสน. ยถาห วิสาขุโปสเถ ‘‘โส เตน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา ทิวสํ อตินาเมตี’’ติ, (อ. นิ. ๓.๗๑) ‘‘อิติ ยสฺมึ สมเย สจฺเจ สมาทเปตพฺพา, มุสาวาเท ตสฺมึ สมเย สมาทเปตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) จ อาทิ.

เอวํ อธิปฺเปตตฺถานุรูปํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถุทฺธารวเสน นิพฺพจนานุรูปํ อธิปฺเปตตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ อุโปสถสทฺเท. สมานสทฺทวจนียานํ อเนกปฺปเภทานํ อตฺถานมุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโร สมานสทฺทวจนีเยสุ วา อตฺเถสุ อธิปฺเปตสฺเสว อตฺถสฺส อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรติปิ วฏฺฏติ. อเนกตฺถทสฺสนฺหิ อธิปฺเปตตฺถสฺส อุทฺธรณตฺถเมว. นนุ จ ‘‘อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตี’’ติอาทินา อตฺถุทฺธาเร โจทนา, โสธนา จ เหฏฺา วุตฺตาเยว. อปิจ วิเสสสทฺทสฺส อวาจกภาวโต ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิสโยปิ อุโปสถสทฺโท สามฺรูโป เอว, อถ กสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิเสสวิสโย วุตฺโตติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปนตฺโถ ตาทิสํ สทฺทสามฺมนาทิยิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สมฺภวตฺถทสฺสนวเสเนว วุตฺโตติ, เอวํ สพฺพตฺถ. สีลทิฏฺิวเสน (สีลสุทฺธิวเสน ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๐) อุเปเตหิ สมคฺเคหิ วสียติ น อุฏฺียตีติ อุโปสโถ, ปาติโมกฺขุทฺเทโส. สมาทานวเสน, อธิฏฺานวเสน วา อุเปจฺจ อริยวาสาทิอตฺถาย วสิตพฺโพ อาวสิตพฺโพติ อุโปสโถ, สีลํ. อนสนาทิวเสน อุเปจฺจ วสิตพฺโพ อนุวสิตพฺโพติ อุโปสโถ, วตสมาทานสงฺขาโต อุปวาโส. นวมหตฺถิกุลปริยาปนฺเน หตฺถินาเค กิฺจิ กิริยมนเปกฺขิตฺวา ตํกุลสมฺภูตตามตฺตํ ปติ รุฬฺหิวเสเนว อุโปสโถติ สมฺา, ตสฺมา ตตฺถ นามปฺตฺติ เวทิตพฺพา. อรโย อุปคนฺตฺวา อุเสติ ทาเหตีติ อุโปสโถ, อุสสทฺโท ทาเหติปิ สทฺทวิทู วทนฺติ. ทิวเส ปน อุโปสถ สทฺทปวตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตาเยว. ‘‘สุทฺธสฺส เว สทาผคฺคู’’ติอาทีสุ สุทฺธสฺสาติ สพฺพโส กิเลสมลาภาเวน ปริสุทฺธสฺส. เวติ นิปาตมตฺตํ, พฺยตฺตนฺติ วา อตฺโถ. สทาติ นิจฺจกาลมฺปิ. ผคฺคูติ ผคฺคุณีนกฺขตฺตเมว ยุตฺตํ ภวติ, นิรุตฺตินเยน เจตสฺส สิทฺธิ. ยสฺส หิ สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ผคฺคุณมาเส อุตฺตรผคฺคุณียุตฺตทิวเส ติตฺถนฺหานํ กโรนฺตสฺส สํวจฺฉรมฺปิ กตปาปปวาหนํ โหตีติ ลทฺธิ. ตโต ตํ วิเวเจตุํ อิทํ มชฺฌิมาคมาวเร มูลปณฺณาสเก วตฺถสุตฺเต ภควตา วุตฺตํ. สุทฺธสฺสุโปสโถ สทาติ ยถาวุตฺตกิเลสมลสุทฺธิยา ปริสุทฺธสฺส อุโปสถงฺคานิ, วตสมาทานานิ จ อสมาทิยโตปิ นิจฺจกาลํ อุโปสถวาโส เอว ภวตีติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ ‘‘อภิกฺขุโก อาวาโส น คนฺตพฺโพ’’ติ นีหริตฺวา สมฺพนฺโธ. อุปวสิตพฺพทิวโสติ อุปวสนกรณทิวโส, อธิกรเณ วา ตพฺพสทฺโท ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ อฏฺกถายํ วุตฺตนิพฺพจเนน สเมติ. อนฺโตคธาวธารเณน, อฺตฺถาโปหเนน จ นิวารณํ สนฺธาย ‘‘เสสทฺวยนิวารณตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ปนฺนรเส’’ติ ปทมารพฺภ ทิวสวเสน ยถาวุตฺตนิพฺพจนํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตเนว วุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ปฺจทสนฺนํ ติถีนํ ปูรณวเสน ‘‘ปนฺนรโส’’ติ หิ ทิวโส วุตฺโต.

‘‘ตานิ เอตฺถ สนฺตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต นนฺเวตานิ อฺตฺถาปิ สนฺตีติ โจทนา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อเนน พหุโส, อติสยโต วา เอตฺถ ตทฺธิตวิสโย ปยุตฺโตติ ทสฺเสติ. จาตุมาสี, จาตุมาสินีติ จ ปจฺจยวิเสเสน อิตฺถิลิงฺเคเยว ปริยายวจนํ. ปริโยสานภูตาติ จ ปูรณภาวเมว สนฺธาย วทติ ตาย สเหว จตุมาสปริปุณฺณภาวโต. อิธาติ ปาฬิยํ. ตีหิ อากาเรหิ ปูเรตีติ ปุณฺณาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มาสปุณฺณตายา’’ติอาทินา. ตตฺถ ตทา กตฺติกมาสสฺส ปุณฺณตาย มาสปุณฺณตา. ปุริมปุณฺณมิโต หิ ปฏฺาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ ตตฺถ โวหาโร. วสฺสานสฺส อุตุโน ปุณฺณตาย อุตุปุณฺณตา. กตฺติกมาสลกฺขิตสฺส สํวจฺฉรสฺส ปุณฺณตาย สํวจฺฉรปุณฺณตา. ปุริมกตฺติกมาสโต ปภุติ ยาว อปรกตฺติกมาโส, ตาว เอโก กตฺติกสํวจฺฉโรติ เอวํ สํวจฺฉรปุณฺณตายาติ วุตฺตํ โหติ. โลกิกานํ มเตน ปน มาสวเสน สํวจฺฉรสมฺา ลกฺขิตา. ตถา จ ลกฺขณํ ครุสงฺกนฺติวเสน. วุตฺตฺหิ โชติสตฺเถ

‘‘นกฺขตฺเตน สโหทย-มตฺถํ ยาติ สูรมนฺติ;

ตสฺส สงฺกํ ตตฺร วตฺตพฺพํ, วสฺสํ มาสกเมเนวา’’ติ.

มินียติ ทิวโส เอเตนาติ มา. ตสฺส หิ คติยา ทิวโส มินิตพฺโพ ‘‘ปาฏิปโท ทุติยา, ตติยา’’ติอาทินา. เอตฺถ ปุณฺโณติ เอติสฺสา รตฺติยา สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณ. จนฺทสฺส หิ โสฬสโม ภาโค ‘‘กลา’’ติ วุจฺจติ, ตทา จ จนฺโท สพฺพาสมฺปิ โสฬสนฺนํ กลานํ วเสน ปริปุณฺโณ หุตฺวา ทิสฺสติ. เอตฺถ จ ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส’’ติ ปทานิ ทิวสวเสน วุตฺตานิ, ‘‘โกมุทิยา’’ติอาทีนิ ตเทกเทสรตฺติวเสน.

กสฺมา ปน ราชา อมจฺจปริวุโต นิสินฺโน, น เอกโกวาติ โจทนาย โสธนาเลสํ ทสฺเสตุํ ปาฬิปทตฺถเมว อวตฺวา ‘‘เอวรูปายา’’ติอาทีนิปิ วทติ. เอเตหิ จายํ โสธนาเลโส ทสฺสิโต ‘‘เอวํ รุจิยมานาย รตฺติยา ตทา ปวตฺตตฺตา ตถา ปริวุโต นิสินฺโน’’ติ. โธวิยมานทิสาภาคายาติ เอตฺถาปิ วิยสทฺโท โยเชตพฺโพ. รชตวิมานนิจฺฉริเตหีติ รชตวิมานโต นิกฺขนฺเตหิ, รชตวิมานปฺปภาย วา วิปฺผุริเตหิ. ‘‘วิสโร’’ติ อิทํ มุตฺตาวฬิอาทีนมฺปิ วิเสสนปทํ. อพฺภํ ธูโม รโช ราหูติ อิเม จตฺตาโร อุปกฺกิเลสา ปาฬินเยน (อ. นิ. ๔.๕๐; ปาจิ. ๔๔๗). ราชามจฺเจหีติ ราชกุลสมุทาคเตหิ อมจฺเจหิ. อถ วา อนุยุตฺตกราชูหิ เจว อมจฺเจหิ จาติ อตฺโถ. กฺจนาสเนติ สีหาสเน. ‘‘รฺํ ตุ เหมมาสนํ, สีหาสนมโถ วาฬพีชนิตฺถี จ จามร’’นฺติ หิ วุตฺตํ. กสฺมา นิสินฺโนติ นิสีทนมตฺเต โจทนา. เอต นฺติ กนฺทนํ, ปโพธนํ วา. อิตีติ อิมินา เหตุนา. นกฺขตฺต นฺติ กตฺติกานกฺขตฺตฉณํ. สมฺมา โฆสิตพฺพํ เอตรหิ นกฺขตฺตนฺติ สงฺฆุฏฺํ. ปฺจวณฺณกุสุเมหิ ลาเชน, ปุณฺณฆเฏหิ จ ปฏิมณฺฑิตํ ฆเรสุ ทฺวารํ ยสฺส ตเทตํ นครํ ปฺจ…เป… ทฺวารํ. ธโช วโฏ. ปฏาโก ปฏฺโฏติ สีหฬิยา วทนฺติ. ตทา กิร ปทีปุชฺชลนสีเสน กตนกฺขตฺตํ. ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตกาทีสุปิ (ชา. ๒.๑๘.๕๗) กตฺติกมาเส เอวเมว วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สมุชฺชลิตทีปมาลาลงฺกตสพฺพทิสาภาค’’นฺติ. วีถิ นาม รถิกา มหามคฺโค. รจฺฉา นาม อนิพฺพิทฺธา ขุทฺทกมคฺโค. ตตฺถ ตตฺถ นิสินฺนวเสน สมานภาเคน ปาฏิเยกฺกํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมาเนน สมภิกิณฺณนฺติ วุตฺตํ โหติ. มหาอฏฺกถายํ เอวํ วตฺวาปิ ตตฺเถว อิติ สนฺนิฏฺานํ กตนฺติ อตฺโถ.

อุทานํ อุทาหาโรติ อตฺถโต เอกํ. มานนฺติ มานปตฺตํ กตฺตุภูตํ. ฉฑฺฑนวเสน อวเสโก. โสตวเสน โอโฆ. ปีติวจนนฺติ ปีติสมุฏฺานวจนํ กมฺมภูตํ. หทยนฺติ จิตฺตํ กตฺตุภูตํ. คเหตุนฺติ พหิ อนิจฺฉรณวเสน คณฺหิตุํ, หทยนฺโตเยว เปตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ ‘‘อธิกํ หุตฺวา’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ วจนํ ปฏิคฺคาหก นิรเปกฺขํ เกวลํ อุฬาราย ปีติยา วเสน สรสโต สหสาว มุขโต นิจฺฉรติ, ตเทวิธ ‘‘อุทาน’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ.

โทเสหิ อิตา คตา อปคตาติ โทสินา ต-การสฺส น-การํ กตฺวา ยถา ‘‘กิเลเส ชิโต วิชิตาวีติ ชิโน’’ติ อาห ‘‘โทสาปคตา’’ติ. ยทิปิ สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อพฺภา ภิกฺขเว…เป… มหิกา. ธูโม รโช. ราหุ ภิกฺขเว จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลโส’’ติ, (จูฬว. ๔๔๗) ตถาปิ ตติยุปกฺกิเลสสฺส ปเภททสฺสน วเสน อฏฺกถานเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจหิ อุปกฺกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํ. อยมตฺโถ จ รมณียาทิสทฺทโยคโต ายตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. อนีย-สทฺโทปิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙๖) ทสฺเสติ ‘‘รมยตี’’ติ อิมินา. ชุณฺหาวเสน รตฺติยา สุรูปตฺตมาห ‘‘วุตฺตโทสวิมุตฺตายา’’ติอาทินา. อพฺภาทโย เจตฺถ วุตฺตโทสา. อยฺจ เหตุ ‘‘ทสฺสิตุํ ยุตฺตา’’ติ เอตฺถาปิ สมฺพชฺฌิตพฺโพ. เตน การเณน, อุตุสมฺปตฺติยา จ ปาสาทิกตา ทฏฺพฺพา. อีทิสาย รตฺติยา ยุตฺโต ทิวโส มาโส อุตุ สํวจฺฉโรติ เอวํ ทิวสมาสาทีนํ ลกฺขณา สลฺลกฺขณุปายา ภวิตุํ ยุตฺตา, ตสฺมา ลกฺขิตพฺพาติ ลกฺขณิยา, สา เอว ลกฺขฺา ย-วโต ณ-การสฺส -การาเทสวเสน ยถา ‘‘โปกฺขรฺโ สุมาปิตา’’ติ อาห ‘‘ทิวสมาสาทีน’’นฺติอาทิ.

‘‘ยํ โน ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ วจนโต สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาติ เอตฺถ ปรมตฺถสมโณ, ปรมตฺถพฺราหฺมโณ จ อธิปฺเปโต, น ปน ปพฺพชฺชามตฺตสมโณ, น จ ชาติมตฺตพฺราหฺมโณติ วุตฺตํ ‘‘สมิตปาปตายา’’ติอาทิ. พหติ ปาเป พหิ กโรตีติ พฺราหฺมโณ นิรุตฺตินเยน. พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, เอกวจเน วา วตฺตพฺเพ พหุวจนํ วจนพฺยตฺตโย วจนวิปลฺลาโสติ อตฺโถ. อิธ ปน ‘‘ปยิรุปาสต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปยิรุปาสโต’’ติ วุตฺตตฺตา พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนวเสน วจนพฺยตฺตโย ทสฺสิโต. อตฺตนิ, ครุฏฺานิเย จ หิ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยโค นิรุฬฺโห. ปยิรุปาสโตติ จ วณฺณวิปริยายนิทฺเทโส เอส ยถา ‘‘ปยิรุทาหาสี’’ติ. อยฺหิ พหุลํ ทิฏฺปโยโค, ยทิทํ ปริสทฺเท ย-การปเร วณฺณวิปริยาโย. ตถา หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ ‘‘ปริยาทีนํ รยาทิวณฺณสฺส ยราทีหิ วิปริยาโย’’ติ. นฺติ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา. อิมินา สพฺเพนปิ วจเนนาติ ‘‘รมณียา วตา’’ติอาทิวจเนน. โอภาสนิมิตฺตกมฺมนฺติ โอภาสภูตํ นิมิตฺตกมฺมํ, ปริพฺยตฺตํ นิมิตฺตกรณนฺติ อตฺโถ. มหาปราธตายาติ มหาโทสตาย.

‘‘เตน หี’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํ. เทวทตฺโต จาติ เอตฺถ -สทฺโท สมุจฺจยวเสน อตฺถุปนยเน, เตน ยถา ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตโน ปิตุ อริยสาวกสฺส สตฺถุ อุปฏฺากสฺส ฆาตเนน มหาปราโธ, เอวํ ภควโต มหานตฺถกรสฺส เทวทตฺตสฺส อปสฺสยภาเวนาปีติ อิมมตฺถํ อุปเนติ. ตสฺส ปิฏฺิฉายายาติ โวหารมตฺตํ, ตสฺส ชีวกสฺส ปิฏฺิอปสฺสเยน, ตํ ปมุขํ กตฺวา อปสฺสายาติ วุตฺตํ โหติ. วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถนฺติ วกฺขมานาย อตฺตโน กถาย อุปฺปชฺชนกวิกฺเขปสฺส ปจฺฉินฺทนตฺถํ, อนุปฺปชฺชนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตสฺสํ หี’’ติอาทิ. อสิกฺขิตานนฺติ กายวจีสํยมเน วิคตสิกฺขานํ. กุลูปเกติ กุลมุปคเต สตฺถาเร. คหิตาสารตายาติ คเหตพฺพคุณสารวิคตตาย. นิพฺพิกฺเขปนฺติ อฺเสมปนยนวิรหิตํ.

ภทฺทนฺติ อวสฺสยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรํ.

๑๕๑. อยฺจตฺโถ อิมาย ปาฬิจฺฉายาย อธิคโต, อิมมตฺถเมว วา อนฺโตคธํ กตฺวา ปาฬิยเมวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เตนาหา’’ติอาทินา. อสตฺถาปิ สมาโน สตฺถา ปฏิฺาโต เยนาติ สตฺถุปฏิฺาโต, ตสฺส อพุทฺธสฺสาปิ สมานสฺส พุทฺธปฏิฺาตสฺส ‘‘อหเมโก โลเก อตฺถธมฺมานุสาสโก’’ติ อาจริยปฏิฺาตภาวํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ. ‘‘โส กิรา’’ติอาทินา อนุสฺสุติมตฺตํ ปติ โปราณฏฺกถานโยว กิรสทฺเทน วุตฺโต. เอส นโย ปรโต มกฺขลิปทนิพฺพจเนปิ. เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโนติ เอเกนูนทาสสตํ อตฺตนา สทฺธึ อนูนทาสสตํ กตฺวา ปูรยมาโน. เอวํ ชายมาโน เจส มงฺคลทาโส ชาโต. ชาตรูเปเนวาติ มาตุกุจฺฉิโต วิชาตเวเสเนว, ยถา วา สตฺตา อนิวตฺถา อปารุตา ชายนฺติ, ตถา ชาตรูเปเนว. อุปสงฺกมนฺตีติ อุปคตา ภชนฺตา โหนฺติ. ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสีติ ตเทว นคฺครูปํ ‘‘อยเมว ปพฺพชฺชา นาม สิยา’’ติ ปพฺพชฺชํ กตฺวา อคฺคเหสิ. ปพฺพชึสูติ ตํ ปพฺพชิตมนุปพฺพชึสุ.

‘‘ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต’’ติ เอเตน ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺิวิสุทฺธสีลสามฺวเสน สํหตตฺตาติ ทสฺเสติ. อสฺส อตฺถีติ อสฺส สตฺถุปฏิฺาตสฺส ปริวารภาเวน อตฺถิ. ‘‘สงฺฆี คณี’’ติ เจทํ ปริยายวจนํ, สงฺเกตมตฺตโต นานนฺติ อาห ‘‘สฺเววา’’ติอาทิ. สฺเววาติ จ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต เอว. เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสน สงฺฆี, คหฏฺสมูหวเสน คณี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา. อเจลกวตจริยาทิ อตฺตนา ปริกปฺปิตมตฺตํ อาจาโร. ปฺาโต ปากโฏ สงฺฆีอาทิภาเวน. อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโติ อตฺถโต เอกํ. ตตฺถ ลพฺภมานาปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ ตสฺมึ สาสนิเก วิย สนฺตคุณนิคฺคูหณลกฺขณา อปฺปิจฺฉตา ลพฺภติ. ยโสติ กิตฺติสทฺโท. ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ เอวํ สมฺมตตาย ลทฺธิ ติตฺถํ นาม ‘‘สาธู’’ติ สมฺมโต, น จ สาธูหิ สมฺมโตติ อตฺถมาห ‘‘อย’’นฺติอาทินา. น หิ ตสฺส สาธูหิ สมฺมตตา ลพฺภติ. สุนฺทโร สปฺปุริโสติ ทฺวิธา อตฺโถ. อสฺสุตวโตติ อสฺสุตาริยธมฺมสฺส, กตฺตุตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ‘‘อิมานิ เม วตสมาทานานิ เอตฺตกํ กาลํ สุจิณฺณานี’’ติ พหู รตฺติโย ชานาติ. ตา ปนสฺส รตฺติโย จิรกาลภูตาติ กตฺวา ‘‘จิรํ ปพฺพชิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนฺตตฺถอฺปทตฺถสมาโส เจส ยถา ‘‘มาสชาโต’’ติ. อถ ตสฺส ปททฺวยสฺส โก วิเสโสติ เจ? จิรปพฺพชิตคฺคหเณนสฺส พุทฺธิสีลตา, รตฺตฺูคหเณน ตตฺถ สมฺปชานตา ทสฺสิตา, อยเมตสฺส วิเสโสติ. กึ ปน อตฺถํ สนฺธาย โส อมจฺโจ อาหาติ วุตฺตํ ‘‘อจิรปพฺพชิตสฺสา’’ติอาทิ. โอกปฺปนียาติ สทฺทหนียา. อทฺธานนฺติ ทีฆกาลํ. กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา ราชูนํ รชฺชานุสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถ. ‘‘อทฺธคโต’’ติ วตฺวาปิ ปุน กตํ วยคฺคหณํ โอสานวยาเปกฺขํ ปททฺวยสฺส อตฺถวิเสสสมฺภวโตติ ทสฺเสติ ‘‘ปจฺฉิมวย’’นฺติ อิมินา. อุภยนฺติ ‘‘อทฺธคโต, วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ ปททฺวยํ.

กาชโร นาม เอโก รุกฺขวิเสโส, โย ‘‘ปณฺณกรุกฺโข’’ติปิ วุจฺจติ. ทิสฺวา วิย อนตฺตมโนติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพ ปิตรา สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เทสนาย สุตปุพฺพตํ สนฺธายาห ‘‘ฌานา…เป… กาโม’’ติ. ติลกฺขณพฺภาหตนฺติ ตีหิ ลกฺขเณหิ อภิฆฏิตํ. ทสฺสเนนาติ นิทสฺสนมตฺตํ. โส หิ ทิสฺวา เตน สทฺธึ อลฺลาปสลฺลาปํ กตฺวา, ตโต อกิริยวาทํ สุตฺวา จ อนตฺตมโน อโหสิ. คุณกถายาติ อภูตคุณกถาย. เตนาห ‘‘สุฏฺุตรํ อนตฺตมโน’’ติ. ยทิ อนตฺตมโน, กสฺมา ตุณฺหี อโหสีติ โจทนํ วิโสเธติ ‘‘อนตฺตมโน สมาโนปี’’ติอาทินา.

๑๕๒. โคสาลายาติ เอวํนามเก คาเมติ วุตฺตํ. วสฺสานกาเล คุนฺนํ ปติฏฺิตสาลายาติ ปน อตฺเถ ตพฺพเสน ตสฺส นามํ สาติสยมุปปนฺนํ โหติ พหุลมนฺสาธารณตฺตา, ตถาปิ โส โปราเณหิ อนนุสฺสุโตติ เอกจฺจวาโท นาม กโต. ‘‘มา ขลีติ สามิโก อาหา’’ติ อิมินา ตถาวจนมุปาทาย ตสฺส อาขฺยาตปเทน สมฺาติ ทสฺเสติ. สฺาย หิ วตฺตุมิจฺฉาย อาขฺยาตปทมฺปิ นามิกํ ภวติ ยถา ‘‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’’ติ (มหาว. ๑๗). เสสนฺติ ‘‘โส ปณฺเณน วา’’ติอาทิวจนํ.

๑๕๓. ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทินามมิว อชิโตติ ตสฺส นามมตฺตํ. เกเสหิ วายิโต กมฺพโล ยสฺสาติปิ ยุชฺชติ. ปฏิกิฏฺตรนฺติ นิหีนตรํ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา องฺคุตฺตราคเม ติกนิปาเต มกฺขลิสุตฺต (อ. นิ. ๓.๑๓๘) มาหริ. ตนฺตาวุตานีติ ตนฺเต วีตานิ. ‘‘สีเต สีโต’’ติอาทินา ฉหากาเรหิ ตสฺส ปฏิกิฏฺตรํ ทสฺเสติ.

๑๕๔. ปกุชฺฌติ สมฺมาทิฏฺิเกสุ พฺยาปชฺชตีติ ปกุโธ. วจฺจํ กตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน โภชนํ ภุฺชิตฺวาปิ เกนจิ อสุจินา มกฺขิตฺวาปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. วาลิกาถูปํ กตฺวาติ วตสมาทานสีเสน วาลิกาสฺจยํ กตฺวา, ตถารูเป อนุปคมนียฏฺาเน ปุน วตํ สมาทาย คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ.

๑๕๖. ‘‘คณฺนกิเลโส’’ติ เอตสฺส ‘‘ปลิพุนฺธนกิเลโส’’ติ อตฺถวจนํ, สํสาเร ปริพุนฺธนกิจฺโจ เขตฺตวตฺถุปุตฺตทาราทิวิสโย ราคาทิกิเลโสติ อตฺโถ. ‘‘เอวํวาทิตายา’’ติ อิมินา ลทฺธิวเสนสฺส นามํ, น ปนตฺถโตติ ทสฺเสติ. ยาว หิ โส มคฺเคน สมุคฺฆาฏิโต, ตาว อตฺถิเยว. อยํ ปน วจนตฺโถ – ‘‘นตฺถิ มยฺหํ คณฺโ’’ติ คณฺหาตีติ นิคณฺโติ. นาฏสฺสาติ เอวํนามกสฺส.

โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา

๑๕๗. สพฺพถา ตุณฺหีภูตภาวํ สนฺธาย ‘‘เอส นาค…เป… วิยา’’ติ วุตฺตํ. สุปณฺโณติ ครุโฬ, ครุโฑ วา สกฺกฏมเตน. ‘‘ฑ-ฬาน’มวิเสโส’’ติ หิ ตตฺถ วทนฺติ. ยถาธิปฺปายํ น วตฺตตีติ กตฺวา ‘‘อนตฺโถ วต เม’’ติ วุตฺตํ. อุปสนฺตสฺสาติ สพฺพถา สฺเมน อุปสมํ คตสฺส. ชีวกสฺส ตุณฺหีภาโว มม อธิปฺปายสฺส มทฺทนสทิโส, ตสฺมา ตเทว ตุณฺหีภาวํ ปุจฺฉิตฺวา กถาปเนน มม อธิปฺปาโย สมฺปาเทตพฺโพติ อยเมตฺถ รฺโ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หตฺถิมฺหิ โข ปนา’’ติอาทิมาห. กินฺติ การณปุจฺฉายํ นิปาโตติ ทสฺเสติ ‘‘เกน การเณนา’’ติ อิมินา, เยน ตุวํ ตุณฺหี, กึ ตํ การณนฺติ วา อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวํ การณํ อุทฺธริตฺวา อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยถา เอเตสนฺติ เอเตสํ กุลูปโก อตฺถิ ยถา, อิเมสํ นุ โข ติณฺณํ การณานํ อฺตเรน การเณน ตุณฺหี ภวสีติ ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.

กถาเปตีติ กถาเปตุกาโม โหติ. ปฺจปติฏฺิเตนาติ เอตฺถ ปฺจหิ องฺเคหิ อภิมุขํ ิเตนาติ อตฺโถ, ปาทชาณุ กปฺปร หตฺถ สีสสงฺขาตานิ ปฺจ องฺคานิ สมํ กตฺวา โอนาเมตฺวา อภิมุขํ ิเตน ปมํ วนฺทิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ยมฺปิ วทนฺติ ‘‘นวกตเรนุปาลิ ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน อิเม ปฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’ติอาทิกํ (ปริ. ๔๖๙) วินยปาฬิมาหริตฺวา เอกํสกรณอฺชลิปคฺคหณปาทสมฺพาหนเปมคารวุปฏฺาปนวเสน ปฺจปติฏฺิตวนฺทนา’’ติ, ตเมตฺถานธิปฺเปตํ ทูรโต วนฺทเน ยถาวุตฺตปฺจงฺคสฺส อปริปุณฺณตฺตา. วนฺทนา เจตฺถ ปณมนา อฺชลิปคฺคหณกรปุฏสมาโยโค. ‘‘ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา’’ติ จ กายปณาโม วุตฺโต, ‘‘มม สตฺถุโน’’ติอาทินา ปน วจีปณาโม, ตทุภยปุเรจรานุจรวเสน มโนปณาโมติ. กามํ สพฺพาปิ ตถาคตสฺส ปฏิปตฺติ อนฺสาธารณา อจฺฉริยพฺภุตรูปาว, ตถาปิ คพฺโภกฺกนฺติ อภิชาติ อภินิกฺขมน อภิสมฺโพธิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๓.๓๐) ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนานิ สเทวเก โลเก อติวิย สุปากฏานิ, น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ตานิเยเวตฺถ อุทฺธฏานิ.

อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ. อถ วา อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโตติ อิตฺถมฺภูโต, ตาทิโสติ อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, ตเทวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมึ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถ. อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ หิ อภิสทฺโท ปธานวเสน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก กมฺมปฺปวจนีโย อภิภวิตฺวา อุคฺคมนกิริยาปการสฺส ทีปนโต, เตน ปโยคโต ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถ สมานมฺปิ อปฺปธานวเสน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน ภควโตติ อตฺโถ’’ติ. นนุ จ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ อภิสทฺโท อปฺปยุตฺโต, กถเมตฺถ ตํปโยคโต อุปโยควจนํ สิยาติ? อตฺถโต ปยุตฺตตฺตา. อตฺถสทฺทปโยเคสุ หิ อตฺถปโยโคเยว ปธาโนติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทปโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺตํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโต’’ติ อภิสทฺทปโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตนฺติ. ยถา หิ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตุวิสเย, มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ, สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส, สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานโชตเกน กมฺมปฺปวจนีเยน อภิสทฺเทน ปโยคโต อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ สามิอตฺเถ สามิวจนปฺปสงฺเค ยถา จ ตตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตุวิสเย, มาตุ สมฺพนฺธี วา สาธุตฺตปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิฺายติ, เอวมิธาปิ ‘‘ภควโต สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ‘‘มาตร’’นฺติ วจนํ วิย ‘‘ภควนฺต’’นฺติ วจนํ, สาธุสทฺโท วิย อุคฺคตสทฺโท เวทิตพฺโพ.

กลฺยาโณติ ภทฺทโก. กลฺยาณภาโว จสฺส กลฺยาณคุณวิสยตายาติ อาห ‘‘กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต’’ติ, กลฺยาเณหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ตพฺพิสยตาย ยุตฺโตติ อตฺโถ. ตํ วิสยตา เหตฺถ สมนฺนาคโม, กลฺยาณคุณวิสยตาย ตนฺนิสฺสิโตติ อธิปฺปาโย. เสฏฺโติ ปริยายวจเนปิ เอเสว นโย. เสฏฺคุณวิสยตา เอว หิ กิตฺติสทฺทสฺส เสฏฺตา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺํ, ภควาติ วจนมุตฺตม’’นฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๒; ปารา. อฏฺ. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; อุทา. อฏฺ. ๑; อิติวุ. อฏฺ. นิทานวณฺณนา; มหานิ. อฏฺ. ๔๙) วิย. ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา คุณานํ สํกิตฺตนโต, สทฺทนียโต จ วณฺโณเยว กิตฺติสทฺโท นามาติ อาห ‘‘กิตฺติเยวา’’ติ. วณฺโณ เอว หิ กิตฺเตตพฺพโต กิตฺติ, สทฺทนียโต สทฺโทติ จ วุจฺจติ. กิตฺติปริยาโย หิ สทฺทสทฺโท ยถา ‘‘อุฬารสทฺทา อิสโย, คุณวนฺโต ตปสฺสิโน’’ติ. กิตฺติวเสน ปวตฺโต สทฺโท กิตฺติสทฺโทติ ภินฺนาธิกรณตํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติโฆโส’’ติ อิมินา. กิตฺติสทฺโท เหตฺถ ถุติปริยาโย กิตฺตนมภิตฺถวนํ กิตฺตีติ. ถุติวเสน ปวตฺโต โฆโส ถุติโฆโส, อภิตฺถวุทาหาโรติ อตฺโถ. อภิสทฺโท อภิภวเน, อภิภวนฺเจตฺถ อชฺโฌตฺถรณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌตฺถริตฺวา’’ติ, อนฺสาธารเณ คุเณ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา อภิพฺยาเปตฺวาติ อตฺโถ. กินฺติ-สทฺโท อพฺภุคฺคโตติ โจทนาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิมาหาติ อนุสนฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘กินฺตี’’ติ วุตฺตํ.

ปทานํ สมฺพชฺฌนํ ปทสมฺพนฺโธ. โส ภควาติ โย โส สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานมติเทโว สกฺกานมติสกฺโก พฺรหฺมานมติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ สเทวเก โลเก ‘‘ภควา’’ติ ปตฺถฏกิตฺติสทฺโท, โส ภควา. ยํ ตํ-สทฺทา หิ นิจฺจสมฺพนฺธา. ‘‘ภควา’’ติ จ อิทมาทิปทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ. เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๖; จูฬนิ. ๒). ปรโต ปน ‘‘ภควา’’ติ ปทํ คุณกิตฺตนํ. ยถา กมฺมฏฺานิเกน‘‘อรห’’นฺติอาทีสุ นวสุ าเนสุ ปจฺเจกํ อิติปิสทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสรียนฺติ, เอวมิธ พุทฺธคุณสํกิตฺตเกนาปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ…เป… อิติปิ ภควา’’ติ อาห. เอวฺหิ สติ‘‘อรห’’นฺติอาทีหิ นวหิ ปเทหิ เย สเทวเก โลเก อติวิย ปากฏา ปฺาตา พุทฺธคุณา, เต นานปฺปการโต วิภาวิตา โหนฺติ ‘‘อิติปี’’ติ ปททฺวเยน เตสํ นานปฺปการตาทีปนโต. ‘‘อิติเปตํ ภูตํ, อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๖) วิย หิ อิติ-สทฺโท อิธ อาสนฺนปจฺจกฺขกรณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน จ เนสํ นานปฺปการภาโว ทีปิโต, ตานิ จ คุณสลฺลกฺขณการณานิ สทฺธาสมฺปนฺนานํ วิฺุชาติกานํ ปจฺจกฺขานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ สํกิตฺเตนฺเตน วิฺุนา จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตาเนว กตฺวา สํกิตฺเตตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. เอวฺหิ นิรูเปตฺวา กิตฺเตนฺเต ยสฺส สํกิตฺเตติ, ตสฺส ภควติ อติวิย ปสาโท โหติ.

อารกตฺตาติ กิเลเสหิ สุวิทูรตฺตา. อรีนนฺติ กิเลสารีนํ. อรานนฺติ สํสารจกฺกสฺส อรานํ. หตตฺตาติ วิทฺธํสิตตฺตา. ปจฺจยาทีนนฺติ จีวราทิปจฺจยานฺเจว ปูชา วิเสสานฺจ. รหาภาวาติ จกฺขุรหาทีนมภาวโต. รโหปาปกรณาภาโว หิ ปทมนติกฺกมฺม รหาภาโวติ วุตฺตํ. เอวมฺปิ หิ ยถาธิปฺเปตมตฺโถ ลพฺภตีติ. ตโตติ วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓). ยถา จ วิสุทฺธิมคฺคโต, เอวํ ตํสํวณฺณนาย ปรมตฺถมฺชูสายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๒๔) เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพ.

ยสฺมา ชีวโก พหุโส สตฺถุ สนฺติเก พุทฺธคุเณ สุตฺวา ิโต, ทิฏฺสจฺจตาย จ สตฺถุสาสเน วิคตกถํกโถ, สตฺถุคุณกถเน จ เวสารชฺชปฺปตฺโต, ตสฺมา โส เอวํ วิตฺถารโต เอว อาหาติ วุตฺตํ ‘‘ชีวโก ปนา’’ติอาทิ. ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา สามตฺถิยตฺถมาห. ถาโม เทสนาาณเมว, พลํ ปน ทสพลาณํ. วิสฺสตฺถนฺติ ภาวนปุํสกปทํ, อนาสงฺกนฺติ อตฺโถ.

ปฺจวณฺณายาติ ขุทฺทิกาทิวเสน ปฺจปการาย. นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ กตาธิการภาวโต. กมฺมนฺตรายวเสน หิสฺส รฺโ คุณสรีรํ ขตูปหตํ โหติ. กสฺมา ปเนส ชีวกเมว คมนสชฺชาย อาณาเปตีติ อาห ‘‘อิมายา’’ติอาทิ.

๑๕๘. ‘‘อุตฺตม’’นฺติ วตฺวา น เกวลํ อุตฺตมภาโวเยเวตฺถ การณํ, อถ โข อปฺปสทฺทตาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสฺสยานรถยานานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หตฺถิยาเนสุ จ นิพฺพิเสวนเมว คณฺหนฺโต หตฺถินิโยปิ กปฺปาเปสิ. ปทานุปทนฺติ ปทมนุคตํ ปทํ ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส หตฺถิยานสฺส ปเท เตสํ ปทํ กตฺวา, ปทสทฺโท เจตฺถ ปทวฬฺเช. นิพฺพุตสฺสาติ สพฺพกิเลสทรถวูปสมสฺส. นิพฺพุเตเหวาติ อปฺปสทฺทตาย สทฺทสงฺโขภนวูปสเมเหว.

กเรณูติ หตฺถินิปริยายวจนํ. กณติ สทฺทํ กโรตีติ หิ กเรณุ, กโรว ยสฺสา, น ทีโฆ ทนฺโตติ วา กเรณุ, ‘‘กเรณุกา’’ติปิ ปาโ, นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ. อาโรหนสชฺชนํ กุถาทีนํ พนฺธนเมว. โอปวยฺหนฺติ ราชานมุปวหิตุํ สมตฺถํ. ‘‘โอปคุยฺห’’นฺติปิ ปนฺติ, ราชานมุปคูหิตุํ โคปิตุํ สมตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘เอวํ กิรสฺสา’’ติอาทิ ปณฺฑิตภาววิภาวนํ. กถา วตฺตตีติ ลทฺโธกาสภาเวน ธมฺมกถา ปวตฺตติ. ‘‘รฺโ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ อาสนฺนจารีภาเวน หตฺถินีสุ อิตฺถิโย นิสชฺชาปิตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๘) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิตฺถิโย นิสฺสาย ปุริสานํ ภยํ นาม นตฺถิ, สุขํ อิตฺถิปริวุโต คมิสฺสามี’’ติ ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว. อิมินาปิ การเณน ภวิตพฺพนฺติ ปน อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ สิยา. รฺโ ปเรสํ ทูรุปสงฺกมนภาวทสฺสนตฺถํ ตา ปุริสเวสํ คาหาเปตฺวา อาวุธหตฺถา การิตา. หตฺถินิกาสตานีติ เอตฺถ หตฺถินิโย เอว หตฺถินิกา. ‘‘ปฺจ หตฺถินิยา สตานี’’ติปิ กตฺถจิ ปาโ, โส อยุตฺโตว ‘‘ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑) วิย อีทิเสสุ ปจฺฉิมปทสฺส สมาสสฺเสว ทสฺสนโต. กสฺสจิเทวาติ สนฺนิปติเต มหาชเน ยสฺส กสฺสจิ เอว, ตทฺเสมฺปิ อายตึ มคฺคผลานมุปนิสฺสโยติ อาห ‘‘สา มหาชนสฺส อุปการาย ภวิสฺสตี’’ติ.

ปฏิเวเทสีติ าเปสิ. อุปจารวจนนฺติ โวหารวจนมตฺตํ เตเนว อธิปฺเปตตฺถสฺส อปริโยสานโต. เตนาห ‘‘ตเทว อตฺตโน รุจิยา กโรหี’’ติ. อิมินาเยว หิ ตทตฺถปริโยสานํ. มฺสีติ ปกติยาว ชานาสิ. ตเทวาติ คมนาคมนเมว. ยทิ คนฺตุกาโม, คจฺฉ, อถ น คนฺตุกาโม, มา คจฺฉ, อตฺตโน รุจิเยเวตฺถ ปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๑๕๙. ปาฏิเอกฺกาเยว สนฺธิวเสน ปจฺเจกา. ‘‘มหฺจ’’นฺติ ปเท กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘มหตา’’ติ. มหนฺตสฺส ภาโว มหฺจํ. น เกวลํ นิคฺคหีตนฺตวเสเนว ปาโ, อถ โข อาการนฺตวเสนาปีติ อาห ‘‘มหจฺจาติปิ ปาฬี’’ติ. ยถา ‘‘ขตฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ขตฺยา’’ติ, เอวํ ‘‘มหติยา’’ติ วตฺตพฺเพ มหตฺยา. ปุน จ-การํ กตฺวา มหจฺจาติ สนฺธิวเสน ปทสิทฺธิ. ปุลฺลิงฺควเสน วตฺตพฺเพ อิตฺถิลิงฺควเสน วิปลฺลาโส ลิงฺควิปริยาโย. วิเสสนฺหิ ภิยฺโย วิเสสฺยลิงฺคาทิคาหกํ. ติโยชนสตานนฺติ ปจฺเจกํ ติโยชนสตปริมณฺฑลานํ. ทฺวินฺนํ มหารฏฺานํ อิสฺสริยสิรีติ องฺคมคธรฏฺานมาธิปจฺจมาห. ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทินา. ปฏิมุกฺกเวนานีติ อาพนฺธสิโรเวนานิ. อาสตฺตขคฺคานีติ อํเส โอลมฺพนวเสน สนฺนทฺธาสีนิ. มณิทณฺฑโตมเรติ มณิทณฺฑงฺกุเส.

‘‘อปราปี’’ติอาทินา ปทสา ปริวารา วุตฺตา. ขุชฺชวามนกา เวสวเสน, กิราตสวรอนฺธกาทโย ชาติวเสน ตาสํ ปริจารกินิโย ทสฺสิตา. วิสฺสาสิกปุริสาติ วสฺสวเร สนฺธายาห. กุลโภคอิสฺสริยาทิวเสน มหตี มตฺตา ปมาณเมเตสนฺติ มหามตฺตา, มหานุภาวา ราชามจฺจา. วิชฺชาธรตรุณา วิยาติ มนฺตานุภาเวน วิชฺชามยิทฺธิสมฺปนฺนา วิชฺชาธรกุมารกา วิย. รฏฺิยปุตฺตาติ โภชปุตฺตา. รฏฺเ ปริจรนฺตีติ หิ ลุทฺทกา รฏฺิยา, เตสํ นานาวุธปริจยตาย ราชภฏภูตา ปุตฺตาติ อตฺโถ, อนฺตรรฏฺโภชกานํ วา ปุตฺตา รฏฺิยปุตฺตา, ขตฺติยา โภชราชาโน. ‘‘อนุยุตฺตา ภวนฺตุ เต’’ติอาทีสุ วิย หิ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕๙) วุตฺโต โภชสทฺโท โภชกวาจโกติ ทฏฺพฺพํ. อุสฺสาเปตฺวาติ อุทฺธํ ปสาเรตฺวา. ชยสทฺทนฺติ ‘‘ชยตุ มหาราชา’’ติอาทิชยปฏิพทฺธํ สทฺทํ. ธนุปนฺติปริกฺเขโปติ ธนุปนฺติปริวาโร. สพฺพตฺถ ตํคาหกวเสน เวทิตพฺโพ. หตฺถิฆฏาติ หตฺถิสมูหา. ปหรมานาติ ผุสมานา. อฺมฺสงฺฆฏฺฏนาติ อวิจฺเฉทคมเนน อฺมฺสมฺพนฺธา. เสณิโยติ คนฺธิกเสณีทุสฺสิกเสณีอาทโย ‘‘อนปโลเกตฺวา ราชานํ วา สงฺฆํ วา คณํ วา ปูคํ วา เสณึ วา อฺตฺร กปฺปา วุฏฺาเปยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๘๒) วิย. ‘‘อฏฺารส อกฺโขภิณี เสนิโย’’ติ กตฺถจิ ลิขนฺติ, โส อเนเกสุปิ โปตฺถเกสุ น ทิฏฺโ. อเนกสงฺขฺยา จ เสนา เหฏฺา คณิตาติ อยุตฺโตเยว. ตทา สพฺพาวุธโต สโรว ทูรคามีติ กตฺวา สรปตนาติกฺกมปฺปมาเณน รฺโ ปริสํ สํวิทหติ. กิมตฺถนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.

สยํ ภายนฏฺเน จิตฺตุตฺราโส ภยํ ยถา ตถา ภายตีติ กตฺวา. ภายิตพฺเพ เอว วตฺถุสฺมึ ภยโต อุปฏฺิเต ‘‘ภายิตพฺพมิท’’นฺติ ภายิตพฺพากาเรน ตีรณโต าณํ ภยํ ภยโต ตีเรตีติ กตฺวา. เตเนวาห วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๗๕๑) ‘‘ภยตุปฏฺานาณํ ปน ภายติ, น ภายตีติ? น ภายติ. ตฺหิ ‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’ติ ตีรณมตฺตเมว โหตี’’ติ. ภายนฏฺานฏฺเน อารมฺมณํ ภยํ ภายติ เอตสฺมาติ กตฺวา. ภายนเหตุฏฺเน โอตฺตปฺปํ ภยํ ปาปโต ภายติ เอเตนาติ กตฺวา. ภยานกนฺติ ภายนากาโร. เตปีติ ทีฆายุกา เทวาปิ. ธมฺมเทสนนฺติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปนฺนรสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ธมฺมเทสนํ. เยภุยฺเยนาติ เปตฺวา ขีณาสวเทเว ตทฺเสํ วเสน พาหุลฺลโต. ขีณาสวตฺตา หิ เตสํ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติ. กามํ สีโหปมสุตฺตฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๓๓) จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ ตทตฺถภาเวน วุตฺตํ, อิธ ปน ปกรณานุรูปโต าณภยเมว คหิตํ. สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปาณํ. สนฺตาสนฺติ สพฺพโส อุพฺพิชฺชนํ. ภายิตพฺพฏฺเน ภยเมว ภีมภาเวน เภรวนฺติ ภยเภรวํ, ภีตพฺพวตฺถุ. เตนาห ‘‘อาคจฺฉตี’’ติ, เอตํ นรํ ตํ ภยเภรวํ อาคจฺฉติ นูนาติ อตฺโถ.

ภีรุํ ปสํสนฺตีติ ปาปโต ภายนโต อุตฺราสนโต ภีรุํ ปสํสนฺติ ปณฺฑิตา. น หิ ตตฺถ สูรนฺติ ตสฺมึ ปาปกรเณ สูรํ ปคพฺภธํสินํ น หิ ปสํสนฺติ. เตนาห ‘‘ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาป’’นฺติ. ตตฺถ ภยาติ ปาปุตฺราสโต, โอตฺตปฺปเหตูติ อตฺโถ.

ฉมฺภิตสฺสาติ ถมฺภิตสฺส, ถ-การสฺส ฉ-การาเทโส. ตทตฺถมาห ‘‘สกลสรีรจลน’’นฺติ, ภยวเสน สกลกายปกมฺปนนฺติ อตฺโถ. อุยฺโยธนํ สมฺปหาโร.

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. ‘‘ราชคเห’’ติอาทิ เตสมธิปฺปายวิวรณํ. เอเกกสฺมึ มหาทฺวาเร ทฺเว ทฺเว กตฺวา จตุสฏฺิ ขุทฺทกทฺวารานิ. ‘‘ตทา’’ติอาทินา อการณภาเว เหตุํ ทสฺเสติ.

อิทานิ สกวาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ชีวโก กิรา’’ติอาทิ อาสงฺกนาการทสฺสนํ. อสฺสาติ อชาตสตฺตุรฺโ. อุกฺกณฺิโตติ อนภิรโต. ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกาโม มฺเติ สมฺพนฺโธ. ภายิตฺวาติ ภายนเหตุ. ตสฺสาติ ชีวกสฺส. สมฺมสทฺโท สมานตฺโถ, สมานภาโว จ วเยนาติ อาห ‘‘วยสฺสาภิลาโป’’ติ. วเยน สมาโน วยสฺโส ยถา ‘‘เอกราชา หริสฺสวณฺโณ’’ติ (ชา. ๑.๒.๑๗). สมานสทฺทสฺส หิ สาเทสมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, เตน อภิลาโป อาลปนํ ตถา, รุฬฺหีนิทฺเทโส เอส, ‘‘มาริสา’’ติ อาลปนมิว. ยถา หิ มาริสาติ นิทฺทุกฺขตาภิลาโป สทุกฺเขปิ เนรยิเก วุจฺจติ ‘‘ยทา โข เต มาริส สงฺกุนา สงฺกุ หทเย สมาคจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ, (ม. นิ. ๑.๕๑๒) เอวํ โย โกจิ สหาโย อสมานวโยปิ ‘‘สมฺมา’’ติ วุจฺจตีติ, ตสฺมา สหายาภิลาโป อิจฺเจว อตฺโถ. กจฺจิ น วฺเจสีติ ปาฬิยา สมฺพนฺโธ. ‘‘น ปลมฺเภสี’’ติ วุตฺเตปิ อิธ ปริกปฺปตฺโถว สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘น วิปฺปลมฺเภยฺยาสี’’ติ, น ปโลเภยฺยาสีติ อตฺโถ. กถาย สลฺลาโป, โส เอว นิคฺโฆโส ตถา.

วินสฺเสยฺยาติ จิตฺตวิฆาเตน วิหฺเยฺย. ‘‘น ตํ เทวา’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ตุริตวเสนิทมาเมฑิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตรมาโนวา’’ติ อิมินา. ‘‘อภิกฺกม มหาราชา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ สสมฺพนฺธมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาราช โจรพลํ นามา’’ติอาทิมาห.

สามฺผลปุจฺฉาวณฺณนา

๑๖๐. อยํ พหิทฺวารโกฏฺโกกาโส นาคสฺส ภูมิ นาม. เตนาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติอาทิ. ภควโต เตโชติ พุทฺธานุภาโว. รฺโ สรีรํ ผริ ยถา ตํ โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภควโต สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺโตวนสณฺฑคตสฺส. ‘‘อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชี’’ติ อิทํ เสทมุฺจนสฺส การณทสฺสนํ. น หิ พุทฺธานุภาวโต เสทมุฺจนํ สมฺภวติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิเหตุภาวโต.

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนเยว. ตทยุตฺตเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา’’ติอาทินา. อภิมาเรติ ธนุคฺคเห. ธนปาลนฺติ นาฬาคิรึ. โส หิ ตทา นาคเรหิ ปูชิตธนราสิโน ลพฺภนโต ‘‘ธนปาโล’’ติ โวหรียติ. น เกวลํ ทิฏฺปุพฺพโตเยว, อถ โข ปกติยาปิ ภควา สฺาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. อากิณฺณวรลกฺขโณติ พตฺตึส มหาปุริสลกฺขเณ สนฺธายาห. อนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิโตติ อสีตานุพฺยฺชเน (ชินาลงฺการฏีกาย วิชาตมงฺคลวณฺณนายํ วิตฺถาโร). ฉพฺพณฺณาหิ รสฺมีหีติ ตทา วตฺตมานา รสฺมิโย. อิสฺสริยลีฬายาติ อิสฺสริยวิลาเสน. นนุ จ ภควโต สนฺติเก อิสฺสริยลีลาย ปุจฺฉา อคารโวเยว สิยาติ โจทนาย ‘‘ปกติ เหสา’’ติอาทิมาห, ปกติยา ปุจฺฉนโต น อคารโวติ อธิปฺปาโย. ปริวาเรตฺวา นิสินฺเนน ภิกฺขุสงฺเฆน ปุเร กเตปิ อตฺถโต ตสฺส ปุรโต นิสินฺโน นาม. เตนาห ‘‘ปริวาเรตฺวา’’ติอาทิ.

๑๖๑. เยน, เตนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยตฺถ, ตตฺถา’’ติ อิมินา. เยน มณฺฑลสฺส ทฺวารํ, เตนูปสงฺกมีติ สมฺปตฺตภาวสฺส วุตฺตตฺตา อิธ อุปคมนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปคโต’’ติ. อนุจฺฉวิเก เอกสฺมึ ปเทเสติ ยตฺถ วิฺุชาติกา อฏฺํสุ, ตสฺมึ. โก ปเนส อนุจฺฉวิกปเทโส นาม? อติทูรตาทิฉนิสชฺชโทสวิรหิโต ปเทโส, นปจฺฉตาทิอฏฺนิสชฺชโทสวิรหิโต วา. ยถาหุ อฏฺกถาจริยา –

‘‘น ปจฺฉโต น ปุรโต, นาปิ อาสนฺนทูรโต;

น กจฺเฉ โน ปฏิวาเต, น จาปิ โอนตุนฺนเต;

อิเม โทเส วิสฺสชฺเชตฺวา, เอกมนฺตํ ิตา อหู’’ติ. (ขุ. ปา. อฏฺ. เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๒๖๑);

ตทา ภิกฺขุสงฺเฆ ตุณฺหีภาวสฺส อนวเสสโต พฺยาปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ วิจฺฉาวจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต…เป… เมวา’’ติ, ยโต ยโต ภิกฺขุโตติ อตฺโถ. หตฺเถน, หตฺถสฺส วา กุกตภาโว หตฺถกุกฺกุจฺจํ, อสฺโม, อสมฺปชฺกิริยา จ. ตถา ปาทกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถาปิ. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปเน, เตน ตทฺโปิ จกฺขุโสตาทิอสฺโม นตฺถีติ วิภาวิโต. ตตฺถ ปน จกฺขุอสํยโม สพฺพปโม ทุนฺนิวาริโต จาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

วิปฺปสนฺนรหทมิวาติ อนาวิโลทกสรมิว. เยเนตรหิ…เป… อิมินา เม…เป… โหตูติ สมฺพนฺโธ. อฺโ หิ อตฺถกฺกโม, อฺโ สทฺทกฺกโมติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ กายิก-วาจสิเกน อุปสเมน ลทฺเธน มานสิโกปิ อุปสโม อนุมานโต ลทฺโธ เอวาติ กตฺวา ‘‘มานสิเกน จา’’ติ วุตฺตํ. สีลูปสเมนาติ สีลสฺเมน. วุตฺตมตฺถํ โลกปกติยา สาเธนฺโต ‘‘ทุลฺลภฺหี’’ติอาทิมาห. ลทฺธาติ ลภิตฺวา.

อุปสมนฺติ อาจารสมฺปตฺติสงฺขาตํ สํยมํ. ‘‘เอว’’นฺติอาทินา ตถา อิจฺฉาย การณํ ทสฺเสติ. โสติ อยฺยโก, อุทยภทฺโท วา. ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ ตทตฺถ-สมตฺถนํ. ฆาเตสฺสติเยวาติ ตํกาลาเปกฺขาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ฆาเตสี’’ติ. อิทฺหิ สมฺปติเปกฺขวจนํ. ปฺจปริวฏฺโฏติ ปฺจราชปริวฏฺโฏ.

กสฺมา เอวมาห, นนุ ภควนฺตมุทฺทิสฺส ราชา น กิฺจิ วทตีติ อธิปฺปาโย. วจีเภเทติ ยถาวุตฺตอุทานวจีเภเท. ตุณฺหี นิรโวติ ปริยายวจนเมตํ. ‘‘อย’’นฺติอาทิ จิตฺตชานนาการทสฺสนํ. อยํ…เป… น สกฺขิสฺสตีติ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วจนานนฺตรนฺติ อุทานวจนานนฺตรํ. เยนาติ ยตฺถ ปเทเส, เยน วา โสตปเถน. เยน เปมนฺติ เอตฺถาปิ ยถารหเมส นโย.

กตาปราธสฺส อาลปนํ นาม ทุกฺกรนฺติ สนฺธาย ‘‘มุขํ นปฺปโหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อาคมา โข ตฺวํ มหาราช ยถาเปม’’นฺติ วจนนิทฺทิฏฺํ วา ตทา ตทตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ ภควโต มธุรวจนมฺปิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอกมฺปิ หิ อตฺถํ ภควา ยถา โสตูนํ าณํ ปวตฺตติ, ตถา เทเสติ. ยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ วุตฺตํ ‘‘ภควตา อพฺยากตํ ตนฺติปทํ นาม นตฺถิ, สพฺเพสฺเว อตฺโถปิ ภาสิโต’’ติ. ปฺจหากาเรหีติ อิฏฺานิฏฺเสุ สมภาวาทิสงฺขาเตหิ ปฺจหิ การเณหิ. วุตฺตฺเหตํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๓๘, ๑๖๒) –

‘‘ปฺจหากาเรหิ ตาที อิฏฺานิฏฺเ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.

กถํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ, ยเสปิ, อยเสปิ, ปสํสายปิ, นินฺทายปิ, สุเขปิ, ทุกฺเขปิ ตาที, เอกํ เจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกํ เจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุสฺมึ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมึ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน, อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต, อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต, เอวํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที.

กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต…เป… ถมฺโภ, สารมฺโภ, มาโน, อติมาโน, มโท, ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพา กุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺา, เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที.

กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสงฺขโย, ชาติมรณสํสาโร (มหานิ. ๓๘) นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที.

กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา, โมหา, โกธา, อุปนาหา, มกฺขา, ปฬาสา, อิสฺสาย, มจฺฉริยา, มายาย, สาเยฺยา, ถมฺภา, สารมฺภา, มานา, อติมานา, มทา, ปมาทา, สพฺพกิเลเสหิ, สพฺพทุจฺจริเตหิ, สพฺพทรเถหิ, สพฺพปริฬาเหหิ, สพฺพสนฺตาเปหิ, สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที.

กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา ‘สีเล สติ สีลวา’ติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ‘สทฺธาย สติ สทฺโธ’ติ, ‘วีริเย สติ วีริยวา’ติ, ‘สติยา สติ สติมา’ติ, ‘สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโต’ติ, ‘ปฺาย สติ ปฺวา’ติ, ‘วิชฺชาย สติ เตวิชฺโช’ติ, ‘อภิฺาย สติ ฉฬภิฺโ’ติ ตํนิทฺเทสา ตาที, เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที’’ติ.

ภควา ปน สพฺเพสมฺปิ ตาทีนมติสโย ตาที. เตนาห ‘‘สุปฺปติฏฺิโต’’ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา กาฬการามสุตฺตนฺเต ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว ตถาคโต ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ตาทีเยว ตาที, ตมฺหา จ ปน ตาทิมฺหา อฺโ ตาที อุตฺตริตโร วา ปณีตตโร วา นตฺถีติ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔). อถ วา ปฺจวิธาริยิทฺธิสิทฺเธหิ ปฺจหากาเรหิ ตาทิลกฺขเณ สุปฺปติฏฺิโตติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา ปฏิสมฺภิทามคฺเค –

‘‘กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๗).

พหิทฺธาติ สาสนโต พหิสมเย.

๑๖๒. เอสาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วนฺทนากาโร. ตมตฺถํ โลกสิทฺธาย อุปมาย สาเธตุํ ‘‘ราชาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. โอกาสนฺติ ปุจฺฉิตพฺพฏฺานํ.

น เม ปฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถีติ สตฺถุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย อตฺถโต อาปนฺนาย ทสฺสนํ. ‘‘ยทิ อากงฺขสี’’ติ วุตฺเตเยว หิ เอส อตฺโถ อาปนฺโน โหติ. สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามีติ เอตฺถาปิ อยํ นโย. ‘‘ยํ อากงฺขสิ, ตํ ปุจฺฉา’’ติ วจเนเนว หิ อยมตฺโถ สิชฺฌติ. อสาธารณํ สพฺพฺุปวารณนฺติ สมฺพนฺโธ. ยทิ ‘‘ยทากงฺขสี’’ติ น วทนฺติ, อถ กถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘สุตฺวา’’ติอาทิ. ปเทสาเณเยว ิตตฺตา ตถา วทนฺตีติ เวทิตพฺพํ. พุทฺธา ปน สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ สุตฺตปทานิ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน อาคตานิ, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส โอกาสกรณํ, ‘‘ปุจฺฉ มหาราชา’’ติ นรินฺทานํ, ‘‘ปุจฺฉ วาสวา’’ติอาทิ เทวานมินฺทสฺส, ‘‘เตน หี’’ติอาทิ สมณานํ, ‘‘พาวริสฺส จา’’ติอาทิ พฺราหฺมณานํ, ‘‘ปุจฺฉ มํ สภิยา’’ติอาทิ ปริพฺพาชกานํ โอกาสกรณนฺติ ทฏฺพฺพํ. วาสวาติ เทวานมินฺทาลปนํ. ตเทตฺหิ สกฺกปฺหสุตฺเต. มนสิจฺฉสีติ มนสา อิจฺฉสิ.

กตาวกาสาติ ยสฺมา ตุมฺเห มยา กโตกาสา, ตสฺมา พาวริสฺส จ ตุยฺหํ อชิตสฺส จ สพฺเพสฺจ เสสานํ ยํ กิฺจิ สพฺพํ สํสยํ ยถา มนสา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโห ปุจฺฉถาติ โยชนา. เอตฺถ จ พาวริสฺส สํสยํ มนสา ปุจฺฉวฺโห, ตุมฺหากํ ปน สพฺเพสํ สํสยํ มนสา จ อฺถา จ ยถา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโหติ อธิปฺปาโย. พาวรี หิ ‘‘อตฺตโน สํสยํ มนสาว ปุจฺฉถา’’ติ อนฺเตวาสิเก อาณาเปสิ. วุตฺตฺหิ –

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, วาจาย วิสฺสเชสฺสตี’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๑๑);

ตเทตํ ปารายนวคฺเค. ตถา ‘‘ปุจฺฉ มํ สภิยา’’ติอาทิปิ.

พุทฺธภูมินฺติ พุทฺธฏฺานํ, อาสวกฺขยาณํ, สพฺพฺุตฺาณฺจ. โพธิสตฺตภูมิ นาม โพธิสตฺตฏฺานํ ปารมีสมฺภรณาณํ, ภูมิสทฺโท วา อวตฺถาวาจโก, พุทฺธาวตฺถํ, โพธิสตฺตาวตฺถายนฺติ จ อตฺโถ. เอกตฺตนเยน หิ ปวตฺเตสุ ขนฺเธสุ อวตฺถาเยว ตํ ตทาการนิสฺสิตา.

โย ภควา โพธิสตฺตภูมิยํ ปเทสาเณ ิโต สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสิ, ตสฺส ตเทว อจฺฉริยนฺติ สมฺพนฺโธ. กถนฺติ อาห ‘‘โกณฺฑฺ ปฺหานี’’ติอาทิ. ตตฺถ โกณฺฑฺาติ โคตฺตวเสน สรภงฺคมาลปนฺติ. วิยากโรหีติ พฺยากโรหิ. สาธุรูปาติ สาธุสภาวา. ธมฺโมติ สนนฺตโน ปเวณีธมฺโม. นฺติ อาคมนกิริยาปรามสนํ, เยน วา การเณน อาคจฺฉติ, เตน วิยากโรหีติ สมฺพนฺโธ. วุทฺธนฺติ สีลปฺาทีหิ วุทฺธิปฺปตฺตํ, ครุนฺติ อตฺโถ. เอส ภาโรติ สํสยุปจฺเฉทนสงฺขาโต เอโส ภาโร, อาคโต ภาโร ตยา อวสฺสํ วหิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

มยา กตาวกาสา โภนฺโต ปุจฺฉนฺตุ. กสฺมาติ เจ? อหฺหิ ตํ ตํ โว พฺยากริสฺสํ ตฺวา สยํ โลกมิมํ, ปรฺจาติ. สยนฺติ จ สยเมว ปรูปเทเสน วินา. เอวํ สรภงฺคกาเล สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสีติ สมฺพนฺโธ.

ปฺหานนฺติ ธมฺมยาคปฺหานํ. อนฺตกรนฺติ นิฏฺานกรํ. สุจิรเตนาติ เอวํ นามเกน พฺราหฺมเณน. ปุฏฺุนฺติ ปุจฺฉิตุํ. ชาติยาติ ปฏิสนฺธิยา, ‘‘วิชาติยา’’ติปิ วทนฺติ. ปํสุํ กีฬนฺโต สมฺภวกุมาโร นิสินฺโนว หุตฺวา ปวาเรสีติ โยเชตพฺพํ.

ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา สพฺพธมฺมกุสโล สพฺพธมฺมวิทู พุทฺโธ ชานาติ กเถติ, ตถา เต อหมกฺขิสฺสนฺติ อตฺโถ. ชานาติ-สทฺโท หิ อิธ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ. ยถาห ‘‘เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ต’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา). ชานนา เจตฺถ กถนา. ยถา ‘‘อิมินา อิมํ ชานาตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ อาจริเยน. ราชา จ โข ตํ ยทิ กาหติ วา, น วาติ โย ตํ อิธ ปุจฺฉิตุํ เปเสสิ, โส โกรพฺยราชา ตํ ตยา ปุจฺฉิตมตฺถํ, ตยา วา ปุฏฺเน มยา อกฺขาตมตฺถํ ยทิ กโรตุ วา, น วา กโรตุ, อหํ ปน ยถาธมฺมํ เต อกฺขิสฺสํ อาจิกฺขิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ชาตกฏฺกถายํ ปน –

‘‘ราชา จ โข ตนฺติ อหํ ตํ ปฺหํ ยถา ตุมฺหากํ ราชา ชานาติ ชานิตุํ สกฺโกติ, ตถา อกฺขิสฺสํ. ตโต อุตฺตริ ราชา ยถา ชานาติ, ตถา ยทิ กริสฺสติ วา, น วา กริสฺสติ, กโรนฺตสฺส วา อกโรนฺตสฺส วา ตสฺเสเวตํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน โทโส นตฺถีติ ทีเปตี’’ติ (ชา. อฏฺ. ๕.๑๖.๑๗๒) –

ชานาติ-สทฺโท วากฺยทฺวยสาธารณวเสน วุตฺโต.

๑๖๓. สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ อายตนสทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตา. อปิจ สิกฺขิตพฺพตาย สิปฺปฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตวุตฺติยา การณภาวโต, นิสฺสยภาวโต วา อายตนฺจาติ สิปฺปายตนํ. เสยฺยถิทนฺติ เอโกว นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา. ตสฺส เต กตเมติ อิธ อตฺโถติ อาห ‘‘กตเม ปน เต’’ติ. อิเม กตเมติปิ ปจฺเจกมตฺโถ ยุชฺชติ. เอวํ สพฺพตฺถ. อิทฺจ วตฺตพฺพาเปกฺขนวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา เต สิปฺปายตนิกา กตเมติ อตฺโถ. ‘‘ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติ หิ สาธารณโต สิปฺปานิ อุทฺทิสิตฺวา อุปริ ตํตํสิปฺปูปชีวิโนว นิทฺทิฏฺา ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย. กสฺมาติ เจ? ปปฺจํ ปริหริตุกามตฺตา. อฺถา หิ ยถาธิปฺเปตานิ ตาว สิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํตํสิปฺปูปชีวิโนปิ ทสฺเสตพฺพา สิยุํ เตสเมเวตฺถ ปธานโต อธิปฺเปตตฺตา. เอวฺจ สติ กถาปปฺโจ ภเวยฺย, ตสฺมา ตํ ปปฺจํ ปริหริตุํ สิปฺปูปชีวีหิ ตํตํสิปฺปายตนานิ สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถาโรหาติอาทีหิ เย ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวนฺติ, เต ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ. กสฺมาติ อาห ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ. สิปฺปํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ สิปฺปูปชีวิโน.

หตฺถิมาโรหนฺตีติ หตฺถาโรหา, หตฺถารุฬฺหโยธา. หตฺถึ อาโรหาปยนฺตีติ หตฺถาโรหา, หตฺถาจริย หตฺถิเวชฺช หตฺถิเมณฺฑาทโย. เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, ตํ หตฺถิสฺส ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํ. เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิ. ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน, หตฺถาโรหกานฺจ สิกฺขาปกา. หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกา. หตฺถิเมณฺฑา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกา. หตฺถึ มณฺฑยนฺติ รกฺขนฺตีติ หตฺถิมณฺฑา, เตเยว หตฺถิเมณฺฑา, หตฺถึ มิเนนฺติ สมฺมา วิทหเนน หึสนฺตีติ วา หตฺถิเมณฺฑา. อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทโย สงฺคณฺหาติ. อสฺสาโรหาติ เอตฺถาปิ สุทฺธเหตุกตฺตุวเสน ยถาวุตฺโตว อตฺโถ. รเถ นิยุตฺตา รถิกา. รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกา. ธนุํ คณฺหนฺตีติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา, ธนุํ คณฺหาเปนฺตีติ ธนุคฺคหา, ธนุสิปฺปสิกฺขาปกา ธนฺวาจริยา.

เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกา, ชยทฺธชคาหกาติ อาห ‘‘เย ยุทฺเธ’’ติอาทิ. ชยธชนฺติ ชยนตฺถํ, ชยกาเล วา ปคฺคหิตธชํ. ปุรโตติ เสนาย ปุพฺเพ. ยถา ตถา ิเต เสนิเก พฺยูหวิจารณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาติ วุตฺตํ ‘‘อิธ รฺโ’’ติอาทิ. สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหสงฺขาตํ ปิณฺฑํ สาหสิกตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา. เตนาห ‘‘เต กิรา’’ติอาทิ. สาหสํ กโรนฺตีติ สาหสิกา, เตเยว มหาโยธา. ปิณฺฑมิวาติ ตาลผลปิณฺฑมิวาติ วทนฺติ, ‘‘มํสปิณฺฑมิวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๓) อาจริเยน วุตฺตํ. สพฺพตฺถ ‘‘อาจริเยนา’’ติ วุตฺเต อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรว คเหตพฺโพ. ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ชนสมูหสงฺขาเต สมฺมทฺเท ทยนฺติ อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา, ทย-สทฺโท คติยํ, อย-สทฺทสฺส วา ท-การาคเมน นิปฺผตฺติ.

อุคฺคตุคฺคตาติ สงฺคามํ ปตฺวา ชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา. ตเทวาติ ปเรหิ วุตฺตํ ตเมว สีสํ วา อาวุธํ วา. ปกฺขนฺทนฺตีติ วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนมนุปวิสนฺติ. ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคสทิสตา. เตนาห ‘‘หตฺถิอาทีสุปี’’ติอาทิ. เอกนฺตสูราติ เอกจรสูรา อนฺตสทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโต, สูรภาเวน เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาติ อตฺโถ. สชาลิกาติ สวมฺมิกา. สนฺนาโห กงฺกโฏ วมฺมํ กวโจ อุรจฺฉโท ชาลิกาติ หิ อตฺถโต เอกํ. สจมฺมิกาติ ชาลิกา วิย สรีรปริตฺตาเณน จมฺเมน สจมฺมิกา. จมฺมกฺจุกนฺติ จมฺมมยกฺจุกํ. ปวิสิตฺวาติ ตสฺส อนฺโต หุตฺวา, ปฏิมุฺจิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สรปริตฺตาณํ จมฺมนฺติ จมฺมปฏิสิพฺพิตํ เจลกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํ. พลวสิเนหาติ สามินิ อติสยเปมา. ฆรทาสโยธาติ อนฺโตชาตทาสปริยาปนฺนา โยธา, ‘‘ฆรทาสิกปุตฺตา’’ติปิ ปาโ, อนฺโตชาตทาสีนํ ปุตฺตาติ อตฺโถ.

