📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สํยุตฺตนิกาโย

นิทานวคฺโค

๑. นิทานสํยุตฺตํ

๑. พุทฺธวคฺโค

๑. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปมํ.

๒. วิภงฺคสุตฺตํ

. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ วิภชิสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก; อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ( ) [(ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท) (สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ, อฏฺกถายํ ปน น ทิสฺสติ], อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชาติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว? ตโย เม, ภิกฺขเว, ภวา – กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภโว.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ? จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุปาทานานิ – กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, ตณฺหากายา – รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตณฺหา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนา.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส? ฉยิเม, ภิกฺขเว, ผสฺสกายา – จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺโส. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ผสฺโส.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ? เวทนา, สฺา, เจตนา, ผสฺโส, มนสิกาโร – อิทํ วุจฺจติ นามํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อิทํ วุจฺจติ รูปํ. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นามรูปํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิฺาณกายา – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา? ยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา.

‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปฏิปทาสุตฺตํ

. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘มิจฺฉาปฏิปทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สมฺมาปฏิปทฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.

๔. วิปสฺสีสุตฺตํ

. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘วิปสฺสิสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ. อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’’’ติ?

‘‘อถ โข ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ, กึปจฺจยา ชาตี’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ภโว โหติ, กึปจฺจยา ภโว’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหติ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ อุปาทานํ โหติ, กึปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ตณฺหาย โข สติ อุปาทานํ โหติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’’นฺติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ตณฺหา โหติ, กึปจฺจยา ตณฺหา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘เวทนาย โข สติ ตณฺหา โหติ, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ เวทนา โหติ, กึปจฺจยา เวทนา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ผสฺเส โข สติ เวทนา โหติ, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ผสฺโส โหติ, กึปจฺจยา ผสฺโส’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สฬายตเน โข สติ ผสฺโส โหติ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ สฬายตนํ โหติ, กึปจฺจยา สฬายตน’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข สติ สฬายตนํ โหติ, นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’’นฺติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ นามรูปํ โหติ, กึปจฺจยา นามรูป’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข สติ นามรูปํ โหติ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิฺาณํ โหติ, กึปจฺจยา วิฺาณ’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิฺาณํ โหติ, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, กึปจฺจยา สงฺขารา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.

‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชาตินิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ภเว โข อสติ ชาติ น โหติ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ภโว น โหติ, กิสฺส นิโรธา ภวนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อุปาทาเน โข อสติ ภโว น โหติ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ อุปาทานํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา อุปาทานนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ตณฺหาย โข อสติ อุปาทานํ น โหติ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ตณฺหา น โหติ, กิสฺส นิโรธา ตณฺหานิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘เวทนาย โข อสติ ตณฺหา น โหติ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺส นิโรธา เวทนานิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ผสฺเส โข อสติ เวทนา น โหติ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺส นิโรธา ผสฺสนิโรโธ’ติ? อถ โข ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สฬายตเน โข อสติ ผสฺโส น โหติ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา สฬายตนนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข อสติ สฬายตนํ น โหติ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข อสติ นามรูปํ น โหติ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ วิฺาณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา วิฺาณนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สงฺขาเรสุ โข อสติ วิฺาณํ น โหติ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺส นิโรธา สงฺขารนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ. ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. จตุตฺถํ.

(สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ เอวํ วิตฺถาเรตพฺโพ).

๕. สิขีสุตฺตํ

. สิขิสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….

๖. เวสฺสภูสุตฺตํ

. เวสฺสภุสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….

๗. กกุสนฺธสุตฺตํ

. กกุสนฺธสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….

๘. โกณาคมนสุตฺตํ

. โกณาคมนสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….

๙. กสฺสปสุตฺตํ

. กสฺสปสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….

๑๐. โคตมสุตฺตํ

๑๐. ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ. อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’’’ติ?

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ…เป… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขารา โหนฺติ, กึปจฺจยา สงฺขารา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.

‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ…เป… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺส นิโรธา สงฺขารนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ทสโม.

พุทฺธวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เทสนา วิภงฺคปฏิปทา จ,

วิปสฺสี สิขี จ เวสฺสภู;

กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป,

มหาสกฺยมุนิ จ โคตโมติ.

๒. อาหารวคฺโค

๑. อาหารสุตฺตํ

๑๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป… เอตทโวจ – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร [กพฬึกาโร (สี. ปี.), กวฬีกาโร (สฺยา. กํ.)] อาหาโร – โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’.

‘‘อิเม, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? อิเม จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา ตณฺหาสมุทยา ตณฺหาชาติกา ตณฺหาปภวา. ตณฺหา จายํ, ภิกฺขเว, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? ตณฺหา เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวา. เวทนา จายํ, ภิกฺขเว, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? เวทนา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปภวา. ผสฺโส จายํ, ภิกฺขเว, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? ผสฺโส สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปภโว. สฬายตนฺจิทํ, ภิกฺขเว, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? สฬายตนํ นามรูปนิทานํ นามรูปสมุทยํ นามรูปชาติกํ นามรูปปภวํ. นามรูปฺจิทํ, ภิกฺขเว, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? นามรูปํ วิฺาณนิทานํ วิฺาณสมุทยํ วิฺาณชาติกํ วิฺาณปภวํ. วิฺาณฺจิทํ, ภิกฺขเว, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? วิฺาณํ สงฺขารนิทานํ สงฺขารสมุทยํ สงฺขารชาติกํ สงฺขารปภวํ. สงฺขารา จิเม, ภิกฺขเว, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? สงฺขารา อวิชฺชานิทานา อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา.

‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ปมํ.

๒. โมฬิยผคฺคุนสุตฺตํ

๑๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร – โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายา’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา โมฬิยผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘อาหาเรตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘อาหาเรตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, อาหาเรตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิสฺส นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหาโร’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘วิฺาณาหาโร อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา ปจฺจโย, ตสฺมึ ภูเต สติ สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’’ติ.

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘ผุสตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘ผุสตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ผสฺโส’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’’ติ.

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’’ติ [เวทิยตีติ (สี. ปี. ก.)]? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘เวทยตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘เวทยตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติ.

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ตสตี’’ติ [ตณฺหียตีติ (สี. สฺยา. กํ.)]? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘ตสตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘ตสตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ตสตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ตณฺหา’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’’นฺติ.

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, อุปาทิยตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘อุปาทิยตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘อุปาทิยตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, อุปาทิยตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, อุปาทาน’นฺติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘ฉนฺนํ ตฺเวว, ผคฺคุน, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ [พฺราหฺมฺตฺถํ (สฺยา. กํ.) โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ] วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, กตเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ’’?

‘‘ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเม ธมฺเม ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, กตเม ธมฺเม ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ?

‘‘ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. อิเม ธมฺเม ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา. เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. กจฺจานโคตฺตสุตฺตํ

๑๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา กจฺจานโคตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กจฺจานโคตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺี’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ?

‘‘ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน – อตฺถิตฺเจว นตฺถิตฺจ. โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา สา น โหติ. โลกนิโรธํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา สา น โหติ. อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ [อุปายุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน. ตฺจายํ อุปยุปาทานํ เจตโส อธิฏฺานํ อภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ นาธิฏฺาติ – ‘อตฺตา เม’ติ. ‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตี’ติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อปรปจฺจยา าณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหติ.

‘‘‘สพฺพํ อตฺถี’ติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต. ‘สพฺพํ นตฺถี’ติ อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ธมฺมกถิกสุตฺตํ

๑๖. สาวตฺถิยํ …เป… อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ?

‘‘ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย.

‘‘ชาติยา เจ ภิกฺขุ…เป… ภวสฺส เจ ภิกฺขุ… อุปาทานสฺส เจ ภิกฺขุ… ตณฺหาย เจ ภิกฺขุ… เวทนาย เจ ภิกฺขุ… ผสฺสสฺส เจ ภิกฺขุ… สฬายตนสฺส เจ ภิกฺขุ… นามรูปสฺส เจ ภิกฺขุ… วิฺาณสฺส เจ ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ ภิกฺขุ… อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.

๗. อเจลกสฺสปสุตฺตํ

๑๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ ภวนฺตํ โคตมํ กฺจิเทว [กิฺจิเทว (ก.)] เทสํ, สเจ โน ภวํ โคตโม โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ.

‘‘อกาโล โข ตาว, กสฺสป, ปฺหสฺส; อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ ภวนฺตํ โคตมํ กฺจิเทว เทสํ, สเจ โน ภวํ โคตโม โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ. ‘‘อกาโล โข ตาว, กสฺสป, ปฺหสฺส; อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา’’ติ. ตติยมฺปิ โข อเจโล กสฺสโป…เป… อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหาติ. เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘น โข ปน มยํ ภวนฺตํ โคตมํ พหุเทว ปุจฺฉิตุกามา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉ, กสฺสป, ยทากงฺขสี’’ติ.

‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’นฺติ? ‘น โข, กสฺสป, นตฺถิ ทุกฺขํ. อตฺถิ โข, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ. ‘น ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺข’’’นฺติ.

‘‘กิ นุ โข, โภ โคตม, ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น โข, กสฺสป, นตฺถิ ทุกฺขํ, อตฺถิ โข, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ วเทสิ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ น ปสฺสตี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ น ชานามิ น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ วเทสิ. อาจิกฺขตุ จ [อยํ จกาโร สี. โปตฺถเก นตฺถิ] เม, ภนฺเต, ภควา ทุกฺขํ. เทเสตุ จ [อยํ จกาโร สี. โปตฺถเก นตฺถิ] เม, ภนฺเต, ภควา ทุกฺข’’นฺติ.

‘‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’ติ [ปฏิสํเวทิยตีติ (สี. ปี. ก.)] โข, กสฺสป, อาทิโต สโต ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ วทํ สสฺสตํ เอตํ ปเรติ. ‘อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, กสฺสป, เวทนาภิตุนฺนสฺส สโต ‘ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ วทํ อุจฺเฉทํ เอตํ ปเรติ. เอเต เต, กสฺสป, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย…เป… จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.

‘‘โย โข, กสฺสป, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, โส จตฺตาโร มาเส ปริวสติ. จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน [อจฺจเยน ปริวุฏฺปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู [ภิกฺขู อากงฺขมานา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อปิ จ มยา ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตา’’ติ.

‘‘สเจ, ภนฺเต, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, จตฺตาโร มาเส ปริวสติ. จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน [อจฺจเยน ปริวุฏฺปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู [ภิกฺขู อากงฺขมานา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อหํ จตฺตาริ วสฺสานิ ปริวสิสฺสามิ, จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน [อจฺจเยน ปริวุฏฺปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺตุ อุปสมฺปาเทนฺตุ ภิกฺขุภาวายา’’ติ.

อลตฺถ โข อเจโล กสฺสโป ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน จ ปนายสฺมา กสฺสโป เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา กสฺสโป อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.

๘. ติมฺพรุกสุตฺตํ

๑๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘น โข, ติมฺพรุก, นตฺถิ สุขทุกฺขํ; อตฺถิ โข, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ? ‘น ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’’’นฺติ.

‘‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น โข, ติมฺพรุก, นตฺถิ สุขทุกฺขํ; อตฺถิ โข, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ วเทสิ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ วเทสิ. อาจิกฺขตุ จ เม ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ. เทเสตุ จ เม ภวํ โคตโม สุขทุกฺข’’นฺติ.

‘‘‘สา เวทนา, โส เวทยตี’ติ โข, ติมฺพรุก, อาทิโต สโต ‘สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ เอวมฺปาหํ น วทามิ. ‘อฺา เวทนา, อฺโ เวทยตี’ติ โข, ติมฺพรุก, เวทนาภิตุนฺนสฺส สโต ‘ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ เอวมฺปาหํ น วทามิ. เอเต เต, ติมฺพรุก, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตํ

๑๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, พาลสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโต. อิติ อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ, ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ [สฬายตนานิ (ก.)], เยหิ ผุฏฺโ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยติ เอเตสํ วา อฺตเรน’’.

‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโต. อิติ อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ, ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ, เยหิ ผุฏฺโ ปณฺฑิโต สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยติ เอเตสํ วา อฺตเรน’’.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี. ปี. ก.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ.) อธิ + ป + ยสุ + ณ + สี = อธิปฺปยาโส] กึ นานากรณํ ปณฺฑิตสฺส พาเลนา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา, ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.

‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส อปฺปหีนา สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ตสฺมา พาโล กายสฺส เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส ปณฺฑิตสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา ปณฺฑิตสฺส ปหีนา, สา จ ตณฺหา ปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ? อจริ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ตสฺมา ปณฺฑิโต กายสฺส เภทา น กายูปโค โหติ. โส อกายูปโค สมาโน ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ปณฺฑิตสฺส พาเลน ยทิทํ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ. นวมํ.

๑๐. ปจฺจยสุตฺตํ

๒๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน จ ธมฺเม. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห – ‘ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ’’’.

‘‘ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… อุปาทานปจฺจยา, ภิกฺขเว, ภโว… ตณฺหาปจฺจยา, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… เวทนาปจฺจยา, ภิกฺขเว, ตณฺหา… ผสฺสปจฺจยา, ภิกฺขเว, เวทนา… สฬายตนปจฺจยา, ภิกฺขเว, ผสฺโส… นามรูปปจฺจยา, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… วิฺาณปจฺจยา, ภิกฺขเว, นามรูปํ… สงฺขารปจฺจยา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห ‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา’. อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา? ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ภโว, ภิกฺขเว, อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม. อุปาทานํ ภิกฺขเว…เป… ตณฺหา, ภิกฺขเว… เวทนา, ภิกฺขเว… ผสฺโส, ภิกฺขเว… สฬายตนํ, ภิกฺขเว… นามรูปํ, ภิกฺขเว… วิฺาณํ, ภิกฺขเว… สงฺขารา, ภิกฺขเว… อวิชฺชา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ‘อยฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อิเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา’ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, โส วต ปุพฺพนฺตํ วา ปฏิธาวิสฺสติ – ‘อโหสึ นุ โข อหํ [นุ ขฺวาหํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กึ นุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อปรนฺตํ วา อุปธาวิสฺสติ [อปธาวิสฺสติ (ก.)] – ‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กึ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี ภวิสฺสติ – ‘อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คมิสฺสตี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถาหิ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อยฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา’’ติ. ทสมํ.

อาหารวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

อาหารํ ผคฺคุโน เจว, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณา;

กจฺจานโคตฺโต ธมฺมกถิกํ, อเจลํ ติมฺพรุเกน จ;

พาลปณฺฑิตโต เจว, ทสโม ปจฺจเยน จาติ.

๓. ทสพลวคฺโค

๑. ทสพลสุตฺตํ

๒๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ จ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ – อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อิติ สฺา อิติ สฺาย สมุทโย อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม. อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยทสพลสุตฺตํ

๒๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ จ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺติ – ‘อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อิติ สฺา อิติ สฺาย สมุทโย อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม. อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ’’’.

‘‘เอวํ สฺวากฺขาโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม อุตฺตาโน วิวโฏ ปกาสิโต ฉินฺนปิโลติโก. เอวํ สฺวากฺขาเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม อุตฺตาเน วิวเฏ ปกาสิเต ฉินฺนปิโลติเก อลเมว สทฺธาปพฺพชิเตน กุลปุตฺเตน วีริยํ อารภิตุํ – ‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ [อวสุสฺสตุ ม. นิ. ๒.๑๘๔] มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติ. อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติ. น, ภิกฺขเว, หีเนน อคฺคสฺส ปตฺติ โหติ. อคฺเคน จ โข, ภิกฺขเว, อคฺคสฺส ปตฺติ โหติ. มณฺฑเปยฺยมิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ, สตฺถา สมฺมุขีภูโต. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, วีริยํ อารภถ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. ‘เอวํ โน อยํ อมฺหากํ ปพฺพชฺชา อวฺฌา ภวิสฺสติ สผลา สอุทฺรยา. เยสฺจ [เยสํ (สี. สฺยา. กํ.), เยสํ หิ (ปี. ก.)] มยํ ปริภุฺชาม จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เตสํ เต การา อมฺเหสุ มหปฺผลา ภวิสฺสนฺติ มหานิสํสา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ. อตฺตตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; ปรตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; อุภยตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. อุปนิสสุตฺตํ

๒๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ชานโต อหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ’’.

‘‘ยมฺปิสฺส ตํ, ภิกฺขเว, ขยสฺมึ ขเยฺาณํ, ตมฺปิ สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ขเยาณสฺส อุปนิสา? ‘วิมุตฺตี’ติสฺส วจนียํ. วิมุตฺติมฺปาหํ [วิมุตฺติมฺปหํ (สี. สฺยา. กํ.)], ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, วิมุตฺติยา อุปนิสา? ‘วิราโค’ติสฺส วจนียํ. วิราคมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, วิราคสฺส อุปนิสา? ‘นิพฺพิทา’ติสฺส วจนียํ. นิพฺพิทมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, นิพฺพิทาย อุปนิสา? ‘ยถาภูตาณทสฺสน’นฺติสฺส วจนียํ. ยถาภูตาณทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ยถาภูตาณทสฺสนสฺส อุปนิสา? ‘สมาธี’ติสฺส วจนียํ. สมาธิมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ.

‘‘กา จ, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส อุปนิสา? ‘สุข’นฺติสฺส วจนียํ. สุขมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, สุขสฺส อุปนิสา? ‘ปสฺสทฺธี’ติสฺส วจนียํ. ปสฺสทฺธิมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ปสฺสทฺธิยา อุปนิสา? ‘ปีตี’ติสฺส วจนียํ. ปีติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ปีติยา อุปนิสา? ‘ปาโมชฺช’นฺติสฺส วจนียํ. ปาโมชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ปาโมชฺชสฺส อุปนิสา? ‘สทฺธา’ติสฺส วจนียํ. สทฺธมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ.

‘‘กา จ, ภิกฺขเว, สทฺธาย อุปนิสา? ‘ทุกฺข’นฺติสฺส วจนียํ. ทุกฺขมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อุปนิสา? ‘ชาตี’ติสฺส วจนียํ. ชาติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ชาติยา อุปนิสา? ‘ภโว’ติสฺส วจนียํ. ภวมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ภวสฺส อุปนิสา? ‘อุปาทาน’นฺติสฺส วจนียํ. อุปาทานมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, อุปาทานสฺส อุปนิสา? ‘ตณฺหา’ติสฺส วจนียํ. ตณฺหมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ.

‘‘กา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหาย อุปนิสา? ‘เวทนา’ติสฺส วจนียํ…เป… ‘ผสฺโส’ติสฺส วจนียํ… ‘สฬายตน’นฺติสฺส วจนียํ… ‘นามรูป’นฺติสฺส วจนียํ… ‘วิฺาณ’นฺติสฺส วจนียํ… ‘สงฺขารา’ติสฺส วจนียํ. สงฺขาเรปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิเส วทามิ, โน อนุปนิเส. กา จ, ภิกฺขเว, สงฺขารานํ อุปนิสา? ‘อวิชฺชา’ติสฺส วจนียํ.

‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิฺาณํ, วิฺาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสํ สฬายตนํ, สฬายตนูปนิโส ผสฺโส, ผสฺสูปนิสา เวทนา, เวทนูปนิสา ตณฺหา, ตณฺหูปนิสํ อุปาทานํ, อุปาทานูปนิโส ภโว, ภวูปนิสา ชาติ, ชาตูปนิสํ ทุกฺขํ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธา, สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ปาโมชฺชูปนิสา ปีติ, ปีตูปนิสา ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธูปนิสํ สุขํ, สุขูปนิโส สมาธิ, สมาธูปนิสํ ยถาภูตาณทสฺสนํ, ยถาภูตาณทสฺสนูปนิสา นิพฺพิทา, นิพฺพิทูปนิโส วิราโค, วิราคูปนิสา วิมุตฺติ, วิมุตฺตูปนิสํ ขเยาณํ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปริปพฺพเต ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ตํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปวตฺตมานํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูเรติ. ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุโสพฺเภ [กุสฺสุพฺเภ (สี. สฺยา. กํ.), กุสุพฺเภ (ปี.) ณฺวาทิ ๑๒๙ สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] ปริปูเรนฺติ. กุโสพฺภา ปริปูรา มหาโสพฺเภ ปริปูเรนฺติ. มหาโสพฺภา ปริปูรา กุนฺนทิโย ปริปูเรนฺติ. กุนฺนทิโย ปริปูรา มหานทิโย ปริปูเรนฺติ. มหานทิโย ปริปูรา มหาสมุทฺทํ ปริปูเรนฺติ.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิฺาณํ, วิฺาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสํ สฬายตนํ, สฬายตนูปนิโส ผสฺโส, ผสฺสูปนิสา เวทนา, เวทนูปนิสา ตณฺหา, ตณฺหูปนิสํ อุปาทานํ, อุปาทานูปนิโส ภโว, ภวูปนิสา ชาติ, ชาตูปนิสํ ทุกฺขํ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธา, สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ปาโมชฺชูปนิสา ปีติ, ปีตูปนิสา ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธูปนิสํ สุขํ, สุขูปนิโส สมาธิ, สมาธูปนิสํ ยถาภูตาณทสฺสนํ, ยถาภูตาณทสฺสนูปนิสา นิพฺพิทา, นิพฺพิทูปนิโส วิราโค, วิราคูปนิสา วิมุตฺติ, วิมุตฺตูปนิสํ ขเยาณ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. อฺติตฺถิยสุตฺตํ

๒๔. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูนาหํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สนฺตาวุโส, สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ, ปนาวุโส สาริปุตฺต, สมโณ โคตโม กึวาที กิมกฺขายี? กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว สมณสฺส โคตมสฺส อสฺสาม, น จ สมณํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต [วาทานุวาโท (ก.) ที. นิ. ๑.๓๘๑] คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?

‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺส, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.

‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.

‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.

อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ อิมํ กถาสลฺลาปํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.

‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, ยถา ตํ สาริปุตฺโต สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อานนฺท, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.

‘‘ตตฺรานนฺท, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.

‘‘ตตฺรานนฺท, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เอกมิทาหํ, อานนฺท, สมยํ อิเธว ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ ขฺวาหํ, อานนฺท, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. ตสฺส มยฺหํ, อานนฺท, เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูนาหํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺย’’’นฺติ.

‘‘อถ ขฺวาหํ, อานนฺท, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข มํ, อานนฺท, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘สนฺตาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺตาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ โน อายสฺมา โคตโม กึวาที กิมกฺขายี? กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว อายสฺมโต โคตมสฺส อสฺสาม, น จ อายสฺมนฺตํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?

‘‘เอวํ วุตฺตาหํ, อานนฺท, เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ.

‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.

‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. ‘‘อจฺฉริยํ ภนฺเต, อพฺภุตํ ภนฺเต! ยตฺร หิ นาม เอเกน ปเทน สพฺโพ อตฺโถ วุตฺโต ภวิสฺสติ. สิยา นุ โข, ภนฺเต, เอเสวตฺโถ วิตฺถาเรน วุจฺจมาโน คมฺภีโร เจว อสฺส คมฺภีราวภาโส จา’’ติ?

‘‘เตน หานนฺท, ตฺเเวตฺถ ปฏิภาตู’’ติ. ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชรามรณํ, อาวุโส อานนฺท, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภว’นฺติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชรามรณํ โข, อาวุโส, ชาตินิทานํ ชาติสมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปภว’นฺติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ.

‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส อานนฺท, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ.

‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส อานนฺท, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ.

‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – อุปาทานํ ปนาวุโส…เป… ตณฺหา ปนาวุโส…เป… เวทนา ปนาวุโส…เป… สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ผสฺโส ปนาวุโส อานนฺท, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ผสฺโส โข, อาวุโส, สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปฺปภโว’ติ. ‘ฉนฺนํตฺเวว, อาวุโส, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ภูมิชสุตฺตํ

๒๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา ภูมิโช สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภูมิโช อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –

‘‘สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ โน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภควา กึวาที กิมกฺขายี, กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?

‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, สุขทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺส, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.

‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.

‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป. … เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.

อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธึ อิมํ กถาสลฺลาปํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.

‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, ยถา ตํ สาริปุตฺโต สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อานนฺท, สุขทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.

‘‘ตตฺรานนฺท, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.

‘‘ตตฺรานนฺท, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณากมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘กาเย วา หานนฺท, สติ กายสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. วาจาย วา หานนฺท, สติ วจีสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. มเน วา หานนฺท, สติ มโนสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ อวิชฺชาปจฺจยา จ.

‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส [ยํปจฺจยาย (สฺยา. กํ.), ยํปจฺจยา ยํ (ก.)] ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ปเร วา ตํ [ปเร วาสฺส ตํ (สี. ปี.), ปเร วายตํ (สฺยา. กํ.)], อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ.

‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ปเร วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท…เป… อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ.

‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ปเร วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท…เป… อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ.

‘‘อิเมสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา. อวิชฺชาย ตฺเวว, อานนฺท, อเสสวิราคนิโรธา โส กาโย น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สา วาจา น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. โส มโน น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. เขตฺตํ ตํ น โหติ…เป… วตฺถุ ตํ น โหติ…เป… อายตนํ ตํ น โหติ…เป… อธิกรณํ ตํ น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. อุปวาณสุตฺตํ

๒๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา อุปวาโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุปวาโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ

‘‘สนฺติ, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ โน, ภนฺเต, ภควา กึวาที กิมกฺขายี กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?

‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อุปวาณ, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.

‘‘ตตฺร, อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.

‘‘ตตฺร, อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺ ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปจฺจยสุตฺตํ

๒๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยฺจ ชรา อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส… กตมฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… กตมฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ… กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ…?

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ปจฺจยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ภิกฺขุสุตฺตํ

๒๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตตฺร โข…เป… อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชรามรณํ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, ชาตึ ปชานาติ…เป… ภวํ ปชานาติ… อุปาทานํ ปชานาติ… ตณฺหํ ปชานาติ… เวทนํ ปชานาติ… ผสฺสํ ปชานาติ… สฬายตนํ ปชานาติ… นามรูปํ ปชานาติ… วิฺาณํ ปชานาติ… สงฺขาเร ปชานาติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยํ จ ชรา อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ….

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, เอวํ ชาตึ ปชานาติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ … สงฺขาเร… สงฺขารสมุทยํ… สงฺขารนิโรธํ… เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๒๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตตฺร โข…เป… เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ น ปริชานนฺติ, ชาตึ น ปริชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร… สงฺขารสมุทยํ… สงฺขารนิโรธํ… สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ น ปริชานนฺติ. น เมเต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา. น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปริชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปริชานนฺติ, ชาตึ ปริชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปริชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปริชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปริชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปริชานนฺติ. เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา. เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๓๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตตฺร โข…เป… เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ เต วต ชรามรณํ สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ชาตึ นปฺปชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ เต วต สงฺขาเร สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ เต วต ชรามรณํ สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ านเมตํ วิชฺชติ. ชาตึ ปชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. เต วต สงฺขาเร สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ านเมตํ วิชฺชตี’’ติ. ทสมํ.

ทสพลวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว ทสพลา อุปนิสา จ, อฺติตฺถิยภูมิโช;

อุปวาโณ ปจฺจโย ภิกฺขุ, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณาติ.

๔. กฬารขตฺติยวคฺโค

๑. ภูตสุตฺตํ

๓๑. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, สาริปุตฺต, ปารายเน [ปารายเณ (สี.)] อชิตปฺเห –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.

‘‘อิมสฺส นุ โข, สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ. ทุติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ…เป… ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ. ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, สาริปุตฺต, ปารายเน อชิตปฺเห –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.

‘‘อิมสฺส นุ โข, สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ? ตติยมฺปิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.

‘‘ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ปสฺสสี’’ติ? ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหติ.

‘‘กถฺจ, ภนฺเต, สงฺขาตธมฺโม โหติ? ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, ภนฺเต, สงฺขาตธมฺโม โหติ. อิติ โข, ภนฺเต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปฺเห –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.

