📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาเย
ขนฺธวคฺค-อฏฺกถา
๑. ขนฺธสํยุตฺตํ
๑. นกุลปิตุวคฺโค
๑. นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา
๑. ขนฺธิยวคฺคสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเท. สุสุมารคิเรติ สุสุมารคิรนคเร. ตสฺมึ กิร มาปิยมาเน สุสุมาโร สทฺทมกาสิ, เตนสฺส ‘‘สุสุมารคิร’’นฺตฺเวว นามํ อกํสุ. เภสกฬาวเนติ เภสกฬาย นาม ยกฺขินิยา อธิวุตฺถตฺตา เอวํลทฺธนาเม วเน. ตเทว มิคคณสฺส ¶ อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ. ภควา ตสฺมึ ชนปเท ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมึ วนสณฺเฑ วิหรติ. นกุลปิตาติ นกุลสฺส นาม ทารกสฺส ปิตา.
ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณ. วุฑฺโฒติ วโยวุฑฺโฒ. มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโก. อทฺธคโตติ ติยทฺธคโต. วโยอนุปฺปตฺโตติ เตสุ ตีสุ อทฺเธสุ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต. อาตุรกาโยติ คิลานกาโย. อิทฺหิ สรีรํ สุวณฺณวณฺณมฺปิ นิจฺจปคฺฆรณฏฺเน อาตุรํเยว นาม ¶ . วิเสเสน ปนสฺส ชราตุรตา พฺยาธาตุรตา มรณาตุรตาติ ติสฺโส อาตุรตา โหนฺติ. ตาสุ กิฺจาปิ เอโส มหลฺลกตฺตา ชราตุโรว, อภิณฺหโรคตาย ปนสฺส พฺยาธาตุรตา อิธ อธิปฺเปตา. อภิกฺขณาตงฺโกติ อภิณฺหโรโค นิรนฺตรโรโค. อนิจฺจทสฺสาวีติ ตาย อาตุรตาย อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อาคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต กทาจิเทว ทฏฺุํ ลภามิ, น สพฺพกาลนฺติ อตฺโถ. มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒกานํ ¶ . เยสุ หิ ทิฏฺเสุ กุสลวเสน จิตฺตํ วฑฺฒติ, เต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาเถรา มโนภาวนียา นาม. อนุสาสตูติ ปุนปฺปุนํ สาสตุ. ปุริมฺหิ วจนํ โอวาโท นาม, อปราปรํ อนุสาสนี นาม. โอติณฺเณ วา วตฺถุสฺมึ วจนํ โอวาโท นาม, อโนติณฺเณ ตนฺติวเสน วา ปเวณิวเสน วา วุตฺตํ อนุสาสนี นาม. อปิจ โอวาโทติ วา อนุสาสนีติ วา อตฺถโต เอกเมว, พฺยฺชนมตฺตเมว นานํ.
อาตุโร หายนฺติ อาตุโร หิ อยํ, สุวณฺณวณฺโณ ปิยงฺคุสาโมปิ สมาโน นิจฺจปคฺฆรณฏฺเน อาตุโรเยว. อณฺฑภูโตติ อณฺฑํ วิย ภูโต ทุพฺพโล. ยถา กุกฺกุฏณฺฑํ วา มยูรณฺฑํ วา เคณฺฑุกํ วิย คเหตฺวา ขิปนฺเตน วา ปหรนฺเตน วา น สกฺกา กีฬิตุํ, ตาวเทว ภิชฺชติ, เอวมยมฺปิ กาโย กณฺฏเกปิ ขาณุเกปิ ปกฺขลิตสฺส ภิชฺชตีติ อณฺฑํ วิย ภูโตติ อณฺฑภูโต. ปริโยนทฺโธติ สุขุเมน ฉวิมตฺเตน ปริโยนทฺโธ. อณฺฑฺหิ สารตเจน ปริโยนทฺธํ, เตน ฑํสมกสาทโย นิลียิตฺวาปิ ฉวึ ฉินฺทิตฺวา ยูสํ ปคฺฆราเปตุํ น สกฺโกนฺติ. อิมสฺมึ ปน ฉวึ ฉินฺทิตฺวา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺติ. เอวํ สุขุมาย ฉวิยา ปริโยนทฺโธ. กิมฺตฺร พาลฺยาติ พาลภาวโต อฺํ กิมตฺถิ? พาโลเยว อยนฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา อยํ กาโย เอวรูโป, ตสฺมา.
เตนุปสงฺกมีติ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา อนนฺตรํ ปริณายกรตนสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต ราชปุริโส วิย, สทฺธมฺมจกฺกวตฺติสฺส ภควโต อุปฏฺานํ คนฺตฺวา, อนนฺตรํ ธมฺมเสนาปติสฺส ¶ อปจิตึ กาตุกาโม เยนายสฺมา สาริปุตฺโต, เตนุปสงฺกมิ. วิปฺปสนฺนานีติ สุฏฺุ ปสนฺนานิ. อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ. ปริสุทฺโธติ นิทฺโทโส. ปริโยทาโตติ ¶ ตสฺเสว เววจนํ. นิรุปกฺกิเลสตาเยว หิ เอส ปริโยทาโตติ วุตฺโต, น เสตภาเวน. เอตสฺส จ ปริโยทาตตํ ทิสฺวาว ¶ อินฺทฺริยานํ วิปฺปสนฺนตํ อฺาสิ. นยคฺคาหปฺา กิเรสา เถรสฺส.
กถฺหิ โน สิยาติ เกน การเณน น ลทฺธา ภวิสฺสติ? ลทฺธาเยวาติ อตฺโถ. อิมินา กึ ทีเปติ? สตฺถุวิสฺสาสิกภาวํ. อยํ กิร สตฺถุ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ปิติเปมํ, อุปาสิกา จสฺส มาติเปมํ ปฏิลภติ. อุโภปิ ‘‘มม ปุตฺโต’’ติ สตฺถารํ วทนฺติ. ภวนฺตรคโต หิ เนสํ สิเนโห. สา กิร อุปาสิกา ปฺจ ชาติสตานิ ตถาคตสฺส มาตาว, โส จ, คหปติ, ปิตาว อโหสิ. ปุน ปฺจ ชาติสตานิ อุปาสิกา มหามาตา, อุปาสโก มหาปิตา, ตถา จูฬามาตา จูฬปิตาติ. เอวํ สตฺถา ทิยฑฺฒอตฺตภาวสหสฺสํ เตสํเยว หตฺเถ วฑฺฒิโต. เตเนว เต ยํ เนว ปุตฺตสฺส, น ปิตุ สนฺติเก กเถตุํ สกฺกา, ตํ สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนา กเถนฺติ. อิมินาเยว จ การเณน ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ อุปาสกานํ วิสฺสาสิกานํ ยทิทํ นกุลปิตา คหปติ, ยทิทํ นกุลมาตา คหปตานี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๕๗) เต เอตทคฺเค เปสิ. อิติ โส อิมํ วิสฺสาสิกภาวํ ปกาเสนฺโต กถฺหิ โน สิยาติ อาห. อมเตน อภิสิตฺโตติ นสฺสิธ อฺํ กิฺจิ ฌานํ วา วิปสฺสนา วา มคฺโค วา ผลํ วา ‘‘อมตาภิเสโก’’ติ ทฏฺพฺโพ, มธุรธมฺมเทสนาเยว ปน ‘‘อมตาภิเสโก’’ติ เวทิตพฺโพ. ทูรโตปีติ ติโรรฏฺาปิ ติโรชนปทาปิ.
อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ อิทํ วุตฺตตฺถเมว. อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ. พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห – ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป… ตถาคโต อริโย’’ติ วุจฺจตีติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๘). สปฺปุริสานนฺติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ สปฺปุริสาติ เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ ¶ สปฺปุริสา. สพฺเพว วา เอเต ทฺเวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ, ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกาปิ. ยถาห –
‘‘โย ¶ ¶ เว กตฺู กตเวทิ ธีโร,
กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;
ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ,
ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี’’ติ. (ชา. ๒.๑๗.๗๘);
‘‘กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี’’ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโต, กตฺุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธาติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติ เวทิตพฺโพ. โส จ จกฺขุนา อทสฺสาวี, าเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ. เตสุ าเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโต. มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺาปิ อทิฏฺาว โหนฺติ เตสํ จกฺขูนํ วณฺณมตฺตคฺคหณโต น อริยภาวโคจรโต. โสณสิงฺคาลาทโยปิ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น เจเต อริยานํ ทสฺสาวิโน นาม.
ตตฺริทํ วตฺถุ – จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา, เถรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา, ปิฏฺิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อริยา นาม, ภนฺเต, กีทิสา’’ติ? เถโร อาห – ‘‘อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา สหจรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานาวุโส, อริยา’’ติ. เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อฺาสิ. ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ทสฺสนํ, าเณน ทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห – ‘‘กึ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติ. โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗). ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ าเณน อริเยหิ ทิฏฺํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต, อริยาธิคตฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺตฺตา ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติ เวทิตพฺโพ.
อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ, สติปฏฺานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถ ปน –
‘‘ทุวิโธ วินโย นาม, เอกเมเกตฺถ ปฺจธา;
อภาวโต ตสฺส อยํ, อวินีโตติ วุจฺจติ’’.
อยฺหิ ¶ ¶ ¶ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ วินเย เอกเมโก วินโย ปฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปฺจวิโธ.
ตตฺถ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติ (วิภ. ๕๑๑) อยํ สีลสํวโร. ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ อยํ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; ม. นิ. ๑.๒๙๕; สํ. นิ. ๔.๒๓๙; อ. นิ. ๓.๑๖) สติสํวโร.
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๔๑; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส.๔) –
อยํ าณสํวโร. ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔; อ. นิ. ๔.๑๑๔; ๖.๕๘) อยํ ขนฺติสํวโร. ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๑๔; ๖.๕๘) อยํ วีริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต ‘‘สํวโร’’ วินยนโต ‘‘วินโย’’ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํ. เสยฺยถิทํ – นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสฺาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสฺาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสฺาย ¶ , มุจฺจิตุกมฺยตาาเณน อมุจฺจิตุกามตาย. อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ¶ ธมฺมฏฺิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคาหสฺส ปหานํ, เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
ยํ ¶ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส, เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน ‘‘ทิฏฺิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา นเยน (ธ. ส. ๒๗๗; วิภ. ๖๒๘) วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม.
ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม. สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยฏฺเน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติ. ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติ. เอวํ ปหานวินโยปิ ปฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ, เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ ‘‘อวินีโต’’ติ วุจฺจตีติ. เอส นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ. นินฺนานากรณฺหิ เอตํ อตฺถโต. ยถาห –
‘‘เยว เต อริยา, เตว เต สปฺปุริสา. เยว เต สปฺปุริสา, เตว เต อริยา. โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม, โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม. โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต สปฺปุริสวินยา ¶ , เตว เต อริยวินยา. อริเยติ วา สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ วา สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วา เอเสเส เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตฺเวา’’ติ.
รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ‘‘ยํ รูปํ, โส อหํ ¶ , โย อหํ, ตํ รูป’’นฺติ รูปฺจ ¶ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ. โย วณฺโณ, สา อจฺจีติ อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ, เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อทฺวยํ สมนุปสฺสตีติ เอวํ รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ ทิฏฺิปสฺสนาย ปสฺสติ. รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ รูปวนฺตํ สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา กรณฺฑเก มณึ วิย ตํ อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. ปริยุฏฺฏฺายีติ ปริยุฏฺานากาเรน อภิภวนากาเรน ิโต, ‘‘อหํ รูปํ, มม รูป’’นฺติ เอวํ ตณฺหาทิฏฺีหิ คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คณฺหนโก นาม โหตีติ อตฺโถ. ตสฺส ตํ รูปนฺติ ตสฺส ตํ เอวํ คหิตํ รูปํ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ สุทฺธรูปเมว อตฺตาติ กถิตํ. ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ อตฺตโต…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ อรูปํ อตฺตาติ กถิตํ. ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตาน’’นฺติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ าเนสุ รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตตฺถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ อุจฺเฉททิฏฺิ กถิตา, อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺีติ เอวเมตฺถ ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย ปฺจ วิภวทิฏฺิโย โหนฺติ, ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา, ปมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ ¶ โข, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จาติ กาโย นาม พุทฺธานมฺปิ อาตุโรเยว. จิตฺตํ ปน ราคโทสโมหานุคตํ อาตุรํ นาม, ตํ อิธ ทสฺสิตํ. โน จ อาตุรจิตฺโตติ อิธ นิกฺกิเลสตาย จิตฺตสฺส อนาตุรภาโว ¶ ทสฺสิโต. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต โลกิยมหาชโน อาตุรกาโย เจว อาตุรจิตฺโต จาติ ทสฺสิโต, ขีณาสวา อาตุรกายา อนาตุรจิตฺตา, สตฺต เสขา เนว อาตุรจิตฺตา, น อนาตุรจิตฺตาติ เวทิตพฺพา. ภชมานา ปน อนาตุรจิตฺตตํเยว ภชนฺตีติ. ปมํ.
๒. เทวทหสุตฺตวณฺณนา
๒. ทุติเย ¶ เทวทหนฺติ เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน, เตสํ มงฺคลทโห, สยํชาโต วา โส ทโหติ, ตสฺมา ‘‘เทวทโห’’ติ วุตฺโต. ตสฺส อวิทูเร นิคโม เทวทหนฺตฺเวว นปุํสกลิงฺควเสน สงฺขํ คโต. ปจฺฉาภูมคมิกาติ ปจฺฉาภูมํ อปรทิสายํ นิวิฏฺํ ชนปทํ คนฺตุกามา. นิวาสนฺติ เตมาสํ วสฺสาวาสํ. อปโลกิโตติ อาปุจฺฉิโต. อปโลเกถาติ อาปุจฺฉถ. กสฺมา เถรํ อาปุจฺฉาเปติ? เต สภาเร กาตุกามตาย. โย หิ เอกวิหาเร วสนฺโตปิ สนฺติกํ น คจฺฉติ ปกฺกมนฺโต อนาปุจฺฉา ปกฺกมติ, อยํ นิพฺภาโร นาม. โย เอกวิหาเร วสนฺโตปิ อาคนฺตฺวา ปสฺสติ, ปกฺกมนฺโต อาปุจฺฉติ, อยํ สภาโร นาม. อิเมปิ ภิกฺขู ภควา ‘‘เอวมิเม สีลาทีหิ วฑฺฒิสฺสนฺตี’’ติ สภาเร กาตุกาโม อาปุจฺฉาเปติ.
ปณฺฑิโตติ ธาตุโกสลฺลาทินา จตุพฺพิเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. อนุคฺคาหโกติ อามิสานุคฺคเหน จ ธมฺมานุคฺคเหน จาติ ทฺวีหิปิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคาหโก. เถโร กิร อฺเ ภิกฺขู วิย ปาโตว ปิณฺฑาย อคนฺตฺวา สพฺพภิกฺขูสุ คเตสุ สกลํ สงฺฆารามํ อนุวิจรนฺโต อสมฺมฏฺฏฺานํ สมฺมชฺชติ, อฉฑฺฑิตํ กจวรํ ฉฑฺเฑติ, สงฺฆาราเม ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ มฺจปีทารุภณฺฑมตฺติกาภณฺฑานิ ปฏิสาเมติ. กึ การณา? ‘‘มา อฺติตฺถิยา วิหารํ ปวิฏฺา ทิสฺวา ปริภวํ อกํสู’’ติ. ตโต คิลานสาลํ คนฺตฺวา คิลาเน อสฺสาเสตฺวา ‘‘เกนตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ ¶ เตสํ ทหรสามเณเร อาทาย ภิกฺขาจารวตฺเตน วา สภาคฏฺาเน วา เภสชฺชํ ปริเยสิตฺวา เตสํ ทตฺวา, ‘‘คิลานุปฏฺานํ นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธหิ วณฺณิตํ, คจฺฉถ สปฺปุริสา อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เต เปเสตฺวา สยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา อุปฏฺากกุเล วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คจฺฉติ. อิทํ ตาวสฺส นิพทฺธวาสฏฺาเน อาจิณฺณํ.
ภควติ ¶ ปน จาริกํ จรมาเน ‘‘อหํ อคฺคสาวโก’’ติ อุปาหนํ อารุยฺห ฉตฺตํ คเหตฺวา ปุรโต ปุรโต น คจฺฉติ. เย ปน ตตฺถ มหลฺลกา วา อาพาธิกา วา อติทหรา วา, เตสํ รุชฺชนฏฺานานิ เตเลน มกฺขาเปตฺวา ปตฺตจีวรํ อตฺตโน ทหรสามเณเรหิ คาหาเปตฺวา ตํทิวสํ วา ทุติยทิวสํ วา เต คณฺหิตฺวาว คจฺฉติ. เอกทิวสฺหิ ตฺเว อายสฺมนฺตํ อติวิกาเล สมฺปตฺตตฺตา เสนาสนํ อลภิตฺวา, จีวรกุฏิยํ นิสินฺนํ ทิสฺวา, สตฺถา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา, หตฺถิวานรติตฺติรวตฺถุํ กเถตฺวา, ‘‘ยถาวุฑฺฒํ เสนาสนํ ทาตพฺพ’’นฺติ สิกฺขาปทํ ¶ ปฺาเปสิ. เอวํ ตาเวส อามิสานุคฺคเหน อนุคฺคณฺหาติ. โอวทนฺโต ปเนส สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ ตาว โอวทติ, ยาว โส ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาติ, อถ นํ วิสฺสชฺเชตฺวา อฺํ โอวทติ. อิมินา นเยน โอวทโต จสฺส โอวาเท ตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ อติกฺกนฺตา. เอวํ ธมฺมานุคฺคเหน อนุคฺคณฺหาติ.
ปจฺจสฺโสสุนฺติ เต ภิกฺขู ‘‘อมฺหากํ เนว อุปชฺฌาโย, น อาจริโย น สนฺทิฏฺสมฺภตฺโต. กึ ตสฺส สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ? ตุณฺหีภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉึสุ. เอฬคลาคุมฺเพติ คจฺฉมณฺฑปเก. โส กิร เอฬคลาคุมฺโพ ธุวสลิลฏฺาเน ชาโต. อเถตฺถ จตูหิ ปาเทหิ มณฺฑปํ กตฺวา ตสฺส อุปริ ตํ คุมฺพํ อาโรเปสุํ, โส ตํ มณฺฑปํ ฉาเทสิ. อถสฺส เหฏฺา อิฏฺกาหิ ปริจินิตฺวา วาลิกํ โอกิริตฺวา อาสนํ ปฺาปยึสุ. สีตลํ ทิวาฏฺานํ อุทกวาโต วายติ. เถโร ตสฺมึ นิสีทิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอฬคลาคุมฺเพ’’ติ.
นานาเวรชฺชคตนฺติ เอกสฺส รฺโ รชฺชโต นานาวิธํ รชฺชคตํ. วิรชฺชนฺติ อฺํ รชฺชํ. ยถา หิ สเทสโต อฺโ วิเทโส, เอวํ นิวุตฺถรชฺชโต อฺํ ¶ รชฺชํ วิรชฺชํ นาม, ตํ เวรชฺชนฺติ วุตฺตํ. ขตฺติยปณฺฑิตาติ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ปณฺฑิตราชาโน. พฺราหฺมณปณฺฑิตาติ จงฺกีตารุกฺขาทโย ปณฺฑิตพฺราหฺมณา. คหปติปณฺฑิตาติ จิตฺตสุทตฺตาทโย ปณฺฑิตคหปตโย. สมณปณฺฑิตาติ สภิยปิโลติกาทโย ปณฺฑิตปริพฺพาชกา ¶ . วีมํสกาติ อตฺถคเวสิโน. กึวาทีติ กึ อตฺตโน ทสฺสนํ วทติ, กึ ลทฺธิโกติ อตฺโถ. กิมกฺขายีติ กึ สาวกานํ โอวาทานุสาสนึ อาจิกฺขติ? ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ ภควตา วุตฺตพฺยากรณสฺส อนุพฺยากรณํ. สหธมฺมิโกติ สการโณ. วาทานุวาโทติ ภควตา วุตฺตวาทสฺส อนุวาโท. ‘‘วาทานุปาโต’’ติปิ ปาโ, สตฺถุ วาทสฺส อนุปาโต อนุปตนํ, อนุคมนนฺติ อตฺโถ. อิมินาปิ วาทํ อนุคโต วาโทเยว ทีปิโต โหติ.
อวิคตราคสฺสาติอาทีสุ ตณฺหาวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตณฺหา หิ รชฺชนโต ราโค, ฉนฺทิยนโต ฉนฺโท, ปิยายนฏฺเน เปมํ, ปิวิตุกามฏฺเน ปิปาสา, อนุทหนฏฺเน ปริฬาโหติ วุจฺจติ. อกุสเล จาวุโส, ธมฺเมติอาทิ กสฺมา อารทฺธํ? ปฺจสุ ขนฺเธสุ อวีตราคสฺส อาทีนวํ ¶ , วีตราคสฺส จ อานิสํสํ ทสฺเสตุํ. ตตฺร อวิฆาโตติ นิทฺทุกฺโข. อนุปายาโสติ นิรุปตาโป. อปริฬาโหติ นิทฺทาโห. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ทุติยํ.
๓. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
๓. ตติเย อวนฺตีสูติ อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต อวนฺติรฏฺเ. กุรรฆเรติ เอวํนามเก นคเร. ปปาเตติ เอกโต ปปาเต. ตสฺส กิร ปพฺพตสฺส เอกํ ปสฺสํ ฉินฺทิตฺวา ปาติตํ วิย อโหสิ. ‘‘ปวตฺเต’’ติปิ ปาโ, นานาติตฺถิยานํ ลทฺธิปวตฺตฏฺาเนติ อตฺโถ. อิติ เถโร ตสฺมึ รฏฺเ ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมึ ปพฺพเต วิหรติ. หาลิทฺทิกานีติ เอวํนามโก. อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปฺเหติ อฏฺกวคฺคิกมฺหิ มาคณฺฑิยปฺโห นาม อตฺถิ, ตสฺมึ ปฺเห. รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโต. รูปธาตุราควินิพทฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํ ¶ . วิฺาณนฺติ กมฺมวิฺาณํ. โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารี.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ ‘‘วิฺาณธาตุ โข, คหปตี’’ติ น วุตฺตนฺติ? สมฺโมหวิฆาตตฺถํ. ‘‘โอโก’’ติ หิ อตฺถโต ปจฺจโย วุจฺจติ, ปุเรชาตฺจ กมฺมวิฺาณํ ปจฺฉาชาตสฺส กมฺมวิฺาณสฺสปิ วิปากวิฺาณสฺสปิ วิปากวิฺาณฺจ วิปากวิฺาณสฺสปิ กมฺมวิฺาณสฺสปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘กตรํ นุ โข อิธ วิฺาณ’’นฺติ? สมฺโมโห ภเวยฺย, ตสฺส วิฆาตตฺถํ ตํ อคเหตฺวา อสมฺภินฺนาว เทสนา กตา. อปิจ อารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิฺาณฏฺิติโย วุตฺตาติ ตา ทสฺเสตุมฺปิ อิธ วิฺาณํ น คหิตํ.
อุปยุปาทานาติ ตณฺหูปยทิฏฺูปยวเสน ทฺเว อุปยา, กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ จ. เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส อธิฏฺานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จ. ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอวํ วุตฺตํ. วิฺาณธาตุยาติ อิธ วิฺาณํ กสฺมา คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ. กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหีนา ปหียนฺติ, ปฺจสุปิ ปหียนฺติเยวาติ กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํ. เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหตีติ เอวํ กมฺมวิฺาเณน โอกํ อสรนฺเตน อโนกสารี นาม โหติ.
รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธาติ ¶ รูปเมว กิเลสานํ ปจฺจยฏฺเน นิมิตฺตํ, อารมฺมณกิริยสงฺขาตนิวาสนฏฺานฏฺเน นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํ. วิสาโร จ วินิพนฺโธ จ วิสารวินิพนฺธา. อุภเยนปิ หิ กิเลสานํ ปตฺถฏภาโว จ วินิพนฺธนภาโว จ วุตฺโต, รูปนิมิตฺตนิเกเต วิสารวินิพนฺธาติ รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา, ตสฺมา รูปนิมิตฺตนิเกตมฺหิ อุปฺปนฺเนน ¶ กิเลสวิสาเรน เจว กิเลสพนฺธเนน จาติ อตฺโถ. นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสนฏฺานํ สารีติ วุจฺจติ. ปหีนาติ เต รูปนิมิตฺตนิเกตกิเลสวิสารวินิพนฺธา ปหีนา.
กสฺมา ปเนตฺถ ปฺจกฺขนฺธา ‘‘โอกา’’ติ วุตฺตา, ฉ อารมฺมณานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ? ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย. สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเน วิสยภาเว โอโกติ นิจฺจนิวาสนฏฺานเคหเมว วุจฺจติ, นิเกตนฺติ ¶ ‘‘อชฺช อสุกฏฺาเน กีฬิสฺสามา’’ติ กตสงฺเกตฏฺานํ นิวาสฏฺานํ อุยฺยานาทิ. ตตฺถ ยถา ปุตฺตทารธนธฺปุณฺณเคเห ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เอวํ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺเธสุ. ยถา ปน อุยฺยานฏฺานาทีสุ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ, เอวํ พาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย เอวํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺโพ.
สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺาเกสุ ธนธฺลาภาทิวเสน สุขิเตสุ ‘‘อิทานาหํ มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี’’ติ เคหสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ ปตฺตสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน วิย จรติ. ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติ. กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ กรณีเยสุ. เตสุ โยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ เอวํ กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติ อนฺโต กามานํ ภาเวน อตุจฺโฉ. สุกฺกปกฺโข เตสํ อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ เวทิตพฺโพ.
ปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต กุรุมาโน. เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ ‘‘เอวํรูโป นาม ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถติ. สุขาทีสุ เวทนาสุ เอวํเวทโน นาม; นีลสฺาทีสุ สฺาสุ เอวํ สฺโ นาม; ปฺุาภิสงฺขาราทีสุ สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขาโร นาม; จกฺขุวิฺาณาทีสุ ¶ วิฺาเณสุ ‘‘เอวํ วิฺาโณ นาม ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถติ.
อปุรกฺขราโนติ ¶ วฏฺฏํ ปุรโต อกุรุมาโน. สหิตํ เม, อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺํ, มยฺหํ สหิตํ สิลิฏฺํ มธุรปานสทิสํ. อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปฺปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตริ ปริเยสนฺโต อิมสฺส วาทสฺส โมกฺขาย จร อาหิณฺฑาหิ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว ปโหสิ, อิเธว นิพฺเพเหีติ. ตติยํ.
๔. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
๔. จตุตฺเถ ¶ สกฺกปฺเหติ จูฬสกฺกปฺเห, มหาสกฺกปฺเหเปตํ วุตฺตเมว. ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตา. อจฺจนฺตนิฏฺาติ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺา สตตนิฏฺา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. จตุตฺถํ.
๕. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๕. ปฺจเม สมาธินฺติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺเต ทิสฺวา, ‘‘จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺานํ ผาตึ คมิสฺสตี’’ติ ตฺวา อาห. อภินนฺทตีติ ปตฺเถติ. อภิวทตีติ ตาย อภินนฺทนาย ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ วทติ. วาจํ อภินนฺทนฺโตปิ จ ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย เอวํ โลภํ อุปฺปาเทนฺโต อภิวทติเยว นาม. อชฺโฌสาย ติฏฺตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คณฺหาติ. ยา ¶ รูเป นนฺทีติ ยา สา รูเป พลวปตฺถนาสงฺขาตา นนฺที. ตทุปาทานนฺติ ตํ คหณฏฺเน อุปาทานํ. นาภินนฺทตีติ น ปตฺเถติ. นาภิวทตีติ ปตฺถนาวเสน น ‘‘อิฏฺํ กนฺต’’นฺติ วทติ. วิปสฺสนาจิตฺเตน เจตสา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติ วจีเภทํ กโรนฺโตปิ นาภิวทติเยว. ปฺจมํ.
๖. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา
๖. ฉฏฺเ ปฏิสลฺลาเณติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู กายวิเวเกน ปริหายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กายวิเวกํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺานํ ผาตึ คมิสฺสตี’’ติ ตฺวา อาห. ฉฏฺํ.
๗. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๗. สตฺตเม ¶ อุปาทาปริตสฺสนนฺติ คหเณน อุปฺปนฺนํ ปริตสฺสนํ. อนุปาทาอปริตสฺสนนฺติ อคฺคหเณน อปริตสฺสนํ. รูปวิปริณามานุปริวตฺติวิฺาณํ โหตีติ ‘‘มม รูปํ วิปริณต’’นฺติ วา ‘‘อหุ วต เมตํ, ทานิ วต เม นตฺถี’’ติ วา อาทินา นเยน กมฺมวิฺาณํ รูปสฺส เภทานุปริวตฺติ โหติ. วิปริณามานุปริวตฺติชาติ วิปริณามสฺส อนุปริวตฺติโต วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต ¶ ชาตา. ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาปริตสฺสนา จ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทา จ. จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตํ. ปริยาทาย ติฏฺนฺตีติ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺนฺติ. อุตฺตาสวาติ สอุตฺตาโส. วิฆาตวาติ สวิฆาโต สทุกฺโข. อเปกฺขวาติ สาลโย. อุปาทาย จ ปริตสฺสตีติ คณฺหิตฺวา ปริตสฺสโก นาม โหติ. น รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ขีณาสวสฺส กมฺมวิฺาณเมว นตฺถิ, ตสฺมา รูปเภทานุปริวตฺติ น โหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๘. อฏฺเม ตณฺหามานทิฏฺิวเสน เทสนา กตา. อิติ ปฏิปาฏิยา จตูสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํ. อฏฺมํ.