อาฬารํ วุจฺจติ มหานสํ, ตตฺถ นิยุตฺตา อาฬาริกา. ปูวิกาติ ปูวสมฺปาทกา, เย ปูวเมว นานปฺปการโต สมฺปาเทตฺวา วิกฺกิณนฺตา ชีวนฺติ. เกสนขสณฺปนาทิวเสน มนุสฺสานํ อลงฺการวิธึ กปฺเปนฺติ สํวิทหนฺตีติ กปฺปกา. จุณฺณวิเลปนาทีหิ มลหรณวณฺณสมฺปาทนวิธินา นฺหาเปนฺติ นหานํ กโรนฺตีติ นฺหาปิกา. นวนฺตาทิวิธินา ปวตฺโต คณนคนฺโถ อนฺตรา ฉิทฺทาภาเวน อจฺฉิทฺทโกติ วุจฺจติ, ตเทว ปเนฺตีติ อจฺฉิทฺทกปากา. หตฺเถน อธิปฺปายวิฺาปนํ, คณนํ วา หตฺถมุทฺทา. องฺคุลิสงฺโกจนฺหิ มุทฺทาติ วุจฺจติ, เตน จ วิฺาปนํ, คณนํ วา โหติ. หตฺถสทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺพฺโพ ‘‘น ภุฺชมาโน สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๑๘) วิย, ตมุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ มุทฺทิกา. เตนาห ‘‘หตฺถมุทฺทายา’’ติอาทิ.

อยกาโร กมฺมารการโก. ทนฺตกาโร ภมกาโร. จิตฺตกาโร เลปจิตฺตกาโร. อาทิ-สทฺเทน โกฏฺฏกเลขกวิลีวการอิฏฺกการทารุการาทีนํ สงฺคโห. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. กรณนิปฺผาทนวเสน ทสฺเสตฺวา. สนฺทิฏฺิกเมวาติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺพฺพํ, สยมนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถ. อุปชีวนฺตีติ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติ. สุขิตนฺติ สุขปฺปตฺตํ. ถามพลูเปตภาโวว ปีณนนฺติ อาห ‘‘ปีณิตํ ถามพลูเปต’’นฺติ. อุปรีติ เทวโลเก. ตถา อุทฺธนฺติปิ. โส หิ มนุสฺสโลกโต อุปริโม. อคฺคํ วิยาติ อคฺคํ, ผลํ. ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต ตํ กมฺมสฺส อคฺคิสิขา วิย โหตี’’ติ อาจริเยน วุตฺตํ. อปิจ สคฺคนฺติ อุตฺตมํ, ผลํ. สคฺคนฺติ สุฏฺุ อคฺคํ, รูปสทฺทาทิทสวิธํ อตฺตโน ผลํ นิปฺผาเทตุํ อรหตีติ อตฺโถ. สุอคฺคิกาว นิรุตฺตินเยน โสวคฺคิกา, ทกฺขิณาสทฺทาเปกฺขาย จ สพฺพตฺถ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส. สุโขติ สุขูปาโย อิฏฺโ กนฺโต. อคฺเคติ อุฬาเร. อตฺตนา ปริภุฺชิตพฺพํ พาหิรํ รูปํ, อตฺตโน วณฺณโปกฺขรตา วณฺโณติ อยเมเตสํ วิเสโส. ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตายาติ ทกฺขิณา, ปริจฺจาคมยํ ปุฺนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณํ ทาน’’นฺติ.

มคฺโค สามฺํ สมิตปาปสงฺขาตสฺส สมณสฺส ภาโวติ กตฺวา, ตสฺส วิปากตฺตา อริยผลํ สามฺผลํ. ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา มหาวคฺคสํยุตฺตปาฬิวเสน ตทตฺถํ สาเธติ. ตํ เอส ราชา น ชานาติ อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย. ยสฺมา ปเนส ‘‘ทาสกสฺสกาทิภูตานํ ปพฺพชิตานํ โลกโต อภิวาทนาทิลาโภ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ นามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อีทิสมตฺถํ ชานนฺโต’’ติ วีมํสนฺโต ปูรณาทิเก ปุจฺฉิตฺวา เตสํ กถาย อนธิคตวิตฺโต ภควนฺตมฺปิ เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉตี’’ติ.

ราชามจฺจาติ ราชกุลสมุทาคตา อมจฺจา, อนุยุตฺตกราชาโน เจว อมจฺจา จาติปิ อตฺโถ. กณฺหปกฺขนฺติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ ลพฺภมานทิฏฺิคตูปสํหิตํ สํกิเลสปกฺขํ. สุกฺกปกฺขนฺติ ตพฺพิธุรํ อุปริ สุตฺตาคตํ โวทานปกฺขํ. สมณโกลาหลนฺติ สมณโกตูหลํ ตํ ตํ สมณวาทานํ อฺมฺวิโรธํ. สมณภณฺฑนนฺติ เตเนว วิโรเธน ‘‘เอวํวาทีนํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อยํ โทโส, เอวํวาทีนํ เตสํ อยํ โทโส’’ติ เอวํ ตํ ตํ วาทสฺส ปริภาสนํ. อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโกติ ธมฺมตาทสฺสเนน ตทตฺถสมตฺถนํ. อตฺตโน เทสนาโกสลฺเลน รฺโ ภารํ กโรนฺโต, น ตทฺเน ปรวมฺภนาทิการเณน.

๑๖๔. นุ-สทฺโท วิย โน-สทฺโทปิ ปุจฺฉายํ นิปาโตติ อาห ‘‘อภิชานาสิ นู’’ติ. อยฺจาติ เอตฺถ -สทฺโท น เกวลํ อภิชานาสิปเทเนว, อถ โข ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ ปเทน จาติ สมุจฺจยตฺโถ. กถํ โยเชตพฺโพติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อิทฺหี’’ติอาทินา. ปุจฺฉิตา นูติ ปุพฺเพ ปุจฺฉํ กตฺตา นุ. นํ ปุฏฺภาวนฺติ ตาทิสํ ปุจฺฉิตภาวํ อภิชานาสิ นุ. น เต สมฺมุฏฺนฺติ ตว น ปมุฏฺํ วตาติ อตฺโถ. อผาสุกภาโวติ ตถา ภาสเนน อสุขภาโว. ปณฺฑิตปติรูปกานนฺติ (สามํ วิย อตฺตโน สกฺการานํ ปณฺฑิตภาสานํ) อามํ วิย ปกฺกานํ ปณฺฑิตา ภาสานํ. (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๓) ปาฬิปทอตฺถพฺยฺชเนสูติ ปาฬิสงฺขาเต ปเท, ตทตฺเถ ตปฺปริยาปนฺนกฺขเร จ, วากฺยปริยาโย วา พฺยฺชนสทฺโท ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชน’’นฺติอาทีสุ (เนตฺติ. ๒๘) วิย. ภควโต รูปํ สภาโว วิย รูปมสฺสาติ ภควนฺตรูโป, ภควา วิย เอกนฺตปณฺฑิโตติ อตฺโถ.

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

๑๖๕. เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอกํ สมยมิจฺเจว อตฺโถ. สมฺโมเทติ สมฺโมทนํ กโรตีติ สมฺโมทนียํ. อนียสทฺโท หิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ, (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา ๙๗) สมฺโมทนํ วา ชเนตีติ สมฺโมทนิยํ ตทฺธิตวเสน. สริตพฺพนฺติ สารณียํ, สรณสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ วา สารณิยํ, เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตก’’นฺติ วุตฺตํ, สริตพฺพยุตฺตกนฺติ จ สรณานุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถ.

๑๖๖. สหตฺถาติ สหตฺเถเนว, เตน สุทฺธกตฺตารํ ทสฺเสติ, อาณตฺติยาติ ปน เหตุกตฺตารํ, นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถ กรเณเนว สงฺคหิตา. หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิ. ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺสา’’ติ. ปปฺจสูทนิยํ นาม มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘ปจโต’’ติ เอตสฺส ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๙๗) ทุติโยปิ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน ตชฺชนํ, ปริภาสนฺจ ทณฺเฑน สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺส อิจฺเจว วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๖) อาจริเยน วุตฺตํ, อธุนา ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ ปาโปิ พหุโส ทิสฺสติ. โสกนฺติ โสกการณํ, โสจนนฺติปิ ยุชฺชติ การณสมฺปาทเนน ผลสฺสปิ กตฺตพฺพโต. ปเรหีติ อตฺตโน วจนกเรหิ กมฺมภูเตหิ. ผนฺทโตติ เอตฺถ ปรสฺส ผนฺทนวเสน สุทฺธกตฺตุตฺโถ น ลพฺภติ, อถ โข อตฺตโน ผนฺทนวเสเนวาติ อาห ‘‘ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต’’ติ, อตฺตนา กเตน ปรสฺส วิพาธนปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโตติ อตฺโถ. ‘‘อติปาตาปยโต’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตริ, เหตุกตฺตริ จ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ ‘‘หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปี’’ติ อิมินา. สพฺพตฺถาติ ‘‘อาทิยโต’’ติอาทีสุ. กรณการณวเสนาติ สยํการปรํการวเสน.

ฆรภิตฺติยา อนฺโต จ พหิ จ สนฺธิ ฆรสนฺธิ. กิฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป วิลุมฺปนํ นิลฺโลโปติ อาห ‘‘มหาวิโลป’’นฺติ. เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโก. เตนาห ‘‘เอกเมวา’’ติอาทิ. ‘‘ปริปนฺเถ ติฏฺโต’’ติ เอตฺถ อจฺฉินฺทนตฺถเมว ติฏฺตีติ อยมตฺโถ ปกรณโต สิทฺโธติ ทสฺเสติ ‘‘อาคตาคตาน’’นฺติอาทินา. ‘‘ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๖) อยมตฺโถปิ อาจริเยน วุตฺโต. กโรมีติ สฺายาติ สฺเจตนิกภาวมาห, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘สฺจิจฺจ กโรโตปิ น กรียติ นาม, ปเคว อสฺจิจฺจา’’ติ. ปาปํ น กรียตีติ ปุพฺเพ อสโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ปาปํ อกตเมว นาม. เตนาห ‘‘นตฺถิ ปาป’’นฺติ.

ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปวตฺตนฺตีติ อตฺตโน วาเท ปเรหิ อาโรปิตํ โทสมปเนตุกาโม ปูรโณ อิมมตฺถมฺปิ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปนา’’ติอาทิ. สฺามตฺตเมตํ ‘‘ปาปํ กโรนฺตี’’ติ, ปาปํ ปน นตฺเถวาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ กิรสฺส โหติ – อิเมสํ สตฺตานํ หึสาทิกิริยา อตฺตานํ น ปาปุณาติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา, สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺกลิงฺครูปมํ, ตสฺมึ วิโกปิเตปิ น กิฺจิ ปาปนฺติ. ปริยนฺโต วุจฺจติ เนมิ ปริโยสาเน ิตตฺตา. เตน วุตฺตํ อาจริเยน ‘‘นิสิตขุรมยเนมินา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๖). ทุติยวิกปฺเป จกฺกปริโยสานเมว ปริยนฺโต, ขุเรน สทิโส ปริยนฺโต ยสฺสาติ ขุรปริยนฺโต. ขุรคฺคหเณน เจตฺถ ขุรธารา คหิตา ตทวโรธโต. ปาฬิยํ จกฺเกนาติ จกฺกาการกเตน อาวุธวิเสเสน. ตํ มํสขลกรณสงฺขาตํ นิทานํ การณํ ยสฺสาติ ตโตนิทานํ, ‘‘ปจฺจตฺตวจนสฺส โตอาเทโส, สมาเส จสฺส โลปาภาโว’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๒๑) อฏฺกถาสุ วุตฺโต. ‘‘ปจฺจตฺตตฺเถ นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ยุชฺชตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโร. ‘‘การณตฺเถ นิปาตสมุทาโย’’ติปิ อกฺขรจินฺตกา.

คงฺคาย ทกฺขิณทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรทิสา ปน ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทกฺขิณฺเจ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตฺจ เทสทิสาปเทเสน ตนฺนิวาสิโน สนฺธายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทกฺขิณตีเร’’ติอาทิมาห. หนนทานกิริยา หิ ตทายตฺตา. มหายาคนฺติ มหาวิชิตรฺโ ยฺสทิสมฺปิ มหายาคํ. ทมสทฺโท อินฺทฺริยสํวรสฺส, อุโปสถสีลสฺส จ วาจโกติ อาห ‘‘อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมนา’’ติ. เกจิ ปน อุโปสถกมฺเมนา’ติ อิทํ อินฺทฺริยทมสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทเมนา’ติ’’ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ตทุภยตฺถวาจกตฺตา ทมสทฺทสฺส, อตฺถทฺวยสฺส จ วิเสสวุตฺติโต. อธุนา หิ กตฺถจิ โปตฺถเก วา-สทฺโท, จ-สทฺโทปิ ทิสฺสติ. สีลสํยเมนาติ ตทฺเน กายิกวาจสิกสํวเรน. สจฺจวจเนนาติ อโมสวชฺเชน. ตสฺส วิสุํ วจนํ โลเก ครุตรปุฺสมฺมตภาวโต. ยถา หิ ปาปธมฺเมสุ มุสาวาโท ครุตโร, เอวํ ปุฺธมฺเมสุ อโมสวชฺโช. เตนาห ภควา อิติวุตฺตเก

‘‘เอกธมฺมํ อตีตสฺส, มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน;

วิติณฺณปรโลกสฺส, นตฺถิ ปาปํ อการิย’’นฺติ. (อิติวุ. ๒๗);

ปวตฺตีติ โย กโรติ, ตสฺส สนฺตาเน ผลุปฺปาทปจฺจยภาเวน อุปฺปตฺติ. เอวฺหิ ‘‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมผล’’นฺติ อกิริยวาทสฺส ปริปุณฺณตา. สติ หิ กมฺมผเล กมฺมานมกิริยภาโว กถํ ภวิสฺสติ. สพฺพถาปีติ ‘‘กโรโต’’ติอาทินา วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ.

ลพุชนฺติ ลิกุจํ. ปาปปุฺานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปติ, น รฺา ปุฏฺํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ พฺยากโรตีติ อธิปฺปาโย. อิทฺหิ อวธารณํ วิปากปฏิกฺเขปนิวตฺตนตฺถํ. โย หิ กมฺมํ ปฏิกฺขิปติ, เตน อตฺถโต วิปาโกปิ ปฏิกฺขิตฺโตเยว นาม โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐-๑๗๒).

ปฏิราชูหิ อนภิภวนียภาเวน วิเสสโต ชิตนฺติ วิชิตํ, เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติเทโส. ‘‘มา มยฺหํ วิชิเต วสถา’’ติ อปสาทนา ปพฺพชิตสฺส ปพฺพาชนสงฺขาตา วิเหนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘วิเหเตพฺพ’’นฺติ. เตน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘เอวเมต’’นฺติ อุปธารณํ สลฺลกฺขณํ อุคฺคณฺหนํ, ตทมินา ปฏิกฺขิปตีติ อาห ‘‘สารโต อคฺคณฺหนฺโต’’ติ. ตสฺส ปน อตฺถสฺส อทฺธนิยภาวาปาทนวเสน จิตฺเตน สนฺธารณํ นิกฺกุชฺชนํ, ตทมินา ปฏิกฺขิปตีติ ทสฺเสติ ‘‘สารวเสเนว…เป… อฏฺเปนฺโต’’ติ อิมินา. สารวเสเนวาติ อุตฺตมวเสเนว, อวิตถตฺตา วา ปเรหิ อนุจฺจาลิโต ถิรภูโต อตฺโถ อเผคฺคุภาเวน สาโรติ วุจฺจติ, ตํวเสเนวาติ อตฺโถ. นิสฺสรณนฺติ วฏฺฏโต นิยฺยานํ. ปรมตฺโถติ อวิปรีตตฺโถ, อุตฺตมสฺส วา าณสฺสารมฺมณภูโต อตฺโถ. พฺยฺชนํ ปน เตน อุคฺคหิตฺเจว นิกฺกุชฺชิตฺจ ตถาเยว ภควโต สนฺติเก ภาสิตตฺตา.

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

๑๖๘. อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธวจเนน. ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ อิมินา สภาวโต วิชฺชมานสฺเสว ปฏิกฺขิปเน ตสฺส อฺาณเมว การณนฺติ ทสฺเสติ. สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสฺสนสฺส มลีนสฺส การณํ. วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สํกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส ปจฺจยํ. อตฺตกาเรติ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอ-การวเสน ปทสิทฺธิ ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสิตคฺเค’’ติ, (ขุ. ปา. ๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) ปจฺจตฺตตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ ยถา ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๙๔), ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตกาโร’’ติ อิมินา. โส จ เตน เตน สตฺเตน อตฺตนา กาตพฺพกมฺมํ, อตฺตนา นิปฺผาเทตพฺพปโยโค วา. เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. สพฺพฺุตนฺติ สมฺมาสมฺโพธึ. นฺติ อตฺตนา กตกมฺมํ. ทุติยปเทนาติ ‘‘นตฺถิ ปรกาเร’’ติ ปเทน. ปรกาโร จ นาม ปรสฺส วาหสา อิชฺฌนกปโยโค. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปรการ’’นฺติอาทิ. โอวาทานุสาสนินฺติ โอวาทภูตมนุสาสนึ, ปมํ วา โอวาโท, ปจฺฉา อนุสาสนี. ‘‘ปรการ’’นฺติ ปทสฺส อุปลกฺขณวเสน อตฺถทสฺสนฺเจตํ, โลกุตฺตรธมฺเม ปรการาวสฺสโย นตฺถีติ อาห ‘‘เปตฺวา มหาสตฺต’’นฺติ. อตฺเถเวส โลกิยธมฺเม ยถา ตํ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส อาฬารุทเก นิสฺสาย ปฺจาภิฺาโลกิยสมาปตฺติลาโภ, ตฺจ ปจฺฉิมภวิกมหาสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตสฺสปิ เอตฺเถว สงฺคโห เตสมฺปิ ตทภาวโต. มนุสฺสโสภคฺยตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน กมฺมวาทสฺส, กิริยวาทสฺส จ ปฏิกฺขิปเนน. ชินจกฺเกติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๔.๒๓๒) นยปฺปวตฺเต กมฺมานํ, กมฺมผลานฺจ อตฺถิตาปริทีปเน พุทฺธสาสเน. ปจฺจนีกกถนํ ปหารทานสทิสนฺติ ‘‘ปหารํ เทติ นามา’’ติ.

ยถาวุตฺตอตฺตการปรการาภาวโต เอว สตฺตานํ ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ สนฺธาย ‘‘นตฺถิปุริสกาเร’’ติ ตสฺส ปฏิกฺขิปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เทวตฺตมฺปี’’ติอาทินา, ‘‘มนุสฺสโสภคฺยต’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปการา. ‘‘พเล ปติฏฺิตา’’ติ วตฺวา วีริยเมวิธ พลนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วีริยํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สตฺตานฺหิ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิก นิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ วีริยพลํ นตฺถีติ โส ปฏิกฺขิปติ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ โวทานิยพลสฺส ปฏิกฺขิปนํ สํกิเลสิกสฺสาปิ พลสฺส เตน ปฏิกฺขิปนโต. ยทิ วีริยาทีนิ ปุริสการเววจนานิ, อถ กสฺมา เตสํ วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘อิทํ โน วีริเยนา’’ติอาทิ. อิทํ โน วีริเยนาติ อิทํ ผลํ อมฺหากํ วีริเยน ปวตฺตํ. ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสนาติ อฺเสํ ปวตฺตโวหารวจนสฺส ปฏิกฺเขปกรณวเสน. วีริยถามปรกฺกมสมฺพนฺธเนน ปวตฺตพลวาทีนํ วาทสฺส ปฏิกฺเขปกรณวเสน ‘‘นตฺถิ พล’’นฺติ ปทมิว สพฺพานิเปตานิ เตน อาทียนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตฺจ วจนียตฺถโต วุตฺตํ, วจนตฺถโต ปน ตสฺสา ตสฺสา กิริยาย อุสฺสนฺนฏฺเน พลํ. สูรวีรภาวาวหฏฺเน วีริยํ. ตเทว ทฬฺหภาวโต, โปริสธุรํ วหนฺเตน ปวตฺเตตพฺพโต จ ปุริสถาโม. ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนวเสน ปวตฺติยา ปุริสปรกฺกโมติ เวทิตพฺพํ.

รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺตา. อสฺสสนปสฺสสนวเสน ปวตฺติยา ปาณนโต ปาณาติ อิมินา อตฺเถน สมาเนปิ ปททฺวเย เอกินฺทฺริยาทิวเสน ปาเณ วิภชิตฺวา สตฺตโต วิเสสํ กตฺวา เอส วทตีติ อาห ‘‘เอกินฺทฺริโย’’ติอาทิ. ภวนฺตีติ ภูตาติ สตฺตปาณปริยาเยปิ สติ อณฺฑโกสาทีสุ สมฺภวนฏฺเน ตโต วิเสสาว, เตน วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘อณฺฑ…เป… วทตี’’ติ อิมินา. วตฺถิโกโส คพฺภาสโย. ชีวนโต ปาณํ ธาเรนฺโต วิย วฑฺฒนโต ชีวา. เตนาห ‘‘สาลิยวา’’ติอาทิ. อาทิสทฺเทน วิรุฬฺหธมฺมา ติณรุกฺขา คหิตา. นตฺถิ เอเตสํ สํกิเลสวิสุทฺธีสุ วโส สามตฺถิยนฺติ อวสา. ตถา อพลา อวีริยา. เตนาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิ. นิยตาติ นิยมนา, อเฉชฺชสุตฺตาวุตสฺส อเภชฺชมณิโน วิย นิยตปฺปวตฺติตาย คติชาติพนฺธาปวคฺควเสน นิยาโมติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ. ฉนฺนํ อภิชาตีนํ สมฺพนฺธีภูตานํ คมนํ สมวาเยน สมาคโม. สมฺพนฺธีนิรเปกฺโขปิ ภาวสทฺโท สมฺพนฺธีสหิโต วิย ปกติยตฺถวาจโกติ อาห ‘‘สภาโวเยวา’’ติ, ยถา กณฺฏกสฺส ติกฺขตา, กปิตฺถผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขีนํ วิจิตฺตาการตา จ, เอวํ สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เหตุปจฺจยมนฺตเรน ตถา ตถา ปริณาโม อกุตฺติโม สภาโวเยวาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ปริณมนํ นานปฺปการตาปตฺติ. เยนาติ สตฺตปาณาทินา. ยถา ภวิตพฺพํ, ตเถวาติ สมฺพนฺโธ.

ฉฬภิชาติโย ปรโต วิตฺถารียิสฺสนฺติ. ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วทนฺโต มกฺขลิ อทุกฺขมสุขภูมึ สพฺเพน สพฺพํ น ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘อฺา อทุกฺขมสุขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ. อยํ ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วจนํ กรณภาเวน คเหตฺวา วุตฺตา อาจริยสฺส มติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อฺา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ อยเมว ปาโ ทิฏฺโ, น ‘‘อทุกฺขมสุขภูมี’’ติ. เอวํ สติ ‘‘ฉสฺเววาภิชาตีสู’’ติ วจนํ อธิกรณภาเวน คเหตฺวา ฉสุ เอว อภิชาตีสุ สุขทุกฺขปฏิสํเวทนํ, น เตหิ อฺตฺถ, ตาเยว สุขทุกฺขภูมิ, น ตทฺาติ ทสฺเสตีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยเมว จ ยุตฺตตโร ปฏิกฺเขปิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ภูมิวเสน วุตฺตตฺตา. ยทิ หิ ‘‘สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วจเนน ปฏิกฺเขปิตพฺพสฺส ทสฺสนํ สิยา, อถ ‘‘อฺา อทุกฺขมสุขา นตฺถี’’ติ ทสฺเสยฺย, น ‘‘อทุกฺขมสุขภูมี’’ติ ทสฺสนเหตุวจนสฺส ภูมิอตฺถาภาวโต. ทสฺเสติ เจตํ ตาสํ ภูมิยา อภาวเมว, เตน วิฺายติ อยํ ปาโ, อยฺจตฺโถ ยุตฺตตโรติ.

ปมุขโยนีนนฺติ มนุสฺเสสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิวเสน, ติรจฺฉานาทีสุ สีหพฺยคฺฆาทิวเสน ปธานโยนีนํ, ปธานตา เจตฺถ อุตฺตมตา. เตนาห ‘‘อุตฺตมโยนีน’’นฺติ. สฏฺิ สตานีติ ฉ สหสฺสานิ. ‘‘ปฺจ จ กมฺมุโน สตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ ‘‘ปฺจ กมฺมสตานิ จา’’ติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกํ ทิฏฺึ ทีเปตี’’ติ อิมเมวตฺถมติทิสติ. เอตฺถ จ ‘‘ตกฺกมตฺตเกนา’’ติ วทนฺโต ยสฺมา ตกฺกิกา อวสฺสยภูตตถตฺถคฺคหณองฺกุสนยมนฺตเรน นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิฺจิ อตฺตนา ปริกปฺปิตํ สารโต มฺมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตตฺถ จ ทิฏฺิคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺิวตฺถุสฺมึ วิฺูหิ วิจารณา กาตพฺพาติ อิมมธิปฺปายํ วิภาเวติ. เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. ปฺจินฺทฺริยวเสนาติ จกฺขาทิปฺจินฺทฺริยวเสน. เต หิ ‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสงฺขาตานิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ‘ปฺจ กมฺมานี’ติ ติตฺถิยา ปฺเปนฺตี’’ติ วทนฺติ ‘‘กายวจีมโนกมฺมานิ จ ‘ตีณิ กมฺมานี’ติ’’. กมฺมนฺติ ลทฺธีติ ตทุภยํ โอฬาริกตฺตา ปริปุณฺณกมฺมนฺติ ลทฺธิ. มโนกมฺมํ อโนฬาริกตฺตา อุปฑฺฒกมฺมนฺติ ลทฺธีติ โยชนา. ‘‘ทฺวาสฏฺิ ปฏิปทา’’ติ วตฺตพฺเพ สภาวนิรุตฺตึ อชานนฺโต ‘‘ทฺวฏฺิปฏิปทา’’ติ วทตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺิ ปฏิปทา’’ติ. สทฺทรจกา ปน ‘‘ทฺวาสฏฺิยา สโลโป, อตฺตมา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สภาวนิรุตฺติยา โยคโต อสิทฺธตฺตา. ยทิ หิ สา โยเคน สิทฺธา อสฺส, เอวํ สภาวนิรุตฺติเยว สิยา, ตถา จ สติ อาจริยานํ มเตน วิรุชฺฌตีติ วทนฺติ. ‘‘จุลฺลาสีติ สหสฺสานี’’ติอาทิกา ปน อฺตฺร ทิฏฺปโยคา สภาวนิรุตฺติเยว. ทิสฺสติ หิ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ –

‘‘จุลฺลาสีติ สหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู;

น ตฺเวว เตปิ ติฏฺนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๗๑๕; มหานิ. ๑๐, ๓๙);

เอกสฺมึ กปฺเปติ จตุนฺนมสงฺขฺเยยฺยกปฺปานํ อฺตรภูเต เอกสฺมึ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเป. ตตฺถาปิ จ วิวฏฺฏฏฺายีสฺิตํ เอกเมว สนฺธาย ‘‘ทฺวฏฺนฺตรกปฺปา’’ติ วุตฺตํ. น หิ โส อสฺสุตสาสนธมฺโม อิตเร ชานาติ พาหิรกานมวิสยตฺตา, อชานนฺโต เอวมาหาติ อตฺโถ.

อุรพฺเภ หนนฺติ, หนฺตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ โอรพฺภิกา. เอส นโย สากุณิกาทีสุปิ. ลุทฺทาติ วุตฺตาวเสสกา เย เกจิ จาตุปฺปทชีวิกา เนสาทา. มาควิกปทสฺมิฺหิ โรหิตาทิมิคชาติเยว คหิตา. พนฺธนาคาเร นิโยเชนฺตีติ พนฺธนาคาริกา. กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตา. อยํ สพฺโพปิ กณฺหกมฺมปสุตตาย กณฺหาภิชาตีติ วทติ กณฺหสฺส ธมฺมสฺส อภิชาติ อพฺภุปฺปตฺติ ยสฺสาติ กตฺวา. ภิกฺขูติ พุทฺธสาสเน ภิกฺขู. กณฺฏเกติ ฉนฺทราเค. สฺโควเสน เตสํ ปกฺขิปนํ. กณฺฏกสทิสฉนฺทราเคน สฺุตฺตา ภุฺชนฺตีติ หิ อธิปฺปาเยน ‘‘กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘เต ปณีตปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตี’’ติ ตสฺส มิจฺฉาคาโห, ตสฺมา ายลทฺเธปิ ปจฺจเย ภุฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทติ กณฺฏกวุตฺติกาติ กณฺฏเกน ยถาวุตฺเตน สห ชีวิกา. อยฺหิสฺส ปาฬิเยวาติ อยํ มกฺขลิสฺส วาททีปนา อตฺตนา รจิตา ปาฬิเยวาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ. กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก อปเร ปพฺพชิตา พาหิรกา สนฺติ, เต นีลาภิชาตีติ วทตีติ อตฺโถ. เต หิ สวิเสสํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา. ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย ภวนฺตีติ กณฺฏกวุตฺติกาติ วุตฺตา. นีลสฺส ธมฺมสฺส อภิชาติ ยสฺสาติ นีลาภิชาติ. เอวมิตเรสุปิ.

อมฺหากํ สฺโชนคณฺโ นตฺถีติ วาทิโน พาหิรกปพฺพชิตา นิคณฺา. เอกเมว สาฏกํ ปริทหนฺตา เอกสาฏกา. กณฺหโต ปริสุทฺโธ นีโล, ตโต ปน โลหิโตติอาทินา ยถากฺกมํ ตสฺส ปริสุทฺธํ วาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปณฺฑรตราติ ภุฺชนนหานปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปริสุทฺธตรา กณฺหนีลมุปาทาย โลหิตสฺสาปิ ปริสุทฺธภาเวน วตฺตพฺพโต. โอทาตวสนาติ โอทาตวตฺถปริทหนา. อเจลกสาวกาติ อาชีวกสาวกภูตา. เต กิร อาชีวกลทฺธิยา วิสุทฺธจิตฺตตาย นิคณฺเหิปิ ปณฺฑรตรา หลิทฺทาภานมฺปิ ปุริเม อุปาทาย ปริสุทฺธภาวปฺปตฺติโต. ‘‘เอว’’นฺติอาทินา ตสฺส ฉนฺทาคมนํ ทสฺเสติ. นนฺทาทีนํ สาวกภูตา ปพฺพชิตา อาชีวกา. ตถา อาชีวกินิโย. นนฺทาทโย กิร ตถารูปํ อาชีวกปฏิปตฺตึ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ิตา, ตสฺมา นิคณฺเหิ อาชีวกสาวเกหิ ปพฺพชิเตหิ ปณฺฑรตรา วุตฺตา ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อยํ ตสฺส ลทฺธิ.

ปุริสภูมิโยติ ปธานนิทฺเทโส. อิตฺถีนมฺปิ เหตา ภูมิโย เอส อิจฺฉเตว. สตฺต ทิวเสติ อจฺจนฺตสฺโควจนํ, เอตฺตกมฺปิ มนฺทา โมมูหาติ. สมฺพาธฏฺานโตติ มาตุกุจฺฉึ สนฺธายาห. โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ ตมนุสฺสริตฺวา. เขทนํ, กีฬนฺจ ขิฑฺฑาสทฺเทเนว สงฺคเหตฺวา ขิฑฺฑาภูมิ วุตฺตา. ปทสฺส นิกฺขิปนํ ปทนิกฺขิปนํ. ยทา ตถา ปทํ นิกฺขิปิตุํ สมตฺโถ, ตทา ปทวีมํสภูมิ นามาติ ภาโว. วตาวตสฺส ชานนกาเล. ภิกฺขุ จ ปนฺนโกติอาทิปิ เตสํ พาหิรกานํ ปาฬิเยว. ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโก, เตสํ วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนโก. ชิโนติ ชิณฺโณ ชราวเสน หีนธาตุโก, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขํ ชินิตฺวา ิโต. โส กิร ตถาภูโต ธมฺมมฺปิ กสฺสจิ น กเถสิ. เตนาห ‘‘น กิฺจิ อาหา’’ติ. โอฏฺวทนาทิวิปฺปกาเร กเตปิ ขมนวเสน น กิฺจิ กเถตีติปิ วทนฺติ. อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา นเยน มหาสีหนาทสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๓๙๔; ม. นิ. ๑.๑๕๕) วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภึ. ตโตเยว ชิฆจฺฉาทุพฺพลปเรตตาย สยนปรายนฏฺเน สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติ.

อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานมาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิ. ‘‘ปริพฺพาชกสตานี’’ติ วุจฺจมาเนปิ เจส สภาวลิงฺคมชานนฺโต ‘‘ปริพฺพาชกสเต’’ติ วทติ. เอวมฺเสุปิ. เตนาห ‘‘ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานี’’ติ. นาคภวนํ นาคมณฺฑลํ ยถา ‘‘มหึสกมณฺฑล’’นฺติ. ปรมาณุอาทิ รโช. ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตา. มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิ มิคชาติ. คณฺิมฺหีติ ผฬุมฺหิ, ปพฺเพติ อตฺโถ. จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน, เตสฺจ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวา. ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺจอนฺตรเภโท มหาสมยสุตฺเตน (ที. นิ. ๒.๓๓๑) ทีเปตพฺโพ. ‘‘โส ปนา’’ติอาทินา อชานนฺโต ปเนส พหู เทเวปิ สตฺต เอว วทตีติ ตสฺส อปฺปมาณตํ ทสฺเสติ. มนุสฺสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาควเสน. ปิสาจา เอว เปสาจา, เต อปรเปตาทิวเสน มหนฺตมหนฺตา, พหุตราติ อตฺโถ. พาหิรกสมเย ปน ‘‘ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุวาฬิยมุจลินฺทนาเมน โวหริตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๘) อาจริเยน วุตฺตํ.

คณฺิกาติ ปพฺพคณฺิกา. ปพฺพคณฺิมฺหิ หิ ปวุฏสทฺโท. มหาปปาตาติ มหาตฏา. ปาริเสสนเยน ขุทฺทกปปาตสตานิ. เอวํ สุปิเนสุปิ. ‘‘มหากปฺปิโน’’ติ อิทํ ‘‘มหากปฺปาน’’นฺติ อตฺถโต เวทิตพฺพํ. สทฺทโต ปเนส อชานนฺโต เอวํ วทตีติ น วิจารณกฺขมํ. ตถา ‘‘จุลฺลาสีติ สตสหสฺสานี’’ติ อิทมฺปิ. โส หิ ‘‘จตุราสีติ สตสหสฺสานี’’ติ วตฺตุมสกฺโกนฺโต เอวํ วทติ. สทฺทรจกา ปน ‘‘จตุราสีติยา ตุโลโป, จสฺส จุ, รสฺส โล, ทฺวิตฺตฺจา’’ติ วทนฺติ. เอตฺตกา มหาสราติ เอตปฺปมาณวตา มหาสรโต, สตฺตมหาสรโตติ วุตฺตํ โหติ. กิราติ ตสฺส วาทานุสฺสวเน นิปาโต. ปณฺฑิโตปิ…เป… น คจฺฉติ, กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโต.

‘‘อเจลกวเตน วา อฺเน วา เยน เกนจี’’ติ วุตฺตมติทิสติ ‘‘ตาทิเสเนวา’’ติ อิมินา. ตโปกมฺเมนาติ ตปกรเณน. เอตฺถาปิ ‘‘ตาทิเสเนวา’’ติ อธิกาโร. โย…เป… วิสุชฺฌติ, โส อปริปกฺกํ กมฺมํ ปริปาเจติ นามาติ โยชนา. อนฺตราติ จตุราสีติมหากปฺปสตสหสฺสานมพฺภนฺตเร. ผุสฺส ผุสฺสาติ ปตฺวา ปตฺวา. วุตฺตปริมาณํ กาลนฺติ จตุราสีติมหากปฺปสตสหสฺสปมาณํ กาลํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ กมฺมํ สีลาทินา สีฆํเยว วิสุทฺธปฺปตฺติยา ปริปาเจติ นาม. ปริปกฺกํ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส กาเลน ปริปกฺกภาวานาปาทเนน พฺยนฺตึ วิคมนํ กโรติ นามาติ. โทเณนาติ ปริมินนโทณตุมฺเพน. รูปกวเสนตฺโถ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘มิตํ วิยา’’ติ. น หาปนวฑฺฒนํ ปณฺฑิตพาลวเสนาติ ทสฺเสติ ‘‘น สํสาโร’’ติอาทินา. วฑฺฒนํ อุกฺกํโส. หาปนํ อวกํโส.

กตสุตฺตคุเฬติ กตสุตฺตวฏฺฏิยํ. ปเลตีติ ปเรติ ยถา ‘‘อภิสมฺปราโย’’ติ, (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๔) ร-การสฺส ปน ล-การํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ (จูฬนิ. ๑๕; มิ. ป. ๓.๖). โส จ จุราทิคณวเสน คติยนฺติ วุตฺตํ ‘‘คจฺฉตี’’ติ. อิมาย อุปมาย เจส สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น วฑฺฒติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘สุตฺเต ขีเณ’’ติอาทิ. ตตฺเถวาติ ขียนฏฺาเนเยว.

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

๑๗๑. ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานเจตนาเยว วุตฺตา. ตํมุเขน จ ผลนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาว’’นฺติ อิมินา. ทินฺนฺหิ มุขฺยโต อนฺนาทิวตฺถุ, ตํ กถเมส ปฏิกฺขิปิสฺสติ. เอส นโย ยิฏฺํ หุตนฺติ เอตฺถาปิ. สพฺพสาธารณํ มหาทานํ มหายาโค. ปาหุนภาเวน กตฺตพฺพสกฺกาโร ปาหุนกสกฺกาโร. ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลฺจ. วิปาโกติ สทิสผลํ. จตุรงฺคสมนฺนาคเต ทาเน านนฺตราทิปตฺติ วิย หิ อานิสํโส, สงฺขพฺราหฺมณสฺส ทาเน (ชา. ๑.๑๐.๓๙) ตาณลาภมตฺตํ วิย นิสฺสนฺโท, ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ สทิสผลํ วิปาโก. อยํ โลโก, ปรโลโกติ จ กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ วุตฺโต ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนโต. ปจฺจกฺขทิฏฺโ หิ โลโก กถํ เตน ปฏิกฺขิตฺโต สิยา. ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ อิมินา การณมาห, ยตฺถ ยตฺถ ภวโยนิอาทีสุ ิตา อิเม สตฺตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ, นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เตสูติ มาตาปิตูสุ. ผลาภาววเสเนว วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กริยมานสกฺการาสกฺการานมภาววเสน เตสํ โลเก ปจฺจกฺขตฺตา. ปุพฺพุฬสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโก อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถี’’ติ. สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ อกเถตฺวา สฺเตน ภวิตพฺพํ, อฺถา อโหปุริสิกา นาม สิยา. กิฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย อิมฺจ…เป… ปเวเทนฺตี’’ติ อาห. อยํ อฏฺกถาวเสสโก อตฺโถ.

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโต จาตุมหาภูติโก, อตฺถมตฺตโต ปน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวมยมฺปิ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโต จตุมหาภูตมโยติ วุจฺจติ. อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุ. พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวึ, เตน ปถวีเยว กาโยติ ทสฺเสติ. อนุคจฺฉตีติ อนุพนฺธติ. อุภเยนาปีติ ปททฺวเยนปิ. อุเปติ อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติ หุตฺวา สตฺตภาเวน สณฺิตา, สา จ มหาปถวี ฆฏาทิคตปถวี วิย อิทานิ ตเมว พาหิรํ ปถวิกายํ สมุทายภูตํ ปุน อุเปติ อุปคจฺฉติ, สพฺพโส เตน พาหิรปถวิกาเยน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทํ, สูริยรํสิโต คหิตอินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุนปิ สูริยรํสึ, มหาวายุกฺขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ปุนปิ มหาวายุกฺขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ปริกปฺปนามตฺเตน ทิฏฺิคติกสฺส อธิปฺปาโย.

มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานีติ มนเมว ฉฏฺํ เยสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายานํ, ตานิ อินฺทฺริยานิ. อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยภาวาติ วทนฺติ. วิสยีคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺติ. กถํ คณิตา มฺจปฺจมาติ อาห ‘‘มฺโจ เจว…เป… อตฺโถ’’ติ. อาฬาหนํ สุสานนฺติ อตฺถโต เอกํ. คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺาสานิ. สรีรเมว วา ปทานิ ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโต. ปาราวตปกฺขิวณฺณานีติ ปาราวตสฺส นาม ปกฺขิโน วณฺณานิ. ‘‘ปาราวตปกฺขวณฺณานี’’ติ ปาโ, ปาราวตสกุณสฺส ปตฺตวณฺณานีติ อตฺโถ. ภสฺมนฺตาติ ฉาริกาปริยนฺตา. เตนาห ‘‘ฉาริกาวสานเมวา’’ติ. อาหุติสทฺเทเนตฺถ ‘‘ทินฺนํ ยิฏฺํ หุต’’นฺติ วุตฺตปฺปการํ ทานํ สพฺพมฺปิ คหิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปาหุนกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทาน’’นฺติ อิมินา, วิรูเปกเสสนิทฺเทโส วา เอส. อตฺโถติ อธิปฺปายโต อตฺโถ สทฺทโต ตสฺส อนธิคมิตตฺตา. เอวมีทิเสสุ. ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, พาลปุคฺคลา, เตหิ ทตฺตูหิ. กึ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘พาลา เทนฺตี’’ติอาทิ. ปาฬิยํ ‘‘โลโก อตฺถี’’ติ มติ เยสํ เต อตฺถิกา, ‘‘อตฺถี’’ติ เจทํ เนปาติกปทํ, เตสํ วาโท อตฺถิกวาโท, ตํ อตฺถิกวาทํ.

ตตฺถาติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุ มิจฺฉาวาทีสุ. กมฺมํ ปฏิพาหติ อกิริยวาทิภาวโต. วิปากํ ปฏิพาหติ สพฺเพน สพฺพํ อายตึ อุปปตฺติยา ปฏิกฺขิปนโต. วิปากนฺติ จ อานิสํสนิสฺสนฺทสทิสผลวเสน ติวิธมฺปิ วิปากํ. อุภยํ ปฏิพาหติ สพฺพโส เหตุปฏิเสธเนเนว ผลสฺสาปิ ปฏิเสธิตตฺตา. อุภยนฺติ จ กมฺมํ วิปากมฺปิ. โส หิ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จา’’ติ วทนฺโต กมฺมสฺส วิย วิปากสฺสาปิ สํกิเลสวิสุทฺธีนํ ปจฺจยตฺตาภาวโชตนโต ตทุภยํ ปฏิพาหติ นาม. วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ อสติ กมฺมสฺมึ วิปากาภาวโต. กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ อสติ วิปาเก กมฺมสฺส นิรตฺถกตาปตฺติโต. อิตีติ วุตฺตตฺถนิทสฺสนํ. อตฺถโตติ สรูปโต, วิสุํ วิสุํ ตํตํทิฏฺิทีปกภาเวน ปาฬิยํ อาคตาปิ ตทุภยปฏิพาหกาวาติ อตฺโถ. ปจฺเจกํ ติวิธทิฏฺิกา เอว เต อุภยปฏิพาหกตฺตา. ‘‘อุภยปฺปฏิพาหกา’’ติ หิ เหตุวจนํ เหตุคพฺภตฺตา ตสฺส วิเสสนสฺส. อเหตุกวาทา เจวาติอาทิ ปฏิฺาวจนํ ตปฺผลภาเวน นิจฺฉิตตฺตา. ตสฺมา วิปากปฏิพาหกตฺตา นตฺถิกวาทา, กมฺมปฏิพาหกตฺตา อกิริยวาทา, ตทุภยปฏิพาหกตฺตา อเหตุกวาทาติ ยถาลาภํ เหตุผลตาสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. โย หิ วิปากปฏิพาหเนน นตฺถิกทิฏฺิโก อุจฺเฉทวาที, โส อตฺถโต กมฺมปฏิพาหเนน อกิริยทิฏฺิโก, อุภยปฏิพาหเนน อเหตุกทิฏฺิโก จ โหติ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย.

‘‘เย วา ปนา’’ติอาทินา เตสมนุทิฏฺิกานํ นิยาโมกฺกนฺติวินิจฺฉโย วุตฺโต. ตตฺถ เตสนฺติ ปูรณาทีนํ. สชฺฌายนฺตีติ ตํ ทิฏฺิทีปกํ คนฺถํ ยถา ตถา เตหิ กตํ อุคฺคเหตฺวา ปนฺติ. วีมํสนฺตีติ ตสฺส อตฺถํ วิจาเรนฺติ. ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วีมํสนาการทสฺสนํ. ‘‘กโรโต…เป… อุจฺฉิชฺชตี’’ติ เอวํ วีมํสนฺตานํ เตสนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ อารมฺมเณติ ยถาปริกปฺปิเต กมฺมผลาภาวาทิเก ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิ นยปฺปวตฺตาย มิจฺฉาทสฺสนสงฺขาตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณ. มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺตีติ มิจฺฉาสติสงฺขาตา ลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺติ. ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิวเสน หิ อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺิเต จิรกาลปริจเยน ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเน, นิชฺฌานกฺขนฺติยา จ ตถา ตถา คหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมานียมานา มิจฺฉาวายามุปตฺถมฺภิตา อตํสภาวมฺปิ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาลทฺธิสหคตา ตณฺหา มุสา วิตถํ สรณโต ปวตฺตนโต มิจฺฉาสตีติ วุจฺจติ. จตุรงฺคุตฺตรฏีกายมฺปิ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๓๐) เจส อตฺโถ วุตฺโตเยว. มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย วิย หิ มิจฺฉาสติ นาม ปาฏิเยกฺโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, ตณฺหาสีเสน คหิตานํ จตุนฺนมฺปิ อกุสลกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนนฺติ มชฺฌิมาคมฏฺกถายมฺปิ สลฺเลขสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๓) วุตฺตํ.

จิตฺตํ เอกคฺคํ โหตีติ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมึ อารมฺมเณ อวฏฺิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย เอกคฺคํ อปฺปิตํ วิย โหติ, จิตฺตสีเสน เจตฺถ มิจฺฉาสมาธิ เอว วุตฺโต. โส หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส าเน สมาธานปติรูปกกิจฺจกโรเยว โหติ วาลวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ชวนานิ ชวนฺตีติ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สนฺนิฏฺานภูเต สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติ. ‘‘ปมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสู’’ติ อิทํ ธมฺมสภาวทสฺสนเมว, น ปน ตสฺมึ ขเณ เตสํ ติกิจฺฉา เกนจิ สกฺกา กาตุนฺติ ทสฺสนํ เตสฺเวว ตฺวา สตฺตมชวนสฺส อวสฺสมุปฺปชฺชมานสฺส นิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, เอวํ ลหุปริวตฺเต จ จิตฺตวาเร โอวาทานุสาสน วเสน ติกิจฺฉาย อสมฺภวโต. เตนาห ‘‘พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน’’ติ. อริฏฺกณฺฏกสทิสาติ อริฏฺภิกฺขุกณฺฏกสามเณรสทิสา, เต วิย อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน มิจฺฉาทิฏฺิคติกาเยว ชาตาติ วุตฺตํ โหติ.

ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ มิจฺฉาทสฺสเนสุ. โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมตีติ ยสฺส เอกสฺมึเยว อภินิเวโส, อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส เอกเมว ทสฺสนํ โอกฺกมติ. โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปีติ ยสฺส ทฺวีสุ, ตีสุปิ วา อภินิเวโส, อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส ทฺเว, ตีณิปิ โอกฺกมติ, เอเตน ปน วจเนน ยา ปุพฺเพ ‘‘อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฺปฏิพาหกา’’ติอาทินา อุภยปฺปฏิพาหกตามุเขน ทีปิตา อตฺถโต สิทฺธา สพฺพทิฏฺิกตา, สา ปุพฺพภาคิยา. ยา ปน มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกนฺติภูตา, สา ยถาสกํ ปจฺจยสมุทาคมสิทฺธิโต ภินฺนารมฺมณานํ วิย วิเสสาธิคมานํ เอกชฺฌํ อนุปฺปตฺติยา อฺมฺํ อพฺโพกิณฺณา เอวาติ ทสฺเสติ. ‘‘เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนมฺปิ ทิฏฺีนํ สมานสามตฺถิยตํ, สมานผลตฺจ วิภาเวติ. สคฺคาวรณาทินา เหตา สมานสามตฺถิยา เจว สมานผลา จ, ตสฺมา ติสฺโสปิ เจตา เอกสฺส อุปฺปนฺนาปิ อพฺโพกิณฺณา เอว, เอกาย วิปาเก ทินฺเน อิตรา ตสฺสา อนุพลปฺปทายิกาโยติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณฺเจวา’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ อาวิกโรติ. โมกฺขมคฺคาวรณนฺติ นิพฺพานปถภูตสฺส อริยมคฺคสฺส นิวารณํ. ปเควาติ ปฏิกฺเขปตฺเถ นิปาโต, โมกฺขสงฺขาตํ ปน นิพฺพานํ คนฺตุํ กา นาม กถาติ อตฺโถ. อปิจ ปเควาติ ปา เอว, ปมตรเมว โมกฺขํ คนฺตุมภพฺโพ, โมกฺขคมนโตปิ ทูรตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ. เอวมฺตฺถาปิ ยถารหํ.

‘‘วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต’’ติ อิทํ วจนํ เนยฺยตฺถเมว, น นีตตฺถํ. ตถา หิ วุตฺตํ ปปฺจสูทนิยํ นาม มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ‘‘กึ ปเนส เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อฺสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมึเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺึ โรเจติเยวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐๓). อกุสลฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย สพลํ มหาพลํ, ตสฺมา ‘‘เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต’’ติ ตตฺถ วุตฺตํ. อฺถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ อจฺจนฺติโก. ยเทวํ วฏฺฏขาณุโชตนา กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘อาเสวนวเสนา’’ติอาทิ, ตสฺมา ยถา สตฺตงฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘สกึ นิมุคฺโคปิ นิมุคฺโค เอว พาโล’’ติ [อ. นิ. ๗.๑๕ (อตฺถโต สมานํ)] วุตฺตํ, เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนาปิ วุตฺตา. ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต, ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. ตสฺมา ตตฺถ, (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐๒) อิธ จ อฏฺกถายํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ เยภุยฺเยน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ เยภุยฺยคฺคหณํ กตํ, อิติ อาเสวนวเสน ภวนฺตเรปิ ตํตํทิฏฺิยา โรจนโต เยภุยฺเยนสฺส ภวโต วุฏฺานํ นตฺถีติ กตฺวา วฏฺฏขาณุโก นาเมส ชาโต, น ปน มิจฺฉตฺตนิยามสฺส อจฺจนฺติกตายาติ นีหริตฺวา าตพฺพตฺถตาย เนยฺยตฺถมิทํ, น นีตตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ สนฺธาย อภิธมฺเมปิ ‘‘อรหา, เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ยม. ๑.ขนฺธยมก ๒๑๐) วุตฺตํ. ปถวิโคปโกติ ยถาวุตฺตการเณน ปถวิปาลโก. ตทตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

เอวํ มิจฺฉาทิฏฺิยา ปรมสาวชฺชานุสาเรน โสตูนํ สติมุปฺปาเทนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ สํสารขาณุภาวสฺสาปิ ปจฺจโย อปณฺณกชาโต, ตสฺมา ปริวชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อกลฺยาณชนนฺติ กลฺยาณธมฺมวิรหิตชนํ อสาธุชนํ. อาสีวิสนฺติ อาสุมาคตหลาหลํ. ภูติกาโมติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน อตฺตโน คุเณหิ วุฑฺฒิกาโม. วิจกฺขโณติ ปฺาจกฺขุนา วิวิธตฺถสฺส ปสฺสโก, ธีโรติ อตฺโถ.

ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

๑๗๔. ‘‘อกฏา’’ติ เอตฺถ ต-การสฺส ฏ-การาเทโสติ อาห ‘‘อกตา’’ติ, สเมน, วิสเมน วา เกนจิปิ เหตุนา อกตา, น วิหิตาติ อตฺโถ. ตถา อกฏวิธาติ เอตฺถาปิ. นตฺถิ กตวิโธ กรณวิธิ เอเตสนฺติ อกฏวิธา. ปททฺวเยนาปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เอวํ กโรหี’’ติอาทิ. อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส, เทวสฺส, อิสฺสราทิโน จ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาปิตาติ กสฺสจิ อนิมฺมาปิตา. กามํ สทฺทโต ยุตฺตํ, อตฺถโต จ ปุริเมน สมานํ, ตถาปิ ปาฬิยมฏฺกถายฺจ อนาคตเมว อคเหตพฺพภาเว การณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตํ เนว ปาฬิย’’นฺติอาทินา.

พฺรหฺมชาลสุตฺตสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐) วุตฺตตฺถเมว. อิทเมตฺถ โยชนามตฺตํ – วฺฌาติ หิ วฺฌปสุวฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกา, เตน ปถวิกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. รูปสทฺทาทโย หิ ปถวิกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิ. ปพฺพตสฺส กูฏมิว ิตาติ กูฏฏฺา, ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเตปิ สตฺตกายาติ อธิปฺปาโย. ยมิทํ ‘‘พีชโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, น อวิชฺชมานํ, อิตรถา อฺโตปิ อฺสฺส อุปลทฺธิ สิยา, เอวเมเตปิ สตฺตกายา, ตสฺมา เอสิกฏฺายิฏฺิตาติ. ิตตฺตาติ นิพฺพิการภาเวน สุปฺปติฏฺิตตฺตา. น จลนฺตีติ น วิการมาปชฺชนฺติ. วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺายิฏฺิตตา, อนิฺชนฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺานเมว. เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติ. ปกตินฺติ สภาวํ. อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว น อฺมฺํ อุปหนนฺติ. สติ หิ วิการมาปาเทตพฺพภาเว อุปฆาตกตา สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพภาเว สติ อนุคฺคาหกตาปีติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘นาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปถวีเยว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโย ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ, ปถวิสมูโห วา กายสทฺทสฺส สมูหวาจกตฺตา ยถา ‘‘หตฺถิกาโย’’ติ. ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเตตพฺพตา จ, ตสฺมา เนว โกจิ หนฺตา, ฆาเตตา วา อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ เตสํ สตฺถปฺปหาโรติ ตตฺถ โจทนายาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตฺเววาติ สตฺตนฺนเมว. อิติสทฺโท เหตฺถ นิปาตมตฺตํ. ปหตนฺติ ปหริตํ. เอกโตธาราทิกํ สตฺถํ. อนฺตเรเนว ปวิสติ, น เตสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกวลํ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เตสํ ตถา สฺามตฺตเมว, หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติ.

นิคณฺนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

๑๗๗. จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามํ, จตุยามํ เอว จาตุยามํ. ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยา ปโม ยาโม’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๓๖๘). โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขิโตติ อาห ‘‘จตุโกฏฺาเสน สํวเรน สํวุโต’’ติ, สํยมตฺโถ วา ยามสทฺโท ยมนํ สฺมนํ ยาโมติ กตฺวา. ‘‘ยตตฺโต’’ติอาทีสุ วิย หิ อนุปสคฺโคปิ สอุปสคฺโค วิย สฺมตฺถวาจโก, โส ปน จตูหิ อากาเรหีติ อาห ‘‘จตุโกฏฺาเสน สํวเรนา’’ติ. อากาโร โกฏฺาโสติ หิ อตฺถโต เอกํ. วาริโต สพฺพวาริ ยสฺสายํ สพฺพวาริวาริโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ. เตนาห ‘‘วาริตสพฺพอุทโก’’ติ. วาริสทฺเทน เจตฺถ วาริปริโภโค วุตฺโต ยถา ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ. ปฏิกฺขิตฺโต สพฺพสีโตทโก ตปฺปริโภโค ยสฺสาติ ตถา. นฺติ สีโตทกํ. สพฺพวาริยุตฺโตติ สํวรลกฺขณมตฺตํ กถิตํ. สพฺพวาริธุโตติ ปาปนิชฺชรลกฺขณํ. สพฺพวาริผุโฏติ กมฺมกฺขยลกฺขณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพนา’’ติอาทิมาห, สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ หิ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโต. ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณน วิธุตปาโป. ผุฏฺโติ อฏฺนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน โมกฺขปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโ, ตํ ปตฺวา ิโตติ อตฺโถ. ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ, อนฺา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๘; ๒.๓๔; ๓.๑๙๙, ๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๔, ๓๙๘) วิย คมุสทฺโท นิฏฺานตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต’’ติ, โมกฺขาธิคเมน อุตฺตมมริยาทปฺปตฺตจิตฺโตติ อตฺโถ. กายาทีสุ อินฺทฺริเยสุ สํยเมตพฺพสฺส อภาวโต สํยตจิตฺโต. อตีเต เหตฺถ ต-สทฺโท. สํยเมตพฺพสฺส อวเสสสฺส อภาวโต สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต. กิฺจิ สาสนานุโลมนฺติ ปาปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อสุทฺธลทฺธิตายาติ ‘‘อตฺถิ ชีโว, โส จ สิยา นิจฺโจ, สิยา อนิจฺโจ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๗๗). เอวมาทิมลีนลทฺธิตาย. สพฺพาติ กมฺมปกติวิภาคาทิวิสยาปิ สพฺพา นิชฺฌานกฺขนฺติโย. ทิฏฺิเยวาติ มิจฺฉาทิฏฺิโย เอว ชาตา.

สฺจยเพลฏฺปุตฺตวาทวณฺณนา

๑๗๙-๑๘๑. อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโย เอวาติ พฺรหฺมชาเล อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖๑) วุตฺตนโย เอว. กสฺมา? วิกฺเขปพฺยากรณภาวโต, ตเถว จ ตตฺถ วิกฺเขปวาทสฺส อาคตตฺตา.

ปมสนฺทิฏฺิกสามฺผลวณฺณนา

๑๘๒. ปีเฬตฺวาติ เตลยนฺเตน อุปฺปีเฬตฺวา, อิมินา รฺโ อาโภคมาห. วทโต หิ อาโภควเสน สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโย. อฏฺกถาจริยา จ ตทาโภคฺู, ปรมฺปราภตตฺถสฺสาวิโรธิโน จ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ยถา ตถา วจโนกาสลทฺธภาวมตฺเตน อตฺโถ น วุตฺโต, อถ โข เตสํ วตฺตุมิจฺฉิตวเสนาติ คเหตพฺพํ, เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อตฺถุทฺธาราทิวเสน อตฺถวิเวจนา กตาติ.

๑๘๓. ยถา เต รุจฺเจยฺยาติ อิทานิ มยา ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ ยถา ตว จิตฺเต รุจฺเจยฺย, ตยา จิตฺเต รุจฺเจถาติ อตฺโถ. กมฺมตฺเถ เหตํ กิริยาปทํ. มยา วา ทานิ ปุจฺฉิยมานมตฺถํ ตว สมฺปทานภูตสฺส โรเจยฺยาติปิ วฏฺฏติ. ฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต อนฺโตชาโต. ธเนน กีโต ธนกฺกีโต. พนฺธคฺคาหคหิโต กรมรานีโต. สามเมว เยน เกนจิ เหตุนา ทาสภาวมุปคโต สามํทาสพฺโยปคโต. สามนฺติ หิ สยเมว. ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํ. โกจิ ทาโสปิ สมาโน อลโส กมฺมํ อกโรนฺโต ‘‘กมฺมกาโร’’ติ น วุจฺจติ, โส ปน น ตถาภูโตติ วิเสสนเมตนฺติ อาห ‘‘อนลโส’’ติอาทิ. ทูรโตติ ทูรเทสโต อาคตํ. ปมเมวาติ อตฺตโน อาสนฺนตรฏฺานุปสงฺกมนโต ปเคว ปุเรตรเมว. อุฏฺหตีติ คารววเสน อุฏฺหิตฺวา ติฏฺติ, ปจฺจุฏฺาตีติ วา อตฺโถ. ปจฺฉาติ สามิกสฺส นิปชฺชาย ปจฺฉา. สยนโต อวุฏฺิเตติ รตฺติยา วิภายนเวลาย เสยฺยโต อวุฏฺิเต. ปจฺจูสกาลโตติ อตีตรตฺติยา ปจฺจูสกาลโต. ยาว สามิโน รตฺตึ นิทฺโทกฺกมนนฺติ อปราย ภาวินิยา รตฺติยา ปโทสเวลายํ ยาว นิทฺโทกฺกมนํ. ยา อตีตรตฺติยา ปจฺจูสเวลา, ภาวินิยา จ ปโทสเวลา, เอตฺถนฺตเร สพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตตีติ วุตฺตํ โหติ. กึ การเมวาติ กึ กรณียเมว กินฺติ ปุจฺฉาย กาตพฺพโต, ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถ. ปฏิสฺสเวเนว สมีปจาริตา วุตฺตาติ อาห ‘‘ปฏิสุณนฺโต วิจรตี’’ติ. ปฏิกุทฺธํ มุขํ โอโลเกตุํ น วิสหตีติปิ ทสฺเสติ ‘‘ตุฏฺปหฏฺ’’นฺติ อิมินา.

เทโว วิยาติ อาธิปจฺจปริวาราทิสมนฺนาคโต ปธานเทโว วิย, เตน มฺเ-สทฺโท อิธ อุปมตฺโถติ าเปติ ยถา ‘‘อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสิ รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส อนฺเตปุรํ อุปโสภยมาน’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๔๕). โส วตสฺสาหนฺติ เอตฺถ โส วต อสฺสํ อหนฺติ ปทจฺเฉโท, โส ราชา วิย อหมฺปิ ภเวยฺยํ. เกนาติ เจ? ยทิ ปุฺานิ กเรยฺยํ, เตนาติ อตฺโถติ อาห ‘‘โส วต อห’’นฺติอาทิ. วตสทฺโท อุปมายํ. เตนาห ‘‘เอวรูโป’’ติ. ปุฺานีติ อุฬารตรํ ปุฺํ สนฺธาย วุตฺตํ อฺทา กตปุฺโต อุฬาราย ปพฺพชฺชาย อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘โส วตสฺสาย’’นฺติปิ ปาเ โส ราชา วิย อยํ อหมฺปิ อสฺสํ. กถํ? ‘‘ยทิ ปุฺานิ กเรยฺย’’นฺติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. อสฺสนฺติ หิ อุตฺตมปุริสโยเค อหํ-สทฺโท อปฺปยุตฺโตปิ อยํ-สทฺเทน ปรามสนโต ปยุตฺโต วิย โหติ. โส อหํ เอวรูโป อสฺสํ วต, ยทิ ปุฺานิ กเรยฺยนฺติ ปมปาสฺส อตฺถมิจฺฉนฺติ เกจิ. เอวํ สติ ทุติยปาเ ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ อวตฺตพฺโพ สิยา ตตฺถ อยํ-สทฺเทน อหํ-สทฺทสฺส ปรามสนโต, ‘‘โส’’ติ จ ปรามสิตพฺพสฺส อฺสฺส สมฺภวโต. นฺติ ทานํ. สตภาคมฺปีติ สตภูตํ ภาคมฺปิ, รฺา ทินฺนทานํ สตธา กตฺวา ตตฺถ เอกภาคมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. ยาวชีวํ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ยาวชีวํ ทานตฺถาย อุสฺสาหํ กโรนฺโตปิ สตภาคมตฺตมฺปิ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ปพฺพชฺชายํ อุสฺสาหํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ยํนูนา’’ติ นิปาโต ปริวิตกฺกนตฺเถติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ จินฺตนภาว’’นฺติ.

กาเยน ปิหิโตติ กาเยน สํวริตพฺพสฺส กายทฺวาเรน ปวตฺตนกสฺส ปาปธมฺมสฺส สํวรณวเสน ปิทหิโต. อุสฺสุกฺกวจนวเสน ปนตฺโถ วิหเรยฺย-ปเทน สมฺพชฺฌิตพฺพตฺตาติ อาห ‘‘อกุสลปเวสนทฺวารํ ถเกตฺวา’’ติ. หุตฺวาติ หิ เสโส. อกุสลปเวสนทฺวารนฺติ จ กายกมฺมภูตานมกุสลานํ ปเวสนภูตํ กายวิฺตฺติสงฺขาตํ ทฺวารํ. เสสปททฺวเยปีติ ‘‘วาจาย สํวุโต, มนสา สํวุโต’’ติ ปททฺวเยปิ. ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตายาติ ฆาสจฺฉาทนปริเยสเน สลฺเลขวเสน ปรมตาย, อุกฺกฏฺภาเว วา สณฺิโต ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว ปรมํ ปมาณํ โกฏิ เอตสฺส, น ตโต ปรํ กิฺจิ อามิสชาตํ ปริเยสติ, ปจฺจาสิสติ จาติ ฆาสจฺฉาทนปรโม, ตสฺส ภาโว ฆาสจฺฉาทนปรมตาติปิ อฏฺกถามุตฺตโก นโย. ฆสิตพฺโพ อสิตพฺโพติ ฆาโส, อาหาโร, อาภุโส ฉาเทติ ปริทหติ เอเตนาติ อจฺฉาทนํ, นิวาสนํ, อปิจ ฆสนํ ฆาโส, อาภุโส ฉาทียเต อจฺฉาทนนฺติปิ ยุชฺชติ. เอตทตฺถมฺปีติ ฆาสจฺฉาทนตฺถายาปิ. อเนสนนฺติ เอกวีสติวิธมฺปิ อนนุรูปเมสนํ.

วิเวกฏฺกายานนฺติ คณสงฺคณิกโต ปวิวิตฺเต ิตกายานํ, สมฺพนฺธีภูตานํ กายวิเวโกติ สมฺพนฺโธ. เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ฌานาภิรตานํ. ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ ตาย เอว ฌานาภิรติยา ปรมํ อุตฺตมํ โวทานํ จิตฺตวิสุทฺธึ ปตฺตานํ. นิรุปธีนนฺติ กิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธีหิ อจฺจนฺตวิคตานํ. วิสงฺขารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตทธิคมเนตา วิสงฺขารคตา, อรหนฺโต, เตสํ. ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติ อิมินา มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๗, ๙) อาคตภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ปโม วิเวโก อิตเรหิ ทฺวีหิ วิเวเกหิ สหาปิ วตฺตพฺโพ อิตเรสุ สิทฺเธสุ ตสฺสาปิ สิชฺฌนโต, วินา จ ตสฺมึ สิทฺเธปิ อิตเร สมสิชฺฌนโต. ตถา ทุติโยปิ. ตติโย ปน อิตเรหิ สเหว วตฺตพฺโพ. น วินา อิตเรสุ สิทฺเธสุเยว ตสฺส สิชฺฌนโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘คณสงฺคณิกํ ปหายา’’ติอาทิ ตทธิปฺปายวิภาวนํ. ตตฺถ คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, ตํ ปหาย. กาเยน เอโก วิหรติ วิจรติ ปุคฺคลวเสน อสหายตฺตา. จิตฺเต กิเลสานํ สนฺนิปตนํ จิตฺตกิเลสสงฺคณิกา, ตํ ปหาย. เอโก วิหรติ กิเลสวเสน อสหายตฺตา. มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา, โคตฺรภุอาทีนฺจ อารมฺมณกรณมตฺตตฺตา น เตสํ วเสน สาติสยา นิพฺพุติสุขสมฺผุสนา, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติวเสน ปน สาติสยาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺตึ วา นิโรธสมาปตฺตึ วา’’ติ. ผลปริโยสาโน หิ นิโรโธ. ปวิสิตฺวาติ สมาปชฺชนวเสน อนฺโตกตฺวา. นิพฺพานํ ปตฺวาติ เอตฺถ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ อารมฺมณกรเณน, จิตฺตเจตสิกานํ นิโรเธน จ นิพฺพุติปชฺชนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. โจทนตฺเถติ ชานาเปตุํ อุสฺสาหกรณตฺเถ.

๑๘๔. อภิหริตฺวาติ อภิมุขภาเวน เนตฺวา. นฺติ ตถา ปพฺพชฺชาย วิหรนฺตํ. อภิหาโรติ นิมนฺตนวเสน อภิหรณํ. ‘‘จีวราทีหิ ปโยชนํ สาเธสฺสามี’’ติ วจนเสเสน โยชนา. ตถา ‘‘เยนตฺโถ, ตํ วเทยฺยาถา’’ติ. จีวราทิเวกลฺลนฺติ จีวราทีนํ ลูขตาย วิกลภาวํ. ตทุภยมฺปีติ ตเทว อภิหารทฺวยมฺปิ. สปฺปายนฺติ สพฺพเคลฺาปหรณวเสน อุปการาวหํ. ภาวิโน อนตฺถสฺส อชนนวเสน ปริปาลนํ รกฺขาคุตฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปน อนตฺถสฺส นิเสธวเสน ปริปาลนํ อาวรณคุตฺติ. กิมตฺถิยํ ‘‘ธมฺมิก’นฺติ วิเสสนนฺติ อาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิ. วิหารสีมายาติ อุปจารสีมาย, ลาภสีมาย วา.

๑๘๕. เกวโล ยทิ-เอวํ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโกติ วุตฺตํ ‘‘ยทิ ตว ทาโส’’ติอาทิ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ลพฺภมาเน สติ. ทุติยํ อุปาทาย ปมภาโว, ตสฺมา ‘‘ปม’’นฺติ ภณนฺโต อฺสฺสาปิ อตฺถิตํ ทีเปติ. ตเทว จ การณํ กตฺวา ราชาปิ เอวมาหาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมนฺติ ภณนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตเนวาติ ปมสทฺเทน อฺสฺสาปิ อตฺถิตาทีปเนเนว.

ทุติยสนฺทิฏฺิกสามฺผลวณฺณนา

๑๘๖. กสตีติ วิเลขติ กสึ กโรติ. คหปติโกติ เอตฺถ -สทฺโท อปฺปตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘เอกเคหมตฺเต เชฏฺโก’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – คหสฺส ปติ คหปติ, ขุทฺทโก คหปติ คหปติโก เอกสฺมิฺเว เคหมตฺเต เชฏฺกตฺตาติ, ขุทฺทกภาโว ปนสฺส เคหวเสเนวาติ กตฺวา ‘‘เอกเคหมตฺเต’’ติ วุตฺตํ. เตน หิ อเนกกุลเชฏฺกภาวํ ปฏิกฺขิปติ, คหํ, เคหนฺติ จ อตฺถโต สมานเมว. กรสทฺโท พลิมฺหีติ วุตฺตํ ‘‘พลิสงฺขาต’’นฺติ. กโรตีติ อภินิปฺผาเทติ สมฺปาเทติ. วฑฺเฒตีติ อุปรูปริ อุปฺปาทเนน มหนฺตํ สนฺนิจยํ กโรติ.

