📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
มชฺฌิมนิกาเย
อุปริปณฺณาสปาฬิ
๑. เทวทหวคฺโค
๑. เทวทหสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ¶ ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, นิคณฺา.
‘‘เอวํวาทาหํ ¶ , ภิกฺขเว, นิคณฺเ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’ติ? เต จ เม, ภิกฺขเว, นิคณฺา เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ ปฏิชานนฺติ.
‘‘ตฺยาหํ ¶ เอวํ วทามิ – ‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, ชานาถ – อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหา’ติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’.
‘‘‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, ชานาถ – อกรมฺเหว มยํ ปุพฺเพ ปาปกมฺมํ, น นากรมฺหา’ติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’.
‘‘‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, ชานาถ – เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา ปาปกมฺมํ อกรมฺหา’ติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’.
‘‘‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, ชานาถ – เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ, เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชีเรตพฺพํ, เอตฺตกมฺหิ วา ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’ติ? ‘โน ¶ หิทํ, อาวุโส’.
‘‘‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, ชานาถ – ทิฏฺเว ธมฺเม อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปท’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’.
๒. ‘‘อิติ กิร ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, น ชานาถ – อหุวมฺเหว มยํ ¶ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหาติ ¶ , น ชานาถ – อกรมฺเหว มยํ ปุพฺเพ ปาปกมฺมํ, น นากรมฺหาติ, น ชานาถ – เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา ปาปกมฺมํ อกรมฺหาติ, น ชานาถ – เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ, เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชีเรตพฺพํ, เอตฺตกมฺหิ วา ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตีติ, น ชานาถ – ทิฏฺเว ธมฺเม อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ; เอวํ สนฺเต อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ น กลฺลมสฺส เวยฺยากรณาย – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, ชาเนยฺยาถ – อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหาติ, ชาเนยฺยาถ – อกรมฺเหว มยํ ปุพฺเพ ปาปกมฺมํ, น นากรมฺหาติ, ชาเนยฺยาถ – เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา ปาปกมฺมํ อกรมฺหาติ, ชาเนยฺยาถ – เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ, เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชีเรตพฺพํ, เอตฺตกมฺหิ วา ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตีติ, ชาเนยฺยาถ – ทิฏฺเว ธมฺเม อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ อุปสมฺปทํ; เอวํ สนฺเต อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ กลฺลมสฺส เวยฺยากรณาย – ยํ ¶ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ¶ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’’ติ.
๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส นิคณฺา, ปุริโส สลฺเลน วิทฺโธ อสฺส สวิเสน คาฬฺหูปเลปเนน [คาฬฺหปเลปเนน (ก.)]; โส สลฺลสฺสปิ เวธนเหตุ [เวทนาเหตุ (สี. ปี. ก.)] ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กฏุกา เวทนา เวทิเยยฺย. ตสฺส มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปฏฺาเปยฺยุํ. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺเตยฺย; โส สตฺเถนปิ วณมุขสฺส ปริกนฺตนเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยยฺย. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต เอสนิยา สลฺลํ เอเสยฺย; โส เอสนิยาปิ สลฺลสฺส เอสนาเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยยฺย ¶ . ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สลฺลํ อพฺพุเหยฺย [อพฺพุยฺเหยฺย (สี.), อพฺภูณฺเหยฺย (สฺยา. กํ.)]; โส สลฺลสฺสปิ อพฺพุหนเหตุ [อพฺพุยฺหนเหตุ (สี.), อพฺภูณฺหนเหตุ (สฺยา. กํ.)] ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยยฺย. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต อคทงฺคารํ วณมุเข โอทเหยฺย; โส อคทงฺคารสฺสปิ วณมุเข โอทหนเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยยฺย. โส อปเรน สมเยน รูฬฺเหน วเณน สฺฉวินา อโรโค อสฺส สุขี เสรี สยํวสี เยน กามงฺคโม. ตสฺส เอวมสฺส – อหํ โข ปุพฺเพ สลฺเลน วิทฺโธ อโหสึ สวิเสน คาฬฺหูปเลปเนน. โสหํ ¶ สลฺลสฺสปิ เวธนเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยึ. ตสฺส เม มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปฏฺเปสุํ. ตสฺส เม โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺติ; โสหํ สตฺเถนปิ วณมุขสฺส ปริกนฺตนเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยึ. ตสฺส เม โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต เอสนิยา สลฺลํ เอสิ; โส อหํ เอสนิยาปิ สลฺลสฺส เอสนาเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยึ. ตสฺส เม โส ภิสกฺโก ¶ สลฺลกตฺโต สลฺลํ อพฺพุหิ [อพฺพุยฺหิ (สี.), อพฺภูณฺหิ (สฺยา. กํ.)]; โสหํ สลฺลสฺสปิ อพฺพุหนเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยึ. ตสฺส เม โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต อคทงฺคารํ วณมุเข โอทหิ; โสหํ อคทงฺคารสฺสปิ วณมุเข โอทหนเหตุ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยึ. โสมฺหิ ¶ เอตรหิ รูฬฺเหน วเณน สฺฉวินา อโรโค สุขี เสรี สยํวสี เยน กามงฺคโม’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, อาวุโส นิคณฺา, สเจ ตุมฺเห ชาเนยฺยาถ – อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหาติ, ชาเนยฺยาถ – อกรมฺเหว มยํ ปุพฺเพ ปาปกมฺมํ, น นากรมฺหาติ, ชาเนยฺยาถ – เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา ปาปกมฺมํ อกรมฺหาติ, ชาเนยฺยาถ – เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ, เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชีเรตพฺพํ, เอตฺตกมฺหิ วา ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตีติ, ชาเนยฺยาถ – ทิฏฺเว ธมฺเม อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ; เอวํ สนฺเต อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ กลฺลมสฺส เวยฺยากรณาย – ยํ ¶ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข ตุมฺเห, อาวุโส นิคณฺา, น ชานาถ – อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหาติ, น ชานาถ – อกรมฺเหว มยํ ปุพฺเพ ปาปกมฺมํ, น นากรมฺหาติ, น ชานาถ – เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา ปาปกมฺมํ อกรมฺหาติ, น ชานาถ – เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ, เอตฺตกํ ¶ วา ทุกฺขํ นิชฺชีเรตพฺพํ, เอตฺตกมฺหิ วา ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตีติ, น ชานาถ – ทิฏฺเว ธมฺเม อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ; ตสฺมา อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ น กลฺลมสฺส เวยฺยากรณาย – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’’ติ.
๔. ‘‘เอวํ ¶ วุตฺเต, ภิกฺขเว, เต นิคณฺา มํ เอตทโวจุํ – ‘นิคณฺโ ¶ , อาวุโส, นาฏปุตฺโต [นาถปุตฺโต (สี.)] สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี, อปริเสสํ าณทสฺสนํ ปฏิชานาติ ¶ . จรโต จ เม ติฏฺโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิต’นฺติ. โส เอวมาห – ‘อตฺถิ โข โว, อาวุโส นิคณฺา, ปุพฺเพว ปาปกมฺมํ กตํ, ตํ อิมาย กฏุกาย ทุกฺกรการิกาย นิชฺชีเรถ, ยํ ปเนตฺถ เอตรหิ กาเยน สํวุตา วาจาย สํวุตา มนสา สํวุตา ตํ อายตึ ปาปกมฺมสฺส อกรณํ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’ติ. ตฺจ ปนมฺหากํ รุจฺจติ เจว ขมติ จ, เตน จมฺหา อตฺตมนา’’ติ.
๕. ‘‘เอวํ วุตฺเต อหํ, ภิกฺขเว, เต นิคณฺเ เอตทโวจํ – ‘ปฺจ โข อิเม, อาวุโส นิคณฺา, ธมฺมา ทิฏฺเว ธมฺเม ทฺวิธาวิปากา. กตเม ปฺจ? สทฺธา, รุจิ, อนุสฺสโว, อาการปริวิตกฺโก, ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติ – อิเม โข, อาวุโส นิคณฺา, ปฺจ ธมฺมา ทิฏฺเว ธมฺเม ทฺวิธาวิปากา. ตตฺรายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ กา อตีตํเส สตฺถริ สทฺธา, กา รุจิ, โก อนุสฺสโว, โก อาการปริวิตกฺโก, กา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตี’ติ. เอวํวาที [เอวํวาทีสุ (ก.)] โข อหํ, ภิกฺขเว, นิคณฺเสุ น กฺจิ [กิฺจิ (สี. ปี. ก.)] สหธมฺมิกํ วาทปฏิหารํ สมนุปสฺสามิ.
‘‘ปุน จปราหํ [ปุน จ ปนาหํ (สี. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, เต นิคณฺเ เอวํ วทามิ – ‘ตํ กึ มฺถ, อาวุโส นิคณฺา. ยสฺมึ โว สมเย ติพฺโพ [ติปฺโป (ปี.)] อุปกฺกโม โหติ ¶ ติพฺพํ ปธานํ, ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ; ยสฺมึ ปน โว สมเย น ติพฺโพ อุปกฺกโม ¶ โหติ น ติพฺพํ ปธานํ, น ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถา’ติ? ‘ยสฺมึ โน, อาวุโส โคตม, สมเย ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ ติพฺพํ ปธานํ, ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยาม; ยสฺมึ ปน โน สมเย ¶ น ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ น ติพฺพํ ปธานํ, น ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยามา’’’ติ.
๖. ‘‘อิติ ¶ กิร, อาวุโส นิคณฺา, ยสฺมึ โว สมเย ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ ติพฺพํ ปธานํ, ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ; ยสฺมึ ปน โว สมเย น ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ น ติพฺพํ ปธานํ, น ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ. เอวํ สนฺเต อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ น กลฺลมสฺส เวยฺยากรณาย – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย ¶ ; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตีติ. สเจ, อาวุโส นิคณฺา, ยสฺมึ โว สมเย ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ ติพฺพํ ปธานํ, น ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ; ยสฺมึ ปน โว สมเย น ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ น ติพฺพํ ปธานํ, ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ [ปธานํ, ติฏฺเยฺเยว ตสฺมึ สมเย… เวทนา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]; เอวํ สนฺเต อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ กลฺลมสฺส เวยฺยากรณาย – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘‘ยสฺมา จ โข, อาวุโส นิคณฺา, ยสฺมึ โว สมเย ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ ติพฺพํ ปธานํ, ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ; ยสฺมึ ปน โว สมเย น ติพฺโพ อุปกฺกโม โหติ น ติพฺพํ ปธานํ, น ติพฺพา ตสฺมึ สมเย โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิเยถ; เต ตุมฺเห สามํเยว โอปกฺกมิกา ทุกฺขา ¶ ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทยมานา อวิชฺชา อฺาณา สมฺโมหา วิปจฺเจถ ¶ – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตุ. อิติ ปุราณานํ กมฺมานํ ¶ ตปสา พฺยนฺตีภาวา, นวานํ กมฺมานํ อกรณา, อายตึ อนวสฺสโว; อายตึ อนวสฺสวา กมฺมกฺขโย; กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย; ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย ¶ ; เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวํวาทีปิ [เอวํวาทีสุปิ (ก.)] โข อหํ, ภิกฺขเว, นิคณฺเสุ น กฺจิ สหธมฺมิกํ วาทปฏิหารํ สมนุปสฺสามิ.
๗. ‘‘ปุน จปราหํ, ภิกฺขเว, เต นิคณฺเ เอวํ วทามิ – ‘ตํ กึ มฺถาวุโส นิคณฺา, ยมิทํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา สมฺปรายเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ยํ ปนิทํ กมฺมํ สมฺปรายเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ตํ กึ มฺถาวุโส นิคณฺา, ยมิทํ กมฺมํ สุขเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ทุกฺขเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ยํ ปนิทํ กมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา สุขเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ตํ กึ มฺถาวุโส นิคณฺา, ยมิทํ กมฺมํ ปริปกฺกเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา อปริปกฺกเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ยํ ปนิทํ กมฺมํ อปริปกฺกเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ปริปกฺกเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ตํ กึ มฺถาวุโส นิคณฺา, ยมิทํ กมฺมํ ¶ พหุเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา อปฺปเวทนียํ ¶ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ยํ ปนิทํ กมฺมํ อปฺปเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา พหุเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ตํ กึ มฺถาวุโส นิคณฺา, ยมิทํ กมฺมํ สเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา อเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’. ‘ยํ ปนิทํ กมฺมํ อเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา สเวทนียํ โหตูติ ลพฺภเมต’นฺติ? ‘โน หิทํ, อาวุโส’.
๘. ‘‘อิติ กิร, อาวุโส นิคณฺา, ยมิทํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา สมฺปรายเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยํ ปนิทํ กมฺมํ สมฺปรายเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ สุขเวทนียํ ตํ ¶ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ทุกฺขเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ ¶ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา สุขเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ ปริปกฺกเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา อปริปกฺกเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ อปริปกฺกเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ปริปกฺกเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ พหุเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา อปฺปเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ อปฺปเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา พหุเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ สเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา ¶ อเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ, ยมิทํ กมฺมํ อเวทนียํ ตํ อุปกฺกเมน วา ปธาเนน วา สเวทนียํ โหตูติ อลพฺภเมตํ; เอวํ สนฺเต อายสฺมนฺตานํ นิคณฺานํ อผโล อุปกฺกโม ¶ โหติ, อผลํ ปธานํ’’.
‘‘เอวํวาที, ภิกฺขเว, นิคณฺา. เอวํวาทีนํ, ภิกฺขเว, นิคณฺานํ ทส สหธมฺมิกา วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ อาคจฺฉนฺติ.
๙. ‘‘สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, นิคณฺา ปุพฺเพ ทุกฺกฏกมฺมการิโน ยํ เอตรหิ เอวรูปา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิสฺสรนิมฺมานเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, นิคณฺา ปาปเกน อิสฺสเรน นิมฺมิตา ยํ เอตรหิ เอวรูปา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา สงฺคติภาวเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, นิคณฺา ปาปสงฺคติกา ยํ เอตรหิ เอวรูปา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อภิชาติเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, นิคณฺา ปาปาภิชาติกา ยํ เอตรหิ เอวรูปา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, นิคณฺา เอวรูปา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมา ยํ เอตรหิ เอวรูปา ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺติ.
‘‘สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา; โน เจ สตฺตา ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกฺขํ ¶ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิสฺสรนิมฺมานเหตุ ¶ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา; โน เจ สตฺตา อิสฺสรนิมฺมานเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา สงฺคติภาวเหตุ ¶ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา; โน เจ สตฺตา สงฺคติภาวเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อภิชาติเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา; โน เจ สตฺตา อภิชาติเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา ¶ นิคณฺา; โน เจ สตฺตา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, คารยฺหา นิคณฺา. เอวํวาที, ภิกฺขเว, นิคณฺา. เอวํวาทีนํ, ภิกฺขเว, นิคณฺานํ อิเม ทส สหธมฺมิกา วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ อาคจฺฉนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อผโล อุปกฺกโม โหติ, อผลํ ปธานํ.
๑๐. ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว อนทฺธภูตํ อตฺตานํ ทุกฺเขน อทฺธภาเวติ, ธมฺมิกฺจ สุขํ น ปริจฺจชติ, ตสฺมิฺจ สุเข อนธิมุจฺฉิโต โหติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อิมสฺส โข เม ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารํ ปทหโต สงฺขารปฺปธานา วิราโค โหติ, อิมสฺส ปน เม ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาวยโต วิราโค โหตี’ติ. โส ยสฺส หิ ขฺวาสฺส [ยสฺส โข ปนสฺส (สี.), ยสฺส ขฺวาสฺส (ปี.)] ¶ ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารํ ปทหโต สงฺขารปฺปธานา วิราโค โหติ, สงฺขารํ ตตฺถ ปทหติ. ยสฺส ปนสฺส ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาวยโต วิราโค โหติ, อุเปกฺขํ ตตฺถ ภาเวติ. ตสฺส ตสฺส ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารํ ปทหโต สงฺขารปฺปธานา วิราโค โหติ – เอวมฺปิสฺส ตํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ โหติ. ตสฺส ตสฺส ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาวยโต วิราโค โหติ – เอวมฺปิสฺส ตํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ โหติ.
๑๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อิตฺถิยา สารตฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต ติพฺพจฺฉนฺโท ติพฺพาเปกฺโข. โส ตํ อิตฺถึ ปสฺเสยฺย อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ สํหสนฺตึ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ ตสฺส ปุริสสฺส อมุํ อิตฺถึ ทิสฺวา อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ สํหสนฺตึ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ¶ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุ หิ, ภนฺเต, ปุริโส อมุสฺสา อิตฺถิยา สารตฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต ติพฺพจฺฉนฺโท ติพฺพาเปกฺโข ¶ . ตสฺมา ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ ¶ สํหสนฺตึ อุปฺปชฺเชยฺยุํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา’’ติ. ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘อหํ โข อมุสฺสา อิตฺถิยา สารตฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต ติพฺพจฺฉนฺโท ติพฺพาเปกฺโข. ตสฺส เม อมุํ อิตฺถึ ทิสฺวา อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ สํหสนฺตึ ¶ อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา. ยํนูนาหํ โย เม อมุสฺสา อิตฺถิยา ฉนฺทราโค ตํ ปชเหยฺย’นฺติ. โส โย อมุสฺสา อิตฺถิยา ฉนฺทราโค ตํ ปชเหยฺย. โส ตํ อิตฺถึ ปสฺเสยฺย อปเรน สมเยน อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ สํหสนฺตึ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ ตสฺส ปุริสสฺส อมุํ อิตฺถึ ทิสฺวา อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ สํหสนฺตึ อุปฺปชฺเชยฺยุํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุ หิ, ภนฺเต, ปุริโส อมุสฺสา อิตฺถิยา วิราโค. ตสฺมา ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา อฺเน ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนฺตึ สลฺลปนฺตึ สฺชคฺฆนฺตึ สํหสนฺตึ น อุปฺปชฺเชยฺยุํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว อนทฺธภูตํ อตฺตานํ ทุกฺเขน อทฺธภาเวติ, ธมฺมิกฺจ สุขํ น ปริจฺจชติ, ตสฺมิฺจ สุเข อนธิมุจฺฉิโต โหติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อิมสฺส โข เม ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารํ ปทหโต สงฺขารปฺปธานา วิราโค โหติ, อิมสฺส ปน เม ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาวยโต วิราโค โหตี’ติ. โส ยสฺส หิ ขฺวาสฺส ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารํ ปทหโต สงฺขารปฺปธานา วิราโค โหติ, สงฺขารํ ตตฺถ ปทหติ; ยสฺส ปนสฺส ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาวยโต วิราโค โหติ, อุเปกฺขํ ตตฺถ ภาเวติ. ตสฺส ตสฺส ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารํ ปทหโต ¶ สงฺขารปฺปธานา วิราโค โหติ – เอวมฺปิสฺส ตํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ โหติ ¶ . ตสฺส ตสฺส ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาวยโต วิราโค โหติ – เอวมฺปิสฺส ตํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ โหติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
๑๒. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยถาสุขํ โข เม วิหรโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ; ทุกฺขาย ปน เม อตฺตานํ ปทหโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ยํนูนาหํ ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทเหยฺย’นฺติ. โส ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหติ. ตสฺส ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหโต อกุสลา ¶ ธมฺมา ¶ ปริหายนฺติ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. โส น อปเรน สมเยน ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยสฺส หิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺถาย ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทเหยฺย สฺวาสฺส อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน โหติ. ตสฺมา น อปเรน สมเยน ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุสุกาโร เตชนํ ทฺวีสุ อลาเตสุ อาตาเปติ ปริตาเปติ อุชุํ กโรติ กมฺมนิยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อุสุการสฺส เตชนํ ทฺวีสุ อลาเตสุ อาตาปิตํ โหติ ปริตาปิตํ อุชุํ กตํ [อุชุํ กตํ โหติ (สี.)] กมฺมนิยํ, น โส ตํ อปเรน สมเยน อุสุกาโร เตชนํ ทฺวีสุ อลาเตสุ อาตาเปติ ปริตาเปติ อุชุํ กโรติ กมฺมนิยํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยสฺส หิ โส, ภิกฺขเว, อตฺถาย อุสุกาโร เตชนํ ทฺวีสุ อลาเตสุ อาตาเปยฺย ปริตาเปยฺย อุชุํ ¶ กเรยฺย กมฺมนิยํ สฺวาสฺส อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน โหติ. ตสฺมา น อปเรน สมเยน อุสุกาโร เตชนํ ทฺวีสุ อลาเตสุ อาตาเปติ ปริตาเปติ อุชุํ กโรติ กมฺมนิยํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยถาสุขํ โข เม วิหรโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ; ทุกฺขาย ปน เม อตฺตานํ ปทหโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ยํนูนาหํ ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทเหยฺย’นฺติ. โส ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหติ. ตสฺส ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. โส น อปเรน สมเยน ทุกฺขาย ¶ อตฺตานํ ปทหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยสฺส หิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺถาย ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทเหยฺย สฺวาสฺส อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน โหติ. ตสฺมา น อปเรน สมเยน ทุกฺขาย อตฺตานํ ปทหติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
๑๓. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ ¶ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต ¶ วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ ¶ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ. โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย, อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ.
๑๔. ‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ. อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรติ. อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหติ อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมา. มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย – อิติ ภินฺนานํ ¶ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ. โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหติ. เอกภตฺติโก โหติ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ. มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ¶ ปฏิวิรโต โหติ. อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต โหติ. ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ. ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต โหติ. ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต โหติ. อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา [สาวิโยคา (สฺยา. กํ. ก.) เอตฺถ สาจิสทฺโท กุฏิลปริยาโย] ปฏิวิรโต โหติ. เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต โหติ [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๙๓ จูฬหตฺถิปโทปเม].
‘‘โส ¶ สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน ¶ เยเนว ปกฺกมติ สมาทาเยว ปกฺกมติ. เสยฺยถาปิ นาม ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ สปตฺตภาโรว เฑติ, เอวเมว ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน; โส เยน เยเนว ปกฺกมติ สมาทาเยว ปกฺกมติ. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทติ.
๑๕. ‘‘โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โส อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทติ.
‘‘โส ¶ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต [สมฺมิฺชิเต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ ¶ , อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
๑๖. ‘‘โส อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, (อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺิยา สมนฺนาคโต,) [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๙๖ จูฬหตฺถิปโทปเม] อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา, อุชุํ กายํ ปณิธาย, ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต ¶ , อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
‘‘โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวมฺปิ ¶ , ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ. ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
๑๗. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ¶ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ ¶ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
๑๘. ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ ¶ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ.
๑๙. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อิเม อาสวา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, สผโล อุปกฺกโม โหติ, สผลํ ปธานํ. เอวํวาที, ภิกฺขเว, ตถาคตา. เอวํวาทีนํ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ [ตถาคโต, เอวํวาทึ ภิกฺขเว ตถาคตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทส สหธมฺมิกา ปาสํสฏฺานา อาคจฺฉนฺติ.
๒๐. ‘‘สเจ ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, ตถาคโต ปุพฺเพ ¶ สุกตกมฺมการี ยํ เอตรหิ เอวรูปา อนาสวา สุขา เวทนา เวเทติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิสฺสรนิมฺมานเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, ตถาคโต ภทฺทเกน อิสฺสเรน ¶ นิมฺมิโต ยํ เอตรหิ เอวรูปา อนาสวา สุขา เวทนา เวเทติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา สงฺคติภาวเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, ตถาคโต กลฺยาณสงฺคติโก ยํ เอตรหิ เอวรูปา อนาสวา สุขา เวทนา เวเทติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อภิชาติเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, ตถาคโต กลฺยาณาภิชาติโก ยํ เอตรหิ เอวรูปา อนาสวา สุขา เวทนา เวเทติ. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ; อทฺธา, ภิกฺขเว, ตถาคโต กลฺยาณทิฏฺธมฺมูปกฺกโม ยํ เอตรหิ เอวรูปา อนาสวา สุขา เวทนา เวเทติ.
‘‘สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต; โน เจ สตฺตา ปุพฺเพกตเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิสฺสรนิมฺมานเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต; โน เจ สตฺตา อิสฺสรนิมฺมานเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา สงฺคติภาวเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต; โน เจ สตฺตา สงฺคติภาวเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อภิชาติเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต; โน เจ สตฺตา ¶ อภิชาติเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต. สเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมเหตุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต; โน เจ สตฺตา ทิฏฺธมฺมูปกฺกมเหตุ สุขทุกฺขํ ¶ ปฏิสํเวเทนฺติ, ปาสํโส ตถาคโต. เอวํวาที, ภิกฺขเว, ตถาคตา. เอวํวาทีนํ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ อิเม ทส สหธมฺมิกา ปาสํสฏฺานา อาคจฺฉนฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
เทวทหสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. ปฺจตฺตยสุตฺตํ [ปฺจายตนสุตฺต (ก.)]
๒๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ [อธิมุตฺติปทานิ (สฺยา. กํ. ก.)] อภิวทนฺติ. ‘สฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ; ‘อสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ; ‘เนวสฺีนาสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ; สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ [ปฺาเปนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ. อิติ สนฺตํ วา อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ [ปรํ มรณา. อิติ อิมานิ (ก.)] ปรํ มรณา, สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ. อิติ อิมานิ ปฺจ [ปรํ มรณา. อิติ อิมานิ (ก.)] หุตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ปฺจ โหนฺติ – อยมุทฺเทโส ปฺจตฺตยสฺส.
๒๒. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ¶ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อรูปึ ¶ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปิฺจ อรูปิฺจ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เนวรูปึ นารูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เอกตฺตสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, นานตฺตสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ¶ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, ปริตฺตสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อปฺปมาณสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เอตํ [เอวํ (ก.)] วา ปเนเกสํ [ปเนเตสํ (สฺยา. กํ.)] อุปาติวตฺตตํ วิฺาณกสิณเมเก อภิวทนฺติ อปฺปมาณํ อาเนฺชํ ¶ . ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ [ปชานาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]. เย โข เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อรูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปิฺจ อรูปิฺจ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เนวรูปึ นารูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เอกตฺตสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ¶ สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, นานตฺตสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, ปริตฺตสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อปฺปมาณสฺึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา [มรณาติ (ก.)], ยา วา ปเนตาสํ สฺานํ ปริสุทฺธา ปรมา อคฺคา อนุตฺตริยา อกฺขายติ ¶ – ยทิ รูปสฺานํ ยทิ อรูปสฺานํ ยทิ เอกตฺตสฺานํ ยทิ นานตฺตสฺานํ. ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนเมเก อภิวทนฺติ อปฺปมาณํ อาเนฺชํ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๒๓. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อรูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปิฺจ อรูปิฺจ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เนวรูปึ นารูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา. ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา เตสเมเต ¶ ปฏิกฺโกสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สฺา โรโค สฺา คณฺโฑ สฺา สลฺลํ, เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – ‘อสฺ’นฺติ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ เย โข เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปึ วา เต โภนฺโต ¶ สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อรูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปิฺจ อรูปิฺจ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เนวรูปึ นารูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา. โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา, อฺตฺร เวทนาย, อฺตฺร สฺาย, อฺตฺร ¶ สงฺขาเรหิ, วิฺาณสฺส [อฺตฺร วิฺาณา (สฺยา. กํ.), อฺตฺร วิฺาเณน (ก.)] อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ ¶ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๒๔. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ¶ ปรํ มรณา, อรูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปิฺจ อรูปิฺจ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เนวรูปึ นารูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา. ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา เตสเมเต ปฏิกฺโกสนฺติ, เยปิ เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา เตสเมเต ปฏิกฺโกสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สฺา โรโค สฺา คณฺโฑ สฺา สลฺลํ, อสฺา สมฺโมโห, เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – ‘เนวสฺานาสฺ’นฺติ. [เนวสฺานาสฺาติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) เอตนฺติปทํ มนสิกาตพฺพํ] ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ. เย โข เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, อรูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ¶ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, รูปิฺจ อรูปิฺจ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา, เนวรูปึ นารูปึ วา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ¶ ปรํ มรณา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา [สมณพฺราหฺมณา (สี. ปี.)] ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺพสงฺขารมตฺเตน เอตสฺส อายตนสฺส อุปสมฺปทํ ปฺเปนฺติ, พฺยสนฺเหตํ, ภิกฺขเว, อกฺขายติ [อายตนมกฺขายติ (ก.)] เอตสฺส อายตนสฺส อุปสมฺปทาย ¶ . น เหตํ, ภิกฺขเว, อายตนํ สงฺขารสมาปตฺติปตฺตพฺพมกฺขายติ; สงฺขาราวเสสสมาปตฺติปตฺตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, อายตนมกฺขายติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๒๕. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ ¶ , ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา สฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา เตสเมเต ปฏิกฺโกสนฺติ, เยปิ เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา เตสเมเต ปฏิกฺโกสนฺติ, เยปิ เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา เนวสฺีนาสฺึ อตฺตานํ ปฺเปนฺติ อโรคํ ปรํ มรณา เตสเมเต ปฏิกฺโกสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สพฺเพปิเม โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํ สรํ [อุทฺธํสรา (สี. ปี.), อุทฺธํ ปรามสนฺติ (สฺยา. กํ.)] อาสตฺตึเยว อภิวทนฺติ – ‘อิติ เปจฺจ ¶ ภวิสฺสาม, อิติ เปจฺจ ภวิสฺสามา’ติ. เสยฺยถาปิ นาม วาณิชสฺส วาณิชฺชาย คจฺฉโต เอวํ โหติ – ‘อิโต เม อิทํ ภวิสฺสติ, อิมินา อิทํ ลจฺฉามี’ติ, เอวเมวิเม โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา วาณิชูปมา มฺเ ปฏิภนฺติ – ‘อิติ เปจฺจ ภวิสฺสาม, อิติ เปจฺจ ภวิสฺสามา’ติ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ. เย โข เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ เต สกฺกายภยา สกฺกายปริเชคุจฺฉา สกฺกายฺเว อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม สา คทฺทุลพทฺโธ ทฬฺเห ถมฺเภ วา ขิเล [ขีเล (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา อุปนิพทฺโธ ¶ , ตเมว ถมฺภํ วา ขิลํ วา อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ ¶ ; เอวเมวิเม โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สกฺกายภยา สกฺกายปริเชคุจฺฉา สกฺกายฺเว อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๒๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อปรนฺตกปฺปิกา อปรนฺตานุทิฏฺิโน อปรนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สพฺเพ เต อิมาเนว ปฺจายตนานิ อภิวทนฺติ เอเตสํ วา อฺตรํ.
๒๗. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ. ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘สสฺสโต จ อสสฺสโต จ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘เนวสสฺสโต ¶ นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา ¶ จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘เอกตฺตสฺี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘นานตฺตสฺี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘ปริตฺตสฺี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘อปฺปมาณสฺี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘เอกนฺตสุขี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ ¶ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘สุขทุกฺขี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ – อิตฺเถเก อภิวทนฺติ.
๒๘. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ ¶ , เตสํ วต อฺตฺเรว สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา ปจฺจตฺตํเยว าณํ ภวิสฺสติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตนฺติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺจตฺตํ โข ปน, ภิกฺขเว, าเณ อสติ ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต ยทปิ [ยทิปิ (ก.)] เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ตตฺถ าณภาคมตฺตเมว ปริโยทเปนฺติ ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อุปาทานมกฺขายติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๒๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ…เป… [ยถา สสฺสตวาเร, ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ] สสฺสโต จ อสสฺสโต จ อตฺตา จ โลโก จ… เนวสสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ… อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ… อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จ… เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ… เอกตฺตสฺี อตฺตา จ โลโก จ… นานตฺตสฺี อตฺตา จ โลโก จ… ปริตฺตสฺี อตฺตา จ โลโก จ… อปฺปมาณสฺี อตฺตา จ โลโก จ… เอกนฺตสุขี อตฺตา จ โลโก จ… เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา จ โลโก จ… สุขทุกฺขี อตฺตา จ โลโก จ… อทุกฺขมสุขี อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว ¶ สจฺจํ โมฆมฺนฺติ, เตสํ วต อฺตฺเรว ¶ สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา ปจฺจตฺตํเยว าณํ ภวิสฺสติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตนฺติ – เนตํ านํ ¶ วิชฺชติ. ปจฺจตฺตํ โข ปน, ภิกฺขเว, าเณ อสติ ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต ยทปิ เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ตตฺถ าณภาคมตฺตเมว ปริโยทเปนฺติ ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อุปาทานมกฺขายติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๓๐. ‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกํ ปีตึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ ปวิเวกํ ปีตึ อุปสมฺปชฺช วิหรามี’ติ. ตสฺส สา ปวิเวกา ปีติ นิรุชฺฌติ. ปวิเวกาย ปีติยา นิโรธา อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ ฉายา ชหติ ตํ อาตโป ผรติ, ยํ อาตโป ชหติ ตํ ฉายา ผรติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปวิเวกาย ปีติยา นิโรธา อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีติ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ. อยํ โข ภวํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา ¶ , อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกํ ปีตึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ ปวิเวกํ ปีตึ อุปสมฺปชฺช วิหรามี’ติ. ตสฺส สา ปวิเวกา ปีติ นิรุชฺฌติ. ปวิเวกาย ปีติยา นิโรธา อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๓๑. ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกาย ปีติยา สมติกฺกมา นิรามิสํ สุขํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ นิรามิสํ สุขํ อุปสมฺปชฺช วิหรามี’ติ. ตสฺส ตํ นิรามิสํ สุขํ นิรุชฺฌติ. นิรามิสสฺส สุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีติ, ปวิเวกาย ปีติยา นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ ¶ . เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ ฉายา ชหติ ตํ อาตโป ผรติ, ยํ อาตโป ชหติ ¶ ตํ ฉายา ผรติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, นิรามิสสฺส สุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีติ, ปวิเวกาย ปีติยา นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ. อยํ โข ภวํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา ¶ , ปวิเวกาย ปีติยา สมติกฺกมา, นิรามิสํ สุขํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ นิรามิสํ สุขํ อุปสมฺปชฺช วิหรามี’ติ. ตสฺส ¶ ตํ นิรามิสํ สุขํ นิรุชฺฌติ. นิรามิสสฺส สุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีติ, ปวิเวกาย ปีติยา นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๓๒. ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกาย ปีติยา สมติกฺกมา, นิรามิสสฺส สุขสฺส สมติกฺกมา, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามี’ติ. ตสฺส สา อทุกฺขมสุขา เวทนา นิรุชฺฌติ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ, นิรามิสสฺส สุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ ฉายา ชหติ ตํ อาตโป ผรติ, ยํ อาตโป ชหติ ตํ ฉายา ผรติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ, นิรามิสสฺส สุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ. อยํ โข ภวํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา ¶ , อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกาย ปีติยา สมติกฺกมา, นิรามิสสฺส สุขสฺส สมติกฺกมา, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามี’ติ. ตสฺส สา อทุกฺขมสุขา เวทนา นิรุชฺฌติ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ นิรามิสํ สุขํ, นิรามิสสฺส สุขสฺส นิโรธา อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
๓๓. ‘‘อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกาย ปีติยา สมติกฺกมา, นิรามิสสฺส สุขสฺส สมติกฺกมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมติกฺกมา – ‘สนฺโตหมสฺมิ, นิพฺพุโตหมสฺมิ, อนุปาทาโนหมสฺมี’ติ สมนุปสฺสติ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อภิชานาติ. อยํ โข ภวํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ ¶ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, อปรนฺตานุทิฏฺีนฺจ ปฏินิสฺสคฺคา, สพฺพโส กามสํโยชนานํ อนธิฏฺานา, ปวิเวกาย ปีติยา สมติกฺกมา, นิรามิสสฺส สุขสฺส สมติกฺกมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมติกฺกมา – ‘สนฺโตหมสฺมิ, นิพฺพุโตหมสฺมิ, อนุปาทาโนหมสฺมี’ติ สมนุปสฺสติ; อทฺธา อยมายสฺมา นิพฺพานสปฺปายํเยว ¶ ปฏิปทํ อภิวทติ. อถ จ ปนายํ ภวํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺึ วา อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ, อปรนฺตานุทิฏฺึ วา อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ, กามสํโยชนํ วา อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ, ปวิเวกํ วา ปีตึ อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ, นิรามิสํ วา สุขํ อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ, อทุกฺขมสุขํ วา เวทนํ อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ. ยฺจ โข อยมายสฺมา – ‘สนฺโตหมสฺมิ, นิพฺพุโตหมสฺมิ, อนุปาทาโนหมสฺมี’ติ สมนุปสฺสติ ตทปิ อิมสฺส โภโต สมณสฺส พฺราหฺมณสฺส อุปาทานมกฺขายติ. ‘ตยิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ อตฺเถต’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต.
‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อนุตฺตรํ สนฺติวรปทํ อภิสมฺพุทฺธํ ยทิทํ – ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา [อนุปาทาวิโมกฺโข. ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคเตน อนุตฺตรํ สนฺติวรปทํ อภิสมฺพุทฺธํ, ยทิทํ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิโมกฺโขติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อนุปาทาวิโมกฺโข’’ติ [อนุปาทาวิโมกฺโข. ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคเตน อนุตฺตรํ สนฺติวรปทํ อภิสมฺพุทฺธํ, ยทิทํ ฉนฺนํ ผสฺสายตนํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิโมกฺโขติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ปฺจตฺตยสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. กินฺติสุตฺตํ
๓๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ปิสินารายํ [กุสินารายํ (สี.)] วิหรติ พลิหรเณ วนสณฺเฑ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กินฺติ โว ¶ , ภิกฺขเว, มยิ โหติ – ‘จีวรเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, ปิณฺฑปาตเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, เสนาสนเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, อิติภวาภวเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสตี’’’ติ? ‘‘น โข โน, ภนฺเต, ภควติ เอวํ โหติ – ‘จีวรเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, ปิณฺฑปาตเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, เสนาสนเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ, อิติภวาภวเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสตี’’’ติ.
‘‘น จ กิร โว, ภิกฺขเว, มยิ เอวํ โหติ – ‘จีวรเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ…เป… อิติภวาภวเหตุ วา สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสตี’ติ; อถ กินฺติ จรหิ โว [อถ กินฺติ โว (สี. ปี.), อถ กิฺจรหิ โว (ก.)], ภิกฺขเว, มยิ โหตี’’ติ? ‘‘เอวํ โข โน, ภนฺเต, ภควติ โหติ – ‘อนุกมฺปโก ภควา หิเตสี; อนุกมฺปํ อุปาทาย ธมฺมํ เทเสตี’’’ติ. ‘‘เอวฺจ ¶ [เอวํ (สี. ปี.)] กิร โว, ภิกฺขเว, มยิ โหติ – ‘อนุกมฺปโก ภควา หิเตสี; อนุกมฺปํ อุปาทาย ธมฺมํ เทเสตี’’’ติ.
๓๕. ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เย โว [เย เต (ก.)] มยา ธมฺมา อภิฺา เทสิตา, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา ¶ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตตฺถ สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพํ. เตสฺจ โว, ภิกฺขเว, สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ สิยํสุ [สิยุํ (สี. สฺยา. กํ.) สทฺทนีติ โอโลเกตพฺพา] ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา. ตตฺร เจ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อิเมสํ โข อายสฺมนฺตานํ อตฺถโต เจว นานํ พฺยฺชนโต จ นาน’นฺติ, ตตฺถ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ [สุพฺพจตรํ (ก.)] มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต เจว นานํ, พฺยฺชนโต จ นานํ. ตทมินาเปตํ [ตทิมินาเปตํ (สฺยา. กํ.)] อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต เจว นานํ, พฺยฺชนโต จ นานํ. มายสฺมนฺโต วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ¶ ภิกฺขูนํ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต เจว นานํ, พฺยฺชนโต จ นานํ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต ¶ เจว นานํ, พฺยฺชนโต จ นานํ. มายสฺมนฺโต วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อิติ ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ, สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ. ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา [อิติ ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ, ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.) อนนฺตรวารตฺตเย ปน อิทํ ปานานตฺตํ นตฺถิ] โย ธมฺโม โย วินโย โส ภาสิตพฺโพ.
๓๖. ‘‘ตตฺร ¶ เจ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อิเมสํ โข อายสฺมนฺตานํ อตฺถโต หิ โข นานํ, พฺยฺชนโต สเมตี’ติ, ตตฺถ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต หิ นานํ, พฺยฺชนโต สเมติ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต หิ โข นานํ, พฺยฺชนโต สเมติ. มายสฺมนฺโต วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต หิ โข นานํ, พฺยฺชนโต สเมติ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต หิ โข นานํ, พฺยฺชนโต สเมติ. มายสฺมนฺโต วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ ¶ . อิติ ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ, สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ. ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา โย ธมฺโม โย วินโย โส ภาสิตพฺโพ.
๓๗. ‘‘ตตฺร เจ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อิเมสํ โข อายสฺมนฺตานํ อตฺถโต หิ โข สเมติ, พฺยฺชนโต นาน’นฺติ, ตตฺถ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต หิ สเมติ, พฺยฺชนโต นานํ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต หิ โข สเมติ, พฺยฺชนโต นานํ. อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ยทิทํ – พฺยฺชนํ. มายสฺมนฺโต อปฺปมตฺตเก วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ ¶ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต หิ สเมติ, พฺยฺชนโต นานํ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต หิ โข สเมติ, พฺยฺชนโต นานํ. อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ยทิทํ ¶ – พฺยฺชนํ. มายสฺมนฺโต อปฺปมตฺตเก [อปฺปมตฺตเกหิ (สี. ปี.)] วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อิติ สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ, ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ. สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา ทุคฺคหิตํ ทุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา โย ธมฺโม โย วินโย โส ภาสิตพฺโพ.
๓๘. ‘‘ตตฺร ¶ เจ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อิเมสํ โข อายสฺมนฺตานํ อตฺถโต เจว สเมติ พฺยฺชนโต จ สเมตี’ติ, ตตฺถ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต เจว สเมติ, พฺยฺชนโต จ สเมติ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต เจว สเมติ พฺยฺชนโต จ สเมติ. มายสฺมนฺโต วิวาทํ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมนฺตานํ โข อตฺถโต เจว สเมติ พฺยฺชนโต จ สเมติ. ตทมินาเปตํ อายสฺมนฺโต ชานาถ – ยถา อตฺถโต เจว สเมติ พฺยฺชนโต จ สเมติ. มายสฺมนฺโต วิวาทํ ¶ อาปชฺชิตฺถา’ติ. อิติ สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตพฺพํ. สุคฺคหิตํ สุคฺคหิตโต ธาเรตฺวา โย ธมฺโม โย วินโย โส ภาสิตพฺโพ.
๓๙. ‘‘เตสฺจ ¶ โว, ภิกฺขเว, สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ สิยา อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติ สิยา วีติกฺกโม, ตตฺร, ภิกฺขเว, น โจทนาย ตริตพฺพํ [โจทิตพฺพํ (สฺยา. กํ. ก.) ตุริตพฺพํ (?)]. ปุคฺคโล อุปปริกฺขิตพฺโพ – ‘อิติ มยฺหฺจ อวิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อนุปฆาโต, ปโร หิ ปุคฺคโล อกฺโกธโน อนุปนาหี อทฬฺหทิฏฺี สุปฺปฏินิสฺสคฺคี, สกฺโกมิ จาหํ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุ’นฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, เอวมสฺส, กลฺลํ วจนาย.
‘‘สเจ ปน, ภิกฺขเว, เอวมสฺส – ‘มยฺหํ โข อวิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อุปฆาโต, ปโร หิ ปุคฺคโล โกธโน อุปนาหี อทฬฺหทิฏฺี สุปฺปฏินิสฺสคฺคี, สกฺโกมิ จาหํ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุํ. อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ยทิทํ – ปรสฺส [ยทิทํ มยฺหฺจ วิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ (ก.)] ปุคฺคลสฺส อุปฆาโต. อถ โข เอตเทว พหุตรํ – สฺวาหํ สกฺโกมิ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา ¶ กุสเล ปติฏฺาเปตุ’นฺติ ¶ . สเจ, ภิกฺขเว, เอวมสฺส, กลฺลํ วจนาย.
‘‘สเจ ปน, ภิกฺขเว, เอวมสฺส – ‘มยฺหํ โข วิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อนุปฆาโต. ปโร หิ ปุคฺคโล อกฺโกธโน อนุปนาหี ทฬฺหทิฏฺี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, สกฺโกมิ จาหํ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุํ. อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ยทิทํ ¶ – มยฺหํ วิเหสา [มยฺหฺจ วิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อุปฆาโต (ก.)]. อถ โข เอตเทว พหุตรํ – สฺวาหํ สกฺโกมิ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุ’นฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, เอวมสฺส, กลฺลํ วจนาย.
‘‘สเจ ปน, ภิกฺขเว, เอวมสฺส – ‘มยฺหฺจ โข วิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อุปฆาโต. ปโร หิ ¶ ปุคฺคโล โกธโน อุปนาหี ทฬฺหทิฏฺี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, สกฺโกมิ จาหํ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุํ. อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ยทิทํ – มยฺหฺจ วิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อุปฆาโต. อถ โข เอตเทว พหุตรํ – สฺวาหํ สกฺโกมิ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุ’นฺติ. สเจ, ภิกฺขเว, เอวมสฺส, กลฺลํ วจนาย.
‘‘สเจ ปน, ภิกฺขเว, เอวมสฺส – ‘มยฺหฺจ โข วิเหสา ภวิสฺสติ ปรสฺส จ ปุคฺคลสฺส อุปฆาโต. ปโร หิ ปุคฺคโล โกธโน อุปนาหี ทฬฺหทิฏฺี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, น จาหํ สกฺโกมิ เอตํ ปุคฺคลํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตุ’นฺติ. เอวรูเป, ภิกฺขเว, ปุคฺคเล อุเปกฺขา นาติมฺิตพฺพา.
๔๐. ‘‘เตสฺจ โว, ภิกฺขเว, สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ อฺมฺสฺส วจีสํหาโร [วจีสงฺขาโร (สี. ปี.)] อุปฺปชฺเชยฺย ทิฏฺิปฬาโส [ทิฏฺิปลาโส (สี. ก.)] เจตโส อาฆาโต อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธิ. ตตฺถ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ โส อุปสงฺกมิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘ยํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ อฺมฺสฺส วจีสํหาโร อุปฺปนฺโน ทิฏฺิปฬาโส เจตโส อาฆาโต อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธิ, ตํ ชานมาโน สมโณ ครเหยฺยา’ติ [สมาโน (สี. ก.)]. สมฺมา พฺยากรมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ พฺยากเรยฺย ¶ – ‘ยํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ ¶ สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ อฺมฺสฺส วจีสํหาโร อุปฺปนฺโน ทิฏฺิปฬาโส เจตโส อาฆาโต อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธิ, ตํ ชานมาโน สมโณ ครเหยฺยาติ. เอตํ ปนาวุโส, ธมฺมํ อปฺปหาย นิพฺพานํ สจฺฉิกเรยฺยา’ติ. สมฺมา พฺยากรมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘เอตํ, อาวุโส, ธมฺมํ อปฺปหาย น นิพฺพานํ สจฺฉิกเรยฺยา’ติ.
‘‘อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ ยํ ภิกฺขุํ สุวจตรํ มฺเยฺยาถ, โส อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เอวมสฺส วจนีโย – ‘ยํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ อฺมฺสฺส วจีสํหาโร อุปฺปนฺโน ทิฏฺิปฬาโส เจตโส อาฆาโต อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธิ, ตํ ชานมาโน สมโณ ครเหยฺยา’ติ. สมฺมา พฺยากรมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘ยํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ อวิวทมานานํ สิกฺขตํ อฺมฺสฺส วจีสํหาโร อุปฺปนฺโน ทิฏฺิปฬาโส เจตโส อาฆาโต อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธิ ตํ ชานมาโน สมโณ ครเหยฺยาติ. เอตํ ปนาวุโส, ธมฺมํ อปฺปหาย นิพฺพานํ สจฺฉิกเรยฺยา’ติ. สมฺมา พฺยากรมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ พฺยากเรยฺย ¶ – ‘เอตํ โข, อาวุโส, ธมฺมํ อปฺปหาย น นิพฺพานํ สจฺฉิกเรยฺยา’’’ติ.
‘‘ตํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ ปเร เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อายสฺมตา โน เอเต ภิกฺขู อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาปิตา’ติ? สมฺมา พฺยากรมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ พฺยากเรยฺย ¶ – ‘อิธาหํ, อาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ, ตสฺส เม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตาหํ ธมฺมํ สุตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ อภาสึ. ตํ เต ภิกฺขู ธมฺมํ สุตฺวา อกุสลา วุฏฺหึสุ, กุสเล ปติฏฺหึสู’ติ. เอวํ พฺยากรมาโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เจว อตฺตานํ อุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรติ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
กินฺติสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. สามคามสุตฺตํ
๔๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ สามคาเม. เตน โข ปน สมเยน นิคณฺโ นาฏปุตฺโต [นาถปุตฺโต (สี. ปี.)] ปาวายํ อธุนากาลงฺกโต [กาลกโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โหติ. ตสฺส กาลงฺกิริยาย ภินฺนา นิคณฺา ทฺเวธิกชาตา [ทฺเวฬฺหกชาตา (สฺยา. กํ. ก.)] ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ. กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ! มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน. สหิตํ เม, อสหิตํ เต. ปุเรวจนียํ ปจฺฉา อวจ ¶ , ปจฺฉาวจนียํ ปุเร อวจ. อธิจิณฺณํ [อวิจิณฺณํ (สี. ปี.)] เต วิปราวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโท. นิคฺคหิโตสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย; นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ. วโธเยว โข [วโธเยเวโก (สฺยา. กํ. ก.)] มฺเ นิคณฺเสุ นาฏปุตฺติเยสุ วตฺตติ. เยปิ นิคณฺสฺส นาฏปุตฺตสฺส สาวกา คิหี โอทาตวสนา เตปิ นิคณฺเสุ นาฏปุตฺติเยสุ นิพฺพินฺนรูปา [นิพฺพินฺทรูปา (สฺยา. กํ. ก.)] วิรตฺตรูปา ปฏิวานรูปา ยถา ตํ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเย ทุปฺปเวทิเต อนิยฺยานิเก อนุปสมสํวตฺตนิเก อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิเต ภินฺนถูเป อปฺปฏิสรเณ.
๔๒. อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส ปาวายํ วสฺสํวุฏฺโ [วสฺสํวุตฺโถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เยน สามคาโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน ¶ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘นิคณฺโ, ภนฺเต, นาฏปุตฺโต ปาวายํ อธุนากาลงฺกโต. ตสฺส กาลงฺกิริยาย ภินฺนา นิคณฺา ทฺเวธิกชาตา…เป… ภินฺนถูเป อปฺปฏิสรเณ’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท จุนฺทํ สมณุทฺเทสํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ โข อิทํ, อาวุโส จุนฺท, กถาปาภตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อายาม, อาวุโส จุนฺท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
อถ ¶ โข อายสฺมา จ อานนฺโท จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ¶ อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, จุนฺโท สมณุทฺเทโส เอวมาห – ‘นิคณฺโ ¶ , ภนฺเต, นาฏปุตฺโต ปาวายํ อธุนากาลงฺกโต. ตสฺส กาลงฺกิริยาย ภินฺนา นิคณฺา ทฺเวธิกชาตา…เป… ภินฺนถูเป อปฺปฏิสรเณ’ติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘มาเหว ภควโต อจฺจเยน สงฺเฆ วิวาโท อุปฺปชฺชิ; สฺวาสฺส [โส (สี. ปี.), สฺวายํ (ก.)] วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสาน’’’นฺติ.
๔๓. ‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อานนฺท, เย โว มยา ธมฺมา อภิฺา เทสิตา, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ปสฺสสิ โน ตฺวํ, อานนฺท, อิเมสุ ธมฺเมสุ ทฺเวปิ ภิกฺขู นานาวาเท’’ติ? ‘‘เย เม, ภนฺเต, ธมฺมา ภควตา อภิฺา เทสิตา, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, นาหํ ปสฺสามิ อิเมสุ ธมฺเมสุ ทฺเวปิ ภิกฺขู นานาวาเท. เย จ โข [สนฺติ จ โข (สฺยา. กํ.), สนฺติ จ (ก.)], ภนฺเต, ปุคฺคลา ภควนฺตํ ปติสฺสยมานรูปา วิหรนฺติ เตปิ ภควโต อจฺจเยน สงฺเฆ วิวาทํ ชเนยฺยุํ อชฺฌาชีเว วา อธิปาติโมกฺเข วา. สฺวาสฺส [โสสฺส (สี. ปี.), สฺวายํ (ก.)] วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. อปฺปมตฺตโก โส, อานนฺท, วิวาโท ยทิทํ – อชฺฌาชีเว วา อธิปาติโมกฺเข วา. มคฺเค วา หิ, อานนฺท, ปฏิปทาย วา สงฺเฆ วิวาโท อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺเชยฺย; สฺวาสฺส วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ.
๔๔. ‘‘ฉยิมานิ, อานนฺท, วิวาทมูลานิ. กตมานิ ฉ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี. โย โส, อานนฺท, ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ ¶ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆปิ ¶ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี โหติ. โย โส, อานนฺท, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเม… สงฺเฆ อคารโว วิหรติ ¶ อปฺปติสฺโส, สิกฺขาย น ปริปูรการี โหติ, โส สงฺเฆ วิวาทํ ชเนติ; โย โหติ วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย, พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, อานนฺท, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, อานนฺท, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, อานนฺท, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถ. ตตฺร ตุมฺเห, อานนฺท, ตสฺเสว ปาปกสฺส ¶ วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ, เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสโว โหติ.
๔๕. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ มกฺขี โหติ ปฬาสี…เป… อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี…เป… สโ โหติ มายาวี…เป… ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ [มิจฺฉาทิฏฺี (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] …เป… สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี. โย โส, อานนฺท, ภิกฺขุ สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี โหติ. โย โส, อานนฺท, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเม… สงฺเฆ… สิกฺขาย น ปริปูรการี โหติ โส ¶ สงฺเฆ วิวาทํ ชเนติ; โย โหติ วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย, พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, อานนฺท, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ. ตตฺร ตุมฺเห, อานนฺท, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ. เอวรูปฺเจ ตุมฺเห, อานนฺท, วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา น สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร ตุมฺเห, อานนฺท, ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ ¶ , เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ อนวสฺสโว โหติ. อิมานิ โข, อานนฺท, ฉ วิวาทมูลานิ.
๔๖. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , อานนฺท, อธิกรณานิ. กตมานิ จตฺตาริ? วิวาทาธิกรณํ, อนุวาทาธิกรณํ, อาปตฺตาธิกรณํ, กิจฺจาธิกรณํ – อิมานิ โข, อานนฺท, จตฺตาริ อธิกรณานิ. สตฺต โข ปนิเม, อานนฺท, อธิกรณสมถา – อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ, สติวินโย ทาตพฺโพ, อมูฬฺหวินโย ทาตพฺโพ, ปฏิฺาย กาเรตพฺพํ, เยภุยฺยสิกา, ตสฺสปาปิยสิกา, ติณวตฺถารโก.
๔๗. ‘‘กถฺจานนฺท, สมฺมุขาวินโย โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขู วิวทนฺติ ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา วินโยติ วา อวินโยติ วา. เตหานนฺท, ภิกฺขูหิ สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สนฺนิปติตพฺพํ. สนฺนิปติตฺวา ธมฺมเนตฺติ สมนุมชฺชิตพฺพา ¶ . ธมฺมเนตฺตึ สมนุมชฺชิตฺวา ยถา ตตฺถ สเมติ ¶ ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํ. เอวํ โข, อานนฺท, สมฺมุขาวินโย โหติ; เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – สมฺมุขาวินเยน.
๔๘. ‘‘กถฺจานนฺท, เยภุยฺยสิกา โหติ? เต เจ, อานนฺท, ภิกฺขู น สกฺโกนฺติ ตํ อธิกรณํ ตสฺมึ อาวาเส วูปสเมตุํ. เตหานนฺท, ภิกฺขูหิ ยสฺมึ อาวาเส พหุตรา ภิกฺขู โส อาวาโส คนฺตพฺโพ. ตตฺถ สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สนฺนิปติตพฺพํ. สนฺนิปติตฺวา ธมฺมเนตฺติ สมนุมชฺชิตพฺพา. ธมฺมเนตฺตึ สมนุมชฺชิตฺวา ยถา ตตฺถ สเมติ ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํ. เอวํ โข, อานนฺท, เยภุยฺยสิกา โหติ, เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – เยภุยฺยสิกาย.
๔๙. ‘‘กถฺจานนฺท, สติวินโย โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขู ภิกฺขุํ เอวรูปาย ครุกาย อาปตฺติยา โจเทนฺติ ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ [เอวรูปํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) เอวรูปาย-อิติ วุจฺจมานวจเนน สเมติ. วินเยนปิ สํสนฺเทตพฺพํ] ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ? โส เอวมาห – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ ¶ วา’ติ. ตสฺส โข [ตสฺส โข เอวํ (สพฺพตฺถ)], อานนฺท, ภิกฺขุโน สติวินโย ทาตพฺโพ. เอวํ โข, อานนฺท, สติวินโย โหติ, เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – สติวินเยน.
๕๐. ‘‘กถฺจานนฺท ¶ ¶ , อมูฬฺหวินโย โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขู ภิกฺขุํ เอวรูปาย ครุกาย อาปตฺติยา โจเทนฺติ ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ? (โส เอวมาห – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. ตเมนํ โส นิพฺเพเนฺตํ อติเวเติ – ‘อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ.) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ จูฬว. ๒๓๗ นตฺถิ ตสฺสปาปิยสิกาวาเรเอเวเตน ภวิตพฺพํ] โส เอวมาห – ‘อหํ โข, อาวุโส, อุมฺมาทํ ปาปุณึ เจตโส วิปริยาสํ. เตน เม อุมฺมตฺตเกน พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ [ภาสิตปริกนฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. นาหํ ตํ สรามิ. มูฬฺเหน เม เอตํ กต’นฺติ. ตสฺส โข [ตสฺส โข เอวํ (สฺยา. กํ. ก.)], อานนฺท, ภิกฺขุโน อมูฬฺหวินโย ทาตพฺโพ. เอวํ โข, อานนฺท ¶ , อมูฬฺหวินโย โหติ, เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – อมูฬฺหวินเยน.
๕๑. ‘‘กถฺจานนฺท, ปฏิฺาตกรณํ โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ โจทิโต วา อโจทิโต วา อาปตฺตึ สรติ, วิวรติ อุตฺตานีกโรติ [อุตฺตานึ กโรติ (ก.)]. เตน, อานนฺท, ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรํ ภิกฺขุํ [วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตํ ปฏิเทเสมี’ติ. โส เอวมาห – ‘ปสฺสสี’ติ? ‘อาม ปสฺสามี’ติ. ‘อายตึ ¶ สํวเรยฺยาสี’ติ. (‘สํวริสฺสามี’ติ.) [( ) วินเย นตฺถิ] เอวํ โข, อานนฺท, ปฏิฺาตกรณํ โหติ, เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – ปฏิฺาตกรเณน.
๕๒. ‘‘กถฺจานนฺท ¶ , ตสฺสปาปิยสิกา โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ เอวรูปาย ครุกาย อาปตฺติยา โจเทติ ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา – ‘สรตายสฺมา เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ? โส เอวมาห – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ ¶ วา’ติ. ตเมนํ โส นิพฺเพเนฺตํ อติเวเติ – ‘อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. โส เอวมาห – ‘น โข อหํ, อาวุโส, สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา; สรามิ จ โข อหํ, อาวุโส, เอวรูปึ อปฺปมตฺติกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา’ติ. ตเมนํ โส นิพฺเพเนฺตํ อติเวเติ – ‘อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ? โส เอวมาห – ‘อิมฺหิ นามาหํ, อาวุโส, อปฺปมตฺติกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา อปุฏฺโ ปฏิชานิสฺสามิ. กึ ปนาหํ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา ปุฏฺโ นปฏิชานิสฺสามี’ติ? โส เอวมาห – ‘อิมฺหิ นาม ตฺวํ, อาวุโส ¶ , อปฺปมตฺติกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา อปุฏฺโ นปฏิชานิสฺสสิ, กึ ปน ตฺวํ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา ปุฏฺโ [อปุฏฺโ (สฺยา. กํ. ก.)] ปฏิชานิสฺสสิ? อิงฺฆายสฺมา สาธุกเมว ชานาหิ ยทิ สรสิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. โส เอวมาห – ‘สรามิ โข อหํ, อาวุโส, เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ ¶ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา. ทวา เม เอตํ วุตฺตํ, รวา เม เอตํ วุตฺตํ – นาหํ ตํ สรามิ เอวรูปึ ครุกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา ปาราชิกํ วา ปาราชิกสามนฺตํ วา’ติ. เอวํ โข, อานนฺท, ตสฺสปาปิยสิกา โหติ, เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – ตสฺสปาปิยสิกาย.
๕๓. ‘‘กถฺจานนฺท ¶ , ติณวตฺถารโก โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ โหติ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. เตหานนฺท, ภิกฺขูหิ สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สนฺนิปติตพฺพํ. สนฺนิปติตฺวา เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน [พฺยตฺตตเรน (สี. ปี. ก.)] ภิกฺขุนา อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา อฺชลึ ปณาเมตฺวา สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อิทํ อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ ¶ . ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ¶ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ เปตฺวา คิหิปฏิสํยุตฺต’’’นฺติ.
