📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สํยุตฺตนิกาโย

มหาวคฺโค

๑. มคฺคสํยุตฺตํ

๑. อวิชฺชาวคฺโค

๑. อวิชฺชาสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อวิชฺชา, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อนฺวเทว [อนุเทว (สี. ปี. ก.)] อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ. อวิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, อวิทฺทสุโน มิจฺฉาทิฏฺิ ปโหติ; มิจฺฉาทิฏฺิสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปโหติ; มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส มิจฺฉาวาจา ปโหติ; มิจฺฉาวาจสฺส มิจฺฉากมฺมนฺโต ปโหติ; มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส มิจฺฉาอาชีโว ปโหติ; มิจฺฉาอาชีวสฺส มิจฺฉาวายาโม ปโหติ; มิจฺฉาวายามสฺส มิจฺฉาสติ ปโหติ; มิจฺฉาสติสฺส มิจฺฉาสมาธิ ปโหติ.

‘‘วิชฺชา จ โข, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อนฺวเทว หิโรตฺตปฺปํ. วิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, วิทฺทสุโน สมฺมาทิฏฺิ ปโหติ; สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติ; สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติ; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีโว ปโหติ; สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติ; สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติ; สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตี’’ติ. ปมํ.

๒. อุปฑฺฒสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเยสุ วิหรติ นครกํ นาม [นาครกํ นาม (สี.), สกฺกรํ นาม (สฺยา. ก.)] สกฺยานํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ.

‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท! สกลเมวิทํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ …เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ …เป… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ…เป… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวายามํ ภาเวติ…เป… สมฺมาสตึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.

‘‘ตทมินาเปตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ; ชราธมฺมา สตฺตา ชราย ปริมุจฺจนฺติ; มรณธมฺมา สตฺตา มรเณน ปริมุจฺจนฺติ; โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ. อิมินา โข เอตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ. ทุติยํ.

๓. สาริปุตฺตสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกลมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สกลมิทํ, สาริปุตฺต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ?

‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.

‘‘ตทมินาเปตํ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลมิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมฺหิ, สาริปุตฺต, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ; ชราธมฺมา สตฺตา ชราย ปริมุจฺจนฺติ; มรณธมฺมา สตฺตา มรเณน ปริมุจฺจนฺติ; โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ. อิมินา โข เอตํ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลมิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ. ตติยํ.

๔. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท ชาณุสฺโสณึ พฺราหฺมณํ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถน [วฬภีรเถน (สี.)] สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตํ. เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา, เสโต รโถ, เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชียติ. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘‘พฺรหฺมํ วต, โภ, ยานํ! พฺรหฺมยานรูปํ วต, โภ’’ติ!!

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ชาณุสฺโสณึ พฺราหฺมณํ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถน สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตํ. เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา, เสโต รโถ, เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชียติ. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘พฺรหฺมํ วต, โภ, ยานํ! พฺรหฺมยานรูปํ วต, โภ’ติ!! สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมยานํ ปฺาเปตุ’’นฺติ?

‘‘สกฺกา, อานนฺทา’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิมสฺเสว โข เอตํ, อานนฺท, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ – ‘พฺรหฺมยานํ’ อิติปิ, ‘ธมฺมยานํ’ อิติปิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ อิติปี’’ติ.

‘‘สมฺมาทิฏฺิ, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทสวินยปริโยสานา โหติ, โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมาสงฺกปฺโป, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทสวินยปริโยสาโน โหติ, โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาวาจา, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทส…เป… โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมากมฺมนฺโต, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาอาชีโว, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาวายาโม, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาสติ, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมาสมาธิ, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ.

‘‘อิมินา โข เอตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อิมสฺเสเวตํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ – ‘พฺรหฺมยานํ’ อิติปิ, ‘ธมฺมยานํ’ อิติปิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ อิติปี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ยสฺส สทฺธา จ ปฺา จ, ธมฺมา ยุตฺตา สทา ธุรํ;

หิรี อีสา มโน โยตฺตํ, สติ อารกฺขสารถิ.

‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย;

อุเปกฺขา ธุรสมาธิ, อนิจฺฉา ปริวารณํ.

‘‘อพฺยาปาโท อวิหึสา, วิเวโก ยสฺส อาวุธํ;

ติติกฺขา จมฺมสนฺนาโห [วมฺมสนฺนาโห (สี.)], โยคกฺเขมาย วตฺตติ.

‘‘เอตทตฺตนิ สมฺภูตํ, พฺรหฺมยานํ อนุตฺตรํ;

นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหา, อฺทตฺถุ ชยํ ชย’’นฺติ. จตุตฺถํ;

๕. กิมตฺถิยสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ โน, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อมฺเห เอวํ ปุจฺฉนฺติ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากโรม – ‘ทุกฺขสฺส โข, อาวุโส, ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. กจฺจิ มยํ, ภนฺเต, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต โหม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ?

‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว เม โหถ, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรถ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ. ทุกฺขสฺส หิ ปริฺตฺถํ มยิ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายา’’’ติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายาติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ?

‘‘อยเมว โข, ภิกฺขุ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, ภิกฺขุ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิสฺส นุ โข เอตํ, ภนฺเต, อธิวจนํ – ‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’’’ติ? ‘‘นิพฺพานธาตุยา โข เอตํ, ภิกฺขุ, อธิวจนํ – ‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’ติ. อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อมตํ, อมต’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, อมตํ, กตโม อมตคามิมคฺโค’’ติ? ‘‘โย โข, ภิกฺขุ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ วุจฺจติ อมตํ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อมตคามิมคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. วิภงฺคสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ เทเสสฺสามิ วิภชิสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ? ยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป? โย โข, ภิกฺขเว, เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? ยา โข, ภิกฺขเว, มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? ยา โข, ภิกฺขเว, ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, อพฺรหฺมจริยา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวายาโม? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาวายาโม.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สูกสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา มิจฺฉาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ [เภจฺฉติ (ก.)], โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โส วต ภิกฺขุ มิจฺฉาปณิหิตาย ทิฏฺิยา มิจฺฉาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ, โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โส วต ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นนฺทิยสุตฺตํ

๑๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข นนฺทิโย ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นนฺทิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กติ นุ โข, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา’’ติ?

‘‘อฏฺิเม โข, นนฺทิย, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, นนฺทิย, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา’’ติ. เอวํ วุตฺเต นนฺทิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม …เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทสมํ.

อวิชฺชาวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อวิชฺชฺจ อุปฑฺฒฺจ, สาริปุตฺโต จ พฺราหฺมโณ;

กิมตฺถิโย จ ทฺเว ภิกฺขู, วิภงฺโค สูกนนฺทิยาติ.

๒. วิหารวคฺโค

๑. ปมวิหารสุตฺตํ

๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

อถ โข ภควา ตสฺส อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสึ. โส เอวํ ปชานามิ – ‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… มิจฺฉาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อายามํ [วายามํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิต’’’นฺติ. ปมํ.

๒. ทุติยวิหารสุตฺตํ

๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

อถ โข ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสึ. โส เอวํ ปชานามิ – ‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… มิจฺฉาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; มิจฺฉาสมาธิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาสมาธิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อายามํ [วายามํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิต’’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. เสกฺขสุตฺตํ

๑๓. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘เสกฺโข, เสกฺโข’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป… เสกฺเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, เสกฺโข โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมอุปฺปาทสุตฺตํ

๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยอุปฺปาทสุตฺตํ

๑๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมปริสุทฺธสุตฺตํ

๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยปริสุทฺธสุตฺตํ

๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปมกุกฺกุฏารามสุตฺตํ

๑๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –

‘‘‘อพฺรหฺมจริยํ, อพฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, อพฺรหฺมจริย’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘อพฺรหฺมจริยํ, อพฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, อพฺรหฺมจริย’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อฏฺงฺคิโก มิจฺฉามคฺโค อพฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยกุกฺกุฏารามสุตฺตํ

๑๙. ปาฏลิปุตฺตนิทานํ. ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ตติยกุกฺกุฏารามสุตฺตํ

๒๐. ปาฏลิปุตฺตนิทานํ. ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตโม พฺรหฺมจารี, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตโม พฺรหฺมจารี, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, อาวุโส, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต – อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจารี. โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. ทสมํ.

ตีณิ สุตฺตนฺตานิ เอกนิทานานิ.วิหารวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว วิหารา จ เสกฺโข จ, อุปฺปาทา อปเร ทุเว;

ปริสุทฺเธน ทฺเว วุตฺตา, กุกฺกุฏาราเมน ตโยติ.

๓. มิจฺฉตฺตวคฺโค

๑. มิจฺฉตฺตสุตฺตํ

๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉตฺตฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมตฺตฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, มิจฺฉตฺตํ? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมตฺตํ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมตฺต’’นฺติ. ปมํ.

๒. อกุสลธมฺมสุตฺตํ

๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อกุสเล จ โข, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ, กุสเล จ ธมฺเม. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา. กตเม จ, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปมปฏิปทาสุตฺตํ

๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปทฺจ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยปฏิปทาสุตฺตํ

๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา มิจฺฉาปฏิปทํ น วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา มิจฺฉาปฏิปนฺโน มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ นาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ’’.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา. คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา มิจฺฉาปฏิปทํ น วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา มิจฺฉาปฏิปนฺโน มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ นาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ.

‘‘คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา สมฺมาปฏิปทํ วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา สมฺมาปฏิปนฺโน สมฺมาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ อาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา. คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา สมฺมาปฏิปทํ วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา สมฺมาปฏิปนฺโน สมฺมาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ อาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสล’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมอสปฺปุริสสุตฺตํ

๒๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สปฺปุริสฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาโจ, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยอสปฺปุริสสุตฺตํ

๒๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตรฺจ. สปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สปฺปุริเสน สปฺปุริสตรฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ, มิจฺฉาาณี, มิจฺฉาวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ, สมฺมาาณี, สมฺมาวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. กุมฺภสุตฺตํ

๒๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อนาธาโร สุปฺปวตฺติโย โหติ, สาธาโร ทุปฺปวตฺติโย โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อนาธารํ สุปฺปวตฺติยํ โหติ, สาธารํ ทุปฺปวตฺติยํ โหติ. โก จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อาธาโร? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ จิตฺตสฺส อาธาโร. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อนาธาโร สุปฺปวตฺติโย โหติ, สาธาโร ทุปฺปวตฺติโย โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อนาธารํ สุปฺปวตฺติยํ โหติ, สาธารํ ทุปฺปวตฺติยํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สมาธิสุตฺตํ

๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขารํ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส สปริกฺขาโร? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสติ [สมฺมาสมาธิ (สี. สฺยา. กํ. ก.)]. ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ สตฺตหงฺเคหิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา สปริกฺขารตา [สปริกฺขตา (สี. ปี.)] – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส อิติปิ สปริกฺขาโร อิติปี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวทนาสุตฺตํ

๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุตฺติยสุตฺตํ

๓๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘ปฺจ กามคุณา วุตฺตา ภควตา. กตเม นุ โข ปฺจ กามคุณา วุตฺตา ภควตา’’’ติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อุตฺติย! ปฺจิเม โข, อุตฺติย, กามคุณา วุตฺตา มยา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, อุตฺติย, ปฺจ กามคุณา วุตฺตา มยา. อิเมสํ โข, อุตฺติย, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเมสํ โข, อุตฺติย, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

มิจฺฉตฺตวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มิจฺฉตฺตํ อกุสลํ ธมฺมํ, ทุเว ปฏิปทาปิ จ;

อสปฺปุริเสน ทฺเว กุมฺโภ, สมาธิ เวทนุตฺติเยนาติ.

๔. ปฏิปตฺติวคฺโค

๑. ปมปฏิปตฺติสุตฺตํ

๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปตฺติฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปตฺติฺจ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปตฺติ? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปตฺติ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปตฺติ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยปฏิปตฺติสุตฺตํ

๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปนฺนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปนฺนฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปนฺโน. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปนฺโน’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิรทฺธสุตฺตํ

๓๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิรทฺโธ, วิรทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อารทฺโธ, อารทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิรทฺโธ, วิรทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อารทฺโธ, อารทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปารงฺคมสุตฺตํ

๓๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;

อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.

‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;

เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.

‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;

โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.

‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;

ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.

‘‘เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;

อาทานปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;

ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติ. จตุตฺถํ;

๕. ปมสามฺสุตฺตํ

๓๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สามฺผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สามฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, สามฺผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สามฺผลานี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสามฺสุตฺตํ

๓๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สามฺตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ โข, ภิกฺขเว, สามฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สามฺตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺตฺโถ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมพฺรหฺมฺสุตฺตํ

๓๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมฺผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺผลานี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยพฺรหฺมฺสุตฺตํ

๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมฺตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺตฺโถ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมพฺรหฺมจริยสุตฺตํ

๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมจริยฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยผลานี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยพฺรหฺมจริยสุตฺตํ

๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมจริยฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยตฺโถ’’ติ. ทสมํ.

ปฏิปตฺติวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปฏิปตฺติ ปฏิปนฺโน จ, วิรทฺธฺจ ปารํคมา;

สามฺเน จ ทฺเว วุตฺตา, พฺรหฺมฺา อปเร ทุเว;

พฺรหฺมจริเยน ทฺเว วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๕. อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค

๑. ราควิราคสุตฺตํ

๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ราควิราคตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา ราควิราคายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา ราควิราคายา’ติ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา ราควิราคาย? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา ราควิราคายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. ปมํ.

