📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาเย
มหาวคฺค-อฏฺกถา
๑. มคฺคสํยุตฺตํ
๑. อวิชฺชาวคฺโค
๑-๒. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑-๒. มหาวคฺคสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม ปุพฺพงฺคมาติ สหชาตวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ ปุพฺพงฺคมา. สมาปตฺติยาติ สมาปชฺชนาย สภาวปฏิลาภาย, อุปฺปตฺติยาติ อตฺโถ. อนฺวเทว อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ สา ปเนสา ยเทตํ อลชฺชนาการสณฺิกํ อหิริกํ, อภายนาการสณฺิตฺจ อโนตฺตปฺปํ, เอตํ อนุเทว สเหว เอกโตว, น วินา เตน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อวิชฺชาคตสฺสาติ อวิชฺชาย อุปคตสฺส สมนฺนาคตสฺส. มิจฺฉาทิฏฺีติ อยาถาวทิฏฺิ อนิยฺยานิกทิฏฺิ. ปโหตีติ โหติ อุปฺปชฺชติ. มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุปิ อยาถาวอนิยฺยานิกวเสเนว ¶ มิจฺฉาภาโว เวทิตพฺโพ. อิติ อิมานิ อฏฺปิ อกุสลธมฺมสมาปตฺติยา มิจฺฉตฺตองฺคานิ นาม โหนฺติ. ตานิ ปน น เอกกฺขเณ สพฺพานิ ลพฺภนฺติ, นานกฺขเณ ลพฺภนฺติ.
กถํ? ยทา หิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตํ กายวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปนฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ ¶ มิจฺฉากมฺมนฺโตติ ฉ องฺคานิ โหนฺติ. ยทา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตํ, ตทา มิจฺฉาทิฏฺิวชฺชานิ ปฺจ. ยทา ตาเนว ทฺเว วจีวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปนฺติ, ตทา มิจฺฉากมฺมนฺตฏฺาเน มิจฺฉาวาจาย สทฺธึ ตาเนว ฉ วา ปฺจ วา. อยํ อาชีโว นาม กุปฺปมาโน กายวจีทฺวาเรสุเยว อฺตรสฺมึ กุปฺปติ, น มโนทฺวาเร. ตสฺมา ยทา อาชีวสีเสน ตาเนว จิตฺตานิ กายวจีวิฺตฺติโย สมุฏฺาเปนฺติ, ตทา กายกมฺมํ มิจฺฉาชีโว นาม โหติ, ตถา วจีกมฺมนฺติ มิจฺฉาชีวสฺส วเสน ตาเนว ฉ วา ปฺจ วา. ยทา ปน วิฺตฺตึ อสมุฏฺาเปตฺวา ตานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , ตทา มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสติมิจฺฉาสมาธิวเสน ปฺจ วา, มิจฺฉาสงฺกปฺปาทิวเสน จตฺตาริ วา โหนฺตีติ เอวํ น เอกกฺขเณ สพฺพานิ ลพฺภนฺติ, นานกฺขเณ ลพฺภนฺตีติ.
สุกฺกปกฺเข วิชฺชาติ กมฺมสฺสกตาณํ. อิหาปิ สหชาตวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ ปุพฺพงฺคมตา เวทิตพฺพา. หิโรตฺตปฺปนฺติ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ. ตตฺถ ลชฺชนาการสณฺิตา หิรี, ภายนาการสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตว. วิชฺชาคตสฺสาติ วิชฺชาย อุปคตสฺส สมนฺนาคตสฺส. วิทฺทสุโนติ วิทุโน ปณฺฑิตสฺส. สมฺมาทิฏฺีติ ยาถาวทิฏฺิ นิยฺยานิกทิฏฺิ. สมฺมากมฺมนฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ กุสลธมฺมสมาปตฺติยา อิมานิ อฏฺงฺคานิ โหนฺติ, ตานิ โลกิยมคฺคกฺขเณ น เอกโต สพฺพานิ ลพฺภนฺติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน ลพฺภนฺติ. ตานิ จ โข ปมชฺฌานิกมคฺเค, ทุติยชฺฌานิกาทีสุ ปน สมฺมาสงฺกปฺปวชฺชานิ สตฺเตว โหนฺติ.
ตตฺถ โย เอวํ วเทยฺย ‘‘ยสฺมา มชฺฌิมนิกายมฺหิ มหาสฬายตนิกสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๔๓๑) ‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺิ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. โย ตถาภูตสฺส, สงฺกปฺโป, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสงฺกปฺโป. โย ตถาภูตสฺส วายาโม, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. ยา ตถาภูตสฺส สติ, สฺวาสฺส โหติ ¶ สมฺมาสติ. โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธิ. ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว จ สุปริสุทฺโธ’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปฺจงฺคิโกปิ โลกุตฺตรมคฺโค โหตี’’ติ โส วตฺตพฺโพ – ตสฺมึเยว สุตฺเต ‘‘เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ อิทํ กสฺมา น ปสฺสสิ ¶ ? ยํ ปเนตํ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ปริสุทฺธภาวทสฺสนตฺถํ. ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย หิ ปริสุทฺธานิ กายกมฺมาทีนิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อติปริสุทฺธานิ โหนฺตีติ อยมตฺโถ ทีปิโต.
ยมฺปิ อภิธมฺเม วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (วิภ. ๒๑๒), ตํ เอกํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ยสฺมิฺหิ กาเล มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปหาย สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรติ, ตสฺมึ กาเล มิจฺฉาวาจา วา มิจฺฉาชีโว วา น โหติ, ทิฏฺิ สงฺกปฺโป วายาโม ¶ สติ สมาธีติ อิเมสุเยว ปฺจสุ การกงฺเคสุ สมฺมากมฺมนฺโต ปูรติ. วิรติวเสน หิ สมฺมากมฺมนฺโต ปูรติ นาม. สมฺมาวาจาสมฺมาอาชีเวสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิมํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํ. โลกิยมคฺคกฺขเณ จ ปฺเจว โหนฺติ, วิรติ ปน อนิยตา. ตสฺมา ‘‘ฉองฺคิโก’’ติ อวตฺวา ‘‘ปฺจงฺคิโก’’ตฺเวว วุตฺตํ. ‘‘ยา จ, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ, อยํ ภิกฺขเว สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตรมคฺโค’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๓๙). เอวํ ปน มหาจตฺตาลีสกสุตฺตาทีสุ อเนเกสุ สุตฺเตสุ สมฺมากมฺมนฺตาทีนฺจ โลกุตฺตรมคฺคสฺส องฺคภาวสิทฺธิโต อฏฺงฺคิโกว โลกุตฺตรมคฺโค โหตีติ เวทิตพฺโพติ. อิมสฺมึ สุตฺเต อยํ อฏฺงฺคิโก มคฺโค โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโกว กถิโต. ทุติยํ โกสลสํยุตฺเต วุตฺตเมว.
๓. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓. ตติเย สกลมิทํ ภนฺเตติ อานนฺทตฺเถโร สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ อปฺปตฺตตาย สกลมฺปิ มคฺคพฺรหฺมจริยํ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ลพฺภตีติ น อฺาสิ, ธมฺมเสนาปติ ปน สาวกปารมีาณสฺส มตฺถเก ิตตฺตา อฺาสิ, ตสฺมา เอวมาห. เตเนวสฺส ภควา สาธุ สาธูติ สาธุการมทาสิ.
๔. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๔. จตุตฺเถ ¶ ¶ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถนาติ สกลเสเตน จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถน. โส กิร สพฺโพ สจกฺกปฺชรกุพฺพโร รชตปริกฺขิตฺโต โหติ. รโถ จ นาเมส ทุวิโธ โหติ – โยธรโถ, อลงฺการรโถติ. ตตฺถ โยธรโถ จตุรสฺสสณฺาโน โหติ นาติมหา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ชนานํ ¶ คหณสมตฺโถ. อลงฺการรโถ มหา โหติ ทีฆโต ทีโฆ ปุถุลโต ปุถุโล จ, ตตฺถ ฉตฺตคฺคาหโก วาลพีชนิคฺคาหโก ตาลวณฺฏคฺคาหโกติ เอวํ อฏฺ วา ทส วา สุเขเนว าตุํ วา นิสีทิตุํ วา นิปชฺชิตุํ วา สกฺโกนฺติ. อยมฺปิ อลงฺการรโถเยว.
เสตา สุทํ อสฺสาติ ตา วฬวา ปกติยา เสตวณฺณาว. เสตาลงฺการาติ ปสาธนํ ตาสํ รชตมยํ อโหสิ. เสโต รโถติ รโถปิ วุตฺตนเยเนว รชตปริกฺขิตฺตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ทนฺตกมฺมขจิตตฺตา จ เสโตว. เสตปริวาโรติ ยถา อฺเ รถา สีหจมฺมปริวาราปิ โหนฺติ, พฺยคฺฆจมฺมปริวาราปิ ปณฺฑุกมฺพลปริวาราปิ โหนฺติ, น เอวํ เอส. เอส ปน ฆนทุกูเลน ปริวาริโต อโหสิ. เสตา รสฺมิโยติ รสฺมิโยปิ รชตปนาฬิสุปริกฺขิตฺตา. เสตา ปโตทลฏฺีติ ปโตทลฏฺิปิ รชตปริกฺขิตฺตา.
เสตํ ฉตฺตนฺติ รถมชฺเฌ อุสฺสาปิตฉตฺตมฺปิ เสตเมว อโหสิ. เสตํ อุณฺหีสนฺติ อฏฺงฺคุลวิตฺถาโร รชตมโย อุณฺหีสปฏฺโฏ เสโต. เสตานิ วตฺถานีติ วตฺถานิปิ เสตานิ เผณปฺุชวณฺณานิ. เตสุ นิวาสนํ ปฺจสตคฺฆนกํ, อุตฺตราสงฺโค สหสฺสคฺฆนโก. เสตา อุปาหนาติ อุปาหนา นาม มคฺคารุฬฺหสฺส วา โหนฺติ อฏวึ วา ปวิสนฺตสฺส. อยํ ปน รถํ อภิรุฬฺโห, เตนสฺส ตทนุจฺฉวิโก รชตปฏิเสวิโต ปาทาลงฺกาโร นาม เอส เอวํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เสตาย สุทํ วาลพีชนิยาติ ผลิกมยทณฺฑาย เสตจมรวาลพีชนิยา. น เกวลฺจ เอตฺตกเมวสฺส เสตํ อโหสิ, โส ปน พฺราหฺมโณ เสตวิเลปนํ วิลิมฺปิ, เสตมาลํ ปิฬนฺธิ, ทสสุ องฺคุลีสุ องฺคุลิมุทฺทิกา กณฺเณสุ กุณฺฑลานีติ เอวมาทิ อลงฺกาโรปิสฺส รชตมโยว อโหสิ ¶ . ปริวารพฺราหฺมณาปิสฺส ทสสหสฺสมตฺตา ตเถว เสตวตฺถวิเลปนมาลาลงฺการา อเหสุํ.
ยํ ปเนตํ สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตนฺติ วุตฺตํ, ตตฺรายํ นิยฺยายนวิภาวนา – โส กิร ฉนฺนํ ฉนฺนํ ¶ มาสานํ เอกวารํ นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ – ‘‘อิโต เอตฺตเกหิ ทิวเสหิ นครํ ปทกฺขิณํ กริสฺสตี’’ติ ปุเรตรเมว โฆสนา กยิรติ. ตํ สุตฺวา เย นครโต น ปกฺกนฺตา, เต น ปกฺกมนฺติ. เยปิ ปกฺกนฺตา, เตปิ ‘‘ปฺุวโต สิริสมฺปตฺตึ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาคจฺฉนฺติ. ยํ ทิวสํ พฺราหฺมโณ นครํ อนุวิจรติ, ตทา ¶ ปาโตว นครวีถิโย สมฺมชฺชิตฺวา วาลิกํ โอกิริตฺวา ลาชปฺจเมหิ ปุปฺเผหิ วิปฺปกิริตฺวา ปุณฺณฆเฏ เปตฺวา กทลิโย จ ธเช จ อุสฺสาเปตฺวา สกลนครํ ธูปิตวาสิตํ กโรนฺติ.
พฺราหฺมโณ ปาโตว สีสํ นฺหายิตฺวา ปุเรภตฺตํ ภฺุชิตฺวา วุตฺตนเยเนว เสตวตฺถาทีหิ อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห รถํ อภิรุหติ. อถ นํ เต พฺราหฺมณา สพฺพเสตวตฺถวิเลปนมาลาลงฺการา เสตจฺฉตฺตานิ คเหตฺวา ปริวาเรนฺติ. ตโต มหาชนสฺส สนฺนิปาตตฺถํ ปมํเยว ตรุณทารกานํ ผลาผลานิ วิกิรนฺติ, ตทนนฺตรํ มาสกรูปาทีนิ, ตทนนฺตรํ กหาปเณ วิกิรนฺติ. มหาชโน สนฺนิปตติ, อุกฺกุฏฺิโย เจว เจลุกฺเขปา จ วตฺตนฺติ. อถ พฺราหฺมโณ มงฺคลิกโสวตฺถิกาทีสุ มงฺคลานิ เจว สุวตฺถิโย จ กโรนฺเตสุ มหาสมฺปตฺติยา นครํ อนุวิจรติ. ปฺุวนฺตา มนุสฺสา เอกภูมิกาทิปาสาเท อารุยฺห สุกปตฺตสทิสานิ วาตปานกวาฏานิ วิวริตฺวา โอโลเกนฺติ. พฺราหฺมโณปิ อตฺตโน ยสสิริสมฺปตฺติยา นครํ อชฺโฌตฺถรนฺโต วิย ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ตเมนํ ชโน ทิสฺวาติ มหาชโน ตํ รถํ ทิสฺวา. พฺรหฺมนฺติ เสฏฺาธิวจนเมตํ. พฺรหฺมํ วต โภ ยานนฺติ เสฏฺยานสทิสํ วต โภ ยานนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิมสฺเสว โข เอตนฺติ, อานนฺท, มนุสฺสา นาม วณฺณภาณกานํ ธนํ ทตฺวา อตฺตโน ทาริกานํ วณฺณคีตํ คายาเปนฺติ ‘‘อภิรูโป โหติ ทสฺสนีโย มหทฺธโน มหาโภโค’’ติ, น จ เตน วณฺณภณนมตฺเตน อภิรูปา วา โหนฺติ มหทฺธนา วา, เอวเมว มหาชโน ¶ พฺราหฺมณสฺส รถํ ทิสฺวา – ‘‘พฺรหฺมํ วต โภ ยาน’’นฺติ กิฺจาปิ เอวํ วณฺณํ ภณติ, น ปเนตํ ยานํ วณฺณภณนมตฺเตเนว พฺรหฺมยานํ นาม โหติ. ลามกฺหิ เอตํ ฉวํ. ปรมตฺเถน ปน อิมสฺเสว โข เอตํ, อานนฺท, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ¶ อธิวจนํ. อยฺหิ สพฺพโทสวิคเมน เสฏฺโ, อิมินา จ อริยา นิพฺพานํ ยนฺตีติ พฺรหฺมยานํ อิติปิ, ธมฺมภูตตฺตา ยานตฺตา จ ธมฺมยานํ อิติปิ, อนุตฺตรตฺตา กิเลสสงฺคามสฺส จ วิชิตตฺตา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย อิติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
อิทานิสฺส ¶ นิทฺโทสภาวฺเจว สงฺคามวิชยภาวฺจ ทสฺเสนฺโต ราควินยปริโยสานาติอาทิมาห. ตตฺถ ราคํ วินยมานา ปริโยสาเปติ ปริโยสานํ คจฺฉติ นิปฺผชฺชตีติ ราควินยปริโยสานา. เอส นโย สพฺพตฺถ.
ยสฺส สทฺธา จ ปฺา จาติ ยสฺส อริยมคฺคยานสฺส สทฺธานุสาริวเสน สทฺธา, ธมฺมานุสาริวเสน ปฺาติ อิเม ทฺเว ธมฺมา สทา ธุรํ ยุตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ยุตฺตาติ อตฺโถ. หิรี อีสาติ อตฺตนา สทฺธึ อธิวิฏฺเน พหิทฺธาสมุฏฺาเนน โอตฺตปฺเปน สทฺธึ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี ยสฺส มคฺครถสฺส อีสา. มโน โยตฺตนฺติ วิปสฺสนาจิตฺตฺจ มคฺคจิตฺตฺจ โยตฺตํ. ยถา หิ รถสฺส วากาทิมยํ โยตฺตํ โคเณ เอกาพทฺเธ กโรติ เอกสงฺคหิเต, เอวํ มคฺครถสฺส โลกิยวิปสฺสนาจิตฺตํ อติเรกปฺาส, โลกุตฺตรวิปสฺสนาจิตฺตํ อติเรกสฏฺิ กุสลธมฺเม เอกาพทฺเธ เอกสงฺคเห กโรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มโน โยตฺต’’นฺติ. สติ อารกฺขสารถีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ อารกฺขสารถิ. ยถา หิ รถสฺส อารกฺโข สารถิ นาม โยคฺคิโย. ธุรํ วาเหติ โยเชติ อกฺขํ อพฺภฺชติ รถํ เปเสติ รถยุตฺตเก นิพฺพิเสวเน กโรติ, เอวํ มคฺครถสฺส สติ. อยฺหิ อารกฺขปจฺจุปฏฺานา เจว กุสลากุสลานฺจ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสตีติ วุตฺตา.
รโถติ อริยอฏฺงฺคิกมคฺครโถ. สีลปริกฺขาโรติ จตุปาริสุทฺธิสีลาลงฺกาโร. ฌานกฺโขติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตานํ ปฺจนฺนํ ฌานงฺคานํ วเสน ฌานมยอกฺโข. จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโก, กายิกเจตสิกสงฺขาตานิ ¶ ทฺเว วีริยานิ อสฺส จกฺกานีติ อตฺโถ. อุเปกฺขา ธุรสมาธีติ ¶ ธุรสฺส สมาธิ, อุนฺนโตนตาการสฺส อภาเวน ทฺวินฺนมฺปิ ยุคปเทสานํ สมตาติ อตฺโถ. อยฺหิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จิตฺตุปฺปาทสฺส ลีนุทฺธจฺจภาวํ หริตฺวา ปโยคมชฺฌตฺเต จิตฺตํ เปติ, ตสฺมา อิมสฺส มคฺครถสฺส ‘‘ธุรสมาธี’’ติ วุตฺตา. อนิจฺฉา ปริวารณนฺติ พาหิรกรถสฺส สีหจมฺมาทีนิ วิย อิมสฺสาปิ อริยมคฺครถสฺส อโลภสงฺขาตา อนิจฺฉา ปริวารณํ นาม.
อพฺยาปาโทติ เมตฺตา จ เมตฺตาปุพฺพภาโค จ. อวิหึสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ. วิเวโกติ กายวิเวกาทิ ติวิธวิเวโก. ยสฺส อาวุธนฺติ ยสฺส อริยมคฺครเถ ิตสฺส กุลปุตฺตสฺส เอตํ ปฺจวิธํ อาวุธํ. ยถา หิ รเถ ิโต ปฺจหิ อาวุเธหิ สปตฺเต วิชฺฌติ, เอวํ โยคาวจโรปิ อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมคฺครเถ ิโต เมตฺตาย โทสํ วิชฺฌติ, กรุณาย วิหึสํ ¶ , กายวิเวเกน คณสงฺคณิกํ, จิตฺตวิเวเกน กิเลสสงฺคณิกํ, อุปธิวิเวเกน สพฺพากุสลํ วิชฺฌติ. เตนสฺเสตํ ปฺจวิธํ ‘‘อาวุธ’’นฺติ วุตฺตํ. ติติกฺขาติ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อธิวาสนกฺขนฺติ. จมฺมสนฺนาโหติ สนฺนทฺธจมฺโม. ยถา หิ รเถ ิโต รถิโก ปฏิมุกฺกจมฺโม อาคตาคเต สเร ขมติ, น นํ เต วิชฺฌนฺติ, เอวํ อธิวาสนกฺขนฺติสมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาคตาคเต วจนปเถ ขมติ, น นํ เต วิชฺฌนฺติ. ตสฺมา ‘‘ติติกฺขา จมฺมสนฺนาโห’’ติ วุตฺโต. โยคกฺเขมาย วตฺตตีติ จตูหิ โยเคหิ เขมาย นิพฺพานาย วตฺตติ, นิพฺพานาภิมุโข คจฺฉติเยว, น ติฏฺติ น ภิชฺชตีติ อตฺโถ.
เอตทตฺตนิ สมฺภูตนฺติ เอตํ มคฺคยานํ อตฺตโน ปุริสการํ นิสฺสาย ลทฺธตฺตา อตฺตนิ สมฺภูตํ นาม โหติ. พฺรหฺมยานํ อนุตฺตรนฺติ อสทิสํ เสฏฺยานํ. นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหาติ เยสํ เอตํ ยานํ อตฺถิ, เต ธีรา ปณฺฑิตปุริสา โลกมฺหา นิยฺยนฺติ คจฺฉนฺติ. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. ชยํ ชยนฺติ ราคาทโย สปตฺเต ชินนฺตา ชินนฺตา.
๕-๖. กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา
๕-๖. ปฺจเม ¶ อยเมวาติ เอวสทฺโท นิยมตฺโถ. เตน อฺํ มคฺคํ ปฏิกฺขิปติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขฺเจว มิสฺสกมคฺโค จ กถิโต. ฉฏฺํ อุตฺตานเมว.
๗. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๗. สตฺตเม ¶ นิพฺพานธาตุยา โข เอตํ ภิกฺขุ อธิวจนนฺติ อสงฺขตาย อมตาย นิพฺพานธาตุยา เอตํ อธิวจนํ. อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตีติ อปิจ เตน ราคาทิวินเยน อาสวานํ ขโยติปิ วุจฺจติ. อาสวกฺขโย นาม อรหตฺตํ, อรหตฺตสฺสาปิ เอตํ ราควินโยติอาทิ นามเมวาติ ทีเปติ. เอตทโวจาติ ‘‘สตฺถารา นิพฺพานธาตูติ วทนฺเตน อมตํ นิพฺพานํ กถิตํ, มคฺโค ปนสฺส น กถิโต. ตํ กถาเปสฺสามี’’ติ อนุสนฺธิกุสลตาย ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจ.
๘. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๘. อฏฺเม ¶ กตมา จ ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺีติ เอเกน ปริยาเยน อฏฺงฺคิกมคฺคํ วิภชิตฺวา ปุน อปเรน ปริยาเยน วิภชิตุกาโม อิทํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ทุกฺเข าณนฺติ สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสน จตูหากาเรหิ อุปฺปนฺนํ าณํ. สมุทเยปิ เอเสว นโย. เสเสสุ ปน ทฺวีสุ สมฺมสนสฺส อภาวา ติวิธเมว วฏฺฏติ. เอวเมตํ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทินา จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ทสฺสิตํ.
ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ. เตสุ ภิกฺขุโน วฏฺเฏ กมฺมฏฺานาภินิเวโส โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ อภินิเวโส. ปุริมานิ หิ ทฺเว สจฺจานิ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา สมุทโย’’ติ เอวํ สงฺเขเปน จ, ‘‘กตเม ปฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรน จ อาจริยสนฺติเก อุคฺคณฺหิตฺวา วาจาย ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต โยคาวจโร กมฺมํ กโรติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ สจฺเจสุ – ‘‘นิโรธสจฺจํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ เอวํ สวเนเนว กมฺมํ กโรติ. โส เอวํ กโรนฺโต จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติ ¶ . ทุกฺขํ ปริฺาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน…เป… มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ.
เอวมสฺส ปุพฺพภาเค ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ โหติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธเยว. อปรภาเค ตีสุ ¶ กิจฺจโต ปฏิเวโธ โหติ, นิโรเธ อารมฺมณปฏิเวโธ. ปจฺจเวกฺขณา ปน ปตฺตสจฺจสฺส โหติ. อิมสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺเพ ปริคฺคหโต – ‘‘ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมี’’ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ, ปริคฺคหโต ปฏฺาย โหติ. อปรภาเค ปน ทุกฺขํ ปริฺาตเมว โหติ…เป… มคฺโค ภาวิโตว โหติ.
ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, ทฺเว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. ทุกฺขสจฺจฺหิ อุปฺปตฺติโต ปากฏํ, ขาณุกณฺฏกปหาราทีสุ ‘‘อโห ทุกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพตมฺปิ อาปชฺชติ. สมุทยมฺปิ ¶ ขาทิตุกามตาภฺุชิตุกามตาทิวเสน อุปฺปตฺติโต ปากฏํ. ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ คมฺภีรํ. อิติ ตานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ. อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ทสฺสนตฺถาย ปโยโค ภวคฺคคฺคหณตฺถํ หตฺถปสารณํ วิย อวีจิผุสนตฺถํ ปาทปสารณํ วิย สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาทนํ วิย จ โหติ. อิติ ตานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีเรสุ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทเสสุ จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน อิทํ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ตํ าณํ โหติ.
เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีสุ กามปจฺจนีกฏฺเน กามโต นิสฺสฏภาเวน วา, กามํ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺโนติ วา, กามปทฆาตํ กามวูปสมํ กโรนฺโต อุปฺปนฺโนติ วา ¶ , กามวิวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโนติ วา เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. สพฺเพปิ จ เต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย กามพฺยาปาทวิหึสาวิรมณสฺานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ าเนสุ อุปฺปนฺนสฺส อกุสลสงฺกปฺปสฺส ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม.
มุสาวาทา เวรมณีอาทโยปิ มุสาวาทาทีหิ วิรมณสฺานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ จตูสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย ¶ อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวาจา นาม.
ปาณาติปาตา เวรมณี อาทโยปิ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณสฺานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย อกิริยโต ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมากมฺมนฺโต นาม.
มิจฺฉาอาชีวนฺติ ขาทนียโภชนียาทีนํ อตฺถาย ปวตฺติตํ กายวจีทุจฺจริตํ. ปหายาติ วชฺเชตฺวา. สมฺมาอาชีเวนาติ พุทฺธปสตฺเถน อาชีเวน. ชีวิกํ กปฺเปตีติ ชีวิตวุตฺตึ ปวตฺเตติ. สมฺมาชีโวปิ กุหนาทีหิ วิรมณสฺานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา. มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว สตฺตสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย มิจฺฉาชีวทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน ¶ มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาอาชีโว นาม.
อนุปฺปนฺนานนฺติ เอกสฺมึ ภเว ตถารูเป วา อารมฺมเณ อตฺตโน น อุปฺปนฺนานํ, ปรสฺส ปน อุปฺปชฺชมาเน ทิสฺวา – ‘‘อโห วต เม เอวรูปา ปาปกา ธมฺมา น อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ เอวํ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย. ฉนฺทนฺติ เตสํ อกุสลานํ อนุปฺปาทกปฏิปตฺติสาธกํ วีริยจฺฉนฺทํ ชเนติ. วายมตีติ วายามํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ปวตฺเตติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ วีริเยน จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรติ. ปทหตีติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตู’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๔) ปธานํ ปวตฺเตติ ¶ . อุปฺปนฺนานนฺติ สมุทาจารวเสน อตฺตโน อุปฺปนฺนปุพฺพานํ. อิทานิ ตาทิเส น อุปฺปาเทสฺสามีติ เตสํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ.
อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ อปฏิลทฺธานํ ปมชฺฌานาทีนํ. อุปฺปนฺนานนฺติ เตสํเยว ปฏิลทฺธานํ. ิติยาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติปพนฺธวเสน ิตตฺถํ. อสมฺโมสายาติ อวินาสตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ อุปริภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ปาริปูริยาติ ภาวนาย ปริปูรณตฺถํ. อยมฺปิ สมฺมาวายาโม ¶ อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทนาทิจิตฺตนานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา. มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว จตูสุ าเนสุ กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานํ เอกเมว กุสลวีริยํ อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวายาโม นาม.
สมฺมาสติปิ กายาทิปริคฺคาหกจิตฺตานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ จตูสุ าเนสุ กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกา สติ อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสติ นาม.
ฌานาทีนิ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานา, ปุพฺพภาเค สมาปตฺติวเสน นานา, มคฺคกฺขเณ นานามคฺควเสน. เอกสฺส หิ ปมมคฺโค ปมชฺฌานิโก โหติ, ทุติยมคฺคาทโยปิ ปมชฺฌานิกา วา ทุติยาทีสุ อฺตรชฺฌานิกา วา. เอกสฺส ปมมคฺโค ทุติยาทีนํ อฺตรชฺฌานิโก โหติ, ทุติยาทโยปิ ทุติยาทีนํ อฺตรชฺฌานิกา วา ปมชฺฌานิกา ¶ วา. เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา ฌานวเสน สทิสา วา อสทิสา วา เอกจฺจสทิสา วา โหนฺติ.
อยํ ปนสฺส วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน โหติ. ปาทกชฺฌานนิยเมน หิ ปมชฺฌานลาภิโน ปมชฺฌานา วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺนมคฺโค ปมชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานิ ปเนตฺถ ปริปุณฺณาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ทุติยชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต โหนฺติ. ตติยชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ตติยชฺฌานิโก, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต, โพชฺฌงฺคานิ ฉ โหนฺติ. เอส นโย จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนา ¶ .
อารุปฺเป จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ โลกุตฺตรํ, โน โลกิยนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ กถนฺติ? เอตฺถาปิ ปมชฺฌานาทีสุ ยโต วุฏฺาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา อรูปสมาปตฺตึ ภาเวตฺวา โส อารุปฺเป อุปฺปนฺโน, ตํฌานิกาวสฺส ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ. เกจิ ปน เถรา – ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’’ติ วทนฺติ ¶ . เกจิ ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี’’ติ วทนฺติ. เกจิ ‘‘วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา นิยเมตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ วาทวินิจฺฉโย วิสุทฺธิมคฺเค วุฏฺานคามินีวิปสฺสนาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธีติ อยํ ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติ.
๙. สูกสุตฺตวณฺณนา
๙. นวเม มิจฺฉาปณิหิตนฺติ สูกํ นาม อุทฺธคฺคํ กตฺวา ปิตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทติ, ตถา อฏฺปิตํ ปน มิจฺฉาปณิหิตํ นาม. มิจฺฉาปณิหิตาย ทิฏฺิยาติ มิจฺฉาปิตาย กมฺมสฺสกตปฺาย. อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสตีติ จตุสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ. วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ. มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยาติ กมฺมสฺสกตปฺาย เจว มคฺคภาวนาย จ มิจฺฉา ปิตตฺตา, อปฺปวตฺติตตฺตาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สุตฺเต กมฺมสฺสกตาณํ มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มิสฺสกมคฺโค กถิโต.
๑๐. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๑๐. ทสเม ¶ ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโก. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อวิชฺชาวคฺโค ปโม.
๒. วิหารวคฺโค
๑. ปมวิหารสุตฺตวณฺณนา
๑๑. ทุติยวคฺคสฺส ¶ ปเม อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ อหํ, ภิกฺขเว, เอกํ อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ นิลียิตุํ เอโกว หุตฺวา วิหริตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ โย อตฺตนา ปยุตฺตวาจํ อกตฺวา มมตฺถาย ¶ สทฺเธสุ กุเลสุ ปฏิยตฺตํ ปิณฺฑปาตํ นีหริตฺวา มยฺหํ อุปนาเมยฺย, ตํ ปิณฺฑปาตนีหารกํ เอกํ ภิกฺขุํ เปตฺวา นมฺหิ อฺเน เกนจิ ภิกฺขุนา วา คหฏฺเน วา อุปสงฺกมิตพฺโพติ.
กสฺมา ปน เอวมาหาติ? ตสฺมึ กิร อฑฺฒมาเส วิเนตพฺโพ สตฺโต นาโหสิ. อถ สตฺถา – ‘‘อิมํ อฑฺฒมาสํ ผลสมาปตฺติสุเขเนว วีตินาเมสฺสามิ, อิติ มยฺหฺเจว สุขวิหาโร ภวิสฺสติ, อนาคเต จ ปจฺฉิมา ชนตา ‘สตฺถาปิ คณํ วิหาย เอกโก วิหาสิ, กิมงฺคํ ปน มย’นฺติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชิสฺสติ, ตทสฺสา ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ อิมินา การเณน เอวมาห. ภิกฺขุสงฺโฆปิ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อทาสิ. โส ปาโตว คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชนมุโขทกทนฺตกฏฺทานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ ตสฺมึ ขเณ กตฺวา อปคจฺฉติ.
เยน สฺวาหนฺติ เยน โส อหํ. ปมาภิสมฺพุทฺโธติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปมํเยว เอกูนปฺาสทิวสพฺภนฺตเร. วิหรามีติ อิทํ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ. ตสฺส ปเทเสน วิหาสินฺติ ตสฺส ¶ ปมาภิสมฺพุทฺธวิหารสฺส ปเทเสน. ตตฺถ ปเทโส นาม ขนฺธปเทโส อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺานฌานนามรูปปเทโส ธมฺมปเทโสติ นานาวิโธ. ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย – ‘‘ตสฺส ปเทเสน วิหาสิ’’นฺติ อาห. ภควา หิ ปมโพธิยํ เอกูนปฺาสทิวสพฺภนฺตเร ยถา นาม ปตฺตรชฺโช ราชา อตฺตโน วิภวสารทสฺสนตฺถํ ตํ ตํ คพฺภํ วิวราเปตฺวา สุวณฺณรชตมุตฺตามณิอาทีนิ รตนานิ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหเรยฺย, เอวเมว ปฺจกฺขนฺเธ นิปฺปเทเส กตฺวา สมฺมสนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิ ¶ . อิมสฺมึ ปน อฑฺฒมาเส เตสํ ขนฺธานํ ปเทสํ เวทนากฺขนฺธเมว ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิ. ตสฺส ‘‘อิเม สตฺตา เอวรูปํ นาม สุขํ ปฏิสํเวเทนฺติ, เอวรูปํ ทุกฺข’’นฺติ โอโลกยโต ยาว ภวคฺคา ปวตฺตา สุขเวทนา, ยาว อวีจิโต ปวตฺตา ทุกฺขเวทนา, สพฺพา สพฺพากาเรน อุปฏฺาสิ. อถ นํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทินา นเยน ปริคฺคณฺหนฺโต วิหาสิ.
ตถา ปมโพธิยํ ทฺวาทสายตนานิ นิปฺปเทสาเนว กตฺวา วิหาสิ, อิมสฺมึ ปน อฑฺฒมาเส เตสํ อายตนานํ ปเทสํ เวทนาวเสน ธมฺมายตเนกเทสํ, ธาตูนํ ปเทสํ เวทนาวเสน ธมฺมธาตุเอกเทสํ, สจฺจานํ ปเทสํ เวทนากฺขนฺธวเสเนว ทุกฺขสจฺเจกเทสํ, ปจฺจยานํ ปเทสํ ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนาวเสน ปจฺจเยกเทสํ ฌานานํ ปเทสํ เวทนาวเสเนว ฌานงฺเคกเทสํ, นามรูปานํ ปเทสํ เวทนาวเสเนว นาเมกเทสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิ. ปมโพธิยฺหิ เอกูนปฺาสทิวสพฺภนฺตเร กุสลาทิธมฺเม นิปฺปเทเส กตฺวา อนนฺตนยานิ สตฺต ปกรณานิ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิ. อิมสฺมึ ปน อฑฺฒมาเส สพฺพธมฺมานํ ปเทสํ เวทนาตฺติกเมว ปจฺจเวกฺขนฺโต วิหาสิ. ตสฺมึ ตสฺมึ าเน สา สา จ วิหารสมาปตฺติ เวทนานุภาเวน ชาตา.
อิทานิ เยนากาเรน วิหาสิ, ตํ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปีติอาทิมาห. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปีติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา เวทนาปิ วฏฺฏติ. ทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วฏฺฏติ วิปากเวทนาปิ. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิสมฺปยุตฺตา อกุสลาว โหติ, ทิฏฺึ ปน อุปนิสฺสาย กุสลาปิ อุปฺปชฺชนฺติ อกุสลาปิ. มิจฺฉาทิฏฺิกา หิ ทิฏฺึ อุปนิสฺสาย ปกฺขทิวเสสุ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติ, อทฺธิกาทีนํ วฏฺฏํ ปฏฺเปนฺติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรนฺติ, โปกฺขรณิฺจ ขณาเปนฺติ, เทวกุลาทีสุ มาลาคจฺฉํ โรเปนฺติ, นทีวิทุคฺคาทีสุ เสตุํ อตฺถรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ, อิติ เนสํ กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. มิจฺฉาทิฏฺึ ปน นิสฺสาย สมฺมาทิฏฺิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, วธพนฺธนาทีนิ กโรนฺติ, ปาณํ วธิตฺวา เทวตานํ ¶ อุปหารํ อุปหรนฺติ ¶ , อิติ เนสํ อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติ.
สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาติ เอตฺถาปิ สมฺมาทิฏฺิสมฺปยุตฺตา เวทนาปิ วฏฺฏติ, สมฺมาทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิ. ตตฺถ สมฺมาทิฏฺิสมฺปยุตฺตา กุสลาว โหติ, สมฺมาทิฏฺึ ปน อุปนิสฺสาย พุทฺธปูชํ ทีปมาลํ มหาธมฺมสฺสวนํ อปฺปติฏฺิเต ทิสาภาเค เจติยปติฏฺาปนนฺติ เอวมาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺติ, อิติ เนสํ กุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติ. สมฺมาทิฏฺึเยว นิสฺสาย มิจฺฉาทิฏฺิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ, อิติ เนสํ อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติ. มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ฉนฺทปจฺจยาติอาทีสุ ปน ฉนฺทปจฺจยา อฏฺโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทิตพฺพา, วิตกฺกปจฺจยา ¶ ปมชฺฌานเวทนาว. สฺา ปจฺจยา เปตฺวา ปมชฺฌานํ เสสา ฉ สฺาสมาปตฺติเวทนา.
ฉนฺโท จ อวูปสนฺโตติอาทีสุ ติณฺณํ อวูปสเม อฏฺโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา โหติ, ฉนฺทมตฺตสฺส วูปสเม ปมชฺฌานเวทนาว. ฉนฺทวิตกฺกานํ วูปสเม ทุติยชฺฌานาทิเวทนา อธิปฺเปตา, ติณฺณมฺปิ วูปสเม เนวสฺานาสฺายตนเวทนา. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถาย. อตฺถิ อายามนฺติ อตฺถิ วีริยํ. ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺส วีริยารมฺภสฺส วเสน ตสฺส อรหตฺตผลสฺส การเณ อนุปฺปตฺเต. ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ อรหตฺตสฺส านปจฺจยา เวทยิตํ. เอเตน จตุมคฺคสหชาตา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนาว คหิตา.
๒. ทุติยวิหารสุตฺตวณฺณนา
๑๒. ทุติเย ปฏิสลฺลานการณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาติ มิจฺฉาทิฏฺิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺิ. ตสฺมา ยํ สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยา ¶ เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต วิปากเวทนํ อติทูเรติ มฺมานา น คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺส ยสฺส หิ วูปสมปจฺจยาติ วุจฺจติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขธมฺมปจฺจยาว ตํ ตํ เวทยิตํ อธิปฺเปตํ. ฉนฺทวูปสมปจฺจยาติอาทีสุ ¶ ปน ฉนฺทวูปสมปจฺจยา ตาว ปมชฺฌานเวทนา เวทิตพฺพา. วิตกฺกวูปสมปจฺจยา ทุติยชฺฌานเวทนา. สฺาปจฺจยา ฉสมาปตฺติเวทนา. สฺาวูปสมปจฺจยา เนวสฺานาสฺายตนเวทนา. ฉนฺโท จ วูปสนฺโตติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
๓-๗. เสกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓-๑๗. ตติเย เสกฺโขติ สิกฺขนสีโล. กึ สิกฺขตีติ? ติสฺโส สิกฺขา. เสกฺขายาติ ตีหิ ผเลหิ จตูหิ จ มคฺเคหิ สทฺธึ อุปฺปนฺนาย. สาปิ หิ อนิฏฺิตกิจฺจตฺตา อตฺตโน กิจฺจํ สิกฺขเตวาติ เสกฺขา. จตุตฺถปฺจมฉฏฺสตฺตมานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.
๘-๑๐. ปมกุกฺกุฏารามสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๘-๒๐. อฏฺเม ¶ อุมฺมงฺโคติ ปฺาอุมฺมงฺโค, ปฺาวีมํสนํ, ปฺาคเวสนนฺติ อตฺโถ. เอวฺหิ ตฺวํ อาวุโสติ อิทํ ตสฺส ปุจฺฉาปติฏฺาปนตฺถาย อาห. นวมทสมานิ อุตฺตานตฺถาเมวาติ.
วิหารวคฺโค ทุติโย.
๓. มิจฺฉตฺตวคฺควณฺณนา
๒๑-๓๐. ตติยวคฺคสฺส ปเม มิจฺฉตฺตนฺติ มิจฺฉาสภาวํ. สมฺมตฺตนฺติ สมฺมาสภาวํ. มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตูติ มิจฺฉาปฏิปตฺติกรณเหตุ. ยสฺมา มิจฺฉาปฏิปตฺตึ กโรติ, ตสฺมาติ อตฺโถ. นาราธโกติ ¶ น สมฺปาทโก. ายํ ธมฺมนฺติ อริยมคฺคธมฺมํ. มิจฺฉาาณีติ มิจฺฉาวิฺาโณ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขโณ. มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อยาถาววิมุตฺติ, อนิยฺยานิกวิมุตฺติ. อิเมสุ ตติยาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ, ปจฺฉิเมสุ ปเนตฺถ ทฺวีสุ ปุคฺคโล ปุจฺฉิโต ธมฺโม วิภตฺโต, เอวํ ธมฺเมน ปุคฺคโล ทสฺสิโตติ. สุปฺปวตฺติโยติ สุปฺปวตฺตนิโย. ยถา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ¶ ทิสํ ปวตฺเตนฺโต ธาวติ, เอวํ ปวตฺเตตุํ สกฺกา โหตีติ อตฺโถ. สอุปนิสํ สปริกฺขารนฺติ สปฺปจฺจยํ สปริวารํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มิจฺฉตฺตวคฺโค ตติโย.
๔. ปฏิปตฺติวคฺควณฺณนา
๓๑-๔๐. จตุตฺเถ มิจฺฉาปฏิปตฺตินฺติ อยาถาวปฏิปตฺตึ. มิจฺฉาปฏิปนฺนนฺติ อยาถาวปฏิปนฺนํ. อิติ เอกํ สุตฺตํ ธมฺมวเสน กถิตํ, เอกํ ปุคฺคลวเสน. อปารา ปารนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพานํ. ปารคามิโนติ เอตฺถ เยปิ ปารงฺคตา, เยปิ คจฺฉนฺติ, เยปิ คมิสฺสนฺติ, สพฺเพ ปารคามิโนตฺเวว เวทิตพฺพา.
ตีรเมวานุธาวตีติ วฏฺฏเมว อนุธาวติ, วฏฺเฏ วิจรติ. กณฺหนฺติ อกุสลธมฺมํ. สุกฺกนฺติ กุสลธมฺมํ. โอกา อโนกนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพานํ. อาคมฺมาติ ¶ อารพฺภ สนฺธาย ปฏิจฺจ. ปริโยทเปยฺยาติ ปริสุทฺธํ กเรยฺย. จิตฺตกฺเลเสหีติ จิตฺตํ กิลิสฺสาเปนฺเตหิ นีวรเณหิ. สมฺโพธิยงฺเคสูติ สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ.
สามฺตฺถนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ สามฺเน อุปคนฺตพฺพโต สามฺตฺโถติ วุจฺจติ. พฺรหฺมฺนฺติ เสฏฺภาวํ. พฺรหฺมฺตฺถนฺติ นิพฺพานํ พฺรหฺมฺเน อุปคนฺตพฺพโต. ยตฺถ ยตฺถ ปน เหฏฺา จ อิเมสุ จ ตีสุ สุตฺเตสุ ‘‘ราคกฺขโย’’ติ อาคตํ, ตตฺถ ตตฺถ อรหตฺตมฺปิ วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติ.
ปฏิปตฺติวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา
๔๑-๔๘. อฺติตฺถิยเปยฺยาเล ¶ อทฺธานปริฺตฺถนฺติ สํสารทฺธานํ นิพฺพานํ ปตฺวา ปริฺาตํ ¶ นาม โหติ. ตสฺมา นิพฺพานํ ‘‘อทฺธานปริฺา’’ติ วุจฺจติ, ตทตฺถนฺติ อตฺโถ. อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถนฺติ อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถํ. อิติ อิมสฺมึ เปยฺยาเล วิชฺชาวิมุตฺติผเลน อรหตฺตํ กถิตํ. าณทสฺสเนน ปจฺจเวกฺขณา, เสเสหิ นิพฺพานนฺติ.
อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค.
๖. สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา
๔๙-๖๒. สูริยเปยฺยาเล อรุณุคฺคํ วิย กลฺยาณมิตฺตตฺตา, กลฺยาณมิตฺตตาย ตฺวา นิพฺพตฺติโต สวิปสฺสนอริยมคฺโค สูริยปาตุภาโว วิยาติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สีลสมฺปทาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ฉนฺทสมฺปทาติ กุสลกตฺตุกมฺยตาฉนฺโท. อตฺตสมฺปทาติ สมฺปนฺนจิตฺตตา. ทิฏฺิสมฺปทาติ าณสมฺปตฺติ. อปฺปมาทสมฺปทาติ การาปกอปฺปมาทสมฺปตฺติ. โยนิโสมนสิการสมฺปทาติ อุปายมนสิการสมฺปตฺติ. ปุน กลฺยาณมิตฺตตาติอาทีนิ สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อฺเนปิ อากาเรน ¶ ภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. สพฺพาเนว เจตานิ สุตฺตานิ ปาฏิเยกฺกํ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน วุตฺตานีติ.
สูริยเปยฺยาลวคฺโค.
๗. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา
๖๓-๑๓๘. เอกธมฺมเปยฺยาโลปิ คงฺคาเปยฺยาโลปิ ปาฏิเยกฺกํ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสเนว ตถา ตถา วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน กถิโต.
๘. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค
๑. ตถาคตสุตฺตวณฺณนา
๑๓๙. อปฺปมาทเปยฺยาเล เอวเมว โขติ เอตฺถ ยถา สพฺพสตฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค, เอวํ ¶ สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํ การาปกอปฺปมาโท อคฺโคติ ทฏฺพฺโพ. นนุ เจส โลกิโยว, กุสลธมฺมา ปน โลกุตฺตราปิ. อยฺจ กามาวจโรว, กุสลธมฺมา ปน จตุภูมกา. กถเมส เตสํ อคฺโคติ? ปฏิลาภกฏฺเน. อปฺปมาเทน หิ เต ปฏิลพฺภนฺติ, ตสฺมา โส เตสํ อคฺโค. เตเนตํ วุตฺตํ สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกาติอาทิ.
๒. ปทสุตฺตวณฺณนา
๑๔๐. ชงฺคลานนฺติ ปถวีตลวาสีนํ. ปาณานนฺติ สปาทกปาณานํ ¶ . ปทชาตานีติ ปทานิ. สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ โอธานํ อุปกฺเขปํ คจฺฉนฺติ. อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺํ อกฺขายติ. ยทิทํ มหนฺตตฺเตนาติ มหนฺตภาเวน อคฺคมกฺขายติ, น คุณวเสนาติ อตฺโถ.
๓-๑๐. กูฏสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๔๑-๑๔๘. วสฺสิกนฺติ สุมนปุปฺผํ. อิมํ กิร สุตฺตํ สุตฺวา ภาติยมหาราชา วีมํสิตุกามตาย เอกสฺมึ คพฺเภ จตุชาติคนฺเธหิ ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ¶ สุคนฺธานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา เอกสฺส สมุคฺคสฺส มชฺเฌ สุมนปุปฺผมุฏฺึ เปตฺวา เสสานิ ตสฺส สมนฺตโต มุฏฺิมุฏฺึ กตฺวา เปตฺวา ทฺวารํ ปิธาย พหิ นิกฺขนฺโต. อถสฺส มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา ปวิสนฺตสฺส สพฺพปมํ สุมนปุปฺผคนฺโธ ฆานํ ปหริ. โส มหาตลสฺมึเยว มหาเจติยาภิมุโข นิปชฺชิตฺวา – ‘‘วสฺสิกํ เตสํ อคฺคนฺติ กเถนฺเตน สุกถิตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ เจติยํ วนฺทิ. กุฏฺฏราชาโนติ ขุทฺทกราชาโน. ‘‘ขุทฺทราชาโน’’ติปิ ปาโ. ตนฺตาวุตานนฺติ ตนฺเต อาวุตานํ, ตนฺตํ อาโรเปตฺวา วายิตานนฺติ อตฺโถ. อิทฺจ ปจฺจตฺเต สามิวจนํ. ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานิ วตฺถานีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. อถ วา ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ ยานิ กานิจิ วตฺถานีติ เอวํ สาวเสสปานเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อปฺปมาทวคฺโค อฏฺโม.
๙. พลกรณียวคฺโค
๑. พลสุตฺตวณฺณนา
๑๔๙. พลกรณียวคฺเค ¶ พลกรณียาติ อูรุพลพาหุพเลน กตฺตพฺพา ธาวนลงฺฆนตาปนวหนาทโย กมฺมนฺตา. สีเล ปติฏฺายาติ จตุปาริสุทฺธิสีเล ตฺวา. อฏฺงฺคิกํ มคฺคนฺติ สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ.
๒. พีชสุตฺตวณฺณนา
๑๕๐. พีชคามภูตคามาติ เอตฺถ ปฺจวิธมฺปิ พีชํ พีชคาโม นาม, ตเทว ปณฺณสมฺปนฺนํ นีลภาวโต ปฏฺาย ภูตคาโมติ เวทิตพฺพํ.
๓. นาคสุตฺตวณฺณนา
๑๕๑. พลํ ¶ คาเหนฺตีติ พลํ คณฺหนฺติ, คหิตพลา ถิรสรีรา โหนฺติ. กุโสพฺเภ โอตรนฺตีติอาทีสุ อยมนุปุพฺพิกถา – นาคินิโย กิร อุตุสมเย ¶ ปติฏฺิตคพฺภา จินฺเตนฺติ – ‘‘สเจ มยํ อิธ วิชายิสฺสาม, เอวํ โน ทารกา อูมิเวคฺจ สุปณฺณสฺส จ ปกฺขนฺทิตฺวา อาคตสฺส เวคํ สหิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ ตา มหาสมุทฺเท นิมุชฺชิตฺวา สมฺภชฺชมุขทฺวารํ ปตฺวา ปฺจ มหานทิโย ปวิสิตฺวา หิมวนฺตํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ สุปณฺเณหิ อปกฺขนฺทนียาสุ สุวณฺณรชตมณิคุหาสุ วสมานา วิชายิตฺวา นาคโปตเก โคปฺผกาทิปมาเณสุ อุทเกสุ โอตาเรตฺวา อุทกตรณํ สิกฺขาเปนฺติ.
