📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สํยุตฺตนิกาโย

ขนฺธวคฺโค

๑. ขนฺธสํยุตฺตํ

๑. นกุลปิตุวคฺโค

๑. นกุลปิตุสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร [สุํสุมารคิเร (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เภสกฬาวเน มิคทาเย. อถ โข นกุลปิตา คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นกุลปิตา คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อหมสฺมิ, ภนฺเต, ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต อาตุรกาโย อภิกฺขณาตงฺโก. อนิจฺจทสฺสาวี โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภควโต มโนภาวนียานฺจ ภิกฺขูนํ. โอวทตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.

‘‘เอวเมตํ, คหปติ, เอวเมตํ, คหปติ! อาตุโร หายํ, คหปติ, กาโย อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ. โย หิ, คหปติ, อิมํ กายํ ปริหรนฺโต มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย, กิมฺตฺร พาลฺยา? ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อาตุรกายสฺส เม สโต จิตฺตํ อนาตุรํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

อถ โข นกุลปิตา คหปติ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นกุลปิตรํ คหปตึ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, คหปติ, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. อลตฺถ โน อชฺช ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ สวนายา’’ติ?

‘‘กถฺหิ โน สิยา, ภนฺเต! อิทานาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโต’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, คหปติ, ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโต’’ติ? ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตทโวจํ – ‘อหมสฺมิ, ภนฺเต, ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต อาตุรกาโย อภิกฺขณาตงฺโก. อนิจฺจทสฺสาวี โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภควโต มโนภาวนียานฺจ ภิกฺขูนํ. โอวทตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’’ติ.

‘‘เอวํ วุตฺเต, มํ, ภนฺเต, ภควา เอตทโวจ – ‘เอวเมตํ, คหปติ, เอวเมตํ, คหปติ! อาตุโร หายํ, คหปติ, กาโย อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ. โย หิ, คหปติ, อิมํ กายํ ปริหรนฺโต มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย, กิมฺตฺร พาลฺยา? ตสฺมาติห เต คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – อาตุรกายสฺส เม สโต จิตฺตํ อนาตุรํ ภวิสฺสตีติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’นฺติ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโต’’ติ.

‘‘น หิ ปน ตํ, คหปติ, ปฏิภาสิ ภควนฺตํ [ตํ ภควนฺตํ (สี.)] อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิตุํ – ‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ, กิตฺตาวตา จ ปน อาตุรกาโย หิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต’’’ติ? ‘‘ทูรโตปิ โข มยํ, ภนฺเต, อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. สาธุ วตายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ.

‘‘เตน หิ, คหปติ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘กถฺจ, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ, อาตุรจิตฺโต จ? อิธ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํ. ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา สฺํ, สฺาย วา อตฺตานํ. ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, สา สฺา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส สฺาวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา สงฺขาเร, สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, อาตุรกาโย หิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต? อิธ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา เวทนํ, น เวทนาย วา อตฺตานํ. ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘น สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา สฺํ, น สฺาย วา อตฺตานํ. ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, สา สฺา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส สฺาวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

``น สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา สงฺขาเร, น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต’’ติ.

อิทมโวจ อายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมโน นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ปมํ.

๒. เทวทหสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ [สกฺเยสุ (ก.)] วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม. อถ โข สมฺพหุลา ปจฺฉาภูมคมิกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, ภนฺเต, ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ, ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุ’’นฺติ.

‘‘อปโลกิโต ปน โว, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติ? ‘‘น โข โน, ภนฺเต, อปโลกิโต อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติ. ‘‘อปโลเกถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต, ภิกฺขูนํ อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีน’’นฺติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ.

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต อวิทูเร อฺตรสฺมึ เอฬคลาคุมฺเพ นิสินฺโน โหติ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ [สาราณียํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ, ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุํ. อปโลกิโต โน สตฺถา’’ติ.

‘‘สนฺติ หาวุโส, นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึวาที ปนายสฺมนฺตานํ [กึวาทายสฺมนฺตานํ (ปี. ก.)] สตฺถา กิมกฺขายีติ, กจฺจิ โว อายสฺมนฺตานํ ธมฺมา สุสฺสุตา สุคฺคหิตา สุมนสิกตา สูปธาริตา สุปฺปฏิวิทฺธา ปฺาย, ยถา พฺยากรมานา อายสฺมนฺโต วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสถ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาถ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท [วาทานุปาโต (อฏฺกถายํ ปานฺตรํ)] คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?

‘‘ทูรโตปิ โข มยํ, อาวุโส, อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. สาธุ วตายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ. ‘‘เตน หาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘สนฺติ หาวุโส, นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ …เป… สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึวาที ปนายสฺมนฺตานํ สตฺถา กิมกฺขายี’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ฉนฺทราควินยกฺขายี โข โน, อาวุโส, สตฺถา’’’ติ.

‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ…เป… สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิสฺมึ ปนายสฺมนฺตานํ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติ.

‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ…เป… สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึ ปนายสฺมนฺตานํ อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, อวิคตราคสฺส [อวีตราคสฺส (สฺยา. กํ.)] อวิคตฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ อวิคตราคสฺส…เป… อวิคตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. วิฺาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. อิทํ โข โน, อาวุโส, อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติ.

‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึ ปนายสฺมนฺตานํ อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. วิฺาเณ วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. อิทํ โข โน, อาวุโส, อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติ.

‘‘อกุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อภวิสฺส อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, อกุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณติ.

‘‘กุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร อภวิสฺส สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, กุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณตี’’ติ.

อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ทุติยํ.

๓. หาลิทฺทิกานิสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร [กุลฆเร (ก.)] ปปาเต ปพฺพเต. อถ โข หาลิทฺทิกานิ [หาลิทฺทกานิ (สี.), หลิทฺทิกานิ (สฺยา.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,

คาเม อกุพฺพํ [อกฺรุพฺพํ (ก.)] มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)];

กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน [อปุเรกฺขราโน (สี. สุตฺตนิปาเตปิ) โมคฺคลฺลาเน ๕-๑๓๕ สุตฺตมฺปิ โอโลเกตพฺพํ],

กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.

‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?

‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. รูปธาตุราควินิพนฺธฺจ [… วินิพทฺธฺช (ปี. สี. อฏฺ.)] ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. เวทนาธาตุราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. สฺาธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. สฺาธาตุราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. สงฺขารธาตุราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา [อุปายุปาทานา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี. ปี.), อนภาวํคตา (สฺยา. กํ.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อโนกสารี’ติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สฺาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิฺาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อโนกสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต…เป… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อนิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อนิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต [สนฺธวชาโต (ก.)] โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ คิหีหิ [คิหิ (ก.)] สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ คิหีหิ [คิหิ (ก.)] อสํสฏฺโ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ กาเมสุ อวิคตราโค โหติ อวิคตฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ กาเมสุ วิคตราโค โหติ วิคตฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส น เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ; อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ. กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ? มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ; อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน. ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ; ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ. สหิตํ เม, อสหิตํ เต. อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโท; จร วาทปฺปโมกฺขาย. นิคฺคหิโตสิ; นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.

‘‘กถฺจ, คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ น เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.

‘‘อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,

คาเม อกุพฺพํ มุนิสนฺถวานิ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,

กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.

‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร ปปาเต ปพฺพเต. อถ โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา สกฺกปฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา, เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติ.

‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?

‘‘รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ.

‘‘เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สฺาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิฺาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ.

‘‘อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา สกฺกปฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติ.

‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมาธิสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ; สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สฺาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สงฺขารานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ’’.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, รูปสฺส สมุทโย, โก เวทนาย สมุทโย, โก สฺาย สมุทโย, โก สงฺขารานํ สมุทโย, โก วิฺาณสฺส สมุทโย? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ.

‘‘กิฺจ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ? รูปํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส รูปํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ยา รูเป นนฺที ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘เวทนํ อภินนฺทติ…เป… สฺํ อภินนฺทติ… สงฺขาเร อภินนฺทติ… วิฺาณํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส วิฺาณํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ยา วิฺาเณ นนฺที ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.

‘‘อยํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส สมุทโย; อยํ เวทนาย สมุทโย; อยํ สฺาย สมุทโย; อยํ สงฺขารานํ สมุทโย; อยํ วิฺาณสฺส สมุทโย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อตฺถงฺคโม, โก เวทนาย… โก สฺาย… โก สงฺขารานํ… โก วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม?

อิธ, ภิกฺขเว, นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ.

‘‘กิฺจ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ? รูปํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส รูปํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา รูเป นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส เวทนํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสา ติฏฺโต ยา เวทนาย นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘สฺํ นาภินนฺทติ…เป… สงฺขาเร นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส สงฺขาเร อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา สงฺขาเรสุ นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘วิฺาณํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส วิฺาณํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา วิฺาเณ นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.

‘‘อยํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อยํ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อยํ สฺาย อตฺถงฺคโม, อยํ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อยํ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปฏิสลฺลาณสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฏิสลฺลาเณ, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโณ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สฺาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สงฺขารานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ’’…เป… (ยถา ปมสุตฺเต ตถา วิตฺถาเรตพฺโพ.) ฉฏฺํ.

๗. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อุปาทาปริตสฺสนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อนุปาทาอปริตสฺสนฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ, โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา รูปวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ.

‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํ. ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ.

‘‘สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา สงฺขาเร, สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ตสฺส เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ.

‘‘วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนุปาทาอปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา น รูปวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น รูปวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา [น เจว อุตฺตาสวา (ปี. ก.)] โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ.

‘‘น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา เวทนํ, น เวทนาย วา อตฺตานํ. ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา น เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ.

‘‘น สฺํ…เป… น สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา สงฺขาเร, น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ตสฺส เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา น สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ.

‘‘น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ…เป… ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา น วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนุปาทา อปริตสฺสนํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อุปาทาปริตสฺสนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อนุปาทาอปริตสฺสนฺจ. ตํ สุณาถ…เป… กถฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนํ เอตํ มม…เป… สฺํ เอตํ มม… สงฺขาเร เอตํ มม… วิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนุปาทาอปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนํ เนตํ มม… สฺํ เนตํ มม… สงฺขาเร เนตํ มม… วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนุปาทาอปริตสฺสนา โหตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เวทนา อนิจฺจา…เป… สฺา อนิจฺจา… สงฺขารา อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. วิฺาณํ อนิจฺจํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตํ

๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เวทนา ทุกฺขา… สฺา ทุกฺขา… สงฺขารา ทุกฺขา… วิฺาณํ ทุกฺขํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. กาลตฺตยอนตฺตสุตฺตํ

๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เวทนา อนตฺตา… สฺา อนตฺตา… สงฺขารา อนตฺตา… วิฺาณํ อนตฺตา อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. เอกาทสมํ.

นกุลปิตุวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

นกุลปิตา เทวทหา, ทฺเวปิ หาลิทฺทิกานิ จ;

สมาธิปฏิสลฺลาณา, อุปาทาปริตสฺสนา ทุเว;

อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา, วคฺโค เตน ปวุจฺจติ.

๒. อนิจฺจวคฺโค

๑. อนิจฺจสุตฺตํ

๑๒. เอวํ เม สุตํ – สาวตฺถิยํ. ตตฺร โข…เป… ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สฺา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิฺาณํ อนิจฺจํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุกฺขสุตฺตํ

๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, เวทนา ทุกฺขา, สฺา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิฺาณํ ทุกฺขํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อนตฺตสุตฺตํ

๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สฺา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิฺาณํ อนตฺตา. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ยทนิจฺจสุตฺตํ

๑๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สฺา อนิจฺจา…เป… สงฺขารา อนิจฺจา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ยํทุกฺขสุตฺตํ

๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา ทุกฺขา… สฺา ทุกฺขา… สงฺขารา ทุกฺขา… วิฺาณํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ยทนตฺตาสุตฺตํ

๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา อนตฺตา… สฺา อนตฺตา… สงฺขารา อนตฺตา… วิฺาณํ อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สเหตุอนิจฺจสุตฺตํ

๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, รูปํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! เวทนา อนิจฺจา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย เวทนาย อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา, ภิกฺขเว, เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสติ! สฺา อนิจฺจา… สงฺขารา อนิจฺจา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย สงฺขารานํ อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา, ภิกฺขเว, สงฺขารา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสนฺติ! วิฺาณํ อนิจฺจํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สเหตุทุกฺขสุตฺตํ

๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, รูปํ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ! เวทนา ทุกฺขา… สฺา ทุกฺขา… สงฺขารา ทุกฺขา… วิฺาณํ ทุกฺขํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สเหตุอนตฺตสุตฺตํ

๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, รูปํ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ! เวทนา อนตฺตา… สฺา อนตฺตา… สงฺขารา อนตฺตา… วิฺาณํ อนตฺตา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อานนฺทสุตฺตํ

๒๑. สาวตฺถิยํ … อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตเมสานํ โข, ภนฺเต, ธมฺมานํ นิโรโธ [นิโรธา (สี. ปี.)] ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, อานนฺท, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ตสฺส นิโรโธ [นิโรธา (สี. ปี.)] ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ตสฺสา นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. สฺา… สงฺขารา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. เตสํ นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ตสฺส นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจตี’’ติ. ทสมํ.

อนิจฺจวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ยทนิจฺจาปเร ตโย;

เหตุนาปิ ตโย วุตฺตา, อานนฺเทน จ เต ทสาติ.

๓. ภารวคฺโค

๑. ภารสุตฺตํ

๒๒. สาวตฺถิยํ … ตตฺร โข … ‘‘ภารฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ภารหารฺจ ภาราทานฺจ ภารนิกฺเขปนฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ภาโร? ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาโร’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ภารหาโร? ปุคฺคโล ติสฺส วจนียํ. ยฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภารหาโร.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ภาราทานํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. กํ. ก.)] นนฺทีราคสหคตา [นนฺทิราคสหคตา (สพฺพตฺถ)] ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาราทานํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ภารนิกฺเขปนํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภารนิกฺเขปน’’นฺติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน [วตฺวา (สี.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุขํ.

‘‘นิกฺขิปิตฺวา ครุํ ภารํ, อฺํ ภารํ อนาทิย;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห [ตณฺหมพฺภุยฺห (ปี. ก.)], นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ. ปมํ;

๒. ปริฺสุตฺตํ

๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปริฺเยฺเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริฺฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา? รูปํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺโย ธมฺโม, เวทนา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สฺา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สงฺขารา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, วิฺาณํ ปริฺเยฺโย ธมฺโม. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา. กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริฺา? โย, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปริฺา’’ติ. ทุติยํ.

๓. อภิชานสุตฺตํ

๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; เวทนํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สฺํ อนภิชานํ… สงฺขาเร อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; วิฺาณํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รูปฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; เวทนํ อภิชานํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. ตติยํ.

๔. ฉนฺทราคสุตฺตํ

๒๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺมึ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. โย เวทนาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา เวทนา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. โย สฺาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา สฺา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. อสฺสาทสุตฺตํ

๒๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปุพฺเพว [ปุพฺเพ (ปี. ก.)] เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว [โพธิสตฺตสฺส (ปี. ก.)] สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สฺาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สงฺขารานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก วิฺาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ เวทนาย อสฺสาโท [ยา (ก.)]. ยํ เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว. โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ. ยํ สฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโท. ยํ [เย (สี. ก.)] สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ สงฺขารานํ อาทีนโว. โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ. ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ’’’.

‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ (สี.)]. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ; อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)]; อยมนฺติมา ชาติ; นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยอสฺสาทสุตฺตํ

๒๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย รูปสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปสฺส อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. รูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย รูปสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปสฺส อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. รูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปสฺส นิสฺสรณํ ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. เวทนายาหํ, ภิกฺขเว… สฺายาหํ, ภิกฺขเว… สงฺขารานาหํ, ภิกฺขเว… วิฺาณสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย วิฺาณสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา วิฺาณสฺส อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. วิฺาณสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย วิฺาณสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา วิฺาณสฺส อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. วิฺาณสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ…เป… อพฺภฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)]; อยมนฺติมา ชาติ; นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยอสฺสาทสุตฺตํ

๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปสฺส อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อาทีนโว อภวิสฺส นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปสฺส อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส นยิทํ สตฺตา รูปสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปสฺส นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมา นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, เวทนาย…เป… โน เจทํ, ภิกฺขเว, สฺาย… โน เจทํ, ภิกฺขเว, สงฺขารานํ นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา สงฺขาเรหิ นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรหิ นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วิฺาณสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วิฺาณสฺส อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วิฺาณสฺส อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วิฺาณสฺส อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมา นิสฺสรนฺติ.

‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺํสุ [นาพฺภฺึสุ (สี.)]; เนว ตาว, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรึสุ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺํสุ; อถ, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรนฺติ’’. สตฺตมํ.

๘. อภินนฺทนสุตฺตํ

๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย เวทนํ อภินนฺทติ… โย สฺํ อภินนฺทติ… โย สงฺขาเร อภินนฺทติ… โย วิฺาณํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย เวทนํ นาภินนฺทติ… โย สฺํ นาภินนฺทติ… โย สงฺขาเร นาภินนฺทติ… โย วิฺาณํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อุปฺปาทสุตฺตํ

๓๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย เวทนาย…เป… โย สฺาย…เป… โย สงฺขารานํ…เป… โย วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย เวทนาย …เป… โย สฺาย… โย สงฺขารานํ… โย วิฺาณสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. นวมํ.

๑๐. อฆมูลสุตฺตํ

๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฆฺจ, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อฆมูลฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ ภิกฺขเว อฆํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อฆํ, เวทนา อฆํ, สฺา อฆํ, สงฺขารา อฆํ, วิฺาณํ อฆํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อฆํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, อฆมูลํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา [นนฺทิราคสหคตา (สพฺพตฺถ)] ตตฺรตตฺราภินนฺทินี; เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อฆมูล’’นฺติ. ทสมํ.

๑๑. ปภงฺคุสุตฺตํ

๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปภงฺคุฺจ, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อปฺปภงฺคุฺจ. ตํ สุณาถ. กิฺจ, ภิกฺขเว, ปภงฺคุ, กึ อปฺปภงฺคุ? รูปํ, ภิกฺขเว, ปภงฺคุ. โย ตสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคุ. เวทนา ปภงฺคุ. โย ตสฺสา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคุ. สฺา ปภงฺคุ… สงฺขารา ปภงฺคุ. โย เตสํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคุ. วิฺาณํ ปภงฺคุ. โย ตสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคู’’ติ. เอกาทสมํ.

ภารวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ภารํ ปริฺํ อภิชานํ, ฉนฺทราคํ จตุตฺถกํ;

อสฺสาทา จ ตโย วุตฺตา, อภินนฺทนมฏฺมํ;

อุปฺปาทํ อฆมูลฺจ, เอกาทสโม ปภงฺคูติ.

๔. นตุมฺหากํวคฺโค

๑. นตุมฺหากํสุตฺตํ

๓๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สฺา น ตุมฺหากํ… สงฺขารา น ตุมฺหากํ, เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย. อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, รูปํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สฺา น ตุมฺหากํ… สงฺขารา น ตุมฺหากํ… วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยนตุมฺหากํสุตฺตํ

๓๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา น ตุมฺหากํ… สฺา น ตุมฺหากํ… สงฺขารา น ตุมฺหากํ… วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อฺตรภิกฺขุสุตฺตํ

๓๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ; ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ, อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนุเสติ, เตน สงฺขํ คจฺฉติ; ยํ นานุเสติ, น เตน สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ เจ, ภนฺเต, อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. สฺํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. สงฺขาเร เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. วิฺาณํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภนฺเต, นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ… สฺํ เจ… สงฺขาเร เจ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ… สฺํ เจ… สงฺขาเร เจ… วิฺาณํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ… สฺํ เจ… สงฺขาเร เจ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน, ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.

อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.

อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.

๔. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ

๓๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. ยํ นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ เจ, ภนฺเต, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ อนุเสติ… สฺํ เจ อนุเสติ… สงฺขาเร เจ อนุเสติ… วิฺาณํ เจ อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภนฺเต, นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ นานุเสติ… สฺํ เจ นานุเสติ… สงฺขาเร เจ นานุเสติ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ, ภิกฺขุ… สฺํ เจ, ภิกฺขุ… สงฺขาเร เจ, ภิกฺขุ… วิฺาณํ เจ, ภิกฺขุ, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ นานุเสติ… สฺํ เจ นานุเสติ… สงฺขาเร เจ นานุเสติ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. จตุตฺถํ.

๕. อานนฺทสุตฺตํ

๓๗. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘สเจ ตํ, อานนฺท, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส [ิตานํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘รูปสฺส โข, อาวุโส, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท! รูปสฺส โข, อานนฺท, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, เอวํ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ

๓๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘สเจ ตํ, อานนฺท, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ยํ โข, อาวุโส, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา; ตสฺสา อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยา สฺา… เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา; เตสํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ’’’.

‘‘ยํ โข, อาวุโส, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยา เวทนา อชาตา อปาตุภูตา; ตสฺสา อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยา สฺา…เป… เย สงฺขารา อชาตา อปาตุภูตา; เตสํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ.

‘‘ยํ โข, อาวุโส, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา ชาตา ปาตุภูตา; เตสํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สาธุ, สาธุ, อานนฺท! ยํ โข, อานนฺท, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยา เวทนา … ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ.

‘‘ยํ โข, อานนฺท, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยา เวทนา… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ.

‘‘ยํ โข, อานนฺท, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, เอวํ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อนุธมฺมสุตฺตํ

๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล [นิพฺพิทาพหุลํ (ปี. ก.)] วิหเรยฺย, เวทนาย นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย, สฺา นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย, สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย, วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย. โย รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต, วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ, โส รูปํ ปริชานํ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนา, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยอนุธมฺมสุตฺตํ

๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ตติยอนุธมฺมสุตฺตํ

๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. นวมํ.

๑๐. จตุตฺถอนุธมฺมสุตฺตํ

๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย. โย รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ, โส รูปํ ปริชานํ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. ทสมํ.

นตุมฺหากํวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

นตุมฺหาเกน ทฺเว วุตฺตา, ภิกฺขูหิ อปเร ทุเว;

อานนฺเทน จ ทฺเว วุตฺตา, อนุธมฺเมหิ ทฺเว ทุกาติ.

๕. อตฺตทีปวคฺโค

๑. อตฺตทีปสุตฺตํ

๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา. อตฺตทีปานํ, ภิกฺขเว, วิหรตํ อตฺตสรณานํ อนฺสรณานํ, ธมฺมทีปานํ ธมฺมสรณานํ อนฺสรณานํ โยนิ อุปปริกฺขิตพฺพา. กึชาติกา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา, กึปโหติกา’’ติ?

‘‘กึชาติกา จ, ภิกฺขเว, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา, กึปโหติกา? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ, อฺถา จ โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํ. ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ, อฺถา จ โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ, อฺถา จ โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.

‘‘รูปสฺส ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ [วิปริณาม วิราค นิโรธํ (สี.)], ปุพฺเพ เจว รูปํ เอตรหิ จ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติ. เวทนาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว เวทนา เอตรหิ จ สพฺพา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติ. สฺาย… สงฺขารานํ ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว สงฺขารา เอตรหิ จ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติ. วิฺาณสฺส ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว วิฺาณํ เอตรหิ จ สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปฏิปทาสุตฺตํ

๔๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สกฺกายสมุทยคามินิฺจ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ, สกฺกายนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา’ติ. อิติ หิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ ‘ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนา’ติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต, น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. น เวทนํ อตฺตโต… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ. อิติ หิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ ‘ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนา’ติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติ. ทุติยํ.

๓. อนิจฺจสุตฺตํ

๔๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จิตฺตํ วิรตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ อนุปาทาย อาสเวหิ, เวทนาธาตุยา…เป… สฺาธาตุยา… สงฺขารธาตุยา… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จิตฺตํ วิรตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ อนุปาทาย อาสเวหิ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ [สนฺตุสฺสิตํ (ก. สี. ปี. ก.)]. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยอนิจฺจสุตฺตํ

๔๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา อนิจฺจา… สงฺขารา อนิจฺจา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโย น โหนฺติ. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนํ อสติ, อปรนฺตานุทิฏฺิโย น โหนฺติ. อปรนฺตานุทิฏฺีนํ อสติ, ถามโส [ถามสา (สี. สฺยา. กํ.)] ปรามาโส น โหติ. ถามเส [ถามสา (สี. สฺยา. กํ.), ถามโส (ก.)] ปรามาเส อสติ รูปสฺมึ… เวทนาย … สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาณสฺมึ จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมนุปสฺสนาสุตฺตํ

๔๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสมานา สมนุปสฺสนฺติ, สพฺเพเต ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, เอเตสํ วา อฺตรํ. กตเม ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ’’.

‘‘อิติ อยฺเจว สมนุปสฺสนา ‘อสฺมี’ติ จสฺส อวิคตํ [อธิคตํ (พหูสุ)] โหติ. ‘อสฺมี’ติ โข ปน, ภิกฺขเว, อวิคเต ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหติ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺส. อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโน, อตฺถิ ธมฺมา, อตฺถิ อวิชฺชาธาตุ. อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ‘อสฺมี’ติปิสฺส โหติ; ‘อยมหมสฺมี’ติปิสฺส โหติ; ‘ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘น ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ’’.

‘‘ติฏฺนฺเตว โข [ติฏฺนฺติ โข ปน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภิกฺขเว, ตตฺเถว [ตเถว (กตฺถจิ)] ปฺจินฺทฺริยานิ. อเถตฺถ สุตวโต อริยสาวกสฺส อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. ตสฺส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา ‘อสฺมี’ติปิสฺส น โหติ; ‘อยมหมสฺมี’ติปิสฺส น โหติ; ‘ภวิสฺส’นฺติ… ‘น ภวิสฺส’นฺติ… รูปี… อรูปี … สฺี… อสฺี… ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส น โหตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ขนฺธสุตฺตํ

๔๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจ, ภิกฺขเว, ขนฺเธ เทเสสฺสามิ, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา? ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา…เป… อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา’’.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา? ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ รูปุปาทานกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา สาสวา อุปาทานิยา, อยํ วุจฺจติ เวทนุปาทานกฺขนฺโธ. ยา กาจิ สฺา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา สาสวา อุปาทานิยา, อยํ วุจฺจติ สฺุปาทานกฺขนฺโธ. เย เกจิ สงฺขารา…เป… สาสวา อุปาทานิยา, อยํ วุจฺจติ สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. โสณสุตฺตํ

๔๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ …เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โสณํ คหปติปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘เย หิ เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา? อนิจฺจาย เวทนาย ทุกฺขาย วิปริณามธมฺมาย ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา? อนิจฺจาย สฺาย… อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ ทุกฺเขหิ วิปริณามธมฺเมหิ ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา? อนิจฺเจน วิฺาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา?

‘‘เย จ โข เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนา? อนิจฺจาย เวทนาย… อนิจฺจาย สฺาย… อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ… อนิจฺเจน วิฺาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนา?

‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’… ‘‘สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตสฺมาติห, โสณ, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, โสณ, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยโสณสุตฺตํ

๕๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โสณํ คหปติปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘เย หิ เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา รูปํ นปฺปชานนฺติ, รูปสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, รูปนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; เวทนํ นปฺปชานนฺติ, เวทนาสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, เวทนานิโรธํ นปฺปชานนฺติ, เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; สฺํ นปฺปชานนฺติ…เป… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; วิฺาณํ นปฺปชานนฺติ, วิฺาณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา รูปํ ปชานนฺติ, รูปสมุทยํ ปชานนฺติ, รูปนิโรธํ ปชานนฺติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; เวทนํ ปชานนฺติ…เป… สฺํ ปชานนฺติ… สงฺขาเร ปชานนฺติ… วิฺาณํ ปชานนฺติ, วิฺาณสมุทยํ ปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธํ ปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. เต จ โข เม, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. นนฺทิกฺขยสุตฺตํ

๕๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนิจฺจฺเว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺจฺเว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทนํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺเจเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สฺํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ…เป… อนิจฺเจเยว ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สงฺขาเร อนิจฺจาติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺจฺเว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยนนฺทิกฺขยสุตฺตํ

๕๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, รูปานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. รูปํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, รูปานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต รูปสฺมึ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. เวทนํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, เวทนานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. เวทนํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, เวทนานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต เวทนาย นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. สฺํ ภิกฺขเว… สงฺขาเร, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, สงฺขารานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. สงฺขาเร, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, สงฺขารานิจฺจตํ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. วิฺาณํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, วิฺาณานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. วิฺาณํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, วิฺาณานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ทสมํ.

อตฺตทีปวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อตฺตทีปา ปฏิปทา, ทฺเว จ โหนฺติ อนิจฺจตา;

สมนุปสฺสนา ขนฺธา, ทฺเว โสณา ทฺเว นนฺทิกฺขเยน จาติ.

มูลปณฺณาสโก สมตฺโต.

ตสฺส มูลปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ –

นกุลปิตา อนิจฺโจ จ, ภาโร นตุมฺหาเกน จ;

อตฺตทีเปน ปฺาโส, ปโม เตน ปวุจฺจตีติ.

๖. อุปยวคฺโค

๑. อุปยสุตฺตํ

๕๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อุปโย [อุปาโย (พหูสุ)], ภิกฺขเว, อวิมุตฺโต, อนุปโย วิมุตฺโต. รูปุปยํ [รูปูปายํ (สี. สฺยา. กํ.), รูปุปายํ (ปี. ก.)] วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา…เป… สฺุปยํ วา…เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย’’.

‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา อฺตฺร เวทนาย อฺตฺร สฺาย อฺตฺร สงฺขาเรหิ วิฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. เวทนาธาตุยา เจ, ภิกฺขเว… สฺาธาตุยา เจ ภิกฺขเว… สงฺขารธาตุยา เจ ภิกฺขเว… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจวิมุตฺตํ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. พีชสุตฺตํ

๕๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, พีชชาตานิ. กตมานิ ปฺจ? มูลพีชํ, ขนฺธพีชํ, อคฺคพีชํ, ผลุพีชํ, พีชพีชฺเว ปฺจมํ. อิมานิ จสฺสุ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ อขณฺฑานิ อปูติกานิ อวาตาตปหตานิ สาราทานิ [สาราทายีนิ (กตฺถจิ)] สุขสยิตานิ, ปถวี [ปวี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จ นาสฺส, อาโป จ นาสฺส; อปิ นุมานิ [อปิ นุ อิมานิ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิมานิ จสฺสุ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ อขณฺฑานิ…เป… สุขสยิตานิ, ปถวี จ อสฺส, อาโป จ อสฺส; อปิ นุมานิ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุ, เอวํ จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ทฏฺพฺพา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาโปธาตุ, เอวํ นนฺทิราโค ทฏฺพฺโพ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ, เอวํ วิฺาณํ สาหารํ ทฏฺพฺพํ’’.

‘‘รูปุปยํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย…เป… สฺุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย…เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย.

‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา อฺตฺร เวทนาย อฺตฺร สฺาย อฺตฺร สงฺขาเรหิ วิฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘รูปธาตุยา เจว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. เวทนาธาตุยา เจ… สฺาธาตุยา เจ… สงฺขารธาตุยา เจ… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจวิมุตฺตํ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อุทานสุตฺตํ

๕๕. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.

‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ เวทนํ ‘อนิจฺจา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ สฺํ ‘อนิจฺจา สฺา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺเจ สงฺขาเร ‘อนิจฺจา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สฺํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิฺาณํ ‘ทุกฺขํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ เวทนํ ‘อนตฺตา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ สฺํ ‘อนตฺตา สฺา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺเต สงฺขาเร ‘อนตฺตา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ วิฺาณํ ‘อนตฺตา วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สฺํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. รูปํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนา วิภวิสฺสติ… สฺา วิภวิสฺสติ… สงฺขารา วิภวิสฺสนฺติ… วิฺาณํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขุ, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนิจฺจํ เวทนํ… อนิจฺจํ สฺํ… อนิจฺเจ สงฺขาเร… อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ทุกฺขํ รูปํ…เป… ทุกฺขํ วิฺาณํ… อนตฺตํ รูปํ…เป… อนตฺตํ วิฺาณํ… สงฺขตํ รูปํ…เป… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. รูปํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘โส รูปสฺส วิภวา, เวทนาย วิภวา, สฺา วิภวา, สงฺขารานํ วิภวา, วิฺาณสฺส วิภวา, เอวํ โข, ภิกฺขุ, ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ. ‘‘เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ.

‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อตสิตาเย าเน ตาสํ อาปชฺชติ. ตาโส เหโส [เหสา (ก.)] ภิกฺขุ อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขุ, อริยสาวโก อตสิตาเย าเน น ตาสํ อาปชฺชติ. น เหโส [น เหสา (ก.)], ภิกฺขุ, ตาโส สุตวโต อริยสาวกสฺส – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. รูปุปยํ วา, ภิกฺขุ, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขุ… สฺุปยํ วา, ภิกฺขุ… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขุ, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย.

‘‘โย [โส (สพฺพตฺถ)] ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา, อฺตฺร เวทนาย, อฺตฺร สฺาย, อฺตฺร สงฺขาเรหิ วิฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. เวทนาธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… สฺาธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… สงฺขารธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขารฺจ วิมุตฺตํ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตํ

๕๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก…เป… สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ’’.

‘‘กถฺจ จตุปริวฏฺฏํ? รูปํ อพฺภฺาสึ, รูปสมุทยํ อพฺภฺาสึ, รูปนิโรธํ อพฺภฺาสึ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อพฺภฺาสึ, วิฺาณสมุทยํ อพฺภฺาสึ, วิฺาณนิโรธํ อพฺภฺาสึ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปํ. อาหารสมุทยา รูปสมุทโย; อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย…เป… เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย, รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย…เป… เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สฺา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, สฺากายา – รูปสฺา, สทฺทสฺา, คนฺธสฺา, รสสฺา, โผฏฺพฺพสฺา, ธมฺมสฺา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฺา. ผสฺสสมุทยา สฺาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สฺานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เจตนากายา – รูปสฺเจตนา, สทฺทสฺเจตนา, คนฺธสฺเจตนา, รสสฺเจตนา, โผฏฺพฺพสฺเจตนา, ธมฺมสฺเจตนา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา. ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิฺาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิฺาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย สงฺขารานํ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิฺาณกายา – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ. นามรูปสมุทยา วิฺาณสมุทโย; นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิฺาณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนายา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สตฺตฏฺานสุตฺตํ

๕๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สตฺตฏฺานกุสโล, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี อิมสฺมึ ธมฺมวินเย เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ; รูปสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ, รูปสฺส อาทีนวํ ปชานาติ, รูปสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ; เวทนํ ปชานาติ … สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปชานาติ, วิฺาณสมุทยํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ; วิฺาณสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ, วิฺาณสฺส อาทีนวํ ปชานาติ, วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปํ. อาหารสมุทยา รูปสมุทโย; อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ เวทนาย อสฺสาโท. ยา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา – อยํ เวทนาย อาทีนโว. โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ.

‘‘เย หิ, เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ เวทนาย อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาย อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาย นิสฺสรณํ อภิฺาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สฺา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, สฺากายา – รูปสฺา, สทฺทสฺา, คนฺธสฺา, รสสฺา, โผฏฺพฺพสฺา, ธมฺมสฺา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฺา. ผสฺสสมุทยา สฺาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สฺานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เจตนากายา – รูปสฺเจตนา, สทฺทสฺเจตนา, คนฺธสฺเจตนา, รสสฺเจตนา, โผฏฺพฺพสฺเจตนา, ธมฺมสฺเจตนา. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว, สงฺขารา. ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโท. เย สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา – อยํ สงฺขารานํ อาทีนโว. โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิฺาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย…เป… สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิฺาณกายา – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ. นามรูปสมุทยา วิฺาณสมุทโย; นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิฺาณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ วิฺาณสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ วิฺาณสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธาตุโส อุปปริกฺขติ, อายตนโส อุปปริกฺขติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทโส อุปปริกฺขติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ. สตฺตฏฺานกุสโล, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย เกวลี วุสิตวา ‘อุตฺตมปุริโส’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตํ

๕๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปฺาวิมุตฺโต รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวทนาย นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปฺาวิมุตฺโต เวทนาย นิพฺพิทา…เป… ปฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปฺาวิมุตฺโต วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.

‘‘ตตฺร โข, ภิกฺขเว, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], กึ นานากรณํ, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา [สฺชาเนตา (สฺยา. กํ.)], อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู, มคฺควิทู, มคฺคโกวิโท; มคฺคานุคา จ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉาสมนฺนาคตา. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ

๕๙. เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. รูปฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ จ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’’ติ.

‘‘เวทนา อนตฺตา. เวทนา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ จ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, เวทนา อนตฺตา, ตสฺมา เวทนา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’’’ติ.

‘‘สฺา อนตฺตา…เป… สงฺขารา อนตฺตา. สงฺขารา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสํสุ, นยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺเตยฺยุํ, ลพฺเภถ จ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สงฺขารา อนตฺตา, ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ, น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’’’นฺติ.

‘‘วิฺาณํ อนตฺตา. วิฺาณฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ จ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วิฺาณํ อนตฺตา, ตสฺมา วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพา เวทนา – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘ยา กาจิ สฺา…เป… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป… เย ทูเร สนฺติเก วา, สพฺเพ สงฺขารา – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุํ [อภินนฺทุนฺติ (ก.)].

อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ปฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ. สตฺตมํ.

๘. มหาลิสุตฺตํ

๖๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข มหาลิ ลิจฺฉวิ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ …เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหาลิ ลิจฺฉวิ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘ปูรโณ, ภนฺเต, กสฺสโป เอวมาห – ‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา; อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’ติ. อิธ, ภควา กิมาหา’’ติ?

‘‘อตฺถิ, มหาลิ, เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. อตฺถิ, มหาลิ, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา; สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ กตโม ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; กถํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ?

‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยํ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; เอวํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ.

‘‘เวทนา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, นยิทํ สตฺตา เวทนาย สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, เวทนา สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา เวทนาย สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ.

‘‘สฺา จ หิทํ, มหาลิ…เป… สงฺขารา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺสํสุ ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, นยิทํ สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, สงฺขารา สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ.

‘‘วิฺาณฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, วิฺาณํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ กตโม ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา; กถํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ? ‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขํ อภวิสฺส สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชนฺติ; วิราคา วิสุชฺฌนฺติ. อยํ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. เอวํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ’’.

‘‘เวทนา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขา อภวิสฺส…เป… สฺา จ หิทํ, มหาลิ…เป… สงฺขารา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขา อภวิสฺสํสุ…เป… วิฺาณฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขํ อภวิสฺส สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, วิฺาณํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชนฺติ; วิราคา วิสุชฺฌนฺติ. อยํ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อาทิตฺตสุตฺตํ

๖๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, เวทนา อาทิตฺตา, สฺา อาทิตฺตา, สงฺขารา อาทิตฺตา, วิฺาณํ อาทิตฺตํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นิรุตฺติปถสุตฺตํ

๖๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา, น สงฺกียนฺติ, น สงฺกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา ‘อโหสี’ติ ตสฺสา สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺสา สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺสา ปฺตฺติ; น ตสฺสา สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺสา สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ยา สฺา… เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา ‘อเหสุ’นฺติ เตสํ สงฺขา, ‘อเหสุ’นฺติ เตสํ สมฺา, ‘อเหสุ’นฺติ เตสํ ปฺตฺติ; น เตสํ สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น เตสํ สงฺขา ‘ภวิสฺสนฺตี’’’ติ.

