📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สํยุตฺตนิกาโย

มหาวคฺโค

๑. มคฺคสํยุตฺตํ

๑. อวิชฺชาวคฺโค

๑. อวิชฺชาสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘อวิชฺชา, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อนฺวเทว [อนุเทว (สี. ปี. ก.)] อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ. อวิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, อวิทฺทสุโน มิจฺฉาทิฏฺิ ปโหติ; มิจฺฉาทิฏฺิสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปโหติ; มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส มิจฺฉาวาจา ปโหติ; มิจฺฉาวาจสฺส มิจฺฉากมฺมนฺโต ปโหติ; มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส มิจฺฉาอาชีโว ปโหติ; มิจฺฉาอาชีวสฺส มิจฺฉาวายาโม ปโหติ; มิจฺฉาวายามสฺส มิจฺฉาสติ ปโหติ; มิจฺฉาสติสฺส มิจฺฉาสมาธิ ปโหติ.

‘‘วิชฺชา จ โข, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อนฺวเทว หิโรตฺตปฺปํ. วิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, วิทฺทสุโน สมฺมาทิฏฺิ ปโหติ; สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติ; สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติ; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีโว ปโหติ; สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติ; สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติ; สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตี’’ติ. ปมํ.

๒. อุปฑฺฒสุตฺตํ

. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเยสุ วิหรติ นครกํ นาม [นาครกํ นาม (สี.), สกฺกรํ นาม (สฺยา. ก.)] สกฺยานํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ.

‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท! สกลเมวิทํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ …เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ …เป… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ…เป… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวายามํ ภาเวติ…เป… สมฺมาสตึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.

‘‘ตทมินาเปตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ; ชราธมฺมา สตฺตา ชราย ปริมุจฺจนฺติ; มรณธมฺมา สตฺตา มรเณน ปริมุจฺจนฺติ; โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ. อิมินา โข เอตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ. ทุติยํ.

๓. สาริปุตฺตสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกลมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สกลมิทํ, สาริปุตฺต, พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ?

‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.

‘‘ตทมินาเปตํ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลมิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมฺหิ, สาริปุตฺต, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ; ชราธมฺมา สตฺตา ชราย ปริมุจฺจนฺติ; มรณธมฺมา สตฺตา มรเณน ปริมุจฺจนฺติ; โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ. อิมินา โข เอตํ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา สกลมิทํ พฺรหฺมจริยํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติ. ตติยํ.

๔. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท ชาณุสฺโสณึ พฺราหฺมณํ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถน [วฬภีรเถน (สี.)] สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตํ. เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา, เสโต รโถ, เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชียติ. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘‘พฺรหฺมํ วต, โภ, ยานํ! พฺรหฺมยานรูปํ วต, โภ’’ติ!!

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ชาณุสฺโสณึ พฺราหฺมณํ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถน สาวตฺถิยา นิยฺยายนฺตํ. เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา, เสโต รโถ, เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชียติ. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘พฺรหฺมํ วต, โภ, ยานํ! พฺรหฺมยานรูปํ วต, โภ’ติ!! สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมยานํ ปฺาเปตุ’’นฺติ?

‘‘สกฺกา, อานนฺทา’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิมสฺเสว โข เอตํ, อานนฺท, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ – ‘พฺรหฺมยานํ’ อิติปิ, ‘ธมฺมยานํ’ อิติปิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ อิติปี’’ติ.

‘‘สมฺมาทิฏฺิ, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทสวินยปริโยสานา โหติ, โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมาสงฺกปฺโป, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทสวินยปริโยสาโน โหติ, โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาวาจา, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทส…เป… โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมากมฺมนฺโต, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาอาชีโว, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาวายาโม, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ. สมฺมาสติ, อานนฺท, ภาวิตา พหุลีกตา ราควินยปริโยสานา โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสานา โหติ. สมฺมาสมาธิ, อานนฺท, ภาวิโต พหุลีกโต ราควินยปริโยสาโน โหติ, โทส… โมหวินยปริโยสาโน โหติ.

‘‘อิมินา โข เอตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อิมสฺเสเวตํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ – ‘พฺรหฺมยานํ’ อิติปิ, ‘ธมฺมยานํ’ อิติปิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ อิติปี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ยสฺส สทฺธา จ ปฺา จ, ธมฺมา ยุตฺตา สทา ธุรํ;

หิรี อีสา มโน โยตฺตํ, สติ อารกฺขสารถิ.

‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย;

อุเปกฺขา ธุรสมาธิ, อนิจฺฉา ปริวารณํ.

‘‘อพฺยาปาโท อวิหึสา, วิเวโก ยสฺส อาวุธํ;

ติติกฺขา จมฺมสนฺนาโห [วมฺมสนฺนาโห (สี.)], โยคกฺเขมาย วตฺตติ.

‘‘เอตทตฺตนิ สมฺภูตํ, พฺรหฺมยานํ อนุตฺตรํ;

นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหา, อฺทตฺถุ ชยํ ชย’’นฺติ. จตุตฺถํ;

๕. กิมตฺถิยสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ โน, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อมฺเห เอวํ ปุจฺฉนฺติ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ? เอวํ ปุฏฺา มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากโรม – ‘ทุกฺขสฺส โข, อาวุโส, ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. กจฺจิ มยํ, ภนฺเต, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต โหม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉตี’’ติ?

‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ปุฏฺา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว เม โหถ, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขถ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรถ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ. ทุกฺขสฺส หิ ปริฺตฺถํ มยิ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายา’’’ติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายาติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา เอตสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ?

‘‘อยเมว โข, ภิกฺขุ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, ภิกฺขุ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิสฺส นุ โข เอตํ, ภนฺเต, อธิวจนํ – ‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’’’ติ? ‘‘นิพฺพานธาตุยา โข เอตํ, ภิกฺขุ, อธิวจนํ – ‘ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย’ติ. อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อมตํ, อมต’นฺติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, ภนฺเต, อมตํ, กตโม อมตคามิมคฺโค’’ติ? ‘‘โย โข, ภิกฺขุ, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ วุจฺจติ อมตํ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อมตคามิมคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. วิภงฺคสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ เทเสสฺสามิ วิภชิสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ? ยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป? โย โข, ภิกฺขเว, เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? ยา โข, ภิกฺขเว, มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? ยา โข, ภิกฺขเว, ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, อพฺรหฺมจริยา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวายาโม? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาวายาโม.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สูกสุตฺตํ

. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา มิจฺฉาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ [เภจฺฉติ (ก.)], โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โส วต ภิกฺขุ มิจฺฉาปณิหิตาย ทิฏฺิยา มิจฺฉาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? มิจฺฉาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ, โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โส วต ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นนฺทิยสุตฺตํ

๑๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข นนฺทิโย ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นนฺทิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กติ นุ โข, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา’’ติ?

‘‘อฏฺิเม โข, นนฺทิย, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, นนฺทิย, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺพานงฺคมา โหนฺติ นิพฺพานปรายนา นิพฺพานปริโยสานา’’ติ. เอวํ วุตฺเต นนฺทิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม …เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทสมํ.

อวิชฺชาวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อวิชฺชฺจ อุปฑฺฒฺจ, สาริปุตฺโต จ พฺราหฺมโณ;

กิมตฺถิโย จ ทฺเว ภิกฺขู, วิภงฺโค สูกนนฺทิยาติ.

๒. วิหารวคฺโค

๑. ปมวิหารสุตฺตํ

๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

อถ โข ภควา ตสฺส อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสึ. โส เอวํ ปชานามิ – ‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… มิจฺฉาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อายามํ [วายามํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิต’’’นฺติ. ปมํ.

๒. ทุติยวิหารสุตฺตํ

๑๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุํ. นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

อถ โข ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสึ. โส เอวํ ปชานามิ – ‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… มิจฺฉาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; มิจฺฉาสมาธิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาสมาธิปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สมฺมาสมาธิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ; วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ; สฺาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ; อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อายามํ [วายามํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิต’’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. เสกฺขสุตฺตํ

๑๓. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘เสกฺโข, เสกฺโข’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหตี’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป… เสกฺเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, เสกฺโข โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมอุปฺปาทสุตฺตํ

๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยอุปฺปาทสุตฺตํ

๑๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมปริสุทฺธสุตฺตํ

๑๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยปริสุทฺธสุตฺตํ

๑๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปมกุกฺกุฏารามสุตฺตํ

๑๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –

‘‘‘อพฺรหฺมจริยํ, อพฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, อพฺรหฺมจริย’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘อพฺรหฺมจริยํ, อพฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, อพฺรหฺมจริย’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อฏฺงฺคิโก มิจฺฉามคฺโค อพฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยกุกฺกุฏารามสุตฺตํ

๑๙. ปาฏลิปุตฺตนิทานํ. ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. ตติยกุกฺกุฏารามสุตฺตํ

๒๐. ปาฏลิปุตฺตนิทานํ. ‘‘‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริย’นฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตโม พฺรหฺมจารี, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจริยนฺติ, อาวุโส อานนฺท, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ, กตโม พฺรหฺมจารี, กตมํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’’นฺติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘อยเมว โข, อาวุโส, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. โย โข, อาวุโส, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต – อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจารี. โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ. ทสมํ.

ตีณิ สุตฺตนฺตานิ เอกนิทานานิ.วิหารวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว วิหารา จ เสกฺโข จ, อุปฺปาทา อปเร ทุเว;

ปริสุทฺเธน ทฺเว วุตฺตา, กุกฺกุฏาราเมน ตโยติ.

๓. มิจฺฉตฺตวคฺโค

๑. มิจฺฉตฺตสุตฺตํ

๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉตฺตฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมตฺตฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, มิจฺฉตฺตํ? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉตฺตํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมตฺตํ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมตฺต’’นฺติ. ปมํ.

๒. อกุสลธมฺมสุตฺตํ

๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อกุสเล จ โข, ภิกฺขเว, ธมฺเม เทเสสฺสามิ, กุสเล จ ธมฺเม. ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา. กตเม จ, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปมปฏิปทาสุตฺตํ

๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปทฺจ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยปฏิปทาสุตฺตํ

๒๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา มิจฺฉาปฏิปทํ น วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา มิจฺฉาปฏิปนฺโน มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ นาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ’’.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา. คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา มิจฺฉาปฏิปทํ น วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา มิจฺฉาปฏิปนฺโน มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ นาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ.

‘‘คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา สมฺมาปฏิปทํ วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา สมฺมาปฏิปนฺโน สมฺมาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ อาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสลํ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา. คิหิโน วาหํ, ภิกฺขเว, ปพฺพชิตสฺส วา สมฺมาปฏิปทํ วณฺเณมิ. คิหิ วา, ภิกฺขเว, ปพฺพชิโต วา สมฺมาปฏิปนฺโน สมฺมาปฏิปตฺตาธิกรณเหตุ อาราธโก โหติ ายํ ธมฺมํ กุสล’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมอสปฺปุริสสุตฺตํ

๒๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สปฺปุริสฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาโจ, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาโจ, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยอสปฺปุริสสุตฺตํ

๒๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อสปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตรฺจ. สปฺปุริสฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สปฺปุริเสน สปฺปุริสตรฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ, มิจฺฉาาณี, มิจฺฉาวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ, สมฺมาาณี, สมฺมาวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. กุมฺภสุตฺตํ

๒๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อนาธาโร สุปฺปวตฺติโย โหติ, สาธาโร ทุปฺปวตฺติโย โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อนาธารํ สุปฺปวตฺติยํ โหติ, สาธารํ ทุปฺปวตฺติยํ โหติ. โก จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อาธาโร? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ จิตฺตสฺส อาธาโร. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อนาธาโร สุปฺปวตฺติโย โหติ, สาธาโร ทุปฺปวตฺติโย โหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อนาธารํ สุปฺปวตฺติยํ โหติ, สาธารํ ทุปฺปวตฺติยํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สมาธิสุตฺตํ

๒๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขารํ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส สปริกฺขาโร? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสติ [สมฺมาสมาธิ (สี. สฺยา. กํ. ก.)]. ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ สตฺตหงฺเคหิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา สปริกฺขารตา [สปริกฺขตา (สี. ปี.)] – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส อิติปิ สปริกฺขาโร อิติปี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวทนาสุตฺตํ

๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุตฺติยสุตฺตํ

๓๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘ปฺจ กามคุณา วุตฺตา ภควตา. กตเม นุ โข ปฺจ กามคุณา วุตฺตา ภควตา’’’ติ? ‘‘สาธุ สาธุ, อุตฺติย! ปฺจิเม โข, อุตฺติย, กามคุณา วุตฺตา มยา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, อุตฺติย, ปฺจ กามคุณา วุตฺตา มยา. อิเมสํ โข, อุตฺติย, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเมสํ โข, อุตฺติย, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

มิจฺฉตฺตวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มิจฺฉตฺตํ อกุสลํ ธมฺมํ, ทุเว ปฏิปทาปิ จ;

อสปฺปุริเสน ทฺเว กุมฺโภ, สมาธิ เวทนุตฺติเยนาติ.

๔. ปฏิปตฺติวคฺโค

๑. ปมปฏิปตฺติสุตฺตํ

๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปตฺติฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปตฺติฺจ. ตํ สุณาถ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปตฺติ? เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปตฺติ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปตฺติ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยปฏิปตฺติสุตฺตํ

๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปนฺนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สมฺมาปฏิปนฺนฺจ. ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ…เป… มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปนฺโน. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปนฺโน’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิรทฺธสุตฺตํ

๓๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิรทฺโธ, วิรทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อารทฺโธ, อารทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิรทฺโธ, วิรทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อารทฺโธ, อารทฺโธ เตสํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปารงฺคมสุตฺตํ

๓๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม อฏฺ? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;

อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.

‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;

เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.

‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;

โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.

‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;

ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.

‘‘เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;

อาทานปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;

ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติ. จตุตฺถํ;

๕. ปมสามฺสุตฺตํ

๓๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สามฺผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สามฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, สามฺผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สามฺผลานี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสามฺสุตฺตํ

๓๖. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สามฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, สามฺตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ โข, ภิกฺขเว, สามฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, สามฺตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามฺตฺโถ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมพฺรหฺมฺสุตฺตํ

๓๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมฺผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺผลานี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยพฺรหฺมฺสุตฺตํ

๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมฺฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมฺตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมฺตฺโถ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมพฺรหฺมจริยสุตฺตํ

๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมจริยฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยผลานิ? โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ – อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยผลานี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยพฺรหฺมจริยสุตฺตํ

๔๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺรหฺมจริยฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยตฺถฺจ. ตํ สุณาถ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. กตโม จ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยตฺโถ? โย โข, ภิกฺขเว, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยตฺโถ’’ติ. ทสมํ.

ปฏิปตฺติวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปฏิปตฺติ ปฏิปนฺโน จ, วิรทฺธฺจ ปารํคมา;

สามฺเน จ ทฺเว วุตฺตา, พฺรหฺมฺา อปเร ทุเว;

พฺรหฺมจริเยน ทฺเว วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๕. อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค

๑. ราควิราคสุตฺตํ

๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ราควิราคตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา ราควิราคายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา ราควิราคายา’ติ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา ราควิราคาย? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา ราควิราคายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. ปมํ.

๒-๗. สํโยชนปฺปหานาทิสุตฺตฉกฺกํ

๔๒-๔๗. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘สํโยชนปฺปหานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อนุสยสมุคฺฆาตนตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อทฺธานปริฺตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘อาสวานํ ขยตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป… ‘าณทสฺสนตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ…เป…. สตฺตมํ.

๘. อนุปาทาปรินิพฺพานสุตฺตํ

๔๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สเจ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กิมตฺถิยํ, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติ. สเจ ปน โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายา’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อตฺถิ โข, อาวุโส, มคฺโค, อตฺถิ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายา’ติ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค, กตมา จ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานาย? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ. เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ. อฏฺมํ.

อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

วิราคสํโยชนํ อนุสยํ, อทฺธานํ อาสวา ขยา;

วิชฺชาวิมุตฺติาณฺจ, อนุปาทาย อฏฺมี.

๖. สูริยเปยฺยาลวคฺโค

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๔๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๕๐-๕๔. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สีลสมฺปทา. สีลสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๕๕. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมฺมิตฺตํ, ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๕๖. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๕๗-๖๑. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๖๒. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

สูริยเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;

ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.

๗. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๖๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๖๔-๖๘. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๖๙. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๗๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๗๑-๗๕. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, พหูปกาโร อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาทาย. กตโม เอกธมฺโม? ยทิทํ – สีลสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อตฺตสมฺปทา…เป… ยทิทํ – ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยทิทํ – อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๗๖. ‘‘ยทิทํ – โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;

ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.

๘. ทุติยเอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๗๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๗๘-๘๒. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๘๓. ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

๑. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตํ

๘๔. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒-๖. สีลสมฺปทาทิสุตฺตปฺจกํ

๘๕-๘๙. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เยน อนุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา…เป… ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปมาทสมฺปทา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺตํ

๙๐. ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิการสมฺปทา. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. สตฺตมํ.

ทุติยเอกธมฺมเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณมิตฺตํ สีลฺจ, ฉนฺโท จ อตฺตสมฺปทา;

ทิฏฺิ จ อปฺปมาโท จ, โยนิโส ภวติ สตฺตมํ.

๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๙๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๕. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตจตุกฺกํ

๙๒-๙๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป…. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๙๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๙๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๙๘-๑๐๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ;

คงฺคาเปยฺยาลี ปาจีนนินฺนวาจนมคฺคี, วิเวกนิสฺสิตํ ทฺวาทสกี ปมกี.

๒. ทุติยคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๑๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๐๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.

๑๐๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.

๑๐๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.

๑๐๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.

๑๐๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๑๐๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๑๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.

๑๑๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.

๑๑๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.

๑๑๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.

๑๑๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

(ราควินยทฺวาทสกี ทุติยกี สมุทฺทนินฺนนฺติ).

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๑๑๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๑๖. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ทุติยํ.

๑๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ตติยํ.

๑๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… จตุตฺถํ.

๑๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ปฺจมํ.

๑๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๑๒๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๒๒-๑๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

(อมโตคธทฺวาทสกี ตติยกี).

๑. ปมปาจีนนินฺนสุตฺตํ

๑๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิปาจีนนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๒๘-๑๓๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, สพฺพา ตา ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

๑. ปมสมุทฺทนินฺนสุตฺตํ

๑๓๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ปมํ.

๒-๖. ทุติยาทิสมุทฺทนินฺนสุตฺตปฺจกํ

๑๓๔-๑๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยมุนา นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อจิรวตี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรภู นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหี นที สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิมา มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี สรภู, มหี, สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ฉฏฺํ.

(คงฺคาเปยฺยาลี).

ทุติยคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ;

นิพฺพานนินฺโน ทฺวาทสกี, จตุตฺถกี ฉฏฺา นวกี.

๕. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค

๑. ตถาคตสุตฺตํ

๑๓๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา [ทิปทา (สี.)] วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา [พหุปทา (?)] วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปทสุตฺตํ

๑๔๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ ปาณานํ ปทชาตานิ, สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ; หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓-๗. กูฏาทิสุตฺตปฺจกํ

๑๔๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา; กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.

๑๔๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ มูลคนฺธา, กาฬานุสาริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.

๑๔๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.

๑๔๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา, วสฺสิกํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… ฉฏฺํ.

๑๔๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุฏฺฏราชาโน, สพฺเพ เต รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ภวนฺติ, ราชา เตสํ จกฺกวตฺติ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… สตฺตมํ.

๘-๑๐. จนฺทิมาทิสุตฺตตติยกํ

๑๔๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยา กาจิ ตารกรูปานํ ปภา, สพฺพา ตา จนฺทิมปฺปภาย [จนฺทิมาปภาย (สฺยา. ก.)] กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ, จนฺทปฺปภา ตาสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… อฏฺมํ.

๑๔๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว…เป… นวมํ.

๑๔๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, กาสิกวตฺถํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ทสมํ.

(ยทปิ ตถาคตํ, ตทปิ วิตฺถาเรตพฺพํ).

อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทํ.

๖. พลกรณียวคฺโค

๑. พลสุตฺตํ

๑๔๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

(ปรคงฺคาเปยฺยาลีวณฺณิยโต ปริปุณฺณสุตฺตนฺติ วิตฺถารมคฺคี).

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. พีชสุตฺตํ

๑๕๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิเม พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ทุติยํ.

๓. นาคสุตฺตํ

๑๕๑. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวนฺตํ ปพฺพตราชํ นิสฺสาย นาคา กายํ วฑฺเฒนฺติ, พลํ คาเหนฺติ; เต ตตฺถ กายํ วฑฺเฒตฺวา พลํ คาเหตฺวา กุโสพฺเภ โอตรนฺติ, กุโสพฺเภ [กุสฺสุพฺเภ (สี. สฺยา.), กุสุพฺเภ (ปี. ก.)] โอตริตฺวา มหาโสพฺเภ โอตรนฺติ, มหาโสพฺเภ โอตริตฺวา กุนฺนทิโย โอตรนฺติ, กุนฺนทิโย โอตริตฺวา มหานทิโย โอตรนฺติ, มหานทิโย โอตริตฺวา มหาสมุทฺทํ [มหาสมุทฺทสาครํ (สพฺพตฺถ) สํ. นิ. ๒.๒๓] โอตรนฺติ, เต ตตฺถ มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ กาเยน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ตติยํ.

๔. รุกฺขสุตฺตํ

๑๕๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข ปาจีนนินฺโน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร. โส มูลจฺฉินฺโน [มูลจฺฉินฺเท กเต (สฺยา.)] กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, นินฺโน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. กุมฺภสุตฺตํ

๑๕๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํ, โน ปจฺจาวมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม, โน ปจฺจาวมตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สูกสุตฺตํ

๑๕๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมาปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิสฺสติ โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อากาสสุตฺตํ

๑๕๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อากาเส วิวิธา วาตา วายนฺติ – ปุรตฺถิมาปิ วาตา วายนฺติ, ปจฺฉิมาปิ วาตา วายนฺติ, อุตฺตราปิ วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณาปิ วาตา วายนฺติ, สรชาปิ วาตา วายนฺติ, อรชาปิ วาตา วายนฺติ, สีตาปิ วาตา วายนฺติ, อุณฺหาปิ วาตา วายนฺติ, ปริตฺตาปิ วาตา วายนฺติ, อธิมตฺตาปิ วาตา วายนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโรปิ อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจปิ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปมเมฆสุตฺตํ

๑๕๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส อูหตํ รโชชลฺลํ, ตเมนํ มหาอกาลเมโฆ านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยเมฆสุตฺตํ

๑๕๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปนฺนํ มหาเมฆํ, ตเมนํ มหาวาโต อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นาวาสุตฺตํ

๑๕๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพนฺธาย ฉ มาสานิ อุทเก ปริยาทาย [ปริยาตาย (ก.), ปริยาหตาย (?)] เหมนฺติเกน ถลํ อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ พนฺธนานิ ตานิ ปาวุสฺสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ อปฺปกสิเรเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. อาคนฺตุกสุตฺตํ

๑๕๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาคนฺตุกาคารํ. ตตฺถ ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, ขตฺติยาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, พฺราหฺมณาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, เวสฺสาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ, สุทฺทาปิ อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา, เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ, เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ, เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ, เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา? ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา? อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา? วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา? สมโถ จ วิปสฺสนา จ – อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต, เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ…เป… เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต เย ธมฺมา อภิฺา ปริฺเยฺยา, เต ธมฺเม อภิฺา ปริชานาติ, เย ธมฺมา อภิฺา ปหาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ปชหติ, เย ธมฺมา อภิฺา สจฺฉิกาตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา สจฺฉิกโรติ, เย ธมฺมา อภิฺา ภาเวตพฺพา, เต ธมฺเม อภิฺา ภาเวตี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. นทีสุตฺตํ

๑๖๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. อถ มหาชนกาโย อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาล-ปิฏกํ อาทาย – ‘มยํ อิมํ คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กริสฺสาม ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’นฺติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส มหาชนกาโย คงฺคํ นทึ ปจฺฉานินฺนํ กเรยฺย ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘คงฺคา, ภนฺเต, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. สา น สุกรา ปจฺฉานินฺนํ กาตุํ ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภารํ. ยาวเทว ปน โส มหาชนกาโย กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา าติสาโลหิตา วา โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ, กึ มุณฺโฑ กปาลมนุสํจรสิ! เอหิ, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภุฺชสฺสุ, ปุฺานิ จ กโรหี’ติ. โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ วิเวกนินฺนํ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ ตํ วต หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรตี’’ติ. (ยทปิ พลกรณียํ, ตทปิ วิตฺถาเรตพฺพํ.) ทฺวาทสมํ.

พลกรณียวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

๗. เอสนาวคฺโค

๑. เอสนาสุตฺตํ

๑๖๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา โข, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปริฺาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปริฺาย วิตฺถาเรตพฺพํ.)

‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปริกฺขยาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปริกฺขยาย วิตฺถาเรตพฺพํ.)

‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยทปิ อภิฺา, ตทปิ ปหานาย วิตฺถาเรตพฺพํ.) ปมํ.

๒. วิธาสุตฺตํ

๑๖๒. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิธา. กตมา ติสฺโส? ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วิธา, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วิธา, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วิธา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วิธา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ วิธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อิมาสํ โข, ภิกฺขเว ติสฺสนฺนํ วิธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยถา เอสนา, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ). ทุติยํ.

๓. อาสวสุตฺตํ

๑๖๓. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อาสวา. กตเม ตโย? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาสวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.

๔. ภวสุตฺตํ

๑๖๔. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ภวา. กตเม ตโย? กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ภวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ภวานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุกฺขตาสุตฺตํ

๑๖๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ทุกฺขตา. กตมา ติสฺโส? ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ทุกฺขตา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ขิลสุตฺตํ

๑๖๖. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ขิลา. กตเม ตโย? ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ขิลา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ขิลานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. มลสุตฺตํ

๑๖๗. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, มลานิ. กตมานิ ตีณิ? ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ มลานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ มลานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. นีฆสุตฺตํ

๑๖๘. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นีฆา. กตเม ตโย? ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นีฆา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ นีฆานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวทนาสุตฺตํ

๑๖๙. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตณฺหาสุตฺตํ

๑๗๐. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ตณฺหา. กตมา ติสฺโส? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ตณฺหา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตณฺหานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตณฺหานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

๑๑. ตสินาสุตฺตํ

๑๗๑. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ตสินา. กตมา ติสฺโส? กามตสินา, ภวตสินา, วิภวตสินา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตสินานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ…เป… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ ตสินานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. เอกาทสมํ.

เอสนาวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ขิลา;

มลํ นีโฆ จ เวทนา, ทฺเว ตณฺหา ตสินาย จาติ.

๘. โอฆวคฺโค

๑. โอฆสุตฺตํ

๑๗๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, โอฆา. กตเม จตฺตาโร? กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร โอฆา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ โอฆานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. (ยถา เอสนา, เอวํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.) ปมํ.

๒. โยคสุตฺตํ

๑๗๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, โยคา. กตเม จตฺตาโร? กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺิโยโค อวิชฺชาโยโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร โยคา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ โยคานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทุติยํ.

๓. อุปาทานสุตฺตํ

๑๗๔. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุปาทานานิ. กตมานิ จตฺตาริ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อุปาทานานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อุปาทานานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.

๔. คนฺถสุตฺตํ

๑๗๕. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, คนฺถา. กตเม จตฺตาโร? อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร คนฺถา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ คนฺถานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อนุสยสุตฺตํ

๑๗๖. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, อนุสยา. กตเม สตฺต? กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺตานุสยา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, สตฺตนฺนํ อนุสยานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ปฺจมํ.

๖. กามคุณสุตฺตํ

๑๗๗. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา…เป… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ กามคุณานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. นีวรณสุตฺตํ

๑๗๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, นีวรณานิ. กตมานิ ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ นีวรณานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อุปาทานกฺขนฺธสุตฺตํ

๑๗๙. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อุปาทานกฺขนฺธา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. โอรมฺภาคิยสุตฺตํ

๑๘๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย…เป… อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุทฺธมฺภาคิยสุตฺตํ

๑๘๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ.

‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ. กตโม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ…เป… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ. ทสมํ.

โอฆวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถํ อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณํ, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

วคฺคุทฺทานํ –

อวิชฺชาวคฺโค ปโม, ทุติยํ วิหารํ วุจฺจติ;

มิจฺฉตฺตํ ตติโย วคฺโค, จตุตฺถํ ปฏิปนฺเนเนว.

ติตฺถิยํ ปฺจโม วคฺโค, ฉฏฺโ สูริเยน จ;

พหุกเต สตฺตโม วคฺโค, อุปฺปาโท อฏฺเมน จ.

ทิวสวคฺโค นวโม, ทสโม อปฺปมาเทน จ;

เอกาทสพลวคฺโค, ทฺวาทส เอสนา ปาฬิยํ;

โอฆวคฺโค ภวติ เตรสาติ.

มคฺคสํยุตฺตํ ปมํ.

๒. โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ

๑. ปพฺพตวคฺโค

๑. หิมวนฺตสุตฺตํ

๑๘๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ นิสฺสาย นาคา กายํ วฑฺเฒนฺติ, พลํ คาเหนฺติ; เต ตตฺถ กายํ วฑฺเฒตฺวา พลํ คาเหตฺวา กุโสพฺเภ โอตรนฺติ, กุโสพฺเภ โอตริตฺวา มหาโสพฺเภ โอตรนฺติ, มหาโสพฺเภ โอตริตฺวา กุนฺนทิโย โอตรนฺติ, กุนฺนทิโย โอตริตฺวา มหานทิโย โอตรนฺติ, มหานทิโย โอตริตฺวา มหาสมุทฺทสาครํ โอตรนฺติ; เต ตตฺถ มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ อาปชฺชนฺติ กาเยน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสูติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต มหนฺตตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ. ปมํ.

๒. กายสุตฺตํ

๑๘๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส อวูปสโม. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ นีวรณา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺติ.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา, สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา, หีนปณีตา ธมฺมา, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ [อารพฺภธาตุ (สฺยา. ก.)] นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปสฺสทฺธิ, จิตฺตปสฺสทฺธิ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ [สมาธินิมิตฺตํ (สฺยา.)] อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, อนาหาโร โน ติฏฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา อาหารฏฺิติกา, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ, อนาหารา โน ติฏฺนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. สีลสุตฺตํ

๑๘๔. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา าณสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา, ทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ [พหูปการํ (สฺยา.)] วทามิ; สวนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อุปสงฺกมนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; ปยิรุปาสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อนุสฺสติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ; อนุปพฺพชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหุการํ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถารูปานํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ธมฺมํ สุตฺวา ทฺวเยน วูปกาเสน วูปกฏฺโ [ทฺวเยน วูปกฏฺโ (สี. สฺยา.)] วิหรติ – กายวูปกาเสน จ จิตฺตวูปกาเสน จ. โส ตถา วูปกฏฺโ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา วูปกฏฺโ วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ อนุวิตกฺเกติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, สตฺตสุ สมฺโพชฺฌงฺเคสุ เอวํ พหุลีกเตสุ สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, โน เจ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ เอวํ พหุลีกเตสุ อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ตติยํ.

๔. วตฺถสุตฺตํ

๑๘๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ภิกฺขโว’’ติ! ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘สตฺติเม, อาวุโส, โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, อาวุโส, สตฺต โพชฺฌงฺคา. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร อสฺส. โส ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุเปยฺย; ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย มชฺฌนฺหิกํ สมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ ปารุเปยฺย; ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย สายนฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ สายนฺหสมยํ ปารุเปยฺย. เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน มชฺฌนฺหิกํ สมยํ วิหรามิ; เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ, ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ภิกฺขุสุตฺตํ

๑๘๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘โพชฺฌงฺคา, โพชฺฌงฺคา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ? ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺติ. อิธ, ภิกฺขุ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ตสฺสิเม สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาวยโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. กุณฺฑลิยสุตฺตํ

๑๘๗. เอกํ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ อฺชนวเน มิคทาเย. อถ โข กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหมสฺมิ, โภ โคตม, อารามนิสฺสยี [อารามนิสาที (สี.), อารามนิยาที (สฺยา.)] ปริสาวจโร. ตสฺส มยฺหํ, โภ โคตม, ปจฺฉาภตฺตํ ภุตฺตปาตราสสฺส อยมาจาโร [อยมาหาโร (สฺยา. ก.)] โหติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ อนุจงฺกมามิ อนุวิจรามิ. โส ตตฺถ ปสฺสามิ เอเก สมณพฺราหฺมเณ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสฺเจว กถํ กเถนฺเต อุปารมฺภานิสํสฺจ – ‘ภวํ ปน โคตโม กิมานิสํโส วิหรตี’’’ติ? ‘‘วิชฺชาวิมุตฺติผลานิสํโส โข, กุณฺฑลิย, ตถาคโต วิหรตี’’ติ.

‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘สตฺต โข, กุณฺฑลิย, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘จตฺตาโร โข, กุณฺฑลิย, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา, พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘ตีณิ โข, กุณฺฑลิย, สุจริตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กตเม ปน, โภ โคตม, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อินฺทฺริยสํวโร โข, กุณฺฑลิย, ภาวิโต พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตี’’ติ.

‘‘กถํ ภาวิโต จ, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร กถํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิชฺฌติ นาภิหํสติ, น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อทีนมานโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.

‘‘ปุน จปรํ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ นาภิชฺฌติ นาภิหํสติ, น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อทีนมานโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.

‘‘ยโต โข, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ิโต จ กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ ภาวิโต โข, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร เอวํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ.

‘‘กถํ ภาวิตานิ จ, กุณฺฑลิย, ตีณิ สุจริตานิ กถํ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวติ, วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวติ, มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตานิ โข, กุณฺฑลิย, ตีณิ สุจริตานิ เอวํ พหุลีกตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, กุณฺฑลิย, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ ภาวิตา โข, กุณฺฑลิย, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, กุณฺฑลิย, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธ, กุณฺฑลิย, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, กุณฺฑลิย, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต กุณฺฑลิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมว โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ฉฏฺํ.

๗. กูฏาคารสุตฺตํ

๑๘๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย, สพฺพา ตา กูฏนินฺนา กูฏโปณา กูฏปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อุปวานสุตฺตํ

๑๘๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อุปวาโน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อุปวาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อุปวาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อุปวานํ เอตทโวจ –

‘‘ชาเนยฺย นุ โข, อาวุโส อุปวาน, ภิกฺขุ ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’’ติ? ‘‘ชาเนยฺย โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’’ติ.