อถ ยทา อนุกฺกเมน เต นาคา คงฺคาทีนํ นทีนํ โอริมตีรโต ปรตีรํ, ปรตีรโต โอริมตีรนฺติ ตรณปฏิตรณํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, ตทา ‘‘อิทานิ โน ทารกา อูมิเวคฺจ ครุฬเวคฺจ สหิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ ตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน มหาเมฆํ สมุฏฺาเปตฺวา สกลหิมวนฺตํ เอโกทกํ วิย กุรุมานา เทวํ วสฺสาเปตฺวา สุวณฺณรชตาทิมยา นาวา มาเปตฺวา อุปริ ¶ สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริตคนฺธปุปฺผทามํ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุรภิจนฺทนคนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ตาหิ นาวาหิ ปฺจ มหานทิโย โอคาหิตฺวา อนุกฺกเมน มหาสมุทฺทํ ปาปุณนฺติ. ตตฺถ จ วสนฺตา ทสพฺยาม-สตพฺยาม-สหสฺสพฺยาม-สตสหสฺสพฺยาม-ปมาณตํ อาปชฺชนฺตา มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ นาม.
เอวเมว โขติ เอตฺถ หิมวนฺตปพฺพโต วิย จตุปาริสุทฺธิสีลํ ทฏฺพฺพํ, นาคโปตกา วิย โยคาวจรา, กุโสพฺภาทโย วิย อริยมคฺโค, มหาสมุทฺโท วิย นิพฺพานํ. ยถา นาคโปตกา หิมวนฺเต ปติฏฺาย กุโสพฺภาทีหิ มหาสมุทฺทํ ปตฺวา กายมหนฺตตฺตํ อาปชฺชนฺติ, เอวํ โยคิโน สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยมคฺเคน นิพฺพานํ ปตฺวา อรหตฺตมคฺเคเนว อาคเตสุ ฉสุ อภิฺาธมฺเมสุ คุณสรีรมหนฺตตฺตํ ปาปุณนฺตีติ.
๕. กุมฺภสุตฺตวณฺณนา
๑๕๓. กุมฺโภติ อุทกฆโฏ. โน ปจฺจาวมตีติ น ปติอาวมติ, น อนฺโต ปเวเสตีติ อตฺโถ.
๗. อากาสสุตฺตวณฺณนา
๑๕๕. ปุรตฺถิมาติ ¶ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตวาตา. ปจฺฉิมทิสาทีสุปิ เอเสว นโย. จตฺตาโรปิ สติปฏฺานาติ ยเถว หิ เอเตสํ ¶ ปุรตฺถิมาทิเภทานํ วาตานํ สนฺนิปาโต อากาเส อิชฺฌติ, เอวํ อิธาปิ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา โพธิปกฺขิยธมฺมา สหวิปสฺสนสฺส อริยมคฺคสฺส ภาวนาย อิชฺฌนฺติ, เตเนตํ วุตฺตํ.
๘-๙. ปมเมฆสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๖-๑๕๗. คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ อาสาฬฺหมาเส. อูหตนฺติ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ ปาทปฺปหาเรน ปถวีตเล อุฏฺหิตฺวา อุทฺธํ คตํ วฏฺฏิวฏฺฏิ หุตฺวา อากาเส ปกฺขนฺตํ. รโชชลฺลนฺติ ปํสุรโชชลฺลํ.
๑๐. นาวาสุตฺตวณฺณนา
๑๕๘. สามุทฺทิกาย ¶ นาวายาติอาทิ เหฏฺา วาณิชโกปเม วิตฺถาริตเมว.
๑๑-๑๒. อาคนฺตุกสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๙-๑๖๐. อาคนฺตุกาคารนฺติ ปฺุตฺถิเกหิ นครมชฺเฌ กตํ อาคนฺตุกฆรํ, ยตฺถ ราชราชมหามตฺเตหิปิ สกฺกา โหติ นิวาสํ อุปคนฺตุํ. อภิฺา ปริฺเยฺยาติ ยเถว หิ เตสํ ปุรตฺถิมทิสาทีหิ อาคตานํ ขตฺติยาทีนํ วาโส อาคนฺตุกาคาเร อิชฺฌติ, เอวํ อิเมสํ อภิฺาปริฺเยฺยาติอาทีนํ ธมฺมานํ อภิฺาปริชานนาทีหิ สหวิปสฺสนสฺส อริยมคฺคสฺส ภาวนาย อิชฺฌนฺติ, เตเนตํ วุตฺตํ. นทีสุตฺตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
พลกรณียวคฺโค นวโม.
๑๐. เอสนาวคฺโค
๑. เอสนาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๑. เอสนาวคฺเค ¶ กาเมสนาติ กามานํ เอสนา คเวสนา มคฺคนา ปตฺถนา. ภเวสนาติ ภวานํ เอสนา. พฺรหฺมจริเยสนาติ มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา.
๒-๑๑. วิธาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๒-๑๗๑. วิธาติ มานโกฏฺาสา มานปนา วา. เสยฺโยหมสฺมีติ วิธาติ อหมสฺมิ เสยฺโยติ เอวํ มานโกฏฺาโส มานปนา วา. นีฆาติ ทุกฺขา. วจนตฺโถ ปเนตฺถ ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ปุริสํ นีหนนฺตีติ นีฆา. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอสนาวคฺโค ทสโม.
๑๑. โอฆวคฺโค
๑-๒. โอฆสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๒-๑๗๓. โอฆวคฺเค ¶ ¶ กาโมโฆติ ปฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค. ภโวโฆติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค. ทิฏฺโโฆติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย. อวิชฺโชโฆติ จตูสุ สจฺเจสุ อฺาณํ. กามโยคาทีสุปิ เอเสว นโย.
๓-๔. อุปาทานสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๔-๑๗๕. กามุปาทานนฺติ กามคฺคหณํ. ทิฏฺุปาทานาทีสุปิ เอเสว นโย. คนฺถาติ คนฺถนา ฆฏนา. กายคนฺโถติ นามกายสฺส คนฺโถ คนฺถนฆฏนกิเลโส. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิวเสน อุปฺปนฺโน ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ อภินิเวโส.
๕-๑๐. อนุสยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๖-๑๘๑. กามราคานุสโยติ ¶ ถามคตฏฺเน กามราโคว อนุสโย กามราคานุสโย. เสเสสุปิ เอเสว นโย. โอรมฺภาคิยานีติ เหฏฺาโกฏฺาสิยานิ. สํโยชนานีติ พนฺธนานิ. อุทฺธมฺภาคิยานีติ อุปริโกฏฺาสิยานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โอฆวคฺโค เอกาทสโม.
มคฺคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ
๑. ปพฺพตวคฺโค
๑. หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๘๒. โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม นาคาติ อิเมปิ มหาสมุทฺทปิฏฺเ อูมิอนฺตรวาสิโนว, น วิมานฏฺกนาคา. เตสํ หิมวนฺตํ นิสฺสาย กายวฑฺฒนาทิสพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. โพชฺฌงฺเคติ เอตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี, ยาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหน กามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ. พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๘; ที. นิ. ๓.๑๔๓). ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา – ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติ.
อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’อิจฺจาทินา (ปฏิ. ม. ๒.๑๗) ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทีสุ ¶ ¶ ปน ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค. สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน ¶ จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ, อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีนิ โกสลสํยุตฺเต ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺติ, วิเวกตฺตยเมว วุตฺตํ, โพชฺฌงฺคภาวนํ ปตฺวา ปน ปฺจวิธวิเวกนิสฺสิตมฺปิ เอเก วณฺณยนฺติ. เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ วิปสฺสนาปาทก-กสิณชฺฌาน-อานาปานาสุภ-พฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺติ, น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺกถาจริเยหิ. ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอว วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ. ยถา จ วิปสฺสนากฺขเณ ‘‘อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตมฺปิ ภาเวตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
๒. กายสุตฺตวณฺณนา
๑๘๓. ทุติเย อาหารฏฺิติโกติ ปจฺจยฏฺิติโก. อาหารํ ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ. สุภนิมิตฺตนฺติ สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภสฺส อารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วา, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วา, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วา, มนสิกาโร. ตํ ตสฺมึ สุภารมฺมเณ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺต’’นฺติอาทิ. เอวํ สพฺพนีวรเณสุ โยชนา เวทิตพฺพา.
ปฏิฆนิมิตฺตนฺติอาทีสุ ปน ปฏิโฆปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ ปฏิฆารมฺมณมฺปิ. อรตีติ อุกฺกณฺิตา. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา ¶ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมนา อุกฺกณฺิตา ปริตสฺสิตา, อยํ วุจฺจติ อรตี’’ติ (วิภ. ๘๕๖).
ตนฺทีติ ¶ อติสีตาทิปจฺจยา อุปฺปนฺนํ อาคนฺตุกกายาลสิยํ. ยสฺมึ อุปฺปนฺเน ‘‘อติสีตํ อติอุณฺหํ อติจฺฉาโตสฺมิ อติธาโตสฺมิ อติทูรมคฺคํ คโตสฺมี’’ติ วทติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ กตมา ตนฺทิ ¶ , ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ตนฺที’’ติ (วิภ. ๘๕๗).
วิชมฺภิตาติ กิเลสวเสน กายวินมนา. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตมา วิชมฺภิตา? ยา กายสฺส ชมฺภนา วิชมฺภนา อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา พฺยาธิยกํ, อยํ วุจฺจติ วิชมฺภิตา’’ติ (วิภ. ๘๕๘).
ภตฺตสมฺมโทติ ภตฺตปริฬาโห. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม ภตฺตสมฺมโท? ยา ภุตฺตาวิสฺส ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ ภตฺตปริฬาโห กายทุฏฺุลฺลํ, อยํ วุจฺจติ ภตฺตสมฺมโท’’ติ (วิภ. ๘๕๙).
เจตโส จ ลีนตฺตนฺติ จิตฺตสฺส ลียนากาโร, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตมํ เจตโส ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ เจตโส ลีนตฺต’’นฺติ (วิภ. ๘๖๐).
เจตโส อวูปสโมติ ยถา นาม วีตจฺจิโกปิ องฺคาโร เนว ตาว สนฺนิสีทติ ปตาปํ กโรติเยว, ยถา จ ปตฺตปจนฏฺาเน เนว ตาว สนฺนิสีทติ ปตาปํ กโรติเยว, เอวํ จิตฺตสฺส อวูปสนฺตากาโร, อตฺถโต ปเนตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมว โหติ.
วิจิกิจฺฉฏฺานียา ธมฺมาติ วิจิกิจฺฉาย อารมฺมณธมฺมา. อโยนิโสมนสิกาโร สพฺพตฺถ วุตฺตนโยว. เอวเมตฺถ กามจฺฉนฺโท วิจิกิจฺฉาติ อิเม ทฺเว ธมฺมา อารมฺมเณน ¶ กถิตา, พฺยาปาโท อารมฺมเณน จ อุปนิสฺสเยน จ, เสสา สหชาเตน จ อุปนิสฺสเยน จาติ.
สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมาติ สติยา อารมฺมณธมฺมา สตฺตตึส โพธิปกฺขิยา จ นว โลกุตฺตรธมฺมา ¶ จ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโรติ ตตฺถ อุปายมนสิการสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ.
กุสลากุสลา ธมฺมาติอาทีสุ กุสลาติ โกสลฺลสมฺภูตา อนวชฺชสุขวิปากา. อกุสลาติ อโกสลฺลสมฺภูตา สาวชฺชทุกฺขวิปากา. สาวชฺชาติ อกุสลา. อนวชฺชาติ กุสลา. หีนปณีตกณฺหสุกฺเกสุปิ เอเสว นโย. สปฺปฏิภาคาติ กณฺหสุกฺกาเยว. กณฺหา หิ กณฺหวิปากทานโต ¶ , สุกฺกา จ สุกฺกวิปากทานโต สปฺปฏิภาคา นาม, สทิสวิปากโกฏฺาสาติ อตฺโถ. ปฏิปกฺขภูตสฺส วา ภาคสฺส อตฺถิตาย สปฺปฏิภาคา. กณฺหานฺหิ สุกฺกา ปฏิปกฺขภาคา, สุกฺกานฺจ กณฺหา ปฏิปกฺขภาคาติ เอวมฺปิ สปฺปฏิภาคา. สปฺปฏิพาหิตฏฺเน วา สปฺปฏิภาคา. อกุสลฺหิ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากํ เทติ, กุสลฺจ อกุสลํ ปฏิพาหิตฺวาติ เอวมฺปิ กณฺหสุกฺกา สปฺปฏิภาคา.
อารมฺภธาตูติ ปมารมฺภวีริยํ. นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํ. ปรกฺกมธาตูติ ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนตาย ตโตปิ พลวตรนฺติ ตีหิปิ ปเทหิ วีริยเมว กถิตํ.
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียาติ ปีติยา อารมฺมณธมฺมา. กายปสฺสทฺธีติ ติณฺณํ ขนฺธานํ ทรถปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสทฺธีติ วิฺาณกฺขนฺธสฺส ทรถปสฺสทฺธิ. สมถนิมิตฺตนฺติ สมโถปิ สมถนิมิตฺตํ, อารมฺมณมฺปิ. อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียาติ อุเปกฺขาย อารมฺมณธมฺมา, อตฺถโต ปน มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาฏฺานียา ธมฺโมติ เวทิตพฺโพ. เอวเมตฺถ สติธมฺมวิจยอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา อารมฺมเณน กถิตา, เสสา อารมฺมเณนปิ อุปนิสฺสเยนปิ.
๓. สีลสุตฺตวณฺณนา
๑๘๔. ตติเย สีลสมฺปนฺนาติ เอตฺถ ขีณาสวสฺส โลกิยโลกุตฺตรสีลํ กถิตํ, เตน สมฺปนฺนาติ อตฺโถ. สมาธิปฺาสุปิ ¶ เอเสว นโย. วิมุตฺติ ปน ผลวิมุตฺติเยว. วิมุตฺติาณทสฺสนํ ¶ ปจฺจเวกฺขณาณํ. เอวเมตฺถ สีลาทโย ตโย โลกิยโลกุตฺตรา, วิมุตฺติ โลกุตฺตราว, วิมุตฺติาณทสฺสนํ โลกิยเมว.
ทสฺสนมฺปาหนฺติ ทสฺสนมฺปิ อหํ. ตํ ปเนตํ ทสฺสนํ – จกฺขุทสฺสนํ, าณทสฺสนนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ ปสนฺเนหิ จกฺขูหิ อริยานํ ทสฺสนํ โอโลกนํ จกฺขุทสฺสนํ นาม. อริเยหิ ปน ทิฏฺสฺส ลกฺขณสฺส ทสฺสนํ, ปฏิวิทฺธสฺส จ ปฏิวิชฺฌนํ ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา มคฺคผเลหิ วา าณทสฺสนํ นาม. อิมสฺมึ ปเนตฺถ จกฺขุทสฺสนํ อธิปฺเปตํ. อริยานฺหิ ปสนฺเนหิ จกฺขูหิ โอโลกนมฺปิ ¶ พหุการเมว. สวนนฺติ ‘‘อสุโก นาม ขีณาสโว อสุกสฺมึ นาม รฏฺเ วา ชนปเท วา คาเม วา นิคเม วา วิหาเร วา เลเณ วา วสตี’’ติ กเถนฺตานํ โสเตน สวนํ, เอตมฺปิ พหุการเมว. อุปสงฺกมนนฺติ ‘‘ทานํ วา ทสฺสามิ, ปฺหํ วา ปุจฺฉิสฺสามิ, ธมฺมํ วา โสสฺสามิ, สกฺการํ วา กริสฺสามี’’ติ เอวรูเปน จิตฺเตน อริยานํ อุปสงฺกมนํ. ปยิรุปาสนนฺติ ปฺหาปยิรุปาสนํ. อริยานํ คุเณ สุตฺวา เต อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, กุสล’’นฺติอาทินา นเยน ปฺหปุจฺฉนนฺติ อตฺโถ.
อนุสฺสตินฺติ รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ นิสินฺนสฺส ‘‘อิทานิ อริยา เลณคุหมณฺฑปาทีสุ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลสุเขหิ วีตินาเมนฺตี’’ติ อนุสฺสรณํ. โย วา เตสํ สนฺติเก โอวาโท ลทฺโธ โหติ, ตํ อาวชฺชิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ าเน สีลํ กถิตํ, อิมสฺมึ สมาธิ, อิมสฺมึ วิปสฺสนา, อิมสฺมึ มคฺโค, อิมสฺมึ ผล’’นฺติ เอวํ อนุสฺสรณํ. อนุปพฺพชฺชนฺติ อริเยสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ฆรา นิกฺขมฺม เตสํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํ. อริยานฺหิ สนฺติเก จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เตสํเยว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เตสํเยว โอวาทานุสาสนึ ปจฺจาสีสมานสฺส จรโตปิ ปพฺพชฺชา อนุปพฺพชฺชา นาม. อริเยสุ ปสาเทน อฺตฺถ ปพฺพชิตฺวา อริยานํ สนฺติเก โอวาทานุสาสนึ ปจฺจาสีสมานสฺส จรโต ปพฺพชฺชาปิ อนุปพฺพชฺชา นาม. อฺเสุ ปน ปสาเทน อฺเสํเยว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อฺเสํเยว โอวาทานุสาสนึ ปจฺจาสีสมานสฺส จรโต ปพฺพชฺชา อนุปพฺพชฺชา นาม น โหติ.
เอวํ ปพฺพชิเตสุ ปน มหากสฺสปตฺเถรสฺส ตาว อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา สตสหสฺสมตฺตา อเหสุํ, ตถา ¶ เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริกสฺส จ จนฺทคุตฺตตฺเถรสฺส, ตสฺสาปิ สทฺธิวิหาริกสฺส สูริยคุตฺตตฺเถรสฺส, ตสฺสาปิ สทฺธิวิหาริกสฺส อสฺสคุตฺตตฺเถรสฺส, ตสฺสาปิ สทฺธิวิหาริกสฺส โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส ¶ , ตสฺส ปน สทฺธิวิหาริโก อโสกรฺโ กนิฏฺภาตา ติสฺสตฺเถโร นาม อโหสิ, ตสฺส อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อฑฺฒเตยฺยโกฏิสงฺขา อเหสุํ. มหินฺทตฺเถรสฺส อนุปพฺพชิตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ. ยาวชฺชทิวสา ลงฺกาทีเป สตฺถริ ปสาเทน ปพฺพชนฺตา มหินฺทตฺเถรสฺเสว ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชนฺติ นาม.
ตํ ¶ ธมฺมนฺติ ตํ เตสํ โอวาทานุสาสนีธมฺมํ. อนุสฺสรตีติ สรติ. อนุวิตกฺเกตีติ วิตกฺกาหตํ กโรติ. อารทฺโธ โหตีติ ปริปุณฺโณ โหติ. ปวิจินตีติอาทิ สพฺพํ ตตฺถ าณจารวเสเนว วุตฺตํ. อถ วา ปวิจินตีติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ลกฺขณํ วิจินติ. ปวิจรตีติ ตตฺถ าณํ จราเปติ. ปริวีมํสมาปชฺชตีติ วีมํสนํ โอโลกนํ คเวสนํ อาปชฺชติ.
สตฺต ผลา สตฺตานิสํสาติ อุภยมฺเปตํ อตฺถโต เอกํ. ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธตีติ อรหตฺตํ อาราเธนฺโต อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อาราเธติ, ตฺจ โข ปฏิกจฺจ, อสมฺปตฺเตเยว มรณกาเลติ อตฺโถ. อถ มรณกาเลติ อถ มรณสฺส อาสนฺนกาเล.
อนฺตราปรินิพฺพายีติ โย อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา ปรินิพฺพายติ, โส ติวิโธ โหติ. กปฺปสหสฺสายุเกสุ ตาว อวิเหสุ นิพฺพตฺติตฺวา เอโก นิพฺพตฺตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ นิพฺพตฺตทิวเส ปาปุณาติ, ปมสฺส ปน กปฺปสตสฺส มตฺถเก ปาปุณาติ. อยเมโก อนฺตราปรินิพฺพายี. อปโร เอวํ อสกฺโกนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปสตานํ มตฺถเก ปาปุณาติ, อยํ ทุติโย. อปโร เอวมฺปิ อสกฺโกนฺโต จตุนฺนํ กปฺปสตานํ มตฺถเก ปาปุณาติ, อยํ ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายี.
ปฺจมํ ปน กปฺปสตํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม โหติ. อตปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย. ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน ปน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อรหตฺตํ ¶ ปตฺโต สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน ปตฺโต อสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. อวิหาทีสุปิ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา อกนิฏฺํ ปตฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม.
อิมสฺมึ ¶ ปน าเน อฏฺจตฺตารีส อนาคามิโน กเถตพฺพา. อวิเหสุ หิ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายี, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ ปฺจ โหนฺติ. เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปฺจ, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปฺจาติ ทส โหนฺติ, ตถา อตปฺปาทีสุ. อกนิฏฺเสุ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ จตฺตาโร สสงฺขารปรินิพฺพายี, จตฺตาโร อสงฺขารปรินิพฺพายีติ อฏฺาติ เอวํ อฏฺจตฺตาลีส โหนฺติ. เตสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี สพฺพเชฏฺโ เจว โหติ ¶ สพฺพกนิฏฺโ จ. กถํ? โส หิ โสฬสกปฺปสหสฺสายุกตฺตา อายุนา สพฺเพสํ เชฏฺโ, สพฺพปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณีติ สพฺเพสํ กนิฏฺโ. อิมสฺมึ สุตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขณิกา นานาลกฺขณา อรหตฺตมคฺคสฺส ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตา.
๔. วตฺถสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. จตุตฺเถ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวํ เจ มยฺหํ โหติ. อปฺปมาโณติ เม โหตีติ อปฺปมาโณติ เอวํ เม โหติ. สุสมารทฺโธติ สุปริปุณฺโณ. ติฏฺตีติ เอตฺถ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ – อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, ปวตฺตํ, อปฺปวตฺตํ, นิมิตฺตํ, อนิมิตฺตํ สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา, วิสงฺขารํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺตีติ. อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ ติฏฺตีติ เถโร ชานาติ, วุตฺตาการวิปรีเตเหว อฏฺหากาเรหิ จวนฺตํ จวตีติ ปชานาติ. เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโย.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต เถรสฺส ผลโพชฺฌงฺคา กถิตา. ยทา หิ เถโร สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตทา อิตเร ฉ ตทนฺวยา โหนฺติ. ยทา ธมฺมวิจยาทีสุ อฺตรํ, ตทาปิ เสสา ตทนฺวยา โหนฺตีติ เอวํ ผลสมาปตฺติยํ อตฺตโน จิณฺณวสิตํ ทสฺเสนฺโต เถโร อิมํ สุตฺตํ กเถสีติ.
๕. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๑๘๖. ปฺจเม ¶ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. กึ พุชฺฌนตฺถาย? มคฺเคน ¶ อสงฺขตํ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจตํ, มคฺเคน วา กิเลสนิทฺทาโต ปพุชฺฌนตฺถาย, ผเลน ปพุชฺฌนภาวตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติ. เตเนเวตฺถ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา กิเลสปหานปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ ทสฺสิตํ.
๖-๗. กุณฺฑลิยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๘๗-๑๘๘. ฉฏฺเ ¶ อารามนิสฺสยีติ อารามํ นิสฺสาย วสนภาเวน อารามนิสฺสยี. ปริสาวจโรติ ปริสาย อวจโร. ปริสํ นาม พาลาปิ, ปณฺฑิตาปิ โอสรนฺติ, โย ปน ปรปฺปวาทํ มทฺทิตฺวา อตฺตโน วาทํ ทีเปตุํ สกฺโกติ, อยํ ปริสาวจโร นาม. อาราเมน อารามนฺติ อาราเมเนว อารามํ อนุจงฺกมามิ, น พาหิเรนาติ อตฺโถ. อุยฺยาเนน อุยฺยานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อฺเน วา อาราเมน ปวิสิตฺวา อฺํ อารามํ, อฺเน อุยฺยาเนน อฺํ อุยฺยานนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสนฺติ ‘‘เอวํ ปุจฺฉา โหติ, เอวํ วิสฺสชฺชนํ, เอวํ คหณํ, เอวํ นิพฺเพน’’นฺติ อิมินา นเยน อิติวาโท โหติ อิติวาทปฺปโมกฺโขติ เอตํ อานิสํสํ. อุปารมฺภานิสํสนฺติ ‘‘อยํ ปุจฺฉาย โทโส, อยํ วิสฺสชฺชเน’’ติ เอวํ วาทโทสานิสํสํ.
กถํ ภาวิโต จ, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโรติ สตฺถา ‘‘เอตฺตกํ านํ ปริพฺพาชเกน ปุจฺฉิตํ, อิทานิ ปุจฺฉิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ตฺวา ‘‘น ตาว อยํ เทสนา ยถานุสนฺธึ คตา. อิทานิ นํ ยถานุสนฺธึ ปาเปสฺสามี’’ติ สยเมว ปุจฺฉนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ มนาปํ นาภิชฺฌตีติ อิฏฺารมฺมณํ นาภิชฺฌายติ. นาภิหํสตีติ น สามิสาย ตุฏฺิยา อภิหํสติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตนฺติ ตสฺส นามกาโย จ จิตฺตฺจ โคจรชฺฌตฺเต ิตํ โหติ. สุสณฺิตนฺติ กมฺมฏฺานวเสน สุฏฺุ สณฺิตํ. สุวิมุตฺตนฺติ กมฺมฏฺานวิมุตฺติยา สุวิมุตฺตํ. อมนาปนฺติ อนิฏฺารมฺมณํ. น มงฺกุ โหตีติ ตสฺมึ น มงฺกุ โหติ. อปฺปติฏฺิตจิตฺโตติ กิเลสวเสน ¶ อฏฺิตจิตฺโต. อทีนมานโสติ โทมนสฺสวเสน อทีนจิตฺโต. อพฺยาปนฺนเจตโสติ โทสวเสน อปูติจิตฺโต.
เอวํ ภาวิโต โข, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร เอวํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ เอตฺถ เอวํ สุจริตปูรณํ เวทิตพฺพํ – อิเมสุ ตาว ฉสุ ทฺวาเรสุ อฏฺารส ทุจฺจริตานิ ¶ โหนฺติ. กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว ¶ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา ตสฺมึ อารมฺมเณ โลภํ อุปฺปาเทนฺตสฺส มโนทุจฺจริตํ โหติ. โลภสหคเตน จิตฺเตน ‘‘อโห วติทํ อิฏฺํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ ภณนฺตสฺส วจีทุจฺจริตํ, ตเทว หตฺเถน ปรามสนฺตสฺส กายทุจฺจริตํ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย.
อยํ ปน วิเสโส – โสตทฺวารสฺมิฺหิ สทฺทารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ สงฺขปณวาทิตูริยภณฺฑํ อนามาสํ อามสนฺตสฺส, ฆานทฺวาเร คนฺธารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ คนฺธมาลาทึ, ชิวฺหาทฺวาเร รสารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ มจฺฉมํสาทึ, กายทฺวาเร โผฏฺพฺพารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ วตฺถตูลกปาวาราทึ, มโนทฺวาเร ปฺตฺติวเสน ธมฺมารมฺมณภูตํ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทึ อามสนฺตสฺส กายทุจฺจริตํ เวทิตพฺพํ. สงฺเขปโต ปเนตฺถ ฉสุ ทฺวาเรสุ กายวีติกฺกโม กายทุจฺจริตํ, วจีวีติกฺกโม วจีทุจฺจริตํ, มโนวีติกฺกโม มโนทุจฺจริตนฺติ ตีเณว ทุจฺจริตานิ โหนฺติ.
อยํ ปน ภิกฺขุ อตฺตโน ภาวนาปฏิสงฺขาเน ิโต อิมานิ ทุจฺจริตานิ สุจริตํ กตฺวา วิปริณาเมติ. กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต กายงฺควาจงฺคานิ อจาเลตฺวา รูปารมฺมณํ วิปสฺสนํ ปฏฺาปยโต มโนสุจริตํ โหติ, วิปสฺสนาสหคเตน จิตฺเตน ขยธมฺมํ วยธมฺมนฺติ ภณนฺตสฺส วจีสุจริตํ, ‘‘อนามาสภณฺฑํ เอต’’นฺติ อนามสนฺตสฺส กายสุจริตํ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. เอวํ อิมานิ วิตฺถารโต อฏฺารส สุจริตานิ โหนฺติ. สงฺเขปโต ¶ ปเนตฺถาปิ ฉสุ ทฺวาเรสุ กายสํวโร กายสุจริตํ, วจีสํวโร วจีสุจริตํ, มโนสํวโร มโนสุจริตนฺติ ตีเณว สุจริตานิ โหนฺติ. เอวํ อินฺทฺริยสํวโร ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สีลานุรกฺขิตํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ กถิตํ.
กายทุจฺจริตํ ปหายาติอาทีสุ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ. ตสฺส ปฏิปกฺขวเสน กายสุจริตาทีนิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺตาวตา กายสํวรวจีสํวเรหิ ปาติโมกฺขสีลํ, มโนสํวเรน ตีณิ สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ กถิตํ โหติ. สกเล ปน อิมสฺมึ สุตฺเต สุจริตมูลกา สติปฏฺานา โลกุตฺตรมิสฺสกา, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ¶ มูลภูตา สติปฏฺานา ปุพฺพภาคา, เตปิ สติปฏฺานมูลกา โพชฺฌงฺคา ปุพฺพภาคาว. วิชฺชาวิมุตฺติมูลกา ปน โลกุตฺตราว กถิตาติ เวทิตพฺพา. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.
๘. อุปวานสุตฺตวณฺณนา
๑๘๙. อฏฺเม ¶ ปจฺจตฺตนฺติ อตฺตนาว. โยนิโสมนสิการาติ โยนิโส มนสิกาเรน. อารพฺภมาโนวาติ กุรุมาโนเยว. สุวิมุตฺตนฺติ กมฺมฏฺานวิมุตฺติยา สุฏฺุ วิมุตฺตํ. อฏฺึกตฺวาติ อตฺถํ กริตฺวา, อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๙. ปมอุปฺปนฺนสุตฺตวณฺณนา
๑๙๐. นวเม นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวาติ ตถาคตสฺส ปาตุภาวํ วินา น อฺสฺมึ กาเล อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
๑๐. ทุติยอุปฺปนฺนสุตฺตวณฺณนา
๑๙๑. ทสเม นาฺตฺร สุคตวินยาติ สุคโตวาทํ วินา น อุปฺปชฺชนฺตีติ.
ปพฺพตวคฺโค.
๒. คิลานวคฺโค
๑-๓. ปาณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๙๒-๑๙๔. ทุติยวคฺคสฺส ปเม จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺตีติ เยสํ จตฺตาโร อิริยาปถา อตฺถิ, เตสํเยว วเสเนตํ ¶ วุตฺตํ. สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวา. สตฺต โพชฺฌงฺเคติ สหวิปสฺสนเก มคฺคโพชฺฌงฺเค. ทุติยตติยานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๔-๑๐. ปมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๙๕-๒๐๑. จตุตฺเถ ¶ ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ เถรสฺส กิร อิมํ โพชฺฌงฺคภาวนํ สาธุกํ ¶ สุณนฺตสฺส เอตทโหสิ ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส อิเม โพชฺฌงฺคา ปาตุภูตา’’ติ. อถสฺส ‘‘นิยฺยานิกํ วต สตฺถุสาสน’’นฺติ จินฺตยโต โลหิตํ ปสีทิ, อุปาทารูปํ วิสุทฺธํ อโหสิ, โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกพินฺทุ วิย สรีรโต โรโค วินิวตฺติตฺวา คโต. เตน วุตฺตํ ‘‘ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสี’’ติ. ปฺจมฉฏฺเสุปิ เอเสว นโย. อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ชนานํ ปพฺพตปาเท ปุปฺผิตวิสรุกฺขวาตสมฺผสฺเสน อุปฺปนฺโน มนฺทสีตชโร อาพาโธติ เวทิตพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
คิลานวคฺโค.
๓. อุทายิวคฺโค
๑-๒. โพธายสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๐๒-๒๐๓. ตติยวคฺคสฺส ปเม กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โพชฺฌงฺคาติ วุจฺจนฺตีติ ภนฺเต, กิตฺตเกน นุ โข พุชฺฌนกองฺคา นาม วุจฺจนฺตีติ ปุจฺฉติ. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. อิมสฺมึ สุตฺเต มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตา. ทุติเย ธมฺมปริจฺเฉโท กถิโต.
๓-๕. านิยสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๐๔-๒๐๖. ตติเย ¶ กามราคฏฺานิยานนฺติ กามราคสฺส การณภูตานํ อารมฺมณธมฺมานํ. พฺยาปาทฏฺานิยาทีสุปิ เอเสว นโย. สกลฺหิ อิทํ สุตฺตํ อารมฺมเณเนว กถิตํ. ปมวคฺคสฺส ¶ ทุติยสุตฺเต วุตฺตปริจฺเฉโทเปตฺถ ลพฺภเตว. จตุตฺเถ มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตา. ปฺจเม อปริหานิเย ธมฺเมติ อปริหานิกเร สภาวธมฺเม.
๖-๗. ตณฺหกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๐๗-๒๐๘. ฉฏฺเ เอตทโวจาติ ‘‘อิมิสฺสํ ปริสติ นิสินฺโน อุทายิตฺเถโร นาม อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ อตฺถิ, โส มํ ปุจฺฉิสฺสตีติ ภควตา ¶ โอสาปิตเทสนํ ตฺวา เทสนานุสนฺธึ ฆเฏสฺสามี’’ติ ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจ. วิปุลนฺติอาทิ สพฺพํ สุภาวิตตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สุภาวิโต หิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค วิปุโล จ มหคฺคโต จ อปฺปมาโณ จ อพฺยาปชฺโช จ นาม โหติ. โส หิ ปตฺถฏตฺตา วิปุโล, มหนฺตภาวํ คตตฺตา มหคฺคโต, วฑฺฒิปมาณตฺตา อปฺปมาโณ, นีวรณานํ ทูรีภาเวน พฺยาปาทรหิตตฺตา อพฺยาปชฺโฌ นาม โหติ. ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียตีติ ยํ ตณฺหามูลกํ กมฺมํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ ตณฺหาปหาเนน ปหียติ. กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขนฺติ ยมฺปิ กมฺมมูลกํ วฏฺฏทุกฺขํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ กมฺมปหาเนน ปหียติ. ตณฺหกฺขยาทโย ตณฺหาทีนํเยว ขยา, อตฺถโต ปเนเตหิ นิพฺพานํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.
๘. นิพฺเพธภาคิยสุตฺตวณฺณนา
๒๐๙. อฏฺเม ¶ นิพฺเพธภาคิยนฺติ นิพฺพิชฺฌนโกฏฺาสิยํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตนาติ สติสมฺโพชฺฌงฺเคน ภาวิเตน, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ วา ภาเวตฺวา ิเตน, เอวเมตฺถ มคฺคโพชฺฌงฺคา มิสฺสกา. เตหิ ภาวิตํ, เต วา ภาเวตฺวา ิตํ จิตฺตํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว. ตมฺปิ ปน มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มิสฺสกเมว กเถตุํ วฏฺฏติ.
๙. เอกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๒๑๐. นวเม สํโยชนวินิพนฺธาติ สํโยชนสงฺขาตา วินิพนฺธา. อชฺโฌสานาติ ปรินิฏฺเปตฺวา คหณา.
๑๐. อุทายิสุตฺตวณฺณนา
๒๑๑. ทสเม ¶ อพหุกโตติ อกตพหุมาโน. อุกฺกุชฺชาวกุชฺชนฺติ เอตฺถ อุกฺกุชฺชํ วุจฺจติ อุทโย, อวกุชฺชํ วโยติ อุทยพฺพยวเสน ปริวตฺเตนฺโต สมฺมสนฺโตติ ทีเปติ. ธมฺโม จ เม, ภนฺเต, อภิสมิโตติ วิปสฺสนาธมฺโม อภิสมาคโต. มคฺโคติ วิปสฺสนามคฺโคว. สเจ หิ เถโร ตสฺมึ สมเย โสตาปนฺโน, อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อตฺถาย, สเจ ¶ อนาคามี, อรหตฺตมคฺคสฺส อตฺถาย อยํ วิปสฺสนา เวทิตพฺพา. ตถา ตถา วิหรนฺตนฺติ เตน เตนากาเรน วิหรนฺตํ. ตถตฺตายาติ ตถาภาวาย. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตถตฺตายาติ อธิปฺเปตํ ตถาภาวํ ทสฺเสติ. ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อุปนียตีติ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อุทายิวคฺโค.
๔. นีวรณวคฺโค
๓-๔. อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๑๔-๒๑๕. จตุตฺถวคฺคสฺส ตติเย น จ ปภสฺสรนฺติ น จ ปภาวนฺตํ. ปภงฺคุ จาติ ปภิชฺชนสภาวํ. อโยติ กาฬโลหํ. เปตฺวา อิธ วุตฺตานิ จตฺตาริ อวเสสํ โลหํ นาม. สชฺฌูติ รชตํ. จิตฺตสฺสาติ จตุภูมกจิตฺตสฺส. โลกิยสฺส ตาว อุปกฺกิเลโส โหตุ ¶ , โลกุตฺตรสฺส กถํ โหตีติ? อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน. ยทคฺเคน หิ อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตทคฺเคเนว เต โลกิยสฺสาปิ โลกุตฺตรสฺสาปิ อุปกฺกิเลสา นาม โหนฺติ. ปภงฺคุ จาติ อารมฺมเณ จุณฺณวิจุณฺณภาวูปคมเนน ภิชฺชนสภาวํ. อนาวรณา อนีวรณาติ กุสลธมฺเม น อาวรนฺตีติ อนาวรณา, น นีวรนฺติ น ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ อนีวรณา. เจตโส อนุปกฺกิเลสาติ จตุภูมกจิตฺตสฺส อนุปกฺกิเลสา.
๘. อาวรณนีวรณสุตฺตวณฺณนา
๒๑๙. อฏฺเม ¶ ปฺาย ทุพฺพลีกรณาติ ปฺาย มนฺทภาวกรา. นีวรณานฺหิ อภิณฺหุปฺปาเท สติ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมานา ปฺา ทุพฺพลา โหติ มนฺทา อวิสทา.
ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. สตฺตโพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ อริยสาวกสฺส หิ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส ¶ ปฺจ นีวรณา ทูเร โหนฺติ. โส สเจ ตสฺมึเยว าเน วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, เอวมสฺส สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. โน เจ สกฺโกติ, ตโต วุฏฺาย รตฺติฏฺานทิวาฏฺานํ คโต ตเมว ปีตึ อวิชหนฺโต ปฺจ นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสติ. ตตฺถ อสกฺโกนฺโตปิ ยาว สตฺตทิวสพฺภนฺตรา ตเมว ปีตึ อวิชหนฺโต นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสตีติ อิทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ธมฺมสฺสวนวเสน สกึ ปีติปาโมชฺชปกฺขิยา ปฏิลทฺธโพชฺฌงฺคา หิ กมฺมารามตาทีนิ อาคมฺม นสฺสนฺติ, ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายาทึ ลภิตฺวา ปุน อุปฺปชฺชนฺตาปิ ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ อิจฺเจว วุจฺจติ.
๙. รุกฺขสุตฺตวณฺณนา
๒๒๐. นวเม อชฺฌารุหาติ อภิรุหนกา. กจฺฉโกติ อฏฺิกจฺฉโก. กปิตฺถโนติ มกฺกฏถนสทิสผโล วิชาตปิลกฺโข.
๑๐. นีวรณสุตฺตวณฺณนา
๒๒๑. ทสเม ¶ อนฺธกรณาติ อนฺธภาวกรณา. อจกฺขุกรณาติ ปฺาจกฺขุสฺส อกรณา. ปฺานิโรธิกาติ ปฺาย นิโรธนา. วิฆาตปกฺขิยาติ ทุกฺขปกฺขิกา. อนิพฺพานสํวตฺตนิกาติ นิพฺพานตฺถาย อสํวตฺตนิกา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. สกเลปิ อิมสฺมึ วคฺเค มิสฺสกโพชฺฌงฺคาว กถิตาติ.
นีวรณวคฺโค.
๕. จกฺกวตฺติวคฺโค
๑. วิธาสุตฺตวณฺณนา
๒๒๒. ปฺจมวคฺคสฺส ¶ ปเม ติสฺโส วิธาติ ตโย มานโกฏฺาสา, มาโนเยว วา. ตถา ตถา วิทหนโต หิ มาโนว วิธาติ วุจฺจติ.
๒. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. ทุติเย ¶ รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺสาติ เอตฺถ อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา ราชติ, จตูหิ วา สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ รฺเชตีติ ราชา, ตสฺส รฺโ. ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ ปฺุานุภาเวน อพฺภุคฺคตาย วาจาย โจเทนฺโต จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, ตสฺส จกฺกวตฺติสฺส. ปาตุภาวาติ ปาตุภาเวน. สตฺตนฺนนฺติ คณนปริจฺเฉโท. รตนานนฺติ ปริจฺฉินฺนอตฺถทสฺสนํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ รติชนนฏฺเน รตนํ. อปิจ –
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ.
จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺาย อฺํ เทวฏฺานํ นาม น โหติ, สพฺเพว คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเน รตนํ. จกฺกรตนสฺส จ ‘‘เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตี’’ติ อคฺโฆ นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเนาปิ รตนํ. จกฺกรตนฺจ อฺเหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ อสทิสนฺติ อตุลฏฺเน รตนํ. ยสฺมา ปน ยสฺมึ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , ตสฺมึเยว จกฺกวตฺติโน, พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเน รตนํ. ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส อุฬารสตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ, น อฺสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเนาปิ รตนํ. ยถา จ จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปีติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘จิตฺตีกตํ ¶ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ.
ปาตุภาโว โหตีติ นิพฺพตฺติ โหติ. ตตฺรายํ โยชนา – จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโวติ อยุตฺตํ. อุปฺปนฺนฺหิ จกฺกํ วตฺเตตฺวา โส จกฺกวตฺตี นาม โหตีติ นายุตฺตํ. กสฺมา? จกฺกวตฺตนนิยมาเปกฺขตาย. โย หิ นิยเมน จกฺกํ วตฺเตสฺสติ, โส ปฏิสนฺธิโต ปภุติ ‘‘จกฺกวตฺติ ปาตุภูโต’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. ลทฺธนามสฺส จ ปุริสสฺส มูลุปฺปตฺติวจนโตปิ ยุตฺตเมเวตํ. โย หิ เอส จกฺกวตฺตีติ ¶ ลทฺธนาโม สตฺตวิเสโส, ตสฺส ปฏิสนฺธิสงฺขาโต ปาตุภาโวติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส หิ ปาตุภาวา รตนานิ ปาตุภวนฺติ. ปาตุภูเตหิ ปน เตหิ สทฺธึ ปริปกฺเก ปฺุสมฺภาเร โส สํยุชฺชติ, ตทา โลกสฺส เตสุ ปาตุภาวจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. พหุลวจนโต จาปิ ยุตฺตเมเวตํ. ยทา หิ โลกสฺส เตสุ ปาตุภาวสฺา อุปฺปชฺชติ, ตทา เอกเมว ปมํ, ปจฺฉา อิตรานิ ฉ ปาตุภวนฺตีติ พหุลวจนโต จาปิ เอตํ ยุตฺตํ. ปาตุภาวสฺส จ อตฺถเภทโตปิ ยุตฺตเมเวตํ. น เกวลฺหิ ปาตุภูตเมว ปาตุภาโว, ปาตุภาวยตีติ ปาตุภาโว. อยํ ปาตุภาวสฺส อตฺถเภโท. ยสฺมา โย โส ปฺุสมฺภาโร ราชานํ จกฺกวตฺตึ ปฏิสนฺธิวเสน ปาตุภาวยติ, ตสฺมา รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา. น เกวลฺหิ จกฺกวตฺติเยว, อิมานิ ปน สตฺต รตนานิปิ ปาตุภวนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ยเถว หิ โส ปฺุสมฺภาโร รฺโ ชนกเหตุ, เอวํ รตนานมฺปิ ปริยาเยน อุปนิสฺสยเหตูติ ยุตฺตเมเวตํ ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ.
อิทานิ ¶ เตสํ รตนานํ สรูปวเสน ทสฺสนตฺถํ กตเมสํ สตฺตนฺนํ จกฺกรตนสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺกรตนสฺสาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปาธิปฺปาโย – ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ สิริวิภวํ คเหตฺวา ทาตุํ สมตฺถสฺส จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ตถา ปุเรภตฺตเมว สาครปริยนฺตํ ปถวึ อนุปริยายนสมตฺถสฺส เวหาสงฺคมสฺส หตฺถิรตนสฺส, ตาทิสสฺเสว อสฺสรตนสฺส, จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร โยชนปฺปมาณํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนสมตฺถสฺส มณิรตนสฺส, ฉพฺพิธํ โทสํ วิวชฺเชตฺวา มนาปจาริโน อิตฺถิรตนสฺส, โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อนฺโตปถวิคตานํ นิธีนํ ทสฺสนสมตฺถสฺส คหปติรตนสฺส, อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา สกลรชฺชานุสาสนสมตฺถสฺส เชฏฺปุตฺตสงฺขาตสฺส ปริณายกรตนสฺส จ ปาตุภาโว โหตีติ ¶ . อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน เตสํ จกฺกรตนาทีนํ ปาตุภาววิธานํ มหาสุทสฺสนาทีสุ สุตฺเตสุ อาคตเมว. อตฺโถปิสฺส เตสํ วณฺณนาย สํวณฺณิโตเยว.
สติสมฺโพชฺฌงฺครตนสฺสาติอาทีสุ ¶ สริกฺขกตา เอวํ เวทิตพฺพา – ยเถว หิ จกฺกวตฺติโน จกฺกรตนํ สพฺพรตนานํ ปุเรจรํ, เอวํ สติสมฺโพชฺฌงฺครตนํ สพฺเพสํ จตุภูมกธมฺมานํ ปุเรจรนฺติ, ปุเรจรณฏฺเน จกฺกวตฺติรฺโ จกฺกรตนสทิสํ โหติ. จกฺกวตฺติโน จ รตเนสุ มหากายูปปนฺนํ อจฺจุคฺคตํ วิปุลํ มหนฺตํ หตฺถิรตนํ, อิทมฺปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺครตนํ มหนฺตํ ธมฺมกายูปปนฺนํ อจฺจุคฺคตํ วิปุลํ มหนฺตนฺติ หตฺถิรตนสทิสํ โหติ. จกฺกวตฺติโน อสฺสรตนํ สีฆํ ลหุ ชวํ, อิทมฺปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺครตนํ สีฆํ ลหุ ชวนฺติ อิมาย สีฆลหุชวตาย อสฺสรตนสทิสํ โหติ. จกฺกวตฺติโน มณิรตนํ อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ทสฺเสติ, อิทมฺปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺครตนํ ตาย เอกนฺตกุสลตฺตา กิเลสนฺธการํ วิธมติ, สหชาตปจฺจยาทิวเสน าณาโลกํ ทสฺเสตีติ อิมินา อนฺธการวิธมนอาโลกทสฺสนภาเวน มณิรตนสทิสํ โหติ.
จกฺกวตฺติโน อิตฺถิรตนํ กายจิตฺตทรถํ ¶ ปฏิปสฺสมฺเภติ, ปริฬาหํ วูปสเมติ. อิทมฺปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺครตนํ กายจิตฺตทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภติ, ปริฬาหํ วูปสเมตีติ อิตฺถิรตนสทิสํ โหติ. จกฺกวตฺติโน คหปติรตนํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ธนทาเนน วิกฺเขปํ ปจฺฉินฺทิตฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ กโรติ, อิทมฺปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺครตนํ ยถิจฺฉิตาทิวเสน อปฺปนํ สมฺปาเทติ, วิกฺเขปํ ปจฺฉินฺทิตฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ กโรตีติ คหปติรตนสทิสํ โหติ. จกฺกวตฺติโน จ ปริณายกรตนํ สพฺพตฺถกิจฺจสมฺปาทเนน อปฺโปสฺสุกฺกตํ กโรติ. อิทมฺปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺครตนํ จิตฺตุปฺปาทํ ลีนุทฺธจฺจโต โมเจตฺวา ปโยคมชฺฌตฺเต ปยมานํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ กโรตีติ ปริณายกรตนสทิสํ โหติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต จตุภูมโก สพฺพสงฺคาหิกธมฺมปริจฺเฉโท กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
๔-๑๐. ทุปฺปฺสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๒๕-๒๓๑. จตุตฺเถ เอฬมูโคติ มุเขน วาจํ นิจฺฉาเรตุํ สกฺโกนฺโตปิ โทเสหิ มูโค อสมฺปนฺนวจโน. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จกฺกวตฺติวคฺโค.
๖. สากจฺฉวคฺโค
๑. อาหารสุตฺตวณฺณนา
๒๓๒. ฉฏฺวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทายาติอาทีสุ อยํ ปุริมนยโต วิเสโส. น เกวลฺหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ เอเต วุตฺตปฺปการาว อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนานํ วา ภาวนาย ปาริปูริยา ปจฺจยา โหนฺติ, อฺเปิ ปน เอวํ เวทิตพฺพา. อปเรปิ หิ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺํ มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชฺเน, ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส มุฏฺสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน, ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิเส อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคเล เสวเนน, านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย ¶ จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา.
วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสฺเจว เสทมลมกฺขิตฺจ, ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ตสฺมา เกสาทิเฉทเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน อุจฺฉาทนนหาปเนน จ อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมิฺหิ อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณมฺปิ อวิสทํ อปริสุทฺธํ โหติ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส ¶ ¶ วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ – ‘‘วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี’’ติ.
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ ¶ . ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา, ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกรเณน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํ. สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ. ตตฺถาปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปฺานํ สมาธิวีริยานฺจ สมตํ ปสํสนฺติ. พลวสทฺโธ หิ มนฺทปฺโ มุธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปฺโ ปน มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ. จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. พลววีริยํ มนฺทสมาธึ วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ.
อปิ จ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปฺา พลวตี วฏฺฏติ. เอวฺหิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ¶ ปน สมตายปิ อปฺปนา โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวีริยปฺานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต ¶ , โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห ‘‘สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ภควตา. กึ การณา? จิตฺตฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา จ สติ, น วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี’’ติ.
ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา ¶ นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปฺานํ ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปฺาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปฺาย ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
เอกาทส ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – อปายภยปจฺจเวกฺขณตา, อานิสํสทสฺสาวิตา, คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา, ปิณฺฑปาตาปจายนตา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา, อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติ.