๙. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๙. นวเม ¶ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺสาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กถาว กา, อนิจฺจเมว ตํ. เต กิร ภิกฺขู อตีตานาคตํ อนิจฺจนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กิลมึสุ, อถ เนสํ อิโต อตีตานาคเตปิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจมาเน พุชฺฌิสฺสนฺตีติ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา สตฺถา ปุคฺคลชฺฌาสเยน อิมํ เทสนํ เทเสสิ. นวมํ.
๑๐-๑๑. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐-๑๑. ทสเมกาทสมานิ ¶ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปเทหิ วิเสเสตฺวา ตถารูเปเนว ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติ. ทสเมกาทสมานิ.
นกุลปิตุวคฺโค ปโม.
๒. อนิจฺจวคฺโค
๑-๑๐. อนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒-๒๑. อนิจฺจวคฺเค ปริโยสานสุตฺตํ ปุจฺฉาวสิกํ, เสสานิ ตถา ตถา พุชฺฌนกานฺจ วเสน เทสิตานีติ. ปมาทีนิ.
อนิจฺจวคฺโค ทุติโย.
๓. ภารวคฺโค
๑. ภารสุตฺตวณฺณนา
๒๒. ภารวคฺคสฺส ¶ ปเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียนฺติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อิติ อสฺส วจนียํ, เอวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาโรติ เย อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, อยํ ภาโรติ วุจฺจติ. เกนฏฺเนาติ? ปริหารภาริยฏฺเน. เอเตสฺหิ าปนคมนนิสีทาปนนิปชฺชาปนนฺหาปนมณฺฑนขาทาปนภฺุชาปนาทิปริหาโร ภาริโยติ ปริหารภาริยฏฺเน ภาโรติ วุจฺจติ. เอวํนาโมติ ติสฺโส ทตฺโตติอาทินาโม. เอวํโคตฺโตติ กณฺหายโน วจฺฉายโนติอาทิโคตฺโต. อิติ โวหารมตฺตสิทฺธํ ปุคฺคลํ ‘‘ภารหาโร’’ติ กตฺวา ทสฺเสติ. ปุคฺคโล ¶ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว ¶ ขนฺธภารํ อุกฺขิปิตฺวา ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ วสฺสสตมฺปีติ ยาวชีวํ อิมํ ขนฺธภารํ นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต มุทุสมฺผสฺสมฺจปีเสุ นิสีทาเปนฺโต นิปชฺชาเปนฺโต ปริหริตฺวา จุติกฺขเณ ฉฑฺเฑตฺวา ปุน ปฏิสนฺธิกฺขเณ อปรํ ขนฺธภารํ อาทิยติ, ตสฺมา ภารหาโรติ ชาโต.
โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺติกา. นนฺทีราคสหคตาติ นนฺทิราเคน สห เอกตฺตเมว คตา. ตพฺภาวสหคตฺหิ อิธ อธิปฺเปตํ. ตตฺร ตตฺราภินนฺทินีติ อุปปตฺติฏฺาเน วา รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺถ ตตฺถ อภินนฺทนสีลาว. กามตณฺหาทีสุ ปฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหา นาม, รูปารูปภวราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโคติ อยํ ภวตณฺหา นาม, อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค วิภวตณฺหา นาม. ภาราทานนฺติ ภารคหณํ. ตณฺหาย หิ เอส ภารํ อาทิยติ. อเสสวิราคนิโรโธติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจนํ. ตฺหิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสโต วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ จชิยติ ปฏินิสฺสชฺชิยติ วิมุจฺจติ, นตฺถิ เจตฺถ กามาลโย วา ทิฏฺาลโย วาติ นิพฺพานํ เอตานิ นามานิ ลภติ. สมูลํ ตณฺหนฺติ ตณฺหาย อวิชฺชา มูลํ นาม. อพฺพุยฺหาติ อรหตฺตมคฺเคน ตํ สมูลกํ อุทฺธริตฺวา. นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห ปรินิพฺพุโต นามาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ. ปมํ.
๒. ปริฺสุตฺตวณฺณนา
๒๓. ทุติเย ¶ ปริฺเยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ, สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถ. ปริฺนฺติ อจฺจนฺตปริฺํ, สมติกฺกมนฺติ อตฺโถ. ราคกฺขโยติอาทิ นิพฺพานสฺส นามํ. ตฺหิ อจฺจนฺตปริฺา นาม. ทุติยํ.
๓. อภิชานสุตฺตวณฺณนา
๒๔. ตติเย อภิชานนฺติ อภิชานนฺโต. อิมินา าตปริฺา กถิตา, ทุติยปเทน ตีรณปริฺา, ตติยจตุตฺเถหิ ปหานปริฺาติ อิมสฺมึ สุตฺเต ติสฺโส ปริฺา กถิตาติ. ตติยํ.
๔-๙. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๕-๓๐. จตุตฺถาทีนิ ¶ ¶ ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ปฏิปาฏิยา ปเนตฺถ ปฺจมฉฏฺสตฺตเมสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ, อฏฺมนวเมสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ. จตุตฺถาทีนิ.
๑๐. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา
๓๑. ทสเม อฆนฺติ ทุกฺขํ. เอวเมตฺถ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํ. ทสมํ.
๑๑. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา
๓๒. เอกาทสเม ปภงฺคุนฺติ ปภิชฺชนสภาวํ. เอวมิธ อนิจฺจลกฺขณเมว กถิตนฺติ. เอกาทสมํ.
ภารวคฺโค ตติโย.
๔. นตุมฺหากวคฺโค
๑. นตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา
๓๓. นตุมฺหากวคฺคสฺส ปเม ปชหถาติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหถ. ติณาทีสุ ติณํ นาม อนฺโตเผคฺคุ พหิสารํ ตาลนาฬิเกราทิ. กฏฺํ ¶ นาม อนฺโตสารํ พหิเผคฺคุ ขทิรสาลสากปนสาทิ. สาขา นาม รุกฺขสฺส พาหา วิย นิกฺขนฺตา. ปลาสํ นาม ตาลนาฬิเกรปณฺณาทิ. ปมํ.
๒. ทุติยนตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา
๓๔. ทุติยํ ¶ วินา อุปมาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ. ทุติยํ.
๓. อฺตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ตติเย รูปฺเจ, ภนฺเต, อนุเสตีติ ยทิ รูปํ อนุเสติ. เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ กามราคาทีสุ เยน อนุสเยน ตํ รูปํ อนุเสติ, เตเนว อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโ มูฬฺโห’’ติ ปณฺณตฺตึ คจฺฉติ. น เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อภูเตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ น คจฺฉตีติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๖. จตุตฺเถ ¶ ตํ อนุมียตีติ ตํ อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติ. น หิ อารมฺมเณ ภิชฺชมาเน ตทารมฺมณา ธมฺมา ติฏฺนฺติ. ยํ อนุมียตีติ ยํ รูปํ เยน อนุสเยน อนุมรติ. เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉติ. อถ วา ยนฺติ กรณวจนเมตํ, เยน อนุสเยน อนุมียติ, เตน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. จตุตฺถํ.
๕-๖. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๗-๓๘. ปฺจเม ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ ธรมานสฺส ชีวมานสฺส ชรา ปฺายติ. ิตีติ หิ ชีวิตินฺทฺริยสงฺขาตาย อนุปาลนาย นามํ. อฺถตฺตนฺติ ชราย. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อุปฺปาโท ชาติ อกฺขาโต, ภงฺโค วุตฺโต วโยติ จ;
อฺถตฺตํ ชรา วุตฺตา, ิตี จ อนุปาลนา’’ติ.
เอวํ ¶ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาทชราภงฺคสงฺขาตานิ ตีณิ ลกฺขณานิ โหนฺติ ยานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗).
ตตฺถ ¶ สงฺขตํ นาม ปจฺจยนิพฺพตฺโต โย โกจิ สงฺขาโร. สงฺขาโร จ น ลกฺขณํ, ลกฺขณํ น สงฺขาโร, น จ สงฺขาเรน วินา ลกฺขณํ ปฺาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร, ลกฺขเณน ปน สงฺขาโร ปากโฏ โหติ. ยถา หิ น จ คาวีเยว ลกฺขณํ, ลกฺขณเมว น คาวี, นาปิ คาวึ มฺุจิตฺวา ลกฺขณํ ปฺาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ มฺุจิตฺวา คาวึ, ลกฺขเณน ปน คาวี ปากฏา โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ สงฺขารานํ อุปฺปาทกฺขเณ สงฺขาโรปิ อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปฺายติ. ‘‘อุปฺปาโทปี’’ติ ¶ วุตฺเต สงฺขาโรปิ ชราลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปฺายติ. ภงฺคกฺขเณ สงฺขาโรปิ ตํลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปฺายติ. อปเร ปน วทนฺติ ‘‘อรูปธมฺมานํ ชราขโณ นาม น สกฺกา ปฺาเปตุํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ จ ‘เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ วทนฺโต อรูปธมฺมานมฺปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปฺาเปติ, ตานิ อตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตี’’ติ วตฺวา –
‘‘อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ิติ นาม ปวุจฺจติ;
ตสฺเสว เภโท มรณํ, สพฺพทา สพฺพปาณิน’’นฺติ. –
อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติ. อถ วา สนฺตติวเสน านํ ิตีติ เวทิตพฺพนฺติ จ วทนฺติ. ยสฺมา ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา อาจริยมติยา สุตฺตํ อปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กตฺตพฺพํ. ฉฏฺํ อุตฺตานเมว. ปฺจมฉฏฺานิ.
๗-๑๐. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๙-๔๒. สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺสาติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺนสฺส. อยมนุธมฺโมติ อยํ อนุโลมธมฺโม โหติ. นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺนพหุโล ¶ หุตฺวา. ปริชานาตีติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานาติ. ปริมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนาย ปหานปริฺาย ปริมุจฺจติ. เอวํ อิมสฺมึ สุตฺเต มคฺโคว กถิโต โหติ, ตถา อิโต ปเรสุ ตีสุ. อิธ ปน อนุปสฺสนา อนิยมิตา, เตสุ ¶ นิยมิตา. ตสฺมา อิธาปิ สา ตตฺถ นิยมิตวเสเนว นิยเมตพฺพา. น หิ สกฺกา ตีสุ อฺตรํ อนุปสฺสนํ วินา นิพฺพินฺทิตุํ ปริชานิตุํ วาติ. สตฺตมาทีนิ.
นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อตฺตทีปวคฺโค
๑. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา
๔๓. อตฺตทีปวคฺคสฺส ¶ ปเม อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คตึ ปรายณํ ปติฏฺํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถ. อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํ. อนฺสรณาติ อิทํ อฺสฺส สรณปฏิกฺเขปวจนํ. น หิ อฺโ อฺสฺส สรณํ โหติ อฺสฺส วายาเมน อฺสฺส อสิชฺฌนโต, วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,
โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๐);
เตนาห ‘‘อนฺสรณา’’ติ. โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม? โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม. เตเนวาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา’’ติ. โยนีติ การณํ – ‘‘โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๒๗) วิย. กึปโหติกาติ กึปภุติกา, กุโต ปภวนฺตีติ อตฺโถ? รูปสฺส ตฺเววาติ อิทํ เตสํเยว โสกาทีนํ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. น ปริตสฺสตีติ น คณฺหาติ น คหติ. ตทงฺคนิพฺพุโตติ เตน วิปสฺสนงฺเคน กิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา ตทงฺคนิพฺพุโต. อิมสฺมึ สุตฺเต วิปสฺสนาว กถิตา. ปมํ.
๒. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา
๔๔. ทุติเย ¶ ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ ยสฺมา สกฺกาโย ทุกฺขํ, ตสฺส จ สมุทยคามินี ปฏิปทา นาม ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ ¶ ทิฏฺิสมนุปสฺสนา วุตฺตา, ตสฺมา ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ อยเมตฺถ อตฺโถ โหติ. ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนาติ เอตฺถ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคาณํ ‘‘สมนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ. ทุติยํ.
๓. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๔๕. ตติเย สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปฺาย ทฏฺพฺพํ. วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจติ. อนุปาทาย อาสเวหีติ อนุปฺปาทนิโรเธน ¶ นิรุทฺเธหิ อาสเวหิ อคเหตฺวา อิติ วิมุจฺจติ. รูปธาตุยาติอาทิ ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถนฺติปิ วทนฺติเยว. ิตนฺติ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสฺสิตนฺติ ปตฺตพฺพํ ปตฺตภาเวน สนฺตุฏฺํ. ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว ปรินิพฺพายติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๔๖. จตุตฺเถ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโยติ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา อฏฺารส ทิฏฺิโย น โหนฺติ. อปรนฺตานุทิฏฺิโยติ อปรนฺตํ อนุคตา จตุจตฺตาลีส ทิฏฺิโย น โหนฺติ. ถามโส ปรามาโสติ ทิฏฺิถามโส เจว ทิฏฺิปรามาโส จ น โหติ. เอตฺตาวตา ปมมคฺโค ทสฺสิโต. อิทานิ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ทสฺเสตุํ รูปสฺมินฺติอาทิ อารทฺธํ. อถ วา ทิฏฺิโย นาม วิปสฺสนาย เอว ปหีนา, อิทํ ปน อุปริ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. จตุตฺถํ.
๕. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๔๗. ปฺจเม ¶ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ เอเตสํ วา อฺตรนฺติ ปริปุณฺณคาหวเสน ปฺจกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, อปริปุณฺณคาหวเสน เอเตสํ อฺตรํ. อิติ อยฺเจว สมนุปสฺสนาติ อิติ อยฺจ ทิฏฺิสมนุปสฺสนา. อสฺมีติ จสฺส อวิคตํ โหตีติ ยสฺส อยํ สมนุปสฺสนา อตฺถิ, ตสฺมึ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺิสงฺขาตํ ปปฺจตฺตยํ อวิคตเมว โหติ. ปฺจนฺนํ ¶ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหตีติ ตสฺมึ กิเลสชาเต สติ กมฺมกิเลสปจฺจยานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติ โหติ.
อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโนติ อิทํ กมฺมมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ธมฺมาติ อารมฺมณํ. อวิชฺชาธาตูติ ชวนกฺขเณ อวิชฺชา. อวิชฺชาสมฺผสฺสเชนาติ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตผสฺสโต ¶ ชาเตน. อปิจ มโนติ ภวงฺคกฺขเณ วิปากมโนธาตุ, อาวชฺชนกฺขเณ กิริยมโนธาตุ. ธมฺมาทโย วุตฺตปฺปการาว. อสฺมีติปิสฺส โหตีติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหติ. อิโต ปเรสุ อยมหมสฺมีติ รูปาทีสุ กิฺจิเทว ธมฺมํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อหมสฺมี’’ติ อตฺตทิฏฺิวเสน วุตฺตํ. ภวิสฺสนฺติ สสฺสตทิฏฺิวเสน. น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉททิฏฺิวเสน. รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺติ. อเถตฺถาติ อถ เตเนวากาเรน ิเตสุ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุ. อวิชฺชา ปหียตีติ จตูสุ สจฺเจสุ อฺาณภูตา อวิชฺชา ปหียติ. วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. เอวเมตฺถ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺิโย. กมฺมสฺส ปฺจนฺนฺจ อินฺทฺริยานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, วิปากมนํ ปฺจินฺทฺริยปกฺขิกํ กตฺวา ปฺจนฺนฺจ อินฺทฺริยานํ กมฺมสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธีติ. อิติ ตโย ปปฺจา อตีโต อทฺธา, อินฺทฺริยาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ตตฺถ กมฺมมนํ อาทึ กตฺวา อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโตติ. ปฺจมํ.
๖. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา
๔๘. ฉฏฺเ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกา. สาสวนฺติ อาสวานํ อารมฺมณภาเวน ปจฺจยภูตํ. อุปาทานิยนฺติ ตเถว จ อุปาทานานํ ปจฺจยภูตํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ – อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวํ. อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํ. อิธาปิ ¶ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, อวเสสา เตภูมกา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตา. เอวเมตฺถ รูปํ ราสฏฺเน ขนฺเธสุ ปวิฏฺํ, สาสวราสฏฺเน อุปาทานกฺขนฺเธสุ. เวทนาทโย สาสวาปิ อตฺถิ, อนาสวาปิ อตฺถิ. เต ราสฏฺเน สพฺเพปิ ขนฺเธสุ ปวิฏฺา, เตภูมกา ปเนตฺถ สาสวฏฺเน อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปวิฏฺาติ. ฉฏฺํ.
๗-๘. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๙-๕๐. สตฺตเม ¶ ¶ เสยฺโยหมสฺมีติ วิสิฏฺโ อุตฺตโม อหมสฺมิ. กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ ยถาภูตสฺส อทสฺสนโต อฺํ กึ ภเวยฺย? อทสฺสนํ อฺาณเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อิทานิสฺส เต ปริวฏฺฏํ วชิรเภทเทสนํ อารภนฺโต ตํ กึ มฺสิ โสโณติอาทิมาห. อฏฺมํ อุตฺตานเมว. สตฺตมอฏฺมานิ.
๙-๑๐. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๑-๕๒. นวมทสเมสุ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ อิทํ นนฺทีติ วา ราโคติ วา อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตาย วุตฺตํ. นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ นิฏฺเปตฺวา ‘‘ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย’’ติ อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ ผลํ ทสฺสิตนฺติ. นวมทสมานิ.
อตฺตทีปวคฺโค ปฺจโม.
มูลปณฺณาสโก สมตฺโต.
๖. อุปยวคฺโค
๑. อุปยสุตฺตวณฺณนา
๕๓. อุปยวคฺคสฺส ¶ ปเม อุปโยติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน ปฺจกฺขนฺเธ อุปคโต. วิฺาณนฺติ กมฺมวิฺาณํ. อาปชฺเชยฺยาติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย วุทฺธิอาทีนิ อาปชฺเชยฺย. วิฺาณุปยนฺติ ปทสฺส อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมว. โวจฺฉิชฺชตารมฺมณนฺติ ¶ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย อภาเวน อารมฺมณํ โวจฺฉิชฺชติ. ปติฏฺา วิฺาณสฺสาติ กมฺมวิฺาณสฺส ปติฏฺา น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตนฺติ ตํ อปฺปติฏฺิตํ. อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตนฺติ ปฏิสนฺธึ อนภิสงฺขริตฺวา วิมุตฺตํ. ปมํ.
๒. พีชสุตฺตวณฺณนา
๕๔. ทุติเย พีชชาตานีติ พีชานิ. มูลพีชนฺติ วจํ วจตฺตํ หลิทฺทํ สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิ. ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิ. ผลุพีชนฺติ ¶ อุจฺฉุ เวฬุ นโฬติ เอวมาทิ. อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิ. พีชพีชนฺติ สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณฺเจว มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณฺจ. อขณฺฑานีติ อภินฺนานิ. ภินฺนกาลโต ปฏฺาย พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติ. อปูติกานีติ อุทกเตมเนน อปูติกานิ. ปูติพีชฺหิ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติ. อวาตาตปหตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ น หตานิ, นิโรชตํ น ปาปิตานิ. นิโรชฺหิ กสฏํ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติ. สาราทานีติ คหิตสารานิ ปติฏฺิตสารานิ. นิสฺสารฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติ. สุขสยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺเ ปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขํ สยิตานิ. ปถวีติ เหฏฺา ปติฏฺานปถวี. อาโปติ อุปริสฺเนหนอาโป. จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโยติ กมฺมวิฺาณสฺส อารมฺมณภูตา รูปาทโย จตฺตาโร ขนฺธา. เต หิ อารมฺมณวเสน ปติฏฺาภูตตฺตา ปถวีธาตุสทิสา. นนฺทิราโค สิเนหนฏฺเน อาโปธาตุสทิโส. วิฺาณํ สาหารนฺติ สปฺปจฺจยํ กมฺมวิฺาณํ. ตฺหิ พีชํ วิย ปถวิยํ อารมฺมณปถวิยํ วิรุหติ. ทุติยํ.
๓. อุทานสุตฺตวณฺณนา
๕๕. ตติเย ¶ ¶ อุทานํ อุทาเนสีติ พลวโสมนสฺสสมุฏฺานํ อุทานํ อุทาหริ. กึ นิสฺสาย ปเนส ภควโต อุปฺปนฺโนติ. สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ. กถํ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ, ‘‘ตโยเม อุปนิสฺสยา – ทานูปนิสฺสโย สีลูปนิสฺสโย ภาวนูปนิสฺสโย จา’’ติ. เตสุ ทานสีลูปนิสฺสยา ทุพฺพลา, ภาวนูปนิสฺสโย พลวา. ทานสีลูปนิสฺสยา หิ ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ปาเปนฺติ, ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปติ. อิติ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ปติฏฺิโต ภิกฺขุ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ปฺโจรมฺภาคิยานิ พนฺธนานิ เฉตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ‘‘อโห สาสนํ นิยฺยานิก’’นฺติ อาวชฺเชนฺตสฺส อยํ อุทปาทิ.
ตตฺถ ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย ตฺวา ฆฏมาโน ตีณิ มคฺคผลานิ ปาปุณาตี’’ติ อิมสฺสตฺถสฺสาวิภาวนตฺถํ มิลกตฺเถรสฺส วตฺถุ เวทิตพฺพํ – โส กิร คิหิกาเล ปาณาติปาตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อรฺเ ปาสสตฺเจว อทูหลสตฺจ โยเชสิ. อเถกทิวสํ องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิตฺวา ปาสฏฺาเนสุ วิจรนฺโต ปิปาสาภิภูโต เอกสฺส อรฺวาสิตฺเถรสฺส ¶ วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส จงฺกมนฺตสฺส อวิทูเร ิตํ ปานียฆฏํ วิวริ, หตฺถเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ นาทฺทส. โส กุชฺฌิตฺวา อาห – ‘‘ภิกฺขุ, ภิกฺขุ ตุมฺเห คหปติเกหิ ทินฺนํ ภฺุชิตฺวา ภฺุชิตฺวา สุปถ, ปานียฆเฏ อฺชลิมตฺตมฺปิ อุทกํ น เปถ, น ยุตฺตเมต’’นฺติ. เถโร ‘‘มยา ปานียฆโฏ ปูเรตฺวา ปิโต, กึ นุ โข เอต’’นฺติ? คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต ปริปุณฺณฆฏํ ทิสฺวา ปานียสงฺขํ ปูเรตฺวา อทาสิ. โส ทฺวตฺติสงฺขปูรํ ปิวิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ ปูริตฆโฏ นาม มม กมฺมํ อาคมฺม ตตฺตกปาโล วิย ชาโต. กึ นุ โข อนาคเต อตฺตภาเว ภวิสฺสตี’’ติ? สํวิคฺคจิตฺโต ธนุํ ฉฑฺเฑตฺวา, ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติ อาห. เถโร ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ปพฺพาเชสิ.
ตสฺส สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส พหูนํ มิคสูกรานํ มาริตฏฺานํ ปาสอทูหลานฺจ โยชิตฏฺานํ อุปฏฺาติ. ตํ อนุสฺสรโต สรีเร ทาโห อุปฺปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย กมฺมฏฺานมฺปิ วีถึ น ปฏิปชฺชติ. โส ‘‘กึ กริสฺสามิ ภิกฺขุภาเวนา’’ติ ¶ ? อนภิรติยา ปีฬิโต เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘น สกฺโกมิ, ภนฺเต, สมณธมฺมํ กาตุ’’นฺติ. อถ นํ เถโร ‘‘หตฺถกมฺมํ กโรหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อุทุมฺพราทโย อลฺลรุกฺเข ฉินฺทิตฺวา ¶ มหนฺตํ ราสึ กตฺวา, ‘‘อิทานิ กึ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิ? ฌาเปหิ นนฺติ. โส จตูสุ ทิสาสุ อคฺคึ ทตฺวา ฌาเปตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘‘ภนฺเต, น สกฺโกมี’’ติ อาห. เถโร ‘‘เตน หิ อเปหี’’ติ ปถวึ ทฺวิธา กตฺวา อวีจิโต ขชฺโชปนกมตฺตํ อคฺคึ นีหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิ. โส ตาว มหนฺตํ ราสึ สุกฺขปณฺณํ วิย ขเณน ฌาเปสิ. อถสฺส เถโร อวีจึ ทสฺเสตฺวา, ‘‘สเจ วิพฺภมิสฺสสิ, เอตฺถ ปจฺจิสฺสสี’’ติ สํเวคํ ชเนสิ. โส อวีจิทสฺสนโต ปฏฺาย ปเวธมาโน ‘‘นิยฺยานิกํ, ภนฺเต, พุทฺธสาสน’’นฺติ ปุจฺฉิ, อามาวุโสติ. ภนฺเต, พุทฺธสาสนสฺส นิยฺยานิกตฺเต สติ มิลโก อตฺตโมกฺขํ กริสฺสติ, มา จินฺตยิตฺถาติ. ตโต ปฏฺาย สมณธมฺมํ กโรติ ฆเฏติ, ตสฺส วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรติ, นิทฺทาย พาธยมานาย ตินฺตํ ปลาลํ สีเส เปตฺวา ปาเท โสณฺฑิยํ โอตาเรตฺวา นิสีทติ. โส เอกทิวสํ ปานียํ ¶ ปริสฺสาเวตฺวา ฆฏํ อูรุมฺหิ เปตฺวา อุทกมณิกานํ ปจฺเฉทํ อาคมยมาโน อฏฺาสิ. อถ โข เถโร สามเณรสฺส อิมํ อุทฺเทสํ เทติ –
‘‘อุฏฺานวโต สตีมโต,
สุจิกมฺมสฺส นิสมฺมการิโน;
สฺตสฺส ธมฺมชีวิโน,
อปฺปมตฺตสฺส ยโสภิวฑฺฒตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๔);
โส จตุปฺปทิกมฺปิ ตํ คาถํ อตฺตนิเยว อุปเนสิ – ‘‘อุฏฺานวตา นาม มาทิเสน ภวิตพฺพํ. สติมตาปิ มาทิเสเนว…เป… อปฺปมตฺเตนปิ มาทิเสเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ. เอวํ ตํ คาถํ อตฺตนิ อุปเนตฺวา ตสฺมึเยว ปทวาเร ิโต ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺทิตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺาย หฏฺตุฏฺโ –
‘‘อลฺลํ ปลาลปฺุชาหํ, สีเสนาทาย จงฺกมึ;
ปตฺโตสฺมิ ตติยํ านํ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’’ติ. –
อิมํ อุทานคาถํ อาห. เอวํ ¶ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ิโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺทิตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ. เตนาห ภควา – ‘‘โน จสฺสํ, โน จ ¶ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตีติ เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ.
ตตฺถ โน จสฺสํ, โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ น ภเวยฺยํ, มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺย. สเจ วา ปน เม อตีเต กมฺมาภิสงฺขาโร นาภวิสฺส, อิทํ เม เอตรหิ ขนฺธปฺจกํ น ภเวยฺย. นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตีติ อิทานิ ปน ตถา ปรกฺกมิสฺสามิ, ยถา เม อายตึ ขนฺธาภินิพฺพตฺตโก กมฺมสงฺขาโร น ภวิสฺสติ, ตสฺมึ อสติ อายตึ ปฏิสนฺธิ นาม น เม ภวิสฺสติ. เอวํ อธิมุจฺจมาโนติ เอวํ อธิมุจฺจนฺโต ภิกฺขุ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ิโต ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺเทยฺย. เอวํ วุตฺเตติ เอวํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ อาวชฺเชนฺเตน ภควตา ¶ อิมสฺมึ อุทาเน วุตฺเต. รูปํ วิภวิสฺสตีติ รูปํ ภิชฺชิสฺสติ. รูปสฺส วิภวาติ วิภวทสฺสเนน สหวิปสฺสเนน. สหวิปสฺสนกา หิ จตฺตาโร มคฺคา รูปาทีนํ วิภวทสฺสนํ นาม. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺยาติ, ภนฺเต, เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺเยว ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กสฺมา น ฉินฺทิสฺสตีติ?
อิทานิ อุปริ มคฺคผลํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน, ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ อนนฺตราติ ทฺเว อนนฺตรานิ อาสนฺนานนฺตรฺจ ทูรานนฺตรฺจ. วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นาม, ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นาม. ตํ สนฺธาย ‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต วิปสฺสนานนฺตรา ‘อาสวานํ ¶ ขโย’ติ สงฺขํ คตํ อรหตฺตผลํ โหตี’’ติ ปุจฺฉติ. อตสิตาเยติ อตสิตพฺเพ อภายิตพฺเพ านมฺหิ. ตาสํ อาปชฺชตีติ ภยํ อาปชฺชติ. ตาโส เหโสติ ยา เอสา ‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ทุพฺพลวิปสฺสนา, สา ยสฺมา อตฺตสิเนหํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ตาโส นาม โหติ. โส หิ ‘‘อิทานาหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ, น ทานิ กิฺจิ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ปปาเต ปตนฺตํ วิย ปสฺสติ อฺตโร พฺราหฺมโณ วิย. โลหปาสาทสฺส กิร เหฏฺา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ติลกฺขณาหตํ ธมฺมํ ปริวตฺเตติ. อถ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เอกมนฺเต ตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส สงฺขารา สฺุโต อุปฏฺหึสุ. โส ปปาเต ปตนฺโต วิย หุตฺวา วิวฏทฺวาเรน ตโต ปลายิตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา, ปุตฺตํ อุเร สยาเปตฺวา, ‘‘ตาต, สกฺยสมยํ อาวชฺเชนฺโต มนมฺหิ นฏฺโ’’ติ อาห. น เหโส ภิกฺขุ ตาโสติ เอสา เอวํ ปวตฺตา พลววิปสฺสนา สุตวโต อริยสาวกสฺส น ตาโส ¶ นาม โหติ. น หิ ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘อหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติ วา ‘‘วินสฺสิสฺสามี’’ติ วาติ. เอวํ ปน โหติ ‘‘สงฺขาราว อุปฺปชฺชนฺติ, สงฺขาราว นิรุชฺฌนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๖. จตุตฺเถ จตุปริวฏฺฏนฺติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสน. รูปํ อพฺภฺาสินฺติ รูปํ ทุกฺขสจฺจนฺติ อภิฺาสึ. เอวํ สพฺพปเทสุ จตุสจฺจวเสเนว ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อาหารสมุทยาติ เอตฺถ สจฺฉนฺทราโค กพฬีการาหาโร อาหาโร นาม. ปฏิปนฺนาติ สีลโต ปฏฺาย ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺนา โหนฺติ. คาธนฺตีติ ปติฏฺหนฺติ. เอตฺตาวตา เสกฺขภูมึ กเถตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมึ กเถนฺโต เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเวติอาทิมาห. สุวิมุตฺตาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุฏฺุ วิมุตฺตา. เกวลิโนติ สกลิโน ¶ กตสพฺพกิจฺจา. วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนายาติ เยน เต อวสิฏฺเน วฏฺเฏน ปฺาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ นตฺถิ ปฺาปนาย. อถ วา วฏฺฏนฺติ การณํ, ปฺาปนาย การณํ นตฺถีติ. เอตฺตาวตา อเสกฺขภูมิวาโร กถิโต. จตุตฺถํ.
