📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาโย
สฬายตนวคฺโค
๑. สฬายตนสํยุตฺตํ
๑. อนิจฺจวคฺโค
๑. อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘จกฺขุํ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. โสตํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ…เป… ฆานํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. กาโย อนิจฺโจ. ยทนิจฺจํ…เป… มโน อนิจฺโจ. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ¶ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ¶ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ฆานสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, กายสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ ¶ , มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตํ
๒. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. โสตํ ทุกฺขํ…เป… ฆานํ ทุกฺขํ… ชิวฺหา ทุกฺขา… กาโย ทุกฺโข… มโน ทุกฺโข. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อชฺฌตฺตานตฺตสุตฺตํ
๓. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. โสตํ อนตฺตา…เป… ฆานํ อนตฺตา… ชิวฺหา อนตฺตา… กาโย อนตฺตา… มโน อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. พาหิรานิจฺจสุตฺตํ
๔. ‘‘รูปา ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ ¶ , น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุปิ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺพฺเพสุปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. พาหิรทุกฺขสุตฺตํ
๕. ‘‘รูปา ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขา. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. พาหิรานตฺตสุตฺตํ
๖. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ¶ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตํ
๗. ‘‘จกฺขุํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ จกฺขุสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. โสตํ อนิจฺจํ… ฆานํ อนิจฺจํ… ชิวฺหา อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. กาโย อนิจฺโจ…เป… มโน อนิจฺโจ อตีตานาคโต; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ มนสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อชฺฌตฺตทุกฺขาตีตานาคตสุตฺตํ
๘. ‘‘จกฺขุํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ จกฺขุสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. โสตํ ทุกฺขํ…เป… ฆานํ ทุกฺขํ…เป… ชิวฺหา ¶ ทุกฺขา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. กาโย ทุกฺโข…เป… มโน ทุกฺโข อตีตานาคโต; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ มนสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อชฺฌตฺตานตฺตาตีตานาคตสุตฺตํ
๙. ‘‘จกฺขุํ ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ¶ อตีตสฺมึ จกฺขุสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. โสตํ อนตฺตา…เป… ฆานํ อนตฺตา…เป… ชิวฺหา อนตฺตา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. กาโย อนตฺตา…เป… มโน อนตฺตา อตีตานาคโต; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ มนสฺมึ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. พาหิรานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตํ
๑๐. ‘‘รูปา ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ ¶ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ ธมฺเมสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต ธมฺเม นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. พาหิรทุกฺขาตีตานาคตสุตฺตํ
๑๑. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ ¶ ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ…เป. ¶ …. เอกาทสมํ.
๑๒. พาหิรานตฺตาตีตานาคตสุตฺตํ
๑๒. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว ¶ , สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ ธมฺเมสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต ธมฺเม นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
อนิจฺจวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ, ตโย อชฺฌตฺตพาหิรา;
ยทนิจฺเจน ตโย วุตฺตา, เต เต อชฺฌตฺตพาหิราติ.
๒. ยมกวคฺโค
๑. ปมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตํ
๑๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปุพฺเพว ¶ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว ¶ สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข จกฺขุสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก โสตสฺส…เป… โก ฆานสฺส… โก ชิวฺหาย… โก กายสฺส… โก มนสฺส ¶ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข จกฺขุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ จกฺขุสฺส อสฺสาโท. ยํ จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ จกฺขุสฺส อาทีนโว. โย จกฺขุสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ. ยํ โสตํ…เป… ยํ ฆานํ…เป… ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ชิวฺหาย อสฺสาโท. ยํ [ยา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ชิวฺหาย อาทีนโว. โย ชิวฺหาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ ชิวฺหาย นิสฺสรณํ. ยํ กายํ…เป… ยํ มนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ มนสฺส อสฺสาโท. ยํ [โย (สี. สฺยา. กํ. ก.)] มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม, อยํ มนสฺส อาทีนโว. โย มนสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ มนสฺส นิสฺสรณ’’’นฺติ.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก ¶ สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ [สพฺพตฺถาปิ เอวเมว อิติสทฺเทน สห ทิสฺสติ] ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ¶ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.) เอวมุปริปิ], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตํ
๑๔. ‘‘ปุพฺเพว ¶ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข รูปานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ? โก สทฺทานํ…เป… โก คนฺธานํ… โก รสานํ… โก โผฏฺพฺพานํ… โก ธมฺมานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข รูเป ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปานํ อสฺสาโท. ยํ รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ รูปานํ อาทีนโว. โย รูเปสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปานํ ¶ นิสฺสรณํ. ยํ สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ยํ ธมฺเม ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ธมฺมานํ อสฺสาโท. ยํ ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา ¶ , อยํ ธมฺมานํ อาทีนโว. โย ธมฺเมสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ ธมฺมานํ นิสฺสรณ’’’นฺติ.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมอสฺสาทปริเยสนสุตฺตํ
๑๕. ‘‘จกฺขุสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย จกฺขุสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา จกฺขุสฺส อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. จกฺขุสฺสาหํ, ภิกฺขเว ¶ , อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย จกฺขุสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา จกฺขุสฺส อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. จกฺขุสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ ¶ , ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. โสตสฺสาหํ ¶ , ภิกฺขเว… ฆานสฺสาหํ, ภิกฺขเว… ชิวฺหายาหํ ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย ชิวฺหาย อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา ชิวฺหาย อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. ชิวฺหายาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย ชิวฺหาย อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา ชิวฺหาย อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. ชิวฺหายาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ ชิวฺหาย นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา ชิวฺหาย นิสฺสรณํ, ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. มนสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย มนสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา มนสฺส อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. มนสฺสาหํ, ภิกฺขเว ¶ , อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย มนสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา มนสฺส อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. มนสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ มนสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา มนสฺส นิสฺสรณํ, ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ…เป… ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอสฺสาทปริเยสนสุตฺตํ
๑๖. ‘‘รูปานาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย รูปานํ อสฺสาโท ¶ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปานํ อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. รูปานาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ ¶ อจรึ. โย รูปานํ อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปานํ อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. รูปานาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ รูปานํ นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา รูปานํ นิสฺสรณํ, ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. สทฺทานาหํ, ภิกฺขเว… คนฺธานาหํ, ภิกฺขเว… รสานาหํ, ภิกฺขเว… โผฏฺพฺพานาหํ, ภิกฺขเว… ธมฺมานาหํ, ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย ธมฺมานํ อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตา ธมฺมานํ อสฺสาโท ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. ธมฺมานาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ. โย ธมฺมานํ อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตา ธมฺมานํ อาทีนโว ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. ธมฺมานาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ ธมฺมานํ นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตา ธมฺมานํ นิสฺสรณํ, ปฺาย ¶ เม ตํ สุทิฏฺํ.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ…เป… ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมโนเจอสฺสาทสุตฺตํ
๑๗. ‘‘โน ¶ เจทํ, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา จกฺขุสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ จกฺขุสฺส อสฺสาโท ¶ ตสฺมา สตฺตา จกฺขุสฺมึ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา จกฺขุสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ จกฺขุสฺส อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา จกฺขุสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา จกฺขุสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา จกฺขุสฺมา นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, โสตสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส… โน ¶ เจทํ, ภิกฺขเว, ฆานสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส… โน เจทํ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาย อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ชิวฺหาย สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ชิวฺหาย อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา ชิวฺหาย สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาย อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ชิวฺหาย นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ชิวฺหาย อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา ชิวฺหาย นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาย นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ชิวฺหาย นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ชิวฺหาย นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา ชิวฺหาย นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, กายสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส… โน เจทํ, ภิกฺขเว, มนสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา มนสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ มนสฺส อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา มนสฺมึ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, มนสฺส อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา มนสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ¶ . ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ มนสฺส อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา มนสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, มนสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา มนสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ มนสฺส นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา มนสฺมา นิสฺสรนฺติ.
‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ ¶ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺํสุ, เนว ตาว, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสฺุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน [วิปริยาทิกเตน (สี. ปี.), วิปริยาทิกเตน (สฺยา. กํ. ก.)] เจตสา วิหรึสุ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ ¶ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺํสุ ¶ , อถ, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสฺุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยโนเจอสฺสาทสุตฺตํ
๑๘. ‘‘โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปานํ อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา รูเปสุ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปานํ อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา รูเปสุ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปานํ อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา รูเปสุ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา ¶ จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปานํ อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา รูเปสุ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, รูปานํ นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา รูเปหิ นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ รูปานํ นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา รูเปหิ นิสฺสรนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานํ… ธมฺมานํ อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ธมฺเมสุ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมานํ อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา ธมฺเมสุ สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อาทีนโว อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ธมฺเมสุ นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมานํ อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา ธมฺเมสุ นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา ธมฺเมหิ นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมานํ นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา ธมฺเมหิ นิสฺสรนฺติ.
‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺํสุ ¶ , เนว ตาว, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ¶ ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสฺุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรึสุ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺํสุ, อถ, ภิกฺขเว ¶ , สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสฺุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมาภินนฺทสุตฺตํ
๑๙. ‘‘โย ¶ , ภิกฺขเว, จกฺขุํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย โสตํ…เป… โย ฆานํ…เป… โย ชิวฺหํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย กายํ…เป… โย มนํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’’ติ วทามิ.
‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย โสตํ…เป… โย ฆานํ…เป… โย ชิวฺหํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย กายํ…เป… โย มนํ นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’’ติ วทามิ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยาภินนฺทสุตฺตํ
๒๐. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. โย สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’’ติ วทามิ.
‘‘โย ¶ จ โข, ภิกฺขเว, รูเป นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ¶ . โย สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม นาภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ. โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา’’ติ วทามิ. อฏฺมํ.
๙. ปมทุกฺขุปฺปาทสุตฺตํ
๒๑. ‘‘โย ¶ ¶ , ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย โสตสฺส…เป… โย ฆานสฺส… โย ชิวฺหาย… โย กายสฺส… โย มนสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว.
‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย โสตสฺส… โย ฆานสฺส… โย ชิวฺหาย… โย กายสฺส… โย มนสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยทุกฺขุปฺปาทสุตฺตํ
๒๒. ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปานํ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย สทฺทานํ…เป… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺพฺพานํ… โย ธมฺมานํ อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโว.
‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม. โย ¶ สทฺทานํ…เป… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺพฺพานํ… โย ¶ ธมฺมานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ทสมํ.
ยมกวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมฺโพเธน ¶ ทุเว วุตฺตา, อสฺสาเทน อปเร ทุเว;
โน เจเตน ทุเว วุตฺตา, อภินนฺเทน อปเร ทุเว;
อุปฺปาเทน ทุเว วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๓. สพฺพวคฺโค
๑. สพฺพสุตฺตํ
๒๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สพฺพํ ¶ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ? จกฺขฺุเจว รูปา จ, โสตฺจ [โสตฺเจว (?) เอวมิตรยุคเลสุปิ] สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สพฺพํ. โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหเมตํ สพฺพํ ปจฺจกฺขาย อฺํ สพฺพํ ปฺาเปสฺสามี’ติ, ตสฺส วาจาวตฺถุกเมวสฺส [วาจาวตฺถุเรวสฺส (สี. ปี.), วาจาวตฺถุเทวสฺส (สฺยา. กํ.)]; ปุฏฺโ จ น สมฺปาเยยฺย, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺเชยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมิ’’นฺติ. ปมํ.
๒. ปหานสุตฺตํ
๒๔. ‘‘สพฺพปฺปหานาย [สพฺพํ ปหานาย (สฺยา. กํ. ก.)] โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สพฺพปฺปหานาย ธมฺโม? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ, รูปา ปหาตพฺพา, จกฺขุวิฺาณํ ปหาตพฺพํ, จกฺขุสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ ¶ , ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ…เป… ยมฺปิทํ โสตสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ… ยมฺปิทํ ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ. ชิวฺหา ปหาตพฺพา, รสา ปหาตพฺพา, ชิวฺหาวิฺาณํ ปหาตพฺพํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ¶ ตมฺปิ ปหาตพฺพํ. กาโย ปหาตพฺโพ… มโน ปหาตพฺโพ, ธมฺมา ปหาตพฺพา, มโนวิฺาณํ ¶ ปหาตพฺพํ, มโนสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ. อยํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพปฺปหานาย ธมฺโม’’ติ. ทุติยํ.
๓. อภิฺาปริฺาปหานสุตฺตํ
๒๕. ‘‘สพฺพํ อภิฺา ปริฺา ปหานาย โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิฺา ปริฺา ปหานาย ธมฺโม? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ, รูปา อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพา ¶ , จกฺขุวิฺาณํ อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺโพ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ…เป… ชิวฺหา อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพา, รสา อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพา, ชิวฺหาวิฺาณํ อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺโพ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ. กาโย อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺโพ… มโน อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺโพ, ธมฺมา อภิฺา ปริฺา ¶ ปหาตพฺพา, มโนวิฺาณํ อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ, มโนสมฺผสฺโส อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺโพ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ¶ ตมฺปิ อภิฺา ปริฺา ปหาตพฺพํ. อยํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิฺา ปริฺา ปหานาย ธมฺโม’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมอปริชานนสุตฺตํ
๒๖. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รูเป อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. จกฺขุวิฺาณํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. จกฺขุสมฺผสฺสํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย…เป… ชิวฺหํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รเส…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ…เป… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. กายํ…เป… มนํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. ธมฺเม…เป… มโนวิฺาณํ…เป… มโนสมฺผสฺสํ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ ¶ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. อิทํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ¶ ทุกฺขกฺขยาย. กิฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รูเป อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. จกฺขุวิฺาณํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. จกฺขุสมฺผสฺสํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย…เป… ¶ ชิวฺหํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รเส…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ…เป… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. กายํ…เป… มนํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. ธมฺเม…เป… มโนวิฺาณํ…เป… มโนสมฺผสฺสํ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. อิทํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยอปริชานนสุตฺตํ
๒๗. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย? ยฺจ, ภิกฺขเว ¶ , จกฺขุ, เย ¶ จ รูปา, ยฺจ จกฺขุวิฺาณํ, เย จ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา…เป… ยา ¶ จ ชิวฺหา, เย จ รสา, ยฺจ ชิวฺหาวิฺาณํ, เย จ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา; โย จ กาโย, เย จ โผฏฺพฺพา, ยฺจ กายวิฺาณํ, เย จ กายวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา; โย จ มโน, เย จ ธมฺมา, ยฺจ มโนวิฺาณํ, เย จ มโนวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา – อิทํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย? ยฺจ, ภิกฺขเว, จกฺขุ, เย จ รูปา, ยฺจ จกฺขุวิฺาณํ, เย จ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา…เป… ยา จ ชิวฺหา, เย จ รสา, ยฺจ ชิวฺหาวิฺาณํ, เย จ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา; โย จ กาโย, เย จ โผฏฺพฺพา, ยฺจ กายวิฺาณํ, เย จ กายวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา; โย จ มโน, เย จ ธมฺมา, ยฺจ มโนวิฺาณํ, เย จ มโนวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา – อิทํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อาทิตฺตสุตฺตํ
๒๘. เอกํ สมยํ ภควา คยายํ วิหรติ คยาสีเส สทฺธึ ภิกฺขุสหสฺเสน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา, โทสคฺคินา, โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา, ชิวฺหาวิฺาณํ อาทิตฺตํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อาทิตฺโต ¶ . ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา, โทสคฺคินา, โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา, โทสคฺคินา, โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ ¶ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ ¶ …เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา ¶ วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุํ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ตสฺส ภิกฺขุสหสฺสสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ. ฉฏฺํ.
๗. อทฺธภูตสุตฺตํ
๒๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อทฺธภูตํ [อนฺธภูตํ (สี. สฺยา. กํ.)]. กิฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สพฺพํ อทฺธภูตํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อทฺธภูตํ, รูปา อทฺธภูตา, จกฺขุวิฺาณํ อทฺธภูตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อทฺธภูโต, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อทฺธภูตํ. เกน อทฺธภูตํ? ‘ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อทฺธภูต’นฺติ วทามิ…เป… ชิวฺหา อทฺธภูตา, รสา อทฺธภูตา, ชิวฺหาวิฺาณํ อทฺธภูตํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อทฺธภูโต, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อทฺธภูตํ. เกน อทฺธภูตํ? ‘ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อทฺธภูต’นฺติ วทามิ. กาโย อทฺธภูโต…เป… มโน อทฺธภูโต, ธมฺมา อทฺธภูตา, มโนวิฺาณํ อทฺธภูตํ, มโนสมฺผสฺโส อทฺธภูโต, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ¶ ตมฺปิ อทฺธภูตํ. เกน อทฺธภูตํ? ‘ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อทฺธภูต’นฺติ วทามิ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ¶ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ ¶ , วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ ‘วิมุตฺต’มิติ าณํ โหติ, ‘ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺตํ
๓๐. ‘‘สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสารุปฺปํ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ ¶ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามีติ. กตมา จ สา, ภิกฺขเว, สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสารุปฺปา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุํ น มฺติ, จกฺขุสฺมึ น มฺติ, จกฺขุโต น มฺติ, จกฺขุํ เมติ น มฺติ. รูเป น มฺติ, รูเปสุ น มฺติ, รูปโต น มฺติ, รูปา เมติ น มฺติ. จกฺขุวิฺาณํ น มฺติ, จกฺขุวิฺาณสฺมึ น มฺติ, จกฺขุวิฺาณโต น มฺติ, จกฺขุวิฺาณํ เมติ น มฺติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ น มฺติ, จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ น มฺติ, จกฺขุสมฺผสฺสโต น มฺติ, จกฺขุสมฺผสฺโส เมติ น มฺติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺติ ¶ , ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น มฺติ…เป… ชิวฺหํ น มฺติ, ชิวฺหาย น มฺติ, ชิวฺหาโต น มฺติ, ชิวฺหา เมติ น มฺติ. รเส น มฺติ, รเสสุ น มฺติ, รสโต น มฺติ, รสา เมติ น มฺติ. ชิวฺหาวิฺาณํ น มฺติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺมึ น มฺติ, ชิวฺหาวิฺาณโต น มฺติ, ชิวฺหาวิฺาณํ เมติ น มฺติ. ชิวฺหาสมฺผสฺสํ น มฺติ, ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺมึ น มฺติ, ชิวฺหาสมฺผสฺสโต น มฺติ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส เมติ น มฺติ. ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺติ, ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น มฺติ…เป… มนํ น มฺติ, มนสฺมึ น มฺติ, มนโต น มฺติ, มโน เมติ น มฺติ. ธมฺเม น มฺติ, ธมฺเมสุ น มฺติ, ธมฺมโต น มฺติ, ธมฺมา เมติ ¶ น มฺติ. มโนวิฺาณํ น มฺติ, มโนวิฺาณสฺมึ น มฺติ, มโนวิฺาณโต น มฺติ, มโนวิฺาณํ เมติ น มฺติ. มโนสมฺผสฺสํ น มฺติ, มโนสมฺผสฺสสฺมึ น มฺติ, มโนสมฺผสฺสโต น มฺติ, มโนสมฺผสฺโส เมติ น มฺติ ¶ . ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺติ, ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น ¶ มฺติ. สพฺพํ น มฺติ, สพฺพสฺมึ น มฺติ, สพฺพโต น มฺติ, สพฺพํ เมติ น มฺติ. โส เอวํ อมฺมาโน ¶ น จ กิฺจิ โลเก อุปาทิยติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสารุปฺปา ปฏิปทา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตํ
๓๑. ‘‘สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสปฺปายํ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตมา จ สา, ภิกฺขเว, สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุํ น มฺติ, จกฺขุสฺมึ น มฺติ, จกฺขุโต น มฺติ, จกฺขุํ เมติ น มฺติ. รูเป น มฺติ…เป… จกฺขุวิฺาณํ น มฺติ, จกฺขุสมฺผสฺสํ น มฺติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺติ, ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น มฺติ. ยฺหิ, ภิกฺขเว, มฺติ, ยสฺมึ มฺติ, ยโต มฺติ, ยํ เมติ มฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา. อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมวาภินนฺทติ…เป… ชิวฺหํ น มฺติ, ชิวฺหาย น มฺติ, ชิวฺหาโต น มฺติ, ชิวฺหา เมติ น มฺติ. รเส น มฺติ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ น มฺติ, ชิวฺหาสมฺผสฺสํ น มฺติ. ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ ¶ วา ตมฺปิ น มฺติ, ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น มฺติ. ยฺหิ, ภิกฺขเว, มฺติ, ยสฺมึ มฺติ, ยโต มฺติ, ยํ เมติ มฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา. อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมวาภินนฺทติ…เป… มนํ น มฺติ, มนสฺมึ น มฺติ, มนโต น มฺติ, มโน เมติ น มฺติ. ธมฺเม น มฺติ…เป… มโนวิฺาณํ น มฺติ, มโนสมฺผสฺสํ น มฺติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺติ, ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น มฺติ. ยฺหิ, ภิกฺขเว, มฺติ, ยสฺมึ มฺติ, ยโต มฺติ, ยํ เมติ มฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา. อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมวาภินนฺทติ. ยาวตา, ภิกฺขเว, ขนฺธธาตุอายตนํ ตมฺปิ น มฺติ, ตสฺมิมฺปิ น มฺติ, ตโตปิ น มฺติ, ตํ เมติ น มฺติ. โส เอวํ อมฺมาโน น จ กิฺจิ โลเก อุปาทิยติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ ¶ . อยํ โข สา, ภิกฺขเว, สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตํ
๓๒. ‘‘สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสปฺปายํ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตมา จ สา, ภิกฺขเว, สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ¶ ปฏิปทา?
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’.
‘‘รูปา…เป… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ยมฺปิทํ ¶ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา ภนฺเต’’…เป….
‘‘รสา… ชิวฺหาวิฺาณํ… ชิวฺหาสมฺผสฺโส…เป… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’.
‘‘ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ ¶ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ¶ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ…เป… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ ¶ . อยํ โข สา, ภิกฺขเว, สพฺพมฺิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทา’’ติ. ทสมํ.
สพฺพวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
สพฺพฺจ ทฺเวปิ ปหานา, ปริชานาปเร ทุเว;
อาทิตฺตํ อทฺธภูตฺจ, สารุปฺปา ทฺเว จ สปฺปายา;
วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๔. ชาติธมฺมวคฺโค
๑-๑๐. ชาติธมฺมาทิสุตฺตทสกํ
๓๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ตตฺร โข…เป… ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ชาติธมฺมํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ชาติธมฺมํ? จกฺขุ, ¶ ภิกฺขเว, ชาติธมฺมํ. รูปา… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส ชาติธมฺโม. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชาติธมฺมํ…เป… ชิวฺหา… รสา… ชิวฺหาวิฺาณํ… ชิวฺหาสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชาติธมฺมํ. กาโย…เป... มโน ชาติธมฺโม, ธมฺมา ชาติธมฺมา, มโนวิฺาณํ ชาติธมฺมํ, มโนสมฺผสฺโส ชาติธมฺโม. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชาติธมฺมํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ… จกฺขุวิฺาเณปิ… จกฺขุสมฺผสฺเสปิ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๓๔. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, ชราธมฺมํ…เป… สํขิตฺตํ. ทุติยํ.
๓๕. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, พฺยาธิธมฺมํ…เป…. ตติยํ.
๓๖. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, มรณธมฺมํ…เป…. จตุตฺถํ.
๓๗. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, โสกธมฺมํ…เป…. ปฺจมํ.
๓๘. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สํกิเลสิกธมฺมํ…เป…. ฉฏฺํ.
๓๙. ‘‘สพฺพํ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ขยธมฺมํ…เป…. สตฺตมํ.
๔๐. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, วยธมฺมํ…เป…. อฏฺมํ.
๔๑. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สมุทยธมฺมํ…เป…. นวมํ.
๔๒. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, นิโรธธมฺมํ…เป…. ทสมํ.
ชาติธมฺมวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ชาติชราพฺยาธิมรณํ, โสโก จ สํกิเลสิกํ;
ขยวยสมุทยํ, นิโรธธมฺเมน เต ทสาติ.
๕. สพฺพอนิจฺจวคฺโค
๑-๙. อนิจฺจาทิสุตฺตนวกํ
๔๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ตตฺร โข…เป… ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อนิจฺจํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, รูปา อนิจฺจา, จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา, รสา อนิจฺจา, ชิวฺหาวิฺาณํ อนิจฺจํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจ. ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ. กาโย อนิจฺโจ…เป… มโน อนิจฺโจ, ธมฺมา อนิจฺจา, มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ, มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ¶ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๔๔. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ…เป…. ทุติยํ.
๔๕. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา…เป…. ตติยํ.
๔๖. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ…เป… ¶ . จตุตฺถํ.
๔๗. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยํ…เป…. ปฺจมํ.
๔๘. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ…เป…. ฉฏฺํ.
๔๙. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ…เป… ¶ . สตฺตมํ.
๕๐. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺาปริฺเยฺยํ…เป…. อฏฺมํ.
๕๑. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อุปทฺทุตํ…เป…. นวมํ.
๑๐. อุปสฺสฏฺสุตฺตํ
๕๒. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อุปสฺสฏฺํ [อุปสฏฺํ (ก.)]. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อุปสฺสฏฺํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อุปสฺสฏฺํ, รูปา อุปสฺสฏฺา, จกฺขุวิฺาณํ อุปสฺสฏฺํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อุปสฺสฏฺโ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อุปสฺสฏฺํ…เป… ชิวฺหา อุปสฺสฏฺา, รสา อุปสฺสฏฺา, ชิวฺหาวิฺาณํ อุปสฺสฏฺํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อุปสฺสฏฺโ. ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อุปสฺสฏฺํ. กาโย อุปสฺสฏฺโ… มโน อุปสฺสฏฺโ, ธมฺมา อุปสฺสฏฺา, มโนวิฺาณํ อุปสฺสฏฺํ, มโนสมฺผสฺโส อุปสฺสฏฺโ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ ¶ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อุปสฺสฏฺํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ ¶ . ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.
สพฺพอนิจฺจวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนิจฺจํ ¶ ทุกฺขํ อนตฺตา, อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ;
ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, อภิฺเยฺยปริฺเยฺยํ [อภิฺเยฺยํ ปริฺเยฺยํ (สี. สฺยา. กํ.), อภิฺาตํ ปริฺเยฺยํ (ปี. ก.)];
อุปทฺทุตํ อุปสฺสฏฺํ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
สฬายตนวคฺเค ปมปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส วคฺคุทฺทานํ –
อนิจฺจวคฺคํ ¶ ยมกํ, สพฺพํ วคฺคํ ชาติธมฺมํ;
อนิจฺจวคฺเคน ปฺาสํ, ปฺจโม เตน ปวุจฺจตีติ.
๖. อวิชฺชาวคฺโค
๑. อวิชฺชาปหานสุตฺตํ
๕๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. รูเป อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. ธมฺเม ¶ … มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ. ปมํ.
๒. สํโยชนปหานสุตฺตํ
๕๔. ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต, สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สํโยชนา ปหียนฺติ. รูเป… ¶ จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สํโยชนา ปหียนฺติ. โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ… ธมฺเม… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สํโยชนา ปหียนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต สํโยชนา ปหียนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. สํโยชนสมุคฺฆาตสุตฺตํ
๕๕. ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต สํโยชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต สํโยชนา ¶ สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ. รูเป อนตฺตโต… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต สํโยชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ. โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ… ธมฺเม… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต สํโยชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต สํโยชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อาสวปหานสุตฺตํ
๕๖. ‘‘กถํ ¶ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อาสวา ปหียนฺตี’’ติ…เป…. จตุตฺถํ.
๕. อาสวสมุคฺฆาตสุตฺตํ
๕๗. ‘‘กถํ ¶ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อาสวา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตี’’ติ…เป… ¶ . ปฺจมํ.
๖. อนุสยปหานสุตฺตํ
๕๘. ‘‘กถํ นุ โข…เป… ¶ อนุสยา ปหียนฺตี’’ติ…เป…. ฉฏฺํ.
๗. อนุสยสมุคฺฆาตสุตฺตํ
๕๙. ‘‘กถํ นุ โข…เป… อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ…เป… โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ… ธมฺเม… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สพฺพุปาทานปริฺาสุตฺตํ
๖๐. ‘‘สพฺพุปาทานปริฺาย ¶ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริฺาย ธมฺโม? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เอวํ ปสฺสํ ¶ , ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิโมกฺขา [วิโมกฺขํ (ก.), วิโมกฺข (สฺยา. กํ.)] ‘ปริฺาตํ เม อุปาทาน’นฺติ ปชานาติ. โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ ¶ , ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิโมกฺขา ‘ปริฺาตํ เม อุปาทาน’นฺติ ¶ ปชานาติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริฺาย ธมฺโม’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมสพฺพุปาทานปริยาทานสุตฺตํ
๖๑. ‘‘สพฺพุปาทานปริยาทานาย โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริยาทานาย ธมฺโม? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิโมกฺขา ‘ปริยาทินฺนํ [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ ทนฺตช-นกาเรเนว] เม อุปาทาน’นฺติ ปชานาติ…เป… ¶ ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ ¶ มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิโมกฺขา ‘ปริยาทินฺนํ เม อุปาทาน’นฺติ ปชานาติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริยาทานาย ธมฺโม’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยสพฺพุปาทานปริยาทานสุตฺตํ
๖๒. ‘‘สพฺพุปาทานปริยาทานาย โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ ¶ . กตโม จ, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริยาทานาย ธมฺโม’’?
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘รูปา…เป… จกฺขุวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส ¶ นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน… ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ¶ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหาวิฺาเณปิ ¶ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหาสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ ¶ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริยาทานาย ธมฺโม’’ติ. ทสมํ.
อวิชฺชาวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อวิชฺชา สํโยชนา ทฺเว, อาสเวน ทุเว วุตฺตา;
อนุสยา อปเร ทฺเว, ปริฺา ทฺเว ปริยาทินฺนํ;
วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๗. มิคชาลวคฺโค
๑. ปมมิคชาลสุตฺตํ
๖๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มิคชาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘เอกวิหารี, เอกวิหารี’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา ¶ นุ โข, ภนฺเต, เอกวิหารี โหติ, กิตฺตาวตา จ ปน สทุติยวิหารี โหตี’’ติ?
‘‘สนฺติ โข, มิคชาล, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ¶ ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. นนฺทิยา สติ สาราโค โหติ; สาราเค สติ สํโยโค โหติ. นนฺทิสํโยชนสํยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ. สนฺติ…เป… สนฺติ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ ¶ นนฺที. นนฺทิยา สติ สาราโค โหติ; สาราเค สติ สํโยโค โหติ. นนฺทิสํโยชนสํยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ. เอวํวิหารี จ, มิคชาล, ภิกฺขุ กิฺจาปิ อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ ¶ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ; อถ โข สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตณฺหา หิสฺส ทุติยา, สาสฺส อปฺปหีนา. ตสฺมา สทุติยวิหารี’’ติ วุจฺจติ.
‘‘สนฺติ จ โข, มิคชาล, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นนฺที นิรุชฺฌติ. นนฺทิยา อสติ สาราโค น โหติ; สาราเค อสติ สํโยโค ¶ น โหติ. นนฺทิสํโยชนวิสํยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ เอกวิหารีติ วุจฺจติ…เป… สนฺติ จ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ จ โข, มิคชาล, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นนฺที นิรุชฺฌติ. นนฺทิยา อสติ สาราโค น โหติ; สาราเค อสติ สํโยโค น โหติ. นนฺทิสํโยชนวิปฺปยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ เอกวิหารีติ วุจฺจติ. เอวํวิหารี จ, มิคชาล, ภิกฺขุ กิฺจาปิ คามนฺเต วิหรติ อากิณฺโณ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ ¶ . อถ โข เอกวิหารีติ วุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตณฺหา หิสฺส ทุติยา, สาสฺส ปหีนา. ตสฺมา เอกวิหารีติ วุจฺจตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยมิคชาลสุตฺตํ
๖๔. อถ ¶ โข อายสฺมา มิคชาโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มิคชาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สนฺติ ¶ โข, มิคชาล, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, มิคชาลาติ วทามิ…เป… สนฺติ จ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ จ โข, มิคชาล, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที ¶ . นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, มิคชาลาติ วทามิ.
‘‘สนฺติ จ โข, มิคชาล, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ¶ ติฏฺโต นนฺที นิรุชฺฌติ. นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, มิคชาลาติ วทามิ…เป… สนฺติ จ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา อิฏฺา กนฺตา…เป… สนฺติ จ โข, มิคชาล, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นนฺที นิรุชฺฌติ. นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, มิคชาลาติ วทามี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา มิคชาโล ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา มิคชาโล อรหตํ อโหสีติ. ทุติยํ.
๓. ปมสมิทฺธิมารปฺหาสุตฺตํ
๖๕. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข อายสฺมา สมิทฺธิ เยน ภควา…เป… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มาโร, มาโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มาโร วา อสฺส มารปฺตฺติ วา’’ติ?
‘‘ยตฺถ โข, สมิทฺธิ, อตฺถิ ¶ จกฺขุ, อตฺถิ รูปา, อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ ¶ , อตฺถิ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. อตฺถิ โสตํ, อตฺถิ สทฺทา, อตฺถิ โสตวิฺาณํ, อตฺถิ โสตวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. อตฺถิ ฆานํ, อตฺถิ คนฺธา, อตฺถิ ฆานวิฺาณํ, อตฺถิ ฆานวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. อตฺถิ ชิวฺหา, อตฺถิ รสา, อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ, อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. อตฺถิ กาโย, อตฺถิ โผฏฺพฺพา, อตฺถิ กายวิฺาณํ, อตฺถิ กายวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. อตฺถิ มโน, อตฺถิ ธมฺมา, อตฺถิ มโนวิฺาณํ, อตฺถิ มโนวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา.
‘‘ยตฺถ จ โข, สมิทฺธิ, นตฺถิ จกฺขุ, นตฺถิ รูปา, นตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ, นตฺถิ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, นตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. นตฺถิ โสตํ…เป… นตฺถิ ฆานํ…เป… นตฺถิ ชิวฺหา, นตฺถิ รสา, นตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ, นตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, นตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา. นตฺถิ กาโย…เป…. นตฺถิ มโน, นตฺถิ ธมฺมา, นตฺถิ มโนวิฺาณํ, นตฺถิ มโนวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, นตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปฺตฺติ วา’’ติ. ตติยํ.
๔. สมิทฺธิสตฺตปฺหาสุตฺตํ
๖๖. ‘‘‘สตฺโต ¶ , สตฺโต’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺโต วา อสฺส สตฺตปฺตฺติ วา’’ติ…เป…. จตุตฺถํ.