๒-๗. สํโยชนปฺปหานาทิสุตฺตฉกฺกํ

๔๒-๔๗. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘สํโยชนปฺปหานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อนุสยสมุคฺฆาตนตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อทฺธานปริฺตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อาสวานํ ขยตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘าณทสฺสนตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป…. สตฺตมํ.

๘. อนุปาทาปรินิพฺพานสุตฺตํ

๔๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายา’ติ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานาย? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. อฏฺมํ.

อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

วิราคสํโยชนํ อนุสยํ, อทฺธานํ อาสวา ขยา;

วิชฺชาวิมุตฺติาณฺจ, อนุปาทาย อฏฺมี.

๖. สูริยเปยฺยาลวคฺโค

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๔๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๕๐-๕๔. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สีลสมฺปทา. สีลสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๕๕. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมฺมิตฺตํ, ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๕๖. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๕๗-๖๑. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๖๒. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

สูริยเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;

ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.

๗. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๖๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๖๔-๖๘. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๖๙. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๗๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๗๑-๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๗๖. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;

ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.

๘. ทุติยเอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๗๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๗๘-๘๒. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๘๓. ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๘๔. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๘๕-๘๙. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๙๐. ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

ทุติยเอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;

ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.

๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๙๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๕. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตจตุกฺกํ

๙๒-๙๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป…. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๙๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๙๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๙๘-๑๐๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ;

คงฺคาเปยฺยาลี ปาจีนนินฺนวาจนมคฺคี, วิเวกนิสฺสิตํ ทฺวาทสกี ปมกี.

๒. ทุติยคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๑๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๐๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.

๑๐๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.

๑๐๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.

๑๐๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.

๑๐๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๑๐๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๑๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.

๑๑๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.

๑๑๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.

๑๑๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.

๑๑๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

(ราควินยทฺวาทสกี ทุติยกี สมุทฺทนินฺนนฺติ).

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๑๑๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๑๖. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.

๑๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.

๑๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.

๑๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.

๑๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๑๒๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๒๒-๑๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

(อมโตคธทฺวาทสกี ตติยกี).

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๑๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๒๘-๑๓๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๑๓๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๓๔-๑๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

(คงฺคาเปยฺยาลี).

ทุติยคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ;

นิพฺพานนินฺโน ทฺวาทสกี, จตุตฺถกี ฉฏฺา นวกี.

๕. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค

๑. ตถาคตสุตฺตํ

๑๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา [ทิปทา (สี.)] วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา [พหุปทา (?)] วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปทสุตฺตํ

๑๔๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ ปาณานํ ปทชาตานิ, สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ; หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓-๗. กูฏาทิสุตฺตปฺจกํ

๑๔๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา; กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.

๑๔๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ มูลคนฺธา, กาฬานุสาริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.

๑๔๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.

๑๔๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา, วสฺสิกํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ฉฏฺํ.

๑๔๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุฏฺฏราชาโน, สพฺเพ เต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ภวนฺติ, ราชา เตสํ จกฺกวตฺติ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… สตฺตมํ.

๘-๑๐. จนฺทิมาทิสุตฺตตติยกํ

๑๔๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิ ตารกรูปานํ ปภา, สพฺพา ตา จนฺทิมปฺปภาย [จนฺทิมาปภาย (สฺยา. ก.)] กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ, จนฺทปฺปภา ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… อฏฺมํ.

๑๔๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… นวมํ.

๑๔๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, กาสิกวตฺถํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ทสมํ.

(ยทปิ ตถาคตํ, ตทปิ วิตฺถาเรตพฺพํ).

อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทํ.

๖. พลกรณียวคฺโค

๑. พลสุตฺตํ

๑๔๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

(ปรคงฺคาเปยฺยาลีวณฺณิยโต ปริปุณฺณสุตฺตนฺติ วิตฺถารมคฺคี).

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. พีชสุตฺตํ

๑๕๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิเม พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ทุติยํ.

๓. นาคสุตฺตํ

๑๕๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวนฺตํ ปพฺพตราชํ นิสฺสาย นาคา กายํ วฑฺเฒนฺติ, พลํ คาเหนฺติ; เต ตตฺถ กายํ วฑฺเฒตฺวา พลํ คาเหตฺวา กุโสพฺเภ โอตรนฺติ, กุโสพฺเภ [กุสฺสุพฺเภ (สี. สฺยา.), กุสุพฺเภ (ปี. ก.)] โอตริตฺวา มหาโสพฺเภ โอตรนฺติ, มหาโสพฺเภ โอตริตฺวา กุนฺนทิโย โอตรนฺติ, กุนฺนทิโย โอตริตฺวา มหานทิโย โอตรนฺติ, มหานทิโย โอตริตฺวา มหาสมุทฺทํ [มหาสมุทฺทสาครํ (สพฺพตฺถ) สํ. นิ. ๒.๒๓] โอตรนฺติ, เต ตตฺถ มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ กาเยน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ตติยํ.

๔. รุกฺขสุตฺตํ

๑๕๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข ปาจีนนินฺโน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร. โส มูลจฺฉินฺโน [มูลจฺฉินฺเท กเต (สฺยา.)] กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, นินฺโน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. กุมฺภสุตฺตํ

๑๕๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํ, โน ปจฺจาวมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สูกสุตฺตํ

๑๕๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อากาสสุตฺตํ

๑๕๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อากาเส วิวิธา วาตา วายนฺติ – ปุรตฺถิมาปิ วาตา วายนฺติ, ปจฺฉิมาปิ วาตา วายนฺติ, อุตฺตราปิ วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณาปิ วาตา วายนฺติ, สรชาปิ วาตา วายนฺติ, อรชาปิ วาตา วายนฺติ, สีตาปิ วาตา วายนฺติ, อุณฺหาปิ วาตา วายนฺติ, ปริตฺตาปิ วาตา วายนฺติ, อธิมตฺตาปิ วาตา วายนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปมเมฆสุตฺตํ

๑๕๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส อูหตํ รโชชลฺลํ, ตเมนํ มหาอกาลเมโฆ านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยเมฆสุตฺตํ

๑๕๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปนฺนํ มหาเมฆํ, ตเมนํ มหาวาโต อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นาวาสุตฺตํ

๑๕๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพนฺธาย ฉ มาสานิ อุทเก ปริยาทาย [ปริยาตาย (ก.), ปริยาหตาย (?)] เหมนฺติเกน ถลํ อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ พนฺธนานิ ตานิ ปาวุสฺสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ อปฺปกสิเรเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. อาคนฺตุกสุตฺตํ

๑๕๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาคนฺตุกาคารํ. ตตฺถ ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ขตฺติยาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, พฺราหฺมณาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, เวสฺสาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, สุทฺทาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา, เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ, เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ, เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ, เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา? อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา? วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา? สมโถ จ วิปสฺสนา จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต, เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ…เป… เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา, เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ, เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ, เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ, เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวตี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. นทีสุตฺตํ

๑๖๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. อถ มหาชนกาโย อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาล-ปิฏกํ อาทาย – ‘มยํ อิมํ คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กริสฺสาม ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’นฺติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส มหาชนกาโย คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กเรยฺย ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘คงฺคา, ภนฺเต, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. สา น สุกรา ปจฺฉานินฺนํ กาตุํ ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภารํ. ยาวเทว ปน โส มหาชนกาโย กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา าติสาโลหิตา วา โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ, กึ มุณฺโฑ กปาลมนุสํจรสิ! เอหิ, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภุฺชสฺสุ, ปุฺานิ จ กโรหี’ติ. โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ วิเวกนินฺนํ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ ตํ วต หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. (ยทปิ พลกรณียํ, ตทปิ วิตฺถาเรตพฺพํ.) ทฺวาทสมํ.

พลกรณียวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

๗. เอสนาวคฺโค

๑. เอสนาสุตฺตํ

๑๖๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปริฺาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปริฺาย วิตฺถาเรตพฺพํ.)

‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปริกฺขยาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปริกฺขยาย วิตฺถาเรตพฺพํ.)

‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปหานาย วิตฺถาเรตพฺพํ.) ปมํ.

๒. วิธาสุตฺตํ

๑๖๒. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิธา. กตมา ติสฺโส? ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วิธา, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วิธา, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วิธา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วิธา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ วิธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อิมาสํ โข, ภิกฺขเว ติสฺสนฺนํ วิธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยถา เอสนา, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). ทุติยํ.

๓. อาสวสุตฺตํ

๑๖๓. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อาสวา. กตเม ตโย? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาสวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.

๔. ภวสุตฺตํ

๑๖๔. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ภวา. กตเม ตโย? กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ภวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ภวานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุกฺขตาสุตฺตํ

๑๖๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ทุกฺขตา. กตมา ติสฺโส? ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ทุกฺขตา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ขิลสุตฺตํ

๑๖๖. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ขิลา. กตเม ตโย? ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ขิลา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ขิลานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. มลสุตฺตํ

๑๖๗. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, มลานิ. กตมานิ ตีณิ? ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ มลานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ มลานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. นีฆสุตฺตํ

๑๖๘. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นีฆา. กตเม ตโย? ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นีฆา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ นีฆานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวทนาสุตฺตํ

๑๖๙. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตณฺหาสุตฺตํ

๑๗๐. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ตณฺหา. กตมา ติสฺโส? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ตณฺหา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตณฺหานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตณฺหานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

๑๑. ตสินาสุตฺตํ

๑๗๑. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ตสินา. กตมา ติสฺโส? กามตสินา, ภวตสินา, วิภวตสินา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตสินานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตสินานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. เอกาทสมํ.

เอสนาวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ขิลา;

มลํ นีโฆ จ เวทนา, ทฺเว ตณฺหา ตสินาย จาติ.

๘. โอฆวคฺโค

๑. โอฆสุตฺตํ

๑๗๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, โอฆา. กตเม จตฺตาโร? กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร โอฆา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ โอฆานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยถา เอสนา, เอวํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.) ปมํ.

๒. โยคสุตฺตํ

๑๗๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, โยคา. กตเม จตฺตาโร? กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺิโยโค อวิชฺชาโยโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร โยคา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ โยคานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทุติยํ.

๓. อุปาทานสุตฺตํ

๑๗๔. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุปาทานานิ. กตมานิ จตฺตาริ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อุปาทานานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อุปาทานานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.

๔. คนฺถสุตฺตํ

๑๗๕. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, คนฺถา. กตเม จตฺตาโร? อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร คนฺถา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ คนฺถานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อนุสยสุตฺตํ

๑๗๖. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, อนุสยา. กตเม สตฺต? กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺตานุสยา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, สตฺตนฺนํ อนุสยานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.

๖. กามคุณสุตฺตํ

๑๗๗. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา…เป… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. นีวรณสุตฺตํ

๑๗๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, นีวรณานิ. กตมานิ ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ นีวรณานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อุปาทานกฺขนฺธสุตฺตํ

๑๗๙. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. โอรมฺภาคิยสุตฺตํ

๑๘๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุทฺธมฺภาคิยสุตฺตํ

๑๘๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

โอฆวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถํ อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณํ, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

วคฺคุทฺทานํ –

อวิชฺชาวคฺโค ปโม, ทุติยํ วิหารํ วุจฺจติ;

มิจฺฉตฺตํ ตติโย วคฺโค, จตุตฺถํ ปฏิปนฺเนเนว.

ติตฺถิยํ ปฺจโม วคฺโค, ฉฏฺโ สูริเยน จ;

พหุกเต สตฺตโม วคฺโค, อุปฺปาโท อฏฺเมน จ.

ทิวสวคฺโค นวโม, ทสโม อปฺปมาเทน จ;

เอกาทสพลวคฺโค, ทฺวาทส เอสนา ปาฬิยํ;

โอฆวคฺโค ภวติ เตรสาติ.

มคฺคสํยุตฺตํ ปมํ.

๒. โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ

๑. ปพฺพตวคฺโค

๑. หิมวนฺตสุตฺตํ

๑๘๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ นิสฺสาย นาคา กายํ วฑฺเฒนฺติ, พลํ คาเหนฺติ; เต ตตฺถ กายํ วฑฺเฒตฺวา พลํ คาเหตฺวา กุโสพฺเภ โอตรนฺติ, กุโสพฺเภ โอตริตฺวา มหาโสพฺเภ โอตรนฺติ, มหาโสพฺเภ โอตริตฺวา กุนฺนทิโย โอตรนฺติ, กุนฺนทิโย โอตริตฺวา มหานทิโย โอตรนฺติ, มหานทิโย โอตริตฺวา มหาสมุทฺทสาครํ โอตรนฺติ; เต ตตฺถ มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ กาเยน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสูติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ปมํ.

๒. กายสุตฺตํ

๑๘๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส อวูปสโม. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ นีวรณา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา, สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา, หีนปณีตา ธมฺมา, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ [อารพฺภธาตุ (สฺยา. ก.)] นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปสฺสทฺธิ, จิตฺตปสฺสทฺธิ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ [สมาธินิมิตฺตํ (สฺยา.)] อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. สีลสุตฺตํ

๑๘๔. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา าณสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา, ทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ [พหูปการํ (สฺยา.)] วทามิ; สวนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อุปสงฺกมนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; ปยิรุปาสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อนุสฺสติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อนุปพฺพชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถารูปานํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ธมฺมํ สุตฺวา ทฺวเยน วูปกาเสน วูปกฏฺโ [ทฺวเยน วูปกฏฺโ (สี. สฺยา.)] วิหรติ – กายวูปกาเสน จ จิตฺตวูปกาเสน จ. โส ตถา วูปกฏฺโ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา วูปกฏฺโ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, สตฺตสุ สมฺโพชฺฌงฺเคสุ เอวํ พหุลีกเตสุ สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ เอวํ พหุลีกเตสุ อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ตติยํ.

