📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาโย
มหาวคฺโค
๑. มคฺคสํยุตฺตํ
๑. อวิชฺชาวคฺโค
๑. อวิชฺชาสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อวิชฺชา, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อนฺวเทว [อนุเทว (สี. ปี. ก.)] อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ ¶ . อวิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, อวิทฺทสุโน มิจฺฉาทิฏฺิ ปโหติ; มิจฺฉาทิฏฺิสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปโหติ; มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส มิจฺฉาวาจา ปโหติ; มิจฺฉาวาจสฺส มิจฺฉากมฺมนฺโต ปโหติ; มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส มิจฺฉาอาชีโว ปโหติ; มิจฺฉาอาชีวสฺส มิจฺฉาวายาโม ปโหติ; มิจฺฉาวายามสฺส มิจฺฉาสติ ปโหติ; มิจฺฉาสติสฺส มิจฺฉาสมาธิ ปโหติ.
‘‘วิชฺชา ¶ จ โข, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อนฺวเทว หิโรตฺตปฺปํ. วิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว ¶ , วิทฺทสุโน สมฺมาทิฏฺิ ¶ ปโหติ; สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติ; สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติ; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีโว ปโหติ; สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติ; สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติ; สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตี’’ติ. ปมํ.
๒. อุปฑฺฒสุตฺตํ
๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเยสุ วิหรติ นครกํ นาม [นาครกํ นาม (สี.), สกฺกรํ นาม (สฺยา. ก.)] สกฺยานํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ.
‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท! สกลเมวิทํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ.
‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ ¶ …เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ ¶ …เป… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ…เป… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวายามํ ภาเวติ…เป… สมฺมาสตึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.
‘‘ตทมินาเปตํ ¶ ¶ , อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ; ชราธมฺมา สตฺตา ชราย ปริมุจฺจนฺติ; มรณธมฺมา สตฺตา มรเณน ปริมุจฺจนฺติ; โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ. อิมินา โข เอตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ. ทุติยํ.
๓. สาริปุตฺตสุตฺตํ
๓. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกลมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ, สาริปุตฺต! สกลมิทํ, สาริปุตฺต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ¶ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ?
‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ ¶ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.
‘‘ตทมินาเปตํ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลมิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมฺหิ, สาริปุตฺต, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ¶ ปริมุจฺจนฺติ; ชราธมฺมา สตฺตา ชราย ปริมุจฺจนฺติ; มรณธมฺมา สตฺตา มรเณน ปริมุจฺจนฺติ; โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ. อิมินา โข เอตํ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ¶ ยถา สกลมิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ. ตติยํ.
๔. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตํ
๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท ชาณุสฺโสณึ พฺราหฺมณํ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถน [วฬภีรเถน (สี.)] สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตํ. เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา, เสโต รโถ, เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ ¶ , เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชียติ. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘‘พฺรหฺมํ วต, โภ, ยานํ! พฺรหฺมยานรูปํ วต, โภ’’ติ!!
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ชาณุสฺโสณึ พฺราหฺมณํ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถน สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตํ. เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา, เสโต รโถ, เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา ¶ อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชียติ. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘พฺรหฺมํ วต, โภ, ยานํ! พฺรหฺมยานรูปํ วต, โภ’ติ!! สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมยานํ ปฺาเปตุ’’นฺติ?
‘‘สกฺกา ¶ , อานนฺทา’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิมสฺเสว โข เอตํ, อานนฺท, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ – ‘พฺรหฺมยานํ’ อิติปิ, ‘ธมฺมยานํ’ อิติปิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ อิติปี’’ติ.
‘‘สมฺมาทิฏฺิ, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทสวินยปริโยสานา โหติ, โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมาสงฺกปฺโป, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทสวินยปริโยสาโน โหติ, โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาวาจา, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทส…เป… โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมากมฺมนฺโต, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาอาชีโว, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ ¶ . สมฺมาวายาโม, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน ¶ โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาสติ, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมาสมาธิ, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน ¶ โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ.
‘‘อิมินา โข เอตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อิมสฺเสเวตํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ – ‘พฺรหฺมยานํ’ อิติปิ, ‘ธมฺมยานํ’ อิติปิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ อิติปี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยสฺส สทฺธา จ ปฺา จ, ธมฺมา ยุตฺตา สทา ธุรํ;
หิรี อีสา มโน โยตฺตํ, สติ อารกฺขสารถิ.
‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย;
อุเปกฺขา ธุรสมาธิ, อนิจฺฉา ปริวารณํ.
‘‘อพฺยาปาโท อวิหึสา, วิเวโก ยสฺส อาวุธํ;
ติติกฺขา จมฺมสนฺนาโห [วมฺมสนฺนาโห (สี.)], โยคกฺเขมาย วตฺตติ.
‘‘เอตทตฺตนิ ¶ ¶ สมฺภูตํ, พฺรหฺมยานํ อนุตฺตรํ;
นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหา, อฺทตฺถุ ชยํ ชย’’นฺติ. จตุตฺถํ;
๕. กิมตฺถิยสุตฺตํ
๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ โน, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อมฺเห เอวํ ปุจฺฉนฺติ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ¶ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากโรม – ‘ทุกฺขสฺส โข, อาวุโส, ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. กจฺจิ มยํ, ภนฺเต, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต โหม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ ¶ พฺยากโรม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ?
‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว เม โหถ, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรถ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ. ทุกฺขสฺส หิ ปริฺตฺถํ มยิ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ¶ ปริฺายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายา’’’ติ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายาติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ
๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ?
‘‘อยเมว โข, ภิกฺขุ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ ¶ ¶ . โย โข, ภิกฺขุ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ
๗. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิสฺส นุ โข เอตํ, ภนฺเต, อธิวจนํ – ‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’’’ติ? ‘‘นิพฺพานธาตุยา โข เอตํ, ภิกฺขุ, อธิวจนํ – ‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’ติ. อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อมตํ, อมต’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, อมตํ, กตโม อมตคามิมคฺโค’’ติ? ‘‘โย โข, ภิกฺขุ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ วุจฺจติ อมตํ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อมตคามิมคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. วิภงฺคสุตฺตํ
๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ เทเสสฺสามิ วิภชิสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ? ยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข ¶ าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ ¶ , ทุกฺขนิโรเธ ¶ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป? โย โข, ภิกฺขเว, เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป ¶ , อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? ยา โข, ภิกฺขเว, มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? ยา โข, ภิกฺขเว, ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, อพฺรหฺมจริยา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวายาโม? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาวายาโม.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน ¶ สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ ¶ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สูกสุตฺตํ
๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา มิจฺฉาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ [เภจฺฉติ (ก.)], โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โส วต ภิกฺขุ มิจฺฉาปณิหิตาย ทิฏฺิยา มิจฺฉาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ, โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว ¶ , สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โส วต ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ¶ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ ¶ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. นนฺทิยสุตฺตํ
๑๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข นนฺทิโย ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นนฺทิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กติ นุ โข, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา’’ติ?
‘‘อฏฺิเม โข, นนฺทิย, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, นนฺทิย, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา’’ติ. เอวํ วุตฺเต นนฺทิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ ¶ , โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม ¶ ¶ …เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทสมํ.
อวิชฺชาวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อวิชฺชฺจ อุปฑฺฒฺจ, สาริปุตฺโต จ พฺราหฺมโณ;
กิมตฺถิโย จ ทฺเว ภิกฺขู, วิภงฺโค สูกนนฺทิยาติ.
๒. วิหารวคฺโค
๑. ปมวิหารสุตฺตํ
๑๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ ¶ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.
อถ โข ภควา ตสฺส อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสึ. โส เอวํ ปชานามิ – ‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… ¶ มิจฺฉาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท ¶ จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อายามํ [วายามํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิต’’’นฺติ. ปมํ.
๒. ทุติยวิหารสุตฺตํ
๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.
อถ โข ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสึ. โส เอวํ ปชานามิ – ‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… ¶ มิจฺฉาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; มิจฺฉาสมาธิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาสมาธิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท ¶ จ วูปสนฺโต โหติ ¶ , วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อายามํ [วายามํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิต’’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. เสกฺขสุตฺตํ
๑๓. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘‘เสกฺโข, เสกฺโข’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป… เสกฺเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, เสกฺโข โหตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมอุปฺปาทสุตฺตํ
๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยอุปฺปาทสุตฺตํ
๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ ¶ . อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมปริสุทฺธสุตฺตํ
๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา ¶ อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา ¶ อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยปริสุทฺธสุตฺตํ
๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปมกุกฺกุฏารามสุตฺตํ
๑๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ ¶ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –
‘‘‘อพฺรหฺมจริยํ, อพฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, อพฺรหฺมจริย’’นฺติ? ‘‘สาธุ ¶ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘อพฺรหฺมจริยํ, อพฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, อพฺรหฺมจริย’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข ¶ , อาวุโส, อฏฺงฺคิโก มิจฺฉามคฺโค อพฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยกุกฺกุฏารามสุตฺตํ
๑๙. ปาฏลิปุตฺตนิทานํ. ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส ¶ , พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ตติยกุกฺกุฏารามสุตฺตํ
๒๐. ปาฏลิปุตฺตนิทานํ. ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตโม พฺรหฺมจารี, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘สาธุ ¶ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส ¶ อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตโม พฺรหฺมจารี, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อริโย อฏฺงฺคิโก ¶ มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, อาวุโส, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต – อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจารี. โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. ทสมํ.
ตีณิ สุตฺตนฺตานิ เอกนิทานานิ.วิหารวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว วิหารา จ เสกฺโข จ, อุปฺปาทา อปเร ทุเว;
ปริสุทฺเธน ทฺเว วุตฺตา, กุกฺกุฏาราเมน ตโยติ.
๓. มิจฺฉตฺตวคฺโค
๑. มิจฺฉตฺตสุตฺตํ
๒๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘มิจฺฉตฺตฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมตฺตฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, มิจฺฉตฺตํ? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ ¶ . อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมตฺตํ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมตฺต’’นฺติ. ปมํ.
๒. อกุสลธมฺมสุตฺตํ
๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อกุสเล จ โข, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ, กุสเล จ ธมฺเม. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา. กตเม จ, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา ¶ ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมปฏิปทาสุตฺตํ
๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปทฺจ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา. กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยปฏิปทาสุตฺตํ
๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา มิจฺฉาปฏิปทํ น วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา มิจฺฉาปฏิปนฺโน มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ ¶ นาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ’’.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา. คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา มิจฺฉาปฏิปทํ น วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา มิจฺฉาปฏิปนฺโน มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ นาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ.
‘‘คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา สมฺมาปฏิปทํ วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา สมฺมาปฏิปนฺโน สมฺมาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ อาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา. คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา สมฺมาปฏิปทํ วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว ¶ , ปพฺพชิโต วา สมฺมาปฏิปนฺโน สมฺมาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ อาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสล’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมอสปฺปุริสสุตฺตํ
๒๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘อสปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สปฺปุริสฺจ ¶ . ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาโจ, สมฺมากมฺมนฺโต ¶ , สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยอสปฺปุริสสุตฺตํ
๒๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตรฺจ. สปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สปฺปุริเสน สปฺปุริสตรฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ, มิจฺฉาาณี, มิจฺฉาวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก ¶ โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ, สมฺมาาณี, สมฺมาวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. กุมฺภสุตฺตํ
๒๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อนาธาโร สุปฺปวตฺติโย โหติ, สาธาโร ทุปฺปวตฺติโย โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อนาธารํ สุปฺปวตฺติยํ โหติ, สาธารํ ทุปฺปวตฺติยํ โหติ. โก ¶ จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อาธาโร? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ จิตฺตสฺส อาธาโร. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อนาธาโร สุปฺปวตฺติโย โหติ, สาธาโร ทุปฺปวตฺติโย โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อนาธารํ สุปฺปวตฺติยํ โหติ, สาธารํ ทุปฺปวตฺติยํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สมาธิสุตฺตํ
๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขารํ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส สปริกฺขาโร? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสติ [สมฺมาสมาธิ (สี. สฺยา. กํ. ก.)]. ยา ¶ โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ สตฺตหงฺเคหิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา สปริกฺขารตา [สปริกฺขตา (สี. ปี.)] – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส อิติปิ สปริกฺขาโร อิติปี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. เวทนาสุตฺตํ
๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ ¶ . อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุตฺติยสุตฺตํ
๓๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก ¶ อุทปาทิ – ‘ปฺจ กามคุณา วุตฺตา ภควตา. กตเม นุ โข ปฺจ กามคุณา วุตฺตา ภควตา’’’ติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อุตฺติย! ปฺจิเม โข, อุตฺติย, กามคุณา วุตฺตา มยา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา ¶ โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, อุตฺติย, ปฺจ กามคุณา วุตฺตา มยา. อิเมสํ โข, อุตฺติย, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเมสํ โข, อุตฺติย, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.
มิจฺฉตฺตวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
มิจฺฉตฺตํ อกุสลํ ธมฺมํ, ทุเว ปฏิปทาปิ จ;
อสปฺปุริเสน ทฺเว กุมฺโภ, สมาธิ เวทนุตฺติเยนาติ.
๔. ปฏิปตฺติวคฺโค
๑. ปมปฏิปตฺติสุตฺตํ
๓๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘มิจฺฉาปฏิปตฺติฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปตฺติฺจ ¶ . ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปตฺติ? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปตฺติ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปตฺติ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยปฏิปตฺติสุตฺตํ
๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปนฺนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปนฺนฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว ¶ , มิจฺฉาปฏิปนฺโน. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปนฺโน’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิรทฺธสุตฺตํ
๓๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิรทฺโธ, วิรทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อารทฺโธ, อารทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตโม ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิรทฺโธ, วิรทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อารทฺโธ, อารทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ตติยํ.
๔. ปารงฺคมสุตฺตํ
๓๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย ¶ สํวตฺตนฺติ. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;
อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.
‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;
เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;
โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.
‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;
ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.
‘‘เยสํ ¶ ¶ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;
อาทานปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;
ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. ปมสามฺสุตฺตํ
๓๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สามฺผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สามฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, สามฺผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สามฺผลานี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยสามฺสุตฺตํ
๓๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สามฺตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ โข, ภิกฺขเว, สามฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สามฺตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺตฺโถ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมพฺรหฺมฺสุตฺตํ
๓๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมฺผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺผลานิ ¶ ? โสตาปตฺติผลํ ¶ , สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺผลานี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยพฺรหฺมฺสุตฺตํ
๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมฺตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ. กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺตฺโถ’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมพฺรหฺมจริยสุตฺตํ
๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมจริยฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ ¶ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. กตมานิ ¶ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยผลานี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยพฺรหฺมจริยสุตฺตํ
๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมจริยฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยตฺโถ’’ติ. ทสมํ.
ปฏิปตฺติวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปฏิปตฺติ ปฏิปนฺโน จ, วิรทฺธฺจ ปารํคมา;
สามฺเน จ ทฺเว วุตฺตา, พฺรหฺมฺา อปเร ทุเว;
พฺรหฺมจริเยน ทฺเว วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๕. อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค
๑. ราควิราคสุตฺตํ
๔๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ¶ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ราควิราคตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ¶ เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา ราควิราคายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา ราควิราคายา’ติ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา ราควิราคาย ¶ ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา ราควิราคายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. ปมํ.
๒-๗. สํโยชนปฺปหานาทิสุตฺตฉกฺกํ
๔๒-๔๗. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ¶ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘สํโยชนปฺปหานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อนุสยสมุคฺฆาตนตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อทฺธานปริฺตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อาสวานํ ขยตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘าณทสฺสนตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป…. สตฺตมํ.
๘. อนุปาทาปรินิพฺพานสุตฺตํ
๔๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สเจ ¶ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ¶ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ ¶ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายา’ติ ¶ . กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานาย? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. อฏฺมํ.
อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
วิราคสํโยชนํ อนุสยํ, อทฺธานํ อาสวา ขยา;
วิชฺชาวิมุตฺติาณฺจ, อนุปาทาย อฏฺมี.
๖. สูริยเปยฺยาลวคฺโค
๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ
๔๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ
๕๐-๕๔. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย ¶ เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สีลสมฺปทา. สีลสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ… ยทิทํ ¶ – ฉนฺทสมฺปทา… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…. ฉฏฺํ.
๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ
๕๕. ‘‘สูริยสฺส ¶ , ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมฺมิตฺตํ, ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.
๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ
๕๖. ‘‘สูริยสฺส ¶ , ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ¶ , ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ
๕๗-๖๑. ‘‘สูริยสฺส ¶ , ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ ¶ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ
๖๒. ‘‘ยทิทํ ¶ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ ¶ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.
สูริยเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;
ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.
๗. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค
๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ
๖๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ ¶ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ
๖๔-๖๘. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ ¶ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ
๖๙. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.
๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ
๗๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ ¶ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ
๗๑-๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ ¶ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ
๗๖. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.
เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กลฺยาณมิตฺตํ ¶ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;
ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.
๘. ทุติยเอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค
๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ
๗๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ
๗๘-๘๒. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ
๘๓. ‘‘ยถยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.
๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ
๘๔. ‘‘นาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ
๘๕-๘๙. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตสมฺปทา…เป… ยถยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ
๙๐. ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ ¶ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.
ทุติยเอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;
ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.
๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ
๙๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๕. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตจตุกฺกํ
๙๒-๙๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป…. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺปาจีนนินฺนสุตฺตํ
๙๖. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.
๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ
๙๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๙๘-๑๐๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี ¶ นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ¶ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ ¶ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ;
คงฺคาเปยฺยาลี ปาจีนนินฺนวาจนมคฺคี, วิเวกนิสฺสิตํ ทฺวาทสกี ปมกี.
๒. ทุติยคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ
๑๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ ¶ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๑๐๔. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.
๑๐๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.
๑๐๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ¶ จตุตฺถํ.
๑๐๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.
๑๐๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ¶ ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ฉฏฺํ.
๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ
๑๐๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ ¶ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๑๑๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.
๑๑๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี ¶ นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.
๑๑๒. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ¶ จตุตฺถํ.
๑๑๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.
๑๑๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.
(ราควินยทฺวาทสกี ทุติยกี สมุทฺทนินฺนนฺติ).
๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ
๑๑๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๑๑๖. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.
๑๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา ¶ ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.
๑๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.
๑๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.
๑๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ¶ ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ¶ ฉฏฺํ.
๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ
๑๒๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๑๒๒-๑๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา ¶ สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา ¶ , ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.
(อมโตคธทฺวาทสกี ตติยกี).
๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ
๑๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ ¶ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๑๒๘-๑๓๒. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ¶ ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ ¶ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.
๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ
๑๓๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.
๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ
๑๓๔-๑๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา ¶ สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.
(คงฺคาเปยฺยาลี).
ทุติยคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ;
นิพฺพานนินฺโน ทฺวาทสกี, จตุตฺถกี ฉฏฺา นวกี.
๕. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค
๑. ตถาคตสุตฺตํ
๑๓๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา [ทิปทา (สี.)] วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา [พหุปทา (?)] วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน ¶ วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ¶ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.
‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต ¶ เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ ¶ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.
‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.
‘‘ยาวตา ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปทสุตฺตํ
๑๔๐. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ ปาณานํ ปทชาตานิ, สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ; หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.
๓-๗. กูฏาทิสุตฺตปฺจกํ
๑๔๑. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา; กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ ¶ ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.
๑๔๒. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ มูลคนฺธา, กาฬานุสาริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.
๑๔๓. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ¶ ปฺจมํ.
๑๔๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา, วสฺสิกํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ฉฏฺํ.
๑๔๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุฏฺฏราชาโน, สพฺเพ เต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ภวนฺติ, ราชา เตสํ จกฺกวตฺติ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… สตฺตมํ.
๘-๑๐. จนฺทิมาทิสุตฺตตติยกํ
๑๔๖. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยา กาจิ ตารกรูปานํ ปภา, สพฺพา ตา จนฺทิมปฺปภาย [จนฺทิมาปภาย (สฺยา. ก.)] กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ, จนฺทปฺปภา ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… อฏฺมํ.
๑๔๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… นวมํ.
๑๔๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, กาสิกวตฺถํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ทสมํ.
(ยทปิ ตถาคตํ, ตทปิ วิตฺถาเรตพฺพํ).
อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ¶ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทํ.
๖. พลกรณียวคฺโค
๑. พลสุตฺตํ
๑๔๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย ¶ เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.
(ปรคงฺคาเปยฺยาลีวณฺณิยโต ปริปุณฺณสุตฺตนฺติ วิตฺถารมคฺคี).
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา ¶ กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒. พีชสุตฺตํ
๑๕๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิเม พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ ¶ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ ¶ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ทุติยํ.
๓. นาคสุตฺตํ
๑๕๑. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, หิมวนฺตํ ปพฺพตราชํ นิสฺสาย นาคา กายํ วฑฺเฒนฺติ, พลํ คาเหนฺติ; เต ตตฺถ กายํ วฑฺเฒตฺวา พลํ คาเหตฺวา กุโสพฺเภ โอตรนฺติ, กุโสพฺเภ [กุสฺสุพฺเภ (สี. สฺยา.), กุสุพฺเภ (ปี. ก.)] โอตริตฺวา มหาโสพฺเภ โอตรนฺติ, มหาโสพฺเภ โอตริตฺวา กุนฺนทิโย โอตรนฺติ, กุนฺนทิโย โอตริตฺวา มหานทิโย โอตรนฺติ, มหานทิโย โอตริตฺวา มหาสมุทฺทํ [มหาสมุทฺทสาครํ (สพฺพตฺถ) สํ. นิ. ๒.๒๓] โอตรนฺติ, เต ตตฺถ มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ กาเยน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ตติยํ.
๔. รุกฺขสุตฺตํ
๑๕๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข ปาจีนนินฺโน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร. โส มูลจฺฉินฺโน [มูลจฺฉินฺเท กเต (สฺยา.)] กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน ¶ , ภนฺเต, นินฺโน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน ¶ โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. กุมฺภสุตฺตํ
๑๕๓. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํ, โน ปจฺจาวมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ¶ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สูกสุตฺตํ
๑๕๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อากาสสุตฺตํ
๑๕๕. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อากาเส วิวิธา วาตา วายนฺติ – ปุรตฺถิมาปิ วาตา วายนฺติ, ปจฺฉิมาปิ วาตา วายนฺติ, อุตฺตราปิ วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณาปิ วาตา วายนฺติ, สรชาปิ วาตา วายนฺติ, อรชาปิ วาตา วายนฺติ, สีตาปิ วาตา วายนฺติ, อุณฺหาปิ วาตา วายนฺติ, ปริตฺตาปิ วาตา วายนฺติ, อธิมตฺตาปิ วาตา วายนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ ¶ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ¶ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปมเมฆสุตฺตํ
๑๕๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส อูหตํ รโชชลฺลํ, ตเมนํ มหาอกาลเมโฆ านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต ¶ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยเมฆสุตฺตํ
๑๕๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปนฺนํ มหาเมฆํ, ตเมนํ มหาวาโต อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ ¶ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. นาวาสุตฺตํ
๑๕๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพนฺธาย ฉ มาสานิ อุทเก ปริยาทาย [ปริยาตาย (ก.), ปริยาหตาย (?)] เหมนฺติเกน ถลํ อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ พนฺธนานิ ตานิ ปาวุสฺสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ ¶ อปฺปกสิเรเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ ¶ . กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. อาคนฺตุกสุตฺตํ
๑๕๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาคนฺตุกาคารํ. ตตฺถ ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ขตฺติยาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, พฺราหฺมณาปิ ¶ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, เวสฺสาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, สุทฺทาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา, เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ ¶ , เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ, เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ, เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา? อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา? วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา? สมโถ จ วิปสฺสนา จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต, เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ…เป… เย ¶ ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา, เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ, เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ, เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา, เต ธมฺเม ¶ อภิฺา สจฺฉิกโรติ, เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวตี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. นทีสุตฺตํ
๑๖๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. อถ มหาชนกาโย อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาล-ปิฏกํ อาทาย – ‘มยํ อิมํ คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กริสฺสาม ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’นฺติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส มหาชนกาโย คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กเรยฺย ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘คงฺคา, ภนฺเต, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. สา น สุกรา ปจฺฉานินฺนํ กาตุํ ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภารํ. ยาวเทว ปน โส มหาชนกาโย กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา าติสาโลหิตา วา โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ, กึ มุณฺโฑ กปาลมนุสํจรสิ! เอหิ, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชสฺสุ, ปฺุานิ จ กโรหี’ติ. โส ¶ วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ วิเวกนินฺนํ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ ตํ วต หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. (ยทปิ พลกรณียํ, ตทปิ วิตฺถาเรตพฺพํ.) ทฺวาทสมํ.
พลกรณียวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
๗. เอสนาวคฺโค
๑. เอสนาสุตฺตํ
๑๖๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.
‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.
‘‘ติสฺโส ¶ อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.
‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ¶ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ¶ เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปริฺาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปริฺาย วิตฺถาเรตพฺพํ.)
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปริกฺขยาย…เป… ¶ อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปริกฺขยาย วิตฺถาเรตพฺพํ.)
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ¶ ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปหานาย วิตฺถาเรตพฺพํ.) ปมํ.
๒. วิธาสุตฺตํ
๑๖๒. ‘‘ติสฺโส ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, วิธา. กตมา ติสฺโส? ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วิธา, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วิธา, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วิธา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วิธา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ วิธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… ¶ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อิมาสํ โข, ภิกฺขเว ติสฺสนฺนํ วิธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยถา เอสนา, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). ทุติยํ.
๓. อาสวสุตฺตํ
๑๖๓. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อาสวา. กตเม ตโย? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาสวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.
๔. ภวสุตฺตํ
๑๖๔. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ภวา. กตเม ตโย? กามภโว ¶ , รูปภโว, อรูปภโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ภวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ภวานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ¶ อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุกฺขตาสุตฺตํ
๑๖๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ทุกฺขตา. กตมา ติสฺโส? ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ทุกฺขตา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ขิลสุตฺตํ
๑๖๖. ‘‘ตโยเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ขิลา. กตเม ตโย? ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ขิลา. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ขิลานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. มลสุตฺตํ
๑๖๗. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, มลานิ. กตมานิ ตีณิ? ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ มลานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ มลานํ อภิฺาย ปริฺาย ¶ ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ¶ อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.
๘. นีฆสุตฺตํ
๑๖๘. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นีฆา. กตเม ตโย? ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นีฆา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ นีฆานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.
๙. เวทนาสุตฺตํ
๑๖๙. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ¶ อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตณฺหาสุตฺตํ
๑๗๐. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ตณฺหา. กตมา ติสฺโส? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ตณฺหา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตณฺหานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตณฺหานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.
๑๑. ตสินาสุตฺตํ
๑๗๑. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ตสินา. กตมา ติสฺโส? กามตสินา, ภวตสินา, วิภวตสินา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตสินานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ¶ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… ¶ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตสินานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. เอกาทสมํ.
เอสนาวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ขิลา;
มลํ นีโฆ จ เวทนา, ทฺเว ตณฺหา ตสินาย จาติ.
๘. โอฆวคฺโค
๑. โอฆสุตฺตํ
๑๗๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, โอฆา. กตเม จตฺตาโร? กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร โอฆา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ โอฆานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยถา เอสนา, เอวํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.) ปมํ.
๒. โยคสุตฺตํ
๑๗๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, โยคา. กตเม จตฺตาโร? กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺิโยโค อวิชฺชาโยโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร โยคา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ โยคานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ¶ อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทุติยํ.
๓. อุปาทานสุตฺตํ
๑๗๔. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อุปาทานานิ. กตมานิ จตฺตาริ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อุปาทานานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อุปาทานานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.
๔. คนฺถสุตฺตํ
๑๗๕. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, คนฺถา. กตเม จตฺตาโร? อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ – อิเม ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร คนฺถา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ คนฺถานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อนุสยสุตฺตํ
๑๗๖. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, อนุสยา. กตเม สตฺต? กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, ทิฏฺานุสโย ¶ , วิจิกิจฺฉานุสโย, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺตานุสยา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, สตฺตนฺนํ อนุสยานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.
๖. กามคุณสุตฺตํ
๑๗๗. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา…เป… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. นีวรณสุตฺตํ
๑๗๘. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, นีวรณานิ. กตมานิ ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ นีวรณานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อุปาทานกฺขนฺธสุตฺตํ
๑๗๙. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , เวทนุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.
๙. โอรมฺภาคิยสุตฺตํ
๑๘๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺโจรมฺภาคิยานิ ¶ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุทฺธมฺภาคิยสุตฺตํ
๑๘๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ¶ ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.
‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ ¶ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก ¶ มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.
โอฆวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถํ อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณํ, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
วคฺคุทฺทานํ –
อวิชฺชาวคฺโค ปโม, ทุติยํ วิหารํ วุจฺจติ;
มิจฺฉตฺตํ ตติโย วคฺโค, จตุตฺถํ ปฏิปนฺเนเนว.
ติตฺถิยํ ¶ ปฺจโม วคฺโค, ฉฏฺโ สูริเยน จ;
พหุกเต สตฺตโม วคฺโค, อุปฺปาโท อฏฺเมน จ.
ทิวสวคฺโค นวโม, ทสโม อปฺปมาเทน จ;
เอกาทสพลวคฺโค, ทฺวาทส เอสนา ปาฬิยํ;
โอฆวคฺโค ภวติ เตรสาติ.
มคฺคสํยุตฺตํ ปมํ.
๒. โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ
๑. ปพฺพตวคฺโค
๑. หิมวนฺตสุตฺตํ
๑๘๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวนฺตํ ¶ ปพฺพตราชานํ นิสฺสาย นาคา กายํ วฑฺเฒนฺติ, พลํ คาเหนฺติ; เต ตตฺถ กายํ วฑฺเฒตฺวา พลํ คาเหตฺวา กุโสพฺเภ โอตรนฺติ, กุโสพฺเภ โอตริตฺวา มหาโสพฺเภ โอตรนฺติ, มหาโสพฺเภ โอตริตฺวา กุนฺนทิโย โอตรนฺติ, กุนฺนทิโย โอตริตฺวา มหานทิโย โอตรนฺติ, มหานทิโย โอตริตฺวา มหาสมุทฺทสาครํ โอตรนฺติ; เต ตตฺถ มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ กาเยน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสูติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ปมํ.
๒. กายสุตฺตํ
๑๘๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ ¶ , ภิกฺขเว, อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร ¶ – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส อวูปสโม. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร ¶ – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ นีวรณา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ¶ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา, สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา, หีนปณีตา ธมฺมา, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ [อารพฺภธาตุ (สฺยา. ก.)] นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส ¶ วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว ¶ , กายปสฺสทฺธิ, จิตฺตปสฺสทฺธิ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ [สมาธินิมิตฺตํ (สฺยา.)] อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. สีลสุตฺตํ
๑๘๔. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา าณสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา ¶ วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา, ทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ [พหูปการํ (สฺยา.)] วทามิ; สวนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อุปสงฺกมนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; ปยิรุปาสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อนุสฺสติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อนุปพฺพชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถารูปานํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ธมฺมํ สุตฺวา ทฺวเยน วูปกาเสน วูปกฏฺโ [ทฺวเยน วูปกฏฺโ (สี. สฺยา.)] วิหรติ – กายวูปกาเสน จ จิตฺตวูปกาเสน จ. โส ตถา วูปกฏฺโ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ.
‘‘ยสฺมึ ¶ ¶ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา วูปกฏฺโ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ ¶ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ.
‘‘ยสฺมึ ¶ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ ¶ คจฺฉติ. ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ ¶ ; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, สตฺตสุ สมฺโพชฺฌงฺเคสุ เอวํ พหุลีกเตสุ สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา ¶ สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ ¶ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ¶ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อถ ¶ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ ¶ , โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ เอวํ พหุลีกเตสุ อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ตติยํ.
๔. วตฺถสุตฺตํ
๑๘๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ภิกฺขโว’’ติ! ‘‘อาวุโส’’ติ ¶ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘สตฺติเม, อาวุโส, โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, อาวุโส, สตฺต โพชฺฌงฺคา. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน ¶ อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร อสฺส. โส ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย ¶ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุเปยฺย; ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย มชฺฌนฺหิกํ สมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ ปารุเปยฺย; ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย สายนฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ สายนฺหสมยํ ปารุเปยฺย. เอวเมว ¶ ขฺวาหํ, อาวุโส, อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ; ¶ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ภิกฺขุสุตฺตํ
๑๘๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘โพชฺฌงฺคา, โพชฺฌงฺคา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ? ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺติ. อิธ, ภิกฺขุ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ตสฺสิเม สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาวยโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ¶ , ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. กุณฺฑลิยสุตฺตํ
๑๘๗. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ อฺชนวเน มิคทาเย. อถ โข กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหมสฺมิ, โภ โคตม, อารามนิสฺสยี [อารามนิสาที (สี.), อารามนิยาที (สฺยา.)] ปริสาวจโร. ตสฺส มยฺหํ, โภ โคตม, ปจฺฉาภตฺตํ ภุตฺตปาตราสสฺส อยมาจาโร [อยมาหาโร (สฺยา. ก.)] โหติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ อนุจงฺกมามิ อนุวิจรามิ. โส ตตฺถ ปสฺสามิ เอเก สมณพฺราหฺมเณ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสฺเจว กถํ กเถนฺเต อุปารมฺภานิสํสฺจ – ‘ภวํ ปน โคตโม กิมานิสํโส วิหรตี’’’ติ? ‘‘วิชฺชาวิมุตฺติผลานิสํโส โข, กุณฺฑลิย, ตถาคโต วิหรตี’’ติ.
‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘สตฺต โข, กุณฺฑลิย, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘จตฺตาโร โข, กุณฺฑลิย, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติ ¶ . ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา, พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘ตีณิ โข, กุณฺฑลิย, สุจริตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อินฺทฺริยสํวโร ¶ โข, กุณฺฑลิย, ภาวิโต พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตี’’ติ.
‘‘กถํ ภาวิโต จ, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร กถํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิชฺฌติ นาภิหํสติ, น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อทีนมานโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ¶ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ นาภิชฺฌติ นาภิหํสติ, น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อทีนมานโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
‘‘ยโต โข, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ¶ ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ¶ . เอวํ ภาวิโต โข, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร เอวํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ.