๕. สมิทฺธิทุกฺขปฺหาสุตฺตํ
๖๗. ‘‘‘ทุกฺขํ ¶ ¶ , ทุกฺข’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ทุกฺขํ วา อสฺส ทุกฺขปฺตฺติ วา’’ติ…เป…. ปฺจมํ.
๖. สมิทฺธิโลกปฺหาสุตฺตํ
๖๘. ‘‘‘โลโก, โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โลโก วา อสฺส โลกปฺตฺติ วา’’ติ? ยตฺถ โข, สมิทฺธิ, อตฺถิ จกฺขุ, อตฺถิ รูปา, อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ, อตฺถิ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปฺตฺติ วาติ…เป… อตฺถิ ชิวฺหา…เป… อตฺถิ ¶ มโน, อตฺถิ ธมฺมา, อตฺถิ มโนวิฺาณํ, อตฺถิ มโนวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, อตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปฺตฺติ วา.
‘‘ยตฺถ จ โข, สมิทฺธิ, นตฺถิ จกฺขุ, นตฺถิ รูปา, นตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ, นตฺถิ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, นตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปฺตฺติ วา…เป… นตฺถิ ชิวฺหา…เป… นตฺถิ มโน, นตฺถิ ธมฺมา, นตฺถิ มโนวิฺาณํ, นตฺถิ มโนวิฺาณวิฺาตพฺพา ธมฺมา, นตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปฺตฺติ วา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อุปเสนอาสีวิสสุตฺตํ
๖๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ อุปเสโน ราชคเห วิหรนฺติ สีตวเน สปฺปโสณฺฑิกปพฺภาเร. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมโต อุปเสนสฺส กาเย อาสีวิโส ปติโต ¶ โหติ. อถ โข อายสฺมา อุปเสโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ เม, อาวุโส, อิมํ กายํ มฺจกํ อาโรเปตฺวา พหิทฺธา นีหรถ. ปุรายํ กาโย อิเธว วิกิรติ; เสยฺยถาปิ ภุสมุฏฺี’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อุปเสนํ เอตทโวจ – ‘‘น โข ปน มยํ ปสฺสาม อายสฺมโต อุปเสนสฺส กายสฺส วา อฺถตฺตํ อินฺทฺริยานํ วา วิปริณามํ. อถ จ ปนายสฺมา อุปเสโน เอวมาห – ‘เอถ เม, อาวุโส, อิมํ กายํ มฺจกํ อาโรเปตฺวา พหิทฺธา นีหรถ. ปุรายํ กาโย อิเธว วิกิรติ; เสยฺยถาปิ ภุสมุฏฺี’’’ติ. ‘‘ยสฺส นูน, อาวุโส สาริปุตฺต, เอวมสฺส – ‘อหํ จกฺขูติ วา มม จกฺขูติ วา…เป… อหํ ชิวฺหาติ วา มม ¶ ชิวฺหาติ วา… อหํ มโนติ วา มม มโนติ วา’. ตสฺส, อาวุโส สาริปุตฺต, สิยา กายสฺส วา อฺถตฺตํ อินฺทฺริยานํ วา วิปริณาโม. มยฺหฺจ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, น เอวํ โหติ ¶ – ‘อหํ จกฺขูติ วา มม จกฺขูติ วา…เป… อหํ ชิวฺหาติ วา มม ชิวฺหาติ วา…เป… อหํ มโนติ วา มม มโนติ วา’. ตสฺส มยฺหฺจ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, กึ กายสฺส วา อฺถตฺตํ ภวิสฺสติ, อินฺทฺริยานํ วา วิปริณาโม’’ติ!
‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต อุปเสนสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสโย สุสมูหโต. ตสฺมา อายสฺมโต อุปเสนสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ จกฺขูติ วา มม จกฺขูติ วา…เป… อหํ ชิวฺหาติ วา มม ชิวฺหาติ วา…เป… อหํ มโนติ วา มม มโนติ วา’’’ติ. อถ ¶ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อุปเสนสฺส กายํ มฺจกํ อาโรเปตฺวา พหิทฺธา นีหรึสุ. อถ โข อายสฺมโต อุปเสนสฺส กาโย ตตฺเถว วิกิริ; เสยฺยถาปิ ภุสมุฏฺีติ. สตฺตมํ.
๘. อุปวาณสนฺทิฏฺิกสุตฺตํ
๗๐. อถ โข อายสฺมา อุปวาโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุปวาโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ, อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ?
‘‘อิธ ปน, อุปวาณ, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฺปฏิสํเวที จ โหติ รูปราคปฺปฏิสํเวที จ. สนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโค’ติ ปชานาติ. ยํ ตํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฺปฏิสํเวที จ โหติ รูปราคปฺปฏิสํเวที ¶ จ. สนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโค’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา รสปฺปฏิสํเวที จ โหติ รสราคปฺปฏิสํเวที จ. สนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราคํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราโค’ติ ปชานาติ. ยํ ตํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา รสปฺปฏิสํเวที จ โหติ รสราคปฺปฏิสํเวที ¶ จ. สนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รเสสุ ¶ ราคํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราโค’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิฺาย ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมราคปฺปฏิสํเวที จ. สนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโค’ติ ปชานาติ. ยํ ตํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิฺาย ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมราคปฺปฏิสํเวที จ. สนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโค’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ…เป….
‘‘อิธ ปน, อุปวาณ, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฺปฏิสํเวที จ โหติ, โน จ รูปราคปฺปฏิสํเวที. อสนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโค’ติ ปชานาติ. ยํ ตํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฺปฏิสํเวทีหิ โข โหติ, โน จ รูปราคปฺปฏิสํเวที. อสนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโค’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ, อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา รสปฺปฏิสํเวทีหิ โข โหติ, โน จ รสราคปฺปฏิสํเวที. อสนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราคํ ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราโค’ติ ปชานาติ…เป….
‘‘ปุน ¶ ¶ จปรํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิฺาย ธมฺมปฺปฏิสํเวทีหิ โข โหติ, โน จ ธมฺมราคปฺปฏิสํเวที. อสนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโค’ติ ปชานาติ. ยํ ตํ, อุปวาณ, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิฺาย ธมฺมปฺปฏิสํเวทีหิ โข โหติ, โน จ ธมฺมราคปฺปฏิสํเวที. อสนฺตฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโค’ติ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ, อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมฉผสฺสายตนสุตฺตํ
๗๑. ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อวุสิตํ ¶ เตน พฺรหฺมจริยํ, อารกา โส อิมสฺมา ธมฺมวินยา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺถาหํ, ภนฺเต, อนสฺสสํ [อนสฺสสึ (สี.), อนสฺสาสํ (สฺยา. กํ.), อนสฺสาสึ (ปี.)]. อหฺหิ, ภนฺเต, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานามี’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, ภิกฺขุ, จกฺขุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ ¶ , เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ, ภิกฺขุ, เอตฺถ จ เต, ภิกฺขุ, จกฺขุ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ ภวิสฺสติ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส…เป… ชิวฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ, ภิกฺขุ, เอตฺถ จ เต, ภิกฺขุ, ชิวฺหา ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ ภวิสฺสติ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส…เป… มนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ, ภิกฺขุ, เอตฺถ จ เต, ภิกฺขุ, มโน ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ ¶ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ ภวิสฺสติ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยฉผสฺสายตนสุตฺตํ
๗๒. ‘‘โย ¶ หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อวุสิตํ เตน พฺรหฺมจริยํ, อารกา โส อิมสฺมา ธมฺมวินยา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺถาหํ, ภนฺเต, อนสฺสสํ ปนสฺสสํ. อหฺหิ, ภนฺเต, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานามี’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, ภิกฺขุ, จกฺขุํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ ¶ , น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ, ภิกฺขุ, เอตฺถ จ เต, ภิกฺขุ, จกฺขุ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ ภวิสฺสติ. เอวํ เต เอตํ ปมํ ผสฺสายตนํ ปหีนํ ภวิสฺสติ ¶ อายตึ อปุนพฺภวาย…เป….
‘‘ชิวฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ ¶ , ภิกฺขุ, เอตฺถ จ เต, ภิกฺขุ, ชิวฺหา ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ ภวิสฺสติ. เอวํ เต เอตํ จตุตฺถํ ผสฺสายตนํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อายตึ อปุนพฺภวาย…เป….
‘‘มนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ, ภิกฺขุ, เอตฺถ จ เต, ภิกฺขุ, มโน ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ ภวิสฺสติ. เอวํ เต เอตํ ฉฏฺํ ผสฺสายตนํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อายตึ อปุนพฺภวายา’’ติ. ทสมํ.
๑๑. ตติยฉผสฺสายตนสุตฺตํ
๗๓. ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ ¶ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อวุสิตํ เตน พฺรหฺมจริยํ, อารกา โส อิมสฺมา ธมฺมวินยา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตฺถาหํ, ภนฺเต, อนสฺสสํ ปนสฺสสํ. อหฺหิ, ภนฺเต, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ ¶ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานามี’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, ภิกฺขุ, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ฆานสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, กายสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. เอกาทสมํ.
มิคชาลวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
มิคชาเลน ¶ ทฺเว วุตฺตา, จตฺตาโร จ สมิทฺธินา;
อุปเสโน อุปวาโณ, ฉผสฺสายตนิกา ตโยติ.
๘. คิลานวคฺโค
๑. ปมคิลานสุตฺตํ
๗๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อมุกสฺมึ, ภนฺเต, วิหาเร อฺตโร ภิกฺขุ นโว อปฺปฺาโต อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. สาธุ, ภนฺเต, ภควา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ.
อถ โข ภควา นววาทฺจ สุตฺวา คิลานวาทฺจ, ‘‘อปฺปฺาโต ภิกฺขู’’ติ อิติ วิทิตฺวา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ [สมฺโจสิ (สี.), สมเตสิ (สฺยา. กํ.), สมฺโจปิ (ปี.)]. อถ โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขุ, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปฺตฺตานิ, ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, ภิกฺขุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’ติ?
‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ, พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ, อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
‘‘กจฺจิ เต, ภิกฺขุ, น กิฺจิ กุกฺกุจฺจํ, น โกจิ วิปฺปฏิสาโร’’ติ?
‘‘ตคฺฆ เม, ภนฺเต, อนปฺปกํ ¶ กุกฺกุจฺจํ, อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโร’’ติ.
‘‘กจฺจิ ¶ ปน ตํ [ตฺวํ (สี.), เต (สฺยา. กํ. ก.)], ภิกฺขุ, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ?
‘‘น โข มํ, ภนฺเต, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ [โน เหตํ ภนฺเต (ปี. ก.)].
‘‘โน เจ กิร เต, ภิกฺขุ, อตฺตา สีลโต อุปวทติ, อถ กิฺจ [อถ กิสฺมิฺจ (สี.), อถ ภิกฺขุ กิสฺมิฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโร’’ติ?
‘‘น ขฺวาหํ ¶ , ภนฺเต, สีลวิสุทฺธตฺถํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติ ¶ .
‘‘โน เจ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลวิสุทฺธตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ, อถ กิมตฺถํ จรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสี’’ติ?
‘‘ราควิราคตฺถํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ราควิราคตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ. ราควิราคตฺโถ หิ, ภิกฺขุ, มยา ธมฺโม เทสิโต. ตํ กึ มฺสิ ภิกฺขุ, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ…เป… โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ตสฺส ภิกฺขุโน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ปมํ.
๒. ทุติยคิลานสุตฺตํ
๗๕. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อมุกสฺมึ, ภนฺเต, วิหาเร อฺตโร ภิกฺขุ นโว อปฺปฺาโต อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. สาธุ, ภนฺเต, ภควา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ.
อถ โข ภควา นววาทฺจ สุตฺวา คิลานวาทฺจ, ‘‘อปฺปฺาโต ภิกฺขู’’ติ อิติ วิทิตฺวา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ. อถ โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ภิกฺขุ, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปฺตฺตานิ, ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, ภิกฺขุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ¶ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’ติ?
‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ…เป… น โข มํ [เม (สพฺพตฺถ)], ภนฺเต, อตฺตา สีลโต อุปวทตี’’ติ.
‘‘โน เจ กิร เต, ภิกฺขุ, อตฺตา สีลโต อุปวทติ, อถ กิฺจ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโร’’ติ?
‘‘น ขฺวาหํ, ภนฺเต, สีลวิสุทฺธตฺถํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติ.
‘‘โน ¶ เจ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลวิสุทฺธตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ, อถ ¶ กิมตฺถํ จรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสี’’ติ?
‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ. อนุปาทาปรินิพฺพานตฺโถ หิ, ภิกฺขุ, มยา ธมฺโม เทสิโต.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, ภิกฺขุ, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘ยํ…เป… โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขุ, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ… มโนวิฺาเณปิ… มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ตสฺส ภิกฺขุสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจีติ [วิมุจฺจตีติ (สพฺพตฺถ)]. ทุติยํ.
๓. ราธอนิจฺจสุตฺตํ
๗๖. อถ ¶ โข อายสฺมา ราโธ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ¶ , ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, ราธ, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ราธ, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ? จกฺขุ อนิจฺจํ ¶ , รูปา อนิจฺจา, จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา… กาโย… มโน อนิจฺโจ. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ ¶ โข, ราธ, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.
๔. ราธทุกฺขสุตฺตํ
๗๗. ‘‘ยํ โข, ราธ, ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ราธ, ทุกฺขํ? จกฺขุ โข, ราธ, ทุกฺขํ. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. รูปา… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺส…เป… อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… มโน ทุกฺโข… ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ โข, ราธ, ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ราธอนตฺตสุตฺตํ
๗๘. ‘‘โย โข, ราธ, อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โก จ, ราธ, อนตฺตา? จกฺขุ โข, ราธ, อนตฺตา. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. รูปา… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… มโน อนตฺตา… ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตา. ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โย โข, ราธ, อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมอวิชฺชาปหานสุตฺตํ
๗๙. อถ ¶ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘อวิชฺชา ¶ โข, ภิกฺขุ, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ¶ ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. รูเป… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ, จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ…เป… มนํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. ธมฺเม… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยอวิชฺชาปหานสุตฺตํ
๘๐. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘อวิชฺชา โข, ภิกฺขุ, เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต, กถํ ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน สุตํ โหติ – ‘สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายา’ติ. เอวฺเจตํ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน สุตํ โหติ – ‘สพฺเพ ธมฺมา ¶ นาลํ อภินิเวสายา’ติ. โส สพฺพํ ธมฺมํ อภิชานาติ, สพฺพํ ธมฺมํ อภิฺาย สพฺพํ ธมฺมํ ปริชานาติ, สพฺพํ ธมฺมํ ปริฺาย สพฺพนิมิตฺตานิ อฺโต ปสฺสติ, จกฺขุํ อฺโต ปสฺสติ ¶ , รูเป… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อฺโต ปสฺสติ…เป… มนํ อฺโต ปสฺสติ, ธมฺเม… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อฺโต ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหียติ, วิชฺชา อุปฺปชฺชตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สมฺพหุลภิกฺขุสุตฺตํ
๘๑. อถ ¶ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ ¶ – ‘‘อิธ โน, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อมฺเห เอวํ ปุจฺฉนฺติ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากโรม – ‘ทุกฺขสฺส โข, อาวุโส, ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. กจฺจิ มยํ, ภนฺเต, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต โหม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ?
‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว เม โหถ, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรถ, น จ ¶ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ. ทุกฺขสฺส หิ, ภิกฺขเว, ปริฺตฺถํ มยิ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตมํ ปน ตํ, อาวุโส, ทุกฺขํ, ยสฺส ปริฺาย สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘จกฺขุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ, ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. รูปา…เป… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ. ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ…เป… มโน ทุกฺโข…เป… ยมฺปิทํ ¶ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ. ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. อิทํ โข ตํ, อาวุโส, ทุกฺขํ, ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. เอวํ ¶ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. โลกปฺหาสุตฺตํ
๘๒. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘โลโก, โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘‘ลุชฺชตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจ ลุชฺชติ? จกฺขุ โข, ภิกฺขุ, ลุชฺชติ. รูปา ลุชฺชนฺติ, จกฺขุวิฺาณํ ลุชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺโส ลุชฺชติ ¶ , ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ…เป… ชิวฺหา ลุชฺชติ…เป… มโน ลุชฺชติ, ธมฺมา ลุชฺชนฺติ, มโนวิฺาณํ ลุชฺชติ, มโนสมฺผสฺโส ลุชฺชติ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ. ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ผคฺคุนปฺหาสุตฺตํ
๘๓. อถ โข อายสฺมา ผคฺคุโน…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, ตํ จกฺขุ, เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวฏฺเฏ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย…เป… อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, สา ชิวฺหา, ยาย ชิวฺหาย อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวฏฺเฏ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย…เป… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน, เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวฏฺเฏ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ?
‘‘นตฺถิ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุ, เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวฏฺเฏ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย ¶ …เป… นตฺถิ โข สา ¶ , ผคฺคุน, ชิวฺหา, ยาย ชิวฺหาย อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวฏฺเฏ ปฺาปยมาโน ¶ ปฺาเปยฺย…เป… นตฺถิ ¶ โข โส, ผคฺคุน, มโน, เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวฏฺเฏ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ. ทสมํ.
คิลานวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
คิลาเนน ทุเว วุตฺตา, ราเธน อปเร ตโย;
อวิชฺชาย จ ทฺเว วุตฺตา, ภิกฺขุ โลโก จ ผคฺคุโนติ.
๙. ฉนฺนวคฺโค
๑. ปโลกธมฺมสุตฺตํ
๘๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘โลโก, โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยํ โข, อานนฺท, ปโลกธมฺมํ, อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโก. กิฺจ, อานนฺท, ปโลกธมฺมํ? จกฺขุ โข, อานนฺท, ปโลกธมฺมํ, รูปา ปโลกธมฺมา, จกฺขุวิฺาณํ ปโลกธมฺมํ, จกฺขุสมฺผสฺโส ปโลกธมฺโม, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ตมฺปิ ปโลกธมฺมํ…เป… ชิวฺหา ปโลกธมฺมา, รสา ปโลกธมฺมา, ชิวฺหาวิฺาณํ ปโลกธมฺมํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส ปโลกธมฺโม, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… ตมฺปิ ปโลกธมฺมํ…เป… ¶ มโน ปโลกธมฺโม, ธมฺมา ปโลกธมฺมา, มโนวิฺาณํ ปโลกธมฺมํ, มโนสมฺผสฺโส ปโลกธมฺโม, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปโลกธมฺมํ. ยํ โข, อานนฺท, ปโลกธมฺมํ, อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโก’’ติ. ปมํ.
๒. สฺุตโลกสุตฺตํ
๘๕. อถ ¶ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท…เป… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สฺุโ โลโก, สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สฺุโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สฺุํ ¶ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจ, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. สํขิตฺตธมฺมสุตฺตํ
๘๖. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป….
‘‘จกฺขุวิฺาณํ…เป… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ ¶ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส ¶ เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหาวิฺาณํ… ชิวฺหาสมฺผสฺโส…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘เอวํ ปสฺสํ, อานนฺท, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ฉนฺนสุตฺตํ
๘๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาจุนฺโท อายสฺมา จ ฉนฺโน คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺติ. เตน โข ปน สมเยน เยน อายสฺมา ฉนฺโน อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน ¶ . อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา ¶ วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหาจุนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาจุนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อายามาวุโส จุนฺท, เยนายสฺมา ฉนฺโน เตนุปสงฺกมิสฺสาม คิลานปุจฺฉกา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา มหาจุนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาจุนฺโท เยนายสฺมา ฉนฺโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทึสุ. นิสชฺช โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, อาวุโส ฉนฺน, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน อภิกฺกโม’’ติ?
‘‘น ¶ เม, อาวุโส สาริปุตฺต, ขมนียํ น ยาปนียํ, พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ, อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, พลวา ปุริโส ติณฺเหน สิขเรน [ขคฺเคน (ก.)] มุทฺธนิ [มุทฺธานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อภิมตฺเถยฺย [อภิมนฺเถยฺย (สี.)]; เอวเมว โข, อาวุโส, อธิมตฺตา วาตา มุทฺธนิ [มุทฺธานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อูหนนฺติ [อุปหนนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.), อุหนนฺติ (ก.)]. น เม, อาวุโส, ขมนียํ, น ยาปนียํ…เป… โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ ¶ , อาวุโส, พลวา ปุริโส ทฬฺเหน วรตฺตกฺขณฺเฑน สีเส สีสเวํ ทเทยฺย; เอวเมว โข, อาวุโส, อธิมตฺตา สีเส สีสเวทนา. น เม, อาวุโส, ขมนียํ ¶ , น ยาปนียํ…เป… โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน กุจฺฉึ ปริกนฺเตยฺย; เอวเมว โข อธิมตฺตา วาตา กุจฺฉึ ปริกนฺตนฺติ. น เม, อาวุโส, ขมนียํ, น ยาปนียํ…เป… โน ปฏิกฺกโม. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา ทุพฺพลตรํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุยา สนฺตาเปยฺยุํ ¶ สมฺปริตาเปยฺยุํ; เอวเมว โข, อาวุโส, อธิมตฺโต กายสฺมึ ฑาโห. น เม, อาวุโส, ขมนียํ, น ยาปนียํ, พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ, อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโม. สตฺถํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อาหริสฺสามิ, นาวกงฺขามิ [นาปิ กงฺขามิ (ก.)] ชีวิต’’นฺติ.
‘‘มา อายสฺมา ฉนฺโน สตฺถํ อาหเรสิ. ยาเปตายสฺมา ฉนฺโน, ยาเปนฺตํ มยํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อิจฺฉาม. สเจ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส นตฺถิ สปฺปายานิ โภชนานิ, อหํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส สปฺปายานิ โภชนานิ ปริเยสิสฺสามิ. สเจ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส นตฺถิ สปฺปายานิ เภสชฺชานิ, อหํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส สปฺปายานิ เภสชฺชานิ ปริเยสิสฺสามิ. สเจ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส นตฺถิ ปติรูปา อุปฏฺากา, อหํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อุปฏฺหิสฺสามิ. มา อายสฺมา ฉนฺโน สตฺถํ อาหเรสิ. ยาเปตายสฺมา ฉนฺโน, ยาเปนฺตํ มยํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อิจฺฉามา’’ติ.
‘‘น เม, อาวุโส สาริปุตฺต, นตฺถิ สปฺปายานิ โภชนานิ; อตฺถิ เม สปฺปายานิ ¶ โภชนานิ. นปิ เม นตฺถิ สปฺปายานิ เภสชฺชานิ; อตฺถิ เม สปฺปายานิ เภสชฺชานิ. นปิ เม นตฺถิ ปติรูปา อุปฏฺากา; อตฺถิ เม ปติรูปา อุปฏฺากา. อปิ จ เม, อาวุโส, สตฺถา ปริจิณฺโณ ทีฆรตฺตํ มนาเปเนว, โน อมนาเปน. เอตฺหิ, อาวุโส, สาวกสฺส ปติรูปํ ยํ สตฺถารํ ¶ ปริจเรยฺย มนาเปเนว, โน อมนาเปน. ‘อนุปวชฺชํ [ตํ อนุปวชฺชํ (พหูสุ)] ฉนฺโน ภิกฺขุ สตฺถํ อาหริสฺสตี’ติ – เอวเมตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ธาเรหี’’ติ.
‘‘ปุจฺเฉยฺยาม ¶ มยํ อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ กฺจิเทว [กิฺจิเทว (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เทสํ, สเจ อายสฺมา ฉนฺโน โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉาวุโส ¶ สาริปุตฺต, สุตฺวา เวทิสฺสามา’’ติ.
‘‘จกฺขุํ, อาวุโส ฉนฺน, จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสิ…เป… ชิวฺหํ, อาวุโส ฉนฺน, ชิวฺหาวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสิ…เป… มนํ, อาวุโส ฉนฺน, มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘จกฺขุํ, อาวุโส สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามิ…เป… ชิวฺหํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ชิวฺหาวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ ¶ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามิ…เป… มนํ, อาวุโส สาริปุตฺต, มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามี’’ติ.
‘‘จกฺขุสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, จกฺขุวิฺาเณ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กึ ทิสฺวา กึ อภิฺาย จกฺขุํ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสิ… ชิวฺหาย, อาวุโส ฉนฺน, ชิวฺหาวิฺาเณ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กึ ทิสฺวา กึ อภิฺาย ชิวฺหํ ชิวฺหาวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสิ… มนสฺมึ, อาวุโส ฉนฺน, มโนวิฺาเณ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กึ ทิสฺวา กึ อภิฺาย มนํ มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสสี’’ติ?
‘‘จกฺขุสฺมึ ¶ , อาวุโส สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺาเณ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิโรธํ ทิสฺวา นิโรธํ อภิฺาย จกฺขุํ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ ¶ สมนุปสฺสามิ…เป… ชิวฺหาย, อาวุโส สาริปุตฺต, ชิวฺหาวิฺาเณ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิโรธํ ทิสฺวา นิโรธํ อภิฺาย ชิวฺหํ ชิวฺหาวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณวิฺาตพฺเพ ¶ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ ¶ สมนุปสฺสามิ…เป… มนสฺมึ, อาวุโส สาริปุตฺต, มโนวิฺาเณ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิโรธํ ทิสฺวา นิโรธํ อภิฺาย มนํ มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพ ธมฺเม ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสามี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา มหาจุนฺโท อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจ – ‘‘ตสฺมาติห, อาวุโส ฉนฺน, อิทมฺปิ ตสฺส ภควโต สาสนํ นิจฺจกปฺปํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํ – ‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ. จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ โหติ. ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ. นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ. อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ. จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’’ติ.
อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาจุนฺโท อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ. อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อายสฺมนฺเตสุ สตฺถํ อาหเรสิ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, ฉนฺเนน สตฺถํ อาหริตํ. ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘นนุ เต, สาริปุตฺต, ฉนฺเนน ภิกฺขุนา สมฺมุขาเยว อนุปวชฺชตา พฺยากตา’’ติ ¶ ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, ปุพฺพวิชฺชนํ [ปุพฺพวิจิรํ (สี.), ปุพฺพวิชฺฌนํ (ปี.), ปุพฺพชิรํ (ม. นิ. ๓.๓๙๔] นาม วชฺชิคาโม. ตตฺถายสฺมโต ฉนฺนสฺส มิตฺตกุลานิ สุหชฺชกุลานิ อุปวชฺชกุลานี’’ติ. ‘‘โหนฺติ เหเต, สาริปุตฺต, ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน มิตฺตกุลานิ สุหชฺชกุลานิ อุปวชฺชกุลานิ. น โข ปนาหํ, สาริปุตฺต ¶ , เอตฺตาวตา สอุปวชฺโชติ วทามิ. โย โข, สาริปุตฺต, ตฺจ กายํ นิกฺขิปติ, อฺฺจ กายํ ¶ อุปาทิยติ, ตมหํ สอุปวชฺโชติ วทามิ. ตํ ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน นตฺถิ. ‘อนุปวชฺชํ ฉนฺเนน ภิกฺขุนา สตฺถํ อาหริต’นฺติ – เอวเมตํ, สาริปุตฺต, ธาเรหี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปุณฺณสุตฺตํ
๘๘. อถ ¶ [สาวตฺถินิทานํ. อถ (?) ม. นิ. ๓.๓๙๕ ปสฺสิตพฺพํ] โข อายสฺมา ปุณฺโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ปุณฺโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สนฺติ โข, ปุณฺณ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ‘นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, ปุณฺณา’ติ วทามิ…เป… สนฺติ โข, ปุณฺณ, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, ปุณฺณ, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ¶ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺที. ‘นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, ปุณฺณา’ติ วทามิ.
‘‘สนฺติ โข, ปุณฺณ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ, ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นิรุชฺฌติ นนฺที. ‘นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, ปุณฺณา’ติ วทามิ…เป… สนฺติ โข, ปุณฺณ, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ ¶ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ, ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต นิรุชฺฌติ นนฺที. ‘นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, ปุณฺณา’ติ วทามิ.
‘‘อิมินา ¶ ตฺวํ [อิมินา จ ตฺวํ], ปุณฺณ, มยา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต กตมสฺมึ [กตรสฺมึ (ม. นิ. ๓.๓๙๕)] ชนปเท วิหริสฺสสี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, สุนาปรนฺโต นาม ชนปโท, ตตฺถาหํ วิหริสฺสามี’’ติ.
‘‘จณฺฑา ¶ โข, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา; ผรุสา โข, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา. สเจ ตํ, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺร เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ?
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา ¶ มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺร เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม [มํ (สพฺพตฺถ)] นยิเม ปาณินา ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ [เอวมฺเมตฺถ (?)], ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ปาณินา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ?
‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ปาณินา ปหารํ ¶ ทสฺสนฺติ, ตตฺร เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม [เอวมฺเมตฺถ (?)] นยิเม เลฑฺฑุนา ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา เลฑฺฑุนา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ?
‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา เลฑฺฑุนา ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม ทณฺเฑน ปหารํ เทนฺตี’ติ ¶ . เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ¶ ปน ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ทณฺเฑน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ?
‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ทณฺเฑน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม สตฺเถน ปหารํ เทนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา สตฺเถน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ?
‘‘สเจ เม, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา สตฺเถน ปหารํ ทสฺสนฺติ, ตตฺร เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ มํ นยิเม ¶ ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปนฺตี’ติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สเจ ¶ ปน ตํ, ปุณฺณ, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, ตตฺร ปน เต, ปุณฺณ, กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ?
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, ตตฺร เม เอวํ ภวิสฺสติ – ‘สนฺติ โข ตสฺส ภควโต สาวกา กาเยน จ ชีวิเตน จ อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา สตฺถหารกํ ปริเยสนฺติ, ตํ เม อิทํ อปริยิฏฺฺเว สตฺถหารกํ ลทฺธ’นฺติ. เอวเมตฺถ, ภควา, ภวิสฺสติ; เอวเมตฺถ, สุคต, ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ปุณฺณ! สกฺขิสฺสสิ โข ตฺวํ, ปุณฺณ, อิมินา ทมูปสเมน สมนฺนาคโต สุนาปรนฺตสฺมึ ชนปเท วตฺถุํ. ยสฺส ทานิ ตฺวํ, ปุณฺณ, กาลํ มฺสี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ ภควโต วจนํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ ¶ อภิวาเทตฺวา ¶ ปทกฺขิณํ กตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน สุนาปรนฺโต ชนปโท เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สุนาปรนฺโต ชนปโท ตทวสริ. ตตฺร สุทํ อายสฺมา ปุณฺโณ สุนาปรนฺตสฺมึ ชนปเท วิหรติ. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ เตเนวนฺตรวสฺเสน ปฺจมตฺตานิ อุปาสกสตานิ ปฏิเวเทสิ [ปฏิปาเทสิ (สี. ปี.), ปฏิเทเสสิ (สฺยา. กํ.)]. เตเนวนฺตรวสฺเสน ปฺจมตฺตานิ อุปาสิกาสตานิ ปฏิเวเทสิ. เตเนวนฺตรวสฺเสน ติสฺโส วิชฺชา ¶ สจฺฉากาสิ. เตเนวนฺตรวสฺเสน ปรินิพฺพายิ.
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, ภนฺเต, ปุณฺโณ นาม กุลปุตฺโต ภควตา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต, โส กาลงฺกโต. ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย’’ติ?
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, ปุณฺโณ กุลปุตฺโต [กุลปุตฺโต อโหสิ (สพฺพตฺถ)], ปจฺจปาทิ [สจฺจวาที (สฺยา. กํ. ก.)] ธมฺมสฺสานุธมฺมํ, น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสิ [วิเหเสิ (สี. สฺยา. กํ.)]. ปรินิพฺพุโต, ภิกฺขเว, ปุณฺโณ กุลปุตฺโต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. พาหิยสุตฺตํ
๘๙. อถ ¶ โข อายสฺมา พาหิโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา พาหิโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, พาหิย, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… จกฺขุวิฺาณํ…เป… จกฺขุสมฺผสฺโส…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ¶ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, พาหิย, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา พาหิโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา พาหิโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ ¶ , นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา พาหิโย อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมเอชาสุตฺตํ
๙๐. ‘‘เอชา ¶ , ภิกฺขเว, โรโค, เอชา คณฺโฑ, เอชา สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตถาคโต อเนโช วิหรติ วีตสลฺโล. ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย ‘อเนโช วิหเรยฺยํ [วิหเรยฺย (สี. ปี. ก.)] วีตสลฺโล’ติ, จกฺขุํ น มฺเยฺย, จกฺขุสฺมึ น มฺเยฺย, จกฺขุโต น มฺเยฺย, จกฺขุ ¶ เมติ น มฺเยฺย; รูเป น มฺเยฺย, รูเปสุ น มฺเยฺย, รูปโต น มฺเยฺย, รูปา เมติ น มฺเยฺย; จกฺขุวิฺาณํ น มฺเยฺย, จกฺขุวิฺาณสฺมึ น มฺเยฺย, จกฺขุวิฺาณโต น มฺเยฺย, จกฺขุวิฺาณํ เมติ น มฺเยฺย; จกฺขุสมฺผสฺสํ น มฺเยฺย, จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ น มฺเยฺย, จกฺขุสมฺผสฺสโต น มฺเยฺย, จกฺขุสมฺผสฺโส เมติ น มฺเยฺย. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย.
‘‘โสตํ น มฺเยฺย…เป… ฆานํ น มฺเยฺย…เป… ชิวฺหํ น มฺเยฺย, ชิวฺหาย น มฺเยฺย, ชิวฺหาโต น มฺเยฺย, ชิวฺหา เมติ น มฺเยฺย; รเส น มฺเยฺย…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ น มฺเยฺย…เป… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ น มฺเยฺย…เป… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย.
‘‘กายํ น มฺเยฺย…เป… มนํ น มฺเยฺย, มนสฺมึ น มฺเยฺย, มนโต น มฺเยฺย, มโน เมติ น มฺเยฺย; ธมฺเม น มฺเยฺย…เป… มโน วิฺาณํ…เป… มโนสมฺผสฺสํ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย; สพฺพํ น มฺเยฺย, สพฺพสฺมึ ¶ น มฺเยฺย, สพฺพโต น มฺเยฺย, สพฺพํ เมติ น มฺเยฺย.
‘‘โส ¶ เอวํ อมฺมาโน น กิฺจิปิ โลเก อุปาทิยติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ ¶ . ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยเอชาสุตฺตํ
๙๑. ‘‘เอชา ¶ , ภิกฺขเว, โรโค, เอชา คณฺโฑ, เอชา สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตถาคโต อเนโช วิหรติ วีตสลฺโล. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย ‘อเนโช วิหเรยฺยํ วีตสลฺโล’ติ, จกฺขุํ น มฺเยฺย, จกฺขุสฺมึ น มฺเยฺย, จกฺขุโต น มฺเยฺย, จกฺขุ เมติ น มฺเยฺย; รูเป น มฺเยฺย… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย. ยฺหิ, ภิกฺขเว, มฺติ, ยสฺมึ มฺติ, ยโต มฺติ, ยํ เมติ มฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา. อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมว อภินนฺทติ…เป….
