📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
องฺคุตฺตรนิกาโย
ติกนิปาตปาฬิ
๑. ปมปณฺณาสกํ
๑. พาลวคฺโค
๑. ภยสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต [ภทฺทนฺเต (ก.)]’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ¶ ปณฺฑิตโต. เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เย เกจิ อุปสคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นฬาคารา วา ติณาคารา วา [นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา (สี.)] อคฺคิ มุตฺโต [อคฺคิมุกฺโก (สี.), อคฺคิ มุกฺโก (สฺยา. กํ. ปี.)] กูฏาคารานิปิ ฑหติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานิ นิวาตานิ ผุสิตคฺคฬานิ ปิหิตวาตปานานิ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เย เกจิ อุปสคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต.
‘‘อิติ ¶ โข, ภิกฺขเว, สปฺปฏิภโย ¶ พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต. สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต. นตฺถิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโค.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เยหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ เต ตโย ธมฺเม อภินิวชฺเชตฺวา, เยหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ เต ตโย ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.
๒. ลกฺขณสุตฺตํ
๒. ‘‘กมฺมลกฺขโณ ¶ , ภิกฺขเว, พาโล, กมฺมลกฺขโณ ปณฺฑิโต, อปทานโสภนี [อปทาเน โสภติ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฺาติ [ปฺตฺติ (?)]. ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? กายทุจฺจริเตน, วจีทุจฺจริเตน, มโนทุจฺจริเตน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? กายสุจริเตน, วจีสุจริเตน, มโนสุจริเตน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เยหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ ¶ เต ตโย ธมฺเม อภินิวชฺเชตฺวา, เยหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ เต ตโย ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. จินฺตีสุตฺตํ
๓. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิ ¶ . กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. โน เจทํ [โน เจตํ (สฺยา. กํ. ก.)], ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ อภวิสฺส ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ, เกน นํ ปณฺฑิตา ชาเนยฺยุํ [เตน นํ ปณฺฑิตา น ชาเนยฺยุํ (ก.), น นํ ปณฺฑิตา ชาเนยฺยุํ (?)] – ‘พาโล อยํ ภวํ อสปฺปุริโส’ติ? ยสฺมา ¶ จ โข, ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ ตสฺมา นํ ปณฺฑิตา ชานนฺติ – ‘พาโล อยํ ภวํ อสปฺปุริโส’ติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิ.
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ อภวิสฺส สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ, เกน นํ ปณฺฑิตา ชาเนยฺยุํ – ‘ปณฺฑิโต อยํ ภวํ สปฺปุริโส’ติ? ยสฺมา ¶ จ โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ ตสฺมา นํ ปณฺฑิตา ชานนฺติ – ‘ปณฺฑิโต อยํ ภวํ สปฺปุริโส’ติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ. ตสฺมาติห…. ตติยํ.
๔. อจฺจยสุตฺตํ
๔. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? อจฺจยํ อจฺจยโต น ปสฺสติ, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ นปฺปฏิกโรติ, ปรสฺส โข ¶ ปน อจฺจยํ เทเสนฺตสฺส ยถาธมฺมํ นปฺปฏิคฺคณฺหาติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? อจฺจยํ อจฺจยโต ปสฺสติ, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, ปรสฺส โข ปน อจฺจยํ เทเสนฺตสฺส ยถาธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหาติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. ตสฺมาติห…. จตุตฺถํ.
๕. อโยนิโสสุตฺตํ
๕. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? อโยนิโส ปฺหํ กตฺตา โหติ, อโยนิโส ปฺหํ วิสฺสชฺเชตา โหติ, ปรสฺส โข ปน โยนิโส ปฺหํ วิสฺสชฺชิตํ ปริมณฺฑเลหิ ¶ ปทพฺยฺชเนหิ สิลิฏฺเหิ อุปคเตหิ นาพฺภนุโมทิตา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? โยนิโส ปฺหํ กตฺตา โหติ, โยนิโส ปฺหํ วิสฺสชฺเชตา โหติ, ปรสฺส โข ปน โยนิโส ปฺหํ วิสฺสชฺชิตํ ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยฺชเนหิ สิลิฏฺเหิ อุปคเตหิ อพฺภนุโมทิตา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. ตสฺมาติห…. ปฺจมํ.
๖. อกุสลสุตฺตํ
๖. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ¶ ตีหิ? อกุสเลน ¶ กายกมฺเมน, อกุสเลน วจีกมฺเมน, อกุสเลน มโนกมฺเมน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? กุสเลน กายกมฺเมน ¶ , กุสเลน วจีกมฺเมน, กุสเลน มโนกมฺเมน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ. ตสฺมาติห…. ฉฏฺํ.
๗. สาวชฺชสุตฺตํ
๗. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? สาวชฺเชน กายกมฺเมน, สาวชฺเชน วจีกมฺเมน, สาวชฺเชน มโนกมฺเมน…เป… อนวชฺเชน กายกมฺเมน, อนวชฺเชน วจีกมฺเมน, อนวชฺเชน มโนกมฺเมน…เป…. สตฺตมํ.
๘. สพฺยาพชฺฌสุตฺตํ
๘. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? สพฺยาพชฺเฌน กายกมฺเมน, สพฺยาพชฺเฌน วจีกมฺเมน, สพฺยาพชฺเฌน มโนกมฺเมน…เป… อพฺยาพชฺเฌน กายกมฺเมน, อพฺยาพชฺเฌน วจีกมฺเมน ¶ , อพฺยาพชฺเฌน มโนกมฺเมน. อิเมหิ, โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ ¶ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เยหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล เวทิตพฺโพ เต ตโย ธมฺเม อภินิวชฺเชตฺวา, เยหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต เวทิตพฺโพ เต ตโย ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. ขตสุตฺตํ
๙. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล อพฺยตฺโต อสปฺปุริโส ขตํ อุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, สาวชฺโช จ โหติ สานุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวติ. กตเมหิ ตีหิ? กายทุจฺจริเตน, วจีทุจฺจริเตน, มโนทุจฺจริเตน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล อพฺยตฺโต อสปฺปุริโส ขตํ อุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, สาวชฺโช จ โหติ สานุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวติ.
‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต วิยตฺโต สปฺปุริโส อกฺขตํ อนุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, อนวชฺโช จ โหติ อนนุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ ปฺุํ ปสวติ. กตเมหิ ตีหิ? กายสุจริเตน, วจีสุจริเตน, มโนสุจริเตน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต วิยตฺโต สปฺปุริโส อกฺขตํ อนุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, อนวชฺโช จ โหติ อนนุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ ปฺุํ ปสวตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. มลสุตฺตํ
๑๐. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ตโย มเล อปฺปหาย ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย. กตเมหิ ตีหิ? ทุสฺสีโล จ โหติ, ทุสฺสีลฺยมลฺจสฺส อปฺปหีนํ ¶ โหติ; อิสฺสุกี จ โหติ, อิสฺสามลฺจสฺส อปฺปหีนํ โหติ; มจฺฉรี จ โหติ, มจฺเฉรมลฺจสฺส อปฺปหีนํ โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อิเม ตโย มเล อปฺปหาย ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย.
‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ตโย มเล ปหาย ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค. กตเมหิ ตีหิ? สีลวา จ โหติ, ทุสฺสีลฺยมลฺจสฺส ปหีนํ โหติ; อนิสฺสุกี จ โหติ, อิสฺสามลฺจสฺส ปหีนํ โหติ; อมจฺฉรี จ โหติ, มจฺเฉรมลฺจสฺส ปหีนํ โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อิเม ตโย มเล ปหาย ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค’’ติ. ทสมํ.
พาลวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ภยํ ลกฺขณจินฺตี จ, อจฺจยฺจ อโยนิโส;
อกุสลฺจ สาวชฺชํ, สพฺยาพชฺฌขตํ มลนฺติ.
๒. รถการวคฺโค
๑. าตสุตฺตํ
๑๑. ‘‘ตีหิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต าโต ภิกฺขุ พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ พหุชนทุกฺขาย, พหุโน ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. กตเมหิ ตีหิ? อนนุโลมิเก กายกมฺเม สมาทเปติ, อนนุโลมิเก วจีกมฺเม สมาทเปติ, อนนุโลมิเกสุ ธมฺเมสุ สมาทเปติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต าโต ภิกฺขุ พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ พหุชนทุกฺขาย, พหุโน ชนสฺส ¶ อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต าโต ภิกฺขุ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ พหุชนสุขาย, พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ. กตเมหิ ตีหิ? อนุโลมิเก กายกมฺเม สมาทเปติ, อนุโลมิเก วจีกมฺเม สมาทเปติ, อนุโลมิเกสุ ธมฺเมสุ สมาทเปติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต าโต ภิกฺขุ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ พหุชนสุขาย, พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. ปมํ.
๒. สารณียสุตฺตํ
๑๒. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ยาวชีวํ สารณียานิ [สรณียานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภวนฺติ. กตมานิ ตีณิ? ยสฺมึ, ภิกฺขเว, ปเทเส ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต ชาโต โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ยาวชีวํ สารณียํ โหติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ยสฺมึ ปเทเส ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ยาวชีวํ สารณียํ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ยสฺมึ ปเทเส ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต สงฺคามํ อภิวิชินิตฺวา วิชิตสงฺคาโม ตเมว สงฺคามสีสํ อชฺฌาวสติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ยาวชีวํ สารณียํ โหติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส ยาวชีวํ สารณียานิ ภวนฺติ.