‘‘อถาปเรสํ เอกโตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา อฺชลึ ปณาเมตฺวา สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ. อิทํ อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ ยา เจว อิเมสํ อายสฺมนฺตานํ อาปตฺติ ยา จ อตฺตโน อาปตฺติ, อิเมสฺเจว อายสฺมนฺตานํ อตฺถาย อตฺตโน จ อตฺถาย, สงฺฆมชฺเฌ ติณวตฺถารเกน เทเสยฺยํ, เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ เปตฺวา คิหิปฏิสํยุตฺต’’’นฺติ.
‘‘เอวํ โข, อานนฺท, ติณวตฺถารโก โหติ, เอวฺจ ปนิเธกจฺจานํ อธิกรณานํ วูปสโม โหติ ยทิทํ – ติณวตฺถารเกน.
๕๔. ‘‘ฉยิเม ¶ , อานนฺท, ธมฺมา สารณียา ปิยกรณา ครุกรณา สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ฉ? อิธานนฺท, ภิกฺขุโน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิ เจว รโห จ. อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิ เจว รโห จ. อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ ¶ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา ¶ เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิ เจว รโห จ. อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ – เย เต ลาภา ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺนมตฺตมฺปิ ตถารูเปหิ ลาเภหิ – อปฏิวิภตฺตโภคี โหติ, สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ สาธารณโภคี. อยมฺปิ ธมฺโม ¶ สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ – ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ ตถารูเปสุ สีเลสุ – สีลสามฺคโต วิหรติ สพฺรหฺมจารีหิ อาวิ เจว รโห จ. อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ – ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยา ตถารูปาย ทิฏฺิยา – ทิฏฺิสามฺคโต วิหรติ สพฺรหฺมจารีหิ อาวิ เจว รโห จ. อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา ¶ เอกีภาวาย สํวตฺตติ. อิเม โข, อานนฺท, ฉ สารณียา ธมฺมา ปิยกรณา ครุกรณา สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘อิเม เจ ตุมฺเห, อานนฺท, ฉ สารณีเย ธมฺเม สมาทาย วตฺเตยฺยาถ, ปสฺสถ โน ตุมฺเห, อานนฺท, ตํ วจนปถํ อณุํ วา ถูลํ วา ยํ ตุมฺเห นาธิวาเสยฺยาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติหานนฺท ¶ , อิเม ฉ สารณีเย ธมฺเม สมาทาย วตฺตถ. ตํ โว ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
สามคามสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. สุนกฺขตฺตสุตฺตํ
๕๕. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ ¶ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา โหติ – ‘‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ. อสฺโสสิ โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต – ‘‘สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา โหติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ. อถ โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, ภนฺเต – ‘สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา – ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ. ‘‘เย เต, ภนฺเต, ภิกฺขู ภควโต สนฺติเก อฺํ พฺยากํสุ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ, กจฺจิ เต, ภนฺเต, ภิกฺขู สมฺมเทว อฺํ พฺยากํสุ อุทาหุ สนฺเตตฺเถกจฺเจ ภิกฺขู อธิมาเนน อฺํ พฺยากํสูติ?
๕๖. ‘‘เย เต, สุนกฺขตฺต, ภิกฺขู มม สนฺติเก อฺํ พฺยากํสุ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ ¶ . ‘‘สนฺเตตฺเถกจฺเจ ภิกฺขู สมฺมเทว อฺํ พฺยากํสุ, สนฺติ ปนิเธกจฺเจ ภิกฺขู อธิมาเนนปิ [อธิมาเนน (?)] อฺํ พฺยากํสุ. ตตฺร, สุนกฺขตฺต, เย เต ภิกฺขู สมฺมเทว อฺํ พฺยากํสุ เตสํ ตํ ตเถว โหติ; เย ปน เต ภิกฺขู อธิมาเนน อฺํ พฺยากํสุ ตตฺร, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺส เอวํ โหติ – ‘ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺส’นฺติ [เทเสยฺยนฺติ (ปี. ก.)]. เอวฺเจตฺถ, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺส โหติ – ‘ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺส’นฺติ. อถ จ ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ. ตตฺร, สุนกฺขตฺต, ยมฺปิ ¶ ตถาคตสฺส เอวํ โหติ – ‘ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺส’นฺติ ตสฺสปิ โหติ อฺถตฺต’’นฺติ. ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยํ ภควา ธมฺมํ เทเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, สุนกฺขตฺต สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ ¶ ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
๕๗. ‘‘ปฺจ ¶ โข อิเม, สุนกฺขตฺต, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, สุนกฺขตฺต, ปฺจ กามคุณา.
๕๘. ‘‘านํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล ¶ โลกามิสาธิมุตฺโต อสฺส. โลกามิสาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺาติ, ตทนุธมฺมฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; อาเนฺชปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ [อุปฏฺเปติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส สกมฺหา คามา วา นิคมา วา จิรวิปฺปวุตฺโถ อสฺส. โส อฺตรํ ปุริสํ ปสฺเสยฺย ตมฺหา คามา วา นิคมา วา อจิรปกฺกนฺตํ. โส ตํ ปุริสํ ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา เขมตฺจ สุภิกฺขตฺจ อปฺปาพาธตฺจ ปุจฺเฉยฺย; ตสฺส โส ปุริโส ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา เขมตฺจ สุภิกฺขตฺจ ¶ อปฺปาพาธตฺจ สํเสยฺย. ตํ กึ มฺสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ โส ปุริโส ตสฺส ปุริสสฺส สุสฺสูเสยฺย, โสตํ โอทเหยฺย, อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปยฺย, ตฺจ ปุริสํ ภเชยฺย, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, านเมตํ วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล โลกามิสาธิมุตฺโต อสฺส. โลกามิสาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺาติ, ตทนุธมฺมฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; อาเนฺชปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น ¶ สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ – ‘อาเนฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต [อาเนฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต-อิติ ปาโ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ, อฏฺกถาสุ ปน ตพฺพณฺณนา ทิสฺสติเยว] โลกามิสาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’’’ติ.
๕๙. ‘‘านํ ¶ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล อาเนฺชาธิมุตฺโต ¶ อสฺส. อาเนฺชาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺาติ, ตทนุธมฺมฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; โลกามิสปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตาย; เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, อาเนฺชาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย โลกามิสสํโยชเน เส ปวุตฺเต. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ – ‘โลกามิสสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต อาเนฺชาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’’’ติ.
๖๐. ‘‘านํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล อากิฺจฺายตนาธิมุตฺโต อสฺส. อากิฺจฺายตนาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺาติ, ตทนุธมฺมฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ ¶ ; อาเนฺชปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ ¶ , น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุถุสิลา ทฺเวธาภินฺนา อปฺปฏิสนฺธิกา โหติ; เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, อากิฺจฺายตนาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย อาเนฺชสํโยชเน เส ภินฺเน. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ – ‘อาเนฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต อากิฺจฺายตนาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’’’ติ.
๖๑. ‘‘านํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล เนวสฺานาสฺายตนาธิมุตฺโต อสฺส. เนวสฺานาสฺายตนาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺาติ, ตทนุธมฺมฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; อากิฺจฺายตนปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส มนฺุโภชนํ ภุตฺตาวี ฉฑฺเฑยฺย [ฉทฺเทยฺย (?)]. ตํ กึ มฺสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ ¶ นุ ตสฺส ปุริสสฺส ตสฺมึ ภตฺเต [วนฺเต (ก. สี.), ภุตฺเต (ก. สี. ก.)] ปุน โภตฺตุกมฺยตา อสฺสา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อทฺุหิ, ภนฺเต, ภตฺตํ [วนฺตํ (สี.)] ปฏิกูลสมฺมต’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, เนวสฺานาสฺายตนาธิมุตฺตสฺส ¶ ปุริสปุคฺคลสฺส เย อากิฺจฺายตนสํโยชเน เส วนฺเต. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ – ‘อากิฺจฺายตนสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต เนวสฺานาสฺายตนาธิมุตฺโต ¶ ปุริสปุคฺคโล’ติ.
๖๒. ‘‘านํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ ปุริสปุคฺคโล สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโต อสฺส. สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส โข, สุนกฺขตฺต, ปุริสปุคฺคลสฺส ตปฺปติรูปี เจว กถา สณฺาติ, ตทนุธมฺมฺจ อนุวิตกฺเกติ, อนุวิจาเรติ, ตฺจ ปุริสํ ภชติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ; เนวสฺานาสฺายตนปฏิสํยุตฺตาย จ ปน กถาย ¶ กจฺฉมานาย น สุสฺสูสติ, น โสตํ โอทหติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ, น จ ตํ ปุริสํ ภชติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ตาโล มตฺถกจฺฉินฺโน อภพฺโพ ปุน วิรุฬฺหิยา; เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส เย เนวสฺานาสฺายตนสํโยชเน เส อุจฺฉินฺนมูเล ตาลาวตฺถุกเต อนภาวํกเต [อนภาวกเต (สี. ปี.), อนภาวงฺคเต (สฺยา. กํ.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺเม. โส เอวมสฺส เวทิตพฺโพ – ‘เนวสฺานาสฺายตนสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโต สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’’’ติ.
๖๓. ‘‘านํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส – ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส, ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. เอวํมานิ [เอวํมานี (สี. ปี. ก.), เอวมาทิ (สฺยา. กํ.)] อสฺส อตถํ สมานํ [อตฺถํ สมานํ (สฺยา. กํ. ปี.), อตฺถสมานํ (สี.)]. โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ อนุยฺุเชยฺย; อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน ¶ สทฺทํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺพฺพํ อนุยฺุเชยฺย ¶ , อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยฺุเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺพฺพํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยุตฺตสฺส ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสยฺย. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส สลฺเลน วิทฺโธ อสฺส สวิเสน คาฬฺหูปเลปเนน. ตสฺส มิตฺตามจฺจา ¶ าติสาโลหิตา ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปฏฺาเปยฺยุํ. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺเตยฺย. สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺติตฺวา เอสนิยา สลฺลํ เอเสยฺย. เอสนิยา สลฺลํ เอสิตฺวา สลฺลํ ¶ อพฺพุเหยฺย, อปเนยฺย วิสโทสํ สอุปาทิเสสํ. สอุปาทิเสโสติ [อนุปาทิเสโสติ (สพฺพตฺถ) อยํ หิ ตถาคตสฺส วิสโย] ชานมาโน โส เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ ปุริส, อุพฺภตํ โข เต สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส สอุปาทิเสโส [อนุปาทิเสโส (สพฺพตฺถ) อยมฺปิ ตถาคตสฺส วิสโย]. อนลฺจ เต อนฺตรายาย. สปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภฺุเชยฺยาสิ, มา เต อสปฺปายานิ โภชนานิ ภฺุชโต วโณ อสฺสาวี อสฺส. กาเลน กาลฺจ วณํ โธเวยฺยาสิ, กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺยาสิ, มา เต น กาเลน กาลํ วณํ โธวโต น กาเลน กาลํ วณมุขํ ¶ อาลิมฺปโต ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺธิ. มา จ วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยฺุชิ, มา เต วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ อนุทฺธํเสสิ. วณานุรกฺขี จ, อมฺโภ ปุริส, วิหเรยฺยาสิ วณสาโรปี’ติ [วณสฺสาโรปีติ (ก.) วณ + สํ + โรปี = วณสาโรปี-อิติ ปทวิภาโค]. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อุพฺภตํ โข เม สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส อนุปาทิเสโส. อนลฺจ เม อนฺตรายายา’ติ. โส อสปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภฺุเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายานิ โภชนานิ ภฺุชโต วโณ อสฺสาวี อสฺส. น จ กาเลน กาลํ วณํ โธเวยฺย, น จ กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺย. ตสฺส น กาเลน กาลํ วณํ โธวโต, น กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺเธยฺย. วาตาตเป จ จาริตฺตํ อนุยฺุเชยฺย. ตสฺส วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ ¶ อนุทฺธํเสยฺย. น จ วณานุรกฺขี วิหเรยฺย น วณสาโรปี. ตสฺส อิมิสฺสา จ อสปฺปายกิริยาย, อสุจิ วิสโทโส อปนีโต สอุปาทิเสโส ตทุภเยน วโณ ปุถุตฺตํ คจฺเฉยฺย. โส ปุถุตฺตํ คเตน วเณน มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
‘‘เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, านเมตํ วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส – ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต ¶ อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. เอวํมานิ อสฺส อตถํ สมานํ. โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ จกฺขุนา ¶ รูปทสฺสนํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺพฺพํ อนุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยฺุเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน ¶ คนฺธํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺพฺพํ อนุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ อนุยุตฺตสฺส ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสยฺย. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. มรณฺเหตํ, สุนกฺขตฺต, อริยสฺส วินเย โย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ; มรณมตฺตฺเหตํ, สุนกฺขตฺต, ทุกฺขํ ยํ อฺตรํ สํกิลิฏฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ.
๖๔. ‘‘านํ โข ปเนตํ, สุนกฺขตฺต, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส – ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺเสว สโต โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยฺุเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ¶ กาเยน โผฏฺพฺพํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยุตฺตสฺส ราโค จิตฺตํ นานุทฺธํเสยฺย. โส น ราคานุทฺธํสิเตน ¶ จิตฺเตน เนว มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย น มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, ปุริโส สลฺเลน วิทฺโธ อสฺส สวิเสน คาฬฺหูปเลปเนน. ตสฺส มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปฏฺาเปยฺยุํ. ตสฺส โส ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺเตยฺย. สตฺเถน วณมุขํ ปริกนฺติตฺวา เอสนิยา สลฺลํ เอเสยฺย. เอสนิยา สลฺลํ เอสิตฺวา สลฺลํ อพฺพุเหยฺย, อปเนยฺย วิสโทสํ อนุปาทิเสสํ. อนุปาทิเสโสติ ชานมาโน โส เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ ปุริส, อุพฺภตํ โข เต สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส อนุปาทิเสโส. อนลฺจ เต อนฺตรายาย. สปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภฺุเชยฺยาสิ, มา เต อสปฺปายานิ โภชนานิ ภฺุชโต วโณ อสฺสาวี อสฺส. กาเลน กาลฺจ วณํ โธเวยฺยาสิ, กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺยาสิ. มา เต น กาเลน กาลํ วณํ โธวโต น กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺธิ. มา จ วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยฺุชิ, มา เต วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ อนุทฺธํเสสิ ¶ ¶ . วณานุรกฺขี จ, อมฺโภ ปุริส, วิหเรยฺยาสิ วณสาโรปี’ติ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อุพฺภตํ โข เม สลฺลํ, อปนีโต วิสโทโส อนุปาทิเสโส. อนลฺจ เม อนฺตรายายา’ติ. โส สปฺปายานิ เจว โภชนานิ ภฺุเชยฺย. ตสฺส สปฺปายานิ โภชนานิ ภฺุชโต วโณ น อสฺสาวี อสฺส. กาเลน กาลฺจ วณํ โธเวยฺย, กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺเปยฺย. ตสฺส กาเลน กาลํ วณํ โธวโต กาเลน กาลํ วณมุขํ อาลิมฺปโต น ปุพฺพโลหิตํ วณมุขํ ปริโยนนฺเธยฺย. น จ วาตาตเป จาริตฺตํ อนุยฺุเชยฺย. ตสฺส วาตาตเป จาริตฺตํ อนนุยุตฺตสฺส รโชสูกํ วณมุขํ นานุทฺธํเสยฺย. วณานุรกฺขี จ วิหเรยฺย วณสาโรปี. ตสฺส อิมิสฺสา จ สปฺปายกิริยาย อสุ จ [อสุจิ (สพฺพตฺถ) โสจาติ ตพฺพณฺณนา มนสิกาตพฺพา] วิสโทโส อปนีโต อนุปาทิเสโส ตทุภเยน วโณ วิรุเหยฺย. โส รุฬฺเหน วเณน สฺฉวินา เนว มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย น มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
‘‘เอวเมว ¶ โข, สุนกฺขตฺต, านเมตํ วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวมสฺส – ‘ตณฺหา โข สลฺลํ สมเณน วุตฺตํ, อวิชฺชาวิสโทโส ¶ ฉนฺทราคพฺยาปาเทน รุปฺปติ. ตํ เม ตณฺหาสลฺลํ ปหีนํ, อปนีโต อวิชฺชาวิสโทโส, สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโตหมสฺมี’ติ. สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺเสว สโต โส ยานิ สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺตสฺส อสปฺปายานิ ตานิ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ นานุยฺุเชยฺย, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยฺุเชยฺย. ตสฺส อสปฺปายํ จกฺขุนา รูปทสฺสนํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ โสเตน สทฺทํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ฆาเนน คนฺธํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ ชิวฺหาย รสํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ กาเยน โผฏฺพฺพํ นานุยุตฺตสฺส, อสปฺปายํ มนสา ธมฺมํ นานุยุตฺตสฺส, ราโค จิตฺตํ นานุทฺธํเสยฺย. โส น ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน เนว มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย น มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
๖๕. ‘‘อุปมา โข เม อยํ, สุนกฺขตฺต, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํเยเวตฺถ อตฺโถ – วโณติ โข, สุนกฺขตฺต, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ; วิสโทโสติ โข, สุนกฺขตฺต, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ; สลฺลนฺติ โข, สุนกฺขตฺต, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ; เอสนีติ โข, สุนกฺขตฺต, สติยาเยตํ อธิวจนํ; สตฺถนฺติ โข, สุนกฺขตฺต, อริยาเยตํ ปฺาย ¶ อธิวจนํ; ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
‘‘โส วต, สุนกฺขตฺต, ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุตการี ‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูล’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา นิรุปธิ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต อุปธิสฺมึ วา กายํ อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน; โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล. ตํ กึ มฺสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ อาปานียกํสํ ¶ ปิเวยฺย ยํ ชฺา – ‘อิมาหํ ปิวิตฺวา มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว ¶ โข, สุนกฺขตฺต, โส วต ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุตการี ‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูล’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา นิรุปธิ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต ¶ อุปธิสฺมึ วา กายํ อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, สุนกฺขตฺต, อาสีวิโส [อาสิวิโส (ก.)] โฆรวิโส. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล. ตํ กึ มฺสิ, สุนกฺขตฺต, อปิ นุ โส ปุริโส อมุสฺส อาสีวิสสฺส โฆรวิสสฺส หตฺถํ วา องฺคุฏฺํ วา ทชฺชา [ยฺุเชยฺย (ก.)] ยํ ชฺา – ‘อิมินาหํ ทฏฺโ มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, สุนกฺขตฺต, โส วต ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุตการี ‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูล’นฺติ – อิติ วิทิตฺวา นิรุปธิ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต อุปธิสฺมึ วา กายํ อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
สุนกฺขตฺตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. อาเนฺชสปฺปายสุตฺตํ
๖๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อนิจฺจา, ภิกฺขเว, กามา ตุจฺฉา มุสา โมสธมฺมา. มายากตเม ตํ, ภิกฺขเว, พาลลาปนํ. เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา ¶ กามสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา – อุภยเมตํ มารเธยฺยํ, มารสฺเสส [มารสฺเสว (ก.)] วิสโย, มารสฺเสส นิวาโป, มารสฺเสส โคจโร. เอตฺเถเต ปาปกา อกุสลา มานสา อภิชฺฌาปิ พฺยาปาทาปิ สารมฺภาปิ สํวตฺตนฺติ. เตว อริยสาวกสฺส อิธมนุสิกฺขโต อนฺตรายาย สมฺภวนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา กามสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา – อุภยเมตํ มารเธยฺยํ, มารสฺเสส วิสโย, มารสฺเสส นิวาโป, มารสฺเสส โคจโร. เอตฺเถเต ¶ ปาปกา อกุสลา มานสา อภิชฺฌาปิ พฺยาปาทาปิ สารมฺภาปิ สํวตฺตนฺติ, เตว อริยสาวกสฺส อิธมนุสิกฺขโต อนฺตรายาย สมฺภวนฺติ. ยํนูนาหํ วิปุเลน มหคฺคเตน เจตสา วิหเรยฺยํ อภิภุยฺย โลกํ อธิฏฺาย มนสา. วิปุเลน หิ เม มหคฺคเตน เจตสา วิหรโต อภิภุยฺย โลกํ อธิฏฺาย มนสา ¶ เย ปาปกา อกุสลา มานสา อภิชฺฌาปิ พฺยาปาทาปิ สารมฺภาปิ เต น ภวิสฺสนฺติ. เตสํ ปหานา อปริตฺตฺจ เม จิตฺตํ ภวิสฺสติ อปฺปมาณํ สุภาวิต’นฺติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา อาเนฺชํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส อาเนฺชูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, ปมา อาเนฺชสปฺปายา ปฏิปทา อกฺขายติ’’.
๖๗. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา กามสฺา ¶ , ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา; ยํ กิฺจิ รูปํ (สพฺพํ รูปํ) [( ) นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] จตฺตาริ จ มหาภูตานิ, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’นฺติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา อาเนฺชํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส อาเนฺชูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, ทุติยา อาเนฺชสปฺปายา ปฏิปทา อกฺขายติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา กามสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา; เย จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปา, เย จ สมฺปรายิกา รูปา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา รูปสฺา – อุภยเมตํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ นาลํ อภินนฺทิตุํ, นาลํ อภิวทิตุํ, นาลํ อชฺโฌสิตุ’นฺติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา อาเนฺชํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส อาเนฺชูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, ตติยา อาเนฺชสปฺปายา ปฏิปทา อกฺขายติ.
๖๘. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา กามสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา; เย จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปา, เย จ สมฺปรายิกา รูปา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา รูปสฺา; ยา จ อาเนฺชสฺา – สพฺพา สฺา. ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ – ยทิทํ อากิฺจฺายตน’นฺติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส อากิฺจฺายตนูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, ปมา อากิฺจฺายตนสปฺปายา ¶ ปฏิปทา อกฺขายติ.
๖๙. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’ติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส อากิฺจฺายตนูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, ทุติยา อากิฺจฺายตนสปฺปายา ปฏิปทา อกฺขายติ.
๗๐. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘นาหํ กฺวจนิ [กฺวจินิ (สฺยา. กํ. สี. อฏฺ.)] กสฺสจิ กิฺจนตสฺมึ [กิฺจนตสฺมิ (?)], น จ มม ¶ กฺวจนิ กิสฺมิฺจิ กิฺจนํ นตฺถี’ติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส อากิฺจฺายตนูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, ตติยา อากิฺจฺายตนสปฺปายา ปฏิปทา อกฺขายติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา กามสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา; เย จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปา, เย จ สมฺปรายิกา รูปา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปสฺา, ยา ¶ จ สมฺปรายิกา รูปสฺา ¶ ; ยา จ อาเนฺชสฺา, ยา จ อากิฺจฺายตนสฺา – สพฺพา สฺา. ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ – ยทิทํ เนวสฺานาสฺายตน’นฺติ. ตสฺส เอวํปฏิปนฺนสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อายตเน จิตฺตํ ปสีทติ. สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชติ ปฺาย วา อธิมุจฺจติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา. านเมตํ วิชฺชติ ยํ ตํสํวตฺตนิกํ วิฺาณํ อสฺส เนวสฺานาสฺายตนูปคํ. อยํ, ภิกฺขเว, เนวสฺานาสฺายตนสปฺปายา ปฏิปทา อกฺขายตี’’ติ.
๗๑. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – ‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา; น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ; ยทตฺถิ ยํ, ภูตํ – ตํ ปชหามี’ติ. เอวํ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. ปรินิพฺพาเยยฺย นุ โข โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ น วา ปรินิพฺพาเยยฺยา’’ติ? ‘‘อเปตฺเถกจฺโจ, อานนฺท, ภิกฺขุ ปรินิพฺพาเยยฺย, อเปตฺเถกจฺโจ ภิกฺขุ น ปรินิพฺพาเยยฺยา’’ติ. ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย เยนเปตฺเถกจฺโจ ภิกฺขุ ปรินิพฺพาเยยฺย, อเปตฺเถกจฺโจ ภิกฺขุ น ปรินิพฺพาเยยฺยา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – ‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา; น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ; ยทตฺถิ, ยํ ¶ ภูตํ – ตํ ปชหามี’ติ. เอวํ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ตํ อุเปกฺขํ อภินนฺทติ, อภิวทติ, อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ¶ ตํ อุเปกฺขํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ โหติ วิฺาณํ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, อานนฺท, ภิกฺขุ ¶ น ปรินิพฺพายตี’’ติ. ‘‘กหํ ปน โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ อุปาทิยมาโน อุปาทิยตี’’ติ? ‘‘เนวสฺานาสฺายตนํ, อานนฺทา’’ติ. ‘‘อุปาทานเสฏฺํ กิร โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ อุปาทิยมาโน อุปาทิยตี’’ติ? ‘‘อุปาทานเสฏฺฺหิ โส, อานนฺท, ภิกฺขุ อุปาทิยมาโน อุปาทิยติ. อุปาทานเสฏฺฺเหตํ, อานนฺท, ยทิทํ – เนวสฺานาสฺายตนํ’’.
๗๒. ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – ‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา; น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ; ยทตฺถิ, ยํ ภูตํ – ตํ ปชหามี’ติ. เอวํ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ตํ อุเปกฺขํ นาภินนฺทติ, นาภิวทติ, น อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อุเปกฺขํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ¶ ติฏฺโต น ตนฺนิสฺสิตํ โหติ วิฺาณํ น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, อานนฺท, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายตี’’ติ.
๗๓. ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! นิสฺสาย นิสฺสาย กิร โน, ภนฺเต, ภควตา โอฆสฺส นิตฺถรณา อกฺขาตา. กตโม ปน, ภนฺเต, อริโย วิโมกฺโข’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เย จ ทิฏฺธมฺมิกา กามา, เย จ สมฺปรายิกา กามา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา กามสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา กามสฺา; เย จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปา, เย จ สมฺปรายิกา รูปา; ยา จ ทิฏฺธมฺมิกา รูปสฺา, ยา จ สมฺปรายิกา รูปสฺา; ยา จ อาเนฺชสฺา, ยา จ อากิฺจฺายตนสฺา ¶ , ยา จ เนวสฺานาสฺายตนสฺา – เอส สกฺกาโย ยาวตา สกฺกาโย. เอตํ อมตํ ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข. อิติ, โข, อานนฺท, เทสิตา มยา อาเนฺชสปฺปายา ปฏิปทา, เทสิตา อากิฺจฺายตนสปฺปายา ปฏิปทา, เทสิตา เนวสฺานาสฺายตนสปฺปายา ปฏิปทา, เทสิตา นิสฺสาย นิสฺสาย โอฆสฺส นิตฺถรณา, เทสิโต อริโย วิโมกฺโข. ยํ โข, อานนฺท, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย, กตํ ¶ โว ตํ มยา. เอตานิ, อานนฺท, รุกฺขมูลานิ, เอตานิ สฺุาคารานิ. ฌายถานนฺท, มา ปมาทตฺถ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
อาเนฺชสปฺปายสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตํ
๗๔. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. อถ โข คณกโมคฺคลฺลาโน [คณกโมคฺคลาโน (ก.)] พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ ¶ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข คณกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, อิมสฺส มิคารมาตุปาสาทสฺส ทิสฺสติ อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา ยทิทํ – ยาว ปจฺฉิมโสปานกเฬวราः อิเมสมฺปิ หิ, โภ โคตม, พฺราหฺมณานํ ทิสฺสติ อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา ยทิทํ – อชฺเฌเนः อิเมสมฺปิ หิ, โภ โคตม, อิสฺสาสานํ ทิสฺสติ อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา ยทิทํ – อิสฺสตฺเถ [อิสฺสตฺเต (ก.)]. อมฺหากมฺปิ หิ, โภ โคตม, คณกานํ คณนาชีวานํ ทิสฺสติ อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา ยทิทํ – สงฺขาเน. มยฺหิ, โภ โคตม, อนฺเตวาสึ ลภิตฺวา ปมํ เอวํ คณาเปม – ‘เอกํ เอกกํ, ทฺเว ทุกา, ตีณิ ติกา, จตฺตาริ จตุกฺกา, ปฺจ ปฺจกา, ฉ ฉกฺกา, สตฺต สตฺตกา, อฏฺ อฏฺกา, นว นวกา, ทส ทสกา’ติ; สตมฺปิ มยํ, โภ โคตม, คณาเปม, ภิยฺโยปิ คณาเปม. สกฺกา นุ โข, โภ โคตม, อิมสฺมิมฺปิ ธมฺมวินเย เอวเมว อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา ปฺเปตุ’’นฺติ?
๗๕. ‘‘สกฺกา ¶ ¶ , พฺราหฺมณ, อิมสฺมิมฺปิ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา ปฺเปตุํ. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ทกฺโข อสฺสทมฺมโก ภทฺทํ อสฺสาชานียํ ลภิตฺวา ปเมเนว มุขาธาเน การณํ กาเรติ, อถ อุตฺตรึ การณํ กาเรติ; เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ตถาคโต ปุริสทมฺมํ ลภิตฺวา ปมํ เอวํ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลวา โหหิ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหราหิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสู’’’ติ.
‘‘ยโต ¶ โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหหิ, จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มา นิมิตฺตคฺคาหี โหหิ มานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชาหิ; รกฺขาหิ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ ¶ อาปชฺชาหิ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มา นิมิตฺตคฺคาหี โหหิ มานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชาหิ; รกฺขาหิ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชาหี’’’ติ.
‘‘ยโต ¶ โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, โภชเน มตฺตฺู โหหิ. ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรยฺยาสิ – เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย – อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’’ติ.
‘‘ยโต โข, พฺราหฺมณ ¶ , ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ, ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต วิหราหิ, ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธหิ, รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธหิ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปยฺยาสิ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธหี’’’ติ.
‘‘ยโต โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ, ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต โหหิ, อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี ¶ , อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี ¶ , อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี’’’ติ.
‘‘ยโต โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต โหติ, ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชาหิ ¶ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุช’นฺติ. โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปฺปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา, อุชุํ กายํ ปณิธาย, ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ; พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ; ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ; อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ; วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
๗๖. ‘‘โส ¶ อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘เย โข เต, พฺราหฺมณ, ภิกฺขู เสกฺขา [เสขา (สพฺพตฺถ)] อปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ ¶ เตสุ เม อยํ เอวรูปี อนุสาสนี โหติ. เย ปน เต ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา เตสํ อิเม ธมฺมา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย เจว สํวตฺตนฺติ, สติสมฺปชฺาย จา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, คณกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข โภโต โคตมสฺส สาวกา โภตา โคตเมน เอวํ โอวทียมานา เอวํ อนุสาสียมานา สพฺเพ อจฺจนฺตํ นิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ อุทาหุ เอกจฺเจ นาราเธนฺตี’’ติ? ‘‘อปฺเปกจฺเจ โข, พฺราหฺมณ, มม สาวกา มยา ¶ เอวํ โอวทียมานา เอวํ อนุสาสียมานา อจฺจนฺตํ นิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺตี’’ติ.
‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย ยํ ติฏฺเตว นิพฺพานํ, ติฏฺติ นิพฺพานคามี มคฺโค, ติฏฺติ ภวํ โคตโม สมาทเปตา; อถ จ ปน โภโต โคตมสฺส สาวกา โภตา โคตเมน เอวํ โอวทียมานา เอวํ อนุสาสียมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตํ นิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺตี’’ติ?
๗๗. ‘‘เตน ¶ หิ, พฺราหฺมณ, ตํเยเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ ¶ , พฺราหฺมณ, กุสโล ตฺวํ ราชคหคามิสฺส มคฺคสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ, กุสโล อหํ ราชคหคามิสฺส มคฺคสฺสา’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อิธ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ราชคหํ คนฺตุกาโม. โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, ราชคหํ คนฺตุํ; ตสฺส เม ราชคหสฺส มคฺคํ อุปทิสา’ติ. ตเมนํ ตฺวํ เอวํ วเทยฺยาสิ – ‘เอหมฺโภ [เอวํ โภ (สี. ปี.)] ปุริส, อยํ มคฺโค ราชคหํ คจฺฉติ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ, เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ อมุกํ นาม คามํ, เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ, เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ อมุกํ นาม นิคมํ; เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ, เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ราชคหสฺส อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’นฺติ. โส ตยา เอวํ โอวทียมาโน เอวํ อนุสาสียมาโน อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปจฺฉามุโข คจฺเฉยฺย. อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ราชคหํ คนฺตุกาโม. โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, ราชคหํ คนฺตุํ; ตสฺส เม ราชคหสฺส มคฺคํ อุปทิสา’ติ. ตเมนํ ตฺวํ เอวํ วเทยฺยาสิ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, อยํ มคฺโค ราชคหํ คจฺฉติ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ, เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ¶ อมุกํ นาม คามํ; เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ, เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ อมุกํ นาม นิคมํ; เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ, เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ราชคหสฺส อารามรามเณยฺยกํ ¶ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’นฺติ. โส ตยา เอวํ โอวทียมาโน เอวํ อนุสาสียมาโน โสตฺถินา ราชคหํ คจฺเฉยฺย. โก นุ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ โก ปจฺจโย ยํ ติฏฺเตว ราชคหํ ¶ , ติฏฺติ ราชคหคามี มคฺโค, ติฏฺสิ ตฺวํ สมาทเปตา; อถ จ ปน ตยา เอวํ โอวทียมาโน เอวํ อนุสาสียมาโน เอโก ปุริโส อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปจฺฉามุโข คจฺเฉยฺย, เอโก โสตฺถินา ราชคหํ คจฺเฉยฺยา’’ติ? ‘‘เอตฺถ ¶ กฺยาหํ, โภ โคตม, กโรมิ? มคฺคกฺขายีหํ, โภ โคตมา’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺเตว นิพฺพานํ, ติฏฺติ นิพฺพานคามี มคฺโค, ติฏฺามหํ สมาทเปตา; อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทียมานา เอวํ อนุสาสียมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตํ นิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ, กโรมิ? มคฺคกฺขายีหํ, พฺราหฺมณ, ตถาคโต’’ติ.
๗๘. เอวํ วุตฺเต, คณกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เยเม, โภ โคตม, ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ชีวิกตฺถา น สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา สา มายาวิโน เกตพิโน [เกฏุภิโน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารา โภชเน อมตฺตฺุโน ชาคริยํ อนนุยุตฺตา สามฺเ อนเปกฺขวนฺโต สิกฺขาย น ติพฺพคารวา พาหุลิกา [พาหุลฺลิกา (สฺยา. กํ.)] สาถลิกา โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมา ปวิเวเก นิกฺขิตฺตธุรา กุสีตา หีนวีริยา มุฏฺสฺสติโน อสมฺปชานา อสมาหิตา วิพฺภนฺตจิตฺตา ¶ ทุปฺปฺา เอฬมูคา, น เตหิ ภวํ โคตโม สทฺธึ สํวสติ’’.
‘‘เย ปน เต กุลปุตฺตา สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา อสา อมายาวิโน อเกตพิโน อนุทฺธตา อนุนฺนฬา อจปลา อมุขรา อวิกิณฺณวาจา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา โภชเน มตฺตฺุโน ชาคริยํ อนุยุตฺตา สามฺเ อเปกฺขวนฺโต สิกฺขาย ติพฺพคารวา นพาหุลิกา นสาถลิกา โอกฺกมเน นิกฺขิตฺตธุรา ปวิเวเก ปุพฺพงฺคมา อารทฺธวีริยา ปหิตตฺตา อุปฏฺิตสฺสติโน สมฺปชานา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา ปฺวนฺโต อเนฬมูคา, เตหิ ภวํ โคตโม สทฺธึ สํวสติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , โภ โคตม, เย เกจิ มูลคนฺธา, กาลานุสาริ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา, วสฺสิกํ ¶ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โภโต โคตมสฺส โอวาโท ปรมชฺชธมฺเมสุ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ ¶ , โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.
คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตํ
๗๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป อจิรปรินิพฺพุเต ภควติ. เตน โข ปน สมเยน ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต ราชคหํ ปฏิสงฺขาราเปติ รฺโ ปชฺโชตสฺส อาสงฺกมาโน. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูนาหํ เยน โคปกโมคฺคลฺลานสฺส พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺโต, เยน โคปกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน โคปกโมคฺคลฺลานสฺส พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺโต, เยน โคปกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข โคปกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘เอตุ โข ภวํ อานนฺโท. สฺวาคตํ โภโต อานนฺทสฺส. จิรสฺสํ โข ภวํ อานนฺโท อิมํ ปริยายมกาสิ ยทิทํ อิธาคมนาย. นิสีทตุ ภวํ อานนฺโท, อิทมาสนํ ปฺตฺต’’นฺติ. นิสีทิ โข อายสฺมา อานนฺโท ปฺตฺเต อาสเน. โคปกโมคฺคลฺลาโนปิ ¶ โข พฺราหฺมโณ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โคปกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ เตหิ ¶ ธมฺเมหิ สพฺเพนสพฺพํ สพฺพถาสพฺพํ สมนฺนาคโต เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โส ภวํ โคตโม อโหสิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ เตหิ ธมฺเมหิ สพฺเพนสพฺพํ สพฺพถาสพฺพํ สมนฺนาคโต เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โส ภควา อโหสิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. โส หิ, พฺราหฺมณ, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู, มคฺควิทู, มคฺคโกวิโท; มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา’’ติ. อยฺจ หิทํ อายสฺมโต อานนฺทสฺส โคปกโมคฺคลฺลาเนน พฺราหฺมเณน สทฺธึ อนฺตรากถา วิปฺปกตา อโหสิ.
อถ ¶ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ราชคเห กมฺมนฺเต อนุสฺายมาโน เยน โคปกโมคฺคลฺลานสฺส พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺโต, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กายนุตฺถ, โภ อานนฺท, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? ‘‘อิธ มํ, พฺราหฺมณ, โคปกโมคฺคลฺลาโน ¶ พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘อตฺถิ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ เตหิ ธมฺเมหิ สพฺเพนสพฺพํ สพฺพถาสพฺพํ สมนฺนาคโต เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โส ภวํ โคตโม อโหสิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ. เอวํ วุตฺเต อหํ, พฺราหฺมณ, โคปกโมคฺคลฺลานํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจํ – ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ เตหิ ธมฺเมหิ สพฺเพนสพฺพํ สพฺพถาสพฺพํ สมนฺนาคโต เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โส ภควา อโหสิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. โส หิ, พฺราหฺมณ, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส ¶ มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู, มคฺควิทู, มคฺคโกวิโท; มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา’ติ. อยํ โข โน, พฺราหฺมณ, โคปกโมคฺคลฺลาเนน พฺราหฺมเณน สทฺธึ อนฺตรากถา วิปฺปกตา. อถ ตฺวํ อนุปฺปตฺโต’’ติ.
๘๐. ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ เตน โภตา โคตเมน ปิโต – ‘อยํ โว มมจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตี’ติ, ยํ ตุมฺเห เอตรหิ ¶ ปฏิปาเทยฺยาถา’’ติ [ปฏิธาเวยฺยาถาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? ‘‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปิโต – ‘อยํ โว มมจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตี’ติ, ยํ มยํ เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยามา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ สงฺเฆน สมฺมโต, สมฺพหุเลหิ ¶ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ปิโต – ‘อยํ โน ภควโต อจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตี’ติ, ยํ ตุมฺเห เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยาถา’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ สงฺเฆน สมฺมโต, สมฺพหุเลหิ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ปิโต – ‘อยํ โน ภควโต อจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตี’ติ, ยํ มยํ เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยามา’’ติ. ‘‘เอวํ อปฺปฏิสรเณ จ ปน, โภ อานนฺท, โก เหตุ สามคฺคิยา’’ติ? ‘‘น โข มยํ, พฺราหฺมณ, อปฺปฏิสรณา; สปฺปฏิสรณา มยํ, พฺราหฺมณ; ธมฺมปฺปฏิสรณา’’ติ.
‘‘‘อตฺถิ ¶ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ เตน โภตา โคตเมน ปิโต – อยํ โว มมจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ, ยํ ตุมฺเห เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยาถา’ติ – อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปิโต – อยํ โว มมจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ, ยํ มยํ เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยามา’ติ วเทสิ; ‘อตฺถิ ปน, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ สงฺเฆน สมฺมโต, สมฺพหุเลหิ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ปิโต – อยํ โน ภควโต อจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ, ยํ ตุมฺเห เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยาถา’ติ – อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ สงฺเฆน สมฺมโต, สมฺพหุเลหิ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ¶ ปิโต – อยํ โน ภควโต อจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ, ยํ มยํ เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยามา’ติ – วเทสิ; ‘เอวํ อปฺปฏิสรเณ จ ปน, โภ อานนฺท, โก เหตุ สามคฺคิยา’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น โข มยํ, พฺราหฺมณ ¶ , อปฺปฏิสรณา; สปฺปฏิสรณา มยํ, พฺราหฺมณ; ธมฺมปฺปฏิสรณา’ติ วเทสิ. อิมสฺส ปน, โภ อานนฺท, ภาสิตสฺส กถํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?
๘๑. ‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิฏฺํ. เต มยํ ตทหุโปสเถ ยาวติกา เอกํ คามเขตฺตํ อุปนิสฺสาย วิหราม เต สพฺเพ ¶ เอกชฺฌํ สนฺนิปตาม; สนฺนิปติตฺวา ยสฺส ตํ ปวตฺตติ ตํ อชฺเฌสาม. ตสฺมึ เจ ภฺมาเน โหติ ภิกฺขุสฺส อาปตฺติ โหติ วีติกฺกโม ตํ มยํ ยถาธมฺมํ ยถานุสิฏฺํ กาเรมาติ.
‘‘น กิร โน ภวนฺโต กาเรนฺติ; ธมฺโม โน กาเรติ’’. ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ ยํ ตุมฺเห เอตรหิ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ [ครุกโรถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มาเนถ ปูเชถ; สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา [ครุกตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปนิสฺสาย วิหรถา’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ ยํ มยํ เอตรหิ สกฺกโรม ครุํ กโรม มาเนม ปูเชม; สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรามา’’ติ.
‘‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ เตน โภตา โคตเมน ปิโต – อยํ โว มมจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ ยํ ตุมฺเห เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยาถา’ติ – อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปิโต – อยํ โว มมจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ ยํ มยํ เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยามา’ติ ¶ วเทสิ; ‘อตฺถิ ปน, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ สงฺเฆน ¶ สมฺมโต, สมฺพหุเลหิ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ปิโต – อยํ โน ภควโต อจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ ยํ ตุมฺเห เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยาถา’ติ ¶ – อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ สงฺเฆน สมฺมโต, สมฺพหุเลหิ เถเรหิ ภิกฺขูหิ ปิโต – อยํ โน ภควโต อจฺจเยน ปฏิสรณํ ภวิสฺสตีติ ยํ มยํ เอตรหิ ปฏิปาเทยฺยามา’ติ วเทสิ; ‘อตฺถิ นุ โข, โภ อานนฺท, เอกภิกฺขุปิ ยํ ตุมฺเห เอตรหิ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถ; สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรถา’ติ – อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ ยํ มยํ เอตรหิ สกฺกโรม ครุํ กโรม มาเนม ปูเชม; สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรามา’ติ วเทสิ. อิมสฺส ปน, โภ อานนฺท, ภาสิตสฺส กถํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?
๘๒. ‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ทส ปสาทนียา ธมฺมา อกฺขาตา. ยสฺมึ โน อิเม ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ ตํ มยํ เอตรหิ สกฺกโรม ครุํ กโรม มาเนม ปูเชม; สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหราม. กตเม ทส?
‘‘อิธ ¶ , พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ.
‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา, มชฺเฌกลฺยาณา, ปริโยสานกลฺยาณา, สาตฺถํ, สพฺยฺชนํ [สาตฺถา สพฺยฺชนา (สี. สฺยา. กํ.)], เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ ตถารูปาสฺส ¶ ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา [ธตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา.
‘‘สนฺตุฏฺโ โหติ ( ) [(อิตรีตเรหิ) ที. นิ. ๓.๓๔๕] จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ.
‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี.
‘‘อเนกวิหิตํ ¶ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ [ติโรกุฑฺฑํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน ¶ กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสติ [ปรามสติ (ก.)] ปริมชฺชติ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เย ทูเร สนฺติเก จ.
‘‘ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘สโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘วีตโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘สโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘วีตโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘สํขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ ¶ , มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘มหคฺคตํ ¶ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘อมหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘สอุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘อนุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘สมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘อสมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ.
‘‘อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร ¶ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ¶ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อิเม โข, พฺราหฺมณ, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ทส ปสาทนียา ธมฺมา อกฺขาตา. ยสฺมึ โน อิเม ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ ตํ มยํ เอตรหิ สกฺกโรม ครุํ กโรม มาเนม ปูเชม; สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรามา’’ติ.
๘๓. เอวํ ¶ วุตฺเต วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต อุปนนฺทํ เสนาปตึ อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺติ ภวํ เสนาปติ [มฺสิ เอวํ เสนาปติ (สฺยา. กํ. ปี.), มฺสิ เสนาปติ (สี.), มฺสิ ภวํ เสนาปติ (ก.)] ยทิเม โภนฺโต สกฺกาตพฺพํ สกฺกโรนฺติ, ครุํ กาตพฺพํ ครุํ กโรนฺติ, มาเนตพฺพํ มาเนนฺติ ¶ , ปูเชตพฺพํ ปูเชนฺติ’’? ‘‘ตคฺฆิเม [ตคฺฆ เม (ก.)] โภนฺโต สกฺกาตพฺพํ สกฺกโรนฺติ, ครุํ กาตพฺพํ ครุํ กโรนฺติ, มาเนตพฺพํ มาเนนฺติ, ปูเชตพฺพํ ปูเชนฺติ. อิมฺจ หิ เต โภนฺโต น สกฺกเรยฺยุํ น ครุํ กเรยฺยุํ น มาเนยฺยุํ น ปูเชยฺยุํ; อถ กิฺจรหิ เต โภนฺโต สกฺกเรยฺยุํ ครุํ กเรยฺยุํ มาเนยฺยุํ ปูเชยฺยุํ, สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยุ’’นฺติ? อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กหํ ปน ภวํ อานนฺโท เอตรหิ วิหรตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน โขหํ, พฺราหฺมณ, เอตรหิ วิหรามี’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน, โภ อานนฺท, เวฬุวนํ รมณียฺเจว อปฺปสทฺทฺจ อปฺปนิคฺโฆสฺจ วิชนวาตํ ¶ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ [มนุสฺสราหเสยฺยกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺป’’นฺติ? ‘‘ตคฺฆ, พฺราหฺมณ, เวฬุวนํ รมณียฺเจว อปฺปสทฺทฺจ อปฺปนิคฺโฆสฺจ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ, ยถา ตํ ตุมฺหาทิเสหิ รกฺขเกหิ โคปเกหี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, โภ อานนฺท, เวฬุวนํ รมณียฺเจว อปฺปสทฺทฺจ อปฺปนิคฺโฆสฺจ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ, ยถา ตํ ภวนฺเตหิ ฌายีหิ ฌานสีลีหิ. ฌายิโน เจว ภวนฺโต ฌานสีลิโน จ’’.
‘‘เอกมิทาหํ ¶ , โภ อานนฺท, สมยํ โส ภวํ โคตโม เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ ขฺวาหํ, โภ อานนฺท, เยน มหาวนํ กูฏาคารสาลา เยน โส ภวํ โคตโม เตนุปสงฺกมึ. ตตฺร จ ปน โส [ตตฺร จ โส (สี. ปี.)] ภวํ โคตโม อเนกปริยาเยน ฌานกถํ กเถสิ. ฌายี เจว โส ภวํ โคตโม อโหสิ ฌานสีลี จ. สพฺพฺจ ปน โส ภวํ โคตโม ฌานํ วณฺเณสี’’ติ.
๘๔. ‘‘น จ โข, พฺราหฺมณ, โส ภควา สพฺพํ ฌานํ วณฺเณสิ, นปิ โส ภควา สพฺพํ ฌานํ น วณฺเณสีติ. กถํ รูปฺจ ¶ , พฺราหฺมณ, โส ภควา ฌานํ น วณฺเณสิ? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; โส กามราคํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ. พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; โส พฺยาปาทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ. ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน ¶ ¶ เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; โส ถินมิทฺธํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; โส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ. วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; โส วิจิกิจฺฉํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ. เอวรูปํ โข, พฺราหฺมณ, โส ภควา ฌานํ น วณฺเณสิ.
‘‘กถํ รูปฺจ, พฺราหฺมณ, โส ภควา ฌานํ วณฺเณสิ? อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวรูปํ โข, พฺราหฺมณ, โส ภควา ฌานํ วณฺเณสี’’ติ.
‘‘คารยฺหํ กิร, โภ อานนฺท, โส ภวํ โคตโม ฌานํ ครหิ, ปาสํสํ ปสํสิ. หนฺท, จ ทานิ มยํ, โภ อานนฺท, คจฺฉาม; พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติ. ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, กาลํ มฺสี’’ติ. อถ ¶ โข ¶ วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
อถ โข โคปกโมคฺคลฺลาโน พฺราหฺมโณ อจิรปกฺกนฺเต วสฺสกาเร พฺราหฺมเณ มคธมหามตฺเต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ยํ โน มยํ ภวนฺตํ อานนฺทํ อปุจฺฉิมฺหา ตํ โน ภวํ อานนฺโท น พฺยากาสี’’ติ. ‘‘นนุ เต, พฺราหฺมณ, อโวจุมฺหา – ‘นตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, เอกภิกฺขุปิ เตหิ ธมฺเมหิ สพฺเพนสพฺพํ สพฺพถาสพฺพํ สมนฺนาคโต เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โส ภควา อโหสิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. โส หิ, พฺราหฺมณ, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู, มคฺควิทู, มคฺคโกวิโท ¶ . มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา’’’ติ.
โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. มหาปุณฺณมสุตฺตํ
๘๕. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ปุจฺเฉยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ กิฺจิเทว เทสํ, สเจ เม ภควา โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ.
๘๖. อถ โข โส ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิเม นุ โข, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, เสยฺยถิทํ ¶ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ? ‘‘อิเม โข, ภิกฺขุ, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ.
‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘อิเม ปน, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา กึมูลกา’’ติ? ‘‘อิเม โข, ภิกฺขุ, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉนฺทมูลกา’’ติ. ‘‘ตํเยว นุ โข, ภนฺเต, อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, อุทาหุ ¶ อฺตฺร ปฺจหุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทาน’’นฺติ? ‘‘น โข, ภิกฺขุ, ตํเยว อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, นาปิ อฺตฺร ปฺจหุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ. โย โข, ภิกฺขุ, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ อุปาทาน’’นฺติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตา’’ติ? ‘‘สิยา ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป ¶ สิยํ อนาคตมทฺธานํ ¶ , เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สิยา ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตา’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจนํ โหตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขุ, รูปํ – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา, หีนํ วา ปณีตํ วา, ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ รูปกฺขนฺโธ. ยา ¶ กาจิ เวทนา – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกา วา สุขุมา วา, หีนา วา ปณีตา วา, ยา ทูเร สนฺติเก วา – อยํ เวทนากฺขนฺโธ. ยา กาจิ สฺา – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา – อยํ สฺากฺขนฺโธ. เย เกจิ สงฺขารา – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกา วา สุขุมา วา, หีนา วา ปณีตา วา, เย ทูเร สนฺติเก วา – อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา, หีนํ วา ปณีตํ วา, ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจนํ โหตี’’ติ.
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย? โก เหตุ โก ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย? โก เหตุ โก ปจฺจโย สฺากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย? โก ¶ เหตุ โก ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย? โก เหตุ โก ปจฺจโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ?
‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ, ผสฺโส ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ, ผสฺโส ปจฺจโย สฺากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ, ผสฺโส ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. นามรูปํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, นามรูปํ ปจฺจโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ.
๘๗. ‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, สกฺกายทิฏฺิ โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต ¶ สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี ¶ สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา เวทนํ เวทนาย วา อตฺตานํ; สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา สฺํ สฺาย วา อตฺตานํ; สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา สงฺขาเร สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ; วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ ¶ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขุ, สกฺกายทิฏฺิ โหตี’’ติ.
‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, สกฺกายทิฏฺิ น โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา เวทนํ น เวทนาย วา อตฺตานํ; น สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา สฺํ น สฺาย วา อตฺตานํ; น สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา สงฺขาเร น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ; น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิฺาณํ น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกายทิฏฺิ น โหตี’’ติ.
๘๘. ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, รูเป อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สฺาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สงฺขาเรสุ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก วิฺาเณ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูเป อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูเป อาทีนโว. โย รูเป ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูเป นิสฺสรณํ. ยํ โข [ยฺจ (สฺยา. กํ.)], ภิกฺขุ, เวทนํ ปฏิจฺจ… สฺํ ¶ ปฏิจฺจ… สงฺขาเร ปฏิจฺจ… วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิฺาเณ อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ วิฺาเณ อาทีนโว. โย วิฺาเณ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วิฺาเณ นิสฺสรณ’’นฺติ.
๘๙. ‘‘กถํ ¶ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขุ, รูปํ – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ¶ ปณีตํ วา ¶ ยํ ทูเร สนฺติเก วา – สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ – อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ.
๙๐. อถ โข อฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อิติ กิร, โภ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สฺา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิฺาณํ อนตฺตา; อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ [กถมตฺตานํ (สํ. นิ. ๓.๘๒)] ผุสิสฺสนฺตี’’ติ? อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิทฺวา อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุ สาสนํ อติธาวิตพฺพํ มฺเยฺย – ‘อิติ กิร, โภ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สฺา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิฺาณํ อนตฺตา; อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี’ติ. ปฏิวินีตา [ปฏิจฺจ วินีตา (สี. ปี.), ปฏิปุจฺฉามิ วินีตา (สฺยา. กํ.)] โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว ¶ , ตตฺร ตตฺร ธมฺเมสุ’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา ¶ โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ ¶ , วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ.
มหาปุณฺณมสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. จูฬปุณฺณมสุตฺตํ
๙๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย ¶ รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ชาเนยฺย นุ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว; อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ¶ ยํ อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’นฺติ. ชาเนยฺย ปน, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว; เอตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’นฺติ. อสปฺปุริโส, ภิกฺขเว, อสฺสทฺธมฺมสมนฺนาคโต โหติ, อสปฺปุริสภตฺติ [อสปฺปุริสภตฺตี (สพฺพตฺถ)] โหติ, อสปฺปุริสจินฺตี โหติ, อสปฺปุริสมนฺตี โหติ, อสปฺปุริสวาโจ โหติ, อสปฺปุริสกมฺมนฺโต โหติ, อสปฺปุริสทิฏฺิ [อสปฺปุริสทิฏฺี (สพฺพตฺถ)] โหติ; อสปฺปุริสทานํ เทติ’’.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสฺสทฺธมฺมสมนฺนาคโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสฺสทฺโธ โหติ, อหิริโก โหติ, อโนตฺตปฺปี โหติ, อปฺปสฺสุโต โหติ ¶ , กุสีโต โหติ, มุฏฺสฺสติ โหติ, ทุปฺปฺโ โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสฺสทฺธมฺมสมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสภตฺติ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสสฺส เย เต สมณพฺราหฺมณา อสฺสทฺธา อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน อปฺปสฺสุตา กุสีตา มุฏฺสฺสติโน ทุปฺปฺา ตฺยาสฺส มิตฺตา โหนฺติ เต สหายา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสภตฺติ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสจินฺตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ¶ อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสจินฺตี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสมนฺตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อตฺตพฺยาพาธายปิ มนฺเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ มนฺเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ ¶ มนฺเตติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสมนฺตี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสวาโจ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส มุสาวาที โหติ, ปิสุณวาโจ โหติ, ผรุสวาโจ โหติ ¶ , สมฺผปฺปลาปี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสวาโจ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสกมฺมนฺโต โหติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสกมฺมนฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสทิฏฺิ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส เอวํทิฏฺิ [เอวํทิฏฺี (สี. ปี.), เอวํทิฏฺิโก (สฺยา. กํ.)] โหติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฺกฏทุกฺกฏานํ (สี. ปี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสทิฏฺิ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสทานํ เทติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสกฺกจฺจํ ทานํ เทติ, อสหตฺถา ทานํ เทติ, อจิตฺตีกตฺวา ทานํ เทติ, อปวิฏฺํ ทานํ เทติ อนาคมนทิฏฺิโก ทานํ เทติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสทานํ เทติ.
‘‘โส, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส เอวํ อสฺสทฺธมฺมสมนฺนาคโต, เอวํ อสปฺปุริสภตฺติ, เอวํ อสปฺปุริสจินฺตี, เอวํ อสปฺปุริสมนฺตี, เอวํ อสปฺปุริสวาโจ, เอวํ อสปฺปุริสกมฺมนฺโต, เอวํ ¶ อสปฺปุริสทิฏฺิ; เอวํ อสปฺปุริสทานํ ทตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ยา อสปฺปุริสานํ คติ ¶ ตตฺถ อุปปชฺชติ. กา จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสานํ คติ? นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วา.
๙๒. ‘‘ชาเนยฺย นุ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสํ – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว; านเมตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’นฺติ. ชาเนยฺย ปน, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว; เอตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, านํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’นฺติ. สปฺปุริโส, ภิกฺขเว, สทฺธมฺมสมนฺนาคโต โหติ, สปฺปุริสภตฺติ โหติ, สปฺปุริสจินฺตี ¶ โหติ, สปฺปุริสมนฺตี โหติ, สปฺปุริสวาโจ โหติ, สปฺปุริสกมฺมนฺโต โหติ, สปฺปุริสทิฏฺิ โหติ; สปฺปุริสทานํ เทติ’’.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สทฺธมฺมสมนฺนาคโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สทฺโธ โหติ, หิริมา โหติ, โอตฺตปฺปี โหติ, พหุสฺสุโต โหติ, อารทฺธวีริโย โหติ, อุปฏฺิตสฺสติ โหติ, ปฺวา โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สทฺธมฺมสมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสภตฺติ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสสฺส เย เต สมณพฺราหฺมณา สทฺธา หิริมนฺโต โอตฺตปฺปิโน พหุสฺสุตา อารทฺธวีริยา อุปฏฺิตสฺสติโน ปฺวนฺโต ตฺยาสฺส มิตฺตา โหนฺติ, เต สหายา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสภตฺติ ¶ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสจินฺตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส เนวตฺตพฺยาพาธาย เจเตติ, น ปรพฺยาพาธาย เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธาย เจเตติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสจินฺตี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสมนฺตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส เนวตฺตพฺยาพาธาย ¶ มนฺเตติ, น ปรพฺยาพาธาย มนฺเตติ, น อุภยพฺยาพาธาย มนฺเตติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสมนฺตี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสวาโจ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสวาโจ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสกมฺมนฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต ¶ โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสกมฺมนฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสทิฏฺิ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก ¶ , อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสทิฏฺิ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสทานํ เทติ? อิธ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สกฺกจฺจํ ทานํ เทติ, สหตฺถา ทานํ เทติ, จิตฺตีกตฺวา ทานํ เทติ, อนปวิฏฺํ ทานํ เทติ, อาคมนทิฏฺิโก ทานํ เทติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สปฺปุริสทานํ เทติ.
‘‘โส, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส เอวํ สทฺธมฺมสมนฺนาคโต, เอวํ สปฺปุริสภตฺติ, เอวํ สปฺปุริสจินฺตี, เอวํ สปฺปุริสมนฺตี, เอวํ สปฺปุริสวาโจ, เอวํ สปฺปุริสกมฺมนฺโต, เอวํ สปฺปุริสทิฏฺิ; เอวํ สปฺปุริสทานํ ทตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ยา สปฺปุริสานํ คติ ตตฺถ อุปปชฺชติ. กา จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสานํ คติ? เทวมหตฺตตา วา มนุสฺสมหตฺตตา วา’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
จูฬปุณฺณมสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
เทวทหวคฺโค นิฏฺิโต ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เทวทหํ ปฺจตฺตยํ, กินฺติ-สาม-สุนกฺขตฺตํ;
สปฺปาย-คณ-โคปก-มหาปุณฺณจูฬปุณฺณฺจาติ.
๒. อนุปทวคฺโค
๑. อนุปทสุตฺตํ
๙๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ปุถุปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; หาสปฺโ [หาสุปฺโ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ชวนปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ติกฺขปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; นิพฺเพธิกปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ.