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อารพฺภมาโน ปชานาติ ‘จิตฺตฺจ เม สุวิมุตฺตํ, ถินมิทฺธฺจ เม สุสมูหตํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ เม สุปฺปฏิวินีตํ, อารทฺธฺจ เม วีริยํ, อฏฺึกตฺวา มนสิ กโรมิ, โน จ ลีน’นฺติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ อาวุโส, ภิกฺขุ อารพฺภมาโน ปชานาติ ‘จิตฺตฺจ เม สุวิมุตฺตํ, ถินมิทฺธฺจ เม สุสมูหตํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ เม สุปฺปฏิวินีตํ, อารทฺธฺจ เม วีริยํ, อฏฺึกตฺวา มนสิ กโรมิ, โน จ ลีน’นฺติ. เอวํ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ ชาเนยฺย ‘ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการา เอวํ สุสมารทฺธา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา ผาสุวิหาราย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมอุปฺปนฺนสุตฺตํ

๑๙๐. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยอุปฺปนฺนสุตฺตํ

๑๙๑. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ทสมํ.

ปพฺพตวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

หิมวนฺตํ กายํ สีลํ, วตฺถํ ภิกฺขุ จ กุณฺฑลิ;

กูฏฺจ อุปวานฺจ, อุปฺปนฺนา อปเร ทุเวติ.

๒. คิลานวคฺโค

๑. ปาณสุตฺตํ

๑๙๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ปาณา จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺติ – กาเลน คมนํ, กาเลน านํ, กาเลน นิสชฺชํ, กาเลน เสยฺยํ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปมสูริยูปมสุตฺตํ

๑๙๓. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยสูริยูปมสุตฺตํ

๑๙๔. ‘‘สูริยสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – โยนิโสมนสิกาโร. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมคิลานสุตฺตํ

๑๙๕. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากสฺสโป ปิปฺปลิคุหายํ [วิปฺผลิคุหายํ (สี.)] วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจ –

‘‘กจฺจิ เต, กสฺสป, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘สตฺติเม, กสฺสป, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, กสฺสป, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา มหากสฺสโป ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. วุฏฺหิ จายสฺมา มหากสฺสโป ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยคิลานสุตฺตํ

๑๙๖. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ –

‘‘กจฺจิ เต, โมคฺคลฺลาน, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘สตฺติเม, โมคฺคลฺลาน, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, โมคฺคลฺลาน, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, โมคฺคลฺลาน, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, โมคฺคลฺลาน, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ. วุฏฺหิ จายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ. ปฺจมํ.

๖. ตติยคิลานสุตฺตํ

๑๙๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ภควา อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา มหาจุนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ มหาจุนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฏิภนฺตุ ตํ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

‘‘สตฺติเม, ภนฺเต, โพชฺฌงฺคา ภควตา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, ภนฺเต, ภควตา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, ภนฺเต, ภควตา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภควตา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, จุนฺท, โพชฺฌงฺคา’’ติ.

อิทมโวจายสฺมา จุนฺโท. สมนุฺโ สตฺถา อโหสิ. วุฏฺหิ จ ภควา ตมฺหา อาพาธา. ตถาปหีโน จ ภควโต โส อาพาโธ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. ปารงฺคมสุตฺตํ

๑๙๘. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.

‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;

อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.

‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;

เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.

‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;

โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.

‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;

ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.

‘‘เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;

อาทานปฺปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;

ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติ. สตฺตมํ;

๘. วิรทฺธสุตฺตํ

๑๙๙. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อริยสุตฺตํ

๒๐๐. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นียนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นียนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. นวมํ.

๑๐. นิพฺพิทาสุตฺตํ

๒๐๑. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.

คิลานวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาณา สูริยูปมา ทฺเว, คิลานา อปเร ตโย;

ปารงฺคามี วิรทฺโธ จ, อริโย นิพฺพิทาย จาติ.

๓. อุทายิวคฺโค

๑. โพธายสุตฺตํ

๒๐๒. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘โพชฺฌงฺคา, โพชฺฌงฺคา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจนฺติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ? ‘‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โพชฺฌงฺคาติ วุจฺจนฺติ. อิธ, ภิกฺขุ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ‘โพธาย สํวตฺตนฺตี’ติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา ‘โพชฺฌงฺคา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. โพชฺฌงฺคเทสนาสุตฺตํ

๒๐๓. ‘‘สตฺต โว, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺเค เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ. ทุติยํ.

๓. านิยสุตฺตํ

๒๐๔. ‘‘กามราคฏฺานิยานํ, [กามราคฏฺานียานํ (สี.)] ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. พฺยาปาทฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. ถินมิทฺธฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายํ สํวตฺตติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. วิจิกิจฺฉาฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ.

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ มนสิการพหุลีการา อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อโยนิโสมนสิการสุตฺตํ

๒๐๕. ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นิรุชฺฌติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นิรุชฺฌติ.

โยนิโส จ โข, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ปหียติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ปหียติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ปหียติ.

‘‘อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อปริหานิยสุตฺตํ

๒๐๖. ‘‘สตฺต โว, ภิกฺขเว, อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ตณฺหกฺขยสุตฺตํ

๒๐๗. ‘‘โย, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตติ, ตํ มคฺคํ ตํ ปฏิปทํ ภาเวถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตติ? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา, กถํ พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ?

‘‘อิธ, อุทายิ, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ [อพฺยาปชฺฌํ (สี. สฺยา. ปี.)]. ตสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ ตณฺหา ปหียติ. ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียติ. กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขํ ปหียติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. ตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ ตณฺหา ปหียติ ตณฺหาย ปหานา กมฺมํ ปหียติ. กมฺมสฺส ปหานา ทุกฺขํ ปหียติ. อิติ โข, อุทายิ, ตณฺหกฺขยา กมฺมกฺขโย, กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตณฺหานิโรธสุตฺตํ

๒๐๘. ‘‘โย, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตติ, ตํ มคฺคํ ตํ ปฏิปทํ ภาเวถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตติ? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. กถํ ภาวิตา, จ ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตนฺติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา ตณฺหานิโรธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ

๒๐๙. ‘‘นิพฺเพธภาคิยํ โว, ภิกฺขเว, มคฺคํ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, นิพฺเพธภาคิโย มคฺโค? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิตา นุ โข, ภนฺเต, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา นิพฺเพธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ?

‘‘อิธ, อุทายิ, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. โส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิปุลํ มหคฺคตํ อปฺปมาณํ อพฺยาปชฺชํ. โส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ. เอวํ ภาวิตา โข, อุทายิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา นิพฺเพธาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เอกธมฺมสุตฺตํ

๒๑๐. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ ภาวิโต พหุลีกโต สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา สํโยชนียานํ ธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สํโยชนียา ธมฺมา? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สํโยชนีโย ธมฺโม. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา…เป… ชิวฺหา สํโยชนียา ธมฺมา. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา…เป… มโน สํโยชนีโย ธมฺโม. เอตฺเถเต อุปฺปชฺชนฺติ สํโยชนวินิพนฺธา อชฺโฌสานา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สํโยชนียา ธมฺมา’’ติ. นวมํ.

๑๐. อุทายิสุตฺตํ

๒๑๑. เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสตกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อุทายี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว พหุกตฺจ เม, ภนฺเต, ภควติ เปมฺจ คารโว จ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ. อหฺหิ, ภนฺเต, ปุพฺเพ อคาริกภูโต สมาโน อพหุกโต อโหสึ ธมฺเมน [ธมฺเม (?)] อพหุกโต สงฺเฆน. โส ขฺวาหํ ภควติ เปมฺจ คารวฺจ หิริฺจ โอตฺตปฺปฺจ สมฺปสฺสมาโน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. ตสฺส เม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ – ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม; อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ.

‘‘โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, สุฺาคารคโต อิเมสํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธานํ อุกฺกุชฺชาวกุชฺชํ สมฺปริวตฺเตนฺโต ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ. ธมฺโม จ เม, ภนฺเต, อภิสมิโต, มคฺโค จ เม ปฏิลทฺโธ; โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ.

‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค เม, ภนฺเต, ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เม, ภนฺเต, ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, มคฺโค ปฏิลทฺโธ, โย เม ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถาหํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสามี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, อุทายิ! เอโส หิ เต, อุทายิ, มคฺโค ปฏิลทฺโธ, โย เต ภาวิโต พหุลีกโต ตถา ตถา วิหรนฺตํ ตถตฺตาย อุปเนสฺสติ ยถา ตฺวํ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานิสฺสสี’’ติ. ทสมํ.

อุทายิวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

โพธาย เทสนา านา, อโยนิโส จาปริหานี;

ขโย นิโรโธ นิพฺเพโธ, เอกธมฺโม อุทายินาติ.

๔. นีวรณวคฺโค

๑. ปมกุสลสุตฺตํ

๒๑๒. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา; อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. อปฺปมตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปมตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยกุสลสุตฺตํ

๒๑๓. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต โยนิโสมนสิการมูลกา โยนิโสมนสิการสโมสรณา; โยนิโสมนสิกาโร เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อุปกฺกิเลสสุตฺตํ

๒๑๔. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. กตเม ปฺจ? อโย, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. โลหํ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ…เป… ติปุ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส…เป… สีสํ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส…เป… สชฺฌุ, ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ชาตรูปสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจิเม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย…เป… อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ จิตฺตสฺส อุเปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายา’’ติ. ตติยํ.

๔. อนุปกฺกิเลสสุตฺตํ

๒๑๕. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อโยนิโสมนสิการสุตฺตํ

๒๑๖. ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺโน เจว พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ พฺยาปาโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ถินมิทฺธํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนฺเจว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ; อนุปฺปนฺนา เจว วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ วิจิกิจฺฉา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. โยนิโสมนสิการสุตฺตํ

๒๑๗. ‘‘โยนิโส จ โข, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อนุปฺปนฺโน เจว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. พุทฺธิสุตฺตํ

๒๑๘. ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา พุทฺธิยา อปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา พุทฺธิยา อปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อาวรณนีวรณสุตฺตํ

๒๑๙. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. พฺยาปาโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อุปกฺกิเลสํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อุปกฺกิเลสํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. วิจิกิจฺฉา, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ อาวรณา นีวรณา เจตโส อุปกฺกิเลสา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา.

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตีติ.

‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.

‘‘กตเม ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, พฺยาปาทนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, ถินมิทฺธนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ ตสฺมึ สมเย น โหติ. อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ.

‘‘กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, อิมสฺส ปฺจ นีวรณา ตสฺมึ สมเย น โหนฺติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ตสฺมึ สมเย ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. รุกฺขสุตฺตํ

๒๒๐. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ. กตเม จ เต, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ [เสนฺติ. เสยฺยถิทํ (กตฺถจิ)]? อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธ, ปิลกฺโข, อุทุมฺพโร, กจฺฉโก, กปิตฺถโน – อิเม โข เต, ภิกฺขเว, มหารุกฺขา อณุพีชา มหากายา รุกฺขานํ อชฺฌารุหา, เยหิ รุกฺขา อชฺฌารูฬฺหา โอภคฺควิภคฺคา วิปติตา เสนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต ยาทิสเก กาเม โอหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, โส ตาทิสเกหิ กาเมหิ ตโต วา ปาปิฏฺตเรหิ โอภคฺควิภคฺโค วิปติโต เสติ.

‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อชฺฌารุโห ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. พฺยาปาโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ เจตโส อชฺฌารุโห ปฺาย ทุพฺพลีกรโณ. ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ. วิจิกิจฺฉา, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา.

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนชฺฌารุหา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนชฺฌารุโห ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนชฺฌารุโห ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนชฺฌารุหา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. นีวรณสุตฺตํ

๒๒๑. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณา อนฺธกรณา อจกฺขุกรณา อฺาณกรณา ปฺานิโรธิกา วิฆาตปกฺขิยา อนิพฺพานสํวตฺตนิกา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ. พฺยาปาทนีวรณํ, ภิกฺขเว…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ, ภิกฺขเว… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, ภิกฺขเว… วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิยํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรณา อนฺธกรณา อจกฺขุกรณา อฺาณกรณา ปฺานิโรธิกา วิฆาตปกฺขิยา อนิพฺพานสํวตฺตนิกา.

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา จกฺขุกรณา าณกรณา ปฺาพุทฺธิยา อวิฆาตปกฺขิยา นิพฺพานสํวตฺตนิกา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, จกฺขุกรโณ าณกรโณ ปฺาพุทฺธิโย อวิฆาตปกฺขิโย นิพฺพานสํวตฺตนิโก…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ภิกฺขเว, จกฺขุกรโณ าณกรโณ ปฺาพุทฺธิโย อวิฆาตปกฺขิโย นิพฺพานสํวตฺตนิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา จกฺขุกรณา าณกรณา ปฺาพุทฺธิยา อวิฆาตปกฺขิยา นิพฺพานสํวตฺตนิกา’’ติ. ทสมํ.

นีวรณวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว กุสลา กิเลสา จ, ทฺเว โยนิโส จ พุทฺธิ จ;

อาวรณา นีวรณา รุกฺขํ, นีวรณฺจ เต ทสาติ.

๕. จกฺกวตฺติวคฺโค

๑. วิธาสุตฺตํ

๒๒๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหึสุ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหนฺติ, สพฺเพ เต สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. กตเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ติสฺโส วิธา ปชหึสุ…เป… ปชหิสฺสนฺติ…เป… ปชหนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ปมํ.

๒. จกฺกวตฺติสุตฺตํ

๒๒๓. ‘‘รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? จกฺกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, หตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อสฺสรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, มณิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, อิตฺถิรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, คหปติรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ, ปริณายกรตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. รฺโ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา อิเมสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว โหติ.

‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส รตนสฺส ปาตุภาโว โหติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส รตนสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺครตนานํ ปาตุภาโว โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. มารสุตฺตํ

๒๒๔. ‘‘มารเสนปฺปมทฺทนํ โว, ภิกฺขเว, มคฺคํ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค? ยทิทํ – สตฺต โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อยํ โข, ภิกฺขเว, มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุปฺปฺสุตฺตํ

๒๒๕. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค, ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทุปฺปฺโ เอฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺวนฺตสุตฺตํ

๒๒๖. ‘‘‘ปฺวา อเนฬมูโค, ปฺวา อเนฬมูโค’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘ปฺวา อเนฬมูโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทลิทฺทสุตฺตํ

๒๒๗. ‘‘‘ทลิทฺโท, ทลิทฺโท’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ‘ทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อทลิทฺทสุตฺตํ

๒๒๘. ‘‘‘อทลิทฺโท, อทลิทฺโท’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจติ. กตเมสํ สตฺตนฺนํ? สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขุ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ‘อทลิทฺโท’ติ วุจฺจตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อาทิจฺจสุตฺตํ

๒๒๙. ‘‘อาทิจฺจสฺส, ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อชฺฌตฺติกงฺคสุตฺตํ

๒๓๐. ‘‘อชฺฌตฺติกํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาฺํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย, ยถยิทํ – ภิกฺขเว, โยนิโสมนสิกาโร. โยนิโสมนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโสมนสิการสมฺปนฺโน สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. พาหิรงฺคสุตฺตํ

๒๓๑. ‘‘พาหิรํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาฺํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปาทาย, ยถยิทํ – ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวสฺสติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกริสฺสติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรตี’’ติ. ทสมํ.

จกฺกวตฺติวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

วิธา จกฺกวตฺติ มาโร, ทุปฺปฺโ ปฺเวน จ;

ทลิทฺโท อทลิทฺโท จ, อาทิจฺจงฺเคน เต ทสาติ.

๖. สากจฺฉวคฺโค

๑. อาหารสุตฺตํ

๒๓๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจนฺนฺจ, ภิกฺขเว, นีวรณานํ สตฺตนฺนฺจ โพชฺฌงฺคานํ อาหารฺจ อนาหารฺจ เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส อวูปสโม. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อสุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส วูปสโม. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา.

‘‘โก จ, ภิกฺขเว, อนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. ตตฺถ อมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูริยา’’ติ. ปมํ.

๒. ปริยายสุตฺตํ

๒๓๓. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’ติ.

อถ โข เต ภิกฺขู เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

อถ โข เต ภิกฺขู เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึสุ นปฺปฏิกฺโกสึสุ; อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ – ‘‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู สาวตฺถึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุํ, ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’ติ. อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิมฺห. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิมฺห. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข อมฺเห, ภนฺเต, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทิมฺห นปฺปฏิกฺโกสิมฺห, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิมฺห – ‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’’ติ.

‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อตฺถิ ปนาวุโส, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทสา’ติ. เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ. ‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ? ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา กามจฺฉนฺโท ตทปิ นีวรณํ. ‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ พฺยาปาโท ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา พฺยาปาโท ตทปิ นีวรณํ. ‘พฺยาปาทนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, ถินํ ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ มิทฺธํ ตทปิ นีวรณํ. ‘ถินมิทฺธนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อุทฺธจฺจํ ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ กุกฺกุจฺจํ ตทปิ นีวรณํ. ‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉา ตทปิ นีวรณํ. ‘วิจิกิจฺฉานีวรณ’นฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ปฺจ นีวรณา ทส โหนฺติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทส โหนฺติ? ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สติ ตทปิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ปฺาย ปวิจินติ [ปวิจินาติ (ก.)] ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ ตทปิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, สวิตกฺกสวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ตทปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ ตทปิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ตทปิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ.

‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ อุเปกฺขา ตทปิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’ติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉติ. ตทมินาเปตํ ปริยาเยน ทฺวยํ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม สตฺต โพชฺฌงฺคา จตุทฺทสา’’ติ. ทุติยํ.

๓. อคฺคิสุตฺตํ

๒๓๔. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. (ปริยายสุตฺตสทิสํ).

‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยสฺมึ, อาวุโส, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ อกาโล ภาวนาย, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ กาโล ภาวนาย? ยสฺมึ ปนาวุโส, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ อกาโล ภาวนาย, กตเมสํ ตสฺมึ สมเย โพชฺฌงฺคานํ กาโล ภาวนายา’ติ? เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ.

‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา.

‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสฺสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสฺสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาลิตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ.

‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตฺตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.

‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส. โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย; ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ. สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ. ตติยํ.

๔. เมตฺตาสหคตสุตฺตํ

๒๓๕. เอกํ สมยํ ภควา โกลิเยสุ วิหรติ หลิทฺทวสนํ นาม โกลิยานํ นิคโม. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย หลิทฺทวสนํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’ติ.

อถ โข เต ภิกฺขู เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถ. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’’’ติ.

‘‘มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา… มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ – ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

อถ โข เต ภิกฺขู เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทึสุ นปฺปฏิกฺโกสึสุ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ – ‘‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ภิกฺขู หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย ปวิสิมฺห. เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค โข ตาว หลิทฺทวสเน ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูน มยํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺยามา’’’ติ.

‘‘อถ โข มยํ, ภนฺเต, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมิมฺห, อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิมฺห. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิมฺห. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข อมฺเห, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –

‘‘สมโณ, อาวุโส, โคตโม สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา … มุทิตาสหคเตน เจตสา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’’’ติ.

‘‘มยมฺปิ โข, อาวุโส, สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสม – ‘เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ…เป… กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรถ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ; อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรถา’ติ. อิธ โน, อาวุโส, โก วิเสโส, โก อธิปฺปยาโส, กึ นานากรณํ สมณสฺส วา โคตมสฺส อมฺหากํ วา, ยทิทํ, ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนํ, อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ?

อถ โข มยํ, ภนฺเต, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ภาสิตํ เนว อภินนฺทิมฺห นปฺปฏิกฺโกสิมฺห, อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมิมฺห – ‘ภควโต สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานิสฺสามา’ติ.

‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, กรุณาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, มุทิตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? กถํ ภาวิตา ปนาวุโส, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา’’’ติ? เอวํ ปุฏฺา, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา น เจว สมฺปายิสฺสนฺติ, อุตฺตริฺจ วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมึ. ‘‘นาหํ ตํ, ภิกฺขเว, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, โย อิเมสํ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย, อฺตฺร ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา อิโต วา ปน สุตฺวา’’.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… เมตฺตาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก จ ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน, สุภํ วา โข ปน วิโมกฺขํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุภปรมาหํ, ภิกฺขเว, เมตฺตาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, กรุณาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กรุณาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… กรุณาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, กรุณาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, มุทิตาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุทิตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… มุทิตาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ …เป… สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิฺาณฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, มุทิตาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ, กึคติกา โหติ, กึปรมา, กึผลา, กึปริโยสานา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. สพฺพโส วา ปน วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากิฺจฺายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺตึ วทามิ, อิธปฺสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตริวิมุตฺตึ อปฺปฏิวิชฺฌโต’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สงฺคารวสุตฺตํ

๒๓๖. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติ?

‘‘ยสฺมึ โข, พฺราหฺมณ, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต สํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา สนฺตตฺโต ปกฺกุถิโต [ปกฺกุธิโต (ก.), อุกฺกฏฺิโต (สี.), อุกฺกุฏฺิโต (สฺยา.)] อุสฺมุทกชาโต [อุสฺสทกชาโต (สี.), อุสฺมาทกชาโต (สฺยา.)]. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต วาเตริโต จลิโต ภนฺโต อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อาวิโล ลุฬิโต กลลีภูโต อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.

‘‘ยสฺมิฺจ โข, พฺราหฺมณ, สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อสํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น อคฺคินา สนฺตตฺโต น ปกฺกุถิโต น อุสฺมุทกชาโต, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ … ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น วาเตริโต น จลิโต น ภนฺโต น อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ… ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ [ปชานาติ ปสฺสติ (สฺยา.)], อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล อาโลเก นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา. อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนกทา ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.

‘‘สตฺติเม, พฺราหฺมณ, โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, พฺราหฺมณ, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, พฺราหฺมณ, อนาวรโณ อนีวรโณ เจตโส อนุปกฺกิเลโส ภาวิโต พหุลีกโต วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. อิเม โข, พฺราหฺมณ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อนาวรณา อนีวรณา เจตโส อนุปกฺกิเลสา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. อภยสุตฺตํ

๒๓๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข อภโย ราชกุมาโร เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อภโย ราชกุมาโร ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปูรโณ, ภนฺเต, กสฺสโป เอวมาห – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. อเหตุ, อปฺปจฺจโย [อปฺปจฺจยา (สี.), อปฺปจฺจยํ (?)] อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. อเหตุ, อปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’ติ. อิธ ภควา กิมาหา’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ราชกุมาร, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. สเหตุ, สปฺปจฺจโย [สปฺปจฺจยา (สี.), สปฺปจฺจยํ (?)] อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ. อตฺถิ, ราชกุมาร, เหตุ, อตฺถิ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ, กตโม ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย? กถํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหตี’’ติ? ‘‘ยสฺมึ โข, ราชกุมาร, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, ราชกุมาร, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน…เป… ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน… วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย อฺาณาย อทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ สปฺปจฺจโย อฺาณํ อทสฺสนํ โหตี’’ติ.

‘‘โก นามายํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘นีวรณา นาเมเต, ราชกุมารา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, นีวรณา; ตคฺฆ, สุคต, นีวรณา! เอกเมเกนปิ โข, ภนฺเต, นีวรเณน อภิภูโต ยถาภูตํ น ชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย, โก ปน วาโท ปฺจหิ นีวรเณหิ?

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เหตุ, กตโม ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย? กถํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ราชกุมาร, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. เอวมฺปิ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, ราชกุมาร, ภิกฺขุ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. โส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวิเตน จิตฺเตน ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ – อยมฺปิ โข, ราชกุมาร, เหตุ, อยํ ปจฺจโย าณาย ทสฺสนาย. เอวํ สเหตุ, สปฺปจฺจโย าณํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.

‘‘โก นามายํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘โพชฺฌงฺคา นาเมเต, ราชกุมารา’’ติ. ‘‘ตคฺฆ, ภควา, โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา! เอกเมเกนปิ โข, ภนฺเต, โพชฺฌงฺเคน สมนฺนาคโต ยถาภูตํ ชาเนยฺย ปสฺเสยฺย, โก ปน วาโท สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ? โยปิ เม, ภนฺเต, คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ อาโรหนฺตสฺส กายกิลมโถ จิตฺตกิลมโถ, โสปิ เม ปฏิปฺปสฺสทฺโธ, ธมฺโม จ เม อภิสมิโต’’ติ. ฉฏฺํ.

สากจฺฉวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

อาหารา ปริยายมคฺคิ, เมตฺตํ สงฺคารเวน จ;

อภโย ปุจฺฉิโต ปฺหํ, คิชฺฌกูฏมฺหิ ปพฺพเตติ.

๗. อานาปานวคฺโค

๑. อฏฺิกมหปฺผลสุตฺตํ

๒๓๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ.

อฺตรผลสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺาย, ภิกฺขเว, ภาวิตาย พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. กถํ ภาวิตาย จ โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺาย กถํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺาย เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.

มหตฺถสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตตี’’ติ.

โยคกฺเขมสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตตี’’ติ.

สํเวคสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต สํเวคาย สํวตฺตตี’’ติ.

ผาสุวิหารสุตฺตํ

‘‘อฏฺิกสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อฏฺิกสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อฏฺิกสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปุฬวกสุตฺตํ

๒๓๙. ‘‘ปุฬวกสฺา [ปุฬุวกสฺา (ก.)], ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ทุติยํ.

๓. วินีลกสุตฺตํ

๒๔๐. ‘‘วินีลกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.

๔. วิจฺฉิทฺทกสุตฺตํ

๒๔๑. ‘‘วิจฺฉิทฺทกสฺา, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.

๕. อุทฺธุมาตกสุตฺตํ

๒๔๒. ‘‘อุทฺธุมาตกสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.

๖. เมตฺตาสุตฺตํ

๒๔๓. ‘‘เมตฺตา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ฉฏฺํ.

๗. กรุณาสุตฺตํ

๒๔๔. ‘‘กรุณา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… สตฺตมํ.

๘. มุทิตาสุตฺตํ

๒๔๕. ‘‘มุทิตา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… อฏฺมํ.

๙. อุเปกฺขาสุตฺตํ

๒๔๖. ‘‘อุเปกฺขา, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… นวมํ.

๑๐. อานาปานสุตฺตํ

๒๔๗. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา…เป… ทสมํ.

อานาปานวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อฏฺิกปุฬวกํ วินีลกํ, วิจฺฉิทฺทกํ อุทฺธุมาเตน ปฺจมํ;

เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขา, อานาปาเนน เต ทสาติ.

๘. นิโรธวคฺโค

๑. อสุภสุตฺตํ

๒๔๘. ‘‘อสุภสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปมํ.

๒. มรณสุตฺตํ

๒๔๙. ‘‘มรณสฺา, ภิกฺขเว…เป… ทุติยํ.

๓. อาหาเรปฏิกูลสุตฺตํ

๒๕๐. ‘‘อาหาเร ปฏิกูลสฺา, ภิกฺขเว…เป… ตติยํ.

๔. อนภิรติสุตฺตํ

๒๕๑. ‘‘สพฺพโลเก อนภิรติสฺา, ภิกฺขเว…เป… จตุตฺถํ.

๕. อนิจฺจสุตฺตํ

๒๕๒. ‘‘อนิจฺจสฺา, ภิกฺขเว…เป… ปฺจมํ.

๖. ทุกฺขสุตฺตํ

๒๕๓. ‘‘อนิจฺเจ ทุกฺขสฺา, ภิกฺขเว…เป… ฉฏฺํ.

๗. อนตฺตสุตฺตํ

๒๕๔. ‘‘ทุกฺเข อนตฺตสฺา, ภิกฺขเว…เป… สตฺตมํ.

๘. ปหานสุตฺตํ

๒๕๕. ‘‘ปหานสฺา, ภิกฺขเว…เป… อฏฺมํ.

๙. วิราคสุตฺตํ

๒๕๖. ‘‘วิราคสฺา, ภิกฺขเว…เป… นวมํ.

๑๐. นิโรธสุตฺตํ

๒๕๗. ‘‘นิโรธสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ.

‘‘นิโรธสฺาย, ภิกฺขเว, ภาวิตาย พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. กถํ ภาวิตาย, ภิกฺขเว, นิโรธสฺาย กถํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺาย เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.

‘‘นิโรธสฺา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา กถํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิโรธสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… นิโรธสฺาสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, นิโรธสฺา เอวํ พหุลีกตา มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ, มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ, มหโต ผาสุวิหาราย สํวตฺตตี’’ติ. ทสมํ.

นิโรธวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อสุภมรณอาหาเร, ปฏิกูลอนภิรเตน [ปฏิกูเลน จ สพฺพโลเก (สฺยา.)];

อนิจฺจทุกฺขอนตฺตปหานํ, วิราคนิโรเธน เต ทสาติ.

๙. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตํ

๒๕๘-๒๖๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. (ยาว เอสนา ปาฬิ วิตฺถาเรตพฺพา).

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๑๐. อปฺปมาทวคฺโค

๑-๑๐. ตถาคตาทิสุตฺตํ

๒๗๐. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

อปฺปมาทวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

(อปฺปมาทวคฺโค โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส โพชฺฌงฺควเสน วิตฺถาเรตพฺพา).

๑๑. พลกรณียวคฺโค

๑-๑๒. พลาทิสุตฺตํ

๒๘๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ…เป….

พลกรณียวคฺโค เอกาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

(พลกรณียวคฺโค โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส โพชฺฌงฺควเสน วิตฺถาเรตพฺพา).

๑๒. เอสนาวคฺโค

๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตํ

๒๙๒. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

เอสนาวคฺโค ทฺวาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินาย จาติ.

(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส เอสนาเปยฺยาลํ วิเวกนิสฺสิตโต วิตฺถาเรตพฺพํ).

๑๓. โอฆวคฺโค

๑-๘. โอฆาทิสุตฺตํ

๓๐๒. ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, โอฆา. กตเม จตฺตาโร? กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

๑๐. อุทฺธมฺภาคิยสุตฺตํ

๓๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา. กตเม สตฺต? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ… อมโตคธํ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ… นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา’’ติ. ทสมํ.

โอฆวคฺโค เตรสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยานีติ.

๑๔. ปุนคงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๓๑๒-๓๒๓

ปุนคงฺคานทีอาทิสุตฺตํ

วคฺโค จุทฺทสโม.

อุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส คงฺคาเปยฺยาลํ ราควเสน วิตฺถาเรตพฺพํ).

๑๕. ปุนอปฺปมาทวคฺโค

๓๒๔-๓๓๓

ตถาคตาทิสุตฺตํ

ปนฺนรสโม.

อุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา จ, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

(อปฺปมาทวคฺโค ราควเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).

๑๖. ปุนพลกรณียวคฺโค

๓๓๔-๓๔๕

ปุนพลาทิสุตฺตํ

โสฬสโม.

อุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

(โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส พลกรณียวคฺโค ราควเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).

๑๗. ปุนเอสนาวคฺโค

๓๔๖-๓๕๖

ปุนเอสนาทิสุตฺตํ

ปุนเอสนาวคฺโค สตฺตรสโม.

อุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนาตณฺหา ตสินาย จาติ.

๑๘. ปุนโอฆวคฺโค

๓๕๗-๓๖๖

ปุนโอฆาทิสุตฺตํ

โพชฺฌงฺคสํยุตสฺส ปุนโอฆวคฺโค อฏฺารสโม.

อุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยานีติ.

(ราควินยปริโยสาน-โทสวินยปริโยสาน-โมหวินยปริโยสานวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ). (ยทปิ มคฺคสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ, ตทปิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ).

โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ ทุติยํ.

๓. สติปฏฺานสํยุตฺตํ

๑. อมฺพปาลิวคฺโค

๑. อมฺพปาลิสุตฺตํ

๓๖๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปมํ.

๒. สติสุตฺตํ

๓๖๘. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชานการี โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ภิกฺขุสุตฺตํ

๓๖๙. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘เอวเมว ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา มฺเจว [มเมว (สี.)] อชฺเฌสนฺติ, ธมฺเม จ ภาสิเต มเมว อนุพนฺธิตพฺพํ มฺนฺตี’’ติ. ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต สํขิตฺเตน ธมฺมํ. อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส อตฺถํ ชาเนยฺยํ, อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส ทายาโท อสฺส’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต โข เต, ภิกฺขุ, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ติวิเธน ภาเวยฺยาสิ.

กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; พหิทฺธา วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา เวทนาสุ…เป… พหิทฺธา วา เวทนาสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา จิตฺเต…เป… พหิทฺธา วา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา วา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ติวิเธน ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.

อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.

๔. สาลสุตฺตํ

๓๗๐. เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สาลาย พฺราหฺมณคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… เอตทโวจ –

‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เต โว, ภิกฺขเว, ภิกฺขู จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสํ จตุนฺนํ? เอถ ตุมฺเห, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กายสฺส ยถาภูตํ าณาย; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนานํ ยถาภูตํ าณาย; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺตสฺส ยถาภูตํ าณาย; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรถ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺมานํ ยถาภูตํ าณาย. เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เตปิ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กายสฺส ปริฺาย; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนานํ ปริฺาย; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺตสฺส ปริฺาย; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺมานํ ปริฺาย.

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตปิ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, กาเยน วิสํยุตฺตา; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, เวทนาหิ วิสํยุตฺตา; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, จิตฺเตน วิสํยุตฺตา; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรนฺติ อาตาปิโน สมฺปชานา เอโกทิภูตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา สมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา, ธมฺเมหิ วิสํยุตฺตา.

‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ, เต โว, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อกุสลราสิสุตฺตํ

๓๗๑. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา เอตทโวจ – ‘‘‘อกุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน ปฺจ นีวรเณ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ – ปฺจ นีวรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ. ‘อกุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม ปฺจ นีวรเณ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ – ปฺจ นีวรณา.

‘‘‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สกุณคฺฆิสุตฺตํ

๓๗๒. ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ – ‘มยเมวมฺห [มยเมวามฺห (ก.)] อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปุฺา, เย มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย. สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิสเย, น มฺยายํ [น จายํ (สี.)], สกุณคฺฆิ, อลํ อภวิสฺส, ยทิทํ – ยุทฺธายา’ติ. ‘โก ปน เต, ลาป, โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’ติ? ‘ยทิทํ – นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺาน’’’นฺติ. ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา [อวจมานา (สี.)] ลาปํ สกุณํ ปมุฺจิ – ‘คจฺฉ โข ตฺวํ, ลาป, ตตฺรปิ เม คนฺตฺวา น โมกฺขสี’’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานํ คนฺตฺวา มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา สกุณคฺฆึ วทมาโน อฏฺาสิ – ‘เอหิ โข ทานิ เม, สกุณคฺฆิ, เอหิ โข ทานิ เม, สกุณคฺฆี’ติ. อถ โข สา, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห [สนฺธาย (สี. สฺยา.)] ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา. ยทา โข, ภิกฺขเว, อฺาสิ ลาโป สกุโณ ‘พหุอาคโต โข มฺยายํ สกุณคฺฆี’ติ, อถ ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจุปาทิ. อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเฬสิ. เอวฺหิ ตํ [เอวํ เหตํ (สี.)], ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.

‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. มกฺกฏสุตฺตํ

๓๗๓. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ทุคฺคา วิสมา เทสา, ยตฺถ เนว มกฺกฏานํ จารี น มนุสฺสานํ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ทุคฺคา วิสมา เทสา, ยตฺถ มกฺกฏานฺหิ โข จารี, น มนุสฺสานํ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สมา ภูมิภาคา รมณียา, ยตฺถ มกฺกฏานฺเจว จารี มนุสฺสานฺจ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ลุทฺทา มกฺกฏวีถีสุ เลปํ โอฑฺเฑนฺติ มกฺกฏานํ พาธนาย.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต มกฺกฏา อพาลชาติกา อโลลชาติกา, เต ตํ เลปํ ทิสฺวา อารกา ปริวชฺชนฺติ. โย ปน โส โหติ มกฺกโฏ พาลชาติโก โลลชาติโก, โส ตํ เลปํ อุปสงฺกมิตฺวา หตฺเถน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘หตฺถํ โมเจสฺสามี’ติ ทุติเยน หตฺเถน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามี’ติ ปาเทน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามิ ปาทฺจา’ติ ทุติเยน ปาเทน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. ‘อุโภ หตฺเถ โมเจสฺสามิ ปาเท จา’ติ ตุณฺเฑน คณฺหาติ. โส ตตฺถ พชฺฌติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ ปฺโจฑฺฑิโต ถุนํ เสติ อนยํ อาปนฺโน พฺยสนํ อาปนฺโน ยถากามกรณีโย ลุทฺทสฺส. ตเมนํ, ภิกฺขเว, ลุทฺโท วิชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว กฏฺกตงฺคาเร [ตสฺมึเยว มกฺกฏํ อุทฺธริตฺวา (สี. สฺยา.)] อวสฺสชฺเชตฺวา เยน กามํ ปกฺกมติ. เอวํ โส ตํ, ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ – ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย.

‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สูทสุตฺตํ

๓๗๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา [ราชมหามตฺตานํ วา (สี.)] นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส – อมฺพิลคฺเคหิปิ, ติตฺตกคฺเคหิปิ, กฏุกคฺเคหิปิ, มธุรคฺเคหิปิ, ขาริเกหิปิ, อขาริเกหิปิ, โลณิเกหิปิ, อโลณิเกหิปิ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ – ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. ติตฺตกคฺคํ วา เม อชฺช… กฏุกคฺคํ วา เม อชฺช… มธุรคฺคํ วา เม อชฺช… ขาริกํ วา เม อชฺช… อขาริกํ วา เม อชฺช… โลณิกํ วา เม อชฺช… อโลณิกํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อโลณิกสฺส วา อภิหรติ, อโลณิกสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’’’ติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท น เจว ลาภี โหติ อจฺฉาทนสฺส, น ลาภี เวตนสฺส, น ลาภี อภิหารานํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ น สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา น ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ น สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา น ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ น เจว ลาภี โหติ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหารานํ, น ลาภี สติสมฺปชฺสฺส. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, พาโล อพฺยตฺโต อกุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ น อุคฺคณฺหาติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา นานจฺจเยหิ สูเปหิ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส – อมฺพิลคฺเคหิปิ, ติตฺตกคฺเคหิปิ, กฏุกคฺเคหิปิ, มธุรคฺเคหิปิ, ขาริเกหิปิ, อขาริเกหิปิ, โลณิเกหิปิ, อโลณิเกหิปิ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ – ‘อิทํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อิมสฺส วา อภิหรติ, อิมสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อิมสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. อมฺพิลคฺคํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา อภิหรติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อมฺพิลคฺคสฺส วา วณฺณํ ภาสติ. ติตฺตกคฺคํ วา เม อชฺช… กฏุกคฺคํ วา เม อชฺช… มธุรคฺคํ วา เม อชฺช… ขาริกํ วา เม อชฺช… อขาริกํ วา เม อชฺช… โลณิกํ วา เม อชฺช… อโลณิกํ วา เม อชฺช ภตฺตุ สูเปยฺยํ รุจฺจติ, อโลณิกสฺส วา อภิหรติ, อโลณิกสฺส วา พหุํ คณฺหาติ, อโลณิกสฺส วา วณฺณํ ภาสตี’’’ติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท ลาภี เจว โหติ อจฺฉาทนสฺส, ลาภี เวตนสฺส, ลาภี อภิหารานํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล สูโท สกสฺส ภตฺตุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ สมาธิยติ, อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาติ.

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ ลาภี เจว โหติ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหารานํ, ลาภี โหติ สติสมฺปชฺสฺส. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต กุสโล ภิกฺขุ สกสฺส จิตฺตสฺส นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. คิลานสุตฺตํ

๓๗๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ เวฬุวคามเก [เพลุวคามเก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สมนฺตา เวสาลิยา ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺํ ยถาสมฺภตฺตํ วสฺสํ อุเปถ. อิเธวาหํ เวฬุวคามเก วสฺสํ อุปคจฺฉามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา สมนฺตา เวสาลิยา ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺํ ยถาสมฺภตฺตํ วสฺสํ อุปคจฺฉุํ. ภควา ปน ตตฺเถว เวฬุวคามเก วสฺสํ อุปคจฺฉิ [อุปคฺฉิ (สี. ปี.)].

อถ โข ภควโต วสฺสูปคตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา. ตตฺร สุทํ ภควา สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสิ อวิหฺมาโน. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘น โข เม ตํ ปติรูปํ, โยหํ อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปรินิพฺพาเยยฺยํ. ยํนูนาหํ อิมํ อาพาธํ วีริเยน ปฏิปณาเมตฺวา ชีวิตสงฺขารํ อธิฏฺาย วิหเรยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ตํ อาพาธํ วีริเยน ปฏิปณาเมตฺวา ชีวิตสงฺขารํ อธิฏฺาย วิหาสิ. (อถ โข ภควโต โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ) [( ) ที. นิ. ๒.๑๖๔ ทิสฺสติ].

อถ โข ภควา คิลานา วุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีติ)] อจิรวุฏฺิโต เคลฺา วิหารา นิกฺขมิตฺวา วิหารปจฺฉายายํ [วิหารปจฺฉาฉายายํ (พหูสุ)] ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทิฏฺโ เม, ภนฺเต, ภควโต ผาสุ; ทิฏฺํ, ภนฺเต, ภควโต ขมนียํ; ทิฏฺํ, ภนฺเต, ภควโต ยาปนียํ. อปิ จ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโย, ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ, ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ภควโต เคลฺเน. อปิ จ เม, ภนฺเต, อโหสิ กาจิเทว อสฺสาสมตฺตา – ‘น ตาว ภควา ปรินิพฺพายิสฺสติ, น ยาว ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหรตี’’’ติ.

‘‘กึ ปน ทานิ, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ มยิ ปจฺจาสีสติ [ปจฺจาสึสติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? เทสิโต, อานนฺท, มยา ธมฺโม อนนฺตรํ อพาหิรํ กริตฺวา. นตฺถานนฺท, ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺิ. ยสฺส นูน, อานนฺท, เอวมสฺส – ‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’ติ วา, ‘มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ วา, โส นูน, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหเรยฺย. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’ติ วา, ‘มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ วา. ส กึ [โส นูน (สี. ปี.)], อานนฺท, ตถาคโต ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ กิฺจิเทว อุทาหริสฺสติ! เอตรหิ โข ปนาหํ, อานนฺท, ชิณฺโณ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต. อาสีติโก เม วโย วตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ชชฺชรสกฏํ [ชรสกฏํ (สพฺพตฺถ)] เวฬมิสฺสเกน [เวคมิสฺสเกน (สี.), เวฬุมิสฺสเกน (สฺยา. กํ.), เวธมิสฺสเกน (ปี. ก.), เวขมิสฺสเกน (ก.)] ยาเปติ; เอวเมว โข, อานนฺท, เวธมิสฺสเกน มฺเ ตถาคตสฺส กาโย ยาเปติ.

‘‘ยสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคโต สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา เอกจฺจานํ เวทนานํ นิโรธา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ผาสุตโร [ผาสุตรํ (สพฺพตฺถ)], อานนฺท, ตสฺมึ สมเย ตถาคตสฺส กาโย โหติ [ตถาคตสฺส โหติ (พหูสุ)]. ตสฺมาติหานนฺท, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.

‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, อานนฺท, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ภิกฺขุนุปสฺสยสุตฺตํ

๓๗๖. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข ตา ภิกฺขุนิโย อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิธ, ภนฺเต อานนฺท, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา [สุปฏฺิตจิตฺตา (สี. ปี. ก.)] วิหรนฺติโย อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานนฺตี’’ติ [สมฺปชานนฺตีติ (ก.)]. ‘‘เอวเมตํ, ภคินิโย, เอวเมตํ, ภคินิโย! โย หิ โกจิ, ภคินิโย, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – ‘อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสตี’’’ติ.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ตา ภิกฺขุนิโย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อฺตโร ภิกฺขุนุปสฺสโย เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทึ. อถ โข, ภนฺเต, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข, ภนฺเต, ตา ภิกฺขุนิโย มํ เอตทโวจุํ – ‘อิธ, ภนฺเต อานนฺท, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรนฺติโย อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานนฺตี’ติ. เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, ตา ภิกฺขุนิโย เอตทโวจํ – ‘เอวเมตํ, ภคินิโย, เอวเมตํ, ภคินิโย! โย หิ โกจิ, ภคินิโย, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสตี’’’ติ.

‘‘เอวเมตํ, อานนฺท, เอวเมตํ, อานนฺท! โย หิ โกจิ, อานนฺท, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต วิหรติ, ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ – ‘อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ สฺชานิสฺสติ’’’ [สฺชานิสฺสตีติ (พหูสุ)].

‘‘กตเมสุ จตูสุ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต กายารมฺมโณ วา อุปฺปชฺชติ กายสฺมึ ปริฬาโห, เจตโส วา ลีนตฺตํ, พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปติ. เตนานนฺท [เตนหานนฺท (สี.)], ภิกฺขุนา กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพํ. ตสฺส กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ [เวทิยติ (สี.)]. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยสฺส ขฺวาหํ อตฺถาย จิตฺตํ ปณิทหึ, โส เม อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน. หนฺท, ทานิ ปฏิสํหรามี’ติ. โส ปฏิสํหรติ เจว น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรติ. ‘อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโร, อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต ธมฺมารมฺมโณ วา อุปฺปชฺชติ กายสฺมึ ปริฬาโห, เจตโส วา ลีนตฺตํ, พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปติ. เตนานนฺท, ภิกฺขุนา กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพํ. ตสฺส กิสฺมิฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยสฺส ขฺวาหํ อตฺถาย จิตฺตํ ปณิทหึ, โส เม อตฺโถ อภินิปฺผนฺโน. หนฺท, ทานิ ปฏิสํหรามี’ติ. โส ปฏิสํหรติ เจว น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรติ. ‘อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโร, อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อานนฺท, ปณิธาย ภาวนา โหติ.

‘‘กถฺจานนฺท, อปฺปณิธาย ภาวนา โหติ? พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. พหิทฺธา, อานนฺท, ภิกฺขุ จิตฺตํ อปฺปณิธาย ‘อปฺปณิหิตํ เม พหิทฺธา จิตฺต’นฺติ ปชานาติ. อถ ปจฺฉาปุเร ‘อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิต’นฺติ ปชานาติ. อถ จ ปน ‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา สุขมสฺมี’ติ ปชานาติ. เอวํ โข, อานนฺท, อปฺปณิธาย ภาวนา โหติ.

‘‘อิติ โข, อานนฺท, เทสิตา มยา ปณิธาย ภาวนา, เทสิตา อปฺปณิธาย ภาวนา. ยํ, อานนฺท, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย, กตํ โว ตํ มยา. เอตานิ, อานนฺท, รุกฺขมูลานิ, เอตานิ สุฺาคารานิ! ฌายถานนฺท, มา ปมาทตฺถ; มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ! อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ทสมํ.

อมฺพปาลิวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อมฺพปาลิ สโต ภิกฺขุ, สาลา กุสลราสิ จ;

สกุณคฺธิ มกฺกโฏ สูโท, คิลาโน ภิกฺขุนุปสฺสโยติ.

๒. นาลนฺทวคฺโค

๑. มหาปุริสสุตฺตํ

๓๗๗. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘มหาปุริโส, มหาปุริโส’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มหาปุริโส โหตี’’ติ? ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, ‘มหาปุริโส’ติ วทามิ. อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา ‘โน มหาปุริโส’ติ วทามิ’’.

‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ, วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ, วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ. วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, ‘มหาปุริโส’ติ วทามิ. อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา ‘โน มหาปุริโส’ติ วทามี’’ติ. ปมํ.

๒. นาลนฺทสุตฺตํ

๓๗๘. เอกํ สมยํ ภควา นาลนฺทายํ วิหรติ ปาวาริกมฺพวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’นฺติ. ‘‘อุฬารา โข ตฺยายํ, สาริปุตฺต, อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’’นฺติ.

‘‘กึ นุ เต, สาริปุตฺต, เย เต อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํวิหาริโน เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต อเหสุํ’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’!

‘‘กึ ปน เต, สาริปุตฺต, เย เต ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตา – ‘เอวํสีลา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํปฺา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํวิหาริโน เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺตา เต ภควนฺโต ภวิสฺสนฺติ’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘กึ ปน ตฺยาหํ [กึ ปน เต (สี.)], สาริปุตฺต, เอตรหิ, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘เอวํสีโล ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํธมฺโม ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํปฺโ ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํวิหารี ภควา’ อิติ วา, ‘เอวํวิมุตฺโต ภควา’ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘เอตฺถ จ เต, สาริปุตฺต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ [เจโตปริยายาณํ (พหูสุ)] นตฺถิ. อถ กิฺจรหิ ตฺยายํ, สาริปุตฺต, อุฬารา อาสภี วาจา ภาสิตา, เอกํโส คหิโต, สีหนาโท นทิโต – ‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ! น จาหุ, น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา’ ภิยฺโยภิฺตโร, ยทิทํ – สมฺโพธิย’’นฺติ?

‘‘น โข เม [น โข เม ตํ (สฺยา. กํ. ก.)], ภนฺเต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เจโตปริยาณํ อตฺถิ, อปิ จ เม ธมฺมนฺวโย วิทิโต. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ ทฬฺหุทฺธาปํ [ทฬฺหุทฺทาปํ (สี. ปี. ก.), ทฬฺหทฺธาปํ (สฺยา. กํ.)] ทฬฺหปาการโตรณํ เอกทฺวารํ. ตตฺรสฺส โทวาริโก ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อฺาตานํ นิวาเรตา าตานํ ปเวเสตา. โส ตสฺส นครสฺส สมนฺตา อนุปริยายปถํ อนุกฺกมมาโน น ปสฺเสยฺย ปาการสนฺธึ วา ปาการวิวรํ วา, อนฺตมโส พิฬารนิกฺขมนมตฺตมฺปิ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘เย โข เกจิ โอฬาริกา ปาณา อิมํ นครํ ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา, สพฺเพ เต อิมินาว ทฺวาเรน ปวิสนฺติ วา นิกฺขมนฺติ วา’ติ. เอวเมว โข เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต – ‘เยปิ เต, ภนฺเต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เยปิ เต, ภนฺเต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต ภควนฺโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. ภควาปิ, ภนฺเต, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปฺจ นีวรเณ ปหาย, เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! ตสฺมาติห ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมํ ธมฺมปริยายํ อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. เยสมฺปิ หิ, สาริปุตฺต, โมฆปุริสานํ ภวิสฺสติ ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา, เตสมฺปิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา ยา ตถาคเต กงฺขา วา วิมติ วา สา ปหียิสฺสตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. จุนฺทสุตฺตํ

๓๗๙. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต มคเธสุ วิหรติ นาลกคามเก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อุปฏฺาโก โหติ.

อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เตเนว อาพาเธน ปรินิพฺพายิ. อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปตฺตจีวรมาทาย เยน สาวตฺถิ เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต. อิทมสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ.

‘‘อตฺถิ โข อิทํ, อาวุโส จุนฺท, กถาปาภตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อายามาวุโส จุนฺท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสิ.

อถ โข อายสฺมา จ อานนฺโท จุนฺโท จ สมณุทฺเทโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, จุนฺโท สมณุทฺเทโส เอวมาห – ‘อายสฺมา, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต; อิทมสฺส ปตฺตจีวร’นฺติ. อปิ จ เม, ภนฺเต, มธุรกชาโต วิย กาโย, ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ, ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต’ติ สุตฺวา’’.

‘‘กึ นุ โข เต, อานนฺท, สาริปุตฺโต สีลกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, สมาธิกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, ปฺากฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, วิมุตฺติกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต’’ติ? ‘‘น จ โข เม, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต สีลกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต, สมาธิกฺขนฺธํ วา…เป… ปฺากฺขนฺธํ วา… วิมุตฺติกฺขนฺธํ วา… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ วา อาทาย ปรินิพฺพุโต. อปิ จ เม, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต โอวาทโก อโหสิ โอติณฺโณ วิฺาปโก สนฺทสฺสโก สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก, อกิลาสุ ธมฺมเทสนาย, อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีนํ. ตํ มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺโมชํ ธมฺมโภคํ ธมฺมานุคฺคหํ อนุสฺสรามา’’ติ.

‘‘นนุ ตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี. ปี.)] อกฺขาตํ – ‘สพฺเพหิ ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต โย มหนฺตตโร ขนฺโธ โส ปลุชฺเชยฺย; เอวเมว โข อานนฺท, มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติฏฺโต สารวโต สาริปุตฺโต ปรินิพฺพุโต. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมาติหานนฺท, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.

‘‘กถฺจานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, อานนฺท, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, อานนฺท, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. ตติยํ.

๔. อุกฺกเจลสุตฺตํ

๓๘๐. เอกํ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ อุกฺกเจลายํ คงฺคาย นทิยา ตีเร มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อจิรปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อชฺโฌกาเส นิสินฺโน โหติ.

อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อปิ มฺยายํ, ภิกฺขเว, ปริสา สุฺา วิย ขายติ ปรินิพฺพุเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. อสุฺา เม, ภิกฺขเว, ปริสา โหติ, อนเปกฺขา ตสฺสํ ทิสายํ โหติ, ยสฺสํ ทิสายํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา วิหรนฺติ. เย หิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมํเยว สาวกยุคํ [เอตปรมํเยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อโหสิ – เสยฺยถาปิ มยฺหํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมํเยว สาวกยุคํ ภวิสฺสติ – เสยฺยถาปิ มยฺหํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. อจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, สาวกานํ! อพฺภุตํ, ภิกฺขเว, สาวกานํ! สตฺถุ จ นาม สาสนกรา ภวิสฺสนฺติ โอวาทปฺปฏิกรา, จตุนฺนฺจ ปริสานํ ปิยา ภวิสฺสนฺติ มนาปา ครุภาวนียา จ! อจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส, อพฺภุตํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส! เอวรูเปปิ นาม สาวกยุเค ปรินิพฺพุเต นตฺถิ ตถาคตสฺส โสโก วา ปริเทโว วา! ตํ กุเตตฺถ, ภิกฺขเว, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต สารวโต เย มหนฺตตรา ขนฺธา เต ปลุชฺเชยฺยุํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติฏฺโต สารวโต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา ปรินิพฺพุตา. ตํ กุเตตฺถ, ภิกฺขเว, ลพฺภา! ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อตฺตทีปา วิหรถ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตทีโป วิหรติ อตฺตสรโณ อนฺสรโณ, ธมฺมทีโป ธมฺมสรโณ อนฺสรโณ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ วา มมจฺจเย วา อตฺตทีปา วิหริสฺสนฺติ อตฺตสรณา อนฺสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนฺสรณา; ตมตคฺเค เมเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ เย เกจิ สิกฺขากามา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. พาหิยสุตฺตํ

๓๘๑. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา พาหิโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา พาหิโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, พาหิย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต จ โข เต, พาหิย, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ, ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, พาหิย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ตฺวํ, พาหิย, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, พาหิย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, พาหิย, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ, วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา พาหิโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา พาหิโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา พาหิโย อรหตํ อโหสีติ. ปฺจมํ.

๖. อุตฺติยสุตฺตํ

๓๘๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา. ยโต จ โข เต, อุตฺติย, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ภวิสฺสติ, ทิฏฺิ จ อุชุกา, ตโต ตฺวํ, อุตฺติย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, อุตฺติย, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, อุตฺติย, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อุตฺติย, คมิสฺสสิ มจฺจุเธยฺยสฺส ปาร’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา อุตฺติโย เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา อุตฺติโย อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. อริยสุตฺตํ

๓๘๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. พฺรหฺมสุตฺตํ

๓๘๔. เอกํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา ภิกฺขุ…เป… จิตฺเต วา ภิกฺขุ…เป… ธมฺเมสุ วา ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ…เป… จิตฺเต วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ…เป… ธมฺเมสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

อิทมโวจ พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. อฏฺมํ;

๙. เสทกสุตฺตํ

๓๘๕. เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสทกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, จณฺฑาลวํสิโก จณฺฑาลวํสํ อุสฺสาเปตฺวา เมทกถาลิกํ อนฺเตวาสึ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, สมฺม เมทกถาลิเก, จณฺฑาลวํสํ อภิรุหิตฺวา มม อุปริขนฺเธ ติฏฺาหี’ติ. ‘เอวํ, อาจริยา’ติ โข, ภิกฺขเว, เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี จณฺฑาลวํสิกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา จณฺฑาลวํสํ อภิรุหิตฺวา อาจริยสฺส อุปริขนฺเธ อฏฺาสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, จณฺฑาลวํสิโก เมทกถาลิกํ อนฺเตวาสึ เอตทโวจ – ‘ตฺวํ, สมฺม เมทกถาลิเก, มมํ รกฺข, อหํ ตํ รกฺขิสฺสามิ. เอวํ มยํ อฺมฺํ คุตฺตา อฺมฺํ รกฺขิตา สิปฺปานิ เจว ทสฺเสสฺสาม, ลาภฺจ [ลาเภ จ (สี.)] ลจฺฉาม, โสตฺถินา จ จณฺฑาลวํสา โอโรหิสฺสามา’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี จณฺฑาลวํสิกํ เอตทโวจ – ‘น โข ปเนตํ, อาจริย, เอวํ ภวิสฺสติ. ตฺวํ, อาจริย, อตฺตานํ รกฺข, อหํ อตฺตานํ รกฺขิสฺสามิ. เอวํ มยํ อตฺตคุตฺตา อตฺตรกฺขิตา สิปฺปานิ เจว ทสฺเสสฺสาม, ลาภฺจ ลจฺฉาม, โสตฺถินา จ จณฺฑาลวํสา โอโรหิสฺสามา’’’ติ. ‘‘โส ตตฺถ าโย’’ติ ภควา เอตทโวจ, ‘‘ยถา เมทกถาลิกา อนฺเตวาสี อาจริยํ อโวจ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ; ปรํ รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ? อาเสวนาย, ภาวนาย, พหุลีกมฺเมน – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ? ขนฺติยา, อวิหึสาย, เมตฺตจิตฺตตาย, อนุทยตาย – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ; ปรํ รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺานํ เสวิตพฺพํ. อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ชนปทกลฺยาณีสุตฺตํ

๓๘๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สุมฺเภสุ วิหรติ เสทกํ นาม สุมฺภานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ‘ชนปทกลฺยาณี, ชนปทกลฺยาณี’ติ โข, ภิกฺขเว, มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย. ‘สา โข ปนสฺส ชนปทกลฺยาณี ปรมปาสาวินี นจฺเจ, ปรมปาสาวินี คีเต. ชนปทกลฺยาณี นจฺจติ คายตี’ติ โข, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, สมติตฺติโก เตลปตฺโต อนฺตเรน จ มหาสมชฺชํ อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณิยา ปริหริตพฺโพ. ปุริโส จ เต อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสฺสติ. ยตฺเถว นํ โถกมฺปิ ฉฑฺเฑสฺสติ ตตฺเถว เต สิโร ปาเตสฺสตี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ เตลปตฺตํ อมนสิกริตฺวา พหิทฺธา ปมาทํ อาหเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.

‘‘อุปมา โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํ เจเวตฺถ อตฺโถ – สมติตฺติโก เตลปตฺโตติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาย เอตํ สติยา อธิวจนํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กายคตา สติ โน ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ โข, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทสมํ.

นาลนฺทวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มหาปุริโส นาลนฺทํ, จุนฺโท เจลฺจ พาหิโย;

อุตฺติโย อริโย พฺรหฺมา, เสทกํ ชนปเทน จาติ.

๓. สีลฏฺิติวคฺโค

๑. สีลสุตฺตํ

๓๘๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ยานิมานิ, อาวุโส อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ กิมตฺถิยานิ วุตฺตานิ ภควตา’’ติ?

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค [อุมฺมคฺโค (สี. สฺยา. กํ.)], ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘ยานิมานิ อาวุโส อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ กิมตฺถิยานิ วุตฺตานิ ภควตา’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘ยานิมานิ, อาวุโส ภทฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ ยาวเทว จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วุตฺตานิ ภควตา’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิมานิ, อาวุโส ภทฺท, กุสลานิ สีลานิ วุตฺตานิ ภควตา, อิมานิ กุสลานิ สีลานิ ยาวเทว อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย วุตฺตานิ ภควตา’’ติ. ปมํ.

๒. จิรฏฺิติสุตฺตํ

๓๘๘. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ?

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. จตุนฺนฺจ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. อิเมสฺจ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปริหานสุตฺตํ

๓๘๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ ภทฺโท ปาฏลิปุตฺเต วิหรนฺติ กุกฺกุฏาราเม. อถ โข อายสฺมา ภทฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ภทฺโท อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมปริหานํ โหติ? โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’ติ?

‘‘สาธุ สาธุ, อาวุโส ภทฺท! ภทฺทโก โข เต, อาวุโส ภทฺท, อุมฺมงฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, อาวุโส ภทฺท, ปุจฺฉสิ – ‘โก นุ โข, อาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมปริหานํ โหติ? โก ปนาวุโส อานนฺท, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ. ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมปริหานํ โหติ. จตุนฺนฺจ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมอปริหานํ โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมปริหานํ โหติ. อิเมสฺจ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สทฺธมฺมอปริหานํ โหตี’’ติ. ตติยํ.

๔. สุทฺธสุตฺตํ

๓๙๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตํ

๓๙๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ?

‘‘จตุนฺนํ โข, พฺราหฺมณ, สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. จตุนฺนฺจ โข, พฺราหฺมณ, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา อพหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม น จิรฏฺิติโก โหติ. อิเมสฺจ โข, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคเต ปรินิพฺพุเต สทฺธมฺโม จิรฏฺิติโก โหตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. ปเทสสุตฺตํ

๓๙๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ สาเกเต วิหรนฺติ กณฺฑกีวเน [กณฺฏกีวเน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา เยนายสฺมา อนิรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘‘เสโข, เสโข’ติ [เสกฺโข เสกฺโขติ (สฺยา. กํ.)], อาวุโส อนุรุทฺธ, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, เสโข โหตี’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ปเทสํ ภาวิตตฺตา เสโข โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ปเทสํ ภาวิตตฺตา เสโข โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สมตฺตสุตฺตํ

๓๙๓. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘‘อเสโข, อเสโข’ติ, อาวุโส อนุรุทฺธ, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อเสโข โหตี’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, สติปฏฺานานํ สมตฺตํ ภาวิตตฺตา อเสโข โหติ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ สมตฺตํ ภาวิตตฺตา อเสโข โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. โลกสุตฺตํ

๓๙๔. ตํเยว นิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมสํ, อาวุโส อนุรุทฺธ, ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ [มหาภิฺาตํ (ปี.)] ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สหสฺสํ โลกํ อภิชานามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สิริวฑฺฒสุตฺตํ

๓๙๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน สิริวฑฺโฒ [สิรีวฑฺโฒ (ก.)] คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข สิริวฑฺโฒ คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘สิริวฑฺโฒ, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘สิริวฑฺโฒ, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน, โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน สิริวฑฺฒสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา อานนฺโท สิริวฑฺฒํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห เต, คหปติ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ. เอวฺหิ เต, คหปติ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

‘‘เยเม, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาโร สติปฏฺานา เทสิตา สํวิชฺชนฺติ, เต ธมฺมา [สํวิชฺชนฺเต รตนธมฺมา (สี.)] มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ เทสิตานิ, นาหํ, ภนฺเต, เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! อนาคามิผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. มานทินฺนสุตฺตํ

๓๙๖. ตํเยว นิทานํ. เตน โข ปน สมเยน มานทินฺโน คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข มานทินฺโน คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส…เป… น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโมติ. เอวรูปาย จาหํ, ภนฺเต, ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ เทสิตานิ, นาหํ, ภนฺเต, เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! อนาคามิผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. ทสมํ.

สีลฏฺิติวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

สีลํ ิติ ปริหานํ, สุทฺธํ พฺราหฺมณปเทสํ;

สมตฺตํ โลโก สิริวฑฺโฒ, มานทินฺเนน เต ทสาติ.

๔. อนนุสฺสุตวคฺโค

๑. อนนุสฺสุตสุตฺตํ

๓๙๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.

‘‘‘อยํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ปมํ.

๒. วิราคสุตฺตํ

๓๙๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิรทฺธสุตฺตํ

๓๙๙. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค [อริโย อฏฺงฺกิโก มคฺโค (ก.) อิมสฺมึ เยว สุตฺเต ทิสฺสติ อฏฺงฺคิโกติปทํ, น ปนาฺตฺถ อิทฺธิปาท อนุรุทฺธาทีสุ] สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ตติยํ.

๔. ภาวิตสุตฺตํ

๔๐๐. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สติสุตฺตํ

๔๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺปชาโน โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อฺาสุตฺตํ

๔๐๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ฉนฺทสุตฺตํ

๔๐๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต โย กายสฺมึ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรโต โย เวทนาสุ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต โย จิตฺตมฺหิ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต โย ธมฺเมสุ ฉนฺโท โส ปหียติ. ฉนฺทสฺส ปหานา อมตํ สจฺฉิกตํ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปริฺาตสุตฺตํ

๔๐๔. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต กาโย ปริฺาโต โหติ. กายสฺส ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิโน วิหรโต เวทนา ปริฺาตา โหนฺติ. เวทนานํ ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ ปริฺาตํ โหติ. จิตฺตสฺส ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหติ.

‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต ธมฺมา ปริฺาตา โหนฺติ. ธมฺมานํ ปริฺาตตฺตา อมตํ สจฺฉิกตํ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ภาวนาสุตฺตํ

๔๐๕. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ ภาวนํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ’’. ‘‘กตมา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนา’’ติ. นวมํ.

๑๐. วิภงฺคสุตฺตํ

๔๐๖. ‘‘สติปฏฺานฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สติปฏฺานภาวนฺจ สติปฏฺานภาวนาคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ’’. ‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานํ’’.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี กายสฺมึ วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ วิหรติ…เป… สมุทยธมฺมานุปสฺสี จิตฺเต วิหรติ… สมุทยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี ธมฺเมสุ วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทสมํ.

อนนุสฺสุตวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

อนนุสฺสุตํ วิราโค, วิรทฺโธ ภาวนา สติ;

อฺา ฉนฺทํ ปริฺาย, ภาวนา วิภงฺเคน จาติ.

๕. อมตวคฺโค

๑. อมตสุตฺตํ

๔๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตูสุ, ภิกฺขเว, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรถ. มา โว อมตํ ปนสฺส. กตเมสุ จตูสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสุ, ภิกฺขเว, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหรถ. มา โว อมตํ ปนสฺสา’’ติ. ปมํ.

๒. สมุทยสุตฺตํ

๔๐๘. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ. โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย; อาหารนิโรธา กายสฺส อตฺถงฺคโม. ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย; ผสฺสนิโรธา เวทนานํ อตฺถงฺคโม. นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย; นามรูปนิโรธา จิตฺตสฺส อตฺถงฺคโม. มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย; มนสิการนิโรธา ธมฺมานํ อตฺถงฺคโม’’ติ. ทุติยํ.

๓. มคฺคสุตฺตํ

๔๐๙. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา ภิกฺขุ เวทนานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… จิตฺเต วา ภิกฺขุ จิตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย…เป… ธมฺเมสุ วา ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต มม ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยนาหํ เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? กาเย วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ วา…เป… จิตฺเต วา …เป… ธมฺเมสุ วา, ภนฺเต, ภิกฺขุ ธมฺมานุปสฺสี วิหเรยฺย อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอกายโน อยํ, ภนฺเต, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.

‘‘อิทมโวจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –

‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’’นฺติ. ตติยํ;

๔. สติสุตฺตํ

๔๑๐. ‘‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สโต โหติ. สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. กุสลราสิสุตฺตํ

๔๑๑. ‘‘‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… จิตฺตานุปสฺสี…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ‘กุสลราสี’ติ, ภิกฺขเว, วทมาโน อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, กุสลราสิ, ยทิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปาติโมกฺขสํวรสุตฺตํ

๔๑๒. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหราหิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสุ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหริสฺสสิ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขิสฺสุ สิกฺขาปเทสุ; ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ.

อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุจฺจริตสุตฺตํ

๔๑๓. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวสฺสสิ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, กายทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, วจีทุจฺจริตํ ปหาย วจีสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, มโนทุจฺจริตํ ปหาย มโนสุจริตํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวยฺยาสิ’’.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวสฺสสิ, ตโต ตุยฺหํ, ภิกฺขุ, ยา รตฺติ วา ทิวโส วา อาคมิสฺสติ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โน ปริหานี’’ติ…เป… อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.

๘. มิตฺตสุตฺตํ

๔๑๔. ‘‘เย, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โข โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, เต โว, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.

‘‘กตเมสํ, จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เย, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, เต โว, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวทนาสุตฺตํ

๔๑๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เวทนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปริฺาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ. นวมํ.

๑๐. อาสวสุตฺตํ

๔๑๖. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว อาสวา. กตเม ตโย? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาสวา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ ปหานาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อาสวานํ ปหานาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ. ทสมํ.

อมตวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อมตํ สมุทโย มคฺโค, สติ กุสลราสิ จ;

ปาติโมกฺขํ ทุจฺจริตํ, มิตฺตเวทนา อาสเวน จาติ.

๖. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๔๑๗-๔๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

เอเต ทฺเว ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๗. อปฺปมาทวคฺโค

๑-๑๐. ตถาคตาทิสุตฺตทสกํ

๔๒๙-๔๓๘. ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

อปฺปมาทวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

๘. พลกรณียวคฺโค

๑-๑๒. พลาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๔๓๙-๔๕๐. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺตีติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

พลกรณียวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

๙. เอสนาวคฺโค

๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตทสกํ

๔๕๑-๔๖๐. ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาติ วิตฺถาเรตพฺพํ.

เอสนาวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินาย จาติ.

๑๐. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. อุทฺธมฺภาคิยาทิสุตฺตทสกํ

๔๖๑-๔๗๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา.

‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา’’ติ.

(ยถา มคฺคสํยุตฺตํ ตถา สติปฏฺานสํยุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ).

โอฆวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

สติปฏฺานสํยุตฺตํ ตติยํ.

๔. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ

๑. สุทฺธิกวคฺโค

๑. สุทฺธิกสุตฺตํ

๔๗๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.