‘‘เอวเมวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ตีณิมานิ ภิกฺขุสฺส ยาวชีวํ สารณียานิ ภวนฺติ. กตมานิ ตีณิ? ยสฺมึ, ภิกฺขเว, ปเทเส ภิกฺขุ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ¶ ปพฺพชิโต โหติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ ภิกฺขุสฺส ยาวชีวํ สารณียํ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ยสฺมึ ปเทเส ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ ภิกฺขุสฺส ยาวชีวํ สารณียํ โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ยสฺมึ ปเทเส ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ ภิกฺขุสฺส ยาวชีวํ สารณียํ โหติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ภิกฺขุสฺส ยาวชีวํ สารณียานิ ภวนฺตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. อาสํสสุตฺตํ
๑๓. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? นิราโส, อาสํโส, วิคตาโส. กตโม จ, ภิกฺขเว ปุคฺคโล นิราโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ, จณฺฑาลกุเล วา เวนกุเล [เวณกุเล (สฺยา. กํ. ปี.)] วา เนสาทกุเล วา ¶ รถการกุเล วา ปุกฺกุสกุเล วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเน กสิรวุตฺติเก, ยตฺถ กสิเรน ฆาสจฺฉาโท ลพฺภติ. โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโก พวฺหาพาโธ [พหฺวาพาโธ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] กาโณ วา กุณี วา ขฺโช วา ปกฺขหโต วา, น ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส สุณาติ – ‘อิตฺถนฺนาโม กิร ขตฺติโย ขตฺติเยหิ ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺโต’ติ. ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นาม มมฺปิ ¶ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺจิสฺสนฺตี’ติ! อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล นิราโส.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อาสํโส? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส เชฏฺโ ปุตฺโต โหติ อาภิเสโก อนภิสิตฺโต อจลปฺปตฺโต [มจลปฺปตฺโต (สี. ปี.)]. โส สุณาติ – ‘อิตฺถนฺนาโม กิร ขตฺติโย ขตฺติเยหิ ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺโต’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นาม มมฺปิ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺจิสฺสนฺตี’ติ! อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อาสํโส.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล วิคตาโส? อิธ, ภิกฺขเว, ราชา โหติ ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต. โส สุณาติ – ‘อิตฺถนฺนาโม กิร ขตฺติโย ขตฺติเยหิ ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺโต’ติ. ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นาม มมฺปิ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิฺจิสฺสนฺตี’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนภิสิตฺตสฺส อภิเสกาสา สา [สาสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิปฺปสฺสทฺธา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล วิคตาโส. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ.
‘‘เอวเมวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา ภิกฺขูสุ. กตเม ตโย? นิราโส, อาสํโส, วิคตาโส. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล นิราโส? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิ สงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต อสฺสมโณ สมณปฏิฺโ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต. โส สุณาติ – ‘อิตฺถนฺนาโม กิร ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติ. ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นาม อหมฺปิ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’ติ! อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล นิราโส.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อาสํโส? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม. โส สุณาติ ¶ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นาม อหมฺปิ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’ติ! อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อาสํโส.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล วิคตาโส? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ โหติ ขีณาสโว. โส สุณาติ – ‘อิตฺถนฺนาโม กิร ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติ. ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘กุทาสฺสุ นาม อหมฺปิ อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อวิมุตฺตสฺส วิมุตฺตาสา สา ปฏิปฺปสฺสทฺธา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล วิคตาโส. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา ภิกฺขูสู’’ติ. ตติยํ.
๔. จกฺกวตฺติสุตฺตํ
๑๔. ‘‘โยปิ ¶ โส, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา โสปิ น อราชกํ จกฺกํ วตฺเตตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘โก ปน, ภนฺเต, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ธมฺมิกสฺส ธมฺมรฺโ ราชา’’ติ [จกฺกนฺติ (ก.)]? ‘‘ธมฺโม, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ราชา จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺมํเยว นิสฺสาย [ครุกโรนฺโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ ธมฺมาธิปเตยฺโย ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหติ อนฺโตชนสฺมึ’’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขุ, ราชา จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺมํเยว นิสฺสาย ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ ธมฺมาธิปเตยฺโย ธมฺมิกํ ¶ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหติ ขตฺติเยสุ, อนุยนฺเตสุ [อนุยุตฺเตสุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], พลกายสฺมึ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ ¶ , เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ. ส โข โส ภิกฺขุ ราชา จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺมํเยว นิสฺสาย ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ ธมฺมาธิปเตยฺโย ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหิตฺวา อนฺโตชนสฺมึ, ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหิตฺวา ขตฺติเยสุ, อนุยนฺเตสุ, พลกายสฺมึ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, ธมฺเมเนว จกฺกํ วตฺเตติ. ตํ โหติ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ เกนจิ มนุสฺสภูเตน ปจฺจตฺถิเกน ปาณินา.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขุ [ภิกฺขเว (ก.)], ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺมํเยว นิสฺสาย ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ ธมฺมาธิปเตยฺโย ¶ ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหติ กายกมฺมสฺมึ – ‘เอวรูปํ กายกมฺมํ เสวิตพฺพํ, เอวรูปํ กายกมฺมํ น เสวิตพฺพ’’’นฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขุ, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺมํเยว นิสฺสาย ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ ธมฺมาธิปเตยฺโย ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหติ วจีกมฺมสฺมึ – ‘เอวรูปํ วจีกมฺมํ เสวิตพฺพํ, เอวรูปํ วจีกมฺมํ น เสวิตพฺพ’นฺติ…เป… มโนกมฺมสฺมึ – ‘เอวรูปํ มโนกมฺมํ เสวิตพฺพํ, เอวรูปํ มโนกมฺมํ น เสวิตพฺพ’’’นฺติ.
‘‘ส ¶ โข โส, ภิกฺขุ, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺมํเยว นิสฺสาย ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ ธมฺมาธิปเตยฺโย ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหิตฺวา กายกมฺมสฺมึ, ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหิตฺวา วจีกมฺมสฺมึ, ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหิตฺวา มโนกมฺมสฺมึ, ธมฺเมเนว อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. ตํ โหติ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. สเจตนสุตฺตํ
๑๕. เอกํ ¶ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ ¶ เต ¶ ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา อโหสิ สเจตโน [ปเจตโน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นาม. อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา สเจตโน รถการํ อามนฺเตสิ – ‘อิโต เม, สมฺม รถการ, ฉนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สงฺคาโม ภวิสฺสติ. สกฺขิสฺสสิ [สกฺขสิ (สฺยา. กํ. ปี.)] เม, สมฺม รถการ, นวํ จกฺกยุคํ กาตุ’นฺติ? ‘สกฺโกมิ เทวา’ติ โข, ภิกฺขเว, รถกาโร รฺโ สเจตนสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, รถกาโร ฉหิ มาเสหิ ฉารตฺตูเนหิ เอกํ จกฺกํ นิฏฺาเปสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา สเจตโน รถการํ อามนฺเตสิ – ‘อิโต เม, สมฺม รถการ, ฉนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน สงฺคาโม ภวิสฺสติ, นิฏฺิตํ นวํ จกฺกยุค’นฺติ? ‘อิเมหิ โข, เทว, ฉหิ มาเสหิ ฉารตฺตูเนหิ เอกํ จกฺกํ นิฏฺิต’นฺติ. ‘สกฺขิสฺสสิ ปน เม, สมฺม รถการ, อิเมหิ ฉหิ ทิวเสหิ ทุติยํ จกฺกํ นิฏฺาเปตุ’นฺติ? ‘สกฺโกมิ เทวา’ติ โข, ภิกฺขเว, รถกาโร ฉหิ ทิวเสหิ ทุติยํ จกฺกํ นิฏฺาเปตฺวา นวํ จกฺกยุคํ อาทาย เยน ราชา สเจตโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ สเจตนํ เอตทโวจ – ‘อิทํ เต, เทว, นวํ จกฺกยุคํ นิฏฺิต’นฺติ. ‘ยฺจ เต อิทํ, สมฺม รถการ, จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ ฉารตฺตูเนหิ ยฺจ เต อิทํ จกฺกํ ฉหิ ทิวเสหิ นิฏฺิตํ, อิเมสํ กึ นานากรณํ? เนสาหํ กิฺจิ นานากรณํ ปสฺสามี’ติ. ‘อตฺเถสํ, เทว, นานากรณํ. ปสฺสตุ เทโว นานากรณ’’’นฺติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, รถกาโร ยํ ตํ จกฺกํ ฉหิ ทิวเสหิ นิฏฺิตํ ตํ ปวตฺเตสิ. ตํ ปวตฺติตํ สมานํ ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลายิตฺวา ¶ ภูมิยํ ปปติ. ยํ ปน ตํ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ ¶ ฉารตฺตูเนหิ ตํ ปวตฺเตสิ. ตํ ปวตฺติตํ สมานํ ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสิ.
‘‘‘โก นุ โข, สมฺม รถการ, เหตุ โก ปจฺจโย ยมิทํ [ยทิทํ (ก.)] จกฺกํ ฉหิ ทิวเสหิ นิฏฺิตํ ตํ ปวตฺติตํ สมานํ ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลายิตฺวา ภูมิยํ ¶ ปปติ? โก ปน, สมฺม รถการ, เหตุ โก ปจฺจโย ยมิทํ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ ฉารตฺตูเนหิ ตํ ปวตฺติตํ สมานํ ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสี’ติ? ‘ยมิทํ, เทว, จกฺกํ ฉหิ ทิวเสหิ นิฏฺิตํ ตสฺส เนมิปิ สวงฺกา สโทสา สกสาวา, อราปิ สวงฺกา สโทสา สกสาวา, นาภิปิ สวงฺกา สโทสา สกสาวา. ตํ เนมิยาปิ สวงฺกตฺตา สโทสตฺตา สกสาวตฺตา, อรานมฺปิ สวงฺกตฺตา สโทสตฺตา สกสาวตฺตา, นาภิยาปิ สวงฺกตฺตา สโทสตฺตา สกสาวตฺตา ปวตฺติตํ สมานํ ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลายิตฺวา ภูมิยํ ปปติ. ยํ ปน ตํ, เทว, จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ ฉารตฺตูเนหิ ตสฺส เนมิปิ อวงฺกา อโทสา อกสาวา, อราปิ อวงฺกา อโทสา อกสาวา, นาภิปิ อวงฺกา อโทสา อกสาวา. ตํ เนมิยาปิ อวงฺกตฺตา อโทสตฺตา อกสาวตฺตา, อรานมฺปิ อวงฺกตฺตา อโทสตฺตา อกสาวตฺตา, นาภิยาปิ อวงฺกตฺตา อโทสตฺตา อกสาวตฺตา ปวตฺติตํ สมานํ ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสี’’’ติ.
