📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาโย
ขนฺธวคฺโค
๑. ขนฺธสํยุตฺตํ
๑. นกุลปิตุวคฺโค
๑. นกุลปิตุสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร [สุํสุมารคิเร (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เภสกฬาวเน มิคทาเย. อถ โข นกุลปิตา คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นกุลปิตา คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหมสฺมิ ¶ , ภนฺเต, ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต อาตุรกาโย อภิกฺขณาตงฺโก. อนิจฺจทสฺสาวี โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภควโต มโนภาวนียานฺจ ภิกฺขูนํ. โอวทตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘เอวเมตํ, คหปติ, เอวเมตํ, คหปติ! อาตุโร หายํ, คหปติ, กาโย อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ. โย ¶ หิ, คหปติ, อิมํ กายํ ปริหรนฺโต มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย, กิมฺตฺร พาลฺยา? ตสฺมาติห เต, ¶ คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อาตุรกายสฺส เม สโต จิตฺตํ อนาตุรํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
อถ โข นกุลปิตา คหปติ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา ¶ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นกุลปิตรํ คหปตึ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, คหปติ, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. อลตฺถ โน อชฺช ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ สวนายา’’ติ?
‘‘กถฺหิ โน สิยา, ภนฺเต! อิทานาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโต’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, คหปติ, ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโต’’ติ? ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตทโวจํ – ‘อหมสฺมิ, ภนฺเต, ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต อาตุรกาโย อภิกฺขณาตงฺโก. อนิจฺจทสฺสาวี โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภควโต มโนภาวนียานฺจ ภิกฺขูนํ. โอวทตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ มํ, ภนฺเต, ภควา; ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’’ติ.
‘‘เอวํ วุตฺเต ¶ , มํ, ภนฺเต, ภควา เอตทโวจ – ‘เอวเมตํ, คหปติ, เอวเมตํ, คหปติ! อาตุโร หายํ, คหปติ, กาโย อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ. โย หิ, คหปติ, อิมํ กายํ ปริหรนฺโต ¶ มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย, กิมฺตฺร พาลฺยา? ตสฺมาติห เต คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – อาตุรกายสฺส เม สโต จิตฺตํ อนาตุรํ ภวิสฺสตีติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’นฺติ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโต’’ติ.
‘‘น หิ ปน ตํ, คหปติ, ปฏิภาสิ ภควนฺตํ [ตํ ภควนฺตํ (สี.)] อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิตุํ – ‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ, กิตฺตาวตา จ ปน อาตุรกาโย หิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต’’’ติ ¶ ? ‘‘ทูรโตปิ ¶ โข มยํ, ภนฺเต, อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. สาธุ วตายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ.
‘‘เตน หิ, คหปติ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘กถฺจ, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ, อาตุรจิตฺโต จ? อิธ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ ¶ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํ. ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา สฺํ, สฺาย วา ¶ อตฺตานํ. ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, สา สฺา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส สฺาวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา สงฺขาเร, สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ ¶ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา ¶ อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘วิฺาณํ ¶ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน, ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อาตุรกาโย หิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต? อิธ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ รูปํ, มม รูป’นฺติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา เวทนํ, น เวทนาย วา อตฺตานํ ¶ . ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ เวทนา, มม เวทนา’ติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘น ¶ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา สฺํ, น สฺาย วา อตฺตานํ. ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สฺา, มม สฺา’ติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, สา สฺา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส สฺาวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
``น ¶ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา สงฺขาเร, น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ สงฺขารา, มม สงฺขารา’ติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘น ¶ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ. ตสฺส ‘อหํ วิฺาณํ, มม วิฺาณ’นฺติ อปริยุฏฺฏฺายิโน, ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ ¶ . ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต’’ติ.
อิทมโวจ อายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมโน นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ปมํ.
๒. เทวทหสุตฺตํ
๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ [สกฺเยสุ (ก.)] วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม. อถ โข สมฺพหุลา ปจฺฉาภูมคมิกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, ภนฺเต, ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ, ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุ’’นฺติ.
‘‘อปโลกิโต ¶ ปน โว, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติ? ‘‘น โข โน, ภนฺเต, อปโลกิโต อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติ. ‘‘อปโลเกถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต, ภิกฺขูนํ อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีน’’นฺติ. ‘‘เอวํ ¶ ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ.
เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต อวิทูเร อฺตรสฺมึ เอฬคลาคุมฺเพ นิสินฺโน โหติ. อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ ¶ สารณียํ [สาราณียํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ, ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุํ. อปโลกิโต โน สตฺถา’’ติ.
‘‘สนฺติ ¶ หาวุโส, นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึวาที ปนายสฺมนฺตานํ [กึวาทายสฺมนฺตานํ (ปี. ก.)] สตฺถา กิมกฺขายีติ, กจฺจิ โว อายสฺมนฺตานํ ธมฺมา สุสฺสุตา สุคฺคหิตา สุมนสิกตา สูปธาริตา สุปฺปฏิวิทฺธา ปฺาย, ยถา พฺยากรมานา อายสฺมนฺโต วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสถ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาถ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท [วาทานุปาโต (อฏฺกถายํ ปานฺตรํ)] คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?
‘‘ทูรโตปิ โข มยํ, อาวุโส, อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. สาธุ วตายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ. ‘‘เตน หาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘สนฺติ ¶ หาวุโส, นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ ¶ …เป… สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา ¶ – ‘กึวาที ปนายสฺมนฺตานํ สตฺถา กิมกฺขายี’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ฉนฺทราควินยกฺขายี โข โน, อาวุโส, สตฺถา’’’ติ.
‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ…เป… สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กิสฺมึ ปนายสฺมนฺตานํ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติ.
‘‘เอวํ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ…เป… สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึ ปนายสฺมนฺตานํ อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส ¶ , อวิคตราคสฺส [อวีตราคสฺส (สฺยา. กํ.)] อวิคตฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ อวิคตราคสฺส…เป… อวิคตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามฺถาภาวา ¶ อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. วิฺาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. อิทํ โข โน, อาวุโส, อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติ.
‘‘เอวํ ¶ พฺยากเตปิ โข, อาวุโส, อสฺสุเยว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉิตาโร – ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ. ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา – ‘กึ ปนายสฺมนฺตานํ อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห ¶ , อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘รูเป โข, อาวุโส, วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. วิฺาเณ วิคตราคสฺส วิคตฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ ¶ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. อิทํ โข โน, อาวุโส, อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา’’’ติ.
‘‘อกุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อภวิสฺส อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา อกุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, อกุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณติ.
‘‘กุสเล จาวุโส, ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร อภวิสฺส สวิฆาโต สอุปายาโส ¶ สปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, นยิทํ ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, กุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห, กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา, ตสฺมา ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณตี’’ติ.
อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโต. อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ทุติยํ.
๓. หาลิทฺทิกานิสุตฺตํ
๓. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร [กุลฆเร (ก.)] ปปาเต ปพฺพเต. อถ โข หาลิทฺทิกานิ [หาลิทฺทกานิ (สี.), หลิทฺทิกานิ (สฺยา.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปฺเห –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,
คาเม อกุพฺพํ [อกฺรุพฺพํ (ก.)] มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)];
กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน [อปุเรกฺขราโน (สี. สุตฺตนิปาเตปิ) โมคฺคลฺลาเน ๕-๑๓๕ สุตฺตมฺปิ โอโลเกตพฺพํ],
กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?
‘‘รูปธาตุ ¶ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. รูปธาตุราควินิพนฺธฺจ [… วินิพทฺธฺช (ปี. สี. อฏฺ.)] ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. เวทนาธาตุราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. สฺาธาตุ ¶ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. สฺาธาตุราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก. สงฺขารธาตุราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ ‘โอกสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ ¶ โข, คหปติ, โอกสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา [อุปายุปาทานา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี. ปี.), อนภาวํคตา (สฺยา. กํ.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อโนกสารี’ติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สฺาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิฺาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ¶ ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อโนกสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต…เป… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ตถาคโต ‘อนิเกตสารี’ติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ¶ ตถาคโต ‘อนิเกตสารี’ติ ¶ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต [สนฺธวชาโต (ก.)] โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ คิหีหิ [คิหิ (ก.)] สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ คิหีหิ [คิหิ (ก.)] อสํสฏฺโ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ กาเมสุ อวิคตราโค ¶ โหติ อวิคตฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ กาเมสุ วิคตราโค โหติ วิคตฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห ¶ . เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส น เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํวิฺาโณ ¶ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ; อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ. กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ? มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ; อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน. ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ; ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ. สหิตํ เม, อสหิตํ เต. อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโท; จร วาทปฺปโมกฺขาย. นิคฺคหิโตสิ; นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ น เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.
‘‘อิติ ¶ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปฺเห –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,
คาเม อกุพฺพํ มุนิสนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,
กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตํ
๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร ปปาเต ปพฺพเต. อถ ¶ โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ ¶ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา สกฺกปฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา, เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติ.
‘‘อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?
‘‘รูปธาตุยา ¶ โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สฺาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิฺาณธาตุยา ¶ โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ.
‘‘อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา สกฺกปฺเห – ‘เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺา เทวมนุสฺสาน’’’นฺติ.
‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมาธิสุตฺตํ
๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน ¶ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ; สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ¶ , สฺาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สงฺขารานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ’’.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, รูปสฺส สมุทโย, โก เวทนาย สมุทโย, โก สฺาย สมุทโย, โก สงฺขารานํ สมุทโย, โก วิฺาณสฺส สมุทโย? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ.
‘‘กิฺจ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ? รูปํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส รูปํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ยา รูเป นนฺที ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘เวทนํ ¶ อภินนฺทติ…เป… สฺํ อภินนฺทติ… สงฺขาเร อภินนฺทติ… วิฺาณํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส วิฺาณํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ยา วิฺาเณ นนฺที ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา…เป… ¶ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อยํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส สมุทโย; อยํ เวทนาย สมุทโย; อยํ สฺาย สมุทโย; อยํ สงฺขารานํ สมุทโย; อยํ วิฺาณสฺส สมุทโย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อตฺถงฺคโม, โก เวทนาย… โก สฺาย… โก สงฺขารานํ… โก วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม?
อิธ, ภิกฺขเว, นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ.
‘‘กิฺจ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ? รูปํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส รูปํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา รูเป นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส เวทนํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสา ¶ ติฏฺโต ยา เวทนาย นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘สฺํ นาภินนฺทติ…เป… สงฺขาเร นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ¶ สงฺขาเร อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา สงฺขาเรสุ นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘วิฺาณํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ ¶ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส วิฺาณํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา วิฺาเณ นนฺที สา นิรุชฺฌติ. ตสฺส นนฺทีนิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘อยํ ¶ , ภิกฺขเว, รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อยํ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อยํ สฺาย อตฺถงฺคโม, อยํ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อยํ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปฏิสลฺลาณสุตฺตํ
๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฏิสลฺลาเณ, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโณ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, เวทนาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สฺาย สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, สงฺขารานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ, วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ’’…เป… (ยถา ปมสุตฺเต ตถา วิตฺถาเรตพฺโพ.) ฉฏฺํ.
๗. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตํ
๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อุปาทาปริตสฺสนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อนุปาทาอปริตสฺสนฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’ติ, โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส ¶ อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม ¶ อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา รูปวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ.
‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํ. ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ.
‘‘สฺํ ¶ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา สงฺขาเร, สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ตสฺส เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ.
‘‘วิฺาณํ อตฺตโต ¶ สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา ¶ วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนุปาทาอปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ ¶ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา น รูปวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น รูปวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา [น เจว อุตฺตาสวา (ปี. ก.)] โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ.
‘‘น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา เวทนํ, น เวทนาย วา อตฺตานํ. ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อฺถา โหติ ¶ . ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา น เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ ¶ . เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ.
‘‘น สฺํ…เป… น สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา สงฺขาเร, น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ. ตสฺส เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อฺถา โหนฺติ. ตสฺส สงฺขารวิปริณามฺถาภาวา น สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติชา ¶ ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ.
‘‘น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ…เป… ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา น วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติ วิฺาณํ โหติ. ตสฺส น วิฺาณวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา น เจวุตฺตาสวา โหติ น จ วิฆาตวา น จ อเปกฺขวา, อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนุปาทา อปริตสฺสนํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตํ
๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘อุปาทาปริตสฺสนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อนุปาทาอปริตสฺสนฺจ. ตํ สุณาถ…เป… กถฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนํ เอตํ มม…เป… สฺํ เอตํ มม… สงฺขาเร เอตํ มม… วิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อุปาทาปริตสฺสนา โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนุปาทาอปริตสฺสนา โหติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส ¶ รูปวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนํ เนตํ มม… สฺํ เนตํ มม… สงฺขาเร เนตํ มม… วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ อฺถา โหติ. ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ¶ . เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนุปาทาอปริตสฺสนา โหตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตํ
๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เวทนา อนิจฺจา…เป… ¶ สฺา อนิจฺจา… สงฺขารา อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. วิฺาณํ อนิจฺจํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตํ
๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ¶ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เวทนา ทุกฺขา… สฺา ทุกฺขา… สงฺขารา ทุกฺขา… วิฺาณํ ¶ ทุกฺขํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. กาลตฺตยอนตฺตสุตฺตํ
๑๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน ¶ โหติ. เวทนา อนตฺตา… สฺา อนตฺตา… สงฺขารา อนตฺตา… วิฺาณํ อนตฺตา อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. เอกาทสมํ.
นกุลปิตุวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
นกุลปิตา เทวทหา, ทฺเวปิ หาลิทฺทิกานิ จ;
สมาธิปฏิสลฺลาณา, อุปาทาปริตสฺสนา ¶ ทุเว;
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา, วคฺโค เตน ปวุจฺจติ.
๒. อนิจฺจวคฺโค
๑. อนิจฺจสุตฺตํ
๑๒. เอวํ ¶ เม สุตํ – สาวตฺถิยํ. ตตฺร โข…เป… ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สฺา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิฺาณํ อนิจฺจํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ ¶ ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุกฺขสุตฺตํ
๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, เวทนา ทุกฺขา, สฺา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิฺาณํ ทุกฺขํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อนตฺตสุตฺตํ
๑๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สฺา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิฺาณํ อนตฺตา. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ ¶ , วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ยทนิจฺจสุตฺตํ
๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สฺา อนิจฺจา…เป… สงฺขารา อนิจฺจา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ¶ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ยํทุกฺขสุตฺตํ
๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา ทุกฺขา… สฺา ทุกฺขา… สงฺขารา ทุกฺขา… วิฺาณํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ยทนตฺตาสุตฺตํ
๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม ¶ ¶ , เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา อนตฺตา… สฺา อนตฺตา… สงฺขารา อนตฺตา… วิฺาณํ อนตฺตา ¶ . ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สเหตุอนิจฺจสุตฺตํ
๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, รูปํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! เวทนา อนิจฺจา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย เวทนาย อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา ¶ , ภิกฺขเว, เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสติ! สฺา อนิจฺจา… สงฺขารา อนิจฺจา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย สงฺขารานํ อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา, ภิกฺขเว, สงฺขารา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสนฺติ! วิฺาณํ อนิจฺจํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สเหตุทุกฺขสุตฺตํ
๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, รูปํ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ! เวทนา ทุกฺขา… สฺา ทุกฺขา… สงฺขารา ทุกฺขา… วิฺาณํ ¶ ทุกฺขํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สเหตุอนตฺตสุตฺตํ
๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, รูปํ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ! เวทนา อนตฺตา… สฺา อนตฺตา… สงฺขารา อนตฺตา… วิฺาณํ อนตฺตา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อานนฺทสุตฺตํ
๒๑. สาวตฺถิยํ ¶ ¶ … อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตเมสานํ โข, ภนฺเต, ธมฺมานํ นิโรโธ [นิโรธา (สี. ปี.)] ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, อานนฺท, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ตสฺส นิโรโธ [นิโรธา (สี. ปี.)] ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ตสฺสา นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. สฺา… สงฺขารา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ¶ ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. เตสํ นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ตสฺส ¶ นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ นิโรโธ ‘นิโรโธ’ติ วุจฺจตี’’ติ. ทสมํ.
อนิจฺจวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ยทนิจฺจาปเร ตโย;
เหตุนาปิ ตโย วุตฺตา, อานนฺเทน จ เต ทสาติ.
๓. ภารวคฺโค
๑. ภารสุตฺตํ
๒๒. สาวตฺถิยํ ¶ … ตตฺร โข ¶ … ‘‘ภารฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ภารหารฺจ ภาราทานฺจ ภารนิกฺเขปนฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ภาโร? ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาโร’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ภารหาโร ¶ ? ปุคฺคโล ติสฺส วจนียํ. ยฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภารหาโร.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภาราทานํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. กํ. ก.)] นนฺทีราคสหคตา [นนฺทิราคสหคตา (สพฺพตฺถ)] ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาราทานํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ภารนิกฺเขปนํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภารนิกฺเขปน’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน [วตฺวา (สี.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุขํ.
‘‘นิกฺขิปิตฺวา ¶ ครุํ ภารํ, อฺํ ภารํ อนาทิย;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห [ตณฺหมพฺภุยฺห (ปี. ก.)], นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ. ปมํ;
๒. ปริฺสุตฺตํ
๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปริฺเยฺเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริฺฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา? รูปํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺโย ธมฺโม, เวทนา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สฺา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สงฺขารา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, วิฺาณํ ปริฺเยฺโย ธมฺโม ¶ . อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา. กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริฺา? โย, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปริฺา’’ติ. ทุติยํ.
๓. อภิชานสุตฺตํ
๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ ¶ , ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; เวทนํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สฺํ อนภิชานํ… สงฺขาเร อนภิชานํ ¶ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; วิฺาณํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รูปฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; เวทนํ อภิชานํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. ตติยํ.
๔. ฉนฺทราคสุตฺตํ
๒๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺมึ ฉนฺทราโค ตํ ¶ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. โย เวทนาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา เวทนา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. โย สฺาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา สฺา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. อสฺสาทสุตฺตํ
๒๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปุพฺเพว [ปุพฺเพ (ปี. ก.)] เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว [โพธิสตฺตสฺส (ปี. ก.)] สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สฺาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สงฺขารานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก วิฺาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส ¶ มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ¶ ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ ¶ , อยํ เวทนาย อสฺสาโท [ยา (ก.)]. ยํ เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว. โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ. ยํ สฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโท. ยํ [เย (สี. ก.)] สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ สงฺขารานํ อาทีนโว. โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ. ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ’’’.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ (สี.)]. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ; อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก ¶ สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)]; อยมนฺติมา ชาติ; นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยอสฺสาทสุตฺตํ
๒๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘รูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย รูปสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปสฺส อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. รูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย รูปสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปสฺส อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. รูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปสฺส นิสฺสรณํ ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. เวทนายาหํ, ภิกฺขเว… สฺายาหํ, ภิกฺขเว… สงฺขารานาหํ ¶ , ภิกฺขเว… วิฺาณสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย วิฺาณสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา วิฺาณสฺส อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. วิฺาณสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย วิฺาณสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา วิฺาณสฺส อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. วิฺาณสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ ¶ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ…เป… อพฺภฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)]; อยมนฺติมา ชาติ; นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตติยอสฺสาทสุตฺตํ
๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส นยิทํ ¶ สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปสฺส อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส อาทีนโว อภวิสฺส นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปสฺส อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ ¶ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส นยิทํ สตฺตา รูปสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปสฺส นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมา นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, เวทนาย…เป… โน เจทํ, ภิกฺขเว, สฺาย… โน เจทํ, ภิกฺขเว, สงฺขารานํ นิสฺสรณํ อภวิสฺส ¶ , นยิทํ สตฺตา สงฺขาเรหิ นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรหิ นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วิฺาณสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วิฺาณสฺส อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วิฺาณสฺส อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วิฺาณสฺส อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ ¶ . ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมา นิสฺสรนฺติ.
‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺํสุ [นาพฺภฺึสุ (สี.)]; เนว ตาว, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา ¶ สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรึสุ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺํสุ; อถ, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ¶ นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรนฺติ’’. สตฺตมํ.
๘. อภินนฺทนสุตฺตํ
๒๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย เวทนํ อภินนฺทติ… โย สฺํ อภินนฺทติ… โย สงฺขาเร อภินนฺทติ… โย วิฺาณํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย เวทนํ นาภินนฺทติ… โย สฺํ นาภินนฺทติ… โย สงฺขาเร นาภินนฺทติ… โย วิฺาณํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อุปฺปาทสุตฺตํ
๓๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ¶ , ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย เวทนาย…เป… โย สฺาย…เป… โย สงฺขารานํ…เป… โย วิฺาณสฺส ¶ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย เวทนาย ¶ …เป… โย สฺาย… โย สงฺขารานํ… โย วิฺาณสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. นวมํ.
๑๐. อฆมูลสุตฺตํ
๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฆฺจ, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อฆมูลฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ ¶ ภิกฺขเว อฆํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อฆํ, เวทนา อฆํ, สฺา อฆํ, สงฺขารา อฆํ, วิฺาณํ อฆํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อฆํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, อฆมูลํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา [นนฺทิราคสหคตา (สพฺพตฺถ)] ตตฺรตตฺราภินนฺทินี; เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อฆมูล’’นฺติ. ทสมํ.
๑๑. ปภงฺคุสุตฺตํ
๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปภงฺคฺุจ, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อปฺปภงฺคฺุจ. ตํ สุณาถ. กิฺจ, ภิกฺขเว, ปภงฺคุ, กึ อปฺปภงฺคุ? รูปํ ¶ , ภิกฺขเว, ปภงฺคุ. โย ตสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคุ. เวทนา ปภงฺคุ. โย ตสฺสา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคุ. สฺา ปภงฺคุ… สงฺขารา ปภงฺคุ. โย เตสํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคุ. วิฺาณํ ปภงฺคุ. โย ตสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, อิทํ อปฺปภงฺคู’’ติ. เอกาทสมํ.
ภารวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ภารํ ¶ ปริฺํ อภิชานํ, ฉนฺทราคํ จตุตฺถกํ;
อสฺสาทา จ ตโย วุตฺตา, อภินนฺทนมฏฺมํ;
อุปฺปาทํ อฆมูลฺจ, เอกาทสโม ปภงฺคูติ.
๔. นตุมฺหากํวคฺโค
๑. นตุมฺหากํสุตฺตํ
๓๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย ¶ สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สฺา น ตุมฺหากํ… สงฺขารา ¶ น ตุมฺหากํ, เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย. อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, รูปํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สฺา น ตุมฺหากํ… สงฺขารา น ตุมฺหากํ… วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยนตุมฺหากํสุตฺตํ
๓๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา น ตุมฺหากํ… สฺา น ตุมฺหากํ… สงฺขารา น ตุมฺหากํ… วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อฺตรภิกฺขุสุตฺตํ
๓๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ; ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ, อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนุเสติ, เตน สงฺขํ คจฺฉติ; ยํ นานุเสติ, น เตน สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ เจ, ภนฺเต, อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. สฺํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. สงฺขาเร เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. วิฺาณํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภนฺเต, นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ… สฺํ เจ… สงฺขาเร เจ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ ¶ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ… สฺํ เจ… สงฺขาเร เจ… วิฺาณํ เจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ… สฺํ เจ… สงฺขาเร เจ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน, ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา ¶ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ
๓๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต ¶ , ภควา ¶ สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. ยํ นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ เจ, ภนฺเต, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ อนุเสติ… สฺํ เจ อนุเสติ… สงฺขาเร เจ อนุเสติ… วิฺาณํ เจ อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภนฺเต, นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ ¶ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ นานุเสติ… สฺํ เจ นานุเสติ… สงฺขาเร เจ นานุเสติ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ, ภิกฺขุ… สฺํ เจ, ภิกฺขุ… สงฺขาเร เจ, ภิกฺขุ… วิฺาณํ เจ, ภิกฺขุ, อนุเสติ ตํ อนุมียติ; ยํ อนุมียติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ. รูปํ เจ, ภิกฺขุ, นานุเสติ น ตํ ¶ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. เวทนํ เจ นานุเสติ… สฺํ เจ นานุเสติ… สงฺขาเร เจ นานุเสติ… วิฺาณํ เจ นานุเสติ น ตํ อนุมียติ; ยํ นานุมียติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา ¶ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. จตุตฺถํ.
๕. อานนฺทสุตฺตํ
๓๗. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘สเจ ¶ ตํ, อานนฺท, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส [ิตานํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ ¶ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘รูปสฺส โข, อาวุโส, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส ¶ อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท! รูปสฺส โข, อานนฺท, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, เอวํ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ
๓๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘สเจ ตํ, อานนฺท, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมสํ, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ ¶ , วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส ¶ อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ ¶ ? กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ยํ โข, อาวุโส, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา; ตสฺสา อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยา สฺา… เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา; เตสํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ’’’.
‘‘ยํ โข, อาวุโส, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยา เวทนา อชาตา อปาตุภูตา; ตสฺสา อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยา สฺา…เป… เย สงฺขารา อชาตา อปาตุภูตา; เตสํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. อิเมสํ โข, อาวุโส ¶ ¶ , ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ.
‘‘ยํ โข, อาวุโส, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา ชาตา ปาตุภูตา; เตสํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สาธุ ¶ , สาธุ, อานนฺท! ยํ โข, อานนฺท, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. ยา เวทนา ¶ … ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิตฺถ, วโย ปฺายิตฺถ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิตฺถ.
‘‘ยํ โข, อานนฺท, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. ยา เวทนา… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ ¶ , วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายิสฺสติ, วโย ปฺายิสฺสติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายิสฺสติ.