๒. ปมโสตาปนฺนสุตฺตํ

๔๗๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ [สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๕] อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยโสตาปนฺนสุตฺตํ

๔๗๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมอรหนฺตสุตฺตํ

๔๗๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ [สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๕] อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตํ

๔๗๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๗๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ [เย จ โข เต (สฺยา. กํ. ก.) สํ. นิ. ๒.๑๗๔], ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๗๗. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สทฺธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; วีริยินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… สตินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ …เป… สมาธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; วีริยินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, วีริยินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; สตินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, ปฺินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทฏฺพฺพสุตฺตํ

๔๗๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ – เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ – เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ – เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ – เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ – เอตฺถ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมวิภงฺคสุตฺตํ

๔๗๙. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย, สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยวิภงฺคสุตฺตํ

๔๘๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา [สมาปตฺติยา (สฺยา. กํ. ก.)] อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. โส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย, สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ทสมํ.

สุทฺธิกวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

สุทฺธิกฺเจว ทฺเว โสตา, อรหนฺตา อปเร ทุเว;

สมณพฺราหฺมณา ทฏฺพฺพํ, วิภงฺคา อปเร ทุเวติ.

๒. มุทุตรวคฺโค

๑. ปฏิลาภสุตฺตํ

๔๘๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ…เป…. กตมฺจ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อารพฺภ วีริยํ ปฏิลภติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺาเน อารพฺภ สตึ ปฏิลภติ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.

๒. ปมสํขิตฺตสุตฺตํ

๔๘๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตํ

๔๘๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหติ, ผลเวมตฺตตา ปุคฺคลเวมตฺตตา’’ติ. ตติยํ.

๔. ตติยสํขิตฺตสุตฺตํ

๔๘๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ. ‘อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’ติ วทามี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมวิตฺถารสุตฺตํ

๔๘๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยวิตฺถารสุตฺตํ

๔๘๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหติ, ผลเวมตฺตตา ปุคฺคลเวมตฺตตา โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยวิตฺถารสุตฺตํ

๔๘๗. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ. ‘อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’ติ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปฏิปนฺนสุตฺตํ

๔๘๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหติ. ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ, ตมหํ ‘พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สมฺปนฺนสุตฺตํ

๔๘๙. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘อินฺทฺริยสมฺปนฺโน, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, สตินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, ภิกฺขุ อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อาสวกฺขยสุตฺตํ

๔๙๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทสมํ.

มุทุตรวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปฏิลาโภ ตโย สํขิตฺตา, วิตฺถารา อปเร ตโย;

ปฏิปนฺโน จ สมฺปนฺโน [ปฏิปนฺโน จูปสโม (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ทสมํ อาสวกฺขยนฺติ.

๓. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค

๑. ปุนพฺภวสุตฺตํ

๔๙๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สี. สฺยา. กํ.)]. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปมํ.

๒. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตํ

๔๙๒. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อินฺทฺริยานี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อฺินฺทฺริยสุตฺตํ

๔๙๓. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อินฺทฺริยานี’’ติ. ตติยํ.

๔. เอกพีชีสุตฺตํ

๔๙๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตา ปริปูรตฺตา อรหํ โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี, ตโต มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ เอกพีชี [เอกพีชิ (ก.)] โหติ, ตโต มุทุตเรหิ โกลํโกโล โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ, ตโต มุทุตเรหิ ธมฺมานุสารี โหติ, ตโต มุทุตเรหิ สทฺธานุสารี โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สุทฺธกสุตฺตํ

๔๙๕. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ฉ อินฺทฺริยานี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. โสตาปนฺนสุตฺตํ

๔๙๖. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อรหนฺตสุตฺตํ

๔๙๗. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สมฺพุทฺธสุตฺตํ

๔๙๘. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺส มณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๔๙๙. ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’. ‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๐๐. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา จกฺขุนฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, ภิกฺขเว…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา จกฺขุนฺทฺริยํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, จกฺขุนฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, โสตินฺทฺริยํ…เป… ฆานินฺทฺริยํ…เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, มนินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ทสมํ.

ฉฬินฺทฺริยวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปุนพฺภโว ชีวิตฺาย, เอกพีชี จ สุทฺธกํ;

โสโต อรหสมฺพุทฺโธ, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณาติ.

๔. สุขินฺทฺริยวคฺโค

๑. สุทฺธิกสุตฺตํ

๕๐๑. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ปมํ.

๒. โสตาปนฺนสุตฺตํ

๕๐๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ทุติยํ.

๓. อรหนฺตสุตฺตํ

๕๐๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๐๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๐๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สุขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ทุกฺขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ…เป… โทมนสฺสินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ …เป… อุเปกฺขินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สุขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, สุขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ทุกฺขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปชานนฺติ… โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชานนฺติ… อุเปกฺขินฺทฺริยํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธํ ปชานนฺติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต จ โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมวิภงฺคสุตฺตํ

๕๐๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนวสาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยวิภงฺคสุตฺตํ

๕๐๗. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนวสาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ สุขินฺทฺริยํ ยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ ทุกฺขินฺทฺริยํ ยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อทุกฺขมสุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ตติยวิภงฺคสุตฺตํ

๕๐๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ สุขํ, กายิกํ สาตํ, กายสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ ทุกฺขํ, กายิกํ อสาตํ, กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ สุขํ, เจตสิกํ สาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ สุขํ สาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจตสิกํ อสาตํ, มโนสมฺผสฺสชํ ทุกฺขํ อสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โทมนสฺสินฺทฺริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ โข, ภิกฺขเว, กายิกํ วา เจตสิกํ วา เนว สาตํ นาสาตํ เวทยิตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขินฺทฺริยํ.

‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ สุขินฺทฺริยํ ยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺจ ทุกฺขินฺทฺริยํ ยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อทุกฺขมสุขา สา เวทนา ทฏฺพฺพา. อิติ โข, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ หุตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ปฺจ โหนฺติ ปริยาเยนา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. กฏฺโปมสุตฺตํ

๕๐๙. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส สุขิโตว สมาโน ‘สุขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขินฺทฺริยํ. โส ทุกฺขิโตว สมาโน ‘ทุกฺขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘โสมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โส สุมโนว สมาโน ‘สุมโนสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว โสมนสฺสเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ โสมนสฺสเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘โทมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. โส ทุมฺมโนว สมาโน ‘ทุมฺมโนสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว โทมนสฺสเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ โทมนสฺสเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘อุเปกฺขาเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส อุเปกฺขโกว สมาโน ‘อุเปกฺขโกสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว อุเปกฺขาเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อุเปกฺขาเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา [สํฆฏฺฏนาสโมธานา (ปี. ก.), สํฆฏนสโมธานา (สฺยา. กํ.)] อุสฺมา ชายติ, เตโช อภินิพฺพตฺตติ; เตสํเยว กฏฺานํ นานาภาวาวินิกฺเขปา ยา [นานาภาวนิกฺเขปา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส สุขิโตว สมาโน ‘สุขิโตสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… โสมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… โทมนสฺสเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ…เป… อุเปกฺขาเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส อุเปกฺขโกว สมาโน ‘อุเปกฺขโกสฺมี’ติ ปชานาติ. ตสฺเสว อุเปกฺขาเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ‘ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อุเปกฺขาเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตํ นิรุชฺฌติ, ตํ วูปสมฺมตี’ติ ปชานาติ’’. นวมํ.

๑๐. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ

๕๑๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? ทุกฺขินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ ทุกฺขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส ทุกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, ทุกฺขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, ทุกฺขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, โทมนสฺสินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, โทมนสฺสินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ สุขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ สุขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส สุขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, สุขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, สุขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ สุขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ สุขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, โสมนสฺสินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, โสมนสฺสินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ’’’.

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อุปฺปนฺนํ โข เม อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ, ตฺจ โข สนิมิตฺตํ สนิทานํ สสงฺขารํ สปฺปจฺจยํ. ตฺจ อนิมิตฺตํ อนิทานํ อสงฺขารํ อปฺปจฺจยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’. โส อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ ปชานาติ, อุเปกฺขินฺทฺริยสมุทยฺจ ปชานาติ, อุเปกฺขินฺทฺริยนิโรธฺจ ปชานาติ, ยตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ ตฺจ ปชานาติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อฺาสิ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส นิโรธํ, ตทตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรตี’’’ติ. ทสมํ.

สุขินฺทฺริยวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สุทฺธิกฺจ โสโต อรหา, ทุเว สมณพฺราหฺมณา;

วิภงฺเคน ตโย วุตฺตา, กฏฺโ อุปฺปฏิปาฏิกนฺติ.

๕. ชราวคฺโค

๑. ชราธมฺมสุตฺตํ

๕๑๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ปจฺฉาตเป นิสินฺโน โหติ ปิฏฺึ โอตาปยมาโน.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควโต คตฺตานิ ปาณินา อโนมชฺชนฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! น เจวํ ทานิ, ภนฺเต, ภควโต ตาว ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, สิถิลานิ จ คตฺตานิ สพฺพานิ วลิยชาตานิ, ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโย, ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺสา’’ติ.

‘‘เอวฺเหตํ, อานนฺท, โหติ – ชราธมฺโม โยพฺพฺเ, พฺยาธิธมฺโม อาโรคฺเย, มรณธมฺโม ชีวิเต. น เจว ตาว ปริสุทฺโธ โหติ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, สิถิลานิ จ โหนฺติ คตฺตานิ สพฺพานิ วลิยชาตานิ, ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโย, ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ – จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺสา’’ติ.

‘‘อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวา จ สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ธี ตํ ชมฺมิ ชเร อตฺถุ, ทุพฺพณฺณกรณี ชเร;

ตาว มโนรมํ พิมฺพํ, ชราย อภิมทฺทิตํ.

‘‘โยปิ วสฺสสตํ ชีเว, โสปิ มจฺจุปรายโณ [สพฺเพ มจฺจุปรายนา (สฺยา. กํ. ก.)];

น กิฺจิ ปริวชฺเชติ, สพฺพเมวาภิมทฺทตี’’ติ. ปมํ;

๒. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตํ

๕๑๒. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘ปฺจิมานิ, โภ โคตม, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ, น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ. กตมานิ ปฺจ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ นุ โข, โภ โคตม, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ กึ ปฏิสรณํ, โก จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ?

‘‘ปฺจิมานิ, พฺราหฺมณ, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ นานาโคจรานิ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ. กตมานิ ปฺจ? จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, พฺราหฺมณ, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสรณํ, มโนว เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ.

‘‘มนสฺส ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘มนสฺส โข, พฺราหฺมณ, สติ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘สติยา ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘สติยา โข, พฺราหฺมณ, วิมุตฺติ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘วิมุตฺติยา ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘วิมุตฺติยา โข, พฺราหฺมณ, นิพฺพานํ ปฏิสรณ’’นฺติ. ‘‘นิพฺพานสฺส ปน, โภ โคตม, กึ ปฏิสรณ’’นฺติ? ‘‘อจฺจยาสิ [อจฺจสรา (สี. สฺยา. กํ.), อชฺฌปรํ (ปี. ก.)], พฺราหฺมณ, ปฺหํ, นาสกฺขิ ปฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุํ. นิพฺพาโนคธฺหิ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นิพฺพานปรายณํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ.

อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.

อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเต อุณฺณาเภ พฺราหฺมเณ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคาเร วา กูฏาคารสาลายํ วา [รสฺมิโย (สฺยา. ก.)] ปาจีนวาตปานา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาตปาเนน รสฺมิ [กูฏาคารํ วา กูฏาคารสาลํ วา อุตฺตราย (ก. สี.)] ปวิสิตฺวา กฺวาสฺส [กาย (สฺยา. ก.)] ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘ปจฺฉิมายํ, ภนฺเต, ภิตฺติย’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุณฺณาภสฺส พฺราหฺมณสฺส ตถาคเต สทฺธา นิวิฏฺา มูลชาตา ปติฏฺิตา ทฬฺหา อสํหาริยา สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ. อิมมฺหิ เจ, ภิกฺขเว, สมเย อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ กาลงฺกเรยฺย, นตฺถิ สํโยชนํ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. ทุติยํ.

๓. สาเกตสุตฺตํ

๕๑๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ อฺชนวเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺตี’’ติ?

‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺติ’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ ปฺจ พลานิ โหนฺติ, ยานิ ปฺจ พลานิ ตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ โหนฺติ? ยํ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ตํ สทฺธาพลํ, ยํ สทฺธาพลํ ตํ สทฺธินฺทฺริยํ; ยํ วีริยินฺทฺริยํ ตํ วีริยพลํ, ยํ วีริยพลํ ตํ วีริยินฺทฺริยํ; ยํ สตินฺทฺริยํ ตํ สติพลํ, ยํ สติพลํ ตํ สตินฺทฺริยํ; ยํ สมาธินฺทฺริยํ ตํ สมาธิพลํ, ยํ สมาธิพลํ ตํ สมาธินฺทฺริยํ; ยํ ปฺินฺทฺริยํ ตํ ปฺาพลํ, ยํ ปฺาพลํ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา, ตสฺส มชฺเฌ ทีโป. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ [สงฺขํ (สี. สฺยา. กํ.)]. อตฺถิ ปน, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ? ยฺจ, ภิกฺขเว, ตสฺส ทีปสฺส ปุริมนฺเต [ปุรตฺถิมนฺเต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทกํ, ยฺจ ปจฺฉิมนฺเต อุทกํ – อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา เอโก โสโต ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ? ยฺจ, ภิกฺขเว, ตสฺส ทีปสฺส อุตฺตรนฺเต อุทกํ, ยฺจ ทกฺขิณนฺเต อุทกํ – อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ตสฺสา นทิยา ทฺเว โสตานิ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ สทฺธินฺทฺริยํ ตํ สทฺธาพลํ, ยํ สทฺธาพลํ ตํ สทฺธินฺทฺริยํ; ยํ วีริยินฺทฺริยํ ตํ วีริยพลํ, ยํ วีริยพลํ ตํ วีริยินฺทฺริยํ; ยํ สตินฺทฺริยํ ตํ สติพลํ, ยํ สติพลํ ตํ สตินฺทฺริยํ; ยํ สมาธินฺทฺริยํ ตํ สมาธิพลํ, ยํ สมาธิพลํ ตํ สมาธินฺทฺริยํ; ยํ ปฺินฺทฺริยํ ตํ ปฺาพลํ, ยํ ปฺาพลํ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ปฺจนฺนํ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปุพฺพโกฏฺกสุตฺตํ

๕๑๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพโกฏฺเก. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘สทฺทหสิ [สทฺทหาสิ (สี. ปี.)] ตฺวํ, สาริปุตฺต – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ?

‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺเหตํ, ภนฺเต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อปสฺสิตํ (สี. สฺยา. กํ. ก.), อผุสิตํ (ปี.)] ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. มยฺหฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. นิกฺกงฺขวาหํ ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺโฉ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เยสฺเหตํ, สาริปุตฺต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, สาริปุตฺต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา – สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสาน’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ?

ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘เอกสฺส โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตมสฺส เอกสฺส ปฺินฺทฺริยสฺส ปฺวโต, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตทนฺวยา สทฺธา สณฺาติ, ตทนฺวยํ วีริยํ สณฺาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺาติ, ตทนฺวโย สมาธิ สณฺาติ. อิมสฺส โข, ภิกฺขเว, เอกสฺส อินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๖. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘ทฺวินฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ทฺวินฺนํ? อริยาย จ ปฺาย, อริยาย จ วิมุตฺติยา. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา วิมุตฺติ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตติยปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๗. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ จตุนฺนํ? วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. จตุตฺถปุพฺพารามสุตฺตํ

๕๑๘. ตํเยว นิทานํ. ‘‘กตินํ นุ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘ปฺจนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ปฺจนฺนํ? สทฺธินฺทฺริยสฺส, วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปิณฺโฑลภารทฺวาชสุตฺตํ

๕๑๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา โหติ – ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’’ติ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กึ นุ โข, ภนฺเต, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาเนน อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ?

‘‘ติณฺณนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. กตเมสํ ติณฺณนฺนํ? สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปฺินฺทฺริยสฺส – อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามีติ. อิมานิ จ, ภิกฺขเว, ตีณินฺทฺริยานิ กิมนฺตานิ? ขยนฺตานิ. กิสฺส ขยนฺตานิ? ชาติชรามรณสฺส. ‘ชาติชรามรณํ ขย’นฺติ โข, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อาปณสุตฺตํ

๕๒๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา องฺเคสุ วิหรติ อาปณํ นาม องฺคานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘โย โส, สาริปุตฺต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต [เอกนฺติคโต (สี.)] อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา’’ติ?

‘‘โย โส, ภนฺเต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา. สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส เอวํ ปาฏิกงฺขํ ยํ อารทฺธวีริโย วิหริสฺสติ – อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํ หิสฺส, ภนฺเต, วีริยํ ตทสฺส วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ สติมา ภวิสฺสติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สติ ตทสฺส สตินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภิสฺสติ สมาธึ, ลภิสฺสติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โย หิสฺส, ภนฺเต, สมาธิ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน สมาหิตจิตฺตสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ เอวํ ปชานิสฺสติ – อนมตคฺโค โข สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. อวิชฺชาย ตฺเวว ตโมกายสฺส อเสสวิราคนิโรโธ สนฺตเมตํ ปทํ ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ – สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ [นิพฺพานนฺติ (?)]. ยา หิสฺส, ภนฺเต, ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺโธ โส [ส โข โส (สี. สฺยา. กํ.)], ภนฺเต, อริยสาวโก เอวํ ปทหิตฺวา ปทหิตฺวา เอวํ สริตฺวา สริตฺวา เอวํ สมาทหิตฺวา สมาทหิตฺวา เอวํ ปชานิตฺวา ปชานิตฺวา เอวํ อภิสทฺทหติ – ‘อิเม โข เต ธมฺมา เย เม ปุพฺเพ สุตวา อเหสุํ. เตนาหํ เอตรหิ กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรามิ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ [ปฏิวิชฺฌ (สี. ก.) ตทฏฺกถาสุ ปน อติวิชฺฌิตฺวาติ วณฺณิตํ] ปสฺสามี’ติ. ยา หิสฺส, ภนฺเต, สทฺธา ตทสฺส สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ.

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! โย โส, สาริปุตฺต, อริยสาวโก ตถาคเต เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน, น โส ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา กงฺเขยฺย วา วิจิกิจฺเฉยฺย วา. สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ อารทฺธวีริโย วิหริสฺสติ – อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ยํ หิสฺส, สาริปุตฺต, วีริยํ ตทสฺส วีริยินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ สติมา ภวิสฺสติ, ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, สติ ตทสฺส สตินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา ลภิสฺสติ สมาธึ, ลภิสฺสติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. โย หิสฺส, สาริปุตฺต, สมาธิ ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺธสฺส หิ, สาริปุตฺต, อริยสาวกสฺส อารทฺธวีริยสฺส อุปฏฺิตสฺสติโน สมาหิตจิตฺตสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขํ ยํ เอวํ ปชานิสฺสติ – อนมตคฺโค โข สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. อวิชฺชาย ตฺเวว ตโมกายสฺส อเสสวิราคนิโรโธ สนฺตเมตํ ปทํ ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ – สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, ปฺา ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ.

‘‘สทฺโธ โส [ส โข โส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สาริปุตฺต, อริยสาวโก เอวํ ปทหิตฺวา ปทหิตฺวา เอวํ สริตฺวา สริตฺวา เอวํ สมาทหิตฺวา สมาทหิตฺวา เอวํ ปชานิตฺวา ปชานิตฺวา เอวํ อภิสทฺทหติ – ‘อิเม โข เต ธมฺมา เย เม ปุพฺเพ สุตวา อเหสุํ. เตนาหํ เอตรหิ กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรามิ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ [ปฏิวิชฺฌ (ก. สี. ก.)] ปสฺสามี’ติ. ยา หิสฺส, สาริปุตฺต, สทฺธา ตทสฺส สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ. ทสมํ.

ชราวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ชรา อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ, สาเกโต ปุพฺพโกฏฺโก;

ปุพฺพาราเม จ จตฺตาริ, ปิณฺโฑโล อาปเณน จาติ [สทฺเธน เต ทสาติ (สฺยา. กํ. ก.)].

๖. สูกรขตวคฺโค

๑. สาลสุตฺตํ

๕๒๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สาลาย พฺราหฺมณคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา, สีโห มิคราชา เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – ถาเมน ชเวน สูเรน [สูริเยน (สี. สฺยา. กํ.)]; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย’’.

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; วีริยินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สตินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สมาธินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ติรจฺฉานคตา ปาณา, สีโห มิคราชา เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – ถาเมน ชเวน สูเรน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ปมํ.

๒. มลฺลิกสุตฺตํ

๕๒๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มลฺเลสุ [มลฺลเกสุ (สี. สฺยา. กํ.), มลฺลิเกสุ (ก.)] วิหรติ อุรุเวลกปฺปํ นาม มลฺลานํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ น อุปฺปนฺนํ โหติ เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ กูฏาคารสฺส กูฏํ น อุสฺสิตํ โหติ, เนว ตาว โคปานสีนํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว โคปานสีนํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, กูฏาคารสฺส กูฏํ อุสฺสิตํ โหติ, อถ โคปานสีนํ สณฺิติ โหติ, อถ โคปานสีนํ อวฏฺิติ โหติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ อริยสาวกสฺส อริยาณํ น อุปฺปนฺนํ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ สณฺิติ โหติ, เนว ตาว จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวฏฺิติ โหติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อริยาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, อถ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ…เป… อวฏฺิติ โหติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? สทฺธินฺทฺริยสฺส, วีริยินฺทฺริยสฺส, สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส. ปฺวโต, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตทนฺวยา สทฺธา สณฺาติ, ตทนฺวยํ วีริยํ สณฺาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺาติ, ตทนฺวโย สมาธิ สณฺาตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. เสขสุตฺตํ

๕๒๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺย, อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺยา’’ติ?

ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺย, อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชาเนยฺย’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขุ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อตฺถิ นุ โข อิโต พหิทฺธา อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โย เอวํ ภูตํ ตจฺฉํ ตถํ ธมฺมํ เทเสติ ยถา ภควา’ติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘นตฺถิ โข อิโต พหิทฺธา อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โย เอวํ ภูตํ ตจฺฉํ ตถํ ธมฺมํ เทเสติ ยถา ภควา’ติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ปชานาติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – ยํคติกานิ ยํปรมานิ ยํผลานิ ยํปริโยสานานิ. น เหว โข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ; ปฺาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม เสโข ภิกฺขุ เสขภูมิยํ ิโต ‘เสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชานาติ? อิธ, ภิกฺขเว, อเสโข ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ปชานาติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – ยํคติกานิ ยํปรมานิ ยํผลานิ ยํปริโยสานานิ. กาเยน จ ผุสิตฺวา วิหรติ; ปฺาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อเสโข ภิกฺขุ ฉ อินฺทฺริยานิ ปชานาติ. ‘จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ – อิมานิ โข ฉ อินฺทฺริยานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อปริเสสํ นิรุชฺฌิสฺสนฺติ, อฺานิ จ ฉ อินฺทฺริยานิ น กุหิฺจิ กิสฺมิฺจิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อเสโข ภิกฺขุ อเสขภูมิยํ ิโต ‘อเสโขสฺมี’ติ ปชานาตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ปทสุตฺตํ

๕๒๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ [ชงฺคมานํ (สี. ปี.)] ปาณานํ ปทชาตานิ สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺติ, ปฺินฺทฺริยํ ปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตมานิ จ, ภิกฺขเว, ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺติ? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; วีริยินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สตินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; สมาธินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ; ปฺินฺทฺริยํ ปทํ, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ ปาณานํ ปทชาตานิ สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มหนฺตตฺเตน; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺติ, ปฺินฺทฺริยํ ปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สารสุตฺตํ

๕๒๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ …เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สารคนฺธา, โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปติฏฺิตสุตฺตํ

๕๒๖. ‘‘เอกธมฺเม ปติฏฺิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. กตมสฺมึ เอกธมฺเม? อปฺปมาเท. กตโม จ ภิกฺขเว, อปฺปมาโท? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จิตฺตํ รกฺขติ อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสุ. ตสฺส จิตฺตํ รกฺขโต อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสุ สทฺธินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. วีริยินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. สตินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. สมาธินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ปฺินฺทฺริยมฺปิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺเม ปติฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สหมฺปติพฺรหฺมสุตฺตํ

๕๒๗. เอกํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานี’’ติ.

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมว พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ สุคต! ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายณํ อมตปริโยสานํ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานิ’’.

‘‘ภูตปุพฺพาหํ, ภนฺเต, กสฺสเป สมฺมาสมฺพุทฺเธ พฺรหฺมจริยํ อจรึ. ตตฺรปิ มํ เอวํ ชานนฺติ – ‘สหโก ภิกฺขุ, สหโก ภิกฺขู’ติ. โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, อิเมสํเยว ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา กาเมสุ กามจฺฉนฺทํ วิราเชตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน. ตตฺรปิ มํ เอวํ ชานนฺติ – ‘พฺรหฺมา สหมฺปติ, พฺรหฺมา สหมฺปตี’’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ สุคต! อหเมตํ ชานามิ, อหเมตํ ปสฺสามิ ยถา อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อมโตคธานิ โหนฺติ อมตปรายณานิ อมตปริโยสานานี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สูกรขตสุตฺตํ

๕๒๘. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต สูกรขตายํ. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข, สาริปุตฺต, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ [ปวตฺเตตีติ (สี.)]? ‘‘อนุตฺตรฺหิ, ภนฺเต, โยคกฺเขมํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! อนุตฺตรฺหิ, สาริปุตฺต, โยคกฺเขมํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ.

‘‘กตโม จ, สาริปุตฺต, อนุตฺตโร โยคกฺเขโม ยํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, ขีณาสโว ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ อุปสมคามึ สมฺโพธคามึ. อยํ โข, ภนฺเต, อนุตฺตโร โยคกฺเขโม ยํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เอโส หิ, สาริปุตฺต, อนุตฺตโร โยคกฺเขโม ยํ สมฺปสฺสมาโน ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ.

‘‘กตโม จ, สาริปุตฺต, ปรมนิปจฺจกาโร ยํ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภนฺเต, ขีณาสโว ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส [สปฺปฏิสฺโส (สฺยา. กํ. ก.)], ธมฺเม สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส, สงฺเฆ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส, สิกฺขาย สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส, สมาธิสฺมึ สคารโว วิหรติ สปฺปติสฺโส. อยํ โข, ภนฺเต, ปรมนิปจฺจกาโร ยํ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เอโส หิ, สาริปุตฺต, ปรมนิปจฺจกาโร ยํ ขีณาสโว ภิกฺขุ ตถาคเต วา ตถาคตสาสเน วา ปรมนิปจฺจการํ ปวตฺตมาโน ปวตฺตตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมอุปฺปาทสุตฺตํ

๕๒๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยอุปฺปาทสุตฺตํ

๕๓๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุปฺปนฺนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, นาฺตฺร สุคตวินยา’’ติ. ทสมํ.

สูกรขตวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สาลํ มลฺลิกํ เสโข จ, ปทํ สารํ ปติฏฺิตํ;

พฺรหฺมสูกรขตาโย, อุปฺปาทา อปเร ทุเวติ.

๗. โพธิปกฺขิยวคฺโค

๑. สํโยชนสุตฺตํ

๕๓๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย [สํโยชนานํ ปหานาย (สฺยา. ก.)] สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. อนุสยสุตฺตํ

๕๓๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปริฺาสุตฺตํ

๕๓๓. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ตติยํ.

๔. อาสวกฺขยสุตฺตํ

๕๓๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ.

‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ, อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺติ, อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺติ, อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺติ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ, อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตนฺติ, อทฺธานปริฺาย สํวตฺตนฺติ, อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมผลสุตฺตํ

๕๓๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยผลสุตฺตํ

๕๓๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมรุกฺขสุตฺตํ

๕๓๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, เย เกจิ ชมฺพุทีปกา รุกฺขา, ชมฺพู เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ ชมฺพุทีปกา รุกฺขา, ชมฺพู เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยรุกฺขสุตฺตํ

๕๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ เทวานํ ตาวตึสานํ รุกฺขา, ปาริฉตฺตโก เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ…เป… สมาธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ เทวานํ ตาวตึสานํ รุกฺขา, ปาริฉตฺตโก เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ตติยรุกฺขสุตฺตํ

๕๓๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ อสุรานํ รุกฺขา, จิตฺตปาฏลิ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, เย เกจิ อสุรานํ รุกฺขา, จิตฺตปาฏลิ เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. นวมํ.

๑๐. จตุตฺถรุกฺขสุตฺตํ

๕๔๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สุปณฺณานํ รุกฺขา, กูฏสิมฺพลี [โกฏสิมฺพลิ (สฺยา. กํ.)] เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธาย. กตเม จ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิยา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ โพธิปกฺขิโย ธมฺโม, ตํ โพธาย สํวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ สุปณฺณานํ รุกฺขา, กูฏสิมฺพลี เตสํ อคฺคมกฺขายติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา, ปฺินฺทฺริยํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – โพธายา’’ติ. ทสมํ.

โพธิปกฺขิยวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

สํโยชนา อนุสยา, ปริฺา อาสวกฺขยา;

ทฺเว ผลา จตุโร รุกฺขา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๘. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๕๔๑-๕๕๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, วีริยินฺทฺริยํ…เป… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

อปฺปมาทวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.

๑๒. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ

๕๘๗-๕๙๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ. ทสมํ. (ยถา มคฺคสํยุตฺตํ, ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ.)

โอฆวคฺโค ทฺวาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

๑๓. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๕๙๗-๖๐๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค เตรสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

อปฺปมาทวคฺค-พลกรณียวคฺค-เอสนาวคฺคา วิตฺถาเรตพฺพา.

๑๗. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ

๖๔๑-๖๕๐. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ …เป… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ … ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ.

โอฆวคฺโค สตฺตรสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

อินฺทฺริยสํยุตฺตํ จตุตฺถํ.

๕. สมฺมปฺปธานสํยุตฺตํ

๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๖๕๑-๖๖๒. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สมฺมปฺปธานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ. (สมฺมปฺปธานสํยุตฺตสฺส คงฺคาเปยฺยาลี สมฺมปฺปธานวเสน วิตฺถาเรตพฺพา).

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๒. อปฺปมาทวคฺโค

(อปฺปมาทวคฺโค สมฺมปฺปธานวเสน วิตฺถาเรตพฺโพ).

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

๓. พลกรณียวคฺโค

๑-๑๒. พลกรณียาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๖๗๓-๖๘๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน พหุลีกโรตี’’ติ. (เอวํ พลกรณียวคฺโค สมฺมปฺปธานวเสน วิตฺถาเรตพฺโพ). ทฺวาทสมํ.

พลกรณียวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

๔. เอสนาวคฺโค

๑-๑๐. เอสนาทิสุตฺตทสกํ

๖๘๕-๖๙๔. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เอสนา. กตมา ติสฺโส? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส เอสนา. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิมาสํ โข, ภิกฺขเว, ติสฺสนฺนํ เอสนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา’’ติ. (วิตฺถาเรตพฺพํ). ทสมํ.

เอสนาวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.

๕. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ

๖๙๕-๗๐๔. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาเวตพฺพา’’ติ. (วิตฺถาเรตพฺพา). ทสมํ.

โอฆวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

สมฺมปฺปธานสํยุตฺตํ ปฺจมํ.

๖. พลสํยุตฺตํ

๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. พลาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๗๐๕-๗๑๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, พลานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธาพลํ, วีริยพลํ, สติพลํ, สมาธิพลํ, ปฺาพลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ พลานีติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจพลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, วีริยพลํ…เป… สติพลํ… สมาธิพลํ… ปฺาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๒. อปฺปมาทวคฺโค

อปฺปมาทวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาเรน วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.

๕. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ

๗๔๙-๗๕๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, สทฺธาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, วีริยพลํ…เป… สติพลํ…เป… สมาธิพลํ…เป… ปฺาพลํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ. (เอวํ วิตฺถาเรตพฺพา). ทสมํ.

โอฆวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

๖. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. ปาจีนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๗๕๙-๗๗๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, สทฺธาพลํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. (วิตฺถาเรตพฺพา) ทฺวาทสมํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

อปฺปมาท-พลกรณียวคฺคา วิตฺถาเรตพฺพา.

๙. เอสนาวคฺโค

๑-๑๒. เอสนาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๗๙๒-๘๐๒. เอวํ เอสนาปาฬิ วิตฺถาเรตพฺพา – ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ.

เอสนาวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.

๑๐. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ

๘๐๓-๘๑๒. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานิ. กตมานิ ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาพลํ ภาเวติ…เป… ปฺาพลํ ภาเวติ ราควินยปริโยสานํ โทสวินยปริโยสานํ โมหวินยปริโยสานํ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิมานิ ปฺจ พลานิ ภาเวตพฺพานี’’ติ. ทสมํ.

โอฆวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

พลสํยุตฺตํ ฉฏฺํ.

๗. อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ

๑. จาปาลวคฺโค

๑. อปารสุตฺตํ

๘๑๓. ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. วิรทฺธสุตฺตํ

๘๑๔. ‘‘เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ, ภิกฺขเว, อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อริยสุตฺตํ

๘๑๕. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ. ตติยํ.

๔. นิพฺพิทาสุตฺตํ

๘๑๖. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อิทฺธิปเทสสุตฺตํ

๘๑๗. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสุํ สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทนฺติ สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสุํ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิทฺธิปเทสํ อภินิปฺผาเทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สมตฺตสุตฺตํ

๘๑๘. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสุํ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสุํ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมตฺตํ อิทฺธึ อภินิปฺผาเทนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ภิกฺขุสุตฺตํ

๘๑๙. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ ภิกฺขู อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. พุทฺธสุตฺตํ

๘๒๐. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต ‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ วุจฺจตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. าณสุตฺตํ

๘๒๑. ‘‘‘อยํ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘ภาวิโต’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. นวมํ.

๑๐. เจติยสุตฺตํ

๘๒๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหาหิ, อานนฺท, นิสีทนํ. เยน จาปาลํ เจติยํ [ปาวาลเจติยํ (สฺยา. กํ.)] เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นิสีทนํ อาทาย ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. อถ โข ภควา เยน จาปาลํ เจติยํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อายสฺมาปิ โข อานนฺโท ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนํ เจติยํ, รมณียํ โคตมกํ เจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตํ เจติยํ [พหุปุตฺตกเจติยํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ [อานนฺทเจติยํ (ก.), สานนฺทรํ (ก.)], รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ.

เอวมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ [สุคโต กปฺปาวเสสํ (ปี. ก.) ที. นิ. ๒.๑๖๗] พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.

ทุติยมฺปิ โข ภควา…เป… ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนํ เจติยํ, รมณียํ โคตมกํ เจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตํ เจติยํ, รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ, รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ.

เอวมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คจฺฉ โข ตฺวํ, อานนฺท, ยสฺส ทานิ กาลํ มฺสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. อถ โข มาโร ปาปิมา, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ สุคโต [ปรินิพฺพาตุ สุคโต (สี. สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ]! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต. ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ [อุตฺตานึ กริสฺสนฺติ (ก.), อุตฺตานิกริสฺสนฺติ (ปี.)], อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’’ติ.

สนฺติ โข ปน, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขู ภควโต สาวกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ, สุคโต! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.

‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขุนิโย น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’’ติ.

‘‘สนฺติ โข ปน, ภนฺเต, เอตรหิ ภิกฺขุนิโย ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ, สุคโต! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.

‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อุปาสกา…เป… ยาว เม อุปาสิกา น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’’ติ.

‘‘สนฺติ โข ปน, ภนฺเต, เอตรหิ อุปาสกา…เป… อุปาสิกา ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ, สุคโต! ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.

‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ น อิทฺธฺเจว ภวิสฺสติ ผีตฺจ วิตฺถาริตํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’นฺติ. ตยิทํ, ภนฺเต, ภควโต พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริตํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตํ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ ทานิ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต’’ติ.

เอวํ วุตฺเต ภควา มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ, ปาปิม, โหหิ. น จิรํ [นจิรสฺเสว (ก.)] ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ. อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ตถาคโต ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ. อถ โข ภควา จาปาเล เจติเย สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ. โอสฺสฏฺเ จ [โอสชฺเช ปน (ก.)] ภควตา อายุสงฺขาเร มหาภูมิจาโล อโหสิ ภึสนโก โลมหํโส, เทวทุนฺทุภิโย [เทวทุทฺรภิโย (ก.)] จ ผลึสุ. อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;

อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ. ทสมํ;

จาปาลวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อปาราปิ วิรทฺโธ จ, อริยา นิพฺพิทาปิ จ;

ปเทสํ สมตฺตํ ภิกฺขุ, พุทฺธํ าณฺจ เจติยนฺติ.

๒. ปาสาทกมฺปนวคฺโค

๑. ปุพฺพสุตฺตํ

๘๒๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข เหตุ, โก ปจฺจโย อิทฺธิปาทภาวนายา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ’’’.

‘‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม วีริยํ น จ อติลีนํ ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตํ ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม จิตฺตํ น จ อติลีนํ ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตํ ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน [อภิชฺชมาโน (สี. ปี. ก.)] คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสติ [ปรามสติ (สี. สฺยา. กํ.)] ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ, ทูเร สนฺติเก จาติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘วีตราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สโทสํ วา จิตฺตํ ‘สโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘วีตโทสํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สโมหํ วา จิตฺตํ ‘สโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘วีตโมหํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘สํขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘มหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘อมหคฺคตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘สอุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘อนุตฺตรํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘สมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘อสมาหิตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘วิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ; อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ’’.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ [อุปฺปาทึ (สี.)]; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม วต, โภนฺโต, สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน, โภนฺโต, สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขุ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ปมํ.

๒. มหปฺผลสุตฺตํ

๘๒๔. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ…เป….

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ฉนฺทสมาธิสุตฺตํ

๘๒๕. ‘‘ฉนฺทํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธิ. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อยฺจ ฉนฺโท, อยฺจ ฉนฺทสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’.

‘‘วีริยํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘วีริยสมาธิ’. โส อนุปฺปนฺนานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อิทฺจ วีริยํ, อยฺจ วีริยสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’.

‘‘จิตฺตํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘จิตฺตสมาธิ’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อิทฺจ จิตฺตํ, อยฺจ จิตฺตสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’.

‘‘วีมํสํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ – อยํ วุจฺจติ ‘วีมํสาสมาธิ’. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘ปธานสงฺขารา’ติ. อิติ อยฺจ วีมํสา, อยฺจ วีมํสาสมาธิ, อิเม จ ปธานสงฺขารา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’’ติ. ตติยํ.

๔. โมคฺคลฺลานสุตฺตํ

๘๒๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู เหฏฺามิคารมาตุปาสาเท วิหรนฺติ อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา มุฏฺสฺสติโน อสมฺปชานา อสมาหิตา ภนฺตจิตฺตา [วิพฺภนฺตจิตฺตา (สี. สฺยา. กํ.)] ปากตินฺทฺริยา.

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอเต โข, โมคฺคลฺลาน, สพฺรหฺมจาริโน เหฏฺามิคารมาตุปาสาเท วิหรนฺติ อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา มุฏฺสฺสติโน อสมฺปชานา อสมาหิตา ภนฺตจิตฺตา ปากตินฺทฺริยา. คจฺฉ, โมคฺคลฺลาน, เต ภิกฺขู สํเวเชหี’’ติ.

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ [อภิสงฺขเรสิ (สฺยา. ปี. ก.)] ยถา ปาทงฺคุฏฺเกน มิคารมาตุปาสาทํ สงฺกมฺเปสิ สมฺปกมฺเปสิ สมฺปจาเลสิ. อถ โข เต ภิกฺขู สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! นิวาตฺจ วต อยฺจ มิคารมาตุปาสาโท คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี, อถ จ ปน สงฺกมฺปิโต สมฺปกมฺปิโต สมฺปจาลิโต’’ติ!

อถ โข ภควา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา เอกมนฺตํ ิตา’’ติ? ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ ภนฺเต! นิวาตฺจ วต อยฺจ มิคารมาตุปาสาโท คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี, อถ จ ปน สงฺกมฺปิโต สมฺปกมฺปิโต สมฺปจาลิโต’’ติ! ‘‘ตุมฺเหว โข, ภิกฺขเว, สํเวเชตุกาเมน โมคฺคลฺลาเนน ภิกฺขุนา ปาทงฺคุฏฺเกน มิคารมาตุปาสาโท, สงฺกมฺปิโต สมฺปกมฺปิโต สมฺปจาลิโต. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตเมสํ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.

‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ. จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ; น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว. อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ…เป… อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตํ

๘๒๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุณฺณาโภ พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กิมตฺถิยํ นุ โข, โภ อานนฺท, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ? ‘‘ฉนฺทปฺปหานตฺถํ โข, พฺราหฺมณ, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ.

‘‘อตฺถิ ปน, โภ อานนฺท, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ.

‘‘กตโม ปน, โภ อานนฺท, มคฺโค กตมา ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ? ‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ โข, พฺราหฺมณ, มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอตสฺส ฉนฺทสฺส ปหานายา’’ติ.

‘‘เอวํ สนฺเต, โภ อานนฺท, สนฺตกํ โหติ โน อสนฺตกํ. ฉนฺเทเนว ฉนฺทํ ปชหิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ’’. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา ตํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อโหสิ เต ปุพฺเพ ฉนฺโท ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส โย ตชฺโช ฉนฺโท โส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ’’. ‘‘อโหสิ เต ปุพฺเพ วีริยํ ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส ยํ ตชฺชํ วีริยํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ’’. ‘‘อโหสิ เต ปุพฺเพ จิตฺตํ ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส ยํ ตชฺชํ จิตฺตํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ’’. ‘‘อโหสิ เต ปุพฺเพ วีมํสา ‘อารามํ คมิสฺสามี’ติ? ตสฺส เต อารามคตสฺส ยา ตชฺชา วีมํสา สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ’’.

‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, โย โส ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต, ตสฺส โย ปุพฺเพ ฉนฺโท อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต [อรหตฺเต ปตฺเต (สี. สฺยา. กํ.)] โย ตชฺโช ฉนฺโท โส ปฏิปฺปสฺสทฺโธ; ยํ ปุพฺเพ วีริยํ อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต ยํ ตชฺชํ วีริยํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ; ยํ ปุพฺเพ จิตฺตํ อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต ยํ ตชฺชํ จิตฺตํ ตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ; ยา ปุพฺเพ วีมํสา อโหสิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, อรหตฺตปฺปตฺเต ยา ตชฺชา วีมํสา สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา. ตํ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อิติ เอวํ สนฺเต, สนฺตกํ วา โหติ โน อสนฺตกํ วา’’ติ?

‘‘อทฺธา, โภ อานนฺท, เอวํ สนฺเต, สนฺตกํ โหติ โน อสนฺตกํ. อภิกฺกนฺตํ, โภ อานนฺท, อภิกฺกนฺตํ, โภ อานนฺท! เสยฺยถาปิ, โภ อานนฺท, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา อานนฺเทน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ อานนฺท, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ อานนฺโท ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.

๖. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๘๒๘. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา อเหสุํ มหานุภาวา, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา ภวิสฺสนฺติ มหานุภาวา, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา มหานุภาวา, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา อเหสุํ มหานุภาวา, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา ภวิสฺสนฺติ มหานุภาวา, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา มหิทฺธิกา มหานุภาวา, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๘๒๙. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสุํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา อเหสุํ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก อเหสุํ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา อคมํสุ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ อกํสุ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน [อภิชฺชมานา (สี. ปี. ก.)] อคมํสุ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมึสุ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสึสุ [ปรามสึสุ (สฺยา. กํ. ก.)] ปริมชฺชึสุ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสุํ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสฺสนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา ภวิสฺสนฺติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก ภวิสฺสนฺติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คมิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กริสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คมิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสิสฺสนฺติ ปริมชฺชิสฺสนฺติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺติสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหนฺติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉนฺติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมนฺติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสนฺติ [ปรามสนฺติ (สฺยา. กํ.)] ปริมชฺชนฺติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตาติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสุํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา อเหสุํ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสุํ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสฺสนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา ภวิสฺสนฺติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺติสฺสนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา.

‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหนฺติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ภิกฺขุสุตฺตํ

๘๓๐. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตํ

๘๓๑. ‘‘อิทฺธึ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อิทฺธิปาทฺจ อิทฺธิปาทภาวนฺจ อิทฺธิปาทภาวนาคามินิฺจ ปฏิปทํ. ตํ สุณาถ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท? โย โส, ภิกฺขเว, มคฺโค ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. นวมํ.

๑๐. วิภงฺคสุตฺตํ

๘๓๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา’’.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อติลีโน ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท โกสชฺชสหคโต โกสชฺชสมฺปยุตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีโน ฉนฺโท.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิโต ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท อุทฺธจฺจสหคโต อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิโต ฉนฺโท.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท ถินมิทฺธสหคโต ถินมิทฺธสมฺปยุตฺโต – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ฉนฺโท.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ฉนฺโท? โย, ภิกฺขเว, ฉนฺโท พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺโต อนุวิสโฏ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ฉนฺโท.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปจฺฉาปุเรสฺา สุคฺคหิตา โหติ สุมนสิกตา สูปธาริตา สุปฺปฏิวิทฺธา ปฺาย. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ วิหรติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เยหิ อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ ทิวา ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, โส เตหิ อากาเรหิ เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ รตฺตึ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ; เยหิ วา ปน อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ รตฺตึ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, โส เตหิ อากาเรหิ เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ ทิวา ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา วิหรติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อาโลกสฺา สุคฺคหิตา โหติ ทิวาสฺา สฺวาธิฏฺิตา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติลีนํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ โกสชฺชสหคตํ โกสชฺชสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีนํ วีริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ อุทฺธจฺจสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ วีริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ ถินมิทฺธสหคตํ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ วีริยํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ วีริยํ? ยํ, ภิกฺขเว, วีริยํ พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺตํ อนุวิสฏํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ วีริยํ…เป….

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อาโลกสฺา สุคฺคหิตา โหติ ทิวาสฺา สฺวาธิฏฺิตา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติลีนํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ โกสชฺชสหคตํ โกสชฺชสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีนํ จิตฺตํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ อุทฺธจฺจสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตํ จิตฺตํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ ถินมิทฺธสหคตํ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ? ยํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺตํ อนุวิสฏํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อติลีนา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติลีนา วีมํสา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา อุทฺธจฺจสหคตา อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อติปฺปคฺคหิตา วีมํสา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา ถินมิทฺธสหคตา ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา วีมํสา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา วีมํสา? ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา พหิทฺธา ปฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺตา อนุวิสฏา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา วีมํสา…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหนฺติ มหานิสํสา.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทสมํ.

ปาสาทกมฺปนวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปุพฺพํ มหปฺผลํ ฉนฺทํ, โมคฺคลฺลานฺจ อุณฺณาภํ;

ทฺเว สมณพฺราหฺมณา ภิกฺขุ, เทสนา วิภงฺเคน จาติ.

๓. อโยคุฬวคฺโค

๑. มคฺคสุตฺตํ

๘๓๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข มคฺโค, กา ปฏิปทา อิทฺธิปาทภาวนายา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’ – อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ.

‘‘เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. เอวํ ภาวิเตสุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอวํ พหุลีกเตสุ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ปมํ.

(ฉปิ อภิฺาโย วิตฺถาเรตพฺพา).

๒. อโยคุฬสุตฺตํ

๘๓๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิชานาติ นุ โข, ภนฺเต, ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ? ‘‘อภิชานามิ ขฺวาหํ, อานนฺท, อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ. ‘‘อภิชานาติ ปน, ภนฺเต, ภควา อิมินา จาตุมหาภูติเกน กาเยน อิทฺธิยา พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ? ‘‘อภิชานามิ ขฺวาหํ, อานนฺท, อิมินา จาตุมหาภูติเกน [จาตุมฺมหาภูติเกน (สี. สฺยา. กํ.)] กาเยน อิทฺธิยา พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา’’ติ.

‘‘ยฺจ โข, โอมาติ, ภนฺเต, ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุํ, ยฺจ โข อภิชานาติ, ภนฺเต, ภควา อิมินา จาตุมหาภูติเกน กาเยน อิทฺธิยา พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตา, ตยิทํ, ภนฺเต, ภควโต อจฺฉริยฺเจว อพฺภุตฺจา’’ติ. ‘‘อจฺฉริยา เจว, อานนฺท, ตถาคตา อจฺฉริยธมฺมสมนฺนาคตา จ, อพฺภุตา เจว, อานนฺท, ตถาคตา อพฺภุตธมฺมสมนฺนาคตา จ’’.

‘‘ยสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ [สมาทหติ (สี. สฺยา. ปี.)] จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย ลหุตโร เจว โหติ มุทุตโร จ กมฺมนิยตโร จ ปภสฺสรตโร จ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, อโยคุโฬ ทิวสํ สนฺตตฺโต ลหุตโร เจว โหติ มุทุตโร จ กมฺมนิยตโร จ ปภสฺสรตโร จ; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺมึ สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย ลหุตโร เจว โหติ มุทุตโร จ กมฺมนิยตโร จ ปภสฺสรตโร จ.

‘‘ยสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย อปฺปกสิเรเนว ปถวิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ตูลปิจุ วา กปฺปาสปิจุ วา ลหุโก วาตูปาทาโน อปฺปกสิเรเนว ปถวิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ; เอวเมว โข, อานนฺท, ยสฺมึ สมเย ตถาคโต กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ; ตสฺมึ, อานนฺท, สมเย ตถาคตสฺส กาโย อปฺปกสิเรเนว ปถวิยา เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ภิกฺขุสุตฺตํ

๘๓๕. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ตติยํ.

๔. สุทฺธิกสุตฺตํ

๘๓๖. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมผลสุตฺตํ

๘๓๗. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภิกฺขุนา ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยผลสุตฺตํ

๘๓๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา.

‘‘กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ [ปฏิคจฺจ (สี.), ปฏิหจฺจ (ปี.)] อฺํ อาราเธติ โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ; อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ, โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ; อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมอานนฺทสุตฺตํ

๘๓๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิ’’.

‘‘กตโม จานนฺท, อิทฺธิปาโท? โย, อานนฺท, มคฺโค ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาโท.

‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา.

‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ

๘๔๐. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, อานนฺท, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา…เป….

‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิ.

‘‘กตโม จานนฺท, อิทฺธิปาโท? โย, อานนฺท, มคฺโค ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาโท.

‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนา.

‘‘กตมา จานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจตานนฺท, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมภิกฺขุสุตฺตํ

๘๔๑. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท? โย, ภิกฺขเว, มคฺโค, ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยภิกฺขุสุตฺตํ

๘๔๒. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา นุ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิ, กตโม อิทฺธิปาโท, กตมา อิทฺธิปาทภาวนา, กตมา อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา…เป….

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิ.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท? โย, ภิกฺขเว, มคฺโค, ยา ปฏิปทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาโท.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนา.

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทภาวนาคามินี ปฏิปทา’’ติ. ทสมํ.

๑๑. โมคฺคลฺลานสุตฺตํ

๘๔๓. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตเมสํ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’…เป… อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว.

‘‘อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลาโน ภิกฺขุ เอวํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา โมคฺคลฺลาโน ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ตถาคตสุตฺตํ

๘๔๔. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตเมสํ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘จตุนฺนํ โข, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม ฉนฺโท น จ อติลีโน ภวิสฺสติ, น จ อติปฺปคฺคหิโต ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺโต ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺโต ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ – ‘อิติ เม วีมํสา น จ อติลีนา ภวิสฺสติ, น จ อติปคฺคหิตา ภวิสฺสติ, น จ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตา ภวิสฺสติ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตา ภวิสฺสติ’. ปจฺฉาปุเรสฺี จ วิหรติ – ‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร; ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ; ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว.

‘‘อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิเมสฺจ ปน, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.

(ฉปิ อภิฺาโย วิตฺถาเรตพฺพา).

อโยคุฬวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มคฺโค อโยคุโฬ ภิกฺขุ, สุทฺธิกฺจาปิ ทฺเว ผลา;

ทฺเว จานนฺทา ทุเว ภิกฺขู, โมคฺคลฺลาโน ตถาคโตติ.

๔. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. คงฺคานทีอาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๘๔๕-๘๕๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ภาเวนฺโต จตฺตาโร อิทฺธิปาเท พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ภาเวนฺโต จตฺตาโร อิทฺธิปาเท พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.

‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ภาเวนฺโต จตฺตาโร อิทฺธิปาเท พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ฉ ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

อปฺปมาทวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.

๘. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตทสกํ

๘๘๙-๘๙๘. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ …เป… วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาเวตพฺพา’’ติ.

(ยถา มคฺคสํยุตฺตํ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ).

โอฆวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ สตฺตมํ.

๘. อนุรุทฺธสํยุตฺตํ

๑. รโหคตวคฺโค

๑. ปมรโหคตสุตฺตํ

๘๙๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี. เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ กาเย วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา กาเย สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.

‘‘อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา เวทนาสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ; สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.

‘‘อชฺฌตฺตํ จิตฺเต…เป… พหิทฺธา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี…เป… อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.

‘‘อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ สมุทยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ วยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยรโหคตสุตฺตํ

๙๐๐. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา วิรทฺธา, วิรทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี; เยสํ เกสฺจิ จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา, อารทฺโธ เตสํ อริโย มคฺโค สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามี’’ติ.

อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ.

อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ?

‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘อชฺฌตฺตํ จิตฺเต…เป… พหิทฺธา จิตฺเต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ…เป… พหิทฺธา ธมฺเมสุ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา อารทฺธา โหนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. สุตนุสุตฺตํ

๙๐๑. เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ สุตนุตีเร. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ – ‘‘กตเมสํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’ติ?

‘‘จตุนฺนํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา หีนํ ธมฺมํ หีนโต อพฺภฺาสึ, มชฺฌิมํ ธมฺมํ มชฺฌิมโต อพฺภฺาสึ, ปณีตํ ธมฺมํ ปณีตโต อพฺภฺาสิ’’นฺติ. ตติยํ.

๔. ปมกณฺฑกีสุตฺตํ

๙๐๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สาเกเต วิหรนฺติ กณฺฑกีวเน. อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘เสเขนาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ?

‘‘เสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ …เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – เสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยกณฺฑกีสุตฺตํ

๙๐๓. สาเกตนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘อเสเขนาวุโส อนุรุทฺธ, ภิกฺขุนา กตเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ? ‘‘อเสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อเสเขนาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุนา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ตติยกณฺฑกีสุตฺตํ

๙๐๔. สาเกตนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมสํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สหสฺสํ โลกํ อภิชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตณฺหกฺขยสุตฺตํ

๙๐๕. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อนุรุทฺโธ เอตทโวจ –

‘‘จตฺตาโรเม, อาวุโส, สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา ตณฺหกฺขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สลฬาคารสุตฺตํ

๙๐๖. เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ สลฬาคาเร. ตตฺร โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… เอตทโวจ – ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. อถ มหาชนกาโย อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ [กุทฺทาลปิฏกํ (พหูสุ)] อาทาย – ‘มยํ อิมํ คงฺคานทึ ปจฺฉานินฺนํ กริสฺสาม ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’นฺติ. ตํ กึ มฺถาวุโส, อปิ นุ โส มหาชนกาโย คงฺคานทึ ปจฺฉานินฺนํ กเรยฺย ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภาร’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘คงฺคา, อาวุโส, นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา. สา น สุกรา ปจฺฉานินฺนํ กาตุํ ปจฺฉาโปณํ ปจฺฉาปพฺภารํ. ยาวเทว จ ปน โส มหาชนกาโย กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ.

‘‘เอวเมว โข, อาวุโส, ภิกฺขุํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺตํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺตํ ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา โภเคหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยุํ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, กึ เต อิเม กาสาวา อนุทหนฺติ? กึ มุณฺโฑ กปาลมนุสฺจรสิ? เอหิ หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภุฺชสฺสุ ปุฺานิ จ กโรหี’’’ติ.

‘‘โส วต, อาวุโส, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรนฺโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยฺหิ ตํ, อาวุโส, จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ วิเวกนินฺนํ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ ตํ วต หีนายาวตฺติสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรตีติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวติ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน พหุลีกโรตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อมฺพปาลิวนสุตฺตํ

๙๐๗. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต เวสาลิยํ วิหรนฺติ อมฺพปาลิวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจ –

‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต. กตเมนายสฺมา อนุรุทฺโธ วิหาเรน เอตรหิ พหุลํ วิหรตี’’ติ? ‘‘จตูสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต เอตรหิ พหุลํ วิหรามิ. กตเมสุ จตูสุ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสุ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต เอตรหิ พหุลํ วิหรามิ. โย โส, อาวุโส, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต, โส อิเมสุ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต พหุลํ วิหรตี’’ติ.

‘‘ลาภา วต โน, อาวุโส, สุลทฺธํ วต โน, อาวุโส! เย มยํ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุขาว อสฺสุมฺห อาสภึ วาจํ ภาสมานสฺสา’’ติ. นวมํ.

๑๐. พาฬฺหคิลานสุตฺตํ

๙๐๘. เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ อนฺธวนสฺมึ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ –

‘‘กตเมนายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส วิหาเรน วิหรโต อุปฺปนฺนา สารีริกา ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติ? ‘‘จตูสุ โข เม, อาวุโส, สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปนฺนา สารีริกา ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. กตเมสุ จตูสุ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสุ โข เม, อาวุโส, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อุปฺปนฺนา สารีริกา ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติ. ทสมํ.

รโหคตวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

รโหคเตน ทฺเว วุตฺตา, สุตนุ กณฺฑกี ตโย;

ตณฺหกฺขยสลฬาคารํ, อมฺพปาลิ จ คิลานนฺติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. กปฺปสหสฺสสุตฺตํ

๙๐๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุรุทฺเธน สทฺธึ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ –

‘‘กตเมสํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ ธมฺมานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาหํ, อาวุโส, กาเย กายานุปสฺสี วิหรามิ…เป… เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา มหาภิฺตํ ปตฺโต. อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา กปฺปสหสฺสํ อนุสฺสรามี’’ติ. ปมํ.

๒. อิทฺธิวิธสุตฺตํ

๙๑๐. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภมิ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหมิ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตมี’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทิพฺพโสตสุตฺตํ

๙๑๑. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณามิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ. ตติยํ.

๔. เจโตปริยสุตฺตํ

๙๑๒. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานามิ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานามี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. านสุตฺตํ

๙๑๓. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. กมฺมสมาทานสุตฺตํ

๙๑๔. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สพฺพตฺถคามินิสุตฺตํ

๙๑๕. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สพฺพตฺถคามินิปฺปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. นานาธาตุสุตฺตํ

๙๑๖. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. นานาธิมุตฺติสุตฺตํ

๙๑๗. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. นวมํ.

๑๐. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสุตฺตํ

๙๑๘. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. ฌานาทิสุตฺตํ

๙๑๙. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานามี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ปุพฺเพนิวาสสุตฺตํ

๙๒๐. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามี’’ติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. ทิพฺพจกฺขุสุตฺตํ

๙๒๑. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสามิ จวมาเน อุปปชฺชมาเน…เป… อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ. เตรสมํ.

๑๔. อาสวกฺขยสุตฺตํ

๙๒๒. ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเ ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามี’’ติ. จุทฺทสมํ.

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

มหาภิฺํ อิทฺธิ ทิพฺพํ, เจโตปริยํ านํ กมฺมํ;

สพฺพตฺถธาตุธิมุตฺติ, อินฺทฺริยํ ฌานํ ติสฺโส วิชฺชาติ.

อนุรุทฺธสํยุตฺตํ อฏฺมํ.

๙. ฌานสํยุตฺตํ

๑. คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค

๑-๑๒. ฌานาทิสุตฺตทฺวาทสกํ

๙๒๓-๙๓๔. สาวตฺถินิทานํ ‘‘จตฺตาโร เม, ภิกฺขเว, ฌานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ฌานา’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คงฺคา นที ปาจีนนินฺนา ปาจีนโปณา ปาจีนปพฺภารา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร ฌาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร ฌาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร ฌาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร ฌาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาโร ฌาเน ภาเวนฺโต จตฺตาโร ฌาเน พหุลีกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทฺวาทสมํ.

คงฺคาเปยฺยาลวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาจีนโต นินฺนา, ฉ นินฺนา จ สมุทฺทโต;

ทฺเวเต ฉ ทฺวาทส โหนฺติ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

อปฺปมาทวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

ตถาคตํ ปทํ กูฏํ, มูลํ สาโร จ วสฺสิกํ;

ราชา จนฺทิมสูริยา, วตฺเถน ทสมํ ปทนฺติ.

พลกรณียวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

พลํ พีชฺจ นาโค จ, รุกฺโข กุมฺเภน สูกิยา;

อากาเสน จ ทฺเว เมฆา, นาวา อาคนฺตุกา นทีติ.

เอสนาวคฺโค วิตฺถาเรตพฺโพ.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอสนา วิธา อาสโว, ภโว จ ทุกฺขตา ติสฺโส;

ขิลํ มลฺจ นีโฆ จ, เวทนา ตณฺหา ตสินา จาติ.

๕. โอฆวคฺโค

๑-๑๐. โอฆาทิสุตฺตํ

๙๖๗-๙๗๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. กตมานิ ปฺจ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย จตฺตาโร ฌานา ภาเวตพฺพา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อภิฺาย ปริฺาย ปริกฺขยาย ปหานาย อิเม จตฺตาโร ฌานา ภาเวตพฺพา’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํ. ทสมํ. (ยถา มคฺคสํยุตฺตํ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ).

โอฆวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

โอโฆ โยโค อุปาทานํ, คนฺถา อนุสเยน จ;

กามคุณา นีวรณา, ขนฺธา โอรุทฺธมฺภาคิยาติ.

ฌานสํยุตฺตํ นวมํ.

๑๐. อานาปานสํยุตฺตํ

๑. เอกธมฺมวคฺโค

๑. เอกธมฺมสุตฺตํ

๙๗๗. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข…เป… เอตทโวจ – ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส. กตโม เอกธมฺโม? อานาปานสฺสติ [อานาปานสติ (สี. ปี.)]. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว [สโต (พหูสุ) ตติยปาราชิเกปิ] ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปีติปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สุขปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ. ปมํ.

๒. โพชฺฌงฺคสุตฺตํ

๙๗๘. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อานาปานสฺสติสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, อานาปานสฺสติสหคตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… อานาปานสฺสติสหคตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ. ทุติยํ.

๓. สุทฺธิกสุตฺตํ

๙๗๙. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมผลสุตฺตํ

๙๘๐. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยผลสุตฺตํ

๙๘๑. ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา.

‘‘เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา? ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ; โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ. อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ; โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อฺํ อาราเธติ, โน เจ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. อถ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ… อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ… อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ… สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ… อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี – เอวํ ภาวิตาย โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย อิเม สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อริฏฺสุตฺตํ

๙๘๒. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา…เป… เอตทโวจ – ‘‘ภาเวถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ’’นฺติ? เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อริฏฺโ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ภาเวมิ อานาปานสฺสติ’’นฺติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, อริฏฺ, ภาเวสิ อานาปานสฺสติ’’นฺติ? ‘‘อตีเตสุ เม, ภนฺเต, กาเมสุ กามจฺฉนฺโท ปหีโน, อนาคเตสุ เม กาเมสุ กามจฺฉนฺโท วิคโต, อชฺฌตฺตพหิทฺธา [อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] จ เม ธมฺเมสุ ปฏิฆสฺา สุปฺปฏิวินีตา. โส [โสหํ (?)] สโตว อสฺสสิสฺสามิ, สโตว ปสฺสสิสฺสามิ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภาเวมิ อานาปานสฺสติ’’นฺติ.

‘‘‘อตฺเถสา, อริฏฺ, อานาปานสฺสติ, เนสา นตฺถี’ติ วทามิ. อปิ จ, อริฏฺ, ยถา อานาปานสฺสติ วิตฺถาเรน ปริปุณฺณา โหติ ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อริฏฺโ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กถฺจ, อริฏฺ, อานาปานสฺสติ วิตฺถาเรน ปริปุณฺณา โหติ? อิธ, อริฏฺ, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ โข, อริฏฺ, อานาปานสฺสติ วิตฺถาเรน ปริปุณฺณา โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. มหากปฺปินสุตฺตํ

๙๘๓. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหากปฺปินํ อวิทูเร นิสินฺนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วา’’ติ? ‘‘ยทาปิ มยํ, ภนฺเต, ตํ อายสฺมนฺตํ ปสฺสาม สงฺฆมชฺเฌ วา นิสินฺนํ เอกํ วา รโห นิสินฺนํ, ตทาปิ มยํ ตสฺส อายสฺมโต น ปสฺสาม กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วา’’ติ.

‘‘ยสฺส, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, ตสฺส โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมาธิสฺส นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. กตมสฺส จ, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา?

‘‘อานาปานสฺสติสมาธิสฺส, ภิกฺขเว, ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา. กถํ ภาวิเต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหิ กถํ พหุลีกเต เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิเต จ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหิ เอวํ พหุลีกเต เนว กายสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา, น จิตฺตสฺส อิฺชิตตฺตํ วา โหติ ผนฺทิตตฺตํ วา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปทีโปปมสุตฺตํ

๙๘๔. ‘‘อานาปานสฺสติสมาธิ, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส. กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส.

‘‘อหมฺปิ สุทํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตว สมาโน อิมินา วิหาเรน พหุลํ วิหรามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อิมินา วิหาเรน พหุลํ วิหรโต เนว กาโย กิลมติ น จกฺขูนิ; อนุปาทาย จ เม อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘เนว เม กาโย กิลเมยฺย น จกฺขูนิ, อนุปาทาย จ เม อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘เย เม เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหีเยยฺยุ’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘อปฺปฏิกูลฺจ ปฏิกูลฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหเรยฺยํ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทยฺยํ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย – ‘สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, อยเมว อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

‘‘เอวํ ภาวิเต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหิ เอวํ พหุลีกเต, สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา ‘อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ; ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ; อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, ‘สา อนิจฺจา’ติ ปชานาติ, ‘อนชฺโฌสิตา’ติ ปชานาติ, ‘อนภินนฺทิตา’ติ ปชานาติ’’.

‘‘สุขํ [โส สุขํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๖๔ อฏฺกถาฏีกา โอโลเกตพฺพา] เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ; อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ. โส กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ, วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย, ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติ, ‘กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตี’ติ ปชานาตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. เวสาลีสุตฺตํ

๙๘๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน ภควา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ, อสุภาย วณฺณํ ภาสติ, อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสติ.

อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

อถ โข เต ภิกฺขู – ‘‘ภควา อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ, อสุภาย วณฺณํ ภาสติ, อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตี’’ติ อเนกาการโวการํ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เต อิมินา กาเยน อฏฺฏียมานา [อฏฺฏิยมานา (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] หรายมานา ชิคุจฺฉมานา สตฺถหารกํ ปริเยสนฺติ. ทสปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ, วีสมฺปิ…เป… ตึสมฺปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ.

อถ โข ภควา ตสฺส อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข, อานนฺท, ตนุภูโต วิย ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ? ‘‘ตถา หิ ปน, ภนฺเต, ‘ภควา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติ, อสุภาย วณฺณํ ภาสติ, อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตี’ติ อเนกาการโวการํ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เต อิมินา กาเยน อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา สตฺถหารกํ ปริเยสนฺติ. ทสปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ, วีสมฺปิ ภิกฺขู… ตึสมฺปิ ภิกฺขู เอกาเหน สตฺถํ อาหรนฺติ. สาธุ, ภนฺเต, ภควา อฺํ ปริยายํ อาจิกฺขตุ ยถายํ ภิกฺขุสงฺโฆ อฺาย สณฺเหยฺยา’’ติ.

‘‘เตนหานนฺท, ยาวติกา ภิกฺขู เวสาลึ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ เต สพฺเพ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิปาเตหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา ยาวติกา ภิกฺขู เวสาลึ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ เต สพฺเพ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิปาเตตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สนฺนิปติโต [สนฺนิปาติโต (สี.)], ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ. ยสฺส ทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ.

อถ โข ภควา เยน อุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส อูหตํ รโชชลฺลํ, ตเมนํ มหาอกาลเมโฆ านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ. กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ?

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. กิมิลสุตฺตํ

๙๘๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กิมิลายํ [กิมฺพิลายํ (สี. ปี.)] วิหรติ เวฬุวเน. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ กิมิลํ อามนฺเตสิ – ‘‘กถํ ภาวิโต นุ โข, กิมิล, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’ติ?

เอวํ วุตฺเต อายสฺมา กิมิโล ตุณฺหี อโหสิ. ทุติยมฺปิ โข ภควา…เป… ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ กิมิลํ อามนฺเตสิ – ‘‘กถํ ภาวิโต นุ โข, กิมิล, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’ติ? ตติยมฺปิ โข อายสฺมา กิมิโล ตุณฺหี อโหสิ.

เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล! ยํ ภควา อานาปานสฺสติสมาธึ ภาเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.

‘‘เตนหานนฺท, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กถํ ภาวิโต จ, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – กาเย กายานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสํ. ตสฺมาติหานนฺท, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘ปีติปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สุขปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ [อสฺสาสปสฺสาสํ (ปี. ก.) ม. นิ. ๓.๑๔๕] สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติหานนฺท, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ…เป… ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, อานนฺท, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติหานนฺท, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ…เป… วิราคานุปสฺสี…เป… นิโรธานุปสฺสี…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ.)] มหาปํสุปุฺโช. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสายํ อาคจฺเฉยฺย สกฏํ วา รโถ วา, อุปหนเตว ตํ ปํสุปุฺชํ; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สกฏํ วา รโถ วา, อุปหนเตว ตํ ปํสุปุฺชํ. เอวเมว โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโตปิ อุปหนเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโตปิ อุปหนเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม’’ติ. ทสมํ.

เอกธมฺมวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เอกธมฺโม จ โพชฺฌงฺโค, สุทฺธิกฺจ ทุเว ผลา;

อริฏฺโ กปฺปิโน ทีโป, เวสาลี กิมิเลน จาติ.