‘‘กถํ ภาวิตานิ จ, กุณฺฑลิย, ตีณิ สุจริตานิ กถํ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวติ, วจีทุจฺจริตํ ¶ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวติ, มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตานิ โข, กุณฺฑลิย, ตีณิ สุจริตานิ เอวํ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ.
‘‘กถํ ภาวิตา จ, กุณฺฑลิย, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ ภาวิตา โข, กุณฺฑลิย, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.
‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, กุณฺฑลิย, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, กุณฺฑลิย, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมว โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. กูฏาคารสุตฺตํ
๑๘๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย, สพฺพา ตา กูฏนินฺนา กูฏโปณา กูฏปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อุปวานสุตฺตํ
๑๘๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อุปวาโน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อุปวาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อุปวาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อุปวานํ เอตทโวจ –
‘‘ชาเนยฺย ¶ นุ โข, อาวุโส อุปวาน, ภิกฺขุ ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’’ติ? ‘‘ชาเนยฺย โข, อาวุโส สาริปุตฺต ¶ , ภิกฺขุ ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’’ติ.
‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อารพฺภมาโน ปชานาติ ‘จิตฺตฺจ เม สุวิมุตฺตํ, ถินมิทฺธฺจ เม สุสมูหตํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ เม สุปฺปฏิวินีตํ, อารทฺธฺจ เม วีริยํ, อฏฺึกตฺวา มนสิ กโรมิ, โน ¶ จ ลีน’นฺติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ อาวุโส, ภิกฺขุ อารพฺภมาโน ปชานาติ ‘จิตฺตฺจ ¶ เม สุวิมุตฺตํ, ถินมิทฺธฺจ เม สุสมูหตํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ เม สุปฺปฏิวินีตํ, อารทฺธฺจ เม วีริยํ, อฏฺึกตฺวา มนสิ กโรมิ, โน จ ลีน’นฺติ. เอวํ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ชาเนยฺย ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมอุปฺปนฺนสุตฺตํ
๑๙๐. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยอุปฺปนฺนสุตฺตํ
๑๙๑. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ทสมํ.
ปพฺพตวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
หิมวนฺตํ ¶ กายํ สีลํ, วตฺถํ ภิกฺขุ จ กุณฺฑลิ;
กูฏฺจ อุปวานฺจ, อุปฺปนฺนา อปเร ทุเวติ.
๒. คิลานวคฺโค
๑. ปาณสุตฺตํ
๑๙๒. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ ปาณา จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺติ – กาเลน คมนํ, กาเลน านํ, กาเลน นิสชฺชํ, กาเลน เสยฺยํ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปมสูริยูปมสุตฺตํ
๑๙๓. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุติยสูริยูปมสุตฺตํ
๑๙๔. ‘‘สูริยสฺส ¶ , ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ¶ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – โยนิโสมนสิกาโร. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมคิลานสุตฺตํ
๑๙๕. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากสฺสโป ปิปฺปลิคุหายํ [วิปฺผลิคุหายํ (สี.)] วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ ¶ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ –
‘‘กจฺจิ เต, กสฺสป, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น ¶ เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
‘‘สตฺติเม, กสฺสป, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย ¶ นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, กสฺสป, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา มหากสฺสโป ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. วุฏฺหิ จายสฺมา มหากสฺสโป ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยคิลานสุตฺตํ
๑๙๖. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ –
‘‘กจฺจิ เต, โมคฺคลฺลาน, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
‘‘สตฺติเม, โมคฺคลฺลาน, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, โมคฺคลฺลาน, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, โมคฺคลฺลาน, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, โมคฺคลฺลาน, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ ¶ , ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. วุฏฺหิ จายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ. ปฺจมํ.
๖. ตติยคิลานสุตฺตํ
๑๙๗. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ภควา อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา มหาจุนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหาจุนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฏิภนฺตุ ตํ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา’’ติ.
‘‘สตฺติเม, ภนฺเต, โพชฺฌงฺคา ภควตา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, ภนฺเต, ภควตา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, ภนฺเต, ภควตา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภควตา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ ¶ , จุนฺท, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา’’ติ.
อิทมโวจายสฺมา จุนฺโท. สมนฺุโ สตฺถา อโหสิ. วุฏฺหิ จ ภควา ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จ ภควโต โส อาพาโธ อโหสีติ. ฉฏฺํ.
๗. ปารงฺคมสุตฺตํ
๑๙๘. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.
‘‘อปฺปกา ¶ ¶ เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;
อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.
‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;
เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;
โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.
‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย ¶ , หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;
ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.
‘‘เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;
อาทานปฺปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;
ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติ. สตฺตมํ;
๘. วิรทฺธสุตฺตํ
๑๙๙. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ ¶ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อริยสุตฺตํ
๒๐๐. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นียนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นียนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. นวมํ.
๑๐. นิพฺพิทาสุตฺตํ
๒๐๑. ‘‘สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา ¶ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.
คิลานวคฺโค ¶ ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปาณา ¶ สูริยูปมา ทฺเว, คิลานา อปเร ตโย;
ปารงฺคามี วิรทฺโธ จ, อริโย นิพฺพิทาย จาติ.
๓. อุทายิวคฺโค
๑. โพธายสุตฺตํ
๒๐๒. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘โพชฺฌงฺคา, โพชฺฌงฺคา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ? ‘‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โพชฺฌงฺคาติ วุจฺจนฺติ. อิธ, ภิกฺขุ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ‘โพธาย สํวตฺตนฺตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. โพชฺฌงฺคเทสนาสุตฺตํ
๒๐๓. ‘‘สตฺต ¶ โว, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺเค เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ. ทุติยํ.
๓. านิยสุตฺตํ
๒๐๔. ‘‘กามราคฏฺานิยานํ ¶ ¶ , [กามราคฏฺานียานํ (สี.)] ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. พฺยาปาทฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. ถินมิทฺธฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายํ สํวตฺตติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. วิจิกิจฺฉาฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ.
‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อโยนิโสมนสิการสุตฺตํ
๒๐๕. ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน ¶ เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ¶ ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นิรุชฺฌติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นิรุชฺฌติ.
โยนิโส ¶ จ โข, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ปหียติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ปหียติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ¶ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ปหียติ.
‘‘อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อปริหานิยสุตฺตํ
๒๐๖. ‘‘สตฺต ¶ โว, ภิกฺขเว, อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ตณฺหกฺขยสุตฺตํ
๒๐๗. ‘‘โย, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตติ, ตํ มคฺคํ ตํ ปฏิปทํ ภาเวถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตติ? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา, กถํ พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ?
‘‘อิธ ¶ , อุทายิ, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ [อพฺยาปชฺฌํ (สี. สฺยา. ปี.)]. ตสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ ตณฺหา ปหียติ. ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียติ. กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขํ ปหียติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. ตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ ตณฺหา ปหียติ ¶ ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียติ ¶ . กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขํ ปหียติ. อิติ โข, อุทายิ, ตณฺหกฺขยา กมฺมกฺขโย, กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตณฺหานิโรธสุตฺตํ
๒๐๘. ‘‘โย ¶ , ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตติ, ตํ มคฺคํ ตํ ปฏิปทํ ภาเวถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตติ? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. กถํ ภาวิตา, จ ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตนฺติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ
๒๐๙. ‘‘นิพฺเพธภาคิยํ โว, ภิกฺขเว, มคฺคํ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, นิพฺเพธภาคิโย มคฺโค? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา นิพฺเพธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ?
‘‘อิธ, อุทายิ, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ ¶ อพฺยาปชฺชํ. โส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ ¶ ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ ¶ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ ¶ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. โส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ. เอวํ ภาวิตา โข, อุทายิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา นิพฺเพธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. เอกธมฺมสุตฺตํ
๒๑๐. ‘‘นาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ ภาวิโต พหุลีกโต สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘กตเม ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, สํโยชนียา ธมฺมา? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สํโยชนีโย ธมฺโม. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา…เป… ชิวฺหา สํโยชนียา ธมฺมา. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา…เป… มโน สํโยชนีโย ธมฺโม. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนียา ธมฺมา’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุทายิสุตฺตํ
๒๑๑. เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสตกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อุทายี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว พหุกตฺจ เม, ภนฺเต, ภควติ เปมฺจ คารโว ¶ จ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ. อหฺหิ, ภนฺเต, ปุพฺเพ อคาริกภูโต สมาโน ¶ อพหุกโต อโหสึ ธมฺเมน [ธมฺเม (?)] อพหุกโต สงฺเฆน. โส ขฺวาหํ ภควติ เปมฺจ คารวฺจ หิริฺจ โอตฺตปฺปฺจ สมฺปสฺสมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. ตสฺส เม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ – ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ.
‘‘โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, สฺุาคารคโต อิเมสํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธานํ ¶ อุกฺกุชฺชาวกุชฺชํ สมฺปริวตฺเตนฺโต ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ¶ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ. ธมฺโม จ เม, ภนฺเต, อภิสมิโต, มคฺโค จ เม ปฏิลทฺโธ; โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ.
‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค เม, ภนฺเต, ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เม, ภนฺเต, ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, มคฺโค ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, อุทายิ! เอโส หิ เต, อุทายิ, มคฺโค ปฏิลทฺโธ, โย เต ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถา ตฺวํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ ¶ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสสี’’ติ. ทสมํ.
อุทายิวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
โพธาย ¶ เทสนา านา, อโยนิโส จาปริหานี;
ขโย นิโรโธ นิพฺเพโธ, เอกธมฺโม อุทายินาติ.
๔. นีวรณวคฺโค
๑. ปมกุสลสุตฺตํ
๒๑๒. ‘‘เย ¶ ¶ เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยกุสลสุตฺตํ
๒๑๓. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต โยนิโสมนสิการมูลกา โยนิโสมนสิการสโมสรณา; โยนิโสมนสิกาโร เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ¶ ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อุปกฺกิเลสสุตฺตํ
๒๑๔. ‘‘ปฺจิเม ¶ , ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. กตเม ปฺจ? อโย, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. โลหํ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ…เป… ติปุ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส…เป… ¶ สีสํ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส…เป… สชฺฌุ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. อิเม ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจิเม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย…เป… อิเม ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ จิตฺตสฺส อุเปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายา’’ติ. ตติยํ.
๔. อนุปกฺกิเลสสุตฺตํ
๒๑๕. ‘‘สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ ¶ . กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ ¶ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อโยนิโสมนสิการสุตฺตํ
๒๑๖. ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนา ¶ เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ¶ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. โยนิโสมนสิการสุตฺตํ
๒๑๗. ‘‘โยนิโส ¶ จ โข, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. พุทฺธิสุตฺตํ
๒๑๘. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา พุทฺธิยา อปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา พุทฺธิยา อปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อาวรณนีวรณสุตฺตํ
๒๑๙. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ ¶ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. พฺยาปาโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อุปกฺกิเลสํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ¶ , ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อุปกฺกิเลสํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. วิจิกิจฺฉา, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ¶ ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา.
‘‘สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตีติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
‘‘กตเม ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, พฺยาปาทนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, ถินมิทฺธนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ. อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ.
‘‘กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ ¶ ? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. ยสฺมึ ¶ , ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ¶ ธมฺมํ สุณาติ, อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. รุกฺขสุตฺตํ
๒๒๐. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ. กตเม จ เต, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ [เสนฺติ. เสยฺยถิทํ (กตฺถจิ)]? อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธ, ปิลกฺโข, อุทุมฺพโร, กจฺฉโก, กปิตฺถโน – อิเม โข เต, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต ยาทิสเก กาเม โอหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, โส ตาทิสเกหิ กาเมหิ ตโต วา ปาปิฏฺตเรหิ โอภคฺควิภคฺโค วิปติโต เสติ.
‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ¶ ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อชฺฌารุโห ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. พฺยาปาโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อชฺฌารุโห ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. วิจิกิจฺฉา, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อิเม โข, ภิกฺขเว ¶ , ปฺจ อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา.
‘‘สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนชฺฌารุหา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนชฺฌารุโห ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ ¶ อนีวรโณ เจตโส อนชฺฌารุโห ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนชฺฌารุหา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. นีวรณสุตฺตํ
๒๒๑. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณา อนฺธกรณา อจกฺขุกรณา อฺาณกรณา ปฺานิโรธิกา วิฆาตปกฺขิยา อนิพฺพานสํวตฺตนิกา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ ¶ . พฺยาปาทนีวรณํ, ภิกฺขเว…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ, ภิกฺขเว… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, ภิกฺขเว… วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณา อนฺธกรณา อจกฺขุกรณา อฺาณกรณา ปฺานิโรธิกา วิฆาตปกฺขิยา อนิพฺพานสํวตฺตนิกา.
‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา จกฺขุกรณา าณกรณา ปฺาพุทฺธิยา อวิฆาตปกฺขิยา นิพฺพานสํวตฺตนิกา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, จกฺขุกรโณ าณกรโณ ปฺาพุทฺธิโย อวิฆาตปกฺขิโย นิพฺพานสํวตฺตนิโก…เป… ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, จกฺขุกรโณ าณกรโณ ปฺาพุทฺธิโย อวิฆาตปกฺขิโย นิพฺพานสํวตฺตนิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว ¶ , สตฺต โพชฺฌงฺคา จกฺขุกรณา าณกรณา ปฺาพุทฺธิยา อวิฆาตปกฺขิยา นิพฺพานสํวตฺตนิกา’’ติ. ทสมํ.
นีวรณวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว กุสลา กิเลสา จ, ทฺเว โยนิโส จ พุทฺธิ จ;
อาวรณา นีวรณา รุกฺขํ, นีวรณฺจ เต ทสาติ.
๕. จกฺกวตฺติวคฺโค
๑. วิธาสุตฺตํ
๒๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหึสุ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. กตเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหึสุ…เป… ปชหิสฺสนฺติ…เป… ปชหนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ปมํ.
๒. จกฺกวตฺติสุตฺตํ
๒๒๓. ‘‘รฺโ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, มณิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อิตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, คหปติรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ ¶ . รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.
‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส รตนสฺส ปาตุภาโว โหติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส รตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. มารสุตฺตํ
๒๒๔. ‘‘มารเสนปฺปมทฺทนํ ¶ โว, ภิกฺขเว, มคฺคํ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ โข, ภิกฺขเว, มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุปฺปฺสุตฺตํ
๒๒๕. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค, ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ ¶ , ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ ¶ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ ¶ , สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺวนฺตสุตฺตํ
๒๒๖. ‘‘‘ปฺวา อเนฬมูโค, ปฺวา อเนฬมูโค’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทลิทฺทสุตฺตํ
๒๒๗. ‘‘‘ทลิทฺโท, ทลิทฺโท’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อทลิทฺทสุตฺตํ
๒๒๘. ‘‘‘อทลิทฺโท ¶ , อทลิทฺโท’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ¶ …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อาทิจฺจสุตฺตํ
๒๒๙. ‘‘อาทิจฺจสฺส ¶ , ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อชฺฌตฺติกงฺคสุตฺตํ
๒๓๐. ‘‘อชฺฌตฺติกํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาฺํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย, ยถยิทํ – ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิกาโร. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ¶ ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ ¶ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. พาหิรงฺคสุตฺตํ
๒๓๑. ‘‘พาหิรํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาฺํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย, ยถยิทํ – ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทสมํ.
จกฺกวตฺติวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
วิธา จกฺกวตฺติ มาโร, ทุปฺปฺโ ปฺเวน จ;
ทลิทฺโท อทลิทฺโท จ, อาทิจฺจงฺเคน เต ทสาติ.
๖. สากจฺฉวคฺโค
๑. อาหารสุตฺตํ
๒๓๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปฺจนฺนฺจ, ภิกฺขเว, นีวรณานํ สตฺตนฺนฺจ โพชฺฌงฺคานํ อาหารฺจ อนาหารฺจ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว ¶ , สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํ ¶ . ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส อวูปสโม. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ¶ ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ¶ ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ ¶ . ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ¶ ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อสุภนิมิตฺตํ ¶ . ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย ¶ , อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส วูปสโม. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร ¶ ¶ – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ¶ ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ¶ ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก ¶ จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ¶ อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย ¶ , อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา’’ติ. ปมํ.
๒. ปริยายสุตฺตํ
๒๓๓. อถ ¶ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’ติ.
อถ โข เต ภิกฺขู เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก ¶ อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา ¶ โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?
อถ โข เต ภิกฺขู เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึสุ นปฺปฏิกฺโกสึสุ; อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ – ‘‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู สาวตฺถึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ ¶ มยํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ, ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’ติ. อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิมฺห. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิมฺห. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข อมฺเห, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ¶ ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?
‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทิมฺห นปฺปฏิกฺโกสิมฺห, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิมฺห – ‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’’ติ.
‘‘เอวํวาทิโน ¶ , ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทสา’ติ. เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ. ‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา’’.
‘‘กตโม ¶ ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ? ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา กามจฺฉนฺโท ตทปิ นีวรณํ. ‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ พฺยาปาโท ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา พฺยาปาโท ตทปิ นีวรณํ. ‘พฺยาปาทนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, ถินํ ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ มิทฺธํ ตทปิ นีวรณํ. ‘ถินมิทฺธนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อุทฺธจฺจํ ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ กุกฺกุจฺจํ ตทปิ นีวรณํ. ‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา ตทปิ นีวรณํ. ‘วิจิกิจฺฉานีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทส โหนฺติ? ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.
‘‘ยทปิ ¶ , ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปฺาย ปวิจินติ [ปวิจินาติ (ก.)] ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ ¶ ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.
‘‘ยทปิ ¶ , ภิกฺขเว, สวิตกฺกสวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ ¶ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทสา’’ติ. ทุติยํ.
๓. อคฺคิสุตฺตํ
๒๓๔. อถ ¶ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิยํ ¶ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ ¶ . (ปริยายสุตฺตสทิสํ).
‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยสฺมึ, อาวุโส, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ อกาโล ภาวนาย, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ กาโล ภาวนาย? ยสฺมึ ปนาวุโส, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ อกาโล ภาวนาย, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ กาโล ภาวนายา’ติ? เอวํ ปุฏฺา ¶ , ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ.
‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน ¶ จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสฺสมุฏฺาปยํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ อลฺลานิ ¶ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย ¶ , อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสฺสมุฏฺาปยํ โหติ.
‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ ¶ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ.
‘‘ยสฺมึ ¶ , ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตฺตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ¶ ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ¶ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.
‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ ¶ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ. สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ. ตติยํ.
๔. เมตฺตาสหคตสุตฺตํ
๒๓๕. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา โกลิเยสุ วิหรติ หลิทฺทวสนํ นาม โกลิยานํ นิคโม. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย หลิทฺทวสนํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ ¶ . อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’ติ.
อถ โข เต ภิกฺขู เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา ¶ วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย ¶ สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’’’ติ.
‘‘มยมฺปิ ¶ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา… มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา ¶ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย ¶ วา ¶ ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?
อถ โข เต ภิกฺขู เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึสุ นปฺปฏิกฺโกสึสุ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ – ‘‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย ปวิสิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’’ติ.
‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิมฺห, อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิมฺห. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิมฺห. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข อมฺเห, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ¶ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา ¶ วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา ¶ … มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน ¶ อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’’’ติ.
‘‘มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา ¶ วิหรถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ, ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?
อถ โข มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทิมฺห นปฺปฏิกฺโกสิมฺห, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิมฺห – ‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’ติ.
‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, กรุณาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, มุทิตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา’’’ติ? เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ¶ ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ. ‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก ¶ โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน ¶ วา อิโต วา ปน สุตฺวา’’.
‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… เมตฺตาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก จ ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน, สุภํ วา โข ปน วิโมกฺขํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุภปรมาหํ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.
‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, กรุณาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กรุณาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ¶ กรุณาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ ¶ . โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานฺจายตนปรมาหํ ¶ , ภิกฺขเว, กรุณาเจโตวิมุตฺตึ ¶ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.
‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, มุทิตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุทิตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… มุทิตาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ ¶ …เป… สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิฺาณฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, มุทิตาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.
‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส ¶ วา ปน วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากิฺจฺายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สงฺคารวสุตฺตํ
๒๓๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . อถ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘โก ¶ นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติ?
‘‘ยสฺมึ โข, พฺราหฺมณ, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต สํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ ¶ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… ¶ อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา สนฺตตฺโต ปกฺกุถิโต [ปกฺกุธิโต (ก.), อุกฺกฏฺิโต (สี.), อุกฺกุฏฺิโต (สฺยา.)] อุสฺมุทกชาโต ¶ [อุสฺสทกชาโต (สี.), อุสฺมาทกชาโต (สฺยา.)]. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ¶ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ¶ ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… ¶ อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต วาเตริโต จลิโต ภนฺโต อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ¶ ¶ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อาวิโล ลุฬิโต กลลีภูโต อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ¶ ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ ¶ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ยสฺมิฺจ โข, พฺราหฺมณ, สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ¶ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อสํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ¶ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น อคฺคินา สนฺตตฺโต น ปกฺกุถิโต น อุสฺมุทกชาโต, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย ¶ . เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ¶ … ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ¶ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น วาเตริโต น จลิโต น ภนฺโต น อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ [ปชานาติ ปสฺสติ (สฺยา.)], อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล อาโลเก นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา. อยํ ¶ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘สตฺติเม ¶ , พฺราหฺมณ, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, พฺราหฺมณ, อนาวรโณ ¶ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, พฺราหฺมณ, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, พฺราหฺมณ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… ¶ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. อภยสุตฺตํ
๒๓๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข อภโย ราชกุมาโร เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อภโย ราชกุมาโร ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปูรโณ, ภนฺเต, กสฺสโป เอวมาห – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. อเหตุ, อปฺปจฺจโย [อปฺปจฺจยา (สี.), อปฺปจฺจยํ (?)] อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. อเหตุ, อปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’ติ. อิธ ภควา กิมาหา’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ราชกุมาร, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. สเหตุ, สปฺปจฺจโย [สปฺปจฺจยา (สี.), สปฺปจฺจยํ (?)] อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ. อตฺถิ ¶ , ราชกุมาร, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ¶ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ, กตโม ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย? กถํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหตี’’ติ? ‘‘ยสฺมึ โข, ราชกุมาร, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ¶ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ราชกุมาร, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน…เป… ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน… วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ¶ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหตี’’ติ.
‘‘โก ¶ นามายํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘นีวรณา นาเมเต, ราชกุมารา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, นีวรณา; ตคฺฆ, สุคต, นีวรณา! เอกเมเกนปิ โข, ภนฺเต, นีวรเณน อภิภูโต ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย, โก ปน วาโท ปฺจหิ นีวรเณหิ?
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ, กตโม ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย? กถํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ? ‘‘อิธ ¶ , ราชกุมาร, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ราชกุมาร, ภิกฺขุ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. เอวํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
‘‘โก นามายํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘โพชฺฌงฺคา นาเมเต, ราชกุมารา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา! เอกเมเกนปิ โข, ภนฺเต, โพชฺฌงฺเคน สมนฺนาคโต ยถาภูตํ ¶ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย, โก ปน วาโท สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ? โยปิ เม, ภนฺเต, คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ อาโรหนฺตสฺส ¶ กายกิลมโถ จิตฺตกิลมโถ, โสปิ เม ปฏิปฺปสฺสทฺโธ, ธมฺโม จ เม อภิสมิโต’’ติ. ฉฏฺํ.
สากจฺฉวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อาหารา ¶ ปริยายมคฺคิ, เมตฺตํ สงฺคารเวน จ;
อภโย ปุจฺฉิโต ปฺหํ, คิชฺฌกูฏมฺหิ ปพฺพเตติ.
๗. อานาปานวคฺโค
๑. อฏฺิกมหปฺผลสุตฺตํ
๒๓๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ.
อฺตรผลสุตฺตํ
‘‘อฏฺิกสฺาย, ภิกฺขเว, ภาวิตาย พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. กถํ ภาวิตาย จ โข ¶ , ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺาย กถํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺาย เอวํ พหุลีกตาย ¶ ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ¶ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.
มหตฺถสุตฺตํ
‘‘อฏฺิกสฺา ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตตี’’ติ.
โยคกฺเขมสุตฺตํ
‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตตี’’ติ.
สํเวคสุตฺตํ
‘‘อฏฺิกสฺา ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตตี’’ติ.
ผาสุวิหารสุตฺตํ
‘‘อฏฺิกสฺา ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปุฬวกสุตฺตํ
๒๓๙. ‘‘ปุฬวกสฺา [ปุฬุวกสฺา (ก.)], ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ¶ ทุติยํ.
๓. วินีลกสุตฺตํ
๒๔๐. ‘‘วินีลกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.
๔. วิจฺฉิทฺทกสุตฺตํ
๒๔๑. ‘‘วิจฺฉิทฺทกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ¶ จตุตฺถํ.
๕. อุทฺธุมาตกสุตฺตํ
๒๔๒. ‘‘อุทฺธุมาตกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.
๖. เมตฺตาสุตฺตํ
๒๔๓. ‘‘เมตฺตา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ¶ ฉฏฺํ.
๗. กรุณาสุตฺตํ
๒๔๔. ‘‘กรุณา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… สตฺตมํ.
๘. มุทิตาสุตฺตํ
๒๔๕. ‘‘มุทิตา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ¶ อฏฺมํ.
๙. อุเปกฺขาสุตฺตํ
๒๔๖. ‘‘อุเปกฺขา ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… นวมํ.
๑๐. อานาปานสุตฺตํ
๒๔๗. ‘‘อานาปานสฺสติ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ทสมํ.
อานาปานวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อฏฺิกปุฬวกํ วินีลกํ, วิจฺฉิทฺทกํ อุทฺธุมาเตน ปฺจมํ;
เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขา, อานาปาเนน เต ทสาติ.
๘. นิโรธวคฺโค
๑. อสุภสุตฺตํ
๒๔๘. ‘‘อสุภสฺา ¶ , ภิกฺขเว…เป… ปมํ.
๒. มรณสุตฺตํ
๒๔๙. ‘‘มรณสฺา ¶ , ภิกฺขเว…เป… ¶ ทุติยํ.
๓. อาหาเรปฏิกูลสุตฺตํ
๒๕๐. ‘‘อาหาเร ปฏิกูลสฺา, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.
๔. อนภิรติสุตฺตํ
๒๕๑. ‘‘สพฺพโลเก อนภิรติสฺา, ภิกฺขเว…เป… ¶ จตุตฺถํ.
๕. อนิจฺจสุตฺตํ
๒๕๒. ‘‘อนิจฺจสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.
๖. ทุกฺขสุตฺตํ
๒๕๓. ‘‘อนิจฺเจ ทุกฺขสฺา, ภิกฺขเว…เป… ¶ ฉฏฺํ.
๗. อนตฺตสุตฺตํ
๒๕๔. ‘‘ทุกฺเข ¶ ¶ อนตฺตสฺา, ภิกฺขเว…เป… ¶ สตฺตมํ.
๘. ปหานสุตฺตํ
๒๕๕. ‘‘ปหานสฺา, ภิกฺขเว…เป… อฏฺมํ.
๙. วิราคสุตฺตํ
๒๕๖. ‘‘วิราคสฺา, ภิกฺขเว…เป… ¶ นวมํ.
๑๐. นิโรธสุตฺตํ
๒๕๗. ‘‘นิโรธสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ.
‘‘นิโรธสฺาย, ภิกฺขเว, ภาวิตาย พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. กถํ ภาวิตาย, ภิกฺขเว, นิโรธสฺาย กถํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺาย เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.
‘‘นิโรธสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา กถํ พหุลีกตา ¶ มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย ¶ สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตตี’’ติ. ทสมํ.
นิโรธวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อสุภมรณอาหาเร, ปฏิกูลอนภิรเตน [ปฏิกูเลน จ สพฺพโลเก (สฺยา.)];
อนิจฺจทุกฺขอนตฺตปหานํ, วิราคนิโรเธน เต ทสาติ.
๙. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตํ
๒๕๘-๒๖๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ ¶ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. (ยาว เอสนา ปาฬิ วิตฺถาเรตพฺพา).
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ¶ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๑๐. อปฺปมาทวคฺโค
๑-๑๐. ตถาคตาทิสุตฺตํ
๒๗๐. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วาติ วิตฺถาเรตพฺพํ ¶ .
อปฺปมาทวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
(อปฺปมาทวคฺโค โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส โพชฺฌงฺควเสน วิตฺถาเรตพฺพา).
๑๑. พลกรณียวคฺโค
๑-๑๒. พลาทิสุตฺตํ
๒๘๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ…เป… ¶ .
พลกรณียวคฺโค เอกาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ ¶ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
(พลกรณียวคฺโค โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส โพชฺฌงฺควเสน วิตฺถาเรตพฺพา).
๑๒. เอสนาวคฺโค
๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตํ
๒๙๒. ‘‘ติสฺโส ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.
เอสนาวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินาย จาติ.
(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส เอสนาเปยฺยาลํ วิเวกนิสฺสิตโต วิตฺถาเรตพฺพํ).
๑๓. โอฆวคฺโค
๑-๘. โอฆาทิสุตฺตํ
๓๐๒. ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ¶ , โอฆา. กตเม จตฺตาโร? กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆติ วิตฺถาเรตพฺพํ.
๑๐. อุทฺธมฺภาคิยสุตฺตํ
๓๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา ¶ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว ¶ , ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา. กตเม สตฺต? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา’’ติ. ทสมํ.
โอฆวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ ¶ ¶ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยานีติ.
๑๔. ปุนคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
ปุนคงฺคานทีอาทิสุตฺตํ
วคฺโค จุทฺทสโม.
อุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส คงฺคาเปยฺยาลํ ราควเสน วิตฺถาเรตพฺพํ).
๑๕. ปุนอปฺปมาทวคฺโค
ตถาคตาทิสุตฺตํ
ปนฺนรสโม.
อุทฺทานํ –
ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
(อปฺปมาทวคฺโค ราควเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).
๑๖. ปุนพลกรณียวคฺโค
ปุนพลาทิสุตฺตํ
โสฬสโม.
อุทฺทานํ –
พลํ ¶ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส พลกรณียวคฺโค ราควเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).
๑๗. ปุนเอสนาวคฺโค
ปุนเอสนาทิสุตฺตํ
ปุนเอสนาวคฺโค สตฺตรสโม.
อุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนาตณฺหา ตสินาย จาติ.
๑๘. ปุนโอฆวคฺโค
ปุนโอฆาทิสุตฺตํ
โพชฺฌงฺคสํยุตสฺส ปุนโอฆวคฺโค อฏฺารสโม.
อุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยานีติ.
(ราควินยปริโยสาน-โทสวินยปริโยสาน-โมหวินยปริโยสานวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ). (ยทปิ มคฺคสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ, ตทปิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ).
โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ ทุติยํ.
๓. สติปฏฺานสํยุตฺตํ
๑. อมฺพปาลิวคฺโค
๑. อมฺพปาลิสุตฺตํ
๓๖๗. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปมํ.
๒. สติสุตฺตํ
๓๖๘. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย ¶ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชานการี โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ภิกฺขุสุตฺตํ
๓๖๙. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ ¶ อปฺปมตฺโต อาตาปี ¶ ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘เอวเมว ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา มฺเจว [มเมว (สี.)] อชฺเฌสนฺติ, ธมฺเม จ ภาสิเต มเมว อนุพนฺธิตพฺพํ มฺนฺตี’’ติ. ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต สํขิตฺเตน ธมฺมํ. อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส อตฺถํ ชาเนยฺยํ, อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส ทายาโท อสฺส’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต โข เต, ภิกฺขุ, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ติวิเธน ภาเวยฺยาสิ.
กตเม ¶ จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; พหิทฺธา วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา ¶ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา เวทนาสุ…เป… พหิทฺธา วา เวทนาสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา จิตฺเต…เป… พหิทฺธา วา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา วา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ติวิเธน ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา ¶ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ ¶ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ . ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.
๔. สาลสุตฺตํ
๓๗๐. เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สาลาย พฺราหฺมณคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… เอตทโวจ –
‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เต โว, ภิกฺขเว, ภิกฺขู จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสํ จตุนฺนํ? เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, กาเย ¶ กายานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กายสฺส ยถาภูตํ าณาย; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนานํ ยถาภูตํ าณาย; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺตสฺส ยถาภูตํ าณาย; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺมานํ ยถาภูตํ าณาย. เยปิ ¶ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เตปิ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา ¶ , กายสฺส ปริฺาย; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนานํ ปริฺาย; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺตสฺส ปริฺาย; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺมานํ ปริฺาย.
‘‘เยปิ ¶ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตปิ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กาเยน วิสํยุตฺตา; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนาหิ วิสํยุตฺตา; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺเตน วิสํยุตฺตา; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺเมหิ วิสํยุตฺตา.
‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เต โว, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย ¶ สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อกุสลราสิสุตฺตํ
๓๗๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ตตฺร โข ภควา เอตทโวจ – ‘‘‘อกุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน ปฺจ นีวรเณ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ – ปฺจ นีวรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ¶ , พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ. ‘อกุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม ปฺจ นีวรเณ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ – ปฺจ นีวรณา.
‘‘‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ . ‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สกุณคฺฆิสุตฺตํ
๓๗๒. ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ – ‘มยเมวมฺห [มยเมวามฺห (ก.)] อลกฺขิกา, มยํ ¶ อปฺปปฺุา, เย มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย. สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิสเย, น มฺยายํ [น จายํ (สี.)], สกุณคฺฆิ, อลํ อภวิสฺส, ยทิทํ – ยุทฺธายา’ติ. ‘โก ปน เต, ลาป, โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’ติ? ‘ยทิทํ – นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺาน’’’นฺติ. ‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา [อวจมานา (สี.)] ลาปํ สกุณํ ปมฺุจิ – ‘คจฺฉ โข ตฺวํ, ลาป, ตตฺรปิ เม คนฺตฺวา น โมกฺขสี’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานํ คนฺตฺวา มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา สกุณคฺฆึ วทมาโน อฏฺาสิ – ‘เอหิ โข ทานิ เม, สกุณคฺฆิ, เอหิ โข ทานิ เม, สกุณคฺฆี’ติ. อถ โข สา, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห [สนฺธาย (สี. สฺยา.)] ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา. ยทา โข, ภิกฺขเว, อฺาสิ ลาโป สกุโณ ‘พหุอาคโต โข มฺยายํ สกุณคฺฆี’ติ, อถ ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจุปาทิ. อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเฬสิ. เอวฺหิ ตํ [เอวํ เหตํ (สี.)], ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา ¶ สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา ¶ คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.
‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก ¶ จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. มกฺกฏสุตฺตํ
๓๗๓. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ทุคฺคา วิสมา เทสา, ยตฺถ เนว มกฺกฏานํ จารี น มนุสฺสานํ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ¶ ทุคฺคา วิสมา เทสา, ยตฺถ มกฺกฏานฺหิ โข จารี, น มนุสฺสานํ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สมา ภูมิภาคา รมณียา, ยตฺถ มกฺกฏานฺเจว จารี มนุสฺสานฺจ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ลุทฺทา มกฺกฏวีถีสุ เลปํ โอฑฺเฑนฺติ มกฺกฏานํ พาธนาย.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต มกฺกฏา อพาลชาติกา อโลลชาติกา, เต ตํ เลปํ ทิสฺวา อารกา ปริวชฺชนฺติ. โย ปน โส โหติ ¶ มกฺกโฏ พาลชาติโก โลลชาติโก, โส ตํ เลปํ อุปสงฺกมิตฺวา หตฺเถน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘หตฺถํ โมเจสฺสามี’ติ ทุติเยน หตฺเถน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามี’ติ ปาเทน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามิ ปาทฺจา’ติ ทุติเยน ปาเทน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามิ ปาเท จา’ติ ตุณฺเฑน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ ปฺโจฑฺฑิโต ถุนํ เสติ อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ¶ ¶ ลุทฺทสฺส. ตเมนํ, ภิกฺขเว, ลุทฺโท วิชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว กฏฺกตงฺคาเร [ตสฺมึเยว มกฺกฏํ อุทฺธริตฺวา (สี. สฺยา.)] อวสฺสชฺเชตฺวา เยน กามํ ปกฺกมติ. เอวํ โส ตํ, ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.
‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว ¶ , จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สูทสุตฺตํ
๓๗๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา [ราชมหามตฺตานํ วา (สี.)] นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส – อมฺพิลคฺเคหิปิ, ติตฺตกคฺเคหิปิ, กฏุกคฺเคหิปิ, มธุรคฺเคหิปิ, ขาริเกหิปิ, อขาริเกหิปิ, โลณิเกหิปิ, อโลณิเกหิปิ.
‘‘ส ¶ โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ – ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ ¶ , อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. ติตฺตกคฺคํ วา เม อชฺช… กฏุกคฺคํ วา เม อชฺช… มธุรคฺคํ วา เม อชฺช… ขาริกํ วา เม อชฺช… อขาริกํ วา เม อชฺช… โลณิกํ ¶ วา เม อชฺช… อโลณิกํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อโลณิกสฺส วา อภิหรติ, อโลณิกสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’’’ติ.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท น เจว ลาภี โหติ อจฺฉาทนสฺส, น ลาภี เวตนสฺส, น ลาภี อภิหารานํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ น สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา น ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ ¶ …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ น สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา น ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ น เจว ลาภี โหติ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหารานํ, น ลาภี สติสมฺปชฺสฺส ¶ . ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ราชานํ ¶ วา ราชมหามตฺตํ วา นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส – อมฺพิลคฺเคหิปิ, ติตฺตกคฺเคหิปิ, กฏุกคฺเคหิปิ, มธุรคฺเคหิปิ, ขาริเกหิปิ, อขาริเกหิปิ, โลณิเกหิปิ, อโลณิเกหิปิ.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ – ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ ¶ , อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. ติตฺตกคฺคํ วา เม อชฺช… กฏุกคฺคํ วา เม อชฺช… มธุรคฺคํ วา เม อชฺช… ขาริกํ วา เม อชฺช… อขาริกํ วา เม อชฺช… โลณิกํ วา เม อชฺช… อโลณิกํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อโลณิกสฺส วา อภิหรติ, อโลณิกสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’’’ติ.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ลาภี เจว โหติ อจฺฉาทนสฺส, ลาภี เวตนสฺส, ลาภี อภิหารานํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต ¶ จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ ¶ . โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ ¶ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ.
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ ลาภี เจว โหติ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหารานํ, ลาภี โหติ สติสมฺปชฺสฺส. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. คิลานสุตฺตํ
๓๗๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ เวฬุวคามเก [เพลุวคามเก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สมนฺตา เวสาลิยา ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺํ ยถาสมฺภตฺตํ วสฺสํ อุเปถ. อิเธวาหํ เวฬุวคามเก วสฺสํ อุปคจฺฉามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ ¶ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา สมนฺตา เวสาลิยา ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺํ ยถาสมฺภตฺตํ วสฺสํ อุปคจฺฉุํ. ภควา ปน ตตฺเถว เวฬุวคามเก วสฺสํ อุปคจฺฉิ [อุปคฺฉิ (สี. ปี.)].
อถ โข ภควโต วสฺสูปคตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา. ตตฺร สุทํ ภควา สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสิ อวิหฺมาโน. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘น โข ¶ เม ตํ ปติรูปํ, โยหํ อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปรินิพฺพาเยยฺยํ. ยํนูนาหํ อิมํ อาพาธํ วีริเยน ปฏิปณาเมตฺวา ชีวิตสงฺขารํ อธิฏฺาย ¶ วิหเรยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ตํ อาพาธํ วีริเยน ปฏิปณาเมตฺวา ชีวิตสงฺขารํ อธิฏฺาย วิหาสิ. (อถ โข ภควโต โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ) [( ) ที. นิ. ๒.๑๖๔ ทิสฺสติ].
อถ โข ภควา คิลานา วุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีติ)] อจิรวุฏฺิโต เคลฺา วิหารา นิกฺขมิตฺวา วิหารปจฺฉายายํ [วิหารปจฺฉาฉายายํ (พหูสุ)] ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘ทิฏฺโ เม, ภนฺเต, ภควโต ผาสุ; ทิฏฺํ, ภนฺเต, ภควโต ขมนียํ; ทิฏฺํ, ภนฺเต, ภควโต ยาปนียํ. อปิ จ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโย, ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ, ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ภควโต เคลฺเน. อปิ จ เม, ภนฺเต, อโหสิ กาจิเทว อสฺสาสมตฺตา – ‘น ตาว ภควา ปรินิพฺพายิสฺสติ, น ยาว ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหรตี’’’ติ.
‘‘กึ ปน ทานิ, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ มยิ ปจฺจาสีสติ [ปจฺจาสึสติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? เทสิโต, อานนฺท, มยา ธมฺโม อนนฺตรํ อพาหิรํ กริตฺวา. นตฺถานนฺท, ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺิ. ยสฺส นูน, อานนฺท, เอวมสฺส – ‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’ติ วา, ‘มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ วา, โส นูน, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหเรยฺย. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’ติ วา ¶ , ‘มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ วา. ส กึ [โส นูน (สี. ปี.)], อานนฺท, ตถาคโต ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหริสฺสติ! เอตรหิ โข ปนาหํ, อานนฺท, ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. อาสีติโก เม วโย วตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ชชฺชรสกฏํ [ชรสกฏํ (สพฺพตฺถ)] เวฬมิสฺสเกน [เวคมิสฺสเกน (สี.), เวฬุมิสฺสเกน (สฺยา. กํ.), เวธมิสฺสเกน (ปี. ก.), เวขมิสฺสเกน (ก.)] ยาเปติ; เอวเมว โข, อานนฺท, เวธมิสฺสเกน มฺเ ตถาคตสฺส กาโย ยาเปติ.
‘‘ยสฺมึ ¶ ¶ , อานนฺท, สมเย ตถาคโต สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา เอกจฺจานํ เวทนานํ นิโรธา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ผาสุตโร [ผาสุตรํ (สพฺพตฺถ)], อานนฺท, ตสฺมึ สมเย ตถาคตสฺส กาโย โหติ [ตถาคตสฺส โหติ (พหูสุ)]. ตสฺมาติหานนฺท, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.
‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน ¶ สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา ¶ ; ตมตคฺเค เมเต, อานนฺท, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ภิกฺขุนุปสฺสยสุตฺตํ
๓๗๖. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ, ภนฺเต อานนฺท, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา [สุปฏฺิตจิตฺตา (สี. ปี. ก.)] วิหรนฺติโย อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานนฺตี’’ติ [สมฺปชานนฺตีติ (ก.)]. ‘‘เอวเมตํ ¶ , ภคินิโย, เอวเมตํ, ภคินิโย! โย หิ โกจิ, ภคินิโย, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – ‘อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสตี’’’ติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท ตา ภิกฺขุนิโย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย ¶ เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทึ. อถ โข, ภนฺเต, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนา โข, ภนฺเต, ตา ภิกฺขุนิโย มํ เอตทโวจุํ – ‘อิธ, ภนฺเต อานนฺท, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรนฺติโย อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานนฺตี’ติ. เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, ตา ภิกฺขุนิโย เอตทโวจํ – ‘เอวเมตํ, ภคินิโย, เอวเมตํ, ภคินิโย! โย หิ โกจิ, ภคินิโย, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสตี’’’ติ.
‘‘เอวเมตํ, อานนฺท, เอวเมตํ, อานนฺท! โย หิ โกจิ, อานนฺท, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – ‘อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสติ’’’ [สฺชานิสฺสตีติ (พหูสุ)].
‘‘กตเมสุ จตูสุ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ¶ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต กายารมฺมโณ วา อุปฺปชฺชติ กายสฺมึ ปริฬาโห, เจตโส วา ลีนตฺตํ, พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปติ. เตนานนฺท [เตนหานนฺท (สี.)], ภิกฺขุนา กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพํ. ตสฺส กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหโต ¶ ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ [เวทิยติ (สี.)]. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยสฺส ขฺวาหํ อตฺถาย จิตฺตํ ปณิทหึ, โส เม อตฺโถ ¶ อภินิปฺผนฺโน. หนฺท, ทานิ ปฏิสํหรามี’ติ. โส ปฏิสํหรติ เจว น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรติ. ‘อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโร, อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต ธมฺมารมฺมโณ วา อุปฺปชฺชติ กายสฺมึ ปริฬาโห, เจตโส วา ลีนตฺตํ, พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปติ. เตนานนฺท, ภิกฺขุนา กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพํ. ตสฺส กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหโต ปาโมชฺชํ ชายติ ¶ . ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยสฺส ขฺวาหํ อตฺถาย จิตฺตํ ปณิทหึ, โส เม อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน. หนฺท, ทานิ ปฏิสํหรามี’ติ. โส ปฏิสํหรติ เจว น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรติ. ‘อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโร, อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อานนฺท, ปณิธาย ภาวนา โหติ.
‘‘กถฺจานนฺท ¶ , อปฺปณิธาย ภาวนา โหติ? พหิทฺธา ¶ , อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อานนฺท, อปฺปณิธาย ภาวนา โหติ.
‘‘อิติ ¶ โข, อานนฺท, เทสิตา มยา ปณิธาย ภาวนา, เทสิตา อปฺปณิธาย ภาวนา. ยํ, อานนฺท, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา ¶ อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย, กตํ โว ตํ มยา. เอตานิ, อานนฺท, รุกฺขมูลานิ, เอตานิ สฺุาคารานิ! ฌายถานนฺท, มา ปมาทตฺถ; มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ! อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ทสมํ.
อมฺพปาลิวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อมฺพปาลิ ¶ ¶ สโต ภิกฺขุ, สาลา กุสลราสิ จ;
สกุณคฺธิ มกฺกโฏ สูโท, คิลาโน ภิกฺขุนุปสฺสโยติ.
๒. นาลนฺทวคฺโค
๑. มหาปุริสสุตฺตํ
๓๗๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มหาปุริโส, มหาปุริโส’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มหาปุริโส โหตี’’ติ? ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, ‘มหาปุริโส’ติ วทามิ. อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา ‘โน มหาปุริโส’ติ วทามิ’’.
‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ, วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ, วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ. วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, ‘มหาปุริโส’ติ วทามิ. อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา ‘โน มหาปุริโส’ติ วทามี’’ติ. ปมํ.
๒. นาลนฺทสุตฺตํ
๓๗๘. เอกํ ¶ สมยํ ภควา นาลนฺทายํ วิหรติ ปาวาริกมฺพวเน. อถ ¶ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น ¶ จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’นฺติ. ‘‘อุฬารา โข ตฺยายํ, สาริปุตฺต, อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’’นฺติ.
‘‘กึ นุ เต, สาริปุตฺต, เย เต อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํวิหาริโน เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’!
‘‘กึ ปน เต, สาริปุตฺต, เย เต ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํวิหาริโน เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ ¶ วา, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘กึ ¶ ปน ตฺยาหํ [กึ ปน เต (สี.)], สาริปุตฺต, เอตรหิ, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘เอวํสีโล ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺโม ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํปฺโ ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํวิหารี ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺโต ภควา’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอตฺถ จ เต, สาริปุตฺต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ [เจโตปริยายาณํ (พหูสุ)] นตฺถิ. อถ กิฺจรหิ ตฺยายํ, สาริปุตฺต, อุฬารา อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา’ ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’นฺติ?
‘‘น ¶ โข เม [น โข เม ตํ (สฺยา. กํ. ก.)], ภนฺเต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ อตฺถิ, อปิ จ เม ธมฺมนฺวโย วิทิโต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ ทฬฺหุทฺธาปํ [ทฬฺหุทฺทาปํ (สี. ปี. ก.), ทฬฺหทฺธาปํ (สฺยา. กํ.)] ทฬฺหปาการโตรณํ เอกทฺวารํ. ตตฺรสฺส โทวาริโก ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อฺาตานํ นิวาเรตา าตานํ ปเวเสตา. โส ตสฺส นครสฺส สมนฺตา อนุปริยายปถํ อนุกฺกมมาโน น ปสฺเสยฺย ปาการสนฺธึ ¶ วา ปาการวิวรํ วา, อนฺตมโส พิฬารนิกฺขมนมตฺตมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เย โข เกจิ โอฬาริกา ปาณา อิมํ นครํ ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา, สพฺเพ เต อิมินาว ทฺวาเรน ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา’ติ. เอวเมว โข เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต – ‘เยปิ เต, ภนฺเต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เยปิ เต, ภนฺเต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ¶ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. ภควาปิ, ภนฺเต, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’’’ติ.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ, สาริปุตฺต! ตสฺมาติห ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมํ ธมฺมปริยายํ อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. เยสมฺปิ หิ, สาริปุตฺต, โมฆปุริสานํ ภวิสฺสติ ตถาคเต กงฺขา ¶ วา วิมติ วา, เตสมฺปิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา ยา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา สา ปหียิสฺสตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. จุนฺทสุตฺตํ
๓๗๙. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต มคเธสุ ¶ วิหรติ นาลกคามเก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อุปฏฺาโก โหติ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เตเนว อาพาเธน ปรินิพฺพายิ. อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปตฺตจีวรมาทาย เยน สาวตฺถิ เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส ¶ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต. อิทมสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ.
‘‘อตฺถิ โข อิทํ, อาวุโส จุนฺท, กถาปาภตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อายามาวุโส จุนฺท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข อายสฺมา จ อานนฺโท จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, จุนฺโท สมณุทฺเทโส เอวมาห – ‘อายสฺมา, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต; อิทมสฺส ปตฺตจีวร’นฺติ. อปิ จ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโย, ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ, ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต’ติ สุตฺวา’’.
‘‘กึ ¶ นุ โข เต, อานนฺท, สาริปุตฺโต สีลกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, สมาธิกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, ปฺากฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, วิมุตฺติกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต’’ติ? ‘‘น จ โข เม, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต สีลกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, สมาธิกฺขนฺธํ วา…เป… ปฺากฺขนฺธํ วา… วิมุตฺติกฺขนฺธํ วา… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต. อปิ จ เม, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต โอวาทโก อโหสิ โอติณฺโณ วิฺาปโก สนฺทสฺสโก สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก, อกิลาสุ ธมฺมเทสนาย, อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีนํ. ตํ มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺโมชํ ธมฺมโภคํ ธมฺมานุคฺคหํ อนุสฺสรามา’’ติ.
‘‘นนุ ¶ ตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี. ปี.)] อกฺขาตํ – ‘สพฺเพหิ ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อฺถาภาโว ¶ . ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต โย ¶ มหนฺตตโร ขนฺโธ โส ปลุชฺเชยฺย; เอวเมว โข อานนฺท, มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติฏฺโต สารวโต สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมาติหานนฺท, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.
‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, อานนฺท, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. ตติยํ.
๔. อุกฺกเจลสุตฺตํ
๓๘๐. เอกํ ¶ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ อุกฺกเจลายํ คงฺคาย นทิยา ตีเร มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อจิรปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อชฺโฌกาเส ¶ นิสินฺโน โหติ.
อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อปิ ¶ มฺยายํ, ภิกฺขเว, ปริสา สฺุา วิย ขายติ ปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. อสฺุา เม, ภิกฺขเว, ปริสา โหติ ¶ , อนเปกฺขา ตสฺสํ ทิสายํ โหติ, ยสฺสํ ทิสายํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา วิหรนฺติ. เย หิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมํเยว สาวกยุคํ [เอตปรมํเยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อโหสิ – เสยฺยถาปิ มยฺหํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมํเยว สาวกยุคํ ภวิสฺสติ – เสยฺยถาปิ มยฺหํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. อจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, สาวกานํ! อพฺภุตํ, ภิกฺขเว, สาวกานํ! สตฺถุ จ นาม สาสนกรา ภวิสฺสนฺติ โอวาทปฺปฏิกรา, จตุนฺนฺจ ปริสานํ ปิยา ภวิสฺสนฺติ มนาปา ครุภาวนียา จ! อจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส, อพฺภุตํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส! เอวรูเปปิ นาม สาวกยุเค ปรินิพฺพุเต นตฺถิ ตถาคตสฺส โสโก วา ปริเทโว วา! ตํ กุเตตฺถ, ภิกฺขเว, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต เย มหนฺตตรา ขนฺธา เต ปลุชฺเชยฺยุํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, มหโต ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติฏฺโต สารวโต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา ปรินิพฺพุตา. ตํ กุเตตฺถ, ภิกฺขเว, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ¶ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. พาหิยสุตฺตํ
๓๘๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา พาหิโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา พาหิโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ ¶ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, พาหิย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต จ โข เต, พาหิย, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ, ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, พาหิย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ตฺวํ, พาหิย, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, พาหิย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, พาหิย, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา พาหิโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา พาหิโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว ¶ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ ¶ . ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา พาหิโย อรหตํ อโหสีติ. ปฺจมํ.
๖. อุตฺติยสุตฺตํ
๓๘๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ¶ ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต จ โข เต, อุตฺติย, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ, ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, อุตฺติย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, อุตฺติย, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, อุตฺติย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อุตฺติย, คมิสฺสสิ มจฺจุเธยฺยสฺส ปาร’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ¶ อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา อุตฺติโย อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.
๗. อริยสุตฺตํ
๓๘๓. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. พฺรหฺมสุตฺตํ
๓๘๔. เอกํ ¶ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ ¶ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’.
‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา ภิกฺขุ…เป… จิตฺเต วา ภิกฺขุ…เป… ธมฺเมสุ วา ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ¶ ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ ¶ .
‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา ¶ , วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ…เป… จิตฺเต วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ…เป… ธมฺเมสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ¶ ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
อิทมโวจ พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. อฏฺมํ;
๙. เสทกสุตฺตํ
๓๘๕. เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสทกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, จณฺฑาลวํสิโก จณฺฑาลวํสํ อุสฺสาเปตฺวา เมทกถาลิกํ อนฺเตวาสึ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม เมทกถาลิเก, จณฺฑาลวํสํ อภิรุหิตฺวา มม อุปริขนฺเธ ติฏฺาหี’ติ. ‘เอวํ, อาจริยา’ติ โข, ภิกฺขเว, เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี จณฺฑาลวํสิกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา จณฺฑาลวํสํ อภิรุหิตฺวา อาจริยสฺส อุปริขนฺเธ อฏฺาสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, จณฺฑาลวํสิโก เมทกถาลิกํ อนฺเตวาสึ เอตทโวจ – ‘ตฺวํ, สมฺม ¶ เมทกถาลิเก, มมํ รกฺข, อหํ ตํ รกฺขิสฺสามิ. เอวํ มยํ อฺมฺํ ¶ คุตฺตา อฺมฺํ รกฺขิตา ¶ สิปฺปานิ เจว ทสฺเสสฺสาม, ลาภฺจ [ลาเภ จ (สี.)] ลจฺฉาม, โสตฺถินา จ จณฺฑาลวํสา โอโรหิสฺสามา’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี จณฺฑาลวํสิกํ เอตทโวจ – ‘น โข ปเนตํ, อาจริย, เอวํ ภวิสฺสติ. ตฺวํ, อาจริย, อตฺตานํ รกฺข, อหํ อตฺตานํ รกฺขิสฺสามิ. เอวํ มยํ อตฺตคุตฺตา อตฺตรกฺขิตา สิปฺปานิ เจว ทสฺเสสฺสาม, ลาภฺจ ลจฺฉาม, โสตฺถินา จ จณฺฑาลวํสา โอโรหิสฺสามา’’’ติ. ‘‘โส ตตฺถ าโย’’ติ ภควา เอตทโวจ, ‘‘ยถา เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี อาจริยํ อโวจ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ; ปรํ รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ’’.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ? อาเสวนาย, ภาวนาย, พหุลีกมฺเมน – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ? ขนฺติยา, อวิหึสาย, เมตฺตจิตฺตตาย, อนุทยตาย – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ; ปรํ รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ชนปทกลฺยาณีสุตฺตํ
๓๘๖. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสทกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. ตตฺร ¶ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ‘ชนปทกลฺยาณี, ชนปทกลฺยาณี’ติ โข, ภิกฺขเว, มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย. ‘สา โข ปนสฺส ชนปทกลฺยาณี ปรมปาสาวินี นจฺเจ, ปรมปาสาวินี คีเต. ชนปทกลฺยาณี นจฺจติ คายตี’ติ โข, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย มหาชนกาโย ¶ สนฺนิปเตยฺย. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, สมติตฺติโก เตลปตฺโต อนฺตเรน จ มหาสมชฺชํ อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณิยา ปริหริตพฺโพ. ปุริโส จ เต อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสฺสติ. ยตฺเถว นํ โถกมฺปิ ฉฑฺเฑสฺสติ ตตฺเถว เต สิโร ปาเตสฺสตี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ เตลปตฺตํ อมนสิกริตฺวา พหิทฺธา ปมาทํ อาหเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘อุปมา โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํ เจเวตฺถ อตฺโถ – สมติตฺติโก เตลปตฺโตติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาย เอตํ สติยา อธิวจนํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กายคตา สติ โน ภาวิตา ¶ ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา ¶ อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ โข, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทสมํ.
นาลนฺทวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
มหาปุริโส ¶ นาลนฺทํ, จุนฺโท เจลฺจ พาหิโย;
อุตฺติโย อริโย พฺรหฺมา, เสทกํ ชนปเทน จาติ.
๓. สีลฏฺิติวคฺโค
๑. สีลสุตฺตํ
๓๘๗. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท ¶ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ยานิมานิ, อาวุโส อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ กิมตฺถิยานิ วุตฺตานิ ภควตา’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค [อุมฺมคฺโค (สี. สฺยา. กํ.)], ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘ยานิมานิ อาวุโส อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ กิมตฺถิยานิ วุตฺตานิ ภควตา’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘ยานิมานิ, อาวุโส ภทฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ ยาวเทว จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วุตฺตานิ ภควตา’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ ; เวทนาสุ…เป… ¶ จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิมานิ ¶ , อาวุโส ภทฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ ยาวเทว อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วุตฺตานิ ภควตา’’ติ. ปมํ.
๒. จิรฏฺิติสุตฺตํ
๓๘๘. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก ¶ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. จตุนฺนฺจ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหติ’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส ¶ , ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. อิเมสฺจ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปริหานสุตฺตํ
๓๘๙. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต ¶ วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมปริหานํ โหติ? โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมปริหานํ ¶ โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส ¶ , สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมปริหานํ โหติ. จตุนฺนฺจ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมอปริหานํ โหติ’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมปริหานํ โหติ. อิเมสฺจ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’ติ. ตติยํ.
๔. สุทฺธสุตฺตํ
๓๙๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ ¶ …เป… จิตฺเต ¶ …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตํ
๓๙๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ¶ ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ?
‘‘จตุนฺนํ ¶ โข, พฺราหฺมณ, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. จตุนฺนฺจ โข, พฺราหฺมณ, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหติ.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. อิเมสฺจ โข, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ ¶ , โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. ปเทสสุตฺตํ
๓๙๒. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ สาเกเต วิหรนฺติ กณฺฑกีวเน [กณฺฏกีวเน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา เยนายสฺมา อนิรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ ¶ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘‘เสโข, เสโข’ติ [เสกฺโข เสกฺโขติ (สฺยา. กํ.)], อาวุโส อนุรุทฺธ, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, เสโข โหตี’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ปเทสํ ภาวิตตฺตา เสโข โหติ’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… ¶ จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ปเทสํ ภาวิตตฺตา เสโข โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สมตฺตสุตฺตํ
๓๙๓. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘‘อเสโข ¶ , อเสโข’ติ, อาวุโส อนุรุทฺธ, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อเสโข โหตี’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ สมตฺตํ ภาวิตตฺตา อเสโข โหติ’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข ¶ , อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ สมตฺตํ ภาวิตตฺตา อเสโข โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. โลกสุตฺตํ
๓๙๔. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมสํ, อาวุโส อนุรุทฺธ, ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ [มหาภิฺาตํ (ปี.)] ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ ¶ , อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส ¶ , จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สหสฺสํ โลกํ ¶ อภิชานามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สิริวฑฺฒสุตฺตํ
๓๙๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน สิริวฑฺโฒ [สิรีวฑฺโฒ (ก.)] คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข สิริวฑฺโฒ คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘สิริวฑฺโฒ, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ¶ โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘สิริวฑฺโฒ, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ¶ เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา อานนฺโท สิริวฑฺฒํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… ¶ จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
‘‘เยเม, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาโร สติปฏฺานา เทสิตา สํวิชฺชนฺติ, เต ธมฺมา [สํวิชฺชนฺเต รตนธมฺมา (สี.)] มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ¶ เทสิตานิ, นาหํ, ภนฺเต, เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! อนาคามิผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. มานทินฺนสุตฺตํ
๓๙๖. ตํเยว ¶ ¶ นิทานํ. เตน โข ปน สมเยน มานทินฺโน คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข มานทินฺโน คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส…เป… น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโมติ. เอวรูปาย จาหํ, ภนฺเต, ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ เทสิตานิ, นาหํ, ภนฺเต, เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! อนาคามิผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. ทสมํ.
สีลฏฺิติวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
สีลํ ¶ ¶ ิติ ปริหานํ, สุทฺธํ พฺราหฺมณปเทสํ;
สมตฺตํ โลโก สิริวฑฺโฒ, มานทินฺเนน เต ทสาติ.
๔. อนนุสฺสุตวคฺโค
๑. อนนุสฺสุตสุตฺตํ
๓๙๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
‘‘‘อยํ ¶ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อยํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อยํ ¶ ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ปมํ.
๒. วิราคสุตฺตํ
๓๙๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิรทฺธสุตฺตํ
๓๙๙. ‘‘เยสํ ¶ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค [อริโย อฏฺงฺกิโก มคฺโค (ก.) อิมสฺมึ เยว สุตฺเต ทิสฺสติ อฏฺงฺคิโกติปทํ, น ปนาฺตฺถ อิทฺธิปาท อนุรุทฺธาทีสุ] สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ ¶ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน ¶ สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เยสํ เกสฺจิ ¶ , ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ตติยํ.
๔. ภาวิตสุตฺตํ
๔๐๐. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สติสุตฺตํ
๔๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ ¶ , วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อฺาสุตฺตํ
๔๐๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ฉนฺทสุตฺตํ
๔๐๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต โย กายสฺมึ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.
‘‘เวทนาสุ ¶ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรโต โย เวทนาสุ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.
‘‘จิตฺเต ¶ ¶ จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต โย จิตฺตมฺหิ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.
‘‘ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต โย ธมฺเมสุ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปริฺาตสุตฺตํ
๔๐๔. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต กาโย ปริฺาโต โหติ. กายสฺส ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.
‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรโต เวทนา ปริฺาตา โหนฺติ. เวทนานํ ปริฺาตตฺตา ¶ อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.
‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ ปริฺาตํ โหติ. จิตฺตสฺส ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.
‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต ธมฺมา ปริฺาตา โหนฺติ. ธมฺมานํ ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ภาวนาสุตฺตํ
๔๐๕. ‘‘จตุนฺนํ ¶ , ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ ภาวนํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ’’. ‘‘กตมา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ¶ วิหรติ อาตาปี ¶ สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนา’’ติ. นวมํ.
๑๐. วิภงฺคสุตฺตํ
๔๐๖. ‘‘สติปฏฺานฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สติปฏฺานภาวนฺจ สติปฏฺานภาวนาคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ’’. ‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี ¶ สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานํ’’.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ วิหรติ…เป… สมุทยธมฺมานุปสฺสี จิตฺเต วิหรติ… สมุทยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทสมํ.
อนนุสฺสุตวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนนุสฺสุตํ ¶ ¶ ¶ วิราโค, วิรทฺโธ ภาวนา สติ;
อฺา ฉนฺทํ ปริฺาย, ภาวนา วิภงฺเคน จาติ.
๕. อมตวคฺโค
๑. อมตสุตฺตํ
๔๐๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘จตูสุ, ภิกฺขเว, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรถ. มา โว อมตํ ปนสฺส. กตเมสุ จตูสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสุ, ภิกฺขเว, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรถ. มา โว อมตํ ปนสฺสา’’ติ. ปมํ.
๒. สมุทยสุตฺตํ
๔๐๘. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย; อาหารนิโรธา กายสฺส อตฺถงฺคโม. ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานํ อตฺถงฺคโม. นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย; นามรูปนิโรธา จิตฺตสฺส อตฺถงฺคโม. มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย; มนสิการนิโรธา ธมฺมานํ อตฺถงฺคโม’’ติ. ทุติยํ.
๓. มคฺคสุตฺตํ
๔๐๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘เอกายโน ¶ อยํ มคฺโค สตฺตานํ ¶ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’’.
‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา ภิกฺขุ เวทนานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… จิตฺเต วา ภิกฺขุ จิตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ธมฺเมสุ วา ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต มม ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยนาหํ เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา’’’.
‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย ¶ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา…เป… จิตฺเต วา ¶ …เป… ธมฺเมสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
‘‘อิทมโวจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –
‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’’นฺติ. ตติยํ;
๔. สติสุตฺตํ
๔๑๐. ‘‘สโต ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. กุสลราสิสุตฺตํ
๔๑๑. ‘‘‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… จิตฺตานุปสฺสี…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ¶ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปาติโมกฺขสํวรสุตฺตํ
๔๑๒. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหราหิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสุ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหริสฺสสิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ¶ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขิสฺสุ สิกฺขาปเทสุ; ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ . ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ ¶ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ¶ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุจฺจริตสุตฺตํ
๔๑๓. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ¶ ภาเวสฺสสิ. มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.
‘‘กตเม ¶ จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.
๘. มิตฺตสุตฺตํ
๔๑๔. ‘‘เย ¶ , ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โข โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา ¶ วา าตี วา สาโลหิตา วา, เต โว, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.
‘‘กตเมสํ, จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เย, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา ¶ อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, เต โว, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. เวทนาสุตฺตํ
๔๑๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ. นวมํ.
๑๐. อาสวสุตฺตํ
๔๑๖. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว อาสวา. กตเม ตโย? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว ¶ – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาสวา. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ ปหานาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.
‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก ¶ อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ ปหานาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ. ทสมํ.
อมตวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อมตํ สมุทโย มคฺโค, สติ กุสลราสิ จ;
ปาติโมกฺขํ ทุจฺจริตํ, มิตฺตเวทนา อาสเวน จาติ.
๖. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๔๑๗-๔๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ ¶ …เป… จิตฺเต ¶ …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๗. อปฺปมาทวคฺโค
๑-๑๐. ตถาคตาทิสุตฺตทสกํ
๔๒๙-๔๓๘. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.
อปฺปมาทวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ¶ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
๘. พลกรณียวคฺโค
๑-๑๒. พลาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๔๓๙-๔๕๐. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺตีติ วิตฺถาเรตพฺพํ.
พลกรณียวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ ¶ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
๙. เอสนาวคฺโค
๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตทสกํ
๔๕๑-๔๖๐. ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.
เอสนาวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินาย จาติ.
๑๐. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. อุทฺธมฺภาคิยาทิสุตฺตทสกํ
๔๖๑-๔๗๐. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา ¶ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.
‘‘กตเม ¶ จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย ¶ กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ.
(ยถา มคฺคสํยุตฺตํ ตถา สติปฏฺานสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ).
โอฆวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
สติปฏฺานสํยุตฺตํ ตติยํ.
๔. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกวคฺโค
๑. สุทฺธิกสุตฺตํ
๔๗๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.
๒. ปมโสตาปนฺนสุตฺตํ
๔๗๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ [สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๕] อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุติยโสตาปนฺนสุตฺตํ
๔๗๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ ¶ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม ¶ นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมอรหนฺตสุตฺตํ
๔๗๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ [สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๕] อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา ¶ อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตํ
๔๗๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๔๗๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา ¶ พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต ¶ อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย ¶ จ โข เกจิ [เย จ โข เต (สฺยา. กํ. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๔], ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๔๗๗. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สทฺธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; วีริยินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… สตินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ ¶ …เป… สมาธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ ¶ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; วีริยินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; สตินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ¶ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ ¶ , เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทฏฺพฺพสุตฺตํ
๔๗๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ – เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ – เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ ¶ จ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ – เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ – เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ – เอตฺถ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมวิภงฺคสุตฺตํ
๔๗๙. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ ¶ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ¶ สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน ¶ สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา ¶ อนุสฺสริตา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย, สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยวิภงฺคสุตฺตํ
๔๘๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ ¶ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ ¶ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา [สมาปตฺติยา (สฺยา. กํ. ก.)] อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. โส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ¶ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย, สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ¶ ปชานาติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ทสมํ.
สุทฺธิกวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกฺเจว ¶ ทฺเว โสตา, อรหนฺตา อปเร ทุเว;
สมณพฺราหฺมณา ทฏฺพฺพํ, วิภงฺคา อปเร ทุเวติ.
๒. มุทุตรวคฺโค
๑. ปฏิลาภสุตฺตํ
๔๘๑. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ…เป…. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อารพฺภ วีริยํ ปฏิลภติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺาเน อารพฺภ สตึ ปฏิลภติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ¶ ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย ¶ นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.
๒. ปมสํขิตฺตสุตฺตํ
๔๘๒. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตํ
๔๘๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหติ, ผลเวมตฺตตา ปุคฺคลเวมตฺตตา’’ติ. ตติยํ.
๔. ตติยสํขิตฺตสุตฺตํ
๔๘๔. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี ¶ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ¶ ปเทสการี อาราเธติ. ‘อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’ติ วทามี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมวิตฺถารสุตฺตํ
๔๘๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ¶ ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยวิตฺถารสุตฺตํ
๔๘๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ ¶ , ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหติ, ผลเวมตฺตตา ปุคฺคลเวมตฺตตา โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตติยวิตฺถารสุตฺตํ
๔๘๗. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ¶ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ¶ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ. ‘อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’ติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปฏิปนฺนสุตฺตํ
๔๘๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สมฺปนฺนสุตฺตํ
๔๘๙. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘อินฺทฺริยสมฺปนฺโน, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขุ, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, สตินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ ¶ , สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, ภิกฺขุ อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อาสวกฺขยสุตฺตํ
๔๙๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา ¶ พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทสมํ.
มุทุตรวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปฏิลาโภ ตโย สํขิตฺตา, วิตฺถารา อปเร ตโย;
ปฏิปนฺโน จ สมฺปนฺโน [ปฏิปนฺโน จูปสโม (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ทสมํ อาสวกฺขยนฺติ.
๓. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค
๑. ปุนพฺภวสุตฺตํ
๔๙๑. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ¶ ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สี. สฺยา. กํ.)]. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ¶ ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปมํ.
๒. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตํ
๔๙๒. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อินฺทฺริยานี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อฺินฺทฺริยสุตฺตํ
๔๙๓. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ¶ , อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อินฺทฺริยานี’’ติ. ตติยํ.
๔. เอกพีชีสุตฺตํ
๔๙๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ¶ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ เอกพีชี [เอกพีชิ (ก.)] โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โกลํโกโล โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สุทฺธกสุตฺตํ
๔๙๕. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ ¶ , ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ฉ อินฺทฺริยานี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. โสตาปนฺนสุตฺตํ
๔๙๖. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ¶ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อรหนฺตสุตฺตํ
๔๙๗. ‘‘ฉยิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สมฺพุทฺธสุตฺตํ
๔๙๘. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. ยาวกีวฺจาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺส มณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ¶ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ¶ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๔๙๙. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’. ‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๐๐. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา จกฺขุนฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ ¶ , มนินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, ภิกฺขเว…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย ¶ จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา จกฺขุนฺทฺริยํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ทสมํ.
ฉฬินฺทฺริยวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปุนพฺภโว ชีวิตฺาย, เอกพีชี จ สุทฺธกํ;
โสโต อรหสมฺพุทฺโธ, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณาติ.
๔. สุขินฺทฺริยวคฺโค
๑. สุทฺธิกสุตฺตํ
๕๐๑. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.
๒. โสตาปนฺนสุตฺตํ
๕๐๒. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ทุติยํ.
๓. อรหนฺตสุตฺตํ
๕๐๓. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๐๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย ¶ จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม ¶ , ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๐๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สุขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ทุกฺขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… โทมนสฺสินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ ¶ …เป… อุเปกฺขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สุขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ทุกฺขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปชานนฺติ… โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชานนฺติ… อุเปกฺขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต จ โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมวิภงฺคสุตฺตํ
๕๐๖. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ ¶ , กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนวสาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยวิภงฺคสุตฺตํ
๕๐๗. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ ¶ , กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนวสาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ สุขินฺทฺริยํ ยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ ทุกฺขินฺทฺริยํ ยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อทุกฺขมสุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ตติยวิภงฺคสุตฺตํ
๕๐๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ ¶ , กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนว สาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ สุขินฺทฺริยํ ยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ ทุกฺขินฺทฺริยํ ยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อทุกฺขมสุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา ¶ . อิติ โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ หุตฺวา ¶ ตีณิ โหนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ปฺจ โหนฺติ ปริยาเยนา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. กฏฺโปมสุตฺตํ
๕๐๙. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส สุขิโตว สมาโน ‘สุขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ¶ ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขินฺทฺริยํ. โส ทุกฺขิโตว สมาโน ‘ทุกฺขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ¶ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘โสมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โส สุมโนว สมาโน ‘สุมโนสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว โสมนสฺสเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ โสมนสฺสเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘โทมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. โส ทุมฺมโนว สมาโน ‘ทุมฺมโนสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว โทมนสฺสเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ โทมนสฺสเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ ¶ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘อุเปกฺขาเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส อุเปกฺขโกว สมาโน ‘อุเปกฺขโกสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว อุเปกฺขาเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อุเปกฺขาเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา [สํฆฏฺฏนาสโมธานา (ปี. ก.), สํฆฏนสโมธานา (สฺยา. กํ.)] อุสฺมา ชายติ, เตโช อภินิพฺพตฺตติ; เตสํเยว กฏฺานํ นานาภาวาวินิกฺเขปา ยา ¶ [นานาภาวนิกฺเขปา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส สุขิโตว สมาโน ‘สุขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ ¶ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ ¶ , ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… โสมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… โทมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… อุเปกฺขาเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส อุเปกฺขโกว สมาโน ‘อุเปกฺขโกสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว อุเปกฺขาเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อุเปกฺขาเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’. นวมํ.
๑๐. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ
๕๑๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? ทุกฺขินฺทฺริยํ ¶ , โทมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ ทุกฺขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส ทุกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, ทุกฺขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, ทุกฺขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. โส ¶ เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’ ¶ . โส โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, โทมนสฺสินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, โทมนสฺสินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ ¶ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ ¶ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ สุขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส สุขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, สุขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, สุขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ ¶ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ สุขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.
‘‘อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, โสมนสฺสินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, โสมนสฺสินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.
‘‘อิธ ¶ ¶ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ ¶ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ ¶ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรตี’’’ติ. ทสมํ.
สุขินฺทฺริยวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกฺจ โสโต อรหา, ทุเว สมณพฺราหฺมณา;
วิภงฺเคน ตโย วุตฺตา, กฏฺโ อุปฺปฏิปาฏิกนฺติ.
๕. ชราวคฺโค
๑. ชราธมฺมสุตฺตํ
๕๑๑. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ปจฺฉาตเป นิสินฺโน โหติ ปิฏฺึ โอตาปยมาโน.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควโต คตฺตานิ ปาณินา อโนมชฺชนฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต ¶ , อพฺภุตํ, ภนฺเต! น เจวํ ทานิ, ภนฺเต, ภควโต ตาว ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, สิถิลานิ จ คตฺตานิ สพฺพานิ วลิยชาตานิ, ปุรโต ปพฺภาโร ¶ จ กาโย, ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺสา’’ติ.
‘‘เอวฺเหตํ ¶ , อานนฺท, โหติ – ชราธมฺโม โยพฺพฺเ, พฺยาธิธมฺโม อาโรคฺเย, มรณธมฺโม ชีวิเต. น เจว ตาว ปริสุทฺโธ โหติ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, สิถิลานิ จ โหนฺติ คตฺตานิ สพฺพานิ วลิยชาตานิ, ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโย, ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺสา’’ติ.
‘‘อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวา จ สุคโต ¶ อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ธี ตํ ชมฺมิ ชเร อตฺถุ, ทุพฺพณฺณกรณี ชเร;
ตาว มโนรมํ พิมฺพํ, ชราย อภิมทฺทิตํ.
‘‘โยปิ วสฺสสตํ ชีเว, โสปิ มจฺจุปรายโณ [สพฺเพ มจฺจุปรายนา (สฺยา. กํ. ก.)];
น กิฺจิ ปริวชฺเชติ, สพฺพเมวาภิมทฺทตี’’ติ. ปมํ;
๒. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๑๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ปฺจิมานิ, โภ โคตม, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ, น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ. กตมานิ ปฺจ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ ¶ . อิเมสํ นุ โข, โภ โคตม, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ ¶ นานาโคจรานํ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ กึ ปฏิสรณํ, โก จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ?
‘‘ปฺจิมานิ, พฺราหฺมณ, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ. กตมานิ ปฺจ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ ¶ , ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, พฺราหฺมณ, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ ¶ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสรณํ, มโนว เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ.
‘‘มนสฺส ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘มนสฺส โข, พฺราหฺมณ, สติ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘สติยา ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘สติยา โข, พฺราหฺมณ, วิมุตฺติ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘วิมุตฺติยา ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘วิมุตฺติยา โข, พฺราหฺมณ, นิพฺพานํ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘นิพฺพานสฺส ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘อจฺจยาสิ [อจฺจสรา (สี. สฺยา. กํ.), อชฺฌปรํ (ปี. ก.)], พฺราหฺมณ, ปฺหํ, นาสกฺขิ ปฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุํ. นิพฺพาโนคธฺหิ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นิพฺพานปรายณํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ.
อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเต อุณฺณาเภ พฺราหฺมเณ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคาเร วา กูฏาคารสาลายํ วา [รสฺมิโย (สฺยา. ก.)] ปาจีนวาตปานา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาตปาเนน รสฺมิ [กูฏาคารํ วา กูฏาคารสาลํ วา อุตฺตราย (ก. สี.)] ปวิสิตฺวา กฺวาสฺส [กาย (สฺยา. ก.)] ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘ปจฺฉิมายํ, ภนฺเต, ภิตฺติย’’นฺติ. ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อุณฺณาภสฺส พฺราหฺมณสฺส ตถาคเต สทฺธา ¶ นิวิฏฺา มูลชาตา ปติฏฺิตา ทฬฺหา อสํหาริยา สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ. อิมมฺหิ เจ, ภิกฺขเว, สมเย อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ กาลงฺกเรยฺย, นตฺถิ สํโยชนํ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. ทุติยํ.
๓. สาเกตสุตฺตํ
๕๑๓. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ อฺชนวเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว ¶ , ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺตี’’ติ?
‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺติ’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺติ? ยํ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ตํ สทฺธาพลํ, ยํ สทฺธาพลํ ตํ สทฺธินฺทฺริยํ; ยํ วีริยินฺทฺริยํ ตํ วีริยพลํ, ยํ วีริยพลํ ตํ วีริยินฺทฺริยํ; ยํ สตินฺทฺริยํ ตํ สติพลํ, ยํ สติพลํ ตํ สตินฺทฺริยํ; ยํ สมาธินฺทฺริยํ ตํ ¶ สมาธิพลํ, ยํ สมาธิพลํ ตํ สมาธินฺทฺริยํ; ยํ ปฺินฺทฺริยํ ตํ ปฺาพลํ, ยํ ปฺาพลํ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา, ตสฺส มชฺเฌ ทีโป. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ [สงฺขํ (สี. สฺยา. กํ.)]. อตฺถิ ปน, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ? ยฺจ, ภิกฺขเว, ตสฺส ทีปสฺส ปุริมนฺเต [ปุรตฺถิมนฺเต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทกํ, ยฺจ ปจฺฉิมนฺเต อุทกํ – อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว ¶ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ? ยฺจ, ภิกฺขเว, ตสฺส ทีปสฺส อุตฺตรนฺเต อุทกํ, ยฺจ ทกฺขิณนฺเต อุทกํ – อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ สทฺธินฺทฺริยํ ตํ สทฺธาพลํ, ยํ สทฺธาพลํ ตํ สทฺธินฺทฺริยํ; ยํ วีริยินฺทฺริยํ ตํ วีริยพลํ, ยํ วีริยพลํ ตํ วีริยินฺทฺริยํ; ยํ สตินฺทฺริยํ ตํ สติพลํ ¶ , ยํ สติพลํ ตํ สตินฺทฺริยํ; ยํ ¶ สมาธินฺทฺริยํ ตํ สมาธิพลํ, ยํ สมาธิพลํ ตํ สมาธินฺทฺริยํ; ยํ ปฺินฺทฺริยํ ตํ ปฺาพลํ, ยํ ปฺาพลํ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ปฺจนฺนํ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ปุพฺพโกฏฺกสุตฺตํ
๕๑๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพโกฏฺเก. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘สทฺทหสิ [สทฺทหาสิ (สี. ปี.)] ตฺวํ, สาริปุตฺต – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ?
‘‘น ¶ ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺเหตํ, ภนฺเต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อปสฺสิตํ (สี. สฺยา. กํ. ก.), อผุสิตํ (ปี.)] ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. มยฺหฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. นิกฺกงฺขวาหํ ¶ ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺโฉ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เยสฺเหตํ, สาริปุตฺต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ ¶ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, สาริปุตฺต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา ¶ – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ¶ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมปุพฺพารามสุตฺตํ
๕๑๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ?
ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘เอกสฺส โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตมสฺส เอกสฺส ปฺินฺทฺริยสฺส ปฺวโต ¶ , ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตทนฺวยา สทฺธา สณฺาติ, ตทนฺวยํ วีริยํ สณฺาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺาติ, ตทนฺวโย สมาธิ สณฺาติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขเว, เอกสฺส อินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยปุพฺพารามสุตฺตํ
๕๑๖. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘ทฺวินฺนํ ¶ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ ¶ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ทฺวินฺนํ? อริยาย จ ปฺาย, อริยาย จ วิมุตฺติยา. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา วิมุตฺติ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ ¶ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตติยปุพฺพารามสุตฺตํ
๕๑๗. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา ¶ พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ จตุนฺนํ? วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. จตุตฺถปุพฺพารามสุตฺตํ
๕๑๘. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘ปฺจนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ปฺจนฺนํ? สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ , วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ¶ ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปิณฺโฑลภารทฺวาชสุตฺตํ
๕๑๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา โหติ – ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ ¶ , นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’’ติ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กึ นุ โข, ภนฺเต, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาเนน อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ?
‘‘ติณฺณนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ติณฺณนฺนํ? สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. อิมานิ จ, ภิกฺขเว, ตีณินฺทฺริยานิ กิมนฺตานิ? ขยนฺตานิ. กิสฺส ขยนฺตานิ? ชาติชรามรณสฺส. ‘ชาติชรามรณํ ขย’นฺติ โข, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ¶ ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อาปณสุตฺตํ
๕๒๐. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา องฺเคสุ วิหรติ อาปณํ นาม องฺคานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘โย โส, สาริปุตฺต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต [เอกนฺติคโต (สี.)] อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา’’ติ?
‘‘โย โส, ภนฺเต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา. สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส เอวํ ปาฏิกงฺขํ ยํ ¶ อารทฺธวีริโย วิหริสฺสติ – อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํ หิสฺส, ภนฺเต, วีริยํ ตทสฺส วีริยินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺธสฺส หิ ¶ , ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ สติมา ภวิสฺสติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สติ ตทสฺส สตินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภิสฺสติ สมาธึ, ลภิสฺสติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โย หิสฺส, ภนฺเต, สมาธิ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน ¶ สมาหิตจิตฺตสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ เอวํ ปชานิสฺสติ – อนมตคฺโค โข สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. อวิชฺชาย ตฺเวว ตโมกายสฺส อเสสวิราคนิโรโธ สนฺตเมตํ ปทํ ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ – สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ [นิพฺพานนฺติ (?)]. ยา หิสฺส, ภนฺเต, ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺโธ ¶ โส [ส โข โส (สี. สฺยา. กํ.)], ภนฺเต, อริยสาวโก เอวํ ปทหิตฺวา ปทหิตฺวา เอวํ สริตฺวา สริตฺวา เอวํ สมาทหิตฺวา สมาทหิตฺวา เอวํ ปชานิตฺวา ปชานิตฺวา เอวํ อภิสทฺทหติ – ‘อิเม โข เต ธมฺมา เย เม ปุพฺเพ สุตวา อเหสุํ. เตนาหํ ¶ เอตรหิ กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรามิ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ [ปฏิวิชฺฌ (สี. ก.) ตทฏฺกถาสุ ปน อติวิชฺฌิตฺวาติ วณฺณิตํ] ปสฺสามี’ติ. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สทฺธา ตทสฺส สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! โย โส, สาริปุตฺต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา. สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ อารทฺธวีริโย วิหริสฺสติ – อกุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํ หิสฺส, สาริปุตฺต, วีริยํ ตทสฺส วีริยินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ สติมา ภวิสฺสติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, สติ ตทสฺส สตินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภิสฺสติ สมาธึ, ลภิสฺสติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โย หิสฺส, สาริปุตฺต, สมาธิ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน สมาหิตจิตฺตสฺส ¶ เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ เอวํ ปชานิสฺสติ – อนมตคฺโค โข สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. อวิชฺชาย ตฺเวว ตโมกายสฺส อเสสวิราคนิโรโธ สนฺตเมตํ ปทํ ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ – สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ.
‘‘สทฺโธ โส [ส โข โส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สาริปุตฺต, อริยสาวโก เอวํ ปทหิตฺวา ปทหิตฺวา เอวํ สริตฺวา สริตฺวา เอวํ สมาทหิตฺวา สมาทหิตฺวา เอวํ ปชานิตฺวา ปชานิตฺวา เอวํ อภิสทฺทหติ – ‘อิเม โข เต ¶ ธมฺมา เย เม ปุพฺเพ สุตวา อเหสุํ. เตนาหํ เอตรหิ ¶ กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรามิ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ [ปฏิวิชฺฌ (ก. สี. ก.)] ปสฺสามี’ติ. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, สทฺธา ตทสฺส สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. ทสมํ.
ชราวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ชรา อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ, สาเกโต ปุพฺพโกฏฺโก;
ปุพฺพาราเม จ จตฺตาริ, ปิณฺโฑโล อาปเณน จาติ [สทฺเธน เต ทสาติ (สฺยา. กํ. ก.)].
๖. สูกรขตวคฺโค
๑. สาลสุตฺตํ
๕๒๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สาลาย พฺราหฺมณคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา, สีโห มิคราชา เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – ถาเมน ชเวน สูเรน [สูริเยน (สี. สฺยา. กํ.)]; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย’’.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; วีริยินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สตินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สมาธินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา, สีโห มิคราชา เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – ถาเมน ชเวน สูเรน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ปมํ.
๒. มลฺลิกสุตฺตํ
๕๒๒. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มลฺเลสุ [มลฺลเกสุ (สี. สฺยา. กํ.), มลฺลิเกสุ (ก.)] วิหรติ อุรุเวลกปฺปํ ¶ นาม มลฺลานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ น อุปฺปนฺนํ โหติ เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ กูฏาคารสฺส กูฏํ น อุสฺสิตํ โหติ, เนว ตาว โคปานสีนํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว โคปานสีนํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส กูฏํ อุสฺสิตํ ¶ โหติ, อถ โคปานสีนํ สณฺิติ โหติ, อถ โคปานสีนํ อวฏฺิติ โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ อริยสาวกสฺส อริยาณํ น อุปฺปนฺนํ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ…เป… อวฏฺิติ โหติ.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ , วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส. ปฺวโต, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตทนฺวยา สทฺธา สณฺาติ, ตทนฺวยํ วีริยํ สณฺาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺาติ, ตทนฺวโย สมาธิ สณฺาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. เสขสุตฺตํ
๕๒๓. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺย, อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺยา’’ติ?
ภควํมูลกา ¶ โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺย, อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺย’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขุ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อตฺถิ นุ โข อิโต พหิทฺธา อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โย เอวํ ภูตํ ตจฺฉํ ตถํ ธมฺมํ ¶ เทเสติ ¶ ยถา ภควา’ติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘นตฺถิ โข อิโต พหิทฺธา อฺโ สมโณ วา ¶ พฺราหฺมโณ วา โย เอวํ ภูตํ ตจฺฉํ ตถํ ธมฺมํ เทเสติ ยถา ภควา’ติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ปชานาติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – ยํคติกานิ ยํปรมานิ ยํผลานิ ยํปริโยสานานิ. น เหว โข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ; ปฺาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชานาติ? อิธ, ภิกฺขเว, อเสโข ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ปชานาติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – ยํคติกานิ ยํปรมานิ ยํผลานิ ยํปริโยสานานิ. กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรติ; ปฺาย จ อติวิชฺฌ ¶ ปสฺสติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อเสโข ภิกฺขุ ฉ อินฺทฺริยานิ ปชานาติ. ‘จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ – อิมานิ โข ฉ อินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ ¶ อปริเสสํ นิรุชฺฌิสฺสนฺติ, อฺานิ จ ฉ อินฺทฺริยานิ น กุหิฺจิ กิสฺมิฺจิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ปทสุตฺตํ
๕๒๔. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ [ชงฺคมานํ (สี. ปี.)] ปาณานํ ปทชาตานิ สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺติ ¶ , ปฺินฺทฺริยํ ปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺติ? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; วีริยินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สตินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สมาธินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; ปฺินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ ปาณานํ ปทชาตานิ สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺติ, ปฺินฺทฺริยํ ปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สารสุตฺตํ
๕๒๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ¶ , ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ ¶ …เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปติฏฺิตสุตฺตํ
๕๒๖. ‘‘เอกธมฺเม ¶ ปติฏฺิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. กตมสฺมึ เอกธมฺเม? อปฺปมาเท. กตโม จ ภิกฺขเว, อปฺปมาโท? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จิตฺตํ รกฺขติ อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสุ. ตสฺส จิตฺตํ รกฺขโต อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสุ สทฺธินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. วีริยินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. สตินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. สมาธินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปฺินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺเม ปติฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สหมฺปติพฺรหฺมสุตฺตํ
๕๒๗. เอกํ ¶ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. อถ โข ¶ ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานี’’ติ.
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ¶ ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมว พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ ¶ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ สุคต! ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานิ’’.
‘‘ภูตปุพฺพาหํ ¶ , ภนฺเต, กสฺสเป สมฺมาสมฺพุทฺเธ พฺรหฺมจริยํ อจรึ. ตตฺรปิ มํ เอวํ ชานนฺติ – ‘สหโก ภิกฺขุ, สหโก ภิกฺขู’ติ. โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, อิเมสํเยว ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา กาเมสุ กามจฺฉนฺทํ วิราเชตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน. ตตฺรปิ มํ เอวํ ชานนฺติ – ‘พฺรหฺมา สหมฺปติ, พฺรหฺมา สหมฺปตี’’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ สุคต! อหเมตํ ชานามิ, อหเมตํ ปสฺสามิ ยถา อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สูกรขตสุตฺตํ
๕๒๘. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต สูกรขตายํ. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข, สาริปุตฺต, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ [ปวตฺเตตีติ (สี.)]? ‘‘อนุตฺตรฺหิ ¶ , ภนฺเต, โยคกฺเขมํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! อนุตฺตรฺหิ, สาริปุตฺต, โยคกฺเขมํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ.
‘‘กตโม จ, สาริปุตฺต, อนุตฺตโร โยคกฺเขโม ยํ สมฺปสฺสมาโน ¶ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต ¶ วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, ขีณาสโว ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ. อยํ โข, ภนฺเต, อนุตฺตโร โยคกฺเขโม ยํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เอโส หิ, สาริปุตฺต, อนุตฺตโร โยคกฺเขโม ยํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ.
‘‘กตโม จ, สาริปุตฺต, ปรมนิปจฺจกาโร ยํ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, ขีณาสโว ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส [สปฺปฏิสฺโส (สฺยา. กํ. ก.)], ธมฺเม สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส, สงฺเฆ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส, สิกฺขาย สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส, สมาธิสฺมึ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส. อยํ โข, ภนฺเต, ปรมนิปจฺจกาโร ยํ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. ‘‘สาธุ ¶ ¶ สาธุ, สาริปุตฺต! เอโส หิ ¶ , สาริปุตฺต, ปรมนิปจฺจกาโร ยํ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมอุปฺปาทสุตฺตํ
๕๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยอุปฺปาทสุตฺตํ
๕๓๐. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ทสมํ.
สูกรขตวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สาลํ มลฺลิกํ เสโข จ, ปทํ สารํ ปติฏฺิตํ;
พฺรหฺมสูกรขตาโย, อุปฺปาทา อปเร ทุเวติ.
๗. โพธิปกฺขิยวคฺโค
๑. สํโยชนสุตฺตํ
๕๓๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย [สํโยชนานํ ปหานาย (สฺยา. ก.)] สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. อนุสยสุตฺตํ
๕๓๒. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข ¶ , ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปริฺาสุตฺตํ
๕๓๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. อาสวกฺขยสุตฺตํ
๕๓๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.
‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ, อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺติ, อทฺธานปริฺาย ¶ สํวตฺตนฺติ, อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ, อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺติ, อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺติ, อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมผลสุตฺตํ
๕๓๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยผลสุตฺตํ
๕๓๖. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, สสงฺขารปรินิพฺพายี ¶ โหติ, อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมรุกฺขสุตฺตํ
๕๓๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, เย เกจิ ชมฺพุทีปกา รุกฺขา, ชมฺพู เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ชมฺพุทีปกา รุกฺขา, ชมฺพู เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยรุกฺขสุตฺตํ
๕๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ เทวานํ ตาวตึสานํ รุกฺขา, ปาริฉตฺตโก เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ ¶ , ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… ¶ สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว ¶ , เย เกจิ เทวานํ ตาวตึสานํ รุกฺขา, ปาริฉตฺตโก เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ตติยรุกฺขสุตฺตํ
๕๓๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ อสุรานํ รุกฺขา, จิตฺตปาฏลิ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, เย เกจิ อสุรานํ รุกฺขา, จิตฺตปาฏลิ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. นวมํ.
๑๐. จตุตฺถรุกฺขสุตฺตํ
๕๔๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สุปณฺณานํ รุกฺขา, กูฏสิมฺพลี [โกฏสิมฺพลิ (สฺยา. กํ.)] เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ¶ ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สุปณฺณานํ รุกฺขา, กูฏสิมฺพลี เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ทสมํ.
โพธิปกฺขิยวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สํโยชนา ¶ อนุสยา, ปริฺา อาสวกฺขยา;
ทฺเว ผลา จตุโร รุกฺขา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๘. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๕๔๑-๕๕๒. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
อปฺปมาทวคฺโค ¶ วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา ¶ วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.
๑๒. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ
๕๘๗-๕๙๖. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ ¶ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ. ทสมํ. (ยถา มคฺคสํยุตฺตํ, ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ.)
โอฆวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
๑๓. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๕๙๗-๖๐๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต ¶ นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
อปฺปมาทวคฺค-พลกรณียวคฺค-เอสนาวคฺคา วิตฺถาเรตพฺพา.
๑๗. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ
๖๔๑-๖๕๐. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ ¶ …เป… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ ¶ … ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ.
โอฆวคฺโค สตฺตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
อินฺทฺริยสํยุตฺตํ จตุตฺถํ.
๕. สมฺมปฺปธานสํยุตฺตํ
๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๖๕๑-๖๖๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ตตฺร โข ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สมฺมปฺปธานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ¶ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ. (สมฺมปฺปธานสํยุตฺตสฺส คงฺคาเปยฺยาลี สมฺมปฺปธานวเสน วิตฺถาเรตพฺพา).
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๒. อปฺปมาทวคฺโค
(อปฺปมาทวคฺโค สมฺมปฺปธานวเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
๓. พลกรณียวคฺโค
๑-๑๒. พลกรณียาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๖๗๓-๖๘๔. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ, สพฺเพ ¶ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ ¶ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย ¶ สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรตี’’ติ. (เอวํ พลกรณียวคฺโค สมฺมปฺปธานวเสน วิตฺถาเรตพฺโพ). ทฺวาทสมํ.
พลกรณียวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
๔. เอสนาวคฺโค
๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตทสกํ
๖๘๕-๖๙๔. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ ¶ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ¶ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา’’ติ. (วิตฺถาเรตพฺพํ). ทสมํ.
เอสนาวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.
๕. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ
๖๙๕-๗๐๔. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ ¶ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา’’ติ. (วิตฺถาเรตพฺพา). ทสมํ.
โอฆวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
สมฺมปฺปธานสํยุตฺตํ ปฺจมํ.
๖. พลสํยุตฺตํ
๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. พลาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๗๐๕-๗๑๖. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, พลานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธาพลํ, วีริยพลํ, สติพลํ, สมาธิพลํ, ปฺาพลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ พลานีติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจพลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, วีริยพลํ…เป… สติพลํ… สมาธิพลํ… ปฺาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๒. อปฺปมาทวคฺโค
อปฺปมาทวคฺโค ¶ วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ ¶ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.
๕. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ
๗๔๙-๗๕๘. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, สทฺธาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, วีริยพลํ…เป… สติพลํ…เป… สมาธิพลํ…เป… ปฺาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ. (เอวํ วิตฺถาเรตพฺพา). ทสมํ.
โอฆวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
๖. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๗๕๙-๗๗๐. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา ¶ ; เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, สทฺธาพลํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. (วิตฺถาเรตพฺพา) ทฺวาทสมํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
อปฺปมาท-พลกรณียวคฺคา วิตฺถาเรตพฺพา.
๙. เอสนาวคฺโค
๑-๑๒. เอสนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๗๙๒-๘๐๒. เอวํ เอสนาปาฬิ วิตฺถาเรตพฺพา – ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ.
เอสนาวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.
๑๐. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ
๘๐๓-๘๑๒. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาพลํ ภาเวติ…เป… ปฺาพลํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ. ทสมํ.
โอฆวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
พลสํยุตฺตํ ฉฏฺํ.
๗. อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ
๑. จาปาลวคฺโค
๑. อปารสุตฺตํ
๘๑๓. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ ¶ ¶ ¶ ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. วิรทฺธสุตฺตํ
๘๑๔. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เยสํ ¶ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย ¶ มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อริยสุตฺตํ
๘๑๕. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา ¶ พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. ตติยํ.
๔. นิพฺพิทาสุตฺตํ
๘๑๖. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อิทฺธิปเทสสุตฺตํ
๘๑๗. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสุํ สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ ¶ , ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ สพฺเพ เต ¶ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทนฺติ สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสุํ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมตฺตสุตฺตํ
๘๑๘. ‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสุํ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทนฺติ ¶ , สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสุํ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ภิกฺขุสุตฺตํ
๘๑๙. ‘‘เย ¶ ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. พุทฺธสุตฺตํ
๘๒๐. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ¶ . อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต ‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ วุจฺจตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. าณสุตฺตํ
๘๒๑. ‘‘‘อยํ ¶ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อยํ ¶ วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อยํ จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ ¶ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ ¶ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. นวมํ.
๑๐. เจติยสุตฺตํ
๘๒๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ ¶ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหาหิ, อานนฺท, นิสีทนํ. เยน จาปาลํ เจติยํ [ปาวาลเจติยํ (สฺยา. กํ.)] เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นิสีทนํ อาทาย ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. อถ โข ภควา เยน จาปาลํ เจติยํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ¶ ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อายสฺมาปิ โข อานนฺโท ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนํ เจติยํ, รมณียํ โคตมกํ เจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตํ เจติยํ [พหุปุตฺตกเจติยํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ [อานนฺทเจติยํ (ก.), สานนฺทรํ (ก.)], รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ.
เอวมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ [สุคโต กปฺปาวเสสํ (ปี. ก.) ที. นิ. ๒.๑๖๗] พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.
ทุติยมฺปิ ¶ โข ภควา…เป… ตติยมฺปิ ¶ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนํ เจติยํ, รมณียํ โคตมกํ เจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ, รมณียํ ¶ พหุปุตฺตํ เจติยํ, รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ, รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ.
เอวมฺปิ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คจฺฉ โข ตฺวํ, อานนฺท, ยสฺส ทานิ กาลํ มฺสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. อถ โข มาโร ปาปิมา, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปรินิพฺพาตุ ¶ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ สุคโต [ปรินิพฺพาตุ สุคโต (สี. สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ]! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต. ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม ¶ , ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ [อุตฺตานึ กริสฺสนฺติ (ก.), อุตฺตานิกริสฺสนฺติ (ปี.)], อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’’ติ.
สนฺติ โข ปน, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขู ภควโต สาวกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา ¶ อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ, สุคโต! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขุนิโย น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา ¶ วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ ¶ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’’ติ.
‘‘สนฺติ โข ปน, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขุนิโย ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ, สุคโต! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อุปาสกา…เป… ยาว เม อุปาสิกา น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’’ติ.
‘‘สนฺติ โข ปน, ภนฺเต, เอตรหิ อุปาสกา…เป… อุปาสิกา ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา ¶ สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย ¶ , สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ ¶ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ, สุคโต! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ น อิทฺธฺเจว ภวิสฺสติ ผีตฺจ วิตฺถาริตํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’นฺติ. ตยิทํ, ภนฺเต, ภควโต พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริตํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ¶ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตํ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต’’ติ.
เอวํ วุตฺเต ภควา มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ, ปาปิม, โหหิ. น จิรํ [นจิรสฺเสว (ก.)] ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ. อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ตถาคโต ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ. อถ โข ภควา จาปาเล เจติเย สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ. โอสฺสฏฺเ จ [โอสชฺเช ปน (ก.)] ภควตา อายุสงฺขาเร มหาภูมิจาโล อโหสิ ภึสนโก โลมหํโส, เทวทุนฺทุภิโย [เทวทุทฺรภิโย (ก.)] จ ผลึสุ. อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ตุลมตุลฺจ ¶ ¶ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ. ทสมํ;
จาปาลวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อปาราปิ วิรทฺโธ จ, อริยา นิพฺพิทาปิ จ;
ปเทสํ สมตฺตํ ภิกฺขุ, พุทฺธํ าณฺจ เจติยนฺติ.
๒. ปาสาทกมฺปนวคฺโค
๑. ปุพฺพสุตฺตํ
๘๒๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ, โก ปจฺจโย อิทฺธิปาทภาวนายา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา ¶ อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ’’’.