๙๔. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ปเม ฌาเน [ปมชฺฌาเน (ก. สี. ปี. ก.)] ธมฺมา วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ ¶ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ [อปฺปฏิพนฺโธ (ก.)] วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส [อตฺถิเตวสฺส (สี. ปี.)] โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ ¶ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ ¶ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ทุติเย ฌาเน ธมฺมา – อชฺฌตฺตํ สมฺปสาโท จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา ¶ จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ. ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ตติเย ฌาเน ธมฺมา – สุขฺจ ¶ สติ จ สมฺปชฺฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ จตุตฺเถ ฌาเน ธมฺมา – อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขา เวทนา ปสฺสทฺธตฺตา เจตโส อนาโภโค สติปาริสุทฺธิ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา ¶ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน ¶ เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน ¶ ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ อากาสานฺจายตเน ธมฺมา – อากาสานฺจายตนสฺา จ จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ วิฺาณฺจายตเน ธมฺมา – วิฺาณฺจายตนสฺา จ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา ¶ อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ อากิฺจฺายตเน ธมฺมา – อากิฺจฺายตนสฺา จ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต ¶ วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
๙๕. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา [เย เต ธมฺมา (สี.)] อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ¶ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
๙๖. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘นตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
๙๗. ‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต ¶ อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย ¶ , วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติ, สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติ. ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว ¶ , สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท โน อามิสทายาโท’ติ, สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท โน อามิสทายาโท’ติ. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อนุปทสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. ฉพฺพิโสธนสุตฺตํ
๙๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ภาสิตํ เนว อภินนฺทิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘จตฺตาโรเม, อาวุโส, โวหารา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กตเม จตฺตาโร? ทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, สุเต สุตวาทิตา, มุเต มุตวาทิตา, วิฺาเต วิฺาตวาทิตา ¶ – อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร โวหารา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ จตูสุ โวหาเรสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ทิฏฺเ โข อหํ ¶ , อาวุโส, อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต ¶ อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรามิ. สุเต โข อหํ, อาวุโส…เป… มุเต โข อหํ, อาวุโส… วิฺาเต โข อหํ, อาวุโส, อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ จตูสุ โวหาเรสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๙๙. ‘‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ¶ สมฺมทกฺขาตา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม โข, อาวุโส, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘รูปํ โข อหํ, อาวุโส, อพลํ วิราคุนํ [วิราคํ (สี. ปี.), วิราคุตํ (ฏีกา)] อนสฺสาสิกนฺติ วิทิตฺวา เย รูเป อุปายูปาทานา [อุปยูปาทานา (ก.)] เจตโส ¶ อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา ¶ จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เวทนํ โข อหํ, อาวุโส…เป… สฺํ โข อหํ, อาวุโส… สงฺขาเร โข อหํ, อาวุโส… วิฺาณํ โข อหํ, อาวุโส, อพลํ วิราคุนํ อนสฺสาสิกนฺติ วิทิตฺวา เย วิฺาเณ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ, อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๑๐๐. ‘‘‘ฉยิมา ¶ , อาวุโส, ธาตุโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กตมา ฉ? ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ – อิมา โข, อาวุโส, ฉ ธาตุโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส ¶ อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ปถวีธาตุํ โข อหํ, อาวุโส, น อตฺตโต อุปคจฺฉึ, น จ ปถวีธาตุนิสฺสิตํ อตฺตานํ. เย จ ปถวีธาตุนิสฺสิตา อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ¶ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. อาโปธาตุํ โข อหํ, อาวุโส…เป… ¶ เตโชธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… วาโยธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… อากาสธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… วิฺาณธาตุํ โข อหํ, อาวุโส, น อตฺตโต อุปคจฺฉึ, น จ วิฺาณธาตุนิสฺสิตํ อตฺตานํ. เย จ วิฺาณธาตุนิสฺสิตา อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต, เอวํ ปสฺสโต อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ ¶ อภินนฺทิตพฺพํ, อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๑๐๑. ‘‘‘ฉ โข ปนิมานิ, อาวุโส, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ [อชฺฌตฺติกานิ พาหิรานิ (สฺยา. กํ. ปี.)] อายตนานิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุ เจว รูปา จ, โสตฺจ สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ – อิมานิ โข, อาวุโส, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตานิ. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ¶ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส ¶ อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย ¶ – ‘จกฺขุสฺมึ, อาวุโส, รูเป จกฺขุวิฺาเณ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยา ตณฺหา เย จ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. โสตสฺมึ, อาวุโส, สทฺเท โสตวิฺาเณ…เป… ฆานสฺมึ, อาวุโส, คนฺเธ ฆานวิฺาเณ… ชิวฺหาย, อาวุโส, รเส ชิวฺหาวิฺาเณ… กายสฺมึ, อาวุโส, โผฏฺพฺเพ กายวิฺาเณ… มนสฺมึ, อาวุโส, ธมฺเม มโนวิฺาเณ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย จ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๑๐๒. ‘‘‘กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา สมูหตา’ติ [สุสมูหตาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? ขีณาสวสฺส ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ปุพฺเพ โข อหํ, อาวุโส, อคาริยภูโต สมาโน อวิทฺทสุ อโหสึ. ตสฺส เม ตถาคโต วา ตถาคตสาวโก วา ธมฺมํ เทเสสิ. ตาหํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภึ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขึ – สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา ¶ อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อาวุโส, อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย, อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อโหสึ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหาสึ. อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต อโหสึ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน ¶ สุจิภูเตน อตฺตนา วิหาสึ. อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี อโหสึ อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมา. มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต อโหสึ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก ¶ โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต อโหสึ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย; อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา อโหสึ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต อโหสึ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา ¶ หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา อโหสึ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต อโหสึ; กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา อโหสึ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ.
‘‘โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต อโหสึ, เอกภตฺติโก อโหสึ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต อโหสึ. มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรโต อโหสึ. อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต อโหสึ. ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ; อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ ¶ , หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ. ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ¶ ปฏิวิรโต อโหสึ, กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต อโหสึ, ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต อโหสึ, อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา ปฏิวิรโต อโหสึ, เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต อโหสึ.
‘‘โส สนฺตุฏฺโ อโหสึ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว [เยน เยน จ (ก.)] ปกฺกมึ สมาทาเยว ปกฺกมึ. เสยฺยถาปิ นาม ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ สปตฺตภาโรว เฑติ; เอวเมว โข อหํ, อาวุโส; สนฺตุฏฺโ อโหสึ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมึ สมาทาเยว ปกฺกมึ. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทสึ.
๑๐๓. ‘‘โส ¶ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี อโหสึ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชึ ¶ ; รกฺขึ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชึ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี อโหสึ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชึ; รกฺขึ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชึ. โส ¶ อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทสึ.
‘‘โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี อโหสึ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี อโหสึ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี อโหสึ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี อโหสึ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี อโหสึ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี อโหสึ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี อโหสึ.
‘‘โส ¶ อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, (อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺิยา สมนฺนาคโต,) [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๙๖ จูฬหตฺถิปโทปเม] อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชึ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต นิสีทึ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา.
‘‘โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหาสึ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธสึ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหาสึ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธสึ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหาสึ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธสึ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหาสึ อชฺฌตฺตํ, วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธสึ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหาสึ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธสึ.
๑๐๔. ‘‘โส ¶ ¶ อิเม ¶ ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสึ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสึ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมสึ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ; อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ. ตสฺส เม เอวํ ชานโต เอวํ ¶ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถः วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ อโหสิ. ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อพฺภฺาสึ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา สมูหตา’’ติ ¶ . ‘‘ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘ลาภา โน, อาวุโส, สุลทฺธํ ¶ โน, อาวุโส, เย มยํ อายสฺมนฺตํ ตาทิสํ สพฺรหฺมจารึ สมนุปสฺสามา’’’ติ [ปสฺสามาติ (สี.)].
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ฉพฺพิโสธนสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. สปฺปุริสสุตฺตํ
๑๐๕. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สปฺปุริสธมฺมฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อสปฺปุริสธมฺมฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น อุจฺจากุลา ปพฺพชิตา’ติ. โส ตาย อุจฺจากุลีนตาย อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยํ [อยมฺปิ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข อุจฺจากุลีนตาย โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ ¶ , โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี ¶ , โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อุจฺจากุลีนตาย เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. อยํ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส มหากุลา ปพฺพชิโต โหติ…เป… [ยถา อุจฺจากุลวาเร ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ] มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต โหติ…เป… อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิตา’ติ. โส ตาย อุฬารโภคตาย อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข อุฬารโภคตาย โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต โหติ; โส ¶ จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อุฬารโภคตาย เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
๑๐๖. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส าโต โหติ ยสสฺสี. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ าโต ยสสฺสี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อปฺปฺาตา อปฺเปสกฺขา’ติ. โส เตน ตฺเตน [าเตน (สี. ก.), าตตฺเตน (สฺยา. กํ. ปี.)] อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ าโต โหติ ยสสฺสี; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช ¶ , โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ¶ ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติ. โส เตน ลาเภน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ลาเภน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ลาเภน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส พหุสฺสุโต โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ พหุสฺสุโต, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น พหุสฺสุตา’ติ. โส เตน พาหุสจฺเจน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว ¶ , อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข พาหุสจฺเจน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ ¶ , โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ พหุสฺสุโต โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน พาหุสจฺเจน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส วินยธโร โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ วินยธโร, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น วินยธรา’ติ. โส เตน วินยธรตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข วินยธรตฺเตน โลภธมฺมา ¶ วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ วินยธโร โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน วินยธรตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ธมฺมกถิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ธมฺมกถิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ธมฺมกถิกา’ติ. โส เตน ธมฺมกถิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ธมฺมกถิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ¶ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ธมฺมกถิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ธมฺมกถิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
๑๐๗. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อารฺิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อารฺิโก อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น อารฺิกา’ติ. โส เตน อารฺิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข อารฺิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ¶ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ อารฺิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน อารฺิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ปํสุกูลิโก โหติ. โส ¶ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ปํสุกูลิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา’ติ. โส เตน ปํสุกูลิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ ¶ . อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปํสุกูลิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ปํสุกูลิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ปํสุกูลิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ปิณฺฑปาติโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ปิณฺฑปาติโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ปิณฺฑปาติกา’ติ. โส เตน ปิณฺฑปาติกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปิณฺฑปาติกตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ปิณฺฑปาติโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ปิณฺฑปาติกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส รุกฺขมูลิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ รุกฺขมูลิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ¶ รุกฺขมูลิกา’ติ. โส เตน รุกฺขมูลิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข รุกฺขมูลิกตฺเตน ¶ โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ รุกฺขมูลิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว ¶ อนฺตรํ กริตฺวา เตน รุกฺขมูลิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส โสสานิโก โหติ…เป… อพฺโภกาสิโก โหติ… เนสชฺชิโก โหติ… ¶ ยถาสนฺถติโก โหติ… เอกาสนิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ เอกาสนิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น เอกาสนิกา’ติ. โส เตน เอกาสนิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข เอกาสนิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ เอกาสนิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ¶ เตน เอกาสนิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
๑๐๘. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู ปมชฺฌานสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย ปมชฺฌานสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ¶ – ‘ปมชฺฌานสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว ¶ อนฺตรํ กริตฺวา ตาย ปมชฺฌานสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข ¶ , ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ¶ – ‘อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ¶ เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ¶ ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู ¶ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม ¶ เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ ¶ , ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว ¶ , อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา [เอกจฺเจ อาสวา (ก.)] ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ [อยํ โข (สฺยา. กํ.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น กิฺจิ มฺติ, น กุหิฺจิ มฺติ, น เกนจิ มฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สปฺปุริสสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตํ
๑๐๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กายสมาจารํปาหํ [ปหํ (สพฺพตฺถ)], ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจารํ. วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ วจีสมาจารํ. มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ มโนสมาจารํ. จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ¶ จิตฺตุปฺปาทํ. สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ สฺาปฏิลาภํ. ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ทิฏฺิปฏิลาภํ. อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’’นฺติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ.
๑๑๐. ‘‘‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
๑๑๑. ‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปฺปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน ปาณภูเตสุ; อทินฺนาทายี โข ปน โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารี โข ปน โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ ¶ , ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ; อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ ¶ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ นาทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ น จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ วจีสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ ¶ ? ยถารูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ ¶ เอวรูโป วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
๑๑๒. ‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ มุสาวาที โหติ, สภาคโต [สภคฺคโต (พหูสุ)] วา ปริสาคโต [ปริสคฺคโต (พหูสุ)] วา าติมชฺฌคโต ¶ วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’ติ โส อชานํ วา อาห – ‘ชานามี’ติ, ชานํ วา อาห – ‘น ชานามี’ติ; อปสฺสํ วา อาห – ‘ปสฺสามี’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘น ปสฺสามี’ติ – อิติ [ปสฺส ม. นิ. ๑.๔๔๐ สาเลยฺยกสุตฺเต] อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ [กิฺจกฺขเหตุ (สี.)] วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ; ปิสุณวาโจ โข ปน โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย – อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม, วคฺครโต, วคฺคนนฺที, วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา ¶ โหติ; ผรุสวาโจ โข ปน โหติ, ยา สา วาจา กณฺฑกา กกฺกสา ผรุสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ; สมฺผปฺปลาปี โข ปน โหติ อกาลวาที อภูตวาที อนตฺถวาที อธมฺมวาที อวินยวาที, อนิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ อกาเลน อนปเทสํ อปริยนฺตวตึ อนตฺถสํหิตํ – เอวรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ ¶ , กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สภาคโต วา ปริสาคโต วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’ติ โส อชานํ วา อาห – ‘น ชานามี’ติ, ชานํ วา อาห – ‘ชานามี’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘น ปสฺสามี’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘ปสฺสามี’ติ ¶ – อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา น สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ; ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร ¶ วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย – อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ; ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ; สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ – เอวรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ วจีสมาจาร’นฺติ ¶ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ มโนสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ¶ ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป มโนสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป มโนสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
๑๑๓. ‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ อภิชฺฌาตา โหติ – ‘อโห วต ยํ ปรสฺส ตํ มมสฺสา’ติ; พฺยาปนฺนจิตฺโต โข ปน โหติ ปทุฏฺมนสงฺกปฺโป ¶ – ‘อิเม สตฺตา หฺนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุ’นฺติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ นาภิชฺฌาตา โหติ – ‘อโห วต ยํ ปรสฺส ตํ มมสฺสา’ติ; อพฺยาปนฺนจิตฺโต โข ¶ ปน โหติ อปฺปทุฏฺมนสงฺกปฺโป ¶ – ‘อิเม สตฺตา อเวรา อพฺยาพชฺฌา [อพฺยาปชฺฌา (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’ติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ มโนสมาจาร’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๔. ‘‘‘จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ จิตฺตุปฺปาท’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป จิตฺตุปฺปาโท น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป จิตฺตุปฺปาโท เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ, อภิชฺฌาสหคเตน ¶ เจตสา วิหรติ; พฺยาปาทวา โหติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา วิหรติ; วิเหสวา โหติ, วิเหสาสหคเตน เจตสา วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ ¶ , กุสลา ¶ ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ, อนภิชฺฌาสหคเตน เจตสา วิหรติ; อพฺยาปาทวา โหติ, อพฺยาปาทสหคเตน เจตสา วิหรติ; อวิเหสวา โหติ, อวิเหสาสหคเตน เจตสา วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ จิตฺตุปฺปาท’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๕. ‘‘‘สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ สฺาปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป สฺาปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป สฺาปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ, อภิชฺฌาสหคตาย สฺาย วิหรติ; พฺยาปาทวา โหติ, พฺยาปาทสหคตาย สฺาย วิหรติ; วิเหสวา โหติ, วิเหสาสหคตาย สฺาย วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ, อนภิชฺฌาสหคตาย สฺาย วิหรติ; อพฺยาปาทวา โหติ, อพฺยาปาทสหคตาย สฺาย วิหรติ; อวิเหสวา โหติ, อวิเหสาสหคตาย สฺาย วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ สฺาปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๖. ‘‘‘ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ทิฏฺิปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ทิฏฺิปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป ทิฏฺิปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ เอวํทิฏฺิโก โหติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ ¶ , นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ ¶ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ เอวํทิฏฺิโก โหติ – ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ทิฏฺิปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๗. ‘‘‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ ¶ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ – เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? สพฺยาพชฺฌํ [สพฺยาปชฺฌํ (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต อปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ; อพฺยาพชฺฌํ, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต ปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
๑๑๘. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ.
‘‘‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ ¶ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ ¶ , สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, สาริปุตฺต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ¶ ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปฺปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน ปาณภูเตสุ; อทินฺนาทายี โข ปน โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารี โข ปน โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, สาริปุตฺต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตํ ¶ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ¶ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ; อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ นาทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ น จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ ¶ …เป… มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป… จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป… สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป… ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป….
‘‘‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? สพฺยาพชฺฌํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต อปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ; อพฺยาพชฺฌํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต ปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข, สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๑๙. ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; โสตวิฺเยฺยํ สทฺทํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิ; ฆานวิฺเยฺยํ คนฺธํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รสํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; กายวิฺเยฺยํ ¶ โผฏฺพฺพํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน ¶ วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวิตพฺพํ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ ¶ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘โสตวิฺเยฺยํ สทฺทํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ¶ ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ¶ ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส เสวิตพฺโพ… กายวิฺเยฺยํ โผฏฺพฺพํปาหํ, สาริปุตฺต ¶ … เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ เสวิตพฺโพ.
‘‘‘มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ¶ มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ. ‘มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
๑๒๐. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา ¶ อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวิตพฺพํ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘โสตวิฺเยฺยํ ¶ สทฺทํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส เสวิตพฺโพ… เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ เสวิตพฺโพ.
‘‘มโนวิฺเยฺยํ ¶ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ. ‘มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข, สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๒๑. ‘‘จีวรํปาหํ ¶ , สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ…เป… ปิณฺฑปาตํปาหํ, สาริปุตฺต… เสนาสนํปาหํ, สาริปุตฺต… คามํปาหํ, สาริปุตฺต… นิคมํปาหํ, สาริปุตฺต… นครํปาหํ, สาริปุตฺต… ชนปทํปาหํ, สาริปุตฺต… ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จีวรํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จีวรํ เสวิตพฺพํ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘ปิณฺฑปาตํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป ปิณฺฑปาโต น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ปิณฺฑปาโต ¶ เสวิตพฺโพ… เสนาสนํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูปํ เสนาสนํ น เสวิตพฺพํ… เอวรูปํ เสนาสนํ เสวิตพฺพํ… คามํปาหํ, สาริปุตฺต ¶ …เป… เอวรูโป คาโม น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป คาโม เสวิตพฺโพ… เอวรูโป นิคโม น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป นิคโม เสวิตพฺโพ… เอวรูปํ นครํ น เสวิตพฺพํ… เอวรูปํ นครํ เสวิตพฺพํ… เอวรูโป ชนปโท น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชนปโท เสวิตพฺโพ.
‘‘‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, ปุคฺคลํ เสวโต อกุสลา ¶ ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, ปุคฺคลํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ. ‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ. อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
๑๒๒. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ ¶ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จีวรํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จีวรํ เสวิตพฺพํ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. (ยถา ปมํ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ) เอวรูโป ปิณฺฑปาโต… เอวรูปํ เสนาสนํ… เอวรูโป คาโม… เอวรูโป นิคโม… เอวรูปํ นครํ… เอวรูโป ชนปโท.
‘‘‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, ปุคฺคลํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, ปุคฺคลํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ. ‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข, สาริปุตฺต, มยา ¶ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๒๓. ‘‘สพฺเพปิ เจ, สาริปุตฺต, ขตฺติยา อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺยุํ, สพฺเพสานมฺปิสฺส ขตฺติยานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. สพฺเพปิ เจ ¶ , สาริปุตฺต, พฺราหฺมณา…เป… สพฺเพปิ เจ, สาริปุตฺต, เวสฺสา… สพฺเพปิ เจ, สาริปุตฺต, สุทฺทา อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺยุํ, สพฺเพสานมฺปิสฺส สุทฺทานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. สเทวโกปิ เจ, สาริปุตฺต, โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย, สเทวกสฺสปิสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. พหุธาตุกสุตฺตํ
๑๒๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปสคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว ¶ , นฬาคารา วา ติณาคารา วา อคฺคิ มุตฺโต [อคฺคิมุกฺโก (สี. ปี.)] กูฏาคารานิปิ ทหติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานิ นิวาตานิ ผุสิตคฺคฬานิ ปิหิตวาตปานานิ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปสคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. อิติ โข, ภิกฺขเว, สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต; สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต; สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต. นตฺถิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโค. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘ปณฺฑิตา ภวิสฺสาม วีมํสกา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ ¶ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ‘วีมํสโก’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ, อายตนกุสโล จ โหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ โหติ, านาานกุสโล จ โหติ – เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ‘วีมํสโก’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๒๕. ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘อฏฺารส ¶ โข อิมา, อานนฺท, ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ; โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ; ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ; ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ; กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ; มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, อฏฺารส ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ฉยิมา, อานนฺท, ธาตุโย – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ฉ ธาตุโย ยโต ชานาติ ¶ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ฉยิมา, อานนฺท, ธาตุโย – สุขธาตุ ¶ , ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ฉ ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ฉยิมา, อานนฺท, ธาตุโย – กามธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ ¶ , อวิหึสาธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ฉ ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ติสฺโส อิมา, อานนฺท, ธาตุโย – กามธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ติสฺโส ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ¶ ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ทฺเว อิมา, อานนฺท, ธาตุโย – สงฺขตาธาตุ, อสงฺขตาธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ทฺเว ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๒๖. ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ‘อายตนกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘ฉ โข ปนิมานิ, อานนฺท, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ – จกฺขุเจว ¶ รูปา จ โสตฺจ สทฺทา จ ฆานฺจ คนฺธา จ ชิวฺหา จ รสา จ กาโย จ โผฏฺพฺพา จ มโน จ ธมฺมา จ. อิมานิ โข, อานนฺท, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘อายตนกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ¶ ปน, ภนฺเต, ‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา ¶ นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ’. เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๒๗. ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ‘านาานกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ [กิฺจิ (สฺยา. กํ. ก.)] สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ¶ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ, ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๒๘. ‘‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ¶ ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ¶ อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ทุฏฺจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน ทุฏฺจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๒๙. ‘‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺติโน อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก ราชา จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๓๐. ‘‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ , เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย ¶ … มารตฺตํ กเรยฺย… พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส สกฺกตฺตํ ¶ กเรยฺย… มารตฺตํ กเรยฺย… พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๓๑. ‘‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส ¶ อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
‘‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ¶ ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ¶ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ ¶ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘านาานกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๓๒. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! โกนาโม อยํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อานนฺท, อิมํ ธมฺมปริยายํ ‘พหุธาตุโก’ติปิ นํ ธาเรหิ, ‘จตุปริวฏฺโฏ’ติปิ นํ ธาเรหิ, ‘ธมฺมาทาโส’ติปิ นํ ธาเรหิ, ‘อมตทุนฺทุภี’ติปิ [ทุทฺรภีติปิ (ก.)] นํ ธาเรหิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ติปิ นํ ธาเรหี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
พหุธาตุกสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. อิสิคิลิสุตฺตํ
๑๓๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ เวภารํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, เวภารสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ ¶ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ปณฺฑวํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑวสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ เวปุลฺลํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, เวปุลฺลสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ คิชฺฌกูฏํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, คิชฺฌกูฏสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมํ อิสิคิลึ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิมสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, อิสิคิลิสฺส ปพฺพตสฺส เอสาว สมฺา อโหสิ เอสา ปฺตฺติ’’.
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุํ. เต อิมํ ปพฺพตํ ปวิสนฺตา ทิสฺสนฺติ ¶ , ปวิฏฺา น ทิสฺสนฺติ. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวา เอวมาหํสุ – ‘อยํ ปพฺพโต อิเม อิสี [อิสโย (ก.)] คิลตี’ติ; ‘อิสิคิลิ อิสิคิลิ’ ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. อาจิกฺขิสฺสามิ [อจิกฺขิสฺสามิ โว (ก.)], ภิกฺขเว, ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ; กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขเว, ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ; เทเสสฺสามิ, ภิกฺขเว ¶ , ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ ¶ . ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
๑๓๔. ‘‘อริฏฺโ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ [ปจฺเจกพุทฺโธ (ก. สี. ปี.)] อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; อุปริฏฺโ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ตครสิขี [ตคฺครสิขี (ก.)] นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ยสสฺสี นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; สุทสฺสโน นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ปิยทสฺสี นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; คนฺธาโร นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ปิณฺโฑโล นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; อุปาสโภ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; นีโต นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ตโถ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ, สุตวา นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ภาวิตตฺโต นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ.
‘‘เย สตฺตสารา อนีฆา นิราสา,
ปจฺเจกเมวชฺฌคมํสุ โพธึ [ปจฺเจกเมวชฺฌคมุํ สุโพธึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
เตสํ วิสลฺลาน นรุตฺตมานํ,
นามานิ เม กิตฺตยโต สุณาถ.
‘‘อริฏฺโ อุปริฏฺโ ตครสิขี ยสสฺสี,
สุทสฺสโน ปิยทสฺสี จ สุสมฺพุทฺโธ [พุทฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
คนฺธาโร ปิณฺโฑโล อุปาสโภ จ,
นีโต ตโถ สุตวา ภาวิตตฺโต.
‘‘สุมฺโภ ¶ ¶ สุโภ มตุโล [เมถุโล (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฏฺโม จ,
อถสฺสุเมโฆ [อฏฺสุเมโธ (ก.)] อนีโฆ สุทาโ;
ปจฺเจกพุทฺธา ภวเนตฺติขีณา,
หิงฺคู จ หิงฺโค จ มหานุภาวา.
‘‘ทฺเว ชาลิโน มุนิโน อฏฺโก จ,
อถ โกสลฺโล พุทฺโธ อโถ สุพาหุ;
อุปเนมิโส เนมิโส สนฺตจิตฺโต,
สจฺโจ ตโถ วิรโช ปณฺฑิโต จ.
‘‘กาฬูปกาฬา ¶ ¶ วิชิโต ชิโต จ,
องฺโค จ ปงฺโค จ คุตฺติชิโต จ;
ปสฺสิ ชหิ อุปธิทุกฺขมูลํ [ปสฺสี ชหี อุปธึ ทุกฺขมูลํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)],
อปราชิโต มารพลํ อเชสิ.
‘‘สตฺถา ปวตฺตา สรภงฺโค โลมหํโส,
อุจฺจงฺคมาโย อสิโต อนาสโว;
มโนมโย มานจฺฉิโท จ พนฺธุมา,
ตทาธิมุตฺโต วิมโล จ เกตุมา.
‘‘เกตุมฺภราโค จ มาตงฺโค อริโย,
อถจฺจุโต อจฺจุตคามพฺยามโก;
สุมงฺคโล ทพฺพิโล สุปติฏฺิโต,
อสยฺโห เขมาภิรโต จ โสรโต.
‘‘ทุรนฺนโย สงฺโฆ อโถปิ อุชฺชโย,
อปโร มุนิ สยฺโห อโนมนิกฺกโม;
อานนฺโท ¶ นนฺโท อุปนนฺโท ทฺวาทส,
ภารทฺวาโช อนฺติมเทหธารี [อนฺติมเทหธาริ (สี.)].
‘‘โพธิ มหานาโม อโถปิ อุตฺตโร,
เกสี สิขี สุนฺทโร ทฺวารภาโช;
ติสฺสูปติสฺสา ¶ ภวพนฺธนจฺฉิทา,
อุปสิขิ ตณฺหจฺฉิโท จ สิขริ [อุปสีทรี ตณฺหจฺฉิโท จ สีทรี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
‘‘พุทฺโธ อหุ มงฺคโล วีตราโค,
อุสภจฺฉิทา ชาลินึ ทุกฺขมูลํ;
สนฺตํ ปทํ อชฺฌคโมปนีโต,
อุโปสโถ สุนฺทโร สจฺจนาโม.
‘‘เชโต ชยนฺโต ปทุโม อุปฺปโล จ,
ปทุมุตฺตโร รกฺขิโต ปพฺพโต จ;
มานตฺถทฺโธ ¶ โสภิโต วีตราโค,
กณฺโห จ พุทฺโธ สุวิมุตฺตจิตฺโต.
‘‘เอเต ¶ จ อฺเ จ มหานุภาวา,
ปจฺเจกพุทฺธา ภวเนตฺติขีณา;
เต สพฺพสงฺคาติคเต มเหสี,
ปรินิพฺพุเต วนฺทถ อปฺปเมยฺเย’’ติ.
อิสิคิลิสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. มหาจตฺตารีสกสุตฺตํ
๑๓๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขารํ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส สปริกฺขาโร? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ; ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ สตฺตหงฺเคหิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา ปริกฺขตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส อิติปิ, สปริกฺขาโร อิติปิ. ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาทิฏฺึ ‘มิจฺฉาทิฏฺี’ติ ปชานาติ, สมฺมาทิฏฺึ ‘สมฺมาทิฏฺี’ติ ปชานาติ – สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ? ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ ¶ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ ¶ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ? สมฺมาทิฏฺึปหํ [สมฺมาทิฏฺิมหํ (ก.) เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปํปหํกฺยาทีสุปิ], ภิกฺขเว, ทฺวายํ [ทฺวยํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา ¶ ? ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ [มคฺคงฺคา (สี. ปี.)] – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. โส มิจฺฉาทิฏฺิยา ปหานาย ¶ วายมติ, สมฺมาทิฏฺิยา, อุปสมฺปทาย, สฺวาสฺส [สฺวายํ (ก.)] โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, สโต สมฺมาทิฏฺึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สาสฺส [สายํ (ก.)] โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม [อิติเม (สี.), อิติสฺสิเม (สฺยา. กํ. ปี.)] ตโย ธมฺมา สมฺมาทิฏฺึ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๓๗. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป’ติ ปชานาติ, สมฺมาสงฺกปฺปํ ‘สมฺมาสงฺกปฺโป’ติ ปชานาติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ ¶ .
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป? กามสงฺกปฺโป, พฺยาปาทสงฺกปฺโป, วิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป? สมฺมาสงฺกปฺปํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป สาสโว ปฺุภาคิโย ¶ อุปธิเวปกฺโก? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – ‘อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก’’’.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร ¶ มคฺคงฺโค? โย โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา วจีสงฺขาโร – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. โส มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส ปหานาย วายมติ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อุปสมฺปทาย, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ปชหติ, สโต สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺปํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๓๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาวาจํ ‘มิจฺฉาวาจา’ติ ปชานาติ, สมฺมาวาจํ ‘สมฺมาวาจา’ติ ปชานาติ; สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? สมฺมาวาจํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา; อตฺถิ, ภิกฺขเว ¶ , สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. โส มิจฺฉาวาจาย ปหานาย วายมติ, สมฺมาวาจาย อุปสมฺปทาย; สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, สโต สมฺมาวาจํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ ¶ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาวาจํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๓๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉากมฺมนฺตํ ‘มิจฺฉากมฺมนฺโต’ติ ปชานาติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ‘สมฺมากมฺมนฺโต’ติ ปชานาติ ¶ ; สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? สมฺมากมฺมนฺตํปหํ, ภิกฺขเว ¶ , ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย ¶ อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. โส มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส ปหานาย วายมติ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส อุปสมฺปทาย; สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, สโต สมฺมากมฺมนฺตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมากมฺมนฺตํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๔๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาอาชีวํ ‘มิจฺฉาอาชีโว’ติ ปชานาติ, สมฺมาอาชีวํ ‘สมฺมาอาชีโว’ติ ปชานาติ; สาสฺส ¶ โหติ สมฺมาทิฏฺิ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว? กุหนา, ลปนา, เนมิตฺติกตา, นิปฺเปสิกตา, ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา [นิชิคึ สนตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? สมฺมาอาชีวํปหํ, ภิกฺขเว ¶ , ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. โส มิจฺฉาอาชีวสฺส ปหานาย วายมติ, สมฺมาอาชีวสฺส อุปสมฺปทาย ¶ ; สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาอาชีวํ ปชหติ, สโต สมฺมาอาชีวํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาอาชีวํ อนุปริธาวนฺติ ¶ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๔๑. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? สมฺมาทิฏฺิสฺส ¶ , ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติ, สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีโว ปโหติ, สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติ, สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติ, สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหติ, สมฺมาสมาธิสฺส สมฺมาาณํ ปโหติ, สมฺมาาณสฺส สมฺมาวิมุตฺติ ปโหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อฏฺงฺคสมนฺนาคโต เสกฺโข [อฏฺงฺคสมนฺนาคตา เสขา ปฏิปทา (สี.), อฏฺงฺคสมนฺนาคโต เสโข ปาฏิปโท (ปี. ก.) ( ) นตฺถิ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ], ทสงฺคสมนฺนาคโต อรหา โหติ. (ตตฺรปิ สมฺมาาเณน อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา วิคตา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ).
๑๔๒. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? สมฺมาทิฏฺิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหติ. เย จ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ เต ¶ จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป นิชฺชิณฺโณ โหติ…เป… สมฺมาวาจสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา นิชฺชิณฺณา โหติ… สมฺมากมฺมนฺตสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาอาชีวสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาวายามสฺส ¶ , ภิกฺขเว ¶ , มิจฺฉาวายาโม นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาสติสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสติ นิชฺชิณฺณา โหติ… สมฺมาสมาธิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสมาธิ นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาาณสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาาณํ นิชฺชิณฺณํ โหติ… สมฺมาวิมุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวิมุตฺติ นิชฺชิณฺณา โหติ. เย จ มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, วีสติ กุสลปกฺขา, วีสติ อกุสลปกฺขา – มหาจตฺตารีสโก ¶ ธมฺมปริยาโย ปวตฺติโต อปฺปฏิวตฺติโย สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ.
๑๔๓. ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมํ มหาจตฺตารีสกํ ธมฺมปริยายํ ครหิตพฺพํ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มฺเยฺย ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม ทสสหธมฺมิกา วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ อาคจฺฉนฺติ – สมฺมาทิฏฺึ เจ ภวํ ครหติ, เย จ มิจฺฉาทิฏฺี สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา, เต โภโต ปาสํสา; สมฺมาสงฺกปฺปํ เจ ภวํ ครหติ ¶ , เย จ มิจฺฉาสงฺกปฺปา สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา, เต โภโต ปาสํสา; สมฺมาวาจํ เจ ภวํ ครหติ…เป… สมฺมากมฺมนฺตํ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาอาชีวํ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาวายามํ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาสตึ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาสมาธึ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาาณํ เจ ภวํ ครหติ ¶ … สมฺมาวิมุตฺตึ เจ ภวํ ครหติ, เย จ มิจฺฉาวิมุตฺตี สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา, เต โภโต ปาสํสา. โย โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมํ มหาจตฺตารีสกํ ธมฺมปริยายํ ครหิตพฺพํ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มฺเยฺย ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม อิเม ทสสหธมฺมิกา วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ อาคจฺฉนฺติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ โอกฺกลา วสฺสภฺา [วยภิฺา (ก.) สํ. นิ. ๓.๖๒; อ. นิ. ๔.๓๐ ปสฺสิตพฺพํ] อเหตุวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา เตปิ มหาจตฺตารีสกํ ธมฺมปริยายํ น ครหิตพฺพํ ¶ นปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ [มฺเยฺยุํ (ก.)]. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
มหาจตฺตารีสกสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. อานาปานสฺสติสุตฺตํ
๑๔๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท สมฺพหุเลหิ อภิฺาเตหิ อภิฺาเตหิ เถเรหิ สาวเกหิ สทฺธึ – อายสฺมตา จ สาริปุตฺเตน อายสฺมตา จ มหาโมคฺคลฺลาเนน [มหาโมคฺคลาเนน (ก.)] อายสฺมตา จ มหากสฺสเปน อายสฺมตา จ มหากจฺจายเนน อายสฺมตา จ มหาโกฏฺิเกน อายสฺมตา จ มหากปฺปิเนน อายสฺมตา จ มหาจุนฺเทน อายสฺมตา จ อนุรุทฺเธน ¶ อายสฺมตา จ เรวเตน อายสฺมตา จ อานนฺเทน, อฺเหิ จ อภิฺาเตหิ อภิฺาเตหิ เถเรหิ สาวเกหิ สทฺธึ.
เตน โข ปน สมเยน เถรา ภิกฺขู นเว ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ทสปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู วีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ตึสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู จตฺตารีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. เต จ นวา ภิกฺขู เถเรหิ ภิกฺขูหิ โอวทิยมานา อนุสาสิยมานา อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ชานนฺติ [ปชานนฺติ (สฺยา. กํ.), สฺชานนฺติ (ก.)].
๑๔๕. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปวารณาย ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ¶ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อารทฺโธสฺมิ, ภิกฺขเว, อิมาย ปฏิปทาย; อารทฺธจิตฺโตสฺมิ, ภิกฺขเว, อิมาย ปฏิปทาย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย วีริยํ อารภถ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย ¶ , อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิเธวาหํ สาวตฺถิยํ โกมุทึ จาตุมาสินึ อาคเมสฺสามี’’ติ. อสฺโสสุํ โข ชานปทา ภิกฺขู – ‘‘ภควา กิร ตตฺเถว สาวตฺถิยํ โกมุทึ จาตุมาสินึ อาคเมสฺสตี’’ติ. เต ชานปทา ภิกฺขู สาวตฺถึ [สาวตฺถิยํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] โอสรนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. เต จ โข เถรา ภิกฺขู ภิยฺโยโสมตฺตาย นเว ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ทสปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู วีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ ¶ , อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ตึสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู จตฺตารีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. เต จ นวา ภิกฺขู เถเรหิ ภิกฺขูหิ โอวทิยมานา อนุสาสิยมานา อุฬารํ ¶ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ชานนฺติ.
๑๔๖. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส โกมุทิยา จาตุมาสินิยา ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา; นิปฺปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา; สุทฺธา สาเร [สุทฺธสาเร ปติฏฺิตา (สฺยา. กํ. ปี.)] ปติฏฺิตา. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปา ¶ ปริสา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปาย ปริสาย อปฺปํ ทินฺนํ พหุ โหติ, พหุ ทินฺนํ พหุตรํ. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปา ปริสา ทุลฺลภา ทสฺสนาย โลกสฺส. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปํ ปริสํ อลํ โยชนคณนานิ ทสฺสนาย คนฺตุํ ปุโฏเสนาปิ’’ [ปุโฏเสนาปิ, ตถารูโป อยํ ภิกฺขเว ภิกฺขุสํโฆ, ตถารูปา อยํ ปริสา (สี. ปี. ก.)].
๑๔๗. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺาวิมุตฺตา – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ . สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน สกิเทว [สกึ เทว (ก.)] อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ ¶ กริสฺสนฺติ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ . สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายนา – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ ¶ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ…เป… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… กรุณาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา ¶ วิหรนฺติ… มุทิตาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… อุเปกฺขาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… อนิจฺจสฺาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อานาปานสฺสติภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ. จตฺตาโร สติปฏฺานา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ. สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ.
๑๔๘. ‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ ¶ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโตว [สโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปสฺสสติ.
‘‘ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
‘‘‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ ¶ สิกฺขติ, ‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ ¶ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
‘‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ ¶ ; ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
‘‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา.
๑๔๙. ‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. กาเยสุ กายฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอวํ วทามิ ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสา. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, กาเย ¶ กายานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ ‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฏิสํเวที ¶ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ เวทนาฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอวํ วทามิ ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ ¶ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. นาหํ, ภิกฺขเว, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส ¶ อานาปานสฺสตึ วทามิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ¶ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘เอวํ ¶ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ.
๑๕๐. ‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย สติ โหติ อสมฺมุฏฺา [อปฺปมฺมุฏฺา (สฺยา. กํ.)]. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ ¶ อสมฺมุฏฺา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ [ปวิจรติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปริวีมํสํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสโต วิหรนฺโต ¶ ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ ¶ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ ¶ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ¶ ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
๑๕๑. ‘‘ยสฺมึ ¶ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ¶ ตถาสโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ¶ ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส ¶ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.
๑๕๒. ‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อานาปานสฺสติสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. กายคตาสติสุตฺตํ
๑๕๓. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา ¶ อุทปาทิ – ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส! ยาวฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กายคตาสติ [กายคตา สติ (สฺยา. กํ. ปี.)] ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา วุตฺตา มหานิสํสา’’ติ. อยฺจ หิทํ เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา โหติ, อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน อุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? ‘‘อิธ ¶ , ภนฺเต, อมฺหากํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส! ยาวฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา วุตฺตา มหานิสํสา’ติ. อยํ โข โน, ภนฺเต, อนฺตรากถา วิปฺปกตา, อถ ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ.
๑๕๔. ‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโตว ปสฺสสติ; ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา [เคหสฺสิตา (ฏีกา)] สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ ¶ . เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ [เอโกที โหติ (สี.), เอโกทิโภติ (สฺยา. กํ.)] สมาธิยติ. เอวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ [กายคตํ สตึ (สฺยา. กํ. ปี.)] ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต วา ‘คจฺฉามี’ติ ปชานาติ, ิโต วา ‘ิโตมฺหี’ติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา ‘นิสินฺโนมฺหี’ติ ปชานาติ, สยาโน วา ‘สยาโนมฺหี’ติ ปชานาติ. ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ, ตถา ตถา นํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ ¶ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุภโตมุขา ปุโตฬิ [มูโตฬี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปูรา นานาวิหิตสฺส ธฺสฺส, เสยฺยถิทํ – สาลีนํ วีหีนํ มุคฺคานํ มาสานํ ติลานํ ตณฺฑุลานํ, ตเมนํ ¶ จกฺขุมา ปุริโส มฺุจิตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย – ‘อิเม สาลี อิเม วีหี อิเม มุคฺคา อิเม มาสา อิเม ติลา อิเม ตณฺฑุลา’ติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ ¶ ¶ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พิลโส วิภชิตฺวา [ปฏิวิภชิตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นิสินฺโน อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา ¶ สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย [สีวถิกาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ฉฑฺฑิตํ เอกาหมตํ วา ทฺวีหมตํ วา ตีหมตํ วา อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกชาตํ. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ [เอตํ อนตีโตติ (สี.)]. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ กาเกหิ วา ขชฺชมานํ กุลเลหิ วา ขชฺชมานํ คิชฺเฌหิ วา ขชฺชมานํ กงฺเกหิ วา ขชฺชมานํ สุนเขหิ วา ขชฺชมานํ พฺยคฺเฆหิ วา ขชฺชมานํ ทีปีหิ วา ขชฺชมานํ สิงฺคาเลหิ วา [คิชฺเฌหิ วา ขชฺชมานํ สุวาเนหิ วา ขชฺชมานํ สิคาเลหิ วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ขชฺชมานํ วิวิเธหิ วา ปาณกชาเตหิ ขชฺชมานํ. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ ¶ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ อฏฺิกสงฺขลิกํ สมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธํ…เป… อฏฺิกสงฺขลิกํ ¶ นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตํ นฺหารุสมฺพนฺธํ…เป… อฏฺิกสงฺขลิกํ อปคตมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธํ…เป… อฏฺิกานิ อปคตสมฺพนฺธานิ [อปคตนหารูสมฺพนฺธานิ (สฺยา. กํ.)] ทิสาวิทิสาวิกฺขิตฺตานิ [ทิสาวิทิสาสุ วิกฺขิตานิ (สี. ปี.)] อฺเน หตฺถฏฺิกํ อฺเน ปาทฏฺิกํ อฺเน โคปฺผกฏฺิกํ [อฺเน โคปฺผกฏฺิกนฺติ อิทํ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] อฺเน ชงฺฆฏฺิกํ อฺเน อูรุฏฺิกํ อฺเน กฏิฏฺิกํ [อฺเน กฏฏฺิกํ อฺเน ปิฏฺิกณฺฑกํ อฺเน สีสกฏาหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฺเน ผาสุกฏฺิกํ อฺเน ปิฏฺิฏฺิกํ อฺเน ขนฺธฏฺิกํ อฺเน คีวฏฺิกํ อฺเน หนุกฏฺิกํ อฺเน ทนฺตฏฺิกํ อฺเน สีสกฏาหํ [อฺเน กฏฏฺิกํ อฺเน ปิฏฺิกณฺฑกํ อฺเน สีสกฏาหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ – อฏฺิกานิ เสตานิ สงฺขวณฺณปฏิภาคานิ [สงฺขวณฺณูปนิภานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] …เป… อฏฺิกานิ ปฺุชกิตานิ เตโรวสฺสิกานิ…เป… อฏฺิกานิ ปูตีนิ จุณฺณกชาตานิ. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
๑๕๕. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ¶ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข นฺหาปโก [นหาปโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา นฺหาปกนฺเตวาสี วา กํสถาเล นฺหานียจุณฺณานิ [นหานียจุณฺณานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อากิริตฺวา ¶ อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ สนฺเนยฺย, สายํ นฺหานียปิณฺฑิ [สาสฺส นหานียปิณฺฑี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สฺเนหานุคตา สฺเนหปเรตา สนฺตรพาหิรา ผุฏา สฺเนเหน น จ ปคฺฆริณี; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน ¶ อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ¶ วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกรหโท คมฺภีโร อุพฺภิโททโก [อุพฺภิโตทโก (สฺยา. กํ. ก.)]. ตสฺส เนวสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ น ปจฺฉิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ น อุตฺตราย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ น ทกฺขิณาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ; เทโว จ น กาเลน กาลํ สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย; อถ โข ตมฺหาว อุทกรหทา สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวา ตเมว อุทกรหทํ สีเตน วารินา อภิสนฺเทยฺย ปริสนฺเทยฺย ปริปูเรยฺย ปริปฺผเรยฺย, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต อุทกรหทสฺส สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ¶ ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา ¶ อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ ¶ , ตานิ ยาว จคฺคา ยาว จ มูลา สีเตน วารินา อภิสนฺนานิ ปริสนฺนานิ [อภิสนฺทานิ ปริสนฺทานิ (ก.)] ปริปูรานิ ปริปฺผุฏานิ, นาสฺส [น เนสํ (?)] กิฺจิ สพฺพาวตํ อุปฺปลานํ วา ปทุมานํ วา ปุณฺฑรีกานํ วา สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ¶ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว ¶ , ปุริโส โอทาเตน วตฺเถน สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน อสฺส, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ, สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
๑๕๖. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, อนฺโตคธาวาสฺส [อนฺโตคธา ตสฺส (สี. ปี.)] กุสลา ธมฺมา เย เกจิ วิชฺชาภาคิยา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ มหาสมุทฺโท เจตสา ผุโฏ, อนฺโตคธาวาสฺส กุนฺนทิโย ยา กาจิ สมุทฺทงฺคมา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, อนฺโตคธาวาสฺส กุสลา ธมฺมา เย เกจิ วิชฺชาภาคิยา.
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ [อารมณํ (?)]. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส ครุกํ สิลาคุฬํ อลฺลมตฺติกาปฺุเช ปกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ ตํ ครุกํ สิลาคุฬํ อลฺลมตฺติกาปฺุเช ลเภถ โอตาร’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว ¶ โข ¶ , ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุกฺขํ กฏฺํ โกฬาปํ [โกฬาปํ อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตํ (ก.)]; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุตฺตรารณึ อาทาย – ‘อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตสฺสามิ, เตโช ปาตุกริสฺสามี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ สุกฺขํ กฏฺํ โกฬาปํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถนฺโต [อภิมนฺเถนฺโต (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตยฺย, เตโช ปาตุกเรยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกมณิโก ริตฺโต ตุจฺโฉ อาธาเร ปิโต; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุทกภารํ อาทาย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ลเภถ อุทกสฺส นิกฺเขปน’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ’’.
๑๕๗. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ลหุกํ สุตฺตคุฬํ สพฺพสารมเย อคฺคฬผลเก ปกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ตํ ลหุกํ สุตฺตคุฬํ สพฺพสารมเย อคฺคฬผลเก ลเภถ โอตาร’’นฺติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ [สสฺเนหํ อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตํ (ก.)]; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุตฺตรารณึ อาทาย – ‘อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตสฺสามิ, เตโช ปาตุกริสฺสามี’ติ. ตํ กึ ¶ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถนฺโต อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตยฺย, เตโช ปาตุกเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว ¶ , ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกมณิโก ปูโร อุทกสฺส สมติตฺติโก กากเปยฺโย อาธาเร ปิโต; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุทกภารํ อาทาย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ลเภถ อุทกสฺส นิกฺเขปน’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ’’.
๑๕๘. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกมณิโก ปูโร อุทกสฺส สมติตฺติโก ¶ กากเปยฺโย อาธาเร ปิโต. ตเมนํ พลวา ปุริโส ยโต ยโต อาวิฺเฉยฺย, อาคจฺเฉยฺย อุทก’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา ¶ พหุลีกตา โส, ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สเม ภูมิภาเค จตุรสฺสา โปกฺขรณี [โปกฺขริณี (สี.)] อสฺส อาฬิพนฺธา ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. ตเมนํ พลวา ปุริโส ยโต ยโต อาฬึ มฺุเจยฺย อาคจฺเฉยฺย อุทก’’นฺติ? ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุภูมิยํ จตุมหาปเถ อาชฺรโถ ยุตฺโต อสฺส ิโต โอธสฺตปโตโท [โอภสฺตปโตโท (ก.), อุภนฺตรปโฏโท (สฺยา. กํ.) อว + ธํสุ + ต = โอธสฺต-อิติปทวิภาโค]; ตเมนํ ทกฺโข โยคฺคาจริโย อสฺสทมฺมสารถิ อภิรุหิตฺวา วาเมน หตฺเถน รสฺมิโย คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ปโตทํ คเหตฺวา เยนิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ สาเรยฺยาปิ ¶ ปจฺจาสาเรยฺยาปิ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย ¶ , ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’.
๑๕๙. ‘‘กายคตาย, ภิกฺขเว, สติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย ทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา. อรติรติสโห โหติ, น จ ตํ อรติ สหติ, อุปฺปนฺนํ อรตึ อภิภุยฺย วิหรติ.
‘‘ภยเภรวสโห โหติ, น จ ตํ ภยเภรวํ สหติ, อุปฺปนฺนํ ภยเภรวํ อภิภุยฺย วิหรติ.
‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหติ.
‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ ¶ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี.
‘‘โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจานุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, อาวิภาวํ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘ทิพฺพาย ¶ โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เย ทูเร สนฺติเก จ…เป….
‘‘ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ…เป… สโทสํ วา จิตฺตํ… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา ¶ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ.
‘‘โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ¶ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘ทิพฺเพน ¶ จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘กายคตาย, ภิกฺขเว, สติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย อิเม ทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
กายคตาสติสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. สงฺขารุปปตฺติสุตฺตํ
๑๖๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สงฺขารุปปตฺตึ [สงฺขารูปปตฺตึ (สฺยา. กํ.), สงฺขารุปฺปตฺตึ (สี. ปี.)] โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
๑๖๑. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ขตฺติยมหาสาลานํ [ขตฺติยมหาสาลานํ วา (สฺยา. กํ. ปี.)] สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ ¶ . ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา [วิหาโร (สี. ปี.)] จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ¶ ตตฺรุปปตฺติยา [ตตฺรูปปตฺติยา (สฺยา. กํ.), ตตฺรุปฺปตฺติยา (สี. ปี.)] สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๒. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พฺราหฺมณมหาสาลานํ…เป… คหปติมหาสาลานํ ¶ [พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา (สฺยา. กํ. ปี.)] สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๓. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘จาตุมหาราชิกา [จาตุมฺมหาราชิกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๔. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ตาวตึสา เทวา…เป… ยามา เทวา… ตุสิตา เทวา… นิมฺมานรตี เทวา… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ¶ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๕. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต ¶ โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘สหสฺโส พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา สุขพหุโล’ติ. สหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหสฺสิโลกธาตุํ [สหสฺสึ โลกธาตุํ (สี.)] ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา [อธิมฺุจิตฺวา (ก.)] วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จกฺขุมา ปุริโส เอกํ อามณฺฑํ หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สหสฺโส พฺรหฺมา สหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๖. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา…เป… ติสหสฺโส พฺรหฺมา… จตุสหสฺโส พฺรหฺมา… ปฺจสหสฺโส พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา ¶ สุขพหุโลติ. ปฺจสหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา ปฺจสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จกฺขุมา ปุริโส ปฺจ อามณฺฑานิ หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจสหสฺโส พฺรหฺมา ปฺจสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปฺจสหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส ¶ เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๗. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘ทสสหสฺโส ¶ พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา สุขพหุโล’ติ. ทสสหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ¶ วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ [ภาสติ จ ตปติ จ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ทสสหสฺโส พฺรหฺมา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ทสสหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๘. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘สตสหสฺโส พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา สุขพหุโล’ติ. สตสหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สตสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นิกฺขํ ชมฺโพนทํ [เนกฺขํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทกฺขกมฺมารปุตฺตอุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺํ ¶ ปณฺฑุกมฺพเล ¶ นิกฺขิตฺตํ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สตสหสฺโส พฺรหฺมา สตสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สตสหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๙. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – อาภา เทวา…เป… ปริตฺตาภา เทวา… อปฺปมาณาภา เทวา… อาภสฺสรา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อาภสฺสรานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๐. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน ¶ … สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ปริตฺตสุภา เทวา…เป… อปฺปมาณสุภา เทวา… สุภกิณฺหา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุภกิณฺหานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๑. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส ¶ สุตํ โหติ – เวหปฺผลา เทวา…เป… อวิหา เทวา… อตปฺปา เทวา… สุทสฺสา เทวา… สุทสฺสี เทวา… อกนิฏฺา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ¶ อกนิฏฺานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา ¶ จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๒. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อากาสานฺจายตนูปคา เทวา ทีฆายุกา จิรฏฺิติกา สุขพหุลา’ติ ¶ . ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๓. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘วิฺาณฺจายตนูปคา เทวา ทีฆายุกา จิรฏฺิติกา สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๔. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – อากิฺจฺายตนูปคา เทวา…เป… เนวสฺานาสฺายตนูปคา เทวา ทีฆายุกา จิรฏฺิติกา สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๕. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ¶ ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ ¶ – ‘อโห วตาหํ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น กตฺถจิ อุปปชฺชตี’’ติ [น กตฺถจิ อุปปชฺชติ, น กุหิฺจิ อุปปชฺชตีติ (สี. ปี.), น กตฺถจิ อุปปชฺชติ, น กุหิฺจิ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. (ก.)].
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สงฺขารุปปตฺติสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
อนุปทวคฺโค นิฏฺิโต ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนุปาท-โสธน-โปริสธมฺโม, เสวิตพฺพ-พหุธาตุ-วิภตฺติ;
พุทฺธสฺส กิตฺตินาม-จตฺตารีเสน, อานาปาโน กายคโต อุปปตฺติ [อิโต ปรํ สฺยา. กํ. ก. โปตฺถเกสุ เอวมฺปิ ทิสฺสติ –-§จนฺทเก วิมเล ปริสุทฺเธ, ปุณฺณสมฺโมทินิโรธอตฺตโน;§ทนฺธา พหุชนเสวิตํ ธมฺมวรํ, ยํ อนุปทํ วคฺควรํ ทุติยาติ].
๓. สฺุตวคฺโค
๑. จูฬสฺุตสุตฺตํ
๑๗๖. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ นครกํ นาม สกฺยานํ นิคโม. ตตฺถ เม, ภนฺเต, ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘สฺุตาวิหาเรนาหํ, อานนฺท, เอตรหิ พหุลํ วิหรามี’ติ. กจฺจิ เมตํ, ภนฺเต, สุสฺสุตํ สุคฺคหิตํ สุมนสิกตํ สูปธาริต’’นฺติ? ‘‘ตคฺฆ เต เอตํ, อานนฺท, สุสฺสุตํ สุคฺคหิตํ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ. ปุพฺเพปาหํ [ปุพฺเพจาหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], อานนฺท, เอตรหิปิ [เอตรหิ จ (สพฺพตฺถ)] สฺุตาวิหาเรน พหุลํ วิหรามิ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, อยํ มิคารมาตุปาสาโท สฺุโ หตฺถิควสฺสวฬเวน, สฺุโ ชาตรูปรชเตน, สฺุโ อิตฺถิปุริสสนฺนิปาเตน อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – ภิกฺขุสงฺฆํ ปฏิจฺจ เอกตฺตํ; เอวเมว โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา คามสฺํ, อมนสิกริตฺวา มนุสฺสสฺํ, อรฺสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ ¶ . ตสฺส อรฺสฺาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา คามสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา มนุสฺสสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – อรฺสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ คามสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ มนุสฺสสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – อรฺสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ ¶ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ ¶ อตฺถี’’’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๗๗. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา มนุสฺสสฺํ, อมนสิกริตฺวา อรฺสฺํ, ปถวีสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส ปถวีสฺาย ¶ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, อาสภจมฺมํ สงฺกุสเตน สุวิหตํ วิคตวลิกํ; เอวเมว โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ยํ อิมิสฺสา ปถวิยา อุกฺกูลวิกฺกูลํ นทีวิทุคฺคํ ขาณุกณฺฏกฏฺานํ ปพฺพตวิสมํ ตํ สพฺพํ [สพฺพํ (ก.)] อมนสิกริตฺวา ปถวีสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส ปถวีสฺาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา มนุสฺสสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อรฺสฺํ ¶ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – ปถวีสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ มนุสฺสสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อรฺสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – ปถวีสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๗๘. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อรฺสฺํ, อมนสิกริตฺวา ปถวีสฺํ, อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อากาสานฺจายตนสฺาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา อรฺสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา ปถวีสฺํ ¶ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อรฺสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ ปถวีสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท ¶ , ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๗๙. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา ปถวีสฺํ, อมนสิกริตฺวา อากาสานฺจายตนสฺํ, วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา ปถวีสฺํ ¶ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ ปถวีสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อากาสานฺจายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๘๐. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อากาสานฺจายตนสฺํ, อมนสิกริตฺวา วิฺาณฺจายตนสฺํ, อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อากิฺจฺายตนสฺาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น ¶ สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อากาสานฺจายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ ¶ สฺาคตํ วิฺาณฺจายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๘๑. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา วิฺาณฺจายตนสฺํ, อมนสิกริตฺวา อากิฺจฺายตนสฺํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส เนวสฺานาสฺายตนสฺาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น ¶ สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – เนวสฺานาสฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ วิฺาณฺจายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อากิฺจฺายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ¶ ยทิทํ – เนวสฺานาสฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เอกตฺต’นฺติ ¶ . อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๘๒. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อากิฺจฺายตนสฺํ, อมนสิกริตฺวา เนวสฺานาสฺายตนสฺํ, อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อนิมิตฺเต เจโตสมาธิมฺหิ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา เนวสฺานาสฺายตนสฺํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ ¶ . โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อากิฺจฺายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ เนวสฺานาสฺายตนสฺายา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ปริสุทฺธา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๘๓. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ อมนสิกริตฺวา อากิฺจฺายตนสฺํ, อมนสิกริตฺวา เนวสฺานาสฺายตนสฺํ, อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ ¶ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตํ. ตสฺส อนิมิตฺเต เจโตสมาธิมฺหิ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ อธิมุจฺจติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อยมฺปิ โข อนิมิตฺโต เจโตสมาธิ อภิสงฺขโต อภิสฺเจตยิโต’. ‘ยํ โข ปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ ตทนิจฺจํ นิโรธธมฺม’นฺติ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เย อสฺสุ ทรถา ¶ กามาสวํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา ภวาสวํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, เย อสฺสุ ทรถา อวิชฺชาสวํ ปฏิจฺจ เตธ น สนฺติ, อตฺถิ เจวายํ ทรถมตฺตา ยทิทํ – อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ¶ ชีวิตปจฺจยา’ติ. โส ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ กามาสเวนา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ ภวาสเวนา’ติ ปชานาติ, ‘สฺุมิทํ สฺาคตํ อวิชฺชาสเวนา’ติ ปชานาติ, ‘อตฺถิ เจวิทํ อสฺุตํ ยทิทํ – อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ สฬายตนิกํ ชีวิตปจฺจยา’ติ. อิติ ยฺหิ โข ตตฺถ น โหติ เตน ตํ สฺุํ สมนุปสฺสติ, ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺํ โหติ ตํ ‘สนฺตมิทํ อตฺถี’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิสฺส เอสา, อานนฺท, ยถาภุจฺจา อวิปลฺลตฺถา ¶ ปริสุทฺธา ปรมานุตฺตรา สฺุตาวกฺกนฺติ ภวติ.
๑๘๔. ‘‘เยปิ หิ เกจิ, อานนฺท, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ, สพฺเพ เต อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ. เยปิ [เย (สี. ปี.)] หิ เกจิ, อานนฺท, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ. เยปิ [เย (สี. ปี.)] หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, สพฺเพ เต อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. ตสฺมาติห, อานนฺท, ‘ปริสุทฺธํ ปรมานุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามา’ติ [วิหริสฺสามีติ (ปี. ก.)] – เอวฺหิ โว [เต (ก.)], อานนฺท, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
จูฬสฺุตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. มหาสฺุตสุตฺตํ
๑๘๕. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. กปิลวตฺถุสฺมึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน กาฬเขมกสฺส สกฺกสฺส วิหาโร เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย. เตน โข ปน สมเยน กาฬเขมกสฺส ¶ สกฺกสฺส วิหาเร สมฺพหุลานิ เสนาสนานิ ปฺตฺตานิ โหนฺติ. อทฺทสา โข ภควา กาฬเขมกสฺส สกฺกสฺส วิหาเร สมฺพหุลานิ เสนาสนานิ ¶ ปฺตฺตานิ. ทิสฺวาน ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘สมฺพหุลานิ โข กาฬเขมกสฺส สกฺกสฺส วิหาเร เสนาสนานิ ปฺตฺตานิ. สมฺพหุลา นุ โข อิธ ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ.
๑๘๖. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อานนฺโท สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ฆฏาย สกฺกสฺส วิหาเร จีวรกมฺมํ กโรติ. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ฆฏาย สกฺกสฺส วิหาโร เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺพหุลานิ โข, อานนฺท, กาฬเขมกสฺส ¶ สกฺกสฺส วิหาเร เสนาสนานิ ปฺตฺตานิ. สมฺพหุลา นุ โข เอตฺถ ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ? ‘‘สมฺพหุลานิ, ภนฺเต, กาฬเขมกสฺส สกฺกสฺส วิหาเร เสนาสนานิ ปฺตฺตานิ. สมฺพหุลา ภิกฺขู เอตฺถ วิหรนฺติ. จีวรการสมโย โน, ภนฺเต, วตฺตตี’’ติ.