‘‘อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต, ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปฺปนฺโน โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, เสกฺโข โหติ.

‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติ? ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺา ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติ. อิติ โข, สาริปุตฺต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปฺเห –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.

‘‘อิมสฺส โข สาริปุตฺต สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. ปมํ.

๒. กฬารสุตฺตํ

๓๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โมฬิยผคฺคุโน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโตติ. น หิ นูน โส อายสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อสฺสาสมลตฺถาติ. เตน หายสฺมา สาริปุตฺโต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อสฺสาสํ ปตฺโต’’ติ?

‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, กงฺขามี’’ติ. ‘‘อายตึ, ปนาวุโส’’ติ?

‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉามี’’ติ.

อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ.

อถ โข ภควา อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหิ – ‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’ติ. ‘‘เอวํ, อาวุโส’’ติ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตยา, สาริปุตฺต, อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ‘‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ [อตฺโถ จ (สฺยา. กํ. ก.)] วุตฺโต’’ติ. ‘‘เยน เกนจิปิ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน กุลปุตฺโต อฺํ พฺยากโรติ, อถ โข พฺยากตํ พฺยากตโต ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ‘‘นนุ อหมฺปิ, ภนฺเต, เอวํ วทามิ – ‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ วุตฺโต’’’ติ.

‘‘สเจ ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อฺา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ?

‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อฺา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ; เอวํ ปุฏฺโหํ [ปุฏฺโ อหํ (สฺยา. กํ.), ปุฏฺาหํ (ปี. ก.)], ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ยํนิทานา, อาวุโส, ชาติ, ตสฺส นิทานสฺส ขยา ขีณสฺมึ ขีณามฺหีติ วิทิตํ. ขีณามฺหีติ วิทิตฺวา – ขีณาชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อุปาทานํ ปนาวุโส…เป… สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ตณฺหา โข, อาวุโส, เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวา’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺาสี’ติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺาสี’ติ เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ติสฺโส โข อิมา, อาวุโส, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. อิมา โข, อาวุโส, ติสฺโส เวทนา อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิทิตํ [วิทิตา (ฏีกา)], ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺาสี’ติ. เอวํ, ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต. อยมฺปิ โข, สาริปุตฺต, ปริยาโย, เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติ.

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อฺา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อฺา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘อชฺฌตฺตํ วิโมกฺขา ขฺวาหํ, อาวุโส, สพฺพุปาทานกฺขยา ตถา สโต วิหรามิ ยถา สตํ วิหรนฺตํ อาสวา นานุสฺสวนฺติ, อตฺตานฺจ นาวชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต. อยมฺปิ โข สาริปุตฺต, ปริยาโย เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – เย อาสวา สมเณน วุตฺตา เตสฺวาหํ น กงฺขามิ, เต เม ปหีนาติ น วิจิกิจฺฉามี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวา สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.

ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํ. ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อนุโมทิ, ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. รตฺตึ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. รตฺตินฺทิวํ [รตฺติทิวํ (ก.)] เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, รตฺตินฺทิวมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… ปฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ปฺจ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ฉ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหี’’ติ.

อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน สีหนาโท นทิโต – ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํ. ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อนุโมทิ, ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ; รตฺตึ เจปิ…เป… รตฺตินฺทิวํ เจปิ มํ ภควา…เป… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา…เป… ตีณิ… จตฺตาริ… ปฺจ… ฉ… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหี’’ติ.

‘‘สา หิ, ภิกฺขุ, สาริปุตฺตสฺส ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา, ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ทิวสํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. รตฺตึ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย…เป… รตฺตินฺทิวํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, รตฺตินฺทิวมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ปฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ปฺจ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ฉ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหี’’ติ. ทุติยํ.

๓. าณวตฺถุสุตฺตํ

๓๓. สาวตฺถิยํ…เป… ‘‘จตุจตฺตารีสํ โว, ภิกฺขเว, าณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตมานิ [กตมานิ จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ าณวตฺถูนิ? ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ชาติยา าณํ, ชาติสมุทเย าณํ, ชาตินิโรเธ าณํ, ชาตินิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ภเว าณํ, ภวสมุทเย าณํ, ภวนิโรเธ าณํ, ภวนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; อุปาทาเน าณํ, อุปาทานสมุทเย าณํ, อุปาทานนิโรเธ าณํ, อุปาทานนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ตณฺหาย าณํ, ตณฺหาสมุทเย าณํ, ตณฺหานิโรเธ าณํ, ตณฺหานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; เวทนาย าณํ, เวทนาสมุทเย าณํ, เวทนานิโรเธ าณํ, เวทนานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ… นามรูเป าณํ… วิฺาเณ าณํ… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ าณวตฺถูนิ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก, อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ; อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ.

‘‘ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม าณํ. โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติ.

‘‘เย โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ อพฺภฺํสุ, ชรามรณสมุทยํ อพฺภฺํสุ, ชรามรณนิโรธํ อพฺภฺํสุ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภฺํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหีติ. อิทมสฺส อนฺวเย าณํ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว าณานิ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปีติ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส… กตมฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… กตมฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ … กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ… กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา.

‘‘อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ สงฺขาเร ปชานาติ, เอวํ สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม าณํ. โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติ.

‘‘เย โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อพฺภฺํสุ, สงฺขารสมุทยํ อพฺภฺํสุ, สงฺขารนิโรธํ อพฺภฺํสุ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภฺํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ. อิทมสฺส อนฺวเย าณํ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว าณานิ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยาณวตฺถุสุตฺตํ

๓๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สตฺตสตฺตริ โว, ภิกฺขเว, าณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตมานิ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ; อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ.

‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ าณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ

๓๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ? ‘โน กลฺโล ปฺโห’ติ ภควา อโวจ, ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺํ ชรามรณํ อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ, อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺา ชาติ อฺสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติ.

‘‘กตโม นุ โข, ภนฺเต, ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตโม ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺโ ภโว อฺสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป… ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.

‘‘กตเม นุ โข, ภนฺเต, สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตเม สงฺขารา กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺเ สงฺขารา อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชรามรณํ, อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘อฺา ชาติ, อฺสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. กตโม ภโว…เป… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิฺาณํ…เป….

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อฺเ สงฺขารา, อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ

๓๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, ‘อฺํ ชรามรณํ, อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘กตมา ชาติ…เป… กตโม ภโว… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิฺาณํ… กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขาราติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, ‘อฺเ สงฺขารา อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชรามรณํ, อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. กตมา ชาติ…เป… กตโม ภโว… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิฺาณํ… ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อฺเ สงฺขารา, อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา; ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. นตุมฺหสุตฺตํ

๓๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ นปิ อฺเสํ. ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺพฺพํ’’.

‘‘ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. สตฺตมํ.

๘. เจตนาสุตฺตํ

๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ [อารมณเมตํ (?)] โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายตึ ชาติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิเต วิฺาเณ อวิรูฬฺเห อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อสติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยเจตนาสุตฺตํ

๓๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… ตณฺหา… อุปาทานํ… ภโว… ชาติ… ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิเต วิฺาเณ อวิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตติยเจตนาสุตฺตํ

๔๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ อนุเสติ อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นติ โหติ. นติยา สติ อาคติคติ โหติ. อาคติคติยา สติ จุตูปปาโต โหติ. จุตูปปาเต สติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นติ โหติ. นติยา สติ อาคติคติ โหติ. อาคติคติยา สติ จุตูปปาโต โหติ. จุตูปปาเต สติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิเต วิฺาเณ อวิรูฬฺเห นติ น โหติ. นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ. อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ. จุตูปปาเต อสติ อายตึ ชาติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทสมํ.

กฬารขตฺติยวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ภูตมิทํ กฬารฺจ, ทุเว จ าณวตฺถูนิ;

อวิชฺชาปจฺจยา จ ทฺเว, นตุมฺหา เจตนา ตโยติ.

๕. คหปติวคฺโค

๑. ปฺจเวรภยสุตฺตํ

๔๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ –

‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ.

‘‘กตมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, คหปติ, ปาณาติปาตี ปาณาติปาตปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.

‘‘ยํ, คหปติ, อทินฺนาทายี อทินฺนาทานปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.

‘‘ยํ, คหปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี กาเมสุมิจฺฉาจารปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.

‘‘ยํ, คหปติ, มุสาวาที มุสาวาทปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, มุสาวาทา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.

‘‘ยํ, คหปติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ. อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’’ติ.

‘‘ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’’ติ.

‘‘สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’’ติ.

‘‘อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ อจฺฉิทฺเทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิสฺเสหิ วิฺุปฺปสตฺเถหิ อปรามฏฺเหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ.

‘‘กตโม จสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ; อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. อยมสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ.

‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ.

๒. ทุติยปฺจเวรภยสุตฺตํ

๔๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ.

‘‘กตมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, ภิกฺขเว, ปาณาติปาตี …เป… ยํ, ภิกฺขเว, อทินฺนาทายี…เป… ยํ, ภิกฺขเว, กาเมสุมิจฺฉาจารี… ยํ, ภิกฺขเว, มุสาวาที… ยํ, ภิกฺขเว, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี…เป… อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป… ธมฺเม… สงฺเฆ… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ. อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ.

‘‘กตโม จสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ…เป… อยมสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุกฺขสุตฺตํ

๔๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทุกฺขสฺส, ภิกฺขเว, สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย? จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย.

‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ…เป… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม.

‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ…เป… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ตติยํ.

๔. โลกสุตฺตํ

๔๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘โลกสฺส, ภิกฺขเว, สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย? จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย.

‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม.

‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. าติกสุตฺตํ

๔๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา าติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข ภควา รโหคโต ปฏิสลฺลาโน อิมํ ธมฺมปริยายํ อภาสิ –

‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ.

เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ ภควโต อุปสฺสุติ [อุปสฺสุตึ (สี. ปี.)] ิโต โหติ. อทฺทสา โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ อุปสฺสุติ ิตํ. ทิสฺวาน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อสฺโสสิ โน ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยาย’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ. อตฺถสํหิโต อยํ [อตฺถสํหิโตยํ (สี. สฺยา. กํ.), อตฺถสํหิตายํ (ปี. ก.)], ภิกฺขุ, ธมฺมปริยาโย อาทิพฺรหฺมจริยโก’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’’ติ? ‘‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’.

‘‘กึ ปน, โภ โคตม, อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’’ติ? ‘‘‘อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม,…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. ชาณุสฺโสณิสุตฺตํ

๔๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กึ นุ โข, โภ, โคตม, สพฺพมตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพมตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’.

‘‘กึ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ นตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพํ นตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม…เป… ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. โลกายติกสุตฺตํ

๔๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข โลกายติโก พฺราหฺมโณ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โลกายติโก พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สพฺพมตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพมตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, เชฏฺเมตํ โลกายตํ’’.

‘‘กึ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ นตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพํ นตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, ทุติยเมตํ โลกายตํ’’.

‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สพฺพเมกตฺต’’นฺติ? ‘‘‘สพฺพเมกตฺต’นฺติ โข, พฺราหฺมณ, ตติยเมตํ โลกายตํ’’.

‘‘กึ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ ปุถุตฺต’’นฺติ? ‘‘‘สพฺพํ ปุถุตฺต’นฺติ โข, พฺราหฺมณ, จตุตฺถเมตํ โลกายตํ’’.

‘‘เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, โลกายติโก พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. อริยสาวกสุตฺตํ

๔๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ สติ กึ โหติ, กิสฺสุปฺปาทา กึ อุปฺปชฺชติ? (กิสฺมึ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมึ สติ วิฺาณํ โหติ,) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺตีติ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ทสฺสิตา. ตถา สติ อนนฺตรสุตฺตฏีกาย สเมติ] กิสฺมึ สติ นามรูปํ โหติ, กิสฺมึ สติ สฬายตนํ โหติ, กิสฺมึ สติ ผสฺโส โหติ, กิสฺมึ สติ เวทนา โหติ, กิสฺมึ สติ ตณฺหา โหติ, กิสฺมึ สติ อุปาทานํ โหติ, กิสฺมึ สติ ภโว โหติ, กิสฺมึ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหตี’’’ติ?

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. (อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ; สงฺขาเรสุ สติ วิฺาณํ โหติ;) [( ) เอตฺถเกสุ ปาา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺตีติ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ทสฺสิตา. ตถา สติ อนนฺตรสุตฺตฏีกาย สเมติ] วิฺาเณ สติ นามรูปํ โหติ; นามรูเป สติ สฬายตนํ โหติ; สฬายตเน สติ ผสฺโส โหติ; ผสฺเส สติ เวทนา โหติ; เวทนาย สติ ตณฺหา โหติ; ตณฺหาย สติ อุปาทานํ โหติ; อุปาทาเน สติ ภโว โหติ; ภเว สติ ชาติ โหติ; ชาติยา สติ ชรามรณํ โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก สมุทยตี’’’ติ.

‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ อสติ กึ น โหติ, กิสฺส นิโรธา กึ นิรุชฺฌติ? (กิสฺมึ อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ วิฺาณํ น โหติ,) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาาปิ ตตฺถ ตเถว ทสฺสิตา] กิสฺมึ อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺมึ อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺมึ อสติ ตณฺหา น โหติ, กิสฺมึ อสติ อุปาทานํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ภโว น โหติ, กิสฺมึ อสติ ชาติ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ?

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. (อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺติ; สงฺขาเรสุ อสติ วิฺาณํ น โหติ;) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาาปิ ตตฺถ ตเถว ทสฺสิตา] วิฺาเณ อสติ นามรูปํ น โหติ; นามรูเป อสติ สฬายตนํ น โหติ…เป… ภโว น โหติ… ชาติ น โหติ… ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก นิรุชฺฌตี’’’ติ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ โลกสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ…เป… อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยอริยสาวกสุตฺตํ

๕๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ สติ กึ โหติ, กิสฺสุปฺปาทา กึ อุปฺปชฺชติ? กิสฺมึ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมึ สติ วิฺาณํ โหติ, กิสฺมึ สติ นามรูปํ โหติ, กิสฺมึ สติ สฬายตนํ โหติ, กิสฺมึ สติ ผสฺโส โหติ, กิสฺมึ สติ เวทนา โหติ, กิสฺมึ สติ ตณฺหา โหติ, กิสฺมึ สติ อุปาทานํ โหติ, กิสฺมึ สติ ภโว โหติ, กิสฺมึ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหตี’’’ติ?

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ; สงฺขาเรสุ สติ วิฺาณํ โหติ; วิฺาเณ สติ นามรูปํ โหติ; นามรูเป สติ สฬายตนํ โหติ; สฬายตเน สติ ผสฺโส โหติ; ผสฺเส สติ เวทนา โหติ; เวทนาย สติ ตณฺหา โหติ; ตณฺหาย สติ อุปาทานํ โหติ; อุปาทาเน สติ ภโว โหติ; ภเว สติ ชาติ โหติ; ชาติยา สติ ชรามรณํ โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก สมุทยตี’’’ติ.

‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ อสติ กึ น โหติ, กิสฺส นิโรธา กึ นิรุชฺฌติ? กิสฺมึ อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ วิฺาณํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺมึ อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺมึ อสติ ตณฺหา น โหติ…เป… อุปาทานํ… ภโว… ชาติ… กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ?

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺติ; สงฺขาเรสุ อสติ วิฺาณํ น โหติ; วิฺาเณ อสติ นามรูปํ น โหติ; นามรูเป อสติ สฬายตนํ น โหติ…เป… ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก นิรุชฺฌตี’’’ติ.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ โลกสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. ทสมํ.

คหปติวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว ปฺจเวรภยา วุตฺตา, ทุกฺขํ โลโก จ าติกํ;

อฺตรํ ชาณุสฺโสณิ จ, โลกายติเกน อฏฺมํ;

ทฺเว อริยสาวกา วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๖. ทุกฺขวคฺโค

๑. ปริวีมํสนสุตฺตํ

๕๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปริวีมํสมาโน ปริวีมํเสยฺย สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ; อิทํ นุ โข ทุกฺขํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ, อิทํ โข ทุกฺขํ ชาตินิทานํ ชาติสมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปฺปภวํ. ชาติยา สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ.

‘‘โส ชรามรณฺจ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธฺจ ปชานาติ, ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธาย.

‘‘อถาปรํ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ชาติ ปนายํ กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา, กิสฺมึ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชาติ น โหตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘ชาติ ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา; ภเว สติ ชาติ โหติ, ภเว อสติ ชาติ น โหตี’’’ติ.

‘‘โส ชาติฺจ ปชานาติ, ชาติสมุทยฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธฺจ ปชานาติ, ยา จ ชาตินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชาตินิโรธาย.

‘‘อถาปรํ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ภโว ปนายํ กึนิทาโน…เป… อุปาทานํ ปนิทํ กึนิทานํ… ตณฺหา ปนายํ กึนิทานา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ ปนิทํ กึนิทานํ… นามรูปํ ปนิทํ… วิฺาณํ ปนิทํ… สงฺขารา ปนิเม กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา; กิสฺมึ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ สงฺขารา น โหนฺตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘สงฺขารา อวิชฺชานิทานา อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา; อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺตี’’’ติ.

‘‘โส สงฺขาเร จ ปชานาติ, สงฺขารสมุทยฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธฺจ ปชานาติ, ยา จ สงฺขารนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน สงฺขารนิโรธาย.

‘‘อวิชฺชาคโต ยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปุฺํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุฺูปคํ โหติ วิฺาณํ. อปุฺํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อปุฺูปคํ โหติ วิฺาณํ. อาเนฺชํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ อาเนฺชูปคํ โหติ วิฺาณํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ วิชฺชา อุปฺปนฺนา, โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปุฺาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ น อปุฺาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ น อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. อนภิสงฺขโรนฺโต อนภิสฺเจตยนฺโต น กิฺจิ โลเก อุปาทิยติ; อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.

‘‘โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ. ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ [ตํ เวทนํ (สี. ปี.), เวทนํ (ก.)] เวทยติ. อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ.

‘‘โส กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ. กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺติ, สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส กุมฺภการปากา อุณฺหํ กุมฺภํ อุทฺธริตฺวา สเม ภูมิภาเค ปฏิสิสฺเสยฺย [ปฏิวิเสยฺย (สี.), ปติฏฺเปยฺย (สฺยา. กํ. ปี.), ปฏิเสเวยฺย (ฏีกา)]. ตตฺร ยายํ อุสฺมา สา ตตฺเถว วูปสเมยฺย, กปลฺลานิ อวสิสฺเสยฺยุํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ. กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺติ, สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข ขีณาสโว ภิกฺขุ ปุฺาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺย อปุฺาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺย อาเนฺชาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน สงฺขาเรสุ อสติ, สงฺขารนิโรธา อปิ นุ โข วิฺาณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน วิฺาเณ อสติ, วิฺาณนิโรธา อปิ นุ โข นามรูปํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน นามรูเป อสติ, นามรูปนิโรธา อปิ นุ โข สฬายตนํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน สฬายตเน อสติ, สฬายตนนิโรธา อปิ นุ โข ผสฺโส ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ผสฺเส อสติ, ผสฺสนิโรธา อปิ นุ โข เวทนา ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน เวทนาย อสติ, เวทนานิโรธา อปิ นุ โข ตณฺหา ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ตณฺหาย อสติ, ตณฺหานิโรธา อปิ นุ โข อุปาทานํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน อุปาทาเน อสติ, อุปาทานนิโรธา อปิ นุ โข ภโว ปฺาเยถา’’ติ. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ภเว อสติ, ภวนิโรธา อปิ นุ โข ชาติ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ชาติยา อสติ, ชาตินิโรธา อปิ นุ โข ชรามรณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขเว, เอวเมตํ, ภิกฺขเว, เนตํ อฺถา. สทฺทหถ เม ตํ, ภิกฺขเว, อธิมุจฺจถ, นิกฺกงฺขา เอตฺถ โหถ นิพฺพิจิกิจฺฉา. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ. ปมํ.

๒. อุปาทานสุตฺตํ

๕๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทสนฺนํ วา กฏฺวาหานํ วีสาย วา กฏฺวาหานํ ตึสาย วา กฏฺวาหานํ จตฺตารีสาย วา กฏฺวาหานํ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ชเลยฺย. ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทสนฺนํ วา กฏฺวาหานํ วีสาย วา ตึสาย วา จตฺตารีสาย วา กฏฺวาหานํ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ชเลยฺย; ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, น สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, น สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา [อนุปาหารา (ปี.)] อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. สํโยชนสุตฺตํ

๕๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ …เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย น วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยสํโยชนสุตฺตํ

๕๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ …เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย น วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. มหารุกฺขสุตฺตํ

๕๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ [กุทาลปิฏกํ (อฺตฺถ)] อาทาย. โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูลํ ฉินฺทิตฺวา ปลิขเณยฺย [ปลึขเณยฺย (ปี. ก.)], ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิ. โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ผาเลยฺย, ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย; วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสึ กเรยฺย, มสึ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย [โอปุเนยฺย (สี. ปี.), โอผุเนยฺย (สฺยา. กํ. ก.)] นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวกโต (สี.), อนภาวงฺคโต (สฺยา. กํ.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยมหารุกฺขสุตฺตํ

๕๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย. โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย…เป… นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตรุณรุกฺขสุตฺตํ

๕๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข. ตสฺส ปุริโส กาเลน กาลํ มูลานิ ปลิมชฺเชยฺย [ปลิสนฺเนยฺย (สี.), ปลิสชฺเชยฺย (สฺยา. กํ. ปี.), ปลิปฏฺเยฺย (ก.), ปลิสนฺเทยฺย, ปลิพนฺเธยฺย (ฏีกานุรูปํ)] กาเลน กาลํ ปํสุํ ทเทยฺย, กาเลน กาลํ อุทกํ ทเทยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป… นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. นามรูปสุตฺตํ

๕๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ…เป….

‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. วิฺาณสุตฺตํ

๕๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ …เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ โหติ…เป….

‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. วิฺาณสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นิทานสุตฺตํ

๖๐. เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว คมฺภีโร จายํ, ภนฺเต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ, อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติ.

‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท [มา เหวํ อานนฺท อวจ มา เหวํ อานนฺท อวจ (ที. นิ. ๒ มหานิทานสุตฺเต)]! คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ. เอตสฺส, อานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺิกชาตา [คุฬาคุณฺิกชาตา (สี.), คุฬีคุณฺิกชาตา (สฺยา. กํ.)] มุฺชปพฺพชภูตา [มุฺชพพฺพชภูตา (สี.)] อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ.

‘‘อุปาทานิเยสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, อานนฺท, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, อานนฺท, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘อุปาทานิเยสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย. โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิ. โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย. ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ผาเลยฺย; ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย, วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสึ กเรยฺย, มสึ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย, นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, อานนฺท, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, อานนฺท, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทสมํ.

ทุกฺขวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปริวีมํสนุปาทานํ, ทฺเว จ สํโยชนานิ จ;

มหารุกฺเขน ทฺเว วุตฺตา, ตรุเณน จ สตฺตมํ;

นามรูปฺจ วิฺาณํ, นิทาเนน จ เต ทสาติ.

๗. มหาวคฺโค

๑. อสฺสุตวาสุตฺตํ

๖๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป… ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อิมสฺมึ จาตุมหาภูติกสฺมึ กายสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? [จาตุมฺมหาภูติกสฺมึ (สี. สฺยา. กํ.)] ทิสฺสติ, ภิกฺขเว [ทิสฺสติ หิ ภิกฺขเว (สี. สฺยา. กํ.)], อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปิ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ’’.

‘‘ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ.

‘‘วรํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อิมํ จาตุมหาภูติกํ กายํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, น ตฺเวว จิตฺตํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสตายํ, ภิกฺขเว, จาตุมหาภูติโก กาโย เอกมฺปิ วสฺสํ ติฏฺมาโน ทฺเวปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตีณิปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตาริปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺจปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ทสปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วีสติปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตึสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตารีสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺาสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วสฺสสตมฺปิ ติฏฺมาโน, ภิยฺโยปิ ติฏฺมาโน.

‘‘ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มุฺจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มุฺจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌติ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ – ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตํ

๖๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อิมสฺมึ จาตุมหาภูติกสฺมึ กายสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสติ, ภิกฺขเว, อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปิ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ. ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ’’.

‘‘วรํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อิมํ จาตุมหาภูติกํ กายํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, น ตฺเวว จิตฺตํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสตายํ, ภิกฺขเว, จาตุมหาภูติโก กาโย เอกมฺปิ วสฺสํ ติฏฺมาโน ทฺเวปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตีณิปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตาริปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺจปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ทสปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วีสติปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตึสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตารีสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺาสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วสฺสสตมฺปิ ติฏฺมาโน, ภิยฺโยปิ ติฏฺมาโน. ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌติ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’ติ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนา. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ. ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขเวทนา. ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ. อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนา. ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา อุสฺมา ชายติ เตโช อภินิพฺพตฺตติ. เตสํเยว ทฺวินฺนํ กฏฺานํ นานากตวินิพฺโภคา [นานาภาวาวินิกฺเขปา (สี. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๕๗] ยา ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนา. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ…เป… อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนา. ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปุตฺตมํสูปมสุตฺตํ

๖๓. สาวตฺถิยํ …เป… ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, กพฬีกาโร อาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา [ชยมฺปติกา (สี. ปี.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ปริตฺตํ สมฺพลํ อาทาย กนฺตารมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺยุํ. เตสมสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย มนาโป. อถ โข เตสํ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ชายมฺปติกานํ กนฺตารคตานํ ยา ปริตฺตา สมฺพลมตฺตา, สา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. สิยา จ เนสํ กนฺตาราวเสโส อนติณฺโณ. อถ โข เตสํ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ชายมฺปติกานํ เอวมสฺส – ‘อมฺหากํ โข ยา ปริตฺตา สมฺพลมตฺตา สา ปริกฺขีณา ปริยาทิณฺณา [ปริยาทินฺนา (สฺยา. กํ.)]. อตฺถิ จายํ กนฺตาราวเสโส อนิตฺติณฺโณ [อนิตฺถิณฺโณ (สฺยา. กํ.), อนติณฺโณ (ก.)]. ยํนูน มยํ อิมํ เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ วธิตฺวา วลฺลูรฺจ โสณฺฑิกฺจ กริตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตา เอวํ ตํ กนฺตาราวเสสํ นิตฺถเรยฺยาม, มา สพฺเพว ตโย วินสฺสิมฺหา’ติ. อถ โข เต, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา ตํ เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ วธิตฺวา วลฺลูรฺจ โสณฺฑิกฺจ กริตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตา เอวํ ตํ กนฺตาราวเสสํ นิตฺถเรยฺยุํ. เต ปุตฺตมํสานิ เจว ขาเทยฺยุํ, อุเร จ ปฏิปิเสยฺยุํ – ‘กหํ, เอกปุตฺตก, กหํ, เอกปุตฺตกา’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ เต ทวาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, มทาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, มณฺฑนาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, วิภูสนาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘นนุ เต, ภิกฺขเว, ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย อาหารํ อาหาเรยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, กพฬีกาโร อาหาโร ทฏฺพฺโพ’’ติ วทามิ. กพฬีกาเร, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต ปฺจกามคุณิโก ราโค ปริฺาโต โหติ. ปฺจกามคุณิเก ราเค ปริฺาเต นตฺถิ ตํ สํโยชนํ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺย.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ผสฺสาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา กุฏฺฏํ เจ [กุฑฺฑฺเจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นิสฺสาย ติฏฺเยฺย. เย กุฏฺฏนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. รุกฺขํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย รุกฺขนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. อุทกํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย อุทกนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. อากาสํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย อากาสนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. ยํ ยเทว หิ สา, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย ตนฺนิสฺสิตา [เย ตนฺนิสฺสิตา ตนฺนิสฺสิตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ‘‘ผสฺสาหาโร ทฏฺพฺโพ’’ติ วทามิ. ผสฺเส, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต ติสฺโส เวทนา ปริฺาตา โหนฺติ. ตีสุ เวทนาสุ ปริฺาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ [อุตฺตรึกรณียนฺติ (สี. ปี.)] วทามิ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, มโนสฺเจตนาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปุณฺณา องฺคารานํ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. ตเมนํ ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ตํ องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํ. อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส อารกาวสฺส เจตนา อารกา ปตฺถนา อารกา ปณิธิ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอวฺหิ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส โหติ – ‘อิมํ จาหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ‘มโนสฺเจตนาหาโร ทฏฺพฺโพ’ติ วทามิ. มโนสฺเจตนาย, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต ติสฺโส ตณฺหา ปริฺาตา โหนฺติ. ตีสุ ตณฺหาสุ ปริฺาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามิ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ เต, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. อถ ราชา มชฺฌนฺหิกสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. อถ ราชา สายนฺหสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ทิวสํ ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอกิสฺสาปิ, ภนฺเต, สตฺติยา หฺมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ; โก ปน วาโท ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน’’ติ! ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิฺาณาหาโร ทฏฺพฺโพติ วทามิ. วิฺาเณ, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต นามรูปํ ปริฺาตํ โหติ, นามรูเป ปริฺาเต อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามี’’ติ. ตติยํ.