๕. สตฺตฏฺานสุตฺตวณฺณนา
๕๗. ปฺจเม สตฺตฏฺานกุสโลติ สตฺตสุ โอกาเสสุ เฉโก. วุสิตวาติ วุสิตวาโส. อุตฺตมปุริโสติ เสฏฺปุริโส. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทํ ปน สุตฺตํ อุสฺสทนนฺทิยฺเจว ปโลภนียฺจาติ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ ราชา วิชิตสงฺคาโม สงฺคาเม วิชยิโน โยเธ อุจฺจฏฺาเน เปตฺวา เตสํ สกฺการํ กโรติ. กึ การณา? เอเตสํ สกฺการํ ทิสฺวา เสสาปิ สูรา ภวิตุํ มฺิสฺสนฺตีติ, เอวเมว ภควา อปฺปเมยฺยํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ กิเลสมารวิชยํ กตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺโต สาวตฺถิยํ เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา อิมํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ขีณาสเว อุกฺขิปิตฺวา โถเมสิ วณฺเณสิ. กึ การณา? เอวํ อวเสสา เสกฺขปุคฺคลา อรหตฺตผลํ ปตฺตพฺพํ มฺิสฺสนฺตีติ. เอวเมตํ สุตฺตํ ขีณาสวานํ อุกฺขิปิตฺวา ปสํสิตตฺตา อุสฺสทนนฺทิยํ, เสกฺขานํ ปโลภิตตฺตา ปโลภนียนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหตีติ เอตฺตาวตา เจตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เทสนํ นิฏฺเปตฺวาปิ ปุน กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหตีติ อิทํ ‘‘ขีณาสโว ยสฺมึ อารมฺมเณ สตตวิหาเรน วิหรติ, ตํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา น โหติ, ธาตุอาทิมตฺตเมว ปน โหตี’’ติ เอวํ ขีณาสวสฺส สตตวิหารฺจ, ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กตฺวา อยํ อาคโต’’ติ อาคมนียปฏิปทฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ธาตุโส อุปปริกฺขตีติ ธาตุสภาเวน ปสฺสติ โอโลเกติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปฺจมํ.
๖. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๕๘. ฉฏฺเ ¶ ¶ โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปโยโค. อนุปฺปนฺนสฺสาติ อิมฺหิ มคฺคํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปาเทสิ, อนฺตรา อฺโ สตฺถา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ, อิติ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา นาม. นคโรปมสฺมิฺหิ อวฬฺชนฏฺาเนสุ ปุราณมคฺโค ชาโต, อิธ อวตฺตมานฏฺเน อนุปฺปนฺนมคฺโค นาม. อสฺชาตสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํ. อนกฺขาตสฺสาติ อกถิตสฺส. มคฺคํ ชานาตีติ มคฺคฺู. มคฺคํ วิทิตํ ปากฏํ อกาสีติ มคฺควิทู. มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโทติ มคฺคโกวิโท. มคฺคานุคาติ มคฺคํ อนุคจฺฉนฺตา. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ อหํ ปมํ คโต, สาวกา ปจฺฉา สมนฺนาคตา. ฉฏฺํ.
๗. อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
๕๙. สตฺตเม ปฺจวคฺคิเยติ อฺาสิ โกณฺฑฺตฺเถราทิเก ปฺจ ชเน ปุราณุปฏฺาเก. อามนฺเตสีติ อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิเต ‘‘อิทานิ เนสํ อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปฺจมิยํ ปกฺขสฺส อามนฺเตสิ. เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ อโวจ. ตตฺถ อนตฺตาติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิ อนตฺตา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เอตฺตเกน าเนน อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ, อิทานิ ตานิ ทสฺเสตฺวา สโมธาเนตฺวา ตีณิปิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อิเม ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา, ตสฺมา. ยํกิฺจิ รูปนฺติอาทีสุ วิตฺถารกถา ¶ วิสุทฺธิมคฺเค ปฺาภาวนาธิกาเร ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตาว. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตนฺติ. สตฺตมํ.
๘. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
๖๐. อฏฺเม เอกนฺตทุกฺขนฺติอาทีนิ ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนว. อฏฺมํ.
๙. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๖๑. นวเม ¶ ¶ อาทิตฺตนฺติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ ปชฺชลิตํ. อิติ ทฺวีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํ. นวมํ.
๑๐. นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา
๖๒. ทสเม นิรุตฺติโยว นิรุตฺติปถา, อถ วา นิรุตฺติโย จ ตา นิรุตฺติวเสน วิฺาตพฺพานํ อตฺถานํ ปถตฺตา ปถา จาติ นิรุตฺติปถา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ตีณิปิ เจตานิ อฺมฺเววจนาเนวาติ เวทิตพฺพานิ. อสํกิณฺณาติ อวิชหิตา, ‘‘โก อิเมหิ อตฺโถ’’ติ วตฺวา อฉฑฺฑิตา. อสํกิณฺณปุพฺพาติ อตีเตปิ น ชหิตปุพฺพา. น สํกียนฺตีติ เอตรหิปิ ‘‘กิเมเตหี’’ติ น ฉฑฺฑียนฺติ. น สํกียิสฺสนฺตีติ อนาคเตปิ น ฉฑฺฑียิสฺสนฺติ. อปฺปฏิกุฏฺาติ อปฺปฏิพาหิตา. อตีตนฺติ อตฺตโน สภาวํ ภงฺคเมว วา อติกฺกนฺตํ. นิรุทฺธนฺติ เทสนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ วูปสนฺตํ. วิปริณตนฺติ วิปริณามํ คตํ นฏฺํ. อชาตนฺติ อนุปฺปนฺนํ. อปาตุภูตนฺติ อปากฏีภูตํ.
อุกฺกลาติ อุกฺกลชนปทวาสิโน. วสฺสภฺาติ วสฺโส จ ภฺโ จ. ทฺเวปิ หิ เต มูลทิฏฺิคติกา. อเหตุกวาทาติอาทีสุ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ คหิตตฺตา อเหตุกวาทา. ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ คหิตตฺตา อกิริยวาทา. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิคหณโต นตฺถิกวาทา. ตตฺถ อิเม ทฺเว ชนา, ติสฺโส ทิฏฺิโย, กึ เอเกกสฺส ทิยฑฺฒา โหตีติ? น ตถา, ยถา ปน เอโก ภิกฺขุ ปฏิปาฏิยา จตฺตาริปิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตติ ¶ , เอวเมตฺถ เอเกโก ติสฺโสปิ ทิฏฺิโย นิพฺพตฺเตสีติ เวทิตพฺโพ. ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺส อาหรนฺตสฺส อภินนฺทนฺตสฺส อสฺสาเทนฺตสฺส มคฺคทสฺสนํ วิย โหติ. โส มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, โส เอกนฺตกาฬโกติ ¶ วุจฺจติ. ยถา ปน อเหตุกทิฏฺิยํ, เอวํ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อิเมสุปิ าเนสุ มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
น ครหิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสูติ เอตฺถ ‘‘ยเทตํ อตีตํ นาม, นยิทํ อตีตํ, อิทมสฺส อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา’’ติ วทนฺโต ครหติ นาม. ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ อิมินา ครหิเตนา’’ติ? วทนฺโต ¶ ปฏิกฺโกสติ นาม. อิเม ปน นิรุตฺติปเถ เตปิ อจฺจนฺตกาฬกา ทิฏฺิคติกา น ครหิตพฺเพ น ปฏิกฺโกสิตพฺเพ มฺึสุ. อตีตํ ปน อตีตเมว, อนาคตํ อนาคตเมว, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนเมว กถยึสุ. นินฺทาฆฏฺฏนพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ วิฺูนํ สนฺติกา นินฺทาภเยน จ ฆฏฺฏนภเยน จ โทสาโรปนภเยน จ อุปารมฺภภเยน จ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต จตุภูมิกขนฺธานํ ปณฺณตฺติ กถิตาติ. ทสมํ.
อุปยวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. อรหนฺตวคฺโค
๑. อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา
๖๓. อรหนฺตวคฺคสฺส ปเม อุปาทิยมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน คณฺหมาโน. พทฺโธ มารสฺสาติ มารสฺส ปาเสน พทฺโธ นาม. มุตฺโต ปาปิมโตติ ปาปิมโต ปาเสน มุตฺโต นาม โหติ. ปมํ.
๒. มฺมานสุตฺตวณฺณนา
๖๔. ทุติเย มฺมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺิมฺนาหิ มฺมาโน. ทุติยํ.
๓. อภินนฺทมานสุตฺตวณฺณนา
๖๕. ตติเย ¶ อภินนฺทมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺิอภินนฺทนาหิเยว อภินนฺทมาโน. ตติยํ.
๔-๕. อนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๖-๖๘. จตุตฺเถ ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโท. ปฺจมฉฏฺเสุปิ เอเสว นโย. จตุตฺถาทีนิ.
๗. อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา
๖๙. สตฺตเม ¶ อนตฺตนิยนฺติ น อตฺตโน สนฺตกํ, อตฺตโน ปริกฺขารภาเวน สฺุตนฺติ อตฺโถ. สตฺตมํ.
๘-๑๐. รชนียสณฺิตสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๐-๗๒. อฏฺเม ¶ รชนียสณฺิตนฺติ รชนีเยน อากาเรน สณฺิตํ, ราคสฺส ปจฺจยภาเวน ิตนฺติ อตฺโถ. นวมทสมานิ ราหุลสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ. อฏฺมาทีนิ.
อรหนฺตวคฺโค สตฺตโม.
๘. ขชฺชนียวคฺโค
๑-๓. อสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๓-๗๕. ขชฺชนียวคฺคสฺส ¶ อาทิโต ตีสุ สุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํ. ปมาทีนิ.
๔. อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา
๗๖. จตุตฺเถ ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตาวาสาติ, ภิกฺขเว, ยตฺตกา สตฺตาวาสา นาม อตฺถิ. ยาวตา ภวคฺคนฺติ ยตฺตกํ ภวคฺคํ นาม อตฺถิ. เอเต อคฺคา เอเต เสฏฺาติ เอเต อคฺคภูตา เจว เสฏฺภูตา จ. ยทิทํ อรหนฺโตติ เย อิเม อรหนฺโต นาม. อิทมฺปิ สุตฺตํ ปุริมนเยเนว อุสฺสทนนฺทิยฺจ ปโลภนียฺจาติ เวทิตพฺพํ.
อถาปรํ เอตทโวจาติ ตทตฺถปริทีปนาหิ เจว วิเสสตฺถปริทีปนาหิ จ คาถาหิ เอตํ ‘‘สุขิโน วต อรหนฺโต’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ สุขิโนติ ฌานสุเขน มคฺคสุเขน ผลสุเขน จ สุขิตา. ตณฺหา เตสํ น วิชฺชตีติ เตสํ อปายทุกฺขชนิกา ตณฺหา น วชฺชติ. เอวํ เต อิมสฺสปิ ตณฺหามูลกสฺส อภาเวน สุขิตาว. อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโนติ นววิโธ อสฺมิมาโน ¶ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺโน. โมหชาลํ ปทาลิตนฺติ าเณน อวิชฺชาชาลํ ผาลิตํ.
อเนชนฺติ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหานภูตํ อรหตฺตํ. อนุปลิตฺตาติ ตณฺหาทิฏฺิเลเปหิ อลิตฺตา. พฺรหฺมภูตาติ เสฏฺภูตา. ปริฺายาติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. สตฺตสทฺธมฺมโคจราติ สทฺธา หิรี ¶ โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ อารทฺธวีริยตา อุปฏฺิตสฺสติตา ปฺาติ อิเม สตฺต สทฺธมฺมา โคจโร เอเตสนฺติ สตฺตสทฺธมฺมโคจรา.
สตฺตรตนสมฺปนฺนาติ สตฺตหิ โพชฺฌงฺครตเนหิ สมนฺนาคตา. อนุวิจรนฺตีติ โลกิยมหาชนาปิ ¶ อนุวิจรนฺติเยว. อิธ ปน ขีณาสวานํ นิราสงฺกจาโร นาม คหิโต. เตเนวาห ‘‘ปหีนภยเภรวา’’ติ. ตตฺถ ภยํ ภยเมว, เภรวํ พลวภยํ. ทสหงฺเคหิ สมฺปนฺนาติ อเสกฺเขหิ ทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา. มหานาคาติ จตูหิ การเณหิ มหานาคา. สมาหิตาติ อุปจารปฺปนาหิ สมาหิตา. ตณฺหา เตสํ น วิชฺชตีติ ‘‘อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสติ โข, มหาราช, เตน ภควตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) เอวํ วุตฺตา ทาสการิกา ตณฺหาปิ เตสํ นตฺถิ. อิมินา ขีณาสวานํ ภุชิสฺสภาวํ ทสฺเสติ.
อเสขาณนฺติ อรหตฺตผลาณํ. อนฺติโมยํ สมุสฺสโยติ ปจฺฉิโม อยํ อตฺตภาโว. โย สาโร พฺรหฺมจริยสฺสาติ สาโร นาม ผลํ. ตสฺมึ อปรปจฺจยาติ ตสฺมึ อริยผเล, น อฺํ ปตฺติยายนฺติ, ปจฺจกฺขโตว ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตา. วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ ตีสุ มานโกฏฺาเสสุ น วิกมฺปนฺติ. ทนฺตภูมินฺติ อรหตฺตํ. วิชิตาวิโนติ ราคาทโย วิเชตฺวา ิตา.
อุทฺธนฺติอาทีสุ อุทฺธํ วุจฺจติ เกสมตฺถโก, อปาจีนํ ปาทตลํ, ติริยํ เวมชฺฌํ. อุทฺธํ วา อตีตํ, อปาจีนํ อนาคตํ, ติริยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธํ วา วุจฺจติ เทวโลโก, อปาจีนํ อปายโลโก, ติริยํ มนุสฺสโลโก. นนฺที เตสํ น วิชฺชตีติ เอเตสุ าเนสุ สงฺเขปโต วา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ขนฺเธสุ เตสํ ตณฺหา นตฺถิ. อิธ วฏฺฏมูลกตณฺหาย ¶ อภาโว ทสฺสิโต. พุทฺธาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธา.
อิทํ ปเนตฺถ สีหนาทสโมธานํ – ‘‘วิมุตฺติสุเขนมฺหา สุขิตา, ทุกฺขชนิกา โน ตณฺหา ปหีนา, ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ทาสการิกตณฺหา เจว วฏฺฏมูลิกตณฺหา จ ปหีนา, อนุตฺตรมฺหา อสทิสา, จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธา’’ติ ภวปิฏฺเ ตฺวา อภีตนาทสงฺขาตํ สีหนาทํ นทนฺติ ขีณาสวาติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตวณฺณนา
๗๗. ปฺจมํ ¶ วินา คาถาหิ สุทฺธิกเมว กตฺวา กถิยมานํ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ. ปฺจมํ.
๖. สีหสุตฺตวณฺณนา
๗๘. ฉฏฺเ ¶ สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, กาฬสีโห, ปณฺฑุสีโห, เกสรสีโหติ. เตสุ ติณสีโห กโปตวณฺณคาวิสทิโส ติณภกฺโข จ โหติ. กาฬสีโห กาฬคาวิสทิโส ติณภกฺโขเยว. ปณฺฑุสีโห ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส มํสภกฺโข. เกสรสีโห ลาขารสปริกมฺมกเตเนว มุเขน อคฺคนงฺคุฏฺเน จตูหิ จ ปาทปริยนฺเตหิ สมนฺนาคโต, มตฺถกโตปิสฺส ปฏฺาย ลาขาตูลิกาย กตฺวา วิย ติสฺโส ราชิโย ปิฏฺิมชฺเฌน คนฺตฺวา อนฺตรสตฺถิมฺหิ ทกฺขิณาวตฺตา หุตฺวา ิตา, ขนฺเธ ปนสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกกมฺพลปริกฺเขโป วิย เกสรภาโร โหติ, อวเสสฏฺานํ ปริสุทฺธํ สาลิปิฏฺสงฺขจุณฺณปิจุวณฺณํ โหติ. อิเมสุ จตูสุ สีเหสุ อยํ เกสรสีโห อิธ อธิปฺเปโต.
มิคราชาติ มิคคณสฺส ราชา. อาสยาติ วสนฏฺานโต สุวณฺณคุหโต วา รชตมณิผลิกมโนสิลาคุหโต วา นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺขมมาโน ปเนส จตูหิ การเณหิ นิกฺขมติ อนฺธการปีฬิโต วา อาโลกตฺถาย, อุจฺจารปสฺสาวปีฬิโต วา เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถาย, ชิฆจฺฉาปีฬิโต วา โคจรตฺถาย, สมฺภวปีฬิโต วา อสฺสทฺธมฺมปฏิเสวนตฺถาย. อิธ ปน โคจรตฺถาย นิกฺขนฺโตติ อธิปฺเปโต.
วิชมฺภตีติ ¶ สุวณฺณตเล วา รชตมณิผลิกมโนสิลาตลานํ วา อฺตรสฺมึ ทฺเว ปจฺฉิมปาเท สมํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุริมปาเท ปุรโต ปสาเรตฺวา สรีรสฺส ปจฺฉาภาคํ อากฑฺฒิตฺวา ปุริมภาคํ อภิหริตฺวา ปิฏฺึ นาเมตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา อสนิสทฺทํ กโรนฺโต วิย นาสปุฏานิ โปเถตฺวา สรีรลคฺคํ รชํ วิธุนนฺโต วิชมฺภติ. วิชมฺภนภูมิยฺจ ปน ตรุณวจฺฉโก วิย อปราปรํ ชวติ. ชวโต ปนสฺส สรีรํ อนฺธกาเร ปริพฺภมนฺตํ อลาตํ วิย ขายติ.
อนุวิโลเกตีติ ¶ กสฺมา อนุวิโลเกติ? ปรานุทฺทยตาย. ตสฺมึ กิร สีหนาทํ นทนฺเต ปปาตาวาฏาทีสุ วิสมฏฺาเนสุ จรนฺตา หตฺถิโคกณฺณมหึสาทโย ปาณา ปปาเตปิ อาวาเฏปิ ปตนฺติ, เตสํ อนุทฺทยาย อนุวิโลเกติ. กึ ปนสฺส ลุทฺทกมฺมสฺส ปรมํสขาทิโน อนุทฺทยา นาม อตฺถีติ? อาม อตฺถิ. ตถา เหส ‘‘กึ เม พหูหิ ฆาติเตหี’’ติ? อตฺตโน โคจรตฺถายปิ ¶ ขุทฺทเก ปาเณ น คณฺหาติ, เอวํ อนุทฺทยํ กโรติ. วุตฺตมฺปิเจตํ – ‘‘มาหํ โข ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสิ’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๑).
สีหนาทํ นทตีติ ติกฺขตฺตุํ ตาว อภีตนาทํ นทติ. เอวฺจ ปนสฺส วิชมฺภนภูมิยํ ตฺวา นทนฺตสฺส สทฺโท สมนฺตา ติโยชนปเทสํ เอกนินฺนาทํ กโรติ, ตมสฺส นินฺนาทํ สุตฺวา ติโยชนพฺภนฺตรคตา ทฺวิปทจตุปฺปทคณา ยถาาเน าตุํ น สกฺโกนฺติ. โคจราย ปกฺกมตีติ อาหารตฺถาย คจฺฉติ. กถํ? โส หิ วิชมฺภนภูมิยํ ตฺวา ทกฺขิณโต วา วามโต วา อุปฺปตนฺโต อุสภมตฺตํ านํ คณฺหาติ, อุทฺธํ อุปฺปตนฺโต จตฺตาริปิ อฏฺปิ อุสภานิ อุปฺปตติ, สมฏฺาเน อุชุกํ ปกฺขนฺทนฺโต โสฬสอุสภมตฺตมฺปิ วีสติอุสภมตฺตมฺปิ านํ ปกฺขนฺทติ, ถลา วา ปพฺพตา วา ปกฺขนฺทนฺโต สฏฺิอุสภมตฺตมฺปิ อสีติอุสภมตฺตมฺปิ านํ ปกฺขนฺทติ, อนฺตรามคฺเค รุกฺขํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา ตํ ปริหรนฺโต วามโต วา ทกฺขิณโต วา, อุสภมตฺตมฺปิ อปกฺกมติ. ตติยํ ปน สีหนาทํ นทิตฺวา เตเนว ¶ สทฺธึ ติโยชเน าเน ปฺายติ. ติโยชนํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา ิโต อตฺตโนว นาทสฺส อนุนาทํ สุณาติ. เอวํ สีเฆน ชเวน ปกฺกมตีติ.
เยภุยฺเยนาติ ปาเยน. ภยํ สํเวคํ สนฺตาสนฺติ สพฺพํ จิตฺตุตฺราสสฺเสว นามํ. สีหสฺส หิ สทฺทํ สุตฺวา พหู สตฺตา ภายนฺติ, อปฺปกา น ภายนฺติ. เก ปน เตติ? สมสีโห หตฺถาชานีโย อสฺสาชานีโย อุสภาชานีโย ปุริสาชานีโย ขีณาสโวติ. กสฺมา ปเนเต น ภายนฺตีติ? สมสีโห นาม ‘‘ชาติโคตฺตกุลสูรภาเวหิ สมาโนสฺมี’’ติ น ภายติ, หตฺถาชานียาทโย อตฺตโน สกฺกายทิฏฺิพลวตาย น ภายนฺติ, ขีณาสโว สกฺกายทิฏฺิปหีนตฺตา น ภายติ.
พิลาสยาติ ¶ พิเล สยนฺตา พิลวาสิโน อหินกุลโคธาทโย. ทกาสยาติ อุทกวาสิโน มจฺฉกจฺฉปาทโย. วนาสยาติ วนวาสิโน หตฺถิอสฺสโคกณฺณมิคาทโย. ปวิสนฺตีติ ‘‘อิทานิ อาคนฺตฺวา คณฺหิสฺสตี’’ติ มคฺคํ โอโลเกนฺตาว ปวิสนฺติ. ทฬฺเหหีติ ถิเรหิ. วรตฺเตหีติ จมฺมรชฺชูหิ. มหิทฺธิโกติอาทีสุ วิชมฺภนภูมิยํ ตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ อุสภมตฺตํ, อุชุกํ วีสติอุสภมตฺตาทิลงฺฆนวเสน มหิทฺธิกตา, เสสมิคานํ อธิปติภาเวน มเหสกฺขตา, สมนฺตา ติโยชเน สทฺทํ สุตฺวา ปลายนฺตานํ วเสน มหานุภาวตา เวทิตพฺพา.
เอวเมว ¶ โขติ ภควา เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ ตถา ตถา อตฺตานํ กเถสิ. ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๕.๙๙; ๑๐.๒๑) อิมสฺมึ ตาว สุตฺเต สีหสทิสํ อตฺตานํ กเถสิ. ‘‘ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๖๕) อิมสฺมึ เวชฺชสทิสํ. ‘‘พฺราหฺมโณติ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๘๕) อิมสฺมึ พฺราหฺมณสทิสํ. ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๘๔) อิมสฺมึ มคฺคเทสกปุริสสทิสํ. ‘‘ราชาหมสฺมิ เสลา’’ติ (สุ. นิ. ๕๕๙) อิมสฺมึ ราชสทิสํ. ‘‘สีโหติ โข ตถาคตสฺเสตํ ¶ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. ๕.๙๙; ๑๐.๒๑) อิมสฺมึ ปน สุตฺเต สีหสทิสเมว กตฺวา อตฺตานํ กเถนฺโต เอวมาห.
ตตฺรายํ สทิสตา – สีหสฺส กฺจนคุหาทีสุ วสนกาโล วิย หิ ตถาคตสฺส ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารสฺส อปริมิตกาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺฉิมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหเณน เจว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน จ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปตฺวา วุทฺธิมนฺวาย ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺตึ อนุภวมานสฺส ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล ทฏฺพฺโพ. สีหสฺส กฺจนคุหาทิโต นิกฺขนฺตกาโล วิย ตถาคตสฺส เอกูนตึเส สํวจฺฉเร วิวเฏน ทฺวาเรน กณฺฑกํ อารุยฺห ฉนฺนสหายสฺส นิกฺขมิตฺวา ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมานทีตีเร พฺรหฺมุนา ทินฺนานิ กาสายานิ ¶ ปริทหิตฺวา ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวคิริปพฺภาเร กตภตฺตกิจฺจสฺส สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา, ปมเมว มคธรฏฺํ อาคมนตฺถาย ยาว รฺโ ปฏิฺาทานกาโล.
สีหสฺส วิชมฺภนกาโล วิย ตถาคตสฺส ทินฺนปฏิฺสฺส อาฬารกาลามอุปสงฺกมนํ อาทึ กตฺวา ยาว สุชาตาย ทินฺนปายาสสฺส เอกูนปณฺณาสาย ปิณฺเฑหิ ปริภุตฺตกาโล เวทิตพฺโพ. สีหสฺส เกสรวิธุนนํ วิย สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ โถมิยมานสฺส คนฺธาทีหิ ปูชิยมานสฺส ติกฺขตฺตุํ โพธึ ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห จุทฺทสหตฺถุพฺเพเธ าเน ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺาย นิสินฺนสฺส ตํขณํเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา วิโสเธตฺวา อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมหาสมุทฺทํ ยมกาณมนฺถเนน มนฺเถนฺตสฺส สพฺพฺุตฺาเณ ปฏิวิทฺเธ ตทนุภาเวน ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนํ เวทิตพฺพํ.
สีหสฺส ¶ จตุทฺทิสาวิโลกนํ วิย ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาณสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วิหริตฺวา ปริภุตฺตมธุปิณฺฑิกาหารสฺส อชปาลนิคฺโรธมูเล มหาพฺรหฺมุโน ¶ ธมฺมเทสนายาจนํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺถ วิหรนฺตสฺส เอกาทสเม ทิวเส ‘‘สฺเว อาสาฬฺหิปุณฺณมา ภวิสฺสตี’’ติ ปจฺจูสสมเย ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ? อาฬารุทกานํ กาลงฺกตภาวํ ตฺวา ธมฺมเทสนตฺถาย ปฺจวคฺคิยานํ โอโลกนํ ทฏฺพฺพํ. สีหสฺส โคจรตฺถาย ติโยชนํ คมนกาโล วิย อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ‘‘ปฺจวคฺคิยานํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ ปจฺฉาภตฺเต อชปาลนิคฺโรธโต วุฏฺิตสฺส อฏฺารสโยชนมคฺคํ คมนกาโล.
สีหนาทกาโล วิย ตถาคตสฺส อฏฺารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปฺจวคฺคิเย สฺาเปตฺวา อจลปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติเตน เทวคเณน ปริวุตสฺส ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓) นเยน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาโล เวทิตพฺโพ. อิมสฺมิฺจ ปน ปเท เทสิยมาเน ตถาคตสีหสฺส ธมฺมโฆโส เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ คเหตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ¶ ปฏิจฺฉาเทสิ. สีหสฺส สทฺเทน ขุทฺทกปาณานํ สนฺตาสํ อาปชฺชนกาโล วิย ตถาคตสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ ทีเปตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺิยา จ นยสหสฺเสหิ วิภชิตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส ทีฆายุกเทวตานํ าณสนฺตาสสฺส อุปฺปตฺติกาโล เวทิตพฺโพ.
ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ตถาคโตติ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต. อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ. เตสํ วิตฺถาโร พฺรหฺมชาลวณฺณนายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗) มูลปริยายวณฺณนายมฺปิ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒) วุตฺโตเยว. โลเกติ สตฺตโลเก. อุปฺปชฺชตีติ อภินีหารโต ปฏฺาย ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา อรหตฺตมคฺคาณา วา อุปฺปชฺชติ นาม ¶ , อรหตฺตผเล ปน ปตฺเต อุปฺปนฺโน นาม. อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตานิ.
อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย รูปํ อตฺถีติ. เอตฺตาวตา สภาวโต สรสโต ปริยนฺตโต ปริจฺเฉทโต ปริจฺฉินฺทนโต ยาวตา จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ ¶ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ, ตํ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อยํ รูปสฺส สมุทโย นาม. เอตฺตาวตา หิ ‘‘อาหารสมุทโย รูปสมุทโย’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ. อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมติ อยํ รูปสฺส อตฺถงฺคโม. อิมินาปิ ‘‘อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ. อิติ เวทนาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
วณฺณวนฺโตติ สรีรวณฺเณน วณฺณวนฺโต. ธมฺมเทสนํ สุตฺวาติ อิมํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปณฺณาสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา. เยภุยฺเยนาติ อิธ เก เปติ? อริยสาวเก เทเว. เตสฺหิ ขีณาสวตฺตา จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธาเนน ปตฺตพฺพํ ¶ ปตฺตตาย าณสํเวโคปิ. อิตเรสํ ปน เทวานํ ‘‘ตาโส เหโส ภิกฺขู’’ติ อนิจฺจตํ มนสิกโรนฺตานํ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ, พลววิปสฺสนากาเล าณภยมฺปิ อุปฺปชฺชติ. โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํ. สกฺกายปริยาปนฺนาติ ปฺจกฺขนฺธปริยาปนฺนา. อิติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺเธ วฏฺฏโทสํ ทสฺเสตฺวา ติลกฺขณาหตํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต าณภยํ นาม โอกฺกมติ.