‘‘น โข, อานนฺท, ภิกฺขุ โสภติ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต. โส วตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ [สมฺโพธสุขํ (สี. ปี.), สมฺโพธสุขํ จิตฺเตกคฺคตาสุขํ (ก.) อุปริ อรณวิภงฺคสุตฺเต ปน สมฺโพธิสุขนฺตฺเวว ทิสฺสติ] ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโ วิหรติ ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ ¶ ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโ ¶ วิหรติ ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺตึ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘นาหํ, อานนฺท, เอกํ รูปมฺปิ [เอกรูปมฺปิ (สี.)] สมนุปสฺสามิ ยตฺถ รตฺตสฺส ยถาภิรตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา น อุปฺปชฺเชยฺยุํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา.
๑๘๗. ‘‘อยํ ¶ โข ปนานนฺท, วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ – สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ [วิหรตํ (ก. สี.), วิหรติ (สฺยา. กํ. ก.)]. ตตฺร เจ, อานนฺท, ตถาคตํ อิมินา วิหาเรน วิหรนฺตํ ภวนฺติ [ภควนฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ก.)] อุปสงฺกมิตาโร ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย ราชาโน ราชมหามตฺตา ติตฺถิยา ติตฺถิยสาวกา. ตตฺรานนฺท, ตถาคโต วิเวกนินฺเนเนว จิตฺเตน วิเวกโปเณน วิเวกปพฺภาเรน วูปกฏฺเน เนกฺขมฺมาภิรเตน พฺยนฺตีภูเตน สพฺพโส อาสวฏฺานีเยหิ ธมฺเมหิ อฺทตฺถุ อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตํเยว กถํ กตฺตา โหติ. ตสฺมาติหานนฺท, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘อชฺฌตฺตํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, เตนานนฺท, ภิกฺขุนา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปตพฺพํ สนฺนิสาเทตพฺพํ เอโกทิ กาตพฺพํ สมาทหาตพฺพํ.
๑๘๘. ‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปติ สนฺนิสาเทติ เอโกทึ กโรติ [เอโกทิกโรติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สมาทหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปติ สนฺนิสาเทติ เอโกทึ กโรติ สมาทหติ. โส ¶ อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิ กโรติ. ตสฺส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรโต สฺุตาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ ¶ . เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘อชฺฌตฺตํ ¶ สฺุตํ โข เม มนสิกโรโต อชฺฌตฺตํ สฺุตาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. โส พหิทฺธา สฺุตํ มนสิ กโรติ…เป… โส อชฺฌตฺตพหิทฺธา สฺุตํ มนสิ กโรติ ¶ …เป… โส อาเนฺชํ มนสิ กโรติ. ตสฺส อาเนฺชํ มนสิกโรโต อาเนฺชาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘อาเนฺชํ โข เม มนสิกโรโต อาเนฺชาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
‘‘เตนานนฺท, ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปตพฺพํ สนฺนิสาเทตพฺพํ เอโกทิ กาตพฺพํ สมาทหาตพฺพํ. โส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิ กโรติ. ตสฺส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรโต อชฺฌตฺตํ สฺุตาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘อชฺฌตฺตํ สฺุตํ โข เม มนสิกโรโต อชฺฌตฺตํ สฺุตาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. โส พหิทฺธา สฺุตํ มนสิ กโรติ…เป… โส อชฺฌตฺตพหิทฺธา สฺุตํ มนสิ กโรติ…เป… โส อาเนฺชํ มนสิ กโรติ. ตสฺส อาเนฺชํ มนสิกโรโต อาเนฺชาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘อาเนฺชํ โข เม ¶ มนสิกโรโต อาเนฺชาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
๑๘๙. ‘‘ตสฺส เจ, อานนฺท, ภิกฺขุโน อิมินา วิหาเรน วิหรโต จงฺกมาย จิตฺตํ นมติ, โส จงฺกมติ – ‘เอวํ มํ จงฺกมนฺตํ นาภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี’ติ ¶ . อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. ตสฺส เจ, อานนฺท, ภิกฺขุโน อิมินา วิหาเรน วิหรโต านาย จิตฺตํ นมติ, โส ติฏฺติ – ‘เอวํ มํ ิตํ นาภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. ตสฺส เจ, อานนฺท, ภิกฺขุโน อิมินา วิหาเรน วิหรโต นิสชฺชาย จิตฺตํ นมติ, โส นิสีทติ – ‘เอวํ มํ นิสินฺนํ นาภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. ตสฺส เจ, อานนฺท, ภิกฺขุโน อิมินา วิหาเรน วิหรโต สยนาย จิตฺตํ นมติ ¶ , โส สยติ – ‘เอวํ มํ สยนฺตํ นาภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
‘‘ตสฺส ¶ เจ, อานนฺท, ภิกฺขุโน อิมินา วิหาเรน วิหรโต กถาย [ภสฺสาย (สี.), ภาสาย (สฺยา. กํ. ปี.)] จิตฺตํ นมติ, โส – ‘ยายํ กถา หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสํหิตา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถา โจรกถา มหามตฺตกถา เสนากถา ภยกถา ยุทฺธกถา ¶ อนฺนกถา ปานกถา วตฺถกถา สยนกถา มาลากถา คนฺธกถา าติกถา ยานกถา คามกถา นิคมกถา นครกถา ชนปทกถา อิตฺถิกถา สุรากถา วิสิขากถา กุมฺภฏฺานกถา ปุพฺพเปตกถา นานตฺตกถา โลกกฺขายิกา สมุทฺทกฺขายิกา อิติภวาภวกถา อิติ วา อิติ – เอวรูปึ กถํ น กเถสฺสามี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. ยา จ โข อยํ, อานนฺท, กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวินีวรณสปฺปายา [เจโตวิจารณสปฺปายา (สี. สฺยา. กํ.), เจโตวิวรณสปฺปายา (ปี.)] เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถา สนฺตุฏฺิกถา ปวิเวกกถา อสํสคฺคกถา วีริยารมฺภกถา สีลกถา สมาธิกถา ปฺากถา วิมุตฺติกถา วิมุตฺติาณทสฺสนกถา อิติ – ‘เอวรูปึ กถํ กเถสฺสามี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
‘‘ตสฺส เจ, อานนฺท, ภิกฺขุโน อิมินา วิหาเรน วิหรโต วิตกฺกาย ¶ จิตฺตํ นมติ, โส – ‘เย เต วิตกฺกา หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสํหิตา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก อิติ เอวรูเป วิตกฺเก [เอวรูเปน วิตกฺเกน (สี. สฺยา. กํ. ก.)] น วิตกฺเกสฺสามี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. เย จ โข อิเม, อานนฺท, วิตกฺกา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยาย, เสยฺยถิทํ – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหึสาวิตกฺโก อิติ – ‘เอวรูเป วิตกฺเก [เอวรูเปน วิตกฺเกน (ก.)] วิตกฺเกสฺสามี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
๑๙๐. ‘‘ปฺจ ¶ โข อิเม, อานนฺท, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา ¶ สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา ¶ รชนียา – อิเม โข, อานนฺท, ปฺจ กามคุณา ยตฺถ ภิกฺขุนา อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘อตฺถิ นุ โข เม อิเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อฺตรสฺมึ วา อฺตรสฺมึ วา อายตเน อุปฺปชฺชติ เจตโส สมุทาจาโร’ติ? สเจ, อานนฺท, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘อตฺถิ โข เม อิเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อฺตรสฺมึ วา อฺตรสฺมึ วา อายตเน อุปฺปชฺชติ เจตโส สมุทาจาโร’ติ, เอวํ สนฺตเมตํ [เอวํ สนฺตํ (อฏฺ.)], อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘โย โข อิเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค โส เม นปฺปหีโน’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. สเจ ปนานนฺท, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘นตฺถิ โข เม อิเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อฺตรสฺมึ วา อฺตรสฺมึ วา อายตเน อุปฺปชฺชติ เจตโส สมุทาจาโร’ติ, เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘โย โข อิเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค โส เม ปหีโน’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
๑๙๑. ‘‘ปฺจ โข อิเม, อานนฺท, อุปาทานกฺขนฺธา ยตฺถ ภิกฺขุนา อุทยพฺพยานุปสฺสินา วิหาตพฺพํ – ‘อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย ¶ อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา… ¶ อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. ตสฺส อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โย ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมิมาโน โส ปหียติ. เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘โย โข อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมิมาโน โส เม ปหีโน’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. อิเม โข เต, อานนฺท, ธมฺมา เอกนฺตกุสลา กุสลายาติกา [ธมฺมา เอกนฺตกุสลายติกา (สพฺพตฺถ) อฏฺกถาฏีกา โอโลเกตพฺพา] อริยา โลกุตฺตรา อนวกฺกนฺตา ปาปิมตา. ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, กํ อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน อรหติ สาวโก สตฺถารํ อนุพนฺธิตุํ อปิ ปณุชฺชมาโน’’ติ [อปิ ปนุชฺชมาโนปีติ (ก. สี.), อปิ ปยุชฺชมาโนติ (สฺยา. กํ. ปี.)]? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา ¶ . สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.
๑๙๒. ‘‘น โข, อานนฺท, อรหติ สาวโก สตฺถารํ อนุพนฺธิตุํ, ยทิทํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ ตสฺส เหตุ [เวยฺยากรณสฺส เหตุ (ก.)]. ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตสฺส [ทีฆรตฺตํ + อสฺสาติ ปทจฺเฉโท] หิ เต, อานนฺท, ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. ยา จ โข อยํ, อานนฺท, กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวินีวรณสปฺปายา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมา อภิฺาย สมฺโพธาย ¶ นิพฺพานาย สํวตฺตติ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถา สนฺตุฏฺิกถา ปวิเวกกถา อสํสคฺคกถา วีริยารมฺภกถา สีลกถา สมาธิกถา ¶ ปฺากถา วิมุตฺติกถา วิมุตฺติาณทสฺสนกถา – เอวรูปิยา โข, อานนฺท, กถาย เหตุ อรหติ สาวโก สตฺถารํ อนุพนฺธิตุํ อปิ ปณุชฺชมาโน.
‘‘เอวํ สนฺเต โข, อานนฺท, อาจริยูปทฺทโว โหติ, เอวํ สนฺเต อนฺเตวาสูปทฺทโว โหติ, เอวํ สนฺเต พฺรหฺมจารูปทฺทโว โหติ.
๑๙๓. ‘‘กถฺจานนฺท, อาจริยูปทฺทโว โหติ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ สตฺถา วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ ¶ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. ตสฺส ตถาวูปกฏฺสฺส วิหรโต อนฺวาวตฺตนฺติ [อนฺวาวฏฺฏนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พฺราหฺมณคหปติกา เนคมา เจว ชานปทา จ. โส อนฺวาวตฺตนฺเตสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคเมสุ เจว ชานปเทสุ จ มุจฺฉํ นิกามยติ [มุจฺฉติ กามยติ (สี. ปี.) อฏฺกถายํ ปน น ตถา ทิสฺสติ], เคธํ อาปชฺชติ, อาวตฺตติ พาหุลฺลาย. อยํ วุจฺจตานนฺท, อุปทฺทโว [อุปทฺทุโต (สี. ปี.)] อาจริโย. อาจริยูปทฺทเวน อวธึสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา [โปโนภวิกา (สี. ปี.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อานนฺท, อาจริยูปทฺทโว โหติ.
๑๙๔. ‘‘กถฺจานนฺท, อนฺเตวาสูปทฺทโว โหติ? ตสฺเสว โข ปนานนฺท, สตฺถุ สาวโก ตสฺส สตฺถุ วิเวกมนุพฺรูหยมาโน วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ ¶ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. ตสฺส ตถาวูปกฏฺสฺส วิหรโต อนฺวาวตฺตนฺติ พฺราหฺมณคหปติกา เนคมา เจว ชานปทา จ. โส อนฺวาวตฺตนฺเตสุ ¶ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคเมสุ เจว ชานปเทสุ จ มุจฺฉํ นิกามยติ, เคธํ อาปชฺชติ, อาวตฺตติ พาหุลฺลาย. อยํ วุจฺจตานนฺท, อุปทฺทโว อนฺเตวาสี. อนฺเตวาสูปทฺทเวน อวธึสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อานนฺท, อนฺเตวาสูปทฺทโว โหติ.
๑๙๕. ‘‘กถฺจานนฺท, พฺรหฺมจารูปทฺทโว โหติ? อิธานนฺท, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ ¶ พุทฺโธ ภควา. โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. ตสฺส ตถาวูปกฏฺสฺส วิหรโต อนฺวาวตฺตนฺติ พฺราหฺมณคหปติกา เนคมา เจว ชานปทา จ. โส อนฺวาวตฺตนฺเตสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคเมสุ เจว ชานปเทสุ จ น มุจฺฉํ นิกามยติ, น เคธํ อาปชฺชติ, น อาวตฺตติ ¶ พาหุลฺลาย. ตสฺเสว โข ปนานนฺท, สตฺถุ สาวโก ตสฺส สตฺถุ วิเวกมนุพฺรูหยมาโน วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. ตสฺส ตถาวูปกฏฺสฺส วิหรโต อนฺวาวตฺตนฺติ พฺราหฺมณคหปติกา เนคมา เจว ชานปทา จ. โส อนฺวาวตฺตนฺเตสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคเมสุ เจว ชานปเทสุ จ มุจฺฉํ นิกามยติ, เคธํ ¶ อาปชฺชติ, อาวตฺตติ พาหุลฺลาย. อยํ วุจฺจตานนฺท, อุปทฺทโว พฺรหฺมจารี. พฺรหฺมจารูปทฺทเวน อวธึสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อานนฺท, พฺรหฺมจารูปทฺทโว โหติ.
‘‘ตตฺรานนฺท, โย เจวายํ อาจริยูปทฺทโว, โย จ อนฺเตวาสูปทฺทโว อยํ เตหิ พฺรหฺมจารูปทฺทโว ทุกฺขวิปากตโร เจว กฏุกวิปากตโร จ, อปิ จ วินิปาตาย สํวตฺตติ.
๑๙๖. ‘‘ตสฺมาติห มํ, อานนฺท, มิตฺตวตาย สมุทาจรถ, มา สปตฺตวตาย. ตํ โว ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย.
‘‘กถฺจานนฺท ¶ , สตฺถารํ สาวกา สปตฺตวตาย สมุทาจรนฺติ, โน มิตฺตวตาย? อิธานนฺท, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย – ‘อิทํ โว หิตาย, อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ ¶ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. เอวํ โข, อานนฺท, สตฺถารํ สาวกา สปตฺตวตาย สมุทาจรนฺติ, โน มิตฺตวตาย.
‘‘กถฺจานนฺท, สตฺถารํ สาวกา มิตฺตวตาย สมุทาจรนฺติ, โน สปตฺตวตาย? อิธานนฺท, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย – ‘อิทํ โว หิตาย, อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ, โสตํ โอทหนฺติ, อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, น ¶ จ โวกฺกม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. เอวํ โข, อานนฺท, สตฺถารํ สาวกา มิตฺตวตาย สมุทาจรนฺติ, โน สปตฺตวตาย.
‘‘ตสฺมาติห ¶ มํ, อานนฺท, มิตฺตวตาย สมุทาจรถ, มา สปตฺตวตาย. ตํ โว ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. น โว อหํ, อานนฺท, ตถา ปรกฺกมิสฺสามิ ยถา กุมฺภกาโร อามเก อามกมตฺเต. นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ; ปวยฺห ปวยฺห, อานนฺท, วกฺขามิ [ปวยฺห ปวยฺห (สี. ปี.), ปคฺคยฺห ปคฺคยฺห อานนฺท วกฺขามิ (ก.)]. โย สาโร โส สฺสตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
มหาสฺุตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตํ
๑๙๗. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส, ตถาคตสฺส มหิทฺธิกตา มหานุภาวตา, ยตฺร หิ นาม ตถาคโต ¶ อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ชานิสฺสติ [อนุสฺสริสฺสติ ชานิสฺสติ (ก.)] – ‘เอวํชจฺจา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํนามา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํโคตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํวิหารี เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปิ, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติปี’’ติ! เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยา เจว, อาวุโส, ตถาคตา อจฺฉริยธมฺมสมนฺนาคตา จ; อพฺภุตา เจว, อาวุโส, ตถาคตา อพฺภุตธมฺมสมนฺนาคตา จา’’ติ. อยฺจ ¶ หิทํ เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา โหติ.
๑๙๘. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ ¶ . นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส, ตถาคตสฺส มหิทฺธิกตา มหานุภาวตา, ยตฺร หิ นาม ตถาคโต อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ชานิสฺสติ – เอวํชจฺจา เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปิ, เอวํนามา… เอวํโคตฺตา… เอวํสีลา… เอวํธมฺมา.. เอวํปฺา… เอวํวิหารี… เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ อิติปี’ติ! เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท อมฺเห เอตทโวจ – ‘อจฺฉริยา เจว, อาวุโส, ตถาคตา อจฺฉริยธมฺมสมนฺนาคตา จ, อพฺภุตา ¶ เจว, อาวุโส, ตถาคตา อพฺภุตธมฺมสมนฺนาคตา จา’ติ. อยํ โข โน, ภนฺเต, อนฺตรากถา วิปฺปกตา; อถ ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ.
๑๙๙. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตสฺมาติห ตํ, อานนฺท, ภิยฺโยโสมตฺตาย ปฏิภนฺตุ ตถาคตสฺส อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา’’ติ [อพฺภุตา ธมฺมาติ (?)].
‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘สโต สมฺปชาโน, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต, สโต สมฺปชาโน โพธิสตฺโต ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชิ อิทํปาหํ ¶ , ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘สโต สมฺปชาโน, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิเต กาเย อฏฺาสี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต, สโต สมฺปชาโน โพธิสตฺโต ตุสิเต กาเย อฏฺาสิ อิทํปาหํ [อิทํปหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๐. ‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยาวตายุกํ, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิเต กาเย อฏฺาสี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต, ยาวตายุกํ โพธิสตฺโต ตุสิเต กาเย อฏฺาสิ อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘สโต สมฺปชาโน, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิตา, กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต ¶ , สโต สมฺปชาโน โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมิ อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๑. ‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ, อถ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุภวติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ. ยาปิ ตา โลกนฺตริกา อฆา อสํวุตา อนฺธการา อนฺธการติมิสา, ยตฺถปิเม จนฺทิมสูริยา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา ¶ อาภาย นานุโภนฺติ ¶ ตตฺถปิ อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุภวติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ เตโนภาเสน อฺมฺํ สฺชานนฺติ – อฺเปิ กิร, โภ, สนฺติ สตฺตา อิธูปปนฺนาติ. อยฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ ¶ อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุภวติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาว’นฺติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๒. ‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ, จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตุทฺทิสํ อารกฺขาย อุปคจฺฉนฺติ – มา นํ โพธิสตฺตํ วา โพธิสตฺตมาตรํ วา มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วา โกจิ วา วิเหเสี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๓. ‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ, ปกติยา สีลวตี โพธิสตฺตมาตา โหติ วิรตา ปาณาติปาตา วิรตา อทินฺนาทานา วิรตา กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรตา มุสาวาทา วิรตา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา ¶ , อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ, น โพธิสตฺตมาตุ ปุริเสสุ มานสํ อุปฺปชฺชติ กามคุณูปสํหิตํ, อนติกฺกมนียา จ โพธิสตฺตมาตา โหติ เกนจิ ปุริเสน รตฺตจิตฺเตนา’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ, ลาภินี โพธิสตฺตมาตา โหติ ปฺจนฺนํ กามคุณานํ. สา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรตี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๔. ‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ, น โพธิสตฺตมาตุ โกจิเทว อาพาโธ อุปฺปชฺชติ; สุขินี โพธิสตฺตมาตา โหติ อกิลนฺตกายา; โพธิสตฺตฺจ โพธิสตฺตมาตา ติโรกุจฺฉิคตํ ¶ ปสฺสติ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต. ตตฺราสฺส สุตฺตํ อาวุตํ นีลํ วา ปีตํ วา โลหิตํ วา โอทาตํ วา ปณฺฑุสุตฺตํ วา. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย – อยํ โข มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต, ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตํ นีลํ วา ปีตํ วา โลหิตํ วา โอทาตํ วา ปณฺฑุสุตฺตํ วาติ. เอวเมว โข, อานนฺท, ยทา โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ ¶ , น โพธิสตฺตมาตุ โกจิเทว อาพาโธ อุปฺปชฺชติ; สุขินี โพธิสตฺตมาตา โหติ อกิลนฺตกายา; โพธิสตฺตฺจ โพธิสตฺตมาตา ติโรกุจฺฉิคตํ ปสฺสติ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริย’นฺติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๕. ‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘สตฺตาหชาเต, อานนฺท, โพธิสตฺเต โพธิสตฺตมาตา กาลํ กโรติ, ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชตี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยถา โข ปนานนฺท, อฺา อิตฺถิกา นว วา ทส วา มาเส คพฺภํ กุจฺฉินา ปริหริตฺวา วิชายนฺติ, น เหวํ โพธิสตฺตํ โพธิสตฺตมาตา วิชายติ. ทเสว มาสานิ โพธิสตฺตํ โพธิสตฺตมาตา กุจฺฉินา ปริหริตฺวา วิชายตี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยถา โข ปนานนฺท, อฺา อิตฺถิกา นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา วิชายนฺติ, น เหวํ โพธิสตฺตํ โพธิสตฺตมาตา วิชายติ. ิตาว โพธิสตฺตํ โพธิสตฺตมาตา วิชายตี’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา ¶ , อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, เทวา นํ ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสา’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๖. ‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อปฺปตฺโตว โพธิสตฺโต ปถวึ โหติ, จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา ปฏิคฺคเหตฺวา มาตุ ปุรโต เปนฺติ – อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ; มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, วิสโทว นิกฺขมติ อมกฺขิโต อุเทน [อุทฺเทน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อมกฺขิโต เสมฺเหน อมกฺขิโต รุหิเรน อมกฺขิโต เกนจิ ¶ อสุจินา สุทฺโธ วิสโท [วิสุทฺโธ (สฺยา.)]. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มณิรตนํ กาสิเก วตฺเถ นิกฺขิตฺตํ เนว มณิรตนํ กาสิกํ วตฺถํ มกฺเขติ นาปิ กาสิกํ วตฺถํ มณิรตนํ มกฺเขติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อุภินฺนํ สุทฺธตฺตา. เอวเมว โข, อานนฺท, ยทา โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, วิสโทว นิกฺขมติ อมกฺขิโต อุเทน อมกฺขิโต เสมฺเหน อมกฺขิโต รุหิเรน อมกฺขิโต เกนจิ อสุจินา สุทฺโธ วิสโท’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, ทฺเว อุทกสฺส ธารา อนฺตลิกฺขา ปาตุภวนฺติ – เอกา สีตสฺส, เอกา อุณฺหสฺส; เยน โพธิสตฺตสฺส อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ มาตุ จา’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
๒๐๗. ‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพา จ ทิสา วิโลเกติ, อาสภิฺจ วาจํ ภาสติ – อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส. อยมนฺติมา ชาติ ¶ , นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’ติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมิ.
‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ยทา, อานนฺท, โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อถ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุภวติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ. ยาปิ ตา โลกนฺตริกา อฆา อสํวุตา อนฺธการา อนฺธการติมิสา ยตฺถปิเม จนฺทิมสูริยา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา อาภาย นานุโภนฺติ ตตฺถปิ ¶ อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุภวติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ. เยปิ ตตฺถ ¶ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ เตโนภาเสน อฺมฺํ สฺชานนฺติ – อฺเปิ กิร, โภ, สนฺติ สตฺตา อิธูปปนฺนาติ. อยฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุภวติ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาว’นฺติ. ยมฺปิ, ภนฺเต…เป… อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมี’’ติ.
๒๐๘. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อานนฺท, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรหิ. อิธานนฺท, ตถาคตสฺส วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ; วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ; วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. อิทมฺปิ โข, ตฺวํ, อานนฺท, ตถาคตสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรหี’’ติ. ‘‘ยมฺปิ, ภนฺเต, ภควโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ; วิทิตา สฺา… วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. อิทํปาหํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมี’’ติ.
อิทมโวจ อายสฺมา อานนฺโท. สมนฺุโ สตฺถา อโหสิ; อตฺตมนา จ เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. พากุลสุตฺตํ
๒๐๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา พากุโล [พกฺกุโล (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข อเจลกสฺสโป อายสฺมโต ¶ พากุลสฺส ปุราณคิหิสหาโย เยนายสฺมา ¶ พากุโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา พากุเลน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อเจลกสฺสโป อายสฺมนฺตํ พากุลํ เอตทโวจ –
‘‘กีวจิรํ ปพฺพชิโตสิ, อาวุโส พากุลา’’ติ? ‘‘อสีติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺสา’’ติ. ‘‘อิเมหิ ปน เต, อาวุโส พากุล, อสีติยา วสฺเสหิ กติกฺขตฺตุํ เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิโต’’ติ? ‘‘น โข มํ, อาวุโส กสฺสป, เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ – ‘อิเมหิ ปน เต, อาวุโส พากุล, อสีติยา วสฺเสหิ กติกฺขตฺตุํ เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิโต’ติ. เอวฺจ โข มํ, อาวุโส กสฺสป, ปุจฺฉิตพฺพํ – ‘อิเมหิ ปน เต, อาวุโส พากุล, อสีติยา วสฺเสหิ กติกฺขตฺตุํ กามสฺา อุปฺปนฺนปุพฺพา’’’ติ? ( ) [(อิเมหิ ปน เต อาวุโส พกฺกุล อสีติโย วสฺเสหิ กติกฺขตฺตุํ กามสฺา อุปฺปนฺนปุพฺพาติ.) (สี. ปี.)]
๒๑๐. ‘‘อสีติ เม, อาวุโส ¶ , วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ กามสฺํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ. ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ นาภิชานาติ กามสฺํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
‘‘อสีติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ พฺยาปาทสฺํ…เป… วิหึสาสฺํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ. ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ นาภิชานาติ วิหึสาสฺํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
‘‘อสีติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ กามวิตกฺกํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ. ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ นาภิชานาติ กามวิตกฺกํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
‘‘อสีติ ¶ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ พฺยาปาทวิตกฺกํ…เป… วิหึสาวิตกฺกํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ. ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ ¶ นาภิชานาติ วิหึสาวิตกฺกํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
๒๑๑. ‘‘อสีติ ¶ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ คหปติจีวรํ สาทิตา. ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ นาภิชานาติ คหปติจีวรํ สาทิตา, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
‘‘อสีติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ สตฺเถน จีวรํ ฉินฺทิตา. ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ นาภิชานาติ สตฺเถน จีวรํ ฉินฺทิตา…เป… ธาเรม.
‘‘อสีติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ สูจิยา จีวรํ สิพฺพิตา…เป… นาภิชานามิ รชเนน จีวรํ รชิตา… นาภิชานามิ กถิเน [กิเน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จีวรํ สิพฺพิตา… นาภิชานามิ สพฺรหฺมจารีนํ จีวรกมฺเม วิจาริตา [สพฺรหฺมจารี จีวรกมฺเม พฺยาปาริตา (สี. ปี.)] … นาภิชานามิ นิมนฺตนํ สาทิตา… นาภิชานามิ เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ ¶ – ‘อโห วต มํ โกจิ นิมนฺเตยฺยา’ติ… นาภิชานามิ อนฺตรฆเร นิสีทิตา… นาภิชานามิ อนฺตรฆเร ภฺุชิตา… นาภิชานามิ มาตุคามสฺส อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตํ คเหตา… นาภิชานามิ มาตุคามสฺส ธมฺมํ เทสิตา อนฺตมโส จตุปฺปทมฺปิ คาถํ… นาภิชานามิ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตา… นาภิชานามิ ภิกฺขุนิยา ธมฺมํ เทสิตา… นาภิชานามิ สิกฺขมานาย ธมฺมํ เทสิตา… นาภิชานามิ สามเณริยา ธมฺมํ เทสิตา… นาภิชานามิ ปพฺพาเชตา… นาภิชานามิ อุปสมฺปาเทตา… นาภิชานามิ นิสฺสยํ ทาตา… นาภิชานามิ สามเณรํ อุปฏฺาเปตา… นาภิชานามิ ชนฺตาฆเร นฺหายิตา… นาภิชานามิ จุณฺเณน นฺหายิตา… นาภิชานามิ สพฺรหฺมจารีคตฺตปริกมฺเม ¶ วิจาริตา [พฺยาปาริตา (สี. ปี.)] … นาภิชานามิ อาพาธํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อนฺตมโส คทฺทูหนมตฺตมฺปิ… นาภิชานามิ เภสชฺชํ อุปหริตา, อนฺตมโส หริตกิขณฺฑมฺปิ… นาภิชานามิ อปสฺเสนกํ อปสฺสยิตา… นาภิชานามิ เสยฺยํ กปฺเปตา. ยํปายสฺมา…เป… ธาเรม.
‘‘อสีติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺส นาภิชานามิ คามนฺตเสนาสเน วสฺสํ อุปคนฺตา ¶ . ยํปายสฺมา พากุโล อสีติยา วสฺเสหิ ¶ นาภิชานาติ คามนฺตเสนาสเน วสฺสํ อุปคนฺตา, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
‘‘สตฺตาหเมว โข ¶ อหํ, อาวุโส, สรโณ รฏฺปิณฺฑํ ภฺุชึ; อถ อฏฺมิยํ อฺา อุทปาทิ. ยํปายสฺมา พากุโล สตฺตาหเมว สรโณ รฏฺปิณฺฑํ ภฺุชิ; อถ อฏฺมิยํ อฺา อุทปาทิ อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม.
๒๑๒. ‘‘ลเภยฺยาหํ, อาวุโส พากุล, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. อลตฺถ โข อเจลกสฺสโป อิมสฺมึ ธมฺมวินเย ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน ปนายสฺมา กสฺสโป เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร โข ปนายสฺมา กสฺสโป อรหตํ อโหสิ.
อถ โข อายสฺมา พากุโล อปเรน สมเยน อวาปุรณํ [อปาปุรณํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, อภิกฺกมถายสฺมนฺโต. อชฺช เม ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘ยํปายสฺมา พากุโล อวาปุรณํ อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, อภิกฺกมถายสฺมนฺโต; อชฺช เม ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสตี’ติ, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรม’’.
อายสฺมา ¶ ¶ พากุโล มชฺเฌ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสินฺนโกว ปรินิพฺพายิ. ‘‘ยํปายสฺมา พากุโล มชฺเฌ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสินฺนโกว ปรินิพฺพายิ, อิทมฺปิ มยํ อายสฺมโต พากุลสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ธาเรมา’’ติ.
พากุลสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. ทนฺตภูมิสุตฺตํ
๒๑๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อจิรวโต สมณุทฺเทโส อรฺกุฏิกายํ วิหรติ. อถ โข ชยเสโน ราชกุมาโร ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมมาโน อนุวิจรมาโน เยน อจิรวโต สมณุทฺเทโส เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อจิรวเตน สมณุทฺเทเสน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชยเสโน ราชกุมาโร อจิรวตํ สมณุทฺเทสํ เอตทโวจ –
‘‘สุตํ เมตํ, โภ อคฺคิเวสฺสน – ‘อิธ ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต ผุเสยฺย จิตฺตสฺส เอกคฺคต’นฺติ. ‘เอวเมตํ, ราชกุมาร, เอวเมตํ, ราชกุมาร. อิธ ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต ผุเสยฺย จิตฺตสฺส เอกคฺคต’นฺติ. ‘สาธุ เม ภวํ อคฺคิเวสฺสโน ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เทเสตู’ติ. ‘น โข เต อหํ, ราชกุมาร, สกฺโกมิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เทเสตุํ. อหฺจ หิ เต, ราชกุมาร, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ตฺวฺจ เม ภาสิตสฺส อตฺถํ น อาชาเนยฺยาสิ; โส มมสฺส กิลมโถ, สา มมสฺส วิเหสา’ติ. ‘เทเสตุ ¶ เม ภวํ อคฺคิเวสฺสโน ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ. อปฺเปวนามาหํ โภโต อคฺคิเวสฺสนสฺส ¶ ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชาเนยฺย’นฺติ. ‘เทเสยฺยํ โข เต อหํ, ราชกุมาร, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ. สเจ เม ตฺวํ ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชาเนยฺยาสิ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ เม ตฺวํ ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชาเนยฺยาสิ, ยถาสเก ติฏฺเยฺยาสิ, น มํ ตตฺถ อุตฺตรึ ปฏิปุจฺเฉยฺยาสี’ติ. ‘เทเสตุ เม ภวํ อคฺคิเวสฺสโน ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ. สเจ อหํ โภโต อคฺคิเวสฺสนสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามิ [อาชาเนยฺยามิ (ก.)], อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ อหํ โภโต อคฺคิเวสฺสนสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามิ, ยถาสเก ติฏฺิสฺสามิ [ติฏฺเยฺยามิ (ก.)], นาหํ ตตฺถ ภวนฺตํ อคฺคิเวสฺสนํ อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิสฺสามี’’’ติ.
๒๑๔. อถ ¶ โข อจิรวโต สมณุทฺเทโส ชยเสนสฺส ราชกุมารสฺส ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เทเสสิ. เอวํ วุตฺเต, ชยเสโน ราชกุมาโร อจิรวตํ สมณุทฺเทสํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อฏฺานเมตํ, โภ อคฺคิเวสฺสน, อนวกาโส ยํ ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต ผุเสยฺย จิตฺตสฺส เอกคฺคต’’นฺติ. อถ โข ชยเสโน ราชกุมาโร อจิรวตสฺส สมณุทฺเทสสฺส อฏฺานตฺจ อนวกาสตฺจ ปเวเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
อถ โข อจิรวโต สมณุทฺเทโส อจิรปกฺกนฺเต ชยเสเน ราชกุมาเร เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อจิรวโต สมณุทฺเทโส ยาวตโก อโหสิ ชยเสเนน ราชกุมาเรน สทฺธึ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, ภควา อจิรวตํ สมณุทฺเทสํ เอตทโวจ – ‘‘ตํ กุเตตฺถ, อคฺคิเวสฺสน, ลพฺภา. ยํ ตํ เนกฺขมฺเมน าตพฺพํ เนกฺขมฺเมน ทฏฺพฺพํ เนกฺขมฺเมน ปตฺตพฺพํ เนกฺขมฺเมน สจฺฉิกาตพฺพํ ตํ วต ชยเสโน ราชกุมาโร กามมชฺเฌ วสนฺโต กาเม ปริภฺุชนฺโต กามวิตกฺเกหิ ขชฺชมาโน กามปริฬาเหน ปริฑยฺหมาโน กามปริเยสนาย ¶ อุสฺสุโก [อุสฺสุกฺโก (สพฺพตฺถ)] สฺสติ วา ทกฺขติ วา สจฺฉิ วา กริสฺสตี’’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
๒๑๕. ‘‘เสยฺยถาปิสฺสุ, อคฺคิเวสฺสน, ทฺเว หตฺถิทมฺมา วา อสฺสทมฺมา วา โคทมฺมา วา สุทนฺตา สุวินีตา, ทฺเว หตฺถิทมฺมา วา อสฺสทมฺมา วา โคทมฺมา วา อทนฺตา อวินีตา. ตํ กึ มฺสิ, อคฺคิเวสฺสน, เย เต ทฺเว หตฺถิทมฺมา วา อสฺสทมฺมา วา โคทมฺมา วา สุทนฺตา สุวินีตา, อปิ นุ เต ทนฺตาว ทนฺตการณํ คจฺเฉยฺยุํ, ทนฺตาว ทนฺตภูมึ สมฺปาปุเณยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เย ปน เต ทฺเว หตฺถิทมฺมา วา อสฺสทมฺมา วา โคทมฺมา วา อทนฺตา อวินีตา, อปิ นุ เต อทนฺตาว ทนฺตการณํ คจฺเฉยฺยุํ, อทนฺตาว ทนฺตภูมึ สมฺปาปุเณยฺยุํ, เสยฺยถาปิ เต ทฺเว หตฺถิทมฺมา วา อสฺสทมฺมา วา โคทมฺมา วา สุทนฺตา สุวินีตา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, อคฺคิเวสฺสน, ยํ ตํ เนกฺขมฺเมน าตพฺพํ เนกฺขมฺเมน ทฏฺพฺพํ เนกฺขมฺเมน ปตฺตพฺพํ เนกฺขมฺเมน สจฺฉิกาตพฺพํ ตํ วต ชยเสโน ราชกุมาโร กามมชฺเฌ วสนฺโต กาเม ¶ ปริภฺุชนฺโต ¶ กามวิตกฺเกหิ ขชฺชมาโน กามปริฬาเหน ปริฑยฺหมาโน กามปริเยสนาย อุสฺสุโก สฺสติ วา ทกฺขติ วา สจฺฉิ วา กริสฺสตี’’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
๒๑๖. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อคฺคิเวสฺสน, คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหาปพฺพโต. ตเมนํ ทฺเว สหายกา ตมฺหา คามา วา นิคมา วา นิกฺขมิตฺวา หตฺถวิลงฺฆเกน เยน โส ปพฺพโต เตนุปสงฺกเมยฺยุํ; อุปสงฺกมิตฺวา เอโก สหายโก เหฏฺา ปพฺพตปาเท ติฏฺเยฺย, เอโก สหายโก อุปริปพฺพตํ อาโรเหยฺย. ตเมนํ เหฏฺา ปพฺพตปาเท ิโต สหายโก อุปริปพฺพเต ิตํ สหายกํ เอวํ เวทยฺย – ‘ยํ, สมฺม, กึ ตฺวํ ปสฺสสิ อุปริปพฺพเต ิโต’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘ปสฺสามิ โข อหํ, สมฺม, อุปริปพฺพเต ิโต อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’’’นฺติ.
‘‘โส เอวํ วเทยฺย – ‘อฏฺานํ โข เอตํ, สมฺม ¶ , อนวกาโส ยํ ตฺวํ อุปริปพฺพเต ิโต ปสฺเสยฺยาสิ อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’นฺติ. ตเมนํ อุปริปพฺพเต ิโต สหายโก เหฏฺิมปพฺพตปาทํ โอโรหิตฺวา ตํ สหายกํ พาหายํ คเหตฺวา อุปริปพฺพตํ อาโรเปตฺวา มุหุตฺตํ อสฺสาเสตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘ยํ, สมฺม, กึ ตฺวํ ปสฺสสิ อุปริปพฺพเต ิโต’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘ปสฺสามิ โข อหํ, สมฺม, อุปริปพฺพเต ิโต อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’’’นฺติ ¶ .
‘‘โส เอวํ วเทยฺย – ‘อิทาเนว โข เต, สมฺม, ภาสิตํ – มยํ เอวํ อาชานาม – อฏฺานํ โข เอตํ สมฺม, อนวกาโส ยํ ตฺวํ อุปริปพฺพเต ิโต ปสฺเสยฺยาสิ อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’นฺติ. อิทาเนว จ ปน เต ภาสิตํ มยํ เอวํ อาชานาม – ‘ปสฺสามิ โข อหํ, สมฺม, อุปริปพฺพเต ิโต อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณีรามเณยฺยก’นฺติ. โส เอวํ วเทยฺย – ‘ตถา หิ ปนาหํ, สมฺม, อิมินา มหตา ปพฺพเตน อาวุโต [อาวโฏ (สี. อฏฺ. ปี.), อาวุโฏ (สฺยา. กํ. ก.)] ทฏฺเยฺยํ นาทฺทส’’’นฺติ.
‘‘อโต ¶ มหนฺตตเรน, อคฺคิเวสฺสน, อวิชฺชาขนฺเธน ชยเสโน ราชกุมาโร อาวุโต นิวุโต [นิวุโฏ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] โอผุโฏ [โอวุโต (สี.), โอวุโฏ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปริโยนทฺโธ. โส วต ยํ ตํ เนกฺขมฺเมน าตพฺพํ เนกฺขมฺเมน ทฏฺพฺพํ เนกฺขมฺเมน ปตฺตพฺพํ เนกฺขมฺเมน สจฺฉิกาตพฺพํ ตํ วต ชยเสโน ราชกุมาโร กามมชฺเฌ วสนฺโต กาเม ปริภฺุชนฺโต กามวิตกฺเกหิ ขชฺชมาโน กามปริฬาเหน ปริฑยฺหมาโน กามปริเยสนาย อุสฺสุโก สฺสติ วา ทกฺขติ วา สจฺฉิ วา กริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ ¶ . สเจ โข ตํ, อคฺคิเวสฺสน, ชยเสนสฺส ราชกุมารสฺส อิมา ทฺเว อุปมา ปฏิภาเยยฺยุํ [ปฏิภาเสยฺยุํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], อนจฺฉริยํ เต ชยเสโน ราชกุมาโร ปสีเทยฺย, ปสนฺโน จ เต ปสนฺนาการํ กเรยฺยา’’ติ. ‘‘กุโต ปน มํ, ภนฺเต, ชยเสนสฺส ราชกุมารสฺส อิมา ทฺเว อุปมา ปฏิภายิสฺสนฺติ [ปฏิภาสิสฺสนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อนจฺฉริยา ปุพฺเพ อสฺสุตปุพฺพา, เสยฺยถาปิ ¶ ภควนฺต’’นฺติ?
๒๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อคฺคิเวสฺสน, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต นาควนิกํ อามนฺเตติ – ‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม นาควนิก, รฺโ นาคํ อภิรุหิตฺวา นาควนํ ปวิสิตฺวา อารฺกํ นาคํ อติปสฺสิตฺวา รฺโ นาคสฺส คีวายํ อุปนิพนฺธาหี’ติ. ‘เอวํ, เทวา’ติ โข, อคฺคิเวสฺสน, นาควนิโก รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ปฏิสฺสุตฺวา รฺโ นาคํ อภิรุหิตฺวา นาควนํ ปวิสิตฺวา อารฺกํ นาคํ อติปสฺสิตฺวา รฺโ นาคสฺส คีวายํ อุปนิพนฺธติ. ตเมนํ รฺโ นาโค อพฺโภกาสํ นีหรติ. เอตฺตาวตา โข, อคฺคิเวสฺสน, อารฺโก นาโค อพฺโภกาสํ คโต โหติ. เอตฺถเคธา [เอตเคธา (สี. ปี.)] หิ, อคฺคิเวสฺสน, อารฺกา นาคา ยทิทํ – นาควนํ. ตเมนํ นาควนิโก รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส อาโรเจสิ – ‘อพฺโภกาสคโต โข [โข เต (สฺยา. กํ. ก.)], เทว, อารฺโก นาโค’ติ. อถ โข อคฺคิเวสฺสน, ตเมนํ ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต หตฺถิทมกํ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม หตฺถิทมก, อารฺกํ นาคํ ทมยาหิ อารฺกานฺเจว สีลานํ อภินิมฺมทนาย อารฺกานฺเจว สรสงฺกปฺปานํ อภินิมฺมทนาย อารฺกานฺเจว ทรถกิลมถปริฬาหานํ อภินิมฺมทนาย คามนฺเต อภิรมาปนาย มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทปนายา’’’ติ [สมาทาปนายาติ (?)].
‘‘‘เอวํ ¶ , เทวา’ติ โข, อคฺคิเวสฺสน, หตฺถิทมโก รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ปฏิสฺสุตฺวา มหนฺตํ ถมฺภํ ปถวิยํ นิขณิตฺวา อารฺกสฺส นาคสฺส คีวายํ อุปนิพนฺธติ อารฺกานฺเจว ¶ สีลานํ อภินิมฺมทนาย อารฺกานฺเจว สรสงฺกปฺปานํ อภินิมฺมทนาย อารฺกานฺเจว ทรถกิลมถปริฬาหานํ อภินิมฺมทนาย คามนฺเต อภิรมาปนาย มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทปนาย. ตเมนํ หตฺถิทมโก ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปาหิ วาจาหิ สมุทาจรติ. ยโต โข, อคฺคิเวสฺสน, อารฺโก นาโค หตฺถิทมกสฺส ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ¶ ตถารูปาหิ วาจาหิ สมุทาจริยมาโน สุสฺสูสติ, โสตํ โอทหติ, อฺา จิตฺตํ อุปฏฺาเปติ; ตเมนํ หตฺถิทมโก อุตฺตริ ติณฆาโสทกํ อนุปฺปเวจฺฉติ.
‘‘ยโต ¶ โข, อคฺคิเวสฺสน, อารฺโก นาโค หตฺถิทมกสฺส ติณฆาโสทกํ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตตฺร หตฺถิทมกสฺส เอวํ โหติ – ‘ชีวิสฺสติ โข [นุ โข (สี. ก.)] ทานิ อารฺโก [รฺโ (สี. ปี.)] นาโค’ติ. ตเมนํ หตฺถิทมโก อุตฺตริ การณํ กาเรติ – ‘อาทิย, โภ, นิกฺขิป, โภ’ติ. ยโต โข, อคฺคิเวสฺสน, อารฺโก นาโค หตฺถิทมกสฺส อาทานนิกฺเขเป วจนกโร โหติ โอวาทปฺปฏิกโร, ตเมนํ หตฺถิทมโก อุตฺตริ การณํ กาเรติ – ‘อภิกฺกม, โภ, ปฏิกฺกม, โภ’ติ. ยโต โข, อคฺคิเวสฺสน, อารฺโก นาโค หตฺถิทมกสฺส อภิกฺกมปฏิกฺกมวจนกโร โหติ โอวาทปฺปฏิกโร, ตเมนํ หตฺถิทมโก อุตฺตริ การณํ กาเรติ – ‘อุฏฺห, โภ, นิสีท, โภ’ติ. ยโต โข, อคฺคิเวสฺสน, อารฺโก นาโค หตฺถิทมกสฺส อุฏฺานนิสชฺชาย ¶ วจนกโร โหติ โอวาทปฺปฏิกโร, ตเมนํ หตฺถิทมโก อุตฺตริ อาเนฺชํ นาม การณํ กาเรติ, มหนฺตสฺส ผลกํ โสณฺฑาย อุปนิพนฺธติ, โตมรหตฺโถ จ ปุริโส อุปริคีวาย นิสินฺโน โหติ, สมนฺตโต จ โตมรหตฺถา ปุริสา ปริวาเรตฺวา ิตา โหนฺติ, หตฺถิทมโก จ ทีฆโตมรยฏฺึ คเหตฺวา ปุรโต ิโต โหติ. โส อาเนฺชํ การณํ การิยมาโน เนว ปุริเม ปาเท โจเปติ น ปจฺฉิเม ปาเท โจเปติ, น ปุริมกายํ โจเปติ น ปจฺฉิมกายํ โจเปติ, น สีสํ โจเปติ, น กณฺเณ โจเปติ, น ทนฺเต โจเปติ ¶ , น นงฺคุฏฺํ โจเปติ, น โสณฺฑํ โจเปติ. โส โหติ อารฺโก นาโค ขโม สตฺติปฺปหารานํ อสิปฺปหารานํ อุสุปฺปหารานํ สรปตฺตปฺปหารานํ [ปรสตฺถปฺปหารานํ (สี.), ปรสตฺตุปฺปหารานํ (สฺยา. กํ. ปี.)] เภริปณววํสสงฺขฑิณฺฑิมนินฺนาทสทฺทานํ [เภริปณวสงฺขติณวนินฺนาทสทฺทานํ (ปี.)] สพฺพวงฺกโทสนิหิตนินฺนีตกสาโว ราชารโห ราชโภคฺโค รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติ.
๒๑๘. ‘‘เอวเมว ¶ โข, อคฺคิเวสฺสน, อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ ¶ วา คหปติปุตฺโต วา อฺตรสฺมึ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ.
‘‘โส ¶ อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. เอตฺตาวตา โข, อคฺคิเวสฺสน, อริยสาวโก อพฺโภกาสคโต โหติ. เอตฺถเคธา หิ, อคฺคิเวสฺสน, เทวมนุสฺสา ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลวา โหหิ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหราหิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสู’’’ติ.
‘‘ยโต โข, อคฺคิเวสฺสน, อริยสาวโก สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ¶ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหหิ, จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มา นิมิตฺตคฺคาหี…เป… (ยถา คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตนฺเต, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.) ¶
๒๑๙. ‘‘โส ¶ อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย ¶ เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เสยฺยถาปิ, อคฺคิเวสฺสน, หตฺถิทมโก มหนฺตํ ถมฺภํ ปถวิยํ นิขณิตฺวา อารฺกสฺส นาคสฺส คีวายํ อุปนิพนฺธติ อารฺกานฺเจว สีลานํ อภินิมฺมทนาย อารฺกานฺเจว สรสงฺกปฺปานํ อภินิมฺมทนาย อารฺกานฺเจว ทรถกิลมถปริฬาหานํ อภินิมฺมทนาย คามนฺเต อภิรมาปนาย มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทปนาย; เอวเมว โข, อคฺคิเวสฺสน, อริยสาวกสฺส อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา เจตโส อุปนิพนฺธนา โหนฺติ เคหสิตานฺเจว สีลานํ อภินิมฺมทนาย เคหสิตานฺเจว สรสงฺกปฺปานํ อภินิมฺมทนาย เคหสิตานฺเจว ทรถกิลมถปริฬาหานํ อภินิมฺมทนาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย.
๒๒๐. ‘‘ตเมนํ ตถาคโต อุตฺตรึ วิเนติ – ‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ ¶ , มา จ กามูปสํหิตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสิ. เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ, มา จ กามูปสํหิตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสี’’’ติ.
‘‘โส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
๒๒๑. ‘‘โส ¶ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อิเม อาสวา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส ¶ เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘โส โหติ ภิกฺขุ ขโม สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ¶ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ ¶ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหติ สพฺพราคโทสโมหนิหิตนินฺนีตกสาโว อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส.
๒๒๒. ‘‘มหลฺลโก เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, รฺโ นาโค อทนฺโต อวินีโต กาลงฺกโรติ, ‘อทนฺตมรณํ [อทนฺตํ มรณํ (ก.)] มหลฺลโก รฺโ นาโค กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; มชฺฌิโม เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, รฺโ นาโค. ทหโร เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, รฺโ นาโค อทนฺโต อวินีโต กาลงฺกโรติ ¶ , ‘อทนฺตมรณํ ทหโร รฺโ นาโค กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; เอวเมว โข, อคฺคิเวสฺสน, เถโร เจปิ ภิกฺขุ อขีณาสโว กาลงฺกโรติ, ‘อทนฺตมรณํ เถโร ภิกฺขุ กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; มชฺฌิโม เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ. นโว เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ อขีณาสโว กาลงฺกโรติ, ‘อทนฺตมรณํ นโว ภิกฺขุ กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ.
‘‘มหลฺลโก ¶ เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, รฺโ นาโค สุทนฺโต สุวินีโต กาลงฺกโรติ, ‘ทนฺตมรณํ มหลฺลโก รฺโ นาโค กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; มชฺฌิโม เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, รฺโ นาโค… ทหโร เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, รฺโ นาโค สุทนฺโต สุวินีโต กาลงฺกโรติ, ‘ทนฺตมรณํ ทหโร รฺโ นาโค กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; เอวเมว โข, อคฺคิเวสฺสน, เถโร เจปิ ภิกฺขุ ขีณาสโว กาลงฺกโรติ, ‘ทนฺตมรณํ เถโร ภิกฺขุ กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; มชฺฌิโม เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ. นโว เจปิ, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ ขีณาสโว กาลงฺกโรติ, ‘ทนฺตมรณํ นโว ภิกฺขุ กาลงฺกโต’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อจิรวโต สมณุทฺเทโส ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
ทนฺตภูมิสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. ภูมิชสุตฺตํ
๒๒๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข อายสฺมา ภูมิโช ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ชยเสนสฺส ราชกุมารสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข ชยเสโน ราชกุมาโร เยนายสฺมา ภูมิโช เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชยเสโน ราชกุมาโร อายสฺมนฺตํ ภูมิชํ เอตทโวจ – ‘‘สนฺติ, โภ ภูมิช, เอเก สมณพฺราหฺมณา ¶ เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา [จรติ, อภพฺโพ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ เอกวจเนเนว ทิสฺสติ] ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ [อาสฺจ อนาสฺจ เจปิ (อฏฺ.)] กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมายา’ติ. อิธ โภโต ภูมิชสฺส สตฺถา กึวาที [กึวาที กึทิฏฺี (สฺยา. กํ. ก.)] กิมกฺขายี’’ติ? ‘‘น โข เมตํ, ราชกุมาร, ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ. านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ภควา เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘อาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย ¶ ; อนาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. อาสฺเจปิ กริตฺวา โยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย ¶ ; อนาสฺเจปิ กริตฺวา โยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา โยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา โยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมายา’ติ. น โข เม ตํ, ราชกุมาร, ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ. านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ภควา เอวํ พฺยากเรยฺยา’’ติ. ‘‘สเจ โข โภโต ภูมิชสฺส สตฺถา เอวํวาที [เอวํวาที เอวํทิฏฺี (สฺยา. กํ. ก.)] เอวมกฺขายี, อทฺธา โภโต ภูมิชสฺส สตฺถา สพฺเพสํเยว ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ มุทฺธานํ [พุทฺธานํ (ก.) มุทฺธานนฺติมุทฺธํ, มตฺถกนฺติ อตฺโถ] มฺเ อาหจฺจ ติฏฺตี’’ติ ¶ . อถ โข ชยเสโน ราชกุมาโร อายสฺมนฺตํ ภูมิชํ สเกเนว ถาลิปาเกน ปริวิสิ.
๒๒๔. อถ โข อายสฺมา ภูมิโช ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภูมิโช ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ชยเสนสฺส ราชกุมารสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ปฺตฺเต ¶ อาสเน นิสีทึ. อถ โข, ภนฺเต, ชยเสโน ราชกุมาโร เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มยา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข, ภนฺเต, ชยเสโน ราชกุมาโร มํ เอตทโวจ – ‘สนฺติ, โภ ภูมิช, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ ¶ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมายา’ติ. ‘อิธ โภโต ภูมิชสฺส สตฺถา กึวาที กิมกฺขายี’ติ? เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ชยเสนํ ราชกุมารํ เอตทโวจํ – ‘น โข เม ตํ, ราชกุมาร, ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ. านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ภควา เอวํ พฺยากเรยฺย – อาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา อโยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. อาสฺเจปิ กริตฺวา โยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา โยนิโส พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมายาติ. น โข เม ตํ, ราชกุมาร, ภควโต สมฺมุขา สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ. านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ภควา เอวํ พฺยากเรยฺยา’ติ. ‘สเจ โภโต ภูมิชสฺส สตฺถา เอวํวาที เอวมกฺขายี, อทฺธา โภโต ภูมิชสฺส สตฺถา สพฺเพสํเยว ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ มุทฺธานํ มฺเ อาหจฺจ ติฏฺตี’ติ. ‘กจฺจาหํ, ภนฺเต, เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากรมาโน วุตฺตวาที เจว ภควโต โหมิ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขามิ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรมิ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’’ติ?
‘‘ตคฺฆ ¶ ¶ ตฺวํ, ภูมิช, เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากรมาโน วุตฺตวาที เจว เม โหสิ, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขสิ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรสิ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ. เย หิ เกจิ, ภูมิช, สมณา วา พฺราหฺมณา วา มิจฺฉาทิฏฺิโน มิจฺฉาสงฺกปฺปา มิจฺฉาวาจา ¶ มิจฺฉากมฺมนฺตา มิจฺฉาอาชีวา มิจฺฉาวายามา มิจฺฉาสตี มิจฺฉาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ ¶ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
๒๒๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส เตลตฺถิโก เตลคเวสี เตลปริเยสนํ จรมาโน วาลิกํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย. อาสฺเจปิ กริตฺวา วาลิกํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย, อภพฺโพ เตลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา วาลิกํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย, อภพฺโพ เตลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา วาลิกํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย, อภพฺโพ เตลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา วาลิกํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย, อภพฺโพ เตลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, เตลสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มิจฺฉาทิฏฺิโน มิจฺฉาสงฺกปฺปา มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺตา มิจฺฉาอาชีวา มิจฺฉาวายามา มิจฺฉาสตี มิจฺฉาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ ¶ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภูมิช, ปุริโส ขีรตฺถิโก ขีรคเวสี ขีรปริเยสนํ จรมาโน คาวึ ตรุณวจฺฉํ วิสาณโต อาวิฺเฉยฺย ¶ [อาวิฺเชยฺย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. อาสฺเจปิ กริตฺวา คาวึ ตรุณวจฺฉํ วิสาณโต อาวิฺเฉยฺย, อภพฺโพ ขีรสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ ¶ นานาสฺเจปิ กริตฺวา คาวึ ตรุณวจฺฉํ วิสาณโต อาวิฺเฉยฺย, อภพฺโพ ขีรสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, ขีรสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มิจฺฉาทิฏฺิโน…เป… มิจฺฉาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
๒๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส นวนีตตฺถิโก นวนีตคเวสี นวนีตปริเยสนํ จรมาโน อุทกํ กลเส อาสิฺจิตฺวา มตฺเถน [มนฺเถน (สี.), มตฺเตน (ก.)] อาวิฺเฉยฺย. อาสฺเจปิ กริตฺวา อุทกํ กลเส อาสิฺจิตฺวา มตฺเถน อาวิฺเฉยฺย, อภพฺโพ นวนีตสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา อุทกํ กลเส อาสิฺจิตฺวา มตฺเถน อาวิฺเฉยฺย, อภพฺโพ นวนีตสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, นวนีตสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มิจฺฉาทิฏฺิโน…เป… มิจฺฉาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ¶ ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส อคฺคิตฺถิโก [อคฺคตฺถิโก (สี.)] อคฺคิคเวสี อคฺคิปริเยสนํ จรมาโน อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ อุตฺตรารณึ ¶ อาทาย อภิมนฺเถยฺย [อภิมตฺเถยฺย (สฺยา. กํ. ปี. ก.)]. อาสฺเจปิ กริตฺวา อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถยฺย, อภพฺโพ อคฺคิสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถยฺย, อภพฺโพ อคฺคิสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, อคฺคิสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ¶ มิจฺฉาทิฏฺิโน…เป… มิจฺฉาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา ¶ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป…อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อโยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย. เย หิ เกจิ, ภูมิช, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมฺมาทิฏฺิโน สมฺมาสงฺกปฺปา สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺตา สมฺมาอาชีวา สมฺมาวายามา สมฺมาสตี สมฺมาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ ¶ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
๒๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส เตลตฺถิโก เตลคเวสี เตลปริเยสนํ จรมาโน ติลปิฏฺํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย. อาสฺเจปิ กริตฺวา ติลปิฏฺํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย, ภพฺโพ เตลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา ติลปิฏฺํ โทณิยา อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ ปีเฬยฺย, ภพฺโพ เตลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, เตลสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมฺมาทิฏฺิโน…เป… สมฺมาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ¶ ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส ขีรตฺถิโก ขีรคเวสี ขีรปริเยสนํ จรมาโน ¶ คาวึ ตรุณวจฺฉํ ถนโต อาวิฺเฉยฺย. อาสฺเจปิ กริตฺวา คาวึ ตรุณวจฺฉํ ถนโต อาวิฺเฉยฺย, ภพฺโพ ขีรสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา คาวึ ตรุณวจฺฉํ ถนโต อาวิฺเฉยฺย, ภพฺโพ ขีรสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, ขีรสฺส ¶ อธิคมาย. เอวเมว ¶ โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมฺมาทิฏฺิโน…เป… สมฺมาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา…เป… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
๒๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส นวนีตตฺถิโก นวนีตคเวสี นวนีตปริเยสนํ จรมาโน ทธึ กลเส อาสิฺจิตฺวา มตฺเถน อาวิฺเฉยฺย. อาสฺเจปิ กริตฺวา ทธึ กลเส อาสิฺจิตฺวา มตฺเถน อาวิฺเฉยฺย, ภพฺโพ นวนีตสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา ทธึ กลเส อาสิฺจิตฺวา มตฺเถน อาวิฺเฉยฺย, ภพฺโพ นวนีตสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, นวนีตสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมฺมาทิฏฺิโน…เป… สมฺมาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา… อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา ¶ … เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภูมิช, ปุริโส อคฺคิตฺถิโก อคฺคิคเวสี อคฺคิปริเยสนํ จรมาโน สุกฺขํ กฏฺํ โกฬาปํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถยฺย; ( ) [(ภพฺโพ อคฺคิสฺส อธิคมาย) (สพฺพตฺถ)] อาสฺเจปิ กริตฺวา… อนาสฺเจปิ ¶ กริตฺวา.. อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา… เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา สุกฺข กฏฺํ โกฬาปํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถยฺย, ภพฺโพ อคฺคิสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, อคฺคิสฺส อธิคมาย. เอวเมว โข, ภูมิช, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมฺมาทิฏฺิโน…เป… สมฺมาสมาธิโน เต อาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; อาสฺจ อนาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย; เนวาสํ นานาสฺเจปิ กริตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, ภพฺพา ผลสฺส อธิคมาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมาย.
‘‘สเจ ¶ ¶ โข ตํ, ภูมิช, ชยเสนสฺส ราชกุมารสฺส อิมา จตสฺโส อุปมา ปฏิภาเยยฺยุํ อนจฺฉริยํ เต ชยเสโน ราชกุมาโร ปสีเทยฺย, ปสนฺโน จ เต ปสนฺนาการํ กเรยฺยา’’ติ. ‘‘กุโต ปน มํ, ภนฺเต, ชยเสนสฺส ¶ ราชกุมารสฺส อิมา จตสฺโส อุปมา ปฏิภายิสฺสนฺติ อนจฺฉริยา ปุพฺเพ อสฺสุตปุพฺพา, เสยฺยถาปิ ภควนฺต’’นฺติ?