๔. อตฺถิราคสุตฺตํ

๖๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’.

‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รชโก วา จิตฺตการโก วา สติ รชนาย วา ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา สุปริมฏฺเ วา ผลเก ภิตฺติยา วา ทุสฺสปฏฺเฏ วา อิตฺถิรูปํ วา ปุริสรูปํ วา อภินิมฺมิเนยฺย สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, กพฬีกาเร เจ อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารํ วา กูฏาคารสาลํ วา อุตฺตราย วา ทกฺขิณาย วา ปาจีนาย วา วาตปานา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาตปาเนน รสฺมิ ปวิสิตฺวา กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ [กตฺถ ปติฏฺิตา (ก.)] ติ? ‘‘ปจฺฉิมายํ, ภนฺเต, ภิตฺติย’’นฺติ. ‘‘ปจฺฉิมา เจ, ภิกฺขเว, ภิตฺติ นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘ปถวิยํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ปถวี เจ, ภิกฺขเว, นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘อาปสฺมึ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อาโป เจ, ภิกฺขเว, นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘อปฺปติฏฺิตา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, กพฬีกาเร เจ อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา…เป….

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. นครสุตฺตํ

๖๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉา วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ. อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ…เป… ภโว โหติ… อุปาทานํ โหติ… ตณฺหา โหติ… เวทนา โหติ… ผสฺโส โหติ… สฬายตนํ โหติ… นามรูปํ โหติ… กึปจฺจยา นามรูป’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข สติ นามรูปํ โหติ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิฺาณํ โหติ, กึปจฺจยา วิฺาณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข สติ วิฺาณํ โหติ, นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ปจฺจุทาวตฺตติ โข อิทํ วิฺาณํ นามรูปมฺหา น ปรํ คจฺฉติ. เอตฺตาวตา ชาเยถ วา ชีเยถ วา มีเยถ วา จเวถ วา อุปปชฺเชถ วา, ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ าณํ อุทปาทิ ปฺา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ, ชรามรณํ น โหติ; กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ, ชรามรณํ น โหติ; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ…เป… ภโว น โหติ… อุปาทานํ น โหติ… ตณฺหา น โหติ… เวทนา น โหติ… ผสฺโส น โหติ… สฬายตนํ น โหติ… นามรูปํ น โหติ. กิสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข อสติ, นามรูปํ น โหติ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’’ติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ วิฺาณํ น โหติ; กิสฺส นิโรธา วิฺาณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข อสติ, วิฺาณํ น โหติ; นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’’ติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – อธิคโต โข มฺยายํ มคฺโค โพธาย ยทิทํ – นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ าณํ อุทปาทิ ปฺา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อรฺเ ปวเน จรมาโน ปสฺเสยฺย ปุราณํ มคฺคํ ปุราณฺชสํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตํ. โส ตมนุคจฺเฉยฺย. ตมนุคจฺฉนฺโต ปสฺเสยฺย ปุราณํ นครํ ปุราณํ ราชธานึ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อชฺฌาวุฏฺํ [อชฺฌาวุตฺถํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อารามสมฺปนฺนํ วนสมฺปนฺนํ โปกฺขรณีสมฺปนฺนํ อุทฺธาปวนฺตํ [อุทฺทาปวนฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] รมณียํ. อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา อาโรเจยฺย – ‘ยคฺเฆ, ภนฺเต, ชาเนยฺยาสิ – อหํ อทฺทสํ อรฺเ ปวเน จรมาโน ปุราณํ มคฺคํ ปุราณฺชสํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตํ ตมนุคจฺฉึ. ตมนุคจฺฉนฺโต อทฺทสํ ปุราณํ นครํ ปุราณํ ราชธานึ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อชฺฌาวุฏฺํ อารามสมฺปนฺนํ วนสมฺปนฺนํ โปกฺขรณีสมฺปนฺนํ อุทฺธาปวนฺตํ รมณียํ. ตํ, ภนฺเต, นครํ มาเปหี’ติ. อถ โข โส, ภิกฺขเว, ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ตํ นครํ มาเปยฺย. ตทสฺส นครํ อปเรน สมเยน อิทฺธฺเจว ผีตฺจ พาหุชฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ วุทฺธิเวปุลฺลปฺปตฺตํ. เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อทฺทสํ ปุราณํ มคฺคํ ปุราณฺชสํ ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ.

‘‘กตโม จ โส, ภิกฺขเว, ปุราณมคฺโค ปุราณฺชโส ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาโต? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ โข โส, ภิกฺขเว, ปุราณมคฺโค ปุราณฺชโส ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาโต, ตมนุคจฺฉึ; ตมนุคจฺฉนฺโต ชรามรณํ อพฺภฺาสึ; ชรามรณสมุทยํ อพฺภฺาสึ; ชรามรณนิโรธํ อพฺภฺาสึ; ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ. ตมนุคจฺฉึ; ตมนุคจฺฉนฺโต ชาตึ อพฺภฺาสึ…เป… ภวํ อพฺภฺาสึ… อุปาทานํ อพฺภฺาสึ… ตณฺหํ อพฺภฺาสึ… เวทนํ อพฺภฺาสึ… ผสฺสํ อพฺภฺาสึ… สฬายตนํ อพฺภฺาสึ… นามรูปํ อพฺภฺาสึ… วิฺาณํ อพฺภฺาสึ. ตมนุคจฺฉึ; ตมนุคจฺฉนฺโต สงฺขาเร อพฺภฺาสึ; สงฺขารสมุทยํ อพฺภฺาสึ; สงฺขารนิโรธํ อพฺภฺาสึ; สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ. ตทภิฺา อาจิกฺขึ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. สมฺมสสุตฺตํ

๖๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมฺมสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ [อนฺตรา สมฺมสนนฺติ (สี.)]. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, สมฺมสามิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, สมฺมสสิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ? อถ โข โส ภิกฺขุ พฺยากาสิ. ยถา โส ภิกฺขุ พฺยากาสิ น โส ภิกฺขุ ภควโต จิตฺตํ อาราเธสิ.

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล; ยํ ภควา อนฺตรํ สมฺมสํ ภาเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ [สมฺมสนํ (สี.)] – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ. อิทํ โข ทุกฺขํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ. อิทํ โข ทุกฺขํ อุปธินิทานํ อุปธิสมุทยํ อุปธิชาติกํ อุปธิปภวํ, อุปธิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, อุปธิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส ชรามรณฺจ ปชานาติ ชรามรณสมุทยฺจ ปชานาติ ชรามรณนิโรธฺจ ปชานาติ ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ. ตถาปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธาย.

‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘อุปธิ ปนายํ กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว, กิสฺมึ สติ อุปธิ โหติ, กิสฺมึ อสติ อุปธิ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อุปธิ ตณฺหานิทาโน ตณฺหาสมุทโย ตณฺหาชาติโก ตณฺหาปภโว, ตณฺหาย สติ อุปธิ โหติ, ตณฺหาย อสติ อุปธิ น โหตี’ติ. โส อุปธิฺจ ปชานาติ อุปธิสมุทยฺจ ปชานาติ อุปธินิโรธฺจ ปชานาติ ยา จ อุปธินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ. ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน อุปธินิโรธาย.

‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘ตณฺหา ปนายํ กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ยํ โข โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป… ฆานํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… ชิวฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… กาโย โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต อทฺทกฺขุํ สุขโต อทฺทกฺขุํ อตฺตโต อทฺทกฺขุํ อาโรคฺยโต อทฺทกฺขุํ เขมโต อทฺทกฺขุํ. เต ตณฺหํ วฑฺเฒสุํ. เย ตณฺหํ วฑฺเฒสุํ เต อุปธึ วฑฺเฒสุํ. เย อุปธึ วฑฺเฒสุํ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํ. เย ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํ เต น ปริมุจฺจึสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจึสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ [ทกฺขินฺติ (สี.)] สุขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ทกฺขิสฺสนฺติ เขมโต ทกฺขิสฺสนฺติ. เต ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติ. เย ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต อุปธึ วฑฺฒิสฺสนฺติ. เย อุปธึ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติ. เย ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติ. เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ. เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธึ วฑฺเฒนฺติ. เย อุปธึ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ. เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน. โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน; โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. สเจ อากงฺขสิ ปิว. ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ, ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. โส ตํ อาปานียกํสํ สหสา อปฺปฏิสงฺขา ปิเวยฺย, นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺย. โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ…เป… อนาคตมทฺธานํ…เป… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ. เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธึ วฑฺเฒนฺติ. เย อุปธึ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ. เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหึสุ. เย ตณฺหํ ปชหึสุ เต อุปธึ ปชหึสุ. เย อุปธึ ปชหึสุ เต ทุกฺขํ ปชหึสุ. เย ทุกฺขํ ปชหึสุ เต ปริมุจฺจึสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจึสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ ทุกฺขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อนตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ โรคโต ทกฺขิสฺสนฺติ ภยโต ทกฺขิสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ. เย ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ…เป… ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติ. เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธึ ปชหนฺติ. เย อุปธึ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติ. เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน. โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. สเจ อากงฺขสิ ปิว. ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ; ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘สกฺกา โข เม อยํ สุราปิปาสิตา [สุราปิปาสา (?)] ปานีเยน วา วิเนตุํ ทธิมณฺฑเกน วา วิเนตุํ ภฏฺโลณิกาย [มฏฺโลณิกาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา วิเนตุํ โลณโสวีรเกน วา วิเนตุํ, น ตฺเววาหํ ตํ ปิเวยฺยํ, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. โส ตํ อาปานียกํสํ ปฏิสงฺขา น ปิเวยฺย, ปฏินิสฺสชฺเชยฺย. โส ตโตนิทานํ น มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหึสุ. เย ตณฺหํ ปชหึสุ เต อุปธึ ปชหึสุ. เย อุปธึ ปชหึสุ เต ทุกฺขํ ปชหึสุ. เย ทุกฺขํ ปชหึสุ เต ปริมุจฺจึสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจึสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ…เป… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติ. เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธึ ปชหนฺติ. เย อุปธึ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติ. เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. นฬกลาปีสุตฺตํ

๖๗. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตํ ชรามรณํ, ปรํกตํ ชรามรณํ, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ชรามรณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ ชรามรณํ, น ปรํกตํ ชรามรณํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ชรามรณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณํ. อปิ จ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ.

‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตา ชาติ, ปรํกตา ชาติ, สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, อุทาหุ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาตี’’ติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตา ชาติ, น ปรํกตา ชาติ, น สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, นาปิ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาติ. อปิ จ, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ.

‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกโต ภโว…เป… สยํกตํ อุปาทานํ… สยํกตา ตณฺหา… สยํกตา เวทนา… สยํกโต ผสฺโส… สยํกตํ สฬายตนํ… สยํกตํ นามรูปํ, ปรํกตํ นามรูปํ, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ นามรูปํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูป’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํ. อปิ จ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ.

‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยงฺกตํ วิฺาณํ, ปรงฺกตํ วิฺาณํ, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ วิฺาณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิฺาณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ วิฺาณํ, น ปรํกตํ วิฺาณํ น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ วิฺาณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิฺาณํ. อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ.

‘‘อิทาเนว โข มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํ. อปิ จ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติ.

‘‘อิทาเนว จ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ วิฺาณํ, น ปรํกตํ วิฺาณํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ วิฺาณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิฺาณํ. อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.

‘‘ยถา กถํ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ? ‘‘เตนหาวุโส, อุปมํ เต กริสฺสามิ. อุปมายปิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ทฺเว นฬกลาปิโย อฺมฺํ นิสฺสาย ติฏฺเยฺยุํ. เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ตาสํ เจ, อาวุโส, นฬกลาปีนํ เอกํ อากฑฺเฒยฺย, เอกา ปปเตยฺย; อปรํ เจ อากฑฺเฒยฺย, อปรา ปปเตยฺย. เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส สาริปุตฺต; อพฺภุตํ, อาวุโส สาริปุตฺต! ยาวสุภาสิตํ จิทํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน. อิทฺจ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อิเมหิ ฉตฺตึสาย วตฺถูหิ อนุโมทาม – ‘ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. ชาติยา เจ… ภวสฺส เจ… อุปาทานสฺส เจ… ตณฺหาย เจ… เวทนาย เจ… ผสฺสสฺส เจ… สฬายตนสฺส เจ… นามรูปสฺส เจ… วิฺาณสฺส เจ… สงฺขารานํ เจ… อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายา’’’ติ. สตฺตมํ.

๘. โกสมฺพิสุตฺตํ

๖๘. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ มุสิโล [มูสิโล (สี.), มุสีโล (ปี.)] อายสฺมา จ ปวิฏฺโ [สวิฏฺโ (สี. ปี.)] อายสฺมา จ นารโท อายสฺมา จ อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา ปวิฏฺโ อายสฺมนฺตํ มุสิลํ เอตทโวจ – ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวปจฺจยา ชาตีติ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป… อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ … สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ.

‘‘เตนหายสฺมา มุสิโล อรหํ ขีณาสโว’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา มุสิโล ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข อายสฺมา นารโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺํ เอตทโวจ – ‘‘สาธาวุโส ปวิฏฺ, อหํ เอตํ ปฺหํ ลเภยฺยํ. มํ เอตํ ปฺหํ ปุจฺฉ. อหํ เต เอตํ ปฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติ. ‘‘ลภตายสฺมา นารโท เอตํ ปฺหํ. ปุจฺฉามหํ อายสฺมนฺตํ นารทํ เอตํ ปฺหํ. พฺยากโรตุ จ เม อายสฺมา นารโท เอตํ ปฺหํ’’.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ภวปจฺจยา ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.

‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ.

‘‘เตนหายสฺมา นารโท อรหํ ขีณาสโว’’ติ? ‘‘‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ โข เม, อาวุโส, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กนฺตารมคฺเค อุทปาโน. ตตฺร เนวสฺส รชฺชุ น อุทกวารโก. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต, โส ตํ อุทปานํ โอโลเกยฺย. ตสฺส ‘อุทก’นฺติ หิ โข าณํ อสฺส, น จ กาเยน ผุสิตฺวา วิหเรยฺย. เอวเมว โข, อาวุโส, ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํวาที [เอวํวาทึ (?)] ตฺวํ, อาวุโส ปวิฏฺ, อายสฺมนฺตํ นารทํ กึ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวํวาทาหํ, อาวุโส อานนฺท, อายสฺมนฺตํ นารทํ น กิฺจิ วทามิ อฺตฺร กลฺยาณา อฺตฺร กุสลา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อุปยนฺติสุตฺตํ

๖๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข…เป… ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อุปยนฺโต มหานทิโย อุปยาเปติ, มหานทิโย อุปยนฺติโย กุนฺนทิโย อุปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อุปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อุปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อุปยนฺตา กุโสพฺเภ อุปยาเปนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อุปยนฺตี สงฺขาเร อุปยาเปติ, สงฺขารา อุปยนฺตา วิฺาณํ อุปยาเปนฺติ, วิฺาณํ อุปยนฺตํ นามรูปํ อุปยาเปติ, นามรูปํ อุปยนฺตํ สฬายตนํ อุปยาเปติ, สฬายตนํ อุปยนฺตํ ผสฺสํ อุปยาเปติ, ผสฺโส อุปยนฺโต เวทนํ อุปยาเปติ, เวทนา อุปยนฺตี ตณฺหํ อุปยาเปติ, ตณฺหา อุปยนฺตี อุปาทานํ อุปยาเปติ, อุปาทานํ อุปยนฺตํ ภวํ อุปยาเปติ, ภโว อุปยนฺโต ชาตึ อุปยาเปติ, ชาติ อุปยนฺตี ชรามรณํ อุปยาเปติ.

‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อปยนฺโต มหานทิโย อปยาเปติ, มหานทิโย อปยนฺติโย กุนฺนทิโย อปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อปยนฺตา กุโสพฺเภ อปยาเปนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อปยนฺตี สงฺขาเร อปยาเปติ, สงฺขารา อปยนฺตา วิฺาณํ อปยาเปนฺติ, วิฺาณํ อปยนฺตํ นามรูปํ อปยาเปติ, นามรูปํ อปยนฺตํ สฬายตนํ อปยาเปติ, สฬายตนํ อปยนฺตํ ผสฺสํ อปยาเปติ, ผสฺโส อปยนฺโต เวทนํ อปยาเปติ, เวทนา อปยนฺตี ตณฺหํ อปยาเปติ, ตณฺหา อปยนฺตี อุปาทานํ อปยาเปติ, อุปาทานํ อปยนฺตํ ภวํ อปยาเปติ, ภโว อปยนฺโต ชาตึ อปยาเปติ, ชาติ อปยนฺตี ชรามรณํ อปยาเปตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. สุสิมสุตฺตํ

๗๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ. อฺติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา อนปจิตา, น ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ.

เตน โข ปน สมเยน สุสิโม [สุสีโม (สี. ก.)] ปริพฺพาชโก ราชคเห ปฏิวสติ มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธึ. อถ โข สุสิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปริสา สุสิมํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจุํ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส สุสิม, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ จร. ตฺวํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา อมฺเห วาเจยฺยาสิ [วาเจสฺสสิ (ปี. ก.)]. ตํ มยํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา คิหีนํ ภาสิสฺสาม. เอวํ มยมฺปิ สกฺกตา ภวิสฺสาม ครุกตา มานิตา ปูชิตา อปจิตา ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข สุสิโม ปริพฺพาชโก สกาย ปริสาย ปฏิสฺสุณิตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุสิโม ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อิจฺฉามหํ, อาวุโส อานนฺท, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สุสิมํ ปริพฺพาชกํ อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, สุสิโม ปริพฺพาชโก เอวมาห – ‘อิจฺฉามหํ, อาวุโส อานนฺท, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุสิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ. อลตฺถ โข สุสิโม ปริพฺพาชโก ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ.

เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา โหติ – ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’’ติ. อสฺโสสิ โข อายสฺมา สุสิโม – ‘‘สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ. อถ โข อายสฺมา สุสิโม เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สุสิโม เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิรายสฺมนฺเตหิ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ.

‘‘อปิ ปน [อปิ นุ (สี. สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ] ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภถ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหถ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหถ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คจฺฉถ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรถ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉถ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมถ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสถ ปริมชฺชถ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาถ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาถ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตราคํ วา จิตฺตํ วีตราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สโทสํ วา จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตโทสํ วา จิตฺตํ วีตโทสํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สโมหํ วา จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตโมหํ วา จิตฺตํ วีตโมหํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; มหคฺคตํ วา จิตฺตํ มหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ อมหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ สอุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ อนุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อสมาหิตํ วา จิตฺตํ อสมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรถ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสถ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาถ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ, อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสถ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา, เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘เอตฺถ ทานิ อายสฺมนฺโต อิทฺจ เวยฺยากรณํ อิเมสฺจ ธมฺมานํ อสมาปตฺติ; อิทํ โน, อาวุโส, กถ’’นฺติ? ‘‘ปฺาวิมุตฺตา โข มยํ, อาวุโส สุสิมา’’ติ.

‘‘น ขฺวาหํ อิมสฺส อายสฺมนฺตานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. สาธุ เม อายสฺมนฺโต ตถา ภาสนฺตุ ยถาหํ อิมสฺส อายสฺมนฺตานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติ. ‘‘อาชาเนยฺยาสิ วา ตฺวํ, อาวุโส สุสิม, น วา ตฺวํ อาชาเนยฺยาสิ อถ โข ปฺาวิมุตฺตา มย’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา สุสิโม อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สุสิโม ยาวตโก เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ. ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺิติาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน าณ’’นฺติ.

‘‘น ขฺวาหํ, ภนฺเต, อิมสฺส ภควตา [ภควโต (ปี.)] สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ตถา ภาสตุ ยถาหํ อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติ. ‘‘อาชาเนยฺยาสิ วา ตฺวํ, สุสิม, น วา ตฺวํ อาชาเนยฺยาสิ, อถ โข ธมฺมฏฺิติาณํ ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิพฺพาเน าณํ’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, สุสิม, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สฺา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘สงฺขารา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตสฺมาติห, สุสิม, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพา เวทนา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ สฺา…เป… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, สพฺเพ สงฺขารา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, สุสิม, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.

‘‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’ติ สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ… สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสิ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหสิ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหสิ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉสิ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรสิ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาโน คจฺฉสิ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมสิ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสสิ ปริมชฺชสิ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณสิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาสิ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาสิ…เป… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรสิ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสสิ จวมาเน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป, อารุปฺปา เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอตฺถ ทานิ, สุสิม, อิทฺจ เวยฺยากรณํ อิเมสฺจ ธมฺมานํ อสมาปตฺติ, อิทํ โน, สุสิม, กถ’’นฺติ?

อถ โข อายสฺมา สุสิโม ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, ยฺวาหํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนโก ปพฺพชิโต. ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายตึ สํวรายา’’ติ.

‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, สุสิม, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, โย ตฺวํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนโก ปพฺพชิโต. เสยฺยถาปิ, สุสิม, โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ เต, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิยาย รถิยํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส สีสํ ฉินฺทถา’ติ. ตเมนํ รฺโ ปุริสา ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิยาย รถิยํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ. ตํ กึ มฺสิ, สุสิม, อปิ นุ โส ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยํ โข โส, สุสิม, ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ [ปฏิสํเวทิเยถ วา, น วา ปฏิสํเวทิเยถ (ก.)]. ยา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนกสฺส ปพฺพชฺชา, อยํ ตโต ทุกฺขวิปากตรา จ กฏุกวิปากตรา จ, อปิ จ วินิปาตาย สํวตฺตติ. ยโต จ โข ตฺวํ, สุสิม, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหาม. วุทฺธิ เหสา, สุสิม, อริยสฺส วินเย โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายติฺจ [อายตึ (สฺยา. กํ.)] สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ. ทสมํ.

มหาวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว อสฺสุตวตา วุตฺตา, ปุตฺตมํเสน จาปรํ;

อตฺถิราโค จ นครํ, สมฺมสํ นฬกลาปิยํ;

โกสมฺพี อุปยนฺติ จ, ทสโม สุสิเมน จาติ [ทสโม วุตฺโต สุสีเมนาติ (สี.)].

๘. สมณพฺราหฺมณวคฺโค

๑. ชรามรณสุตฺตํ

๗๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ…เป… ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. (สุตฺตนฺโต เอโก). ปมํ.

๒-๑๑. ชาติสุตฺตาทิทสกํ

๗๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ชาตึ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๓) ภวํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๔) อุปาทานํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๕) ตณฺหํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๖) เวทนํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๗) ผสฺสํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๘) สฬายตนํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๙) นามรูปํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๑๐) วิฺาณํ นปฺปชานนฺติ…เป….

(๑๑) ‘‘สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ…เป… สงฺขาเร ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.

สมณพฺราหฺมณวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปจฺจเยกาทส วุตฺตา, จตุสจฺจวิภชฺชนา;

สมณพฺราหฺมณวคฺโค, นิทาเน ภวติ อฏฺโม.

วคฺคุทฺทานํ –

พุทฺโธ อาหาโร ทสพโล, กฬาโร คหปติปฺจโม;

ทุกฺขวคฺโค มหาวคฺโค, อฏฺโม สมณพฺราหฺมโณติ.

๙. อนฺตรเปยฺยาลํ

๑. สตฺถุสุตฺตํ

๗๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรเณ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณสมุทยํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณสมุทเย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณนิโรธํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณนิโรเธ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ’’ติ. (สุตฺตนฺโต เอโก). ปมํ.

(สพฺเพสํ เปยฺยาโล เอวํ วิตฺถาเรตพฺโพ)

๒-๑๑. ทุติยสตฺถุสุตฺตาทิทสกํ

(๒) ชาตึ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๓) ภวํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๔) อุปาทานํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๕) ตณฺหํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๖) เวทนํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๗) ผสฺสํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๘) สฬายตนํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๙) นามรูปํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๑๐) วิฺาณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….

(๑๑) ‘‘สงฺขาเร, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขาเรสุ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารสมุทยํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารสมุทเย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารนิโรธํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารนิโรเธ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ’’ติ. เอกาทสมํ.

(สพฺเพสํ จตุสจฺจิกํ กาตพฺพํ).

๒-๑๒. สิกฺขาสุตฺตาทิเปยฺยาลเอกาทสกํ

(๒) ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรเณ ยถาภูตํ าณาย สิกฺขา กรณียา.

(เปยฺยาโล. จตุสจฺจิกํ กาตพฺพํ).

(๓) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… โยโค กรณีโย…เป….

(๔) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… ฉนฺโท กรณีโย…เป….

(๕) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อุสฺโสฬฺหี กรณียา…เป….

(๖) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อปฺปฏิวานี กรณียา…เป….

(๗) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อาตปฺปํ กรณียํ…เป….

(๘) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… วีริยํ กรณียํ…เป….

(๙) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… สาตจฺจํ กรณียํ…เป….

(๑๐) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… สติ กรณียา…เป….

(๑๑) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… สมฺปชฺํ กรณียํ…เป….

(๑๒) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อปฺปมาโท กรณีโย…เป….

อนฺตรเปยฺยาโล นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

สตฺถา สิกฺขา จ โยโค จ, ฉนฺโท อุสฺโสฬฺหิปฺจมี;

อปฺปฏิวานิ อาตปฺปํ, วีริยํ สาตจฺจมุจฺจติ;

สติ จ สมฺปชฺฺจ, อปฺปมาเทน ทฺวาทสาติ.

สุตฺตนฺตา อนฺตรเปยฺยาลา นิฏฺิตา.

ปเร เต ทฺวาทส โหนฺติ, สุตฺตา ทฺวตฺตึส สตานิ;

จตุสจฺเจน เต วุตฺตา, เปยฺยาลอนฺตรมฺหิ เยติ [เปยฺยาลา อนฺตรมฺหิ เยติ (สี. สฺยา. กํ.)].

อนฺตรเปยฺยาเลสุ อุทฺทานํ สมตฺตํ.

นิทานสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๒. อภิสมยสํยุตฺตํ

๑. นขสิขาสุตฺตํ

๗๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, โย วายํ [โย จายํ (สพฺพตฺถ) ทุติยสุตฺตาทีสุ ปน วาสทฺโทเยว ทิสฺสติ] มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ มหาปถวี. อปฺปมตฺตโก ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. เนว สติมํ กลํ อุเปติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. เนว สติมํ กลํ อุเปติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุํปรมตา. เอวํ มหตฺถิโย โข, ภิกฺขเว, ธมฺมาภิสมโย; เอวํ มหตฺถิโย ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. ปมํ.