กสฺมา ตทุภยมฺปิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรนฺติ ทสฺสนฺจ ปเคว มหนฺตนฺติ วิฺาปนตฺถํ. เอสา หิ กถิกานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อตฺถนฺตรวิฺาปนนฺติ. อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรภาโว ปน มชฺฌิมนิกาเย มชฺฌิมปณฺณาสเก ลฏุกิโกปมสุตฺเตน (ม. นิ. ๒.๑๔๘ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘เสยฺยถาปิ อุทายิ ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโย, ตสฺส’สฺส เอกํ อคารกํ โอลุคฺควิลุคฺคํ กากาติทายึ นปรมรูปํ, เอกา ขโฏปิกา โอลุคฺควิลุคฺคา นปรมรูปา’’ติ วิตฺถาโร. ยทิ อปฺปมฺปิ โภคํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, กสฺมา ทาสวาเรปิ โภคคฺคหณํ น กตนฺติ อาห ‘‘ทาสวาเร ปนา’’ติอาทิ. อตฺตโนปิ อนิสฺสโรติ อตฺตานมฺปิ สยมนิสฺสโร. ยถา จ ทาสสฺส โภคาปิ อโภคาเยว ปรายตฺตภาวโต, เอวํ าตโยปีติ ทาสวาเร าติปริวฏฺฏคฺคหณมฺปิ น กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปริวฏฺฏติ ปรมฺปรภาเวน สมนฺตโต อาวฏฺฏตีติ ปริวฏฺโฏ, าติเยว. เตนาห ‘‘าติเยว าติปริวฏฺโฏ’’ติ.

ปณีตตรสามฺผลวณฺณนา

๑๘๙. นฺติ ยถา ทาสวาเร ‘‘เอวเมวา’’ติ วุตฺตํ, น ตถา อิธ กสฺสกวาเร, ตทวจนํ กสฺมาติ อนุยุฺเชยฺย เจติ อตฺโถ. เอวเมวาติ วุจฺจมาเนติ ยถา ปมทุติยานิ สามฺผลานิ ปฺตฺตานิ, ตถาเยว ปฺเปตุํ สกฺกา นุ โขติ วุตฺเต. เอวรูปาหีติ ยถาวุตฺตทาสกสฺสกูปมาสทิสาหิ อุปมาหิ. สามฺผลํ ทีเปตุํ ปโหติ อนนฺตปฏิภานตาย วิจิตฺตนยเทสนภาวโต. ตตฺถาติ เอวํ ทีปเน. ปริยนฺตํ นาม นตฺถิ อนนฺตนยเทสนภาวโต, สวเน วา อสนฺโตสเนน ภิยฺโย ภิยฺโย โสตุกามตาชนนโต โสตุกามตาย ปริยนฺตํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. ตถาปีติ ‘‘เทสนาย อุตฺตรุตฺตราธิกนานานยวิจิตฺตภาเว สติปี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๘๙) อาจริเยน วุตฺตํ, สติปิ เอวํ อปริยนฺตภาเวติปิ ยุชฺชติ. อนุมานาเณน จินฺเตตฺวา. อุปริ วิเสสนฺติ ตํ เปตฺวา ตทุปริ วิเสสเมว สามฺผลํ ปุจฺฉนฺโต. กสฺมาติ อาห ‘‘สวเน’’ติอาทิ. เอเตน อิมมตฺถํ ทีเปติ – อเนกตฺถา สมานาปิ สทฺทา วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกาเยว ตํตทตฺถทีปกาติ.

สาธุกํ สาธูติ เอกตฺถเมตํ สาธุสทฺทสฺเสว ก-กาเรน วฑฺเฒตฺวา วุตฺตตฺตา. เตเนว หิ สาธุกสทฺทสฺสตฺถํ วทนฺเตน สาธุสทฺโท อตฺถุทฺธารวเสน อุทาหโฏ. เตน จ นนุ สาธุกสทฺทสฺเสว อตฺถุทฺธาโร วตฺตพฺโพ, น สาธุสทฺทสฺสาติ โจทนา นิเสธิตา. อายาจเนติ อภิมุขํ ยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถ. สมฺปฏิจฺฉเนติ ปฏิคฺคหเณ. สมฺปหํสเนติ สํวิชฺชมานคุณวเสน หํสเน โตสเน, อุทคฺคตากรเณติ อตฺโถ.

สาธุ ธมฺมรุจีติ คาถา อุมฺมาทนฺตีชาตเก (ชา. ๒.๑๘.๑๐๑). ตตฺถายมฏฺกถาวินิจฺฉยปเวณี – สุจริตธมฺเม โรเจตีติ ธมฺมรุจิ, ธมฺมรโตติ อตฺโถ. ตาทิโส หิ ชีวิตํ ชหนฺโตปิ อกตฺตพฺพํ น กโรติ. ปฺาณวาติ ปฺวา าณสมฺปนฺโน. มิตฺตานมทฺทุพฺโภติ มิตฺตานํ อทุสฺสนภาโว. ‘‘อทูสโก อนุปฆาตโก’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๘๙) อาจริเยน วุตฺตํ. ‘‘อทฺรุพฺโภ’’ติปิ ปาโ ท-การสฺส ทฺร-การํ กตฺวา.

ทฬฺหีกมฺเมติ สาตจฺจกิริยายํ. อาณตฺติยนฺติ อาณาปเน. อิธาปีติ สามฺผเลปิ. อสฺสาติ สาธุกสทฺทสฺส. ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ หิ สาธุกสทฺเทน สวนมนสิการานํ สาตจฺจกิริยาปิ ตทาณาปนมฺปิ โชติตํ โหติ. อายาจเนเนว จ อุยฺโยชนสามฺโต อาณตฺติ สงฺคหิตาติ น สา วิสุํ อตฺถุทฺธาเร วุตฺตา. อาณารหสฺส หิ อาณตฺติ, ตทนรหสฺส อายาจนนฺติ วิเสโส. สุนฺทเรปีติ สุนฺทรตฺเถปิ. อิทานิ ยถาวุตฺเตน สาธุกสทฺทสฺส อตฺถตฺตเยน ปกาสิตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ, ตสฺส วา อตฺถตฺตยสฺส อิธ โยคฺยตํ วิภาเวตุํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมตฺเถน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุคฺคหิตํ คณฺหนฺโตติ สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหนฺโต. สุนฺทรนฺติ ภาวนปุํสกํ. ภทฺทกนฺติ ปสตฺถํ, ‘‘ธมฺม’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. สุนฺทรํ ภทฺทกนฺติ วา สวนานุคฺคหเณ ปริยายวจนํ.

มนสิ กโรหีติ เอตฺถ น อารมฺมณปฏิปาทนลกฺขโณ มนสิกาโร, อถ โข วีถิปฏิปาทนชวนปฏิปาทนมนสิการปุพฺพเก จิตฺเต ปนลกฺขโณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺช, สมนฺนาหรา’’ติ อาห. อวิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ยถาวุตฺตมนสิการทฺวยปุพฺพกาย จิตฺตปฏิปาฏิยา เอการมฺมเณ ปนวเสน อนุทฺธตจิตฺโต หุตฺวา. นิสาเมหีติ สุณาหิ, อนคฺฆรตนมิว วา สุวณฺณมฺชุสาย ทุลฺลภธมฺมรตนํ จิตฺเต ปฏิสาเมหีติปิ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺเต กโรหี’’ติ. เอวํ ปททฺวยสฺส ปจฺเจกํ โยชนาวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิโยคีวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนโต, เตน โสตํ โอทหาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ มนสิกาเรน ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน อฺจินฺตาปฏิเสธนโต. พฺยฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ ‘‘สาธุก’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารเณปิ เอส นโย.

ธารณูปปริกฺขาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตุลนตีรณาทิเก, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิเวเธ จ สงฺคณฺหาติ. ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺเชติ ปกาเสติ, สยเมเตนาติ วา พฺยฺชนํ, สภาวนิรุตฺติ, สห พฺยฺชเนนาติ สพฺยฺชโน, พฺยฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. สหปฺปวตฺติ หิ ‘‘สมฺปนฺนตา สมวายตา วิชฺชมานตา’’ติอาทินา อเนกวิธา, อิธ ปน สมฺปนฺนตาเยว ตทฺสฺส อสมฺภวโต, ตสฺมา ‘‘สห พฺยฺชเนนา’’ติ นิพฺพจนํ กตฺวาปิ ‘‘พฺยฺชนสมฺปนฺโน’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๘๙) อตฺโถ อาจริเยน วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ, ยถา ตํ ‘‘น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขา’’ติ (ธ. ส. ๑) อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อนุธาตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิ, สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, วุตฺตนเยน อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. สาธุกปทํ เอกเมว สมานํ อาวุตฺตินยาทิวเสน อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ. กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ธมฺโม นาม ตนฺติ. เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนา. อตฺโถ นาม ตนฺติยา อตฺโถ. ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ. ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนาตฺถปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา…เป… มนสิ กโรหี’’ติ. เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ ทุกฺโขคาหตา, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย, อุปฺปาเทตุมสกฺกุเณยฺยตาย, ตพฺพิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ปฏิเวธสฺส ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวณฺณนายํ วุตฺตเมว.

‘‘สุณาหิ สาธุก’’นฺติ ‘‘สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ วทนฺโต น เกวลํ อตฺถกฺกมโต เอว อยํ โยชนา, อถ โข สทฺทกฺกมโตปิ อุภยตฺถ สมฺพนฺธตฺตาติ ทสฺเสติ. ‘‘สกฺกา มหาราชา’’ติ อิธาปิ ‘‘อฺมฺปิ ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ…เป… ปณีตตรฺจา’’ติ อิทมนุวตฺตตีติ อาห ‘‘เอวํ ปฏิฺาตํ สามฺผลเทสน’’นฺติ. วิตฺถารโต ภาสนนฺติ อตฺถเมว ทฬฺหํ กโรติ ‘‘เทเสสฺสามีติ สํขิตฺตทีปน’’นฺติอาทินา. หิ-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เทสนํ นาม อุทฺทิสนํ. ภาสนํ นาม นิทฺทิสนํ ปริพฺยตฺตกถนํ. เตนายมตฺโถ สมฺภวตีติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สคาถาวคฺคสํยุตฺเต วงฺคีสสุตฺเต (สํ. นิ. ๑.๒๑๔) คาถาปเทน สาเธตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย นิคฺโฆโส วิย, ยถา สาฬิกาย อาลาโป มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโย, เอวนฺติ อตฺโถ. ปฏิภานนฺติ เจตสฺส วิเสสนํ ลิงฺคเภทสฺสปิ วิเสสนสฺส ทิสฺสนโต ยถา ‘‘คุโณ ปมาณ’’นฺติ. ปฏิภานนฺติ จ สทฺโท วุจฺจติ ปฏิภาติ ตํตทากาเรน ทิสฺสตีติ กตฺวา. อุทีรยีติ อุจฺจารยิ, วุจฺจติ วา, กมฺมคพฺภฺเจตํ กิริยาปทํ. อิมินา เจตํ ทีเปติ – อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปตึ โถเมตุกาเมน เทสนาภาสนานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺเตน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา วงฺคีสตฺเถเรน ‘‘สงฺขิตฺเตน, วิตฺถาเรนา’’ติ จ วิเสสนํ กตํ, เตนายมตฺโถ วิฺายตีติ.

เอวํ วุตฺเตติ ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต. ‘‘น กิร ภควา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, อถ โข วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตี’’ติ หิ ตํ ปทํ สุตฺวาว อุสฺสาหชาโต สฺชาตุสฺสาโห, หฏฺตุฏฺโติ อตฺโถ. อยมาจริยสฺส อธิปฺปาโย. อปิจ ‘‘เตน หิ มหาราช สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อุยฺโยชนปฏิฺากรณปฺปการํ อุสฺสาหชนนการณํ สพฺเพเนว อุสฺสาหสมฺภวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺเตติ ‘‘สุโณหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต สพฺเพเหว ตีหิปิ ปเทหิ อุสฺสาหชาโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปจฺจสฺโสสีติ ปติ อสฺโสสิ ภควโต วจนสมนนฺตรเมว ปจฺฉา อสฺโสสิ, ‘‘สกฺกา ปน ภนฺเต’’ติอาทินา วา ปุจฺฉิตฺวา ปุน ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ อสฺโสสีติ อตฺโถ. ตํ ปน ปติสฺสวนํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉนเมวาติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉิ, ปฏิคฺคเหสี’’ติ. เตเนว หิ ‘‘อิติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘อิติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.

๑๙๐. ‘‘อถสฺส ภควา เอตทโวจา’’ติ วจนสมฺพนฺธมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตํ อโวจา’’ติ ปทํ วิภชิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาห. ‘‘อิธา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อธิกรณํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ โลกเมวาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เทโสปเทเส นิปาโต’’ติ อิมินา. เทสสฺส อุปทิสนํ เทโสปเทโส, ตสฺมึ. ยทิ สพฺพตฺถ เทโสปเทเส, อถายมตฺโถ น วตฺตพฺโพ อวุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺตาติ โจทนายาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ. สามฺภูตํ อิธสทฺทํ คณฺหิตฺวา ‘‘สฺวาย’’นฺติ วุตฺตํ, น ตุ ยถาวิเสสิตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๙๐). โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลกสทฺเทน สมานาธิกรณภาวโต. อิธ โลเกติ จ ชาติกฺเขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ จกฺกวาโฬ อธิปฺเปโต. สาสนมุปาทาย วุจฺจติ ‘‘สมโณ’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต. อยฺหิ จตุกงฺคุตฺตรปาฬิ. ตตฺถ ปโม สมโณติ โสตาปนฺโน. ทุติโย สมโณติ สกทาคามี. วุตฺตฺเหตํ ตตฺเถว –

‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ปโม สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ, (อ. นิ. ๔.๒๔๑) ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ทุติโย สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๑) จ อาทิ.

โอกาสนฺติ กฺจิ ปเทสมุปาทาย วุจฺจติ ‘‘ติฏฺมานสฺสา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต.

อิเธว ติฏฺมานสฺสาติ อิมิสฺสํเยว อินฺทสาลคุหายํ ปติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวภาเวน, เทโว หุตฺวา วา ภูตสฺส สมานสฺส. เมติ อนาทรโยเค สามิวจนํ. ปุน เมติ กตฺตุตฺเถ. อิทฺหิ สกฺกปฺหโต อุทาหฏํ.

ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสาปิ อสมฺภเวน อตฺถนฺตรสฺส อโพธนโต. ปุพฺเพ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตเมว สนฺธาย ‘‘โลก’’นฺติ วุตฺตํ. ปุริมํ อุยฺโยชนปฏิฺากรณวิสเย อาลปนนฺติ ปุน ‘‘มหาราชา’’ติ อาลปติ. ‘‘อรห’’นฺติ อาทโย สทฺทา วิตฺถาริตาติ โยชนา. อตฺถโต หิ วิตฺถารณํ สทฺทมุเขเนว โหตีติ อุภยตฺถ สทฺทคฺคหณํ กตํ. ยสฺมา ปน ‘‘อปเรหิปิ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทินา (อุทา. อฏฺ. ๑๘; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘) ตถาคต-สทฺโท อุทานฏฺกถาทีสุ, ‘‘อรห’’นฺติ อาทโย จ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๓๐) อปเรหิปิ ปกาเรหิ วิตฺถาริตา อาจริเยน, ตสฺมา เตสุ วุตฺตนเยนปิ เตสมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมึ สตฺตนิกาเย, ยสฺมิฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเกติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ.

ตสฺสาปเรนาติ ตสฺส นิคมสฺส อปเรน, ตโต พหีติ วุตฺตํ โหติ. ตโตติ มหาสาลโต. โอรโต มชฺเฌติ อพฺภนฺตรํ มชฺฌิมปเทโส. เอวํ ปริจฺฉินฺเนติ ปฺจนิมิตฺตพทฺธา สีมา วิย ปฺจหิ ยถาวุตฺตนิมิตฺเตหิ ปริจฺฉินฺเน. อฑฺฒเตยฺยโยชนสเตติ ปณฺณาสโยชเนหิ อูนติโยชนสเต. อยฺหิ มชฺฌิมชนปโท มุทิงฺคสณฺาโน, น สมปริวฏฺโฏ, น จ สมจตุรสฺโส, อุชุเกน กตฺถจิ อสีติโยชโน โหติ, กตฺถจิ โยชนสติโก, ตถาปิ เจส กุฏิลปริจฺเฉเทน มินิยมาโน ปริยนฺต ปริกฺเขปโต นวโยชนสติโก โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นวโยชนสเต’’ติ. อสีติมหาเถราติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ สุนาปรนฺตกสฺส ปุณฺณตฺเถรสฺสาปิ มหาสาวเกสุ ปริยาปนฺนตฺตา. สุนาปรนฺตชนปโท หิ ปจฺจนฺตวิสโย. ตถา หิ ‘‘จนฺทนมณฺฑลมาฬปฏิคฺคหเณ ภควา น ตตฺถ อรุณํ อุฏฺเปตี’’ติ มชฺฌิมาคม- (ม. นิ. อฏฺ. ๔.๓๙๗) สํยุตฺตาคมฏฺกถาสุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๘๘-๘๙) วุตฺตํ. สารปฺปตฺตาติ กุลโภคิสฺสริยาทิวเสน, สีลสาราทิวเสน จ สารภูตา. พฺราหฺมณคหปติกาติพฺรหฺมายุโปกฺขรสาติอาทิพฺราหฺมณา เจว อนาถปิณฺฑิกาทิคหปติกา จ.

ตตฺถาติ มชฺฌิมปเทเส, ตสฺมึเยว ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจเน วา. สุชาตายาติ เอวํนามิกาย ปมํ สรณคมนิกาย ยสตฺเถรมาตุยา. จตูสุ ปเนเตสุ วิกปฺเปสุ ปโม พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโต. อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยา ิโตปิ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ิโต. ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺาย อาสนฺนมตฺตปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺมปาริปูริโต ปฏฺาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน. น หิ มหาสตฺตานํ อนฺติมภวูปปตฺติโต ปฏฺาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิ พุทฺธตฺถาย กาลมาคมยมาเนเนว ตตฺถ ปติฏฺนโต. จตุตฺโถ พุทฺธภาวกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺาย โพธิยา นิยตภาวทสฺสเนน. โพธิยา หิ นิยตภาวปฺปตฺติโต ปภุติ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วิฺูหิ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา. ยถา ปน ‘‘สนฺทนฺติ นทิโย’’ติ สนฺทนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปฺปโยโค, เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุปิ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, ปวตฺตาปรตวตฺตมานวจนฺเจตํ. จตุพฺพิธฺหิ วตฺตมานลกฺขณํ สทฺทสตฺเถ ปกาสิตํ –

‘‘นิจฺจปวตฺติ สมีโป, ปวตฺตุปรโต ตถา;

ปวตฺตาปรโต เจว, วตฺตมาโน จตุพฺพิโธ’’ติ.

ยสฺมา ปน พุทฺธานํ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพฺุตฺาณาทิคุณราสิ อาคโต นาม โหติ, ตสฺมา เตสํ นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามาติ เอกงฺคุตฺตรวณฺณนายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) วุตฺตํ. อสติ หิ นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺเต น ตาวตา ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺตุมรหติ. สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จตูสุ วิกปฺเปสุ สพฺพปมํ ‘‘ตถาคโต สุชาตาย…เป… อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํ. ตเทว สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติยํ ิตสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. อยเมว หิ อตฺโถ มุขฺยโต อุปฺปชฺชตีติ วตฺตพฺโพ. เตนาห ‘‘ตถาคโต…เป… อตฺโถ’’ติ.

เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต อตีตกาลวเสน โกจิ อตฺถํ คณฺเหยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗) วิย หิ อิธ อุปฺปนฺนสทฺโท ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก. นนุ จ อรหตฺตผลสมงฺคีสงฺขาโต อุปฺปนฺโนเยว ตถาคโต ปเวทนเทสนาทีนิ สาเธติ, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต อรหตฺตมคฺคปริโยสาโน อุปฺปชฺชมาโนเยว ตถาคโต อธิปฺเปโต. น หิ โส ปเวทนเทสนาทีนิ สาเธติ มธุปายาสโภชนโต ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว เตสํ กิจฺจานมสาธนโตติ? น เหวํ ทฏฺพฺพํ, พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติยํ ิตสฺส อุปฺปชฺชมานสฺส คหเณเนว อรหตฺตผลสมงฺคีสงฺขาตสฺส อุปฺปนฺนสฺสาปิ คหิตตฺตา. การณคฺคหเณเนว หิ ผลมฺปิ คหิตํ ตทวินาภาวิตฺตา. อิติ ปเวทนเทสนาทิสาธกสฺส อรหตฺตผลสมงฺคิโนปิ ตถาคตสฺส คเหตพฺพตฺตา เนยฺยตฺถมิทํ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ ทฏฺพฺพนฺติ. ตถา หิ องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) อุปฺปชฺชมาโน, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโนติ ตีหิ กาเลหิ อตฺถวิภชเน ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ยาว อนาคามิผลา อุปฺปชฺชมาโน นาม, อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามา’’ติ วุตฺตํ. อยเมตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส มติ. ยสฺมา ปน เอกงฺคุตฺตรฏฺกถายํ ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๗๐) สุตฺตปทวณฺณนายํ ‘‘อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ อรหตฺตผลกฺขณเมว สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวํ สนฺธายา’’ติ อิมินา. เตนาห ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติ. สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จ สพฺพเวเนยฺยานํ ปมตรํ อรหตฺตผลวเสน อุปฺปนฺนภาวนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ จ อิมินา อรหตฺตผลกฺขณวเสน อตีตกาลํ ทสฺเสตีติ. อยเมว จ นโย องฺคุตฺตรฏีกากาเรน อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน อธิปฺเปโตติ.

โส ภควาติ โย โส ตถาคโต ‘‘อรห’’นฺติอาทินา ปกิตฺติตคุโณ, โส ภควา. อิทานิ วตฺตพฺพํ อิมสทฺเทน นิทสฺเสติ วุจฺจมานตฺถสฺส ปรามสนโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขมตฺตํ สนฺธาย ‘‘อิมํ โลก’’นฺติ วุตฺตํ, อถ โข ‘‘สเทวก’’นฺติอาทินา วกฺขมานํ อนวเสสปริยาทานํ สนฺธายาติ. ‘‘สห เทเวหิ สเทวก’’นฺติอาทินา ยถาวากฺยํ ปทนิพฺพจนํ วุตฺตํ, ยถาปทํ ปน ‘‘สเทวโก’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ, อิเม จ ตคฺคุณสํวิฺาณพาหิรตฺถสมาสา. เอตฺถ หิ อวยเวน วิคฺคโห, สมุทาโย สมาสตฺโถ โหติ โลกาวยเวน กตวิคฺคเหน โลกสมุทายสฺส ยถารหํ ลพฺภมานตฺตา. สมวายโชตกสหสทฺทโยเค หิ อยเมว สมาโส วิฺายติ. เทเวหีติ จ ปฺจกามาวจรเทเวหิ, อรูปาวจรเทเวหิ วา. พฺรหฺมุนาติ รูปาวจรารูปาวจรพฺรหฺมุนา, รูปาวจรพฺรหฺมุนา เอว วา, พหุกตฺตุกาทีนมิว เนสํ สิทฺธิ. ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ ปกาเรน นิพฺพตฺตกตฺตา.

เอวํ วจนตฺถโต อตฺถํ ทสฺเสตฺวา วจนียตฺถโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ วิสุํ คหิตตฺตา. ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติาเยน. ตตฺถ หิ มาโร ชาโต, ตนฺนิวาสี จ. ยสฺมา เจส ทามริกราชปุตฺโต วิย ตตฺถ วสิตตฺตา ปากโฏ, ตสฺมา สนฺเตสุปิ อฺเสุ วสวตฺติมหาราชาทีสุ ปากฏตเรน เตเนว วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ, อยฺจ นโย มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๐) ปกาสิโตว. มารคฺคหเณน เจตฺถ ตํสมฺพนฺธิโน เทวาปิ คหิตา โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลกสฺส คหณโต. เอวฺหิ วสวตฺติสตฺตโลกสฺส อนวเสสปริยาทานํ โหติ. พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณมฺปิ ปจฺจาสตฺติาเยน. ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ปจฺจตฺถิกา เอว ปจฺจามิตฺตา, เตเยว สมณพฺราหฺมณา, เตสํ คหณํ ตถา, เตน พาหิรกสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตานมฺปิ เตสํ อิมินา คหณโต. สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ปน สาสนิกสมณพฺราหฺมณานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสเนว สตฺตวิสโยปิ โลกสทฺโท วิฺายติ สมวายตฺถวเสน ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน วิชฺชมานตฺถวเสน อตุลฺยโยควิสเยปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต อพฺยภิจาเรนตฺถาปกํ ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ, น ปน โลกสทฺเทน สตฺตโลกสฺส อคฺคหิตตฺตา เอวํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก’’ติ. สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน วิสุทฺธิเทวานฺจ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สเทว…เป… มนุสฺสคฺคหณ’’นฺติ. ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโน. อวเสสมนุสฺสคฺคหณนฺติ สมฺมุติเทเวหิ, สมณพฺราหฺมเณหิ จ อวสิฏฺมนุสฺสานํ คหณํ. เอตฺถาติ เอเตสุ ปเทสุ. ตีหิ ปเทหีติ สเทวกสมารกสพฺรหฺมกปเทหิ. ทฺวีหีติ สสฺสมณพฺราหฺมณีสเทวมนุสฺสปเทหิ. สมาสปทตฺเถสุ สตฺตโลกสฺสปิ วุตฺตนเยน คหิตตฺตา ‘‘โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก’’ติ วุตฺตํ.

‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา อปรมฺปิ วจนียตฺถมาห. อรูปิโนปิ สตฺตา อตฺตโน อาเนฺชวิหาเรน วิหรนฺโต ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ อิทํ นิพฺพจนํ ลทฺธุมรหนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติ. เตเนวาห ภควา พฺรหฺมชาลาทีสุ ‘‘อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติอาทิ, (อ. นิ. ๓.๑๙๗) อรูปาวจรภูโต โอกาสโลโก, สตฺตโลโก จ คหิโตติ อตฺโถ. เอวํ ฉกามาวจรเทวโลโก, รูปี พฺรหฺมโลโกติ เอตฺถาปิ. ฉกามาวจรเทวโลกสฺส สวิเสสํ มารวเส ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติ. โส หิ ตสฺส ทามริกสฺส วิย วสปวตฺตโนกาโส. รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต ปาริเสสาเยน อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตา. จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมสงฺขาตาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสเนว ตทฺาสํ สเทวกาทิคฺคหเณน คหิตตฺตา. กถํ ปเนตฺถ จตุปริสวเสน มนุสฺสโลโก คหิโตติ? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณปริสา, พฺราหฺมณปริสา จ คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา, คหปติปริสา จาติ. ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา ปน อิมาเยว จตสฺโส ปริสา วุตฺตา. จตุปริสสงฺขาตํ ปชนฺติ หิ อิธ อตฺโถ.

อฺถา คเหตพฺพมาห ‘‘สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก’’ติ. กถํ ปน คหิโตติ? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณพฺราหฺมณา คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา สมฺมุติเทวสงฺขาตา ขตฺติยา, คหปติสุทฺทสงฺขาตา จ อวเสสมนุสฺสาติ. อิโต ปน อฺเสํ มนุสฺสสตฺตานมภาวโต ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา เอเตเยว จตูหิ ปกาเรหิ ิตา มนุสฺสสตฺตา วุตฺตา. จตุกุลปฺปเภทํ ปชนฺติ หิ อิธ อตฺโถ. เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ ปชาคหเณน จตุปริสาทิวเสน มนุสฺสานฺเว คหิตตฺตา อิทานิ อวเสสสตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน คหิเตน มนุสฺสโลเกน สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโก คหิโต, สมฺมุติเทเวหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโกติ โยเชตพฺพํ. นาคครุฬาทิวเสน จ อวเสสสพฺพสตฺตโลโก. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จตุปริสสหิโต อวเสสสุทฺทนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก, จตุกุลปฺปเภทมนุสฺสสหิโต วา อวเสสนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก คหิโตติ.

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคติปริจฺเฉทโต, ตพฺพิชานเนนาติ วุตฺตํ โหติ. ปมนเยน หิ ปฺจสุ คตีสุ เทวคติปริยาปนฺนาว ปฺจกามคุณสมงฺคิตาย, ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ เสฏฺา. ทุติยนเยน ปน อรูปิโน ทูรสมุคฺฆาฏิตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติวิย ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อุกฺกฏฺา. อาจริเยหิ ปน ทุติยนยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ ปมปเทเนว ปธานนเยน สพฺพโลกสฺส สจฺฉิกตภาเว สิทฺเธปิ อิมินา การณวิเสเสน เสสปทานิ วุตฺตานีติ ทสฺเสติ ‘‘ตโต เยส’’นฺติอาทินา. ตโตติ ปมปทโต ปรํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ฉกามาวจริสฺสโร’’ ติเยว วุตฺเต สกฺกาทีนมฺปิ ตสฺส อาธิปจฺจํ สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วสวตฺตี’’ติ วุตฺตํ, เตน สาหสิกกรเณน วสวตฺตาปนเมว ตสฺสาธิปจฺจนฺติ ทสฺเสติ. โส หิ ฉฏฺเทวโลเกปิ อนิสฺสโร ตตฺถ วสวตฺติเทวราชสฺเสว อิสฺสรตฺตา. เตนาห ภควา องฺคุตฺตราคมวเร อฏฺนิปาเต ทานานิสํสสุตฺเต ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว วสวตฺตี เทวปุตฺโต ทานมยํ ปุฺกิริยวตฺถุํ อติเรกํ กริตฺวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคณฺหาตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๖) วิตฺถาโร. มชฺฌิมาคมฏฺกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺร หิ วสวตฺติราชา รชฺชํ กาเรติ, มาโร ปน เอกสฺมึ ปเทเส อตฺตโน ปริสาย อิสฺสริยํ ปวตฺเตนฺโต รชฺชปจฺจนฺเต ทามริกราชปุตฺโต วิย วสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๐) ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว’’ติอาทิ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติ. ‘‘อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต’’ติ หิ เหฏฺา วุตฺตเมว. ‘‘เอกงฺคุลิยา’’ติอาทิ เอกเทเสน มหานุภาวตาทสฺสนํ. อนุตฺตรนฺติ เสฏฺํ นวโลกุตฺตรํ. ปุถูติ พหุกา, วิสุํ ภูตา วา. อุกฺกฏฺฏฺานานนฺติ อุกฺกํสคติกานํ. ภาวานุกฺกโมติ ภาววเสน ปเรสมชฺฌาสยานุรูปํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิปทานํ อนุกฺกโม, ภาววเสน อนุสนฺธิกฺกโม วา ภาวานุกฺกโม, อตฺถานฺเจว ปทานฺจ อนุสนฺธานปฏิปาฏีติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโ ตถาเยว สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. เวรฺชกณฺฑวณฺณนา ๑) ทิฏฺตฺตา, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) จ วณฺณิตตฺตา. ‘‘วิภาวนานุกฺกโม’’ติปิ ปาโ ทิสฺสติ, โส ปน เตสุ อทิฏฺตฺตา น สุนฺทโร.

อิทานิ โปราณกานํ สํวณฺณนานยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺปเทน นิรวเสสสตฺตโลกสฺส คหิตตฺตา สพฺพตฺถ อวเสสโลกนฺติ อนวเสสปริยาทานํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ติภวูปเค สตฺเต’’ติ, เตธาตุกสงฺขาเต ตโย ภเว อุปคตสตฺเตติ อตฺโถ. ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ อากาเรหิ. ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ. ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา. เตเยว ติภวูปเค สตฺเต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณึ, สเทวมนุสฺส’’นฺติ ปททฺวเย ปกฺขิปตีติ าเปตุํ ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตํ. เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา, สสฺสมณพฺราหฺมณีภาวาทินา จ เตน เตน ปกาเรน. ‘‘ติภวูปเค สตฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘เตธาตุกเมวา’’ติ วทนฺตา โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก คหิโตติ ทสฺเสนฺติ. เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนา.

สามนฺติ อตฺตนา. อฺตฺถาโปหเนน, อนฺโตคธาวธารเณน วา ตปฺปฏิเสธนมาห ‘‘อปรเนยฺโย หุตฺวา’’ติ, อปเรหิ อนภิชานาเปตพฺโพ หุตฺวาติ อตฺโถ. อภิฺาติ ย-การโลปนิทฺเทโส ยถา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓, ๔๒๒; ๒.๒๔; ๓.๗๕; สํ. นิ. ๔.๑๒๐; อ. นิ. ๖.๕๘; มหานิ. ๒๐๖) วุตฺตํ ‘‘อภิฺายา’’ติ. อภิสทฺเทน น วิเสสนมตฺตํ โชติตํ, อถ โข วิเสสนมุเขน กรณมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘อธิเกน าเณนา’’ติ อิมินา. อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุปมานอตฺถาปตฺติสทฺทนฺตรสนฺนิธานสมฺปโยควิปฺปโยคสหจรณาทินา การณเลสมตฺเตน ปเวทนํ สงฺคณฺหาติ เอกปฺปมาณตฺตา. สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย หิ สพฺพธมฺมปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโต. โพเธติ วิฺาเปตีติ สทฺทโต อตฺถวจนํ. ปกาเสตีติ อธิปฺปายโต. เอวํ สพฺพตฺถ วิเวจิตพฺโพ.

อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํ. หิตฺวาปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ ผลสมาปตฺติยา อนฺตรา ิติกาปิ กทาจิ ภควโต เทสนา โหตีติ กตฺวา กตํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมึ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณมฺปิ ปุพฺพาโภเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺาย ปุพฺเพ ิตฏฺานโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสตีติ อฏฺกถาสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๗) วุตฺโตวายมตฺโถ. อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโตติ อุคฺฆฏิตฺุสฺส วเสน อปฺปํ วา วิปฺจิตฺุสฺส, เนยฺยสฺส จ วเสน พหุํ วา เทเสนฺโต. กถํ เทเสตีติ อาห ‘‘อาทิมฺหิปี’’ติอาทิ. ธมฺมสฺส กลฺยาณตา นิยฺยานิกตาย, นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวเนวาติ วุตฺตํ ‘‘อนวชฺชเมว กตฺวา’’ติ. เทสนายาติ ปริยตฺติธมฺมสฺส เทสกายตฺเตน หิ อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ ปริยตฺติธมฺโม วุจฺจติ. กิฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม ปรมตฺถโต โกจิ นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเวกฺขิเตสุ คาถาทิสมฺา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา สํสามิโวหารมาโรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสาน’’นฺติ อาห. สาสนสฺสาติ ปฏิปตฺติธมฺมสฺส. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน หิ ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ, ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนนฺติ กตฺวา ปฏิปตฺติธมฺโม ‘‘สาสน’’นฺติ วุจฺจติ. อตฺถิ สาสนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ สมฺพนฺโธ. จตุปฺปทิกายปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน เอวํ อปฺปกตรายปิ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กลฺยาณตา, ปเคว พหุตรายาติ สมฺภาเวติ. ปทฺเจตฺถ คาถาย จตุตฺถํโส, ยํ ‘‘ปาโท’’ติปิ วุจฺจติ, เอเตเนว ติปาทิกฉปาทิกาสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาคํ ทสฺเสติ. เอวํ สุตฺตาวยเว กลฺยาณตฺตยํ ทสฺเสตฺวา สกเลปิ สุตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นาติพหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สนฺธาย ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺสา’’ติ อาห. อิตรสฺมึ ปน เตเนว ธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานา ลพฺภนฺตีติ ‘‘อเนกานุสนฺธิกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิทานนฺติ อานนฺทตฺเถเรน ปิตํ กาลเทสเทสกปริสาทิอปทิสนลกฺขณํ นิทานคนฺถํ. อิทมโวจาติ นิคมนํ อุปลกฺขณเมว ‘‘อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ นิคมนสฺสปิ คเหตพฺพโต. สงฺคีติการเกหิ ปิตานิปิ หิ นิทานนิคมนานิ สตฺถุ เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธาเนวาติ เวทิตพฺพํ. อนฺเต อนุสนฺธีติ สพฺพปจฺฉิโม อนุสนฺธิ.

‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทินา สาสนสฺส อิธ ปฏิปตฺติธมฺมตํ วิภาเวติ. วินยฏฺกถายํ ปน ‘‘สาสนธมฺโม’’ติ วุตฺตตฺตา –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔);

เอวํ วุตฺตสฺส สตฺถุสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโม เอว สีลาทิอตฺถวเสน กลฺยาณตฺตยวิภาวเน วุตฺโต. อิธ ปน ปฏิปตฺติเยว. เตน วกฺขติ ‘‘อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปต’’นฺติ. สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม สาสนสมฺปตฺติภูตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ มูลภาวโต. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนวชฺชธมฺมานํ. ทิฏฺีติ วิปสฺสนา, อวินาภาวโต ปเนตฺถ สมาธิคฺคหณํ. มหาวคฺคสํยุตฺเต พาหิยสุตฺตปทมิทํ (สํ. นิ. ๕.๓๘๑). กามํ สุตฺเต อริยมคฺคสฺส อนฺตทฺวยวิคเมน เตสํ มชฺฌิมปฏิปทาภาโว วุตฺโต, มชฺฌิมภาวสามฺโต ปน สมฺมาปฏิปตฺติยา อารมฺภนิปฺผตฺตีนํ มชฺฌิมภาวสฺสาปิ สาธกภาเว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ วุตฺโต อริยมคฺโค มชฺฌํ นามา’’ติ, สีลสมาธิวิปสฺสนาสงฺขาตานํ อารมฺภานํ, ผลนิพฺพานสงฺขาตานฺจ นิปฺผตฺตีนํ เวมชฺฌภาวโต อริยมคฺโค มชฺฌํ นามาติ อธิปฺปาโย. สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ผลํ ปริโยสานํ นาม, อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ปน นิพฺพานํ. สาสนปริโยสานา หิ นิพฺพานธาตุ. มคฺคสฺส นิปฺผตฺติ ผลวเสน, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย จ โหติ ตโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโตติ วา เอวํ วุตฺตํ. อิทานิ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สาสนสฺส ปริโยสานตํ อาคเมน สาเธตุํ ‘‘เอตทตฺถํ อิท’’นฺติอาทิมาห. เอตเทว ผลํ อตฺโถ ยสฺสาติ เอตทตฺถํ. พฺราหฺมณาติ ปิงฺคลโกจฺฉพฺราหฺมณํ ภควา อาลปติ. อิทฺหิ มชฺฌิมาคเม มูลปณฺณาสเก จูฬสาโรปมสุตฺต (ม. นิ. ๑.๓๑๒ อาทโย) ปทํ. เอตเทว ผลํ สารํ ยสฺสาติ เอตํสารํ นิคฺคหิตาคเมน. ตถา เอตํปริโยสานํ. นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานนฺโตคธํ. อาวุโส วิสาขาติ ธมฺมทินฺนาย เถริยา วิสาขคหปติมาลปนํ. อิทฺหิ จูฬเวทลฺลสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๔๖๐ อาทโย) ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติอาทิสทฺทนฺตรสนฺนิธานโต ‘‘อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปต’’นฺติ วุตฺตํ.

เอวํ สทฺทปพนฺธวเสน เทสนาย กลฺยาณตฺตยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา ตทตฺถวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. อตฺถโตปิ หิ ตสฺสาธิปฺเปตภาวํ หิ-สทฺเทน สมตฺเถติ. ตถา สมตฺถนมุเขน จ อตฺถวเสน กลฺยาณตฺตยวิภาคํ ทสฺเสตีติ. อตฺถโต ปเนตํ ทสฺเสนฺโต โย ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ กตวิธิ สทฺทปพนฺโธ คาถาสุตฺตวเสน ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโมเยว อิธ เทสนาติ วุตฺโต, ตสฺส จตฺโถ วิเสสโต สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘อาทิมฺหิ สีล’’นฺติอาทิ. วิเสสกถนฺเหตํ. สามฺโต ปน สีลคฺคหเณน สสมฺภารสีลํ คหิตํ, ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภารมคฺโคติ อตฺถตฺตยวเสน อนวเสสโต ปริยตฺติอตฺถํ ปริยาทาย ติฏฺติ. อิตรถา หิ กลฺยาณตฺตยวิภาโค อสพฺพสาธารโณ สิยา. เอตฺถ จ สีลมูลกตฺตา สาสนสฺส สีเลน อาทิกลฺยาณตา วุตฺตา, สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโต มคฺเคน มชฺเฌกลฺยาณตา. นิพฺพานาธิคมโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาณตา. เตนาติ สีลาทิทสฺสเนน. อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว วุตฺโต. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตานุสาเรน โสตูนมนุสาสนีทสฺสนํ.

เอสาติ ยถาวุตฺตากาเรน กถนา. กถิกสณฺิตีติ ธมฺมกถิกสฺส สณฺานํ กถนวเสน สมวฏฺานํ.

วณฺณนา อตฺถวิวรณา, ปสํสนา วา. น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนาย. ตสฺมาติ จตุสติปฏฺานาทินิยฺยานตฺถเทสนโต. เอกพฺยฺชนาทิยุตฺตาติ สิถิลธนิตาทิเภเทสุ ทสสุ พฺยฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว, ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยฺชเนน ยุตฺตา ทมิฬภาสา วิย. สพฺพนิโรฏฺพฺยฺชนาติ วิวฏกรณตาย โอฏฺเ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพถา โอฏฺผุสนรหิตวิมุตฺตพฺยฺชนา กิราตภาสา วิย. สพฺพวิสฺสฏฺพฺยฺชนาติ สพฺพสฺเสว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพถา วิสฺสคฺคพฺยฺชนา สวรภาสา วิย. สพฺพนิคฺคหิตพฺยฺชนาติ สพฺพสฺเสว สานุสารตาย สพฺพถา พินฺทุสหิตพฺยฺชนา ปารสิกาทิมิลกฺขุภาสา วิย. เอวํ ‘‘ทมิฬกิราตสวรมิลกฺขูนํ ภาสา วิยา’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. มิลกฺขูติ จ ปารสิกาทโย. สพฺพาเปสา พฺยฺชเนกเทสวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยฺชนาติ วุตฺตํ ‘‘พฺยฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยฺชนา นามา’’ติ.

านกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ ปฺจสุ วคฺเคสุ ปมตติยํ สิถิลํ. ตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ เตสฺเวว ทุติยจตุตฺถํ ธนิตํ. ทฺวิมตฺตกาลมกฺขรํ ทีฆํ. เอกมตฺตกาลํ รสฺสํ.

ปมาณํ เอกมตฺตสฺส, นิมีสุมีสโต’ พฺรวุํ;

องฺคุลิโผฏกาลสฺส, ปมาเณนาปิ อพฺรวุํ.

สฺโคปรํ, ทีฆฺจ ครุกํ. อสํโยคปรํ รสฺสํ ลหุกํ. านกรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิวเฏน มุเขน อุจฺจาเรตพฺพํ นิคฺคหิตํ. ปรปเทน สมฺพชฺฌิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ สมฺพนฺธํ. ตถา อสมฺพชฺฌิตพฺพํ ววตฺถิตํ. านกรณานิ วิสฺสฏฺานิ กตฺวา วิวเฏน มุเขน อุจฺจาเรตพฺพํ วิมุตฺตํ. ทสธาติอาทีสุ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยฺชนพุทฺธิสงฺขาตสฺส อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส ทสหิ ปกาเรหิ พฺยฺชนานํ ปเภโทติ อตฺโถ. สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺานานิ, ยถาธิปฺเปตตฺถสฺส จ พฺยฺชนโต ปกาสนโต พฺยฺชนานีติ, พฺยฺชนพุทฺธิยา วา กรณภูตาย พฺยฺชนานํ ทสธา ปเภโทติปิ ยุชฺชติ.

อมกฺเขตฺวาติ อมิเลจฺเฉตฺวา อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ อตฺโถ. ตทตฺถมาห ‘‘ปริปุณฺณพฺยฺชนเมว กตฺวา’’ติ, ยมตฺถํ ภควา าเปตุํ เอกคาถํ, เอกวากฺยมฺปิ เทเสติ, ตมตฺถํ ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนาย เอว เทสนาย เทเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมาติ ปริปุณฺณพฺยฺชนธมฺมเทสนโต. เกวลสทฺโท อิธ อนวเสสวาจโก. น อโวมิสฺสตาทิวาจโกติ อาห ‘‘สกลาธิวจน’’นฺติ. ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณํ. ตํ ปนตฺถโต อูนาธิกนิเสธนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อนูนาธิกวจน’’นฺติ. ตตฺถ ยทตฺถํ เทสิโต, ตสฺส สาธกตฺตา อนูนตา เวทิตพฺพา, ตพฺพิธุรสฺส ปน อสาธกตฺตา อนธิกตา. อุปเนตพฺพสฺส วา โวทานตฺถสฺส อวุตฺตสฺส อภาวโต อนูนตา, อปเนตพฺพสฺส สํกิเลสตฺถสฺส วุตฺตสฺส อภาวโต อนธิกตา. สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํ. ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณเมว. เตนาห ‘‘เอกเทเสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติ. อปริสุทฺธา เทสนา โหติ ตณฺหาย สํกิลิฏฺตฺตา. โลเกหิ ตณฺหาย อามสิตพฺพโต โลกามิสา, จีวราทโย ปจฺจยา, เตสุ อคธิตจิตฺตตาย โลกามิสนิรเปกฺโข. หิตผรเณนาติ หิตโต ผรเณน หิตูปสํหาเรน วิเสสนภูเตน. เมตฺตาภาวนาย กรณภูตาย มุทุหทโย. อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิเตนาติ สกลสํกิเลสโต, วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณาการสณฺิเตน, การุฺาธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘อิโต ปฏฺาย ทสฺสามิ, เอวฺจ ทสฺสามี’’ติ สมาทาตพฺพฏฺเน ทานํ วตํ. ปณฺฑิตปฺตฺตตาย เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมํ, พฺรหฺมานํ วา เสฏฺานํ จริยนฺติ ทานเมว พฺรหฺมจริยํ. มจฺฉริยโลภาทินิคฺคหเณน สมาจิณฺณตฺตา ทานเมว สุจิณฺณํ. อิทฺธีติ เทวิทฺธิ. ชุตีติ ปภา, อานุภาโว วา. พลวีริยูปปตฺตีติ มหตา พเลน, วีริเยน จ สมนฺนาคโม. นาคาติ วรุณนาคราชานํ วิธุรปณฺฑิตสฺส อาลปนํ.

ทานปตีติ ทานสามิโน. โอปานภูตนฺติ อุทกติตฺถมิว ภูตํ.

ธีราติ โส วิธุรปณฺฑิตมาลปติ.

มธุสฺสโวติ มธุรสสนฺทนํ. ปุฺนฺติ ปุฺผลํ, การณโวหาเรน วุตฺตํ. พฺรหฺมํ, พฺรหฺมานํ วา จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, เวยฺยาวจฺจํ. เอส นโย เสเสสุปิ.

ติตฺติริยนฺติ ติตฺติรสกุณราเชน ภาสิตํ.

อฺตฺร ตาหีติ ปรทารภูตาหิ วชฺเชตฺวา. อมฺหนฺติ อมฺหากํ.

ตปสฺสี, ลูโข, เชคุจฺฉี, ปวิวิตฺโตติ จตุพฺพิธสฺส ทุกฺกรสฺส กตตฺตา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. โลมหํสนสุตฺตํ มชฺฌิมาคเม มูลปณฺณาสเก, ‘‘มหาสีหนาทสุตฺต’’นฺติปิ (ม. นิ. ๑.๑๔๖) ตํ วทนฺติ.

อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ. ผีตนฺติ ผุลฺลิตํ. วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถารภูตํ. พาหุชฺนฺติ พหูหิ ชเนหิ นิยฺยานิกภาเวน าตํ. ปุถุภูตนฺติ พหุภูตํ. ยาว เทวมนุสฺเสหีติ เอตฺถ เทวโลกโต ยาว มนุสฺสโลกา สุปกาสิตนฺติ อธิปฺปายวเสน ปาสาทิกสุตฺตฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๗๐) วุตฺตํ, ยาว เทวา จ มนุสฺสา จาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา. ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทิมาห. ‘‘เอวํ เทเสนฺโต จา’’ติ หิ อิมินา พฺรหฺมจริยสทฺเทน ธมฺมสทฺทาทีนํ สมานตฺถตํ ทสฺเสติ, ‘‘ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วตฺวาปิ ‘‘พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ วจนํ สรูปโต อตฺถปฺปกาสนตฺถนฺติ จ วิภาเวติ.

๑๙๑. วุตฺตปฺปการสมฺปทนฺติ ยถาวุตฺตอาทิกลฺยาณตาทิปฺปเภทคุณสมฺปทํ. ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโต. โภครูปาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวฏฺานโต, น ตถา กุลวิชฺชาทิมทา นิมิตฺตสฺส สมวฏฺานโต. ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณกุลีนานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชํ นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน…เป… มานํ กโรนฺตี’’ติ. วิชาติตายาติ วิปรีตชาติตาย, หีนชาติตายาติ อตฺโถ. เยภุยฺเยน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาติกา เอว, น ทุชฺชาติกาติ เอวํ วุตฺตํ. ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สีเล ปติฏฺหิตุํ น อุสฺสหนฺติ, สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สีลเมว หิ สาสเน ปติฏฺา, ปติฏฺาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺาย ปติฏฺาตุํ. สา หิ นิปฺปริยายโต สาสเน ปติฏฺา นาม.

เอวํ พฺยติเรกโต อตฺถํ วตฺวา อนฺวยโตปิ วทติ ‘‘คหปติทารกา ปนา’’ติอาทินา. กจฺเฉหิ เสทํ มุฺจนฺเตหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. ตถา ปิฏฺิยา โลณํ ปุปฺผมานายาติ, เสทํ มุฺจนฺตกจฺฉา โลณํ ปุปฺผมานปิฏฺิกา หุตฺวา, เตหิ วา ปกาเรหิ ลกฺขิตาติ อตฺโถ. ภูมึ กสิตฺวาติ ภูมิยา กสฺสนโต, เขตฺตูปชีวนโตติ วุตฺตํ โหติ. ตาทิสสฺสาติ ชาติมนฺตูปนิสฺสยสฺส. ทุพฺพลํ มานํ. พลวํ ทปฺปํ. กมฺมนฺติ ปริกมฺมํ. ‘‘อิตเรหี’’ติอาทินา ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติ เหตุปทํ วิวรติ. ‘‘อิตี’’ติ วตฺวา ตทปรามสิตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติอาทินา, อิติสทฺโท วา นิทสฺสเน, เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. เอส นโย อีทิเสสุ.

ปจฺจาชาโตติ เอตฺถ อากาโร อุปสคฺคมตฺตนฺติ อาห ‘‘ปติชาโต’’ติ. ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพถา สุทฺธํ. ธมฺมสฺส สามี ตทุปฺปาทกฏฺเน, ธมฺเมน วา สเทวกสฺส โลกสฺส สามีติ ธมฺมสฺสามี. สทฺธนฺติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหนํ. วิฺูชาติกานฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนปุคฺคลภาวโต. ‘‘โย เอวํ สฺวากฺขาตธมฺโม, สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. โยชนสตนฺตเรปิ วา ปเทเส. ชายมฺปติกาติ ชานิปติกา. กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเตเยว ฆรสามิกฆรสามินีวเสน ทฺวินฺนเมว คหณํ วิฺายติ, ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย, ตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เอกายปิ ตาว สํวาโส สมฺพาโธเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. ราคาทินา กิฺจนํ, เขตฺตวตฺถาทินา ปลิโพธนํ, ตทุภเยน สห วตฺตตีติ สกิฺจนปลิโพธโน, โสเยวตฺโถ ตถา. ราโค เอว รโช, ตทาทิกา โทสโมหรชา. วุตฺตฺหิ ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. ๗๔) อาคมนปถตาปิ อุฏฺานฏฺานตา เอวาติ ทฺเวปิ สํวณฺณนา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ. อลคฺคนฏฺเนาติ อสชฺชนฏฺเน อปฺปฏิพนฺธสภาเวน. รูปกวเสน, ตทฺธิตวเสน วา อพฺโภกาโสติ ทสฺเสตุํ วิย-สทฺทคฺคหณํ. เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ านาานภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺานฏฺานภาเวน เตสํ ตพฺภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รชานํ สนฺนิปาตฏฺานํ วิยาติ สมฺพนฺโธ.

วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารมกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนา สงฺเขปกถา. เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิ. อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสาปิ อนาปชฺชเนน อฉิทฺทํ กตฺวา. จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํ. กิเลสมเลนาติ ตณฺหาสํกิเลสาทิมเลน. อมลีนนฺติ อสํกิลิฏฺํ. ปริโยทาตฏฺเน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตํ. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติ วุตฺตํ. โธตสงฺขสปฺปฏิภาคนฺติ ตทตฺถสฺเสว วิวรณํ. อปิจ ลิขิตํ สงฺขํ สงฺขลิขิตํ ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ, ตสฺสทิสตฺตา ปน อิทํ สงฺขลิขิตนฺติปิ ทสฺเสติ, ภาวนปุํสกฺเจตํ. อชฺฌาวสตาติ เอตฺถ อธิ-สทฺเทน กมฺมปฺปวจนีเยน โยคโต ‘‘อคาร’’นฺติ เอตํ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติ. ยํ นูน ยทิ ปน ปพฺพเชยฺยํ, สาธุ วตาติ สมฺพนฺโธ. กสาเยน รตฺตานิ กาสายานีติ ทสฺเสติ ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ อิมินา. กสฺมา เจตานิ คหิตานีติ อาห ‘‘พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานี’’ติ. อจฺฉาเทตฺวาติ โวหารวจนมตฺตํ, ปริทหิตฺวาติ อตฺโถ, ตฺจ โข นิวาสนปารุปนวเสน. อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส หิตํ วุฑฺฒิอาวหํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ. ตํ อนคาริยนฺติ ตสฺมึ อนคาริเย.

๑๙๒. สหสฺสโตติ กหาปณสหสฺสโต. โภคกฺขนฺโธ โภคราสิ. อาพนฺธนฏฺเนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา ปนตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน ปริจฺเฉทํ กตฺวา พนฺธนฏฺเน, เอเตน อาพนฺธนตฺโถ ปริวฏฺฏ-สทฺโทติ ทสฺเสติ. อถ วา ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเน ปริวฏฺโฏติปิ ยุชฺชติ. ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ายนฺตีติ าตโย.

๑๙๓. ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโร สมาโน เตน สํวเรน อุเปโต นามาติ กตฺวา ‘‘ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. อาจารโคจรานํ วิตฺถาโร วิภงฺคฏฺกถาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๕๐๓) คเหตพฺโพ. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ จ ตสฺเสว ปาติโมกฺขสํวรสํวุตภาวสฺส ปจฺจยทสฺสนํ. อณุสทิสตาย อปฺปมตฺตกํ ‘‘อณู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตเกสู’’ติ. อสฺจิจฺจ อาปนฺนอนุขุทฺทกาปตฺติวเสน, สหสา อุปฺปนฺนอกุสลจิตฺตุปฺปาทวเสน จ อปฺปมตฺตกตา. ภยทสฺสีติ ภยทสฺสนสีโล. สมฺมาติ อวิปรีตํ, สุนฺทรํ วา, ตพฺภาโว จ สกฺกจฺจํ ยาวชีวํ อวีติกฺกมวเสน. ‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติ วุตฺเตเยว ตทวยวภูตํ ‘‘สิกฺขาปทํ สมาทาย สิกฺขตี’’ติ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา กมฺมปทํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ, ตํ ตํ สิกฺขาโกฏฺาสํ, สิกฺขาย วา อธิคมุปายํ, ตสฺสา วา นิสฺสยนฺติ อตฺโถ.

เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิวจเน. อาจารโคจรคฺคหเณเนวาติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ วจเนเนว. เตนาห ‘‘กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปี’’ติ. น หิ อาจารโคจรสทฺทมตฺเตน กุสลกายวจีกมฺมคฺคหณํ สมฺภวติ, อิมินา ปุนรุตฺติตาย โจทนาเลสํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ อาชีวปาริสุทฺธิสีลสฺส. อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถนฺติ อุปฺปตฺติยา กายวจีวิฺตฺติสงฺขาตสฺส ทฺวารสฺส กมฺมาปเทเสน ทสฺสนตฺถํ, เอเตน ยถาวุตฺตโจทนาย โสธนํ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สิทฺเธปิ สติ ปุนารมฺโภ นิยมาย วา โหติ, อตฺถนฺตรโพธนาย วา, อิธ ปน อตฺถนฺตรํ โพเธติ, ตสฺมา อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ. กุสเลนาติ จ สพฺพโส อเนสนปหานโต อนวชฺเชน. กถํ เตน อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. กายวจีทฺวาเรสุ อุปฺปนฺเนน อนวชฺเชน กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคตตฺตา ปริสุทฺธาชีโวติ อธิปฺปาโย. ตทุภยเมว หิ อาชีวเหตุกํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ.

อิทานิ สุตฺตนฺตเรน สํสนฺทิตุํ ‘‘มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตวเสน วา เอวํ วุตฺต’’นฺติ อาห. วา-สทฺโท เจตฺถ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนาสงฺขาตอตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺโถ. มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตํ นาม มชฺฌิมาคมวเร มชฺฌิมปณฺณาสเก, ยํ ‘‘สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ ถปตีติ ปฺจกงฺคํ นาม วฑฺฒกึ ภควา อาลปติ. ถปติ-สทฺโท หิ วฑฺฒกิปริยาโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ‘‘กตเม จ ถปติ กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺม’’นฺติ สีลสฺส กุสลกายกมฺมวจีกมฺมภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาชีวปาริสุทฺธมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมึ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๖๕) เอวํ ปวตฺตาย มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตเทสนาย ‘‘กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลนา’’ติ สีลสฺส กุสลกายกมฺมวจีกมฺมภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปริสุทฺธาชีโว’’ติ เอวํ ปวตฺตา อยํ สามฺผลสุตฺตเทสนา เอกสงฺคหา อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ ยถา ตํ คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ, ตสฺมา อีทิสีปิ ภควโต เทสนาวิภูติ อตฺเถวาติ. สีลสฺมึ วทามีติ สีลนฺติ วทามิ, สีลสฺมึ วา อาธารภูเต อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ, นิทฺธารณสมุทายภูเต วา เอกํ สีลนฺติ วทามิ.

ติวิเธนาติ จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลโต ติวิเธน. ‘‘มนจฺฉฏฺเสู’’ติ อิมินา กายปฺจมานเมว คหณํ นิวตฺเตติ. อุปริ นิทฺเทเส วกฺขมาเนสุ สตฺตสุ าเนสุ. ติวิเธนาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปตาวเสน ติพฺพิเธน.

จูฬมชฺฌิมมหาสีลวณฺณนา

๑๙๔-๒๑๑. เอวนฺติ ‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติอาทินา นเยน. ‘‘สีลสฺมิ’’นฺติ อิทํ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ ตโต เอกสฺส นิทฺธารณียตฺตาติ อาห ‘‘เอกํ สีล’’นฺติ. อปิจ อิมินา อาธาเร ภุมฺมํ ทสฺเสติ สมุทายสฺส อวยวาธิฏฺานตฺตา ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. ‘‘อิท’’นฺติ ปเทน กตฺวตฺถวเสน สมานาธิกรณํ ภุมฺมวจนสฺส กตฺวตฺเถ ปวตฺตนโต ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) ทสฺเสติ ‘‘ปจฺจตฺตวจนตฺเถ วา เอตํ ภุมฺม’’นฺติ อิมินา. อยเมวตฺโถติ ปจฺจตฺตวจนตฺโถ เอว. พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ, (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗) พฺรหฺมชาลสุตฺตปเท วา. สํวณฺณนาวเสน วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. ‘‘อิทมสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ เอตฺถ มหาสีลปริโยสาเนน นิทฺธาริยมานสฺส อภาวโต ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘อิทํ อสฺส สีลํ โหตีติ อตฺโถ’’ติ, ตโตเยว จ ปาฬิยํ อปิคฺคหณมกตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๒๑๒. อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑภยาทีนิ อสํวรมูลกานิ ภยานิ. ‘‘สีลสฺสาสํวรโตติ สีลสฺส อสํวรณโต, สีลสํวราภาวโตติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘๐) อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘ยทิทํ สีลสํวรโต’’ติ ปน ปทสฺส ‘‘ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺยา’’ติ อตฺถวจนโต, ‘‘สีลสํวรเหตุ ภยํ น สมนุปสฺสตี’’ติ จ อตฺถสฺส อุปปตฺติโต สีลสํวรโต สีลสํวรเหตูติ อตฺโถเยว สมฺภวติ. ‘‘ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺยา’’ติ หิ ปาโปิ ทิสฺสติ. ‘‘สํวรโต’’ติ เหตุํ วตฺวา ตทธิคมิตอตฺถวเสน ‘‘อสํวรมูลกสฺส ภยสฺส อภาวา’’ติปิ เหตุํ วทติ. ยถาวิธานวิหิเตนาติ ยถาวิธานํ สมฺปาทิเตน. ขตฺติยาภิเสเกนาติ ขตฺติยภาวาวเหน อภิเสเกน. มุทฺธนิ อวสิตฺโตติ มตฺถเกเยว อภิสิตฺโต. เอตฺถ จ ‘‘ยถาวิธานวิหิเตนา’’ติ อิมินา โปราณกาจิณฺณวิธานสมงฺคิตาสงฺขาตํ เอกํ องฺคํ ทสฺเสติ, ‘‘ขตฺติยาภิเสเกนา’’ติ อิมินา ขตฺติยภาวาวหตาสงฺขาตํ, ‘‘มุทฺธนิ อวสิตฺโต’’ติ อิมินา มุทฺธนิเยว อภิสิฺจิตภาวสงฺขาตํ. อิติ ติวงฺคสมนฺนาคโต ขตฺติยาภิเสโก วุตฺโต โหติ. เยน อภิสิตฺตราชูนํ ราชานุภาโว สมิชฺฌติ. เกน ปนายมตฺโถ วิฺายตีติ? โปราณกสตฺถาคตนเยน. วุตฺตฺหิ อคฺคฺสุตฺตฏฺกถายํ มหาสมฺมตาภิเสกวิภาวนาย ‘‘เต ปนสฺส เขตฺตสามิโน ตีหิ สงฺเขหิ อภิเสกมฺปิ อกํสู’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๓๑) มชฺฌิมาคมฏฺกถายฺจ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘มุทฺธาวสิตฺเตนาติ ตีหิ สงฺเขหิ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺเตนา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๖๐) สีหฬฏฺกถายมฺปิ จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘ปมํ ตาว อภิเสกํ คณฺหนฺตานํ ราชูนํ สุวณฺณมยาทีนิ ตีณิ สงฺขานิ จ คงฺโคทกฺจ ขตฺติยกฺฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อยํ ปน ตตฺถาคตนเยน อภิเสกวิธานวินิจฺฉโย – อภิเสกมงฺคลตฺถฺหิ อลงฺกตปฏิยตฺตสฺส มณฺฑปสฺส อนฺโตกตสฺส อุทุมฺพรสาขมณฺฑปสฺส มชฺเฌ สุปฺปติฏฺิเต อุทุมฺพรภทฺทปีมฺหิ อภิเสการหํ อภิชจฺจํ ขตฺติยํ นิสีทาเปตฺวา ปมํ ตาว มงฺคลาภรณภูสิตา ชาติสมฺปนฺนา ขตฺติยกฺา คงฺโคทกปุณฺณํ สุวณฺณมยสามุทฺทิกทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ ขตฺติยคณา อตฺตานมารกฺขตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ ขตฺติยคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต, หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ. ตโต ปุน ปุโรหิโตปิ โปโรหิจฺจานานุรูปาลงฺกาเรหิ อลงฺกตปฏิยตฺโต คงฺโคทกปุณฺณํ รชตมยํ สงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ พฺราหฺมณคณา อตฺตานมารกฺขตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ พฺราหฺมณคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต, หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ. ตโต ปุน เสฏฺิปิ เสฏฺิฏฺานภูสนภูสิโต คงฺโคทกปุณฺณํ รตนมยํ สงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิฺจติ, เอวฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ คหปติคณา อตฺตานมารกฺขตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ คหปติคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต, หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติ. เต ปน ตสฺส เอวํ วทนฺตา ‘‘สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนานุรูปํ รชฺชํ กริสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ กริสฺสสิ, ตว มุทฺธา สตฺตธา ผลตู’’ติ เอวํ รฺโ อภิสปนฺติ วิยาติ ทฏฺพฺพนฺติ. วฑฺฒกีสูกรชาตกาทีหิ จายมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ, อภิเสโกปกรณานิปิ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา) คเหตพฺพานีติ.

ยสฺมา นิหตปจฺจามิตฺโต, ตสฺมา น สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อนวชฺชตา กุสลภาเวนาติ อาห ‘‘กุสลํ สีลปทฏฺาเนหี’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กุสลสีลปทฏฺานา อวิปฺปฏิสารปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิธมฺมา, อวิปฺปฏิสาราทินิมิตฺตฺจ อุปฺปนฺนํ เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทติ, เจตสิกสุขสมุฏฺาเนหิ จ ปณีตรูเปหิ ผุฏฺสรีรสฺส อุปฺปนฺนํ กายิกสุขนฺติ.

อินฺทฺริยสํวรกถาวณฺณนา

๒๑๓. สามฺสฺส วิเสสาเปกฺขตาย อิธาธิปฺเปโตปิ วิเสโส เตน อปริจฺจตฺโต เอว โหตีติ อาห ‘‘จกฺขุสทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตตี’’ติอาทิ. วิชฺชมานเมว หิ อภิเธยฺยภาเวน วิเสสตฺถํ วิเสสนฺตรนิวตฺตเนน วิเสสสทฺโท วิภาเวติ, น อวิชฺชมานํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อฺเหิ อสาธารณํ พุทฺธานเมว จกฺขุ ทสฺสนนฺติ พุทฺธจกฺขุ, อาสยานุสยาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจ. สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเน จกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ, สพฺพฺุตฺาณํ. ตถูปมนฺติ ปพฺพตมุทฺธูปมํ, ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ สมฺพนฺโธ. สุเมธ สมนฺตจกฺขุ ตฺวํ ชนตมเวกฺขสฺสูติ อตฺโถ. อริยมคฺคตฺตยปฺาติ เหฏฺิมาริยมคฺคตฺตยปฺา. ‘‘ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺิมา ตโย มคฺคา, ตีณิ จ ผลานี’’ติ สฬายตนวคฺคฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๔๑๘) วุตฺตํ, อิธ ปน มคฺเคเหว ผลานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ. จตุสจฺจสงฺขาเต ธมฺเม จกฺขูติ หิ ธมฺมจกฺขุ. ปฺาเยว ทสฺสนฏฺเน จกฺขูติ ปฺาจกฺขุ, ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยาณํ. ทิพฺพจกฺขุมฺหีติ ทุติยวิชฺชาย. อิธาติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ อิมสฺมึ ปาเ. อยนฺติ จกฺขุสทฺโท. ‘‘ปสาทจกฺขุโวหาเรนา’’ติ อิมินา อิธ จกฺขุสทฺโท จกฺขุปสาเทเยว นิปฺปริยายโต วตฺตติ, ปริยายโต ปน นิสฺสยโวหาเรน นิสฺสิตสฺส วตฺตพฺพโต จกฺขุวิฺาเณปิ ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ ทสฺเสติ. อิธาปิ สสมฺภารกถา อวสิฏฺาติ กตฺวา เสสปเทสุปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ, ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี’’ติอาทิปเทสุปีติ อตฺโถ. วิวิธํ อสนํ เขทนํ พฺยาเสโก, กิเลโส เอว พฺยาเสโก, เตน วิรหิโต ตถา, วิรหิตตา จ อสมฺมิสฺสตา, อสมฺมิสฺสภาโว จ สมฺปโยคาภาวโต ปริสุทฺธตาติ อาห ‘‘อสมฺมิสฺสํ ปริสุทฺธ’’นฺติ, กิเลสทุกฺเขน อโวมิสฺสํ, ตโต จ สุวิสุทฺธนฺติ อตฺโถ. สติ จ สุวิสุทฺเธ อินฺทฺริยสํวเร นีวรเณสุ ปธานภูตปาปธมฺมวิคเมน อธิจิตฺตานุโยโค หตฺถคโต เอว โหติ, ตสฺมา อธิจิตฺตสุขเมว ‘‘อพฺยาเสกสุข’’นฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ ‘‘อธิจิตฺตสุข’’นฺติ อิมินา.

สติสมฺปชฺกถาวณฺณนา

๒๑๔. สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, ตถาปวตฺตาณํ, ตสฺส วิภชนํ สมฺปชฺภาชนียํ, ตสฺมึ สมฺปชฺภาชนียมฺหิ. ‘‘คมน’’นฺติ อิมินา อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวสาธนมาห. ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิวตฺตน’’นฺติ. คมนฺเจตฺถ นิวตฺเตตฺวา, อนิวตฺเตตฺวา จ คมนํ, นิวตฺตนํ ปน นิวตฺติมตฺตเมว, อฺมฺมุปาทานกิริยามตฺตฺเจตํ ทฺวยํ. กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘คมเน’’ติอาทิ. อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโต. ปฏินิวตฺเตนฺโตติ ตโต ปุน นิวตฺเตนฺโต. อปนาเมนฺโตติ อปกฺกมนวเสน ปริณาเมนฺโต. อาสนสฺสาติ ปีกาทิอาสนสฺส. ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโข. สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโต. ปจฺฉิมองฺคปเทสนฺติ อฏนิกาทิปจฺฉิมายวปฺปเทสํ. ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโต. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขํ สํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ ทสฺเสติ. านนิสชฺชาสยเนสุ หิ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโม. ปจฺฉโต อปหาโร ปฏิกฺกโมติ ลกฺขณํ.

สมฺปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺจการี’’ติ. ‘‘สมฺปชฺเมว วา การี’’ติ อิมินา สมฺปชานสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ ทสฺเสติ. ‘‘โส หี’’ติอาทิ ทุติยวิกปฺปสฺส สมตฺถนํ. ‘‘สมฺปชฺ’’นฺติ จ อิมินา สมฺปชาน-สทฺทสฺส สมฺปชฺปริยายตา วุตฺตา. ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต, สมฺมา, สมํ วา ปชานนํ สมฺปชานํ, ตเทว สมฺปชฺ’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๒.๕๒๓) อยํ อฏฺกถาโต อปโร นโย – ยถา อติกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ, ตถา สมฺปชานสฺส กาโร กรณํ สมฺปชานกาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีติ.

ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ, สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. สปฺปายสฺส อตฺตโน ปติรูปสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชฺํ. อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อฺตฺถ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชานนํ โคจรสมฺปชฺํ. สามฺนิทฺเทเสน, หิ เอกเสสนเยน วา โคจรสทฺโท ตทตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตติ. อติกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนสงฺขาตํ อสมฺโมหเมว สมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตสฺส วเสเนว, จิตฺตวสมนุคเตเนวาติ อตฺโถ. ปริคฺคเหตฺวาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา, ปฏิสงฺขายาติ อตฺโถ. สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถาย คมนํ สงฺคหิตํ. อาทิสทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโห. สงฺเขปโต วุตฺตํ ตทตฺถเมว วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เอส. สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยว. ตตฺถาติ อสุภารมฺมเณ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. อามิสโตติ จีวราทิอามิสปจฺจยโต. กสฺมาติ อาห ‘‘ตํ นิสฺสายา’’ติอาทิ.

ตสฺมินฺติ สาตฺถกสมฺปชฺวเสน ปริคฺคหิตอตฺเถ. ยสฺมา ปน ธมฺมโต วฑฺฒิเยว อตฺโถ นาม, ตสฺมา ยํ ‘‘สาตฺถก’’นฺติ อธิปฺเปตํ คมนํ, ตํ สพฺพมฺปิ สปฺปายเมวาติ สิยา อวิเสเสน กสฺสจิ อาสงฺกาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เจติยทสฺสนํ ตาวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. มหาปูชายาติ มหติยา ปูชาย, พหูนํ ปูชาทิวเสติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตกมฺมรูปกานี วิยาติ จิตฺตกมฺมกตปฏิมาโย วิย, ยนฺตปโยเคน วา นานปฺปการวิจิตฺตกิริยา ปฏิมาโย วิย. ตตฺราติ ตาสุ ปริสาสุ. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. อสมเปกฺขนํ นาม เคหสฺสิตอฺาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๓๐๘) มาตุคามสมฺผสฺสวเสน กายสํสคฺคาปตฺติ. หตฺถิอาทิสมฺมทฺเทน ชีวิตนฺตราโย. วิสภาครูปทสฺสนาทินา พฺรหฺมจริยนฺตราโย. ‘‘ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรเนว. มหาปริสปริวารานนฺติ กทาจิ ธมฺมสฺสวนาทิอตฺถาย อิตฺถิปุริสสมฺมิสฺสปริวาเร สนฺธาย วุตฺตํ.

ตทตฺถทีปนตฺถนฺติ อสุภทสฺสนสฺส สาตฺถกภาวสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ. ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ปฏิวจนทานวเสน ภิกฺขูนํ อนุวตฺตนกถา อาจิณฺณา, ตสฺมา ปฏิวจนสฺส อทานวเสน อนนุวตฺตนกถา ตสฺส ทุติยา นาม โหตีติ อาห ‘‘ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา’’ติ. ทฺเว กถาติ หิ วจนกรณากรณกถา. ตตฺถ วจนกรณกถาเยว กถิตปุพฺพา, ทุติยา น กถิตปุพฺพา. ตสฺมา สุพฺพจตฺตา ปฏิวจนมทาสีติ อตฺโถ.

เอวนฺติ อิมินา. ‘‘สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชายา’’ติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปการํ ปจฺจามสติ, น ‘‘ปุริสสฺส มาตุคามาสุภ’’นฺติอาทิกเมว. ปริคฺคหิตํ สาตฺถกํ, สปฺปายฺจ เยน โส ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปาโย, ตสฺส, เตน ยถานุปุพฺพิกํ สมฺปชฺปริคฺคหณํ ทสฺเสติ. วุจฺจมานโยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย ภาวนาย อารมฺมณํ กมฺมฏฺานํ, ตเทว ภาวนาย วิสยภาวโต โคจรนฺติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจร’’นฺติ. อุคฺคเหตฺวาติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทนวเสน อุคฺคหณํ กตฺวา. ภิกฺขาจารโคจเรติ ภิกฺขาจารสงฺขาเต โคจเร, อเนน กมฺมฏฺาเน, ภิกฺขาจาเร จ โคจรสทฺโทติ ทสฺเสติ.

อิธาติ สาสเน. หรตีติ กมฺมฏฺานํ ปวตฺตนวเสน เนติ, ยาว ปิณฺฑปาตปฏิกฺกมา อนุยุฺชตีติ อตฺโถ. น ปจฺจาหรตีติ อาหารูปโยคโต ยาว ทิวาานุปสงฺกมนา กมฺมฏฺานํ น ปฏิเนติ. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ภิกฺขูสุ. อาวรณีเยหีติ นีวรเณหิ. ปเควาติ ปาโตเยว. สรีรปริกมฺมนฺติ มุขโธวนาทิสรีรปฏิชคฺคนํ. ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเกติ ทฺเว ตโย นิสชฺชาวาเร. อูรุพทฺธาสนฺเหตฺถ ปลฺลงฺโก. อุสุมนฺติ ทฺเว ตีณิ อุณฺหาปนานิ สนฺธาย วุตฺตํ. กมฺมฏฺานํ อนุยุฺชิตฺวาติ ตทเห มูลภูตํ กมฺมฏฺานํ อนุยุฺชิตฺวา. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ กมฺมฏฺานมุเขเนว, กมฺมฏฺานมวิชหนฺโต เอวาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ‘‘ปโตปิ อเจตโน’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๐๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๖๘; วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) วกฺขมานํ กมฺมฏฺานํ, ยถาปริหริยมานํ วา อวิชหิตฺวาติ ทสฺเสติ.

คนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวา. พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ เจ, ตเทว นิปจฺจการสาธนํ. อฺฺเจ, อนิปจฺจการกรณมิว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตพฺพิสเยน ตํ เปตฺวา. ‘‘มหนฺตํ เจติยํ เจ’’ติอาทินา กมฺมฏฺานิกสฺส มูลกมฺมฏฺานมนสิการสฺส ปปฺจาภาวทสฺสนํ. อฺเน ปน ตถาปิ อฺถาปิ วนฺทิตพฺพเมว. ตเถวาติ ติกฺขตฺตุเมว. ปริโภคเจติยโต สารีริกเจติยํ ครุตรนฺติ กตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺตํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เจติยํ พาธยมานา โพธิสาขา หริตพฺพา’’ติ, (ม. นิ. อฏฺ. ๔.๑๒๘; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๗๕; วิภ. อฏฺ. ๘๐๙) อยํ อาจริยสฺส มติ, ‘‘โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปี’’ติ ปน วจนโต ยทิ เจติยงฺคณโต คเต ภิกฺขาจารมคฺเค โพธิยงฺคณํ ภเวยฺย, สาปิ วนฺทิตพฺพาติ มคฺคานุกฺกเมเนว ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ, น ตุ ครุกาตพฺพตานุกฺกเมน. เอวฺหิ สติ โพธิยงฺคณํ ปมํ ปตฺเตนาปิ โพธึ วนฺทิตฺวา เจติยํ วนฺทิตพฺพํ, เอกเมว ปตฺเตนาปิ ตเทว วนฺทิตพฺพํ, ตทุภยมฺปิ อปฺปตฺเตน น วนฺทิตพฺพนฺติ อยมตฺโถ สุวิฺาโต โหติ. ภิกฺขาจารคตมคฺเคน หิ ปตฺตฏฺาเน กตฺตพฺพอนฺตราวตฺตทสฺสนเมตํ, น ปน ธุววตฺตทสฺสนํ. ปุพฺเพ เหส กตวตฺโตเยว. เตนาห ‘‘ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา’’ติอาทิ. พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสเนว โพธิอาทิปริโภคเจติเยปิ นิปจฺจกรณํ อุปปนฺนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา’’ติ อิมินา. ปฏิสามิตฏฺานนฺติ โสปานมูลภาวสามฺเน วุตฺตํ, พุทฺธารมฺมณปีติวิสยภูตเจติยงฺคณโพธิยงฺคณโต พาหิรฏฺานํ ปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

คามสมีเปติ คามูปจาเร. ตาว ปฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชนสงฺคหตฺถนฺติ ‘‘มยิ อกเถนฺเต เอเตสํ โก กเถสฺสตี’’ติ ธมฺมานุคฺคเหน มหาชนสฺส สงฺคหณตฺถํ. อฏฺกถาจริยานํ วจนํ สมตฺเถตุํ ‘‘ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวา’’ติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ, ยสฺมา วา ธมฺมกถา กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ธมฺมกถํ กเถตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน (วิภ. มูลฏี. ๕๒๓) ปน ‘‘ตสฺมา’’ติ เอตสฺส ‘‘กเถตพฺพาเยวาติ วทนฺตี’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ วุตฺโต. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ อตฺตนา ปริหริยมานํ กมฺมฏฺานํ อวิชหนวเสน, ตทนุคุณํเยว ธมฺมกถํ กเถตฺวาติ อตฺโถ, ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อนุโมทนํ กตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘กมฺมฏฺานสีเสเนวา’’ติ อธิกาโร. ตตฺถาติ คามโต นิกฺขมนฏฺาเนเยว.

‘‘โปราณกภิกฺขู’’ติอาทินา โปราณกาจิณฺณทสฺสเนน ยถาวุตฺตมตฺถํ ทฬฺหํ กโรติ. สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนวาติ ‘‘ปริจิโต อปริจิโต’’ติอาทิวิภาคํ อกตฺวา สมฺปตฺตโกฏิยา เอว, สมาคมมตฺเตเนวาติ อตฺโถ. อานุภาเวนาติ อนุคฺคหพเลน. ภเยติ ปรจกฺกาทิภเย. ฉาตเกติ ทุพฺภิกฺเข.

‘‘ปจฺฉิมยาเมปิ นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการํ. กโรนฺตสฺสาติ กรมานสฺเสว, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. กมฺมชเตโชติ คหณึ สนฺธายาห. ปชฺชลตีติ อุณฺหภาวํ ชเนติ. ตโตเยว อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, เสทา มุจฺจนฺติ. กมฺมฏฺานํ วีถึ นาโรหติ ขุทาปริสฺสเมน กิลนฺตกายสฺส สมาธานาภาวโต. อนุปาทินฺนํ โอทนาทิวตฺถุ. อุปาทินฺนํ อุทรปฏลํ. อนฺโตกุจฺฉิยฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมึ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺหิตฺวา อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ‘‘ฉาโตสฺมิ, อาหารํ เม เทถา’’ติ วทาเปติ, ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มุฺจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ, ยโต ‘‘ฉายารกฺขโส วิย กมฺมชเตโช’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. โส ปเควาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา’’ติ เสโส. โครูปานนฺติ คุนฺนํ, โคสมูหานํ วา, วชโต โคจรตฺถาย นิกฺขมนเวลายเมวาติ อตฺโถ. วุตฺตวิปรีตนเยน อุปาทินฺนกํ มุฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ. อนฺตราภตฺเตติ ภตฺตสฺส อนฺตเร, ยาว ภตฺตํ น ภุฺชติ, ตาวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กมฺมฏฺานสีเสน อาหารฺจ ปริภุฺชิตฺวา’’ติ. อวเสสฏฺาเนติ ยาคุยา อคฺคหิตฏฺาเน. ตโตติ ภุฺชนโต. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ กมฺมฏฺานานุปฏฺานสฺส อนวจฺเฉททสฺสนเมตํ, อุตฺตรุตฺตรินฺติ อตฺโถ, ยถา โปงฺขานุโปงฺขํ ปวตฺตาย สรปฏิปาฏิยา อนวจฺเฉโท, เอวเมตสฺสาปิ กมฺมฏฺานุปฏฺานสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอทิสา จา’’ติอาทินา ตถา กมฺมฏฺานมนสิการสฺสาปิ สาตฺถกภาวํ ทสฺเสติ. อาสนนฺติ นิสชฺชาสนํ.

นิกฺขิตฺตธุโรติ ภาวนานุโยเค อนุกฺขิตฺตธุโร อนารทฺธวีริโย. วตฺตปฏิปตฺติยา อปริปูรเณน สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา. ปฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโตติ ปฺจวิเธน เจโตขีเลน, วินิพนฺเธน จ สมฺปยุตฺตจิตฺโต. วุตฺตฺหิ มชฺฌิมาคเม เจโตขีลสุตฺเต –

‘‘กตมสฺส ปฺจ เจโตขีลา อปฺปหีนา โหนฺติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหตี’’ติ, (ม. นิ. ๑.๑๘๕)

‘‘กตมสฺส ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา อสมุจฺฉินฺนา โหนฺติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเม อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค โหติ, รูเป อวีตราโค โหติ, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘๖). จ –

วิตฺถาโร. อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) ปน ปฺจวิธเจโตวินิพนฺธจิตฺตภาโวเยว ปเทกเทสมุลฺลิงฺเคตฺวา ทสฺสิโต. จิตฺตสฺส กจวรขาณุกภาโว หิ เจโตขีโล, จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ วิย กตฺวา คณฺหนภาโว เจตโส วินิพนฺโธ. ปโม เจตฺถ วิจิกิจฺฉาโทสวเสน, ทุติโย โลภวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. จริตฺวาติ วิจริตฺวา. กมฺมฏฺานวิรหวเสน ตุจฺโฉ.

ภาวนาสหิตเมว ภิกฺขาย คตํ, ปจฺจาคตฺจ ยสฺสาติ คตปจฺจาคติกํ, ตเทว วตฺตํ, ตสฺส วเสน. อตฺตกามาติ อตฺตโน หิตสุขมิจฺฉนฺตา, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺโตติ อตฺโถ. ธมฺโม หิ หิตํ, สุขฺจ ตนฺนิมิตฺตกนฺติ. อถ วา วิฺูนํ อตฺตโต นิพฺพิเสสตฺตา, อตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา จ ธมฺโม อตฺตา นาม, ตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตกามา. อธุนา ปน อตฺถกามาติ หิตวาจเกน อตฺถสทฺเทน ปาโ ทิสฺสติ, ธมฺมสฺุตฺตํ หิตมิจฺฉนฺตา, หิตภูตํ วา ธมฺมมิจฺฉนฺตาติ ตสฺสตฺโถ. อิณฏฺฏาติ อิเณน ปีฬิตา. ตถา เสสปททฺวเยปิ. เอตฺถาติ สาสเน.

อุสภํ นาม วีสติ ยฏฺิโย, คาวุตํ นาม อสีติ อุสภา. ตาย สฺายาติ ตาทิสาย ปาสาณสฺาย, กมฺมฏฺานมนสิกาเรน ‘‘เอตฺตกํ านมาคตา’’ติ ชานนฺตา คจฺฉนฺตีติ อธิปฺปาโย. นฺติ กิเลสํ. กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปาทุทฺธารณมกตฺถุกามโต ติฏฺติ, ปจฺฉาคโต ปน ิติมนติกฺกมิตุกามโต. โสติ อุปฺปนฺนกิเลโส ภิกฺขุ. อยนฺติ ปจฺฉาคโต. เอตนฺติ ปรสฺส ชานนํ. ตตฺเถวาติ ปติฏฺิตฏฺาเนเยว. โสเยว นโยติ ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิกา โย ปติฏฺาเน วุตฺโต, โส เอว นิสชฺชายปิ นโย. ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตานํ ฉินฺนภตฺตภาวภเยนาปิ โยนิโสมนสิการํ ปริพฺรูเหตีติ อิทมฺปิ ปรสฺส ชานเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมปาเทเยวาติ ปมํ กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน อุทฺธริตปาทวฬฺเชเยว. เอตีติ คจฺฉติ. ‘‘อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิยา’’ติอาทินา อฏฺาเนเยเวตํ กถิตํ. ‘‘กฺวายํ เอวํ ปฏิปนฺนปุพฺโพ’’ติ อาสงฺกํ นิวตฺเตติ.

มทฺทนฺตาติ ธฺกรณฏฺาเน สาลิสีสาทีนิ มทฺทนฺตา. อสฺสาติ เถรสฺส, อุภยาเปกฺขวจนเมตํ. อสฺส อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จงฺกมนโกฏิยนฺติ จ. อธิคมปฺปิจฺฉตาย วิกฺเขปํ กตฺวา, นิพนฺธิตฺวา จ ปฏิชานิตฺวาเยว อาโรเจสิ.

ปมํ ตาวาติ ปทโสภนตฺถํ ปริยายวจนํ. มหาปธานนฺติ ภควโต ทุกฺกรจริยํ, อมฺหากํ อตฺถาย โลกนาเถน ฉพฺพสฺสานิ กตํ ทุกฺกรจริยํ ‘‘เอวาหํ ยถาพลํ ปูเชสฺสามี’’ติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติปูชาเยว หิ ปสตฺถตรา สตฺถุปูชา, น ตถา อามิสปูชา. านจงฺกมเมวาติ อธิฏฺาตพฺพอิริยาปถวเสน วุตฺตํ, น โภชนกาลาทีสุ อวสฺสํ กตฺตพฺพนิสชฺชาย ปฏิกฺเขปวเสน. เอวสทฺเทน หิ อิตราย นิสชฺชาย, สยนสฺส จ นิวตฺตนํ กโรติ. วิปฺปยุตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺเตนฺโตติ สมฺปยุตฺเตน อุทฺธริตปาเทเยว ปุน ปนํ สนฺธายาห. ‘‘คามสมีปํ คนฺตฺวา’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘คาวี นู’’ติอาทินา. กจฺฉกนฺตรโตติ อุปกจฺฉนฺตรโต, อุปกจฺเฉ ลคฺคิตกมณฺฑลุโตติ วุตฺตํ โหติ. อุทกคณฺฑูสนฺติ อุทกาวคณฺฑการกํ. กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี, ‘‘ปฺจมี นุ โข ปกฺขสฺส, อฏฺมี’’ติอาทินา ทิวสํ วา ปุจฺฉิโตติ อตฺโถ. อนาโรจนสฺส อกตฺตพฺพตฺตา อาโรเจติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺเพเหว ปกฺขคณนํ อุคฺคเหตุ’’นฺติอาทิ (มหาว. ๑๕๖).

‘‘อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจตี’’ติ วุตฺตนเยน. ตตฺถาติ คามทฺวาเร. นิฏฺุภนนฺติ อุทกนิฏฺุภนฏฺานํ. เตสูติ มนุสฺเสสุ. าณจกฺขุสมฺปนฺนตฺตา จกฺขุมา. อีทิโสติ สุสมฺมฏฺเจติยงฺคณาทิโก. วิสุทฺธิปวารณนฺติ ขีณาสวภาเวน ปวารณํ.

วีถึ โอตริตฺวา อิโต จิโต จ อโนโลเกตฺวา ปมเมว วีถิโย สลฺลกฺเขตพฺพาติ อาห ‘‘วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตนา’’ติอาทิ (ปารา. ๔๓๒). ตํ คมนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ‘‘น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ นาม กิฺจิ อตฺถี’’ติ อิมินา ชเวน คมเน โลลุปฺปจาริตา วิย อสารุปฺปตํ ทสฺเสติ. อุทกสกฏนฺติ อุทกสารสกฏํ. ตฺหิ วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ นิจฺจลเมว กาตุํ วฏฺฏติ. ตทนุรูปนฺติ ภิกฺขาทานานุรูปํ. ‘‘อาหาเร ปฏิกูลสฺํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติ. รถสฺส อกฺขานํ เตเลน อพฺภฺชนํ, วณสฺส เลปนํ, ปุตฺตมํสสฺส ขาทนฺจ ติธา อุปมา ยสฺส อาหรณสฺสาติ ตถา. อฏฺงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา, ยาปนายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; ๒.๒๔, ๓๘๗; สํ. นิ. ๔.๑๒๐; อ. นิ. ๖.๕๘; ๕.๙; วิภ. ๕๑๘; มหานิ. ๒๐๖) วุตฺเตหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กตฺวา. ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิ ปน ปฏิกฺเขปมตฺตทสฺสนํ. ภตฺตกิลมถนฺติ ภตฺตวเสน อุปฺปนฺนกิลมถํ. ปุเรภตฺตาทิ ทิวาวเสน วุตฺตํ. ปุริมยามาทิ รตฺติวเสน.

คตปจฺจาคเตสุ กมฺมฏฺานสฺส หรณํ วตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หรณปจฺจาหรณสงฺขาต’’นฺติ อาห. ‘‘ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ อิทํ ‘‘เทวปุตฺโต หุตฺวา’’ติอาทีสุปิ สพฺพตฺถ สมฺพชฺฌิตพฺพํ. ตตฺถ ปจฺเจกโพธิยา อุปนิสฺสยสมฺปทา กปฺปานํ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ, สตสหสฺสฺจ ตชฺชา ปุฺาณสมฺภารสมฺภรณํ, สาวกโพธิยา อคฺคสาวกานํ เอกมสงฺขฺเยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสฺจ, มหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา วิตฺถาโร) กปฺปสตสหสฺสเมว, อิตเรสํ ปน อตีตาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏุปนิสฺสยวเสน กาลนิยมมนฺตเรน นิพฺพตฺติตํ นิพฺเพธภาคิยกุสลํ. ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทินา ตสฺมึ ตสฺมึ านนฺตเร เอตทคฺคฏฺปิตานํ เถรานํ สกฺขิทสฺสนํ. ตตฺถ เถโร พาหิโย ทารุจีริโยติ พาหิยวิสเย สฺชาตสํวฑฺฒตาย พาหิโย, ทารุจีรปริหรณโต ทารุจีริโยติ จ สมฺิโต เถโร. โส หายสฺมา –

‘‘ตสฺมา ติห เต พาหิย เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ, เอวฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพํ. ยโต โข เต พาหิย ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ พาหิย น เตน. ยโต ตฺวํ พาหิย น เตน, ตโต พาหิย น ตตฺถ. ยโต ตฺวํ พาหิย น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ พาหิย เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’ติ’’ (อุทา. ๑๐).

เอตฺตกาย เทสนาย อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เอวํ สาริปุตฺตตฺเถราทีนมฺปิ มหาปฺตาทิทีปนานิ สุตฺตปทานิ วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิ. วิเสสโต ปน องฺคุตฺตราคเม เอตทคฺคสุตฺตปทานิ (อ. นิ. ๑.๑๘๘) สิขาปตฺตนฺติ โกฏิปฺปตฺตํ นิฏฺานปฺปตฺตํ สพฺพถา ปริปุณฺณโต.

นฺติ อสมฺมุยฺหนํ. เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน เวทิตพฺพํ. ‘‘อตฺตา อภิกฺกมตี’’ติ อิมินา ทิฏฺิคาหวเสน, ‘‘อหํ อภิกฺกมามี’’ติ อิมินา มานคาหวเสน, ตทุภยสฺส ปน วินา ตณฺหาย อปฺปวตฺตนโต ตณฺหาคาหวเสนาติ ตีหิปิ มฺนาหิ อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส อภิกฺกเม สมฺมุยฺหนํ ทสฺเสติ. ‘‘ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต’’ติ วตฺวา ตเทว อสมฺมุยฺหนํ เยน ฆนวินิพฺโภเคน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติอาทิมาห. จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตูติ เตเนว อภิกฺกมนจิตฺเตน สมุฏฺานา, ตํจิตฺตสมุฏฺานิกา วา วาโยธาตุ. วิฺตฺตินฺติ กายวิฺตฺตึ. ชนยมานา อุปฺปชฺชติ ตสฺสา วิการภาวโต. อิตีติ ตสฺมา อุปฺปชฺชนโต. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา วิจลนาการสงฺขาตกายวิฺตฺติวเสน. ตสฺสาติ อฏฺิสงฺฆาฏสฺส. อภิกฺกมโตติ อภิกฺกมนฺตสฺส. โอมตฺตาติ อวมตฺตา ลามกปฺปมาณา. วาโยธาตุเตโชธาตุวเสน อิตรา ทฺเว ธาตุโย.

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา เจตฺถ วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺส ปจฺจโย. อุทฺธรณคติกา หิ เตโชธาตุ, เตน ตสฺสา อุทฺธรเณ วาโยธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, ตถา อภาวโต ปน อิตราสํ โอมตฺตตาติ. ยสฺมา ปน เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโย. กิริยคติกาย หิ วาโยธาตุยา อติหรณวีติหรเณสุ สาติสโย พฺยาปาโร, เตน ตสฺสา ตตฺถ เตโชธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ ตทภาวโต โอมตฺตตาติ ทสฺเสติ ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ อิมินา. สติปิ เจตฺถ อนุคมกานุคนฺตพฺพตาวิเสเส เตโชธาตุวาโยธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถาสทฺทคฺคหณํ กตํ. ปเม หิ นเย เตโชธาตุยา อนุคมกตา, วาโยธาตุยา อนุคนฺตพฺพตา, ทุติเย ปน วาโยธาตุยา อนุคมกตา, เตโชธาตุยา อนุคนฺตพฺพตาติ. ตตฺถ อกฺกนฺตฏฺานโต ปาทสฺส อุกฺขิปนํ อุทฺธรณํ, ิตฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา ปุรโต หรณํ อติหรณํ. ขาณุอาทิปริหรณตฺถํ, ปติฏฺิตปาทฆฏฺฏนาปริหรณตฺถํ วา ปสฺเสน หรณํ วีติหรณํ, ยาว ปติฏฺิตปาโท, ตาว หรณํ อติหรณํ, ตโต ปรํ หรณํ วีติหรณนฺติ วา อยเมเตสํ วิเสโส.

ยสฺมา ปถวีธาตุยา อนุคตา อาโปธาตุ โวสฺสชฺชเน ปจฺจโย. ครุตรสภาวา หิ อาโปธาตุ, เตน ตสฺสา โวสฺสชฺชเน ปถวีธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา ตาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสฺจ ตทภาวโต โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน…เป… พลวติโย’’ติ. ยสฺมา ปน อาโปธาตุยา อนุคตา ปถวีธาตุ สนฺนิกฺเขปนสฺส ปจฺจโย. ปติฏฺาภาเว วิย ปติฏฺาปเนปิ ตสฺสา สาติสยกิจฺจตฺตา อาโปธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว โหติ, ตถา ฆฏฺฏนกิริยาย ปถวีธาตุยา วเสน สนฺนิรุชฺฌนสฺส สิชฺฌนโต ตสฺสา สนฺนิรุชฺฌเนปิ อาโปธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสู’’ติ.

อนุคมกานุคนฺตพฺพตาวิเสเสปิ สติ ปถวีธาตุอาโปธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถาสทฺทคฺคหณํ กตํ. ปเม หิ นเย ปถวีธาตุยา อนุคมกตา, อาโปธาตุยา อนุคนฺตพฺพตา, ทุติเย ปน อาโปธาตุยา อนุคมกตา, ปถวีธาตุยา อนุคนฺตพฺพตาติ. โวสฺสชฺชนฺเจตฺถ ปาทสฺส โอนามนวเสน โวสฺสคฺโค, ตโต ปรํ ภูมิอาทีสุ ปติฏฺาปนํ สนฺนิกฺเขปนํ, ปติฏฺาเปตฺวา นิมฺมทฺทนวเสน คมนสฺส สนฺนิโรโธ สนฺนิรุชฺฌนํ.

ตตฺถาติ ตสฺมึ อติกฺกมเน, เตสุ วา ยถาวุตฺเตสุ อุทฺธรณาติหรณวีติหรณโวสฺสชฺชนสนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌนสงฺขาเตสุ ฉสุ โกฏฺาเสสุ. อุทฺธรเณติ อุทฺธรณกฺขเณ. รูปารูปธมฺมาติ อุทฺธรณากาเรน ปวตฺตา รูปธมฺมา, ตํสมุฏฺาปกา จ อรูปธมฺมา. อติหรณํ น ปาปุณนฺติ ขณมตฺตาวฏฺานโต. สพฺพตฺถ เอส นโย. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ยตฺถ ยตฺถ อุทฺธรณาทิเก อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถว. น หิ ธมฺมานํ เทสนฺตรสงฺกมนํ อตฺถิ ลหุปริวตฺตนโต. ปพฺพํ ปพฺพนฺติ ปริจฺเฉทํ ปริจฺเฉทํ. สนฺธิ สนฺธีติ คณฺิ คณฺิ. โอธิ โอธีติ ภาคํ ภาคํ. สพฺพฺเจตํ อุทฺธรณาทิโกฏฺาเส สนฺธาย สภาคสนฺตติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิตโร เอว หิ รูปธมฺมานมฺปิ ปวตฺติกฺขโณ คมนโยคคมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พนฺธขุรธาราสมาคมโตปิ สีฆตโร, ยถา ติลานํ ภิชฺชยมานานํ ปฏปฏายเนน เภโท ลกฺขียติ, เอวํ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปาเทนาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏปฏายนฺตา’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปาทวเสน ปฏปฏ-สทฺทํ อกโรนฺตาปิ กโรนฺตา วิยาติ อตฺโถ. ติลเภทลกฺขณํ ปฏปฏายนํ วิย หิ สงฺขตเภทลกฺขณํ อุปฺปาโท อุปฺปนฺนานเมกนฺตโต ภินฺนตฺตา. ตตฺถาติ อภิกฺกมเน. โก เอโก อภิกฺกมติ นาภิกฺกมติเยว. กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ สิยา, น สิยา เอว. กสฺมา? ปรมตฺถโต หิ…เป… ธาตูนํ สยนํ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อนฺธพาลปุถุชฺชนสมฺมูฬฺหสฺส อตฺตโน อภิกฺกมนนิวตฺตนฺเหตํ วจนํ. อถ วา ‘‘โก เอโก…เป… อภิกฺกมน’’นฺติ โจทนาย ‘‘ปรมตฺถโต หี’’ติอาทินา โสธนา วุตฺตา.

ตสฺมึ ตสฺมึ โกฏฺาเสติ ยถาวุตฺเต ฉพฺพิเธปิ โกฏฺาเส คมนาทิกสฺส อปจฺจามฏฺตฺตา. ‘‘สทฺธึ รูเปน อุปฺปชฺชเต, นิรุชฺฌตี’’ติ จ สิโลกปเทน สห สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปมปทสมฺพนฺเธ รูเปนาติ เยน เกนจิ สหุปฺปชฺชนเกน รูเปน. ทุติยปทสมฺพนฺเธ ปน ‘‘รูเปนา’’ติ อิทํ ยํ ตโต นิรุชฺฌมานจิตฺตโต อุปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตเทว ตสฺส นิรุชฺฌมานจิตฺตสฺส นิโรเธน สทฺธึ นิรุชฺฌนกํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกํ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, อฺถา รูปารูปธมฺมา สมานายุกา สิยุํ. ยทิ จ สิยุํ, อถ ‘‘รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธ’’นฺติอาทิ (วิภ. อฏฺ. ปกิณฺณกกถา) อฏฺกถาวจเนหิ, ‘‘นาหํ ภิกฺขเว อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๓๘) เอวมาทิปาฬิวจเนหิ จ วิโรโธ สิยา. จิตฺตเจตสิกา หิ สารมฺมณสภาวา ยถาพลํ อตฺตโน อารมฺมณปจฺจยภูตมตฺถํ วิภาเวนฺโต เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เตสํ ตํสภาวนิปฺผตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ, รูปธมฺมา ปน อนารมฺมณา ปกาเสตพฺพา, เอวํ เตสํ ปกาเสตพฺพภาวนิปฺผตฺติ โสฬสหิ จิตฺเตหิ โหติ, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณาตีเตน สห สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา รูปธมฺมานมิจฺฉิตาติ. ลหุปริวตฺตนวิฺาณวิเสสสฺส สงฺคติมตฺตปจฺจยตาย ติณฺณํ ขนฺธานํ, วิสยสงฺคติมตฺตตาย จ วิฺาณสฺส ลหุปริวตฺติตา, ทนฺธมหาภูตปจฺจยตาย รูปสฺส ครุปริวตฺติตา. ยถาภูตํ นานาธาตุาณํ โข ปน ตถาคตสฺเสว, เตน จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตเถวาติ รูปารูปธมฺมานํ สมานกฺขณตา น ยุชฺชเตว, ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔) วุตฺตํ, ตเทตํ จิตฺตานุปริวตฺติยา วิฺตฺติยา เอกนิโรธภาวสฺส สุวิฺเยฺยตฺตา เอวํ วุตฺตํ. ตโต สวิฺตฺติเกน ปุเรตรํ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺเนน รูเปน สทฺธึ อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโมติ. ยฺหิ ปุริมุปฺปนฺนํ จิตฺตํ, ตํ นิรุชฺฌนฺตํ อฺสฺส ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานสฺส อนนฺตราทิปจฺจยภาเวเนว นิรุชฺฌติ, ตถา ลทฺธปจฺจยเมว อฺมฺปิ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อวตฺถาวิเสสโต เจตฺถ อฺถา. ยทิ เอวํ เตสมุภินฺนํ อนฺตโร ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ ‘‘โน’’ติ อปเนตุมาห ‘‘อวีจิ มนุสมฺพนฺโธ’’ติ, ยถา วีจิ อนฺตโร น ลพฺภติ, ตเทเวทนฺติ อวิเสสํ วิทู มฺนฺติ, เอวํ อนุ อนุ สมฺพนฺโธ จิตฺตสนฺตาโน, รูปสนฺตาโน จ นทีโสโตว นทิยํ อุทกปฺปวาโห วิย วตฺตตีติ อตฺโถ. อวีจีติ หิ นิรนฺตรตาวเสน ภาวนปุํสกวจนํ.

อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโตเปกฺขน’’นฺติ. ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ, ติฏฺติ, นิสีทติ, สยติ วา, ตทภิมุขํ เปกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา จ ตาทิสมาโลกิตํ นาม โหติ, ตสฺมา ตทนุคตทิสาโลกนํ วิโลกิตนฺติ อาห ‘‘อนุทิสาเปกฺขน’’นฺติ, อภิมุขทิสานุรูปคเตสุ วามทกฺขิณปสฺเสสุ วิวิธา เปกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เหฏฺาอุปริปจฺฉาเปกฺขนฺหิ ‘‘โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานี’’ติ คหิตานิ. สารุปฺปวเสนาติ สมณปติรูปวเสน, อิมินาว อสารุปฺปวเสน อิตเรสมคฺคหณนฺติ สิชฺฌติ. สมฺมชฺชนปริภณฺฑาทิกรเณ โอโลกิตสฺส, อุลฺโลกหรณาทีสุ อุลฺโลกิตสฺส, ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตปริสฺสยปริวชฺชนาทีสุ อปโลกิตสฺส จ สิยา สมฺภโวติ อาห ‘‘อิมินา วา’’ติอาทิ, เอเตน อุปลกฺขณมตฺตฺเจตนฺติ ทสฺเสติ.

กายสกฺขินฺติ กาเยน สจฺฉิกตํ ปจฺจกฺขการินํ, สาธกนฺติ อตฺโถ. โส หิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเล ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตํ นิสฺสาย สาสเน อนภิรติอาทิวิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป, ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต, เตเนว นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๓๐) เอตทคฺเค เปสิ. นนฺทสฺสาติ กตฺตุตฺเถ สามิวจนํ. อิตีติ อิมินา อาโลกเนน.

สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา อาโลกิตวิโลกิตสฺสาติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ กมฺมฏฺานาวิชหนสฺเสว อาโลกิตวิโลกิเต. โคจรสมฺปชฺภาวโต เอตฺถาติ อาโลกิตวิโลกิเต. อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนวาติ ขนฺธาทิกมฺมฏฺานวเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ, น อฺโ อุปาโย คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. กมฺมฏฺานสีเสเนวาติ วกฺขมานกมฺมฏฺานมุเขเนว. ยสฺมา ปน อาโลกิตาทิ นาม ธมฺมมตฺตสฺเสว ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ตสฺส ยาถาวโต ชานนํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาโลเกตาติ อาโลเกนฺโต. ตถา วิโลเกตา. วิฺตฺตินฺติ กายวิฺตฺตึ. อิตีติ ตสฺมา อุปฺปชฺชนโต. จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺานาย วาโยธาตุยา วิจลนาการสงฺขาตกายวิฺตฺติวเสน. อกฺขิทลนฺติ อกฺขิปฏลํ. อโธ สีทตีติ โอสีทนฺตํ วิย เหฏฺา คจฺฉติ. อุทฺธํ ลงฺเฆตีติ ลงฺเฆนฺตํ วิย อุปริ คจฺฉติ. ยนฺตเกนาติ อกฺขิทเลสุ โยชิตรชฺชุโย คเหตฺวา ปริพฺภมนกจกฺเกน. ตโตติ ตถา อกฺขิทลานโมสีทนุลฺลงฺฆนโต. มโนทฺวาริกชวนสฺส มูลการณปริชานนํ มูลปริฺา. อาคนฺตุกสฺส อพฺภาคตสฺส, ตาวกาลิกสฺส จ ตงฺขณมตฺตปวตฺตกสฺส ภาโว อาคนฺตุกตาวกาลิกภาโว, เตสํ วเสน.

ตตฺถาติ เตสุ คาถาย ทสฺสิเตสุ สตฺตสุ จิตฺเตสุ. องฺคกิจฺจํ สาธยมานนฺติ ปธานภูตองฺคกิจฺจํ นิปฺผาเทนฺตํ, สรีรํ หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภวงฺคฺหิ ปฏิสนฺธิสทิสตฺตา ปธานมงฺคํ, ปธานฺจ ‘‘สรีร’’นฺติ วุจฺจติ, อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน วา การณกิจฺจํ สาธยมานนฺติ อตฺโถ. ตํ อาวฏฺเฏตฺวาติ ภวงฺคสามฺวเสน วุตฺตํ, ปวตฺตาการวิเสสวเสน ปน อตีตาทินา ติพฺพิธํ, ตตฺถ จ ภวงฺคุปจฺเฉทสฺเสว อาวฏฺฏนํ. ตนฺนิโรธาติ ตสฺส นิรุชฺฌนโต, อนนฺตรปจฺจยวเสน เหตุวจนํ. ‘‘ปมชวเนปิ…เป… สตฺตมชวเนปี’’ติ อิทํ ปฺจทฺวาริกวีถิยํ ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนานมภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ อาวชฺชนโวฏฺพฺพนานํ ปุเรตรํ ปวตฺตาโยนิโสมนสิการวเสน อโยนิโส อาวชฺชนโวฏฺพฺพนากาเรน ปวตฺตนโต อิฏฺเ อิตฺถิรูปาทิมฺหิ โลภสหคตมตฺตํ ชวนํ อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเ จ โทสสหคตมตฺตํ, น ปเนกนฺตรชฺชนทุสฺสนาทิ, มโนทฺวาเร เอว เอกนฺตรชฺชนทุสฺสนาทิ โหติ, ตสฺส ปน มโนทฺวาริกสฺส รชฺชนทุสฺสนาทิโน ปฺจทฺวาริกชวนํ มูลํ, ยถาวุตฺตํ วา สพฺพมฺปิ ภวงฺคาทิ, เอวํ มโนทฺวาริกชวนสฺส มูลการณวเสน มูลปริฺา วุตฺตา, อาคนฺตุกตาวกาลิกตา ปน ปฺจทฺวาริก ชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน, อิตฺตรตาวเสน จ. ยุทฺธมณฺฑเลติ สงฺคามปฺปเทเส. เหฏฺุปริยวเสนาติ เหฏฺา จ อุปริ จ ปริวตฺตมานวเสน, อปราปรํ ภวงฺคุปฺปตฺติวเสนาติ อตฺโถ. ตถา ภวงฺคุปฺปาทวเสน หิ เตสํ ภิชฺชิตฺวา ปตนํ, อิมินา ปน เหฏฺิมสฺส, อุปริมสฺส จ ภวงฺคสฺส อปราปรุปฺปตฺติวเสน ปฺจทฺวาริกชวนโต วิสทิสสฺส มโนทฺวาริกชวนสฺส อุปฺปาทํ ทสฺเสติ ตสฺส วเสเนว รชฺชนาทิปวตฺตนโต. เตเนวาห ‘‘รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ โหตี’’ติ.

อาปาถนฺติ โคจรภาวํ. สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสนาติ อาวชฺชนาทิกิจฺจนิปฺผาทนวเสน. นฺติ ชวนํ. จกฺขุทฺวาเร รูปสฺส อาปาถคมเนน อาวชฺชนาทีนํ ปวตฺตนโต ปวตฺติการณวเสเนว ‘‘เคหภูเต’’ติ วุตฺตํ, น นิสฺสยวเสน. อาคนฺตุกปุริโส วิยาติ อพฺภาคตปุริโส วิย. ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิอพฺภาคตวเสน. ตตฺถ กตปริจโย ‘‘อติถี’’ติ วุจฺจติ, อกตปริจโย ‘‘อพฺภาคโต’’ติ, อยเมวิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ยถา ปรเคเห’’ติอาทิ. ตสฺสาติ ชวนสฺส รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาสิเนสูติ นิสินฺเนสุ. อาณากรณนฺติ อตฺตโน วสกรณํ.

สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ผสฺสาทีหิ. ตตฺถ ตตฺเถว สกกิจฺจนิปฺผาทนฏฺาเน ภิชฺชนฺติ. อิตีติ ตสฺมา อาวชฺชนาทิโวฏฺพฺพนปริโยสานานํ ภิชฺชนโต. อิตฺตรานีติ อจิรฏฺิติกานิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วจเน อยํ อุปมาติ อตฺโถ. อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน ตาว ตตฺตโก กาโล เอเตสนฺติ ตาวกาลิกานิ, ตสฺส ภาโว, ตํวเสน.

เอตนฺติ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถาวุตฺตธมฺมสมุทาเย. ทสฺสนํ จกฺขุวิฺาณํ, ตสฺส วเสเนว อาโลกนวิโลกนปฺายนโต อาวชฺชนาทีนมคฺคหณํ.

สมวาเยติ สามคฺคิยํ. ตตฺถาติ ปฺจกฺขนฺธวเสน อาโลกนวิโลกน ปฺายมาเน. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ตพฺพินิมุตฺตโก โก เอโก อาโลเกติ น ตฺเวว อาโลเกติ. โก จ เอโก วิโลเกติ นตฺเวว วิโลเกตีติ อตฺโถ.

‘‘ตถา’’ติอาทิ อายตนวเสน, ธาตุวเสน จ ทสฺสนํ. จกฺขุรูปานิ ยถารหํ ทสฺสนสฺส นิสฺสยารมฺมณปจฺจโย, ตถา อาวชฺชนา อนนฺตราทิปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทสฺสนสฺส สุตฺตนฺตนเยน ปริยายโต ปจฺจยตา วุตฺตา. สหชาตปจฺจโยปิ ทสฺสนสฺเสว, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อฺมฺสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยานมฺปิ ลพฺภนโต, ‘‘สหชาตาทิปจฺจยา’’ติปิ อธุนา ปาโ ทิสฺสติ. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํ.

อิทานิ ยถาปาํ สมิฺชนปสารเณสุ สมฺปชานํ วิภาเวนฺโต ‘‘สมิฺชิเต ปสาริเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺพานนฺติ ปพฺพภูตานํ. ตํสมิฺชนปสารเณเนว หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทานํ สมิฺชนปสารณํ โหติ, ปพฺพเมเตสนฺติ วา ปพฺพา ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ, ปพฺพวนฺตานนฺติ อตฺโถ. จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตรุจิยา เอว, จิตฺตสามตฺถิยา วา. ยํ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ สาตฺเถปิ อนตฺเถปิ สมิฺชิตุํ, ปสาริตุํ วา, ตํตํจิตฺตานุคเตเนว สมิฺชนปสารณมกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ สมิฺชนปสารเณสุ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ขเณ ขเณติ ตถา ิตกฺขณสฺส พฺยาปนิจฺฉาวจนํ. เวทนาติ สนฺถมฺภนาทีหิ รุชฺชนา. ‘‘เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปรมฺปรปโยชนํ ทสฺเสติ. ตถา ‘‘ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินาปิ. ปุริมํ ปุริมฺหิ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนํ. กาเลติ สมิฺชิตุํ, ปสาริตุํ วา ยุตฺตกาเล. ผาตินฺติ วุทฺธึ. ฌานาทิ ปน วิเสโส.

ตตฺรายํ นโยติ สปฺปายาสปฺปายอปริคฺคณฺหเน วตฺถุสนฺทสฺสนสํงฺขาโต นโย. ตทปริคฺคหเณ อาทีนวทสฺสเนเนว ปริคฺคหเณปิ อานิสํโส วิภาวิโตติ เตสมิธ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํ. มหาเจติยงฺคเณติ ทุฏฺคามณิรฺา กตสฺส เหมมาลีนามกสฺส มหาเจติยสฺส องฺคเณ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ทีปปฺปสาทโก เถโร, ราชิโน อยฺยกสฺส เม;

เอวํ กิราห นตฺตา เต, ทุฏฺคามณิ ภูปติ.

มหาปุฺโ มหาถูปํ, โสณฺณมาลึ มโนรมํ;

วีสํ หตฺถสตํ อุจฺจํ, กาเรสฺสติ อนาคเต’’ติ.

ภูมิปฺปเทโส เจตฺถ องฺคณํ ‘‘อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติอาทิสุ (ชา. ๑.๑.๒) วิย, ตสฺมา อุปจารภูเต สุสงฺขเต ภูมิปฺปเทเสติ อตฺโถ. เตเนว การเณน คิหี ชาโตติ กายสํสคฺคสมาปชฺชนเหตุนา อุกฺกณฺิโต หุตฺวา หีนายาวตฺโต. ฌายีติ ฌายนํ ฑยฺหนมาปชฺชิ. มหาเจติยงฺคเณปิ จีวรกุฏึ กตฺวา ตตฺถ สชฺฌายํ คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘จีวรกุฏิทณฺฑเก’’ติ, จีวรกุฏิยา จีวรฉทนตฺถาย กตทณฺฑเกติ อตฺโถ. ‘‘มณิสปฺโป นาม สีหฬทีเป วิชฺชมานา เอกา สปฺปชาตีติ วทนฺตี’’ติ อาจริยานนฺทตฺเถเรน, (วิภ. มูลฏี. ๒๔๒) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔) จ วุตฺตํ. ‘‘เกจิ, อปเร, อฺเ’’ติ วา อวตฺวา ‘‘วทนฺติ’’จฺเจว วจนฺจ สารโต คเหตพฺพตาวิฺาปนตฺถํ อฺถา คเหตพฺพสฺส อวจนโต, ตสฺมา น นีลสปฺปาทิ อิธ ‘‘มณิสปฺโป’’ติ เวทิตพฺโพ.

มหาเถรวตฺถุนาติ เอวํนามกสฺส เถรสฺส วตฺถุนา. อนฺเตวาสิเกหีติ ตตฺถ นิสินฺเนสุ พหูสุ อนฺเตวาสิเกสุ เอเกน อนฺเตวาสิเกน. เตนาห ‘‘ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสู’’ติ. กมฺมฏฺานนฺติ ‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นามา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔) วกฺขมานปฺปการํ ธาตุกมฺมฏฺานํ. ปกรณโตปิ หิ อตฺโถ วิฺายตีติ. ตตฺถ ิตานํ ปุจฺฉนฺตานํ สงฺคหณวเสน ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ ปุน ปุถุวจนกรณํ. เอวํ รูปํ สภาโว ยสฺสาติ เอวรูโป นิคฺคหิตโลปวเสน เตน, กมฺมฏฺานมนสิการสภาเวนาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถาปีติ อปิ-สทฺเทน เหฏฺา วุตฺตํ อาโลกิตวิโลกิตปกฺขมเปกฺขนํ กโรติ. อยํ นโย อุปริปิ.

สุตฺตากฑฺฒนวเสนาติ ยนฺเต โยชิตสุตฺตานํ อาวิฺฉนวเสน. ทารุยนฺตสฺสาติ ทารุนา กตยนฺตรูปสฺส. ตํ ตํ กิริยํ ยาติ ปาปุณาติ, หตฺถปาทาทีหิ วา ตํ ตํ อาการํ กุรุมานํ ยาติ คจฺฉตีติ ยนฺตํ, นฏกาทิปฺจาลิการูปํ, ทารุนา กตํ ยนฺตํ ตถา, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. ตถา หิ นํ โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกา, ปฺจ องฺคานิ ยสฺสา สชีวสฺเสวาติ ปฺจาลิกาติ จ โวหรนฺติ. หตฺถปาทลฬนนฺติ หตฺถปาทานํ กมฺปนํ, หตฺถปาเทหิ วา ลีฬากรณํ.

สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ สมานธารณตาย เอกโตทสฺสนํ คนฺถครุตาปนยนตฺถํ, อนฺตรวาสกสฺส นิวาสนวเสน, เสสานํ ปารุปนวเสนาติ ยถารหมตฺโถ. ตตฺถาติ สงฺฆาฏิจีวรธารณปตฺตธารเณสุ. วุตฺตปฺปกาโรติ ปจฺจเวกฺขณวิธินา สุตฺเต วุตฺตปฺปเภโท.

อุณฺหปกติกสฺสาติ อุณฺหาลุกสฺส ปริฬาหพหุลกายสฺส. สีตาลุกสฺสาติ สีตพหุลกายสฺส. ฆนนฺติ อปฺปิตํ. ทุปฏฺฏนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ, ทิคุณํ อุตฺตราสงฺคํ, ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ, ปํสุกูเล ยาวทตฺถ’’นฺติ (มหาว. ๓๔๘) หิ วุตฺตํ. วิปรีตนฺติ ตทุภยโต วิปรีตํ, เตสํ ติณฺณมฺปิ อสปฺปายํ. กสฺมาติ อาห ‘‘อคฺคฬาทิทาเนนา’’ติอาทิ. อุทฺธริตฺวา อลฺลียาปนขณฺฑํ อคฺคฬํ. อาทิสทฺเทน ตุนฺนกมฺมาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตถา-สทฺโท อนุกฑฺฒนตฺโถ, อสปฺปายเมวาติ. ปฏฺฏุณฺณเทเส ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถํ ปฏฺฏุณฺณํ. วากวิเสสมยํ เสตวณฺณํ ทุกูลํ. อาทิสทฺเทน โกเสยฺยกมฺพลาทิกํ สานุโลมํ กปฺปิยจีวรํ สงฺคณฺหาติ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ตาทิสฺหี’’ติอาทิ. อรฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรนฺติ พฺรหฺมจริยนฺตราเยกเทสมาห. โจราทิสาธารณโต จ ตถา วุตฺตํ. นิปฺปริยาเยน ตํ อสปฺปายนฺติ สมฺพนฺโธ. อเนเนว ยถาวุตฺตมสปฺปายํ อเนกนฺตํ ตถารูปปจฺจเยน กสฺสจิ กทาจิ สปฺปายสมฺภวโต. อิทํ ปน ทฺวยํ เอกนฺตเมว อสปฺปายํ กสฺสจิ กทาจิปิ สปฺปายาภาวโตติ ทสฺเสติ. มิจฺฉา อาชีวนฺติ เอเตนาติ มิจฺฉาชีโว, อเนสนวเสน ปจฺจยปริเยสนปโยโค. นิมิตฺตกมฺมาทีหิ ปวตฺโต มิจฺฉาชีโว ตถา, เอเตน เอกวีสติวิธํ อเนสนปโยคมาห. วุตฺตฺหิ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ขุทฺทกปาฏฺกถายฺจ เมตฺตสุตฺตวณฺณนายํ

‘‘โย อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ น สมฺมา ปโยเชติ, ขณฺฑสีโล โหติ, เอกวีสติวิธํ อเนสนํ นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปติ. เสยฺยถิทํ? เวฬุทานํ, ปตฺตทานํ, ปุปฺผ, ผล, ทนฺตกฏฺ, มุโขทก, สินาน, จุณฺณ, มตฺติกาทานํ, จาฏุกมฺยตํ, มุคฺคสูปฺยตํ, ปาริภฏุตํ, ชงฺฆเปสนิกํ, เวชฺชกมฺมํ, ทูตกมฺมํ, ปหิณคมนํ, ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ, ทานานุปฺปทานํ, วตฺถุวิชฺชํ, นกฺขตฺตวิชฺชํ, องฺควิชฺช’’นฺติ.

อภิธมฺมฏีกากาเรน ปน อาจริยานนฺทตฺเถเรน เอวํ วุตฺตํ –

‘‘เอกวีสติ อเนสนา นาม เวชฺชกมฺมํ กโรติ, ทูตกมฺมํ กโรติ, ปหิณกมฺมํ กโรติ, คณฺฑํ ผาเลติ, อรุมกฺขนํ เทติ, อุทฺธํวิเรจนํ เทติ, อโธวิเรจนํ เทติ, นตฺถุเตลํ ปจติ, วณเตลํ ปจติ, เวฬุทานํ เทติ, ปตฺต, ปุปฺผ, ผล, สินาน, ทนฺตกฏฺ, มุโขทก, จุณฺณ, มตฺติกาทานํ เทติ, จาฏุกมฺมํ กโรติ, มุคฺคสูปิยํ, ปาริภฏุํ, ชงฺฆเปสนิกํ ทฺวาวีสติมํ ทูตกมฺเมน สทิสํ, ตสฺมา เอกวีสตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๑๕๐-๕๑).

อฏฺกถาวจนฺเจตฺถ พฺรหฺมชาลาทิสุตฺตนฺตนเยน วุตฺตํ, ฏีกาวจนํ ปน ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคาทิอภิธมฺมนเยน, อโต เจตฺถ เกสฺจิ วิสมตาติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อปิจ ‘‘นิมิตฺตกมฺมาที’’ติ อิมินา นิมิตฺโตภาสปริกถาโย วุตฺตา. ‘‘มิจฺฉาชีโว’’ติ ปน ยถาวุตฺตปโยโค, ตสฺมา นิมิตฺตกมฺมฺจ มิจฺฉาชีโว จ, ตพฺพเสน อุปฺปนฺนํ อสปฺปายํ สีลวินาสเนน อนตฺถาวหตฺตาติ อตฺโถ. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคปโยโค ทิสฺสติ ยถา ‘‘จิตฺตุปฺปาโท’’ติ. อติรุจิเย ราคาทโย, อติอรุจิเย จ โทสาทโยติ อาห ‘‘อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติ. ตนฺติ ตทุภยํ. กมฺมฏฺานาวิชหนวเสนาติ วกฺขมานกมฺมฏฺานสฺส อวิชหนวเสน.

‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นามา’’ติอาทินา สงฺเขปโต อสมฺโมหสมฺปชฺํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตน’’นฺติอาทินา จีวรสฺส วิย ‘‘กาโยปิ อเจตโน’’ติ กายสฺส อตฺตสุฺตาวิภาวเนน ตมตฺถํ ปริทีเปนฺโต ‘‘ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิตรีตรสนฺโตสสฺส การณํ วิภาเวตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ สมฺพนฺโธ วตฺตพฺโพ – อสมฺโมหสมฺปชฺํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิมาห. อตฺตสุฺตาวิภาวเนน ปน ตทตฺถํ ปริทีปิตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จีวร’’นฺติอาทิ. อิทานิ อตฺตสุฺตาวิภาวนสฺส ปโยชนภูตํ อิตรีตรสนฺโตสสงฺขาตํ ลทฺธคุณํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา เนว สุนฺทร’’นฺติอาทีติ.

ตตฺถ อพฺภนฺตเรติ อตฺตโน สนฺตาเน. ตตฺถาติ ตสฺมึ จีวรปารุปเน. เตสุ วา ปารุปกตฺตปารุปิตพฺพจีวเรสุ. กาโยปีติ อตฺตปฺตฺติมตฺโต กาโยปิ. ‘‘ตสฺมา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, อเจตนตฺตาติ อตฺโถ. อหนฺติ กมฺมภูโต กาโย. ธาตุโยติ จีวรสงฺขาโต พาหิรา ธาตุโย. ธาตุสมูหนฺติ กายสงฺขาตํ อชฺฌตฺติกํ ธาตุสมูหํ. โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน ธาตุโย ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ วิยาติ สมฺพนฺโธ. ปุสนํ สฺเนหเสจนํ, ปูรณํ วา โปตฺถํ, เลปนขนนกิริยา, เตน กตนฺติ โปตฺถกํ, ตเมว รูปํ ตถา, ขนนกมฺมนิพฺพตฺตํ ทารุมตฺติกาทิรูปมิธาธิปฺเปตํ. ตสฺมาติ อเจตนตฺตา, อตฺตสุฺภาวโต วา.

นาคานํ นิวาโส วมฺมิโก นาควมฺมิโก. จิตฺตีกรณฏฺานภูโต รุกฺโข เจติยรุกฺโข. เกหิจิ สกฺกตสฺสาปิ เกหิจิ อสกฺกตสฺส กายสฺส อุปมานภาเวน โยคฺยตฺตา เตสมิธ กถนํ. เตหีติ มาลาคนฺธคูถมุตฺตาทีหิ. อตฺตสุฺตาย นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีหิ วิย กายสงฺขาเตน อตฺตนา โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา น กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘ลภิสฺสามิ วา, โน วา’’ติ ปจฺจเวกฺขณปุพฺพเกน ‘‘ลภิสฺสามี’’ติ อตฺถสมฺปสฺสเนเนว คเหตพฺพํ. เอวฺหิ สาตฺถกสมฺปชฺํ ภวตีติ อาห ‘‘สหสาว อคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ.

ครุปตฺโตติ อติภารภูโต ปตฺโต. จตฺตาโร วา ปฺจ วา คณฺิกา จตุปฺจคณฺิกา ยถา ‘‘ทฺวตฺติปตฺตา (ปาจิ. ๒๓๒), ฉปฺปฺจวาจา’’ติ (ปาจิ. ๖๑) อฺปทภูตสฺส หิ วา-สทฺทสฺเสว อตฺโถ อิธ ปธาโน จตุคณฺิกาหโต วา ปฺจคณฺิกาหโต วา ปตฺโต ทุพฺพิโสธนีโยติ วิกปฺปนวเสน อตฺถสฺส คยฺหมานตฺตา. อาหตา จตุปฺจคณฺิกา ยสฺสาติ จตุปฺจคณฺิกาหโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ, จตุปฺจคณฺิกาหิ วา อาหโต ตถา, ทุพฺพิโสธนียภาวสฺส เหตุคพฺภวจนฺเจตํ. กามฺจอูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปเท (ปารา. ๖๑๒) ปฺจคณฺิกาหโตปิ ปตฺโต ปริภุฺชิตพฺพภาเวน วุตฺโต, ทุพฺพิโสธนียตามตฺเตน ปน ปลิโพธกรณโต อิธ อสปฺปาโยติ ทฏฺพฺพํ. ทุทฺโธตปตฺโตติ อคณฺิกาหตมฺปิ ปกติยาว ทุพฺพิโสธนียปตฺตํ สนฺธายาห. ‘‘ตํ โธวนฺตสฺเสวา’’ติอาทิ ตทุภยสฺสาปิ อสปฺปายภาเว การณํ. ‘‘มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย’’ติ อิมินา กิฺจาปิ โส วินยปริยาเยน กปฺปิโย, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน อนฺตรายกรณโต อสปฺปาโยติ ทสฺเสติ. ‘‘ปตฺตํ ภมํ อาโรเปตฺวา มชฺชิตฺวา ปจนฺติ ‘มณิวณฺณํ กริสฺสามา’ติ, น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย) หิ วินยฏฺกถาสุ ปจนกิริยามตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํ. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘มณิวณฺณํ ปน ปตฺตํ อฺเน กตํ ลภิตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๘๕) ‘‘ตาทิสฺหิ อรฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกร’’นฺติอาทินา จีวเร วุตฺตนเยน ‘‘นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ ปน เอกนฺตอกปฺปิโย สีลวินาสเนน อนตฺถาวหตฺตา’’ติอาทินา อมฺเหหิ วุตฺตนโยปิ ยถารหํ เนตพฺโพ. เสวมานสฺสาติ เหตฺวนฺโต คธวจนํ อภิวฑฺฒนปริหายนสฺส.

‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ สงฺเขโป. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อตฺตสุฺตาวิภาวเนน วิตฺถาโร. สณฺฑาเสนาติ กมฺมารานํ อโยคหณวิเสเสน. อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณติ อคฺคินา ฌาปิตตฺตา อคฺคิวณฺณภูตปตฺตสฺส คหเณ. ราคาทิปริฬาหชนกปตฺตสฺส อีทิสเมว อุปมานํ ยุตฺตนฺติ เอวํ วุตฺตํ.

‘‘อปิจา’’ติอาทินา สงฺฆาฏิจีวรปตฺตธารเณสุ เอกโต อสมฺโมหสมฺปชฺํ ทสฺเสติ. ฉินฺนหตฺถปาเท อนาถมนุสฺเสติ สมฺพนฺโธ. นีลมกฺขิกา นาม อาสาฏิกการิกา. ควาทีนฺหิ วเณสุ นีลมกฺขิกาหิ กตา อนยพฺยสนเหตุภูตา อณฺฑกา อาสาฏิกา นาม วุจฺจติ. อนาถสาลายนฺติ อนาถานํ นิวาสสาลายํ. ทยาลุกาติ กรุณาพหุลา. วณมตฺตโจฬกานีติ วณปฺปมาเณน ปฏิจฺฉาทนตฺถาย ฉินฺนโจฬขณฺฑกานิ. เกสฺจีติ พหูสุ เกสฺจิ อนาถมนุสฺสานํ. ถูลานีติ ถทฺธานิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปาปุณเน, ภาวลกฺขเณ, นิมิตฺเต วา เอตํ ภุมฺมํ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนวา’’ติอาทิ. โจฬเกน, กปาเลนาติ จ อตฺถโยเค กมฺมตฺเถ ตติยา, กรณตฺเถ วา. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว เภสชฺชกรณมตฺเตเนวาติ ปน วิเสสนํ, น ปน มณฺฑนานุภวนาทิปฺปกาเรน อตฺโถติ. สงฺขารทุกฺขตาทีหิ นิจฺจาตุรสฺส กายสฺส ปริโภคภูตานํ ปตฺตจีวรานํ เอทิสเมว อุปมานมุปปนฺนนฺติ ตถา วจนํ ทฏฺพฺพํ. สุขุมตฺตสลฺลกฺขเณน อุตฺตมสฺส สมฺปชานสฺส กรณสีลตฺตา, ปุริเมหิ จ สมฺปชานการีหิ อุตฺตมตฺตา อุตฺตมสมฺปชานการี.

อสนาทิกิริยาย กมฺมวิเสสโยคโต อสิตาทิปเทเหว กมฺมวิเสสสหิโต กิริยาวิเสโส วิฺายตีติ วุตฺตํ ‘‘อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน’’ติอาทิ. อฏฺวิโธปิ อตฺโถติ อฏฺปฺปกาโรปิ ปโยชนวิเสโส.

ตตฺถ ปิณฺฑปาตโภชนาทีสุ อตฺโถ นาม อิมินา มหาสิวตฺเถรวาทวเสน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ิติยา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๑๒๐; อ. นิ. ๖.๕๘; ๘.๙; ธ. ส. ๑๓๕๕; มหานิ. ๒๐๖) สุตฺเต วุตฺตํ อฏฺวิธมฺปิ ปโยชนํ ทสฺเสติ. มหาสิวตฺเถโร (ธ. ส. ๑.๑๓๕๕) หิ ‘‘เหฏฺา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺงฺคานิ ปโยชนวเสน สโมธาเนตพฺพานี’’ติ วทติ. ตตฺถ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา’’ติ เอกมงฺคํ, ‘‘ยาปนายา’’ติ เอกํ, ‘‘วิหึสูปรติยา’’ติ เอกํ, ‘‘พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’’ติ เอกํ, ‘‘อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี’’ติ เอกํ, ‘‘นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ เอกํ, ‘‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ, ‘‘อนวชฺชตา จา’’ติ เอกํ, ผาสุวิหาโร ปน โภชนานิสํสมตฺตนฺติ เอวํ อฏฺ องฺคานิ ปโยชนวเสน สโมธาเนตพฺพานิ. อฺถา ปน ‘‘เนว ทวายา’’ติ เอกมงฺคํ, ‘‘น มทายา’’ติ เอกํ, ‘‘น มณฺฑนายา’’ติ เอกํ, ‘‘น วิภูสนายา’’ติ เอกํ, ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนายา’’ติ เอกํ, ‘‘วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’’ติ เอกํ, ‘‘อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ เอกํ, ‘‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ, ‘‘อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ ปน โภชนานิสํสมตฺตนฺติ วุตฺตานิ อฏฺงฺคานิ อิธานธิปฺเปตานิ. กสฺมาติ เจ? ปโยชนานเมว อภาวโต, เตสเมว จ อิธ อตฺถสทฺเทน วุตฺตตฺตา. นนุ จ ‘‘เนวทวายาติอาทินา นเยน วุตฺโต’’ติ มริยาทวจเนน ทุติยนยสฺเสว อิธาธิปฺเปตภาโว วิฺายตีติ? น, ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา ปฏิกฺเขปงฺคทสฺสนมุเขน ปจฺจเวกฺขณปาฬิยา เทสิตตฺตา, ยถาเทสิตตนฺติกฺกมสฺเสว มริยาทภาเวน ทสฺสนโต. ปากฺกเมเนว หิ ‘‘เนว ทวายาติอาทินา นเยนา’’ติ วุตฺตํ, น อตฺถกฺกเมน, เตน ปน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ิติยาติอาทินา นเยนา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ.

ติธา เทนฺเต ทฺวิธา คาหํ สนฺธาย ‘‘ปฏิคฺคหณํ นามา’’ติ วุตฺตํ, โภชนาทิคหณตฺถาย หตฺถโอตารณํ ภุฺชนาทิอตฺถาย อาโลปกรณนฺติอาทินา อนุกฺกเมน ภุฺชนาทิปโยโค วาโยธาตุวเสเนว วิภาวิโต. วาโยธาตุวิปฺผาเรเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน นิวตฺเตตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘น โกจี’’ติอาทินา. กุฺจิกา นาม อวาปุรณํ, ยํ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วทนฺติ. ยนฺตเกนาติ จกฺกยนฺตเกน. ยตติ อุคฺฆาฏนนิคฺฆาฏนอุกฺขิปนนิกฺขิปนาทีสุ วายมติ เอเตนาติ หิ ยนฺตกํ. สฺจุณฺณกรณํ มุสลกิจฺจํ. อนฺโตกตฺวา ปติฏฺาปนํ อุทุกฺขลกิจฺจํ. อาโลฬิตวิโลฬิตวเสน ปริวตฺตนํ หตฺถกิจฺจํ. อิตีติ เอวํ. ตตฺถาติ หตฺถกิจฺจสาธเน, ภาวลกฺขเณ, นิมิตฺเต วา ภุมฺมํ. ตนุกเขโฬติ ปสนฺนเขโฬ. พหลเขโฬติ อาวิลเขโฬ. ชิวฺหาสงฺขาเตน หตฺเถน อาโลฬิตวิโลฬิตวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตกํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺตกํ. กฏจฺฉุ, ทพฺพีติ กตฺถจิ ปริยายวจนํ. ‘‘ปุเม กฏจฺฉุ ทพฺพิตฺถี’’ติ หิ วุตฺตํ. อิธ ปน เยน โภชนาทีนิ อนฺโตกตฺวา คณฺหาติ, โส กฏจฺฉุ, ยาย ปน เตสมุทฺธรณาทีนิ กโรติ, สา ทพฺพีติ เวทิตพฺพํ. ปลาลสนฺถารนฺติ ปติฏฺานภูตํ ปลาลาทิสนฺถารํ. นิทสฺสนมตฺตฺเหตํ. ธาเรนฺโตติ ปติฏฺานภาเวน สมฺปฏิจฺฉนฺโต. ปถวีสนฺธารกชลสฺส ตํสนฺธารกวายุนา วิย ปริภุตฺตาหารสฺส วาโยธาตุนาว อามาสเย อวฏฺานนฺติ ทสฺเสติ ‘‘วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺตี’’ติ อิมินา. ตถา ปริภุตฺตฺหิ อาหารํ วาโยธาตุ เหฏฺา จ ติริยฺจ ฆนํ ปริวฏุมํ กตฺวา ยาว ปกฺกา สนฺนิรุชฺฌนวเสน อามาสเย ปติฏฺิตํ กโรตีติ. อุทฺธนํ นาม ยตฺถ อุกฺขลิยาทีนิ ปติฏฺาเปตฺวา ปจนฺติ, ยา ‘‘จุลฺลี’’ติปิ วุจฺจติ. รสฺสทณฺโฑ ทณฺฑโก. ปโตโท ยฏฺิ. อิตีติ วุตฺตปฺปการมติทิสติ. วุตฺตปฺปการสฺเสว หิ ธาตุวเสน วิภาวนา. ตตฺถ อติหรตีติ ยาว มุขา อภิหรติ. วีติหรตีติ ตโต กุจฺฉิยํ วิมิสฺสํ กโรนฺโต หรตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๔) อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร, อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน ‘‘ตโต ยาว กุจฺฉิ, ตาว หรตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. ๕๒๓) อาห. ตทุภยมฺปิ อตฺถโต เอกเมว อุภยตฺถาปิ กุจฺฉิสมฺพนฺธมตฺตํ หรณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา.

อปิจ อติหรตีติ มุขทฺวารํ อติกฺกาเมนฺโต หรติ. วีติหรตีติ กุจฺฉิคตํ ปสฺสโต หรติ. ธาเรตีติ อามาสเย ปติฏฺิตํ กโรติ. ปริวตฺเตตีติ อปราปรํ ปริวตฺตนํ กโรติ. สฺจุณฺเณตีติ มุสเลน วิย สฺจุณฺณนํ กโรติ. วิโสเสตีติ วิโสสนํ นาติสุกฺขํ กโรติ. นีหรตีติ กุจฺฉิโต พหิ นิทฺธาเรติ. ปถวีธาตุกิจฺเจสุปิ ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถ. ตานิ ปน อาหารสฺส ธารณปริวตฺตนสฺจุณฺณนวิโสสนานิ ปถวีสหิตา เอว วาโยธาตุ กาตุํ สกฺโกติ, น เกวลา, ตสฺมา ตานิ ปถวีธาตุยาปิ กิจฺจภาเวน วุตฺตานิ. สิเนเหตีติ เตเมติ. อลฺลตฺตฺจ อนุปาเลตีติ ยถา วาโยธาตุอาทีหิ อติวิย โสสนํ น โหติ, ตถา อลฺลภาวฺจ นาติอลฺลตากรณวเสน อนุปาเลติ. อฺชโสติ อาหารสฺส ปวิสนปริวตฺตนนิกฺขมนาทีนํ มคฺโค. วิฺาณธาตูติ มโนวิฺาณธาตุ ปริเยสนชฺโฌหรณาทิวิชานนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปริเยสนชฺโฌหรณาทิกิจฺเจ. ตํตํวิชานนสฺส ปจฺจยภูโต ตํนิปฺผาทโกเยว ปโยโค สมฺมาปโยโค นาม. เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ,. โส ตพฺพิสยวิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม ตทวินาภาวโต. ตมนฺวาย อาคมฺมาติ อตฺโถ. อาภุชตีติ ปริเยสนวเสน, อชฺฌาหรณชิณฺณาชิณฺณตาทิปฏิสํเวทนวเสน จ ตานิ ปริเยสนชฺโฌหรณชิณฺณาชิณฺณตาทีนิ อาวชฺเชติ วิชานาติ. อาวชฺชนปุพฺพกตฺตา วิชานนสฺส วิชานนมฺเปตฺถ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา สมฺมาปโยโค นาม สมฺมาปฏิปตฺติ. ตมนฺวาย อาคมฺม. ‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุฺชนโก นตฺถี’’ติอาทินา อาภุชติ สมนฺนาหรติ, วิชานาตีติ อตฺโถ. อาโภคปุพฺพโก หิ สพฺโพ วิฺาณพฺยาปาโรติ ‘‘อาภุชติ’’จฺเจว วุตฺตํ.