๔. วตฺถสุตฺตํ

๑๘๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ภิกฺขโว’’ติ! ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘สตฺติเม, อาวุโส, โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, อาวุโส, สตฺต โพชฺฌงฺคา. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร อสฺส. โส ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุเปยฺย; ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย มชฺฌนฺหิกํ สมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ ปารุเปยฺย; ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย สายนฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ สายนฺหสมยํ ปารุเปยฺย. เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ภิกฺขุสุตฺตํ

๑๘๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘โพชฺฌงฺคา, โพชฺฌงฺคา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ? ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺติ. อิธ, ภิกฺขุ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ตสฺสิเม สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาวยโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. กุณฺฑลิยสุตฺตํ

๑๘๗. เอกํ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ อฺชนวเน มิคทาเย. อถ โข กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหมสฺมิ, โภ โคตม, อารามนิสฺสยี [อารามนิสาที (สี.), อารามนิยาที (สฺยา.)] ปริสาวจโร. ตสฺส มยฺหํ, โภ โคตม, ปจฺฉาภตฺตํ ภุตฺตปาตราสสฺส อยมาจาโร [อยมาหาโร (สฺยา. ก.)] โหติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ อนุจงฺกมามิ อนุวิจรามิ. โส ตตฺถ ปสฺสามิ เอเก สมณพฺราหฺมเณ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสฺเจว กถํ กเถนฺเต อุปารมฺภานิสํสฺจ – ‘ภวํ ปน โคตโม กิมานิสํโส วิหรตี’’’ติ? ‘‘วิชฺชาวิมุตฺติผลานิสํโส โข, กุณฺฑลิย, ตถาคโต วิหรตี’’ติ.

‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘สตฺต โข, กุณฺฑลิย, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘จตฺตาโร โข, กุณฺฑลิย, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา, พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘ตีณิ โข, กุณฺฑลิย, สุจริตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อินฺทฺริยสํวโร โข, กุณฺฑลิย, ภาวิโต พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตี’’ติ.

‘‘กถํ ภาวิโต จ, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร กถํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิชฺฌติ นาภิหํสติ, น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อทีนมานโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.

‘‘ปุน จปรํ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ นาภิชฺฌติ นาภิหํสติ, น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อทีนมานโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.

‘‘ยโต โข, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ ภาวิโต โข, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร เอวํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ.

‘‘กถํ ภาวิตานิ จ, กุณฺฑลิย, ตีณิ สุจริตานิ กถํ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวติ, วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวติ, มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตานิ โข, กุณฺฑลิย, ตีณิ สุจริตานิ เอวํ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, กุณฺฑลิย, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ ภาวิตา โข, กุณฺฑลิย, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, กุณฺฑลิย, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, กุณฺฑลิย, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมว โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. กูฏาคารสุตฺตํ

๑๘๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย, สพฺพา ตา กูฏนินฺนา กูฏโปณา กูฏปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อุปวานสุตฺตํ

๑๘๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อุปวาโน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อุปวาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อุปวาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อุปวานํ เอตทโวจ –

‘‘ชาเนยฺย นุ โข, อาวุโส อุปวาน, ภิกฺขุ ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’’ติ? ‘‘ชาเนยฺย โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’’ติ.

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อารพฺภมาโน ปชานาติ ‘จิตฺตฺจ เม สุวิมุตฺตํ, ถินมิทฺธฺจ เม สุสมูหตํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ เม สุปฺปฏิวินีตํ, อารทฺธฺจ เม วีริยํ, อฏฺึกตฺวา มนสิ กโรมิ, โน จ ลีน’นฺติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ อาวุโส, ภิกฺขุ อารพฺภมาโน ปชานาติ ‘จิตฺตฺจ เม สุวิมุตฺตํ, ถินมิทฺธฺจ เม สุสมูหตํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ เม สุปฺปฏิวินีตํ, อารทฺธฺจ เม วีริยํ, อฏฺึกตฺวา มนสิ กโรมิ, โน จ ลีน’นฺติ. เอวํ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ชาเนยฺย ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมอุปฺปนฺนสุตฺตํ

๑๙๐. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยอุปฺปนฺนสุตฺตํ

๑๙๑. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ทสมํ.

ปพฺพตวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

หิมวนฺตํ กายํ สีลํ, วตฺถํ ภิกฺขุ จ กุณฺฑลิ;

กูฏฺจ อุปวานฺจ, อุปฺปนฺนา อปเร ทุเวติ.

๒. คิลานวคฺโค

๑. ปาณสุตฺตํ

๑๙๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปาณา จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺติ – กาเลน คมนํ, กาเลน านํ, กาเลน นิสชฺชํ, กาเลน เสยฺยํ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปมสูริยูปมสุตฺตํ

๑๙๓. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยสูริยูปมสุตฺตํ

๑๙๔. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – โยนิโสมนสิกาโร. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมคิลานสุตฺตํ

๑๙๕. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากสฺสโป ปิปฺปลิคุหายํ [วิปฺผลิคุหายํ (สี.)] วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ –

‘‘กจฺจิ เต, กสฺสป, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘สตฺติเม, กสฺสป, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, กสฺสป, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา มหากสฺสโป ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. วุฏฺหิ จายสฺมา มหากสฺสโป ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยคิลานสุตฺตํ

๑๙๖. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ –

‘‘กจฺจิ เต, โมคฺคลฺลาน, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘สตฺติเม, โมคฺคลฺลาน, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, โมคฺคลฺลาน, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, โมคฺคลฺลาน, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, โมคฺคลฺลาน, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. วุฏฺหิ จายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ. ปฺจมํ.

๖. ตติยคิลานสุตฺตํ

๑๙๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ภควา อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา มหาจุนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหาจุนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฏิภนฺตุ ตํ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

‘‘สตฺติเม, ภนฺเต, โพชฺฌงฺคา ภควตา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, ภนฺเต, ภควตา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, ภนฺเต, ภควตา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภควตา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

อิทมโวจายสฺมา จุนฺโท. สมนุฺโ สตฺถา อโหสิ. วุฏฺหิ จ ภควา ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จ ภควโต โส อาพาโธ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. ปารงฺคมสุตฺตํ

๑๙๘. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.

‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;

อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.

‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;

เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.

‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;

โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.

‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;

ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.

‘‘เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;

อาทานปฺปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;

ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติ. สตฺตมํ;

๘. วิรทฺธสุตฺตํ

๑๙๙. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อริยสุตฺตํ

๒๐๐. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นียนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นียนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. นวมํ.

๑๐. นิพฺพิทาสุตฺตํ

๒๐๑. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.

คิลานวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาณา สูริยูปมา ทฺเว, คิลานา อปเร ตโย;

ปารงฺคามี วิรทฺโธ จ, อริโย นิพฺพิทาย จาติ.

๓. อุทายิวคฺโค

๑. โพธายสุตฺตํ

๒๐๒. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘โพชฺฌงฺคา, โพชฺฌงฺคา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ? ‘‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โพชฺฌงฺคาติ วุจฺจนฺติ. อิธ, ภิกฺขุ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ‘โพธาย สํวตฺตนฺตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. โพชฺฌงฺคเทสนาสุตฺตํ

๒๐๓. ‘‘สตฺต โว, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺเค เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ. ทุติยํ.

๓. านิยสุตฺตํ

๒๐๔. ‘‘กามราคฏฺานิยานํ, [กามราคฏฺานียานํ (สี.)] ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. พฺยาปาทฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. ถินมิทฺธฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายํ สํวตฺตติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. วิจิกิจฺฉาฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ.

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อโยนิโสมนสิการสุตฺตํ

๒๐๕. ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นิรุชฺฌติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นิรุชฺฌติ.

โยนิโส จ โข, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ปหียติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ปหียติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ปหียติ.

‘‘อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อปริหานิยสุตฺตํ

๒๐๖. ‘‘สตฺต โว, ภิกฺขเว, อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ตณฺหกฺขยสุตฺตํ

๒๐๗. ‘‘โย, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตติ, ตํ มคฺคํ ตํ ปฏิปทํ ภาเวถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตติ? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา, กถํ พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ?

‘‘อิธ, อุทายิ, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ [อพฺยาปชฺฌํ (สี. สฺยา. ปี.)]. ตสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ ตณฺหา ปหียติ. ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียติ. กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขํ ปหียติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. ตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ ตณฺหา ปหียติ ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียติ. กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขํ ปหียติ. อิติ โข, อุทายิ, ตณฺหกฺขยา กมฺมกฺขโย, กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตณฺหานิโรธสุตฺตํ

๒๐๘. ‘‘โย, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตติ, ตํ มคฺคํ ตํ ปฏิปทํ ภาเวถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตติ? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. กถํ ภาวิตา, จ ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตนฺติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ

๒๐๙. ‘‘นิพฺเพธภาคิยํ โว, ภิกฺขเว, มคฺคํ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, นิพฺเพธภาคิโย มคฺโค? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา นิพฺเพธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ?

‘‘อิธ, อุทายิ, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. โส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. โส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ. เอวํ ภาวิตา โข, อุทายิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา นิพฺเพธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เอกธมฺมสุตฺตํ

๒๑๐. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ ภาวิโต พหุลีกโต สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สํโยชนียา ธมฺมา? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สํโยชนีโย ธมฺโม. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา…เป… ชิวฺหา สํโยชนียา ธมฺมา. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา…เป… มโน สํโยชนีโย ธมฺโม. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนียา ธมฺมา’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุทายิสุตฺตํ

๒๑๑. เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสตกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อุทายี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว พหุกตฺจ เม, ภนฺเต, ภควติ เปมฺจ คารโว จ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ. อหฺหิ, ภนฺเต, ปุพฺเพ อคาริกภูโต สมาโน อพหุกโต อโหสึ ธมฺเมน [ธมฺเม (?)] อพหุกโต สงฺเฆน. โส ขฺวาหํ ภควติ เปมฺจ คารวฺจ หิริฺจ โอตฺตปฺปฺจ สมฺปสฺสมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. ตสฺส เม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ – ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ.

‘‘โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, สุฺาคารคโต อิเมสํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธานํ อุกฺกุชฺชาวกุชฺชํ สมฺปริวตฺเตนฺโต ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ. ธมฺโม จ เม, ภนฺเต, อภิสมิโต, มคฺโค จ เม ปฏิลทฺโธ; โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ.

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค เม, ภนฺเต, ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เม, ภนฺเต, ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, มคฺโค ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, อุทายิ! เอโส หิ เต, อุทายิ, มคฺโค ปฏิลทฺโธ, โย เต ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถา ตฺวํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสสี’’ติ. ทสมํ.

อุทายิวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

โพธาย เทสนา านา, อโยนิโส จาปริหานี;

ขโย นิโรโธ นิพฺเพโธ, เอกธมฺโม อุทายินาติ.

๔. นีวรณวคฺโค

๑. ปมกุสลสุตฺตํ

๒๑๒. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยกุสลสุตฺตํ

๒๑๓. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต โยนิโสมนสิการมูลกา โยนิโสมนสิการสโมสรณา; โยนิโสมนสิกาโร เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อุปกฺกิเลสสุตฺตํ

๒๑๔. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. กตเม ปฺจ? อโย, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. โลหํ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ…เป… ติปุ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส…เป… สีสํ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส…เป… สชฺฌุ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจิเม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย…เป… อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ จิตฺตสฺส อุเปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายา’’ติ. ตติยํ.

๔. อนุปกฺกิเลสสุตฺตํ

๒๑๕. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อโยนิโสมนสิการสุตฺตํ

๒๑๖. ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. โยนิโสมนสิการสุตฺตํ

๒๑๗. ‘‘โยนิโส จ โข, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. พุทฺธิสุตฺตํ

๒๑๘. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา พุทฺธิยา อปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา พุทฺธิยา อปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อาวรณนีวรณสุตฺตํ

๒๑๙. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. พฺยาปาโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อุปกฺกิเลสํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อุปกฺกิเลสํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. วิจิกิจฺฉา, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา.

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตีติ.

‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.

‘‘กตเม ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, พฺยาปาทนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, ถินมิทฺธนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ. อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ.

‘‘กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. รุกฺขสุตฺตํ

๒๒๐. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ. กตเม จ เต, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ [เสนฺติ. เสยฺยถิทํ (กตฺถจิ)]? อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธ, ปิลกฺโข, อุทุมฺพโร, กจฺฉโก, กปิตฺถโน – อิเม โข เต, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต ยาทิสเก กาเม โอหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, โส ตาทิสเกหิ กาเมหิ ตโต วา ปาปิฏฺตเรหิ โอภคฺควิภคฺโค วิปติโต เสติ.

‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อชฺฌารุโห ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. พฺยาปาโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อชฺฌารุโห ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. วิจิกิจฺฉา, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา.

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนชฺฌารุหา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนชฺฌารุโห ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนชฺฌารุโห ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนชฺฌารุหา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นีวรณสุตฺตํ

๒๒๑. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณา อนฺธกรณา อจกฺขุกรณา อฺาณกรณา ปฺานิโรธิกา วิฆาตปกฺขิยา อนิพฺพานสํวตฺตนิกา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ. พฺยาปาทนีวรณํ, ภิกฺขเว…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ, ภิกฺขเว… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, ภิกฺขเว… วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณา อนฺธกรณา อจกฺขุกรณา อฺาณกรณา ปฺานิโรธิกา วิฆาตปกฺขิยา อนิพฺพานสํวตฺตนิกา.