‘‘สิยา โข ปน, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อฺโ นูน เตน สมเยน โส ¶ รถกาโร อโหสี’ติ! น โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, เอวํ ทฏฺพฺพํ. อหํ เตน สมเยน โส รถกาโร อโหสึ. ตทาหํ, ภิกฺขเว, กุสโล ทารุวงฺกานํ ทารุโทสานํ ทารุกสาวานํ. เอตรหิ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กุสโล กายวงฺกานํ กายโทสานํ ¶ กายกสาวานํ, กุสโล วจีวงฺกานํ วจีโทสานํ วจีกสาวานํ, กุสโล มโนวงฺกานํ มโนโทสานํ มโนกสาวานํ. ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา กายวงฺโก อปฺปหีโน กายโทโส กายกสาโว, วจีวงฺโก อปฺปหีโน วจีโทโส วจีกสาโว, มโนวงฺโก อปฺปหีโน มโนโทโส มโนกสาโว, เอวํ ปปติตา เต, ภิกฺขเว, อิมสฺมา ธมฺมวินยา, เสยฺยถาปิ ตํ จกฺกํ ฉหิ ทิวเสหิ นิฏฺิตํ.
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา กายวงฺโก ปหีโน กายโทโส กายกสาโว, วจีวงฺโก ปหีโน วจีโทโส วจีกสาโว, มโนวงฺโก ปหีโน มโนโทโส มโนกสาโว ¶ , เอวํ ปติฏฺิตา เต, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, เสยฺยถาปิ ตํ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺิตํ ฉารตฺตูเนหิ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กายวงฺกํ ปชหิสฺสาม กายโทสํ กายกสาวํ, วจีวงฺกํ ปชหิสฺสาม วจีโทสํ วจีกสาวํ, มโนวงฺกํ ปชหิสฺสาม มโนโทสํ มโนกสาว’นฺติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. อปณฺณกสุตฺตํ
๑๖. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ [อปณฺณกตํ ปฏิปทํ (สี. ปี.) ฏีกาย ปน สเมติ] ปฏิปนฺโน โหติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยาย. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตฺู โหติ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ [ยตฺวาธิกรณเมตํ (สี.)] จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ ¶ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’ติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน ¶ นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ¶ มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิ กริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยายา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อตฺตพฺยาพาธสุตฺตํ
๑๗. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา อตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, ปรพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, อุภยพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ. กตเม ตโย? กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ธมฺมา อตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, ปรพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, อุภยพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ.
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา เนวตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, น ปรพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ. กตเม ตโย? กายสุจริตํ, วจีสุจริตํ, มโนสุจริตํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ¶ ธมฺมา เนวตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, น ปรพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ สํวตฺตนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. เทวโลกสุตฺตํ
๑๘. ‘‘สเจ ¶ โว, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘เทวโลกูปปตฺติยา, อาวุโส, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสถา’ติ? นนุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ปุฏฺา อฏฺฏีเยยฺยาถ หราเยยฺยาถ ชิคุจฺเฉยฺยาถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน อายุนา อฏฺฏียถ หรายถ ชิคุจฺฉถ, ทิพฺเพน วณฺเณน ทิพฺเพน สุเขน ¶ ทิพฺเพน ยเสน ทิพฺเพนาธิปเตยฺเยน อฏฺฏียถ หรายถ ชิคุจฺฉถ; ปเคว โข ปน, ภิกฺขเว, ตุมฺเหหิ กายทุจฺจริเตน อฏฺฏียิตพฺพํ หรายิตพฺพํ ชิคุจฺฉิตพฺพํ, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน อฏฺฏียิตพฺพํ หรายิตพฺพํ ชิคุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. ปมปาปณิกสุตฺตํ
๑๙. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปณิโก อภพฺโพ อนธิคตํ วา โภคํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กาตุํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก ปุพฺพณฺหสมยํ [มชฺฌนฺติกสมยํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺาติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺาติ, สายนฺหสมยํ น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺาติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปณิโก อภพฺโพ อนธิคตํ วา โภคํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กาตุํ [ผาติกตฺตุํ (สี.), ผาติกาตุํ (สฺยา. กํ. ปี.)].
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อภพฺโพ อนธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ ผาตึ กาตุํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ น สกฺกจฺจํ สมาธินิมิตฺตํ อธิฏฺาติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ น สกฺกจฺจํ สมาธินิมิตฺตํ อธิฏฺาติ, สายนฺหสมยํ น สกฺกจฺจํ สมาธินิมิตฺตํ อธิฏฺาติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อภพฺโพ อนธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ ผาตึ กาตุํ.
‘‘ตีหิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปณิโก ภพฺโพ อนธิคตํ วา โภคํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กาตุํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ปาปณิโก ปุพฺพณฺหสมยํ สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺาติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺาติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปณิโก ภพฺโพ อนธิคตํ วา โภคํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กาตุํ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ ผาตึ กาตุํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ สกฺกจฺจํ สมาธินิมิตฺตํ อธิฏฺาติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ สกฺกจฺจํ สมาธินิมิตฺตํ อธิฏฺาติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ อธิคนฺตุํ, อธิคตํ วา กุสลํ ธมฺมํ ผาตึ กาตุ’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยปาปณิกสุตฺตํ
๒๐. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปณิโก นจิรสฺเสว มหตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ [มหนฺตตฺตํ วา เวปุลฺลตฺตํ วา (ปี. ก.)] ปาปุณาติ โภเคสุ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก จกฺขุมา จ โหติ วิธุโร จ นิสฺสยสมฺปนฺโน จ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก จกฺขุมา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก ปณิยํ ชานาติ – ‘อิทํ ปณิยํ เอวํ กีตํ, เอวํ วิกฺกยมานํ [วิกฺกียมานํ (?)], เอตฺตกํ มูลํ ภวิสฺสติ, เอตฺตโก อุทโย’ติ [อุทฺทโยติ (สี.)]. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปาปณิโก จกฺขุมา โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก วิธุโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก กุสโล โหติ ปณิยํ เกตฺุจ วิกฺเกตฺุจ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปาปณิโก วิธุโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปาปณิโก นิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ? อิธ ¶ ภิกฺขเว ¶ , ปาปณิกํ เย เต คหปตี วา คหปติปุตฺตา วา อฑฺฒา มหทฺธนา มหาโภคา เต เอวํ ชานนฺติ – ‘อยํ โข ภวํ ปาปณิโก จกฺขุมา วิธุโร ¶ จ ปฏิพโล ปุตฺตทารฺจ โปเสตุํ, อมฺหากฺจ กาเลน กาลํ อนุปฺปทาตุ’นฺติ. เต นํ โภเคหิ นิปตนฺติ – ‘อิโต, สมฺม ปาปณิก, โภเค กริตฺวา [หริตฺวา (สี. สฺยา. กํ.)] ปุตฺตทารฺจ โปเสหิ, อมฺหากฺจ กาเลน กาลํ อนุปฺปเทหี’ติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปาปณิโก นิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปณิโก นจิรสฺเสว มหตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ โภเคสุ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ นจิรสฺเสว มหตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุมา จ โหติ วิธุโร จ นิสฺสยสมฺปนฺโน จ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุมา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุมา โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิธุโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ ¶ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิธุโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เย เต ภิกฺขู พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ¶ – ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ? ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานีกโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ. อิเมหิ ¶ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ นจิรสฺเสว มหตฺตํ เวปุลฺลตฺตํ ปาปุณาติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ. ทสมํ.
รถการวคฺโค ทุติโย.
ปมภาณวาโร นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
าโต ¶ [าตโก (สฺยา. กํ.)] สารณีโย ภิกฺขุ, จกฺกวตฺตี สเจตโน;
อปณฺณกตฺตา เทโว จ, ทุเว ปาปณิเกน จาติ.
๓. ปุคฺคลวคฺโค
๑. สมิทฺธสุตฺตํ
๒๑. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา จ สมิทฺโธ [สวิฏฺโ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สมิทฺธํ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘ตโยเม, อาวุโส สมิทฺธ, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? กายสกฺขี, ทิฏฺิปฺปตฺโต [ทิฏฺปฺปตฺโต (ก.)], สทฺธาวิมุตฺโต. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต ¶ สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กตโม เต ปุคฺคโล ขมติ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ?
‘‘ตโยเม, อาวุโส สาริปุตฺต, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? กายสกฺขี, ทิฏฺิปฺปตฺโต, สทฺธาวิมุตฺโต. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ยฺวายํ [โยยํ (ก.)] ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, อยํ เม ปุคฺคโล ขมติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. ตํ กิสฺส เหตุ? อิมสฺส, อาวุโส, ปุคฺคลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺต’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘ตโยเม, อาวุโส โกฏฺิก, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ ¶ . กตเม ตโย? กายสกฺขี, ทิฏฺิปฺปตฺโต, สทฺธาวิมุตฺโต. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อิเมสํ ¶ , อาวุโส, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กตโม เต ปุคฺคโล ขมติ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ?
‘‘ตโยเม ¶ , อาวุโส สาริปุตฺต, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? กายสกฺขี, ทิฏฺิปฺปตฺโต, สทฺธาวิมุตฺโต. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ยฺวายํ ปุคฺคโล กายสกฺขี, อยํ เม ปุคฺคโล ขมติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. ตํ กิสฺส เหตุ? อิมสฺส, อาวุโส, ปุคฺคลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺต’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ตโยเม, อาวุโส สาริปุตฺต, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? กายสกฺขี ¶ , ทิฏฺิปฺปตฺโต, สทฺธาวิมุตฺโต. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กตโม เต ปุคฺคโล ขมติ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ?