‘‘ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’’’ติ.

‘‘ยา เวทนา อชาตา อปาตุภูตา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺสา สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺสา สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺสา ปฺตฺติ; น ตสฺสา สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺสา สงฺขา ‘อโหสี’’’ติ.

‘‘ยา สฺา… เย สงฺขารา อชาตา อปาตุภูตา, ‘ภวิสฺสนฺตี’ติ เตสํ สงฺขา, ‘ภวิสฺสนฺตี’ติ เตสํ สมฺา, ‘ภวิสฺสนฺตี’ติ เตสํ ปฺตฺติ; น เตสํ สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น เตสํ สงฺขา ‘อเหสุ’’’นฺติ.

‘‘ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’’’ติ.

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺสา สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺสา สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺสา ปฺตฺติ; น ตสฺสา สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺสา สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ยา สฺา… เย สงฺขารา ชาตา ปาตุภูตา, ‘อตฺถี’ติ เตสํ สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ เตสํ สมฺา, ‘อตฺถี’ติ เตสํ ปฺตฺติ; น เตสํ สงฺขา ‘อเหสุ’นฺติ, น เตสํ สงฺขา, ‘ภวิสฺสนฺตี’’’ติ.

‘‘ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา, น สงฺกียนฺติ, น สงฺกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา [โอกฺกลา วยภิฺา (ม. นิ. ๓.๓๔๓)] อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาฆฏฺฏนพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๔๓].

อุปยวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปโย พีชํ อุทานํ, อุปาทานปริวตฺตํ;

สตฺตฏฺานฺจ สมฺพุทฺโธ, ปฺจมหาลิ อาทิตฺตา.

วคฺโค นิรุตฺติปเถน จาติ.

๗. อรหนฺตวคฺโค

๑. อุปาทิยมานสุตฺตํ

๖๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘อุปาทิยมาโน โข, ภิกฺขุ, พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. สฺํ… สงฺขาเร … วิฺาณํ อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.

อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ปมํ.

๒. มฺมานสุตฺตํ

๖๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘มฺมาโน โข, ภิกฺขุ, พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ทุติยํ.

๓. อภินนฺทมานสุตฺตํ

๖๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน…เป… ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘อภินนฺทมาโน โข, ภิกฺขุ, พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร … วิฺาณํ อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.

๔. อนิจฺจสุตฺตํ

๖๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา; อฺาตํ สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อนิจฺจํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โข เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุกฺขสุตฺตํ

๖๗. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา; อฺาตํ สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, ทุกฺขํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ทุกฺขํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข ภิกฺขุ, ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ปฺจมํ.

๖. อนตฺตสุตฺตํ

๖๘. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘โย โข, ภิกฺขุ, อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อนตฺตา; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. อนตฺตนิยสุตฺตํ

๖๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตนิยํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อนตฺตนิยํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตนิยํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตนิยํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตนิยํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.

๘. รชนียสณฺิตสุตฺตํ

๗๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา…เป… วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. อฏฺมํ.

๙. ราธสุตฺตํ

๗๑. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ราธ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ราธ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ…เป… อฺตโร จ ปนายสฺมา ราโธ อรหตํ อโหสีติ. นวมํ.

๑๐. สุราธสุตฺตํ

๗๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ, วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, สุราธ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, สุราธ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ…เป… อฺตโร จ ปนายสฺมา สุราโธ อรหตํ อโหสีติ. ทสมํ.

อรหนฺตวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปาทิยมฺมานา, อถาภินนฺทมาโน จ;

อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ, อนตฺตนียํ รชนียสณฺิตํ;

ราธสุราเธน เต ทสาติ.

๘. ขชฺชนียวคฺโค

๑. อสฺสาทสุตฺตํ

๗๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนา … สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. สมุทยสุตฺตํ

๗๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยสมุทยสุตฺตํ

๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สุตวา, ภิกฺขเว, อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อรหนฺตสุตฺตํ

๗๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตาวาสา, ยาวตา ภวคฺคํ, เอเต อคฺคา, เอเต เสฏฺา โลกสฺมึ ยทิทํ อรหนฺโต’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘สุขิโน วต อรหนฺโต, ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติ;

อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, โมหชาลํ ปทาลิตํ.

‘‘อเนชํ เต อนุปฺปตฺตา, จิตฺตํ เตสํ อนาวิลํ;

โลเก อนุปลิตฺตา เต, พฺรหฺมภูตา อนาสวา.

‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ปริฺาย, สตฺต สทฺธมฺมโคจรา;

ปสํสิยา สปฺปุริสา, ปุตฺตา พุทฺธสฺส โอรสา.

‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขิตา;

อนุวิจรนฺติ มหาวีรา, ปหีนภยเภรวา.

‘‘ทสหงฺเคหิ สมฺปนฺนา, มหานาคา สมาหิตา;

เอเต โข เสฏฺา โลกสฺมึ, ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติ.

‘‘อเสขาณมุปฺปนฺนํ, อนฺติโมยํ [อนฺติมสฺส (ก.)] สมุสฺสโย;

โย สาโร พฺรหฺมจริยสฺส, ตสฺมึ อปรปจฺจยา.

‘‘วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;

ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโน.

‘‘อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนํ, นนฺที เตสํ น วิชฺชติ;

นทนฺติ เต สีหนาทํ, พุทฺธา โลเก อนุตฺตรา’’ติ. จตุตฺถํ;

๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตํ

๗๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ…เป… เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตาวาสา, ยาวตา ภวคฺคํ, เอเต อคฺคา, เอเต เสฏฺา โลกสฺมึ ยทิทํ อรหนฺโต’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สีหสุตฺตํ

๗๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา สายนฺหสมยํ อาสยา นิกฺขมติ; อาสยา นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภติ; วิชมฺภิตฺวา สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกติ; สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทติ; ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา สีหสฺส มิครฺโ นทโต สทฺทํ สุณนฺติ; เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ; พิลํ พิลาสยา ปวิสนฺติ; ทกํ ทกาสยา ปวิสนฺติ; วนํ วนาสยา ปวิสนฺติ; อากาสํ ปกฺขิโน ภชนฺติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, รฺโ นาคา คามนิคมราชธานีสุ, ทฬฺเหหิ วรตฺเตหิ พทฺธา, เตปิ ตานิ พนฺธนานิ สฺฉินฺทิตฺวา สมฺปทาเลตฺวา ภีตา มุตฺตกรีสํ จชมานา [โมจนฺตา (ปี. ก.)], เยน วา เตน วา ปลายนฺติ. เอวํ มหิทฺธิโก โข, ภิกฺขเว, สีโห มิคราชา ติรจฺฉานคตานํ ปาณานํ, เอวํ มเหสกฺโข, เอวํ มหานุภาโว’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส ธมฺมํ เทเสติ – ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ – ‘อนิจฺจาว กิร, โภ, มยํ สมานา นิจฺจมฺหาติ อมฺิมฺห. อทฺธุวาว กิร, โภ, มยํ สมานา ธุวมฺหาติ อมฺิมฺห. อสสฺสตาว กิร, โภ, มยํ สมานา สสฺสตมฺหาติ อมฺิมฺห. มยมฺปิ กิร, โภ, อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา สกฺกายปริยาปนฺนา’ติ. เอวํ มหิทฺธิโก โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต สเทวกสฺส โลกสฺส, เอวํ มเหสกฺโข, เอวํ มหานุภาโว’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ยทา พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ;

สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา อปฺปฏิปุคฺคโล.

‘‘สกฺกายฺจ นิโรธฺจ, สกฺกายสฺส จ สมฺภวํ;

อริยฺจฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.

‘‘เยปิ ทีฆายุกา เทวา, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน;

ภีตา สนฺตาสมาปาทุํ, สีหสฺเสวิตเร มิคา.

อวีติวตฺตา สกฺกายํ, อนิจฺจา กิร โภ มยํ;

สุตฺวา อรหโต วากฺยํ, วิปฺปมุตฺตสฺส ตาทิโน’’ติ. ฉฏฺํ;

๗. ขชฺชนียสุตฺตํ

๗๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรมานา อนุสฺสรนฺติ สพฺเพเต ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ เอเตสํ วา อฺตรํ. กตเม ปฺจ? ‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน รูปํเยว อนุสฺสรติ. ‘เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน เวทนํเยว อนุสฺสรติ. ‘เอวํสฺโ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ… ‘เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ… ‘เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน วิฺาณเมว อนุสฺสรติ’’.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ [… สิรึสปสมฺผสฺเสนปิ (สี. ปี.)] รุปฺปติ. รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, เวทนํ วเทถ? เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘เวทนา’ติ วุจฺจติ. กิฺจ เวทยติ? สุขมฺปิ เวทยติ, ทุกฺขมฺปิ เวทยติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ เวทยติ. เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘เวทนา’ติ วุจฺจติ.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, สฺํ วเทถ? สฺชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สฺา’ติ วุจฺจติ. กิฺจ สฺชานาติ? นีลมฺปิ สฺชานาติ, ปีตกมฺปิ สฺชานาติ, โลหิตกมฺปิ สฺชานาติ, โอทาตมฺปิ สฺชานาติ. สฺชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สฺา’ติ วุจฺจติ.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, สงฺขาเร วเทถ? สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สงฺขารา’ติ วุจฺจติ. กิฺจ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ? รูปํ รูปตฺตาย [รูปตฺถาย (ก.)] สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, สฺํ สฺตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, สงฺขาเร สงฺขารตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, วิฺาณํ วิฺาณตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ. สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สงฺขารา’ติ วุจฺจติ.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ วเทถ? วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘วิฺาณ’นฺติ วุจฺจติ. กิฺจ วิชานาติ? อมฺพิลมฺปิ วิชานาติ, ติตฺตกมฺปิ วิชานาติ, กฏุกมฺปิ วิชานาติ, มธุรมฺปิ วิชานาติ, ขาริกมฺปิ วิชานาติ, อขาริกมฺปิ วิชานาติ, โลณิกมฺปิ วิชานาติ, อโลณิกมฺปิ วิชานาติ. วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘วิฺาณ’นฺติ วุจฺจติ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โข เอตรหิ รูเปน ขชฺชามิ. อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.

‘‘‘อหํ โข เอตรหิ เวทนาย ขชฺชามิ. อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ เวทนํ อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตาย เวทนาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ เวทนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.

‘‘‘อหํ โข เอตรหิ สฺาย ขชฺชามิ…เป… อหํ โข เอตรหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามิ. อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามีติ. อหฺเจว โข ปน อนาคเต สงฺขาเร อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.

‘‘‘อหํ โข เอตรหิ วิฺาเณน ขชฺชามิ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ เอวเมว วิฺาเณน ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิฺาเณน ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ วิฺาณํ อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว วิฺาเณน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิฺาเณน ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.

‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปจินาติ, โน อาจินาติ; ปชหติ [โน (สี.)], น อุปาทิยติ; วิสิเนติ [โน (สี.)], น อุสฺสิเนติ; วิธูเปติ [โน (สี.)], น สนฺธูเปติ. กิฺจ อปจินาติ, โน อาจินาติ? รูปํ อปจินาติ, โน อาจินาติ; เวทนํ … สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อปจินาติ, โน อาจินาติ. กิฺจ ปชหติ, น อุปาทิยติ? รูปํ ปชหติ, น อุปาทิยติ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปชหติ, น อุปาทิยติ. กิฺจ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ? รูปํ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ. กิฺจ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ? รูปํ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.

‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เนวาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ิโต เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ิโต เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ิโต เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ. วิธูเปตฺวา ิโต กิฺจ เนวาจินาติ น อปจินาติ? อปจินิตฺวา ิโต รูปํ เนวาจินาติ น อปจินาติ; อปจินิตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนวาจินาติ น อปจินาติ. อปจินิตฺวา ิโต กิฺจ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ? ปชหิตฺวา ิโต รูปํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ. ปชหิตฺวา ิโต กิฺจ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ? วิสิเนตฺวา ิโต รูปํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ; วิสิเนตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ. วิสิเนตฺวา ิโต กิฺจ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ? วิธูเปตฺวา ิโต รูปํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ. วิธูเปตฺวา ิโต เอวํวิมุตฺตจิตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อารกาว นมสฺสนฺติ –

‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายสี’’ติ. สตฺตมํ;

๘. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตํ

๘๐. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข ภควา กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. กปิลวตฺถุสฺมึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน มหาวนํ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย. มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา เพลุวลฏฺิกาย มูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ.

อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘มยา โข ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาฬฺโห. สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ. เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ…เป… เตสํ มมํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. ยํนูนาหํ ยเถว มยา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต, เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํ ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติ.

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ [สมฺมิฺชิตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา พาหํ ปสาเรยฺย ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา; เอวเมตํ, สุคต! ภควโต, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาฬฺโห. สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ. เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เตสํ ภควนฺตํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. อภินนฺทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ; อภิวทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ. ยเถว ภควตา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต, เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺหาตุ ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติ.

อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.

อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน นิคฺโรธาราโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ [อภิสงฺขาเรสิ (สฺยา. กํ.), อภิสงฺขายิ (ปี.), อภิสงฺขโรติ (ก.)] ยถา เต ภิกฺขู (เอกทฺวีหิกาย สารชฺชมานรูปา เยนาหํ [เยน ภควา (?)] เตนุปสงฺกเมยฺยุํ. เตปิ ภิกฺขู ) [( ) สี. สฺยา. กํ. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] เอกทฺวีหิกาย สารชฺชมานรูปา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ –

‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยํ. อภิสาโปยํ, ภิกฺขเว, โลกสฺมึ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณีติ. ตฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกา, อตฺถวสํ ปฏิจฺจ; เนว ราชาภินีตา, น โจราภินีตา, น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น อาชีวิกาปกตา; อปิ จ โข โอติณฺณามฺห ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ทุกฺโขติณฺณา ทุกฺขปเรตา อปฺเปว นาม อิมสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนฺตกิริยา ปฺาเยถาติ.

‘‘เอวํ ปพฺพชิโต จายํ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต. โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺมนสงฺกปฺโป มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ฉวาลาตํ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ, เนว คาเม กฏฺตฺถํ ผรติ, นารฺเ กฏฺตฺถํ ผรติ. ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ คิหิโภคา จ ปริหีโน, สามฺตฺถฺจ น ปริปูเรติ.

‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก. อิเม จ ภิกฺขเว, ตโย อกุสลวิตกฺกา กฺว อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ? จตูสุ วา สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อนิมิตฺตํ วา สมาธึ ภาวยโต. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว อนิมิตฺโต สมาธิ ภาเวตุํ. อนิมิตฺโต, ภิกฺขเว, สมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส.

‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิโย – ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ. ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อตฺถิ นุ โข ตํ กิฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน น วชฺชวา อสฺส’นฺติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘นตฺถิ นุ โข ตํ กิฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน น วชฺชวา อสฺสํ. อหฺหิ รูปฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ เวทนฺเว… สฺฺเว… สงฺขาเรเยว วิฺาณฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ. ตสฺส เม อสฺส [อยํ (ก.)] อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภเวยฺยุํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย อสฺสา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ…เป… ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ ปสฺสํ… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปาลิเลยฺยสุตฺตํ

๘๑. เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย โกสมฺพึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกามิ.

อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘เอสาวุโส, อานนฺท, ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกนฺโต’’ติ. ‘‘ยสฺมึ, อาวุโส, สมเย ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกมติ, เอโกว ภควา ตสฺมึ สมเย วิหริตุกาโม โหติ; น ภควา ตสฺมึ สมเย เกนจิ อนุพนฺธิตพฺโพ โหตี’’ติ.

อถ โข ภควา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ปาลิเลยฺยกํ [ปาริเลยฺยกํ (สี. ปี.)] ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา ปาลิเลยฺยเก วิหรติ ภทฺทสาลมูเล. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ – ‘‘จิรสฺสุตา โข โน, อาวุโส อานนฺท, ภควโต สมฺมุขา ธมฺมี กถา; อิจฺฉาม มยํ, อาวุโส อานนฺท, ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ โสตุ’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน ปาลิเลยฺยกํ ภทฺทสาลมูลํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘กถํ นุ โข ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ? อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘วิจยโส เทสิโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม; วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา; วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา; วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา; วิจยโส เทสิตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ; วิจยโส เทสิตานิ ปฺจ พลานิ; วิจยโส เทสิตา สตฺตโพชฺฌงฺคา; วิจยโส เทสิโต อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เอวํ วิจยโส เทสิโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม. เอวํ วิจยโส เทสิเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม อถ จ ปนิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘กถํ นุ โข ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’’ติ?

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ? อิธ ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. สาปิ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. โสปิ ผสฺโส อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา… สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส… สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา… สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส… สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, น อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเต ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา … สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส… สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต…เป… อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ, น อตฺตนิ รูปํ, น รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข สฺํ… อปิ จ โข สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ, อปิ จ โข อตฺตนิ วิฺาณํ, อปิ จ โข วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน…เป… กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเต ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา… สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส … สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สสฺสตทิฏฺิ สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน…เป… เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนํ … น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; นาปิ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. อปิ จ โข เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โน จสฺสํ โน จ เม สิยา นาภวิสฺสํ น เม ภวิสฺสตี’ติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, อุจฺเฉททิฏฺิ สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ…เป… เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น วิฺาณสฺมึ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, นาปิ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ; นาปิ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โน จสฺสํ โน จ เม สิยา นาภวิสฺสํ น เม ภวิสฺสตี’ติ; อปิ จ โข กงฺขี โหติ วิจิกิจฺฉี อนิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, กงฺขิตา วิจิกิจฺฉิตา อนิฏฺงฺคตตา สทฺธมฺเม สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. สาปิ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. โสปิ ผสฺโส อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ปุณฺณมสุตฺตํ

๘๒. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อชฺโฌกาเส นิสินฺโน โหติ.

อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุจฺเฉยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ กิฺจิเทว [กฺจิเทว (?)] เทสํ, สเจ เม ภควา โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิเม นุ โข, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ.

‘‘อิเม โข ปน, ภิกฺขุ, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา; เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

‘‘อิเม โข ปน, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา กึมูลกา’’ติ? ‘‘อิเม โข, ภิกฺขุ, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉนฺทมูลกา’’ติ…เป… ตฺเว นุ โข, ภนฺเต, อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อุทาหุ อฺตฺร ปฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานนฺติ? ‘‘น โข, ภิกฺขุ, ตฺเว อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา นาปิ อฺตฺร ปฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ, อปิ จ โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ อุปาทาน’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตา’’ติ? ‘‘สิยา, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สิยา ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตา’’ติ? ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจน’’นฺติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขุ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา … เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจน’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย สฺากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ? ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย สฺากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ, ผสฺโส ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. นามรูปํ เหตุ, นามรูปํ ปจฺจโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –

‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, สกฺกายทิฏฺิ โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกายทิฏฺิ โหตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –

‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, สกฺกายทิฏฺิ น โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกายทิฏฺิ น โหตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก เวทนาย… โก สฺาย… โก สงฺขารานํ… โก วิฺาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ… เย สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขุ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ.

เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กถมตฺตานํ [กตมตฺตานํ (ปี.), กมฺมตฺตานํ (สฺยา. กํ. ก.)] ผุสิสฺสนฺตี’’ติ. อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโต ปริวิตกฺกมฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิทฺวา อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุสาสนํ อติธาวิตพฺพํ มฺเยฺย. อิติ กิร, โภ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กถมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ? ปฏิปุจฺฉาวินีตา โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตตฺร ตตฺร เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.