๒. โปกฺขรณีสุตฺตํ

๗๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โปกฺขรณี ปฺาสโยชนานิ อายาเมน ปฺาสโยชนานิ วิตฺถาเรน ปฺาสโยชนานิ อุพฺเพเธน, ปุณฺณา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. ตโต ปุริโส กุสคฺเคน อุทกํ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภตํ ยํ วา โปกฺขรณิยา อุทก’’นฺติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ โปกฺขรณิยา อุทกํ. อปฺปมตฺตกํ กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภตํ. เนว สติมํ กลํ อุเปติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปติ โปกฺขรณิยา อุทกํ อุปนิธาย กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภต’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. เนว สติมํ กลํ อุเปติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย, ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุํปรมตา. เอวํ มหตฺถิโย โข, ภิกฺขเว, ธมฺมาภิสมโย; เอวํ มหตฺถิโย ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. ทุติยํ.

๓. สมฺเภชฺชอุทกสุตฺตํ

๗๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหี, ตโต ปุริโส ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยานิ วา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ ยํ วา สมฺเภชฺชอุทก’’นฺติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ สมฺเภชฺชอุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ สมฺเภชฺชอุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยสมฺเภชฺชอุทกสุตฺตํ

๗๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหี, ตํ อุทกํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา สมฺเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ ยานิ วา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สมฺเภชฺชอุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ สมฺเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปถวีสุตฺตํ

๗๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาปถวิยา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา อยํ [ยา (สฺยา. ก.)] วา มหาปถวี’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ มหาปถวี; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ มหาปถวึ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยปถวีสุตฺตํ

๗๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาปถวี ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ?

‘‘เอตเทว ภนฺเต, พหุตรํ, มหาปถวิยา, ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สมุทฺทสุตฺตํ

๘๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺทโต ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยานิ วา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ มหาสมุทฺเท อุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยสมุทฺทสุตฺตํ

๘๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ ยานิ วา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาสมุทฺเท อุทกํ, ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข ภิกฺขเว…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปพฺพตสุตฺตํ

๘๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา โย วา หิมวา [อุปนิกฺขิตฺตา, หิมวา วา (สี.)] ปพฺพตราชา’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ หิมวา ปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข…เป… ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยปพฺพตสุตฺตํ

๘๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวา ปพฺพตราชา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. เนว สติมํ กลํ อุเปติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทิณฺณํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุํปรมตา. เอวํ มหตฺถิโย โข, ภิกฺขเว, ธมฺมาภิสมโย, เอวํ มหตฺถิโย ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ’’ติ. ทสมํ.

๑๑. ตติยปพฺพตสุตฺตํ

๘๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยา วา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา โย วา สิเนรุ [อุปนิกฺขิตฺตา, สิเนรุ วา (สี.)] ปพฺพตราชา’’ติ?

‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ สิเนรุ ปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. เนว สติมํ กลํ อุเปนฺติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปนฺติ สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อธิคมํ อุปนิธาย อฺติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ อธิคโม เนว สติมํ กลํ อุเปติ น สหสฺสิมํ กลํ อุเปติ น สตสหสฺสิมํ กลํ อุเปติ. เอวํ มหาธิคโม, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล, เอวํ มหาภิฺโ’’ติ. เอกาทสมํ.

อภิสมยสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

นขสิขา โปกฺขรณี, สมฺเภชฺชอุทเก จ ทฺเว;

ทฺเว ปถวี ทฺเว สมุทฺทา, ตโย จ ปพฺพตูปมาติ.

๓. ธาตุสํยุตฺตํ

๑. นานตฺตวคฺโค

๑. ธาตุนานตฺตสุตฺตํ

๘๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺต’’นฺติ. ปมํ.

๒. ผสฺสนานตฺตสุตฺตํ

๘๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวฺหาธาตุ กายธาตุ มโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ? จกฺขุธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺโส. โสตธาตุํ ปฏิจฺจ… ฆานธาตุํ ปฏิจฺจ … ชิวฺหาธาตุํ ปฏิจฺจ… กายธาตุํ ปฏิจฺจ… มโนธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺโส. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺต’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. โนผสฺสนานตฺตสุตฺตํ

๘๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ…เป… มโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺโส, โน จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุธาตุ…เป… มโนธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺโส, โน มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺต’’นฺติ. ตติยํ.

๔. เวทนานานตฺตสุตฺตํ

๘๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ …เป… มโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ? จกฺขุธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺโส, จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺต’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยเวทนานานตฺตสุตฺตํ

๘๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, โน เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ…เป… มโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, โน เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺโส, จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โน จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺโส, โน จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุธาตุ…เป… มโนธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, โน มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนสมฺผสฺโส, โน มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, โน เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. พาหิรธาตุนานตฺตสุตฺตํ

๙๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ…เป… กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? รูปธาตุ สทฺทธาตุ คนฺธธาตุ รสธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ ธมฺมธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺต’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. สฺานานตฺตสุตฺตํ

๙๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? รูปธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ?

‘‘รูปธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสฺา, รูปสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสงฺกปฺโป, รูปสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปจฺฉนฺโท, รูปจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปปริฬาโห, รูปปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปปริเยสนา…เป… ธมฺมธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสฺา, ธมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสงฺกปฺโป, ธมฺมสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมจฺฉนฺโท, ธมฺมจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริฬาโห, ธมฺมปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริเยสนา.

‘‘เอวํ, โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺต’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. โนปริเยสนานานตฺตสุตฺตํ

๙๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ; โน ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, โน ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, โน ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, โน สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, โน สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? รูปธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ปริเยสนานานตฺตํ; โน ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, โน ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, โน ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, โน สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, โน สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ?

‘‘รูปธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสฺา…เป… ธมฺมธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสฺา, ธมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ธมฺมปริเยสนา; โน ธมฺมปริเยสนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริฬาโห, โน ธมฺมปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมจฺฉนฺโท, โน ธมฺมจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสงฺกปฺโป, โน ธมฺมสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสฺา, โน ธมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมธาตุ.

‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ปริเยสนานานตฺตํ; โน ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, โน ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, โน ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, โน สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, โน สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺต’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. พาหิรผสฺสนานตฺตสุตฺตํ

๙๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? รูปธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ลาภนานตฺตํ?

‘‘รูปธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสฺา, รูปสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสงฺกปฺโป, รูปสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสมฺผสฺโส, รูปสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสมฺผสฺสชา เวทนา, รูปสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปจฺฉนฺโท, รูปจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปปริฬาโห, รูปปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปปริเยสนา, รูปปริเยสนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปลาโภ…เป… ธมฺมธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสฺา, ธมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสงฺกปฺโป, ธมฺมสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสมฺผสฺโส, ธมฺมสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสมฺผสฺสชา เวทนา, ธมฺมสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมจฺฉนฺโท, ธมฺมจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริฬาโห, ธมฺมปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริเยสนา, ธมฺมปริเยสนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมลาโภ.

‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺต’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยพาหิรผสฺสนานตฺตสุตฺตํ

๙๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, ผสฺส… เวทนา… ฉนฺท… ปริฬาห… ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ; โน ลาภนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, โน ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, โน ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ฉนฺท… เวทนา… ผสฺส… สงฺกปฺป… สฺานานตฺตํ, โน สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? รูปธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ? ผสฺส… เวทนา… ฉนฺท… ปริฬาห… ปริเยสนา… ลาภ… โน ลาภนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, โน ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาห… ฉนฺท… เวทนา… ผสฺส… โน สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, โน สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺตํ?

‘‘รูปธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ รูปสฺา…เป… ธมฺมธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสฺา, ธมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ธมฺมปริเยสนา, ธมฺมปริเยสนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมลาโภ; โน ธมฺมลาภํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริเยสนา, โน ธมฺมปริเยสนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมปริฬาโห, โน ธมฺมปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมจฺฉนฺโท, โน ธมฺมจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสมฺผสฺสชา เวทนา, โน ธมฺมสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสมฺผสฺโส, โน ธมฺมสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสงฺกปฺโป, โน ธมฺมสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมสฺา, โน ธมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธมฺมธาตุ.

‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… สงฺกปฺป… ผสฺส… เวทนา… ฉนฺท… ปริฬาห… ปริเยสนา… ลาภ… โน ลาภนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, โน ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, โน ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, โน ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, โน เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, โน ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, โน สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, โน สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ธาตุนานตฺต’’นฺติ. ทสมํ.

นานตฺตวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ธาตุผสฺสฺจ โน เจตํ, เวทนา อปเร ทุเว;

เอตํ อชฺฌตฺตปฺจกํ, ธาตุสฺฺจ โน เจตํ;

ผสฺสสฺส อปเร ทุเว, เอตํ พาหิรปฺจกนฺติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. สตฺตธาตุสุตฺตํ

๙๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สตฺติมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา สตฺต? อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานฺจายตนธาตุ, วิฺาณฺจายตนธาตุ, อากิฺจฺายตนธาตุ, เนวสฺานาสฺายตนธาตุ, สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ – อิมา โข, ภิกฺขเว, สตฺต ธาตุโย’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยา จายํ, ภนฺเต, อาภาธาตุ ยา จ สุภธาตุ ยา จ อากาสานฺจายตนธาตุ ยา จ วิฺาณฺจายตนธาตุ ยา จ อากิฺจฺายตนธาตุ ยา จ เนวสฺานาสฺายตนธาตุ ยา จ สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ – อิมา นุ โข, ภนฺเต, ธาตุโย กึ ปฏิจฺจ ปฺายนฺตี’’ติ?

‘‘ยายํ, ภิกฺขุ, อาภาธาตุ – อยํ ธาตุ อนฺธการํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. ยายํ, ภิกฺขุ, สุภธาตุ – อยํ ธาตุ อสุภํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. ยายํ, ภิกฺขุ, อากาสานฺจายตนธาตุ – อยํ ธาตุ รูปํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. ยายํ, ภิกฺขุ, วิฺาณฺจายตนธาตุ – อยํ ธาตุ อากาสานฺจายตนํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. ยายํ, ภิกฺขุ, อากิฺจฺายตนธาตุ – อยํ ธาตุ วิฺาณฺจายตนํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. ยายํ, ภิกฺขุ, เนวสฺานาสฺายตนธาตุ – อยํ ธาตุ อากิฺจฺายตนํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. ยายํ, ภิกฺขุ, สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ – อยํ ธาตุ นิโรธํ ปฏิจฺจ ปฺายตี’’ติ.

‘‘ยา จายํ, ภนฺเต, อาภาธาตุ ยา จ สุภธาตุ ยา จ อากาสานฺจายตนธาตุ ยา จ วิฺาณฺจายตนธาตุ ยา จ อากิฺจฺายตนธาตุ ยา จ เนวสฺานาสฺายตนธาตุ ยา จ สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ – อิมา นุ โข, ภนฺเต, ธาตุโย กถํ สมาปตฺติ ปตฺตพฺพา’’ติ?

‘‘ยา จายํ, ภิกฺขุ, อาภาธาตุ ยา จ สุภธาตุ ยา จ อากาสานฺจายตนธาตุ ยา จ วิฺาณฺจายตนธาตุ ยา จ อากิฺจฺายตนธาตุ – อิมา ธาตุโย สฺาสมาปตฺติ ปตฺตพฺพา. ยายํ, ภิกฺขุ, เนวสฺานาสฺายตนธาตุ – อยํ ธาตุ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปตฺตพฺพา. ยายํ, ภิกฺขุ, สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ – อยํ ธาตุ นิโรธสมาปตฺติ ปตฺตพฺพา’’ติ. ปมํ.

๒. สนิทานสุตฺตํ

๙๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ วิหึสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สนิทานํ อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ วิหึสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ? กามธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามสฺา, กามสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามสงฺกปฺโป, กามสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามจฺฉนฺโท, กามจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามปริฬาโห, กามปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามปริเยสนา. กามปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ตีหิ าเนหิ มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสา.

‘‘พฺยาปาทธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทสฺา, พฺยาปาทสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทสงฺกปฺโป…เป… พฺยาปาทจฺฉนฺโท… พฺยาปาทปริฬาโห… พฺยาปาทปริเยสนา… พฺยาปาทปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ตีหิ าเนหิ มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสา.

‘‘วิหึสาธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิหึสาสฺา; วิหึสาสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิหึสาสงฺกปฺโป…เป… วิหึสาฉนฺโท… วิหึสาปริฬาโห… วิหึสาปริเยสนา… วิหึสาปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ตีหิ าเนหิ มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสา.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ สุกฺเข ติณทาเย นิกฺขิเปยฺย; โน เจ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ขิปฺปเมว นิพฺพาเปยฺย. เอวฺหิ, ภิกฺขเว, เย ติณกฏฺนิสฺสิตา ปาณา เต อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยุํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อุปฺปนฺนํ วิสมคตํ สฺํ น ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, โส ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ; กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา.

‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สนิทานํ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ? เนกฺขมฺมธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมสฺา, เนกฺขมฺมสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, เนกฺขมฺมสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท, เนกฺขมฺมจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมปริฬาโห, เนกฺขมฺมปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมปริเยสนา; เนกฺขมฺมปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน สุตวา อริยสาวโก ตีหิ าเนหิ สมฺมา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสา.

‘‘อพฺยาปาทธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทสฺา, อพฺยาปาทสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทสงฺกปฺโป…เป… อพฺยาปาทจฺฉนฺโท… อพฺยาปาทปริฬาโห… อพฺยาปาทปริเยสนา, อพฺยาปาทปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน สุตวา อริยสาวโก ตีหิ าเนหิ สมฺมา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสา.

‘‘อวิหึสาธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาสฺา, อวิหึสาสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาฉนฺโท, อวิหึสาฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาปริฬาโห, อวิหึสาปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหึสาปริเยสนา; อวิหึสาปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน สุตวา อริยสาวโก ตีหิ าเนหิ สมฺมา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสา.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ สุกฺเข ติณทาเย นิกฺขิเปยฺย; ตเมนํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ขิปฺปเมว นิพฺพาเปยฺย. เอวฺหิ, ภิกฺขเว, เย ติณกฏฺนิสฺสิตา ปาณา เต น อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยุํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อุปฺปนฺนํ วิสมคตํ สฺํ ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, โส ทิฏฺเ เจว ธมฺเม สุขํ วิหรติ อวิฆาตํ อนุปายาสํ อปริฬาหํ; กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา’’ติ. ทุติยํ.

๓. คิฺชกาวสถสุตฺตํ

๙๗. เอกํ สมยํ ภควา าติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘ธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺา, อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ, อุปฺปชฺชติ วิตกฺโก’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา กจฺจาโน [สทฺโธ กจฺจาโน (ก.)] ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยายํ, ภนฺเต, ทิฏฺิ – ‘อสมฺมาสมฺพุทฺเธสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา’ติ, อยํ นุ โข, ภนฺเต, ทิฏฺิ กึ ปฏิจฺจ ปฺายตี’’ติ?

‘‘มหติ โข เอสา, กจฺจาน, ธาตุ ยทิทํ อวิชฺชาธาตุ. หีนํ, กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ หีนา สฺา, หีนา ทิฏฺิ, หีโน วิตกฺโก, หีนา เจตนา, หีนา ปตฺถนา, หีโน ปณิธิ, หีโน ปุคฺคโล, หีนา วาจา; หีนํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ; หีนา ตสฺส อุปปตฺตีติ วทามิ.

‘‘มชฺฌิมํ, กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มชฺฌิมา สฺา, มชฺฌิมา ทิฏฺิ, มชฺฌิโม วิตกฺโก, มชฺฌิมา เจตนา, มชฺฌิมา ปตฺถนา, มชฺฌิโม ปณิธิ, มชฺฌิโม ปุคฺคโล, มชฺฌิมา วาจา; มชฺฌิมํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ; มชฺฌิมา ตสฺส อุปปตฺตีติ วทามิ.

‘‘ปณีตํ, กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปณีตา สฺา, ปณีตา ทิฏฺิ, ปณีโต วิตกฺโก, ปณีตา เจตนา, ปณีตา ปตฺถนา, ปณีโต ปณิธิ, ปณีโต ปุคฺคโล, ปณีตา วาจา; ปณีตํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ; ปณีตา ตสฺส อุปปตฺตีติ วทามี’’ติ. ตติยํ.

๔. หีนาธิมุตฺติกสุตฺตํ

๙๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว [ธาตุโส (สี. ปี.) อยฺจ ปมารมฺภวากฺเยเยว, น สพฺพตฺถ. ตีสุ ปน อทฺธาสุ จ อุปมาสํสนฺทนนิคมนฏฺาเน จ อิทํ ปานานตฺตํ นตฺถิ], ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘อตีตมฺปิ โข [โขสทฺโท สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ], ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว [อีทิเสสุ าเนสุ ปานานตฺตํ นตฺถิ] สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ.

‘‘อนาคตมฺปิ โข [โขสทฺโท สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ], ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว [อีทิเสสุ าเนสุ ปานานตฺตํ นตฺถิ] สตฺตา สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ.

‘‘เอตรหิปิ โข [โขสทฺโท สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ], ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว [อีทิเสสุ าเนสุ ปานานตฺตํ นตฺถิ] สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. จงฺกมสุตฺตํ

๙๙. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; อายสฺมาปิ โข มหาโมคฺคลฺลาโน สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; อายสฺมาปิ โข มหากสฺสโป สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; อายสฺมาปิ โข อนุรุทฺโธ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; อายสฺมาปิ โข ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; อายสฺมาปิ โข อุปาลิ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; อายสฺมาปิ โข อานนฺโท สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ; เทวทตฺโตปิ โข สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควโต อวิทูเร จงฺกมติ.

อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มหาปฺา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลานํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มหิทฺธิกา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, กสฺสปํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ธุตวาทา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนุรุทฺธํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ทิพฺพจกฺขุกา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปุณฺณํ มนฺตานิปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ธมฺมกถิกา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อุปาลึ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วินยธรา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อานนฺทํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู พหุสฺสุตา. ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เทวทตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปาปิจฺฉา’’.

‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ.

‘‘อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ.

‘‘เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สคาถาสุตฺตํ

๑๐๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ’’.

‘‘อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ.

‘‘เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คูโถ คูเถน สํสนฺทติ สเมติ; มุตฺตํ มุตฺเตน สํสนฺทติ สเมติ; เขโฬ เขเฬน สํสนฺทติ สเมติ; ปุพฺโพ ปุพฺเพน สํสนฺทติ สเมติ; โลหิตํ โลหิเตน สํสนฺทติ สเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ธาตุโสว [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข อทฺธานํ…เป… อนาคตมฺปิ โข อทฺธานํ…เป… เอตรหิปิ โข ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ.

‘‘ธาตุโสว ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ. กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ.

‘‘อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ…เป… เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ขีรํ ขีเรน สํสนฺทติ สเมติ; เตลํ เตเลน สํสนฺทติ สเมติ; สปฺปิ สปฺปินา สํสนฺทติ สเมติ; มธุ มธุนา สํสนฺทติ สเมติ; ผาณิตํ ผาณิเตน สํสนฺทติ สเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ โข อทฺธานํ… เอตรหิปิ โข ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘สํสคฺคา วนโถ ชาโต, อสํสคฺเคน ฉิชฺชติ;

ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว.

‘‘เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธุชีวิปิ สีทติ;

ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชยฺย, กุสีตํ หีนวีริยํ.

‘‘ปวิวิตฺเตหิ อริเยหิ, ปหิตตฺเตหิ ฌายีหิ [ฌายิหิ (สี.), ฌายิภิ (สฺยา. กํ.)];

นิจฺจํ อารทฺธวีริเยหิ, ปณฺฑิเตหิ สหาวเส’’ติ.

๗. อสฺสทฺธสํสนฺทนสุตฺตํ

๑๐๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ.

‘‘อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ; อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ…เป… อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ…เป… กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ…เป… มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ…เป… ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ.

‘‘เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ…เป… อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ…เป… อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ…เป… กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ…เป… มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ.

‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; พหุสฺสุตา พหุสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อารทฺธวีริยา อารทฺธวีริเยหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อุปฏฺิตสฺสติโน อุปฏฺิตสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ…เป… อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว…เป… เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อสฺสทฺธมูลกสุตฺตํ

๑๐๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ…เป… อนาคตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทิสฺสนฺติ สเมสฺสนฺติ…เป….

‘‘เอตรหิปิ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ. (๑)

‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป… ปมวาโร วิย วิตฺถาเรตพฺโพ. (๒)

‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว…เป… อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; พหุสฺสุตา พหุสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๓)

‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว…เป… อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อารทฺธวีริยา อารทฺธวีริเยหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๔)

‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว…เป… อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อุปฏฺิตสฺสติโน อุปฏฺิตสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ…เป…. อฏฺมํ. (๕)

๙. อหิริกมูลกสุตฺตํ

๑๐๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว…เป… อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สสนฺทนฺติ สเมนฺติ, โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๑)

‘‘อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, พหุสฺสุตา พหุสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๒)

‘‘อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, อารทฺธวีริยา อารทฺธวีริเยหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๓)

‘‘อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, อุปฏฺิตสฺสติโน อุปฏฺิตสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ…เป…. นวมํ. (๔)

๑๐. อโนตฺตปฺปมูลกสุตฺตํ

๑๐๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; พหุสฺสุตา พหุสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๑)

‘‘อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อารทฺธวีริยา อารทฺธวีริเยหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๒)

‘‘อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อุปฏฺิตสฺสติโน อุปฏฺิตสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ…เป…. ทสมํ. (๓)

๑๑. อปฺปสฺสุตมูลกสุตฺตํ

๑๐๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; พหุสฺสุตา พหุสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อารทฺธวีริยา อารทฺธวีริเยหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ…เป…. (๑)

‘‘อปฺปสฺสุตา อปฺปสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; พหุสฺสุตา พหุสฺสุเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อุปฏฺิตสฺสติโน อุปฏฺิตสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ…เป…. เอกาทสมํ. (๒)

๑๒. กุสีตมูลกสุตฺตํ

๑๐๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. กุสีตา กุสีเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุฏฺสฺสติโน มุฏฺสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อารทฺธวีริยา อารทฺธวีริเยหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อุปฏฺิตสฺสติโน อุปฏฺิตสฺสตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ…เป…. ทฺวาทสมํ.

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

สตฺติมา สนิทานฺจ, คิฺชกาวสเถน จ;

หีนาธิมุตฺติ จงฺกมํ, สคาถา อสฺสทฺธสตฺตมํ.

อสฺสทฺธมูลกา ปฺจ, จตฺตาโร อหิริกมูลกา;

อโนตฺตปฺปมูลกา ตีณิ, ทุเว อปฺปสฺสุเตน จ.

กุสีตํ เอกกํ วุตฺตํ, สุตฺตนฺตา ตีณิ ปฺจกา;

พาวีสติ วุตฺตา สุตฺตา, ทุติโย วคฺโค ปวุจฺจตีติ.

๓. กมฺมปถวคฺโค

๑. อสมาหิตสุตฺตํ

๑๐๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อสมาหิตา อสมาหิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมาหิตา สมาหิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุสฺสีลสุตฺตํ

๑๐๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อหิริกา อหิริเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อโนตฺตปฺปิโน อโนตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุสฺสีลา ทุสฺสีเลหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ทุปฺปฺา ทุปฺปฺเหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘สทฺธา สทฺเธหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; หิริมนา หิริมเนหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; โอตฺตปฺปิโน โอตฺตปฺปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สีลวนฺโต สีลวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปฺวนฺโต ปฺวนฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปฺจสิกฺขาปทสุตฺตํ

๑๐๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. ปาณาติปาติโน ปาณาติปาตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อทินฺนาทายิโน อทินฺนาทายีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กาเมสุมิจฺฉาจาริโน กาเมสุมิจฺฉาจารีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุสาวาทิโน มุสาวาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺายิโน สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺายีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา ปาณาติปาตา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา อทินฺนาทานา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุสาวาทา ปฏิวิรตา มุสาวาทา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. ตติยํ.

๔. สตฺตกมฺมปถสุตฺตํ

๑๑๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. ปาณาติปาติโน ปาณาติปาตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อทินฺนาทายิโน อทินฺนาทายีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; กาเมสุมิจฺฉาจาริโน กาเมสุมิจฺฉาจารีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มุสาวาทิโน มุสาวาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ปิสุณวาจา ปิสุณวาเจหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ผรุสวาจา ผรุสวาเจหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมฺผปฺปลาปิโน สมฺผปฺปลาปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา…เป… อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา… กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา… มุสาวาทา ปฏิวิรตา… ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรตา ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรตา ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตา สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทสกมฺมปถสุตฺตํ

๑๑๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. ปาณาติปาติโน ปาณาติปาตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อทินฺนาทายิโน…เป… กาเมสุมิจฺฉาจาริโน… มุสาวาทิโน… ปิสุณวาจา… ผรุสวาจา… สมฺผปฺปลาปิโน สมฺผปฺปลาปีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อภิชฺฌาลุโน อภิชฺฌาลูหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; พฺยาปนฺนจิตฺตา พฺยาปนฺนจิตฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา ปาณาติปาตา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา… มุสาวาทา ปฏิวิรตา… ปิสุณาย วาจาย… ผรุสาย วาจาย… สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตา สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อนภิชฺฌาลุโน อนภิชฺฌาลูหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; อพฺยาปนฺนจิตฺตา อพฺยาปนฺนจิตฺเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อฏฺงฺคิกสุตฺตํ

๑๑๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มิจฺฉาสงฺกปฺปา…เป… มิจฺฉาวาจา… มิจฺฉากมฺมนฺตา… มิจฺฉาอาชีวา… มิจฺฉาวายามา… มิจฺฉาสติโน … มิจฺฉาสมาธิโน มิจฺฉาสมาธีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมฺมาสงฺกปฺปา…เป… สมฺมาวาจา… สมฺมากมฺมนฺตา… สมฺมาอาชีวา… สมฺมาวายามา… สมฺมาสติโน… สมฺมาสมาธิโน สมฺมาสมาธีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทสงฺคสุตฺตํ

๑๑๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ธาตุโสว, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มิจฺฉาสงฺกปฺปา…เป… มิจฺฉาวาจา… มิจฺฉากมฺมนฺตา… มิจฺฉาอาชีวา… มิจฺฉาวายามา… มิจฺฉาสติโน … มิจฺฉาสมาธิโน มิจฺฉาสมาธีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มิจฺฉาาณิโน มิจฺฉาาณีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; มิจฺฉาวิมุตฺติโน มิจฺฉาวิมุตฺตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ’’.

‘‘สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมฺมาสงฺกปฺปา…เป… สมฺมาวาจา… สมฺมากมฺมนฺตา… สมฺมาอาชีวา… สมฺมาวายามา… สมฺมาสติโน… สมฺมาสมาธิโน… สมฺมาาณิโน สมฺมาาณีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ; สมฺมาวิมุตฺติโน สมฺมาวิมุตฺตีหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

สตฺตนฺนํ สุตฺตนฺตานํ อุทฺทานํ –

อสมาหิตํ ทุสฺสีลํ, ปฺจ สิกฺขาปทานิ จ;

สตฺต กมฺมปถา วุตฺตา, ทสกมฺมปเถน จ;

ฉฏฺํ อฏฺงฺคิโก วุตฺโต, ทสงฺเคน จ สตฺตมํ.

กมฺมปถวคฺโค ตติโย.

๔. จตุตฺถวคฺโค

๑. จตุธาตุสุตฺตํ

๑๑๔. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป… ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา จตสฺโส? ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ธาตุโย’’ติ. ปมํ.

๒. ปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตํ

๑๑๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข ปถวีธาตุยา อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก อาโปธาตุยา อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก เตโชธาตุยา อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก วาโยธาตุยา อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’’นฺติ?

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข ปถวีธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ปถวีธาตุยา อสฺสาโท; ยํ [ยา (สี.)] ปถวีธาตุ อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ปถวีธาตุยา อาทีนโว; โย ปถวีธาตุยา ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ ปถวีธาตุยา นิสฺสรณํ. ยํ อาโปธาตุํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ เตโชธาตุํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ วาโยธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วาโยธาตุยา อสฺสาโท; ยํ วาโยธาตุ อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ วาโยธาตุยา อาทีนโว; โย วาโยธาตุยา ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วาโยธาตุยา นิสฺสรณํ’’’.

‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ น อพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ [อภิสมฺพุทฺโธ (สี. สฺยา. กํ.)] ปจฺจฺาสึ.

‘‘ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ทุติยํ.

๓. อจรึสุตฺตํ

๑๑๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปถวีธาตุยาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ, โย ปถวีธาตุยา อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ, ยาวตา ปถวีธาตุยา อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. ปถวีธาตุยาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ, โย ปถวีธาตุยา อาทีนโว ตทชฺฌคมํ, ยาวตา ปถวีธาตุยา อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. ปถวีธาตุยาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ, ยํ ปถวีธาตุยา นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ, ยาวตา ปถวีธาตุยา นิสฺสรณํ ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ’’.

‘‘อาโปธาตุยาหํ, ภิกฺขเว…เป… เตโชธาตุยาหํ, ภิกฺขเว… วาโยธาตุยาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ, โย วาโยธาตุยา อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ, ยาวตา วาโยธาตุยา อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. วาโยธาตุยาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ, โย วาโยธาตุยา อาทีนโว ตทชฺฌคมํ, ยาวตา วาโยธาตุยา อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. วาโยธาตุยาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ, ยํ วาโยธาตุยา นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ, ยาวตา วาโยธาตุยา นิสฺสรณํ ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ.

‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ น อพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ.

‘‘ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ตติยํ.

๔. โนเจทํสุตฺตํ

๑๑๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘โน เจทํ, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ปถวีธาตุยา สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ปถวีธาตุยา อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา ปถวีธาตุยา สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ปถวีธาตุยา อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ปถวีธาตุยา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ปถวีธาตุยา นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา ปถวีธาตุยา นิสฺสรนฺติ’’.

‘‘โน เจทํ, ภิกฺขเว, อาโปธาตุยา อสฺสาโท อภวิสฺส…เป… โน เจทํ, ภิกฺขเว, เตโชธาตุยา…เป… โน เจทํ, ภิกฺขเว, วาโยธาตุยา อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วาโยธาตุยา สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วาโยธาตุยา อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา วาโยธาตุยา สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วาโยธาตุยา อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วาโยธาตุยา อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วาโยธาตุยา นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วาโยธาตุยา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วาโยธาตุยา นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา วาโยธาตุยา นิสฺสรนฺติ.

‘‘ยาวกีวฺจิเม, ภิกฺขเว, สตฺตา อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ น อพฺภฺํสุ, เนว ตาวิเม ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรึสุ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺํสุ, อถ, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. เอกนฺตทุกฺขสุตฺตํ

๑๑๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปถวีธาตุ เจ [จ (สี. สฺยา. กํ.)] หิทํ, ภิกฺขเว, เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, นยิทํ สตฺตา ปถวีธาตุยา สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุ สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา ปถวีธาตุยา สารชฺชนฺติ’’.

‘‘อาโปธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว…เป… เตโชธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว… วาโยธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว, เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, นยิทํ สตฺตา วาโยธาตุยา สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วาโยธาตุ สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา วาโยธาตุยา สารชฺชนฺติ.

‘‘ปถวีธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว, เอกนฺตสุขา อภวิสฺส สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, นยิทํ สตฺตา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุ ทุกฺขา ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, ตสฺมา สตฺตา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทนฺติ.

‘‘อาโปธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว…เป… เตโชธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว… วาโยธาตุ เจ หิทํ, ภิกฺขเว, เอกนฺตสุขา อภวิสฺส สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, นยิทํ สตฺตา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วาโยธาตุ ทุกฺขา ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, ตสฺมา สตฺตา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺทนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อภินนฺทสุตฺตํ

๑๑๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย อาโปธาตุํ อภินนฺทติ…เป… โย เตโชธาตุํ… โย วาโยธาตุํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ’’.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย อาโปธาตุํ…เป… โย เตโชธาตุํ… โย วาโยธาตุํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อุปฺปาทสุตฺตํ

๑๒๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย อาโปธาตุยา…เป… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว’’.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย อาโปธาตุยา…เป… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๒๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา จตสฺโส? ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต จ โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๒๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา จตสฺโส? ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิมาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๒๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปถวีธาตุํ นปฺปชานนฺติ, ปถวีธาตุสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ปถวีธาตุนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ปถวีธาตุนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ…เป… อาโปธาตุํ นปฺปชานนฺติ… เตโชธาตุํ นปฺปชานนฺติ… วาโยธาตุํ นปฺปชานนฺติ, วาโยธาตุสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, วาโยธาตุนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, วาโยธาตุนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ปถวีธาตุํ ปชานนฺติ, ปถวีธาตุสมุทยํ ปชานนฺติ, ปถวีธาตุนิโรธํ ปชานนฺติ, ปถวีธาตุนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ… เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา…เป… อาโปธาตุํ ปชานนฺติ… เตโชธาตุํ ปชานนฺติ… วาโยธาตุํ ปชานนฺติ, วาโยธาตุสมุทยํ ปชานนฺติ, วาโยธาตุนิโรธํ ปชานนฺติ, วาโยธาตุนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต จ โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ทสมํ.

จตุตฺโถ วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

จตสฺโส ปุพฺเพ อจรึ, โนเจทฺจ ทุกฺเขน จ;

อภินนฺทฺจ อุปฺปาโท, ตโย สมณพฺราหฺมณาติ.

ธาตุสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๔. อนมตคฺคสํยุตฺตํ

๑. ปมวคฺโค

๑. ติณกฏฺสุตฺตํ

๑๒๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อนมตคฺโคยํ [อนมตคฺคายํ (ปี. ก.)] ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ยํ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ เฉตฺวา [ตจฺเฉตฺวา (พหูสุ)] เอกชฺฌํ สํหริตฺวา จตุรงฺคุลํ จตุรงฺคุลํ ฆฏิกํ กตฺวา นิกฺขิเปยฺย – ‘อยํ เม มาตา, ตสฺสา เม มาตุ อยํ มาตา’ติ, อปริยาทินฺนาว [อปริยาทิณฺณาว (สี.)] ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส มาตุมาตโร อสฺสุ, อถ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เอวํ ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฏสี [กฏสิ (สี. ปี. ก.) กฏา ฉวา สยนฺติ เอตฺถาติ กฏสี] วฑฺฒิตา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ปมํ.

๒. ปถวีสุตฺตํ

๑๒๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อิมํ มหาปถวึ โกลฏฺิมตฺตํ โกลฏฺิมตฺตํ มตฺติกาคุฬิกํ กริตฺวา นิกฺขิเปยฺย – ‘อยํ เม ปิตา, ตสฺส เม ปิตุ อยํ ปิตา’ติ, อปริยาทินฺนาว ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ปิตุปิตโร อสฺสุ, อถายํ มหาปถวี ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เอวํ ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฏสี วฑฺฒิตา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. อสฺสุสุตฺตํ

๑๒๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ โรทนฺตานํ [รุทนฺตานํ (สี.)] อสฺสุ ปสฺสนฺนํ [ปสฺสนฺทํ (ก. สี.), ปสนฺทํ (สฺยา. กํ.), ปสนฺนํ (ปี. ก.)] ปคฺฆริตํ, ยํ วา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติ? ‘‘ยถา โข มยํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม, เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยํ โน อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ โรทนฺตานํ อสฺสุ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขเว, สาธุ โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาถ. เอตเทว, ภิกฺขเว, พหุตรํ ยํ โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ โรทนฺตานํ อสฺสุ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, มาตุมรณํ ปจฺจนุภูตํ; เตสํ วา มาตุมรณํ ปจฺจนุโภนฺตานํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ โรทนฺตานํ อสฺสุ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, ปิตุมรณํ ปจฺจนุภูตํ …เป… ภาตุมรณํ ปจฺจนุภูตํ… ภคินิมรณํ ปจฺจนุภูตํ… ปุตฺตมรณํ ปจฺจนุภูตํ… ธีตุมรณํ ปจฺจนุภูตํ… าติพฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ… โภคพฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, โรคพฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, เตสํ โว โรคพฺยสนํ ปจฺจนุโภนฺตานํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ โรทนฺตานํ อสฺสุ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร …เป… ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. ขีรสุตฺตํ

๑๒๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ มาตุถฺํ ปีตํ, ยํ วา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติ? ‘‘ยถา โข มยํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม, เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยํ โน อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ มาตุถฺํ ปีตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขเว, สาธุ โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาถ. เอตเทว, ภิกฺขเว, พหุตรํ ยํ โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ มาตุถฺํ ปีตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปพฺพตสุตฺตํ

๑๒๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กีวทีโฆ นุ โข, ภนฺเต, กปฺโป’’ติ? ‘‘ทีโฆ โข, ภิกฺขุ, กปฺโป. โส น สุกโร สงฺขาตุํ เอตฺตกานิ วสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ.

‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, มหาเสโล ปพฺพโต โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน อจฺฉินฺโน อสุสิโร เอกคฺฆโน. ตเมนํ ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน กาสิเกน วตฺเถน สกึ สกึ ปริมชฺเชยฺย. ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขุ, มหาเสโล ปพฺพโต อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, น ตฺเวว กปฺโป. เอวํ ทีโฆ, ภิกฺขุ, กปฺโป. เอวํ ทีฆานํ โข, ภิกฺขุ, กปฺปานํ เนโก กปฺโป สํสิโต, เนกํ กปฺปสตํ สํสิตํ, เนกํ กปฺปสหสฺสํ สํสิตํ, เนกํ กปฺปสตสหสฺสํ สํสิตํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขุ, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ…เป… ยาวฺจิทํ, ภิกฺขุ, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. สาสปสุตฺตํ

๑๒๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กีวทีโฆ, นุ โข, ภนฺเต, กปฺโป’’ติ? ‘‘ทีโฆ โข, ภิกฺขุ, กปฺโป. โส น สุกโร สงฺขาตุํ เอตฺตกานิ วสฺสานิ อิติ วา…เป… เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ.

‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, อายสํ นครํ โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน, ปุณฺณํ สาสปานํ คุฬิกาพทฺธํ [จูฬิกาพทฺธํ (สี. ปี.)]. ตโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ สาสปํ อุทฺธเรยฺย. ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขุ มหาสาสปราสิ อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, น ตฺเวว กปฺโป. เอวํ ทีโฆ โข, ภิกฺขุ, กปฺโป. เอวํ ทีฆานํ โข, ภิกฺขุ, กปฺปานํ เนโก กปฺโป สํสิโต, เนกํ กปฺปสตํ สํสิตํ, เนกํ กปฺปสหสฺสํ สํสิตํ, เนกํ กปฺปสตสหสฺสํ สํสิตํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขุ, สํสาโร …เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. สาวกสุตฺตํ

๑๓๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กีวพหุกา นุ โข, ภนฺเต, กปฺปา อพฺภตีตา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘พหุกา โข, ภิกฺขเว, กปฺปา อพฺภตีตา อติกฺกนฺตา. เต น สุกรา สงฺขาตุํ – ‘เอตฺตกา กปฺปา อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ อิติ วา’’’ติ.

‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, ภิกฺขเว’’ติ ภควา อโวจ. ‘‘อิธสฺสุ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สาวกา วสฺสสตายุกา วสฺสสตชีวิโน. เต ทิวเส ทิวเส กปฺปสตสหสฺสํ กปฺปสตสหสฺสํ อนุสฺสเรยฺยุํ. อนนุสฺสริตาว ภิกฺขเว, เตหิ กปฺปา อสฺสุ, อถ โข เต จตฺตาโร สาวกา วสฺสสตายุกา วสฺสสตชีวิโน วสฺสสตสฺส อจฺจเยน กาลํ กเรยฺยุํ. เอวํ พหุกา โข, ภิกฺขเว, กปฺปา อพฺภตีตา อติกฺกนฺตา. เต น สุกรา สงฺขาตุํ – ‘เอตฺตกา กปฺปา อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ อิติ วา’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. คงฺคาสุตฺตํ

๑๓๑. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กีวพหุกา นุ โข, โภ โคตม, กปฺปา อพฺภตีตา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘พหุกา โข, พฺราหฺมณ, กปฺปา อพฺภตีตา อติกฺกนฺตา. เต น สุกรา สงฺขาตุํ – ‘เอตฺตกา กปฺปา อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ อิติ วา’’’ติ.

‘‘สกฺกา ปน, โภ โคตม, อุปมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, พฺราหฺมณา’’ติ ภควา อโวจ. ‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ยโต จายํ คงฺคา นที ปภวติ ยตฺถ จ มหาสมุทฺทํ อปฺเปติ, ยา เอตสฺมึ อนฺตเร วาลิกา สา น สุกรา สงฺขาตุํ – ‘เอตฺตกา วาลิกา อิติ วา, เอตฺตกานิ วาลิกสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วาลิกสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วาลิกสตสหสฺสานิ อิติ วา’ติ. ตโต พหุตรา โข, พฺราหฺมณ, กปฺปา อพฺภตีตา อติกฺกนฺตา. เต น สุกรา สงฺขาตุํ – ‘เอตฺตกา กปฺปา อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ อิติ วา’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, พฺราหฺมณ, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เอวํ ทีฆรตฺตํ โข, พฺราหฺมณ, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฏสี วฑฺฒิตา. ยาวฺจิทํ, พฺราหฺมณ, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ.

เอวํ วุตฺเต, โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. ทณฺฑสุตฺตํ

๑๓๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทณฺโฑ อุปริเวหาสํ ขิตฺโต สกิมฺปิ มูเลน นิปตติ, สกิมฺปิ มชฺเฌน นิปตติ, สกิมฺปิ อนฺเตน นิปตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณา สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา สกิมฺปิ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉนฺติ, สกิมฺปิ ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ปุคฺคลสุตฺตํ

๑๓๓. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… เอกปุคฺคลสฺส, ภิกฺขเว, กปฺปํ สนฺธาวโต สํสรโต สิยา เอวํ มหา อฏฺิกงฺกโล อฏฺิปุฺโช อฏฺิราสิ ยถายํ เวปุลฺโล ปพฺพโต, สเจ สํหารโก อสฺส, สมฺภตฺจ น วินสฺเสยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน, ปุคฺคลสฺสฏฺิสฺจโย;

สิยา ปพฺพตสโม ราสิ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.

‘‘โส โข ปนายํ อกฺขาโต, เวปุลฺโล ปพฺพโต มหา;

อุตฺตโร คิชฺฌกูฏสฺส, มคธานํ คิริพฺพเช.

‘‘ยโต จ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ;

ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.

‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุํปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล;

ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ. ทสมํ;

ปโม วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ติณกฏฺฺจ ปถวี, อสฺสุ ขีรฺจ ปพฺพตํ;

สาสปา สาวกา คงฺคา, ทณฺโฑ จ ปุคฺคเลน จาติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. ทุคฺคตสุตฺตํ

๑๓๔. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขุ อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. ยํ, ภิกฺขเว, ปสฺเสยฺยาถ ทุคฺคตํ ทุรูเปตํ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ – ‘อมฺเหหิปิ เอวรูปํ ปจฺจนุภูตํ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ…เป… ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ปมํ.

๒. สุขิตสุตฺตํ

๑๓๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ปสฺเสยฺยาถ สุขิตํ สุสชฺชิตํ, นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ – ‘อมฺเหหิปิ เอวรูปํ ปจฺจนุภูตํ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. ตึสมตฺตสุตฺตํ

๑๓๖. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. อถ โข ตึสมตฺตา ปาเวยฺยกา [ปาเยฺยกา (กตฺถจิ) วินยปิฏเก มหาวคฺเค กถินกฺขนฺธเกปิ] ภิกฺขู สพฺเพ อารฺิกา สพฺเพ ปิณฺฑปาติกา สพฺเพ ปํสุกูลิกา สพฺเพ เตจีวริกา สพฺเพ สสํโยชนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อิเม โข ตึสมตฺตา ปาเวยฺยกา ภิกฺขู สพฺเพ อารฺิกา สพฺเพ ปิณฺฑปาติกา สพฺเพ ปํสุกูลิกา สพฺเพ เตจีวริกา สพฺเพ สสํโยชนา. ยํนูนาหํ อิเมสํ ตถา ธมฺมํ เทเสยฺยํ ยถา เนสํ อิมสฺมึเยว อาสเน อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺเจยฺยุ’’นฺติ. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, ยํ วา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติ? ‘‘ยถา โข มยํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม, เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยํ โน อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทก’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขเว, สาธุ โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาถ. เอตเทว, ภิกฺขเว, พหุตรํ, ยํ โว อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, คุนฺนํ สตํ โคภูตานํ สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, มหึสานํ [มหิสานํ (สี. ปี.)] สตํ มหึสภูตานํ สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ …เป… ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, อุรพฺภานํ สตํ อุรพฺภภูตานํ…เป… อชานํ สตํ อชภูตานํ… มิคานํ สตํ มิคภูตานํ… กุกฺกุฏานํ สตํ กุกฺกุฏภูตานํ… สูกรานํ สตํ สูกรภูตานํ… ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, โจรา คามฆาตาติ คเหตฺวา สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, โจรา ปาริปนฺถิกาติ คเหตฺวา สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ. ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, โจรา ปารทาริกาติ คเหตฺวา สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ ปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, น ตฺเวว จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ.

‘‘อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ตึสมตฺตานํ ปาเวยฺยกานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’’ติ. ตติยํ.

๔. มาตุสุตฺตํ

๑๓๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป โย นมาตาภูตปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปิตุสุตฺตํ

๑๓๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร…เป… น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป โย นปิตาภูตปุพฺโพ …เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. ภาตุสุตฺตํ

๑๓๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป โย นภาตาภูตปุพฺโพ…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. ภคินิสุตฺตํ

๑๔๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป โย นภคินิภูตปุพฺโพ…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. ปุตฺตสุตฺตํ

๑๔๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป โย นปุตฺตภูตปุพฺโพ…เป… อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. ธีตุสุตฺตํ

๑๔๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป โย น ธีตาภูตปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เอวํ ทีฆรตฺตํ โว, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฏสี วฑฺฒิตา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. เวปุลฺลปพฺพตสุตฺตํ

๑๔๓. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อิมสฺส เวปุลฺลสฺส ปพฺพตสฺส ‘ปาจีนวํโส’ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน มนุสฺสานํ ‘ติวรา’ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. ติวรานํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ จตฺตารีส วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ. ติวรา, ภิกฺขเว, มนุสฺสา ปาจีนวํสํ ปพฺพตํ จตูเหน อาโรหนฺติ, จตูเหน โอโรหนฺติ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน กกุสนฺโธ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ. กกุสนฺธสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วิธุรสฺชีวํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํ. ปสฺสถ, ภิกฺขเว, สา เจวิมสฺส ปพฺพตสฺส สมฺา อนฺตรหิตา, เต จ มนุสฺสา กาลงฺกตา, โส จ ภควา ปรินิพฺพุโต. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อทฺธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อนสฺสาสิกา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุํ.

‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อิมสฺส เวปุลฺลสฺส ปพฺพตสฺส ‘วงฺกโก’ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน มนุสฺสานํ ‘โรหิตสฺสา’ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. โรหิตสฺสานํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ ตึสวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ. โรหิตสฺสา, ภิกฺขเว, มนุสฺสา วงฺกกํ ปพฺพตํ ตีเหน อาโรหนฺติ, ตีเหน โอโรหนฺติ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน โกณาคมโน ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ. โกณาคมนสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภิยฺโยสุตฺตรํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํ. ปสฺสถ, ภิกฺขเว, สา เจวิมสฺส ปพฺพตสฺส สมฺา อนฺตรหิตา, เต จ มนุสฺสา กาลงฺกตา, โส จ ภควา ปรินิพฺพุโต. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.

‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อิมสฺส เวปุลฺลสฺส ปพฺพตสฺส ‘สุปสฺโส’ตฺเวว [สุผสฺโสตฺเวว (สี.)] สมฺา อุทปาทิ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน มนุสฺสานํ ‘สุปฺปิยา’ตฺเวว [อปฺปิยาตฺเวว (สี.)] สมฺา อุทปาทิ. สุปฺปิยานํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ วีสติวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ. สุปฺปิยา, ภิกฺขเว, มนุสฺสา สุปสฺสํ ปพฺพตํ ทฺวีเหน อาโรหนฺติ, ทฺวีเหน โอโรหนฺติ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน กสฺสโป ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ. กสฺสปสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ติสฺสภารทฺวาชํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํ. ปสฺสถ, ภิกฺขเว, สา เจวิมสฺส ปพฺพตสฺส สมฺา อนฺตรหิตา, เต จ มนุสฺสา กาลงฺกตา, โส จ ภควา ปรินิพฺพุโต. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อทฺธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.

‘‘เอตรหิ โข ปน, ภิกฺขเว, อิมสฺส เวปุลฺลสฺส ปพฺพตสฺส ‘เวปุลฺโล’ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. เอตรหิ โข ปน, ภิกฺขเว, อิเมสํ มนุสฺสานํ ‘มาคธกา’ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. มาคธกานํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อปฺปกํ อายุปฺปมาณํ ปริตฺตํ ลหุกํ [ลหุสํ (สี.)]; โย จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย. มาคธกา, ภิกฺขเว, มนุสฺสา เวปุลฺลํ ปพฺพตํ มุหุตฺเตน อาโรหนฺติ มุหุตฺเตน โอโรหนฺติ. เอตรหิ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน. มยฺหํ โข ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ นาม สาวกยุคํ อคฺคํ ภทฺทยุคํ. ภวิสฺสติ, ภิกฺขเว, โส สมโย ยา อยฺเจวิมสฺส ปพฺพตสฺส สมฺา อนฺตรธายิสฺสติ, อิเม จ มนุสฺสา กาลํ กริสฺสนฺติ, อหฺจ ปรินิพฺพายิสฺสามิ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อทฺธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อนสฺสาสิกา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ปาจีนวํโส ติวรานํ, โรหิตสฺสาน วงฺกโก;

สุปฺปิยานํ สุปสฺโสติ, มาคธานฺจ เวปุลฺโล.

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติ. ทสมํ;

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทุคฺคตํ สุขิตฺเจว, ตึส มาตาปิเตน จ;

ภาตา ภคินี ปุตฺโต จ, ธีตา เวปุลฺลปพฺพตํ.

อนมตคฺคสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๕. กสฺสปสํยุตฺตํ

๑. สนฺตุฏฺสุตฺตํ

๑๔๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สนฺตุฏฺายํ [สนฺตุฏฺโยํ (สี.)], ภิกฺขเว, กสฺสโป อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที; น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ; ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต [อคถิโต (สี.)] อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภุฺชติ’’.

‘‘สนฺตุฏฺายํ, ภิกฺขเว, กสฺสโป อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน, อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที; น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ; ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภุฺชติ.

‘‘สนฺตุฏฺายํ, ภิกฺขเว, กสฺสโป อิตรีตเรน เสนาสเนน, อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที; น จ เสนาสนเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ เสนาสนํ น ปริตสฺสติ; ลทฺธา จ เสนาสนํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภุฺชติ.

‘‘สนฺตุฏฺายํ, ภิกฺขเว, กสฺสโป อิตรีตเรน คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที; น จ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ น ปริตสฺสติ; ลทฺธา จ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภุฺชติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘สนฺตุฏฺา ภวิสฺสาม อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาทิโน; น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชิสฺสาม; อลทฺธา จ จีวรํ น จ ปริตสฺสิสฺสาม; ลทฺธา จ จีวรํ อคธิตา อมุจฺฉิตา อนชฺฌาปนฺนา อาทีนวทสฺสาวิโน นิสฺสรณปฺา ปริภุฺชิสฺสาม’’’. (เอวํ สพฺพํ กาตพฺพํ).

‘‘‘สนฺตุฏฺา ภวิสฺสาม อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน…เป… สนฺตุฏฺา ภวิสฺสาม อิตรีตเรน เสนาสเนน…เป… สนฺตุฏฺา ภวิสฺสาม อิตรีตเรน คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาทิโน; น จ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชิสฺสาม อลทฺธา จ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ น ปริตสฺสิสฺสาม; ลทฺธา จ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิตา อมุจฺฉิตา อนชฺฌาปนฺนา อาทีนวทสฺสาวิโน นิสฺสรณปฺา ปริภุฺชิสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ. กสฺสเปน วา หิ โว, ภิกฺขเว, โอวทิสฺสามิ โย วา ปนสฺส [โย วา ปน (สี.), โย วา (ปี.)] กสฺสปสทิโส, โอวทิเตหิ จ ปน โว ตถตฺตาย ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.

๒. อโนตฺตปฺปีสุตฺตํ

๑๔๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ มหากสฺสโป อายสฺมา จ สาริปุตฺโต พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหากสฺสเปน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘วุจฺจติ หิทํ, อาวุโส กสฺสป, อนาตาปี อโนตฺตปฺปี อภพฺโพ สมฺโพธาย อภพฺโพ นิพฺพานาย อภพฺโพ อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย; อาตาปี จ โข โอตฺตปฺปี ภพฺโพ สมฺโพธาย ภพฺโพ นิพฺพานาย ภพฺโพ อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมายา’’ติ.

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อนาตาปี โหติ อโนตฺตปฺปี อภพฺโพ สมฺโพธาย อภพฺโพ นิพฺพานาย อภพฺโพ อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย; กิตฺตาวตา จ ปนาวุโส, อาตาปี โหติ โอตฺตปฺปี ภพฺโพ สมฺโพธาย ภพฺโพ นิพฺพานาย ภพฺโพ อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมายา’’ติ? ‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ ‘อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น อาตปฺปํ กโรติ, ‘อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น อาตปฺปํ กโรติ, ‘อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมานุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น อาตปฺปํ กโรติ, ‘อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น อาตปฺปํ กโรติ. เอวํ โข, อาวุโส, อนาตาปี โหติ’’.

‘‘กถฺจาวุโส, อโนตฺตปฺปี โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ‘อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น โอตฺตปฺปติ, ‘อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น โอตฺตปฺปติ, ‘อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมานุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น โอตฺตปฺปติ, ‘อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ น โอตฺตปฺปติ. เอวํ โข, อาวุโส, อโนตฺตปฺปี โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, อนาตาปี อโนตฺตปฺปี อภพฺโพ สมฺโพธาย อภพฺโพ นิพฺพานาย อภพฺโพ อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย.

‘‘กถฺจาวุโส, อาตาปี โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ‘อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ อาตปฺปํ กโรติ, ‘อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ อาตปฺปํ กโรติ, อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา…เป… อาตปฺปํ กโรติ. เอวํ โข, อาวุโส, อาตาปี โหติ.

‘‘กถฺจาวุโส, โอตฺตปฺปี โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ‘อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ โอตฺตปฺปติ, ‘อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ โอตฺตปฺปติ, ‘อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ โอตฺตปฺปติ, ‘อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ โอตฺตปฺปติ. เอวํ โข, อาวุโส, โอตฺตปฺปี โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, อาตาปี โอตฺตปฺปี ภพฺโพ สมฺโพธาย ภพฺโพ นิพฺพานาย ภพฺโพ อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมายา’’ติ. ทุติยํ.

๓. จนฺทูปมสุตฺตํ

๑๔๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘จนฺทูปมา, ภิกฺขเว, กุลานิ อุปสงฺกมถ – อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภา [อปฺปคพฺพา (ก.)]. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ชรุทปานํ วา โอโลเกยฺย ปพฺพตวิสมํ วา นทีวิทุคฺคํ วา – อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จนฺทูปมา กุลานิ อุปสงฺกมถ – อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภา’’.

‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ – อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กถํรูโป ภิกฺขุ อรหติ กุลานิ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.

อถ โข ภควา อากาเส ปาณึ จาเลสิ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ อากาเส ปาณิ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน กุลานิ อุปสงฺกมโต กุเลสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ – ‘ลภนฺตุ ลาภกามา, ปุฺกามา กโรนฺตุ ปุฺานี’ติ; ยถาสเกน ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน, เอวํ ปเรสํ ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน; เอวรูโป โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหติ กุลานิ อุปสงฺกมิตุํ.