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา ภูมิโช ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
ภูมิชสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. อนุรุทฺธสุตฺตํ
๒๒๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ปฺจกงฺโค ถปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ¶ ปาเท สิรสา วนฺทาหิ [วนฺทาหิ, เอวฺจ วเทหิ (สี. ปี.)] – ‘ปฺจกงฺโค, ภนฺเต, ถปติ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ; เอวฺจ วเทหิ [เอวฺจ วเทติ (สี. ปี.)] – ‘อธิวาเสตุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปฺจกงฺคสฺส ถปติสฺส สฺวาตนาย อตฺตจตุตฺโถ ภตฺตํ; เยน จ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปเควตรํ อาคจฺเฉยฺย; ปฺจกงฺโค, ภนฺเต, ถปติ [ปฺจกงฺโค ถปติ (สี. ปี.)] พหุกิจฺโจ พหุกรณีโย ราชกรณีเยนา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส ปฺจกงฺคสฺส ถปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘ปฺจกงฺโค, ภนฺเต, ถปติ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ, เอวฺจ วเทติ – ‘อธิวาเสตุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปฺจกงฺคสฺส ถปติสฺส สฺวาตนาย อตฺตจตุตฺโถ ภตฺตํ; เยน จ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปเควตรํ อาคจฺเฉยฺย; ปฺจกงฺโค, ภนฺเต, ถปติ พหุกิจฺโจ พหุกรณีโย ราชกรณีเยนา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข ¶ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ตุณฺหีภาเวน.
๒๓๐. อถ ¶ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ปฺจกงฺคสฺส ถปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ –
‘‘อิธ มํ, ภนฺเต, เถรา ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘อปฺปมาณํ, คหปติ, เจโตวิมุตฺตึ ¶ ภาเวหี’ติ [อปฺปมาณา คหปติ เจโตวิมุตฺติ ภาเวตพฺพาติ (ก.)]. เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘มหคฺคตํ, คหปติ, เจโตวิมุตฺตึ ภาเวหี’ติ. ยา จายํ, ภนฺเต, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ยา จ มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ – อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา ¶ จ, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ? ‘‘เตน หิ, คหปติ, ตํ เยเวตฺถ ปฏิภาตุ. อปณฺณกนฺเต อิโต ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘มยฺหํ โข, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ยา จายํ อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ยา จ มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยฺชนเมว นาน’’’นฺติ. ‘‘ยา จายํ, คหปติ, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ยา จ มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ ¶ . ตทมินาเปตํ, คหปติ, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ’’.
‘‘กตมา จ, คหปติ, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาพชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน เจตสา… มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาพชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, คหปติ, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ.
๒๓๑. ‘‘กตมา ¶ จ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ รุกฺขมูลํ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิธ ปน, คหปติ, ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา รุกฺขมูลานิ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยมฺปิ [อยํ (สฺยา. กํ. ก.)] วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิธ ปน, คหปติ, ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ คามกฺเขตฺตํ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยมฺปิ วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิธ ปน, คหปติ ¶ , ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว ¶ วา ตีณิ วา คามกฺเขตฺตานิ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยมฺปิ วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิธ ปน, คหปติ, ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ มหารชฺชํ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยมฺปิ วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิธ ปน, คหปติ, ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ¶ ตีณิ วา มหารชฺชานิ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยมฺปิ วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิธ ปน, คหปติ, ภิกฺขุ ยาวตา สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. อยมฺปิ วุจฺจติ, คหปติ, มหคฺคตา เจโตวิมุตฺติ. อิมินา โข เอตํ, คหปติ, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ.
๒๓๒. ‘‘จตสฺโส โข อิมา คหปติ, ภวูปปตฺติโย. กตมา จตสฺโส? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ‘ปริตฺตาภา’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปริตฺตาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อิธ ปน, คหปติ, เอกจฺโจ ‘อปฺปมาณาภา’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปฺปมาณาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อิธ ปน, คหปติ, เอกจฺโจ ‘สํกิลิฏฺาภา’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํกิลิฏฺาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อิธ ปน, คหปติ, เอกจฺโจ ‘ปริสุทฺธาภา’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ¶ วิหรติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปริสุทฺธาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อิมา โข, คหปติ, จตสฺโส ภวูปปตฺติโย.
‘‘โหติ โข โส, คหปติ, สมโย, ยา ตา เทวตา เอกชฺฌํ สนฺนิปตนฺติ, ตาสํ เอกชฺฌํ สนฺนิปติตานํ วณฺณนานตฺตฺหิ โข ปฺายติ โน จ อาภานานตฺตํ ¶ . เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส สมฺพหุลานิ เตลปฺปทีปานิ เอกํ ฆรํ ปเวเสยฺย. เตสํ เอกํ ฆรํ ปเวสิตานํ อจฺจินานตฺตฺหิ โข ปฺาเยถ, โน จ อาภานานตฺตํ; เอวเมว โข, คหปติ, โหติ โข โส สมโย, ยา ตา เทวตา เอกชฺฌํ สนฺนิปตนฺติ ¶ ตาสํ เอกชฺฌํ สนฺนิปติตานํ วณฺณนานตฺตฺหิ โข ปฺายติ, โน จ อาภานานตฺตํ.
‘‘โหติ โข โส, คหปติ, สมโย, ยา ตา เทวตา ตโต วิปกฺกมนฺติ, ตาสํ ตโต วิปกฺกมนฺตีนํ วณฺณนานตฺตฺเจว ปฺายติ อาภานานตฺตฺจ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส ตานิ สมฺพหุลานิ เตลปฺปทีปานิ ตมฺหา ฆรา นีหเรยฺย. เตสํ ตโต นีหตานํ [นีหรนฺตานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อจฺจินานตฺตฺเจว ปฺาเยถ อาภานานตฺตฺจ; เอวเมว โข, คหปติ, โหติ โข โส สมโย, ยา ¶ ตา เทวตา ตโต วิปกฺกมนฺติ, ตาสํ ตโต วิปกฺกมนฺตีนํ วณฺณนานตฺตฺเจว ปฺายติ อาภานานตฺตฺจ.
‘‘น โข, คหปติ, ตาสํ เทวตานํ เอวํ โหติ – ‘อิทํ อมฺหากํ นิจฺจนฺติ ¶ วา ธุวนฺติ วา สสฺสต’นฺติ วา, อปิ จ ยตฺถ ยตฺเถว ตา [ยา (ก.)] เทวตา อภินิวิสนฺติ ตตฺถ ตตฺเถว ตา เทวตา อภิรมนฺติ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, มกฺขิกานํ กาเชน วา ปิฏเกน วา หรียมานานํ น เอวํ โหติ – ‘อิทํ อมฺหากํ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา สสฺสต’นฺติ วา, อปิ จ ยตฺถ ยตฺเถว ตา [ยา (ก.)] มกฺขิกา อภินิวิสนฺติ ตตฺถ ตตฺเถว ตา มกฺขิกา อภิรมนฺติ; เอวเมว โข, คหปติ, ตาสํ เทวตานํ น เอวํ โหติ – ‘อิทํ อมฺหากํ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา สสฺสต’นฺติ วา, อปิ จ ยตฺถ ยตฺเถว ตา เทวตา อภินิวิสนฺติ ตตฺถ ตตฺเถว ตา เทวตา อภิรมนฺตี’’ติ.
๒๓๓. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สภิโย กจฺจาโน [กจฺจายโน (สี.)] อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ, ภนฺเต อนุรุทฺธ! อตฺถิ จ เม เอตฺถ อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ. ยา ตา, ภนฺเต, เทวตา อาภา สพฺพา ตา ปริตฺตาภา อุทาหุ สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา อปฺปมาณาภา’’ติ? ‘‘ตทงฺเคน โข, อาวุโส กจฺจาน, สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา ปริตฺตาภา, สนฺติ ปเนตฺถ เอกจฺจา เทวตา อปฺปมาณาภา’’ติ. ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต อนุรุทฺธ, เหตุ โก ปจฺจโย เยน ตาสํ เทวตานํ เอกํ เทวนิกายํ อุปปนฺนานํ ¶ สนฺเตตฺถ ¶ เอกจฺจา เทวตา ปริตฺตาภา, สนฺติ ปเนตฺถ เอกจฺจา เทวตา อปฺปมาณาภา’’ติ?
‘‘เตน หาวุโส กจฺจาน, ตํเยเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส กจฺจาน ¶ , ยฺวายํ ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ รุกฺขมูลํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ, โยจายํ [โยปายํ (ก.)] ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา รุกฺขมูลานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ กตมา จิตฺตภาวนา มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา รุกฺขมูลานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อยํ อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ มหคฺคตตรา’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อาวุโส กจฺจาน, ยฺวายํ ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา รุกฺขมูลานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ, โยจายํ ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ คามกฺเขตฺตํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ กตมา จิตฺตภาวนา มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ คามกฺเขตฺตํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อยํ อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ มหคฺคตตรา’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส กจฺจาน, ยฺวายํ ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ คามกฺเขตฺตํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ, โยจายํ ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา คามกฺเขตฺตานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ กตมา จิตฺตภาวนา มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา คามกฺเขตฺตานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ ¶ – อยํ อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ มหคฺคตตรา’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส กจฺจาน, ยฺวายํ ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา คามกฺเขตฺตานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ¶ วิหรติ, โยจายํ ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ มหารชฺชํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ กตมา จิตฺตภาวนา ¶ มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ มหารชฺชํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อยํ อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ มหคฺคตตรา’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส กจฺจาน, ยฺวายํ ภิกฺขุ ยาวตา เอกํ มหารชฺชํ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ, โยจายํ ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา มหารชฺชานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ กตมา จิตฺตภาวนา มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา มหารชฺชานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อยํ อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ มหคฺคตตรา’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อาวุโส กจฺจาน, ยฺวายํ ภิกฺขุ ยาวตา ทฺเว วา ตีณิ วา มหารชฺชานิ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ, โยจายํ ภิกฺขุ ยาวตา สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ กตมา จิตฺตภาวนา มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ ยาวตา สมุทฺทปริยนฺตํ ¶ ปถวึ ‘มหคฺคต’นฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ – อยํ อิมาสํ อุภินฺนํ จิตฺตภาวนานํ มหคฺคตตรา’’ติ? ‘‘อยํ โข, อาวุโส กจฺจาน, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน ตาสํ เทวตานํ เอกํ เทวนิกายํ อุปปนฺนานํ สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา ปริตฺตาภา, สนฺติ ปเนตฺถ เอกจฺจา เทวตา อปฺปมาณาภา’’ติ.
๒๓๔. ‘‘สาธุ, ภนฺเต อนุรุทฺธ! อตฺถิ จ เม เอตฺถ อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ. ยาวตา [ยา ตา (ก.)], ภนฺเต, เทวตา อาภา สพฺพา ตา สํกิลิฏฺาภา อุทาหุ สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา ปริสุทฺธาภา’’ติ? ‘‘ตทงฺเคน ¶ โข, อาวุโส กจฺจาน, สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา สํกิลิฏฺาภา, สนฺติ ปเนตฺถ เอกจฺจา เทวตา ปริสุทฺธาภา’’ติ. ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, อนุรุทฺธ, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน ตาสํ เทวตานํ เอกํ เทวนิกายํ อุปปนฺนานํ สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา สํกิลิฏฺาภา, สนฺติ ปเนตฺถ เอกจฺจา เทวตา ปริสุทฺธาภา’’ติ?
‘‘เตน ¶ , หาวุโส กจฺจาน, อุปมํ เต กริสฺสามิ. อุปมายปิเธกจฺเจ [อุปมายมิเธกจฺเจ (ก.)] วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส กจฺจาน, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อปริสุทฺธํ วฏฺฏิปิ อปริสุทฺธา. โส เตลสฺสปิ อปริสุทฺธตฺตา วฏฺฏิยาปิ อปริสุทฺธตฺตา อนฺธนฺธํ วิย ฌายติ; เอวเมว โข, อาวุโส กจฺจาน, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ‘สํกิลิฏฺาภา’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ, ตสฺส กายทุฏฺุลฺลมฺปิ น สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธํ โหติ, ถินมิทฺธมฺปิ น สุสมูหตํ โหติ ¶ , อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมฺปิ น สุปฺปฏิวินีตํ โหติ. โส กายทุฏฺุลฺลสฺสปิ น สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ถินมิทฺธสฺสปิ น สุสมูหตตฺตา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺสปิ น สุปฺปฏิวินีตตฺตา อนฺธนฺธํ วิย ฌายติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํกิลิฏฺาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส กจฺจาน, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ ปริสุทฺธํ วฏฺฏิปิ ปริสุทฺธา. โส เตลสฺสปิ ปริสุทฺธตฺตา วฏฺฏิยาปิ ปริสุทฺธตฺตา น อนฺธนฺธํ วิย ฌายติ; เอวเมว โข, อาวุโส กจฺจาน, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ‘ปริสุทฺธาภา’ติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส กายทุฏฺุลฺลมฺปิ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธํ โหติ, ถินมิทฺธมฺปิ สุสมูหตํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมฺปิ ¶ สุปฺปฏิวินีตํ โหติ. โส กายทุฏฺุลฺลสฺสปิ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ถินมิทฺธสฺสปิ สุสมูหตตฺตา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺสปิ สุปฺปฏิวินีตตฺตา น อนฺธนฺธํ วิย ฌายติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปริสุทฺธาภานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ ¶ โข, อาวุโส กจฺจาน, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน ตาสํ เทวตานํ เอกํ เทวนิกายํ อุปปนฺนานํ สนฺเตตฺถ เอกจฺจา เทวตา สํกิลิฏฺาภา, สนฺติ ปเนตฺถ เอกจฺจา เทวตา ปริสุทฺธาภา’’ติ.
๒๓๕. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สภิโย กจฺจาโน อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ, ภนฺเต อนุรุทฺธ! น, ภนฺเต, อายสฺมา อนุรุทฺโธ เอวมาห – ‘เอวํ เม สุต’นฺติ วา ‘เอวํ อรหติ ภวิตุ’นฺติ วา; อถ จ ปน, ภนฺเต, อายสฺมา อนุรุทฺโธ ‘เอวมฺปิ ตา เทวตา ¶ , อิติปิ ตา เทวตา’ตฺเวว ภาสติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘อทฺธา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน ตาหิ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺนิวุตฺถปุพฺพฺเจว สลฺลปิตปุพฺพฺจ สากจฺฉา จ สมาปชฺชิตปุพฺพา’’’ติ. ‘‘อทฺธา โข อยํ, อาวุโส กจฺจาน, อาสชฺช อุปนีย วาจา ภาสิตา, อปิ จ เต อหํ พฺยากริสฺสามิ – ‘ทีฆรตฺตํ โข เม, อาวุโส ¶ กจฺจาน, ตาหิ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺนิวุตฺถปุพฺพฺเจว สลฺลปิตปุพฺพฺจ สากจฺฉา จ สมาปชฺชิตปุพฺพา’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สภิโย กจฺจาโน ปฺจกงฺคํ ถปตึ เอตทโวจ – ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ, ยํ ตฺวฺเจว ตํ กงฺขาธมฺมํ ปหาสิ [ปชหสิ (ก.)], มยฺจิมํ [ยมฺปิมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ธมฺมปริยายํ อลตฺถมฺหา สวนายา’’ติ.
อนุรุทฺธสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. อุปกฺกิเลสสุตฺตํ
๒๓๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน โกสมฺพิยํ ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, โกสมฺพิยํ ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ. สาธุ, ภนฺเต, ภควา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข ภควา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑนํ, มา กลหํ, มา วิคฺคหํ, มา วิวาท’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต! ภควา ธมฺมสฺสามี; อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ; มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปฺายิสฺสามา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑนํ, มา กลหํ, มา วิคฺคหํ, มา วิวาท’’นฺติ. ทุติยมฺปิ โข โส ¶ ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต! ภควา ธมฺมสฺสามี; อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ; มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปฺายิสฺสามา’’ติ. ตติยมฺปิ ¶ โข ภควา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑนํ, มา กลหํ, มา วิคฺคหํ, มา วิวาท’’นฺติ. ตติยมฺปิ โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺมสฺสามี; อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ; มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปฺายิสฺสามา’’ติ.
อถ ¶ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย โกสมฺพึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ิตโกว อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ปุถุสทฺโท ¶ สมชโน, น พาโล โกจิ มฺถ;
สงฺฆสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, นาฺํ ภิยฺโย อมฺรุํ.
‘‘ปริมุฏฺา ปณฺฑิตาภาสา, วาจาโคจรภาณิโน;
ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ, เยน นีตา น ตํ วิทู.
‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติ.
‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย ¶ จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติ.
‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;
อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน.
‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘อฏฺิจฺฉินฺนา ปาณหรา, ควสฺสธนหาริโน;
รฏฺํ วิลุมฺปมานานํ, เตสมฺปิ โหติ สงฺคติ;
กสฺมา ตุมฺหากํ โน สิยา.
‘‘สเจ ¶ ลเภถ นิปกํ สหายํ,
สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ,
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
‘‘โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,
สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย,
เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
‘‘เอกสฺส จริตํ เสยฺโย, นตฺถิ พาเล สหายตา;
เอโก จเร น จ ปาปานิ กยิรา,
อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครฺเว นาโค’’ติ.
๒๓๘. อถ ¶ โข ภควา ิตโกว อิมา คาถา ภาสิตฺวา เยน พาลกโลณการคาโม [พาลกโลณกคาโม (ก.), ตถา วินเยปิ] เตนุปสงฺกมิ. เตน โข ปน สมเยน ¶ อายสฺมา ภคุ พาลกโลณการคาเม วิหรติ. อทฺทสา โข อายสฺมา ภคุ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อาสนํ ปฺเปสิ อุทกฺจ ปาทานํ โธวนํ [อุทกฺจ ปาทานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช ปาเท ปกฺขาเลสิ. อายสฺมาปิ โข ภคุ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ภคุํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ปิณฺฑเกน น กิลมสี’’ติ? ‘‘ขมนียํ ภควา, ยาปนียํ ภควา, น จาหํ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน กิลมามี’’ติ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ภคุํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา เยน ปาจีนวํสทาโย เตนุปสงฺกมิ.
เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ นนฺทิโย [ภทฺทิโย (ม. นิ. ๒.๑๖๖ นฬกปาเน] อายสฺมา จ กิมิโล [กิมฺพิโล (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปาจีนวํสทาเย วิหรนฺติ. อทฺทสา โข ทายปาโล ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มา, มหาสมณ, เอตํ ทายํ ปาวิสิ. สนฺเตตฺถ ตโย กุลปุตฺตา ¶ อตฺตกามรูปา วิหรนฺติ. มา เตสํ อผาสุมกาสี’’ติ. อสฺโสสิ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ทายปาลสฺส ภควตา สทฺธึ มนฺตยมานสฺส. สุตฺวาน ทายปาลํ เอตทโวจ – ‘‘มา, อาวุโส ทายปาล, ภควนฺตํ วาเรสิ. สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ.
๒๓๙. อถ ¶ ¶ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ เยนายสฺมา จ นนฺทิโย เยนายสฺมา จ กิมิโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตฺจ นนฺทิยํ อายสฺมนฺตฺจ กิมิลํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ. อถ โข อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ นนฺทิโย อายสฺมา จ กิมิโล ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เอโก ภควโต ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหสิ, เอโก อาสนํ ปฺเปสิ, เอโก ปาโททกํ อุปฏฺเปสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช ปาเท ปกฺขาเลสิ. เตปิ โข อายสฺมนฺโต ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ โว, อนุรุทฺธา, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ปิณฺฑเกน น กิลมถา’’ติ? ‘‘ขมนียํ ¶ ภควา, ยาปนียํ ภควา, น จ มยํ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน กิลมามา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธา, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘ตคฺฆ มยํ, ภนฺเต, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรามา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตุมฺเห, อนุรุทฺธา, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต ¶ เม โยหํ เอวรูเปหิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิหรามี’ติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสุ อายสฺมนฺเตสุ เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ อาวิ เจว รโห จ, เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ อาวิ เจว รโห จ, เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ อาวิ เจว รโห จ. ตสฺส, มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ยํนูนาหํ สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺเตยฺย’นฺติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺตามิ. นานา หิ โข โน, ภนฺเต, กายา, เอกฺจ ปน มฺเ จิตฺต’’นฺติ.
อายสฺมาปิ โข นนฺทิโย…เป… อายสฺมาปิ โข กิมิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยฺหมฺปิ โข, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม โยหํ เอวรูเปหิ สพฺรหฺมจารีหิ ¶ สทฺธึ วิหรามี’ติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสุ อายสฺมนฺเตสุ เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ อาวิ เจว รโห จ, เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ อาวิ เจว รโห จ, เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ ¶ อาวิ เจว รโห จ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘ยํนูนาหํ สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺเตยฺย’นฺติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิเมสํเยว อายสฺมนฺตานํ จิตฺตสฺส วเสน วตฺตามิ. นานา หิ โข โน, ภนฺเต, กายา, เอกฺจ ปน มฺเ จิตฺตนฺติ. เอวํ โข มยํ, ภนฺเต, สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา ¶ อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรามา’’ติ.
๒๔๐. ‘‘สาธุ, สาธุ, อนุรุทฺธา! กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘ตคฺฆ ¶ มยํ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรามา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตุมฺเห, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรถา’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, อมฺหากํ โย ปมํ คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ, โส อาสนานิ ปฺเปติ, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปติ, อวกฺการปาตึ อุปฏฺาเปติ. โย ปจฺฉา คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมติ – สเจ โหติ ภุตฺตาวเสโส, สเจ อากงฺขติ, ภฺุชติ; โน เจ อากงฺขติ, อปฺปหริเต วา ฉฑฺเฑติ อปาณเก วา อุทเก โอปิลาเปติ – โส อาสนานิ ปฏิสาเมติ, ปานียํ ปริโภชนียํ ปฏิสาเมติ, อวกฺการปาตึ โธวิตฺวา ปฏิสาเมติ, ภตฺตคฺคํ สมฺมชฺชติ. โย ปสฺสติ ปานียฆฏํ วา ปริโภชนียฆฏํ วา วจฺจฆฏํ วา ริตฺตํ ตุจฺฉํ โส อุปฏฺาเปติ. สจสฺส โหติ อวิสยฺหํ, หตฺถวิกาเรน ทุติยํ อามนฺเตตฺวา หตฺถวิลงฺฆเกน อุปฏฺาเปม [อุปฏฺเปติ (สี.)], น ตฺเวว มยํ, ภนฺเต, ตปฺปจฺจยา วาจํ ภินฺทาม. ปฺจาหิกํ โข ปน มยํ, ภนฺเต, สพฺพรตฺตึ ธมฺมิยา กถาย สนฺนิสีทาม. เอวํ โข มยํ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรามา’’ติ.
๒๔๑. ‘‘สาธุ, สาธุ, อนุรุทฺธา! อตฺถิ ปน โว, อนุรุทฺธา, เอวํ อปฺปมตฺตานํ อาตาปีนํ ปหิตตฺตานํ วิหรตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยาณทสฺสนวิเสโส ¶ อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ? ‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรนฺตา โอภาสฺเจว สฺชานาม ทสฺสนฺจ รูปานํ. โส โข ปน โน โอภาโส นจิรสฺเสว อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ; ตฺจ นิมิตฺตํ นปฺปฏิวิชฺฌามา’’ติ.
‘‘ตํ ¶ ¶ โข ปน โว, อนุรุทฺธา, นิมิตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ. อหมฺปิ สุทํ, อนุรุทฺธา, ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตว สมาโน โอภาสฺเจว สฺชานามิ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โส โข ปน เม โอภาโส นจิรสฺเสว ¶ อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ โก ปจฺจโย เยน เม โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปาน’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘วิจิกิจฺฉา โข เม อุทปาทิ, วิจิกิจฺฉาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’’ติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺเจว สฺชานามิ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โส โข ปน เม โอภาโส นจิรสฺเสว อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ โก ปจฺจโย เยน เม โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปาน’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘อมนสิกาโร โข เม อุทปาทิ, อมนสิการาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส ¶ อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ น อมนสิกาโร’’’ติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘ถินมิทฺธํ โข เม อุทปาทิ, ถินมิทฺธาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ น อมนสิกาโร น ถินมิทฺธ’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘ฉมฺภิตตฺตํ โข เม อุทปาทิ, ฉมฺภิตตฺตาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. เสยฺยถาปิ, อนุรุทฺธา, ปุริโส อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, ตสฺส อุภโตปสฺเส วฏฺฏกา [วธกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปฺปเตยฺยุํ, ตสฺส ตโตนิทานํ ฉมฺภิตตฺตํ อุปฺปชฺเชยฺย; เอวเมว โข เม, อนุรุทฺธา, ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิ, ฉมฺภิตตฺตาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ ¶ จุเต โอภาโส ¶ อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ¶ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ น อมนสิกาโร น ถินมิทฺธํ น ฉมฺภิตตฺต’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘อุปฺปิลํ [อุพฺพิลฺลํ (สี. ปี.), อุพฺพิลํ (สฺยา. กํ.)] โข เม อุทปาทิ, อุปฺปิลาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ ¶ . เสยฺยถาปิ, อนุรุทฺธา, ปุริโส เอกํ นิธิมุขํ คเวสนฺโต สกิเทว ปฺจนิธิมุขานิ อธิคจฺเฉยฺย, ตสฺส ตโตนิทานํ อุปฺปิลํ อุปฺปชฺเชยฺย; เอวเมว โข เม, อนุรุทฺธา, อุปฺปิลํ อุทปาทิ, อุปฺปิลาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิล’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘ทุฏฺุลฺลํ โข เม อุทปาทิ, ทุฏฺุลฺลาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิลํ, น ทุฏฺุลฺล’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘อจฺจารทฺธวีริยํ โข เม อุทปาทิ, อจฺจารทฺธวีริยาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. เสยฺยถาปิ, อนุรุทฺธา, ปุริโส อุโภหิ หตฺเถหิ วฏฺฏกํ คาฬฺหํ คณฺเหยฺย, โส ตตฺเถว ปตเมยฺย [มตเมยฺย (พหูสุ) ป + ตํ + เอยฺย = ปตเมยฺย-อิติ ปทวิภาโค]; เอวเมว โข เม, อนุรุทฺธา, อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิ, อจฺจารทฺธวีริยาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ¶ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิลํ, น ทุฏฺุลฺลํ, น อจฺจารทฺธวีริย’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘อติลีนวีริยํ โข เม อุทปาทิ ¶ , อติลีนวีริยาธิกรณฺจ ปน เม ¶ สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ ¶ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. เสยฺยถาปิ, อนุรุทฺธา, ปุริโส วฏฺฏกํ สิถิลํ คณฺเหยฺย, โส ตสฺส หตฺถโต อุปฺปเตยฺย; เอวเมว โข เม, อนุรุทฺธา, อติลีนวีริยํ อุทปาทิ, อติลีนวีริยาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิลํ, น ทุฏฺุลฺลํ, น อจฺจารทฺธวีริยํ, น อติลีนวีริย’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘อภิชปฺปา โข เม อุทปาทิ, อภิชปฺปาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิลํ, น ทุฏฺุลฺลํ, น อจฺจารทฺธวีริยํ, น อติลีนวีริยํ, น อภิชปฺปา’’’ติ.
‘‘โส ¶ โข อหํ, อนุรุทฺธา…เป… ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘นานตฺตสฺา โข เม อุทปาทิ, นานตฺตสฺาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิลํ, น ทุฏฺุลฺลํ, น อจฺจารทฺธวีริยํ, น อติลีนวีริยํ, น อภิชปฺปา, น นานตฺตสฺา’’’ติ.
‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺเจว สฺชานามิ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โส โข ปน เม โอภาโส นจิรสฺเสว อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. ตสฺส มยฺหํ อนุรุทฺธา เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ โก ปจฺจโย เยน เม โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปาน’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘อตินิชฺฌายิตตฺตํ โข เม รูปานํ อุทปาทิ, อตินิชฺฌายิตตฺตาธิกรณฺจ ปน เม รูปานํ สมาธิ จวิ. สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ. โสหํ ตถา กริสฺสามิ ยถา เม ปุน น วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชิสฺสติ, น อมนสิกาโร, น ถินมิทฺธํ, น ฉมฺภิตตฺตํ, น อุปฺปิลํ, น ทุฏฺุลฺลํ, น อจฺจารทฺธวีริยํ, น อติลีนวีริยํ, น อภิชปฺปา, น นานตฺตสฺา, น อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปาน’’’นฺติ.
๒๔๒. ‘‘โส ¶ ¶ โข อหํ, อนุรุทฺธา, ‘วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ ¶ – อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘อมนสิกาโร จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อมนสิการํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘ถินมิทฺธํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ถินมิทฺธํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘อุปฺปิลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อุปฺปิลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘ทุฏฺุลฺลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ทุฏฺุลฺลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘อจฺจารทฺธวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อจฺจารทฺธวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘อติลีนวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อติลีนวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘อภิชปฺปา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อภิชปฺปํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘นานตฺตสฺา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา นานตฺตสฺํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ, ‘อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส ¶ อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ.
๒๔๓. ‘‘โส โข อหํ, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺหิ โข สฺชานามิ, น จ รูปานิ ปสฺสามิ; รูปานิ หิ โข ปสฺสามิ, น จ โอภาสํ สฺชานามิ – ‘เกวลมฺปิ รตฺตึ, เกวลมฺปิ ทิวํ [ทิวสํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], เกวลมฺปิ รตฺตินฺทิวํ’ [รตฺติทิวํ (ก.)]. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ โก ปจฺจโย ยฺวาหํ โอภาสฺหิ โข สฺชานามิ น จ รูปานิ ปสฺสามิ; รูปานิ หิ โข [โข ตสฺมึ สมเย (สี. ก.)] ปสฺสามิ น จ โอภาสํ สฺชานามิ – เกวลมฺปิ รตฺตึ, เกวลมฺปิ ทิวํ, เกวลมฺปิ รตฺตินฺทิว’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ ¶ – ‘ยสฺมิฺหิ โข อหํ สมเย รูปนิมิตฺตํ อมนสิกริตฺวา โอภาสนิมิตฺตํ มนสิ กโรมิ, โอภาสฺหิ โข ตสฺมึ สมเย สฺชานามิ, น จ รูปานิ ปสฺสามิ. ยสฺมึ ปนาหํ สมเย โอภาสนิมิตฺตํ อมนสิกริตฺวา รูปนิมิตฺตํ มนสิ กโรมิ, รูปานิ หิ โข ตสฺมึ สมเย ปสฺสามิ น จ โอภาสํ สฺชานามิ – เกวลมฺปิ รตฺตึ, เกวลมฺปิ ทิวํ, เกวลมฺปิ รตฺตินฺทิว’’’นฺติ.
‘‘โส ¶ โข อหํ, อนุรุทฺธา, อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต ปริตฺตฺเจว โอภาสํ สฺชานามิ, ปริตฺตานิ จ รูปานิ ปสฺสามิ; อปฺปมาณฺเจว โอภาสํ สฺชานามิ, อปฺปมาณานิ ¶ จ รูปานิ ปสฺสามิ – เกวลมฺปิ รตฺตึ, เกวลมฺปิ ทิวํ, เกวลมฺปิ รตฺตินฺทิวํ. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ โก ปจฺจโย ยฺวาหํ ปริตฺตฺเจว โอภาสํ สฺชานามิ, ปริตฺตานิ จ รูปานิ ปสฺสามิ ¶ ; อปฺปมาณฺเจว โอภาสํ สฺชานามิ, อปฺปมาณานิ จ รูปานิ ปสฺสามิ – เกวลมฺปิ รตฺตึ, เกวลมฺปิ ทิวํ, เกวลมฺปิ รตฺตินฺทิว’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘ยสฺมึ โข เม สมเย ปริตฺโต สมาธิ โหติ, ปริตฺตํ เม ตสฺมึ สมเย จกฺขุ โหติ. โสหํ ปริตฺเตน จกฺขุนา ปริตฺตฺเจว โอภาสํ สฺชานามิ, ปริตฺตานิ จ รูปานิ ปสฺสามิ. ยสฺมึ ปน เม สมเย อปฺปมาโณ สมาธิ โหติ, อปฺปมาณํ เม ตสฺมึ สมเย จกฺขุ โหติ. โสหํ อปฺปมาเณน จกฺขุนา อปฺปมาณฺเจว โอภาสํ สฺชานามิ, อปฺปมาณานิ จ รูปานิ ปสฺสามิ – เกวลมฺปิ รตฺตึ, เกวลมฺปิ ทิวํ, เกวลมฺปิ รตฺตินฺทิว’’’นฺติ.
๒๔๔. ยโต โข เม ¶ , อนุรุทฺธา, ‘วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘อมนสิกาโร จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อมนสิกาโร จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘ถินมิทฺธํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ถินมิทฺธํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘อุปฺปิลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อุปฺปิลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘ทุฏฺุลฺลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ทุฏฺุลฺลํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘อจฺจารทฺธวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อจฺจารทฺธวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘อติลีนวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อติลีนวีริยํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘อภิชปฺปา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา อภิชปฺปา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘นานตฺตสฺา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา นานตฺตสฺา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ, ‘อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส ¶ อุปกฺกิเลโส’ติ – อิติ วิทิตฺวา ¶ อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส ปหีโน อโหสิ.
๒๔๕. ‘‘ตสฺส ¶ มยฺหํ, อนุรุทฺธา, เอตทโหสิ – ‘เย โข เม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต เม ปหีนา. หนฺท, ทานาหํ ติวิเธน สมาธึ ภาเวมี’ติ [ภาเวสินฺติ (สี. สฺยา. กํ.)]. โส โข อหํ, อนุรุทฺธา, สวิตกฺกมฺปิ สวิจารํ สมาธึ ภาเวสึ [ภาเวมิ (ก.)], อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตํ สมาธึ ภาเวสึ, อวิตกฺกมฺปิ อวิจารํ สมาธึ ภาเวสึ, สปฺปีติกมฺปิ สมาธึ ภาเวสึ, นิปฺปีติกมฺปิ สมาธึ ภาเวสึ, สาตสหคตมฺปิ สมาธึ ภาเวสึ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ สมาธึ ภาเวสึ. ยโต โข เม, อนุรุทฺธา, สวิตกฺโกปิ สวิจาโร สมาธิ ภาวิโต อโหสิ, อวิตกฺโกปิ วิจารมตฺโต สมาธิ ภาวิโต อโหสิ, อวิตกฺโกปิ อวิจาโร สมาธิ ภาวิโต อโหสิ, สปฺปีติโกปิ สมาธิ ภาวิโต อโหสิ, นิปฺปีติโกปิ สมาธิ ภาวิโต อโหสิ, สาตสหคโตปิ สมาธิ ภาวิโต อโหสิ, อุเปกฺขาสหคโตปิ สมาธิ ภาวิโต อโหสิ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ. อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
อุปกฺกิเลสสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตํ
๒๔๖. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. โน เจตํ [โน เจทํ (สํ. นิ. ๓.๒๗-๒๘)], ภิกฺขเว, พาโล ¶ ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ อภวิสฺส ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ เกน นํ [น เตน นํ (ก.), น นํ (?)] ปณฺฑิตา ชาเนยฺยุํ – ‘พาโล อยํ ภวํ อสปฺปุริโส’ติ? ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ ตสฺมา นํ ปณฺฑิตา ชานนฺติ – ‘พาโล อยํ ภวํ อสปฺปุริโส’ติ. ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล ติวิธํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. สเจ, ภิกฺขเว, พาโล สภายํ วา นิสินฺโน โหติ, รถิกาย [รถิยาย (พหูสุ)] วา นิสินฺโน โหติ, สิงฺฆาฏเก วา นิสินฺโน โหติ; ตตฺร เจ ชโน ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตติ. สเจ, ภิกฺขเว, พาโล ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, มุสาวาที โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี โหติ, ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺส เอวํ โหติ ¶ – ‘ยํ โข ชโน ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตติ, สํวิชฺชนฺเตว เต [สํวิชฺชนฺเต เต จ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามี’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, พาโล ปมํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
๒๔๗. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, พาโล ปสฺสติ ราชาโน โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺเต – กสาหิปิ ตาเฬนฺเต ¶ เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺเต อทฺธทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺเต หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺเต ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺเต หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺเต กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺเต นาสมฺปิ ฉินฺทนฺเต กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺเต พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺเต สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺเต ราหุมุขมฺปิ กโรนฺเต โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺเต หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺเต เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺเต จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺเต เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺเต พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺเต กหาปณิกมฺปิ กโรนฺเต ¶ ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉกมฺปิ (ก.)] กโรนฺเต ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺเต ปลาลปีกมฺปิ [ปลาลปิฏฺกมฺปิ (ปี.)] กโรนฺเต ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺเต สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺเต ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺเต อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺเต. ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺส เอวํ โหติ – ‘ยถารูปานํ โข ปาปกานํ กมฺมานํ เหตุ ราชาโน โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ…เป… อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ; สํวิชฺชนฺเตว เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. มํ เจปิ ราชาโน [สเจ มมฺปิ (ก.)] ชาเนยฺยุํ, มมฺปิ ราชาโน คเหตฺวา ¶ วิวิธา ¶ กมฺมการณา กาเรยฺยุํ – กสาหิปิ ตาเฬยฺยุํ…เป… ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสยฺยุํ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺเทยฺยุ’นฺติ. อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, พาโล ทุติยํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
๒๔๘. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปีสมารูฬฺหํ วา มฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ [ฉมาย (สี. ปี.)] วา เสมานํ, ยานิสฺส ปุพฺเพ ปาปกานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหตํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยา โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, พาลํ ปีสมารูฬฺหํ วา มฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ, ยานิสฺส ปุพฺเพ ปาปกานิ ¶ กมฺมานิ กตานิ กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺส เอวํ โหติ – ‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํ; กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิสํ. ยาวตา, โภ, อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ คติ ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ. โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, พาโล ตติยํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
‘‘ส ¶ โข โส, ภิกฺขเว, พาโล กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘เอกนฺตํ อนิฏฺํ เอกนฺตํ อกนฺตํ เอกนฺตํ อมนาป’นฺติ, นิรยเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘เอกนฺตํ อนิฏฺํ เอกนฺตํ ¶ อกนฺตํ เอกนฺตํ อมนาป’นฺติ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ [อุปมาหิปิ (สี.)] น สุกรา ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติ.
๒๔๙. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ โข, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ ¶ . ตเมนํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. อถ ราชา มชฺฌนฺหิกสมยํ [มชฺฌนฺติกสมยํ (สี. สฺยา. กํ. ก.), มชฺฌนฺติกํ สมยํ (ปี.)] เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘‘‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. อถ ราชา สายนฺหสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ สายนฺหสมยํ ¶ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. ตํ กึ มฺถ ¶ , ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอกิสฺสาปิ, ภนฺเต, สตฺติยา หฺมาโน โส ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ, โก ปน วาโท ตีหิ สตฺติสเตหี’’ติ?
๒๕๐. อถ โข ภควา ปริตฺตํ ปาณิมตฺตํ ปาสาณํ คเหตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตโม นุ โข มหนฺตตโร – โย จายํ มยา ปริตฺโต ปาณิมตฺโต ปาสาโณ คหิโต, โย จ หิมวา ปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘อปฺปมตฺตโก อยํ, ภนฺเต, ภควตา ปริตฺโต ปาณิมตฺโต ปาสาโณ คหิโต, หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สงฺขมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ [อุปนิธิมฺปิ (สี. ปี.)] น อุเปติ’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ โส ปุริโส ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ ตํ นิรยกสฺส ทุกฺขสฺส อุปนิธาย สงฺขมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ’’.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ – ตตฺตํ อโยขิลํ [อโยขีลํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมึ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ¶ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ [พฺยนฺติโหติ (ปี. ก.)]. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ¶ สํเวเสตฺวา กุารีหิ [กุธารีหิ (ก.)] ตจฺฉนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา…เป… พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ. โส ¶ ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา…เป… พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา. กํ. ปี.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ ¶ . โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา…เป… พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา [นิรยปาลา ปุนปฺปุนํ (ก.)] มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรโย –
‘‘จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ ¶ สพฺพทา’’.
‘‘อเนกปริยาเยนปิ โข อหํ, ภิกฺขเว, นิรยกถํ กเถยฺยํ; ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว ทุกฺขา นิรยา.
๒๕๑. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา ติณภกฺขา. เต อลฺลานิปิ ติณานิ สุกฺขานิปิ ติณานิ ทนฺตุลฺเลหกํ ขาทนฺติ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา ติณภกฺขา? หตฺถี อสฺสา โคณา คทฺรภา อชา มิคา, เย วา ปนฺเปิ เกจิ ติรจฺฉานคตา ¶ ปาณา ติณภกฺขา. ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อิธ ปุพฺเพ รสาโท อิธ ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เตสํ สตฺตานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ เย เต สตฺตา ติณภกฺขา.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา คูถภกฺขา. เต ทูรโตว คูถคนฺธํ ฆายิตฺวา ธาวนฺติ – ‘เอตฺถ ภฺุชิสฺสาม, เอตฺถ ภฺุชิสฺสามา’ติ. เสยฺยถาปิ ¶ นาม พฺราหฺมณา อาหุติคนฺเธน ธาวนฺติ – ‘เอตฺถ ภฺุชิสฺสาม, เอตฺถ ภฺุชิสฺสามา’ติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สนฺติ ติรจฺฉานคตา ปาณา คูถภกฺขา, เต ทูรโตว คูถคนฺธํ ¶ ฆายิตฺวา ธาวนฺติ – ‘เอตฺถ ภฺุชิสฺสาม, เอตฺถ ภฺุชิสฺสามา’ติ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา คูถภกฺขา? กุกฺกุฏา สูกรา โสณา สิงฺคาลา, เย วา ปนฺเปิ เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา คูถภกฺขา. ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อิธ ปุพฺเพ รสาโท อิธ ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เตสํ สตฺตานํ สหพฺยตํ ¶ อุปปชฺชติ เย เต สตฺตา คูถภกฺขา.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา อนฺธกาเร ชายนฺติ อนฺธกาเร ชียนฺติ [ชิยฺยนฺติ (ก.)] อนฺธกาเร มียนฺติ [มิยฺยนฺติ (ก.)]. กตเม จ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา อนฺธกาเร ชายนฺติ อนฺธกาเร ชียนฺติ อนฺธกาเร มียนฺติ? กีฏา ปุฬวา [ปฏงฺคา (สฺยา. กํ. ก.)] คณฺฑุปฺปาทา, เย วา ปนฺเปิ เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา อนฺธกาเร ชายนฺติ อนฺธกาเร ชียนฺติ อนฺธกาเร มียนฺติ. ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อิธ ปุพฺเพ รสาโท, อิธ ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เตสํ สตฺตานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ เย เต สตฺตา อนฺธกาเร ชายนฺติ อนฺธกาเร ชียนฺติ อนฺธกาเร มียนฺติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา อุทกสฺมึ ชายนฺติ อุทกสฺมึ ชียนฺติ อุทกสฺมึ มียนฺติ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา อุทกสฺมึ ชายนฺติ อุทกสฺมึ ชียนฺติ อุทกสฺมึ มียนฺติ? มจฺฉา กจฺฉปา สุสุมารา, เย วา ปนฺเปิ เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา อุทกสฺมึ ชายนฺติ อุทกสฺมึ ชียนฺติ อุทกสฺมึ มียนฺติ. ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อิธ ปุพฺเพ รสาโท อิธ ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เตสํ สตฺตานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ เย เต สตฺตา อุทกสฺมึ ชายนฺติ อุทกสฺมึ ชียนฺติ อุทกสฺมึ มียนฺติ.
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา อสุจิสฺมึ ชายนฺติ อสุจิสฺมึ ¶ ชียนฺติ อสุจิสฺมึ มียนฺติ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา อสุจิสฺมึ ชายนฺติ อสุจิสฺมึ ชียนฺติ อสุจิสฺมึ มียนฺติ? เย เต, ภิกฺขเว, สตฺตา ปูติมจฺเฉ วา ชายนฺติ ปูติมจฺเฉ วา ชียนฺติ ปูติมจฺเฉ วา มียนฺติ ปูติกุณเป วา…เป… ปูติกุมฺมาเส วา… จนฺทนิกาย วา… โอลิคลฺเล ¶ วา ชายนฺติ, (เย วา ปนฺเปิ เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา อสุจิสฺมึ ชายนฺติ อสุจิสฺมึ ชียนฺติ อสุจิสฺมึ มียนฺติ.) [( ) นตฺถิ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ] ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล ¶ อิธ ปุพฺเพ รสาโท อิธ ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เตสํ สตฺตานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ เย เต สตฺตา อสุจิสฺมึ ชายนฺติ อสุจิสฺมึ ชียนฺติ อสุจิสฺมึ มียนฺติ.
‘‘อเนกปริยาเยนปิ โข อหํ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานโยนิกถํ กเถยฺยํ; ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว ทุกฺขา ติรจฺฉานโยนิ.
๒๕๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส เอกจฺฉิคฺคลํ ยุคํ มหาสมุทฺเท ปกฺขิเปยฺย. ตเมนํ ปุรตฺถิโม วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตตฺราสฺส กาโณ กจฺฉโป, โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส [วสฺสสตสฺส วสฺสสหสฺสสฺส วสฺสสตสหสฺสสฺส (สี.), วสฺสสตสฺส (สฺยา. กํ. ปี.)] อจฺจเยน สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส กาโณ กจฺฉโป อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเล ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? (‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.) [( ) นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] ‘‘ยทิ ปน [ยทิ นูน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภนฺเต, กทาจิ กรหจิ ¶ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยนา’’ติ. ‘‘ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขเว, กาโณ กจฺฉโป อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเล ยุเค คีวํ ปเวเสยฺย, อโต ทุลฺลภตราหํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสตฺตํ วทามิ สกึ วินิปาตคเตน พาเลน. ตํ กิสฺส เหตุ? น เหตฺถ, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมจริยา สมจริยา กุสลกิริยา ปฺุกิริยา. อฺมฺขาทิกา เอตฺถ, ภิกฺขเว, วตฺตติ ทุพฺพลขาทิกา’’.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล สเจ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, ยานิ ตานิ นีจกุลานิ – จณฺฑาลกุลํ วา เนสาทกุลํ วา เวนกุลํ [เวณกุลํ (สี. ปี.)] วา รถการกุลํ วา ปุกฺกุสกุลํ วา. ตถารูเป กุเล ปจฺจาชายติ ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเน กสิรวุตฺติเก, ยตฺถ กสิเรน ฆาสจฺฉาโท ลพฺภติ. โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก ¶ โอโกฏิมโก ¶ พวฺหาพาโธ [พหฺวาพาโธ (ก.)] กาโณ วา กุณี วา ขุชฺโช วา ปกฺขหโต วา น ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ¶ ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อกฺขธุตฺโต ปเมเนว กลิคฺคเหน ปุตฺตมฺปิ ชีเยถ, ทารมฺปิ ชีเยถ, สพฺพํ สาปเตยฺยมฺปิ ชีเยถ, อุตฺตริปิ อธิพนฺธํ ¶ [อนุพนฺธํ (สี. ปี.), อทฺธุพนฺธํ (สฺยา. กํ.)] นิคจฺเฉยฺย. อปฺปมตฺตโก โส, ภิกฺขเว, กลิคฺคโห ยํ โส อกฺขธุตฺโต ปเมเนว กลิคฺคเหน ปุตฺตมฺปิ ชีเยถ, ทารมฺปิ ชีเยถ, สพฺพํ สาปเตยฺยมฺปิ ชีเยถ, อุตฺตริปิ อธิพนฺธํ นิคจฺเฉยฺย. อถ โข อยเมว ตโต มหนฺตตโร กลิคฺคโห ยํ โส พาโล กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. อยํ, ภิกฺขเว, เกวลา ปริปูรา [เกวลปริปูรา (สี. ปี.) ม. นิ. ๑.๒๔๔ ปาฬิยา สํสนฺเทตพฺพา] พาลภูมี’’ติ.
๒๕๓. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ. โน เจตํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ อภวิสฺส สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ, เกน นํ [น เตน นํ (ก.), น นํ (?)] ปณฺฑิตา ชาเนยฺยุํ – ‘ปณฺฑิโต อยํ ภวํ สปฺปุริโส’ติ? ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ ตสฺมา นํ ปณฺฑิตา ชานนฺติ – ‘ปณฺฑิโต อยํ ภวํ สปฺปุริโส’ติ. ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต ติวิธํ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. สเจ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สภายํ วา นิสินฺโน โหติ, รถิกาย วา นิสินฺโน โหติ, สิงฺฆาฏเก วา นิสินฺโน โหติ; ตตฺร เจ ชโน ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตติ ¶ . สเจ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต ปาณาติปาตา ¶ ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ¶ ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ; ตตฺร, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส เอวํ โหติ – ‘ยํ โข ชโน ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตติ; สํวิชฺชนฺเตว เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามี’ติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต ปมํ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
๒๕๔. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต ปสฺสติ ราชาโน โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺเต – กสาหิปิ ตาเฬนฺเต เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺเต อทฺธทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺเต หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺเต ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺเต หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺเต กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺเต นาสมฺปิ ฉินฺทนฺเต กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺเต พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺเต สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺเต ราหุมุขมฺปิ กโรนฺเต โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺเต หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺเต เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺเต จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺเต เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺเต พลิสมํสิกมฺปิ กโรนฺเต กหาปณิกมฺปิ กโรนฺเต ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรนฺเต ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺเต ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺเต ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺเต สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺเต ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺเต อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺเต. ตตฺร, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส เอวํ โหติ – ‘ยถารูปานํ โข ปาปกานํ กมฺมานํ เหตุ ราชาโน โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อทฺธทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ ¶ , ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พลิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ, น เต ธมฺมา มยิ สํวิชฺชนฺติ, อหฺจ น เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามี’ติ. อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต ทุติยํ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
๒๕๕. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตํ ปีสมารูฬฺหํ วา มฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ, ยานิสฺส ปุพฺเพ กลฺยาณานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน สุจริตานิ วาจาย สุจริตานิ มนสา สุจริตานิ ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหตํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยา โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตํ ปีสมารูฬฺหํ วา มฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุพฺเพ กลฺยาณานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน สุจริตานิ วาจาย สุจริตานิ มนสา สุจริตานิ ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส เอวํ โหติ ¶ – ‘อกตํ วต เม ปาปํ, อกตํ ลุทฺทํ, อกตํ กิพฺพิสํ; กตํ กลฺยาณํ, กตํ กุสลํ, กตํ ภีรุตฺตาณํ. ยาวตา, โภ, อกตปาปานํ อกตลุทฺทานํ อกตกิพฺพิสานํ กตกลฺยาณานํ กตกุสลานํ กตภีรุตฺตาณานํ ¶ คติ ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ. โส น โสจติ, น กิลมติ, น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต ตติยํ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต กาเยน สุจริตํ จริตฺวา วาจาย สุจริตํ จริตฺวา มนสา สุจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘เอกนฺตํ อิฏฺํ เอกนฺตํ กนฺตํ เอกนฺตํ มนาป’นฺติ, สคฺคเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘เอกนฺตํ อิฏฺํ เอกนฺตํ กนฺตํ เอกนฺตํ มนาป’นฺติ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว สุขา สคฺคา’’ติ.
๒๕๖. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี สตฺตหิ รตเนหิ สมนฺนาคโต จตูหิ จ อิทฺธีหิ ตโตนิทานํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. กตเมหิ สตฺตหิ? อิธ, ภิกฺขเว, รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส สีสํนฺหาตสฺส อุโปสถิกสฺส อุปริปาสาทวรคตสฺส ทิพฺพํ ¶ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ สหสฺสารํ สเนมิกํ สนาภิกํ สพฺพาการปริปูรํ. ตํ ทิสฺวาน รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส เอวํ โหติ [เอตทโหสิ (สฺยา. กํ. ก.)] – ‘สุตํ โข ปน เมตํ ¶ ยสฺส รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส สีสํนฺหาตสฺส อุโปสถิกสฺส อุปริปาสาทวรคตสฺส ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ สหสฺสารํ สเนมิกํ สนาภิกํ สพฺพาการปริปูรํ, โส โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ. อสฺสํ นุ โข อหํ ราชา จกฺกวตฺตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต วาเมน หตฺเถน ภิงฺการํ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิรติ – ‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’นฺติ. อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ ทิสํ ปวตฺตติ. อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. ยสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺาติ ตตฺถ ราชา จกฺกวตฺตี วาสํ อุเปติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. เย โข ปน, ภิกฺขเว ¶ , ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน เต ราชานํ จกฺกวตฺตึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘เอหิ โข, มหาราช! สฺวาคตํ เต, มหาราช [สฺวาคตํ มหาราช (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]! สกํ เต, มหาราช! อนุสาส, มหาราชา’ติ ¶ . ราชา จกฺกวตฺตี เอวมาห – ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุมิจฺฉา น จริตพฺพา, มุสา น ภาสิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตฺจ ภฺุชถา’ติ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน เต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา [อนุยุตฺตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภวนฺติ [อเหสุํ (สฺยา. กํ. ก.)].
๒๕๗. ‘‘อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ ¶ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา [อชฺโฌคเหตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณํ ทิสํ ปวตฺตติ…เป… ทกฺขิณํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ปจฺฉิมํ ทิสํ ปวตฺตติ… ปจฺฉิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อุตฺตรํ ทิสํ ปวตฺตติ อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. ยสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺาติ ตตฺถ ราชา จกฺกวตฺตี วาสํ อุเปติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย.
‘‘เย โข ปน, ภิกฺขเว, อุตฺตราย ทิสาย ปฏิราชาโน เต ราชานํ จกฺกวตฺตึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘เอหิ โข, มหาราช! สฺวาคตํ เต, มหาราช! สกํ เต, มหาราช! อนุสาส, มหาราชา’ติ. ราชา จกฺกวตฺตี เอวมาห – ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุมิจฺฉา น ¶ จริตพฺพา, มุสา น ภาสิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ; ยถาภุตฺตฺจ ภฺุชถา’ติ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, อุตฺตราย ทิสาย ปฏิราชาโน เต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ภวนฺติ.
‘‘อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, จกฺกรตนํ สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ อภิวิชินิตฺวา ตเมว ราชธานึ ปจฺจาคนฺตฺวา รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนฺเตปุรทฺวาเร อกฺขาหตํ มฺเ ติฏฺติ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนฺเตปุรทฺวารํ อุปโสภยมานํ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ.
๒๕๘. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส หตฺถิรตนํ ปาตุภวติ – สพฺพเสโต สตฺตปฺปติฏฺโ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม อุโปสโถ ¶ นาม นาคราชา. ตํ ทิสฺวาน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส จิตฺตํ ปสีทติ – ‘ภทฺทกํ วต, โภ, หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา’ติ. อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, หตฺถิรตนํ ¶ เสยฺยถาปิ นาม ภทฺโท หตฺถาชานีโย ทีฆรตฺตํ สุปริทนฺโต เอวเมว ทมถํ อุเปติ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี ตเมว หตฺถิรตนํ วีมํสมาโน ปุพฺพณฺหสมยํ ¶ อภิรุหิตฺวา สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ อนุสํยายิตฺวา ตเมว ราชธานึ ปจฺจาคนฺตฺวา ปาตราสมกาสิ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ หตฺถิรตนํ ปาตุภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อสฺสรตนํ ปาตุภวติ – สพฺพเสโต กาฬสีโส มฺุชเกโส อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา. ตํ ทิสฺวาน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส จิตฺตํ ปสีทติ – ‘ภทฺทกํ วต, โภ, อสฺสยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา’ติ. อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, อสฺสรตนํ เสยฺยถาปิ นาม ภทฺโท อสฺสาชานีโย ทีฆรตฺตํ สุปริทนฺโต เอวเมว ทมถํ อุเปติ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี ตเมว อสฺสรตนํ วีมํสมาโน ปุพฺพณฺหสมยํ อภิรุหิตฺวา สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวึ อนุสํยายิตฺวา ตเมว ราชธานึ ปจฺจาคนฺตฺวา ปาตราสมกาสิ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ อสฺสรตนํ ปาตุภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส มณิรตนํ ปาตุภวติ. โส โหติ มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต ¶ . ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, มณิรตนสฺส อาภา สมนฺตา โยชนํ ผุฏา โหติ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี ตเมว มณิรตนํ วีมํสมาโน จตุรงฺคินึ ¶ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา มณึ ธชคฺคํ อาโรเปตฺวา รตฺตนฺธการติมิสาย ปายาสิ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, สมนฺตา คามา อเหสุํ เต เตโนภาเสน กมฺมนฺเต ปโยเชสุํ ‘ทิวา’ติ มฺมานา. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ มณิรตนํ ปาตุภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ. สา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา ¶ นาติถูลา นาติกาฬิกา [นาติกาฬี (สี. ปี.)] นาจฺโจทาตา, อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ, อปฺปตฺตา ทิพฺพํ วณฺณํ. ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, อิตฺถิรตนสฺส เอวรูโป กายสมฺผสฺโส โหติ เสยฺยถาปิ นาม ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วา. ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, อิตฺถิรตนสฺส สีเต อุณฺหานิ คตฺตานิ โหนฺติ, อุณฺเห สีตานิ คตฺตานิ โหนฺติ. ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, อิตฺถิรตนสฺส กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ. ตํ โข ปน, ภิกฺขเว, อิตฺถิรตนํ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปุพฺพุฏฺายินี โหติ ปจฺฉานิปาตินี กึการปฏิสฺสาวินี มนาปจารินี ปิยวาทินี. ตํ โข ปน, ภิกฺขเว, อิตฺถิรตนํ ราชานํ จกฺกวตฺตึ ¶ มนสาปิ โน อติจรติ, กุโต ปน กาเยน? รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ อิตฺถิรตนํ ¶ ปาตุภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส คหปติรตนํ ปาตุภวติ. ตสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน นิธึ ปสฺสติ สสฺสามิกมฺปิ อสฺสามิกมฺปิ. โส ราชานํ จกฺกวตฺตึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ, เทว, โหหิ. อหํ เต ธเนน ธนกรณียํ [ธเนน กรณียํ (ก.)] กริสฺสามี’ติ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี ตเมว คหปติรตนํ วีมํสมาโน นาวํ อภิรุหิตฺวา มชฺเฌ คงฺคาย นทิยา โสตํ โอคาหิตฺวา [โอคเหตฺวา (สี. ปี.)] คหปติรตนํ เอตทโวจ – ‘อตฺโถ เม, คหปติ, หิรฺสุวณฺเณนา’ติ. ‘เตน หิ, มหาราช, เอกํ ตีรํ นาวา อุเปตู’ติ. ‘อิเธว เม, คหปติ, อตฺโถ หิรฺสุวณฺเณนา’ติ. อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, คหปติรตนํ อุโภหิ หตฺเถหิ อุทเก โอมสิตฺวา ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส กุมฺภึ อุทฺธริตฺวา ราชานํ จกฺกวตฺตึ เอตทโวจ – ‘อลเมตฺตาวตา, มหาราช! กตเมตฺตาวตา, มหาราช! ปูชิตเมตฺตาวตา, มหาราชา’ติ. ราชา จกฺกวตฺตี เอวมาห – ‘อลเมตฺตาวตา, คหปติ! กตเมตฺตาวตา, คหปติ! ปูชิตเมตฺตาวตา, คหปตี’ติ ¶ . รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ ¶ ปาตุภวติ – ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ปฏิพโล ราชานํ จกฺกวตฺตึ อุปยาเปตพฺพํ อุปยาเปตุํ [อุปฏฺเปตพฺพํ อุปฏฺเปตุํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อปยาเปตพฺพํ อปยาเปตุํ เปตพฺพํ เปตุํ. โส ราชานํ จกฺกวตฺตึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ ¶ , เทว, โหหิ. อหมนุสาสิสฺสามี’ติ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส เอวรูปํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี อิเมหิ สตฺตหิ รตเนหิ สมนฺนาคโต โหติ.
๒๕๙. ‘‘กตมาหิ จตูหิ อิทฺธีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี อภิรูโป โหติ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต อติวิย อฺเหิ มนุสฺเสหิ. ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี อิมาย ปมาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี ทีฆายุโก โหติ จิรฏฺิติโก อติวิย อฺเหิ ¶ มนุสฺเสหิ. ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี อิมาย ทุติยาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคโต นาติสีตาย นาจฺจุณฺหาย อติวิย อฺเหิ มนุสฺเสหิ. ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี อิมาย ตติยาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี พฺราหฺมณคหปติกานํ ปิโย โหติ มนาโป. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปิตา ปุตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี พฺราหฺมณคหปติกานํ ปิโย โหติ มนาโป. รฺโปิ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส พฺราหฺมณคหปติกา ปิยา โหนฺติ มนาปา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปิตุ ปุตฺตา ปิยา โหนฺติ มนาปา, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, รฺโปิ จกฺกวตฺติสฺส พฺราหฺมณคหปติกา ¶ ปิยา โหนฺติ มนาปา.