‘‘ทฺเว ขนฺธา ตฺเว สิยํ, อธิวจนฺจ เหตุนา;

สกฺกาเยน ทุเว วุตฺตา, อสฺสาทวิฺาณเกน จ;

เอเต ทสวิธา วุตฺตา, โหติ ภิกฺขุ ปุจฺฉายา’’ติ. ทสมํ;

ขชฺชนียวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อสฺสาโท ทฺเว สมุทยา, อรหนฺเตหิ อปเร ทฺเว;

สีโห ขชฺชนี ปิณฺโฑลฺยํ, ปาลิเลยฺเยน ปุณฺณมาติ.

๙. เถรวคฺโค

๑. อานนฺทสุตฺตํ

๘๓. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ภิกฺขเว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –

‘‘ปุณฺโณ นาม, อาวุโส, อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต [มนฺตานิปุตฺโต (ก. สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อมฺหากํ นวกานํ สตํ พหูปกาโร โหติ. โส อมฺเห อิมินา โอวาเทน โอวทติ – ‘อุปาทาย, อาวุโส อานนฺท, อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย. กิฺจ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย? รูปํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย’’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส อานนฺท, อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนกชาติโก อาทาเส วา ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อจฺเฉ วา อุทกปตฺเต สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน อุปาทาย ปสฺเสยฺย, โน อนุปาทาย; เอวเมว โข, อาวุโส อานนฺท, รูปํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส อานนฺท, ‘รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’’ติ? ‘อนิจฺจํ, อาวุโส’. เวทนา… สฺา … สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’ติ? ‘อนิจฺจํ, อาวุโส’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. ปุณฺโณ นาม อาวุโส อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต อมฺหากํ นวกานํ สตํ พหูปกาโร โหติ. โส อมฺเห อิมินา โอวาเทน โอวทติ. อิทฺจ ปน เม อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโตติ. ปมํ.

๒. ติสฺสสุตฺตํ

๘๔. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ติสฺโส ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจติ – ‘‘อปิ เม, อาวุโส, มธุรกชาโต วิย กาโย; ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ; ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺติ; ถินมิทฺธฺจ [ถีนมิทฺธฺจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เม จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ; อนภิรโต จ พฺรหฺมจริยํ จรามิ; โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา’’ติ.

อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ติสฺโส ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจติ – ‘อปิ เม, อาวุโส, มธุรกชาโต วิย กาโย; ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ; ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺติ; ถินมิทฺธฺจ เม จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ; อนภิรโต จ พฺรหฺมจริยํ จรามิ; โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา’’’ติ.

อถ โข ภควา อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน ติสฺสํ ภิกฺขุํ อามนฺเตหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา ติสฺโส เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ติสฺสํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส ติสฺส, อามนฺเตตี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ติสฺโส ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ติสฺสํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ติสฺส, สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจสิ – ‘อปิ เม, อาวุโส, มธุรกชาโต วิย กาโย…เป… โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ติสฺส, รูเป อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส, ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ รูเป อวิคตราคสฺส… เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ อวิคตราคสฺส…เป… เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ วิฺาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส, ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ วิฺาเณ อวิคตราคสฺส. ตํ กึ มฺสิ, ติสฺส, รูเป วิคตราคสฺส วิคตจฺฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส, ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ รูเป วิคตราคสฺส… เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ วิคตราคสฺส… วิฺาเณ วิคตราคสฺส วิคตจฺฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ วิฺาเณ วิคตราคสฺส. ตํ กึ มฺสิ, ติสฺส, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ติสฺส, ทฺเว ปุริสา – เอโก ปุริโส อมคฺคกุสโล, เอโก ปุริโส มคฺคกุสโล. ตเมนํ โส อมคฺคกุสโล ปุริโส อมุํ มคฺคกุสลํ ปุริสํ มคฺคํ ปุจฺเฉยฺย. โส เอวํ วเทยฺย – ‘เอหิ, โภ ปุริส, อยํ มคฺโค. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ทฺเวธาปถํ, ตตฺถ วามํ มุฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหาหิ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ติพฺพํ วนสณฺฑํ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ มหนฺตํ นินฺนํ ปลฺลลํ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ โสพฺภํ ปปาตํ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ สมํ ภูมิภาคํ รมณีย’’’นฺติ.

‘‘อุปมา โข มฺยายํ, ติสฺส, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํ เจเวตฺถ อตฺโถ – ‘ปุริโส อมคฺคกุสโล’ติ โข, ติสฺส, ปุถุชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘ปุริโส มคฺคกุสโล’ติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. ‘ทฺเวธาปโถ’ติ โข, ติสฺส, วิจิกิจฺฉาเยตํ อธิวจนํ. ‘วาโม มคฺโค’ติ โข, ติสฺส, อฏฺงฺคิกสฺเสตํ มิจฺฉามคฺคสฺส อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิยา…เป… มิจฺฉาสมาธิสฺส. ‘ทกฺขิโณ มคฺโค’ติ โข, ติสฺส, อริยสฺเสตํ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิยา…เป… สมฺมาสมาธิสฺส. ‘ติพฺโพ วนสณฺโฑ’ติ โข, ติสฺส, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ. ‘มหนฺตํ นินฺนํ ปลฺลล’นฺติ โข, ติสฺส, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘โสพฺโภ ปปาโต’ติ โข, ติสฺส, โกธูปายาสสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘สโม ภูมิภาโค รมณีโย’ติ โข, ติสฺส, นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ. อภิรม, ติสฺส, อภิรม, ติสฺส! อหโมวาเทน อหมนุคฺคเหน อหมนุสาสนิยา’’ติ [อหมามิสธมฺมานุคฺคเหน มโมวาเทน มมานุสาสนิยาติ (ก.)].

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา ติสฺโส ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ทุติยํ.

๓. ยมกสุตฺตํ

๘๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน ยมกสฺส นาม ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ.

อสฺโสสุํ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ยมกสฺส กิร นาม ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา ยมโก เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ยมเกน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตทโวจุํ –

‘‘สจฺจํ กิร เต, อาวุโส ยมก, เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เอวํ ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ – ‘ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘มา, อาวุโส ยมก, เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ. น หิ สาธุ ภควโต อพฺภาจิกฺขนํ. น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย – ‘ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ. เอวมฺปิ โข อายสฺมา ยมโก เตหิ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ตํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ.

ยโต โข เต ภิกฺขู นาสกฺขึสุ อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตสฺมา ปาปกา ทิฏฺิคตา วิเวเจตุํ, อถ โข เต ภิกฺขู อุฏฺายาสนา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยมกสฺส นาม, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’ติ. สาธายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ยมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา ยมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ยมเกน สทฺธึ สมฺโมทิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตทโวจ –

‘‘สจฺจํ กิร เต, อาวุโส ยมก, เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เอวํ ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, อาวุโส’’. ‘‘เวทนา นิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, อาวุโส’’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ … ‘‘เวทนํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’… ‘‘สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘เวทนาย… อฺตฺร เวทนาย…เป… สฺาย… อฺตฺร สฺาย… สงฺขาเรสุ… อฺตฺร สงฺขาเรหิ… วิฺาณสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อฺตฺร วิฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, อยํ โส อรูปี… อเวทโน… อสฺี… อสงฺขาโร… อวิฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘เอตฺถ จ เต, อาวุโส ยมก, ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต เถตโต [ตถโต (สฺยา. กํ.)] ตถาคเต อนุปลพฺภิยมาเน [ตถาคเต อนุปลพฺภมาเน (?)], กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ?

‘‘อหุ โข เม ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน ปาปกํ ทิฏฺิคตํ; อิทฺจ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตฺเจว ปาปกํ ทิฏฺิคตํ ปหีนํ, ธมฺโม จ เม อภิสมิโต’’ติ.

‘‘สเจ ตํ, อาวุโส ยมก, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘โย โส, อาวุโส ยมก, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา กึ โหตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อาวุโส ยมก, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, อาวุโส, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘โย โส, อาวุโส ยมก, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา กึ โหตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘รูปํ โข, อาวุโส, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธํ ตทตฺถงฺคตํ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธํ ตทตฺถงฺคต’นฺติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ยมก! เตน หาวุโส, ยมก, อุปมํ เต กริสฺสามิ เอตสฺเสว อตฺถสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย าณาย. เสยฺยถาปิ, อาวุโส ยมก, คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค; โส จ อารกฺขสมฺปนฺโน. ตสฺส โกจิเทว ปุริโส อุปฺปชฺเชยฺย อนตฺถกาโม อหิตกาโม อโยคกฺเขมกาโม ชีวิตา โวโรเปตุกาโม. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ โข คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค; โส จ อารกฺขสมฺปนฺโน; นายํ [น หายํ (สฺยา. กํ.)] สุกโร ปสยฺห ชีวิตา โวโรเปตุํ. ยํนูนาหํ อนุปขชฺช ชีวิตา โวโรเปยฺย’นฺติ. โส ตํ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘อุปฏฺเหยฺยํ ตํ, ภนฺเต’ติ. ตเมนํ โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อุปฏฺาเปยฺย. โส อุปฏฺเหยฺย ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กึการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที. ตสฺส โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา มิตฺตโตปิ นํ สทฺทเหยฺย [ทเหยฺย (สฺยา. กํ. ปี. ก.)]; สุหชฺชโตปิ นํ สทฺทเหยฺย; ตสฺมิฺจ วิสฺสาสํ อาปชฺเชยฺย. ยทา โข, อาวุโส, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘สํวิสฺสตฺโถ โข มฺยายํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา’ติ, อถ นํ รโหคตํ วิทิตฺวา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปยฺย.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, ยทา หิ โส ปุริโส อมุํ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ อาห – ‘อุปฏฺเหยฺยํ ตํ, ภนฺเต’ติ, ตทาปิ โส วธโกว. วธกฺจ ปน สนฺตํ น อฺาสิ – ‘วธโก เม’ติ. ยทาปิ โส อุปฏฺหติ ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กึการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที, ตทาปิ โส วธโกว. วธกฺจ ปน สนฺตํ น อฺาสิ – ‘วธโก เม’ติ. ยทาปิ นํ รโหคตํ วิทิตฺวา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปติ, ตทาปิ โส วธโกว. วธกฺจ ปน สนฺตํ น อฺาสิ – ‘วธโก เม’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, อาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ’’.

‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺจํ เวทนํ ‘อนิจฺจา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺจํ สฺํ ‘อนิจฺจา สฺา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺเจ สงฺขาเร ‘อนิจฺจา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สฺํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิฺาณํ ‘ทุกฺขํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนตฺตํ เวทนํ… อนตฺตํ สฺํ… อนตฺเต สงฺขาเร… อนตฺตํ วิฺาณํ ‘อนตฺตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สฺํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘วธกํ รูปํ ‘วธกํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. วธกํ เวทนํ ‘วธกา เวทนา’ติ… วธกํ สฺํ ‘วธกา สฺา’ติ… วธเก สงฺขาเร ‘วธกา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. วธกํ วิฺาณํ ‘วธกํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.

‘‘โส รูปํ อุเปติ อุปาทิยติ อธิฏฺาติ ‘อตฺตา เม’ติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุเปติ อุปาทิยติ อธิฏฺาติ ‘อตฺตา เม’ติ. ตสฺสิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อุเปตา อุปาทินฺนา ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘สุตวา จ โข, อาวุโส, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ; น อตฺตนิ รูปํ, น รูปสฺมึ อตฺตานํ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ; น อตฺตนิ วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ.

‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนิจฺจํ เวทนํ … อนิจฺจํ สฺํ… อนิจฺเจ สงฺขาเร … อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สฺํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิฺาณํ ‘ทุกฺขํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนตฺตํ เวทนํ… อนตฺตํ สฺํ… อนตฺเต สงฺขาเร… อนตฺตํ วิฺาณํ ‘อนตฺตา วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สฺํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘วธกํ รูปํ ‘วธกํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. วธกํ เวทนํ… วธกํ สฺํ… วธเก สงฺขาเร ‘‘วธกา สงฺขารา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. วธกํ วิฺาณํ ‘วธกํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘โส รูปํ น อุเปติ, น อุปาทิยติ, นาธิฏฺาติ – ‘อตฺตา เม’ติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ น อุเปติ, น อุปาทิยติ, นาธิฏฺาติ – ‘อตฺตา เม’ติ. ตสฺสิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนุเปตา อนุปาทินฺนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจาริโน อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกา. อิทฺจ ปน เม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ. ตติยํ.

๔. อนุราธสุตฺตํ

๘๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อนุราโธ ภควโต อวิทูเร อรฺกุฏิกายํ วิหรติ. อถ โข สมฺพหุลา อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยน อายสฺมา อนุราโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุราเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, อาวุโส อนุราธ, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ?

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อนุราโธ เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจ – ‘‘โย โส อาวุโส ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ – ‘‘โส จายํ ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต, เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต’’ติ. อถ โข อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ นววาเทน จ พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.

อถ โข อายสฺมโต อนุราธสฺส อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ โข มํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ. กถํ พฺยากรมาโน นุ ขฺวาหํ เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?

อถ โข อายสฺมา อนุราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อนุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ภควโต อวิทูเร อรฺกุฏิกายํ วิหรามิ. อถ โข, ภนฺเต, สมฺพหุลา อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ …เป… มํ เอตทโวจุํ – ‘โย โส, อาวุโส อนุราธ, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ… โหติ จ น จ โหติ, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’’ติ?

เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘‘โย โส, อาวุโส, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วาติ. เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา มํ เอตทโวจุํ – ‘โส จายํ ภิกฺขุ น โว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต’ติ. อถ โข มํ, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา นววาเทน พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ’’.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ – ‘สเจ โข มํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ. กถํ พฺยากรมาโน นุ ขฺวาหํ เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนาย…เป… อฺตฺร เวทนาย…เป… สฺาย… อฺตฺร สฺาย… สงฺขาเรสุ… อฺตฺร สงฺขาเรหิ… วิฺาณสฺมึ… อฺตฺร วิฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, อยํ โส อรูปี อเวทโน อสฺี อสงฺขาโร อวิฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอตฺถ จ เต, อนุราธ, ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต เถตโต ตถาคเต อนุปลพฺภิยมาเน กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ – ‘โย โส, อาวุโส, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘สาธุ สาธุ, อนุราธ! ปุพฺเพ จาหํ, อนุราธ, เอตรหิ จ ทุกฺขฺเจว ปฺเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. วกฺกลิสุตฺตํ

๘๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา วกฺกลิ กุมฺภการนิเวสเน วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ – ‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทถ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ; อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ; เอวฺจ ปน วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ; อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยนายสฺมา วกฺกลิ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อายสฺมา วกฺกลิ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ [สมฺโจสิ (สี.), สมฺโจปิ (สฺยา. กํ.) สํ + ธู + อี = สมโธสิ]. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจ – ‘‘อลํ, วกฺกลิ, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปฺตฺตานิ; ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, วกฺกลิ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ; พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ. ‘‘กจฺจิ เต, วกฺกลิ, น กิฺจิ กุกฺกุจฺจํ, น โกจิ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘ตคฺฆ เม, ภนฺเต, อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ, อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโร’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน ตํ, วกฺกลิ, อตฺตา สีลโต น อุปวทตี’’ติ? ‘‘น โข มํ, ภนฺเต, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ. ‘‘โน เจ กิร ตํ, วกฺกลิ, อตฺตา สีลโต อุปวทติ; อถ กิฺจ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘จิรปฏิกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม, นตฺถิ จ เม กายสฺมึ ตาวติกา พลมตฺตา, ยาวตาหํ [ยาหํ (สี.), ยายาหํ (ปี.)] ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ.

‘‘อลํ, วกฺกลิ, กึ เต อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ; โย มํ ปสฺสติ โส ธมฺมํ ปสฺสติ. ธมฺมฺหิ, วกฺกลิ, ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสติ; มํ ปสฺสนฺโต ธมฺมํ ปสฺสติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, วกฺกลิ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… เอโส เม อตฺตาติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา เยน คิชฺฌกูโฏ ปพฺพโต เตน ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ มํ, อาวุโส, มฺจกํ อาโรเปตฺวา เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมถ. กถฺหิ นาม มาทิโส อนฺตรฆเร กาลํ กตฺตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ มฺจกํ อาโรเปตฺวา เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมึสุ. อถ โข ภควา ตฺจ รตฺตึ ตฺจ ทิวาวเสสํ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหาสิ. อถ โข ทฺเว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตี’’ติ. อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โส หิ นูน, ภนฺเต, สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ. อิทมโวจุํ ตา เทวตาโย. อิทํ วตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายึสุ.

อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา วกฺกลึ ภิกฺขุํ เอวํ วเทถ –

‘‘‘สุณาวุโส ตฺวํ, วกฺกลิ, ภควโต วจนํ ทฺวินฺนฺจ เทวตานํ. อิมํ, อาวุโส, รตฺตึ ทฺเว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข, อาวุโส, เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตีติ. อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – โส หิ นูน, ภนฺเต, สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ. ภควา จ ตํ, อาวุโส วกฺกลิ, เอวมาห – มา ภายิ, วกฺกลิ; มา ภายิ, วกฺกลิ! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลกิริยา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา วกฺกลิ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจุํ – ‘‘สุณาวุโส วกฺกลิ, ภควโต วจนํ ทฺวินฺนฺจ เทวตาน’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ มํ, อาวุโส, มฺจกา โอโรเปถ. กถฺหิ นาม มาทิโส อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ตสฺส ภควโต สาสนํ โสตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ! ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ มฺจกา โอโรเปสุํ. ‘‘อิมํ, อาวุโส, รตฺตึ ทฺเว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา…เป… เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข, อาวุโส, เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตี’ติ. อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘โส หิ นูน, ภนฺเต, สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตี’ติ. ภควา จ ตํ, อาวุโส วกฺกลิ, เอวมาห – ‘มา ภายิ, วกฺกลิ; มา ภายิ, วกฺกลิ! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลกิริยา’’’ติ. ‘‘เตน หาวุโส, มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ – ‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทถ – ‘รูปํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. เวทนา อนิจฺจา. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. สฺา… สงฺขารา อนิจฺจา. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. วิฺาณํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามี’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ ภิกฺขูสุ สตฺถํ อาหเรสิ.

อถ โข เต ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน; โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ; เอวฺจ วเทติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา … วิฺาณํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามี’’’ติ.

อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อายาม, ภิกฺขเว, เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; ยตฺถ วกฺกลินา กุลปุตฺเตน สตฺถมาหริต’’นฺติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. อถ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ ทูรโตว มฺจเก วิวตฺตกฺขนฺธํ เสมานํ.

เตน โข ปน สมเยน ธูมายิตตฺตํ ติมิรายิตตฺตํ คจฺฉเตว ปุริมํ ทิสํ, คจฺฉติ ปจฺฉิมํ ทิสํ, คจฺฉติ อุตฺตรํ ทิสํ, คจฺฉติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คจฺฉติ อุทฺธํ ทิสํ, คจฺฉติ อโธ ทิสํ, คจฺฉติ อนุทิสํ. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ธูมายิตตฺตํ ติมิรายิตตฺตํ คจฺฉเตว ปุริมํ ทิสํ…เป… คจฺฉติ อนุทิส’’นฺติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอโส โข, ภิกฺขเว, มาโร ปาปิมา วกฺกลิสฺส กุลปุตฺตสฺส วิฺาณํ สมนฺเวสติ [สมนฺเนสติ (ก. สี. ปี.)] – ‘กตฺถ วกฺกลิสฺส กุลปุตฺตสฺส วิฺาณํ ปติฏฺิต’นฺติ? อปฺปติฏฺิเตน จ, ภิกฺขเว, วิฺาเณน วกฺกลิ กุลปุตฺโต ปรินิพฺพุโต’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อสฺสชิสุตฺตํ

๘๘. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อสฺสชิ กสฺสปการาเม วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา อสฺสชิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ – ‘อสฺสชิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทถ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน อสฺสชิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อสฺสชิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อสฺสชิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก…เป… สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน อสฺสชิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อสฺสชิ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อสฺสชิ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อสฺสชึ [อายสฺมโต อสฺสชิสฺส (ปี. ก.)] เอตทโวจ – ‘‘อลํ, อสฺสชิ, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปฺตฺตานิ, ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ อสฺสชึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, อสฺสชิ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ…เป… ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’ติ?

‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ…เป… อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’ติ. ‘‘กจฺจิ เต, อสฺสชิ, น กิฺจิ กุกฺกุจฺจํ น โกจิ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘ตคฺฆ เม, ภนฺเต, อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโร’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน ตํ, อสฺสชิ, อตฺตา สีลโต น อุปวทตี’’ติ? ‘‘น โข มํ, ภนฺเต, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ. ‘‘โน เจ กิร ตํ, อสฺสชิ, อตฺตา สีลโต อุปวทติ, อถ กิฺจ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘ปุพฺเพ ขฺวาหํ, ภนฺเต, เคลฺเ ปสฺสมฺเภตฺวา ปสฺสมฺเภตฺวา กายสงฺขาเร วิหรามิ, โสหํ สมาธึ นปฺปฏิลภามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตํ สมาธึ อปฺปฏิลภโต เอวํ โหติ – ‘โน จสฺสาหํ ปริหายามี’’’ติ. ‘‘เย เต, อสฺสชิ, สมณพฺราหฺมณา สมาธิสารกา สมาธิสามฺา เตสํ ตํ สมาธึ อปฺปฏิลภตํ เอวํ โหติ – ‘โน จสฺสุ มยํ ปริหายามา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อสฺสชิ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิฺาณํ …เป… ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ [เวทิยติ (สี. ปี.)], สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ. ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ. ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ. ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ. ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ…เป… ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ. โส กายปริยนฺติกํ เจ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ชีวิตปริยนฺติกํ เจ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อสฺสชิ, เตลฺจ ปฏิจฺจ, วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ, เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย; ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, อสฺสชิ, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. เขมกสุตฺตํ

๘๙. เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา เขมโก พทริการาเม วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข เถรา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา อายสฺมนฺตํ ทาสกํ อามนฺเตสุํ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – กจฺจิ เต, อาวุโส, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ – ‘‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘กจฺจิ เต, อาวุโส, ขมนียํ…เป… โน อภิกฺกโม’’’ติ? ‘‘น เม, อาวุโส, ขมนียํ น ยาปนียํ…เป… อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ‘น เม, อาวุโส, ขมนียํ…เป… อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’’ติ. ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตี’’’ติ?

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตี’’ติ? ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามี’’’ติ. ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ. เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโว’’’ติ.

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก…เป… เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ; โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ, เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโว’’ติ. ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว; อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู…เป… เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว; อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามี’’ติ.

‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ยเมตํ, อาวุโส เขมก, อสฺมีติ วเทสิ, กิเมตํ อสฺมีติ วเทสิ? รูปํ อสฺมีติ วเทสิ, อฺตฺร รูปา อสฺมีติ วเทสิ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อสฺมีติ วเทสิ, อฺตฺร วิฺาณา อสฺมีติ วเทสิ. ยเมตํ, อาวุโส เขมก, อสฺมีติ วเทสิ. กิเมตํ อสฺมีติ วเทสี’’’ติ?

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ – เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? รูปํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ’’ติ? ‘‘อลํ, อาวุโส ทาสก, กึ อิมาย สนฺธาวนิกาย! อาหราวุโส, ทณฺฑํ; อหเมว เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิสฺสามี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา เขมโก ทณฺฑโมลุพฺภ เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ เขมกํ เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? รูปํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, รูปํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ; นปิ อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ; นปิ อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามิ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, อุปฺปลสฺส วา ปทุมสฺส วา ปุณฺฑรีกสฺส วา คนฺโธ. โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ปตฺตสฺส คนฺโธ’ติ วา ‘วณฺณสฺส [วณฺฑสฺส (กตฺถจิ)] คนฺโธ’ติ วา ‘กิฺชกฺขสฺส คนฺโธ’ติ วา สมฺมา นุ โข โส วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘ยถา กถํ, ปนาวุโส, สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ? ‘‘‘ปุปฺผสฺส คนฺโธ’ติ โข, อาวุโส, สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ. ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, น รูปํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ, นปิ อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ, นปิ อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามิ’’.

‘‘กิฺจาปิ, อาวุโส, อริยสาวกสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ, อถ ขฺวสฺส โหติ – ‘โย จ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโต. โส อปเรน สมเยน ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ – อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. ตสฺสิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, วตฺถํ สํกิลิฏฺํ มลคฺคหิตํ. ตเมนํ สามิกา รชกสฺส อนุปทชฺชุํ. ตเมนํ รชโก อูเส วา ขาเร วา โคมเย วา สมฺมทฺทิตฺวา อจฺเฉ อุทเก วิกฺขาเลติ. กิฺจาปิ ตํ โหติ วตฺถํ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ, อถ ขฺวสฺส โหติ เยว อนุสหคโต อูสคนฺโธ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต. ตเมนํ รชโก สามิกานํ เทติ. ตเมนํ สามิกา คนฺธปริภาวิเต กรณฺฑเก นิกฺขิปนฺติ. โยปิสฺส โหติ อนุสหคโต อูสคนฺโธ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. เอวเมว โข, อาวุโส, กิฺจาปิ อริยสาวกสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ, อถ ขฺวสฺส โหติ เยว ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต. โส อปเรน สมเยน ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ. ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. ตสฺส อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจุํ – ‘‘น โข [น โข ปน (ก.)] มยํ อายสฺมนฺตํ เขมกํ วิเหสาเปขา ปุจฺฉิมฺห, อปิ จายสฺมา เขมโก ปโหสิ ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปฺาเปตุํ ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํ. ตยิทํ อายสฺมตา เขมเกน ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺาปิตํ ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ อุตฺตานีกต’’นฺติ.

อิทมโวจ อายสฺมา เขมโก. อตฺตมนา เถรา ภิกฺขู อายสฺมโต เขมกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุํ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ, อายสฺมโต เขมกสฺส จาติ. สตฺตมํ.

๘. ฉนฺนสุตฺตํ

๙๐. เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อวาปุรณํ [อปาปุรณํ (สี. สฺยา. กํ.)] อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมึ กถํ, ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ.

เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจุํ – ‘‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา อนิจฺจา; สฺา อนิจฺจา; สงฺขารา อนิจฺจา; วิฺาณํ อนิจฺจํ. รูปํ อนตฺตา; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา; สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ.

อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ เอวํ [มยฺหมฺปิ โข เอวํ (สฺยา. กํ.)] โหติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา, เวทนา … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติ. อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ นาธิมุจฺจติ. ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติ. โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ, ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ; อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺิ [วิสฺสตฺถิ (?)]. ยํนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน โกสมฺพี โฆสิตาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ฉนฺโน อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –

‘‘เอกมิทาหํ, อาวุโส อานนฺท, สมยํ พาราณสิยํ วิหรามิ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อวาปุรณํ อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจํ – ‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’นฺติ. เอวํ วุตฺเต มํ, อาวุโส, เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา…เป… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’’ติ.

‘‘ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ เอวํ โหติ – รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจํ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติ. อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ นาธิมุจฺจติ. ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติ. โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ!

‘‘ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ, ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ. อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺิ. ยํนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺย’นฺติ. โอวทตุ มํ, อายสฺมา อานนฺโท; อนุสาสตุ มํ, อายสฺมา อานนฺโท; กโรตุ เม, อายสฺมา อานนฺโท ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ.

‘‘เอตฺตเกนปิ มยํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อตฺตมนา อปิ นาม ตํ [อตฺตมนา อภิรทฺธา, ตํ (สี. สฺยา. กํ.)] อายสฺมา ฉนฺโน อาวิ อกาสิ ขีลํ ฉินฺทิ [ปภินฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โอทหาวุโส, ฉนฺน, โสตํ; ภพฺโพสิ [ภพฺโพ ตฺวํ (ก.)] ธมฺมํ วิฺาตุ’’นฺติ. อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส ตาวตเกเนว [ตาวเทว (สี.)] อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ – ‘‘ภพฺโพ กิรสฺมิ ธมฺมํ วิฺาตุ’’นฺติ.

‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส ฉนฺน, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา จ ปฏิคฺคหิตํ กจฺจานโคตฺตํ ภิกฺขุํ โอวทนฺตสฺส – ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตฺเจว นตฺถิตฺจ. โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหติ. โลกนิโรธํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา, สา น โหติ. อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน ตํ จายํ อุปยุปาทานํ เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ นาธิฏฺาติ ‘อตฺตา เม’ติ. ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. อปรปฺปจฺจยา าณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหติ. สพฺพมตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต. สพฺพํ นตฺถีติ อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ.

‘‘เอวเมตํ, อาวุโส อานนฺท, โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจารโย อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกา. อิทฺจ ปน เม อายสฺมโต อานนฺทสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโต’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ราหุลสุตฺตํ

๙๑. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ?

‘‘ยํ กิฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา … ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป… สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ราหุล, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยราหุลสุตฺตํ

๙๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธาสมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, ราหุล, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ. ทสมํ.

เถรวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อานนฺโท ติสฺโส ยมโก, อนุราโธ จ วกฺกลิ;

อสฺสชิ เขมโก ฉนฺโน, ราหุลา อปเร ทุเว.

๑๐. ปุปฺผวคฺโค

๑. นทีสุตฺตํ

๙๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นที ปพฺพเตยฺยา โอหารินี ทูรงฺคมา สีฆโสตา. ตสฺสา อุโภสุ ตีเรสุ [อุภโต ตีเร (สี.), อุภโต ตีเรสุ (สฺยา. กํ.)] กาสา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; กุสา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ปพฺพชา [พพฺพชา (สี. ปี.)] เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; พีรณา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; รุกฺขา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ. ตสฺสา ปุริโส โสเตน วุยฺหมาโน กาเส เจปิ คณฺเหยฺย, เต ปลุชฺเชยฺยุํ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. กุเส เจปิ คณฺเหยฺย, ปพฺพเช เจปิ คณฺเหยฺย, พีรเณ เจปิ คณฺเหยฺย, รุกฺเข เจปิ คณฺเหยฺย, เต ปลุชฺเชยฺยุํ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ ปลุชฺชติ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ ปลุชฺชติ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปุปฺผสุตฺตํ

๙๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โลเกน วิวทามิ, โลโกว มยา วิวทติ. น, ภิกฺขเว, ธมฺมวาที เกนจิ โลกสฺมึ วิวทติ. ยํ, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ. ยํ, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ’’.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ? รูปํ, ภิกฺขเว, นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ. อิทํ โข, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ’’.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ. เวทนา อนิจฺจา…เป… วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ. อิทํ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ’’.

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม, ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ; อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา ตํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม, ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ, อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ? รูปํ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ.

‘‘โย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปฺปิยมาเน ปฏฺปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ! เวทนา, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม…เป… สฺา, ภิกฺขเว… สงฺขารา, ภิกฺขเว… วิฺาณํ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ.

‘‘โย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปฺปิยมาเน ปฏฺปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ!

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปุณฺฑรีกํ วา อุทเก ชาตํ อุทเก สํวฑฺฒํ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม าติ [ติฏฺนฺตํ (ก.)] อนุปลิตฺตํ อุทเกน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนา’’ติ. ทุติยํ.

๓. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตํ

๙๕. เอกํ สมยํ ภควา อยุชฺฌายํ [อโยชฺฌายํ (สี. ปี.)] วิหรติ คงฺคาย นทิยา ตีเร. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ คงฺคา นที มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ อาวเหยฺย. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, รูเป สาโร?

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเก อุทกปุพฺพุฬํ [อุทกพุพฺพุฬํ (สี. ปี.)] อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, อุทกปุพฺพุเฬ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโร?

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล มรีจิกา ผนฺทติ. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย…เป… กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, มรีจิกาย สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยา กาจิ สฺา…เป….

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุารึ [กุธารึ (สฺยา. กํ. ก.)] อาทาย วนํ ปวิเสยฺย. โส ตตฺถ ปสฺเสยฺย มหนฺตํ กทลิกฺขนฺธํ อุชุํ นวํ อกุกฺกุกชาตํ [อกุกฺกชาตํ (ก. สี. ปี.), อกุสชาตํ (ก. สี.), อกุกฺกุชกชาตํ (ก.)]. ตเมนํ มูเล ฉินฺเทยฺย; มูเล เฉตฺวา อคฺเค ฉินฺเทยฺย, อคฺเค เฉตฺวา ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุเชยฺย. โส ตสฺส ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุชนฺโต เผคฺคุมฺปิ นาธิคจฺเฉยฺย, กุโต สารํ! ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, กทลิกฺขนฺเธ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป… เย ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, สงฺขาเรสุ สาโร?

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มายากาโร วา มายาการนฺเตวาสี วา จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มายํ วิทํเสยฺย. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, มายาย สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ สาโร?

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ … วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ’’.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา [พุพฺพุลูปมา (สี.), ปุพฺพุโฬปมา (ก.)];

มรีจิกูปมา สฺา, สงฺขารา กทลูปมา;

มายูปมฺจ วิฺาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา.

‘‘ยถา ยถา นิชฺฌายติ, โยนิโส อุปปริกฺขติ;

ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ โหติ, โย นํ ปสฺสติ โยนิโส.

‘‘อิมฺจ กายํ อารพฺภ, ภูริปฺเน เทสิตํ;

ปหานํ ติณฺณํ ธมฺมานํ, รูปํ ปสฺสถ [ปสฺเสถ (สี.)] ฉฑฺฑิตํ.

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ [อปวิฏฺโ (สฺยา. กํ.)] ตทา เสติ, ปรภตฺตํ อเจตนํ.

‘‘เอตาทิสายํ สนฺตาโน, มายายํ พาลลาปินี;

วธโก เอส อกฺขาโต, สาโร เอตฺถ น วิชฺชติ.

‘‘เอวํ ขนฺเธ อเวกฺเขยฺย, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย;

ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.

‘‘ชเหยฺย สพฺพสํโยคํ, กเรยฺย สรณตฺตโน;

จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, ปตฺถยํ อจฺจุตํ ปท’’นฺติ. ตติยํ;

๔. โคมยปิณฺฑสุตฺตํ

๙๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ สฺา ยา สฺา…เป… อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เกจิ สงฺขารา เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ.

อถ โข ภควา ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑํ ปาณินา คเหตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺตโกปิ โข, ภิกฺขุ, อตฺตภาวปฏิลาโภ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตโก เจปิ, ภิกฺขุ, อตฺตภาวปฏิลาโภ อภวิสฺส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตโกปิ อตฺตภาวปฏิลาโภ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.

‘‘ภูตปุพฺพาหํ, ภิกฺขุ, ราชา อโหสึ ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีตินครสหสฺสานิ อเหสุํ กุสาวตี ราชธานิปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติปาสาทสหสฺสานิ อเหสุํ ธมฺมปาสาทปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติกูฏาคารสหสฺสานิ อเหสุํ มหาพฺยูหกูฏาคารปฺปมุขานิ [มหาวิยูหกูฏาคารปฺปมุขานิ (ที. นิ. ๒.๒๖๓)]. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติปลฺลงฺกสหสฺสานิ อเหสุํ ทนฺตมยานิ สารมยานิ โสวณฺณมยานิ โคณกตฺถตานิ ปฏิกตฺถตานิ ปฏลิกตฺถตานิ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานิ [กาทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานิ (สี.)] สอุตฺตรจฺฉทานิ อุภโตโลหิตกูปธานานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีตินาคสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณทฺธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ อุโปสถนาคราชปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติอสฺสสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณทฺธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ วลาหกอสฺสราชปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติรถสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณทฺธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ เวชยนฺตรถปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติมณิสหสฺสานิ อเหสุํ มณิรตนปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติอิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ สุภทฺทาเทวิปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํ อนุยนฺตานิ ปริณายกรตนปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติเธนุสหสฺสานิ อเหสุํ ทุกูลสนฺทนานิ กํสูปธารณานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติวตฺถโกฏิสหสฺสานิ อเหสุํ โขมสุขุมานิ โกเสยฺยสุขุมานิ กมฺพลสุขุมานิ กปฺปาสิกสุขุมานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติถาลิปากสหสฺสานิ อเหสุํ; สายํ ปาตํ ภตฺตาภิหาโร อภิหริยิตฺถ.

‘‘เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา นครสหสฺสานํ เอกฺเว ตํ นครํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ – กุสาวตี ราชธานี. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา ปาสาทสหสฺสานํ เอโกเยว โส ปาสาโท โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ – ธมฺโม ปาสาโท. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา กูฏาคารสหสฺสานํ เอกฺเว ตํ กูฏาคารํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ – มหาพฺยูหํ กูฏาคารํ. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ เอโกเยว โส ปลฺลงฺโก โหติ ยมหํ เตน สมเยน ปริภุฺชามิ – ทนฺตมโย วา สารมโย วา โสวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา นาคสหสฺสานํ เอโกเยว โส นาโค โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรุหามิ – อุโปสโถ นาคราชา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ เอโกเยว โส อสฺโส โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรุหามิ – วลาหโก อสฺสราชา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ เอโกเยว โส รโถ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรุหามิ – เวชยนฺโต รโถ. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา อิตฺถิสหสฺสานํ เอกาเยว สา อิตฺถี โหติ ยา มํ เตน สมเยน ปจฺจุปฏฺาติ – ขตฺติยานี วา เวลามิกา วา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ เอกฺเว ตํ วตฺถยุคํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน ปริทหามิ – โขมสุขุมํ วา โกเสยฺยสุขุมํ วา กมฺพลสุขุมํ วา กปฺปาสิกสุขุมํ วา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา ถาลิปากสหสฺสานํ เอโกเยว โส ถาลิปาโก โหติ ยโต นาฬิโกทนปรมํ ภุฺชามิ ตทุปิยฺจ สูเปยฺยํ [สูปพฺยฺชนํ (สฺยา. กํ.)]. อิติ โข, ภิกฺขุ, สพฺเพ เต สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา. เอวํ อนิจฺจา โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา. เอวํ อทฺธุวา โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา. เอวํ อนสฺสาสิกา โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขุ, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. นขสิขาสุตฺตํ

๙๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ สฺา…เป… เกจิ สงฺขารา, เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา…เป… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ.

อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺตกมฺปิ โข, ภิกฺขุ, รูปํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตกํ เจปิ, ภิกฺขุ, รูปํ อภวิสฺส นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกมฺปิ รูปํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย’’.

‘‘เอตฺตกาปิ โข, ภิกฺขุ, เวทนา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตกา เจปิ, ภิกฺขุ, เวทนา อภวิสฺส นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกาปิ เวทนา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.

‘‘เอตฺตกาปิ โข, ภิกฺขุ, สฺา นตฺถิ…เป… เอตฺตกาปิ โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ. เอตฺตกา เจปิ, ภิกฺขุ, สงฺขารา อภวิสฺสํสุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกาปิ สงฺขารา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.