ตตฺถ ‘‘นิรเยสุ ปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณโต ปฏฺาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ, ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลขิปนกุมีนาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, เปตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรมฺปิ ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ, กาลกฺจิกอสุเรสุ สฏฺิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน อฏฺิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ. อยเมว เต ภิกฺขุ กาโล’’ติ เอวํ อปายภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
‘‘น สกฺกา กุสีเตน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ลทฺธุํ, อารทฺธวีริเยเนว ¶ สกฺกา อยมานิสํโส วีริยสฺสา’’ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. ‘‘สพฺพพุทฺธ-ปจฺเจกพุทฺธ-มหาสาวเกเหว ¶ คตมคฺโค ¶ เต คนฺตพฺโพ. โส จ น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุ’’นฺติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ.
‘‘เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ อุปฏฺหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว าตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ‘ตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามา’ติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติ. อถ โข อตฺตโน การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสีสมานา เทนฺติ. สตฺถาราปิ ‘‘อยํ อิเม ปจฺจเย ปริภฺุชิตฺวา กายทฬฺหิพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี’’ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา อนฺุาตา, อถ โข ‘‘อยํ อิเม ปริภฺุชมาโนว สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี’ติ เต ปจฺจยา อนฺุาตา, โส ทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ ปิณฺฑํ อปจายิสฺสสิ, อารทฺธวีริยสฺเสว หิ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม โหตี’’ติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย.
เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺเสว โคจรคาเม เอกา มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรฺํ คจฺฉนฺตี ธีตรํ อาห – ‘‘อมฺม, อสุกสฺมึ าเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ สปฺปิ, อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ตฺวฺจ ภฺุเชยฺยาสิ, อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ กฺชิเยน ภุตฺตามฺหี’’ติ. ‘‘ทิวา กึ ภฺุชิสฺสสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา เปหิ, อมฺมา’’ติ.
เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ ‘‘มหาอุปาสิกา กิร กฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ทิวาปิ กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภฺุชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ, ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสีสติ, ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ ¶ , น สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน น สกฺกา คณฺหิตุ’’นฺติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺิกํ มฺุจิตฺวา นิวตฺติตฺวา กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺามฺเจ, จีวรํ จีวรวํเส เปตฺวา ‘‘อรหตฺตํ ¶ อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี’’ติ วีริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิสีทิ ¶ . ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิ. เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา เทวตา –
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา’’ติ. –
อุทานํ อุทาเนตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี’’ติ อาห. เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ‘‘ปาโตเยวา’’ติ ตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย คามํ ปาวิสิ.
ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ‘‘อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นิสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ เปสิ. เถโร ‘‘สุขํ โหตู’’ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตํ โอโลกยมานาว อฏฺาสิ. เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิย วิโรจิตฺถ.
มหาอุปาสิกา อรฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กึ, อมฺม, ภาติโก เต อาคโต’’ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. อุปาสิกา ‘‘อชฺช เม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ตฺวา ‘‘อภิรมติ เต, อมฺม, ภาตา พุทฺธสาสเน, น อุกฺกณฺตี’’ติ อาห.
‘‘มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร ‘อยํ อมฺหากํ อปุตฺโต’ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ, เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ ¶ , อารทฺธวีริโยว ลภตี’’ติ ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
‘‘มหา ¶ โข ปน เต สตฺถา, สตฺถุโน หิ เต มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ ¶ อภิสมฺโพธิยมฺปิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน-ยมกปาฏิหาริย-เทโวโรหน-อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถ. ยุตฺตํ นุ โข เต เอวรูปสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ภวิตุ’’นฺติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
‘‘ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา อาคตอุกฺกากราชวํเส ชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มหามายาเทวิยา จ นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุ’’นฺติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ มหาสาวกา จ วีริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌึสุ. ตฺวํ ปน เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, น ปฏิปชฺชสี’’ติ เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺกายิกเจตสิกวีริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ านนิสชฺชาทีสุ วีริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – พุทฺธานุสฺสติ ธมฺโม, สงฺโฆ, สีลํ, จาโค, เทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา, ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติ.
พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, ธมฺมสงฺฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลปฺจสีลานิ ¶ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา ‘‘เอวํ นาม อทมฺหา’’ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เยหิ ¶ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตฺตํ ปตฺตา, ตถารูปานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สฏฺิปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ ¶ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺรชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขเสวนตา, อิริยาปถสุขเสวนตา, มชฺฌตฺตปโยคตา, สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา, ปสฺสทฺธกาย-ปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติ.
ปณีตฺหิ สินิทฺธํ โภชนํ ภฺุชนฺตสฺสาปิ, สีตุณฺเหสุ อุตูสุ านาทีสุ จ อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตฺุจ อิริยาปถฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ. โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโมว โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค เสวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขณา. อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปรํ วิเหยมาโนว วิจรติ, เอวรูปํ สารทฺธกายปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สํยตปาทปาณึ ปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
ทส ธมฺมา ¶ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – วตฺถุวิสทกิริยตา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา, นิมิตฺตกุสลตา, สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตา, สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตา, สมเย สมฺปหํสนตา, สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา, อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา, สมาหิตปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
นิมิตฺตกุสลตา ¶ ¶ นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหณกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตสฺส ปคฺคณฺหนํ. สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหนํ. สมเย สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ ‘‘สมเย สมฺปหํสนตา’’ติ.
สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ ¶ วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา’’ติ. อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถเมว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต เอส อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
ปฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สตฺตมชฺฌตฺตตา, สงฺขารมชฺฌตฺตตา, สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ – ‘‘ตฺวํ อตฺตโนว กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี’’ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน จ – ‘‘ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี’’ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน จ. ทฺวีเหวากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ – ‘‘อิทํ ¶ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการตฺเจว ชิณฺณภาวฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปฺุฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย ¶ , นายํ เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา’’ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, ‘‘อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิก’’นฺติ เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ. ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพา.
สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหิ วา อตฺตโน ปุตฺตธีตาทิเก, ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก มมายติ, สหตฺถาว เนสํ เกสจฺเฉทน-สูจิกมฺม-จีวรโธวน-รชน-ปตฺตปจนาทีนิ กโรติ, มุหุตฺตมฺปิ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหิ’’นฺติ ภนฺตมิโค วิย อิโต ¶ จิโต จ อาโลเกติ, อฺเน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย ‘‘มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา’’ติ ยาจิยมาโนปิ ‘‘อมฺเหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุมฺเห นํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา’’ติ น เทติ, อยํ สตฺตเกลายโน นาม. โย ปน จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺิอาทีนิ มมายติ, อฺสฺส หตฺเถน ปรามสิตุมฺปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโตปิ ‘‘มยมฺปิ อิมํ ธนายนฺตา น ปริภฺุชาม, ตุมฺหากํ กึ ทสฺสามา’’ติ วทติ, อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสิโน, อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติ.
อสุภนิมิตฺตนฺติ อุทฺธุมาตกาทิเภทา ทส อสุภารมฺมณา ธมฺมา. โยนิโสมนสิการพหุลีกาโรติ เอตฺถ ปน โยนิโสมนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร, ปถมนสิกาโร, อุปฺปาทกมนสิกาโร. อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ.
ทสวิธฺหิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหียติ, ภาเวนฺตสฺสาปิ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ อาโลปานํ โอกาเส ¶ สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตฺุโนปิ. เตเนตํ วุตฺตํ –
‘‘จตฺตาโร ¶ ปฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. (เถรคา. ๙๘๓);
อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิมิตฺตาย-สปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ ¶ . อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ.
เมตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ เอตฺถ เมตฺตาติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ, เจโตวิมุตฺตีติ อปฺปนาเยว. โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณว. อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณตา, ปฏิสงฺขานพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ.
โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานฺหิ อฺตรวเสน เมตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ, ตถา โอธิโสอโนธิโสทิสาผรณวเสน เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาปิ. ‘‘ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ? กิมสฺส สีลาทีนิ นาเสตุํ สกฺขิสฺสสิ? นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว คมิสฺสสิ? ปรสฺส กุชฺฌนํ นาม วีตจฺจิกงฺคารตตฺตอยสลากคูถาทีนิ คเหตฺวา ปรํ ปหริตุกามตาสทิสํ โหติ. เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ? กึ เต สีลาทีนิ วินาเสตุํ สกฺขิสฺสติ? เอส อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว คมิสฺสติ? อปฺปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิย ปฏิวาตํ ขิตฺตรโชมุฏฺิ วิย จ เอตสฺเสเวส โกโธ มตฺถเก ปติสฺสตี’’ติ เอวํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ, อุภยกมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน ิตสฺสาปิ, อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ ¶ . อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ.
อตฺถิ ภิกฺขเว อรตีติอาทิ วุตฺตตฺถเมว. อปิ จ ฉ ธมฺมา ถินมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ ¶ – อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสฺามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ.
อาหรหตฺถกํ, ภุตฺตวมิตกํ, ตตฺรวฏฺฏกํ, อลํสาฏกํ, กากมาสกโภชนํ ภฺุชิตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส ¶ หิ สมณธมฺมํ กโรโต ถินมิทฺธํ มหาหตฺถี วิย โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ, จตุปฺจอาโลปโอกาสํ ปน เปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ เอวํ อติโภชเน นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสปิ ถินมิทฺธํ ปหียติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต อฺํ ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ, รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลเก ทิวา สูริยาโลกํ มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส วสนฺตสฺสาปิ, มหากสฺสปตฺเถรสทิเส ปหีนถินมิทฺเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ ถินมิทฺธํ ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉ ธมฺมา ถินมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส ถินมิทฺธสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ.
อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส วูปสโมติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, วุทฺธเสวิตตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา ทฺเว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปฺจ วา นิกาเย ปาฬิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ, กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินยปฺตฺติยํ จิณฺณวสีภาวตาย ปกตฺุโนปิ, วุทฺเธ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ, อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อิเมหิ ¶ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ อุทฺธจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน, กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ.
กุสลากุสลา ธมฺมาติอาทีนิปิ วุตฺตตฺถาเนว. อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ ¶ – พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตฺุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา…เป… ปฺจ วา นิกาเย ปาฬิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ ¶ , วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสาปิ, ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ, สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ. อิติ ภควา อิมสฺมึ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ นิวตฺเตตฺวา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิ. เทสนาปริโยสาเน ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
๒. ปริยายสุตฺตวณฺณนา
๒๓๓. ทุติเย สมฺพหุลาติ วินยปริยาเยน ตโย ชนา สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สงฺโฆ. สุตฺตนฺตปริยาเยน ตโย ตโย เอว, ตโต อุทฺธํ สมฺพหุลา. อิธ สุตฺตนฺตปริยาเยน สมฺพหุลาติ เวทิตพฺพา. ปิณฺฑาย ปวิสึสูติ ปิณฺฑาย ปวิฏฺา. เต ปน น ตาว ปวิฏฺา, ‘‘ปวิสิสฺสามา’’ติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน ปวิสึสูติ วุตฺตา. ยถา กึ? ยถา ‘‘คามํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตปุริโส ตํ คามํ อปตฺโตปิ ‘‘กหํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํ. ปริพฺพาชกานํ อาราโมติ เชตวนสฺส อวิทูเร อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม อตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สมโณ อาวุโสติ อาวุโส ตุมฺหากํ สตฺถา สมโณ โคตโม.
มยมฺปิ โข อาวุโส สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสมาติ ติตฺถิยานํ สมเย ‘‘ปฺจ นีวรณา ปหาตพฺพา, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา’’ติ เอตํ นตฺถิ ¶ . เต ปน อารามํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ตฺวา อฺํ โอโลเกนฺโต วิย อฺวิหิตกา วิย หุตฺวา ภควโต ธมฺมเทสนํ สุณนฺติ. ตโต ‘‘สมโณ โคตโม ‘อิทํ ปชหถ อิทํ ภาเวถา’ติ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อตฺตโน อารามํ คนฺตฺวา อารามมชฺเฌ อาสนํ ปฺาเปตฺวา อุปฏฺายกอุปฏฺายิกาหิ ปริวุตา ¶ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา กายํ ¶ อุนฺนาเมตฺวา อตฺตโน สยมฺภูาเณน ปฏิวิทฺธาการํ ทสฺเสนฺตา – ‘‘ปฺจ นีวรณา นาม ปหาตพฺพา, สตฺต โพชฺฌงฺคา นาม ภาเวตพฺพา’’ติ กเถนฺติ.
อิธ โน อาวุโสติ เอตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ ปฺาปเน. โก วิเสโสติ กึ อธิกํ? โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปฺปโยโค? กึ นานากรณนฺติ กึ นานตฺตํ? ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนนฺติ ยทิทํ สมณสฺส วา โคตมสฺส ธมฺมเทสนาย สทฺธึ อมฺหากํ ธมฺมเทสนํ, อมฺหากํ วา ธมฺมเทสนาย สทฺธึ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อารพฺภ นานากรณํ วุจฺเจยฺย, ตํ กินฺนามาติ วทนฺติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
เนว อภินนฺทึสูติ ‘‘เอวเมว’’นฺติ น สมฺปฏิจฺฉึสุ. นปฺปฏิกฺโกสึสูติ ‘‘นยิทํ เอว’’นฺติ น ปฏิเสธึสุ. กึ ปน เต ปโหนฺตา เอวํ อกํสุ, อุทาหุ อปฺปโหนฺตาติ? ปโหนฺตา. น หิ เต เอตฺตกํ กถํ กเถตุํ น สกฺโกนฺติ ‘‘อาวุโส ตุมฺหากํ สมเย ปฺจ นีวรณา ปหาตพฺพา นาม นตฺถิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา นาม นตฺถี’’ติ. เอวํ ปน เตสํ อโหสิ – ‘‘อตฺถิ โน เอตํ กถาปาภตํ, มยํ เอตํ สตฺถุ อาโรเจสฺสาม, อถ โน สตฺถา มธุรธมฺมเทสนํ เทเสสฺสตี’’ติ.
ปริยาโยติ การณํ. น เจว สมฺปายิสฺสนฺตีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. อุตฺตริฺจ วิฆาตนฺติ อสมฺปายนโต อุตฺตริมฺปิ ทุกฺขํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตานฺหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถาติ การณวจนํ, ยสฺมา อวิสเย ปฺโห ปุจฺฉิโตติ อตฺโถ. สเทวเกติ สห เทเวหิ สเทวเก. สมารกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ตีณิ านานิ โลเก ปกฺขิปิตฺวา ทฺเว ปชายาติ, ปฺจหิปิ สตฺตโลกเมว ปริยาทิยิตฺวา เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก ¶ เทวํ วา มนุสฺสํ วา น สมนุปสฺสามีติ ทีเปติ. อิโต วา ปน สุตฺวาติ อิโต วา ปน มม สาสนโต สุตฺวา. อิโต สุตฺวา หิ ตถาคโต ตถาคตสาวโกปิ อาราเธยฺย, ปริโตเสยฺย, อฺถา อาราธนา นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ อตฺตโน เตสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตาราธนํ ทสฺเสนฺโต ¶ กตโม จ ภิกฺขเว ปริยาโยติอาทิมาห. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโทติ อตฺตโน ปฺจกฺขนฺเธ อารพฺภ อุปฺปนฺนฉนฺทราโค ¶ . พหิทฺธา กามจฺฉนฺโทติ ปเรสํ ปฺจกฺขนฺเธ อารพฺภ อุปฺปนฺนฉนฺทราโค. อุทฺเทสํ คจฺฉตีติ คณนํ คจฺฉติ. อชฺฌตฺตํ พฺยาปาโทติ อตฺตโน หตฺถปาทาทีสุ อุปฺปนฺนปฏิโฆ. พหิทฺธา พฺยาปาโทติ ปเรสํ เตสุ อุปฺปนฺนปฏิโฆ. อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉาติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิมติ. พหิทฺธา ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉาติ พหิทฺธา อฏฺสุ าเนสุ มหาวิจิกิจฺฉา. อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สตีติ อชฺฌตฺติเก สงฺขาเร ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ. พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตีติ พหิทฺธา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺเคปิ เอเสว นโย.
กายิกนฺติ จงฺกมํ อธิฏฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ. เจตสิกนฺติ – ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ เอวํ กายปโยคํ วินา อุปฺปนฺนวีริยํ. กายปฺปสฺสทฺธีติ ติณฺณํ ขนฺธานํ ทรถปสฺสทฺธิ. จิตฺตปฺปสฺสทฺธีติ วิฺาณกฺขนฺธสฺส ทรถปสฺสทฺธิ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺเค สติสมฺโพชฺฌงฺคสทิโสว วินิจฺฉโย.
อิมสฺมึ สุตฺเต มิสฺสกสมฺโพชฺฌงฺคา กถิตา. เอเตสุ หิ อชฺฌตฺตธมฺเมสุ สติ, ปวิจโย, อุเปกฺขาติ อิเม อตฺตโน ขนฺธารมฺมณตฺตา โลกิยาว โหนฺติ, ตถา มคฺคํ อปตฺตํ กายิกวีริยํ. อวิตกฺกอวิจารา ปน ปีติสมาธี กิฺจาปิ รูปาวจรา โหนฺติ, รูปาวจเร ปน โพชฺฌงฺคา น ลพฺภนฺตีติ โลกุตฺตราว โหนฺติ. เย จ เถรา พฺรหฺมวิหารวิปสฺสนาปาทกชฺฌานาทีสุ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, เตสํ มเตน รูปาวจราปิ อรูปาวจราปิ โหนฺติ. โพชฺฌงฺเคสุ หิ อรูปาวจเร ปีติเยว เอกนฺเตน น ลพฺภติ, เสสา ฉ มิสฺสกาว โหนฺตีติ. เทสนาปริโยสาเน เกจิ ภิกฺขู โสตาปนฺนา ชาตา, เกจิ สกทาคามี, เกจิ อนาคามี, เกจิ อรหนฺโตติ.
๓. อคฺคิสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. ตติเย ¶ ¶ สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามีติ โลณธูปนํ วิย สพฺพกมฺมิกามจฺจํ วิย จ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ วทามีติ อตฺโถ. ยถา หิ โลณธูปนํ สพฺพพฺยฺชเนสุปิ นิวิสติ, ยถา จ สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ โยธกมฺมมฺปิ กโรติ มนฺตกมฺมมฺปิ ปฏิหารกมฺมมฺปีติ สพฺพกิจฺจานิ สาเธติ, เอวํ อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ, ลีนสฺส ปคฺคณฺหนนฺติ สพฺพเมตํ สติยา อิชฺฌติ, น สกฺกา วินา สติยา เอตํ สมฺปาเทตุํ, ตสฺมา เอวมาห. อิมสฺมึ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคาว กถิตา.
๔. เมตฺตาสหคตสุตฺตวณฺณนา
๒๓๕. จตุตฺเถ ¶ เมตฺตาสหคเตน เจตสาติอาทิ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๔๐-๒๔๑) วิตฺถาริตเมว. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสมาติ อิทมฺปิ เต ปุริมนเยเนว สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา วทนฺติ. ติตฺถิยานฺหิ สมเย ปฺจนีวรณปฺปหานํ วา เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารภาวนา วา นตฺถิ. กึ คติกา โหตีติ กึ นิปฺผตฺติ โหติ. กึ ปรมาติ กึ อุตฺตมา. กึ ผลาติ กึ อานิสํสา. กึ ปริโยสานาติ กึ นิฏฺา. เมตฺตาสหคตนฺติ เมตฺตาย สหคตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. วิเวกนิสฺสิตาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
อปฺปฏิกูลนฺติ ทุวิธํ อปฺปฏิกูลํ – สตฺตอปฺปฏิกูลฺจ, สงฺขารอปฺปฏิกูลฺจ. ตสฺมึ อปฺปฏิกูเล อิฏฺเ วตฺถุสฺมินฺติ อตฺโถ. ปฏิกูลสฺีติ อนิฏฺสฺี. กถํ ปเนตฺถ เอวํ วิหรติ? อสุภผรณํ วา อนิจฺจนฺติ มนสิการํ วา กโรนฺโต. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ. อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรตี’’ติ. ปฏิกูเล ปน อนิฏฺเ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาผรณํ วา ธาตุมนสิการํ วา กโรนฺโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ นาม. ยถาห ‘‘กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ ¶ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๑๗). อุภยมิสฺสกปเทสุปิ เอเสว นโย. อปฺปฏิกูลปฺปฏิกูเลสุ หิ ตเทว อสุภผรณํ วา อนิจฺจนฺติ มนสิการํ ¶ วา กโรนฺโต ปฏิกูลสฺี วิหรติ นาม. ปฏิกูลาปฏิกูเลสุ จ ตเทว เมตฺตาผรณํ วา ธาตุมนสิการํ วา กโรนฺโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ นาม. ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๒.๑๗) นเยน วุตฺตํ ปน ฉฬงฺคุเปกฺขํ ปวตฺตยมาโน ‘‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ เวทิตพฺโพ.
เอตฺตาวตา จ อิมสฺส ภิกฺขุโน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สห วิปสฺสนาย มคฺคสมฺโพชฺฌงฺคานํ อริยิทฺธิยา จ ทสฺสิตตฺตา เทสนา วินิวฏฺเฏตพฺพา สิยา. อิทํ ปน เมตฺตาฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโตปิ โย อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, ยสฺมา ตสฺส อรหตฺตปรมา เมตฺตา น โหติ. ยํปรมา ปน โหติ, ตํ ทสฺเสตพฺพํ. ตสฺมา ตสฺส ทสฺสนตฺถํ อยํ เทสนา อารทฺธา. ปรโต ¶ สพฺพโส วา ปน รูปสฺานํ สมติกฺกมาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน ปุน เทสนารมฺภปโยชนํ เวทิตพฺพํ.
สุภปรมนฺติ สุภนิฏฺํ, สุภโกฏิกํ, สุภนิปฺผตฺตึ. อิธปฺสฺสาติ อิเธว ปฺา อสฺส, นยิมํ โลกํ อติกฺกมตีติ อิธปฺโ, ตสฺส อิธปฺสฺส, โลกิยปฺสฺสาติ อตฺโถ. อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโตติ โลกุตฺตรธมฺมํ อปฺปฏิวิชฺฌนฺตสฺส. โย ปน ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกติ, ตสฺส อรหตฺตปรมาว เมตฺตา โหตีติ อตฺโถ. กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย.
กสฺมา ปเนตาสํ เมตฺตาทีนํ สุภปรมาทิตา วุตฺตา ภควตาติ? สภาควเสน ตสฺส ตสฺส อุปนิสฺสยตฺตา. เมตฺตาวิหาริสฺส ¶ หิ สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, อถสฺส อปฺปฏิกูลปริจยา อปฺปฏิกูเลสุ ปริสุทฺธวณฺเณสุ นีลาทีสุ จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อิติ เมตฺตา สุภวิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา สุภปรมาติ วุตฺตา.
กรุณาวิหาริสฺส อุณฺหาภิฆาตาทิรูปนิมิตฺตํ สตฺตทุกฺขํ สมนุปสฺสนฺตสฺส กรุณาย ปวตฺติสมฺภวโต รูเป อาทีนโว ปริวิทิโต โหติ ¶ , อถสฺส ปริวิทิตรูปาทีนวตฺตา ปถวีกสิณาทีสุ อฺตรํ อุคฺฆาเฏตฺวา รูปนิสฺสรเณ อากาเส จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อิติ กรุณา อากาสานฺจายตนสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา อากาสานฺจายตนปรมาติ วุตฺตา.
มุทิตาวิหาริสฺส ปน เตน เตน ปาโมชฺชการเณน อุปฺปนฺนปาโมชฺชสตฺตานํ วิฺาณํ สมนุปสฺสนฺตสฺส มุทิตาย ปวตฺติสมฺภวโต วิฺาณคฺคหณปริจิตํ โหติ, อถสฺส อนุกฺกมาธิคตํ อากาสานฺจายตนํ อติกฺกมฺม อากาสนิมิตฺตโคจเร วิฺาเณ จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อิติ มุทิตา วิฺาณฺจายตนสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา วิฺาณฺจายตนปรมาติ วุตฺตา.
อุเปกฺขาวิหาริสฺส ปน ‘‘สตฺตา สุขิตา วา โหนฺตุ, ทุกฺขโต วา วิมุจฺจนฺตุ, สมฺปตฺตสุขโต วา มา วิคจฺฉนฺตู’’ติ อาโภคาภาวโต สุขทุกฺขาทิปรมตฺถคาหวิมุขสมฺภวโต อวิชฺชมานคฺคหณทุกฺขจิตฺตํ ¶ โหติ. อถสฺส ปรมตฺถคาหโต วิมุขภาวปริจิตจิตฺตสฺส ปรมตฺถโต อวิชฺชมานคฺคหณทุกฺขจิตฺตสฺส จ อนุกฺกมาธิคตํ วิฺาณาฺจายตนํ สมติกฺกมฺมสมฺภวโต อวิชฺชมาเน ปรมตฺถภูตสฺส วิฺาณสฺส ¶ อภาเว จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อิติ อุเปกฺขา อากิฺจฺายตนสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา อากิฺจฺายตนปรมาติ วุตฺตา. เทสนาปริโยสาเน ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติ.
๕. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา
๒๓๖. ปฺจเม ปเควาติ ปมฺเว. กามราคปริยุฏฺิเตนาติ กามราคคหิเตน. กามราคปเรเตนาติ กามราคานุคเตน. นิสฺสรณนฺติ ติวิธํ กามราคสฺส นิสฺสรณํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ ตทงฺคนิสฺสรณํ สมุจฺเฉทนิสฺสรณนฺติ ¶ . ตตฺถ อสุเภ ปมชฺฌานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ นาม, วิปสฺสนา ตทงฺคนิสฺสรณํ นาม, อรหตฺตมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ นาม. ตํ ติวิธมฺปิ นปฺปชานาตีติ อตฺโถ. อตฺตตฺถมฺปีติอาทีสุ อรหตฺตสงฺขาโต อตฺตโน อตฺโถ อตฺตตฺโถ นาม, ปจฺจยทายกานํ อตฺโถ ปรตฺโถ นาม, สฺเวว ทุวิโธปิ อุภยตฺโถ นาม. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อยํ ปน วิเสโส – พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณนฺติอาทีสุ หิ ทฺเวว นิสฺสรณานิ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณฺจ สมุจฺเฉทนิสฺสรณฺจ. ตตฺถ พฺยาปาทสฺส ตาว เมตฺตาย ปมชฺฌานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อนาคามิมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ. ถินมิทฺธสฺส อาโลกสฺา วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อรหตฺตมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส โย โกจิ สมโถ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อุทฺธจฺจสฺส ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺโค, กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ. วิจิกิจฺฉาย ธมฺมววตฺถานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, ปมมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ.
ยา ปเนตฺถ เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณ อุทปตฺโต สํสฏฺโ ลาขาย วาติอาทิกา อุปมา วุตฺตา, ตาสุ อุทปตฺโตติ อุทกภริตา ปาติ. สํสฏฺโติ วณฺณเภทกรณวเสน สํสฏฺโ. ปกฺกุถิโตติ กุถิโต. อุสฺมุทกชาโตติ อุสุมชาโต. เสวาลปณกปริโยนทฺโธติ ติลพีชกาทิเภเทน ¶ เสวาเลน วา นีลมณฺฑูกปิฏฺิวณฺเณน วา อุทกปิฏฺึ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺตปณเกน ปริโยนทฺโธ. วาเตริโตติ วาเตน ¶ เอริโต กมฺปิโต. อาวิโลติ อปฺปสนฺโน. ลุฬิโตติ อสนฺนิสินฺโน. กลลีภูโตติ กทฺทมีภูโต. อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโตติ โกฏฺนฺตราทิเภเท อนาโลกฏฺาเน ปิโต. อิมสฺมึ สุตฺเต ภควา ตีหิ ภเวหิ เทสนํ นิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, พฺราหฺมโณ ปน สรณมตฺเต ปติฏฺิโต.
๖. อภยสุตฺตวณฺณนา
๒๓๗. ฉฏฺเ อฺาณาย อทสฺสนายาติ อฺาณตฺถาย อทสฺสนตฺถาย. ตคฺฆ ภควา นีวรณาติ เอกํเสน ภควา นีวรณา. กายกิลมโถติ ¶ กายทรโถ. จิตฺตกิลมโถติ จิตฺตทรโถ. โสปิ เม ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ ตสฺส กิร สตฺถุ สนฺติเก สีตลํ อุตุสปฺปายฏฺานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส กายทรโถ ปฏิปสฺสมฺภิ, ตสฺมึ ปฏิปสฺสทฺเธ ตทนฺวเยเนว จิตฺตทรโถปิ. อปิจ มคฺเคเนวสฺส เอตํ อุภยมฺปิ ปสฺสทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.
๗. อานาปานวคฺโค
๑. อฏฺิกมหปฺผลสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๓๘. สตฺตมาทีสุ อฏฺิกสฺาติ อฏฺิกํ อฏฺิกนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา. ตํ ปเนตํ ภาวยโต ยาว นิมิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ฉวิปิ จมฺมมฺปิ อุปฏฺาติ. นิมิตฺเต ปน อุปฺปนฺเน ฉวิจมฺมานิ เนว อุปฏฺหนฺติ, สงฺขวณฺโณ สุทฺธอฏฺิกสงฺฆาโฏว อุปฏฺาติ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ธมฺมิกติสฺสราชานํ โอโลเกนฺตสฺส สามเณรสฺส วิย, ปฏิมคฺเค หสมานํ อิตฺถึ โอโลเกนฺตสฺส เจติยปพฺพตวาสิโน ติสฺสตฺเถรสฺส วิย จาติ. วตฺถูนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๕) วิตฺถาริตานิ. สติ วา อุปาทิเสเสติ คหณเสเส อุปาทานเสเส วิชฺชมานมฺหิ.
๒-๑๐. ปุฬวกสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๓๙-๒๔๗. ปุฬวกสฺาติ ปุฬวํ ปุฬวนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา. วินีลกสฺาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย. วินิจฺฉยกถา ¶ ปเนตฺถ สทฺธึ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๐๒) วุตฺตา. เมตฺตาทโย ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน เวทิตพฺพา, อุเปกฺขา จตุตฺถชฺฌานวเสเนว.
๘. นิโรธวคฺโค
๑-๑๐. อสุภสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๔๘-๒๕๗. อสุภสฺาติ อสุเภ ปมชฺฌานสฺา. มรณสฺาติ ‘‘อวสฺสํ มริตพฺพํ, มรณปฏิพทฺธํ เม ชีวิต’’นฺติ อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา ¶ . อาหาเร ปฏิกูลสฺาติ โอทนกุมฺมาสาทิมฺหิ อชฺโฌหรณีเย ปฏิกูลสฺา. สพฺพโลเก อนภิรติสฺาติ สกลโลกสฺมึ อนภิรตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺา. ปหานสฺาวิราคสฺาติ ทฺเว ปุพฺพภาคา. นิโรธสฺา มิสฺสกา. เอวเมตานิ อฏฺิกสฺาทีนิ วีสติ กมฺมฏฺานานิ นิทฺทิฏฺานิ. เตสํ นวสุ อปฺปนา โหนฺติ, เอกาทส อุปจารชฺฌานิกา. เสสา ปเนตฺถ วินิจฺฉยกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๙๔) อาคตาว. คงฺคาเปยฺยาลาทโย มคฺคสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
โพชฺฌงฺคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สติปฏฺานสํยุตฺตํ
๑. อมฺพปาลิวคฺโค
๑. อมฺพปาลิสุตฺตวณฺณนา
๓๖๗. สติปฏฺานสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม อมฺพปาลิวเนติ อมฺพปาลิยา นาม รูปูปชีวินิยา โรปิเต อมฺพวเน. ตํ กิร ตสฺสา อุยฺยานํ อโหสิ. สา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ตตฺถ วิหารํ กาเรตฺวา ตถาคตสฺส นิยฺยาเตสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เอกายนฺวายนฺติ เอกายโน อยํ. ตตฺถ เอกายโนติ เอกมคฺโค. มคฺคสฺส หิ –
‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺชสํ วฏุมายนํ;
นาวา อุตฺตรเสตู จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ. (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส ๑๐๑) –
พหูนิ นามานิ. สฺวายํ อิธ อยนนาเมน วุตฺโต. ตสฺมา เอกายนฺวายํ, ภิกฺขเว, มคฺโคติ เอตฺถ เอกมคฺโค. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, น ทฺเวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค? นิพฺพานคมนฏฺเน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จ.
สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ อุปกฺกิเลเสหิ สํกิลิฏฺจิตฺตานํ สตฺตานํ วิสุทฺธตฺถาย. โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายาติ โสกสฺส จ ปริเทวสฺส จ สมติกฺกมาย, ปหานายาติ อตฺโถ. ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมาย, นิโรธายาติ อตฺโถ. ายสฺส อธิคมายาติ าโย วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส อธิคมาย ปตฺติยาติ วุตฺตํ ¶ โหติ. อยฺหิ ปุพฺพภาเค โลกิโย สติปฏฺานมคฺโค ภาวิโต โลกุตฺตรมคฺคสฺส อธิคมาย สํวตฺตติ ¶ . เตนาห ‘‘ายสฺส อธิคมายา’’ติ. นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ ตณฺหาวานวิรหิตตฺตา นิพฺพานนฺติ ลทฺธนามสฺส อมตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อตฺตปจฺจกฺขายาติ วุตฺตํ โหติ. อยฺหิ มคฺโค ภาวิโต อนุปุพฺเพน นิพฺพานสจฺฉิกิริยํ สาเธติ. เตนาห ‘‘นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติ.
เอวํ ¶ ภควตา สตฺตหิ ปเทหิ เอกายนมคฺคสฺส วณฺโณ ภาสิโต, โส กสฺมาติ เจ? ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ. วณฺณภาสนฺหิ สุตฺวา เต ภิกฺขู – ‘‘อยํ กิร มคฺโค หทยสนฺตาปภูตํ โสกํ, วาจาวิปฺปลาปภูตํ ปริเทวํ, กายิกอสาตภูตํ ทุกฺขํ, เจตสิกอสาตภูตํ โทมนสฺสนฺติ จตฺตาโร อุปทฺทเว หรติ. วิสุทฺธึ, ายํ, นิพฺพานนฺติ ตโย วิเสเส อาวหตี’’ติ อุสฺสาหชาตา อิมํ เทสนํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ, ธาเรตพฺพํ, อิมฺจ มคฺคํ ภาเวตพฺพํ มฺิสฺสนฺติ. อิติ เตสํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ วณฺณํ อภาสิ กมฺพลวาณิชาทโย กมฺพลาทีนํ วณฺณํ วิย.
ยทิทนฺติ นิปาโต, เย อิเมติ อยมสฺส อตฺโถ. จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. เตน ‘‘น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธ’’นฺติ สติปฏฺานปริจฺเฉทํ ทีเปติ. สติปฏฺานาติ ตโย สติปฏฺานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิ. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหรสมุทยา กายสมุทโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) หิ สติโคจโร สติปฏฺานนฺติ วุตฺโต. ตถา ‘‘กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ, สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จา’’ติอาทีสุปิ (ปฏิ. ม. ๒.๓๕). ตสฺส อตฺโถ – ปติฏฺาติ อสฺมินฺติ ปฏฺานํ. กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ปธานํ านนฺติ วา ปฏฺานํ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ หตฺถิฏฺานอสฺสฏฺานาทีนิ วิย.
‘‘ตโย สติปฏฺานา, ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๑) เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา สติปฏฺานนฺติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ – ปฏฺเปตพฺพโต ¶ ปฏฺานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ. เกน ปฏฺเปตพฺโพติ? สติยา. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานนฺติ.
‘‘จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๔๗; สํ. นิ. ๕.๙๘๙) ปน สติเยว สติปฏฺานนฺติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ¶ ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. อถ วา สรณฏฺเน สติ, อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานํ, อิติ สติ จ สา ปฏฺานฺจาติปิ สติปฏฺานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ.
ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘สติปฏฺานา’’ติ พหุวจนํ กตนฺติ? สตีนํ พหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา สติโย. อถ ‘‘มคฺโค’’ติ กสฺมา เอกวจนนฺติ? มคฺคนฏฺเน เอกตฺตา. จตสฺโสปิ หิ เอตา สติโย มคฺคนฏฺเน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ. วุตฺเหตํ ‘‘มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค? นิพฺพานมคฺคนฏฺเน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จา’’ติ. จตสฺโสปิ เจตา อปรภาเค กายาทีสุ อารมฺมเณสุ กิจฺจํ สาธยมานา นิพฺพานํ คจฺฉนฺติ, อาทิโต ปฏฺาย จ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยนฺตีติ ตสฺมา จตสฺโสปิ เอโก มคฺโคติ วุตฺตา. เอวฺจ สติ วจนานุสนฺธินา สานุสนฺธิกาว เทสนา โหติ.
กตเม จตฺตาโรติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. กาเยติ รูปกาเย. กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล, กายํ วา อนุปสฺสมาโน. อยฺหิ ภิกฺขุ อิมํ กายํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต, นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, นิโรเธติ, โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ ¶ , อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ เวทิตพฺโพ.
วิหรตีติ อิรียติ. อาตาปีติ ตีสุ ภเวสุ กิเลเส อาตปตีติ อาตาโป, วีริยสฺเสตํ นามํ. อาตาโป อสฺส อตฺถีติ อาตาปี. สมฺปชาโนติ สมฺปชฺสงฺขาเตน าเณน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปฺาย อนุปสฺสติ. น หิ สติวิรหิตสฺส อนุปสฺสนา นาม ¶ อตฺถิ, เตเนวาห ‘‘สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). ตสฺมา เอตฺถ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยสฺมา อนาตาปิโน ¶ อนฺโตสงฺเขโป อนฺตรายกโร โหติ, อสมฺปชาโน อุปายปริคฺคเห อนุปายปริวชฺชเน จ สมฺมุยฺหติ, มุฏฺสฺสติ อุปายาปริจฺจาเค อนุปายาปริคฺคเห จ อสมตฺโถ โหติ, เตนสฺส ตํ กมฺมฏฺานํ น สมฺปชฺชติ. ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาตาปี สมฺปชาโน สติมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ สมฺปโยคงฺคฺชสฺส ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ตสฺมึเยว กาเย. กาโย หิ อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อธิปฺเปโต. ยสฺมา ปนสฺส น กายมตฺเตเยว อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหียติ, เวทนาทีสุปิ ปหียติ เอว. ตสฺมา ‘‘ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก’’ติ วิภงฺเค (วิภ. ๓๖๒) วุตฺตํ. โลกสงฺขาตตฺตา วา เตสํ ธมฺมานํ อตฺถุทฺธารนเยเนตํ วุตฺตํ. ยํ ปนาห ‘‘ตตฺถ กตโม โลโก, สฺเวว กาโย โลโก’’ติ, อยเมเวตฺถ อตฺโถ. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ วิเนยฺยาติ เอวํ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ.
เวทนาสูติ เอตฺถ ติสฺโส เวทนา, ตา จ โลกิยา เอว, จิตฺตมฺปิ โลกิยํ, ตถา ธมฺมา. ยถา ปน เวทนา ¶ อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนฺโต เอส เวทนานุปสฺสีติ เวทิตพฺโพ. เอส นโย จิตฺตธมฺเมสุ. กถฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพาติ? สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต. ยถาห –
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต;
ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติ.
สพฺพา เอว เจตา ทุกฺขาติปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยํกิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙). สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา, ยถาห ¶ ¶ – ‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ิติสุขา วิปริณามทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อปิจ อนิจฺจาทิสตฺตอนุปสฺสนาวเสนปิ อนุปสฺสิตพฺพา.
จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนานํ สราคาทีนฺจ เภทานํ วเสน อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามฺลกฺขณานํ สฺุตธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺตอนุปสฺสนานํ ‘‘สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺท’’นฺติอาทีนฺจ ปเภทานํ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทีฆมชฺฌิมฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓ อาทโย; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๕ อาทโย) สติปฏฺานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๒. สติสุตฺตวณฺณนา
๓๖๘. ทุติเย สโตติ กายาทิอนุปสฺสนาสติยา สมนฺนาคโต. สมฺปชาโนติ จตุสมฺปชฺปฺาย สมนฺนาคโต. อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ ¶ นาม, ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว กายํ ปุรโต โอนมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชเนปิ เอเสว นโย.
สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชฺสฺเสว วา การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชฺํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชฺวิรหิโต โหติ.
ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชฺํ, สปฺปายสมฺปชฺํ, โคจรสมฺปชฺํ, อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ. ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา ‘‘กึ นุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี’’ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสงฺฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิ ¶ . เจติยํ ¶ ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ, สงฺฆทสฺสเนน สงฺฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. มหาวิหารสฺมิฺหิ ทกฺขิณทฺวาเร ตฺวา มหาเจติยํ โอโลเกนฺตา ตึสสหสฺสภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, ตถา ปจฺฉิมทฺวาเร อุตฺตรทฺวาเร ปาจีนทฺวาเร จ, ตถา ปฺหมณฺฑปฏฺาเน อภยวาปิปาฬิยํ, ถูปารามทฺวาเร นครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร อนุราธวาปิปาฬิยํ.
มหาอริยวํสภาณกตฺเถโร ปนาห ‘‘กึ ตุมฺเห วทถ, มหาเจติยสฺส สมนฺตา กุจฺฉิเวทิกาย เหฏฺิมภาคโต ปฏฺาย ปฺายนฏฺาเน ยตฺถ ยตฺถ ทฺเว ปาทา สกฺกา โหนฺติ สมํ ปติฏฺาเปตุํ, ตตฺถ ตตฺถ เอกปทุทฺธาเร ตึสตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ สกฺกา วตุ’’นฺติ ¶ . อปโร ปน มหาเถโร อาห – ‘‘มหาเจติยตเล อากิณฺณวาลิกาย พหุตรา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา’’ติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปมํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถํ. เกจิ ปน – ‘‘อามิสโตปิ วฑฺฒิ อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา’’ติ วทนฺติ.
ตสฺมึ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ. เสยฺยถิทํ? เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปา อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สฺจรนฺติ. ตตฺร จสฺส อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺเค กายสํสคฺคาปตฺตึ อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย จ โหติ. เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ โหติ, วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. สงฺฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กาเรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว อนฺตราโย จ โหติ, เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. มหาปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย.
อสุภทสฺสนมฺปิ ¶ สาตฺถํ. ตทตฺถทีปนตฺถฺจ อิทํ วตฺถุ – เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺตฺถาย คโต. สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘สามเณรา’’ติ ปกฺโกสิ ¶ . โส – ‘‘มยา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขุนา สทฺธึ ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา, อฺสฺมิมฺปิ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต,’’ติ ปฏิวจนํ อทาสิ. ‘‘เอหี’’ติ วุตฺเต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา – ‘‘ภนฺเต, อิมินา ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มยา ิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุขา หุตฺวา โอโลเกถา’’ติ อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ อสุภํ ¶ ทฺวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ, สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ.
เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสกมฺมฏฺาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิกํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว คมนํ โคจรสมฺปชฺํ นาม.
ตสฺสาวิภาวตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ น หรติ, เอกจฺโจ ปน เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ.
ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย จ อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปมํ ยามํ มชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา, ปจฺฉิมยาเมปิ นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา, ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิฺจิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปนฺโต กมฺมฏฺานมนุยฺุชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย อุฏฺหิตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ โหติ, ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อฺํ เจ กมฺมฏฺานํ โหติ, โสปานปาทมูเล ตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ เปตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ¶ ปีตึ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจติยํ เจ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ, ขุทฺทกํ เจ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ¶ โพธิ วนฺทิตพฺพา. โส เอวํ เจติยฺจ โพธิฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานํ ¶ คเหตฺวา คามสมีเป กมฺมฏฺานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ.
อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘อยฺโย โน อาคโต’’ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ภตฺตํ น นิฏฺาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติ. สเจปิ น กถาเปนฺติ, ชนสงฺคหณตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวาติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา กมฺมฏฺานสีเสเนว ธมฺมํ กเถตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว อาหารํ ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา นิวตฺติยมาเนหิปิ มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติ.
อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร น ‘‘อมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาจริโย’’ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ, สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ภนฺเต, เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ, มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต’’ติ? กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ? ตุมฺเหสุ เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ. ‘‘อาวุโส, ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรตรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ กโรนฺติ, ปตฺตจีวรมฺปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก ฉาตกํ ชานาม, เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถี’’ติ เตสํ คุเณ กถยนฺโต คจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺตึ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช ปชฺชลติ, อนุปาทิณฺณกํ มฺุจิตฺวา อุปาทิณฺณกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, กมฺมฏฺานวีถึ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ ¶ วนฺทิตฺวา โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติ. อถสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว ¶ กมฺมชเตโช อุปาทิณฺณกํ มฺุจิตฺวา อนุปาทิณฺณกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ ปตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน ยาคุํ ปริภฺุชิตฺวา ปตฺตฺจ มุขฺจ โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน อาหารํ ปริภฺุชิตฺวา ตโต ปฏฺาย โปงฺขานุโปงฺขํ อุปฏฺหมานํ กมฺมฏฺานํ ¶ คเหตฺวาว อาคจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ ปจฺจาหรติ น หรตีติ. เอทิสา จ ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตา. สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลายํ น ตํ อาสนมตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติ.
โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา ปฺจวิธเจโตวินิพนฺธพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต ‘‘กมฺมฏฺานํ นาม อตฺถี’’ติปิ สฺํ อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโ จริตฺวา จ ภฺุชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ. อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
โย ปนายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺตกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปฺาสมฺปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น ชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา, ทุกฺขา มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา, ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, าเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา’’ติ. เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สฺาย กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติ. ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺติ, โส ‘‘อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอต’’นฺติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ ¶ โอกฺกมติ, ตถา ¶ อสกฺโกนฺโต นิสีทตีติ โส เอว นโย. อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ, ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ, น กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสํเยว เอติ อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิย.
โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว วิหาสิ. มนุสฺสาปิ สุทํ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ จ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, กึ นุ โข มคฺคมูฬฺโห, อุทาหุ กิฺจิ ปมุฏฺโ’’ติ ¶ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺาสิ. จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺานํ อาคมํสุ. ตฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสีมหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ – ‘‘รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส’’ติ? เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต ‘‘โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ, มณิโอภาโสปี’’ติ เอวมาทิมาห. ตโต ‘‘ปฏิจฺฉาเทถ ตุมฺเห’’ติ นิพทฺโธ อามาติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ.
กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสีมหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ปมํ ตาว ‘‘ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี’’ติ สตฺต วสฺสานิ านจงฺกมเมว อธิฏฺาสิ. ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘คาวี นุ ปพฺพชิโต นู’’ติ อาสงฺกนียปเทเส ตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกรกโต อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา ¶ อุทกคณฺฑูสํ กโรติ. กึ การณา? ‘‘มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อาคเต มนุสฺเส ‘ทีฆายุกา โหถา’ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺานวิกฺเขโป อโหสี’’ติ ‘‘อชฺช, ภนฺเต, กติมี’’ติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปฺหํ วา ปุจฺฉิโต ¶ ปน อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺุภิตฺวา ยาติ.
กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปฺาส ภิกฺขู วิย จ. เต กิร อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘อรหตฺตํ อปตฺวา อฺมฺํ นาลปิสฺสามา’’ติ. คามฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺุภนํ ทิสฺวา ชานึสุ – ‘‘อชฺเชโก อาคโต, อชฺช ทฺเว’’ติ. เอวฺจ จินฺเตสุํ – ‘‘กึ นุ โข เอเต อมฺเหเหว สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อฺมฺมฺปิ. ยทิ อฺมฺํ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ. เอถ เน อฺมฺํ ขมาเปสฺสามา’’ติ สพฺเพ วิหารํ คนฺตฺวา ปฺาสาย ภิกฺขูสุ ทฺเวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห – ‘‘น โภ กลหการกานํ โอกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺํ เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สุปฏฺิตํ ปานียํ ปริโภชนีย’’นฺติ ¶ . เต ตโตว นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณายํ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย, กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรมาโน น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม กิฺจิ อตฺถิ. วิสมภูมิภาคปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนุฆรํ ปวิฏฺโ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา ¶ อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา ยถาผาสุเก ปติรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสฺํ อุปฏฺเปตฺวา อกฺขพฺภฺชนวณเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย…เป… ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ยถา ปุเรภตฺตํ ¶ , เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามฺจ กมฺมฏฺานเมว มนสิกโรติ. อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ.
อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปมวเย ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย. โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา. โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน เจ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิฺโ วา โหติ, เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย มหาปฺโ วา, เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา, เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตวาโท วา, เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา, เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา, เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา, เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, อารฺิโก วา, เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา, เสยฺยถาปิ เถโร ¶ อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา, เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชฺํ สิขาปตฺตํ โหติ.
อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ – ‘‘อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา ‘‘อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต อภิกฺกมามีติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ ¶ วิฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติ. ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย, ตถา อติหรณวีติหรเณสุ, โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ ¶ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย, ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ.
ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ น ปาปุณนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺธิสนฺธิ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลานิ วิย ตฏตฏายนฺตา ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ? ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ านํ, ธาตูนํ นิสชฺชา, ธาตูนํ สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมิฺหิ โกฏฺาเส สทฺธึ รูเปน –
‘‘อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ;
อวีจิมนุสมฺพนฺโธ, นทีโสโตว วตฺตตี’’ติ. –
เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ นามาติ.
นิฏฺิโต ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติปทสฺส อตฺโถ.
อาโลกิเต ¶ วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ, วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ. อฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต อนุเปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ. ตานิ อิธ น คหิตานิ, สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว ทฺเว คหิตานิ. อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติ.
ตตฺถ ‘‘อาโลเกสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘สเจ, ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลเกติ ‘เอวํ ¶ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต นาภิชฺฌาโทมนสฺสา ¶ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสวิสฺสนฺตี’ติ. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. สเจ, ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อาโลเกติ ‘เอวํ เม อนุทิสํ อาโลกยโต’…เป… สมฺปชาโน โหตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๙).
อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา. กมฺมฏฺานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชฺํ, ตสฺมา ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺานิเกหิ อตฺตโน กมฏฺานวเสเนว กสิณาทิกมฺมฏฺานิเกหิ วา ปน กมฺมฏฺานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ.
‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลเกตา วา วิโลเกตา วา นตฺถิ, ‘อาโลเกสฺสามี’ติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน เหฏฺิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติ, โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ ปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ นาม.
อปิจ ¶ มูลปริฺาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสนเปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ. มูลปริฺาวเสน ตาว –
‘‘ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ’’.
ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวฏฺเฏตฺวา กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา จกฺขุวิฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา วิปากมโนวิฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา กิริยมโนวิฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ ปมชวเนปิ ‘‘อยํ ¶ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน ¶ อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ, ทุติยชวเนปิ…เป… สตฺตมชวเนปิ. เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย เหฏฺุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ โหติ. เอวํ ตาเวตฺถ มูลปริฺาวเสน อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถมาคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติ. ตสฺส ยถา ปรเคเห กิฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุ ตุณฺหีมาสิเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ เอวํ อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อฺมฺํ น ปสฺสนฺติ, อิตฺตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ มเตสุ อวเสสสฺส เอกสฺส ตงฺขณํเยว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว มเตสุ อวเสสสฺส ตงฺขณํเยว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน ¶ อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ จกฺขุ เจว รูปา จ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, เอวเมเตสํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ? ตถา จกฺขุ จกฺขายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมายตนํ, เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ ¶ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก ¶ วิโลเกติ? ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิฺาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย ธมฺมา ธมฺมธาตุ, เอวเมเตสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ? ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย สหชาตปจฺจโย. เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนปิ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
สมิฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว สมิฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมิฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ สมิฺชิตฺวา วา ปสาเรตฺวา วา ิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ. กาเล สมิฺชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ ผาตึ คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติ เอวํ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพํ.
อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ. ตตฺรายํ นโย – มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติ. เตสํ ปิฏฺิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตตฺเถโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน ¶ คิหี ชาโต. อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร วมฺมิเก ปสาเรสิ, โส อาสีวิเสน ทฏฺโ. อปโร จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ สปฺปายสมฺปชฺํ.
โคจรสมฺปชฺํ ¶ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ – มหาเถโร กิร ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ ¶ สมิฺชิตฺวา ปุน ยถาาเน เปตฺวา สณิกํ สมิฺเชสิ. ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ – ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, สหสา หตฺถํ สมิฺชิตฺวา ปุน ยถาาเน เปตฺวา สณิกํ สมิฺชิตฺถา’’ติ. ยโต ปฏฺายาหํ, อาวุโส, กมฺมฏฺานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺานํ มฺุจิตฺวา หตฺโถ สมิฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน ตุมฺเหหิ สทฺธึ กถยมาเนน กมฺมฏฺานํ มฺุจิตฺวา สมิฺชิโต, ตสฺมา ปุน ยถาาเน เปตฺวา สมิฺเชสินฺติ. สาธุ, ภนฺเต, ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ. เอวเมตฺถาปิ กมฺมฏฺานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมิฺชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส หตฺถปาทลฬนํ วิย สมิฺชนปสารณํ โหตีติ ปริชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต อามิสลาโภ, ‘‘สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส ฆนํ ทุปฏฺฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว. อคฺคฬาทิทาเนน หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ โลภนียจีวรํ. ตาทิสฺหิ อรฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ ¶ , ชีวิตนฺตรายกรฺจาปิ โหติ. นิปฺปริยาเยน ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ ¶ , ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ สปฺปายํ, ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชฺํ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรมฺปิ ¶ อเจตนํ, กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ ‘‘มยา กาโย ปารุปิโต’’ติ. กาโยปิ น ชานาติ ‘‘อหํ จีวเรน ปารุปิโต’’ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ มาลาคนฺธธูมวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปหาราทีหิ อสกฺการํ. น เตหิ นาควมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา กโรนฺติ โทมนสฺสํ วา. เอวเมวํ เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา – ‘‘อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี’’ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน สาตฺถกสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ. กิสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย. ยสฺส กสฺสจิ จตุปฺจคณฺิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโต หิ น วฏฺฏติ, ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย. นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ, ปน ยฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตอสปฺปาโยว. วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชฺํ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปตฺตคฺคหณํ ¶ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ ‘‘อหํ หตฺเถหิ คหิโต’’ติ. หตฺถาปิ น ชานนฺติ ‘‘ปตฺโต อมฺเหหิ คหิโต’’ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ, สณฺฑาเสน อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณ วิยาติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อปิจ ¶ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลาย อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา ปุริสา เตสํ วณปฏฺฏโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ เภสชฺชานิ จ อุปนาเมนฺติ. ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสฺจิ สณฺหานิ, เกสฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ, เภสชฺชกปาลานิปิ เกสฺจิ สุสณฺานานิ, เกสฺจิ ¶ ทุสฺสณฺานานิ ปาปุณนฺติ, น เต ตตฺถ สุมนา วา ทุมฺมนา วา โหนฺติ. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน เภสชฺชปฏิคฺคหมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถ. เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ วิย จีวรํ, เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ, กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ สลฺลกฺเขติ. อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชฺเน อุตฺตมสมฺปชานการีติ เวทิตพฺโพ.
อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ ปิฏฺขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม, ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
ลูขปณีตติตฺตมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยฺจสฺส ภฺุชโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตอสปฺปายเมว. วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชฺํ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภฺุชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ¶ หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ อาโลปุทฺธรณํ มุขวิวรณฺจ โหติ. น โกจิ กฺุจิกาย น ยนฺตเกน หนุกฏฺีนิ วิวรติ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ปนํ อุปริทนฺตานํ มุสลกิจฺจสาธนํ เหฏฺาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนฺจ โหติ. อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ, มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ. ตํ เหฏฺาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ อุปริทนฺตมุสลสฺจุณฺณิตํ โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวเสนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺํ ปวิฏฺํ โกจิ ปลาลสนฺถรํ กตฺวา ธาเรนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุวเสเนว ¶ ติฏฺติ. ิตํ ิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ปจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยาว ปจฺจติ. ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺฑเกน วา ยฏฺิยา วา พหิ นีหรโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ. อิติ วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ¶ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ นีหรติ จ; ปถวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ; อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตฺตฺจ อนุปาเลติ; เตโชธาตุ อนฺโตปวิฏฺํ ปริปาเจติ; อากาสธาตุ อฺชโส โหติ; วิฺาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อปิจ คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, สมฺมกฺขนโตติ เอวํ ทสวิธํ ปฏิกูลภาวํ ปจฺจเวกฺขณโตเปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๙๔ อาทโย) อาหารปฏิกูลสฺานิทฺเทสโต คเหตพฺพา.
อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ ปตฺตกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อฺเ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพํ ตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน ¶ สาตฺถกสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ. อฏฺาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโยปิ โหติ. ปติรูเป าเน กโรนฺตสฺส สพฺพํ ตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ สปฺปายํ. ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชฺํ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสน จ โคจรสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิ, จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา ปน ปกฺเก คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โส ปนายํ เอวํ นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส, เกวลํ สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถา กึ? ยถา อุทกตุมฺพโต ¶ ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ. เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
คตาทีสุ ¶ คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเต ติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. เอตฺถ จ โย จิรํ คนฺตฺวา วา จงฺกมิตฺวา วา อปรภาเค ิโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘‘จงฺกมนกาเล ¶ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ, อยํ คเต สมฺปชานการี นาม.
โย สชฺฌายํ วา กโรนฺโต ปฺหํ วา วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต จิรํ ตฺวา อปรภาเค นิสินฺโน อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘‘ิตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ, อยํ ิเต สมฺปชานการี นาม.
โย สชฺฌายาทิกรณวเสเนว จิรํ นิสีทิตฺวา อปรภาเค นิปนฺโน อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘นิสินฺนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ, อยํ นิสินฺเน สมฺปชานการี นาม.
โย ปน นิปนฺนโกว สชฺฌายํ กโรนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา อปรภาเค อุฏฺาย อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘สยนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ, อยํ สุตฺเต จ ชาคริเต จ สมฺปชานการี นาม. กิริยมยจิตฺตานฺหิ อปฺปวตฺตํ สุตฺตํ นาม, ปวตฺตํ ชาคริตํ นามาติ.
โย ปน ภาสมาโน – ‘‘อยํ สทฺโท นาม โอฏฺเ จ ปฏิจฺจ ทนฺเต จ ชิวฺหฺจ ตาลฺุจ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส จ ตทนุรูปํ ปโยคํ ปฏิจฺจ ชายตี’’ติ สโต สมฺปชาโน ภาสติ, จิรํ วา ปน กาลํ สชฺฌายํ กตฺวา ธมฺมํ วา กเถตฺวา กมฺมฏฺานํ วา ปริวตฺเตตฺวา ปฺหํ วา วิสฺสชฺเชตฺวา อปรภาเค ตุณฺหีภูโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘‘ภาสิตกาเล อุปฺปนฺนา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ อยํ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม.
โย ตุณฺหีภูโต จิรํ ธมฺมํ วา กมฺมฏฺานํ วา มนสิกตฺวา อปรภาเค อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ¶ – ‘‘ตุณฺหีภูตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ. อุปาทารูปปวตฺติยา สติ ภาสติ นาม, อสติ ตุณฺหี ภวติ นามาติ, อยํ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามาติ. เอวเมตฺถ อสมฺโมหสมฺปชฺํ ตสฺส วเสน สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ สุตฺเต สติปฏฺานมิสฺสกสมฺปชฺํ ปุพฺพภาคํ กถิตํ.
๓. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๖๙. ตติเย ¶ เอวเมว ปนิเธกจฺเจติ โส กิร ภิกฺขุ กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา อิโต จิโต จ อาหิณฺฑติ, กายวิเวกํ นานุยฺุชติ. เตน นํ ภควา นิคฺคณฺหนฺโต เอวมาห. ตสฺมาติ ยสฺมา สํขิตฺเตน เทสนํ ยาจสิ, ตสฺมา. ทิฏฺีติ กมฺมสฺสกตาทิฏฺิ.
๔. สาลสุตฺตวณฺณนา
๓๗๐. จตุตฺเถ ¶ ธมฺมวินโยติ ธมฺโมติ วา วินโยติ วา อุภยเมตํ สตฺถุสาสนสฺเสว นามํ. สมาทเปตพฺพาติ คณฺหาเปตพฺพา. เอโกทิภูตาติ ขณิกสมาธินา เอกคฺคภูตา. สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตาติ อุปจารปฺปนาวเสน สมฺมา ปิตจิตฺตา จ เอกคฺคจิตฺตา จ. อิมสฺมึ สุตฺเต นวกภิกฺขูหิ เจว ขีณาสเวหิ จ ภาวิตสติปฏฺานา ปุพฺพภาคา, สตฺตหิ เสเขหิ ภาวิตา มิสฺสกา.
๖. สกุณคฺฆิสุตฺตวณฺณนา
๓๗๒. ฉฏฺเ สกุณคฺฆีติ สกุณํ หนตีติ สกุณคฺฆิ, เสนสฺเสตํ อธิวจนํ. สหสา อชฺฌปตฺตาติ โลภสาหเสน ปตฺตา. อลกฺขิกาติ นิสฺสิริกา. อปฺปปฺุาติ ปริตฺตปฺุา. สเจชฺช มยนฺติ สเจ อชฺช มยํ. นงฺคลกฏฺกรณนฺติ นงฺคเลน กสิกรณํ, อธุนา กฏฺํ เขตฺตฏฺานนฺติ อตฺโถ. เลฑฺฑุฏฺานนฺติ เลฑฺฑูนํ านํ. สํวทมานาติ สมฺมา วทมานา, อตฺตโน พลสฺส สุฏฺุ วณฺณํ วทมานาติ อตฺโถ. มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวาติ อุทฺธนสณฺาเนน ิเตสุ ตีสุ เลฑฺฑูสุ ‘‘อิโต เสเน อาคจฺฉนฺเต อิโต นิกฺขมิสฺสามิ, อิโต อาคจฺฉนฺเต อิโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา เตสุ เอกํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา อฏฺาสิ อวทมาโน. สนฺนยฺหาติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหมาโน วิย สนฺนยฺหิตฺวา ¶ สุฏฺุ เปตฺวา. พหุอาคโต โข มฺยายนฺติ ‘‘มยฺหํ อตฺถาย อยํ พหุตํ านํ อาคโต, อปฺปํ อวสิฏฺํ, อิทานิ มํ คณฺหิสฺสตี’’ติ ตฺวา ทารุคุโฬ วิย วินิวตฺติตฺวา ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตเร ปจฺจุปาทิ, ปฏิปนฺโน ปวิฏฺโติ อตฺโถ. อุรํ ปจฺจตาเฬสีติ ‘‘เอกปฺปหาเรเนว ¶ ลาปสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา คเหสฺสามี’’ติ ¶ ปกฺขนฺทตฺตา เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺมึ เลฑฺฑุสฺมึ อุรํ ปตาเฬสิ. ตาวเทวสฺส หทยมํสํ ผาลิยิตฺถ. อถ ลาโป ‘‘ทิฏฺา วต สตฺตุโน ปิฏฺี’’ติ หฏฺตุฏฺโ ตสฺส หทเย อปราปรํ จงฺกมิ.
๗. มกฺกฏสุตฺตวณฺณนา
๓๗๓. สตฺตเม ทุคฺคาติ ทุคฺคมา. จารีติ สฺจาโร. เลปํ โอฑฺเฑนฺตีติ วฏรุกฺขขีราทีหิ โยเชตฺวา เลปํ กโรนฺติ, ตํ มกฺกฏานํ ธุวคมนฏฺานนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา รุกฺขสาขาทีสุ เปนฺติ. ปฺโจฑฺฑิโตติ ปฺจสุ าเนสุ กาชทณฺฑกํ ปเวเสตฺวา คเหตพฺพา กาชสิกฺกา วิย โอฑฺฑิโต. ถุนํ เสตีติ ถุนนฺโต สยติ.
๘. สูทสุตฺตวณฺณนา
๓๗๔. อฏฺเม สูโทติ ภตฺตการโก. นานจฺจเยหีติ นานาจเยหิ, นานาวิเธหีติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. อมฺพิลคฺเคหีติ อมฺพิลโกฏฺาเสหิ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. อภิหรตีติ คหณตฺถาย หตฺถํ ปสาเรติ. พหุํ คณฺหาตีติ เอกคฺคหเณน พหุํ คณฺหนฺโตปิ ปุนปฺปุนํ คณฺหนฺโตปิ พหุํ คณฺหเตว. อภิหารานนฺติ สตํ วา สหสฺสํ วา อุกฺขิปิตฺวา อภิหฏานํ ทายานํ. อุปกฺกิเลสาติ ปฺจ นีวรณา. นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาตีติ ‘‘อิมํ เม กมฺมฏฺานํ อนุโลมํ วา โคตฺรภุํ วา อาหจฺจ ิต’’นฺติ น ชานาติ, อตฺตโน จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ. อิมสฺมึ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนา สติปฏฺานาว กถิตา.
๙. คิลานสุตฺตวณฺณนา
๓๗๕. นวเม เพฬุวคามเกติ เวสาลิยา สมีเป เอวํนามโก ปาทคาโม อตฺถิ, ตสฺมึ. ยถามิตฺตนฺติอาทีสุ มิตฺตาติ มิตฺตาว. สนฺทิฏฺาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตา ¶ . สมฺภตฺตาติ สุฏฺุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตา. เยสํ ยตฺถ ยตฺถ เอวรูปา ภิกฺขู อตฺถิ, เต ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุเปถาติ อตฺโถ. กสฺมา เอวมาห? เตสํ ผาสุวิหารตฺถาย. เตสํ ¶ กิร เพฬุวคามเก เสนาสนํ นปฺปโหติ, ภิกฺขาปิ ¶ มนฺทา. สมนฺตา เวสาลิยา ปน พหูนิ เสนาสนานิ, ภิกฺขาปิ สุลภา. ตสฺมา เอวมาห.
อถ กสฺมา ‘‘ยถาสุขํ คจฺฉถา’’ติ น วิสฺสชฺเชสิ? เตสํ อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ ทสมาสมตฺตํ ตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิ. สเจ อิเม ทูรํ คจฺฉิสฺสนฺติ, มํ ปรินิพฺพานกาเล ทฏฺุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. อถ เนสํ ‘สตฺถา ปรินิพฺพายนฺโต อมฺหากํ สติมตฺตมฺปิ น อทาสิ. สเจ ชาเนยฺยาม, น เอวํ ทูเร วเสยฺยามา’ติ วิปฺปฏิสาโร ภเวยฺย. เวสาลิยา สมนฺตา ปน วสฺสํ วสนฺตา มาสสฺส อฏฺ วาเร อาคนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิสฺสนฺติ, สุคโตวาทํ ลภิสฺสนฺตี’’ติ น วิสฺสชฺเชสิ.
ขโรติ ผรุโส. อาพาโธติ วิสภาคโรโค. พาฬฺหาติ พลวติโย. มารณนฺติกาติ มรณนฺตํ มรณสนฺติกํ ปาปนสมตฺถา. สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสีติ สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อธิวาเสสิ. อวิหฺมาโนติ เวทนานุวตฺตนวเสน อปราปรํ ปริวตฺตนํ อกโรนฺโต อปีฬิยมาโน อทุกฺขิยมาโน จ อธิวาเสสิ. อนามนฺเตตฺวาติ อชานาเปตฺวา. อนปโลเกตฺวาติ อชานาเปตฺวาว โอวาทานุสาสนึ อทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วีริเยนาติ ปุพฺพภาควีริเยน เจว ผลสมาปตฺติวีริเยน จ. ปฏิปณาเมตฺวาติ วิกฺขมฺเภตฺวา. ชีวิตสงฺขารนฺติ เอตฺถ ชีวิตมฺปิ ชีวิตสงฺขาโร. เยน ชีวิตํ สงฺขรียติ ฉิชฺชมานํ ฆเฏตฺวา ปียติ, โส ผลสมาปตฺติธมฺโมปิ ชีวิตสงฺขาโร. โส อิธ อธิปฺเปโต. อธิฏฺายาติ อธิฏฺหิตฺวา ปวตฺเตตฺวา ชีวิตปนสมตฺถํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ.
กึ ปน ภควา อิโต ปุพฺเพ ผลสมาปตฺตึ น สมาปชฺชตีติ? สมาปชฺชติ. สา ปน ขณิกสมาปตฺติ. ขณิกสมาปตฺติ จ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว เวทนํ วิกฺขมฺเภติ, สมาปตฺติโต วุฏฺิตมตฺตสฺส กฏฺปาเตน วา กลปาเตน วา ฉินฺนเสวาโล วิย อุทกํ, ปุน สรีรํ เวทนา อชฺโฌตฺถรติ. ยา ปน รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกฺจ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา มหาวิปสฺสนาวเสน สมาปนฺนา สมาปตฺติ ¶ , สา สุฏฺุ วิกฺขมฺเภติ. ยถา นาม ปุริเสน โปกฺขรณึ โอคาเหตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ สุฏฺุ อปพฺยุฬฺหเสวาโล ¶ จิเรน อุทกํ โอตฺถรติ, เอวเมว ¶ ตโต วุฏฺิตสฺส จิเรน เวทนา อุปฺปชฺชติ. อิติ ภควา ตํทิวสํ มหาโพธิปลฺลงฺเก อภินวํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปนฺโต วิย รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกฺจ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา จุทฺทสหากาเรหิ สนฺเนตฺวา มหาวิปสฺสนาย เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา ‘‘ทสมาเส มา อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตา เวทนา ทส มาเส น อุปฺปชฺชิเยว.
คิลานา วุฏฺิโตติ คิลาโน หุตฺวา ปุน วุฏฺิโต. มธุรกชาโต วิยาติ สฺชาตครุภาโว สฺชาตถทฺธภาโว สูเล อุตฺตาสิตปุริโส วิย. น ปกฺขายนฺตีติ น ปกาสนฺติ, นานาการโต น อุปฏฺหนฺติ. ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺตีติ สติปฏฺานธมฺมา มยฺหํ ปากฏา น โหนฺตีติ ทีเปติ. ตนฺติธมฺมา ปน เถรสฺส สุปฺปคุณา. น อุทาหรตีติ ปจฺฉิมโอวาทํ น เทติ, ตํ สนฺธาย วทติ.
อนนฺตรํ อพาหิรนฺติ ธมฺมวเสน วา ปุคฺคลวเสน วา อุภยํ อกตฺวา. ‘‘เอตฺตกํ ธมฺมํ ปรสฺส น เทเสสฺสามี’’ติ หิ จินฺเตนฺโต ธมฺมํ อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม, ‘‘เอตฺตกํ ปรสฺส เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต พาหิรํ กโรติ นาม. ‘‘อิมสฺส ปุคฺคลสฺส เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ปน ปุคฺคลํ อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม, ‘‘อิมสฺส น เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ปุคฺคลํ พาหิรํ กโรติ นาม. เอวํ อกตฺวา เทสิโตติ อตฺโถ. อาจริยมุฏฺีติ ยถา พาหิรกานํ อาจริยมุฏฺิ นาม โหติ, ทหรกาเล กสฺสจิ อกเถตฺวา ปจฺฉิมกาเล มรณมฺเจ นิปนฺนา ปิยมนาปสฺส อนฺเตวาสิกสฺส กเถนฺติ, เอวํ ตถาคตสฺส ‘‘อิทํ มหลฺลกกาเล ปจฺฉิมาเน กเถสฺสามี’’ติ มุฏฺึ กตฺวา ปริหริตฺวา ปิตํ กิฺจิ นตฺถีติ ¶ ทสฺเสติ.
อหํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ อหเมว ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามีติ วา, มมุทฺเทสิโกติ อหํ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเน อุทฺเทโส อสฺสาติ มมุทฺเทสิโก, มเมว อุทฺทิสฺสิตฺวา มํ ปจฺจาสีสมาโน ภิกฺขุสงฺโฆ โหตุ มม อจฺจเยน มา วา อโหสิ, ยํ วา ตํ วา โหตูติ อิติ วา ปน ยสฺส อสฺสาติ อตฺโถ. น เอวํ โหตีติ โพธิปลฺลงฺเกเยว อิสฺสามจฺเฉรานํ วิคตตฺตา ¶ เอวํ น โหติ. ส กินฺติ โส กึ. อาสีติโกติ อสีติสํวจฺฉริโก, อิทํ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ. เวมิสฺสเกนาติ พาหพนฺธจกฺกพนฺธาทินา ปฏิสงฺขรเณน เวมิสฺสเกน. มฺเติ ชรสกฏํ วิย เวมิสฺสเกน มฺเ ยาเปติ, อรหตฺตผลเวเนน จตุอิริยาปถกปฺปนํ ตถาคตสฺส โหตีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ¶ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ยสฺมึ อานนฺท สมเยติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตาทีนํ. เอกจฺจานํ เวทนานนฺติ โลกิยานํ เวทนานํ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา อิมินา ผลสมาปตฺติวิหาเรน ผาสุ โหติ, ตสฺมา ตุมฺเหปิ ตทตฺถาย เอวํ วิหรถาติ ทสฺเสติ. อตฺตทีปาติ มหาสมุทฺทคตา ทีปํ วิย อตฺตานํ ทีปํ ปติฏฺํ กตฺวา วิหรถ. อตฺตสรณาติ อตฺตคติกาว โหถ, มา อฺคติกา. ธมฺมทีปธมฺมสรณปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม เวทิตพฺโพ. ตมตคฺเคติ ตมอคฺเค, มชฺเฌ ต-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม อคฺคตมาติ ตมตคฺคาติ ¶ . เอวํ สพฺพํ ตมโสตํ ฉินฺทิตฺวา อติวิย อคฺเค อุตฺตมภาเว เอเต, อานนฺท, มม ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ, เตสํ อคฺเค ภวิสฺสนฺติ. เย เกจิ สิกฺขากามา, สพฺเพสํ เตสํ จตุสติปฏฺานโคจราว ภิกฺขู อคฺเค ภวิสฺสนฺตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ คณฺหีติ.
๑๐. ภิกฺขุนุปสฺสยสุตฺตวณฺณนา
๓๗๖. ทสเม เตนุปสงฺกมีติ ตสฺมึ อุปสฺสเย กมฺมฏฺานกมฺมิกา ภิกฺขุนิโย อตฺถิ, ตาสํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถสฺสามีติ อุปสงฺกมิ. อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสนฺติ ปุพฺพวิเสสโต อปรํ อุฬารวิเสสํ. ตตฺถ มหาภูตปริคฺคโห ปุพฺพวิเสโส, อุปาทารูปปริคฺคโห อปรวิเสโส นาม. ตถา สกลรูปปริคฺคโห ปุพฺพวิเสโส, อรูปปริคฺคโห อปรวิเสโส นาม. รูปารูปปริคฺคโห ปุพฺพวิเสโส, ปจฺจยปริคฺคโห ¶ อปรวิเสโส นาม สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ ปุพฺพวิเสโส, ติลกฺขณาโรปนํ อปรวิเสโส นาม. เอวํ ปุพฺเพนาปรํ อุฬารวิเสสํ ชานาตีติ อตฺโถ.
กายารมฺมโณติ ยํ กายํ อนุปสฺสติ, ตเมว อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ กิเลสปริฬาโห. พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปตีติ พหิทฺธา วา ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตุปฺปาโท วิกฺขิปติ. กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพนฺติ เอวํ กิเลสปริฬาเห จ ลีนตฺเต จ พหิทฺธาวิกฺเขเป จ อุปฺปนฺเน กิเลสานุรฺชิเตน น วตฺติตพฺพํ, กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย ปสาทาวเห พุทฺธาทีสุ อฺตรสฺมึ าเน กมฺมฏฺานจิตฺตํ เปตพฺพํ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อารมฺมเณ สมฺมา อาธิยติ สุฏฺุ ปิตํ ปิยติ. ปฏิสํหรามีติ ปสาทนียฏฺานโต ปฏิสํหรามิ, มูลกมฺมฏฺานาภิมุขํเยว นํ กโรมีติ อตฺโถ. โส ปฏิสํหรติ เจวาติ มูลกมฺมฏฺานาภิมุขฺจ ¶ ¶ เปเสติ. น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรตีติ กิเลสวิตกฺกํ น วิตกฺเกติ, กิเลสวิจารํ น วิจาเรติ. อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโรติ กิเลสวิตกฺกวิจาเรหิ อวิตกฺกาวิจาโร. อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมีติ โคจรชฺฌตฺเต ปวตฺตาย สติยา ‘‘สติมาหมสฺมิ สุขิโต จา’’ติ ปชานาติ.
เอวํ โข, อานนฺท, ปณิธาย ภาวนา โหตีติ เอวํ, อานนฺท, เปตฺวา ภาวนา โหติ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ยถา นาม ปุริสสฺส มหนฺตํ อุจฺฉุภารํ อุกฺขิปิตฺวา ยนฺตสาลํ เนนฺตสฺส กิลนฺตกิลนฺตกาเล ภูมิยํ เปตฺวา อุจฺฉุขณฺฑํ ขาทิตฺวา ปุน อุกฺขิปิตฺวา คมนํ โหติ; เอวเมว อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อุคฺคหิตกมฺมฏฺานสฺส กายปริฬาหาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตํ กมฺมฏฺานํ เปตฺวา พุทฺธคุณาทิอนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ภาวนา ปวตฺตา, ตสฺมา ‘‘ปณิธาย ภาวนา โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส ปน ปุริสสฺส อุจฺฉุภารํ ยนฺตสาลํ เนตฺวา ปีเฬตฺวา รสปานํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ผลสมาปตฺติสุขานุภวนํ เวทิตพฺพํ.
พหิทฺธาติ มูลกมฺมฏฺานํ ปหาย พหิ อฺสฺมึ อารมฺมเณ. อปฺปณิธายาติ อฏฺเปตฺวา. อถ ปจฺฉา ปุเร อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ปชานาตีติ เอตฺถ กมฺมฏฺานวเสน วา สรีรวเสน วา เทสนาวเสน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ¶ กมฺมฏฺาเน ตาว กมฺมฏฺานสฺส อภินิเวโส ปุเร นาม, อรหตฺตํ ปจฺฉา นาม. ตตฺถ โย ภิกฺขุ มูลกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา กิเลสปริฬาหสฺส วา ลีนตฺตสฺส วา พหิทฺธาวิกฺเขปสฺส วา อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ อเทนฺโต สุทนฺตโคเณ โยเชตฺวา สาเรนฺโต วิย จตุรสฺสจฺฉิทฺเท สุตจฺฉิตํ จตุรสฺสฆฏิกํ ปกฺขิปนฺโต วิย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อติฏฺนฺโต อลคฺคนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โส ปุเรสงฺขาตสฺส กมฺมฏฺานาภินิเวสสฺส ปจฺฉาสงฺขาตสฺส อรหตฺตสฺส จ วเสน ปจฺฉา ปุเร อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ปชานาติ นาม.
สรีเร ปน ปาทงฺคุลีนํ อคฺคปพฺพานิ ปุเร นาม, สีสกฏาหํ ปจฺฉา นาม. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปาทงฺคุลีนํ อคฺคปพฺพอฏฺิเกสุ ¶ อภินิวิสิตฺวา พฺยาภงฺคิยา ยวกลาปํ โมเจนฺโต วิย วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน อฏฺีนิ ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺตรา กิเลสปริฬาหาทีนํ อุปฺปตฺตึ ¶ วาเรตฺวา ยาว สีสกฏาหา ภาวนํ ปาเปติ, โส ปุเรสงฺขาตานํ อคฺคปาทงฺคุลิปพฺพานํ ปจฺฉาสงฺขาตสฺส สีสกฏาหสฺส จ วเสน ปจฺฉา ปุเร อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ปชานาติ นาม.
เทสนายปิ ทฺวตฺตึสาการเทสนาย เกสา ปุเร นาม, มตฺถลุงฺคํ ปจฺฉา นาม. ตตฺถ โย ภิกฺขุ เกเสสุ อภินิวิสิตฺวา วณฺณสณฺานทิโสกาสวเสน เกสาทโย ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺตรา กิเลสปริฬาหาทีนํ อุปฺปตฺตึ วาเรตฺวา ยาว มตฺถลุงฺคา ภาวนํ ปาเปติ. โส ปุเรสงฺขาตานํ เกสานํ ปจฺฉาสงฺขาตสฺส มตฺถลุงฺคสฺส จ วเสน ปจฺฉา ปุเร อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ปชานาติ นาม.
เอวํ โข, อานนฺท, อปฺปณิธาย ภาวนา โหตีติ เอวํ, อานนฺท, อฏฺเปตฺวา ภาวนา โหติ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ยถา นาม ปุริสสฺส คุฬภารํ ลภิตฺวา อตฺตโน คามํ อติหรนฺตสฺส อนฺตรา อฏฺเปตฺวาว อุจฺจงฺเค ปกฺขิตฺตานิ คุฬขณฺฑาทีนิ ขาทนียานิ ขาทนฺตสฺส อตฺตโน คาเมเยว โอตรณํ โหติ, เอวเมว อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อารทฺธภาวนสฺส กายปริฬาหาทีนํ อุปฺปตฺตึ วาเรตฺวา กมฺมฏฺานภาวนา ปวตฺตา, ตสฺมา ‘‘อปฺปณิธาย ภาวนา’’ติ วุตฺตา. ตสฺส ปน ปุริสสฺส ตํ คุฬภารํ อตฺตโน คามํ เนตฺวา าตีหิ สทฺธึ ปริโภโค วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน ¶ กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ผลสมาปตฺติสุขานุภวนํ เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อมฺพปาลิวคฺโค ปโม.
๒. นาลนฺทวคฺโค
๒. นาลนฺทสุตฺตวณฺณนา
๓๗๘. ทุติยวคฺคสฺส ทุติเย นาลนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ เอวํนามเก นคเร, ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺิโน อมฺพวเน. ตํ ¶ กิร ตสฺส อุยฺยานํ ¶ อโหสิ. โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเตสิ. โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย ปาวาริกมฺพวนนฺตฺเวว สงฺขํ คโต. ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ.
เอวํปสนฺโนติ เอวํ อุปฺปนฺนสทฺโธ, เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ. ภิยฺโยภิฺตโรติ ภิยฺยตโร อภิฺาโต ภิยฺยตราภิยฺโย วา, อุตฺตริตราโณติ อตฺโถ. สมฺโพธิยนฺติ สพฺพฺุตฺาเณ อรหตฺตมคฺคาเณ วา อรหตฺตมคฺเคเนว หิ พุทฺธคุณา นิปฺปเทสา คหิตา โหนฺติ, ทฺเวปิ อคฺคสาวกา อรหตฺตมคฺเคเนว สาวกปารมีาณํ ปฏิลภนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธิาณํ, พุทฺธา สพฺพฺุตฺาณฺเจว สกเล จ พุทฺธคุเณ. สพฺพมฺปิ เนสํ อรหตฺตมคฺเคเนว อิชฺฌติ. ตสฺมา อรหตฺตมคฺคาณํ สมฺโพธิ นาม โหติ. เตน อุตฺตริตโร จ ภควตา นตฺถิ. เตนาห ‘‘ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ สมฺโพธิย’’นฺติ.
อุฬาราติ เสฏฺา. อยฺหิ อุฬารสทฺโท ‘‘อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๖๖) มธุเร อาคจฺฉติ. ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๘๘) เสฏฺเ. ‘‘อปฺปมาโณ อุฬาโร ¶ โอภาโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๒; ม. นิ. ๓.๒๐๑) วิปุเล. สฺวายมิธ เสฏฺเ อาคโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อุฬาราติ เสฏฺา’’ติ. อาสภีติ อุสภสฺส วาจาสทิสี อจลา อสมฺปเวธี. เอกํโส คหิโตติ อนุสฺสเวน วา อาจริยปรมฺปราย วา อิติกิราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา อาการปริวิตกฺเกน วา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา ตกฺกเหตุ วา นยเหตุ วา อกเถตฺวา ปจฺจกฺขโต าเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิย เอกํโส คหิโต, สนฺนิฏฺานกถาว กถิตาติ อตฺโถ. สีหนาโทติ เสฏฺนาโท, วเน อุนฺนาทยนฺเตน สีเหน วิย อุตฺตมนาโท นทิโตติ อตฺโถ.
กึ ¶ นุ เต สาริปุตฺตาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภิ? อนุโยคทาปนตฺถํ. เอกจฺโจ หิ สีหนาทํ นทิตฺวา อตฺตโน สีหนาเท อนุโยคํ ทาตุํ น สกฺโกติ, นิฆํสนํ น ขมติ, สิเลเส ปติตมกฺกโฏ วิย โหติ. ยถา ธมมานํ อปริสุทฺธํ โลหํ ฌายิตฺวา องฺคาโร โหติ, เอวํ ฌามงฺคาโร วิย โหติ. เอโก สีหนาเท อนุโยคํ ทาปิยมาโน ทาตุํ สกฺโกติ, นิฆํสนํ ขมติ ¶ , ธมมานํ นิทฺโทสชาตรูปํ วิย อธิกตรํ โสภติ, ตาทิโส เถโร. เตน นํ ภควา ‘‘อนุโยคกฺขโม อย’’นฺติ ตฺวา สีหนาเท อนุโยคทาปนตฺถํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
ตตฺถ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต ตยา. เอวํสีลาติ มคฺคสีเลน ผลสีเลน โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลา. เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา โลกิยโลกุตฺตเรน สมาธินา เอวํสมาธีติ อตฺโถ. เอวํปฺาติ มคฺคปฺาทิวเสเนว เอวํปฺา. เอวํวิหาริโนติ เอตฺถ ปน เหฏฺา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตปิ ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหตีติ เจ. เถเรน อิทํ คหิตเมว. อิทฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺมา เอวํ นิโรธสมาปตฺติวิหาริโน เต ภควนฺโต อเหสุนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
เอวํวิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ, ตทงฺควิมุตฺติ, สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปฺจวิธา วิมุตฺติ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ¶ สตฺต อนุปสฺสนา สยํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจนีกวเสน ปริจฺจตฺตาหิ นิจฺจสฺาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาโร อริยมคฺคา สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาริ สามฺผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อปคตตฺตา ทูเร ิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขํ คตํ. อิติ อิมาสํ ปฺจนฺนํ วิมุตฺตีนํ วเสน เอวํ วิมุตฺตาติ เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
กึ ¶ ปน เต สาริปุตฺต เย เต ภวิสฺสนฺตีติ อตีตา ตาว นิรุทฺธา อปณฺณตฺติกภาวํ คตา ทีปสิขา วิย นิพฺพุตา, เอวํ นิรุทฺเธ อปณฺณตฺติกภาวํ คเต ตฺวํ กถํ ชานิสฺสสิ, อนาคตพุทฺธานํ ปน คุณา กึ ตยา อตฺตโน จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตาติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห.
กึ ปน ตฺยาหํ สาริปุตฺต เอตรหีติ อนาคตาปิ พุทฺธา อชาตา อนิพฺพตฺตา อนุปฺปนฺนา, เต กถํ ชานิสฺสสิ. เตสฺหิ ชานนํ อปเท อากาเส ปททสฺสนํ วิย โหติ. อิทานิ มยา สทฺธึ ¶ เอกวิหาเร วสสิ, เอกโต ภิกฺขาย จรสิ, ธมฺมเทสนากาเล ทกฺขิณปสฺเส นิสีทสิ, กึ ปน มยฺหํ คุณา อตฺตโน เจตสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา ตยาติ อนุยฺุชนฺโต เอวมาห. เถโร ปน ปุจฺฉิตปุจฺฉิเต ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ ปฏิกฺขิปติ.
เถรสฺส จ วิทิตมฺปิ อตฺถิ, อวิทิตมฺปิ. กึ โส อตฺตโน วิทิตฏฺาเน ปฏิกฺเขปํ กโรติ, อวิทิตฏฺาเนติ? วิทิตฏฺาเน น กโรติ, อวิทิตฏฺาเนเยว กโรติ. เถโร กิร อนุโยเค อารทฺเธ เอวํ อฺาสิ ‘‘นายํ อนุโยโค สาวกปารมีาเณ, สพฺพฺุตฺาเณ ปน อยํ อนุโยโค’’ติ อตฺตโน สาวกปารมีาเณ ปฏิกฺเขปํ อกตฺวาว อวิทิตฏฺาเน สพฺพฺุตฺาเณ ปฏิกฺเขปํ กโรติ. เตน อิทมฺปิ ทีเปติ – ภควา มยฺหํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติการณชานนสมตฺถํ สพฺพฺุตฺาณํ นตฺถีติ.
เอตฺถาติ เอเตสุ อตีตาทิเภเทสุ พุทฺเธสุ. อถ กิฺจรหีติ อถ กสฺมา เอวํ าเณ อสติ ตยา เอวํ กถิตนฺติ วทติ. ธมฺมนฺวโยติ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต าณสฺส อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา อุปฺปนฺนํ อนุมานาณํ นยคฺคาโห ¶ วิทิโต, สาวกปารมีาเณ ตฺวาว อิมินา อากาเรน ชานามิ ภควาติ วทติ. เถรสฺส หิ นยคฺคาโห อปฺปมาโณ อปริยนฺโต. ยถา จ สพฺพฺุตฺาณสฺส ปมาณํ วา ปริยนฺโต วา นตฺถิ, เอวํ ธมฺมเสนาปติโน นยคฺคาหสฺส. เตน โส – ‘‘อิมินา เอวํวิโธ อิมินา เอวํวิโธ, อิมินา อนุตฺตโร อิมินา อนุตฺตโร สตฺถา’’ติ ชานาติ. เถรสฺส หิ นยคฺคาโห สพฺพฺุตฺาณคติโก เอว.
อิทานิ ¶ ตํ นยคฺคาหํ ปากฏํ กาตุํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปปาการาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจรานํ อาสงฺกา น โหติ. ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อาห. ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรมูลปาการํ. ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการฺเจว ถิรปิฏฺสงฺฆาฏฺจ. เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห? พหุทฺวาเร หิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเรว เอโก วฏฺฏติ. เถรสฺส จ ปฺาย สทิโส อฺโ นตฺถิ, ตสฺมา อตฺตโน ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทฺวาร’’นฺติ อาห.
ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต วิสทาโณ. เมธาวีติ ¶ านุปฺปตฺติกปฺาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโต. อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ ปาการมคฺคํ. ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺกานํ อปคตฏฺานํ. ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺานํ. เจตโส อุปกฺกิเลเสติ ปฺจนีวรณา จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสนฺติ กิลิฏฺํ กโรนฺติ อุปตาเปนฺติ วิเหเนฺติ, ตสฺมา ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปฺาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติ. สุปติฏฺิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุฏฺุ ปิตจิตฺตา หุตฺวา. สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาสภาเวน ภาเวตฺวา. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌึสูติ ทสฺเสติ.
อปิเจตฺถ สติปฏฺานาติ วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มคฺโค, อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตํ. สติปฏฺานาติ วา วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคามิสฺสกา, สมฺมาสมฺโพธิ ¶ อรหตฺตเมว. ทีฆภาณกมหาสีวตฺเถโร ปนาห ‘‘สติปฏฺาเน วิปสฺสนํ คเหตฺวา โพชฺฌงฺเค มคฺโค จ สพฺพฺุตฺาณฺจาติ ¶ คหิเต สุนฺทโร ปฺโห ภเวยฺย, น ปเนวํ คหิต’’นฺติ. อิติ เถโร สพฺพพุทฺธานํ นีวรณปฺปหาเน สติปฏฺานภาวนาย สมฺโพธิยฺจ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณรชตานํ วิย นานตฺตาภาวํ ทสฺเสติ.
อิธ ตฺวา อุปมา สํสนฺเทตพฺพา – อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต ปจฺจนฺตนครํ ทสฺเสสิ, ปาการํ ทสฺเสสิ, อนุปริยายปถํ ทสฺเสสิ, ทฺวารํ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกํ ทสฺเสสิ, นครํ ปวิสนกนิกฺขมนเก โอฬาริเก ปาเณ ทสฺเสสิ, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาวํ ทสฺเสสิ. ตตฺถ กึ เกน สทิสนฺติ เจ? นครํ วิย หิ นิพฺพานํ, ปากาโร วิย สีลํ, อนุปริยายปโถ วิย หิรี, ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค, ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ, นครํ ปวิสนกนิกฺขมนกา โอฬาริกปาณา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธา, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาโว วิย อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมถาทีหิ ปากฏภาโว. เอตฺตาวตา เถเรน ภควโต – ‘‘เอวมหํ สาวกปารมีาเณ ตฺวา ธมฺมนฺวเยน นยคฺคาเหน ชานามี’’ติ อตฺตโน สีหนาทสฺส อนุโยโค ทินฺโน โหติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘น โข เมตํ, ภนฺเต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ¶ เจโตปริยาณํ อตฺถิ, อปิจ ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ วทติ, ตสฺมา. อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสีติ ปุนปฺปุนํ ภาเสยฺยาสิ, ‘‘ปุพฺพณฺเห เม กถิต’’นฺติ มา มชฺฌนฺหิกาทีสุ น กถยิตฺถ, ‘‘อชฺช วา เม กถิต’’นฺติ มา ปรทิวสาทีสุ น กถยิตฺถาติ อตฺโถ. สา ปหียิสฺสตีติ ‘‘สาริปุตฺตสทิโสปิ นาม าณชวนสมฺปนฺโน สาวโก พุทฺธานํ จิตฺตาจารํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ อปฺปเมยฺยา ตถาคตา’’ติ จินฺเตนฺตานํ ยา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, สา ปหียิสฺสตีติ.
๓. จุนฺทสุตฺตวณฺณนา
๓๗๙. ตติเย มคเธสูติ เอวํนามเก ชนปเท. นาลกคามเกติ ราชคหสฺส อวิทูเร อตฺตโน กุลสนฺตเก เอวํนามเก คาเม. จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ ¶ อยํ เถโร ธมฺมเสนาปติสฺส ¶ กนิฏฺภาติโก, ตํ ภิกฺขู อนุปสมฺปนฺนกาเล ‘‘จุนฺโท สมณุทฺเทโส’’ติ สมุทาจริตฺวา เถรกาเลปิ ตเถว สมุทาจรึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘จุนฺโท สมณุทฺเทโส’’ติ. อุปฏฺาโก โหตีติ มุโขทกทนฺตกฏฺทาเนน เจว ปริเวณสมฺมชฺชน-ปิฏฺิปริกมฺมกรณ-ปตฺตจีวรคฺคหเณน จ อุปฏฺานกโร โหติ. ปรินิพฺพายีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต. กตรสฺมึ กาเลติ? ภควโต ปรินิพฺพานสํวจฺฉเร.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – ภควา กิร วุตฺถวสฺโส เวฬุวคามกา นิกฺขมิตฺวา ‘‘สาวตฺถึ คมิสฺสามี’’ติ อาคตมคฺเคเนว ปฏินิวตฺตนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนํ ปาวิสิ. ธมฺมเสนาปติ ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ทิวาฏฺานํ คโต, โส ตตฺถ อนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ปฺาเปตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ผลสมาปตฺตึ ปาวิสิ. อถสฺส ยถา ปริจฺเฉเทน ตโต วุฏฺิตสฺส อยํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘พุทฺธา นุ โข ปมํ ปรินิพฺพายนฺติ, อุทาหุ อคฺคสาวกาติ, ตโต ‘‘อคฺคสาวกา ปม’’นฺติ ตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกสิ. โส ‘‘สตฺตาหเมว เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺตี’’ติ ตฺวา ‘‘กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ.
ตโต ‘‘ราหุโล ตาวตึเสสุ ปรินิพฺพุโต, อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถโร ฉทฺทนฺตทเห, อหํ กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตนฺโต มาตรํ อารพฺภ สตึ อุปฺปาเทสิ – ‘‘มยฺหํ มาตา สตฺตนฺนํ ¶ อรหนฺตานํ มาตา หุตฺวาปิ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ อปฺปสนฺนา, อตฺถิ นุ โข ตสฺสา อุปนิสฺสโย, นตฺถิ นุ โข’’ติ. โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘กสฺส เทสนาย อภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘มเมว ธมฺมเทสนาย ภวิสฺสติ, น อฺสฺส. สเจ โข ปนาหํ อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํ, ภวิสฺสนฺติ เม วตฺตาโร – ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร อวเสสชนานมฺปิ อวสฺสโย โหติ. ตถา หิสฺส สมจิตฺตสุตฺตนฺตเทสนาทิวเส (อ. นิ. ๒.๓๓-๓๗) โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปตฺตา, ตโย มคฺเค ปฏิวิทฺธเทวตานํ คณนา นตฺถิ, อฺเสุ จ าเนสุ อเนกา อภิสมยา ¶ ทิสฺสนฺติ, เถเร จ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตาเนว อสีติ กุลสหสฺสานิ, โส ทานิ สกมาตุมิจฺฉาทสฺสนมตฺตมฺปิ หริตุํ ¶ นาสกฺขี’’ติ. ตสฺมา มาตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตฺวา ชาโตวรเกเยว ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ‘‘อชฺเชว ภควนฺตํ อนุชานาเปตฺวา นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จุนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, จุนฺท, อมฺหากํ ปฺจสตาย ภิกฺขุปริสาย สฺํ เทหิ. ‘คณฺหถาวุโส ปตฺตจีวรานิ, ธมฺมเสนาปติ นาลกคามํ คนฺตุกาโม’’’ติ. เถโร ตถา อกาสิ.
ภิกฺขู เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เถรสฺส สนฺติกํ อคมํสุ. เถโร เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา ทิวาฏฺานทฺวาเร ตฺวา ทิวาฏฺานํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ ทานิ ปจฺฉิมทสฺสนํ, ปุน อาคมนํ นตฺถี’’ติ ปฺจสตภิกฺขูหิ ปริวุโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘อนุชานาตุ เม ภนฺเต ภควา, อนุชานาตุ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล เม, โอสฺสฏฺโ เม อายุสงฺขาโร’’ติ. พุทฺธา ปน ยสฺมา ‘‘ปรินิพฺพาหี’’ติ วุตฺเต มรณวณฺณํ สํวณฺเณนฺตีติ, ‘‘มา ปรินิพฺพาหี’’ติ วุตฺเต วฏฺฏสฺส คุณํ กเถนฺตีติ มิจฺฉาทิฏฺิกา โทสํ อาโรเปสฺสนฺติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ น วทนฺติ. เตน นํ ภควา – ‘‘กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสสิ สาริปุตฺตา’’ติ วตฺวา – ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, มคเธสุ นาลกคาเม ชาโตวรโก, ตตฺถาหํ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ยสฺส ทานิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กาลํ มฺสิ, อิทานิ ปน เต เชฏฺกนิฏฺภาติกานํ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสนํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสติ, เทเสหิ เนสํ ธมฺม’’นฺติ อาห.
เถโร – ‘‘สตฺถา มยฺหํ อิทฺธิวิกุพฺพนปุพฺพงฺคมํ ธมฺมเทสนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ ตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิ, ปุน ทฺวิตาลปฺปมาณํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิ, เอเตนุปาเยน สตฺตตาลปฺปมาณํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ¶ อเนกานิ ปาฏิหาริยสตานิ ทสฺเสนฺโต ธมฺมกถํ ¶ อารภิ. ทิสฺสมาเนนปิ กาเยน กเถติ, อทิสฺสมาเนนปิ. อุปริเมน วา เหฏฺิเมน วา อุปฑฺฒกาเยน กเถติ อทิสฺสมาเนนปิ ทิสฺสมาเนนปิ, กาเลน จนฺทวณฺณํ ทสฺเสติ, กาเลน สูริยวณฺณํ, กาเลน ปพฺพตวณฺณํ, กาเลน สมุทฺทวณฺณํ, กาเลน จกฺกวตฺติราชา โหติ, กาเลน เวสฺสวณมหาราชา, กาเลน สกฺโก ¶ เทวราชา, กาเลน มหาพฺรหฺมาติ เอวํ อเนกานิ ปาฏิหาริยสตานิ ทสฺเสนฺโต ธมฺมกถํ กเถสิ. สกลนครํ สนฺนิปติ. เถโร โอรุยฺห ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘โก นาโม อยํ สาริปุตฺต ธมฺมปริยาโย’’ติ. สีหวิกีฬิโต นาม, ภนฺเตติ. ตคฺฆ, สาริปุตฺต, สีหวิกีฬิโต ตคฺฆ, สาริปุตฺต, สีหวิกีฬิโตติ.
เถโร อลตฺตกวณฺเณ หตฺเถ ปสาเรตฺวา สตฺถุ สุวณฺณกจฺฉปสทิเส ปาเท โคปฺผเกสุ คเหตฺวา – ‘‘ภนฺเต, อิเมสํ ปาทานํ วนฺทนตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิกํ อสงฺขฺเยยฺยํ ปารมิโย ปูริตา, โส เม มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อิโต ทานิ ปฏฺาย ปฏิสนฺธิวเสน น ปุน เอกฏฺาเน สนฺนิปาโต สมาคโม อตฺถิ, ฉินฺโน เอส วิสฺสาโส, อเนเกหิ พุทฺธสตสหสฺเสหิ ปวิฏฺํ อชรํ อมรํ เขมํ สุขํ สีตลํ อภยํ นิพฺพานปุรํ ปวิสิสฺสามิ, สเจ เม กิฺจิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา น โรเจถ, ขมถ ตํ ภควา, คมนกาโล มยฺห’’นฺติ. ขมามิ เต, สาริปุตฺต, น โข ปน เต กิฺจิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา มยฺหํ อรุจฺจนกํ อตฺถิ, ยสฺส ทานิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กาลํ มฺสีติ.