อภิฺายาติ ชานิตฺวา. ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธาณมฺปิ เทสนาาณมฺปิ. ปฏิเวธาณํ นาม เยน าเณน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌิ. เทสนาาณํ นาม เยน าเณน ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. อุภยมฺปิ ตํ ทสพลสฺส อุเร ชาตาณเมว. เตสุ ¶ อิธ เทสนาาณํ คเหตพฺพํ. ตํ ปเนส ยาว อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺส โสตาปตฺติผลํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺเตติ นาม. ตสฺมึ อุปฺปนฺเน ปวตฺติตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปฺปฏิปุคฺคโลติ สทิสปุคฺคลรหิโต. ยสสฺสิโนติ ปริวารสมฺปนฺนา. ตาทิโนติ ลาภาลาภาทีหิ เอกสทิสสฺส. ฉฏฺํ.
๗. ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา
๗๙. สตฺตเม ปุพฺเพนิวาสนฺติ น อิทํ อภิฺาวเสน อนุสฺสรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิปสฺสนาวเสน ปน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺเต สมณพฺราหฺมเณ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘สพฺเพเต ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ, เอเตสํ วา อฺตร’’นฺติ. อภิฺาวเสน หิ สมนุสฺสรนฺตสฺส ¶ ขนฺธาปิ อุปาทานกฺขนฺธาปิ ขนฺธปฏิพทฺธาปิ ปณฺณตฺติปิ อารมฺมณํ โหติเยว. รูปํเยว อนุสฺสรตีติ เอวฺหิ อนุสฺสรนฺโต น อฺํ กิฺจิ สตฺตํ วา ปุคฺคลํ วา อนุสฺสรติ, อตีเต ปน นิรุทฺธํ รูปกฺขนฺธเมว อนุสฺสรติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยติ. สฺุตาปพฺพํ นิฏฺิตํ.
อิทานิ สฺุตาย ลกฺขณํ ทสฺเสตุํ กิฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถาติอาทิมาห. ยถา หิ นฏฺํ โคณํ ปริเยสมาโน ปุริโส โคคเณ จรมาเน รตฺตํ วา กาฬํ วา พลีพทฺทํ ทิสฺวาปิ น เอตฺตเกเนว ‘‘อยํ มยฺหํ โคโณ’’ติ สนฺนิฏฺานํ ¶ กาตุํ สกฺโกติ. กสฺมา? อฺเสมฺปิ ตาทิสานํ อตฺถิตาย. สรีรปเทเส ปนสฺส สตฺติสูลาทิลกฺขณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ สนฺตโก’’ติ สนฺนิฏฺานํ โหติ, เอวเมว สฺุตาย กถิตายปิ ยาว สฺุตาลกฺขณํ น กถียติ, ตาว สา อกถิตาว โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเต กถิตา นาม โหติ. โคโณ วิย หิ สฺุตา, โคณลกฺขณํ วิย สฺุตาลกฺขณํ. ยถา โคณลกฺขเณ อสลฺลกฺขิเต โคโณ น สุฏฺุ สลฺลกฺขิโต โหติ, ตสฺมึ ปน สลฺลกฺขิเต โส สลฺลกฺขิโต นาม โหติ, เอวเมว สฺุตาลกฺขเณ อกถิเต สฺุตา อกถิตาว โหติ, ตสฺมึ ปน กถิเต สา กถิตา นาม ¶ โหตีติ สฺุตาลกฺขณํ ทสฺเสตุํ กิฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถาติอาทิมาห.
ตตฺถ กิฺจาติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถ, เกน การเณเนตํ รูปํ นามาติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ โขติ เอตฺถ อิตีติ การณุทฺเทโส, ยสฺมา รุปฺปติ, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถ. สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ. ติณฺณํ ติณฺณฺหิ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย นาม โหติ อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาโณ. ยสฺส เนว เหฏฺา ปถวี อตฺถิ, น อุปริ จนฺทิมสูริยทีปมณิอาโลโก, นิจฺจนฺธกาโร. ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ, เต วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท ทีฆปุถุเลหิ นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติ. ยทา สํสปฺปนฺตา อฺมฺสฺส หตฺถปาสาคตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ? มฺมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ตตฺตเตเล ปติตปิฏฺปิณฺฑิ วิย ปฏปฏายมานา วิลียนฺติ. เอวํ สีเตน รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ¶ ปากฏํ. มหึสกรฏฺาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ ปากฏเมว. ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ.
อุณฺเหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ โหติ. ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํ. ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกฺชิกาทีสุ ปากฏํ. เอโก กิร กาลกฺชิกอสุโร ปิปาสํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ¶ โยชนคมฺภีรวิตฺถารํ มหาคงฺคํ โอตริ, ตสฺส คตคตฏฺาเน อุทกํ ฉิชฺชติ, ธูโม อุคฺคจฺฉติ, ตตฺเต ปิฏฺิปาสาเณ จงฺกมนกาโล วิย โหติ. ตสฺส อุทกสทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิ. อถ นํ ปาโตว ภิกฺขาจารํ ¶ คจฺฉนฺตา ตึสมตฺตา ปิณฺฑจาริกภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘โก นาม ตฺวํ สปฺปุริสา’’ติ? ปุจฺฉึสุ. ‘‘เปโตหมสฺมิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ ปริเยสสี’’ติ? ‘‘ปานียํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อยํ คงฺคา ปริปุณฺณา, กึ ตฺวํ น ปสฺสสี’’ติ? ‘‘น อุปกปฺปติ, ภนฺเต’’ติ. เตน หิ คงฺคาปิฏฺเ นิปชฺช, มุเข เต ปานียํ อาสิฺจิสฺสามา’’ติ. โส วาลิกาปุฬิเน อุตฺตาโน นิปชฺชิ. ภิกฺขู ตึสมตฺเต ปตฺเต นีหริตฺวา อุทกํ อาหริตฺวา ตสฺส มุเข อาสิฺจึสุ. เตสํ ตถา กโรนฺตานํเยว เวลา อุปกฏฺา ชาตา. ตโต ‘‘ภิกฺขาจารกาโล อมฺหากํ สปฺปุริส, กจฺจิ เต อสฺสาทมตฺตา ลทฺธา’’ติ อาหํสุ. เปโต ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ตึสมตฺตานํ อยฺยานํ ตึสปตฺเตหิ อาสิตฺตอุทกโต อฑฺฒปสตมตฺตมฺปิ ปรคลํ คตํ, เปตตฺตภาวโต โมกฺโข มา โหตู’’ติ อาห. เอวํ ปิปาสาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย ปากฏํ.
ฑํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํ. เอตฺถ จ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. มกสาติ มกสาว. วาตาติ กุจฺฉิวาตปิฏฺิวาตาทิวเสน เวทิตพฺพา. สรีรสฺมิฺหิ วาตโรโค อุปฺปชฺชิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺิอาทีนิ ภินฺทติ, กาณํ กโรติ, ขุชฺชํ กโรติ, ปีสปฺปึ กโรติ. อาตโปติ สูริยาตโป. เตน รุปฺปนํ มรุกนฺตาราทีสุ ปากฏํ. เอกา กิร อิตฺถี มรุกนฺตาเร รตฺตึ สตฺถโต โอหีนา ทิวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาลิกาย ตปฺปมานาย ปาเท เปตุํ อสกฺโกนฺตี สีสโต ปจฺฉึ โอตาเรตฺวา อกฺกมิ. กเมน ปจฺฉิยา อุณฺหาภิตตฺตาย าตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺสา อุปริ สาฏกํ เปตฺวา อกฺกมิ. ตสฺมิมฺปิ สนฺตตฺเต อตฺตโน องฺเกน คหิตปุตฺตกํ อโธมุขํ นิปชฺชาเปตฺวา กนฺทนฺตํเยว อกฺกมิตฺวา สทฺธึ เตน ตสฺมึเยว าเน อุณฺหาภิตตฺตา กาลมกาสิ.
สรีสปาติ ¶ เย เกจิ ทีฆชาติกา สรนฺตา คจฺฉนฺติ. เตสํ สมฺผสฺเสน รุปฺปนํ อาสีวิสทฏฺกาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ. อิติ ภควตา ยานิ อิมานิ สามฺปจฺจตฺตวเสน ธมฺมานํ ทฺเว ลกฺขณานิ, เตสุ รูปกฺขนฺธสฺส ตาว ปจฺจตฺตลกฺขณํ ทสฺสิตํ. รูปกฺขนฺธสฺเสว หิ เอตํ, น เวทนาทีนํ ¶ , ตสฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณนฺติ ¶ วุจฺจติ. อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณํ ปน เวทนาทีนมฺปิ โหติ, ตสฺมา ตํ สามฺลกฺขณนฺติ วุจฺจติ.
กิฺจ, ภิกฺขเว, เวทนํ วเทถาติอาทีสุ ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ปุริเมน อสทิสํ, ตสฺสายํ วิภาวนา – สุขมฺปิ เวทยตีติ สุขํ อารมฺมณํ เวเทติ อนุภวติ. ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. กถํ ปเนตํ อารมฺมณํ สุขํ ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขํ นาม ชาตนฺติ? สุขาทีนํ ปจฺจยโต. สฺวายมตฺโถ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติ อิมสฺมึ มหาลิสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๖๐) อาคโตเยว. เวทยตีติ เอตฺถ จ เวทนาว เวทยติ, น อฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา. เวทนา หิ เวทยิตลกฺขณา, ตสฺมา วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ เวทนาว เวทยตีติ. เอวมิธ ภควา เวทนายปิ ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
นีลมฺปิ สฺชานาตีติ นีลปุปฺเผ วา วตฺเถ วา ปริกมฺมํ กตฺวา อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺโต สฺชานาติ. อยฺหิ สฺา นาม ปริกมฺมสฺาปิ อุปจารสฺาปิ อปฺปนาสฺาปิ วฏฺฏติ, นีลํ นีลนฺติ อุปฺปชฺชนสฺาปิ วฏฺฏติเยว. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธาปิ ภควา สฺชานนลกฺขณาย สฺาย ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
รูปํ รูปตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา ยาคุเมว ยาคุตฺตาย, ปูวเมว ปูวตฺตาย ปจติ นาม, เอวํ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตภาเวน สงฺขตนฺติ ลทฺธนามํ รูปเมว รูปตฺตาย ยถา อภิสงฺขตํ รูปํ นาม โหติ, ตถตฺตาย รูปภาวาย อภิสงฺขโรติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – อตฺตนา สห ชายมานํ รูปํ สมฺปยุตฺเต จ เวทนาทโย ธมฺเม อภิสงฺขโรติ นิพฺพตฺเตตีติ. อิธาปิ ภควา เจตยิตลกฺขณสฺส สงฺขารสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
อมฺพิลมฺปิ ¶ วิชานาตีติ อมฺพอมฺพาฏกมาตุลุงฺคาทิอมฺพิลํ ‘‘อมฺพิล’’นฺติ วิชานาติ. เอเสว ¶ นโย สพฺพปเทสุ. อปิ เจตฺถ ติตฺตกนฺติ นิมฺพปโฏลาทินานปฺปการํ กฏุกนฺติ ปิปฺปลิมริจาทินานปฺปการํ. มธุรนฺติ สปฺปิผาณิตาทินานปฺปการํ ¶ . ขาริกนฺติ วาติงฺคณนาฬิเกร จตุรสฺสวลฺลิเวตฺตงฺกุราทินานปฺปการํ. อขาริกนฺติ ยํ วา ตํ วา ผลชาตํ การปณฺณาทิมิสฺสกปณฺณํ. โลณิกนฺติ โลณยาคุโลณมจฺฉโลณภตฺตาทินานปฺปการํ. อโลณิกนฺติอโลณยาคุอโลณมจฺฉอโลณภตฺตาทินานปฺปการํ. ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจตีติ ยสฺมา อิมํ อมฺพิลาทิเภทํ อฺมฺวิสิฏฺเน อมฺพิลาทิภาเวน ชานาติ, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจตีติ. เอวมิธาปิ ภควา วิชานนลกฺขณสฺส วิฺาณสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
ยสฺมา ปน อารมฺมณสฺส อาการสณฺานคหณวเสน สฺา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สา จกฺขุทฺวาเร วิภตฺตา. ยสฺมา วินาปิ อาการสณฺานา อารมฺมณสฺส ปจฺจตฺตเภทคหณวเสน วิฺาณํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา ตํ ชิวฺหาทฺวาเร วิภตฺตํ. อิเมสํ ปน สฺาวิฺาณปฺานํ อสมฺโมหโต สภาวสลฺลกฺขณตฺถํ สฺชานาติ, วิชานาติ, ปชานาตีติ เอตฺถ วิเสสา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส, ชานาตีติ ปทํ ปน อวิเสโส. ตสฺสปิ ชานนฏฺเน วิเสโส เวทิตพฺโพ. สฺา หิ นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺชานนมตฺตเมว, อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. วิฺาณํ นีลาทิวเสน อารมฺมณฺเจว ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. ปฺา นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ.
ยถา หิ เหรฺิกผลเก กหาปณราสิมฺหิ กเต อชาตพุทฺธิทารโก ¶ คามิกปุริโส มหาเหรฺิโกติ ตีสุ ชเนสุ โอโลเกตฺวา ิเตสุ อชาตพุทฺธิทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตจตุรสฺสมณฺฑลาทิภาวเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส จิตฺตาทิภาวฺจ ชานาติ, มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภครตนสมฺมตภาวฺจ, ‘‘อยํ กูโฏ, อยํ เฉโก, อยํ กรโฏ, อยํ สณฺโห’’ติ น ชานาติ. มหาเหรฺิโก จิตฺตาทิภาวมฺปิ รตนสมฺมตภาวมฺปิ กูฏาทิภาวมฺปิ ชานาติ. ชานนฺโต จ ปน ¶ รูปํ ทิสฺวาปิ สทฺทํ สุตฺวาปิ คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ รสํ สายิตฺวาปิ หตฺเถน ครุลหุภาวํ อุปธาเรตฺวาปิ ‘‘อสุกคาเม กโต’’ติปิ ชานาติ, ‘‘อสุกนิคเม อสุกนคเร อสุกปพฺพตจฺฉายาย ¶ อสุกนทีตีเร กโต’’ติปิ, ‘‘อสุกาจริเยน กโต’’ติปิ ชานาติ. เอวเมว สฺา อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมตฺตเมว ชานาติ. วิฺาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ. ปฺา มหาเหรฺิกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ.
โส ปน เนสํ วิเสโส ทุปฺปฏิวิชฺโฌ. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน –
‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตนฺติ. กึ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ, อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สฺา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติ (มิ. ป. ๒.๗.๑๖).
ยถา หิ ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตลนฺติ อิมานิ ปฺจ เตลานิ เอกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ ยมกมนฺเถ หิ มนฺเถตฺวา ตโต ‘‘อิทํ ติลเตลํ, อิทํ สาสปเตล’’นฺติ เอเกกสฺส ¶ ปาฏิเยกฺกํ อุทฺธรณํ นาม ทุกฺกรํ, อิทํ ตโต ทุกฺกรตรํ. ภควา ปน สพฺพฺุตฺาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา อิเมสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกาสิ. ปฺจนฺนํ มหานทีนํ สมุทฺทํ ปวิฏฺฏฺาเน ‘‘อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนายา’’ติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ อุทกุทฺธรเณนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิติ ปมปพฺเพน สฺุตํ, ทุติเยน สฺุตาลกฺขณนฺติ ทฺวีหิ ปพฺเพหิ อนตฺตลกฺขณํ กเถตฺวา อิทานิ ทุกฺขลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ขชฺชามีติ น รูปํ สุนโข วิย มํสํ ลฺุจิตฺวา ลฺุจิตฺวา ขาทติ, ยถา ปน กิลิฏฺวตฺถนิวตฺโถ ตโตนิทานํ ปีฬํ สนฺธาย ‘‘ขาทติ มํ ¶ วตฺถ’’นฺติ ภณติ, เอวมิทมฺปิ ปีฬํ อุปฺปาเทนฺตํ ขาทติ นามาติ เวทิตพฺพํ. ปฏิปนฺโน โหตีติ สีลํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโน โหติ. โย ปเนตฺถ พลวาโณ ติกฺขพุทฺธิ าณุตฺตโร โยคาวจโร ปธานภูมิยํ วายมนฺโต ขาณุนา วา กณฺฏเกน วา วิทฺโธ อาวุเธน วา ปหโฏ พฺยคฺฆาทีหิ วา คเหตฺวา ขชฺชมาโน ตํ เวทนํ อพฺโพหาริกํ ¶ กตฺวา มูลกมฺมฏฺานํ สมฺมสนฺโต อรหตฺตเมว คณฺหาติ, อยํ เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม วุจฺจติ ปีตมลฺลตฺเถโร วิย กุฏุมฺพิยปุตฺตมหาติสฺสตฺเถโร วิย วตฺตนิอฏวิยํ ตึสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อฺตโร พฺยคฺฆมุเข นิปนฺนภิกฺขุ วิย กณฺฏเกน วิทฺธตฺเถโร วิย จ.
ทฺวาทสสุ กิร ภิกฺขูสุ ฆณฺฏึ ปหริตฺวา อรฺเ ปธานมนุยฺุชนฺเตสุ เอโก สูริเย อตฺถงฺคตมตฺเตเยว ฆณฺฏึ ปหริตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห จงฺกมนฺโต ¶ ติริยํ นิมฺมเถนฺโต ติณปฏิจฺฉนฺนํ กณฺฏกํ อกฺกมิ. กณฺฏโก ปิฏฺิปาเทน นิกฺขนฺโต. ตตฺตผาเลน วินิวิทฺธกาโล วิย เวทนา วตฺตติ. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘กึ อิมํ กณฺฏกํ อุทฺธรามิ, อุทาหุ ปกติยา วิชฺฌิตฺวา ิตกณฺฏก’’นฺติ? ตสฺส เอวมโหสิ – ‘‘อิมินา กณฺฏเกน วิทฺธตฺตา นิรยาทีสุ ภยํ นาม นตฺถิ, ปกติยา วิชฺฌิตฺวา ิตกณฺฏกํเยวา’’ติ. โส ตํ เวทนํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา สพฺพรตฺตึ จงฺกมิตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อฺสฺส สฺํ อทาสิ. โส อาคนฺตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิ? ‘‘กณฺฏเกนมฺหิ, อาวุโส, วิทฺโธ’’ติ. ‘‘กาย เวลาย, ภนฺเต’’ติ? ‘‘สายเมว, อาวุโส’’ติ. ‘‘กสฺมา น อมฺเห ปกฺโกสิตฺถ, กณฺฏกํ อุทฺธริตฺวา ตตฺถ เตลมฺปิ สิฺเจยฺยามา’’ติ? ‘‘ปกติยา วิชฺฌิตฺวา ิตกณฺฏกเมว อุทฺธริตุํ วายมิมฺหา, อาวุโส’’ติ. ‘‘สกฺกุณิตฺถ, ภนฺเต, อุทฺธริตุ’’นฺติ. ‘‘เอกเทสมตฺเตน เม, อาวุโส, อุทฺธโฏ’’ติ. เสสวตฺถูนิ ทีฆมชฺฌิมฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖) สติปฏฺานสุตฺตนิทฺเทเส วิตฺถาริตาเนว.
ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารทฺธํ? อิมสฺมึ ปพฺเพ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจลกฺขณํ. ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธํ. ตีณิ ลกฺขณานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุมฺปิ อารทฺธเมว. อปจินาติ โน อาจินาตีติ วฏฺฏํ วินาเสติ, เนว จินาติ. ปชหติ น อุปาทิยตีติ ตเทว วิสฺสชฺเชติ, น ¶ คณฺหาติ. วิสิเนติ น อุสฺสิเนตีติ วิกิรติ น สมฺปิณฺเฑติ. วิธูเปติ น สนฺธูเปตีติ นิพฺพาเปติ น ชาลาเปติ.
เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? วฏฺฏํ วินาเสตฺวา ิตํ มหาขีณาสวํ ทสฺเสสฺสามีติ อารทฺธํ. เอตฺตเกน วา าเนน วิปสฺสนา กถิตา, อิทานิ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อิทํ อารทฺธํ. อถ วา เอตฺตเกน าเนน ปมมคฺโค กถิโต, อิทานิ สห ¶ วิปสฺสนาย ตโย มคฺเค ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธํ. เอตฺตเกน วา าเนน ตีณิ มคฺคานิ กถิตานิ, อิทานิ สห วิปสฺสนาย อรหตฺตมคฺคํ ทสฺเสตุมฺปิ อิทํ อารทฺธเมว.
สปชาปติกาติ ¶ สทฺธึ ปชาปตินา เทวราเชน. อารกาว นมสฺสนฺตีติ ทูรโตว นมสฺสนฺติ, ทูเรปิ ิตํ นมสฺสนฺติเยว อายสฺมนฺตํ นีตตฺเถรํ วิย.
เถโร กิร ปุปฺผจฺฉฑฺฑกกุลโต นิกฺขมฺม ปพฺพชิโต, ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อชฺเชว ปพฺพชิโต อชฺเชว เม ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรสฺสามี’’ติ. โส ปํสุกูลตฺถาย สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา โจฬกํ ปริเยสนฺโต วิจริ. อเถโก มหาพฺรหฺมา สมาปตฺติโต วุฏฺาย มนุสฺสปถํ โอโลเกนฺโต เถรํ ทิสฺวา – ‘‘อชฺเชว ปพฺพชิตฺวา อชฺเชว ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺวา มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรตุํ โจฬกํ ปริเยสตี’’ติ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. ตมฺโ มหาพฺรหฺมา ทิสฺวา ‘‘กํ นมสฺสสี’’ติ? ปุจฺฉิ. นีตตฺเถรํ นมสฺสามีติ. กึ การณาติ? อชฺเชว ปพฺพชิตฺวา อชฺเชว ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺวา มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรตุํ โจฬกํ ปริเยสตีติ. โสปิ นํ นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. อถฺโ, อถฺโติ สตฺตสตา มหาพฺรหฺมาโน นมสฺสมานา อฏฺํสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา,
พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา;
นีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา,
‘ขีณาสโว คณฺหติ ปํสุกูลํ’’’.
‘‘ตา ¶ เทวตา สตฺตสตา อุฬารา,
พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา;
นีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา,
‘ขีณาสโว กยิรติ ปํสุกูลํ’’’.
‘‘‘ขีณาสโว ¶ โธวติ ปํสุกูลํ’;
‘ขีณาสโว รชติ ปํสุกูลํ’;
‘ขีณาสโว ปารุปติ ปํสกูล’’’นฺติ.
อิติ ภควา อิมสฺมึ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตสฺส กูฏํ คณฺหิ. เทสนาปริโยสาเน ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. สตฺตมํ.
๘. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๐. อฏฺเม กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิฺจิเทว การเณ. ปณาเมตฺวาติ นีหริตฺวา. กิสฺมึ ปน การเณ เอเต ภควตา ปณามิตาติ? เอกสฺมิฺหิ ¶ อนฺโตวสฺเส ภควา สาวตฺถิยํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต กปิลวตฺถุํ ปตฺวา นิคฺโรธารามํ ปาวิสิ. สกฺยราชาโน ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺฉาภตฺเต กปฺปิยานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ เจว ปานกานิ จ กาชสเตหิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส นิยฺยาเตตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตา เอกมนฺเต นิสีทึสุ. สตฺถา เตสํ มธุรธมฺมกถํ กเถนฺโต นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ เอกจฺเจ ภิกฺขู เสนาสนํ ปฏิชคฺคนฺติ, เอกจฺเจ มฺจปีาทีนิ ปฺาเปนฺติ, สามเณรา อปฺปหริตํ กโรนฺติ. ภาชนียฏฺาเน สมฺปตฺตภิกฺขูปิ อตฺถิ, อสมฺปตฺตภิกฺขูปิ อตฺถิ. สมฺปตฺตา อสมฺปตฺตานํ ลาภํ คณฺหนฺตา, ‘‘อมฺหากํ เทถ, อมฺหากํ อาจริยสฺส เทถ อุปชฺฌายสฺส เทถา’’ติ กเถนฺตา มหาสทฺทมกํสุ. สตฺถา สุตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ ‘‘เก ปน เต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มฺเ มจฺฉวิโลเป’’ติ? เถโร เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา สุตฺวา ‘‘อามิสเหตุ, อานนฺท, ภิกฺขู มหาสทฺทํ กโรนฺตี’’ติ อาห. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อนนุจฺฉวิกํ, อานนฺท, อปฺปติรูปํ. น ¶ หิ มยา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ จีวราทิเหตุ ปารมิโย ปูริตา, นาปิ อิเม ภิกฺขู จีวราทิเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา, อรหตฺตเหตุ ปพฺพชิตฺวา อนตฺถํ อตฺถสทิสํ อสารํ สารสทิสํ กโรนฺติ, คจฺฉานนฺท, เต ภิกฺขู ปณาเมหี’’ติ.
ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทุติยทิวเส ปุพฺพณฺหสมยํ. เพลุวลฏฺิกาย มูเลติ ตรุณเพลุวรุกฺขมูเล. ปพาฬฺโหติ ปพาหิโต. ปวาฬฺโหติปิ ปาโ, ปวาหิโตติ อตฺโถ. อุภยมฺปิ นีหฏภาวเมว ¶ ทีเปติ. สิยา อฺถตฺตนฺติ ปสาทฺถตฺตํ วา ภาวฺถตฺตํ วา ภเวยฺย. กถํ? ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน มยํ ลหุเก การเณ ปณามิตา’’ติ ¶ ปสาทํ มนฺทํ กโรนฺตานํ ปสาทฺถตฺตํ นาม โหติ. สลิงฺเคเนว ติตฺถายตนํ ปกฺกมนฺตานํ ภาวฺถตฺตํ นาม. สิยา วิปริณาโมติ เอตฺถ ปน ‘‘มยํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามาติ ปพฺพชิตา, นํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตานํ กึ อมฺหากํ ปพฺพชฺชายา’’ติ? สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตนํ วิปริณาโมติ เวทิตพฺโพ. วจฺฉสฺสาติ ขีรูปกวจฺฉสฺส. อฺถตฺตนฺติ มิลายนอฺถตฺตํ. ขีรูปโก หิ วจฺโฉ มาตุ อทสฺสเนน ขีรํ อลภนฺโต มิลายติ กมฺปติ ปเวธติ. วิปริณาโมติ มรณํ. โส หิ ขีรํ อลภมาโน ขีรปิปาสาย สุสฺสนฺโต ปติตฺวา มรติ.
พีชานํ ตรุณานนฺติ อุทเกน อนุคฺคเหตพฺพานํ วิรูฬฺหพีชานํ. อฺถตฺตนฺติ มิลายนฺถตฺตเมว. ตานิ หิ อุทกํ อลภนฺตานิ มิลายนฺติ. วิปริณาโมติ วินาโส. ตานิ หิ อุทกํ อลภนฺตานิ สุกฺขิตฺวา วินสฺสนฺติ, ปลาลเมว โหนฺติ. อนุคฺคหิโตติ อามิสานุคฺคเหน เจว ธมฺมานุคฺคเหน จ อนุคฺคหิโต. อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ ทฺวีหิปิ เอเตหิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํ. อจิรปพฺพชิตา หิ สามเณรา เจว ทหรภิกฺขู จ จีวราทิปจฺจยเวกลฺเล วา สติ เคลฺเ วา สตฺถารา วา อาจริยุปชฺฌาเยหิ วา อามิสานุคฺคเหน อนนุคฺคหิตา กิลมนฺตา น สกฺโกนฺติ สชฺฌายํ วา มนสิการํ วา กาตุํ, ธมฺมานุคฺคเหน อนนุคฺคหิตา อุทฺเทเสน เจว โอวาทานุสาสนิยา จ ปริหายมานา น สกฺโกนฺติ อกุสลํ ปริวชฺเชตฺวา กุสลํ ภาเวตุํ. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคหิตา กาเยน อกิลมนฺตา สชฺฌายมนสิกาเร ปวตฺติตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมานา ¶ อปรภาเค ตํ อนุคฺคหํ อลภนฺตาปิ เตเนว ปุริมานุคฺคเหน ลทฺธพลา สาสเน ปติฏฺหนฺติ, ตสฺมา ภควโต เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ.
ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสีติ สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา – ‘‘อิเม ภิกฺขู ภควตา ปณามิตา, อิทานิ เนสํ อนุคฺคหํ กาตุกาโม เอวํ จินฺเตสิ, การณํ ภควา จินฺเตสิ, อหเมตฺถ อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ ปุรโต ปากโฏ อโหสิ. สนฺเตตฺถ ภิกฺขูติ อิทํ โส มหาพฺรหฺมา ยถา นาม พฺยตฺโต สูโท ยเทว ¶ อมฺพิลคฺคาทีสุ รสชาตํ รฺโ รุจฺจติ, ตํ อภิสงฺขาเรน สาทุตรํ กตฺวา ปุนทิวเส อุปนาเมติ, เอวเมว อตฺตโน พฺยตฺตตาย ภควตา อาหฏอุปมํเยว เอวเมตํ ภควาติอาทิวจเนหิ อภิสงฺขริตฺวา ภควนฺตํ ยาจนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุคฺคหกรณตฺถํ วทติ ¶ . ตตฺถ อภินนฺทตูติ ‘‘มม สนฺติกํ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ. เอวมสฺส อาคมนํ สมฺปิยายมาโน อภินนฺทตุ. อภิวทตูติ อาคตสฺส จ โอวาทานุสาสนึ ททนฺโต อภิวทตุ.
ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวา. อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ อิทฺธึ อกาสิ. เอกทฺวีหิกายาติ เอเกโก เจว ทฺเว ทฺเว จ หุตฺวา. สารชฺชมานรูปาติ โอตฺตปฺปมานสภาวา ภายมานา. กสฺมา ปน ภควา เตสํ ตถา อุปสงฺกมนาย อิทฺธิมกาสีติ? หิตปตฺถนาย. ยทิ หิ เต วคฺควคฺคา หุตฺวา อาคจฺเฉยฺยุํ, ‘‘ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา อรฺํ ปวิฏฺโ เอกทิวสมฺปิ ตตฺถ วสิตุํ นาสกฺขิ, เวเคเนว อาคโต’’ติ เกฬิมฺปิ กเรยฺยุํ. อถ เนสํ เนว พุทฺธคารวํ ปจฺจุปฏฺเหยฺย, น ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สมตฺถา ภเวยฺยุํ. สภยานํ ปน สสารชฺชานํ เอกทฺวีหิกาย อาคจฺฉนฺตานํ พุทฺธคารวฺเจว ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสติ, ธมฺมเทสนฺจ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติ จินฺเตตฺวา เตสํ หิตปตฺถนาย ตถารูปํ อิทฺธึ อกาสิ.
นิสีทึสูติ เตสุ หิ สารชฺชมานรูเปสุ อาคจฺฉนฺเตสุ เอโก ภิกฺขุ ‘‘มมํเยว สตฺถา โอโลเกติ, มํเยว มฺเ นิคฺคณฺหิตุกาโม’’ติ สณิกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ, อถฺโ อถฺโติ เอวํ ปฺจภิกฺขุสตานิ นิสีทึสุ. เอวํ นิสินฺนํ ปน ภิกฺขุสงฺฆํ สีทนฺตเร สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทํ ¶ วิย นิวาเต ปทีปํ วิย จ นิจฺจลํ ทิสฺวา สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ ¶ ภิกฺขูนํ กีทิสี ธมฺมเทสนา วฏฺฏตี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม อาหารเหตุ ปณามิตา, ปิณฺฑิยาโลปธมฺมเทสนาว เนสํ สปฺปายา, ตํ ทสฺเสตฺวา มตฺถเก ติปริวฏฺฏเทสนํ เทเสสฺสามิ, เทสนาปริโยสาเน สพฺเพ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ. อถ เนสํ ตํ ธมฺมเทสนํ เทเสนฺโต อนฺตมิทํ, ภิกฺขเวติอาทิมาห.
ตตฺถ อนฺตนฺติ ปจฺฉิมํ ลามกํ. ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยนฺติ ยํ เอวํ ปิณฺฑปริเยสเนน ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส ชีวิตํ. อยํ ปเนตฺถ ปทตฺโถ – ปิณฺฑาย อุลตีติ ปิณฺโฑโล, ปิณฺโฑลสฺส กมฺมํ ปิณฺโฑลฺยํ, ปิณฺฑปริเยสเนน นิปฺผาทิตชีวิตนฺติ อตฺโถ. อภิสาโปติ อกฺโกโส. กุปิตา หิ มนุสฺสา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกํ ‘‘จีวรํ นิวาเสตฺวา กปาลํ คเหตฺวา ปิณฺฑํ ปริเยสมาโน จริสฺสตี’’ติ อกฺโกสนฺติ. อถ วา ปน ‘‘กึ ตุยฺหํ อกาตพฺพํ อตฺถิ, โย ตฺวํ เอวํ พลวา วีริยสมฺปนฺโนปิ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย กปโณ วิย ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี’’ติ? เอวมฺปิ ¶ อกฺโกสนฺติเยว. ตฺจ โข เอตนฺติ เอวํ ตํ อภิสาปํ สมานมฺปิ ปิณฺโฑลฺยํ. กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกาติ มม สาสเน ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ อตฺถวสิกา การณวสิกา หุตฺวา การณวสํ ปฏิจฺจ อุเปนฺติ.
ราชาภินีตาติอาทีสุ เย รฺโ สนฺตกํ ขาทิตฺวา รฺา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต ราชาภินีตา นาม. เต หิ รฺา พนฺธนํ อภินีตตฺตา ราชาภินีตา นาม. เย ปน โจเรหิ อฏวิยํ คเหตฺวา เอกจฺเจสุ มาริยมาเนสุ เอกจฺเจ ‘‘มยํ สามิ ตุมฺเหหิ วิสฺสฏฺา เคหํ อนชฺฌาวสิตฺวา ปพฺพชิสฺสาม, ตตฺถ ยํ ยํ พุทฺธปูชาทิปฺุํ กริสฺสาม, ตโต ตุมฺหากํ ปตฺตึ ทสฺสามา’’ติ เตหิ วิสฺสฏฺา ปพฺพชนฺติ, เต โจราภินีตา นาม. เตปิ หิ โจเรหิ มาเรตพฺพตํ อภินีตาติ โจราภินีตา นาม. เย ปน อิณํ คเหตฺวา ปฏิทาตุํ อสกฺโกนฺตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต อิณฏฺฏา นาม, อิณปีฬิตาติ อตฺโถ ¶ . อิณฏฺาติปิ ปาโ, อิเณ ิตาติ อตฺโถ. เย ราชโจรฉาตกโรคภยานํ อฺตเรน อภิภูตา อุปทฺทุตา ปพฺพชนฺติ, เต ภยฏฺฏา นาม, ภยปีฬิตาติ อตฺโถ. ภยฏฺาติปิ ปาโ, ภเย ¶ ิตาติ อตฺโถ. อาชีวิกาปกตาติ อาชีวิกาย อุปทฺทุตา อภิภูตา, ปุตฺตทารํ โปเสตุํ อสกฺโกนฺตาติ อตฺโถ. โอติณฺณามฺหาติ อนฺโต อนุปวิฏฺา.
โส จ โหติ อภิชฺฌาลูติ อิทํ โส กุลปุตฺโต ‘‘ทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสามี’’ติอาทิวเสน จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปพฺพชิโต, อปรภาเค, ตํ ปพฺพชฺชํ ตถารูปํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิชฺฌาลูติ ปรภณฺฑานํ อภิชฺฌายิตา. ติพฺพสาราโคติ พหลราโค. พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ปูติภาเวน วิปนฺนจิตฺโต. ปทุฏฺมนสงฺกปฺโปติ ติขิณสิงฺโค วิย โคโณ ทุฏฺจิตฺโต. มุฏฺสฺสตีติ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิย นฏฺสฺสติ, อิธ กตํ เอตฺถ นสฺสติ. อสมฺปชาโนติ นิปฺปฺโ. ขนฺธาทิปริจฺเฉทรหิโต. อสมาหิโตติ จณฺฑโสเต พทฺธนาวา วิย อุปจารปฺปนาภาเวน อสณฺิโต. วิพฺภนฺตจิตฺโตติ พนฺธารุฬฺหมโค วิย สนฺตมโน. ปากตินฺทฺริโยติ ยถา คิหี ปุตฺตธีตโร โอโลเกนฺโต อสํวุตินฺทฺริโย โหติ, เอวํ อสํวุตินฺทฺริโย.
ฉวาลาตนฺติ ฉวานํ ทฑฺฒฏฺาเน อลาตํ. อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตนฺติ ปมาเณน อฏฺงฺคุลมตฺตํ ทฺวีสุ าเนสุ อาทิตฺตํ มชฺเฌ คูถมกฺขิตํ. เนว คาเมติ ¶ สเจ หิ ตํ ยุคนงฺคลโคปานสิปกฺขปาสกาทีนํ ¶ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา อสฺส, คาเม กฏฺตฺถํ ผเรยฺย. สเจ เขตฺตกุฏิยํ กฏฺตฺถรมฺจกาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา, อรฺเ กฏฺตฺถํ ผเรยฺย. ยสฺมา ปน อุภยถาปิ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. คิหิโภคา จ ปริหีโนติ โย อคาเร วสนฺเตหิ คิหีหิ ทายชฺเช ภาชิยมาเน โภโค ลทฺธพฺโพ อสฺส, ตโต จ ปริหีโน. สามฺตฺถฺจาติ อาจริยุปชฺฌายานํ โอวาเท ตฺวา ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ปตฺตพฺพํ สามฺตฺถฺจ. อิมฺจ ปน อุปมํ สตฺถา น ทุสฺสีลสฺส วเสน อาหริ, ปริสุทฺธสีลสฺส ปน อลสสฺส อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ อุปหตสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ อุปมํ อาหริ.
ตโยเม, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารทฺธํ? อิมสฺส ปุคฺคลสฺส ฉวาลาตสทิสภาโว เนว มาตาปิตูหิ กโต, น อาจริยุปชฺฌาเยหิ, อิเมหิ ปน ปาปวิตกฺเกหิ กโตติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. อนิมิตฺตํ วา สมาธินฺติ ¶ วิปสฺสนาสมาธึ. โส หิ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ สมุคฺฆาตเนน อนิมิตฺโตติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ จตฺตาโร สติปฏฺานา มิสฺสกา, อนิมิตฺตสมาธิ ปุพฺพภาโค. อนิมิตฺตสมาธิ วา มิสฺสโก, สติปฏฺานา ปุพฺพภาคาติ เวทิตพฺพา.
ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิโยติ อิทํ ปน น เกวลํ อนิมิตฺตสมาธิภาวนา อิเมสํเยว ติณฺณํ มหาวิตกฺกานํ ปหานาย สํวตฺตติ, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺีนมฺปิ ปน สมุคฺฆาตํ กโรตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. น วชฺชวา อสฺสนฺติ นิทฺโทโส ภเวยฺยํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อิติ ภควา อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิ. เทสนาวสาเน ปฺจสตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ. อฏฺมํ.
๙. ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๑. นวเม ¶ จาริกํ ปกฺกามีติ โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหกาเล สตฺถา เอกทิวสํ ทีฆีติสฺส โกสลรฺโ วตฺถุํ อาหริตฺวา ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจน’’นฺติอาทีหิ (ธ. ป. ๕) คาถาหิ โอวทติ. ตํทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตา. ทุติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ. ตํทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตา. ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ. อถ นํ อฺตโร ภิกฺขุ เอวมาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมเตน ภณฺฑเนน ¶ กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปฺายิสฺสามา’’ติ. สตฺถา ‘‘ปริยาทิณฺณรูปจิตฺตา โข อิเม โมฆปุริสา, น อิเม สกฺกา สฺาเปตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา – ‘‘กึ มยฺหํ อิเมหิ, เอกจารวาสํ วสิสฺสามี’’ติ? โส ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กฺจิปิ อนามนฺเตตฺวา เอโกว อทุติโย จาริกํ ปกฺกามิ.
ยสฺมึ, อาวุโส, สมเยติ อิทํ เถโร ยสฺมาสฺส อชฺช ภควา เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ ปกฺกมิสฺสติ, อชฺช ทฺวีหิ, อชฺช สเตน, อชฺช สหสฺเสน, อชฺช เอกโกวาติ สพฺโพ ภควโต จาโร วิทิโต ปากโฏ ปจฺจกฺโข, ตสฺมา อาห.
อนุปุพฺเพนาติ ¶ คามนิคมปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรมาโน เอกจารวาสํ ตาว วสมานํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตุกาโม หุตฺวา พาลกโลณการคามํ อคมาสิ. ตตฺถ ภคุตฺเถรสฺส สกลปจฺฉาภตฺตฺเจว ติยามรตฺติฺจ เอกจารวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา ปุนทิวเส เตน ปจฺฉาสมเณน ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ตตฺเถว นิวตฺเตตฺวา ‘‘สมคฺควาสํ วสมาเน ตโย กุลปุตฺเต ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปาจีนวํสมิคทายํ อคมาสิ. เตสมฺปิ สกลปจฺฉาภตฺตฺเจว ติยามรตฺติฺจ เอกจารวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา เต ตตฺเถว นิวตฺเตตฺวา เอกโกว ปาลิเลยฺย นคราภิมุโข ปกฺกมิตฺวา อนุปุพฺเพน ปาลิเลยฺยนครํ สมฺปตฺโต. เตน วุตฺตํ – ‘‘อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ปาลิเลยฺยกํ, ตทวสรี’’ติ.
ภทฺทสาลมูเลติ ปาลิเลยฺยวาสิโน ภควโต ทานํ ทตฺวา ¶ ปาลิเลยฺยโต อวิทูเร รกฺขิตวนสณฺโฑ นาม อตฺถิ, ตตฺถ ภควโต ปณฺณสาลํ กตฺวา ‘‘เอตฺถ วสถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา วาสยึสุ. ภทฺทสาโล ปน ตตฺเถโก มนาโป ลทฺธโก สาลรุกฺโข. ภควา ตํ นครํ อุปนิสฺสาย ตสฺมึ วนสณฺเฑ ปณฺณสาลสมีเป ตสฺมึ รุกฺขมูเล วิหรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภทฺทสาลมูเล’’ติ.
เอวํ วิหรนฺเต ปเนตฺถ ตถาคเต อฺตโร หตฺถินาโค หตฺถินีหิ หตฺถิโปตกาทีหิ โคจรภูมิติตฺโถคาหนาทีสุ อุพฺพาฬฺโห ยูเถ อุกฺกณฺิโต ‘‘กึ เม อิเมหิ หตฺถีหี’’ติ? ยูถํ ปหาย มนุสฺสปถํ คจฺฉนฺโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ ภควนฺตํ ทิสฺวา ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตสนฺตาโป วิย นิพฺพุโต หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺาสิ. โส ตโต ปฏฺาย สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตํ กโรนฺโต มุขโธวนํ ¶ เทติ, นฺหาโนทกํ อาหรติ, ทนฺตกฏฺํ เทติ, ปริเวณํ สมฺมชฺชติ, อรฺโต มธุรานิ ผลาผลานิ อาหริตฺวา สตฺถุโน เทติ. สตฺถา ปริโภคํ กโรติ.
เอกทิวสํ สตฺถา รตฺติภาคสมนนฺตเร จงฺกมิตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิ. หตฺถีปิ อวิทูเร าเน อฏฺาสิ. สตฺถา ปจฺฉโต โอโลเกตฺวา น กิฺจิ อทฺทส, เอวํ ปุรโต จ อุภยปสฺเสสุ จ. อถสฺส ‘‘สุขํ วตาหํ อฺตฺร เตหิ ภณฺฑนการเกหิ วสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ. หตฺถิโนปิ ‘‘มยา นามิตสาขํ อฺเ ขาทนฺตา นตฺถี’’ติอาทีนิ จินฺเตตฺวา – ‘‘สุขํ วต เอกโกว ¶ วสามิ, สตฺถุ วตฺตํ กาตุํ ลภามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ. สตฺถา อตฺตโน จิตฺตํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มม ตาว อีทิสํ จิตฺตํ, กีทิสํ นุ โข หตฺถิสฺสา’’ติ ตสฺสาปิ ตาทิสเมว ทิสฺวา ‘‘สเมติ โน จิตฺต’’นฺติ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘เอตํ นาคสฺส นาเคน, อีสาทนฺตสฺส หตฺถิโน;
สเมติ จิตฺตํ จิตฺเตน, ยเทโก รมตี วเน’’ติ. (มหาว. ๔๖๗);
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขูติ อถ เอวํ ตถาคเต ตตฺถ วิหรนฺเต ปฺจสตา ทิสาสุ วสฺสํวุตฺถา ภิกฺขู. เยนายสฺมา อานนฺโทติ ‘‘สตฺถา กิร ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา อรฺํ ปวิฏฺโ’’ติ อตฺตโน ธมฺมตาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ อสกฺโกนฺตา เยนายสฺมา อานนฺโท, เตนุปสงฺกมึสุ.
อนนฺตรา ¶ อาสวานํ ขโยติ มคฺคานนฺตรํ อรหตฺตผลํ. วิจยโสติ วิจเยน, เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาววิจินนสมตฺเถน าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. ธมฺโมติ สาสนธมฺโม. จตฺตาโร สติปฏฺานาติอาทิ เย เย โกฏฺาเส ปริจฺฉินฺทิตฺวา ธมฺโม เทสิโต, เตสํ ปกาสนตฺถาย วุตฺตํ. สมนุปสฺสนาติ ทิฏฺิสมนุปสฺสนา. สงฺขาโร โสติ ทิฏฺิสงฺขาโร โส. ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตโต ตณฺหาโต โส สงฺขาโร ชาโต. ตณฺหาสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุปิ จตูสุ จิตฺเตสุ เอส ชายติ. สาปิ ตณฺหาติ สา ทิฏฺิสงฺขารสฺส ปจฺจยภูตา ตณฺหา. สาปิ เวทนาติ สา ตณฺหาย ปจฺจยภูตา เวทนา. โสปิ ผสฺโสติ โส เวทนาย ปจฺจโย อวิชฺชาสมฺผสฺโส. สาปิ อวิชฺชาติ สา ผสฺสสมฺปยุตฺตา อวิชฺชา.
โน จสฺสํ ¶ , โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ น ภเวยฺยํ, มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺย. นาภวิสฺสํ, น เม ภวิสฺสตีติ สเจ ปน อายติมฺปิ อหํ น ภวิสฺสามิ, เอวํ มม ปริกฺขาโรปิ น ภวิสฺสติ. เอตฺตเก าเน ภควา เตน ภิกฺขุนา คหิตคหิตทิฏฺึ วิสฺสชฺชาเปนฺโต อาคโต ปุคฺคลชฺฌาสเยนปิ เทสนาวิลาเสนปิ. ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตณฺหาสมฺปยุตฺตจิตฺเต วิจิกิจฺฉาว นตฺถิ, กถํ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโร ตณฺหาโต ชายตีติ? อปฺปหีนตฺตา. ยสฺส หิ ตณฺหาย อปฺปหีนาย โส ¶ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทิฏฺิยาปิ เอเสว นโย ลพฺภติเยว จตูสุ หิ จิตฺตุปฺปาเทสุ สมฺปยุตฺตทิฏฺิ นาม นตฺถิ. ยสฺมา ปน ตณฺหาย อปฺปหีนตฺตา สา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย ตตฺราปิ อยมตฺโถ ยุชฺชติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต เตวีสติยา าเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตา. นวมํ.
๑๐. ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา
๘๒. ทสเม ตทหุโปสเถติอาทิ ปวารณสุตฺเต วิตฺถาริตเมว. กิฺจิเทว เทสนฺติ กิฺจิ การณํ. สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสีติ กสฺมา เอวมาห? โส กิร ภิกฺขุ ปฺจสตภิกฺขุปริวาโร. อาจริเย ¶ ปน ิตเก ปุจฺฉนฺเต สเจ เต ภิกฺขู นิสีทนฺติ, สตฺถริ คารวํ กตํ โหติ, อาจริเย อคารวํ. สเจ อุฏฺหนฺติ, อาจริเย คารวํ กตํ โหติ, สตฺถริ อคารวํ. อิติ เนสํ จิตฺตํ อเนกคฺคํ ภวิสฺสติ, เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. ตสฺมึ ปน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉนฺเต เตสํ จิตฺตํ เอกคฺคํ ภวิสฺสติ, เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติ ตฺวา ภควา เอวมาห. อิเม นุ โข, ภนฺเตติ อยํ เถโร ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาจริโย, ปฺจกฺขนฺธมตฺตมฺปิ นปฺปชานาตีติ น วตฺตพฺโพ. ปฺหํ ปุจฺฉนฺเตน ปน ‘‘อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, น อฺเ’’ติ เอวํ ชานนฺเตน วิย หุตฺวา ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติ. เตปิ จสฺส อนฺเตวาสิกา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ‘อหํ ชานามี’ติ น กเถติ, สพฺพฺุตฺาเณน ปน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวาว กเถตี’’ติ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มฺิสฺสนฺตีติปิ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติ.
ฉนฺทมูลกาติ ตณฺหาฉนฺทมูลกา. น โข ภิกฺขุ ตฺเว อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ยสฺมา ฉนฺทราคมตฺตํ ปฺจกฺขนฺธา น โหติ, ตสฺมา อิทํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน สหชาตโต วา อารมฺมณโต วา ขนฺเธ มฺุจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา นาปิ อฺตฺร ปฺจหิ ¶ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานนฺติ วุตฺตํ. ตณฺหาสมฺปยุตฺตสฺมิฺหิ จิตฺเต วตฺตมาเน ตํจิตฺตสมุฏฺานรูปํ รูปกฺขนฺโธ, เปตฺวา ตํ ตณฺหํ เสสา อรูปธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธาติ สหชาตโตปิ ขนฺเธ มฺุจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิ. อุปาทานสฺส ปน รูปาทีสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต อารมฺมณโตปิ ปฺจกฺขนฺเธ มฺุจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิ. ฉนฺทราคเวมตฺตตาติ ฉนฺทราคนานตฺตํ. เอวํ โข ภิกฺขูติ เอวํ รูปารมฺมณสฺส ฉนฺทราคสฺส ¶ เวทนาทีสุ อฺตรํ อารมฺมณํ อกรณโต สิยา ฉนฺทราคเวมตฺตตา. ขนฺธาธิวจนนฺติ ¶ ขนฺธาติ อยํ ปฺตฺติ. อยํ ปน อนุสนฺธิ น ฆฏิยติ, กิฺจาปิ น ฆฏิยติ, สานุสนฺธิกาว ปุจฺฉา, สานุสนฺธิกํ วิสฺสชฺชนํ. อยฺหิ เถโร เตสํ เตสํ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสเยน ปุจฺฉติ, สตฺถาปิ เตสํ เตสํ อชฺฌาสเยเนว วิสฺสชฺเชติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. ทสมํ.
อิมสฺส จ ปน วคฺคสฺส เอเกกสฺมึ สุตฺเต ปฺจสตา ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติ.
ขชฺชนียวคฺโค อฏฺโม.
๙. เถรวคฺโค
๑. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๘๓. เถรวคฺคสฺส ปเม มนฺตาณิปุตฺโตติ, มนฺตาณิยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโต. อุปาทายาติ อาคมฺม อารพฺภ สนฺธาย ปฏิจฺจ. อสฺมีติ โหตีติ อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตํ ตณฺหามานทิฏฺิปปฺจตฺตยํ โหติ. ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. มณฺฑนกชาติโกติ มณฺฑนกสภาโว มณฺฑนกสีโล. มุขนิมิตฺตนฺติ มุขปฏิพิมฺพํ. ตฺหิ ปริสุทฺธํ อาทาสมณฺฑลํ ปฏิจฺจ ปฺายติ. กึ ปน ตํ โอโลกยโต สกมุขํ ปฺายติ, ปรมุขนฺติ? ยทิ สกํ ภเวยฺย, ปรมฺมุขํ หุตฺวา ปฺาเยยฺย, อถ ปรสฺส ภเวยฺย, วณฺณาทีหิ อสทิสํ หุตฺวา ปฺาเยยฺย. ตสฺมา น ตํ อตฺตโน, น ปรสฺส, อาทาสํ ปน นิสฺสาย นิภาสรูปํ นาม ตํ ปฺายตีติ วทนฺติ. อถ ยํ อุทเก ปฺายติ, ตํ เกน การเณนาติ ¶ ? มหาภูตานํ วิสุทฺธตาย. ธมฺโม เม อภิสมิโตติ มยา าเณน จตุสจฺจธมฺโม อภิสมาคโต, โสตาปนฺโนสฺมิ ชาโตติ กเถสิ. ปมํ.
๒. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๘๔. ทุติเย ¶ ¶ มธุรกชาโต วิยาติ สฺชาตครุภาโว วิย อกมฺมฺโ. ทิสาปิ เมติ อยํ ปุรตฺถิมา อยํ ทกฺขิณาติ เอวํ ทิสาปิ มยฺหํ น ปกฺขายนฺติ, น ปากฏา โหนฺตีติ วทติ. ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺตีติ ปริยตฺติธมฺมาปิ มยฺหํ น อุปฏฺหนฺติ, อุคฺคหิตํ สชฺฌายิตํ น ทิสฺสตีติ วทติ. วิจิกิจฺฉาติ โน มหาวิจิกิจฺฉา. น หิ ตสฺส ‘‘สาสนํ นิยฺยานิกํ นุ โข, น นุ โข’’ติ วิมติ อุปฺปชฺชติ. เอวํ ปนสฺส โหติ ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข สมณธมฺมํ กาตุํ, อุทาหุ ปตฺตจีวรธารณมตฺตเมว กริสฺสามี’’ติ.
กามานเมตํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ นินฺนํ ปลฺลลํ โอโลเกนฺตสฺส ทสฺสนรามเณยฺยกมตฺตํ อตฺถิ, โย ปเนตฺถ โอตรติ, ตํ จณฺฑมีนากุลตาย อากฑฺฒิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปติ, เอวเมวํ ปฺจสุ กามคุเณสุ จกฺขุทฺวาราทีนํ อารมฺมเณ รามเณยฺยกมตฺตํ อตฺถิ, โย ปเนตฺถ เคธํ อาปชฺชติ, ตํ อากฑฺฒิตฺวา นิรยาทีสุ เอว ปกฺขิปนฺติ. อปฺปสฺสาทา หิ กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ อิมํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ ‘‘กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. อหมนุคฺคเหนาติ อหํ ธมฺมามิสานุคฺคเหหิ ¶ อนุคฺคณฺหามิ. อภินนฺทีติ สมฺปฏิจฺฉิ. น เกวลฺจ อภินนฺทิ, อิมํ ปน สตฺถุ สนฺติกา อสฺสาสํ ลภิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต กติปาเหน อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. ทุติยํ.
๓. ยมกสุตฺตวณฺณนา
๘๕. ตติเย ทิฏฺิคตนฺติ สเจ หิสฺส เอวํ ภเวยฺย ‘‘สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จ, สงฺขารปฺปวตฺตเมว อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติ, ทิฏฺิคตํ นาม น ภเวยฺย, สาสนาวจริกํ าณํ ภเวยฺย. ยสฺมา ปนสฺส ‘‘สตฺโต อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ อโหสิ, ตสฺมา ทิฏฺิคตํ นาม ชาตํ. ถามสา ปรามาสาติ ทิฏฺิถาเมน เจว ทิฏฺิปรามาเสน จ.
เยนายสฺมา ¶ สาริปุตฺโตติ ยถา นาม ปจฺจนฺเต กุปิเต ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตา ราชปุริสา เสนาปติสฺส วา รฺโ วา สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ทิฏฺิคตวเสน ตสฺมึ เถเร กุปิเต ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตา เต ภิกฺขู เยน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปติ อายสฺมา สาริปุตฺโต ¶ , เตนุปสงฺกมึสุ. เอวํพฺยาโขติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก วิย เถรสฺส สมฺมุขา ปคฺคยฺห วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต โอลมฺพนฺเตน หทเยน ‘‘เอวํพฺยาโข’’ติ อาห. ตํ กึ มฺสิ, อาวุโสติ? อิทํ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘นายํ อตฺตโน ลทฺธิยํ โทสํ ปสฺสติ, ธมฺมเทสนาย อสฺส ตํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ติปริวฏฺฏํ เทสนํ เทเสตุํ อารภิ.
ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ ตถาคโตติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? อนุโยควตฺตํ ทาปนตฺถํ. ติปริวฏฺฏเทสนาวสานสฺมิฺหิ เถโร โสตาปนฺโน ชาโต. อถ นํ อนุโยควตฺตํ ทาเปตุํ ‘‘ตํ กึ มฺสี’’ติอาทิมาห? ตถาคโตติ ¶ สตฺโต. รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ อิเม ปฺจกฺขนฺเธ สมฺปิณฺเฑตฺวา ‘‘ตถาคโต’’ติ สมนุปสฺสสีติ ปุจฺฉติ. เอตฺถ จ เต, อาวุโสติ อิทํ เถรสฺส อนุโยเค ภุมฺมํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตฺถ จ เต เอตฺตเก าเน ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต ถิรโต สตฺเต อนุปลพฺภิยมาเนติ. สเจ ตํ, อาวุโสติ อิทเมตํ อฺํ พฺยากราเปตุกาโม ปุจฺฉติ. ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธนฺติ ยํ ทุกฺขํ, ตเทว นิรุทฺธํ, อฺโ สตฺโต นิรุชฺฌนโก นาม นตฺถิ, เอวํ พฺยากเรยฺยนฺติ อตฺโถ.
เอตสฺเสว อตฺถสฺสาติ เอตสฺส ปมมคฺคสฺส. ภิยฺโยโสมตฺตาย าณายาติ อติเรกปฺปมาณสฺส าณสฺส อตฺถาย, สหวิปสฺสนกานํ อุปริ จ ติณฺณํ มคฺคานํ อาวิภาวตฺถายาติ อตฺโถ. อารกฺขสมฺปนฺโนติ อนฺโตอารกฺเขน เจว พหิอารกฺเขน จ สมนฺนาคโต. อโยคกฺเขมกาโมติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวํ อนิจฺฉนฺโต. ปสยฺหาติ ปสยฺหิตฺวา อภิภวิตฺวา. อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวา.
ปุพฺพุฏฺายีติอาทีสุ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาสนโต ปมตรํ วุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายี. ตสฺส อาสนํ ทตฺวา ตสฺมึ นิสินฺเน ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ, ปจฺฉานิปาตี. ปาโตว วุฏฺาย ‘‘เอตฺตกา กสิตุํ คจฺฉถ, เอตฺตกา วปิตุ’’นฺติ วา สพฺพปมํ วุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายี. สายํ สพฺเพสุ อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานํ คเตสุ เคหสฺส สมนฺตโต อารกฺขํ สํวิธาย ทฺวารานิ ถเกตฺวา สพฺพปจฺฉา นิปชฺชนโตปิ ปจฺฉานิปาตี. ‘‘กึ กโรมิ ¶ , อยฺยปุตฺต ¶ ? กึ กโรมิ อยฺยปุตฺตา’’ติ? มุขํ โอโลเกนฺโต กึการํ ปฏิสาเวตีติ กึการปฏิสฺสาวี. มนาปํ จรตีติ มนาปจารี. ปิยํ วทตีติ ปิยวาที. มิตฺตโตปิ นํ สทฺทเหยฺยาติ มิตฺโต เม อยนฺติ สทฺทเหยฺย. วิสฺสาสํ อาปชฺเชยฺยาติ เอกโต ปานโภชนาทึ กโรนฺโต วิสฺสาสิโก ภเวยฺย. สํวิสฺสตฺโถติ สุฏฺุ วิสฺสตฺโถ.