‘‘กสฺสปสฺส, ภิกฺขเว, กุลานิ อุปสงฺกมโต กุเลสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ – ‘ลภนฺตุ ลาภกามา, ปุฺกามา กโรนฺตุ ปุฺานี’ติ; ยถาสเกน ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน; เอวํ ปเรสํ ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กถํรูปสฺส ภิกฺขุโน อปริสุทฺธา ธมฺมเทสนา โหติ, กถํรูปสฺส ภิกฺขุโน ปริสุทฺธา ธมฺมเทสนา โหตี’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํจิตฺโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวา จ ปน ธมฺมํ ปสีเทยฺยุํ, ปสนฺนา จ เม ปสนฺนาการํ กเรยฺยุ’นฺติ; เอวรูปสฺส โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปริสุทฺธา ธมฺมเทสนา โหติ.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํจิตฺโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ [วิฺูหิ (?)]. อโห, วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวา จ ปน ธมฺมํ อาชาเนยฺยุํ, อาชานิตฺวา จ ปน ตถตฺตาย ปฏิปชฺเชยฺยุ’นฺติ. อิติ ธมฺมสุธมฺมตํ ปฏิจฺจ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ, การุฺํ ปฏิจฺจ อนุทฺทยํ [อนุทยํ (พหูสุ) ทฺวิตฺตการณํ ปน คเวสิตพฺพํ] ปฏิจฺจ อนุกมฺปํ อุปาทาย ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ. เอวรูปสฺส โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปริสุทฺธา ธมฺมเทสนา โหติ.

‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, เอวํจิตฺโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. อโห, วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวา จ ปน ธมฺมํ อาชาเนยฺยุํ, อาชานิตฺวา จ ปน ตถตฺตาย ปฏิปชฺเชยฺยุ’นฺติ. อิติ ธมฺมสุธมฺมตํ ปฏิจฺจ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ, การุฺํ ปฏิจฺจ อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ อนุกมฺปํ อุปาทาย ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ. กสฺสเปน วา หิ โว, ภิกฺขเว, โอวทิสฺสามิ โย วา ปนสฺส กสฺสปสทิโส, โอวทิเตหิ จ ปน โว ตถตฺตาย ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. กุลูปกสุตฺตํ

๑๔๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กถํรูโป ภิกฺขุ อรหติ กุลูปโก โหตุํ, กถํรูโป ภิกฺขุ น อรหติ กุลูปโก โหตุ’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ภควา เอตทโวจ –

‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํจิตฺโต กุลานิ อุปสงฺกมติ – ‘เทนฺตุเยว เม, มา นาทํสุ; พหุกฺเว เม เทนฺตุ, มา โถกํ; ปณีตฺเว เม เทนฺตุ, มา ลูขํ; สีฆฺเว เม เทนฺตุ, มา ทนฺธํ; สกฺกจฺจฺเว เม เทนฺตุ, มา อสกฺกจฺจ’นฺติ. ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํจิตฺตสฺส กุลานิ อุปสงฺกมโต น เทนฺติ, เตน ภิกฺขุ สนฺทียติ; โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. โถกํ เทนฺติ, โน พหุกํ…เป… ลูขํ เทนฺติ, โน ปณีตํ… ทนฺธํ เทนฺติ, โน สีฆํ, เตน ภิกฺขุ สนฺทียติ; โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. อสกฺกจฺจํ เทนฺติ, โน สกฺกจฺจํ; เตน ภิกฺขุ สนฺทียติ; โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. เอวรูโป โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น อรหติ กูลูปโก โหตุํ.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํจิตฺโต กุลานิ อุปสงฺกมติ – ‘ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา ปรกุเลสุ – เทนฺตุเยว เม, มา นาทํสุ; พหุกฺเว เม เทนฺตุ, มา โถกํ; ปณีตฺเว เม เทนฺตุ, มา ลูขํ; ทีฆฺเว เม เทนฺตุ, มา ทนฺธํ; สกฺกจฺจฺเว เม เทนฺตุ, มา อสกฺกจฺจ’นฺติ. ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํจิตฺตสฺส กุลานิ อุปสงฺกมโต น เทนฺติ; เตน ภิกฺขุ น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. โถกํ เทนฺติ, โน พหุกํ; เตน ภิกฺขุ น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. ลูขํ เทนฺติ, โน ปณีตํ; เตน ภิกฺขุ น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. ทนฺธํ เทนฺติ, โน สีฆํ; เตน ภิกฺขุ น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. อสกฺกจฺจํ เทนฺติ, โน สกฺกจฺจํ; เตน ภิกฺขุ น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. เอวรูโป โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหติ กุลูปโก โหตุํ.

‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, เอวํจิตฺโต กุลานิ อุปสงฺกมติ – ‘ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา ปรกุเลสุ – เทนฺตุเยว เม, มา นาทํสุ; พหุกฺเว เม เทนฺตุ, มา โถกํ; ปณีตฺเว เม เทนฺตุ, มา ลูขํ; สีฆฺเว เม เทนฺตุ, มา ทนฺธํ; สกฺกจฺจฺเว เม เทนฺตุ, มา อสกฺกจฺจ’นฺติ. ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กสฺสปสฺส เอวํจิตฺตสฺส กุลานิ อุปสงฺกมโต น เทนฺติ; เตน กสฺสโป น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. โถกํ เทนฺติ, โน พหุกํ; เตน กสฺสโป น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. ลูขํ เทนฺติ, โน ปณีตํ; เตน กสฺสโป น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. ทนฺธํ เทนฺติ, โน สีฆํ; เตน กสฺสโป น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. อสกฺกจฺจํ เทนฺติ, โน สกฺกจฺจํ; เตน กสฺสโป น สนฺทียติ; โส น ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ. กสฺสเปน วา หิ โว, ภิกฺขเว, โอวทิสฺสามิ โย วา ปนสฺส กสฺสปสทิโส. โอวทิเตหิ จ ปน โว ตถตฺตาย ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ชิณฺณสุตฺตํ

๑๔๘. เอวํ เม สุตํ…เป… ราชคเห เวฬุวเน. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ชิณฺโณสิ ทานิ ตฺวํ, กสฺสป, ครุกานิ จ เต อิมานิ สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานิ. ตสฺมาติห ตฺวํ, กสฺสป, คหปตานิ [คหปติกานิ (สี.)] เจว จีวรานิ ธาเรหิ, นิมนฺตนานิ จ ภุฺชาหิ, มม จ สนฺติเก วิหราหี’’ติ.

‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ทีฆรตฺตํ อารฺิโก เจว อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปิณฺฑปาติโก เจว ปิณฺฑปาติกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปํสุกูลิโก เจว ปํสุกูลิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, เตจีวริโก เจว เตจีวริกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, อปฺปิจฺโฉ เจว อปฺปิจฺฉตาย จ วณฺณวาที, สนฺตุฏฺโ เจว สนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, ปวิวิตฺโต เจว ปวิเวกสฺส จ วณฺณวาที, อสํสฏฺโ เจว อสํสคฺคสฺส จ วณฺณวาที, อารทฺธวีริโย เจว วีริยารมฺภสฺส [วีริยารพฺภสฺส (ก.)] จ วณฺณวาที’’ติ.

‘‘กึ [กํ (ก.)] ปน ตฺวํ, กสฺสป, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน ทีฆรตฺตํ อารฺิโก เจว อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปิณฺฑปาติโก เจว…เป… ปํสุกูลิโก เจว… เตจีวริโก เจว… อปฺปิจฺโฉ เจว… สนฺตุฏฺโ เจว… ปวิวิตฺโต เจว… อสํสฏฺโ เจว… อารทฺธวีริโย เจว วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาที’’ติ?

‘‘ทฺเว ขฺวาหํ, ภนฺเต, อตฺถวเส สมฺปสฺสมาโน ทีฆรตฺตํ อารฺิโก เจว อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปิณฺฑปาติโก เจว…เป… ปํสุกูลิโก เจว… เตจีวริโก เจว… อปฺปิจฺโฉ เจว… สนฺตุฏฺโ เจว… ปวิวิตฺโต เจว… อสํสฏฺโ เจว… อารทฺธวีริโย เจว วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาที. อตฺตโน จ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สมฺปสฺสมาโน, ปจฺฉิมฺจ ชนตํ อนุกมฺปมาโน – ‘อปฺเปว นาม ปจฺฉิมา ชนตา ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ’ [อาปชฺเชยฺย (สี. สฺยา. กํ.)]. ‘เย กิร เต อเหสุํ พุทฺธานุพุทฺธสาวกา เต ทีฆรตฺตํ อารฺิกา เจว อเหสุํ อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาทิโน…เป… ปิณฺฑปาติกา เจว อเหสุํ …เป… ปํสุกูลิกา เจว อเหสุํ… เตจีวริกา เจว อเหสุํ… อปฺปิจฺฉา เจว อเหสุํ… สนฺตุฏฺา เจว อเหสุํ… ปวิวิตฺตา เจว อเหสุํ… อสํสฏฺา เจว อเหสุํ… อารทฺธวีริยา เจว อเหสุํ วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาทิโน’ติ. เต ตถตฺตาย ปฏิปชฺชิสฺสนฺติ, เตสํ ตํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย.

‘‘อิเม ขฺวาหํ, ภนฺเต, ทฺเว อตฺถวเส สมฺปสฺสมาโน ทีฆรตฺตํ อารฺิโก เจว อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปิณฺฑปาติโก เจว…เป… ปํสุกูลิโก เจว… เตจีวริโก เจว… อปฺปิจฺโฉ เจว… สนฺตุฏฺโ เจว… ปวิวิตฺโต เจว… อสํสฏฺโ เจว… อารทฺธวีริโย เจว วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาที’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, กสฺสป. พหุชนหิตาย กิร ตฺวํ, กสฺสป, ปฏิปนฺโน พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ. ตสฺมาติห ตฺวํ, กสฺสป, สาณานิ เจว ปํสุกูลานิ ธาเรหิ นิพฺพสนานิ, ปิณฺฑาย จ จราหิ, อรฺเ จ วิหราหี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. โอวาทสุตฺตํ

๑๔๙. ราชคเห เวฬุวเน. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โอวท, กสฺสป, ภิกฺขู; กโรหิ, กสฺสป, ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ. อหํ วา, กสฺสป, ภิกฺขู โอวเทยฺยํ ตฺวํ วา; อหํ วา ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ กเรยฺยํ ตฺวํ วา’’ติ.

‘‘ทุพฺพจา โข, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขู, โทวจสฺสกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา, อกฺขมา, อปฺปทกฺขิณคฺคาหิโน อนุสาสนึ. อิธาหํ, ภนฺเต, อทฺทสํ ภณฺฑฺจ [ภณฺฑุฺจ (สี.)] นาม ภิกฺขุํ อานนฺทสฺส สทฺธิวิหารึ อภิชิกฺจ [อาภิฺชิกฺจ (สี. ก.), อาภิชฺชิกฺจ (สฺยา. กํ.)] นาม ภิกฺขุํ อนุรุทฺธสฺส สทฺธิวิหารึ อฺมฺํ สุเตน อจฺจาวทนฺเต – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก พหุตรํ ภาสิสฺสติ, โก สุนฺทรตรํ ภาสิสฺสติ, โก จิรตรํ ภาสิสฺสตี’’’ติ.

อถ โข ภควา อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน ภณฺฑฺจ ภิกฺขุํ อานนฺทสฺส สทฺธิวิหารึ อภิชิกฺจ ภิกฺขุํ อนุรุทฺธสฺส สทฺธิวิหารึ อามนฺเตหิ – ‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตตี’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตตี’’ติ.

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อฺมฺํ สุเตน อจฺจาวทถ – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก พหุตรํ ภาสิสฺสติ, โก สุนฺทรตรํ ภาสิสฺสติ, โก จิรตรํ ภาสิสฺสตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘กึ นุ โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาถ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อฺมฺํ สุเตน อจฺจาวทถ – เอหิ, ภิกฺขุ, โก พหุตรํ ภาสิสฺสติ, โก สุนฺทรตรํ ภาสิสฺสติ, โก จิรตรํ ภาสิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘โน เจ กิร เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาถ, อถ กึ จรหิ ตุมฺเห, โมฆปุริสา, กึ ชานนฺตา กึ ปสฺสนฺตา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา อฺมฺํ สุเตน อจฺจาวทถ – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก พหุตรํ ภาสิสฺสติ, โก สุนฺทรตรํ ภาสิสฺสติ, โก จิรตรํ ภาสิสฺสตี’’’ติ.

อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อจฺจโย โน, ภนฺเต, อจฺจคมา, ยถาพาเล ยถามูฬฺเห ยถาอกุสเล [ยถา พาเล ยถา มูฬฺเห ยถา อกุสเล (ปี.), ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ (?)], เย มยํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา อฺมฺํ สุเตน อจฺจาวทิมฺห – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก พหุตรํ ภาสิสฺสติ, โก สุนฺทรตรํ ภาสิสฺสติ, โก จิรตรํ ภาสิสฺสตี’ติ. เตสํ โน, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายตึ สํวรายา’’ติ.

‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาเล ยถามูฬฺเห ยถาอกุสเล, เย ตุมฺเห เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา อฺมฺํ สุเตน อจฺจาวทิตฺถ – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก พหุตรํ ภาสิสฺสติ, โก สุนฺทรตรํ ภาสิสฺสติ, โก จิรตรํ ภาสิสฺสตี’ติ. ยโต จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรถ, ตํ โว มยํ [มยํ อจฺจยํ (สี.)] ปฏิคฺคณฺหาม. วุทฺธิ เหสา, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ อายติฺจ สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยโอวาทสุตฺตํ

๑๕๐. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน [สาวตฺถิ, ตตฺร-เอตทโวจ (สี.)]. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โอวท, กสฺสป, ภิกฺขู; กโรหิ, กสฺสป, ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ. อหํ วา, กสฺสป, ภิกฺขู โอวเทยฺยํ ตฺวํ วา; อหํ วา ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ กเรยฺยํ ตฺวํ วา’’ติ.

‘‘ทุพฺพจา โข, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขู, โทวจสฺสกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา อกฺขมา อปฺปทกฺขิณคฺคาหิโน อนุสาสนึ. ยสฺส กสฺสจิ, ภนฺเต, สทฺธา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, หิรี [หิริ (สพฺพตฺถ)] นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปํ นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วีริยํ นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, ปฺา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ [อาคจฺฉนฺติ (สี.)], หานิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน วุทฺธิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, กาฬปกฺเข จนฺทสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, หายเตว วณฺเณน, หายติ มณฺฑเลน, หายติ อาภาย, หายติ อาโรหปริณาเหน. เอวเมว โข, ภนฺเต, ยสฺส กสฺสจิ สทฺธา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ…เป… หิรี นตฺถิ… โอตฺตปฺปํ นตฺถิ … วีริยํ นตฺถิ… ปฺา นตฺถิ… กุสเลสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, หานิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน วุทฺธิ.

‘‘‘อสฺสทฺโธ ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘อหิริโก ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘อโนตฺตปฺปี ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘กุสีโต ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘ทุปฺปฺโ ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘โกธโน ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘อุปนาหี ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ; ‘น สนฺติ ภิกฺขู โอวาทกา’ติ, ภนฺเต, ปริหานเมตํ.

‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภนฺเต, สทฺธา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, หิรี อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปํ อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วีริยํ อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, ปฺา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ชุณฺหปกฺเข จนฺทสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, วฑฺฒเตว วณฺเณน, วฑฺฒติ มณฺฑเลน, วฑฺฒติ อาภาย, วฑฺฒติ อาโรหปริณาเหน. เอวเมว โข, ภนฺเต, ยสฺส กสฺสจิ สทฺธา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ… หิรี อตฺถิ…เป… โอตฺตปฺปํ อตฺถิ… วีริยํ อตฺถิ… ปฺา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานิ.

‘‘‘สทฺโธ ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘หิริมา ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘โอตฺตปฺปี ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘อารทฺธวีริโย ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘ปฺวา ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘อกฺโกธโน ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘อนุปนาหี ปุริสปุคฺคโล’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมตํ; ‘สนฺติ ภิกฺขู โอวาทกา’ติ, ภนฺเต, อปริหานเมต’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, กสฺสป. ยสฺส กสฺสจิ, กสฺสป, สทฺธา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ…เป… หิรี นตฺถิ… โอตฺตปฺปํ นตฺถิ… วีริยํ นตฺถิ… ปฺา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, หานิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน วุทฺธิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, กสฺสป, กาฬปกฺเข จนฺทสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, หายเตว วณฺเณน…เป… หายติ อาโรหปริณาเหน. เอวเมว โข, กสฺสป, ยสฺส กสฺสจิ สทฺธา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ…เป… หิรี นตฺถิ… โอตฺตปฺปํ นตฺถิ… วีริยํ นตฺถิ… ปฺา นตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, หานิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน วุทฺธิ. ‘อสฺสทฺโธ ปุริสปุคฺคโล’ติ, กสฺสป, ปริหานเมตํ; อหิริโก…เป… อโนตฺตปฺปี… กุสีโต… ทุปฺปฺโ… โกธโน… ‘อุปนาหี ปุริสปุคฺคโล’ติ, กสฺสป, ปริหานเมตํ; ‘น สนฺติ ภิกฺขู โอวาทกา’ติ, กสฺสป, ปริหานเมตํ.

‘‘ยสฺส กสฺสจิ, กสฺสป, สทฺธา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ…เป… หิรี อตฺถิ… โอตฺตปฺปํ อตฺถิ… วีริยํ อตฺถิ… ปฺา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, กสฺสป, ชุณฺหปกฺเข จนฺทสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, วฑฺฒเตว วณฺเณน, วฑฺฒติ มณฺฑเลน, วฑฺฒติ อาภาย, วฑฺฒติ อาโรหปริณาเหน. เอวเมว โข, กสฺสป, ยสฺส กสฺสจิ สทฺธา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ หิรี อตฺถิ… โอตฺตปฺปํ อตฺถิ… วีริยํ อตฺถิ… ปฺา อตฺถิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคจฺฉติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานิ.

‘‘‘สทฺโธ ปุริสปุคฺคโล’ติ, กสฺสป, อปริหานเมตํ; หิริมา…เป… โอตฺตปฺปี… อารทฺธวีริโย… ปฺวา… อกฺโกธโน… ‘อนุปนาหี ปุริสปุคฺคโล’ติ, กสฺสป, อปริหานเมตํ; ‘สนฺติ ภิกฺขู โอวาทกา’ติ, กสฺสป, อปริหานเมต’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. ตติยโอวาทสุตฺตํ

๑๕๑. ราชคเห กลนฺทกนิวาเป [สาวตฺถิ, อาราเม (สี.)]. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โอวท, กสฺสป, ภิกฺขู; กโรหิ, กสฺสป, ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ. อหํ วา, กสฺสป, ภิกฺขูนํ โอวเทยฺยํ ตฺวํ วา; อหํ วา ภิกฺขูนํ ธมฺมึ กถํ กเรยฺยํ ตฺวํ วา’’ติ.

‘‘ทุพฺพจา โข, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขู, โทวจสฺสกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา, อกฺขมา, อปฺปทกฺขิณคฺคาหิโน อนุสาสนี’’นฺติ. ‘‘ตถา หิ ปน, กสฺสป, ปุพฺเพ เถรา ภิกฺขู อารฺิกา เจว อเหสุํ อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาทิโน, ปิณฺฑปาติกา เจว อเหสุํ ปิณฺฑปาติกตฺตสฺส จ วณฺณวาทิโน, ปํสุกูลิกา เจว อเหสุํ ปํสุกูลิกตฺตสฺส จ วณฺณวาทิโน, เตจีวริกา เจว อเหสุํ เตจีวริกตฺตสฺส จ วณฺณวาทิโน, อปฺปิจฺฉา เจว อเหสุํ อปฺปิจฺฉตาย จ วณฺณวาทิโน, สนฺตุฏฺา เจว อเหสุํ สนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาทิโน, ปวิวิตฺตา เจว อเหสุํ ปวิเวกสฺส จ วณฺณวาทิโน, อสํสฏฺา เจว อเหสุํ อสํสคฺคสฺส จ วณฺณวาทิโน, อารทฺธวีริยา เจว อเหสุํ วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาทิโน.

‘‘ตตฺร โย โหติ ภิกฺขุ อารฺิโก เจว อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปิณฺฑปาติโก เจว ปิณฺฑปาติกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปํสุกูลิโก เจว ปํสุกูลิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, เตจีวริโก เจว เตจีวริกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, อปฺปิจฺโฉ เจว อปฺปิจฺฉตาย จ วณฺณวาที, สนฺตุฏฺโ เจว สนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, ปวิวิตฺโต เจว ปวิเวกสฺส จ วณฺณวาที, อสํสฏฺโ เจว อสํสคฺคสฺส จ วณฺณวาที, อารทฺธวีริโย เจว วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาที, ตํ เถรา ภิกฺขู อาสเนน นิมนฺเตนฺติ – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก นามายํ ภิกฺขุ, ภทฺทโก วตายํ ภิกฺขุ, สิกฺขากาโม วตายํ ภิกฺขุ; เอหิ, ภิกฺขุ, อิทํ อาสนํ นิสีทาหี’’’ติ.

‘‘ตตฺร, กสฺสป, นวานํ ภิกฺขูนํ เอวํ โหติ – ‘โย กิร โส โหติ ภิกฺขุ อารฺิโก เจว อารฺิกตฺตสฺส จ วณฺณวาที, ปิณฺฑปาติโก เจว…เป… ปํสุกูลิโก เจว… เตจีวริโก เจว… อปฺปิจฺโฉ เจว… สนฺตุฏฺโ เจว… ปวิวิตฺโต เจว… อสํสฏฺโ เจว… อารทฺธวีริโย เจว วีริยารมฺภสฺส จ วณฺณวาที, ตํ เถรา ภิกฺขู อาสเนน นิมนฺเตนฺติ – เอหิ, ภิกฺขุ, โก นามายํ ภิกฺขุ, ภทฺทโก วตายํ ภิกฺขุ, สิกฺขากาโม วตายํ ภิกฺขุ; เอหิ, ภิกฺขุ, อิทํ อาสนํ นิสีทาหี’ติ. เต ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ; เตสํ ตํ โหติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย.

‘‘เอตรหิ ปน, กสฺสป, เถรา ภิกฺขู น เจว อารฺิกา น จ อารฺิกตฺตสฺส วณฺณวาทิโน, น เจว ปิณฺฑปาติกา น จ ปิณฺฑปาติกตฺตสฺส วณฺณวาทิโน, น เจว ปํสุกูลิกา น จ ปํสุกูลิกตฺตสฺส วณฺณวาทิโน, น เจว เตจีวริกา น จ เตจีวริกตฺตสฺส วณฺณวาทิโน, น เจว อปฺปิจฺฉา น จ อปฺปิจฺฉตาย วณฺณวาทิโน, น เจว สนฺตุฏฺา น จ สนฺตุฏฺิยา วณฺณวาทิโน, น เจว ปวิวิตฺตา น จ ปวิเวกสฺส วณฺณวาทิโน, น เจว อสํสฏฺา น จ อสํสคฺคสฺส วณฺณวาทิโน, น เจว อารทฺธวีริยา น จ วีริยารมฺภสฺส วณฺณวาทิโน.

‘‘ตตฺร โย โหติ ภิกฺขุ าโต ยสสฺสี ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ตํ เถรา ภิกฺขู อาสเนน นิมนฺเตนฺติ – ‘เอหิ, ภิกฺขุ, โก นามายํ ภิกฺขุ, ภทฺทโก วตายํ ภิกฺขุ, สพฺรหฺมจาริกาโม วตายํ ภิกฺขุ; เอหิ, ภิกฺขุ, อิทํ อาสนํ นิสีทาหี’’’ติ.

‘‘ตตฺร, กสฺสป, นวานํ ภิกฺขูนํ เอวํ โหติ – ‘โย กิร โส โหติ ภิกฺขุ าโต ยสสฺสี ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสน-คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ตํ เถรา ภิกฺขู อาสเนน นิมนฺเตนฺติ – เอหิ, ภิกฺขุ, โก นามายํ ภิกฺขุ, ภทฺทโก วตายํ ภิกฺขุ, สพฺรหฺมจาริกาโม วตายํ ภิกฺขุ; เอหิ, ภิกฺขุ, อิทํ อาสนํ นิสีทาหี’ติ. เต ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ. เตสํ ตํ โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. ยฺหิ ตํ, กสฺสป, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อุปทฺทุตา พฺรหฺมจารี พฺรหฺมจารูปทฺทเวน อภิปตฺถนา [อภิภวนา (สี.)] พฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริอภิปตฺถเนนา’ติ [พฺรหฺมจาริอภิภวเนนาติ (สี.)], เอตรหิ ตํ, กสฺสป, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อุปทฺทุตา พฺรหฺมจารี พฺรหฺมจารูปทฺทเวน อภิปตฺถนา พฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริอภิปตฺถเนนา’’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ฌานาภิฺสุตฺตํ

๑๕๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ’’.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรามิ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ สุขสฺส จ ปหานา …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา…เป… อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ…เป… อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภมิ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหมิ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหมิ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ, ติโรปาการํ, ติโรปพฺพตํ, อสชฺชมาโน คจฺฉามิ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรมิ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉามิ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมามิ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสามิ ปริมชฺชามิ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตมิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณามิ, ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เย ทูเร สนฺติเก จ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ ทิพฺพาย โสตธาตุยา…เป… ทูเร สนฺติเก จ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานามิ, วีตราคํ วา จิตฺตํ วีตราคํ จิตฺตนฺติ ปชานามิ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิ – ‘อิเม วต, โภนฺโต, สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา, อิเม วา ปน, โภนฺโต, สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.

‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุปสฺสยสุตฺตํ

๑๕๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากสฺสโป สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘อายาม, ภนฺเต กสฺสป, เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ. ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, พหุกิจฺโจ ตฺวํ พหุกรณีโย’’ติ. ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘อายาม, ภนฺเต กสฺสป, เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ. ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, พหุกิจฺโจ ตฺวํ พหุกรณีโย’’ติ. ตติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘อายาม, ภนฺเต กสฺสป, เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ.

อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺฉาสมเณน เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ตา ภิกฺขุนิโย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.

อถ โข ถุลฺลติสฺสา ภิกฺขุนี อนตฺตมนา อนตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิ – ‘‘กึ ปน อยฺโย มหากสฺสโป, อยฺยสฺส อานนฺทสฺส เวเทหมุนิโน สมฺมุขา ธมฺมํ ภาสิตพฺพํ มฺติ? เสยฺยถาปิ นาม สูจิวาณิชโก สูจิการสฺส สนฺติเก สูจึ วิกฺเกตพฺพํ มฺเยฺย; เอวเมว อยฺโย มหากสฺสโป อยฺยสฺส อานนฺทสฺส เวเทหมุนิโน สมฺมุขา ธมฺมํ ภาสิตพฺพํ มฺตี’’ติ.

อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ถุลฺลติสฺสาย ภิกฺขุนิยา อิมํ วาจํ ภาสมานาย. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส อานนฺท, อหํ สูจิวาณิชโก, ตฺวํ สูจิกาโร; อุทาหุ อหํ สูจิกาโร, ตฺวํ สูจิวาณิชโก’’ติ? ‘‘ขม, ภนฺเต กสฺสป, พาโล มาตุคาโม’’ติ. ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, มา เต สงฺโฆ อุตฺตริ อุปปริกฺขิ’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส อานนฺท, อปิ นุ ตฺวํ ภควโต สมฺมุขา ภิกฺขุสงฺเฆ อุปนีโต – ‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. อานนฺโทปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อหํ โข, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา ภิกฺขุสงฺเฆ อุปนีโต – ‘อหํ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, ยาวเทว อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติ…เป…. (นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ ปฺจนฺนฺจ อภิฺานํ เอวํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.)