คมนโตติ ภิกฺขาจารวเสน โคจรคามํ อุทฺทิสฺส คมนโต. ปจฺจาคมนมฺปิ คมนสภาวตฺตา อิมินาว สงฺคหิตํ. ปริเยสนโตติ โคจรคาเม ภิกฺขาย อาหิณฺฑนโต. ปริเยสนสภาวตฺตา อิมินาว ปฏิกฺกมนสาลาทิอุปสงฺกมนมฺปิ สงฺคหิตํ. ปริโภคโตติ ทนฺตมุสเลหิ สฺจุณฺเณตฺวา ชิวฺหาย สมฺปริวตฺตนกฺขเณเยว อนฺตรหิตวณฺณคนฺธสงฺขารวิเสสํ สุวานโทณิยํ สุวานวมถุ วิย ปรมเชคุจฺฉํ อาหารํ ปริภุฺชนโต. อาสยโตติ เอวํ ปริภุตฺตสฺส อาหารสฺส ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตาสยภาวูปคมเนน ปรมชิคุจฺฉนเหตุภูตโต อามาสยสฺส อุปริ ปติฏฺานกปิตฺตาทิจตุพฺพิธาสยโต. อาสยติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาโนปิ กมฺมพลววตฺถิโต หุตฺวา มริยาทวเสน อฺมฺํ อสงฺกรโต ติฏฺติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ หิ อาสโย, อามาสยสฺส อุปริ ปติฏฺานโก ปิตฺตาทิ จตุพฺพิธาสโย. มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร. นิธานโตติ อามาสยโต. นิเธติ ยถาภุตฺโต อาหาโร นิจิโต หุตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ หิ อามาสโย ‘‘นิธาน’’นฺติ วุจฺจติ. อปริปกฺกโตติ ภุตฺตาหารปริปาจเนน คหณีสงฺขาเตน กมฺมชเตชสา อปริปากโต. ปริปกฺกโตติ ยถาวุตฺตกมฺมชเตชสาว ปริปากโต. ผลโตติ นิปฺผตฺติโต, สมฺมาปริปจฺจมานสฺส, อสมฺมาปริปจฺจมานสฺส จ ภุตฺตาหารสฺส ยถากฺกมํ เกสาทิกุณปททฺทุอาทิโรคาภินิปฺผตฺติสงฺขาตปโยชนโตติ วา อตฺโถ. ‘‘อิทมสฺส ผล’’นฺติ หิ วุตฺตํ. นิสฺสนฺทนโตติ อกฺขิกณฺณาทีสุ อเนกทฺวาเรสุ อิโต จิโต จ วิสฺสนฺทนโต. วุตฺตฺหิ –

‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;

เอกทฺวาเรน ปวิสิตฺวา, นวทฺวาเรหิ สนฺทตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๓);

สมฺมกฺขนโตติ หตฺถโอฏฺาทิองฺเคสุ นวสุ ทฺวาเรสุ ปริโภคกาเล, ปริภุตฺตกาเล จ ยถารหํ สพฺพโส มกฺขนโต. สพฺพตฺถ อาหาเร ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาติ สห ปาเสเสน โยชนา. ตํตํกิริยานิปฺผตฺติปฏิปาฏิวเสน จายํ ‘‘คมนโต’’ติอาทิกา อนุปุพฺพี ปิตา. สมฺมกฺขนํ ปน ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานมฺปิ นิสฺสนฺทวเสน วิเสสโต ปฏิกฺกูลนฺติ สพฺพปจฺฉา ปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ปตฺตกาเลติ ยุตฺตกาเล, ยถาวุตฺเตน วา เตเชน ปริปจฺจนโต อุจฺจารปสฺสาวภาวํ ปตฺตกาเล. เวคสนฺธารเณน อุปฺปนฺนปริฬาหตฺตา สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ. ตโตเยว อกฺขีนิ ปริพฺภมนฺติ, จิตฺตฺจ เอกคฺคํ น โหติ. อฺเ จ สูลภคนฺทราทโย โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. สพฺพํ ตนฺติ เสทมุจฺจนาทิกํ.

อฏฺาเนติ มนุสฺสามนุสฺสปริคฺคหิเต เขตฺตเทวายตนาทิเก อยุตฺตฏฺาเน. ตาทิเส หิ กโรนฺตํ กุทฺธา มนุสฺสา, อมนุสฺสา วา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาเปนฺติ. อาปตฺตีติ ปน ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ ยถารหํ ทุกฺกฏปาจิตฺติยา. ปติรูเป าเนติ วุตฺตวิปรีเต าเน. สพฺพํ ตนฺติ อาปตฺติอาทิกํ.

นิกฺขมาเปตา อตฺตา นาม อตฺถิ, ตสฺส กามตาย นิกฺขมนนฺติ พาลมฺนํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อกามตายา’’ติ วุตฺตํ, อตฺตโน อนิจฺฉาย อปโยเคน วาโยธาตุวิปฺผาเรเนว นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติ. สนฺนิจิตาติ สมุจฺจเยน ิตา. วายุเวคสมุปฺปีฬิตาติ วาโยธาตุยา เวเคน สมนฺตโต อวปีฬิตา, นิกฺขมนสฺส เจตํ เหตุวจนํ. ‘‘สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนายํ อุจฺจารปสฺสาโว’’ติ ปุน วจนํ สมาหารทฺวนฺเทปิ ปุลฺลิงฺคปโยคสฺส สมฺภวตาทสฺสนตฺถํ. เอกตฺตเมว หิ ตสฺส นิยตลกฺขณนฺติ. อตฺตนา นิรเปกฺขํ นิสฺสฏฺตฺตา เนว อตฺตโน อตฺถาย สนฺตกํ วา โหติ, กสฺสจิปิ ทียนวเสน อนิสฺสชฺชิตตฺตา, ชิคุจฺฉนียตฺตา จ น ปรสฺสปีติ อตฺโถ. สรีรนิสฺสนฺโทวาติ สรีรโต วิสฺสนฺทนเมว นิกฺขมนมตฺตํ. สรีเร สติ โส โหติ, นาสตีติ สรีรสฺส อานิสํสมตฺตนฺติปิ วทนฺติ. ตทยุตฺตเมว นิทสฺสเนน วิสมภาวโต. ตตฺถ หิ ‘‘ปฏิชคฺคนมตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํ, ปฏิโสธนมตฺตํ เอวาติ จสฺส อตฺโถ. เวฬุนาฬิอาทิอุทกภาชนํ อุทกตุมฺโพ. ตนฺติ ฉฑฺฑิตอุทกํ.

‘‘คเตติ คมเน’’ติ ปุพฺเพ อภิกฺกมปฏิกฺกมคหเณน คมเนปิ ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายสฺส อติหรณํ วุตฺตนฺติ อิธ คมนเมว คหิต’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๕๒๕) อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ, ตํ เกจิวาโท นาม อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตํ. กสฺมาติ เจ? คมเน ปวตฺตสฺส ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายาติหรณสฺส ตทวินาภาวโต ปทวีติหารนิยมิตาย คมนกิริยาย เอว สงฺคหิตตฺตา, วิภงฺคฏฺกถาทีหิ (อภิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓) จ วิโรธนโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ คมนสฺส อุภยตฺถ สมวโรธตฺตํ, เภทตฺตฺจ –

‘‘เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ าเนสุ อาคโต. โส เหฏฺา ‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต’ติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโต. ‘คเต ิเต นิสินฺเน’ติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ.

‘‘คเต’’ติอาทีสุ อวตฺถาเภเทน กิริยาเภโทเยว, น ปน อตฺถเภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘คจฺฉนฺโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ สุตฺเตติ ทีฆนิกาเย, มชฺฌิมนิกาเย จ สงฺคีเต สติปฏฺานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๒; ม. นิ. ๑.๑๐๕) อทฺธานอิริยาปถาติ จิรปวตฺตกา ทีฆกาลิกา อิริยาปถา อทฺธานสทฺทสฺส จิรกาลวจนโต ‘‘อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺิติก’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๘๔; ๓.๑๗๗; ปารา. ๒๑) วิย, อทฺธานคมนปวตฺตกา วา ทีฆมคฺคิกา อิริยาปถา. อทฺธานสทฺโท หิ ทีฆมคฺคปริยาโย ‘‘อทฺธานคมนสมโย’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๒๑๓, ๒๑๗) วิย. มชฺฌิมาติ ภิกฺขาจาราทิวเสน ปวตฺตา นาติจิรกาลิกา, นาติทีฆมคฺคิกา วา อิริยาปถา. จุณฺณิยอิริยาปถาติ วิหาเร, อฺตฺถ วา อิโต จิโต จ ปริวตฺตนาทิวเสน ปวตฺตา อปฺปมตฺตกภาเวน จุณฺณวิจุณฺณิยภูตา อิริยาปถา. อปฺปมตฺตกมฺปิ หิ ‘‘จุณฺณวิจุณฺณ’’นฺติ โลเก วทนฺติ. ‘‘ขุทฺทกจุณฺณิกอิริยาปถา’’ติปิ ปาโ, ขุทฺทกา หุตฺวา วุตฺตนเยน จุณฺณิกา อิริยาปถาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ เอวํ อวตฺถาเภเทน อิริยาปถเภทมตฺตสฺส กถนโต. เตสุปีติ ‘‘คเต ิเต’’ติอาทีสุปิ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน.

อปรภาเคติ คมนอิริยาปถโต อปรภาเค. ิโตติ ิตอิริยาปถสมฺปนฺโน. เอตฺเถวาติ จงฺกมเนเยว. เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํ.

คมนานนิสชฺชานํ วิย นิสีทนสยนสฺส กมวจนมยุตฺตํ เยภุยฺเยน ตถา กมาภาวโตติ ‘‘อุฏฺาย’’ มิจฺเจว วุตฺตํ.

ชาคริตสทฺทสนฺนิธานโต เจตฺถ ภวงฺโคตรณวเสน นิทฺโทกฺกมนเมว สยนํ, น ปน ปิฏฺิปสารณมตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘กิริยามยปวตฺตาน’’นฺติอาทินา. ทิวาเสยฺยสิกฺขาปเท (ปารา. ๗๗) วิย ปิฏฺิปสารณสฺสาปิ สยนอิริยาปถภาเวน เอกลกฺขณตฺตา เอตฺถาวโรธนํ ทฏฺพฺพํ. กรณํ กิริยา, กายาทิกิจฺจํ, ตํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ กิริยามยานิ ตทฺธิตสทฺทานมเนกตฺถวุตฺติโต. อถ วา อาวชฺชนทฺวยกิจฺจํ กิริยา, ตาย ปกตานิ, นิพฺพตฺตานิ วา กิริยามยานิ. อาวชฺชนวเสน หิ ภวงฺคุปจฺเฉเท สติ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. อปราปรุปฺปตฺติยา นานปฺปการโต วตฺตนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ ปวตฺตานิ. กตฺถจิ ปน ‘‘จิตฺตาน’’นฺติ ปาโ, โส อภิธมฺมฏฺกถาทีหิ, (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) ตฏฺฏีกาหิ จ วิรุทฺธตฺตา น โปราณปาโติ เวทิตพฺโพ. กิริยามยานิ เอว ปวตฺตานิ ตถา, ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวาริกวีถิจิตฺตํ. เตนาห อภิธมฺมฏีกายํ (วิภ. มูลฏี. ๕๒๕) ‘‘กายาทิกิริยามยตฺตา, อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นามา’’ติ. อปฺปวตฺตนฺติ นิทฺโทกฺกมนกาเล อนุปฺปชฺชนํ สุตฺตํ นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เนยฺยตฺถวจนฺหิ อิทํ, อิตรถา ฉทฺวาริกจิตฺตานํ ปุเรจรานุจรวเสน อุปฺปชฺชนฺตานํ สพฺเพสมฺปิ ทฺวารวิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตํ สุตฺตํ นาม สิยา, เอวฺจ กตฺวา นิทฺโทกฺกมนกาลโต อฺสฺมึ กาเล อุปฺปชฺชนฺตานํ ทฺวารวิมุตฺตจิตฺตานมฺปิ ปวตฺตํ ชาคริเต สงฺคยฺหตีติ เวทิตพฺพํ.

จิตฺตสฺส ปโยคการณภูเต โอฏฺาทิเก ปฏิจฺจ ยถาสกํ าเน สทฺโท ชายตีติ อาห ‘‘โอฏฺเ จ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ สทฺโท ยถาานํ ชายติ, โอฏฺาลนาทินา ปน ปโยเคเนว ชายติ, น วินา เตน ปโยเคนาติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘โอฏฺเ จาติอาทิ สทฺทุปฺปตฺติฏฺานนิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา อวจนโต. น หิ ‘‘โอฏฺเ จ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา สสมุจฺจเยน กมฺมวจเนน านวจนํ สมฺภวตีติ. ตทนุรูปนฺติ ตสฺส สทฺทสฺส อนุรูปํ. ภาสนสฺส ปฏิสฺจิกฺขนวิโรธโต ตุณฺหีภาวปกฺเข ‘‘อปรภาเค ภาสิโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขตี’’ติ น วุตฺตํ, เตน จ วิฺายติ ‘‘ตุณฺหีภูโตว ปฏิสฺจิกฺขตีติ อตฺโถ’’ติ.

ภาสนตุณฺหีภาวานํ สภาวโต เภเท สติ อยํ วิภาโค ยุตฺโต สิยา, นาสตีติ อนุโยเคนาห ‘‘อุปาทารูปปวตฺติยฺหี’’ติอาทิ. อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติ ตถา, สทฺทายตนสฺส ปวตฺตนํ ภาสนํ, อปฺปวตฺตนํ ตุณฺหีติ วุตฺตํ โหติ.

ยสฺมา ปน มหาสิวตฺเถรวาเท อนนฺตเร อนนฺตเร อิริยาปเถ ปวตฺตรูปารูปธมฺมานํ ตตฺถ ตตฺเถว นิโรธทสฺสนวเสน สมฺปชานการิตา คหิตา, ตสฺมา ตํ มหาสติปฏฺานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๖; ม. นิ. ๑.๑๐๙) อาคตอสมฺโมหสมฺปชฺวิปสฺสนาวารวเสน เวทิตพฺพํ, น จตุพฺพิธสมฺปชฺวิภาควเสน, อโต ตตฺเถว ตมธิปฺเปตํ, น อิธาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิมาห. อสมฺโมหสงฺขาตํ ธุรํ เชฏฺกํ ยสฺส วจนสฺสาติ อสมฺโมหธุรํ, มหาสติปฏฺานสุตฺเตเยว ตสฺส วจนสฺส อธิปฺเปตภาวสฺส เหตุคพฺภมิทํ วจนํ. ยสฺมา ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ ลพฺภติ ยาวเทว สามฺผลวิเสสทสฺสนปธานตฺตา อิมิสฺสา เทสนาย, ตสฺมา ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมึ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วุตฺตนเยเนวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว. นนุ ‘‘สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต’’ติ เอตสฺส อุทฺเทสสฺสายํ นิทฺเทโส, อถ กสฺมา สมฺปชฺวเสเนว วิตฺถาโร กโตติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘สมฺปชานการีติ จา’’ติอาทิมาห, สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชานสฺส วเสน อตฺถสฺส วิทิตพฺพตฺตา เอวํ วิตฺถาโร กโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สติสมฺปยุตฺตสฺเสวา’’ติ จ อิมินา ยถา สมฺปชฺสฺส กิจฺจโต ปธานตา คหิตา, เอวํ สติยาปีติ อตฺถํ ทสฺเสติ, น ปเนตํ สติยา สมฺปชฺเน สห ภาวมตฺตทสฺสนํ. น หิ กทาจิ สติรหิตา าณปฺปวตฺติ อตฺถีติ.

นนุ จ สมฺปชฺวเสเนวายํ วิตฺถาโร, อถ กสฺมา สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชฺสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ โจทนมฺปิ โสเธติ ‘‘สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตติ เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร’’ติ อิมินา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต’’ติ เอวํ เอกโต อุทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารตฺตา อุทฺเทเส วิย นิทฺเทเสปิ ตทุภยํ สมธุรภาเวเนว คหิตนฺติ. อิมินาปิ หิ สติยา สมฺปชฺเน สมธุรตํเยว วิภาเวติ เอกโต อุทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารภาวทสฺสเนน ตทตฺถสฺส สิทฺธตฺตา. อิทานิ วิภงฺคนเยนาปิ ตทตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘วิภงฺคปฺปกรเณ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินาปิ หิ สมฺปชฺสฺส วิย สติยาเปตฺถ ปธานตํเยว วิภาเวติ. ตตฺถ เอตานิ ปทานีติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทีนิ อุทฺเทสปทานิ. วิภตฺตาเนวาติ สติยา สมฺปชฺเน สมฺปโยคมกตฺวา สพฺพฏฺาเนสุ วิสุํ วิสุํ วิภตฺตานิเยว.

มชฺฌิมภาณกา, ปน อาภิธมฺมิกา (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) จ เอวํ วทนฺติ – เอโก ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติ. ตถา เอโก ติฏฺนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต ติฏฺติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ติฏฺติ. เอโก นิสีทนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต นิสีทติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว นิสีทติ. เอโก สยนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติ. เอตฺตเกน ปน โคจรสมฺปชฺํ น ปากฏํ โหตีติ จงฺกมเนน ทีเปนฺติ. โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ิโต ปริคฺคณฺหาติ ‘‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา านํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, าเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตาเรติ, อุฏฺหนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว อุฏฺหติ. อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ สมฺปชานการี นาม โหติ.

เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ โหติ, กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ น กาตพฺพํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ตฺวา นิสีทิตฺวา สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ ‘‘กาโย อเจตโน, มฺโจ อเจตโน, กาโย น ชานาติ ‘อหํ มฺเจ สยิโต’ติ, มฺโจปิ น ชานาติ ‘มยิ กาโย สยิโต’ติ. อเจตโน กาโย อเจตเน มฺเจ สยิโต’’ติ. เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตาเรติ, ปพุชฺฌนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติ, อยํ สุตฺเต สมฺปชานการี นาม โหติ.

‘‘กายาทิกิริยานิปฺผตฺตเนน ตมฺมยตฺตา, อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นาม, ตสฺมึ สติ ชาคริตํ นาม โหตี’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม. อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา ปฺจ โกฏฺาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติ.

วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ, พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายกถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม.

อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ มนสิการํ ปวตฺเตนฺโตปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม. ทุติยฺหิ ฌานํ วจีสงฺขารวิรหโต วิเสสโต ตุณฺหีภาโว นามาติ. อยมฺปิ นโย ปุริมนยโต วิเสสนยตฺตา อิธาปิ อาหริตฺวา วตฺตพฺโพ. ตถา เหส อภิธมฺมฏฺกถาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) ‘‘อยํ ปเนตฺถ อปโรปิ นโย’’ติ อารภิตฺวา ยถาวุตฺตนโย วิภาวิโตติ. ‘‘เอวํ โข มหาราชา’’ติอาทิ ยถานิทฺทิฏฺสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ, ตสฺมา ตตฺถ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห. สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชฺสฺสาติ หิ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถวจนํ. ตตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺโตเยว. เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ าเนสุ ปจฺเจกํ จตุพฺพิเธน ปกาเรนาติ อตฺโถ.

สนฺโตสกถาวณฺณนา

๒๑๕. อตฺถทสฺสเนน ปทสฺสปิ วิฺายมานตฺตา ปทมนเปกฺขิตฺวา สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโติ ปวุจฺจตีติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. สนฺตุสฺสติ น ลุทฺโธ ภวตีติ หิ ปทนิพฺพจนํ. อปิจ ปทนิพฺพจนวเสน อตฺเถ วุตฺเต ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวโต สนฺตุฏฺโ นาม, โส อปากโฏติ ตํ ปากฏกรณตฺถํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อตฺถมตฺตมาห, จีวราทิเก ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ. อิตร-สทฺโท หิ อนิยมวจโน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโน ยํ กิฺจิ-สทฺเทน สมานตฺโถ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย’’ติ. อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อฺตฺตา, ตถา ปณีตมฺปิ หีนโต อฺตฺตา. อฺมฺาเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตา, ตสฺมา หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิกปฺปิยปจฺจเยน สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สนฺตุสฺสติ เตน, สนฺตุสฺสนมตฺตนฺติ วา สนฺโตโส, ตถา ปวตฺโต อโลโภ, อโลภปธานา วา จตฺตาโร ขนฺธา. ลภนํ ลาโภ, อตฺตโน ลาภสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลนฺติ กายพลํ, อตฺตโน พลสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส. สารุปฺปนฺติ สปฺปายํ ปติรูปํ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตา, อตฺตโน สารุปฺปสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.

อปโร นโย – ลพฺภเตติ ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, อิตรีตรปจฺจโย, ยถาลาเภน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลสฺส อนุรูปํ ปวตฺตตีติ ยถาพลํ, อตฺตโน พลานุจฺฉวิกปจฺจโย, ยถา-สทฺโท เจตฺถ สสาธนํ อนุรูปกิริยํ วทติ, ยถา ตํ ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท สสาธนํ อธิกรณกิริยนฺติ. ยถาพเลน สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส. สารุปฺปติ ปติรูปํ ภวติ, โสภนํ วา อาโรเปตีติ สารุปฺปํ, ยํ ยํ สารุปฺปํ ยถาสารุปฺปํ, ภิกฺขุโน สปฺปายปจฺจโย, ยถาสารุปฺเปน สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. ยถาวุตฺตํ ปเภทมนุคตา วณฺณนา ปเภทวณฺณนา.

อิธาติ สาสเน. อฺํ น ปตฺเถตีติ อปฺปตฺตปตฺถนภาวมาห, ลภนฺโตปิ น คณฺหาตีติ ปตฺตปตฺถนาภาวํ. ปเมน อปฺปตฺตปตฺถนาภาเวเยว วุตฺเต ยถาลทฺธโต อฺสฺส อปตฺถนา นาม อปฺปิจฺฉตายปิ สิยา ปวตฺติอากาโรติ อปฺปิจฺฉตาปสงฺคภาวโต ตโตปิ นิวตฺตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ ทุติเยน ปตฺตปตฺถนาภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. เอวมุปริปิ. ปกติทุพฺพโลติ อาพาธาทิวิรเหปิ สภาวทุพฺพโล. สมาโน สีลาทิภาโค ยสฺสาติ สภาโค, สห วา สีลาทีหิ คุณภาเคหิ วตฺตตีติ สภาโค, ลชฺชีเปสโล ภิกฺขุ, เตน. ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ, สรีรเขทาวหฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน ปริวตฺตนํ วุตฺตํ, น อตฺริจฺฉตาทิวเสน. อตฺริจฺฉตาทิปฺปกาเรน หิ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค สนฺโตสวิโรธี โหติ, ตสฺส ปน ตทภาวโต ยถาวุตฺตปฺปโยชนวเสน ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโคปิ น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. ปโยชนวเสน ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโคปิ น ตาว สนฺโตสวิโรธี, ปเคว ตถา อปริวตฺเตตฺวา ปริโภเคติ สมฺภาวิตสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถฺเหตฺถ อปิ-สทฺทคฺคหณํ. จีวรนิทฺเทเสปิ ‘‘ปตฺตจีวราทีนํ อฺตร’’นฺติ วจนํ ยถารุตํ คหิตาวเสสปจฺจยสนฺโตสสฺส จีวรสนฺโตเส สมวโรธิตาทสฺสนตฺถํ. ‘‘เถรโก อยมายสฺมา มลฺลโก’’ติอาทีสุ เถรโวหารสฺส ปฺตฺติมตฺเตปิ ปวตฺติโต ทสวสฺสโต ปภุติ จิรวสฺสปพฺพชิเตสฺเวว อิธ ปวตฺติาปนตฺถํ ‘‘เถรานํ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, เถรานนฺติ วา สงฺฆตฺเถรํ วทติ. จิรปพฺพชิตานนฺติ ปน ตทวเสเส วุฑฺฒภิกฺขู. สงฺการกูฏาทิโตติ กจวรราสิอาทิโต. อนนฺตกานีติ นนฺตกานิ ปิโลติกานิ. ‘‘อ-กาโร เจตฺถ นิปาตมตฺต’’นฺติ (วิ. ว. อฏฺ. ๑๑๖๕) วิมานฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตถา จาหุ ‘‘นนฺตกํ กปฺปโฏ ชิณฺณวสนํ ตุ ปฏจฺจร’’นฺติ นตฺถิ ทสาสงฺขาโต อนฺโต โกฏิ เยสนฺติ หิ นนฺตกานิ, น-สทฺทสฺส ตุ อนาเทเส อนนฺตกานีติปิ ยุชฺชติ. สงฺเกตโกวิทานํ ปน อาจริยานํ ตถา อวุตฺตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ‘‘สนนฺตกานี’’ติปิ ปาโ, นนฺตเกน สห สํสิพฺพิตานิ ปํสุกูลานิ จีวรานีติ อตฺโถ. สงฺฆาฏินฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ. ตีณิปิ หิ จีวรานิ สงฺฆฏิตตฺตา ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ วุจฺจนฺติ. มหคฺฆํ จีวรํ, พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวา ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺสฺส คหณมฺปิ มหิจฺฉตาทินเย อฏฺตฺวา ยถาสารุปฺปนเย เอว ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. ยถาสารุปฺปนเยน ยถาลทฺธํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺคหณมฺปิ น ตาว สนฺโตสวิโรธี, ปเคว อนฺคหเณน ยถาลทฺธสฺเสว ยถาสารุปฺปํ ปริโภเคติ สมฺภาวิตสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถฺเหตฺถ อปิ-สทฺทคฺคหณํ, เอวํ เสสปจฺจเยสุปิ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

ปกติวิรุทฺธนฺติ สภาเวเนว อสปฺปายํ. สมณธมฺมกรณสีเสน สปฺปายปจฺจยปริเยสนํ, ปริภุฺชนฺจ วิเสสโต ยุตฺตตรนฺติ อตฺถนฺตรํ วิฺาเปตุํ ‘‘ยาเปนฺโตปี’’ติ อวตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ กโรนฺโตปี’’ติ วุตฺตํ. มิสฺสกาหารนฺติ ตณฺฑุลมุคฺคาทีหิ นานาวิธปุพฺพณฺณาปรณฺเณหิ มิสฺเสตฺวา กตํ อาหารํ.

อฺมฺปิ เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ปเม หิ นเย ยถาลทฺธสฺส วิสฺสชฺชเนน, ทุติเย ปน ยถาปตฺตสฺส อสมฺปฏิจฺฉเนน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส วุตฺโตติ อยเมเตสํ วิเสโส. หิ-สทฺโท เจตฺถ ปกฺขนฺตรโชตโก. มชฺฌิมาคมฏฺกถายํ ปน ปิ-สทฺโท ทิสฺสติ. ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺาน’’นฺติ วตฺวา ตพฺภาวเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ นิสินฺนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิทฺทาภิภูตสฺสาติ ถินมิทฺโทกฺกมเนน จิตฺตเจตสิกเคลฺภาวโต ภวงฺคสนฺตติสงฺขาตาย นิทฺทาย อภิภูตสฺส, นิทฺทายนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ปฏิพุชฺฌโตติ ตถารูเปน อารมฺมณนฺตเรน ปฏิพุชฺฌนฺตสฺส ปฏิพุชฺฌนเหตุ กามวิตกฺกา ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปฏิพุชฺฌนโต’’ติปิ หิ กตฺถจิ ปาโ ทิสฺสติ. อยมฺปีติ ปมนยํ อุปาทาย วุตฺตํ.

เตสํ อาภเตนาติ เตหิ เถราทีหิ อาภเตน, เตสํ วา เยน เกนจิ สนฺตเกนาติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา โมจิตํ ฉฑฺฑิตํ หรีตกํ, อิทานิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘โคมุตฺตหรีตก’’นฺติ ปาโ, โส น โปราณปาโ ตพฺพณฺณนาย (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) วิรุทฺธตฺตา. จตุมธุรนฺติ มชฺฌิมาคมวเร มหาธมฺมสมาทานสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๔๘๔ อาทโย) วุตฺตํ ทธิมธุสปฺปิผาณิตสงฺขาตํ จตุมธุรํ, เอกสฺมิฺจ ภาชเน จตุมธุรํ เปตฺวา เตสุ ยทิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหิ ภนฺเตติ อตฺโถ. ‘‘สจสฺสา’’ติอาทินา ตทุภยสฺส โรควูปสมนภาวํ ทสฺเสติ. พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. ๗๓, ๑๒๘) สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํ. อปฺปิจฺฉตาวิสิฏฺาย สนฺตุฏฺิยา นิโยชนโต ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สนฺตุสฺสตีติ ปรมสนฺตุฏฺโ.

กามฺจ สนฺโตสปฺปเภทา ยถาวุตฺตโตปิ อธิกตรา จีวเร วีสติ สนฺโตสา, ปิณฺฑปาเต ปนฺนรส, เสนาสเน จ ปนฺนรส, คิลานปจฺจเย วีสตีติ, อิธ ปน สงฺเขเปน ทฺวาทสวิโธเยว สนฺโตโส วุตฺโต. ตทธิกตรปฺปเภโท ปน จตุรงฺคุตฺตเร มหาอริยวํสสุตฺตฏฺกถาย (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๒๘) คเหตพฺโพ. เตนาห ‘‘อิมินา ปนา’’ติอาทิ. เอวํ ‘‘อิธ มหาราช ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหตี’’ติ เอตฺถ ปุคฺคลาธิฏฺานนิทฺทิฏฺเน สนฺตุฏฺปเทเนว สนฺโตสปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตนา’’ติอาทิ เทสนานุรูปํ เตน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺสฺส อนุจฺฉวิกํ ปจฺจยปฺปเภทํ, ตสฺส จ กายกุจฺฉิปริหาริยภาวํ วิภาเวนฺโต เอวมาหาติ อยเมตฺถ สมฺพนฺโธ. กามฺจสฺส จีวรปิณฺฑปาเตเหว ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหาริเยหิ สนฺตุฏฺตา ปาฬิยํ วุตฺตา, ตถาปิ เสสปริกฺขารจตุกฺเกน จ วินา วิจรณมยุตฺตํ, สพฺพตฺถ จ กายกุจฺฉิปริหาริยตา ลทฺธพฺพาติ อฏฺกถายํ อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสีติ ลกฺขณมตฺตํ ตทฺกิจฺจสฺสาปิ ตาย สาเธตพฺพตฺตา, เตน วกฺขติ ‘‘มฺจปีานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จา’’ติอาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ โปราณฏฺกถาสุ ‘‘น เหตํ กตฺถจิปิ ปาฬิยมาคต’’นฺติ.

พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํ. ปริสฺสาวเนน ปริสฺสาวนฺจ, เตน สหาติ วา อตฺโถ. ยุตฺโต กมฺมฏฺานภาวนาสงฺขาโต โยโค ยสฺส, ตสฺมึ วา โยโค ยุตฺโตติ ยุตฺตโยโค, ตสฺส.

กายํ ปริหรนฺติ โปเสนฺติ, กายสฺส วา ปริหาโร โปสนมตฺตํ ปโยชนเมเตหีติ กายปริหาริยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา. โปสนฺเจตฺถ วฑฺฒนํ, ภรณํ วา, ตถา กุจฺฉิปริหาริยาปิ เวทิตพฺพา. พหิทฺธาว กายสฺส อุปการกภาเวน กายปริหาริยตา, อชฺโฌหรณวเสน สรีรฏฺิติยา อุปการกภาเวน กุจฺฉิปริหาริยตาติ อยเมเตสํ วิเสโส. เตนาห ‘‘ติจีวรํ ตาวา’’ติอาทิ. ‘‘ปริหรตี’’ติ เอตสฺส โปเสตีติ อตฺถวจนํ. อิตีติ นิทสฺสเน นิปาโต, เอวํ วุตฺตนเยน กายปริหาริยํ โหตีติ การณโชตเน วา, ตสฺมา โปสนโต กายปริหาริยํ โหตีติ. เอวมุปริปิ. จีวรกณฺเณนาติ จีวรปริยนฺเตน.

กุฏิปริภณฺฑกรณกาเลติ กุฏิยา สมนฺตโต วิลิมฺปเนน สมฺมฏฺกรณกาเล.

องฺคํ นาม มฺจปีานํ ปาทูปริ ปิโต ปธานสมฺภารวิเสโส. ยตฺถ ปทรสฺจินนปิฏฺิอปสฺสยนาทีนิ กโรนฺติ, โย ‘‘อฏนี’’ติปิ วุจฺจติ.

มธุทฺทุมปุปฺผํ มธุกํ นาม, มกฺขิกามธูหิ กตปูวํ วา. ปริกฺขารมตฺตา ปริกฺขารปมาณํ. เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺสาติ ปจฺจตฺถรณกุฺจิกานํ ตาทิเส กาเล ปริภุตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตตฺรฏฺกํ ปจฺจตฺถรณ’’นฺติ. อตฺตโน สนฺตกภาเวน ปจฺจตฺถรณาธิฏฺาเนน อธิฏฺหิตฺวา ตตฺเถว เสนาสเน ติฏฺนกฺหิ ‘‘ตตฺรฏฺก’’นฺติ วุจฺจติ. วิกปฺปนวจนโต ปน เตสมฺตรสฺส นวมตา, ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา เจตฺถ นวมภาโว, น ตุ เตสํ ตถาปตินิยตภาเวน. กสฺมาติ เจ? ตถาเยว เตสมธารณโต. เอส นโย ทสมาทีสุปิ. เตลํ ปฏิสาเมตฺวา หริตา เวฬุนาฬิอาทิกา เตลนาฬิ. นนุ สนฺตุฏฺปุคฺคลทสฺสเน สนฺตุฏฺโว อฏฺปริกฺขาริโก ทสฺเสตพฺโพติ อนุโยเค ยถารหํ เตสมฺปิ สนฺตุฏฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ จา’’ติอาทิมาห. มหนฺโต ปริกฺขารสงฺขาโต ภาโร เอเตสนฺติ มหาภารา, อยํ อธุนา ปาโ, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘มหาคชา’’ติ ปาสฺส ทิฏฺตฺตา ‘‘ทุปฺโปสภาเวน มหาคชา วิยาติ มหาคชา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) วุตฺตํ, น เต เอตฺตเกหิ ปริกฺขาเรหิ ‘‘มหิจฺฉา, อสนฺตุฏฺา, ทุพฺภรา, พาหุลฺลวุตฺติโน’’ติ จ วตฺตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ยทิ อิตเรปิ สนฺตุฏฺา อปฺปิจฺฉตาทิสภาวา, กิเมเตสมฺปิ วเสน อยํ เทสนา อิจฺฉิตาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺปริกฺขาริกสฺส วเสน อิมิสฺสา เทสนาย อิจฺฉิตภาโว กถํ วิฺายตีติ อนุโยคมฺปิ อปเนติ ‘‘โส หี’’ติอาทินา, ตสฺเสว ตถา ปกฺกนฺตภาเวน ‘‘กายปริหาริเกน จีวเรนา’’ติอาทิ ปาฬิยา โยคฺยโต ตสฺส วเสน อิจฺฉิตภาโว วิฺายตีติ วุตฺตํ โหติ. วจนียสฺส เหตุภาวทสฺสเนน หิ วาจกสฺสาปิ เหตุภาโว ทสฺสิโตติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อิติ อิมสฺสา’’ติอาทิ ลทฺธคุณวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติ. สลฺลหุกา วุตฺติ ชีวิกา ยสฺสาติ สลฺลหุกวุตฺติ, ตสฺส ภาโว สลฺลหุกวุตฺติตา, ตํ. กายปาริหาริเยนาติ ภาวปฺปธานนิทฺเทโส, ภาวโลปนิทฺเทโส วาติ ทสฺเสติ ‘‘กายํ ปริหรณมตฺตเกนา’’ติ อิมินา, กายโปสนปฺปมาเณนาติ อตฺโถ. ตถา กุจฺฉิปริหาริเยนาติ เอตฺถาปิ. วุตฺตนเยน เจตฺถ ทฺวิธา วจนตฺโถ, ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๕) ปน ปมสฺส วจนตฺถสฺส เหฏฺา วุตฺตตฺตา ทุติโยว อิธ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. มมายนตณฺหาย อาสงฺโค. ปริคฺคหตณฺหาย พนฺโธ. ชิยามุตฺโตติ ธนุชิยาย มุตฺโต. ยูถาติ หตฺถิคณโต. ติธา ปภินฺนมโท มทหตฺถี. วนปพฺภารนฺติ วเน ปพฺภารํ.

จตูสุ ทิสาสุ สุขวิหาริตาย สุขวิหารฏฺานภูตา, ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗, ๔๕๙, ๕๐๙; ๒.๓๐๙) วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาผรณฏฺานภูตา จตสฺโส ทิสา เอตสฺสาติ จตุทฺทิโส, โส เอว จาตุทฺทิโส, จตสฺโส วา ทิสา จตุทฺทิสํ, วุตฺตนเยน ตมสฺสาติ จาตุทฺทิโส ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ. ตาสฺเวว ทิสาสุ กตฺถจิปิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหนติ, สยํ วา เตหิ น ปฏิหฺเตติ อปฺปฏิโฆ. สนฺตุสฺสมาโนติ สเกน, สนฺเตน วา, สมเมว วา ตุสฺสนโก. อิตรีตเรนาติ เยน เกนจิ ปจฺจเยน, อุจฺจาวเจน วา. ปริจฺจ สยนฺติ ปวตฺตนฺติ กายจิตฺตานิ, ตานิ วา ปริสยนฺติ อภิภวนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย พาหิรา, กามจฺฉนฺทาทโย จ อชฺฌตฺติกา กายจิตฺตุปทฺทวา, อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. สหิตาติ อธิวาสนขนฺติยา, วีริยาทิธมฺเมหิ จ ยถารหํ ขนฺตา, คหนฺตา จาติ อตฺโถ. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภี. เอโก จเรติ อสหาโย เอกากี หุตฺวา จริตุํ วิหริตุํ สกฺกุเณยฺย. สมตฺถเน หิ เอยฺย-สทฺโท ยถา ‘‘โก อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓) ขคฺควิสาณกปฺปตาย เอกวิหารีติ ทสฺเสติ ‘‘ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ อิมินา. สณฺาเนน ขคฺคสทิสํ เอกเมว มตฺถเก อุฏฺิตํ วิสาณํ ยสฺสาติ ขคฺโค; ขคฺคสทฺเทน ตํสทิสวิสาณสฺส คหิตตฺตา, มหึสปฺปมาโณ มิควิเสโส, โย โลเก ‘‘ปลาสาโท, คณฺโก’’ติ จ วุจฺจติ, ตสฺส วิสาเณน เอกีภาเวน สทิโสติ อตฺโถ. อปิจ เอกวิหาริตาย ขคฺควิสาณกปฺโปติ ทสฺเสตุมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. วิตฺถาโร ปนสฺสา อตฺโถ ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนายํ, (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๔๒) จูฬนิทฺเทเส (จูฬนิ. ๑๒๘) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

เอวํ วณฺณิตนฺติ ขคฺควิสาณสุตฺเต ภควตา ตถา เทสนาย วิวริตํ, โถมิตํ วา. ขคฺคสฺส นาม มิคสฺส วิสาเณน กปฺโป สทิโส ตถา. กปฺป-สทฺโท เหตฺถ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ กิร สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๖๐) วิย ปฏิภาเค วตฺตติ, ตสฺส ภาโว ขคฺควิสาณกปฺปตา, ตํ โส อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ.

วาตาภิฆาตาทีหิ สิยา สกุโณ ฉินฺนปกฺโข, อสฺชาตปกฺโข วา, อิธ ปน เฑตุํ สมตฺโถ สปกฺขิโกว อธิปฺเปโตติ วิเสสทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ วุตฺตํ, น ตุ ‘‘อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑) วิย ปริยายมตฺตทสฺสนตฺถนฺติ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติ. อุปฺปตตีติ อุทฺธํ ปตติ คจฺฉติ, ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถ. วิธุนนฺตาติ วิภินฺทนฺตา, วิจาเลนฺตา วา. อชฺชตนายาติ อชฺชภาวตฺถาย. ตถา สฺวาตนายาติ เอตฺถาปิ. อตฺตโน ปตฺตํ เอว ภาโร ยสฺสาติ สปตฺตภาโร. มมายนตณฺหาภาเวน นิสฺสงฺโค. ปริคฺคหตณฺหาภาเวน นิรเปกฺโข. เยน กามนฺติ ยตฺถ อตฺตโน รุจิ, ตตฺถ. ภาวนปุํสกํ วา เอตํ. เยน ยถา ปวตฺโต กาโมติ หิ เยนกาโม, ตํ, ยถากามนฺติ อตฺโถ.

นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

๒๑๖. ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว อตฺถจตุกฺกสฺส ปุน สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํ กิมตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน อนุโยคํ อุทฺธริตฺวา โสเธติ ‘‘โส…เป… กึ ทสฺเสตี’’ติอาทินา. ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ สมฺภารปาริปูรึ. อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร อินฺทฺริยสํวโร สมฺปชฺํ สนฺโตโสติ ปุพฺเพ วุตฺตา จตฺตาโร อารฺิกสฺส สมฺภารา. น อิชฺฌตีติ น สมฺปชฺชติ น สผโล ภวติ. น เกวลํ อนิชฺฌนมตฺตํ, อถ โข อยมฺปิ โทโสติ ทสฺเสติ ‘‘ติรจฺฉานคเตหิ วา’’ติอาทินา. วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรฺเ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสนมตฺตเมว, น ปน อรฺวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺติ อตฺถี’’ติ อปวาทวเสน วจนียภาวมาปชฺชติ, อิมสฺสตฺถสฺส ปน ทสฺสเนน วิรุชฺฌนโต สทฺธึ-สทฺโท น โปราโณติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อารฺเกหิ ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธึ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วสนียภาวํ อาปชฺชติ. ‘‘น ภิกฺขเว ปณิธาย อรฺเ วตฺถพฺพํ, โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๒๓) วิย หิ วตฺถพฺพ-สทฺโท วสิตพฺพปริยาโย. ตถา หิ วิภงฺคฏฺกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ อรฺวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคานํ อฏวิวาสสทิโส โหตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๖) อธิวตฺถาติ อธิวสนฺตา. ปมํ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ. ตาวตา อปลายนฺตสฺส หตฺเถหิปิ สีสํ ปหริตฺวา ปลาปนาการํ กโรนฺตีติ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน กถิตํ. เอวํ พฺยติเรกโต ปจฺจยสมฺปตฺติยา ทสฺสิตภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อนฺวยโตปิ ปกาเสตุํ ‘‘ยสฺส ปเนเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. กถํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ. กาฬโก ติลโกติ วณฺณวิการาปนโรควเสน อฺตฺถ ปริยายวจนํ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ทุนฺนามกฺจ อริสํ, ฉทฺทิโก วมถูริโต;

ทวถุ ปริตาโปถ, ติลโก ติลกาฬโก’’ติ.

ติลสณฺานํ วิย ชายตีติ หิ ติลโก, กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ กาฬโก. อิธ ปน ปณฺณตฺติวีติกฺกมสงฺขาตํ ถุลฺลวชฺชํ กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, มิจฺฉาวีติกฺกมสงฺขาตํ อณุมตฺตวชฺชํ ติลกสทิสตฺตา ติลกนฺติ อยํ วิเสโส. นฺติ ตถา อุปฺปาทิตํ ปีตึ. วิคตภาเวน อุปฏฺานโต ขยวยวเสน สมฺมสนํ. ขียนฏฺเน หิ ขโยว วิคโต, วิปรีโต วา หุตฺวา อยนฏฺเน วโยติปิ วุจฺจติ. อริยภูมิ นาม โลกุตฺตรภูมิ. อิตีติ อริยภูมิโอกฺกมนโต, เทวตานํ วณฺณภณนโต วา, ตตฺถ ตตฺถ เทวตานํ วจนํ สุตฺวา ตสฺส ยโส ปตฺถโฏติ วุตฺตํ โหติ, เอวฺจ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตํ อยสปตฺถรณมฺปิ เทวตานมาโรจนวเสนาติ คเหตพฺพํ.

วิวิตฺต-สทฺโท ชนวิเวเกติ อาห ‘‘สุฺ’’นฺติ. ตํ ปน ชนสทฺทนิคฺโฆสาภาเวน เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ชนกคฺคหเณเนว หิ อิธ ชฺํ คหิตํ. ตถา หิ วุตฺตํ วิภงฺเค ‘‘ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ตํ วิชนวาต’’นฺติ (วิภ. ๕๓๓). อปฺปสทฺทนฺติ จ ปกติสทฺทาภาวมาห. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสาทิสทฺทาภาวํ. อีทิเสสุ หิ พฺยฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. มชฺฌิมาคมฏฺกถาวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๓๖๔) ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร เอวมาห ‘‘อปฺปสทฺทสฺส ปริตฺตปริยายํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘พฺยฺชนํ สาวเสสํ สิยา’ติ. เตนาห ‘น หิ ตสฺสา’ติอาทิ. อปฺปสทฺโท ปเนตฺถ อภาวตฺโถติปิ สกฺกา วิฺาตุํ ‘อปฺปาพาธตฺจ สฺชานามี’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิยา’’ติ. ตมตฺถํ วิภงฺคปาฬิยา (วิภ. ๕๒๘) สํสนฺทนฺโต ‘‘เอตเทวา’’ติอาทิมาห. เอตเทวาติ จ มยา สํวณฺณิยมานํ นิสฺสทฺทตํ เอวาติ อตฺโถ. สนฺติเกปีติ คามาทีนํ สมีเปปิ เอทิสํ วิวิตฺตํ นาม, ปเคว ทูเรติ อตฺโถ. อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํ. ยสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ โหติ, น โกจิ อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นาม. เสตีติ สยติ. อาสตีติ นิสีทติ. ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมินา เสน-สทฺทสฺส, อาสน-สทฺทสฺส จ อธิกรณตฺถภาวํ ทสฺเสติ, -สทฺเทน จ ตทุภยปทสฺส จตฺถสมาสภาวํ. ‘‘เตนาหา’’ติอาทินา วิภงฺคปาฬิเมว อาหรติ.

อิทานิ ตสฺสาเยวตฺถํ เสนาสนปฺปเภททสฺสนวเสน วิภาเวตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิภงฺคปาฬิยํ นิทสฺสนนเยน สรูปโต ทสฺสิตเสนาสนสฺเสว หิ อยํ วิภาโค. ตตฺถ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโส. อฑฺฒโยโค ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติ. ปาสาโท จตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโส. อปโร นโย – วิหาโร ทีฆมุขปาสาโท. อฑฺฒโยโค เอกปสฺสฉทนกเคหํ. ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกฉทนกํ โหติ. ปาสาโท อายตจตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนกํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํ. คุหา เกวลา ปพฺพตคุหา. เลณํ ทฺวารพนฺธํ ปพฺภารํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ‘‘มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโป’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๖) เอวํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, องฺคุตฺตรฏีกากาเรน จ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ.

วิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๗) ปน วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ, อนฺโตเยว จ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํ. อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํ. ปาสาโทติ ทฺเว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโท. อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬติ โภชนสาลาสทิโส มณฺฑลมาโฬ. วินยฏฺกถายํ ปน ‘‘เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๒-๔๘๗) วุตฺตํ. เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺาเน กุฏฺฏํ อุฏฺาเปตฺวา วา กตเสนาสนํ. คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาติ วุตฺตํ.

ตํ อาวสถภูตํ ปติสฺสยเสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเน, วิหารฏฺานฏฺเน จ วิหารเสนาสนํ นาม. มสารกาทิจตุพฺพิโธ มฺโจ. ตถา ปีํ. อุณฺณภิสิอาทิปฺจวิธา ภิสิ. สีสปฺปมาณํ พิมฺโพหนํ. วิตฺถารโต วิทตฺถิจตุรงฺคุลตา, ทีฆโต มฺจวิตฺถารปฺปมาณตา เจตฺถ สีสปฺปมาณํ. มสารกาทีนิ มฺจปีภาวโต, ภิสิอุปธานฺจ มฺจปีสมฺพนฺธโต มฺจปีเสนาสนํ. มฺจปีภูตฺหิ เสนาสนํ, มฺจปีสมฺพนฺธฺจ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘มฺจปีเสนาสน’’นฺติ วุจฺจติ. อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโรปิ เอวเมว วทติ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘มฺจปีเสนาสนนฺติ มฺจปีฺเจว มฺจปีสมฺพนฺธเสนาสนฺจา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๖) วุตฺตํ. จิมิลิกา นาม สุธาปริกมฺมกตาย ภูมิยา วณฺณานุรกฺขณตฺถํ ปฏขณฺฑาทีหิ สิพฺเพตฺวา กตา. จมฺมขณฺโฑ นาม สีหพฺยคฺฆทีปิตรจฺฉจมฺมาทีสุปิ ยํ กิฺจิ จมฺมํ. อฏฺกถาสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๒; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๘๒) หิ เสนาสนปริโภเค ปฏิกฺขิตฺตจมฺมํ น ทิสฺสติ. ติณสนฺถาโรติ เยสํ เกสฺจิ ติณานํ สนฺถาโร. เอเสว นโย ปณฺณสนฺถาเรปิ. จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ เปตฺวา วา เอตานิ มฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสนํ นามาติ เอวํ วุตฺตํ อวเสสํ รุกฺขมูลาทิปฏิกฺกมิตพฺพฏฺานํ อภิสงฺขรณาภาวโต เกวลํ สยนสฺส, นิสฺสชฺชาย จ โอกาสภูตตฺตา โอกาสเสนาสนํ. เสนาสนคฺคหเณนาติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนสทฺเทน วิวิตฺตเสนาสนสฺส วา อาทาเนน, วจเนน วา คหิตเมว สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส ปยุชฺชิตพฺพโต.

ยเทวํ กสฺมา ‘‘อรฺ’’นฺติอาทิ ปุน วุตฺตนฺติ อนุโยเคน ‘‘อิธ ปนสฺสา’’ติอาทิมาห. เอวํ คหิเตสุปิ เสนาสเนสุ ยถาวุตฺตสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกเมว เสนาสนํ ทสฺเสตุกามตฺตา ปุน เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคต’’นฺติ อิทํ วินเย อาคตเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อภิธมฺเม. วินเย หิ คณมฺหาโอหียนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๖๙๑) ภิกฺขุนีนํ อารฺกธุตงฺคสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อิทมฺปิ จ ตาสํ อรฺํ นาม, น ปน ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ อรฺเมว เสนาสนํ, อิทมฺปิ จ ตาสํ คณมฺหาโอหียนาปตฺติกรํ, น ตุ ปฺจธนุสติกาทิเมว อรฺํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –

‘‘เอกา วา คณมฺหา โอหีเยยฺยาติ อคามเก อรฺเ ทุติยิกาย ภิกฺขุนิยา ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา วิชหนฺติยา อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, วิชหิเต อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ.

วินยฏฺกถาสุปิ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๙๒) หิ ตถาว อตฺโถ วุตฺโตติ. อภิธมฺเม ปน ‘‘อรฺนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) อาคตํ. วินยสุตฺตนฺตา หิ อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา, ตสฺมา ยํ น คามปเทสนฺโตคธํ, ตํ อรฺนฺติ นิปฺปริยาเยน ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํ. อินฺทขีลา พหิ นิกฺขมิตฺวา ยํ านํ ปวตฺตํ, สพฺพเมตํ อรฺํ นามาติ เจตฺถ อตฺโถ. อารฺกํ นาม…เป… ปจฺฉิมนฺติ อิทํ ปน สุตฺตนฺตนเยน อารฺกสิกฺขาปเท (ปารา. ๖๕๒) อารฺิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตํ อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ, ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) ยํ ตสฺส ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตเมว, อโต ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

สนฺทจฺฉายนฺติ สีตจฺฉายํ. เตนาห ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ. รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ นิปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติ. ปพฺพตนฺติ สุทฺธปาสาณสุทฺธปํสุอุภยมิสฺสกวเสน ติวิโธปิ ปพฺพโต อธิปฺเปโต, น สิลามโย เอว. เสล-สทฺโท ปน อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินา ตทุภยสฺส อนุรูปตํ ทสฺเสติ. ทิสาสุ ขายมานาสูติ ทสสุ ทิสาสุ อภิมุขีภาเวน ทิสฺสมานาสุ. ตถารูเปนปิ การเณน สิยา จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ เอตํ วุตฺตํ, สพฺพทิสาหิ อาคเตน วาเตน พีชิยมานภาวเหตุทสฺสนตฺถนฺติ เกจิ. กํ วุจฺจติ อุทกํ ปิปาสวิโนทนสฺส การกตฺตา. ‘‘ยํ นทีตุมฺพนฺติปิ นทีกุฺชนฺติปิ วทนฺติ, ตํ กนฺทรนฺติ อปพฺพตปเทเสปิ วิทุคฺคนทีนิวตฺตนปเทสํ กนฺทรนฺติ ทสฺเสตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. ๕๓๐) อาจริยานนฺทตฺเถโร, เตเนว วิฺายติ ‘‘นทีตุมฺพนทีกุฺชสทฺทา นทีนิวตฺตนปเทสวาจกา’’ติ. นทีนิวตฺตนปเทโส จ นาม นทิยา นิกฺขมนอุทเกน ปุน นิวตฺติตฺวา คโต วิทุคฺคปเทโส. ‘‘อปพฺพตปเทเสปี’’ติ วทนฺโต ปน อฏฺกถายํ นิทสฺสนมตฺเตน ปมํ ปพฺพตปเทสนฺติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺโต ปน นทีปเทโสปิ กนฺทโร เอวาติ ทสฺเสติ.

‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินาปิ นิทสฺสนมตฺเตเนว ตสฺสานุรูปภาวมาห. อุสฺสาเปตฺวาติ ปุฺชํ กตฺวา. ‘‘ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมฺปิ อาสนฺนตเร ิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํ โหติ, เอกสฺมึเยว ปน ปพฺพเต อุมงฺคสทิส’’นฺติ วทนฺติ อาจริยา. เอกสฺมึเยว หิ อุมงฺคสทิสํ อนฺโตเลณํ โหติ อุปริ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น ทฺวีสุ ตถา อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา, ตสฺมา ‘‘อุมงฺคสทิส’’นฺติ อิทํ ‘‘เอกสฺมึ เยวา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธนียํ. ‘‘มหาวิวร’’นฺติ อิทํ ปน อุภเยหิปิ. อุมงฺคสทิสนฺติ จ ‘‘สุทุงฺคาสทิส’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๖) อาจริเยน วุตฺตํ. สุทุงฺคาติ หิ ภูมิฆรสฺเสตํ อธิวจนํ, ‘‘ตํ คเหตฺวา สุทุงฺคาย รวนฺตํ ยกฺขินี ขิปี’’ติอาทีสุ วิย. มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานนฺติ ปกติสฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สฺจริตพฺพฏฺานํ. กสฺสนวปฺปนาทิวเสน หิ ปกติสฺจารปฏิกฺเขโป อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺตี’’ติ. อาทิสทฺเทน ปน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. ๕๓๑) อิมํ วิภงฺคปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติ. ปตฺโถติ หิ ปพฺพตสฺส สมานภูมิ, โย ‘‘สานู’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺสทิสตฺตา ปน มนุสฺสานมสฺจรณภูตํ วนํ, ตสฺมา ปตฺถสทิสํ วนํ วนปตฺโถติ วิเสสนปรนิปาโต ทฏฺพฺโพ. สพฺเพสํ สพฺพาสุ ทิสาสุ อภิมุโข โอกาโส อพฺโภกาโสติ อาห ‘‘อจฺฉนฺน’’นฺติ, เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตนฺติ อตฺโถ. ทณฺฑกานํ อุปริ จีวรํ ฉาเทตฺวา กตา จีวรกุฏิ. นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวา. อนฺโตปพฺภารเลณสทิโส ปลาลราสิเยว อธิปฺเปโต, อิตรถา ติณปณฺณสนฺถารสงฺโคปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย’’ติ, ปพฺภารสทิเส, เลณสทิเส วาติ อตฺโถ. คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปุริมนยํ สมฺปิณฺเฑติ.

ปิณฺฑปาตสฺส ปริเยสนํ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปน, ตโต ปฏิกฺกนฺโต ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติ. ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท ‘‘สมนฺตโต’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ, ตสฺมา ปริสมนฺตโต องฺกนํ อาสนํ ปลฺลงฺโก ร-การสฺส ล-การํ, ทฺวิภาวฺจ กตฺวา ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ, (มิ. ป. ๖.๓.๖) สมนฺตภาโว จ วาโมรุํ, ทกฺขิโณรุฺจ สมํ เปตฺวา อุภินฺนํ ปาทานํ อฺมฺสมฺพนฺธนกรณํ. เตนาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติ. อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชาว อิธ ปลฺลงฺโก, น อาหริเมหิ วาเฬหิ กโตติ วุตฺตํ โหติ. อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, ตถา อุโภ ปาเท อาภุคฺเค สมิฺชิเต กตฺวา, ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถาพนฺธตากรณเมวาติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติ. อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโย เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกํ ปนสฺส นิสชฺชาวจเนเนว วิฺาปิตตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุปริมกายสฺส อุชุกํ ปนํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทินา, อฏฺารสนฺนํ ปิฏฺิกณฺฏกฏฺิกานํ โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาทนเมว ตถา ปนนฺติ อธิปฺปาโย.

อิทานิ ตถา ปนสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวนฺติ ตถา ปเน สติ, อิมินา วา ตถาปนเหตุนา. น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติ. ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ ปน ปรมฺปรปโยชนทสฺสนํ. อถาติ เอวํ อโนนมเน. เวทนาติ ปิฏฺิคิลานาทิเวทนา. น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถึ น วิลงฺเฆติ. ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ ผาตึ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติ. ปริสทฺโท เจตฺถ อภิสทฺทปริยาโย อภิมุขตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. ปริสทฺทสฺส สมีปตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อิมินา, มุขสฺส สมีเป วิย จิตฺเต นิพทฺธํ อุปฏฺาปนวเสน กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปริสทฺทสฺส สมีปตฺถตํ วิภงฺคปาฬิยา (วิภ. ๕๓๗) สาเธตุํ ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นาสิกคฺเคติ นาสปุฏคฺเค. มุขนิมิตฺตํ นาม อุตฺตโรฏฺสฺส เวมชฺฌปฺปเทโส, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหฺติ.

เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา (วิภ. ๕๐๘) ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโก สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโต, ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว, ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหณูปาโยติ. ปริ-สทฺโท ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖) วิย. มุข-สทฺโท นิยฺยานฏฺโ ‘‘สุฺตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปฏิปกฺขโต นิกฺขมนเมว หิ นิยฺยานํ. อสมฺโมสนภาโว อุปฏฺานฏฺโ. ตตฺราติ ปฏิสมฺภิทานเย. ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสตาย ปริคฺคหิตํ, ปริจฺจตฺตสมฺโมสปฏิปกฺขตาย จ นิยฺยานํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ มติ. อถ วา ‘‘กายาทีสุ สุฏฺุปวตฺติยา ปริคฺคหิตํ, ตโต เอว จ นิยฺยานภาวยุตฺตํ, กายาทิปริคฺคหณาณสมฺปยุตฺตตาย วา ปริคฺคหิตํ, ตโตเยว จ นิยฺยานภูตํ อุปฏฺานํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ อยํ อาจริยานนฺทตฺเถรสฺส (วิภ. มูลฏี. ๕๓๗) มติ.

๒๑๗. อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ลุจฺจนฏฺเนาติ ภิชฺชนฏฺเน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเนาติ อตฺโถติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๗) องฺคุตฺตรฏีกากาเรนอาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ. สุตฺเตสุ จ ทิสฺสติ ‘‘ลุจฺจตีติ โข ภิกฺขุ โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจ ลุจฺจติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุจฺจติ, รูปา ลุจฺจนฺติ, จกฺขุวิฺาณํ ลุจฺจตี’’ติอาทิ. (สํ. นิ. ๔.๘๒) อภิธมฺมฏฺกถายํ, (ธ. ส. อฏฺ. ๗-๑๓) ปน อิธ จ อธุนา โปตฺถเก ‘‘ลุจฺจนปลุจฺจนฏฺเนา’’ติ ลิขิตํ. ตตฺถ ลุจฺจนเมว ปลุจฺจนปริยาเยน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. ลุจสทฺโท หิ อเปกฺขนาทิอตฺโถปิ ภวติ ‘‘โอโลเกตี’’ติอาทีสุ, ภิชฺชนปภิชฺชนฏฺเนาติ อตฺโถ. วํสตฺถปกาสินิยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ขณภงฺควเสน ลุจฺจนสภาวโต, จุติภงฺควเสน จ ปลุจฺจนสภาวโต โลโก นามา’’ติ (วํสตฺถปกาสินิยํ นาม มหาวํสฏีกายํ ปมปริจฺเฉเท ปฺจมคาถา วณฺณนายํ) เกจิ ปน ‘‘ภิชฺชนอุปฺปชฺชนฏฺเนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. อาหจฺจภาสิตวจนตฺเถน วิรุชฺฌนโต, ลุจสทฺทสฺส จ อนุปฺปาทวาจกตฺตา อยุตฺตเมเวตํ. อปิจ อาจริเยหิปิ ‘‘ลุจฺจนปลุจฺจนฏฺเนา’’ติ ปาเมว อุลฺลิงฺเคตฺวา ตถา อตฺโถ วุตฺโต สิยา, ปจฺฉา ปน ปรมฺปราภตวเสน ปมาทเลขตฺตา ตตฺถ ตตฺถ น ทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ, น ลุจฺจติ น ปลุจฺจตีติ โย คหิโตปิ ตถา น โหติ, สฺเวว โลโก, อนิจฺจานุปสฺสนาย วา ลุจฺจติ ภิชฺชติ วินสฺสตีติ คเหตพฺโพว โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตา, ทุกฺขสจฺจํ วา โลโกติ วุตฺตํ ‘‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก’’ติ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วจนโตปิ ยถาวุตฺโต เกสฺจิ อตฺโถ น ยุตฺโตติ.

ตสฺมาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธานเมว โลกภาวโต. วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ ตทงฺคปฺปหานวเสเนว อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปน วิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปฏิปกฺขานํ สุฏฺุปหีนํ. ‘‘ปหีนตฺตา’’ติ หิ ตถาปหีนสทิสตํ เอว สนฺธาย วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? ฌานสฺส อนธิคตตฺตา. เอวํ ปน ปุพฺพภาคภาวนาย ตถา ปหานโตเยเวตํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ นาม, น ตุ จกฺขุวิฺาณมิว สภาวโต อภิชฺฌาวิรหิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น จกฺขุวิฺาณสทิเสนา’’ติ วุตฺตํ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, ตํ จิตฺตํ วา. อธุนา มุฺจนสฺส, อนาคเต จ ปุน อนาทานสฺส กรณํ ปริโสธนํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. ยถา จ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาย ปริโสธิตตฺตา วิคตาภิชฺฌตา, เอวํ อพฺยาปนฺนตา, วิคตถินมิทฺธตา, อนุทฺธตตา, นิพฺพิจิกิจฺฉตา จ เวทิตพฺพาติ นิทสฺเสนฺโต ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ อาห. ปูติกุมฺมาสาทโยติ อาภิโทสิกยวกุมฺมาสาทโย. ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํ, อิมินา วิการมาปชฺชตีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วิการาปตฺติยาติ ปุริมปกติวิชหนสงฺขาเตน วิการมาปชฺชเนน. ‘‘อุภย’’นฺติอาทินา ตุลฺยตฺถสมาสภาวมาห. ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺลตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๒; วิภ. ๕๔๖) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย กายสฺส อกลฺลตา’’ติอาทินา จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺตฺตา ‘‘ถินํ จิตฺตเคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลฺ’’นฺติ วุตฺตํ. สติปิ หิ ถินมิทฺธสฺส อฺมฺํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺลตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺพฺพํ. ทิฏฺาโลโก นาม ปสฺสิโต รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลกาทิ, ทิวา จ สูริยาโลกาทิ. รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ตสฺส สฺชานนสมตฺถา สฺา อาโลกสฺา, ตสฺสา จ วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย อตฺถิตา อิธ อธิปฺเปตา. อติสยตฺถวิสิฏฺสฺส หิ อตฺถิอตฺถสฺส อวโพธโก อยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รตฺติมฺปี’’ติอาทิมาห, วิคตถินมิทฺธภาวสฺส การณตฺตา เจตํ วุตฺตํ. สุตฺเตสุ ปากโฏวายมตฺโถ.

สรตีติ สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติ เอวํ ปุคฺคลนิทฺเทโสติ ทสฺเสติ ‘‘สติยา จ าเณน จ สมนฺนาคโต’’ติ อิมินา. สนฺเตสุปิ อฺเสุ วีริยสมาธิอาทีสุ กสฺมา อิทเมว อุภยํ วุตฺตํ, วิคตาภิชฺฌาทีสุ วา อิทํ อุภยํ อวตฺวา กสฺมา อิเธว วุตฺตนฺติ อนุโยคมปเนตุํ ‘‘อิทํ อุภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ปุคฺคลาธิฏฺาเนน นิทฺทิฏฺสติสมฺปชฺสงฺขาตํ อิทํ อุภยนฺติ อตฺโถ. อติกฺกมิตฺวา ิโตติ ต-สทฺทสฺส อตีตตฺถตํ อาห, ปุพฺพภาคภาวนาย ปชหนเมว จ อติกฺกมนํ. ‘‘กถํ อิทํ กถํ อิท’’นฺติ ปวตฺตตีติ กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา เอตสฺส อตฺถีติ กถํกถี, น กถํกถี อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉติ วจนตฺโถ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ อิทํ กถํ อิท’นฺติ เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิทํ ‘‘อกถํกถี’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น วิจิกิจฺฉติ, น กงฺขตีติ อตฺโถ’’ติ. วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปจฺจยปหานปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตปิ หิ ปเภทโต วตฺตพฺพาติ.

๒๑๘. วฑฺฒิยา คหิตํ ธนํ อิณํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘วฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวา’’ติ. วิคโต อนฺโต พฺยนฺโต, โส ยสฺสาติ พฺยนฺตี. เตนาห ‘‘วิคตนฺต’’นฺติ, วิรหิตทาตพฺพอิณปริยนฺตํ กเรยฺยาติ เจตสฺส อตฺโถ. เตสนฺติ วฑฺฒิยา คหิตานํ อิณธนานํ. ปริยนฺโต นาม ตทุตฺตริ ทาตพฺพอิณเสโส. นตฺถิ อิณมสฺสาติ อณโณ. ตสฺส ภาโว อาณณฺยํ. ตเมว นิทานํ อาณณฺยนิทานํ, อาณณฺยเหตุ อาณณฺยการณาติ อตฺโถ. อาณณฺยเมว หิ นิทานํ การณมสฺสาติ วา อาณณฺยนิทานํ, ‘‘ปาโมชฺชํ โสมนสฺส’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิณปลิโพธโต มุตฺโตมฺหี’’ติ พลวปาโมชฺชํ ลภติ. ‘‘ชีวิกานิมิตฺตมฺปิ เม อวสิฏฺํ อตฺถี’’ติ โสมนสฺสํ อธิคจฺฉติ.

๒๑๙. วิสภาคเวทนา นาม ทุกฺขเวทนา. สา หิ กุสลวิปากสนฺตานสฺส วิโรธิภาวโต สุขเวทนาย วิสภาคา, ตสฺสา อุปฺปตฺติยา กรณภูตาย. กกเจเนวาติ กกเจน อิว. จตุอิริยาปถนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ อิริยาปถํ. พฺยาธิโต หิ ยถา านคมเนสุ อสมตฺโถ, เอวํ นิสชฺชาทีสุปิ. อาพาเธตีติ ปีเฬติ. วาตาทีนํ วิการภูตา วิสมาวตฺถาเยว ‘‘อาพาโธ’’ติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ตํสมุฏฺาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต’’ติ, อาพาธสมุฏฺาเนน ทุกฺขเวทนาสงฺขาเตน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต ทุกฺขสมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ทุกฺขเวทนาย ปน อาพาธภาเวน อาทิมฺหิ พาธตีติ อาพาโธติ กตฺวา อาพาธสงฺขาเตน มูลพฺยาธินา อาพาธิโก, อปราปรํ สฺชาตทุกฺขสงฺขาเตน อนุพนฺธพฺยาธินา ทุกฺขิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ ทุกฺขเวทนาวเสน วุตฺตสฺส ทุกฺขิตปทสฺส อาพาธิกปเทน วิเสสิตพฺพตา ปากฏา โหตีติ อยเมตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑๙) วุตฺตนโย. อธิกํ มตฺตํ ปมาณํ อธิมตฺตํ, พาฬฺหํ, อธิมตฺตํ คิลาโน ธาตุสงฺขเยน ปริกฺขีณสรีโรติ อธิมตฺตคิลาโน. อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตายาติ อธิมตฺตพฺยาธิปีฬิตตาย. น รุจฺเจยฺยาติ น รุจฺเจถ, กมฺมตฺถปทฺเจตํ ‘‘ภตฺตฺจสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ กตฺตุทสฺสนโต. มตฺตาสทฺโท อนตฺถโกติ วุตฺตํ ‘‘พลมตฺตาติ พลเมวา’’ติ, อปฺปมตฺตกํ วา พลํ พลมตฺตา. ตทุภยนฺติ ปาโมชฺชํ, โสมนสฺสฺจ. ลเภถ ปาโมชฺชํ ‘‘โรคโต มุตฺโตมฺหี’’ติ. อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ ‘‘อตฺถิ เม กายพล’’นฺติ ปาฬิยา อตฺโถ.