‘‘ยํ โข, อานนฺท, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ; ตสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิเมสํ โข, อานนฺท, ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อานนฺท, เอวํ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อนุธมฺมสุตฺตํ
๓๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล [นิพฺพิทาพหุลํ (ปี. ก.)] วิหเรยฺย, เวทนาย นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย, สฺา นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย, สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย, วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย. โย รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต, วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ, โส รูปํ ปริชานํ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนา ¶ , ปริมุจฺจติ สฺาย ¶ , ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ¶ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยอนุธมฺมสุตฺตํ
๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ตติยอนุธมฺมสุตฺตํ
๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ¶ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. นวมํ.
๑๐. จตุตฺถอนุธมฺมสุตฺตํ
๔๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย. โย รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ, โส รูปํ ปริชานํ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. ทสมํ.
นตุมฺหากํวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
นตุมฺหาเกน ¶ ทฺเว วุตฺตา, ภิกฺขูหิ อปเร ทุเว;
อานนฺเทน จ ทฺเว วุตฺตา, อนุธมฺเมหิ ทฺเว ทุกาติ.
๕. อตฺตทีปวคฺโค
๑. อตฺตทีปสุตฺตํ
๔๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา. อตฺตทีปานํ, ภิกฺขเว, วิหรตํ อตฺตสรณานํ อนฺสรณานํ, ธมฺมทีปานํ ธมฺมสรณานํ อนฺสรณานํ โยนิ อุปปริกฺขิตพฺพา. กึชาติกา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา, กึปโหติกา’’ติ?
‘‘กึชาติกา ¶ จ, ภิกฺขเว, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา, กึปโหติกา? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ, อฺถา จ โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํ. ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ, อฺถา จ โหติ. ตสฺส เวทนาวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ¶ ตํ วิฺาณํ วิปริณมติ, อฺถา จ โหติ ¶ . ตสฺส วิฺาณวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา.
‘‘รูปสฺส ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ [วิปริณาม วิราค นิโรธํ (สี.)], ปุพฺเพ เจว รูปํ เอตรหิ จ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติ. เวทนาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว เวทนา เอตรหิ จ สพฺพา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ ¶ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติ. สฺาย… สงฺขารานํ ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว สงฺขารา เอตรหิ จ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติ. วิฺาณสฺส ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว วิฺาณํ เอตรหิ จ สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ¶ ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ¶ เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปฏิปทาสุตฺตํ
๔๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สกฺกายสมุทยคามินิฺจ ¶ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ, สกฺกายนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา’ติ. อิติ หิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ ‘ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนา’ติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต, น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ ¶ ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. น เวทนํ ¶ อตฺตโต… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ. อิติ หิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ ‘ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนา’ติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติ. ทุติยํ.
๓. อนิจฺจสุตฺตํ
๔๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ¶ ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ¶ ; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จิตฺตํ วิรตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ อนุปาทาย อาสเวหิ, เวทนาธาตุยา…เป… สฺาธาตุยา… สงฺขารธาตุยา… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จิตฺตํ วิรตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ อนุปาทาย อาสเวหิ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ [สนฺตุสฺสิตํ (ก. สี. ปี. ก.)]. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ ¶ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอนิจฺจสุตฺตํ
๔๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา อนิจฺจา… สงฺขารา อนิจฺจา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.
‘‘เอวเมตํ ¶ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโย น โหนฺติ. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนํ อสติ, อปรนฺตานุทิฏฺิโย ¶ น โหนฺติ. อปรนฺตานุทิฏฺีนํ อสติ, ถามโส [ถามสา (สี. สฺยา. กํ.)] ปรามาโส น โหติ. ถามเส [ถามสา (สี. สฺยา. กํ.), ถามโส (ก.)] ปรามาเส อสติ รูปสฺมึ… เวทนาย ¶ … สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาณสฺมึ จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมนุปสฺสนาสุตฺตํ
๔๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสมานา สมนุปสฺสนฺติ, สพฺเพเต ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, เอเตสํ วา อฺตรํ. กตเม ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ ¶ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ’’.
‘‘อิติ อยฺเจว สมนุปสฺสนา ‘อสฺมี’ติ จสฺส อวิคตํ [อธิคตํ (พหูสุ)] โหติ. ‘อสฺมี’ติ โข ปน, ภิกฺขเว, อวิคเต ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหติ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺส. อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโน, อตฺถิ ธมฺมา, อตฺถิ อวิชฺชาธาตุ. อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ‘อสฺมี’ติปิสฺส โหติ; ‘อยมหมสฺมี’ติปิสฺส โหติ; ‘ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘น ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ; ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส โหติ’’.
‘‘ติฏฺนฺเตว ¶ ¶ โข [ติฏฺนฺติ โข ปน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภิกฺขเว, ตตฺเถว [ตเถว (กตฺถจิ)] ปฺจินฺทฺริยานิ. อเถตฺถ สุตวโต อริยสาวกสฺส อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. ตสฺส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา ‘อสฺมี’ติปิสฺส น โหติ; ‘อยมหมสฺมี’ติปิสฺส น โหติ; ‘ภวิสฺส’นฺติ… ‘น ภวิสฺส’นฺติ… รูปี… อรูปี ¶ … สฺี… อสฺี… ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติปิสฺส น โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ขนฺธสุตฺตํ
๔๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจ, ภิกฺขเว, ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ¶ , ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา? ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา…เป… อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา’’.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา? ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ รูปุปาทานกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา สาสวา อุปาทานิยา, อยํ วุจฺจติ เวทนุปาทานกฺขนฺโธ. ยา กาจิ สฺา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา สาสวา อุปาทานิยา, อยํ วุจฺจติ สฺุปาทานกฺขนฺโธ. เย เกจิ สงฺขารา…เป… สาสวา อุปาทานิยา, อยํ วุจฺจติ สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ. ยํ ¶ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ¶ ยํ ทูเร สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. โสณสุตฺตํ
๔๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ ¶ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ …เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โสณํ คหปติปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘เย หิ เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา? อนิจฺจาย เวทนาย ทุกฺขาย วิปริณามธมฺมาย ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา? อนิจฺจาย สฺาย… อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ ทุกฺเขหิ วิปริณามธมฺเมหิ ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา? อนิจฺเจน วิฺาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา?
‘‘เย จ โข เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ ¶ ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ ¶ ; ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนา? อนิจฺจาย เวทนาย… อนิจฺจาย สฺาย… อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ… อนิจฺเจน วิฺาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ; กิมฺตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนา?
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’… ‘‘สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , โสณ, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ ¶ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ ¶ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, โสณ, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยโสณสุตฺตํ
๕๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โสณํ คหปติปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘เย หิ เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา รูปํ นปฺปชานนฺติ, รูปสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, รูปนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; เวทนํ นปฺปชานนฺติ, เวทนาสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, เวทนานิโรธํ นปฺปชานนฺติ, เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ ¶ นปฺปชานนฺติ; สฺํ นปฺปชานนฺติ…เป… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; วิฺาณํ นปฺปชานนฺติ, วิฺาณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธํ ¶ นปฺปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย ¶ จ โข เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา รูปํ ปชานนฺติ ¶ , รูปสมุทยํ ปชานนฺติ, รูปนิโรธํ ปชานนฺติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; เวทนํ ปชานนฺติ…เป… สฺํ ปชานนฺติ… สงฺขาเร ปชานนฺติ… วิฺาณํ ปชานนฺติ, วิฺาณสมุทยํ ปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธํ ปชานนฺติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. เต จ โข เม, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. นนฺทิกฺขยสุตฺตํ
๕๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนิจฺจฺเว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺจฺเว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทนํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา ¶ นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺเจเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สฺํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ…เป… อนิจฺเจเยว ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สงฺขาเร อนิจฺจาติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺจฺเว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยนนฺทิกฺขยสุตฺตํ
๕๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูปํ ¶ , ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, รูปานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. รูปํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, รูปานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต รูปสฺมึ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. เวทนํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, เวทนานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. เวทนํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ ¶ กโรนฺโต, เวทนานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต เวทนาย นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. สฺํ ภิกฺขเว… สงฺขาเร, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, สงฺขารานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. สงฺขาเร, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, สงฺขารานิจฺจตํ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. วิฺาณํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ, วิฺาณานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. วิฺาณํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต, วิฺาณานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ทสมํ.
อตฺตทีปวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อตฺตทีปา ปฏิปทา, ทฺเว จ โหนฺติ อนิจฺจตา;
สมนุปสฺสนา ขนฺธา, ทฺเว โสณา ทฺเว นนฺทิกฺขเยน จาติ.
มูลปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส มูลปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ –
นกุลปิตา ¶ อนิจฺโจ จ, ภาโร นตุมฺหาเกน จ;
อตฺตทีเปน ปฺาโส, ปโม เตน ปวุจฺจตีติ.
๖. อุปยวคฺโค
๑. อุปยสุตฺตํ
๕๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘อุปโย [อุปาโย (พหูสุ)], ภิกฺขเว, อวิมุตฺโต, อนุปโย วิมุตฺโต. รูปุปยํ [รูปูปายํ (สี. สฺยา. กํ.), รูปุปายํ (ปี. ก.)] วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ ¶ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา…เป… สฺุปยํ วา…เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย’’.
‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา อฺตฺร เวทนาย อฺตฺร สฺาย อฺตฺร สงฺขาเรหิ วิฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. เวทนาธาตุยา เจ, ภิกฺขเว… สฺาธาตุยา เจ ภิกฺขเว… สงฺขารธาตุยา เจ ภิกฺขเว… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจวิมุตฺตํ ¶ . วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. พีชสุตฺตํ
๕๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, พีชชาตานิ. กตมานิ ปฺจ? มูลพีชํ, ขนฺธพีชํ, อคฺคพีชํ, ผลุพีชํ, พีชพีชฺเว ปฺจมํ. อิมานิ จสฺสุ, ภิกฺขเว ¶ , ปฺจ พีชชาตานิ อขณฺฑานิ อปูติกานิ อวาตาตปหตานิ สาราทานิ [สาราทายีนิ (กตฺถจิ)] สุขสยิตานิ, ปถวี [ปวี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จ นาสฺส, อาโป จ นาสฺส; อปิ นุมานิ [อปิ นุ อิมานิ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิมานิ จสฺสุ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ อขณฺฑานิ…เป… สุขสยิตานิ, ปถวี จ อสฺส, อาโป จ อสฺส; อปิ นุมานิ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุ, เอวํ จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ทฏฺพฺพา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาโปธาตุ, เอวํ นนฺทิราโค ทฏฺพฺโพ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปฺจ พีชชาตานิ, เอวํ วิฺาณํ สาหารํ ทฏฺพฺพํ’’.
‘‘รูปุปยํ ¶ , ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย ¶ , รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย…เป… สฺุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย…เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย.
‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา อฺตฺร เวทนาย อฺตฺร สฺาย ¶ อฺตฺร สงฺขาเรหิ วิฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘รูปธาตุยา เจว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. เวทนาธาตุยา เจ… สฺาธาตุยา เจ… สงฺขารธาตุยา เจ… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจวิมุตฺตํ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อุทานสุตฺตํ
๕๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ตตฺร โข ภควา อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ¶ ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา ¶ อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.
‘‘โส ¶ อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ เวทนํ ‘อนิจฺจา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ สฺํ ‘อนิจฺจา สฺา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺเจ สงฺขาเร ‘อนิจฺจา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สฺํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิฺาณํ ‘ทุกฺขํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ เวทนํ ‘อนตฺตา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ สฺํ ‘อนตฺตา สฺา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺเต สงฺขาเร ‘อนตฺตา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตํ วิฺาณํ ‘อนตฺตา วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สฺํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. รูปํ วิภวิสฺสตีติ ¶ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนา วิภวิสฺสติ… สฺา วิภวิสฺสติ… สงฺขารา วิภวิสฺสนฺติ… วิฺาณํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘สุตวา ¶ จ โข, ภิกฺขุ, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส ¶ โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนิจฺจํ เวทนํ… อนิจฺจํ สฺํ… อนิจฺเจ สงฺขาเร… อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ทุกฺขํ รูปํ…เป… ทุกฺขํ วิฺาณํ… อนตฺตํ รูปํ…เป… อนตฺตํ วิฺาณํ… สงฺขตํ รูปํ…เป… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. รูปํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ วิภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘โส ¶ รูปสฺส วิภวา, เวทนาย วิภวา, สฺา วิภวา, สงฺขารานํ วิภวา, วิฺาณสฺส วิภวา, เอวํ โข, ภิกฺขุ, ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ – เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ. ‘‘เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติ.
‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อตสิตาเย าเน ตาสํ อาปชฺชติ. ตาโส เหโส [เหสา (ก.)] ภิกฺขุ อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขุ, อริยสาวโก อตสิตาเย าเน ¶ น ตาสํ อาปชฺชติ. น เหโส [น เหสา (ก.)], ภิกฺขุ, ตาโส สุตวโต อริยสาวกสฺส – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. รูปุปยํ ¶ วา, ภิกฺขุ, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ ¶ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขุ… สฺุปยํ วา, ภิกฺขุ… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขุ, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย.
‘‘โย [โส (สพฺพตฺถ)] ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ‘อหมฺตฺร รูปา, อฺตฺร เวทนาย, อฺตฺร สฺาย, อฺตฺร สงฺขาเรหิ วิฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุทฺธึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘รูปธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. เวทนาธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… สฺาธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… สงฺขารธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน… วิฺาณธาตุยา เจ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ. ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขารฺจ วิมุตฺตํ. วิมุตฺตตฺตา ิตํ. ิตตฺตา สนฺตุสิตํ. สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ¶ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตํ
๕๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ ¶ , อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก…เป… สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสึ’’.
‘‘กถฺจ จตุปริวฏฺฏํ? รูปํ อพฺภฺาสึ, รูปสมุทยํ อพฺภฺาสึ, รูปนิโรธํ อพฺภฺาสึ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อพฺภฺาสึ, วิฺาณสมุทยํ อพฺภฺาสึ, วิฺาณนิโรธํ อพฺภฺาสึ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปํ. อาหารสมุทยา รูปสมุทโย; อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา เอวํ รูปํ อภิฺาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย…เป… เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย, รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา ¶ – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ ¶ , ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย…เป… เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สฺา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, สฺากายา – รูปสฺา, สทฺทสฺา, คนฺธสฺา, รสสฺา, โผฏฺพฺพสฺา, ธมฺมสฺา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฺา. ผสฺสสมุทยา สฺาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สฺานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เจตนากายา – รูปสฺเจตนา, สทฺทสฺเจตนา, คนฺธสฺเจตนา, รสสฺเจตนา, โผฏฺพฺพสฺเจตนา, ธมฺมสฺเจตนา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา. ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิฺาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ อภิฺาย สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย ¶ นิโรธาย ¶ ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิฺาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ¶ อภิฺาย สงฺขารานํ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิฺาณกายา – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ. นามรูปสมุทยา วิฺาณสมุทโย; นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิฺาณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ ¶ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนายา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สตฺตฏฺานสุตฺตํ
๕๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สตฺตฏฺานกุสโล, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี อิมสฺมึ ธมฺมวินเย เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ ปชานาติ; รูปสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ, รูปสฺส อาทีนวํ ปชานาติ, รูปสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ; เวทนํ ปชานาติ ¶ … สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปชานาติ, วิฺาณสมุทยํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ; วิฺาณสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ, วิฺาณสฺส อาทีนวํ ปชานาติ, วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปํ. อาหารสมุทยา รูปสมุทโย; อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ. อยเมว อริโย ¶ อฏฺงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิฺาย, เอวํ รูปสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ¶ อภิฺาย รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… ¶ มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา ¶ เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยํ ¶ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ เวทนาย อสฺสาโท. ยา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา – อยํ เวทนาย อาทีนโว. โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ.
‘‘เย หิ, เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธํ อภิฺาย, เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ เวทนาย อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาย อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ เวทนาย นิสฺสรณํ อภิฺาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิฺาย…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สฺา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, สฺากายา – รูปสฺา, สทฺทสฺา, คนฺธสฺา, รสสฺา, โผฏฺพฺพสฺา, ธมฺมสฺา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฺา. ผสฺสสมุทยา สฺาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สฺานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เจตนากายา – รูปสฺเจตนา, สทฺทสฺเจตนา, คนฺธสฺเจตนา, รสสฺเจตนา, โผฏฺพฺพสฺเจตนา, ธมฺมสฺเจตนา. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ¶ , สงฺขารา. ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย; ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ ¶ . อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโท. เย สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา – อยํ สงฺขารานํ อาทีนโว. โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิฺาย, เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย…เป… สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ¶ ปฏิปนฺนา เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ…เป… วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิฺาณกายา – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ. นามรูปสมุทยา วิฺาณสมุทโย; นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิฺาณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยํ ¶ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ วิฺาณสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา, เต สุปฺปฏิปนฺนา. เย สุปฺปฏิปนฺนา, เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ.
‘‘เย ¶ ¶ จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิฺาณํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสมุทยํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิฺาย; เอวํ วิฺาณสฺส อสฺสาทํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส อาทีนวํ อภิฺาย, เอวํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺาย วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา, เต สุวิมุตฺตา. เย สุวิมุตฺตา, เต เกวลิโน. เย เกวลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธาตุโส อุปปริกฺขติ, อายตนโส อุปปริกฺขติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทโส อุปปริกฺขติ ¶ ¶ . เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ. สตฺตฏฺานกุสโล, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย เกวลี วุสิตวา ‘อุตฺตมปุริโส’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตํ
๕๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปฺาวิมุตฺโต รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวทนาย นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปฺาวิมุตฺโต เวทนาย นิพฺพิทา…เป… ปฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา ¶ อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปฺาวิมุตฺโต วิฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘ตตฺร ¶ โข, ภิกฺขเว, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], กึ นานากรณํ, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว ¶ , สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา [สฺชาเนตา (สฺยา. กํ.)], อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู, มคฺควิทู, มคฺคโกวิโท; มคฺคานุคา จ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉาสมนฺนาคตา. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ
๕๙. เอกํ ¶ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. รูปฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ จ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’’ติ.
‘‘เวทนา อนตฺตา. เวทนา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ ¶ จ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, เวทนา อนตฺตา, ตสฺมา เวทนา อาพาธาย สํวตฺตติ ¶ , น จ ลพฺภติ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’’’ติ.
‘‘สฺา ¶ อนตฺตา…เป… สงฺขารา อนตฺตา. สงฺขารา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสํสุ, นยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺเตยฺยุํ, ลพฺเภถ จ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สงฺขารา อนตฺตา, ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ, น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’’’นฺติ.
‘‘วิฺาณํ อนตฺตา. วิฺาณฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ จ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วิฺาณํ อนตฺตา, ตสฺมา วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม ¶ อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ ¶ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพา ¶ เวทนา – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘ยา กาจิ สฺา…เป… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป… เย ทูเร สนฺติเก วา, สพฺเพ สงฺขารา – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา ¶ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุํ [อภินนฺทุนฺติ (ก.)].
อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ปฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ. สตฺตมํ.
๘. มหาลิสุตฺตํ
๖๐. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข มหาลิ ลิจฺฉวิ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ …เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหาลิ ลิจฺฉวิ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ปูรโณ, ภนฺเต, กสฺสโป เอวมาห – ‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; อเหตู ¶ อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา; อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’ติ. อิธ, ภควา กิมาหา’’ติ?
‘‘อตฺถิ, มหาลิ, เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. อตฺถิ, มหาลิ, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา; สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ กตโม ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; กถํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ?
‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ ¶ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยํ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย; เอวํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ.
‘‘เวทนา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, นยิทํ สตฺตา เวทนาย สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, เวทนา สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา เวทนาย สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ.
‘‘สฺา จ หิทํ, มหาลิ…เป… สงฺขารา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺสํสุ ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน, นยิทํ สตฺตา ¶ สงฺขาเรสุ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, สงฺขารา สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา ¶ อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ.
‘‘วิฺาณฺจ ¶ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข ¶ , มหาลิ, วิฺาณํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ สารชฺชนฺติ; สาราคา สํยุชฺชนฺติ; สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติ. อยมฺปิ โข, มหาลิ, เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย. เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ กตโม ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา; กถํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ? ‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขํ อภวิสฺส สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชนฺติ; วิราคา วิสุชฺฌนฺติ. อยํ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. เอวํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ’’.
‘‘เวทนา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขา อภวิสฺส…เป… สฺา จ หิทํ, มหาลิ…เป… สงฺขารา จ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขา อภวิสฺสํสุ…เป… วิฺาณฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตสุขํ อภวิสฺส สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, นยิทํ สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, มหาลิ, วิฺาณํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, ตสฺมา สตฺตา วิฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชนฺติ; วิราคา วิสุชฺฌนฺติ. อยํ ¶ โข, มหาลิ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ¶ . เอวมฺปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อาทิตฺตสุตฺตํ
๖๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, เวทนา อาทิตฺตา, สฺา อาทิตฺตา, สงฺขารา ¶ อาทิตฺตา, วิฺาณํ อาทิตฺตํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ ¶ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. นิรุตฺติปถสุตฺตํ
๖๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา, น สงฺกียนฺติ, น สงฺกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา ‘อโหสี’ติ ตสฺสา สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺสา สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺสา ปฺตฺติ; น ตสฺสา สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺสา สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยา สฺา… เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา ‘อเหสุ’นฺติ เตสํ สงฺขา, ‘อเหสุ’นฺติ เตสํ สมฺา, ‘อเหสุ’นฺติ เตสํ ปฺตฺติ; น เตสํ สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น เตสํ สงฺขา ‘ภวิสฺสนฺตี’’’ติ.
‘‘ยํ ¶ วิฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ¶ ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’’’ติ.
‘‘ยา ¶ เวทนา อชาตา อปาตุภูตา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺสา สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺสา สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺสา ปฺตฺติ; น ตสฺสา สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺสา สงฺขา ‘อโหสี’’’ติ.
‘‘ยา สฺา… เย สงฺขารา อชาตา อปาตุภูตา, ‘ภวิสฺสนฺตี’ติ เตสํ สงฺขา, ‘ภวิสฺสนฺตี’ติ เตสํ สมฺา, ‘ภวิสฺสนฺตี’ติ เตสํ ปฺตฺติ; น เตสํ สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น เตสํ สงฺขา ‘อเหสุ’’’นฺติ.
‘‘ยํ ¶ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’’’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺสา สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺสา สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺสา ปฺตฺติ; น ตสฺสา สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺสา สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยา สฺา… เย สงฺขารา ชาตา ปาตุภูตา, ‘อตฺถี’ติ เตสํ สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ เตสํ สมฺา, ‘อตฺถี’ติ เตสํ ปฺตฺติ; น เตสํ สงฺขา ‘อเหสุ’นฺติ, น เตสํ ¶ สงฺขา, ‘ภวิสฺสนฺตี’’’ติ.
‘‘ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา, น สงฺกียนฺติ, น ¶ สงฺกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ ¶ . เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา [โอกฺกลา วยภิฺา (ม. นิ. ๓.๓๔๓)] อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาฆฏฺฏนพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๔๓].
อุปยวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปโย พีชํ อุทานํ, อุปาทานปริวตฺตํ;
สตฺตฏฺานฺจ สมฺพุทฺโธ, ปฺจมหาลิ อาทิตฺตา.
วคฺโค นิรุตฺติปเถน จาติ.
๗. อรหนฺตวคฺโค
๑. อุปาทิยมานสุตฺตํ
๖๓. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘อุปาทิยมาโน โข, ภิกฺขุ, พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ. ‘‘อฺาตํ ¶ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. สฺํ… สงฺขาเร ¶ … วิฺาณํ อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส ¶ ; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ ¶ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ปมํ.
๒. มฺมานสุตฺตํ
๖๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘มฺมาโน โข, ภิกฺขุ, พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ ¶ , ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ มฺมาโน พทฺโธ มารสฺส; อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ทุติยํ.
๓. อภินนฺทมานสุตฺตํ
๖๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน…เป… ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘อภินนฺทมาโน โข, ภิกฺขุ, พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา ¶ กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส ¶ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร ¶ … วิฺาณํ อภินนฺทมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.
๔. อนิจฺจสุตฺตํ
๖๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา; อฺาตํ สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อนิจฺจํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โข เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… ¶ อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุกฺขสุตฺตํ
๖๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ ภควา; อฺาตํ สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ ¶ ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, ทุกฺขํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ทุกฺขํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข ภิกฺขุ, ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ปฺจมํ.
๖. อนตฺตสุตฺตํ
๖๘. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘โย โข, ภิกฺขุ, อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา ¶ กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อนตฺตา; ตตฺร เม ¶ ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ¶ . เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… ¶ อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.
๗. อนตฺตนิยสุตฺตํ
๖๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ…เป… วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตนิยํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, อนตฺตนิยํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตนิยํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ ¶ , อนตฺตนิยํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตนิยํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.
๘. รชนียสณฺิตสุตฺตํ
๗๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา…เป… วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺาตํ, ภควา; อฺาตํ, สุคตา’’ติ.
‘‘ยถา ¶ กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสี’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ภนฺเต, รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. รูปํ โข, ภิกฺขุ, รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ รชนียสณฺิตํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. อิมสฺส โข, ภิกฺขุ, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ…เป… อฺตโร จ ¶ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. อฏฺมํ.
๙. ราธสุตฺตํ
๗๑. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ราธ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ราธ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ…เป… ¶ อฺตโร จ ปนายสฺมา ราโธ อรหตํ อโหสีติ. นวมํ.