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส อานนฺท, อปิ นุ ตฺวํ ภควโต สมฺมุขา ภิกฺขุสงฺเฆ อุปนีโต – ‘อหํ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. อานนฺโทปิ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อหํ โข, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา ภิกฺขุสงฺเฆ อุปนีโต – ‘อหํ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. กสฺสโปปิ, ภิกฺขเว, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ.

‘‘สตฺตรตนํ วา, อาวุโส, นาคํ อฑฺฒฏฺมรตนํ วา ตาลปตฺติกาย ฉาเทตพฺพํ มฺเยฺย, โย เม ฉ อภิฺา ฉาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ.

จวิตฺถ จ ปน ถุลฺลติสฺสา ภิกฺขุนี พฺรหฺมจริยมฺหาติ. ทสมํ.

๑๑. จีวรสุตฺตํ

๑๕๔. เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากสฺสโป ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อานนฺโท ทกฺขิณคิริสฺมึ จาริกํ จรติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ.

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมโต อานนฺทสฺส ตึสมตฺตา สทฺธิวิหาริโน ภิกฺขู สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตา ภวนฺติ เยภุยฺเยน กุมารภูตา. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ทกฺขิณคิริสฺมึ ยถาภิรนฺตํ จาริกํ จริตฺวา เยน ราชคหํ เวฬุวนํ กลนฺทกนิวาโป เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อายสฺมา มหากสฺสโป เอตทโวจ – ‘‘กติ นุ โข, อาวุโส อานนฺท, อตฺถวเส ปฏิจฺจ ภควตา กุเลสุ ติกโภชนํ ปฺตฺต’’นฺติ?

‘‘ตโย โข, ภนฺเต กสฺสป, อตฺถวเส ปฏิจฺจ ภควตา กุเลสุ ติกโภชนํ ปฺตฺตํ – ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, มา ปาปิจฺฉา ปกฺขํ นิสฺสาย สงฺฆํ ภินฺเทยฺยุํ [วินยปิฏเก จูฬวคฺเค สํฆเภทกกฺขนฺธเก วชิรพุทฺธิยํ อฺถา สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต], กุลานุทฺทยตาย จ. อิเม โข, ภนฺเต กสฺสป, ตโย อตฺถวเส ปฏิจฺจ ภควตา กุเลสุ ติกโภชนํ ปฺตฺต’’นฺติ.

‘‘อถ กิฺจรหิ ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธึ จาริกํ จรสิ? สสฺสฆาตํ มฺเ จรสิ, กุลูปฆาตํ มฺเ จรสิ. โอลุชฺชติ [อุลฺลุชฺชติ (สี. อฏฺกถาสุ จ)] โข เต, อาวุโส อานนฺท, ปริสา; ปลุชฺชนฺติ โข เต, อาวุโส, นวปฺปายา. น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ.

‘‘อปิ เม, ภนฺเต กสฺสป, สิรสฺมึ ปลิตานิ ชาตานิ. อถ จ ปน มยํ อชฺชาปิ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส กุมารกวาทา น มุจฺจามา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปน ตฺวํ, อาวุโส อานนฺท, อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตฺูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธึ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มฺเ จรสิ, กุลูปฆาตํ มฺเ จรสิ. โอลุชฺชติ โข เต, อาวุโส อานนฺท, ปริสา; ปลุชฺชนฺติ โข เต, อาวุโส, นวปฺปายา. [ปลุชฺชติ โข เต อาวุโส อานนฺท ปริสา (ก. สี.)] น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ.

อสฺโสสิ โข ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี – ‘‘อยฺเยน กิร มหากสฺสเปน อยฺโย อานนฺโท เวเทหมุนิ กุมารกวาเทน อปสาทิโต’’ติ.

อถ โข ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี อนตฺตมนา อนตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิ – ‘‘กึ ปน อยฺโย มหากสฺสโป อฺติตฺถิยปุพฺโพ สมาโน อยฺยํ อานนฺทํ เวเทหมุนึ กุมารกวาเทน อปสาเทตพฺพํ มฺตี’’ติ! อสฺโสสิ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ถุลฺลนนฺทาย ภิกฺขุนิยา อิมํ วาจํ ภาสมานาย.

อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ตคฺฆาวุโส อานนฺท, ถุลฺลนนฺทาย ภิกฺขุนิยา สหสา อปฺปฏิสงฺขา วาจา ภาสิตา. ยตฺวาหํ, อาวุโส, เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, นาภิชานามิ อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิสิตา [อุทฺทิสิตุํ (สี. ปี. ก.)], อฺตฺร เตน ภควตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. ปุพฺเพ เม, อาวุโส, อคาริกภูตสฺส สโต เอตทโหสิ – ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ [รโชปโถ (สี.)], อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติ. โส ขฺวาหํ, อาวุโส, อปเรน สมเยน ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ กาเรตฺวา [กริตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เย โลเก อรหนฺโต เต อุทฺทิสฺส เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึ.

โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน อทฺทสํ ภควนฺตํ อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ พหุปุตฺเต เจติเย นิสินฺนํ. ทิสฺวาน เม เอตทโหสิ – ‘สตฺถารฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ; สุคตฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ; สมฺมาสมฺพุทฺธฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ; ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺย’นฺติ. โส ขฺวาหํ, อาวุโส, ตตฺเถว ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ – ‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมิ; สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’ติ. เอวํ วุตฺเต มํ, อาวุโส, ภควา เอตทโวจ – ‘โย โข, กสฺสป, เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคตํ สาวกํ อชานฺเว วเทยฺย ชานามีติ, อปสฺสฺเว วเทยฺย ปสฺสามีติ, มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺย. อหํ โข ปน, กสฺสป, ชานฺเว วทามิ ชานามีติ, ปสฺสฺเว วทามิ ปสฺสามี’ติ.

ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสู’ติ. เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํ.

ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ยํ กิฺจิ ธมฺมํ สุณิสฺสามิ กุสลูปสํหิตํ สพฺพํ ตํ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กริตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณิสฺสามี’ติ. เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํ.

ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘สาตสหคตา จ เม กายคตาสติ น วิชหิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพนฺติ.

‘‘อถ โข มํ, อาวุโส, ภควา อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. สตฺตาหเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, สรโณ [สาโณ (สี.)] รฏฺปิณฺฑํ ภุฺชึ’’. อฏฺมิยา อฺา อุทปาทิ.

‘‘อถ โข, อาวุโส, ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อฺตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ. อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ ปฺเปตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ – ‘อิธ, ภนฺเต, ภควา นิสีทตุ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. นิสีทิ โข, อาวุโส, ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข มํ, อาวุโส, ภควา เอตทโวจ – ‘มุทุกา โข ตฺยายํ, กสฺสป, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏี’ติ. ‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ อนุกมฺปํ อุปาทายา’ติ. ‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ, กสฺสป, สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’ติ. ‘ธาเรสฺสามหํ, ภนฺเต, ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’ติ. ‘‘โส ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏึ ภควโต ปาทาสึ. อหํ ปน ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานิ ปฏิปชฺชึ’’.

‘‘ยฺหิ ตํ, อาวุโส, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท, ปฏิคฺคหิตานิ [ปฏิคฺคเหตา (สี.)] สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’ติ, มมํ ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท, ปฏิคฺคหิตานิ สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี’’’ติ.

‘‘อหํ โข, อาวุโส, ยาวเทว อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. อหํ โข, อาวุโส, ยาวเท อากงฺขามิ…เป… (นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตินํ ปฺจนฺนฺจ อภิฺานํ เอวํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ).

‘‘อหํ โข, อาวุโส, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามิ; สตฺตรตนํ วา, อาวุโส, นาคํ อฑฺฒฏฺมรตนํ วา ตาลปตฺติกาย ฉาเทตพฺพํ มฺเยฺย, โย เม ฉ อภิฺา ฉาเทตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ.

จวิตฺถ จ ปน ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี พฺรหฺมจริยมฺหาติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ปรํมรณสุตฺตํ

๑๕๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ มหากสฺสโป อายสฺมา จ สาริปุตฺโต พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหากสฺสเปน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส กสฺสป, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, อาวุโส, ภควตา – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปนาวุโส, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอวมฺปิ โข, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, อาวุโส, ภควตา – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปนาวุโส, เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอวมฺปิ โข, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กสฺมา เจตํ, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘น เหตํ, อาวุโส, อตฺถสํหิตํ นาทิพฺรหฺมจริยกํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ตสฺมา ตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ.

‘‘อถ กิฺจรหาวุโส, พฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘อิทํ ‘ทุกฺข’นฺติ โข, อาวุโส, พฺยากตํ ภควตา; อยํ ‘ทุกฺขสมุทโย’ติ พฺยากตํ ภควตา; อยํ ‘ทุกฺขนิโรโธ’ติ พฺยากตํ ภควตา; อยํ ‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ พฺยากตํ ภควตา’’ติ. ‘‘กสฺมา เจตํ, อาวุโส, พฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘เอตฺหิ, อาวุโส, อตฺถสํหิตํ เอตํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ เอตํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. ตสฺมา ตํ พฺยากตํ ภควตา’’ติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. สทฺธมฺมปฺปติรูปกสุตฺตํ

๑๕๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน ปุพฺเพ อปฺปตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ อเหสุํ พหุตรา จ ภิกฺขู อฺาย สณฺหึสุ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, เยเนตรหิ พหุตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ อปฺปตรา จ ภิกฺขู อฺาย สณฺหนฺตี’’ติ? ‘‘เอวฺเจตํ, กสฺสป, โหติ สตฺเตสุ หายมาเนสุ สทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเน, พหุตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ โหนฺติ อปฺปตรา จ ภิกฺขู อฺาย สณฺหนฺติ. น ตาว, กสฺสป, สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธานํ โหติ ยาว น สทฺธมฺมปฺปติรูปกํ โลเก อุปฺปชฺชติ. ยโต จ โข, กสฺสป, สทฺธมฺมปฺปติรูปกํ โลเก อุปฺปชฺชติ, อถ สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธานํ โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, กสฺสป, น ตาว ชาตรูปสฺส อนฺตรธานํ โหติ ยาว น ชาตรูปปฺปติรูปกํ โลเก อุปฺปชฺชติ. ยโต จ โข, กสฺสป, ชาตรูปปฺปติรูปกํ โลเก อุปฺปชฺชติ, อถ ชาตรูปสฺส อนฺตรธานํ โหติ. เอวเมว โข, กสฺสป, น ตาว สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธานํ โหติ ยาว น สทฺธมฺมปฺปติรูปกํ โลเก อุปฺปชฺชติ. ยโต จ โข, กสฺสป, สทฺธมฺมปฺปติรูปกํ โลเก อุปฺปชฺชติ, อถ สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธานํ โหติ.

‘‘น โข, กสฺสป, ปถวีธาตุ สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปติ, น อาโปธาตุ สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปติ, น เตโชธาตุ สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปติ, น วาโยธาตุ สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปติ; อถ โข อิเธว เต อุปฺปชฺชนฺติ โมฆปุริสา เย อิมํ สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปนฺติ. เสยฺยถาปิ, กสฺสป, นาวา อาทิเกเนว โอปิลวติ; น โข, กสฺสป, เอวํ สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธานํ โหติ.

‘‘ปฺจ โขเม, กสฺสป, โอกฺกมนิยา ธมฺมา สทฺธมฺมสฺส สมฺโมสาย อนฺตรธานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปฺจ? อิธ, กสฺสป, ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย สตฺถริ อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสา, ธมฺเม อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสา, สงฺเฆ อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสา, สิกฺขาย อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสา, สมาธิสฺมึ อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสา – อิเม โข, กสฺสป, ปฺจ โอกฺกมนิยา ธมฺมา สทฺธมฺมสฺส สมฺโมสาย อนฺตรธานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘ปฺจ โขเม, กสฺสป, ธมฺมา สทฺธมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปฺจ? อิธ, กสฺสป, ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย สตฺถริ สคารวา วิหรนฺติ สปฺปติสฺสา, ธมฺเม สคารวา วิหรนฺติ สปฺปติสฺสา, สงฺเฆ สคารวา วิหรนฺติ สปฺปติสฺสา, สิกฺขาย สคารวา วิหรนฺติ สปฺปติสฺสา, สมาธิสฺมึ สคารวา วิหรนฺติ สปฺปติสฺสา – อิเม โข, กสฺสป, ปฺจ ธมฺมา สทฺธมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. เตรสมํ.

กสฺสปสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สนฺตุฏฺฺจ อโนตฺตปฺปี, จนฺทูปมํ กุลูปกํ;

ชิณฺณํ ตโย จ โอวาทา, ฌานาภิฺา อุปสฺสยํ;

จีวรํ ปรํมรณํ, สทฺธมฺมปฺปติรูปกนฺติ.

๖. ลาภสกฺการสํยุตฺตํ

๑. ปมวคฺโค

๑. ทารุณสุตฺตํ

๑๕๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ ปชหิสฺสาม, น จ โน อุปฺปนฺโน ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.

๒. พฬิสสุตฺตํ

๑๕๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พาฬิสิโก อามิสคตํ พฬิสํ คมฺภีเร อุทกรหเท ปกฺขิเปยฺย. ตเมนํ อฺตโร อามิสจกฺขุ มจฺโฉ คิเลยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มจฺโฉ คิลพฬิโส พาฬิสิกสฺส อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย พาฬิสิกสฺส’’.

‘‘พาฬิสิโกติ โข, ภิกฺขเว, มารสฺเสตํ ปาปิมโต อธิวจนํ. พฬิสนฺติ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลกสฺเสตํ อธิวจนํ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ อสฺสาเทติ นิกาเมติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลพฬิโส มารสฺส อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ ปชหิสฺสาม, น จ โน อุปฺปนฺโน ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. กุมฺมสุตฺตํ

๑๕๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อฺตรสฺมึ อุทกรหเท มหากุมฺมกุลํ จิรนิวาสิ อโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, อฺตโร กุมฺโม อฺตรํ กุมฺมํ เอตทโวจ – ‘มา โข ตฺวํ, ตาต กุมฺม, เอตํ ปเทสํ อคมาสี’ติ. อคมาสิ โข, ภิกฺขเว, โส กุมฺโม ตํ ปเทสํ. ตเมนํ ลุทฺโท ปปตาย วิชฺฌิ. อถ โข, ภิกฺขเว, โส กุมฺโม เยน โส กุมฺโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, โส กุมฺโม ตํ กุมฺมํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน ตํ กุมฺมํ เอตทโวจ – ‘กจฺจิ ตฺวํ, ตาต กุมฺม, น ตํ ปเทสํ อคมาสี’ติ? ‘อคมาสึ ขฺวาหํ, ตาต กุมฺม, ตํ ปเทส’นฺติ. ‘กจฺจิ ปนาสิ, ตาต กุมฺม, อกฺขโต อนุปหโต’ติ? ‘อกฺขโต โขมฺหิ, ตาต กุมฺม, อนุปหโต, อตฺถิ จ เม อิทํ สุตฺตกํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธ’นฺติ. ‘ตคฺฆสิ, ตาต กุมฺม, ขโต, ตคฺฆ อุปหโต. เอเตน หิ เต, ตาต กุมฺม, สุตฺตเกน ปิตโร จ ปิตามหา จ อนยํ อาปนฺนา พฺยสนํ อาปนฺนา. คจฺฉ ทานิ ตฺวํ, ตาต กุมฺม, น ทานิ ตฺวํ อมฺหาก’’’นฺติ.

‘‘ลุทฺโทติ โข, ภิกฺขเว, มารสฺเสตํ ปาปิมโต อธิวจนํ. ปปตาติ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลกสฺเสตํ อธิวจนํ. สุตฺตกนฺติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทิราคสฺเสตํ อธิวจนํ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ อสฺสาเทติ นิกาเมติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิทฺโธ ปปตาย [ภิกฺขุ ปปตาย (สฺยา. กํ.), ภิกฺขุ วิทฺโธ ปปตาย (?)] อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. ทีฆโลมิกสุตฺตํ

๑๖๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทีฆโลมิกา เอฬกา กณฺฏกคหนํ ปวิเสยฺย. สา ตตฺร ตตฺร สชฺเชยฺย, ตตฺร ตตฺร คยฺเหยฺย [คจฺเฉยฺย (สี.), คณฺเหยฺย (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ตตฺร ตตฺร พชฺเฌยฺย, ตตฺร ตตฺร อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. ‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ. โส ตตฺร ตตฺร สชฺชติ, ตตฺร ตตฺร คยฺหติ, ตตฺร ตตฺร พชฺฌติ, ตตฺร ตตฺร อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. มีฬฺหกสุตฺตํ

๑๖๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มีฬฺหกา คูถาที คูถปูรา ปุณฺณา คูถสฺส. ปุรโต จสฺส มหาคูถปุฺโช. สา เตน อฺา มีฬฺหกา อติมฺเยฺย – ‘อหมฺหิ คูถาที คูถปูรา ปุณฺณา คูถสฺส, ปุรโต จ มฺยายํ มหาคูถปุฺโช’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ. โส ตตฺถ ภุตฺตาวี จ โหติ ยาวทตฺโถ, นิมนฺติโต จ สฺวาตนาย, ปิณฺฑปาโต จสฺส ปูโร. โส อารามํ คนฺตฺวา ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌ วิกตฺถติ – ‘ภุตฺตาวี จมฺหิ ยาวทตฺโถ, นิมนฺติโต จมฺหิ สฺวาตนาย, ปิณฺฑปาโต จ มฺยายํ ปูโร, ลาภี จมฺหิ จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อปฺปปุฺา อปฺเปสกฺขา น ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺช-ปริกฺขาราน’นฺติ. โส เตน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต อฺเ เปสเล ภิกฺขู อติมฺติ. ตฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, โมฆปุริสสฺส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. อสนิสุตฺตํ

๑๖๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. [อุปริ ตติยวคฺเค ตติยจตุตฺถสุตฺเตสุ ‘‘มา จ โข ตฺวํ ตาต เสขํ… อนุปาปุณาตู’’ติ อาคตํ. เตน นเยน อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ หิ กึ สทฺเทน ปฏิกฺเขปตฺโถปิ สกฺกา าตุํ, ยถา ‘‘สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติ. ตสฺมา กํ… อาคจฺฉตูติ เอตฺถ กมปิ… มา อาคจฺฉตูติ จ, กํ เสขํ… อนุปาปุณาตูติ เอตฺถ กมปิ เสขํ… มา ปาปุณาตูติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺกถาฏีกาสุ จ อยเมวตฺโถ าปิโต] กํ, ภิกฺขเว, อสนิวิจกฺกํ อาคจฺฉตุ [อุปริ ตติยวคฺเค ตริยจตุตฺถสุตฺเตสุ ‘‘มา จ โข ตฺวํ ตาต เสขํ… อนุปาปุณาตู’’ติ อาคตํ. เตน นเยน อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ หิ กึ สทฺเทน ปฏิกฺเขปตฺโถปิ สกฺกา าตุํ, ยถา ‘‘สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติ. ตสฺมา กํ… อาคจฺฉตูติ เอตฺถ กมปิ… มา อาคจฺฉตูติจ, ตํ เสขํ… อนุปาปุณาตูติ เอตฺถ กมปิ เสขํ… มา ปาปุณาตูติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺกถาฏีกาสุ จ อยเมวตฺโถ าปิโต], เสขํ [อสนิวิจกฺกํ, ตํ เสขํ (ปี. ก.), อสนิวิจกฺกํ, เสขํ (สฺยา. กํ.), อสนิวิจกฺกํ อาคจฺฉตุ, กํ เสขํ (?)] อปฺปตฺตมานสํ ลาภสกฺการสิโลโก อนุปาปุณาตุ’’ [อนุปาปุณาติ (ปี. ก.)].

‘‘อสนิวิจกฺกนฺติ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลกสฺเสตํ อธิวจนํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. ทิทฺธสุตฺตํ

๑๖๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. กํ, ภิกฺขเว, ทิทฺธคเตน วิสลฺเลน สลฺเลน [ทิฏฺิคเตน วิสลฺเลน (ก. สี.), ทิฏฺิคเตน สลฺเลน (สฺยา. กํ.), ทิฏฺิคเตน วิสลฺเลน สลฺเลน (ก.), ทิฏฺคเตน วิสลฺเลน สลฺเลน (ปี.)] วิชฺฌตุ, เสขํ [วิชฺฌตุ, ตํ เสขํ (สี.), วิชฺฌติ, ตํ เสขํ (ปี. ก.)] อปฺปตฺตมานสํ ลาภสกฺการสิโลโก อนุปาปุณาตุ’’ [อนุปาปุณาติ (ปี. ก.)].

‘‘สลฺลนฺติ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลกสฺเสตํ อธิวจนํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. สิงฺคาลสุตฺตํ

๑๖๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. อสฺสุตฺถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ชรสิงฺคาลสฺส [สิงฺคาลสฺส (ก.), ชรสิคาลสฺส (สี. สฺยา. กํ.)] วสฺสมานสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอโส โข, ภิกฺขเว, ชรสิงฺคาโล อุกฺกณฺฑเกน [อุกฺกณฺฑเกน (สี.), อุกฺกณฺณเกน (สฺยา. กํ. ปี.)] นาม โรคชาเตน ผุฏฺโ เนว พิลคโต รมติ, น รุกฺขมูลคโต รมติ, น อชฺโฌกาสคโต รมติ; เยน เยน คจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถ ติฏฺติ, ยตฺถ ยตฺถ นิสีทติ, ยตฺถ ยตฺถ นิปชฺชติ; ตตฺถ ตตฺถ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต เนว สุฺาคารคโต รมติ, น รุกฺขมูลคโต รมติ, น อชฺโฌกาสคโต รมติ; เยน เยน คจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถ ติฏฺติ, ยตฺถ ยตฺถ นิสีทติ, ยตฺถ ยตฺถ นิปชฺชติ; ตตฺถ ตตฺถ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. เวรมฺภสุตฺตํ

๑๖๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. อุปริ, ภิกฺขเว, อากาเส เวรมฺภา [เวรมฺพา (สี. ปี.)] นาม วาตา วายนฺติ. ตตฺถ โย ปกฺขี คจฺฉติ ตเมนํ เวรมฺภา วาตา ขิปนฺติ. ตสฺส เวรมฺภวาตกฺขิตฺตสฺส อฺเเนว ปาทา คจฺฉนฺติ, อฺเน ปกฺขา คจฺฉนฺติ, อฺเน สีสํ คจฺฉติ, อฺเน กาโย คจฺฉติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ อรกฺขิเตเนว กาเยน อรกฺขิตาย วาจาย อรกฺขิเตน จิตฺเตน, อนุปฏฺิตาย สติยา, อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โส ตตฺถ ปสฺสติ มาตุคามํ ทุนฺนิวตฺถํ วา ทุปฺปารุตํ วา. ตสฺส มาตุคามํ ทิสฺวา ทุนฺนิวตฺถํ วา ทุปฺปารุตํ วา ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. ตสฺส อฺเ จีวรํ หรนฺติ, อฺเ ปตฺตํ หรนฺติ, อฺเ นิสีทนํ หรนฺติ, อฺเ สูจิฆรํ หรนฺติ, เวรมฺภวาตกฺขิตฺตสฺเสว สกุณสฺส. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. สคาถกสุตฺตํ

๑๖๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปสฺสามิ สกฺกาเรน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนํ. อิธ ปนาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปสฺสามิ อสกฺกาเรน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนํ. อิธ ปนาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปสฺสามิ สกฺกาเรน จ อสกฺกาเรน จ ตทุภเยน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺส, อสกฺกาเรน จูภยํ;

สมาธิ น วิกมฺปติ, อปฺปมาณวิหาริโน [อปฺปมาทวิหาริโน (ปี. ก.) อปฺปมาโณติ เหตฺถ ผลสมาธิ, น สติ].

‘‘ตํ ฌายินํ สาตติกํ, สุขุมํ ทิฏฺิวิปสฺสกํ;

อุปาทานกฺขยารามํ, อาหุ สปฺปุริโส อิตี’’ติ. ทสมํ;

ปโม วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทารุโณ พฬิสํ กุมฺมํ, ทีฆโลมิ จ มีฬฺหกํ;

อสนิ ทิทฺธํ สิงฺคาลํ, เวรมฺเภน สคาถกนฺติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. สุวณฺณปาติสุตฺตํ

๑๖๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อธิคมาย. อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘น จายมายสฺมา สุวณฺณปาติยาปิ รูปิยจุณฺณปริปูราย เหตุ สมฺปชานมุสา ภาเสยฺยา’ติ. ตเมนํ ปสฺสามิ อปเรน สมเยน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ สมฺปชานมุสา ภาสนฺตํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.

๒. รูปิยปาติสุตฺตํ

๑๖๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘น จายมายสฺมา รูปิยปาติยาปิ สุวณฺณจุณฺณปริปูราย เหตุ สมฺปชานมุสา ภาเสยฺยา’ติ. ตเมนํ ปสฺสามิ อปเรน สมเยน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ สมฺปชานมุสา ภาสนฺตํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓-๑๐. สุวณฺณนิกฺขสุตฺตาทิอฏฺกํ

๑๖๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘น จายมายสฺมา สุวณฺณนิกฺขสฺสาปิ เหตุ…เป… สุวณฺณนิกฺขสตสฺสาปิ เหตุ… สิงฺคีนิกฺขสฺสาปิ เหตุ… สิงฺคีนิกฺขสตสฺสาปิ เหตุ… ปถวิยาปิ ชาตรูปปริปูราย เหตุ… อามิสกิฺจิกฺขเหตุปิ… ชีวิตเหตุปิ… ชนปทกลฺยาณิยาปิ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาเสยฺยา’ติ. ตเมนํ ปสฺสามิ อปเรน สมเยน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ สมฺปชานมุสา ภาสนฺตํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทสมํ.

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว ปาติ ทฺเว สุวณฺณา จ, สิงฺคีหิ อปเร ทุเว;

ปถวี กิฺจิกฺขชีวิตํ, ชนปทกลฺยาณิยา ทสาติ.

๓. ตติยวคฺโค

๑. มาตุคามสุตฺตํ

๑๗๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… น ตสฺส, ภิกฺขเว, มาตุคาโม เอโก เอกสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ ยสฺส ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก …เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.