๒. ทุติยวคฺโค

๑. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตํ

๙๘๗. เอกํ สมยํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

อถ โข ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘สเจ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กตเมนาวุโส, วิหาเรน สมโณ โคตโม วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสี’ติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘อานาปานสฺสติสมาธินา โข, อาวุโส, ภควา วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสี’ติ. อิธาหํ, ภิกฺขเว, สโต อสฺสสามิ, สโต ปสฺสสามิ. ทีฆํ อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานามิ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานามิ; รสฺสํ อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานามิ, รสฺสํ ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานามิ; ‘สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ’’.

‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปิ. เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย เจว สํวตฺตติ สติสมฺปชฺาย จ.

‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อริยวิหาโร’ อิติปิ, ‘พฺรหฺมวิหาโร’ อิติปิ, ‘ตถาคตวิหาโร’ อิติปี’’ติ. ปมํ.

๒. กงฺเขยฺยสุตฺตํ

๙๘๘. เอกํ สมยํ อายสฺมา โลมสกํภิโย [โลมสวงฺคิโส (สี. ปี.)] สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยนายสฺมา โลมสกํภิโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ โลมสกํภิยํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก อายสฺมนฺตํ โลมสกํภิยํ เอตทโวจ – ‘‘โส เอว นุ โข, ภนฺเต, เสโข วิหาโร โส ตถาคตวิหาโร, อุทาหุ อฺโว [อฺโ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เสโข วิหาโร อฺโ ตถาคตวิหาโร’’ติ?

‘‘น โข, อาวุโส มหานาม, สฺเวว เสโข วิหาโร, โส ตถาคตวิหาโร. อฺโ โข, อาวุโส มหานาม, เสโข วิหาโร, อฺโ ตถาคตวิหาโร. เย เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เต ปฺจ นีวรเณ ปหาย วิหรนฺติ. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย วิหรนฺติ, พฺยาปาทนีวรณํ…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ…เป… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ…เป… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย วิหรนฺติ.

‘‘เยปิ เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เต อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสํ ปฺจ นีวรณา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี. ปี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ; พฺยาปาทนีวรณํ ปหีนํ…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ…เป… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ…เป… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ.

‘‘เย เต, อาวุโส มหานาม, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสํ อิเม ปฺจ นีวรณา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตทมินาเปตํ, อาวุโส มหานาม, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา – อฺโว เสโข วิหาโร, อฺโ ตถาคตวิหาโร.

‘‘เอกมิทํ, อาวุโส มหานาม, สมยํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. ตตฺร โข, อาวุโส มหานาม, ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, เตมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ. นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’ติ. ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข, อาวุโส มหานาม, เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน.

‘‘อถ โข, อาวุโส, ภควา ตสฺส เตมาสสฺส อจฺจเยน ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘สเจ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – กตเมนาวุโส, วิหาเรน สมโณ โคตโม วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสีติ, เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – อานาปานสฺสติสมาธินา โข, อาวุโส, ภควา วสฺสาวาสํ พหุลํ วิหาสีติ. อิธาหํ, ภิกฺขเว, สโต อสฺสสามิ, สโต ปสฺสสามิ. ทีฆํ อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานามิ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ทีฆํ ปสฺสสามีติ ปชานามิ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติ ปชานามิ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ ปชานามิ’’.

‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปิ.

‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ.

‘‘เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺา วิมุตฺตา, เตสํ อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหาราย เจว สํวตฺตติ สติสมฺปชฺาย จ.

‘‘ยฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปิ. อานาปานสฺสติสมาธึ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อริยวิหาโร อิติปิ, พฺรหฺมวิหาโร อิติปิ, ตถาคตวิหาโร อิติปี’’ติ. ‘‘อิมินา โข เอตํ, อาวุโส มหานาม, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ยถา – อฺโว เสโข วิหาโร, อฺโ ตถาคตวิหาโร’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปมอานนฺทสุตฺตํ

๙๘๙. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอกธมฺโม [เอโก ธมฺโม (สี.)] ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ?

‘‘อตฺถิ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอกธมฺโม [เอโก ธมฺโม (สี.)] ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อานาปานสฺสติสมาธิ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ’’.

‘‘กถํ ภาวิโต, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ’’. ‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – กาเย กายานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสํ. ตสฺมาติหานนฺท, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ’’.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘ปีติปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ …เป… สุขปฺปฏิสํเวที…เป… จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาฺตราหํ, อานนฺท, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติหานนฺท, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฺปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ…เป… ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, อานนฺท, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติหานนฺท, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ อนิจฺจานุปสฺสี…เป… วิราคานุปสฺสี…เป… นิโรธานุปสฺสี…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, อานนฺท, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘เอวํ ภาวิโต โข, อานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จานนฺท, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส [อุปฏฺิตสฺสติ (ปี. ก.)] ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน [ตสฺมึ สมเย อานนฺท ภิกฺขุโน (ปี. ก.), ตสฺมึ สมเย (ม. นิ. ๓.๑๔๙)] สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ – ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ – วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา – ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ – ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ – สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. (ยถา ปมํ สติปฏฺานํ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ).

‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, อานนฺท, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.

‘‘กถํ ภาวิตา, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยอานนฺทสุตฺตํ

๙๙๐. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา, สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ. ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘อตฺถานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ.

‘‘กตโม จานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ? อานาปานสฺสติสมาธิ, อานนฺท, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ‘‘กถํ ภาวิโต จานนฺท, อานาปานสฺสติสมาธิ, กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรฺคโต วา…เป… เอวํ ภาวิตา โข, อานนฺท, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมภิกฺขุสุตฺตํ

๙๙๑. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘อานาปานสฺสติสมาธิ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.

‘‘กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา…เป… เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยภิกฺขุสุตฺตํ

๙๙๒. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺตี’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ’’.

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร ธมฺเม ปริปูเรติ, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต ธมฺเม ปริปูเรนฺติ, สตฺต ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ทฺเว ธมฺเม ปริปูเรนฺติ? อานาปานสฺสติสมาธิ, ภิกฺขเว, เอกธมฺโม ภาวิโต พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตีติ.

‘‘กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ’’.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ…เป… สพฺพกายปฺปฏิสํเวที…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? กายฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, กาเย กายานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติปฺปฏิสํเวที…เป… สุขปฺปฏิสํเวที…เป… จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที…เป… ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอตํ วทามิ, ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จิตฺตปฺปฏิสํเวที…เป… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป… ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, ภิกฺขเว, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ วทามิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนิจฺจานุปสฺสี…เป… วิราคานุปสฺสี…เป… นิโรธานุปสฺสี…เป… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ – ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.

‘‘เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจรติ ปริวีมํสมาปชฺชติ – ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจรโต ปริวีมํสมาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ – วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา – ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ – ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ – สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.

‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ – อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ…เป….

โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ – อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.

‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. สํโยชนปฺปหานสุตฺตํ

๙๙๓. อานาปานสฺสติสมาธิ, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตติ…เป…. สตฺตมํ.

๘. อนุสยสมุคฺฆาตสุตฺตํ

๙๙๔. …อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ…. อฏฺมํ.

๙. อทฺธานปริฺาสุตฺตํ

๙๙๕. …อทฺธานปริฺาย สํวตฺตติ…. นวมํ.

๑๐. อาสวกฺขยสุตฺตํ

๙๙๖. อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ. กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตติ… อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ… อทฺธานปริฺาย สํวตฺตติ… อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา…เป. … ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ เอวํ พหุลีกโต สํโยชนปฺปหานาย สํวตฺตติ…เป… อนุสยสมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ…เป… อทฺธานปริฺาย สํวตฺตติ…เป… อาสวานํ ขยาย สํวตฺตตีติ. ทสมํ.

ทุติโย วคฺโค.

ตสฺสุทฺทานํ –

อิจฺฉานงฺคลํ กงฺเขยฺยํ, อานนฺทา อปเร ทุเว;

ภิกฺขู สํโยชนานุสยา, อทฺธานํ อาสวกฺขยนฺติ.

อานาปานสํยุตฺตํ ทสมํ.

๑๑. โสตาปตฺติสํยุตฺตํ

๑. เวฬุทฺวารวคฺโค

๑. จกฺกวตฺติราชสุตฺตํ

๙๙๗. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข ภควา…เป… เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] จตุนฺนํ ทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ เทวานํ ตาวตึสานํ สหพฺยตํ, โส ตตฺถ นนฺทเน วเน อจฺฉราสงฺฆปริวุโต ทิพฺเพหิ จ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ อสมนฺนาคโต, อถ โข โส อปริมุตฺโตว [อปริมุตฺโต จ (สฺยา. กํ. ก.)] นิรยา อปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา อปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา อปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา. กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปิณฺฑิยาโลเปน ยาเปติ, นนฺตกานิ จ ธาเรติ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, อถ โข โส ปริมุตฺโต [ปริมุตฺโต จ (สฺยา. กํ. ก.)] นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา’’.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’ติ. สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ – จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’ติ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ อจฺฉิทฺเทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิสฺเสหิ วิฺุปฺปสตฺเถหิ อปรามฏฺเหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ. โย จ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ทีปานํ ปฏิลาโภ, โย จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปฏิลาโภ จตุนฺนํ ทีปานํ ปฏิลาโภ จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปฏิลาภสฺส กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ. ปมํ.

๒. พฺรหฺมจริโยคธสุตฺตํ

๙๙๘. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน [วตฺวา (สี. ปี.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘เยสํ สทฺธา จ สีลฺจ, ปสาโท ธมฺมทสฺสนํ;

เต เว กาเลน ปจฺเจนฺติ, พฺรหฺมจริโยคธํ สุข’’นฺติ. ทุติยํ;

๓. ทีฆาวุอุปาสกสุตฺตํ

๙๙๙. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ทีฆาวุ อุปาสโก อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข ทีฆาวุ อุปาสโก ปิตรํ โชติกํ คหปตึ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, คหปติ, เยน ภควา เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺท – ‘ทีฆาวุ, ภนฺเต, อุปาสโก อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. ‘‘เอวํ, ตาตา’’ติ โข โชติโก คหปติ ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โชติโก คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทีฆาวุ, ภนฺเต, อุปาสโก อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วเทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, ภควา เยน ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ทีฆาวุสฺส อุปาสกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ทีฆาวุํ อุปาสกํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, ทีฆาวุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ. ‘‘ตสฺมาติห เต, ทีฆาวุ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ภวิสฺสามิ – อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต ภวิสฺสามิ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ’. เอวฺหิ เต, ทีฆาวุ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ เทสิตานิ, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหี’’ติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ทีฆาวุ, อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ ปติฏฺาย ฉ วิชฺชาภาคิเย ธมฺเม อุตฺตริ ภาเวยฺยาสิ. อิธ ตฺวํ, ทีฆาวุ, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหราหิ, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺี, ทุกฺเข อนตฺตสฺี ปหานสฺี วิราคสฺี นิโรธสฺีติ. เอวฺหิ เต, ทีฆาวุ, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

‘‘เยเม, ภนฺเต, ภควตา ฉ วิชฺชาภาคิยา ธมฺมา เทสิตา, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรามิ, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺี, ทุกฺเข อนตฺตสฺี ปหานสฺี วิราคสฺี นิโรธสฺี. อปิ จ เม, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘มา เหวายํ โชติโก คหปติ มมจฺจเยน วิฆาตํ อาปชฺชี’’’ติ [อาปชฺชติ (ก.)]. ‘‘มา ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, เอวํ มนสากาสิ. อิงฺฆ ตฺวํ, ตาต ทีฆาวุ, ยเทว เต ภควา อาห, ตเทว ตฺวํ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ.

อถ โข ภควา ทีฆาวุํ อุปาสกํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข ทีฆาวุ อุปาสโก อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต กาลมกาสิ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, ภนฺเต, ทีฆาวุ นาม อุปาสโก ภควตา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิโต โส กาลงฺกโต. ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, ทีฆาวุ อุปาสโก, ปจฺจปาทิ [อโหสิ สจฺจวาที (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ธมฺมสฺสานุธมฺมํ, น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ [น จ ธมฺมาธิกรณํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] วิเหเสสิ [วิเหเสิ (อิติปิ อฺตฺถ)]. ทีฆาวุ, ภิกฺขเว, อุปาสโก ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมสาริปุตฺตสุตฺตํ

๑๐๐๐. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรนฺติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตินํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? อิธาวุโส, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยสาริปุตฺตสุตฺตํ

๑๐๐๑. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘‘โสตาปตฺติยงฺคํ, โสตาปตฺติยงฺค’นฺติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตมํ นุ โข สาริปุตฺต, โสตาปตฺติยงฺค’’นฺติ? ‘‘สปฺปุริสสํเสโว หิ, ภนฺเต, โสตาปตฺติยงฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติยงฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร โสตาปตฺติยงฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ โสตาปตฺติยงฺค’’นฺติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สปฺปุริสสํเสโว หิ, สาริปุตฺต, โสตาปตฺติยงฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติยงฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร โสตาปตฺติยงฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ โสตาปตฺติยงฺคํ’’.

‘‘‘โสโต, โสโต’ติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสโต’’ติ? ‘‘อยเมว หิ, ภนฺเต, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โสโต, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! อยเมว หิ, สาริปุตฺต, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โสโต, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ’’.

‘‘‘โสตาปนฺโน, โสตาปนฺโน’ติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ. กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสตาปนฺโน’’ติ? ‘‘โย หิ, ภนฺเต, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! โย หิ, สาริปุตฺต, อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ถปติสุตฺตํ

๑๐๐๒. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติ. เตน โข ปน สมเยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย สาธุเก ปฏิวสนฺติ เกนจิเทว กรณีเยน. อสฺโสสุํ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย – ‘‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’’ติ.

อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย มคฺเค ปุริสํ เปสุํ – ‘‘ยทา ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ปสฺเสยฺยาสิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, อถ อมฺหากํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ. ทฺวีหตีหํ ิโต โข โส ปุริโส อทฺทส ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน เยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อิสิทตฺตปุราเณ ถปตโย เอตทโวจ – ‘‘อยํ โส, ภนฺเต, ภควา อาคจฺฉติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ยสฺส ทานิ กาลํ มฺถา’’ติ.

อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธึสุ. อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อฺตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘ยทา มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘โกสเลหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘โกสเลหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ มาคเธ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ มาคเธ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ อนปฺปกา โน ตสฺมึ สมเย อนตฺตมนตา โหติ อนปฺปกํ โทมนสฺสํ – ‘ทูเร โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มาคเธหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มาคเธหิ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘กาสีหิ วชฺชีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘วชฺชีหิ มลฺเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ โกสเล จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘มลฺเลหิ โกสเล จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.

‘‘ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘โกสเลหิ สาวตฺถึ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ. ยทา ปน มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สุณาม – ‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’ติ, โหติ อนปฺปกา โน ตสฺมึ สมเย อตฺตมนตา โหติ อนปฺปกํ โสมนสฺสํ – ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห, ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. อลฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทายา’’ติ. ‘‘อตฺถิ โข โน, ภนฺเต, เอตมฺหา สมฺพาธา อฺโ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ. ‘‘กตโม ปน โว, ถปตโย, เอตมฺหา สมฺพาธา อฺโ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ?

‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ยทา ราชา ปเสนทิ โกสโล อุยฺยานภูมึ นิยฺยาตุกาโม โหติ, เย เต รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส นาคา โอปวยฺหา เต กปฺเปตฺวา, ยา ตา รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ปชาปติโย ปิยา มนาปา ตา เอกํ ปุรโต เอกํ ปจฺฉโต นิสีทาเปม. ตาสํ โข ปน, ภนฺเต, ภคินีนํ เอวรูโป คนฺโธ โหติ, เสยฺยถาปิ นาม คนฺธกรณฺฑกสฺส ตาวเทว วิวริยมานสฺส, ยถา ตํ ราชกฺานํ คนฺเธน วิภูสิตานํ. ตาสํ โข ปน, ภนฺเต, ภคินีนํ เอวรูโป กายสมฺผสฺโส โหติ, เสยฺยถาปิ นาม ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วา, ยถา ตํ ราชกฺานํ สุเขธิตานํ. ตสฺมึ โข ปน, ภนฺเต, สมเย นาโคปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ, ตาปิ ภคินิโย รกฺขิตพฺพา โหนฺติ, อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ. น โข ปน มยํ, ภนฺเต, อภิชานาม ตาสุ ภคินีสุ ปาปกํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตา. อยํ โข โน, ภนฺเต, เอตมฺหา สมฺพาธา อฺโ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห, ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. อลฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทาย. จตูหิ โข, ถปตโย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ถปตโย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อชฺฌาคารํ วสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อิเมหิ โข, ถปตโย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘ตุมฺเห โข, ถปตโย, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… ยํ โข ปน กิฺจิ กุเล เทยฺยธมฺมํ สพฺพํ ตํ อปฺปฏิวิภตฺตํ สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหิ. ตํ กึ มฺถ, ถปตโย, กติวิธา เต โกสเลสุ มนุสฺสา เย ตุมฺหากํ สมสมา, ยทิทํ – ทานสํวิภาเค’’ติ? ‘‘ลาภา โน, ภนฺเต, สุลทฺธํ โน, ภนฺเต! เยสํ โน ภควา เอวํ ปชานาตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. เวฬุทฺวาเรยฺยสุตฺตํ

๑๐๐๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน เวฬุทฺวารํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. อสฺโสสุํ โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เวฬุทฺวารํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา [ภควาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ’. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.

อถ โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ; สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ภควโต สนฺติเก นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘มยํ, โภ โคตม, เอวํกามา เอวํฉนฺทา เอวํอธิปฺปายา – ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺยาม, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺยาม, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺยาม, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาม, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาม. เตสํ โน ภวํ โคตโม อมฺหากํ เอวํกามานํ เอวํฉนฺทานํ เอวํอธิปฺปายานํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ ยถา มยํ ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺยาม…เป… สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยามา’’ติ.

‘‘อตฺตูปนายิกํ โว, คหปตโย, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข เต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, คหปตโย, อตฺตุปนายิโก ธมฺมปริยาโย? อิธ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขสฺมิ ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. โย โข มํ ชีวิตุกามํ อมริตุกามํ สุขกามํ ทุกฺขปฺปฏิกูลํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ ชีวิตุกามํ อมริตุกามํ สุขกามํ ทุกฺขปฺปฏิกูลํ ชีวิตา โวโรเปยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปติ, ปาณาติปาตา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ กายสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข เม อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรสฺส อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ อทินฺนาทานา เวรมณิยา สมาทเปติ, อทินฺนาทานา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ กายสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข เม ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรสฺส ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา สมาทเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ กายสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข เม มุสาวาเทน อตฺถํ ภฺเชยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรสฺส มุสาวาเทน อตฺถํ ภฺเชยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ มุสาวาทา เวรมณิยา สมาทเปติ, มุสาวาทา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – โย โข มํ ปิสุณาย วาจาย มิตฺเต ภินฺเทยฺย [มิตฺเตหิ เภเทยฺย (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ ปิสุณาย วาจาย มิตฺเต ภินฺเทยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ…เป… เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – โย โข มํ ผรุสาย วาจาย สมุทาจเรยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ ผรุสาย วาจาย สมุทาจเรยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม…เป… เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘โย โข มํ สมฺผภาเสน สมฺผปฺปลาปภาเสน สมุทาจเรยฺย, น เมตํ อสฺส ปิยํ มนาปํ. อหฺเจว โข ปน ปรํ สมฺผภาเสน สมฺผปฺปลาปภาเสน สมุทาจเรยฺยํ, ปรสฺสปิ ตํ อสฺส อปฺปิยํ อมนาปํ. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺส เปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป. โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, กถาหํ ปรํ เตน สํโยเชยฺย’นฺติ! โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตฺตนา จ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิยา สมาทเปติ, สมฺผปฺปลาปา เวรมณิยา จ วณฺณํ ภาสติ. เอวมสฺสายํ วจีสมาจาโร ติโกฏิปริสุทฺโธ โหติ.

‘‘โส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม …เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. ยโต โข, คหปตโย, อริยสาวโก อิเมหิ สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ [ธมฺเมหิ (สี.)] สมนฺนาคโต โหติ อิเมหิ จตูหิ อากงฺขิเยหิ าเนหิ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ [ขีณติรจฺฉานโยนิโย (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ขีณติรจฺฉานโยนิโก (ก.)] ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ.

เอวํ วุตฺเต เวฬุทฺวาเรยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… เอเต มยํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต [ปาณุเปตํ (ก.)] สรณํ คเต’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปมคิฺชกาวสถสุตฺตํ

๑๐๐๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา าติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘สาฬฺโห นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย? นนฺทา นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุนี กาลงฺกตา; ตสฺสา กา คติ โก อภิสมฺปราโย? สุทตฺโต นาม, ภนฺเต, อุปาสโก กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย? สุชาตา นาม, ภนฺเต, อุปาสิกา กาลงฺกตา; ตสฺสา กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ?

‘‘สาฬฺโห, อานนฺท, ภิกฺขุ กาลงฺกโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. นนฺทา, อานนฺท, ภิกฺขุนี กาลงฺกตา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายินี อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา. สุทตฺโต, อานนฺท, อุปาสโก กาลงฺกโต ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี; สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ. สุชาตา, อานนฺท, อุปาสิกา กาลงฺกตา ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา.

‘‘อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, อานนฺท, ยํ มนุสฺสภูโต กาลํ กเรยฺย; ตสฺมึ ตสฺมึ เจ มํ กาลงฺกเต อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิสฺสถ. วิเหสา เปสา, อานนฺท, อสฺส ตถาคตสฺส. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺมาทาสํ นาม ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.

‘‘กตโม จ โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’?

‘‘อิธ, อานนฺท, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ โข โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. อฏฺมํ.

(ตีณิปิ สุตฺตนฺตานิ เอกนิทานานิ).

๙. ทุติยคิฺชกาวสถสุตฺตํ

๑๐๐๕. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อโสโก นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย? อโสกา นาม, ภนฺเต, ภิกฺขุนี กาลงฺกตา…เป… อโสโก นาม, ภนฺเต, อุปาสโก กาลงฺกโต…เป… อโสกา นาม, ภนฺเต, อุปาสิกา กาลงฺกตา; ตสฺสา กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ?

‘‘อโสโก, อานนฺท, ภิกฺขุ กาลงฺกโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ…เป… (ปุริมเวยฺยากรเณน เอกนิทานํ).

‘‘อยํ โข โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตติยคิฺชกาวสถสุตฺตํ

๑๐๐๖. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กกฺกโฏ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย? กฬิโภ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… นิกโต นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… กฏิสฺสโห นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… ตุฏฺโ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… สนฺตุฏฺโ นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… ภทฺโท นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก…เป… สุภทฺโท นาม, ภนฺเต, าติเก อุปาสโก กาลงฺกโต; ตสฺส กา คติ โก อภิสมฺปราโย’’ติ?

‘‘กกฺกโฏ, อานนฺท, อุปาสโก กาลงฺกโต ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. กฬิโภ, อานนฺท …เป… นิกโต, อานนฺท…เป… กฏิสฺสโห, อานนฺท …เป… ตุฏฺโ, อานนฺท…เป… สนฺตุฏฺโ, อานนฺท…เป… ภทฺโท, อานนฺท…เป… สุภทฺโท, อานนฺท, อุปาสโก กาลงฺกโต ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. (สพฺเพ เอกคติกา กาตพฺพา).

‘‘ปโรปฺาส, อานนฺท, าติเก อุปาสกา กาลงฺกตา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา. สาธิกนวุติ, อานนฺท, าติเก อุปาสกา กาลงฺกตา ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน; สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. ฉาติเรกานิ โข, อานนฺท, ปฺจสตานิ าติเก อุปาสกา กาลงฺกตา ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา.

‘‘อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, อานนฺท, ยํ มนุสฺสภูโต กาลํ กเรยฺย; ตสฺมึ ตสฺมึ เจ มํ กาลงฺกเต อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิสฺสถ. วิเหสา เปสา, อานนฺท, อสฺส ตถาคตสฺส. ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺมาทาสํ นาม ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.

‘‘กตโม จ โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.

‘‘อิธานนฺท, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ โข โส, อานนฺท, ธมฺมาทาโส ธมฺมปริยาโย; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. ทสมํ.

เวฬุทฺวารวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ราชา โอคธทีฆาวุ, สาริปุตฺตาปเร ทุเว;

ถปตี เวฬุทฺวาเรยฺยา, คิฺชกาวสเถ ตโยติ.

๒. ราชการามวคฺโค

๑. สหสฺสภิกฺขุนิสงฺฆสุตฺตํ

๑๐๐๗. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ราชการาเม. อถ โข สหสฺสภิกฺขุนิสงฺโฆ [สหสฺโส ภิกฺขุนิสํโฆ (สี.)] เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา ภิกฺขุนิโย ภควา เอตทโวจ –

‘‘จตูหิ โข, ภิกฺขุนิโย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขุนิโย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม …เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ, อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขุนิโย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ปมํ.

๒. พฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๐๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘พฺราหฺมณา, ภิกฺขเว, อุทยคามินึ นาม ปฏิปทํ ปฺเปนฺติ. เต สาวกํ เอวํ สมาทเปนฺติ – ‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, กาลสฺเสว อุฏฺาย ปาจีนมุโข ยาหิ. โส ตฺวํ มา โสพฺภํ ปริวชฺเชหิ, มา ปปาตํ, มา ขาณุํ, มา กณฺฑกานํ [กณฺฑกํ านํ (ปี. ก.)], มา จนฺทนิยํ, มา โอฬิคลฺลํ. ยตฺถ [ยตฺเถว (สฺยา. กํ.), ยานิ วา (สี.)] ปปเตยฺยาสิ ตตฺเถว มรณํ อาคเมยฺยาสิ. เอวํ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสสี’’’ติ.

‘‘ตํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณานํ พาลคมนเมตํ [พาลานํ คมนเมตํ (สี.)] มูฬฺหคมนเมตํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อหฺจ โข, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย อุทยคามินึ ปฏิปทํ ปฺเปมิ; ยา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, อุทยคามินี ปฏิปทา; ยา เอกนฺตนิพฺพิทาย…เป… นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, อุทยคามินี ปฏิปทา เอกนฺตนิพฺพิทาย…เป… นิพฺพานาย สํวตฺตตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. อานนฺทตฺเถรสุตฺตํ

๑๐๐๙. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ อานนฺโท อายสฺมา จ สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรนฺติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กตินํ โข, อาวุโส อานนฺท, ธมฺมานํ ปหานา, กตินํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ, เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ? ‘‘จตุนฺนํ โข, อาวุโส, ธมฺมานํ ปหานา, จตุนฺนํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ, เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ยถารูเปน โข, อาวุโส, พุทฺเธ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส พุทฺเธ อปฺปสาโท น โหติ. ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ.

‘‘ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, ธมฺเม อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ธมฺเม อปฺปสาโท น โหติ. ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาโท โหติ – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… วิฺูหีติ.

‘‘ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, สงฺเฆ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส สงฺเฆ อปฺปสาโท น โหติ. ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาโท โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ.

‘‘ยถารูเปน จ โข, อาวุโส, ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูปสฺส ทุสฺสีลฺยํ น โหติ. ยถารูเปหิ จ โข, อาวุโส, อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต สุตวา อริยสาวโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ ตถารูปานิ อริยกนฺตานิ สีลานิ โหนฺติ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ. อิเมสํ โข, อาวุโส, จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปหานา อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ สมนฺนาคมนเหตุ เอวมยํ ปชา ภควตา พฺยากตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุคฺคติภยสุตฺตํ

๑๐๑๐. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโต โหติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโต โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตํ

๑๐๑๑. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโต โหติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโต โหตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมมิตฺตามจฺจสุตฺตํ

๑๐๑๒. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสุ จตูสุ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา อขณฺเฑสุ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกสุ. เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยมิตฺตามจฺจสุตฺตํ

๑๐๑๓. ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสุ จตูสุ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ.

‘‘สิยา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ – ปถวีธาตุยา, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา – น ตฺเวว พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺตํ. ตตฺริทํ อฺถตฺตํ – โส วต พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ‘‘ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา อขณฺเฑสุ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกสุ. สิยา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ – ปถวีธาตุยา, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา – น ตฺเวว อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺตํ. ตตฺริทํ อฺถตฺตํ – โส วต อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เย เต, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สมาทเปตพฺพา, นิเวเสตพฺพา, ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ปมเทวจาริกสุตฺตํ

๑๐๑๔. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – เชตวเน อนฺตรหิโต เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาตุรโหสิ. อถ โข สมฺพหุลา ตาวตึสกายิกา เทวตาโย เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา เทวตาโย อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ –

‘‘สาธุ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. สาธุ โข, อาวุโส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… สาธุ โข, อาวุโส, อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ.

‘‘สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยเทวจาริกสุตฺตํ

๑๐๑๕. สาวตฺถินิทานํ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – เชตวเน อนฺตรหิโต เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาตุรโหสิ. อถ โข สมฺพหุลา ตาวตึสกายิกา เทวตาโย เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา เทวตาโย อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ –

‘‘สาธุ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา. สาธุ โข, อาวุโส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ.

‘‘สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา. สาธุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตติยเทวจาริกสุตฺตํ

๑๐๑๖. อถ โข ภควา – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว – เชตวเน อนฺตรหิโต เทเวสุ ตาวตึเสสุ ปาตุรโหสิ. อถ โข สมฺพหุลา ตาวตึสกายิกา เทวตาโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เอกมนฺตํ ิตา โข ตา เทวตาโย ภควา เอตทโวจ –

‘‘สาธุ โข, อาวุโส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา. สาธุ โข, อาวุโส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, อาวุโส, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ.

‘‘สาธุ โข, มาริส, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนํ โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส, เอวมยํ ปชา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา. สาธุ โข, มาริส, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนํ โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคมนเหตุ โข, มาริส, เอวมยํ ปชา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ. ทสมํ.

ราชการามวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

สหสฺสพฺราหฺมณานนฺท, ทุคฺคติ อปเร ทุเว;

มิตฺตามจฺจา ทุเว วุตฺตา, ตโย จ เทวจาริกาติ.

๓. สรณานิวคฺโค

๑. ปมมหานามสุตฺตํ

๑๐๑๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กปิลวตฺถุ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ พาหุชฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ สมฺพาธพฺยูหํ. โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วา ปยิรุปาสิตฺวา มโนภาวนีเย วา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ กปิลวตฺถุํ ปวิสนฺโต; ภนฺเตนปิ [วิพฺภนฺเตนปิ (สี.), ภมนฺเตนปิ (ก.)] หตฺถินา สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ อสฺเสน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ รเถน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ สกเฏน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ ปุริเสน สมาคจฺฉามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตสฺมึ สมเย มุสฺสเตว [มุสเตว (?)] ภควนฺตํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ [มุสติ (?)] ธมฺมํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ สงฺฆํ อารพฺภ สติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘อิมมฺหิ จาหํ สมเย กาลํ กเรยฺยํ, กา มยฺหํ คติ, โก อภิสมฺปราโย’’’ติ?

‘‘มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ อปาปิกา กาลํกิริยา [กาลกิริยา (สี. สฺยา. กํ.)]. ยสฺส กสฺสจิ, มหานาม, ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ จิตฺตํ สีลปริภาวิตํ จิตฺตํ สุตปริภาวิตํ จิตฺตํ จาคปริภาวิตํ จิตฺตํ ปฺาปริภาวิตํ จิตฺตํ, ตสฺส โย หิ ขฺวายํ กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา. กํ.)] มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม. ตํ อิเธว กากา วา ขาทนฺติ คิชฺฌา วา ขาทนฺติ กุลลา วา ขาทนฺติ สุนขา วา ขาทนฺติ สิงฺคาลา [สิคาลา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา ขาทนฺติ วิวิธา วา ปาณกชาตา ขาทนฺติ; ยฺจ ขฺวสฺส จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ ตํ อุทฺธคามิ โหติ วิเสสคามิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, ปุริโส สปฺปิกุมฺภํ วา เตลกุมฺภํ วา คมฺภีรํ อุทกรหทํ โอคาหิตฺวา ภินฺเทยฺย. ตตฺร ยา อสฺส สกฺขรา วา กลา [กถลา (ปี. ก.)] วา สา อโธคามี อสฺส, ยฺจ ขฺวสฺส ตตฺร สปฺปิ วา เตลํ วา ตํ อุทฺธคามิ อสฺส วิเสสคามิ. เอวเมว โข, มหานาม, ยสฺส กสฺสจิ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ จิตฺตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ จิตฺตํ ตสฺส โย หิ ขฺวายํ กาโย รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว โอทนกุมฺมาสูปจโย อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม ตํ อิเธว กากา วา ขาทนฺติ คิชฺฌา วา ขาทนฺติ กุลลา วา ขาทนฺติ สุนขา วา ขาทนฺติ สิงฺคาลา วา ขาทนฺติ วิวิธา วา ปาณกชาตา ขาทนฺติ; ยฺจ ขฺวสฺส จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ ตํ อุทฺธคามิ โหติ วิเสสคามิ. ตุยฺหํ โข ปน, มหานาม, ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ จิตฺตํ…เป… ปฺาปริภาวิตํ จิตฺตํ. มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลํกิริยา’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยมหานามสุตฺตํ

๑๐๑๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กปิลวตฺถุ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ พาหุชฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ สมฺพาธพฺยูหํ. โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วา ปยิรุปาสิตฺวา มโนภาวนีเย วา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ กปิลวตฺถุํ ปวิสนฺโต; ภนฺเตนปิ หตฺถินา สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ อสฺเสน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเตนปิ รเถน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเต, นปิ สกเฏน สมาคจฺฉามิ; ภนฺเต, นปิ ปุริเสน สมาคจฺฉามิ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตสฺมึ สมเย มุสฺสเตว ภควนฺตํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ ธมฺมํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ สงฺฆํ อารพฺภ สติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ – ‘อิมมฺหิ จาหํ สมเย กาลํ กเรยฺยํ, กา มยฺหํ คติ, โก อภิสมฺปราโย’’’ติ?

‘‘มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม! อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ อปาปิกา กาลํกิริยา. จตูหิ โข, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ …เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ.

‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, รุกฺโข ปาจีนนินฺโน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร, โส มูลจฺฉินฺโน กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, นินฺโน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร’’ติ. ทุติยํ.

๓. โคธสกฺกสุตฺตํ

๑๐๑๙. กปิลวตฺถุนิทานํ. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน โคธา สกฺโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา โคธํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘กติหิ [กตีหิ (ปี. ก.) รูปสิทฺธิ โอโลเกตพฺพา] ตฺวํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ?

‘‘ตีหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อิเมหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ.

‘‘ตฺวํ ปน, มหานาม, กติหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ? ‘‘จตูหิ ขฺวาหํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โคเธ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ ขฺวาหํ, โคเธ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ.

‘‘อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม, อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม! ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วา’’ติ. ‘‘อายาม, โคเธ, เยน ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามา’’ติ. อถ โข มหานาโม สกฺโก โคธา จ สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, เยน โคธา สกฺโก เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา โคธํ สกฺกํ เอตทโวจํ – ‘กติหิ ตฺวํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ’? เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, โคธา สกฺโก มํ เอตทโวจ –

‘‘ตีหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อิเมหิ ขฺวาหํ, มหานาม, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. ตฺวํ ปน, มหานาม, กตเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานาสิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’นฺติ?