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา จกฺขุกรณา าณกรณา ปฺาพุทฺธิยา อวิฆาตปกฺขิยา นิพฺพานสํวตฺตนิกา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, จกฺขุกรโณ าณกรโณ ปฺาพุทฺธิโย อวิฆาตปกฺขิโย นิพฺพานสํวตฺตนิโก…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, จกฺขุกรโณ าณกรโณ ปฺาพุทฺธิโย อวิฆาตปกฺขิโย นิพฺพานสํวตฺตนิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา จกฺขุกรณา าณกรณา ปฺาพุทฺธิยา อวิฆาตปกฺขิยา นิพฺพานสํวตฺตนิกา’’ติ. ทสมํ.

นีวรณวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว กุสลา กิเลสา จ, ทฺเว โยนิโส จ พุทฺธิ จ;

อาวรณา นีวรณา รุกฺขํ, นีวรณฺจ เต ทสาติ.

๕. จกฺกวตฺติวคฺโค

๑. วิธาสุตฺตํ

๒๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหึสุ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. กตเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหึสุ…เป… ปชหิสฺสนฺติ…เป… ปชหนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ปมํ.

๒. จกฺกวตฺติสุตฺตํ

๒๒๓. ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, มณิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อิตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, คหปติรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.

‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส รตนสฺส ปาตุภาโว โหติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส รตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. มารสุตฺตํ

๒๒๔. ‘‘มารเสนปฺปมทฺทนํ โว, ภิกฺขเว, มคฺคํ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ โข, ภิกฺขเว, มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุปฺปฺสุตฺตํ

๒๒๕. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค, ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺวนฺตสุตฺตํ

๒๒๖. ‘‘‘ปฺวา อเนฬมูโค, ปฺวา อเนฬมูโค’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทลิทฺทสุตฺตํ

๒๒๗. ‘‘‘ทลิทฺโท, ทลิทฺโท’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อทลิทฺทสุตฺตํ

๒๒๘. ‘‘‘อทลิทฺโท, อทลิทฺโท’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อาทิจฺจสุตฺตํ

๒๒๙. ‘‘อาทิจฺจสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อชฺฌตฺติกงฺคสุตฺตํ

๒๓๐. ‘‘อชฺฌตฺติกํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาฺํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย, ยถยิทํ – ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิกาโร. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. พาหิรงฺคสุตฺตํ

๒๓๑. ‘‘พาหิรํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาฺํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย, ยถยิทํ – ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทสมํ.

จกฺกวตฺติวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

วิธา จกฺกวตฺติ มาโร, ทุปฺปฺโ ปฺเวน จ;

ทลิทฺโท อทลิทฺโท จ, อาทิจฺจงฺเคน เต ทสาติ.

๖. สากจฺฉวคฺโค

๑. อาหารสุตฺตํ

๒๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจนฺนฺจ, ภิกฺขเว, นีวรณานํ สตฺตนฺนฺจ โพชฺฌงฺคานํ อาหารฺจ อนาหารฺจ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส อวูปสโม. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อสุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส วูปสโม. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา’’ติ. ปมํ.

๒. ปริยายสุตฺตํ

๒๓๓. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’ติ.

อถ โข เต ภิกฺขู เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

อถ โข เต ภิกฺขู เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึสุ นปฺปฏิกฺโกสึสุ; อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ – ‘‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู สาวตฺถึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ, ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’ติ. อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิมฺห. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิมฺห. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข อมฺเห, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทิมฺห นปฺปฏิกฺโกสิมฺห, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิมฺห – ‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’’ติ.

‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทสา’ติ. เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ. ‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ? ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา กามจฺฉนฺโท ตทปิ นีวรณํ. ‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ พฺยาปาโท ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา พฺยาปาโท ตทปิ นีวรณํ. ‘พฺยาปาทนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, ถินํ ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ มิทฺธํ ตทปิ นีวรณํ. ‘ถินมิทฺธนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อุทฺธจฺจํ ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ กุกฺกุจฺจํ ตทปิ นีวรณํ. ‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา ตทปิ นีวรณํ. ‘วิจิกิจฺฉานีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทส โหนฺติ? ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปฺาย ปวิจินติ [ปวิจินาติ (ก.)] ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, สวิตกฺกสวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทสา’’ติ. ทุติยํ.

๓. อคฺคิสุตฺตํ

๒๓๔. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. (ปริยายสุตฺตสทิสํ).

‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยสฺมึ, อาวุโส, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ อกาโล ภาวนาย, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ กาโล ภาวนาย? ยสฺมึ ปนาวุโส, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ อกาโล ภาวนาย, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ กาโล ภาวนายา’ติ? เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ.

‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา.

‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสฺสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสฺสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตฺตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.

‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ. สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ. ตติยํ.

๔. เมตฺตาสหคตสุตฺตํ

๒๓๕. เอกํ สมยํ ภควา โกลิเยสุ วิหรติ หลิทฺทวสนํ นาม โกลิยานํ นิคโม. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย หลิทฺทวสนํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’ติ.

อถ โข เต ภิกฺขู เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’’’ติ.

‘‘มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา… มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

อถ โข เต ภิกฺขู เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึสุ นปฺปฏิกฺโกสึสุ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ – ‘‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย ปวิสิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’’ติ.

‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิมฺห, อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิมฺห. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิมฺห. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข อมฺเห, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา … มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’’’ติ.

‘‘มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ, ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

อถ โข มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทิมฺห นปฺปฏิกฺโกสิมฺห, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิมฺห – ‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’ติ.

‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, กรุณาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, มุทิตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา’’’ติ? เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ. ‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา’’.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… เมตฺตาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก จ ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน, สุภํ วา โข ปน วิโมกฺขํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุภปรมาหํ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, กรุณาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กรุณาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… กรุณาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, กรุณาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, มุทิตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุทิตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… มุทิตาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ …เป… สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิฺาณฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, มุทิตาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากิฺจฺายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สงฺคารวสุตฺตํ

๒๓๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติ?

‘‘ยสฺมึ โข, พฺราหฺมณ, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต สํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา สนฺตตฺโต ปกฺกุถิโต [ปกฺกุธิโต (ก.), อุกฺกฏฺิโต (สี.), อุกฺกุฏฺิโต (สฺยา.)] อุสฺมุทกชาโต [อุสฺสทกชาโต (สี.), อุสฺมาทกชาโต (สฺยา.)]. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต วาเตริโต จลิโต ภนฺโต อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อาวิโล ลุฬิโต กลลีภูโต อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ยสฺมิฺจ โข, พฺราหฺมณ, สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อสํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น อคฺคินา สนฺตตฺโต น ปกฺกุถิโต น อุสฺมุทกชาโต, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ … ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น วาเตริโต น จลิโต น ภนฺโต น อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ [ปชานาติ ปสฺสติ (สฺยา.)], อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล อาโลเก นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา. อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘สตฺติเม, พฺราหฺมณ, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, พฺราหฺมณ, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, พฺราหฺมณ, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, พฺราหฺมณ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. อภยสุตฺตํ

๒๓๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข อภโย ราชกุมาโร เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อภโย ราชกุมาโร ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปูรโณ, ภนฺเต, กสฺสโป เอวมาห – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. อเหตุ, อปฺปจฺจโย [อปฺปจฺจยา (สี.), อปฺปจฺจยํ (?)] อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. อเหตุ, อปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’ติ. อิธ ภควา กิมาหา’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ราชกุมาร, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. สเหตุ, สปฺปจฺจโย [สปฺปจฺจยา (สี.), สปฺปจฺจยํ (?)] อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ. อตฺถิ, ราชกุมาร, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ, กตโม ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย? กถํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหตี’’ติ? ‘‘ยสฺมึ โข, ราชกุมาร, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, ราชกุมาร, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน…เป… ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน… วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหตี’’ติ.

‘‘โก นามายํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘นีวรณา นาเมเต, ราชกุมารา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, นีวรณา; ตคฺฆ, สุคต, นีวรณา! เอกเมเกนปิ โข, ภนฺเต, นีวรเณน อภิภูโต ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย, โก ปน วาโท ปฺจหิ นีวรเณหิ?

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ, กตโม ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย? กถํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ราชกุมาร, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, ราชกุมาร, ภิกฺขุ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. เอวํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.

‘‘โก นามายํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘โพชฺฌงฺคา นาเมเต, ราชกุมารา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา! เอกเมเกนปิ โข, ภนฺเต, โพชฺฌงฺเคน สมนฺนาคโต ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย, โก ปน วาโท สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ? โยปิ เม, ภนฺเต, คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ อาโรหนฺตสฺส กายกิลมโถ จิตฺตกิลมโถ, โสปิ เม ปฏิปฺปสฺสทฺโธ, ธมฺโม จ เม อภิสมิโต’’ติ. ฉฏฺํ.

สากจฺฉวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

อาหารา ปริยายมคฺคิ, เมตฺตํ สงฺคารเวน จ;

อภโย ปุจฺฉิโต ปฺหํ, คิชฺฌกูฏมฺหิ ปพฺพเตติ.

๗. อานาปานวคฺโค

๑. อฏฺิกมหปฺผลสุตฺตํ

๒๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ.

อฺตรผลสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺาย, ภิกฺขเว, ภาวิตาย พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. กถํ ภาวิตาย จ โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺาย กถํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺาย เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.

มหตฺถสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตตี’’ติ.

โยคกฺเขมสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตตี’’ติ.

สํเวคสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตตี’’ติ.

ผาสุวิหารสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปุฬวกสุตฺตํ

๒๓๙. ‘‘ปุฬวกสฺา [ปุฬุวกสฺา (ก.)], ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ทุติยํ.

๓. วินีลกสุตฺตํ

๒๔๐. ‘‘วินีลกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.

๔. วิจฺฉิทฺทกสุตฺตํ

๒๔๑. ‘‘วิจฺฉิทฺทกสฺา, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.

๕. อุทฺธุมาตกสุตฺตํ

๒๔๒. ‘‘อุทฺธุมาตกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.

๖. เมตฺตาสุตฺตํ

๒๔๓. ‘‘เมตฺตา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ฉฏฺํ.

๗. กรุณาสุตฺตํ

๒๔๔. ‘‘กรุณา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… สตฺตมํ.

๘. มุทิตาสุตฺตํ

๒๔๕. ‘‘มุทิตา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… อฏฺมํ.

๙. อุเปกฺขาสุตฺตํ

๒๔๖. ‘‘อุเปกฺขา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… นวมํ.

๑๐. อานาปานสุตฺตํ

๒๔๗. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ทสมํ.

อานาปานวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อฏฺิกปุฬวกํ วินีลกํ, วิจฺฉิทฺทกํ อุทฺธุมาเตน ปฺจมํ;

เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขา, อานาปาเนน เต ทสาติ.

๘. นิโรธวคฺโค

๑. อสุภสุตฺตํ

๒๔๘. ‘‘อสุภสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปมํ.

๒. มรณสุตฺตํ

๒๔๙. ‘‘มรณสฺา, ภิกฺขเว…เป… ทุติยํ.

๓. อาหาเรปฏิกูลสุตฺตํ

๒๕๐. ‘‘อาหาเร ปฏิกูลสฺา, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.

๔. อนภิรติสุตฺตํ

๒๕๑. ‘‘สพฺพโลเก อนภิรติสฺา, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.

๕. อนิจฺจสุตฺตํ

๒๕๒. ‘‘อนิจฺจสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.

๖. ทุกฺขสุตฺตํ

๒๕๓. ‘‘อนิจฺเจ ทุกฺขสฺา, ภิกฺขเว…เป… ฉฏฺํ.

๗. อนตฺตสุตฺตํ

๒๕๔. ‘‘ทุกฺเข อนตฺตสฺา, ภิกฺขเว…เป… สตฺตมํ.

๘. ปหานสุตฺตํ

๒๕๕. ‘‘ปหานสฺา, ภิกฺขเว…เป… อฏฺมํ.

๙. วิราคสุตฺตํ

๒๕๖. ‘‘วิราคสฺา, ภิกฺขเว…เป… นวมํ.

๑๐. นิโรธสุตฺตํ

๒๕๗. ‘‘นิโรธสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ.

‘‘นิโรธสฺาย, ภิกฺขเว, ภาวิตาย พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. กถํ ภาวิตาย, ภิกฺขเว, นิโรธสฺาย กถํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺาย เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.

‘‘นิโรธสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตตี’’ติ. ทสมํ.

นิโรธวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อสุภมรณอาหาเร, ปฏิกูลอนภิรเตน [ปฏิกูเลน จ สพฺพโลเก (สฺยา.)];

อนิจฺจทุกฺขอนตฺตปหานํ, วิราคนิโรเธน เต ทสาติ.

๙. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตํ

๒๕๘-๒๖๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. (ยาว เอสนา ปาฬิ วิตฺถาเรตพฺพา).

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๑๐. อปฺปมาทวคฺโค

๑-๑๐. ตถาคตาทิสุตฺตํ

๒๗๐. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

อปฺปมาทวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

(อปฺปมาทวคฺโค โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส โพชฺฌงฺควเสน วิตฺถาเรตพฺพา).

๑๑. พลกรณียวคฺโค

๑-๑๒. พลาทิสุตฺตํ

๒๘๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ…เป….

พลกรณียวคฺโค เอกาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

(พลกรณียวคฺโค โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส โพชฺฌงฺควเสน วิตฺถาเรตพฺพา).