๒. กลฺยาณีสุตฺตํ

๑๗๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… น ตสฺส, ภิกฺขเว, ชนปทกลฺยาณี เอกา เอกสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ ยสฺส ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. เอกปุตฺตกสุตฺตํ

๑๗๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… สทฺธา, ภิกฺขเว, อุปาสิกา เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ เอวํ สมฺมา อายาจมานา อายาเจยฺย – ‘ตาทิโส, ตาต, ภวาหิ ยาทิโส จิตฺโต จ คหปติ หตฺถโก จ อาฬวโก’ติ. เอสา, ภิกฺขเว, ตุลา เอตํ ปมาณํ มม สาวกานํ อุปาสกานํ, ยทิทํ จิตฺโต จ คหปติ หตฺถโก จ อาฬวโก. สเจ โข ตฺวํ, ตาต, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชสิ; ตาทิโส, ตาต, ภวาหิ ยาทิสา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ. เอสา, ภิกฺขเว, ตุลา เอตํ ปมาณํ มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ, ยทิทํ สาริปุตฺตโมคฺคลานา. มา จ โข ตฺวํ, ตาต, เสขํ อปฺปตฺตมานสํ ลาภสกฺการสิโลโก อนุปาปุณาตูติ. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ เสขํ อปฺปตฺตมานสํ ลาภสกฺการสิโลโก อนุปาปุณาติ, โส ตสฺส โหติ อนฺตรายาย. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. เอกธีตุสุตฺตํ

๑๗๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… สทฺธา ภิกฺขเว อุปาสิกา เอกํ ธีตรํ ปิยํ มนาปํ เอวํ สมฺมา อายาจมานา อายาเจยฺย – ‘ตาทิสา, อยฺเย, ภวาหิ ยาทิสา ขุชฺชุตฺตรา จ อุปาสิกา เวฬุกณฺฑกิยา [เวฬุกณฺฑกี (สี. ฉกฺกงฺคุตฺตเรปิ)] จ นนฺทมาตา’ติ. เอสา, ภิกฺขเว, ตุลา เอตํ ปมาณํ มม สาวิกานํ อุปาสิกานํ, ยทิทํ ขุชฺชุตฺตรา จ อุปาสิกา เวฬุกณฺฑกิยา จ นนฺทมาตา. สเจ โข ตฺวํ, อยฺเย, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชสิ; ตาทิสา, อยฺเย, ภวาหิ ยาทิสา เขมา จ ภิกฺขุนี อุปฺปลวณฺณา จาติ. เอสา, ภิกฺขเว, ตุลา เอตํ ปมาณํ มม สาวิกานํ ภิกฺขุนีนํ, ยทิทํ เขมา จ ภิกฺขุนี อุปฺปลวณฺณา จ. มา จ โข ตฺวํ, อยฺเย, เสขํ อปฺปตฺตมานสํ ลาภสกฺการสิโลโก อนุปาปุณาตูติ. ตํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนึ เสขํ อปฺปตฺตมานสํ ลาภสกฺการสิโลโก อนุปาปุณาติ, โส ตสฺสา โหติ อนฺตรายาย. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๗๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ลาภสกฺการสิโลกสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺตา สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ลาภสกฺการสิโลกสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต จ โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๗๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ลาภสกฺการสิโลกสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๗๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ลาภสกฺการสิโลกํ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ลาภสกฺการสิโลกสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ลาภสกฺการสิโลกนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ลาภสกฺการสิโลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ …เป… ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ฉวิสุตฺตํ

๑๗๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. ลาภสกฺการสิโลโก, ภิกฺขเว, ฉวึ ฉินฺทติ, ฉวึ เฉตฺวา จมฺมํ ฉินฺทติ, จมฺมํ เฉตฺวา มํสํ ฉินฺทติ, มํสํ เฉตฺวา นฺหารุํ ฉินฺทติ, นฺหารุํ เฉตฺวา อฏฺึ ฉินฺทติ, อฏฺึ เฉตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺติ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. รชฺชุสุตฺตํ

๑๗๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. ลาภสกฺการสิโลโก, ภิกฺขเว, ฉวึ ฉินฺทติ, ฉวึ เฉตฺวา จมฺมํ ฉินฺทติ, จมฺมํ เฉตฺวา มํสํ ฉินฺทติ, มํสํ เฉตฺวา นฺหารุํ ฉินฺทติ, นฺหารุํ เฉตฺวา อฏฺึ ฉินฺทติ, อฏฺึ เฉตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พลวา ปุริโส ทฬฺหาย วาฬรชฺชุยา ชงฺฆํ เวเตฺวา ฆํเสยฺย. สา ฉวึ ฉินฺเทยฺย, ฉวึ เฉตฺวา จมฺมํ ฉินฺเทยฺย, จมฺมํ เฉตฺวา มํสํ ฉินฺเทยฺย, มํสํ เฉตฺวา นฺหารุํ ฉินฺเทยฺย, นฺหารุํ เฉตฺวา อฏฺึ ฉินฺเทยฺย, อฏฺึ เฉตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก ฉวึ ฉินฺทติ, ฉวึ เฉตฺวา จมฺมํ ฉินฺทติ, จมฺมํ เฉตฺวา มํสํ ฉินฺทติ, มํสํ เฉตฺวา นฺหารุํ ฉินฺทติ, นฺหารุํ เฉตฺวา อฏฺึ ฉินฺทติ, อฏฺึ เฉตฺวา อฏฺึมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺติ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ภิกฺขุสุตฺตํ

๑๗๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว ตสฺสปาหํ ลาภสกฺการสิโลโก อนฺตรายาย วทามี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส ปน, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ลาภสกฺการสิโลโก อนฺตรายายา’’ติ? ‘‘ยา หิสฺส สา, อานนฺท, อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติ นาหํ ตสฺสา ลาภสกฺการสิโลกํ อนฺตรายาย วทามิ. เย จ ขฺวสฺส, อานนฺท, อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา อธิคตา เตสาหมสฺส ลาภสกฺการสิโลกํ อนฺตรายาย วทามิ. เอวํ ทารุโณ โข, อานนฺท, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. ตสฺมาติหานนฺท, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ ปชหิสฺสาม, น จ โน อุปฺปนฺโน ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เอวฺหิ โว, อานนฺท, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทสมํ.

ตติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

มาตุคาโม จ กลฺยาณี, ปุตฺโต จ เอกธีตุ จ;

สมณพฺราหฺมณา ตีณิ, ฉวิ รชฺชุ จ ภิกฺขุนาติ.

๔. จตุตฺถวคฺโค

๑. ภินฺทิสุตฺตํ

๑๘๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทิ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.

๒. กุสลมูลสุตฺตํ

๑๘๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตสฺส ปริยาทิณฺณจิตฺตสฺส, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส กุสลมูลํ สมุจฺเฉทมคมา. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. กุสลธมฺมสุตฺตํ

๑๘๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตสฺส ปริยาทิณฺณจิตฺตสฺส, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส กุสโล ธมฺโม สมุจฺเฉทมคมา. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. สุกฺกธมฺมสุตฺตํ

๑๘๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตสฺส ปริยาทิณฺณจิตฺตสฺส, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส สุกฺโก ธมฺโม สมุจฺเฉทมคมา. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. อจิรปกฺกนฺตสุตฺตํ

๑๘๔. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต อจิรปกฺกนฺเต เทวทตฺเต. ตตฺร โข ภควา เทวทตฺตํ อารพฺภ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อตฺตวธาย, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ, ปราภวาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กทลี อตฺตวธาย ผลํ เทติ, ปราภวาย ผลํ เทติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อตฺตวธาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ, ปราภวาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เวฬุ อตฺตวธาย ผลํ เทติ, ปราภวาย ผลํ เทติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อตฺตวธาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ, ปราภวาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นโฬ อตฺตวธาย ผลํ เทติ, ปราภวาย ผลํ เทติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อตฺตวธาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ, ปราภวาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อสฺสตรี อตฺตวธาย คพฺภํ คณฺหาติ, ปราภวาย คพฺภํ คณฺหาติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อตฺตวธาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ, ปราภวาย เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลโก อุทปาทิ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ผลํ เว กทลึ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คพฺโภ อสฺสตรึ ยถาติ’’. ปฺจมํ;

๖. ปฺจรถสตสุตฺตํ

๑๘๕. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน เทวทตฺตสฺส อชาตสตฺตุกุมาโร ปฺจหิ รถสเตหิ สายํ ปาตํ อุปฏฺานํ คจฺฉติ, ปฺจ จ ถาลิปากสตานิ ภตฺตาภิหาโร อภิหรียติ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘เทวทตฺตสฺส, ภนฺเต, อชาตสตฺตุกุมาโร ปฺจหิ รถสเตหิ สายํ ปาตํ อุปฏฺานํ คจฺฉติ, ปฺจ จ ถาลิปากสตานิ ภตฺตาภิหาโร อภิหรียตี’’ติ. ‘‘มา, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส ลาภสกฺการสิโลกํ ปิหยิตฺถ. ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส อชาตสตฺตุกุมาโร ปฺจหิ รถสเตหิ สายํ ปาตํ อุปฏฺานํ คมิสฺสติ, ปฺจ จ ถาลิปากสตานิ ภตฺตาภิหาโร อาหรียิสฺสติ, หานิเยว, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน วุทฺธิ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺส นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺยุํ, เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, กุกฺกุโร ภิยฺโยโสมตฺตาย จณฺฑตโร อสฺส; เอวเมว, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ เทวทตฺตสฺส อชาตสตฺตุกุมาโร ปฺจหิ รถสเตหิ สายํ ปาตํ อุปฏฺานํ คมิสฺสติ, ปฺจ จ ถาลิปากสตานิ ภตฺตาภิหาโร อาหรียิสฺสติ, หานิเยว, ภิกฺขเว, เทวทตฺตสฺส ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน วุทฺธิ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก…เป… เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. มาตุสุตฺตํ

๑๘๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘น จายมายสฺมา มาตุปิ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาเสยฺยา’ติ. ตเมนํ ปสฺสามิ อปเรน สมเยน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ สมฺปชานมุสา ภาสนฺตํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ ปชหิสฺสาม. น จ โน อุปฺปนฺโน ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘-๑๓. ปิตุสุตฺตาทิฉกฺกํ

๑๘๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทารุโณ, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘น จายมายสฺมา ปิตุปิ เหตุ…เป… ภาตุปิ เหตุ… ภคินิยาปิ เหตุ… ปุตฺตสฺสปิ เหตุ… ธีตุยาปิ เหตุ… ปชาปติยาปิ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาเสยฺยา’ติ. ตเมนํ ปสฺสามิ อปเรน สมเยน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูตํ ปริยาทิณฺณจิตฺตํ สมฺปชานมุสา ภาสนฺตํ. เอวํ ทารุโณ โข, ภิกฺขเว, ลาภสกฺการสิโลโก กฏุโก ผรุโส อนฺตรายิโก อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺส อธิคมาย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการสิโลกํ ปชหิสฺสาม, น จ โน อุปฺปนฺโน ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. เตรสมํ.

จตุตฺโถ วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

ภินฺทิ มูลํ ทุเว ธมฺมา, ปกฺกนฺตํ รถ มาตริ;

ปิตา ภาตา จ ภคินี, ปุตฺโต ธีตา ปชาปตีติ.

ลาภสกฺการสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๗. ราหุลสํยุตฺตํ

๑. ปมวคฺโค

๑. จกฺขุสุตฺตํ

๑๘๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘โสตํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป…. ‘‘ฆานํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘กาโย นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’ …เป… ‘‘มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ …เป… โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ฆานสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ… กายสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. รูปสุตฺตํ

๑๘๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วาติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ… สทฺเทสุปิ นิพฺพินฺทติ… คนฺเธสุปิ นิพฺพินฺทติ… รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ… โผฏฺพฺเพสุปิ นิพฺพินฺทติ… ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ…เป… ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิฺาณสุตฺตํ

๑๙๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘โสตวิฺาณํ…เป… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ …เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุวิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… โสตวิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ฆานวิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหาวิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… กายวิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… มโนวิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ…เป… ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.

๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ

๑๙๑. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘โสตสมฺผสฺโส…เป… ฆานสมฺผสฺโส… ชิวฺหาสมฺผสฺโส… กายสมฺผสฺโส… มโนสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสมฺผสฺสสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… โสตสมฺผสฺสสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ฆานสมฺผสฺสสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… กายสมฺผสฺสสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… มโนสมฺผสฺสสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ…เป… ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. เวทนาสุตฺตํ

๑๙๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘โสตสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺสชาย เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สฺาสุตฺตํ

๑๙๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปสฺา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘สทฺทสฺา…เป… คนฺธสฺา… รสสฺา… โผฏฺพฺพสฺา… ธมฺมสฺา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… สทฺทสฺายปิ นิพฺพินฺทติ… คนฺธสฺายปิ นิพฺพินฺทติ… รสสฺายปิ นิพฺพินฺทติ… โผฏฺพฺพสฺายปิ นิพฺพินฺทติ… ธมฺมสฺายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สฺเจตนาสุตฺตํ

๑๙๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปสฺเจตนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘สทฺทสฺเจตนา…เป… คนฺธสฺเจตนา… รสสฺเจตนา … โผฏฺพฺพสฺเจตนา… ธมฺมสฺเจตนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺเจตนายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… สทฺทสฺเจตนายปิ นิพฺพินฺทติ… คนฺธสฺเจตนายปิ นิพฺพินฺทติ… รสสฺเจตนายปิ นิพฺพินฺทติ… โผฏฺพฺพสฺเจตนายปิ นิพฺพินฺทติ… ธมฺมสฺเจตนายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ตณฺหาสุตฺตํ

๑๙๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปตณฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘สทฺทตณฺหา…เป… คนฺธตณฺหา… รสตณฺหา… โผฏฺพฺพตณฺหา… ธมฺมตณฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก รูปตณฺหายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… สทฺทตณฺหายปิ นิพฺพินฺทติ… คนฺธตณฺหายปิ นิพฺพินฺทติ… รสตณฺหายปิ นิพฺพินฺทติ… โผฏฺพฺพตณฺหาย นิพฺพินฺทติ… ธมฺมตณฺหายปิ นิพฺพินฺทติ …เป… ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ธาตุสุตฺตํ

๑๙๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, ปถวีธาตุ นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘อาโปธาตุ…เป… เตโชธาตุ… วาโยธาตุ… อากาสธาตุ… วิฺาณธาตุ นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก ปถวีธาตุยาปิ นิพฺพินฺทติ…เป… อาโปธาตุยาปิ นิพฺพินฺทติ… เตโชธาตุยาปิ นิพฺพินฺทติ… วาโยธาตุยาปิ นิพฺพินฺทติ… อากาสธาตุยาปิ นิพฺพินฺทติ… วิฺาณธาตุยาปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ปชานาตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ขนฺธสุตฺตํ

๑๙๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ… สฺายปิ นิพฺพินฺทติ… สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.

ปโม วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

จกฺขุ รูปฺจ วิฺาณํ, สมฺผสฺโส เวทนาย จ;

สฺา สฺเจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. จกฺขุสุตฺตํ

๑๙๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราหุลํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘โสตํ…เป… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… ฆานสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ … ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ… กายสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. เอเตน เปยฺยาเลน ทส สุตฺตนฺตา กาตพฺพา. ปมํ.

๒-๑๐. รูปาทิสุตฺตนวกํ

๑๙๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา….

‘‘จกฺขุวิฺาณํ…เป… โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ….

‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส…เป… โสตสมฺผสฺโส… ฆานสมฺผสฺโส… ชิวฺหาสมฺผสฺโส… กายสมฺผสฺโส… มโนสมฺผสฺโส….

‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… โสตสมฺผสฺสชา เวทนา… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา….

‘‘รูปสฺา…เป… สทฺทสฺา… คนฺธสฺา… รสสฺา… โผฏฺพฺพสฺา… ธมฺมสฺา….

‘‘รูปสฺเจตนา…เป… สทฺทสฺเจตนา… คนฺธสฺเจตนา… รสสฺเจตนา… โผฏฺพฺพสฺเจตนา… ธมฺมสฺเจตนา….

‘‘รูปตณฺหา …เป… สทฺทตณฺหา… คนฺธตณฺหา… รสตณฺหา… โผฏฺพฺพตณฺหา… ธมฺมตณฺหา….

‘‘ปถวีธาตุ…เป… อาโปธาตุ… เตโชธาตุ… วาโยธาตุ… อากาสธาตุ … วิฺาณธาตุ….

‘‘รูปํ …เป… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… เอวํ ปสฺสํ ราหุล…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. ทสมํ.

๑๑. อนุสยสุตฺตํ

๒๐๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ราหุล, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. อปคตสุตฺตํ

๒๐๑. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมึ จ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ’’.

‘‘ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, ราหุล, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ. ทฺวาทสมํ.

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

จกฺขุ รูปฺจ วิฺาณํ, สมฺผสฺโส เวทนาย จ;

สฺา สฺเจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทส;

อนุสยํ อปคตฺเจว, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

ราหุลสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๘. ลกฺขณสํยุตฺตํ

๑. ปมวคฺโค

๑. อฏฺิสุตฺตํ

๒๐๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ ลกฺขโณ อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺติ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยนายสฺมา ลกฺขโณ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ลกฺขณํ เอตทโวจ – ‘‘อายามาวุโส [เอหิ อาวุโส (สฺยา. กํ. ก.)] ลกฺขณ, ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ลกฺขโณ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อฺตรสฺมึ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิ. อถ โข อายสฺมา ลกฺขโณ อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, เหตุ โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ? ‘‘อกาโล โข, อาวุโส ลกฺขณ, เอตสฺส ปฺหสฺส. ภควโต มํ สนฺติเก เอตํ ปฺหํ ปุจฺฉา’’ติ.

อถ โข อายสฺมา จ ลกฺขโณ อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ลกฺขโณ อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ – ‘‘อิธายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อฺตรสฺมึ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิ. โก นุ โข, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, เหตุ โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ?

‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ อฏฺิกสงฺขลิกํ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา ผาสุฬนฺตริกาหิ วิตุเทนฺติ วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ [วิตุเทนฺติ (สี.), วิตจฺเฉนฺติ วิภเชนฺติ (ปี. ก.)]. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอวรูโปปิ นาม สตฺโต ภวิสฺสติ! เอวรูโปปิ นาม ยกฺโข ภวิสฺสติ! เอวรูโปปิ นาม อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตี’’’ติ!!

อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺติ; าณภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สาวโก เอวรูปํ สฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขึ วา กริสฺสติ. ปุพฺเพว เม โส, ภิกฺขเว, สตฺโต ทิฏฺโ อโหสิ, อปิ จาหํ น พฺยากาสึ. อหฺเจตํ [อหเมเวตํ (สี.)] พฺยากเรยฺยํ, ปเร จ เม [ปเร เม (สี.)] น สทฺทเหยฺยุํ. เย เม น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห โคฆาตโก อโหสิ. โส ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน เอวรูปํ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิสํเวทยตี’’ติ. (สพฺเพสํ สุตฺตนฺตานํ เอเสว เปยฺยาโล). ปมํ.

๒. เปสิสุตฺตํ

๒๐๓. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ มํสเปสึ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ [วิราเชนฺติ (สี. สฺยา. กํ.), วิภเชนฺติ (ปี. ก.)]. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห โคฆาตโก อโหสิ…เป…. ทุติยํ.

๓. ปิณฺฑสุตฺตํ

๒๐๔. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ มํสปิณฺฑํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห สากุณิโก อโหสิ…เป…. ตติยํ.

๔. นิจฺฉวิสุตฺตํ

๒๐๕. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ นิจฺฉวึ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห โอรพฺภิโก อโหสิ…เป…. จตุตฺถํ.

๕. อสิโลมสุตฺตํ

๒๐๖. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ อสิโลมํ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส เต อสี อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺเสว กาเย นิปตนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห สูกริโก อโหสิ…เป…. ปฺจมํ.

๖. สตฺติสุตฺตํ

๒๐๗. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ สตฺติโลมํ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส ตา สตฺติโย อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺเสว กาเย นิปตนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห มาควิโก อโหสิ…เป…. ฉฏฺํ.

๗. อุสุโลมสุตฺตํ

๒๐๘. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ อุสุโลมํ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส เต อุสู อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺเสว กาเย นิปตนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห การณิโก อโหสิ…เป…. สตฺตมํ.

๘. สูจิโลมสุตฺตํ

๒๐๙. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ สูจิโลมํ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส ตา สูจิโย อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺเสว กาเย นิปตนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห สูโต [สารถิโก (ก. วินเยปิ)] อโหสิ…เป…. อฏฺมํ.

๙. ทุติยสูจิโลมสุตฺตํ

๒๑๐. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ สูจิโลมํ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส ตา สูจิโย สีเส ปวิสิตฺวา มุขโต นิกฺขมนฺติ; มุเข ปวิสิตฺวา อุรโต นิกฺขมนฺติ; อุเร ปวิสิตฺวา อุทรโต นิกฺขมนฺติ; อุทเร ปวิสิตฺวา อูรูหิ นิกฺขมนฺติ; อูรูสุ ปวิสิตฺวา ชงฺฆาหิ นิกฺขมนฺติ; ชงฺฆาสุ ปวิสิตฺวา ปาเทหิ นิกฺขมนฺติ; โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห สูจโก อโหสิ…เป…. นวมํ.

๑๐. กุมฺภณฺฑสุตฺตํ

๒๑๑. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ กุมฺภณฺฑํ ปุริสํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. โส คจฺฉนฺโตปิ เตว อณฺเฑ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉติ. นิสีทนฺโตปิ เตสฺเวว อณฺเฑสุ นิสีทติ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห คามกูฏโก อโหสิ…เป…. ทสมํ.

ปโม วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ

อฏฺิ เปสิ อุโภ คาวฆาตกา,

ปิณฺโฑ สากุณิโย นิจฺฉโวรพฺภิ;

อสิ สูกริโก สตฺติมาควิ,

อุสุ การณิโก สูจิ สารถิ;

โย จ สิพฺพิยติ สูจโก หิ โส,

อณฺฑภาริ อหุ คามกูฏโกติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. สสีสกสุตฺตํ

๒๑๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ราชคเห เวฬุวเน. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ ปุริสํ คูถกูเป สสีสกํ นิมุคฺคํ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห ปารทาริโก อโหสิ…เป…. ปมํ.

๒. คูถขาทสุตฺตํ

๒๑๓. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ ปุริสํ คูถกูเป นิมุคฺคํ อุโภหิ หตฺเถหิ คูถํ ขาทนฺตํ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห ทุฏฺพฺราหฺมโณ อโหสิ. โส กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาวจเน ภิกฺขุสงฺฆํ ภตฺเตน นิมนฺเตตฺวา โทณิโย [โทณิยา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] คูถสฺส ปูราเปตฺวา เอตทโวจ – อโห โภนฺโต, ยาวทตฺถํ ภุฺชนฺตุ เจว หรนฺตุ จาติ…เป…. ทุติยํ.

๓. นิจฺฉวิตฺถิสุตฺตํ

๒๑๔. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ นิจฺฉวึ อิตฺถึ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอสา, ภิกฺขเว, อิตฺถี อิมสฺมึเยว ราชคเห อติจารินี อโหสิ…เป…. ตติยํ.

๔. มงฺคุลิตฺถิสุตฺตํ

๒๑๕. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ อิตฺถึ ทุคฺคนฺธํ มงฺคุลึ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอสา, ภิกฺขเว, อิตฺถี อิมสฺมึเยว ราชคเห อิกฺขณิกา อโหสิ…เป…. จตุตฺถํ.

๕. โอกิลินีสุตฺตํ

๒๑๖. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ อิตฺถึ อุปฺปกฺกํ โอกิลินึ โอกิรินึ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอสา, ภิกฺขเว, อิตฺถี กลิงฺคสฺส รฺโ อคฺคมเหสี อโหสิ. สา อิสฺสาปกตา สปตฺตึ องฺคารกฏาเหน โอกิริ…เป…. ปฺจมํ.

๖. อสีสกสุตฺตํ

๒๑๗. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ อสีสกํ กพนฺธํ [กวนฺธํ (สี. ปี.)] เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส อุเร อกฺขีนิ เจว โหนฺติ มุขฺจ. ตเมนํ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉนฺติ วิราเชนฺติ. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, สตฺโต อิมสฺมึเยว ราชคเห หาริโก นาม โจรฆาตโก อโหสิ…เป…. ฉฏฺํ.

๗. ปาปภิกฺขุสุตฺตํ

๒๑๘. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ ภิกฺขุํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา [สฺโชติภูตา (สฺยา. กํ.)], ปตฺโตปิ อาทิตฺโต สมฺปชฺชลิโต สโชติภูโต, กายพนฺธนมฺปิ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ, กาโยปิ อาทิตฺโต สมฺปชฺชลิโต สโชติภูโต. โส สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ…เป… เอโส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาวจเน ปาปภิกฺขุ อโหสิ…เป…. สตฺตมํ.

๘. ปาปภิกฺขุนีสุตฺตํ

๒๑๙. ‘‘อทฺทสํ ภิกฺขุนึ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตสฺสา สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา…เป… ปาปภิกฺขุนี อโหสิ…เป…. อฏฺมํ.

๙. ปาปสิกฺขมานสุตฺตํ

๒๒๐. ‘‘อทฺทสํ สิกฺขมานํ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตสฺสา สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา…เป… ปาปสิกฺขมานา อโหสิ…เป…. นวมํ.

๑๐. ปาปสามเณรสุตฺตํ

๒๒๑. ‘‘อทฺทสํ สามเณรํ เวหาสํ คจฺฉนฺตํ. ตสฺส สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา…เป… ปาปสามเณโร อโหสิ…เป…. ทสมํ.

๑๑. ปาปสามเณรีสุตฺตํ

๒๒๒. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา โอโรหนฺโต อทฺทสํ สามเณรึ เวหาสํ คจฺฉนฺตึ. ตสฺสา สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา, ปตฺโตปิ อาทิตฺโต สมฺปชฺชลิโต สโชติภูโต, กายพนฺธนมฺปิ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ, กาโยปิ อาทิตฺโต สมฺปชฺชลิโต สโชติภูโต. สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรติ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอวรูโปปิ นาม สตฺโต ภวิสฺสติ! เอวรูโปปิ นาม ยกฺโข ภวิสฺสติ! เอวรูโปปิ นาม อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตี’’’ติ!!

อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺติ; าณภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สาวโก เอวรูปํ สฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขึ วา กริสฺสติ. ปุพฺเพว เม สา, ภิกฺขเว, สามเณรี ทิฏฺา อโหสิ. อปิ จาหํ น พฺยากาสึ. อหฺเจตํ พฺยากเรยฺยํ, ปเร จ เม น สทฺทเหยฺยุํ. เย เม น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. เอสา, ภิกฺขเว, สามเณรี กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาวจเน ปาปสามเณรี อโหสิ. สา ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน เอวรูปํ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิสํเวทยตี’’ติ. เอกาทสมํ.

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

กูเป นิมุคฺโค หิ โส ปารทาริโก;

คูถขาทิ อหุ ทุฏฺพฺราหฺมโณ.

นิจฺฉวิตฺถิ อติจารินี อหุ;

มงฺคุลิตฺถิ อหุ อิกฺขณิตฺถิกา.

โอกิลินิ สปตฺตงฺคาโรกิริ;

สีสจฺฉินฺโน อหุ โจรฆาตโก.

ภิกฺขุ ภิกฺขุนี สิกฺขมานา;

สามเณโร อถ สามเณริกา.

กสฺสปสฺส วินยสฺมึ ปพฺพชฺชํ;

ปาปกมฺมํ กรึสุ ตาวเทติ.

ลกฺขณสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๙. โอปมฺมสํยุตฺตํ

๑. กูฏสุตฺตํ

๒๒๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏสโมสรณา กูฏสมุคฺฆาตา สพฺพา ตา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา, สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อปฺปมตฺตา วิหริสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.

๒. นขสิขสุตฺตํ

๒๒๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, โย วายํ [โย จายํ (พหูสุ)] มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต อยํ วา [ยา จายํ (สฺยา. ก.)] มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ มหาปถวี. อปฺปมตฺตโกยํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ อุปนิธิมฺปิ น อุเปติ กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตเยว พหุตรา สตฺตา เย อฺตฺร มนุสฺเสหิ ปจฺจาชายนฺติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อปฺปมตฺตา วิหริสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. กุลสุตฺตํ

๒๒๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ กุลานิ พหุตฺถิกานิ อปฺปปุริสานิ ตานิ สุปฺปธํสิยานิ โหนฺติ โจเรหิ กุมฺภตฺเถนเกหิ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อภาวิตา อพหุลีกตา โส สุปฺปธํสิโย โหติ อมนุสฺเสหิ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ กุลานิ อปฺปิตฺถิกานิ พหุปุริสานิ ตานิ ทุปฺปธํสิยานิ โหนฺติ โจเรหิ กุมฺภตฺเถนเกหิ, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวิตา พหุลีกตา โส ทุปฺปธํสิโย โหติ อมนุสฺเสหิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เมตฺตา โน เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. โอกฺขาสุตฺตํ

๒๒๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปุพฺพณฺหสมยํ โอกฺขาสตํ ทานํ ทเทยฺย, โย มชฺฌนฺหิกสมยํ โอกฺขาสตํ ทานํ ทเทยฺย, โย สายนฺหสมยํ โอกฺขาสตํ ทานํ ทเทยฺย, โย วา ปุพฺพณฺหสมยํ อนฺตมโส คทฺทุหนมตฺตมฺปิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวยฺย, โย วา มชฺฌนฺหิกสมยํ อนฺตมโส คทฺทุหนมตฺตมฺปิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวยฺย, โย วา สายนฺหสมยํ อนฺตมโส คทฺทุหนมตฺตมฺปิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตรํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เมตฺตา โน เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. สตฺติสุตฺตํ

๒๒๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สตฺติ ติณฺหผลา. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย – ‘อหํ อ