‘‘ตโยเม, อาวุโส โกฏฺิก, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? กายสกฺขี, ทิฏฺิปฺปตฺโต, สทฺธาวิมุตฺโต. อิเม โข, อาวุโส, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ยฺวายํ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต, อยํ เม ปุคฺคโล ขมติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. ตํ กิสฺส เหตุ? อิมสฺส, อาวุโส, ปุคฺคลสฺส ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺต’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตฺจ สมิทฺธํ อายสฺมนฺตฺจ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘พฺยากตํ โข, อาวุโส, อมฺเหหิ สพฺเพเหว ยถาสกํ ปฏิภานํ. อายามาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสาม. ยถา โน ภควา พฺยากริสฺสติ ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข อายสฺมา จ สมิทฺโธ อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ¶ ปจฺจสฺโสสุํ. อถ โข อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ สมิทฺโธ อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ยาวตโก อโหสิ อายสฺมตา จ สมิทฺเธน อายสฺมตา จ มหาโกฏฺิเกน สทฺธึ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ¶ ภควโต อาโรเจสิ.
‘‘น ¶ ขฺเวตฺถ, สาริปุตฺต, สุกรํ เอกํเสน พฺยากาตุํ – ‘อยํ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’ติ. านฺเหตํ, สาริปุตฺต, วิชฺชติ ยฺวายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต สฺวาสฺส [สฺวายํ (สฺยา. กํ. ปี.), โสยํ (ก.)] อรหตฺตาย ปฏิปนฺโน, ยฺวายํ ปุคฺคโล กายสกฺขี สฺวาสฺส สกทาคามี วา อนาคามี วา, โย จายํ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต โสปสฺส [โสยํ (ก.)] สกทาคามี วา อนาคามี วา.
‘‘น ขฺเวตฺถ, สาริปุตฺต, สุกรํ เอกํเสน พฺยากาตุํ – ‘อยํ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’ติ. านฺเหตํ, สาริปุตฺต, วิชฺชติ ยฺวายํ ปุคฺคโล กายสกฺขี สฺวาสฺส อรหตฺตาย ปฏิปนฺโน, ยฺวายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต สฺวาสฺส สกทาคามี วา อนาคามี วา, โย จายํ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต โสปสฺส สกทาคามี วา อนาคามี วา.
‘‘น ขฺเวตฺถ, สาริปุตฺต, สุกรํ เอกํเสน พฺยากาตุํ – ‘อยํ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’ติ. านฺเหตํ, สาริปุตฺต, วิชฺชติ ยฺวายํ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต สฺวาสฺส อรหตฺตาย ปฏิปนฺโน, ยฺวายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต สฺวาสฺส สกทาคามี วา อนาคามี วา, โย จายํ ปุคฺคโล กายสกฺขี โสปสฺส สกทาคามี วา อนาคามี วา.
‘‘น ขฺเวตฺถ, สาริปุตฺต, สุกรํ เอกํเสน พฺยากาตุํ – ‘อยํ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’’ติ. ปมํ.
๒. คิลานสุตฺตํ
๒๒. [ปุ. ป. ๙๔] ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, คิลานา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ คิลาโน ลภนฺโต วา สปฺปายานิ โภชนานิ อลภนฺโต วา สปฺปายานิ โภชนานิ, ลภนฺโต วา สปฺปายานิ เภสชฺชานิ ¶ อลภนฺโต วา สปฺปายานิ เภสชฺชานิ, ลภนฺโต วา ¶ ¶ ปติรูปํ อุปฏฺากํ อลภนฺโต วา ปติรูปํ อุปฏฺากํ เนว วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธา.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ คิลาโน ลภนฺโต วา สปฺปายานิ โภชนานิ อลภนฺโต วา สปฺปายานิ โภชนานิ, ลภนฺโต วา สปฺปายานิ เภสชฺชานิ อลภนฺโต วา สปฺปายานิ เภสชฺชานิ ¶ , ลภนฺโต วา ปติรูปํ อุปฏฺากํ อลภนฺโต วา ปติรูปํ อุปฏฺากํ วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธา.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ คิลาโน ลภนฺโตว สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโต, ลภนฺโตว สปฺปายานิ เภสชฺชานิ โน อลภนฺโต, ลภนฺโตว ปติรูปํ อุปฏฺากํ โน อลภนฺโต วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธา.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ คิลาโน ลภนฺโตว สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโต, ลภนฺโตว สปฺปายานิ เภสชฺชานิ โน อลภนฺโต, ลภนฺโตว ปติรูปํ อุปฏฺากํ โน อลภนฺโต วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธา, อิมํ โข, ภิกฺขเว, คิลานํ ปฏิจฺจ คิลานภตฺตํ อนฺุาตํ คิลานเภสชฺชํ อนฺุาตํ คิลานุปฏฺาโก อนฺุาโต. อิมฺจ ปน, ภิกฺขเว, คิลานํ ปฏิจฺจ อฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย คิลานา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตโยเม คิลานูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ลภนฺโต วา ตถาคตํ ทสฺสนาย อลภนฺโต วา ตถาคตํ ทสฺสนาย, ลภนฺโต วา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ สวนาย อลภนฺโต วา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ¶ สวนาย เนว โอกฺกมติ นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ.
‘‘อิธ, ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ลภนฺโต วา ตถาคตํ ทสฺสนาย อลภนฺโต วา ตถาคตํ ทสฺสนาย, ลภนฺโต วา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ สวนาย อลภนฺโต วา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ สวนาย โอกฺกมติ นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ลภนฺโตว ตถาคตํ ทสฺสนาย โน อลภนฺโต, ลภนฺโตว ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ สวนาย โน อลภนฺโต โอกฺกมติ นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ.
‘‘ตตฺร ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ยฺวายํ ปุคฺคโล ลภนฺโตว ตถาคตํ ทสฺสนาย โน อลภนฺโต, ลภนฺโตว ¶ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ สวนาย โน อลภนฺโต โอกฺกมติ นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิมํ โข ภิกฺขเว, ปุคฺคลํ ปฏิจฺจ ธมฺมเทสนา อนฺุาตา. อิมฺจ ปน, ภิกฺขเว, ปุคฺคลํ ปฏิจฺจ อฺเสมฺปิ ธมฺโม เทเสตพฺโพ. ‘‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย คิลานูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. สงฺขารสุตฺตํ
๒๓. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺยาพชฺฌํ [สพฺยาปชฺฌํ (สพฺพตฺถ) เอวมุปริปิ] กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, สพฺยาพชฺฌํ วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, สพฺยาพชฺฌํ มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. โส สพฺยาพชฺฌํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, สพฺยาพชฺฌํ วจีสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, สพฺยาพชฺฌํ มโนสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา สพฺยาพชฺฌํ โลกํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ สพฺยาพชฺฌํ โลกํ ¶ อุปปนฺนํ สมานํ สพฺยาพชฺฌา ผสฺสา ผุสนฺติ. โส สพฺยาพชฺเฌหิ ผสฺเสหิ ผุฏฺโ สมาโน สพฺยาพชฺฌํ เวทนํ เวทยติ เอกนฺตทุกฺขํ, เสยฺยถาปิ สตฺตา เนรยิกา.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อพฺยาพชฺฌํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อพฺยาพชฺฌํ วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อพฺยาพชฺฌํ มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. โส อพฺยาพชฺฌํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, อพฺยาพชฺฌํ วจีสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, อพฺยาพชฺฌํ มโนสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา อพฺยาพชฺฌํ โลกํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ อพฺยาพชฺฌํ โลกํ อุปปนฺนํ สมานํ อพฺยาพชฺฌา ผสฺสา ผุสนฺติ. โส อพฺยาพชฺเฌหิ ผสฺเสหิ ผุฏฺโ สมาโน อพฺยาพชฺฌํ เวทนํ เวทยติ เอกนฺตสุขํ, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. โส สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ กายสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ วจีสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา, สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ ¶ มโนสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ โลกํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ โลกํ ¶ อุปปนฺนํ สมานํ สพฺยาพชฺฌาปิ อพฺยาพชฺฌาปิ ผสฺสา ¶ ผุสนฺติ. โส สพฺยาพชฺเฌหิปิ อพฺยาพชฺเฌหิปิ ผสฺเสหิ ผุฏฺโ สมาโน สพฺยาพชฺฌมฺปิ อพฺยาพชฺฌมฺปิ เวทนํ เวทยติ โวกิณฺณสุขทุกฺขํ, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. พหุการสุตฺตํ
๒๔. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา ปุคฺคลสฺส พหุการา. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคลํ อาคมฺม ปุคฺคโล พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ; อยํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อิมสฺส ปุคฺคลสฺส พหุกาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ยํ ปุคฺคลํ อาคมฺม ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; อยํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อิมสฺส ปุคฺคลสฺส พหุกาโร.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ยํ ปุคฺคลํ อาคมฺม ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ; อยํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อิมสฺส ปุคฺคลสฺส พหุกาโร. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา ปุคฺคลสฺส พหุการา.
‘‘อิเมหิ จ ปน, ภิกฺขเว, ตีหิ ปุคฺคเลหิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถฺโ ปุคฺคโล พหุกาโรติ วทามิ. อิเมสํ ปน, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมินา ปุคฺคเลน น สุปฺปติการํ วทามิ, ยทิทํ อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมจีวรปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานุปฺปทาเนนา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. วชิรูปมสุตฺตํ
๒๕. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ ¶ . กตเม ตโย? อรุกูปมจิตฺโต ปุคฺคโล, วิชฺชูปมจิตฺโต ปุคฺคโล, วชิรูปมจิตฺโต ปุคฺคโล. กตโม จ, ภิกฺขเว, อรุกูปมจิตฺโต ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล อปฺปมฺปิ ¶ วุตฺโต ¶ สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทุฏฺารุโก [ทุฏฺารุกา (สี.)] กฏฺเน วา กลาย [กถลาย (สฺยา. กํ. ก.), กเลน-กถเลน (อฏฺกถา)] วา ฆฏฺฏิโต [ฆฏฺฏิตา (สี.)] ภิยฺโยโสมตฺตาย อาสวํ เทติ [อสฺสวโนติ (สี.)]; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อรุกูปมจิตฺโต ปุคฺคโล.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, วิชฺชูปมจิตฺโต ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, จกฺขุมา ปุริโส รตฺตนฺธการติมิสายํ วิชฺชนฺตริกาย รูปานิ ปสฺเสยฺย; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิชฺชูปมจิตฺโต ปุคฺคโล.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, วชิรูปมจิตฺโต ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, วชิรสฺส นตฺถิ กิฺจิ อเภชฺชํ มณิ วา ปาสาโณ วา; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา…เป… อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วชิรูปมจิตฺโต ปุคฺคโล. ‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา ¶ โลกสฺมิ’’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๐๒]. ปฺจมํ.