๑๒. เอสนาวคฺโค

๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตํ

๒๙๒. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

เอสนาวคฺโค ทฺวาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินาย จาติ.

(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส เอสนาเปยฺยาลํ วิเวกนิสฺสิตโต วิตฺถาเรตพฺพํ).

๑๓. โอฆวคฺโค

๑-๘. โอฆาทิสุตฺตํ

๓๐๒. ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, โอฆา. กตเม จตฺตาโร? กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

๑๐. อุทฺธมฺภาคิยสุตฺตํ

๓๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา. กตเม สตฺต? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา’’ติ. ทสมํ.

โอฆวคฺโค เตรสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยานีติ.

๑๔. ปุนคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๓๑๒-๓๒๓

ปุนคงฺคานทีอาทิสุตฺตํ

วคฺโค จุทฺทสโม.

อุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส คงฺคาเปยฺยาลํ ราควเสน วิตฺถาเรตพฺพํ).

๑๕. ปุนอปฺปมาทวคฺโค

๓๒๔-๓๓๓

ตถาคตาทิสุตฺตํ

ปนฺนรสโม.

อุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

(อปฺปมาทวคฺโค ราควเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).

๑๖. ปุนพลกรณียวคฺโค

๓๓๔-๓๔๕

ปุนพลาทิสุตฺตํ

โสฬสโม.

อุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส พลกรณียวคฺโค ราควเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).

๑๗. ปุนเอสนาวคฺโค

๓๔๖-๓๕๖

ปุนเอสนาทิสุตฺตํ

ปุนเอสนาวคฺโค สตฺตรสโม.

อุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนาตณฺหา ตสินาย จาติ.

๑๘. ปุนโอฆวคฺโค

๓๕๗-๓๖๖

ปุนโอฆาทิสุตฺตํ

โพชฺฌงฺคสํยุตสฺส ปุนโอฆวคฺโค อฏฺารสโม.

อุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยานีติ.

(ราควินยปริโยสาน-โทสวินยปริโยสาน-โมหวินยปริโยสานวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ). (ยทปิ มคฺคสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ, ตทปิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ).

โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ ทุติยํ.

๓. สติปฏฺานสํยุตฺตํ

๑. อมฺพปาลิวคฺโค

๑. อมฺพปาลิสุตฺตํ

๓๖๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปมํ.

๒. สติสุตฺตํ

๓๖๘. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชานการี โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ภิกฺขุสุตฺตํ

๓๖๙. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘เอวเมว ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา มฺเจว [มเมว (สี.)] อชฺเฌสนฺติ, ธมฺเม จ ภาสิเต มเมว อนุพนฺธิตพฺพํ มฺนฺตี’’ติ. ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต สํขิตฺเตน ธมฺมํ. อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส อตฺถํ ชาเนยฺยํ, อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส ทายาโท อสฺส’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต โข เต, ภิกฺขุ, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ติวิเธน ภาเวยฺยาสิ.

กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; พหิทฺธา วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา เวทนาสุ…เป… พหิทฺธา วา เวทนาสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา จิตฺเต…เป… พหิทฺธา วา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา วา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ติวิเธน ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.

อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.

๔. สาลสุตฺตํ

๓๗๐. เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สาลาย พฺราหฺมณคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… เอตทโวจ –

‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เต โว, ภิกฺขเว, ภิกฺขู จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสํ จตุนฺนํ? เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กายสฺส ยถาภูตํ าณาย; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนานํ ยถาภูตํ าณาย; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺตสฺส ยถาภูตํ าณาย; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺมานํ ยถาภูตํ าณาย. เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เตปิ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กายสฺส ปริฺาย; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนานํ ปริฺาย; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺตสฺส ปริฺาย; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺมานํ ปริฺาย.

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตปิ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กาเยน วิสํยุตฺตา; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนาหิ วิสํยุตฺตา; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺเตน วิสํยุตฺตา; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺเมหิ วิสํยุตฺตา.

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เต โว, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อกุสลราสิสุตฺตํ

๓๗๑. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา เอตทโวจ – ‘‘‘อกุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน ปฺจ นีวรเณ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ – ปฺจ นีวรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ. ‘อกุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม ปฺจ นีวรเณ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ – ปฺจ นีวรณา.

‘‘‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สกุณคฺฆิสุตฺตํ

๓๗๒. ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ – ‘มยเมวมฺห [มยเมวามฺห (ก.)] อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปุฺา, เย มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย. สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิสเย, น มฺยายํ [น จายํ (สี.)], สกุณคฺฆิ, อลํ อภวิสฺส, ยทิทํ – ยุทฺธายา’ติ. ‘โก ปน เต, ลาป, โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’ติ? ‘ยทิทํ – นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺาน’’’นฺติ. ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา [อวจมานา (สี.)] ลาปํ สกุณํ ปมุฺจิ – ‘คจฺฉ โข ตฺวํ, ลาป, ตตฺรปิ เม คนฺตฺวา น โมกฺขสี’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานํ คนฺตฺวา มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา สกุณคฺฆึ วทมาโน อฏฺาสิ – ‘เอหิ โข ทานิ เม, สกุณคฺฆิ, เอหิ โข ทานิ เม, สกุณคฺฆี’ติ. อถ โข สา, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห [สนฺธาย (สี. สฺยา.)] ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา. ยทา โข, ภิกฺขเว, อฺาสิ ลาโป สกุโณ ‘พหุอาคโต โข มฺยายํ สกุณคฺฆี’ติ, อถ ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจุปาทิ. อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเฬสิ. เอวฺหิ ตํ [เอวํ เหตํ (สี.)], ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.

‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. มกฺกฏสุตฺตํ

๓๗๓. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ทุคฺคา วิสมา เทสา, ยตฺถ เนว มกฺกฏานํ จารี น มนุสฺสานํ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ทุคฺคา วิสมา เทสา, ยตฺถ มกฺกฏานฺหิ โข จารี, น มนุสฺสานํ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สมา ภูมิภาคา รมณียา, ยตฺถ มกฺกฏานฺเจว จารี มนุสฺสานฺจ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ลุทฺทา มกฺกฏวีถีสุ เลปํ โอฑฺเฑนฺติ มกฺกฏานํ พาธนาย.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต มกฺกฏา อพาลชาติกา อโลลชาติกา, เต ตํ เลปํ ทิสฺวา อารกา ปริวชฺชนฺติ. โย ปน โส โหติ มกฺกโฏ พาลชาติโก โลลชาติโก, โส ตํ เลปํ อุปสงฺกมิตฺวา หตฺเถน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘หตฺถํ โมเจสฺสามี’ติ ทุติเยน หตฺเถน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามี’ติ ปาเทน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามิ ปาทฺจา’ติ ทุติเยน ปาเทน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามิ ปาเท จา’ติ ตุณฺเฑน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ ปฺโจฑฺฑิโต ถุนํ เสติ อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ลุทฺทสฺส. ตเมนํ, ภิกฺขเว, ลุทฺโท วิชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว กฏฺกตงฺคาเร [ตสฺมึเยว มกฺกฏํ อุทฺธริตฺวา (สี. สฺยา.)] อวสฺสชฺเชตฺวา เยน กามํ ปกฺกมติ. เอวํ โส ตํ, ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.

‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สูทสุตฺตํ

๓๗๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา [ราชมหามตฺตานํ วา (สี.)] นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส – อมฺพิลคฺเคหิปิ, ติตฺตกคฺเคหิปิ, กฏุกคฺเคหิปิ, มธุรคฺเคหิปิ, ขาริเกหิปิ, อขาริเกหิปิ, โลณิเกหิปิ, อโลณิเกหิปิ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ – ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. ติตฺตกคฺคํ วา เม อชฺช… กฏุกคฺคํ วา เม อชฺช… มธุรคฺคํ วา เม อชฺช… ขาริกํ วา เม อชฺช… อขาริกํ วา เม อชฺช… โลณิกํ วา เม อชฺช… อโลณิกํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อโลณิกสฺส วา อภิหรติ, อโลณิกสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’’’ติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท น เจว ลาภี โหติ อจฺฉาทนสฺส, น ลาภี เวตนสฺส, น ลาภี อภิหารานํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ น สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา น ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ น สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา น ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ น เจว ลาภี โหติ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหารานํ, น ลาภี สติสมฺปชฺสฺส. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส – อมฺพิลคฺเคหิปิ, ติตฺตกคฺเคหิปิ, กฏุกคฺเคหิปิ, มธุรคฺเคหิปิ, ขาริเกหิปิ, อขาริเกหิปิ, โลณิเกหิปิ, อโลณิเกหิปิ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ – ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. ติตฺตกคฺคํ วา เม อชฺช… กฏุกคฺคํ วา เม อชฺช… มธุรคฺคํ วา เม อชฺช… ขาริกํ วา เม อชฺช… อขาริกํ วา เม อชฺช… โลณิกํ วา เม อชฺช… อโลณิกํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อโลณิกสฺส วา อภิหรติ, อโลณิกสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’’’ติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ลาภี เจว โหติ อจฺฉาทนสฺส, ลาภี เวตนสฺส, ลาภี อภิหารานํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ ลาภี เจว โหติ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหารานํ, ลาภี โหติ สติสมฺปชฺสฺส. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. คิลานสุตฺตํ

๓๗๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ เวฬุวคามเก [เพลุวคามเก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สมนฺตา เวสาลิยา ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺํ ยถาสมฺภตฺตํ วสฺสํ อุเปถ. อิเธวาหํ เวฬุวคามเก วสฺสํ อุปคจฺฉามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา สมนฺตา เวสาลิยา ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺํ ยถาสมฺภตฺตํ วสฺสํ อุปคจฺฉุํ. ภควา ปน ตตฺเถว เวฬุวคามเก วสฺสํ อุปคจฺฉิ [อุปคฺฉิ (สี. ปี.)].

อถ โข ภควโต วสฺสูปคตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา. ตตฺร สุทํ ภควา สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสิ อวิหฺมาโน. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘น โข เม ตํ ปติรูปํ, โยหํ อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปรินิพฺพาเยยฺยํ. ยํนูนาหํ อิมํ อาพาธํ วีริเยน ปฏิปณาเมตฺวา ชีวิตสงฺขารํ อธิฏฺาย วิหเรยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ตํ อาพาธํ วีริเยน ปฏิปณาเมตฺวา ชีวิตสงฺขารํ อธิฏฺาย วิหาสิ. (อถ โข ภควโต โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ) [( ) ที. นิ. ๒.๑๖๔ ทิสฺสติ].

อถ โข ภควา คิลานา วุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีติ)] อจิรวุฏฺิโต เคลฺา วิหารา นิกฺขมิตฺวา วิหารปจฺฉายายํ [วิหารปจฺฉาฉายายํ (พหูสุ)] ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทิฏฺโ เม, ภนฺเต, ภควโต ผาสุ; ทิฏฺํ, ภนฺเต, ภควโต ขมนียํ; ทิฏฺํ, ภนฺเต, ภควโต ยาปนียํ. อปิ จ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโย, ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ, ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ภควโต เคลฺเน. อปิ จ เม, ภนฺเต, อโหสิ กาจิเทว อสฺสาสมตฺตา – ‘น ตาว ภควา ปรินิพฺพายิสฺสติ, น ยาว ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหรตี’’’ติ.

‘‘กึ ปน ทานิ, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ มยิ ปจฺจาสีสติ [ปจฺจาสึสติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? เทสิโต, อานนฺท, มยา ธมฺโม อนนฺตรํ อพาหิรํ กริตฺวา. นตฺถานนฺท, ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺิ. ยสฺส นูน, อานนฺท, เอวมสฺส – ‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’ติ วา, ‘มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ วา, โส นูน, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหเรยฺย. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’ติ วา, ‘มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ วา. ส กึ [โส นูน (สี. ปี.)], อานนฺท, ตถาคโต ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหริสฺสติ! เอตรหิ โข ปนาหํ, อานนฺท, ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. อาสีติโก เม วโย วตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ชชฺชรสกฏํ [ชรสกฏํ (สพฺพตฺถ)] เวฬมิสฺสเกน [เวคมิสฺสเกน (สี.), เวฬุมิสฺสเกน (สฺยา. กํ.), เวธมิสฺสเกน (ปี. ก.), เวขมิสฺสเกน (ก.)] ยาเปติ; เอวเมว โข, อานนฺท, เวธมิสฺสเกน มฺเ ตถาคตสฺส กาโย ยาเปติ.

‘‘ยสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคโต สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา เอกจฺจานํ เวทนานํ นิโรธา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ผาสุตโร [ผาสุตรํ (สพฺพตฺถ)], อานนฺท, ตสฺมึ สมเย ตถาคตสฺส กาโย โหติ [ตถาคตสฺส โหติ (พหูสุ)]. ตสฺมาติหานนฺท, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.

‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, อานนฺท, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ภิกฺขุนุปสฺสยสุตฺตํ

๓๗๖. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ, ภนฺเต อานนฺท, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา [สุปฏฺิตจิตฺตา (สี. ปี. ก.)] วิหรนฺติโย อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานนฺตี’’ติ [สมฺปชานนฺตีติ (ก.)]. ‘‘เอวเมตํ, ภคินิโย, เอวเมตํ, ภคินิโย! โย หิ โกจิ, ภคินิโย, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – ‘อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสตี’’’ติ.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ตา ภิกฺขุนิโย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทึ. อถ โข, ภนฺเต, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข, ภนฺเต, ตา ภิกฺขุนิโย มํ เอตทโวจุํ – ‘อิธ, ภนฺเต อานนฺท, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรนฺติโย อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานนฺตี’ติ. เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, ตา ภิกฺขุนิโย เอตทโวจํ – ‘เอวเมตํ, ภคินิโย, เอวเมตํ, ภคินิโย! โย หิ โกจิ, ภคินิโย, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสตี’’’ติ.