‘‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม วีริยํ น จ อติลีนํ ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตํ ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม จิตฺตํ น จ อติลีนํ ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตํ ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ ¶ , น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน ¶ [อภิชฺชมาโน (สี. ปี. ก.)] คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน ¶ กมติ, เสยฺยถาปิ ¶ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสติ [ปรามสติ (สี. สฺยา. กํ.)] ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ, ทูเร สนฺติเก จาติ.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สโทสํ วา จิตฺตํ ‘สโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘วีตโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สโมหํ วา จิตฺตํ ‘สโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘วีตโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘สํขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘มหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘อมหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘สอุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘อนุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘สมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘อสมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ’’.
‘‘เอวํ ¶ ¶ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ¶ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ [อุปฺปาทึ (สี.)]; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม ¶ เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม วต, โภนฺโต, สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน, โภนฺโต, สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ ¶ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ปมํ.
๒. มหปฺผลสุตฺตํ
๘๒๔. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ ¶ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ¶ ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ¶ ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ…เป….
‘‘เอวํ ¶ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ฉนฺทสมาธิสุตฺตํ
๘๒๕. ‘‘ฉนฺทํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธิ. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ¶ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อยฺจ ฉนฺโท, อยฺจ ฉนฺทสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’.
‘‘วีริยํ ¶ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘วีริยสมาธิ’. โส อนุปฺปนฺนานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อิทฺจ วีริยํ, อยฺจ วีริยสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’.
‘‘จิตฺตํ ¶ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘จิตฺตสมาธิ’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อิทฺจ จิตฺตํ, อยฺจ จิตฺตสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต ¶ อิทฺธิปาโท’’’.
‘‘วีมํสํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘วีมํสาสมาธิ’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ ¶ . อิติ อยฺจ วีมํสา, อยฺจ วีมํสาสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’ติ. ตติยํ.
๔. โมคฺคลฺลานสุตฺตํ
๘๒๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู เหฏฺามิคารมาตุปาสาเท วิหรนฺติ อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา มุฏฺสฺสติโน อสมฺปชานา อสมาหิตา ภนฺตจิตฺตา [วิพฺภนฺตจิตฺตา (สี. สฺยา. กํ.)] ปากตินฺทฺริยา.
อถ ¶ โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอเต โข, โมคฺคลฺลาน, สพฺรหฺมจาริโน เหฏฺามิคารมาตุปาสาเท ¶ วิหรนฺติ อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา มุฏฺสฺสติโน อสมฺปชานา อสมาหิตา ภนฺตจิตฺตา ปากตินฺทฺริยา. คจฺฉ, โมคฺคลฺลาน, เต ภิกฺขู สํเวเชหี’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ¶ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ [อภิสงฺขเรสิ (สฺยา. ปี. ก.)] ยถา ปาทงฺคุฏฺเกน มิคารมาตุปาสาทํ สงฺกมฺเปสิ สมฺปกมฺเปสิ สมฺปจาเลสิ. อถ โข เต ภิกฺขู สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! นิวาตฺจ วต อยฺจ มิคารมาตุปาสาโท คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี, อถ จ ปน สงฺกมฺปิโต สมฺปกมฺปิโต สมฺปจาลิโต’’ติ!
อถ โข ภควา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา เอกมนฺตํ ิตา’’ติ? ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ ภนฺเต! นิวาตฺจ วต อยฺจ มิคารมาตุปาสาโท คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี, อถ จ ปน สงฺกมฺปิโต สมฺปกมฺปิโต สมฺปจาลิโต’’ติ! ‘‘ตุมฺเหว โข, ภิกฺขเว, สํเวเชตุกาเมน โมคฺคลฺลาเนน ภิกฺขุนา ปาทงฺคุฏฺเกน มิคารมาตุปาสาโท, สงฺกมฺปิโต สมฺปกมฺปิโต สมฺปจาลิโต. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตเมสํ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ ¶ ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.
‘‘เตน ¶ หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ. จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ¶ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ ¶ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ; น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว. อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ…เป… อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตํ
๘๒๗. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ ¶ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กิมตฺถิยํ นุ โข, โภ อานนฺท, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ? ‘‘ฉนฺทปฺปหานตฺถํ โข, พฺราหฺมณ, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ.
‘‘อตฺถิ ¶ ปน, โภ อานนฺท, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ.
‘‘กตโม ปน, โภ อานนฺท, มคฺโค กตมา ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ? ‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ โข, พฺราหฺมณ, มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ.
‘‘เอวํ ¶ สนฺเต, โภ อานนฺท, สนฺตกํ โหติ โน อสนฺตกํ. ฉนฺเทเนว ฉนฺทํ ปชหิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’’. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา ตํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ ¶ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อโหสิ เต ปุพฺเพ ฉนฺโท ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส โย ตชฺโช ฉนฺโท โส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ’’ติ? ‘‘เอวํ ¶ , โภ’’. ‘‘อโหสิ เต ปุพฺเพ วีริยํ ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส ยํ ตชฺชํ วีริยํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ’’. ‘‘อโหสิ เต ปุพฺเพ จิตฺตํ ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส ยํ ตชฺชํ จิตฺตํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ’’. ‘‘อโหสิ เต ปุพฺเพ วีมํสา ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส ยา ตชฺชา วีมํสา สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ’’.
‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, โย โส ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต, ตสฺส โย ปุพฺเพ ฉนฺโท อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต [อรหตฺเต ปตฺเต (สี. สฺยา. กํ.)] โย ตชฺโช ฉนฺโท โส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ; ยํ ปุพฺเพ วีริยํ อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต ยํ ตชฺชํ วีริยํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ; ยํ ปุพฺเพ จิตฺตํ อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต ยํ ตชฺชํ จิตฺตํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ; ยา ปุพฺเพ วีมํสา อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต ยา ตชฺชา วีมํสา สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา. ตํ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อิติ เอวํ สนฺเต, สนฺตกํ วา โหติ โน อสนฺตกํ วา’’ติ?
‘‘อทฺธา, โภ อานนฺท, เอวํ สนฺเต, สนฺตกํ โหติ ¶ โน อสนฺตกํ. อภิกฺกนฺตํ, โภ อานนฺท, อภิกฺกนฺตํ, โภ อานนฺท! เสยฺยถาปิ, โภ อานนฺท, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ ¶ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา อานนฺเทน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ อานนฺท, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ อานนฺโท ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๘๒๘. ‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา อเหสุํ มหานุภาวา, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา ภวิสฺสนฺติ มหานุภาวา, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา มหานุภาวา, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ¶ มหิทฺธิกา อเหสุํ มหานุภาวา, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา ภวิสฺสนฺติ มหานุภาวา, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา มหานุภาวา, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๘๒๙. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสุํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา อเหสุํ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก อเหสุํ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา อคมํสุ, เสยฺยถาปิ ¶ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ อกํสุ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน [อภิชฺชมานา (สี. ปี. ก.)] อคมํสุ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมึสุ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสึสุ [ปรามสึสุ (สฺยา. กํ. ก.)] ปริมชฺชึสุ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสุํ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสฺสนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา ภวิสฺสนฺติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก ภวิสฺสนฺติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คมิสฺสนฺติ ¶ , เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กริสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ ¶ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คมิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสิสฺสนฺติ ปริมชฺชิสฺสนฺติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺติสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉนฺติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมนฺติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสนฺติ [ปรามสนฺติ (สฺยา. กํ.)] ปริมชฺชนฺติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตาติ.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสุํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา อเหสุํ…เป… ¶ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสุํ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสฺสนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา ภวิสฺสนฺติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺติสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.
‘‘เย ¶ หิ เกจิ ภิกฺขเว เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ภิกฺขุสุตฺตํ
๘๓๐. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา ¶ อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตํ
๘๓๑. ‘‘อิทฺธึ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อิทฺธิปาทฺจ อิทฺธิปาทภาวนฺจ ¶ อิทฺธิปาทภาวนาคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท? โย โส, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. นวมํ.
๑๐. วิภงฺคสุตฺตํ
๘๓๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา’’.
‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น ¶ จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ¶ ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อติลีโน ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท โกสชฺชสหคโต โกสชฺชสมฺปยุตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีโน ฉนฺโท.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิโต ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท อุทฺธจฺจสหคโต อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิโต ฉนฺโท.
‘‘กตโม ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท ถินมิทฺธสหคโต ถินมิทฺธสมฺปยุตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ฉนฺโท.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺโต อนุวิสโฏ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ฉนฺโท.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปจฺฉาปุเรสฺา สุคฺคหิตา โหติ สุมนสิกตา สูปธาริตา สุปฺปฏิวิทฺธา ปฺาย. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ วิหรติ.
‘‘กถฺจ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เยหิ อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ ทิวา ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, โส เตหิ อากาเรหิ เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ รตฺตึ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ; เยหิ วา ปน อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ รตฺตึ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, โส เตหิ อากาเรหิ เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ ทิวา ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา วิหรติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อาโลกสฺา สุคฺคหิตา โหติ ทิวาสฺา สฺวาธิฏฺิตา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, อติลีนํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ โกสชฺชสหคตํ โกสชฺชสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีนํ วีริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ อุทฺธจฺจสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ วีริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ ¶ ถินมิทฺธสหคตํ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ วีริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺตํ อนุวิสฏํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ วีริยํ…เป….
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อาโลกสฺา สุคฺคหิตา โหติ ทิวาสฺา สฺวาธิฏฺิตา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติลีนํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ โกสชฺชสหคตํ โกสชฺชสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีนํ จิตฺตํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อุทฺธจฺจสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ จิตฺตํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ถินมิทฺธสหคตํ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺตํ อนุวิสฏํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ…เป… เอวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อติลีนา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีนา วีมํสา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา อุทฺธจฺจสหคตา อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตา วีมํสา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา ถินมิทฺธสหคตา ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา วีมํสา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺตา อนุวิสฏา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา ¶ วิกฺขิตฺตา วีมํสา…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา.
‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ ¶ กาเยน วสํ วตฺเตติ. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ¶ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทสมํ.
ปาสาทกมฺปนวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปุพฺพํ มหปฺผลํ ฉนฺทํ, โมคฺคลฺลานฺจ อุณฺณาภํ;
ทฺเว สมณพฺราหฺมณา ภิกฺขุ, เทสนา วิภงฺเคน จาติ.
๓. อโยคุฬวคฺโค
๑. มคฺคสุตฺตํ
๘๓๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข มคฺโค, กา ปฏิปทา อิทฺธิปาทภาวนายา’ติ ¶ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ ¶ . วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’ – อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.
‘‘เอวํ ¶ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ ¶ พหุลีกเตสุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ปมํ.
(ฉปิ อภิฺาโย วิตฺถาเรตพฺพา).
๒. อโยคุฬสุตฺตํ
๘๓๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิชานาติ นุ โข, ภนฺเต, ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ? ‘‘อภิชานามิ ขฺวาหํ, อานนฺท, อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ. ‘‘อภิชานาติ ปน, ภนฺเต, ภควา อิมินา จาตุมหาภูติเกน กาเยน อิทฺธิยา พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ ¶ ? ‘‘อภิชานามิ ขฺวาหํ, อานนฺท, อิมินา จาตุมหาภูติเกน [จาตุมฺมหาภูติเกน (สี. สฺยา. กํ.)] กาเยน อิทฺธิยา พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ.
‘‘ยฺจ โข, โอมาติ, ภนฺเต, ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุํ, ยฺจ ¶ โข อภิชานาติ, ภนฺเต, ภควา อิมินา จาตุมหาภูติเกน กาเยน อิทฺธิยา พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา ¶ , ตยิทํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยฺเจว อพฺภุตฺจา’’ติ. ‘‘อจฺฉริยา ¶ เจว, อานนฺท, ตถาคตา อจฺฉริยธมฺมสมนฺนาคตา จ, อพฺภุตา เจว, อานนฺท, ตถาคตา อพฺภุตธมฺมสมนฺนาคตา จ’’.
‘‘ยสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ [สมาทหติ (สี. สฺยา. ปี.)] จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย ลหุตโร เจว โหติ มุทุตโร จ กมฺมนิยตโร จ ปภสฺสรตโร จ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, อโยคุโฬ ทิวสํ สนฺตตฺโต ลหุตโร เจว โหติ มุทุตโร จ กมฺมนิยตโร จ ปภสฺสรตโร จ; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺมึ สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย ลหุตโร เจว โหติ มุทุตโร จ กมฺมนิยตโร จ ปภสฺสรตโร จ.
‘‘ยสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย อปฺปกสิเรเนว ปถวิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , อานนฺท, ตูลปิจุ วา กปฺปาสปิจุ วา ลหุโก วาตูปาทาโน อปฺปกสิเรเนว ปถวิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺมึ สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ ¶ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย อปฺปกสิเรเนว ปถวิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ภิกฺขุสุตฺตํ
๘๓๕. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ตติยํ.
๔. สุทฺธิกสุตฺตํ
๘๓๖. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมผลสุตฺตํ
๘๓๗. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุนา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยผลสุตฺตํ
๘๓๘. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา.
‘‘กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ [ปฏิคจฺจ (สี.), ปฏิหจฺจ (ปี.)] อฺํ อาราเธติ โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ; อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ; อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมอานนฺทสุตฺตํ
๘๓๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต ¶ , อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิ’’.
‘‘กตโม จานนฺท, อิทฺธิปาโท? โย, อานนฺท, มคฺโค ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาโท.
‘‘กตมา ¶ จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ¶ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา.
‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ
๘๔๐. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, อานนฺท, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา ¶ อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา…เป….
‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิ.
‘‘กตโม จานนฺท, อิทฺธิปาโท? โย, อานนฺท, มคฺโค ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาโท.
‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา.
‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมภิกฺขุสุตฺตํ
๘๔๑. อถ ¶ ¶ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ¶ เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ¶ ปฏิปทา’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท? โย, ภิกฺขเว, มคฺโค, ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยภิกฺขุสุตฺตํ
๘๔๒. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา…เป….
‘‘กตมา ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท? โย, ภิกฺขเว, มคฺโค, ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทสมํ.
๑๑. โมคฺคลฺลานสุตฺตํ
๘๔๓. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตเมสํ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ¶ โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ ¶ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’…เป… อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว.
‘‘อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลาโน ภิกฺขุ เอวํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว ¶ พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิเมสฺจ ¶ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ¶ โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ตถาคตสุตฺตํ
๘๔๔. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตเมสํ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา ¶ น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก ¶ เอวํมหานุภาโว.
‘‘อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ¶ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต อาสวานํ ¶ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
(ฉปิ อภิฺาโย วิตฺถาเรตพฺพา).
อโยคุฬวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
มคฺโค อโยคุโฬ ภิกฺขุ, สุทฺธิกฺจาปิ ทฺเว ผลา;
ทฺเว จานนฺทา ทุเว ภิกฺขู, โมคฺคลฺลาโน ตถาคโตติ.
๔. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๘๔๕-๘๕๖. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ภาเวนฺโต จตฺตาโร อิทฺธิปาเท พหุลีกโรนฺโต ¶ นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ภาเวนฺโต จตฺตาโร อิทฺธิปาเท พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.
‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ¶ ภาเวนฺโต จตฺตาโร อิทฺธิปาเท พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
อปฺปมาทวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ¶ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
พลกรณียวคฺโค ¶ วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา ¶ วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.
๘. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ
๘๘๙-๘๙๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ ¶ ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ ¶ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาเวตพฺพา’’ติ.
(ยถา ¶ มคฺคสํยุตฺตํ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ).
โอฆวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ สตฺตมํ.
๘. อนุรุทฺธสํยุตฺตํ
๑. รโหคตวคฺโค
๑. ปมรโหคตสุตฺตํ
๘๙๙. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ กาเย วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ กาเย ¶ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ ¶ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา กาเย สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ¶ กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘โส ¶ สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
‘‘อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ . พหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา เวทนาสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี ¶ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
‘‘อชฺฌตฺตํ จิตฺเต…เป… พหิทฺธา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต สมุทยธมฺมานุปสฺสี ¶ วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี…เป… อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘โส ¶ สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ ¶ , ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
‘‘อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยรโหคตสุตฺตํ
๙๐๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี; เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม ¶ พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย ¶ , ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ.
อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ?
‘‘อิธาวุโส ¶ , ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ¶ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ จิตฺเต…เป… พหิทฺธา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน ¶ จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. สุตนุสุตฺตํ
๙๐๑. เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ สุตนุตีเร. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ – ‘‘กตเมสํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’ติ?
‘‘จตุนฺนํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… ¶ จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา หีนํ ธมฺมํ หีนโต อพฺภฺาสึ, มชฺฌิมํ ธมฺมํ มชฺฌิมโต อพฺภฺาสึ, ปณีตํ ธมฺมํ ปณีตโต อพฺภฺาสิ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. ปมกณฺฑกีสุตฺตํ
๙๐๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สาเกเต วิหรนฺติ กณฺฑกีวเน ¶ . อถ ¶ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘เสเขนาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ?
‘‘เสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ ¶ …เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – เสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยกณฺฑกีสุตฺตํ
๙๐๓. สาเกตนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘อเสเขนาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ? ‘‘อเสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ¶ ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อเสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ตติยกณฺฑกีสุตฺตํ
๙๐๔. สาเกตนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมสํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต ¶ . กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สหสฺสํ โลกํ อภิชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตณฺหกฺขยสุตฺตํ
๙๐๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ตตฺร โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อนุรุทฺโธ เอตทโวจ –
‘‘จตฺตาโรเม ¶ , อาวุโส, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป… ¶ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สลฬาคารสุตฺตํ
๙๐๖. เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ สลฬาคาเร. ตตฺร โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… เอตทโวจ – ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. อถ มหาชนกาโย อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ [กุทฺทาลปิฏกํ (พหูสุ)] อาทาย – ‘มยํ อิมํ คงฺคานทึ ปจฺฉานินฺนํ กริสฺสาม ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’นฺติ. ตํ กึ มฺถาวุโส, อปิ นุ โส มหาชนกาโย คงฺคานทึ ปจฺฉานินฺนํ กเรยฺย ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘คงฺคา, อาวุโส, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. สา น สุกรา ปจฺฉานินฺนํ กาตุํ ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภารํ. ยาวเทว จ ปน โส มหาชนกาโย กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ.
‘‘เอวเมว ¶ โข, อาวุโส, ภิกฺขุํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺตํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา ¶ โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ? กึ มุณฺโฑ กปาลมนุสฺจรสิ? เอหิ หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชสฺสุ ปฺุานิ จ กโรหี’’’ติ.
‘‘โส วต, อาวุโส, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ¶ ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยฺหิ ตํ, อาวุโส, จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ วิเวกนินฺนํ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ ตํ วต หีนายาวตฺติสฺสตีติ ¶ – เนตํ านํ วิชฺชติ. กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรตีติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อมฺพปาลิวนสุตฺตํ
๙๐๗. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต เวสาลิยํ วิหรนฺติ อมฺพปาลิวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ –
‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา อนุรุทฺโธ วิหาเรน เอตรหิ พหุลํ วิหรตี’’ติ? ‘‘จตูสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต เอตรหิ พหุลํ วิหรามิ. กตเมสุ จตูสุ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี ¶ วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี ¶ สมฺปชาโน ¶ สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต เอตรหิ พหุลํ วิหรามิ. โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต, โส อิเมสุ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต พหุลํ วิหรตี’’ติ.
‘‘ลาภา วต โน, อาวุโส, สุลทฺธํ วต โน, อาวุโส! เย มยํ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุขาว อสฺสุมฺห อาสภึ วาจํ ภาสมานสฺสา’’ติ. นวมํ.
๑๐. พาฬฺหคิลานสุตฺตํ
๙๐๘. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ อนฺธวนสฺมึ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ –
‘‘กตเมนายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส วิหาเรน วิหรโต อุปฺปนฺนา สารีริกา ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติ? ‘‘จตูสุ โข เม, อาวุโส, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปนฺนา สารีริกา ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. กตเมสุ จตูสุ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสุ ¶ โข เม, อาวุโส, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปนฺนา สารีริกา ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติ. ทสมํ.
รโหคตวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
รโหคเตน ¶ ทฺเว วุตฺตา, สุตนุ กณฺฑกี ตโย;
ตณฺหกฺขยสลฬาคารํ, อมฺพปาลิ จ คิลานนฺติ.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. กปฺปสหสฺสสุตฺตํ
๙๐๙. เอกํ ¶ ¶ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ¶ อนุรุทฺเธน สทฺธึ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ –
‘‘กตเมสํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา กปฺปสหสฺสํ อนุสฺสรามี’’ติ. ปมํ.
๒. อิทฺธิวิธสุตฺตํ
๙๑๐. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภมิ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหมิ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตมี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทิพฺพโสตสุตฺตํ
๙๑๑. ‘‘อิเมสฺจ ¶ ¶ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณามิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ. ตติยํ.
๔. เจโตปริยสุตฺตํ
๙๑๒. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ ¶ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ ¶ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานามี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. านสุตฺตํ
๙๑๓. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. กมฺมสมาทานสุตฺตํ
๙๑๔. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สพฺพตฺถคามินิสุตฺตํ
๙๑๕. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สพฺพตฺถคามินิปฺปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. นานาธาตุสุตฺตํ
๙๑๖. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. นานาธิมุตฺติสุตฺตํ
๙๑๗. ‘‘อิเมสฺจ ¶ ¶ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสุตฺตํ
๙๑๘. ‘‘อิเมสฺจ ¶ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. ฌานาทิสุตฺตํ
๙๑๙. ‘‘อิเมสฺจ ¶ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ปุพฺเพนิวาสสุตฺตํ
๙๒๐. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ทิพฺพจกฺขุสุตฺตํ
๙๒๑. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน…เป… อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ. เตรสมํ.
๑๔. อาสวกฺขยสุตฺตํ
๙๒๒. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเ ¶ ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามี’’ติ. จุทฺทสมํ.
ทุติโย วคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
มหาภิฺํ ¶ ¶ อิทฺธิ ทิพฺพํ, เจโตปริยํ านํ กมฺมํ;
สพฺพตฺถธาตุธิมุตฺติ, อินฺทฺริยํ ฌานํ ติสฺโส วิชฺชาติ.
อนุรุทฺธสํยุตฺตํ อฏฺมํ.
๙. ฌานสํยุตฺตํ
๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค
๑-๑๒. ฌานาทิสุตฺตทฺวาทสกํ
๙๒๓-๙๓๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ ‘‘จตฺตาโร เม, ภิกฺขเว, ฌานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ฌานา’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร ¶ ฌาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร ฌาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร ฌาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร ฌาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ¶ ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร ฌาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร ฌาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.
คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉ ¶ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;
ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
อปฺปมาทวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;
ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.
พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พลํ ¶ ¶ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;
อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.
เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;
ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.
๕. โอฆวคฺโค
๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตํ
๙๖๗-๙๗๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ ¶ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร ฌานา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ¶ ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร ฌานา ภาเวตพฺพา’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํ. ทสมํ. (ยถา มคฺคสํยุตฺตํ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ).
โอฆวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;
กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.
ฌานสํยุตฺตํ นวมํ.
๑๐. อานาปานสํยุตฺตํ
๑. เอกธมฺมวคฺโค
๑. เอกธมฺมสุตฺตํ
๙๗๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ตตฺร โข…เป… เอตทโวจ – ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส. กตโม เอกธมฺโม? อานาปานสฺสติ [อานาปานสติ (สี. ปี.)]. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว [สโต (พหูสุ) ตติยปาราชิเกปิ] ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปีติปฺปฏิสํเวที ¶ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สุขปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ¶ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ ¶ , ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ ¶ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ. ปมํ.
๒. โพชฺฌงฺคสุตฺตํ
๙๗๘. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อานาปานสฺสติสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, อานาปานสฺสติสหคตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อานาปานสฺสติสหคตํ ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ. ทุติยํ.
๓. สุทฺธิกสุตฺตํ
๙๗๙. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมผลสุตฺตํ
๙๘๐. ‘‘อานาปานสฺสติ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ¶ ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. เอวํ ¶ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยผลสุตฺตํ
๙๘๑. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา.
‘‘เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ; โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ. อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ; โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ ¶ , โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ… อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ… อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ… สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ… อุทฺธํโสโต ¶ โหติ อกนิฏฺคามี – เอวํ ภาวิตาย ¶ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อริฏฺสุตฺตํ
๙๘๒. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา…เป… เอตทโวจ – ‘‘ภาเวถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ’’นฺติ? เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อริฏฺโ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ภาเวมิ อานาปานสฺสติ’’นฺติ. ‘‘ยถา ¶ กถํ ปน ตฺวํ, อริฏฺ, ภาเวสิ อานาปานสฺสติ’’นฺติ? ‘‘อตีเตสุ เม, ภนฺเต, กาเมสุ กามจฺฉนฺโท ปหีโน, อนาคเตสุ เม กาเมสุ กามจฺฉนฺโท วิคโต, อชฺฌตฺตพหิทฺธา [อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] จ เม ธมฺเมสุ ปฏิฆสฺา สุปฺปฏิวินีตา. โส [โสหํ (?)] สโตว อสฺสสิสฺสามิ, สโตว ปสฺสสิสฺสามิ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภาเวมิ อานาปานสฺสติ’’นฺติ.
‘‘‘อตฺเถสา, อริฏฺ, อานาปานสฺสติ, เนสา นตฺถี’ติ วทามิ. อปิ จ, อริฏฺ, ยถา อานาปานสฺสติ วิตฺถาเรน ปริปุณฺณา โหติ ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อริฏฺโ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กถฺจ, อริฏฺ, อานาปานสฺสติ วิตฺถาเรน ปริปุณฺณา โหติ? อิธ, อริฏฺ, ภิกฺขุ ¶ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ โข, อริฏฺ, อานาปานสฺสติ วิตฺถาเรน ปริปุณฺณา โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. มหากปฺปินสุตฺตํ
๙๘๓. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควโต อวิทูเร ¶ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหากปฺปินํ อวิทูเร นิสินฺนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘ปสฺสถ ¶ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วา’’ติ? ‘‘ยทาปิ มยํ, ภนฺเต, ตํ อายสฺมนฺตํ ปสฺสาม สงฺฆมชฺเฌ วา นิสินฺนํ เอกํ วา รโห นิสินฺนํ, ตทาปิ ¶ มยํ ตสฺส อายสฺมโต น ปสฺสาม กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วา’’ติ.
‘‘ยสฺส, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, ตสฺส โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมาธิสฺส นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. กตมสฺส ¶ จ, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา?
‘‘อานาปานสฺสติสมาธิสฺส, ภิกฺขเว, ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา. กถํ ภาวิเต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหิ กถํ พหุลีกเต เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา?
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิเต จ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหิ เอวํ พหุลีกเต เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปทีโปปมสุตฺตํ
๙๘๔. ‘‘อานาปานสฺสติสมาธิ ¶ , ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส. กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส?
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ ¶ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ ¶ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส.
‘‘อหมฺปิ สุทํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตว สมาโน อิมินา วิหาเรน พหุลํ วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อิมินา วิหาเรน พหุลํ วิหรโต เนว กาโย กิลมติ น จกฺขูนิ; อนุปาทาย จ เม อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘เนว เม กาโย กิลเมยฺย น จกฺขูนิ, อนุปาทาย จ เม อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘เย เม เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหีเยยฺยุ’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี ¶ วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปฏิกูเล ¶ จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปีติยา จ ¶ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหเรยฺยํ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทยฺยํ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ¶ ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ¶ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.
‘‘เอวํ ภาวิเต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหิ เอวํ พหุลีกเต, สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ; ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ¶ ¶ ปชานาติ; อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ’’.
‘‘สุขํ [โส สุขํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๖๔ อฏฺกถาฏีกา โอโลเกตพฺพา] เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ. โส กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ, วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ¶ ฌาเยยฺย, ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ ¶ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. เวสาลีสุตฺตํ
๙๘๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ, อสุภาย วณฺณํ ภาสติ, อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสติ.
อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.
อถ ¶ โข เต ภิกฺขู – ‘‘ภควา อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ, อสุภาย วณฺณํ ภาสติ ¶ , อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตี’’ติ อเนกาการโวการํ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เต อิมินา กาเยน อฏฺฏียมานา [อฏฺฏิยมานา (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] หรายมานา ชิคุจฺฉมานา สตฺถหารกํ ปริเยสนฺติ. ทสปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ, วีสมฺปิ…เป… ตึสมฺปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ.
อถ ¶ โข ภควา ตสฺส อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข, อานนฺท, ตนุภูโต วิย ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ? ‘‘ตถา หิ ปน, ภนฺเต, ‘ภควา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ, อสุภาย วณฺณํ ภาสติ ¶ , อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตี’ติ อเนกาการโวการํ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เต อิมินา กาเยน อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา สตฺถหารกํ ปริเยสนฺติ. ทสปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ, วีสมฺปิ ภิกฺขู… ตึสมฺปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ. สาธุ, ภนฺเต, ภควา อฺํ ปริยายํ อาจิกฺขตุ ยถายํ ภิกฺขุสงฺโฆ อฺาย สณฺเหยฺยา’’ติ.
‘‘เตนหานนฺท, ยาวติกา ภิกฺขู เวสาลึ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ เต สพฺเพ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิปาเตหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา ยาวติกา ภิกฺขู เวสาลึ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ เต สพฺเพ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิปาเตตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สนฺนิปติโต [สนฺนิปาติโต (สี.)], ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ. ยสฺส ทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ.
อถ โข ภควา เยน อุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส อูหตํ รโชชลฺลํ, ตเมนํ มหาอกาลเมโฆ านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ ¶ อเสจนโก จ สุโข จ ¶ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ ¶ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. กิมิลสุตฺตํ
๙๘๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กิมิลายํ [กิมฺพิลายํ (สี. ปี.)] วิหรติ เวฬุวเน. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ กิมิลํ อามนฺเตสิ – ‘‘กถํ ภาวิโต นุ โข, กิมิล, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’ติ?
เอวํ วุตฺเต อายสฺมา กิมิโล ตุณฺหี อโหสิ. ทุติยมฺปิ โข ภควา…เป… ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ กิมิลํ อามนฺเตสิ – ‘‘กถํ ภาวิโต นุ โข, กิมิล, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’ติ? ตติยมฺปิ โข อายสฺมา กิมิโล ตุณฺหี อโหสิ.
เอวํ ¶ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล! ยํ ภควา อานาปานสฺสติสมาธึ ภาเสยฺย ¶ . ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.
‘‘เตนหานนฺท, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข ¶ อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิโต จ, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ¶ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’.
‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – กาเย กายานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสํ. ตสฺมาติหานนฺท, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘ปีติปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สุขปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ¶ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ ¶ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน ¶ สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ [อสฺสาสปสฺสาสํ (ปี. ก.) ม. นิ. ๓.๑๔๕] สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติหานนฺท, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ ¶ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ…เป… ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, อานนฺท, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติหานนฺท, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ…เป… วิราคานุปสฺสี…เป… นิโรธานุปสฺสี…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อานนฺท, จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ.)] มหาปํสุปฺุโช. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสายํ อาคจฺเฉยฺย สกฏํ วา รโถ วา, อุปหนเตว ตํ ปํสุปฺุชํ; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สกฏํ วา รโถ วา, อุปหนเตว ตํ ปํสุปฺุชํ. เอวเมว โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโตปิ อุปหนเตว ¶ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโตปิ อุปหนเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม’’ติ. ทสมํ.
เอกธมฺมวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอกธมฺโม ¶ จ โพชฺฌงฺโค, สุทฺธิกฺจ ทุเว ผลา;
อริฏฺโ กปฺปิโน ทีโป, เวสาลี กิมิเลน จาติ.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตํ
๙๘๗. เอกํ ¶ สมยํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.
อถ ¶ โข ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘สเจ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมนาวุโส, วิหาเรน สมโณ โคตโม วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อานาปานสฺสติสมาธินา โข, อาวุโส, ภควา วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสี’ติ. อิธาหํ, ภิกฺขเว, สโต อสฺสสามิ, สโต ปสฺสสามิ. ทีฆํ อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานามิ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานามิ; รสฺสํ อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานามิ, รสฺสํ ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานามิ; ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ ¶ ปชานามิ’’.
‘‘ยฺหิ ¶ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ ¶ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปิ. เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย เจว สํวตฺตติ สติสมฺปชฺาย จ.
‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปี’’ติ. ปมํ.
๒. กงฺเขยฺยสุตฺตํ
๙๘๘. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา โลมสกํภิโย [โลมสวงฺคิโส (สี. ปี.)] สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยนายสฺมา โลมสกํภิโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ โลมสกํภิยํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก อายสฺมนฺตํ โลมสกํภิยํ เอตทโวจ – ‘‘โส เอว นุ โข, ภนฺเต, เสโข ¶ วิหาโร โส ตถาคตวิหาโร, อุทาหุ อฺโว [อฺโ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เสโข วิหาโร อฺโ ตถาคตวิหาโร’’ติ?
‘‘น โข, อาวุโส มหานาม, สฺเวว เสโข วิหาโร, โส ตถาคตวิหาโร. อฺโ โข, อาวุโส มหานาม, เสโข วิหาโร, อฺโ ตถาคตวิหาโร. เย เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เต ปฺจ นีวรเณ ปหาย วิหรนฺติ. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย วิหรนฺติ, พฺยาปาทนีวรณํ…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ…เป… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ…เป… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย วิหรนฺติ.
‘‘เยปิ ¶ ¶ เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เต อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสํ ปฺจ นีวรณา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี. ปี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ; พฺยาปาทนีวรณํ ปหีนํ…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ…เป… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ…เป… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺมํ.
‘‘เย เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต ¶ กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสํ อิเม ปฺจ นีวรณา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตทมินาเปตํ, อาวุโส มหานาม, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา – อฺโว เสโข วิหาโร, อฺโ ตถาคตวิหาโร.
‘‘เอกมิทํ, อาวุโส มหานาม, สมยํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตตฺร โข, อาวุโส มหานาม, ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’ติ. ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข, อาวุโส มหานาม, เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.