‘‘ชิวฺหํ น มฺเยฺย, ชิวฺหาย น มฺเยฺย, ชิวฺหาโต น มฺเยฺย, ชิวฺหา เมติ น มฺเยฺย; รเส น มฺเยฺย… ชิวฺหาวิฺาณํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย. ยฺหิ, ภิกฺขเว, มฺติ, ยสฺมึ มฺติ, ยโต มฺติ, ยํ เมติ มฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา. อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมว อภินนฺทติ…เป….
‘‘มนํ น มฺเยฺย, มนสฺมึ น มฺเยฺย, มนโต น มฺเยฺย, มโน เมติ น มฺเยฺย… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ ¶ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย. ยฺหิ, ภิกฺขเว, มฺติ, ยสฺมึ มฺติ ¶ , ยโต ¶ มฺติ, ยํ เมติ มฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา. อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมว อภินนฺทติ.
‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ขนฺธธาตุอายตนา ตมฺปิ น มฺเยฺย, ตสฺมิมฺปิ น มฺเยฺย, ตโตปิ น มฺเยฺย, ตํ เมติ น มฺเยฺย. โส เอวํ อมฺมาโน น กิฺจิ โลเก อุปาทิยติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมทฺวยสุตฺตํ
๙๒. ‘‘ทฺวยํ ¶ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กิฺจ, ภิกฺขเว, ทฺวยํ? จกฺขฺุเจว รูปา จ, โสตฺเจว สทฺทา จ, ฆานฺเจว คนฺธา จ, ชิวฺหา เจว รสา จ, กาโย เจว โผฏฺพฺพา จ ¶ , มโน เจว ธมฺมา จ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทฺวยํ.
‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหเมตํ ทฺวยํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทฺวยํ ปฺเปสฺสามี’ติ, ตสฺส วาจาวตฺถุกเมวสฺส. ปุฏฺโ จ น สมฺปาเยยฺย. อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺเชยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมิ’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยทฺวยสุตฺตํ
๙๓. ‘‘ทฺวยํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ วิฺาณํ สมฺโภติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ทฺวยํ ปฏิจฺจ วิฺาณํ สมฺโภติ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. รูปา ¶ อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลฺเจว พฺยถฺจ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ เหตุ โสปิ ปจฺจโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. อนิจฺจํ โข ปน, ภิกฺขเว, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ จกฺขุวิฺาณํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ สงฺคติ สนฺนิปาโต สมวาโย, อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโส. จกฺขุสมฺผสฺโสปิ อนิจฺโจ ¶ วิปริณามี อฺถาภาวี. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ เหตุ โสปิ ปจฺจโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. อนิจฺจํ โข ปน, ภิกฺขเว, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน จกฺขุสมฺผสฺโส กุโต นิจฺโจ ภวิสฺสติ! ผุฏฺโ ¶ , ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ เจเตติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ. อิตฺเถเตปิ ธมฺมา จลา เจว พฺยถา จ อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. โสตํ…เป….
‘‘ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ. ชิวฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อฺถาภาวี [วิปริณามินี อฺถาภาวินี (?)]. รสา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลฺเจว พฺยถฺจ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. ชิวฺหาวิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย ¶ , โสปิ เหตุ โสปิ ปจฺจโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. อนิจฺจํ โข ปน, ภิกฺขเว, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ชิวฺหาวิฺาณํ, กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ สงฺคติ สนฺนิปาโต สมวาโย, อยํ วุจฺจติ ชิวฺหาสมฺผสฺโส. ชิวฺหาสมฺผสฺโสปิ อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ เหตุ โสปิ ปจฺจโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. อนิจฺจํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กุโต นิจฺโจ ภวิสฺสติ! ผุฏฺโ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ เจเตติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ. อิตฺเถเตปิ ธมฺมา จลา เจว พฺยถา จ อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. กายํ…เป….
‘‘มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. มโน อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. ธมฺมา อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลฺเจว ¶ พฺยถฺจ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อฺถาภาวิ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย มโนวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ เหตุ โสปิ ปจฺจโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. อนิจฺจํ โข ปน, ภิกฺขเว, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ มโนวิฺาณํ, กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ! ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ สงฺคติ สนฺนิปาโต สมวาโย, อยํ วุจฺจติ มโนสมฺผสฺโส. มโนสมฺผสฺโสปิ อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย มโนสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ เหตุ โสปิ ปจฺจโย อนิจฺโจ วิปริณามี อฺถาภาวี. อนิจฺจํ โข ปน, ภิกฺขเว, ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ¶ อุปฺปนฺโน มโนสมฺผสฺโส, กุโต นิจฺโจ ภวิสฺสติ! ผุฏฺโ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ เจเตติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ. อิตฺเถเตปิ ธมฺมา จลา เจว พฺยถา จ อนิจฺจา วิปริณามิโน อฺถาภาวิโน. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ทฺวยํ ปฏิจฺจ วิฺาณํ สมฺโภตี’’ติ. ทสมํ.
ฉนฺนวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปโลกสฺุา สํขิตฺตํ, ฉนฺโน ปุณฺโณ จ พาหิโย;
เอเชน จ ทุเว วุตฺตา, ทฺวเยหิ อปเร ทุเวติ.
๑๐. สฬวคฺโค
๑. อทนฺตอคุตฺตสุตฺตํ
๙๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ฉยิเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ผสฺสายตนา อทนฺตา อคุตฺตา อรกฺขิตา อสํวุตา ทุกฺขาธิวาหา โหนฺติ. กตเม ฉ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนํ อทนฺตํ อคุตฺตํ อรกฺขิตํ อสํวุตํ ทุกฺขาธิวาหํ โหติ…เป… ชิวฺหา, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนํ อทนฺตํ อคุตฺตํ อรกฺขิตํ อสํวุตํ ทุกฺขาธิวาหํ โหติ…เป… มโน, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนํ อทนฺตํ อคุตฺตํ อรกฺขิตํ อสํวุตํ ทุกฺขาธิวาหํ โหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนา อทนฺตา อคุตฺตา อรกฺขิตา อสํวุตา ทุกฺขาธิวาหา โหนฺติ’’.
‘‘ฉยิเม, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนา สุทนฺตา สุคุตฺตา สุรกฺขิตา สุสํวุตา สุขาธิวาหา โหนฺติ. กตเม ฉ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนํ สุทนฺตํ สุคุตฺตํ สุรกฺขิตํ สุสํวุตํ สุขาธิวาหํ โหติ…เป… ชิวฺหา, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนํ สุทนฺตํ สุคุตฺตํ สุรกฺขิตํ สุสํวุตํ สุขาธิวาหํ โหติ…เป… มโน, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนํ สุทนฺตํ สุคุตฺตํ สุรกฺขิตํ ¶ สุสํวุตํ สุขาธิวาหํ โหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนา สุทนฺตา สุคุตฺตา สุรกฺขิตา สุสํวุตา สุขาธิวาหา โหนฺตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘สเฬว [ฉเฬว (ก.)] ผสฺสายตนานิ ภิกฺขโว,
อสํวุโต ยตฺถ ทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
เตสฺจ เย สํวรณํ อเวทิสุํ,
สทฺธาทุติยา วิหรนฺตานวสฺสุตา.
‘‘ทิสฺวาน รูปานิ มโนรมานิ,
อโถปิ ทิสฺวาน อมโนรมานิ;
มโนรเม ¶ ราคปถํ วิโนทเย,
น จาปฺปิยํ เมติ มนํ ปโทสเย.
‘‘สทฺทฺจ ¶ สุตฺวา ทุภยํ ปิยาปฺปิยํ,
ปิยมฺหิ สทฺเท น สมุจฺฉิโต สิยา;
อโถปฺปิเย โทสคตํ วิโนทเย,
น จาปฺปิยํ เมติ มนํ ปโทสเย.
‘‘คนฺธฺจ ¶ ฆตฺวา สุรภึ มโนรมํ,
อโถปิ ฆตฺวา อสุจึ อกนฺติยํ;
อกนฺติยสฺมึ ปฏิฆํ วิโนทเย,
ฉนฺทานุนีโต น จ กนฺติเย สิยา.
‘‘รสฺจ โภตฺวาน อสาทิตฺจ สาทุํ,
อโถปิ โภตฺวาน อสาทุเมกทา;
สาทุํ รสํ นาชฺโฌสาย ภฺุเช,
วิโรธมาสาทุสุ โนปทํสเย.
‘‘ผสฺเสน ¶ ผุฏฺโ น สุเขน มชฺเช [มชฺเฌ (สฺยา. กํ. ปี.)],
ทุกฺเขน ผุฏฺโปิ น สมฺปเวเธ;
ผสฺสทฺวยํ สุขทุกฺเข อุเปกฺเข,
อนานุรุทฺโธ อวิรุทฺธ เกนจิ.
‘‘ปปฺจสฺา อิตรีตรา นรา,
ปปฺจยนฺตา อุปยนฺติ สฺิโน;
มโนมยํ เคหสิตฺจ สพฺพํ,
ปนุชฺช เนกฺขมฺมสิตํ อิรียติ.
‘‘เอวํ มโน ฉสฺสุ ยทา สุภาวิโต,
ผุฏฺสฺส จิตฺตํ น วิกมฺปเต กฺวจิ;
เต ราคโทเส อภิภุยฺย ภิกฺขโว,
ภวตฺถ [ภวถ (สี. สฺยา. กํ.)] ชาติมรณสฺส ปารคา’’ติ. ปมํ;
๒. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตํ
๙๕. อถ ¶ โข อายสฺมา มาลุกฺยปุตฺโต [มาลุงฺกฺยปุตฺโต (สี.)] เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มาลุกฺยปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต ¶ อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘เอตฺถ ¶ ทานิ, มาลุกฺยปุตฺต, กึ ทหเร ภิกฺขู วกฺขาม! ยตฺร หิ นาม ตฺวํ, ภิกฺขุ, ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต สํขิตฺเตน โอวาทํ ยาจสี’’ติ.
‘‘กิฺจาปาหํ, ภนฺเต, ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. เทเสตุ เม, ภนฺเต ¶ , ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต สํขิตฺเตน ธมฺมํ, อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชาเนยฺยํ. อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส ทายาโท อสฺส’’นฺติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, มาลุกฺยปุตฺต, เย เต จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อทิฏฺา อทิฏฺปุพฺพา, น จ ปสฺสสิ, น จ เต โหติ ปสฺเสยฺยนฺติ? อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เย เต โสตวิฺเยฺยา สทฺทา อสฺสุตา อสฺสุตปุพฺพา, น จ สุณาสิ, น จ เต โหติ สุเณยฺยนฺติ? อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เย เต ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา อฆายิตา อฆายิตปุพฺพา, น จ ฆายสิ, น จ เต โหติ ฆาเยยฺยนฺติ? อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เย เต ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา อสายิตา อสายิตปุพฺพา, น จ สายสิ, น จ เต โหติ สาเยยฺยนฺติ? อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เย เต กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อสมฺผุฏฺา อสมฺผุฏฺปุพฺพา, น จ ผุสสิ, น จ เต โหติ ผุเสยฺยนฺติ? อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เย ¶ เต มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา ¶ อวิฺาตา อวิฺาตปุพฺพา, น จ วิชานาสิ, น จ เต โหติ วิชาเนยฺยนฺติ? อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอตฺถ จ เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, มุเต มุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ. ยโต โข เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ ภวิสฺสติ ¶ , มุเต มุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ; ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน. ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน; ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต ¶ , น ตตฺถ. ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถ; ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, เนวิธ, น หุรํ, น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ.
‘‘อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ –
‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส [อชฺโฌสาย (สี.)] ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา สทฺทสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘คนฺธํ ¶ ฆตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา คนฺธสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘รสํ ¶ โภตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘ผสฺสํ ¶ ผุสฺส สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ผสฺสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘ธมฺมํ ตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ธมฺมสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ¶ ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รูเปสุ, รูปํ ทิสฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ปสฺสโต รูปํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ สทฺเทสุ, สทฺทํ สุตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ สุณโต สทฺทํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘น ¶ โส รชฺชติ คนฺเธสุ, คนฺธํ ฆตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ฆายโต คนฺธํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รเสสุ, รสํ โภตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ สายโต รสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘น ¶ โส รชฺชติ ผสฺเสสุ, ผสฺสํ ผุสฺส ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ผุสโต ผสฺสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจติ.
‘‘น ¶ โส รชฺชติ ธมฺเมสุ, ธมฺมํ ตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ ชานโต ธมฺมํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจตี’’ติ.
‘‘อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, มาลุกฺยปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ –
‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวํ อาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพานมุจฺจติ.…เป….
‘‘น โส รชฺชติ ธมฺเมสุ, ธมฺมํ ตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ วิชานโต ธมฺมํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพานมุจฺจตี’’ติ.
‘‘อิมสฺส โข, มาลุกฺยปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา มาลุกฺยปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา มาลุกฺยปุตฺโต เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ ¶ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา มาลุกฺยปุตฺโต อรหตํ อโหสีติ. ทุติยํ.
๓. ปริหานธมฺมสุตฺตํ
๙๖. ‘‘ปริหานธมฺมฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อปริหานธมฺมฺจ ฉ จ อภิภายตนานิ. ตํ สุณาถ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ปริหานธมฺโม โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา [อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา (สฺยา. กํ. ปี. ก.) อุปริ อาสีวิสวคฺเค สตฺตมสุตฺเต ปน ‘‘อากุสลา สรสงฺกปฺปา’’ ตฺเวว สพฺพตฺถ ทิสฺสติ] สํโยชนิยา. ตฺเจ ภิกฺขุ อธิวาเสติ นปฺปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตีกโรติ [พฺยนฺติกโรติ (ปี.) พฺยนฺตึ กโรติ (ก.)] น อนภาวํ คเมติ, เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘ปริหายามิ กุสเลหิ ¶ ธมฺเมหิ’. ปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน มนสา ธมฺมํ ¶ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺเจ ภิกฺขุ อธิวาเสติ นปฺปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตีกโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘ปริหายามิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ’. ปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปริหานธมฺโม โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อปริหานธมฺโม โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘น ปริหายามิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ’. อปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, เวทิตพฺพเมตํ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘น ปริหายามิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ’. อปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อปริหานธมฺโม โหติ.
‘‘กตมานิ ¶ จ, ภิกฺขเว, ฉ อภิภายตนานิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘อภิภูตเมตํ อายตนํ’. อภิภายตนฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ…เป… ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน มนสา ธมฺมํ วิฺาย นุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘อภิภูตเมตํ อายตนํ’. อภิภายตนฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ. อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ฉ อภิภายตนานี’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมาทวิหารีสุตฺตํ
๙๗. ‘‘ปมาทวิหาริฺจ ¶ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อปฺปมาทวิหาริฺจ. ตํ สุณาถ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ปมาทวิหารี โหติ? จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตสฺส, ภิกฺขเว, วิหรโต จิตฺตํ พฺยาสิฺจติ [พฺยาสิจฺจติ (สี. สฺยา. กํ.)]. จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ ตสฺส พฺยาสิตฺตจิตฺตสฺส ปาโมชฺชํ น โหติ. ปาโมชฺเช อสติ ปีติ น โหติ. ปีติยา อสติ ปสฺสทฺธิ น โหติ. ปสฺสทฺธิยา อสติ ทุกฺขํ โหติ. ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ. อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา น ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ อปาตุภาวา ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ อสํวุตสฺส, ภิกฺขเว, วิหรโต จิตฺตํ พฺยาสิฺจติ ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ, ตสฺส พฺยาสิตฺตจิตฺตสฺส…เป… ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ…เป… มนินฺทฺริยํ อสํวุตสฺส, ภิกฺขเว, วิหรโต จิตฺตํ พฺยาสิฺจติ มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ, ตสฺส พฺยาสิตฺตจิตฺตสฺส ปาโมชฺชํ น โหติ. ปาโมชฺเช อสติ ปีติ น โหติ ¶ . ปีติยา อสติ ปสฺสทฺธิ น โหติ. ปสฺสทฺธิยา อสติ ทุกฺขํ โหติ. ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ. อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา น ปาตุภวนฺติ ¶ . ธมฺมานํ อปาตุภาวา ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปมาทวิหารี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทวิหารี โหติ? จกฺขุนฺทฺริยํ สํวุตสฺส, ภิกฺขเว, วิหรโต ¶ จิตฺตํ น พฺยาสิฺจติ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ, ตสฺส อพฺยาสิตฺตจิตฺตสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ วิหรติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา ¶ ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ ปาตุภาวา อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ สํวุตสฺส, ภิกฺขเว, วิหรโต จิตฺตํ น พฺยาสิฺจติ…เป… อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. มนินฺทฺริยํ สํวุตสฺส, ภิกฺขเว, วิหรโต จิตฺตํ น พฺยาสิฺจติ, มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ, ตสฺส อพฺยาสิตฺตจิตฺตสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ วิหรติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ ปาตุภาวา อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อปฺปมาทวิหารี โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สํวรสุตฺตํ
๙๘. ‘‘สํวรฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, อสํวรฺจ. ตํ สุณาถ. กถฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโร โหติ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา ¶ รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ, เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘ปริหายามิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ’. ปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ, เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘ปริหายามิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ’. ปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสํวโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สํวโร โหติ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ, เวทิตพฺพเมตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา – ‘น ปริหายามิ กุสเลหิ ¶ ธมฺเมหิ’. อปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ ¶ …เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา ¶ รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ, เวทิตพฺพเมตํ ภิกฺขุนา – ‘น ปริหายามิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ’. อปริหานฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สํวโร โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมาธิสุตฺตํ
๙๙. ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘จกฺขุ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ¶ ปชานาติ; ‘รูปา อนิจฺจา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘มโน อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ‘ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปฏิสลฺลานสุตฺตํ
๑๐๐. ‘‘ปฏิสลฺลาเน [ปฏิสลฺลานํ (สี. ปี. ก.), ปฏิสลฺลีนา (สฺยา. กํ.)], ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘จกฺขุ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘รูปา อนิจฺจา’ติ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจ’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปมนตุมฺหากํสุตฺตํ
๑๐๑. ‘‘ยํ ¶ [ยมฺปิ (ปี. ก.)], ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ¶ . ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ¶ . รูปา น ตุมฺหากํ. เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. จกฺขุวิฺาณํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. จกฺขุสมฺผสฺโส น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีโน หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. โสตํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สทฺทา น ตุมฺหากํ. เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. โสตวิฺาณํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. โสตสมฺผสฺโส น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยมฺปิทํ โสตสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ฆานํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. คนฺธา น ตุมฺหากํ. เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. ฆานวิฺาณํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ฆานสมฺผสฺโส น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยมฺปิทํ ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ.
ชิวฺหา น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. รสา น ตุมฺหากํ. เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. ชิวฺหาวิฺาณํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ชิวฺหาสมฺผสฺโส น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ¶ …เป….
มโน น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีโน หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ธมฺมา น ตุมฺหากํ. เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. มโนวิฺาณํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. มโนสมฺผสฺโส น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีโน หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ¶ ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย, อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’?
‘‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. รูปา น ตุมฺหากํ… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยนตุมฺหากํสุตฺตํ
๑๐๒. ‘‘ยํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. รูปา น ตุมฺหากํ. เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. จกฺขุวิฺาณํ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. จกฺขุสมฺผสฺโส น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. โส โว ปหีโน หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ¶ ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุทกสุตฺตํ
๑๐๓. ‘‘อุทโก ¶ [อุทฺทโก (สี. ปี.)] สุทํ, ภิกฺขเว, รามปุตฺโต เอวํ วาจํ ภาสติ – ‘อิทํ ชาตุ เวทคู, อิทํ ชาตุ สพฺพชี [สพฺพชิ (ปี.)], อิทํ ชาตุ อปลิขตํ คณฺฑมูลํ ปลิขณิ’นฺติ. ตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, อุทโก รามปุตฺโต อเวทคูเยว สมาโน ‘เวทคูสฺมี’ติ ภาสติ, อสพฺพชีเยว สมาโน ‘สพฺพชีสฺมี’ติ ภาสติ, อปลิขตํเยว คณฺฑมูลํ ปลิขตํ เม ‘คณฺฑมูล’นฺติ ภาสติ. อิธ โข ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อิทํ ชาตุ เวทคู, อิทํ ชาตุ สพฺพชี, อิทํ ชาตุ อปลิขตํ คณฺฑมูลํ ปลิขณิ’’’นฺติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เวทคู โหติ? ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ; เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทคู โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพชี โหติ? ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ; เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพชี โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปลิขตํ คณฺฑมูลํ ปลิขตํ โหติ? คณฺโฑติ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจนํ ¶ มาตาเปตฺติกสมฺภวสฺส โอทนกุมฺมาสูปจยสฺส อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺส ¶ . คณฺฑมูลนฺติ โข, ภิกฺขเว, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา ปหีนา โหติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา ¶ อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปลิขตํ คณฺฑมูลํ ปลิขตํ โหติ.
‘‘อุทโก สุทํ, ภิกฺขเว, รามปุตฺโต เอวํ วาจํ ภาสติ – ‘อิทํ ชาตุ เวทคู, อิทํ ชาตุ สพฺพชี, อิทํ ชาตุ อปลิขตํ คณฺฑมูลํ ปลิขณิ’นฺติ. ตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, อุทโก รามปุตฺโต อเวทคูเยว สมาโน ‘เวทคูสฺมี’ติ ภาสติ, อสพฺพชีเยว สมาโน ‘สพฺพชีสฺมี’ติ ภาสติ; อปลิขตํเยว คณฺฑมูลํ ‘ปลิขตํ เม คณฺฑมูล’นฺติ ภาสติ. อิธ โข ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อิทํ ชาตุ เวทคู, อิทํ ชาตุ สพฺพชี, อิทํ ชาตุ อปลิขตํ คณฺฑมูลํ ปลิขณิ’’’นฺติ. ทสมํ.
สฬวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว สํคยฺหา ปริหานํ, ปมาทวิหารี จ สํวโร;
สมาธิ ปฏิสลฺลานํ, ทฺเว นตุมฺหาเกน อุทฺทโกติ.
สฬายตนวคฺเค ทุติยปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส วคฺคุทฺทานํ –
อวิชฺชา มิคชาลฺจ, คิลานํ ฉนฺนํ จตุตฺถกํ;
สฬวคฺเคน ปฺาสํ, ทุติโย ปณฺณาสโก อยนฺติ.
ปมสตกํ.
๑๑. โยคกฺเขมิวคฺโค
๑. โยคกฺเขมิสุตฺตํ
๑๐๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘โยคกฺเขมิปริยายํ ¶ ¶ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, โยคกฺเขมิปริยาโย ธมฺมปริยาโย? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ¶ ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เตสฺจ ปหานาย อกฺขาสิ โยคํ, ตสฺมา ตถาคโต ‘โยคกฺเขมี’ติ วุจฺจติ…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เตสฺจ ปหานาย อกฺขาสิ โยคํ, ตสฺมา ตถาคโต ‘โยคกฺเขมี’ติ วุจฺจติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โยคกฺเขมิปริยาโย ธมฺมปริยาโย’’ติ. ปมํ.
๒. อุปาทายสุตฺตํ
๑๐๕. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ?
‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘จกฺขุสฺมึ โข, ภิกฺขเว, สติ จกฺขุํ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป… มนสฺมึ สติ มนํ อุปาทาย อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ. ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ?
‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหา ¶ นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย อุปฺปชฺเชยฺย อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุกฺขสมุทยสุตฺตํ
๑๐๖. ‘‘ทุกฺขสฺส ¶ , ภิกฺขเว, สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ ¶ . ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ ทุกฺขสฺส สมุทโย…เป… ¶ ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ ทุกฺขสฺส สมุทโย…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… มนฺจ ¶ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ ¶ ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ตติยํ.
๔. โลกสมุทยสุตฺตํ
๑๐๗. ‘‘โลกสฺส, ภิกฺขเว, สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย ¶ …เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว ¶ ; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ ¶ ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. เสยฺโยหมสฺมิสุตฺตํ
๑๐๘. ‘‘กิสฺมึ ¶ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย กึ อภินิวิสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ วา โหติ, สทิโสหมสฺมีติ วา โหติ, หีโนหมสฺมีติ วา โหตี’’ติ?
‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา.
‘‘จกฺขุสฺมึ โข, ภิกฺขเว, สติ จกฺขุํ อุปาทาย จกฺขุํ อภินิวิสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ วา โหติ, สทิโสหมสฺมีติ วา โหติ, หีโนหมสฺมีติ วา โหติ…เป… ชิวฺหาย สติ…เป… มนสฺมึ สติ มนํ อุปาทาย มนํ อภินิวิสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ วา โหติ, สทิโสหมสฺมีติ วา โหติ, หีโนหมสฺมีติ วา โหติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เสยฺโยหมสฺมีติ วา อสฺส, สทิโสหมสฺมีติ วา อสฺส, หีโนหมสฺมีติ ¶ วา อสฺสา’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป… ชิวฺหา… กาโย นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ¶ ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เสยฺโยหมสฺมีติ วา อสฺส, สทิโสหมสฺมีติ วา อสฺส, หีโนหมสฺมีติ วา อสฺสา’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สํโยชนิยสุตฺตํ
๑๐๙. ‘‘สํโยชนิเย ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ สํโยชนฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, กตมฺจ สํโยชนํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, สํโยชนิโย ธมฺโม. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… ชิวฺหา สํโยชนิโย ธมฺโม…เป… มโน สํโยชนิโย ธมฺโม. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ สํโยชน’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. อุปาทานิยสุตฺตํ
๑๑๐. ‘‘อุปาทานิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ อุปาทานฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, กตมฺจ อุปาทานํ ¶ ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อุปาทานิโย ธมฺโม. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ…เป… ชิวฺหา อุปาทานิโย ธมฺโม…เป… มโน อุปาทานิโย ธมฺโม. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, อิทํ อุปาทาน’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. อชฺฌตฺติกายตนปริชานนสุตฺตํ
๑๑๑. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. จกฺขฺุจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย…เป… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. พาหิรายตนปริชานนสุตฺตํ
๑๑๒. ‘‘รูเป ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม อนภิชานํ อปริชานํ ¶ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. รูเป จ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุปสฺสุติสุตฺตํ
๑๑๓. เอกํ สมยํ ภควา นาติเก [าติเก (สี. สฺยา. กํ.)] วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข ภควา รโหคโต ปฏิสลฺลีโน อิมํ ธมฺมปริยายํ อภาสิ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ ¶ ; อุปาทานนิโรธา…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ.
เตน ¶ ¶ โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ ภควโต อุปสฺสุติ [อุปสฺสุตึ (สี. ก.)] ิโต โหติ. อทฺทสา โข ¶ ภควา ตํ ภิกฺขุํ อุปสฺสุติ ิตํ. ทิสฺวาน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อสฺโสสิ โน ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยาย’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ. ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ. ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ. อตฺถสํหิโตยํ, ภิกฺขุ, ธมฺมปริยาโย อาทิพฺรหฺมจริยโก’’ติ. ทสมํ.
โยคกฺเขมิวคฺโค เอกาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โยคกฺเขมิ อุปาทาย, ทุกฺขํ โลโก จ เสยฺโย จ;
สํโยชนํ อุปาทานํ, ทฺเว ปริชานํ อุปสฺสุตีติ.
๑๒. โลกกามคุณวคฺโค
๑. ปมมารปาสสุตฺตํ
๑๑๔. ‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ, ภิกฺขุ, อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาวาสคโต มารสฺส, มารสฺส วสํ คโต [วสคโต (สี. อฏฺ. สฺยา. อฏฺ.)], ปฏิมุกฺกสฺส มารปาโส. พทฺโธ โส มารพนฺธเนน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาวาสคโต มารสฺส, มารสฺส วสํ คโต, ปฏิมุกฺกสฺส มารปาโส. พทฺโธ โส มารพนฺธเนน…เป….
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาวาสคโต มารสฺส, มารสฺส วสํ คโต, ปฏิมุกฺกสฺส ¶ มารปาโส. พทฺโธ โส มารพนฺธเนน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต.
‘‘สนฺติ จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ นาวาสคโต มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโส. มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นาวาสคโต ¶ มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโส. มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นาวาสคโต มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโส. มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยมารปาสสุตฺตํ
๑๑๕. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พทฺโธ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ, อาวาสคโต มารสฺส, มารสฺส วสํ คโต, ปฏิมุกฺกสฺส มารปาโส. พทฺโธ โส มารพนฺธเนน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ ¶ อภิวทติ ¶ อชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พทฺโธ มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ, อาวาสคโต มารสฺส, มารสฺส วสํ คโต, ปฏิมุกฺกสฺส มารปาโส. พทฺโธ โส มารพนฺธเนน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ มุตฺโต จกฺขุวิฺเยฺเยหิ รูเปหิ, นาวาสคโต มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโส. มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ¶ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุตฺโต มโนวิฺเยฺเยหิ ธมฺเมหิ, นาวาสคโต มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโส. มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต’’ติ. ทุติยํ.
๓. โลกนฺตคมนสุตฺตํ
๑๑๖. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ [ทิฏฺเยฺยํ (สฺยา. กํ. ก.)], ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’’ติ. อิทํ วตฺวา ภควา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’’ติ?
อถ ¶ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต ¶ , สมฺภาวิโต จ ¶ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’’ติ.
อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ¶ เอตทโวจุํ –
‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส อานนฺท, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ. เตสํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามีติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’ติ ¶ ? เตสํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข, อาวุโส, อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ. วิภชตายสฺมา อานนฺโท’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต อติกฺกมฺเมว, มูลํ อติกฺกมฺเมว, ขนฺธํ สาขาปลาเส สารํ ปริเยสิตพฺพํ มฺเยฺย; เอวํ สมฺปทมิทํ อายสฺมนฺตานํ สตฺถริ สมฺมุขีภูเต ตํ ภควนฺตํ อติสิตฺวา ¶ อมฺเห เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ มฺถ [มฺเถ (ปี. ก.)]. โส หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ¶ ปสฺสติ – จกฺขุภูโต, าณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, วตฺตา, ปวตฺตา, อตฺถสฺส นินฺเนตา, อมตสฺส ทาตา, ธมฺมสฺสามี, ตถาคโต. โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ ¶ . ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย ตถา โว ธาเรยฺยาถา’’ติ.
‘‘อทฺธาวุโส อานนฺท, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ – จกฺขุภูโต, าณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, วตฺตา, ปวตฺตา, อตฺถสฺส นินฺเนตา, อมตสฺส ทาตา, ธมฺมสฺสามี, ตถาคโต. โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาม ¶ . ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย ตถา นํ ธาเรยฺยาม. อปิ จายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. วิภชตายสฺมา อานนฺโท อครุํ กริตฺวา’’ติ.
‘‘เตนหาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –
‘‘ยํ โข โว, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ, อิมสฺส ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. เยน โข, อาวุโส, โลกสฺมึ โลกสฺี โหติ โลกมานี – อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโก. เกน จาวุโส, โลกสฺมึ โลกสฺี โหติ โลกมานี? จกฺขุนา โข, อาวุโส, โลกสฺมึ โลกสฺี โหติ โลกมานี. โสเตน โข, อาวุโส… ฆาเนน โข, อาวุโส… ชิวฺหาย โข, อาวุโส, โลกสฺมึ โลกสฺี โหติ โลกมานี ¶ . กาเยน โข, อาวุโส… มเนน โข, อาวุโส, โลกสฺมึ โลกสฺี โหติ โลกมานี. เยน โข, อาวุโส, โลกสฺมึ โลกสฺี ¶ โหติ โลกมานี – อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโก. ยํ ¶ โข โว, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ¶ , ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ, อิมสฺส ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. อากงฺขมานา จ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ. ยถา โว ภควา พฺยากโรติ ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ.
‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘ยํ โข โน, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา ¶ วิหารํ ปวิฏฺโ – นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ, ทฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ. น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยาติ? เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข ¶ อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ. อถ โข มยํ ¶ , ภนฺเต, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อายสฺมตา อานนฺเทน อิเมหิ อากาเรหิ อิเมหิ ปเทหิ อิเมหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ วิภตฺโต’’ติ.
‘‘ปณฺฑิโต ¶ , ภิกฺขเว, อานนฺโท; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, อานนฺโท! มํ เจปิ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ ตํ เอวเมวํ พฺยากเรยฺยํ ยถา ตํ อานนฺเทน พฺยากตํ. เอโส เจเวตสฺส อตฺโถ, เอวฺจ นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ. ตติยํ.
๔. กามคุณสุตฺตํ
๑๑๗. ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว ¶ สโต เอตทโหสิ – ‘เยเม ปฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร เม จิตฺตํ พหุลํ คจฺฉมานํ คจฺเฉยฺย ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา อปฺปํ วา อนาคเตสุ’. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘เยเม ปฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร เม อตฺตรูเปน อปฺปมาโท สติ เจตโส อารกฺโข กรณีโย’. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตุมฺหากมฺปิ เย เต ปฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร โว จิตฺตํ พหุลํ คจฺฉมานํ คจฺเฉยฺย ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา อปฺปํ วา อนาคเตสุ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตุมฺหากมฺปิ เย เต ปฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺปุพฺพา ¶ อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร โว อตฺตรูเปหิ อปฺปมาโท สติ เจตโส อารกฺโข กรณีโย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ ชิวฺหา จ นิรุชฺฌติ, รสสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’’ติ. อิทํ วตฺวา ภควา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ¶ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ ชิวฺหา จ นิรุชฺฌติ, รสสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส ¶ อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา ¶ สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’’ติ?
อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’’ติ.
อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทึสุ ¶ . สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส อานนฺท, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ ชิวฺหา จ นิรุชฺฌติ ¶ , รสสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. เตสํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ ชิวฺหา จ นิรุชฺฌติ, รสสฺา จ นิรุชฺฌติ เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยาติ? เตสํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน ¶ อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท ¶ เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ. วิภชตายสฺมา อานนฺโท’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน มหโต รุกฺขสฺส…เป… วิภชตายสฺมา อานนฺโท อครุํ กริตฺวาติ.
‘‘เตนหาวุโส ¶ , สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ ¶ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –
‘‘ยํ โข โว, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. อิมสฺส ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. สฬายตนนิโรธํ โน เอตํ, อาวุโส, ภควตา สนฺธาย ภาสิตํ – ‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ, ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. อยํ โข, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. อิมสฺส ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส ¶ เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. อากงฺขมานา จ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมถ; อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยาถ. ยถา โว ภควา พฺยากโรติ ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ.