‘‘เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, โคธํ สกฺกํ เอตทโวจํ – ‘จตูหิ ขฺวาหํ, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โคเธ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ ขฺวาหํ, โคเธ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ โสตาปนฺนปุคฺคลํ อาชานามิ อวินิปาตธมฺมํ นิยตํ สมฺโพธิปรายณ’’’นฺติ.

‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, โคธา สกฺโก มํ เอตทโวจ – ‘อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม, อาคเมหิ ตฺวํ, มหานาม! ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วา’’’ติ. ‘‘อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อุปาสกา จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปาสกา อุปาสิกาโย จ. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ. อิธ, ภนฺเต, โกจิเทว ธมฺโม สมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เอกโต อสฺส ภควา เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปาสกา อุปาสิกาโย สเทวโก จ โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา. เยเนว ภควา เตเนวาหํ อสฺสํ. เอวํ ปสนฺนํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตู’’ติ. ‘‘เอวํวาที ตฺวํ, โคเธ, มหานามํ สกฺกํ กึ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวํวาทาหํ, ภนฺเต, มหานามํ สกฺกํ น กิฺจิ วทามิ, อฺตฺร กลฺยาณา อฺตฺร กุสลา’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมสรณานิสกฺกสุตฺตํ

๑๐๒๐. กปิลวตฺถุนิทานํ. เตน โข ปน สมเยน สรณานิ [สรกานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สกฺโก กาลงฺกโต โหติ. โส ภควตา พฺยากโต – ‘‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตตฺร สุทํ สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต; โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาทุพฺพลฺยมาปาทิ, มชฺชปานํ อปายี’’ติ.

อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต, สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. ตตฺร สุทํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต; โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาทุพฺพลฺยมาปาทิ, มชฺชปานํ อปายี’’ติ.

‘‘โย โส, มหานาม, ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต, โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย! ยฺหิ ตํ, มหานาม, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต’ติ, สรณานิ สกฺกํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. สรณานิ, มหานาม, สกฺโก ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต. โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย!

‘‘อิธ, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ วิมุตฺติยา จ สมนฺนาคโต. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา [อสฺมา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] โลกา. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต, อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคเต จสฺส สทฺธามตฺตํ โหติ เปมมตฺตํ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ. อิเม เจปิ, มหานาม, มหาสาลา สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยุํ, อิเม จาหํ [อิเมวาหํ (สฺยา. กํ.), อิเมสาหํ (ก.)] มหาสาเล พฺยากเรยฺยํ – ‘โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’ติ; กิมงฺคํ [กิมงฺค (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปน สรณานึ สกฺกํ. สรณานิ, มหานาม, สกฺโก มรณกาเล สิกฺขํ สมาทิยี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยสรณานิสกฺกสุตฺตํ

๑๐๒๑. กปิลวตฺถุนิทานํ. เตน โข ปน สมเยน สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต โหติ. โส ภควตา พฺยากโต – ‘‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ตตฺร สุทํ สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาย อปริปูรการี อโหสี’’ติ. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธ, ภนฺเต, สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติ. ตตฺร สุทํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สกฺกา สงฺคมฺม สมาคมฺม อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! เอตฺถ ทานิ โก น โสตาปนฺโน ภวิสฺสติ! ยตฺร หิ นาม สรณานิ สกฺโก กาลงฺกโต. โส ภควตา พฺยากโต – โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณติ. สรณานิ สกฺโก สิกฺขาย อปริปูรการี อโหสี’’’ติ.

‘‘โย โส, มหานาม, ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต, โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย! ยฺหิ ตํ, มหานาม, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต’, สรณานึ สกฺกํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. สรณานิ, มหานาม, สกฺโก ทีฆรตฺตํ อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต ธมฺมํ สรณํ คโต สงฺฆํ สรณํ คโต, โส กถํ วินิปาตํ คจฺเฉยฺย!

‘‘อิธ, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ วิมุตฺติยา จ สมนฺนาคโต. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… หาสปฺโ ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล ปริมุตฺโต นิรยา ปริมุตฺโต ติรจฺฉานโยนิยา ปริมุตฺโต เปตฺติวิสยา ปริมุตฺโต อปายทุคฺคติวินิปาตา.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน…เป… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต; อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ …เป… ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ.

‘‘อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข พุทฺเธ เอกนฺตคโต โหติ อภิปฺปสนฺโน… น ธมฺเม…เป… น สงฺเฆ…เป… น หาสปฺโ น ชวนปฺโ น จ วิมุตฺติยา สมนฺนาคโต; อปิ จสฺส อิเม ธมฺมา โหนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. ตถาคเต จสฺส สทฺธามตฺตํ โหติ เปมมตฺตํ. อยมฺปิ โข, มหานาม, ปุคฺคโล อคนฺตา นิรยํ อคนฺตา ติรจฺฉานโยนึ อคนฺตา เปตฺติวิสยํ อคนฺตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ.

‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, ทุกฺเขตฺตํ ทุพฺภูมํ อวิหตขาณุกํ, พีชานิ จสฺสุ ขณฺฑานิ ปูตีนิ วาตาตปหตานิ อสาราทานิ อสุขสยิตานิ [อสุขาปสฺสยิตานิ (ก.)], เทโว จ น สมฺมา [เทโว ปน สมฺมา (สฺยา. กํ.), เทโว น สมฺมา (ก.) ที. นิ. ๒.๔๓๘] ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. อปิ นุ ตานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิธ ธมฺโม ทุรกฺขาโต [ทฺวากฺขาโต (ปี. ก.)] โหติ ทุปฺปเวทิโต อนิยฺยานิโก อนุปสมสํวตฺตนิโก อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิโต – อิทมหํ ทุกฺเขตฺตสฺมึ วทามิ. ตสฺมิฺจ ธมฺเม สาวโก วิหรติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี – อิทมหํ ทุพฺพีชสฺมึ วทามิ’’.

‘‘เสยฺยถาปิ, มหานาม, สุเขตฺตํ สุภูมํ สุวิหตขาณุกํ, พีชานิ จสฺสุ อขณฺฑานิ อปูตีนิ อวาตาตปหตานิ สาราทานิ สุขสยิตานิ; เทโว จ [เทโว จสฺส (สฺยา. กํ. ก.)] สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. อปิ นุ ตานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิธ ธมฺโม สฺวากฺขาโต โหติ สุปฺปเวทิโต นิยฺยานิโก อุปสมสํวตฺตนิโก สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิโต – อิทมหํ สุเขตฺตสฺมึ วทามิ. ตสฺมิฺจ ธมฺเม สาวโก วิหรติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี – อิทมหํ สุพีชสฺมึ วทามิ. กิมงฺคํ ปน สรณานึ สกฺกํ! สรณานิ, มหานาม, สกฺโก มรณกาเล สิกฺขาย ปริปูรการี อโหสี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปมอนาถปิณฺฑิกสุตฺตํ

๑๐๒๒. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺฉาสมเณน เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, พุทฺเธ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ ตถารูโป เต พุทฺเธ อปฺปสาโท นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ตฺจ ปน เต พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, ธมฺเม อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต ธมฺเม อปฺปสาโท นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาโท – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. ตฺจ ปน เต ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, สงฺเฆ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต สงฺเฆ อปฺปสาโท นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาโท – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. ตฺจ ปน เต สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปํ เต ทุสฺสีลฺยํ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, อริยกนฺตานิ สีลานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ. ตานิ จ ปน เต อริยกนฺตานิ สีลานิ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาทิฏฺิ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาทิฏฺิ. ตฺจ ปน เต สมฺมาทิฏฺึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาสงฺกปฺเปน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉาสงฺกปฺโป นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาสงฺกปฺโป. ตฺจ ปน เต สมฺมาสงฺกปฺปํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาวาจาย สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาวาจา นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาวาจา. ตฺจ ปน เต สมฺมาวาจํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉากมฺมนฺเตน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉากมฺมนฺโต นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมากมฺมนฺโต. ตฺจ ปน เต สมฺมากมฺมนฺตํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาอาชีเวน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉาอาชีโว นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาอาชีโว. ตฺจ ปน เต สมฺมาอาชีวํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาวายาเมน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉาวายาโม นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาวายาโม. ตฺจ ปน เต สมฺมาวายามํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาสติยา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาสติ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาสติ. ตฺจ ปน เต สมฺมาสตึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาสมาธินา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูโป เต มิจฺฉาสมาธิ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาสมาธิ. ตฺจ ปน เต สมฺมาสมาธึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูเปน โข, คหปติ, มิจฺฉาาเณน สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปํ เต มิจฺฉาาณํ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาาณํ. ตฺจ ปน เต สมฺมาาณํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย.

‘‘ยถารูปาย โข, คหปติ, มิจฺฉาวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตถารูปา เต มิจฺฉาวิมุตฺติ นตฺถิ. อตฺถิ จ โข เต, คหปติ, สมฺมาวิมุตฺติ. ตฺจ ปน เต สมฺมาวิมุตฺตึ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยา’’ติ.

อถ โข อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส านโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺภึสุ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อายสฺมนฺตฺจ สาริปุตฺตํ อายสฺมนฺตฺจ อานนฺทํ สเกเนว ถาลิปาเกน ปริวิสิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ อายสฺมา สาริปุตฺโต อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิ –

‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;

สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.

‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;

อทลิทฺโทติ [อทฬิทฺโทติ (สี. สฺยา. กํ.)] ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.

‘‘ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;

อนุยุฺเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธานสาสน’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘หนฺท! กุโต นุ ตฺวํ, อานนฺท, อาคจฺฉสิ ทิวาทิวสฺสา’’ติ? ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อิมินา จ อิมินา จ โอวาเทน โอวทิโต’’ติ. ‘‘ปณฺฑิโต, อานนฺท, สาริปุตฺโต; มหาปฺโ, อานนฺท, สาริปุตฺโต, ยตฺร หิ นาม จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ ทสหากาเรหิ วิภชิสฺสตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ทุติยอนาถปิณฺฑิกสุตฺตํ

๑๐๒๓. สาวตฺถินิทานํ. เตน โข ปน สมเยน อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺท – ‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ. เอวฺจ วเทหิ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ.

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ปุริโส อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ปุริโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อนาถปิณฺฑิโก, ภนฺเต, คหปติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. โส อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปาเท สิรสา วนฺทติ. เอวฺจ วทติ – ‘สาธุ กิร, ภนฺเต, อายสฺมา อานนฺโท เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’’ติ. อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท ตุณฺหีภาเวน.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข อายสฺมา อานนฺโท อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ เต, คหปติ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ.

‘‘จตูหิ โข, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน พุทฺเธ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส พุทฺเธ อปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ธมฺเม อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส ธมฺเม อปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สงฺเฆ อปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส สงฺเฆ อปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ทุสฺสีลฺเยน สมนฺนาคโต โหติ. ตฺจ ปนสฺส ทุสฺสีลฺยํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. อิเมหิ โข, คหปติ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส โหติ อุตฺตาโส, โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘จตูหิ โข, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส สุตวโต อริยสาวกสฺส น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ตฺจ ปนสฺส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. ตฺจ ปนสฺส ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. ตฺจ ปนสฺส สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาทํ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ.

‘‘ปุน จปรํ, คหปติ, สุตวา อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. ตานิ จ ปนสฺส อริยกนฺตานิ สีลานิ อตฺตนิ สมนุปสฺสโต น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภยํ. อิเมหิ โข, คหปติ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส สุตวโต อริยสาวกสฺส น โหติ อุตฺตาโส, น โหติ ฉมฺภิตตฺตํ, น โหติ สมฺปรายิกํ มรณภย’’นฺติ.

‘‘นาหํ, ภนฺเต อานนฺท, ภายามิ. กฺยาหํ ภายิสฺสามิ! อหฺหิ, ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหมิ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหมิ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. ยานิ จิมานิ, ภนฺเต, ภควตา คิหิสามีจิกานิ สิกฺขาปทานิ เทสิตานิ, นาหํ เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ ขณฺฑํ สมนุปสฺสามี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! โสตาปตฺติผลํ ตยา, คหปติ, พฺยากต’’นฺติ. สตฺตมํ.

๘. ปมภยเวรูปสนฺตสุตฺตํ

๑๐๒๔. สาวตฺถินิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ จ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ [ขีณติรจฺฉานโยนิโย (สพฺพตฺถ)] ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต; โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’.

‘‘กตมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, คหปติ, ปาณาติปาตี ปาณาติปาตปฺปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิยติ. ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ. ยํ, คหปติ, อทินฺนาทายี…เป… ยํ, คหปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี…เป… ยํ, คหปติ, มุสาวาที…เป… ยํ, คหปติ, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺายี สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานปฺปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิยติ. สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ. อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ.

‘‘กตโม จสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิติ อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ; ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยมสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ.

‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ. โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต; โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ทุติยภยเวรูปสนฺตสุตฺตํ

๑๐๒๕. สาวตฺถินิทานํ…เป… ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ; โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต; โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’’ติ. นวมํ.

๑๐. นนฺทกลิจฺฉวิสุตฺตํ

๑๐๒๖. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข นนฺทโก ลิจฺฉวิมหามตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นนฺทกํ ลิจฺฉวิมหามตฺตํ ภควา เอตทโวจ –

‘‘จตูหิ โข, นนฺทก, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, นนฺทก, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, นนฺทก, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘อิเมหิ จ ปน, นนฺทก, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อายุนา สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; วณฺเณน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; สุเขน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; ยเสน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ; อาธิปเตยฺเยน สํยุตฺโต โหติ ทิพฺเพนปิ มานุเสนปิ. ตํ โข ปนาหํ, นนฺทก, นาฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา สุตฺวา วทามิ. อปิ จ ยเทว มยา สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ, ตเทวาหํ วทามี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต อฺตโร ปุริโส นนฺทกํ ลิจฺฉวิมหามตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นหานกาโล, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อลํ ทานิ, ภเณ, เอเตน พาหิเรน นหาเนน. อลมิทํ อชฺฌตฺตํ นหานํ ภวิสฺสติ, ยทิทํ – ภควติ ปสาโท’’ติ. ทสมํ.

สรณานิวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

มหานาเมน ทฺเว วุตฺตา, โคธา จ สรณา ทุเว;

ทุเว อนาถปิณฺฑิกา, ทุเว เวรภเยน จ;

ลิจฺฉวี ทสโม วุตฺโต, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๔. ปุฺาภิสนฺทวคฺโค

๑. ปมปุฺาภิสนฺทสุตฺตํ

๑๐๒๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. อยํ ทุติโย ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อยํ ตติโย ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ จตุตฺโถ ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา’’ติ. ปมํ.

๒. ทุติยปุฺาภิสนฺทสุตฺตํ

๑๐๒๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อยํ จตุตฺโถ ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา’’ติ. ทุติยํ.

๓. ตติยปุฺาภิสนฺทสุตฺตํ

๑๐๒๙. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อยํ จตุตฺโถ ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา’’ติ. ตติยํ.

๔. ปมเทวปทสุตฺตํ

๑๐๓๐. สาวตฺถินิทานํ. จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.

กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อิทํ ปมํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิทํ จตุตฺถํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนายา’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยเทวปทสุตฺตํ

๑๐๓๑. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘กึ นุ โข เทวานํ เทวปท’นฺติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘อพฺยาพชฺฌปรเม ขฺวาหํ เอตรหิ เทเว สุณามิ. น จ โข ปนาหํ กิฺจิ พฺยาพาเธมิ ตสํ วา ถาวรํ วา. อทฺธาหํ เทวปทธมฺมสมนฺนาคโต วิหรามี’’’ติ. อิทํ ปมํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘กึ นุ โข เทวานํ เทวปท’นฺติ? โส เอวํ ปชานาติ – ‘อพฺยาพชฺฌปรเม ขฺวาหํ เอตรหิ เทเว สุณามิ. น โข ปนาหํ กิฺจิ พฺยาพาเธมิ ตสํ วา ถาวรํ วา. อทฺธาหํ เทวปทธมฺมสมนฺนาคโต วิหรามี’ติ. อิทํ จตุตฺถํ เทวานํ เทวปทํ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนาย. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ เทวานํ เทวปทานิ อวิสุทฺธานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อปริโยทาตานํ สตฺตานํ ปริโยทปนายา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. เทวสภาคสุตฺตํ

๑๐๓๒. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อตฺตมนา เทวา สภาคตํ กเถนฺติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ยา ตา เทวตา พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา อิโต จุตา ตตฺรูปปนฺนา ตาสํ เอวํ โหติ – ‘ยถารูเปน โข มยํ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา ตโต จุตา อิธูปปนฺนา, อริยสาวโกปิ ตถารูเปน พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต เอหีติ เทวานํ สนฺติเก’’’ติ.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. ยา ตา เทวตา อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา อิโต จุตา ตตฺรูปปนฺนา ตาสํ เอวํ โหติ – ‘ยถารูเปหิ โข มยํ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา ตโต จุตา อิธูปปนฺนา, อริยสาวโกปิ ตถารูเปหิ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต เอหีติ เทวานํ สนฺติเก’ติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อตฺตมนา เทวา สภาคตํ กเถนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. มหานามสุตฺตํ

๑๐๓๓. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อุปาสโก โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม, พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก โหตี’’ติ.

‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก สีลสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม, อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ, – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก สีลสมฺปนฺโน โหตี’’ติ.

‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก สทฺธาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหานาม, อุปาสโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก สทฺธาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ.

‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก จาคสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหานาม, อุปาสโก วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก จาคสมฺปนฺโน โหตี’’ติ.

‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก ปฺาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ? ‘‘อิธ, มหานาม, อุปาสโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา – เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก ปฺาสมฺปนฺโน โหตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. วสฺสสุตฺตํ

๑๐๓๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปริปพฺพเต ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ตํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปวตฺตมานํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูเรติ, ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูรา กุโสพฺเภ ปริปูเรนฺติ, กุโสพฺภา ปริปูรา มหาโสพฺเภ ปริปูเรนฺติ, มหาโสพฺภา ปริปูรา กุนฺนทิโย ปริปูเรนฺติ, กุนฺนทิโย ปริปูรา มหานทิโย ปริปูเรนฺติ, มหานทิโย ปริปูรา มหาสมุทฺทํ [มหาสมุทฺทสาครํ (สพฺพตฺถ) สํ. นิ. ๔.๗๐] ปริปูเรนฺติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส โย จ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท, โย จ ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาโท, โย จ สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาโท, ยานิ จ อริยกนฺตานิ สีลานิ – อิเม ธมฺมา สนฺทมานา ปารํ คนฺตฺวา อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. กาฬิโคธสุตฺตํ

๑๐๓๕. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน กาฬิโคธาย สากิยานิยา นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข กาฬิโคธา สากิยานี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข กาฬิโคธํ สากิยานึ ภควา เอตทโวจ –

‘‘จตูหิ โข, โคเธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา อริยสาวิกา โสตาปนฺนา โหติ อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โคเธ, อริยสาวิกา พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาคา ปยตปาณินี [ปยตปาณี (สพฺพตฺถ) ๓.๓๐ โมคฺคลฺลานสุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] โวสฺสคฺครตา ยาจโยคา ทานสํวิภาครตา. อิเมหิ โข, โคเธ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา อริยสาวิกา โสตาปนฺนา โหติ อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’ติ.

‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ เทสิตานิ, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา มยิ, อหฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ. อหฺหิ, ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… ยํ โข ปน กิฺจิ กุเล เทยฺยธมฺมํ สพฺพํ ตํ อปฺปฏิวิภตฺตํ สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหี’’ติ. ‘‘ลาภา เต, โคเธ, สุลทฺธํ เต, โคเธ! โสตาปตฺติผลํ ตยา, โคเธ, พฺยากต’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. นนฺทิยสกฺกสุตฺตํ

๑๐๓๖. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข นนฺทิโย สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นนฺทิโย สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยสฺเสว นุ โข, ภนฺเต, อริยสาวกสฺส จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ สฺเวว นุ โข, ภนฺเต, อริยสาวโก ปมาทวิหารี’’ติ.

‘‘‘ยสฺส โข, นนฺทิย, จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ นตฺถิ ตมหํ พาหิโร ปุถุชฺชนปกฺเข ิโต’ติ วทามิ. อปิ จ, นนฺทิย, ยถา อริยสาวโก ปมาทวิหารี เจว โหติ, อปฺปมาทวิหารี จ ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข นนฺทิโย สกฺโก ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘กถฺจ, นนฺทิย, อริยสาวโก ปมาทวิหารี โหติ? อิธ นนฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. โส เตน พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สนฺตุฏฺโ น อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย, รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ ปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ น โหติ. ปาโมชฺเช อสติ, ปีติ น โหติ. ปีติยา อสติ, ปสฺสทฺธิ น โหติ. ปสฺสทฺธิยา อสติ, ทุกฺขํ วิหรติ. ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ. อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา น ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ อปาตุภาวา ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

‘‘ปุน จปรํ, นนฺทิย, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. โส เตหิ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สนฺตุฏฺโ น อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ ปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ น โหติ. ปาโมชฺเช อสติ, ปีติ น โหติ. ปีติยา อสติ, ปสฺสทฺธิ น โหติ. ปสฺสทฺธิยา อสติ, ทุกฺขํ วิหรติ. ทุกฺขิโน จิตฺตํ น สมาธิยติ. อสมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา น ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ อปาตุภาวา ปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวํ โข, นนฺทิย, อริยสาวโก ปมาทวิหารี โหติ.

‘‘กถฺจ, นนฺทิย, อริยสาวโก อปฺปมาทวิหารี โหติ? อิธ, นนฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. โส เตน พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน อสนฺตุฏฺโ อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ ปาตุภาวา อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

‘‘ปุน จปรํ, นนฺทิย, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. โส เตหิ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ อสนฺตุฏฺโ อุตฺตริ วายมติ ทิวา ปวิเวกาย รตฺตึ ปฏิสลฺลานาย. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส วิหรโต ปาโมชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ. สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ธมฺมา ปาตุภวนฺติ. ธมฺมานํ ปาตุภาวา อปฺปมาทวิหารี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวํ โข, นนฺทิย, อริยสาวโก อปฺปมาทวิหารี โหตี’’ติ. ทสมํ.

ปุฺาภิสนฺทวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

อภิสนฺทา ตโย วุตฺตา, ทุเว เทวปทานิ จ;

สภาคตํ มหานาโม, วสฺสํ กาฬี จ นนฺทิยาติ.

๕. สคาถกปุฺาภิสนฺทวคฺโค

๑. ปมอภิสนฺทสุตฺตํ

๑๐๓๗. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อยํ จตุตฺโถ ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา.

‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ปุฺาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปุฺสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปุฺกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วาติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ จตูหิ ปุฺาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปุฺสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปุฺกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘มโหทธึ อปริมิตํ มหาสรํ,

พหุเภรวํ รตนคณานมาลยํ;

นชฺโช ยถา นรคณสงฺฆเสวิตา,

ปุถู สวนฺตี อุปยนฺติ สาครํ.

‘‘เอวํ นรํ อนฺนปานวตฺถททํ,

เสยฺยานิ ปจฺจตฺถรณสฺส [สชฺชตฺถรณสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทายกํ;

ปุฺสฺส ธารา อุปยนฺติ ปณฺฑิตํ,

นชฺโช ยถา วาริวหาว สาคร’’นฺติ. ปมํ;

๒. ทุติยอภิสนฺทสุตฺตํ

๑๐๓๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อยํ จตุตฺโถ ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา.

‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ปุฺาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปุฺสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปุฺกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตตฺถ น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วาติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ จตูหิ ปุฺาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปุฺสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปุฺกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… สตฺถา –

‘‘มโหทธึ อปริมิตํ มหาสรํ,

พหุเภรวํ รตนคณานมาลยํ;

นชฺโช ยถา นรคณสงฺฆเสวิตา,

ปุถู สวนฺตี อุปยนฺติ สาครํ.

‘‘เอวํ นรํ อนฺนปานวตฺถททํ,

เสยฺยานิ ปจฺจตฺถรณสฺส ทายกํ;

ปุฺสฺส ธารา อุปยนฺติ ปณฺฑิตํ,

นชฺโช ยถา วาริวหาว สาคร’’นฺติ. ทุติยํ;

๓. ตติยอภิสนฺทสุตฺตํ

๑๐๓๙. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุฺาภิสนฺทา, กุสลาภิสนฺทา, สุขสฺสาหารา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อยํ ปโม ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อยํ จตุตฺโถ ปุฺาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท สุขสฺสาหาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุฺาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทา สุขสฺสาหารา.

‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ปุฺาภิสนฺเทหิ กุสลาภิสนฺเทหิ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส น สุกรํ ปุฺสฺส ปมาณํ คเณตุํ – ‘เอตฺตโก ปุฺาภิสนฺโท, กุสลาภิสนฺโท, สุขสฺสาหาโร’ติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาปุฺกฺขนฺโธ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา…เป… สตฺถา –

‘‘โย ปุฺกาโม กุสเล ปติฏฺิโต,

ภาเวติ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา;

โส ธมฺมสาราธิคโม ขเย รโต,

น เวธติ มจฺจุราชาคมนสฺมิ’’นฺติ [มจฺจุราชาคมิสฺสตีติ (สี. ปี.), มจฺจุชรากมฺปิสฺมินฺติ (ก.)]. ตติยํ;

๔. ปมมหทฺธนสุตฺตํ

๑๐๔๐. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค’ติ [มหาโภโค มหายโสติ (สฺยา. ปี. ก.)] วุจฺจติ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ; ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค’ติ วุจฺจตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยมหทฺธนสุตฺตํ

๑๐๔๑. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค มหายโส’ติ วุจฺจติ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก ‘อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค มหายโส’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สุทฺธกสุตฺตํ

๑๐๔๒. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ …เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. นนฺทิยสุตฺตํ

๑๐๔๓. กปิลวตฺถุนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นนฺทิยํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตูหิ โข, นนฺทิย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, นนฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, นนฺทิย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ภทฺทิยสุตฺตํ

๑๐๔๔. กปิลวตฺถุนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ภทฺทิยํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตูหิ โข, ภทฺทิย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภทฺทิย, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป… ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภทฺทิย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. อฏฺมํ.

๙. มหานามสุตฺตํ

๑๐๔๕. กปิลวตฺถุนิทานํ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข มหานามํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จตูหิ โข, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ…เป… สมฺโพธิปรายโณ’’.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป… ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, มหานาม, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. นวมํ.

๑๐. องฺคสุตฺตํ

๑๐๔๖. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติยงฺคานิ. กตมานิ จตฺตาริ? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานี’’ติ. ทสมํ.

สคาถกปุฺาภิสนฺทวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อภิสนฺทา ตโย วุตฺตา, ทุเว มหทฺธเนน จ;

สุทฺธํ นนฺทิยํ ภทฺทิยํ, มหานามงฺเคน เต ทสาติ.

๖. สปฺปฺวคฺโค

๑. สคาถกสุตฺตํ

๑๐๔๗. ‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;

สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.

‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;

อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.

‘‘ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;

อนุยุฺเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธานสาสน’’นฺติ. ปมํ;

๒. วสฺสํวุตฺถสุตฺตํ

๑๐๔๘. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ สาวตฺถิยํ วสฺสํวุตฺโถ กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺโต โหติ เกนจิเทว กรณีเยน. อสฺโสสุํ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา – ‘‘อฺตโร กิร ภิกฺขุ สาวตฺถิยํ วสฺสํวุตฺโถ กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺโต’’ติ.

อถ โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข กาปิลวตฺถวา สกฺยา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ – ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, ภควา อโรโค เจว พลวา จา’’ติ? ‘‘อโรโค จาวุโส, ภควา พลวา จา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน, ภนฺเต, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อโรคา เจว พลวนฺโต จา’’ติ? ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาปิ โข, อาวุโส, อโรคา เจว พลวนฺโต จา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ อโรโค จ พลวา จา’’ติ. ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข, อาวุโส, อโรโค จ พลวา จา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน เต, ภนฺเต, กิฺจิ อิมินา อนฺตรวสฺเสน ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิต’’นฺติ? ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘อปฺปกา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เย อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. อถ โข เอเตว พหุตรา ภิกฺขู เย ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา’’’ติ.

‘‘อปรมฺปิ โข เม, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘อปฺปกา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เย ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา. อถ โข เอเตว พหุตรา ภิกฺขู เย ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’’ติ.

‘‘อปรมฺปิ โข เม, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘อปฺปกา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เย ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. อถ โข เอเตว พหุตรา ภิกฺขู เย ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายณา’’’ติ. ทุติยํ.

๓. ธมฺมทินฺนสุตฺตํ

๑๐๔๙. เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข ธมฺมทินฺโน อุปาสโก ปฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ธมฺมทินฺโน อุปาสโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ โน, ภนฺเต, ภควา ยํ อมฺหากํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห โว, ธมฺมทินฺนํ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เย เต สุตฺตนฺตา ตถาคตภาสิตา คมฺภีรา คมฺภีรตฺถา โลกุตฺตรา สุฺตปฏิสํยุตฺตา เต กาเลน กาลํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ‘‘น โข เนตํ, ภนฺเต, สุกรํ อมฺเหหิ ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺเตหิ กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺเตหิ มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺเตหิ ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺเตหิ – เย เต สุตฺตนฺตา ตถาคตภาสิตา คมฺภีรา คมฺภีรตฺถา โลกุตฺตรา สุฺตปฏิสํยุตฺตา เต กาเลน กาลํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. เตสํ โน, ภนฺเต, ภควา อมฺหากํ ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ ิตานํ อุตฺตริธมฺมํ เทเสตู’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห โว, ธมฺมทินฺน, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา ภวิสฺสาม – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา ภวิสฺสาม อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหี’ติ. เอวฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.

‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ เทสิตานิ, สํวิชฺชนฺเต เต ธมฺมา อมฺเหสุ, มยฺจ เตสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสาม. มยฺหิ ภนฺเต, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา – อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคตา อขณฺเฑหิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิเกหี’’ติ. ‘‘ลาภา โว, ธมฺมทินฺน, สุลทฺธํ โว, ธมฺมทินฺน! โสตาปตฺติผลํ ตุมฺเหหิ พฺยากต’’นฺติ. ตติยํ.

๔. คิลานสุตฺตํ

๑๐๕๐. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติ. อสฺโสสิ โข มหานาโม สกฺโก – ‘‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – ‘นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’’ติ. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตเมตํ, ภนฺเต – ‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ – นิฏฺิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ. น โข เนตํ [น โข เต เอตํ (สี. ปี.)], ภนฺเต, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ สปฺปฺเน อุปาสเกน สปฺปฺโ อุปาสโก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โอวทิตพฺโพ’’ติ.

‘‘สปฺปฺเน มหานาม, อุปาสเกน สปฺปฺโ อุปาสโก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน จตูหิ อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหิ อสฺสาเสตพฺโพ – ‘อสฺสาสตายสฺมา – อตฺถายสฺมโต พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ. อสฺสาสตายสฺมา – อตฺถายสฺมโต ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานี’’’ติ.

‘‘สปฺปฺเน, มหานาม, อุปาสเกน สปฺปฺโ อุปาสโก อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน อิเมหิ จตูหิ อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหิ อสฺสาเสตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อตฺถายสฺมโต มาตาปิตูสุ อเปกฺขา’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ เม มาตาปิตูสุ อเปกฺขา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมา โข มาริโส มรณธมฺโม. สเจ ปายสฺมา มาตาปิตูสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว; โน เจ ปายสฺมา มาตาปิตูสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว. สาธายสฺมา, ยา เต มาตาปิตูสุ อเปกฺขา ตํ ปชหา’’’ติ.

‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘ยา เม มาตาปิตูสุ อเปกฺขา สา ปหีนา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อตฺถิ ปนายสฺมโต ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ เม ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อายสฺมา โข มาริโส มรณธมฺโม. สเจ ปายสฺมา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว; โน เจ ปายสฺมา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขํ กริสฺสติ, มริสฺสเตว. สาธายสฺมา, ยา เต ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา ตํ ปชหา’’’ติ.

‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘ยา เม ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา สา ปหีนา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘อตฺถิ ปนายสฺมโต มานุสเกสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อเปกฺขา’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘อตฺถิ เม มานุสเกสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ อเปกฺขา’ติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘มานุสเกหิ โข, อาวุโส, กาเมหิ ทิพฺพา กามา อภิกฺกนฺตตรา จ ปณีตตรา จ. สาธายสฺมา, มานุสเกหิ กาเมหิ จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา จาตุมหาราชิเกสุ [จาตุมฺมหาราชิเกสุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมเจหี’’’ติ.

‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘มานุสเกหิ เม กาเมหิ จิตฺตํ วุฏฺิตํ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมจิต’นฺติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘จาตุมหาราชิเกหิ โข, อาวุโส, เทเวหิ ตาวตึสา เทวา อภิกฺกนฺตตรา จ ปณีตตรา จ. สาธายสฺมา, จาตุมหาราชิเกหิ เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา ตาวตึเสสุ เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมเจหี’’’ติ.

‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘จาตุมหาราชิเกหิ เม เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺิตํ, ตาวตึเสสุ เทเวสุ จิตฺตํ อธิโมจิต’นฺติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘ตาวตึเสหิ โข, อาวุโส, เทเวหิ ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ โข, อาวุโส, เทเวหิ พฺรหฺมโลโก อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. สาธายสฺมา, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา พฺรหฺมโลเก จิตฺตํ อธิโมเจหี’ติ. โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘ปรนิมฺมิตวสวตฺตีหิ เม เทเวหิ จิตฺตํ วุฏฺิตํ, พฺรหฺมโลเก จิตฺตํ อธิโมจิต’นฺติ, โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘พฺรหฺมโลโกปิ โข, อาวุโส, อนิจฺโจ อทฺธุโว สกฺกายปริยาปนฺโน. สาธายสฺมา, พฺรหฺมโลกา จิตฺตํ วุฏฺาเปตฺวา สกฺกายนิโรเธ จิตฺตํ อุปสํหราหี’’’ติ.

‘‘โส เจ เอวํ วเทยฺย – ‘พฺรหฺมโลกา เม จิตฺตํ วุฏฺิตํ, สกฺกายนิโรเธ จิตฺตํ อุปสํหรามี’ติ; เอวํ วิมุตฺตจิตฺตสฺส โข, มหานาม, อุปาสกสฺส อาสวา [วสฺสสต (สี. สฺยา.)] วิมุตฺตจิตฺเตน ภิกฺขุนา น กิฺจิ นานากรณํ วทามิ, ยทิทํ – วิมุตฺติยา วิมุตฺต’’นฺติ. จตุตฺถํ.

๕. โสตาปตฺติผลสุตฺตํ

๑๐๕๑. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. สกทาคามิผลสุตฺตํ

๑๐๕๒. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? …เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อนาคามิผลสุตฺตํ

๑๐๕๓. …เป… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. อรหตฺตผลสุตฺตํ

๑๐๕๔. …เป… อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปฺาปฏิลาภสุตฺตํ

๑๐๕๕. …เป… ปฺาปฏิลาภาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. ปฺาวุทฺธิสุตฺตํ

๑๐๕๖. …เป… ปฺาวุทฺธิยา …เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. ปฺาเวปุลฺลสุตฺตํ

๑๐๕๗. …เป…. ปฺาเวปุลฺลาย…เป… สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.

สปฺปฺวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สคาถกํ วสฺสํวุตฺถํ, ธมฺมทินฺนฺจ คิลานํ;

จตุโร ผลา ปฏิลาโภ, วุทฺธิ เวปุลฺลตาย จาติ.

๗. มหาปฺวคฺโค

๑. มหาปฺาสุตฺตํ

๑๐๕๘. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺตาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปมํ.

๒. ปุถุปฺาสุตฺตํ

๑๐๕๙. … ปุถุปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทุติยํ.

๓. วิปุลปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๐. … วิปุลปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ตติยํ.

๔. คมฺภีรปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๑. … คมฺภีรปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อปฺปมตฺตปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๒. … อปฺปมตฺตปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ภูริปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๓. … ภูริปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปฺาพาหุลฺลสุตฺตํ

๑๐๖๔. … ปฺาพาหุลฺลา สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.

๘. สีฆปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๕. … สีฆปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ลหุปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๖. … ลหุปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. นวมํ.

๑๐. หาสปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๗. … หาสปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทสมํ.

๑๑. ชวนปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๘. … ชวนปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ติกฺขปฺาสุตฺตํ

๑๐๖๙. … ติกฺขปฺตา สํวตฺตนฺตี’’ติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. นิพฺเพธิกปฺาสุตฺตํ

๑๐๗๐. … นิพฺเพธิกปฺตา สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. เตรสมํ.

มหาปฺวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

มหา ปุถุ วิปุล-คมฺภีรํ, อปฺปมตฺต-ภูริ-พาหุลฺลํ;

สีฆ-ลหุ-หาส-ชวน, ติกฺข-นิพฺเพธิกาย จาติ.

โสตาปตฺติสํยุตฺตํ เอกาทสมํ.

๑๒. สจฺจสํยุตฺตํ

๑. สมาธิวคฺโค

๑. สมาธิสุตฺตํ

๑๐๗๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๒. ปฏิสลฺลานสุตฺตํ

๑๐๗๒. ‘‘ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปมกุลปุตฺตสุตฺตํ

๑๐๗๓. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึสุ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึสุ…เป… ปพฺพชิสฺสนฺติ…เป… ปพฺพชนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยกุลปุตฺตสุตฺตํ

๑๐๗๔. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสุํ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมสุํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสุํ …เป… อภิสเมสฺสนฺติ…เป… อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๐๗๕. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ…เป… อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ…เป… อภิสมฺโพชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ

๑๐๗๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ…เป… ปกาเสสฺสนฺติ…เป… ปกาเสนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. วิตกฺกสุตฺตํ

๑๐๗๗. ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปาปเก อกุสเล วิตกฺเก วิตกฺเกยฺยาถ [วิตกฺเกถ (สี. สฺยา. กํ.)], เสยฺยถิทํ – กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เนเต, ภิกฺขเว, วิตกฺกา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘วิตกฺเกนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ วิตกฺเกยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอเต, ภิกฺขเว, วิตกฺกา อตฺถสํหิตา เอเต อาทิพฺรหฺมจริยกา เอเต นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. จินฺตสุตฺตํ

๑๐๗๘. ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปาปกํ อกุสลํ จิตฺตํ จินฺเตยฺยาถ [จินฺเตถ (สี. สฺยา. กํ.)] – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘จินฺเตนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ จินฺเตยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา, เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา, เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๙. วิคฺคาหิกกถาสุตฺตํ

๑๐๗๙. ‘‘มา, ภิกฺขเว, วิคฺคาหิกกถํ กเถยฺยาถ [กเถถ (สี. สฺยา. กํ.)] – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ. กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ! มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน. สหิตํ เม, อสหิตํ เต. ปุเรวจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉาวจนียํ ปุเร อวจ. อธิจิณฺณํ [อจิณฺณํ (สฺยา. กํ. ปี.)] เต วิปราวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโท, จร วาทปฺปโมกฺขาย. นิคฺคหิโตสิ, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘กเถนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ กเถยฺยาถ…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐. ติรจฺฉานกถาสุตฺตํ

๑๐๘๐. ‘‘มา, ภิกฺขเว, อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถยฺยาถ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ, ภยกถํ ยุทฺธกถํ, อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ, าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ, ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ, โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ อิติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘กเถนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ กเถยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา, เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา, เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

สมาธิวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

สมาธิ ปฏิสลฺลานา, กุลปุตฺตา อปเร ทุเว;

สมณพฺราหฺมณา วิตกฺกํ, จินฺตา วิคฺคาหิกา กถาติ.

๒. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค

๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ

๑๐๘๑. เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา. กตเม ทฺเว? โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต. เอเต โข, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ’’.

‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ – ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ – สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ปี. ก.)] ทุกฺขา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ – ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา [โปโนภวิกา (สี. ปี.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ – โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหีน’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาวิต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘ยาวกีวฺจ เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สี. สฺยา. กํ.)].

‘‘ยโต จ โข เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.

อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.

ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา ตาวตึสา เทวา…เป… ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ.

อิติห เตน ขเณน (เตน ลเยน) [( ) นตฺถิ (สี. สฺยา. กํ.)] เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ. อยฺจ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺม เทวานํ เทวานุภาวนฺติ.

อถ โข ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ, อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ’’ติ! อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส ‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’ ตฺเวว นามํ อโหสีติ. ปมํ.

๒. ตถาคตสุตฺตํ

๑๐๘๒. ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหีน’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป. … อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาวิต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ทุติยํ.

๓. ขนฺธสุตฺตํ

๑๐๘๓. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ [ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ (สฺยา.)] ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ ติสฺส วจนียํ, เสยฺยถิทํ [กตเม ปฺจ (สี. สฺยา. กํ.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๔. อชฺฌตฺติกายตนสุตฺตํ

๑๐๘๔. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’ ติสฺส วจนียํ. กตมานิ ฉ? จกฺขายตนํ…เป… มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมธารณสุตฺตํ

๑๐๘๕. ‘‘ธาเรถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขสมุทยํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ทุติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขนิโรธํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ตติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ. ทุกฺขํ โข, ภิกฺขุ, มยา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] โข, ภิกฺขุ, มยา ทุติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] โข, ภิกฺขุ, มยา ตติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา [ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทํ (ปี.), ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ (ก.)] โข, ภิกฺขุ, มยา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ธาเรหิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยธารณสุตฺตํ

๑๐๘๖. ‘‘ธาเรถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. โย หิ โกจิ, ภนฺเต, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ทุกฺขสมุทยํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. โย หิ โกจิ, ภนฺเต, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ. ทุกฺขํ โข, ภิกฺขุ, มยา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขุ, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ทุกฺขสมุทยํ โข, ภิกฺขุ…เป… ทุกฺขนิโรธํ โข, ภิกฺขุ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา โข, ภิกฺขุ, มยา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขุ, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรหิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. อวิชฺชาสุตฺตํ

๑๐๘๗. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา; กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. วิชฺชาสุตฺตํ

๑๐๘๘. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา; กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๙. สงฺกาสนสุตฺตํ

๑๐๘๙. ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ภิกฺขเว, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา สงฺกาสนา – ‘อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ; อิทํ ทุกฺขสมุทยํ…เป… อิทํ ทุกฺขนิโรธํ…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา สงฺกาสนา – ‘อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐. ตถสุตฺตํ

๑๐๙๐. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ธมฺมจกฺกํ ตถาคตํ, ขนฺธา อายตเนน จ;

ธารณา จ ทฺเว อวิชฺชา, วิชฺชา สงฺกาสนา ตถาติ.

๓. โกฏิคามวคฺโค

๑. ปมโกฏิคามสุตฺตํ

๑๐๙๑. เอกํ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ โกฏิคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ’’.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส, ภิกฺขเว, อริยสจฺจสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ. ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ; อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ; นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, ยถาภูตํ อทสฺสนา;

สํสิตํ [สํสริตํ (สฺยา. กํ. ก.) ที. นิ. ๒.๑๕๕] ทีฆมทฺธานํ, ตาสุ ตาสฺเวว ชาติสุ.

‘‘ตานิ [ยานิ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เอตานิ ทิฏฺานิ, ภวเนตฺติ สมูหตา;

อุจฺฉินฺนํ มูลํ ทุกฺขสฺส, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. ปมํ;

๒. ทุติยโกฏิคามสุตฺตํ

๑๐๙๒. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ.

‘‘ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ;

เจโตวิมุตฺติหีนา เต, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;

อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคา.

‘‘เย จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ.

‘‘ตฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ;

เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;

สพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติ. ทุติยํ;

๓. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตํ

๑๐๙๓. สาวตฺถินิทานํ. จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต ‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ วุจฺจติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๔. อรหนฺตสุตฺตํ

๑๐๙๔. สาวตฺถินิทานํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เย หิ [เยปิ หิ (พหูสุ)] เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ, เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ…เป… อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ…เป… อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. อาสวกฺขยสุตฺตํ

๑๐๙๕. ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๖. มิตฺตสุตฺตํ

๑๐๙๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – เต โว, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา เต โว, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ตถสุตฺตํ

๑๐๙๗. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ; ตสฺมา ‘อริยสจฺจานี’ติ วุจฺจนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. โลกสุตฺตํ

๑๐๙๘. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อริโย; ตสฺมา ‘อริยสจฺจานี’ติ วุจฺจนฺติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปริฺเยฺยสุตฺตํ

๑๐๙๙. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อตฺถิ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ? ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพํ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐. ควมฺปติสุตฺตํ

๑๑๐๐. เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู เจเตสุ [เจติเยสุ (สฺยา.)] วิหรนฺติ สหฺจนิเก [สหชนิเย (สี. สฺยา. กํ.)]. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต อายสฺมา ควมฺปติ เถโร [ควมฺปติตฺเถโร (สฺยา. กํ.)] ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ. ทสมํ.

โกฏิคามวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ทฺเว วชฺชี สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อรหํ อาสวกฺขโย;

มิตฺตํ ตถา จ โลโก จ, ปริฺเยฺยํ ควมฺปตีติ.

๔. สีสปาวนวคฺโค

๑. สีสปาวนสุตฺตํ

๑๑๐๑. เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ สีสปาวเน [สึสปาวเน (สี. ปี.)]. อถ โข ภควา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คเหตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ วา มยา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คหิตานิ ยทิทํ อุปริ สีสปาวเน’’ติ? ‘‘อปฺปมตฺตกานิ, ภนฺเต, ภควตา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คหิตานิ; อถ โข เอตาเนว พหุตรานิ ยทิทํ อุปริ สีสปาวเน’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เอตเทว พหุตรํ ยํ โว มยา อภิฺาย อนกฺขาตํ. กสฺมา เจตํ, ภิกฺขเว, มยา อนกฺขาตํ? น เหตํ, ภิกฺขเว, อตฺถสํหิตํ นาทิพฺรหฺมจริยกํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา ตํ มยา อนกฺขาตํ’’.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ มยา อกฺขาตํ’’.

‘‘กสฺมา เจตํ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ? เอตฺหิ, ภิกฺขเว, อตฺถสํหิตํ เอตํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ เอตํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา ตํ มยา อกฺขาตํ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๒. ขทิรปตฺตสุตฺตํ

๑๑๐๒. ‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ขทิรปตฺตานํ วา สรลปตฺตานํ [ปลาสปตฺตานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา อามลกปตฺตานํ วา ปุฏํ กริตฺวา อุทกํ วา ตาลปตฺตํ วา อาหริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ปทุมปตฺตานํ วา ปลาสปตฺตานํ วา มาลุวปตฺตานํ วา ปุฏํ กริตฺวา อุทกํ วา ตาลปตฺตํ วา อาหริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๓. ทณฺฑสุตฺตํ

๑๑๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทณฺโฑ อุปริเวหาสํ ขิตฺโต สกิมฺปิ มูเลน นิปตติ, สกิมฺปิ อคฺเคน นิปตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณา สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา [ตณฺหาสํโยชนพนฺธา สนฺธาวตา (ก.)] สกิมฺปิ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉนฺติ, สกิมฺปิ ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๔. เจลสุตฺตํ

๑๑๐๔. ‘‘อาทิตฺเต, ภิกฺขเว, เจเล วา สีเส วา กิมสฺส กรณีย’’นฺติ? ‘‘อาทิตฺเต, ภนฺเต, เจเล วา สีเส วา, ตสฺเสว เจลสฺส วา สีสสฺส วา นิพฺพาปนาย อธิมตฺโต ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ กรณีย’’นฺติ.

‘‘อาทิตฺตํ, ภิกฺขเว, เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อมนสิกริตฺวา อนภิสเมตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย อธิมตฺโต ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ กรณียํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. สตฺติสตสุตฺตํ

๑๑๐๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ปุพฺพณฺหสมยํ ตํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ, สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ. โส โข ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ทิวเส ทิวเส ตีหิ ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี วสฺสสตสฺส อจฺจเยน อนภิสเมตานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อภิสเมสฺสสี’’’ติ.

‘‘อตฺถวสิเกน, ภิกฺขเว, กุลปุตฺเตน อลํ อุปคนฺตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร; ปุพฺพา โกฏิ นปฺปฺายติ สตฺติปฺปหารานํ อสิปฺปหารานํ อุสุปฺปหารานํ ผรสุปฺปหารานํ [อสิปฺปหารานํ ผรสุปฺปหารานํ (ก.)]. เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, อสฺส. น โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, สห ทุกฺเขน, สห โทมนสฺเสน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยํ วทามิ; อปิ จาหํ, ภิกฺขเว, สหาว สุเขน, สหาว โสมนสฺเสน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยํ วทามิ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ปาณสุตฺตํ

๑๑๐๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ยํ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตจฺเฉตฺวา เอกชฺฌํ สํหเรยฺย; เอกชฺฌํ สํหริตฺวา สูลํ กเรยฺย. สูลํ กริตฺวา เย มหาสมุทฺเท มหนฺตกา ปาณา เต มหนฺตเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย, เย มหาสมุทฺเท มชฺฌิมกา ปาณา เต มชฺฌิมเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย, เย มหาสมุทฺเท สุขุมกา ปาณา เต สุขุมเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย. อปริยาทินฺนา จ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โอฬาริกา ปาณา อสฺสุ.

‘‘อถ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. อิโต พหุตรา โข, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท สุขุมกา ปาณา, เย น สุกรา สูเลสุ อาวุนิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุขุมตฺตา, ภิกฺขเว, อตฺตภาวสฺส. เอวํ มหา โข, ภิกฺขเว, อปาโย. เอวํ มหนฺตสฺมา โข, ภิกฺขเว, อปายสฺมา ปริมุตฺโต ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมสูริยสุตฺตํ

๑๑๐๗. ‘‘สูริยสฺส [สุริยสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สมฺมาทิฏฺิ. ตสฺเสตํ ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานิสฺสติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานิสฺสติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยสูริยสุตฺตํ

๑๑๐๘. ‘‘ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ, เนว ตาว มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. อนฺธตมํ ตทา โหติ อนฺธการติมิสา. เนว ตาว รตฺตินฺทิวา [รตฺติทิวา (ก.)] ปฺายนฺติ, น มาสทฺธมาสา ปฺายนฺติ, น อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, อถ มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. เนว อนฺธการตมํ ตทา โหติ น อนฺธการติมิสา. อถ รตฺตินฺทิวา ปฺายนฺติ, มาสทฺธมาสา ปฺายนฺติ, อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ ตถาคโต โลเก นุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนว ตาว มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. อนฺธตมํ ตทา โหติ อนฺธการติมิสา. เนว ตาว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา โหติ เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อถ มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. เนว อนฺธตมํ ตทา โหติ น อนฺธการติมิสา. อถ โข จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา โหติ เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อินฺทขีลสุตฺตํ

๑๑๐๙. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ [โอโลเกนฺติ (สี. สฺยา.)] – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตูลปิจุ วา กปฺปาสปิจุ วา ลหุโก วาตูปาทาโน สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต. ตเมนํ ปุรตฺถิโม วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลหุกตฺตา, ภิกฺขเว, กปฺปาสปิจุโน. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย [เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย (สี. ปี.)] น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา, ภิกฺขเว, เนมสฺส สุนิขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย จ โข เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐. วาทตฺถิกสุตฺตํ

๑๑๑๐. ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สิลายูโป โสฬส กุกฺกุโก. ตสฺสสฺสุ อฏฺ กุกฺกุ เหฏฺา เนมงฺคมา, อฏฺ กุกฺกุ อุปริเนมสฺส. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา, ภิกฺขเว, เนมสฺส สุนิขาตตฺตา สิลายูปสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

สีสปาวนวคฺโค จตุตฺโถ.

ตสฺสุทฺทานํ –

สีสปา ขทิโร ทณฺโฑ, เจลา สตฺติสเตน จ;

ปาณา สุริยูปมา ทฺเวธา, อินฺทขีโล จ วาทิโนติ.

๕. ปปาตวคฺโค

๑. โลกจินฺตาสุตฺตํ

๑๑๑๑. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อฺตโร ปุริโส ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ‘โลกจินฺตํ จินฺเตสฺสามี’ติ เยน สุมาคธา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร นิสีทิ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต. อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร จตุรงฺคินึ เสนํ [จตุรงฺคินิเสนํ (ก.)] ภิสมุฬาลํ [ภิสมูลาลํ (ปี. ก.)] ปวิสนฺตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘อุมฺมตฺโตสฺมิ นามาหํ, วิเจโตสฺมิ นามาหํ! ยํ โลเก นตฺถิ ตํ มยา ทิฏฺ’’’นฺติ.

‘‘อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส นครํ ปวิสิตฺวา มหาชนกายสฺส อาโรเจสิ – ‘อุมฺมตฺโตสฺมิ นามาหํ, ภนฺเต, วิเจโตสฺมิ นามาหํ, ภนฺเต! ยํ โลเก นตฺถิ ตํ มยา ทิฏฺ’’’นฺติ. ‘‘กถํ ปน ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, อุมฺมตฺโต กถํ วิเจโต? กิฺจ โลเก นตฺถิ ยํ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ? ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ‘โลกจินฺตํ จินฺเตสฺสามี’ติ เยน สุมาคธา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร นิสีทึ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร จตุรงฺคินึ เสนํ ภิสมุฬาลํ ปวิสนฺตํ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, อุมฺมตฺโต เอวํ วิเจโต. อิทฺจ โลเก นตฺถิ ยํ มยา ทิฏฺ’’นฺติ. ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, อุมฺมตฺโต ตคฺฆ วิเจโต. อิทฺจ โลเก นตฺถิ ยํ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ.

‘‘ตํ โข ปน, ภิกฺขเว, โส ปุริโส ภูตํเยว อทฺทส, โน อภูตํ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสิ. ตสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชินึสุ. ปราชิตา โข, ภิกฺขเว, อสุรา ภีตา ภิสมุฬาเลน อสุรปุรํ ปวิสึสุ เทวานํเยว โมหยมานา.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา โลกจินฺตํ จินฺเตถ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘จินฺเตนฺตา โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ จินฺเตยฺยาถ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ จินฺเตยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๒. ปปาตสุตฺตํ

๑๑๑๒. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อายาม, ภิกฺขเว, เยน ปฏิภานกูโฏ เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. อถ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน ปฏิภานกูโฏ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อฺตโร ภิกฺขุ ปฏิภานกูเฏ มหนฺตํ ปปาตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วตายํ, ภนฺเต, ปปาโต สุภยานโก, ภนฺเต, ปปาโต. อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา ชาติปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, ชราปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, มรณปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ ปปตนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, ชาติปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, ชราปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, มรณปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๓. มหาปริฬาหสุตฺตํ

๑๑๑๓. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, มหาปริฬาโห นาม นิรโย. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ยํ กิฺจิ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ…เป… ยํ กิฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ.

เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วต โส, ภนฺเต, ปริฬาโห, สุมหา วต โส, ภนฺเต, ปริฬาโห! อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร เจว ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ…เป… อภิรตา…เป… อภิสงฺขโรนฺติ…เป… อภิสงฺขริตฺวา ชาติปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, ชราปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, มรณปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ…เป… อนภิรตา…เป… นาภิสงฺขโรนฺติ…เป… อนภิสงฺขริตฺวา ชาติปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, ชราปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, มรณปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๔. กูฏาคารสุตฺตํ

๑๑๑๔. ‘‘โย หิ, ภิกฺขเว [โย จ โข ภิกฺขเว (สฺยา. ก.)], เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ กูฏาคารสฺส เหฏฺิมํ ฆรํ อกริตฺวา อุปริมํ ฆรํ อาโรเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ กูฏาคารสฺส เหฏฺิมํ ฆรํ กริตฺวา อุปริมํ ฆรํ อาโรเปสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. วาลสุตฺตํ

๑๑๑๕. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท สมฺพหุเล ลิจฺฉวิกุมารเก สนฺถาคาเร อุปาสนํ กโรนฺเต, ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตนฺเต, โปงฺขานุโปงฺขํ [โปขานุโปขํ (สฺยา. กํ.)] อวิราธิตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา; ยตฺร หิ นาม ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เวสาลึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต สมฺพหุเล ลิจฺฉวิกุมารเก สนฺถาคาเร อุปาสนํ กโรนฺเต ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตนฺเต โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ’. ทิสฺวาน เม เอตทโหสิ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา; ยตฺร หิ นาม ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ.

‘‘ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา – โย ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรฺเจว ทุรภิสมฺภวตรฺจ โย วา [โย (สี.)] สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ. ‘‘อถ โข [อถ โข เต (สฺยา. กํ.)], อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ’’.

‘‘ตสฺมาติหานนฺท, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อนฺธการสุตฺตํ

๑๑๑๖. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลกนฺตริกา อฆา อสํวุตา อนฺธการา อนฺธการติมิสา, ยตฺถมิเมสํ จนฺทิมสูริยานํ เอวํมหิทฺธิกานํ เอวํ มหานุภาวานํ อาภาย นานุโภนฺตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วต โส, ภนฺเต, อนฺธกาโร, สุมหา วต โส, ภนฺเต, อนฺธกาโร! อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขุ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ…เป… อภิรตา…เป… อภิสงฺขโรนฺติ…เป… อภิสงฺขริตฺวา ชาตนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, ชรนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, มรณนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขุ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ…เป… อนภิรตา…เป… นาภิสงฺขโรนฺติ…เป… อนภิสงฺขริตฺวา ชาตนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, ชรนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, มรณนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมฉิคฺคฬยุคสุตฺตํ

๑๑๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺเท เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺย. ตตฺราปิสฺส กาโณ กจฺฉโป. โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? ‘‘ยทิ นูน, ภนฺเต, กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยนา’’ติ.

‘‘ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขเว, กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺย, น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, สกึ วินิปาตคเตน พาเลน [วินีตคเตน พหุเลน (ก.)] มนุสฺสตฺตํ วทามิ’’.

ตํ กิสฺส เหตุ? น เหตฺถ, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมจริยา, สมจริยา, กุสลกิริยา, ปุฺกิริยา. อฺมฺขาทิกา เอตฺถ, ภิกฺขเว, วตฺตติ ทุพฺพลขาทิกา. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยฉิคฺคฬยุคสุตฺตํ

๑๑๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ มหาปถวี เอโกทกา อสฺส. ตตฺร ปุริโส เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺย. ตเมนํ ปุรตฺถิโม วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตตฺรสฺส กาโณ กจฺฉโป. โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? ‘‘อธิจฺจมิทํ, ภนฺเต, ยํ โส กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ.

‘‘เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ มนุสฺสตฺตํ ลภติ. เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคตปฺปเวทิโต ธมฺมวินโย โลเก ทิพฺพติ. ตสฺสิทํ [ตยิทํ (?)], ภิกฺขเว, มนุสฺสตฺตํ ลทฺธํ, ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตถาคตปฺปเวทิโต จ ธมฺมวินโย โลเก ทิพฺพติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมสิเนรุปพฺพตราชสุตฺตํ

๑๑๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา [ยา จ] สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา, โย วา [โย จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๘๔] สิเนรุปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – สิเนรุปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สิเนรุปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยสิเนรุปพฺพตราชสุตฺตํ

๑๑๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สิเนรุปพฺพตราชายํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

ปปาตวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

จินฺตา ปปาโต ปริฬาโห, กูฏํ วาลนฺธกาโร จ;

ฉิคฺคเฬน จ ทฺเว วุตฺตา, สิเนรุ อปเร ทุเวติ.

๖. อภิสมยวคฺโค

๑. นขสิขสุตฺตํ

๑๑๒๑. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๒. โปกฺขรณีสุตฺตํ

๑๑๒๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โปกฺขรณี ปฺาสโยชนานิ อายาเมน, ปฺาสโยชนานิ วิตฺถาเรน, ปฺาสโยชนานิ อุพฺเพเธน, ปุณฺณา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. ตโต ปุริโส กุสคฺเคน อุทกํ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา กุสคฺเคน อุพฺภตํ, ยํ วา โปกฺขรณิยา อุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – โปกฺขรณิยา อุทกํ; อปฺปมตฺตกํ กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภตํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ โปกฺขรณิยา อุทกํ อุปนิธาย กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภต’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๓. ปมสํเภชฺชสุตฺตํ

๑๑๒๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตโต ปุริโส ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ, ยํ วา สํเภชฺชอุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – สํเภชฺชอุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สํเภชฺชอุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๔. ทุติยสํเภชฺชสุตฺตํ

๑๑๒๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตํ อุทกํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา สํเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สํเภชฺชอุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สํเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมมหาปถวีสุตฺตํ

๑๑๒๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาปถวิยา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาปถวึ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยมหาปถวีสุตฺตํ

๑๑๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาปถวี ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาปถวิยา ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. ปมมหาสมุทฺทสุตฺตํ

๑๑๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺทโต ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ, ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาสมุทฺเท อุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๘. ทุติยมหาสมุทฺทสุตฺตํ

๑๑๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขยํ [มหาสมุทฺโท ปริกฺขยํ (สี. สฺยา. กํ.) สํ. นิ. ๒.๘๑] ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาสมุทฺเท อุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๙. ปมปพฺพตูปมสุตฺตํ

๑๑๒๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา, อยํ วา หิมวา ปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – หิมวา ปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐. ทุติยปพฺพตูปมสุตฺตํ

๑๑๓๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวา ปพฺพตราชา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

อภิสมยวคฺโค ฉฏฺโ.

ตสฺสุทฺทานํ –

นขสิขา โปกฺขรณี, สํเภชฺช อปเร ทุเว;

ปถวี ทฺเว สมุทฺทา ทฺเว, ทฺเวมา จ ปพฺพตูปมาติ.

๗. ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค

๑. อฺตฺรสุตฺตํ

๑๑๓๑. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกา เต สตฺตา เย มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อฺตฺร มนุสฺเสหิ [มนุสฺเสสุ (ปี. ก.)] ปจฺจาชายนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๒. ปจฺจนฺตสุตฺตํ

๑๑๓๒. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกา เต สตฺตา เย มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชายนฺติ อวิฺาตาเรสุ มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. กํ. ก.)] …เป…. ทุติยํ.

๓. ปฺาสุตฺตํ

๑๑๓๓. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปน อริเยน ปฺาจกฺขุนา สมนฺนาคตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อวิชฺชาคตา สมฺมุฬฺหา…เป…. ตติยํ.

๔. สุราเมรยสุตฺตํ

๑๑๓๔. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา อปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๕. โอทกสุตฺตํ

๑๑๓๕. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ถลชา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุทกชา. ตํ กิสฺส เหตุ…เป…. ปฺจมํ.

๖. มตฺเตยฺยสุตฺตํ

๑๑๓๖. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มตฺเตยฺยา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อมตฺเตยฺยา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. เปตฺเตยฺยสุตฺตํ

๑๑๓๗. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺเตยฺยา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อเปตฺเตยฺยา…เป…. สตฺตมํ.

๘. สามฺสุตฺตํ

๑๑๓๘. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สามฺา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อสามฺา…เป…. อฏฺมํ.

๙. พฺรหฺมฺสุตฺตํ

๑๑๓๙. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย พฺรหฺมฺา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อพฺรหฺมฺา…เป…. นวมํ.

๑๐. ปจายิกสุตฺตํ

๑๑๔๐. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กุเล เชฏฺาปจายิโน; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กุเล อเชฏฺาปจายิโนติ [อกุเล เชฏฺาปจายิโนติ (สฺยา. กํ.)] …เป…. ทสมํ.

ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค สตฺตโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อฺตฺร ปจฺจนฺตํ ปฺา, สุราเมรยโอทกา;

มตฺเตยฺย เปตฺเตยฺยา จาปิ, สามฺํ พฺรหฺมปจายิกนฺติ.

๘. ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค

๑. ปาณาติปาตสุตฺตํ

๑๑๔๑. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปาณาติปาตา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ? …เป…. ปมํ.

๒. อทินฺนาทานสุตฺตํ

๑๑๔๒. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อทินฺนาทานา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.

๓. กาเมสุมิจฺฉาจารสุตฺตํ

๑๑๔๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กาเมสุมิจฺฉาจารา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.

๔. มุสาวาทสุตฺตํ

๑๑๔๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มุสาวาทา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มุสาวาทา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๕. เปสุฺสุตฺตํ

๑๑๔๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปิสุณาย วาจาย อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.

๖. ผรุสวาจาสุตฺตํ

๑๑๔๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ผรุสาย วาจาย อปฺปฏิวิรตา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. สมฺผปฺปลาปสุตฺตํ

๑๑๔๗. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย สมฺผปฺปลาปา อปฺปฏิวิรตา…เป…. สตฺตมํ.

๘. พีชคามสุตฺตํ

๑๑๔๘. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย พีชคามภูตคามสมารมฺภา [พีชคามภูตคามสมารพฺภา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย พีชคามภูตคามสมารมฺภา อปฺปฏิวิรตา…เป…. อฏฺมํ.

๙. วิกาลโภชนสุตฺตํ

๑๑๔๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย วิกาลโภชนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย วิกาลโภชนา อปฺปฏิวิรตา…เป…. นวมํ.

๑๐. คนฺธวิเลปนสุตฺตํ

๑๑๕๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทสมํ.

ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

ปาณํ อทินฺนํ กาเมสุ, มุสาวาทฺจ เปสุฺํ;

ผรุสํ สมฺผปฺปลาปํ, พีชฺจ วิกาลํ คนฺธนฺติ.

๙. ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค

๑. นจฺจคีตสุตฺตํ

๑๑๕๑. …เป….

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ…เป…. ปมํ.

๒. อุจฺจาสยนสุตฺตํ

๑๑๕๒. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุจฺจาสยนมหาสยนา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.

๓. ชาตรูปรชตสุตฺตํ

๑๑๕๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.

๔. อามกธฺสุตฺตํ

๑๑๕๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อามกธฺปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๕. อามกมํสสุตฺตํ

๑๑๕๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อามกมํสปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.

๖. กุมาริกสุตฺตํ

๑๑๕๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา [อิตฺถิกุมาริกาปฏิคฺคหณา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ฉฏฺํ.

๗. ทาสิทาสสุตฺตํ

๑๑๕๗. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ทาสิทาสปฏิคฺคหณา [ทาสีทาสปฏิคฺคหณา (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ทาสิทาสปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. สตฺตมํ.

๘. อเชฬกสุตฺตํ

๑๑๕๘. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อเชฬกปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. อฏฺมํ.

๙. กุกฺกุฏสูกรสุตฺตํ

๑๑๕๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. นวมํ.

๑๐. หตฺถิควสฺสสุตฺตํ

๑๑๖๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา [หตฺถิควสฺสวฬวาปฏิคฺคหณา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทสมํ.

ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค นวโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

นจฺจํ สยนํ รชตํ, ธฺํ มํสํ กุมาริกา;

ทาสี อเชฬกฺเจว, กุกฺกุฏสูกรหตฺถีติ.

๑๐. จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค

๑. เขตฺตวตฺถุสุตฺตํ

๑๑๖๑. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปมํ.

๒. กยวิกฺกยสุตฺตํ

๑๑๖๒. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กยวิกฺกยา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กยวิกฺกยา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.

๓. ทูเตยฺยสุตฺตํ

๑๑๖๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.

๔. ตุลากูฏสุตฺตํ

๑๑๖๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๕. อุกฺโกฏนสุตฺตํ

๑๑๖๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา [อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาวิโยคา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.

๖-๑๑. เฉทนาทิสุตฺตํ

๑๑๖๖-๑๑๗๑. …เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา [สาหสาการา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. เอกาทสมํ.

จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค ทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

เขตฺตํ กายํ ทูเตยฺยฺจ, ตุลากูฏํ อุกฺโกฏนํ;

เฉทนํ วธพนฺธนํ, วิปราโลปํ สาหสนฺติ.

๑๑. ปฺจคติเปยฺยาลวคฺโค

๑. มนุสฺสจุตินิรยสุตฺตํ

๑๑๗๒. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ปมํ.

๒. มนุสฺสจุติติรจฺฉานสุตฺตํ

๑๑๗๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ทุติยํ.

๓. มนุสฺสจุติเปตฺติวิสยสุตฺตํ

๑๑๗๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ตติยํ.

๔-๕-๖. มนุสฺสจุติเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๗๕-๑๑๗๗. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ฉฏฺํ.

๗-๙. เทวจุตินิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๗๘-๑๑๘๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เทวา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เทวา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. นวมํ.

๑๐-๑๒. เทวมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๘๑-๑๑๘๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เทวา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เทวา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ทฺวาทสมํ.

๑๓-๑๕. นิรยมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๘๔-๑๑๘๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นิรยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นิรยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ปนฺนรสมํ.

๑๖-๑๘. นิรยเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๘๗-๑๑๘๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นิรยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นิรยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. อฏฺารสมํ.

๑๙-๒๑. ติรจฺฉานมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๐-๑๑๙๒. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. เอกวีสติมํ.

๒๒-๒๔. ติรจฺฉานเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๓-๑๑๙๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. จตุวีสติมํ.

๒๕-๒๗. เปตฺติมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๖-๑๑๙๘. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. สตฺตวีสติมํ.

๒๘-๒๙. เปตฺติเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๙-๑๒๐๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป…. เอกูนตึสติมํ.

๓๐. เปตฺติเทวเปตฺติวิสยสุตฺตํ

๑๒๐๑. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ตึสติมํ.

ปฺจคติเปยฺยาลวคฺโค เอกาทสโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

มนุสฺสโต จุตา ฉาปิ, เทวา จุตา นิรยโต;

ติรจฺฉานเปตฺติวิสยา, ตึสมตฺโต คติวคฺโคติ.

สจฺจสํยุตฺตํ ทฺวาทสมํ.

มหาวคฺโค ปฺจโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

มคฺคโพชฺฌงฺคํ สติยา, อินฺทฺริยํ สมฺมปฺปธานํ;

พลิทฺธิปาทานุรุทฺธา, ฌานานาปานสํยุตํ;

โสตาปตฺติ สจฺจฺจาติ, มหาวคฺโคติ วุจฺจตีติ.

มหาวคฺคสํยุตฺตปาฬิ นิฏฺิตา.