๖. เสวิตพฺพสุตฺตํ
๒๖. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ¶ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ¶ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล หีโน โหติ สีเลน สมาธินา ปฺาย. เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ อฺตฺร อนุทฺทยา อฺตฺร อนุกมฺปา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สทิโส โหติ สีเลน สมาธินา ปฺาย. เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? สีลสามฺคตานํ สตํ สีลกถา จ โน ภวิสฺสติ, สา จ โน ปวตฺตินี [ปวตฺตนี (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ปุ. ป. ๑๒๒ ปสฺสิตพฺพํ] ภวิสฺสติ, สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสติ. สมาธิสามฺคตานํ สตํ สมาธิกถา จ โน ภวิสฺสติ, สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสติ, สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสติ. ปฺาสามฺคตานํ สตํ ปฺากถา จ โน ภวิสฺสติ, สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสติ, สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสตีติ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , เอกจฺโจ ปุคฺคโล อธิโก โหติ สีเลน สมาธินา ปฺาย. เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? อิติ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรสฺสามิ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคเหสฺสามิ; อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรสฺสามิ, ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคเหสฺสามิ; อปริปูรํ วา ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรสฺสามิ, ปริปูรํ วา ปฺากฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคเหสฺสามีติ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ.
‘‘นิหียติ ¶ ¶ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตรึ ภเชถา’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. ชิคุจฺฉิตพฺพสุตฺตํ
๒๗. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ชิคุจฺฉิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ชิคุจฺฉิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิ สงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต, อสฺสมโณ สมณปฏิฺโ, อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ, อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต. เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ชิคุจฺฉิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส น ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชติ, อถ โข นํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ – ‘ปาปมิตฺโต ปุริสปุคฺคโล ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโก’ติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อหิ คูถคโต กิฺจาปิ น ทํสติ [ฑํสติ (สี. สฺยา.), ฑสฺสติ (ปี.)], อถ โข นํ มกฺเขติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, กิฺจาปิ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส น ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชติ, อถ โข นํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ – ‘ปาปมิตฺโต ปุริสปุคฺคโล ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโก’ติ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล ชิคุจฺฉิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล ¶ , อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทุฏฺารุโก กฏฺเน วา กลาย วา ฆฏฺฏิโต ภิยฺโยโสมตฺตาย อาสวํ เทติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตินฺทุกาลาตํ ¶ กฏฺเน ¶ วา กลาย วา ฆฏฺฏิตํ ภิยฺโยโสมตฺตาย จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ; เอวเมวํ โข ภิกฺขเว…เป… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คูถกูโป กฏฺเน วา กลาย วา ฆฏฺฏิโต ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุคฺคนฺโธ โหติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ¶ โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล, อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? อกฺโกเสยฺยปิ มํ ปริภาเสยฺยปิ มํ อนตฺถมฺปิ มํ กเรยฺยาติ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม. เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? กิฺจาปิ, ภิกฺขเว, เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส น ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชติ, อถ โข นํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ – ‘กลฺยาณมิตฺโต ปุริสปุคฺคโล กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก’ติ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ ภชิตพฺโพ ปยิรุปาสิตพฺโพ. ‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’’นฺติ.
‘‘นิหียติ ¶ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตรึ ภเชถา’’ติ. สตฺตมํ;
๘. คูถภาณีสุตฺตํ
๒๘. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ ¶ . กตเม ตโย? คูถภาณี, ปุปฺผภาณี, มธุภาณี. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล คูถภาณี? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา [สภาคโต วา ปริสาคโต วา (สฺยา. กํ.)] าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’ติ. โส ¶ อชานํ วา อาห ‘ชานามี’ติ, ชานํ วา อาห ‘น ชานามี’ติ, อปสฺสํ วา อาห ‘ปสฺสามี’ติ, ปสฺสํ วา อาห ‘น ¶ ปสฺสามี’ติ [ม. นิ. ๑.๔๔๐; ปุ. ป. ๙๑]; อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล คูถภาณี.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปุปฺผภาณี? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ปชานาสิ ตํ วเทหี’ติ, โส อชานํ วา อาห ‘น ชานามี’ติ, ชานํ วา อาห ‘ชานามี’ติ, อปสฺสํ วา อาห ‘น ปสฺสามี’ติ, ปสฺสํ วา อาห ‘ปสฺสามี’ติ; อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา น สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ¶ ปุปฺผภาณี.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล มธุภาณี? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล มธุภาณี. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. อนฺธสุตฺตํ
๒๙. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อนฺโธ, เอกจกฺขุ, ทฺวิจกฺขุ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อนฺโธ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตถารูปํ จกฺขุ น ¶ โหติ ยถารูเปน จกฺขุนา อนธิคตํ วา โภคํ อธิคจฺเฉยฺย อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กเรยฺย [ผาติกเรยฺย (สี.)]; ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ น โหติ ยถารูเปน จกฺขุนา กุสลากุสเล ธมฺเม ชาเนยฺย, สาวชฺชานวชฺเช ธมฺเม ชาเนยฺย, หีนปฺปณีเต ธมฺเม ชาเนยฺย, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม ชาเนยฺย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อนฺโธ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เอกจกฺขุ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตถารูปํ ¶ จกฺขุ โหติ ยถารูเปน จกฺขุนา อนธิคตํ วา โภคํ ¶ อธิคจฺเฉยฺย อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กเรยฺย; ตถารูปํ ปนสฺส [ตถารูปมฺปิสฺส (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] จกฺขุ น โหติ ยถารูเปน จกฺขุนา กุสลากุสเล ธมฺเม ชาเนยฺย, สาวชฺชานวชฺเช ธมฺเม ชาเนยฺย, หีนปฺปณีเต ธมฺเม ชาเนยฺย, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ¶ ธมฺเม ชาเนยฺย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เอกจกฺขุ.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทฺวิจกฺขุ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตถารูปํ จกฺขุ โหติ ยถารูเปน จกฺขุนา อนธิคตํ วา โภคํ อธิคจฺเฉยฺย, อธิคตํ วา โภคํ ผาตึ กเรยฺย; ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ โหติ ยถารูเปน จกฺขุนา กุสลากุสเล ธมฺเม ชาเนยฺย; สาวชฺชานวชฺเช ธมฺเม ชาเนยฺย, หีนปฺปณีเต ธมฺเม ชาเนยฺย, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม ชาเนยฺย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทฺวิจกฺขุ. ‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’’นฺติ.
‘‘น เจว โภคา ตถารูปา, น จ ปฺุานิ กุพฺพติ;
อุภยตฺถ กลิคฺคาโห, อนฺธสฺส หตจกฺขุโน.
‘‘อถาปรายํ อกฺขาโต, เอกจกฺขุ จ ปุคฺคโล;
ธมฺมาธมฺเมน สโโส [สํสฏฺโ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), สโติ (ก.)], โภคานิ ปริเยสติ.
‘‘เถยฺเยน กูฏกมฺเมน, มุสาวาเทน จูภยํ;
กุสโล โหติ สงฺฆาตุํ [สํหาตุํ (สฺยา.)], กามโภคี จ มานโว;
อิโต โส นิรยํ คนฺตฺวา, เอกจกฺขุ วิหฺติ.
‘‘ทฺวิจกฺขุ ปน อกฺขาโต, เสฏฺโ ปุริสปุคฺคโล;
ธมฺมลทฺเธหิ โภเคหิ, อุฏฺานาธิคตํ ธนํ.
‘‘ททาติ ¶ เสฏฺสงฺกปฺโป, อพฺยคฺคมานโส นโร;
อุเปติ ภทฺทกํ านํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ.