‘‘เอวเมตํ, อานนฺท, เอวเมตํ, อานนฺท! โย หิ โกจิ, อานนฺท, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – ‘อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสติ’’’ [สฺชานิสฺสตีติ (พหูสุ)].

‘‘กตเมสุ จตูสุ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต กายารมฺมโณ วา อุปฺปชฺชติ กายสฺมึ ปริฬาโห, เจตโส วา ลีนตฺตํ, พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปติ. เตนานนฺท [เตนหานนฺท (สี.)], ภิกฺขุนา กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพํ. ตสฺส กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ [เวทิยติ (สี.)]. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยสฺส ขฺวาหํ อตฺถาย จิตฺตํ ปณิทหึ, โส เม อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน. หนฺท, ทานิ ปฏิสํหรามี’ติ. โส ปฏิสํหรติ เจว น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรติ. ‘อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโร, อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต ธมฺมารมฺมโณ วา อุปฺปชฺชติ กายสฺมึ ปริฬาโห, เจตโส วา ลีนตฺตํ, พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปติ. เตนานนฺท, ภิกฺขุนา กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพํ. ตสฺส กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยสฺส ขฺวาหํ อตฺถาย จิตฺตํ ปณิทหึ, โส เม อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน. หนฺท, ทานิ ปฏิสํหรามี’ติ. โส ปฏิสํหรติ เจว น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรติ. ‘อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโร, อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อานนฺท, ปณิธาย ภาวนา โหติ.

‘‘กถฺจานนฺท, อปฺปณิธาย ภาวนา โหติ? พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อานนฺท, อปฺปณิธาย ภาวนา โหติ.

‘‘อิติ โข, อานนฺท, เทสิตา มยา ปณิธาย ภาวนา, เทสิตา อปฺปณิธาย ภาวนา. ยํ, อานนฺท, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย, กตํ โว ตํ มยา. เอตานิ, อานนฺท, รุกฺขมูลานิ, เอตานิ สุฺาคารานิ! ฌายถานนฺท, มา ปมาทตฺถ; มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ! อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ทสมํ.

อมฺพปาลิวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อมฺพปาลิ สโต ภิกฺขุ, สาลา กุสลราสิ จ;

สกุณคฺธิ มกฺกโฏ สูโท, คิลาโน ภิกฺขุนุปสฺสโยติ.

๒. นาลนฺทวคฺโค

๑. มหาปุริสสุตฺตํ

๓๗๗. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มหาปุริโส, มหาปุริโส’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มหาปุริโส โหตี’’ติ? ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, ‘มหาปุริโส’ติ วทามิ. อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา ‘โน มหาปุริโส’ติ วทามิ’’.

‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ, วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ, วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ. วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, ‘มหาปุริโส’ติ วทามิ. อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา ‘โน มหาปุริโส’ติ วทามี’’ติ. ปมํ.

๒. นาลนฺทสุตฺตํ

๓๗๘. เอกํ สมยํ ภควา นาลนฺทายํ วิหรติ ปาวาริกมฺพวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’นฺติ. ‘‘อุฬารา โข ตฺยายํ, สาริปุตฺต, อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’’นฺติ.

‘‘กึ นุ เต, สาริปุตฺต, เย เต อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํวิหาริโน เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’!

‘‘กึ ปน เต, สาริปุตฺต, เย เต ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํวิหาริโน เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘กึ ปน ตฺยาหํ [กึ ปน เต (สี.)], สาริปุตฺต, เอตรหิ, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘เอวํสีโล ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺโม ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํปฺโ ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํวิหารี ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺโต ภควา’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอตฺถ จ เต, สาริปุตฺต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ [เจโตปริยายาณํ (พหูสุ)] นตฺถิ. อถ กิฺจรหิ ตฺยายํ, สาริปุตฺต, อุฬารา อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา’ ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’นฺติ?

‘‘น โข เม [น โข เม ตํ (สฺยา. กํ. ก.)], ภนฺเต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ อตฺถิ, อปิ จ เม ธมฺมนฺวโย วิทิโต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ ทฬฺหุทฺธาปํ [ทฬฺหุทฺทาปํ (สี. ปี. ก.), ทฬฺหทฺธาปํ (สฺยา. กํ.)] ทฬฺหปาการโตรณํ เอกทฺวารํ. ตตฺรสฺส โทวาริโก ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อฺาตานํ นิวาเรตา าตานํ ปเวเสตา. โส ตสฺส นครสฺส สมนฺตา อนุปริยายปถํ อนุกฺกมมาโน น ปสฺเสยฺย ปาการสนฺธึ วา ปาการวิวรํ วา, อนฺตมโส พิฬารนิกฺขมนมตฺตมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เย โข เกจิ โอฬาริกา ปาณา อิมํ นครํ ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา, สพฺเพ เต อิมินาว ทฺวาเรน ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา’ติ. เอวเมว โข เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต – ‘เยปิ เต, ภนฺเต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เยปิ เต, ภนฺเต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. ภควาปิ, ภนฺเต, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! ตสฺมาติห ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมํ ธมฺมปริยายํ อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. เยสมฺปิ หิ, สาริปุตฺต, โมฆปุริสานํ ภวิสฺสติ ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, เตสมฺปิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา ยา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา สา ปหียิสฺสตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. จุนฺทสุตฺตํ

๓๗๙. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต มคเธสุ วิหรติ นาลกคามเก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อุปฏฺาโก โหติ.

อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เตเนว อาพาเธน ปรินิพฺพายิ. อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปตฺตจีวรมาทาย เยน สาวตฺถิ เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต. อิทมสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ.

‘‘อตฺถิ โข อิทํ, อาวุโส จุนฺท, กถาปาภตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อายามาวุโส จุนฺท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสิ.

อถ โข อายสฺมา จ อานนฺโท จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, จุนฺโท สมณุทฺเทโส เอวมาห – ‘อายสฺมา, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต; อิทมสฺส ปตฺตจีวร’นฺติ. อปิ จ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโย, ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ, ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต’ติ สุตฺวา’’.

‘‘กึ นุ โข เต, อานนฺท, สาริปุตฺโต สีลกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, สมาธิกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, ปฺากฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, วิมุตฺติกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต’’ติ? ‘‘น จ โข เม, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต สีลกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, สมาธิกฺขนฺธํ วา…เป… ปฺากฺขนฺธํ วา… วิมุตฺติกฺขนฺธํ วา… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต. อปิ จ เม, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต โอวาทโก อโหสิ โอติณฺโณ วิฺาปโก สนฺทสฺสโก สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก, อกิลาสุ ธมฺมเทสนาย, อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีนํ. ตํ มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺโมชํ ธมฺมโภคํ ธมฺมานุคฺคหํ อนุสฺสรามา’’ติ.

‘‘นนุ ตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี. ปี.)] อกฺขาตํ – ‘สพฺเพหิ ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต โย มหนฺตตโร ขนฺโธ โส ปลุชฺเชยฺย; เอวเมว โข อานนฺท, มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติฏฺโต สารวโต สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมาติหานนฺท, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.

‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, อานนฺท, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. ตติยํ.

๔. อุกฺกเจลสุตฺตํ

๓๘๐. เอกํ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ อุกฺกเจลายํ คงฺคาย นทิยา ตีเร มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อจิรปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อชฺโฌกาเส นิสินฺโน โหติ.

อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อปิ มฺยายํ, ภิกฺขเว, ปริสา สุฺา วิย ขายติ ปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. อสุฺา เม, ภิกฺขเว, ปริสา โหติ, อนเปกฺขา ตสฺสํ ทิสายํ โหติ, ยสฺสํ ทิสายํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา วิหรนฺติ. เย หิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมํเยว สาวกยุคํ [เอตปรมํเยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อโหสิ – เสยฺยถาปิ มยฺหํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมํเยว สาวกยุคํ ภวิสฺสติ – เสยฺยถาปิ มยฺหํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. อจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, สาวกานํ! อพฺภุตํ, ภิกฺขเว, สาวกานํ! สตฺถุ จ นาม สาสนกรา ภวิสฺสนฺติ โอวาทปฺปฏิกรา, จตุนฺนฺจ ปริสานํ ปิยา ภวิสฺสนฺติ มนาปา ครุภาวนียา จ! อจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส, อพฺภุตํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส! เอวรูเปปิ นาม สาวกยุเค ปรินิพฺพุเต นตฺถิ ตถาคตสฺส โสโก วา ปริเทโว วา! ตํ กุเตตฺถ, ภิกฺขเว, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต เย มหนฺตตรา ขนฺธา เต ปลุชฺเชยฺยุํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติฏฺโต สารวโต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา ปรินิพฺพุตา. ตํ กุเตตฺถ, ภิกฺขเว, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. พาหิยสุตฺตํ

๓๘๑. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา พาหิโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา พาหิโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, พาหิย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต จ โข เต, พาหิย, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ, ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, พาหิย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ตฺวํ, พาหิย, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, พาหิย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, พาหิย, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา พาหิโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา พาหิโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา พาหิโย อรหตํ อโหสีติ. ปฺจมํ.

๖. อุตฺติยสุตฺตํ

๓๘๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต จ โข เต, อุตฺติย, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ, ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, อุตฺติย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, อุตฺติย, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, อุตฺติย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อุตฺติย, คมิสฺสสิ มจฺจุเธยฺยสฺส ปาร’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา อุตฺติโย อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. อริยสุตฺตํ

๓๘๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. พฺรหฺมสุตฺตํ

๓๘๔. เอกํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา ภิกฺขุ…เป… จิตฺเต วา ภิกฺขุ…เป… ธมฺเมสุ วา ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ…เป… จิตฺเต วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ…เป… ธมฺเมสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

อิทมโวจ พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. อฏฺมํ;

๙. เสทกสุตฺตํ

๓๘๕. เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสทกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, จณฺฑาลวํสิโก จณฺฑาลวํสํ อุสฺสาเปตฺวา เมทกถาลิกํ อนฺเตวาสึ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม เมทกถาลิเก, จณฺฑาลวํสํ อภิรุหิตฺวา มม อุปริขนฺเธ ติฏฺาหี’ติ. ‘เอวํ, อาจริยา’ติ โข, ภิกฺขเว, เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี จณฺฑาลวํสิกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา จณฺฑาลวํสํ อภิรุหิตฺวา อาจริยสฺส อุปริขนฺเธ อฏฺาสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, จณฺฑาลวํสิโก เมทกถาลิกํ อนฺเตวาสึ เอตทโวจ – ‘ตฺวํ, สมฺม เมทกถาลิเก, มมํ รกฺข, อหํ ตํ รกฺขิสฺสามิ. เอวํ มยํ อฺมฺํ คุตฺตา อฺมฺํ รกฺขิตา สิปฺปานิ เจว ทสฺเสสฺสาม, ลาภฺจ [ลาเภ จ (สี.)] ลจฺฉาม, โสตฺถินา จ จณฺฑาลวํสา โอโรหิสฺสามา’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี จณฺฑาลวํสิกํ เอตทโวจ – ‘น โข ปเนตํ, อาจริย, เอวํ ภวิสฺสติ. ตฺวํ, อาจริย, อตฺตานํ รกฺข, อหํ อตฺตานํ รกฺขิสฺสามิ. เอวํ มยํ อตฺตคุตฺตา อตฺตรกฺขิตา สิปฺปานิ เจว ทสฺเสสฺสาม, ลาภฺจ ลจฺฉาม, โสตฺถินา จ จณฺฑาลวํสา โอโรหิสฺสามา’’’ติ. ‘‘โส ตตฺถ าโย’’ติ ภควา เอตทโวจ, ‘‘ยถา เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี อาจริยํ อโวจ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ; ปรํ รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ? อาเสวนาย, ภาวนาย, พหุลีกมฺเมน – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ? ขนฺติยา, อวิหึสาย, เมตฺตจิตฺตตาย, อนุทยตาย – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ; ปรํ รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ชนปทกลฺยาณีสุตฺตํ

๓๘๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสทกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ‘ชนปทกลฺยาณี, ชนปทกลฺยาณี’ติ โข, ภิกฺขเว, มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย. ‘สา โข ปนสฺส ชนปทกลฺยาณี ปรมปาสาวินี นจฺเจ, ปรมปาสาวินี คีเต. ชนปทกลฺยาณี นจฺจติ คายตี’ติ โข, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, สมติตฺติโก เตลปตฺโต อนฺตเรน จ มหาสมชฺชํ อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณิยา ปริหริตพฺโพ. ปุริโส จ เต อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสฺสติ. ยตฺเถว นํ โถกมฺปิ ฉฑฺเฑสฺสติ ตตฺเถว เต สิโร ปาเตสฺสตี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ เตลปตฺตํ อมนสิกริตฺวา พหิทฺธา ปมาทํ อาหเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อุปมา โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํ เจเวตฺถ อตฺโถ – สมติตฺติโก เตลปตฺโตติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาย เอตํ สติยา อธิวจนํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กายคตา สติ โน ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ โข, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทสมํ.

นาลนฺทวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มหาปุริโส นาลนฺทํ, จุนฺโท เจลฺจ พาหิโย;

อุตฺติโย อริโย พฺรหฺมา, เสทกํ ชนปเทน จาติ.