‘‘ภูตปุพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี จตุรงฺคินิยา เสนาย อุยฺยานภูมึ นิยฺยาสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณคหปติกา ราชานํ จกฺกวตฺตึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘อตรมาโน, เทว, ยาหิ ยถา ตํ มยํ จิรตรํ ปสฺเสยฺยามา’ติ. ราชาปิ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี สารถึ อามนฺเตสิ – ‘อตรมาโน ¶ , สารถิ, เปเสหิ ยถา มํ พฺราหฺมณคหปติกา จิรตรํ ปสฺเสยฺยุ’นฺติ. ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี อิมาย จตุตฺถาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต โหติ. ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี อิมาหิ จตูหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข ราชา จกฺกวตฺตี อิเมหิ สตฺตหิ รตเนหิ สมนฺนาคโต อิมาหิ จตูหิ จ อิทฺธีหิ ตโตนิทานํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอกเมเกนปิ, ภนฺเต, รตเนน [เตน รตเนน (สี.)] สมนฺนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี ตโตนิทานํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ, โก ปน วาโท สตฺตหิ รตเนหิ จตูหิ จ อิทฺธีหี’’ติ?
๒๖๐. อถ โข ภควา ปริตฺตํ ปาณิมตฺตํ ปาสาณํ คเหตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตโม นุ โข มหนฺตตโร – โย จายํ มยา ปริตฺโต ปาณิมตฺโต ปาสาโณ ¶ คหิโต โย จ หิมวา ปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘อปฺปมตฺตโก อยํ, ภนฺเต, ภควตา ปริตฺโต ปาณิมตฺโต ปาสาโณ คหิโต; หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สงฺขมฺปิ น อุเปติ; กลภาคมฺปิ น อุเปติ; อุปนิธมฺปิ น อุเปตี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ ราชา จกฺกวตฺตี สตฺตหิ รตเนหิ สมนฺนาคโต ¶ จตูหิ จ อิทฺธีหิ ตโตนิทานํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ ตํ ทิพฺพสฺส สุขสฺส อุปนิธาย สงฺขมฺปิ น อุเปติ; กลภาคมฺปิ น อุเปติ; อุปนิธมฺปิ น อุเปติ’’.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สเจ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, ยานิ ตานิ อุจฺจากุลานิ – ขตฺติยมหาสาลกุลํ วา พฺราหฺมณมหาสาลกุลํ วา คหปติมหาสาลกุลํ วา ตถารูเป กุเล ปจฺจาชายติ อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค ปหูตชาตรูปรชเต ปหูตวิตฺตูปกรเณ ปหูตธนธฺเ. โส จ โหติ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย ¶ วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. โส กาเยน ¶ สุจริตํ จริตฺวา, วาจาย สุจริตํ จริตฺวา, มนสา สุจริตํ จริตฺวา, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อกฺขธุตฺโต ปเมเนว กฏคฺคเหน มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺเฉยฺย; อปฺปมตฺตโก โส, ภิกฺขเว, กฏคฺคโห ยํ โส อกฺขธุตฺโต ปเมเนว กฏคฺคเหน มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺเฉยฺย. อถ โข อยเมว ตโต มหนฺตตโร กฏคฺคโห ยํ โส ปณฺฑิโต กาเยน สุจริตํ จริตฺวา, วาจาย สุจริตํ จริตฺวา, มนสา สุจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปชฺชติ. อยํ, ภิกฺขเว, เกวลา ปริปูรา ปณฺฑิตภูมี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
พาลปณฺฑิตสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. เทวทูตสุตฺตํ
๒๖๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺเว อคารา สทฺวารา [สนฺธิทฺวารา (ก.)], ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส มชฺเฌ ิโต ปสฺเสยฺย มนุสฺเส เคหํ ปวิสนฺเตปิ นิกฺขมนฺเตปิ อนุจงฺกมนฺเตปิ อนุวิจรนฺเตปิ; เอวเมว โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา ¶ สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ ¶ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปปนฺนา. อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา ¶ ; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา’’’ติ.
๒๖๒. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ยมสฺส รฺโ ทสฺเสนฺติ – ‘อยํ, เทว, ปุริโส อมตฺเตยฺโย อเปตฺเตยฺโย อสามฺโ อพฺราหฺมฺโ, น กุเล เชฏฺาปจายี. อิมสฺส ¶ เทโว ทณฺฑํ ปเณตู’ติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ปมํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ปมํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ทหรํ กุมารํ มนฺทํ อุตฺตานเสยฺยกํ สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺนํ เสมาน’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส ¶ น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ ชาติธมฺโม, ชาตึ อนตีโต. หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต, ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ปมาทวตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ [ปาปํ กมฺมํ (สี. ปี.)] เนว มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ ¶ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ, ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ [ปาปํ กมฺมํ (สี. ปี.)] กตํ, ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
๒๖๓. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ปมํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา ทุติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ทุติยํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา ( ) [(อาสีติกํ วา นาวุติกํ วา วสฺสสติกํ วา ชาติยา) (ก. สี. สฺยา. กํ. ปี.) ติกงฺคุตฺตเรปิ] ชิณฺณํ โคปานสิวงฺกํ โภคฺคํ ทณฺฑปรายนํ ปเวธมานํ คจฺฉนฺตํ อาตุรํ คตโยพฺพนํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วิลูนํ ขลิตสิรํ [ขลิตํสิโร (สี.), ขลิตํสิรํ (สฺยา. กํ. ปี.)] วลินํ ติลกาหตคตฺต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต ¶ มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ ชราธมฺโม, ชรํ อนตีโต. หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต, ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ปมาทวตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ เนว มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น ¶ สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ, ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ, ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
๒๖๔. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ทุติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา ตติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ¶ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ตติยํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา อาพาธิกํ ทุกฺขิตํ พาฬฺหคิลานํ สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺนํ เสมานํ อฺเหิ วุฏฺาปิยมานํ อฺเหิ สํเวสิยมาน’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ พฺยาธิธมฺโม ¶ , พฺยาธึ อนตีโต. หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต, ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ปมาทวตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ เนว มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ ¶ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ, ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ, ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
๒๖๕. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ตติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา จตุตฺถํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ จตุตฺถํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ราชาโน โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺเต – กสาหิปิ ตาเฬนฺเต เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺเต อทฺธทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺเต หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺเต ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺเต หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺเต กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺเต ¶ นาสมฺปิ ฉินฺทนฺเต กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺเต พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺเต สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺเต ราหุมุขมฺปิ กโรนฺเต โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺเต หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺเต ¶ เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺเต จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺเต เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺเต พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺเต กหาปณิกมฺปิ กโรนฺเต ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรนฺเต ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺเต ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺเต ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺเต สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺเต ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺเต อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺเต’ติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – เย กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานิ กโรนฺติ เต ทิฏฺเว ธมฺเม เอวรูปา วิวิธา กมฺมการณา กรียนฺติ, กิมงฺคํ [กิมงฺค (สี. ปี.)] ปน ปรตฺถ ¶ ! หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต, ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ปมาทวตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ เนว มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ ¶ น เทวตาหิ กตํ, ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ, ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
๒๖๖. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา จตุตฺถํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา ปฺจมํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ ¶ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ปฺจมํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา เอกาหมตํ วา ทฺวีหมตํ วา ตีหมตํ วา อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกชาต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ มรณธมฺโม, มรณํ อนตีโต. หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต, ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ปมาทวตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ เนว มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ, ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ, ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
๒๖๗. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ปฺจมํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา ตุณฺหี โหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ ¶ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ – ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ¶ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌอุรสฺมึ ¶ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา สํเวเสตฺวา กุารีหิ ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย สาเรนฺติปิ, ปจฺจาสาเรนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรโย –
‘‘จตุกฺกณฺโณ ¶ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสายุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา’’ ¶ .
๒๖๘. ‘‘ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรยสฺส ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา อจฺจิ อุฏฺหิตฺวา ปจฺฉิมาย ภิตฺติยา ปฏิหฺติ, ปจฺฉิมาย ภิตฺติยา อจฺจิ อุฏฺหิตฺวา ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา ¶ ปฏิหฺติ, อุตฺตราย ภิตฺติยา อจฺจิ อุฏฺหิตฺวา ทกฺขิณาย ภิตฺติยา ปฏิหฺติ, ทกฺขิณาย ภิตฺติยา อจฺจิ อุฏฺหิตฺวา อุตฺตราย ภิตฺติยา ปฏิหฺติ, เหฏฺา อจฺจิ อุฏฺหิตฺวา อุปริ ปฏิหฺติ, อุปริโต อจฺจิ อุฏฺหิตฺวา เหฏฺา ปฏิหฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘โหติ ¶ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตสฺส มหานิรยสฺส ปุรตฺถิมํ ทฺวารํ อปาปุรียติ [อวาปุรียติ (สี.)]. โส ตตฺถ สีเฆน ชเวน ธาวติ. ตสฺส สีเฆน ชเวน ธาวโต ฉวิมฺปิ ฑยฺหติ, จมฺมมฺปิ ฑยฺหติ, มํสมฺปิ ฑยฺหติ, นฺหารุมฺปิ ฑยฺหติ, อฏฺีนิปิ สมฺปธูปายนฺติ, อุพฺภตํ ตาทิสเมว โหติ. ยโต จ โข โส, ภิกฺขเว, พหุสมฺปตฺโต โหติ, อถ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ [ปิถียติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตสฺส มหานิรยสฺส ปจฺฉิมํ ทฺวารํ อปาปุรียติ…เป… อุตฺตรํ ทฺวารํ อปาปุรียติ…เป… ทกฺขิณํ ทฺวารํ อปาปุรียติ ¶ . โส ตตฺถ สีเฆน ชเวน ธาวติ. ตสฺส สีเฆน ชเวน ธาวโต ฉวิมฺปิ ฑยฺหติ, จมฺมมฺปิ ฑยฺหติ, มํสมฺปิ ฑยฺหติ, นฺหารุมฺปิ ฑยฺหติ, อฏฺีนิปิ สมฺปธูปายนฺติ, อุพฺภตํ ตาทิสเมว โหติ. ยโต จ โข โส, ภิกฺขเว, พหุสมฺปตฺโต โหติ, อถ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘โหติ ¶ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตสฺส มหานิรยสฺส ปุรตฺถิมํ ทฺวารํ อปาปุรียติ. โส ตตฺถ สีเฆน ชเวน ธาวติ. ตสฺส สีเฆน ชเวน ธาวโต ฉวิมฺปิ ฑยฺหติ, จมฺมมฺปิ ฑยฺหติ, มํสมฺปิ ฑยฺหติ, นฺหารุมฺปิ ฑยฺหติ, อฏฺีนิปิ สมฺปธูปายนฺติ, อุพฺภตํ ตาทิสเมว โหติ. โส เตน ทฺวาเรน นิกฺขมติ.
๒๖๙. ‘‘ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรยสฺส สมนนฺตรา ¶ สหิตเมว มหนฺโต คูถนิรโย. โส ตตฺถ ปตติ. ตสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, คูถนิรเย สูจิมุขา ปาณา ฉวึ ฉินฺทนฺติ, ฉวึ เฉตฺวา จมฺมํ ฉินฺทนฺติ, จมฺมํ เฉตฺวา มํสํ ฉินฺทนฺติ, มํสํ เฉตฺวา นฺหารุํ ฉินฺทนฺติ, นฺหารุํ เฉตฺวา อฏฺึ ฉินฺทนฺติ, อฏฺึ เฉตฺวา อฏฺิมิฺชํ ขาทนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตสฺส ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, คูถนิรยสฺส สมนนฺตรา สหิตเมว มหนฺโต ¶ กุกฺกุลนิรโย. โส ตตฺถ ปตติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, กุกฺกุลนิรยสฺส สมนนฺตรา สหิตเมว มหนฺตํ สิมฺพลิวนํ อุทฺธํ [อุจฺจํ (สฺยา. กํ.), อุพฺภโต (ก.)] โยชนมุคฺคตํ โสฬสงฺคุลกณฺฏกํ [โสฬสงฺคุลกณฺฑกํ (สี.)] อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ. ตตฺถ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, สิมฺพลิวนสฺส สมนนฺตรา สหิตเมว มหนฺตํ อสิปตฺตวนํ. โส ตตฺถ ปวิสติ. ตสฺส วาเตริตานิ ปตฺตานิ ปติตานิ หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, อสิปตฺตวนสฺส สมนนฺตรา สหิตเมว มหตี ขาโรทกา นที [ขาโรทิกา นที (สี.)]. โส ตตฺถ ปตติ. โส ตตฺถ อนุโสตมฺปิ วุยฺหติ ¶ , ปฏิโสตมฺปิ วุยฺหติ, อนุโสตปฏิโสตมฺปิ วุยฺหติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
๒๗๐. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา พลิเสน อุทฺธริตฺวา ¶ ถเล ปติฏฺาเปตฺวา ¶ เอวมาหํสุ – ‘อมฺโภ ปุริส, กึ อิจฺฉสี’ติ? โส เอวมาห – ‘ชิฆจฺฉิโตสฺมิ, ภนฺเต’ติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ตตฺตํ โลหคุฬํ มุเข ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ. โส ตสฺส [ตํ ตสฺส (ก.), ตสฺส (สี. ปี.)] โอฏฺมฺปิ ทหติ [ฑยฺหติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], มุขมฺปิ ทหติ, กณฺมฺปิ ทหติ, อุรมฺปิ [อุทรมฺปิ (สี. สฺยา. กํ.)] ทหติ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย อโธภาคา นิกฺขมติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, นิรยปาลา เอวมาหํสุ – ‘อมฺโภ ปุริส, กึ อิจฺฉสี’ติ? โส เอวมาห – ‘ปิปาสิโตสฺมิ, ภนฺเต’ติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ตตฺตํ ตมฺพโลหํ มุเข อาสิฺจนฺติ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ. ตํ ตสฺส [เอตฺถ ปน ปาเภโท นตฺถิ] โอฏฺมฺปิ ทหติ, มุขมฺปิ ทหติ, กณฺมฺปิ ทหติ, อุรมฺปิ ทหติ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย อโธภาคา นิกฺขมติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา ปุน มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ยมสฺส รฺโ เอตทโหสิ – ‘เย กิร ¶ , โภ, โลเก ปาปกานิ อกุสลานิ กมฺมานิ กโรนฺติ เต เอวรูปา วิวิธา กมฺมการณา กรียนฺติ. อโห วตาหํ มนุสฺสตฺตํ ลเภยฺยํ. ตถาคโต จ โลเก อุปฺปชฺเชยฺย อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตฺจาหํ ภควนฺตํ ปยิรุปาเสยฺยํ. โส จ เม ภควา ธมฺมํ เทเสยฺย. ตสฺส จาหํ ภควโต ธมฺมํ อาชาเนยฺย’นฺติ. ตํ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, นาฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา สุตฺวา วทามิ, อปิ จ ยเทว สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทวาหํ วทามี’’ติ.
๒๗๑. อิทมโวจ ¶ ¶ ภควา. อิทํ วตฺวาน [อิทํ วตฺวา (สี. ปี.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา;
เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, หีนกายูปคา นรา.
‘‘เย จ โข เทวทูเตหิ, สนฺโต สปฺปุริสา อิธ;
โจทิตา นปฺปมชฺชนฺติ, อริยธมฺเม กุทาจนํ.
‘‘อุปาทาเน ภยํ ทิสฺวา, ชาติมรณสมฺภเว;
อนุปาทา วิมุจฺจนฺติ, ชาติมรณสงฺขเย.
‘‘เต ¶ เขมปฺปตฺตา สุขิโน, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
สพฺพเวรภยาตีตา, สพฺพทุกฺขํ [สพฺพทุกฺขา (ก.)] อุปจฺจคุ’’นฺติ.
เทวทูตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
สฺุตวคฺโค นิฏฺิโต ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
ทฺวิธาว สฺุตา โหติ, อพฺภุตธมฺมพากุลํ;
อจิรวตภูมิชนาโม, อนุรุทฺธุปกฺกิเลสํ;
พาลปณฺฑิโต เทวทูตฺจ เต ทสาติ.
๔. วิภงฺควคฺโค
๑. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ
๒๗๒. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ภทฺเทกรตฺตสฺส โว, ภิกฺขเว, อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย [ยํ (เนตฺติปาฬิ)] ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ [อสํหิรํ (สฺยา. กํ. ก.)] อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ [กิจฺจํ อาตปฺปํ (สี. ก.)], โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ’’ [มุนีติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
๒๗๓. ‘‘กถฺจ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อตีตํ อนฺวาคเมติ? ‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ¶ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสฺโ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตีตํ อนฺวาคเมติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อตีตํ นานฺวาคเมติ? ‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสฺโ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ¶ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตีตํ นานฺวาคเมติ.
๒๗๔. ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ? ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน สิยํ…เป… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ? ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน สิยํ ¶ … เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… ‘เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ.
๒๗๕. ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ¶ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ.
‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ¶ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘‘ภทฺเทกรตฺตสฺส โว, ภิกฺขเว, อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ เทเสสฺสามี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ
๒๗๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อานนฺโท อุปฏฺานสาลายํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ ¶ สมฺปหํเสติ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ ภาสติ.
อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, อุปฏฺานสาลายํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสี’’ติ? ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, อานนฺโท อุปฏฺานสาลายํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสี’’ติ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, อานนฺท, ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ ¶ , ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสี’’ติ? ‘‘เอวํ โข อหํ, ภนฺเต, ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสึ สมาทเปสึ สมุตฺเตเชสึ สมฺปหํเสสึ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสึ –
‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว ¶ กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ’’.
๒๗๗. ‘‘กถฺจ, อาวุโส, อตีตํ อนฺวาคเมติ? เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, เอวํสฺโ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, อาวุโส, อตีตํ อนฺวาคเมติ.
‘‘กถฺจ, อาวุโส, อตีตํ นานฺวาคเมติ? เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, เอวํสฺโ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, เอวํวิฺาโณ อโหสึ ¶ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, อาวุโส, อตีตํ นานฺวาคเมติ.
‘‘กถฺจ, อาวุโส, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ? เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน สิยํ…เป… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร ¶ สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, อาวุโส, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ.
‘‘กถฺจ, อาวุโส, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ? เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน สิยํ…เป… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, อาวุโส, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ.
‘‘กถฺจ, อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ? อิธ, อาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส ¶ อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ – เอวํ โข, อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ.
‘‘กถฺจ ¶ , อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ? อิธ, อาวุโส, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ – เอวํ โข, อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ.
‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘เอวํ ¶ โข อหํ, ภนฺเต, ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสึ สมาทเปสึ สมุตฺเตเชสึ สมฺปหํเสสึ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสิ’’นฺติ.
๒๗๘. ‘‘สาธุ ¶ ¶ , สาธุ, อานนฺท! สาธุ โข ตฺวํ, อานนฺท, ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสิ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป…
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘กถฺจ, อานนฺท, อตีตํ อนฺวาคเมติ…เป… เอวํ โข, อานนฺท, อตีตํ อนฺวาคเมติ. กถฺจ, อานนฺท, อตีตํ นานฺวาคเมติ…เป… เอวํ โข, อานนฺท, อตีตํ นานฺวาคเมติ. กถฺจ, อานนฺท, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ…เป… เอวํ โข, อานนฺท, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ. กถฺจ, อานนฺท, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ…เป… เอวํ โข, อานนฺท, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ. กถฺจ, อานนฺท, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ…เป… เอวํ โข, อานนฺท, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ. กถฺจ, อานนฺท, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ…เป… เอวํ โข, อานนฺท, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ.
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป… ¶
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ
๒๗๙. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ตโปทาราเม. อถ โข อายสฺมา สมิทฺธิ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย เยน ตโปโท [ตโปทา (สี.)] เตนุปสงฺกมิ คตฺตานิ ปริสิฺจิตุํ. ตโปเท คตฺตานิ ¶ ปริสิฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺาสิ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโน [สุกฺขาปยมาโน (ก.)]. อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ ตโปทํ โอภาเสตฺวา เยนายสฺมา สมิทฺธิ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข สา เทวตา อายสฺมนฺตํ สมิทฺธึ เอตทโวจ – ‘‘ธาเรสิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’’ติ? ‘‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’’ติ? ‘‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ธาเรสิ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ? ‘‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถาติ. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ? ‘‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ น ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถาติ. อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. อตฺถสํหิโต, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทโส ¶ จ วิภงฺโค จ อาทิพฺรหฺมจริยโก’’ติ. อิทมโวจ สา เทวตา; อิทํ วตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
๒๘๐. อถ โข อายสฺมา สมิทฺธิ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สมิทฺธิ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย เยน ตโปโท เตนุปสงฺกมึ คตฺตานิ ปริสิฺจิตุํ. ตโปเท ¶ คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺาสึ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโน. อถ โข ภนฺเต, อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ ตโปทํ โอภาเสตฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ¶ ิตา โข สา เทวตา มํ เอตทโวจ – ‘ธาเรสิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’’’ติ?
‘‘เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ตํ เทวตํ เอตทโวจํ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ¶ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’ติ? ‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ธาเรสิ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’ติ? ‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถาติ. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’ติ? ‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถาติ. อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส ¶ อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. อตฺถสํหิโต, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทโส จ วิภงฺโค จ อาทิพฺรหฺมจริยโก’ติ. อิทมโวจ, ภนฺเต, สา เทวตา; อิทํ วตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ. สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ เทเสตู’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขุ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา สมิทฺธิ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา; อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ ¶ , อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต, เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ ¶ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว ¶ กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’’ติ?
อถ ¶ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ; ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’’ติ.
๒๘๑. อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหากจฺจาเนน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา ¶ โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจุํ ¶ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส กจฺจาน, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป…
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘เตสํ โน, อาวุโส กจฺจาน, อมฺหากํ, อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต, เอตทโหสิ – อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป…
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘โก ¶ นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยาติ? เตสํ โน ¶ , อาวุโส กจฺจาน, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ. วิภชตายสฺมา มหากจฺจาโน’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ ¶ จรมาโน มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต อติกฺกมฺเมว ¶ มูลํ อติกฺกมฺม ขนฺธํ สาขาปลาเส สารํ ปริเยสิตพฺพํ มฺเยฺย; เอวํ สมฺปทมิทํ อายสฺมนฺตานํ สตฺถริ สมฺมุขีภูเต ตํ ภควนฺตํ อติสิตฺวา อมฺเห เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ มฺถ [มฺเถ (ปี.)]. โส หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ.
‘‘อทฺธาวุโส กจฺจาน, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาม; ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย ตถา นํ ธาเรยฺยาม. อปิ จายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุเจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ; ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. วิภชตายสฺมา มหากจฺจาโน อครุํ กริตฺวา’’ติ [อครุกริตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
‘‘เตน หาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา ¶ มหากจฺจาโน เอตทโวจ –
‘‘ยํ ¶ ¶ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป…
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
อิมสฺส โข อหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ –
๒๘๒. ‘‘กถฺจ, อาวุโส, อตีตํ อนฺวาคเมติ? อิติ เม จกฺขุ ¶ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ รูปาติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ [ฉนฺทราคปฺปฏิพนฺธํ (ก.)] โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต อตีตํ อนฺวาคเมติ. อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ สทฺทาติ…เป… อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ คนฺธาติ… อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ รสาติ… อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ โผฏฺพฺพาติ… อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ ธมฺมาติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต อตีตํ อนฺวาคเมติ – เอวํ โข, อาวุโส, อตีตํ อนฺวาคเมติ.
‘‘กถฺจ ¶ , อาวุโส, อตีตํ นานฺวาคเมติ? อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ รูปาติ – ตตฺถ น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ, น ¶ ตทภินนฺทนฺโต อตีตํ นานฺวาคเมติ. อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ สทฺทาติ…เป… อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ คนฺธาติ… อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ รสาติ… อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ โผฏฺพฺพาติ… อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ ธมฺมาติ – ตตฺถ น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส, น ตทภินนฺทติ, น ตทภินนฺทนฺโต อตีตํ นานฺวาคเมติ – เอวํ โข, อาวุโส, อตีตํ นานฺวาคเมติ.
๒๘๓. ‘‘กถฺจ ¶ , อาวุโส, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ? อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ รูปาติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ, เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต อนาคตํ ปฏิกงฺขติ. อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ สทฺทาติ…เป… อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ คนฺธาติ… อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ รสาติ… อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ โผฏฺพฺพาติ… อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ ¶ ธมฺมาติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ, เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต อนาคตํ ปฏิกงฺขติ – เอวํ โข, อาวุโส, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ.
‘‘กถฺจ, อาวุโส, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ? อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ รูปาติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ นปฺปณิทหติ ¶ , เจตโส อปฺปณิธานปจฺจยา น ตทภินนฺทติ, น ตทภินนฺทนฺโต อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ. อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ สทฺทาติ…เป… อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ คนฺธาติ… อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ รสาติ… อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ โผฏฺพฺพาติ… อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ ธมฺมาติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ นปฺปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปจฺจยา น ตทภินนฺทติ, น ตทภินนฺทนฺโต อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ – เอวํ โข, อาวุโส, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ.
๒๘๔. ‘‘กถฺจ, อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ? ยฺจาวุโส, จกฺขุ เย จ รูปา ¶ – อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ. ยฺจาวุโส, โสตํ เย จ สทฺทา…เป… ยฺจาวุโส, ฆานํ เย จ คนฺธา… ยา จาวุโส, ชิวฺหา เย จ รสา… โย จาวุโส, กาโย เย จ โผฏฺพฺพา… โย จาวุโส, มโน เย จ ธมฺมา – อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ – เอวํ โข, อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ.
‘‘กถฺจ ¶ ¶ , อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ? ยฺจาวุโส, จกฺขุ เย จ รูปา – อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ, น ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ. ยฺจาวุโส, โสตํ เย จ สทฺทา…เป… ยฺจาวุโส, ฆานํ เย จ คนฺธา… ยา จาวุโส, ชิวฺหา เย จ รสา… โย จาวุโส, กาโย เย จ โผฏฺพฺพา… โย จาวุโส, มโน เย จ ธมฺมา – อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ, น ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ – เอวํ โข, อาวุโส, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ.
๒๘๕. ‘‘ยํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป… ¶
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘อิมสฺส โข อหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. อากงฺขมานา จ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, ยถา โว ภควา พฺยากโรติ ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ.
อถ ¶ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยํ โข โน, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป…
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ, อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต, เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ –
‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ¶ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘‘โก ¶ นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน ¶ อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’ติ? เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ. อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อายสฺมตา มหากจฺจาเนน อิเมหิ อากาเรหิ อิเมหิ ปเทหิ อิเมหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ วิภตฺโต’’ติ.
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน; มหาปฺโ, ภิกฺขเว มหากจฺจาโน. มํ เจปิ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ ตํ เอวเมวํ พฺยากเรยฺยํ ยถา ตํ มหากจฺจาเนน พฺยากตํ. เอโส, เจเวตสฺส อตฺโถ. เอวฺจ นํ ธาเรถา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. โลมสกงฺคิยภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ
๒๘๖. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา โลมสกงฺคิโย [โลมสกกงฺคิโย (ฏีกา)] สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข จนฺทโน เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ นิคฺโรธารามํ โอภาเสตฺวา เยนายสฺมา โลมสกงฺคิโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข จนฺทโน เทวปุตฺโต อายสฺมนฺตํ โลมสกงฺคิยํ เอตทโวจ – ‘‘ธาเรสิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’’ติ? ‘‘น ¶ โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’’ติ? ‘‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ธาเรสิ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ? ‘‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ? ‘‘ธาเรมิ โข อหํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, อาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ? ‘‘เอกมิทํ, ภิกฺขุ, สมยํ ภควา เทเวสุ ตาวตึเสสุ วิหรติ ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ. ตตฺร ภควา เทวานํ ตาวตึสานํ ¶ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสิ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ ¶ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘เอวํ โข อหํ, ภิกฺขุ, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา. อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ ¶ , ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. อตฺถสํหิโต, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทโส จ วิภงฺโค จ อาทิพฺรหฺมจริยโก’’ติ. อิทมโวจ จนฺทโน เทวปุตฺโต. อิทํ วตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
๒๘๗. อถ โข อายสฺมา โลมสกงฺคิโย ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน สาวตฺถิ เตน ¶ จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สาวตฺถิ เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ ¶ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา โลมสกงฺคิโย ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ สกฺเกสุ วิหรามิ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข, ภนฺเต, อฺตโร เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ นิคฺโรธารามํ โอภาเสตฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข, ภนฺเต, โส เทวปุตฺโต มํ เอตทโวจ – ‘ธาเรสิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’ติ? เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ตํ เทวปุตฺตํ เอตทโวจํ – ‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจา’ติ? ‘อหมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. ธาเรสิ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’ติ? ‘น โข อหํ, อาวุโส, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา. ตฺวํ ปนาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’ติ? ‘ธาเรมิ โข อหํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’ติ. ‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, อาวุโส, ธาเรสิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’ติ? เอกมิทํ, ภิกฺขุ, สมยํ ภควา เทเวสุ ตาวตึเสสุ วิหรติ ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ ¶ . ตตฺร โข ภควา เทวานํ ตาวตึสานํ ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสิ –
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย…เป…
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
‘‘เอวํ ¶ โข อหํ, ภิกฺขุ, ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา. อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส ¶ อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ. อตฺถสํหิโต, ภิกฺขุ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทโส จ วิภงฺโค จ อาทิพฺรหฺมจริยโก’ติ. อิทมโวจ, ภนฺเต, โส เทวปุตฺโต; อิทํ วตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ. สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ เทเสตู’’ติ.
๒๘๘. ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ตํ เทวปุตฺต’’นฺติ? ‘‘น โข อหํ, ภนฺเต, ชานามิ ตํ เทวปุตฺต’’นฺติ. ‘‘จนฺทโน นาม โส, ภิกฺขุ, เทวปุตฺโต. จนฺทโน, ภิกฺขุ, เทวปุตฺโต อฏฺึ กตฺวา [อฏฺิกตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มนสิกตฺวา สพฺพเจตสา [สพฺพํ เจตโส (สี. สฺยา. กํ. ปี.), สพฺพํ เจตสา (ก.)] สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ. เตน หิ, ภิกฺขุ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา โลมสกงฺคิโย ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น ¶ หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา;
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ’’.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขุ, อตีตํ อนฺวาคเมติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขุ, อตีตํ อนฺวาคเมติ. กถฺจ ¶ , ภิกฺขุ, อตีตํ นานฺวาคเมติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขุ, อตีตํ นานฺวาคเมติ. กถฺจ, ภิกฺขุ, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขุ, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ. กถฺจ, ภิกฺขุ, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ…เป… ¶ เอวํ โข, ภิกฺขุ, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ. กถฺจ, ภิกฺขุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ. กถฺจ, ภิกฺขุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ.
‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ¶ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘อชฺเชว ¶ กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา โลมสกงฺคิโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
โลมสกงฺคิยภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตํ [สุภสุตฺตนฺติปิ วุจฺจติ]
๒๘๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน, อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย เยน มนุสฺสานํเยว สตํ มนุสฺสภูตานํ ทิสฺสนฺติ หีนปฺปณีตตา? ทิสฺสนฺติ หิ, โภ โคตม, มนุสฺสา อปฺปายุกา, ทิสฺสนฺติ ทีฆายุกา; ทิสฺสนฺติ พวฺหาพาธา [พหฺวาพาธา (สฺยา. กํ. ก.)], ทิสฺสนฺติ อปฺปาพาธา; ทิสฺสนฺติ ทุพฺพณฺณา, ทิสฺสนฺติ วณฺณวนฺโต; ทิสฺสนฺติ อปฺเปสกฺขา, ทิสฺสนฺติ มเหสกฺขา; ทิสฺสนฺติ อปฺปโภคา, ทิสฺสนฺติ มหาโภคา; ทิสฺสนฺติ นีจกุลีนา, ทิสฺสนฺติ อุจฺจากุลีนา; ทิสฺสนฺติ ทุปฺปฺา, ทิสฺสนฺติ ปฺวนฺโต [ปฺาวนฺโต (สี. ปี.)] ¶ . โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย เยน มนุสฺสานํเยว สตํ มนุสฺสภูตานํ ทิสฺสนฺติ หีนปฺปณีตตา’’ติ?
‘‘กมฺมสฺสกา ¶ , มาณว, สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู [กมฺมโยนิ กมฺมพนฺธุ (สี.)] กมฺมปฺปฏิสรณา. กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ – หีนปฺปณีตตายาติ. น โข อหํ อิมสฺส โภโต โคตมสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. สาธุ ¶ เม ภวํ โคตโม ตถา ธมฺมํ เทเสตุ ยถา อหํ อิมสฺส โภโต โคตมสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติ.
๒๙๐. ‘‘เตน หิ, มาณว, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา ปาณาติปาตี โหติ ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน ปาณภูเตสุ [สพฺพปาณภูเตสุ (สี. ก.)]. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน [สมาทิณฺเณน (ปี. ก.)] กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ อปฺปายุโก โหติ. อปฺปายุกสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – ปาณาติปาตี โหติ ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน ปาณภูเตสุ.
‘‘อิธ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ¶ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ ทีฆายุโก โหติ. ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต ¶ โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ.
๒๙๑. ‘‘อิธ ¶ , มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา สตฺตานํ วิเหกชาติโก โหติ, ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ พวฺหาพาโธ โหติ. พวฺหาพาธสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – สตฺตานํ วิเหกชาติโก โหติ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา.
‘‘อิธ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา สตฺตานํ อวิเหกชาติโก โหติ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ อปฺปาพาโธ โหติ. อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ ¶ – สตฺตานํ อวิเหกชาติโก โหติ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา.
๒๙๒. ‘‘อิธ, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล. อปฺปมฺปิ ¶ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ ทุพฺพณฺโณ โหติ. ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล; อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ.
‘‘อิธ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อกฺโกธโน โหติ อนุปายาสพหุโล; พหุมฺปิ วุตฺโต สมาโน นาภิสชฺชติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺียติ น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ¶ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ ¶ ปาสาทิโก โหติ. ปาสาทิกสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – อกฺโกธโน โหติ อนุปายาสพหุโล; พหุมฺปิ วุตฺโต สมาโน นาภิสชฺชติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺียติ น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ.
๒๙๓. ‘‘อิธ, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อิสฺสามนโก โหติ; ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุปทุสฺสติ อิสฺสํ พนฺธติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ อปฺเปสกฺโข โหติ. อปฺเปสกฺขสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – อิสฺสามนโก โหติ; ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุปทุสฺสติ อิสฺสํ พนฺธติ.
‘‘อิธ ¶ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อนิสฺสามนโก โหติ; ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ น อิสฺสติ น อุปทุสฺสติ น อิสฺสํ พนฺธติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน ¶ เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ มเหสกฺโข โหติ. มเหสกฺขสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว ¶ , ปฏิปทา ยทิทํ – อนิสฺสามนโก โหติ; ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ น อิสฺสติ น อุปทุสฺสติ น อิสฺสํ พนฺธติ.
๒๙๔. ‘‘อิธ, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา น ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ อปฺปโภโค โหติ. อปฺปโภคสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ ¶ – น ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ.
‘‘อิธ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ มหาโภโค โหติ. มหาโภคสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา อนฺนํ ¶ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ.
๒๙๕. ‘‘อิธ, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา ถทฺโธ โหติ อติมานี – อภิวาเทตพฺพํ น อภิวาเทติ, ปจฺจุฏฺาตพฺพํ น ปจฺจุฏฺเติ, อาสนารหสฺส น อาสนํ เทติ, มคฺคารหสฺส น มคฺคํ เทติ, สกฺกาตพฺพํ น สกฺกโรติ, ครุกาตพฺพํ น ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ น มาเนติ, ปูเชตพฺพํ น ปูเชติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ นีจกุลีโน โหติ. นีจกุลีนสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – ถทฺโธ โหติ อติมานี; อภิวาเทตพฺพํ น อภิวาเทติ, ปจฺจุฏฺาตพฺพํ น ปจฺจุฏฺเติ, อาสนารหสฺส น อาสนํ เทติ, มคฺคารหสฺส น มคฺคํ เทติ, สกฺกาตพฺพํ น สกฺกโรติ, ครุกาตพฺพํ น ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ น มาเนติ, ปูเชตพฺพํ น ปูเชติ.
‘‘อิธ ¶ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อตฺถทฺโธ โหติ อนติมานี; อภิวาเทตพฺพํ อภิวาเทติ, ปจฺจุฏฺาตพฺพํ ปจฺจุฏฺเติ, อาสนารหสฺส อาสนํ เทติ, มคฺคารหสฺส มคฺคํ เทติ, สกฺกาตพฺพํ สกฺกโรติ, ครุกาตพฺพํ ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ มาเนติ, ปูเชตพฺพํ ปูเชติ. โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ ¶ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ อุจฺจากุลีโน โหติ. อุจฺจากุลีนสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – อตฺถทฺโธ โหติ อนติมานี; อภิวาเทตพฺพํ อภิวาเทติ, ปจฺจุฏฺาตพฺพํ ปจฺจุฏฺเติ, อาสนารหสฺส อาสนํ เทติ, มคฺคารหสฺส มคฺคํ เทติ, สกฺกาตพฺพํ สกฺกโรติ, ครุกาตพฺพํ ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ มาเนติ, ปูเชตพฺพํ ปูเชติ.
๒๙๖. ‘‘อิธ, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา น ปริปุจฺฉิตา โหติ – ‘กึ, ภนฺเต, กุสลํ, กึ อกุสลํ; กึ สาวชฺชํ, กึ อนวชฺชํ; กึ เสวิตพฺพํ, กึ น เสวิตพฺพํ; กึ เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ, กึ วา ปน เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตี’ติ? โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ ทุปฺปฺโ โหติ. ทุปฺปฺสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา น ปริปุจฺฉิตา โหติ – ‘กึ, ภนฺเต, กุสลํ, กึ อกุสลํ; กึ สาวชฺชํ, กึ อนวชฺชํ; กึ เสวิตพฺพํ, กึ น เสวิตพฺพํ ¶ ; กึ เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ, กึ วา ปน เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตี’’’ติ?
‘‘อิธ ¶ ปน, มาณว, เอกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉิตา โหติ – ‘กึ, ภนฺเต, กุสลํ, กึ อกุสลํ; กึ สาวชฺชํ, กึ อนวชฺชํ; กึ เสวิตพฺพํ, กึ น เสวิตพฺพํ; กึ เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ, กึ วา ปน เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตี’ติ? โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน ¶ เจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ มหาปฺโ โหติ. มหาปฺสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ – สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉิตา โหติ – ‘กึ, ภนฺเต, กุสลํ, กึ อกุสลํ; กึ สาวชฺชํ, กึ อนวชฺชํ; กึ เสวิตพฺพํ ¶ , กึ น เสวิตพฺพํ; กึ เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ, กึ วา ปน เม กรียมานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตี’’’ติ?
๒๙๗. ‘‘อิติ โข, มาณว, อปฺปายุกสํวตฺตนิกา ปฏิปทา อปฺปายุกตฺตํ อุปเนติ, ทีฆายุกสํวตฺตนิกา ปฏิปทา ทีฆายุกตฺตํ อุปเนติ; พวฺหาพาธสํวตฺตนิกา ปฏิปทา พวฺหาพาธตฺตํ อุปเนติ, อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา ปฏิปทา อปฺปาพาธตฺตํ อุปเนติ; ทุพฺพณฺณสํวตฺตนิกา ปฏิปทา ¶ ทุพฺพณฺณตฺตํ อุปเนติ, ปาสาทิกสํวตฺตนิกา ปฏิปทา ปาสาทิกตฺตํ อุปเนติ; อปฺเปสกฺขสํวตฺตนิกา ปฏิปทา อปฺเปสกฺขตฺตํ อุปเนติ, มเหสกฺขสํวตฺตนิกา ปฏิปทา มเหสกฺขตฺตํ อุปเนติ; อปฺปโภคสํวตฺตนิกา ปฏิปทา อปฺปโภคตฺตํ อุปเนติ, มหาโภคสํวตฺตนิกา ปฏิปทา มหาโภคตฺตํ อุปเนติ; นีจกุลีนสํวตฺตนิกา ปฏิปทา นีจกุลีนตฺตํ อุปเนติ, อุจฺจากุลีนสํวตฺตนิกา ปฏิปทา อุจฺจากุลีนตฺตํ อุปเนติ; ทุปฺปฺสํวตฺตนิกา ปฏิปทา ทุปฺปฺตฺตํ อุปเนติ, มหาปฺสํวตฺตนิกา ปฏิปทา มหาปฺตฺตํ อุปเนติ. กมฺมสฺสกา, มาณว, สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู กมฺมปฺปฏิสรณา. กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ – หีนปฺปณีตตายา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.
จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํ
๒๙๘. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สมิทฺธิ อรฺกุฏิกายํ ¶ วิหรติ. อถ โข โปตลิปุตฺโต ปริพฺพาชโก ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมมาโน อนุวิจรมาโน เยนายสฺมา สมิทฺธิ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สมิทฺธินา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โปตลิปุตฺโต ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ สมิทฺธึ เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส สมิทฺธิ, สมณสฺส โคตมสฺส สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โมฆํ กายกมฺมํ โมฆํ วจีกมฺมํ, มโนกมฺมเมว สจฺจ’นฺติ. อตฺถิ จ สา [อตฺถิ เจสา (สี. ก.)] สมาปตฺติ ยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺโน น กิฺจิ เวทิยตี’’ติ? ‘‘มา เหวํ, อาวุโส โปตลิปุตฺต, อวจ; (มา เหวํ, อาวุโส โปตลิปุตฺต, อวจ;) [( ) สฺยา. กํ. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ. น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ. น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย – ‘โมฆํ กายกมฺมํ โมฆํ วจีกมฺมํ, มโนกมฺมเมว สจฺจ’นฺติ. อตฺถิ จ โข [อตฺถิ เจว โข (สี. ก.)] สา, อาวุโส, สมาปตฺติ ยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺโน น กิฺจิ เวทิยตี’’ติ. ‘‘กีวจิรํ ปพฺพชิโตสิ, อาวุโส สมิทฺธี’’ติ? ‘‘น จิรํ, อาวุโส! ตีณิ วสฺสานี’’ติ. ‘‘เอตฺถ ทานิ มยํ เถเร ภิกฺขู กึ วกฺขาม, ยตฺร หิ นาม เอวํนโว ภิกฺขุ [นวเกน ภิกฺขุนา (ก.)] สตฺถารํ ปริรกฺขิตพฺพํ มฺิสฺสติ. สฺเจตนิกํ, อาวุโส สมิทฺธิ, กมฺมํ ¶ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา กึ โส เวทิยตี’’ติ? ‘‘สฺเจตนิกํ, อาวุโส โปตลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา ทุกฺขํ โส เวทิยตี’’ติ. อถ โข โปตลิปุตฺโต ปริพฺพาชโก อายสฺมโต สมิทฺธิสฺส ภาสิตํ เนว อภินนฺทิ นปฺปฏิกฺโกสิ; อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
๒๙๙. อถ โข อายสฺมา สมิทฺธิ อจิรปกฺกนฺเต โปตลิปุตฺเต ปริพฺพาชเก เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สมิทฺธิ ยาวตโก อโหสิ โปตลิปุตฺเตน ปริพฺพาชเกน สทฺธึ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ อายสฺมโต อานนฺทสฺส อาโรเจสิ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ สมิทฺธึ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ โข อิทํ, อาวุโส สมิทฺธิ, กถาปาภตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อายามาวุโส ¶ สมิทฺธิ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสฺสาม. ยถา โน ภควา พฺยากริสฺสติ ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา สมิทฺธิ อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ สมิทฺธิ เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อโหสิ อายสฺมโต สมิทฺธิสฺส โปตลิปุตฺเตน ¶ ปริพฺพาชเกน สทฺธึ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ. เอวํ วุตฺเต, ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ทสฺสนมฺปิ โข อหํ, อานนฺท, โปตลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส นาภิชานามิ, กุโต ปเนวรูปํ กถาสลฺลาปํ? อิมินา จ, อานนฺท, สมิทฺธินา โมฆปุริเสน โปตลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส วิภชฺชพฺยากรณีโย ปฺโห เอกํเสน พฺยากโต’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สเจ ปน [กึ ปน (ก.)], ภนฺเต, อายสฺมตา สมิทฺธินา อิทํ สนฺธาย ภาสิตํ – ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’นฺติ.
๓๐๐. อถ โข [เอวํ วุตฺเต (สฺยา. กํ.)] ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสสิ โน ตฺวํ, อานนฺท, อิมสฺส อุทายิสฺส โมฆปุริสสฺส อุมฺมงฺคํ [อุมฺมคฺคํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อุมงฺคํ (ก.)]? อฺาสึ โข อหํ, อานนฺท – ‘อิทาเนวายํ อุทายี โมฆปุริโส อุมฺมุชฺชมาโน อโยนิโส อุมฺมุชฺชิสฺสตี’ติ. อาทึเยว [อาทิโสว (สี. ปี.), อาทิเยว (ก.)], อานนฺท, โปตลิปุตฺเตน ปริพฺพาชเกน ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉิตา. สจายํ, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส โปตลิปุตฺตสฺส ¶ ปริพฺพาชกสฺส เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘สฺเจตนิกํ, อาวุโส โปตลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา สุขเวทนียํ สุขํ โส เวทยติ; สฺเจตนิกํ, อาวุโส โปตลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา ทุกฺขเวทนียํ ทุกฺขํ โส เวทยติ; สฺเจตนิกํ, อาวุโส โปตลิปุตฺต, กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา อทุกฺขมสุขเวทนียํ อทุกฺขมสุขํ โส เวทยตี’ติ. เอวํ พฺยากรมาโน ¶ โข, อานนฺท, สมิทฺธิ โมฆปุริโส โปตลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส สมฺมา (พฺยากรมาโน) [( ) นตฺถิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พฺยากเรยฺย. อปิ ¶ จ, อานนฺท, เก จ [เกจิ (ก.)] อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา พาลา อพฺยตฺตา เก จ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคํ ชานิสฺสนฺติ? สเจ ตุมฺเห, อานนฺท, สุเณยฺยาถ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคํ วิภชนฺตสฺสา’’ติ.
‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล, เอตสฺส, สุคต, กาโล ยํ ภควา มหากมฺมวิภงฺคํ วิภเชยฺย ¶ . ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หานนฺท, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘จตฺตาโรเม, อานนฺท, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม จตฺตาโร? อิธานนฺท, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, มุสาวาที โหติ, ปิสุณวาโจ โหติ, ผรุสวาโจ โหติ, สมฺผปฺปลาปี โหติ, อภิชฺฌาลุ โหติ, พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, มุสาวาที โหติ, ปิสุณวาโจ โหติ, ผรุสวาโจ โหติ, สมฺผปฺปลาปี โหติ, อภิชฺฌาลุ โหติ, พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ.
‘‘อิธานนฺท, เอกจฺโจ ¶ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ¶ ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ, อนภิชฺฌาลุ โหติ, อพฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, สมฺมาทิฏฺิ โหติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ.
‘‘อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ¶ ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ, อนภิชฺฌาลุ โหติ, อพฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, สมฺมาทิฏฺิ โหติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
๓๐๑. ‘‘อิธานนฺท, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย ¶ อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ ยถาสมาหิเต จิตฺเต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อมุํ ปุคฺคลํ ปสฺสติ – อิธ ปาณาติปาตึ อทินฺนาทายึ กาเมสุมิจฺฉาจารึ มุสาวาทึ ปิสุณวาจํ ผรุสวาจํ สมฺผปฺปลาปึ อภิชฺฌาลุํ พฺยาปนฺนจิตฺตํ มิจฺฉาทิฏฺึ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสติ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนํ. โส เอวมาห – ‘อตฺถิ กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานิ, อตฺถิ ¶ ทุจฺจริตสฺส วิปาโก. อมาหํ [อปาหํ (สี. ปี. ก.) อมุํ + อหํ = อมาหํ-อิติ ปทวิภาโค] ปุคฺคลํ อทฺทสํ อิธ ปาณาติปาตึ อทินฺนาทายึ…เป… มิจฺฉาทิฏฺึ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺน’นฺติ. โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. เย เอวํ ชานนฺติ, เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ [มิจฺฉา เต สฺชานนฺติ (ก.)]. อิติ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา [ปรามสฺส (สี. ปี.)] อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’’นฺติ.
‘‘อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ¶ ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ ยถาสมาหิเต จิตฺเต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อมุํ ปุคฺคลํ ปสฺสติ – อิธ ปาณาติปาตึ อทินฺนาทายึ…เป… มิจฺฉาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสติ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนํ. โส เอวมาห – ‘นตฺถิ กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานิ, นตฺถิ ทุจฺจริตสฺส วิปาโก. อมาหํ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตึ อทินฺนาทายึ…เป… มิจฺฉาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ สุคตึ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปนฺน’นฺติ. โส เอวมาห – ‘โย ¶ กิร, โภ, ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เย เอวํ ชานนฺติ เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ. อิติ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’’นฺติ.
‘‘อิธานนฺท, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ ยถาสมาหิเต จิตฺเต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อมุํ ปุคฺคลํ ปสฺสติ – อิธ ¶ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตํ อทินฺนาทานา ปฏิวิรตํ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตํ มุสาวาทา ปฏิวิรตํ ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรตํ ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรตํ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตํ อนภิชฺฌาลุํ อพฺยาปนฺนจิตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสติ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนํ. โส เอวมาห – ‘อตฺถิ กิร, โภ, กลฺยาณานิ กมฺมานิ, อตฺถิ สุจริตสฺส วิปาโก. อมาหํ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตํ อทินฺนาทานา ปฏิวิรตํ…เป… สมฺมาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺน’นฺติ. โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต ¶ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เย เอวํ ชานนฺติ เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ. อิติ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’’นฺติ.
‘‘อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย ปธานมนฺวาย อนุโยคมนฺวาย อปฺปมาทมนฺวาย สมฺมามนสิการมนฺวาย ตถารูปํ เจโตสมาธึ ผุสติ ยถาสมาหิเต จิตฺเต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อมุํ ปุคฺคลํ ¶ ปสฺสติ – อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตํ…เป… สมฺมาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสติ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนํ. โส เอวมาห – ‘นตฺถิ กิร, โภ กลฺยาณานิ กมฺมานิ, นตฺถิ สุจริตสฺส วิปาโก. อมาหํ ¶ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตํ อทินฺนาทานา ปฏิวิรตํ…เป… สมฺมาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺน’นฺติ. โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. เย เอวํ ชานนฺติ เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา ¶ เตสํ าณ’นฺติ. อิติ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’’นฺติ.
๓๐๒. ‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวมาห – ‘อตฺถิ กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานิ, อตฺถิ ทุจฺจริตสฺส วิปาโก’ติ อิทมสฺส อนุชานามิ; ยมฺปิ โส เอวมาห – ‘อมาหํ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตึ อทินฺนาทายึ…เป… มิจฺฉาทิฏฺึ, กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺน’นฺติ อิทมฺปิสฺส อนุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’ติ อิทมสฺส นานุชานามิ; ยมฺปิ โส เอวมาห – ‘เย เอวํ ชานนฺติ เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ; ยมฺปิ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อฺถา หิ, อานนฺท, ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺเค าณํ โหติ.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวมาห – ‘นตฺถิ กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานิ, นตฺถิ ทุจฺจริตสฺส วิปาโก’ติ อิทมสฺส ¶ นานุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘อมาหํ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตึ อทินฺนาทายึ…เป… มิจฺฉาทิฏฺึ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺน’นฺติ อิทมสฺส อนุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’ติ อิทมสฺส ¶ นานุชานามิ; ยมฺปิ โส เอวมาห – ‘เย เอวํ ¶ ชานนฺติ เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ; ยมฺปิ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อฺถา หิ, อานนฺท, ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺเค าณํ โหติ.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวมาห – ‘อตฺถิ กิร, โภ, กลฺยาณานิ กมฺมานิ, อตฺถิ สุจริตสฺส วิปาโก’ติ อิทมสฺส อนุชานามิ; ยมฺปิ โส เอวมาห – ‘อมาหํ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตํ อทินฺนาทานา ปฏิวิรตํ…เป… สมฺมาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺน’นฺติ อิทมฺปิสฺส อนุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’ติ อิทมสฺส นานุชานามิ; ยมฺปิ โส เอวมาห – ‘เย เอวํ ชานนฺติ เต ¶ สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ; ยมฺปิ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อฺถา หิ, อานนฺท, ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺเค าณํ โหติ.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวมาห – ‘นตฺถิ กิร, โภ, กลฺยาณานิ กมฺมานิ, นตฺถิ สุจริตสฺส วิปาโก’ติ อิทมสฺส นานุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘อมาหํ ปุคฺคลํ อทฺทสํ – อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตํ อทินฺนาทานา ปฏิวิรตํ…เป… สมฺมาทิฏฺึ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปสฺสามิ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺน’นฺติ อิทมสฺส อนุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘โย กิร, โภ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ, สพฺโพ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’ติ อิทมสฺส นานุชานามิ; ยฺจ โข โส เอวมาห – ‘เย ¶ เอวํ ชานนฺติ เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อฺถา ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ; ยมฺปิ โส ยเทว ตสฺส สามํ าตํ ¶ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทว ตตฺถ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว ¶ สจฺจํ, โมฆมฺ’นฺติ อิทมฺปิสฺส นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อฺถา หิ, อานนฺท, ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺเค าณํ โหติ.
๓๐๓. ‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา. เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ อทินฺนาทายี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา [อุปปชฺชํ วา (สี. ปี.), อุปปชฺช วา (สฺยา. กํ. ก.) อุปปชฺชิตฺวาติ สํวณฺณนาย สํสนฺเทตพฺพา] อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ ¶ สมตฺตา สมาทินฺนา. เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ อทินฺนาทายี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา. เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ¶ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สมฺมาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา. เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สมฺมาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘อิติ ¶ โข, อานนฺท, อตฺถิ กมฺมํ อภพฺพํ อภพฺพาภาสํ, อตฺถิ กมฺมํ อภพฺพํ ภพฺพาภาสํ, อตฺถิ กมฺมํ ภพฺพฺเจว ภพฺพาภาสฺจ, อตฺถิ กมฺมํ ภพฺพํ อภพฺพาภาส’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. สฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ
๓๐๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สฬายตนวิภงฺคํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘‘ฉ ¶ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานิ, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานิ, ฉ วิฺาณกายา เวทิตพฺพา, ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา, อฏฺารส มโนปวิจารา เวทิตพฺพา, ฉตฺตึส สตฺตปทา เวทิตพฺพา, ตตฺร อิทํ นิสฺสาย อิทํ ปชหถ, ตโย สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ ยทริโย ¶ เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหติ, โส วุจฺจติ โยคฺคาจริยานํ [โยคาจริยานํ (ก.)] อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’ติ – อยมุทฺเทโส สฬายตนวิภงฺคสฺส.
๓๐๕. ‘‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ‘จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ มนายตนํ – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ¶ . กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ ธมฺมายตนํ – ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘ฉ วิฺาณกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ‘จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ – ฉ วิฺาณกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘ฉ ¶ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ‘จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส – ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘อฏฺารส มโนปวิจารา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานียํ รูปํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺานียํ รูปํ อุปวิจรติ, อุเปกฺขาฏฺานียํ รูปํ อุปวิจรติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ¶ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โสมนสฺสฏฺานียํ ธมฺมํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺานียํ ธมฺมํ อุปวิจรติ, อุเปกฺขาฏฺานียํ ธมฺมํ อุปวิจรติ. อิติ ฉ โสมนสฺสูปวิจารา, ฉ โทมนสฺสูปวิจารา, ฉ อุเปกฺขูปวิจารา, อฏฺารส มโนปวิจารา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๐๖. ‘‘‘ฉตฺตึส ¶ ¶ สตฺตปทา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ฉ เคหสิตานิ [เคหสฺสิตานิ (?)] โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ [เนกฺขมฺมสฺสิตานิ (ฏีกา)] โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา. ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ? จกฺขุวิฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺสํ. โสตวิฺเยฺยานํ สทฺทานํ… ฆานวิฺเยฺยานํ คนฺธานํ… ชิวฺหาวิฺเยฺยานํ รสานํ… กายวิฺเยฺยานํ โผฏฺพฺพานํ… มโนวิฺเยฺยานํ ธมฺมานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ…เป… โสมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺสํ. อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ.
‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ? รูปานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ [วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ (ก.)], ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ. ยํ ¶ เอวรูปํ โสมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสํ. สทฺทานํตฺเวว… คนฺธานํตฺเวว… รสานํตฺเวว… โผฏฺพฺพานํตฺเวว… ธมฺมานํตฺเว ¶ อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ, ‘ปุพฺเพ เจว ธมฺมา เอตรหิ ¶ จ สพฺเพ เต ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสํ. อิมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ.
๓๐๗. ‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ? จกฺขุวิฺเยฺยานํ รูปานํ…เป… โสตวิฺเยฺยานํ สทฺทานํ… ฆานวิฺเยฺยานํ คนฺธานํ… ชิวฺหาวิฺเยฺยานํ รสานํ… กายวิฺเยฺยานํ โผฏฺพฺพานํ… มโนวิฺเยฺยานํ ธมฺมานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา อปฺปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ ¶ อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โทมนสฺสํ. อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ.
‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ? รูปานํตฺเวว ¶ อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ, ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาเปติ – ‘กุทาสฺสุ [กทาสฺสุ (สฺยา. กํ. ปี.)] นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’ติ อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสํ. สทฺทานํตฺเวว…เป… คนฺธานํตฺเวว… รสานํตฺเวว… โผฏฺพฺพานํตฺเวว… ธมฺมานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ, ‘ปุพฺเพ เจว ธมฺมา เอตรหิ จ สพฺเพ เต ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ ¶ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาเปติ – ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’ติ อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสํ. อิมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ.
๓๐๘. ‘‘ตตฺถ กตมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ( ) [(มนฺทสฺส) (ก.)] ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ. ตสฺมา สา [สายํ (ก.)] อุเปกฺขา ‘เคหสิตา’ติ ¶ ¶ วุจฺจติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, ธมฺมํ สา นาติวตฺตติ. ตสฺมา สา อุเปกฺขา ‘เคหสิตา’ติ วุจฺจติ. อิมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา.
‘‘ตตฺถ กตมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา? รูปานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ, ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ สพฺเพ เต รูปา ¶ อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา อติวตฺตติ. ตสฺมา สา อุเปกฺขา ‘เนกฺขมฺมสิตา’ติ วุจฺจติ. สทฺทานํตฺเวว… คนฺธานํตฺเวว… รสานํตฺเวว… โผฏฺพฺพานํตฺเวว… ธมฺมานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ, ‘ปุพฺเพ เจว ธมฺมา เอตรหิ จ สพฺเพ เต ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, ธมฺมํ สา อติวตฺตติ. ตสฺมา สา อุเปกฺขา ‘เนกฺขมฺมสิตา’ติ วุจฺจติ. อิมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา. ‘ฉตฺตึส สตฺตปทา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๐๙. ‘‘ตตฺร ¶ ¶ อิทํ นิสฺสาย อิทํ ปชหถา’’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ; กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ ตานิ นิสฺสาย ตานิ อาคมฺม ยานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ ตานิ ปชหถ, ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ, เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ ตานิ นิสฺสาย ตานิ อาคมฺม ยานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ ตานิ ปชหถ, ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ, เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม ยา ฉ เคหสิตา ¶ อุเปกฺขา ตา ปชหถ, ตา สมติกฺกมถ. เอวเมตาสํ ปหานํ โหติ, เอวเมตาสํ สมติกฺกโม โหติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ ตานิ นิสฺสาย ตานิ อาคมฺม ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ ตานิ ปชหถ, ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ, เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ ตานิ ปชหถ, ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ, เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหติ.
๓๑๐. ‘‘อตฺถิ ¶ , ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, อตฺถิ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสุ, อตฺถิ สทฺเทสุ ¶ , อตฺถิ คนฺเธสุ, อตฺถิ รเสสุ, อตฺถิ โผฏฺพฺเพสุ – อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานฺจายตนนิสฺสิตา, อตฺถิ วิฺาณฺจายตนนิสฺสิตา, อตฺถิ อากิฺจฺายตนนิสฺสิตา, อตฺถิ เนวสฺานาสฺายตนนิสฺสิตา – อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา ตํ นิสฺสาย ตํ อาคมฺม ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา ตํ ปชหถ, ตํ สมติกฺกมถ. เอวเมติสฺสา ปหานํ โหติ, เอวเมติสฺสา สมติกฺกโม โหติ.
‘‘อตมฺมยตํ, ภิกฺขเว, นิสฺสาย อตมฺมยตํ อาคมฺม ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา ตํ ปชหถ, ตํ สมติกฺกมถ. เอวเมติสฺสา ปหานํ โหติ, เอวเมติสฺสา สมติกฺกโม โหติ. ‘ตตฺร อิทํ ¶ นิสฺสาย อิทํ ปชหถา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๑๑. ‘‘‘ตโย ¶ สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ; กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย – ‘อิทํ โว หิตาย, อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ ¶ , โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ สติปฏฺานํ ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย – ‘อิทํ โว หิตาย, อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ; เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ, โสตํ โอทหนฺติ, อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, น จ โวกฺกมฺม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ ¶ . ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ; น จ อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ. อนตฺตมนตา จ อตฺตมนตา จ – ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุติยํ สติปฏฺานํ ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย – ‘อิทํ โว หิตาย, อิทํ โว สุขายา’ติ. ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ, โสตํ โอทหนฺติ, อฺาจิตฺตํ ¶ อุปฏฺเปนฺติ, น จ โวกฺกมฺม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตติยํ สติปฏฺานํ ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหติ. ‘ตโย ¶ สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๑๒. ‘‘‘โส วุจฺจติ โยคฺคาจริยานํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’ติ – อิติ โข ปเนตํ ¶ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? หตฺถิทมเกน, ภิกฺขเว, หตฺถิทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ – ปุรตฺถิมํ วา ปจฺฉิมํ วา อุตฺตรํ วา ทกฺขิณํ วา. อสฺสทมเกน, ภิกฺขเว, อสฺสทมฺโม สาริโต เอกฺเว ทิสํ ธาวติ – ปุรตฺถิมํ วา ปจฺฉิมํ วา อุตฺตรํ วา ทกฺขิณํ วา. โคทมเกน, ภิกฺขเว, โคทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ – ปุรตฺถิมํ วา ปจฺฉิมํ วา อุตฺตรํ วา ทกฺขิณํ วา. ตถาคเตน หิ, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปุริสทมฺโม สาริโต อฏฺ ทิสา วิธาวติ. รูปี รูปานิ ปสฺสติ – อยํ เอกา ทิสา; อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ทุติยา ทิสา; สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหติ – อยํ ตติยา ทิสา; สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ จตุตฺถี ทิสา; สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ปฺจมี ทิสา; สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ – อยํ ฉฏฺี ทิสา; สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สตฺตมี ทิสา; สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อฏฺมี ทิสา. ตถาคเตน, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปุริสทมฺโม สาริโต อิมา อฏฺ ทิสา วิธาวติ. ‘โส วุจฺจติ โยคฺคาจริยานํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตํ
๓๑๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อุทฺเทสวิภงฺคํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย ยถา ยถา [ยถา ยถาสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
๓๑๔. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ, อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต, เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตถา ตถา, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา ¶ , ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’ติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’’ติ? อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ; ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน ¶ เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’’ติ.