‘‘เอตฺตกมฺปิ โข, ภิกฺขุ, วิฺาณํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตกมฺปิ โข, ภิกฺขุ, วิฺาณํ อภวิสฺส นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกมฺปิ วิฺาณํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, ภิกฺขุ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… ‘‘ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สุทฺธิกสุตฺตํ

๙๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา…เป… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. คทฺทุลพทฺธสุตฺตํ

๙๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติ วิสุสฺสติ น ภวติ; น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ สิเนรุ ปพฺพตราชา ฑยฺหติ วินสฺสติ น ภวติ; น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ มหาปถวี ฑยฺหติ วินสฺสติ น ภวติ; น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สา คทฺทุลพทฺโธ [คทฺทูลพนฺโธ (สฺยา. กํ.)] ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพทฺโธ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. โส รูปฺเว อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ, เวทนฺเว…เป… สฺฺเว… สงฺขาเรเยว… วิฺาณฺเว อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ. โส รูปํ อนุปริธาวํ อนุปริวตฺตํ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อนุปริธาวํ อนุปริวตฺตํ, น ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, น ปริมุจฺจติ เวทนาย, น ปริมุจฺจติ สฺาย, น ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, น ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต, น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. โส รูปํ นานุปริธาวติ นานุปริวตฺตติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นานุปริธาวติ นานุปริวตฺตติ. โส รูปํ อนนุปริธาวํ อนนุปริวตฺตํ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อนนุปริธาวํ อนนุปริวตฺตํ; ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตํ

๑๐๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สา คทฺทุลพทฺโธ ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพทฺโธ. โส คจฺฉติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปคจฺฉติ; ติฏฺติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปติฏฺติ; นิสีทติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปนิสีทติ; นิปชฺชติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปนิปชฺชติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. โส คจฺฉติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปคจฺฉติ; ติฏฺติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปติฏฺติ; นิสีทติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปนิสีทติ; นิปชฺชติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปนิปชฺชติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหนา’ติ. จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ; จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.

‘‘ทิฏฺํ โว, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จิตฺติตํ. เตนปิ โข, ภิกฺขเว, จรเณน จิตฺเตน จิตฺตฺเว จิตฺตตรํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหนา’ติ. จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ; จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.

‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ. ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา, เตปิ โข, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตา, เตหิปิ โข, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคเตหิ ปาเณหิ จิตฺตฺเว จิตฺตตรํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหนา’ติ. จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ; จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รชโก วา จิตฺตการโก วา รชนาย วา ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย [มฺเชฏฺาย (สี. สฺยา. กํ.), มฺเชฏฺิยา (ปี.)] วา สุปริมฏฺเ ผลเก วา ภิตฺติยา วา ทุสฺสปฏฺเฏ วา อิตฺถิรูปํ วา ปุริสรูปํ วา อภินิมฺมิเนยฺย สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปฺเว อภินิพฺพตฺเตนฺโต อภินิพฺพตฺเตติ, เวทนฺเว…เป… สฺฺเว… สงฺขาเร เยว… วิฺาณฺเว อภินิพฺพตฺเตนฺโต อภินิพฺพตฺเตติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ…เป… ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. วาสิชฏสุตฺตํ

๑๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ชานโต อหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ’’.

‘‘ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘อภาวิตตฺตา’ ติสฺส วจนียํ. กิสฺส อภาวิตตฺตา? อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, อภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, อภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ พลานํ, อภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, อภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา. ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา น สมฺมา อธิสยิตานิ, น สมฺมา ปริเสทิตานิ, น สมฺมา ปริภาวิตานิ. กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห, วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุ’นฺติ, อถ โข อภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ ปน, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา; ตานิ กุกฺกุฏิยา น สมฺมา อธิสยิตานิ, น สมฺมา ปริเสทิตานิ, น สมฺมา ปริภาวิตานิ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห, วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘อภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส อภาวิตตฺตา? อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ…เป… อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.

‘‘ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘ภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ภาวิตตฺตา? ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, ภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, ภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ พลานํ, ภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, ภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา. ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานิ, สมฺมา ปริเสทิตานิ, สมฺมา ปริภาวิตานิ. กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุ’นฺติ, อถ โข ภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ ปน, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา; ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานิ, สมฺมา ปริเสทิตานิ, สมฺมา ปริภาวิตานิ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘ภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ภาวิตตฺตา? ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ…เป… ภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปลคณฺฑสฺส วา ปลคณฺฑนฺเตวาสิสฺส วา วาสิชเฏ ทิสฺสนฺเตว องฺคุลิปทานิ ทิสฺสติ องฺคุฏฺปทํ. โน จ ขฺวสฺส เอวํ าณํ โหติ – ‘เอตฺตกํ วต เม อชฺช วาสิชฏสฺส ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย, เอตฺตกํ ปเร’ติ. อถ ขฺวสฺส ขีเณ ขีณนฺตฺเวว าณํ โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ าณํ โหติ – ‘เอตฺตกํ วต เม อชฺช อาสวานํ ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย, เอตฺตกํ ปเร’ติ, อถ ขฺวสฺส ขีเณ ขีณนฺตฺเวว าณํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพทฺธาย วสฺสมาสานิ อุทเก ปริยาทาย เหมนฺติเกน ถลํ อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ เวตฺตพนฺธนานิ. ตานิ ปาวุสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ อปฺปกสิเรเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ปูติกานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อนิจฺจสฺาสุตฺตํ

๑๐๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนิจฺจสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย กสฺสโก มหานงฺคเลน กสนฺโต สพฺพานิ มูลสนฺตานกานิ สมฺปทาเลนฺโต กสติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปพฺพชลายโก ปพฺพชํ ลายิตฺวา อคฺเค คเหตฺวา โอธุนาติ นิทฺธุนาติ นิจฺโฉเฏติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อมฺพปิณฺฑิยา วณฺฏจฺฉินฺนาย ยานิ ตตฺถ อมฺพานิ วณฺฏปฏิพนฺธานิ สพฺพานิ ตานิ ตทนฺวยานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา, กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ มูลคนฺธา กาฬานุสาริคนฺโธ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา, วสฺสิกํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุฏฺฏราชาโน [กุฑฺฑราชาโน (สี.)], สพฺเพเต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ภวนฺติ, ราชา เตสํ จกฺกวตฺติ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิ ตารกรูปานํ ปภา, สพฺพา ตา จนฺทิมปฺปภาย กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ, จนฺทปฺปภา ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นตํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน, สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา กถํ พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา เอวํ พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนตี’’ติ. ทสมํ.

ปุปฺผวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

นที ปุปฺผฺจ เผณฺจ, โคมยฺจ นขาสิขํ;

สุทฺธิกํ ทฺเว จ คทฺทุลา, วาสีชฏํ อนิจฺจตาติ.

มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโต.

ตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ –

อุปโย อรหนฺโต จ, ขชฺชนี เถรสวฺหยํ;

ปุปฺผวคฺเคน ปณฺณาส, ทุติโย เตน วุจฺจตีติ.

๑๑. อนฺตวคฺโค

๑. อนฺตสุตฺตํ

๑๐๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อนฺตา. กตเม จตฺตาโร? สกฺกายนฺโต, สกฺกายสมุทยนฺโต, สกฺกายนิโรธนฺโต, สกฺกายนิโรธคามินิปฺปฏิปทนฺโต. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนฺโต? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนฺโต’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยนฺโต? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยนฺโต.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธนฺโต? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธนฺโต.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินิปฺปฏิปทนฺโต? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินิปฺปฏิปทนฺโต. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อนฺตา’’ติ. ปมํ.

๒. ทุกฺขสุตฺตํ

๑๐๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ทุกฺขฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ทุกฺขสมุทยฺจ ทุกฺขนิโรธฺจ ทุกฺขนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา…เป… กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรโธ. กตมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทุติยํ.

๓. สกฺกายสุตฺตํ

๑๐๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สกฺกายฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สกฺกายสมุทยฺจ สกฺกายนิโรธฺจ สกฺกายนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกาโย? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกาโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา…เป… กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรโธ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.

๔. ปริฺเยฺยสุตฺตํ

๑๐๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปริฺเยฺเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริฺฺจ ปริฺาตาวิฺจ ปุคฺคลํ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา? รูปํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺโย ธมฺโม. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ปริฺเยฺโย ธมฺโม. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา. กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริฺา? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปริฺา. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล? อรหาติสฺส วจนียํ. ยฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมณสุตฺตํ

๑๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ, สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสมณสุตฺตํ

๑๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ, สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. โสตาปนฺนสุตฺตํ

๑๐๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อรหนฺตสุตฺตํ

๑๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ฉนฺทปฺปหานสุตฺตํ

๑๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูเป, ภิกฺขเว, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยฉนฺทปฺปหานสุตฺตํ

๑๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูเป, ภิกฺขเว, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ…เป… เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท…เป… เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. ทสมํ.

อนฺตวคฺโค เอกาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อนฺโต ทุกฺขฺจ สกฺกาโย, ปริฺเยฺยา สมณา ทุเว;

โสตาปนฺโน อรหา จ, ทุเว จ ฉนฺทปฺปหานาติ.

๑๒. ธมฺมกถิกวคฺโค

๑. อวิชฺชาสุตฺตํ

๑๑๓. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา อวิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ นปฺปชานาติ, รูปสมุทยํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ; เวทนํ นปฺปชานาติ… สฺํ… สงฺขาเร นปฺปชานาติ…เป… วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา. เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ปมํ.

๒. วิชฺชาสุตฺตํ

๑๑๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร ปชานาติ…เป… วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา. เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ธมฺมกถิกสุตฺตํ

๑๑๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ? ‘‘รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. เวทนาย เจ, ภิกฺขุ…เป… สฺาย เจ, ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ, ภิกฺขุ… วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตํ

๑๑๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหติ, กิตฺตาวตา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ, กิตฺตาวตา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ? ‘‘รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. เวทนาย เจ, ภิกฺขุ…เป… สฺาย เจ, ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ, ภิกฺขุ… วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. พนฺธนสุตฺตํ

๑๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปพนฺธนพทฺโธ สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ อตีรทสฺสี อปารทสฺสี, พทฺโธ ชียติ [พทฺโธ ชายติ (สี. ปี.) พทฺโธ ชายติ พทฺโธ ชียติ (สี. อฏฺ. สฺยา. อฏฺ.)] พทฺโธ มียติ พทฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ. เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… เวทนาย วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน เวทนาพนฺธนพทฺโธ สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ อตีรทสฺสี อปารทสฺสี, พทฺโธ ชียติ พทฺโธ มียติ พทฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ. สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน วิฺาณพนฺธนพทฺโธ สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ อตีรทสฺสี อปารทสฺสี, พทฺโธ ชียติ พทฺโธ มียติ พทฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ’’.

‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก น รูปพนฺธนพทฺโธ, น สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ, ตีรทสฺสี, ปารทสฺสี; ‘ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ. น เวทนํ อตฺตโต…เป… น สฺํ อตฺตโต…เป… น สงฺขาเร อตฺตโต…เป… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก น วิฺาณพนฺธนพทฺโธ, น สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ, ตีรทสฺสี, ปารทสฺสี, ‘ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปริปุจฺฉิตสุตฺตํ

๑๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! รูปํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ‘‘เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! วิฺาณํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยปริปุจฺฉิตสุตฺตํ

๑๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ ภิกฺขเว! รูปํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ ภิกฺขเว! วิฺาณํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… เอวํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สํโยชนิยสุตฺตํ

๑๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สํโยชนิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามี สํโยชนฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, กตมํ สํโยชนํ? รูปํ, ภิกฺขเว, สํโยชนิโย ธมฺโม; โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ สํโยชนิโย ธมฺโม; โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ สํโยชน’’นฺติ. อฏฺมํ.

๙. อุปาทานิยสุตฺตํ

๑๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อุปาทานิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ อุปาทานฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, กตมํ อุปาทานํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อุปาทานิโย ธมฺโม, โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อุปาทานิโย ธมฺโม; โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, อิทํ อุปาทาน’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. สีลวนฺตสุตฺตํ

๑๒๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ…เป… เอตทโวจ – ‘‘สีลวตาวุโส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิกาตพฺพา’’ติ? ‘‘สีลวตาวุโส, โกฏฺิก, ภิกฺขุนา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สุฺโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. สีลวตาวุโส, โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สุฺโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ สีลวา ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.

‘‘โสตาปนฺเนน ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘โสตาปนฺเนนปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ โสตาปนฺโน ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สกทาคามิผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.

‘‘สกทาคามินา ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘สกทาคามินาปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ สกทาคามี ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต อนาคามิผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.

‘‘อนาคามินา ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘อนาคามินาปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ อนาคามี ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต อรหตฺตํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.

‘‘อรหตา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘อรหตาปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สุฺโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. นตฺถิ, ขฺวาวุโส, อรหโต อุตฺตริ กรณียํ กตสฺส วา ปติจโย; อปิ จ อิเม ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา เจว สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺา จา’’ติ. ทสมํ.

๑๑. สุตวนฺตสุตฺตํ

๑๒๓. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอตทโวจ –

‘‘สุตวตาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘สุตวตาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. สุตวตาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ – ยํ สุตวา ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.

‘‘โสตาปนฺเนน ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘โสตาปนฺเนนปิ โข อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ – ยํ โสตาปนฺโน ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.

‘‘อรหตา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘อรหตาปิ ขฺวาวุโส, โกฏฺิก, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สุฺโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. นตฺถิ, ขฺวาวุโส, อรหโต อุตฺตริ กรณียํ, กตสฺส วา ปติจโย; อปิ จ โข อิเม ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย เจว สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺา จา’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. กปฺปสุตฺตํ

๑๒๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา กปฺโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กปฺโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ?

‘‘ยํ กิฺจิ, กปฺป, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, กปฺป, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. ทุติยกปฺปสุตฺตํ

๑๒๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กปฺโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ?

‘‘ยํ กิฺจิ, กปฺป, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, กปฺป, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ. เตรสมํ.

ธมฺมกถิกวคฺโค ทฺวาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อวิชฺชา วิชฺชา ทฺเว กถิกา, พนฺธนา ปริปุจฺฉิตา ทุเว;

สํโยชนํ อุปาทานํ, สีลํ สุตวา ทฺเว จ กปฺเปนาติ.

๑๓. อวิชฺชาวคฺโค

๑. สมุทยธมฺมสุตฺตํ

๑๒๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา อวิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ ‘วยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ เวทนํ ‘วยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยวยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ สฺํ…เป… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺเม สงฺขาเร ‘วยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ วิฺาณํ ‘วยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ ‘วยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ เวทนํ ‘วยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยวยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ สฺํ… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺเม สงฺขาเร ‘วยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ วิฺาณํ ‘วยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยสมุทยธมฺมสุตฺตํ

๑๒๗. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ…เป… ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ เวทนํ…เป… วยธมฺมํ เวทนํ…เป… ‘สมุทยวยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ สฺํ…เป… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร…เป… วยธมฺเม สงฺขาเร…เป… สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ…เป… สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, อาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสมุทยธมฺมสุตฺตํ

๑๒๘. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ…เป… สมุทยวยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยธมฺมํ เวทนํ…เป… สมุทยวยธมฺมา เวทนา … สมุทยธมฺมํ สฺํ…เป… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร… วยธมฺเม สงฺขาเร… สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ… วยธมฺมํ วิฺาณํ… สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อสฺสาทสุตฺตํ

๑๒๙. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยอสฺสาทสุตฺตํ

๑๓๐. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สมุทยสุตฺตํ

๑๓๑. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยสมุทยสุตฺตํ

๑๓๒. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. โกฏฺิกสุตฺตํ

๑๓๓. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยโกฏฺิกสุตฺตํ

๑๓๔. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตติยโกฏฺิกสุตฺตํ

๑๓๕. ตฺเว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ นปฺปชานาติ, รูปสมุทยํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ. เวทนํ นปฺปชานาติ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นปฺปชานาติ, วิฺาณสมุทยํ นปฺปชานาติ, วิฺาณนิโรธํ นปฺปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปชานาติ, วิฺาณสมุทยํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ทสมํ.

อวิชฺชาวคฺโค เตรสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

สมุทยธมฺเม ตีณิ, อสฺสาโท อปเร ทุเว;

สมุทเย จ ทฺเว วุตฺตา, โกฏฺิเก อปเร ตโยติ.

๑๔. กุกฺกุฬวคฺโค

๑. กุกฺกุฬสุตฺตํ

๑๓๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฬํ, เวทนา กุกฺกุฬา, สฺา กุกฺกุฬา, สงฺขารา กุกฺกุฬา, วิฺาณํ กุกฺกุฬํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. อนิจฺจสุตฺตํ

๑๓๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยอนิจฺจสุตฺตํ

๑๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.

๔. ตติยอนิจฺจสุตฺตํ

๑๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุกฺขสุตฺตํ

๑๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยทุกฺขสุตฺตํ

๑๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยทุกฺขสุตฺตํ

๑๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อนตฺตสุตฺตํ

๑๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา อนตฺตา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยอนตฺตสุตฺตํ

๑๔๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนตฺตา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตติยอนตฺตสุตฺตํ

๑๔๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนตฺตา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

๑๑. นิพฺพิทาพหุลสุตฺตํ

๑๔๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล [นิพฺพิทาพหุลํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] วิหเรยฺย. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย. โย รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ; โส รูปํ ปริชานํ เวทนํ ปริชานํ สฺํ ปริชานํ สงฺขาเร ปริชานํ วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตํ

๑๔๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. ทุกฺขานุปสฺสีสุตฺตํ

๑๔๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. เตรสมํ.

๑๔. อนตฺตานุปสฺสีสุตฺตํ

๑๔๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย. (โส รูเป) อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ. โส รูปํ ปริชานํ เวทนํ ปริชานํ สฺํ ปริชานํ สงฺขาเร ปริชานํ วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. จุทฺทสมํ.

กุกฺกุฬวคฺโค จุทฺทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

กุกฺกุฬา ตโย อนิจฺเจน, ทุกฺเขน อปเร ตโย;

อนตฺเตน ตโย วุตฺตา, กุลปุตฺเตน ทฺเว ทุกาติ.

๑๕. ทิฏฺิวคฺโค

๑. อชฺฌตฺตสุตฺตํ

๑๕๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ วิฺาณํ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. เอตํมมสุตฺตํ

๑๕๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส …เป… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺเสยฺยาติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺเสยฺยาติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ..เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. โสอตฺตาสุตฺตํ

๑๕๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป…. ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ …เป… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. ตติยํ.

๔. โนจเมสิยาสุตฺตํ

๑๕๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส, เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. มิจฺฉาทิฏฺิสุตฺตํ

๑๕๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. เวทนาย สติ… มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.‘ปฺจมํ.

๖. สกฺกายทิฏฺิสุตฺตํ

๑๕๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อตฺตานุทิฏฺิสุตฺตํ

๑๕๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อภินิเวสสุตฺตํ

๑๕๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺยุํ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยอภินิเวสสุตฺตํ

๑๕๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา’’ติ? [วินิพนฺธา อชฺโฌสานาติ (สี. ก.)] ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา. เวทนาย สติ … สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺยุํ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อานนฺทสุตฺตํ

๑๕๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ [โน เหตํ ภนฺเต. ตสฺมาติหานนฺท ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ทฏฺพฺพํ. (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.

ทิฏฺิวคฺโค ปฺจทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อชฺฌตฺติกํ เอตํมม, โสอตฺตา โนจเมสิยา;

มิจฺฉาสกฺกายตฺตานุ ทฺเว, อภินิเวสา อานนฺเทนาติ.

อุปริปณฺณาสโก สมตฺโต.

ตสฺส อุปริปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ –

อนฺโต ธมฺมกถิกา วิชฺชา, กุกฺกุฬํ ทิฏฺิปฺจมํ;

ตติโย ปณฺณาสโก วุตฺโต, นิปาโตติ ปวุจฺจตีติ [นิปาโต เตน วุจฺจตีติ (สี. สฺยา. กํ.)].

ขนฺธสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๒. ราธสํยุตฺตํ

๑. ปมวคฺโค

๑. มารสุตฺตํ

๑๖๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘มาโร, มาโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มาโร’’ติ? ‘‘รูเป โข, ราธ, สติ มาโร วา อสฺส มาเรตา วา โย วา ปน มียติ. ตสฺมาติห ตฺวํ, ราธ, รูปํ มาโรติ ปสฺส, มาเรตาติ ปสฺส, มียตีติ ปสฺส, โรโคติ ปสฺส, คณฺโฑติ ปสฺส, สลฺลนฺติ ปสฺส, อฆนฺติ ปสฺส, อฆภูตนฺติ ปสฺส. เย นํ เอวํ ปสฺสนฺติ เต สมฺมา ปสฺสนฺติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ มาโร วา อสฺส มาเรตา วา โย วา ปน มียติ. ตสฺมาติห ตฺวํ, ราธ, วิฺาณํ มาโรติ ปสฺส, มาเรตาติ ปสฺส, มียตีติ ปสฺส, โรโคติ ปสฺส, คณฺโฑติ ปสฺส, สลฺลนฺติ ปสฺส, อฆนฺติ ปสฺส, อฆภูตนฺติ ปสฺส. เย นํ เอวํ ปสฺสนฺติ, เต สมฺมา ปสฺสนฺตี’’ติ.

‘‘สมฺมาทสฺสนํ ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิย’’นฺติ? ‘‘สมฺมาทสฺสนํ โข, ราธ, นิพฺพิทตฺถํ’’. ‘‘นิพฺพิทา ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิยา’’ติ? ‘‘นิพฺพิทา โข, ราธ, วิราคตฺถา’’. ‘‘วิราโค ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิโย’’ติ? ‘‘วิราโค โข, ราธ, วิมุตฺตตฺโถ’’. ‘‘วิมุตฺติ ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิยา’’ติ? ‘‘วิมุตฺติ โข, ราธ, นิพฺพานตฺถา’’. ‘‘นิพฺพานํ ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิย’’นฺติ? ‘‘อจฺจยาสิ [อจฺจสรา (สี. สฺยา. กํ.), อสฺส (ปี.), อจฺจยา (ก.)], ราธ, ปฺหํ, นาสกฺขิ ปฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุํ. นิพฺพาโนคธฺหิ, ราธ, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, นิพฺพานปรายนํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ. ปมํ.

๒. สตฺตสุตฺตํ

๑๖๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สตฺโต, สตฺโต’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺโตติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ราธ, กุมารกา วา กุมาริกาโย วา ปํสฺวาคารเกหิ กีฬนฺติ. ยาวกีวฺจ เตสุ ปํสฺวาคารเกสุ อวิคตราคา โหนฺติ อวิคตจฺฉนฺทา อวิคตเปมา อวิคตปิปาสา อวิคตปริฬาหา อวิคตตณฺหา, ตาว ตานิ ปํสฺวาคารกานิ อลฺลียนฺติ เกฬายนฺติ ธนายนฺติ [มนายนฺติ (สี. ปี. ก.)] มมายนฺติ. ยโต จ โข, ราธ, กุมารกา วา กุมาริกาโย วา เตสุ ปํสฺวาคารเกสุ วิคตราคา โหนฺติ วิคตจฺฉนฺทา วิคตเปมา วิคตปิปาสา วิคตปริฬาหา วิคตตณฺหา, อถ โข ตานิ ปํสฺวาคารกานิ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วิกิรนฺติ วิธมนฺติ วิทฺธํเสนฺติ วิกีฬนิยํ [วิกีฬนิกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กโรนฺติ. เอวเมว โข, ราธ, ตุมฺเหปิ รูปํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. เวทนํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. สฺํ… สงฺขาเร วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. วิฺาณํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. ตณฺหากฺขโย หิ, ราธ, นิพฺพาน’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. ภวเนตฺติสุตฺตํ

๑๖๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ภวเนตฺตินิโรโธ [ภวเนตฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภวเนตฺตินิโรโธ’ติ [ภวเนตฺตีติ (สี. สฺยา. กํ.)], ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, ภวเนตฺติ, กตโม ภวเนตฺตินิโรโธ’’ติ? ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา – อยํ วุจฺจติ ภวเนตฺติ. เตสํ นิโรโธ [นิโรธา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภวเนตฺตินิโรโธ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ … วิฺาเณ โย ฉนฺโท…เป… อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา – อยํ วุจฺจติ ภวเนตฺติ. เตสํ นิโรโธ ภวเนตฺตินิโรโธ’’ติ. ตติยํ.

๔. ปริฺเยฺยสุตฺตํ

๑๖๓. สาวตฺถินิทานํ. อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘ปริฺเยฺเย จ, ราธ, ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริฺฺจ ปริฺาตาวึ ปุคฺคลฺจ. ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ราโธ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตเม จ, ราธ, ปริฺเยฺยา ธมฺมา? รูปํ โข, ราธ, ปริฺเยฺโย ธมฺโม, เวทนา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สฺา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สงฺขารา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, วิฺาณํ ปริฺเยฺโย ธมฺโม. อิเม วุจฺจนฺติ, ราธ, ปริฺเยฺยา ธมฺมา. กตมา จ, ราธ, ปริฺา? โย โข, ราธ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ราธ, ปริฺา. กตโม จ, ราธ, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล? ‘อรหา’ติสฺส วจนียํ. ยฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ราธ, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมณสุตฺตํ

๑๖๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ; น เม เต, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ; เต โข เม, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสมณสุตฺตํ

๑๖๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. โสตาปนฺนสุตฺตํ

๑๖๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ราธ, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ราธ, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อรหนฺตสุตฺตํ

๑๖๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ราธ, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ราธ, อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ฉนฺทราคสุตฺตํ

๑๖๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. เวทนาย โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ สา เวทนา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. สฺาย… สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ…เป… อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยฉนฺทราคสุตฺตํ

๑๖๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. เวทนาย โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ สา เวทนา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. สฺาย… สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. ทสมํ.

ราธสํยุตฺตสฺส ปโม วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

มาโร สตฺโต ภวเนตฺติ, ปริฺเยฺยา สมณา ทุเว;

โสตาปนฺโน อรหา จ, ฉนฺทราคาปเร ทุเวติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. มารสุตฺตํ

๑๗๐. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มาโร, มาโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, มาโร’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, มาโร, เวทนา มาโร, สฺา มาโร, สงฺขารา มาโร, วิฺาณํ มาโร. เอวํ ปสฺสํ, ราธ, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒. มารธมฺมสุตฺตํ

๑๗๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มารธมฺโม, มารธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, มารธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, มารธมฺโม, เวทนา มารธมฺโม, สฺา มารธมฺโม, สงฺขารา มารธมฺโม, วิฺาณํ มารธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อนิจฺจสุตฺตํ

๑๗๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนิจฺจํ, อนิจฺจ’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, อนิจฺจ’’นฺติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สฺา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิฺาณํ อนิจฺจํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อนิจฺจธมฺมสุตฺตํ

๑๗๓. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนิจฺจธมฺโม, อนิจฺจธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, อนิจฺจธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจธมฺโม, เวทนา อนิจฺจธมฺโม, สฺา อนิจฺจธมฺโม, สงฺขารา อนิจฺจธมฺโม, วิฺาณํ อนิจฺจธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุกฺขสุตฺตํ

๑๗๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุกฺขํ, ทุกฺข’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ทุกฺข’’นฺติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, ทุกฺขํ, เวทนา ทุกฺขา, สฺา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิฺาณํ ทุกฺขํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุกฺขธมฺมสุตฺตํ

๑๗๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุกฺขธมฺโม, ทุกฺขธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, ทุกฺขธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, ทุกฺขธมฺโม, เวทนา ทุกฺขธมฺโม, สฺา ทุกฺขธมฺโม, สงฺขารา ทุกฺขธมฺโม, วิฺาณํ ทุกฺขธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อนตฺตสุตฺตํ

๑๗๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนตฺตา, อนตฺตา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, อนตฺตา’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สฺา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิฺาณํ อนตฺตา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อนตฺตธมฺมสุตฺตํ

๑๗๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนตฺตธมฺโม, อนตฺตธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, อนตฺตธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนตฺตธมฺโม, เวทนา อนตฺตธมฺโม, สฺา อนตฺตธมฺโม, สงฺขารา อนตฺตธมฺโม, วิฺาณํ อนตฺตธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙.ขยธมฺมสุตฺตํ

๑๗๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ขยธมฺโม, ขยธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, ขยธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, ขยธมฺโม, เวทนา ขยธมฺโม, สฺา ขยธมฺโม, สงฺขารา ขยธมฺโม, วิฺาณํ ขยธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. วยธมฺมสุตฺตํ

๑๗๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วยธมฺโม, วยธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, วยธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, วยธมฺโม, เวทนา วยธมฺโม, สฺา วยธมฺโม, สงฺขารา วยธมฺโม, วิฺาณํ วยธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. สมุทยธมฺมสุตฺตํ

๑๘๐. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สมุทยธมฺโม, สมุทยธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, สมุทยธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, สมุทยธมฺโม, เวทนา สมุทยธมฺโม, สฺา สมุทยธมฺโม, สงฺขารา สมุทยธมฺโม, วิฺาณํ สมุทยธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. นิโรธธมฺมสุตฺตํ

๑๘๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘นิโรธธมฺโม, นิโรธธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, นิโรธธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม, เวทนา นิโรธธมฺโม, สฺา นิโรธธมฺโม, สงฺขารา นิโรธธมฺโม, วิฺาณํ นิโรธธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.

ราธสํยุตฺตสฺส ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

มาโร จ มารธมฺโม จ, อนิจฺเจน อปเร ทุเว;

ทุกฺเขน จ ทุเว วุตฺตา, อนตฺเตน [อนตฺเตหิ (สี. สฺยา. กํ.)] ตเถว จ;

ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน ทฺวาทสาติ.

๓. อายาจนวคฺโค

๑-๑๑. มาราทิสุตฺตเอกาทสกํ

๑๘๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.

‘‘โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ [สีหฬโปตฺถเก ปน ‘‘ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺต’’นฺติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ตีณิ สุตฺตานิ วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิ. เอวมุปริสุตฺเตสุปิ]. โก จ, ราธ, มาโร? รูปํ โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ [สีหฬโปตฺถเก ปน ‘‘ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺต’’นฺติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ตีณิ สุตฺตานิ วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิ. เอวมุปริสุตฺเตสุปิ]. เวทนา มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สฺา มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สงฺขารา มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… วิฺาณํ มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.

๑๘๓. โย โข, ราธ, มารธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป….

๑๘๔. ยํ โข, ราธ, อนิจฺจํ…เป….

๑๘๕. โย โข, ราธ, อนิจฺจธมฺโม…เป….

๑๘๖. ยํ โข, ราธ, ทุกฺขํ…เป….

๑๘๗. โย โข, ราธ, ทุกฺขธมฺโม…เป….

๑๘๘. โย โข, ราธ, อนตฺตา…เป….

๑๘๙. โย โข, ราธ, อนตฺตธมฺโม…เป….

๑๙๐. โย โข, ราธ, ขยธมฺโม…เป….

๑๙๑. โย โข, ราธ, วยธมฺโม…เป….

๑๙๒. โย โข, ราธ, สมุทยธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป….

๑๒. นิโรธธมฺมสุตฺตํ

๑๙๓. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.

‘‘โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, นิโรธธมฺโม? รูปํ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… เวทนา นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สฺา นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สงฺขารา นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… วิฺาณํ นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ [สีหฬโปตฺถเก ปน อิมสฺมึ วคฺเค ฉตฺตึส สุตฺตานิ วิภตฺตานิ เอเกกํ สุตฺตํ ตีณิ ตีณิ กตฺวา, เอวํ จตุตฺถวคฺเคปิ].

อายาจนวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มาโร จ มารธมฺโม จ, อนิจฺเจน อปเร ทุเว;

ทุกฺเขน จ ทุเว วุตฺตา, อนตฺเตน ตเถว จ;

ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน ทฺวาทสาติ.

๔. อุปนิสินฺนวคฺโค

๑-๑๑. มาราทิสุตฺตเอกาทสกํ

๑๙๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, มาโร? รูปํ โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… วิฺาณํ มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.

๑๙๕. โย โข, ราธ, มารธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป….

๑๙๖. ยํ โข, ราธ, อนิจฺจํ…เป….

๑๙๗. โย โข, ราธ, อนิจฺจธมฺโม…เป….

๑๙๘. ยํ โข, ราธ, ทุกฺขํ…เป….

๑๙๙. โย โข, ราธ, ทุกฺขธมฺโม…เป….

๒๐๐. โย โข, ราธ, อนตฺตา…เป….

๒๐๑. โย โข, ราธ, อนตฺตธมฺโม…เป….

๒๐๒. โย โข, ราธ, ขยธมฺโม…เป….

๒๐๓. โย โข, ราธ, วยธมฺโม…เป….

๒๐๔. โย โข, ราธ, สมุทยธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป….

๑๒. นิโรธธมฺมสุตฺตํ

๒๐๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, นิโรธธมฺโม? รูปํ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.

อุปนิสินฺนวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

มาโร จ มารธมฺโม จ, อนิจฺเจน อปเร ทุเว;

ทุกฺเขน จ ทุเว วุตฺตา, อนตฺเตน ตเถว จ;

ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน ทฺวาทสาติ.

ราธสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๓. ทิฏฺิสํยุตฺตํ

๑. โสตาปตฺติวคฺโค

๑. วาตสุตฺตํ

๒๐๖. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ?

‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ… ‘‘สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ [ยมิทํ (อฺตฺถ)] ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ [อิเมสุ ฉสุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) เอวมุปริปิ] าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขสมุทเยปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรเธปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปมํ.

๒. เอตํมมสุตฺตํ

๒๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ … สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทุติยํ.

๓. โสอตฺตาสุตฺตํ

๒๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา…เป… อวิปริณามธมฺโม’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา…เป… อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ตติยํ.

๔. โนจเมสิยาสุตฺตํ

๒๐๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. นตฺถิทินฺนสุตฺตํ

๒๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฺกฏทุกฺกฏานํ (สี. ปี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก; นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา; นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺติ. จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อยํ ปุริโส ยทา กาลงฺกโรติ ปถวี ปถวีกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อาโป อาโปกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, เตโช เตโชกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, วาโย วาโยกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ. อากาสํ อินฺทฺริยานิ สงฺกมนฺติ. อาสนฺทิปฺจมา ปุริสา มตํ อาทาย คจฺฉนฺติ. ยาว อาฬาหนา ปทานิ ปฺายนฺติ. กาโปตกานิ อฏฺีนิ ภวนฺติ. ภสฺสนฺตา อาหุติโย. ทตฺตุปฺตฺตํ ยทิทํ ทานํ [ทตฺตุปฺตฺตมิทํ ทานํ นาม (สพฺพตฺถ)]. เตสํ ตุจฺฉํ มุสา วิลาโป เย เกจิ อตฺถิกวาทํ วทนฺติ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย เกจิ อตฺถิกวาทํ วทนฺติ; พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปฺจมํ.

๖. กโรโตสุตฺตํ

๒๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต ฉินฺทโต เฉทาปยโต ปจโต ปาจาปยโต โสจโต โสจาปยโต กิลมโต กิลมาปยโต ผนฺทโต ผนฺทาปยโต ปาณมติปาตยโต อทินฺนํ อาทิยโต สนฺธึ ฉินฺทโต นิลฺโลปํ หรโต เอกาคาริกํ กโรโต ปริปนฺเถ ติฏฺโต ปรทารํ คจฺฉโต มุสา ภณโต กโรโต น กรียติ ปาปํ. ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกน โย อิมิสฺสา ปถวิยา ปาเณ เอกมํสขลํ เอกมํสปุฺชํ กเรยฺย, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. ทกฺขิณํ เจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย; หนนฺโต ฆาเตนฺโต ฉินฺทนฺโต เฉทาเปนฺโต ปจนฺโต ปาเจนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. อุตฺตรํ เจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย; ททนฺโต ทาเปนฺโต ยชนฺโต ยชาเปนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปุฺํ, นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม. ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชน นตฺถิ ปุฺํ นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม’’’ติ. ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปุฺํ นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปุฺํ นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต…เป… นตฺถิ ปุฺํ นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต การยโต …เป… นตฺถิ ปุฺํ นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปุฺํ นตฺถิ ปุฺสฺส อาคโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. เหตุสุตฺตํ

๒๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ. นตฺถิ พลํ นตฺถิ วีริยํ นตฺถิ ปุริสถาโม นตฺถิ ปุริสปรกฺกโม. สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา ฉสฺเววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.

๘. มหาทิฏฺิสุตฺตํ

๒๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา, อนิมฺมิตา, อนิมฺมาตา, วฺฌา, กูฏฏฺา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา; เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ [น วิปริณาเมนฺติ (ปี. ก.)], น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ; นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. กตเม สตฺต? ปถวีกาโย, อาโปกาโย, เตโชกาโย, วาโยกาโย, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว สตฺตเม. อิเม สตฺต [ชีเว. สตฺติเม (พหูสุ)] กายา อกฏา, อกฏวิธา, อนิมฺมิตา, อนิมฺมาตา, วฺฌา, กูฏฏฺา เอสิกฏฺายิฏฺิตา; เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ, น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ; นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. โยปิ ติณฺเหน สตฺเถน สีสํ ฉินฺทติ, น โสปิ กฺจิ [น โกจิ กฺจิ (สี. สฺยา. กํ.), น โกจิ ตํ (ปี. ก.)] ชีวิตา โวโรเปติ; สตฺตนฺนํตฺเวว กายานมนฺตเรน สตฺถํ วิวรมนุปวิสติ [วิวรมนุปตติ (กตฺถจิ) ทีฆมชฺฌิเมสุปิ]. จุทฺทส โข ปนิมานิ โยนิปมุขสตสหสฺสานิ สฏฺิ จ สตานิ ฉ จ สตานิ ปฺจ จ กมฺมุโน สตานิ ปฺจ จ กมฺมานิ, ตีณิ จ กมฺมานิ, กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จ ทฺวฏฺิปฏิปทา, ทฺวฏฺนฺตรกปฺปา, ฉฬาภิชาติโย, อฏฺปุริสภูมิโย, เอกูนปฺาส อาชีวกสเต, เอกูนปฺาส ปริพฺพาชกสเต, เอกูนปฺาส นาควาสสเต, วีเส อินฺทฺริยสเต, ตึเส นิรยสเต, ฉตฺตึสรโชธาตุโย, สตฺต สฺีคพฺภา, สตฺต อสฺีคพฺภา, สตฺต นิคณฺิคพฺภา, สตฺต เทวา, สตฺต มานุสา, สตฺต เปสาจา, สตฺต สรา, สตฺต ปวุฏา [สปุฏา (ก.), ปวุธา (ปี.)], สตฺต ปปาตา, สตฺต จ ปปาตสตานิ, สตฺต สุปินา, สตฺต สุปินสตานิ, จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน [มหากปฺปุโน (สี. ปี.)] สตสหสฺสานิ, ยานิ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. ตตฺถ นตฺถิ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา อปริปกฺกํ วา กมฺมํ ปริปาเจสฺสามิ; ปริปกฺกํ วา กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกริสฺสามีติ เหวํ นตฺถิ โทณมิเต สุขทุกฺเข ปริยนฺตกเต สํสาเร, นตฺถิ หายนวฑฺฒเน, นตฺถิ อุกฺกํสาวกํเส. เสยฺยถาปิ นาม สุตฺตคุเฬ ขิตฺเต นิพฺเพิยมานเมว ปเลติ; เอวเมว พาเล จ ปณฺฑิเต จ นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ?

ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา…เป… นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สสฺสตทิฏฺิสุตฺตํ

๒๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. นวมํ.

๑๐. อสสฺสตทิฏฺิสุตฺตํ

๒๑๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ…เป… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – อสสฺสโต โลโกติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทสมํ.

๑๑. อนฺตวาสุตฺตํ

๒๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อนฺตวา โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. อนนฺตวาสุตฺตํ

๒๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อนนฺตวา โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. ตํชีวํตํสรีรํสุตฺตํ

๒๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. เตรสมํ.

๑๔. อฺํชีวํอฺํสรีรํสุตฺตํ

๒๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. จุทฺทสมํ.