๓. สีลฏฺิติวคฺโค

๑. สีลสุตฺตํ

๓๘๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ยานิมานิ, อาวุโส อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ กิมตฺถิยานิ วุตฺตานิ ภควตา’’ติ?

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค [อุมฺมคฺโค (สี. สฺยา. กํ.)], ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘ยานิมานิ อาวุโส อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ กิมตฺถิยานิ วุตฺตานิ ภควตา’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘ยานิมานิ, อาวุโส ภทฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ ยาวเทว จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วุตฺตานิ ภควตา’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิมานิ, อาวุโส ภทฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ ยาวเทว อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วุตฺตานิ ภควตา’’ติ. ปมํ.

๒. จิรฏฺิติสุตฺตํ

๓๘๘. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ?

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. จตุนฺนฺจ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. อิเมสฺจ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปริหานสุตฺตํ

๓๘๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมปริหานํ โหติ? โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’ติ?

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมปริหานํ โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมปริหานํ โหติ. จตุนฺนฺจ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมอปริหานํ โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมปริหานํ โหติ. อิเมสฺจ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. สุทฺธสุตฺตํ

๓๙๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตํ

๓๙๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ?

‘‘จตุนฺนํ โข, พฺราหฺมณ, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. จตุนฺนฺจ โข, พฺราหฺมณ, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. อิเมสฺจ โข, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. ปเทสสุตฺตํ

๓๙๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ สาเกเต วิหรนฺติ กณฺฑกีวเน [กณฺฏกีวเน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา เยนายสฺมา อนิรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘‘เสโข, เสโข’ติ [เสกฺโข เสกฺโขติ (สฺยา. กํ.)], อาวุโส อนุรุทฺธ, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, เสโข โหตี’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ปเทสํ ภาวิตตฺตา เสโข โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ปเทสํ ภาวิตตฺตา เสโข โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สมตฺตสุตฺตํ

๓๙๓. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘‘อเสโข, อเสโข’ติ, อาวุโส อนุรุทฺธ, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อเสโข โหตี’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ สมตฺตํ ภาวิตตฺตา อเสโข โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ สมตฺตํ ภาวิตตฺตา อเสโข โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. โลกสุตฺตํ

๓๙๔. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมสํ, อาวุโส อนุรุทฺธ, ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ [มหาภิฺาตํ (ปี.)] ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สหสฺสํ โลกํ อภิชานามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สิริวฑฺฒสุตฺตํ

๓๙๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน สิริวฑฺโฒ [สิรีวฑฺโฒ (ก.)] คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข สิริวฑฺโฒ คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘สิริวฑฺโฒ, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘สิริวฑฺโฒ, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา อานนฺโท สิริวฑฺฒํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

‘‘เยเม, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาโร สติปฏฺานา เทสิตา สํวิชฺชนฺติ, เต ธมฺมา [สํวิชฺชนฺเต รตนธมฺมา (สี.)] มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ เทสิตานิ, นาหํ, ภนฺเต, เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! อนาคามิผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. มานทินฺนสุตฺตํ

๓๙๖. ตํเยว นิทานํ. เตน โข ปน สมเยน มานทินฺโน คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข มานทินฺโน คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส…เป… น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโมติ. เอวรูปาย จาหํ, ภนฺเต, ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ เทสิตานิ, นาหํ, ภนฺเต, เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! อนาคามิผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. ทสมํ.

สีลฏฺิติวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

สีลํ ิติ ปริหานํ, สุทฺธํ พฺราหฺมณปเทสํ;

สมตฺตํ โลโก สิริวฑฺโฒ, มานทินฺเนน เต ทสาติ.

๔. อนนุสฺสุตวคฺโค

๑. อนนุสฺสุตสุตฺตํ

๓๙๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.

‘‘‘อยํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ปมํ.

๒. วิราคสุตฺตํ

๓๙๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิรทฺธสุตฺตํ

๓๙๙. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค [อริโย อฏฺงฺกิโก มคฺโค (ก.) อิมสฺมึ เยว สุตฺเต ทิสฺสติ อฏฺงฺคิโกติปทํ, น ปนาฺตฺถ อิทฺธิปาท อนุรุทฺธาทีสุ] สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ตติยํ.

๔. ภาวิตสุตฺตํ

๔๐๐. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สติสุตฺตํ

๔๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อฺาสุตฺตํ

๔๐๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ฉนฺทสุตฺตํ

๔๐๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต โย กายสฺมึ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรโต โย เวทนาสุ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต โย จิตฺตมฺหิ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต โย ธมฺเมสุ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปริฺาตสุตฺตํ

๔๐๔. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต กาโย ปริฺาโต โหติ. กายสฺส ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรโต เวทนา ปริฺาตา โหนฺติ. เวทนานํ ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ ปริฺาตํ โหติ. จิตฺตสฺส ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต ธมฺมา ปริฺาตา โหนฺติ. ธมฺมานํ ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ภาวนาสุตฺตํ

๔๐๕. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ ภาวนํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ’’. ‘‘กตมา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนา’’ติ. นวมํ.

๑๐. วิภงฺคสุตฺตํ

๔๐๖. ‘‘สติปฏฺานฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สติปฏฺานภาวนฺจ สติปฏฺานภาวนาคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ’’. ‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานํ’’.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ วิหรติ…เป… สมุทยธมฺมานุปสฺสี จิตฺเต วิหรติ… สมุทยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทสมํ.

อนนุสฺสุตวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

อนนุสฺสุตํ วิราโค, วิรทฺโธ ภาวนา สติ;

อฺา ฉนฺทํ ปริฺาย, ภาวนา วิภงฺเคน จาติ.

๕. อมตวคฺโค

๑. อมตสุตฺตํ

๔๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตูสุ, ภิกฺขเว, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรถ. มา โว อมตํ ปนสฺส. กตเมสุ จตูสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสุ, ภิกฺขเว, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรถ. มา โว อมตํ ปนสฺสา’’ติ. ปมํ.

๒. สมุทยสุตฺตํ

๔๐๘. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย; อาหารนิโรธา กายสฺส อตฺถงฺคโม. ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานํ อตฺถงฺคโม. นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย; นามรูปนิโรธา จิตฺตสฺส อตฺถงฺคโม. มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย; มนสิการนิโรธา ธมฺมานํ อตฺถงฺคโม’’ติ. ทุติยํ.

๓. มคฺคสุตฺตํ

๔๐๙. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา ภิกฺขุ เวทนานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… จิตฺเต วา ภิกฺขุ จิตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ธมฺเมสุ วา ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต มม ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยนาหํ เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา…เป… จิตฺเต วา …เป… ธมฺเมสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

‘‘อิทมโวจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –

‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’’นฺติ. ตติยํ;

๔. สติสุตฺตํ

๔๑๐. ‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. กุสลราสิสุตฺตํ

๔๑๑. ‘‘‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… จิตฺตานุปสฺสี…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปาติโมกฺขสํวรสุตฺตํ

๔๑๒. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหราหิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสุ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหริสฺสสิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขิสฺสุ สิกฺขาปเทสุ; ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.

อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุจฺจริตสุตฺตํ

๔๑๓. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.

๘. มิตฺตสุตฺตํ

๔๑๔. ‘‘เย, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โข โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, เต โว, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.

‘‘กตเมสํ, จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เย, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, เต โว, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวทนาสุตฺตํ

๔๑๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ. นวมํ.

๑๐. อาสวสุตฺตํ

๔๑๖. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว อาสวา. กตเม ตโย? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาสวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ ปหานาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ ปหานาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ. ทสมํ.

อมตวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อมตํ สมุทโย มคฺโค, สติ กุสลราสิ จ;

ปาติโมกฺขํ ทุจฺจริตํ, มิตฺตเวทนา อาสเวน จาติ.

๖. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๔๑๗-๔๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๗. อปฺปมาทวคฺโค

๑-๑๐. ตถาคตาทิสุตฺตทสกํ

๔๒๙-๔๓๘. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

อปฺปมาทวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

๘. พลกรณียวคฺโค

๑-๑๒. พลาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๔๓๙-๔๕๐. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺตีติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

พลกรณียวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

๙. เอสนาวคฺโค

๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตทสกํ

๔๕๑-๔๖๐. ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

เอสนาวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินาย จาติ.

๑๐. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. อุทฺธมฺภาคิยาทิสุตฺตทสกํ

๔๖๑-๔๗๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ.

(ยถา มคฺคสํยุตฺตํ ตถา สติปฏฺานสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ).

โอฆวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

สติปฏฺานสํยุตฺตํ ตติยํ.

๔. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ

๑. สุทฺธิกวคฺโค

๑. สุทฺธิกสุตฺตํ

๔๗๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.

๒. ปมโสตาปนฺนสุตฺตํ

๔๗๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ [สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๕] อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยโสตาปนฺนสุตฺตํ

๔๗๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมอรหนฺตสุตฺตํ

๔๗๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ [สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๕] อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตํ

๔๗๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๗๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ [เย จ โข เต (สฺยา. กํ. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๔], ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๗๗. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สทฺธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; วีริยินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… สตินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ …เป… สมาธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; วีริยินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; สตินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทฏฺพฺพสุตฺตํ

๔๗๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ – เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ – เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ – เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ – เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ – เอตฺถ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมวิภงฺคสุตฺตํ

๔๗๙. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย, สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยวิภงฺคสุตฺตํ

๔๘๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา [สมาปตฺติยา (สฺยา. กํ. ก.)] อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. โส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย, สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ทสมํ.

สุทฺธิกวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

สุทฺธิกฺเจว ทฺเว โสตา, อรหนฺตา อปเร ทุเว;

สมณพฺราหฺมณา ทฏฺพฺพํ, วิภงฺคา อปเร ทุเวติ.

๒. มุทุตรวคฺโค

๑. ปฏิลาภสุตฺตํ

๔๘๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ…เป…. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อารพฺภ วีริยํ ปฏิลภติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺาเน อารพฺภ สตึ ปฏิลภติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.

๒. ปมสํขิตฺตสุตฺตํ

๔๘๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตํ

๔๘๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหติ, ผลเวมตฺตตา ปุคฺคลเวมตฺตตา’’ติ. ตติยํ.

๔. ตติยสํขิตฺตสุตฺตํ

๔๘๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ. ‘อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’ติ วทามี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมวิตฺถารสุตฺตํ

๔๘๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยวิตฺถารสุตฺตํ

๔๘๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหติ, ผลเวมตฺตตา ปุคฺคลเวมตฺตตา โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยวิตฺถารสุตฺตํ

๔๘๗. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ. ‘อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’ติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปฏิปนฺนสุตฺตํ

๔๘๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สมฺปนฺนสุตฺตํ

๔๘๙. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘อินฺทฺริยสมฺปนฺโน, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, สตินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, ภิกฺขุ อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อาสวกฺขยสุตฺตํ

๔๙๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทสมํ.

มุทุตรวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปฏิลาโภ ตโย สํขิตฺตา, วิตฺถารา อปเร ตโย;

ปฏิปนฺโน จ สมฺปนฺโน [ปฏิปนฺโน จูปสโม (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ทสมํ อาสวกฺขยนฺติ.

๓. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค

๑. ปุนพฺภวสุตฺตํ

๔๙๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สี. สฺยา. กํ.)]. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปมํ.

๒. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตํ

๔๙๒. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อินฺทฺริยานี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อฺินฺทฺริยสุตฺตํ

๔๙๓. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อินฺทฺริยานี’’ติ. ตติยํ.

๔. เอกพีชีสุตฺตํ

๔๙๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ เอกพีชี [เอกพีชิ (ก.)] โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โกลํโกโล โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สุทฺธกสุตฺตํ

๔๙๕. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ฉ อินฺทฺริยานี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. โสตาปนฺนสุตฺตํ

๔๙๖. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อรหนฺตสุตฺตํ

๔๙๗. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สมฺพุทฺธสุตฺตํ

๔๙๘. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺส มณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๙๙. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’. ‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๐๐. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา จกฺขุนฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, ภิกฺขเว…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา จกฺขุนฺทฺริยํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ทสมํ.

ฉฬินฺทฺริยวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปุนพฺภโว ชีวิตฺาย, เอกพีชี จ สุทฺธกํ;

โสโต อรหสมฺพุทฺโธ, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณาติ.

๔. สุขินฺทฺริยวคฺโค

๑. สุทฺธิกสุตฺตํ

๕๐๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.

๒. โสตาปนฺนสุตฺตํ

๕๐๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ทุติยํ.

๓. อรหนฺตสุตฺตํ

๕๐๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๐๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๐๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สุขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ทุกฺขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… โทมนสฺสินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ …เป… อุเปกฺขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สุขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ทุกฺขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปชานนฺติ… โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชานนฺติ… อุเปกฺขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต จ โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมวิภงฺคสุตฺตํ

๕๐๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนวสาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยวิภงฺคสุตฺตํ

๕๐๗. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนวสาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ สุขินฺทฺริยํ ยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ ทุกฺขินฺทฺริยํ ยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อทุกฺขมสุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ตติยวิภงฺคสุตฺตํ

๕๐๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนว สาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ สุขินฺทฺริยํ ยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ ทุกฺขินฺทฺริยํ ยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อทุกฺขมสุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. อิติ โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ หุตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ปฺจ โหนฺติ ปริยาเยนา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. กฏฺโปมสุตฺตํ

๕๐๙. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส สุขิโตว สมาโน ‘สุขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขินฺทฺริยํ. โส ทุกฺขิโตว สมาโน ‘ทุกฺขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘โสมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โส สุมโนว สมาโน ‘สุมโนสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว โสมนสฺสเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ โสมนสฺสเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘โทมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. โส ทุมฺมโนว สมาโน ‘ทุมฺมโนสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว โทมนสฺสเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ โทมนสฺสเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘อุเปกฺขาเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส อุเปกฺขโกว สมาโน ‘อุเปกฺขโกสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว อุเปกฺขาเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อุเปกฺขาเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา [สํฆฏฺฏนาสโมธานา (ปี. ก.), สํฆฏนสโมธานา (สฺยา. กํ.)] อุสฺมา ชายติ, เตโช อภินิพฺพตฺตติ; เตสํเยว กฏฺานํ นานาภาวาวินิกฺเขปา ยา [นานาภาวนิกฺเขปา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส สุขิโตว สมาโน ‘สุขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… โสมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… โทมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… อุเปกฺขาเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส อุเปกฺขโกว สมาโน ‘อุเปกฺขโกสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว อุเปกฺขาเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อุเปกฺขาเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’. นวมํ.