อิติ ภควตา อนฺุาตสมนนฺตรํ สตฺถุ ปาเท วนฺทิตฺวา อุฏฺิตมตฺเต อายสฺมนฺเต สาริปุตฺเต สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปริภณฺฑปพฺพเต ธารยมานาปิ – ‘‘อชฺช อิมํ คุณราสึ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย เอกปฺปหาเรเนว วิรวมานา มหาปถวี ยาว อุทกปริยนฺตา อกมฺปิ, อากาเส เทวทุนฺทุภิโย ผลึสุ, มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ.
สตฺถา – ‘‘ธมฺมเสนาปตึ ปฏิปาเทสฺสามี’’ติ ธมฺมาสนา ¶ วุฏฺาย คนฺธกุฏิอภิมุโข คนฺตฺวา มณิผลเก อฏฺาสิ. เถโร ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา – ‘‘ภควา อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺขฺเยยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนํ ปตฺเถสึ, สา เม ปตฺถนา สมิทฺธา, ทิฏฺา ตุมฺเห, ตํ ปมทสฺสนํ, อิทํ ปจฺฉิมทสฺสนํ. ปุน ตุมฺหากํ ทสฺสนํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ ¶ อฺชลึ ปคฺคยฺห ยาว ทสฺสนวิสยา อภิมุโขว ปฏิกฺกมิตฺวา ¶ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. ปุน มหาปถวี ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อกมฺปิ.
ภควา ปริวาเรตฺวา ิเต ภิกฺขู อาห – ‘‘อนุคจฺฉถ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ เชฏฺภาติก’’นฺติ. ตสฺมึ ขเณ จตสฺโสปิ ปริสา สมฺมาสมฺพุทฺธํ เอกกํเยว เชตวเน โอหาย นิรวเสสา นิกฺขมึสุ. สาวตฺถินครวาสิโนปิ – ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร กิร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาปุจฺฉิตฺวา ปรินิพฺพายิตุกาโม นิกฺขนฺโต, ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติ นครทฺวารานิ นิโรกาสานิ กโรนฺตา นิกฺขมิตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เกเส วิกิริตฺวา – ‘‘อิทานิ มยํ กหํ มหาปฺโ นิสินฺโน, กหํ ธมฺมเสนาปติ นิสินฺโน’’ติ ปุจฺฉนฺตา – ‘‘กสฺส สนฺติกํ คมิสฺสาม, กสฺส หตฺเถ สตฺถารํ เปตฺวา เถโร ปกฺกนฺโต’’ติอาทินา นเยน ปริเทวนฺตา โรทนฺตา เถรํ อนุพนฺธึสุ.
เถโร มหาปฺาย ิตตฺตา – ‘‘สพฺเพสํ อนติกฺกมนีโย เอส มคฺโค’’ติ มหาชนํ โอวทิตฺวา – ‘‘ตุมฺเหปิ, อาวุโส, ติฏฺถ, มา ทสพเล ปมาทํ อาปชฺชิตฺถา’’ติ ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน ปริสาเยว สทฺธึ ปกฺกามิ. เยปิ มนุสฺสา – ‘‘ปุพฺเพ อยฺโย ปจฺจาคมนจาริกํ จรติ, อิทํ อิทานิ คมนํ น ปุน ปจฺจาคมนายา’’ติ ปริเทวนฺตา อนุพนฺธึสุเยว. เตปิ – ‘‘อปฺปมตฺตา, อาวุโส, โหถ, เอวํภาวิโน นาม สงฺขารา’’ติ นิวตฺเตสิ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน อนฺตรามคฺเค สตฺตาหํ มนุสฺสานํ ¶ สงฺคหํ กโรนฺโต สายํ นาลกคามํ ปตฺวา คามทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล อฏฺาสิ. อถ อุปเรวโต นาม เถรสฺส ภาคิเนยฺโย พหิคามํ คจฺฉนฺโต เถรํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. เถโร ตํ อาห – ‘‘อตฺถิ เคเห เต อยฺยิกา’’ติ. อาม ภนฺเตติ. คจฺฉ อมฺหากํ อิธาคตภาวํ อาโรเจหิ. ‘‘กสฺมา อาคโต’’ติ จ วุตฺเต – ‘‘อชฺช กิร เอกทิวสํ อนฺโตคาเม วสิสฺสติ, ชาโตวรกํ ปฏิชคฺคถ, ปฺจนฺนฺจ กิร ภิกฺขุสตานํ วสนฏฺานํ ชานาถา’’ติ. โส คนฺตฺวา – ‘‘อยฺยิเก มยฺหํ มาตุโล อาคโต’’ติ อาห. อิทานิ กุหินฺติ? คามทฺวาเรติ. เอกโกว, อฺโปิ โกจิ อตฺถีติ? อตฺถิ ปฺจสตา ภิกฺขูติ. กึการณา อาคโตติ? โส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. พฺราหฺมณี – ‘‘กึ นุ โข เอตฺตกานํ วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคาเปติ ¶ , ทหรกาเล ปพฺพชิตฺวา มหลฺลกกาเล คิหี โหตุกาโม’’ติ จินฺเตนฺตี ชาโตวรกํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา ปฺจสตานํ วสนฏฺานํ กาเรตฺวา ทณฺฑทีปิกา ชาเลตฺวา เถรสฺส ปาเหสิ.
เถโร ¶ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปาสาทํ อารุยฺห ชาโตวรกํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ, นิสีทิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ วสนฏฺานํ คจฺฉถา’’ติ ภิกฺขู อุยฺโยเชสิ. เตสุ คตมตฺเตสุเยว เถรสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา มารณนฺติกา เวทนา วตฺตนฺติ. เอกํ ภาชนํ ปวิสติ, เอกํ นิกฺขมติ. พฺราหฺมณี – ‘‘มม ปุตฺตสฺส ปวตฺติ มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติ อตฺตโน วสนคพฺภทฺวารํ นิสฺสาย อฏฺาสิ.
จตฺตาโร มหาราชาโน ‘‘ธมฺมเสนาปติ กุหึ วิหรตี’’ติ โอโลเกนฺตา นาลกคาเม ชาโตวรเก ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโน, ปจฺฉิมทสฺสนํ คมิสฺสามา’’ติ อาคมฺม วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ. เก ตุมฺเหติ? มหาราชาโน ภนฺเตติ. กสฺมา อาคตตฺถาติ? คิลานุปฏฺากา ภวิสฺสามาติ. ‘‘โหตุ, อตฺถิ คิลานุปฏฺาโก, คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อุยฺโยเชสิ. เตสํ คตาวสาเน เตเนว นเยน สกฺโก เทวานมินฺโท. ตสฺมึ คเต มหาพฺรหฺมา จ อาคมึสุ. เตปิ ตเถว เถโร อุยฺโยเชสิ.
พฺราหฺมณี เทวตานํ อาคมนฺจ คมนฺจ ทิสฺวา ‘‘เก นุ โข เอเต มม ปุตฺตํ วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ เถรสฺส ¶ คพฺภทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต, จุนฺท, กา ปวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘มหาอุปาสิกา, ภนฺเต, อาคตา’’ติ อาห. เถโร ‘‘กสฺมา อเวลาย อาคตา’’ติ ปุจฺฉิ. สา ‘‘ตุยฺหํ, ตาต, ทสฺสนตฺถายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตาต, ปมํ เก อาคตา’’ติ ปุจฺฉิ. จตฺตาโร มหาราชาโน อุปาสิเกติ. ตาต, ตฺวํ จตูหิ มหาราเชหิ มหนฺตตโรติ? อารามิกสทิสา เอเต อุปาสิเก, อมฺหากํ สตฺถุ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย ขคฺคหตฺถา หุตฺวา อารกฺขํ อกํสูติ. เตสํ ตาต คตาวสาเน โก อาคโตติ? สกฺโก เทวานมินฺโทติ. เทวราชโตปิ ตฺวํ ตาต มหนฺตตโรติ? ภณฺฑคฺคาหกสามเณรสทิโส เอส อุปาสิเก, อมฺหากํ สตฺถุ ตาวตึสโต โอตรณกาเล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา โอติณฺโณติ. ตสฺส ตาต คตาวสาเน โชตยมาโน วิย โก อาคโตติ? อุปาสิเก, ตุยฺหํ ภควา จ สตฺถา จ มหาพฺรหฺมา นาม เอโสติ. มยฺหํ ภควโต ¶ มหาพฺรหฺมโตปิ ตฺวํ, ตาต, มหนฺตตโรติ? อาม อุปาสิเก, เอเต นาม กิร อมฺหากํ สตฺถุ ชาตทิวเส จตฺตาโร มหาพฺรหฺมาโน มหาปุริสํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหึสูติ.
อถ พฺราหฺมณิยา – ‘‘ปุตฺตสฺส ตาว เม อยํ อานุภาโว, กีทิโส วต มยฺหํ ปุตฺตสฺส ภควโต ¶ สตฺถุ อานุภาโว ภวิสฺสตี’’ติ จินฺตยนฺติยา สหสา ปฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ผริ. เถโร – ‘‘อุปฺปนฺนํ เม มาตุ ปีติโสมนสฺสํ, อยํ ทานิ กาโล ธมฺมเทสนายา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กึ จินฺเตสิ มหาอุปาสิเก’’ติ อาห. สา ‘‘ปุตฺตสฺส ตาว เม อยํ คุโณ, สตฺถุ ปนสฺส กีทิโส ภวิสฺสตีติ อิทํ, ตาต, จินฺเตมี’’ติ อาห. มหาอุปาสิเก, มยฺหํ สตฺถุชาตกฺขเณ มหาภินิกฺขมเน สมฺโพธิยํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จ ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถ. สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน สโม นาม นตฺถิ, อิติปิ โส ภควาติ วิตฺถาเรตฺวา พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมเทสนํ กเถสิ.
พฺราหฺมณี ปิยปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต อุปติสฺส, กสฺมา เอวมกาสิ, เอวรูปํ นาม อมตํ มยฺหํ เอตฺตกํ กาลํ น อทาสี’’ติ. เถโร – ‘‘ทินฺนํ ทานิ เม มาตุ รูปสาริยา ¶ พฺราหฺมณิยา โปสาวนิกมูลํ, เอตฺตเกน วฏฺฏิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘คจฺฉ มหาอุปสิเก’’ติ พฺราหฺมณึ อุยฺโยเชตฺวา – ‘‘จุนฺท กา เวลา’’ติ อาห. พลวปจฺจูสกาโล, ภนฺเตติ. ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตหีติ. สนฺนิปติโต ภนฺเต ภิกฺขุสงฺโฆติ. ‘‘มํ อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปหิ จุนฺทา’’ติ อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปสิ.
เถโร ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส จตุจตฺตาลีสํ โว วสฺสานิ มยา สทฺธึ วิจรนฺตานํ ยํ เม กายิกํ วา วาจสิกํ วา น โรเจถ, ตํ ขมถ อาวุโส’’ติ. เอตฺตกํ, ภนฺเต, อมฺหากํ ฉายา วิย ตุมฺเห อมฺุจิตฺวา วิจรนฺตานํ อรุจฺจนกํ นาม นตฺถิ, ตุมฺเห ปน อมฺหากํ ขมถาติ. อถ เถโร มหาจีวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา มุขํ ปิธาย ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโน สตฺถา วิย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย อนุโลมปฏิโลมโต สมาปชฺชิตฺวา ปุน ปมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา ยาว จตุตฺถชฺฌานา สมาปชฺชิ ¶ . ตโต วุฏฺาย อนนฺตรํเยว มหาปถวึ อุนฺนาเทนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
อุปาสิกา – ‘‘กึ นุ โข เม ปุตฺโต, น กิฺจิ กเถตี’’ติ อุฏฺาย ปิฏฺิปาเท ปริมชฺชนฺตี ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา มหาสทฺทํ กุรุมานา ปาเทสุ นิปติตฺวา – ‘‘ตาต มยํ อิโต ปุพฺเพ ตว คุณํ น ชานิมฺหา, อิทานิ ปน ตํ อาทึ กตฺวา อเนกสเต อเนกสหสฺเส อเนกสตสหสฺเส ภิกฺขู อิมสฺมึ นิเวสเน นิสีทาเปตฺวา โภเชตุํ น ลภิมฺหา, จีวเรหิ อจฺฉาเทตุํ น ลภิมฺหา, วิหารสตํ วิหารสหสฺสํ กาเรตุํ น ลภิมฺหา’’ติ ยาว อรุณุคฺคมนา ปริเทวิ ¶ . อรุเณ อุคฺคตมตฺเตเยว สุวณฺณกาเร ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณคพฺภํ วิวราเปตฺวา สุวณฺณฆฏิโย มหาตุลาย ตุลาเปตฺวา – ‘‘ปฺจ กูฏาคารสตานิ ปฺจ อคฺฆิกสตานิ กโรถา’’ติ ทาเปติ.
สกฺโกปิ เทวราชา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘ตาต ธมฺมเสนาปติ ปรินิพฺพุโต, ปฺจ กูฏาคารสตานิ ปฺจ อคฺฆิกสตานิ จ มาเปหี’’ติ อาห. อิติ อุปาสิกาย การิตานิ จ วิสฺสกมฺเมน นิมฺมิตานิ จ สพฺพานิปิ ทฺเวสหสฺสานิ อเหสุํ. ตโต นครมชฺเฌ สารมยํ มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา มณฺฑปมชฺเฌ มหากูฏาคารํ เปตฺวา ¶ เสสานิ ปริวารสงฺเขเปน เปตฺวา สาธุกีฬิกํ อารภึสุ. เทวานํ อนฺตเร มนุสฺสา, มนุสฺสานํ อนฺตเร เทวา อเหสุํ.
เรวตี นาม เอกา เถรสฺส อุปฏฺายิกา – ‘‘อหํ เถรสฺส ปูชํ กริสฺสามี’’ติ สุวณฺณปุปฺผานํ ตโย กุมฺเภ กาเรสิ. ‘‘เถรสฺส ปูชํ กริสฺสามี’’ติ สกฺโก เทวราชา อฑฺฒเตยฺยโกฏินาฏเกหิ ปริวาริโต โอตริ. ‘‘สกฺโก โอตรตี’’ติ มหาชโน ปจฺฉามุโข ปฏิกฺกมิ. ตตฺถ สาปิ อุปาสิกา ปฏิกฺกมมานา ครุภารตฺตา เอกมนฺตํ อปสกฺกิตุํ อสกฺโกนฺตี มนุสฺสานํ อนฺตเร ปติ. มนุสฺสา อปสฺสนฺตา ตํ มทฺทิตฺวา อคมึสุ. สา ตตฺเถว กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. นิพฺพตฺตกฺขเณเยวสฺสา รตนกฺขนฺโธ วิย ติคาวุตปฺปมาโณ อตฺตภาโว อโหสิ สฏฺิสกฏปูรปฺปมาณอลงฺการปฏิมณฺฑิตา อจฺฉราสหสฺสปริวาริตา. อถสฺสา ทิพฺพํ สพฺพกายิกาทาสํ ปุรโต ปยึสุ ¶ . สา อตฺตโน สิริสมฺปตฺตึ ทิสฺวา – ‘‘อุฬารา อยํ สมฺปตฺติ, กึ นุ โข เม กมฺมํ กต’’นฺติ จินฺตยมานา อทฺทส – ‘‘มยา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปรินิพฺพุตฏฺาเน ตีหิ สุวณฺณปุปฺผกุมฺเภหิ ปูชา กตา, มหาชโน มํ มทฺทิตฺวา คโต, สาหํ ตตฺถ กาลํ กตฺวา อิธูปปนฺนา, เถรํ นิสฺสาย ลทฺธํ อิทานิ ปฺุวิปากํ มนุสฺสานํ กเถสฺสามี’’ติ สห วิมาเนเนว โอตริ.
มหาชโน ทูรโตว ทิสฺวา – ‘‘กึ นุ โข ทฺเว สูริยา อุฏฺิตา’’ติ? โอโลเกนฺโต – ‘‘วิมาเน อาคจฺฉนฺเต กูฏาคารสณฺานํ ปฺายติ, นายํ สูริโย, วิมานเมตํ เอก’’นฺติ อาห. ตมฺปิ วิมานํ ตาวเทว อาคนฺตฺวา เถรสฺส ทารุจิตกมตฺถเก เวหาสํ อฏฺาสิ. เทวธีตา วิมานํ อากาเสเยว เปตฺวา ปถวึ โอตริ. มหาชโน – ‘‘กา ตฺวํ, อยฺเย’’ติ? ปุจฺฉิ. ‘‘น มํ ตุมฺเห ชานาถ, เรวตี นามาหํ, ตีหิ สุวณฺณปุปฺผกุมฺเภหิ เถรํ ปูชํ กตฺวา มนุสฺเสหิ มทฺทิตา ¶ กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺตา, ปสฺสถ เม สิริสมฺปตฺตึ, ตุมฺเหปิ ทานิ ทานานิ เทถ, ปฺุานิ กโรถา’’ติ กุสลกิริยาย วณฺณํ กเถตฺวา เถรสฺส จิตกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน เทวฏฺานํเยว คตา.
มหาชโนปิ ¶ สตฺตาหํ สาธุกีฬิกํ กีฬิตฺวา สพฺพคนฺเธหิ จิตกํ อกาสิ, จิตกา เอกูนรตนสติกา อโหสิ. เถรสฺส สรีรํ จิตกํ อาโรเปตฺวา อุสีรกลาปเกหิ อาลิมฺเปสุํ. อาฬาหเน สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ ปวตฺติ. อนุรุทฺธตฺเถโร สพฺพคนฺโธทเกน เถรสฺส จิตกํ นิพฺพาเปสิ. จุนฺทตฺเถโร ธาตุโย ปริสฺสาวเน ปกฺขิปิตฺวา – ‘‘น ทานิ มยา อิเธว สกฺกา าตุํ, มยฺหํ เชฏฺภาติกสฺส ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ ธาตุปริสฺสาวนํ เถรสฺส จ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา สาวตฺถึ อคมาสิ. เอกฏฺาเนปิ จ ทฺเว รตฺติโย อวสิตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว สาวตฺถึ ปาปุณิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโสติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ เยนายสฺมา อานนฺโทติ เยน อตฺตโน อุปชฺฌาโย ธมฺมภณฺฑาคาริโก อายสฺมา อานนฺโท, เตนุปสงฺกมิ. กสฺมา ปเนส อุชุกํ ¶ สตฺถุ สนฺติกํ อคนฺตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสีติ? สตฺถริ จ เถเร จ คารเวน. เชตวนมหาวิหาเร โปกฺขรณิยํ กิรสฺส นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา สุนิวตฺถสุปารุตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘พุทฺธา นาม มหาปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุโน, ผณกตสปฺป สีหพฺยคฺฆมตฺตวรวารณาทโย วิย จ ทุราสทา, น สกฺกา มยา อุชุกเมว สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กเถตุํ, กสฺส นุ โข สนฺติกํ คนฺตพฺพ’’นฺติ. ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อุปชฺฌาโย เม ธมฺมภณฺฑาคาริโก เชฏฺภาติกตฺเถรสฺส อุตฺตมสหาโย, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อาทาย สตฺถารา สทฺธึ กเถสฺสามี’’ติ สตฺถริ เจว เถเร จ คารเวน อุปสงฺกมิ.
อิทมสฺส ปตฺตจีวรนฺติ ‘‘อยมสฺส ปริโภคปตฺโต, อิทํ ธาตุปริสฺสาวน’’นฺติ เอวํ เอเกกํ อาจิกฺขิ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อิทมสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. กถาปาภตนฺติ กถามูลํ. มูลฺหิ ปาภตนฺติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘อปฺปเกนปิ ¶ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;
สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคึว สนฺธม’’นฺติ. (ชา. ๑.๑.๔);
ภควนฺตํ ¶ ทสฺสนายาติ ภควนฺตํ ทสฺสนตฺถาย. กึ ปนิมินา ภควา น ทิฏฺปุพฺโพติ? โน น ทิฏฺปุพฺโพ. อยฺหิ อายสฺมา ทิวา นว วาเร, รตฺตึ นว วาเรติ เอกาหํ อฏฺารส วาเร อุปฏฺานเมว คจฺฉติ. ทิวสสฺส ปน สตวารํ วา สหสฺสวารํ วา คนฺตุกาโม สมาโนปิ น อการณา คจฺฉติ, เอกํ ปฺหทฺวารํ คเหตฺวาว คจฺฉติ. โส ตํทิวสํ เตน กถาปาภเตน คนฺตุกาโม เอวมาห. อิทมสฺส ปตฺตจีวรนฺติ เถโรปิ – ‘‘อิทํ ตสฺส ปตฺตจีวรํ, อิทฺจ ธาตุปริสฺสาวน’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํเยว ทสฺเสตฺวา อาจิกฺขิ.
สตฺถา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ธาตุปริสฺสาวนํ คเหตฺวา หตฺถตเล เปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุริมทิวเส อเนกานิ ปาฏิหาริยสตานิ กตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปสิ, ตสฺส อิทานิ อิมา สงฺขวณฺณสนฺนิภา ธาตุโยว ปฺายนฺติ, กปฺปสตสหสฺสาธิกํ อสงฺขฺเยยฺยํ ปูริตปารมี เอส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, มยา ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ ¶ อนุปวตฺตโก เอส ภิกฺขุ, ปฏิลทฺธทุติยอาสโน เอส ภิกฺขุ, ปูริตสาวกสนฺนิปาโต เอส ภิกฺขุ, เปตฺวา มํ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ ปฺาย อสทิโส เอส ภิกฺขุ, มหาปฺโ เอส ภิกฺขุ, ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ เอส ภิกฺขุ, อปฺปิจฺโฉ เอส ภิกฺขุ, สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย โจทโก ปาปครหี เอส ภิกฺขุ, ปฺจ ชาติสตานิ ปฏิลทฺธมหาสมฺปตฺติโย ปหาย ปพฺพชิโต เอส ภิกฺขุ, มม สาสเน ปถวีสมขนฺติโก เอส ภิกฺขุ, ฉินฺนวิสาณอุสภสทิโส เอส ภิกฺขุ, จณฺฑาลปุตฺตสทิสนีจจิตฺโต เอส ภิกฺขุ. ปสฺสถ, ภิกฺขเว, มหาปฺสฺส ธาตุโย, ปสฺสถ, ภิกฺขเว, ปุถุปฺสฺส หาสปฺสฺส ชวนปฺสฺส ติกฺขปฺสฺส นิพฺเพธิกปฺสฺส อปฺปิจฺฉสฺส สนฺตุฏฺสฺส ปวิวิตฺตสฺส อสํสฏฺสฺส อารทฺธวีริยสฺส ¶ , โจทกสฺส, ปสฺสถ, ภิกฺขเว, ปาปครหิสฺส ธาตุโยติ.
‘‘โย ปพฺพชี ชาติสตานิ ปฺจ,
ปหาย กามานิ มโนรมานิ;
ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยํ,
ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ สาริปุตฺตํ.
‘‘ขนฺติพโล ¶ ปถวิสโม น กุปฺปติ,
น จาปิ จิตฺตสฺส วเสน วตฺตติ;
อนุกมฺปโก การุณิโก จ นิพฺพุโต,
ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ สาริปุตฺตํ.
‘‘จณฺฑาลปุตฺโต ยถา นครํ ปวิฏฺโ,
นีจมโน จรติ กโฬปิหตฺโถ;
ตถา อยํ วิหรติ สาริปุตฺโต,
ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ สาริปุตฺตํ.
‘‘อุสโภ ยถา ฉินฺนวิสาณโก,
อเหยนฺโต จรติ ปุรนฺตเร วเน;
ตถา อยํ วิหรติ สาริปุตฺโต,
ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ สาริปุตฺต’’นฺติ.
อิติ ¶ ภควา ปฺจหิ คาถาสเตหิ เถรสฺส วณฺณํ กเถสิ. ยถา ยถา ภควา เถรสฺส วณฺณํ กเถสิ, ตถา ตถา อานนฺทตฺเถโร สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, พิฬารมุเข ปกฺขนฺตกุกฺกุโฏ วิย ปเวธติ. เตนาห อปิจ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโยติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ตตฺถ มธุรกชาโตติอาทีนํ อตฺโถ วุตฺโตเยว. อิธ ปน ธมฺมาติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาธมฺมา อธิปฺเปตา. ตสฺส หิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาธมฺเม อคหิเต วา คเหตุํ, คหิเต วา สชฺฌายํ กาตุํ จิตฺตํ น ปวตฺตติ. อถ สตฺถา ปฺจปสาทวิจิตฺรานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เถรํ โอโลเกนฺโต ‘‘อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ อสฺสาเสนฺโต กึ นุ โข เต, อานนฺท, สาริปุตฺโตติอาทิมาห.
ตตฺถ สีลกฺขนฺธนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสีลํ. สมาธิปฺาสุปิ เอเสว นโย. วิมุตฺติ ปน โลกุตฺตราว. วิมุตฺติาณทสฺสนํ ¶ ปจฺจเวกฺขณาณํ, ตํ โลกิยเมว. โอวาทโกติ โอวาททายโก. โอติณฺโณติ โอติณฺเณสุ วตฺถูสุ นานปฺปกาเรน โอตรณสีโล. วิฺาปโกติ ธมฺมกถากาเล อตฺถฺจ การณฺจ วิฺาเปตา. สนฺทสฺสโกติ ขนฺธธาตุอายตนวเสน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ¶ ทสฺเสตา. สมาทปโกติ ‘‘อิทฺจิทฺจ คณฺหถา’’ติ เอวํ คณฺหาปโก. สมุตฺเตชโกติ อพฺภุสฺสาหโก. สมฺปหํสโกติ ปฏิลทฺธคุเณหิ โมทาปโก โชตาปโก.
อกิลาสุ ธมฺมเทสนายาติ ธมฺมเทสนํ อารภิตฺวา ‘‘สีสํ วา เม รุชฺชติ, หทยํ วา กุจฺฉิ วา ปิฏฺิ วา’’ติ เอวํ โอสกฺกนาการวิรหิโต นิกฺกิลาสุ วิสารโท เอกสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ สีหเวเคเนว ปกฺขนฺทติ. อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีนนฺติ ปทสฺส อตฺโถ ขนฺธกวคฺเค วิตฺถาริโตว. ธมฺโมชํ ธมฺมโภคนฺติ อุภเยนปิ ธมฺมปริโภโคว กถิโต. ธมฺมานุคฺคหนฺติ ธมฺเมน อนุคฺคหณํ.
สตฺถา ‘‘อติวิย อยํ ภิกฺขุ กิลมตี’’ติ ปุน ตํ อสฺสาเสนฺโต นนุ ตํ, อานนฺท, มยาติอาทิมาห. ตตฺถ ปิเยหิ มนาเปหีติ มาตาปิตาภาตาภคินีอาทิเกหิ ชาติยา นานาภาโว, มรเณน วินาภาโว, ภเวน อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภาติ ตนฺติ ¶ ตสฺมา. ยสฺมา สพฺเพหิ ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว, ตสฺมา ทส ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ สมฺโพธึ ปตฺวาปิ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวาปิ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาปิ เทโวโรหนํ กตฺวาปิ ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ ตถาคตสฺสาปิ สรีรํ มา ปลุชฺชีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, โรทนฺเตนปิ กนฺทนฺเตนปิ น สกฺกา ตํ การณํ ลทฺธุนฺติ. โส ปลุชฺเชยฺยาติ โส ภิชฺเชยฺย.
เอวเมว โขติ เอตฺถ โยชนสตุพฺเพโธ มหาชมฺพุรุกฺโข วิย ภิกฺขุสงฺโฆ ตสฺส ทกฺขิณทิสํ คโต ปฺาสโยชนิโก มหาขนฺโธ วิย ธมฺมเสนาปติ. ตสฺมึ มหาขนฺเธ ภินฺเน ตโต ปฏฺาย อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ปุปฺผผลาทีหิ ตํ านํ ปูเรตุํ สมตฺถสฺส อฺสฺส ขนฺธสฺส อภาโว วิย เถเร ปรินิพฺพุเต โสฬสนฺนํ ปฺานํ มตฺถกํ ปตฺตสฺส อฺสฺส ทกฺขิณาสเน นิสีทนสมตฺถสฺส สาริปุตฺตสทิสสฺส ภิกฺขุโน อภาโว. ตาย ปริภินฺนาย โส รุกฺโข วิย ¶ ภิกฺขุสงฺโฆ ขนฺโธตฺเวว ชาโตติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา สพฺพํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ มา ปลุชฺชีติ น สกฺกา ลทฺธุํ, ตสฺมา.
๔-๕. อุกฺกเจลสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๘๐-๓๘๑. จตุตฺเถ ¶ อจิรปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสูติ นจิรปรินิพฺพุเตสุ ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ. เตสฺหิ ธมฺมเสนาปติ กตฺติกมาสปุณฺณมาย ปรินิพฺพุโต, มหาโมคฺคลฺลาโน ตโต อฑฺฒมาสํ อติกฺกมฺม อมาวสุโปสเถ. สตฺถา ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร มหามณฺฑเล จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน อุกฺกเจลนครํ ปตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา คงฺคาปิฏฺเ รชตปฏฺฏวณฺณวาลิกาปุลิเน วิหาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อจิรปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสู’’ติ. เย มหนฺตตรา ขนฺธา เต ปลุชฺเชยฺยุนฺติ อิธาปิ โยชนสตุพฺเพโธ มหาชมฺพุรุกฺโข วิย ภิกฺขุสงฺโฆ, ตสฺส ทกฺขิณโต จ อุตฺตรโต จ คตา ปณฺณาสโยชนิกา ทฺเว มหาขนฺธา วิย ทฺเว อคฺคสาวกาติ. เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปฺจเม ทิฏฺีติ กมฺมสฺสกทิฏฺิ.
๖. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา
๓๘๒. ฉฏฺเ ¶ มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ เตภูมกวฏฺฏสฺส ปารภูตํ, นิพฺพานํ.
๘. พฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา
๓๘๔. อฏฺเม กาเย วา ภิกฺขูติ ตสฺมึ กาเล ภิกฺขุเยว นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ โย สติปฏฺาเน ภาเวติ, โส กิเลสภินฺทเนน ภิกฺขุเยวาติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. เอกายนนฺติ ¶ เอกมคฺคํ. ชาติกฺขยนฺตทสฺสีติ ชาติยา ขโยติ จ อนฺโตติ จ นิพฺพานํ, ตํ ปสฺสตีติ อตฺโถ. มคฺคํ ปชานาตีติ เอกายนสงฺขาตํ เอกมคฺคภูตํ มคฺคํ ปชานาติ. เอกายนมคฺโค วุจฺจติ ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโค, ตํ ปชานาตีติ อตฺโถ.
๙. เสทกสุตฺตวณฺณนา
๓๘๕. นวเม สุมฺเภสูติ เอวํนามเก ชนปเท. เมทกถาลิกาติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามํ. มมํ รกฺข, อหํ ตํ รกฺขิสฺสามีติ เอตฺถ อยํ ตสฺส ลทฺธิ – อาจริโย อุกฺขิตฺตวํสํ ¶ สุคฺคหิตํ อคณฺหนฺโต, อนฺเตวาสิเกน ปกฺขนฺตปกฺขนฺตทิสํ อคจฺฉนฺโต, สพฺพกาลฺจ วํสคฺคํ อนุลฺโลเกนฺโต อนฺเตวาสิกํ น รกฺขติ นาม, เอวํ อรกฺขิโต อนฺเตวาสิโก ปติตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ. วํสํ ปน สุคฺคหิตํ คณฺหนฺโต, เตน ปกฺขนฺตปกฺขนฺตทิสํ คจฺฉนฺโต, สพฺพกาลฺจ วํสคฺคํ อุลฺโลเกนฺโต ตํ รกฺขติ นาม. อนฺเตวาสิโกปิ อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทิตฺวา มิโค วิย กีฬนฺโต อาจริยํ น รกฺขติ นาม. เอวฺหิ สติ ติขิณวํสโกฏิ อาจริยสฺส คลวาฏเก วา นลาเฏ วา ปิตา ิตฏฺานํ ภินฺทิตฺวา คจฺเฉยฺย. อาจารสมฺปนฺนตาย ปน ยโต วํโส นมติ, ตโต อนาเมนฺโต ตํ อากฑฺเฒนฺโต วิย เอกโตภาคิยํ กตฺวา วาตูปถมฺภํ คาหาเปตฺวา สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา นิจฺจโลว นิสีทนฺโต อาจริยํ รกฺขติ นามาติ.
ตฺวํ อาจริย อตฺตานํ รกฺข, อหํ อตฺตานํ รกฺขิสฺสามีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – อาจริโย วํสํ สุคฺคหิตํ คณฺหนฺโต, อนฺเตวาสิเกน ปกฺขนฺตปกฺขนฺตทิสํคจฺฉนฺโต ¶ , สพฺพกาลฺจ วํสคฺคํ อุลฺโลเกนฺโต, อตฺตานเมว รกฺขติ, น อนฺเตวาสิกํ. อนฺเตวาสิโกปิ กายมฺปิ เอกโตภาคิยํ กตฺวา วาตูปถมฺภํ คาหาเปตฺวา สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา นิจฺจโลว นิสีทมาโน อตฺตานํเยว รกฺขติ นาม, น อาจริยํ.
โส ตตฺถ าโยติ ยํ เมทกถาลิกา อาห. โส ตตฺถ าโย, โส อุปาโย, ตํ การณนฺติ อตฺโถ. สติปฏฺานํ ¶ เสวิตพฺพนฺติ จตุพฺพิธํ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อาเสวนายาติ กมฺมฏฺานาเสวนาย. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขตีติ โย ภิกฺขุ กมฺมารามตาทีนิ ปหาย รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ มูลกมฺมฏฺานํ อาเสวนฺโต ภาเวนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อถ นํ ปโร ทิสฺวา – ‘‘ภทฺทโก วตายํ, ภิกฺขุ, สมฺมาปฏิปนฺโน’’ติ ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺคปรายโณ โหติ. อยํ อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ นาม.
ขนฺติยาติ อธิวาสนขนฺติยา. อวิหึสายาติ สปุพฺพภาคาย กรุณาย. เมตฺตจิตฺตตายาติ สปุพฺพภาคาย เมตฺตาย. อนุทยตายาติ อนุวฑฺฒิยา, สปุพฺพภาคาย มุทิตายาติ อตฺโถ. ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตีติ เอตฺถ โย ภิกฺขุ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานํ คโต ตีสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ติกจตุกฺกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อยํ ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ นามาติ เวทิตพฺโพ.
๑๐. ชนปทกลฺยาณีสุตฺตวณฺณนา
๓๘๖. ทสเม ¶ ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา ปฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา. สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา, นาติกิสา นาติถูลา, นาติกาฬา นาจฺโจทาตา, อติกฺกนฺตา, มานุสวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตา. ฉวิกลฺยาณํ, มํสกลฺยาณํ, นฺหารุกลฺยาณํ, อฏฺิกลฺยาณํ, วยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปน กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ปฺจกลฺยาเณหิ สมนฺนาคตา นาม. ตสฺสา หิ อาคนฺตุโกภาสกิจฺจํ นตฺถิ, อตฺตโน สรีโรภาเสเนว ทฺวาทสหตฺถฏฺาเน อาโลกํ กโรติ, ปิยงฺคุสามา วา โหติ, สุวณฺณสามา วา, อยมสฺสา ฉวิกลฺยาณตา. จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา ¶ มุขปริโยสานฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพลสทิสํ โหติ, อยมสฺสา มํสกลฺยาณตา. วีสติ ปน นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺาเน ลาขารสปูริตานิ วิย, มุตฺตฏฺาเน ขีรธาราสทิสานิ, โหนฺติ อยมสฺสา นฺหารุกลฺยาณกตา. ทฺวตฺตึส ทนฺตา สุผุสิตา ¶ สุโธตวชิรปนฺติ วิย ขายนฺติ, อยมสฺสา อฏฺิกลฺยาณตา. วีสติวสฺสสติกาปิ ปน สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิปฺปลิตา, อยมสฺสา วยกลฺยาณตา.
ปรมปาสาวินีติ เอตฺถ ปสวนํ ปสาโว, ปวตฺตีติ อตฺโถ. ปสาโว เอว ปาสาโว. ปรโม ปาสาโว ปรมปาสาโว, โส อสฺสา อตฺถีติ ปรมปาสาวินี. นจฺเจ จ คีเต จ อุตฺตมปวตฺติ เสฏฺกิริยา, อุตฺตมเมว นจฺจํ นจฺจติ, คีตํ วา คายตีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตาติ.
นาลนฺทวคฺโค ทุติโย.
๓. สีลฏฺิติวคฺโค
๑-๒. สีลสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๘๗-๓๘๘. ตติยวคฺคสฺส ¶ ปเม สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลานิ. ทุติเย อุมฺมงฺโคติ ปฺหมคฺโค ปฺหคเวสนํ.
๓-๕. ปริหานสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๘๙-๓๙๑. ตติเย ปริหานํ โหตีติ ปุคฺคลวเสน ปริหานํ โหติ. โย หิ พุทฺเธสุ ธรนฺเตสุปิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน น ภาเวติ, ตสฺส สทฺธมฺโม อนฺตรหิโต นาม โหติ เทวทตฺตาทีนํ วิย. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ธมฺมนฺตรธานํ กถิตํ. จตุตฺถปฺจเมสุ สพฺพํ อุตฺตานเมว.
๖. ปเทสสุตฺตวณฺณนา
๓๙๒. ฉฏฺเ ¶ ปเทสํ ภาวิตตฺตาติ ปเทสโต ภาวิตตฺตา. จตฺตาโร หิ มคฺเค ตีณิ จ ผลานิ นิพฺพตฺเตนฺเตน สติปฏฺานา ปเทสํ ภาวิตา นาม โหนฺติ.
๗. สมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๙๓. สตฺตเม ¶ สมตฺตํ ภาวิตตฺตาติ สมตฺตา ภาวิตตฺตา. อรหตฺตผลํ อุปฺปาเทนฺเตน หิ สติปฏฺานา สมตฺตํ ภาวิตา นาม โหนฺติ.
๘-๑๐. โลกสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๙๔-๓๙๖. อฏฺเม มหาภิฺตนฺติ ฉนฺนํ อภิฺานํ วเสน วุตฺตํ. สหสฺสํ โลกํ อภิชานามีติ ¶ สตตวิหารวเสเนว วุตฺตํ. เถโร กิร ปาโตว อุฏฺาย มุขํ โธวิตฺวา เสนาสเน นิสินฺโน อตีเต กปฺปสหสฺสํ, อนาคเต กปฺปสหสฺสํ อนุสฺสรติ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ สหสฺสํ จกฺกวาฬานํ ตสฺสาวชฺชนสฺส คตึ อนุพนฺธติ. อิติ โส ทิพฺเพน จกฺขุนา สหสฺสํ โลกํ อภิชานาติ, อยมสฺส สตตวิหาโร. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สีลฏฺิติวคฺโค ตติโย.
๔. อนนุสฺสุตวคฺควณฺณนา
๔๐๑-๔๐๖. จตุตฺถวคฺคสฺส ปฺจเม วิทิตา เวทนาติ ยา เวทนา สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต ตาวสฺส วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ นาม. ยา จ ปน ปริคฺคหิเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ ปวตฺตา เวทนา, ตาปิ วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ นาม. วิตกฺกาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อนนุสฺสุตวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อมตวคฺโค
๒. สมุทยสุตฺตวณฺณนา
๔๐๘. ปฺจมวคฺคสฺส ¶ ทุติเย อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโยติ อาหารสมุทเยน กายสมุทโย. เอเสว นโย เสเสสุ. มนสิการสมุทยาติ เอตฺถ ปน โยนิโสมนสิการสมุทยา โพชฺฌงฺคธมฺมานํ สมุทโย, อโยนิโสมนสิการสมุทยา นีวรณธมฺมานํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต สารมฺมณสติปฏฺานา กถิตา.
๔. สติสุตฺตวณฺณนา
๔๑๐. จตุตฺถํ ¶ ¶ สุทฺธิกํ กตฺวา สมุทเย กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ.
๖. ปาติโมกฺขสํวรสุตฺตวณฺณนา
๔๑๒. ฉฏฺเ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ จตุนฺนํ สีลานํ เชฏฺกสีลํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห – ‘‘ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํ, อิตรานิ ตีณิ สีลนฺติ วุตฺตฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ. วตฺวา ตํ อนุชานนฺโต อาห – ‘‘อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารรกฺขณมตฺตเมว, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมเนว สเมน ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย อิทมตฺถนฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนมตฺตกํ. นิปฺปริยาเยน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํ. ยสฺส โส ภินฺโน, อยํ ฉินฺนสีโส วิย ปุริโส หตฺถปาเท, เสสานิ รกฺขิสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. ยสฺส ปน โส อโรโค, อยํ อจฺฉินฺนสีโส วิย ปุริโส ชีวิตํ, เสสานิ ปุน ปากติกานิ กตฺวา รกฺขิตุมฺปิ สกฺโกตี’’ติ. ตสฺมา ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํ, เตน ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต, อุเปโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา. สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺข, ยํ ¶ ยํ ปน กิฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา วาจสิกํ วา, ตํ ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขสฺสูติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ. วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔) วุตฺโต. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ปาติโมกฺขสํวรสีลเมว กถิตํ.
๗. ทุจฺจริตสุตฺตวณฺณนา
๔๑๓. สตฺตเม กายสุจริตวจีสุจริตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, มโนสุจริตํ อิตรานิ ตีณิ สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ กถิตํ โหติ. อิมินา นเยน ปฺจสตฺตนวทสสุ กุสลกมฺมปเถสุ ¶ ¶ ปจฺฉิมาปิ ตโย สีลํ โหตีติ เวทิตพฺพา. เสสํ อุตฺตานเมวาติ. ฉฏฺสตฺตเมสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อมตวคฺโค ปฺจโม.
สติปฏฺานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกวคฺโค
๑. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา
๔๗๑. อินฺทฺริยสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม สทฺธินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยนฺติ อิมานิ ตีณิ จตุภูมกกุสลวิปาเกสุ เจว กิริยาสุ จ ลพฺภนฺติ. วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยานิ จตุภูมกกุสเล อกุสเล วิปาเก กิริยายาติ สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ. อิติ อิทํ สุตฺตํ จตุภูมกสพฺพสงฺคาหกธมฺมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๗. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๔๗๗. สตฺตเม สทฺธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺตีติ ทุกฺขสจฺจวเสน น ปชานนฺติ. สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺตีติ สมุทยสจฺจวเสน น ปชานนฺติ. เอวํ นิโรธํ นิโรธสจฺจวเสน, ปฏิปทํ มคฺคสจฺจวเสนาติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
สุกฺกปกฺเข ปน อธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนสมุทยา สทฺธินฺทฺริยสมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน อาวชฺชนสมุทยา วีริยินฺทฺริยสมุทโย, อุปฏฺานวเสน อาวชฺชนสมุทยา สตินฺทฺริยสมุทโย, อวิกฺเขปวเสน อาวชฺชนสมุทยา สมาธินฺทฺริยสมุทโย, ทสฺสนวเสน อาวชฺชนสมุทยา ปฺินฺทฺริยสมุทโย โหติ. ตถา ฉนฺทวเสน อาวชฺชนสมุทยา สทฺธินฺทฺริยสมุทโย โหติ, ฉนฺทวเสน อาวชฺชนสมุทยา วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยสมุทโย โหติ. มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยา สทฺธินฺทฺริยสมุทโย โหติ. มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยา วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยสมุทโย ¶ โหตีติ เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิเมสุ ปฏิปาฏิยา ฉสุ สุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํ.
๘. ทฏฺพฺพสุตฺตวณฺณนา
๔๗๘. อฏฺเม ¶ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสูติอาทิ อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สวิสเย เชฏฺกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺิปุตฺตา ราชาติ ราชปฺจเมสุ สหาเยสุ ‘‘นกฺขตฺตํ ¶ กีฬิสฺสามา’’ติ วีถึ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว – ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ. ทุติยสฺส, ตติยสฺส, จตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว – ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ. อถ สพฺพปจฺฉา รฺโ เคหํ คตกาเล กิฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโร, อิมสฺมึ ปน กาเล อตฺตโน เคเหเยว – ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ. เอวเมว สทฺธาปฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ เอกโต วีถึ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปมสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺานานิ ปตฺวา อุปฏฺานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานวิโมกฺเข ปตฺวา อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. สพฺพปจฺฉา รฺโ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, ราชาว เคเห วิจาเรติ, เอวเมว อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปฺินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺตีติ.
๙-๑๐. ปมวิภงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๗๙-๔๘๐. นวเม ¶ ¶ สติเนปกฺเกนาติ เอตฺถ นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ปฺาเยตํ นามํ. กสฺมา ปน สติภาชเน ปฺา วุตฺตาติ? สติยา พลวภาวทสฺสนตฺถํ. พลวสติ หิ อิธ อธิปฺเปตา. สา จ ปฺาสมฺปยุตฺตาว พลวตี โหติ, น วิปฺปยุตฺตาติ ปฺาสมฺปยุตฺตสตึ ทสฺเสนฺโต ¶ เอวมาห. จิรกตนฺติ จิรกาลํ กตํ ทานํ วา สีลํ วา อุโปสถกมฺมํ วา. จิรภาสิตนฺติ ‘‘อสุกสฺมึ าเน อสุกํ นาม ภาสิต’’นฺติ เอวํ จิรกาเล ภาสิตํ. โวสฺสคฺคารมฺมณํ กตฺวาติ นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยฺจ อตฺถฺจ คจฺฉนฺติยา, อุทยพฺพยปริคฺคหิกายาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สุตฺเต สทฺธาสติปฺินฺทฺริยานิ ปุพฺพภาคานิ, วีริยินฺทฺริยํ มิสฺสกํ, สมาธินฺทฺริยํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว กถิตํ. ทสเมปิ อยเมว ธมฺมปริจฺเฉโทติ.
สุทฺธิกวคฺโค ปโม.
๒. มุทุตรวคฺโค
๑. ปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา
๔๘๑. ทุติยวคฺคสฺส ปเม สมฺมปฺปธาเน อารพฺภาติ สมฺมปฺปธาเน ปฏิจฺจ, สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโตติ อตฺโถ. สตินฺทฺริเยปิ เอเสว นโย.
๒. ปมสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๘๒. ทุติเย ตโตติ วิปสฺสนามคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ. สมตฺตานิ หิ ปริปุณฺณานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ. ตโต มุทุตเรหีติ เตหิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ อนาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิมคฺคสฺส, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ ¶ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสาริมคฺคสฺส, ตโต มุทุตรานิ สทฺธานุสาริมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ.
ตถา ¶ สมตฺตานิ ปริปุณฺณานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ อนาคามิมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ สทฺธานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ.
สมตฺตานิ ¶ ปริปุณฺณานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ อนาคามิผลินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิผลินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ. ธมฺมานุสาริสทฺธานุสาริโน ปน ทฺเวปิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺปุคฺคลา, มคฺคฏฺปุคฺคลวเสน เนสํ นานตฺตํ ชาตนฺติ อาคมเนนปิ มคฺเคนปิ. สทฺธานุสารี ปุคฺคโล หิ อุทฺทิสาเปนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน มคฺคํ ปาปุณาติ, ธมฺมานุสารี เอเกน วา ทฺวีหิ วา สวเนหิ. เอวํ ตาว เนสํ อาคมเนน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ธมฺมานุสาริสฺส ปน มคฺโค ติกฺโข โหติ, สูรํ าณํ วหติ, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส ฉินฺทติ กทลิกฺขนฺธํ วิย ติขิณา อสิธารา. สทฺธานุสาริสฺส น ตสฺส วิย มคฺโค ติกฺโข โหติ, น สูรํ าณํ วหติ, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส ฉินฺทติ กทลิกฺขนฺธํ วิย อติขิณา อสิธารา. กิเลสกฺขเย ปน เตสํ นานตฺตํ นตฺถิ. อวเสสา จ กิเลสา ขียนฺติ.
๓. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๘๓. ตติเย ตโตติ ผลวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ. สมตฺตานิ หิ ปริปุณฺณานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, อรหตฺตผเลน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อรหา นาม โหติ. อรหตฺตผลโต มุทุตรานิ อนาคามิผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิผลินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติผลินฺทฺริยานิ, โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ¶ ปุคฺคโล โสตาปนฺโน นาม โหติ. อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหตีติ อินฺทฺริยนานตฺเตน ผลนานตฺตํ, ผลนานตฺเตน ปุคฺคลนานตฺตนฺติ.
๔. ตติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๘๔. จตุตฺเถ ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธตีติ ปริปูรํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต อรหตฺตผลํ อาราเธติ. ปเทสํ ปเทสการีติ ¶ อวเสเส ตโย ปเทสมคฺเค กโรนฺโต ปเทสํ ผลตฺตยมตฺตเมว อาราเธติ. อิติ อิเมสุ จตูสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสกาเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ.
๕-๗. ปมวิตฺถารสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๘๕-๔๘๗. ปฺจเม ¶ ตโต มุทุตเรหีติ วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ. ปริปุณฺณานิ หิ ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุทฺธํโสตอกนิฏฺคามิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ.
อิมสฺมึ ปน าเน อรหตฺตมคฺเคเยว ตฺวา ปฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานิ. อรหตฺตมคฺคสฺส หิ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ ปมอนฺตราปรินิพฺพายิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ ทุติยอนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ ตติยอนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุทฺธํโสตอกนิฏฺคามิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ. อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส สสงฺขารปรินิพฺพายิโนปิ เอเตว ปฺจ ชนา.
อิทานิ ตีณิ นิสฺสกฺกานิ. สกทาคามิมคฺคสฺส หิ อินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคินฺทฺริยานิ, โสตาปตฺติมคฺเคเยว อินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ ธมฺมานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิ. เตหิปิ มุทุตรานิ สทฺธานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิ. ฉฏฺสตฺตมานิ วุตฺตนยาเนว. อิเมสุ ปน ตีสุปิ สุตฺเตสุ ปุพฺพภาควิปสฺสนินฺทฺริยาเนว กถิตานิ.
๘. ปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา
๔๘๘. อฏฺเม ¶ ตโต มุทุตเรหีติ มคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตํ ปาฬิยํ วุตฺตเมว. พาหิโรติ ¶ อิเมหิ อฏฺหิ ปุคฺคเลหิ พหิภูโต. ปุถุชฺชนปกฺเข ิโตติ ปุถุชฺชนโกฏฺาเส ิโต. อิมสฺมึ สุตฺเต โลกุตฺตราเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ.
๙-๑๐. สมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๘๙-๔๙๐. นวเม ¶ อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ ปริปุณฺณินฺทฺริโย. ทสมํ อุตฺตานเมว. อิมสฺมึ สุตฺตทฺวเย มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานีติ.
มุทุตรวคฺโค ทุติโย.