‘‘เอวมาวุโส’’ติ ¶ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘ยํ โข โน, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ ชิวฺหา จ นิรุชฺฌติ, รสสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ, เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส ¶ , ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโ – ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสฺา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’ติ. ‘โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน ¶ อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’ติ? เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ. ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํ. ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติ. อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อายสฺมตา อานนฺเทน อิเมหิ อากาเรหิ, อิเมหิ ปเทหิ, อิเมหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ วิภตฺโต’’ติ.
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, อานนฺโท; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, อานนฺโท! มํ เจปิ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ ตํ เอวเมวํ พฺยากเรยฺยํ ยถา ตํ อานนฺเทน พฺยากตํ. เอโส เจเวตสฺส อตฺโถ. เอวฺจ นํ ธาเรยฺยาถา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สกฺกปฺหสุตฺตํ
๑๑๘. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต ¶ , เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ¶ มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ?
‘‘สนฺติ โข, เทวานมินฺท, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ…เป….
‘‘สนฺติ โข, เทวานมินฺท, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, เทวานมินฺท, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, เทวานมินฺท, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ.
‘‘สนฺติ จ โข, เทวานมินฺท, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ, น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายติ…เป… ¶ .
‘‘สนฺติ โข, เทวานมินฺท, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, เทวานมินฺท, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ¶ น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ¶ ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, เทวานมินฺท, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปฺจสิขสุตฺตํ
๑๑๙. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข ปฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ? ‘‘สนฺติ โข, ปฺจสิข, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา…เป… สนฺติ โข, ปฺจสิข, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, ปฺจสิข ¶ , ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, ปฺจสิข, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ’’.
‘‘สนฺติ จ โข, ปฺจสิข, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา…เป… สนฺติ โข, ปฺจสิข, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ, ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ, น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, ปฺจสิข, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, ปฺจสิข, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สาริปุตฺตสทฺธิวิหาริกสุตฺตํ
๑๒๐. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สทฺธิวิหาริโก ¶ , อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโต’’ติ.
‘‘เอวเมตํ, อาวุโส, โหติ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารสฺส, โภชเน อมตฺตฺุโน, ชาคริยํ อนนุยุตฺตสฺส. ‘โส วตาวุโส, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาโร โภชเน อมตฺตฺู ชาคริยํ ¶ อนนุยุตฺโต ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ สนฺตาเนสฺสตี’ติ ¶ เนตํ านํ วิชฺชติ. ‘โส วตาวุโส, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, โภชเน มตฺตฺู, ชาคริยํ อนุยุตฺโต ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ สนฺตาเนสฺสตี’ติ านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘กถฺจาวุโส, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, อาวุโส, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, โภชเน มตฺตฺู โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘เนว ทวาย, น มทาย, น มณฺฑนาย, น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย, วิหึสูปรติยา, พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ ¶ , อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’ติ. เอวํ โข, อาวุโส, โภชเน มตฺตฺู โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย ¶ อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ ¶ . รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน, อุฏฺานสฺํ มนสิ กริตฺวา. รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ โข, อาวุโส, ชาคริยํ ¶ อนุยุตฺโต โหติ. ตสฺมาติหาวุโส, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ภวิสฺสาม, โภชเน มตฺตฺุโน, ชาคริยํ อนุยุตฺตา’ติ. เอวฺหิ โว, อาวุโส, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. ราหุโลวาทสุตฺตํ
๑๒๑. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา; ยํนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหาหิ, ราหุล, นิสีทนํ. เยน อนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา ราหุโล ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นิสีทนํ อาทาย ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ.
เตน โข ปน สมเยน อเนกานิ เทวตาสหสฺสานิ ภควนฺตํ อนุพนฺธานิ โหนฺติ – ‘‘อชฺช ภควา อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนสฺสตี’’ติ. อถ โข ภควา อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อายสฺมาปิ โข ราหุโล ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ราหุลํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘ตํ กึ มฺสิ, ราหุล, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ( ) [(ตํ กึ มฺสิ) เอวมิตเรสุปิ (ม. นิ. ๓.๔๑๖-๔๑๗)]
‘‘รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป….
‘‘จกฺขุวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ, สฺาคตํ, สงฺขารคตํ, วิฺาณคตํ, ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ ¶ , เอโส ¶ เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหาวิฺาณํ ¶ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ชิวฺหาสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ, สฺาคตํ, สงฺขารคตํ, วิฺาณคตํ, ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ธมฺมา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป….
‘‘มโนวิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘มโนสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺโจ, ภนฺเต’’…เป….
‘‘ยมฺปิทํ ¶ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ, สฺาคตํ, สงฺขารคตํ, วิฺาณคตํ, ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ ¶ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ราหุล, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหาวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหาสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป….
‘‘มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา ราหุโล ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต ราหุลสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. อเนกานฺจ ¶ เทวตาสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. สํโยชนิยธมฺมสุตฺตํ
๑๒๒. ‘‘สํโยชนิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ สํโยชนฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา, กตมฺจ สํโยชนํ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ¶ ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนิยา ธมฺมา. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชน’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. อุปาทานิยธมฺมสุตฺตํ
๑๒๓. ‘‘อุปาทานิเย จ, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ อุปาทานฺจ. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา, กตมฺจ อุปาทานํ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ อุปาทานํ…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อุปาทานิยา ธมฺมา. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ อุปาทาน’’นฺติ. ทสมํ.
โลกกามคุณวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
มารปาเสน ทฺเว วุตฺตา, โลกกามคุเณน จ;
สกฺโก ปฺจสิโข เจว, สาริปุตฺโต จ ราหุโล;
สํโยชนํ อุปาทานํ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๑๓. คหปติวคฺโค
๑. เวสาลีสุตฺตํ
๑๒๔. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ?
‘‘สนฺติ โข, คหปติ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ…เป… สนฺติ โข, คหปติ, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, คหปติ, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, คหปติ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ.
‘‘สนฺติ ¶ จ โข, คหปติ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา, อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา ¶ รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ, น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายติ…เป… สนฺติ โข, คหปติ, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, คหปติ, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ, ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต. น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ, น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน ¶ , คหปติ, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, คหปติ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. วชฺชีสุตฺตํ
๑๒๕. เอกํ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ หตฺถิคาเม. อถ โข อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ? (ยถา ปุริมสุตฺตนฺตํ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). อยํ ¶ โข, คหปติ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตีติ. ทุติยํ.
๓. นาฬนฺทสุตฺตํ
๑๒๖. เอกํ สมยํ ภควา นาฬนฺทายํ วิหรติ ปาวาริกมฺพวเน. อถ โข, อุปาลิ คหปติ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข, อุปาลิ คหปติ, ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ? (ยถา ปุริมสุตฺตนฺตํ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). อยํ โข, คหปติ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตีติ. ตติยํ.
๔. ภารทฺวาชสุตฺตํ
๑๒๗. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ โข ราชา อุเทโน เยนายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชา อุเทโน อายสฺมนฺตํ ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ ภารทฺวาช, เหตุ ¶ โก ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู [สุสุ (สี. ก.)] กาฬเกสา ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา ปเมน วยสา อนิกีฬิตาวิโน กาเมสุ ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตี’’ติ? ‘‘วุตฺตํ โข เอตํ, มหาราช, เตน ¶ ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มาตุมตฺตีสุ มาตุจิตฺตํ อุปฏฺเปถ, ภคินิมตฺตีสุ ¶ ภคินิจิตฺตํ อุปฏฺเปถ, ธีตุมตฺตีสุ ธีตุจิตฺตํ อุปฏฺเปถา’ติ. อยํ โข, มหาราช, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู กาฬเกสา ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา ปเมน วยสา อนิกีฬิตาวิโน กาเมสุ ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตี’’ติ.
‘‘โลลํ [โลฬํ (สฺยา. กํ.)] โข, โภ ภารทฺวาช, จิตฺตํ. อปฺเปกทา มาตุมตฺตีสุปิ โลภธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ภคินิมตฺตีสุปิ โลภธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ธีตุมตฺตีสุปิ โลภธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. อตฺถิ นุ โข, โภ ภารทฺวาช, อฺโ จ เหตุ, อฺโ จ ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู กาฬเกสา…เป… อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตี’’ติ?
‘‘วุตฺตํ โข เอตํ, มหาราช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขถ – อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ. อยมฺปิ โข, มหาราช, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู กาฬเกสา…เป… ¶ อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตี’’ติ. ‘‘เย เต, โภ ภารทฺวาช, ภิกฺขู ภาวิตกายา ภาวิตสีลา ภาวิตจิตฺตา ภาวิตปฺา, เตสํ ตํ สุกรํ โหติ. เย จ โข เต ¶ , โภ ภารทฺวาช, ภิกฺขู อภาวิตกายา อภาวิตสีลา อภาวิตจิตฺตา อภาวิตปฺา, เตสํ ตํ ทุกฺกรํ โหติ. อปฺเปกทา, โภ ภารทฺวาช, อสุภโต มนสิ ¶ กริสฺสามีติ [มนสิ กริสฺสามาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สุภโตว [สุภโต วา (สี.), สุภโต จ (สฺยา. กํ.)] อาคจฺฉติ. อตฺถิ นุ โข, โภ ภารทฺวาช ¶ , อฺโ จ โข เหตุ อฺโ จ ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู กาฬเกสา…เป… อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตี’’ติ?
‘‘วุตฺตํ โข เอตํ, มหาราช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา วิหรถ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มา นิมิตฺตคฺคาหิโน อหุวตฺถ, มานุพฺยฺชนคฺคาหิโน. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชถ. รกฺขถ จกฺขุนฺทฺริยํ; จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชถ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มา นิมิตฺตคฺคาหิโน อหุวตฺถ, มานุพฺยฺชนคฺคาหิโน. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชถ ¶ . รกฺขถ มนินฺทฺริยํ; มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชถา’ติ. อยมฺปิ โข, มหาราช, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู กาฬเกสา ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา ปเมน วยสา อนิกีฬิตาวิโน กาเมสุ ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ ภารทฺวาช; อพฺภุตํ, โภ ภารทฺวาช! ยาว สุภาสิตํ จิทํ [ยาว สุภาสิตมิทํ (สี.)], โภ ภารทฺวาช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. เอโสว โข, โภ ภารทฺวาช, เหตุ, เอส ปจฺจโย เยนิเม ทหรา ภิกฺขู สุสู กาฬเกสา ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา ปเมน วยสา อนิกีฬิตาวิโน กาเมสุ ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ, อทฺธานฺจ อาปาเทนฺตีติ. อหมฺปิ โข, โภ [อหมฺปิ โภ (สี. ปี.)] ภารทฺวาช, ยสฺมึ สมเย อรกฺขิเตเนว กาเยน, อรกฺขิตาย วาจาย, อรกฺขิเตน จิตฺเตน, อนุปฏฺิตาย สติยา, อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ อนฺเตปุรํ ปวิสามิ, อติวิย มํ ตสฺมึ สมเย โลภธมฺมา ปริสหนฺติ. ยสฺมิฺจ ขฺวาหํ, โภ ภารทฺวาช, สมเย รกฺขิเตเนว กาเยน, รกฺขิตาย วาจาย, รกฺขิเตน จิตฺเตน, อุปฏฺิตาย สติยา ¶ , สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ อนฺเตปุรํ ปวิสามิ, น มํ ตถา ¶ ตสฺมึ สมเย โลภธมฺมา ปริสหนฺติ. อภิกฺกนฺตํ, โภ ภารทฺวาช; อภิกฺกนฺตํ, โภ ภารทฺวาช! เสยฺยถาปิ ¶ , โภ ภารทฺวาช, นิกฺกุชฺชิตํ [นิกุชฺชิตํ (ปี.)] วา อุกฺกุชฺเชยฺย ¶ , ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา ภารทฺวาเชน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ ภารทฺวาช, ตํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมฺจ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ ภารทฺวาโช ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. โสณสุตฺตํ
๑๒๘. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โสโณ คหปติปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ? (ยถา ปุริมสุตฺตนฺตํ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). อยํ โข, โสณ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตีติ. ปฺจมํ.
๖. โฆสิตสุตฺตํ
๑๒๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ โข โฆสิโต คหปติ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โฆสิโต คหปติ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธาตุนานตฺตํ, ธาตุนานตฺต’นฺติ ¶ , ภนฺเต อานนฺท, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธาตุนานตฺตํ วุตฺตํ ภควตา’’ติ? ‘‘สํวิชฺชติ โข, คหปติ, จกฺขุธาตุ, รูปา จ มนาปา, จกฺขุวิฺาณฺจ ¶ สุขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. สํวิชฺชติ โข, คหปติ, จกฺขุธาตุ, รูปา จ อมนาปา, จกฺขุวิฺาณฺจ ทุกฺขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. สํวิชฺชติ โข, คหปติ, จกฺขุธาตุ, รูปา จ มนาปา อุเปกฺขาเวทนิยา, จกฺขุวิฺาณฺจ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา ¶ เวทนา…เป… สํวิชฺชติ โข, คหปติ, ชิวฺหาธาตุ, รสา จ มนาปา, ชิวฺหาวิฺาณฺจ สุขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ¶ สุขา เวทนา. สํวิชฺชติ โข, คหปติ, ชิวฺหาธาตุ, รสา จ อมนาปา, ชิวฺหาวิฺาณฺจ ทุกฺขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. สํวิชฺชติ โข, คหปติ, ชิวฺหาธาตุ, รสา จ อุเปกฺขาเวทนิยา, ชิวฺหาวิฺาณฺจ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา…เป… สํวิชฺชติ โข, คหปติ, มโนธาตุ, ธมฺมา จ มนาปา, มโนวิฺาณฺจ สุขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. สํวิชฺชติ โข, คหปติ, มโนธาตุ, ธมฺมา จ อมนาปา, มโนวิฺาณฺจ ทุกฺขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. สํวิชฺชติ โข, คหปติ, มโนธาตุ, ธมฺมา จ อุเปกฺขาเวทนิยา, มโนวิฺาณฺจ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. เอตฺตาวตา โข, คหปติ, ธาตุนานตฺตํ วุตฺตํ ภควตา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. หาลิทฺทิกานิสุตฺตํ
๑๓๐. เอกํ ¶ ¶ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร [กุลฆเร (สฺยา. ก.)] ปปาเต [ปวตฺเต (สี. ปี.), สมฺปวตฺเต (สฺยา. กํ. ก.) เอตฺเถว อฏฺมปิฏฺเปิ] ปพฺพเต. อถ โข หาลิทฺทิกานิ [หาลิทฺทกานิ (สี. สฺยา. กํ.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา – ‘ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ; ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺต’นฺติ. กถํ นุ โข, ภนฺเต, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ; ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺต’’นฺติ? ‘‘อิธ, คหปติ, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ‘มนาปํ อิตฺเถต’นฺติ ปชานาติ จกฺขุวิฺาณํ สุขเวทนิยฺจ [สุขเวทนิยํ, สุขเวทนิยํ (สี. ปี.), สุขเวทนิยฺจ, สุขเวทนิยํ (สฺยา. กํ. ก.) เอวํ ‘‘ทุกฺขเวทนิยฺจ อทุกฺขมสุขเวทนิยฺจา’’ติ ปเทสุปิ. อฏฺกถาฏีกา โอโลเกตพฺพา]. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. จกฺขุนา โข ปเนว [ปเนวํ (สฺยา. กํ. ก.)] รูปํ ทิสฺวา ‘อมนาปํ อิตฺเถต’นฺติ ปชานาติ จกฺขุวิฺาณํ ทุกฺขเวทนิยฺจ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา ‘อุเปกฺขาฏฺานิยํ ¶ [อุเปกฺขาเวทนิยํ (ก.)] อิตฺเถต’นฺติ ปชานาติ จกฺขุวิฺาณํ อทุกฺขมสุขเวทนิยฺจ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, ภิกฺขุ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ‘มนาปํ อิตฺเถต’นฺติ ปชานาติ มโนวิฺาณํ สุขเวทนิยฺจ ¶ . ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย ¶ ‘อมนาปํ อิตฺเถต’นฺติ ปชานาติ มโนวิฺาณํ ¶ ทุกฺขเวทนิยฺจ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย ‘อุเปกฺขาฏฺานิยํ อิตฺเถต’นฺติ ปชานาติ มโนวิฺาณํ อทุกฺขมสุขเวทนิยฺจ. ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. เอวํ โข, คหปติ, ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ; ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺต’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. นกุลปิตุสุตฺตํ
๑๓๑. เอกํ สมยํ ภควา ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร เภสกฬาวเน มิคทาเย. อถ โข นกุลปิตา คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นกุลปิตา คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ? ‘‘สนฺติ โข, คหปติ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ…เป… สนฺติ โข, คหปติ, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, คหปติ, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา ¶ . ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ ตทุปาทานํ. สอุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ โน ปรินิพฺพายติ ¶ . อยํ โข, คหปติ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม โน ปรินิพฺพายนฺติ’’.
‘‘สนฺติ จ โข, คหปติ, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุนาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ, น ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายติ…เป… สนฺติ โข, คหปติ, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ โข, คหปติ, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. ตสฺส ตํ นาภินนฺทโต นาภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต น ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ โหติ น ¶ ตทุปาทานํ. อนุปาทาโน, คหปติ, ภิกฺขุ ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, คหปติ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. โลหิจฺจสุตฺตํ
๑๓๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ มกฺกรกเต [มกฺกรกเฏ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อรฺกุฏิกายํ. อถ ¶ โข โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส สมฺพหุลา ¶ อนฺเตวาสิกา กฏฺหารกา มาณวกา เยนายสฺมโต มหากจฺจานสฺส อรฺกุฏิกา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ปริโต ปริโต กุฏิกาย อนุจงฺกมนฺติ อนุวิจรนฺติ อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา กานิจิ กานิจิ เสเลยฺยกานิ กโรนฺติ [เสลิสฺสกานิ กโรนฺตา (สี.)] – ‘‘อิเม ปน มุณฺฑกา สมณกา อิพฺภา กณฺหา [กิณฺหา (สี. ปี.)] พนฺธุปาทาปจฺจา, อิเมสํ ภรตกานํ สกฺกตา ครุกตา มานิตา ปูชิตา อปจิตา’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน วิหารา นิกฺขมิตฺวา เต มาณวเก เอตทโวจ – ‘‘มา มาณวกา สทฺทมกตฺถ; ธมฺมํ โว ภาสิสฺสามี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, เต มาณวกา ตุณฺหี อเหสุํ. อถ โข อายสฺมา มหากจฺจาโน เต มาณวเก คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘สีลุตฺตมา ปุพฺพตรา อเหสุํ,
เต พฺราหฺมณา เย ปุราณํ สรนฺติ;
คุตฺตานิ ทฺวารานิ สุรกฺขิตานิ,
อเหสุํ เตสํ อภิภุยฺย โกธํ.
‘‘ธมฺเม ¶ จ ฌาเน จ รตา อเหสุํ,
เต พฺราหฺมณา เย ปุราณํ สรนฺติ;
อิเม จ โวกฺกมฺม ชปามเสติ,
โคตฺเตน มตฺตา วิสมํ จรนฺติ.
‘‘โกธาภิภูตา ปุถุอตฺตทณฺฑา [โกธาภิภูตาสุปุถุตฺตทณฺฑา (สฺยา. กํ. ก.)],
วิรชฺชมานา สตณฺหาตณฺเหสุ;
อคุตฺตทฺวารสฺส ¶ ภวนฺติ โมฆา,
สุปิเนว ลทฺธํ ปุริสสฺส วิตฺตํ.
‘‘อนาสกา ¶ ถณฺฑิลสายิกา จ;
ปาโต สินานฺจ ตโย จ เวทา.
‘‘ขราชินํ ชฏาปงฺโก, มนฺตา สีลพฺพตํ ตโป;
กุหนา วงฺกทณฺฑา จ, อุทกาจมนานิ จ.
‘‘วณฺณา ¶ เอเต พฺราหฺมณานํ, กตา กิฺจิกฺขภาวนา;
จิตฺตฺจ สุสมาหิตํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
อขิลํ สพฺพภูเตสุ, โส มคฺโค พฺรหฺมปตฺติยา’’ติ.
อถ โข เต มาณวกา กุปิตา อนตฺตมนา เยน โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา โลหิจฺจํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยคฺเฆ! ภวํ ชาเนยฺย, สมโณ มหากจฺจาโน พฺราหฺมณานํ มนฺเต [มนฺตํ (ก.)] เอกํเสน อปวทติ, ปฏิกฺโกสตี’’ติ? เอวํ วุตฺเต, โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ กุปิโต อโหสิ อนตฺตมโน. อถ โข โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘น โข ปน เมตํ ปติรูปํ โยหํ อฺทตฺถุ มาณวกานํเยว สุตฺวา สมณํ มหากจฺจานํ อกฺโกเสยฺยํ [อกฺโกเสยฺยํ วิรุชฺเฌยฺยํ (สฺยา. กํ. ก.)] ปริภาเสยฺยํ. ยํนูนาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.
อถ โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ เตหิ มาณวเกหิ สทฺธึ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ อายสฺมตา มหากจฺจาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณ ¶ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘อาคมํสุ นุ ขฺวิธ, โภ กจฺจาน, อมฺหากํ สมฺพหุลา อนฺเตวาสิกา กฏฺหารกา มาณวกา’’ติ? ‘‘อาคมํสุ ขฺวิธ เต, พฺราหฺมณ, สมฺพหุลา อนฺเตวาสิกา กฏฺหารกา มาณวกา’’ติ. ‘‘อหุ ปน โภโต กจฺจานสฺส เตหิ มาณวเกหิ สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ? ‘‘อหุ โข เม, พฺราหฺมณ, เตหิ มาณวเกหิ สทฺธึ โกจิเทว กถาสลฺลาโป’’ติ ¶ . ‘‘ยถา กถํ ปน โภโต กจฺจานสฺส เตหิ มาณวเกหิ สทฺธึ อโหสิ ¶ กถาสลฺลาโป’’ติ? ‘‘เอวํ โข เม, พฺราหฺมณ, เตหิ มาณวเกหิ สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป –
‘‘สีลุตฺตมา ปุพฺพตรา อเหสุํ,
เต พฺราหฺมณา เย ปุราณํ สรนฺติ;…เป…;
อขิลํ สพฺพภูเตสุ,
โส มคฺโค พฺรหฺมปตฺติยา’’ติ.
‘‘เอวํ โข เม, พฺราหฺมณ, เตหิ มาณวเกหิ สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป’’ติ.
‘‘‘อคุตฺตทฺวาโร’ติ [อคุตฺตทฺวาโร อคุตฺตทฺวาโรติ (ก.)] ภวํ กจฺจาโน อาห. กิตฺตาวตา นุ โข, โภ กจฺจาน, อคุตฺตทฺวาโร โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ [อนุปฏฺิตาย สติยา (สฺยา. กํ. ปี. ก.) อุปริ อาสีวิสวคฺเค อวสฺสุตสุตฺเต ปน ‘‘อนุปฏฺิตกายสฺสตี’’ตฺเวว สพฺพตฺถ ทิสฺสติ] จ วิหรติ, ปริตฺตเจตโส ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป จ ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ, ปริตฺตเจตโส ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวํ โข, พฺราหฺมณ, อคุตฺตทฺวาโร โหตี’’ติ. ‘‘อจฺฉริยํ, โภ กจฺจาน; อพฺภุตํ, โภ กจฺจาน! ยาวฺจิทํ โภตา ¶ กจฺจาเนน อคุตฺตทฺวาโรว สมาโน อคุตฺตทฺวาโรติ อกฺขาโต.
‘‘‘คุตฺตทฺวาโร’ติ ¶ ภวํ กจฺจาโน อาห. กิตฺตาวตา นุ โข, โภ กจฺจาน, คุตฺตทฺวาโร โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ, อปฺปมาณเจตโส ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม ¶ นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ, อปฺปมาณเจตโส ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวํ โข, พฺราหฺมณ, คุตฺตทฺวาโร โหตี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ กจฺจาน; อพฺภุตํ, โภ กจฺจาน! ยาวฺจิทํ ¶ โภตา กจฺจาเนน คุตฺตทฺวาโรว สมาโน คุตฺตทฺวาโรติ อกฺขาโต. อภิกฺกนฺตํ, โภ กจฺจาน; อภิกฺกนฺตํ, โภ กจฺจาน! เสยฺยถาปิ, โภ กจฺจาน, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา กจฺจาเนน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ กจฺจาน, ตํ ภควนฺตํ ¶ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมฺจ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ กจฺจาโน ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํ. ยถา จ ภวํ กจฺจาโน มกฺกรกเต อุปาสกกุลานิ อุปสงฺกมติ; เอวเมว โลหิจฺจกุลํ อุปสงฺกมตุ. ตตฺถ เย มาณวกา วา มาณวิกา วา ภวนฺตํ กจฺจานํ อภิวาเทสฺสนฺติ ปจฺจุฏฺิสฺสนฺติ อาสนํ วา อุทกํ วา ทสฺสนฺติ, เตสํ ตํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. นวมํ.
๑๐. เวรหจฺจานิสุตฺตํ
๑๓๓. เอกํ สมยํ อายสฺมา อุทายี กามณฺฑายํ วิหรติ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส อมฺพวเน. อถ โข เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา อนฺเตวาสี มาณวโก เยนายสฺมา อุทายี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อุทายินา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ตํ มาณวกํ ¶ อายสฺมา อุทายี ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. อถ โข โส มาณวโก อายสฺมตา อุทายินา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต อุฏฺายาสนา เยน เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เวรหจฺจานิโคตฺตํ พฺราหฺมณึ เอตทโวจ – ‘‘ยคฺเฆ, โภติ, ชาเนยฺยาสิ [โภติ ชาเนยฺย (สี. ปี. ก.), โภตี ชาเนยฺย (สฺยา. กํ.)]! สมโณ อุทายี ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ ¶ , สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ.
‘‘เตน หิ ตฺวํ, มาณวก, มม วจเนน สมณํ อุทายึ นิมนฺเตหิ สฺวาตนาย ภตฺเตนา’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ โภตี’’ติ โข ¶ โส มาณวโก เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อุทายี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ กิร, ภวํ, อุทายิ, อมฺหากํ อาจริยภริยาย เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา สฺวาตนาย ภตฺต’’นฺติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อุทายี ตุณฺหีภาเวน. อถ โข อายสฺมา อุทายี ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี อายสฺมนฺตํ อุทายึ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี อายสฺมนฺตํ อุทายึ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ ปาทุกา อาโรหิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา สีสํ โอคุณฺิตฺวา อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘ภณ, สมณ, ธมฺม’’นฺติ. ‘‘ภวิสฺสติ, ภคินิ, สมโย’’ติ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิ [ปกฺกามิ (สฺยา. กํ. ปี.)].
ทุติยมฺปิ โข โส มาณวโก เยนายสฺมา อุทายี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อุทายินา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ตํ มาณวกํ อายสฺมา อุทายี ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. ทุติยมฺปิ โข โส มาณวโก อายสฺมตา อุทายินา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต ¶ สมฺปหํสิโต อุฏฺายาสนา เยน เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เวรหจฺจานิโคตฺตํ พฺราหฺมณึ เอตทโวจ – ‘‘ยคฺเฆ, โภติ, ชาเนยฺยาสิ! สมโณ อุทายี ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ ¶ , สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ.
‘‘เอวเมวํ ปน ตฺวํ, มาณวก, สมณสฺส อุทายิสฺส วณฺณํ ภาสสิ. สมโณ ปนุทายี ‘ภณ, สมณ, ธมฺม’นฺติ วุตฺโต สมาโน ‘ภวิสฺสติ, ภคินิ, สมโย’ติ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกนฺโต’’ติ. ‘‘ตถา หิ ปน ตฺวํ, โภติ, ปาทุกา อาโรหิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา สีสํ โอคุณฺิตฺวา เอตทโวจ – ‘ภณ, สมณ, ธมฺม’นฺติ. ธมฺมครุโน หิ เต ภวนฺโต ธมฺมคารวา’’ติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ, มาณวก, มม วจเนน สมณํ อุทายึ นิมนฺเตหิ สฺวาตนาย ภตฺเตนา’’ติ. ‘‘เอวํ, โภตี’’ติ โข โส มาณวโก เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อุทายี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ กิร ¶ ภวํ อุทายี อมฺหากํ อาจริยภริยาย เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา สฺวาตนาย ภตฺต’’นฺติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อุทายี ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข อายสฺมา อุทายี ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน เวรหจฺจานิโคตฺตาย พฺราหฺมณิยา นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี อายสฺมนฺตํ ¶ อุทายึ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี อายสฺมนฺตํ อุทายึ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ ปาทุกา โอโรหิตฺวา นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา สีสํ วิวริตฺวา อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภนฺเต, สติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, กิสฺมึ อสติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ น ปฺเปนฺตี’’ติ?
‘‘จกฺขุสฺมึ โข, ภคินิ, สติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, จกฺขุสฺมึ อสติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ ¶ น ปฺเปนฺติ…เป… ชิวฺหาย สติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ชิวฺหาย อสติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ น ปฺเปนฺติ…เป…. มนสฺมึ สติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, มนสฺมึ อสติ อรหนฺโต สุขทุกฺขํ น ปฺเปนฺตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, เวรหจฺจานิโคตฺตา พฺราหฺมณี อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต; อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย ¶ , ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ อยฺเยน อุทายินา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, อยฺย อุทายิ, ตํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมฺจ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสิกํ มํ อยฺโย อุทายี ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทสมํ.
คหปติวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เวสาลี ¶ วชฺชิ นาฬนฺทา, ภารทฺวาช โสโณ จ โฆสิโต;
หาลิทฺทิโก นกุลปิตา, โลหิจฺโจ เวรหจฺจานีติ.
๑๔. เทวทหวคฺโค
๑. เทวทหสุตฺตํ
๑๓๔. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สพฺเพสํเยว ภิกฺขูนํ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ อปฺปมาเทน กรณียนฺติ วทามิ, น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, สพฺเพสํเยว ภิกฺขูนํ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ ¶ นาปฺปมาเทน กรณียนฺติ วทามิ. เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสาหํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ นาปฺปมาเทน กรณียนฺติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? กตํ เตสํ อปฺปมาเทน, อภพฺพา เต ปมชฺชิตุํ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสกฺขา [เสขา (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เตสาหํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ อปฺปมาเทน กรณียนฺติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา มโนรมาปิ, อมโนรมาปิ. ตฺยาสฺส ผุสฺส ผุสฺส จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา [อปมฺมุฏฺา (สี.), อปฺปมุฏฺา (สฺยา. กํ.)], ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทผลํ ¶ สมฺปสฺสมาโน เตสํ ภิกฺขูนํ ฉสุ ¶ ผสฺสายตเนสุ อปฺปมาเทน กรณียนฺติ วทามิ…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มโนรมาปิ อมโนรมาปิ. ตฺยาสฺส ผุสฺส ผุสฺส จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. เจตโส อปริยาทานา อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทผลํ สมฺปสฺสมาโน เตสํ ภิกฺขูนํ ฉสุ [ฉสฺสุ (สี.)] ผสฺสายตเนสุ อปฺปมาเทน กรณียนฺติ วทามี’’ติ. ปมํ.
๒. ขณสุตฺตํ
๑๓๕. ‘‘ลาภา ¶ โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย. ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา ¶ รูปํ ปสฺสติ อนิฏฺรูปํเยว ปสฺสติ, โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ยํ กิฺจิ ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ…เป… ยํ กิฺจิ ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… ยํ กิฺจิ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ…เป… ยํ ¶ กิฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ อนิฏฺรูปํเยว วิชานาติ, โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปํเยว วิชานาติ, โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปํเยว วิชานาติ, โน มนาปรูปํ. ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย. ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ อิฏฺรูปํเยว ปสฺสติ, โน อนิฏฺรูปํ; กนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน อกนฺตรูปํ; มนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน อมนาปรูปํ…เป… ยํ กิฺจิ ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… ยํ กิฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ อิฏฺรูปํเยว วิชานาติ, โน อนิฏฺรูปํ; กนฺตรูปํเยว วิชานาติ, โน อกนฺตรูปํ; มนาปรูปํเยว วิชานาติ, โน อมนาปรูปํ. ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมรูปารามสุตฺตํ
๑๓๖. ‘‘รูปารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา รูปรตา รูปสมฺมุทิตา. รูปวิปริณามวิราคนิโรธา ทุกฺขา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา วิหรนฺติ. สทฺทารามา, ภิกฺขเว ¶ , เทวมนุสฺสา สทฺทรตา สทฺทสมฺมุทิตา. สทฺทวิปริณามวิราคนิโรธา ทุกฺขา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา วิหรนฺติ. คนฺธารามา… รสารามา… โผฏฺพฺพารามา… ธมฺมารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ¶ ธมฺมรตา ธมฺมสมฺมุทิตา. ธมฺมวิปริณามวิราคนิโรธา ทุกฺขา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา วิหรนฺติ. ตถาคโต จ โข, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ รูปานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวํ จ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา น รูปาราโม น รูปรโต น รูปสมฺมุทิโต. รูปวิปริณามวิราคนิโรธา สุโข, ภิกฺขเว, ตถาคโต วิหรติ. สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานํ… ธมฺมานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา น ธมฺมาราโม, น ธมฺมรโต, น ธมฺมสมฺมุทิโต. ธมฺมวิปริณามวิราคนิโรธา สุโข, ภิกฺขเว, ตถาคโต วิหรติ’’. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘รูปา ¶ สทฺทา รสา คนฺธา, ผสฺสา ธมฺมา จ เกวลา;
อิฏฺา กนฺตา มนาปา จ, ยาวตตฺถีติ วุจฺจติ.
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, เอเต โว สุขสมฺมตา;
ยตฺถ เจเต นิรุชฺฌนฺติ, ตํ เตสํ ทุกฺขสมฺมตํ.
‘‘สุขํ [สุขนฺติ (สี.)] ทิฏฺมริเยภิ, สกฺกายสฺส นิโรธนํ;
ปจฺจนีกมิทํ โหติ, สพฺพโลเกน ปสฺสตํ.
‘‘ยํ ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต;
ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ, ตทริยา สุขโต วิทู.
‘‘ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ;
นิวุตานํ ตโม โหติ, อนฺธกาโร อปสฺสตํ.
‘‘สตฺจ ¶ วิวฏํ โหติ, อาโลโก ปสฺสตามิ;
สนฺติเก น วิชานนฺติ, มคฺคา [มคา (สี.)] ธมฺมสฺส อโกวิทา.
‘‘ภวราคปเรเตภิ ¶ , ภวราคานุสารีภิ [ภวโสตานุสาริภิ (สฺยา. กํ. ปี.), ภวโสตานุสาริหิ (สี.)];
มารเธยฺยานุปนฺเนหิ, นายํ ธมฺโม สุสมฺพุโธ.