๑๐. สุราธสุตฺตํ
๗๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ, วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ? ‘‘ยํ ¶ กิฺจิ, สุราธ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ ¶ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา ¶ สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, สุราธ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ…เป… อฺตโร จ ปนายสฺมา สุราโธ อรหตํ อโหสีติ. ทสมํ.
อรหนฺตวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปาทิยมฺมานา, อถาภินนฺทมาโน จ;
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ, อนตฺตนียํ รชนียสณฺิตํ;
ราธสุราเธน เต ทสาติ.
๘. ขชฺชนียวคฺโค
๑. อสฺสาทสุตฺตํ
๗๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนา ¶ … สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. สมุทยสุตฺตํ
๗๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ ¶ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุติยสมุทยสุตฺตํ
๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สุตวา, ภิกฺขเว, อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ¶ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ¶ ปชานาติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อรหนฺตสุตฺตํ
๗๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม ¶ , เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตาวาสา, ยาวตา ภวคฺคํ, เอเต อคฺคา, เอเต เสฏฺา โลกสฺมึ ยทิทํ อรหนฺโต’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘สุขิโน วต อรหนฺโต, ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติ;
อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, โมหชาลํ ปทาลิตํ.
‘‘อเนชํ ¶ ¶ เต อนุปฺปตฺตา, จิตฺตํ เตสํ อนาวิลํ;
โลเก อนุปลิตฺตา เต, พฺรหฺมภูตา อนาสวา.
‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ปริฺาย, สตฺต สทฺธมฺมโคจรา;
ปสํสิยา สปฺปุริสา, ปุตฺตา พุทฺธสฺส โอรสา.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขิตา;
อนุวิจรนฺติ มหาวีรา, ปหีนภยเภรวา.
‘‘ทสหงฺเคหิ สมฺปนฺนา, มหานาคา สมาหิตา;
เอเต โข เสฏฺา โลกสฺมึ, ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติ.
‘‘อเสขาณมุปฺปนฺนํ, อนฺติโมยํ [อนฺติมสฺส (ก.)] สมุสฺสโย;
โย สาโร พฺรหฺมจริยสฺส, ตสฺมึ อปรปจฺจยา.
‘‘วิธาสุ ¶ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโน.
‘‘อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนํ, นนฺที เตสํ น วิชฺชติ;
นทนฺติ เต สีหนาทํ, พุทฺธา โลเก อนุตฺตรา’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตํ
๗๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ…เป… เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ ¶ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา ¶ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตาวาสา, ยาวตา ภวคฺคํ, เอเต อคฺคา, เอเต เสฏฺา โลกสฺมึ ยทิทํ อรหนฺโต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สีหสุตฺตํ
๗๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา สายนฺหสมยํ อาสยา นิกฺขมติ; อาสยา นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภติ; วิชมฺภิตฺวา สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกติ; สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทติ; ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ. เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา สีหสฺส มิครฺโ นทโต สทฺทํ สุณนฺติ; เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ; พิลํ พิลาสยา ปวิสนฺติ; ทกํ ทกาสยา ปวิสนฺติ; วนํ วนาสยา ปวิสนฺติ; อากาสํ ปกฺขิโน ภชนฺติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, รฺโ นาคา คามนิคมราชธานีสุ, ทฬฺเหหิ วรตฺเตหิ พทฺธา, เตปิ ตานิ พนฺธนานิ สฺฉินฺทิตฺวา สมฺปทาเลตฺวา ภีตา มุตฺตกรีสํ จชมานา [โมจนฺตา (ปี. ก.)], เยน วา เตน วา ปลายนฺติ. เอวํ มหิทฺธิโก โข, ภิกฺขเว, สีโห มิคราชา ติรจฺฉานคตานํ ปาณานํ, เอวํ มเหสกฺโข, เอวํ มหานุภาโว’’.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส ธมฺมํ เทเสติ – ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ – ‘อนิจฺจาว กิร, โภ, มยํ สมานา นิจฺจมฺหาติ อมฺิมฺห. อทฺธุวาว กิร, โภ, มยํ สมานา ธุวมฺหาติ อมฺิมฺห. อสสฺสตาว กิร, โภ, มยํ สมานา สสฺสตมฺหาติ อมฺิมฺห. มยมฺปิ กิร, โภ, อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา สกฺกายปริยาปนฺนา’ติ. เอวํ มหิทฺธิโก โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต ¶ สเทวกสฺส โลกสฺส, เอวํ มเหสกฺโข, เอวํ มหานุภาโว’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยทา ¶ พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ;
สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา อปฺปฏิปุคฺคโล.
‘‘สกฺกายฺจ ¶ นิโรธฺจ, สกฺกายสฺส จ สมฺภวํ;
อริยฺจฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เยปิ ทีฆายุกา เทวา, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน;
ภีตา สนฺตาสมาปาทุํ, สีหสฺเสวิตเร มิคา.
อวีติวตฺตา ¶ สกฺกายํ, อนิจฺจา กิร โภ มยํ;
สุตฺวา อรหโต วากฺยํ, วิปฺปมุตฺตสฺส ตาทิโน’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. ขชฺชนียสุตฺตํ
๗๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรมานา อนุสฺสรนฺติ สพฺเพเต ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ เอเตสํ วา อฺตรํ. กตเม ปฺจ? ‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน รูปํเยว อนุสฺสรติ. ‘เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน เวทนํเยว อนุสฺสรติ. ‘เอวํสฺโ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ… ‘เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ… ‘เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’นฺติ – อิติ วา หิ, ภิกฺขเว, อนุสฺสรมาโน วิฺาณเมว อนุสฺสรติ’’.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ ¶ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ [… สิรึสปสมฺผสฺเสนปิ (สี. ปี.)] รุปฺปติ. รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, เวทนํ วเทถ? เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘เวทนา’ติ วุจฺจติ. กิฺจ เวทยติ? สุขมฺปิ เวทยติ, ทุกฺขมฺปิ เวทยติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ ¶ เวทยติ. เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘เวทนา’ติ วุจฺจติ.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, สฺํ วเทถ? สฺชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ¶ ‘สฺา’ติ วุจฺจติ. กิฺจ สฺชานาติ? นีลมฺปิ สฺชานาติ, ปีตกมฺปิ สฺชานาติ, โลหิตกมฺปิ สฺชานาติ, โอทาตมฺปิ สฺชานาติ. สฺชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สฺา’ติ วุจฺจติ.
‘‘กิฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สงฺขาเร วเทถ? สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สงฺขารา’ติ วุจฺจติ. กิฺจ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ? รูปํ รูปตฺตาย [รูปตฺถาย (ก.)] สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, สฺํ สฺตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, สงฺขาเร สงฺขารตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ, วิฺาณํ วิฺาณตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺติ. สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘สงฺขารา’ติ วุจฺจติ.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ วเทถ? วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘วิฺาณ’นฺติ วุจฺจติ. กิฺจ วิชานาติ? อมฺพิลมฺปิ วิชานาติ, ติตฺตกมฺปิ วิชานาติ, กฏุกมฺปิ วิชานาติ, มธุรมฺปิ วิชานาติ, ขาริกมฺปิ วิชานาติ, อขาริกมฺปิ วิชานาติ, โลณิกมฺปิ วิชานาติ, อโลณิกมฺปิ วิชานาติ. วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘วิฺาณ’นฺติ วุจฺจติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โข เอตรหิ รูเปน ขชฺชามิ. อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ¶ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ ¶ ; อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘‘อหํ โข เอตรหิ เวทนาย ขชฺชามิ. อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย ¶ เวทนาย ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ เวทนํ อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตาย เวทนาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ เวทนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘‘อหํ โข เอตรหิ สฺาย ขชฺชามิ…เป… อหํ โข เอตรหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามิ. อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามีติ. อหฺเจว โข ปน อนาคเต สงฺขาเร อภินนฺเทยฺยํ ¶ ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘‘อหํ โข เอตรหิ วิฺาเณน ขชฺชามิ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ เอวเมว วิฺาเณน ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิฺาเณน ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ วิฺาณํ อภินนฺเทยฺยํ; อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว วิฺาเณน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ ¶ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิฺาเณน ขชฺชามี’ติ. โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมึ วิฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ วิฺาณํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ¶ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น ¶ เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ’’.
‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปจินาติ, โน อาจินาติ; ปชหติ [โน (สี.)], น อุปาทิยติ; วิสิเนติ [โน (สี.)], น อุสฺสิเนติ; วิธูเปติ [โน (สี.)], น สนฺธูเปติ. กิฺจ อปจินาติ, โน อาจินาติ? รูปํ อปจินาติ, โน อาจินาติ; เวทนํ ¶ … สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อปจินาติ, โน อาจินาติ. กิฺจ ปชหติ, น อุปาทิยติ? รูปํ ปชหติ, น อุปาทิยติ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปชหติ, น อุปาทิยติ. กิฺจ ¶ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ? รูปํ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ วิสิเนติ, น อุสฺสิเนติ. กิฺจ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ? รูปํ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ… วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เนวาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ิโต เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ิโต เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ิโต เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ. วิธูเปตฺวา ิโต กิฺจ เนวาจินาติ น อปจินาติ? อปจินิตฺวา ิโต รูปํ ¶ เนวาจินาติ น อปจินาติ; อปจินิตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนวาจินาติ น อปจินาติ. อปจินิตฺวา ิโต กิฺจ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ? ปชหิตฺวา ิโต รูปํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ. ปชหิตฺวา ิโต กิฺจ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ? วิสิเนตฺวา ิโต รูปํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ; วิสิเนตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ. วิสิเนตฺวา ิโต กิฺจ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ? วิธูเปตฺวา ิโต รูปํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ิโต เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ. วิธูเปตฺวา ิโต เอวํวิมุตฺตจิตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อารกาว นมสฺสนฺติ –
‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายสี’’ติ. สตฺตมํ;
๘. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตํ
๘๐. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข ภควา กิสฺมิฺจิเทว ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. กปิลวตฺถุสฺมึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน มหาวนํ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย ¶ . มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา เพลุวลฏฺิกาย มูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ.
อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘มยา โข ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาฬฺโห. สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ. เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ¶ ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ…เป… เตสํ มมํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. ยํนูนาหํ ยเถว มยา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต, เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํ ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติ.
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ [สมฺมิฺชิตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา พาหํ ปสาเรยฺย ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ ¶ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา; เอวเมตํ, สุคต ¶ ! ภควโต, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาฬฺโห. สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ. เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา ¶ อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม, เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เตสํ ภควนฺตํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม. อภินนฺทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ; อภิวทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ. ยเถว ภควตา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต, เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺหาตุ ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติ.
อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน นิคฺโรธาราโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ [อภิสงฺขาเรสิ (สฺยา. กํ.), อภิสงฺขายิ (ปี.), อภิสงฺขโรติ (ก.)] ยถา เต ภิกฺขู (เอกทฺวีหิกาย สารชฺชมานรูปา เยนาหํ [เยน ภควา (?)] เตนุปสงฺกเมยฺยุํ. เตปิ ภิกฺขู ¶ ) [( ) สี. สฺยา. กํ. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] เอกทฺวีหิกาย สารชฺชมานรูปา เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ –
‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยํ. อภิสาโปยํ, ภิกฺขเว, โลกสฺมึ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณีติ. ตฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกา, อตฺถวสํ ปฏิจฺจ; เนว ราชาภินีตา, น โจราภินีตา, น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น อาชีวิกาปกตา; อปิ จ โข โอติณฺณามฺห ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ทุกฺโขติณฺณา ทุกฺขปเรตา อปฺเปว นาม อิมสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนฺตกิริยา ปฺาเยถาติ.
‘‘เอวํ ปพฺพชิโต จายํ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต. โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺมนสงฺกปฺโป มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว ¶ , ฉวาลาตํ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ, เนว คาเม กฏฺตฺถํ ผรติ, นารฺเ กฏฺตฺถํ ผรติ. ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ คิหิโภคา จ ปริหีโน, สามฺตฺถฺจ น ปริปูเรติ.
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก. อิเม จ ภิกฺขเว, ตโย อกุสลวิตกฺกา กฺว อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ? จตูสุ วา สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อนิมิตฺตํ วา สมาธึ ภาวยโต. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว อนิมิตฺโต สมาธิ ภาเวตุํ. อนิมิตฺโต, ภิกฺขเว, สมาธิ ¶ ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส.
‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิโย – ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ ¶ จ. ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อตฺถิ นุ โข ตํ กิฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน น วชฺชวา อสฺส’นฺติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘นตฺถิ นุ โข ตํ กิฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน น วชฺชวา อสฺสํ. อหฺหิ รูปฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ เวทนฺเว… สฺฺเว… สงฺขาเรเยว วิฺาณฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ. ตสฺส เม อสฺส [อยํ (ก.)] อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ¶ สมฺภเวยฺยุํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย อสฺสา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ…เป… ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ ปสฺสํ… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปาลิเลยฺยสุตฺตํ
๘๑. เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ ¶ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย โกสมฺพึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สามํ เสนาสนํ ¶ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา ¶ อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกามิ.
อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘เอสาวุโส, อานนฺท, ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกนฺโต’’ติ. ‘‘ยสฺมึ, อาวุโส, สมเย ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ¶ ปกฺกมติ, เอโกว ภควา ตสฺมึ สมเย วิหริตุกาโม โหติ; น ภควา ตสฺมึ สมเย เกนจิ อนุพนฺธิตพฺโพ โหตี’’ติ.
อถ โข ภควา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ปาลิเลยฺยกํ [ปาริเลยฺยกํ (สี. ปี.)] ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา ปาลิเลยฺยเก วิหรติ ภทฺทสาลมูเล. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ – ‘‘จิรสฺสุตา โข ¶ โน, อาวุโส อานนฺท, ภควโต สมฺมุขา ธมฺมี กถา; อิจฺฉาม มยํ, อาวุโส อานนฺท, ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ โสตุ’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน ปาลิเลยฺยกํ ภทฺทสาลมูลํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. เตน ¶ โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘กถํ นุ โข ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ? อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘วิจยโส เทสิโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม; วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา; วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา; วิจยโส ¶ เทสิตา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา; วิจยโส เทสิตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ; วิจยโส เทสิตานิ ปฺจ พลานิ; วิจยโส เทสิตา สตฺตโพชฺฌงฺคา; วิจยโส เทสิโต อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เอวํ วิจยโส เทสิโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม. เอวํ วิจยโส เทสิเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม อถ จ ปนิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘กถํ นุ โข ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’’ติ?
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ? อิธ ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส ¶ อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร ¶ กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. สาปิ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. โสปิ ผสฺโส อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ¶ . เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา… สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส… สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ ¶ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว ¶ , สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา… สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส… สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, น อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเต ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ¶ อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา ¶ … สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส… สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต…เป… อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ, น อตฺตนิ รูปํ, น รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข ¶ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข สฺํ… อปิ จ โข สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อปิ จ โข วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ, อปิ จ โข อตฺตนิ วิฺาณํ, อปิ จ โข วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน…เป… กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเต ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา… สาปิ เวทนา… โสปิ ผสฺโส ¶ … สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; อปิ จ โข เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. ยา โข ปน ¶ สา, ภิกฺขเว, สสฺสตทิฏฺิ สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน…เป… เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนํ ¶ … น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; นาปิ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โส อตฺตา ¶ โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. อปิ จ โข เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โน จสฺสํ โน จ เม สิยา นาภวิสฺสํ น เม ภวิสฺสตี’ติ. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, อุจฺเฉททิฏฺิ สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ…เป… เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น วิฺาณสฺมึ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, นาปิ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ; นาปิ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘โน จสฺสํ โน จ เม สิยา นาภวิสฺสํ น เม ภวิสฺสตี’ติ; อปิ จ โข กงฺขี โหติ ¶ วิจิกิจฺฉี อนิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม. ยา โข ปน สา, ภิกฺขเว, กงฺขิตา วิจิกิจฺฉิตา อนิฏฺงฺคตตา สทฺธมฺเม สงฺขาโร โส. โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน, ภิกฺขเว, เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา; ตโตโช โส สงฺขาโร. อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ ตณฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. สาปิ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. โสปิ ผสฺโส อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ปุณฺณมสุตฺตํ
๘๒. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อชฺโฌกาเส นิสินฺโน โหติ.
อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ¶ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุจฺเฉยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ กิฺจิเทว [กฺจิเทว (?)] เทสํ, สเจ เม ภควา โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อิเม นุ โข, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ.
‘‘อิเม โข ปน, ภิกฺขุ, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา; เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘อิเม โข ปน, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา กึมูลกา’’ติ? ‘‘อิเม โข, ภิกฺขุ, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉนฺทมูลกา’’ติ…เป… ตฺเว นุ โข, ภนฺเต, อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อุทาหุ อฺตฺร ปฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานนฺติ? ‘‘น โข, ภิกฺขุ, ตฺเว อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ¶ นาปิ อฺตฺร ปฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ, อปิ จ โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ อุปาทาน’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘สิยา ¶ ปน, ภนฺเต, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตา’’ติ? ‘‘สิยา, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ ¶ , เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สิยา ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตา’’ติ? ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจน’’นฺติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขุ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา ¶ … เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจน’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย สฺากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย; โก เหตุ โก ปจฺจโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ? ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย สฺากฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. ผสฺโส ¶ เหตุ ¶ , ผสฺโส ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปฺาปนาย. นามรูปํ เหตุ, นามรูปํ ปจฺจโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –
‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, สกฺกายทิฏฺิ โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ ¶ วา อตฺตานํ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกายทิฏฺิ โหตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –
‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, สกฺกายทิฏฺิ น โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น ¶ อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกายทิฏฺิ น โหตี’’ติ. ‘‘สาธุ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ…เป… อปุจฺฉิ –
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก เวทนาย… โก สฺาย… โก สงฺขารานํ… โก วิฺาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ สฺํ ¶ ปฏิจฺจ… เย สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขุ, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา ¶ กาจิ เวทนา… ยา ¶ กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กถมตฺตานํ [กตมตฺตานํ (ปี.), กมฺมตฺตานํ (สฺยา. กํ. ก.)] ผุสิสฺสนฺตี’’ติ. อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโต ปริวิตกฺกมฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิทฺวา อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุสาสนํ อติธาวิตพฺพํ มฺเยฺย. อิติ กิร, โภ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. อนตฺตกตานิ กมฺมานิ ¶ กถมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ? ปฏิปุจฺฉาวินีตา โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตตฺร ตตฺร เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ ¶ ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
‘‘ทฺเว ขนฺธา ตฺเว สิยํ, อธิวจนฺจ เหตุนา;
สกฺกาเยน ทุเว วุตฺตา, อสฺสาทวิฺาณเกน จ;
เอเต ทสวิธา วุตฺตา, โหติ ภิกฺขุ ปุจฺฉายา’’ติ. ทสมํ;
ขชฺชนียวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อสฺสาโท ¶ ¶ ทฺเว สมุทยา, อรหนฺเตหิ อปเร ทฺเว;
สีโห ขชฺชนี ปิณฺโฑลฺยํ, ปาลิเลยฺเยน ปุณฺณมาติ.
๙. เถรวคฺโค
๑. อานนฺทสุตฺตํ
๘๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ภิกฺขเว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –
‘‘ปุณฺโณ นาม, อาวุโส, อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต [มนฺตานิปุตฺโต (ก. สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อมฺหากํ นวกานํ สตํ พหูปกาโร โหติ. โส อมฺเห อิมินา โอวาเทน โอวทติ – ‘อุปาทาย, อาวุโส อานนฺท, อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย. กิฺจ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย? รูปํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย’’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส อานนฺท, อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนกชาติโก อาทาเส วา ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อจฺเฉ วา อุทกปตฺเต สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน อุปาทาย ปสฺเสยฺย, โน อนุปาทาย; เอวเมว โข, อาวุโส อานนฺท, รูปํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ, โน อนุปาทาย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส อานนฺท, ‘รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’’ติ? ‘อนิจฺจํ, อาวุโส’. เวทนา… สฺา ¶ … สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’ติ? ‘อนิจฺจํ, อาวุโส’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ¶ ปชานาตีติ. ปุณฺโณ นาม อาวุโส อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต อมฺหากํ นวกานํ ¶ สตํ พหูปกาโร โหติ. โส อมฺเห อิมินา โอวาเทน ¶ โอวทติ. อิทฺจ ปน เม อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโตติ. ปมํ.
๒. ติสฺสสุตฺตํ
๘๔. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ติสฺโส ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจติ – ‘‘อปิ เม, อาวุโส, มธุรกชาโต วิย กาโย; ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ; ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺติ; ถินมิทฺธฺจ [ถีนมิทฺธฺจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เม จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ; อนภิรโต จ พฺรหฺมจริยํ จรามิ; โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา’’ติ.
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ติสฺโส ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจติ – ‘อปิ เม, อาวุโส, มธุรกชาโต วิย กาโย; ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ; ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺติ; ถินมิทฺธฺจ เม จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ; อนภิรโต จ พฺรหฺมจริยํ จรามิ; โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา’’’ติ.
อถ โข ภควา อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน ติสฺสํ ภิกฺขุํ อามนฺเตหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา ติสฺโส เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ติสฺสํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส ติสฺส, อามนฺเตตี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ติสฺโส ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ติสฺสํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ติสฺส, สมฺพหุลานํ ¶ ¶ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจสิ – ‘อปิ เม, อาวุโส, มธุรกชาโต วิย กาโย…เป… โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, ติสฺส, รูเป อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส, ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ รูเป อวิคตราคสฺส… เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ อวิคตราคสฺส…เป… เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ วิฺาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส, ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ วิฺาเณ อวิคตราคสฺส. ตํ ¶ กึ มฺสิ, ติสฺส, รูเป วิคตราคสฺส วิคตจฺฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส, ตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ รูเป วิคตราคสฺส… เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ วิคตราคสฺส… วิฺาเณ วิคตราคสฺส วิคตจฺฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส ¶ วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ สาธุ, ติสฺส! เอวฺเหตํ, ติสฺส, โหติ. ยถา ตํ วิฺาเณ วิคตราคสฺส. ตํ กึ มฺสิ, ติสฺส, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ติสฺส, ทฺเว ปุริสา – เอโก ปุริโส อมคฺคกุสโล, เอโก ปุริโส มคฺคกุสโล. ตเมนํ โส อมคฺคกุสโล ปุริโส อมุํ มคฺคกุสลํ ปุริสํ มคฺคํ ปุจฺเฉยฺย. โส เอวํ วเทยฺย – ‘เอหิ, โภ ปุริส, อยํ มคฺโค. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ทฺเวธาปถํ, ตตฺถ วามํ มฺุจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหาหิ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ติพฺพํ วนสณฺฑํ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ มหนฺตํ นินฺนํ ปลฺลลํ ¶ . เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ ¶ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ โสพฺภํ ปปาตํ. เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ. เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ สมํ ภูมิภาคํ รมณีย’’’นฺติ.
‘‘อุปมา โข มฺยายํ, ติสฺส, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํ เจเวตฺถ อตฺโถ – ‘ปุริโส อมคฺคกุสโล’ติ โข, ติสฺส, ปุถุชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘ปุริโส มคฺคกุสโล’ติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. ‘ทฺเวธาปโถ’ติ โข, ติสฺส, วิจิกิจฺฉาเยตํ อธิวจนํ ¶ . ‘วาโม มคฺโค’ติ โข, ติสฺส, อฏฺงฺคิกสฺเสตํ มิจฺฉามคฺคสฺส อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิยา…เป… มิจฺฉาสมาธิสฺส. ‘ทกฺขิโณ มคฺโค’ติ โข, ติสฺส, อริยสฺเสตํ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิยา…เป… สมฺมาสมาธิสฺส. ‘ติพฺโพ วนสณฺโฑ’ติ โข, ติสฺส, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ. ‘มหนฺตํ นินฺนํ ปลฺลล’นฺติ โข, ติสฺส, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘โสพฺโภ ปปาโต’ติ โข, ติสฺส, โกธูปายาสสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘สโม ภูมิภาโค รมณีโย’ติ โข, ติสฺส, นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ. อภิรม, ติสฺส, อภิรม, ติสฺส! อหโมวาเทน อหมนุคฺคเหน อหมนุสาสนิยา’’ติ [อหมามิสธมฺมานุคฺคเหน มโมวาเทน มมานุสาสนิยาติ (ก.)].
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา ติสฺโส ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ทุติยํ.
๓. ยมกสุตฺตํ
๘๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน ¶ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน ยมกสฺส นาม ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ.
อสฺโสสุํ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ยมกสฺส กิร นาม ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา ยมโก ¶ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ยมเกน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตทโวจุํ –
‘‘สจฺจํ กิร เต, อาวุโส ยมก, เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘ตถาหํ ¶ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เอวํ ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ – ‘ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘มา, อาวุโส ยมก, เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ. น หิ สาธุ ภควโต อพฺภาจิกฺขนํ. น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย – ‘ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ. เอวมฺปิ โข อายสฺมา ¶ ยมโก เตหิ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ตํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรติ – ‘‘ตถาหํ ¶ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ.
ยโต โข เต ภิกฺขู นาสกฺขึสุ อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตสฺมา ปาปกา ทิฏฺิคตา วิเวเจตุํ, อถ โข เต ภิกฺขู อุฏฺายาสนา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยมกสฺส นาม, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’ติ. สาธายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ยมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา ยมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ยมเกน สทฺธึ สมฺโมทิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตทโวจ –
‘‘สจฺจํ กิร เต, อาวุโส ยมก, เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ¶ ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เอวํ ¶ ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา ธมฺมํ ¶ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, อาวุโส’’. ‘‘เวทนา นิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, อาวุโส’’. ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ ¶ … ‘‘เวทนํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’… ‘‘สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘เวทนาย… อฺตฺร เวทนาย…เป… สฺาย… อฺตฺร สฺาย… สงฺขาเรสุ… อฺตฺร สงฺขาเรหิ… วิฺาณสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อฺตฺร วิฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘ตํ ¶ ¶ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, อยํ โส อรูปี… อเวทโน… อสฺี… อสงฺขาโร… อวิฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘เอตฺถ จ เต, อาวุโส ยมก, ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต เถตโต [ตถโต (สฺยา. กํ.)] ตถาคเต อนุปลพฺภิยมาเน [ตถาคเต อนุปลพฺภมาเน (?)], กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ – ‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’’’ติ?