๓. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค
๒. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๔๙๒. ตติยวคฺคสฺส ทุติเย อิตฺถินฺทฺริยนฺติอาทีสุ อิตฺถิภาเว อินฺทฏฺํ กโรตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ. ปุริสภาเว อินฺทฏฺํ กโรตีติ ปุริสินฺทฺริยํ. ชีวิเต อินฺทฏฺํ กโรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ. อตฺถุปฺปตฺติกํ กิเรตํ สุตฺตํ. สงฺฆมชฺฌสฺมิฺหิ ‘‘กติ นุ โข วฏฺฏินฺทฺริยานี’’ติ กถา อุทปาทิ, อถ ภควา วฏฺฏินฺทฺริยานิ ทสฺเสนฺโต ตีณิมานิ ภิกฺขเวติอาทิมาห.
๓. อฺินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๔๙๓. ตติเย อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร อชานิตปุพฺพํ ธมฺมํ ชานิสฺสามี’’ติ ปฏิปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ. อฺินฺทฺริยนฺติ เตสํเยว าตธมฺมานํ อาชานนากาเรน โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ าเนสุ อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ. อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ ¶ อฺาตาวีสุ อรหตฺตผลธมฺเมสุ อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ. ตตฺถ ตตฺถ เตน เตนากาเรน อุปฺปนฺนสฺส าณสฺเสเวตํ อธิวจนํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ อตฺถุปฺปตฺติกเมว. สงฺฆมชฺฌสฺมิฺหิ ‘‘กติ นุ โข โลกุตฺตรินฺทฺริยานี’’ติ กถา อุทปาทิ, อถ ภควา ตานิ ทสฺเสนฺโต ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานีติอาทิมาห.
๔. เอกพีชีสุตฺตวณฺณนา
๔๙๔. จตุตฺเถ ตโต มุทุตเรหีติ วิปสฺสนโต นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ. สมตฺตานิ หิ ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ ¶ อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส ¶ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุทฺธํโสตอกนิฏฺคามิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม. อิธาปิ ปุริมนเยเนว อรหตฺตมคฺเค ตฺวา ปฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานิ.
ยถา ปน ปุริมนเย สกทาคามิมคฺเค ตฺวา ตีณิ นิสฺสกฺกานิ, เอวมิธ ปฺจ นีหริตพฺพานิ. สกทาคามิมคฺคสฺส หิ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส จ เตหิ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ เอกพีชิอาทีนํ มคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ.
เอตฺถ จ เอกพีชีติอาทีสุ โย โสตาปนฺโน หุตฺวา เอกเมว อตฺตภาวํ ชเนตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ เอกพีชี นาม. ยถาห ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล เอกพีชี, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, โส เอกฺเว มานุสกํ ภวํ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เอกพีชี’’ติ (ปุ. ป. ๓๓).
โย ปน ทฺเว ตโย ภเว สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ โกลํโกโล นาม. ยถาห ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โกลํโกโล. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, โส ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ ¶ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โกลํโกโล’’ติ (ปุ. ป. ๓๒). ตตฺถ กุลานีติ ภวา เวทิตพฺพา. ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา’’ติ อิทํ เทสนามตฺตเมว, ยาว ฉฏฺภวา สํสรนฺโต ปน โกลํโกโลว โหติ.
ยสฺส สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมา อุปปตฺติ, อฏฺมํ ภวํ นาทิยติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม. ยถาห ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, โส สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ (ปุ. ป. ๓๑).
ภควตา ¶ คหิตนามวเสเนว เจตานิ เตสํ นามานิ. ‘‘เอตฺตกฺหิ านํ คโต เอกพีชี นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ. นิยมโต ปน ‘‘อยํ เอกพีชี, อยํ โกลํโกโล, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ นตฺถิ.
โก ปน เนสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ปน เถรา ‘‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติ วทนฺติ, เกจิ ‘‘ปมมคฺโค’’, เกจิ ‘‘อุปริม ตโย มคฺคา’’, เกจิ ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา’’ติ. ตตฺถ ‘‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติ วาเท ปมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย ¶ กโต นาม โหติ, อุปริ ตโย มคฺคา อนุปนิสฺสยา อุปฺปนฺนาติ วจนํ อาปชฺชติ. ‘‘ปมมคฺโค นิยเมตี’’ติ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติ. ‘‘อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตี’’ติ วาเท ปมมคฺเค อนุปฺปนฺเนว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนาติ อาปชฺชติ. ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยเมตี’’ติ วาโท ปน ยุชฺชติ. สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ, ตโต มนฺทตราย โกลํโกโล, ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ.
เอกจฺโจ หิ โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโย โหติ วฏฺฏาภิรโต ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมึเยว วิจรติ สนฺทิสฺสติ. อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ, วิสาขา อุปาสิกา, จูฬรถมหารถา เทวปุตฺตา, อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต, สกฺโก เทวราชา, นาคทตฺโต เทวปุตฺโตติ อิเม หิ เอตฺตกา ชนา วฏฺฏชฺฌาสยา วฏฺฏาภิรตา อาทิโต ปฏฺาย ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺเ ตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ ¶ , อิเม อิธ น คหิตา. น เกวลฺจิเม, โยปิ มนุสฺเสสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โยปิ เทวโลเก นิพฺพตฺโต เทเวสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ อปราปรํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิเมปิ อิธ น คหิตา. กาเลน เทเว, กาเลน มนุสฺเส สํสริตฺวา ปน อรหตฺตํ ปาปุณนฺโตว อิธ คหิโต. ตสฺมา สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ อิทํ อิธฏฺกโวกิณฺณสุกฺขวิปสฺสกสฺส นามํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ธมฺมานุสารี สทฺธานุสารีติ เอตฺถ ปน อิมสฺมึ สาสเน โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส ทฺเว ธุรานิ, ทฺเว สีสานิ, ทฺเว อภินิเวสา – สทฺธาธุรํ, ปฺาธุรํ ¶ , สทฺธาสีสํ, ปฺาสีสํ, สทฺธาภินิเวโส, ปฺาภินิเวโสติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ‘‘สเจ สทฺธาย สกฺกา นิพฺพตฺเตตุํ, นิพฺพตฺเตสฺสามิ โลกุตฺตรมคฺค’’นฺติ สทฺธํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส มคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ. ผลกฺขเณ ปน สทฺธาวิมุตฺโต นาม หุตฺวา เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ ¶ เอเกโก ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน จตุพฺพิธภาวํ อาปชฺชตีติ สทฺธาธุเรน ทฺวาทส ชนา โหนฺติ.
โย ปน ‘‘สเจ ปฺาย สกฺกา นิพฺพตฺเตตุํ, นิพฺพตฺเตสฺสามิ โลกุตฺตรมคฺค’’นฺติ ปฺํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส มคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม โหติ. ผลกฺขเณ ปน ปฺาวิมุตฺโต นาม หุตฺวา เอกพีชิอาทิเภเทน ทฺวาทสเภโทว โหติ. เอวํ ทฺเว มคฺคฏฺา ผลกฺขเณ จตุวีสติ โสตาปนฺนา โหนฺตีติ.
ติปิฏกติสฺสตฺเถโร กิร ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ โสเธสฺสามี’’ติ ปรตีรํ คโต. ตํ เอโก กุฏุมฺพิโก จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺาสิ, เถโร อาคมนกาเล ‘‘คจฺฉามิ อุปาสกา’’ติ อาห. ‘‘กหํ ภนฺเต’’ติ? ‘‘อมฺหากํ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติก’’นฺติ. ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต, มยา คนฺตุํ, ภทฺทนฺตํ ปน นิสฺสาย มยา สาสนสฺส คุโณ าโต, ตุมฺหากํ ปรมฺมุขา กีทิสํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมามี’’ติ? อถ นํ เถโร อาห – ‘‘โย ภิกฺขุ จตุวีสติ โสตาปนฺเน ทฺวาทส สกทาคามี อฏฺจตฺตาลีส อนาคามี ทฺวาทส อรหนฺเต ทสฺเสตฺวา ธมฺมกถํ กเถตุํ สกฺโกติ, เอวรูปํ ภิกฺขุํ อุปฏฺาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วิปสฺสนา กถิตาติ.
๕-๑๐. สุทฺธกสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๙๕-๕๐๐. ปฺจเม ¶ จกฺขุ จ ตํ จกฺขุทฺวาเร นิพฺพตฺตานํ ธมฺมานํ อาธิปเตยฺยสงฺขาเตน อินฺทฏฺเน อินฺทฺริยฺจาติ จกฺขุนฺทฺริยํ. โสตินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. อิมสฺมึ วคฺเค ปมสุตฺตฺเจว ฉฏฺาทีนิ จ ปฺจาติ ฉ สุตฺตานิ จตุสจฺจวเสน กถิตานีติ.
ฉฬินฺทฺริยวคฺโค ตติโย.
๔. สุขินฺทฺริยวคฺโค
๑-๕. สุทฺธิกสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๐๑-๕๐๕. จตุตฺถวคฺคสฺส ¶ ปเม สุขฺจ ตํ สหชาตานํ อาธิปเตยฺยสงฺขาเตน อินฺทฏฺเน อินฺทฺริยฺจาติ สุขินฺทฺริยํ. ทุกฺขินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ¶ จ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ เปตฺวา อรูปาวจรํ เสสํ เตภูมกํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ จตุภูมกํ. ทุติยาทีนิ จตฺตาริ จตุสจฺจวเสเนว กถิตานิ.
๖. ปมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๕๐๖. ฉฏฺเ กายิกนฺติ กายปสาทวตฺถุกํ. สุขนฺติ อยมสฺส สรูปนิทฺเทโส. สาตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, มธุรนฺติ วุตฺตํ โหติ. กายสมฺผสฺสชนฺติ กายสมฺผสฺสโต ชาตํ. สุขํ สาตนฺติ วุตฺตนยเมว. เวทยิตนฺติ อยมสฺส สพฺพเวทนาสาธารโณ อฺธมฺมวิสิฏฺโ สภาวนิทฺเทโส. อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กายิกํ วา เจตสิกํ วาติ เอตฺถ ปน จกฺขาทโย จตฺตาโร ปสาทกาเย วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปตฺติวเสน กายิกนฺติ วุตฺตํ. กายปสาทวตฺถุกํ ปน อทุกฺขมสุขํ นาม นตฺถิ.
๙. กฏฺโปมสุตฺตวณฺณนา
๕๐๙. นวเม ¶ ทฺวินฺนํ กฏฺานนฺติ ทฺวินฺนํ อรณีนํ. สงฺฆฏฺฏนสโมธานาติ สงฺฆฏฺฏเนน เจว สโมธาเนน จ. อุสฺมาติ อุสุมากาโร. เตโชติ อคฺคิธูโม. เอตฺถ จ อธรารณี วิย วตฺถารมฺมณํ, อุตฺตรารณี วิย ผสฺโส, สงฺฆฏฺโฏ วิย ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ, อคฺคิ วิย เวทนา ทฏฺพฺพา. วตฺถารมฺมณํ วา อุตฺตรารณี วิย, ผสฺโส อธรารณี วิย ทฏฺพฺโพ.
๑๐. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตวณฺณนา
๕๑๐. ทสมํ ยถาธมฺมรเสน ปฏิปาฏิยา วุตฺตมฺปิ อิมสฺมึ อินฺทฺริยวิภงฺเค เสสสุตฺตานิ วิย อเทสิตตฺตา อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ นามาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ นิมิตฺตนฺติอาทีนิ สพฺพานิ ปจฺจยเววจนาเนว. ทุกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาตีติ ทุกฺขสจฺจวเสเนว ปชานาติ. ทุกฺขินฺทฺริยสมุทยนฺติ กณฺฏเกน วา วิทฺธสฺส มงฺกุเลน ¶ วา ทฏฺสฺส ปจฺจตฺถรเณ วา วลิยา ผุฏฺสฺส ¶ ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ.
ปรโต โทมนสฺสินฺทฺริยสมุทยนฺติอาทีสุปิ เตสํ เตสํ การณวเสเนว สมุทโย เวทิตพฺโพ. ปตฺตจีวราทีนํ วา หิ สงฺขารานํ สทฺธิวิหาริกาทีนํ วา สตฺตานํ วินาเสน โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ วินาสํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ. สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา วรสยเน นิปนฺนสฺส หตฺถปาทสมฺพาหนตาลวณฺฏวาตาทิสมฺผสฺเสน สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ผสฺสํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ. วุตฺตปฺปการานํ ปน สตฺตสงฺขารานํ มนาปานํ ปฏิลาภวเสน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปฏิลาภํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ. มชฺฌตฺตากาเรน ปน อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตาการํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ.
กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุ ปน อยํ เอกโตว วินิจฺฉยกถา – ทุกฺขินฺทฺริยฺหิ ปมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ ปหีนํ โหติ, โทมนสฺสาทีนิ ทุติยชฺฌานาทีนํ. เอวํ สนฺเตปิ เตสํ อติสยนิโรธตฺตา อยํ ฌาเนสุเยว นิโรโธ วุตฺโต. อติสยนิโรโธ หิ เตสํ ปมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว, นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธ. ตถา หิ นานาวชฺชเน ¶ ปมชฺฌานุปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว อนฺโตอปฺปนายํ. อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา. อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน ¶ วิหตตฺตา. นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว เนว อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว, อปฺปหีนา เอว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ. น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา. ตถา ตติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺานปณีตรูปผุฏฺกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว ตติยชฺฌาเน. ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ¶ ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธา. ตถา จตุตฺถชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา อปฺปนาปฺปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมา ‘‘เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตํ.
ยํ ปเนตฺถ ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ อลาภี สมาโน อุปฺปาทนตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ, ลาภี สมาโน สมาปชฺชนตฺถายาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิเมสุ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ สมฺมสนวาโรว กถิโตติ.
สุขินฺทฺริยวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. ชราวคฺโค
๑. ชราธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๕๑๑. ปฺจมวคฺคสฺส ปเม ปจฺฉาตเปติ ปาสาทจฺฉายาย ปุรตฺถิมทิสํ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปาสาทสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค อาตโป โหติ, ตสฺมึ าเน ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโนติ อตฺโถ ¶ . ปิฏฺึ โอตาปยมาโนติ ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสปิ อุปาทินฺนกสรีเร อุณฺหกาเล อุณฺหํ โหติ, สีตกาเล สีตํ, อยฺจ หิมปาตสีตสมโย. ตสฺมา มหาจีวรํ โอตาเรตฺวา สูริยรสฺมีหิ ปิฏฺึ โอตาปยมาโน นิสีทิ.
กึ ปน พุทฺธรสฺมิโย มทฺทิตฺวา สูริยรสฺมิ อนฺโต ปวิสิตุํ สกฺโกตีติ? น สกฺโกติ. เอวํ สนฺเต กึ ตาเปตีติ? รสฺมิเตชํ. ยเถว หิ ิตมชฺฌนฺหิเก ปริมณฺฑลาย ¶ ฉายาย รุกฺขมูเล นิสินฺนสฺส กิฺจาปิ สูริยรสฺมิโย สรีรํ น ผุสนฺติ, สพฺพทิสาสุ ปน เตโช ผรติ, อคฺคิชาลาหิ ปริกฺขิตฺโต วิย โหติ, เอวํ สูริยรสฺมีสุ พุทฺธรสฺมิโย มทฺทิตฺวา อนฺโต ปวิสิตุํ อสกฺกุณนฺตีสุปิ สตฺถา เตชํ ตาเปนฺโต นิสินฺโนติ เวทิตพฺโพ.
อโนมชฺชนฺโตติ ปิฏฺิปริกมฺมกรณวเสน อนุมชฺชนฺโต. อจฺฉริยํ ภนฺเตติ เถโร ภควโต ปิฏฺิโต มหาจีวรํ โอตาเรตฺวา นิสินฺนสฺส ทฺวินฺนํ ¶ อํสกูฏานํ อนฺตเร สุวณฺณาวฏฺฏํ วิย เกสคฺคปฺปมาณํ วลิยาวฏฺฏํ ทิสฺวา – ‘‘เอวรูเปปิ นาม สรีเร ชรา ปฺายตี’’ติ สฺชาตสํเวโค ชรํ ครหนฺโต เอวมาห. ครหนจฺฉริยํ นาม กิเรตํ.
น เจวํ ทานิ, ภนฺเต, ภควโต ตาว ปริสุทฺโธติ ยถา ปกติยา ฉวิวณฺโณ ปริสุทฺโธ, น เอวเมตรหีติ ทีเปนฺโต เอวมาห. ตถาคตสฺส หิ ทหรกาเล สงฺกุสตสมพฺภาหตํ อุสภจมฺมํ วิย วิหตวลิโก กาโย โหติ, ตสฺมึ ปิโต หตฺโถ ภสฺสเตว, น สนฺติฏฺติ, เตลปฺุฉนาการปฺปตฺโต วิย โหติ. มหลฺลกกาเล ปน สิราชาลา มิลายนฺติ, สนฺธิปพฺพานิ สิถิลานิ โหนฺติ, มํสํ อฏฺิโต มุจฺจิตฺวา สิถิลภาวํ อาปชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ โอลมฺพติ. พุทฺธานํ ปน เอวรูปํ น โหติ. อฺเสํ อปากฏํ, สนฺติกาวจรตฺตา อานนฺทตฺเถรสฺเสว ปากฏํ โหติ, ตสฺมา เอวมาห.
สิถิลานิ จ คตฺตานีติ อฺเสํ มุเข อํสกูฏนฺตเรหิ เตสุ เตสุ าเนสุ วลิโย สนฺติฏฺนฺติ, สตฺถุ ปเนตํ นตฺถิ, เถโร จ ทฺวินฺนํ อํสกูฏานํ อนฺตเร วลิยาวฏฺฏกํ ทิสฺวา เอวมาห. สพฺพานิ วลิยชาตานีติ อิทมฺปิ อตฺตโน ปากฏวเสน เอวมาห – สตฺถุ ปน อฺเสํ วิย วลิโย นาม นตฺถิ. ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโยติ สตฺถา พฺรหฺมุชุคตฺโต, เทวนคเร สมุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิยสฺส กาโย อุชุกเมว อุคฺคโต. มหลฺลกกาเล ปน กาโย ปุรโต วงฺโก ¶ โหติ, สฺวายํ อฺเสํ อปากโฏ, สนฺติกาวจรตฺตา ปน เถรสฺเสว ปากโฏ, ตสฺมา เอวมาห. ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตนฺติ อินฺทฺริยานิ นาม น จกฺขุวิฺเยฺยานิ. ยโต ปน ปกติยา ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ, อิทานิ น ตถา ปริสุทฺโธ, อํสกูฏนฺตเร วลิ ปฺายติ ¶ , พฺรหฺมุชุกาโย ปุรโต วงฺโก, อิมินาว การเณน จกฺขาทีนฺจ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ นยคฺคาหโต เอวมาห. ธี ตํ ชมฺมิ ชเร อตฺถูติ ลามเก ชเร ธี ตํ ตุยฺหํ โหตุ, ธิกฺกาโร ตํ ผุสตุ. พิมฺพนฺติ อตฺตภาโว.
๒. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๑๒. ทุติเย ¶ โคจรวิสยนฺติ โคจรภูตํ วิสยํ. อฺมฺสฺสาติ จกฺขุ โสตสฺส, โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอกํ เอกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภติ. สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย – ‘‘อิงฺฆ ตฺวํ ตาว นํ ววตฺถเปหิ วิภาเวหิ ‘กินฺนาเมตํ อารมฺมณ’’’นฺติ. จกฺขุวิฺาณํ วินาปิ มุเขน อตฺตโน ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย – ‘‘อเร, อนฺธพาล, วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ วสฺสสตสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อฺตฺร มยา กุหึ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, ตํ อาหร, จกฺขุปสาเท อุปเนหิ, อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ – ยทิ วา นีลํ, ยทิ วา ปีตกํ. น หิ เอโส อฺสฺส วิสโย, มยฺหเมเวโส วิสโย’’ติ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตานิ อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นาม.
กึ ปฏิสรณนฺติ เอเตสํ กึ ปฏิสรณํ, กึ เอตานิ ปฏิสรนฺตีติ ปุจฺฉติ. มโน ปฏิสรณนฺติ ชวนมโน ปฏิสรณํ. มโนว เนสนฺติ มโนทฺวาริกชวนมโนว เอเตสํ โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติ. จกฺขุวิฺาณฺหิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ รชฺชนํ วา ทุสฺสนํ วา มุยฺหนํ วา นตฺถิ. เอกสฺมึ ปน ทฺวาเร ชวนํ รชฺชติ วา ทุสฺสติ วา มุยฺหติ วา. โสตวิฺาณาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺรายํ อุปมา – ปฺจ กิร ทุพฺพลโภชกา ราชานํ เสวิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน เอกสฺมึ ปฺจกุลิเก คาเม ปริตฺตกํ อายํ ลภึสุ. เตสํ ตตฺถ มจฺฉภาโค มํสภาโค, อทฺทุกหาปโณ วา โยตฺตกหาปโณ วา มาสกหาปโณ ¶ วา อฏฺกหาปโณ วา โสฬสกหาปโณ วา ¶ จตุสฏฺิกหาปโณ วา ทณฺโฑติ เอตฺตกมตฺตเมว ปาปุณาติ, สตวตฺถุกํ ปฺจสตวตฺถุกํ สหสฺสวตฺถุกํ มหาพลึ ราชาว คณฺหาติ.
ตตฺถ ปฺจกุลิกคามา วิย ปฺจปสาทา ทฏฺพฺพา, ปฺจ ทุพฺพลโภชกา วิย ปฺจวิฺาณานิ; ราชา วิย ชวนํ, ทุพฺพลโภชกานํ ปริตฺตกอายปาปุณนํ วิย จกฺขุวิฺาณาทีนํ รูปทสฺสนาทิมตฺตํ, รชฺชนาทิ ปน เอเตสุ นตฺถิ ¶ . รฺโ มหาพลิคฺคหณํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ชวนสฺส รชฺชนาทีนิ เวทิตพฺพานิ. เอวเมตฺถ มโนติ กุสลากุสลชวนํ วุตฺตํ.
สติ ปฏิสรณนฺติ มคฺคสติ ปฏิสรณํ. ชวนมโน หิ มคฺคสตึ ปฏิสรติ. วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติ. ปฏิสรณนฺติ ผลวิมุตฺติยา นิพฺพานํ ปฏิสรณํ. ตฺหิ สา ปฏิสรติ. นาสกฺขิ ปฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุนฺติ ปฺหสฺส ปริจฺเฉทํ ปมาณํ คเหตุํ นาสกฺขิ, อปฺปฏิสรณํ ธมฺมํ ‘‘สปฺปฏิสรณ’’นฺติ ปุจฺฉิ. นิพฺพานํ นาเมตํ อปฺปฏิสรณํ, น กิฺจิ ปฏิสรติ. นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานพฺภนฺตรํ นิพฺพานํ อนุปวิฏฺํ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. นิพฺพานปรายณนฺติ นิพฺพานํ ปรํ อยนมสฺส ปรา คติ, น ตโต ปรํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ ปริโยสานํ อวสานํ อสฺสาติ นิพฺพานปริโยสานํ.
มูลชาตา ปติฏฺิตาติ มคฺเคน อาคตสทฺธา วุจฺจติ. อิมมฺหิ เจ, ภิกฺขเว, สมเยติ กึ สนฺธายาห? ฌานอนาคามิตํ. ตสฺมิฺหิ สมเย พฺราหฺมณสฺส ปมมคฺเคน ปฺจ อกุสลจิตฺตานิ ปหีนานิ, ปมชฺฌาเนน ปฺจ นีวรณานีติ ฌานอนาคามิฏฺาเน ิโต. โส อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาเยยฺย. สเจ ปนสฺส ปุตฺตทารํ อนุสาสนฺตสฺส กมฺมนฺเต วิจาเรนฺตสฺส ฌานํ นสฺสติ, นฏฺเ ฌาเน คติ อนิพทฺธา โหติ, อนฏฺเ ปน นิพทฺธาติ อิมํ ฌานอนาคามิตํ สนฺธาย เอวมาห.
๓. สาเกตสุตฺตวณฺณนา
๕๑๓. ตติเย ¶ อฺชนวเนติ อฺชนวณฺณปุปฺผานํ รุกฺขานํ โรปิตวเน. ยํ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ, ตํ สทฺธาพลนฺติ ตฺหิ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิเย อกมฺปเนน ¶ สทฺธาพลํ. อิตเรสํ ปคฺคหอุปฏฺานอวิกฺเขปปชานนลกฺขเณสุ อินฺทฏฺเน อินฺทฺริยภาโว, โกสชฺชมุฏฺสจฺจวิกฺเขปาวิชฺชาสุ อกมฺปเนน พลภาโว เวทิตพฺโพ. เอวเมว โขติ ตสฺสา นทิยา เอกโสตํ วิย สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺาวเสน เอเตสํ นินฺนานากรณํ เวทิตพฺพํ, ทฺเว โสตานิ วิย อินฺทฏฺอกมฺปนฏฺเหิ อินฺทฺริยพลวเสน นานากรณํ เวทิตพฺพํ.
๔. ปุพฺพโกฏฺกสุตฺตวณฺณนา
๕๑๔. จตุตฺเถ ¶ อมโตคธนฺติ อมตพฺภนฺตรํ. อมตปรายณนฺติ อมตนิพฺพตฺติกํ. อมตปริโยสานนฺติ อมตนิฏฺํ. สาธุ สาธูติ เถรสฺส พฺยากรณํ ปสํสนฺโต สาธุการํ เทติ.
๕. ปมปุพฺพารามสุตฺตวณฺณนา
๕๑๕. ปฺจเม ตทนฺวยาติ ตํ อนุคจฺฉมานา, อนุวตฺตมานาติ อตฺโถ. ปุพฺพโกฏฺกํ อาทึ กตฺวา ปฏิปาฏิยา ฉสุ สุตฺเตสุ ผลินฺทฺริยาเนว กถิตานิ.
๑๐. อาปณสุตฺตวณฺณนา
๕๒๐. ทสเม อิเม โข เต ธมฺมาติ อุปริ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺคา. เย เม ปุพฺเพ สุตาว อเหสุนฺติ เย ธมฺมา มยา ปุพฺเพ ‘‘อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นาม อตฺถี’’ติ กเถนฺตานํเยว สุตา อเหสุํ. กาเยน จ ผุสิตฺวาติ นามกาเยน จ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา. ปฺาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสามีติ ปจฺจเวกฺขณปฺาย จ อติวิชฺฌิตฺวา ปสฺสามิ. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สทฺธาติ อยํ กตรสทฺธา? จตูหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา ¶ สทฺธา เหฏฺา กถิตาว, อยํ ปน ปจฺจเวกฺขณสทฺธา. สมฺปยุตฺตสทฺธา หิ มิสฺสกา, ปจฺจเวกฺขณสทฺธา โลกิยาว. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ชราวคฺโค ปฺจโม.
๖. สูกรขตวคฺโค
๑. สาลสุตฺตวณฺณนา
๕๒๑. ฉฏฺวคฺคสฺส ¶ ปเม สูเรนาติ สูรภาเวน. โพธายาติ พุชฺฌนตฺถาย.
๒. มลฺลิกสุตฺตวณฺณนา
๕๒๒. ทุติเย ¶ มลฺเลสูติ เอวํนามเก ชนปเท. อิมสฺมึ สุตฺเต จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, อริยาณํ โลกุตฺตรํ. ตมฺปิ ปน จตุกฺกินฺทฺริยนิสฺสิตํ กตฺวา มิสฺสกนฺติ ภาเชตุํ วฏฺฏติ.
๓. เสขสุตฺตวณฺณนา
๕๒๓. ตติเย น เหว โข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ น นามกาเยน ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติ, ผุสิตุํ ปฏิลภิตุํ น สกฺโกติ. ปฺาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ ปจฺจเวกฺขณปฺาย ปน ‘‘อุปริ อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นาม อตฺถี’’ติ ปชานาติ. อเสขภูมิยํ ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ปฺายาติ ปจฺจเวกฺขณปฺาย ‘‘อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นาม อตฺถี’’ติ ปชานาติ. น กุหิฺจิ กิสฺมิฺจีติ ทฺเวปิ อฺมฺเววจนาเนว, กิสฺมิฺจิ ภเว น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สุตฺเต ปฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, ฉ โลกิกานิ วฏฺฏนิสฺสิตาเนว กถิตานิ.
๔-๕. ปทสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๒๔-๕๒๕. จตุตฺเถ ยานิ กานิจิ ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ ยานิ กานิจิ ธมฺมปทานิ, เย เกจิ ธมฺมโกฏฺาสา, พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.
๖-๗. ปติฏฺิตสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๒๖-๕๒๗. ฉฏฺเ ¶ ¶ จิตฺตํ รกฺขติ อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสูติ เตภูมกธมฺเม อารพฺภ อาสวุปฺปตฺตึ วาเรนฺโต อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสุ จิตฺตํ รกฺขติ นาม. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.
๘. สูกรขตสุตฺตวณฺณนา
๕๒๘. อฏฺเม สูกรขตายนฺติ สูกรขตเลเณ. กสฺสปพุทฺธกาเล กิร ตํ เลณํ เอกสฺมึ พุทฺธนฺตเร ปถวิยา วฑฺฒมานาย อนฺโตภูมิคตํ ชาตํ. อเถกทิวสํ เอโก สูกโร ตสฺส ฉทนปริยนฺตสมีเป ปํสุํ ขณิ. เทเว วุฏฺเ ปํสุ โธตา, ฉทนปริยนฺโต ปากโฏ ¶ อโหสิ. เอโก วนจรโก ทิสฺวา ‘‘ปุพฺเพ สีลวนฺเตหิ ปริภุตฺตฏฺาเนน ภวิตพฺพํ, ปฏิชคฺคิสฺสามิ น’’นฺติ สมนฺตโต ปํสุํ อปเนตฺวา เลณํ โสเธตฺวา กุฏิปริกฺเขปํ กตฺวา ทฺวารวาตปานํ โยเชตฺวา สุปรินิฏฺิตสุธากมฺมจิตฺตกมฺมํ รชตปฏฺฏสทิสาย วาลิกาย สนฺถริตํ ปริเวณํ กตฺวา มฺจปีํ ปฺาเปตฺวา ภควโต วสนตฺถาย อทาสิ, เลณํ คมฺภีรํ อโหสิ โอตริตฺวา อารุหิตพฺพํ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปรมนิปจฺจการนฺติ ภาวนปุํสกํ, ปรมนิปจฺจการี หุตฺวา ปวตฺตมาโน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. อนุตฺตรํ โยคกฺเขมนฺติ อรหตฺตํ. สปฺปติสฺโสติ สเชฏฺโก. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สูกรขตวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. โพธิปกฺขิยวคฺโค
๕๓๑-๖๕๐. สตฺตมวคฺเค สตฺต ผลานิ ปุพฺพภาคานิ, เตสํ เหฏฺา ทฺเว ผลานิ อาทึ กตฺวา มิสฺสกานิ. เสสเมตฺถ อิโต ปรฺจ สพฺพํ อุตฺตานเมวาติ.
อินฺทฺริยสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สมฺมปฺปธานสํยุตฺตวณฺณนา
๖๕๑-๗๐๔. สมฺมปฺปธานสํยุตฺเต ¶ ¶ สกเลปิ ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตาติ.
สมฺมปฺปธานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. พลสํยุตฺตวณฺณนา
๗๐๕-๘๑๒. พลสํยุตฺเต ¶ พลานิ มิสฺสกาเนว กถิตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
พลสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ
๑. จาปาลวคฺโค
๑. อปารสุตฺตวณฺณนา
๘๑๓. อิทฺธิปาทสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ปเม ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํ. อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค (วิภ. ๔๓๑ อาทโย) อาคโตว. วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓.๖๙ อาทโย) ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโต. ตถา มคฺคโพชฺฌงฺคสติปฏฺานสํยุตฺเตสุ เจว อิธ จ เอกปริจฺเฉโทว.
๕. อิทฺธิปเทสสุตฺตวณฺณนา
๘๑๗. ปฺจเม ¶ อิทฺธิปเทสนฺติ ตโย จ มคฺเค ตีณิ จ ผลานิ.
๖. สมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๘๑๘. ฉฏฺเ สมตฺตํ อิทฺธินฺติ อรหตฺตผลเมว. อาทิโต ปฏฺาย ปน นวสุปิ สุตฺเตสุ วิวฏฺฏปาทกา เอว อิทฺธิปาทา กถิตา.
๑๐. เจติยสุตฺตวณฺณนา
๘๒๒. ทสเม นิสีทนนฺติ จมฺมขณฺฑํ อธิปฺเปตํ. อุเทนํ เจติยนฺติ อุเทนยกฺขสฺส เจติยฏฺาเน ¶ กตวิหาโร วุจฺจติ. โคตมกาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาวิตาติ วฑฺฒิตา. พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตา. ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตา. วตฺถุกตาติ ปติฏฺานฏฺเน วตฺถุ วิย กตา. อนุฏฺิตาติ อธิฏฺิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา สุวฑฺฒิตา. สุสมารทฺธาติ สุฏฺุ สมารทฺธา.
อิติ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส โขติอาทิมาห. เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ, ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ยํ มนุสฺสานํ ¶ อายุปฺปมาณํ, ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต ติฏฺเยฺย. กปฺปาวเสสํ วาติ ‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ วุตฺตวสฺสสตโต อติเรกํ วา. มหาสีวตฺเถโร ปนาห ‘‘พุทฺธานํ อฏฺาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิ. ยเถว หิ เวฬุวคามเก อุปฺปนฺนํ มารณนฺติกเวทนํ ทส มาเส วิกฺขมฺเภสิ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ทส ทส มาเสปิ วิกฺขมฺเภนฺโต อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเยฺยา’’ติ.
กสฺมา ปน น ิโตติ? อุปาทิณฺณกสรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิภุยฺยติ, พุทฺธา นาม ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อปตฺวาว ปฺจเม อายุโกฏฺาเส พหุชนสฺส ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ. พุทฺธานุพุทฺเธสุ จ มหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ เอกเกน ขาณุเกน วิย าตพฺพํ โหติ, ทหรสามเณรปริวาริเตน ¶ วา, ตโต – ‘‘อโห พุทฺธานํ ปริสา’’ติ หีเฬตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา น ิโตติ. เอวํ วุตฺเตปิ โส ปน น รุจฺจติ, ‘‘อายุกปฺโป’’ติ อิทเมว อฏฺกถายํ นิยมิตํ.
ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโตติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. ยถา มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อฺโปิ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถ. มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ. เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺาสิ. โส ปน จิตฺตปริยุฏฺานํ กโรนฺโต กึ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ, เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, เต วิสฺี หุตฺวา ติฏฺนฺติ. เถรสฺส ปเนส มุเข หตฺถํ ปเวเสตุํ กึ สกฺขิสฺสติ? เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติ, ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิ. ชานนฺโตเยว ภควา กิมตฺถํ ยาวตติยกํ อามนฺเตสีติ. ปรโต ¶ ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติ ยาจิเต ‘‘ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุยฺเหเวตํ อปรทฺธ’’นฺติ โทสาโรปเนน โสกตนุกรณตฺถํ.
มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต มาเรตีติ มาโร. ปาปิมาติ ตสฺเสว เววจนํ. โส หิ ปาปธมฺมสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ปาปิมา’’ติ ¶ วุจฺจติ. กณฺโห, อนฺตโก, นมุจิ, ปมตฺตพนฺธูติปิ ตสฺเสว นามานิ. ภาสิตา โข ปเนสาติ อยฺหิ ภควโต สมฺโพธิปตฺติยา อฏฺเม สตฺตาเห โพธิมณฺฑํเยว อาคนฺตฺวา – ‘‘ภควา ยทตฺถํ ตุมฺเหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส โว อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพฺุตฺาณํ, กึ โว โลกวิจรเณนา’’ติ วตฺวา ยถา อชฺช, เอวเมว – ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ, สุคโต,’’ติ ยาจิ. ภควา จสฺส ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิ. ตํ สนฺธาย ‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต,’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ วิยตฺตาติ มคฺควเสน พฺยตฺตา. ตเถว วินีตา. ตถา วิสารทา. พหุสฺสุตาติ เตปิฏกวเสน พหุ สุตเมเตสนฺติ ¶ พหุสฺสุตา. ตเทว ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธรา. อถ วา ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จ, ปริยตฺติปฏิเวธธมฺมานํเยว ธารณโต ธมฺมธราติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนา. สามีจิปฺปฏิปนฺนาติ อนุจฺฉวิกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา. อนุธมฺมจาริโนติ อนุธมฺมจรณสีลา. สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยวาทํ. อาจิกฺขิสฺสนฺตีติอาทีนิ สพฺพานิ อฺมฺสฺเสว เววจนานิ. สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน สการเณน วจเนน. สปฺปาฏิหาริยนฺติ ยาว นิยฺยานิกํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสนฺติ.
พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ ฌานสฺสาทวเสน. ผีตนฺติ วุฑฺฒิปตฺตํ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิฺาสมฺปตฺติวเสน. วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถตํ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ปติฏฺิตวเสน. พาหุชฺนฺติ พหูหิ าตํ ปฏิวิทฺธํ มหาชนาภิสมยวเสน. ปุถุภูตนฺติ สพฺพากาเรน ปุถุลภาวปตฺตํ. กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตํ, ยตฺตกา วิฺุชาติกา เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ, สพฺเพหิ สุฏฺุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถ.
อปฺโปสฺสุกฺโกติ ¶ นิราลโย. ตฺวฺหิ ปาปิม อฏฺมสตฺตาหโต ปฏฺาย ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต’’ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถ, อชฺช ทานิ ปฏฺาย วิคตุสฺสาโห โหหิ, มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถํ วายามํ กโรหีติ วทติ.
สโต ¶ สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติ สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสฺสชิ ปชหิ. ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, เตมาสมตฺตเมว ปน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โอสฺสชี’’ติ. อุสฺสชีติปิ ปาโ. มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปถวิกมฺโป. ตทา กิร ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถ. ภึสนโกติ ภยชนโก ¶ . เทวทุนฺทุภิโย จ ผลึสูติ เทวเภริโย ผลึสุ, เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติ.
อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ? โกจิ นาม วเทยฺย ‘‘ภควา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา – ‘ปรินิพฺพายถ, ภนฺเต, ปรินิพฺพายถ, ภนฺเต’ติ อุปทฺทุโต ภเยน อายุสงฺขารํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ. ตสฺโสกาโส มา โหตูติ. ภีตสฺส หิ อุทานํ นาม นตฺถีติ ปีติเวควิสฺสฏฺํ อุทาเนสิ.
ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ. กึ ตํ? กามาวจรกมฺมํ. น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อฺํ โลกิยกมฺมํ อตฺถีติ อตุลํ. กึ ตํ? มหคฺคตกมฺมํ. อถ วา กามาวจรํ รูปาวจรฺจ ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํ. อปฺปวิปากํ ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํ. สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ปิณฺฑการกํ ราสิการกนฺติ อตฺโถ. ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสฺส สงฺขารํ. อวสฺสชีติ วิสฺสชฺเชสิ. มุนีติ พุทฺธมุนิ. อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิโต. อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย อภินฺทิ. อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ ชาตกิเลสํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิปากฏฺเน สมฺภวํ ภวาภิสงฺขณฏฺเน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมฺจ โอสฺสชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติ.
อถ ¶ วา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโต. อตุลฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานฺเจว ภวฺจ. ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํ. อวสฺสชิ มุนีติ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ นิพฺพาเน จานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารํ ‘‘กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี’’ติ เอวํ วุตฺเตน ¶ กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชิ. กถํ? อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวํ. โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต, สมถวเสน สมาหิโตติ เอวํ ปุพฺพภาคโต ปฏฺาย สมถวิปสฺสนาพเลน กวจมิว อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตํ, อตฺตนิ สมฺภวตฺตา อตฺตสมฺภวนฺติ ลทฺธนามํ สพฺพํ กิเลสชาตํ อภินฺทิ. กิเลสาภาเวน จ กมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺํ นาม โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ ชหิ. ปหีนกิเลสสฺส ภยํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อภีโตว อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ. อภีตภาวาปนตฺถฺจ อุทานํ อุทาเนสีติ เวทิตพฺโพ.
จาปาลวคฺโค ปโม.
๒. ปาสาทกมฺปนวคฺโค
๑-๒. ปุพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๒๓-๘๒๔. ทุติยวคฺคสฺส ปเม น จ อติลีโนติอาทีนิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. อิมสฺมึ สุตฺเต ฉอภิฺาปาทกา อิทฺธิปาทา กถิตา, ตถา ทุติเย จ.
๓. ฉนฺทสมาธิสุตฺตวณฺณนา
๘๒๕. ตติเย ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ. นิสฺสายาติ นิสฺสยํ กตฺวา, อธิปตึ กตฺวาติ อตฺโถ. ปธานสงฺขาราติ ปธานภูตา สงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อยฺจ ฉนฺโทติอาทีสุ ฉนฺโท ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ, ฉนฺทสมาธิ ฉนฺเทน เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ, ปธานสงฺขาราปิ ฉนฺเทน เจว ฉนฺทสมาธินา จ สมนฺนาคตา ¶ . ตสฺมา สพฺเพ เต ธมฺเม เอกโต กตฺวา อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ วุตฺตํ. อิทฺธิปาทวิภงฺเค (วิภ. ๔๓๗) ปน ‘‘โย ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ ติอาทินา นเยน ¶ อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา เสสอรูปิโน ธมฺมา อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา.
อปิจ อิเมปิ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ. กถํ? ฉนฺทฺหิ ภาวยโต ฉนฺโท อิทฺธิ นาม โหติ, สมาธิปฺปธานสงฺขารา ฉนฺทิทฺธิปาโท นาม. สมาธึ ภาเวนฺตสฺส สมาธิ อิทฺธิ นาม โหติ, ฉนฺทปฺปธานสงฺขารา ¶ สมาธิทฺธิยา ปาโท นาม. ปธานสงฺขาเร ภาเวนฺตสฺส ปธานสงฺขารา อิทฺธิ นาม โหติ, ฉนฺทสมาธิ ปธานสงฺขาริทฺธิยา ปาโท นาม, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ หิ เอกสฺมึ อิชฺฌมาเน เสสาปิ อิชฺฌนฺติเยว.
อปิจ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปุพฺพภาควเสนาปิ เอเตสํ อิทฺธิปาทตา เวทิตพฺพา. ปมชฺฌานฺหิ อิทฺธิ นาม, ปมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปริกมฺมสมฺปยุตฺตา ฉนฺทาทโย อิทฺธิปาโท นาม. เอเตนุปาเยน ยาว เนวสฺานาสฺายตนา, อิทฺธิวิธํ อาทึ กตฺวา ยาว ทิพฺพจกฺขุอภิฺา, โสตาปตฺติมคฺคํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคา นโย เนตพฺโพ. เสสิทฺธิปาเทสุปิ เอเสว นโย.
เกจิ ปน ‘‘อนิพฺพตฺโต ฉนฺโท อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติ. อิธ เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬวาโร นาม อาคโต –
‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโท. ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ, ภิกฺขุ, ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, โย ตสฺมึ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท. อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. ๔๕๗-๔๕๘).
อิเม ¶ ปน โลกุตฺตรวเสเนว อาคตา.
ตตฺถ รฏฺปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา; สมฺภุตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา, อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวาติ. ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ¶ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ราชานํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺาเน ฉนฺทชาโต รฺโ อชฺฌาสยฺจ รุจิฺจ ตฺวา ทิวา จ รตฺโต จ อุปฏฺหนฺโต ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ ปาปุณิ. เอวํ ฉนฺทธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ.
เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺาตุํ น สกฺโกมิ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รฺา ¶ ปหิโต ปรกฺกเมน สตฺตุมทฺทนํ กตฺวา ปาปุณิ. ยถา โส, เอวํ วีริยธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ. เอโก ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺานมฺปิ อุเรน สตฺติสรสมฺปฏิจฺฉนมฺปิ ภาโรเยว, มนฺตพเลน อาราเธสฺสามี’’ติ ขตฺตวิชฺชาย กตปริจยตฺตา มนฺตสํวิธาเนน ราชานํ อาราเธตฺวา ปาปุณิ. ยถา โส, เอวํ จิตฺตธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพ.
อปโร – ‘‘กึ อิเมหิ อุปฏฺานาทีหิ, ราชาโน นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส านนฺตรํ เทนฺติ, ตาทิสสฺส เทนฺโต มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ชาติสมฺปตฺติเมว นิสฺสาย านนฺตรํ ปาปุณิ. ยถา โส, เอวํ สุปริสุทฺธํ วีมํสํ นิสฺสาย วีมํสธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วิวฏฺฏปาทกอิทฺธิ กถิตา.
๔. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๘๒๖. จตุตฺเถ อุทฺธตาติ อุทฺธจฺจปกติกา วิปฺผนฺทมานจิตฺตา. อุทฺธจฺเจน หิ เอการมฺมเณ จิตฺตํ วิปฺผนฺทติ ธชยฏฺิยํ วาเตน ปหตธโช วิย. อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติ. จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทิจาปลฺเลน ยุตฺตา. มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติ. วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิโน. มุฏฺสฺสตีติ นฏฺสฺสติโน. อสมฺปชานาติ ปฺารหิตา. อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตา. ภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตา สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน ¶ . ปากตินฺทฺริยาติ อสํวุตินฺทฺริยา. อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ปาสาทปติฏฺิตํ ปถวิภาคํ ‘‘อุทก’’นฺติ อธิฏฺาย, อุทกปิฏฺเ ิตปาสาทํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา องฺคุฏฺเกน ปหริ. คมฺภีรเนโมติ ¶ คมฺภีรอาวาโฏ, คมฺภีรภูมิภาคํ อนุปวิฏฺโติ อตฺโถ ¶ . สุนิขาโตติ สุฏฺุ นิขาโต, โกฏฺเฏตฺวา สุฏฺุ ปิโต. อิธ อภิฺาปาทกิทฺธิ กถิตา.
๕. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๘๒๗. ปฺจเม ฉนฺทปฺปหานตฺถนฺติ ตณฺหาฉนฺทสฺส ปหานตฺถํ. อิธาปิ วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตา.
๙. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตวณฺณนา
๘๓๑. นวเม โย โส ภิกฺขเว มคฺโคติ อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ อธิปฺเปตํ.
๑๐. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๘๓๒. ทสเม โกสชฺชสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติ. อถสฺส จิตฺเต ลีนากาโร โอกฺกมติ, โส ‘‘ลีนากาโร เม โอกฺกนฺโต’’ติ ตฺวา อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. อถสฺส ปุน ลีนากาโร โอกฺกมติ. โส ปุน อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส โกสชฺเชน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท โกสชฺชสหคโต นาม โหติ. โกสชฺชสมฺปยุตฺโตติ ตสฺเสว เววจนํ.
อุทฺธจฺจสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติ. อถสฺส จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติ. โส พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. อถสฺส ปุน จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติ. โส ปุน พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ ¶ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส อุทฺธจฺเจน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท อุทฺธจฺจสหคโต นาม โหติ.
ถินมิทฺธสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติ. อถสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ. โส ‘‘อุปฺปนฺนํ เม ถินมิทฺธ’’นฺติ ตฺวา อุทเกน มุขํ ปฺุฉิตฺวา, กณฺเณ อากฑฺฒิตฺวา ปคุณํ ¶ ธมฺมํ สชฺฌายิตฺวา ทิวา คหิตํ วา อาโลกสฺํ มนสิกริตฺวา ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ¶ ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. อถสฺส ปุน ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ. โส วุตฺตนเยเนว ปุน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส ถินมิทฺเธน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท ถินมิทฺธสหคโต นาม โหติ.
อนุวิกฺขิตฺโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติ. อถสฺส กามคุณารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติ. โส ‘‘พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ตฺวา อนมตคฺค (สํ. นิ. ๒.๑๒๔-๑๒๕) เทวทูต- (ม. นิ. ๓.๒๖๑) เจโลปม (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๔) อนาคตภยสุตฺตาทีนิ (อ. นิ. ๕.๗๗) อาวชฺเชนฺโต สุตฺตทณฺเฑน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. อถสฺส ปุน จิตฺตํ วิกฺขิปติ. โส ปุน สุตฺตทณฺเฑน จิตฺตํ กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส กามวิตกฺกโวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺโต อนุวิสโฏ โหติ.
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ กมฺมฏฺานวเสนปิ เทสนาวเสนปิ ปุริมปจฺฉิมตา เวทิตพฺพา. กถํ? กมฺมฏฺาเน ตาว กมฺมฏฺานสฺส อภินิเวโส ปุเร นาม, อรหตฺตํ ปจฺฉา นาม. ตตฺถ โย ภิกฺขุ มูลกมฺมฏฺาเน อภินิวิสิตฺวา อติลีนาทีสุ จตูสุ าเนสุ จิตฺตสฺส โอกฺกมนํ ปฏิเสเธตฺวา, ทุฏฺโคเณ โยเชตฺวา สาเรนฺโต วิย จตุรสฺสฆฏิกํ โอตาเรนฺโต วิย จตุนฺนํ านานํ เอกฏฺาเนปิ อสชฺชนฺโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อยมฺปิ ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา วิหรติ นาม. อยํ กมฺมฏฺานวเสน ปุริมปจฺฉิมตา. เทสนาวเสน ปน เกสา ปุเร นาม, มตฺถลุงฺคํ ปจฺฉา นาม. ตตฺถ โย ภิกฺขุ เกเสสุ อภินิวิสิตฺวา วณฺณสณฺานาทิวเสน เกสาทโย ปริคฺคณฺหนฺโต จตูสุ าเนสุ อสชฺชนฺโต ยาว มตฺถลุงฺคา ภาวนํ ปาเปติ, อยมฺปิ ยถา ¶ ปุเร ตถา ¶ ปจฺฉา วิหรติ นาม. เอวํ เทสนาวเสน ปุริมปจฺฉิมตา เวทิตพฺพา. ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเรติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ.
ยถา อโธ ตถา อุทฺธนฺติ อิทํ สรีรวเสน เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา’’ติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปาทตลโต ปฏฺาย ยาว เกสมตฺถกา ทฺวตฺตึสาการวเสน วา ปาทงฺคุลิอคฺคปพฺพฏฺิโต ยาว สีสกฏาหํ, สีสกฏาหโต ยาว ปาทงฺคุลีนํ อคฺคปพฺพฏฺีนิ ¶ , ตาว อฏฺิวเสน วา ภาวนํ ปาเปติ จตูสุ าเนสุ เอกฏฺาเนปิ อสชฺชนฺโต. อยํ ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ, ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ วิหรติ นาม.