‘‘โก ¶ นุ อฺตฺร มริเยภิ, ปทํ สมฺพุทฺธุมรหติ;
ยํ ปทํ สมฺมทฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา’’ติ. ตติยํ;
๔. ทุติยรูปารามสุตฺตํ
๑๓๗. ‘‘รูปารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา รูปรตา รูปสมฺมุทิตา. รูปวิปริณามวิราคนิโรธา ทุกฺขา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา วิหรนฺติ. สทฺทารามา… คนฺธารามา… รสารามา ¶ … โผฏฺพฺพารามา… ธมฺมารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ธมฺมรตา ธมฺมสมฺมุทิตา. ธมฺมวิปริณามวิราคนิโรธา ทุกฺขา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา วิหรนฺติ. ตถาคโต จ, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา น รูปาราโม น รูปรโต น รูปสมฺมุทิโต. รูปวิปริณามวิราคนิโรธา สุโข, ภิกฺขเว, ตถาคโต วิหรติ. สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานํ… ธมฺมานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา น ธมฺมาราโม น ธมฺมรโต น ธมฺมสมฺมุทิโต. ธมฺมวิปริณามวิราคนิโรธา สุโข, ภิกฺขเว, ตถาคโต วิหรตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมนตุมฺหากํสุตฺตํ
๑๓๘. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ…เป… ¶ ชิวฺหา น ตุมฺหากํ ¶ ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ…เป… มโน น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. โส โว ปหีโน หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย, อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุ น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ…เป… ชิวฺหา น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ…เป… มโน น ตุมฺหากํ ¶ ; ตํ ปชหถ. โส โว ปหีโน หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยนตุมฺหากํสุตฺตํ
๑๓๙. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ¶ . กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ¶ น ตุมฺหากํ; เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน…เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, รูปา น ตุมฺหากํ; เต ปชหถ. เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อชฺฌตฺตานิจฺจเหตุสุตฺตํ
๑๔๐. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย จกฺขุสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, จกฺขุ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ…เป… ¶ ชิวฺหา อนิจฺจา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย ชิวฺหาย อุปฺปาทาย โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา, ภิกฺขเว, ชิวฺหา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสติ…เป… มโน อนิจฺโจ. โยปิ, ภิกฺขเว, เหตุ โยปิ ปจฺจโย มนสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูโต, ภิกฺขเว, มโน กุโต นิจฺโจ ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อชฺฌตฺตทุกฺขเหตุสุตฺตํ
๑๔๑. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย จกฺขุสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, จกฺขุ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย ชิวฺหาย อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตา, ภิกฺขเว, ชิวฺหา กุโต สุขา ภวิสฺสติ…เป… มโน ทุกฺโข. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย มนสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูโต, ภิกฺขเว, มโน กุโต สุโข ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อชฺฌตฺตานตฺตเหตุสุตฺตํ
๑๔๒. ‘‘จกฺขุํ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย จกฺขุสฺส อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตํ, ภิกฺขเว, จกฺขุ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ…เป… ชิวฺหา อนตฺตา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย ชิวฺหาย อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตา, ภิกฺขเว, ชิวฺหา กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ…เป… มโน อนตฺตา. โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย มนสฺส อุปฺปาทาย ¶ , โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูโต, ภิกฺขเว, มโน กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. พาหิรานิจฺจเหตุสุตฺตํ
๑๔๓. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย รูปานํ อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา, ภิกฺขเว, รูปา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสนฺติ! สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย ธมฺมานํ อุปฺปาทาย, โสปิ อนิจฺโจ. อนิจฺจสมฺภูตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสนฺติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. พาหิรทุกฺขเหตุสุตฺตํ
๑๔๔. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย รูปานํ อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตา, ภิกฺขเว, รูปา กุโต สุขา ภวิสฺสนฺติ! สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย ธมฺมานํ อุปฺปาทาย, โสปิ ทุกฺโข. ทุกฺขสมฺภูตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุโต สุขา ภวิสฺสนฺติ! เอวํ ปสฺสํ…เป… ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. พาหิรานตฺตเหตุสุตฺตํ
๑๔๕. ‘‘รูปา ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย รูปานํ อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตา, ภิกฺขเว, รูปา กุโต อตฺตา ภวิสฺสนฺติ! สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา. โยปิ เหตุ, โยปิ ปจฺจโย ธมฺมานํ อุปฺปาทาย, โสปิ อนตฺตา. อนตฺตสมฺภูตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา ¶ กุโต อตฺตา ภวิสฺสนฺติ! เอวํ ปสฺสํ ¶ , ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุปิ… คนฺเธสุปิ… รเสสุปิ… โผฏฺพฺเพสุปิ… ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
เทวทหวคฺโค จุทฺทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เทวทโห ขโณ รูปา, ทฺเว นตุมฺหากเมว จ;
เหตุนาปิ ตโย วุตฺตา, ทุเว อชฺฌตฺตพาหิราติ.
๑๕. นวปุราณวคฺโค
๑. กมฺมนิโรธสุตฺตํ
๑๔๖. ‘‘นวปุราณานิ ¶ , ภิกฺขเว, กมฺมานิ เทเสสฺสามิ กมฺมนิโรธํ กมฺมนิโรธคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามีติ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺมํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺพฺพํ…เป… ชิวฺหา ปุราณกมฺมา อภิสงฺขตา อภิสฺเจตยิตา เวทนิยา ทฏฺพฺพา…เป… มโน ปุราณกมฺโม อภิสงฺขโต อภิสฺเจตยิโต เวทนิโย ทฏฺพฺโพ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺมํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, นวกมฺมํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เอตรหิ ¶ กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นวกมฺมํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, กมฺมนิโรโธ? โย โข, ภิกฺขเว, กายกมฺมวจีกมฺมมโนกมฺมสฺส นิโรธา วิมุตฺตึ ¶ ผุสติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมนิโรโธ. กตมา จ, ภิกฺขเว, กมฺมนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมนิโรธคามินี ปฏิปทา. อิติ โข, ภิกฺขเว, เทสิตํ มยา ปุราณกมฺมํ, เทสิตํ ¶ นวกมฺมํ, เทสิโต กมฺมนิโรโธ, เทสิตา กมฺมนิโรธคามินี ปฏิปทา. ยํ ¶ โข, ภิกฺขเว, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย, กตํ โว ตํ มยา. เอตานิ, ภิกฺขเว, รุกฺขมูลานิ, เอตานิ สฺุาคารานิ. ฌายถ, ภิกฺขเว, มา ปมาทตฺถ; มา ปจฺฉาวิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ปมํ.
๒. อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตํ
๑๔๗. ‘‘นิพฺพานสปฺปายํ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ…เป… กตมา จ สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, รูปา อนิจฺจาติ ปสฺสติ, จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ปสฺสติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจาติ ปสฺสติ, รสา อนิจฺจาติ ปสฺสติ, ชิวฺหาวิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ปสฺสติ ¶ , ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ…เป… มโน อนิจฺโจติ ปสฺสติ, ธมฺมา อนิจฺจาติ ปสฺสติ, มโนวิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ปสฺสติ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุกฺขนิพฺพานสปฺปายสุตฺตํ
๑๔๘. ‘‘นิพฺพานสปฺปายํ ¶ ¶ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ…เป… กตมา จ สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, จกฺขุํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ, รูปา ทุกฺขาติ ปสฺสติ, จกฺขุวิฺาณํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ, จกฺขุสมฺผสฺโส ทุกฺโขติ ปสฺสติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขาติ ปสฺสติ…เป… มโน ทุกฺโขติ ปสฺสติ, ธมฺมา ทุกฺขาติ ปสฺสติ, มโนวิฺาณํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ, มโนสมฺผสฺโส ทุกฺโขติ ปสฺสติ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ¶ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.
๔. อนตฺตนิพฺพานสปฺปายสุตฺตํ
๑๔๙. ‘‘นิพฺพานสปฺปายํ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ…เป… กตมา จ สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุํ อนตฺตาติ ปสฺสติ, รูปา อนตฺตาติ ปสฺสติ, จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตาติ ปสฺสติ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตาติ ปสฺสติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตาติ ปสฺสติ…เป… มโน อนตฺตาติ ปสฺสติ, ธมฺมา อนตฺตาติ ปสฺสติ, มโนวิฺาณํ อนตฺตาติ ปสฺสติ, มโนสมฺผสฺโส อนตฺตาติ ปสฺสติ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ ¶ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตาติ ปสฺสติ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. นิพฺพานสปฺปายปฏิปทาสุตฺตํ
๑๕๐. ‘‘นิพฺพานสปฺปายํ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ…เป… กตมา จ สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา? ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, จกฺขุ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘รูปา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป….
‘‘จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ ¶ . นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ ¶ …เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา’’ติ ¶ . ปฺจมํ.
๖. อนฺเตวาสิกสุตฺตํ
๑๕๑. ‘‘อนนฺเตวาสิกมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ อนาจริยกํ. สนฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ [ผาสุํ (สี. ปี.)] วิหรติ. อนนฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนาจริยโก สุขํ ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขุ, สนฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺยาสฺส อนฺโต วสนฺติ, อนฺตสฺส วสนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สนฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺยาสฺส อนฺโต วสนฺติ, อนฺตสฺส วสนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สนฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺยาสฺส อนฺโต วสนฺติ, อนฺตสฺส วสนฺติ ¶ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สนฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ, น ผาสุ วิหรติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนนฺเตวาสิโก อนาจริยโก สุขํ ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺยาสฺส น อนฺโต วสนฺติ, นาสฺส อนฺโต วสนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ ¶ . ตสฺมา อนนฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ น สมุทาจรนฺติ, น สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา อนาจริยโกติ วุจฺจติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺยาสฺส น อนฺโต วสนฺติ, นาสฺส ¶ อนฺโต วสนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา อนนฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ น สมุทาจรนฺติ, น สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา อนาจริยโกติ วุจฺจติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน มนสา ธมฺมํ วิฺาย น อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา. ตฺยาสฺส น อนฺโต วสนฺติ, นาสฺส อนฺโต วสนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา อนนฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ น สมุทาจรนฺติ, น สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา อนาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนนฺเตวาสิโก อนาจริยโก สุขํ ผาสุ วิหรติ. อนนฺเตวาสิกมิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ¶ . อนาจริยกํ สนฺเตวาสิโก ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ, น ผาสุ วิหรติ. อนนฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนาจริยโก สุขํ ผาสุ วิหรตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. กิมตฺถิยพฺรหฺมจริยสุตฺตํ
๑๕๒. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ทุกฺขสฺส โข, อาวุโส, ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตมํ ปนาวุโส, ทุกฺขํ, ยสฺส ปริฺาย สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ –
‘‘จกฺขุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ; ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. รูปา ทุกฺขา ¶ ; เตสํ ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. จกฺขุวิฺาณํ ทุกฺขํ; ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. จกฺขุสมฺผสฺโส ทุกฺโข; ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ; ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา… มโน ทุกฺโข; ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ ¶ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ; ตสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. อิทํ โข, อาวุโส ¶ , ทุกฺขํ; ยสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตํ
๑๕๓. ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อฺตฺเรว สทฺธาย, อฺตฺร รุจิยา, อฺตฺร อนุสฺสวา, อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา, อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา ¶ อฺํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ [ปชานาตีติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)]? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อฺตฺเรว สทฺธาย, อฺตฺร รุจิยา, อฺตฺร อนุสฺสวา, อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา, อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อฺํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อฺตฺเรว สทฺธาย…เป… อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อฺํ ¶ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ ¶ ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ. ยํ ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ. อปิ นุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธาย วา เวทิตพฺพา, รุจิยา วา เวทิตพฺพา, อนุสฺสเวน วา เวทิตพฺพา, อาการปริวิตกฺเกน วา เวทิตพฺพา, ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘นนุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปฺาย ทิสฺวา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อฺตฺเรว สทฺธาย, อฺตฺร รุจิยา, อฺตฺร อนุสฺสวา, อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา, อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ…เป… ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ ¶ . ยํ ตํ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อปิ นุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธาย วา เวทิตพฺพา, รุจิยา วา เวทิตพฺพา, อนุสฺสเวน วา เวทิตพฺพา, อาการปริวิตกฺเกน วา เวทิตพฺพา, ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘นนุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปฺาย ทิสฺวา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อฺตฺเรว สทฺธาย, อฺตฺร รุจิยา, อฺตฺร อนุสฺสวา, อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา, อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ [ปชานาตีติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] …เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิฺาย สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ. ยํ ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนสา ¶ ธมฺมํ วิฺาย สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อปิ นุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธาย วา เวทิตพฺพา, รุจิยา วา เวทิตพฺพา, อนุสฺสเวน ¶ วา เวทิตพฺพา, อาการปริวิตกฺเกน วา เวทิตพฺพา, ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘นนุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปฺาย ทิสฺวา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ ¶ อฺตฺเรว สทฺธาย, อฺตฺร รุจิยา, อฺตฺร อนุสฺสวา, อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา, อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตํ
๑๕๔. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อินฺทฺริยสมฺปนฺโน, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ?
‘‘จกฺขุนฺทฺริเย เจ, ภิกฺขุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรนฺโต จกฺขุนฺทฺริเย นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหินฺทฺริเย เจ, ภิกฺขุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรนฺโต ชิวฺหินฺทฺริเย นิพฺพินฺทติ…เป… มนินฺทฺริเย เจ, ภิกฺขุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรนฺโต มนินฺทฺริเย นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ…เป… วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ธมฺมกถิกปุจฺฉสุตฺตํ
๑๕๕. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ¶ , ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ?
‘‘จกฺขุสฺส ¶ เจ, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย. จกฺขุสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย. จกฺขุสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย…เป… ชิวฺหาย เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย…เป… มนสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย. มนสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย. มนสฺส ¶ เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํวจนายา’’ติ. ทสมํ.
นวปุราณวคฺโค ปฺจทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กมฺมํ จตฺตาริ สปฺปายา, อนนฺเตวาสิ กิมตฺถิยา;
อตฺถิ นุ โข ปริยาโย, อินฺทฺริยกถิเกน จาติ.
สฬายตนวคฺเค ตติยปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส วคฺคุทฺทานํ –
โยคกฺเขมิ ¶ จ โลโก จ, คหปติ เทวทเหน จ;
นวปุราเณน ปณฺณาโส, ตติโย เตน วุจฺจตีติ.
๑๖. นนฺทิกฺขยวคฺโค
๑. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตํ
๑๕๖. ‘‘อนิจฺจํเยว ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, สาสฺส [สายํ (ปี. ก.)] โหติ สมฺมาทิฏฺิ ¶ . สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ…เป… อนิจฺจํเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชิวฺหํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา…เป… จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ…เป… อนิจฺจํเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ปมํ.
๒. พาหิรนนฺทิกฺขยสุตฺตํ
๑๕๗. ‘‘อนิจฺเจเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูเป อนิจฺจาติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย ¶ . นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. อนิจฺเจเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม อนิจฺจาติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อชฺฌตฺตอนิจฺจนนฺทิกฺขยสุตฺตํ
๑๕๘. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; จกฺขานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ ¶ สมนุปสฺสถ. จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, จกฺขานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. โสตํ ¶ , ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ… ฆานํ… ชิวฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; ชิวฺหานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. ชิวฺหํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, ชิวฺหานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. กายํ… มนํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; มนานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. มนํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต ¶ , มนานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ตติยํ.
๔. พาหิรอนิจฺจนนฺทิกฺขยสุตฺตํ
๑๕๙. ‘‘รูเป, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; รูปานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. รูเป, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, รูปานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย. นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ. สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; ธมฺมานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ. ธมฺเม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, ธมฺมานิจฺจตฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ. นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย ¶ . นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตํ
๑๖๐. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ชีวกมฺพวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ…เป… ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิตสฺส, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายติ. กิฺจ ยถาภูตํ โอกฺขายติ? จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, รูปา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป… มโน อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ธมฺมา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ชีวกมฺพวนปฏิสลฺลานสุตฺตํ
๑๖๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ชีวกมฺพวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… ‘‘ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายติ. กิฺจ ยถาภูตํ โอกฺขายติ? จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, รูปา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ¶ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป… มโน อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ธมฺมา… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา ¶ อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ. ปฏิสลฺลาเน ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. โกฏฺิกอนิจฺจสุตฺตํ
๑๖๒. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา โกฏฺิโก ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘ยํ โข, โกฏฺิก, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, โกฏฺิก, อนิจฺจํ? จกฺขุ โข, โกฏฺิก, อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. รูปา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. รสา ¶ อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ชิวฺหาวิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยมฺปิทํ ¶ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ธมฺมา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ โข, โกฏฺิก, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.
๘. โกฏฺิกทุกฺขสุตฺตํ
๑๖๓. อถ ¶ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก…เป… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต…เป… วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ยํ โข, โกฏฺิก, ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, โกฏฺิก, ทุกฺขํ? จกฺขุ โข, โกฏฺิก, ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. รูปา ทุกฺขา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. จกฺขุวิฺาณํ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. จกฺขุสมฺผสฺโส ทุกฺโข; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… มโน ทุกฺโข; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ธมฺมา ทุกฺขา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ¶ . มโนวิฺาณํ ทุกฺขํ ¶ ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. มโนสมฺผสฺโส ทุกฺโข; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ โข, โกฏฺิก, ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.
๙. โกฏฺิกอนตฺตสุตฺตํ
๑๖๔. เอกมนฺตํ…เป… วิหเรยฺยนฺติ. ‘‘โย โข, โกฏฺิก, อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โก จ, โกฏฺิก, อนตฺตา? จกฺขุ โข, โกฏฺิก, อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. รูปา อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ¶ …เป… ชิวฺหา อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… มโน อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ธมฺมา อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. โย โข, โกฏฺิก, อนตฺตา, ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ. นวมํ.
๑๐. มิจฺฉาทิฏฺิปหานสุตฺตํ
๑๖๕. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียตี’’ติ?
‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียติ. รูเป อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียติ. จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺิ ปหียตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. สกฺกายทิฏฺิปหานสุตฺตํ
๑๖๖. อถ ¶ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ. รูเป ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ. จกฺขุวิฺาณํ ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺิ ปหียตี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. อตฺตานุทิฏฺิปหานสุตฺตํ
๑๖๗. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ…เป… เอตทโวจ ¶ – ‘‘กถํ นุ โข ¶ , ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ. รูเป อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ. จกฺขุวิฺาณํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ…เป… ชิวฺหํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ…เป… มนํ อนตฺตโต ¶ ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียติ. ธมฺเม… มโนวิฺาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺิ ปหียตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
นนฺทิกฺขยวคฺโค โสฬสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
นนฺทิกฺขเยน จตฺตาโร, ชีวกมฺพวเน ทุเว;
โกฏฺิเกน ตโย วุตฺตา, มิจฺฉา สกฺกาย อตฺตโนติ.
๑๗. สฏฺิเปยฺยาลวคฺโค
๑. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตํ
๑๖๘. ‘‘ยํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ.
๒. อชฺฌตฺตอนิจฺจราคสุตฺตํ
๑๖๙. ‘‘ยํ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ…เป… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๓. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทราคสุตฺตํ
๑๗๐. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๔-๖. ทุกฺขฉนฺทาทิสุตฺตํ
๑๗๑-๑๗๓. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา…เป… ¶ มโน ทุกฺโข; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ยํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๗-๙. อนตฺตฉนฺทาทิสุตฺตํ
๑๗๔-๑๗๖. ‘‘โย ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… ชิวฺหา อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป… มโน อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๑๐-๑๒. พาหิรานิจฺจฉนฺทาทิสุตฺตํ
๑๗๗-๑๗๙. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ¶ ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. สทฺทา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. คนฺธา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ¶ ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. รสา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โผฏฺพฺพา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ธมฺมา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๑๓-๑๕. พาหิรทุกฺขฉนฺทาทิสุตฺตํ
๑๘๐-๑๘๒. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. กิฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ? รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๑๖-๑๘. พาหิรานตฺตฉนฺทาทิสุตฺตํ
๑๘๓-๑๘๕. ‘‘โย ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? รูปา, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ. โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา ¶ ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติ.
๑๙. อชฺฌตฺตาตีตานิจฺจสุตฺตํ
๑๘๖. ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อตีตํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา อตีตา…เป… มโน อนิจฺโจ อตีโต. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
๒๐. อชฺฌตฺตานาคตานิจฺจสุตฺตํ
๑๘๗. ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อนาคตํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา อนาคตา…เป… มโน อนิจฺโจ อนาคโต. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๒๑. อชฺฌตฺตปจฺจุปฺปนฺนานิจฺจสุตฺตํ
๑๘๘. ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา ปจฺจุปฺปนฺนา…เป… มโน อนิจฺโจ ปจฺจุปฺปนฺโน. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๒๒-๒๔. อชฺฌตฺตาตีตาทิทุกฺขสุตฺตํ
๑๘๙-๑๙๑. ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา…เป… มโน ทุกฺโข อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน. เอวํ ปสฺสํ ¶ , ภิกฺขเว…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๒๕-๒๗. อชฺฌตฺตาตีตาทิอนตฺตสุตฺตํ
๑๙๒-๑๙๔. ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ชิวฺหา อนตฺตา…เป… มโน อนตฺตา อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ . เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๒๘-๓๐. พาหิราตีตาทิอนิจฺจสุตฺตํ
๑๙๕-๑๙๗. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๓๑-๓๓. พาหิราตีตาทิทุกฺขสุตฺตํ
๑๙๘-๒๐๐. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๓๔-๓๖. พาหิราตีตาทิอนตฺตสุตฺตํ
๒๐๑-๒๐๓. ‘‘รูปา ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๓๗. อชฺฌตฺตาตีตยทนิจฺจสุตฺตํ
๒๐๔. ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อตีตํ. ยทนิจฺจํ, ตํ ¶ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา อตีตา. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… มโน อนิจฺโจ อตีโต. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ ¶ , น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๓๘. อชฺฌตฺตานาคตยทนิจฺจสุตฺตํ
๒๐๕. ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อนาคตํ. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา อนาคตา. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… มโน อนิจฺโจ อนาคโต. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา ¶ . ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๓๙. อชฺฌตฺตปจฺจุปฺปนฺนยทนิจฺจสุตฺตํ
๒๐๖. ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… มโน อนิจฺโจ ปจฺจุปฺปนฺโน. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๔๐-๔๒. อชฺฌตฺตาตีตาทิยํทุกฺขสุตฺตํ
๒๐๗-๒๐๙. ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ยํ ¶ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา…เป… มโน ทุกฺโข อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๔๓-๔๕. อชฺฌตฺตาตีตาทิยทนตฺตสุตฺตํ
๒๑๐-๒๑๒. ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ¶ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ…เป… ชิวฺหา อนตฺตา…เป… มโน อนตฺตา อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๔๖-๔๘. พาหิราตีตาทิยทนิจฺจสุตฺตํ
๒๑๓-๒๑๕. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา. ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ ¶ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๔๙-๕๑. พาหิราตีตาทิยํทุกฺขสุตฺตํ
๒๑๖-๒๑๘. ‘‘รูปา ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา ¶ . ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๕๒-๕๔. พาหิราตีตาทิยทนตฺตสุตฺตํ
๒๑๙-๒๒๑. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา อตีตา อนาคตา ปจฺจุปฺปนฺนา. ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๕๕. อชฺฌตฺตายตนอนิจฺจสุตฺตํ
๒๒๒. ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ…เป… ชิวฺหา อนิจฺจา…เป… มโน อนิจฺโจ. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๕๖. อชฺฌตฺตายตนทุกฺขสุตฺตํ
๒๒๓. ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ…เป… ชิวฺหา ทุกฺขา…เป… มโน ทุกฺโข. เอวํ ปสฺสํ…เป… ¶ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๕๗. อชฺฌตฺตายตนอนตฺตสุตฺตํ
๒๒๔. ‘‘จกฺขุ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา…เป… ชิวฺหา อนตฺตา…เป… มโน อนตฺตา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๕๘. พาหิรายตนอนิจฺจสุตฺตํ
๒๒๕. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๕๙. พาหิรายตนทุกฺขสุตฺตํ
๒๒๖. ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
๖๐. พาหิรายตนอนตฺตสุตฺตํ
๒๒๗. ‘‘รูปา ¶ , ภิกฺขเว, อนตฺตา. สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา. เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ.
สฏฺิเปยฺยาลวคฺโค สตฺตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉนฺเทนฏฺารส โหนฺติ, อตีเตน จ ทฺเว นว;
ยทนิจฺจาฏฺารส วุตฺตา, ตโย อชฺฌตฺตพาหิรา;
เปยฺยาโล สฏฺิโก วุตฺโต, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนาติ.
สุตฺตนฺตานิ สฏฺิ.
๑๘. สมุทฺทวคฺโค
๑. ปมสมุทฺทสุตฺตํ
๒๒๘. ‘‘‘สมุทฺโท ¶ ¶ ¶ , สมุทฺโท’ติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ. เนโส, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโท. มหา เอโส, ภิกฺขเว, อุทกราสิ มหาอุทกณฺณโว. จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโท; ตสฺส รูปมโย เวโค. โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ จกฺขุสมุทฺทํ สอูมึ สาวฏฺฏํ สคาหํ สรกฺขสํ; ติณฺโณ ปารงฺคโต ¶ ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ…เป… ชิวฺหา, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโท; ตสฺส รสมโย เวโค. โย ตํ รสมยํ เวคํ สหติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ ชิวฺหาสมุทฺทํ สอูมึ สาวฏฺฏํ สคาหํ สรกฺขสํ; ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ…เป… มโน, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโท; ตสฺส ธมฺมมโย เวโค. โย ตํ ธมฺมมยํ เวคํ สหติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ มโนสมุทฺทํ สอูมึ สาวฏฺฏํ สคาหํ สรกฺขสํ; ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติ. อิทมโวจ…เป… สตฺถา –
‘‘โย อิมํ สมุทฺทํ สคาหํ สรกฺขสํ,
สอูมึ สาวฏฺฏํ สภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตริ;
ส เวทคู วุสิตพฺรหฺมจริโย,
โลกนฺตคู ปารคโตติ วุจฺจตี’’ติ. ปมํ;
๒. ทุติยสมุทฺทสุตฺตํ
๒๒๙. ‘‘สมุทฺโท, สมุทฺโท’ติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ ¶ . เนโส, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโท. มหา เอโส, ภิกฺขเว, อุทกราสิ มหาอุทกณฺณโว. สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา ¶ อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโท. เอตฺถายํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา เยภุยฺเยน สมุนฺนา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺิกชาตา [คุฬาคุณฺิกชาตา (สี.), กุลคุณฺฑิกชาตา (สฺยา. กํ.), คุณคุณิกชาตา (ปี.), กุลาคุณฺฑิกชาตา (ก.)] มฺุชปพฺพชภูตา, อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ…เป….
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโท. เอตฺถายํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา เยภุยฺเยน สมุนฺนา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺิกชาตา มฺุชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ.
‘‘ยสฺส ¶ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;
โส อิมํ สมุทฺทํ สคาหํ สรกฺขสํ, สอูมิภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตริ.
‘‘สงฺคาติโค มจฺจุชโห นิรุปธิ, ปหาสิ ทุกฺขํ อปุนพฺภวาย;
อตฺถงฺคโต โส น ปุเนติ [น ปมาณเมติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], อโมหยี, มจฺจุราชนฺติ พฺรูมี’’ติ. ทุติยํ;
๓. พาฬิสิโกปมสุตฺตํ
๒๓๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พาฬิสิโก อามิสคตพฬิสํ คมฺภีเร อุทกรหเท ปกฺขิเปยฺย. ตเมนํ อฺตโร ¶ อามิสจกฺขุ มจฺโฉ คิเลยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มจฺโฉ คิลิตพฬิโส พาฬิสิกสฺส อนยํ ¶ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย พาฬิสิกสฺส.
เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ฉยิเม พฬิสา โลกสฺมึ อนยาย สตฺตานํ วธาย [พฺยาพาธาย (สี. ปี.)] ปาณินํ. กตเม ฉ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ, ภิกฺขุ, อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส, มารสฺส อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป… สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป….
สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ, ภิกฺขุ, อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส มารสฺส อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต.
‘‘สนฺติ ¶ จ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น คิลิตพฬิโส มารสฺส อเภทิ พฬิสํ ปริเภทิ พฬิสํ น อนยํ อาปนฺโน น พฺยสนํ อาปนฺโน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป….
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป…. สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. ตฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ¶ ติฏฺติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น คิลิตพฬิโส มารสฺส อเภทิ พฬิสํ ปริเภทิ พฬิสํ น อนยํ อาปนฺโน น พฺยสนํ อาปนฺโน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต’’ติ. ตติยํ.
๔. ขีรรุกฺโขปมสุตฺตํ
๒๓๑. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ¶ จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ โย ราโค โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน ตสฺส ปริตฺตา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริยาทิยนฺเตวสฺส จิตฺตํ; โก ปน วาโท อธิมตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค, โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน…เป….
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ โย ราโค โส อตฺถิ…เป….
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ โย ราโค โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน, ตสฺส ปริตฺตา เจปิ มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริยาทิยนฺเตวสฺส จิตฺตํ; โก ปน วาโท อธิมตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค, โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส ¶ อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ขีรรุกฺโข อสฺสตฺโถ วา นิคฺโรโธ วา ปิลกฺโข วา อุทุมฺพโร วา ทหโร ตรุโณ โกมารโก. ตเมนํ ปุริโส ติณฺหาย กุาริยา ยโต ยโต อาภินฺเทยฺย [ภินฺเทยฺย (สฺยา. กํ. สี. อฏฺ.), อภินฺเทยฺย (กตฺถจิ)] อาคจฺเฉยฺย ¶ ขีร’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ยฺหิ, ภนฺเต, ขีรํ ตํ อตฺถี’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ โย ราโค โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน, ตสฺส ปริตฺตา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริยาทิยนฺเตวสฺส จิตฺตํ; โก ปน วาโท อธิมตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ ¶ , โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน…เป….
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ โย ราโค โส อตฺถิ…เป….
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ โย ราโค โส อตฺถิ, โย โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน, ตสฺส ปริตฺตา เจปิ มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริยาทิยนฺเตวสฺส จิตฺตํ; โก ปน วาโท อธิมตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค โส อตฺถิ, โย ¶ โทโส โส อตฺถิ, โย โมโห โส อตฺถิ, โย ราโค โส อปฺปหีโน, โย โทโส โส อปฺปหีโน, โย โมโห โส อปฺปหีโน.
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ โย ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ¶ ปหีโน, ตสฺส อธิมตฺตา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; โก ปน วาโท ปริตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน…เป….
‘‘ยสฺส ¶ กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ…เป… มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ โย ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน, ตสฺส อธิมตฺตา เจปิ มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; โก ปน วาโท ปริตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ขีรรุกฺโข อสฺสตฺโถ วา นิคฺโรโธ วา ปิลกฺโข วา อุทุมฺพโร วา สุกฺโข โกลาโป เตโรวสฺสิโก. ตเมนํ ปุริโส ติณฺหาย กุาริยา ยโต ยโต อาภินฺเทยฺย อาคจฺเฉยฺย ขีร’’นฺติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ยฺหิ, ภนฺเต, ขีรํ ตํ นตฺถี’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ โย ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน, ตสฺส อธิมตฺตา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; โก ปน วาโท ปริตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน…เป….
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ…เป….
‘‘ยสฺส ¶ กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ โย ราโค โส นตฺถิ, โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน, ตสฺส อธิมตฺตา เจปิ มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ; โก ปน วาโท ปริตฺตานํ! ตํ กิสฺส เหตุ? โย, ภิกฺขเว, ราโค โส นตฺถิ ¶ , โย โทโส โส นตฺถิ, โย โมโห โส นตฺถิ, โย ราโค โส ปหีโน, โย โทโส โส ปหีโน, โย โมโห โส ปหีโน’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. โกฏฺิกสุตฺตํ
๒๓๒. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ…เป… ชิวฺหา รสานํ สํโยชนํ, รสา ชิวฺหาย สํโยชนํ ¶ …เป… มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, ธมฺมา มนสฺส สํโยชน’’นฺติ?
‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… น ชิวฺหา รสานํ สํโยชนํ, น รสา ชิวฺหาย สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… น มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, น ธมฺมา มนสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชนํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อาวุโส, กาโฬ จ พลีพทฺโท [พลิวทฺโท (สี. ปี.), พลิพทฺโท (สฺยา. กํ. ก.)] โอทาโต จ พลีพทฺโท เอเกน ทาเมน วา โยตฺเตน วา สํยุตฺตา อสฺสุ. โย นุ โข เอวํ ¶ วเทยฺย – ‘กาโฬ พลีพทฺโท โอทาตสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชนํ, โอทาโต พลีพทฺโท กาฬสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชน’นฺติ, สมฺมา นุ โข โส วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘น โข, อาวุโส, กาโฬ พลีพทฺโท โอทาตสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชนํ, น โอทาโต พลีพทฺโท กาฬสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชนํ. เยน จ โข เต เอเกน ทาเมน วา โยตฺเตน วา สํยุตฺตา ตํ ตตฺถ สํโยชนํ.
‘‘เอวเมว โข, อาวุโส, น จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… น ชิวฺหา รสานํ ¶ สํโยชนํ…เป… น มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, น ธมฺมา มนสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ.
‘‘จกฺขุ วา, อาวุโส, รูปานํ สํโยชนํ อภวิสฺส, รูปา วา จกฺขุสฺส สํโยชนํ, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ [ปฺายติ (ก.)] สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, น จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ ¶ ; ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ¶ ทุกฺขกฺขยาย…เป….
‘‘ชิวฺหา, อาวุโส, รสานํ สํโยชนํ อภวิสฺส, รสา วา ชิวฺหาย สํโยชนํ, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, น ชิวฺหา รสานํ สํโยชนํ, น รสา ชิวฺหาย สํโยชนํ; ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย…เป….
‘‘มโน วา, อาวุโส, ธมฺมานํ สํโยชนํ อภวิสฺส, ธมฺมา วา มนสฺส สํโยชนํ, นยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปฺาเยถ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ยสฺมา จ โข, อาวุโส, น มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, น ธมฺมา มนสฺส สํโยชนํ; ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ, ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย.
‘‘อิมินาเปตํ ¶ , อาวุโส, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา น จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… น ชิวฺหา รสานํ สํโยชนํ…เป… น มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, น ธมฺมา มนสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ.
‘‘สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต จกฺขุ. ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ. ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ. สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต โสตํ. สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ. ฉนฺทราโค ¶ ภควโต นตฺถิ. สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต ฆานํ. ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ. ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ. สุวิมุตฺตจิตฺโต ¶ ภควา. สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต ชิวฺหา. สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ. ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ. สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต กาโย. ผุสติ ภควา กาเยน โผฏฺพฺพํ. ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ. สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ โข, อาวุโส, ภควโต มโน. วิชานาติ ภควา มนสา ¶ ธมฺมํ. ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ. สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา.