๒๒๐. กากณิกมตฺตํ นาม ‘‘เอกคุฺชมตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘ทิยฑฺฒวีหิมตฺต’’นฺติ วินยฏีกายํ วุตฺตํ. อปิจ กณ-สทฺโท กุณฺฑเก –

‘‘อกณํ อถุสํ สุทฺธํ, สุคนฺธํ ตณฺฑุลปฺผลํ;

ตุณฺฑิกีเร ปจิตฺวาน, ตโต ภุฺชนฺติ โภชน’’นฺติ. (ที. นิ. ๓.๒๘๑) อาทีสุ วิย;

‘‘กโณ ตุ กุณฺฑโก ภเว’’ติ (อภิธาเน ภกณฺเฑ จตุพฺพณฺณวคฺเค ๔๕๔ คาถา) หิ วุตฺตํ. อปฺปโก ปน กโณ กากโณติ วุจฺจติ ยถา ‘‘กาลวณ’’นฺติ, ตสฺมา กากโณว ปมาณมสฺสาติ กากณิกํ, กากณิกเมว กากณิกมตฺตํ, ขุทฺทกกุณฺฑกปฺปมาณเมวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ สติ ‘‘ราชทาโย นาม กากณิกมตฺตํ น วฏฺฏติ, อฑฺฒมาสคฺฆนิกํ มํสํ เทตี’’ติ (ชา. อฏฺ. ๖.อุมงฺคชาตกวณฺณนาย) วุตฺเตน อุมงฺคชาตกวจเนน จ อวิรุทฺธํ โหติ. วโยติ ขโย ภงฺโค, ตสฺส ‘‘พนฺธนา มุตฺโตมฺหี’’ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺส’’นฺติ. วจนาวเสสํ สนฺธาย ‘‘เสสํ วุตฺตนเยเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วุตฺตนเยเนวาติ จ ปมทุติยปเทสุ วุตฺตนเยเนว. สพฺพปเทสูติ ตติยาทีสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ. เอเกโก หิ อุปมาปกฺโข ‘‘ปท’’นฺติ วุตฺโต.

๒๒๑-๒๒๒. อธีโนติ อายตฺโต, น เสริภาวยุตฺโต. เตนาห ‘‘อตฺตโน รุจิยา กิฺจิ กาตุํ น ลภตี’’ติ. เอวมิตรสฺมิมฺปิ. เยน คนฺตุกาโม, เตน กามํ คโม น โหตีติ สปาเสสโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กามนฺติ เจตํ ภาวนปุํสกวจนํ, กาเมน วา อิจฺฉาย คโม กามํคโม นิคฺคหีตาคเมน. ทาสพฺยาติ เอตฺถ พฺย-สทฺทสฺส ภาวตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘ทาสภาวา’’ติ อิมินา. อปราธีนตาย อตฺตโน ภุโช วิย สกิจฺเจ เอสิตพฺโพ เปสิตพฺโพติ ภุชิสฺโส, สยํวสีติ นิพฺพจนํ. ‘‘ภุโช นาม อตฺตโน ยถาสุขํ วินิโยโค, โส อิสฺโส อิจฺฉิตพฺโพ เอตฺถาติ ภุชิสฺโส, อสฺสามิโก’’ติ มูลปณฺณาสกฏีกายํ วุตฺตํ. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติ อาห, อตฺตาว อตฺตโน สนฺตโก, น ปรสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. อนุทกตาย กํ ปานียํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, อทฺธานสทฺโท จ ทีฆปริยาโยติ วุตฺตํ ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติ.

๒๒๓. เสสานีติ พฺยาปาทาทีนิ. ตตฺราติ ทสฺสเน. อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานา สทิสตา, เยน อิณาทีนํ อุปมาภาโว, กามจฺฉนฺทาทีนฺจ อุปเมยฺยภาโว โหติ, โส เนสํ อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ สทิสตาติ ทฏฺพฺพํ. เตหีติ ปเรหิ อิณสามิเกหิ. กิฺจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ผรุสวจนาทิกํ กิฺจิปิ ปฏิเสเธตุํ น สกฺโกติ อิณํ ทาตุมสกฺกุณตฺตา. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ติติกฺขาการณ’’นฺติอาทิ, อิณสฺส ติติกฺขาการณตฺตาติ อตฺโถ. โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชตีติ โย ปุคฺคโล ยมฺหิ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูเต ปุคฺคเล กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ. ตณฺหาสหคเตน ตํ วตฺถุํ คณฺหาตีติ ตณฺหาภูเตน กามจฺฉนฺเทน ตํ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ‘‘มเมต’’นฺติ คณฺหาติ. สหคตสทฺโท เหตฺถ ตพฺภาวมตฺโต ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓, ๔๘๐; ๓.๓๗๓; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) วิย. เตนาติ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูเตน ปุคฺคเลน. กสฺมาติ อาห ‘‘ติติกฺขาการณ’’นฺติอาทิ, กามจฺฉนฺทสฺส ติติกฺขาการณตฺตาติ อตฺโถ. ติติกฺขาสทิโส เจตฺถ ราคปธาโน อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ‘‘ติติกฺขา’’ติ วุตฺโต, น ตุ ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๙๑; ธ. ป. ๑๘๔) วิย ตปภูโต อโทสปธาโน จิตฺตุปฺปาโท. ฆรสามิเกหีติ ฆรสฺส สามิกภูเตหิ สสฺสุสสุรสามิเกหิ. อิตฺถีนํ กามจฺฉนฺโท ติติกฺขาการณํ โหติ วิยาติ สมฺพนฺโธ.

‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา เสสานํ โรคาทิสทิสตา วุตฺตา. ตตฺถ ปิตฺตโทสโกปนวเสน ปิตฺตโรคาตุโร. ตสฺส ปิตฺตโกปนโต สพฺพมฺปิ มธุสกฺกราทิกํ อมธุรภาเวน สมฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ติตฺตกํ ติตฺตกนฺติ อุคฺคิรติเยวา’’ติ. ตุมฺเห อุปทฺทเวถาติ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๒๓) อุทฺธฏปาโ, ‘‘อุปทฺทวํ กโรถา’’ติ นามธาตุวเสน อตฺโถ, อิทานิ ปน ‘‘ตุมฺเหหิ อุปทฺทุตา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. วิพฺภมตีติ อิโต จิโต จ อาหิณฺฑติ, หีนาย วา อาวตฺตติ. มธุสกฺกราทีนํ รสํ น วินฺทติ นานุภวติ น ชานาติ น ลภติ จ วิยาติ สมฺพนฺโธ. สาสนรสนฺติ สาสนสฺส รสํ, สาสนเมว วา รสํ.

นกฺขตฺตฉณํ นกฺขตฺตํ. เตนาห ‘‘อโห นจฺจํ, อโห คีต’’นฺติ. มุตฺโตติ พนฺธนโต ปมุตฺโต. ธมฺมสฺสวนสฺสาติ โสตพฺพธมฺมสฺส.

สีฆํ ปวตฺเตตพฺพกิจฺจํ อจฺจายิกํ. สีฆตฺโถ หิ อติสทฺโท ‘‘ปาณาติปาโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๙๓; วิภ. ๙๖๘) วิย. วินเย อปกตฺุนาติ วินยกฺกเม อกุสเลน. ปกตํ นิฏฺานํ วินิจฺฉยํ ชานาตีติ ปกตฺู, น ปกตฺู ตถา. โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ยาถาวโต น ชานาติ. เตนาห ‘‘กิสฺมิฺจิเทวา’’ติอาทิ. กปฺปิยมํเสปีติ สูกรมํสาทิเกปิ. อกปฺปิยมํสสฺายาติ อจฺฉมํสาทิสฺาย.

ทณฺฑกสทฺเทนาปีติ สาขาทณฺฑกสทฺเทนปิ. อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตติ อวสงฺกิโต เจว สมนฺตโต สงฺกิโต จ, อติวิย สงฺกิโตติ วุตฺตํ โหติ. ตทาการทสฺสนํ ‘‘คจฺฉติปี’’ติอาทิ. โส หิ โถกํ คจฺฉติปิ. คจฺฉนฺโต ปน ตาย อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตตาย ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺติปิ. อีทิเส กนฺตาเร คเต ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺตติปิ, ตสฺมา จ คตฏฺานโต อคตฏฺานเมว พหุตรํ โหติ, ตโต เอว จ โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมึ ปาปุณาติ วา, น วา ปาปุณาติ. กิจฺเฉน กสิเรนาติ ปริยายวจนํ, กายิกทุกฺเขน เขทนํ วา กิจฺฉํ, เจตสิกทุกฺเขน ปีฬนํ กสิรํ. เขมนฺตภูมินฺติ เขมภูตํ ภูมึ อนฺตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺตา, ภยสฺส ขียนํ วา เขโม, โสว อนฺโต ปริจฺเฉโท ยสฺสา ตถา, สา เอว ภูมีติ เขมนฺตภูมิ, ตํ นิพฺภยปฺปเทสนฺติ อตฺโถ. อฏฺสุ าเนสูติ ‘‘ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ. ธมฺเม. สงฺเฆ. สิกฺขาย. ปุพฺพนฺเต. อปรนฺเต. ปุพฺพนฺตาปรนฺเต. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ (วิภ. ๙๑๕) วิภงฺเค วุตฺเตสุ อฏฺสุ าเนสุ. อธิมุจฺจิตฺวาติ วินิจฺฉินิตฺวา, สทฺทหิตฺวา วา. สทฺธาย คณฺหิตุนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สทฺทหนวเสน คณฺหิตุํ, สทฺทหิตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ. อิตีติ ตสฺมา วุตฺตนเยน อสกฺกุณนโต อนฺตรายํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อตฺถิ นุ โข, นตฺถิ นุ โข’’ติ อรฺํ ปวิฏฺสฺส อาทิมฺหิ เอว สปฺปนํ สํสโย อาสปฺปนํ. ตโต ปรํ สมนฺตโต, อุปรูปริ วา สปฺปนํ ปริสปฺปนํ. อุภเยนปิ ตตฺเถว สํสยวเสน ปริพฺภมนํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อปริโยคาหน’’นฺติ, ‘‘เอวมิท’’นฺติ สมนฺตโต อโนคาหนนฺติ อตฺโถ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ อรฺสฺาย อุปฺปนฺนํ ฉมฺภิตภาวํ หทยมํสจลนํ, อุตฺราสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุปเมยฺยปกฺเขปิ ยถารหเมสมตฺโถ.

๒๒๔. ตตฺรายํ สทิสตาติ เอตฺถ ปน อปฺปหีนปกฺเข วุตฺตนยานุสาเรน สทิสตา เวทิตพฺพา. ยทคฺเคน หิ กามจฺฉนฺทาทโย อิณาทิสทิสา, ตทคฺเคน จ เตสํ ปหานํ อาณณฺยาทิสทิสตาติ. อิทํ ปน อนุตฺตานปทตฺถมตฺตํ – สมิทฺธตนฺติ อฑฺฒตํ. ปุพฺเพ ปณฺณมาโรปิตาย วฑฺฒิยา สห วตฺตตีติ สวฑฺฒิกํ. ปณฺณนฺติ อิณทานคฺคหเณ สลฺลกฺขณวเสน ลิขิตปณฺณํ. ปุน ปณฺณนฺติ อิณยาจนวเสน สาสนลิขิตปณฺณํ. นิลฺเลปตายาติ ธนสมฺพนฺธาภาเวน อวิลิมฺปนตาย. ตถา อลคฺคตาย. ปริยายวจนฺเหตํ ทฺวยํ. อถ วา นิลฺเลปตายาติ วุตฺตนเยน อวิลิมฺปนภาเวน วิเสสนภูเตน อลคฺคตายาติ อตฺโถ. ฉ ธมฺเมติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ภาเวตฺวาติ พฺรูเหตฺวา, อตฺตนิ วา อุปฺปาเทตฺวา. อนุปฺปนฺนอนุปฺปาทนอุปฺปนฺนปฺปหานาทิวิภาวนวเสน มหาสติปฏฺานสุตฺเต สวิเสสํ ปาฬิยา อาคตตฺตา ‘‘มหาสติปฏฺาเน วณฺณยิสฺสามา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘มหาสติปฏฺาเน’’ติ จ อิมสฺมึ ทีฆาคเม (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย) สงฺคีตมาห, น มชฺฌิมาคเม นิกายนฺตรตฺตา. นิกายนฺตราคโตปิ หิ อตฺโถ อาจริเยหิ อฺตฺถ เยภุยฺเยน วุตฺโตติ วทนฺติ. เอส นโย พฺยาปาทาทิปฺปหานภาเคปิ. ปรวตฺถุมฺหีติ อารมฺมณภูเต ปรสฺมึ วตฺถุสฺมึ. มมายนาภาเวน เนว สงฺโค. ปริคฺคหาภาเวน น พทฺโธ. ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส น สมุทาจรติ, ปเคว มานุสิยานีติ สมฺภาวเน อปิ-สทฺโท.

อนตฺถกโรติ อตฺตโน, ปรสฺส จ อหิตกโร. ฉ ธมฺเมติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค, กมฺมสฺสกตา, ปฏิสงฺขานพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ตตฺเถวาติ มหาสติปฏฺาเนเยว. จาริตฺตสีลเมว อุทฺทิสฺส ปฺตฺตสิกฺขาปทํ ‘‘อาจารปณฺณตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน วาริตฺตปณฺณตฺติสิกฺขาปทํ สงฺคณฺหาติ.

ปเวสิโตติ ปเวสาปิโต. พนฺธนาคารํ ปเวสาปิตตฺตา อลทฺธนกฺขตฺตานุภวโน ปุริโส หิ ‘‘นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิโต ปุริโส’’ติ วุตฺโต, นกฺขตฺตทิวเส เอว วา ตทนนุภวนตฺถํ ตถา กโต ปุริโส เอวํ วุตฺโตติปิ วฏฺฏติ. อปรสฺมินฺติ ตโต ปจฺฉิเม, อฺสฺมึ วา นกฺขตฺตทิวเส. โอกาสนฺติ กมฺมการณาการณํ, กมฺมการณกฺขณํ วา. มหานตฺถกรนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถหาปนมุเขน มหโต อนตฺถสฺส การกํ. ฉ ธมฺเมติ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสฺามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม, ธมฺมนกฺขตฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตโสตพฺพธมฺมสงฺขาตสฺส มหสฺส. สาธูนํ รติชนนโต หิ ธมฺโมปิ ฉณสทิสฏฺเน ‘‘นกฺขตฺต’’นฺติ วุตฺโต.

อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ มหานตฺถกรนฺติ ปรายตฺตตาปาทเนน วุตฺตนเยน มหโต อนตฺถสฺส การกํ. ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, วุฑฺฒเสวิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. พลสฺส, พเลน วา อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส กรณํ พลกฺกาโร, เตน. เนกฺขมฺมปฏิปทนฺติ นีวรณโต นิกฺขมนปฏิปทํ อุปจารภาวนเมว, น ปมํ ฌานํ. อยฺหิ อุปจารภาวนาธิกาโร.

พลวาติ ปจฺจตฺถิกวิธมนสมตฺเถน พเลน พลวา วนฺตุ-สทฺทสฺส อภิสยตฺถวิสิฏฺสฺส อตฺถิยตฺถสฺส โพธนโต. หตฺถสารนฺติ หตฺถคตธนสารํ. สชฺชาวุโธติ สชฺชิตธนฺวาทิอาวุโธ, สนฺนทฺธปฺจาวุโธติ อตฺโถ. สูรวีรเสวกชนวเสน สปริวาโร. ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ปุริสํ. พลวนฺตตาย, สชฺชาวุธตาย, สปริวารตาย จ โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํ. อนตฺถการิกาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิพนฺธกรณโต วุตฺตนเยน อหิตการิกา. ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม. ยถา พาหุสจฺจาทีนิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ วิจิกิจฺฉายปีติ อิธาปิ พหุสฺสุตตาทโย ตโยปิ ธมฺมา คหิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, ปน สปฺปายกถา จ ปฺจนฺนมฺปิ ปหานาย สํวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตาสุ ตสฺส ตสฺส นีวรณสฺส อนุจฺฉวิกเสวนตา ทฏฺพฺพา. ติณํ วิยาติ ติณํ ภยวเสน น คเณติ วิย. ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวาติ ทุจฺจริตจรณูปายภูตาย วิจิกิจฺฉาย นิตฺถรณวเสน ทุจฺจริตสงฺขาตํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา. วิจิกิจฺฉา หิ สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนนิมิตฺตตามุเขน มิจฺฉาปฏิปตฺติเมว ปริพฺรูเหตีติ ตสฺสา อปฺปหานํ ทุจฺจริตจรณูปาโย, ปหานฺจ ทุจฺจริตวิธูนนูปาโยติ.

๒๒๕. ‘‘ตุฏฺากาโร’’ติ อิมินา ปาโมชฺชํ นาม ตรุณปีตึ ทสฺเสติ. สา หิ ตรุณตาย กถฺจิปิ ตุฏฺาวตฺถา ตุฏฺาการมตฺตํ. ‘‘ตุฏฺสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘ปมุทิตสฺสา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺสตฺโถ ‘‘โอกฺกนฺติกภาวปฺปตฺตาย ปีติยา วเสน ตุฏฺสฺสา’’ติ ฏีกายํ วุตฺโต, เอวํ สติ ปาโมชฺชปเทน โอกฺกนฺติกา ปีติเยว คหิตา สิยา. ‘‘สกลสรีรํ โขภยมานา ปีติ ชายตี’’ติ เอตสฺสา จตฺโถ ‘‘อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ โขภยมานา ผรณลกฺขณา ปีติ ชายตี’’ติ วุตฺโต, เอวฺจ สติ ปีติปเทน ผรณา ปีติเยว คหิตา สิยา, การณํ ปเนตฺถ คเวสิตพฺพํ. อิธ, ปน อฺตฺถ จ ตรุณพลวตามตฺตสามฺเน ปททฺวยสฺส อตฺถทีปนโต ยา กาจิ ตรุณา ปีติ ปาโมชฺชํ, พลวตี ปีติ, ปฺจวิธาย วา ปีติยา ยถากฺกมํ ตรุณพลวตาสมฺภวโต ปุริมา ปุริมา ปาโมชฺชํ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ปีตีติปิ วทนฺติ, อยเมตฺถ ตทนุจฺฉวิโก อตฺโถ. ตุฏฺสฺสาติ ปาโมชฺชสงฺขาตาย ตรุณปีติยา วเสน ตุฏฺสฺส. ต-สทฺโท หิ อตีตตฺโถ, อิตรถา เหตุผลสมฺพนฺธาภาวาปตฺติโต, เหตุผลสมฺพนฺธภาวสฺส จ วุตฺตตฺตา. ‘‘สกลสรีรํ โขภยมานา’’ติ อิมินา ปีติ นาม เอตฺถ พลวปีตีติ ทสฺเสติ. สา หิ อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ สงฺโขภยมานา ชายติ. สกลสรีเร ปีติเวคสฺส ปีติวิปฺผารสฺส อุปฺปาทนฺเจตฺถ สงฺโขภนํ.

ปีติสหิตํ ปีติ อุตฺตรปทโลเปน. กึ ปน ตํ? มโน, ปีติ มโน เอตสฺสาติ สมาโส. ปีติยา สมฺปยุตฺตํ มโน ยสฺสาติปิ วฏฺฏติ, ตสฺส. อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติ วุตฺตํ. กาโยติ อิธ สพฺโพปิ อรูปกลาโป อธิปฺเปโต, น ปน กายลหุตาทีสุ วิย เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมว, น จ กายายตนาทีสุ วิย รูปกายมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘นามกาโย’’ติ อิมินา. ปสฺสทฺธิทฺวยวเสเนว เหตฺถ ปสฺสมฺภนมธิปฺเปตํ, ปสฺสมฺภนํ ปน วิคตกิเลสทรถตาติ อาห ‘‘วิคตทรโถ โหตี’’ติ, ปหีนอุทฺธจฺจาทิกิเลสทรโถติ อตฺโถ. วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺานปณีตรูปผุฏสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ ปฏิสํเวเทตีติ วุตฺตํ ‘‘กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยตี’’ติ. อิมินา เนกฺขมฺมสุเขนาติ ‘‘สุขํ เวเทตี’’ติ เอวํ วุตฺเตน สํกิเลสนีวรณปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา, ปมชฺฌานปกฺขิกตฺตา จ ยถารหํ เนกฺขมฺมสงฺขาเตน อุปจารสุเขน อปฺปนาสุเขน จ. สมาธานมฺเปตฺถ ตทุภเยเนวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปจารวเสนาปิ อปฺปนาวเสนาปี’’ติ.

เอตฺถ ปนายมธิปฺปาโย – กามจฺฉนฺทปฺปหานโต ปฏฺาย ยาว ปสฺสทฺธกายสฺส สุขปฏิสํเวทนา, ตาว ยถา ปุพฺเพ, ตถา อิธาปิ ปุพฺพภาคภาวนาเยว วุตฺตา, น อปฺปนา. ตถา หิ กามจฺฉนฺทปฺปหาเน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปฏิปกฺขานํ สุปฺปหีนตา, ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๖๑). ปสฺสทฺธกายสฺส สุขปฏิสํเวทนาย จ วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺานปณีตรูปผุฏสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ ปฏิสํเวเทตีติ. อปิจ กา นาม กถา อฺเหิ วตฺตพฺพา อฏฺกถายเมว ‘‘ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺพภาคภาวนาย วุตฺตตฺตา. สุขิโน จิตฺตสมาธาเน ปน สุขสฺส อุปจารภาวนาย วิย อปฺปนายปิ การณตฺตา, ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา จ วกฺขมานาย อปฺปนาย เหตุผลวเสน สมฺพชฺฌนโต ปุพฺพภาคสมาธิ, อปฺปนาสมาธิ จ วุตฺโต, ปุพฺพภาคสุขมิว วา อปฺปนาสุขมฺปิ อปฺปนาสมาธิสฺส การณเมวาติ ตมฺปิ อปฺปนาสุขํ อปฺปนาสมาธิโน การณภาเวน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน คหิตนฺติ อิมมตฺถมสลฺลกฺเขนฺตา เนกฺขมฺมปทตฺถํ ยถาตถํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ, อฏฺกถายมฺปิ สํกิณฺณากุลํ เกจิ กโรนฺตีติ.

ปมชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๒๖. ยเทวํ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอเตเนว อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตสฺส สมาธานํ กถิตํ สิยา, เอวํ สนฺเต ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิกา เทสนา กิมตฺถิยาติ โจทนาย ‘‘โส วิวิจฺเจว…เป… วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สมาหิเต’’ติ ปททฺวยํ ‘‘ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺธิตฺวา สมาหิตตฺตา ตถา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อุปริวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ อุปจารสมาธิโต, ปมชฺฌานาทิสมาธิโต จ อุปริ ปตฺตพฺพสฺส ปมทุติยชฺฌานาทิวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ. อุปจารสมาธิสมธิคเมเนว หิ ปมชฺฌานาทิวิเสโส สมธิคนฺตุํ สกฺกา, น ปน เตน วินา, ทุติยชฺฌานาทิสมธิคเมปิ ปาโมชฺชุปฺปาทาทิการณปรมฺปรา อิจฺฉิตพฺพา, ทุติยมคฺคาทิสมธิคเม ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปนาสมาธินาติ ปมชฺฌานาทิอปฺปนาสมาธินา. ตสฺส สมาธิโนติ โย อปฺปนาลกฺขโณ สมาธิ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ สพฺพสาธารณวเสน วุตฺโต, ตสฺส สมาธิโน. ปเภททสฺสนตฺถนฺติ ทุติยชฺฌานาทิวิภาคสฺส เจว ปมาภิฺาทิวิภาคสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํ. กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปสมุทายภูตํ จาตุมหาภูติกกายํ. โส หิ คพฺภาสเย กรียตีติ กตฺวา กรสงฺขาตโต ปุปฺผสมฺภวโต ชาตตฺตา กรโชติ วุจฺจติ. กโรติ หิ มาตุ โสณิตสงฺขาตปุปฺผสฺส, ปิตุ สุกฺกสงฺขาตสมฺภวสฺส จ นามํ, ตโต ชาโต ปน อณฺฑชชลาพุชวเสน คพฺภเสยฺยกกาโยว. กามํ โอปปาติกาทีนมฺปิ เหตุสมฺปนฺนานํ ยถาวุตฺตสมาธิสมธิคโม สมฺภวติ, ตถาปิ เยภุยฺยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สฺเวว กาโย วุตฺโตติ. กโรติ ปุตฺเต นิพฺพตฺเตตีติ กโร, สุกฺกโสณิตํ, กเรน ชาโต กรโชติปิ วทนฺติ.

นนุ จ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถา ลทฺธูปกาโรว สิยา, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต รูปกาโยว อิธ คหิโตติ? สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน อธิคตตฺตา. ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธโต หิ รูปกาโย เอว อิธ ภควตา วุตฺโตติ อธิคมียติ ตสฺเสว อภิสนฺทนาทิกิริยาโยคฺยตฺตาติ. อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติ, โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขนาติ หิ เภทวเสน, สมุทายาวยววเสน จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธา เหตุกิริยา เอตฺถ ลพฺภติ, อภิสนฺทนํ ปเนตํ ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ, สพฺพตฺถกเมว จ ลูขภาวสฺสาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมติ สฺเนเหตี’’ติ, อวสฺสุตภาวํ, อลฺลภาวฺจ กโรตีติ อตฺโถ. อตฺถโต ปน อภิสนฺทนํ นาม ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติ สุขํ กโรตี’’ติ. ตํสมุฏฺานรูปผรณวเสเนว หิ สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขตา. ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ภสฺตํ นาม จมฺมปสิพฺพกํ. ปริปฺผรตีติ สุทฺธกิริยาปทํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต ผุสตี’’ติ, โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน สมนฺตโต ผุฏฺโ ภวตีติ อตฺโถ. ผุสนกิริยาเยเวตฺถ อุปปนฺนา, น พฺยาปนกิริยา ภิกฺขุสฺเสว สุทฺธกตฺตุภาวโต. สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพวา ยถา ‘‘คุณวา’’ติ, ตสฺส สพฺพวโต, ‘‘อวยวาวยวีสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจน’’นฺติ สทฺทลกฺขเณน ปเนตสฺส ‘‘กิฺจี’’ติ อวยเวน สมฺพชฺฌนโต อวยวีวิสโยเยเวส สพฺพสทฺโทติ มนฺตฺวา ฉวิมํสาทิโกฏฺาสสงฺขาเตน อวยเวน อวยวีภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพโกฏฺาสวโต กายสฺสา’’ติ. ‘‘กิฺจี’’ติ เอตสฺส ‘‘อุปา…เป… าน’’นฺติ อตฺถวจนํ. อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺาเนติ กมฺมชรูปสนฺตติยา ปวตฺติฏฺาเน อผุฏํ นาม น โหตีติ สมฺพนฺโธ. ฉวิมํสโลหิตานุคตนฺติ ฉวิมํสโลหิตาทิกมฺมชรูปมนุคตํ. ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺสาปิ พฺยาปนโต เตน ตสฺส กายสฺส ผุฏภาวํ สนฺธาย ‘‘อผุฏํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํ.

๒๒๗. เฉโกติ กุสโล, ตํ ปน โกสลฺลํ ‘‘กํสถาเล นฺหานิยจุณฺณานิ อากิริตฺวา’’ติอาทิสทฺทนฺตรสนฺนิธานโต, ปกรณโต จ นฺหานิยจุณฺณานํ กรเณ, ปโยชเน, ปิณฺฑเน จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทินา. กํสสทฺโท ปน ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๑) สุวณฺเณ อาคโต, ‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๓๔) กิตฺติมโลเห, ‘‘อุปกํโส นาม ราชา มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทีสุ [ชา. อฏฺ. ๔.๑๐.๑๖๔ (อตฺถโต สมานํ)] ปณฺณตฺติมตฺเต. อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติ. นนุ อุปมากรณมตฺตเมวิทํ, อถ กสฺมา กํสถาลกสฺส สวิเสสสฺส คหณํ กตนฺติ อนุโยคํ ปริหรติ ‘‘มตฺติกาภาชน’’นฺติอาทินา. ‘‘สนฺเทนฺตสฺสา’’ติ ปริมทฺเทตฺวา ปิณฺฑํ กโรนฺตสฺเสว ภิชฺชติ, น ปน สนฺทนกฺขมํ โหติ, อนาทรลกฺขเณ เจตํ สามิวจนํ. กิริยนฺตรสฺส ปวตฺตนกฺขเณเยว กิริยนฺตรสฺส ปวตฺตนฺหิ อนาทรลกฺขณํ. ‘‘ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสก’’นฺติ อิทํ ภาวนปุํสกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘สิฺจิตฺวา สิฺจิตฺวา’’ติ อิมินา. ผุสสทฺโท เจตฺถ ปริสิฺจเน ยถา ตํ วาตวุฏฺิสมเย ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติ, (ปาจิ. ๓๖๒) ตสฺมา ตโต ตโต นฺหานิยจุณฺณโต อุปริ อุทเกน พฺยาปนกรณวเสน ปริสิฺจิตฺวา ปริสิฺจิตฺวาติ อตฺโถ. อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย ปกรณาธิคตสฺส อตฺถสฺส ทีปโก, ‘‘สิฺจิตฺวา สิฺจิตฺวา’’ติ ปน วจนํ ‘‘ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสก’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สนฺเทยฺยา’’ติ เอตฺถ วิเสสนภาววิฺาปนตฺถํ. เอวมีทิเสสุ. ‘‘สนฺเทยฺยา’’ติ เอตฺถ สนฺท-สทฺโท ปิณฺฑกรเณติ วุตฺตํ ‘‘ปิณฺฑํ กเรยฺยา’’ติ. อนุคตาติ อนุปวิสนวเสน คตา อุปคตา. ปริคฺคหิตาติ ปริโต คหิตา สมนฺตโต ผุฏฺา.

อนฺตโร จ พาหิโร จ ปเทโส, เตหิ สห ปวตฺตตีติ สนฺตรพาหิรา, นฺหานิยปิณฺฑิ, ‘‘สมนฺตรพาหิรา’’ติปิ ปาโ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโม. ยถาวุตฺเตน ปริคฺคหิตตาการเณเนว สนฺตรพาหิโร นฺหานิยปิณฺฑิ ผุฏา อุทกสฺเนเหนาติ อาห ‘‘สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏา’’ติ. สพฺพตฺถ ปวตฺตนํ สพฺพตฺถกํ, ภาวนปุํสกฺเจตํ, สพฺพปเทเส หุตฺวา เอว ผุฏาติ อตฺโถ. ‘‘สนฺตรพาหิรา ผุฏา’’ติ จ อิมินา นฺหานิยปิณฺฑิยา สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาห, ‘‘น จ ปคฺฆรณี’’ติ ปน อิมินา ตินฺตายปิ ตาย ฆนถทฺธภาวํ. เตนาห ‘‘น จ พินฺทุํ พินฺทุ’’นฺติอาทิ. อุทกสฺส ผุสิตํ ผุสิตํ, น จ ปคฺฆรณี สูทนีติ อตฺโถ, ‘‘พินฺทุํ อุทกํ’’ ติปิ กตฺถจิ ปาโ, อุทกสงฺขาตํ พินฺทุนฺติ ตสฺสตฺโถ. พินฺทุสทฺโท หิ ‘‘พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทู’’ติอาทีสุ วิย ธาราวยเว. เอวํ ปน อปคฺฆรณโต หตฺเถนปิ ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุเลหิ คเหตุํ, โอวฏฺฏิกาย วา กาตุํ สกฺกา. ยทิ หิ สา ปคฺฆรณี อสฺส, เอวํ สติ สฺเนหวิคมเนน สุกฺขตฺตา ถทฺธา หุตฺวา ตถา คเหตุํ, กาตุํ วา น สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ. โอวฏฺฏิกายาติ ปริวฏฺฏุลวเสน, คุฬิกาวเสน สา ปิณฺฑิ กาตุํ สกฺกาติ อตฺโถ.

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๒๙. ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชติ อุทฺธํ นิกฺขมตีติ อุพฺภิทํ, ตาทิสํ อุทกํ ยสฺสาติ อุพฺภิโททโก, ท-การสฺส ปน ต-กาเร กเต อุพฺภิโตทโก, อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุพฺภินฺนอุทโก’’ติ วุตฺตํ, นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโกติ อตฺโถ. อุพฺภิชฺชนกมฺปิ อุทกํ กตฺถจิ เหฏฺา อุพฺภิชฺชิตฺวา ธาราวเสน อุฏฺหิตฺวา พหิ คจฺฉติ, น ตํ โกจิ อนฺโตเยว ปติฏฺิตํ กาตุํ สกฺโกติ ธาราวเสน อุฏฺหนโต, อิธ ปน วาลิกาตเฏ วิย อุทกรหทสฺส อนฺโตเยว อุพฺภิชฺชิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺติ, น ธาราวเสน อุฏฺหิตฺวา พหิ คจฺฉตีติ วิฺายติ อโขภกสฺส สนฺนิสินฺนสฺเสว อุทกสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘น เหฏฺา’’ติอาทิ. เหฏฺาติ อุทกรหทสฺส เหฏฺา มหาอุทกสิรา, โลหิตานุคตา โลหิตสิรา วิย อุทกานุคโต ปถวิปเทโส ‘‘อุทกสิรา’’ติ วุจฺจติ. อุคฺคจฺฉนกอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺหนกอุทโก. อนฺโตเยวาติ อุทกรหทสฺส อนฺโต สมตลปเทเส เอว. อุพฺภิชฺชนกอุทโกติ อุพฺภิชฺชิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺนกอุทโก. อาคมนมคฺโคติ พาหิรโต อุทกรหทาภิมุขํ อาคมนมคฺโค. กาเลน กาลนฺติ รุฬฺหีปทํ ‘‘เอโก เอกายา’’ติอาทิ (ปารา. ๔๔๓, ๔๔๔, ๔๕๒) วิยาติ วุตฺตํ ‘‘กาเล กาเล’’ติ. อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโท พฺยาปเน. วสฺสานสฺส อทฺธมาสํ อทฺธมาสนฺติ อตฺโถ. เอวํ อนุทสาหนฺติ เอตฺถาปิ. วุฏฺินฺติ วสฺสนํ. อนุปฺปวจฺเฉยฺยาติ น อุปวจฺเฉยฺย. วสฺสสทฺทโต จสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสติ ‘‘น วสฺเสยฺยา’’ติ อิมินา.

‘‘สีตา วาริธารา’’ติ อิตฺถิลิงฺคปทสฺส ‘‘สีตํ ธาร’’นฺติ นปุํสกลิงฺเคน อตฺถวจนํ ธารสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคิกภาววิฺาปนตฺถํ. สีตนฺติ โขภนาภาเวน สีตลํ, ปุราณปณฺณติณกฏฺาทิสํกิณฺณาภาเวน วา เสตํ ปริสุทฺธํ. เสตํ สีตนฺติ หิ ปริยาโย. กสฺมา ปเนตฺถ อุพฺภิโททโกเยว รหโท คหิโต, น อิตเรติ อนุโยคมปเนติ ‘‘เหฏฺา อุคฺคจฺฉนอุทกฺหี’’ติอาทินา. อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตนฺติ อุฏฺหิตฺวา อุฏฺหิตฺวา ธารากิรณวเสน อุพฺภิชฺชนฺตํ, วินสฺสนฺตํ วา. โขเภตีติ อาโลเฬติ. วุฏฺีติ วสฺสนํ. ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหีติ อุทกธารานิปาเตหิ จ ตโตเยว อุฏฺิตอุทกปุพฺพุฬกสงฺขาเตหิ เผณปฏเลหิ จ. เอวํ ยถากฺกมํ ติณฺณมฺปิ รหทานมคเหตพฺพตํ วตฺวา อุพฺภิโททกสฺเสว คเหตพฺพตํ วทติ ‘‘สนฺนิสินฺนเมวา’’ติอาทินา. ตตฺถ สนฺนิสินฺนเมวาติ สมฺมา, สมํ วา นิสินฺนเมว, อปริกฺโขภตาย นิจฺจลเมว, สุปฺปสนฺนเมวาติ อธิปฺปาโย. อิทฺธินิมฺมิตมิวาติ อิทฺธิมตา อิทฺธิยา ตถา นิมฺมิตํ อิว. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุปโมปเมยฺยวจเน. เสสนฺติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิกํ.

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๓๑. ‘‘อุปฺปลินี’’ติอาทิ คจฺฉสฺสปิ วนสฺสปิ อธิวจนํ. อิธ ปน ‘‘ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา’’ติ วจนโยเคน ‘‘อปฺเปกจฺจานี’’ติอาทินา อุปฺปลคจฺฉาทีนเมว คเหตพฺพตาย วนเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อุปฺปลานีติ อุปฺปลคจฺฉานิ. เอตฺถาติ อุปฺปลวเน’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวยเวน หิ สมุทายสฺส นิพฺพจนํ กตํ. เอกฺหิ อุปฺปลคจฺฉาทิ อุปฺปลาทิเยว, จตุปฺจมตฺตมฺปิ ปน อุปฺปลาทิวนนฺติ โวหรียติ, สารตฺถทีปนิยํ ปน ชลาสโยปิ อุปฺปลินิอาทิภาเวน วุตฺโต. เอตฺถ จาติ เอตสฺมึ ปทตฺตเย, เอเตสุ วา ตีสุ อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกสงฺขาเตสุ อตฺเถสุ. ‘‘เสตรตฺตนีเลสู’’ติ อุปฺปลเมว วุตฺตํ, เสตุปฺปลรตฺตุปฺปลนีลุปฺปเลสูติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว อุปฺปลสทฺทสฺส สามฺนามวเสน เตสุ สพฺเพสุปิ ปวตฺตนโต. สตปตฺตนฺติ เอตฺถ สตสทฺโท พหุปริยาโย ‘‘สตคฺฆี สตรํสิ สูริโย’’ติอาทีสุ วิย อเนกสงฺขฺยาภาวโต. เอวฺจ กตฺวา อเนกปตฺตสฺสาปิ ปทุมภาเว สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. ปตฺตนฺติ จ ปุปฺผทลมธิปฺเปตํ. วณฺณนิยเมน เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ สาสนโวหาโร, โลเก ปน ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ วทนฺติ. วุตฺตฺหิ ‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตํ รตฺตํ, โกกนทํ โกกาสโก’’ติ. รตฺตวณฺณตาย หิ โกกนามกานํ สุนขานํ นาทยโต สทฺทาปยโต, เตหิ จ อสิตพฺพโต ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ จ ปทุมํ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘ปทฺมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธ’’นฺติ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ อุทกํ ปาติ, อุทเก วา ปฺลวตีติ อุปฺปลํ. ปงฺเก ทวติ คจฺฉติ, ปกาเรน วา ทวติ วิรุหตีติ ปทุมํ. ปณฺฑรํ วณฺณมสฺส, มหนฺตตาย วา มุฑิตพฺพํขณฺเฑตพฺพนฺติ ปุณฺฑรีกํ ม-การสฺส ป-การาทิวเสน. มุฑิสทฺทฺหิ มุฑริสทฺทํ วา ขณฺฑนตฺถมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, สทฺทสตฺถโต เจตฺถ ปทสิทฺธิ. ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา อุทเกน อภิสนฺทนาทิภาวทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘อุทกานุคฺคตานี’’ติ วจนํ, ตสฺมา อุทกโต น อุคฺคตานิจฺเจว อตฺโถ, น ตุ อุทเก อนุรูปคตานีติ อาห ‘‘อุทกา…เป… คตานี’’ติ. อิธ ปน อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขํ ทฏฺพฺพํ.

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

๒๓๓. ยสฺมา ปน จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว ‘‘เจตสา’’ติ วุตฺตํ, ตฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสมลาปคมโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อุปกฺกิเลสวิคมนเมว ปริสุทฺธภาโวติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธ’’นฺติ. ยสฺมา จ ปริสุทฺธสฺเสว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุทฺธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา ปภสฺสรตาเยว ปริโยทาตตาติ อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาต’’นฺติ. วิชฺชุ วิย ปภาย อิโต จิโต จ นิจฺฉรณํ ปภสฺสรํ ยถา ‘‘อาภสฺสรา’’ติ. โอทาเตน วตฺเถนาติ เอตฺถ ‘‘โอทาเตนา’’ติ คุณวจนํ สนฺธาย ‘‘โอทาเตน…เป… อิท’’นฺติ วุตฺตํ. อุตุผรณตฺถนฺติ อุณฺหสฺส อุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํ. กสฺมาติ อาห ‘‘กิลิฏฺวตฺเถนา’’ติอาทิ. อุตุผรณํ น โหตีติ โอทาตวตฺเถน วิย สวิเสสํ อุตุผรณํ น โหติ, อปฺปกมตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตงฺขณ…เป… พลวํ โหตี’’ติ. ‘‘ตงฺขณโธตปริสุทฺเธนา’’ติ จ เอเตน โอทาตสทฺโท เอตฺถ ปริสุทฺธวจโน เอว ‘‘คิหี โอทาตวตฺถวสโน’’ติอาทีสุ วิย, น เสตวจโน เยน เกนจิ ตงฺขณโธตปริสุทฺเธเนว อุตุผรณสมฺภวโตติ ทสฺเสติ.

นนุ จ ปาฬิยํ ‘‘นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อผุฏํ อสฺสา’’ติ กายสฺส โอทาตวตฺถผรณํ วุตฺตํ, น ปน วตฺถสฺส อุตุผรณํ, อถ กสฺมา อุตุผรณํ อิธ วุตฺตนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘อิมิสฺสาย หี’’ติอาทิ. ยสฺมา วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ, ตสฺมา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, เอเตน จ โอทาเตน วตฺเถน สพฺพาวโต กายสฺส ผรณาสมฺภวโต, อุปเมยฺเยน จ อยุตฺตตฺตา กายคฺคหเณน ตนฺนิสฺสิตวตฺถํ คเหตพฺพํ, วตฺถคฺคหเณน จ ตปฺปจฺจยํ อุตุผรณนฺติ ทสฺเสติ. เนยฺยตฺถโต หิ อยํ อุปมา วุตฺตา. วิจิตฺรเทสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโตติ. โยคิโน หิ กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตา, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ วตฺถสฺส วิย เตน กรชกายสฺส ผรณโต, ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ อุตุผรณฏฺานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโต. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. อิทฺหิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํ. เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโตคหเณน จตุตฺถชฺฌานสุขํ ภควตา วุตฺตนฺติ าเปตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌานสุขํ, จตุตฺถชฺฌานสุเขนา’’ติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ จตุตฺถชฺฌานสุขํ นาม สาตลกฺขณํ นตฺถีติ? สจฺจํ, สนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขาเยว ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒; วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; มหานิ. อฏฺ. ๒๗; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑๐๕).

เอตฺตาวตาติ ปมชฺฌานาธิคมปริทีปนโต ปฏฺาย ยาว จตุตฺถชฺฌานาธิคมปริทีปนา, ตาวตา วจนกฺกเมน. ลภนํ ลาโภ, โส เอตสฺสาติ ลาภี, รูปชฺฌานานํ ลาภี รูปชฺฌานลาภี ยถา ‘‘ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ, (สํ. นิ. ๒.๗๐; อุทา. ๓๘) ลภนสีโล วา ลาภี. กึ ลภนสีโล? รูปชฺฌานานีติปิ ยุชฺชติ. เอวมิตรสฺมิมฺปิ. น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพติ โยเชตพฺพํ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘น หี’’ติอาทิ, อฏฺนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ อุปริ อภิฺาธิคเม อวินาภาวโตติ วุตฺตํ โหติ. จุทฺทสหากาเรหีติ ‘‘กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคววตฺถานโต, อารมฺมณววตฺถานโต’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๕) วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเตหิ อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิ. สติปิ ฌาเนสุ อาวชฺชนาทิปฺจวิธวสีภาเว อยเมว จุทฺทสวิโธ วสีภาโว อภิฺา นิพฺพตฺตเน เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาว’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อรูปสมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาวํ วินา รูปสมาปตฺตีสุ เอว จิณฺณวสีภาเวน สมาปตฺติ น อิชฺฌตีติ ตาสํ อภิฺาธิคเม อวินาภาวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ.

นนุ ยถาปาเมว วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพติ โจทนํ โสเธติ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติอาทินา, สาวเสสปาภาวโต นีหริตฺวา เอส วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ยชฺเชวํ อรูปชฺฌานานิปิ ปาฬิยํ คเหตพฺพานิ, อถ กสฺมา ตานิ อคฺคเหตฺวา สาวเสสปาโ ภควตา กโตติ? สพฺพาภิฺานํ วิเสสโต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกตฺตา. สติปิ หิ ตาสํ ตถา อวินาภาเว วิเสสโต ปเนตา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกา, ตสฺมา ตาสํ ตปฺปาทกภาววิฺาปนตฺถํ ตตฺเถว ตฺวา เทสนา กตา, น ปน อรูปาวจรชฺฌานานํ อิธ อนนุปโยคโต. เตนาห ‘‘อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานี’’ติ.

วิปสฺสนาาณกถาวณฺณนา

๒๓๔. ‘‘ปุน จปรํ มหาราช (ปาฬิยํ นตฺถิ) ภิกฺขู’’ติ วตฺวาปิ กิมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติ ปทํ ปุน วุตฺตนฺติ โจทนายาห ‘‘โส…เป… ทสฺเสตี’’ติ, ยถารุตวเสน, เนยฺยตฺถวเสน จ วุตฺตาสุ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสิตาวิสิฏฺํ ภิกฺขุํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เสสนฺติ ‘‘โส’’ติ ปทตฺถโต เสสํ ‘‘เอวํ สมาหิเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ สาธิปฺปายมตฺถชาตํ. เยฺยํ ชานาตีติ าณํ, ตเทว ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, าณเมว ทสฺสนํ น จกฺขาทิกนฺติ าณทสฺสนํ, ปฺจวิธมฺปิ าณํ, ตยิทํ ปน าณทสฺสนปทํ สาสเน เยสุ าณวิเสเสสุ นิรุฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘าณทสฺสนนฺติ มคฺคาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาห. าณทสฺสนวิสุทฺธตฺถนฺติ าณทสฺสนสฺส วิสุทฺธิปโยชนาย. ผาสุวิหาโรติ อริยวิหารภูโต สุขวิหาโร. ภควโตปีติ น เกวลํ เทวตาโรจนเมว, อถ โข ตทา ภควโตปิ าณทสฺสนํ อุทปาทีติ อตฺโถ. สตฺตาหํ กาลงฺกตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหกาลงฺกโต. ‘‘กาลาโม’’ติ โคตฺตวเสน วุตฺตํ. เจโตวิมุตฺติ [วิมุตฺติ (อฏฺกถายํ)] นาม อรหตฺตผลสมาปตฺติ. ยสฺมา วิปสฺสนาาณํ เยฺยสงฺขาเต เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต จ ปฏฺาย ปจฺจกฺขโต เต ปสฺสติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตฏฺเน าณทสฺสนํ นาม ชาตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา.

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตํ ตทฺกรณียโต นีหริตฺวา หรตีติ อยํ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาาณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตทภิมุขภาโวเยว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรณํ, ตํ ปน วุตฺตนเยน อฏฺงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมึ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตเปสนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺสํ วิปสฺสนายํ นินฺนํ. อิตรทฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ. ตสฺสํ โปณํ วงฺกํ ปพฺภารํ นีจนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมชาเล วุตฺโตเยว. โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียติ วฑฺฒาปียติ, อุปจยติ วา วฑฺฒตีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘โอทเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโว. ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมาย. อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโว, อิมสฺส ปูติกายสฺส ทุคฺคนฺธภาวโต คนฺโธทกาทีหิ อุพฺพฏฺฏนวิลิมฺปนชาติโกติ อตฺโถ. อุจฺฉาทเนน หิ ปูติกาเย เสทวาตปิตฺตเสมฺหาทีหิ ครุภาวทุคฺคนฺธานมปคโม โหติ. มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํว โหติ, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถํ ปน ขุทฺทกสมฺพาหนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ, มนฺทสมฺพาหเนนาติ อตฺโถ. ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโว.

เอวํ อนิยมิตกาลวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ นิยมิตกาลวเสน อตฺถํ วทติ ‘‘ทหรกาเล’’ติอาทินา. วา-สทฺโท เจตฺถ อตฺถทสฺสนวเสเนว อตฺถนฺตรวิกปฺปนสฺส วิฺายมานตฺตา น ปยุตฺโต, ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ วา. ทหรกาเลติ อจิรวิชาตกาเล. สยาเปตฺวา อฺฉนปีฬนาทิวเสน ปริมทฺทนธมฺโมติ สมฺพนฺโธ. มิตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เตน ยถาปมาณํ, มนฺทํ วา อฺฉนปีฬนาทีนิ ทสฺเสติ. อฺฉนฺเจตฺถ อากฑฺฒนํ. ปีฬนํ สมฺพาหนํ. อาทิสทฺเทน สมิฺชนอุคฺคมนาทีนิ สงฺคณฺหาติ. เอวํ ปริหริโตปีติ อุจฺฉาทนาทินา สุเขธิโตปิ. ภิชฺชติ เจวาติ อนิจฺจตาทิวเสน นสฺสติ จ. วิกิรติ จาติ เอวํ ภินฺทนฺโต จ กิฺจิ ปโยชนํ อสาเธนฺโต วิปฺปกิณฺโณว โหติ. เอวํ นวหิ ปเทหิ ยถารหํ กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสิตา ทสฺสิตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ฉหิ ปเทหีติ ‘‘รูปี, จาตุมหาภูติโก, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, โอทนกุมฺมาสูปจโย, อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ อิเมหิ ฉหิ ปเทหิ. ยุตฺตํ ตาว โหตุ มชฺเฌ ตีหิปิ ปเทหิ กายสฺส สมุทยกถนํ เตสํ ตทตฺถทีปนโต, ‘‘รูปี, อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ ปน ตีหิ ตฺปเทหิ กถํ ตสฺส ตถากถนํ ยุตฺตํ สิยา เตสํ ตทตฺถสฺส อทีปนโตติ? ยุตฺตเมว เตสมฺปิ ตทตฺถสฺส ทีปิตตฺตา. ‘‘รูปี’’ติ หิ อิทํ อตฺตโน ปจฺจยภูเตน อุตุอาหารลกฺขเณน รูเปน รูปวาติ อตฺถสฺส ทีปกํ. ปจฺจยสงฺคมวิสิฏฺเ หิ ตทสฺสตฺถิอตฺเถ อยมีกาโร. ‘‘อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ จ อิทํ ปททฺวยํ ตถาวิธรูปุปฺปาทเนน สณฺานสมฺปาทนตฺถสฺส ทีปกนฺติ. ทฺวีหีติ ‘‘เภทนธมฺโม, วิทฺธํสนธมฺโม’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ. นิสฺสิตฺจ กายปริยาปนฺเน หทยวตฺถุมฺหิ นิสฺสิตตฺตา วิปสฺสนาจิตฺตสฺส. ตทา ปวตฺตฺหิ วิปสฺสนาจิตฺตเมว ‘‘อิทฺจ เม วิฺาณ’’นฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวเสน วุตฺตํ. ปฏิพทฺธฺจ กาเยน วินา อปฺปวตฺตนโต, กายสฺิตานฺจ รูปธมฺมานํ อารมฺมณกรณโต.

๒๓๕. สุฏฺุ โอภาสตีติ สุโภ, ปภาสมฺปนฺโน มณิ, ตาย เอว ปภาสมฺปตฺติยา มณิโน ภทฺรตาติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุโภติ สุนฺทโร’’ติ วุตฺตํ. ปริสุทฺธากรสมุฏฺานเมว มณิโน สุวิสุทฺธชาติตาติ อาห ‘‘ชาติมาติ ปริสุทฺธากรสมุฏฺิโต’’ติ. สุวิสุทฺธรตนากรโต สมุฏฺิโตติ อตฺโถ. อากรปริวิสุทฺธิมูลโก เอว หิ มณิโน กุรุวินฺทชาติอาทิชาติวิเสโสติ. อิธาธิปฺเปตสฺส ปน เวฬุริยมณิโน วิฬูร (วิ. ว. อฏฺ. ๓๔ อาทโย วากฺยกฺขฺขฺนฺเธสุ ปสฺสิตพฺพํ) ปพฺพตสฺส, วิฬูร คามสฺส จ อวิทูเร ปริสุทฺธากโร. เยภุยฺเยน หิ โส ตโต สมุฏฺิโต. ตถา เหส วิฬูรนามกสฺส ปพฺพตสฺส, คามสฺส จ อวิทูเร สมุฏฺิตตฺตา เวฬุริโยติ ปฺายิตฺถ, เทวโลเก ปวตฺตสฺสปิ จ ตํสทิสวณฺณนิภตาย ตเทว นามํ ชาตํ ยถา ตํ มนุสฺสโลเก ลทฺธนามวเสน เทวโลเก เทวตานํ, โส ปน มยูรคีวาวณฺโณ วา โหติ วายสปตฺตวณฺโณ วา สินิทฺธเวณุปตฺตวณฺโณ วาติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปรมตฺถทีปนิยํ (วิ. ว. อฏฺ. ๓๔) วุตฺตํ. วินยสํวณฺณนาสุ (วิ. วิ. ฏี. ๑.๒๘๑) ปน ‘‘อลฺลเวฬุวณฺโณ’’ติ วทนฺติ. ตถา หิสฺส ‘‘วํสวณฺโณ’’ติปิ นามํ ชาตํ. ‘‘มฺชารกฺขิมณฺฑลวณฺโณ’’ติ จ วุตฺโต, ตโตเยว โส อิธ ปเทเส มฺชารมณีติ ปากโฏ โหติ. จกฺกวตฺติปริโภคารหปณีตตรมณิภาวโต ปน ตสฺเสว ปาฬิยํ วจนํ ทฏฺพฺพํ. ยถาห ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท รฺโ มหาสุทสฺสนสฺส มณิรตนํ ปาตุรโหสิ, โส อโหสิ มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๒๔๘). ปาสาณสกฺขราทิโทสนีหรณวเสเนว ปริกมฺมนิปฺผตฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘อปนีตปาสาณสกฺขโร’’ติ อิมินา.

ฉวิยา เอว สณฺหภาเวน อจฺฉตา, น สงฺฆาตสฺสาติ อาห ‘‘อจฺโฉติ ตนุจฺฉวี’’ติ. ตโต เจว วิเสเสน ปสนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุฏฺุ ปสนฺโน’’ติ วุตฺตํ. ปริโภคมณิรตนาการสมฺปตฺติ สพฺพาการสมฺปนฺนตา. เตนาห ‘‘โธวนเวธนาทีหี’’ติอาทิ. ปาสาณาทีสุ โธตตา โธวนํ, กาฬกาทิอปหรณตฺถาย เจว สุตฺเตน อาวุนตฺถาย จ วิชฺฌิตพฺพตา เวธนํ. อาทิสทฺเทน ตาปสณฺหกรณาทีนํ สงฺคโห. วณฺณสมฺปตฺตินฺติ อาวุนิตสุตฺตสฺส วณฺณสมฺปตฺตึ. กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ตาทิส’’นฺติอาทิ, ตาทิสสฺเสว อาวุตสฺส ปากฏภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.

มณิ วิย กรชกาโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพโต. อาวุตสุตฺตํ วิย วิฺาณํ อนุปวิสิตฺวา ิตตฺตา. จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ สมฺมเทว ตสฺส ทสฺสนโต, ตสฺส ปุริสสฺส มณิโน อาวิภูตกาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส อาวิภูตกาโล ตนฺนิสฺสยสฺส ปากฏภาวโต. สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย เตสํ ธมฺมานมาวิภูตกาโล ตนฺนิสฺสิตสฺส ปากฏภาวโตติ อยเมตฺถ อุปมาสมฺปาทเน การณวิภาวนา, ‘‘อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาาณ’’นฺติ กตฺถจิ ปาโ, ‘‘อิทฺจ วิฺาณ’’นฺติ วจนโต ปน ‘‘วิฺาณ’’นฺติ ปาโว สุนฺทรตโร, ‘‘วิปสฺสนาวิฺาณ’’นฺติ วา ภวิตพฺพํ. วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวาติ วิปสฺสนาาณาภิมุขํ จิตฺตํ นีหริตฺวา.

ตตฺราติ เวฬุริยมณิมฺหิ. ตทารมฺมณานนฺติ กายสฺิตรูปธมฺมารมฺมณานํ. ‘‘ผสฺสปฺจมกาน’’นฺติอาทิปทตฺตยสฺเสตํ วิเสสนํ อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวจนวิปริณาโมติ กตฺวา ปจฺฉิมปทสฺสาปิ วิเสสนภาวโต. ผสฺสปฺจมกคฺคหเณน, สพฺพจิตฺตเจตสิกคฺคหเณน จ คหิตธมฺมา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ เตสํ วิปสฺสนาวิฺาณคติกตฺตา อาวุตสุตฺตํ วิย ‘‘วิปสฺสนาวิฺาณ’’นฺติ เหฏฺา วุตฺตวจนํ อวิโรธิตํ โหติ. กสฺมา ปน วิปสฺสนาวิฺาณสฺเสว คหณนฺติ? ‘‘อิทฺจ เม วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ อิมินา ตสฺเสว วจนโต. ‘‘อยํ โข เม กาโย’’ติอาทินา หิ วิปสฺสนาาเณน วิปสฺสิตฺวา ‘‘ตเทว วิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตํ วิฺาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ นิสฺสยวิสยาทิวเสน มนสิ กโรติ, ตสฺมา ตสฺเสว อิธ คหณํ สมฺภวติ, นาฺสฺสาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวิฺาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโล’’ติ. ธมฺมสงฺคหาทีสุ (ธ. ส. ๒ อาทโย) เทสิตนเยน ปากฏภาวโต เจตฺถ ผสฺสปฺจมกานํ คหณํ, นิรวเสสปริคฺคหณโต สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ, ยถารุตํ เทสิตวเสน ปธานภาวโต วิปสฺสนาวิฺาณสฺสาติ เวทิตพฺพํ. กึ ปเนเต ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อาวิภวนฺติ, อุทาหุ ปุคฺคลสฺสาติ? ปจฺจเวกฺขณาณสฺเสว, ตสฺส ปน อาวิภูตตฺตา ปุคฺคลสฺสาปิ อาวิภูตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุโน อาวิภูตกาโล’’ติ วุตฺตนฺติ.

ยสฺมา ปนิทํ วิปสฺสนาาณํ มคฺคาณานนฺตรํ โหติ, ตสฺมา โลกิยาภิฺานํ ปรโต, ฉฏฺภิฺาย จ ปุรโต วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา สพฺพาภิฺานํ ปุรโตว วุตฺตนฺติ โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา ปริหรนฺโต ‘‘อิทฺจ วิปสฺสนาาณ’’นฺติอาทิมาห. ‘‘อิทฺจ มคฺคาณานนฺตร’’นฺติ หิ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนาเลสํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘มคฺคาณานนฺตร’’นฺติ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาภูตํ โคตฺรภุาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตเทว หิ อรหตฺตมคฺคสฺส, สพฺเพสํ วา มคฺคผลานมนนฺตรํ โหติ, ปธานโต ปน ตพฺพจเนเนว สพฺพสฺสปิ วิปสฺสนาาณสฺส คหณํ ทฏฺพฺพํ อวิเสสโต ตสฺส อิธ วุตฺตตฺตา. มคฺคสทฺเทน จ อรหตฺตมคฺคสฺเสว คหณํ ตสฺเสวาภิฺาปริยาปนฺนตฺตา, อภิฺาสมฺพนฺเธน จ โจทนาสมฺภวโต. โลกิยาภิฺานํ ปุรโต วุตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ตาสํ นานนฺตรตาย อนุปการํ, อาสวกฺขยาณสงฺขาตาย ปน โลกุตฺตราภิฺาย ปุรโต วุตฺตํ ตสฺสา อนนฺตรตาย อุปการํ, ตสฺมา อิทํ โลกิยาภิฺานํ ปรโต, ฉฏฺาภิฺาย จ ปุรโต วตฺตพฺพํ. กสฺมา ปน อุปการฏฺาเน ตถา อวตฺวา อนุปการฏฺาเนว ภควตา วุตฺตนฺติ หิ โจทนา สมฺภวติ. ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ ปริหารทสฺสนํ. ตตฺถ เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ าณานุปุพฺพิยา มคฺคาณสฺส อนนฺตรตาย อุปการํ โหติ, เอวํ สติปีติ อตฺโถ.

อภิฺาวาเรติ ฉฬภิฺาวเสน วุตฺเต เทสนาวาเร. เอตสฺส อนฺตรา วาโร นตฺถีติ ปฺจสุ โลกิยาภิฺาสุ กถิตาสุ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๕) วิย ฉฏฺาภิฺาปิ อวสฺสํ กเถตพฺพา อภิฺาลกฺขณภาเวน ตปฺปริยาปนฺนโต, น จ วิปสฺสนาาณํ โลกิยาภิฺานํ, ฉฏฺาภิฺาย จ อนฺตรา ปเวเสตฺวา กเถตพฺพํ อนภิฺาลกฺขณภาเวน ตทปริยาปนฺนโต. อิติ เอตสฺส วิปสฺสนาาณสฺส ตาสมภิฺานํ อนฺตรา วาโร นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ อวสราภาวโต อิเธว รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานานนฺตรํ วิปสฺสนาาณํ กถิตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทินา อตฺถนฺตรมาห. ตตฺถ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน น เกวลํ วิปสฺสนาาณสฺส อิธ ทสฺสเน ตเทว การณํ, อถ โข อิทมฺปีติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินาตีติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๓๕) วุตฺตํ. สทฺทวิทู ปน อีทิเส าเน จ-สทฺโท วา-สทฺทตฺโถ, โส จ วิกปฺปตฺโถติ วทนฺติ, ตมฺปิ ยุตฺตเมว อตฺถนฺตรทสฺสเน ปยุตฺตตฺตา. อตฺตนา ปยุชฺชิตพฺพสฺส หิ วิชฺชมานตฺถสฺเสว โชตกา อุปสคฺคนิปาตา ยถา มคฺคนิทสฺสเน สาขาภงฺคา, ยถา จ อทิสฺสมานา โชตเน ปทีปาติ เอวมีทิเสสุ. โหติ เจตฺถ –

‘‘อตฺถนฺตรทสฺสนมฺหิ, จ สทฺโท ยทิ ทิสฺสติ;

สมุจฺจเย วิกปฺเป โส, คเหตพฺโพ วิภาวินา’’ติ.

อกตสมฺมสนสฺสาติ เหตุคพฺภปทํ. ตถา กตสมฺมสนสฺสาติ จ. ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวมฺปิ รูปํ ปสฺสโตติ เอตฺถ อิทฺธิวิธาเณน เภรวํ รูปํ นิมฺมินิตฺวา มํสจกฺขุนา ปสฺสโตติปิ วตฺตพฺพํ. เอวมฺปิ หิ อภิฺาลาภิโน อปริฺาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส วิยา’’ติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๓๕) วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวํ สทฺทํ สุณโตติ เอตฺถาปิ อิทฺธิวิธาเณน เภรวํ สทฺทํ นิมฺมินิตฺวา มํสโสเตน สุณโตปีติ วตฺตพฺพเมว. เอวมฺปิ หิ อภิฺาลาภิโน อปริฺาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส วิย. เถโร หิ โกฺจนาทสหิตํ สพฺพเสตํ หตฺถินาคํ มาเปตฺวา ทิสฺวา, สุตฺวา จ สฺชาตภยสนฺตาโสติ อฏฺกถาสุ (วิภ. อฏฺ. ๒.๘๘๒; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๑; วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๓) วุตฺโต. อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย…เป… ภยํ สนฺตาโส น อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ภยวิโนทนเหตุ นาม วิปสฺสนาาเณน กตสมฺมสนตา, ตสฺส, เตน วา สมฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถ. อิเธวาติ จตุตฺถชฺฌานานนฺตรเมว. ‘‘อปิจา’’ติอาทินา ยถาปาํ ยุตฺตตรนยํ ทสฺเสติ. วิปสฺสนาย ปวตฺตํ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิปรมฺปราคตสุขํ วิปสฺสนาสุขํ. ปาฏิเยกฺกนฺติ ฌานาภิฺาทีหิ อสมฺมิสฺสํ วิสุํ ภูตํ สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ. เตนาห ภควา ธมฺมปเท

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติอาทิ. (ธ. ป. ๓๗๔);

อิธาปิ วุตฺตํ ‘‘อิทมฺปิ โข มหาราช สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ…เป… ปณีตตรฺจา’’ติ, ตสฺมา ปาฬิยา สํสนฺทนโต อิมเมว นยํ ยุตฺตตรนฺติ วทนฺติ. อาทิโตวาติ อภิฺานมาทิมฺหิเยว.

มโนมยิทฺธิาณกถาวณฺณนา

๒๓๖-๗. มโนมยนฺติ เอตฺถ ปน มยสทฺโท อปรปฺตฺติวิการปทปูรณนิพฺพตฺติอาทีสุ อเนเกสฺวตฺเถสุ อาคโต. อิธ ปน นิพฺพตฺติอตฺเถติ ทสฺเสตุํ ‘‘มเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อภิฺามเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ อตฺโถติ อาจริเยนาติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๓๖, ๒๓๗) วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๙๗) ปน ‘‘อธิฏฺานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมย’’นฺติ อาคตํ, อภิฺามเนน, อธิฏฺานมเนน จาติ อุภยถาปิ นิพฺพตฺตตฺตา อุภยมฺเปตํ ยุตฺตเมว. องฺคํ นาม หตฺถปาทาทิตํตํสมุทายํ, ปจฺจงฺคํ นาม กปฺปรชณฺณุอาทิ ตสฺมึ ตสฺมึ สมุทาเย อวยวํ. ‘‘อหีนินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ ปริปุณฺณตาเยว อหีนตา, น ตุ อปฺปณีตตา, ปริปุณฺณภาโว จ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺานวเสเนว. นิมฺมิตรูเป หิ ปสาโท นาม นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สณฺานวเสน อวิกลินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินาว ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยาทีนมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. สณฺานวเสนาติ จ กมลทลาทิสทิสสณฺานมตฺตวเสน, น รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทาทิอินฺทฺริยวเสน. ‘‘สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถนฺโต ‘‘อิทฺธิมตา’’ติอาทิมาห. อวิทฺธกณฺโณติ กุลจาริตฺตวเสน กณฺณาลงฺการปิฬนฺธนตฺถํ อวิชฺฌิตกณฺโณ, นิทสฺสนมตฺตเมตํ. เตนาห ‘‘สพฺพากาเรหี’’ติ, วณฺณสณฺานาวยววิเสสาทิสพฺพากาเรหีติ อตฺโถ. เตนาติ อิทฺธิมตา.

อยเมวตฺโถ ปาฬิยมฺปิ วิภาวิโตติ อาห ‘‘มุฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิอุปมาตฺตยมฺปิ หิ…เป… วุตฺต’’นฺติ. กตฺถจิ ปน ‘‘มุฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมามตฺตํ. ยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘อุปมามตฺต’’นฺติ อิมินา อตฺถนฺตรทสฺสนํ นิวตฺเตติ, ‘‘ยมฺปิ หี’’ติอาทินา ปน ตสฺส อุปมาภาวํ สมตฺเถติ. นิยตานเปกฺเขน จ ยํ-สทฺเทน ‘‘มุฺชมฺหา อีสิก’’นฺติอาทิวจนเมว ปจฺจามสติ. สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถํเยว. กถํ สทิสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘มุฺชสทิสา เอว หี’’ติอาทิ. มุฺชํ นาม ติณวิเสโส, เยน โกจฺฉาทีนิ กโรนฺติ. ‘‘ปวาเหยฺยา’’ติ วจนโต อนฺโต ิตา เอว อีสิกา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ ‘‘อนฺโต อีสิกา โหตี’’ติ อิมินา. อีสิกาติ จ กฬีโร. วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กณฺฑ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๓๙๙) วุตฺตํ. วฏฺฏาย โกสิยาติ ปริวฏฺฏุลาย อสิโกสิยา. ปตฺถฏายาติ ปฏฺฏิกาย. กรฑิตพฺโพ ภาเชตพฺโพติ กรณฺโฑ, เปฬา. กรฑิตพฺโพ ชิคุจฺฉิตพฺโพติ กรณฺโฑ, นิมฺโมกํ. อิธาปิ นิมฺโมกเมวาติ อาห ‘‘กรณฺฑาติ อิทมฺปี’’ติอาทิ. วิลีวกรณฺโฑ นาม เปฬา. กสฺมา อหิกฺจุกสฺเสว นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺสาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘อหิกฺจุโก หี’’ติอาทินา, สฺเวว อหินา สทิโส, ตสฺมา ตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กรณฺฑายาติ เปฬาย, นิมฺโมกโตติ จ วทนฺตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๒.๓๙๙) วุตฺตํ. ตตฺถ เปฬาคหณํ อหินา อสทิสตาย วิจาเรตพฺพํ.

ยชฺเชวํ ‘‘เสยฺยถาปิ ปน มหาราช ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา’’ติ ปุริสสฺส กรณฺฑโต อหิอุทฺธรณูปมาย อยมตฺโถ วิรุชฺเฌยฺย. น หิ โส หตฺเถน ตโต อุทฺธริตุํ สกฺกาติ อนุโยเคนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ‘‘อุทฺธเรยฺยา’’ติ หิ อนิยมวจเนปิ หตฺเถน อุทฺธรณสฺเสว ปากฏตฺตา ตํทสฺสนมิว ชาตํ. เตนาห ‘‘หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต’’ติ. ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ จิตฺเตน อุทฺธรณสฺส เหตุทสฺสนํ. อหิโน นาม ปฺจสุ าเนสุ สชาตึ นาติวตฺตนฺติ อุปปตฺติยํ, จุติยํ, วิสฺสฏฺนิทฺโทกฺกมเน, สมานชาติยา เมถุนปฏิเสวเน, ชิณฺณตจาปนยเนติ วุตฺตํ ‘‘สชาติยํ ิโต’’ติ. อุรคชาติยเมว ิโต ปชหติ, น นาคิทฺธิยา อฺชาติรูโปติ อตฺโถ. อิทฺหิ มหิทฺธิเก นาเค สนฺธาย วุตฺตํ. สรีรํ ขาทยมานํ วิยาติ อตฺตโนเยว ตจํ อตฺตโน สรีรํ ขาทยมานํ วิย. ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ ชิณฺณตาย กตฺถจิ มุตฺตํ กตฺถจิ โอลมฺพิตํ ชิณฺณตจํ ชิคุจฺฉนฺโต. จตูหีติ ‘‘สชาติยํ ิโต, นิสฺสาย, ถาเมน, ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ ยถาวุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิ. ตโตติ กฺจุกโต. อฺเนาติ อตฺตโต อฺเน. จิตฺเตนาติ ปุริสสฺส จิตฺเตเนว, น หตฺเถน. เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส อหึ ปสฺสิตฺวา ‘‘อโห วตาหํ อิมํ อหึ กฺจุกโต อุทฺธเรยฺย’’นฺติ อหึ กรณฺฑา จิตฺเตน อุทฺธเรยฺย, ตสฺส เอวมสฺส ‘‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ, อฺโ อหิ, อฺโ กรณฺโฑ, กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’’ติ, เอวเมว…เป… โส อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ…เป… อหีนินฺทฺริยนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.