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – พาลคหปติปุตฺโต วิย หิ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตกาเล อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ¶ , วธกปจฺจามิตฺโต วิย อพลทุพฺพลา ปฺจกฺขนฺธา, วธกปจฺจามิตฺตสฺส ‘‘พาลคหปติปุตฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อุปคตกาโล วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปคตา ปฺจกฺขนฺธา, ตสฺส หิ ‘‘น เม อยํ สหาโย, วธกปจฺจตฺถิโก อย’’นฺติ อชานนกาโล วิย วฏฺฏนิสฺสิตปุถุชฺชนสฺส ปฺจกฺขนฺเธ ‘‘น อิเม มยฺห’’นฺติ อคเหตฺวา ‘‘มม รูปํ, มม เวทนา, มม สฺา, มม สงฺขารา, มม วิฺาณ’’นฺติ คหิตกาโล, วธกปจฺจตฺถิกสฺส ‘‘มิตฺโต เม อย’’นฺติ คเหตฺวา สกฺการกรณกาโล วิย ‘‘มม อิเม’’ติ คเหตฺวา ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นฺหาปนโภชนาทีหิ สกฺการกรณกาโล, ‘‘อติวิสฺสตฺโถ เม อย’’นฺติ ตฺวา สกฺการํ กโรนฺตสฺเสว อสินา สีสจฺฉินฺทนํ วิย วิสฺสตฺถสฺส พาลปุถุชฺชนสฺส ติขิเณหิ ภิชฺชมาเนหิ ขนฺเธหิ ชีวิตปริยาทานํ เวทิตพฺพํ.
อุเปตีติ อุปคจฺฉติ. อุปาทิยตีติ คณฺหาติ. อธิฏฺาตีติ อธิติฏฺติ. อตฺตา เมติ อยํ เม อตฺตาติ. สุตวา จ โข, อาวุโส, อริยสาวโกติ ยถา ปน ปณฺฑิโต คหปติปุตฺโต เอวํ อุปคตํ ปจฺจตฺถิกํ ‘‘ปจฺจตฺถิโก เม อย’’นฺติ ตฺวา อปฺปมตฺโต ตานิ ตานิ กมฺมานิ กาเรตฺวา อนตฺถํ ปริหรติ, อตฺถํ ปาปุณาติ, เอวํ สุตวา อริยสาวโกปิ ‘‘น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน ปฺจกฺขนฺเธ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อคเหตฺวา, ‘‘ปจฺจตฺถิกา เม เอเต’’ติ ตฺวา รูปสตฺตกอรูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนาย โยเชตฺวาว ตโตนิทานํ ทุกฺขํ ปริวชฺเชตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ตติยํ.
๔. อนุราธสุตฺตวณฺณนา
๘๖. จตุตฺเถ อรฺกุฏิกายนฺติ ตสฺเสว วิหารสฺส ปจฺจนฺเต ปณฺณสาลายํ. ตํ ตถาคโตติ ตุมฺหากํ สตฺถา ตถาคโต ตํ สตฺตํ ¶ ตถาคตํ. อฺตฺร อิเมหีติ ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ ¶ ‘‘อิเม สาสนสฺส ปฏิปกฺขา ปฏิวิโลมา, ยถา อิเม ภณนฺติ, น เอวํ สตฺถา ปฺาเปสฺสติ, อฺถา ปฺาเปสฺสตี’’ติ. ตสฺมา เอวมาห. เอวํ วุตฺเต เต อฺติตฺถิยาติ เอวํ เถเรน อตฺตโน จ ปเรสฺจ สมยํ อชานิตฺวา วุตฺเต เอกเทเสน สาสนสมยํ ชานนฺตา ¶ เถรสฺส วาเท โทสํ ทาตุกามา เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ.
ตํ กึ มฺสิ อนุราธาติ สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ อตฺตโน ลทฺธิยํ โทสํ น ชานาติ, การโก ปเนส ยุตฺตโยโค, ธมฺมเทสนาย เอว นํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ติปริวฏฺฏํ เทสนํ เทเสตุกาโม ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธา’’ติอาทิมาห. อถสฺส ตาย เทสนาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อนุโยควตฺตํ อาโรเปนฺโต ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ? รูปํ ตถาคโตติอาทิมาห. ทุกฺขฺเจว ปฺเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธนฺติ วฏฺฏทุกฺขฺเจว วฏฺฏทุกฺขสฺส จ นิโรธํ นิพฺพานํ ปฺเปมิ. ทุกฺขนฺติ วา วจเนน ทุกฺขสจฺจํ คหิตํ. ตสฺมึ คหิเต สมุทยสจฺจํ คหิตเมว โหติ, ตสฺส มูลตฺตา. นิโรธนฺติ วจเนน นิโรธสจฺจํ คหิตํ. ตสฺมึ คหิเต มคฺคสจฺจํ คหิตเมว โหติ ตสฺส อุปายตฺตา. อิติ ปุพฺเพ จาหํ, อนุราธ, เอตรหิ จ จตุสจฺจเมว ปฺเปมีติ ทสฺเสติ. เอวํ อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํ. จตุตฺถํ.
๕. วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา
๘๗. ปฺจเม กุมฺภการนิเวสเนติ กุมฺภการสาลายํ. เถโร กิร วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคจฺฉติ. ตสฺส นครมชฺเฌ มหาอาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ปาทา น วหนฺติ. อถ นํ มฺจกสิวิกาย กุมฺภการสาลํ อาหรึสุ. สา จ สาลา เตสํ กมฺมสาลา, น นิเวสนสาลา. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุมฺภการนิเวสเน วิหรตี’’ติ. พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโน. สมโธสีติ สมนฺตโต อโธสิ, จลนากาเรน อปจิตึ ทสฺเสสิ. วตฺตํ กิเรตํ พาฬฺหคิลาเนนปิ พุฑฺฒตรํ ทิสฺวา อุฏฺานากาเรน อปจิติ ทสฺเสตพฺพา. เตน ปน ‘‘มา จลิ มา จลี’’ติ วตฺตพฺโพ. สนฺติมานิ อาสนานีติ พุทฺธกาลสฺมิฺหิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน ¶ วสนฏฺาเน ¶ ‘‘สเจ สตฺถา อาคจฺฉิสฺสติ, อิธ นิสีทิสฺสตี’’ติ อาสนํ ปฺตฺตเมว โหติ อนฺตมโส ผลกมตฺตมฺปิ ปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิ. ขมนียํ ยาปนียนฺติ กจฺจิ ทุกฺขํ ขมิตุํ อิริยาปถํ วา ยาเปตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉติ. ปฏิกฺกมนฺตีติ นิวตฺตนฺติ. อภิกฺกมนฺตีติ อธิคจฺฉนฺติ ¶ . ปฏิกฺกโมสานนฺติ ปฏิกฺกโม เอตาสํ. สีลโต น อุปวทตีติ สีลํ อารพฺภ สีลภาเวน น อุปวทติ. จิรปฏิกาหนฺติ จิรปฏิโก อหํ, จิรโต ปฏฺาย อหนฺติ อตฺโถ. ปูติกาเยนาติ อตฺตโน สุวณฺณวณฺณมฺปิ กายํ ภควา ธุวปคฺฆรณฏฺเน เอวมาห. โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมนฺติ อิธ ภควา ‘‘ธมฺมกาโย โข, มหาราช, ตถาคโต’’ติ วุตฺตํ ธมฺมกายตํ ทสฺเสติ. นววิโธ หิ โลกุตฺตรธมฺโม ตถาคตสฺส กาโย นาม.
อิทานิ เถรสฺส ติปริวฏฺฏธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กึ มฺสีติอาทิมาห. กาฬสิลาติ กาฬสิลาวิหาโร. วิโมกฺขายาติ มคฺควิโมกฺขตฺถาย. สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโต หุตฺวา วิมุจฺจิสฺสติ. ตา กิร เทวตา ‘‘เยน นีหาเรน อิมินา วิปสฺสนา อารทฺธา, อนนฺตราเยน อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ตฺวา เอวมาหํสุ. อปาปกนฺติ อลามกํ. สตฺถํ อาหเรสีติ เถโร กิร อธิมานิโก อโหสิ. โส สมาธิวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ สมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘‘ขีณาสโวมฺหี’’ติ สฺี หุตฺวา ‘‘กึ เม อิมินา ทุกฺเขน ชีวิเตน? สตฺถํ อาหริตฺวา มริสฺสามี’’ติ ติขิเณน สตฺเถน กณฺนาฬํ ฉินฺทิ. อถสฺส ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิ. โส ตสฺมึ ขเณ อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ตฺวา อวิสฺสฏฺกมฺมฏฺานตฺตา สีฆํ มูลกมฺมฏฺานํ อาทาย สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวาว กาลมกาสิ. ปจฺจเวกฺขณา ปนสฺส จ กถํ อโหสีติ? ขีณาสวสฺส เอกูนวีสติ ¶ ปจฺจเวกฺขณา น สพฺพาว อวสฺสํ ลทฺธพฺพา, ติขิเณนาปิ ปน อสินา สีเส ฉิชฺชนฺเต เอกํ ทฺเว าณานิ อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติ.
วิวตฺตกฺขนฺธนฺติ ปริวตฺตกฺขนฺธํ. เสมานนฺติ สยมานํ. เถโร กิร อุตฺตานโก นิปนฺโน สตฺถํ อาหริ. ตสฺส สรีรํ ยถาิตเมว อโหสิ. สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา อฏฺาสิ. อริยสาวกา หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสเนว กาลํ กโรนฺติ. เตนสฺส สรีรํ ยถาิตํเยว อโหสิ. สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ิตํ. ตํ สนฺธาย วิวตฺตกฺขนฺโธ นาม ชาโตติปิ วทนฺติ. ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมายนภาวํ ¶ . ติมิรายิตตฺตนฺติ ติมิรายนภาวํ. ธูมวลาหกํ วิย ติมิรวลาหกํ วิย จาติ อตฺโถ. ปฺจมํ.
๖. อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา
๘๘. ฉฏฺเ กสฺสปการาเมติ กสฺสปเสฏฺินา การิเต อาราเม. กายสงฺขาเรติ อสฺสาสปสฺสาเส ¶ . โส หิ เต จตุตฺถชฺฌาเนน ปสฺสมฺภิตฺวา ปสฺสมฺภิตฺวา วิหาสิ. เอวํ โหตีติ อิทานิ ตํ สมาธึ อปฺปฏิลภนฺตสฺส เอวํ โหติ. โน จสฺสาหํ ปริหายามีติ กจฺจิ นุ โข อหํ สาสนโต น ปริหายามิ? ตสฺส กิร อาพาธโทเสน อปฺปิตปฺปิตา สมาปตฺติ ปริหายิ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. สมาธิสารกา สมาธิสามฺาติ สมาธึเยว สารฺจ สามฺฺจ มฺนฺติ. มยฺหํ ปน สาสเน น เอตํ สารํ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สารํ. โส ตฺวํ สมาธิโต ปริหายนฺโต กสฺมา จินฺเตสิ ‘‘สาสนโต ปริหายามี’’ติ. เอวํ เถรํ อสฺสาเสตฺวา อิทานิสฺส ติปริวฏฺฏํ ธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กึ มฺสีติอาทิมาห. อถสฺส ติปริวฏฺฏเทสนาวสาเน อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สตตวิหารํ ทสฺเสนฺโต โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยตีติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ อนภินนฺทิตาติ ปชานาตีติ สุขเวทนาย ตาว อภินนฺทนา โหตุ, ทุกฺขเวทนาย กถํ โหตีติ? ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺเถติ, ยทคฺเคน สุขํ ปตฺเถติ, ตทคฺเคน ทุกฺขํ ปตฺเถติเยว. สุขวิปริณาเมน หิ ทุกฺขํ อาคตเมว โหตีติ เอวํ ทุกฺเข อภินนฺทนา เวทิตพฺพา. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวาติ. ฉฏฺํ.
๗. เขมกสุตฺตวณฺณนา
๘๙. สตฺตเม อตฺตนิยนฺติ อตฺตโน ปริกฺขารชาตํ. อสฺมีติ อธิคตนฺติ อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตา ตณฺหามานา อธิคตา. สนฺธาวนิกายาติ ปุนปฺปุนํ คมนาคมเนน. อุปสงฺกมีติ พทริการามโต คาวุตมตฺตํ โฆสิตารามํ อคมาสิ. ทาสกตฺเถโร ปน จตุกฺขตฺตุํ คมนาคมเนน ตํทิวสํ ทฺวิโยชนํ อทฺธานํ อาหิณฺฑิ. กสฺมา ปน ตํ เถรา ปหิณึสุ? วิสฺสุตสฺส ธมฺมกถิกสฺส สนฺติกา ธมฺมํ สุณิสฺสามาติ. สยํ กสฺมา น คตาติ? เถรสฺส วสนฏฺานํ อรฺํ สมฺพาธํ, ตตฺถ สฏฺิมตฺตานํ เถรานํ าตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส นตฺถีติ น คตา. ‘‘อิธาคนฺตฺวา อมฺหากํ ธมฺมํ กเถตู’’ติปิ ¶ กสฺมา ปน น ปหิณึสูติ? เถรสฺส อาพาธิกตฺตา. อถ กสฺมา ปุนปฺปุนํ ปหิณึสูติ? สยเมว ตฺวา อมฺหากํ กเถตุํ อาคมิสฺสตีติ. เถโรปิ เตสํ อชฺฌาสยํ ตฺวาว อคมาสีติ.
น ขฺวาหํ, อาวุโส, รูปนฺติ โย หิ รูปเมว อสฺมีติ วทติ, เตน อิตเร จตฺตาโร ขนฺธา ปจฺจกฺขาตา โหนฺติ. โย อฺตฺร รูปา วทติ, เตน รูปํ ปจฺจกฺขาตํ โหติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. เถรสฺส ปน สมูหโต ปฺจสุปิ ขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคโต, ตสฺมา ¶ เอวมาห. โหเตวาติ โหติเยว. อนุสหคโตติ สุขุโม. อูเสติ ฉาริกาขาเร. ขาเรติ อูสขาเร. สมฺมทฺทิตฺวาติ เตเมตฺวา ขาเทตฺวา.
เอวเมว ¶ โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – กิลิฏฺวตฺถํ วิย หิ ปุถุชฺชนสฺส จิตฺตาจาโร, ตโย ขารา วิย ติสฺโส อนุปสฺสนา, ตีหิ ขาเรหิ โธตวตฺถํ วิย เทสนาย มทฺทิตฺวา ิโต อนาคามิโน จิตฺตาจาโร, อนุสหคโต อูสาทิคนฺโธ วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา, คนฺธกรณฺฑโก วิย อรหตฺตมคฺคาณํ คนฺธกรณฺฑกํ อาคมฺม อนุสหคตานํ อูสคนฺธาทีนํ สมุคฺฆาโต วิย อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสกฺขโย, คนฺธปริภาวิตวตฺถํ นิวาเสตฺวา ฉณทิวเส อนฺตรวีถิยํ สุคนฺธคนฺธิโน วิจรณํ วิย ขีณาสวสฺส สีลคนฺธาทีหิ ทส ทิสา อุปวายนฺตสฺส ยถากามจาโร.
อาจิกฺขิตุนฺติ กเถตุํ. เทเสตุนฺติ ปกาเสตุํ. ปฺาเปตุนฺติ ชานาเปตุํ. ปฏฺเปตุนฺติ ปติฏฺาเปตุํ. วิวริตุนฺติ วิวฏํ กาตุํ. วิภชิตุนฺติ สุวิภตฺตํ กาตุํ. อุตฺตานีกาตุนฺติ อุตฺตานกํ กาตุํ. สฏฺิมตฺตานํ เถรานนฺติ เต กิร เถเรน กถิตกถิตฏฺาเน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุปรูปริ สมฺมสนฺตา เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เถโรปิ อฺเน นีหาเรน อกเถตฺวา วิปสฺสนาสหคตจิตฺเตเนว กเถสิ. ตสฺมา โสปิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สฏฺิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ อายสฺมโต เขมกสฺส จา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา
๙๐. อฏฺเม ¶ อายสฺมา ฉนฺโนติ ตถาคเตน สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต มหาภินิกฺขมนทิวเส สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ปุน อปรภาเค สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ ธมฺโม’’ติ เอวํ มกฺขี เจว ปฬาสี จ หุตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ ผรุสวาจาย สงฺฆฏฺฏนํ กโรนฺโต เถโร. อวาปุรณํ อาทายาติ กฺุจิกํ คเหตฺวา. วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวาติ เอกํ วิหารํ ปวิสิตฺวา ตโต อฺํ, ตโต อฺนฺติ เอวํ เตน เตน วิหาเรน ตํ ตํ วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา. เอตทโวจ โอวทนฺตุ มนฺติ กสฺมา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เอตํ อโวจาติ? อุปฺปนฺนสํเวคตาย. ตสฺส หิ ปรินิพฺพุเต สตฺถริ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ เปสิโต อายสฺมา ¶ อานนฺโท โกสมฺพึ ¶ คนฺตฺวา พฺรหฺมทณฺฑํ อทาสิ. โส ทินฺเน พฺรหฺมทณฺเฑ สฺชาตปริฬาโห วิสฺีภูโต ปติตฺวา ปุน สฺํ ลภิตฺวา วุฏฺาย เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คโต, โส เตน สทฺธึ กิฺจิ น กเถสิ. อฺสฺส สนฺติกํ อคมาสิ, โสปิ น กเถสีติ เอวํ สกลวิหารํ วิจริตฺวา นิพฺพินฺโน ปตฺตจีวรํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เอวํ อโวจ.
สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สพฺเพ เตภูมกสงฺขารา อนิจฺจา. สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สพฺเพ จตุภูมกธมฺมา อนตฺตา. อิติ สพฺเพปิ เต ภิกฺขู เถรํ โอวทนฺตา อนิจฺจลกฺขณํ อนตฺตลกฺขณนฺติ ทฺเวว ลกฺขณานิ กเถตฺวา ทุกฺขลกฺขณํ น กถยึสุ. กสฺมา? เอวํ กิร เนสํ อโหสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ วาที ทุกฺขลกฺขเณ ปฺาปิยมาเน รูปํ ทุกฺขํ…เป… วิฺาณํ ทุกฺขํ, มคฺโค ทุกฺโข, ผลํ ทุกฺขนฺติ ‘ตุมฺเห ทุกฺขปฺปตฺตา ภิกฺขู นามา’ติ คหณํ คณฺเหยฺย, ยถา คหณํ คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ นิทฺโทสเมวสฺส กตฺวา กเถสฺสามา’’ติ ทฺเวว ลกฺขณานิ กถยึสุ.
ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชตีติ ปริตสฺสนา จ อุปาทานฺจ อุปฺปชฺชติ. ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ, อถ โก จรหิ เม อตฺตาติ ยทิ รูปาทีสุ เอโกปิ อนตฺตา, อถ โก นาม เม อตฺตาติ เอวํ ปฏินิวตฺตติ ‘‘มยฺหํ มานส’’นฺติ. อยํ กิร เถโร ปจฺจเย อปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ, สาสฺส ทุพฺพลวิปสฺสนา อตฺตคาหํ ปริยาทาตุํ อสกฺกุณนฺตี สงฺขาเรสุ สฺุโต ¶ อุปฏฺหนฺเตสุ ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺิยา เจว ปริตสฺสนาย จ ปจฺจโย อโหสิ. โส จ อตฺตานํ ปาปเต ปปตนฺตํ วิย ทิสฺวา, ‘‘ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ, อถ โก จรหิ เม อตฺตา’’ติ อาห. น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหตีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสนฺตสฺส เอวํ น โหติ. ตาวติกา วิสฺสฏฺีติ ตตฺตโก วิสฺสาโส. สมฺมุขา เมตนฺติ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘กีทิสา นุ โข อิมสฺส ธมฺมเทสนา สปฺปายา’’ติ? จินฺเตนฺโต เตปิฏกํ ¶ พุทฺธวจนํ วิจินิตฺวา กจฺจานสุตฺตํ (สํ. นิ. ๒.๑๕) อทฺทส ‘‘อิทํ อาทิโตว ทิฏฺิวินิเวนํ กตฺวา มชฺเฌ พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา สณฺหสุขุมปจฺจยาการํ ปกาสยมานํ คตํ, อิทมสฺส เทเสสฺสามี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมุขา เมต’’นฺติอาทิมาห. อฏฺมํ.
๙-๑๐. ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๑-๙๒. นวมทสมานิ ¶ ราหุลสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๘๘) วุตฺตตฺถาเนว. เกวลํ เหตานิ อยํ เถรวคฺโคติ กตฺวา อิธาคตานีติ. นวมทสมานิ.
เถรวคฺโค นวโม.
๑๐. ปุปฺผวคฺโค
๑. นทีสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ปุปฺผวคฺคสฺส ปเม ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพเต ปวตฺตา. โอหารินีติ โสเต ปติตปติตานิ ติณปณฺณกฏฺาทีนิ เหฏฺาหารินี. ทูรงฺคมาติ นิกฺขนฺตฏฺานโต ปฏฺาย จตุปฺจโยชนสตคามินี. สีฆโสตาติ จณฺฑโสตา. กาสาติอาทีนิ สพฺพานิ ติณชาตานิ. รุกฺขาติ เอรณฺฑาทโย ทุพฺพลรุกฺขา. เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุนฺติ เต ตีเร ชาตาปิ โอนมิตฺวา อคฺเคหิ อุทกํ ผุสนฺเตหิ อธิโอลมฺเพยฺยุํ, อุปริ ลมฺเพยฺยุนฺติ อตฺโถ. ปลุชฺเชยฺยุนฺติ สมูลมตฺติกาย สทฺธึ สีเส ปเตยฺยุํ. โส เตหิ อชฺโฌตฺถโฏ วาลุกมตฺติโกทเกหิ มุขํ ปวิสนฺเตหิ มหาวินาสํ ปาปุเณยฺย.
เอวเมว ¶ โขติ เอตฺถ โสเต ปติตปุริโส วิย วฏฺฏสนฺนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน ทฏฺพฺโพ, อุภโตตีเร กาสาทโย วิย ทุพฺพลปฺจกฺขนฺธา, ‘‘อิเม คหิตาปิ มํ ตาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส ปุริสสฺส อชานิตฺวา คหณํ วิย อิเม ขนฺธา ‘‘น มยฺหํ สหายา’’ติ พาลปุถุชฺชนสฺส อชานิตฺวา จตูหิ คาเหหิ คหณํ, คหิตคหิตานํ ปลุชฺชนตฺตา ปุริสสฺส พฺยสนปฺปตฺติ วิย จตูหิ คาเหหิ คหิตานํ ขนฺธานํ วิปริณาเม พาลปุถุชฺชนสฺส โสกาทิพฺยสนปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. ปมํ.
๒. ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา
๙๔. ทุติเย ¶ ¶ วิวทตีติ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภ’’นฺติ ยถาสภาเวน วทนฺเตน สทฺธึ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ วทนฺโต วิวทติ. โลกธมฺโมติ ขนฺธปฺจกํ. ตฺหิ ลุชฺชนสภาวตฺตา โลกธมฺโมติ วุจฺจติ. กินฺติ กโรมีติ กถํ กโรมิ? มยฺหฺหิ ปฏิปตฺติกถนเมว ภาโร, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน กุลปุตฺตานํ ภาโรติ ทสฺเสติ. อิมสฺมึ สุตฺเต ตโย โลกา กถิตา. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โลเกนา’’ติ เอตฺถ หิ สตฺตโลโก กถิโต, ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม’’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก, ‘‘ตถาคโต โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ’’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก กถิโต. ทุติยํ.
๓. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา
๙๕. ตติเย คงฺคาย นทิยา ตีเรติ อยุชฺฌปุรวาสิโน อปริมาณภิกฺขุปริวารํ จาริกํ จรมานํ ตถาคตํ อตฺตโน นครํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา เอกสฺมึ คงฺคาย นิวตฺตนฏฺาเน มหาวนสณฺฑมณฺฑิตปฺปเทเส สตฺถุ วิหารํ กตฺวา อทํสุ. ภควา ตตฺถ วิหรติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คงฺคาย นทิยา ตีเร’’ติ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ตสฺมึ วิหาเร วสนฺโต ภควา สายนฺหสมยํ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน คงฺคาย นทิยา อาคจฺฉนฺตํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ ทิสฺวา, ‘‘มม สาสเน ปฺจกฺขนฺธนิสฺสิตํ เอกํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน ภิกฺขู อามนฺเตสิ.
มหนฺตํ ¶ เผณปิณฺฑนฺติ อุฏฺานุฏฺาเน พทรปกฺกปฺปมาณโต ปฏฺาย อนุโสตาคมเนน อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวา ปพฺพตกูฏมตฺตํ ชาตํ, ยตฺถ อุทกสปฺปาทโย อเนกปาณโย นิวสนฺติ, เอวรูปํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ. อาวเหยฺยาติ อาหเรยฺย. โส ปนายํ เผณปิณฺโฑ อุฏฺิตฏฺาเนปิ ภิชฺชติ ¶ , โถกํ คนฺตฺวาปิ, เอกทฺวิโยชนาทิวเสน ทูรํ คนฺตฺวาปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชนฺโตปิ มหาสมุทฺทํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ. นิชฺฌาเยยฺยาติ โอโลเกยฺย. โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยาติ การเณน อุปปริกฺเขยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโรติ, ภิกฺขเว, เผณปิณฺฑมฺหิ สาโร นาม กึ ภเวยฺย? วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยว.
เอวเมว ¶ โขติ ยถา เผณปิณฺโฑ นิสฺสาโร, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน นิสฺสารเมว. ยถา จ โส ‘‘อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี’’ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ เอว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภฺเว โหตีติ เอวํ เผณปิณฺฑสทิสเมว โหติ. ยถา วา ปน เผณปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ, กุลวเสเนเวตฺถ อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ, ตเทว เตสํ สูติฆรมฺปิ วจฺจกุฏิปิ คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ, น เต อฺตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺานาทีนิ กโรนฺติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํ.
ยถา จ เผณปิณฺโฑ อาทิโต พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺเพน ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโต กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหึสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตํ โหติ มจฺฉกจฺฉปาทีนํ วเสน อเนกโยชนสตปมาณมฺปิ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํ. ยถา จ เผณปิณฺโฑ อุฏฺิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, ทูรํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ, เอวเมวํ รูปมฺปิ กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํ.
กิฺหิ ¶ ¶ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโรติอาทีสุ เวทนาทีนํ ปุพฺพุฬาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพา. ยถา หิ ปุพฺพุโฬ อสาโร เอวํ เวทนาปิ. ยถา จ โส อพโล อคยฺหูปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิโตปิ ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหูปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ วา คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา ติฏฺติ, เอวํ อคยฺหูปคตายปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺิติกา โหติ. เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชลฺลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา.
สฺาปิ ¶ อสารกฏฺเน มรีจิสทิสา. ตถา อคยฺหูปคฏฺเน. น หิ สกฺกา ตํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ. อปิจ ยถา มรีจิ วิปฺผนฺทติ, สฺชาตูมิเวคา วิย ขายติ, เอวํ นีลสฺาทิเภทา สฺาปิ นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติ. ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ ‘‘ปุณฺณวาปิ วิย ปุณฺณนที วิย ทิสฺสตี’’ติ วทาเปติ, เอวํ สฺาปิ วิปฺปลมฺเภติ, ‘‘อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติ วทาเปติ. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ สฺา วิปฺปลมฺภเนนาปิ มรีจิสทิสา.
อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสฺชาตฆนทณฺฑกํ. สงฺขาราปิ อสารกฏฺเน กทลิกฺขนฺธสทิสา, ตถา อคยฺหูปคฏฺเน ¶ . ยเถว หิ กทลิกฺขนฺธโต กิฺจิ คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสิอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ, อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ, เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา โหนฺติ. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ พหุปตฺตวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธ พหุธมฺมสโมธาโน. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณ. อฺโเยว หิ พาหิราย ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อฺโ ตโต อพฺภนฺตรอพฺภนฺตรานํ, เอวเมว สงฺขารกฺขนฺเธปิ ¶ อฺเทว ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อฺา เจตนาทีนํ, สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธว วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ กทลิกฺขนฺธสทิโส.
จกฺขุมา ปุริโสติ มํสจกฺขุนา เจว ปฺาจกฺขุนา จาติ ทฺวีหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. มํสจกฺขุมฺปิ หิสฺส ปริสุทฺธํ วฏฺฏติ อปคตปฏลปิฬกํ, ปฺาจกฺขุมฺปิ อสารภาวทสฺสนสมตฺถํ. วิฺาณมฺปิ อสารกฏฺเน มายาสทิสํ, ตถา อคยฺหูปคฏฺเน. ยถา จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺานา, เอวํ วิฺาณํ. ตฺหิ ตโตปิ อิตฺตรตรฺเจว ลหุปจฺจุปฏฺานตรฺจ. เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ิโต วิย นิสินฺโน วิย โหติ. อฺเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อฺํ คมนกาลาทีสุ. เอวมฺปิ วิฺาณํ มายาสทิสํ. มายา จ มหาชนํ วฺเจติ, ยํกิฺจิเทว ‘‘อิทํ สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา’’ติ คาหาเปติ, วิฺาณมฺปิ มหาชนํ วฺเจติ. เตเนว หิ จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติ. อฺเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อฺํ คมนาทีสุ. เอวมฺปิ วิฺาณํ มายาสทิสํ.