อถ ¶ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหากจฺจาเนน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส กจฺจาน, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’ติ. เตสํ โน, อาวุโส กจฺจาน, อมฺหากํ, อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต, เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย, ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต ¶ อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’ติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ ¶ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’’ติ. ‘‘เตสํ โน, อาวุโส กจฺจาน, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ – วิภชตายสฺมา มหากจฺจาโน’’ติ.
๓๑๕. ‘‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต อติกฺกมฺเมว มูลํ ¶ อติกฺกมฺม ขนฺธํ สาขาปลาเส สารํ ปริเยสิตพฺพํ มฺเยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ อายสฺมนฺตานํ สตฺถริ สมฺมุขีภูเต ตํ ภควนฺตํ อติสิตฺวา อมฺเห เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ มฺถ. โส หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ; ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’’ติ. ‘อทฺธาวุโส กจฺจาน, ภควา ¶ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาม; ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย ¶ ตถา นํ ธาเรยฺยาม. อปิ จายสฺมา มหากจฺจาโน สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. วิภชตายสฺมา มหากจฺจาโน อครุํ กริตฺวา’ติ. ‘เตน หาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’ติ. ‘เอวมาวุโส’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา มหากจฺจาโน เอตทโวจ –
‘ยํ โข โน, อาวุโส, ภควา ¶ สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ อุปปริกฺเขยฺย, ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย, พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’ติ. อิมสฺส โข อหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ.
๓๑๖. ‘‘กถฺจาวุโส, พหิทฺธา วิฺาณํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏนฺติ วุจฺจติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปนิมิตฺตานุสาริ วิฺาณํ โหติ รูปนิมิตฺตสฺสาทคธิตํ […คถิตํ (สี. ปี.)] รูปนิมิตฺตสฺสาทวินิพนฺธํ […วินิพนฺธํ (สี. ปี.)] รูปนิมิตฺตสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ พหิทฺธา วิฺาณํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏนฺติ วุจฺจติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ธมฺมนิมิตฺตานุสารี วิฺาณํ โหติ; ธมฺมนิมิตฺตสฺสาทคธิตํ ธมฺมนิมิตฺตสฺสาทวินิพนฺธํ ธมฺมนิมิตฺตสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ พหิทฺธา วิฺาณํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏนฺติ วุจฺจติ. เอวํ โข อาวุโส, พหิทฺธา วิฺาณํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏนฺติ วุจฺจติ.
๓๑๗. ‘‘กถฺจาวุโส, พหิทฺธา วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ วุจฺจติ ¶ ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น รูปนิมิตฺตานุสาริ วิฺาณํ โหติ รูปนิมิตฺตสฺสาทคธิตํ น ¶ รูปนิมิตฺตสฺสาทวินิพนฺธํ น รูปนิมิตฺตสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ พหิทฺธา วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ วุจฺจติ ¶ . โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น ธมฺมนิมิตฺตานุสารี วิฺาณํ โหติ น ธมฺมนิมิตฺตสฺสาทคธิตํ น ธมฺมนิมิตฺตสฺสาทวินิพนฺธํ น ธมฺมนิมิตฺตสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ พหิทฺธา วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ วุจฺจติ. เอวํ โข, อาวุโส, พหิทฺธา วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ วุจฺจติ.
๓๑๘. ‘‘กถฺจาวุโส, อชฺฌตฺตํ [อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สณฺิตนฺติ วุจฺจติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส วิเวกชปีติสุขานุสาริ วิฺาณํ โหติ วิเวกชปีติสุขสฺสาทคธิตํ วิเวกชปีติสุขสฺสาทวินิพนฺธํ ¶ วิเวกชปีติสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ สณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส สมาธิชปีติสุขานุสาริ วิฺาณํ โหติ สมาธิชปีติสุขสฺสาทคธิตํ สมาธิชปีติสุขสฺสาทวินิพนฺธํ สมาธิชปีติสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ สณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก ¶ จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส อุเปกฺขานุสาริ วิฺาณํ โหติ อุเปกฺขาสุขสฺสาทคธิตํ อุเปกฺขาสุขสฺสาทวินิพนฺธํ อุเปกฺขาสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ สณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส อทุกฺขมสุขานุสาริ วิฺาณํ โหติ อทุกฺขมสุขสฺสาทคธิตํ อทุกฺขมสุขสฺสาทวินิพนฺธํ ¶ อทุกฺขมสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ สณฺิตนฺติ วุจฺจติ. เอวํ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺตํ [อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
๓๑๙. ‘‘กถฺจาวุโส ¶ , อชฺฌตฺตํ [อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อสณฺิตนฺติ วุจฺจติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส น วิเวกชปีติสุขานุสาริ วิฺาณํ โหติ น วิเวกชปีติสุขสฺสาทคธิตํ น วิเวกชปีติสุขสฺสาทวินิพนฺธํ น วิเวกชปีติสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ อสณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส น สมาธิชปีติสุขานุสาริ วิฺาณํ โหติ น สมาธิชปีติสุขสฺสาทคธิตํ น สมาธิชปีติสุขสฺสาทวินิพนฺธํ น สมาธิชปีติสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ อสณฺิตนฺติ วุจฺจติ ¶ .
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส น อุเปกฺขานุสาริ วิฺาณํ โหติ น อุเปกฺขาสุขสฺสาทคธิตํ น อุเปกฺขาสุขสฺสาทวินิพนฺธํ น อุเปกฺขาสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ อสณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺส น อทุกฺขมสุขานุสาริ วิฺาณํ โหติ น อทุกฺขมสุขสฺสาทคธิตํ น อทุกฺขมสุขสฺสาทวินิพนฺธํ น อทุกฺขมสุขสฺสาทสํโยชนสํยุตฺตํ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ อสณฺิตนฺติ วุจฺจติ. เอวํ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺตํ [อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อสณฺิตนฺติ วุจฺจติ.
๓๒๐. ‘‘กถฺจาวุโส, อนุปาทา ปริตสฺสนา โหติ? อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส ¶ อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ, อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา รูปวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามานุปริวตฺตชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อนุปาทาย จ ปริตสฺสติ. เวทนํ ¶ …เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ¶ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ, อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺตชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อนุปาทาย จ ปริตสฺสติ. เอวํ โข, อาวุโส, อนุปาทา ปริตสฺสนา โหติ.
๓๒๑. ‘‘กถฺจาวุโส, อนุปาทานา อปริตสฺสนา โหติ? อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม ¶ สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ, อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา น จ รูปวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น รูปวิปริณามานุปริวตฺตชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา [น จ อุตฺตาสวา (สี.)] โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิฺาณํ น วิฺาณสฺมึ วา ¶ อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ, อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา น จ วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺตชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ. เอวํ โข, อาวุโส, อนุปาทา อปริตสฺสนา โหติ.
‘‘ยํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา ¶ อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’ติ. อิมสฺส โข อหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ ¶ อาชานามิ. อากงฺขมานา จ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ; ยถา โว ภควา พฺยากโรติ ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ.
๓๒๒. อถ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘ยํ ¶ โข โน, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’’’ติ.
‘‘เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ, อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต, เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ตถา ตถา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย, ยถา ยถา อุปปริกฺขโต พหิทฺธา จสฺส วิฺาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย. พหิทฺธา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ อวิกฺขิตฺเต อวิสเฏ สติ อชฺฌตฺตํ อสณฺิเต อนุปาทาย อปริตสฺสโต อายตึ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตีติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’ติ? เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน ¶ สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา มหากจฺจาโน ¶ อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ.
‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อายสฺมตา มหากจฺจาเนน อิเมหิ อากาเรหิ อิเมหิ ปเทหิ อิเมหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ วิภตฺโต’’ติ.
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน. มํ เจปิ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ เอวเมวํ พฺยากเรยฺยํ ¶ ยถา ตํ มหากจฺจาเนน พฺยากตํ. เอโส เจเวตสฺส [เอโส เจตสฺส (สี. ปี.), เอโส เจว ตสฺส (สฺยา. กํ.), เอโสเยว ตสฺส (ก.)] อตฺโถ. เอวฺจ นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. อรณวิภงฺคสุตฺตํ
๓๒๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อรณวิภงฺคํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘น กามสุขมนุยฺุเชยฺย หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยฺุเชยฺย ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ. เอเต โข, ภิกฺขเว [เอเต โข (สี.), เอเต เต (สฺยา. กํ. ปี.)], อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อุสฺสาทนฺจ ชฺา, อปสาทนฺจ ชฺา; อุสฺสาทนฺจ ตฺวา อปสาทนฺจ ตฺวา เนวุสฺสาเทยฺย, น อปสาเทยฺย [นาปสาเทยฺย (สี.)], ธมฺมเมว เทเสยฺย. สุขวินิจฺฉยํ ชฺา; สุขวินิจฺฉยํ ตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยฺุเชยฺย. รโหวาทํ น ภาเสยฺย, สมฺมุขา น ขีณํ [นาติขีณํ (สฺยา. กํ. ก.)] ภเณ. อตรมาโนว ภาเสยฺย, โน ตรมาโน. ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิเวเสยฺย, สมฺํ นาติธาเวยฺยาติ – อยมุทฺเทโส อรณวิภงฺคสฺส.
๓๒๔. ‘‘‘น ¶ กามสุขมนุยฺุเชยฺย หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยฺุเชยฺย ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิต’นฺติ ¶ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ; กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุโยโค ¶ หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. โย อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. โย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุโยโค ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต ¶ อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ‘น กามสุขมนุยฺุเชยฺย หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยฺุเชยฺย ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิต’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๒๕. ‘‘‘เอเต โข อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตตี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ ¶ , สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. ‘เอเต โข อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตตี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๒๖. ‘‘‘อุสฺสาทนฺจ ชฺา, อปสาทนฺจ ชฺา; อุสฺสาทนฺจ ตฺวา อปสาทนฺจ ตฺวา เนวุสฺสาเทยฺย, น อปสาเทยฺย, ธมฺมเมว เทเสยฺยา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? กถฺจ, ภิกฺขเว, อุสฺสาทนา จ โหติ อปสาทนา จ, โน จ ธมฺมเทสนา? ‘เย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนุยุตฺตา หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต สทุกฺขา สอุปฆาตา สอุปายาสา สปริฬาหา มิจฺฉาปฏิปนฺนา’ติ – อิติ วทํ [อิติ ปรํ (ก.)] อิตฺเถเก อปสาเทติ.
‘‘‘เย ¶ กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุยุตฺตา หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต อทุกฺขา อนุปฆาตา อนุปายาสา อปริฬาหา สมฺมาปฏิปนฺนา’ติ – อิติ วทํ อิตฺเถเก อุสฺสาเทติ.
‘‘‘เย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตา ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต สทุกฺขา ¶ สอุปฆาตา สอุปายาสา สปริฬาหา มิจฺฉาปฏิปนฺนา’ติ – อิติ วทํ อิตฺเถเก อปสาเทติ.
‘‘‘เย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุยุตฺตา ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต อทุกฺขา ¶ อนุปฆาตา อนุปายาสา อปริฬาหา สมฺมาปฏิปนฺนา’ติ ¶ – อิติ วทํ อิตฺเถเก อุสฺสาเทติ.
‘‘‘เยสํ เกสฺจิ ภวสํโยชนํ อปฺปหีนํ, สพฺเพ เต สทุกฺขา สอุปฆาตา สอุปายาสา สปริฬาหา มิจฺฉาปฏิปนฺนา’ติ – อิติ วทํ อิตฺเถเก อปสาเทติ.
‘‘‘เยสํ เกสฺจิ ภวสํโยชนํ ปหีนํ, สพฺเพ เต อทุกฺขา อนุปฆาตา อนุปายาสา อปริฬาหา สมฺมาปฏิปนฺนา’ติ – อิติ วทํ อิตฺเถเก อุสฺสาเทติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อุสฺสาทนา จ โหติ อปสาทนา จ, โน จ ธมฺมเทสนา.
๓๒๗. ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เนวุสฺสาทนา โหติ น อปสาทนา, ธมฺมเทสนา จ [ธมฺมเทสนาว (สฺยา. กํ.)]? ‘เย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนุยุตฺตา หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต สทุกฺขา สอุปฆาตา สอุปายาสา สปริฬาหา มิจฺฉาปฏิปนฺนา’ติ – น เอวมาห. ‘อนุโยโค จ โข, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา’ติ – อิติ วทํ ธมฺมเมว เทเสติ.
‘‘‘เย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุยุตฺตา หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต อทุกฺขา อนุปฆาตา อนุปายาสา อปริฬาหา สมฺมาปฏิปนฺนา’ติ – น เอวมาห. ‘อนนุโยโค จ โข, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา’ติ – อิติ วทํ ธมฺมเมว เทเสติ.
‘‘‘เย ¶ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตา ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต สทุกฺขา สอุปฆาตา สอุปายาสา สปริฬาหา มิจฺฉาปฏิปนฺนา’ติ – น เอวมาห. ‘อนุโยโค จ โข ¶ , สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา’ติ – อิติ วทํ ธมฺมเมว เทเสติ.
‘‘‘เย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุยุตฺตา ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, สพฺเพ เต อทุกฺขา อนุปฆาตา อนุปายาสา อปริฬาหา สมฺมาปฏิปนฺนา’ติ – น เอวมาห. ‘อนนุโยโค จ โข, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา’ติ – อิติ วทํ ธมฺมเมว เทเสติ.
‘‘‘เยสํ ¶ เกสฺจิ ภวสํโยชนํ อปฺปหีนํ, สพฺเพ เต สทุกฺขา สอุปฆาตา สอุปายาสา สปริฬาหา มิจฺฉาปฏิปนฺนา’ติ – น เอวมาห ¶ . ‘ภวสํโยชเน จ โข อปฺปหีเน ภโวปิ อปฺปหีโน โหตี’ติ – อิติ วทํ ธมฺมเมว เทเสติ.
‘‘‘เยสํ เกสฺจิ ภวสํโยชนํ ปหีนํ, สพฺเพ เต อทุกฺขา อนุปฆาตา อนุปายาสา อปริฬาหา สมฺมาปฏิปนฺนา’ติ – น เอวมาห. ‘ภวสํโยชเน จ โข ปหีเน ภโวปิ ปหีโน โหตี’ติ – อิติ วทํ ธมฺมเมว เทเสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เนวุสฺสาทนา โหติ น อปสาทนา, ธมฺมเทสนา จ. ‘อุสฺสาทนฺจ ชฺา, อปสาทนฺจ ชฺา; อุสฺสาทนฺจ ตฺวา อปสาทนฺจ ตฺวา เนวุสฺสาเทยฺย, น อปสาเทยฺย, ธมฺมเมว เทเสยฺยา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๒๘. ‘‘‘สุขวินิจฺฉยํ ชฺา; สุขวินิจฺฉยํ ตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยฺุเชยฺยา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา ¶ สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ มีฬฺหสุขํ ปุถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ. ‘น อาเสวิตพฺพํ, น ภาเวตพฺพํ, น พหุลีกาตพฺพํ, ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ – วทามิ. อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ. ‘อาเสวิตพฺพํ, ภาเวตพฺพํ, พหุลีกาตพฺพํ, น ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ – วทามิ ¶ . ‘สุขวินิจฺฉยํ ชฺา ¶ ; สุขวินิจฺฉยํ ตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยฺุเชยฺยา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๒๙. ‘‘‘รโหวาทํ น ภาเสยฺย, สมฺมุขา น ขีณํ ภเณ’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺร, ภิกฺขเว, ยํ ชฺา รโหวาทํ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สสกฺกํ [สมฺปตฺตํ (ก.)] ตํ รโหวาทํ น ภาเสยฺย. ยมฺปิ ชฺา รโหวาทํ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ ตสฺสปิ สิกฺเขยฺย อวจนาย. ยฺจ โข ชฺา รโหวาทํ ¶ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ ตตฺร กาลฺู อสฺส ตสฺส รโหวาทสฺส วจนาย. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยํ ชฺา สมฺมุขา ขีณวาทํ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สสกฺกํ ตํ สมฺมุขา ขีณวาทํ น ภาเสยฺย. ยมฺปิ ชฺา สมฺมุขา ขีณวาทํ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ ตสฺสปิ สิกฺเขยฺย อวจนาย. ยฺจ โข ชฺา สมฺมุขา ขีณวาทํ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ ตตฺร กาลฺู อสฺส ตสฺส สมฺมุขา ขีณวาทสฺส วจนาย. ‘รโหวาทํ น ภาเสยฺย, สมฺมุขา น ขีณํ ภเณ’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๓๐. ‘‘‘อตรมาโนว ภาเสยฺย โน ตรมาโน’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺร, ภิกฺขเว, ตรมานสฺส ภาสโต กาโยปิ กิลมติ, จิตฺตมฺปิ อุปหฺติ [อูหฺติ (สี.)], สโรปิ อุปหฺติ [อูหฺติ (สี.)], กณฺโปิ อาตุรียติ, อวิสฏฺมฺปิ โหติ อวิฺเยฺยํ ตรมานสฺส ภาสิตํ. ตตฺร, ภิกฺขเว, อตรมานสฺส ภาสโต กาโยปิ น กิลมติ, จิตฺตมฺปิ น อุปหฺติ, สโรปิ น อุปหฺติ, กณฺโปิ น อาตุรียติ, วิสฏฺมฺปิ โหติ วิฺเยฺยํ อตรมานสฺส ภาสิตํ. ‘อตรมาโนว ภาเสยฺย, โน ตรมาโน’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๓๑. ‘‘‘ชนปทนิรุตฺตึ ¶ นาภินิเวเสยฺย, สมฺํ นาติธาเวยฺยา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? กถฺจ, ภิกฺขเว, ชนปทนิรุตฺติยา จ อภินิเวโส โหติ สมฺาย จ อติสาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ตเทเวกจฺเจสุ ชนปเทสุ ‘ปาตี’ติ สฺชานนฺติ, ‘ปตฺต’นฺติ ¶ สฺชานนฺติ ¶ , ‘วิตฺต’นฺติ [วิฏฺนฺติ (สฺยา. กํ.)] สฺชานนฺติ, ‘สราว’นฺติ สฺชานนฺติ ‘ธาโรป’นฺติ [หโรสนฺติ (สฺยา. กํ.)] สฺชานนฺติ, ‘โปณ’นฺติ สฺชานนฺติ, ‘ปิสีลว’นฺติ [ปิสีลนฺติ (สี. ปี.), ปิปิลนฺติ (สฺยา. กํ.)] สฺชานนฺติ. อิติ ยถา ยถา นํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ สฺชานนฺติ ตถา ตถา ถามสา ปรามาสา [ปรามสฺส (สี.)] อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘อิทเมว สจฺจํ ¶ , โมฆมฺ’นฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชนปทนิรุตฺติยา จ อภินิเวโส โหติ สมฺาย จ อติสาโร.
๓๓๒. ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ชนปทนิรุตฺติยา จ อนภินิเวโส โหติ สมฺาย จ อนติสาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ตเทเวกจฺเจสุ ชนปเทสุ ‘ปาตี’ติ สฺชานนฺติ, ‘ปตฺต’นฺติ สฺชานนฺติ, ‘วิตฺต’นฺติ สฺชานนฺติ, ‘สราว’นฺติ สฺชานนฺติ, ‘ธาโรป’นฺติ สฺชานนฺติ, ‘โปณ’นฺติ สฺชานนฺติ, ‘ปิสีลว’นฺติ สฺชานนฺติ. อิติ ยถา ยถา นํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ สฺชานนฺติ ‘อิทํ กิร เม [อิทํ กิร เต จ (ก.)] อายสฺมนฺโต สนฺธาย โวหรนฺตี’ติ ตถา ตถา โวหรติ อปรามสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชนปทนิรุตฺติยา จ อนภินิเวโส โหติ, สมฺาย จ อนติสาโร. ‘ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิเวเสยฺย สมฺํ นาติธาเวยฺยา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๓๓. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ¶ ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุโยโค หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๓๔. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, โย อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส ¶ สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, โย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุโยโค ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๓๕. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา ¶ . ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๓๖. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, ยายํ อุสฺสาทนา จ อปสาทนา จ โน จ ธมฺมเทสนา, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ เนวุสฺสาทนา จ น อปสาทนา จ ธมฺมเทสนา จ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๓๗. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยมิทํ กามสุขํ มีฬฺหสุขํ โปถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ ¶ , สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยมิทํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๓๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ รโหวาโท อภูโต อตจฺโฉ อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ รโหวาโท ภูโต ตจฺโฉ อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ รโหวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสํหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๓๙. ‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, ยฺวายํ สมฺมุขา ขีณวาโท อภูโต อตจฺโฉ อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ สมฺมุขา ขีณวาโท ภูโต ตจฺโฉ อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ สมฺมุขา ขีณวาโท ¶ ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสํหิโต, อทุกฺโข เอโส ¶ ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๔๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยมิทํ ตรมานสฺส ภาสิตํ, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร, ภิกฺขเว ¶ , ยมิทํ อตรมานสฺส ภาสิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
๓๔๑. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ชนปทนิรุตฺติยา จ อภินิเวโส สมฺาย จ อติสาโร, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห; มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ. ตตฺร ภิกฺขเว, ยฺวายํ ชนปทนิรุตฺติยา จ อนภินิเวโส สมฺาย จ อนติสาโร, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อนุปฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห; สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘สรณฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม, อรณฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม; สรณฺจ ธมฺมํ ตฺวา อรณฺจ ธมฺมํ ตฺวา อรณปฏิปทํ ปฏิปชฺชิสฺสามา’ติ เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ. สุภูติ จ ปน, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโน’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อรณวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ
๓๔๒. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน เยน ราชคหํ ตทวสริ; เยน ภคฺคโว กุมฺภกาโร เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภคฺควํ กุมฺภการํ เอตทโวจ – ‘‘สเจ เต, ภคฺคว, อครุ วิหเรมุ อาเวสเน [วิหรามาเวสเน (สี. ปี.), วิหราม นิเวสเน (สฺยา. กํ.), วิหเรมุ นิเวสเน (ก.)] เอกรตฺต’’นฺติ. ‘‘น โข เม, ภนฺเต, ครุ. อตฺถิ เจตฺถ ปพฺพชิโต ปมํ วาสูปคโต. สเจ โส อนุชานาติ, วิหรถ [วิหร (สี. ปี.)], ภนฺเต, ยถาสุข’’นฺติ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน ปุกฺกุสาติ นาม กุลปุตฺโต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. โส ตสฺมึ กุมฺภการาเวสเน [กุมฺภการนิเวสเน (สฺยา. กํ. ก.)] ปมํ วาสูปคโต โหติ. อถ โข ภควา เยนายสฺมา ปุกฺกุสาติ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ปุกฺกุสาตึ เอตทโวจ – ‘‘สเจ เต, ภิกฺขุ, อครุ วิหเรมุ อาเวสเน เอกรตฺต’’นฺติ. ‘‘อุรุนฺทํ, อาวุโส [อูรูนฺทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อุรูทฺธํ (ก.) ที. นิ. ๒ สกฺกปฺหสุตฺตฏีกา โอโลเกตพฺพา], กุมฺภการาเวสนํ. วิหรตายสฺมา ยถาสุข’’นฺติ.
อถ โข ภควา กุมฺภการาเวสนํ ปวิสิตฺวา เอกมนฺตํ ติณสนฺถารกํ [ติณสนฺถริกํ (สี.), ติณสนฺถรกํ (สฺยา. กํ.)] ปฺาเปตฺวา นิสีทิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. อถ โข ภควา พหุเทว รตฺตึ ¶ นิสชฺชาย วีตินาเมสิ. อายสฺมาปิ โข ปุกฺกุสาติ พหุเทว รตฺตึ นิสชฺชาย วีตินาเมสิ.
อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปาสาทิกํ โข อยํ กุลปุตฺโต อิริยติ. ยํนูนาหํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ปุกฺกุสาตึ เอตทโวจ – ‘‘กํสิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต? โก วา เต สตฺถา? กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ? ‘‘อตฺถาวุโส, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต. ตํ โข ปน ภควนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ ¶ . ตาหํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต. โส จ เม ภควา สตฺถา. ตสฺส จาหํ ภควโต ¶ ธมฺมํ โรเจมี’’ติ. ‘‘กหํ ปน, ภิกฺขุ, เอตรหิ โส ภควา วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘อตฺถาวุโส, อุตฺตเรสุ ชนปเทสุ สาวตฺถิ นาม นครํ. ตตฺถ โส ภควา เอตรหิ วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘ทิฏฺปุพฺโพ ปน เต, ภิกฺขุ, โส ภควา; ทิสฺวา จ ปน ชาเนยฺยาสี’’ติ? ‘‘น ¶ โข เม, อาวุโส, ทิฏฺปุพฺโพ โส ภควา; ทิสฺวา จาหํ น ชาเนยฺย’’นฺติ.
อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘มมฺจ ขฺวายํ [มํ ตฺวายํ (สี.), มมํ ขฺวายํ (สฺยา. กํ.), มํ ขฺวายํ (ปี.)] กุลปุตฺโต อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต. ยํนูนสฺสาหํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ปุกฺกุสาตึ อามนฺเตสิ – ‘‘ธมฺมํ เต, ภิกฺขุ, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ปุกฺกุสาติ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา ¶ เอตทโวจ –
๓๔๓. ‘‘‘ฉธาตุโร [ฉทฺธาตุโร (สี.)] อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส ฉผสฺสายตโน อฏฺารสมโนปวิจาโร จตุราธิฏฺาโน; ยตฺถ ิตํ มฺสฺสวา นปฺปวตฺตนฺติ, มฺสฺสเว โข ปน นปฺปวตฺตมาเน มุนิ สนฺโตติ วุจฺจติ. ปฺํ นปฺปมชฺเชยฺย, สจฺจมนุรกฺเขยฺย, จาคมนุพฺรูเหยฺย, สนฺติเมว โส สิกฺเขยฺยา’ติ – อยมุทฺเทโส ธาตุวิภงฺคสฺส [ฉธาตุวิภงฺคสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
๓๔๔. ‘‘‘ฉธาตุโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? (ฉยิมา, ภิกฺขุ, ธาตุโย) [( ) นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ. ‘ฉธาตุโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๔๕. ‘‘‘ฉผสฺสายตโน อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุสมฺผสฺสายตนํ, โสตสมฺผสฺสายตนํ, ฆานสมฺผสฺสายตนํ, ชิวฺหาสมฺผสฺสายตนํ, กายสมฺผสฺสายตนํ, มโนสมฺผสฺสายตนํ. ‘ฉผสฺสายตโน อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๔๖. ‘‘‘อฏฺารสมโนปวิจาโร ¶ อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานียํ รูปํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺานียํ ¶ รูปํ อุปวิจรติ, อุเปกฺขาฏฺานียํ รูปํ อุปวิจรติ; โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ¶ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โสมนสฺสฏฺานียํ ธมฺมํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺานียํ ธมฺมํ อุปวิจรติ ¶ , อุเปกฺขาฏฺานียํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิติ ฉ โสมนสฺสุปวิจารา, ฉ โทมนสฺสุปวิจารา, ฉ อุเปกฺขุปวิจารา. ‘อฏฺารสมโนปวิจาโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๔๗. ‘‘‘จตุราธิฏฺาโน อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ปฺาธิฏฺาโน, สจฺจาธิฏฺาโน, จาคาธิฏฺาโน, อุปสมาธิฏฺาโน. ‘จตุราธิฏฺาโน อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๔๘. ‘‘‘ปฺํ นปฺปมชฺเชยฺย, สจฺจมนุรกฺเขยฺย, จาคมนุพฺรูเหยฺย, สนฺติเมว โส สิกฺเขยฺยา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? กถฺจ, ภิกฺขุ, ปฺํ นปฺปมชฺชติ? ฉยิมา, ภิกฺขุ, ธาตุโย – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ.
๓๔๙. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขุ, ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา สิยา พาหิรา. กตมา จ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ อุปาทินฺนํ [อุปาทิณฺณํ (ปี. ก.)], เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี. ปี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ ปถวีธาตุเรเวสา ¶ . ‘ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ¶ ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ, ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ.
๓๕๐. ‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขุ, อาโปธาตุ? อาโปธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา ¶ สิยา พาหิรา. กตมา จ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ อุปาทินฺนํ เสยฺยถิทํ – ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ อาโปธาตุเรเวสา. ‘ตํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาโปธาตุยา นิพฺพินฺทติ, อาโปธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ.
๓๕๑. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขุ, เตโชธาตุ? เตโชธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา สิยา พาหิรา. กตมา จ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ¶ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ เตโชธาตุเรเวสา. ‘ตํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา เตโชธาตุยา นิพฺพินฺทติ, เตโชธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ.
๓๕๒. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขุ, วาโยธาตุ? วาโยธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา สิยา พาหิรา. กตมา จ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – อุทฺธงฺคมา วาตา อโธคมา วาตา กุจฺฉิสยา วาตา โกฏฺาสยา [โกฏฺสยา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วาตา องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ วาโยธาตุเรเวสา. ‘ตํ เนตํ มม ¶ , เนโสหมสฺมิ ¶ , น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺทติ, วาโยธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ.
๓๕๓. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขุ, อากาสธาตุ? อากาสธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา สิยา พาหิรา. กตมา จ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ ¶ ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาสํ อากาสคตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ ¶ – กณฺณจฺฉิทฺทํ นาสจฺฉิทฺทํ มุขทฺวารํ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อชฺโฌหรติ, ยตฺถ จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สนฺติฏฺติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อโธภาคํ [อโธภาคา (สี. สฺยา. กํ. ปี.) เทวทูตสุตฺเตน สเมติ] นิกฺขมติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาสํ อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวรํ วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ ยา จ พาหิรา อากาสธาตุ อากาสธาตุเรเวสา. ‘ตํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ – เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อากาสธาตุยา นิพฺพินฺทติ, อากาสธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ.
๓๕๔. ‘‘อถาปรํ วิฺาณํเยว อวสิสฺสติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ. เตน จ วิฺาเณน กึ [เตน วิฺาเณน กิฺจ (สี.)] วิชานาติ? ‘สุข’นฺติปิ วิชานาติ, ‘ทุกฺข’นฺติปิ วิชานาติ, ‘อทุกฺขมสุข’นฺติปิ วิชานาติ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขุ, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. โส สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ.
๓๕๕. ‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขุ, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. โส ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ¶ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ.
๓๕๖. ‘‘อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ภิกฺขุ, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. โส อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ¶ ปชานาติ. ‘ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ¶ ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ.
๓๕๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏา [สมฺผสฺส (สี. ปี.), สงฺฆฏา (สฺยา. กํ.)] สโมธานา อุสฺมา ชายติ, เตโช อภินิพฺพตฺตติ, เตสํเยว ทฺวินฺนํ กฏฺานํ นานาภาวา วิกฺเขปา ยา ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขุ, สุขเวทนิยํ ¶ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. โส สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ.
๓๕๘. ‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขุ, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. โส ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ.
๓๕๙. ‘‘อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ¶ , ภิกฺขุ, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. โส อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ.
๓๖๐. ‘‘อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา มุทุ จ กมฺมฺา จ ปภสฺสรา จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, ทกฺโข สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺย, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺย, ตเมนํ กาเลน กาลํ อภิธเมยฺย, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, ตํ โหติ ชาตรูปํ [ชาตรูปํ ธนฺตํ (สี. ปี.)] สุธนฺตํ นิทฺธนฺตํ นีหฏํ [นิหตํ (สฺยา. กํ. ก.)] นินฺนีตกสาวํ [นิหตกสาวํ (ก.)] มุทุ จ กมฺมฺฺจ ปภสฺสรฺจ, ยสฺสา ยสฺสา จ ปิฬนฺธนวิกติยา อากงฺขติ – ยทิ ปฏฺฏิกาย [ปวฏฺฏิกาย (สี. สฺยา.)] ยทิ ¶ กุณฺฑลาย ยทิ คีเวยฺยกาย ยทิ สุวณฺณมาลาย ตฺจสฺส อตฺถํ ¶ อนุโภติ; เอวเมว โข, ภิกฺขุ, อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา มุทุ จ กมฺมฺา จ ปภสฺสรา จ.
๓๖๑. ‘‘โส เอวํ ปชานาติ – ‘อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ อากาสานฺจายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ. เอวํ เม อยํ อุเปกฺขา ตํนิสฺสิตา ¶ ตทุปาทานา จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ วิฺาณฺจายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ. เอวํ เม อยํ อุเปกฺขา ตํนิสฺสิตา ตทุปาทานา จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. อิมฺเจ อหํ ¶ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ อากิฺจฺายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ. เอวํ เม อยํ อุเปกฺขา ตํนิสฺสิตา ตทุปาทานา จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ. เอวํ เม อยํ อุเปกฺขา ตํนิสฺสิตา ตทุปาทานา จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺยา’’’ติ.
๓๖๒. ‘‘โส เอวํ ปชานาติ – ‘อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ อากาสานฺจายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ; สงฺขตเมตํ. อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ วิฺาณฺจายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ; สงฺขตเมตํ. อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ อากิฺจฺายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ; สงฺขตเมตํ. อิมฺเจ อหํ อุเปกฺขํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสํหเรยฺยํ, ตทนุธมฺมฺจ จิตฺตํ ภาเวยฺยํ; สงฺขตเมต’’’นฺติ.
‘‘โส เนว ตํ อภิสงฺขโรติ, น อภิสฺเจตยติ ภวาย วา วิภวาย วา. โส อนภิสงฺขโรนฺโต อนภิสฺเจตยนฺโต ภวาย วา วิภวาย วา น กิฺจิ ¶ โลเก อุปาทิยติ, อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
๓๖๓. ‘‘โส สุขฺเจ เวทนํ เวเทติ, ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. ทุกฺขฺเจ เวทนํ เวเทติ ¶ , ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ¶ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. อทุกฺขมสุขฺเจ เวทนํ เวเทติ, ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ.
๓๖๔. ‘‘โส สุขฺเจ เวทนํ เวเทติ, วิสํยุตฺโต นํ เวเทติ; ทุกฺขฺเจ เวทนํ เวเทติ, วิสํยุตฺโต นํ เวเทติ; อทุกฺขมสุขฺเจ เวทนํ เวเทติ, วิสํยุตฺโต นํ เวเทติ. โส กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ ¶ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ‘กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ.
๓๖๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌายติ; ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา [อนุปาหารา (สี. ปี.), อนุปาทานา (ก.)] อนาหาโร นิพฺพายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขุ, กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ‘กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ ¶ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ. ตสฺมา เอวํ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิมินา ปรเมน ปฺาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต โหติ. เอสา หิ, ภิกฺขุ, ปรมา อริยา ปฺา ยทิทํ – สพฺพทุกฺขกฺขเย าณํ.
๓๖๖. ‘‘ตสฺส สา วิมุตฺติ สจฺเจ ิตา อกุปฺปา โหติ. ตฺหิ, ภิกฺขุ, มุสา ยํ โมสธมฺมํ, ตํ สจฺจํ ยํ อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ. ตสฺมา เอวํ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิมินา ปรเมน สจฺจาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต โหติ. เอตฺหิ, ภิกฺขุ, ปรมํ อริยสจฺจํ ยทิทํ – อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ.
๓๖๗. ‘‘ตสฺเสว โข ปน ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน อุปธี โหนฺติ สมตฺตา สมาทินฺนา. ตฺยาสฺส ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา เอวํ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ¶ อิมินา ปรเมน จาคาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต โหติ. เอโส หิ, ภิกฺขุ, ปรโม อริโย จาโค ยทิทํ – สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค.
๓๖๘. ‘‘ตสฺเสว โข ปน ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน อภิชฺฌา โหติ ฉนฺโท สาราโค. สฺวาสฺส ¶ ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. ตสฺเสว โข ปน ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน อาฆาโต โหติ พฺยาปาโท สมฺปโทโส. สฺวาสฺส ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ¶ ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. ตสฺเสว โข ปน ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน อวิชฺชา โหติ สมฺโมโห. สฺวาสฺส ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. ตสฺมา เอวํ ¶ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิมินา ปรเมน อุปสมาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต โหติ. เอโส หิ, ภิกฺขุ, ปรโม อริโย อุปสโม ยทิทํ – ราคโทสโมหานํ อุปสโม. ‘ปฺํ นปฺปมชฺเชยฺย, สจฺจมนุรกฺเขยฺย, จาคมนุพฺรูเหยฺย, สนฺติเมว โส สิกฺเขยฺยา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๓๖๙. ‘‘‘ยตฺถ ิตํ มฺสฺสวา นปฺปวตฺตนฺติ, มฺสฺสเว โข ปน นปฺปวตฺตมาเน มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ‘อสฺมี’ติ, ภิกฺขุ, มฺิตเมตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ มฺิตเมตํ, ‘ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘น ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ. มฺิตํ, ภิกฺขุ, โรโค มฺิตํ คณฺโฑ มฺิตํ สลฺลํ. สพฺพมฺิตานํ ตฺเวว, ภิกฺขุ, สมติกฺกมา มุนิ สนฺโตติ วุจฺจติ. มุนิ โข ปน, ภิกฺขุ, สนฺโต น ชายติ, น ชียติ, น มียติ, น กุปฺปติ, น ปิเหติ. ตฺหิสฺส, ภิกฺขุ, นตฺถิ เยน ชาเยถ, อชายมาโน กึ ชียิสฺสติ, อชียมาโน กึ มียิสฺสติ, อมียมาโน กึ กุปฺปิสฺสติ, อกุปฺปมาโน กิสฺส [กึ (ก.)] ปิเหสฺสติ? ‘ยตฺถ ิตํ มฺสฺสวา นปฺปวตฺตนฺติ, มฺสฺสเว โข ปน นปฺปวตฺตมาเน มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมํ โข เม ตฺวํ, ภิกฺขุ, สํขิตฺเตน ฉธาตุวิภงฺคํ ธาเรหี’’ติ.
๓๗๐. อถ ¶ ¶ โข อายสฺมา ปุกฺกุสาติ – ‘‘สตฺถา กิร เม อนุปฺปตฺโต, สุคโต กิร เม อนุปฺปตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร เม อนุปฺปตฺโต’’ติ อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, โยหํ ภควนฺตํ อาวุโสวาเทน สมุทาจริตพฺพํ อมฺิสฺสํ. ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายตึ สํวรายา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ ¶ , ยํ มํ ตฺวํ อาวุโสวาเทน ¶ สมุทาจริตพฺพํ อมฺิตฺถ. ยโต จ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ, ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหาม. วุทฺธิเหสา, ภิกฺขุ, อริยสฺส วินเย โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายตึ สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ. ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘ปริปุณฺณํ ปน เต, ภิกฺขุ, ปตฺตจีวร’’นฺติ? ‘‘น โข เม, ภนฺเต, ปริปุณฺณํ ปตฺตจีวร’’นฺติ. ‘‘น โข, ภิกฺขุ, ตถาคตา อปริปุณฺณปตฺตจีวรํ อุปสมฺปาเทนฺตี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา ปุกฺกุสาติ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปตฺตจีวรปริเยสนํ ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมนฺตํ ปุกฺกุสาตึ ปตฺตจีวรปริเยสนํ จรนฺตํ วิพฺภนฺตา คาวี [ภนฺตคาวี (สี. ปี.), คาวี (สฺยา. กํ.)] ชีวิตา โวโรเปสิ. อถ โข สมฺพหุลา ¶ ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, ภนฺเต, ปุกฺกุสาติ นาม กุลปุตฺโต ภควตา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต โส กาลงฺกโต. ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต ปจฺจปาทิ ธมฺมสฺสานุธมฺมํ, น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสิ [วิเหเสิ (สี. สฺยา. กํ.) วิเหเสติ (ก.)]. ปุกฺกุสาติ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
๑๑. สจฺจวิภงฺคสุตฺตํ
๓๗๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ตถาคเตน, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ, ยทิทํ – จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ. ตถาคเตน, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ ¶ , ยทิทํ – อิเมสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ.
‘‘เสวถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน; ภชถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน. ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีนํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ชเนตา [ชเนตฺติ (สี. ปี.)], เอวํ สาริปุตฺโต; เสยฺยถาปิ ชาตสฺส อาปาเทตา, เอวํ โมคฺคลฺลาโน. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติผเล วิเนติ, โมคฺคลฺลาโน อุตฺตมตฺเถ. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปฺาเปตุํ ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุ’’นฺติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
๓๗๒. ตตฺร ¶ ¶ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ภิกฺขเว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู ¶ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘ตถาคเตน, อาวุโส, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ, ยทิทํ – จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส ¶ อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ.
๓๗๓. ‘‘กตมฺจาวุโส, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
‘‘กตมา จาวุโส, ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘ชาติ’’’.
‘‘กตมา จาวุโส, ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘ชรา’’’.
‘‘กตมฺจาวุโส, มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา ¶ เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท, อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘มรณํ’’’.
‘‘กตโม จาวุโส, โสโก? โย โข, อาวุโส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก, อยํ วุจฺจตาวุโส ¶ – ‘โสโก’’’.
‘‘กตโม ¶ จาวุโส, ปริเทโว? โย โข, อาวุโส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ¶ ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘ปริเทโว’’’.
‘‘กตมฺจาวุโส, ทุกฺขํ? ยํ โข, อาวุโส, กายิกํ ทุกฺขํ กายิกํ อสาตํ กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ, อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘ทุกฺขํ’’’.
‘‘กตมฺจาวุโส, โทมนสฺสํ? ยํ โข, อาวุโส, เจตสิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ อสาตํ มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ, อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘โทมนสฺสํ’’’.
‘‘กตโม จาวุโส, อุปายาโส? โย โข, อาวุโส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘อุปายาโส’’’.
‘‘กตมฺจาวุโส, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ, อาวุโส, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘อโห วต, มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’ติ. น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ – ‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’. ชราธมฺมานํ, อาวุโส, สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ, อาวุโส, สตฺตานํ… มรณธมฺมานํ, อาวุโส, สตฺตานํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ, อาวุโส, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘อโห วต, มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม ¶ ; น จ, วต, โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’นฺติ ¶ . น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ – ‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’’.
‘‘กตเม จาวุโส, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺตาวุโส – ‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’. อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ’’’.
๓๗๔. ‘‘กตมฺจาวุโส, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา [โปโนภวิกา (สี. ปี.)] นนฺทีราคสหคตา [นนฺทิราคสหคตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา ¶ ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ¶ , อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ’’’.
‘‘กตมฺจาวุโส, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย, อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ’’’.
๓๗๕. ‘‘กตมฺจาวุโส, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
‘‘กตมาจาวุโส, สมฺมาทิฏฺิ? ยํ โข, อาวุโส, ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาทิฏฺิ’’’.
‘‘กตโม จาวุโส, สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป ¶ , อวิหึสาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’’.
‘‘กตมา จาวุโส, สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาวาจา’’’.
‘‘กตโม ¶ จาวุโส, สมฺมากมฺมนฺตี? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมากมฺมนฺโต’’’.
‘‘กตโม จาวุโส, สมฺมาอาชีโว? อิธาวุโส, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาอาชีโว’’’.
‘‘กตโม จาวุโส, สมฺมาวายาโม? อิธาวุโส, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา ¶ อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาวายาโม’’’.
‘‘กตมา จาวุโส, สมฺมาสติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ¶ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาสติ’’’.
‘‘กตโม จาวุโส, สมฺมาสมาธิ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ…เป… ตติยํ ฌานํ… ¶ วิหรติ, อยํ วุจฺจตาวุโส – ‘สมฺมาสมาธิ’. อิทํ วุจฺจตาวุโส – ‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ’’’.
‘‘ตถาคเตนาวุโส, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ, ยทิทํ – อิเมสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺม’’นฺติ.
อิทมโวจ อายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สจฺจวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ เอกาทสมํ.
๑๒. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตํ
๓๗๖. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหาปชาปติ [มหาปชาปตี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โคตมี นวํ ทุสฺสยุคํ อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข มหาปชาปติ โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, นวํ ทุสฺสยุคํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สามํ กนฺตํ สามํ วายิตํ. ตํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภควา มหาปชาปตึ โคตมึ เอตทโวจ – ‘‘สงฺเฆ, โคตมิ, เทหิ. สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข มหาปชาปติ โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, นวํ ทุสฺสยุคํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สามํ กนฺตํ สามํ วายิตํ. ตํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา มหาปชาปตึ โคตมึ เอตทโวจ – ‘‘สงฺเฆ, โคตมิ, เทหิ. สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ. ตติยมฺปิ โข มหาปชาปติ โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, นวํ ทุสฺสยุคํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สามํ กนฺตํ สามํ วายิตํ. ตํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. ตติยมฺปิ โข ภควา มหาปชาปตึ โคตมึ เอตทโวจ – ‘‘สงฺเฆ, โคตมิ, เทหิ ¶ . สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ.
๓๗๗. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา มหาปชาปติยา โคตมิยา นวํ ทุสฺสยุคํ. พหูปการา [พหุการา (สฺยา. กํ.)], ภนฺเต, มหาปชาปติ โคตมี ภควโต มาตุจฺฉา อาปาทิกา โปสิกา ขีรสฺส ทายิกา; ภควนฺตํ ชเนตฺติยา กาลงฺกตาย ถฺํ ปาเยสิ. ภควาปิ, ภนฺเต, พหูปกาโร มหาปชาปติยา โคตมิยา. ภควนฺตํ, ภนฺเต, อาคมฺม มหาปชาปติ โคตมี พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา. ภควนฺตํ, ภนฺเต, อาคมฺม มหาปชาปติ โคตมี ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา มุสาวาทา ปฏิวิรตา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา. ภควนฺตํ, ภนฺเต, อาคมฺม มหาปชาปติ โคตมี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา ¶ , ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา อริยกนฺเตหิ ¶ สีเลหิ สมนฺนาคตา. ภควนฺตํ, ภนฺเต, อาคมฺม มหาปชาปติ โคตมี ทุกฺเข นิกฺกงฺขา, ทุกฺขสมุทเย นิกฺกงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ นิกฺกงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิกฺกงฺขา. ภควาปิ, ภนฺเต, พหูปกาโร มหาปชาปติยา โคตมิยา’’ติ.
๓๗๘. ‘‘เอวเมตํ ¶ , อานนฺท. ยํ หานนฺท, ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ, อิมสฺสานนฺท, ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลน น สุปฺปติการํ วทามิ, ยทิทํ – อภิวาทน-ปจฺจุฏฺาน-อฺชลิกมฺม ¶ สามีจิกมฺมจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลา- นปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานุปฺปทาเนน.
‘‘ยํ หานนฺท, ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺม ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ, อิมสฺสานนฺท, ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลน น สุปฺปติการํ วทามิ, ยทิทํ – อภิวาทน-ปจฺจุฏฺาน-อฺชลิกมฺม-สามีจิกมฺมจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลา- นปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานุปฺปทาเนน.
‘‘ยํ หานนฺท, ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺม พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ, ธมฺเม… สงฺเฆ… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ, อิมสฺสานนฺท, ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลน น สุปฺปติการํ วทามิ, ยทิทํ – อภิวาทน-ปจฺจุฏฺาน-อฺชลิกมฺม-สามีจิกมฺมจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลา- นปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานุปฺปทาเนน.
‘‘ยํ หานนฺท, ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺม ทุกฺเข นิกฺกงฺโข โหติ, ทุกฺขสมุทเย นิกฺกงฺโข โหติ, ทุกฺขนิโรเธ นิกฺกงฺโข โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิกฺกงฺโข โหติ, อิมสฺสานนฺท, ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลน น สุปฺปติการํ วทามิ, ยทิทํ – อภิวาทน-ปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺม-สามีจิกมฺม-จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลา- นปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานุปฺปทาเนน.
๓๗๙. ‘‘จุทฺทส โข ปนิมานนฺท, ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. กตมา จุทฺทส? ตถาคเต ¶ อรหนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธ ทานํ เทติ – อยํ ปมา ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ [ปจฺเจกพุทฺเธ (สี. ปี.)] ทานํ ¶ เทติ – อยํ ทุติยา ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. ตถาคตสาวเก อรหนฺเต ทานํ เทติ – อยํ ตติยา ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ เทติ – อยํ จตุตฺถี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. อนาคามิสฺส ทานํ เทติ – อยํ ปฺจมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺเน ทานํ เทติ – อยํ ฉฏฺี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. สกทาคามิสฺส ทานํ เทติ – อยํ สตฺตมี ปาฏิปุคฺคลิกา ¶ ทกฺขิณา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ เทติ – อยํ อฏฺมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. โสตาปนฺเน ทานํ เทติ – อยํ นวมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ เทติ – อยํ ทสมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. พาหิรเก กาเมสุ วีตราเค ทานํ เทติ – อยํ เอกาทสมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. ปุถุชฺชนสีลวนฺเต ทานํ เทติ – อยํ ทฺวาทสมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ เทติ – อยํ เตรสมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณา. ติรจฺฉานคเต ทานํ เทติ – อยํ จุทฺทสมี ปาฏิปุคฺคลิกา ทกฺขิณาติ.
‘‘ตตฺรานนฺท, ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ปุถุชฺชนสีลวนฺเต ทานํ ทตฺวา สตสหสฺสคุณา ทกฺขิณา ¶ ปาฏิกงฺขิตพฺพา, พาหิรเก กาเมสุ วีตราเค ทานํ ทตฺวา โกฏิสตสหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ ทตฺวา อสงฺเขยฺยา อปฺปเมยฺยา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, โก ปน วาโท โสตาปนฺเน, โก ปน วาโท สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน, โก ปน วาโท สกทาคามิสฺส, โก ปน วาโท อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน, โก ปน วาโท อนาคามิสฺส, โก ปน วาโท อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน, โก ปน วาโท อรหนฺเต, โก ปน วาโท ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ, โก ปน วาโท ตถาคเต อรหนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธ!
๓๘๐. ‘‘สตฺต โข ปนิมานนฺท, สงฺฆคตา ทกฺขิณา. กตมา สตฺต? พุทฺธปฺปมุเข อุภโตสงฺเฆ ทานํ เทติ – อยํ ปมา สงฺฆคตา ทกฺขิณา. ตถาคเต ปรินิพฺพุเต อุภโตสงฺเฆ ทานํ เทติ – อยํ ทุติยา สงฺฆคตา ทกฺขิณา. ภิกฺขุสงฺเฆ ทานํ เทติ – อยํ ตติยา สงฺฆคตา ทกฺขิณา. ภิกฺขุนิสงฺเฆ ทานํ เทติ – อยํ จตุตฺถี สงฺฆคตา ทกฺขิณา. ‘เอตฺตกา เม ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ ¶ สงฺฆโต อุทฺทิสฺสถา’ติ ทานํ เทติ – อยํ ปฺจมี สงฺฆคตา ทกฺขิณา. ‘เอตฺตกา ¶ เม ภิกฺขู สงฺฆโต อุทฺทิสฺสถา’ติ ทานํ เทติ – อยํ ฉฏฺี สงฺฆคตา ทกฺขิณา. ‘เอตฺตกา เม ภิกฺขุนิโย สงฺฆโต อุทฺทิสฺสถา’ติ ทานํ เทติ – อยํ สตฺตมี สงฺฆคตา ทกฺขิณา.
‘‘ภวิสฺสนฺติ ¶ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ¶ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา. เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ. ตทาปาหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺเขยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามิ. น ตฺเววาหํ, อานนฺท, เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตาย ทกฺขิณาย ปาฏิปุคฺคลิกํ ทานํ มหปฺผลตรํ วทามิ.
๓๘๑. ‘‘จตสฺโส โข อิมา, อานนฺท, ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย. กตมา จตสฺโส? อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ โน ปฏิคฺคาหกโต. อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโต. อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ โน ปฏิคฺคาหกโต. อตฺถานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต เจว วิสุชฺฌติ ปฏิคฺคาหกโต จ.
‘‘กถฺจานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ โน ปฏิคฺคาหกโต? อิธานนฺท, ทายโก โหติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, ปฏิคฺคาหกา โหนฺติ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา – เอวํ โข, อานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ โน ปฏิคฺคาหกโต.
‘‘กถฺจานนฺท, ทกฺขิณา ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโต? อิธานนฺท, ทายโก โหติ ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม, ปฏิคฺคาหกา โหนฺติ สีลวนฺโต [สีลวนฺตา (สี.)] กลฺยาณธมฺมา – เอวํ โข, อานนฺท, ทกฺขิณา ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโต.
‘‘กถฺจานนฺท, ทกฺขิณา เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ โน ปฏิคฺคาหกโต? อิธานนฺท, ทายโก จ โหติ ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม, ปฏิคฺคาหกา ¶ จ โหนฺติ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา – เอวํ โข, อานนฺท, ทกฺขิณา เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ โน ปฏิคฺคาหกโต.
‘‘กถฺจานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต เจว วิสุชฺฌติ ปฏิคฺคาหกโต จ? อิธานนฺท, ทายโก จ โหติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, ปฏิคฺคาหกา จ โหนฺติ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ¶ – เอวํ ¶ โข, อานนฺท, ทกฺขิณา ทายกโต เจว วิสุชฺฌติ ปฏิคฺคาหกโต จ. อิมา โข, อานนฺท, จตสฺโส ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘โย ¶ สีลวา ทุสฺสีเลสุ ททาติ ทานํ,
ธมฺเมน ลทฺธํ [ลทฺธา (สี. ปี.)] สุปสนฺนจิตฺโต;
อภิสทฺทหํ กมฺมผลํ อุฬารํ,
สา ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ.
‘‘โย ทุสฺสีโล สีลวนฺเตสุ ททาติ ทานํ,
อธมฺเมน ลทฺธํ อปฺปสนฺนจิตฺโต;
อนภิสทฺทหํ กมฺมผลํ อุฬารํ,
สา ทกฺขิณา ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ.
‘‘โย ทุสฺสีโล ทุสฺสีเลสุ ททาติ ทานํ,
อธมฺเมน ลทฺธํ อปฺปสนฺนจิตฺโต;
อนภิสทฺทหํ ¶ กมฺมผลํ อุฬารํ,
น ตํ ทานํ วิปุลปฺผลนฺติ พฺรูมิ.
‘‘โย สีลวา สีลวนฺเตสุ ททาติ ทานํ,
ธมฺเมน ลทฺธํ สุปสนฺนจิตฺโต;
อภิสทฺทหํ กมฺมผลํ อุฬารํ,
ตํ เว ทานํ วิปุลปฺผลนฺติ พฺรูมิ [สา ทกฺขิณา เนวุภโต วิสุชฺฌติ (สี. ปี.)].
‘‘โย วีตราโค วีตราเคสุ ททาติ ทานํ,
ธมฺเมน ลทฺธํ สุปสนฺนจิตฺโต;
อภิสทฺทหํ ¶ กมฺมผลํ อุฬารํ,
ตํ เว ทานํ อามิสทานานมคฺค’’ [ตํ เว ทานํ วิปุลนฺติ พฺรูมิ (สี.)] นฺติ.
ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทฺวาทสมํ.
วิภงฺควคฺโค นิฏฺิโต จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ภทฺเทกานนฺทกจฺจาน, โลมสกงฺคิยาสุโภ;
มหากมฺมสฬายตนวิภงฺคา, อุทฺเทสอรณา ธาตุ สจฺจํ.
ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตนฺติ.
๕. สฬายตนวคฺโค
๑. อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตํ
๓๘๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยน ภควา เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทาหิ [วนฺทาหิ เอวฺจ วเทหิ (สพฺพตฺถ) อฺสุตฺเตสุ ปน นตฺถิ] – ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เยน จายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทาหิ [วนฺทาหิ เอวฺจ วเทหิ (สพฺพตฺถ) อฺสุตฺเตสุ ปน นตฺถิ] – ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ. เยน จายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ; เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ ¶ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน.
๓๘๔. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺฉาสมเณน เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต ¶ อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ เต ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ?
‘‘น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, พลวา ปุริโส ติณฺเหน สิขเรน ¶ มุทฺธนิ [มุทฺธานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อภิมตฺเถยฺย [อภิมนฺเถยฺย (สี. ปี.)]; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺตา วาตา มุทฺธนิ [โอหนนฺติ (สฺยา. กํ.)] อูหนนฺติ [อธิมตฺตา วาตา สีลํ ปริกนฺตนฺติ (สี. สฺยา. กํ.)]. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, พลวา ปุริโส ทฬฺเหน วรตฺตขณฺเฑน สีเส สีสเวํ ทเทยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺตา สีเส สีสเวทนา. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน กุจฺฉึ ปริกนฺเตยฺย; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺตา วาตา กุจฺฉึ ปริกนฺตนฺติ. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา ทุพฺพลตรํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุยา สนฺตาเปยฺยุํ, สมฺปริตาเปยฺยุํ; เอวเมว โข เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, อธิมตฺโต กายสฺมึ ฑาโห. น เม, ภนฺเต สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา ¶ อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ¶ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
๓๘๕. ‘‘ตสฺมาติห ¶ เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น จกฺขุํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น โสตํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม โสตนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น ฆานํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ฆานนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น ชิวฺหํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ชิวฺหานิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น กายํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม กายนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น มนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น รูปํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม รูปนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น สทฺทํ อุปาทิยิสฺสามิ…เป… น คนฺธํ อุปาทิยิสฺสามิ… น รสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น โผฏฺพฺพํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ธมฺมํ อุปาทิยิสฺสามิ น ¶ จ เม ธมฺมนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น จกฺขุวิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุวิฺาณนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น โสตวิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ฆานวิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ชิวฺหาวิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น กายวิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ… น มโนวิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ น จ เม มโนวิฺาณนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น จกฺขุสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ ¶ เม จกฺขุสมฺผสฺสนิสฺสิตํ ¶ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น โสตสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ฆานสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ชิวฺหาสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น กายสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ… น มโนสมฺผสฺสํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนสมฺผสฺสนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนานิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต ¶ , คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม มโนสมฺผสฺสชาเวทนานิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
๓๘๖. ‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น ปถวีธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ปถวีธาตุนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น อาโปธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น เตโชธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น วาโยธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น อากาสธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ… น วิฺาณธาตุํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม วิฺาณธาตุนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น รูปํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม รูปนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น เวทนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น สฺํ อุปาทิยิสฺสามิ… น สงฺขาเร อุปาทิยิสฺสามิ… น วิฺาณํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม วิฺาณนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น อากาสานฺจายตนํ ¶ อุปาทิยิสฺสามิ ¶ , น จ เม อากาสานฺจายตนนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ ¶ . เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น วิฺาณฺจายตนํ อุปาทิยิสฺสามิ… น อากิฺจฺายตนํ ¶ อุปาทิยิสฺสามิ… น เนวสฺานาสฺายตนํ อุปาทิยิสฺสามิ น จ เม เนวสฺานาสฺายตนนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น อิธโลกํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม อิธโลกนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น ปรโลกํ อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ปรโลกนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ยมฺปิ เม ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุปริเยสิตํ อนุจริตํ มนสา ตมฺปิ น อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ตํนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
๓๘๗. เอวํ วุตฺเต, อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปโรทิ, อสฺสูนิ ปวตฺเตสิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘โอลียสิ โข ตฺวํ, คหปติ, สํสีทสิ โข ตฺวํ, คหปตี’’ติ? ‘‘นาหํ, ภนฺเต อานนฺท, โอลียามิ, นปิ สํสีทามิ; อปิ จ เม ทีฆรตฺตํ สตฺถา ปยิรุปาสิโต มโนภาวนียา จ ภิกฺขู; น จ เม เอวรูปี ธมฺมี ¶ กถา สุตปุพฺพา’’ติ. ‘‘น โข, คหปติ, คิหีนํ โอทาตวสนานํ เอวรูปี ธมฺมี กถา ปฏิภาติ; ปพฺพชิตานํ โข, คหปติ, เอวรูปี ธมฺมี กถา ปฏิภาตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภนฺเต สาริปุตฺต, คิหีนมฺปิ โอทาตวสนานํ เอวรูปี ธมฺมี กถา ปฏิภาตุ. สนฺติ หิ, ภนฺเต, กุลปุตฺตา อปฺปรชกฺขชาติกา, อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ; ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อฺาตาโร’’ติ.
อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ อานนฺโท อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต จ สาริปุตฺเต อายสฺมนฺเต จ อานนฺเท ¶ , กาลมกาสิ ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ ¶ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ¶ ิโต โข อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘อิทฺหิ ตํ เชตวนํ, อิสิสงฺฆนิเสวิตํ;
อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน, ปีติสฺชนนํ มม.