อิทฺธิวิธาณาทิกถาวณฺณนา

๒๓๙. ภาชนาทิวิกติกิริยานิสฺสยภูตา สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย วิกุพฺพนกิริยานิสฺสยภาวโต อิทฺธิวิธาณํ ทฏฺพฺพํ.

๒๔๑. ปุพฺเพ นีวรณปฺปหานวาเร วิย กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เกวลํ อทฺธานมคฺคคฺคหณํ เขมมคฺคทสฺสนตฺถํ. กสฺมา ปน เขมมคฺคสฺเสว ทสฺสนํ, น กนฺตารมคฺคสฺส, นนุ อุปมาทสฺสนมตฺตเมตนฺติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาห. ‘‘อปฺปฏิภยฺหี’’ติอาทิ ปน เขมมคฺคสฺเสว คหณการณทสฺสนํ. วาตาตปาทินิวารณตฺถํ สีเส สาฏกํ กตฺวา. ตถา ตถา ปน ปริปุณฺณวจนํ อุปมาสมฺปตฺติยา อุปเมยฺยสมฺปาทนตฺถํ, อธิปฺเปตสฺส จ อุปเมยฺยตฺถสฺส สุวิฺาปนตฺถํ, เหตุทาหรณเภทฺยเภทกาทิสมฺปนฺนวจเนน จ วิฺูชาติกานํ จิตฺตาราธนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพตฺถ. สุขํ ววตฺถเปตีติ อกิจฺฉํ อกสิเรน สลฺลกฺเขติ, ปริจฺฉินฺทติ จ.

๒๔๓. มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ยุวสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ทหรสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตรุโณ’’ติ วุตฺตํ. ตถา ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโก, อนิจฺฉนโต จ อมณฺฑนชาติโกติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนชาติโก’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา มณฺฑนชาติกาทิสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ยุวสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยพฺพนฺเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. ปาฬิยฺหิ ยถากฺกมํ ปทตฺตยสฺส วิเสสิตพฺพวิเสสกภาเวน วจนโต ตถา สํวณฺณนา กตา, อิตรถา เอกเกนาปิ ปเทน อธิปฺเปตตฺถาธิคมิกา สปริวารา สํวณฺณนาว กาตพฺพา สิยาติ. ‘‘มณฺฑนปกติโก’’ติ วุตฺตเมว วิวริตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิมาห. กณิกสทฺโท โทสปริยาโย, โทโส จ นาม กาฬติลกาทีติ ทสฺเสติ ‘‘กาฬติลกา’’ติอาทินา. กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิ, กาฬา วา กมฺมาสา, เย ‘‘สาสปพีชิกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ. ติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิ. วงฺคํ นาม วิยงฺคํ วิปริณามิตมงฺคํ. โยพฺพนฺนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกา, เย ‘‘ขรปีฬกา’’ ติปิ วุจฺจนฺติ. มุขนิมิตฺตนฺติ มุขจฺฉายํ. มุเข คโต โทโส มุขโทโส. ลกฺขณวจนมตฺตเมตํ มุเข อโทสสฺสปิ ปากฏภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ยถา วา มุเข โทโส, เอวํ มุเข อโทโสปิ มุขโทโสติ สรโลเปน วุตฺโต สามฺนิทฺเทสโตปิ อเนกตฺถสฺส วิฺาตพฺพตฺตา, ปิสทฺทโลเปน วา อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวุตฺโตปิ หิ อตฺโถ สมฺปิณฺฑนวเสน วุตฺโต วิย วิฺายติ, มุขโทโส จ มุขอโทโส จ มุขโทโสติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ อตฺถสฺส ปริปุณฺณตาย ‘‘ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘วตฺตพฺพสฺสาวสิฏฺสฺส, คาโห นิทสฺสนาทินา;

อปิสทฺทาทิโลเปน, เอกเสสนเยน วา.

อสมาเน สทฺเท ติธา, จตุธา จ สมานเก;

สามฺนิทฺเทสโตปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา’’ติ.

‘‘สราคํ วา จิตฺต’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ วุตฺตํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ.

๒๔๕. ปุพฺเพนิวาสาณูปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส, ปุพฺเพนิวาสาเณ วา ทสฺสิตาย อุปมาย. กสฺมา ปน ปาฬิยํ คามตฺตยเมว อุปมาเน คหิตนฺติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ ทิวสํ กตกิริยา นาม ปากติกสตฺตสฺสาปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหติ. ตสฺมา ตํ ทิวสํ คนฺตุํ สกฺกุเณยฺยํ คามตฺตยเมว ภควตา คหิตํ, น ตทุตฺตรีติ อธิปฺปาโย. กิฺจาปิ ปาฬิยํ ตํทิวสคฺคหณํ นตฺถิ, คามตฺตยคฺคหเณน ปน ตทเหว กตกิริยา อธิปฺเปตาติ มนฺตฺวา อฏฺกถายํ ตํทิวสคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตํทิวสคตคามตฺตยคฺคหเณเนว จ มหาภินีหาเรหิ อฺเสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสาณลาภีนํ ตีสุปิ ภเวสุ กตกิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตทตฺถมฺปิ หิ คามตฺตยคฺคหณนฺติ. ตีสุ ภเวสุ กตกิริยายาติ อภิสมฺปราเยสุ ปุพฺเพ ทิฏฺธมฺเม ปน อิทานิ, ปุพฺเพ จ กตกิจฺจสฺส.

๒๔๗. ปาฬิยํ รถิกาย วีถึ สฺจรนฺเตติ อฺาย รถิกาย อฺํ รถึ สฺจรนฺเตติ อตฺโถ, เตน อปราปรํ สฺจรณํ ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อปราปรํ สฺจรนฺเต’’ติ, ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สฺจรนฺเตติ วุตฺตํ โหติ, อยเมวตฺโถ รถิวีถิสทฺทานเมกตฺถตฺตา. สิงฺฆาฏกมฺหีติ วีถิจตุกฺเก. ปาสาโท วิย ภิกฺขุสฺส กรชกาโย ทฏฺพฺโพ ตตฺถ ปติฏฺิตสฺส ทฏฺพฺพทสฺสนสิทฺธิโต. มํสจกฺขุมโต หิ ทิพฺพจกฺขุสมธิคโม. ยถาห ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ (อิติวุ. ๖๑). จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุ ทฏฺพฺพสฺส ทสฺสนโต. เคหํ ปวิสนฺโต, ตโต นิกฺขมนฺโต วิย จ มาตุกุจฺฉึ ปฏิสนฺธิวเสน ปวิสนฺโต, ตโต จ วิชาติวเสน นิกฺขมนฺโต มาตุกุจฺฉิยา เคหสทิสตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มาตรํ กุฏิกํ พฺรูสิ, ภริยํ พฺรูสิ กุลาวก’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๙). อยํ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – เคหํ ปวิสนฺโต วิย อตฺตภาวํ อุปปชฺชนวเสน โอกฺกมนฺโต, เคหา นิกฺขมนฺโต วิย จ อตฺตภาวโต จวนวเสน อปกฺกมนฺโต อตฺตภาวสฺส เคหสทิสตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสี’’ติ (ธ. ป. ๑๕๔).

อปราปรํ สฺจรณกสตฺตาติ ปุนปฺปุนํ สํสาเร ปริพฺภมนกสตฺตา. อพฺโภกาสฏฺาเนติ อชฺโฌกาสเทสภูเต. มชฺเฌติ นครสฺส มชฺฌภูเต สิงฺฆาฏเก. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเวกเทเส. นิพฺพตฺตสตฺตาติ อุปฺปชฺชมานกสตฺตา. อิมินา หิ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ชาตสํวทฺเธ สตฺเต วทติ, ‘‘อปราปรํ สฺจรณกสตฺตา’’ติ ปน เอเตน ตถา อนิยมิตกาลิเก สาธารณสตฺเต. เอวฺหิ เตสํ ยถากฺกมํ สฺจรณกสนฺนิสินฺนกชโนปมตา อุปปนฺนา โหตีติ. ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อาวิภูตกาโลติ เอตฺถ ปน วุตฺตปฺปการานํ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อนิยมโต คหณํ เวทิตพฺพํ.

นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุกถา, อถ กสฺมา ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ จตุโวการภวสฺสาปิ สงฺคโห กโต. น หิ โส อรูปธมฺมารมฺมโณติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทฺจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อิทนฺติ ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานนฺติ อิทํ วจน’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๗) อยเมตฺถ อาจริยสฺส มติ, เอวํ สติ อฏฺกถาจริเยหิ อฏฺกถายเมว ยถาวุตฺโต อนุโยโค ปริหริโตติ. อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุกถา, อถ กสฺมา ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทินา อวิเสสโต จตุโวการภวูปคสฺสาปิ สงฺคโห กโต. น หิ โส อรูปธมฺมารมฺมโณติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทฺจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทิวจนํ. เอวฺหิ สติ อฏฺกถาจริเยหิ ปาฬิยเมว ยถาวุตฺโต อนุโยโค ปริหริโตติ. ยทคฺเคน โส ปาฬิยํ ปริหริโต, ตทคฺเคน อฏฺกถายมฺปิ ตสฺสา อตฺถวณฺณนาภาวโต. เทสนาสุขตฺถเมวาติ เกวลํ เทสนาสุขตฺถํ เอว อวิเสเสน วุตฺตํ, น ปน จตุโวการภวูปคานํ ทิพฺพจกฺขุสฺส อาวิภาวสพฺภาวโต. ‘‘เปตฺวา อรูปภว’’นฺติ วา ‘‘ทฺวีสุ ภเวสู’’ติ วา สตฺเต ปสฺสติ กามาวจรภวโต, รูปาวจรภวโต จ จวมาเนติ วา กามาวจรภเว, รูปาวจรภเว จ อุปปชฺชมาเนติ วา วุจฺจมานา หิ เทสนา ยถารหํ เภทฺยเภทกาทิวิภาวเนน สุขาสุขาวโพธา จ น โหติ, อวิเสเสน ปน เอวเมว วุจฺจมานา สุขาสุขาวโพธา จ. เทเสตุํ, อวโพเธตุฺจ สุกรตาปโยชนฺหิ ‘‘เทสนาสุขตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ. กสฺมาติ อาห ‘‘อารุปฺเป…เป… นตฺถี’’ติ, ทิพฺพจกฺขุโคจรภูตานํ รูปธมฺมานมภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา

๒๔๘. อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, น โลกิยาภิฺาสุ วิย อภิฺาปาทกํ. วิปสฺสนาปาทกนฺติ จ วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตํ, วิปสฺสนา จ นาเมสา ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทน มหาโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, สาวกานํ วิปสฺสนา จาติ. ตตฺถ มหาโพธิสตฺตานํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยาณสมฺพนฺธิกา สยมฺภุาณภูตา, สาวกานํ ปน สุตมยาณสมฺพนฺธิกา ปโรปเทสสมฺภูตา. สา ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานฺจ อฺตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๔) นานานยโต วิภาวิตา, มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพฺุตฺาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคาณสฺส อธิฏฺานภูตํ ปุพฺพภาคาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนฺสาธารณํ วิปสฺสนาาณํ โหติ, ยํ อฏฺกถาสุ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ, ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬฺชนสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ. สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๔๔) อุทฺเทสโต อาจริเยน ทสฺสิโต, ตโต โส อตฺถิเกหิ คเหตพฺโพ. อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนาว อธิปฺเปตา.

‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อิทํ กิริยาปโยชนภูเต ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา อสติปิ ปโยชนวาจเก ปโยชนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ขยาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติ. เอวมีทิเสสุ. นิพฺพานํ, อรหตฺตมคฺโค จ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน อิธ ขโย นาม, ตตฺถ าณํ ขยาณํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถ. เขเปติ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทตีติ ขโย, มคฺโค. โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ขเย าณ’’นฺติ (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา ๑๔๘) เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโยว วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ อิมินา. อนุปฺปาเท าณนฺติ อาสวานมนุปฺปาทภูเต อริยผเล าณํ. ขียึสุ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, ผลํ. สมิตปาปตาย สมโณ, สมิตปาปตา จ นิปฺปริยายโต อรหตฺตผเลเนวาติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติ. ขยาติ จ ขีณตฺตาติ อตฺโถ. ขียนฺติ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, นิพฺพานํ. ‘‘อาสวกฺขยา’’ติ ปน สมาสวเสน ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปทสฺส อตฺถุทฺธาเร อาสวกฺขยปทคฺคหณํ.

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสา’’ติอาทิคาถา ธมฺมปเท (ธ. ป. ๒๕๓). ตตฺถ อุชฺฌานสฺิโนติ ครหสฺิโน. อราติ ทูรา. ‘‘อรา สิงฺฆามิ วาริช’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓๔; ชา. ๑.๖.๑๑๖) วิย หิ ทูรตฺโถยํ นิปาโต. ‘‘อารา’’ติปิ ปาโ. อราสทฺโท วิย อาราสทฺโทปิ ทูรตฺเถ เอโก นิปาโตติ เวทิตพฺโพ. ตเทว หิ ปทํ สทฺทสตฺเถ อุทาหฏํ. กามฺจ ธมฺมปทฏฺกถายํ ‘‘อรหตฺตมคฺคสงฺขาตา อารา ทูรํ คโตว โหตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๒๕๓) วุตฺตํ, ตถาปิ อาสววฑฺฒิยา สงฺขาเร วฑฺเฒนฺโต วิสงฺขารโต สุวิทูรทูโร, ตสฺมา ‘‘อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ เอตฺถ อาสวกฺขยปทํ วิสงฺขาราธิวจนมฺปิ สมฺภวตีติ อาห ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ. ขยนํ ขโย, อาสวานํ ขณนิโรโธ. เสสํ ตสฺส ปริยายวจนํ. ภงฺโค อาสวานํ ขโยติ วุตฺโตติ โยชนา. อิธ ปน นิพฺพานมฺปิ มคฺโคปิ อวินาภาวโต. น หิ นิพฺพานมนารพฺภ มคฺเคเนว อาสวานํ ขโย โหตีติ.

ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺมึ อาสวานํ ขยาเณ นินฺนํ. เสสํ ตสฺเสว เววจนํ. ปาฬิยํ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปริจฺฉินฺทิตฺวา, อนวเสเสตฺวา จ ตทา ตสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช คหิตภาวทสฺสนํ. น อิโต ภิยฺโยติ อนวเสเสตฺวา คหิตภาวทสฺสนํ. เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ. สรสลกฺขณปฏิเวธวเสน ปชานนเมว ยถาภูตํ ปชานนํ นามาติ ทสฺเสติ ‘‘สรสลกฺขณปฏิเวเธนา’’ติ อิมินา. รโสติ สภาโว รสิตพฺโพ ชานิตพฺโพติ กตฺวา, อตฺตโน รโส สรโส, โส เอว ลกฺขณํ, ตสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนนาติ อตฺโถ. อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺจ นาม ยถา ตสฺมึ าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ตสฺส ปวตฺติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ‘‘นิพฺพตฺติก’’นฺติ อิมินา ‘‘ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโย’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. ตทุภยนฺติ ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย จ. ยํ านํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน การณภูตํ อาคมฺม. านนฺติ หิ การณํ วุจฺจติ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตตายาติ กตฺวา. ตทุภยํ ปตฺวาติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ตทุภยสฺส ปตฺติ วิย วุตฺตา. ปุคฺคลสฺเสว หิ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปฺปตฺติ, น ตทุภยสฺส. อปิจ ปตฺวาติ ปาปุณนเหตุ, ปุคฺคลสฺส อารมฺมณกรณวเสน สมาปชฺชนโตติ อตฺโถ. อสมานกตฺตุเก วิย หิ สมานกตฺตุเกปิ ตฺวาปจฺจยสฺส เหตฺวตฺเถ ปวตฺติ สทฺทสตฺเถสุ ปากฏา. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘น ปวตฺตติ ตทุภยเมเตนา’’ติ กตฺวา, อปฺปวตฺติฏฺานํ วา ‘‘น ปวตฺตติ ตทุภยเมตฺถา’’ติ กตฺวา, อเนน จ ‘‘ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ทุกฺขนิโรโธ’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ, ทุกฺขสมุทยสฺส ปน คหณํ ตํนิพฺพตฺตกสฺส นิรุชฺฌนโต ตสฺสาปิ นิรุชฺฌนทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิพฺพานปเทเยว ต-สทฺโท นิวตฺตตีติ อยํ-สทฺโท ปุน วุตฺโต. สพฺพนามิกฺหิ ปทํ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคสฺส คาหกํ, วุจฺจมานสฺส วา. ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺส. สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกรณวเสน สมฺมเทว ปาปกํ, เอเตน จ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ คมยติ, คจฺฉติ วา เอตายาติ ทุกฺขนิโรธคามินี, สาเยว ปฏิปทา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ.

กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสน. ตเทว อาสวปริยาเยน ทสฺเสนฺโต ปุน อาห, ตสฺมา น เอตฺถ ปุนรุตฺติโทโสติ อธิปฺปาโย. ปริยายเทสนาภาโว นาม หิ อาเวณิโก พุทฺธธมฺโมติ เหฏฺา วุตฺโตวายมตฺโถ. นนุ จ อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโยว อตฺถิ, น เสสสจฺจปริยาโย, อถ กสฺมา สรูปโต ทสฺสิตสจฺจานิเยว กิเลสวเสน ปริยายโต ปุน ทสฺเสนฺโต เอวมาหาติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํสมฺพนฺธตฺตา ปน เสสสจฺจานํ ตํสมุทยาทิปริยาโยปิ ลพฺภตีติ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจปริยายภูตอาสวสมฺพนฺธานิ หิ อาสวสมุทยาทีนีติ, สจฺจานิ ทสฺเสนฺโตติปิ โยเชตพฺพํ. ‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อารทฺธตฺตา เจตฺถ อาสวานเมว คหณํ, น เสสกิเลสานํ ตถา อนารทฺธตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๔๘; ม. นิ. ๑.๔๓๓; ๓.๑๙) อาสววิมุตฺตสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโคว อิธ กถิโต โลกิยวิปสฺสนาย โลกุตฺตรมคฺคสฺส มิสฺสกตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติ. ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ตโยปิ ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตา จตุสจฺจปชานนาย เอว จตุกิจฺจสิทฺธิโต, ปหานาภิสมโย ปน ปาริเสสโต ‘‘วิมุจฺจตี’’ติ อิมินา วุตฺโตติ อาห ‘‘มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติ. จตฺตาริ หิ กิจฺจานิ จตุสจฺจปชานนาย เอว สิทฺธานิ. ยถาห ‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาตนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาที’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๒๙). อยํ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – ชานโต ปสฺสโตติ จ เหตุนิทฺเทโส, ‘‘ชานนเหตุ ปสฺสนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา. กามฺเจตฺถ ชานนปสฺสนกิริยานํ, วิมุจฺจนกิริยาย จ สมานกาลตา, ตถาปิ ธมฺมานํ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตาทิโกฏิยา ลพฺภตีติ, เหตุคพฺภวิเสสนตาทสฺสนเมตนฺติปิ วทนฺติ.

ภวาสวคฺคหเณน เจตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺาสวสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, อธุนา ปน ‘‘ทิฏฺาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ กตฺถจิ ปาโ ทิสฺสติ, โส น โปราโณ, ปจฺฉา ปมาทลิขิโตติ เวทิตพฺโพ. ภยเภรวสุตฺตสํวณฺณนาทีสุ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๔) อเนกาสุปิ ตเถว สํวณฺณิตตฺตา. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ปาฬิยํ สจฺจปฏิเวโธ อนิยมิตปุคฺคลสฺส อนิยมิตกาลวเสน วุตฺโต, ตถาปิ อภิสมยกาเล ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต’’ติ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, โส จ กามํ กสฺสจิ มคฺคกฺขณโต ปรํ ยาวชฺชตนา อตีตกาลิโก เอว, สพฺพปมํ ปนสฺส อตีตกาลิกตฺตํ ผลกฺขเณน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณ’’นฺติ. ปจฺจเวกฺขณาณนฺติ ผลปจฺจเวกฺขณาณํ ตถา เจว วุตฺตตฺตา. ตคฺคหเณน ปน ตทวินาภาวโต เสสานิ นิรวเสสานิ คเหตพฺพานิ, เอกเทสานิ วา อปริปุณฺณายปิ ปจฺจเวกฺขณาย สมฺภวโต. ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปทปริโยสาเนหิ. ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส. ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺานํ. นนุ จ ‘‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ ผลเมว ตสฺส อารมฺมณสงฺขาตา ภูมิ, อถ กถํ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ตสฺส ภูมิทสฺสนนฺติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘เตน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขเณน วิชฺชมานสฺสาปิ กมฺมสฺส อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกภาวโต ‘‘ขีณา ชาตี’’ติ ปชานาติ, ยสฺมา จ มคฺคปจฺจเวกฺขณาทีหิ ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีนิ ปชานาติ, ตสฺมา ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ตสฺส ภูมิทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เตน าเณนา’’ติ หิ ยถารุตโต, อวินาภาวโต จ คหิเตน ปฺจวิเธน ปจฺจเวกฺขณาเณนาติ อตฺโถ.

‘‘ขีณา ชาตี’’ติ เอตฺถ โสตุชนานํ สุวิฺาปนตฺถํ ปรมฺมุขา วิย โจทนํ สมุฏฺาเปติ ‘‘กตมา ปนา’’ติอาทินา. เยน ปนาธิปฺปาเยน โจทนา กตา, ตทธิปฺปายํ ปกาเสตฺวา ปริหารํ วตฺตุกาโม ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาห. ‘‘น ตาว…เป… วิชฺชมานตฺตา’’ติ วกฺขมานเมว หิ อตฺถํ มนสิ กตฺวา อยํ โจทนา สมุฏฺาปิตา, ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณาติ อสฺส ภิกฺขุโน อตีตา ชาติ, น ตาว มคฺคภาวนาย ขีณา. ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติ, มคฺคภาวนาย ปุริมตรเมว นิรุชฺฌนวเสน ขีณตฺตาติ อธิปฺปาโย. น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ โยชนา. ตตฺถ การณมาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติ, อิทฺจ อนาคตภาวสามฺเมว คเหตฺวา เลเสน โจทนาธิปฺปายวิภาวนตฺถํ วทติ, น อนาคตวิเสสํ อนาคเต มคฺคภาวนาย เขปนปโยคาภาวโตติ อตฺโถ. วิชฺชมาเนเยว หิ ปโยโค สมฺภวติ, น อวิชฺชมาเนติ วุตฺตํ โหติ. อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส จ เขปเน วายาโมปิ ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิ. อนาคตวิเสโสติ จ อภาวิเต มคฺเค อุปฺปชฺชนารโห อนนฺตรชาติเภโท วุจฺจติ. น ปจฺจุปฺปนฺนา อสฺส ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ โยชนา. ตตฺถ การณมาห ‘‘วิชฺชมานตฺตา’’ติ, เอกภวปริยาปนฺนตาย วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา หิ ชาติ. ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินา ปน มคฺคภาวนาย กิเลสเหตุวินาสนมุเขน อนาคตชาติยา เอว ขีณภาโว ปกาสิโตติ ทฏฺพฺพํ. เอกจตุปฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํ, ปุพฺพปททฺวเยเปตฺถ อุตฺตรปทโลโป. เอกจตุปฺจกฺขนฺธปฺปเภทาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ตํ โส’’ติอาทิ ‘‘กถฺจ นํ ปชานาตี’’ติ โจทนาย โสธนาวจนํ. ตตฺถ นฺติ ยถาวุตฺตํ ชาตึ. โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุ. ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ ปชานนาย ปุพฺพภาเค ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณทสฺสนํ. เอวฺจ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณปรมฺปราย ตถา ปชานนา สิทฺธาติ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจเวกฺขณนฺตรวิภาวนตฺถเมว หิ ‘‘ชานนฺโต ปชานาตี’’ติ วตฺตมานวจนทฺวยํ วุตฺตํ, ชานนฺโต หุตฺวา, ชานนเหตุ วา ปชานาติ นามาติ อตฺโถ.

พฺรหฺมจริยวาโส นาม อุกฺกฏฺนิทฺเทสโต มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนเมวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติ, สมนฺตโต นิรวเสเสน วสิตํ ปริจิณฺณนฺติ อตฺโถ. กสฺมา ปนิทํ โส อตีตกาลวเสน ปชานาตีติ อนุโยเคนาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิ’’นฺติอาทิ. ปุถุชฺชนกลฺยาณโกปิ หิ เหฏฺา วุตฺตลกฺขโณ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) ตถา เอว วุตฺตตฺตา. วสนฺติ นามาติ วสนฺตา เอว นาม โหนฺติ, น วุตฺถวาสา. ตสฺมาติ วุตฺถวาสตฺตา. นนุ จ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา ปาฬิยํ สมฺมาทิฏฺิเยว วุตฺตา, น สมฺมาสงฺกปฺปาทโย, อถ กสฺมา ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ นิฏฺาปิต’’นฺติ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส สาธารณโต วุตฺตนฺติ? สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต. สมฺมาทิฏฺิยา หิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ เสสานํ ทุกฺขสจฺเจ ปริฺาภิสมยานุคุณาว ปวตฺติ, อิตรสจฺเจสุ จ เนสํ ปหานาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติ ปากฏา เอวาติ. ทุกฺขนิโรธมคฺเคสุ ยถากฺกมํ ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาปิ ยาวเทว สมุทยปหานตฺถาติ กตฺวา ตทตฺเถเยว ตาสํ ปกฺขิปเนน ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปทสฺส อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ทุกฺขมูลํ สมุจฺฉินฺน’’นฺติ อิมินาปิ ตเทว ปการนฺตเรน วิภาเวติ.

กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ อตีตนิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย’’ติอาทิ. อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถภาวายา’’ติ อิมินา, อาย-สทฺโท จ สมฺปทานตฺเถ, ตทตฺถายาติ อตฺโถ. เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริฺาทโย อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ โสฬสกิจฺจภาวายา’’ติ. เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ มคฺเค ปจฺจเวกฺขิเต ตํกิจฺจปจฺจเวกฺขณายปิ สุเขน สิทฺธิโต. เอวํ สาธารณโต จตูสุ มคฺเคสุ ปจฺเจกํ จตุกิจฺจวเสน โสฬสกิจฺจภาวํ ปกาเสตฺวา เตสุปิ กิจฺเจสุ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสํ ปริฺาทีนนฺติ ตเทว วิเสสโต ปกาเสตุํ ‘‘กิเลสกฺขยภาวาย วา’’ติ อาห.

อปิจ ปุริมนเยน ปจฺจเวกฺขณปรมฺปราย ปจฺจเวกฺขณวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปธานตฺตา ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวิธิเมว ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ. ทุติยวิกปฺเป อยํ ปกาโร อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, อายสทฺโท เจตฺถ สมฺปทานวจนสฺส การิยภูโต นิสฺสกฺกตฺเถติ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติ อิมินา. ‘‘อิมสฺมา เอวํ ปการา’’ติ ปน วทนฺโต ปกาโร นาม ปการวนฺตโต อตฺถโต เภโท นตฺถิ. ยทิ หิ โส เภโท อสฺส, ตสฺเสว โส ปกาโร น สิยา, ตสฺมา อิตฺถํ-สทฺโท ปการวนฺตวาจโก, อตฺถโต ปน อเภเทปิ สติ อวยวาวยวิตาทินา เภทปริกปฺปนาวเสน สิยา กิฺจิ เภทมตฺถํ, ตสฺมา อิตฺถตฺตสทฺโท ปการวาจโกติ ทสฺเสติ. อยมิธ ฏีกายํ, (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๘) มชฺฌิมาคมฏีกาวินยฏีกาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๔) จ อาคตนโย.

สทฺทวิทู ปน ปวตฺตินิมิตฺตานุสาเรน เอวมิจฺฉนฺติ – อยํ ปกาโร อสฺสาติ อิตฺถํ, ปการวนฺโต. วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. ตสฺส ภาโว อิตฺถตฺตํ, ปกาโร, อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํ ปการา’’ติ อาหาติ. ปมวิกปฺเปปิ ยถารหํ เอส นโย. อิทานิ วตฺตมานขนฺธสนฺตานาติ สรูปกถนํ. อปรนฺติ อนาคตํ. ‘‘อิเม ปน ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา ติฏฺนฺตี’’ติ อิทานิ ปาโ, ‘‘อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา ติฏฺนฺตี’’ติ ปน มชฺฌิมาคมวินยฏีกาทีสุ, (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๔) อิธ จ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๘) อุลฺลิงฺคิตปาโ. ตตฺถ จริมกตฺตภาวสงฺขาตาติ เอกสนฺตติปริยาปนฺนภาเวน ปจฺฉิมกตฺตภาวกถิตา. ปริฺาตาติ มคฺเคน ปริจฺฉิชฺช าตา. ติฏฺนฺตีติ อปฺปติฏฺา อโนกาสา ติฏฺนฺติ. เอเตน หิ เตสํ ขนฺธานํ อปริฺามูลาภาเวน อปติฏฺาภาวํ ทสฺเสติ. อปริฺามูลิกา หิ ปติฏฺา, ตทภาวโต ปน อปฺปติฏฺาภาโว. ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺห’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖; มหานิ. ๗). ตทุปมํ วิภาเวติ ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติ อิมินา, ยถา ฉินฺนมูลกา รุกฺขา มูลาภาวโต อปฺปติฏฺา อโนกาสา ติฏฺนฺติ, เอวเมเตปิ อปริฺามูลาภาวโตติ. อยเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนา. จริมกจิตฺตนิโรเธนาติ ปรินิพฺพานจิตฺตนิโรเธน. อนุปาทาโนติ อนินฺธโน. อปณฺณตฺติกภาวนฺติ เยสุ ขนฺเธสุ วิชฺชมาเนสุ ตถา ตถา ปริกปฺปนาสิทฺธา ปฺตฺติ, ตทภาวโต ตสฺสาปิ ธรมานกปฺตฺติยา อภาเวน อปฺตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺติ. ปณฺณตฺติ ปฺตฺตีติ หิ อตฺถโต เอกํ ยถา ‘‘ปฺาส ปณฺณาสา’’ติ. ปฺาส ปณฺณาเทโสติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ.

๒๔๙. เยภุยฺเยน สํขิปติ สงฺกุจิโต ภวตีติ สงฺเขโป, ปพฺพตมตฺถกํ. ตฺหิ ปพฺพตปาทโต อนุกฺกเมน พหุลํ สํขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหติ. เตนาห ‘‘ปพฺพตมตฺถเก’’ติ, ปพฺพตสิขเรติ อตฺโถ. อยํ อฏฺกถามุตฺตโก นโย – สงฺขิปียติ ปพฺพตภาเวน คณียตีติ สงฺเขโป, ปพฺพตปริยาปนฺโน ปเทโส, ตสฺมึ ปพฺพตปริยาปนฺเน ปเทเสติ อตฺโถติ. อนาวิโลติ อกาลุสิโย, สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติ. สปติ อปทาปิ สมานา คจฺฉตีติ สิปฺปิ, ขุทฺทกา สิปฺปิ สิปฺปิโย กา-การสฺส ย-การํ กตฺวา, โย ‘‘มุตฺติโก’’ติปิ วุจฺจติ. สวติ ปสวตีติ สมฺพุโก, ยํ ‘‘ชลสุตฺติ, สงฺขลิกา’’ติ จ โวหรนฺติ. สมาหาเร เยภุยฺยโต นปุํสกปโยโคติ วุตฺตํ ‘‘สิปฺปิยสมฺพุก’’นฺติ. เอวมีทิเสสุ. สกฺขราติ มุฏฺิปฺปมาณา ปาสาณา. กถลานีติ กปาลขณฺฑานิ. สมูหวาจกสฺส ฆฏาสทฺทสฺส อิตฺถิ ลิงฺคสฺสาปิ ทิสฺสนโต ‘‘คุมฺพ’’นฺติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ฆฏา’’ติ อิมินา.

กามฺจ ‘‘สิปฺปิยสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปี’’ติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยว, สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพานิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปิ, ตถาปิ สหจรณนเยน สพฺพาเนว จรนฺติ วิย เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ ‘‘สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยวา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ปน สหจรณนยํ. ปน-สทฺโท อรุจิสํสูจเน, ตถาปีติ อตฺโถ. อนฺตรนฺตราติ พหูนํ คาวีนมนฺตรนฺตรา ิตาสุ คาวีสุ วิชฺชมานาสุปิ. คาโวติ คาวิโย. อิตราปีติ ิตาปิ นิสินฺนาปิ. จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ สหจรณนเยน. ติฏฺนฺตเมวาติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพานํ จรณกิริยายปิ โยคโต านกิริยาย อเนกนฺตตฺตา เอกนฺตโต ติฏฺนฺตเมว น กทาจิปิ จรนฺตํ สกฺขรกถลํ อุปาทาย สิปฺปิยสมฺพุกมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ ติฏฺนฺตนฺติ วุตฺตํ, น ตุ เตสํ านกิริยมุปาทาย. เตสํ ปน จรณกิริยมุปาทาย ‘‘จรนฺตมฺปี’’ติ ปิ-สทฺทโลโป เหตฺถ ทฏฺพฺโพ. อิตรมฺปิ ทฺวยนฺติ สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพํ ปทวเสน เอวํ วุตฺตํ. อิตรฺจ ทฺวยนฺติ สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพเมว. จรนฺตนฺติ วุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เตสํ านกิริยมุปาทาย ‘‘ติฏฺนฺตมฺปี’’ติ ปิ-สทฺทโลโป, เอวเมตฺถ อฏฺกถาจริเยหิ สหจรณนโย ทสฺสิโต, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ยถาลาภนโยปิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กึ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺพฺพํ. สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ติฏฺนฺตนฺติ, สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๙). อลพฺภมานสฺสาปิ อตฺถสฺส สหโยคีวเสน เทสนามตฺตํ ปติ สหจรณนโย, สาธารณโต เทสิตสฺสาปิ อตฺถสฺส สมฺภววเสน วิเวจนํ ปติ ยถาลาภนโยติ อุภยถาปิ ยุชฺชติ.

เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ – อฏฺกถายํ ‘‘สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปี’’ติ อิมินา ยถาลาภนโย ทสฺสิโต ยถาสมฺภวํ อตฺถสฺส วิเวจิตตฺตา, ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ปน สหจรณนโย อลพฺภมานสฺสาปิ อตฺถสฺส สหโยคีวเสน เทสนามตฺตสฺส วิภาวิตตฺตาติ, ตเทตมฺปิ อนุปวชฺชเมว อตฺถสฺส ยุตฺตตฺตา, อฏฺกถายฺจ ตถา ทสฺสนสฺสาปิ สมฺภวโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. ตีเรติ อุทกรหทสฺส ตีเร. อุทกรหโท จ นาม กตฺถจิ สมุทฺโทปิ วุจฺจติ ‘‘รหโทปิ ตตฺถ คมฺภีโร, สมุทฺโท สริโตทโก’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๗๘). กตฺถจิ ชลาสโยปิ ‘‘รหโทปิ ตตฺถ ธรณี นาม, ยโต เมฆา ปวสฺสนฺติ, วสฺสา ยโต ปตายนฺตี’’ติอาทีสุ, (ที. นิ. ๓.๒๘๑) อิธาปิ ชลาสโยเยว. โส หิ อุทกวเสน รโห จกฺขุรหาทิกํ ททาตีติ อุทกรหโท โอ-การสฺส อ-การํ กตฺวา. สทฺทวิทู ปน ‘‘อุทกํ หรตีติ อุทกรหโท นิรุตฺตินเยนา’’ติ วทนฺติ.

‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา จตุตฺถชฺฌานานฺตรํ ทสฺสิตวิปสฺสนาาณโต ปฏฺาย ยถาวุตฺตตฺถสฺส สมฺปิณฺฑนํ. ตตฺถ เอตฺตาวตาติ ‘‘ปุน จปรํ มหาราช ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติอาทินา เอตฺตเกน, เอตปริมาณวนฺเตน วา วจนกฺกเมน. วิปสฺสนาาณนฺติ าณทสฺสนนาเมน ทสฺสิตํ วิปสฺสนาาณํ, ตสฺส จ วิสุํ คณนทสฺสเนน เหฏฺา จตุตฺถชฺฌานานนฺตรํ วตฺตพฺพตาการเณสุ ตีสุ นเยสุ ตติยนยสฺเสว ยุตฺตตรภาโวปิ ทีปิโตติ ทฏฺพฺพํ. มโนมยาณสฺส อิทฺธิวิธสมวโรธิตภาเว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๗๙ อาทโย) วุตฺเตปิ อิธ ปาฬิยํ วิสุํ เทสิตตฺตา วิสุํ เอว คหณํ, ตถา เทสนา จ ปาฏิเยกฺกสนฺทิฏฺิกสามฺผลตฺถาติ ทฏฺพฺพํ. อนาคตํสาณยถากมฺมูปคาณทฺวยสฺส ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ‘‘ทิพฺพจกฺขุวเสน นิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตพฺพเสน นิปฺผนฺนตฺตา ตคฺคหเณเนว คหิตํ ตํ าณทฺวยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทิพฺพจกฺขุสฺส หิ อนาคตํสาณํ, ยถากมฺมูปคาณฺจาติ ทฺเวปิ าณานิ ปริภณฺฑานิ โหนฺตีติ. ทิพฺพจกฺขุาณนฺติ จุตูปปาตาณนาเมน ทสฺสิตํ ทิพฺพจกฺขุาณํ.

สพฺเพสํ ปน ทสนฺนํ าณานํ อารมฺมณวิภาคสฺส วิสุทฺธิมคฺเค อนาคตตฺตา ตตฺถานาคตาณานํ อารมฺมณวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตสนฺติ ทสนฺนํ าณานํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อารมฺมณวิภาเค, เตสุ วา ทสสุ าเณสุ. ภูมิเภทโต ปริตฺตมหคฺคตํ, กาลเภทโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, สนฺตานเภทโต อชฺฌตฺตพหิทฺธา จาติ วิปสฺสนาาณํ สตฺตวิธารมฺมณํ. ปริตฺตารมฺมณาทิติกตฺตเยเนว หิ ตสฺส อารมฺมณวิภาโค, น มคฺคารมฺมณติเกน. นิมฺมิตรูปายตนมตฺตเมวาติ อตฺตนา นิมฺมิตํ รูปารมฺมณเมว, อตฺตนา วา นิมฺมิเต มโนมเย กาเย วิชฺชมานํ รูปายตนเมวาติปิ ยุชฺชติ. อิทฺหิ ตสฺส าณสฺส อภินิมฺมิยมาเน มโนมเย กาเย รูปายตนเมวารพฺภ ปวตฺตนโต วุตฺตํ, น ปน ตตฺถ คนฺธายตนาทีนมภาวโต. น หิ รูปกลาโป คนฺธายตนาทิวิรหิโต อตฺถีติ สพฺพถา ปรินิปฺผนฺนเมว นิมฺมิตรูปํ. เตนาห ‘‘ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติ, ยถากฺกมํ ภูมิกาลสนฺตานเภทโต ติพฺพิธารมฺมณนฺติ อตฺโถ. นิพฺพานวเสน เอกธมฺมารมฺมณมฺปิ สมานํ อาสวกฺขยาณํ ปริตฺตารมฺมณาทิติกวเสน ติวิธารมฺมณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาณพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตฺหิ ปริตฺตติกวเสน อปฺปมาณารมฺมณํ, อชฺฌตฺติกวเสน พหิทฺธารมฺมณํ, อตีตติกวเสน นวตฺตพฺพารมฺมณฺจ โหติ.

อุตฺตริตรสทฺโท, ปณีตตรสทฺโท จ ปริยาโยติ ทสฺเสติ ‘‘เสฏฺตร’’นฺติ อิมินา. รตนกูฏํ วิย กูฏาคารสฺส อรหตฺตํ กูฏํ อุตฺตมงฺคภูตํ ภควโต เทสนาย อรหตฺตปริโยสานตฺตาติ อาห ‘‘อรหตฺตนิกูเฏนา’’ติ. เทสนํ นิฏฺาเปสีติ ติตฺถกรมตหรวิภาวินึ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสินึ ติวิธสีลาลงฺกตปรมสลฺเลขปฏิปตฺติปริทีปินึ ฌานาภิฺาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภูสินึ จุทฺทสวิธมหาสามฺฺผลปฏิมณฺฑิตํ อนฺสาธารณํ สามฺผลเทสนํ รตนาคารํ วิย รตนกูเฏน อรหตฺตกูเฏน นิฏฺาเปสิ ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา, อรหตฺตผลสฺส เทสิตตฺตาติ อตฺโถ.

อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๒๕๐. เอตฺตาวตา ภควตา เทสิตสฺส สามฺผลสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคีตสฺส ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาสฺสปิ อตฺถวณฺณนํ กโรนฺโต ปมํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สามฺผเล, สุตฺตปเทเส วา. กรณํ กาโร, สาธุ อิติ กาโร ตถา, ‘‘สาธุ ภควา, สาธุ สุคตา’’ติอาทินา ตํ ปวตฺเตนฺโต. อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ เทสนาย อาทิฺจ มชฺฌฺจ ปริโยสานฺจ. สกฺกจฺจํ สาทรํ คารวํ สุตฺวา, ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เอตฺถ อิทํ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ. อิเม ปฺเห ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต อหํ จิรํ วต อมฺหิ, เอวํ ปุจฺฉนฺโตปิ อหํ ถุเส โกฏฺเฏนฺโต วิย กฺจิ สารํ นาลตฺถนฺติ โยชนา. ตถา โย…เป… วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺส ภควโต คุณสมฺปทา อโห วต. ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต อหํ วฺจิโต สุจิรํ วต อมฺหีติ. วฺจิโตติ จ อฺาเณน วฺจิโต อาวฏฺฏิโต, โมเหน ปฏิจฺฉาทิโต อมฺหีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต’’ติ. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺติ. จินฺเตตฺวา อาวิกโรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อุลฺลงฺฆนสมตฺถายปิ อุพฺเพคปีติยา อนุลฺลงฺฆนมฺปิ สิยาติ อาห ‘‘ปฺจวิธาย ปีติยา ผุฏสรีโร’’ติ. ผุฏสรีโรติ จ ผุสิตสรีโรติ อตฺโถ, น พฺยาปิตสรีโรติ สพฺพาย ปีติยา อพฺยาปิตตฺตา. นฺติ อตฺตโน ปสาทสฺส อาวิกรณํ, อุปาสกตฺตปเวทนฺจ. อารทฺธํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ.

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา วิคตา, วิคตภาโว จ ขโย เอวาติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม’’ติ. อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร มโนรโม, ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นามาติ วุตฺตํ ‘‘สุนฺทเร’’ติ.

‘‘โก เม’’ติอาทิ คาถา วิมานวตฺถุมฺหิ (วิ. ว. ๘๕๗). ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ กตโม. เมติ มม. ปาทานีติ ปาเท, ลิงฺควิปริยาโยยํ. อิทฺธิยาติ อีทิสาย เทวิทฺธิยา. ยสสาติ อีทิเสน ปริวาเรน, ปริชเนน จ. ชลนฺติ ชลนฺโต วิชฺโชตมาโน. อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน, อภิรูเปนาติ วุตฺตํ โหติ. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภาย. สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ สพฺพา ทสปิ ทิสา โอภาสยนฺโต. จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโต โก วนฺทตีติ สมฺพนฺโธ.

อภิรูเปติ อติเรกรูเป อุฬารวณฺเณน สมฺปนฺนรูเป. อพฺภานุโมทเนติ อภิอนุโมทเน อภิปฺปโมทิตภาเว. กิมตฺถิยํ ‘‘อพฺภานุโมทเน’’ติ วจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ยุตฺตํ ตาว โหตุ อพฺภานุโมทเน, กสฺมา ปนายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ โจทนาย โสธนามุเขน อาเมฑิตวิสยํ นิทฺธาเรติ ‘‘ภเย โกเธ’’ติอาทินา, อิมินา สทฺทลกฺขเณน เหตุภูเตน เอวํ วุตฺโต, อิมินา จ อิมินา จ วิสเยนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สาธุ สาธุ ภนฺเต’’ติ อาเมฑิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิสยํ นิทฺธาเรนฺโต เอวมาหาติปิ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. ตตฺถ ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ ภเย อาเมฑิตํ, ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ติอาทีสุ โกเธ, ‘‘สาธุ สาธู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๒๗; ๓.๓๕; ๕.๑๐๘๕) ปสํสายํ, ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ติอาทีสุ ตุริเต, ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ติอาทีสุ โกตูหเล, ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๔๔) อจฺฉเร, ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๐; อ. นิ. ๙.๑๑) หาเส, ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๖๓) โสเก, ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติอาทีสุ (อุทา. ๒๐; ที. นิ. ๓.๓๐๕) ปสาเท. จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา อสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํ, ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเน. เอวเมเตสุ นวสุ, อฺเสุ จ วิสเยสุ อาเมฑิตวจนํ พุโธ กเรยฺย, โยเชยฺยาติ อตฺโถ. อาเมฑนํ ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, อาเมฑียติ วา ปุนปฺปุนมุจฺจารียตีติ อาเมฑิตํ, เอกสฺเสวตฺถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วจนํ. เมฑิสทฺโท หิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ตุ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติ ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺย-มาเมฑยติ วาสโว’’ติ.

เอวํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยิทํ อาเมฑิตวเสเนว ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, อถ โข ปจฺเจกมตฺถทฺวยวเสนปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. อาเมฑิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา วิจฺฉาวเสนาปิ ทสฺเสนฺโต เอวมาหาติปิ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว พฺยาเปตพฺพสฺส ทฺวิกฺขตฺตุมวุตฺตตฺตา. พฺยาเปตพฺพสฺส หิ พฺยาปเกน คุณกิริยาทพฺเพน พฺยาปนิจฺฉาย ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วจนํ วิจฺฉา ยถา ‘‘คาโม คาโม รมณีโย’’ติ. ตตฺถ อภิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกมนียํ, ตพฺภาโว จ อติอิฏฺตายาติ วุตฺตํ ‘‘อติอิฏฺ’’นฺติอาทิ, ปทตฺตยฺเจตํ ปริยายวจนํ. เอตฺถาติ ทฺวีสุ อภิกฺกนฺตสทฺเทสุ. ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, ตํ ปน ภควโต วจนํ ธมฺมเทสนาเยวาติ กตฺวา ‘‘ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา’’ติ อาห, ยายํ ภควโต ธมฺมเทสนา มยา สุตา, ตทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนาสงฺขาตํ วจนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อตฺโถ. เอวํ ปฏินิทฺเทโสปิ หิ อตฺถโต อเภทตฺตา ยุตฺโต เอว ‘‘ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหู’’ติอาทีสุ (วิ. ว. ๘๘๘) วิย. ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วุตฺตสฺส วา อตฺถมตฺตทสฺสนํ เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสน ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพ, การิยวิปริณามวเสน เจตฺถ วิภตฺติวิปริณามตา. วจนนฺติ เหตฺถ เสโส, อภิกฺกนฺตํ ภควโต วจนํ, ยายํ ภควโต ธมฺมเทสนา มยา สุตา, สา อภิกฺกนฺตํ อภิกฺกนฺตาติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ ‘‘อภิกฺกนฺตนฺติ ปสาทนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วุตฺต’’นฺติอาทินา ยถารหเมส นโย เนตพฺโพ.

‘‘ภควโต วจน’’นฺติอาทินา อตฺถทฺวยสรูปํ ทสฺเสติ. ตตฺถ โทสนาสนโตติ ราคาทิกิเลสโทสวิทฺธํสนโต. คุณาธิคมนโตติ สีลาทิคุณานํ สมฺปาทนวเสน อธิคมาปนโต. เย คุเณ เทสนา อธิคเมติ, เตสุ ‘‘คุณาธิคมนโต’’ติ วุตฺเตสุเยว คุเณสุ ปธานภูตา คุณา ทสฺเสตพฺพาติ เต ปธานภูเต คุเณ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาชนนโต ปฺาชนนโต’’ติ วุตฺตํ. สทฺธาปธานา หิ โลกิยา คุณา, ปฺาปธานา โลกุตฺตราติ, ปธานนิทฺเทโส เจส เทสนาย อธิคเมตพฺเพหิ สีลสมาธิทุกาทีหิปิ โยชนาสมฺภวโต. อฺมฺปิ อตฺถทฺวยํ ทสฺเสติ ‘‘สาตฺถโต’’ติอาทินา. สีลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถโต. สภาวนิรุตฺติสมฺปตฺติยา สพฺยฺชนโต. สุวิฺเยฺยสทฺทปโยคตาย อุตฺตานปทโต. สณฺหสุขุมภาเวน ทุพฺพิฺเยฺยตฺถตาย คมฺภีรตฺถโต. สินิทฺธมุทุมธุรสทฺทปโยคตาย กณฺณสุขโต. วิปุลวิสุทฺธเปมนียตฺถตาย หทยงฺคมโต. มานาติมานวิธมเนน อนตฺตุกฺกํสนโต. ถมฺภสารมฺภนิมฺมทฺทเนน อปรวมฺภนโต. หิตาธิปฺปายปฺปวตฺติยา ปเรสํ ราคปริฬาหาทิวูปสมเนน กรุณาสีตลโต. กิเลสนฺธการวิธมเนน ปฺาวทาตโต. อวทาตํ, โอทาตนฺติ จ อตฺถโต เอกํ. กรวีกรุตมฺชุตาย อาปาถรมณียโต. ปุพฺพาปราวิรุทฺธสุวิสุทฺธตาย วิมทฺทกฺขมโต. อาปาถรมณียตาย เอว สุยฺยมานสุขโต. วิมทฺทกฺขมตาย, หิตชฺฌาสยปฺปวตฺติตาย จ วีมํสิยมานหิตโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อาทิสทฺเทน ปน สํสารจกฺกนิวตฺตนโต, สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต, มิจฺฉาวาทวิทฺธํสนโต, สมฺมาวาทปติฏฺาปนโต, อกุสลมูลสมุทฺธรณโต, กุสลมูลสํโรปนโต, อปายทฺวารวิธานโต, สคฺคมคฺคทฺวารวิวรณโต, ปริยุฏฺานวูปสมนโต, อนุสยสมุคฺฆาฏนโตติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

น เกวลํ ปททฺวเยเนว, ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ‘‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺยา’’ติ จตุตฺถอุปมาย อาการมตฺตทสฺสนํ, น ปน อุปมนฺตรทสฺสนนฺติ อาห ‘‘จตูหิ อุปมาหี’’ติ. อโธมุขฏฺปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ปิตํ. เหฏฺามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺามุขํ ชาตํ. อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺย. ‘‘หตฺเถ คเหตฺวา’’ติ สมาจิกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข, อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทินา วจนมตฺตํ อวตฺวา ‘‘เอส มคฺโค, เอวํ คจฺฉา’’ติ หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ ทสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. กาฬปกฺเข จาตุทฺทสี กาฬปกฺขจาตุทฺทสี. นิรนฺตรรุกฺขคหเนน เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ ฆนวนสณฺโฑ. เมฆสฺส ปฏลํ เมฆปฏลํ, เมฆจฺฉนฺนตาติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ กสฺสจิปิ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ กิฺจิ ภาชนํ อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺย อุปริ มุขํ เปยฺย. เหฏฺามุขชาตตาย วิมุขํ, อโธมุขฏฺปิตตาย อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ นิกฺกุชฺชิตปทสฺส ยถาทสฺสิเตน อตฺถทฺวเยน ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขฺยํ. อตฺตโน สภาเวเนว หิ เอส ราชา สทฺธมฺมวิมุโข, ปาปมิตฺเตน ปน เทวทตฺเตน ปิตุฆาตาทีสุ อุยฺโยชิตตฺตา อสทฺธมฺเม ปติโตติ. วุฏฺาเปนฺเตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ.

‘‘กสฺสปสฺส ภควโต’’ติอาทินา ตทา รฺา อวุตฺตสฺสาปิ อตฺถาปตฺติมตฺตทสฺสนํ. กามฺจ กามจฺฉนฺทาทโยปิ ปฏิจฺฉาทกา นีวรณภาวโต, มิจฺฉาทิฏฺิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกา สตฺเต มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ. เตนาห ภควา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมาหํ ภิกฺขเว วชฺชํ วทามี’’ติ, [อ. นิ. ๑.๓๑๐ (อตฺถโต สมานํ)] มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตคุมฺพปฏิจฺฉนฺนนฺติ อตฺโถ. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตนา’’ติ วทนฺโต สพฺพพุทฺธานํ เอกาว อนุสนฺธิ, เอกํว สาสนนฺติ กตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสนมฺปิ อิมินา สทฺธึ เอกสาสนํ กโรตีติ ทฏฺพฺพํ. องฺคุตฺตรฏฺกถาทีสุปิ หิ ตถา เจว วุตฺตํ, เอวฺจ กตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺนสฺส สาสนสฺส วิวรณวจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ.

สพฺโพ อกุสลธมฺมสงฺขาโต อปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค กุจฺฉิโต มคฺโคติ กตฺวา. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อฏฺ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺโค โมกฺขมคฺคโต มิจฺฉา วิตโถ มคฺโคติ กตฺวา. เตเนว หิ ตทุภยสฺส ปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. สพฺโพ หิ กุสลธมฺโม สคฺคมคฺโค. สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ สมฺมตฺตธมฺมา โมกฺขมคฺโค. สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชตคฺคหณํ. ธาเรยฺยาติ ธเรยฺย, สมาหเรยฺย สมาทเหยฺยาติ อตฺโถ. พุทฺธาทิรตนรูปานีติ พุทฺธาทีนํ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณายตนานิ. เตสํ พุทฺธาทิรตนรูปานํ ปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสกํ ตถา. เทสนาสงฺขาตํ ปชฺโชตํ ตถา. ตทุภยํ ตุลฺยาธิกรณวเสน วิยูหิตฺวา ตสฺส ธารโก สมาทหโกติ อตฺเถน ‘‘ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเกนา’’ติ วุตฺตํ. เอเตหิ ปริยาเยหีติ ยถาวุตฺเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณมคฺคาจิกฺขณเตลปชฺโชตธารณ สงฺขาต จตุพฺพิโธปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิ, ยถาวุตฺเตหิ วา นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิธมนาทิวิภาวนปริยาเยหิ. เตนาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต’’ติ.

‘‘เอว’’นฺติอาทินา ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิปาสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ปสนฺนจิตฺตตายปสนฺนาการํ กโรติ. ปสนฺนจิตฺตตา จ อิมํ เทสนํ สุตฺวา เอวาติ อตฺถํ าเปตุํ ‘‘อิมาย เทสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมาย เทสนาย เหตุภูตาย. ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ สาธุชเนหิ กตฺตพฺพสกฺการํ. สรณนฺติ ปฏิสรณํ. เตนาห ‘‘ปรายณ’’นฺติ. ปรายณตา ปน อนตฺถนิเสธเนน, อตฺถสมฺปาทเนน จาติ วุตฺตํ ‘‘อฆสฺส ตาตา, หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ. อฆสฺสาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ปาปโตติ อตฺโถ. ทุกฺขโตติปิ วทนฺติ เกจิ. ตายติ อวสฺสยํ กโรตีติ ตาตา. หิตสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. วิทหติ สํวิธานํ กโรตีติ วิธาตา. ‘‘อิติ อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติ วทนฺโต ‘‘อิติสทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, โส จ อาการตฺโถ’’ติ ทสฺเสติ. สรณนฺติ คมนํ. หิตาธิปฺปาเยน ภชนํ, ชานนํ วา, เอวฺจ กตฺวา วินยฏฺกถาทีสุ ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ สเหว อิติสทฺเทน อตฺโถ วุตฺโตติ. เอตฺถ หิ นายํ คมิ-สทฺโท นี-สทฺทาทโย วิย ทฺวิกมฺมิโก, ตสฺมา ยถา ‘‘อชํ คามํ เนตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ‘‘ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ ปน วตฺตพฺพํ, ตสฺมา เอตฺถ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺพํ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘โย พุทฺธํ สรณํ คจฺฉติ, โส พุทฺธํ วา คจฺเฉยฺย สรณํ วา’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺ. ๑.คมตียทีปนา) ขุทฺทกนิกายฏฺกถาย อุทฺธฏา โจทนา อนวกาสา. น หิ คมิ-สทฺทํ ทุหาทินฺยาทิคณิกํ กโรนฺติ อกฺขรจินฺตกาติ. โหตุ ตาว คมิ-สทฺทสฺส เอกกมฺมภาโว, ตถาปิ ‘‘คจฺฉเตว ปุพฺพํ ทิสํ, คจฺฉติ ปจฺฉิมํ ทิส’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๕๙; ๓.๘๗) วิย ‘‘ภควนฺตํ, สรณ’’นฺติ ปททฺวยสฺส สมานาธิกรณตา ยุตฺตาติ? น, ตสฺส ปททฺวยสฺส สมานาธิกรณภาวานุปปตฺติโต. ตสฺส หิ สมานาธิกรณภาเว อธิปฺเปเต ปฏิหตจิตฺโตปิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโต พุทฺธํ สรณํ คโต นาม สิยา. ยฺหิ ตํ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วิเสสิตํ สรณํ, ตเมเวส คโตติ, น เจตฺถ อนุปปตฺติเกน อตฺเถน อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ คมนียตฺถสฺส ทีปนํ, ‘‘สรณ’’นฺติ ปน คมนาการสฺสาติ วุตฺตนเยน อิติโลปวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพติ. ธมฺมฺจ สงฺฆฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘คมิสฺส เอกกมฺมตฺตา, อิติโลปํ วิชานิยา;

ปฏิฆาตปฺปสงฺคตฺตา, น จ ตุลฺยตฺถตา สิยา.

ตสฺมา คมนียตฺถสฺส, ปุพฺพปทํว โชตกํ;

คมนาการสฺส ปรํ, อิตฺยุตฺตํ สรณตฺตเย’’ติ.

‘‘อิติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามี’’ติ ปน วทนฺโต อเนเนว อธิปฺปาเยน ภชนํ, ชานนํ วา สรณคมนํ นามาติ นิยเมติ. ตตฺถ ‘‘คจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺถวจนํ, ‘‘คจฺฉามี’’ติ เอตสฺส วา อนฺสาธารณตาทสฺสนวเสน ปาฏิเยกฺกเมว อตฺถวจนํ ‘‘ภชามี’’ติอาทิปทตฺตยํ. ภชนฺหิ สรณาธิปฺปาเยน อุปสงฺกมนํ, เสวนํ สนฺติกาวจรภาโว, ปยิรุปาสนํ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน อุปฏฺานนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ อนฺสาธารณตํเยว ทสฺเสติ. เอวํ ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส คติอตฺถํ ทสฺเสตฺวา พุทฺธิอตฺถมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วา’’ติอาทิมาห, ตตฺถ เอวนฺติ ‘‘ภควา เม สรณ’’นฺติอาทินา อธิปฺปาเยน. กสฺมา ปน ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส ‘‘พุชฺฌามี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ โจทนํ โสเธติ ‘‘เยสฺหี’’ติอาทินา, อเนน จ นิรุตฺตินยมนฺตเรน สภาวโตว คมุธาตุสฺส พุทฺธิอตฺโถติ ทีเปติ. ธาตูนนฺติ มูลสทฺทสงฺขาตานํ อิ, ยา, กมุ, คมุอิจฺจาทีนํ.

‘‘อธิคตมคฺเค, สจฺฉิกตนิโรเธ’’ติ ปททฺวเยนาปิ ผลฏฺา เอว ทสฺสิตา, น มคฺคฏฺาติ เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จา’’ติ อาห. นนุ จ กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุจฺจตีติ? กิฺจาปิ วุจฺจติ, นิปฺปริยาเยน ปน มคฺคฏฺา เอว ตถา วตฺตพฺพา, น อิตโร นิยาโมกฺกมนาภาวโต. ตถา หิ เต เอว ‘‘อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตี’’ติ วุตฺตา. สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมเนน หิ อปายวินิมุตฺติสมฺภโวติ. เอวํ อเนเกหิปิ วินย- (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) สุตฺตนฺตฏีกากาเรหี (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๐) วุตฺตํ, ตเทตํ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนวเสน นิปฺปริยายโต อปายวินิมุตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ, ตทนุปปตฺติวเสน ปน ปริยายโต อปายวินิมุตฺตกํ กลฺยาณปุถุชฺชนมฺปิ ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน’’ติ ปเทน ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. ตถา เหส ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนภาเวน วุตฺโตติ, ฉตฺตวิมาเน (วิ. ว. ๘๘๖ อาทโย) ฉตฺตมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํ. อธิคตมคฺเค, สจฺฉิกตนิโรเธ จ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จ ปุคฺคเล อปาเยสุ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ สปาเสสโยชนา. อตีตกาลิเกน หิ ปุริมปททฺวเยน ผลฏฺานเมว คหณํ, วตฺตมานกาลิเกน จ ปจฺฉิเมน ปเทน สห กลฺยาณปุถุชฺชเนน มคฺคฏฺานเมว. ‘‘อปตมาเน’’ติ ปน ปเทน ธารณาการทสฺสนํ อปตนกรณวเสเนว ธาเรตีติ, ธารณสรูปทสฺสนํ วา. ธารณํ นาม อปตนกรณเมวาติ, อปตนกรณฺจ อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนวเสน วฏฺฏโต นิยฺยานเมว. ‘‘อปาเยสู’’ติ หิ ทุกฺขพหุลฏฺานตาย ปธานวเสน วุตฺตํ, วฏฺฏทุกฺเขสุ ปน สพฺเพสุปิ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อภิธมฺมฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวโต วุฏฺาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติกามภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค กามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต, สพฺพภเวหิปิ วุฏฺาติ เอวาติ วทนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐) เอวฺจ กตฺวา อริยมคฺโค นิยฺยานิกตาย, นิพฺพานฺจ ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายาติ อุภยเมว นิปฺปริยาเยน ธมฺโม นามาติ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานฺจา’’ติ วุตฺตํ. นิพฺพานฺหิ อารมฺมณํ ลภิตฺวา อริยมคฺคสฺส ตทตฺถสิทฺธิ, สฺวายมตฺโถ จ ปาฬิยา เอว สิทฺโธติ อาห ‘‘วุตฺตฺเจต’’นฺติอาทิ. ยาวตาติ ยตฺตกา. เตสนฺติ ตตฺตกานํ ธมฺมานํ. ‘‘อคฺโค อกฺขายตี’’ติ วตฺตพฺเพ โอ-การสฺส อ-การํ, ม-การาคมฺจ กตฺวา ‘‘อคฺคมกฺขายตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อกฺขายตี’’ติ เจตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) สุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘วิตฺถาโร’’ติ อิมินา วา ตทวเสสสงฺคโห.

ยสฺมา ปน อริยผลานํ ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติอาทิ วจนโต มคฺเคน สมุจฺฉินฺนานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตาย นิยฺยานานุคุณตา, นิยฺยานปริโยสานตา จ, ปริยตฺติยา ปน นิยฺยานธมฺมสมธิคมเหตุตาย นิยฺยานานุคุณตาติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนเยน ธมฺมภาโว ลพฺภติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘น เกวลฺจา’’ติอาทิมาห. สฺวายมตฺโถ จ ปาารุฬฺโห เอวาติ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ฉตฺตมาณวกวิมาเนติ ฉตฺโต กิร นาม เสตพฺยายํ พฺราหฺมณมาณวโก, โส อุกฺกฏฺายํ โปกฺขรสาติพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘ครุทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ อุกฺกฏฺาภิมุโข คจฺฉติ, อถสฺส ภควา อนฺตรามคฺเค โจรนฺตรายํ, ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺตมานฺจ ทิสฺวา คาถาพนฺธวเสน สรณคมนวิธึ เทเสสิ, ตสฺส ตาวตึสภวนุปคสฺส ตึสโยชนิกํ วิมานํ ฉตฺตมาณวกวิมานํ. เทวโลเกปิ หิ ตสฺส มนุสฺสกาเล สมฺา ยถา ‘‘มณฺฑูโก เทวปุตฺโต, (วิ. ว. ๘๕๘ อาทโย) กุเวโร เทวราชา’’ติ, อิธ ปน ฉตฺตมาณวกวิมานํ วตฺถุ การณํ เอตสฺสาติ กตฺวา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘น ตถา ตปติ นเภ สูริโย, จนฺโท จ น ภาสติ น ผุสฺโส, ยถา’’ติอาทิกา (วิ. ว. ๘๘๙) เทสนา ‘‘ฉตฺตมาณวกวิมาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตตฺรายํ คาถา ปริยาปนฺนา, ตสฺมา ฉตฺตมาณวกวิมานวตฺถุเทสนายนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

กามราโค ภวราโคติ เอวมาทิเภโท อนาทิกาลวิภาวิโต สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ ปหียติ เอเตนาติ ราควิราโค, มคฺโค. เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา นตฺถิ เอชา, โสโก จ เอตสฺมินฺติ อเนชํ, อโสกฺจ, ผลํ. ตทฏฺกถายํ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๘๗) ปน ‘‘ตณฺหาวสิฏฺานํ โสกนิมิตฺตานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต อโสก’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมมสงฺขตนฺติ สมฺปชฺช สมฺภูย ปจฺจเยหิ อปฺปฏิสงฺขตตฺตา อสงฺขตํ อตฺตโน สภาวธารณโต ปรมตฺถธมฺมภูตํ นิพฺพานํ. ตทฏฺกถายํ ปน ‘‘ธมฺมนฺติ สภาวธมฺมํ. สภาวโต คเหตพฺพธมฺโม เหส, ยทิทํ มคฺคผลนิพฺพานานิ, น ปริยตฺติธมฺโม วิย ปฺตฺติธมฺมวเสนา’’ติ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๘๗) วุตฺตํ, เอวํ สติ ธมฺมสทฺโท ตีสุปิ าเนสุ โยเชตพฺโพ. อปฺปฏิกูลสทฺเทน จ ตตฺถ นิพฺพานเมว คหิตํ ‘‘นตฺถิ เอตฺถ กิฺจิปิ ปฏิกูล’’นฺติ กตฺวา, อปฺปฏิกูลนฺติ จ อวิโรธทีปนโต กิฺจิ อวิรุทฺธํ, อิฏฺํ ปณีตนฺติ วา อตฺโถ. ปคุณรูเปน ปวตฺติตตฺตา, ปกฏฺคุณวิภาวนโต วา ปคุณํ. ยถาห ‘‘วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๓; ๒.๓๓๙; มหาว. ๙).

ธมฺมกฺขนฺธา กถิตาติ โยชนา. เอวํ อิธ จตูหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺโมเยว คหิโต, ตทฏฺกถายํ ปน ‘‘สวนเวลายํ, อุปปริกฺขณเวลายํ, ปฏิปชฺชนเวลายนฺติ สพฺพทาปิ อิฏฺเมวาติ มธุรํ, สพฺพฺุตฺาณสนฺนิสฺสยาย ปฏิภานสมฺปทาย ปวตฺติตตฺตา สุปฺปวตฺติภาวโต, นิปุณภาวโต จ ปคุณํ, วิภชิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ขนฺธาทิวเสน, กุสลาทิวเสน, อุทฺเทสาทิวเสน จ สุฏฺุ วิภชนโต สุวิภตฺตนฺติ ตีหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺมเมว วทตี’’ติ (วิ. ว. อฏฺ. ๘๘๗) วุตฺตํ. อาปาถกาเล วิย มชฺชนกาเลปิ, กเถนฺตสฺส วิย สุณนฺตสฺสาปิ สมฺมุขีภาวโต อุภโตปจฺจกฺขตาทสฺสนตฺถํ อิเธว ‘‘อิม’’นฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนมาห. ปุน ‘‘ธมฺม’’นฺติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสาปิ ธมฺมสฺส สาธารณวจนํ. ปริยตฺติธมฺโมปิ หิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺานมตฺตายปิ ยาถาวปฏิปตฺติยา อปายปตนโต ธาเรติ, อิมสฺส จ อตฺถสฺส อิทเมว ฉตฺตมาณวกวิมานํ สาธกนฺติ ทฏฺพฺพํ. สาธารณภาเวน ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘อิม’’นฺติ อาห. ยสฺมา เจสา ภ-การตฺตเยน จ ปฏิมณฺฑิตา โทธกคาถา, ตสฺมา ตติยปาเท มธุรสทฺเท ม-กาโร อธิโกปิ อริยจริยาทิปเทหิ วิย อเนกกฺขรปเทน ยุตฺตตฺตา อนุปวชฺโชติ ทฏฺพฺพํ.

ทิฏฺิสีลสงฺฆาเตนาติ ‘‘ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; อ. นิ. ๖.๑๑; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺิยา เจว ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปหิ สีเลหิ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๙๒; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตานํ สีลานฺจ สํหตภาเวน, ทิฏฺิสีลสามฺเนาติ อตฺโถ. สํหโตติ สงฺฆฏิโต, สเมโตติ วุตฺตํ โหติ. อริยปุคฺคลา หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตา เอว. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา อาหจฺจปาเน สมตฺเถติ.

ยตฺถาติ ยสฺมึ สงฺเฆ. ทินฺนนฺติ ปริจฺจตฺตํ อนฺนาทิเทยฺยธมฺมํ, คาถาพนฺธตฺตา เจตฺถ อนุนาสิกโลโป. โทธกคาถา เหสา. มหปฺผลมาหูติ ‘‘มหปฺผล’’นฺติ พุทฺธาทโย อาหุ. จตูสูติ เจตฺถ จ-กาโร อธิโกปิ วุตฺตนเยน อนุปวชฺโช. อจฺจนฺตเมว กิเลสาสุจิโต วิสุทฺธตฺตา สุจีสุ. ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๔๘๘) วุตฺเตสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุ. จตุสจฺจธมฺมสฺส, นิพฺพานธมฺมสฺส จ ปจฺจกฺขโต ทสฺสเนน, อริยธมฺมสฺส ปจฺจกฺขทสฺสาวิตาย วา ธมฺมทสา. เต ปุคฺคลา มคฺคฏฺผลฏฺเ ยุคเล อกตฺวา วิสุํ วิสุํ ปุคฺคลคณเนน อฏฺ จ โหนฺติ. อิมํ สงฺฆํ สรณตฺถํ สรณาย ปรายณาย อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺขปริตาณาย อุเปหิ อุปคจฺฉ ภช เสว, เอวํ วา ชานาหิ พุชฺฌสฺสูติ สห โยชนาย อตฺโถ. ยตฺถ เยสุ สุจีสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ, ธมฺมทสา เต ปุคฺคลา อฏฺ จ, อิมํ สงฺฆํ สรณตฺถมุเปหีติ วา สมฺพนฺโธ. เอวมฺปิ หิ ปฏินิทฺเทโส ยุตฺโต เอว อตฺถโต อภินฺนตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ ปุริสปเท อีการํ, ปุคฺคลาปเท จ รสฺสํ กตฺวา นิทฺเทโส.

เอตฺตาวตาติ ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิวจนกฺกเมน. ตีณิ วตฺถูนิ ‘‘สรณ’’นฺติ คมนานิ, ติกฺขตฺตุํ วา ‘‘สรณ’’นฺติ คมนานีติ สรณคมนานิ. ปฏิเวเทสีติ อตฺตโน หทยคตํ วาจาย ปเวเทสิ.