‘‘อิมินา โข เอตํ, อาวุโส, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา น จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ; ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. น โสตํ… น ฆานํ… น ชิวฺหา รสานํ สํโยชนํ, น รสา ชิวฺหาย สํโยชนํ; ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. น กาโย… น มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, น ธมฺมา มนสฺส สํโยชนํ; ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชน’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. กามภูสุตฺตํ
๒๓๓. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ กามภู โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา กามภู สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ ¶ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กามภู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –
‘‘กึ นุ โข, อาวุโส อานนฺท, จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ…เป… ชิวฺหา รสานํ สํโยชนํ, รสา ชิวฺหาย สํโยชนํ…เป… มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, ธมฺมา มนสฺส สํโยชน’’นฺติ?
‘‘น โข, อาวุโส กามภู [กามภุ (สี.) โมคฺคลฺลาเน ๖๕-เค วาติ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ], จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ…เป… น ชิวฺหา รสานํ ¶ สํโยชนํ, น รสา ชิวฺหาย สํโยชนํ…เป… น มโน ธมฺมานํ สํโยชนํ, น ธมฺมา มนสฺส สํโยชนํ. ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค ตํ ตตฺถ สํโยชนํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อาวุโส, กาโฬ จ พลีพทฺโท โอทาโต จ พลีพทฺโท เอเกน ทาเมน วา โยตฺเตน วา สํยุตฺตา อสฺสุ. โย นุ โข เอวํ วเทยฺย – ‘กาโฬ พลีพทฺโท โอทาตสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชนํ, โอทาโต พลีพทฺโท กาฬสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชน’นฺติ, สมฺมา นุ โข โส วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘น โข, อาวุโส, กาโฬ พลีพทฺโท โอทาตสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชนํ, นปิ โอทาโต พลีพทฺโท กาฬสฺส พลีพทฺทสฺส สํโยชนํ. เยน จ โข เต เอเกน ทาเมน วา โยตฺเตน วา สํยุตฺตา, ตํ ตตฺถ สํโยชนํ. เอวเมว โข ¶ , อาวุโส, น จกฺขุ รูปานํ สํโยชนํ, น รูปา จกฺขุสฺส สํโยชนํ…เป… น ชิวฺหา…เป… น มโน…เป… ยฺจ ตตฺถ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทราโค, ตํ ตตฺถ สํโยชน’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. อุทายีสุตฺตํ
๒๓๔. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ อุทายี โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา อุทายี สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุทายี อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –
‘‘ยเถว ¶ นุ โข, อาวุโส อานนฺท, อยํ กาโย ภควตา อเนกปริยาเยน อกฺขาโต วิวโฏ ปกาสิโต – ‘อิติปายํ กาโย อนตฺตา’ติ, สกฺกา เอวเมว วิฺาณํ ปิทํ อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปฺเปตุํ ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํ – ‘อิติปิทํ วิฺาณํ อนตฺตา’’’ติ?
‘‘ยเถว โข, อาวุโส อุทายี, อยํ กาโย ภควตา อเนกปริยาเยน อกฺขาโต วิวโฏ ปกาสิโต – ‘อิติปายํ กาโย อนตฺตา’ติ, สกฺกา เอวเมว วิฺาณํ ปิทํ อาจิกฺขิตุํ ¶ เทเสตุํ ปฺเปตุํ ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํ – ‘อิติปิทํ วิฺาณํ อนตฺตา’’’ติ.
‘‘จกฺขฺุจ, อาวุโส, ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ ¶ . ‘‘โย จาวุโส, เหตุ, โย จ ปจฺจโย จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โส จ เหตุ, โส จ ปจฺจโย สพฺเพน สพฺพํ ¶ สพฺพถา สพฺพํ อปริเสสํ นิรุชฺเฌยฺย. อปิ นุ โข จกฺขุวิฺาณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อิมินาปิ โข เอตํ, อาวุโส, ปริยาเยน ภควตา อกฺขาตํ วิวฏํ ปกาสิตํ – ‘อิติปิทํ วิฺาณํ อนตฺตา’’’ติ…เป….
‘‘ชิวฺหฺจาวุโส, ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณ’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘โย จาวุโส, เหตุ โย จ ปจฺจโย ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โส จ เหตุ, โส จ ปจฺจโย สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อปริเสสํ นิรุชฺเฌยฺย, อปิ นุ โข ชิวฺหาวิฺาณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อิมินาปิ โข เอตํ, อาวุโส, ปริยาเยน ภควตา อกฺขาตํ วิวฏํ ปกาสิตํ – ‘อิติปิทํ วิฺาณํ อนตฺตา’’’ติ…เป….
‘‘มนฺจาวุโส, ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘โย จาวุโส, เหตุ, โย จ ปจฺจโย มโนวิฺาณสฺส อุปฺปาทาย, โส จ เหตุ, โส จ ปจฺจโย สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อปริเสสํ นิรุชฺเฌยฺย, อปิ นุ โข มโนวิฺาณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘อิมินาปิ โข เอตํ, อาวุโส, ปริยาเยน ภควตา อกฺขาตํ วิวฏํ ปกาสิตํ – ‘อิติปิทํ วิฺาณํ อนตฺตา’’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุารึ อาทาย วนํ ปวิเสยฺย. โส ตตฺถ ¶ ปสฺเสยฺย มหนฺตํ กทลิกฺขนฺธํ อุชุํ นวํ อกุกฺกุกชาตํ [อกุกฺกุฏกชาตํ (สฺยา. กํ.), อกุกฺกชฏชาตํ (ก.)]. ตเมนํ มูเล ฉินฺเทยฺย ¶ ¶ ; มูเล เฉตฺวา อคฺเค ฉินฺเทยฺย; อคฺเค เฉตฺวา ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุเชยฺย [วินิพฺภุชฺเชยฺย (ปี.), วินิพฺภชฺเชยฺย (สฺยา. กํ.)]. โส ตตฺถ เผคฺคุมฺปิ นาธิคจฺเฉยฺย, กุโต สารํ! เอวเมว โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ เนวตฺตานํ น อตฺตนิยํ สมนุปสฺสติ. โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต [เอวํ สมนุปสฺสนฺโต (สฺยา. กํ. ก.)] น กิฺจิ โลเก ¶ อุปาทิยติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อาทิตฺตปริยายสุตฺตํ
๒๓๕. ‘‘อาทิตฺตปริยายํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตปริยาโย, ธมฺมปริยาโย? วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา. กํ.)] จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห. นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ [นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ (สฺยา. กํ. ก.) ม. นิ. ๓.๓๑๖-๓๑๗] วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, อนุพฺยฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา, ติรจฺฉานโยนึ วา. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ.
‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ติณฺเหน อโยสงฺกุนา อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน โสตินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว โสตวิฺเยฺเยสุ สทฺเทสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห. นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย ¶ , อนุพฺยฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิฺเจ สมเย กาลงฺกเรยฺย, านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ ¶ .
‘‘วรํ ¶ , ภิกฺขเว, ติณฺเหน นขจฺเฉทเนน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ฆานินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว ฆานวิฺเยฺเยสุ คนฺเธสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห. นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, อนุพฺยฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺย. านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ.
‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ติณฺเหน ขุเรน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ชิวฺหินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห. นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ ¶ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, อนุพฺยฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺย. านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ.
‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ติณฺหาย สตฺติยา อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย กายินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว กายวิฺเยฺเยสุ โผฏฺพฺเพสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห. นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, อนุพฺยฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิฺเจ ¶ สมเย กาลํ กเรยฺย. านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ.
‘‘วรํ, ภิกฺขเว, โสตฺตํ. โสตฺตํ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, วฺฌํ ชีวิตานํ วทามิ, อผลํ ชีวิตานํ วทามิ, โมมูหํ ชีวิตานํ วทามิ, น ตฺเวว ตถารูเป วิตกฺเก วิตกฺเกยฺย ยถารูปานํ วิตกฺกานํ วสํ คโต สงฺฆํ ภินฺเทยฺย. อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว ¶ , วฺฌํ ชีวิตานํ อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ.
‘‘ตตฺถ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ติฏฺตุ ตาว ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ. หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ จกฺขุ อนิจฺจํ, รูปา อนิจฺจา, จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ’’’ [อนิจฺจ’’นฺติ (?)].
‘‘ติฏฺตุ ¶ ตาว ติณฺเหน อโยสงฺกุนา อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน โสตินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ. หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ โสตํ อนิจฺจํ, สทฺทา อนิจฺจา, โสตวิฺาณํ อนิจฺจํ, โสตสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ โสตสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ.
‘‘ติฏฺตุ ¶ ตาว ติณฺเหน นขจฺเฉทเนน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ฆานินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ. หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ ¶ ฆานํ อนิจฺจํ, คนฺธา อนิจฺจา, ฆานวิฺาณํ อนิจฺจํ, ฆานสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ…เป… ตมฺปิ อนิจฺจํ.
‘‘ติฏฺตุ ตาว ติณฺเหน ขุเรน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ชิวฺหินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ. หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ ชิวฺหา อนิจฺจา, รสา อนิจฺจา, ชิวฺหาวิฺาณํ อนิจฺจํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ…เป… ตมฺปิ อนิจฺจํ.
‘‘ติฏฺตุ ตาว ติณฺหาย สตฺติยา อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย กายินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ. หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ กาโย อนิจฺโจ, โผฏฺพฺพา อนิจฺจา ¶ , กายวิฺาณํ อนิจฺจํ, กายสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ กายสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ…เป… ตมฺปิ อนิจฺจํ.
‘‘ติฏฺตุ ตาว โสตฺตํ. หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ มโน อนิจฺโจ, ธมฺมา อนิจฺจา, มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ, มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ’’.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ ¶ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, อาทิตฺตปริยาโย, ธมฺมปริยาโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมหตฺถปาโทปมสุตฺตํ
๒๓๖. ‘‘หตฺเถสุ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปฺายติ; ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปฺายติ; ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ ปฺายติ; กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปฺายติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมึ สติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป… ชิวฺหาย สติ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป… มนสฺมึ สติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป….
‘‘หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, อสติ อาทานนิกฺเขปนํ น ปฺายติ; ปาเทสุ อสติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม น ปฺายติ; ปพฺเพสุ อสติ สมิฺชนปสารณํ น ปฺายติ; กุจฺฉิสฺมึ อสติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา น ปฺายติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมึ อสติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป… ชิวฺหาย อสติ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ…เป… มนสฺมึ อสติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยหตฺถปาโทปมสุตฺตํ
๒๓๗. ‘‘หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, สติ อาทานนิกฺเขปนํ โหติ; ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม โหติ; ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ โหติ; กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมึ สติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป… ¶ ชิวฺหาย สติ…เป… มนสฺมึ สติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป….
‘‘หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, อสติ อาทานนิกฺเขปนํ น โหติ; ปาเทสุ อสติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม น โหติ; ปพฺเพสุ อสติ สมิฺชนปสารณํ น โหติ; กุจฺฉิสฺมึ อสติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา น โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมึ อสติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป… ชิวฺหาย อสติ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา ¶ นุปฺปชฺชติ…เป… มนสฺมึ อสติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ. ทสมํ.
สมุทฺทวคฺโค อฏฺรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ¶ สมุทฺทา พาฬิสิโก, ขีรรุกฺเขน โกฏฺิโก;
กามภู อุทายี เจว, อาทิตฺเตน จ อฏฺมํ;
หตฺถปาทูปมา ทฺเวติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๑๙. อาสีวิสวคฺโค
๑. อาสีวิโสปมสุตฺตํ
๒๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาสีวิสา อุคฺคเตชา โฆรวิสา. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อิเม เต, อมฺโภ ปุริส, จตฺตาโร อาสีวิสา อุคฺคเตชา โฆรวิสา กาเลน ¶ กาลํ วุฏฺาเปตพฺพา, กาเลน กาลํ นฺหาเปตพฺพา, กาเลน กาลํ โภเชตพฺพา, กาเลน กาลํ สํเวเสตพฺพา [ปเวเสตพฺพา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)]. ยทา จ โข เต, อมฺโภ ปุริส, อิเมสํ จตุนฺนํ อาสีวิสานํ อุคฺคเตชานํ โฆรวิสานํ อฺตโร วา อฺตโร วา กุปฺปิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, มรณํ วา นิคจฺฉสิ, มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. ยํ เต, อมฺโภ ปุริส, กรณียํ ตํ กโรหี’’’ติ.
‘‘อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ อุคฺคเตชานํ โฆรวิสานํ เยน วา เตน วา ปลาเยถ. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อิเม โข, อมฺโภ ปุริส, ปฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกา ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธา, ยตฺเถว นํ ปสฺสิสฺสาม ตตฺเถว ชีวิตา โวโรเปสฺสามาติ. ยํ เต, อมฺโภ ปุริส, กรณียํ ตํ กโรหี’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ อุคฺคเตชานํ โฆรวิสานํ, ภีโต ปฺจนฺนํ วธกานํ ปจฺจตฺถิกานํ เยน วา ¶ เตน วา ปลาเยถ. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, ฉฏฺโ อนฺตรจโร วธโก อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺโธ ยตฺเถว นํ ปสฺสิสฺสามิ ตตฺเถว สิโร ปาเตสฺสามีติ. ยํ เต, อมฺโภ ปุริส, กรณียํ ตํ กโรหี’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ อุคฺคเตชานํ โฆรวิสานํ, ภีโต ปฺจนฺนํ วธกานํ ปจฺจตฺถิกานํ, ภีโต ฉฏฺสฺส อนฺตรจรสฺส วธกสฺส อุกฺขิตฺตาสิกสฺส เยน วา เตน วา ปลาเยถ. โส ปสฺเสยฺย สฺุํ คามํ. ยฺเทว ฆรํ ปวิเสยฺย ริตฺตกฺเว ปวิเสยฺย ตุจฺฉกฺเว ปวิเสยฺย สฺุกฺเว ปวิเสยฺย. ยฺเทว ภาชนํ ปริมเสยฺย ริตฺตกฺเว ปริมเสยฺย ตุจฺฉกฺเว ปริมเสยฺย สฺุกฺเว ปริมเสยฺย. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อิทานิ, อมฺโภ ปุริส, อิมํ สฺุํ คามํ โจรา คามฆาตกา ปวิสนฺติ [วธิสฺสนฺติ (สี. ปี.)]. ยํ เต, อมฺโภ ปุริส, กรณียํ ตํ กโรหี’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ อุคฺคเตชานํ โฆรวิสานํ, ภีโต ปฺจนฺนํ วธกานํ ปจฺจตฺถิกานํ, ภีโต ฉฏฺสฺส อนฺตรจรสฺส วธกสฺส อุกฺขิตฺตาสิกสฺส, ภีโต โจรานํ คามฆาตกานํ เยน วา เตน วา ปลาเยถ. โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อุทกณฺณวํ โอริมํ ตีรํ สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปาริมํ ตีรํ เขมํ อปฺปฏิภยํ. น จสฺส นาวา สนฺตารณี อุตฺตรเสตุ วา อปารา ปารํ คมนาย. อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ โข มหาอุทกณฺณโว โอริมํ ตีรํ สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปาริมํ ตีรํ เขมํ อปฺปฏิภยํ, นตฺถิ จ [น จสฺส (สี. ก.), นตฺถสฺส (สฺยา. กํ.)] นาวา สนฺตารณี อุตฺตรเสตุ วา อปารา ปารํ คมนาย. ยํนูนาหํ ติณกฏฺสาขาปลาสํ สํกฑฺฒิตฺวา กุลฺลํ พนฺธิตฺวา ตํ กุลฺลํ นิสฺสาย หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายมมาโน โสตฺถินา ปารํ คจฺเฉยฺย’’’นฺติ.
‘‘อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ติณกฏฺสาขาปลาสํ สํกฑฺฒิตฺวา กุลฺลํ พนฺธิตฺวา ตํ กุลฺลํ นิสฺสาย หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายมมาโน โสตฺถินา ปารํ คจฺเฉยฺย, ติณฺโณ ปารงฺคโต [ปารคโต (สี. สฺยา. กํ.)] ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ.
‘‘อุปมา ¶ โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยฺเจตฺถ [อยํ เจเวตฺถ (สี.)] อตฺโถ – จตฺตาโร อาสีวิสา อุคฺคเตชา โฆรวิสาติ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจนํ – ปถวีธาตุยา, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา.
‘‘ปฺจ ¶ วธกา ปจฺจตฺถิกาติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺธสฺส, เวทนุปาทานกฺขนฺธสฺส, สฺุปาทานกฺขนฺธสฺส, สงฺขารุปาทานกฺขนฺธสฺส, วิฺาณุปาทานกฺขนฺธสฺส.
‘‘ฉฏฺโ อนฺตรจโร วธโก อุกฺขิตฺตาสิโกติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจนํ.
‘‘สฺุโ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อุปปริกฺขติ ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ¶ ขายติ, สฺุกฺเว ¶ ขายติ…เป… ชิวฺหาโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว…เป… มนโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อุปปริกฺขติ ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, สฺุกฺเว ขายติ.
‘‘โจรา คามฆาตกาติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุ, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปสุ รูเปสุ; โสตํ, ภิกฺขเว…เป… ฆานํ, ภิกฺขเว…เป… ชิวฺหา, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปสุ รเสสุ; กาโย, ภิกฺขเว…เป… มโน, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ.
‘‘มหา อุทกณฺณโวติ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺเนตํ โอฆานํ อธิวจนํ – กาโมฆสฺส, ภโวฆสฺส, ทิฏฺโฆสฺส, อวิชฺโชฆสฺส.
‘‘โอริมํ ตีรํ สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, สกฺกายสฺเสตํ อธิวจนํ.
‘‘ปาริมํ ตีรํ เขมํ อปฺปฏิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ.
‘‘กุลฺลนฺติ ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสฺเสตํ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ตสฺส หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายาโมติ โข, ภิกฺขเว, วีริยารมฺภสฺเสตํ อธิวจนํ.
‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, อรหโต เอตํ อธิวจน’’นฺติ. ปมํ.
๒. รโถปมสุตฺตํ
๒๓๙. ‘‘ตีหิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขโสมนสฺสพหุโล วิหรติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยาย. กตเมหิ ตีหิ? อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตฺู, ชาคริยํ อนุยุตฺโต.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ, นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ. ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ; รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ; จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ; รกฺขติ มนินฺทฺริยํ; มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุภูมิยํ จาตุมหาปเถ อาชฺรโถ ยุตฺโต อสฺส ิโต โอธสฺตปโตโท [โอธตปโตโท (สฺยา. กํ.), โอธสตปโตโท (ปี.)]. ตเมนํ ทกฺโข โยคฺคาจริโย อสฺสทมฺมสารถิ อภิรุหิตฺวา วาเมน หตฺเถน รสฺมิโย คเหตฺวา, ทกฺขิเณน หตฺเถน ปโตทํ คเหตฺวา, เยนิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ สาเรยฺยปิ ปจฺจาสาเรยฺยปิ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อารกฺขาย ¶ สิกฺขติ ¶ , สํยมาย สิกฺขติ, ทมาย สิกฺขติ, อุปสมาย สิกฺขติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘เนว ทวาย, น มทาย, น มณฺฑนาย, น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา, ยาปนาย, วิหึสูปรติยา, พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ, อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’ติ. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส วณํ อาลิมฺเปยฺย ¶ ยาวเทว โรหนตฺถาย [โรปนตฺถาย (สี. ปี.), เสวนตฺถาย (สฺยา. กํ.), โคปนตฺถาย (ก.)], เสยฺยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘เนว ทวาย, น มทาย, น มณฺฑนาย, น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา, ยาปนาย, วิหึสูปรติยา, พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ, อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’ติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ ¶ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิ กริตฺวา. รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขโสมนสฺสพหุโล วิหรติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยายา’’ติ. ทุติยํ.
๓. กุมฺโมปมสุตฺตํ
๒๔๐. ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, กุมฺโม กจฺฉโป สายนฺหสมยํ อนุนทีตีเร โคจรปสุโต อโหสิ. สิงฺคาโลปิ [สิคาโลปิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โข, ภิกฺขเว, สายนฺหสมยํ อนุนทีตีเร โคจรปสุโต อโหสิ. อทฺทสา ¶ โข, ภิกฺขเว, กุมฺโม กจฺฉโป สิงฺคาลํ ทูรโตว โคจรปสุตํ. ทิสฺวาน โสณฺฑิปฺจมานิ องฺคานิ ¶ สเก กปาเล สโมทหิตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก ตุณฺหีภูโต สงฺกสายติ. สิงฺคาโลปิ โข, ภิกฺขเว, อทฺทส กุมฺมํ กจฺฉปํ ทูรโตว โคจรปสุตํ. ทิสฺวาน เยน กุมฺโม กจฺฉโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา กุมฺมํ กจฺฉปํ ปจฺจุปฏฺิโต อโหสิ – ‘ยทายํ กุมฺโม กจฺฉโป โสณฺฑิปฺจมานํ องฺคานํ อฺตรํ วา อฺตรํ วา องฺคํ อภินินฺนาเมสฺสติ, ตตฺเถว นํ คเหตฺวา อุทฺทาลิตฺวา ขาทิสฺสามี’ติ. ยทา โข, ภิกฺขเว, กุมฺโม กจฺฉโป ¶ โสณฺฑิปฺจมานํ องฺคานํ อฺตรํ วา อฺตรํ วา องฺคํ น อภินินฺนามิ, อถ สิงฺคาโล กุมฺมมฺหา นิพฺพิชฺช ปกฺกามิ, โอตารํ อลภมาโน.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตุมฺเหปิ มาโร ปาปิมา สตตํ สมิตํ ปจฺจุปฏฺิโต – ‘อปฺเปว นามาหํ อิเมสํ จกฺขุโต ¶ วา โอตารํ ลเภยฺยํ…เป… ชิวฺหาโต วา โอตารํ ลเภยฺยํ…เป… มนโต วา โอตารํ ลเภยฺย’นฺติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา วิหรถ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มา นิมิตฺตคฺคาหิโน อหุวตฺถ, มา อนุพฺยฺชนคฺคาหิโน. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชถ, รกฺขถ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชถ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มา นิมิตฺตคฺคาหิโน อหุวตฺถ, มา อนุพฺยฺชนคฺคาหิโน. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชถ, รกฺขถ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชถ. ยโต ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา วิหริสฺสถ, อถ ตุมฺเหหิปิ มาโร ปาปิมา นิพฺพิชฺช ปกฺกมิสฺสติ, โอตารํ อลภมาโน – กุมฺมมฺหาว สิงฺคาโล’’ติ.
‘‘กุมฺโม ¶ องฺคานิ สเก กปาเล,
สโมทหํ ภิกฺขุ มโนวิตกฺเก;
อนิสฺสิโต อฺมเหยาโน,
ปรินิพฺพุโต นูปวเทยฺย กฺจี’’ติ. ตติยํ;
๔. ปมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตํ
๒๔๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ คงฺคาย นทิยา ตีเร. อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานํ. ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อมุํ ¶ มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘สเจ โส, ภิกฺขเว, ทารุกฺขนฺโธ น โอริมํ ตีรํ อุปคจฺฉติ, น ปาริมํ ตีรํ อุปคจฺฉติ, น มชฺเฌ สํสีทิสฺสติ, น ถเล อุสฺสีทิสฺสติ, น มนุสฺสคฺคาโห คเหสฺสติ, น ¶ อมนุสฺสคฺคาโห คเหสฺสติ, น อาวฏฺฏคฺคาโห คเหสฺสติ, น อนฺโตปูติ ภวิสฺสติ; เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ทารุกฺขนฺโธ สมุทฺทนินฺโน ภวิสฺสติ สมุทฺทโปโณ สมุทฺทปพฺภาโร. ตํ กิสฺส เหตุ? สมุทฺทนินฺโน, ภิกฺขเว, คงฺคาย นทิยา โสโต สมุทฺทโปโณ สมุทฺทปพฺภาโร.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สเจ ตุมฺเหปิ น โอริมํ ตีรํ อุปคจฺฉถ, น ปาริมํ ตีรํ อุปคจฺฉถ; น มชฺเฌ สํสีทิสฺสถ, น ถเล อุสฺสีทิสฺสถ, น มนุสฺสคฺคาโห คเหสฺสติ, น อมนุสฺสคฺคาโห คเหสฺสติ, น อาวฏฺฏคฺคาโห คเหสฺสติ, น อนฺโตปูตี ภวิสฺสถ; เอวํ ตุมฺเห ¶ , ภิกฺขเว, นิพฺพานนินฺนา ภวิสฺสถ นิพฺพานโปณา นิพฺพานปพฺภารา. ตํ กิสฺส เหตุ? นิพฺพานนินฺนา, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ นิพฺพานโปณา นิพฺพานปพฺภารา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, โอริมํ ตีรํ, กึ ปาริมํ ตีรํ, โก มชฺเฌ สํสาโท [สํสีโท (ก.), สํสีทิโต (สฺยา. กํ.)], โก ถเล อุสฺสาโท, โก มนุสฺสคฺคาโห, โก อมนุสฺสคฺคาโห, โก อาวฏฺฏคฺคาโห, โก อนฺโตปูติภาโว’’ติ?
‘‘‘โอริมํ ตีร’นฺติ โข, ภิกฺขุ, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ. ‘ปาริมํ ตีร’นฺติ โข ¶ , ภิกฺขุ, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ. ‘มชฺเฌ สํสาโท’ติ โข, ภิกฺขุ, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘ถเล อุสฺสาโท’ติ โข, ภิกฺขุ, อสฺมิมานสฺเสตํ อธิวจนํ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขุ, มนุสฺสคฺคาโห? อิธ, ภิกฺขุ, คิหีหิ สํสฏฺโ [คิหิสํสฏฺโ (ก.)] วิหรติ, สหนนฺที ¶ สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, มนุสฺสคฺคาโห.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขุ, อมนุสฺสคฺคาโห? อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ – ‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อมนุสฺสคฺคาโห. ‘อาวฏฺฏคฺคาโห’ติ โข, ภิกฺขุ, ปฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขุ, อนฺโตปูติภาโว? อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต อสฺสมโณ ¶ สมณปฏิฺโ อพฺรหฺมจารี ¶ พฺรหฺมจาริปฏิฺโ อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, ‘อนฺโตปูติภาโว’’’ติ.
เตน โข ปน สมเยน นนฺโท โคปาลโก ภควโต อวิทูเร ิโต โหติ. อถ โข นนฺโท โคปาลโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, น โอริมํ ตีรํ อุปคจฺฉามิ, น ปาริมํ ตีรํ อุปคจฺฉามิ, น มชฺเฌ สํสีทิสฺสามิ, น ¶ ถเล อุสฺสีทิสฺสามิ, น มํ มนุสฺสคฺคาโห คเหสฺสติ, น อมนุสฺสคฺคาโห คเหสฺสติ, น อาวฏฺฏคฺคาโห คเหสฺสติ, น อนฺโตปูติ ภวิสฺสามิ. ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ, นนฺท, สามิกานํ คาโว นิยฺยาเตหี’’ติ [นียฺยาเทหีติ (สี.), นิยฺยาเทหีติ (สฺยา. กํ. ปี.)]. ‘‘คมิสฺสนฺติ, ภนฺเต, คาโว วจฺฉคิทฺธินิโย’’ติ. ‘‘นิยฺยาเตเหว ตฺวํ, นนฺท, สามิกานํ คาโว’’ติ. อถ โข นนฺโท โคปาลโก สามิกานํ คาโว นิยฺยาเตตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิยฺยาติตา [นิยฺยาตา (สฺยา. กํ. ก. สี. อฏฺ.)], ภนฺเต, สามิกานํ คาโว. ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. อลตฺถ โข นนฺโท โคปาลโก ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน จ ปนายสฺมา นนฺโท เอโก วูปกฏฺโ…เป… อฺตโร จ ปนายสฺมา นนฺโท อรหตํ อโหสีติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตํ
๒๔๒. เอกํ ¶ สมยํ ภควา กิมิลายํ [กิมฺพิลายํ (สี. ปี.), กิมฺมิลายํ (สฺยา. กํ.)] วิหรติ คงฺคาย นทิยา ตีเร. อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานํ. ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อมุํ มหนฺตํ ¶ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ? ‘‘เอวํ ภนฺเต’’…เป… เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา กิมิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – กึ นุ โข, ภนฺเต, โอริมํ ตีรํ…เป… กตโม จ, กิมิล, อนฺโตปูติภาโว. อิธ, กิมิล, ภิกฺขุ อฺตรํ สํกิลิฏฺํ อาปตฺตึ ¶ อาปนฺโน โหติ ยถารูปาย อาปตฺติยา น วุฏฺานํ ปฺายติ. อยํ วุจฺจติ, กิมิล, อนฺโตปูติภาโวติ. ปฺจมํ.
๖. อวสฺสุตปริยายสุตฺตํ
๒๔๓. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. เตน โข ปน สมเยน กาปิลวตฺถวานํ สกฺยานํ นวํ สนฺถาคารํ [สนฺธาคารํ (ก.)] อจิรการิตํ โหติ อนชฺฌาวุฏฺํ [อนชฺฌาวุตฺถํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เกนจิ วา มนุสฺสภูเตน. อถ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, กาปิลวตฺถวานํ สกฺยานํ นวํ สนฺถาคารํ อจิรการิตํ [อจิรการิตํ โหติ (ก.)] อนชฺฌาวุฏฺํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เกนจิ วา มนุสฺสภูเตน ¶ . ตํ, ภนฺเต, ภควา ปมํ ปริภฺุชตุ. ภควตา ปมํ ปริภุตฺตํ ปจฺฉา กาปิลวตฺถวา สกฺยา ปริภฺุชิสฺสนฺติ. ตทสฺส กาปิลวตฺถวานํ สกฺยานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน นวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา สพฺพสนฺถรึ [สพฺพสนฺถรึ สนฺถตํ (ก.)] สนฺถาคารํ สนฺถริตฺวา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา อุทกมณิกํ ปติฏฺาเปตฺวา เตลปฺปทีปํ อาโรเปตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘สพฺพสนฺถริสนฺถตํ [สพฺพสนฺถรึ สนฺถตํ (สี. ปี. ก.)], ภนฺเต, สนฺถาคารํ, อาสนานิ ปฺตฺตานิ, อุทกมณิโก ปติฏฺาปิโต, เตลปฺปทีโป ¶ อาโรปิโต. ยสฺส ทานิ ¶ , ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ. อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน นวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา สนฺถาคารํ ปวิสิตฺวา มชฺฌิมํ ถมฺภํ นิสฺสาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข ปาเท ปกฺขาเลตฺวา สนฺถาคารํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉิมํ ภิตฺตึ นิสฺสาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิ ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวา. กาปิลวตฺถวา สกฺยา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา สนฺถาคารํ ปวิสิตฺวา ปุรตฺถิมํ ภิตฺตึ นิสฺสาย ปจฺฉิมาภิมุขา นิสีทึสุ ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวา. อถ โข ภควา กาปิลวตฺถเว สกฺเย พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุยฺโยเชสิ – ‘‘อภิกฺกนฺตา โข, โคตมา, รตฺติ. ยสฺส ทานิ กาลํ มฺถา’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ.
อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเตสุ กาปิลวตฺถเวสุ สกฺเยสุ อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสิ – ‘‘วิคตถินมิทฺโธ โข, โมคฺคลฺลาน, ภิกฺขุสงฺโฆ. ปฏิภาตุ ตํ, โมคฺคลฺลาน, ภิกฺขูนํ ธมฺมี กถา. ปิฏฺิ เม อาคิลายติ; ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข ภควา จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ ¶ , ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย, สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิ กริตฺวา. ตตฺร โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ – ‘‘อวสฺสุตปริยายฺจ โว, อาวุโส, เทเสสฺสามิ, อนวสฺสุตปริยายฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ –
‘‘กถํ, อาวุโส, อวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ ¶ …เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ¶ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจติ, อาวุโส, ภิกฺขุ อวสฺสุโต จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ…เป… อวสฺสุโต ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ…เป… อวสฺสุโต มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหาริฺจาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ ¶ ลภเตว มาโร โอตารํ, ลภติ มาโร อารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลภเตว [ลเภถ (ก.)] มาโร โอตารํ ¶ , ลภติ [ลเภถ (ก.)] มาโร อารมฺมณํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลภเตว มาโร โอตารํ, ลภติ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกลาปํ เตโรวสฺสิกํ. ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว [ลเภถ (ก.)] อคฺคิ โอตารํ, ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย…เป… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย…เป… เหฏฺิมโต เจปิ นํ…เป… อุปริมโต เจปิ นํ… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหารึ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลภเตว มาโร โอตารํ, ลภติ มาโร อารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลภเตว มาโร โอตารํ, ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เอวํวิหาริฺจาวุโส, ภิกฺขุํ รูปา อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ; สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ ¶ สทฺเท อธิโภสิ; คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ คนฺเธ อธิโภสิ; รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รเส อธิโภสิ; โผฏฺพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ โผฏฺพฺเพ อธิโภสิ ¶ ; ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ ธมฺเม อธิโภสิ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภูโต, สทฺทาธิภูโต, คนฺธาธิภูโต, รสาธิภูโต, โผฏฺพฺพาธิภูโต, ธมฺมาธิภูโต, อธิภูโต, อนธิภู, [อนธิภูโต (สี. สฺยา. กํ. ก.)] อธิภํสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อาวุโส, อวสฺสุโต โหติ.
‘‘กถฺจาวุโส, อนวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส ¶ , ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… มนสา ¶ ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อนวสฺสุโต จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ…เป… อนวสฺสุโต มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหาริฺจาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลภติ มาโร โอตารํ, น ลภติ มาโร อารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ…เป… มนโต เจปิ ¶ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลภติ มาโร โอตารํ, น ลภติ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กูฏาคารํ วา สาลา วา พหลมตฺติกา ¶ อทฺทาวเลปนา. ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ…เป… ปจฺฉิมาย เจปิ นํ… อุตฺตราย เจปิ นํ… ทกฺขิณาย เจปิ นํ… เหฏฺิมโต เจปิ นํ… อุปริมโต เจปิ นํ… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหารึ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลภติ มาโร โอตารํ, น ลภติ มาโร อารมฺมณํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลภติ มาโร โอตารํ, น ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เอวํวิหารี จาวุโส, ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ, น รูปา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; สทฺเท ภิกฺขุ อธิโภสิ, น สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; คนฺเธ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; รเส ภิกฺขุ อธิโภสิ, น รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; โผฏฺพฺเพ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น โผฏฺพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; ธมฺเม ภิกฺขุ อธิโภสิ, น ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภู, สทฺทาธิภู, คนฺธาธิภู, รสาธิภู, โผฏฺพฺพาธิภู, ธมฺมาธิภู, อธิภู, อนธิภูโต [อนธิภูโต เกหิจิ กิเลเสหิ (ก.)], อธิโภสิ เต ปาปเก อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนพฺภวิเก สทเร ¶ ทุกฺขวิปาเก อายตึ ชาติชรามรณิเย. เอวํ โข, อาวุโส, อนวสฺสุโต โหตี’’ติ.