‘‘อหุ โข เม ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน ปาปกํ ทิฏฺิคตํ; อิทฺจ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตฺเจว ปาปกํ ทิฏฺิคตํ ปหีนํ, ธมฺโม จ เม อภิสมิโต’’ติ.
‘‘สเจ ¶ ตํ, อาวุโส ยมก, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘โย โส, อาวุโส ยมก, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา กึ โหตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, อาวุโส ยมก, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, อาวุโส, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘โย โส, อาวุโส ยมก, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา กึ โหตี’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘รูปํ โข, อาวุโส, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตํ ¶ นิรุทฺธํ ตทตฺถงฺคตํ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธํ ตทตฺถงฺคต’นฺติ. เอวํ ปุฏฺโหํ ¶ , อาวุโส, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ยมก! เตน หาวุโส, ยมก, อุปมํ เต กริสฺสามิ เอตสฺเสว อตฺถสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย าณาย. เสยฺยถาปิ, อาวุโส ยมก, คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค; โส จ อารกฺขสมฺปนฺโน. ตสฺส โกจิเทว ปุริโส อุปฺปชฺเชยฺย อนตฺถกาโม อหิตกาโม อโยคกฺเขมกาโม ชีวิตา โวโรเปตุกาโม. ตสฺส เอวมสฺส ¶ – ‘อยํ โข คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค; โส จ อารกฺขสมฺปนฺโน; นายํ [น หายํ (สฺยา. กํ.)] สุกโร ปสยฺห ชีวิตา โวโรเปตุํ. ยํนูนาหํ อนุปขชฺช ชีวิตา โวโรเปยฺย’นฺติ. โส ตํ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘อุปฏฺเหยฺยํ ตํ, ภนฺเต’ติ. ตเมนํ โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อุปฏฺาเปยฺย. โส อุปฏฺเหยฺย ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กึการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที. ตสฺส โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา มิตฺตโตปิ นํ สทฺทเหยฺย [ทเหยฺย (สฺยา. กํ. ปี. ก.)]; สุหชฺชโตปิ นํ สทฺทเหยฺย; ตสฺมิฺจ วิสฺสาสํ อาปชฺเชยฺย. ยทา โข, อาวุโส, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘สํวิสฺสตฺโถ โข มฺยายํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา’ติ, อถ นํ รโหคตํ วิทิตฺวา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปยฺย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อาวุโส ยมก, ยทา หิ โส ปุริโส อมุํ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ อาห – ‘อุปฏฺเหยฺยํ ตํ, ภนฺเต’ติ, ตทาปิ โส วธโกว. วธกฺจ ปน ¶ สนฺตํ น อฺาสิ – ‘วธโก เม’ติ. ยทาปิ โส อุปฏฺหติ ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กึการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที, ตทาปิ โส วธโกว. วธกฺจ ปน สนฺตํ ¶ น อฺาสิ – ‘วธโก เม’ติ. ยทาปิ นํ รโหคตํ วิทิตฺวา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปติ, ตทาปิ โส วธโกว. วธกฺจ ปน สนฺตํ น อฺาสิ – ‘วธโก เม’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, อาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต ¶ สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ’’.
‘‘โส ¶ อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺจํ เวทนํ ‘อนิจฺจา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺจํ สฺํ ‘อนิจฺจา สฺา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺเจ สงฺขาเร ‘อนิจฺจา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สฺํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิฺาณํ ‘ทุกฺขํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อนตฺตํ ¶ เวทนํ… อนตฺตํ สฺํ… อนตฺเต สงฺขาเร… อนตฺตํ วิฺาณํ ‘อนตฺตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สฺํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘วธกํ รูปํ ‘วธกํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. วธกํ เวทนํ ‘วธกา เวทนา’ติ… วธกํ สฺํ ‘วธกา สฺา’ติ… วธเก สงฺขาเร ‘วธกา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. วธกํ วิฺาณํ ‘วธกํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ.
‘‘โส รูปํ อุเปติ อุปาทิยติ อธิฏฺาติ ‘อตฺตา เม’ติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุเปติ อุปาทิยติ อธิฏฺาติ ‘อตฺตา เม’ติ. ตสฺสิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อุเปตา อุปาทินฺนา ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘สุตวา ¶ จ โข, อาวุโส, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ อตฺตานํ; น อตฺตนิ รูปํ, น รูปสฺมึ อตฺตานํ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ; น อตฺตนิ วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ.
‘‘โส ¶ อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนิจฺจํ เวทนํ ¶ … อนิจฺจํ สฺํ… อนิจฺเจ สงฺขาเร ¶ … อนิจฺจํ วิฺาณํ ‘อนิจฺจํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘ทุกฺขํ รูปํ ‘ทุกฺขํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ทุกฺขํ เวทนํ… ทุกฺขํ สฺํ… ทุกฺเข สงฺขาเร… ทุกฺขํ วิฺาณํ ‘ทุกฺขํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘อนตฺตํ รูปํ ‘อนตฺตา รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนตฺตํ เวทนํ… อนตฺตํ สฺํ… อนตฺเต สงฺขาเร… อนตฺตํ วิฺาณํ ‘อนตฺตา วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘สงฺขตํ รูปํ ‘สงฺขตํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สงฺขตํ เวทนํ… สงฺขตํ สฺํ… สงฺขเต สงฺขาเร… สงฺขตํ วิฺาณํ ‘สงฺขตํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘วธกํ รูปํ ‘วธกํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. วธกํ เวทนํ… วธกํ สฺํ… วธเก สงฺขาเร ‘‘วธกา สงฺขารา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. วธกํ วิฺาณํ ‘วธกํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘โส รูปํ น อุเปติ, น อุปาทิยติ, นาธิฏฺาติ – ‘อตฺตา เม’ติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ น อุเปติ, น อุปาทิยติ, นาธิฏฺาติ – ‘อตฺตา เม’ติ. ตสฺสิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนุเปตา อนุปาทินฺนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจาริโน อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกา. อิทฺจ ปน เม อายสฺมโต ¶ สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ. ตติยํ.
๔. อนุราธสุตฺตํ
๘๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อนุราโธ ภควโต อวิทูเร ¶ อรฺกุฏิกายํ วิหรติ. อถ โข สมฺพหุลา อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยน อายสฺมา อนุราโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุราเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, อาวุโส อนุราธ, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ?
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อนุราโธ เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจ – ‘‘โย โส อาวุโส ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺติตฺถิยา ¶ ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ – ‘‘โส จายํ ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต, เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต’’ติ. อถ โข อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ นววาเทน จ พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.
อถ ¶ โข อายสฺมโต อนุราธสฺส อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ โข มํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ. กถํ พฺยากรมาโน นุ ขฺวาหํ เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
อถ ¶ โข อายสฺมา อนุราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อนุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ภควโต อวิทูเร อรฺกุฏิกายํ วิหรามิ. อถ โข, ภนฺเต, สมฺพหุลา อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ ¶ …เป… มํ เอตทโวจุํ – ‘โย โส, อาวุโส อนุราธ, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ… โหติ จ น จ โหติ, เนว ¶ โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’’ติ?
เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘‘โย โส, อาวุโส, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วาติ. เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา มํ เอตทโวจุํ – ‘โส จายํ ภิกฺขุ น โว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต’ติ. อถ โข มํ, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา นววาเทน พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ’’.
‘‘ตสฺส ¶ มยฺหํ, ภนฺเต, อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ – ‘สเจ โข มํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ. กถํ พฺยากรมาโน นุ ขฺวาหํ เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ’’.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนาย…เป… อฺตฺร เวทนาย…เป… สฺาย… อฺตฺร สฺาย… สงฺขาเรสุ… อฺตฺร สงฺขาเรหิ… วิฺาณสฺมึ… อฺตฺร วิฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ… เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, อยํ โส อรูปี อเวทโน อสฺี อสงฺขาโร อวิฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอตฺถ จ เต, อนุราธ, ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต เถตโต ตถาคเต อนุปลพฺภิยมาเน กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ – ‘โย โส, อาวุโส, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ¶ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ ¶ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ สาธุ, อนุราธ! ปุพฺเพ จาหํ, อนุราธ, เอตรหิ จ ทุกฺขฺเจว ปฺเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. วกฺกลิสุตฺตํ
๘๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ¶ อายสฺมา วกฺกลิ กุมฺภการนิเวสเน วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ – ‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทถ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ; อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ¶ ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ; เอวฺจ ปน วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ; อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
อถ ¶ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยนายสฺมา วกฺกลิ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา ¶ โข อายสฺมา วกฺกลิ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ [สมฺโจสิ (สี.), สมฺโจปิ (สฺยา. กํ.) สํ + ธู + อี = สมโธสิ]. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจ – ‘‘อลํ, วกฺกลิ, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปฺตฺตานิ; ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, วกฺกลิ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ; พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ. ‘‘กจฺจิ เต, วกฺกลิ, น กิฺจิ กุกฺกุจฺจํ, น โกจิ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘ตคฺฆ เม, ภนฺเต, อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ, อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโร’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน ตํ, วกฺกลิ, อตฺตา สีลโต น อุปวทตี’’ติ? ‘‘น โข มํ, ภนฺเต, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ. ‘‘โน เจ กิร ตํ, วกฺกลิ, อตฺตา สีลโต อุปวทติ; อถ กิฺจ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘จิรปฏิกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม, นตฺถิ จ เม กายสฺมึ ตาวติกา พลมตฺตา, ยาวตาหํ [ยาหํ (สี.), ยายาหํ (ปี.)] ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ.
‘‘อลํ ¶ , วกฺกลิ, กึ เต อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย ¶ โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ; โย มํ ปสฺสติ โส ธมฺมํ ปสฺสติ. ธมฺมฺหิ, วกฺกลิ, ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสติ; มํ ปสฺสนฺโต ธมฺมํ ปสฺสติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, วกฺกลิ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ ¶ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… เอโส เม อตฺตาติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา เยน คิชฺฌกูโฏ ปพฺพโต เตน ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ มํ, อาวุโส, มฺจกํ อาโรเปตฺวา เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมถ. กถฺหิ นาม มาทิโส อนฺตรฆเร กาลํ กตฺตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ มฺจกํ อาโรเปตฺวา เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมึสุ. อถ โข ภควา ตฺจ รตฺตึ ตฺจ ทิวาวเสสํ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหาสิ. อถ ¶ โข ทฺเว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตี’’ติ. อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘โส หิ นูน, ภนฺเต, สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ. อิทมโวจุํ ตา เทวตาโย. อิทํ วตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายึสุ.
อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา วกฺกลึ ภิกฺขุํ เอวํ วเทถ –
‘‘‘สุณาวุโส ตฺวํ, วกฺกลิ, ภควโต วจนํ ทฺวินฺนฺจ ¶ เทวตานํ. อิมํ, อาวุโส, รตฺตึ ทฺเว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข, อาวุโส, เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตีติ. อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – โส หิ นูน, ภนฺเต, สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ. ภควา จ ตํ, อาวุโส วกฺกลิ, เอวมาห – มา ภายิ, วกฺกลิ; มา ภายิ, วกฺกลิ! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลกิริยา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ¶ ภิกฺขู ¶ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา วกฺกลิ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจุํ – ‘‘สุณาวุโส วกฺกลิ, ภควโต วจนํ ทฺวินฺนฺจ เทวตาน’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ มํ, อาวุโส, มฺจกา โอโรเปถ. กถฺหิ นาม มาทิโส อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ตสฺส ภควโต สาสนํ โสตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ! ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ มฺจกา โอโรเปสุํ. ‘‘อิมํ, อาวุโส, รตฺตึ ทฺเว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา…เป… เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข, อาวุโส, เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตี’ติ. อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘โส หิ นูน, ภนฺเต, สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตี’ติ. ภควา จ ตํ, อาวุโส วกฺกลิ, เอวมาห – ‘มา ภายิ, วกฺกลิ; มา ภายิ, วกฺกลิ! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลกิริยา’’’ติ. ‘‘เตน หาวุโส, มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ – ‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทถ – ‘รูปํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. เวทนา ¶ อนิจฺจา. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ ¶ . ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น ¶ วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. สฺา… สงฺขารา อนิจฺจา. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. วิฺาณํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามี’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ ภิกฺขูสุ สตฺถํ อาหเรสิ.
อถ โข เต ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘วกฺกลิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน; โส ภควโต ¶ ปาเท สิรสา วนฺทติ; เอวฺจ วเทติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา ¶ … วิฺาณํ อนิจฺจํ. ตาหํ, ภนฺเต, น กงฺขามิ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ. ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามี’’’ติ.
อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อายาม, ภิกฺขเว, เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; ยตฺถ วกฺกลินา กุลปุตฺเตน สตฺถมาหริต’’นฺติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. อถ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ ทูรโตว มฺจเก วิวตฺตกฺขนฺธํ เสมานํ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน ธูมายิตตฺตํ ติมิรายิตตฺตํ คจฺฉเตว ปุริมํ ทิสํ, คจฺฉติ ปจฺฉิมํ ทิสํ, คจฺฉติ อุตฺตรํ ทิสํ, คจฺฉติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คจฺฉติ อุทฺธํ ทิสํ, คจฺฉติ อโธ ¶ ทิสํ, คจฺฉติ อนุทิสํ. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ธูมายิตตฺตํ ติมิรายิตตฺตํ คจฺฉเตว ปุริมํ ทิสํ…เป… คจฺฉติ อนุทิส’’นฺติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอโส โข, ภิกฺขเว, มาโร ปาปิมา วกฺกลิสฺส กุลปุตฺตสฺส วิฺาณํ สมนฺเวสติ [สมนฺเนสติ (ก. สี. ปี.)] – ‘กตฺถ วกฺกลิสฺส กุลปุตฺตสฺส วิฺาณํ ปติฏฺิต’นฺติ? อปฺปติฏฺิเตน จ, ภิกฺขเว, วิฺาเณน วกฺกลิ กุลปุตฺโต ปรินิพฺพุโต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อสฺสชิสุตฺตํ
๘๘. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อสฺสชิ กสฺสปการาเม วิหรติ ¶ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา อสฺสชิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ – ‘อสฺสชิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทถ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา ¶ เยน อสฺสชิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อสฺสชิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อสฺสชิ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาพาธิโก…เป… สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน อสฺสชิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
อถ ¶ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อสฺสชิ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อสฺสชิ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อสฺสชึ [อายสฺมโต อสฺสชิสฺส (ปี. ก.)] เอตทโวจ – ‘‘อลํ, อสฺสชิ, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปฺตฺตานิ, ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ อสฺสชึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, อสฺสชิ, ขมนียํ, กจฺจิ ¶ ยาปนียํ…เป… ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’ติ?
‘‘น ¶ เม, ภนฺเต, ขมนียํ…เป… อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’ติ. ‘‘กจฺจิ เต, อสฺสชิ, น กิฺจิ กุกฺกุจฺจํ น โกจิ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘ตคฺฆ เม, ภนฺเต, อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโร’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน ตํ, อสฺสชิ, อตฺตา สีลโต น อุปวทตี’’ติ? ‘‘น โข มํ, ภนฺเต, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ. ‘‘โน เจ กิร ตํ, อสฺสชิ, อตฺตา สีลโต อุปวทติ, อถ กิฺจ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโร’’ติ? ‘‘ปุพฺเพ ขฺวาหํ, ภนฺเต, เคลฺเ ปสฺสมฺเภตฺวา ปสฺสมฺเภตฺวา กายสงฺขาเร วิหรามิ, โสหํ สมาธึ นปฺปฏิลภามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตํ สมาธึ อปฺปฏิลภโต เอวํ โหติ – ‘โน จสฺสาหํ ปริหายามี’’’ติ. ‘‘เย เต, อสฺสชิ, สมณพฺราหฺมณา สมาธิสารกา สมาธิสามฺา เตสํ ตํ สมาธึ อปฺปฏิลภตํ เอวํ โหติ – ‘โน จสฺสุ มยํ ปริหายามา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อสฺสชิ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิฺาณํ ¶ …เป… ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ [เวทิยติ (สี. ปี.)], สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ. ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ¶ ปชานาติ. ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ. ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ. ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ…เป… ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ. โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ ¶ , วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ. โส กายปริยนฺติกํ เจ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ชีวิตปริยนฺติกํ เจ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อสฺสชิ, เตลฺจ ปฏิจฺจ, วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ, เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย; ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, อสฺสชิ, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. เขมกสุตฺตํ
๘๙. เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา เขมโก พทริการาเม วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ ¶ โข เถรา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา อายสฺมนฺตํ ทาสกํ อามนฺเตสุํ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – กจฺจิ เต, อาวุโส, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ – ‘‘เถรา ตํ, อาวุโส ¶ เขมก, เอวมาหํสุ – ‘กจฺจิ เต, อาวุโส, ขมนียํ…เป… โน อภิกฺกโม’’’ติ? ‘‘น เม, อาวุโส, ขมนียํ น ยาปนียํ…เป… อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ‘น เม, อาวุโส, ขมนียํ…เป… อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’’ติ. ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ ¶ . อิเมสุ อายสฺมา ¶ เขมโก ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตี’’’ติ?
‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตี’’ติ? ‘‘ปฺจิเม ¶ , อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามี’’’ติ. ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ¶ ปฺจสุ ¶ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ. เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโว’’’ติ.
‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก…เป… เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ; โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ, เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโว’’ติ. ‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ ¶ , น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว; อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามี’’ติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู…เป… เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘เขมโก, อาวุโส, ภิกฺขุ เอวมาห – ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว; อปิ จ เม ¶ , อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามี’’ติ.
‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส ทาสก, เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ – ‘เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ยเมตํ, อาวุโส เขมก, อสฺมีติ วเทสิ, กิเมตํ อสฺมีติ วเทสิ? รูปํ อสฺมีติ วเทสิ, อฺตฺร รูปา อสฺมีติ วเทสิ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อสฺมีติ วเทสิ, อฺตฺร วิฺาณา อสฺมีติ วเทสิ. ยเมตํ, อาวุโส เขมก, อสฺมีติ วเทสิ. กิเมตํ อสฺมีติ วเทสี’’’ติ?
‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ – เถรา ตํ, อาวุโส เขมก, เอวมาหํสุ – ‘‘ยเมตํ, อาวุโส ¶ เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? รูปํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ’’ติ? ‘‘อลํ, อาวุโส ทาสก, กึ อิมาย สนฺธาวนิกาย! อาหราวุโส, ทณฺฑํ; อหเมว เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิสฺสามี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา เขมโก ทณฺฑโมลุพฺภ เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ ¶ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ ¶ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ เขมกํ เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘‘ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? รูปํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วเทสิ? ยเมตํ, อาวุโส เขมก, ‘อสฺมี’ติ วเทสิ, กิเมตํ ‘อสฺมี’ติ วเทสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, รูปํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ; นปิ อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ; นปิ อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามิ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, อุปฺปลสฺส วา ปทุมสฺส วา ปุณฺฑรีกสฺส วา คนฺโธ. โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘ปตฺตสฺส คนฺโธ’ติ วา ‘วณฺณสฺส [วณฺฑสฺส (กตฺถจิ)] คนฺโธ’ติ วา ‘กิฺชกฺขสฺส คนฺโธ’ติ วา สมฺมา นุ โข โส วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘ยถา กถํ, ปนาวุโส, สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ? ‘‘‘ปุปฺผสฺส คนฺโธ’ติ โข, อาวุโส, สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา’’ติ. ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, น รูปํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ, นปิ อฺตฺร รูปา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น ¶ วิฺาณํ ‘อสฺมี’ติ วทามิ, นปิ อฺตฺร วิฺาณา ‘อสฺมี’ติ วทามิ. อปิ จ เม, อาวุโส, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘อสฺมี’ติ อธิคตํ ‘อยมหมสฺมี’ติ น จ สมนุปสฺสามิ’’.
‘‘กิฺจาปิ, อาวุโส, อริยสาวกสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ, อถ ขฺวสฺส โหติ – ‘โย จ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ¶ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโต. โส อปเรน สมเยน ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ – อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส ¶ อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. ตสฺสิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อาวุโส, วตฺถํ สํกิลิฏฺํ มลคฺคหิตํ. ตเมนํ สามิกา รชกสฺส อนุปทชฺชุํ. ตเมนํ รชโก อูเส วา ขาเร วา โคมเย วา สมฺมทฺทิตฺวา อจฺเฉ อุทเก วิกฺขาเลติ. กิฺจาปิ ตํ โหติ วตฺถํ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ, อถ ขฺวสฺส โหติ เยว อนุสหคโต อูสคนฺโธ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต. ตเมนํ รชโก สามิกานํ เทติ. ตเมนํ สามิกา คนฺธปริภาวิเต กรณฺฑเก นิกฺขิปนฺติ. โยปิสฺส โหติ อนุสหคโต อูสคนฺโธ ¶ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. เอวเมว โข, อาวุโส, กิฺจาปิ อริยสาวกสฺส ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ, อถ ขฺวสฺส โหติ เยว ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต. โส อปเรน สมเยน ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ. ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. ตสฺส อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต ‘อสฺมี’ติ, มาโน ‘อสฺมี’ติ, ฉนฺโท ‘อสฺมี’ติ อนุสโย อสมูหโต, โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจุํ – ‘‘น โข [น โข ปน (ก.)] มยํ อายสฺมนฺตํ เขมกํ ¶ วิเหสาเปขา ปุจฺฉิมฺห, อปิ จายสฺมา เขมโก ปโหสิ ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปฺาเปตุํ ¶ ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํ. ตยิทํ อายสฺมตา เขมเกน ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺาปิตํ ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ อุตฺตานีกต’’นฺติ.
อิทมโวจ อายสฺมา เขมโก. อตฺตมนา เถรา ภิกฺขู อายสฺมโต เขมกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุํ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ¶ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ, อายสฺมโต เขมกสฺส จาติ. สตฺตมํ.
๘. ฉนฺนสุตฺตํ
๙๐. เอกํ ¶ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อวาปุรณํ [อปาปุรณํ (สี. สฺยา. กํ.)] อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมึ กถํ, ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจุํ – ‘‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา อนิจฺจา; สฺา อนิจฺจา; สงฺขารา อนิจฺจา; วิฺาณํ อนิจฺจํ. รูปํ อนตฺตา; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา; สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ.
อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ เอวํ [มยฺหมฺปิ โข เอวํ (สฺยา. กํ.)] โหติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา, เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติ. อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ นาธิมุจฺจติ. ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ ¶ ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติ. โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต ¶ จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ, ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ; อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺิ [วิสฺสตฺถิ (?)]. ยํนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน โกสมฺพี โฆสิตาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ฉนฺโน อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –
‘‘เอกมิทาหํ ¶ , อาวุโส อานนฺท, สมยํ พาราณสิยํ วิหรามิ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อวาปุรณํ อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจํ – ‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’นฺติ. เอวํ วุตฺเต มํ, อาวุโส, เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา…เป… วิฺาณํ ¶ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’’ติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ ¶ เอวํ โหติ – รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจํ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติ. อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ นาธิมุจฺจติ. ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติ. โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ!
‘‘ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ, ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ. อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ¶ ตาวติกา วิสฺสฏฺิ. ยํนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺย’นฺติ. โอวทตุ มํ, อายสฺมา อานนฺโท; อนุสาสตุ มํ, อายสฺมา อานนฺโท; กโรตุ เม, อายสฺมา อานนฺโท ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ.
‘‘เอตฺตเกนปิ มยํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อตฺตมนา อปิ นาม ตํ [อตฺตมนา อภิรทฺธา, ตํ (สี. สฺยา. กํ.)] อายสฺมา ฉนฺโน อาวิ อกาสิ ขีลํ ฉินฺทิ [ปภินฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โอทหาวุโส, ฉนฺน ¶ , โสตํ; ภพฺโพสิ [ภพฺโพ ตฺวํ (ก.)] ธมฺมํ วิฺาตุ’’นฺติ. อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส ตาวตเกเนว [ตาวเทว (สี.)] อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ – ‘‘ภพฺโพ กิรสฺมิ ธมฺมํ วิฺาตุ’’นฺติ.
‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, อาวุโส ฉนฺน, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา จ ปฏิคฺคหิตํ กจฺจานโคตฺตํ ภิกฺขุํ โอวทนฺตสฺส – ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน ¶ อตฺถิตฺเจว นตฺถิตฺจ. โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหติ. โลกนิโรธํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา, สา น โหติ. อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน ตํ จายํ อุปยุปาทานํ เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ นาธิฏฺาติ ‘อตฺตา เม’ติ. ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. อปรปฺปจฺจยา าณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหติ. สพฺพมตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต. สพฺพํ นตฺถีติ อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ.
‘‘เอวเมตํ, อาวุโส อานนฺท, โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจารโย ¶ อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกา. อิทฺจ ปน เม อายสฺมโต อานนฺทสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโต’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ราหุลสุตฺตํ
๙๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ?
‘‘ยํ กิฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา ¶ … ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป… สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ราหุล, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยราหุลสุตฺตํ
๙๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ ¶ มานสํ โหติ วิธาสมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ? ‘‘ยํ กิฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ ¶ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, ราหุล ¶ , ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ. ทสมํ.
เถรวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อานนฺโท ¶ ติสฺโส ยมโก, อนุราโธ จ วกฺกลิ;
อสฺสชิ เขมโก ฉนฺโน, ราหุลา อปเร ทุเว.