สรณคมนกถาวณฺณนา

สรณคมนสฺส วิสยปฺปเภทผลสํกิเลสเภทานํ วิย, กตฺตุ จ วิภาวนา ตตฺถ โกสลฺลาย โหติ เยวาติ สห กตฺตุนา ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โย จ สรณํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา หิ กตฺตารํ วิภาเวติ เตน วินา สรณคมนสฺเสว อสมฺภวโต, ‘‘สรณคมน’’นฺติ อิมินา จ สรณคมนเมว, ‘‘สรณ’’นฺติอาทีหิ ปน ยถากฺกมํ วิสยาทโย. กสฺมา ปเนตฺถ โวทานํ น คหิตํ, นนุ โวทานวิภาวนาปิ ตตฺถ โกสลฺลาย โหตีติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน สํกิเลสคฺคหเณเนว อตฺถโต วิภาวิตํ โหตีติ น คหิตํ. ยานิ หิ เนสํ สํกิเลสการณานิ อฺาณาทีนิ, เตสํ สพฺเพน สพฺพํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทเนน, อุปฺปนฺนานฺจ ปหาเนน โวทานํ โหตีติ. อตฺถโตติ สรณสทฺทตฺถโต, ‘‘สรณตฺถโต’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. หึสตฺถสฺส สรสทฺทสฺส วเสเนตํ สิทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ธาตฺวตฺถวเสน ‘‘หึสตีติ สรณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปน หึสนํ เกสํ, กถํ, กสฺส วาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘สรณคตาน’’นฺติอาทินา. เกสนฺติ หิ สรณคตานํ. กถนฺติ เตเนว สรณคมเนน. กสฺสาติ ภยาทีนนฺติ ยถากฺกมํ โสธนา. ตตฺถ สรณคตานนฺติ ‘‘สรณ’’นฺติ คตานํ. สรณคมเนนาติ ‘‘สรณ’’นฺติ คมเนน กุสลธมฺเมน. ภยนฺติ วฏฺฏภยํ. สนฺตาสนฺติ จิตฺตุตฺราสํ เตเนว เจตสิกทุกฺขสฺส สงฺคหิตตฺตา. ทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺขคฺคหณํ. ทุคฺคติปริกิเลสนฺติ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ‘‘ทุคฺคติยํ ปริกิลิสฺสนํ สํวิพาธนํ, สมุปตาปนํ วา’’ติ กตฺวา, ตยิทํ สพฺพํ ปรโต ผลกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. หึสนฺเจตฺถ วินาสนเมว, น ปน สตฺตหึสนมิวาติ ทสฺเสติ ‘‘หนติ วินาเสตี’’ติ อิมินา. เอตนฺติ สรณปทํ. อธิวจนนฺติ นามํ, ปสิทฺธวจนํ วา, ยถาภุจฺจํ วา คุณํ อธิกิจฺจ ปวตฺตวจนํ. เตนาห ‘‘รตนตฺตยสฺเสวา’’ติ.

เอวํ หึสนตฺถวเสน อวิเสสโต สรณสทฺทตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทตฺถวเสเนว วิเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หึสนการณทสฺสนเมว หิ ปุริมนยโต อิมสฺส วิเสโสติ. ตตฺถ หิเต ปวตฺตเนนาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา ภิกฺขเว วิหรถา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๖๔, ๖๙) อตฺเถ สตฺตานํ นิโยชเนน. อหิตา จ นิวตฺตเนนาติ ‘‘ปาณาติปาตสฺส โข ปาปโก วิปาโก, ปาปกํ อภิสมฺปราย’’นฺติอาทินา อาทีนวทสฺสนาทิมุเขน อนตฺถโต จ สตฺตานํ นิวตฺตเนน. ภยํ หึสตีติ หิตาหิเตสุ อปฺปวตฺติปวตฺติเหตุกํ พฺยสนํ อปฺปวตฺติกรเณน วินาเสติ. ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน มคฺคสงฺขาโต ธมฺโม, ผลนิพฺพานสงฺขาโต ปน อสฺสาสทาเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ โยชนา. การานนฺติ ทานวเสน, ปูชาวเสน จ อุปนีตานํ สกฺการานํ. อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย อตฺถวิเสสวาจโก ‘‘อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุฺํ โหติ มหปฺผล’’นฺติอาทีสุ วิย. อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวโต วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สตฺตานํ ภยํ หึ สตีติ โยเชตพฺพํ. อิมินาปิ ปริยาเยนาติ รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หึสกภาวการณทสฺสนวเสน วิภชิตฺวา วุตฺเตน อิมินาปิ การเณน. ยสฺมา ปนิทํ สรณปทํ นาถปทํ วิย สุทฺธนามปทตฺตา ธาตฺวตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา สงฺเกตตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺมา เหฏฺา สรณํ ปรายณนฺติ อตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.

เอวํ สรณตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรณคมนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตปฺปสาทา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอวมาทินา ตสฺมึ รตนตฺตเย ปสาโท ตปฺปสาโท, ตเทว รตนตฺตยํ ครุ เอตสฺสาติ ตคฺครุ, ตสฺส ภาโว ตคฺครุตา, ตปฺปสาโท จ ตคฺครุตา จ ตปฺปสาทตคฺครุตา, ตาหิ. วิหตกิเลโส วิธุตวิจิกิจฺฉาสมฺโมหาสทฺธิยาทิปาปธมฺมตฺตา, ตเทว รตนตฺตยํ ปรายณํ ปราคติ ตาณํ เลณํ เอตสฺสาติ ตปฺปรายโณ, ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, สาเยว อากาโร ตปฺปรายณตากาโร, เตน ปวตฺโต ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต. เอตฺถ จ ปสาทคฺคหเณน โลกิยํ สรณคมนมาห. ตฺหิ สทฺธาปธานํ, น าณปธานํ, ครุตาคหเณน ปน โลกุตฺตรํ. อริยา หิ รตนตฺตยํ คุณาภิฺตาย ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ปสฺสนฺติ, ตสฺมา ตปฺปสาเทน ตทงฺคปฺปหานวเสน วิหตกิเลโส, ตคฺครุตาย จ อคารวกรณเหตูนํ สมุจฺเฉทวเสนาติ โยเชตพฺพํ. ตปฺปรายณตา ปเนตฺถ ตคฺคติกตาติ ตาย จตุพฺพิธมฺปิ วกฺขมานํ สรณคมนํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวิเสเสน วา ปสาทครุตา โชติตาติ ปสาทคฺคหเณน อนเวจฺจปฺปสาทสฺส โลกิยสฺส, อเวจฺจปฺปสาทสฺส จ โลกุตฺตรสฺส คหณํ, ตถา ครุตาคหเณน โลกิยสฺส ครุกรณสฺส, โลกุตฺตรสฺส จาติ อุภเยนปิ ปเทน อุภยมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรสรณคมนํ โยเชตพฺพํ. อุปฺปชฺชติ จิตฺตเมเตนาติ อุปฺปาโท, สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห, จิตฺตฺจ ตํ อุปฺปาโท จาติ จิตฺตุปฺปาโท. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, ตทาการปฺปวตฺตํ สทฺธาปฺาทิสมฺปยุตฺตธมฺมสหิตํ จิตฺตํ สรณคมนํ นาม ‘‘สรณนฺติ คจฺฉติ เอเตนาติ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตํสมงฺคี’’ติอาทิ กตฺตุวิภาวนา. เตน ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาเทน สมงฺคีติ ตํสมงฺคี. เตนาห ‘‘วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทนา’’ติ. อุเปตีติ ภชติ เสวติ ปยิรุปาสติ, ชานาติ วา, พุชฺฌตีติ อตฺโถ.

โลกุตฺตรํ สรณคมนํ เกสนฺติ อาห ‘‘ทิฏฺสจฺจาน’’นฺติ, อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานนฺติ อตฺโถ. กทา ตํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘มคฺคกฺขเณ’’ติ, ‘‘อิชฺฌตี’’ติ ปเทน เจตสฺส สมฺพนฺโธ. มคฺคกฺขเณ อิชฺฌมาเนเนว หิ จตุสจฺจาธิคเมน ผลฏฺานมฺปิ สรณคมกตา สิชฺฌติ โลกุตฺตรสรณคมนสฺส เภทาภาวโต, เตสฺจ เอกสนฺตานตฺตา. กถํ ตํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทนา’’ติอาทิ, อุปปกฺกิเลสสมุจฺเฉทโต, อารมฺมณโต, กิจฺจโต จ สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ. สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทนาติ เจตฺถ ปหานาภิสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, อารมฺมณโตติ สจฺฉิกิริยาภิสมยํ. นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา อารมฺมณโต อิชฺฌตีติ หิ โยเชตพฺพํ, ตฺวา-สทฺโท จ เหตุตฺถวาจโก ยถา ‘‘สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒.๒๙). อปิจ ‘‘อารมฺมณโต’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ สรูปโต นิยเมติ ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ อิมินา. ‘‘กิจฺจโต’’ติ ตทวเสสํ ภาวนาภิสมยํ ปริฺาภิสมยฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ เอเตน วา มคฺคกฺขณานุรูปํ เอการมฺมณตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิจฺจโต’’ติ อิมินา ปหานโต อวเสสํ กิจฺจตฺตยํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘มคฺคกฺขเณ, นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อตฺถโต มคฺคาณสงฺขาโต จตุสจฺจาธิคโม เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ วิฺายติ. ตตฺถ หิ จตุสจฺจาธิคมเน สรณคมนุปกฺกิเลสสฺส ปหานาภิสมยวเสน สมุจฺฉินฺทนํ ภวติ, นิพฺพานธมฺโม ปน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน, มคฺคธมฺโม จ ภาวนาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมาโนเยว สรณคมนตฺถํ สาเธติ, พุทฺธคุณา ปน สาวกโคจรภูตา ปริฺาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมานา สรณคมนตฺถํ สาเธนฺติ, ตถา อริยสงฺฆคุณา. เตนาห ‘‘สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตี’’ติ.

ผลปริยตฺตีนมฺเปตฺถ วุตฺตนเยน มคฺคานุคุณปฺปวตฺติยา คหณํ, อปริฺเยฺยภูตานฺจ พุทฺธสงฺฆคุณานํ ตคฺคุณสามฺตายาติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ สกลภาววิสิฏฺวจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ. อิชฺฌนฺตฺจ สเหว อิชฺฌติ, น โลกิยํ วิย ปฏิปาฏิยา อสมฺโมหปฏิเวเธน ปฏิวิทฺธตฺตาติ คเหตพฺพํ. ปทีปสฺส วิย หิ เอกกฺขเณเยว มคฺคสฺส จตุกิจฺจสาธนนฺติ. เย ปน วทนฺติ ‘‘สรณคมนํ นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา น ปวตฺตติ, มคฺคสฺส อธิคตตฺตา ปน อธิคตเมว ตํ โหติ เอกจฺจานํ เตวิชฺชาทีนํ โลกิยวิชฺชาทโย วิยา’’ติ, เตสํ ปน วจเน โลกิยเมว สรณคมนํ สิยา, น โลกุตฺตรํ, ตฺจ อยุตฺตเมว ทุวิธสฺสาปิ ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา. ตทงฺคปฺปหาเนน สรณคมนุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภนํ. อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ, สรณคมนุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภนโต, อารมฺมณโต จ สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ.

นฺติ โลกิยสรณคมนํ. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติอาทินา สทฺธาปฏิลาโภ. สทฺธามูลิกาติ ยถาวุตฺตสทฺธาปุพฺพงฺคมา. สหชาตวเสน ปุพฺพงฺคมตาเยว หิ ตมฺมูลิกตา สทฺธาวิรหิตสฺส พุทฺธาทีสุ สมฺมาทสฺสนสฺส อสมฺภวโต. สมฺมาทิฏฺิ นาม พุทฺธสุพุทฺธตํ, ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตฺจ โลกิยาวโพธวเสน สมฺมา าเยน ทสฺสนโต. ‘‘สทฺธาปฏิลาโภ’’ติ อิมินา สมฺมาทิฏฺิวิรหิตาปิ สทฺธา โลกิยสรณคมนนฺติ ทสฺเสติ, ‘‘สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺี’’ติ ปน เอเตน สทฺธูปนิสฺสยา ยถาวุตฺตา ปฺาติ. โลกิยมฺปิ หิ สรณคมนํ ทุวิธํ าณสมฺปยุตฺตํ, าณวิปฺปยุตฺตฺจ. ตตฺถ ปเมน ปเทน มาตาทีหิ อุสฺสาหิตทารกาทีนํ วิย าณวิปฺปยุตฺตํ สรณคมนํ คหิตํ, ทุติเยน ปน าณสมฺปยุตฺตํ. ตทุภยเมว ปุฺกิริยวตฺถุ วิเสสภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘ทสสุ ปุฺกิริยวตฺถูสุ ทิฏฺิชุกมฺมนฺติ วุจฺจตี’’ติ อาห. ทิฏฺิ เอว อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุชุํ กรียตีติ หิ อตฺเถน สมฺมาทิฏฺิยา ทิฏฺิชุกมฺมภาโว, ทิฏฺิ อุชุํ กรียติ เอเตนาติ อตฺเถน ปน สทฺธายปิ. สทฺธาสมฺมาทิฏฺิคฺคหเณน เจตฺถ ตปฺปธานสฺสาปิ จิตฺตุปฺปาทสฺส คหณํ, ทิฏฺิชุกมฺมปเทน จ ยถาวุตฺเตน กรณสาธเนน, เอวฺจ กตฺวา ‘‘ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ เหฏฺา วุตฺตวจนํ สมตฺถิตํ โหติ, สทฺธาสมฺมาทิฏฺีนํ ปน วิสุํ คหณํ ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตปฺปธานตายาติ ทฏฺพฺพํ.

ตยิทนฺติ โลกิยํ สรณคมนเมว ปจฺจามสติ โลกุตฺตรสฺส ตถา เภทาภาวโต. ตสฺส หิ มคฺคกฺขเณเยว วุตฺตนเยน อิชฺฌนโต ตถาวิธสฺส สมาทานสฺส อวิชฺชมานตฺตา เอส เภโท น สมฺภวตีติ. อตฺตา สนฺนิยฺยาตียติ อปฺปียติ ปริจฺจชียติ เอเตนาติ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ยถาวุตฺตํ สรณคมนสงฺขาตํ ทิฏฺิชุกมฺมํ. ตํ รตนตฺตยํ ปรายณํ ปฏิสรณเมตสฺสาติ ตปฺปรายโณ, ปุคฺคโล, จิตฺตุปฺปาโท วา, ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, ตเทว ทิฏฺิชุกมฺมํ. ‘‘สรณ’’นฺติ อธิปฺปาเยน สิสฺสภาวํ อนฺเตวาสิกภาวสงฺขาตํ วตฺตปฏิวตฺตาทิกรณํ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ สิสฺสภาวูปคมนํ. สรณคมนาธิปฺปาเยเนว ปณิปตติ เอเตนาติ ปณิปาโต, ปณิปตนฺเจตฺถ อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมเมว, สพฺพตฺถ จ อตฺถโต ยถาวุตฺตทิฏฺิชุกมฺมเมว เวทิตพฺพํ.

สํสารทุกฺขนิตฺถรณตฺถํ อตฺตโน อตฺตภาวสฺส ปริจฺจชนํ อตฺตปริจฺจชนํ. ตปฺปรายณตาทีสุปิ เอเสว นโย. หิโตปเทสกถาปริยาเยน ธมฺมสฺสาปิ อาจริยภาโว สมุทาจรียติ ‘‘ผโล อมฺโพ อผโล จ, เต สตฺถาโร อุโภ มมา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส อนฺเตวาสิโก’’ติ. ‘‘อภิวาทนา’’ติอาทิ ปณิปาตสฺส อตฺถทสฺสนํ. พุทฺธาทีนํเยวาติ อวธารณสฺส อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีสุปิ สีหคติกวเสน อธิกาโร เวทิตพฺโพ. เอวฺหิ ตทฺนิวตฺตนํ กตํ โหตีติ. ‘‘อิเมสฺหี’’ติอาทิ จตุธา ปวตฺตนสฺส สมตฺถนํ, การณทสฺสนํ วา.

เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีนิ เอเกน ปกาเรน ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรหิปิ ปกาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ, เอเตน อตฺตสนฺนิยฺยาตนตปฺปรายณตาทีนํ จตุนฺนํ ปริยายนฺตเรหิปิ อตฺตสนฺนิยฺยาตนตปฺปรายณตาทิ กตเมว โหติ อตฺถสฺส อภินฺนตฺตา ยถา ตํ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานอภูตาโรจนานี’’ติ ทสฺเสติ. ชีวิตปริยนฺติกนฺติ ภาวนปุํสกวจนํ, ยาวชีวํ คจฺฉามีติ อตฺโถ. มหากสฺสโป กิร สยเมว ปพฺพชิตเวสํ คเหตฺวา มหาติตฺถพฺราหฺมณคามโต นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺโต ติคาวุตมคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อนฺตรา จ ราชคหํ, อนฺตรา จ นาฬนฺทํ พหุปุตฺตกนิคฺโรธรุกฺขมูเล เอกกเมว นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อยํ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อชานนฺโตเยว ‘‘สตฺถารฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) สรณคมนมกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘มหากสฺสปสฺส สรณคมนํ วิยา’’ติ. วิตฺถาโร กสฺสปสํยุตฺตฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) คเหตพฺโพ. ตตฺถ สตฺถารฺจวตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สตฺถารํ ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ. น หิ เม อิโต อฺเน สตฺถารา ภวิตุํ สกฺกา. สุคตฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สุฏฺุ คตตฺตา สุคตํ นาม ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ. น หิ เม อิโต อฺเน สุคเตน ภวิตุํ สกฺกา. สมฺมาสมฺพุทฺธฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สมฺมา สามฺจ สจฺจานิ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํ นาม ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ, น หิ เม อิโต อฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภวิตุํ สกฺกาติ อยเมตฺถ อฏฺกถา. สพฺพตฺถ -สทฺโท, วต-สทฺโท จ ปทปูรณมตฺตํ, เจ-สทฺเทน วา ภวิตพฺพํ ‘‘สเจ’’ติ อฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) วุตฺตตฺตา. วต-สทฺโท จ ปสฺสิตุกามตาย เอกํสตฺถํ ทีเปตีติปิ ยุชฺชติ.

‘‘โส อห’’นฺติอาทิ สุตฺตนิปาเต อาฬวกสุตฺเต. ตตฺถ กิฺจาปิ มคฺเคเนว ตสฺส สรณคมนมาคตํ, โสตาปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ, ปน ปสาทานุรูปทสฺสนตฺถฺจ เอวํ วาจํ ภินฺทตีติ ตทฏฺกถายํ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๘๑) วุตฺตํ. คามา คามนฺติ อฺสฺมา เทวคามา อฺํ เทวคามํ, เทวตานํ วา ขุทฺทกํ, มหนฺตฺจ คามนฺติปิ อตฺโถ. ปุรา ปุรนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ พุทฺธสฺส สุพุทฺธตํ, ธมฺมสฺส สุธมฺมตํ, สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตฺจ อภิตฺถวิตฺวาติ สห สมุจฺจเยน, ปาเสเสน จ อตฺโถ, สมฺพุทฺธํ นมสฺสมาโน ธมฺมโฆสโก หุตฺวา วิจริสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.

อาฬวกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สาตาคิรเหมวตาทีนมฺปิ สงฺคโห. นนุ จ เอเต อาฬวกาทโย อธิคตมคฺคตฺตา มคฺเคเนว อาคตสรณคมนา, กสฺมา เตสํ ตปฺปรายณตาสรณคมนํ วุตฺตนฺติ? มคฺเคนาคตสรณคมเนหิปิ เตหิ ตปฺปรายณตาการสฺส ปเวทิตตฺตา. ‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ…เป… สุธมฺมตํ, (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๙๔) เต มยํ วิจริสฺสาม, คามา คามํ นคา นคํ…เป… สุธมฺมต’’นฺติ (สุ. นิ. ๑๘๒) จ หิ เอเตหิ ตปฺปรายณตากาโร ปเวทิโต. ตสฺมา สรณคมนวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ปเวทนาการมตฺตํ อุปทิสนฺเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถาติ ‘‘กถํ โข พฺราหฺมโณ โหตี’’ติอาทินา ปุฏฺสฺส อฏฺวิธปฺหสฺส ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ โย เวที’’ติอาทินา พฺยากรณปริโยสานกาเล. อิทฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสเก พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๙๔) ปริจุมฺพตีติ ปริผุสติ. ปริสมฺพาหตีติ ปริมชฺชติ. เอวมฺปิ ปณิปาโต ทฏฺพฺโพติ เอวมฺปิ ปรมนิปจฺจกาเรน ปณิปาโต ทฏฺพฺโพ.

โส ปเนสาติ ปณิปาโต. าติ…เป… วเสนาติ เอตฺถ าติวเสน, ภยวเสน, อาจริยวเสน, ทกฺขิเณยฺยวเสนาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ทฺวนฺทปรโต สุยฺยมานตฺตา. ตตฺถ าติวเสนาติ าติภาววเสน. ภาวปฺปธานนิทฺเทโส หิ อยํ, ภาวโลปนิทฺเทโส วา ตพฺภาวสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. เอวํ เสเสสุปิ ปณิปาตปเทน เจเตสํ สมฺพนฺโธ ตพฺพเสน ปณิปาตสฺส จตุพฺพิธตฺตา. เตนาห ‘‘ทกฺขิเณยฺยปณิปาเตนา’’ติ, ทกฺขิเณยฺยตาเหตุเกน ปณิปาเตเนวาติ อตฺโถ. อิตเรหีติ าติภาวาทิเหตุเกหิ ปณิปาเตหิ. ‘‘เสฏฺวเสเนวา’’ติอาทิ ตสฺเสวตฺถสฺส สมตฺถนํ. อิทานิ ‘‘น อิตเรหี’’ติอาทินา วุตฺตเมว อตฺถตฺตยํ ยถากฺกมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สากิโย วา’’ติ ปิตุปกฺขโต าติกุลทสฺสนํ, ‘‘โกลิโย วา’’ติ ปน มาตุปกฺขโต. วนฺทตีติ ปณิปาตสฺส อุปลกฺขณวจนํ. ราชปูชิโตติ ราชูหิ, ราชูนํ วา ปูชิโต ยถา ‘‘คามปูชิโต’’ติ. ปูชาวจนปโยเค หิ กตฺตริ สามิวจนมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ภควโตติ โพธิสตฺตภูตสฺส, พุทฺธภูตสฺส วา ภควโต. อุคฺคหิตนฺติ สิกฺขิตสิปฺปํ.

‘‘จตุธา’’ติอาทิ สิงฺคาโลวาทสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๒๖๕) ฆรมาวสนฺติ ฆเร วสนฺโต, กมฺมปฺปวจนียโยคโต เจตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. กมฺมํ ปโยชเยติ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ ปโยเชยฺย. กุลานฺหิ น สพฺพกาลํ เอกสทิสํ วตฺตติ, กทาจิ ราชาทิวเสน อาปทาปิ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ มนสิ กตฺวา นิธาเปยฺยาติ อาห ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ. อิเมสุ ปน จตูสุ โกฏฺาเสสุ ‘‘เอเกน โภเค ภุฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตโกฏฺาสโตเยว คเหตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ กปณทฺธิกาทีนมฺปิ ทานํ ทาตพฺพํ, เปสการนฺหาปิตกาทีนมฺปิ เวตนํ ทาตพฺพนฺติ อยํ โภคปริคฺคหณานุสาสนี, เอวรูปํ อนุสาสนึ อุคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. อิทฺหิ ทิฏฺธมฺมิกํเยว สนฺธาย วทติ, สมฺปรายิกํ, ปน นิยฺยานิกํ วา อนุสาสนึ ปจฺจาสิสนฺโตปิ ทกฺขิเณยฺยปณิปาตเมว กโรติ นามาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ ‘‘เสฏฺวเสเนว…เป… คณฺหาตี’’ติ วุตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถารวจนํ.

‘‘เอว’’นฺติอาทิ ปน ‘‘เสฏฺวเสน จ ภิชฺชตี’’ติ วุตฺตสฺส พฺยติเรกทสฺสนํ. อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโมติ กตฺวา คหิตสรณาย อุปาสิกาย วาติปิ โยเชตพฺพํ. เอวมีทิเสสุ. ปพฺพชิตมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปเคว อปพฺพชิต’’นฺติ. สรณคมนํ น ภิชฺชติ เสฏฺวเสน อวนฺทิตตฺตา. ตถาติ อนุกฑฺฒนตฺเถ นิปาโต ‘‘สรณคมนํ น ภิชฺชตี’’ติ. รฏฺปูชิตตฺตาติ รฏฺเ, รฏฺวาสีนํ วา ปูชิตตฺตา. ตยิทํ ภยวเสน วนฺทิตพฺพภาวสฺเสว สมตฺถนํ, น ตุ อเภทสฺส การณทสฺสนํ, ตสฺส ปน การณํ เสฏฺวเสน อวนฺทิตตฺตาติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ‘‘เสฏฺวเสน จ ภิชฺชตี’’ติ. เสฏฺวเสนาติ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย เสฏฺภาววเสนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโยติ วนฺทตี’’ติ. ติตฺถิยมฺปิ วนฺทโต น ภิชฺชติ, ปเคว อิตรํ. สรณคมนปฺปเภโทติ สรณคมนวิภาโค, ตพฺพิภาคสมฺพนฺธโต เจตฺถ สกฺกา อเภโทปิ สุเขน ทสฺเสตุนฺติ อเภททสฺสนํ กตํ.

อริยมคฺโค เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ จตฺตาริ สามฺผลานิ วิปากผลภาเวน วุตฺตานิ. สพฺพทุกฺขกฺขโยติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํ. เอตฺถ จ กมฺมสทิสํ วิปากผลํ, ตพฺพิปรีตํ อานิสํสผลนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ สาลิพีชาทีนํ ผลานิ ตํสทิสานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺติ, น มูลงฺกุรปตฺตกฺขนฺธนาฬานิ, เอวํ กุสลากุสลานํ ผลานิ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ สทิสานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺติ, น ตทฺานิ กมฺมนิพฺพตฺตานิปิ กมฺมอสทิสานิ, ตานิ ปน อานิสํสานิ นาม โหนฺติ, อานิสํสนิรุตฺติมตฺตฺจ ลภนฺตีติ. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา ธมฺมปเท อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณวตฺถุปาฬิมาหริตฺวา ทสฺเสติ.

โย จาติ เอตฺถ -สทฺโท พฺยติเรเก, โย ปนาติ อตฺโถ. ตตฺรายมธิปฺปาโย – พฺยติเรกตฺถทีปเน ยทิ ‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๑๘๘) วุตฺตํ เขมํ สรณํ น โหติ, น อุตฺตมํ สรณํ, เอตฺจ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา น ปมุจฺจติ, เอวํ สติ กึ นาม วตฺถุ เขมํ สรณํ โหติ, อุตฺตมํ สรณํ, กึ นาม วตฺถุํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ เจ?

โย จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สงฺฆฺจ สรณํ คโต…เป…

เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;

เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ. (ธ. ป. ๑๙๐-๙๒);

เอวมีทิเสสุ. โลกิยสฺส สรณคมนสฺส อฺติตฺถิยาวนฺทนาทินา กุปฺปนโต, จลนโต จ อกุปฺปํ อจลํ โลกุตฺตรเมว สรณคมนํ ปกาเสตุํ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. วาจาสิลิฏฺตฺถฺเจตฺถ สมฺมาสทฺทสฺส รสฺสตฺตํ. ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตสฺส สรูปทสฺสนํ. ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมนฺติ ทุกฺขนิโรธํ. ทุกฺขูปสมคามินนฺติ ทุกฺขนิโรธคามึ. ‘‘เอต’’นฺติ ‘‘จตฺตาริ…เป… ปสฺสตี’’ติ (ธ. ป. ๑๙๐) เอวํ วุตฺตํ โลกุตฺตรสรณคมนสงฺขาตํ อริยสจฺจทสฺสนํ. โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ ปทตฺตเยปิ โยเชตพฺโพ.

นิจฺจโต อนุปคมนาทิวเสนาติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อคฺคหณาทิวเสน, อิตินา นิทฺทิสิตพฺเพหิ โต-สทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา าณวิภงฺคาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; อ. นิ. ๑.๒๖๘) อาคตํ ปาฬึ สาธกภาเวน อาหรติ. อฏฺานนฺติ ชนกเหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ ปจฺจยเหตุปฏิกฺเขโป. อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. นฺติ เยน การเณน. ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน. กฺจิ สงฺขารนฺติ จตุภูมเกสุ สงฺขตสงฺขาเรสุ เอกมฺปิ สงฺขารํ. นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ คณฺเหยฺย. สุขโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๗๖) เอวํ อตฺตทิฏฺิวเสน ‘‘สุโข’’ติ คณฺเหยฺย, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺตหตฺถิปริตฺตาสิโต โจกฺขพฺราหฺมโณ วิย อุกฺการภูมึ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อตฺตวาเร กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหณตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาห ปริวาเร –

‘‘อนิจฺจา สพฺเพ สงฺขารา, ทุกฺขานตฺตา จ สงฺขตา;

นิพฺพานฺเจว ปฺตฺติ, อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ติ. (ปริ. ๒๕๗);

อิเมสุ ปน ตีสุปิ วาเรสุ อริยสาวกสฺส จตุภูมกวเสเนว ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, เตภูมกวเสเนว วา. ยํ ยฺหิ ปุถุชฺชโน ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา’’ติ คาหํ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ คณฺหนฺโต คาหํ วินิเวเติ.

‘‘มาตร’’นฺติอาทีสุ ชนิกา มาตา, ชนโก ปิตา, มนุสฺสภูโต ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก เตหิ อฺมฺปิ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ อฏฺานเมว. จกฺกวตฺติรชฺชสกชีวิตเหตุปิ หิ โส ตํ ชีวิตา น โวโรเปยฺย, ตถาปิ ปุถุชฺชนภาวสฺส มหาสาวชฺชตาทสฺสนตฺถํ อริยภาวสฺส จ พลวตาปกาสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปทุฏฺจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทูสนจิตฺโต, ปทูสิตจิตฺโต วา. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมายํ ิตํ สงฺฆํ ปฺจหิ การเณหิ ภินฺเทยฺย, วุตฺตฺเหตํ ‘‘ปฺจหุปาลิ อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) อฺํ สตฺถารนฺติ อิโต อฺํ ติตฺถกรํ ‘‘อยํ เม สตฺถา’’ติ เอวํ คณฺเหยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. ภวสมฺปทาติ สุคติภเวน สมฺปทา, อิทํ วิปากผลํ. โภคสมฺปทาติ มนุสฺสโภคเทวโภเคหิ สมฺปทา, อิทํ ปน อานิสํสผลํ. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา เทวตาสํยุตฺตาทิปาฬึ (สํ. นิ. ๑.๓๗) สาธกภาเวน ทสฺเสติ.

คตา เสติ เอตฺถ เส-อิติ นิปาตมตฺตํ. น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมินฺติ เต พุทฺธํ สรณํ คตา ตนฺนิมิตฺตํ อปายํ น คมิสฺสนฺติ. มานุสนฺติ จ คาถาพนฺธวเสน วิสฺโคนิทฺเทโส, มนุสฺเสสุ ชาตนฺติ อตฺโถ. เทวกายนฺติ เทวสงฺฆํ, เทวปุรํ วา ‘‘เทวานํ กาโย สมูโห เอตฺถา’’ติ กตฺวา.

‘‘อปรมฺปี’’ติอาทินา สฬายตนวคฺเค โมคฺคลฺลานสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๔.๓๔๑) อาคตํ อฺมฺปิ ผลมาห, อปรมฺปิ ผลํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน วุตฺตนฺติ อตฺโถ. อฺเ เทเวติ อสรณงฺคเต เทเว. ทสหิ าเนหีติ ทสหิ การเณหิ. ‘‘ทิพฺเพนา’’ติอาทิ ตสฺสรูปทสฺสนํ. อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวนฺติ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺนฺติ. ‘‘เอส นโย’’ติ อิมินา ‘‘สาธุ โข เทวานมินฺท ธมฺมสรณคมนํ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๑) สุตฺตปทํ อติทิสติ. เวลามสุตฺตํ นาม องฺคุตฺตรนิกาเย นวนิปาเต ชาติโคตฺตรูปโภคสทฺธาปฺาทีหิ มริยาทเวลาติกฺกนฺเตหิ อุฬาเรหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา เวลามนามกสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส จตุราสีติสหสฺสราชูนํ อาจริยพฺราหฺมณสฺส ทานกถาปฏิสฺุตฺตํ สุตฺตํ (อ. นิ. ๙.๒๐) ตตฺถ หิ กรีสสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณานํ จตุราสีติสหสฺสสงฺขฺยานํ สุวณฺณปาติรูปิยปาติกํสปาตีนํ ยถากฺกมํ รูปิยสุวณฺณ หิรฺปูรานํ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตานํ, จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺสานํ จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ, จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ, จตุราสีติยา เธนุสหสฺสานํ, จตุราสีติยา กฺาสหสฺสานํ, จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ, จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ, อปริมาณสฺส จ ขชฺชโภชฺชาทิเภทสฺส อาหารสฺส ปริจฺจชนวเสน สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ นิรนฺตรํ ปวตฺตเวลามมหาทานโต เอกสฺส โสตาปนฺนสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต สตํโสตาปนฺนานํ ทินฺนทานโต เอกสฺส สกทาคามิโน, ตโต เอกสฺส อนาคามิโน, ตโต เอกสฺส อรหโต, ตโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส, ตโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, ตโต พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหารกรณํ, ตโต สรณคมนํ มหปฺผลตรนฺติ อยมตฺโถ ปกาสิโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยํ คหปติ เวลาโม พฺราหฺมโณ ทานํ อทาสิ มหาทานํ, โย เจกํ ทิฏฺิสมฺปนฺนํ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตรํ, โย จ สตํ ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ โภเชยฺย, โย เจกํ สกทาคามึ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตร’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๙.๒๐).

อิมินา จ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต โลกุตฺตรสฺเสว สรณคมนสฺส ผลํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ เวลามสุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘สรณํ คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ มคฺเคนาคตํ อนิวตฺตนสรณํ อธิปฺเปตํ, อปเร ปนาหุ ‘อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ทินฺนตฺตา สรณคมนํ ตโต มหปฺผลตร’นฺติ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๙.๒๐) กูฏทนฺตสุตฺตฏฺกถายํ ปน วกฺขติ ‘‘ยสฺมา จ สรณคมนํ นาม ติณฺณํ รตนานํ ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุฺกมฺมํ สคฺคสมฺปตฺตึ เทติ, ตสฺมา มหปฺผลตรฺจ มหานิสํสตรฺจาติ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๐, ๓๕๑) อิมินา ปน นเยน โลกิยสฺสาปิ สรณคมนสฺส ผลํ อิธ ทสฺสิตเมวาติ คเหตพฺพํ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๐) หิ อยเมวตฺโถ อิจฺฉิโตติ วิฺายติ อิธ เจว อฺาสุ จ มชฺฌิมาคมฏีกาทีสุ อวิเสสโตเยว วุตฺตตฺตา, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ อยมตฺโถ อภิมโต สิยา สารตฺถทีปนิยํ, (สารตฺถ. ฏี. เวรฺชกอณฺฑวณฺณนา.๑๕) องฺคุตฺตรฏีกายฺจ ตทุภยสาธารณวจนโต. อปเร ปน วทนฺติ ‘‘กูฏทนฺตสุตฺตฏฺกถายมฺปิ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๔๙) โลกุตฺตรสฺเสว สรณคมนสฺส ผลํ วุตฺต’’นฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา อวุตฺตตฺตา. ‘‘ยสฺมา…เป… เทตี’’ติ หิ ตทุภยสาธารณการณวเสน ตทุภยสฺสาปิ ผลํ ตตฺถ วุตฺตนฺติ. เวลามสุตฺตาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) อคฺคปฺปสาทสุตฺตฉตฺตมาณวกวิมานาทีนํ (วิ. ว. ๘๘๖ อาทโย) สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.

อฺาณํ นาม วตฺถุตฺตยสฺส คุณานมชานนํ ตตฺถ สมฺโมโห. สํสโย นาม ‘‘พุทฺโธ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๑๖) วิจิกิจฺฉา. มิจฺฉาาณํ นาม วตฺถุตฺตยสฺส คุณานํ อคุณภาวปริกปฺปเนน วิปรีตคฺคาโห. อาทิสทฺเทน อนาทราคารวาทีนํ สงฺคโห. สํกิลิสฺสตีติ สํกิลิฏฺํ มลีนํ ภวติ. น มหาชุติกนฺติอาทิปิ สํกิเลสปริยาโย เอว. ตตฺถ น มหาชุติกนฺติ น มหุชฺชลํ, อปริสุทฺธํ อปริโยทาตนฺติ อตฺโถ. น มหาวิปฺผารนฺติ น มหานุภาวํ, อปณีตํ อนุฬารนฺติ อตฺโถ. สาวชฺโชติ ตณฺหาทิฏฺาทิวเสน สโทโส. ตเทว ผลวเสน วิภาเวตุํ ‘‘อนิฏฺผโล’’ติ วุตฺตํ, สาวชฺชตฺตา อกนฺติผโล โหตีติ อตฺโถ. โลกิยสรณคมนํ สิกฺขาสมาทานํ วิย อคหิตกาลปริจฺเฉทํ ชีวิตปริยนฺตเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธเภเทน เภโท, โส จ ตณฺหาทิฏฺาทิวิรหิตตฺตา อโทโสติ อาห ‘‘อนวชฺโช กาลกิริยาย โหตี’’ติ. โสติ อนวชฺโช สรณคมนเภโท. สติปิ อนวชฺชตฺเต อิฏฺผโลปิ น โหติ, ปเคว อนิฏฺผโล อวิปากตฺตา. น หิ ตํ อกุสลํ โหติ, อถ โข เภทนมตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ภวนฺตเรปีติ อฺสฺมิมฺปิ ภเว.

ธรสทฺทสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อุปาสก’’นฺติ อิทมฺปิ กมฺมเมว, ตฺจ โข อาการฏฺาเนติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาสโก อยนฺติ เอวํ ธาเรตู’’ติ วุตฺตํ. ธาเรตูติ จ อุปธาเรตูติ อตฺโถ. อุปธารณฺเจตฺถ ชานนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ชานาตู’’ติ อิมินา. อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถนฺติ อุปาสกภาววิธานโกสลฺลตฺถํ. โก อุปาสโกติ สรูปปุจฺฉา, กึ ลกฺขโณ อุปาสโก นามาติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมาติ เหตุปุจฺฉา, เกน ปวตฺตินิมิตฺเตน อุปาสกสทฺโท ตสฺมึ ปุคฺคเล นิรุฬฺโหติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจตี’’ติ. สทฺทสฺส หิ อภิเธยฺเย ปวตฺตินิมิตฺตเมว ตทตฺถสฺส ตพฺภาวการณํ. กิมสฺส สีลนฺติ วตสมาทานปุจฺฉา, กีทิสํ อสฺส อุปาสกสฺส สีลํ, กิตฺตเกน วตสมาทาเนนายํ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ อตฺโถ. โก อาชีโวติ กมฺมสมาทานปุจฺฉา, โก อสฺส สมฺมาอาชีโว, เกน กมฺมสมาทาเนน อสฺส อาชีโว สมฺภวตีติ ปุจฺฉติ, โส ปน มิจฺฉาชีวสฺส ปริวชฺชเนน โหตีติ มิจฺฉาชีโวปิ วิภชียติ. กา วิปตฺตีติ ตทุภเยสํ วิปฺปฏิปตฺติปุจฺฉา, กา อสฺส อุปาสกสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส จ วิปตฺตีติ อตฺโถ. สามฺนิทฺทิฏฺเ หิ สติ อนนฺตรสฺเสว วิธิ วา ปฏิเสโธ วาติ อนนฺตรสฺส คหณํ. กา สมฺปตฺตีติ ตทุภเยสเมว สมฺมาปฏิปตฺติปุจฺฉา, กา อสฺส อุปาสกสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส จ สมฺปตฺตีติ วุตฺตนเยน อตฺโถ. สรูปวจนตฺถาทิสงฺขาเตน ปกาเรน กิรตีติ ปกิณฺณํ, ตเทว ปกิณฺณกํ, อเนกากาเรน ปวตฺตํ อตฺถวินิจฺฉยนฺติ อตฺโถ.

โย โกจีติ ขตฺติยพฺราหฺมณาทีสุ โย โกจิ, อิมินา ปเทน อการณเมตฺถ ชาติอาทิวิเสโสติ ทสฺเสติ, ‘‘สรณคโต’’ติ อิมินา ปน สรณคมนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ. ‘‘คหฏฺโ’’ติ จ อิมินา อาคาริเกสฺเวว อุปาสกสทฺโท นิรุฬฺโห, น ปพฺพชฺชูปคเตสูติ. ตมตฺถํ มหาวคฺคสํยุตฺเต มหานามสุตฺเตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๓) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ พุทฺธาทิสรณคมนโต. มหานามาติ อตฺตโน จูฬปิตุโน สุกฺโกทนสฺส ปุตฺตํ มหานามํ นาม สกฺยราชานํ ภควา อาลปติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน พุทฺธาทิสรณคมเนน อุปาสโก นาม โหติ, น ชาติอาทีหิ การเณหีติ อธิปฺปาโย. กามฺจ ตปุสฺสภลฺลิกานํ วิย ทฺเววาจิกอุปาสกภาโวปิ อตฺถิ, โส ปน ตทา วตฺถุตฺตยาภาวโต กทาจิเยว โหตีติ สพฺพทา ปวตฺตํ เตวาจิกอุปาสกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สรณคโต’’ติ วุตฺตํ. เตปิ หิ ปจฺฉา ติสรณคตา เอว, น เจตฺถ สมฺภวติ อฺํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา สรณคโต อุปาสโก นามาติ อิมมตฺถมฺปิ าเปตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อุปาสนโตติ เตเนว สรณคมเนน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตาย คารวพหุมานาทิโยเคน ปยิรุปาสนโต, อิมินา กตฺวตฺถํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ.

เวรมณิโยติ เอตฺถ เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยํ, ตสฺส มณนโต หนนโต วินาสนโต เวรมณิโย นาม, ปฺจ วิรติโย วิรติปธานตฺตา ตสฺส สีลสฺส. ตถา หิ อุทาหเฏ มหานามสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๓) ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา สาธกํ, สรูปฺจ ทสฺเสติ ยถา ตํ อุยฺยานปาลสฺส เอเกเนว อุทกปติฏฺานปโยเคน อมฺพเสจนํ, ครุสินานฺจ. ยถาห อมฺพวิมาเน (วิ. ว. ๑๑๕๑ อาทโย) –

‘‘อมฺโพ จ สิตฺโต สมโณ จ นฺหาปิโต,

มยา จ ปุฺํ ปสุตํ อนปฺปกํ;

อิติ โส ปีติยา กายํ, สพฺพํ ผรติ อตฺตโน’’ติ.

[‘‘อมฺโพ จ สิฺจโต อาสิ, สมโณ จ นหาปิโต;

พหุฺจ ปุฺํ ปสุตํ, อโห สผลํ ชีวิต’’นฺติ. (อิธ ฏีกายํ มูลปาโ)]

เอวมีทิเสสุ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปฺจเวรวิรติมตฺเตน.

มิจฺฉาวณิชฺชาติ อยุตฺตวณิชฺชา, น สมฺมาวณิชฺชา, อสารุปฺปวณิชฺชกมฺมานีติ อตฺโถ. ปหายาติ อกรเณเนว ปชหิตฺวา. ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตน, เตน มิจฺฉาวณิชฺชกมฺเมน อาชีวนโต อฺมฺปิ อธมฺมิกํ อาชีวนํ ปฏิกฺขิปติ. สเมนาติ อวิสเมน, เตน กายวิสมาทิทุจฺจริตํ วชฺเชตฺวา กายสมาทินา สุจริเตน อาชีวนํ ทสฺเสติ. ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทินา ปฺจงฺคุตฺตรปาฬิมาหริตฺวา สาธกํ, สรูปฺจ ทสฺเสติ. วาณิชานํ อยนฺติ วณิชฺชา, ยสฺส กสฺสจิ วิกฺกโย, อิตฺถิลิงฺคปทเมตํ. สตฺถวณิชฺชาติ อาวุธภณฺฑํ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา ยถากตํ ปฏิลภิตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโย. สตฺตวณิชฺชาติ มนุสฺสวิกฺกโย. มํสวณิชฺชาติ สูนการาทโย วิย มิคสูกราทิเก โปเสตฺวา มํสํ สมฺปาเทตฺวา วิกฺกโย. มชฺชวณิชฺชาติ ยํ กิฺจิ มชฺชํ โยเชตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. วิสวณิชฺชาติ วิสํ โยเชตฺวา, สงฺคเหตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโย. ตตฺถ สตฺถวณิชฺชา ปโรปโรธนิมิตฺตตาย อกรณียาติ วุตฺตา, สตฺตวณิชฺชา อภุชิสฺสภาวกรณโต, มํสวณิชฺชา วธเหตุโต, มชฺชวณิชฺชา ปมาทฏฺานโต, วิสวณิชฺชา ปรูปฆาตการณโต.

ตสฺเสวาติ ยถาวุตฺตสฺส ปฺจเวรมณิลกฺขณสฺส สีลสฺส เจว ปฺจมิจฺฉาวณิชฺชาทิปฺปหานลกฺขณสฺส อาชีวสฺส จ ปฏินิทฺเทโส. วิปตฺตีติ เภโท, ปโกโป จ. เอวํ สีลอาชีววิปตฺติวเสน อุปาสกสฺส วิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อสฺสทฺธิยาทิวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ยายาติ อสฺสทฺธิยาทิวิปฺปฏิปตฺติยา. จณฺฑาโลติ นีจธมฺมชาติกฏฺเน อุปาสกจณฺฑาโล. มลนฺติ มลีนฏฺเน อุปาสกมลํ. ปติกิฏฺโติ ลามกฏฺเน อุปาสกนิหีโน. สาปิสฺสาติ สาปิ อสฺสทฺธิยาทิวิปฺปฏิปตฺติ อสฺส อุปาสกสฺส วิปตฺตีติ เวทิตพฺพา. กา ปนายนฺติ วุตฺตํ ‘‘เต จา’’ติอาทิ. อุปาสกจณฺฑาลสุตฺตํ, (อ. นิ. ๕.๑๗๕) อุปาสกรตนสุตฺตฺจ ปฺจงฺคุตฺตเร. ตตฺถ พุทฺธาทีสุ, กมฺมกมฺมผเลสุ จ สทฺธาวิปริยาโย มิจฺฉาวิโมกฺโข อสฺสทฺธิยํ, เตน สมนฺนาคโต อสฺสทฺโธ. ยถาวุตฺตสีลวิปตฺติอาชีววิปตฺติวเสน ทุสฺสีโล. ‘‘อิมินา ทิฏฺาทินา อิทํ นาม มงฺคลํ โหตี’’ติ เอวํ พาลชนปริกปฺปิเตน โกตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺสุตมุตมงฺคเลน สมนฺนาคโต โกตูหลมงฺคลิโก. มงฺคลํ ปจฺเจตีติ ทิฏฺมงฺคลาทิเภทํ มงฺคลเมว ปตฺติยายติ โน กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตํ โน ปตฺติยายติ. อิโต จ พหิทฺธาติ อิโต สพฺพฺุพุทฺธสาสนโต พหิทฺธา พาหิรกสมเย. -สทฺโท อฏฺานปยุตฺโต, สพฺพตฺถ ‘‘อสฺสทฺโธ’’ติอาทีสุ โยเชตพฺโพ. ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสตีติ ทุปฺปฏิปนฺนํ ทกฺขิณารหสฺี คเวสติ. ตตฺถาติ พหิทฺธา พาหิรกสมเย. ปุพฺพการํ กโรตีติ ปมตรํ ทานมานนาทิกํ กุสลกิริยํ กโรติ, พาหิรกสมเย ปมตรํ กุสลกิริยํ กตฺวา ปจฺฉา สาสเน กโรตีติ วุตฺตํ โหตีติ. ตตฺถาติ วา เตสํ พาหิรกานํ ติตฺถิยานนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ ทกฺขิเณยฺยปริเยสนปุพฺพกาเร เอกํ กตฺวา ปฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพา.

อสฺสาติ อุปาสกสฺส. สีลสมฺปทาติ ยถาวุตฺเตน ปฺจเวรมณิลกฺขเณน สีเลน สมฺปทา. อาชีวสมฺปทาติ ปฺจมิจฺฉาวณิชฺชาทิปฺปหานลกฺขเณน อาชีเวน สมฺปทา. เอวํ สีลสมฺปทาอาชีวสมฺปทาวเสน อุปาสกสฺส สมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา สทฺธาทิวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย จสฺสา’’ติอาทิมาห. เย จ ปฺจ ธมฺมา, เตปิ อสฺส สมฺปตฺตีติ โยชนา. ธมฺเมหีติ คุเณหิ. จตุนฺนํ ปริสานํ รติชนนฏฺเน อุปาสโกว รตนํ อุปาสกรตนํ. คุณโสภากิตฺติสทฺทสุคนฺธตาทีหิ อุปาสโกว ปทุมํ อุปาสกปทุมํ. ตถา อุปาสกปุณฺฑรีกํ. เสสํ วิปตฺติยํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ.

นิคณฺีนนฺติ นิคณฺสมณีนํ. อาทิมฺหีติ ปมตฺเถ. อุจฺฉคฺคนฺติ อุจฺฉุอคฺคํ อุจฺฉุโกฏิ. ตถา เวฬคฺคนฺติ เอตฺถาปิ. โกฏิยนฺติ ปริยนฺตโกฏิยํ, ปริยนฺตตฺเถติ อตฺโถ. อมฺพิลคฺคนฺติ อมฺพิลโกฏฺาสํ. ตถา ติตฺตกคฺคนฺติ เอตฺถาปิ. วิหารคฺเคนาติ โอวรกโกฏฺาเสน ‘‘อิมสฺมึ คพฺเภ วสนฺตานํ อิทํ นาม ผลํ ปาปุณาตี’’ติอาทินา ตํตํวสนฏฺานโกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. ปริเวณคฺเคนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อคฺเคติ เอตฺถ อุปโยควจนสฺส เอการาเทโส, วจนวิปลฺลาโส วา, กตฺวา-สทฺโท จ เสโสติ วุตฺตํ ‘‘อาทึ กตฺวา’’ติ. ภาวตฺเถ ตา-สทฺโทติ ทสฺเสติ ‘‘อชฺชภาว’’นฺติ อิมินา, อชฺชภาโว จ นาม ตสฺมึ ธมฺมสฺสวนสมเย ธรมานกตาปาปุณกภาโว. ตทา หิ ตํ นิสฺสยวเสน ธรมานตํ นิมิตฺตํ กตฺวา ตํทิวสนิสฺสิตอรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว ปุน อรุณุคฺคมนา เอตฺถนฺตเร อชฺชสทฺโท ปวตฺตติ, ตสฺมา ตสฺมึ สมเย ธรมานกตาสงฺขาตํ อชฺชภาวํ อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อชฺชตนฺติ วา อชฺชอิจฺเจว อตฺโถ ตา-สทฺทสฺส สกตฺถวุตฺติโต ยถา ‘‘เทวตา’’ติ, อยํ อาจริยานํ มติ. เอวํ ปมกฺขเรน ทิสฺสมานปาานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตติยกฺขเรน ทิสฺสมานปาานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺชทคฺเคติ วา ปาโ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาคมมตฺตตฺตา ทกาโร ปทสนฺธิกโร. อชฺชาติ หิ เนปาติกมิทํ ปทํ. เตนาห ‘‘อชฺช อคฺคนฺติ อตฺโถ’’ติ.

‘‘ปาโณ’’ติ อิทํ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริเย เอว, ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ จ กรณตฺเถเนว สมาโสติ าเปตุํ ‘‘ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปต’’นฺติ อาห. อุเปติ อุปคจฺฉตีติ หิ อุเปโต, ปาเณหิ กรณภูเตหิ อุเปโต ปาณุเปโตติ อตฺโถ อาจริเยหิ อภิมโต. อิมินา จ ‘‘ปาณุเปตนฺติ อิทํ ปทํ ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตาทสฺสน’’นฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวติ. ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ หิ อิมินา ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ อุเปโต, อุเปนฺโต จ น วาจามตฺเตน, น จ เอกวารํ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน, อถ โข ปาณานํ ปริจฺจชนวเสน ยาวชีวํ อุเปโตติ อาปาณโกฏิกตา ทสฺสิตา. ‘‘ตีหิ…เป… คต’’นฺติ อิทํ ‘‘สรณํ คต’’นฺติ เอตสฺส อตฺถวจนํ. ‘‘อนฺสตฺถุก’’นฺติ อิทํ ปน อนฺโตคธาวธารเณน, อฺตฺถาโปหเนน จ นิวตฺเตตพฺพตฺถทสฺสนํ. เอกจฺโจ กปฺปิยการกสทฺทสฺส อตฺโถ อุปาสกสทฺทสฺส วจนีโยปิ ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปาสกํ กปฺปิยการก’’นฺติ, อตฺตสนฺนิยฺยาตนสรณคมนํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ อิมินา นีตตฺถโต ทสฺสิตํ ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตํ ทสฺเสตฺวา เอวํ วทนฺโต ปเนส ราชา ‘‘ชีวิเตน สห วตฺถุตฺตยํ ปฏิปูเชนฺโต สรณคมนํ รกฺขามี’’ติ อธิปฺปายํ วิภาเวตีติ เนยฺยตฺถโต วิภาวิตํ ตสฺส รฺโ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อหฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ-สทฺโท สมตฺถเน, การณตฺเถ วา, เตน อิมาย ยุตฺติยา, อิมินา วา การเณน อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตูติ อยมตฺโถ ปกาสิโต.

อจฺจยนํ สาธุมริยาทํ อติกฺกมฺม มทฺทิตฺวา ปวตฺตนํ อจฺจโย, กายิกาทิอชฺฌาจารสงฺขาโต โทโสติ อาห ‘‘อปราโธ’’ติ, อจฺเจติ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติ เอเตนาติ วา อจฺจโย, กายิกาทิวีติกฺกมสฺส ปวตฺตนโก อกุสลธมฺมสงฺขาโต โทโส เอว, โส จ อปรชฺฌติ เอเตนาติ อปราโธติ วุจฺจติ. โส หิ อปรชฺฌนฺตํ ปุริสํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติ. เตนาห ‘‘อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโต’’ติ. ธมฺมนฺติ ทสราชธมฺมํ. วิตฺถาโร ปเนตสฺส มหาหํสชาตกาทีหิ วิภาเวตพฺโพ. จรตีติ อาจรติ กโรติ. ธมฺเมเนวาติ ธมฺมโต อนเปเตเนว, อนเปตกุสลธมฺเมเนวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น ปิตุฆาตนาทินา อธมฺเมนา’’ติ. ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ เอตสฺส อธิวาสนํ สมฺปฏิจฺฉตูติ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขมตู’’ติ วุตฺตํ. ปุน อกรณเมตฺถ สํวโรติ ทสฺเสติ ‘‘ปุน เอวรูปสฺสา’’ติอาทินา. ‘‘อปราธสฺสา’’ติอาทิ อฺมฺํ เววจนํ.

๒๕๑. ‘‘ยถาธมฺโม ิโต, ตเถวา’’ติ อิมินาปิ ยถา-สทฺทสฺส อนุรูปตฺถมาห, สาธุสมาจิณฺณกุสลธมฺมานุรูปนฺติ อตฺโถ. ปฏิสทฺทสฺส อนตฺถกตํ ทสฺเสติ ‘‘กโรสี’’ติ อิมินา. ปฏิกมฺมํ กโรสีติปิ วทนฺติ. ยถาธมฺมํ ปฏิกรณํ นาม กตาปราธสฺส ขมาปนเมวาติ อาห ‘‘ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ‘‘ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ เอตสฺส อธิวาสนํ สมฺปฏิจฺฉามาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขมามา’’ติ อิมินา. วุทฺธิ เหสาติ เอตฺถ -กาโร ปทสิลิฏฺตาย อาคโม, หิ-สทฺโท วา นิปาตมตฺตํ. เอสาติ ยถาธมฺมํ ปฏิกิริยา, อายตึ สํวราปชฺชนา จ. เตนาห ‘‘โย อจฺจยํ…เป… อาปชฺชตี’’ติ. สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต ตถาคโต อริโย นามาติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติ. วิเนติ สตฺเต เอเตนาติ วินโย, สาสนํ. วทฺธติ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติ เอตายาติ วุทฺธิ. กตมา ปน สา, ยา ‘‘เอสา’’ติ นิทฺทิฏฺา วุทฺธีติ โจทนมปเนตุํ ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ ‘‘กตมา’’ติอาทินา, ยา อยํ สํวราปชฺชนา, สา ‘‘เอสา’’ติ นิทฺทิฏฺา วุทฺธิ นามาติ อตฺโถ. ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ติ อิทํ อายตึ สํวราปชฺชนาย ปุพฺพกิริยาทสฺสนนฺติ วิฺาปนตฺถํ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายตึ สํวราปชฺชนา’’ติ วุตฺตํ. เอสา หิ อาจริยานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อธิปฺปายนฺตรวิฺาปนํ, เอตปเทน ปน ตสฺสาปิ ปฏินิทฺเทโส สมฺภวติ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ ติปิ ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺส ทสฺสนโต. เกจิ ปน ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’ติ อิทํ ปุพฺพกิริยามตฺตสฺเสว ทสฺสนํ, น ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺส. ‘อายติฺจ สํวรํ อาปชฺชตี’ติ อิทํ ปน ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺเสวาติ วิฺาปนตฺถํ เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ขมาปนสฺสาปิ วุทฺธิเหตุภาเวน อริยูปวาเท วุตฺตตฺตา. อิตรถา หิ ขมาปนาภาเวปิ อายตึ สํวราปชฺชนาย เอว อริยูปวาทาปคมนํ วุตฺตํ สิยา, น จ ปน วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.

กสฺมา ปน ‘‘ยาย’’นฺติอาทินา ธมฺมนิทฺเทโส ทสฺสิโต, นนุ ปาฬิยํ ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทินา ปุคฺคลนิทฺเทโส กโตติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘เทสนํ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺโตติ ปุคฺคลาธิฏฺานธมฺมเทสนํ กโรนฺโต. ปุคฺคลาธิฏฺานาปิ หิ ปุคฺคลาธิฏฺานธมฺมเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานปุคฺคลเทสนาติ ทุวิธา โหติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – กิฺจาปิ ‘‘วุทฺธิ เหสา’’ติอาทินา ธมฺมาธิฏฺานเทสนา อารทฺธา, ตถาปิ ปุน ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺเตน ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนา อารทฺธา เทสนาวิลาสวเสน, เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จาติ. ตทุภยวเสเนว หิ ธมฺมาธิฏฺานาทิเภเทน จตุพฺพิธา เทสนา.

๒๕๒. วจสายตฺเตติ วจสา อายตฺเต. วาจาปฏิพนฺธตฺเตติ วทนฺติ, ตํ ‘‘โส หี’’ติอาทินา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. วจสายตฺเถติ ปน วาจาปริโยสานตฺเถติ อตฺโถ ยุตฺโต โอสานกรณตฺถสฺส สาสทฺทสฺส วเสน สายสทฺทนิปฺผตฺติโต ยถา ‘‘ทาโย’’ติ. เอวฺหิ สมตฺถนวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติ. คมนาย กตํ วาจาปริโยสานํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ตสฺมึเยว อตฺเถ วตฺตตีติ. หนฺทสทฺทฺหิ โจทนตฺเถ, วจสคฺคตฺเถ จ อิจฺฉนฺติ. ‘‘หนฺท ทานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๑๘; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) หิ โจทนตฺเถ, ‘‘หนฺท ทานิ อปายามี’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๘๔๓) วจสคฺคตฺเถ, วจสคฺโค จ นาม วาจาวิสฺสชฺชนํ, ตฺจ วาจาปริโยสานเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ทุกฺกรกิจฺจวเสน พหุกิจฺจตาติ อาห ‘‘พลวกิจฺจา’’ติ. ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพํ กิจฺจํ, อิตรํ กรณียํ. ปมํ วา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ, ปจฺฉา กตฺตพฺพํ กรณียํ. ขุทฺทกํ วา กิจฺจํ, มหนฺตํ กรณีย’’นฺติปิ อุทานฏฺกถาทีสุ (อุทา. อฏฺ. ๑๕) วุตฺตํ. ยํ-ตํ-สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา, คมนกาลชานนโต, อฺกิริยาย จ อนุปยุตฺตตฺตา ‘‘ตสฺส กาลํ ตฺวเมว ชานาสี’’ติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ตยา าตํ คมนกาลํ ตฺวเมว ตฺวา คจฺฉาหี’’ติ. อถ วา ยถา กตฺตพฺพกิจฺจนิโยชเน ‘‘อิมํ ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหรา’’ติ (ปาจิ. ๘๘, ๙๓) วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ตยา าตํ กาลํ ตฺวเมว ชานาสิ, คมนวเสน กโรหีติ คมเน นิโยเชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺวเมว ชานาสี’’ติ ปาเสโส วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา’’ติอาทิ ยถาสมาจิณฺณํ ปกรณาธิคตมตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปทกฺขิณนฺติ ปการโต กตํ ทกฺขิณํ. เตนาห ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติ. ทสนขสโมธานสมุชฺชลนฺติ ทฺวีสุ หตฺเถสุ ชาตานํ ทสนฺนํ นขานํ สโมธาเนน เอกีภาเวน สมุชฺชลนฺตํ, เตน ทฺวินฺนํ กรตลานํ สมฏฺปนํ ทสฺเสติ. อฺชลินฺติ หตฺถปุฏํ. อฺชติ พฺยตฺตึ ปกาเสติ เอตายาติ อฺชลิ. อฺชุ-สทฺทฺหิ พฺยตฺติยํ, อลิปจฺจยฺจ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. อภิมุโขวาติ สมฺมุโข เอว, น ภควโต ปิฏฺึ ทสฺเสตฺวาติ อตฺโถ. ปฺจปฺปติฏฺิตวนฺทนานโย วุตฺโต เอว.

๒๕๓. อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปจฺจนกานํ อตฺตโน ปุพฺเพ กตกุสลมูลานํ ขณเนน ขโต, เตสเมว อุปหนเนน อุปหโต, ปททฺวเยนปิ ตสฺส กมฺมาปราธเมว ทสฺเสติ ปริยายวจนตฺตา ปททฺวยสฺส. กุสลมูลสงฺขาตปติฏฺาเภทเนน ขตูปหตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภินฺนปติฏฺโ ชาโต’’ติ วุตฺตํ. ปติฏฺา, มูลนฺติ จ อตฺถโต เอกํ. ปติฏฺหติ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ เอตายาติ หิ ปติฏฺา, ตสฺส กุสลูปนิสฺสยสมฺปทา, สา กิริยาปราเธน ภินฺนา วินาสิตา เอเตนาติ ภินฺนปติฏฺโ. ตเทว วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. ยถา กุสลมูลสงฺขาตา อตฺตโน ปติฏฺานชาตา, ตถา อเนน รฺา อตฺตนาว อตฺตา ขโต ขนิโตติ โยชนา. ขโตติ หิ อิทํ อิธ กมฺมวเสน สิทฺธํ, ปาฬิยํ ปน กตฺตุวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. ปททฺวยสฺส ปริยายตฺตา ‘‘อุปหโต’’ติ อิธ น วุตฺตํ.

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. ๗๔) วจนโต ราคโทสโมหาว อิธ รโช นามาติ วุตฺตํ ‘‘ราครชาทิวิรหิต’’นฺติ. วีตสทฺทสฺส วิคตปริยายตํ ทสฺเสติ ‘‘วิคตตฺตา’’ติ อิมินา. ธมฺเมสุ จกฺขุนฺติ จตุสจฺจธมฺเมสุ ปวตฺตํ เตสํ ทสฺสนฏฺเน จกฺขุํ. ธมฺเมสูติ วา เหฏฺิเมสุ ตีสุ มคฺคธมฺเมสุ. จกฺขุนฺติ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาตํ เอกํ จกฺขุํ, สมุทาเยกเทสวเสน อาธารตฺถสมาโสยํ, น ตุ นิทฺธารณตฺถสมาโส. โส หิ สาสนคนฺเถสุ, สกฺกตคนฺเถสุ จ สพฺพตฺถ ปฏิสิทฺโธติ. ธมฺมมยนฺติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมน นิพฺพตฺตํ, อิมินา ‘‘ธมฺเมน นิพฺพตฺตํ จกฺขุ ธมฺมจกฺขู’’ติ อตฺถมาห. อปิจ ธมฺมมยนฺติ สีลาทิติวิธธมฺมกฺขนฺโธเยว มย-สทฺทสฺส สกตฺเถ ปวตฺตนโต, อเนน ‘‘ธมฺโมเยว จกฺขุ ธมฺมจกฺขู’’ติ อตฺถมาห. อฺเสุ าเนสูติ อฺเสุ สุตฺตปเทเสสุ, เอเตน ยถาปาํ ติวิธตฺถตํ ทสฺเสติ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺคสฺเสเวตํ อธิวจนํ, ตสฺมิมฺปิ อนธิคเต อฺเสํ วตฺตพฺพตาเยว อภาวโตติ อธิปฺปาโย.

อิทานิ ‘‘ขตายํ ภิกฺขเว ราชา’’ติอาทิปาสฺส สุวิฺเยฺยมธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นาภวิสฺสาติ สเจ น อภวิสฺสถ, เอวํ สตีติ อตฺโถ. อตีเต หิ อิทํ กาลาติปตฺติวจนํ, น อนาคเตติ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺโต อภวิสฺสาติ เอตฺถาปิ. นนุ จ มคฺคปาปุณนวจนํ ภวิสฺสมานตฺตา อนาคตกาลิกนฺติ? สจฺจํ อนิยมิเต, อิธ ปน ‘‘อิเธวาสเน นิสินฺโน’’ติ นิยมิตตฺตา อตีตกาลิกเมวาติ เวทิตพฺพํ. อิทฺหิ ภควา รฺโ อาสนา วุฏฺาย อจิรปกฺกนฺตสฺเสว อโวจาติ. ปาปมิตฺตสํสคฺเคนาติ เทวทตฺเตน, เทวทตฺตปริสาสงฺขาเตน จ ปาปมิตฺเตน สํสคฺคโต. อสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส. ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา ปาานารุฬฺหํ วจนาวเสสํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ สรณํ คตตฺตา มุจฺจิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มม จ สาสนมหนฺตตายา’’ติ ปาโ ยุตฺโต, กตฺถจิ ปน -สทฺโท น ทิสฺสติ, ตตฺถ โส ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ. น เกวลํ สรณํ คตตฺตาเยว มุจฺจิสฺสติ, อถ โข ยตฺถ เอส ปสนฺโน, ปสนฺนาการฺจ กโรติ, ตสฺส จ ติวิธสฺสปิ สาสนสฺส อุตฺตมตายาติ หิ สห สมุจฺจเยน อตฺโถ อธิปฺเปโตติ.

‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ ทุกฺกรกมฺมวิปากโต สุกเรน มุจฺจเนน อุปมาทสฺสนํ. โกจีติ โกจิ ปุริโส. กสฺสจีติ กสฺสจิ ปุริสสฺส, ‘‘วธ’’นฺติ เอตฺถ ภาวโยเค กมฺมตฺเถ สามิวจนํ. ปุปฺผมุฏฺิมตฺเตน ทณฺเฑนาติ ปุปฺผมุฏฺิมตฺตสงฺขาเตน ธนทณฺเฑน. มุจฺเจยฺยาติ วธกมฺมทณฺฑโต มุจฺเจยฺย, ทณฺเฑนาติ วา นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํ ‘‘สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๓๒; จูฬว. ๔๓๗) วิย, ปุปฺผมุฏฺิมตฺเตน ธนทณฺฑโต, วธทณฺฑโต จ มุจฺเจยฺยาติ อตฺโถ. โลหกุมฺภิยนฺติ โลหกุมฺภินรเก. ตตฺถ หิ ตทนุภวนกานํ สตฺตานํ กมฺมพเลน โลหมยา มหตี กุมฺภี นิพฺพตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘โลหกุมฺภี’’ติ วุจฺจติ. อุปริมตลโต อโธ ปตนฺโต, เหฏฺิมตลโต อุทฺธํ คจฺฉนฺโต, อุภยถา ปน สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ โหนฺติ. วุตฺตฺจ –

‘‘สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ. (เป. ว. ๘๐๒; ชา. ๑.๔.๕๔);

‘‘เหฏฺิมตลํ ปตฺวา, อุปริมตลํ ปาปุณิตฺวา มุจฺจิสฺสตี’’ติ วทนฺโต อิมมตฺถํ ทีเปติ – ยถา อฺเ เสฏฺิปุตฺตาทโย อปราปรํ อโธ ปตนฺตา, อุทฺธํ คจฺฉนฺตา จ อเนกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ ตตฺถ ปจฺจนฺติ, น ตถา อยํ, อยํ ปน ราชา ยถาวุตฺตการเณน เอกวารเมว อโธ ปตนฺโต, อุทฺธฺจ คจฺฉนฺโต สฏฺิวสฺสสหสฺสานิเยว ปจฺจิตฺวา มุจฺจิสฺสตีติ. อยํ ปน อตฺโถ กุโต ลทฺโธติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทมฺปิ กิร ภควตา วุตฺตเมวา’’ติ อาห. กิรสทฺโท เจตฺถ อนุสฺสวนตฺโถ, เตน ภควตา วุตฺตภาวสฺส อาจริยปรมฺปรโต สุยฺยมานตํ, อิมสฺส จ อตฺถสฺส อาจริยปรมฺปราภตภาวํ ทีเปติ. อถ ปาฬิยํ สงฺคีตํ สิยาติ โจทนมปเนติ ‘‘ปาฬิยํ ปน น อารุฬฺห’’นฺติ อิมินา, ปกิณฺณกเทสนาภาเวน ปาฬิยมนารุฬฺหตฺตา ปาภาเวน น สงฺคีตนฺติ อธิปฺปาโย. ปกิณฺณกเทสนา หิ ปาฬิยมนารุฬฺหาติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ.

ยทิ อนนฺตเร อตฺตภาเว นรเก ปจฺจติ, เอวํ สติ อิมํ เทสนํ สุตฺวา โก รฺโ อานิสํโส ลทฺโธติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ โจทนํ อุทฺธริตฺวา ปริหริตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อยฺหี’’ติอาทินา นิทฺทาลาภาทิกํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อเนกวิธํ มหานิสํสํ สรูปโต นิยเมตฺวา ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ‘‘อยํ…เป… นิทฺทํ ลภตี’’ติ อิมินา นิทฺทาลาภํ ทสฺเสติ, ตทา กายิกเจตสิกทุ