‘‘กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ, สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;
เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ, น โคตฺเตน ธเนน วา.
‘‘ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;
โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ, เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌติ.
‘‘สาริปุตฺโตว ¶ ปฺาย, สีเลน อุปสเมน;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติ.
อิทมโวจ อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต. สมนฺุโ สตฺถา อโหสิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต – ‘‘สมนฺุโ เม สตฺถา’’ติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
๓๘๘. อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิมํ, ภิกฺขเว, รตฺตึ อฺตโร เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข โส เทวปุตฺโต มํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘อิทฺหิ ตํ เชตวนํ, อิสิสงฺฆนิเสวิตํ;
อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน, ปีติสฺชนนํ มม.
‘‘กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ, สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;
เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ, น โคตฺเตน ธเนน วา.
‘‘ตสฺมา ¶ หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;
โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ, เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌติ.
‘‘สาริปุตฺโตว ปฺาย, สีเลน อุปสเมน;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติ.
‘‘อิทมโวจ ¶ , ภิกฺขเว, โส เทวปุตฺโต. ‘สมนฺุโ เม สตฺถา’ติ มํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายี’’ติ.
เอวํ ¶ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โส หิ นูน โส, ภนฺเต, อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต ภวิสฺสติ. อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อายสฺมนฺเต สาริปุตฺเต อภิปฺปสนฺโน อโหสี’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, อานนฺท! ยาวตกํ โข, อานนฺท, ตกฺกาย ปตฺตพฺพํ, อนุปฺปตฺตํ ตํ ตยา. อนาถปิณฺฑิโก โส, อานนฺท, เทวปุตฺโต’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. ฉนฺโนวาทสุตฺตํ
๓๘๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาจุนฺโท อายสฺมา จ ฉนฺโน คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺติ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ฉนฺโน อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหาจุนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาจุนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อายามาวุโส จุนฺท, เยนายสฺมา ฉนฺโน เตนุปสงฺกมิสฺสาม คิลานปุจฺฉกา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา มหาจุนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาจุนฺโท เยนายสฺมา ฉนฺโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ฉนฺเนน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ ¶ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, อาวุโส ฉนฺน, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ เต ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ?
‘‘น เม, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ ¶ , อาวุโส สาริปุตฺต, พลวา ปุริโส ¶ ติณฺเหน สิขเรน มุทฺธนิ อภิมตฺเถยฺย; เอวเมว โข เม, อาวุโส สาริปุตฺต, อธิมตฺตา วาตา มุทฺธนิ อูหนนฺติ. น เม, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, อาวุโส สาริปุตฺต, พลวา ปุริโส ทฬฺเหน วรตฺตกฺขณฺเฑน สีเส สีสเวํ ทเทยฺย; เอวเมว โข เม, อาวุโส สาริปุตฺต, อธิมตฺตา สีเส สีสเวทนา. น เม, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, อาวุโส ¶ สาริปุตฺต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน กุจฺฉึ ปริกนฺเตยฺย; เอวเมว โข เม, อาวุโส สาริปุตฺต, อธิมตฺตา วาตา กุจฺฉึ ปริกนฺตนฺติ. น เม, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, อาวุโส สาริปุตฺต, ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา ทุพฺพลตรํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุยา สนฺตาเปยฺยุํ สมฺปริตาเปยฺยุํ; เอวเมว โข เม, อาวุโส สาริปุตฺต, อธิมตฺโต ¶ กายสฺมึ ฑาโห. น เม, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม. สตฺถํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อาหริสฺสามิ, นาวกงฺขามิ ชีวิต’’นฺติ.
๓๙๐. ‘‘มายสฺมา ฉนฺโน สตฺถํ อาหเรสิ. ยาเปตายสฺมา ฉนฺโน. ยาเปนฺตํ มยํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อิจฺฉาม. สเจ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส นตฺถิ สปฺปายานิ โภชนานิ, อหํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส สปฺปายานิ โภชนานิ ปริเยสิสฺสามิ. สเจ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส นตฺถิ สปฺปายานิ เภสชฺชานิ, อหํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส สปฺปายานิ เภสชฺชานิ ปริเยสิสฺสามิ. สเจ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส นตฺถิ ปติรูปา อุปฏฺากา, อหํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อุปฏฺหิสฺสามิ. มายสฺมา ฉนฺโน สตฺถํ อาหเรสิ. ยาเปตายสฺมา ฉนฺโน. ยาเปนฺตํ มยํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อิจฺฉามา’’ติ.
‘‘นปิ เม, อาวุโส สาริปุตฺต, นตฺถิ สปฺปายานิ โภชนานิ; นปิ เม นตฺถิ สปฺปายานิ เภสชฺชานิ; นปิ เม นตฺถิ ปติรูปา อุปฏฺากา; อปิ จาวุโส สาริปุตฺต ¶ , ปริจิณฺโณ เม สตฺถา ทีฆรตฺตํ มนาเปเนว โน อมนาเปน. เอตฺหิ, อาวุโส สาริปุตฺต, สาวกสฺส ปติรูปํ ยํ สตฺถารํ ปริจเรยฺย มนาเปเนว โน อมนาเปน. ‘อนุปวชฺชํ ฉนฺโน ภิกฺขุ สตฺถํ อาหริสฺสตี’ติ เอวเมตํ [เอวเมว โข ตฺวํ (ก.)], อาวุโส สาริปุตฺต, ธาเรหี’’ติ. ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ กฺจิเทว เทสํ, สเจ อายสฺมา ¶ ฉนฺโน โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉาวุโส สาริปุตฺต, สุตฺวา เวทิสฺสามี’’ติ.
๓๙๑. ‘‘จกฺขุํ, อาวุโส ฉนฺน, จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส ¶ เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสิ? โสตํ, อาวุโส ฉนฺน, โสตวิฺาณํ…เป… ฆานํ, อาวุโส ฉนฺน, ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหํ, อาวุโส ฉนฺน, ชิวฺหาวิฺาณํ ¶ … กายํ, อาวุโส ฉนฺน, กายวิฺาณํ… มนํ, อาวุโส ฉนฺน, มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘จกฺขุํ, อาวุโส สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามิ. โสตํ, อาวุโส สาริปุตฺต…เป… ฆานํ, อาวุโส สาริปุตฺต… ชิวฺหํ, อาวุโส สาริปุตฺต… กายํ, อาวุโส สาริปุตฺต… มนํ, อาวุโส สาริปุตฺต, มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามี’’ติ.
๓๙๒. ‘‘จกฺขุสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, จกฺขุวิฺาเณ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กึ ทิสฺวา กึ อภิฺาย จกฺขุํ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสิ? โสตสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, โสตวิฺาเณ ¶ … ฆานสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, ฆานวิฺาเณ… ชิวฺหาย, อาวุโส ฉนฺน, ชิวฺหาวิฺาเณ… กายสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, กายวิฺาเณ… มนสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, มโนวิฺาเณ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กึ ทิสฺวา กึ อภิฺาย มนํ มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘จกฺขุสฺมึ ¶ , อาวุโส สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺาเณ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิโรธํ ทิสฺวา นิโรธํ อภิฺาย จกฺขุํ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามิ. โสตสฺมึ, อาวุโส สาริปุตฺต, โสตวิฺาเณ… ฆานสฺมึ, อาวุโส สาริปุตฺต, ฆานวิฺาเณ… ชิวฺหาย, อาวุโส สาริปุตฺต, ชิวฺหาวิฺาเณ… กายสฺมึ, อาวุโส สาริปุตฺต, กายวิฺาเณ… มนสฺมึ, อาวุโส สาริปุตฺต, มโนวิฺาเณ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ¶ ธมฺเมสุ นิโรธํ ทิสฺวา นิโรธํ อภิฺา มนํ มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ¶ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามี’’ติ.
๓๙๓. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา มหาจุนฺโท อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจ – ‘‘ตสฺมาติห, อาวุโส ฉนฺน, อิทมฺปิ ตสฺส ภควโต สาสนํ [วจนํ (สี.)], นิจฺจกปฺปํ มนสิ กาตพฺพํ – ‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ ¶ นตฺถิ. จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ. นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ. อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ. จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’’ติ. อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาจุนฺโท อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.
๓๙๔. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต จ สาริปุตฺเต อายสฺมนฺเต จ มหาจุนฺเท สตฺถํ อาหเรสิ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, ฉนฺเนน สตฺถํ อาหริตํ. ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘นนุ เต, สาริปุตฺต, ฉนฺเนน ภิกฺขุนา สมฺมุขาเยว อนุปวชฺชตา พฺยากตา’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, ปุพฺพชิรํ [ปปฺปชิตฺหิตํ (ก.), อุปวชฺชิตํ (ก.), ปุพฺพวิชฺชนํ, ปุพฺพวิชฺฌนํ, ปุพฺพวิจิรํ (สํยุตฺตเก)] นาม วชฺชิคาโม. ตตฺถายสฺมโต ฉนฺนสฺส มิตฺตกุลานิ สุหชฺชกุลานิ อุปวชฺชกุลานี’’ติ. ‘‘โหนฺติ [โปสนฺติ (ก.)] เหเต, สาริปุตฺต, ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน มิตฺตกุลานิ สุหชฺชกุลานิ อุปวชฺชกุลานิ. นาหํ, สาริปุตฺต, เอตฺตาวตา ¶ ‘สอุปวชฺโช’ติ วทามิ. โย โข, สาริปุตฺต, อิมฺจ กายํ นิกฺขิปติ อฺฺจ กายํ อุปาทิยติ ตมหํ ‘สอุปวชฺโช’ติ วทามิ. ตํ ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน นตฺถิ. ‘อนุปวชฺโช ฉนฺโน ภิกฺขุ สตฺถํ อาหเรสี’ติ เอวเมตํ, สาริปุตฺต, ธาเรหี’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
ฉนฺโนวาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. ปุณฺโณวาทสุตฺตํ
๓๙๕. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ปุณฺโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ มํ, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘เตน หิ, ปุณฺณ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ปุณฺโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘สนฺติ โข, ปุณฺณ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตํ เจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที [นนฺทิ (สฺยา. กํ.)]. ‘นนฺทีสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, ปุณฺณา’ติ วทามิ.
‘‘สนฺติ โข, ปุณฺณ, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตํ เจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต ¶ อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ‘นนฺทีสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, ปุณฺณา’ติ วทามิ.
‘‘สนฺติ ¶ จ โข, ปุณฺณ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตํ เจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นนฺที นิรุชฺฌติ. ‘นนฺทีนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, ปุณฺณา’ติ วทามิ.
‘‘สนฺติ ¶ จ โข, ปุณฺณ, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา ¶ รชนียา. ตํ เจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นนฺที นิรุชฺฌติ. ‘นนฺทีนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, ปุณฺณา’ติ วทามิ.
‘‘อิมินา จ ตฺวํ ปุณฺณ, มยา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต กตรสฺมึ ชนปเท วิหริสฺสสี’’ติ? ‘‘อิมินาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต, อตฺถิ สุนาปรนฺโต นาม ชนปโท, ตตฺถาหํ วิหริสฺสามี’’ติ.
๓๙๖. ‘‘จณฺฑา โข, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา; ผรุสา โข, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา. สเจ ตํ, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺถ เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา [ภทฺรกา (ก.)] วติเม สุนาปรนฺตกา ¶ มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม ปาณินา ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ [เอวมฺเมตฺถ (?)], ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ปาณินา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ปาณินา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม เลฑฺฑุนา ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา เลฑฺฑุนา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ¶ เลฑฺฑุนา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม ทณฺเฑน ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ¶ ¶ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ทณฺเฑน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ทณฺเฑน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม ¶ สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม สตฺเถน ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา สตฺเถน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา สตฺเถน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ มํ [ยํ เม (สี. ปี. ก.)] นยิเม ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน ตํ, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, ตตฺถ ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘สนฺติ โข ภควโต สาวกา กาเย จ ชีวิเต จ อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา สตฺถหารกํ ปริเยสนฺติ. ตํ เม อิทํ อปริยิฏฺํเยว สตฺถหารกํ ลทฺธ’นฺติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, ปุณฺณ! สกฺขิสฺสสิ โข ตฺวํ, ปุณฺณ, อิมินา ทมูปสเมน สมนฺนาคโต สุนาปรนฺตสฺมึ ชนปเท วิหริตุํ. ยสฺสทานิ ตฺวํ, ปุณฺณ, กาลํ มฺสี’’ติ.
๓๙๗. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ ปทกฺขิณํ กตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน สุนาปรนฺโต ชนปโท เตน ¶ จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สุนาปรนฺโต ชนปโท ตทวสริ. ตตฺร สุทํ อายสฺมา ปุณฺโณ สุนาปรนฺตสฺมึ ชนปเท วิหรติ. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ เตเนวนฺตรวสฺเสน ปฺจมตฺตานิ อุปาสกสตานิ ปฏิเวเทสิ [ปฏิปาเทสิ (สี. ปี.), ปฏิเทเสสิ (สฺยา. กํ.)], เตเนวนฺตรวสฺเสน ปฺจมตฺตานิ อุปาสิกสตานิ ปฏิเวเทสิ, เตเนวนฺตรวสฺเสน ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉากาสิ. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ อปเรน สมเยน ปรินิพฺพายิ.
อถ ¶ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, ภนฺเต, ปุณฺโณ นาม ¶ กุลปุตฺโต ภควตา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต โส กาลงฺกโต. ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, ปุณฺโณ กุลปุตฺโต ปจฺจปาทิ [สจฺจวาที ธมฺมวาที (ก.)] ธมฺมสฺสานุธมฺมํ, น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสิ. ปรินิพฺพุโต, ภิกฺขเว, ปุณฺโณ กุลปุตฺโต’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ปุณฺโณวาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. นนฺทโกวาทสุตฺตํ
๓๙๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข มหาปชาปติโคตมี ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุนิสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข มหาปชาปติโคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โอวทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุนิโย; อนุสาสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุนิโย; กโรตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุนีนํ ธมฺมึ กถ’’นฺติ [ธมฺมิกถนฺติ (สฺยา. กํ. ก.)].
เตน โข ปน สมเยน เถรา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺติ ปริยาเยน. อายสฺมา นนฺทโก น อิจฺฉติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยน. อถ ¶ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยนา’’ติ? ‘‘สพฺเพเหว, ภนฺเต, กโต [นนฺทกสฺส ภนฺเต (สี. ปี.)] ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยน. อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา นนฺทโก น อิจฺฉติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปริยาเยนา’’ติ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อามนฺเตสิ – ‘‘โอวท, นนฺทก, ภิกฺขุนิโย; อนุสาส, นนฺทก, ภิกฺขุนิโย; กโรหิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุนีนํ ธมฺมึ กถ’’นฺติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ¶ นนฺทโก ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา ¶ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อตฺตทุติโย เยน ราชการาโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อาสนํ ปฺาเปสุํ, อุทกฺจ ปาทานํ อุปฏฺเปสุํ. นิสีทิ โข อายสฺมา นนฺทโก ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช ปาเท ปกฺขาเลสิ. ตาปิ โข ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘ปฏิปุจฺฉกถา โข, ภคินิโย, ภวิสฺสติ. ตตฺถ อาชานนฺตีหิ – ‘อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ, น อาชานนฺตีหิ – ‘น อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ. ยสฺสา วา ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา ¶ อหเมว ตตฺถ ปฏิปุจฺฉิตพฺโพ – ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส กฺวตฺโถ’’’ติ? ‘‘เอตฺตเกนปิ มยํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส นนฺทกสฺส อตฺตมนา อภิรทฺธา [อภินนฺทาม (สฺยา. กํ.)] ยํ โน อยฺโย นนฺทโก ปวาเรตี’’ติ.
๓๙๙. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, โสตํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… ฆานํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’… ‘‘ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’… ‘‘กาโย นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’… ‘‘มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ ¶ , กลฺลํ ¶ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ – ‘อิติปิเม ฉ อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา’’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๐๐. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, สทฺทา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต…เป… คนฺธา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’… ‘‘รสา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’… ‘‘โผฏฺพฺพา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา ¶ , ภนฺเต’’… ‘‘ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ – ‘อิติปิเม ฉ พาหิรา อายตนา อนิจฺจา’’’ติ ¶ . ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๐๑. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, จกฺขุวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภคินิโย, โสตวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… ฆานวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’… ‘‘ชิวฺหาวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’… ‘‘กายวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’… ‘‘มโนวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ’’? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส ¶ เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ – ‘อิติปิเม ฉ วิฺาณกายา อนิจฺจา’’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๐๒. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภคินิโย, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อาภาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย – ‘อมุสฺส เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ยา จ ขฺวาสฺส อาภา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุสฺส หิ, ภนฺเต, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ปเควสฺส อาภา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ฉ โขเม อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา [อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา (?)]; ยฺจ โข ฉ อชฺฌตฺติเก อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺม’นฺติ; สมฺมา ¶ นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ตชฺชํ ¶ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ¶ ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ฉายาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย – ‘อมุสฺส มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ยา จ ขฺวาสฺส ฉายา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุสฺส หิ, ภนฺเต, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ; ปเควสฺส ฉายา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ฉ โขเม พาหิรา อายตนา ¶ อนิจฺจา [อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา (สี. ปี.)]. ยฺจ โข ฉ พาหิเร อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺม’นฺติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน ¶ วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๐๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน คาวึ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ [วิลิมํ (สี. ปี. ก.)] อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติณฺเหน โควิกนฺตเนน ¶ สฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; สมฺมา นุ โข ¶ โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุ หิ, ภนฺเต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน คาวึ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติณฺเหน โควิกนฺตเนน สฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว ¶ จมฺเมน ตํ คาวึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กิฺจาปิ โส เอวํ วเทยฺย – ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; อถ โข สา คาวี วิสํยุตฺตา เตเนว จมฺเมนา’’ติ.
‘‘อุปมา โข เม อยํ, ภคินิโย, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยเมเวตฺถ อตฺโถ; ‘อนฺตรา มํสกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘พาหิโร จมฺมกาโย’ติ โข ภคินิโย, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘อนฺตรา วิลิมํสํ, อนฺตรา นฺหารุ, อนฺตรา พนฺธน’นฺติ โข, ภคินิโย, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจนํ; ‘ติณฺหํ ¶ โควิกนฺตน’นฺติ โข, ภคินิโย, อริยาเยตํ ปฺาย อธิวจนํ; ยายํ อริยา ปฺา อนฺตรา กิเลสํ อนฺตรา สํโยชนํ อนฺตรา พนฺธนํ สฺฉินฺทติ สงฺกนฺตติ สมฺปกนฺตติ สมฺปริกนฺตติ.
๔๐๕. ‘‘สตฺต โข ปนิเม, ภคินิโย, โพชฺฌงฺคา, เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. กตเม สตฺต? อิธ, ภคินิโย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเม โข, ภคินิโย, สตฺต โพชฺฌงฺคา, เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ.
๔๐๖. อถ ¶ ¶ โข อายสฺมา นนฺทโก ตา ภิกฺขุนิโย อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ – ‘‘คจฺฉถ, ภคินิโย; กาโล’’ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมโต นนฺทกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควา เอตทโวจ – ‘‘คจฺฉถ, ภิกฺขุนิโย; กาโล’’ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺตีสุ ตาสุ ภิกฺขุนีสุ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ จาตุทฺทเส น โหติ พหุโนชนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา – ‘อูโน นุ โข จนฺโท, ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท’ติ, อถ โข อูโน จนฺโทตฺเวว โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตา ภิกฺขุนิโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา โหนฺติ โน จ โข ปริปุณฺณสงฺกปฺปา’’ติ.
๔๐๗. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ ตฺวํ, นนฺทก, สฺเวปิ ตา ภิกฺขุนิโย เตเนโววาเทน โอวเทยฺยาสี’’ติ. ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา นนฺทโก ¶ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข อายสฺมา นนฺทโก ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อตฺตทุติโย เยน ราชการาโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อาสนํ ปฺาเปสุํ, อุทกฺจ ปาทานํ อุปฏฺเปสุํ. นิสีทิ โข อายสฺมา นนฺทโก ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช ปาเท ปกฺขาเลสิ. ตาปิ โข ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘ปฏิปุจฺฉกถา โข, ภคินิโย, ภวิสฺสติ. ตตฺถ อาชานนฺตีหิ ‘อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ, น อาชานนฺตีหิ ‘น อาชานามา’ ติสฺส วจนียํ. ยสฺสา วา ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา, อหเมว ตตฺถ ปฏิปุจฺฉิตพฺโพ ¶ – ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส กฺวตฺโถ’’’ติ. ‘‘เอตฺตเกนปิ มยํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส นนฺทกสฺส อตฺตมนา อภิรทฺธา ยํ โน อยฺโย นนฺทโก ปวาเรตี’’ติ.
๔๐๘. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม ¶ อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, โสตํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… ฆานํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต… ชิวฺหา… กาโย… มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ – ‘อิติปิเม ฉ อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา’’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๐๙. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส ¶ เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, สทฺทา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต…เป… คนฺธา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต… รสา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต… โผฏฺพฺพา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ ¶ ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต… ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ – ‘อิติปิเม ฉ พาหิรา อายตนา อนิจฺจา’’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๑๐. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภคินิโย, จกฺขุวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… โสตวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต… ฆานวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต… ชิวฺหาวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต… กายวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต… มโนวิฺาณํ นิจฺจํ ¶ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปุพฺเพว โน เอตํ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ¶ สุทิฏฺํ – ‘อิติปิเม ฉ วิฺาณกายา อนิจฺจา’’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๑๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อาภาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย – ‘อมุสฺส เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา; ยา จ ขฺวาสฺส อาภา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุสฺส หิ, ภนฺเต, เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, วฏฺฏิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา, อจฺจิปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา ¶ ; ปเควสฺส อาภา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ฉ โขเม อชฺฌตฺติกา อายตนา อนิจฺจา. ยฺจ โข ฉ อชฺฌตฺติเก อายตเน ¶ ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺม’นฺติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๑๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ฉายาปิ อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา. โย นุ โข, ภคินิโย, เอวํ วเทยฺย – ‘อมุสฺส มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ; ยา จ ขฺวาสฺส ฉายา สา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’ติ; สมฺมา นุ โข โส ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุสฺส หิ, ภนฺเต, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต มูลมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ, ขนฺโธปิ อนิจฺโจ วิปริณามธมฺโม, สาขาปลาสมฺปิ อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ; ปเควสฺส ฉายา อนิจฺจา วิปริณามธมฺมา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภคินิโย, โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ฉ โขเม ¶ พาหิรา อายตนา อนิจฺจา. ยฺจ โข พาหิเร อายตเน ปฏิจฺจ ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตํ นิจฺจํ ธุวํ ¶ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺม’นฺติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ตชฺชํ ตชฺชํ, ภนฺเต, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตชฺชา ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ตชฺชสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา ตชฺชา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย! เอวฺเหตํ, ภคินิโย, โหติ อริยสาวกสฺส ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’.
๔๑๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภคินิโย, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน คาวึ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ ¶ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติณฺเหน โควิกนฺตเนน สฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; สมฺมา นุ โข โส, ภคินิโย, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุ หิ, ภนฺเต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน คาวึ สงฺกนฺเตยฺย อนุปหจฺจ อนฺตรํ มํสกายํ อนุปหจฺจ พาหิรํ จมฺมกายํ. ยํ ยเทว ตตฺถ อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา ¶ นฺหารุ อนฺตรา พนฺธนํ ตํ ตเทว ติณฺเหน โควิกนฺตเนน สฺฉินฺเทยฺย สงฺกนฺเตยฺย สมฺปกนฺเตยฺย สมฺปริกนฺเตยฺย. สฺฉินฺทิตฺวา สงฺกนฺติตฺวา สมฺปกนฺติตฺวา สมฺปริกนฺติตฺวา วิธุนิตฺวา พาหิรํ จมฺมกายํ เตเนว จมฺเมน ตํ คาวึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กิฺจาปิ โส เอวํ วเทยฺย – ‘ตเถวายํ คาวี สํยุตฺตา อิมินาว จมฺเมนา’ติ; อถ โข สา คาวี วิสํยุตฺตา เตเนว จมฺเมนา’’ติ.
‘‘อุปมา โข เม อยํ, ภคินิโย, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย อยเมเวตฺถ อตฺโถ. ‘อนฺตรา มํสกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘พาหิโร จมฺมกาโย’ติ โข, ภคินิโย, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ; ‘อนฺตรา วิลิมํสํ อนฺตรา นฺหารุ อนฺตรา พนฺธน’นฺติ โข, ภคินิโย, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจนํ; ‘ติณฺหํ โควิกนฺตน’นฺติ โข, ภคินิโย, อริยาเยตํ ปฺาย อธิวจนํ; ยายํ อริยา ปฺา อนฺตรา กิเลสํ อนฺตรา สํโยชนํ อนฺตรา พนฺธนํ สฺฉินฺทติ สงฺกนฺตติ สมฺปกนฺตติ สมฺปริกนฺตติ.
๔๑๔. ‘‘สตฺต โข ปนิเม, ภคินิโย, โพชฺฌงฺคา, เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. กตเม สตฺต? อิธ, ภคินิโย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเม โข, ภคินิโย, สตฺต โพชฺฌงฺคา เยสํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ.
๔๑๕. อถ โข อายสฺมา นนฺทโก ตา ภิกฺขุนิโย อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ – ‘‘คจฺฉถ, ภคินิโย; กาโล’’ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมโต นนฺทกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควา เอตทโวจ –‘‘คจฺฉถ, ภิกฺขุนิโย; กาโล’’ติ. อถ โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺตีสุ ตาสุ ภิกฺขุนีสุ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส น โหติ พหุโน ชนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา – ‘อูโน นุ โข จนฺโท, ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท’ติ, อถ โข ปุณฺโณ จนฺโทตฺเวว โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตา ภิกฺขุนิโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จ. ตาสํ, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ ภิกฺขุนิสตานํ ยา ¶ ปจฺฉิมิตา ภิกฺขุนี สา [ยา ปจฺฉิมา ภิกฺขุนี, สา (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ยา ปจฺฉิมิกา, ตา ภิกฺขุนิโย (ก.)] โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายนา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
นนฺทโกวาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ
๔๑๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ปริปกฺกา โข ¶ ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา. ยํนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหาหิ, ราหุล, นิสีทนํ; เยน อนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ราหุโล ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นิสีทนํ อาทาย ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ.
เตน โข ปน สมเยน อเนกานิ เทวตาสหสฺสานิ ภควนฺตํ อนุพนฺธานิ โหนฺติ – ‘‘อชฺช ภควา อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนสฺสตี’’ติ. อถ โข ภควา อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อายสฺมาปิ โข ราหุโล ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราหุลํ ภควา เอตทโวจ –
๔๑๗. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต ¶ ’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ ¶ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สี. ก.)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ ¶ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ ¶ ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
๔๑๘. ‘‘ตํ กึ มฺสิ ราหุล, โสตํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… ฆานํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต…เป… กาโย นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต…เป… มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ –‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ ราหุล, ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ ราหุล, มโนวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ ราหุล, มโนสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ, ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
๔๑๙. ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึ [จกฺขุสฺมิมฺปิ (สฺยา. กํ.) เอวมิตเรสุปิ] นิพฺพินฺทติ, รูเปสุ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเส นิพฺพินฺทติ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. โสตสฺมึ ¶ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุ นิพฺพินฺทติ…เป… ¶ , ฆานสฺมึ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหาย นิพฺพินฺทติ, รเสสุ นิพฺพินฺทติ… กายสฺมึ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺพฺเพสุ นิพฺพินฺทติ… มนสฺมึ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเส นิพฺพินฺทติ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา ราหุโล ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต ราหุลสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. ตาสฺจ อเนกานํ เทวตาสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. ฉฉกฺกสุตฺตํ
๔๒๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามิ, ยทิทํ – ฉ ฉกฺกานิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานิ, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานิ, ฉ วิฺาณกายา เวทิตพฺพา, ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา, ฉ เวทนากายา เวทิตพฺพา, ฉ ตณฺหากายา เวทิตพฺพา.
๔๒๑. ‘‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ ¶ , กายายตนํ, มนายตนํ. ‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิทํ ปมํ ฉกฺกํ.
‘‘‘ฉ ¶ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ¶ . กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํ. ‘ฉ พาหิรานิ อายตนานิ เวทิตพฺพานี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิทํ ทุติยํ ฉกฺกํ.
‘‘‘ฉ วิฺาณกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ ¶ โสตวิฺาณํ, ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ, กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ, มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ‘ฉ วิฺาณกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิทํ ตติยํ ฉกฺกํ.
‘‘‘ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส; มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ ¶ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ‘ฉ ผสฺสกายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิทํ จตุตฺถํ ฉกฺกํ.
‘‘‘ฉ เวทนากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา; กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา; มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม ¶ จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา. ‘ฉ เวทนากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ ¶ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิทํ ปฺจมํ ฉกฺกํ.
‘‘‘ฉ ตณฺหากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ¶ ชิวฺหาวิฺาณํ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ‘ฉ ตณฺหากายา เวทิตพฺพา’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิทํ ฉฏฺํ ฉกฺกํ.
๔๒๒. ‘‘‘จกฺขุ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘จกฺขุ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ จกฺขุ อนตฺตา.
‘‘‘รูปา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. รูปานํ อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘รูปา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา.
‘‘‘จกฺขุวิฺาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘จกฺขุวิฺาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตา.
‘‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ ¶ . ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย ¶ วเทยฺย. อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา.
‘‘‘เวทนา ¶ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ ¶ น อุปปชฺชติ. เวทนาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา.
‘‘‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. ตณฺหาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, ตณฺหา อนตฺตา.
๔๒๓. ‘‘‘โสตํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย…เป… ‘ฆานํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย… ‘ชิวฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย… ‘กาโย อตฺตา’ติ โย วเทยฺย… ‘มโน อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. มนสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ¶ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘มโน อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ มโน อนตฺตา.
‘‘‘ธมฺมา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. ธมฺมานํ อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘ธมฺมา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา.
‘‘‘มโนวิฺาณํ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. มโนวิฺาณสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘มโนวิฺาณํ อตฺตา’ติ ¶ โย วเทยฺย. อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิฺาณํ อนตฺตา.
‘‘‘มโนสมฺผสฺโส ¶ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. มโนสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘มโนสมฺผสฺโส อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิฺาณํ อนตฺตา, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตา.
‘‘‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. เวทนาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ¶ ปน อุปฺปาโทปิ ¶ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘เวทนา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิฺาณํ อนตฺตา, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา.
‘‘‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย ตํ น อุปปชฺชติ. ตณฺหาย อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ. ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปฺายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ. ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ – ‘ตณฺหา อตฺตา’ติ โย วเทยฺย. อิติ มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา, มโนวิฺาณํ อนตฺตา, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, ตณฺหา อนตฺตา.
๔๒๔. ‘‘อยํ โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา – จกฺขุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; รูเป ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; จกฺขุวิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; จกฺขุสมฺผสฺสํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; เวทนํ ‘เอตํ มม ¶ , เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; ตณฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ; โสตํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… ฆานํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… ชิวฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ ¶ สมนุปสฺสติ…เป… กายํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… มนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, มโนวิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, มโนสมฺผสฺสํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, เวทนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, ตณฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ.
‘‘อยํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา – จกฺขุํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. รูเป ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. จกฺขุวิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. เวทนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตณฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. โสตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… ฆานํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ… ชิวฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ… กายํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ… มนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. มโนวิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. มโนสมฺผสฺสํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. เวทนํ ‘เนตํ ¶ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตณฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ.
๔๒๕. ‘‘จกฺขฺุจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ¶ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ ¶ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา. โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ราคานุสโย อนุเสติ. ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ ¶ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสติ. โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ อปฺปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ อปฺปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ อสมูหนิตฺวา อวิชฺชํ อปฺปหาย วิชฺชํ อนุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โสตฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป… ฆานฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ…เป… ชิวฺหฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… กายฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ…เป… มนฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา. โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ราคานุสโย อนุเสติ. ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ ¶ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสติ. โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ อปฺปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ อปฺปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ อสมูหนิตฺวา อวิชฺชํ อปฺปหาย วิชฺชํ อนุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
๔๒๖. ‘‘จกฺขฺุจ ¶ , ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา. โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ราคานุสโย นานุเสติ. ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน น โสจติ น กิลมติ ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ ¶ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. ตสฺส ปฏิฆานุสโย นานุเสติ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน ตสฺสา ¶ เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส อวิชฺชานุสโย นานุเสติ. โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ ปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ สมูหนิตฺวา อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม ¶ ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โสตฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป….
‘‘ฆานฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ…เป….
‘‘ชิวฺหฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… ¶ .
‘‘กายฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ…เป….
‘‘มนฺจ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา. โส สุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ราคานุสโย นานุเสติ. ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. ตสฺส ปฏิฆานุสโย นานุเสติ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน ตสฺสา เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส อวิชฺชานุสโย นานุเสติ. โส วต, ภิกฺขเว, สุขาย เวทนาย ราคานุสยํ ปหาย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสยํ สมูหนิตฺวา อวิชฺชํ ปหาย วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
๔๒๗. ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึ [จกฺขุสฺมิมฺปิ (สฺยา. กํ.) เอวมิตเรสุปิ] นิพฺพินฺทติ, รูเปสุ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเส ¶ นิพฺพินฺทติ, เวทนาย นิพฺพินฺทติ, ตณฺหาย นิพฺพินฺทติ. โสตสฺมึ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุ นิพฺพินฺทติ…เป… ¶ ฆานสฺมึ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหาย นิพฺพินฺทติ, รเสสุ นิพฺพินฺทติ… กายสฺมึ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺพฺเพสุ นิพฺพินฺทติ… มนสฺมึ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเส นิพฺพินฺทติ, เวทนาย นิพฺพินฺทติ, ตณฺหาย นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ ¶ , วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ ¶ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมึ โข ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ.
ฉฉกฺกสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. มหาสฬายตนิกสุตฺตํ
๔๒๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘มหาสฬายตนิกํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
๔๒๙. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, รูเป อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุวิฺาณํ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสมฺผสฺสํ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสฺมึ สารชฺชติ, รูเปสุ สารชฺชติ, จกฺขุวิฺาเณ สารชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺเส สารชฺชติ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ สารชฺชติ.
‘‘ตสฺส สารตฺตสฺส สํยุตฺตสฺส สมฺมูฬฺหสฺส อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต อายตึ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อุปจยํ คจฺฉนฺติ. ตณฺหา จสฺส โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, สา จสฺส ปวฑฺฒติ. ตสฺส กายิกาปิ ทรถา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ ¶ ทรถา ปวฑฺฒนฺติ; กายิกาปิ สนฺตาปา ปวฑฺฒนฺติ ¶ , เจตสิกาปิ สนฺตาปา ปวฑฺฒนฺติ; กายิกาปิ ปริฬาหา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ ปริฬาหา ปวฑฺฒนฺติ. โส กายทุกฺขมฺปิ [กายิกทุกฺขมฺปิ (สฺยา. กํ.), กายิกํ ทุกฺขมฺปิ (ก.)] เจโตทุกฺขมฺปิ ปฏิสํเวเทติ.
‘‘โสตํ ¶ , ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ…เป… ฆานํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ…เป… ชิวฺหํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ…เป… กายํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ…เป… มนํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, ธมฺเม, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, มโนวิฺาณํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ ¶ , มโนสมฺผสฺสํ, ภิกฺขเว, อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อชานํ อปสฺสํ ยถาภูตํ, มนสฺมึ สารชฺชติ, ธมฺเมสุ สารชฺชติ, มโนวิฺาเณ สารชฺชติ, มโนสมฺผสฺเส สารชฺชติ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ สารชฺชติ.
‘‘ตสฺส สารตฺตสฺส สํยุตฺตสฺส สมฺมูฬฺหสฺส อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต อายตึ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อุปจยํ คจฺฉนฺติ. ตณฺหา จสฺส โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, สา จสฺส ปวฑฺฒติ. ตสฺส กายิกาปิ ทรถา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ ทรถา ปวฑฺฒนฺติ; กายิกาปิ สนฺตาปา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ สนฺตาปา ปวฑฺฒนฺติ; กายิกาปิ ปริฬาหา ปวฑฺฒนฺติ, เจตสิกาปิ ปริฬาหา ปวฑฺฒนฺติ. โส กายทุกฺขมฺปิ เจโตทุกฺขมฺปิ ปฏิสํเวเทติ.
๔๓๐. ‘‘จกฺขฺุจ ¶ โข, ภิกฺขเว, ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, รูเป ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุวิฺาณํ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสมฺผสฺสํ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, จกฺขุสฺมึ น สารชฺชติ, รูเปสุ น สารชฺชติ, จกฺขุวิฺาเณ น สารชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺเส น สารชฺชติ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ น สารชฺชติ.
‘‘ตสฺส อสารตฺตสฺส อสํยุตฺตสฺส อสมฺมูฬฺหสฺส อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต อายตึ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อปจยํ คจฺฉนฺติ. ตณฺหา จสฺส โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, สา จสฺส ปหียติ. ตสฺส กายิกาปิ ทรถา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ ทรถา ปหียนฺติ; กายิกาปิ สนฺตาปา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ สนฺตาปา ปหียนฺติ; กายิกาปิ ปริฬาหา ปหียนฺติ ¶ , เจตสิกาปิ ปริฬาหา ปหียนฺติ. โส กายสุขมฺปิ เจโตสุขมฺปิ ปฏิสํเวเทติ.
๔๓๑. ‘‘ยา ¶ ตถาภูตสฺส [ยถาภูตสฺส (สี. ปี.)] ทิฏฺิ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ; โย ตถาภูตสฺส [ยถาภูตสฺส (สี. ปี.)] สงฺกปฺโป สฺวาสฺส โหติ ¶ สมฺมาสงฺกปฺโป; โย ตถาภูตสฺส [ยถาภูตสฺส (สี. ปี.)] วายาโม สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม; ยา ตถาภูตสฺส [ยถาภูตสฺส (สี. ปี.)] สติ สาสฺส โหติ สมฺมาสติ; โย ตถาภูตสฺส [ยถาภูตสฺส (สี. ปี.)] สมาธิ สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธิ. ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ. เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ¶ เอวํ อิมํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
‘‘ตสฺสิเม ทฺเว ธมฺมา ยุคนนฺธา [ยุคนทฺธา (สี. สฺยา. กํ.)] วตฺตนฺติ – สมโถ จ วิปสฺสนา จ. โส เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ. เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ. เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ. เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา? ‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ ติสฺส วจนียํ, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา? อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ – อิเม ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา? สมโถ จ วิปสฺสนา จ – อิเม ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา.
‘‘กตเม ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา? วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ – อิเม ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา.
๔๓๒. ‘‘โสตํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ…เป… ฆานํ ภิกฺขเว, ชานํ ¶ ปสฺสํ ยถาภูตํ…เป… ชิวฺหํ, ภิกฺขเว, ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ… กายํ, ภิกฺขเว, ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ… มนํ, ภิกฺขเว, ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, ธมฺเม ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, มโนวิฺาณํ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, มโนสมฺผสฺสํ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชานํ ปสฺสํ ยถาภูตํ, มนสฺมึ น สารชฺชติ, ธมฺเมสุ น สารชฺชติ, มโนวิฺาเณ น สารชฺชติ, มโนสมฺผสฺเส น สารชฺชติ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ น สารชฺชติ.
‘‘ตสฺส อสารตฺตสฺส อสํยุตฺตสฺส อสมฺมูฬฺหสฺส อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต อายตึ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อปจยํ คจฺฉนฺติ. ตณฺหา จสฺส โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ¶ , สา จสฺส ปหียติ. ตสฺส กายิกาปิ ทรถา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ ทรถา ปหียนฺติ; กายิกาปิ สนฺตาปา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ สนฺตาปา ปหียนฺติ; กายิกาปิ ปริฬาหา ปหียนฺติ, เจตสิกาปิ ปริฬาหา ปหียนฺติ. โส กายสุขมฺปิ เจโตสุขมฺปิ ปฏิสํเวเทติ.
๔๓๓. ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺิ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ; โย ตถาภูตสฺส สงฺกปฺโป สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสงฺกปฺโป; โย ตถาภูตสฺส วายาโม สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม; ยา ตถาภูตสฺส สติ สาสฺส โหติ สมฺมาสติ; โย ตถาภูตสฺส สมาธิ สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธิ. ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ. เอวมสฺสายํ ¶ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส เอวํ อิมํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
‘‘ตสฺสิเม ทฺเว ธมฺมา ยุคนนฺธา วตฺตนฺติ – สมโถ จ วิปสฺสนา จ. โส เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ. เย ¶ ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ. เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ. เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา? ‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ ติสฺส วจนียํ, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา? อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ – อิเม ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา? สมโถ จ วิปสฺสนา จ – อิเม ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา.
‘‘กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา? วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ – อิเม ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
มหาสฬายตนิกสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. นครวินฺเทยฺยสุตฺตํ
๔๓๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน นครวินฺทํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณานํ คาโม ตทวสริ. อสฺโสสุํ โข นครวินฺเทยฺยกา [นครวินฺเทยฺยา (ก.)] พฺราหฺมณคหปติกา – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ¶ นครวินฺทํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. โส ¶ อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
อถ โข นครวินฺเทยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ; สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ภควโต สนฺติเก นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺเน โข นครวินฺเทยฺยเก พฺราหฺมณคหปติเก ภควา เอตทโวจ –
๔๓๕. ‘‘สเจ โว, คหปตโย, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํภูตา, คหปตโย, สมณพฺราหฺมณา น สกฺกาตพฺพา น ครุกาตพฺพา น มาเนตพฺพา น ปูเชตพฺพา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, คหปตโย, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ อวีตราคา อวีตโทสา อวีตโมหา, อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตจิตฺตา, สมวิสมํ จรนฺติ กาเยน วาจาย มนสา, เอวรูปา สมณพฺราหฺมณา น สกฺกาตพฺพา น ครุกาตพฺพา น มาเนตพฺพา น ปูเชตพฺพา. ตํ กิสฺส เหตุ? มยมฺปิ หิ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ ¶ รูเปสุ อวีตราคา อวีตโทสา อวีตโมหา, อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตจิตฺตา, สมวิสมํ จราม กาเยน วาจาย มนสา, เตสํ โน สมจริยมฺปิ เหตํ อุตฺตริ อปสฺสตํ. ตสฺมา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา น สกฺกาตพฺพา น ครุกาตพฺพา น มาเนตพฺพา น ปูเชตพฺพา. เย เต สมณพฺราหฺมณา โสตวิฺเยฺเยสุ สทฺเทสุ… ฆานวิฺเยฺเยสุ คนฺเธสุ… ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ… กายวิฺเยฺเยสุ โผฏฺพฺเพสุ… มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ อวีตราคา อวีตโทสา อวีตโมหา, อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตจิตฺตา, สมวิสมํ จรนฺติ กาเยน วาจาย มนสา, เอวรูปา สมณพฺราหฺมณา น สกฺกาตพฺพา น ครุกาตพฺพา น มาเนตพฺพา น ปูเชตพฺพา. ตํ กิสฺส เหตุ? มยมฺปิ หิ มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ ¶ อวีตราคา อวีตโทสา อวีตโมหา ¶ , อชฺฌตฺตํ ¶ อวูปสนฺตจิตฺตา, สมวิสมํ จราม กาเยน วาจาย มนสา, เตสํ โน สมจริยมฺปิ เหตํ อุตฺตริ อปสฺสตํ. ตสฺมา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา น สกฺกาตพฺพา น ครุกาตพฺพา น มาเนตพฺพา น ปูเชตพฺพา’ติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, คหปตโย, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ.
๔๓๖. ‘‘สเจ ปน โว, คหปตโย, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํภูตา, คหปตโย, สมณพฺราหฺมณา สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, คหปตโย, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ วีตราคา วีตโทสา วีตโมหา, อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺตา, สมจริยํ จรนฺติ กาเยน วาจาย มนสา, เอวรูปา สมณพฺราหฺมณา สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา. ตํ กิสฺส เหตุ? มยมฺปิ หิ [มยํ หิ (?)] จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ อวีตราคา อวีตโทสา อวีตโมหา, อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตจิตฺตา, สมวิสมํ จราม กาเยน วาจาย มนสา, เตสํ โน สมจริยมฺปิ เหตํ อุตฺตริ ปสฺสตํ. ตสฺมา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา. เย เต สมณพฺราหฺมณา โสตวิฺเยฺเยสุ สทฺเทสุ… ฆานวิฺเยฺเยสุ คนฺเธสุ… ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ… กายวิฺเยฺเยสุ โผฏฺพฺเพสุ… มโนวิฺเยฺเยสุ ¶ ธมฺเมสุ วีตราคา วีตโทสา วีตโมหา, อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺตา, สมจริยํ จรนฺติ กาเยน วาจาย มนสา, เอวรูปา สมณพฺราหฺมณา สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา. ตํ กิสฺส เหตุ? มยมฺปิ หิ มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ อวีตราคา อวีตโทสา อวีตโมหา อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตจิตฺตา, สมวิสมํ จราม กาเยน วาจาย มนสา, เตสํ โน สมจริยมฺปิ เหตํ อุตฺตริ ปสฺสตํ. ตสฺมา เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สกฺกาตพฺพา ครุกาตพฺพา มาเนตพฺพา ปูเชตพฺพา’ติ ¶ . เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, คหปตโย, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ.
๔๓๗. ‘‘สเจ ปน โว [สเจ เต (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], คหปตโย, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘เก ปนายสฺมนฺตานํ อาการา, เก อนฺวยา, เยน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ¶ เอวํ วเทถ? อทฺธา เต อายสฺมนฺโต วีตราคา ¶ วา ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, คหปตโย, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ตถา หิ เต อายสฺมนฺโต อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวนฺติ. นตฺถิ โข ปน ตตฺถ ตถารูปา จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา เย ทิสฺวา ทิสฺวา อภิรเมยฺยุํ, นตฺถิ โข ปน ตตฺถ ตถารูปา โสตวิฺเยฺยา สทฺทา เย สุตฺวา สุตฺวา อภิรเมยฺยุํ, นตฺถิ โข ปน ตตฺถ ตถารูปา ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา เย ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา อภิรเมยฺยุํ ¶ , นตฺถิ โข ปน ตตฺถ ตถารูปา ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา เย สายิตฺวา สายิตฺวา อภิรเมยฺยุํ, นตฺถิ โข ปน ตตฺถ ตถารูปา กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา เย ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา อภิรเมยฺยุํ. อิเม โข โน, อาวุโส, อาการา, อิเม อนฺวยา, เยน มยํ [เยน มยํ อายสฺมนฺโต (สี. ปี.), เยน มยํ อายสฺมนฺเต (สฺยา. กํ.)] เอวํ วเทม – อทฺธา เต อายสฺมนฺโต วีตราคา วา ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา’ติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, คหปตโย, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, นครวินฺเทยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอเต มยํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ.
นครวินฺเทยฺยสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตํ
๔๓๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา ¶ วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘วิปฺปสนฺนานิ ¶ โข เต, สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมน โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, วิหาเรน เอตรหิ พหุลํ วิหรสี’’ติ? ‘‘สฺุตาวิหาเรน โข อหํ, ภนฺเต, เอตรหิ พหุลํ วิหรามี’’ติ. ‘‘สาธุ, สาธุ, สาริปุตฺต! มหาปุริสวิหาเรน กิร ตฺวํ, สาริปุตฺต, เอตรหิ พหุลํ วิหรสิ. มหาปุริสวิหาโร เอโส [เหส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สาริปุตฺต, ยทิทํ – สฺุตา. ตสฺมาติห, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สเจ อากงฺเขยฺย – ‘สฺุตาวิหาเรน พหุลํ [เอตรหิ พหุลํ (สี. ปี.)] วิหเรยฺย’นฺติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘เยน จาหํ มคฺเคน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ยสฺมิฺจ ปเทเส ปิณฺฑาย อจรึ, เยน จ มคฺเคน คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมึ, อตฺถิ นุ โข เม ตตฺถ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘เยน จาหํ มคฺเคน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ยสฺมิฺจ ปเทเส ปิณฺฑาย อจรึ, เยน จ มคฺเคน คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมึ, อตฺถิ เม ตตฺถ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตสํเยว ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘เยน จาหํ มคฺเคน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ยสฺมิฺจ ปเทเส ปิณฺฑาย อจรึ, เยน ¶ จ มคฺเคน คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมึ, นตฺถิ เม ตตฺถ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๓๙. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘เยน จาหํ มคฺเคน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ยสฺมิฺจ ปเทเส ปิณฺฑาย อจรึ, เยน จ มคฺเคน คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมึ, อตฺถิ นุ โข เม ตตฺถ โสตวิฺเยฺเยสุ สทฺเทสุ…เป… ฆานวิฺเยฺเยสุ คนฺเธสุ… ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ ¶ … กายวิฺเยฺเยสุ โผฏฺพฺเพสุ… มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส’ติ? สเจ ¶ , สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘เยน จาหํ มคฺเคน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ยสฺมิฺจ ปเทเส ปิณฺฑาย อจรึ, เยน จ มคฺเคน คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมึ, อตฺถิ เม ตตฺถ มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส ¶ วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตสํเยว ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘เยน จาหํ มคฺเคน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ยสฺมิฺจ ปเทเส ปิณฺฑาย อจรึ, เยน จ มคฺเคน คามโต ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมึ, นตฺถิ เม ตตฺถ มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๐. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ปหีนา นุ โข เม ปฺจ กามคุณา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อปฺปหีนา โข เม ปฺจ กามคุณา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ปหีนา โข เม ปฺจ กามคุณา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๑. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ปหีนา นุ โข เม ปฺจ นีวรณา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อปฺปหีนา โข เม ปฺจ นีวรณา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา ปฺจนฺนํ นีวรณานํ ปหานาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ปหีนา โข ¶ เม ปฺจ นีวรณา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๒. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ปริฺาตา นุ โข เม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อปริฺาตา โข เม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา ¶ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปริฺาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน ¶ เอวํ ชานาติ – ‘ปริฺาตา โข เม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๓. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตา นุ โข เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตา โข เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตา โข เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๔. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตา นุ โข เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตา โข เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตา โข เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’ติ ¶ , เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๕. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตา นุ โข เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตา โข เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตา โข เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๖. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตานิ นุ โข เม ปฺจินฺทฺริยานี’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตานิ โข เม ปฺจินฺทฺริยานี’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน ¶ เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตานิ โข เม ปฺจินฺทฺริยานี’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๗. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตานิ นุ โข เม ปฺจ พลานี’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตานิ โข เม ปฺจ พลานี’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา ปฺจนฺนํ พลานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตานิ โข เม ปฺจ พลานี’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๘. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตา นุ โข เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตา โข เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตา โข เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๔๙. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิโต นุ โข เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิโต โข เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิโต โข เม อริโย อฏฺงฺคิโก ¶ มคฺโค’ติ ¶ , เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๕๐. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘ภาวิตา นุ โข เม สมโถ จ วิปสฺสนา จา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อภาวิตา โข เม สมโถ จ วิปสฺสนา จา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา สมถวิปสฺสนานํ ภาวนาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ภาวิตา โข ¶ เม สมโถ จ วิปสฺสนา จา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๕๑. ‘‘ปุน จปรํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิติ ปฏิสฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘สจฺฉิกตา นุ โข เม วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา’ติ? สเจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อสจฺฉิกตา โข เม วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา วิชฺชาย วิมุตฺติยา สจฺฉิกิริยาย วายมิตพฺพํ. สเจ ปน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ปจฺจเวกฺขมาโน เอวํ ชานาติ – ‘สจฺฉิกตา โข เม วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา’ติ, เตน, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํ อโหรตฺตานุสิกฺขินา กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
๔๕๒. ‘‘เย หิ เกจิ, สาริปุตฺต, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธสุํ, สพฺเพ เต เอวเมว ปจฺจเวกฺขิตฺวา ¶ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธสุํ. เยปิ หิ เกจิ, สาริปุตฺต, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธสฺสนฺติ. เยปิ หิ เกจิ, สาริปุตฺต, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธนฺติ. ตสฺมาติห, สาริปุตฺต [โว สาริปุตฺต เอวํ สิกฺขิตพฺพํ (สี. ปี.)], ‘ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริโสเธสฺสามา’ติ – เอวฺหิ โว, สาริปุตฺต, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ
๔๕๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา คชงฺคลายํ [กชงฺคลายํ (สี. ปี.), กชฺชงฺคลายํ (สฺยา. กํ.)] วิหรติ สุเวฬุวเน [เวฬุวเน (สฺยา. กํ.), มุเขลุวเน (สี. ปี.)]. อถ โข อุตฺตโร มาณโว ปาราสิวิยนฺเตวาสี [ปาราสริยนฺเตวาสี (สี. ปี.), ปาราสิริยนฺเตวาสี (สฺยา. กํ.)] เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อุตฺตรํ มาณวํ ปาราสิวิยนฺเตวาสึ ภควา เอตทโวจ – ‘‘เทเสติ, อุตฺตร, ปาราสิวิโย พฺราหฺมโณ สาวกานํ อินฺทฺริยภาวน’’นฺติ? ‘‘เทเสติ, โภ โคตม, ปาราสิวิโย พฺราหฺมโณ สาวกานํ อินฺทฺริยภาวน’’นฺติ. ‘‘ยถา กถํ ปน, อุตฺตร, เทเสติ ปาราสิวิโย พฺราหฺมโณ สาวกานํ อินฺทฺริยภาวน’’นฺติ? ‘‘อิธ, โภ โคตม, จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ น สุณาติ – เอวํ โข, โภ โคตม, เทเสติ ปาราสิวิโย พฺราหฺมโณ สาวกานํ อินฺทฺริยภาวน’’นฺติ. ‘‘เอวํ สนฺเต โข, อุตฺตร, อนฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย ภวิสฺสติ, พธิโร ภาวิตินฺทฺริโย ภวิสฺสติ; ยถา ปาราสิวิยสฺส พฺราหฺมณสฺส วจนํ. อนฺโธ หิ, อุตฺตร, จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, พธิโร โสเตน สทฺทํ น สุณาตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อุตฺตโร มาณโว ปาราสิวิยนฺเตวาสี ตุณฺหีภูโต มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต อปฺปฏิภาโน นิสีทิ.
อถ โข ภควา อุตฺตรํ มาณวํ ปาราสิวิยนฺเตวาสึ ตุณฺหีภูตํ ¶ มงฺกุภูตํ ปตฺตกฺขนฺธํ อโธมุขํ ปชฺฌายนฺตํ อปฺปฏิภานํ วิทิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อฺถา โข, อานนฺท, เทเสติ ปาราสิวิโย พฺราหฺมโณ สาวกานํ อินฺทฺริยภาวนํ, อฺถา จ ปนานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา โหตี’’ติ. ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล ยํ ภควา อริยสฺส ¶ วินเย อนุตฺตรํ อินฺทฺริยภาวนํ เทเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
๔๕๔. ‘‘กถฺจานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา โหติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ มนาปํ, อุปฺปนฺนํ อมนาปํ, อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ ¶ . ตฺจ โข สงฺขตํ โอฬาริกํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – อุเปกฺขา’ติ. ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ; อุเปกฺขา สณฺาติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, จกฺขุมา ปุริโส อุมฺมีเลตฺวา วา นิมีเลยฺย, นิมีเลตฺวา วา อุมฺมีเลยฺย; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺส กสฺสจิ เอวํสีฆํ เอวํตุวฏํ ¶ เอวํอปฺปกสิเรน อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ, อุเปกฺขา สณฺาติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อริยสฺส ¶ วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ.
๔๕๕. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ มนาปํ, อุปฺปนฺนํ อมนาปํ, อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ. ตฺจ โข สงฺขตํ โอฬาริกํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – อุเปกฺขา’ติ. ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ; อุเปกฺขา สณฺาติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พลวา ปุริโส อปฺปกสิเรเนว อจฺฉรํ [อจฺฉริกํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปหเรยฺย; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺส กสฺสจิ เอวํสีฆํ เอวํตุวฏํ เอวํอปฺปกสิเรน อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ, อุเปกฺขา สณฺาติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา โสตวิฺเยฺเยสุ สทฺเทสุ.
๔๕๖. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ มนาปํ, อุปฺปนฺนํ อมนาปํ, อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ. ตฺจ โข สงฺขตํ โอฬาริกํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – อุเปกฺขา’ติ. ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ; อุเปกฺขา สณฺาติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท ¶ , อีสกํโปเณ [อีสกโปเณ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อีสกผเณ (สี. อฏฺ.), ‘‘มชฺเฌ อุจฺจํ หุตฺวา’’ติ ฏีกาย สํสนฺทิตพฺพา] ปทุมปลาเส ¶ [ปทุมินิปตฺเต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทกผุสิตานิ ปวตฺตนฺติ, น สณฺนฺติ; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺส กสฺสจิ เอวํสีฆํ เอวํตุวฏํ เอวํอปฺปกสิเรน อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ, อุเปกฺขา สณฺาติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา ฆานวิฺเยฺเยสุ คนฺเธสุ.
๔๕๗. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ ¶ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ มนาปํ, อุปฺปนฺนํ อมนาปํ, อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ. ตฺจ โข สงฺขตํ โอฬาริกํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – อุเปกฺขา’ติ. ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ; อุเปกฺขา สณฺาติ ¶ . เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พลวา ปุริโส ชิวฺหคฺเค เขฬปิณฺฑํ สํยูหิตฺวา อปฺปกสิเรน วเมยฺย [สนฺธเมยฺย (ก.)]; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺส กสฺสจิ เอวํสีฆํ เอวํตุวฏํ เอวํอปฺปกสิเรน อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ, อุเปกฺขา สณฺาติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ.
๔๕๘. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ มนาปํ, อุปฺปนฺนํ อมนาปํ, อุปฺปนฺนํ ¶ มนาปามนาปํ. ตฺจ โข สงฺขตํ โอฬาริกํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – อุเปกฺขา’ติ. ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ; อุเปกฺขา สณฺาติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺส กสฺสจิ เอวํสีฆํ เอวํตุวฏํ เอวํอปฺปกสิเรน อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ, อุเปกฺขา สณฺาติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา กายวิฺเยฺเยสุ โผฏฺพฺเพสุ.
๔๕๙. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ มนาปํ, อุปฺปนฺนํ อมนาปํ, อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ. ตฺจ โข สงฺขตํ โอฬาริกํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ – อุเปกฺขา’ติ. ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ; อุเปกฺขา สณฺาติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พลวา ปุริโส ทิวสํสนฺตตฺเต [ทิวสสนฺเตตฺเต (สี.)] อโยกฏาเห ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ นิปาเตยฺย. ทนฺโธ, อานนฺท, อุทกผุสิตานํ นิปาโต, อถ โข นํ ขิปฺปเมว ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺส กสฺสจิ เอวํสีฆํ เอวํตุวฏํ เอวํอปฺปกสิเรน อุปฺปนฺนํ มนาปํ อุปฺปนฺนํ ¶ อมนาปํ อุปฺปนฺนํ มนาปามนาปํ นิรุชฺฌติ, อุเปกฺขา สณฺาติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํ โข, อานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา โหติ.
๔๖๐. ‘‘กถฺจานนฺท ¶ , เสโข โหติ ปาฏิปโท? อิธานนฺท, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส ¶ เตน อุปฺปนฺเนน มนาเปน อุปฺปนฺเนน อมนาเปน อุปฺปนฺเนน มนาปามนาเปน อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติ. โสเตน สทฺทํ ¶ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส เตน อุปฺปนฺเนน มนาเปน อุปฺปนฺเนน อมนาเปน อุปฺปนฺเนน มนาปามนาเปน อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติ. เอวํ โข, อานนฺท, เสโข โหติ ปาฏิปโท.
๔๖๑. ‘‘กถฺจานนฺท, อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย? อิธานนฺท, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล [ปฏิกฺกูเล (สพฺพตฺถ)] อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี ¶ วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูลฺจ อปฺปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
๔๖๒. ‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชติ มนาปํ, อุปฺปชฺชติ อมนาปํ, อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูลฺจ อปฺปฏิกูลฺจ ตทุภยมฺปิ ¶ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ โข, อานนฺท, อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย.
๔๖๓. ‘‘อิติ ¶ ¶ โข, อานนฺท, เทสิตา มยา อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา, เทสิโต เสโข ปาฏิปโท, เทสิโต อริโย ภาวิตินฺทฺริโย ¶ . ยํ โข, อานนฺท, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย, กตํ โว ตํ มยา. เอตานิ, อานนฺท, รุกฺขมูลานิ, เอตานิ สฺุาคารานิ, ฌายถานนฺท, มา ปมาทตฺถ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
สฬายตนวคฺโค นิฏฺิโต ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนาถปิณฺฑิโก ฉนฺโน, ปุณฺโณ นนฺทกราหุลา;
ฉฉกฺกํ สฬายตนิกํ, นครวินฺเทยฺยสุทฺธิกา;
อินฺทฺริยภาวนา จาปิ, วคฺโค โอวาทปฺจโมติ.
อิทํ วคฺคานมุทฺทานํ –
เทวทโหนุปโท จ, สฺุโต จ วิภงฺคโก;
สฬายตโนติ วคฺคา, อุปริปณฺณาสเก ิตาติ.
อุปริปณฺณาสกํ สมตฺตํ.
ตีหิ ปณฺณาสเกหิ ปฏิมณฺฑิโต สกโล
มชฺฌิมนิกาโย สมตฺโต.