๑๐. ปุปฺผวคฺโค
๑. นทีสุตฺตํ
๙๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นที ปพฺพเตยฺยา โอหารินี ทูรงฺคมา สีฆโสตา. ตสฺสา อุโภสุ ตีเรสุ [อุภโต ตีเร (สี.), อุภโต ตีเรสุ (สฺยา. กํ.)] กาสา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; กุสา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ปพฺพชา [พพฺพชา (สี. ปี.)] เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; พีรณา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; รุกฺขา เจปิ ชาตา อสฺสุ, เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ. ตสฺสา ปุริโส โสเตน วุยฺหมาโน กาเส เจปิ คณฺเหยฺย, เต ปลุชฺเชยฺยุํ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. กุเส เจปิ คณฺเหยฺย, ปพฺพเช เจปิ คณฺเหยฺย, พีรเณ เจปิ คณฺเหยฺย, รุกฺเข เจปิ คณฺเหยฺย, เต ปลุชฺเชยฺยุํ ¶ . โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ รูปํ ปลุชฺชติ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ ¶ ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ ¶ , วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺส ตํ วิฺาณํ ปลุชฺชติ. โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’. ‘‘ตสฺมาติห…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปุปฺผสุตฺตํ
๙๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โลเกน วิวทามิ, โลโกว มยา วิวทติ. น, ภิกฺขเว, ธมฺมวาที เกนจิ โลกสฺมึ วิวทติ. ยํ, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ. ยํ, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ’’.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ? รูปํ ¶ , ภิกฺขเว, นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ. อิทํ โข, ภิกฺขเว, นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘นตฺถี’ติ วทามิ’’.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ. เวทนา อนิจฺจา…เป… วิฺาณํ อนิจฺจํ ¶ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ. อิทํ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ; อหมฺปิ ตํ ‘อตฺถี’ติ วทามิ’’.
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม, ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ; อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา ตํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ.
‘‘กิฺจ ¶ , ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม, ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ, อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ? รูปํ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ¶ อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ.
‘‘โย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปฺปิยมาเน ปฏฺปิยมาเน วิวริยมาเน ¶ วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ! เวทนา, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม…เป… สฺา, ภิกฺขเว… สงฺขารา, ภิกฺขเว… วิฺาณํ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ.
‘‘โย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปฺปิยมาเน ปฏฺปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน น ¶ ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ!
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปุณฺฑรีกํ วา อุทเก ชาตํ อุทเก สํวฑฺฒํ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม าติ [ติฏฺนฺตํ (ก.)] อนุปลิตฺตํ อุทเกน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนา’’ติ. ทุติยํ.
๓. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตํ
๙๕. เอกํ สมยํ ภควา อยุชฺฌายํ [อโยชฺฌายํ (สี. ปี.)] วิหรติ คงฺคาย นทิยา ตีเร. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ คงฺคา นที มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ อาวเหยฺย. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ¶ ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ¶ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ ¶ , ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, รูเป สาโร?
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเก อุทกปุพฺพุฬํ [อุทกพุพฺพุฬํ (สี. ปี.)] อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ¶ ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, อุทกปุพฺพุเฬ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป… ยา ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโร?
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล มรีจิกา ผนฺทติ. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย…เป… กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, มรีจิกาย สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยา กาจิ สฺา…เป….
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุารึ [กุธารึ (สฺยา. กํ. ก.)] อาทาย วนํ ปวิเสยฺย. โส ตตฺถ ปสฺเสยฺย มหนฺตํ กทลิกฺขนฺธํ อุชุํ นวํ อกุกฺกุกชาตํ [อกุกฺกชาตํ (ก. สี. ปี.), อกุสชาตํ (ก. สี.), อกุกฺกุชกชาตํ (ก.)]. ตเมนํ มูเล ฉินฺเทยฺย; มูเล เฉตฺวา อคฺเค ฉินฺเทยฺย, อคฺเค เฉตฺวา ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุเชยฺย. โส ตสฺส ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุชนฺโต เผคฺคุมฺปิ ¶ นาธิคจฺเฉยฺย, กุโต สารํ! ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ¶ ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ¶ ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, กทลิกฺขนฺเธ สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป… เย ¶ ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, สงฺขาเรสุ สาโร?
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มายากาโร วา มายาการนฺเตวาสี วา จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มายํ วิทํเสยฺย. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขาเยยฺย, ตุจฺฉกฺเว ขาเยยฺย, อสารกฺเว ขาเยยฺย. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, มายาย สาโร? เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ. ตสฺส ตํ ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, อสารกฺเว ขายติ. กิฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, วิฺาเณ สาโร?
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ… สฺายปิ… สงฺขาเรสุปิ ¶ … วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ’’.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา [พุพฺพุลูปมา (สี.), ปุพฺพุโฬปมา (ก.)];
มรีจิกูปมา สฺา, สงฺขารา กทลูปมา;
มายูปมฺจ วิฺาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา.
‘‘ยถา ยถา นิชฺฌายติ, โยนิโส อุปปริกฺขติ;
ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ โหติ, โย นํ ปสฺสติ โยนิโส.
‘‘อิมฺจ ¶ ¶ กายํ อารพฺภ, ภูริปฺเน เทสิตํ;
ปหานํ ติณฺณํ ธมฺมานํ, รูปํ ปสฺสถ [ปสฺเสถ (สี.)] ฉฑฺฑิตํ.
‘‘อายุ ¶ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปวิทฺโธ [อปวิฏฺโ (สฺยา. กํ.)] ตทา เสติ, ปรภตฺตํ อเจตนํ.
‘‘เอตาทิสายํ สนฺตาโน, มายายํ พาลลาปินี;
วธโก เอส อกฺขาโต, สาโร เอตฺถ น วิชฺชติ.
‘‘เอวํ ขนฺเธ อเวกฺเขยฺย, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย;
ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.
‘‘ชเหยฺย สพฺพสํโยคํ, กเรยฺย สรณตฺตโน;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, ปตฺถยํ อจฺจุตํ ปท’’นฺติ. ตติยํ;
๔. โคมยปิณฺฑสุตฺตํ
๙๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ สฺา ยา สฺา…เป… อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เกจิ สงฺขารา เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ¶ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา… กิฺจิ วิฺาณํ ¶ , ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ.
อถ โข ภควา ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑํ ปาณินา คเหตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺตโกปิ โข, ภิกฺขุ, อตฺตภาวปฏิลาโภ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตโก เจปิ, ภิกฺขุ, อตฺตภาวปฏิลาโภ อภวิสฺส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต ¶ อวิปริณามธมฺโม, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตโกปิ อตฺตภาวปฏิลาโภ ¶ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘ภูตปุพฺพาหํ, ภิกฺขุ, ราชา อโหสึ ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีตินครสหสฺสานิ อเหสุํ กุสาวตี ราชธานิปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติปาสาทสหสฺสานิ อเหสุํ ธมฺมปาสาทปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติกูฏาคารสหสฺสานิ อเหสุํ มหาพฺยูหกูฏาคารปฺปมุขานิ [มหาวิยูหกูฏาคารปฺปมุขานิ (ที. นิ. ๒.๒๖๓)]. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติปลฺลงฺกสหสฺสานิ อเหสุํ ทนฺตมยานิ สารมยานิ โสวณฺณมยานิ โคณกตฺถตานิ ปฏิกตฺถตานิ ปฏลิกตฺถตานิ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานิ ¶ [กาทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานิ (สี.)] สอุตฺตรจฺฉทานิ อุภโตโลหิตกูปธานานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีตินาคสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณทฺธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ อุโปสถนาคราชปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติอสฺสสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณทฺธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ ¶ วลาหกอสฺสราชปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติรถสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณทฺธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ เวชยนฺตรถปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ, รฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติมณิสหสฺสานิ อเหสุํ มณิรตนปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติอิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ สุภทฺทาเทวิปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํ อนุยนฺตานิ ปริณายกรตนปฺปมุขานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติเธนุสหสฺสานิ อเหสุํ ทุกูลสนฺทนานิ กํสูปธารณานิ. ตสฺส ¶ มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติวตฺถโกฏิสหสฺสานิ อเหสุํ โขมสุขุมานิ โกเสยฺยสุขุมานิ กมฺพลสุขุมานิ ¶ กปฺปาสิกสุขุมานิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขุ…เป… จตุราสีติถาลิปากสหสฺสานิ อเหสุํ; สายํ ปาตํ ภตฺตาภิหาโร อภิหริยิตฺถ.
‘‘เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา นครสหสฺสานํ เอกฺเว ตํ นครํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ – กุสาวตี ราชธานี. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา ปาสาทสหสฺสานํ ¶ เอโกเยว โส ปาสาโท โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ – ธมฺโม ปาสาโท. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา กูฏาคารสหสฺสานํ เอกฺเว ตํ กูฏาคารํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ – มหาพฺยูหํ กูฏาคารํ. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ เอโกเยว โส ปลฺลงฺโก โหติ ยมหํ เตน สมเยน ปริภฺุชามิ – ทนฺตมโย วา สารมโย วา โสวณฺณมโย ¶ วา รูปิยมโย วา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา นาคสหสฺสานํ เอโกเยว โส นาโค โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรุหามิ – อุโปสโถ นาคราชา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ เอโกเยว โส อสฺโส โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรุหามิ – วลาหโก อสฺสราชา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ เอโกเยว โส รโถ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรุหามิ – เวชยนฺโต รโถ. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา อิตฺถิสหสฺสานํ เอกาเยว สา อิตฺถี โหติ ยา มํ เตน สมเยน ปจฺจุปฏฺาติ – ขตฺติยานี วา เวลามิกา วา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ เอกฺเว ตํ วตฺถยุคํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน ปริทหามิ – โขมสุขุมํ วา โกเสยฺยสุขุมํ วา กมฺพลสุขุมํ วา กปฺปาสิกสุขุมํ วา. เตสํ โข ปน, ภิกฺขุ, จตุราสีติยา ถาลิปากสหสฺสานํ เอโกเยว โส ถาลิปาโก โหติ ยโต นาฬิโกทนปรมํ ภฺุชามิ ตทุปิยฺจ สูเปยฺยํ [สูปพฺยฺชนํ (สฺยา. กํ.)]. อิติ โข, ภิกฺขุ, สพฺเพ เต สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา. เอวํ อนิจฺจา โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา. เอวํ อทฺธุวา โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา. เอวํ อนสฺสาสิกา โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา. ยาวฺจิทํ ¶ , ภิกฺขุ, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิรชฺชิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. นขสิขาสุตฺตํ
๙๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ¶ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ สฺา…เป… เกจิ สงฺขารา, เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา…เป… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ.
อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺตกมฺปิ โข, ภิกฺขุ, รูปํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตกํ เจปิ, ภิกฺขุ, รูปํ อภวิสฺส นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกมฺปิ รูปํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย’’.
‘‘เอตฺตกาปิ ¶ โข, ภิกฺขุ, เวทนา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ¶ ตเถว สฺสติ. เอตฺตกา เจปิ, ภิกฺขุ, เวทนา อภวิสฺส นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกาปิ เวทนา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘เอตฺตกาปิ โข, ภิกฺขุ, สฺา นตฺถิ…เป… เอตฺตกาปิ โข, ภิกฺขุ, สงฺขารา นตฺถิ นิจฺจา ¶ ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ. เอตฺตกา เจปิ, ภิกฺขุ, สงฺขารา อภวิสฺสํสุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา ¶ อวิปริณามธมฺมา, น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกาปิ สงฺขารา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘เอตฺตกมฺปิ โข, ภิกฺขุ, วิฺาณํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. เอตฺตกมฺปิ โข, ภิกฺขุ, วิฺาณํ อภวิสฺส นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขุ, เอตฺตกมฺปิ วิฺาณํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, ภิกฺขุ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ ภนฺเต’’…เป… ‘‘ตสฺมาติห…เป… เอวํ ¶ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สุทฺธิกสุตฺตํ
๙๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ รูปํ, ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ? อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กาจิ เวทนา…เป… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กิฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ ¶ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ. นตฺถิ โข, ภิกฺขุ, กาจิ เวทนา… กาจิ สฺา… เกจิ สงฺขารา… กิฺจิ วิฺาณํ, ยํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. คทฺทุลพทฺธสุตฺตํ
๙๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติ วิสุสฺสติ น ¶ ภวติ; น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ สิเนรุ ปพฺพตราชา ฑยฺหติ วินสฺสติ น ภวติ; น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ ¶ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ¶ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ มหาปถวี ฑยฺหติ วินสฺสติ น ภวติ; น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สา คทฺทุลพทฺโธ [คทฺทูลพนฺโธ (สฺยา. กํ.)] ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพทฺโธ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. โส รูปฺเว อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ, เวทนฺเว…เป… สฺฺเว… สงฺขาเรเยว… วิฺาณฺเว อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ. โส รูปํ อนุปริธาวํ อนุปริวตฺตํ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อนุปริธาวํ อนุปริวตฺตํ, น ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, น ปริมุจฺจติ เวทนาย, น ปริมุจฺจติ สฺาย, น ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, น ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ¶ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต, น รูปํ อตฺตโต ¶ สมนุปสฺสติ…เป… น เวทนํ… น สฺํ… น สงฺขาเร… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. โส รูปํ นานุปริธาวติ นานุปริวตฺตติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นานุปริธาวติ นานุปริวตฺตติ. โส รูปํ อนนุปริธาวํ อนนุปริวตฺตํ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อนนุปริธาวํ อนนุปริวตฺตํ; ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตํ
๑๐๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สา คทฺทุลพทฺโธ ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพทฺโธ. โส คจฺฉติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปคจฺฉติ; ติฏฺติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปติฏฺติ; นิสีทติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปนิสีทติ; นิปชฺชติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปนิปชฺชติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม ¶ อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. โส คจฺฉติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปคจฺฉติ; ติฏฺติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปติฏฺติ; นิสีทติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปนิสีทติ; นิปชฺชติ เจปิ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปนิปชฺชติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ทีฆรตฺตมิทํ ¶ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหนา’ติ. จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ; จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.
‘‘ทิฏฺํ โว, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จิตฺติตํ. เตนปิ โข, ภิกฺขเว, จรเณน จิตฺเตน จิตฺตฺเว จิตฺตตรํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหนา’ติ. จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ; จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.
‘‘นาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อฺํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ. ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา, เตปิ โข, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตา, เตหิปิ โข, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคเตหิ ปาเณหิ จิตฺตฺเว จิตฺตตรํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺํ ราเคน โทเสน โมเหนา’ติ. จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ; จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, รชโก วา จิตฺตการโก วา รชนาย วา ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย [มฺเชฏฺาย (สี. สฺยา. กํ.), มฺเชฏฺิยา (ปี.)] วา สุปริมฏฺเ ผลเก วา ภิตฺติยา วา ทุสฺสปฏฺเฏ วา อิตฺถิรูปํ วา ปุริสรูปํ วา อภินิมฺมิเนยฺย สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปฺเว อภินิพฺพตฺเตนฺโต อภินิพฺพตฺเตติ, เวทนฺเว…เป… สฺฺเว… สงฺขาเร เยว… วิฺาณฺเว อภินิพฺพตฺเตนฺโต อภินิพฺพตฺเตติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ…เป… ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. วาสิชฏสุตฺตํ
๑๐๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ชานโต อหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส ¶ อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ’’.
‘‘ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ ¶ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘อภาวิตตฺตา’ ติสฺส วจนียํ. กิสฺส อภาวิตตฺตา? อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, อภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, อภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ พลานํ, อภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, อภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา. ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา น สมฺมา อธิสยิตานิ, น สมฺมา ปริเสทิตานิ, น สมฺมา ปริภาวิตานิ. กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห, วต เม ¶ กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุ’นฺติ, อถ โข อภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ ปน, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา; ตานิ กุกฺกุฏิยา น สมฺมา อธิสยิตานิ, น สมฺมา ปริเสทิตานิ, น สมฺมา ปริภาวิตานิ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห, วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘อภาวิตตฺตา’ติสฺส ¶ วจนียํ. กิสฺส อภาวิตตฺตา? อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ…เป… ¶ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิหรโต ¶ กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘ภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ภาวิตตฺตา? ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, ภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, ภาวิตตฺตา ปฺจนฺนํ พลานํ, ภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, ภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา. ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานิ, สมฺมา ปริเสทิตานิ, สมฺมา ปริภาวิตานิ ¶ . กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุ’นฺติ, อถ โข ภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ ปน, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา; ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานิ, สมฺมา ปริเสทิตานิ, สมฺมา ปริภาวิตานิ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘ภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ¶ ภาวิตตฺตา? ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ…เป… ภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปลคณฺฑสฺส วา ปลคณฺฑนฺเตวาสิสฺส วา วาสิชเฏ ทิสฺสนฺเตว องฺคุลิปทานิ ทิสฺสติ องฺคุฏฺปทํ. โน จ ขฺวสฺส เอวํ าณํ โหติ – ‘เอตฺตกํ วต เม อชฺช วาสิชฏสฺส ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย, เอตฺตกํ ปเร’ติ. อถ ขฺวสฺส ขีเณ ขีณนฺตฺเวว าณํ โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ¶ ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ ¶ น เอวํ าณํ โหติ – ‘เอตฺตกํ วต เม อชฺช อาสวานํ ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย, เอตฺตกํ ปเร’ติ, อถ ขฺวสฺส ขีเณ ขีณนฺตฺเวว าณํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพทฺธาย วสฺสมาสานิ อุทเก ปริยาทาย เหมนฺติเกน ถลํ อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ เวตฺตพนฺธนานิ. ตานิ ปาวุสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ อปฺปกสิเรเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ¶ ปูติกานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อนิจฺจสฺาสุตฺตํ
๑๐๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อนิจฺจสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย กสฺสโก มหานงฺคเลน กสนฺโต สพฺพานิ มูลสนฺตานกานิ สมฺปทาเลนฺโต กสติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปพฺพชลายโก ปพฺพชํ ลายิตฺวา อคฺเค คเหตฺวา โอธุนาติ นิทฺธุนาติ นิจฺโฉเฏติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อมฺพปิณฺฑิยา วณฺฏจฺฉินฺนาย ยานิ ¶ ตตฺถ อมฺพานิ วณฺฏปฏิพนฺธานิ สพฺพานิ ตานิ ตทนฺวยานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏนินฺนา ¶ กูฏสโมสรณา, กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ ¶ ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ มูลคนฺธา กาฬานุสาริคนฺโธ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา, วสฺสิกํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุฏฺฏราชาโน [กุฑฺฑราชาโน (สี.)], สพฺเพเต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ภวนฺติ, ราชา เตสํ จกฺกวตฺติ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิ ตารกรูปานํ ปภา, สพฺพา ตา จนฺทิมปฺปภาย กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ, จนฺทปฺปภา ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นตํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน, สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ.
‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา กถํ พหุลีกตา ¶ สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ…เป… สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส ¶ สมุทโย, อิติ ¶ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อนิจฺจสฺา เอวํ พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนตี’’ติ. ทสมํ.
ปุปฺผวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
นที ปุปฺผฺจ เผณฺจ, โคมยฺจ นขาสิขํ;
สุทฺธิกํ ทฺเว จ คทฺทุลา, วาสีชฏํ อนิจฺจตาติ.
มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ –
อุปโย อรหนฺโต จ, ขชฺชนี เถรสวฺหยํ;
ปุปฺผวคฺเคน ปณฺณาส, ทุติโย เตน วุจฺจตีติ.
๑๑. อนฺตวคฺโค
๑. อนฺตสุตฺตํ
๑๐๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อนฺตา. กตเม จตฺตาโร? สกฺกายนฺโต ¶ , สกฺกายสมุทยนฺโต, สกฺกายนิโรธนฺโต, สกฺกายนิโรธคามินิปฺปฏิปทนฺโต. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนฺโต? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนฺโต’’.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยนฺโต? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยนฺโต.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธนฺโต? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธนฺโต.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินิปฺปฏิปทนฺโต? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินิปฺปฏิปทนฺโต ¶ . อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อนฺตา’’ติ. ปมํ.
๒. ทุกฺขสุตฺตํ
๑๐๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ทุกฺขฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ทุกฺขสมุทยฺจ ทุกฺขนิโรธฺจ ทุกฺขนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา…เป… กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรโธ. กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทุติยํ.
๓. สกฺกายสุตฺตํ
๑๐๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สกฺกายฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สกฺกายสมุทยฺจ สกฺกายนิโรธฺจ ¶ สกฺกายนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกาโย? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ ¶ . กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกาโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา…เป… กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย…เป… อยํ วุจฺจติ ¶ , ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรโธ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปริฺเยฺยสุตฺตํ
๑๐๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปริฺเยฺเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริฺฺจ ปริฺาตาวิฺจ ปุคฺคลํ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา? รูปํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺโย ธมฺโม. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ปริฺเยฺโย ธมฺโม. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยา ธมฺมา. กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ปริฺา? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปริฺา. กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล? อรหาติสฺส วจนียํ. ยฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมณสุตฺตํ
๑๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ, สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยสมณสุตฺตํ
๑๐๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ ¶ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ, สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. โสตาปนฺนสุตฺตํ
๑๐๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ ¶ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อรหนฺตสุตฺตํ
๑๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ฉนฺทปฺปหานสุตฺตํ
๑๑๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูเป, ภิกฺขเว, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ¶ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยฉนฺทปฺปหานสุตฺตํ
๑๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูเป, ภิกฺขเว, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ ¶ . เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ…เป… เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท…เป… เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺมา. วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. ทสมํ.
อนฺตวคฺโค เอกาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนฺโต ทุกฺขฺจ สกฺกาโย, ปริฺเยฺยา สมณา ทุเว;
โสตาปนฺโน อรหา จ, ทุเว จ ฉนฺทปฺปหานาติ.
๑๒. ธมฺมกถิกวคฺโค
๑. อวิชฺชาสุตฺตํ
๑๑๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา อวิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ นปฺปชานาติ, รูปสมุทยํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ; เวทนํ นปฺปชานาติ… สฺํ… สงฺขาเร นปฺปชานาติ…เป… วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา. เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ปมํ.
๒. วิชฺชาสุตฺตํ
๑๑๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร ปชานาติ…เป… วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา. เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ธมฺมกถิกสุตฺตํ
๑๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ ¶ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ ¶ ? ‘‘รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. เวทนาย เจ, ภิกฺขุ…เป… สฺาย เจ, ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ, ภิกฺขุ… วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา ¶ นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตํ
๑๑๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหติ, กิตฺตาวตา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ, กิตฺตาวตา ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ? ‘‘รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน ¶ โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. รูปสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. เวทนาย เจ, ภิกฺขุ…เป… สฺาย เจ, ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ, ภิกฺขุ… วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. วิฺาณสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา ¶ นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. พนฺธนสุตฺตํ
๑๑๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปพนฺธนพทฺโธ สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ อตีรทสฺสี อปารทสฺสี, พทฺโธ ชียติ [พทฺโธ ชายติ (สี. ปี.) พทฺโธ ชายติ พทฺโธ ชียติ (สี. อฏฺ. สฺยา. อฏฺ.)] พทฺโธ มียติ พทฺโธ อสฺมา โลกา ¶ ปรํ โลกํ คจฺฉติ. เวทนํ ¶ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… เวทนาย วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน เวทนาพนฺธนพทฺโธ สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ อตีรทสฺสี อปารทสฺสี, พทฺโธ ชียติ พทฺโธ มียติ พทฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ. สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน วิฺาณพนฺธนพทฺโธ สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ อตีรทสฺสี อปารทสฺสี, พทฺโธ ชียติ พทฺโธ มียติ พทฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ’’.
‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี…เป… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก น รูปพนฺธนพทฺโธ, น สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ, ตีรทสฺสี, ปารทสฺสี; ‘ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ. น เวทนํ อตฺตโต…เป… น สฺํ อตฺตโต…เป… น สงฺขาเร อตฺตโต…เป… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก น วิฺาณพนฺธนพทฺโธ, น สนฺตรพาหิรพนฺธนพทฺโธ, ตีรทสฺสี, ปารทสฺสี, ‘ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปริปุจฺฉิตสุตฺตํ
๑๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส ¶ เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! รูปํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ¶ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ‘‘เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ¶ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! วิฺาณํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ ¶ , น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… เอวํ ปสฺสํ…เป… กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยปริปุจฺฉิตสุตฺตํ
๑๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ ภิกฺขเว! รูปํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ ภิกฺขเว! วิฺาณํ, ภิกฺขเว, ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… เอวํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สํโยชนิยสุตฺตํ
๑๒๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สํโยชนิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามี สํโยชนฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, กตมํ สํโยชนํ? รูปํ, ภิกฺขเว, สํโยชนิโย ธมฺโม; โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ¶ สํโยชนิโย ธมฺโม; โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ สํโยชน’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. อุปาทานิยสุตฺตํ
๑๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อุปาทานิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ อุปาทานฺจ ¶ . ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, กตมํ อุปาทานํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อุปาทานิโย ธมฺโม, โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อุปาทานิโย ธมฺโม; โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, อิทํ อุปาทาน’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. สีลวนฺตสุตฺตํ
๑๒๒. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ…เป… เอตทโวจ – ‘‘สีลวตาวุโส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิกาตพฺพา’’ติ? ‘‘สีลวตาวุโส, โกฏฺิก, ภิกฺขุนา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สฺุโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. สีลวตาวุโส, โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต ¶ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สฺุโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ¶ ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ สีลวา ภิกฺขุ ¶ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.
‘‘โสตาปนฺเนน ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘โสตาปนฺเนนปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ โสตาปนฺโน ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สกทาคามิผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.
‘‘สกทาคามินา ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘สกทาคามินาปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ สกทาคามี ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต อนาคามิผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.