‘‘อนฺธฺจ ¶ เอกจกฺขฺุจ, อารกา ปริวชฺชเย;
ทฺวิจกฺขุํ ¶ ปน เสเวถ, เสฏฺํ ปุริสปุคฺคล’’นฺติ. นวมํ;
๑๐. อวกุชฺชสุตฺตํ
๓๐. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว [ปุ. ป. ๑๐๗-๑๐๘], ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อวกุชฺชปฺโ ปุคฺคโล, อุจฺฉงฺคปฺโ ปุคฺคโล, ปุถุปฺโ ปุคฺคโล. กตโม จ, ภิกฺขเว, อวกุชฺชปฺโ ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อารามํ คนฺตา โหติ อภิกฺขณํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺติ. โส ตสฺมึ อาสเน นิสินฺโน ตสฺสา กถาย เนว อาทึ มนสิ กโรติ, น มชฺฌํ มนสิ กโรติ, น ปริโยสานํ มนสิ กโรติ; วุฏฺิโตปิ ตมฺหา อาสนา ตสฺสา กถาย เนว อาทึ มนสิ กโรติ, น มชฺฌํ มนสิ กโรติ, น ปริโยสานํ มนสิ กโรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช [นิกฺกุชฺโช (สี. ปี.)] ตตฺร อุทกํ อาสิตฺตํ วิวฏฺฏติ, โน สณฺาติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อารามํ คนฺตา โหติ อภิกฺขณํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺติ. โส ตสฺมึ อาสเน นิสินฺโน ตสฺสา กถาย เนว อาทึ มนสิ กโรติ, น มชฺฌํ มนสิ กโรติ, น ปริโยสานํ มนสิ กโรติ; วุฏฺิโตปิ ตมฺหา อาสนา ตสฺสา กถาย เนวาทึ มนสิ กโรติ, น มชฺฌํ มนสิ กโรติ, น ปริโยสานํ มนสิ กโรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อวกุชฺชปฺโ ¶ ปุคฺคโล.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อุจฺฉงฺคปฺโ ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อารามํ คนฺตา โหติ อภิกฺขณํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺติ. โส ตสฺมึ อาสเน นิสินฺโน ตสฺสา กถาย อาทิมฺปิ มนสิ กโรติ, มชฺฌมฺปิ มนสิ กโรติ, ปริโยสานมฺปิ มนสิ กโรติ; วุฏฺิโต จ โข ตมฺหา อาสนา ตสฺสา กถาย เนวาทึ มนสิ กโรติ, น มชฺฌํ มนสิ กโรติ, น ปริโยสานํ มนสิ กโรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส อุจฺฉงฺเค นานาขชฺชกานิ อากิณฺณานิ – ติลา ¶ ตณฺฑุลา โมทกา พทรา. โส ตมฺหา อาสนา วุฏฺหนฺโต ¶ สติสมฺโมสา ปกิเรยฺย ¶ . เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อารามํ คนฺตา โหติ อภิกฺขณํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺติ. โส ตสฺมึ อาสเน นิสินฺโน ตสฺสา กถาย อาทิมฺปิ มนสิ กโรติ, มชฺฌมฺปิ มนสิ กโรติ, ปริโยสานมฺปิ มนสิ กโรติ; วุฏฺิโต จ โข ตมฺหา อาสนา ตสฺสา กถาย เนว อาทึ มนสิ กโรติ, น มชฺฌํ มนสิ กโรติ, น ปริโยสานํ มนสิ กโรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุจฺฉงฺคปฺโ ปุคฺคโล.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุถุปฺโ ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อารามํ คนฺตา โหติ อภิกฺขณํ ภิกฺขูนํ ¶ สนฺติเก ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺติ. โส ตสฺมึ อาสเน นิสินฺโน ตสฺสา กถาย อาทิมฺปิ มนสิ กโรติ, มชฺฌมฺปิ มนสิ กโรติ, ปริโยสานมฺปิ มนสิ กโรติ; วุฏฺิโตปิ ตมฺหา อาสนา ตสฺสา กถาย อาทิมฺปิ มนสิ กโรติ, มชฺฌมฺปิ มนสิ กโรติ, ปริโยสานมฺปิ มนสิ กโรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺโภ อุกฺกุชฺโช ตตฺร อุทกํ อาสิตฺตํ สณฺาติ โน วิวฏฺฏติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อารามํ คนฺตา โหติ อภิกฺขณํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมสฺสวนาย. ตสฺส ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺติ. โส ตสฺมึ อาสเน นิสินฺโน ตสฺสา กถาย อาทิมฺปิ มนสิ กโรติ, มชฺฌมฺปิ มนสิ กโรติ, ปริโยสานมฺปิ มนสิ กโรติ; วุฏฺิโตปิ ตมฺหา อาสนา ตสฺสา กถาย อาทิมฺปิ มนสิ กโรติ, มชฺฌมฺปิ มนสิ กโรติ, ปริโยสานมฺปิ มนสิ กโรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุถุปฺโ ปุคฺคโล. ‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’’นฺติ.
‘‘อวกุชฺชปฺโ ปุริโส, ทุมฺเมโธ อวิจกฺขโณ;
อภิกฺขณมฺปิ เจ โหติ, คนฺตา ภิกฺขูน สนฺติเก.
‘‘อาทึ ¶ กถาย มชฺฌฺจ, ปริโยสานฺจ ตาทิโส;
อุคฺคเหตุํ น สกฺโกติ, ปฺา หิสฺส น วิชฺชติ.
‘‘อุจฺฉงฺคปฺโ ¶ ¶ ปุริโส, เสยฺโย เอเตน วุจฺจติ;
อภิกฺขณมฺปิ เจ โหติ, คนฺตา ภิกฺขูน สนฺติเก.
‘‘อาทึ กถาย มชฺฌฺจ, ปริโยสานฺจ ตาทิโส;
นิสินฺโน อาสเน ตสฺมึ, อุคฺคเหตฺวาน พฺยฺชนํ;
วุฏฺิโต นปฺปชานาติ, คหิตํ หิสฺส [คหิตมฺปิสฺส (ก.)] มุสฺสติ.
‘‘ปุถุปฺโ จ ปุริโส, เสยฺโย เอเตหิ [เอเตน (ก.)] วุจฺจติ;
อภิกฺขณมฺปิ เจ โหติ, คนฺตา ภิกฺขูน สนฺติเก.
‘‘อาทึ กถาย มชฺฌฺจ, ปริโยสานฺจ ตาทิโส;
นิสินฺโน อาสเน ตสฺมึ, อุคฺคเหตฺวาน พฺยฺชนํ.
‘‘ธาเรติ เสฏฺสงฺกปฺโป, อพฺยคฺคมานโส นโร;
ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา’’ติ. ทสมํ;
ปุคฺคลวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมิทฺธ [กายสกฺขิ (สี.), สวิฏฺ (สฺยา. กํ.), เสฏฺ (ก.)] -คิลาน-สงฺขารา, พหุการา วชิเรน จ;
เสวิ-ชิคุจฺฉ-คูถภาณี, อนฺโธ จ อวกุชฺชตาติ.
๔. เทวทูตวคฺโค
๑.สพฺรหฺมกสุตฺตํ
๓๑. ‘‘สพฺรหฺมกานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ตานิ กุลานิ เยสํ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ. สปุพฺพาจริยกานิ, ภิกฺขเว, ตานิ กุลานิ เยสํ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ. สาหุเนยฺยานิ ¶ , ภิกฺขเว, ตานิ กุลานิ เยสํ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ. ‘พฺรหฺมา’ติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ‘ปุพฺพาจริยา’ติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ‘อาหุเนยฺยา’ติ ¶ , ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ตํ กิสฺส เหตุ? พหุการา, ภิกฺขเว, มาตาปิตโร ปุตฺตานํ, อาปาทกา โปสกา, อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโรติ.
‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;
อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกา.
‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;
อนฺเนน อถ ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน [นหาปเนน (สี.)], ปาทานํ โธวเนน จ.
‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย, มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;
อิเธว [อิธ เจว (สี.)] นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ [สคฺเค จ โมทตีติ (สี.) อิติวุ. ๑๐๖ อิติวุตฺตเก]. ปมํ;
๒. อานนฺทสุตฺตํ
๓๒. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สิยา นุ โข, ภนฺเต, ภิกฺขุโน ตถารูโป สมาธิปฏิลาโภ ยถา อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ; ยฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท, ภิกฺขุโน ¶ ตถารูโป สมาธิปฏิลาโภ ยถา อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ; ยฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, สิยา ภิกฺขุโน ตถารูโป สมาธิปฏิลาโภ ยถา อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา ¶ นาสฺสุ; ยฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ?
‘‘อิธานนฺท ¶ , ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ. เอวํ โข, อานนฺท, สิยา ภิกฺขุโน ตถารูโป สมาธิปฏิลาโภ ยถา อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ; ยฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ.
‘‘อิทฺจ ปน เมตํ, อานนฺท, สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน ปุณฺณกปฺเห –
‘‘สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานิ [ปโรวรานิ (สี. ปี.) สุ. นิ. ๑๐๕๔; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ๗๓],
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
สนฺโต ¶ ¶ วิธูโม อนีโฆ [อนิโฆ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อนโฆ (?)] นิราโส,
อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ. ทุติยํ;
๓. สาริปุตฺตสุตฺตํ
๓๓. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สํขิตฺเตนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; วิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; อฺาตาโร จ ทุลฺลภา’’ติ. ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล, เอตสฺส, สุคต, กาโล ยํ ภควา สํขิตฺเตนปิ ธมฺมํ เทเสยฺย, วิตฺถาเรนปิ ธมฺมํ เทเสยฺย, สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ ธมฺมํ เทเสยฺย. ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อฺาตาโร’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห, สาริปุตฺต, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น ภวิสฺสนฺติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น ภวิสฺสนฺติ, ยฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามา’ติ. เอวฺหิ โข, สาริปุตฺต, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ยโต จ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก ¶ กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ, ยฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; อยํ วุจฺจติ, สาริปุตฺต – ‘ภิกฺขุ อจฺเฉจฺฉิ [อจฺเฉชฺชิ (สฺยา. กํ. ก.)] ตณฺหํ, วิวตฺตยิ [วาวตฺตยิ (สี. ปี.)] สํโยชนํ, สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺส’. อิทฺจ ปน เมตํ, สาริปุตฺต, สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน [ปารายเณ (สี.)] อุทยปฺเห –
‘‘ปหานํ กามสฺานํ, โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.
‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ ¶ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ [สุ. นิ. ๑๑๑๒; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉา ๑๓๑]. ตติยํ;
๔. นิทานสุตฺตํ
๓๔. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, โลภปกตํ กมฺมํ โลภชํ โลภนิทานํ โลภสมุทยํ, ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ. ยตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ ตตฺถ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺช วา [อุปปชฺเช วา (สี. สฺยา. กํ.) อุปปชฺชิตฺวาติ ม. นิ. ๓.๓๐๓ ปาฬิยา สํวณฺณนา] อปเร วา [อปราปเร วา (ก.)] ปริยาเย.
‘‘ยํ ¶ , ภิกฺขเว, โทสปกตํ กมฺมํ โทสชํ โทสนิทานํ โทสสมุทยํ, ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ. ยตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ ตตฺถ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, โมหปกตํ กมฺมํ โมหชํ โมหนิทานํ โมหสมุทยํ, ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ. ยตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ ตตฺถ ¶ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺช ¶ วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, พีชานิ อขณฺฑานิ อปูตีนิ อวาตาตปหตานิ สาราทานิ สุขสยิตานิ สุเขตฺเต สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นิกฺขิตฺตานิ. เทโว จ สมฺมาธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. เอวสฺสุ ตานิ, ภิกฺขเว, พีชานิ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุํ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยํ โลภปกตํ กมฺมํ โลภชํ โลภนิทานํ โลภสมุทยํ, ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ. ยตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ ตตฺถ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ยํ ¶ โทสปกตํ กมฺมํ…เป… ยํ โมหปกตํ กมฺมํ โมหชํ โมหนิทานํ โมหสมุทยํ, ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ. ยตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ ตตฺถ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย.
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? อโลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, อโทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, อโมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อโลภปกตํ กมฺมํ อโลภชํ อโลภนิทานํ อโลภสมุทยํ, โลเภ วิคเต เอวํ ตํ กมฺมํ ปหีนํ โหติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อโทสปกตํ กมฺมํ อโทสชํ อโทสนิทานํ อโทสสมุทยํ, โทเส วิคเต เอวํ ตํ กมฺมํ ปหีนํ โหติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ.