เยหิ อากาเรหีติ เยหิ โกฏฺาเสหิ. เยหิ ลิงฺเคหีติ เยหิ สณฺาเนหิ. เยหิ นิมิตฺเตหีติ เยหิ อุปฏฺาเนหิ. อาโลกสฺา สุคฺคหิตา โหตีติ โย ภิกฺขุ องฺคเณ นิสีทิตฺวา อาโลกสฺํ มนสิ กโรติ, กาเลน นิมีเลติ, กาเลน อุมฺมีเลติ. อถสฺส ยทา นิมีเลนฺตสฺสาปิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วิย เอกสทิสเมว อุปฏฺาติ, ตทา อาโลกสฺา ชาตา นาม โหติ. ‘‘ทิวาสฺา’’ติปิ ตสฺเสว นามํ. สา จ ปน รตฺตึ อุปฺปชฺชมานา สุคฺคหิตา นาม โหติ. สฺวาธิฏฺิตาติปิ ตสฺเสว เววจนํ. สุฏฺุ อธิฏฺิตา สุฏฺุ ปิตา สฺวาธิฏฺิตา นาม วุจฺจติ. สา อตฺถโต สุคฺคหิตาเยว. โย วา อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ, ตสฺส ทิวาปิ อาโลกสฺา สุคฺคหิตา สฺวาธิฏฺิตา นาม. รตฺติ วา โหตุ ทิวา วา เยน อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ, ตสฺมึ ถินมิทฺธวิโนทเน อาโลเก อุปฺปนฺนา สฺา สุคฺคหิตาเยว นาม. วีริยาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมสฺมึ สุตฺเต ฉนฺนํ อภิฺานํ ปาทกิทฺธิ กถิตา.
ปาสาทกมฺปนวคฺโค ทุติโย.
๓. อโยคุฬวคฺโค
๒. อโยคุฬสุตฺตวณฺณนา
๘๓๔. ตติยวคฺคสฺส ¶ ทุติเย อิมินา จาตุมหาภูติเกนาติ อิมินา จตุมหาภูตมเยน เอวํ ภาริเกน ครุเกน สมาเนนาปิ. โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติ, อิทํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํ. กายมฺปิ ¶ จิตฺเต สโมทหตีติ กายํ คเหตฺวา จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, จิตฺตคติยา เปเสติ. จิตฺตํ นาม มหคฺคตจิตฺตํ, จิตฺตคติคมนํ ลหุกํ โหติ. จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหตีติ จิตฺตํ คเหตฺวา ¶ กาเย อาโรเปติ, กายสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, กายคติยา เปเสติ, กาโย นาม กรชกาโย, กายคติคมนํ ทนฺธํ โหติ. สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจาติ อภิฺาจิตฺตสหชาตสฺา. สา หิ สนฺตสุขสมนฺนาคตตฺตา สุขสฺา นาม โหติ, กิเลสทนฺธายิตตฺตสฺส จ อภาวา ลหุสฺา นาม.
อโยคุโฬ ทิวสํ สนฺตตฺโต ลหุตโร เจว โหตีติ โส หิ ทฺวีหิ ตีหิ ชเนหิ อุกฺขิปิตฺวา กมฺมารุทฺธเน ปกฺขิตฺโตปิ ทิวสํ ปจฺจมาโน วิวรานุปวิฏฺเน เตเชน เจว วาเยน จ วาโยสหคโต จ อุสฺมาสหคโต จ เตโชสหคโต จ หุตฺวา เอวํ ลหุโก โหติ, ยถา นํ กมฺมาโร มหาสณฺฑาเสน คเหตฺวา เอกโต ปริวตฺเตติ อุกฺขิปติ พหิ นีหรติ. เอวํ ปน มุทุ จ โหติ กมฺมนิโย จ. ยถา นํ โส ขณฺฑํ ขณฺฑํ วิจฺฉินฺทติ, กูเฏน หนนฺโต ทีฆจตุรสฺสาทิเภทํ กโรติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วิกุพฺพนิทฺธิ กถิตา.
๓-๑๐. ภิกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๓๕-๘๔๒. ตติเย วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตา, ตถา จตุตฺเถ. อปิจ ทฺเว ผลานิ อาทึ กตฺวา เหฏฺา มิสฺสกิทฺธิปาทา กถิตา, สตฺตสุ ผเลสุ ปุพฺพภาคา. สตฺตมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺา กถิตนยาเนว.
๑๑-๑๒. โมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๔๓-๘๔๔. เอกาทสมทฺวาทสเมสุ ¶ ฉ อภิฺา กถิตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อิทฺธิปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อนุรุทฺธสํยุตฺตํ
๑. รโหคตวคฺโค
๑-๒. ปมรโหคตสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๙๙-๙๐๐. อนุรุทฺธสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม อารทฺธาติ ปริปุณฺณา. สงฺเขปโต ปเนตฺถ ฉตฺตึสาย าเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตา, ทุติเย ทฺวาทสสุ าเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตา.
๓. สุตนุสุตฺตวณฺณนา
๙๐๑. ตติเย มหาภิฺตนฺติ ฉอภิฺาภาวํ. หีนํ ธมฺมนฺติอาทีสุ อิมาย ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพ –
‘‘กตเม ธมฺมา หีนา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา, อิเม ธมฺมา หีนา. กตเม ธมฺมา มชฺฌิมา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ สพฺพฺจ รูปํ, อิเม ธมฺมา มชฺฌิมา. กตเม ธมฺมา ปณีตา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อิเม ธมฺมา ปณีตา’’ติ (ธ. ส. ๑๔๒๓-๑๔๒๕).
๔-๗. ปมกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๐๒-๙๐๕. จตุตฺเถ กณฺฑกีวเนติ มหากรมนฺทวเน. ฉฏฺเ สหสฺสํ โลกนฺติ อิมินา เถรสฺส ¶ สตต วิหาโร ทสฺสิโต. เถโร หิ ปาโตว มุขํ โธวิตฺวา อตีตานาคเต กปฺปสหสฺสํ อนุสฺสรติ. ปจฺจุปฺปนฺเน ปน ทสจกฺกวาฬสหสฺสํ เอกาวชฺชนสฺส อาปาถมาคจฺฉติ. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.
๘. สลฬาคารสุตฺตวณฺณนา
๙๐๖. อฏฺเม ¶ สลฬาคาเรติ สลฬรุกฺขมยาย ปณฺณสาลาย, สลฬรุกฺขสฺส วา ทฺวาเร ิตตฺตา เอวํนามเก อคาเร. อิมสฺมึ สุตฺเต วิปสฺสนาย สทฺธึ วิปสฺสกปุคฺคโล กถิโต.
๙. อมฺพปาลิวนสุตฺตวณฺณนา
๙๐๗. นวเม ¶ อาสภึ วาจนฺติ อตฺตโน อรหตฺตภาวทีปกํ อุตฺตมวาจํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รโหคตวคฺโค ปโม.
๒. ทุติยวคฺควณฺณนา
๙๐๙-๙๒๒. ทุติยวคฺเค านฺจ านโตติอาทีหิ เถโร ทสพลาณํ ปฏิชานาติ. กิมฺปเนตํ สาวกานํ โหตีติ? เอกเทเสน โหติ, สพฺพฺุพุทฺธานํ ปเนตํ นิปฺปเทสํ สพฺพาการปริปูรนฺติ.
อนุรุทฺธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ฌานสํยุตฺตวณฺณนา
๙๒๓. ฌานสํยุตฺตํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว.
ฌานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อานาปานสํยุตฺตํ
๑. เอกธมฺมวคฺโค
๑. เอกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๙๗๗. อานาปานสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ปเม เอกธมฺโมติ เอโก ธมฺโม. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๑๕) อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานนิทฺเทเส วุตฺตเมว.
๖. อริฏฺสุตฺตวณฺณนา
๙๘๒. ฉฏฺเ ภาเวถ โนติ ภาเวถ นุ. กามจฺฉนฺโทติ ปฺจกามคุณิกราโค. อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ ธมฺเมสูติ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ทฺวาทสสุ อายตนธมฺเมสุ ¶ . ปฏิฆสฺา สุปฺปฏิวินีตาติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตสฺา สุฏฺุ ปฏิวินีตา, สมุจฺฉินฺนาติ อตฺโถ. อิมินา อตฺตโน อนาคามิมคฺคํ กเถติ. อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต โส สโตว อสฺสสิสฺสามีติอาทิมาห.
๗. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา
๙๘๓. สตฺตเม อิฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วาติ อุภเยนปิ จลนเมว กถิตํ.
๘. ปทีโปปมสุตฺตวณฺณนา
๙๘๔. อฏฺเม ¶ เนว กาโยปิ กิลมติ น จกฺขูนีติ อฺเสุ หิ กมฺมฏฺาเนสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กาโยปิ กิลมติ, จกฺขูนิปิ วิหฺนฺติ. ธาตุกมฺมฏฺานสฺมิฺหิ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กาโย กิลมติ, ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปีฬนาการปฺปตฺโต วิย โหติ. กสิณกมฺมฏฺาเน กมฺมํ กโรนฺตสฺส จกฺขูนิ ผนฺทนฺติ กิลมนฺติ, นิกฺขมิตฺวา ปตนาการปฺปตฺตานิ วิย โหนฺติ. อิมสฺมึ ปน กมฺมฏฺาเน กมฺมํ กโรนฺตสฺส เนว กาโย กิลมติ, น อกฺขีนิ วิหฺนฺติ. ตสฺมา เอวมาห.
สพฺพโส ¶ รูปสฺานนฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตํ, กึ อานาปาเน กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภตีติ? ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา อานาปานนิมิตฺตํ ตารกรูปมุตฺตาวลิกาทิสทิสํ หุตฺวา ปฺายติ, ตสฺมา ตตฺถ กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภตี’’ติ. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘น ลพฺภเตวา’’ติ อาห. อลพฺภนฺเต อยํ อริยิทฺธิอาทิโก ปเภโท กสฺมา คหิโตติ? อานิสํสทสฺสนตฺถํ. อริยํ วา หิ อิทฺธึ จตฺตาริ วา รูปาวจรชฺฌานานิ จตสฺโส วา อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺตึ วา ปตฺถยมาเนน ภิกฺขุนา อยํ อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิกาตพฺโพ. ยถา หิ นคเร ลทฺเธ ยํ จตูสุ ทิสาสุ อุฏฺานกภณฺฑํ, ตํ จตูหิ ทฺวาเรหิ นครเมว ปวิสตีติ, ชนปโท ลทฺโธ จ โหติ. นครสฺเสว เหโส อานิสํโส. เอวํ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาย อานิสํโส เอส อริยิทฺธิอาทิโก ปเภโท, สพฺพากาเรน ¶ ภาวิเต อานาปานสฺสติสมาธิสฺมึ สพฺพเมตํ โยคิโน นิปฺผชฺชตีติ อานิสํสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สุขฺเจติ เอตฺถ โสติ กสฺมา น วุตฺตํ? ยสฺมา ภิกฺขูติ อิมสฺมึ วาเร นาคตํ.
๙. เวสาลีสุตฺตวณฺณนา
๙๘๕. นวเม เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก อิตฺถิลิงฺควเสน ปวตฺตโวหาเร นคเร. ตฺหิ นครํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา เวสาลีติ วุจฺจติ. อิทมฺปิ จ นครํ สพฺพฺุตํ ปตฺเตเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สพฺพาการเวปุลฺลตํ ปตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสฏฺานมาห มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ. ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํ. กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ ¶ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ิตํ. อิทํ ตาทิสํ น โหติ, สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํ. กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏีติ เวทิตพฺพา.
อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถตีติ อเนเกหิ การเณหิ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนียกถํ กเถติ. เสยฺยถิทํ – อตฺถิ ¶ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา…เป… มุตฺตนฺติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ภิกฺขเว, อิมสฺมึ พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิฺจิ มุตฺตํ วา มณึ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปุรํ วา วาสจุณฺณาทึ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถ โข ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉอสฺสิริกทสฺสนํ เกสโลมาทินานปฺปการํ อสุจิเมว ปสฺสติ, ตสฺมา น เอตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา กรณีโย. เยปิ อุตฺตมงฺเค สิรสิ ชาตา เกสา นาม, เตปิ อสุภา เจว อสุจิโน ¶ จ ปฏิกูลา จ. โส จ เนสํ อสุภาสุจิปฏิกูลภาโว วณฺณโตปิ สณฺานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปีติ ปฺจหากาเรหิ เวทิตพฺโพ. เอวํ โลมาทีนมฺปีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๗) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิติ ภควา เอกเมกสฺมึ โกฏฺาเส ปฺจปฺจปฺปเภเทน อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ.
อสุภาย วณฺณํ ภาสตีติ อุทฺธุมาตกาทิวเสน อสุภมาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปทภาชนีเยน ตํ วิภชนฺโต วณฺเณนฺโต อสุภาย วณฺณํ ภาสติ. อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตีติ ยา อยํ เกสาทีสุ วา อุทฺธุมาตกาทีสุ วา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา ผาติกมฺมํ, ตสฺสา อสุภภาวนาย อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต วณฺณํ ภาสติ, คุณํ ปริกิตฺเตติ. เสยฺยถิทํ – ‘‘อสุภภาวนาภิยุตฺโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เกสาทีสุ วา วตฺถูสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วา ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปมชฺฌานํ ปฏิลภติ. โส ตํ ปมชฺฌานสงฺขาตํ จิตฺตมฺชูสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ.
อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ อหํ, ภิกฺขเว, เอกํ อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ นิลียิตุํ เอกโกว หุตฺวา วิหริตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ ¶ อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ โย อตฺตนา ปยุตฺตวาจํ อกตฺวา มมตฺถาย สทฺเธสุ กุเลสุ ปฏิยตฺตปิณฺฑปาตํ นีหริตฺวา มยฺหํ อุปนาเมติ, ตํ ปิณฺฑปาตนีหารกํ เอกํ ภิกฺขุํ เปตฺวา นามฺหิ อฺเน เกนจิ ภิกฺขุนา วา คหฏฺเน วา อุปสงฺกมิตพฺโพติ.
กสฺมา ¶ ปน เอวมาหาติ? อตีเต กิร ปฺจสตา มิคลุทฺทกา มหตีหิ ทณฺฑวาคุราทีหิ อรฺํ ปริกฺขิปิตฺวา หฏฺตุฏฺา เอกโตเยว ยาวชีวํ มิคปกฺขิฆาตกมฺเมน ¶ ชีวิกํ กปฺเปตฺวา นิรเย อุปฺปนฺนา. เต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ปุพฺเพ กเตน เกนจิเทว กุสลกมฺเมน มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺนา กลฺยาณูปนิสฺสยวเสน สพฺเพปิ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ลภึสุ. เตสํ ตโต มูลากุสลกมฺมโต อวิปกฺกวิปากา อปราปรเจตนา ตสฺมึ อฑฺฒมาสพฺภนฺตเร อตฺตูปกฺกเมน จ ปรูปกฺกเมน จ ชีวิตูปจฺเฉทาย โอกาสมกาสิ. ตํ ภควา อทฺทส. กมฺมวิปาโก จ นาม น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุํ. เตสุ จ ภิกฺขูสุ ปุถุชฺชนาปิ อตฺถิ, โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวาปิ. ตตฺถ ขีณาสวา อปฺปฏิสนฺธิกา, อิตเร อริยสาวกา นิยตคติกา สุคติปรายณา, ปุถุชฺชนานํ คติ อนิยตา.
อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม อตฺตภาเว ฉนฺทราเคน มรณภยภีตา น สกฺขิสฺสนฺติ คตึ วิโสเธตุํ, หนฺท เนสํ ฉนฺทราคปฺปหานาย อสุภกถํ กเถมิ. ตํ สุตฺวา อตฺตภาเว วิคตจฺฉนฺทราคตาย คติวิโสธนํ กตฺวา สคฺเค ปฏิสนฺธึ คณฺหิสฺสนฺติ, เอวํ เตสํ มม สนฺติเก ปพฺพชฺชา สาตฺถิกา ภวิสฺสตี’’ติ. ตโต เตสํ อนุคฺคหาย อสุภกถํ กเถสิ กมฺมฏฺานสีเสน, โน มรณวณฺณสํวณฺณนาธิปฺปาเยน. กเถตฺวา จ ปนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อิมํ อฑฺฒมาสํ มํ ภิกฺขู ปสฺสิสฺสนฺติ, ‘อชฺช เอโก ภิกฺขุ มโต, อชฺช ทฺเว…เป… อชฺช ทสา’ติ อาคนฺตฺวา อาโรเจสฺสนฺติ, อยฺจ กมฺมวิปาโก น สกฺกา มยา วา อฺเน วา ปฏิพาหิตุํ, สฺวาหํ ตํ สุตฺวาปิ กึ กริสฺสามิ, กึ เม อนตฺถเกน อนยพฺยสเนน สุเตน, หนฺทาหํ ภิกฺขูนํ อทสฺสนํ อุปคจฺฉามี’’ติ. ตสฺมา เอวมาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ, นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ.
อปเร ปนาหุ – ‘‘ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ เอวํ วตฺวา ปฏิสลฺลีโน’’ติ. ปเร กิร ภควนฺตํ ¶ อุปวทิสฺสนฺติ – ‘‘อยํ ‘สพฺพฺู อหํ สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตี’ติ ¶ ปฏิชานมาโน อตฺตโนปิ สาวเก อฺมฺํ ฆาเตนฺเต นิวาเรตุํ น สกฺโกติ, กึ อฺํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ตตฺร ปณฺฑิตา วกฺขนฺติ – ‘‘ภควา ปฏิสลฺลานมนุยุตฺโต น อิมํ ปวตฺตึ ชานาติ, โกจิสฺส อาโรจยิตาปิ นตฺถิ ¶ , สเจ ชาเนยฺย อทฺธา นิวาเรยฺยา’’ติ. อิทํ ปน อิจฺฉามตฺตํ, ปมเมเวตฺถ การณํ. นาสฺสุธาติ เอตฺถ อสฺสุธาติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต, เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมีติ อตฺโถ.
อเนเกหิ วณฺณสณฺานาทีหิ การเณหิ โวกาโร อสฺสาติ อเนกาการโวกาโร. อเนกาการโวกิณฺโณ อเนกากาเรน สมฺมิสฺโสติ วุตฺตํ โหติ. โก โส? อสุภภาวนานุโยโค, ตํ อเนกาการโวการํ. อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ ยุตฺตปฺปยุตฺตา วิหรนฺติ. อฏฺฏียมานาติ เตน กาเยน อฏฺฏา ทุกฺขิตา โหนฺติ. หรายมานาติ ลชฺชมานา. ชิคุจฺฉมานาติ ชิคุจฺฉํ อุปฺปาทยมานา. สตฺถหารกํ ปริเยสนฺตีติ ชีวิตหรณกสตฺถํ ปริเยสนฺติ. น เกวลฺจ เต สตฺถํ ปริเยสิตฺวา อตฺตนา วา อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, มิคลณฺฑิกมฺปิ ปน สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘สาธุ โน, อาวุโส, ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ วทนฺติ. เอตฺถ จ อริยา เนว ปาณาติปาตํ กรึสุ, น สมาทเปสุํ, น สมนฺุา อเหสุํ. ปุถุชฺชนา ปน สพฺพมกํสุ.
ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ เตสํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺตภาวํ ตฺวา ตโต เอกีภาวโต วุฏฺิโต ชานนฺโตปิ อชานนฺโต วิย กถาสมุฏฺาปนตฺถํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ. กึ นุ โข, อานนฺท, ตนุภูโต วิย ภิกฺขุสงฺโฆติ อิโต, อานนฺท, ปุพฺเพ พหู ภิกฺขู เอกโต อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺติ, อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺติ, สชฺฌายนฺติ, เอกปชฺโชโต วิย อาราโม ทิสฺสติ. อิทานิ ปน อฑฺฒมาสมตฺตสฺส อจฺจเยน ตนุภูโต วิย ตนุโก มนฺโท อปฺปโก วิรโฬ วิย ชาโต ภิกฺขุสงฺโฆ. กึ นุ โข การณํ? กึ ทิสาสุ ปกฺกนฺตา ภิกฺขูติ?
อถายสฺมา อานนฺโท กมฺมวิปาเกน เตสํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺตึ อสลฺลกฺเขนฺโต อสุภกมฺมฏฺานานุโยคปจฺจยา ¶ ปน สลฺลกฺเขนฺโต ตถา หิ ปน, ภนฺเต ภควาติอาทึ วตฺวา ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา อฺํ กมฺมฏฺานํ ยาจนฺโต, สาธุ, ภนฺเต, ภควาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ¶ – สาธุ, ภนฺเต, ภควา อฺํ การณํ อาจิกฺขตุ, เยน ภิกฺขุสงฺโฆ อรหตฺเต ปติฏฺเหยฺย ¶ . มหาสมุทฺทํ โอโรหณติตฺถานิ วิย อฺานิปิ ทสานุสฺสติ, ทสกสิณ, จตุธาตุววตฺถาน, พฺรหฺมวิหาร, อานาปานสฺสติปเภทานิ พหูนิ นิพฺพาโนโรหณกมฺมฏฺานานิ สนฺติ, เตสุ ภควา ภิกฺขู สมสฺสาเสตฺวา อฺตรํ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขตูติ อธิปฺปาโย.
อถ ภควา ตถา กาตุกาโม เถรํ อุยฺโยเชนฺโต เตนหานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ เวสาลึ อุปนิสฺสายาติ เวสาลิยํ อุปนิสฺสาย สมนฺตา คาวุเตปิ อฑฺฒโยชเนปิ ยาวติกา วิหรนฺติ, เต สพฺเพ สนฺนิปาเตหีติ อตฺโถ. สพฺเพ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิปาเตตฺวาติ อตฺตนา คนฺตุํ ยุตฺตฏฺานํ สยํ คนฺตฺวา อฺตฺถ ทหรภิกฺขู ปหิณิตฺวา มุหุตฺเตเนว อนวเสเส ภิกฺขู อุปฏฺานสาลายํ สมูหํ กตฺวา. ยสฺสทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติโต, เอส กาโล ภิกฺขูนํ ธมฺมกถํ กาตุํ, อนุสาสนึ ทาตุํ, อิทานิ ยสฺส ตุมฺเห กาลํ ชานาถ, ตํ กาตพฺพนฺติ.
อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ, อยมฺปิ โข, ภิกฺขเวติ. อามนฺเตตฺวา จ ปน ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺานโต อฺํ ปริยายํ อาจิกฺขนฺโต อานาปานสฺสติสมาธีติอาทิมาห. ตตฺถ อานาปานสฺสติสมาธีติ อานาปานปริคฺคาหิกาย สติยา สทฺธึ สมฺปยุตฺโต สมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ, อานาปานสฺสติสมาธิ. ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วา. พหุลีกโตติ ปุนปฺปุนํ กโต. สนฺโต เจว ปณีโต จาติ สนฺโต เจว ปณีโต เจว. อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? อยฺหิ ยถา อสุภกมฺมฏฺานํ เกวลํ ปฏิเวธวเสน สนฺตฺจ ปณีตฺจ, โอฬาริการมฺมณตฺตา ปน ปฏิกูลารมฺมณตฺตา จ อารมฺมณวเสน เนว สนฺตํ น ปณีตํ, น เอวํ เกนจิ ปริยาเยน ¶ อสนฺโต วา อปฺปณีโต วา, อปิจ โข อารมฺมณสนฺตตายปิ สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต, ปฏิเวธสงฺขาตาย องฺคสนฺตตายปิ, อารมฺมณปณีตตาย ปณีโต อติตฺติกโร, องฺคปณีตตายปีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สนฺโต เจว ปณีโต จา’’ติ.
อเสจนโก ¶ จ สุโข จ วิหาโรติ เอตฺถ ปน นาสฺส เสจนนฺติ อเสจนโก, อนาสิตฺตโก อพฺโพกิณฺโณ ปาฏิเยกฺโก อาเวณิโก, นตฺถิ เอตฺถ ปริกมฺเมน วา อุปจาเรน วา สนฺตตา, อาทิสมนฺนาหารโต ปภุติ อตฺตโน สภาเวเนว สนฺโต จ ปณีโต จาติ อตฺโถ. เกจิ ¶ ‘‘อเสจนโก’’ติ อนาสิตฺตโก โอชวนฺโต, สภาเวเนว มธุโร’’ติ วทนฺติ. เอวมยํ อเสจนโก จ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ กายิกเจตสิกสุขปฺปฏิลาภาย สํวตฺตนโต สุโข จ วิหาโรติ เวทิตพฺโพ.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อวิกฺขมฺภิเต. ปาปเกติ ลามเก. อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเม. านโส อนฺตรธาเปตีติ ขเณเนว อนฺตรธาเปติ วิกฺขมฺเภติ. วูปสเมตีติ สุฏฺุ อุปสเมติ, นิพฺเพธภาคิยตฺตา อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุทฺธิปฺปตฺโต สมุจฺฉินฺทติ, ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ วุตฺตํ โหติ. คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ อาสาฬฺหมาเส. อูหตํ รโชชลฺลนฺติ อฏฺ มาเส วาตาตปสุกฺขาย โคมหึสาทิปาทปฺปหารสมฺภินฺนาย ปถวิยา อุทฺธํ หตํ อูหตํ อากาเส สมุฏฺิตํ รชฺจ เรณฺุจ. มหา อกาลเมโฆติ สพฺพํ นภํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุฏฺิโต อาสาฬฺหชุณฺหปกฺเข สกลํ อฑฺฒมาสํ วสฺสนกเมโฆ. โส หิ อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล อุปฺปนฺนตฺตา อกาลเมโฆติ อิธ อธิปฺเปโต. านโส อนฺตราธาเปติ วูปสเมตีติ ขเณเนว อทสฺสนํ เนติ ปถวิยํ สนฺนิสีทาเปติ. เอวเมว โขติ โอปมฺมนิทสฺสนเมตํ. ตโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
๑๐. กิมิลสุตฺตวณฺณนา
๙๘๖. ทสเม กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเร. เอตทโวจาติ เถโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เทสนา น ยถานุสนฺธิกา กตา, ยถานุสนฺธึ คเมสฺสามี’’ติ เทสนานุสนฺธึ ฆเฏนฺโต เอตํ อโวจ. กายฺตรนฺติ ปถวีอาทีสุ กาเยสุ อฺตรํ วทามิ ¶ วาโยกายํ วทามีติ อตฺโถ. อถ วา จกฺขายตนํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโรติ ปฺจวีสติ รูปโกฏฺาสา รูปกาโย นาม, เตสุ อานาปานํ โผฏฺพฺพายตเน ¶ สงฺคหิตตฺตา กายฺตรํ โหติ, ตสฺมาปิ เอวมาห. ตสฺมาติหาติ ยสฺมา จตูสุ กาเยสุ อฺตรํ วาโยกายํ, ปฺจวีสติ โกฏฺาเส วา รูปกาเย อฺตรํ อานาปานํ อนุปสฺสติ, ตสฺมา กาเย กายานุปสฺสีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เวทนาฺตรนฺติ ตีสุ เวทนาสุ อฺตรํ, สุขเวทนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
สาธุกํ มนสิการนฺติ ปีติปฏิสํเวทิตาทิวเสน อุปฺปนฺนํ สุนฺทรํ มนสิการํ. กึ ปน มนสิกาโร สุขา เวทนา โหตีติ? น โหติ, เทสนาสีสํ ปเนตํ. ยเถว หิ ‘‘อนิจฺจสฺาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๔๗) เอตฺถ สฺานาเมน ปฺา วุตฺตา, เอวมิธาปิ ¶ มนสิการนาเมน ฌานเวทนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตสฺมิฺหิ จตุกฺเก ปมปเท ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตา, ทุติยปเท สุขนฺติ สรูเปเนว วุตฺตา. จิตฺตสงฺขารปททฺวเย ‘‘สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฺปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๗๔) วจนโต ‘‘วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาเร สงฺคหิตา’’ติ วจนโต จิตฺตสงฺขารนาเมน เวทนา วุตฺตา. ตํ สพฺพํ มนสิการนาเมน สงฺคเหตฺวา อิธ ‘‘สาธุกํ มนสิการ’’นฺติ อาห.
เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา เอสา เวทนา อารมฺมณํ น โหติ, ตสฺมา เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชตีติ. โน น ยุชฺชติ, มหาสติปฏฺานาทีสุปิ หิ ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนา เวทยติ, ตํ ปน เวทนาปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘อหํ เวทยามี’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปิจ ‘‘ปีติปฺปฏิสํเวที’’ติอาทีนํ อตฺถวณฺณนายเมตสฺส ปริหาโร วุตฺโตเยว. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค –
‘‘ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ – อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จ. กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ¶ ปฏิสํวิทิตตฺตา. กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานสมฺปยุตฺตปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ, ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฺปฏิเวเธน อสมฺโมหโต ¶ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๗๒) ‘‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ, ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’ติ. เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานี’’ติ.
อิติ ยเถว ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติสุขจิตฺตสงฺขารา ปฏิสํวิทิตา โหนฺติ, เอวํ อิมินาปิ ฌานสมฺปยุตฺเตน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํวิทิตา ¶ โหติ. ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรตี’’ติ.
นาหํ, อานนฺท, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺสาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ยสฺมา ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺโต ภิกฺขุ กิฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตมารมฺมณํ กโรติ, ตสฺส ปน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สติฺจ สมฺปชฺฺจ อุปฏฺาเปตฺวา ปวตฺตนโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติ. น หิ มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา อตฺถิ, ตสฺมา อารมฺมณโต จิตฺตปฏิสํวิทิตวเสน ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรตี’’ติ.
โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ, ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ เอตฺถ อภิชฺฌา กามจฺฉนฺทนีวรณเมว, โทมนสฺสวเสน พฺยาปาทนีวรณํ ทสฺสิตํ. อิทฺหิ จตุกฺกํ วิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํ, ธมฺมานุปสฺสนา จ นีวรณปพฺพาทิวเสน ปฺจวิธา โหติ, ตสฺสา นีวรณปพฺพํ อาทิ, ตสฺสาปิ อิทํ นีวรณทฺวยํ อาทิ. อิติ ธมฺมานุปสฺสนาย อาทึ ทสฺเสตุํ อภิชฺฌาโทมนสฺสานนฺติ อาห. ปหานนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺํ ปชหตีติ เอวํ ปหานกราณํ อธิปฺเปตํ. ตํ ปฺาย ทิสฺวาติ ตํ อนิจฺจวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคาณสงฺขาตํ ปหานาณํ อปราย วิปสฺสนาปฺาย, ตมฺปิ อปรายาติ เอวํ วิปสฺสนาปรมฺปรํ ทสฺเสติ ¶ . อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ ยฺจสฺส ปถปฏิปนฺนํ ¶ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกโต อุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขตีติ ทฺวิธา อชฺฌุเปกฺขติ นาม. ตตฺถ สหชาตานมฺปิอชฺฌุเปกฺขนา โหติ อารมฺมณสฺสาปิ อชฺฌุเปกฺขนา. อิธ อารมฺมณ อชฺฌุเปกฺขนา อธิปฺเปตา. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺโต น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม, อภิชฺฌาโทมนสฺสสีเสน ปน วุตฺตานํ ธมฺมานํ ปหานกราณมฺปิ ปฺาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรตีติ เวทิตพฺโพ.
เอวเมว โขติ เอตฺถ จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ ทฏฺพฺพานิ. ตสฺมึ ปํสุปฺุโช วิย ฉสุ อายตเนสุ กิเลสา. จตูหิ ทิสาหิ อาคจฺฉนฺตา สกฏรถา วิย จตูสุ อารมฺมเณสุ ¶ ปวตฺตา จตฺตาโร สติปฏฺานา. เอเกน สกเฏน วา รเถน วา ปํสุปฺุชสฺส อุปหนนํ วิย กายานุปสฺสนาทีหิ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฆาโต เวทิตพฺโพติ.
เอกธมฺมวคฺโค ปโม.
๒. ทุติยวคฺโค
๑-๒. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๘๗-๙๘๘. ทุติยวคฺคสฺส ปเม เอวํ พฺยากเรยฺยาถาติ กสฺมา อตฺตโน วิหารสมาปตฺตึ อาจิกฺขติ? อุปารมฺภโมจนตฺถํ. สเจ หิ เต ‘‘น ชานามา’’ติ วเทยฺยุํ, อถ เนสํ ติตฺถิยา ‘‘ตุมฺเห ‘อสุกสมาปตฺติยา นาม โน สตฺถา เตมาสํ วิหาสี’ติปิ น ชานาถ, อถ กสฺมา นํ อุปฏฺหนฺตา วิหรถา’’ติ อุปารมฺภํ อาโรเปยฺยุํ, ตโต โมจนตฺถํ เอวมาห.
อถ กสฺมา ยถา อฺตฺถ ‘‘สโตว อสฺสสติ, ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. ๑.๑๐๗; สํ. นิ. ๕.๙๗๗) เอว-วากาโร วุตฺโต. เอวํ อิธ น วุตฺโตติ? เอกนฺตสนฺตตฺตา. อฺเสฺหิ ¶ อสฺสาโส วา ปากโฏ โหติ ปสฺสาโส วา, ภควโต อุภยมฺเปตํ ปากฏเมว นิจฺจํ อุปฏฺิตสฺสติตายาติ เอกนฺตสนฺตตฺตา น วุตฺโต. อถ ‘‘สิกฺขามี’’ติ อวตฺวา กสฺมา ‘‘อสฺสสามี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ? สิกฺขิตพฺพาภาวา. สตฺต หิ เสขา สิกฺขิตพฺพภาวา ¶ เสขา นาม, ขีณาสวา สิกฺขิตพฺพาภาวา อเสขา นาม, ตถาคตา อสิกฺขิตพฺพา อเสกฺขา นาม นตฺถิ เตสํ สิกฺขิตพฺพกิจฺจนฺติ สิกฺขิตพฺพาภาวา น วุตฺตํ. ทุติยํ อุตฺตานเมว.
๓-๑๐. ปมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๘๙-๙๙๖. ตติเย ปวิจินตีติ อนิจฺจาทิวเสน ปวิจินติ. อิตรํ ปททฺวยํ เอตสฺเสว เววจนํ. นิรามิสาติ นิกฺกิเลสา กายิกเจตสิกทรถปฏิปสฺสทฺธิยา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ¶ ปสฺสมฺภติ. สมาธิยตีติ สมฺมา ปิยติ, อปฺปนาจิตฺตํ วิย โหติ. อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สหชาตอชฺฌุเปกฺขนาย อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ.
เอวํ จุทฺทสวิเธน กายปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน ตสฺมึ กาเย สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตาย สติยา สมฺปยุตฺตาณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํสมฺปยุตฺตเมว กายิกเจตสิกวีริยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติปสฺสทฺธิจิตฺเตกคฺคตา ปีติปสฺสทฺธิสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา, อิเมสํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ยเถว หิ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ สารถิโน ‘‘อยํ โอลียตี’’ติ ตุทนํ วา, ‘‘อยํ อติธาวตี’’ติ อากฑฺฒนํ วา นตฺถิ, เกวลํ เอวํ ปสฺสมานสฺส ิตากาโรว โหติ, เอวเมว อิเมสํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม โหติ. เอตฺตาวตา กึ กถิตํ? เอกจิตฺตกฺขณิกา นานาสรสลกฺขณา วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคา นาม กถิตา.
วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เอตฺถ ปน โสฬสกฺขตฺตุกา อานาปานสฺสติ มิสฺสกา กถิตา, อานาปานมูลกา สติปฏฺานา ปุพฺพภาคา ¶ , เตสํ มูลภูตา อานาปานสฺสติ ¶ ปุพฺพภาคา. โพชฺฌงฺคมูลกา สติปฏฺานา ปุพฺพภาคา, เตปิ โพชฺฌงฺคา ปุพฺพภาคาว. วิชฺชาวิมุตฺติปูรกา ปน โพชฺฌงฺคา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรา, วิชฺชาวิมุตฺติโย อริยผลสมฺปยุตฺตา. วิชฺชา วา จตุตฺถมคฺคสมฺปยุตฺตา, วิมุตฺติ ผลสมฺปยุตฺตาติ. จตุตฺถปฺจมฉฏฺานิปิ อิมินาว สมานปริจฺเฉทานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อานาปานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. โสตาปตฺติสํยุตฺตํ
๑. เวฬุทฺวารวคฺโค
๑. จกฺกวตฺติราชสุตฺตวณฺณนา
๙๙๗. โสตาปตฺติสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม กิฺจาปีติ อนุคฺคหครหเณสุ นิปาโต. จตุนฺนฺหิ มหาทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ อนุคฺคณฺหนฺโต จตุนฺนฺจ อปายานํ อปฺปหีนภาวํ ครหนฺโต สตฺถา ‘‘กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จตุนฺนํ ทีปานนฺติ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ. อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ อิสฺสรภาโว อิสฺสริยํ, อธิปติภาโว อาธิปจฺจํ, อิสฺสริยํ อาธิปจฺจํ เอตสฺมึ รชฺเช, น เฉทนเภทนนฺติ อิสฺสริยาธิปจฺจํ. กาเรตฺวาติ เอวรูปํ รชฺชํ ปวตฺตาเปตฺวา. กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, อริยสาวโกติ เอตฺถ อนุคฺคหปสํสาสุ นิปาโต. ปิณฺฑิยาโลเปน หิ ยาปนํ อนุคฺคหนฺโต จตุนฺนฺจ อปายานํ ปหีนภาวํ ปสํสนฺโต สตฺถา ‘‘กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นนฺตกานีติ อนนฺตกานิ. เตรสหตฺโถปิ หิ วตฺถสาฏโก ทสจฺเฉทนโต ปฏฺาย นนฺตกนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติ.
อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทน. โส ปนายํ ปสาโท กึ เอโก, อเนโกติ? เอโกว, โส มคฺเคน อาคตปฺปสาโท. เยสุ ปน วตฺถูสุ อปุพฺพํ อจริมํ รุหติ, เตสํ วเสน ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนา’’ติอาทินา นเยน ติธา วุตฺโต. ยสฺมา จ เอโก, ตสฺมาว นินฺนานากรโณ โหติ. อริยสาวกสฺส หิ พุทฺเธเยว ปสาโท จ เปมฺจ คารวฺจ มหนฺตํ, น ธมฺเม วา สงฺเฆ วา, ธมฺเมเยว วา มหนฺตํ ¶ , น พุทฺเธ วา สงฺเฆ วา, สงฺเฆเยว วา มหนฺตํ, น พุทฺเธ วา ธมฺเม วาติ เอตํ นตฺถิ. อิติปิ โส ภควาติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเนว.
อริยกนฺเตหีติ ¶ อริยานํ กนฺเตหิ ปิเยหิ มนาเปหิ. ปฺจ หิ สีลานิ ภวนฺตรคตาปิ อริยา น โกเปนฺติ, เอวํ เตสํ ปิยานิ. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อขณฺเฑหีติอาทิ สทิสวเสน วุตฺตํ. มุขวฏฺฏิยฺหิ ฉินฺเนกเทสา ปาติ ขณฺฑาติ วุจฺจติ, มชฺเฌ ภินฺนา ฉิทฺทาติ, เอกสฺมึ ปเทเส วิสภาควณฺณา คาวี สพลาติ, นานาพินฺทุจิตฺตา กมฺมาสาติ, เอวเมว ปฏิปาฏิยา ¶ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา ภินฺนํ สีลํ ขณฺฑํ นาม, มชฺเฌ ภินฺนํ ฉิทฺทํ, ยตฺถ กตฺถจิ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ปฏิปาฏิยา ภินฺนตฺตา สพลํ, เอกนฺตรํ ภินฺนํ กมฺมาสํ. เตสํ โทสานํ อภาเวน อขณฺฑาทิตา เวทิตพฺพา. ภุชิสฺเสหีติ ภุชิสฺสภาวกเรหิ. วิฺุปฺปสตฺเถหีติ พุทฺธาทีหิ วิฺูหิ ปสํสิเตหิ. อปรามฏฺเหีติ ‘‘อิทํ นาม ตยา กตํ, อิทํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ เอวํ ปรามสิตุํ อสกฺกุเณยฺเยหิ. สมาธิสํวตฺตนิเกหีติ อปฺปนาสมาธึ อุปจารสมาธึ วา สํวตฺเตตุํ สมตฺเถหิ.
๒. พฺรหฺมจริโยคธสุตฺตวณฺณนา
๙๙๘. ทุติเย เยสํ สทฺธาติ ปเทน พุทฺเธ ปสาโท คหิโต. สีลนฺติ ปเทน อริยกนฺตานิ สีลานิ คหิตานิ. ปสาโทติ ปเทน สงฺเฆ ปสาโท คหิโต. ธมฺมทสฺสนนฺติ ปเทน ธมฺเม ปสาโท คหิโตติ เอวํ จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ วุตฺตานิ. กาเลน ปจฺเจนฺตีติ กาเลน ปาปุณนฺติ. พฺรหฺมจริโยคธํ สุขนฺติ พฺรหฺมจริยํ โอคาหิตฺวา ิตํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตํ สุขํ. โย ปเนส คาถาย อาคโต ปสาโท, โส กตรปสาโท โหตีติ. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ตาว ‘‘มคฺคปสาโท’’ติ อาห, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘อาคตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณปฺปสาโท’’ติ. อุโภปิ เถรา ปณฺฑิตา พหุสฺสุตา, อุภินฺนํ สุภาสิตํ. มิสฺสกปฺปสาโท เอโสติ.
๓. ทีฆาวุอุปาสกสุตฺตวณฺณนา
๙๙๙. ตติเย ¶ ตสฺมาติ ยสฺมา จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สนฺทิสฺสสิ, ตสฺมา. วิชฺชาภาคิเยติ วิชฺชาโกฏฺาสิเก. สพฺพสงฺขาเรสูติ สพฺเพสุ เตภูมกสงฺขาเรสุ. เอวมสฺส อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา กถิตา. วิฆาตนฺติ ทุกฺขํ.
๔-๕. ปมสาริปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๐๐-๑๐๐๑. จตุตฺถ ¶ อุตฺตานเมว. ปฺจเม โสตาปตฺติยงฺคนฺติ โสตาปตฺติยา ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺคํ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทาทโย ปน ปฏิลทฺธคุณา ¶ โสตาปนฺนสฺส องฺคา นาม, เตปิ ปน โสตาปตฺติยงฺคนฺติ อาคตา. ตตฺรายํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนตฺโถ – สปฺปุริเส เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิกโรนฺโต ธมฺมานุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺโต โสตาปตฺตึ ปฏิลภตีติ สปฺปุริสสํเสวาทโย โสตาปตฺติอตฺถาย องฺคนฺติ โสตาปตฺติยงฺคํ นาม, อิตเร ปมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติปิ โสตาปตฺติยงฺคํ, ปฏิวิทฺธโสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติมคฺโค องฺคนฺติปิ โสตาปตฺติยงฺคํ.
๖. ถปติสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๒. ฉฏฺเ สาธุเก ปฏิวสนฺตีติ สาธุกนามเก อตฺตโน โภคคามเก วสนฺติ. เตสุ อิสิทตฺโต สกทาคามี, ปุราโณ โสตาปนฺโน สทารสนฺตุฏฺโ. มคฺเค ปุริสํ เปสุนฺติ เตสํ กิร คามทฺวาเรน ภควโต คมนมคฺโค. ตสฺมา ‘‘ภควา กาเล วา อกาเล วา อมฺหากํ สุตฺตานํ วา ปมตฺตานํ วา คจฺเฉยฺย, อถ ปสฺสิตุํ น ลเภยฺยามา’’ติ มคฺคมชฺเฌ ปุริสํ เปสุํ.
อนุพนฺธึสูติ น ทูรโตว ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธึสุ, ภควา ปน สกฏมคฺคสฺส มชฺเฌ ชงฺฆมคฺเคน อคมาสิ, อิตเร อุโภสุ ปสฺเสสุ อนุคจฺฉนฺตา อคมํสุ. มคฺคา โอกฺกมฺมาติ พุทฺธานฺหิ เกนจิ สทฺธึ คจฺฉนฺตานํเยว ปฏิสนฺถารํ กาตุํ วฏฺฏติ เกนจิ สทฺธึ ิตกานํ ¶ , เกนจิ สทฺธึ ทิวสภาคํ นิสินฺนานํ. ตสฺมา ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ เม สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺส ปฏิสนฺถารํ กาตุํ อยุตฺตํ, ิตเกนปิ กาตุํ น ยุตฺตํ, อิเม หิ มยฺหํ สาสเน สามิโน อาคตผลา. อิเมหิ สทฺธึ นิสีทิตฺวาว ทิวสภาคํ ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามี’’ติ มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อฺตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ.
ปฺตฺเต อาสเน นิสีทีติ เต กิร ฉตฺตุปาหนํ กตฺตรทณฺฑํ ปาทพฺภฺชนเตลาทีนิ เจว อฏฺวิธฺจ ปานกํ สรภปาทปลฺลงฺกฺจ คาหาเปตฺวา อคมํสุ, อาภตํ ปลฺลงฺกมฺปิ ปฺาเปตฺวา อทํสุ ¶ , สตฺถา ตสฺมึ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสีทึสูติ เสสานิ ฉตฺตุปาหนาทีนิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทถาติ วตฺวา สยมฺปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ.
สาวตฺถิยา ¶ โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตีติอาทิ สพฺพํ มชฺฌิมปเทสวเสนว วุตฺตํ. กสฺมา? นิยตตฺตา. ภควโต หิ จาริกาจรณมฺปิ อรุณุฏฺาปนมฺปิ นิยตํ, มชฺฌิมปเทเสเยว จาริกํ จรติ, มชฺฌิมเทเส อรุณํ อุฏฺเปตีติ นิยตตฺตา มชฺฌิมเทสวเสน วุตฺตํ. อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตีติ เอตฺถ น เกวลํ อาสนฺนตฺตาเยว เตสํ โสมนสฺสํ โหติ, อถ โข ‘‘อิทานิ ทานํ ทาตุํ คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กาตุํ ธมฺมํ โสตุํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ ลภิสฺสามา’’ติ เตสํ โสมนสฺสํ โหติ.
ตสฺมาติห ถปตโย สมฺพาโธ ฆราวาโสติ ถปตโย ยสฺมา ตุมฺหากํ มยิ ทูรีภูเต อนปฺปกํ โทมนสฺสํ, อาสนฺเน อนปฺปกํ โสมนสฺสํ โหติ, ตสฺมาปิ เวทิตพฺพเมตํ ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส’’ติ. ฆราวาสสฺส หิ โทเสน ตุมฺหากํ เอวํ โหติ. สเจ ปน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตา, อถ เอวํ โว มยา สทฺธึเยว คจฺฉนฺตานฺจ อาคจฺฉนฺตานฺจ ตํ น ภเวยฺยาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาห. ตตฺถ สกิฺจนสปลิโพธฏฺเน สมฺพาธตา เวทิตพฺพา. มหาวาเส วสนฺตสฺสปิ หิ สกิฺจนสปลิโพธฏฺเน ฆราวาโส สมฺพาโธว. รชาปโถติ ราคโทสโมหรชานํ อาปโถ, อาคมนฏฺานนฺติ อตฺโถ. อพฺโภกาโส ¶ ปพฺพชฺชาติ ปพฺพชฺชา ปน อกิฺจนอปลิโพธฏฺเน อพฺโภกาโส. จตุรตนิเกปิ หิ คพฺเภ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ ฆเฏตฺวา นิสินฺนานมฺปิ อกิฺจนอปลิโพธฏฺเน ปพฺพชฺชา อพฺโภกาโส นาม โหติ. อลฺจ ปน โว ถปตโย อปฺปมาทายาติ เอวํ สมฺพาเธ ฆราวาเส วสนฺตานํ ตุมฺหากํ อปฺปมาทเมว กาตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ.
เอกํ ปุรโต เอกํ ปจฺฉโต นิสีทาเปมาติ เต กิร ทฺเวปิ ชนา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเตสุ ทฺวีสุ นาเคสุ ตา อิตฺถิโย เอวํ นิสีทาเปตฺวา รฺโ นาคํ มชฺเฌ กตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอวมาหํสุ. นาโคปิ รกฺขิตพฺโพติ ยถา กิฺจิ วิเสวิตํ น กโรติ, เอวํ รกฺขิตพฺโพ โหติ. ตาปิ ภคินิโยติ ยถา ปมาทํ นาปชฺชนฺติ, เอวํ รกฺขิตพฺพา โหนฺติ. อตฺตาปีติ สิตหสิตกถิตวิเปกฺขิตาทีนิ อกโรนฺเตหิ ¶ อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ. (เตหิ ตถา กโรนฺเตหิ น อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ). ตถา กโรนฺโต หิ ‘‘สามิทุพฺโภ เอโส’’ติ นิคฺคเหตพฺโพ โหติ. ตสฺมาติห ถปตโยติ ยสฺมา ตุมฺเห ราชา นิจฺจํ ราชภณฺฑํ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺมาปิ ¶ สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ. ยสฺมา ปน ปํสุกูลิกภิกฺขุํ เอวํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต นตฺถิ, ตสฺมา อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. เอวํ สพฺพตฺถาปิ อลฺจ ปน โว ถปตโย อปฺปมาทาย อปฺปมาทเมว กโรถาติ ทสฺเสติ.
มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺจาโค. ปยตปาณีติ อาคตาคตานํ ทานตฺถาย โธตหตฺโถ. โวสฺสคฺครโตติ โวสฺสคฺคสงฺขาเต จาเค รโต. ยาจโยโคติ ยาจิตพฺพกยุตฺโต. ทานสํวิภาครโตติ ทาเนน เจว อปฺปมตฺตกมฺปิ กิฺจิ ลทฺธา ตโตปิ สํวิภาเค รโต. อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ‘‘อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสติ, อิทํ ภิกฺขูน’’นฺติ เอวํ อกตวิภาคํ, สพฺพํ ทาตพฺพเมว หุตฺวา ิตนฺติ อตฺโถ.
๗. เวฬุทฺวาเรยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๓. สตฺตเม เวฬุทฺวารนฺติ คามทฺวาเร ปเวณิอาคตสฺส เวฬุคจฺฉสฺส อตฺถิตาย เอวํลทฺธนาโม คาโม. อตฺตุปนายิกนฺติ ¶ อตฺตนิ อุปเนตพฺพํ. สมฺผภาเสนาติ อมนฺตภาเสน. สมฺผปฺปลาปภาเสนาติ สมฺผปฺปลาปสมฺภาเสน นิรตฺถเกน อฺาณวจเนนาติ อตฺโถ.
๘-๙. ปมคิฺชกาวสถสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๐๔-๕. อฏฺเม าติเกติ เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา, เตสุ เอกสฺมึ คามเก. คิฺชกาวสเถติ อิฏฺกามเย อาวสเถ. โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺาภาคิยานํ, กามภเวเยว ปฏิสนฺธิคฺคาหาปกานนฺติ อตฺโถ. โอรนฺติ ลทฺธนาเมหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพานีติปิ โอรมฺภาคิยานิ. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ อิมานิ ทฺเว สมาปตฺติยา วา อวิกฺขมฺภิตานิ มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺนานิ นิพฺพตฺติวเสน อุทฺธํ ภาคํ รูปภวํ อรูปภวํ วา คนฺตุํ น เทนฺติ. สกฺกายทิฏฺิอาทีนิ ¶ ตีณิ ตตฺถ นิพฺพตฺตมฺปิ อาเนตฺวา ปุน อิเธว นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ สพฺพานิปิ โอรมฺภาคิยาเนว. อนาวตฺติธมฺโมติ ปฏิสนฺธิวเสน อนาคมนสภาโว.