๑๐. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ

๕๑๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? ทุกฺขินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ ทุกฺขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส ทุกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, ทุกฺขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, ทุกฺขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, โทมนสฺสินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, โทมนสฺสินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ สุขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส สุขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, สุขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, สุขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ สุขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, โสมนสฺสินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, โสมนสฺสินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรตี’’’ติ. ทสมํ.

สุขินฺทฺริยวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สุทฺธิกฺจ โสโต อรหา, ทุเว สมณพฺราหฺมณา;

วิภงฺเคน ตโย วุตฺตา, กฏฺโ อุปฺปฏิปาฏิกนฺติ.

๕. ชราวคฺโค

๑. ชราธมฺมสุตฺตํ

๕๑๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ปจฺฉาตเป นิสินฺโน โหติ ปิฏฺึ โอตาปยมาโน.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควโต คตฺตานิ ปาณินา อโนมชฺชนฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! น เจวํ ทานิ, ภนฺเต, ภควโต ตาว ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, สิถิลานิ จ คตฺตานิ สพฺพานิ วลิยชาตานิ, ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโย, ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺสา’’ติ.

‘‘เอวฺเหตํ, อานนฺท, โหติ – ชราธมฺโม โยพฺพฺเ, พฺยาธิธมฺโม อาโรคฺเย, มรณธมฺโม ชีวิเต. น เจว ตาว ปริสุทฺโธ โหติ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, สิถิลานิ จ โหนฺติ คตฺตานิ สพฺพานิ วลิยชาตานิ, ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโย, ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺสา’’ติ.

‘‘อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวา จ สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ธี ตํ ชมฺมิ ชเร อตฺถุ, ทุพฺพณฺณกรณี ชเร;

ตาว มโนรมํ พิมฺพํ, ชราย อภิมทฺทิตํ.

‘‘โยปิ วสฺสสตํ ชีเว, โสปิ มจฺจุปรายโณ [สพฺเพ มจฺจุปรายนา (สฺยา. กํ. ก.)];

น กิฺจิ ปริวชฺเชติ, สพฺพเมวาภิมทฺทตี’’ติ. ปมํ;

๒. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๑๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘ปฺจิมานิ, โภ โคตม, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ, น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ. กตมานิ ปฺจ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ นุ โข, โภ โคตม, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ กึ ปฏิสรณํ, โก จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ?

‘‘ปฺจิมานิ, พฺราหฺมณ, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ. กตมานิ ปฺจ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, พฺราหฺมณ, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสรณํ, มโนว เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ.

‘‘มนสฺส ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘มนสฺส โข, พฺราหฺมณ, สติ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘สติยา ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘สติยา โข, พฺราหฺมณ, วิมุตฺติ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘วิมุตฺติยา ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘วิมุตฺติยา โข, พฺราหฺมณ, นิพฺพานํ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘นิพฺพานสฺส ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘อจฺจยาสิ [อจฺจสรา (สี. สฺยา. กํ.), อชฺฌปรํ (ปี. ก.)], พฺราหฺมณ, ปฺหํ, นาสกฺขิ ปฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุํ. นิพฺพาโนคธฺหิ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นิพฺพานปรายณํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ.

อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.

อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเต อุณฺณาเภ พฺราหฺมเณ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคาเร วา กูฏาคารสาลายํ วา [รสฺมิโย (สฺยา. ก.)] ปาจีนวาตปานา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาตปาเนน รสฺมิ [กูฏาคารํ วา กูฏาคารสาลํ วา อุตฺตราย (ก. สี.)] ปวิสิตฺวา กฺวาสฺส [กาย (สฺยา. ก.)] ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘ปจฺฉิมายํ, ภนฺเต, ภิตฺติย’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุณฺณาภสฺส พฺราหฺมณสฺส ตถาคเต สทฺธา นิวิฏฺา มูลชาตา ปติฏฺิตา ทฬฺหา อสํหาริยา สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ. อิมมฺหิ เจ, ภิกฺขเว, สมเย อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ กาลงฺกเรยฺย, นตฺถิ สํโยชนํ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. ทุติยํ.

๓. สาเกตสุตฺตํ

๕๑๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ อฺชนวเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺตี’’ติ?

‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺติ’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺติ? ยํ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ตํ สทฺธาพลํ, ยํ สทฺธาพลํ ตํ สทฺธินฺทฺริยํ; ยํ วีริยินฺทฺริยํ ตํ วีริยพลํ, ยํ วีริยพลํ ตํ วีริยินฺทฺริยํ; ยํ สตินฺทฺริยํ ตํ สติพลํ, ยํ สติพลํ ตํ สตินฺทฺริยํ; ยํ สมาธินฺทฺริยํ ตํ สมาธิพลํ, ยํ สมาธิพลํ ตํ สมาธินฺทฺริยํ; ยํ ปฺินฺทฺริยํ ตํ ปฺาพลํ, ยํ ปฺาพลํ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา, ตสฺส มชฺเฌ ทีโป. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ [สงฺขํ (สี. สฺยา. กํ.)]. อตฺถิ ปน, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ? ยฺจ, ภิกฺขเว, ตสฺส ทีปสฺส ปุริมนฺเต [ปุรตฺถิมนฺเต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทกํ, ยฺจ ปจฺฉิมนฺเต อุทกํ – อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ? ยฺจ, ภิกฺขเว, ตสฺส ทีปสฺส อุตฺตรนฺเต อุทกํ, ยฺจ ทกฺขิณนฺเต อุทกํ – อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ สทฺธินฺทฺริยํ ตํ สทฺธาพลํ, ยํ สทฺธาพลํ ตํ สทฺธินฺทฺริยํ; ยํ วีริยินฺทฺริยํ ตํ วีริยพลํ, ยํ วีริยพลํ ตํ วีริยินฺทฺริยํ; ยํ สตินฺทฺริยํ ตํ สติพลํ, ยํ สติพลํ ตํ สตินฺทฺริยํ; ยํ สมาธินฺทฺริยํ ตํ สมาธิพลํ, ยํ สมาธิพลํ ตํ สมาธินฺทฺริยํ; ยํ ปฺินฺทฺริยํ ตํ ปฺาพลํ, ยํ ปฺาพลํ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ปฺจนฺนํ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปุพฺพโกฏฺกสุตฺตํ

๕๑๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพโกฏฺเก. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘สทฺทหสิ [สทฺทหาสิ (สี. ปี.)] ตฺวํ, สาริปุตฺต – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ?

‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺเหตํ, ภนฺเต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อปสฺสิตํ (สี. สฺยา. กํ. ก.), อผุสิตํ (ปี.)] ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. มยฺหฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. นิกฺกงฺขวาหํ ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺโฉ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เยสฺเหตํ, สาริปุตฺต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, สาริปุตฺต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ?

ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘เอกสฺส โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตมสฺส เอกสฺส ปฺินฺทฺริยสฺส ปฺวโต, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตทนฺวยา สทฺธา สณฺาติ, ตทนฺวยํ วีริยํ สณฺาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺาติ, ตทนฺวโย สมาธิ สณฺาติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขเว, เอกสฺส อินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๖. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘ทฺวินฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ทฺวินฺนํ? อริยาย จ ปฺาย, อริยาย จ วิมุตฺติยา. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา วิมุตฺติ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๗. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ จตุนฺนํ? วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. จตุตฺถปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๘. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘ปฺจนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ปฺจนฺนํ? สทฺธินฺทฺริยสฺส, วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปิณฺโฑลภารทฺวาชสุตฺตํ

๕๑๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา โหติ – ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’’ติ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กึ นุ โข, ภนฺเต, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาเนน อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ?

‘‘ติณฺณนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ติณฺณนฺนํ? สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. อิมานิ จ, ภิกฺขเว, ตีณินฺทฺริยานิ กิมนฺตานิ? ขยนฺตานิ. กิสฺส ขยนฺตานิ? ชาติชรามรณสฺส. ‘ชาติชรามรณํ ขย’นฺติ โข, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อาปณสุตฺตํ

๕๒๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา องฺเคสุ วิหรติ อาปณํ นาม องฺคานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘โย โส, สาริปุตฺต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต [เอกนฺติคโต (สี.)] อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา’’ติ?

‘‘โย โส, ภนฺเต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา. สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส เอวํ ปาฏิกงฺขํ ยํ อารทฺธวีริโย วิหริสฺสติ – อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํ หิสฺส, ภนฺเต, วีริยํ ตทสฺส วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ สติมา ภวิสฺสติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สติ ตทสฺส สตินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภิสฺสติ สมาธึ, ลภิสฺสติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โย หิสฺส, ภนฺเต, สมาธิ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน สมาหิตจิตฺตสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ เอวํ ปชานิสฺสติ – อนมตคฺโค โข สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. อวิชฺชาย ตฺเวว ตโมกายสฺส อเสสวิราคนิโรโธ สนฺตเมตํ ปทํ ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ – สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ [นิพฺพานนฺติ (?)]. ยา หิสฺส, ภนฺเต, ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺโธ โส [ส โข โส (สี. สฺยา. กํ.)], ภนฺเต, อริยสาวโก เอวํ ปทหิตฺวา ปทหิตฺวา เอวํ สริตฺวา สริตฺวา เอวํ สมาทหิตฺวา สมาทหิตฺวา เอวํ ปชานิตฺวา ปชานิตฺวา เอวํ อภิสทฺทหติ – ‘อิเม โข เต ธมฺมา เย เม ปุพฺเพ สุตวา อเหสุํ. เตนาหํ เอตรหิ กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรามิ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ [ปฏิวิชฺฌ (สี. ก.) ตทฏฺกถาสุ ปน อติวิชฺฌิตฺวาติ วณฺณิตํ] ปสฺสามี’ติ. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สทฺธา ตทสฺส สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! โย โส, สาริปุตฺต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา. สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ อารทฺธวีริโย วิหริสฺสติ – อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํ หิสฺส, สาริปุตฺต, วีริยํ ตทสฺส วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ สติมา ภวิสฺสติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, สติ ตทสฺส สตินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภิสฺสติ สมาธึ, ลภิสฺสติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โย หิสฺส, สาริปุตฺต, สมาธิ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน สมาหิตจิตฺตสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ เอวํ ปชานิสฺสติ – อนมตคฺโค โข สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. อวิชฺชาย ตฺเวว ตโมกายสฺส อเสสวิราคนิโรโธ สนฺตเมตํ ปทํ ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ – สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺโธ โส [ส โข โส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สาริปุตฺต, อริยสาวโก เอวํ ปทหิตฺวา ปทหิตฺวา เอวํ สริตฺวา สริตฺวา เอวํ สมาทหิตฺวา สมาทหิตฺวา เอวํ ปชานิตฺวา ปชานิตฺวา เอวํ อภิสทฺทหติ – ‘อิเม โข เต ธมฺมา เย เม ปุพฺเพ สุตวา อเหสุํ. เตนาหํ เอตรหิ กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรามิ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ [ปฏิวิชฺฌ (ก. สี. ก.)] ปสฺสามี’ติ. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, สทฺธา ตทสฺส สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. ทสมํ.

ชราวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ชรา อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ, สาเกโต ปุพฺพโกฏฺโก;

ปุพฺพาราเม จ จตฺตาริ, ปิณฺโฑโล อาปเณน จาติ [สทฺเธน เต ทสาติ (สฺยา. กํ. ก.)].

๖. สูกรขตวคฺโค

๑. สาลสุตฺตํ

๕๒๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สาลาย พฺราหฺมณคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา, สีโห มิคราชา เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – ถาเมน ชเวน สูเรน [สูริเยน (สี. สฺยา. กํ.)]; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย’’.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; วีริยินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สตินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สมาธินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา, สีโห มิคราชา เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – ถาเมน ชเวน สูเรน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ปมํ.

๒. มลฺลิกสุตฺตํ

๕๒๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มลฺเลสุ [มลฺลเกสุ (สี. สฺยา. กํ.), มลฺลิเกสุ (ก.)] วิหรติ อุรุเวลกปฺปํ นาม มลฺลานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ น อุปฺปนฺนํ โหติ เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ กูฏาคารสฺส กูฏํ น อุสฺสิตํ โหติ, เนว ตาว โคปานสีนํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว โคปานสีนํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส กูฏํ อุสฺสิตํ โหติ, อถ โคปานสีนํ สณฺิติ โหติ, อถ โคปานสีนํ อวฏฺิติ โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ อริยสาวกสฺส อริยาณํ น อุปฺปนฺนํ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ…เป… อวฏฺิติ โหติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? สทฺธินฺทฺริยสฺส