ภูริปฺเนาติ สณฺหปฺเน เจว วิปุลวิตฺถตปฺเน จ. อายูติ ชีวิตินฺทฺริยํ. อุสฺมาติ ¶ กมฺมชเตโชธาตุ. ปรภตฺตนฺติ นานาวิธานํ กิมิคณาทีนํ ภตฺตํ หุตฺวา. เอตาทิสายํ สนฺตาโนติ เอตาทิสี อยํ ปเวณี มตกสฺส ¶ ยาว สุสานา ฆฏฺฏียตีติ. มายายํ พาลลาปินีติ ยฺวายํ วิฺาณกฺขนฺโธ นาม, อยํ พาลมหาชนลปาปนิกมายา นาม. วธโกติ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ขนฺธสงฺขาโต วธโก อฺมฺฆาตเนนปิ, ขนฺเธสุ สติ วโธ ปฺายตีติปิ. เอกา หิ ปถวีธาตุ ภิชฺชมานา เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อาโปธาตุอาทโย. รูปกฺขนฺโธ จ ภิชฺชมาโน อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อรูปกฺขนฺเธสุ เวทนาทโย สฺาทิเก. จตฺตาโรปิ เจเต วตฺถุรูปนฺติ เอวํ อฺมฺวธเนเนตฺถ วธกตา เวทิตพฺพา. ขนฺเธสุ ปน สติ วธพนฺธนจฺเฉทาทีนิ สมฺภวนฺติ, เอวํ เอเตสุ สติ วธภาวโตปิ วธกตา เวทิตพฺพา. สพฺพสํโยคนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ. อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํ. ตติยํ.
๔-๖. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๖-๙๘. จตุตฺเถ ¶ สสฺสติสมนฺติ สิเนรุมหาปถวีจนฺทิมสูริยาทีหิ สสฺสตีหิ สมํ. ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺติ อปฺปมตฺตกํ มธุกปุปฺผปฺปมาณํ โคมยขณฺฑํ. กุโต ปนาเนเนตํ ลทฺธนฺติ. ปริภณฺฑกรณตฺถาย อาภตโต คหิตนฺติ เอเก. อตฺถสฺส ปน วิฺาปนตฺถํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา หตฺถารุฬฺหํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ. อตฺตภาวปฏิลาโภติ ปฏิลทฺธอตฺตภาโว. น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถาติ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส นาม น ปฺาเยยฺย. มคฺโค หิ เตภูมกสงฺขาเร วิวฏฺเฏนฺโต อุปฺปชฺชติ. ยทิ จ เอตฺตโก อตฺตภาโว นิจฺโจ ภเวยฺย, มคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สงฺขารวฏฺฏํ วิวฏฺเฏตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ พฺรหฺมจริยวาโส น ปฺาเยถ.
อิทานิ สเจ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, มยา มหาสุทสฺสนราชกาเล อนุภูตา สมฺปตฺติ นิจฺจา ภเวยฺย, สาปิ จ อนิจฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพาหํ ภิกฺขุ ราชา อโหสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา, สพฺพเสฏฺาติ อตฺโถ. สารมยานีติ ¶ รตฺตจนฺทนสารมยานิ. อุปธานํ ปน สพฺเพสํ สุตฺตมยเมว. โคณกตฺถตานีติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถตานิ, ยํ มหาปิฏฺิยโกชโวติ วทนฺติ. ปฏกตฺถตานีติ อุภโตโลเมน อุณฺณามเยน เสตกมฺพเลน อตฺถตานิ. ปฏลิกตฺถตานีติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถตานิ. กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานีติ กทลิมิคจมฺมมเยน ¶ อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถตานิ. ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติ. สอุตฺตรจฺฉทานีติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถ. อุภโตโลหิตกูปธานีติ สีสูปธานฺจ ปาทูปธานฺจาติ ปลฺลงฺกานํ อุภโตโลหิตกูปธานานิ. เวชยนฺตรถปฺปมุขานีติ เอตฺถ เวชยนฺโต นาม ตสฺส รฺโ รโถ, ยสฺส จกฺกานํ อินฺทนีลมณิมยา นาภิ, สตฺตรตนมยา อรา, ปวาฬมยา เนมิ, รชตมโย อกฺโข, อินฺทนีลมณิมยํ อุปกฺขรํ, รชตมยํ กุพฺพรํ. โส เตสํ รถานํ ปมุโข อคฺโค. ทุกูลสนฺทานานีติ ทุกูลสนฺถรานิ. กํสูปธารณานีติ รชตมยโทหภาชนานิ. วตฺถโกฏิสหสฺสานีติ ยถารุจิตํ ¶ ปริภฺุชิสฺสตีติ นฺหตฺวา ิตกาเล อุปนีตวตฺถาเนว สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํ.
ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกฺเว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสึสุ. ปาสาทกูฏาคาราทีสุปิ เอเสว นโย. ปลฺลงฺกาทีสุ เอกํเยว สยํ ปริภฺุชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติ. อิตฺถีสุ เอกาว ปจฺจุปฏฺาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติ. เวลามิกาติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณสฺส วา ขตฺติยานิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาตา. ปริทหามีติ ¶ เอกํเยว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺตีติ ทสฺเสติ. ภฺุชามีติ ปรมปฺปมาเณน นาฬิโกทนมตฺตํ ภฺุชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ อฏฺนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติ.
อิติ อิมํ มหาสุทสฺสนกาเล สมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนิจฺจตํ ทสฺเสนฺโต อิติ โข ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติชหเนน นิพฺพุตปทีโป วิย อปณฺณตฺติกภาวํ คตา. เอวํ อนิจฺจา โข ภิกฺขุ สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวาอภาวฏฺเน อนิจฺจา. เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา อภิรุหิตฺวา จมฺปกปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณึ มฺุจนฺโต โอตเรยฺย, เอวเมวํ นิสฺเสณึ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสมฺปตฺตึ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณึ มฺุจนฺโต วิย โอติณฺโณ. เอวํ อทฺธุวาติ เอวํ อุทกปุพฺพุฬาทโย วิย ธุวภาวรหิตา. เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ ¶ อสฺสาสวิรหิตา. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํ. ปฺจเม สพฺพํ วุตฺตนยเมว. ฉฏฺํ ตถา พุชฺฌนกสฺส อชฺฌาสเยน วุตฺตํ. จตุตฺถาทีนิ.
๗. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา
๙๙. สตฺตเม ยํ มหาสมุทฺโทติ ยสฺมึ สมเย ปฺจเม สูริเย อุฏฺิเต มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติ. ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา อวิชฺชาย นิวุตานํเยว สตํ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ ปริจฺเฉทํ ¶ น วทามิ. สา คทฺทุลพทฺโธติ คทฺทุเลน พทฺธสุนโข. ขีเลติ ¶ ปถวิยํ อาโกฏิเต มหาขีเล. ถมฺเภติ นิขณิตฺวา ปิเต ถมฺเภ. เอวเมว โขติ เอตฺถ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล, คทฺทุโล วิย ทิฏฺิ, ถมฺโภ วิย สกฺกาโย, คทฺทุลรชฺชุยา ถมฺเภ อุปนิพทฺธสุนขสฺส ถมฺภานุปริวตฺตนํ วิย ทิฏฺิตณฺหาย สกฺกาเย พทฺธสฺส ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. อฏฺเม ตสฺมาติ ยสฺมา ทิฏฺิคทฺทุลนิสฺสิตาย ตณฺหารชฺชุยา สกฺกายถมฺเภ อุปนิพทฺโธ วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน สพฺพิริยาปเถสุ ขนฺธปฺจกํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, ยสฺมา วา ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหน, ตสฺมา. จิตฺตสํกิเลสาติ สุนฺหาตาปิ หิ สตฺตา จิตฺตสํกิเลเสเนว สํกิลิสฺสนฺติ, มลคฺคหิตสรีราปิ จิตฺตสฺส โวทานตฺตา วิสุชฺฌนฺติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘รูปมฺหิ สํกิลิฏฺมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;
รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อนกฺขาตํ มเหสินา.
‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;
จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ.
จรณํ นาม จิตฺตนฺติ วิจรณจิตฺตํ. สงฺขา นาม พฺราหฺมณปาสณฺฑิกา โหนฺติ, เต ปฏโกฏฺกํ ¶ กตฺวา ตตฺถ นานปฺปการา สุคติทุคฺคติวเสน สมฺปตฺติวิปตฺติโย เลขาเปตฺวา, ‘‘อิมํ กมฺมํ กตฺวา อิทํ ปฏิลภติ, อิทํ กตฺวา อิท’’นฺติ ทสฺเสนฺตา ตํ จิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติ. จิตฺเตเนว จิตฺติตนฺติ จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน จินฺติตํ นาม. จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปายปริเยสนจิตฺตํ ตโตปิ จิตฺตตรํ. ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตาติ กมฺมจิตฺเตเนว จิตฺติตา. ตํ ปน กมฺมจิตฺตํ อิเม วฏฺฏกติตฺติราทโย ‘‘เอวํ จิตฺตา ภวิสฺสามา’’ติ อายูหนฺตา นาม นตฺถิ. กมฺมํ ปน โยนึ อุปเนติ, โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโว. โยนิอุปคตา ¶ หิ สตฺตา ตํตํโยนิเกหิ สทิสจิตฺตาว โหนฺติ. อิติ โยนิสิทฺโธ จิตฺตภาโว, กมฺมสิทฺธา โยนีติ เวทิตพฺพา.
อปิจ ¶ จิตฺตํ นาเมตํ สหชาตํ สหชาตธมฺมจิตฺตตาย ภูมิจิตฺตตาย วตฺถุจิตฺตตาย ทฺวารจิตฺตตาย อารมฺมณจิตฺตตาย กมฺมนานตฺตมูลกานํ ลิงฺคนานตฺตสฺานานตฺตโวหารนานตฺตาทีนํ อเนกวิธานํ จิตฺตานํ นิปฺผาทนตายปิ ติรจฺฉานคตจิตฺตโต จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพํ.
รชโกติ วตฺเถสุ รงฺเคน รูปสมุฏฺาปนโก. โส ปน อเฉโก อมนาปํ รูปํ กโรติ, เฉโก มนาปํ ทสฺสนียํ, เอวเมว ปุถุชฺชโน อกุสลจิตฺเตน วา าณวิปฺปยุตฺตกุสเลน วา จกฺขุสมฺปทาทิวิรหิตํ วิรูปํ สมุฏฺาเปติ, าณสมฺปยุตฺตกุสเลน จกฺขุสมฺปทาทิสมฺปนฺนํ อภิรูปํ. อฏฺมํ.
๙. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑. นวเม เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตา. ตาสุ กณฺหปกฺขอุปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติ. สุกฺกปกฺขอุปมาย เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต, อปีติ สมฺภาวนตฺเถ. อุภเยนาปิ เสยฺยถา นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติ. กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺตาย ปน เอวํ วุตฺตํ. เอวฺหิ โลเก สิลิฏฺวจนํ โหติ. ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ตานิ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย จ ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา ¶ อธิสยิตานิ. สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺุ สมนฺตโต เสทิตานิ อุสฺมีกตานิ. สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถ. กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมินา ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปชฺเชยฺย. อถ ¶ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาว. เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ ¶ โหนฺติ, โย เนสํ อลฺลสิเนโห, โสปิ ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกฺจ ขรํ โหติ, สยมฺปิ ปริณามํ คจฺฉนฺติ, กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิ อาโลโก อนฺโต ปฺายติ, ตสฺมา ‘‘จิรํ วต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา, อยฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ, เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ ทฺเวธา ภิชฺชติ. อถ เต ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยว, นิกฺขมิตฺวา จ คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา วิจรนฺติ.
เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวานุโยคํ อนุยุตฺตกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส อปริหานิ, ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ตสฺส ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขมุขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺน สูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ ¶ วฑฺเฒนฺตสฺส อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิฺาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปตฺตกาโล เวทิตพฺโพ. ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ¶ ปริณตภาวํ ตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ, เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน าณปริปากํ ตฺวา สตฺถาปิ –
‘‘อุจฺฉินฺท ¶ สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๘๕) –
อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ. โส คาถาปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตโต ปฏฺาย ยถา เต กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยมฺปิ มหาขีณาสโว นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา สงฺฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติ.
ปลคณฺฑสฺสาติ วฑฺฒกิสฺส. โส หิ โอลมฺพกสงฺขาตํ ปลํ ธาเรตฺวา ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ วุจฺจติ. วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑกสฺส คหณฏฺาเน. เอตฺตกํ วต เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โยนิโส มนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา จ นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติ. เอวํ ขียมานานํ ปน เตสํ ‘‘เอตฺตกํ อชฺช ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย’’ติ เอวมสฺส าณํ น โหตีติ อตฺโถ. อิมาย อุปมาย วิปสฺสนายานิสํโส ทีปิโต. เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยน. ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ถิรภาเวน ปริหายนฺติ.
เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร, นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยาทานํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปฺจวสฺสกาเล อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺโททเกน ขชฺชมานานํ พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ เจว สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล ¶ วิย ภิกฺขุโน นิสฺสยมุจฺจกสฺส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วสนกาโล, ทิวา วาตาตเปน สํสุสฺสนํ วิย วิปสฺสนาาเณน ตณฺหาสฺเนหสํสุสฺสนํ, รตฺตึ หิโมทเกน เตมนํ วิย กมฺมฏฺานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ปีติปาโมชฺเชน จิตฺตเตมนํ, รตฺตินฺทิวํ วาตาตเปน เจว หิโมทเกน จ ปริสุกฺขปริตินฺตานํ พนฺธนานํ ทุพฺพลภาโว วิย เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา วิปสฺสนาาณปีติปาโมชฺเชหิ สํโยชนานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุพฺพลภาโว, ปาวุสฺสกเมโฆ วิย อรหตฺตมคฺคาณํ ¶ , เมฆวุฏฺิอุทเกน นาวาย พนฺเธ ปูติภาโว วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส ¶ รูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเน กมฺมฏฺาเน เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส อรหตฺตผลาธิคโม, ปูติพนฺธนาวาย กฺจิ กาลํ านํ วิย ขีณสํโยชนสฺส อรหโต มหาชนํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ยาวตายุกํ านํ, ปูติพนฺธนาวาย อนุปุพฺเพน ภิชฺชิตฺวา อปณฺณตฺติกภาวูปคโม วิย ขีณาสวสฺส อุปาทิณฺณกฺขนฺธเภเทน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส อปณฺณตฺติกภาวูปคโมติ อิมาย อุปมาย สํโยชนานํ ทุพฺพลตา ทีปิตา. นวมํ.
๑๐. อนิจฺจสฺาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒. ทสเม อนิจฺจสฺาติ อนิจฺจํ อนิจฺจนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา. ปริยาทิยตีติ เขปยติ. สพฺพํ อสฺมิมานนฺติ นววิธํ อสฺมิมานํ. มูลสนฺตานกานีติ สนฺตาเนตฺวา ิตมูลานิ. มหานงฺคลํ วิย หิ อนิจฺจสฺา, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มูลสนฺตานกานิ วิย กิเลสา, ยถา กสฺสโก กสนฺโต นงฺคเลน ตานิ ปทาเลติ, เอวํ โยคี อนิจฺจสฺํ ภาเวนฺโต อนิจฺจสฺาาเณน กิเลเส ปทาเลตีติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ.
โอธุนาตีติ เหฏฺา ธุนาติ. นิทฺธุนาตีติ ปปฺโผเฏติ. นิจฺโฉเฏตีติ ¶ ปปฺโผเฏตฺวา ฉฑฺเฑติ. อิธาปิ ปพฺพชานิ วิย กิเลสา, ลายนํ นิจฺโฉฏนํ วิย อนิจฺจสฺาาณนฺติ อิมินา อตฺเถน อุปมา สํสนฺเทตพฺพา.
วณฺฏจฺฉินฺนายาติ ติณฺเหน ขุรปฺเปน วณฺฏจฺฉินฺนาย. ตทนฺวยานิ ภวนฺตีติ ตํ อมฺพปิณฺฑึ อนุคจฺฉนฺติ, ตสฺสา ปตมานาย อมฺพานิ ภูมิยํ ปตนฺติ. อิธาปิ อมฺพปิณฺฑิ วิย กิเลสา, ติณฺหขุรปฺโป วิย อนิจฺจสฺา, ยถา ขุรปฺเปน ฉินฺนาย อมฺพปิณฺฑิยา สพฺพานิ อมฺพานิ ภูมิยํ ปตนฺติ, เอวํ อนิจฺจสฺาาเณน กิเลสานํ มูลภูตาย อวิชฺชาย ฉินฺนาย สพฺพกิเลสา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ, อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ.
กูฏงฺคมาติ กูฏํ คจฺฉนฺติ. กูฏนินฺนาติ กูฏํ ปวิสนภาเวน กูเฏ นินฺนา. กูฏสโมสรณาติ กูเฏ สโมสริตฺวา ิตา. อิธาปิ กูฏํ วิย อนิจฺจสฺา, โคปานสิโย วิย ¶ จตุภูมกกุสลธมฺมา, ยถา สพฺพโคปานสีนํ ¶ กูฏํ อคฺคํ, เอวํ กุสลธมฺมานํ อนิจฺจสฺา อคฺคา. นนุ จ อนิจฺจสฺา โลกิยา, สา โลกิยกุสลานํ ตาว อคฺคํ โหตุ, โลกุตฺตรานํ กถํ อคฺคนฺติ? เตสมฺปิ ปฏิลาภกรณตฺเถน อคฺคนฺติ เวทิตพฺพา. อิมินา อุปาเยน สพฺพาสุ อุปมาสุ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. ปุริมาหิ ปเนตฺถ ตีหิ อนิจฺจสฺาย กิจฺจํ, ปจฺฉิมาหิ พลนฺติ. ทสมํ.
ปุปฺผวคฺโค ทสโม.
มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๑. อนฺตวคฺโค
๑. อนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. อนฺตวคฺคสฺส ปเม อนฺตาติ โกฏฺาสา. อิทํ สุตฺตํ จตุสจฺจวเสน ปฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา อนฺโตติ วจเนน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ. ปมํ.
๒-๓. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๔-๑๐๕. ทุติยมฺปิ ปฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา ทุกฺขนฺติ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน กถิตํ. ตติยมฺปิ ¶ ตเถว สกฺกาโยติ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน กถิตํ. ทุติยตติยานิ.
๔. ปริฺเยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๖. จตุตฺเถ ปริฺเยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพ. ปริฺนฺติ สมติกฺกมํ. ปริฺาตาวินฺติ ตาย ปริฺาย ปริชานิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา ิตํ. ราคกฺขโยติอาทีหิ นิพฺพานํ ทสฺสิตํ. จตุตฺถํ.
๕-๑๐. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๗-๑๑๒. ปฺจมาทีสุ ¶ จตูสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ. นวมทสเมสุ กิเลสปฺปหานนฺติ. ปฺจมาทีนิ.
อนฺตวคฺโค เอกาทสโม.
๑๒. ธมฺมกถิกวคฺโค
๑-๒. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓-๑๑๔. ธมฺมกถิกวคฺคสฺส ปเม ¶ เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตีติ ยาวตา อิมาย จตูสุ สจฺเจสุ อฺาณภูตาย อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, เอตฺตาวตา อวิชฺชาคโต โหตีติ อตฺโถ. ทุติเยปิ เอเสว นโย. ปมทุติยานิ.
๓. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕. ตติเย ปเมน ธมฺมกถิโก, ทุติเยน เสขภูมิ, ตติเยน อเสขภูมีติ เอวํ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน วิเสเสตฺวา ทฺเว ภูมิโย กถิตา. ตติยํ.
๔. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. จตุตฺเถ ติสฺสนฺนมฺปิ ปุจฺฉานํ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กถิตานิ. จตุตฺถํ.
๕-๙. พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๗-๑๒๑. ปฺจเม อตีรทสฺสีติ ตีรํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตํ น ปสฺสติ. อปารทสฺสีติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ น ปสฺสติ. พทฺโธติ กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ หุตฺวา ชียติ จ มียติ ¶ จ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉตีติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขํ กถิตนฺติ. ฉฏฺาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว. ปฺจมาทีนิ.
๑๐. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. ทสเม ¶ อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต, ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขโต, อาพาธฏฺเน โรคโต, อนฺโตโทสฏฺเน คณฺฑโต, เตสํ เตสํ คณฺฑานํ ปจฺจยภาเวน วา ขณนฏฺเน วา สลฺลโต ทุกฺขฏฺเน อฆโต, วิสภาคมหาภูตสมุฏฺานอาพาธปจฺจยฏฺเน อาพาธโต, อสกฏฺเน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเน ปโลกโต ¶ , สตฺตสฺุตฏฺเน สฺุโต, อตฺตาภาเวน อนตฺตโต. เอวเมตฺถ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจมนสิกาโร, ‘‘สฺุโต อนตฺตโต’’ติ ทฺวีหิ อนตฺตมนสิกาโร, เสเสหิ ทุกฺขมนสิกาโร วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ทสมํ.
๑๑. สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. ตถา เอกาทสเม. ทสมสฺมิฺหิ ‘‘สีลวตา’’ติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ, อิธ สุตวตาติ กมฺมฏฺานสุตํ อิทเมว นานากรณํ. เอกาทสมํ.
๑๒-๑๓. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๔-๑๒๕. ทฺวาทสมเตรสมานิ ราหุโลวาทสทิสาเนวาติ. ทฺวาทสมเตรสมานิ.
ธมฺมกถิกวคฺโค ทฺวาทสโม.
๑๓. อวิชฺชาวคฺโค
๑-๑๐. สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๖-๑๓๕. อวิชฺชาวคฺโค ¶ อุตฺตานตฺโถว. อิมสฺมิฺหิ วคฺเค สพฺพสุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํ.
อวิชฺชาวคฺโค เตรสโม.
๑๔. กุกฺกุฬวคฺโค
๑-๑๓. กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓๖-๑๔๙. กุกฺกุฬวคฺคสฺส ปเม กุกฺกุฬนฺติ สนฺตตฺตํ อาทิตฺตํ ฉาริกราสึ วิย มหาปริฬาหํ. อิมสฺมึ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํ, เสเสสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิ. สพฺพานิ เจตานิ ปาฏิเยกฺกํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติ.
กุกฺกุฬวคฺโค จุทฺทสโม.
๑๕. ทิฏฺิวคฺโค
๑-๙. อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๐-๑๕๘. ทิฏฺิวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม กึ อุปาทายาติ กึ ปฏิจฺจ. ทุติเย กึ อภินิวิสฺสาติ ¶ กึ อภินิวิสิตฺวา, ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. ตติยาทีสุ ทิฏฺีติอาทีนิ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตานิ. ปมาทีนิ.
๑๐. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๕๙. ทสเม อุปสงฺกมีติ อฺเ ภิกฺขู ปฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา ยฺุชิตฺวา ฆเฏตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฺํ พฺยากโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ ปฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา ยฺุชนฺโต ฆเฏนฺโต, อรหตฺตํ ปตฺวา อฺํ พฺยากริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิ. สตฺถา ปน อตฺตโน ธรมานกาเล เถรสฺส อุปริมคฺคตฺตยวชฺฌานํ กิเลสานํ ปหานํ อปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กเถสิ. ตสฺสาปิ เอกํ ทฺเว วาเร มนสิ กตฺวาว พุทฺธุปฏฺานเวลา ชาตาติ คนฺตพฺพํ โหติ. อิติสฺส จิตฺตํ สมฺปหํสมาโน วิมุตฺติปริปาจนียธมฺโมว โส กมฺมฏฺานานุโยโค ชาโตติ. ทสมํ.
ทิฏฺิวคฺโค ปนฺนรสโม.
อุปริปณฺณาสโก สมตฺโต.
ขนฺธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ราธสํยุตฺตํ
๑. ปมวคฺโค
๑. มารสุตฺตวณฺณนา
๑๖๐. ราธสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ปเม มาโร วา อสฺสาติ มรณํ วา ภเวยฺย. มาเรตา วาติ มาเรตพฺโพ วา. โย วา ปน มียตีติ โย วา ปน มรติ. นิพฺพิทตฺถนฺติ นิพฺพิทาาณตฺถํ. นิพฺพานตฺถาติ ผลวิมุตฺติ นาเมสา อนุปาทานิพฺพานตฺถาติ อตฺโถ. อจฺจยาสีติ ¶ อติกฺกนฺโตสิ. นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพาเน ปติฏฺิตํ. อิทํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ นาม นิพฺพานพฺภนฺตเร วุสฺสติ, น นิพฺพานํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. นิพฺพานปริโยสานนฺติ นิพฺพานํ อสฺส ปริโยสานํ, นิปฺผตฺติ นิฏฺาติ อตฺโถ. ปมํ.
๒-๑๐. สตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๑-๑๖๙. ทุติเย สตฺโต สตฺโตติ ลคฺคปุจฺฉา. ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโตติ ตตฺร ลคฺโค ตตฺร วิลคฺโค. ปํสฺวาคารเกหีติ ปํสุฆรเกหิ. เกฬายนฺตีติ กีฬนฺติ. ธนายนฺตีติ ธนํ วิย มฺนฺติ. มมายนฺตีติ ‘‘มม อิทํ, มม อิท’’นฺติ มมตฺตํ กโรนฺติ, อฺสฺส ผุสิตุมฺปิ น เทนฺติ. วิกีฬนิยํ กโรนฺตีติ ‘‘นิฏฺิตา กีฬา’’ติ เต ภินฺทมานา กีฬาวิคมํ กโรนฺติ. ตติเย ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ. จตุตฺถํ อุตฺตานเมว. ปฺจมาทีสุ จตูสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ, ทฺวีสุ กิเลสปฺปหานนฺติ. ทุติยาทีนิ.
ปโม วคฺโค.
๒. ทุติยวคฺโค
๑-๑๒. มารสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๐-๑๘๑. ทุติยวคฺคสฺส ¶ ปเม มาโร, มาโรติ มรณํ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปน รูปาทิวินิมุตฺตํ มรณํ นาม นตฺถิ, เตนสฺส ภควา รูปํ โข, ราธ, มาโรติอาทิมาห ¶ . ทุติเย มารธมฺโมติ มรณธมฺโม. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
ทุติโย วคฺโค.
๓-๔. อายาจนวคฺคาทิ
๑-๑๑. มาราทิสุตฺตเอกาทสกวณฺณนา
๑๘๒-๒๐๕. ตโต ¶ ปรํ อุตฺตานตฺถเมว. อยฺหิ ราธตฺเถโร ปฏิภานิยตฺเถโร นาม. ตถาคตสฺส อิมํ เถรํ ทิสฺวา สุขุมํ การณํ อุปฏฺาติ. เตนสฺส ภควา นานานเยหิ ธมฺมํ เทเสติ. เอวํ อิมสฺมึ ราธสํยุตฺเต อาทิโต ทฺเว วคฺคา ปุจฺฉาวเสน เทสิตา, ตติโย อายาจเนน, จตุตฺโถ อุปนิสินฺนกกถาวเสน. สกลมฺปิ ปเนตํ ราธสํยุตฺตํ เถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนียธมฺมวเสเนว คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ราธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทิฏฺิสํยุตฺตํ
๑. โสตาปตฺติวคฺโค
๑. วาตสุตฺตวณฺณนา
๒๐๖. ทิฏฺิสํยุตฺเต ¶ ¶ น วาตา วายนฺตีติอาทีสุ เอวํ กิร เตสํ ทิฏฺิ – ‘‘เยปิ เอเต รุกฺขสาขาทีนิ ภฺชนฺตา วาตา วายนฺติ, น เอเต วาตา, วาตเลโส นาเมโส, วาโต ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิโต. ตถา ยาปิ เอตา ติณกฏฺาทีนิ วหนฺติโย นทิโย สนฺทนฺติ, น เอตฺถ อุทกํ สนฺทกิ, อุทกเลโส นาเมส, อุทกํ ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิตํ. ยาปิมา คพฺภินิโย วิชายนฺตีติ จ วุจฺจนฺติ, กิฺจาปิ ตา มิลาตุทรา โหนฺติ, คพฺโภ ปน น นิกฺขมติ, คพฺภเลโส นาเมโส, คพฺโภ ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิโต. เยปิ เอเต จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เนว เต อุเทนฺติ น อเปนฺติ, จนฺทิมสูริยเลโส นาเมส, จนฺทิมสูริยา ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิตา’’ติ.
๒-๔. เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๐๗-๒๐๙. ทิฏฺนฺติอาทีสุ ทิฏฺํ รูปายตนํ. สุตํ สทฺทายตนํ. มุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ. ตฺหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุตนฺติ จ วุตฺตํ. อวเสสานิ สตฺตายตนานิ วิฺาตํ นาม. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปตฺตํ ¶ วา ปริเยสิตํ. อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสฺจริตํ. โลกสฺมิฺหิ ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ ปตฺตํ นาม, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นาม ¶ . อปริเยสิตฺวา ปตฺตฺจ อปริเยสิตฺวา โนปตฺตฺจ มนสานุวิจริตํ นาม. อถ วา ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ ปตฺตฏฺเน ปตฺตํ นาม, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตเมว ปริเยสิตํ นาม, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ มนสานุวิจริตํ นาม. สพฺพํ วา เอตํ มนสา อนุวิจริตเมว.
๕. นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา
๒๑๐. นตฺถิ ¶ ทินฺนนฺติอาทีสุ นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทนฺติ. ยิฏฺํ วุจฺจติ มหายาโค. หุตนฺติ ปเหณกสกฺกาโร อธิปฺเปโต. ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนฺติ. สุกตทุกฺกฏานนฺติ สุกตทุกฺกตานํ, กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถ. ผลํ วิปาโกติ ยํ ผลนฺติ วา วิปาโกติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทนฺติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิ. นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ โลเก ิตสฺสปิ ปโร โลโก นตฺถิ, สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺติ. นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทนฺติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทนฺติ. นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณาติ โลเก สมฺมาปฏิปนฺนา สมณพฺราหฺมณา นาม นตฺถีติ วทนฺติ.
จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. ปถวี ปถวีกายนฺติ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ พาหิรํ ปถวีธาตุํ. อนุเปตีติ อนุยาติ. อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํ, อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถ. อุภเยนาปิ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสนฺติ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโย. อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ. สงฺกมนฺตีติ ¶ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ. อาสนฺทิปฺจมาติ นิปนฺนมฺเจน ปฺจมา, มฺโจ เจว, จตฺตาโร มฺจปาเท คเหตฺวา ิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถ. ยาว อาฬาหนาติ ยาว สุสานา. ปทานีติ ‘‘อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโล’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตานิ คุณาคุณปทานิ. สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํ. กาโปตกานีติ กโปตกวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถ. ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตา. อยเมว วา ปาฬิ. อาหุติโยติ ยํ ปเหณกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทานํ, สพฺพํ ตํ ฉาริกาวสานเมว โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ทตฺตุปฺตฺตนฺติ ¶ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปฺตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปฺตฺตมิทํ ทานํ, น ปณฺฑิเตหิ. พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตีติ ทสฺเสนฺติ.