อถ ¶ ¶ โข ภควา วุฏฺหิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสิ – ‘‘สาธุ สาธุ, โมคฺคลฺลาน! สาธุ โข ตฺวํ, โมคฺคลฺลาน, ภิกฺขูนํ อวสฺสุตปริยายฺจ อนวสฺสุตปริยายฺจ อภาสี’’ติ.
อิทมโวจ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน. สมนฺุโ สตฺถา ¶ อโหสิ. อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุกฺขธมฺมสุตฺตํ
๒๔๔. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺเพสํเยว ทุกฺขธมฺมานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตถา โข ปนสฺส กามา ทิฏฺา โหนฺติ, ยถาสฺส กาเม ปสฺสโต, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามสฺเนโห กามมุจฺฉา กามปริฬาโห, โส นานุเสติ. ตถา โข ปนสฺส จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ, ยถา จรนฺตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานุเสนฺติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺเพสํเยว ทุกฺขธมฺมานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺเพสํเยว ทุกฺขธมฺมานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน กามา ทิฏฺา โหนฺติ? ยถาสฺส กาเม ¶ ปสฺสโต, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามสฺเนโห กามมุจฺฉา กามปริฬาโห, โส นานุเสติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปุณฺณา องฺคารานํ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล. ตเมนํ ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา, ตํ องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํ. โส อิติจีติเจว กายํ สนฺนาเมยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? าต [าณํ (ก.)] ฺหิ, ภิกฺขเว, ตสฺส ¶ ปุริสสฺส [ปุริสสฺส โหติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ปุริสสฺส เหตุ โหติ (ก.) ม. นิ. ๒.๔๕] อิมํ จาหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉิสฺสามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวเมว โข ¶ , ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ทิฏฺา โหนฺติ, ยถาสฺส กาเม ปสฺสโต, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามสฺเนโห กามมุจฺฉา กามปริฬาโห, โส นานุเสติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ, ยถา จรนฺตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานุสฺสวนฺติ [นานุเสนฺติ (ก.)]? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส พหุกณฺฏกํ ทายํ ปวิเสยฺย. ตสฺส ปุรโตปิ กณฺฏโก, ปจฺฉโตปิ กณฺฏโก, อุตฺตรโตปิ กณฺฏโก, ทกฺขิณโตปิ กณฺฏโก, เหฏฺโตปิ กณฺฏโก, อุปริโตปิ กณฺฏโก. โส สโตว อภิกฺกเมยฺย, สโตว ปฏิกฺกเมยฺย – ‘มา มํ กณฺฏโก’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย กณฺฏโก’’ติ. อิติ วิทิตฺวา [กณฺฑโก. ตํ กณฺฑโกติ อิติ วิทิตฺวา (สี.)] สํวโร จ อสํวโร จ ¶ เวทิตพฺโพ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสํวโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สํวโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา ¶ อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ…เป… ชิวฺหา รสํ สายิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา ¶ อกุสลา ธมฺมา ¶ อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สํวโร โหติ.
‘‘ตสฺส ¶ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํ จรโต เอวํ วิหรโต กทาจิ กรหจิ สติสมฺโมสา อุปฺปชฺชนฺติ, ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท. อถ โข นํ ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ทิวสํสนฺตตฺเต [ทิวสสนฺตตฺเต (สี.)] อโยกฏาเห ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ นิปาเตยฺย. ทนฺโธ, ภิกฺขเว, อุทกผุสิตานํ นิปาโต, อถ โข นํ ขิปฺปเมว ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตสฺส เจ ภิกฺขุโน เอวํ จรโต, เอวํ วิหรโต กทาจิ กรหจิ สติสมฺโมสา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท. อถ โข นํ ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ; ยถา จรนฺตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานุสฺสวนฺติ. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ เอวํ จรนฺตํ เอวํ วิหรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหิ [เอวํ (สี.)], โภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ, กึ มุณฺโฑ กปาลมนุจรสิ, เอหิ หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชสฺสุ, ปฺุานิ จ กโรหี’ติ. โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ เอวํ จรนฺโต เอวํ วิหรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. อถ มหาชนกาโย อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาล-ปิฏกํ อาทาย – ‘มยํ อิมํ คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กริสฺสาม ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’นฺติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข โส มหาชนกาโย คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กเรยฺย ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘คงฺคา, ภนฺเต, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; สา น สุกรา ปจฺฉานินฺนา กาตุํ ปจฺฉาโปณา ปจฺฉาปพฺภารา. ยาวเทว จ ปน โส มหาชนกาโย กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ตฺเจ ภิกฺขุํ เอวํ จรนฺตํ เอวํ วิหรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา ¶ วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหิ, โภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ, กึ มุณฺโฑ กปาลมนุจรสิ, เอหิ หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชสฺสุ, ปฺุานิ ¶ จ กโรหี’ติ. โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ จรนฺโต เอวํ วิหรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ วิเวกนินฺนํ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ, ตถา [กฺจ (สฺยา. กํ. ก.)] หีนายาวตฺติสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. กึสุโกปมสุตฺตํ
๒๔๕. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยนฺตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ ¶ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน [ปฺหาเวยฺยากรเณน (สฺยา. กํ. ก.)], เยนฺตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน, เยนฺตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, อาวุโส, ภิกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน, เยนฺตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา ¶ นุ โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ ¶ , สพฺพํ ตํ ¶ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺตาวตา, โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, เยนฺตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจํ – กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’ติ? เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, โส ภิกฺขุ มํ เอตทโวจ – ‘ยโต โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’ติ. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน ¶ , เยนฺตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจํ – ‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’ติ? เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, โส ภิกฺขุ มํ เอตทโวจ – ‘ยโต โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ…เป… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’ติ. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ ( ) [(อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ) (ก.)]. กิตฺตาวตา ¶ นุ โข, ภนฺเต, ภิกฺขุโน ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหตี’’ติ?
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, ปุริสสฺส กึสุโก อทิฏฺปุพฺโพ อสฺส. โส เยนฺตโร ปุริโส กึสุกสฺส ทสฺสาวี เตนุปสงฺกเมยฺย. อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุริสํ เอวํ วเทยฺย – ‘กีทิโส, โภ ปุริส, กึสุโก’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘กาฬโก โข, อมฺโภ ปุริส, กึสุโก – เสยฺยถาปิ ฌามขาณู’ติ. เตน โข ปน, ภิกฺขุ, สมเยน ตาทิโสวสฺส กึสุโก ยถาปิ [ยถา (สี. สฺยา. กํ.) ทุติยวาราทีสุ ปน ‘‘ยถาปิ’’ตฺเวว ทิสฺสติ] ตสฺส ปุริสสฺส ทสฺสนํ. อถ โข, โส ภิกฺขุ, ปุริโส อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ปุริสสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน, เยนฺตโร ปุริโส กึสุกสฺส ทสฺสาวี เตนุปสงฺกเมยฺย; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุริสํ เอวํ วเทยฺย – ‘กีทิโส ¶ , โภ ปุริส, กึสุโก’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘โลหิตโก โข, อมฺโภ ปุริส, กึสุโก – เสยฺยถาปิ มํสเปสี’ติ. เตน โข ปน, ภิกฺขุ, สมเยน ตาทิโสวสฺส กึสุโก ยถาปิ ตสฺส ปุริสสฺส ทสฺสนํ. อถ โข โส ภิกฺขุ ปุริโส อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ปุริสสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน, เยนฺตโร ปุริโส กึสุกสฺส ทสฺสาวี เตนุปสงฺกเมยฺย ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุริสํ เอวํ วเทยฺย – ‘กีทิโส, โภ ปุริส, กึสุโก’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘โอจีรกชาโต [โอชีรกชาโต (สี.), โอทีรกชาโต (ปี.)] โข, อมฺโภ ปุริส, กึสุโก อาทินฺนสิปาฏิโก – เสยฺยถาปิ สิรีโส’ติ. เตน โข ปน, ภิกฺขุ, สมเยน ตาทิโสวสฺส กึสุโก, ยถาปิ ตสฺส ปุริสสฺส ทสฺสนํ. อถ โข โส ภิกฺขุ ปุริโส อสนฺตุฏฺโ ตสฺส ปุริสสฺส ปฺหเวยฺยากรเณน ¶ , เยนฺตโร ปุริโส กึสุกสฺส ทสฺสาวี เตนุปสงฺกเมยฺย; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ¶ ปุริสํ เอวํ วเทยฺย – ‘กีทิโส, โภ ปุริส, กึสุโก’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘พหลปตฺตปลาโส สนฺทจฺฉาโย [สณฺฑจฺฉาโย (สฺยา. กํ.)] โข, อมฺโภ ปุริส, กึสุโก – เสยฺยถาปิ นิคฺโรโธ’ติ. เตน โข ปน, ภิกฺขุ, สมเยน ตาทิโสวสฺส กึสุโก, ยถาปิ ตสฺส ปุริสสฺส ทสฺสนํ. เอวเมว โข, ภิกฺขุ, ยถา ยถา อธิมุตฺตานํ เตสํ สปฺปุริสานํ ทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ โหติ, ตถา ตถา โข เตหิ สปฺปุริเสหิ พฺยากตํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ ทฬฺหุทฺธาปํ [ทฬฺหุทฺทาปํ (สี. ปี.)] ทฬฺหปาการโตรณํ ฉทฺวารํ. ตตฺรสฺส โทวาริโก ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี, อฺาตานํ นิวาเรตา, าตานํ ปเวเสตา. ปุรตฺถิมาย ทิสาย อาคนฺตฺวา สีฆํ ทูตยุคํ ตํ โทวาริกํ เอวํ วเทยฺย – ‘กหํ, โภ ปุริส, อิมสฺส นครสฺส นครสฺสามี’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘เอโส, ภนฺเต, มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสินฺโน’ติ. อถ โข ตํ สีฆํ ทูตยุคํ นครสฺสามิกสฺส ยถาภูตํ วจนํ นิยฺยาเตตฺวา ยถาคตมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย. ปจฺฉิมาย ทิสาย อาคนฺตฺวา สีฆํ ทูตยุคํ…เป… อุตฺตราย ทิสาย… ทกฺขิณาย ทิสาย อาคนฺตฺวา สีฆํ ทูตยุคํ ตํ โทวาริกํ เอวํ วเทยฺย – ‘กหํ, โภ ปุริส, อิมสฺส นครสฺสามี’ติ? โส เอวํ วเทยฺย – ‘เอโส, ภนฺเต, มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสินฺโน’ติ. อถ โข ตํ สีฆํ ทูตยุคํ นครสฺสามิกสฺส ยถาภูตํ วจนํ นิยฺยาเตตฺวา ยถาคตมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย.
‘‘อุปมา ¶ โข มฺยายํ, ภิกฺขุ, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยฺเจตฺถ อตฺโถ ¶ – ‘นคร’นฺติ โข, ภิกฺขุ, อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจนํ มาตาเปตฺติกสมฺภวสฺส โอทนกุมฺมาสูปจยสฺส อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺส. ‘ฉ ทฺวารา’ติ โข, ภิกฺขุ, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ. ‘โทวาริโก’ติ โข, ภิกฺขุ, สติยา เอตํ อธิวจนํ. ‘สีฆํ ¶ ทูตยุค’นฺติ โข, ภิกฺขุ, สมถวิปสฺสนาเนตํ อธิวจนํ. ‘นครสฺสามี’ติ โข, ภิกฺขุ, วิฺาณสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘มชฺเฌ สิงฺฆาฏโก’ติ โข ¶ , ภิกฺขุ, จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจนํ – ปถวีธาตุยา, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา. ‘ยถาภูตํ วจน’นฺติ โข, ภิกฺขุ, นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ. ‘ยถาคตมคฺโค’ติ โข, ภิกฺขุ, อริยสฺเสตํ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิยา…เป… สมฺมาสมาธิสฺสา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. วีโณปมสุตฺตํ
๒๔๖. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ อุปฺปชฺเชยฺย ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ [ปฏิฆํ วา (สี.)] เจตโส, ตโต จิตฺตํ นิวาเรยฺย. สภโย เจโส มคฺโค สปฺปฏิภโย จ สกณฺฏโก จ สคหโน จ อุมฺมคฺโค จ กุมฺมคฺโค จ ทุหิติโก จ. อสปฺปุริสเสวิโต เจโส มคฺโค, น เจโส มคฺโค สปฺปุริเสหิ เสวิโต. น ตฺวํ เอตํ อรหสีติ. ตโต จิตฺตํ นิวารเย จกฺขุวิฺเยฺเยหิ รูเปหิ…เป… ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ชิวฺหาวิฺเยฺเยสุ รเสสุ…เป… มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ อุปฺปชฺเชยฺย ฉนฺโท วา ราโค วา โทโส วา ¶ โมโห วา ปฏิฆํ วาปิ เจตโส ตโต จิตฺตํ นิวาเรยฺย. สภโย เจโส มคฺโค สปฺปฏิภโย จ สกณฺฏโก จ สคหโน จ อุมฺมคฺโค จ กุมฺมคฺโค จ ทุหิติโก จ. อสปฺปุริสเสวิโต เจโส มคฺโค, น เจโส มคฺโค สปฺปุริเสหิ เสวิโต. น ตฺวํ เอตํ อรหสีติ. ตโต จิตฺตํ นิวารเย มโนวิฺเยฺเยหิ ธมฺเมหิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กิฏฺํ สมฺปนฺนํ. กิฏฺารกฺโข [กิฏฺารกฺขโก (สี.)] จ ปมตฺโต, โคโณ จ กิฏฺาโท อทุํ กิฏฺํ โอตริตฺวา ¶ ยาวทตฺถํ มทํ อาปชฺเชยฺย ปมาทํ อาปชฺเชยฺย ¶ ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ฉสุ ผสฺสายตเนสุ อสํวุตการี ปฺจสุ กามคุเณสุ ยาวทตฺถํ มทํ อาปชฺชติ ปมาทํ อาปชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กิฏฺํ สมฺปนฺนํ กิฏฺารกฺโข จ อปฺปมตฺโต โคโณ จ กิฏฺาโท อทุํ กิฏฺํ โอตเรยฺย. ตเมนํ กิฏฺารกฺโข นาสายํ สุคฺคหิตํ คณฺเหยฺย. นาสายํ สุคฺคหิตํ คเหตฺวา อุปริฆฏายํ สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺย. อุปริฆฏายํ สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา ทณฺเฑน สุตาฬิตํ ตาเฬยฺย. ทณฺเฑน สุตาฬิตํ ตาเฬตฺวา โอสชฺเชยฺย. ทุติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว ¶ …เป… ตติยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, โคโณ กิฏฺาโท อทุํ กิฏฺํ โอตเรยฺย. ตเมนํ กิฏฺารกฺโข นาสายํ สุคฺคหิตํ คณฺเหยฺย. นาสายํ สุคฺคหิตํ คเหตฺวา อุปริฆฏายํ สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺย. อุปริฆฏายํ สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา ทณฺเฑน สุตาฬิตํ ตาเฬยฺย. ทณฺเฑน สุตาฬิตํ ตาเฬตฺวา โอสชฺเชยฺย. เอวฺหิ ¶ โส, ภิกฺขเว, โคโณ กิฏฺาโท คามคโต วา อรฺคโต วา, านพหุโล วา อสฺส นิสชฺชพหุโล วา น ตํ กิฏฺํ ปุน โอตเรยฺย – ตเมว ปุริมํ ทณฺฑสมฺผสฺสํ สมนุสฺสรนฺโต. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยโต โข ภิกฺขุโน ฉสุ ผสฺสายตเนสุ จิตฺตํ อุทุชิตํ โหติ สุทุชิตํ, อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ, สนฺนิสีทติ, เอโกทิ โหติ, สมาธิยติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา วีณาย สทฺโท อสฺสุตปุพฺโพ อสฺส. โส วีณาสทฺทํ สุเณยฺย. โส เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กสฺส [กิสฺส (สี. ปี.)] นุ โข เอโส สทฺโท เอวํรชนีโย เอวํกมนีโย เอวํมทนีโย ¶ เอวํมุจฺฉนีโย เอวํพนฺธนีโย’ติ? ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอสา, โข, ภนฺเต, วีณา นาม, ยสฺสา เอโส สทฺโท เอวํรชนีโย เอวํกมนีโย เอวํมทนีโย เอวํมุจฺฉนีโย เอวํพนฺธนีโย’ติ. โส เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ เม, โภ, ตํ วีณํ อาหรถา’ติ. ตสฺส ตํ วีณํ อาหเรยฺยุํ. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ โข สา, ภนฺเต, วีณา ยสฺสา เอโส สทฺโท เอวํรชนีโย เอวํกมนีโย เอวํมทนีโย เอวํมุจฺฉนีโย เอวํพนฺธนีโย’ติ. โส เอวํ วเทยฺย – ‘อลํ เม, โภ, ตาย วีณาย, ตเมว เม สทฺทํ อาหรถา’ติ. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ โข, ภนฺเต, วีณา นาม อเนกสมฺภารา มหาสมฺภารา. อเนเกหิ สมฺภาเรหิ สมารทฺธา วทติ ¶ , เสยฺยถิทํ – โทณิฺจ ปฏิจฺจ จมฺมฺจ ปฏิจฺจ ทณฺฑฺจ ปฏิจฺจ อุปธารเณ จ ¶ ปฏิจฺจ ตนฺติโย จ ปฏิจฺจ โกณฺจ ปฏิจฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ เอวายํ, ภนฺเต, วีณา นาม อเนกสมฺภารา มหาสมฺภารา. อเนเกหิ สมฺภาเรหิ สมารทฺธา วทตี’ติ. โส ตํ วีณํ ทสธา วา สตธา วา ผาเลยฺย, ทสธา วา สตธา วา ตํ ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย. สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑหิตฺวา มสึ กเรยฺย. มสึ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเนยฺย [โอปุเนยฺย (สี. ปี.), โอผุเณยฺย (?)], นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. โส เอวํ วเทยฺย – ‘อสตี กิรายํ, โภ, วีณา นาม, ยเถวํ ยํ [ยเถวายํ (สี.), ยเถวยํ (ปี.)] กิฺจิ วีณา นาม เอตฺถ จ ปนายํ ชโน [เอตฺถ ปนายํ ชโน (สฺยา. กํ.), เอตฺถ จ มหาชโน (ปี. ก.)] อติเวลํ ปมตฺโต ปลฬิโต’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเวสติ [สมนฺเนสติ (สี. สฺยา. กํ.), สมเนสติ (ปี.)] ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ สมนฺเวสติ ยาวตา เวทนาย คติ, สฺํ สมนฺเวสติ ยาวตา สฺาย คติ, สงฺขาเร สมนฺเวสติ ยาวตา สงฺขารานํ คติ, วิฺาณํ สมนฺเวสติ ¶ ยาวตา วิฺาณสฺส คติ. ตสฺส รูปํ สมนฺเวสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ สมนฺเวสโต…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สมนฺเวสโต ยาวตา วิฺาณสฺส คติ. ยมฺปิสฺส ตํ โหติ ¶ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา ตมฺปิ ตสฺส น โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ฉปฺปาณโกปมสุตฺตํ
๒๔๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อรุคตฺโต ปกฺกคตฺโต สรวนํ ปวิเสยฺย. ตสฺส กุสกณฺฏกา เจว ปาเท วิชฺเฌยฺยุํ, สรปตฺตานิ จ คตฺตานิ ¶ [สรปตฺตานิ ปกฺกคตฺตานิ (สฺยา. กํ.), อรุปกฺกานิ คตฺตานิ (ปี. ก.)] วิเลเขยฺยุํ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ภิยฺโยโสมตฺตาย ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ คามคโต วา อรฺคโต วา ลภติ วตฺตารํ – ‘อยฺจ โส [อยฺจ โข (ปี. ก.), อยํ โส (?)] อายสฺมา เอวํการี เอวํสมาจาโร อสุจิคามกณฺฏโก’ติ. ตํ กณฺฏโกติ [ตํ ‘‘อสุจิคามกณฺฑโต’’ติ (ก.)] อิติ วิทิตฺวา สํวโร จ อสํวโร จ เวทิตพฺโพ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, อสํวโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ฉปฺปาณเก คเหตฺวา นานาวิสเย นานาโคจเร ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. อหึ คเหตฺวา ทฬฺหาย ¶ รชฺชุยา พนฺเธยฺย. สุสุมารํ [สุํสุมารํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. ปกฺขึ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. กุกฺกุรํ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย ¶ . สิงฺคาลํ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. มกฺกฏํ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา มชฺเฌ คณฺึ กริตฺวา โอสฺสชฺเชยฺย. อถ โข, เต, ภิกฺขเว ¶ , ฉปฺปาณกา นานาวิสยา นานาโคจรา สกํ สกํ โคจรวิสยํ อาวิฺเฉยฺยุํ [อาวิฺเชยฺยุํ (สี.)] – อหิ อาวิฺเฉยฺย ‘วมฺมิกํ ปเวกฺขามี’ติ, สุสุมาโร อาวิฺเฉยฺย ‘อุทกํ ปเวกฺขามี’ติ, ปกฺขี อาวิฺเฉยฺย ‘อากาสํ เฑสฺสามี’ติ, กุกฺกุโร อาวิฺเฉยฺย ‘คามํ ปเวกฺขามี’ติ, สิงฺคาโล อาวิฺเฉยฺย ‘สีวถิกํ [สิวถิกํ (ก.)] ปเวกฺขามี’ติ, มกฺกโฏ อาวิฺเฉยฺย ‘วนํ ปเวกฺขามี’ติ. ยทา โข เต, ภิกฺขเว, ฉปฺปาณกา ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา, อถ โข โย เนสํ ปาณกานํ พลวตโร อสฺส ตสฺส เต อนุวตฺเตยฺยุํ, อนุวิธาเยยฺยุํ วสํ คจฺเฉยฺยุํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ตํ จกฺขุ อาวิฺฉติ มนาปิเยสุ รูเปสุ, อมนาปิยา รูปา ปฏิกูลา โหนฺติ…เป… มโน อาวิฺฉติ มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ, อมนาปิยา ธมฺมา ปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อสํวโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สํวโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา ¶ รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ ¶ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ…เป… ชิวฺหา รสํ สายิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม ¶ น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ฉปฺปาณเก คเหตฺวา นานาวิสเย นานาโคจเร ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. อหึ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. สุสุมารํ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. ปกฺขึ คเหตฺวา…เป… กุกฺกุรํ คเหตฺวา… สิงฺคาลํ คเหตฺวา… มกฺกฏํ คเหตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺเธยฺย. ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพนฺเธยฺย. อถ โข เต, ภิกฺขเว, ฉปฺปาณกา นานาวิสยา นานาโคจรา สกํ สกํ โคจรวิสยํ อาวิฺเฉยฺยุํ – อหิ อาวิฺเฉยฺย ‘วมฺมิกํ ปเวกฺขามี’ติ, สุสุมาโร อาวิฺเฉยฺย ‘อุทกํ ปเวกฺขามี’ติ, ปกฺขี อาวิฺเฉยฺย ‘อากาสํ เฑสฺสามี’ติ, กุกฺกุโร อาวิฺเฉยฺย ‘คามํ ปเวกฺขามี’ติ, สิงฺคาโล อาวิฺเฉยฺย ‘สีวถิกํ ปเวกฺขามี’ติ, มกฺกโฏ อาวิฺเฉยฺย ‘วนํ ปเวกฺขามี’ติ ¶ . ยทา โข เต, ภิกฺขเว, ฉปฺปาณกา ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา ¶ , อถ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปติฏฺเยฺยุํ, อุปนิสีเทยฺยุํ, อุปนิปชฺเชยฺยุํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, ตํ จกฺขุ นาวิฺฉติ มนาปิเยสุ รูเปสุ, อมนาปิยา รูปา นปฺปฏิกูลา โหนฺติ…เป… ชิวฺหา นาวิฺฉติ มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มโน นาวิฺฉติ มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ, อมนาปิยา ธมฺมา นปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, สํวโร โหติ.
‘‘‘ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา’ติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ตสฺมาติห โว, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กายคตา โน สติ ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ โข, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทสมํ.
๑๑. ยวกลาปิสุตฺตํ
๒๔๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ยวกลาปี จาตุมหาปเถ นิกฺขิตฺตา อสฺส. อถ ฉ ปุริสา อาคจฺเฉยฺยุํ พฺยาภงฺคิหตฺถา. เต ยวกลาปึ ฉหิ พฺยาภงฺคีหิ หเนยฺยุํ. เอวฺหิ สา, ภิกฺขเว, ยวกลาปี สุหตา อสฺส ฉหิ พฺยาภงฺคีหิ หฺมานา. อถ สตฺตโม ปุริโส อาคจฺเฉยฺย พฺยาภงฺคิหตฺโถ. โส ตํ ยวกลาปึ สตฺตมาย พฺยาภงฺคิยา หเนยฺย. เอวฺหิ สา ภิกฺขเว, ยวกลาปี สุหตตรา อสฺส, สตฺตมาย พฺยาภงฺคิยา หฺมานา. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน จกฺขุสฺมึ หฺติ มนาปามนาเปหิ รูเปหิ…เป… ชิวฺหาย หฺติ มนาปามนาเปหิ รเสหิ…เป… มนสฺมึ หฺติ ¶ มนาปามนาเปหิ ธมฺเมหิ. สเจ โส, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อายตึ ปุนพฺภวาย เจเตติ, เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, โมฆปุริโส สุหตตโร โหติ, เสยฺยถาปิ สา ยวกลาปี สตฺตมาย พฺยาภงฺคิยา หฺมานา.
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห [สมุปพฺพูฬฺโห (สี. ปี.)] อโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุรินฺโท อสุเร อามนฺเตสิ – ‘สเจ, มาริสา, เทวาสุรสงฺคาเม สมุปพฺยูฬฺเห อสุรา ชิเนยฺยุํ เทวา ปราชิเนยฺยุํ, เยน นํ สกฺกํ เทวานมินฺทํ กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตฺวา มม สนฺติเก อาเนยฺยาถ อสุรปุร’นฺติ. สกฺโกปิ โข, ภิกฺขเว, เทวานมินฺโท เทเว ตาวตึเส อามนฺเตสิ – ‘สเจ, มาริสา, เทวาสุรสงฺคาเม สมุปพฺยูฬฺเห เทวา ชิเนยฺยุํ อสุรา ปราชิเนยฺยุํ, เยน ¶ นํ เวปจิตฺตึ อสุรินฺทํ กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตฺวา มม สนฺติเก อาเนยฺยาถ สุธมฺมํ เทวสภ’นฺติ. ตสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชินึสุ ¶ . อถ โข, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา เวปจิตฺตึ อสุรินฺทํ กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตฺวา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สนฺติเก อาเนสุํ สุธมฺมํ เทวสภํ. ตตฺร สุทํ, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุรินฺโท กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พทฺโธ [พนฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ก.)] โหติ. ยทา โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติสฺส อสุรินฺทสฺส เอวํ โหติ – ‘ธมฺมิกา โข เทวา, อธมฺมิกา อสุรา ¶ , อิเธว ทานาหํ ¶ เทวปุรํ คจฺฉามี’ติ. อถ กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ มุตฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, ทิพฺเพหิ จ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ. ยทา จ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติสฺส อสุรินฺทสฺส เอวํ โหติ – ‘ธมฺมิกา โข อสุรา, อธมฺมิกา เทวา, ตตฺเถว ทานาหํ อสุรปุรํ คมิสฺสามี’ติ, อถ กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พทฺธํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ทิพฺเพหิ จ ปฺจหิ กามคุเณหิ ปริหายติ. เอวํ สุขุมํ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติพนฺธนํ. ตโต สุขุมตรํ มารพนฺธนํ. มฺมาโน โข, ภิกฺขเว, พทฺโธ มารสฺส, อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต.
‘‘‘อสฺมี’ติ, ภิกฺขเว, มฺิตเมตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ มฺิตเมตํ, ‘ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘น ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ, ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติ มฺิตเมตํ. มฺิตํ, ภิกฺขเว, โรโค, มฺิตํ คณฺโฑ, มฺิตํ สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อมฺมาเนน [อมฺิตมาเนน (ปี. ก.)] เจตสา วิหริสฺสามา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘‘อสฺมี’ติ, ภิกฺขเว, อิฺชิตเมตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ อิฺชิตเมตํ, ‘ภวิสฺส’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘น ภวิสฺส’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติ ¶ อิฺชิตเมตํ. อิฺชิตํ, ภิกฺขเว ¶ , โรโค, อิฺชิตํ คณฺโฑ, อิฺชิตํ สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อนิฺชมาเนน [อนิฺชิยมาเนน (สฺยา. กํ. ก.)] เจตสา วิหริสฺสามา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘‘อสฺมี’ติ ¶ , ภิกฺขเว, ผนฺทิตเมตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ ผนฺทิตเมตํ, ‘ภวิสฺส’นฺติ…เป… ‘น ภวิสฺส’นฺติ… ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติ… ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติ… ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติ… ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติ… ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติ ผนฺทิตเมตํ. ผนฺทิตํ, ภิกฺขเว, โรโค, ผนฺทิตํ คณฺโฑ, ผนฺทิตํ สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อผนฺทมาเนน [อผนฺทิยมาเนน (สฺยา. กํ. ก.)] เจตสา วิหริสฺสามา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘‘อสฺมี’ติ, ภิกฺขเว, ปปฺจิตเมตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ ปปฺจิตเมตํ, ‘ภวิสฺส’นฺติ…เป… ‘น ภวิสฺส’นฺติ… ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติ… ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติ… ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติ… ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติ… ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติ ปปฺจิตเมตํ ¶ . ปปฺจิตํ, ภิกฺขเว, โรโค, ปปฺจิตํ คณฺโฑ, ปปฺจิตํ สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘นิปฺปปฺเจน เจตสา วิหริสฺสามา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘‘อสฺมี’ติ, ภิกฺขเว, มานคตเมตํ, ‘อยมหมสฺมี’ติ มานคตเมตํ, ‘ภวิสฺส’นฺติ มานคตเมตํ, ‘น ภวิสฺส’นฺติ มานคตเมตํ, ‘รูปี ภวิสฺส’นฺติ มานคตเมตํ, ‘อรูปี ภวิสฺส’นฺติ มานคตเมตํ, ‘สฺี ภวิสฺส’นฺติ มานคตเมตํ, ‘อสฺี ภวิสฺส’นฺติ มานคตเมตํ, ‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’นฺติ ¶ มานคตเมตํ. มานคตํ, ภิกฺขเว, โรโค, มานคตํ คณฺโฑ, มานคตํ สลฺลํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘นิหตมาเนน เจตสา วิหริสฺสามา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. เอกาทสมํ.
อาสีวิสวคฺโค เอกูนวีสติโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อาสีวิโส ¶ รโถ กุมฺโม, ทฺเว ทารุกฺขนฺธา อวสฺสุโต;
ทุกฺขธมฺมา กึสุกา วีณา, ฉปฺปาณา ยวกลาปีติ.
สฬายตนวคฺเค จตุตฺถปณฺณาสโก สมตฺโต.
ตสฺส ¶ วคฺคุทฺทานํ –
นนฺทิกฺขโย สฏฺินโย, สมุทฺโท อุรเคน จ;
จตุปณฺณาสกา เอเต, นิปาเตสุ ปกาสิตาติ.
สฬายตนสํยุตฺตํ สมตฺตํ.
๒. เวทนาสํยุตฺตํ
๑. สคาถาวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตํ
๒๔๙. ‘‘ติสฺโส ¶ ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนาติ.
‘‘สมาหิโต สมฺปชาโน, สโต พุทฺธสฺส สาวโก;
เวทนา จ ปชานาติ, เวทนานฺจ สมฺภวํ.
‘‘ยตฺถ เจตา นิรุชฺฌนฺติ, มคฺคฺจ ขยคามินํ;
เวทนานํ ขยา ภิกฺขุ, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ. ปมํ;
๒. สุขสุตฺตํ
๒๕๐. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนาติ.
‘‘สุขํ ¶ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ สห;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ยํ กิฺจิ อตฺถิ เวทิตํ.
‘‘เอตํ ¶ ทุกฺขนฺติ ตฺวาน, โมสธมฺมํ ปโลกินํ;
ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสํ, เอวํ ตตฺถ วิรชฺชตี’’ติ. ทุติยํ;
๓. ปหานสุตฺตํ
๒๕๑. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. สุขาย, ภิกฺขเว, เวทนาย ราคานุสโย ปหาตพฺโพ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย ปหาตพฺโพ, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย ปหาตพฺโพ. ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สุขาย เวทนาย ราคานุสโย ปหีโน โหติ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย ปหีโน โหติ, อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย อวิชฺชานุสโย ปหีโน โหติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ นิรนุสโย สมฺมทฺทโส อจฺเฉจฺฉิ [อจฺเฉชฺชิ (พหูสุ)] ตณฺหํ, วิวตฺตยิ [วาวตฺตยิ (สี.)] สํโยชนํ, สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’’ติ.
‘‘สุขํ เวทยมานสฺส [เวทิยมานสฺส (สี. ปี.)], เวทนํ อปฺปชานโต;
โส ราคานุสโย โหติ, อนิสฺสรณทสฺสิโน.
‘‘ทุกฺขํ เวทยมานสฺส, เวทนํ อปฺปชานโต;
ปฏิฆานุสโย โหติ, อนิสฺสรณทสฺสิโน.
‘‘อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, ภูริปฺเน เทสิตํ;
ตฺจาปิ อภินนฺทติ, เนว ทุกฺขา ปมุจฺจติ.
‘‘ยโต ¶ จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชฺํ น ริฺจติ;
ตโต โส เวทนา สพฺพา, ปริชานาติ ปณฺฑิโต.
‘‘โส เวทนา ปริฺาย, ทิฏฺเ ธมฺเม อนาสโว;
กายสฺส เภทา ธมฺมฏฺโ, สงฺขฺยํ โนเปติ เวทคู’’ติ. ตติยํ;
๔. ปาตาลสุตฺตํ
๒๕๒. ‘‘อสฺสุตวา ¶ , ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ยํ วาจํ ภาสติ – ‘อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโล’ติ. ตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อสนฺตํ อวิชฺชมานํ เอวํ วาจํ ภาสติ – ‘อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโล’ติ. สารีริกานํ โข เอตํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขานํ เวทนานํ อธิวจนํ ยทิทํ ‘ปาตาโล’ติ. อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน สารีริกาย ทุกฺขาย เวทนาย ¶ ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ปาตาเล น ปจฺจุฏฺาสิ, คาธฺจ นาชฺฌคา’. สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สารีริกาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน เนว โสจติ, น กิลมติ, น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สุตวา อริยสาวโก ปาตาเล ปจฺจุฏฺาสิ, คาธฺจ อชฺฌคา’’’ติ.