ราคโทสโมหานํ ¶ ตนุตฺตาติ เอตฺถ กทาจิ อุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺานมนฺทตาย จาติ ทฺเวธาปิ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ. สกทาคามิสฺส หิ ปุถุชฺชนานํ วิย อภิณฺหํ ราคาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชมานา จ น ปุถุชฺชนานํ วิย พหลพหลา อุปฺปชฺชนฺติ, มกฺขิปตฺตํ วิย ตนุกา อุปฺปชฺชนฺติ. ทีฆภาณกติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา สกทาคามิสฺส ปุตฺตธีตโร โหนฺติ, โอโรธา จ โหนฺติ, ตสฺมา พหลา กิเลสา. อิทํ ปน ภวตนุกวเสน กถิต’’นฺติ. ตํ อฏฺกถายํ ‘‘โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว เปตฺวา อฏฺเม ภเว ภวตนุกํ นตฺถิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ภเว เปตฺวา ปฺจสุ ภเวสุ ภวตนุกํ นตฺถิ, อนาคามิสฺส รูปารูปภวํ เปตฺวา กามภเว ภวตนุกํ นตฺถิ, ขีณาสวสฺส กิสฺมิฺจิ ภเว ภวตนุกํ นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
อิมํ ¶ โลกนฺติ อิมํ กามาวจรโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ หิ มนุสฺเสสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโต เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สจฺฉิกโรติ. เทเวสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโตปิ สเจ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ เทวโลกํ คนฺตฺวา สจฺฉิกโรตีติ.
วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตนสภาโวติ อตฺโถ. นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพาติ สมฺโพธิปรายโณ. วิเหสาเวสาติ เตสํ เตสํ าณคตึ าณูปปตฺตึ าณาภิสมฺปรายํ โอโลเกนฺตสฺส กายกิลมโถว เอส, อานนฺท, ตถาคตสฺสาติ ทีเปติ. จิตฺตวิเหสา ปน พุทฺธานํ นตฺถิ.
ธมฺมาทาสนฺติ ¶ ธมฺมมยํ อาทาสํ. เยนาติ เยน ธมฺมาทาเสน สมนฺนาคโต. ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว เววจนวเสเนว วุตฺตํ. นิรยาทโย หิ วฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อปาโย, ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ. ทุคฺคติ, ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาโต. นวมํ อุตฺตานเมว.
๑๐. ตติยคิฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๖. ทสเม ¶ ปโรปฺาสาติ อติเรกปฺาส. สาธิกนวุตีติ อติเรกนวุติ. ฉาติเรกานีติ ฉหิ อธิกานิ. โส กิร คาโม กิฺจาปิ นาติมหา อโหสิ, อริยสาวกา ปเนตฺถ พหู. ตตฺถ ตตฺถ อหิวาตโรเคน เอกปฺปหาเรเนว จตุวีสติ ปาณสตสหสฺสานิ กาลมกํสุ, เตสุ อริยสาวกา เอตฺตกา นาม อเหสุํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เวฬุทฺวารวคฺโค ปโม.
๒. ราชการามวคฺโค
๑. สหสฺสภิกฺขุนิสงฺฆสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๗. ทุติยสฺส ¶ ปเม ราชการาเมติ รฺา การิตตฺตา เอวํ ลทฺธนาเม อาราเม, ตํ รฺา ปเสนทิโกสเลน กตํ. ปมโพธิยํ กิร ลาภคฺคยสคฺคปตฺตํ สตฺถารํ ทิสฺวา ติตฺถิยา จินฺตยึสุ – ‘‘สมโณ โคตโม ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, น โข ปเนส อฺํ กิฺจิ สีลํ วา สมาธึ วา นิสฺสาย เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต. ภูมิสีสํ ปน เตน คหิตํ, สเจ มยมฺปิ เชตวนสมีเป อารามํ การาเปตุํ สกฺกุเณยฺยาม, ลาภคฺคยสคฺคปตฺตา ภเวยฺยามา’’ติ. เต อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺาเก สมาทเปตฺวา สตสหสฺสมตฺเต กหาปเณ ลภิตฺวา เต อาทาย รฺโ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา ‘‘กึ เอต’’นฺติ? ปุจฺฉิ. มยํ เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรม, สเจ สมโณ โคตโม วา สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา วา อาคนฺตฺวา วาเรสฺสนฺติ, วาเรตุํ มา อทตฺถาติ ลฺชํ อทํสุ. ราชา ลฺชํ คเหตฺวา ‘‘คจฺฉถ กาเรถา’’ติ อาห.
เต ¶ คนฺตฺวา, อตฺตโน อุปฏฺาเกหิ ทพฺพสมฺภาเร อาหราเปตฺวา, ถมฺภุสฺสาปนาทีนิ กโรนฺตา, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เอกโกลาหลํ อกํสุ. สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปมุเข ตฺวา ‘‘เก ปน เต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มฺเ มจฺฉวิโลเป’’ติ?, ปุจฺฉิ. ติตฺถิยา, ภนฺเต ¶ , เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรนฺตีติ. อานนฺท, อิเม สาสเนน ปฏิวิรุทฺธา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อผาสุวิหารํ กริสฺสนฺติ, รฺโ อาโรเจตฺวา วาราเปหีติ.
เถโร ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺาสิ. รฺโ ‘‘เถรา, เทว, อาคตา’’ติ นิเวทยึสุ. ราชา ลฺชสฺส คหิตตฺตา น นิกฺขมิ. เถรา คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยึสุ. สตฺถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน เปเสสิ. ราชา เตสมฺปิ ทสฺสนํ น อทาสิ. เต อาคนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยึสุ ‘‘น, ภนฺเต, ราชา นิกฺขนฺโต’’ติ. สตฺถา ตงฺขณํเยว พฺยากาสิ – ‘‘อตฺตโน รชฺเช ตฺวา กาลํ กาตุํ น ลภิสฺสตี’’ติ.
ทุติยทิวเส จ สามํเยว ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร คนฺตฺวา ¶ ราชทฺวาเร อฏฺาสิ. ราชา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา, นิเวสนํ ปเวเสตฺวา, สารปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา, ยาคุขชฺชกํ อทาสิ. สตฺถา ปริภุตฺตยาคุขาทนีโย ‘‘ยาว ภตฺตํ นิฏฺาติ, ตาว สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ราชานํ ‘‘ตยา, มหาราช, อิทํ นาม กต’’นฺติ อวตฺวา, ‘‘การเณเนว นํ สฺาเปสฺสามี’’ติ อิทํ อตีตการณํ อาหริ – มหาราช, ปพฺพชิเต นาม อฺมฺํ ยุชฺฌาเปตุํ น วฏฺฏติ. อตีเตปิ อิสโย อฺมฺํ ยุชฺฌาเปตฺวา สห รฏฺเน ราชา สมุทฺทํ ปวิฏฺโติ. กทา ภควาติ?
อตีเต, มหาราช, ภรุรฏฺเ ภรุราชา นาม รชฺชํ กาเรติ. ปฺจสตา ปฺจสตา ทฺเว อิสิคณา ปพฺพตปาทโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ภรุนครํ คนฺตฺวา นครสฺส อวิทูเร ทฺเว รุกฺขา อตฺถิ, ปมํ อาคโต อิสิคโณ เอกสฺส รุกฺขสฺส มูเล นิสีทิ, ปจฺฉาคโตปิ เอกสฺสาติ. เต ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปพฺพตปาทํ เอว อคมํสุ. เต ปุน อาคจฺฉนฺตาปิ อตฺตโน รุกฺขมูเลเยว นิสีทนฺติ. อทฺธาเน คจฺฉนฺเต เอโก รุกฺโข สุกฺขิ, ตสฺมึ สุกฺเข อาคตา ตาปสา ‘‘อยํ รุกฺโข มหา, อมฺหากมฺปิ เตสมฺปิ ¶ ปโหสฺสตี’’ติ อิตเรสํ รุกฺขมูลสฺส เอกปเทเส นิสีทึสุ. เต ปจฺฉา อาคจฺฉนฺตา รุกฺขมูลํ อปวิสิตฺวา พหิ ิตาว ‘‘กสฺมา ตุมฺเห เอตฺถ นิสีทถา’’ติ อาหํสุ. อาจริยา อมฺหากํ รุกฺโข สุกฺโข, อยํ รุกฺโข มหา, ตุมฺเหปิ ปวิสถ, ตุมฺหากมฺปิ อมฺหากมฺปิ ปโหสฺสตีติ. เต ‘‘น มยํ ปวิสาม, นิกฺขมถ ตุมฺเห’’ติ กถํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘น ตุมฺเห อตฺตโนว มเนน นิกฺขมิสฺสถา’’ติ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒึสุ. เต ‘‘โหตุ สิกฺขาเปสฺสาม เน’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยานิ ทฺเว จกฺกานิ รชตมยฺจ ¶ อกฺขํ มาเปตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา ราชทฺวารํ อคมึสุ. รฺโ ‘‘เอวรูปํ, เทว, ตาปสา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ิตา’’ติ นิเวทยึสุ. ราชา ตุฏฺโ ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มหากมฺมํ ตุมฺเหหิ กตํ, อตฺถิ โว กิฺจิ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาห. อาม, มหาราช, อมฺหากํ นิสินฺนฏฺานํ เอกรุกฺขมูลํ อตฺถิ, ตํ อฺเหิ อิสีหิ คหิตํ, ตํ โน ทาเปหีติ. ราชา ¶ ปุริเส เปเสตฺวา ตาปเส นิกฺกฑฺฒาเปสิ.
เต พหิ ิตา ‘‘กึ นุ โข ทตฺวา ลภึสู’’ติ โอโลกยมานา ‘‘อิทํ นามา’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยมฺปิ ลฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหิสฺสามา’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยํ รถปฺชรํ มาเปตฺวา อาทาย อคมํสุ. ราชา ทิสฺวา ตุฏฺโ – ‘‘กึ, ภนฺเต, กาตพฺพ’’นฺติ?, อาห. มหาราช อมฺหากํ รุกฺขมูเล อฺโ อิสิคโณ นิสินฺโน, ตํ โน รุกฺขมูลํ ทาเปหีติ. ราชา ปุริเส เปเสตฺวา เต นิกฺกฑฺฒาเปสิ. ตาปสา อฺมฺํ กลหํ กตฺวา, ‘‘อนนุจฺฉวิกํ อมฺเหหิ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา ปพฺพตปาทเมว อคมํสุ. ตโต เทวตา ‘‘อยํ ราชา ทฺวินฺนํ อิสิคณานํ หตฺถโต ลฺชํ คเหตฺวา อฺมฺํ กลหํ การาเปสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา มหาสมุทฺทํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ตสฺส รฺโ วิชิตํ โยชนสหสฺสมตฺตฏฺานํ สมุทฺทเมว อกํสูติ.
‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;
อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเหิ, ส ราชา วิภวงฺคโต’’ติ. (ชา. ๑.๒.๑๒๕) –
เอวํ ภควตา อิมสฺมึ อตีเต ทสฺสิเต ยสฺมา พุทฺธานํ นาม กถา โอกปฺปนิยา โหติ, ‘‘ตสฺมา ราชา อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุปธาเรตฺวา ¶ มยา อกตฺตพฺพํ กมฺมํ กต’’นฺติ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ติตฺถิเย นิกฺกฑฺฒถา’’ติ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา การิโต วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมึเยว าเน วิหารํ กาเรสฺสามี’’ติ เตสํ ทพฺพสมฺภาเรปิ อทตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
๒-๓. พฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๐๘-๙. ทุติเย อุทยคามินินฺติ อตฺตโน สมเย วฑฺฒิคามินึ. มรณํ อาคเมยฺยาสีติ มรณํ อิจฺเฉยฺยาสิ, ปตฺเถยฺยาสิ วา. ตติยํ อุตฺตานเมว.
๔. ทุคฺคติภยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๐. จตุตฺเถ ¶ สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺคํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
๕. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๑. ปฺจเม ¶ สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺเคน สทฺธึ จตฺตาโร อปายา ปฏิกฺขิตฺตา.
๖. ปมมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๒. ฉฏฺเ มิตฺตาติ อฺมฺสฺส เคเห อามิสปริโภควเสน โวหารมิตฺตา. อมจฺจาติ อามนฺตนปฏิมนฺตนอิริยาปถาทีสุ เอกโต ปวตฺตกิจฺจา. าตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกา. สาโลหิตาติ สมานโลหิตา ภาติภคินิมาตุลาทโย.
๗. ทุติยมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๓. สตฺตเม อฺถตฺตํ นาม ปสาทฺถตฺตํ ภาวฺถตฺตํ คติอฺถตฺตํ ลกฺขณฺถตฺตํ วิปริณามฺถตฺตนฺติ อเนกวิธํ. ตตฺถ มหาภูเตสุ ภาวฺถตฺตํ อธิปฺเปตํ. สุวณฺณาทิภาเวน หิ ฆนสณฺิตาย ปถวิธาตุยา วิลียิตฺวา อุทกภาวํ อาปชฺชมานาย ปุริมภาโว วิคจฺฉติ, ภาวฺถตฺตํ ปฺายติ. ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉติ, กกฺขฬลกฺขณาว โหติ. อุจฺฉุรสาทิภาเวน จ ยูสาการสณฺิตาย อาโปธาตุยา ¶ สุสฺสิตฺวา ฆนปถวิภาวํ อาปชฺชมานาย ปุริมภาโว วิคจฺฉติ, ภาวฺถตฺตํ ปฺายติ. ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉติ, อาพนฺธนลกฺขณาว โหติ. ตตฺริทํ อฺถตฺตนฺติ เอตฺถ ปน คติอฺถตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตฺหิ อริยสาวกสฺส นตฺถิ. ปสาทฺถตฺตมฺปิ นตฺถิเยว, อิธ ปน ปสาทผลํ ปกาเสตุํ คติอฺถตฺตเมว ทสฺสิตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ราชการามวคฺโค ทุติโย.
๓. สรณานิวคฺโค
๑-๒. ปมมหานามสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๑๗-๑๘. ตติยสฺส ¶ ¶ ปเม อิทฺธนฺติ เตลมธุผาณิตาทีหิ สมิทฺธํ. ผีตนฺติ หตฺถูปคสีสูปคคีวูปคาทิอลงฺการวเสน สุปุปฺผิตํ. อากิณฺณมนุสฺสนฺติ นิรนฺตรมนุสฺสํ. สมฺพาธพฺยูหนฺติ พฺยูหา วุจฺจนฺติ อวินิพฺพิทฺธรจฺฉาโย, ยา ปวิฏฺมคฺเคเนว นิคฺคจฺฉนฺติ, ตา สมฺพาธา พฺยูหา พหุกา เอตฺถาติ สมฺพาธพฺยูหํ. อิมินาปิ นครสฺส ฆนวาสเมว ทีเปติ. ภนฺเตนาติ อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺเตน อุทฺธตจารินา. ทุติยํ อุตฺตานเมว.
๓. โคธสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๙. ตติเย ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วาติ อิทํ โส สกฺโก ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปนฺนภาวํ, จตูหิ วา ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส โสตาปนฺนภาวํ ภควาว ชานาตีติ อธิปฺปาเยน อาห.
โกจิเทว ธมฺมสมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺยาติ กิฺจิเทว การณํ อุปฺปชฺเชยฺย. เอกโต อสฺส ภควา, เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆติ ยสฺมึ การเณ อุปฺปนฺเน ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน นานาลทฺธิโก หุตฺวา เอกํ วาทํ วทนฺโต เอกโต อสฺส, ภิกฺขุสงฺโฆปิ เอกํ วทนฺโต เอกโตติ ¶ อตฺโถ. เตเนวาหนฺติ ยํ วาทํ ตุมฺเห วเทถ, ตเมวาหํ คณฺเหยฺยนฺติ. นนุ จ อริยสาวกสฺส รตนตฺตเย ปสาทนานตฺตํ นตฺถิ, อถ กสฺมา เอส เอวมาหาติ? ภควโต สพฺพฺุตาย. เอวฺหิสฺส โหติ ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อตฺตโน อสพฺพฺุตาย อชานิตฺวาปิ กเถยฺย, สตฺถุ ปน อฺาณํ นาม นตฺถี’’ติ. ตสฺมา เอวมาห. อฺตฺร กลฺยาณา อฺตฺร กุสลาติ กลฺยาณเมว กุสลเมว วทามิ, น กลฺยาณกุสลวิมุตฺตนฺติ. อปิจสฺส อนวชฺชนโทโส เอโสติ.
๔. ปมสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๐. จตุตฺเถ ¶ ¶ อิธ มหานาม เอกจฺโจ ปุคฺคโลติ อิทํ น เกวลํ สรณานิ เอว อปายโต มุตฺโต, อิเมปิ ปุคฺคลา มุตฺตาติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ปมาเณน จ โอโลกนํ ขมนฺติ. อิมินา ธมฺมานุสาริมคฺคฏฺปุคฺคลํ ทสฺเสติ. อคนฺตา นิรยนฺติ มคฺคฏฺปุคฺคโล หิ อปายโต ปริมุตฺโตติ วา ปริมุจฺจิสฺสตีติ วา วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ปริมุจฺจตีติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยสฺมา จ ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คนฺตา นาม น โหตีติ, ‘‘อคนฺตา’’ติ วุตฺโต, น คจฺฉตีติ อตฺโถ. สทฺธามตฺตํ เปมมตฺตนฺติ อิมินา สทฺธานุสาริมคฺคฏฺปุคฺคลํ ทสฺเสติ. มหาสาลาติ สมีเป ิเตว จตฺตาโร มหาสารรุกฺเข ทสฺเสนฺโต อาห. มรณกาเล สิกฺขํ สมาทิยีติ มรณสมเย ตีสุ สิกฺขาสุ ปริปูรการี อโหสีติ ทสฺเสติ.
๕. ทุติยสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๑. ปฺจเม ทุกฺเขตฺตนฺติ วิสมเขตฺตํ. ทุพฺภูมนฺติ อูสรภูมึ โลณูปหตํ. ขณฺฑานีติ ปริภินฺนานิ. ปูตีนีติ อุทเกน เตเมตฺวา ปูติภาวํ อาปนฺนานิ. วาตาตปหตานีติ วาตาตเปน หตตฺตา นิโรชภาวํ คตานิ. อสาราทานีติ อนาทินฺนสารานิ อคหิตสารานิ. อสุขสยิตานีติ น โกฏฺาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา สุฏฺุ ปิตานิ. สุขสยิตานีติ ปิตฏฺานโต จตฺตาโร มาเส อจลิตานิ.
๖. ปมอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๒. ฉฏฺเ ¶ านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ ขเณน เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย. มิจฺฉาาเณนาติ ¶ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณน มิจฺฉาวิมุตฺติยาติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติยา. ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจาติ คาถา วุตฺตตฺถา เอว. ยตฺร หิ นามาติ โย นาม.
๗. ทุติยอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๓. สตฺตเม ¶ สมฺปรายิกํ มรณภยนฺติ สมฺปรายเหตุกํ มรณภยํ คิหิสามีจิกานีติ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สรณานิวคฺโค ตติโย.
๔. ปฺุาภิสนฺทวคฺโค
๑. ปมปฺุาภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๗. จตุตฺถสฺส ปเม ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทาติ ปฺุนทิโย กุสลนทิโย. สุขสฺสาหาราติ สุขสฺส ปจฺจยา.
๔. ปมเทวปทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๐. จตุตฺเถ เทวปทานีติ เทวานํ าเณน, เทวสฺส วา าเณน อกฺกนฺตปทานิ. วิสุทฺธิยาติ วิสุชฺฌนตฺถาย. ปริโยทปนายาติ ปุริโยทปนตฺถาย โชตนตฺถาย. อิมสฺมึ สุตฺเต จตฺตาโรปิ ผลฏฺปุคฺคลา วิสุทฺธฏฺเน เทวา นาม ชาตา.
๘. วสฺสสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๔. อฏฺเม ปารํคนฺตฺวาติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ปตฺวาติ อตฺโถ. อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตีติ น ปมํ นิพฺพานํ คนฺตฺวา ปจฺฉา สํวตฺตนฺติ, คจฺฉมานา เอว สํวตฺตนฺติ. เทสนา ปน เอวํ กตา.
๑๐. นนฺทิยสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๖. ทสเม ¶ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานายาติ ทิวา ปวิเวกตฺถาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานตฺถาย ¶ . ธมฺมา น ปาตุภวนฺตีติ สมถวิปสฺสนา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปฺุาภิสนฺทวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. สคาถกปฺุาภิสนฺทวคฺโค
๑. ปมอภิอสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๗. ปฺจมสฺส ¶ ปเม อสงฺขฺเยยฺโยติ อาฬฺหกคณนาย อสงฺขฺเยยฺโย, โยชนวเสน ปนสฺส สงฺขฺยา อตฺถิ. พหุเภรวนฺติ สวิฺาณกอวิฺาณกานํ เภรวารมฺมณานํ วเสน พหุเภรวํ. ปุถูติ พหุ. สวนฺตีติ สนฺทมานา. อุปยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ.
๒. ทุติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๘. ทุติเย ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ ยสฺมึ สํภชฺเช เอตา มหานทิโย เอกีภวนฺติ, นิรนฺตรา ภวนฺตีติ อตฺโถ.
๓. ตติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๙. ตติเย ปฺุกาโมติ ปฺุตฺถิโก. กุสเล ปติฏฺิโตติ มคฺคกุสเล ปติฏฺิโต. ภาเวติ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยาติ นิพฺพานสฺส ปาปุณนตฺถํ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวติ. ธมฺมสาราธิคโมติ ธมฺมสาโร วุจฺจติ อริยผลํ ธมฺมสาโร, อธิคโม อสฺสาติ ธมฺมสาราธิคโม, อธิคตผโลติ อตฺโถ. ขเย รโตติ กิเลสกฺขเย รโต.
๔. ปมมหทฺธนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๐. จตุตฺเถ ¶ ¶ อฑฺโฒ มหทฺธโนติ สตฺตวิเธน อริยธเนน อฑฺโฒ เจว มหทฺธโน จ. เตเนว โภเคน มหาโภโค. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สคาถกปฺุาภิสนฺทวคฺโค ปฺจโม.
๖. สปฺปฺวคฺโค
๒. วสฺสํวุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๘. ฉฏฺสฺส ทุติเย อยมธิปฺปาโย – โสตาปนฺโน ภิกฺขุ เอตฺตเกน โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ตาเนว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกทาคามิมคฺคํ ปาปุณิสฺสติ, สกทาคามี อนาคามิมคฺคํ, อนาคามี อรหตฺตมคฺคนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ภควตา อิมสฺมึ สุตฺเต สาสเน ตนฺติ ปเวณี กถิตาติ.
๓. ธมฺมทินฺนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๙. ตติเย ¶ ธมฺมทินฺโนติ สตฺตสุ ชเนสุ เอโก. พุทฺธกาลสฺมิฺหิ ธมฺมทินฺโน อุปาสโก, วิสาโข อุปาสโก, อุคฺโค คหปติ, จิตฺโต คหปติ, หตฺถโก อาฬวโก, จูฬอนาถปิณฺฑิโก, มหาอนาถปิณฺฑิโกติ อิเม สตฺต ชนา ปฺจสตอุปาสกปริวารา อเหสุํ. เอเตสุ เอส อฺตโร.
คมฺภีราติ ธมฺมคมฺภีรา สลฺลสุตฺตาทโย. คมฺภีรตฺถาติ อตฺถคมฺภีรา เจตนาสุตฺตนฺตาทโย. โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรตฺถทีปกา อสงฺขตสํยุตฺตาทโย. สฺุตปฺปฏิสํยุตฺตาติ สตฺตสฺุตาทีปกา ขชฺชนิกสุตฺตนฺตาทโย. อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามาติ ปฏิลภิตฺวา วิหริสฺสาม. เอวฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ ตุมฺเหหิ จนฺโทปมปฏิปทํ รถวินีตปฏิปทํ โมเนยฺยปฏิปทํ มหาอริยวํสปฏิปทํ ¶ ปูเรนฺเตหิ สิกฺขิตพฺพํ. อิติ สตฺถา อิเมสํ อุปาสกานํ อสยฺหภารํ อาโรเปสิ. กสฺมา ¶ ? เอเต กิร น อตฺตโน ภูมิยํ ตฺวา โอวาทํ ยาจึสุ, อวิเสเสน ปน สพฺพภารํ อุกฺขิปิตุํ สมตฺถา วิย ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา’’ติ ยาจึสุ. เตน เตสํ สตฺถา อสยฺหภารํ อาโรเปนฺโต เอวมาห. น โข เนตนฺติ น โข เอตํ. นกาโร ปเนตฺถ พฺยฺชนสนฺธิมตฺตเมวาติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา อิทานิ อตฺตโน ภูมิยํ ตฺวา โอวาทํ ยาจถ, ตสฺมา.
๔. คิลานสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๐. จตุตฺเถ น โข ปเนตนฺติ น โข อมฺเหหิ เอตํ. สปฺปฺโ อุปาสโกติ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโต. อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหีติ อสฺสาสกเรหิ ธมฺเมหิ. อสฺสาสตายสฺมาติ อสฺสาสตุ อายสฺมา. มาริโสติ มรณปฏิพทฺโธ. มรณธมฺโมติ มรณสภาโว. อธิโมเจหีติ เปหิ. อธิโมจิตนฺติ ปิตํ. เอวํ ¶ วิมุตฺตจิตฺตสฺสาติ เอวํ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตจิตฺตสฺส. ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตนฺติ ยํ อิทํ วิมุตฺตึ อารพฺภ วิมุตฺติยา นานากรณํ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตํ วทามิ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส หิ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺเตสุ เจว อสีติกฺขนฺธกวตฺเตสุ จาติ อาคมนียคุเณสุ ปมาณํ นาม นตฺถิ, ปฏิวิทฺเธ ปน มคฺเค วา ผเล วา อุปาสกานฺจ ภิกฺขูนฺจ นานากรณํ นตฺถิ.
๙. ปฺาปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๕. นวเม ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ เอตฺถ สตฺต เสกฺขา ปฺํ ปฏิลภนฺติ นาม, ขีณาสโว ปฏิลทฺธปฺโ นามาติ เวทิตพฺโพ. ปรโต ปฺาพุทฺธิยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สปฺปฺวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. มหาปฺวคฺโค
๑. มหาปฺาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๘. สตฺตเม ¶ ¶ มหาปฺตาย สํวตฺตนฺตีติอาทีสุ ‘‘มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๒.๔) วุตฺตนเยเนว สพฺพตฺถ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
โสตาปตฺติสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. สจฺจสํยุตฺตํ
๑. สมาธิวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๑. สจฺจสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม สมาธึ, ภิกฺขเวติ เต กิร ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺติ, อถ เนสํ สตฺถา – ‘‘เอวเมเต จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา, กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา, วิเสสํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโยติ เอตฺถ ยถาภูตาทิวเสน การณจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, ยสฺมา สมาหิโต ภิกฺขุ จตฺตาริ สจฺจานิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ จ สมาหิเตหิ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาภูตํ ปชานนตฺถาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโย. ตถา ยสฺมา จตฺตาริ สจฺจานิ ตถาคตสฺเสว ปาตุภาวา ปากฏานิ โหนฺติ, ยสฺมา จ ตถาคเตน สุวิภตฺตานิ, ยสฺมา จ เตสุ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณานิ ปทพฺยฺชนานิ, ยสฺมา จ เตสํ อปฺปฏิวิทฺธตฺตา วฏฺฏํ วฑฺฒติ, เตสํ ปฏิวิทฺธกาลโต ปฏฺาย น วฑฺฒติ, ตสฺมา ‘‘เอวํ โน วฏฺฏํ น วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ตุมฺเหหิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโย.
๒. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๒. ทุติยํ กายวิเวกวิกลานํ กายวิเวกปฏิลาภตฺถาย วุตฺตํ.
๓. ปมกุลปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๗๓-๗๕. ตติเย อภิสมยายาติ อภิสมยตฺถาย. สมณพฺราหฺมณาติ เจตฺถ สาสนาวจรา ¶ อธิปฺเปตา. ตถา จตุตฺถปฺจเมสุ, เตน เตน อภิลาเปน พุชฺฌนกานํ ปน อชฺฌาสเยเนตานิ วุตฺตานิ.
๖. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๖. ฉฏฺเ ¶ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุนฺติ อภิสมฺพุทฺโธ อหนฺติ เอวํ อตฺตานํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาสยึสุ. อิมสฺมิฺหิ สุตฺเต สพฺพฺุพุทฺธา จ สมณคหเณน คหิตา.
๑๐. ติรจฺฉานกถาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๐. ทสเม ¶ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ. ติรจฺฉานกถนฺติ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตํ กถํ. ราชกถนฺติอาทีสุ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา นเยน เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ. ‘‘โสปิ นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ. โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา, ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานเมว โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภฺุชิมฺห ปิวิมฺห ปริภฺุชิมฺหา’’ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติ.
าติกถาทีสุปิ ‘‘อมฺหากํ าตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน าตกา ขยํ คตา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตพฺพา. คามกถาทีสุปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา ‘‘อสุกคามวาสิโน ¶ สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา, ‘‘ขยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย.
อิตฺถิกถาปิ ¶ ¶ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ ‘‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’’ติ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ, ขยํ คโต’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สุรากถาติปิ ปาโ. สาปิ เจสา สุรากถา ‘‘เอวรูปา นาม สุรา ปีตา รติชนนี โหตี’’ติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, อาทีนววเสน ปน ‘‘อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิกา’’ติอาทินา นเยน วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกวิสิขา สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา’’ติ วา, ‘‘อสุกวิสิขาย วาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา อสฺสาทวเสเนว วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอจฺเจวํ วฏฺฏติ. กุมฺภฏฺานกถาติ อุทกติตฺถกถา วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา วา. สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติ.
ปุพฺพเปตกถาติ อตีตาติกถา. ตตฺถ วตฺตมานาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย. นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต, อสุเกน นาม นิมฺมิโต, กาโก เสโต อฏฺีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา. สมุทฺทกฺขายิกา นาม ‘‘กสฺมา สมุทฺโท สาคโร, สาครเทเวน ขนิตตฺตา สาคโร, ขโต เมติ หตฺถมุทฺทาย นิเวทิตตฺตา สมุทฺโท’’ติ เอวมาทิกา นิรตฺถกสมุทฺทกฺขายิกกถา. อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา. เอตฺถ จ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉทํ. ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ ¶ หานิ. ภโวติ กามสุขํ, อภโวติ อตฺตกิลมโถ. อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธึ พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปโม วคฺโค.
๒. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค
๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๑. ทุติยสฺส ¶ ¶ ปเม พาราณสิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. อิสิปตเน มิคทาเยติ อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน เอวํลทฺธนาเม มิคานํ อภยทานวเสน ทินฺนตฺตา มิคทายสงฺขาเต อาราเม. เอตฺถ หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา สพฺพฺุอิสโย ปตนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสีทนฺตีติ อตฺโถ. นนฺทมูลกปพฺภารโต สตฺตาหจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตา อโนตตฺตทเห กตมุขโธวนาทิกิจฺจา อากาเสน อาคนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธอิสโยเปตฺถ โอตรณวเสน ปตนฺติ, อุโปสถตฺถฺจ อนุโปสถตฺถฺจ สนฺนิปตนฺติ, คนฺธมาทนํ ปฏิคจฺฉนฺตาปิ ตโตว อุปฺปตนฺตีติ อิมินา อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน ตํ ‘‘อิสิปตน’’นฺติ วุจฺจติ.
อามนฺเตสีติ ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺาย ปารมิโย ปูเรนฺโต อนุปุพฺเพน ปจฺฉิมภเว กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน โพธิมณฺฑํ ปตฺวา ตตฺถ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน มารพลํ ภินฺทิตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต สพฺพฺุตํ ปตฺวา สตฺต สตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา มหาพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา โลกานุคฺคเหน พาราณสึ คนฺตฺวา ปฺจวคฺคิเย สฺาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุกาโม อามนฺเตสิ.
ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตาติ ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺาสา. อิมสฺส ปน ปทสฺส สห สมุทาหาเรน สมุทาหารนิคฺโฆโส เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปตฺถริตฺวา ¶ อฏฺาสิ. ตสฺมึเยว สมเย อฏฺารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉึสุ, ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถเมติ, ปาจีนทิสาย อาสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติ. ตสฺมึ สมเย ภควา อิมํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ อารภนฺโต ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ ปพฺพชิเตนาติ คิหิสํโยชนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชฺชุปคเตน. น เสวิตพฺพาติ น วฬฺเชตพฺพา ¶ . โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย จ อยํ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุโยโค. หีโนติ ลามโก. คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโก. โปถุชฺชนิโกติ อนฺธพาลชเนน อาจิณฺโณ. อนริโยติ น อริโย น วิสุทฺโธ น อุตฺตโม น วา อริยานํ สนฺตโก. อนตฺถสํหิโตติ น อตฺถสํหิโต, หิตสุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถ. อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, อตฺตโน ทุกฺขกรณนฺติ อตฺโถ. ทุกฺโขติ กณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทีหิ อตฺตมารเณหิ ทุกฺขาวโห.
ปฺาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณี. ทุติยปทํ ตสฺเสว เววจนํ. อุปสมายาติ กิเลสูปสมตฺถาย. อภิฺายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว. สจฺจกถาปิ สพฺพากาเรเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๕๒๙) วิตฺถาริตา.
ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจาณกิจฺจาณกตาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ติปริวฏฺฏํ. เอตฺถ หิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทย’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตํ าณํ สจฺจาณํ นาม. เตสุเยว ‘‘ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพ’’นฺติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนาณํ กิจฺจาณํ นาม. ‘‘ปริฺาตํ ปหีน’’นฺติ เอวํ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนาณํ กตาณํ นาม. ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมึ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํ. าณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนาณสงฺขาตํ ทสฺสนํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อฺตฺถ ¶ ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุ นาม โหนฺติ, อิธ ปมมคฺโคว.
ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธาเณ เจว เทสนาาเณ จ. โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ อุปฺปนฺนํ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธาณมฺปิ, อิสิปตเน นิสินฺนสฺส ทฺวาทสาการาย สจฺจเทสนาย ปวตฺติตํ เทสนาาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นาม. อุภยมฺปิ เหตํ ทสพลสฺส อุเร ปวตฺตาณเมว. อิมาย ¶ เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม. ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถโร อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาติ ¶ , ตาว นํ ภควา ปวตฺเตติ นาม, ปติฏฺิเต จ ปวตฺติตํ นาม. ตํ สนฺธาย ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภุมฺมาติ ภูมฏฺกเทวตา. สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ ทตฺวา – ‘‘เอตํ ภควตา’’ติอาทีนิ วทนฺตา อนุสาวยึสุ. โอภาโสติ สพฺพฺุตฺาโณภาโส. โส หิ ตทา เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจิตฺถ. อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหารนิคฺโฆโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ.
๙. สงฺกาสนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๙. นวเม อปริมาณา วณฺณาติ อปฺปมาณานิ อกฺขรานิ. พฺยฺชนาติ เตสํเยว เววจนํ, วณฺณานํ วา เอกเทสา ยทิทํ พฺยฺชนา นาม. สงฺกาสนาติ วิภตฺติโย. เอกเมกสฺมิฺหิ สจฺเจ สพฺพากาเรน วิตฺถาริยมาเน วณฺณาทีนํ อนฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา เอวมาห.
๑๐. ตถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๐. ทสเม สภาวาวิชหนฏฺเน ตถํ. ทุกฺขฺหิ ทุกฺขเมว วุตฺตํ. สภาวสฺส อโมฆตาย อวิตถํ. น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหติ. อฺภาวานุปคเมน อนฺถํ. น หิ ทุกฺขํ สมุทยาทิภาวํ อุปคจฺฉติ. สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยติ.
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค ทุติโย.
๓. โกฏิคามวคฺโค
๑. โกฏิคามสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๑. ตติยสฺส ¶ ¶ ปเม อนนุโพธาติ อนนุพุชฺฌเนน. อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนน.
๒. ทุติยโกฏิคามสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๒. ทุติเย ¶ เจโตวิมุตฺติ ปฺาวิมุตฺตีติ ผลสมาปตฺติผลปฺานํ นามํ.
๗. ตถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๗. สตฺตเม ตสฺมา อริยสจฺจานีติ ยสฺมา ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ, ตสฺมา อริยานํ สจฺจานีติ วุจฺจนฺติ. น หิ วิตถานิ อริยา อริยสจฺจโต ปฏิวิชฺฌนฺติ.
๘. โลกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๘. อฏฺเม ตถาคโต อริโย, ตสฺมา ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ ยสฺมา อริเยน ตถาคเตน ปฏิวิทฺธตฺตา เทสิตตฺตา จ ตานิ อริยสนฺตกานิ โหนฺติ, ตสฺมา อริยสฺส สจฺจตฺตา อริยสจฺจานีติ อตฺโถ.
๑๐. ควมฺปติสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๐. ทสเม สหฺจนิเกติ สหฺจนิยนคเร. โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ¶ โส ปสฺสตีติอาทิ เอกปฏิเวธวเสน วุตฺตํ, อิมสฺมิฺหิ สุตฺเต เอกปฏิเวโธว กถิโต.
โกฏิคามวคฺโค ตติโย.
๔. สีสปาวนวคฺโค
๑. สีสปาวนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๑. จตุตฺถสฺส ปเม ยทิทํ อุปรีติ ยานิ อิมานิ อุปริ. สีสปาวเนติ สีสปารุกฺเข.
๒. ขทิรปตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๒. ทุติเย ¶ อนภิสเมจฺจาติ าเณน อนภิสมาคนฺตฺวา, อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวาติ อตฺโถ.
๓. ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๓. ตติเย ¶ อสฺมา โลกา ปรํ โลกนฺติ อิมมฺหา มนุสฺสโลกา ปรํ นิรยมฺปิ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ, เปตฺติวิสยมฺปิ, มนุสฺสโลกมฺปิ, เทวโลกมฺปิ, คจฺฉนฺติ, ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมึเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
๕. สตฺติสตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๕. ปฺจเม เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, อสฺสาติ, ภิกฺขเว, เอวํ เจ เอตํ ภเวยฺย, นิรนฺตรํ ¶ สตฺติสเตหิ หฺมานสฺส ทุกฺขโทมนสฺเสหิ สเหเวส สจฺจาภิสมโย ภเวยฺย เจติ อตฺโถ.
๙. อินฺทขีลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๙. นวเม มุขํ โอโลเกนฺตีติ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺติ. อชฺฌาสโย อิธ มุขนฺติ อธิปฺเปโต.
๑๐. วาทตฺถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๐. ทสเม สิลายูโปติ สิลาถมฺโภ. โสฬสกุกฺกุโกติ โสฬสหตฺโถ. โสฬสกุกฺกูติปิ ปาโ. เหฏฺา เนมงฺคมาติ เหฏฺา อาวาฏํ ปวิฏฺา. อฏฺ กุกฺกุ อุปริเนมสฺสาติ อฏฺ หตฺถา อาวาฏสฺส อุปริ อุคฺคนฺตฺวา ิตา ภเวยฺยุํ. ภุสาติ พลวตี. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สีสปาวนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. ปปาตวคฺโค
๑. โลกจินฺตาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๑. ปฺจมสฺส ปเม สุมาคธาย โปกฺขรณิยาติ เอวํนามิกาย โปกฺขรณิยา. โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโตติ, ‘‘เกน นุ โข จนฺทิมสูริยา กตา, เกน มหาปถวี, เกน มหาสมุทฺโท, เกน สตฺตา อุปฺปาทิตา, เกน ปพฺพตา, เกน อมฺพตาลนาฬิเกราทโย’’ติ เอวรูปํ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต นิสีทิ.
วิเจโตติ ¶ ¶ ¶ วิคตจิตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต วา. ภูตํเยว อทฺทสาติ เต กิร อสุรา สมฺพริมายํ สมฺปริวตฺเตตฺวา ยถา เน โส ปุริโส หตฺถิอสฺสาทีสุ อารุหนฺเต อุกฺขิปิตฺวา, ภิสมุฬาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิสนฺเต ปสฺสติ, เอวํ อธิฏฺหึสุ. ตํ สนฺธาย สตฺถา ‘‘ภูตํเยว อทฺทสา’’ติ อาห. เทวานํเยว โมหยมานาติ เทวานํ จิตฺตํ โมหยนฺตา. ตสฺมาติ ยสฺมา โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต อุมฺมตฺตโกปิ โหติ, ตสฺมา.
๒-๓. ปปาตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๑๒-๑๓. ทุติเย ปฏิภานกูโฏติ เอโก มหนฺโต ปพฺพตสทิโส มริยาทปาสาโณ. ตติเย อนิฏฺรูปนฺติ อนิฏฺสภาวํ.
๔. กูฏาคารสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๔. จตุตฺเถ เหฏฺิมํ ฆรํ อกริตฺวาติ ถมฺภภิตฺติปาทุสฺสาปนาทินา ฆรสฺส เหฏฺิมภาคํ อกตฺวา.
๕. วาลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๕. ปฺจเม สนฺถาคาเรติ สิปฺปุคฺคณฺหนสาลายํ. อุปาสนํ กโรนฺเตติ กณฺฑขิปนสิปฺปํ กโรนฺเต. อสนํ อติปาเตนฺเตติ กณฺฑํ อติกฺกเมนฺเต. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ เอกํ กณฺฑํ ขิปิตฺวา ยถา อสฺส สรสฺส โปงฺขํ วิชฺฌติ, อปรํ อนุโปงฺขํ นาม ทุติยสฺส โปงฺขํ, ปุน อปรํ ตสฺส โปงฺขนฺติ เอวํ อติปาเตนฺเต อทฺทส. ยตฺร หิ นามาติ เย นาม. ทุรภิสมฺภวตรนฺติ ทุกฺกรตรํ. สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ เอกํ วาลํ สตฺตธา ภินฺทิตฺวา, ตสฺส เอกํ เภทํ คเหตฺวา, วาติงฺคณมชฺเฌ พนฺธิตฺวา, อปรํ เภทํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ พนฺธิตฺวา, ¶ อุสภมตฺเต ิโต กณฺฑพทฺธาย โกฏิยา ตํ วาติงฺคณพทฺธโกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ทุปฺปฏิวิชฺฌานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, ตสฺมา.
๗. ปมฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๗. สตฺตเม ¶ ¶ อฺมฺขาทิกาติ อฺมฺํ ขาทนํ. ทุพฺพลขาทิกาติ พลวนฺเตหิ มจฺฉาทีหิ ทุพฺพลานํ มจฺฉาทีนํ ขาทนํ.
๘. ทุติยฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๘. อฏฺเม มหาปถวีติ จกฺกวาฬคพฺภนฺตรา มหาปถวี. อธิจฺจมิทํ, ภนฺเตติ อิทํ อธิจฺจุปฺปตฺติกํ สเจ ตํ ยุคํ น ปูติ ภเวยฺย, สมุทฺเท อุทกํ น สุสฺเสยฺย, โส จ กจฺฉโป น มเรยฺย, อปิ นาม ยทิจฺฉาวเสน สิยาติ อตฺโถ.
เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ มหาสีวตฺเถโร จตฺตาริ ยุคานิ ทสฺเสติ – ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปุริเสน ปกฺขิตฺตยุคสฺส หิ ฉิคฺคเฬน ตสฺส อนฺธกจฺฉปสฺส คีวาย ปเวสนํ วิย มนุสฺสปฏิลาโภ อธิจฺจปฏิลาภี. ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย ตถาคตุปฺปาโท อธิจฺจตรสมฺภโว. ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคทฺวยํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส ทีปนํ อธิจฺจตรสมฺภวํ. อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคตฺตยํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย จตุสจฺจปฏิเวโธ อติวิย อธิจฺจตรสมฺภโว เวทิตพฺโพ. นวมาทีนิ อภิสมยสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนวาติ.
ปปาตวคฺโค ปฺจโม.
๖. อภิสมยวคฺควณฺณนา
๑๑๒๑. อภิสมยวคฺโค ¶ ¶ นิทานวคฺเค อภิสมยสํยุตฺเต วิตฺถาริโตว.
๗. ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๓. ปฺาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓๓. อามกธฺเปยฺยาเล ¶ อริเยน ปฺาจกฺขุนาติ วิปสฺสนํ อาทึ กตฺวา โลกิยโลกุตฺตเรน าณจกฺขุนา.
๔. สุราเมรยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓๔. สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตาติ เอตฺถ สุรา นาม ปิฏฺสุรา, โอทนสุรา, ปูวสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจวิธา. เมรยํ นาม ปุปฺผาสโว, ผลาสโวติ, เอวํ วุตฺโต โย โกจิ อาสโว. มชฺชนฺติ ตเทว อุภยํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ สุราสววินิมุตฺตํ มทนียํ. ยาย เจตนาย ตํ ปิวนฺติ, สา ปมาทสฺส การณตฺตา ปมาทฏฺานํ นาม, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๖-๗. มตฺเตยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓๖-๓๗. มตฺเตยฺยาติ มาตุหิตา, มาตริ สมฺมาปฏิปนฺนาติ อตฺโถ. เปตฺเตยฺยาทีสุ ปิตุหิตา เปตฺเตยฺยา.
๘-๙. สามฺสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓๘-๓๙. สมณานํ ¶ หิตา สามฺา. พฺราหฺมณานํ หิตา พฺรหฺมฺา. เตสุ เตสุ สมฺมา ปฏิปนฺนานํเยเวตํ อธิวจนํ.
๑๐. ปจายิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๐. กุเล เชฏฺาปจายิโนติ กุเล เชฏฺานํ อปจายิโน, นีจวุตฺติโนติ อตฺโถ.
๘. ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๘. พีชคามสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๘. พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ ¶ มูลพีชํ, ขนฺธพีชํ, ผฬุพีชํ, อคฺคพีชํ, พีชพีชนฺติ ปฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๙. วิกาลโภชนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๙. วิกาลโภชนาติ กาลาติกฺกนฺตโภชนา, มชฺฌนฺหิกาติกฺกมโต ปฏฺาย ยาวกาลิกปริโภคาติ อตฺโถ.
๑๐. คนฺธวิเลปนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๐. มาลาทีสุ มาลาติ ยํ กิฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํ กิฺจิ ¶ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ ปิฬนฺธนฺตา ธาเรนฺติ นาม, อูนฏฺานํ ปูเรนฺตา มณฺเฑนฺติ นาม, คนฺธวเสน ¶ ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺตา วิภูเสนฺติ นาม. านํ วุจฺจติ การณํ. ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๙. ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. นจฺจคีตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๑. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ, น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติ.
๒. อุจฺจาสยนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๒. อุจฺจาสยนํ ¶ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ อกปฺปิยตฺถรณํ, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๓. ชาตรูปสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๓. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ – โลหมาสโก, ชตุมาสโก, ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา. เนว นํ อุคฺคณฺหนฺติ น อุคฺคณฺหาเปนฺติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยนฺตีติ อตฺโถ.
๔. อามกธฺสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๔. อามกธฺปฏิคฺคหณาติ ¶ สาลิ-วีหิ-ยว-โคธุม-กงฺคุ-วรก-กุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธฺสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว.
๕. อามกมํสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๕. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อฺตฺร อุทฺทิสฺส อนฺุาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ.
๖. กุมาริกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๖. อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา นาม. ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว.
๗. ทาสิทาสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๗. ทาสิทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสิทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ, ‘‘กปฺปิยการกํ ทมฺมิ, อารามิกํ ทมฺมี’’ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ.
๑๐. จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. เขตฺตวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๑. อเชฬกาทีสุ ¶ ¶ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ ¶ . ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยํ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
๒-๓. กยวิกฺกยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๖๒-๖๓. กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํ. ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔. ตุลากูฏสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๔. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วฺจนํ. ตตฺถ ตุลากูฏํ ตาว รูปกูฏํ, องฺคกูฏํ, คหณกูฏํ, ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อฺา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ. ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา, กิฺจิเทว อฑฺฒกุลํ ปวิสิตฺวา, ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’’ติ วตฺวา, อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ, ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติ.
มานกูฏํ หทยเภท-สิขาเภท-รชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ ¶ . ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน ¶ พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน สิขํ ภินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลฺชํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตํ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
๕. อุกฺโกฏนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๕. อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ สามิเก อสฺสามิเก กาตุํ ลฺชคฺคหณํ. วฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วฺจนํ. ตตฺริทเมกํวตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคฺจ มิคโปตกฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กึ, โภ, มิโค อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก’’ติ?, อาห. ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา, มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ‘‘น เม, โภ, มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาห. เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหีติ. นนุ, โภ, มยา ปมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโนติ. อาม ทินฺโนติ. อิมมฺปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ, อยฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติ. โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ อมณึ มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปติรูปเกน วฺจนํ. สาจิโยโคติ กุฏิลโยโค. เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยคา วฺจนสาจิโยคา นิกติสาจิโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกจิ อฺํ ทสฺเสตฺวา อฺสฺส ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติ. ตํ ปน วฺจเนเนว สงฺคหิตํ.
๖-๑๑. เฉทนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๖๖-๗๑. เฉทนาทีสุ ¶ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มรณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส, คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทิปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส.
อาโลโป ¶ ¶ วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ สาหสกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา, มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ เปตฺวา, อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ. เอวเมตสฺมา เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อามกธฺเปยฺยาลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ หิ –
‘‘พหุการสฺส ¶ ยตีนํ วิปสฺสนาจารนิปุณพุทฺธีนํ,
สํยุตฺตวรนิกายสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ.
‘‘สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิติมาสิสมาเนน ยา มยา;
นิปุณา อฏฺกถา อารทฺธา สารตฺถปกาสินี นาม.
‘‘สา หิ มหาอฏฺกถาย สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา;
อฏฺสตฺตติมตฺตาย ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
‘‘เอกูนสฏฺิมตฺโต วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย อาคมานํ กโต ยสฺมา.
‘‘ตสฺมา เตน สหายํ อฏฺกถา ภาณวารคณนาย;
โถเกน อปริปูรํ สตฺตตึสสตํ โหติ.
‘‘สตฺตตึสาธิกสต-ปริมาณํ ภาณวารโต เอวํ;
สมยํ ปกาสยนฺตึ มหาวิหาราธิวาสีนํ.
‘‘มูลฏฺกถาย ¶ สารมาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตน;
ยํ ปฺุมุปจิตํ เตน โหตุ สพฺโพ สุขี โลโก.
‘‘เอติสฺสา กรณตฺถํ เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
สุจิสีเลน สุภาสิตสฺส ปกาสยนฺตาเณน.
‘‘สาสนวิภูติกาเมน ยาจมาเนน มํ สุภคุเณน;
ยํ สมธิคตํ ปฺุํ เตนาปิ ชโน สุขี ภวตู’’ติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ¶ สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ ¶ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สารตฺถปฺปกาสินี นาม สํยุตฺตนิกายฏฺกถา.
‘‘ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ สีลวิสุทฺธิยา.
‘‘ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโน’’ติ.
สารตฺถปฺปกาสินี นาม
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถา สพฺพากาเรน นิฏฺิตา.