๖. กโรโตสุตฺตวณฺณนา
๒๑๑. กโรโตติ ¶ สหตฺถา กโรนฺตสฺส. การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺส. ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺส. เฉทาปยโตติ ปเรหิ เฉทาเปนฺตสฺส. ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส. ปจาปยโตติ ปเรหิ ทณฺฑาทินา ปีฬาเปนฺตสฺส. โสจโต โสจาปยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาปิ ปเรหิ กาเรนฺตสฺสาปิ. กิลมโต กิลมาปยโตติ อาหารุปจฺเฉทพนฺธนาคารปเวสนาทีหิ สยํ กิลเมนฺตสฺสปิ ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสปิ. ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต ปเรมฺปิ ผนฺทาปยโต. ปาณมติปาตยโตติ ¶ ปาณํ หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปิ. เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สนฺธินฺติ ฆรสนฺธึ. นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํ. เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํ. ปริปนฺเถ ติฏฺโตติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺโต. กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ ยํกิฺจิ ปาปํ กโรมีติ สฺาย กโรโตปิ ปาปํ น กรียติ, นตฺถิ ปาปํ. สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสฺิโน โหนฺตีติ ทีเปนฺติ. ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วา. เอกมํสขลนฺติ เอกมํสราสึ. ปฺุชนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํ.
ทกฺขิณนฺติ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย หนนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. อุตฺตรนฺติ อุตฺตรตีเร สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, เต สนฺธาย ททนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโต. ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมน. สํยเมนาติ สีลสํยเมน. สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนน. อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถ. สพฺพถาปิ ปาปปฺุานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติ.
๗. เหตุสุตฺตวณฺณนา
๒๑๒. นตฺถิ ¶ ¶ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโยติ เอตฺถ ปจฺจโยติ เหตุเววจนเมว. อุภเยนาปิ วิชฺชมานเมว กายทุจฺจริตาทีนํ สํกิเลสปจฺจยํ, กายสุจริตาทีนฺจ วิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปนฺติ. นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺิตา อิเม สตฺตา เทวตฺตมฺปิ มารตฺตมฺปิ พฺรหฺมตฺตมฺปิ สาวกโพธิมฺปิ ปจฺเจกโพธิมฺปิ สพฺพฺุตมฺปิ ปาปุณนฺติ, ตํ พลํ ปฏิกฺขิปนฺติ. นตฺถิ วีริยนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อฺมฺเววจนาเนว. ‘‘อิทํ โน วีริเยน, อิทํ ปุริสถาเมน, อิทํ ปุริสปรกฺกเมน ¶ ปตฺต’’นฺติ, เอวํ ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสน ปเนตานิ วิสุํ อาทิยนฺติ.
สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส ปริคฺคณฺหนฺติ. สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ, ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติอาทิวเสน วทนฺติ. สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทนฺติ. สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธุมาทโย สนฺธาย วทนฺติ. เตสุ หิ เต วิรุหนภาเวน ชีวสฺิโน. อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิ. นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตตา. สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ภาโวติ สภาโวเยว. เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ ภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตา. เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติ. เยน น ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสนฺติ. ฉสฺเววาภิชาตีสูติ ฉสุ เอว อภิชาตีสุ ตฺวา สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺติ, อฺา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺติ.
๘-๑๐. มหาทิฏฺิสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๑๓-๒๑๕. อกฏาติ อกตา. อกฏวิธาติ อกตวิธานา, ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ เกนจิ การิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตา. ‘‘อนิมฺมิตพฺพา’’ติปิ ปาโ, น นิมฺมิตพฺพาติ อตฺโถ. วฺฌาติ วฺฌปสุวฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกา. ปพฺพตกูฏํ วิย ิตาติ กูฏฏฺา. เอสิกฏฺายิโน วิย หุตฺวา ิตาติ เอสิกฏฺายิฏฺิตา, ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺติ, เอวํ ิตาติ อตฺโถ. น ¶ อิฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ิตตฺตา ¶ น จลนฺติ. น วิปริณมนฺตีติ ¶ ปกตึ น วิชหนฺติ. น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺตีติ อฺมฺํ น อุปหนนฺติ. นาลนฺติ น สมตฺถา. ปถวีกาโยติอาทีสุ ปถวีเยว ปถวีกาโย, ปถวีสมูโห วา. สตฺตนฺนํตฺเวว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคราสิอาทีนํ อนฺตเรเนว ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติ. ตตฺถ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เกวลํ สฺามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสนฺติ.
โยนิปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ อฺานิ จ สฏฺิสตานิ อฺานิ จ ฉสตานิ ปฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ ปฺจกมฺมสตานิ จาติ เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกทิฏฺึ ทีเปนฺติ. ปฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เกจิ ปนาหุ ‘‘ปฺจ กมฺมานีติ ปฺจินฺทฺริยวเสน คณฺหนฺติ, ตีณีติ กายกมฺมาทิวเสนา’’ติ. กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมวจีกมฺมานิ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ อุปฑฺฒกมฺมนฺติ. ทฺวฏฺิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺิปฏิปทาติ วทนฺติ. ทฺวฏฺนฺตรกปฺปาติ เอกสฺมึ กปฺเป จตุสฏฺิ อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ, อยํ ปน อฺเ ทฺเว อชานนฺโต เอวมาห.
ฉฬาภิชาติโยติ กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อิมา ฉ อภิชาติโย วทนฺติ. ตตฺถ โอรพฺภิกา สูกริกา สากุณิกา มาควิกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา, เย วา ปนฺเปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา, อยํ กณฺหาภิชาตีติ วทนฺติ. ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ, ‘‘ภิกฺขู ¶ จ กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ (อ. นิ. ๖.๕๗) อยํ หิสฺส ปาฬิ เอว. อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก ปพฺพชิตาติ วทนฺติ. โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺา เอกสาฏกาติ วทนฺติ. อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตรา. คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทนฺติ. เอวํ อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเหิปิ เชฏฺกตเร กโรนฺติ. อาชีวกา อาชีวินิโย อยํ สุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา ¶ . นนฺโท วจฺโฉ, กิโส สํกิจฺโจ, มกฺขลิ โคสาโล ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตรา.
อฏฺ ¶ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ วีมํสกภูมิ อุชุคตภูมิ เสขภูมิ สมณภูมิ ชานนภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺ ปุริสภูมิโยติ วทนฺติ. ตตฺถ ชาตทิวสโต ปฏฺาย สตฺต ทิวเส สมฺพาธฏฺานโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ โมมูหา, อยํ มนฺทภูมีติ วทนฺติ. เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ, สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ, อยํ ขิฑฺฑาภูมิ นาม. มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มฺจํ วา ปีํ วา คเหตฺวา ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ วีมํสกภูมิ นาม. ปทสา คนฺตุํ สมตฺถกาโล อุชุคตภูมิ นาม. สิปฺปานิ สิกฺขนกาโล เสขภูมิ นาม. ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชนกาโล สมณภูมิ นาม. อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาโล ชานนภูมิ นาม. ‘‘ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ชิโน น กิฺจิ อาหา’’ติ เอวํ อลาภึ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทนฺติ.
เอกูนปฺาส ¶ อาชีวกสเตติ เอกูนปฺาส อาชีววุตฺติสตานิ. ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานิ. นาควาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิ. วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีส อินฺทฺริยสตานิ. ตึเส นิรยสเตติ ตึส นิรยสตานิ. รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺานานิ. หตฺถปิฏฺิปาทปิฏฺาทีนิ สนฺธาย วทติ. สตฺต สฺีคพฺภาติ โอฏฺโคณคทฺรภอชปสุมิคมหึเส สนฺธาย วทติ. สตฺต อสฺีคพฺภาติ สาลิยวโคธุมมุคฺคกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติ. นิคณฺิคพฺภาติ คณฺิมฺหิ ชาตคพฺภา, อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติ. สตฺต เทวาติ พหู เทวา, โส ปน สตฺตาติ วทติ. มนุสฺสาปิ อนนฺตา, โส สตฺตาติ วทติ. สตฺต เปสาจาติ ปิสาจา มหนฺตมหนฺตา, สตฺตาติ วทติ. สราติ มหาสรา. กณฺณมุณฺฑ-รถการ-อโนตตฺต-สีหปฺปปาต-ฉทฺทนฺต-มุจลินฺท-กุณาลทเห คเหตฺวา วทติ.
ปวุฏาติ คณฺิกา. ปปาตาติ มหาปปาตา. ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิ. สุปินาติ มหาสุปินา. สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิ. มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํ. เอตฺถ เอกมฺหา มหาสรา วสฺสสเต ¶ วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติ. เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาเล จ ปณฺฑิเต จ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิ. ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตราวิสุชฺฌิตุํ น สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติ.
สีเลน ¶ ¶ วาติ อเจลกสีเลน วา อฺเน วา เยน เกนจิ. วเตนาติ ตาทิเสเนว วเตน. ตเปนาติ ตโปกมฺเมน. อปริปกฺกํ ปริปาเจติ นาม โย ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติ. ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ นาม โย ‘‘อหํ พาโล’’ติ วุตฺตปริมาณกาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติ. เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิ. ตฺหิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติ. โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิย. สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํ. ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺโต. นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ, น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ, น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถ. อุกฺกํสาวกํเสติ อุกฺกํสาวกํสา. หายนวฑฺฒนานเมเวตํ เววจนํ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ นามาติอาทิมาห. ตตฺถ สุตฺตคุเฬติ เวเตฺวา กตสุตฺตคุเฬ. นิพฺเพิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺเถว ติฏฺติ, น คจฺฉติ เอวเมว พาลา จ ปณฺฑิตา จ กาลวเสน นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺติ, ยถาวุตฺเตน กาเลน อติกฺกมนฺตีติ ทสฺเสติ.
๑๑-๑๘. อนฺตวาสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๑๖-๒๒๓. อนฺตวา โลโกติ เอกโต วฑฺฒิตนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺิ. อนนฺตวาติ สพฺพโต วฑฺฒิตํ อปฺปมาณนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺิ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีวฺจ สรีรฺจ เอกเมวาติ อุปฺปนฺนทิฏฺิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อิมานิ ตาว โสตาปตฺติมคฺควเสน อฏฺารส เวยฺยากรณานิ เอกํ คมนํ.
๒. ทุติยคมนาทิวคฺควณฺณนา
๒๒๔-๓๐๑. ทุติยํ ¶ คมนํ ทุกฺขวเสน วุตฺตํ. ตตฺราปิ อฏฺารเสว เวยฺยากรณานิ, ตโต ปรานิ ‘‘รูปี อตฺตา โหตี’’ติอาทีนิ อฏฺ เวยฺยากรณานิ, เตหิ สทฺธึ ตํ ทุติยเปยฺยาโลติ วุตฺโต.
ตตฺถ ¶ รูปีติ อารมฺมณเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺิ. อรูปีติ ฌานํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺิ ¶ . รูปี จ อรูปี จาติ อารมฺมณฺจ ฌานฺจ ‘‘อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺิ. เนว รูปี นารูปีติ ตกฺกมตฺเตน คหิตทิฏฺิ. เอกนฺตสุขีติ ลาภีตกฺกีชาติสฺสรานํ อุปฺปนฺนทิฏฺิ. ฌานลาภิโนปิ หิ อตีเต เอกนฺตสุขํ อตฺตภาวํ มนสิกโรโต เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตกฺกิโนปิ ‘‘ยถา เอตรหิ อหํ เอกนฺตสุขี, เอวํ สมฺปราเยปิ ภวิสฺสามี’’ติ อุปฺปชฺชติ. ชาติสฺสรสฺสปิ สตฺตฏฺภเว สุขิตภาวํ ปสฺสนฺตสฺส เอวํ อุปฺปชฺชติ, เอกนฺตทุกฺขีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตติยเปยฺยาโล อนิจฺจทุกฺขวเสน เตหิเยว ฉพฺพีสติยา สุตฺเตหิ วุตฺโต, จตุตฺถเปยฺยาโล ติปริวฏฺฏวเสนาติ.
ทิฏฺิสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ
๑-๑๐. จกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๐๒-๓๑๑. โอกฺกนฺตสํยุตฺเต ¶ อธิมุจฺจตีติ สทฺธาธิโมกฺขํ ปฏิลภติ. โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามนฺติ ปวิฏฺโ อริยมคฺคํ. อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุนฺติ อิมินา อุปฺปนฺเน มคฺเค ผลสฺส อนนฺตรายตํ ทีเปติ. อุปฺปนฺนสฺมิฺหิ มคฺเค ผลสฺส อนฺตรายกรณํ นาม นตฺถิ. เตเนวาห – ‘‘อยฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ิตกปฺปี’’ติ (ปุ. ป. ๑๗). มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ปมาณโต โอโลกนํ ขมนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
โอกฺกนฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุปฺปาทสํยุตฺตวณฺณนา
๓๑๒-๓๒๑. อุปฺปาทสํยุตฺเต ¶ ¶ ¶ สพฺพํ ปากฏเมว.
อุปฺปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กิเลสสํยุตฺตวณฺณนา
๓๒๒-๓๓๑. กิเลสสํยุตฺเต ¶ จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสติ กตรจิตฺตสฺส? จตุภูมกจิตฺตสฺส. เตภูมกจิตฺตสฺส ตาว โหตุ, โลกุตฺตรสฺส กถํ อุปกฺกิเลโส โหตีติ? อุปฺปตฺตินิวารณโต. โส หิ ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน อุปกฺกิเลโสติ เวทิตพฺโพ. เนกฺขมฺมนินฺนนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมนินฺนํ. จิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํ. อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสูติ ปจฺจเวกฺขณาเณน อภิชานิตฺวา สจฺฉิกาตพฺเพสุ ฉฬภิฺาธมฺเมสุ, เอกํ ธมฺมํ วา คณฺหนฺเตน เนกฺขมฺมนฺติ คเหตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กิเลสสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สาริปุตฺตสํยุตฺตํ
๑-๙. วิเวกชสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๓๒-๓๔๐. สาริปุตฺตสํยุตฺตสฺส ¶ ปเม น เอวํ โหตีติ อหงฺการมมงฺการานํ ปหีนตฺตา เอวํ น โหติ. ทุติยาทีสุปิ เอเสว นโย. ปมาทีนิ.
๑๐. สุจิมุขีสุตฺตวณฺณนา
๓๔๑. ทสเม สุจิมุขีติ เอวํนามิกา. อุปสงฺกมีติ เถรํ อภิรูปํ ทสฺสนียํ สุวณฺณวณฺณํ สมนฺตปาสาทิกํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา สทฺธึ ปริหาสํ กริสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิ. อถ เถเรน ตสฺมึ วจเน ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘อิทานิสฺส ¶ วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติ มฺมานา เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข ภฺุชสีติ อาห. ทิสามุโขติ ¶ จตุทฺทิสามุโข, จตสฺโส ทิสา โอโลเกนฺโตติ อตฺโถ. วิทิสามุโขติ จตสฺโส วิทิสา โอโลเกนฺโต.
วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชายาติ วตฺถุวิชฺชาสงฺขาตาย ติรจฺฉานวิชฺชาย. วตฺถุวิชฺชา นาม ลาพุวตฺถุ-กุมฺภณฺฑวตฺถุ-มูลกวตฺถุ-อาทีนํ วตฺถูนํ ผลสมฺปตฺติการณกาลชานนุปาโย. มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตีติ เตเนว วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาสงฺขาเตน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เตสํ วตฺถูนํ สมฺปาทเนน ปสนฺเนหิ มนุสฺเสหิ ทินฺเน ปจฺจเย ปริภฺุชนฺตา ชีวนฺตีติ อตฺโถ. อโธมุขาติ วตฺถุํ โอโลเกตฺวา ภฺุชมานวเสน อโธมุขา ภฺุชนฺติ นาม. เอวํ สพฺพตฺถ โยชนา กาตพฺพา. อปิ เจตฺถ นกฺขตฺตวิชฺชาติ ‘‘อชฺช อิมํ นกฺขตฺตํ อิมินา นกฺขตฺเตน คนฺตพฺพํ, อิมินา อิทฺจิทฺจ กาตพฺพ’’นฺติ เอวํ ชานนวิชฺชา. ทูเตยฺยนฺติ ทูตกมฺมํ, เตสํ เตสํ สาสนํ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนนฺติ เอกคามสฺมึเยว เอกกุลสฺส สาสเนน อฺกุลํ ¶ อุปสงฺกมนํ. องฺควิชฺชาติ อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณวเสน องฺคสมฺปตฺตึ ตฺวา ‘‘ตาย องฺคสมฺปตฺติยา อิทํ นาม ลพฺภตี’’ติ เอวํ ชานนวิชฺชา. วิทิสามุขาติ องฺควิชฺชา หิ ตํ ตํ สรีรโกฏฺาสํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา วิทิสาย ปวตฺตา นาม, ตสฺมา ตาย วิชฺชาย ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ภฺุชนฺตา วิทิสามุขา ภฺุชนฺติ นาม. เอวมาโรเจสีติ ‘‘ธมฺมิกํ สมณา’’ติอาทีนิ วทมานา สาสนสฺส นิยฺยานิกํ คุณํ กเถสิ. ตฺจ ปริพฺพาชิกาย กถํ สุตฺวา ปฺจมตฺตานิ กุลสตานิ สาสเน โอตรึสูติ.
สาริปุตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นาคสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา
๓๔๒. นาคสํยุตฺเต ¶ อณฺฑชาติ อณฺเฑ ชาตา. ชลาพุชาติ วตฺถิโกเส ชาตา. สํเสทชาติ สํเสเท ชาตา. โอปปาติกาติ อุปปติตฺวา ¶ วิย ชาตา. อิทฺจ ปน สุตฺตํ อฏฺุปฺปตฺติยา ¶ วุตฺตํ. ภิกฺขูนฺหิ ‘‘กติ นุ โข นาคโยนิโย’’ติ กถา อุทปาทิ. อถ ภควา ปุคฺคลานํ นาคโยนีหิ อุทฺธรณตฺถํ นาคโยนิโย อาวิกโรนฺโต อิมํ สุตฺตมาห.
๒-๕๐. ปณีตตรสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๔๓-๓๙๑. ทุติยาทีสุ โวสฺสฏฺกายาติ อหิตุณฺฑิกปริพุทฺธํ อคเณตฺวา วิสฺสฏฺกายา. ทฺวยการิโนติ ทุวิธการิโน, กุสลากุสลการิโนติ อตฺโถ. สจชฺช มยนฺติ สเจ อชฺช มยํ. สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ สหภาวํ อาปชฺชติ. ตตฺรสฺส อกุสลํ อุปปตฺติยา ปจฺจโย โหติ, กุสลํ อุปปนฺนานํ สมฺปตฺติยา. อนฺนนฺติ ขาทนียโภชนียํ. ปานนฺติ ยํกิฺจิ ปานกํ. วตฺถนฺติ นิวาสนปารุปนํ. ยานนฺติ ฉตฺตุปาหนํ อาทึ กตฺวา ยํกิฺจิ คมนปจฺจยํ. มาลนฺติ ยํกิฺจิ สุมนมาลาทิปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํกิฺจิ จนฺทนาทิคนฺธํ. วิเลปนนฺติ ยํกิฺจิ ฉวิราคกรณํ. เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ มฺจปีาทิเสยฺยํ เอกภูมิกาทิอาวสถํ วฏฺฏิเตลาทิปทีปูปกรณฺจ เทตีติ อตฺโถ. เตสฺหิ ทีฆายุกตาย จ วณฺณวนฺตตาย จ สุขพหุลตาย จ ปตฺถนํ กตฺวา อิมํ ทสวิธํ ทานวตฺถุํ ทตฺวา ตํ สมฺปตฺตึ อนุภวิตุํ ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
นาคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สุปณฺณสํยุตฺตวณฺณนา
๓๙๒-๔๓๗. สุปณฺณสํยุตฺเต ¶ ปตฺตานํ วณฺณวนฺตตาย ครุฬา สุปณฺณาติ วุตฺตา. อิธาปิ ปมสุตฺตํ ปุริมนเยเนว อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ. หรนฺตีติ อุทฺธรนฺติ. อุทฺธรมานา จ ปน เต อตฺตนา หีเน วา สเม วา อุทฺธริตุํ สกฺโกนฺติ, น ¶ อตฺตนา ปณีตตเร. สตฺตวิธา หิ อนุทฺธรณียนาคา นาม ปณีตตรา กมฺพลสฺสตรา ธตรฏฺา สตฺตสีทนฺตรวาสิโน ปถวิฏฺกา ปพฺพตฏฺกา วิมานฏฺกาติ. ตตฺร อณฺฑชาทีนํ ชลาพุชาทโย ปณีตตรา ¶ , เต เตหิ อนุทฺธรณียา. กมฺพลสฺสตรา ปน นาคเสนาปติโน, เต ยตฺถ กตฺถจิ ทิสฺวา โย โกจิ สุปณฺโณ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติ. ธตรฏฺา ปน นาคราชาโน, เตปิ โกจิ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติ. เย ปน สตฺตสีทนฺตเร มหาสมุทฺเท วสนฺติ, เต ยสฺมา กตฺถจิ วิกมฺปนํ กาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา โกจิ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติ. ปถวิฏฺกาทีนํ นิลียโนกาโส อตฺถิ, ตสฺมา เตปิ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติ. เย ปน มหาสมุทฺเท อูมิปิฏฺเ วสนฺติ, เต โย โกจิ สโม วา ปณีตตโร วา สุปณฺโณ อุทฺธริตุํ สกฺโกติ. เสสํ นาคสํยุตฺเต วุตฺตนยเมวาติ.
สุปณฺณสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. คนฺธพฺพกายสํยุตฺตวณฺณนา
๔๓๘-๕๔๙. คนฺธพฺพกายสํยุตฺเต ¶ มูลคนฺเธ อธิวตฺถาติ ยสฺส รุกฺขสฺส มูเล คนฺโธ อตฺถิ, ตํ นิสฺสาย นิพฺพตฺตา. โส หิ สกโลปิ รุกฺโข เตสํ อุปกปฺปติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. คนฺธคนฺเธติ มูลาทิคนฺธานํ คนฺเธ. ยสฺส หิ รุกฺขสฺส สพฺเพสมฺปิ มูลาทีนํ คนฺโธ อตฺถิ, โส อิธ คนฺโธ นาม. ตสฺส คนฺธสฺส คนฺเธ, ตสฺมึ อธิวตฺถา. อิธ มูลาทีนิ สพฺพานิ เตสํเยว อุปกปฺปนฺติ. โส ทาตา โหติ มูลคนฺธานนฺติ โส กาฬานุสาริกาทีนํ มูลคนฺธานํ ทาตา โหติ. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวฺหิ สริกฺขทานมฺปิ ทตฺวา ปตฺถนํ เปนฺติ, อสริกฺขทานมฺปิ. ตํ ทสฺเสตุํ โส อนฺนํ เทตีติอาทิ ทสวิธํ ทานวตฺถุ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
คนฺธพฺพกายสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. วลาหกสํยุตฺตวณฺณนา
๕๕๐-๖๐๖. วลาหกสํยุตฺเต ¶ ¶ วลาหกกายิกาติ วลาหกนามเก เทวกาเย อุปฺปนฺนา อากาสจาริกเทวา. สีตวลาหกาติ สีตกรณวลาหกา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เจโตปณิธิมนฺวายาติ จิตฺตฏฺปนํ อาคมฺม. สีตํ โหตีติ ยํ วสฺสาเน วา เหมนฺเต ¶ วา สีตํ โหติ, ตํ อุตุสมุฏฺานเมว. ยํ ปน สีเตปิ อติสีตํ, คิมฺเห จ อุปฺปนฺนํ สีตํ, ตํ เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺตํ สีตํ นาม. อุณฺหํ โหตีติ ยํ คิมฺหาเน อุณฺหํ, ตํ อุตุสมุฏฺานิกํ ปากติกเมว. ยํ ปน อุณฺเหปิ อติอุณฺหํ, สีตกาเล จ อุปฺปนฺนํ อุณฺหํ, ตํ เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺตํ อุณฺหํ นาม. อพฺภํ โหตีติ อพฺภมณฺฑโป โหติ. อิธาปิ ยํ วสฺสาเน จ สิสิเร จ อพฺภํ อุปฺปชฺชติ, ตํ อุตุสมุฏฺานิกํ ปากติกเมว. ยํ ปน อพฺเภเยว อติอพฺภํ, สตฺตสตฺตาหมฺปิ จนฺทสูริเย ฉาเทตฺวา เอกนฺธการํ กโรติ, ยฺจ จิตฺตเวสาขมาเสสุ อพฺภํ, ตํ เทวตานุภาเวน อุปฺปนฺนํ อพฺภํ นาม. วาโต โหตีติ โย ตสฺมึ ตสฺมึ อุตุมฺหิ อุตฺตรทกฺขิณาทิปกติวาโต โหติ, อยํ อุตุสมุฏฺาโนว. โยปิ ปน รุกฺขกฺขนฺธาทิปทาลโน อติวาโต นาม อตฺถิ, อยฺเจว, โย จ อฺโปิ อกาลวาโต, อยํ เทวตานุภาวนิพฺพตฺโต นาม. เทโว วสฺสตีติ ยํ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสฺสํ, ตํ อุตุสมุฏฺานเมว. ยํ ปน วสฺเสเยว อติวสฺสํ, ยฺจ จิตฺตเวสาขมาเสสุ วสฺสํ, ตํ เทวตานุภาวนิพฺพตฺตํ นาม.
ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร วสฺสวลาหกเทวปุตฺโต ตลกูฏกวาสิ ขีณาสวตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. เถโร ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, วสฺสวลาหกเทวปุตฺโต’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ กิร จิตฺเตน เทโว วสฺสตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ปสฺสิตุกามา มย’’นฺติ ¶ . ‘‘เตมิสฺสถ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เมฆสีสํ วา คชฺชิตํ วา น ปฺายติ, กถํ เตมิสฺสามา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํจิตฺเตน เทโว วสฺสติ, ตุมฺเห ปณฺณสาลํ ปวิสถา’’ติ ¶ . ‘‘สาธุ เทวปุตฺตา’’ติ โส ปาเท โธวิตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิ. เทวปุตฺโต ตสฺมึ ปวิสนฺเตเยว เอกํ คีตํ คายิตฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิ. สมนฺตา ติโยชนฏฺานํ เอกเมฆํ อโหสิ. เถโร อทฺธตินฺโต ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโติ. อปิจ เทโว นาเมส อฏฺหิ การเณหิ วสฺสติ นาคานุภาเวน สุปณฺณานุภาเวน เทวตานุภาเวน สจฺจกิริยาย อุตุสมุฏฺาเนน มาราวฏฺฏเนน อิทฺธิพเลน วินาสเมเฆนาติ.
วลาหกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. วจฺฉโคตฺตสํยุตฺตวณฺณนา
๖๐๗-๖๖๑. วจฺฉโคตฺตสํยุตฺเต ¶ ¶ อฺาณาติ อฺาเณน. เอวํ สพฺพปเทสุ กรณวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺพานิ เจตานิ อฺมฺเววจนาเนวาติ. อิมสฺมิฺจ ปน สํยุตฺเต เอกาทส สุตฺตานิ ปฺจปฺาส เวยฺยากรณานีติ เวทิตพฺพานิ.
วจฺฉโคตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ฌานสํยุตฺตํ
๑. สมาธิมูลกสมาปตฺติสุตฺตวณฺณนา
๖๖๒. ฌานสํยุตฺตสฺส ¶ ปเม สมาธิกุสโลติ ปมํ ฌานํ ปฺจงฺคิกํ ทุติยํ ติวงฺคิกนฺติ เอวํ องฺคววตฺถานกุสโล. น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโลติ จิตฺตํ หาเสตฺวา กลฺลํ กตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกติ. อิมินา นเยน เสสปทานิปิ เวทิตพฺพานิ.
๒-๕๕. สมาธิมูลกิติสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๖๓-๗๑๖. ทุติยาทีสุ น สมาธิสฺมึ ิติกุสโลติ ฌานํ เปตุํ อกุสโล, สตฺตฏฺอจฺฉรามตฺตํ ฌานํ เปตุํ น สกฺโกติ. น สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโลติ ฌานโต วุฏฺาตุํ ¶ อกุสโล, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺาตุํ น สกฺโกติ. น สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโลติ จิตฺตํ หาเสตฺวา กลฺลํ กาตุํ อกุสโล. น สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโลติ กสิณารมฺมเณสุ อกุสโล. น สมาธิสฺมึ โคจรกุสโลติ กมฺมฏฺานโคจเร เจว ภิกฺขาจารโคจเร จ อกุสโล. น สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโลติ กมฺมฏฺานํ อภินีหริตุํ อกุสโล. น สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการีติ ฌานํ อปฺเปตุํ สกฺกจฺจการี น โหติ. น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการีติ ฌานปฺปนาย สตตการี น โหติ, กทาจิเทว กโรติ. น สมาธิสฺมึ สปฺปายการีติ สมาธิสฺส สปฺปาเย อุปการกธมฺเม ปูเรตุํ น สกฺโกติ. ตโต ปรํ สมาปตฺติอาทีหิ ¶ ปเทหิ ¶ โยเชตฺวา จตุกฺกา วุตฺตา. เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. สกลํ ปเนตฺถ ฌานสํยุตฺตํ โลกิยชฺฌานวเสเนว กถิตนฺติ.
ฌานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
ขนฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย ทุติโย ภาโค.