‘‘อนาคามินา ¶ ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘อนาคามินาปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ ยํ อนาคามี ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต ¶ โยนิโส มนสิ กโรนฺโต อรหตฺตํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.
‘‘อรหตา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘อรหตาปิ โข, อาวุโส โกฏฺิก, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สฺุโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. นตฺถิ, ขฺวาวุโส, อรหโต อุตฺตริ กรณียํ กตสฺส วา ปติจโย ¶ ; อปิ จ อิเม ¶ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา เจว สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺา จา’’ติ. ทสมํ.
๑๑. สุตวนฺตสุตฺตํ
๑๒๓. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอตทโวจ –
‘‘สุตวตาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘สุตวตาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. สุตวตาวุโส โกฏฺิก, ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ – ยํ สุตวา ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต โสตาปตฺติผลํ ¶ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.
‘‘โสตาปนฺเนน ปนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘โสตาปนฺเนนปิ โข อาวุโส โกฏฺิก ¶ , ภิกฺขุนา อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. านํ โข ปเนตํ, อาวุโส, วิชฺชติ – ยํ โสตาปนฺโน ภิกฺขุ อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจโต…เป… อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สกทาคามิผลํ…เป… อนาคามิผลํ…เป… อรหตฺตผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ.
‘‘อรหตา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กตเม ธมฺมา โยนิโส มนสิ กาตพฺพา’’ติ? ‘‘อรหตาปิ ขฺวาวุโส, โกฏฺิก, อิเม ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต สฺุโต อนตฺตโต โยนิโส มนสิ กาตพฺพา. นตฺถิ, ขฺวาวุโส, อรหโต อุตฺตริ กรณียํ, กตสฺส วา ปติจโย; อปิ จ โข อิเม ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย เจว สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺา จา’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. กปฺปสุตฺตํ
๑๒๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา กปฺโป เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กปฺโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ?
‘‘ยํ กิฺจิ, กปฺป, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, กปฺป, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ทุติยกปฺปสุตฺตํ
๑๒๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กปฺโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ?
‘‘ยํ กิฺจิ, กปฺป, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. ยา ¶ กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา ¶ โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, กปฺป, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺต’’นฺติ. เตรสมํ.
ธมฺมกถิกวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อวิชฺชา วิชฺชา ทฺเว กถิกา, พนฺธนา ปริปุจฺฉิตา ทุเว;
สํโยชนํ อุปาทานํ, สีลํ สุตวา ทฺเว จ กปฺเปนาติ.
๑๓. อวิชฺชาวคฺโค
๑. สมุทยธมฺมสุตฺตํ
๑๒๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา อวิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขุ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ¶ ; วยธมฺมํ รูปํ ‘วยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ เวทนํ ‘วยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยวยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ สฺํ…เป… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺเม สงฺขาเร ‘วยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ วิฺาณํ ‘วยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ ‘วยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ ; สมุทยวยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ เวทนํ ‘วยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ เวทนํ ‘สมุทยวยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ สฺํ… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺเม สงฺขาเร ‘วยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ วิฺาณํ ‘วยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยสมุทยธมฺมสุตฺตํ
๑๒๗. เอกํ ¶ ¶ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต…เป… เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ…เป… ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ เวทนํ…เป… วยธมฺมํ เวทนํ…เป… ‘สมุทยวยธมฺมา เวทนา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ สฺํ…เป… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร…เป… วยธมฺเม สงฺขาเร…เป… สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ…เป… สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, อาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสมุทยธมฺมสุตฺตํ
๑๒๘. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ ¶ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก สมุทยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; วยธมฺมํ รูปํ…เป… สมุทยวยธมฺมํ รูปํ ‘สมุทยวยธมฺมํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ¶ ปชานาติ; สมุทยธมฺมํ เวทนํ…เป… สมุทยวยธมฺมา เวทนา ¶ … สมุทยธมฺมํ สฺํ…เป… สมุทยธมฺเม สงฺขาเร… วยธมฺเม สงฺขาเร… สมุทยวยธมฺเม สงฺขาเร ‘สมุทยวยธมฺมา สงฺขารา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมุทยธมฺมํ วิฺาณํ… วยธมฺมํ วิฺาณํ… สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณํ ‘สมุทยวยธมฺมํ วิฺาณ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อสฺสาทสุตฺตํ
๑๒๙. พาราณสิยํ ¶ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยอสฺสาทสุตฺตํ
๑๓๐. พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… ‘‘‘วิชฺชา, ¶ วิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส ¶ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมุทยสุตฺตํ
๑๓๑. พาราณสิยํ ¶ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยสมุทยสุตฺตํ
๑๓๒. พาราณสิยํ ¶ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. โกฏฺิกสุตฺตํ
๑๓๓. พาราณสิยํ ¶ ¶ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยโกฏฺิกสุตฺตํ
๑๓๔. พาราณสิยํ ¶ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส ¶ โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อยํ ¶ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตติยโกฏฺิกสุตฺตํ
๑๓๕. ตฺเว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, อวิชฺชา, กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ นปฺปชานาติ, รูปสมุทยํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธํ นปฺปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ. เวทนํ นปฺปชานาติ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นปฺปชานาติ, วิฺาณสมุทยํ นปฺปชานาติ, วิฺาณนิโรธํ นปฺปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, อาวุโส โกฏฺิก, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, อาวุโส, วิชฺชา, กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘อิธาวุโส, สุตวา อริยสาวโก รูปํ ปชานาติ, รูปสมุทยํ ¶ ปชานาติ, รูปนิโรธํ ปชานาติ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปชานาติ, วิฺาณสมุทยํ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธํ ปชานาติ ¶ , วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ. ทสมํ.
อวิชฺชาวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมุทยธมฺเม ตีณิ, อสฺสาโท อปเร ทุเว;
สมุทเย จ ทฺเว วุตฺตา, โกฏฺิเก อปเร ตโยติ.
๑๔. กุกฺกุฬวคฺโค
๑. กุกฺกุฬสุตฺตํ
๑๓๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฬํ, เวทนา กุกฺกุฬา, สฺา กุกฺกุฬา, สงฺขารา กุกฺกุฬา, วิฺาณํ กุกฺกุฬํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. อนิจฺจสุตฺตํ
๑๓๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปํ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุติยอนิจฺจสุตฺตํ
๑๓๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.
๔. ตติยอนิจฺจสุตฺตํ
๑๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ ¶ . กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนิจฺจา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุกฺขสุตฺตํ
๑๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยทุกฺขสุตฺตํ
๑๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตติยทุกฺขสุตฺตํ
๑๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อนตฺตสุตฺตํ
๑๔๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. เวทนา อนตฺตา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยอนตฺตสุตฺตํ
๑๔๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ ¶ . โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนตฺตา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตติยอนตฺตสุตฺตํ
๑๔๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา อนตฺตา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โย ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.
๑๑. นิพฺพิทาพหุลสุตฺตํ
๑๔๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล [นิพฺพิทาพหุลํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] วิหเรยฺย. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย. โย รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ; โส รูปํ ปริชานํ ¶ เวทนํ ปริชานํ สฺํ ปริชานํ สงฺขาเร ปริชานํ วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตํ
๑๔๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ทุกฺขานุปสฺสีสุตฺตํ
๑๔๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ‘ปริมุจฺจติ ¶ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. เตรสมํ.
๑๔. อนตฺตานุปสฺสีสุตฺตํ
๑๔๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ – ยํ รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย. (โส รูเป) อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต, เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ปริชานาติ. โส รูปํ ปริชานํ เวทนํ ปริชานํ สฺํ ปริชานํ สงฺขาเร ปริชานํ วิฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สฺาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิฺาณมฺหา ¶ , ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ‘ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามี’’ติ. จุทฺทสมํ.
กุกฺกุฬวคฺโค จุทฺทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุกฺกุฬา ตโย อนิจฺเจน, ทุกฺเขน อปเร ตโย;
อนตฺเตน ตโย วุตฺตา, กุลปุตฺเตน ทฺเว ทุกาติ.
๑๕. ทิฏฺิวคฺโค
๑. อชฺฌตฺตสุตฺตํ
๑๕๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ? ภควํมูลกา ¶ โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย ¶ สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ วิฺาณํ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย ¶ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. เอตํมมสุตฺตํ
๑๕๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสตี’’ติ ¶ ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส ¶ …เป… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺเสยฺยาติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺเสยฺยาติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ..เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. โสอตฺตาสุตฺตํ
๑๕๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป…. ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ ¶ …เป… ¶ วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ¶ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. ตติยํ.
๔. โนจเมสิยาสุตฺตํ
๑๕๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ ¶ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ ¶ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส, เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. มิจฺฉาทิฏฺิสุตฺตํ
๑๕๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. เวทนาย สติ… มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ ¶ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.‘ปฺจมํ.
๖. สกฺกายทิฏฺิสุตฺตํ
๑๕๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย สกฺกายทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อตฺตานุทิฏฺิสุตฺตํ
๑๕๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. เวทนาย ¶ สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ¶ . ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อตฺตานุทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อภินิเวสสุตฺตํ
๑๕๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา. เวทนาย ¶ สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺยุํ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยอภินิเวสสุตฺตํ
๑๕๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา’’ติ? [วินิพนฺธา อชฺโฌสานาติ (สี. ก.)] ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา. เวทนาย สติ ¶ … สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ ¶ ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺยุํ สํโยชนาภินิเวสวินิพนฺธาชฺโฌสานา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อานนฺทสุตฺตํ
๑๕๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ ¶ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ [โน เหตํ ภนฺเต. ตสฺมาติหานนฺท ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ทฏฺพฺพํ. (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.
ทิฏฺิวคฺโค ปฺจทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อชฺฌตฺติกํ เอตํมม, โสอตฺตา โนจเมสิยา;
มิจฺฉาสกฺกายตฺตานุ ทฺเว, อภินิเวสา อานนฺเทนาติ.
อุปริปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส อุปริปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ –
อนฺโต ¶ ธมฺมกถิกา วิชฺชา, กุกฺกุฬํ ทิฏฺิปฺจมํ;
ตติโย ปณฺณาสโก วุตฺโต, นิปาโตติ ปวุจฺจตีติ [นิปาโต เตน วุจฺจตีติ (สี. สฺยา. กํ.)].
ขนฺธสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
๒. ราธสํยุตฺตํ
๑. ปมวคฺโค
๑. มารสุตฺตํ
๑๖๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . อถ โข อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘มาโร, มาโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มาโร’’ติ? ‘‘รูเป โข, ราธ, สติ มาโร วา อสฺส มาเรตา วา โย วา ปน มียติ. ตสฺมาติห ตฺวํ, ราธ, รูปํ มาโรติ ปสฺส, มาเรตาติ ปสฺส, มียตีติ ปสฺส, โรโคติ ปสฺส, คณฺโฑติ ปสฺส, สลฺลนฺติ ปสฺส, อฆนฺติ ปสฺส, อฆภูตนฺติ ปสฺส. เย นํ เอวํ ปสฺสนฺติ เต สมฺมา ปสฺสนฺติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ มาโร วา อสฺส มาเรตา วา โย วา ปน มียติ. ตสฺมาติห ตฺวํ, ราธ, วิฺาณํ มาโรติ ปสฺส, มาเรตาติ ปสฺส, มียตีติ ปสฺส, โรโคติ ปสฺส, คณฺโฑติ ปสฺส, สลฺลนฺติ ปสฺส, อฆนฺติ ปสฺส, อฆภูตนฺติ ปสฺส. เย นํ เอวํ ปสฺสนฺติ, เต สมฺมา ปสฺสนฺตี’’ติ.
‘‘สมฺมาทสฺสนํ ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิย’’นฺติ? ‘‘สมฺมาทสฺสนํ โข, ราธ, นิพฺพิทตฺถํ’’. ‘‘นิพฺพิทา ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิยา’’ติ? ‘‘นิพฺพิทา โข, ราธ, วิราคตฺถา’’. ‘‘วิราโค ¶ ปน, ภนฺเต ¶ , กิมตฺถิโย’’ติ? ‘‘วิราโค โข, ราธ, วิมุตฺตตฺโถ’’. ‘‘วิมุตฺติ ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิยา’’ติ? ‘‘วิมุตฺติ โข, ราธ, นิพฺพานตฺถา’’. ‘‘นิพฺพานํ ปน, ภนฺเต, กิมตฺถิย’’นฺติ? ‘‘อจฺจยาสิ [อจฺจสรา (สี. สฺยา. กํ.), อสฺส (ปี.), อจฺจยา (ก.)], ราธ, ปฺหํ, นาสกฺขิ ปฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุํ. นิพฺพาโนคธฺหิ, ราธ, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, นิพฺพานปรายนํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ. ปมํ.
๒. สตฺตสุตฺตํ
๑๖๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘‘สตฺโต, สตฺโต’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต ¶ , สตฺโตติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ราธ, กุมารกา วา กุมาริกาโย วา ปํสฺวาคารเกหิ กีฬนฺติ. ยาวกีวฺจ เตสุ ปํสฺวาคารเกสุ อวิคตราคา โหนฺติ อวิคตจฺฉนฺทา อวิคตเปมา อวิคตปิปาสา อวิคตปริฬาหา อวิคตตณฺหา, ตาว ตานิ ปํสฺวาคารกานิ อลฺลียนฺติ เกฬายนฺติ ธนายนฺติ ¶ [มนายนฺติ (สี. ปี. ก.)] มมายนฺติ. ยโต จ โข, ราธ, กุมารกา วา กุมาริกาโย วา เตสุ ปํสฺวาคารเกสุ วิคตราคา โหนฺติ วิคตจฺฉนฺทา วิคตเปมา วิคตปิปาสา วิคตปริฬาหา วิคตตณฺหา, อถ โข ตานิ ปํสฺวาคารกานิ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วิกิรนฺติ วิธมนฺติ วิทฺธํเสนฺติ วิกีฬนิยํ [วิกีฬนิกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กโรนฺติ. เอวเมว โข, ราธ, ตุมฺเหปิ รูปํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. เวทนํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. สฺํ… สงฺขาเร วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. วิฺาณํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชถ. ตณฺหากฺขโย หิ, ราธ, นิพฺพาน’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. ภวเนตฺติสุตฺตํ
๑๖๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ภวเนตฺตินิโรโธ ¶ [ภวเนตฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภวเนตฺตินิโรโธ’ติ [ภวเนตฺตีติ (สี. สฺยา. กํ.)], ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, ภวเนตฺติ, กตโม ภวเนตฺตินิโรโธ’’ติ? ‘‘รูเป ¶ โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา – อยํ วุจฺจติ ภวเนตฺติ. เตสํ นิโรโธ [นิโรธา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภวเนตฺตินิโรโธ. เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ ¶ … วิฺาเณ โย ฉนฺโท…เป… อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา ¶ – อยํ วุจฺจติ ภวเนตฺติ. เตสํ นิโรโธ ภวเนตฺตินิโรโธ’’ติ. ตติยํ.
๔. ปริฺเยฺยสุตฺตํ
๑๖๓. สาวตฺถินิทานํ. อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปริฺเยฺเย จ, ราธ, ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริฺฺจ ปริฺาตาวึ ปุคฺคลฺจ. ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ราโธ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตเม จ, ราธ, ปริฺเยฺยา ธมฺมา? รูปํ โข, ราธ, ปริฺเยฺโย ธมฺโม, เวทนา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สฺา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, สงฺขารา ปริฺเยฺโย ธมฺโม, วิฺาณํ ปริฺเยฺโย ธมฺโม. อิเม วุจฺจนฺติ, ราธ, ปริฺเยฺยา ธมฺมา. กตมา จ, ราธ, ปริฺา? โย โข, ราธ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ราธ, ปริฺา. กตโม จ, ราธ, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล? ‘อรหา’ติสฺส วจนียํ. ยฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ราธ, ปริฺาตาวี ปุคฺคโล’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมณสุตฺตํ
๑๖๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ ¶ เกจิ, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ ¶ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ; น เม เต, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ; เต โข เม, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา ¶ , เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยสมณสุตฺตํ
๑๖๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. เย หิ เกจิ, ราธ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. โสตาปนฺนสุตฺตํ
๑๖๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต ¶ โข, ราธ, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ราธ, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อรหนฺตสุตฺตํ
๑๖๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฺจิเม, ราธ, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. ยโต โข, ราธ, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ราธ, อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ฉนฺทราคสุตฺตํ
๑๖๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. เวทนาย โย ¶ ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ ¶ . เอวํ สา เวทนา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. สฺาย… สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. วิฺาเณ ¶ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ…เป… อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยฉนฺทราคสุตฺตํ
๑๖๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. เวทนาย โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ สา เวทนา ปหีนา ¶ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. สฺาย… สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. วิฺาเณ ¶ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหถ. เอวํ ตํ วิฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. ทสมํ.
ราธสํยุตฺตสฺส ปโม วคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
มาโร สตฺโต ภวเนตฺติ, ปริฺเยฺยา สมณา ทุเว;
โสตาปนฺโน อรหา จ, ฉนฺทราคาปเร ทุเวติ.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. มารสุตฺตํ
๑๗๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มาโร, มาโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, มาโร’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, มาโร, เวทนา มาโร, สฺา มาโร, สงฺขารา มาโร, วิฺาณํ มาโร. เอวํ ปสฺสํ, ราธ, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. มารธมฺมสุตฺตํ
๑๗๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มารธมฺโม, มารธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, มารธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, มารธมฺโม, เวทนา มารธมฺโม, สฺา มารธมฺโม, สงฺขารา มารธมฺโม, วิฺาณํ มารธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อนิจฺจสุตฺตํ
๑๗๒. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนิจฺจํ, อนิจฺจ’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ ¶ โข, ภนฺเต, อนิจฺจ’’นฺติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สฺา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิฺาณํ อนิจฺจํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อนิจฺจธมฺมสุตฺตํ
๑๗๓. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนิจฺจธมฺโม, อนิจฺจธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, อนิจฺจธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจธมฺโม, เวทนา อนิจฺจธมฺโม ¶ , สฺา อนิจฺจธมฺโม, สงฺขารา อนิจฺจธมฺโม, วิฺาณํ อนิจฺจธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุกฺขสุตฺตํ
๑๗๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุกฺขํ, ทุกฺข’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ทุกฺข’’นฺติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, ทุกฺขํ, เวทนา ทุกฺขา, สฺา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิฺาณํ ทุกฺขํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุกฺขธมฺมสุตฺตํ
๑๗๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุกฺขธมฺโม, ทุกฺขธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, ทุกฺขธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, ทุกฺขธมฺโม, เวทนา ทุกฺขธมฺโม, สฺา ทุกฺขธมฺโม, สงฺขารา ทุกฺขธมฺโม, วิฺาณํ ทุกฺขธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อนตฺตสุตฺตํ
๑๗๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘‘อนตฺตา, อนตฺตา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, อนตฺตา’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา, สฺา อนตฺตา, สงฺขารา อนตฺตา, วิฺาณํ อนตฺตา. เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อนตฺตธมฺมสุตฺตํ
๑๗๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อนตฺตธมฺโม, อนตฺตธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, อนตฺตธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนตฺตธมฺโม, เวทนา อนตฺตธมฺโม ¶ , สฺา อนตฺตธมฺโม, สงฺขารา อนตฺตธมฺโม, วิฺาณํ อนตฺตธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙.ขยธมฺมสุตฺตํ
๑๗๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ขยธมฺโม, ขยธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, ขยธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, ขยธมฺโม, เวทนา ขยธมฺโม, สฺา ¶ ขยธมฺโม, สงฺขารา ขยธมฺโม, วิฺาณํ ขยธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. วยธมฺมสุตฺตํ
๑๗๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วยธมฺโม, วยธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, วยธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, วยธมฺโม, เวทนา วยธมฺโม, สฺา วยธมฺโม, สงฺขารา วยธมฺโม, วิฺาณํ วยธมฺโม ¶ . เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. สมุทยธมฺมสุตฺตํ
๑๘๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สมุทยธมฺโม, สมุทยธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, สมุทยธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, สมุทยธมฺโม, เวทนา สมุทยธมฺโม, สฺา สมุทยธมฺโม, สงฺขารา สมุทยธมฺโม, วิฺาณํ สมุทยธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. นิโรธธมฺมสุตฺตํ
๑๘๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘นิโรธธมฺโม, นิโรธธมฺโม’ติ ¶ , ภนฺเต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, ภนฺเต, นิโรธธมฺโม’’ติ? ‘‘รูปํ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม, เวทนา นิโรธธมฺโม, สฺา นิโรธธมฺโม, สงฺขารา นิโรธธมฺโม, วิฺาณํ นิโรธธมฺโม. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
ราธสํยุตฺตสฺส ทุติโย วคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
มาโร ¶ จ มารธมฺโม จ, อนิจฺเจน อปเร ทุเว;
ทุกฺเขน จ ทุเว วุตฺตา, อนตฺเตน [อนตฺเตหิ (สี. สฺยา. กํ.)] ตเถว จ;
ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน ทฺวาทสาติ.
๓. อายาจนวคฺโค
๑-๑๑. มาราทิสุตฺตเอกาทสกํ
๑๘๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ [สีหฬโปตฺถเก ปน ‘‘ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺต’’นฺติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ตีณิ สุตฺตานิ วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิ. เอวมุปริสุตฺเตสุปิ]. โก จ, ราธ, มาโร? รูปํ โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ [สีหฬโปตฺถเก ปน ‘‘ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺตํ, ตตฺร เต ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพติ เอกํ สุตฺต’’นฺติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ตีณิ สุตฺตานิ วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิ. เอวมุปริสุตฺเตสุปิ]. เวทนา มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สฺา มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สงฺขารา มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… วิฺาณํ มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๑๘๓. โย โข, ราธ, มารธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป….
๑๘๔. ยํ ¶ โข, ราธ, อนิจฺจํ…เป….
๑๘๕. โย ¶ โข, ราธ, อนิจฺจธมฺโม…เป….
๑๘๗. โย โข, ราธ, ทุกฺขธมฺโม…เป….
๑๘๘. โย ¶ โข, ราธ, อนตฺตา…เป….
๑๘๙. โย ¶ โข, ราธ, อนตฺตธมฺโม…เป….
๑๙๒. โย โข, ราธ, สมุทยธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป….
๑๒. นิโรธธมฺมสุตฺตํ
๑๙๓. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘โย ¶ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, นิโรธธมฺโม? รูปํ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… เวทนา นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สฺา นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… สงฺขารา นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… วิฺาณํ นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ [สีหฬโปตฺถเก ปน อิมสฺมึ วคฺเค ฉตฺตึส สุตฺตานิ วิภตฺตานิ เอเกกํ สุตฺตํ ตีณิ ตีณิ กตฺวา, เอวํ จตุตฺถวคฺเคปิ].
อายาจนวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
มาโร ¶ ¶ จ มารธมฺโม จ, อนิจฺเจน อปเร ทุเว;
ทุกฺเขน จ ทุเว วุตฺตา, อนตฺเตน ตเถว จ;
ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน ทฺวาทสาติ.
๔. อุปนิสินฺนวคฺโค
๑-๑๑. มาราทิสุตฺตเอกาทสกํ
๑๙๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, มาโร? รูปํ โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… วิฺาณํ มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… โย โข, ราธ, มาโร; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๑๙๕. โย โข, ราธ, มารธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ¶ ปหาตพฺโพ…เป….
๑๙๗. โย โข, ราธ, อนิจฺจธมฺโม…เป….
๑๙๘. ยํ ¶ โข, ราธ, ทุกฺขํ…เป….
๑๙๙. โย โข, ราธ, ทุกฺขธมฺโม…เป….
๒๐๑. โย โข, ราธ, อนตฺตธมฺโม…เป….
๒๐๔. โย ¶ โข, ราธ, สมุทยธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ¶ ปหาตพฺโพ…เป….
๑๒. นิโรธธมฺมสุตฺตํ
๒๐๕. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราธํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, นิโรธธมฺโม? รูปํ ¶ โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โย โข, ราธ, นิโรธธมฺโม; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
อุปนิสินฺนวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
มาโร จ มารธมฺโม จ, อนิจฺเจน อปเร ทุเว;
ทุกฺเขน จ ทุเว วุตฺตา, อนตฺเตน ตเถว จ;
ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน ทฺวาทสาติ.
ราธสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
๓. ทิฏฺิสํยุตฺตํ
๑. โสตาปตฺติวคฺโค
๑. วาตสุตฺตํ
๒๐๖. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. ภควา เอตทโวจ ¶ – ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ?
‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ… ‘‘สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ ¶ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ [ยมิทํ (อฺตฺถ)] ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ [อิเมสุ ฉสุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) เอวมุปริปิ] าเนสุ กงฺขา ปหีนา ¶ โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขสมุทเยปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรเธปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปมํ.
๒. เอตํมมสุตฺตํ
๒๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป ¶ โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ ¶ … สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ ¶ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทุติยํ.
๓. โสอตฺตาสุตฺตํ
๒๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ภควํมูลกา ¶ โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ ¶ . เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ¶ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา…เป… อวิปริณามธมฺโม’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา…เป… อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ตติยํ.
๔. โนจเมสิยาสุตฺตํ
๒๐๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ¶ ภวิสฺสตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป ¶ โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส ¶ เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. นตฺถิทินฺนสุตฺตํ
๒๑๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ ¶ [สุกฺกฏทุกฺกฏานํ (สี. ปี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก; นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา; นตฺถิ โลเก ¶ สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺติ. จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อยํ ปุริโส ยทา ¶ กาลงฺกโรติ ปถวี ปถวีกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อาโป อาโปกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, เตโช เตโชกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, วาโย วาโยกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ. อากาสํ อินฺทฺริยานิ สงฺกมนฺติ. อาสนฺทิปฺจมา ปุริสา มตํ อาทาย คจฺฉนฺติ. ยาว อาฬาหนา ปทานิ ปฺายนฺติ. กาโปตกานิ อฏฺีนิ ภวนฺติ. ภสฺสนฺตา อาหุติโย. ทตฺตุปฺตฺตํ ยทิทํ ทานํ [ทตฺตุปฺตฺตมิทํ ทานํ นาม (สพฺพตฺถ)]. เตสํ ตุจฺฉํ มุสา วิลาโป เย เกจิ อตฺถิกวาทํ วทนฺติ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ ¶ , วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส ¶ เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย เกจิ อตฺถิกวาทํ ¶ วทนฺติ; พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส ¶ กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว ¶ , อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปฺจมํ.