‘‘โย ¶ เอตา นาธิวาเสติ, อุปฺปนฺนา เวทนา ทุขา;
สารีริกา ปาณหรา, ยาหิ ผุฏฺโ ปเวธติ.
‘‘อกฺกนฺทติ ปโรทติ, ทุพฺพโล อปฺปถามโก;
น โส ปาตาเล ปจฺจุฏฺาสิ, อโถ คาธมฺปิ นาชฺฌคา.
‘‘โย ¶ เจตา อธิวาเสติ, อุปฺปนฺนา เวทนา ทุขา;
สารีริกา ปาณหรา, ยาหิ ผุฏฺโ น เวธติ;
ส เว ปาตาเล ปจฺจุฏฺาสิ, อโถ คาธมฺปิ อชฺฌคา’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. ทฏฺพฺพสุตฺตํ
๒๕๓. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. สุขา, ภิกฺขเว, เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺพฺพา, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺพฺพา, อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต ทฏฺพฺพา. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สุขา เวทนา ทุกฺขโต ทิฏฺา โหติ, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทิฏฺา โหติ, อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต ¶ ทิฏฺา โหติ ¶ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ สมฺมทฺทโส อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ, วิวตฺตยิ สํโยชนํ, สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’’ติ.
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต.
‘‘ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ, ปริชานาติ เวทนา;
โส เวทนา ปริฺาย, ทิฏฺเ ธมฺเม อนาสโว;
กายสฺส เภทา ธมฺมฏฺโ, สงฺขฺยํ โนเปติ เวทคู’’ติ. ปฺจมํ;
๖. สลฺลสุตฺตํ
๒๕๔. ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน สุขมฺปิ เวทนํ เวทยติ [เวทิยติ (สี. ปี.)], ทุกฺขมฺปิ เวทนํ เวทยติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ เวทนํ เวทยติ. สุตวา, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สุขมฺปิ เวทนํ เวทยติ ¶ , ทุกฺขมฺปิ เวทนํ เวทยติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ ¶ เวทนํ เวทยติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี. ก.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ.), อธิปฺปาโยโส (ปี.)] กึ นานากรณํ สุตวโต อริยสาวกสฺส อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนนา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… อสฺสุตวา. ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ¶ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. โส ทฺเว เวทนา เวทยติ – กายิกฺจ, เจตสิกฺจ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริสํ สลฺเลน วิชฺเฌยฺย [สลฺเลน อนุวิชฺเฌยฺยุํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ตเมนํ ทุติเยน สลฺเลน อนุเวธํ วิชฺเฌยฺย [สลฺเลน อนุวิชฺเฌยฺยุํ (สี.), สลฺเลน อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยุํ (สฺยา. กํ.), สลฺเลน วิชฺเฌยฺยุํ (ปี.)]. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ทฺวิสลฺเลน เวทนํ เวทยติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. โส ทฺเว เวทนา เวทยติ – กายิกฺจ, เจตสิกฺจ. ตสฺสาเยว โข ปน ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน ปฏิฆวา โหติ. ตเมนํ ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆวนฺตํ, โย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย, โส อนุเสติ. โส ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน กามสุขํ อภินนฺทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ โส, ภิกฺขเว, ปชานาติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อฺตฺร กามสุขา ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณํ, ตสฺส กามสุขฺจ อภินนฺทโต, โย สุขาย เวทนาย ราคานุสโย, โส อนุเสติ. โส ตาสํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ ¶ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตสฺส ตาสํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อปฺปชานโต, โย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย, โส อนุเสติ. โส สุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, สฺุตฺโต นํ เวทยติ. ทุกฺขฺเจ เวทนํ เวทยติ, สฺุตฺโต นํ เวทยติ. อทุกฺขมสุขฺเจ ¶ เวทนํ เวทยติ, สฺุตฺโต นํ เวทยติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สฺุตฺโต ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, สฺุตฺโต ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ.
‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน น โสจติ, น กิลมติ, น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น ¶ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. โส เอกํ เวทนํ เวทยติ – กายิกํ, น เจตสิกํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริสํ สลฺเลน วิชฺเฌยฺย. ตเมนํ ทุติเยน สลฺเลน อนุเวธํ น วิชฺเฌยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ปุริโส เอกสลฺเลน เวทนํ เวทยติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน น โสจติ, น กิลมติ, น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. โส เอกํ เวทนํ เวทยติ – กายิกํ, น เจตสิกํ. ตสฺสาเยว โข ปน ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน ปฏิฆวา น โหติ. ตเมนํ ทุกฺขาย เวทนาย อปฺปฏิฆวนฺตํ, โย ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย, โส นานุเสติ. โส ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน กามสุขํ นาภินนฺทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปชานาติ หิ โส, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อฺตฺร กามสุขา ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณํ. ตสฺส กามสุขํ นาภินนฺทโต โย สุขาย เวทนาย ราคานุสโย, โส นานุเสติ. โส ตาสํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวํ จ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส ตาสํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานโต, โย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย, โส นานุเสติ. โส สุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, วิสฺุตฺโต นํ เวทยติ. ทุกฺขฺเจ เวทนํ เวทยติ ¶ , วิสฺุตฺโต นํ เวทยติ. อทุกฺขมสุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, วิสฺุตฺโต นํ เวทยติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สุตวา อริยสาวโก วิสฺุตฺโต ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ¶ ¶ , วิสฺุตฺโต ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ สุตวโต อริยสาวกสฺส อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนนา’’ติ.
‘‘น เวทนํ เวทยติ สปฺโ,
สุขมฺปิ ทุกฺขมฺปิ พหุสฺสุโตปิ;
อยฺจ ธีรสฺส ปุถุชฺชเนน,
มหา [อยํ (สฺยา. กํ. ก.)] วิเสโส กุสลสฺส โหติ.
‘‘สงฺขาตธมฺมสฺส ¶ พหุสฺสุตสฺส,
วิปสฺสโต [สมฺปสฺสโต (สี. ปี.)] โลกมิมํ ปรฺจ;
อิฏฺสฺส ธมฺมา น มเถนฺติ จิตฺตํ,
อนิฏฺโต โน ปฏิฆาตเมติ.
‘‘ตสฺสานุโรธา อถวา วิโรธา,
วิธูปิตา อตฺถคตา น สนฺติ;
ปทฺจ ตฺวา วิรชํ อโสกํ,
สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคู’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. ปมเคลฺสุตฺตํ
๒๕๕. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ¶ –
‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน กาลํ อาคเมยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ¶ วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ . เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว ¶ สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชานการี โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน กาลํ อาคเมยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา, โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนา โข มฺยายํ สุขา เวทนา. สา จ โข ปฏิจฺจ, โน อปฺปฏิจฺจ. กึ ปฏิจฺจ? อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ. อยํ โข ปน กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. อนิจฺจํ โข ปน สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ กายํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสตี’ติ! โส กาเย จ สุขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วยานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี วิหรติ, นิโรธานุปสฺสี วิหรติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี วิหรติ. ตสฺส กาเย จ สุขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต, วยานุปสฺสิโน วิหรโต, วิราคานุปสฺสิโน วิหรโต, นิโรธานุปสฺสิโน วิหรโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน ¶ ¶ วิหรโต, โย กาเย จ สุขาย จ เวทนาย ราคานุสโย, โส ปหียติ.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนา โข มฺยายํ ทุกฺขา เวทนา. สา จ โข ปฏิจฺจ, โน อปฺปฏิจฺจ. กึ ปฏิจฺจ? อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ. อยํ โข ปน กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. อนิจฺจํ โข ปน สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ กายํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสตี’ติ! โส กาเย จ ทุกฺขาย เวทนาย ¶ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วยานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี วิหรติ, นิโรธานุปสฺสี วิหรติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี วิหรติ. ตสฺส กาเย จ ทุกฺขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน วิหรโต, โย กาเย จ ทุกฺขาย จ เวทนาย ปฏิฆานุสโย, โส ปหียติ.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา, โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนา โข มฺยายํ อทุกฺขมสุขา เวทนา. สา จ โข ปฏิจฺจ, โน อปฺปฏิจฺจ. กึ ปฏิจฺจ? อิมเมว กายํ ปฏิจฺจ. อยํ โข ปน กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. อนิจฺจํ โข ปน สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ กายํ ¶ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ¶ อทุกฺขมสุขา เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสตี’ติ! โส กาเย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วยานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี วิหรติ, นิโรธานุปสฺสี วิหรติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี วิหรติ. ตสฺส กาเย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน วิหรโต, โย กาเย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย อวิชฺชานุสโย, โส ปหียติ.
‘‘โส ¶ สุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ; ทุกฺขฺเจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ; อทุกฺขมสุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. โส สุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, วิสฺุตฺโต นํ เวทยติ; ทุกฺขฺเจ เวทนํ เวทยติ, วิสฺุตฺโต นํ เวทยติ; อทุกฺขมสุขฺเจ เวทนํ เวทยติ, วิสฺุตฺโต นํ เวทยติ. โส กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ [สีติภวิสฺสนฺตีติ (สี. ปี. ก.)] ปชานาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย, ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ ¶ เวทนํ เวทยมาโน ¶ ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยเคลฺสุตฺตํ
๒๕๖. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘สโต ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน กาลํ อาคเมยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ…เป… ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน กาลํ อาคเมยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส อปฺปมตฺตสฺส ¶ อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนา โข มฺยายํ สุขา เวทนา; สา จ โข ปฏิจฺจ, โน อปฺปฏิจฺจ. กึ ปฏิจฺจ? อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อยํ โข ¶ ปน ผสฺโส อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน. อนิจฺจํ โข ปน สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสตี’ติ! โส ผสฺเส จ สุขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วยานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี วิหรติ, นิโรธานุปสฺสี วิหรติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี วิหรติ. ตสฺส ผสฺเส จ สุขาย จ เวทนาย อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต, วยานุปสฺสิโน วิหรโต, วิราคานุปสฺสิโน วิหรโต, นิโรธานุปสฺสิโน วิหรโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน วิหรโต โย ผสฺเส จ สุขาย จ เวทนาย ราคานุสโย, โส ปหียติ.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เอวํ สตสฺส…เป… วิหรโต อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา…เป… อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนา โข มฺยายํ อทุกฺขมสุขา เวทนา; สา จ โข ปฏิจฺจ, โน อปฺปฏิจฺจ. กึ ปฏิจฺจ? อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… กายสฺส ¶ เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย ¶ , ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ. ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อนิจฺจสุตฺตํ
๒๕๗. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ผสฺสมูลกสุตฺตํ
๒๕๘. ‘‘ติสฺโส ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา ผสฺสชา ผสฺสมูลกา ผสฺสนิทานา ผสฺสปจฺจยา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา, สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา, สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ ¶ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา, สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา [สงฺขตฺตา ตสฺส สโมธานา (สฺยา. กํ.) สงฺฆตฺตา ตสฺส สโมธานา (ก.) สํ. นิ. ๒.๖๒ ปสฺสิตพฺพํ] อุสฺมา ชายติ, เตโช อภินิพฺพตฺตติ. เตสํเยว กฏฺานํ นานาภาวา วินิกฺเขปา, ยา ตชฺชา อุสฺมา, สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมา ติสฺโส เวทนา ผสฺสชา ผสฺสมูลกา ผสฺสนิทานา ผสฺสปจฺจยา. ตชฺชํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ตชฺชา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. ตชฺชสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ตชฺชา เวทนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ. ทสมํ.
สคาถาวคฺโค ปโม ¶ .
ตสฺสุทฺทานํ –
สมาธิ สุขํ ปหาเนน, ปาตาลํ ทฏฺพฺเพน จ;
สลฺเลน เจว เคลฺา, อนิจฺจ ผสฺสมูลกาติ.
๒. รโหคตวคฺโค
๑. รโหคตสุตฺตํ
๒๕๙. อถ ¶ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’นฺติ. กึ นุ โข เอตํ ภควตา สนฺธาย ภาสิตํ – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ติสฺโส อิมา, ภิกฺขุ, เวทนา วุตฺตา มยา. สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ติสฺโส เวทนา วุตฺตา มยา. วุตฺตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขุ, มยา – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมิ’นฺติ. ตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขุ, มยา สงฺขารานํเยว อนิจฺจตํ สนฺธาย ภาสิตํ – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’นฺติ ¶ . ตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขุ, มยา สงฺขารานํเยว ขยธมฺมตํ…เป… วยธมฺมตํ…เป… วิราคธมฺมตํ ¶ …เป… นิโรธธมฺมตํ…เป… วิปริณามธมฺมตํ สนฺธาย ภาสิตํ – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’นฺติ. อถ โข ปน, ภิกฺขุ, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ นิโรโธ อกฺขาโต. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหติ. ทุติยํ ฌานํ ¶ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺติ. ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ. อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ. อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ. เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค นิรุทฺโธ โหติ, โทโส นิรุทฺโธ โหติ, โมโห นิรุทฺโธ โหติ. อถ โข, ภิกฺขุ, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ วูปสโม อกฺขาโต. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ¶ วาจา วูปสนฺตา โหติ. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วูปสนฺตา โหนฺติ…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ วูปสนฺตา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค วูปสนฺโต โหติ, โทโส วูปสนฺโต โหติ, โมโห วูปสนฺโต โหติ. ฉยิมา, ภิกฺขุ, ปสฺสทฺธิโย. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา ปฏิปฺปสฺสทฺธา ¶ โหนฺติ ¶ . สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โทโส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โมโห ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปมอากาสสุตฺตํ
๒๖๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อากาเส วิวิธา วาตา วายนฺติ. ปุรตฺถิมาปิ วาตา วายนฺติ, ปจฺฉิมาปิ วาตา วายนฺติ, อุตฺตราปิ วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณาปิ วาตา วายนฺติ, สรชาปิ วาตา วายนฺติ, อรชาปิ วาตา วายนฺติ, สีตาปิ วาตา วายนฺติ, อุณฺหาปิ วาตา วายนฺติ, ปริตฺตาปิ วาตา วายนฺติ, อธิมตฺตาปิ วาตา ¶ วายนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ กายสฺมึ วิวิธา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, สุขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, อทุกฺขมสุขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
‘‘ยถาปิ วาตา อากาเส, วายนฺติ วิวิธา ปุถู;
ปุรตฺถิมา ปจฺฉิมา จาปิ, อุตฺตรา อถ ทกฺขิณา.
‘‘สรชา อรชา จปิ, สีตา อุณฺหา จ เอกทา;
อธิมตฺตา ปริตฺตา จ, ปุถู วายนฺติ มาลุตา.
‘‘ตเถวิมสฺมึ กายสฺมึ, สมุปฺปชฺชนฺติ เวทนา;
สุขทุกฺขสมุปฺปตฺติ, อทุกฺขมสุขา จ ยา.
‘‘ยโต ¶ จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชฺํ น ริฺจติ [สมฺปชาโน นิรูปธิ (ก.)];
ตโต โส เวทนา สพฺพา, ปริชานาติ ปณฺฑิโต.
‘‘โส ¶ เวทนา ปริฺาย, ทิฏฺเ ธมฺเม อนาสโว;
กายสฺส เภทา ธมฺมฏฺโ, สงฺขฺยํ โนเปติ เวทคู’’ติ. ทุติยํ;
๓. ทุติยอากาสสุตฺตํ
๒๖๑. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อากาเส วิวิธา วาตา วายนฺติ. ปุรตฺถิมาปิ วาตา วายนฺติ…เป… อธิมตฺตาปิ วาตา วายนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ กายสฺมึ วิวิธา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, สุขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, อทุกฺขมสุขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อคารสุตฺตํ
๒๖๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาคนฺตุกาคารํ. ตตฺถ ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ. ขตฺติยาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, พฺราหฺมณาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, เวสฺสาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, สุทฺทาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ กายสฺมึ วิวิธา เวทนา ¶ อุปฺปชฺชนฺติ. สุขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, อทุกฺขมสุขาปิ เวทนา อุปฺปชฺชติ. สามิสาปิ สุขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, สามิสาปิ ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, สามิสาปิ อทุกฺขมสุขา เวทนา อุปฺปชฺชติ. นิรามิสาปิ สุขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, นิรามิสาปิ ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, นิรามิสาปิ อทุกฺขมสุขา เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมอานนฺทสุตฺตํ
๒๖๓. อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ¶ , เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตโม เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณนฺติ? ติสฺโส อิมา, อานนฺท, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, อานนฺท, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ เวทนาย อสฺสาโท. ยา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว. โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ. อถ โข ปนานนฺท, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ นิโรโธ อกฺขาโต. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหติ…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค นิรุทฺโธ โหติ, โทโส นิรุทฺโธ โหติ, โมโห นิรุทฺโธ โหติ. อถ โข ปนานนฺท, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ วูปสโม อกฺขาโต. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา วูปสนฺตา โหติ…เป… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ วูปสนฺตา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค วูปสนฺโต โหติ, โทโส วูปสนฺโต โหติ, โมโห วูปสนฺโต โหติ. อถ โข ปนานนฺท, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อกฺขาตา. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ…เป… อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส ¶ วิฺาณฺจายตนสฺา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ¶ ภิกฺขุโน ราโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โทโส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โมโห ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ
๒๖๔. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, อานนฺท, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตโม เวทนานิโรโธ ¶ , กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควนฺเนตฺติกา ภควมฺปฏิสรณา. สาธุ, ภนฺเต, ภควนฺตฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ¶ ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, อานนฺท, สุโณหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ติสฺโส อิมา, อานนฺท, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, อานนฺท, เวทนา…เป… ผสฺสสมุทยา…เป… ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โทโส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โมโห ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมสมฺพหุลสุตฺตํ
๒๖๕. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตโม เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, เวทนา. ผสฺสสมุทยา ¶ เวทนาสมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ. อยเมว ¶ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ เวทนาย อสฺสาโท. ยา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว. โย เวทนาย ¶ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ.
‘‘อถ โข ปน, ภิกฺขเว, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ นิโรโธ อกฺขาโต. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหติ…เป… ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค นิรุทฺโธ โหติ, โทโส นิรุทฺโธ โหติ, โมโห นิรุทฺโธ โหติ. อถ โข ปน, ภิกฺขเว, มยา อนุปุพฺพสงฺขารานํ วูปสโม อกฺขาโต. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา วูปสนฺตา โหติ…เป… ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค วูปสนฺโต โหติ, โทโส วูปสนฺโต โหติ, โมโห วูปสนฺโต โหติ. ฉยิมา, ภิกฺขเว, ปสฺสทฺธิโย. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โทโส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, โมโห ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยสมฺพหุลสุตฺตํ
๒๖๖. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, ภิกฺขเว, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตโม ¶ เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป…’’ ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, เวทนา…เป… ผสฺสสมุทยา…เป…. (ยถา ปุริมสุตฺตนฺเต, ตถา วิตฺถาเรตพฺโพ.) ¶ อฏฺมํ.
๙. ปฺจกงฺคสุตฺตํ
๒๖๗. อถ ¶ โข ปฺจกงฺโค ถปติ เยนายสฺมา อุทายี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อุทายึ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต อุทายิ, เวทนา วุตฺตา ภควตา’’ติ? ‘‘ติสฺโส โข, ถปติ, เวทนา วุตฺตา ภควตา. สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ถปติ, ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘น โข, ภนฺเต อุทายิ, ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา. ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมึ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา อุทายี ปฺจกงฺคํ ถปตึ เอตทโวจ – ‘‘น โข, ถปติ, ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา. ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ติสฺโส เวทนา ¶ วุตฺตา ภควตา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อุทายึ ¶ เอตทโวจ – ‘‘น โข, ภนฺเต อุทายิ, ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา. ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมึ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ. ตติยมฺปิ โข ¶ อายสฺมา อุทายี ปฺจกงฺคํ ถปตึ เอตทโวจ – ‘‘น โข, ถปติ, ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา. ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา’’ติ. ตติยมฺปิ โข ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘น โข, ภนฺเต อุทายิ, ติสฺโส เวทนา วุตฺตา ภควตา. ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา. ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมึ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ. เนว สกฺขิ อายสฺมา อุทายี ปฺจกงฺคํ ถปตึ สฺาเปตุํ, น ปนาสกฺขิ ปฺจกงฺโค ถปติ อายสฺมนฺตํ อุทายึ สฺาเปตุํ. อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต อุทายิสฺส ปฺจกงฺเคน ถปตินา สทฺธึ อิมํ กถาสลฺลาปํ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก ¶ อายสฺมโต อุทายิสฺส ปฺจกงฺเคน ถปตินา สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.
‘‘สนฺตเมว, อานนฺท, ปริยายํ ปฺจกงฺโค ¶ ถปติ อุทายิสฺส ภิกฺขุโน นาพฺภนุโมทิ; สนฺตฺจ ปนานนฺท, ปริยายํ อุทายี ภิกฺขุ ปฺจกงฺคสฺส ถปติโน นาพฺภนุโมทิ. ทฺเวปิ มยา, อานนฺท, เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. ติสฺโสปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. ปฺจปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. ฉปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. อฏฺารสาปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. ฉตฺตึสาปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. อฏฺสตมฺปิ ¶ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. เอวํ ปริยายเทสิโต โข, อานนฺท, มยา ธมฺโม. เอวํ ปริยายเทสิเต โข, อานนฺท, มยา ธมฺเม เย อฺมฺสฺส สุภาสิตํ สุลปิตํ, น สมนุมฺิสฺสนฺติ, น สมนุชานิสฺสนฺติ, น สมนุโมทิสฺสนฺติ, เตสํ เอตํ ปาฏิกงฺขํ – ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหริสฺสนฺตีติ [วิหริสฺสนฺติ (สี. ปี. ก.)]. เอวํ ปริยายเทสิโต โข, อานนฺท, มยา ธมฺโม. เอวํ ปริยายเทสิเต โข, อานนฺท, มยา ธมฺเม เย อฺมฺสฺส สุภาสิตํ สุลปิตํ สมนุมฺิสฺสนฺติ สมนุชานิสฺสนฺติ สมนุโมทิสฺสนฺติ, เตสํ เอตํ ปาฏิกงฺขํ – สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหริสฺสนฺตี’’ติ.
‘‘ปฺจิเม, อานนฺท, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, อานนฺท, ปฺจ กามคุณา ¶ . ยํ โข, อานนฺท ¶ , อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย ¶ โข, อานนฺท, เอวํ ¶ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ ¶ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท ¶ , ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ ¶ . ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท ¶ , เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา, ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา, นานตฺตสฺานํ อมนสิการา, ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ ¶ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ ¶ . เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท ¶ , เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท ¶ , เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ. เย โข, อานนฺท, เอวํ วเทยฺยุํ – ‘เอตํปรมํ สนฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ – อิทํ เนสาหํ นานุชานามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อตฺถานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘กตมฺจานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ โข, อานนฺท, เอตมฺหา สุขา อฺํ สุขํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘านํ โข ปเนตํ, อานนฺท, วิชฺชติ ยํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมโณ โคตโม อาห, ตฺจ สุขสฺมึ ¶ ปฺเปติ. ตยิทํ กึสุ, ตยิทํ กถํสู’ติ? เอวํวาทิโน, อานนฺท, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘น โข, อาวุโส ¶ , ภควา สุขฺเว เวทนํ สนฺธาย สุขสฺมึ ปฺเปติ. ยตฺถ ยตฺถ, อาวุโส, สุขํ อุปลพฺภติ, ยหึ ยหึ [ยํ หิยํ หิ สุขํ (สี. ปี.), ยหึ ยหึ สุขํ (สฺยา. กํ. ก.) ม. นิ. ๒.๙๑], ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมึ ปฺเปตี’’’ติ. นวมํ.
๑๐. ภิกฺขุสุตฺตํ
๒๖๘. ‘‘ทฺเวปิ มยา, ภิกฺขเว, เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน, ติสฺโสปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน, ปฺจปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน, ฉปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน, อฏฺารสาปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน, ฉตฺตึสาปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน, อฏฺสตมฺปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. เอวํ ปริยายเทสิโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม. เอวํ ปริยายเทสิเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม เย อฺมฺสฺส สุภาสิตํ สุลปิตํ น สมนุมฺิสฺสนฺติ, น สมนุชานิสฺสนฺติ, น สมนุโมทิสฺสนฺติ, เตสํ เอตํ ปาฏิกงฺขํ ¶ – ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหริสฺสนฺตีติ. เอวํ ปริยายเทสิโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม. เอวํ ปริยายเทสิเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม เย อฺมฺสฺส สุภาสิตํ สุลปิตํ สมนุมฺิสฺสนฺติ สมนุชานิสฺสนฺติ สมนุโมทิสฺสนฺติ, เตสํ ¶ เอตํ ปาฏิกงฺขํ – สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหริสฺสนฺตีติ.
‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา…เป… านํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, วิชฺชติ ยํ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ สมโณ โคตโม อาห, ตฺจ สุขสฺมึ ปฺเปติ. ตยิทํ กึสุ, ตยิทํ กถํสู’ติ? เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘น โข, อาวุโส, ภควา สุขฺเว เวทนํ สนฺธาย สุขสฺมึ ปฺเปติ. ยตฺถ ยตฺถ, อาวุโส, สุขํ อุปลพฺภติ ยหึ ยหึ [ยํ หิ ยํ หิ (สี. ปี.)], ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมึ ปฺเปตี’’ติ. ทสมํ.
รโหคตวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
รโหคตํ ¶ ทฺเว อากาสํ, อคารํ ทฺเว จ อานนฺทา;
สมฺพหุลา ทุเว วุตฺตา, ปฺจกงฺโค จ ภิกฺขุนาติ.
๓. อฏฺสตปริยายวคฺโค
๑. สีวกสุตฺตํ
๒๖๙. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข โมฬิยสีวโก ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โมฬิยสีวโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สนฺติ, โภ โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’ติ. อิธ [อิธ ปน (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ภวํ โคตโม กิมาหา’’ติ?
‘‘ปิตฺตสมุฏฺานานิปิ ¶ โข, สีวก, อิเธกจฺจานิ เวทยิตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. สามมฺปิ โข เอตํ, สีวก, เวทิตพฺพํ [เอวํ เวทิตพฺพํ (สฺยา. กํ. ก.)] ยถา ปิตฺตสมุฏฺานานิปิ อิเธกจฺจานิ เวทยิตานิ อุปฺปชฺชนฺติ; โลกสฺสปิ โข เอตํ, สีวก, สจฺจสมฺมตํ ยถา ปิตฺตสมุฏฺานานิปิ อิเธกจฺจานิ เวทยิตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺร, สีวก, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’ติ. ยฺจ สามํ าตํ ตฺจ อติธาวนฺติ, ยฺจ โลเก สจฺจสมฺมตํ ตฺจ อติธาวนฺติ. ตสฺมา เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ มิจฺฉาติ วทามิ.
‘‘เสมฺหสมุฏฺานานิปิ โข, สีวก…เป… วาตสมุฏฺานานิปิ โข, สีวก…เป… ¶ สนฺนิปาติกานิปิ โข, สีวก…เป… อุตุปริณามชานิปิ โข, สีวก…เป… วิสมปริหารชานิปิ โข, สีวก…เป… โอปกฺกมิกานิปิ โข, สีวก…เป… กมฺมวิปากชานิปิ ¶ โข, สีวก, อิเธกจฺจานิ เวทยิตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. สามมฺปิ โข เอตํ, สีวก, เวทิตพฺพํ. ยถา กมฺมวิปากชานิปิ อิเธกจฺจานิ ¶ เวทยิตานิ อุปฺปชฺชนฺติ; โลกสฺสปิ โข เอตํ, สีวก, สจฺจสมฺมตํ. ยถา กมฺมวิปากชานิปิ อิเธกจฺจานิ เวทยิตานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ตตฺร, สีวก, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’ติ. ยฺจ สามํ าตํ ตฺจ อติธาวนฺติ ยฺจ โลเก สจฺจสมฺมตํ ตฺจ อติธาวนฺติ. ตสฺมา เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ มิจฺฉาติ วทามีติ. เอวํ วุตฺเต, โมฬิยสีวโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม …เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’’นฺติ.
‘‘ปิตฺตํ เสมฺหฺจ วาโต จ, สนฺนิปาตา อุตูนิ จ;
วิสมํ โอปกฺกมิกํ, กมฺมวิปาเกน อฏฺมี’’ติ. ปมํ;
๒. อฏฺสตสุตฺตํ
๒๗๐. ‘‘อฏฺสตปริยายํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, อฏฺสตปริยาโย, ธมฺมปริยาโย? ทฺเวปิ มยา, ภิกฺขเว, เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน; ติสฺโสปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน; ปฺจปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน; ฉปิ ¶ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน; อฏฺารสาปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน; ฉตฺตึสาปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน; อฏฺสตมฺปิ มยา เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทฺเว เวทนา? กายิกา จ เจตสิกา จ – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ทฺเว เวทนา. กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. กตมา จ, ภิกฺขเว, ปฺจ เวทนา? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจ เวทนา. กตมา จ, ภิกฺขเว, ฉ เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ฉ เวทนา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อฏฺารส เวทนา? ฉ โสมนสฺสูปวิจารา, ฉ โทมนสฺสูปวิจารา, ฉ อุเปกฺขูปวิจารา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อฏฺารส เวทนา. กตมา จ, ภิกฺขเว, ฉตฺตึส เวทนา? ฉ เคหสิตานิ [เคหสฺสิตานิ (อฏฺ.)] โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ [เนกฺขมฺมสฺสิตานิ (อฏฺ.)] โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ ¶ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา ¶ , ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ฉตฺตึส เวทนา. กตมฺจ, ภิกฺขเว, อฏฺสตํ เวทนา? อตีตา ฉตฺตึส เวทนา, อนาคตา ฉตฺตึส เวทนา, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺตึส เวทนา – อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อฏฺสตํ เวทนา. อยํ, ภิกฺขเว, อฏฺสตปริยาโย ธมฺมปริยาโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. อฺตรภิกฺขุสุตฺตํ
๒๗๑. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตมา เวทนาสมุทยคามินี ปฏิปทา? กตโม เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ?
‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขุ, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขุ, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย. ตณฺหา เวทนาสมุทยคามินี ¶ ปฏิปทา. ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ เวทนาย อสฺสาโท; ยา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว; โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. ปุพฺพสุตฺตํ
๒๗๒. ‘‘ปุพฺเพว ¶ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กตมา นุ โข เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตมา เวทนาสมุทยคามินี ปฏิปทา, กตโม เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ติสฺโส อิมา เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. อิมา วุจฺจนฺติ เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย. ตณฺหา เวทนาสมุทยคามินี ปฏิปทา…เป… โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ. อิทํ เวทนาย นิสฺสรณ’’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. าณสุตฺตํ
๒๗๓. ‘‘‘อิมา ¶ เวทนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘อยํ เวทนาสมุทโย’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘อยํ เวทนาสมุทยคามินี ปฏิปทา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… ‘อยํ เวทนานิโรโธ’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ¶ …เป… ‘อยํ ¶ เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… ‘อยํ เวทนาย อสฺสาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ…เป… ¶ ‘อยํ เวทนาย อาทีนโว’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ…เป… ‘อิทํ โข นิสฺสรณ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมฺพหุลภิกฺขุสุตฺตํ
๒๗๔. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา, กตโม เวทนาสมุทโย, กตมา เวทนาสมุทยคามินี ปฏิปทา? กตโม เวทนานิโรโธ, กตมา เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา? โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’’นฺติ? ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. อิมา วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, เวทนา. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย. ตณฺหา เวทนาสมุทยคามินี ปฏิปทา. ผสฺสนิโรธา…เป… โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ. อิทํ เวทนาย นิสฺสรณ’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๒๗๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา ¶ วา พฺราหฺมณา วา อิมาสํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ ¶ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิมาสํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวํ จ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ. เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา. เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ, ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๒๗๖. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิมาสํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ตติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๒๗๗. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา เวทนํ นปฺปชานนฺติ, เวทนาสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, เวทนานิโรธํ นปฺปชานนฺติ, เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. สุทฺธิกสุตฺตํ
๒๗๘. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ¶ เวทนา’’ติ. ทสมํ.
๑๑. นิรามิสสุตฺตํ
๒๗๙. ‘‘อตฺถิ ¶ , ภิกฺขเว, สามิสา ปีติ, อตฺถิ นิรามิสา ปีติ, อตฺถิ นิรามิสา นิรามิสตรา ปีติ; อตฺถิ สามิสํ สุขํ, อตฺถิ นิรามิสํ สุขํ, อตฺถิ นิรามิสา นิรามิสตรํ สุขํ; อตฺถิ สามิสา อุเปกฺขา, อตฺถิ นิรามิสา อุเปกฺขา, อตฺถิ นิรามิสา นิรามิสตรา อุเปกฺขา; อตฺถิ สามิโส วิโมกฺโข, อตฺถิ นิรามิโส วิโมกฺโข, อตฺถิ นิรามิสา นิรามิสตโร วิโมกฺโข. กตมา จ, ภิกฺขเว, สามิสา ปีติ? ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยา โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปีติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามิสา ปีติ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, นิรามิสา ปีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิรามิสา ปีติ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, นิรามิสา นิรามิสตรา ปีติ? ยา โข, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต, โทสา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต, โมหา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปชฺชติ ปีติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิรามิสา นิรามิสตรา ปีติ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สามิสํ สุขํ? ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามิสํ สุขํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, นิรามิสํ สุขํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิรามิสํ สุขํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, นิรามิสา นิรามิสตรํ สุขํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต, โทสา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต ¶ , โมหา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปชฺชติ ¶ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิรามิสา นิรามิสตรํ สุขํ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สามิสา อุเปกฺขา? ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยา โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามิสา อุเปกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, นิรามิสา อุเปกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิรามิสา อุเปกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, นิรามิสา นิรามิสตรา อุเปกฺขา? ยา โข, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต, โทสา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต, โมหา จิตฺตํ วิมุตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิรามิสา นิรามิสตรา อุเปกฺขา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สามิโส วิโมกฺโข? รูปปฺปฏิสํยุตฺโต วิโมกฺโข สามิโส วิโมกฺโข.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, นิรามิโส วิโมกฺโข? อรูปปฺปฏิสํยุตฺโต วิโมกฺโข นิรามิโส วิโมกฺโข.
‘‘กตโม