๑๕. โหติตถาคโตสุตฺตํ

๒๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปนฺนรสมํ.

๑๖. นโหติตถาคโตสุตฺตํ

๒๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. โสฬสมํ.

๑๗. โหติจนจโหติตถาคโตสุตฺตํ

๒๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตรสมํ.

๑๘. เนวโหตินนโหติตถาคโตสุตฺตํ

๒๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ…เป….

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขสมุทเยปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรเธปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. อฏฺารสมํ.

โสตาปตฺติวคฺโค.

อฏฺารสเวยฺยากรณํ นิฏฺิตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

วาตํ เอตํ มม, โส อตฺตา โน จ เม สิยา;

นตฺถิ กโรโต เหตุ จ, มหาทิฏฺเน อฏฺมํ.

สสฺสโต โลโก จ, อสสฺสโต จ อนฺตวา จ;

อนนฺตวา จ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ;

อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ จ.

โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ;

น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ;

เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ.

๒. ทุติยคมนวคฺโค

๑. วาตสุตฺตํ

๒๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ…เป… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ปมํ.

๒๒๕-๒๔๐. (ปุริมวคฺเค วิย อฏฺารส เวยฺยากรณานิ วิตฺถาเรตพฺพานีติ.) สตฺตรสมํ.

๑๘. เนวโหตินนโหติสุตฺตํ

๒๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา … สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. อฏฺารสมํ.

๑๙. รูปีอตฺตาสุตฺตํ

๒๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เวทนา…เป… ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. เอกูนวีสติมํ.

๒๐. อรูปีอตฺตาสุตฺตํ

๒๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? (เปยฺยาโล) วีสติมํ.

๒๑. รูปีจอรูปีจอตฺตาสุตฺตํ

๒๔๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. เอกวีสติมํ.

๒๒. เนวรูปีนารูปีอตฺตาสุตฺตํ

๒๔๕. ‘‘เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. พาวีสติมํ.

๒๓. เอกนฺตสุขีสุตฺตํ

๒๔๖. ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. เตวีสติมํ.

๒๔. เอกนฺตทุกฺขีสุตฺตํ

๒๔๗. ‘‘เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. จตุวีสติมํ.

๒๕. สุขทุกฺขีสุตฺตํ

๒๔๘. ‘‘สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. ปฺจวีสติมํ.

๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ

๒๔๙. ‘‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.

ทุติยเปยฺยาโล.

ตสฺสุทฺทานํ –

วาตํ เอตํ มม โส, อตฺตา โน จ เม สิยา;

นตฺถิ กโรโต เหตุ จ, มหาทิฏฺเน อฏฺมํ.

สสฺสโต อสสฺสโต เจว, อนฺตานนฺตวา จ วุจฺจติ;

ตํ ชีวํ อฺํ ชีวฺจ, ตถาคเตน จตฺตาโร.

รูปี อตฺตา โหติ, อรูปี จ อตฺตา โหติ;

รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ;

เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ, เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ.

เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติ, สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ;

อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณาติ;

อิเม ฉพฺพีสติ สุตฺตา, ทุติยวาเรน เทสิตา.

๓. ตติยคมนวคฺโค

๑. นวาตสุตฺตํ

๒๕๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – น วาตา วายนฺติ…เป… เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย, เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ปมํ.

๒๕๑-๒๗๔. (ทุติยวคฺเค วิย จตุวีสติ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ.) ปฺจวีสติมํ.

๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ

๒๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ …เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.

ตติยเปยฺยาโล.

๔. จตุตฺถคมนวคฺโค

๑. นวาตสุตฺตํ

๒๗๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.

๒๗๗-๓๐๐. (ทุติยวคฺเค วิย จตุวีสติ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ.) ปฺจวีสติมํ.

๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ

๓๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….

‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.

‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต ’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปุริมคมเน อฏฺารส เวยฺยากรณา;

ทุติยคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.

ตติยคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ;

จตุตฺถคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.

ทิฏฺิสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

๔. โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ

๑. จกฺขุสุตฺตํ

๓๐๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; โสตํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; ฆานํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; ชิวฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี [วิปริณามินี อฺถาภาวินี (?)]; กาโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี; มโน อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ – อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ [อภพฺโพว (สี. สฺยา. กํ.)] ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’.

‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ปมํ.

๒. รูปสุตฺตํ

๓๐๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; สทฺทา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; คนฺธา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; รสา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; โผฏฺพฺพา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; ธมฺมา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’.

‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิฺาณสุตฺตํ

๓๐๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. โย ภิกฺขเว…เป… สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ตติยํ.

๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ

๓๐๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส, ภิกฺขเว, อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี; โสตสมฺผสฺโส… ฆานสมฺผสฺโส… ชิวฺหาสมฺผสฺโส… กายสมฺผสฺโส… มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมฺผสฺสชาสุตฺตํ

๓๐๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา, ภิกฺขเว, เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ปฺจมํ.

๖. รูปสฺาสุตฺตํ

๓๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปสฺา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สทฺทสฺา… คนฺธสฺา… รสสฺา… โผฏฺพฺพสฺา… ธมฺมสฺา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. รูปสฺเจตนาสุตฺตํ

๓๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปสฺเจตนา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สทฺทสฺเจตนา… คนฺธสฺเจตนา… รสสฺเจตนา… โผฏฺพฺพสฺเจตนา… ธมฺมสฺเจตนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. สตฺตมํ.

๘. รูปตณฺหาสุตฺตํ

๓๐๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปตณฺหา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สทฺทตณฺหา… คนฺธตณฺหา… รสตณฺหา… โผฏฺพฺพตณฺหา… ธมฺมตณฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปถวีธาตุสุตฺตํ

๓๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปถวีธาตุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; อาโปธาตุ… เตโชธาตุ… วาโยธาตุ… อากาสธาตุ… วิฺาณธาตุ อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. นวมํ.

๑๐. ขนฺธสุตฺตํ

๓๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สฺา… สงฺขารา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; วิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’.

‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ทสมํ.

โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ [โอกฺกนฺติกสํยุตฺตํ (ปี. ก.)] สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

จกฺขุ รูปฺจ วิฺาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;

สฺา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.

๕. อุปฺปาทสํยุตฺตํ

๑. จกฺขุสุตฺตํ

๓๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย โสตสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… โย ฆานสฺส อุปฺปาโท ิติ… โย ชิวฺหาย อุปฺปาโท ิติ… โย กายสฺส อุปฺปาโท ิติ… โย มนสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย โสตสฺส นิโรโธ…เป… โย ฆานสฺส นิโรโธ… โย ชิวฺหาย นิโรโธ… โย กายสฺส นิโรโธ… โย มนสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ปมํ.

๒. รูปสุตฺตํ

๓๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปานํ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย สทฺทานํ… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺพฺพานํ… โย ธมฺมานํ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย สทฺทานํ… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺพฺพานํ… โย ธมฺมานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิฺาณสุตฺตํ

๓๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย มโนวิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺาณสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย มโนวิฺาณสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ตติยํ.

๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ

๓๑๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย มโนสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย มโนสมฺผสฺสสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมฺผสฺสชสุตฺตํ

๓๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป….

โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย นิโรโธ วูปสโม…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สฺาสุตฺตํ

๓๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย ธมฺมสฺาย อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺาย นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย ธมฺมสฺาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สฺเจตนาสุตฺตํ

๓๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺเจตนาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย ธมฺมสฺเจตนาย อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺเจตนาย นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย ธมฺมสฺเจตนาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ตณฺหาสุตฺตํ

๓๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย ธมฺมตณฺหาย อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย ธมฺมตณฺหาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ธาตุสุตฺตํ

๓๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว; โย อาโปธาตุยา… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา… โย อากาสธาตุยา… โย วิฺาณธาตุยา อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม; โย อาโปธาตุยา นิโรโธ… โย เตโชธาตุยา นิโรโธ… โย วาโยธาตุยา นิโรโธ… โย อากาสธาตุยา นิโรโธ… โย วิฺาณธาตุยา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. นวมํ.

๑๐. ขนฺธสุตฺตํ

๓๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย เวทนาย… โย สฺาย… โย สงฺขารานํ… โย วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย เวทนาย… โย สฺาย… โย สงฺขารานํ… โย วิฺาณสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ทสมํ.

อุปฺปาทสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

จกฺขุ รูปฺจ วิฺาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;

สฺา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.

๖. กิเลสสํยุตฺตํ

๑. จกฺขุสุตฺตํ

๓๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย ฆานสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย ชิวฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย กายสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย มนสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ปมํ.

๒. รูปสุตฺตํ

๓๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเปสุ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺเทสุ… โย คนฺเธสุ… โย รเสสุ… โย โผฏฺพฺเพสุ… โย ธมฺเมสุ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิฺาณสุตฺตํ

๓๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตวิฺาณสฺมึ… โย ฆานวิฺาณสฺมึ… โย ชิวฺหาวิฺาณสฺมึ… โย กายวิฺาณสฺมึ… โย มโนวิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ตติยํ.

๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ

๓๒๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตสมฺผสฺสสฺมึ… โย ฆานสมฺผสฺสสฺมึ… โย ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺมึ… โย กายสมฺผสฺสสฺมึ… โย มโนสมฺผสฺสสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สมฺผสฺสชสุตฺตํ

๓๒๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย ฆานสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย ชิวฺหาสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย กายสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สฺาสุตฺตํ

๓๒๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺทสฺาย… โย คนฺธสฺาย… โย รสสฺาย… โย โผฏฺพฺพสฺาย… โย ธมฺมสฺาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สฺเจตนาสุตฺตํ

๓๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺเจตนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺทสฺเจตนาย… โย คนฺธสฺเจตนาย… โย รสสฺเจตนาย… โย โผฏฺพฺพสฺเจตนาย… โย ธมฺมสฺเจตนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ตณฺหาสุตฺตํ

๓๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺทตณฺหาย… โย คนฺธตณฺหาย… โย รสตณฺหาย… โย โผฏฺพฺพตณฺหาย… โย ธมฺมตณฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ธาตุสุตฺตํ

๓๓๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย อาโปธาตุยา… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา… โย อากาสธาตุยา… โย วิฺาณธาตุยา ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. นวมํ.

๑๐. ขนฺธสุตฺตํ

๓๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส…เป… โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ทสมํ.

กิเลสสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

จกฺขุ รูปฺจ วิฺาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;

สฺา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.

๗. สาริปุตฺตสํยุตฺตํ

๑. วิเวกชสุตฺตํ

๓๓๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน อนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย. อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ.

อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?

‘‘อิธาหํ, อาวุโส, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ปมา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ปมา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ปมํ.

๒. อวิตกฺกสุตฺตํ

๓๓๓. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?

‘‘อิธาหํ, อาวุโส, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ทุติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ทุติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปีติสุตฺตํ

๓๓๔. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?

‘‘อิธาหํ, อาวุโส, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหาสึ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ; ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ตติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ตติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ตติยํ.

๔. อุเปกฺขาสุตฺตํ

๓๓๕. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?

‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อากาสานฺจายตนสุตฺตํ

๓๓๖. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. วิฺาณฺจายตนสุตฺตํ

๓๓๗. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อากิฺจฺายตนสุตฺตํ

๓๓๘. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. เนวสฺานาสฺายตนสุตฺตํ

๓๓๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. นิโรธสมาปตฺติสุตฺตํ

๓๔๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป…. ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. นวมํ.

๑๐. สูจิมุขีสุตฺตํ

๓๔๑. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคเห ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ราชคเห สปทานํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ปิณฺฑปาตํ อฺตรํ กุฏฺฏมูลํ [กุฑฺฑมูลํ (สี. สฺยา. กํ.), กุฑฺฑํ (ปี.)] นิสฺสาย ปริภุฺชติ. อถ โข สูจิมุขี ปริพฺพาชิกา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ

‘‘กึ นุ โข, สมณ, อโธมุโข ภุฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อโธมุโข ภุฺชามี’’ติ. ‘‘เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข [อุทฺธํมุโข (สี. อฏฺ.)] ภุฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อุพฺภมุโข ภุฺชามี’’ติ. ‘‘เตน หิ, สมณ, ทิสามุโข ภุฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, ทิสามุโข ภุฺชามี’’ติ. ‘‘เตน หิ, สมณ, วิทิสามุโข ภุฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, วิทิสามุโข ภุฺชามี’’ติ.

‘‘‘กึ นุ, สมณ, อโธมุโข ภุฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อโธมุโข ภุฺชามี’ติ วเทสิ. ‘เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข ภุฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อุพฺภมุโข ภุฺชามี’ติ วเทสิ. ‘เตน หิ, สมณ, ทิสามุโข ภุฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, ทิสามุโข ภุฺชามี’ติ วเทสิ. ‘เตน หิ, สมณ, วิทิสามุโข ภุฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, วิทิสามุโข ภุฺชามี’ติ วเทสิ’’.

‘‘กถฺจรหิ, สมณ, ภุฺชสี’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา [สมณา วา พฺราหฺมณา วา (สี.) นิคมนวากฺเย ปน สพฺพตฺถาปิ สมาโสเยว ทิสฺสติ] วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘อโธมุขา ภุฺชนฺตี’ติ. เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา นกฺขตฺตวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘อุพฺภมุขา ภุฺชนฺตี’ติ. เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาย [… นุโยคา (สี. สฺยา. กํ. ปี.), … นุโยเคน (?)] มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘ทิสามุขา ภุฺชนฺตี’ติ. เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา องฺควิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘วิทิสามุขา ภุฺชนฺตี’’’ติ.

‘‘โส ขฺวาหํ, ภคินิ, น วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น นกฺขตฺตวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น องฺควิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ. ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสามิ; ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา ภุฺชามี’’ติ.

อถ โข สูจิมุขี ปริพฺพาชิกา ราชคเห รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาโรเจสิ – ‘‘ธมฺมิกํ สมณา สกฺยปุตฺติยา อาหารํ อาหาเรนฺติ; อนวชฺชํ [อนวชฺเชน (ก.)] สมณา สกฺยปุตฺติยา อาหารํ อาหาเรนฺติ. เทถ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ ปิณฺฑ’’นฺติ. ทสมํ.

สาริปุตฺตสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

วิเวกชํ อวิตกฺกํ, ปีติ อุเปกฺขา จตุตฺถกํ;

อากาสฺเจว วิฺาณํ, อากิฺจํ เนวสฺินา;

นิโรโธ นวโม วุตฺโต, ทสมํ สูจิมุขี จาติ.

๘. นาคสํยุตฺตํ

๑. สุทฺธิกสุตฺตํ

๓๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, นาคโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, โอปปาติกา นาคา – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส นาคโยนิโย’’ติ. ปมํ.

๒. ปณีตตรสุตฺตํ

๓๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, นาคโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, โอปปาติกา นาคา. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ นาเคหิ ชลาพุชา จ สํเสทชา จ โอปปาติกา จ นาคา ปณีตตรา. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ จ ชลาพุเชหิ จ นาเคหิ สํเสทชา จ โอปปาติกา จ นาคา ปณีตตรา. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ จ ชลาพุเชหิ จ สํเสทเชหิ จ นาเคหิ โอปปาติกา นาคา ปณีตตรา. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส นาคโยนิโย’’ติ. ทุติยํ.

๓. อุโปสถสุตฺตํ

๓๔๔. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ อณฺฑชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจานํ อณฺฑชานํ นาคานํ เอวํ โหติ – ‘มยํ โข ปุพฺเพ กาเยน ทฺวยการิโน อหุมฺห, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน. เต มยํ กาเยน ทฺวยการิโน, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปนฺนา. สจชฺช มยํ กาเยน สุจริตํ จเรยฺยาม, วาจาย สุจริตํ จเรยฺยาม, มนสา สุจริตํ จเรยฺยาม, เอวํ มยํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาม. หนฺท, มยํ เอตรหิ กาเยน สุจริตํ จราม, วาจาย สุจริตํ จราม, มนสา สุจริตํ จรามา’ติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ อณฺฑชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยอุโปสถสุตฺตํ

๓๔๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ ชลาพุชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ…เป… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ ชลาพุชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ตติยอุโปสถสุตฺตํ

๓๔๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สํเสทชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ…เป… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สํเสทชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. จตุตฺถอุโปสถสุตฺตํ

๓๔๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ โอปปาติกา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจานํ โอปปาติกานํ นาคานํ เอวํ โหติ – ‘มยํ โข ปุพฺเพ กาเยน ทฺวยการิโน อหุมฺห, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน. เต มยํ กาเยน ทฺวยการิโน, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปนฺนา. สจชฺช มยํ กาเยน สุจริตํ จเรยฺยาม, วาจาย… มนสา สุจริตํ จเรยฺยาม, เอวํ มยํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาม. หนฺท, มยํ เอตรหิ กาเยน สุจริตํ จราม, วาจาย… มนสา สุจริตํ จรามา’ติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ โอปปาติกา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สุตสุตฺตํ

๓๔๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี โหติ, มนสา ทฺวยการี โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยสุตสุตฺตํ

๓๔๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?…เป… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ. อฏฺมํ.

๙. ตติยสุตสุตฺตํ

๓๕๐. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํเสทชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?…เป… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํเสทชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ. นวมํ.

๑๐. จตุตฺถสุตสุตฺตํ

๓๕๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑-๒๐. อณฺฑชทานูปการสุตฺตทสกํ

๓๕๒-๓๖๑. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ…เป… อุปปชฺชตีติ…เป… โส ปานํ เทติ…เป… วตฺถํ เทติ…เป… ยานํ เทติ…เป… มาลํ เทติ…เป… คนฺธํ เทติ…เป… วิเลปนํ เทติ…เป… เสยฺยํ เทติ…เป… อาวสถํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. วีสติมํ.

๒๑-๕๐. ชลาพุชาทิทานูปการสุตฺตตฺตึสกํ

๓๖๒-๓๙๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ…เป… สํเสทชานํ นาคานํ…เป… โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปานํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ.

(อิมินา เปยฺยาเลน ทส ทส สุตฺตนฺตา กาตพฺพา. เอวํ จตูสุ โยนีสุ จตฺตาลีสํ เวยฺยากรณา โหนฺติ. ปุริเมหิ ปน ทสหิ สุตฺตนฺเตหิ สห โหนฺติ ปณฺณาสสุตฺตนฺตาติ.)

นาคสํยุตฺตํ สมตฺตํ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สุทฺธิกํ ปณีตตรํ, จตุโร จ อุโปสถา;

ตสฺส สุตํ จตุโร จ, ทานูปการา จ ตาลีสํ;

ปณฺณาส ปิณฺฑโต สุตฺตา, นาคมฺหิ สุปฺปกาสิตาติ.

๙. สุปณฺณสํยุตฺตํ

๑. สุทฺธิกสุตฺตํ

๓๙๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สุปณฺณโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา สุปณฺณา, ชลาพุชา สุปณฺณา, สํเสทชา สุปณฺณา, โอปปาติกา สุปณฺณา – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ. ปมํ.

๒. หรนฺติสุตฺตํ

๓๙๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สุปณฺณโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา…เป… อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเชว นาเค หรนฺติ, น ชลาพุเช, น สํเสทเช, น โอปปาติเก. ตตฺร, ภิกฺขเว, ชลาพุชา สุปณฺณา อณฺฑเช จ ชลาพุเช จ นาเค หรนฺติ, น สํเสทเช, น โอปปาติเก. ตตฺร, ภิกฺขเว, สํเสทชา สุปณฺณา อณฺฑเช จ ชลาพุเช จ สํเสทเช จ นาเค หรนฺติ, น โอปปาติเก. ตตฺร, ภิกฺขเว, โอปปาติกา สุปณฺณา อณฺฑเช จ ชลาพุเช จ สํเสทเช จ โอปปาติเก จ นาเค หรนฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทฺวยการีสุตฺตํ

๓๙๔. สาวตฺถินิทานํ. อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา สุปณฺณา ทีฆาย