‘‘อถ โข, อาวุโส, ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘สเจ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – กตเมนาวุโส, วิหาเรน สมโณ โคตโม วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสีติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ ¶ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – อานาปานสฺสติสมาธินา โข, อาวุโส, ภควา วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสีติ. อิธาหํ, ภิกฺขเว ¶ , สโต อสฺสสามิ, สโต ปสฺสสามิ. ทีฆํ อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานามิ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ทีฆํ ปสฺสสามีติ ปชานามิ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ¶ อสฺสสิสฺสามีติ ปชานามิ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ’’.
‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปิ.
‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ.
‘‘เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหาราย เจว สํวตฺตติ สติสมฺปชฺาย จ.
‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปี’’ติ. ‘‘อิมินา โข เอตํ, อาวุโส มหานาม, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา – อฺโว เสโข วิหาโร, อฺโ ตถาคตวิหาโร’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมอานนฺทสุตฺตํ
๙๘๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ ¶ นุ โข, ภนฺเต ¶ , เอกธมฺโม [เอโก ธมฺโม (สี.)] ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ¶ ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ?
‘‘อตฺถิ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอกธมฺโม [เอโก ธมฺโม (สี.)] ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อานาปานสฺสติสมาธิ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ’’.
‘‘กถํ ภาวิโต, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ¶ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ’’. ‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – กาเย กายานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสํ ¶ . ตสฺมาติหานนฺท, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ’’.
‘‘ยสฺมึ ¶ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘ปีติปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ ¶ …เป… สุขปฺปฏิสํเวที…เป… จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติหานนฺท, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน ¶ สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ…เป… ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, อานนฺท, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติหานนฺท, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ อนิจฺจานุปสฺสี…เป… วิราคานุปสฺสี…เป… นิโรธานุปสฺสี…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา ¶ โหติ. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘เอวํ ภาวิโต โข, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ.
‘‘กถํ ¶ ¶ ภาวิตา จานนฺท, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี ¶ วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส [อุปฏฺิตสฺสติ (ปี. ก.)] ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน [ตสฺมึ สมเย อานนฺท ภิกฺขุโน (ปี. ก.), ตสฺมึ สมเย (ม. นิ. ๓.๑๔๙)] สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ – ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ ¶ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ – วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ¶ ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา – ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ – ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส ¶ ¶ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ – สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ ¶ , อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ ¶ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. (ยถา ปมํ สติปฏฺานํ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ).
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.
‘‘กถํ ภาวิตา, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ ¶ …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ ¶ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ
๙๙๐. อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา, สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ. ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘อตฺถานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ¶ ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ.
‘‘กตโม จานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ? อานาปานสฺสติสมาธิ, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กถํ ¶ ภาวิโต จานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ, กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรฺคโต วา…เป… เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมภิกฺขุสุตฺตํ
๙๙๑. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา ¶ พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ¶ ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ.
‘‘กตโม ¶ ปน, ภนฺเต, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อานาปานสฺสติสมาธิ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.
‘‘กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา…เป… เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยภิกฺขุสุตฺตํ
๙๙๒. อถ ¶ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ’’.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ? อานาปานสฺสติสมาธิ, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ¶ สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตีติ.
‘‘กถํ ¶ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ¶ ปริปูเรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ’’.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… สพฺพกายปฺปฏิสํเวที…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติปฺปฏิสํเวที…เป… สุขปฺปฏิสํเวที…เป… จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จิตฺตปฺปฏิสํเวที…เป… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป… ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ ¶ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, ภิกฺขเว, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว ¶ , จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนิจฺจานุปสฺสี…เป… วิราคานุปสฺสี…เป… นิโรธานุปสฺสี…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ.
‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา ¶ สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ – ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ ¶ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ – วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา – ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ – ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ – สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ ¶ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ¶ อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป….
โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.
‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สํโยชนปฺปหานสุตฺตํ
๙๙๓. อานาปานสฺสติสมาธิ, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต สํโยชนปฺปหานาย ¶ สํวตฺตติ…เป…. สตฺตมํ.
๘. อนุสยสมุคฺฆาตสุตฺตํ
๙๙๔. …อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ…. อฏฺมํ.
๙. อทฺธานปริฺาสุตฺตํ
๙๙๕. …อทฺธานปริฺาย สํวตฺตติ…. นวมํ.
๑๐. อาสวกฺขยสุตฺตํ
๙๙๖. อาสวานํ ¶ ¶ ขยาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตติ… อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ… อทฺธานปริฺาย สํวตฺตติ… อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา…เป. ¶ … ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตติ…เป… อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ…เป… อทฺธานปริฺาย สํวตฺตติ…เป… อาสวานํ ขยาย สํวตฺตตีติ. ทสมํ.
ทุติโย วคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
อิจฺฉานงฺคลํ ¶ กงฺเขยฺยํ, อานนฺทา อปเร ทุเว;
ภิกฺขู สํโยชนานุสยา, อทฺธานํ อาสวกฺขยนฺติ.
อานาปานสํยุตฺตํ ทสมํ.
๑๑. โสตาปตฺติสํยุตฺตํ
๑. เวฬุทฺวารวคฺโค
๑. จกฺกวตฺติราชสุตฺตํ
๙๙๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ตตฺร โข ภควา…เป… เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] จตุนฺนํ ทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ เทวานํ ตาวตึสานํ สหพฺยตํ, โส ตตฺถ นนฺทเน วเน อจฺฉราสงฺฆปริวุโต ทิพฺเพหิ จ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ อสมนฺนาคโต, อถ โข โส อปริมุตฺโตว [อปริมุตฺโต จ (สฺยา. กํ. ก.)] นิรยา อปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา อปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา อปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา. กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปิณฺฑิยาโลเปน ยาเปติ, นนฺตกานิ จ ธาเรติ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, อถ โข โส ปริมุตฺโต [ปริมุตฺโต จ (สฺยา. กํ. ก.)] นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา’’.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ ¶ . ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’ติ. สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ – จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ¶ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’ติ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ ¶ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ อจฺฉิทฺเทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิสฺเสหิ วิฺุปฺปสตฺเถหิ อปรามฏฺเหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ. โย จ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ทีปานํ ปฏิลาโภ, โย จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปฏิลาโภ จตุนฺนํ ทีปานํ ปฏิลาโภ จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปฏิลาภสฺส กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ. ปมํ.
๒. พฺรหฺมจริโยคธสุตฺตํ
๙๙๘. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ ¶ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน [วตฺวา (สี. ปี.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘เยสํ สทฺธา จ สีลฺจ, ปสาโท ธมฺมทสฺสนํ;
เต เว กาเลน ปจฺเจนฺติ, พฺรหฺมจริโยคธํ สุข’’นฺติ. ทุติยํ;
๓. ทีฆาวุอุปาสกสุตฺตํ
๙๙๙. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ทีฆาวุ อุปาสโก อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ทีฆาวุ อุปาสโก ¶ ปิตรํ โชติกํ คหปตึ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, คหปติ, เยน ภควา เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺท – ‘ทีฆาวุ, ภนฺเต ¶ , อุปาสโก อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ตาตา’’ติ โข โชติโก คหปติ ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โชติโก คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทีฆาวุ, ภนฺเต, อุปาสโก อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน ¶ . โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ทีฆาวุํ อุปาสกํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, ทีฆาวุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ. ‘‘ตสฺมาติห เต, ทีฆาวุ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ภวิสฺสามิ – อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต ภวิสฺสามิ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ’. เอวฺหิ เต, ทีฆาวุ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ เทสิตานิ, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต – อิติปิ ¶ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหี’’ติ ¶ . ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ทีฆาวุ, อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ ปติฏฺาย ฉ วิชฺชาภาคิเย ธมฺเม อุตฺตริ ภาเวยฺยาสิ. อิธ ตฺวํ, ทีฆาวุ, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี ¶ วิหราหิ, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺี, ทุกฺเข อนตฺตสฺี ปหานสฺี วิราคสฺี นิโรธสฺีติ. เอวฺหิ เต, ทีฆาวุ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
‘‘เยเม, ภนฺเต, ภควตา ฉ วิชฺชาภาคิยา ธมฺมา เทสิตา, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรามิ, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺี, ทุกฺเข อนตฺตสฺี ปหานสฺี วิราคสฺี นิโรธสฺี. อปิ จ เม, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘มา เหวายํ โชติโก คหปติ มมจฺจเยน วิฆาตํ อาปชฺชี’’’ติ [อาปชฺชติ (ก.)]. ‘‘มา ¶ ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, เอวํ มนสากาสิ. อิงฺฆ ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ยเทว เต ภควา อาห, ตเทว ตฺวํ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ.
อถ โข ภควา ทีฆาวุํ อุปาสกํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข ทีฆาวุ อุปาสโก อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต กาลมกาสิ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา ¶ โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, ภนฺเต, ทีฆาวุ นาม อุปาสโก ภควตา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต โส กาลงฺกโต. ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ อุปาสโก, ปจฺจปาทิ [อโหสิ สจฺจวาที (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ธมฺมสฺสานุธมฺมํ, น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ [น จ ธมฺมาธิกรณํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] วิเหเสสิ [วิเหเสิ (อิติปิ อฺตฺถ)]. ทีฆาวุ, ภิกฺขเว, อุปาสโก ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมสาริปุตฺตสุตฺตํ
๑๐๐๐. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรนฺติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตินํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ¶ ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ ¶ ? ‘‘จตุนฺนํ ¶ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ ¶ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยสาริปุตฺตสุตฺตํ
๑๐๐๑. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘‘โสตาปตฺติยงฺคํ, โสตาปตฺติยงฺค’นฺติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข สาริปุตฺต, โสตาปตฺติยงฺค’’นฺติ? ‘‘สปฺปุริสสํเสโว หิ, ภนฺเต, โสตาปตฺติยงฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติยงฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร โสตาปตฺติยงฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ โสตาปตฺติยงฺค’’นฺติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สปฺปุริสสํเสโว หิ, สาริปุตฺต, โสตาปตฺติยงฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติยงฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร โสตาปตฺติยงฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ โสตาปตฺติยงฺคํ’’.
‘‘‘โสโต, โสโต’ติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสโต’’ติ? ‘‘อยเมว หิ, ภนฺเต, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โสโต, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธี’’ติ. ‘‘สาธุ ¶ สาธุ, สาริปุตฺต! อยเมว หิ, สาริปุตฺต, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โสโต, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ’’.
‘‘‘โสตาปนฺโน ¶ , โสตาปนฺโน’ติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสตาปนฺโน’’ติ ¶ ? ‘‘โย หิ, ภนฺเต, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา ¶ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! โย หิ, สาริปุตฺต, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ถปติสุตฺตํ
๑๐๐๒. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติ. เตน โข ปน สมเยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย สาธุเก ปฏิวสนฺติ เกนจิเทว กรณีเยน. อสฺโสสุํ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย – ‘‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’’ติ.
อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย มคฺเค ปุริสํ เปสุํ – ‘‘ยทา ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ปสฺเสยฺยาสิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, อถ อมฺหากํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ. ทฺวีหตีหํ ิโต โข โส ¶ ปุริโส อทฺทส ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน เยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อิสิทตฺตปุราเณ ถปตโย เอตทโวจ – ‘‘อยํ โส, ภนฺเต, ภควา อาคจฺฉติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ยสฺส ทานิ กาลํ มฺถา’’ติ.
อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธึสุ. อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อฺตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน ¶ นิสีทิ. อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘ยทา มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ ¶ , โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ¶ ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘โกสเลหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต ¶ , ภควนฺตํ สุณาม – ‘โกสเลหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ มาคเธ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา ¶ โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ มาคเธ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ อนปฺปกา โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ อนปฺปกํ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ¶ ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มาคเธหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ ¶ , โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มาคเธหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ¶ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ โกสเล จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา ¶ โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ โกสเล จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.
‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘โกสเลหิ สาวตฺถึ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’ติ, โหติ อนปฺปกา โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ อนปฺปกํ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห, ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. อลฺจ ปน ¶ โว, ถปตโย, อปฺปมาทายา’’ติ. ‘‘อตฺถิ โข โน, ภนฺเต, เอตมฺหา สมฺพาธา อฺโ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ. ‘‘กตโม ¶ ปน โว, ถปตโย, เอตมฺหา สมฺพาธา อฺโ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ?
‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ยทา ราชา ปเสนทิ โกสโล อุยฺยานภูมึ นิยฺยาตุกาโม โหติ, เย เต รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส นาคา โอปวยฺหา เต กปฺเปตฺวา, ยา ตา รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ปชาปติโย ปิยา มนาปา ตา เอกํ ปุรโต เอกํ ¶ ปจฺฉโต ¶ นิสีทาเปม. ตาสํ โข ปน, ภนฺเต, ภคินีนํ เอวรูโป คนฺโธ โหติ, เสยฺยถาปิ นาม คนฺธกรณฺฑกสฺส ตาวเทว วิวริยมานสฺส, ยถา ตํ ราชกฺานํ คนฺเธน วิภูสิตานํ. ตาสํ โข ปน, ภนฺเต, ภคินีนํ เอวรูโป กายสมฺผสฺโส โหติ, เสยฺยถาปิ นาม ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วา, ยถา ตํ ราชกฺานํ สุเขธิตานํ. ตสฺมึ โข ปน, ภนฺเต, สมเย นาโคปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ, ตาปิ ภคินิโย รกฺขิตพฺพา โหนฺติ, อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ. น โข ปน มยํ, ภนฺเต, อภิชานาม ตาสุ ภคินีสุ ปาปกํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตา. อยํ โข โน, ภนฺเต, เอตมฺหา สมฺพาธา อฺโ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห, ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. อลฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทาย. จตูหิ โข, ถปตโย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ถปตโย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อชฺฌาคารํ วสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อิเมหิ โข, ถปตโย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ¶ อริยสาวโก ¶ โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘ตุมฺเห โข, ถปตโย, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… ยํ โข ปน กิฺจิ กุเล เทยฺยธมฺมํ สพฺพํ ตํ อปฺปฏิวิภตฺตํ สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหิ. ตํ กึ มฺถ, ถปตโย, กติวิธา ¶ เต โกสเลสุ มนุสฺสา เย ตุมฺหากํ สมสมา, ยทิทํ – ทานสํวิภาเค’’ติ? ‘‘ลาภา โน, ภนฺเต, สุลทฺธํ โน, ภนฺเต! เยสํ โน ภควา เอวํ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. เวฬุทฺวาเรยฺยสุตฺตํ
๑๐๐๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน เวฬุทฺวารํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณคาโม ¶ ตทวสริ. อสฺโสสุํ โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เวฬุทฺวารํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา [ภควาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ¶ ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ’. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
อถ ¶ โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ; สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ภควโต สนฺติเก นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘มยํ, โภ โคตม, เอวํกามา เอวํฉนฺทา เอวํอธิปฺปายา – ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺยาม, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺยาม, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺยาม, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาม, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาม. เตสํ โน ภวํ โคตโม อมฺหากํ เอวํกามานํ เอวํฉนฺทานํ เอวํอธิปฺปายานํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ ยถา มยํ ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺยาม…เป… สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยามา’’ติ.
‘‘อตฺตูปนายิกํ ¶ โว, คหปตโย, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข เต ¶ เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม ¶ จ, คหปตโย, อตฺตุปนายิโก ธมฺมปริยาโย? อิธ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขสฺมิ ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. โย โข มํ ชีวิตุกามํ อมริตุกามํ สุขกามํ ทุกฺขปฺปฏิกูลํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ ชีวิตุกามํ อมริตุกามํ สุขกามํ ทุกฺขปฺปฏิกูลํ ชีวิตา โวโรเปยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม ¶ อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปติ, ปาณาติปาตา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ กายสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข เม อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรสฺส อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ ¶ ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ อทินฺนาทานา เวรมณิยา สมาทเปติ, อทินฺนาทานา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ กายสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข เม ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรสฺส ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต ¶ โหติ, ปรฺจ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา สมาทเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา จ วณฺณํ ¶ ภาสติ. เอวมสฺสายํ กายสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข เม มุสาวาเทน อตฺถํ ภฺเชยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรสฺส มุสาวาเทน อตฺถํ ภฺเชยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย ¶ โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส ¶ อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ มุสาวาทา เวรมณิยา สมาทเปติ, มุสาวาทา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – โย โข มํ ปิสุณาย วาจาย มิตฺเต ภินฺเทยฺย [มิตฺเตหิ เภเทยฺย (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ ปิสุณาย วาจาย มิตฺเต ภินฺเทยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ…เป… เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – โย โข มํ ผรุสาย วาจาย สมุทาจเรยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ ผรุสาย วาจาย สมุทาจเรยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม…เป… เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข มํ สมฺผภาเสน สมฺผปฺปลาปภาเสน สมุทาจเรยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ สมฺผภาเสน สมฺผปฺปลาปภาเสน สมุทาจเรยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ ¶ , ปรฺจ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิยา สมาทเปติ, สมฺผปฺปลาปา ¶ เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.
‘‘โส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม ¶ …เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. ยโต โข, คหปตโย, อริยสาวโก อิเมหิ สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ [ธมฺเมหิ (สี.)] สมนฺนาคโต โหติ อิเมหิ จตูหิ อากงฺขิเยหิ าเนหิ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ [ขีณติรจฺฉานโยนิโย (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ขีณติรจฺฉานโยนิโก (ก.)] ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… เอเต มยํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต [ปาณุเปตํ (ก.)] สรณํ คเต’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปมคิฺชกาวสถสุตฺตํ
๑๐๐๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา าติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สาฬฺโห นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย? นนฺทา นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุนี กาลงฺกตา; ตสฺสา กา คติ โก อภิสมฺปราโย? สุทตฺโต นาม, ภนฺเต, อุปาสโก กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย? สุชาตา นาม, ภนฺเต, อุปาสิกา กาลงฺกตา; ตสฺสา กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ?
‘‘สาฬฺโห ¶ , อานนฺท, ภิกฺขุ กาลงฺกโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. นนฺทา, อานนฺท, ภิกฺขุนี กาลงฺกตา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ¶ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายินี อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา. สุทตฺโต, อานนฺท, อุปาสโก กาลงฺกโต ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี; สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ. สุชาตา, อานนฺท, อุปาสิกา กาลงฺกตา ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา.
‘‘อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, อานนฺท, ยํ มนุสฺสภูโต กาลํ กเรยฺย; ตสฺมึ ตสฺมึ เจ มํ กาลงฺกเต อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิสฺสถ. วิเหสา เปสา, อานนฺท, อสฺส ตถาคตสฺส. ตสฺมาติหานนฺท ¶ , ธมฺมาทาสํ นาม ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.
‘‘กตโม จ โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’?
‘‘อิธ, อานนฺท, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ โข โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. อฏฺมํ.
(ตีณิปิ สุตฺตนฺตานิ เอกนิทานานิ).
๙. ทุติยคิฺชกาวสถสุตฺตํ
๑๐๐๕. เอกมนฺตํ ¶ ¶ ¶ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อโสโก นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ, โก ¶ อภิสมฺปราโย? อโสกา นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุนี กาลงฺกตา…เป… อโสโก นาม, ภนฺเต, อุปาสโก กาลงฺกโต…เป… อโสกา นาม, ภนฺเต, อุปาสิกา กาลงฺกตา; ตสฺสา กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ?
‘‘อโสโก, อานนฺท, ภิกฺขุ กาลงฺกโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ…เป… (ปุริมเวยฺยากรเณน เอกนิทานํ).
‘‘อยํ โข โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตติยคิฺชกาวสถสุตฺตํ
๑๐๐๖. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กกฺกโฏ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย? กฬิโภ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… นิกโต นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… กฏิสฺสโห นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… ตุฏฺโ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… สนฺตุฏฺโ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… ภทฺโท นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… สุภทฺโท นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย’’ติ?
‘‘กกฺกโฏ ¶ , อานนฺท, อุปาสโก กาลงฺกโต ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. กฬิโภ, อานนฺท ¶ ¶ …เป… นิกโต, อานนฺท…เป… กฏิสฺสโห, อานนฺท ¶ …เป… ตุฏฺโ, อานนฺท…เป… สนฺตุฏฺโ, อานนฺท…เป… ภทฺโท, อานนฺท…เป… สุภทฺโท, อานนฺท, อุปาสโก กาลงฺกโต ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. (สพฺเพ เอกคติกา กาตพฺพา).
‘‘ปโรปฺาส, อานนฺท, าติเก อุปาสกา กาลงฺกตา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา. สาธิกนวุติ, อานนฺท, าติเก อุปาสกา กาลงฺกตา ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน; สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. ฉาติเรกานิ โข, อานนฺท, ปฺจสตานิ าติเก อุปาสกา กาลงฺกตา ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา.
‘‘อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, อานนฺท, ยํ มนุสฺสภูโต กาลํ กเรยฺย; ตสฺมึ ตสฺมึ เจ มํ กาลงฺกเต อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิสฺสถ. วิเหสา เปสา, อานนฺท, อสฺส ตถาคตสฺส. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺมาทาสํ นาม ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ¶ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.
‘‘กตโม จ โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.
‘‘อิธานนฺท ¶ , อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ โข โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว ¶ อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ¶ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. ทสมํ.
เวฬุทฺวารวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ราชา โอคธทีฆาวุ, สาริปุตฺตาปเร ทุเว;
ถปตี เวฬุทฺวาเรยฺยา, คิฺชกาวสเถ ตโยติ.
๒. ราชการามวคฺโค
๑. สหสฺสภิกฺขุนิสงฺฆสุตฺตํ
๑๐๐๗. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ราชการาเม. อถ โข สหสฺสภิกฺขุนิสงฺโฆ [สหสฺโส ภิกฺขุนิสํโฆ (สี.)] เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควา เอตทโวจ –
‘‘จตูหิ โข, ภิกฺขุนิโย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขุนิโย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม ¶ …เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ, อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขุนิโย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ปมํ.
๒. พฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๐๐๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘พฺราหฺมณา, ภิกฺขเว, อุทยคามินึ นาม ปฏิปทํ ปฺเปนฺติ. เต สาวกํ เอวํ สมาทเปนฺติ – ‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, กาลสฺเสว อุฏฺาย ปาจีนมุโข ยาหิ. โส ตฺวํ มา โสพฺภํ ปริวชฺเชหิ, มา ¶ ปปาตํ, มา ขาณุํ, มา กณฺฑกานํ [กณฺฑกํ านํ (ปี. ก.)], มา จนฺทนิยํ, มา โอฬิคลฺลํ. ยตฺถ [ยตฺเถว (สฺยา. กํ.), ยานิ วา (สี.)] ปปเตยฺยาสิ ตตฺเถว มรณํ อาคเมยฺยาสิ. เอวํ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสสี’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณานํ พาลคมนเมตํ [พาลานํ คมนเมตํ (สี.)] มูฬฺหคมนเมตํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อหฺจ โข, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย อุทยคามินึ ปฏิปทํ ปฺเปมิ; ยา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, อุทยคามินี ปฏิปทา; ยา เอกนฺตนิพฺพิทาย…เป… นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, อุทยคามินี ปฏิปทา เอกนฺตนิพฺพิทาย…เป… นิพฺพานาย สํวตฺตตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อานนฺทตฺเถรสุตฺตํ
๑๐๐๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรนฺติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ¶ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กตินํ โข, อาวุโส อานนฺท ¶ , ธมฺมานํ ปหานา, กตินํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ, เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ ปหานา, จตุนฺนํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ, เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ.
‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? ยถารูเปน โข, อาวุโส, พุทฺเธ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ¶ พุทฺเธ อปฺปสาโท น โหติ. ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ.
‘‘ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, ธมฺเม อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ธมฺเม อปฺปสาโท น โหติ. ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาโท ¶ โหติ – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… วิฺูหีติ.
‘‘ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, สงฺเฆ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส สงฺเฆ อปฺปสาโท น โหติ. ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาโท โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ.
‘‘ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ทุสฺสีลฺยํ น โหติ. ยถารูเปหิ จ โข, อาวุโส, อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปานิ อริยกนฺตานิ สีลานิ โหนฺติ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ. อิเมสํ ¶ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปหานา อิเมสํ จตุนฺนํ ¶ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุคฺคติภยสุตฺตํ
๑๐๑๐. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโต โหติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ¶ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโต โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตํ
๑๐๑๑. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโต โหติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโต โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมมิตฺตามจฺจสุตฺตํ
๑๐๑๒. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา ¶ , นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสุ จตูสุ? พุทฺเธ ¶ อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา อขณฺเฑสุ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกสุ. เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ ¶ , เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา ¶ วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยมิตฺตามจฺจสุตฺตํ
๑๐๑๓. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสุ จตูสุ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ.
‘‘สิยา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ – ปถวีธาตุยา, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา – น ตฺเวว พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺตํ. ตตฺริทํ อฺถตฺตํ – โส วต พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ‘‘ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา อขณฺเฑสุ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกสุ. สิยา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ – ปถวีธาตุยา, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา – น ตฺเวว อริยกนฺเตหิ ¶ สีเลหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺตํ. ตตฺริทํ อฺถตฺตํ – โส วต อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ¶ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว ¶ , อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปมเทวจาริกสุตฺตํ
๑๐๑๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา ¶ พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – เชตวเน อนฺตรหิโต เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาตุรโหสิ. อถ โข สมฺพหุลา ตาวตึสกายิกา เทวตาโย เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา เทวตาโย อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ –
‘‘สาธุ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. สาธุ โข, อาวุโส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… สาธุ โข, อาวุโส, อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… ¶ สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ ¶ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ.
‘‘สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยเทวจาริกสุตฺตํ
๑๐๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – เชตวเน อนฺตรหิโต เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาตุรโหสิ. อถ โข สมฺพหุลา ตาวตึสกายิกา เทวตาโย เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ¶ ิตา โข ตา เทวตาโย อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ –
‘‘สาธุ ¶ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา. สาธุ โข, อาวุโส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ.
‘‘สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา. สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตติยเทวจาริกสุตฺตํ
๑๐๑๖. อถ โข ภควา – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – เชตวเน อนฺตรหิโต เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาตุรโหสิ. อถ ¶ โข สมฺพหุลา ตาวตึสกายิกา เทวตาโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา เทวตาโย ภควา เอตทโวจ –
‘‘สาธุ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา. สาธุ โข, อาวุโส ¶ , ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ.
‘‘สาธุ โข, มาริส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส, เอวมยํ ปชา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา. สาธุ โข, มาริส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส, เอวมยํ ปชา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ. ทสมํ.
ราชการามวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
สหสฺสพฺราหฺมณานนฺท ¶ , ทุคฺคติ อปเร ทุเว;
มิตฺตามจฺจา ทุเว วุตฺตา, ตโย จ เทวจาริกาติ.
๓. สรณานิวคฺโค
๑. ปมมหานามสุตฺตํ
๑๐๑๗. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กปิลวตฺถุ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ พาหุชฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ สมฺพาธพฺยูหํ. โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วา ปยิรุปาสิตฺวา มโนภาวนีเย วา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ กปิลวตฺถุํ ปวิสนฺโต; ภนฺเตนปิ [วิพฺภนฺเตนปิ (สี.), ภมนฺเตนปิ (ก.)] หตฺถินา สมาคจฺฉามิ ¶ ; ภนฺเตนปิ อสฺเสน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ รเถน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ สกเฏน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ ปุริเสน สมาคจฺฉามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตสฺมึ สมเย มุสฺสเตว [มุสเตว (?)] ภควนฺตํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ [มุสติ (?)] ธมฺมํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ สงฺฆํ อารพฺภ สติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘อิมมฺหิ จาหํ สมเย กาลํ กเรยฺยํ, กา มยฺหํ คติ, โก อภิสมฺปราโย’’’ติ?
‘‘มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ อปาปิกา กาลํกิริยา [กาลกิริยา (สี. สฺยา. กํ.)]. ยสฺส กสฺสจิ, มหานาม, ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ จิตฺตํ สีลปริภาวิตํ จิตฺตํ สุตปริภาวิตํ จิตฺตํ จาคปริภาวิตํ จิตฺตํ ปฺาปริภาวิตํ จิตฺตํ, ตสฺส โย หิ ขฺวายํ กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา. กํ.)] มาตาเปตฺติกสมฺภโว ¶ โอทนกุมฺมาสูปจโย ¶ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม. ตํ อิเธว กากา วา ขาทนฺติ คิชฺฌา วา ขาทนฺติ กุลลา วา ขาทนฺติ สุนขา วา ขาทนฺติ สิงฺคาลา [สิคาลา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา ขาทนฺติ วิวิธา วา ปาณกชาตา ขาทนฺติ; ยฺจ ขฺวสฺส จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ ตํ อุทฺธคามิ โหติ วิเสสคามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, ปุริโส สปฺปิกุมฺภํ วา เตลกุมฺภํ วา คมฺภีรํ อุทกรหทํ โอคาหิตฺวา ภินฺเทยฺย. ตตฺร ยา อสฺส สกฺขรา วา กลา [กถลา (ปี. ก.)] วา สา อโธคามี อสฺส, ยฺจ ขฺวสฺส ตตฺร สปฺปิ วา เตลํ วา ตํ อุทฺธคามิ อสฺส วิเสสคามิ. เอวเมว โข, มหานาม, ยสฺส ¶ กสฺสจิ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ จิตฺตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ จิตฺตํ ตสฺส โย หิ ขฺวายํ กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม ตํ อิเธว กากา วา ขาทนฺติ คิชฺฌา วา ขาทนฺติ กุลลา วา ขาทนฺติ สุนขา วา ขาทนฺติ สิงฺคาลา วา ขาทนฺติ วิวิธา วา ปาณกชาตา ขาทนฺติ; ยฺจ ขฺวสฺส จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ ตํ อุทฺธคามิ โหติ วิเสสคามิ. ตุยฺหํ โข ปน, มหานาม, ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ จิตฺตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ จิตฺตํ ¶ . มา ภายิ, มหานาม ¶ , มา ภายิ, มหานาม! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลํกิริยา’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยมหานามสุตฺตํ
๑๐๑๘. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กปิลวตฺถุ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ พาหุชฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ สมฺพาธพฺยูหํ. โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วา ปยิรุปาสิตฺวา มโนภาวนีเย วา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ กปิลวตฺถุํ ปวิสนฺโต; ภนฺเตนปิ หตฺถินา สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ อสฺเสน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ รเถน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเต, นปิ สกเฏน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเต, นปิ ปุริเสน สมาคจฺฉามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตสฺมึ สมเย มุสฺสเตว ภควนฺตํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ ธมฺมํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ สงฺฆํ อารพฺภ สติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘อิมมฺหิ จาหํ สมเย กาลํ กเรยฺยํ, กา มยฺหํ คติ, โก อภิสมฺปราโย’’’ติ?
‘‘มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ อปาปิกา กาลํกิริยา. จตูหิ โข, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ ¶ …เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , มหานาม, รุกฺโข ปาจีนนินฺโน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร, โส มูลจฺฉินฺโน กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, นินฺโน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทุติยํ.
๓. โคธสกฺกสุตฺตํ
๑๐๑๙. กปิลวตฺถุนิทานํ ¶ . อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน โคธา สกฺโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา โคธํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘กติหิ ¶ [กตีหิ (ปี. ก.) รูปสิทฺธิ โอโลเกตพฺพา] ตฺวํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ?
‘‘ตีหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อิเมหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ.
‘‘ตฺวํ ปน, มหานาม, กติหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ ¶ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ? ‘‘จตูหิ ขฺวาหํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โคเธ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ ขฺวาหํ, โคเธ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ.
‘‘อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม, อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม! ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วา’’ติ. ‘‘อายาม, โคเธ, เยน ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามา’’ติ. อถ ¶ โข มหานาโม สกฺโก โคธา จ สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธาหํ ¶ , ภนฺเต, เยน โคธา สกฺโก เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา โคธํ สกฺกํ เอตทโวจํ – ‘กติหิ ตฺวํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ’? เอวํ ¶ วุตฺเต, ภนฺเต, โคธา สกฺโก มํ เอตทโวจ –
‘‘ตีหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อิเมหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. ตฺวํ ปน, มหานาม, กตเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ?
‘‘เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, โคธํ สกฺกํ เอตทโวจํ – ‘จตูหิ ขฺวาหํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โคเธ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ ขฺวาหํ, โคเธ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’’นฺติ.
‘‘เอวํ ¶ วุตฺเต, ภนฺเต, โคธา สกฺโก มํ เอตทโวจ – ‘อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม, อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม! ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วา’’’ติ. ‘‘อิธ ¶ , ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ¶ จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ¶ ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อุปาสกา จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปาสกา อุปาสิกาโย จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปาสกา อุปาสิกาโย สเทวโก จ โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ¶ ปชา สเทวมนุสฺสา. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตู’’ติ. ‘‘เอวํวาที ตฺวํ, โคเธ, มหานามํ สกฺกํ กึ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวํวาทาหํ, ภนฺเต, มหานามํ สกฺกํ น กิฺจิ วทามิ, อฺตฺร กลฺยาณา อฺตฺร กุสลา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมสรณานิสกฺกสุตฺตํ
๑๐๒๐. กปิลวตฺถุนิทานํ ¶ . เตน โข ปน สมเยน สรณานิ [สรกานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สกฺโก กาลงฺกโต โหติ. โส ภควตา พฺยากโต – ‘‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตตฺร สุทํ สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต; โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาทุพฺพลฺยมาปาทิ, มชฺชปานํ อปายี’’ติ.
อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. ตตฺร สุทํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘อจฺฉริยํ ¶ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ! เอตฺถ ทานิ ¶ โก น โสตปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต; โส ภควตา พฺยากโต ¶ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาทุพฺพลฺยมาปาทิ, มชฺชปานํ อปายี’’ติ.
‘‘โย โส, มหานาม, ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต, โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย! ยฺหิ ตํ, มหานาม, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต’ติ, สรณานิ สกฺกํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. สรณานิ ¶ , มหานาม, สกฺโก ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต. โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย!