๖. กโรโตสุตฺตํ
๒๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต ฉินฺทโต เฉทาปยโต ปจโต ปาจาปยโต โสจโต โสจาปยโต กิลมโต กิลมาปยโต ผนฺทโต ผนฺทาปยโต ปาณมติปาตยโต อทินฺนํ อาทิยโต สนฺธึ ฉินฺทโต นิลฺโลปํ หรโต เอกาคาริกํ กโรโต ปริปนฺเถ ติฏฺโต ปรทารํ คจฺฉโต มุสา ภณโต กโรโต น กรียติ ปาปํ. ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกน โย อิมิสฺสา ปถวิยา ปาเณ เอกมํสขลํ เอกมํสปฺุชํ กเรยฺย, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. ทกฺขิณํ เจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย; หนนฺโต ¶ ฆาเตนฺโต ฉินฺทนฺโต เฉทาเปนฺโต ปจนฺโต ปาเจนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. อุตฺตรํ เจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย; ททนฺโต ทาเปนฺโต ยชนฺโต ยชาเปนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปฺุํ, นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม. ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชน นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ. ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ ¶ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต การยโต ¶ …เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. เหตุสุตฺตํ
๒๑๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ ¶ สํกิเลสาย. อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ. นตฺถิ พลํ นตฺถิ วีริยํ นตฺถิ ปุริสถาโม นตฺถิ ปุริสปรกฺกโม. สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา ฉสฺเววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ ¶ . เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ ¶ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ ¶ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.
๘. มหาทิฏฺิสุตฺตํ
๒๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา, อนิมฺมิตา, อนิมฺมาตา, วฺฌา, กูฏฏฺา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา; เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ [น วิปริณาเมนฺติ (ปี. ก.)], น อฺมฺํ ¶ พฺยาพาเธนฺติ; นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. กตเม สตฺต? ปถวีกาโย, อาโปกาโย, เตโชกาโย, วาโยกาโย, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว สตฺตเม. อิเม สตฺต [ชีเว. สตฺติเม (พหูสุ)] กายา อกฏา, อกฏวิธา, อนิมฺมิตา, อนิมฺมาตา, วฺฌา, กูฏฏฺา เอสิกฏฺายิฏฺิตา; เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ, น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ; นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. โยปิ ติณฺเหน สตฺเถน สีสํ ฉินฺทติ, น โสปิ กฺจิ [น โกจิ กฺจิ (สี. สฺยา. กํ.), น โกจิ ตํ (ปี. ก.)] ชีวิตา โวโรเปติ; สตฺตนฺนํตฺเวว กายานมนฺตเรน สตฺถํ วิวรมนุปวิสติ [วิวรมนุปตติ (กตฺถจิ) ทีฆมชฺฌิเมสุปิ]. จุทฺทส โข ปนิมานิ โยนิปมุขสตสหสฺสานิ สฏฺิ จ สตานิ ฉ จ สตานิ ปฺจ จ กมฺมุโน สตานิ ปฺจ จ กมฺมานิ, ตีณิ จ กมฺมานิ ¶ , กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จ ทฺวฏฺิปฏิปทา, ทฺวฏฺนฺตรกปฺปา, ฉฬาภิชาติโย, อฏฺปุริสภูมิโย, เอกูนปฺาส อาชีวกสเต, เอกูนปฺาส ปริพฺพาชกสเต, เอกูนปฺาส นาควาสสเต, วีเส อินฺทฺริยสเต, ตึเส นิรยสเต, ฉตฺตึสรโชธาตุโย, สตฺต สฺีคพฺภา, สตฺต อสฺีคพฺภา, สตฺต นิคณฺิคพฺภา, สตฺต เทวา ¶ , สตฺต มานุสา, สตฺต เปสาจา, สตฺต สรา, สตฺต ปวุฏา [สปุฏา (ก.), ปวุธา (ปี.)], สตฺต ปปาตา, สตฺต จ ปปาตสตานิ, สตฺต สุปินา, สตฺต สุปินสตานิ, จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน [มหากปฺปุโน (สี. ปี.)] สตสหสฺสานิ, ยานิ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา ¶ สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. ตตฺถ นตฺถิ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา อปริปกฺกํ วา กมฺมํ ปริปาเจสฺสามิ; ปริปกฺกํ วา กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกริสฺสามีติ เหวํ นตฺถิ โทณมิเต สุขทุกฺเข ปริยนฺตกเต สํสาเร, นตฺถิ หายนวฑฺฒเน, นตฺถิ อุกฺกํสาวกํเส. เสยฺยถาปิ นาม สุตฺตคุเฬ ขิตฺเต นิพฺเพิยมานเมว ปเลติ; เอวเมว พาเล จ ปณฺฑิเต จ นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ?
ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ ¶ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ¶ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา…เป… นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สสฺสตทิฏฺิสุตฺตํ
๒๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา ¶ โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ ¶ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. นวมํ.
๑๐. อสสฺสตทิฏฺิสุตฺตํ
๒๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ…เป… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – อสสฺสโต โลโกติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทสมํ.
๑๑. อนฺตวาสุตฺตํ
๒๑๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อนฺตวา โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. อนนฺตวาสุตฺตํ
๒๑๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อนนฺตวา โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ¶ นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ตํชีวํตํสรีรํสุตฺตํ
๒๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. เตรสมํ.
๑๔. อฺํชีวํอฺํสรีรํสุตฺตํ
๒๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ¶ นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. จุทฺทสมํ.
๑๕. โหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปนฺนรสมํ.
๑๖. นโหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส ¶ เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. โสฬสมํ.
๑๗. โหติจนจโหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย ¶ , กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตรสมํ.
๑๘. เนวโหตินนโหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป ¶ โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ…เป….
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขสมุทเยปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรเธปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. อฏฺารสมํ ¶ .
โสตาปตฺติวคฺโค.
อฏฺารสเวยฺยากรณํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
วาตํ ¶ ¶ เอตํ มม, โส อตฺตา โน จ เม สิยา;
นตฺถิ กโรโต เหตุ จ, มหาทิฏฺเน อฏฺมํ.
สสฺสโต โลโก จ, อสสฺสโต จ อนฺตวา จ;
อนนฺตวา จ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ;
อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ จ.
โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ;
น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ;
เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ.
๒. ทุติยคมนวคฺโค
๑. วาตสุตฺตํ
๒๒๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ…เป… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ปมํ.
๒๒๕-๒๔๐. (ปุริมวคฺเค วิย อฏฺารส เวยฺยากรณานิ วิตฺถาเรตพฺพานีติ ¶ .) สตฺตรสมํ.
๑๘. เนวโหตินนโหติสุตฺตํ
๒๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา ¶ … สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. อฏฺารสมํ.
๑๙. รูปีอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย ¶ , กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี ¶ อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เวทนา…เป… ¶ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. เอกูนวีสติมํ.
๒๐. อรูปีอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? (เปยฺยาโล) วีสติมํ.
๒๑. รูปีจอรูปีจอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. เอกวีสติมํ.
๒๒. เนวรูปีนารูปีอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๕. ‘‘เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. พาวีสติมํ.
๒๓. เอกนฺตสุขีสุตฺตํ
๒๔๖. ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. เตวีสติมํ.
๒๔. เอกนฺตทุกฺขีสุตฺตํ
๒๔๗. ‘‘เอกนฺตทุกฺขี ¶ ¶ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. จตุวีสติมํ.
๒๕. สุขทุกฺขีสุตฺตํ
๒๔๘. ‘‘สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. ปฺจวีสติมํ.
๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ
๒๔๙. ‘‘อทุกฺขมสุขี ¶ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา ¶ โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว ¶ , ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.
ทุติยเปยฺยาโล.
ตสฺสุทฺทานํ –
วาตํ เอตํ มม โส, อตฺตา โน จ เม สิยา;
นตฺถิ กโรโต เหตุ จ, มหาทิฏฺเน อฏฺมํ.
สสฺสโต อสสฺสโต ¶ เจว, อนฺตานนฺตวา จ วุจฺจติ;
ตํ ชีวํ อฺํ ชีวฺจ, ตถาคเตน จตฺตาโร.
รูปี อตฺตา โหติ, อรูปี จ อตฺตา โหติ;
รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ;
เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ, เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ.
เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติ, สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ;
อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณาติ;
อิเม ฉพฺพีสติ สุตฺตา, ทุติยวาเรน เทสิตา.
๓. ตติยคมนวคฺโค
๑. นวาตสุตฺตํ
๒๕๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย ¶ วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – น วาตา วายนฺติ…เป… เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย, เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ปมํ.
๒๕๑-๒๗๔. (ทุติยวคฺเค วิย จตุวีสติ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ.) ปฺจวีสติมํ.
๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ
๒๗๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ ¶ …เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ ¶ , อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.
ตติยเปยฺยาโล.
๔. จตุตฺถคมนวคฺโค
๑. นวาตสุตฺตํ
๒๗๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ ¶ , น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม ¶ , เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒๗๗-๓๐๐. (ทุติยวคฺเค วิย จตุวีสติ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ.) ปฺจวีสติมํ.
๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ
๓๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต ¶ ’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ ¶ , นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปุริมคมเน อฏฺารส เวยฺยากรณา;
ทุติยคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.
ตติยคมเน ¶ ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ;
จตุตฺถคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.
ทิฏฺิสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
๔. โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ
๑. จกฺขุสุตฺตํ
๓๐๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; โสตํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; ฆานํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; ชิวฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี [วิปริณามินี อฺถาภาวินี (?)]; กาโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี; มโน อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ – อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ [อภพฺโพว (สี. สฺยา. กํ.)] ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’.
‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ปมํ.
๒. รูปสุตฺตํ
๓๐๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; สทฺทา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; คนฺธา อนิจฺจา ¶ วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน ¶ ; รสา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; โผฏฺพฺพา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; ธมฺมา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. โย ¶ , ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ ¶ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’.
‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิฺาณสุตฺตํ
๓๐๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. โย ภิกฺขเว…เป… สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ตติยํ.
๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ
๓๐๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส, ภิกฺขเว, อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี ¶ ; โสตสมฺผสฺโส… ฆานสมฺผสฺโส… ชิวฺหาสมฺผสฺโส… กายสมฺผสฺโส… มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมฺผสฺสชาสุตฺตํ
๓๐๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา, ภิกฺขเว, เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… กายสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ปฺจมํ.
๖. รูปสฺาสุตฺตํ
๓๐๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘รูปสฺา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สทฺทสฺา… คนฺธสฺา… รสสฺา… โผฏฺพฺพสฺา… ธมฺมสฺา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. รูปสฺเจตนาสุตฺตํ
๓๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปสฺเจตนา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สทฺทสฺเจตนา… คนฺธสฺเจตนา… รสสฺเจตนา… โผฏฺพฺพสฺเจตนา… ธมฺมสฺเจตนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. สตฺตมํ.
๘. รูปตณฺหาสุตฺตํ
๓๐๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘รูปตณฺหา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สทฺทตณฺหา… คนฺธตณฺหา… รสตณฺหา… โผฏฺพฺพตณฺหา… ธมฺมตณฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี ¶ . โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปถวีธาตุสุตฺตํ
๓๑๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปถวีธาตุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; อาโปธาตุ… เตโชธาตุ… วาโยธาตุ… อากาสธาตุ… วิฺาณธาตุ อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป… สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. นวมํ.
๑๐. ขนฺธสุตฺตํ
๓๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ; เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี; สฺา… สงฺขารา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน; วิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ ¶ . โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ ¶ , สปฺปุริสภูมึ ¶ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’.
‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมึ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมึ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’. โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ทสมํ.
โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ [โอกฺกนฺติกสํยุตฺตํ (ปี. ก.)] สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
จกฺขุ ¶ รูปฺจ วิฺาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;
สฺา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.
๕. อุปฺปาทสํยุตฺตํ
๑. จกฺขุสุตฺตํ
๓๑๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย โสตสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… โย ฆานสฺส อุปฺปาโท ิติ… โย ชิวฺหาย อุปฺปาโท ิติ… โย กายสฺส อุปฺปาโท ิติ… โย มนสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส ¶ อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย โสตสฺส นิโรโธ…เป… โย ฆานสฺส นิโรโธ… โย ชิวฺหาย นิโรโธ… โย กายสฺส นิโรโธ… โย มนสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ปมํ.
๒. รูปสุตฺตํ
๓๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปานํ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย สทฺทานํ… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺพฺพานํ… โย ธมฺมานํ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย ¶ จ โข, ภิกฺขเว, รูปานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย สทฺทานํ… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺพฺพานํ… โย ธมฺมานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิฺาณสุตฺตํ
๓๑๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย มโนวิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺาณสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย มโนวิฺาณสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ตติยํ.
๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ
๓๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย มโนสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย มโนสมฺผสฺสสฺส นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมฺผสฺสชสุตฺตํ
๓๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป….
โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ¶ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย นิโรโธ ¶ วูปสโม…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สฺาสุตฺตํ
๓๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย ธมฺมสฺาย อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺาย นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย ธมฺมสฺาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สฺเจตนาสุตฺตํ
๓๑๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺเจตนาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป… โย ธมฺมสฺเจตนาย อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺเจตนาย นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย ธมฺมสฺเจตนาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ตณฺหาสุตฺตํ
๓๑๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย อุปฺปาโท ิติ…เป… ชรามรณสฺส ¶ ปาตุภาโว…เป… โย ธมฺมตณฺหาย อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย ¶ จ โข, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป… โย ธมฺมตณฺหาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ธาตุสุตฺตํ
๓๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว…เป… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว; โย อาโปธาตุยา… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา… โย อากาสธาตุยา… โย วิฺาณธาตุยา อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา นิโรโธ…เป… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม; โย อาโปธาตุยา นิโรโธ… โย เตโชธาตุยา นิโรโธ… โย วาโยธาตุยา นิโรโธ… โย อากาสธาตุยา นิโรโธ… โย วิฺาณธาตุยา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. นวมํ.
๑๐. ขนฺธสุตฺตํ
๓๒๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย เวทนาย… โย สฺาย… โย สงฺขารานํ… โย วิฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย เวทนาย… โย สฺาย… โย สงฺขารานํ… โย วิฺาณสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ทสมํ.
อุปฺปาทสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
จกฺขุ ¶ รูปฺจ วิฺาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;
สฺา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.
๖. กิเลสสํยุตฺตํ
๑. จกฺขุสุตฺตํ
๓๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย ฆานสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย ชิวฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย กายสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย มนสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ปมํ.
๒. รูปสุตฺตํ
๓๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเปสุ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺเทสุ… โย คนฺเธสุ… โย รเสสุ… โย โผฏฺพฺเพสุ… โย ธมฺเมสุ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิฺาณสุตฺตํ
๓๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตวิฺาณสฺมึ… โย ฆานวิฺาณสฺมึ… โย ชิวฺหาวิฺาณสฺมึ… โย ¶ กายวิฺาณสฺมึ… โย มโนวิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ ¶ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ตติยํ.
๔. สมฺผสฺสสุตฺตํ
๓๒๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตสมฺผสฺสสฺมึ… โย ฆานสมฺผสฺสสฺมึ… โย ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺมึ… โย กายสมฺผสฺสสฺมึ… โย มโนสมฺผสฺสสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมฺผสฺสชสุตฺตํ
๓๒๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย โสตสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย ฆานสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย ชิวฺหาสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย กายสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สฺาสุตฺตํ
๓๒๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺทสฺาย… โย คนฺธสฺาย… โย รสสฺาย… โย โผฏฺพฺพสฺาย… โย ธมฺมสฺาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส ¶ . ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สฺเจตนาสุตฺตํ
๓๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺเจตนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺทสฺเจตนาย… โย คนฺธสฺเจตนาย… โย ¶ รสสฺเจตนาย… โย โผฏฺพฺพสฺเจตนาย… โย ธมฺมสฺเจตนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ตณฺหาสุตฺตํ
๓๒๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย สทฺทตณฺหาย… โย คนฺธตณฺหาย… โย รสตณฺหาย… โย โผฏฺพฺพตณฺหาย… โย ธมฺมตณฺหาย ฉนฺทราโค ¶ , จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป… อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ธาตุสุตฺตํ
๓๓๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. โย อาโปธาตุยา… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา… โย อากาสธาตุยา… โย วิฺาณธาตุยา ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ ¶ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. นวมํ.
๑๐. ขนฺธสุตฺตํ
๓๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส…เป… โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนฺจสฺส จิตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิฺา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติ. ทสมํ.
กิเลสสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
จกฺขุ ¶ รูปฺจ วิฺาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;
สฺา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติ.
๗. สาริปุตฺตสํยุตฺตํ
๑. วิเวกชสุตฺตํ
๓๓๒. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน อนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย. อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ, อาวุโส, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ¶ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ปมา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา ¶ หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ปมา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ปมํ.
๒. อวิตกฺกสุตฺตํ
๓๓๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ ¶ , อาวุโส, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ทุติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ทุติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปีติสุตฺตํ
๓๓๔. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ, อาวุโส, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหาสึ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ; ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ¶ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ตติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ตติยา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ตติยํ.
๔. อุเปกฺขาสุตฺตํ
๓๓๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถา ฌานา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อากาสานฺจายตนสุตฺตํ
๓๓๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. วิฺาณฺจายตนสุตฺตํ
๓๓๗. สาวตฺถินิทานํ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อากิฺจฺายตนสุตฺตํ
๓๓๘. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส ¶ วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. เนวสฺานาสฺายตนสุตฺตํ
๓๓๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป… วุฏฺิโตติ วา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. นิโรธสมาปตฺติสุตฺตํ
๓๔๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… ¶ . ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา. ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ สฺาเวทยิตนิโรธา วุฏฺิโต’ติ วา’’ติ. นวมํ.
๑๐. สูจิมุขีสุตฺตํ
๓๔๑. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคเห ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ราชคเห สปทานํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ปิณฺฑปาตํ อฺตรํ กุฏฺฏมูลํ [กุฑฺฑมูลํ (สี. สฺยา. กํ.), กุฑฺฑํ (ปี.)] นิสฺสาย ปริภฺุชติ. อถ โข สูจิมุขี ปริพฺพาชิกา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ ¶ –
‘‘กึ ¶ นุ โข, สมณ, อโธมุโข ภฺุชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อโธมุโข ภฺุชามี’’ติ. ‘‘เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข [อุทฺธํมุโข (สี. อฏฺ.)] ภฺุชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อุพฺภมุโข ภฺุชามี’’ติ. ‘‘เตน ¶ หิ, สมณ, ทิสามุโข ภฺุชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, ทิสามุโข ภฺุชามี’’ติ. ‘‘เตน หิ, สมณ, วิทิสามุโข ภฺุชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, วิทิสามุโข ภฺุชามี’’ติ.
‘‘‘กึ นุ, สมณ, อโธมุโข ภฺุชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อโธมุโข ภฺุชามี’ติ วเทสิ. ‘เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข ภฺุชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อุพฺภมุโข ภฺุชามี’ติ วเทสิ. ‘เตน หิ, สมณ, ทิสามุโข ภฺุชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, ทิสามุโข ภฺุชามี’ติ วเทสิ. ‘เตน หิ, สมณ, วิทิสามุโข ภฺุชสี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, วิทิสามุโข ภฺุชามี’ติ วเทสิ’’.
‘‘กถฺจรหิ ¶ , สมณ, ภฺุชสี’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา [สมณา วา พฺราหฺมณา วา (สี.) นิคมนวากฺเย ปน สพฺพตฺถาปิ สมาโสเยว ทิสฺสติ] วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘อโธมุขา ภฺุชนฺตี’ติ. เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา นกฺขตฺตวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘อุพฺภมุขา ภฺุชนฺตี’ติ. เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาย [… นุโยคา (สี. สฺยา. กํ. ปี.), … นุโยเคน (?)] มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘ทิสามุขา ภฺุชนฺตี’ติ. เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา องฺควิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ¶ ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘วิทิสามุขา ภฺุชนฺตี’’’ติ.
‘‘โส ขฺวาหํ, ภคินิ, น วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น นกฺขตฺตวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น องฺควิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ. ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสามิ; ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา ภฺุชามี’’ติ.
อถ ¶ ¶ โข สูจิมุขี ปริพฺพาชิกา ราชคเห รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาโรเจสิ – ‘‘ธมฺมิกํ สมณา สกฺยปุตฺติยา อาหารํ อาหาเรนฺติ; อนวชฺชํ [อนวชฺเชน (ก.)] สมณา สกฺยปุตฺติยา อาหารํ อาหาเรนฺติ. เทถ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ ปิณฺฑ’’นฺติ. ทสมํ.
สาริปุตฺตสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
วิเวกชํ อวิตกฺกํ, ปีติ อุเปกฺขา จตุตฺถกํ;
อากาสฺเจว วิฺาณํ, อากิฺจํ เนวสฺินา;
นิโรโธ นวโม วุตฺโต, ทสมํ สูจิมุขี จาติ.
๘. นาคสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกสุตฺตํ
๓๔๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, นาคโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, โอปปาติกา นาคา – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส นาคโยนิโย’’ติ. ปมํ.
๒. ปณีตตรสุตฺตํ
๓๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, นาคโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, โอปปาติกา นาคา. ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ นาเคหิ ชลาพุชา จ สํเสทชา จ โอปปาติกา จ นาคา ปณีตตรา. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ จ ชลาพุเชหิ จ นาเคหิ สํเสทชา จ โอปปาติกา จ นาคา ปณีตตรา. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ จ ชลาพุเชหิ จ สํเสทเชหิ จ นาเคหิ โอปปาติกา นาคา ปณีตตรา. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส นาคโยนิโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. อุโปสถสุตฺตํ
๓๔๔. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ อณฺฑชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ?
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขุ, เอกจฺจานํ ¶ อณฺฑชานํ นาคานํ เอวํ โหติ – ‘มยํ โข ปุพฺเพ กาเยน ทฺวยการิโน อหุมฺห, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน. เต มยํ กาเยน ทฺวยการิโน, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปนฺนา. สจชฺช มยํ กาเยน สุจริตํ จเรยฺยาม, วาจาย สุจริตํ จเรยฺยาม, มนสา สุจริตํ จเรยฺยาม, เอวํ มยํ ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาม. หนฺท, มยํ เอตรหิ กาเยน สุจริตํ จราม, วาจาย สุจริตํ จราม, มนสา สุจริตํ จรามา’ติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ อณฺฑชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอุโปสถสุตฺตํ
๓๔๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ ชลาพุชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ…เป… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ ชลาพุชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ตติยอุโปสถสุตฺตํ
๓๔๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สํเสทชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ…เป… อยํ ¶ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สํเสทชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. จตุตฺถอุโปสถสุตฺตํ
๓๔๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก ¶ นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ โอปปาติกา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจานํ โอปปาติกานํ นาคานํ เอวํ โหติ – ‘มยํ โข ปุพฺเพ กาเยน ทฺวยการิโน อหุมฺห, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน. เต มยํ กาเยน ทฺวยการิโน, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปนฺนา. สจชฺช ¶ มยํ กาเยน สุจริตํ จเรยฺยาม ¶ , วาจาย… มนสา สุจริตํ จเรยฺยาม, เอวํ มยํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาม. หนฺท, มยํ เอตรหิ กาเยน สุจริตํ จราม, วาจาย… มนสา สุจริตํ จรามา’ติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ โอปปาติกา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺกายา จ ภวนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สุตสุตฺตํ
๓๔๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ ¶ ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี โหติ, มนสา ทฺวยการี โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยสุตสุตฺตํ
๓๔๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก ¶ นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?…เป… อยํ ¶ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ. อฏฺมํ.
๙. ตติยสุตสุตฺตํ
๓๕๐. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา สํเสทชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?…เป… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํเสทชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ. นวมํ.
๑๐. จตุตฺถสุตสุตฺตํ
๓๕๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑-๒๐. อณฺฑชทานูปการสุตฺตทสกํ
๓๕๒-๓๖๑. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ…เป… อุปปชฺชตีติ…เป… โส ปานํ เทติ…เป… วตฺถํ เทติ…เป… ยานํ เทติ…เป… มาลํ เทติ…เป… คนฺธํ เทติ…เป… วิเลปนํ เทติ…เป… เสยฺยํ เทติ…เป… อาวสถํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ ¶ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน ¶ มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. วีสติมํ.
๒๑-๕๐. ชลาพุชาทิทานูปการสุตฺตตฺตึสกํ
๓๖๒-๓๙๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ…เป… สํเสทชานํ นาคานํ…เป… โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปานํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ.
(อิมินา เปยฺยาเลน ทส ทส สุตฺตนฺตา กาตพฺพา. เอวํ จตูสุ โยนีสุ จตฺตาลีสํ เวยฺยากรณา โหนฺติ. ปุริเมหิ ปน ทสหิ สุตฺตนฺเตหิ สห โหนฺติ ปณฺณาสสุตฺตนฺตาติ.)
นาคสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกํ ¶ ปณีตตรํ, จตุโร จ อุโปสถา;
ตสฺส สุตํ จตุโร จ, ทานูปการา จ ตาลีสํ;
ปณฺณาส ปิณฺฑโต สุตฺตา, นาคมฺหิ สุปฺปกาสิตาติ.