‘‘อิธ, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ วิมุตฺติยา จ สมนฺนาคโต. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน ¶ สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา [อสฺมา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] โลกา. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ¶ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ ¶ กโรติ ¶ . อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณติ ¶ . อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต, อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคเต จสฺส สทฺธามตฺตํ โหติ เปมมตฺตํ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ. อิเม เจปิ, มหานาม, มหาสาลา สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยุํ, อิเม จาหํ [อิเมวาหํ (สฺยา. กํ.), อิเมสาหํ (ก.)] มหาสาเล พฺยากเรยฺยํ – ‘โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา ¶ นิยตา สมฺโพธิปรายณา’ติ; กิมงฺคํ [กิมงฺค (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปน สรณานึ สกฺกํ. สรณานิ, มหานาม, สกฺโก มรณกาเล สิกฺขํ สมาทิยี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยสรณานิสกฺกสุตฺตํ
๑๐๒๑. กปิลวตฺถุนิทานํ ¶ ¶ ¶ . เตน โข ปน สมเยน สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต โหติ. โส ภควตา พฺยากโต – ‘‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตตฺร สุทํ สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาย อปริปูรการี อโหสี’’ติ. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธ, ภนฺเต, สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. ตตฺร สุทํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาย อปริปูรการี อโหสี’’’ติ.
‘‘โย ¶ โส, มหานาม, ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต, โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย! ยฺหิ ตํ, มหานาม, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต’, สรณานึ สกฺกํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. สรณานิ, มหานาม, สกฺโก ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต, โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย!
‘‘อิธ, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ วิมุตฺติยา จ สมนฺนาคโต ¶ . โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม ¶ , ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อุทฺธํโสโต โหติ ¶ อกนิฏฺคามี. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม ¶ , ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน…เป… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น ¶ หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต; อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ ¶ …เป… ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคตปฺปเวทิตา ¶ จสฺส ธมฺมา ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ.
‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต; อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคเต จสฺส สทฺธามตฺตํ โหติ เปมมตฺตํ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, ทุกฺเขตฺตํ ทุพฺภูมํ อวิหตขาณุกํ, พีชานิ จสฺสุ ขณฺฑานิ ปูตีนิ วาตาตปหตานิ อสาราทานิ อสุขสยิตานิ [อสุขาปสฺสยิตานิ (ก.)], เทโว จ น สมฺมา [เทโว ปน สมฺมา (สฺยา. กํ.), เทโว น สมฺมา (ก.) ที. นิ. ๒.๔๓๘] ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. อปิ นุ ตานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิธ ธมฺโม ทุรกฺขาโต [ทฺวากฺขาโต (ปี. ก.)] โหติ ทุปฺปเวทิโต อนิยฺยานิโก อนุปสมสํวตฺตนิโก อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิโต – อิทมหํ ทุกฺเขตฺตสฺมึ วทามิ. ตสฺมิฺจ ¶ ธมฺเม สาวโก วิหรติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ¶ สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี – อิทมหํ ทุพฺพีชสฺมึ วทามิ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, สุเขตฺตํ สุภูมํ สุวิหตขาณุกํ, พีชานิ จสฺสุ อขณฺฑานิ อปูตีนิ อวาตาตปหตานิ สาราทานิ สุขสยิตานิ; เทโว จ [เทโว จสฺส (สฺยา. กํ. ก.)] สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. อปิ นุ ตานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิธ ธมฺโม สฺวากฺขาโต โหติ สุปฺปเวทิโต นิยฺยานิโก อุปสมสํวตฺตนิโก สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิโต – อิทมหํ สุเขตฺตสฺมึ วทามิ. ตสฺมิฺจ ธมฺเม สาวโก วิหรติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี – อิทมหํ สุพีชสฺมึ วทามิ. กิมงฺคํ ปน สรณานึ สกฺกํ! สรณานิ, มหานาม, สกฺโก มรณกาเล สิกฺขาย ปริปูรการี อโหสี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมอนาถปิณฺฑิกสุตฺตํ
๑๐๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . เตน โข ปน สมเยน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.
‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข โส ¶ ปุริโส อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺฉาสมเณน เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, พุทฺเธ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ¶ ตถารูโป เต พุทฺเธ อปฺปสาโท นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ตฺจ ปน เต พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, ธมฺเม อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ¶ อปายํ ทุคฺคตึ ¶ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต ธมฺเม อปฺปสาโท นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาโท – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. ตฺจ ปน เต ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, สงฺเฆ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต สงฺเฆ อปฺปสาโท นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาโท – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. ตฺจ ปน เต สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปํ เต ทุสฺสีลฺยํ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, อริยกนฺตานิ สีลานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ. ตานิ จ ปน เต อริยกนฺตานิ สีลานิ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาทิฏฺิ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาทิฏฺิ. ตฺจ ปน เต สมฺมาทิฏฺึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาสงฺกปฺเปน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ¶ , ตถารูโป เต มิจฺฉาสงฺกปฺโป นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาสงฺกปฺโป. ตฺจ ปน เต สมฺมาสงฺกปฺปํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูปาย ¶ โข, คหปติ, มิจฺฉาวาจาย สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาวาจา นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาวาจา. ตฺจ ปน เต สมฺมาวาจํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉากมฺมนฺเตน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉากมฺมนฺโต นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมากมฺมนฺโต. ตฺจ ปน เต สมฺมากมฺมนฺตํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน ¶ โข, คหปติ, มิจฺฉาอาชีเวน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉาอาชีโว นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาอาชีโว. ตฺจ ปน เต สมฺมาอาชีวํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาวายาเมน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉาวายาโม นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาวายาโม. ตฺจ ปน เต สมฺมาวายามํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาสติยา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาสติ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาสติ. ตฺจ ปน เต สมฺมาสตึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน ¶ โข, คหปติ, มิจฺฉาสมาธินา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ¶ , ตถารูโป เต มิจฺฉาสมาธิ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาสมาธิ. ตฺจ ปน เต สมฺมาสมาธึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูเปน ¶ ¶ โข, คหปติ, มิจฺฉาาเณน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปํ เต มิจฺฉาาณํ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาาณํ. ตฺจ ปน เต สมฺมาาณํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.
‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาวิมุตฺติ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาวิมุตฺติ. ตฺจ ปน เต สมฺมาวิมุตฺตึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยา’’ติ.
อถ โข อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺภึสุ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อายสฺมนฺตฺจ สาริปุตฺตํ อายสฺมนฺตฺจ อานนฺทํ สเกเนว ถาลิปาเกน ปริวิสิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ อายสฺมา สาริปุตฺโต อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิ –
‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ [อทฬิทฺโทติ (สี. สฺยา. กํ.)] ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา ¶ สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธานสาสน’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
อถ ¶ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘หนฺท! กุโต นุ ตฺวํ, อานนฺท, อาคจฺฉสิ ทิวาทิวสฺสา’’ติ? ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อิมินา จ อิมินา จ โอวาเทน โอวทิโต’’ติ. ‘‘ปณฺฑิโต, อานนฺท, สาริปุตฺโต; มหาปฺโ, อานนฺท, สาริปุตฺโต, ยตฺร หิ นาม จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ ทสหากาเรหิ วิภชิสฺสตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยอนาถปิณฺฑิกสุตฺตํ
๑๐๒๓. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก ¶ คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา อานนฺโท อนาถปิณฺฑิกํ ¶ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา ¶ เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.
‘‘จตูหิ ¶ โข, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน พุทฺเธ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส พุทฺเธ อปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ธมฺเม อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส ธมฺเม อปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สงฺเฆ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส สงฺเฆ อปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส ทุสฺสีลฺยํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. อิเมหิ โข, คหปติ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส อสฺสุตวโต ¶ ปุถุชฺชนสฺส โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘จตูหิ ¶ โข, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส สุตวโต อริยสาวกสฺส น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ตฺจ ปนสฺส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ ¶ วิฺูหีติ. ตฺจ ปนสฺส ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. ตฺจ ปนสฺส สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.
‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. ตานิ จ ปนสฺส อริยกนฺตานิ สีลานิ ¶ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น ¶ โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. อิเมหิ โข, คหปติ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส สุตวโต อริยสาวกสฺส น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภย’’นฺติ.
‘‘นาหํ, ภนฺเต อานนฺท, ภายามิ. กฺยาหํ ภายิสฺสามิ! อหฺหิ, ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหมิ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหมิ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา คิหิสามีจิกานิ สิกฺขาปทานิ เทสิตานิ, นาหํ เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ ขณฺฑํ สมนุปสฺสามี’’ติ ¶ . ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! โสตาปตฺติผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. ปมภยเวรูปสนฺตสุตฺตํ
๑๐๒๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ จ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ¶ [ขีณติรจฺฉานโยนิโย (สพฺพตฺถ)] ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต; โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.
‘‘กตมานิ ¶ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, คหปติ, ปาณาติปาตี ปาณาติปาตปฺปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ ¶ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิยติ. ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ. ยํ, คหปติ, อทินฺนาทายี…เป… ยํ, คหปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี…เป… ยํ, คหปติ, มุสาวาที…เป… ยํ, คหปติ, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺายี สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานปฺปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิยติ. สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ. อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กตโม จสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา ¶ อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิติ อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ; ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยมสฺส ¶ อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ.
‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ ¶ . โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต; โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยภยเวรูปสนฺตสุตฺตํ
๑๐๒๕. สาวตฺถินิทานํ…เป… ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ; โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต; โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. นวมํ.
๑๐. นนฺทกลิจฺฉวิสุตฺตํ
๑๐๒๖. เอกํ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข นนฺทโก ลิจฺฉวิมหามตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นนฺทกํ ลิจฺฉวิมหามตฺตํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘จตูหิ ¶ โข, นนฺทก, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน ¶ โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, นนฺทก, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, นนฺทก, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘อิเมหิ จ ปน, นนฺทก, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อายุนา สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; วณฺเณน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; สุเขน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; ยเสน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; อาธิปเตยฺเยน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ. ตํ โข ปนาหํ, นนฺทก ¶ , นาฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา สุตฺวา วทามิ. อปิ จ ยเทว มยา สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ, ตเทวาหํ วทามี’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต อฺตโร ปุริโส นนฺทกํ ลิจฺฉวิมหามตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นหานกาโล, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อลํ ทานิ, ภเณ, เอเตน พาหิเรน นหาเนน. อลมิทํ อชฺฌตฺตํ นหานํ ภวิสฺสติ, ยทิทํ – ภควติ ปสาโท’’ติ. ทสมํ.
สรณานิวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
มหานาเมน ทฺเว วุตฺตา, โคธา จ สรณา ทุเว;
ทุเว อนาถปิณฺฑิกา, ทุเว เวรภเยน จ;
ลิจฺฉวี ทสโม วุตฺโต, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๔. ปฺุาภิสนฺทวคฺโค
๑. ปมปฺุาภิสนฺทสุตฺตํ
๑๐๒๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. อยํ ทุติโย ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อยํ ตติโย ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ จตุตฺโถ ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยปฺุาภิสนฺทสุตฺตํ
๑๐๒๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ¶ ภควา…เป… ¶ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ ¶ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อยํ จตุตฺโถ ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา’’ติ. ทุติยํ.
๓. ตติยปฺุาภิสนฺทสุตฺตํ
๑๐๒๙. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อยํ จตุตฺโถ ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมเทวปทสุตฺตํ
๑๐๓๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.
กตมานิ ¶ จตฺตาริ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ¶ ภควาติ. อิทํ ปมํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิทํ จตุตฺถํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนายา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยเทวปทสุตฺตํ
๑๐๓๑. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.
‘‘กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘กึ นุ โข เทวานํ เทวปท’นฺติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘อพฺยาพชฺฌปรเม ขฺวาหํ เอตรหิ เทเว ¶ สุณามิ. น จ โข ปนาหํ กิฺจิ พฺยาพาเธมิ ตสํ วา ถาวรํ วา. อทฺธาหํ เทวปทธมฺมสมนฺนาคโต วิหรามี’’’ติ. อิทํ ปมํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘กึ นุ โข เทวานํ เทวปท’นฺติ ¶ ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘อพฺยาพชฺฌปรเม ¶ ขฺวาหํ เอตรหิ เทเว สุณามิ. น โข ปนาหํ กิฺจิ พฺยาพาเธมิ ตสํ วา ถาวรํ วา. อทฺธาหํ เทวปทธมฺมสมนฺนาคโต วิหรามี’ติ. อิทํ จตุตฺถํ ¶ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนายา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. เทวสภาคสุตฺตํ
๑๐๓๒. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อตฺตมนา เทวา สภาคตํ กเถนฺติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ยา ตา เทวตา พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา อิโต จุตา ตตฺรูปปนฺนา ตาสํ เอวํ โหติ – ‘ยถารูเปน โข มยํ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา ตโต จุตา อิธูปปนฺนา, อริยสาวโกปิ ตถารูเปน พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต เอหีติ เทวานํ สนฺติเก’’’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. ยา ตา เทวตา อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา อิโต จุตา ตตฺรูปปนฺนา ตาสํ เอวํ โหติ – ‘ยถารูเปหิ โข มยํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา ตโต จุตา อิธูปปนฺนา, อริยสาวโกปิ ตถารูเปหิ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต เอหีติ เทวานํ สนฺติเก’ติ. อิเมหิ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อตฺตมนา เทวา สภาคตํ กเถนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. มหานามสุตฺตํ
๑๐๓๓. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กิตฺตาวตา ¶ นุ โข, ภนฺเต, อุปาสโก โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม, พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ ¶ สรณํ คโต โหติ – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก สีลสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม, อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ, – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก สีลสมฺปนฺโน โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก สทฺธาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหานาม, อุปาสโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก สทฺธาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก จาคสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหานาม, อุปาสโก วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ¶ ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก จาคสมฺปนฺโน โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก ปฺาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหานาม, อุปาสโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก ปฺาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. วสฺสสุตฺตํ
๑๐๓๔. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อุปริปพฺพเต ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ตํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปวตฺตมานํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูเรติ, ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูรา กุโสพฺเภ ปริปูเรนฺติ, กุโสพฺภา ปริปูรา มหาโสพฺเภ ปริปูเรนฺติ, มหาโสพฺภา ปริปูรา กุนฺนทิโย ปริปูเรนฺติ, กุนฺนทิโย ปริปูรา มหานทิโย ปริปูเรนฺติ, มหานทิโย ปริปูรา มหาสมุทฺทํ [มหาสมุทฺทสาครํ (สพฺพตฺถ) สํ. นิ. ๔.๗๐] ปริปูเรนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส โย จ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท, โย จ ธมฺเม ¶ อเวจฺจปฺปสาโท, โย จ สงฺเฆ ¶ อเวจฺจปฺปสาโท, ยานิ จ อริยกนฺตานิ สีลานิ – อิเม ธมฺมา สนฺทมานา ปารํ คนฺตฺวา อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. กาฬิโคธสุตฺตํ
๑๐๓๕. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน กาฬิโคธาย สากิยานิยา นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข กาฬิโคธา สากิยานี ¶ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข กาฬิโคธํ สากิยานึ ภควา เอตทโวจ –
‘‘จตูหิ โข, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา อริยสาวิกา โสตาปนฺนา โหติ อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โคเธ, อริยสาวิกา พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… วิคตมลมจฺเฉเรน ¶ เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาคา ปยตปาณินี [ปยตปาณี (สพฺพตฺถ) ๓.๓๐ โมคฺคลฺลานสุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] โวสฺสคฺครตา ยาจโยคา ทานสํวิภาครตา. อิเมหิ โข, โคเธ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา อริยสาวิกา โสตาปนฺนา โหติ อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ.
‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ เทสิตานิ, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… ยํ โข ปน กิฺจิ กุเล เทยฺยธมฺมํ สพฺพํ ตํ อปฺปฏิวิภตฺตํ สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, โคเธ, สุลทฺธํ เต, โคเธ! โสตาปตฺติผลํ ตยา, โคเธ, พฺยากต’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. นนฺทิยสกฺกสุตฺตํ
๑๐๓๖. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข นนฺทิโย สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ¶ นนฺทิโย สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยสฺเสว นุ โข, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ สฺเวว นุ โข, ภนฺเต, อริยสาวโก ปมาทวิหารี’’ติ.
‘‘‘ยสฺส โข, นนฺทิย, จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ ตมหํ พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามิ. อปิ จ, นนฺทิย, ยถา อริยสาวโก ปมาทวิหารี เจว โหติ, อปฺปมาทวิหารี จ ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข นนฺทิโย สกฺโก ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กถฺจ, นนฺทิย, อริยสาวโก ปมาทวิหารี โหติ? อิธ นนฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. โส เตน พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สนฺตุฏฺโ น อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย, รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ ปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ น โหติ. ปาโมชฺเช อสติ, ปีติ น โหติ. ปีติยา อสติ, ปสฺสทฺธิ น โหติ. ปสฺสทฺธิยา อสติ, ทุกฺขํ วิหรติ. ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ. อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา น ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ อปาตุภาวา ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
‘‘ปุน จปรํ, นนฺทิย, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ ¶ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. โส เตหิ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สนฺตุฏฺโ น อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ ปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ น โหติ. ปาโมชฺเช อสติ, ปีติ น โหติ. ปีติยา อสติ, ปสฺสทฺธิ น โหติ. ปสฺสทฺธิยา อสติ, ทุกฺขํ วิหรติ. ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ ¶ . อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา น ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ อปาตุภาวา ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวํ โข, นนฺทิย, อริยสาวโก ปมาทวิหารี โหติ.
‘‘กถฺจ, นนฺทิย, อริยสาวโก อปฺปมาทวิหารี โหติ? อิธ, นนฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. โส เตน พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน อสนฺตุฏฺโ อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ¶ ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ ปาตุภาวา อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ ¶ .
‘‘ปุน จปรํ, นนฺทิย, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. โส เตหิ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ อสนฺตุฏฺโ อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย ¶ . ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ ปาตุภาวา อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวํ โข, นนฺทิย, อริยสาวโก อปฺปมาทวิหารี โหตี’’ติ. ทสมํ.
ปฺุาภิสนฺทวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อภิสนฺทา ตโย วุตฺตา, ทุเว เทวปทานิ จ;
สภาคตํ มหานาโม, วสฺสํ กาฬี จ นนฺทิยาติ.
๕. สคาถกปฺุาภิสนฺทวคฺโค
๑. ปมอภิสนฺทสุตฺตํ
๑๐๓๗. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ จตุตฺโถ ¶ ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว ¶ , จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา.
‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ปฺุาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปฺุสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปฺุกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วาติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย ¶ อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ จตูหิ ปฺุาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปฺุสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปฺุกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘มโหทธึ อปริมิตํ มหาสรํ,
พหุเภรวํ รตนคณานมาลยํ;
นชฺโช ยถา นรคณสงฺฆเสวิตา,
ปุถู สวนฺตี อุปยนฺติ สาครํ.
‘‘เอวํ นรํ อนฺนปานวตฺถททํ,
เสยฺยานิ ปจฺจตฺถรณสฺส [สชฺชตฺถรณสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทายกํ;
ปฺุสฺส ธารา อุปยนฺติ ปณฺฑิตํ,
นชฺโช ยถา วาริวหาว สาคร’’นฺติ. ปมํ;
๒. ทุติยอภิสนฺทสุตฺตํ
๑๐๓๘. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อยํ จตุตฺโถ ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร ¶ . อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา.
‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ปฺุาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปฺุสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท ¶ , สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปฺุกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตตฺถ น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วาติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ จตูหิ ปฺุาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปฺุสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปฺุกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… สตฺถา –
‘‘มโหทธึ อปริมิตํ มหาสรํ,
พหุเภรวํ รตนคณานมาลยํ;
นชฺโช ยถา นรคณสงฺฆเสวิตา,
ปุถู สวนฺตี อุปยนฺติ สาครํ.
‘‘เอวํ ¶ ¶ นรํ อนฺนปานวตฺถททํ,
เสยฺยานิ ปจฺจตฺถรณสฺส ทายกํ;
ปฺุสฺส ธารา อุปยนฺติ ปณฺฑิตํ,
นชฺโช ยถา วาริวหาว สาคร’’นฺติ. ทุติยํ;
๓. ตติยอภิสนฺทสุตฺตํ
๑๐๓๙. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปฺุาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต ¶ อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อยํ จตุตฺโถ ปฺุาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปฺุาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา.
‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ปฺุาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปฺุสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปฺุาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปฺุกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… สตฺถา –
‘‘โย ปฺุกาโม กุสเล ปติฏฺิโต,
ภาเวติ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา;
โส ธมฺมสาราธิคโม ขเย รโต,
น เวธติ มจฺจุราชาคมนสฺมิ’’นฺติ [มจฺจุราชาคมิสฺสตีติ (สี. ปี.), มจฺจุชรากมฺปิสฺมินฺติ (ก.)]. ตติยํ;
๔. ปมมหทฺธนสุตฺตํ
๑๐๔๐. ‘‘จตูหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน ¶ มหาโภโค’ติ [มหาโภโค มหายโสติ (สฺยา. ปี. ก.)] วุจฺจติ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยมหทฺธนสุตฺตํ
๑๐๔๑. ‘‘จตูหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค มหายโส’ติ วุจฺจติ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค มหายโส’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สุทฺธกสุตฺตํ
๑๐๔๒. ‘‘จตูหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ ¶ …เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. นนฺทิยสุตฺตํ
๑๐๔๓. กปิลวตฺถุนิทานํ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นนฺทิยํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตูหิ โข, นนฺทิย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’.
‘‘กตเมหิ ¶ จตูหิ? อิธ, นนฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, นนฺทิย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ภทฺทิยสุตฺตํ
๑๐๔๔. กปิลวตฺถุนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ภทฺทิยํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตูหิ โข, ภทฺทิย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภทฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป… ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภทฺทิย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. อฏฺมํ.
๙. มหานามสุตฺตํ
๑๐๔๕. กปิลวตฺถุนิทานํ ¶ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข มหานามํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตูหิ โข, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ…เป… สมฺโพธิปรายโณ’’.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป… ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, มหานาม, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. นวมํ.
๑๐. องฺคสุตฺตํ
๑๐๔๖. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, โสตาปตฺติยงฺคานิ. กตมานิ จตฺตาริ? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานี’’ติ. ทสมํ.
สคาถกปฺุาภิสนฺทวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อภิสนฺทา ตโย วุตฺตา, ทุเว มหทฺธเนน จ;
สุทฺธํ นนฺทิยํ ภทฺทิยํ, มหานามงฺเคน เต ทสาติ.
๖. สปฺปฺวคฺโค
๑. สคาถกสุตฺตํ
๑๐๔๗. ‘‘จตูหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยสฺส ¶ สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธานสาสน’’นฺติ. ปมํ;
๒. วสฺสํวุตฺถสุตฺตํ
๑๐๔๘. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ สาวตฺถิยํ วสฺสํวุตฺโถ กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺโต โหติ เกนจิเทว กรณีเยน. อสฺโสสุํ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา – ‘‘อฺตโร กิร ภิกฺขุ ¶ สาวตฺถิยํ วสฺสํวุตฺโถ กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺโต’’ติ.
อถ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, ภควา อโรโค เจว พลวา จา’’ติ? ‘‘อโรโค จาวุโส, ภควา พลวา จา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ¶ ปน, ภนฺเต, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อโรคา เจว พลวนฺโต จา’’ติ? ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาปิ โข, อาวุโส, อโรคา เจว พลวนฺโต จา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ อโรโค จ พลวา จา’’ติ. ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข, อาวุโส, อโรโค จ พลวา จา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน เต, ภนฺเต, กิฺจิ อิมินา อนฺตรวสฺเสน ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิต’’นฺติ? ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘อปฺปกา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เย อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. อถ โข เอเตว พหุตรา ภิกฺขู เย ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา’’’ติ.
‘‘อปรมฺปิ ¶ โข เม, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘อปฺปกา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เย ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา. อถ โข เอเตว พหุตรา ภิกฺขู ¶ เย ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’’ติ.
‘‘อปรมฺปิ โข เม, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘อปฺปกา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เย ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ¶ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. อถ โข เอเตว พหุตรา ภิกฺขู เย ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’’ติ. ทุติยํ.
๓. ธมฺมทินฺนสุตฺตํ
๑๐๔๙. เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ ¶ โข ธมฺมทินฺโน อุปาสโก ปฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ธมฺมทินฺโน อุปาสโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ โน, ภนฺเต, ภควา ยํ อมฺหากํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห โว, ธมฺมทินฺนํ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เย เต สุตฺตนฺตา ตถาคตภาสิตา คมฺภีรา คมฺภีรตฺถา โลกุตฺตรา สฺุตปฏิสํยุตฺตา เต กาเลน กาลํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ‘‘น โข เนตํ, ภนฺเต, สุกรํ อมฺเหหิ ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺเตหิ กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺเตหิ มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺเตหิ ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺเตหิ – เย เต สุตฺตนฺตา ตถาคตภาสิตา คมฺภีรา ¶ คมฺภีรตฺถา โลกุตฺตรา สฺุตปฏิสํยุตฺตา เต กาเลน กาลํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. เตสํ โน, ภนฺเต, ภควา อมฺหากํ ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ ิตานํ อุตฺตริธมฺมํ เทเสตู’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ โว, ธมฺมทินฺน, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา ภวิสฺสาม – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา ภวิสฺสาม อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหี’ติ. เอวฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ เทสิตานิ, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา อมฺเหสุ, มยฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสาม. มยฺหิ ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ¶ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหี’’ติ. ‘‘ลาภา โว ¶ , ธมฺมทินฺน, สุลทฺธํ โว, ธมฺมทินฺน! โสตาปตฺติผลํ ตุมฺเหหิ พฺยากต’’นฺติ. ตติยํ.
๔. คิลานสุตฺตํ
๑๐๕๐. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติ. อสฺโสสิ โข มหานาโม สกฺโก – ‘‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’’ติ ¶ . อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตเมตํ, ภนฺเต – ‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ. น โข เนตํ [น โข เต เอตํ (สี. ปี.)], ภนฺเต, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ สปฺปฺเน อุปาสเกน สปฺปฺโ อุปาสโก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โอวทิตพฺโพ’’ติ.
‘‘สปฺปฺเน มหานาม, อุปาสเกน สปฺปฺโ อุปาสโก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน จตูหิ อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหิ อสฺสาเสตพฺโพ – ‘อสฺสาสตายสฺมา – อตฺถายสฺมโต พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ ¶ . อสฺสาสตายสฺมา – อตฺถายสฺมโต ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานี’’’ติ.
‘‘สปฺปฺเน ¶ , มหานาม, อุปาสเกน สปฺปฺโ อุปาสโก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน อิเมหิ จตูหิ อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหิ อสฺสาเสตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อตฺถายสฺมโต มาตาปิตูสุ อเปกฺขา’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ เม มาตาปิตูสุ อเปกฺขา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมา โข มาริโส มรณธมฺโม. สเจ ปายสฺมา มาตาปิตูสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว; โน เจ ¶ ปายสฺมา ¶ มาตาปิตูสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว. สาธายสฺมา, ยา เต มาตาปิตูสุ อเปกฺขา ตํ ปชหา’’’ติ.
‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘ยา เม มาตาปิตูสุ อเปกฺขา สา ปหีนา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อตฺถิ ปนายสฺมโต ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ เม ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมา โข มาริโส มรณธมฺโม. สเจ ปายสฺมา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว; โน เจ ปายสฺมา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว. สาธายสฺมา, ยา เต ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา ตํ ปชหา’’’ติ.
‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘ยา เม ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา สา ปหีนา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อตฺถิ ปนายสฺมโต มานุสเกสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อเปกฺขา’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ เม มานุสเกสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อเปกฺขา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘มานุสเกหิ โข, อาวุโส, กาเมหิ ทิพฺพา กามา อภิกฺกนฺตตรา จ ปณีตตรา จ. สาธายสฺมา, มานุสเกหิ กาเมหิ จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา จาตุมหาราชิเกสุ [จาตุมฺมหาราชิเกสุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมเจหี’’’ติ.
‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘มานุสเกหิ เม กาเมหิ จิตฺตํ วุฏฺิตํ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมจิต’นฺติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘จาตุมหาราชิเกหิ โข, อาวุโส ¶ , เทเวหิ ตาวตึสา เทวา อภิกฺกนฺตตรา จ ปณีตตรา จ. สาธายสฺมา, จาตุมหาราชิเกหิ ¶ เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา ตาวตึเสสุ เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมเจหี’’’ติ.
‘‘โส ¶ เจ เอวํ วเทยฺย – ‘จาตุมหาราชิเกหิ เม เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺิตํ, ตาวตึเสสุ เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมจิต’นฺติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘ตาวตึเสหิ โข, อาวุโส, เทเวหิ ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ โข, อาวุโส, เทเวหิ พฺรหฺมโลโก อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. สาธายสฺมา, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา พฺรหฺมโลเก จิตฺตํ อธิโมเจหี’ติ. โส ¶ เจ เอวํ วเทยฺย – ‘ปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ เม เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺิตํ, พฺรหฺมโลเก จิตฺตํ อธิโมจิต’นฺติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘พฺรหฺมโลโกปิ โข, อาวุโส, อนิจฺโจ อทฺธุโว สกฺกายปริยาปนฺโน. สาธายสฺมา, พฺรหฺมโลกา จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา สกฺกายนิโรเธ จิตฺตํ อุปสํหราหี’’’ติ.
‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘พฺรหฺมโลกา เม จิตฺตํ วุฏฺิตํ, สกฺกายนิโรเธ จิตฺตํ อุปสํหรามี’ติ; เอวํ วิมุตฺตจิตฺตสฺส โข, มหานาม, อุปาสกสฺส อาสวา [วสฺสสต (สี. สฺยา.)] วิมุตฺตจิตฺเตน ภิกฺขุนา น กิฺจิ นานากรณํ วทามิ, ยทิทํ – วิมุตฺติยา วิมุตฺต’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. โสตาปตฺติผลสุตฺตํ
๑๐๕๑. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว ¶ , สทฺธมฺมสฺสวนํ ¶ , โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สกทาคามิผลสุตฺตํ
๑๐๕๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? …เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อนาคามิผลสุตฺตํ
๑๐๕๓. …เป… ¶ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อรหตฺตผลสุตฺตํ
๑๐๕๔. …เป… อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปฺาปฏิลาภสุตฺตํ
๑๐๕๕. …เป… ปฺาปฏิลาภาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ปฺาวุทฺธิสุตฺตํ
๑๐๕๖. …เป… ปฺาวุทฺธิยา ¶ …เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. ปฺาเวปุลฺลสุตฺตํ
๑๐๕๗. …เป…. ปฺาเวปุลฺลาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.
สปฺปฺวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สคาถกํ ¶ วสฺสํวุตฺถํ, ธมฺมทินฺนฺจ คิลานํ;
จตุโร ผลา ปฏิลาโภ, วุทฺธิ เวปุลฺลตาย จาติ.
๗. มหาปฺวคฺโค
๑. มหาปฺาสุตฺตํ
๑๐๕๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺตาย ¶ สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺตา ¶ สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปมํ.
๒. ปุถุปฺาสุตฺตํ
๑๐๕๙. … ปุถุปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิปุลปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๐. … วิปุลปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. คมฺภีรปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๑. … คมฺภีรปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อปฺปมตฺตปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๒. … ¶ อปฺปมตฺตปฺตา ¶ สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ภูริปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๓. … ภูริปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปฺาพาหุลฺลสุตฺตํ
๑๐๖๔. … ปฺาพาหุลฺลา สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สีฆปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๕. … สีฆปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ลหุปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๖. … ลหุปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. หาสปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๗. … หาสปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.
๑๑. ชวนปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๘. … ชวนปฺตา ¶ สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ติกฺขปฺาสุตฺตํ
๑๐๖๙. … ¶ ติกฺขปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. นิพฺเพธิกปฺาสุตฺตํ
๑๐๗๐. … นิพฺเพธิกปฺตา สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิเม ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. เตรสมํ.
มหาปฺวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
มหา ¶ ปุถุ วิปุล-คมฺภีรํ, อปฺปมตฺต-ภูริ-พาหุลฺลํ;
สีฆ-ลหุ-หาส-ชวน, ติกฺข-นิพฺเพธิกาย จาติ.
โสตาปตฺติสํยุตฺตํ เอกาทสมํ.
๑๒. สจฺจสํยุตฺตํ
๑. สมาธิวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตํ
๑๐๗๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.
๒. ปฏิสลฺลานสุตฺตํ
๑๐๗๒. ‘‘ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ปฏิสลฺลาเน ¶ , ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค ¶ กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมกุลปุตฺตสุตฺตํ
๑๐๗๓. ‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึสุ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึสุ…เป… ปพฺพชิสฺสนฺติ…เป… ปพฺพชนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยกุลปุตฺตสุตฺตํ
๑๐๗๔. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสุํ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมสุํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ¶ ยถาภูตํ ¶ ¶ อภิสเมสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ.
‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสุํ ¶ …เป… อภิสเมสฺสนฺติ…เป… อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๐๗๕. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ.
‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ…เป… อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ…เป… อภิสมฺโพชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ¶ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๐๗๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ.
‘‘กตมานิ ¶ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ…เป… ปกาเสสฺสนฺติ…เป… ปกาเสนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. วิตกฺกสุตฺตํ
๑๐๗๗. ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปาปเก อกุสเล วิตกฺเก วิตกฺเกยฺยาถ [วิตกฺเกถ (สี. สฺยา. กํ.)], เสยฺยถิทํ ¶ – กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เนเต, ภิกฺขเว, วิตกฺกา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา ¶ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘วิตกฺเกนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ¶ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ วิตกฺเกยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอเต, ภิกฺขเว, วิตกฺกา อตฺถสํหิตา เอเต อาทิพฺรหฺมจริยกา เอเต นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. จินฺตสุตฺตํ
๑๐๗๘. ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปาปกํ อกุสลํ จิตฺตํ จินฺเตยฺยาถ [จินฺเตถ (สี. สฺยา. กํ.)] – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ¶ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย ¶ น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘จินฺเตนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ จินฺเตยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา, เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา, เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย ¶ สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. วิคฺคาหิกกถาสุตฺตํ
๑๐๗๙. ‘‘มา ¶ , ภิกฺขเว, วิคฺคาหิกกถํ กเถยฺยาถ [กเถถ (สี. สฺยา. กํ.)] – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ. กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ! มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน. สหิตํ เม, อสหิตํ เต. ปุเรวจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉาวจนียํ ปุเร อวจ. อธิจิณฺณํ [อจิณฺณํ (สฺยา. กํ. ปี.)] เต วิปราวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโท, จร วาทปฺปโมกฺขาย. นิคฺคหิโตสิ, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘กเถนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ กเถยฺยาถ ¶ , ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ กเถยฺยาถ…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. ติรจฺฉานกถาสุตฺตํ
๑๐๘๐. ‘‘มา ¶ , ภิกฺขเว, อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถยฺยาถ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ, ภยกถํ ยุทฺธกถํ, อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ, าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] สูรกถํ วิสิขากถํ ¶ กุมฺภฏฺานกถํ, ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ, โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ อิติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘กเถนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ กเถยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา, เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา, เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.
สมาธิวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมาธิ ¶ ปฏิสลฺลานา, กุลปุตฺตา อปเร ทุเว;
สมณพฺราหฺมณา วิตกฺกํ, จินฺตา วิคฺคาหิกา กถาติ.
๒. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค
๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ
๑๐๘๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร ¶ โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน ¶ น เสวิตพฺพา. กตเม ทฺเว? โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต. เอเต โข, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ’’.
‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘อิทํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ – ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ¶ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ – สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ปี. ก.)] ทุกฺขา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ – ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา [โปโนภวิกา (สี. ปี.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ – โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ¶ อริยสจฺจํ – อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… ¶ อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหีน’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาวิต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘ยาวกีวฺจ เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว ¶ , สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ¶ ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สี. สฺยา. กํ.)].
‘‘ยโต จ โข เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ ¶ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา ¶ เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา ตาวตึสา ¶ เทวา…เป… ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ ¶ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ.
อิติห เตน ขเณน (เตน ลเยน) [( ) นตฺถิ (สี. สฺยา. กํ.)] เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ. อยฺจ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺม เทวานํ เทวานุภาวนฺติ.
อถ โข ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ, อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ’’ติ! อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส ‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’ ตฺเวว นามํ อโหสีติ. ปมํ.
๒. ตถาคตสุตฺตํ
๑๐๘๒. ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ ¶ ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ ¶ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหีน’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป. ¶ … อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาวิต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ ¶ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ทุติยํ.
๓. ขนฺธสุตฺตํ
๑๐๘๓. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ [ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ (สฺยา.)] ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ ติสฺส วจนียํ, เสยฺยถิทํ [กตเม ปฺจ (สี. สฺยา. กํ.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิมานิ ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.
๔. อชฺฌตฺติกายตนสุตฺตํ
๑๐๘๔. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’ ติสฺส วจนียํ. กตมานิ ฉ? จกฺขายตนํ…เป… มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ ¶ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิมานิ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมธารณสุตฺตํ
๑๐๘๕. ‘‘ธาเรถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขสมุทยํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ทุติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขนิโรธํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ตติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ. ทุกฺขํ โข, ภิกฺขุ, มยา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] โข, ภิกฺขุ, มยา ทุติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] โข, ภิกฺขุ, มยา ตติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา [ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทํ (ปี.), ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ (ก.)] โข, ภิกฺขุ, มยา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ธาเรหิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยธารณสุตฺตํ
๑๐๘๖. ‘‘ธาเรถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ¶ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. โย หิ โกจิ, ภนฺเต, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ทุกฺขสมุทยํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. โย หิ โกจิ, ภนฺเต, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ. ทุกฺขํ โข, ภิกฺขุ, มยา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขุ, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ทุกฺขสมุทยํ โข, ภิกฺขุ…เป… ทุกฺขนิโรธํ โข, ภิกฺขุ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา โข, ภิกฺขุ, มยา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขุ, สมโณ วา ¶ พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ¶ – ‘เนตํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ ¶ . อหเมตํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรหิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อวิชฺชาสุตฺตํ
๑๐๘๗. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา; กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ ¶ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. วิชฺชาสุตฺตํ
๑๐๘๘. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา; กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘ยํ ¶ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สงฺกาสนสุตฺตํ
๑๐๘๙. ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ภิกฺขเว, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา สงฺกาสนา – ‘อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ¶ ; อิทํ ทุกฺขสมุทยํ…เป… อิทํ ทุกฺขนิโรธํ…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา สงฺกาสนา – ‘อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตถสุตฺตํ
๑๐๙๐. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ ¶ ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ¶ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ธมฺมจกฺกํ ¶ ตถาคตํ, ขนฺธา อายตเนน จ;
ธารณา จ ทฺเว อวิชฺชา, วิชฺชา สงฺกาสนา ตถาติ.
๓. โกฏิคามวคฺโค
๑. ปมโกฏิคามสุตฺตํ
๑๐๙๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ โกฏิคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ’’.
‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส, ภิกฺขเว, อริยสจฺจสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ. ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส อนนุโพธา ¶ อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ; อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ; นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, ยถาภูตํ อทสฺสนา;
สํสิตํ [สํสริตํ (สฺยา. กํ. ก.) ที. นิ. ๒.๑๕๕] ทีฆมทฺธานํ, ตาสุ ตาสฺเวว ชาติสุ.
‘‘ตานิ ¶ [ยานิ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เอตานิ ทิฏฺานิ, ภวเนตฺติ สมูหตา;
อุจฺฉินฺนํ มูลํ ทุกฺขสฺส, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. ปมํ;
๒. ทุติยโกฏิคามสุตฺตํ
๑๐๙๒. ‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต ¶ จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ.
‘‘ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ;
เจโตวิมุตฺติหีนา ¶ เต, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;
อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคา.
‘‘เย ¶ จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ.
‘‘ตฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ;
เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;
สพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติ. ทุติยํ;
๓. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตํ
๑๐๙๓. สาวตฺถินิทานํ. จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต ‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ วุจฺจติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.
๔. อรหนฺตสุตฺตํ
๑๐๙๔. สาวตฺถินิทานํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ ¶ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เย ¶ หิ [เยปิ หิ (พหูสุ)] เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, สพฺเพ ¶ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ.
‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ, เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ ¶ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ…เป… อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ…เป… อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อาสวกฺขยสุตฺตํ
๑๐๙๕. ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.
๖. มิตฺตสุตฺตํ
๑๐๙๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา ¶ – เต โว, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ¶ ปติฏฺาเปตพฺพา.
‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา ¶ สาโลหิตา วา เต โว, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตถสุตฺตํ
๑๐๙๗. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ; ตสฺมา ‘อริยสจฺจานี’ติ วุจฺจนฺติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. โลกสุตฺตํ
๑๐๙๘. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อริโย; ตสฺมา ‘อริยสจฺจานี’ติ วุจฺจนฺติ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค ¶ กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปริฺเยฺยสุตฺตํ
๑๐๙๙. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อตฺถิ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ? ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. ควมฺปติสุตฺตํ
๑๑๐๐. เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู เจเตสุ [เจติเยสุ (สฺยา.)] วิหรนฺติ สหฺจนิเก [สหชนิเย (สี. สฺยา. กํ.)]. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อายสฺมา ควมฺปติ เถโร [ควมฺปติตฺเถโร (สฺยา. กํ.)] ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ¶ ปสฺสติ. โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ. ทสมํ.
โกฏิคามวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว วชฺชี สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อรหํ อาสวกฺขโย;
มิตฺตํ ตถา จ โลโก จ, ปริฺเยฺยํ ควมฺปตีติ.
๔. สีสปาวนวคฺโค
๑. สีสปาวนสุตฺตํ
๑๑๐๑. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ สีสปาวเน [สึสปาวเน (สี. ปี.)]. อถ โข ภควา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คเหตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ วา มยา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คหิตานิ ยทิทํ อุปริ สีสปาวเน’’ติ? ‘‘อปฺปมตฺตกานิ ¶ , ภนฺเต, ภควตา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คหิตานิ; อถ โข เอตาเนว พหุตรานิ ยทิทํ อุปริ สีสปาวเน’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เอตเทว พหุตรํ ยํ โว มยา อภิฺาย อนกฺขาตํ. กสฺมา เจตํ, ภิกฺขเว, มยา อนกฺขาตํ? น เหตํ, ภิกฺขเว, อตฺถสํหิตํ นาทิพฺรหฺมจริยกํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา ตํ มยา อนกฺขาตํ’’.
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ มยา อกฺขาตํ’’.
‘‘กสฺมา ¶ เจตํ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ? เอตฺหิ, ภิกฺขเว, อตฺถสํหิตํ เอตํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ เอตํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา ตํ มยา อกฺขาตํ ¶ .
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.
๒. ขทิรปตฺตสุตฺตํ
๑๑๐๒. ‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ขทิรปตฺตานํ วา สรลปตฺตานํ [ปลาสปตฺตานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา อามลกปตฺตานํ วา ปุฏํ ¶ กริตฺวา อุทกํ วา ตาลปตฺตํ วา อาหริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ปทุมปตฺตานํ วา ปลาสปตฺตานํ วา มาลุวปตฺตานํ วา ปุฏํ กริตฺวา อุทกํ วา ตาลปตฺตํ วา อาหริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ ¶ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทณฺฑสุตฺตํ
๑๑๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทณฺโฑ อุปริเวหาสํ ขิตฺโต สกิมฺปิ มูเลน นิปตติ, สกิมฺปิ อคฺเคน นิปตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณา สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา [ตณฺหาสํโยชนพนฺธา สนฺธาวตา (ก.)] สกิมฺปิ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉนฺติ, สกิมฺปิ ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.
๔. เจลสุตฺตํ
๑๑๐๔. ‘‘อาทิตฺเต ¶ , ภิกฺขเว, เจเล วา สีเส วา กิมสฺส กรณีย’’นฺติ? ‘‘อาทิตฺเต, ภนฺเต, เจเล วา สีเส วา, ตสฺเสว เจลสฺส วา สีสสฺส วา นิพฺพาปนาย อธิมตฺโต ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ กรณีย’’นฺติ.
‘‘อาทิตฺตํ, ภิกฺขเว, เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อมนสิกริตฺวา อนภิสเมตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย อธิมตฺโต ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห ¶ จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ ¶ จ สมฺปชฺฺจ กรณียํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. สตฺติสตสุตฺตํ
๑๑๐๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ปุพฺพณฺหสมยํ ตํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ, สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ. โส โข ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ทิวเส ทิวเส ตีหิ ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี วสฺสสตสฺส อจฺจเยน อนภิสเมตานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ¶ อภิสเมสฺสสี’’’ติ.
‘‘อตฺถวสิเกน, ภิกฺขเว, กุลปุตฺเตน อลํ อุปคนฺตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร; ปุพฺพา โกฏิ นปฺปฺายติ สตฺติปฺปหารานํ อสิปฺปหารานํ อุสุปฺปหารานํ ผรสุปฺปหารานํ [อสิปฺปหารานํ ผรสุปฺปหารานํ (ก.)]. เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, อสฺส. น โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, สห ทุกฺเขน, สห โทมนสฺเสน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยํ วทามิ; อปิ จาหํ, ภิกฺขเว, สหาว สุเขน, สหาว โสมนสฺเสน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยํ วทามิ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปาณสุตฺตํ
๑๑๐๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ยํ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ¶ ตจฺเฉตฺวา เอกชฺฌํ สํหเรยฺย; เอกชฺฌํ สํหริตฺวา สูลํ กเรยฺย. สูลํ กริตฺวา เย มหาสมุทฺเท มหนฺตกา ¶ ปาณา เต มหนฺตเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย, เย มหาสมุทฺเท มชฺฌิมกา ปาณา เต มชฺฌิมเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย, เย มหาสมุทฺเท สุขุมกา ปาณา เต สุขุมเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย. อปริยาทินฺนา จ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โอฬาริกา ปาณา อสฺสุ.
‘‘อถ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. อิโต พหุตรา โข, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท สุขุมกา ปาณา, เย น สุกรา สูเลสุ อาวุนิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุขุมตฺตา ¶ , ภิกฺขเว, อตฺตภาวสฺส. เอวํ มหา โข, ภิกฺขเว, อปาโย. เอวํ มหนฺตสฺมา โข, ภิกฺขเว, อปายสฺมา ปริมุตฺโต ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมสูริยสุตฺตํ
๑๑๐๗. ‘‘สูริยสฺส [สุริยสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สมฺมาทิฏฺิ. ตสฺเสตํ ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานิสฺสติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานิสฺสติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ¶ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยสูริยสุตฺตํ
๑๑๐๘. ‘‘ยาวกีวฺจ ¶ , ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ, เนว ตาว มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. อนฺธตมํ ตทา โหติ อนฺธการติมิสา ¶ . เนว ตาว รตฺตินฺทิวา [รตฺติทิวา (ก.)] ปฺายนฺติ, น มาสทฺธมาสา ปฺายนฺติ, น อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ.
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, อถ มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. เนว ¶ อนฺธการตมํ ตทา โหติ น อนฺธการติมิสา. อถ รตฺตินฺทิวา ปฺายนฺติ, มาสทฺธมาสา ปฺายนฺติ, อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ ตถาคโต โลเก นุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนว ตาว มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. อนฺธตมํ ตทา โหติ อนฺธการติมิสา. เนว ตาว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา โหติ เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ.
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อถ มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. เนว อนฺธตมํ ตทา โหติ น อนฺธการติมิสา. อถ โข จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา โหติ เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส ¶ .
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อินฺทขีลสุตฺตํ
๑๑๐๙. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ [โอโลเกนฺติ (สี. สฺยา.)] – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ตูลปิจุ วา กปฺปาสปิจุ วา ลหุโก วาตูปาทาโน สเม ภูมิภาเค ¶ นิกฺขิตฺโต. ตเมนํ ปุรตฺถิโม ¶ วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลหุกตฺตา, ภิกฺขเว, กปฺปาสปิจุโน. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส ¶ วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย [เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย (สี. ปี.)] น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา, ภิกฺขเว, เนมสฺส สุนิขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย จ โข เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส ¶ อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. วาทตฺถิกสุตฺตํ
๑๑๑๐. ‘‘โย ¶ ¶ หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก ¶ วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สิลายูโป โสฬส กุกฺกุโก. ตสฺสสฺสุ อฏฺ กุกฺกุ เหฏฺา เนมงฺคมา, อฏฺ กุกฺกุ อุปริเนมสฺส. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา, ภิกฺขเว, เนมสฺส สุนิขาตตฺตา สิลายูปสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ปุรตฺถิมาย ¶ เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย ¶ เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.
สีสปาวนวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สีสปา ¶ ขทิโร ทณฺโฑ, เจลา สตฺติสเตน จ;
ปาณา สุริยูปมา ทฺเวธา, อินฺทขีโล จ วาทิโนติ.
๕. ปปาตวคฺโค
๑. โลกจินฺตาสุตฺตํ
๑๑๑๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อฺตโร ปุริโส ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ‘โลกจินฺตํ ¶ จินฺเตสฺสามี’ติ เยน สุมาคธา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร นิสีทิ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต. อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร จตุรงฺคินึ เสนํ [จตุรงฺคินิเสนํ (ก.)] ภิสมุฬาลํ [ภิสมูลาลํ (ปี. ก.)] ปวิสนฺตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘อุมฺมตฺโตสฺมิ นามาหํ, วิเจโตสฺมิ นามาหํ! ยํ โลเก นตฺถิ ตํ มยา ทิฏฺ’’’นฺติ.
‘‘อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส นครํ ปวิสิตฺวา มหาชนกายสฺส อาโรเจสิ – ‘อุมฺมตฺโตสฺมิ นามาหํ, ภนฺเต, วิเจโตสฺมิ นามาหํ, ภนฺเต! ยํ โลเก นตฺถิ ตํ มยา ทิฏฺ’’’นฺติ. ‘‘กถํ ปน ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, อุมฺมตฺโต กถํ วิเจโต? กิฺจ โลเก นตฺถิ ยํ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ? ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ‘โลกจินฺตํ จินฺเตสฺสามี’ติ เยน สุมาคธา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร นิสีทึ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร จตุรงฺคินึ เสนํ ภิสมุฬาลํ ¶ ปวิสนฺตํ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, อุมฺมตฺโต เอวํ วิเจโต. อิทฺจ โลเก นตฺถิ ยํ มยา ¶ ทิฏฺ’’นฺติ. ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, อุมฺมตฺโต ตคฺฆ วิเจโต. อิทฺจ โลเก นตฺถิ ยํ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ.
‘‘ตํ โข ปน, ภิกฺขเว, โส ปุริโส ภูตํเยว อทฺทส, โน อภูตํ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสิ. ตสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชินึสุ. ปราชิตา ¶ จ ¶ โข, ภิกฺขเว, อสุรา ภีตา ภิสมุฬาเลน อสุรปุรํ ปวิสึสุ เทวานํเยว โมหยมานา.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา โลกจินฺตํ จินฺเตถ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘จินฺเตนฺตา โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ จินฺเตยฺยาถ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ จินฺเตยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย ¶ สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.
๒. ปปาตสุตฺตํ
๑๑๑๒. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข ภควา ภิกฺขู ¶ อามนฺเตสิ – ‘‘อายาม, ภิกฺขเว, เยน ปฏิภานกูโฏ เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. อถ ¶ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน ปฏิภานกูโฏ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อฺตโร ภิกฺขุ ปฏิภานกูเฏ มหนฺตํ ปปาตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วตายํ, ภนฺเต, ปปาโต สุภยานโก, ภนฺเต, ปปาโต. อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ¶ ปน, ภนฺเต, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ ¶ , มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา ชาติปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, ชราปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, มรณปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ ¶ ปปตนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกสุ ¶ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ ¶ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ ¶ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, ชาติปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, ชราปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, มรณปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. มหาปริฬาหสุตฺตํ
๑๑๑๓. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, มหาปริฬาโห นาม นิรโย. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ ¶ โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ยํ ¶ กิฺจิ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ…เป… ยํ กิฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วต โส, ภนฺเต, ปริฬาโห, สุมหา วต โส, ภนฺเต, ปริฬาโห! อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห ¶ มหนฺตตโร เจว ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ…เป… อภิรตา…เป… อภิสงฺขโรนฺติ…เป… อภิสงฺขริตฺวา ชาติปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, ชราปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, มรณปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ ¶ . เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ¶ ยถาภูตํ ปชานนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ…เป… อนภิรตา…เป… นาภิสงฺขโรนฺติ…เป… อนภิสงฺขริตฺวา ชาติปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, ชราปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, มรณปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย ¶ มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.
๔. กูฏาคารสุตฺตํ
๑๑๑๔. ‘‘โย หิ, ภิกฺขเว [โย จ โข ภิกฺขเว (สฺยา. ก.)], เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ กูฏาคารสฺส เหฏฺิมํ ฆรํ อกริตฺวา อุปริมํ ฆรํ อาโรเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ กูฏาคารสฺส เหฏฺิมํ ฆรํ ¶ กริตฺวา อุปริมํ ฆรํ อาโรเปสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ; เอวเมว โข ¶ , ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. วาลสุตฺตํ
๑๑๑๕. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท สมฺพหุเล ลิจฺฉวิกุมารเก สนฺถาคาเร อุปาสนํ กโรนฺเต, ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตนฺเต, โปงฺขานุโปงฺขํ [โปขานุโปขํ (สฺยา. กํ.)] อวิราธิตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา; ยตฺร หิ นาม ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เวสาลึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสึ ¶ . อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต สมฺพหุเล ลิจฺฉวิกุมารเก สนฺถาคาเร อุปาสนํ กโรนฺเต ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตนฺเต โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ’. ทิสฺวาน เม เอตทโหสิ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา; ยตฺร หิ นาม ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา – โย ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรฺเจว ทุรภิสมฺภวตรฺจ โย ¶ วา [โย (สี.)] สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ. ‘‘อถ โข [อถ โข เต (สฺยา. กํ.)], อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ’’.
‘‘ตสฺมาติหานนฺท, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อนฺธการสุตฺตํ
๑๑๑๖. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลกนฺตริกา อฆา อสํวุตา อนฺธการา อนฺธการติมิสา, ยตฺถมิเมสํ จนฺทิมสูริยานํ เอวํมหิทฺธิกานํ เอวํ มหานุภาวานํ อาภาย นานุโภนฺตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วต โส, ภนฺเต, อนฺธกาโร, สุมหา วต โส, ภนฺเต, อนฺธกาโร! อตฺถิ ¶ นุ โข, ภนฺเต, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ ¶ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.
‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขุ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ…เป… อภิรตา…เป… อภิสงฺขโรนฺติ…เป… อภิสงฺขริตฺวา ชาตนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, ชรนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, มรณนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขุ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ…เป… อนภิรตา…เป… นาภิสงฺขโรนฺติ…เป… อนภิสงฺขริตฺวา ชาตนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ ¶ , ชรนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, มรณนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ¶ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมฉิคฺคฬยุคสุตฺตํ
๑๑๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺเท เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺย. ตตฺราปิสฺส กาโณ กจฺฉโป. โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส ¶ อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? ‘‘ยทิ ¶ นูน, ภนฺเต, กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยนา’’ติ.
‘‘ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขเว, กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺย, น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, สกึ วินิปาตคเตน พาเลน [วินีตคเตน พหุเลน (ก.)] มนุสฺสตฺตํ วทามิ’’.
ตํ กิสฺส เหตุ? น เหตฺถ, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมจริยา, สมจริยา, กุสลกิริยา, ปฺุกิริยา. อฺมฺขาทิกา เอตฺถ, ภิกฺขเว, วตฺตติ ทุพฺพลขาทิกา. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยฉิคฺคฬยุคสุตฺตํ
๑๑๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อยํ มหาปถวี เอโกทกา อสฺส. ตตฺร ¶ ปุริโส เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺย. ตเมนํ ปุรตฺถิโม วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตตฺรสฺส กาโณ กจฺฉโป. โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต ¶ อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? ‘‘อธิจฺจมิทํ, ภนฺเต, ยํ โส กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ.
‘‘เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ มนุสฺสตฺตํ ลภติ. เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคตปฺปเวทิโต ¶ ธมฺมวินโย โลเก ทิพฺพติ. ตสฺสิทํ [ตยิทํ (?)], ภิกฺขเว, มนุสฺสตฺตํ ลทฺธํ, ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตถาคตปฺปเวทิโต จ ธมฺมวินโย โลเก ทิพฺพติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมสิเนรุปพฺพตราชสุตฺตํ
๑๑๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว ¶ , กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา [ยา จ] สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา, โย วา [โย จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๘๔] สิเนรุปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – สิเนรุปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สิเนรุปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยสิเนรุปพฺพตราชสุตฺตํ
๑๑๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สิเนรุปพฺพตราชายํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา ¶ อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต ¶ มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ¶ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.
ปปาตวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
จินฺตา ปปาโต ปริฬาโห, กูฏํ วาลนฺธกาโร จ;
ฉิคฺคเฬน จ ทฺเว วุตฺตา, สิเนรุ อปเร ทุเวติ.
๖. อภิสมยวคฺโค
๑. นขสิขสุตฺตํ
๑๑๒๑. อถ ¶ ¶ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น ¶ อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.
๒. โปกฺขรณีสุตฺตํ
๑๑๒๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โปกฺขรณี ปฺาสโยชนานิ อายาเมน, ปฺาสโยชนานิ วิตฺถาเรน, ปฺาสโยชนานิ อุพฺเพเธน, ปุณฺณา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. ตโต ปุริโส กุสคฺเคน ¶ อุทกํ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา กุสคฺเคน อุพฺภตํ, ยํ วา โปกฺขรณิยา อุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – โปกฺขรณิยา อุทกํ; อปฺปมตฺตกํ กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภตํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ โปกฺขรณิยา อุทกํ อุปนิธาย กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภต’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมสํเภชฺชสุตฺตํ
๑๑๒๓. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตโต ปุริโส ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ, ยํ วา สํเภชฺชอุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – สํเภชฺชอุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ ¶ , อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สํเภชฺชอุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยสํเภชฺชสุตฺตํ
๑๑๒๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตํ อุทกํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ ¶ . ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา สํเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สํเภชฺชอุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สํเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมมหาปถวีสุตฺตํ
๑๑๒๕. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส มหาปถวิยา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาปถวึ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยมหาปถวีสุตฺตํ
๑๑๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, มหาปถวี ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ ¶ , ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาปถวิยา ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมมหาสมุทฺทสุตฺตํ
๑๑๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺทโต ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ, ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาสมุทฺเท อุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยมหาสมุทฺทสุตฺตํ
๑๑๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขยํ [มหาสมุทฺโท ปริกฺขยํ (สี. สฺยา. กํ.) สํ. นิ. ๒.๘๑] ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทกํ ¶ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาสมุทฺเท อุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. สงฺขมฺปิ ¶ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขีณํ ¶ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมปพฺพตูปมสุตฺตํ
๑๑๒๙. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา, อยํ วา หิมวา ปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – หิมวา ปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยปพฺพตูปมสุตฺตํ
๑๑๓๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวา ปพฺพตราชา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ¶ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ¶ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ¶ ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.
อภิสมยวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
นขสิขา โปกฺขรณี, สํเภชฺช อปเร ทุเว;
ปถวี ทฺเว สมุทฺทา ทฺเว, ทฺเวมา จ ปพฺพตูปมาติ.
๗. ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. อฺตฺรสุตฺตํ
๑๑๓๑. อถ ¶ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว ¶ , ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกา เต สตฺตา เย มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อฺตฺร มนุสฺเสหิ [มนุสฺเสสุ (ปี. ก.)] ปจฺจาชายนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.
๒. ปจฺจนฺตสุตฺตํ
๑๑๓๒. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ ¶ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ¶ ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกา เต สตฺตา เย มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชายนฺติ อวิฺาตาเรสุ มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. กํ. ก.)] …เป…. ทุติยํ.
๓. ปฺาสุตฺตํ
๑๑๓๓. … ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปน อริเยน ปฺาจกฺขุนา สมนฺนาคตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อวิชฺชาคตา สมฺมุฬฺหา…เป…. ตติยํ.
๔. สุราเมรยสุตฺตํ
๑๑๓๔. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา อปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.
๕. โอทกสุตฺตํ
๑๑๓๕. … ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ถลชา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุทกชา. ตํ กิสฺส เหตุ…เป…. ปฺจมํ.
๖. มตฺเตยฺยสุตฺตํ
๑๑๓๖. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มตฺเตยฺยา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อมตฺเตยฺยา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. เปตฺเตยฺยสุตฺตํ
๑๑๓๗. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺเตยฺยา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อเปตฺเตยฺยา…เป…. สตฺตมํ.
๘. สามฺสุตฺตํ
๑๑๓๘. … ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สามฺา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อสามฺา…เป…. อฏฺมํ.
๙. พฺรหฺมฺสุตฺตํ
๑๑๓๙. … ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย พฺรหฺมฺา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อพฺรหฺมฺา…เป…. นวมํ.
๑๐. ปจายิกสุตฺตํ
๑๑๔๐. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กุเล ¶ เชฏฺาปจายิโน; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กุเล อเชฏฺาปจายิโนติ [อกุเล เชฏฺาปจายิโนติ (สฺยา. กํ.)] …เป…. ทสมํ.
ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อฺตฺร ปจฺจนฺตํ ปฺา, สุราเมรยโอทกา;
มตฺเตยฺย เปตฺเตยฺยา จาปิ, สามฺํ พฺรหฺมปจายิกนฺติ.
๘. ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. ปาณาติปาตสุตฺตํ
๑๑๔๑. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปาณาติปาตา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ? …เป…. ปมํ.
๒. อทินฺนาทานสุตฺตํ
๑๑๔๒. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อทินฺนาทานา ¶ ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อทินฺนาทานา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.
๓. กาเมสุมิจฺฉาจารสุตฺตํ
๑๑๔๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กาเมสุมิจฺฉาจารา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.
๔. มุสาวาทสุตฺตํ
๑๑๔๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มุสาวาทา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มุสาวาทา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.
๕. เปสฺุสุตฺตํ
๑๑๔๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปิสุณาย วาจาย อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.
๖. ผรุสวาจาสุตฺตํ
๑๑๔๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ผรุสาย วาจาย อปฺปฏิวิรตา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. สมฺผปฺปลาปสุตฺตํ
๑๑๔๗. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สมฺผปฺปลาปา ¶ ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย สมฺผปฺปลาปา อปฺปฏิวิรตา…เป…. สตฺตมํ.
๘. พีชคามสุตฺตํ
๑๑๔๘. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย พีชคามภูตคามสมารมฺภา [พีชคามภูตคามสมารพฺภา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย พีชคามภูตคามสมารมฺภา อปฺปฏิวิรตา…เป…. อฏฺมํ.
๙. วิกาลโภชนสุตฺตํ
๑๑๔๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย วิกาลโภชนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย วิกาลโภชนา อปฺปฏิวิรตา…เป…. นวมํ.
๑๐. คนฺธวิเลปนสุตฺตํ
๑๑๕๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทสมํ.
ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปาณํ อทินฺนํ กาเมสุ, มุสาวาทฺจ เปสฺุํ;
ผรุสํ สมฺผปฺปลาปํ, พีชฺจ วิกาลํ คนฺธนฺติ.
๙. ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. นจฺจคีตสุตฺตํ
๑๑๕๑. …เป… ¶ .
‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา ¶ สตฺตา เย นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ…เป…. ปมํ.
๒. อุจฺจาสยนสุตฺตํ
๑๑๕๒. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุจฺจาสยนมหาสยนา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.
๓. ชาตรูปรชตสุตฺตํ
๑๑๕๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.
๔. อามกธฺสุตฺตํ
๑๑๕๔. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อามกธฺปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.
๕. อามกมํสสุตฺตํ
๑๑๕๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อามกมํสปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.
๖. กุมาริกสุตฺตํ
๑๑๕๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา [อิตฺถิกุมาริกาปฏิคฺคหณา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ฉฏฺํ.
๗. ทาสิทาสสุตฺตํ
๑๑๕๗. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ทาสิทาสปฏิคฺคหณา [ทาสีทาสปฏิคฺคหณา (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ทาสิทาสปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. สตฺตมํ.
๘. อเชฬกสุตฺตํ
๑๑๕๘. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อเชฬกปฏิคฺคหณา ¶ ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อเชฬกปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. อฏฺมํ.
๙. กุกฺกุฏสูกรสุตฺตํ
๑๑๕๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. นวมํ.
๑๐. หตฺถิควสฺสสุตฺตํ
๑๑๖๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา [หตฺถิควสฺสวฬวาปฏิคฺคหณา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทสมํ.
ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
นจฺจํ สยนํ รชตํ, ธฺํ มํสํ กุมาริกา;
ทาสี อเชฬกฺเจว, กุกฺกุฏสูกรหตฺถีติ.
๑๐. จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. เขตฺตวตฺถุสุตฺตํ
๑๑๖๑. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปมํ.
๒. กยวิกฺกยสุตฺตํ
๑๑๖๒. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กยวิกฺกยา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กยวิกฺกยา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.
๓. ทูเตยฺยสุตฺตํ
๑๑๖๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.
๔. ตุลากูฏสุตฺตํ
๑๑๖๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.
๕. อุกฺโกฏนสุตฺตํ
๑๑๖๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา ¶ [อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาวิโยคา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.
๖-๑๑. เฉทนาทิสุตฺตํ
๑๑๖๖-๑๑๗๑. …เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา [สาหสาการา (ก.)] ปฏิวิรตา ¶ ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา อปฺปฏิวิรตา ¶ . ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. เอกาทสมํ.
จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เขตฺตํ ¶ กายํ ทูเตยฺยฺจ, ตุลากูฏํ อุกฺโกฏนํ;
เฉทนํ วธพนฺธนํ, วิปราโลปํ สาหสนฺติ.
๑๑. ปฺจคติเปยฺยาลวคฺโค
๑. มนุสฺสจุตินิรยสุตฺตํ
๑๑๗๒. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ¶ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ปมํ.
๒. มนุสฺสจุติติรจฺฉานสุตฺตํ
๑๑๗๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ทุติยํ.
๓. มนุสฺสจุติเปตฺติวิสยสุตฺตํ
๑๑๗๔. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ตติยํ.
๔-๕-๖. มนุสฺสจุติเทวนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๗๕-๑๑๗๗. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว ¶ พหุตรา สตฺตา เย ¶ มนุสฺสา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ฉฏฺํ.
๗-๙. เทวจุตินิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๗๘-๑๑๘๐. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เทวา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เทวา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. นวมํ.
๑๐-๑๒. เทวมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๘๑-๑๑๘๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เทวา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เทวา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ทฺวาทสมํ.
๑๓-๑๕. นิรยมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๘๔-๑๑๘๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นิรยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นิรยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ปนฺนรสมํ.
๑๖-๑๘. นิรยเทวนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๘๗-๑๑๘๙. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นิรยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นิรยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. อฏฺารสมํ.
๑๙-๒๑. ติรจฺฉานมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๙๐-๑๑๙๒. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา ¶ เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ¶ ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. เอกวีสติมํ.
๒๒-๒๔. ติรจฺฉานเทวนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๙๓-๑๑๙๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. จตุวีสติมํ.
๒๕-๒๗. เปตฺติมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๙๖-๑๑๙๘. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. สตฺตวีสติมํ.
๒๘-๒๙. เปตฺติเทวนิรยาทิสุตฺตํ
๑๑๙๙-๑๒๐๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป…. เอกูนตึสติมํ.
๓๐. เปตฺติเทวเปตฺติวิสยสุตฺตํ
๑๒๐๑. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ ¶ ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ตึสติมํ.
ปฺจคติเปยฺยาลวคฺโค เอกาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
มนุสฺสโต จุตา ฉาปิ, เทวา จุตา นิรยโต;
ติรจฺฉานเปตฺติวิสยา, ตึสมตฺโต คติวคฺโคติ.
สจฺจสํยุตฺตํ ทฺวาทสมํ.
มหาวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
มคฺคโพชฺฌงฺคํ ¶ สติยา, อินฺทฺริยํ สมฺมปฺปธานํ;
พลิทฺธิปาทานุรุทฺธา, ฌานานาปานสํยุตํ;
โสตาปตฺติ สจฺจฺจาติ, มหาวคฺโคติ วุจฺจตีติ.
มหาวคฺคสํยุตฺตปาฬิ นิฏฺิตา.