๙. สุปณฺณสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกสุตฺตํ
๓๙๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สุปณฺณโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา สุปณฺณา, ชลาพุชา สุปณฺณา, สํเสทชา สุปณฺณา, โอปปาติกา สุปณฺณา – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ. ปมํ.
๒. หรนฺติสุตฺตํ
๓๙๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สุปณฺณโยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา…เป… อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย. ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเชว นาเค หรนฺติ, น ชลาพุเช, น สํเสทเช, น โอปปาติเก. ตตฺร, ภิกฺขเว, ชลาพุชา สุปณฺณา อณฺฑเช จ ชลาพุเช จ นาเค หรนฺติ, น สํเสทเช, น โอปปาติเก. ตตฺร, ภิกฺขเว, สํเสทชา สุปณฺณา อณฺฑเช จ ชลาพุเช จ สํเสทเช จ นาเค หรนฺติ, น โอปปาติเก. ตตฺร, ภิกฺขเว, โอปปาติกา สุปณฺณา อณฺฑเช จ ชลาพุเช จ สํเสทเช จ โอปปาติเก จ นาเค หรนฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทฺวยการีสุตฺตํ
๓๙๔. สาวตฺถินิทานํ. อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ¶ อณฺฑชานํ ¶ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา สุปณฺณา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย ¶ , เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ตติยํ.
๔-๖. ทุติยาทิทฺวยการีสุตฺตตฺติกํ
๓๙๕-๓๙๗. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ สุปณฺณานํ…เป… สํเสทชานํ สุปณฺณานํ…เป… โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา สุปณฺณา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗-๑๖. อณฺฑชทานูปการสุตฺตทสกํ
๓๙๘-๔๐๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา สุปณฺณา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปานํ เทติ… วตฺถํ เทติ… ยานํ เทติ… มาลํ เทติ… คนฺธํ เทติ… วิเลปนํ เทติ… เสยฺยํ เทติ… อาวสถํ เทติ… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. โสฬสมํ.
๑๗-๔๖. ชลาพุชาทิทานูปการสุตฺตตึสกํ
๔๐๘-๔๓๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ สุปณฺณานํ…เป… สํเสทชานํ สุปณฺณานํ…เป… โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการี. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา สุปณฺณา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปานํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ สุปณฺณานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ฉจตฺตาลีสมํ.
(เอวํ ปิณฺฑเกน ฉจตฺตาลีสํ สุตฺตนฺตา โหนฺติ.)
สุปณฺณสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกํ หรนฺติ เจว, ทฺวยการี จ จตุโร;
ทานูปการา ตาลีสํ, สุปณฺเณ สุปฺปกาสิตาติ.
๑๐. คนฺธพฺพกายสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกสุตฺตํ
๔๓๘. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม …เป… ภควา เอตทโวจ – ‘‘คนฺธพฺพกายิเก ¶ โว, ภิกฺขเว, เทเว เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, คนฺธพฺพกายิกา เทวา? สนฺติ, ภิกฺขเว, มูลคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, สารคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, เผคฺคุคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, ตจคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, ปปฏิกคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, ปตฺตคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, ปุปฺผคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, ผลคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, รสคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. สนฺติ, ภิกฺขเว, คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, คนฺธพฺพกายิกา เทวา’’ติ. ปมํ.
๒. สุจริตสุตฺตํ
๔๓๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธพฺพกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘คนฺธพฺพกายิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา คนฺธพฺพกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธพฺพกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ ¶ , เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธพฺพกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. มูลคนฺธทาตาสุตฺตํ
๔๔๐. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ ¶ ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘มูลคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ทาตา โหติ มูลคนฺธานํ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ…เป… เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ตติยํ.
๔-๑๒. สารคนฺธาทิทาตาสุตฺตนวกํ
๔๔๑-๔๔๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สารคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ…เป… เผคฺคุคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ตจคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปปฏิกคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปตฺตคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปุปฺผคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ผลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… รสคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘สารคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สารคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ…เป… เผคฺคุคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ตจคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปปฏิกคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปตฺตคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปุปฺผคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ผลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… รสคนฺเธ อธิวตฺถานํ ¶ เทวานํ… คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ทาตา โหติ สารคนฺธานํ…เป… โส ทาตา โหติ เผคฺคุคนฺธานํ… โส ทาตา โหติ ตจคนฺธานํ… โส ¶ ทาตา โหติ ปปฏิกคนฺธานํ… โส ทาตา โหติ ปตฺตคนฺธานํ… โส ทาตา โหติ ปุปฺผคนฺธานํ… โส ทาตา โหติ ผลคนฺธานํ… โส ทาตา โหติ รสคนฺธานํ… โส ทาตา โหติ คนฺธคนฺธานํ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธคนฺเธ ¶ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ¶ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓-๒๒. มูลคนฺธทานูปการสุตฺตทสกํ
๔๕๐-๔๕๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘มูลคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปานํ เทติ… วตฺถํ เทติ… ยานํ เทติ… มาลํ เทติ… คนฺธํ เทติ… วิเลปนํ เทติ… เสยฺยํ เทติ… อาวสถํ เทติ… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มูลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. พาวีสติมํ.
๒๓-๑๑๒. สารคนฺธาทิทานูปการสุตฺตนวุติกํ
๔๖๐-๕๔๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สารคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ…เป… เผคฺคุคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ตจคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ ¶ … ปปฏิกคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปตฺตคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ปุปฺผคนฺเธ ¶ อธิวตฺถานํ เทวานํ… ผลคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… รสคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ… คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปานํ เทติ… วตฺถํ เทติ… ยานํ เทติ… มาลํ เทติ… คนฺธํ เทติ… วิเลปนํ ¶ เทติ… เสยฺยํ เทติ… อาวสถํ เทติ… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา คนฺธคนฺเธ อธิวตฺถานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทฺวาทสสติมํ.
(เอวํ ปิณฺฑเกน เอกสตฺจ ทฺวาทส จ สุตฺตนฺตา โหนฺติ.)
คนฺธพฺพกายสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกฺจ สุจริตํ, ทาตา หิ อปเร ทส;
ทานูปการา สตธา, คนฺธพฺเพ สุปฺปกาสิตาติ.
๑๑. วลาหกสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกสุตฺตํ
๕๕๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘วลาหกกายิเก โว, ภิกฺขเว, เทเว เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, วลาหกกายิกา เทวา? สนฺติ, ภิกฺขเว, สีตวลาหกา เทวา; สนฺติ อุณฺหวลาหกา เทวา; สนฺติ อพฺภวลาหกา เทวา; สนฺติ วาตวลาหกา เทวา; สนฺติ วสฺสวลาหกา เทวา – อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ‘วลาหกกายิกา เทวา’’’ติ. ปมํ.
๒. สุจริตสุตฺตํ
๕๕๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วลาหกกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘วลาหกกายิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วลาหกกายิกานํ ¶ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วลาหกกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วลาหกกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทุติยํ.
๓-๑๒. สีตวลาหกทานูปการสุตฺตทสกํ
๕๕๒-๕๖๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ ¶ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สีตวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘สีตวลาหกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ ¶ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สีตวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สีตวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สีตวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓-๕๒. อุณฺหวลาหกทานูปการสุตฺตจาลีสกํ
๕๖๒-๖๐๑. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุณฺหวลาหกานํ เทวานํ…เป… อพฺภวลาหกานํ ¶ เทวานํ…เป… วาตวลาหกานํ เทวานํ…เป… วสฺสวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘วสฺสวลาหกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วสฺสวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส อนฺนํ เทติ…เป… ปทีเปยฺยํ เทติ. โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วสฺสวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วสฺสวลาหกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ. ทฺเวปฺาสมํ.
๕๓. สีตวลาหกสุตฺตํ
๖๐๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนกทา สีตํ โหตี’’ติ? ‘‘สนฺติ, ภิกฺขุ, สีตวลาหกา นาม เทวา. เตสํ ยทา เอวํ โหติ – ‘ยํนูน มยํ สกาย รติยา วเสยฺยามา’ติ ¶ [รเมยฺยามาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) เอวมุปริปิ], เตสํ ตํ เจโตปณิธิมนฺวาย สีตํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนกทา สีตํ โหตี’’ติ. เตปฺาสมํ.
๕๔. อุณฺหวลาหกสุตฺตํ
๖๐๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนกทา อุณฺหํ โหตี’’ติ? ‘‘สนฺติ, ภิกฺขุ, อุณฺหวลาหกา นาม เทวา. เตสํ ยทา เอวํ โหติ – ‘ยํนูน มยํ สกาย รติยา วเสยฺยามา’ติ, เตสํ ตํ เจโตปณิธิมนฺวาย อุณฺหํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนกทา อุณฺหํ โหตี’’ติ. จตุปฺาสมํ.
๕๕. อพฺภวลาหกสุตฺตํ
๖๐๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนกทา อพฺภํ โหตี’’ติ? ‘‘สนฺติ, ภิกฺขุ, อพฺภวลาหกา นาม เทวา. เตสํ ยทา เอวํ โหติ – ‘ยํนูน มยํ สกาย รติยา วเสยฺยามา’ติ, เตสํ ตํ เจโตปณิธิมนฺวาย อพฺภํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนกทา อพฺภํ โหตี’’ติ. ปฺจปฺาสมํ.
๕๖. วาตวลาหกสุตฺตํ
๖๐๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนกทา วาโต โหตี’’ติ? ‘‘สนฺติ, ภิกฺขุ, วาตวลาหกา นาม เทวา. เตสํ ยทา ¶ เอวํ โหติ – ‘ยํนูน มยํ สกาย รติยา วเสยฺยามา’ติ, เตสํ ตํ เจโตปณิธิมนฺวาย วาโต โหติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนกทา วาโต โหตี’’ติ. ฉปฺปฺาสมํ.
๕๗. วสฺสวลาหกสุตฺตํ
๖๐๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนกทา เทโว วสฺสตี’’ติ? ‘‘สนฺติ, ภิกฺขุ, วสฺสวลาหกา นาม เทวา. เตสํ ยทา ¶ เอวํ โหติ – ‘ยํนูน มยํ สกาย รติยา วเสยฺยามา’ติ, เตสํ ตํ เจโตปณิธิมนฺวาย เทโว วสฺสติ. อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนกทา เทโว วสฺสตี’’ติ. สตฺตปฺาสมํ.
สตฺตปฺาสสุตฺตนฺตํ นิฏฺิตํ.
วลาหกสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกํ สุจริตฺจ ทานูปการปฺาสํ;
สีตํ อุณฺหฺจ อพฺภฺจ วาตวสฺสวลาหกาติ.
๑๒. วจฺฉโคตฺตสํยุตฺตํ
๑. รูปอฺาณสุตฺตํ
๖๐๗. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ [เยนิมานิ (?)] อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? ‘‘รูเป โข, วจฺฉ, อฺาณา, รูปสมุทเย อฺาณา, รูปนิโรเธ อฺาณา, รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณา; เอวมิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วาติ. อยํ โข, วจฺฉ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, ยานิมานิ [เยน (สี.), เยนิมานิ (?)] อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณาติ วา’’ติ. ปมํ.
๒. เวทนาอฺาณสุตฺตํ
๖๐๘. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ ¶ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? ‘‘เวทนาย โข, วจฺฉ, อฺาณา, เวทนาสมุทเย อฺาณา, เวทนานิโรเธ อฺาณา, เวทนานิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทาย อฺาณา; เอวมิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วาติ. อยํ โข, วจฺฉ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ. ทุติยํ.
๓. สฺาอฺาณสุตฺตํ
๖๐๙. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ¶ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? ‘‘สฺาย โข, วจฺฉ, อฺาณา, สฺาสมุทเย อฺาณา, สฺานิโรเธ อฺาณา, สฺานิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทาย อฺาณา; เอวมิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วาติ. อยํ โข, วจฺฉ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ. ตติยํ.
๔. สงฺขารอฺาณสุตฺตํ
๖๑๐. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? ‘‘สงฺขาเรสุ โข, วจฺฉ, อฺาณา, สงฺขารสมุทเย ¶ อฺาณา, สงฺขารนิโรเธ อฺาณา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณา; เอวมิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วาติ. อยํ โข, วจฺฉ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก ¶ อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. วิฺาณอฺาณสุตฺตํ
๖๑๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา ¶ …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? ‘‘วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อฺาณา, วิฺาณสมุทเย อฺาณา, วิฺาณนิโรเธ อฺาณา, วิฺาณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณา; เอวมิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วาติ. อยํ โข, วจฺฉ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ. ปฺจมํ.
๖-๑๐. รูปอทสฺสนาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๑๒-๖๑๖. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? รูเป โข, วจฺฉ, อทสฺสนา…เป… รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อทสฺสนา…เป… เวทนาย ¶ … สฺาย ¶ … สงฺขาเรสุ โข, วจฺฉ, อทสฺสนา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อทสฺสนา…เป… วิฺาณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อทสฺสนา…เป…. ทสมํ.
๑๑-๑๕. รูปอนภิสมยาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๑๗-๖๒๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . รูเป โข, วจฺฉ, อนภิสมยา…เป… รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อนภิสมยา…เป….
สาวตฺถินิทานํ. เวทนาย โข, วจฺฉ, อนภิสมยา…เป….
สาวตฺถินิทานํ ¶ . สฺาย โข, วจฺฉ, อนภิสมยา…เป….
สาวตฺถินิทานํ. สงฺขาเรสุ โข, วจฺฉ, อนภิสมยา…เป….
สาวตฺถินิทานํ. วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อนภิสมยา…เป…. ปนฺนรสมํ.
๑๖-๒๐. รูปอนนุโพธาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๒๒-๖๒๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย…เป… รูเป โข, วจฺฉ, อนนุโพธา…เป… รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อนนุโพธา…เป….
สาวตฺถินิทานํ. เวทนาย โข, วจฺฉ…เป….
สาวตฺถินิทานํ. สฺาย โข, วจฺฉ…เป….
สาวตฺถินิทานํ. สงฺขาเรสุ โข, วจฺฉ…เป….
สาวตฺถินิทานํ. วิฺาเณ โข, วจฺฉ อนนุโพธา…เป… วิฺาณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อนนุโพธา. วีสติมํ.
๒๑-๒๕. รูปอปฺปฏิเวธาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๒๗-๖๓๑. สาวตฺถินิทานํ. โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย…เป… ¶ . รูเป โข, วจฺฉ, อปฺปฏิเวธา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อปฺปฏิเวธา…เป…. ปฺจวีสติมํ.
๒๖-๓๐. รูปอสลฺลกฺขณาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๓๒-๖๓๖. สาวตฺถินิทานํ. รูเป โข, วจฺฉ, อสลฺลกฺขณา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อสลฺลกฺขณา…เป…. ตึสติมํ.
๓๑-๓๕. รูปอนุปลกฺขณาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๓๗-๖๔๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . รูเป โข, วจฺฉ, อนุปลกฺขณา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อนุปลกฺขณา…เป…. ปฺจตึสติมํ.
๓๖-๔๐. รูปอปฺปจฺจุปลกฺขณาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๔๒-๖๔๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . รูเป โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจุปลกฺขณา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจุปลกฺขณา…เป…. จตฺตาลีสมํ.
๔๑-๔๕. รูปอสมเปกฺขณาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๔๗-๖๕๑. สาวตฺถินิทานํ. รูเป โข, วจฺฉ, อสมเปกฺขณา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อสมเปกฺขณา…เป…. ปฺจจตฺตาลีสมํ.
๔๖-๕๐. รูปอปฺปจฺจุเปกฺขณาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๕๒-๖๕๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . รูเป โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจุเปกฺขณา…เป… วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจุเปกฺขณา…เป…. ปฺาสมํ.
๕๑-๕๔. รูปอปฺปจฺจกฺขกมฺมาทิสุตฺตจตุกฺกํ
๖๕๗-๖๖๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ? รูเป โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจกฺขกมฺมา, รูปสมุทเย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา ¶ , รูปนิโรเธ อปฺปจฺจกฺขกมฺมา, รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป….
สาวตฺถินิทานํ ¶ . เวทนาย โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป… เวทนานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป….
สาวตฺถินิทานํ. สฺาย โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป… สฺานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป….
สาวตฺถินิทานํ ¶ . สงฺขาเรสุ โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป… สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา…เป…. จตุปฺาสมํ.
๕๕. วิฺาณอปฺปจฺจกฺขกมฺมสุตฺตํ
๖๖๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘วิฺาเณ โข, วจฺฉ, อปฺปจฺจกฺขกมฺมา, วิฺาณสมุทเย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา, วิฺาณนิโรเธ อปฺปจฺจกฺขกมฺมา, วิฺาณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อปฺปจฺจกฺขกมฺมา; เอวมิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ ¶ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วาติ. อยํ โข, วจฺฉ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย ¶ , ยานิมานิ อเนกวิหิตานิ ทิฏฺิคตานิ โลเก อุปฺปชฺชนฺติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ. ปฺจปฺาสมํ.
วจฺฉโคตฺตสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อฺาณา อทสฺสนา เจว, อนภิสมยา อนนุโพธา;
อปฺปฏิเวธา อสลฺลกฺขณา, อนุปลกฺขเณน อปฺปจฺจุปลกฺขณา;
อสมเปกฺขณา อปฺปจฺจุเปกฺขณา, อปฺปจฺจกฺขกมฺมนฺติ.
๑๓. ฌานสํยุตฺตํ
๑. สมาธิมูลกสมาปตฺติสุตฺตํ
๖๖๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข [ปาโมกฺโข (สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ] จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ ตตฺร อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. ปมํ.
๒. สมาธิมูลกิติสุตฺตํ
๖๖๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ ิติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ¶ ฌายี สมาธิสฺมึ ิติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ ิติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ ¶ , สมาธิสฺมึ ิติกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ ิติกุสโล จ อยํ อิเมสํ ¶ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา ¶ สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ ตตฺร อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ ิติกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. ทุติยํ.
๓. สมาธิมูลกวุฏฺานสุตฺตํ
๖๖๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ¶ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. ตติยํ.
๔. สมาธิมูลกกลฺลิตสุตฺตํ
๖๖๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ ¶ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สมาธิมูลกอารมฺมณสุตฺตํ
๖๖๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล ¶ จ โหติ, สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมาธิมูลกโคจรสุตฺตํ
๖๖๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สมาธิมูลกอภินีหารสุตฺตํ
๖๖๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล ¶ . อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สมาธิมูลกสกฺกจฺจการีสุตฺตํ
๖๖๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี. อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สมาธิมูลกสาตจฺจการีสุตฺตํ
๖๗๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว ¶ สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. นวมํ.
๑๐. สมาธิมูลกสปฺปายการีสุตฺตํ
๖๗๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สปฺปายการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สปฺปายการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี. อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. ทสมํ. (สมาธิมูลกํ.)
๑๑. สมาปตฺติมูลกิติสุตฺตํ
๖๗๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ ิติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ ิติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ¶ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ ิติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ ิติกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ ิติกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ…เป… ปวโร จา’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. สมาปตฺติมูลกวุฏฺานสุตฺตํ
๖๗๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ ¶ สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล ¶ จ โหติ, สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี …เป… ปวโร จา’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. สมาปตฺติมูลกกลฺลิตสุตฺตํ
๖๗๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล ¶ จ โหติ, สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล จ. ตตฺร…เป… ปวโร จา’’ติ. เตรสมํ.
๑๔. สมาปตฺติมูลกอารมฺมณสุตฺตํ
๖๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล จ. ตตฺร…เป… ปวโร จา’’ติ. จุทฺทสมํ.
๑๕. สมาปตฺติมูลกโคจรสุตฺตํ
๖๗๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล ¶ โหติ, น สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล ¶ จ โหติ, สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล จ. ตตฺร…เป… ปวโร จา’’ติ. ปนฺนรสมํ.
๑๖. สมาปตฺติมูลกอภินีหารสุตฺตํ
๖๗๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ ¶ อภินีหารกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล จ. ตตฺร…เป… ปวโร จา’’ติ. โสฬสมํ.
๑๗. สมาปตฺติมูลกสกฺกจฺจสุตฺตํ
๖๗๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี จ. ตตฺร…เป… ปวโร จา’’ติ. สตฺตรสมํ.
๑๘. สมาปตฺติมูลกสาตจฺจสุตฺตํ
๖๗๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล ¶ จ โหติ, สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ. ตตฺร…เป… ปวโร จา’’ติ. อฏฺารสมํ.
๑๙. สมาปตฺติมูลกสปฺปายการีสุตฺตํ
๖๘๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สปฺปายการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สปฺปายการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ ตตฺร อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. เอกูนวีสติมํ. (สมาปตฺติมูลกํ.)
๒๐-๒๗. ิติมูลกวุฏฺานสุตฺตาทิอฏฺกํ
๖๘๑-๖๘๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ ิติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ ิติกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ ิติกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ¶ ฌายี สมาธิสฺมึ ิติกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. วีสติมํ. (ปุริมมูลกานิ วิย ยาว สตฺตวีสติมา ิติมูลกสปฺปายการีสุตฺตา อฏฺ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ. ิติมูลกํ ¶ .)
๒๘-๓๔. วุฏฺานมูลกกลฺลิตสุตฺตาทิสตฺตกํ
๖๘๙-๖๙๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล โหติ, น ¶ สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล… สมาธิสฺมึ ¶ กลฺลิตกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล… เนว สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล… สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. อฏฺวีสติมํ. (ปุริมมูลกานิ วิย ยาว จตุตฺตึสติมา วุฏฺานมูลกสปฺปายการีสุตฺตา สตฺต สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ. วุฏฺานมูลกํ.)
๓๕-๔๐. กลฺลิตมูลกอารมฺมณสุตฺตาทิฉกฺกํ
๖๙๖-๗๐๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ … ‘‘สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล… สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล… เนว สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล… สมาธิสฺมึ กลฺลิตกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. ปฺจตึสติมํ. (ปุริมมูลกานิ วิย ยาว จตฺตาลีสมา กลฺลิตมูลกสปฺปายการีสุตฺตา ฉ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ. กลฺลิตมูลกํ.)
๔๑-๔๕. อารมฺมณมูลกโคจรสุตฺตาทิปฺจกํ
๗๐๒-๗๐๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ … ‘‘สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล… สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล… เนว สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ ¶ โคจรกุสโล… สมาธิสฺมึ อารมฺมณกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. เอกจตฺตาลีสมํ. (ปุริมมูลกานิ วิย ยาว ปฺจจตฺตาลีสมา อารมฺมณมูลกสปฺปายการีสุตฺตา ปฺจ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ. อารมฺมณมูลกํ ¶ .)
๔๖-๔๙. โคจรมูลกอภินีหารสุตฺตาทิจตุกฺกํ
๗๐๗. สาวตฺถินิทานํ… ‘‘สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล… สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ ¶ , น สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล… เนว สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล… สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล จ… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ ตตฺร อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล จ โหติ สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. ฉจตฺตาลีสมํ.
๗๐๘. สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี…เป…. วิตฺถาเรตพฺพํ. สตฺตจตฺตาลีสมํ.
๗๐๙. สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี…เป…. อฏฺจตฺตาลีสมํ.
๗๑๐. สมาธิสฺมึ โคจรกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สปฺปายการี…เป…. เอกูนปฺาสมํ. (โคจรมูลกํ.)
๕๐-๕๒. อภินีหารมูลกสกฺกจฺจสุตฺตาทิติกํ
๗๑๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ … ‘‘สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ, น ¶ สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี… สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล… เนว สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี… สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. ปฺาสมํ.
๗๑๒. สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี…เป…. เอกปฺาสมํ.
๗๑๓. สมาธิสฺมึ อภินีหารกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สปฺปายการี…เป…. ทฺเวปฺาสมํ. (อภินีหารมูลกํ.)
๕๓-๕๔. สกฺกจฺจมูลกสาตจฺจการีสุตฺตาทิทุกํ
๗๑๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ … ‘‘สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี… สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี ¶ … เนว สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี… สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี จ โหติ, สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ…เป… อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. เตปฺาสมํ.
๗๑๕. สมาธิสฺมึ สกฺกจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สปฺปายการี…เป…. จตุปฺาสมํ.
๕๕. สาตจฺจมูลกสปฺปายการีสุตฺตํ
๗๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตาโรเม, ภิกฺขเว, ฌายี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สปฺปายการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สปฺปายการี โหติ, น สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี โหติ, น จ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี. อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ โหติ, สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ โหติ สมาธิสฺมึ สปฺปายการี จ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑ ตตฺร อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ฌายี สมาธิสฺมึ สาตจฺจการี จ โหติ, สมาธิสฺมึ สปฺปายการี อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ฌายีนํ อคฺโค จ เสฏฺโ จ โมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จา’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปฺจปฺาสมํ. (ยถา ปฺจปฺาสํ เวยฺยากรณานิ โหนฺติ ตถา วิตฺถาเรตพฺพานิ.)
ฌานสํยุตฺตํ [สมาธิสํยุตฺตํ (สฺยา. กํ.)] สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมาธิ ¶ ¶ สมาปตฺติ ิติ จ, วุฏฺานํ กลฺลิตารมฺมเณน จ;
โคจรา อภินีหาโร สกฺกจฺจ, สาตจฺจ อโถปิ สปฺปายนฺติ.
ขนฺธวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ขนฺธ ราธสํยุตฺตฺจ, ทิฏฺิโอกฺกนฺต [โอกฺกนฺติ (สพฺพตฺถ)] อุปฺปาทา;
กิเลส สาริปุตฺตา จ, นาคา สุปณฺณ คนฺธพฺพา;
วลาห วจฺฉฌานนฺติ ¶ , ขนฺธวคฺคมฺหิ เตรสาติ.
ขนฺธวคฺคสํยุตฺตปาฬิ นิฏฺิตา.