‘‘ยํ ¶ , ภิกฺขเว, อโมหปกตํ กมฺมํ อโมหชํ อโมหนิทานํ อโมหสมุทยํ, โมเห วิคเต เอวํ ตํ กมฺมํ ปหีนํ โหติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, พีชานิ อขณฺฑานิ อปูตีนิ อวาตาตปหตานิ ¶ สาราทานิ สุขสยิตานิ. ตานิ ปุริโส อคฺคินา ฑเหยฺย. อคฺคินา ฑหิตฺวา มสึ กเรยฺย. มสึ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย [โอปุเนยฺย (สี. ปี.)] นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวสฺสุ ตานิ, ภิกฺขเว, พีชานิ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ [อนภาวกตานิ (สี. ปี.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยํ อโลภปกตํ กมฺมํ อโลภชํ อโลภนิทานํ อโลภสมุทยํ, โลเภ วิคเต เอวํ ตํ กมฺมํ ปหีนํ โหติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ.
‘‘ยํ ¶ อโทสปกตํ กมฺมํ…เป… ยํ อโมหปกตํ กมฺมํ อโมหชํ อโมหนิทานํ อโมหสมุทยํ, โมเห วิคเต เอวํ ตํ กมฺมํ ปหีนํ โหติ…เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ.
‘‘โลภชํ โทสชฺเจว [โทสชํ กมฺมํ (ก.)], โมหชฺจาปวิทฺทสุ;
ยํ เตน ปกตํ กมฺมํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
อิเธว ตํ เวทนิยํ, วตฺถุ อฺํ น วิชฺชติ.
‘‘ตสฺมา โลภฺจ โทสฺจ, โมหชฺจาปิ วิทฺทสุ;
วิชฺชํ อุปฺปาทยํ ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. หตฺถกสุตฺตํ
๓๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ โคมคฺเค สึสปาวเน ปณฺณสนฺถเร. อถ โข หตฺถโก อาฬวโก ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมมาโน อนุวิจรมาโน อทฺทส ภควนฺตํ โคมคฺเค สึสปาวเน ปณฺณสนฺถเร นิสินฺนํ. ทิสฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หตฺถโก อาฬวโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, ภควา สุขมสยิตฺถา’’ติ? ‘‘เอวํ ¶ , กุมาร, สุขมสยิตฺถํ. เย จ ปน โลเก สุขํ เสนฺติ, อหํ เตสํ อฺตโร’’ติ.
‘‘สีตา, ภนฺเต, เหมนฺติกา รตฺติ, อนฺตรฏฺโก หิมปาตสมโย, ขรา โคกณฺฏกหตา ภูมิ, ตนุโก ปณฺณสนฺถโร, วิรฬานิ รุกฺขสฺส ¶ ปตฺตานิ, สีตานิ กาสายานิ วตฺถานิ, สีโต จ เวรมฺโภ วาโต วายติ. อถ จ ปน ภควา เอวมาห – ‘เอวํ, กุมาร, สุขมสยิตฺถํ. เย จ ปน โลเก สุขํ เสนฺติ, อหํ เตสํ อฺตโร’’’ติ.
‘‘เตน หิ, กุมาร, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, กุมาร, อิธสฺส คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา กูฏาคารํ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ นิวาตํ ผุสิตคฺคฬํ ปิหิตวาตปานํ. ตตฺรสฺส ปลฺลงฺโก โคนกตฺถโต ปฏิกตฺถโต ปฏลิกตฺถโต ¶ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณ [กาทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณ (สี.)] สอุตฺตรจฺฉโท อุภโต โลหิตกูปธาโน; เตลปฺปทีโป เจตฺถ ฌาเยยฺย [ชาเลยฺย (ก.)]; จตสฺโส จ [ตสฺเสว (ก.)] ปชาปติโย มนาปามนาเปน ปจฺจุปฏฺิตา อสฺสุ. ตํ กึ มฺสิ, กุมาร, สุขํ วา โส สเยยฺย โน วา? กถํ วา เต เอตฺถ โหตี’’ติ? ‘‘สุขํ โส, ภนฺเต, สเยยฺย. เย จ ปน โลเก สุขํ เสนฺติ, โส เตสํ อฺตโร’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, กุมาร, อปิ นุ ตสฺส คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา อุปฺปชฺเชยฺยุํ ราคชา ปริฬาหา กายิกา วา เจตสิกา วา เยหิ โส ราคเชหิ ปริฬาเหหิ ปริฑยฺหมาโน ทุกฺขํ สเยยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ.
‘‘เยหิ ¶ โข โส, กุมาร, คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา ราคเชหิ ปริฬาเหหิ ปริฑยฺหมาโน ทุกฺขํ สเยยฺย, โส ราโค ตถาคตสฺส ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. ตสฺมาหํ สุขมสยิตฺถํ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, กุมาร, อปิ นุ ตสฺส คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา อุปฺปชฺเชยฺยุํ โทสชา ปริฬาหา…เป… โมหชา ปริฬาหา กายิกา วา เจตสิกา วา เยหิ โส โมหเชหิ ปริฬาเหหิ ปริฑยฺหมาโน ทุกฺขํ สเยยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ.
‘‘เย ¶ หิ โข โส, กุมาร, คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา โมหเชหิ ปริฬาเหหิ ปริฑยฺหมาโน ทุกฺขํ สเยยฺย, โส โมโห ตถาคตสฺส ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. ตสฺมาหํ สุขมสยิตฺถ’’นฺติ.
[จูฬว. ๓๐๕; สํ. นิ. ๑.๒๔๒] ‘‘สพฺพทา เว สุขํ เสติ, พฺราหฺมโณ ปรินิพฺพุโต;
โย น ลิมฺปติ [ลิปฺปติ (สี. สฺยา. กํ. ก.)] กาเมสุ, สีติภูโต นิรูปธิ.
‘‘สพฺพา อาสตฺติโย เฉตฺวา, วิเนยฺย หทเย ทรํ;
อุปสนฺโต สุขํ เสติ, สนฺตึ ปปฺปุยฺย เจตโส’’ติ. ปฺจมํ;
๖. เทวทูตสุตฺตํ
๓๖. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, เทวทูตานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ยมสฺส รฺโ ทสฺเสนฺติ – ‘อยํ, เทว, ปุริโส อมตฺเตยฺโย ¶ อเปตฺเตยฺโย อสามฺโ อพฺรหฺมฺโ, น กุเล เชฏฺาปจายี. อิมสฺส เทโว ทณฺฑํ ปเณตู’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ปมํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ, ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ปมํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา อาสีติกํ วา นาวุติกํ วา วสฺสสติกํ วา [ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๓] ชาติยา ชิณฺณํ โคปานสิวงฺกํ โภคฺคํ ทณฺฑปรายณํ [ทณฺฑปรายนํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปเวธมานํ คจฺฉนฺตํ อาตุรํ คตโยพฺพนํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วิลูนํ ขลฺลิตสิรํ [ขลิตํ สิโร (สี. ปี.), ขลิตสิรํ (สฺยา. กํ.) ม. นิ. ๓.๒๖๓] วลิตํ ติลกาหตคตฺต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ, ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ ชราธมฺโม ชรํ อนตีโต, หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ, กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส ¶ เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต. ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ, ปุริส, ปมาทตาย [ปมาทวตาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ม. นิ. ๓.๒๖๒] น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ [ตํ (ก.)], อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ [เต (ก.)] ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ [ตํ โข ปเนตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปาปกมฺมํ [ปาปํ กมฺมํ (สี.)] เนว มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ ¶ , น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ; อถ โข ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ, ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ปมํ เทวทูตํ ¶ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา, ทุติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ทุติยํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’ติ. ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา อาพาธิกํ ทุกฺขิตํ พาฬฺหคิลานํ, สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺนํ เสมานํ, อฺเหิ วุฏฺาปิยมานํ, อฺเหิ สํเวสิยมาน’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ พฺยาธิธมฺโม พฺยาธึ อนตีโต, หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต. ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส ¶ , ปมาทตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ เนว มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ ¶ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ; อถ โข ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ. ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ทุติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา, ตติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชติ สมนุคาหติ สมนุภาสติ – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ ¶ ตติยํ เทวทูตํ ปาตุภูต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘นาทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, น ตฺวํ อทฺทส มนุสฺเสสุ อิตฺถึ ¶ วา ปุริสํ วา เอกาหมตํ วา ทฺวีหมตํ วา ตีหมตํ วา อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกชาต’นฺติ? โส เอวมาห – ‘อทฺทสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ตสฺส เต วิฺุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – อหมฺปิ โขมฺหิ มรณธมฺโม มรณํ อนตีโต, หนฺทาหํ กลฺยาณํ กโรมิ กาเยน วาจาย มนสา’ติ? โส เอวมาห – ‘นาสกฺขิสฺสํ, ภนฺเต. ปมาทสฺสํ, ภนฺเต’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา เอวมาห – ‘อมฺโภ ปุริส, ปมาทตาย น กลฺยาณมกาสิ กาเยน วาจาย มนสา. ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ตถา กริสฺสนฺติ ยถา ตํ ปมตฺตํ. ตํ โข ปน เต เอตํ ปาปกมฺมํ เนว มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ; อถ โข ตยาเวตํ ปาปกมฺมํ กตํ. ตฺวฺเเวตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิสฺสสี’’’ติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, ยโม ราชา ตติยํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวา สมนุคาหิตฺวา สมนุภาสิตฺวา ตุณฺหี โหติ. ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม การณํ กโรนฺติ. ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ. ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติยสฺมึ หตฺเถ คเมนฺติ. ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ. ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติยสฺมึ ปาเท คเมนฺติ. ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมึ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ¶ ติพฺพา [ติปฺปา (สี.)] ขรา กฏุกา เวทนา เวทิยติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตเมนํ ¶ , ภิกฺขเว, นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํกฑฺฒิตฺวา (ก.)] กุธารีหิ ตจฺฉนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวทิยติ, น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ.
‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ภูมิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา. กํ.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ ¶ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป… ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ, อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวทิยติ, น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน, ภิกฺขเว, มหานิรโย –
‘‘จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘ตสฺส ¶ อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา ¶ โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา’’ติ [เป. ว. ๗๐-๗๑, ๒๔๐-๒๔๑].
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ยมสฺส รฺโ เอตทโหสิ – ‘เย กิร, โภ, โลเก ปาปกานิ กมฺมานิ กโรนฺติ เต เอวรูปา วิวิธา กมฺมการณา กรียนฺติ. อโห วตาหํ มนุสฺสตฺตํ ลเภยฺยํ, ตถาคโต จ โลเก อุปฺปชฺเชยฺย อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตฺจาหํ ภควนฺตํ ปยิรุปาเสยฺยํ. โส จ เม ภควา ธมฺมํ เทเสยฺย, ตสฺส จาหํ ภควโต ธมฺมํ อาชาเนยฺย’นฺติ. ตํ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา สุตฺวา เอวํ วทามิ, อปิ จ โข, ภิกฺขเว, ยเทว เม สามํ าตํ สามํ ทิฏฺํ สามํ วิทิตํ ตเทวาหํ วทามี’’ติ.
‘‘โจทิตา ¶ เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา;
เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, หีนกายูปคา นรา.
‘‘เย จ โข เทวทูเตหิ, สนฺโต สปฺปุริสา อิธ;
โจทิตา นปฺปมชฺชนฺติ, อริยธมฺเม กุทาจนํ.
‘‘อุปาทาเน ¶ ภยํ ทิสฺวา, ชาติมรณสมฺภเว;
อนุปาทา วิมุจฺจนฺติ, ชาติมรณสงฺขเย.
‘‘เต อปฺปมตฺตา [เต โขปฺปมตฺตา (สี.), เต เขมปฺปตฺตา (สฺยา. กํ. ปี.) ม. นิ. ๓.๒๗๑] สุขิโน [สุขิตา (สี. สฺยา.)], ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
สพฺพเวรภยาตีตา, สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคุ’’นฺติ. ฉฏฺํ;
๗. จตุมหาราชสุตฺตํ
๓๗. ‘‘อฏฺมิยํ, ภิกฺขเว, ปกฺขสฺส จตุนฺนํ มหาราชานํ อมจฺจา ปาริสชฺชา อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺติ – ‘กจฺจิ พหู มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน อุโปสถํ ¶ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺตี’ติ. จาตุทฺทสึ, ภิกฺขเว, ปกฺขสฺส จตุนฺนํ มหาราชานํ ปุตฺตา อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺติ – ‘กจฺจิ พหู มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน ¶ อุโปสถํ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺตี’ติ. ตทหุ, ภิกฺขเว, อุโปสเถ ปนฺนรเส จตฺตาโร มหาราชาโน สามฺเว อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺติ – ‘กจฺจิ พหู มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน อุโปสถํ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺตี’’’ติ.
‘‘สเจ, ภิกฺขเว, อปฺปกา โหนฺติ มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน อุโปสถํ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร มหาราชาโน เทวานํ ตาวตึสานํ สุธมฺมาย สภาย สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อาโรเจนฺติ – ‘อปฺปกา โข, มาริสา, มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน อุโปสถํ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺตี’ติ. เตน โข, ภิกฺขเว ¶ , เทวา ตาวตึสา อนตฺตมนา โหนฺติ – ‘ทิพฺพา วต, โภ, กายา ปริหายิสฺสนฺติ, ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายา’’’ติ.
‘‘สเจ ปน, ภิกฺขเว, พหู โหนฺติ มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน อุโปสถํ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺติ. ตเมนํ, ภิกฺขเว ¶ , จตฺตาโร มหาราชาโน เทวานํ ตาวตึสานํ สุธมฺมาย สภาย สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อาโรเจนฺติ – ‘พหู โข ¶ , มาริสา, มนุสฺสา มนุสฺเสสุ มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามฺา พฺรหฺมฺา กุเล เชฏฺาปจายิโน อุโปสถํ อุปวสนฺติ ปฏิชาคโรนฺติ ปฺุานิ กโรนฺตี’ติ. เตน, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา อตฺตมนา โหนฺติ – ‘ทิพฺพา วต, โภ, กายา ปริปูริสฺสนฺติ, ปริหายิสฺสนฺติ อสุรกายา’’’ติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท เทเว ตาวตึเส อนุนยมาโน ตายํ เวลายํ อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ;
อุโปสถํ อุปวเสยฺย, โยปิสฺส [โยปสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มาทิโส นโร’’ติ.
‘‘สา โข ปเนสา, ภิกฺขเว, สกฺเกน เทวานมินฺเทน คาถา ทุคฺคีตา น สุคีตา ทุพฺภาสิตา น สุภาสิตา. ตํ กิสฺส เหตุ? สกฺโก หิ, ภิกฺขเว, เทวานมินฺโท อวีตราโค อวีตโทโส อวีตโมโห.
‘‘โย จ โข โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา พฺรหฺมจริโย กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต, ตสฺส โข เอตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน [ตสฺส โข เอตํ ภิกฺขุโน (สี. สฺยา.), ตสฺส โข เอวํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน (ก.)] กลฺลํ วจนาย –
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ;
อุโปสถํ อุปวเสยฺย, โยปิสฺส มาทิโส นโร’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กิสฺส เหตุ? โส หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยจตุมหาราชสุตฺตํ
๓๘. ‘‘ภูตปุพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท เทเว ตาวตึเส อนุนยมาโน ตายํ ¶ เวลายํ อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ;
อุโปสถํ อุปวเสยฺย, โยปิสฺส มาทิโส นโร’’ติ.
‘‘สา โข ปเนสา, ภิกฺขเว, สกฺเกน เทวานมินฺเทน คาถา ทุคฺคีตา น สุคีตา ทุพฺภาสิตา น สุภาสิตา. ตํ กิสฺส เหตุ? สกฺโก หิ, ภิกฺขเว, เทวานมินฺโท อปริมุตฺโต ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, อปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘โย จ โข โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต, ตสฺส โข เอตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน กลฺลํ วจนาย –
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ;
อุโปสถํ อุปวเสยฺย, โยปิสฺส มาทิโส นโร’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กิสฺส เหตุ? โส หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริมุตฺโต ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สุขุมาลสุตฺตํ
๓๙. ‘‘สุขุมาโล ¶ อหํ, ภิกฺขเว, ปรมสุขุมาโล อจฺจนฺตสุขุมาโล. มม สุทํ, ภิกฺขเว, ปิตุ นิเวสเน โปกฺขรณิโย การิตา โหนฺติ. เอกตฺถ สุทํ, ภิกฺขเว, อุปฺปลํ วปฺปติ [ปุปฺผติ (สี. ปี.)], เอกตฺถ ปทุมํ, เอกตฺถ ปุณฺฑรีกํ, ยาวเทว มมตฺถาย ¶ . น โข ปนสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อกาสิกํ จนฺทนํ ธาเรมิ [กาสิกํ จนฺทนํ ธาเรมิ (สฺยา. กํ. ก.), อกาสิกํ ธาเรมิ (?)]. กาสิกํ ¶ , ภิกฺขเว, สุ เม ตํ เวนํ โหติ, กาสิกา กฺจุกา, กาสิกํ นิวาสนํ, กาสิโก อุตฺตราสงฺโค. รตฺตินฺทิวํ [รตฺติทิวํ (ก.)] โข ปน เม สุ ตํ, ภิกฺขเว, เสตจฺฉตฺตํ ธารียติ – ‘มา นํ ผุสิ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา อุสฺสาโว วา’’’ติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, ตโย ปาสาทา อเหสุํ – เอโก เหมนฺติโก, เอโก คิมฺหิโก, เอโก วสฺสิโก. โส โข อหํ, ภิกฺขเว, วสฺสิเก ปาสาเท วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจารยมาโน [ปริจาริยมาโน (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] น เหฏฺาปาสาทํ โอโรหามิ. ยถา โข ปน, ภิกฺขเว, อฺเสํ นิเวสเน ทาสกมฺมกรโปริสสฺส กณาชกํ โภชนํ ทียติ พิลงฺคทุติยํ, เอวเมวสฺสุ เม, ภิกฺขเว, ปิตุ นิเวสเน ทาสกมฺมกรโปริสสฺส สาลิมํโสทโน ทียติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอวรูปาย อิทฺธิยา สมนฺนาคตสฺส เอวรูเปน จ สุขุมาเลน เอตทโหสิ – ‘อสฺสุตวา โข ปุถุชฺชโน อตฺตนา ชราธมฺโม สมาโน ชรํ อนตีโต ปรํ ชิณฺณํ ทิสฺวา อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติ อตฺตานํเยว อติสิตฺวา, อหมฺปิ โขมฺหิ ชราธมฺโม ชรํ อนตีโต. อหฺเจว [อหฺเจ (?)] โข ปน ชราธมฺโม สมาโน ชรํ อนตีโต ปรํ ชิณฺณํ ทิสฺวา อฏฺฏีเยยฺยํ หราเยยฺยํ ชิคุจฺเฉยฺยํ ¶ น เมตํ อสฺส ปติรูป’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขโต โย โยพฺพเน โยพฺพนมโท โส สพฺพโส ปหียิ.
‘‘อสฺสุตวา โข ปุถุชฺชโน อตฺตนา พฺยาธิธมฺโม สมาโน พฺยาธึ อนตีโต ปรํ พฺยาธิตํ ทิสฺวา ¶ อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติ อตฺตานํเยว อติสิตฺวา – ‘อหมฺปิ โขมฺหิ พฺยาธิธมฺโม พฺยาธึ อนตีโต, อหฺเจว โข ปน พฺยาธิธมฺโม สมาโน พฺยาธึ อนตีโต ปรํ พฺยาธิกํ ทิสฺวา อฏฺฏีเยยฺยํ หราเยยฺยํ ชิคุจฺเฉยฺยํ, น เมตํ อสฺส ปติรูป’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขโต โย อาโรคฺเย อาโรคฺยมโท โส สพฺพโส ปหียิ.
‘‘อสฺสุตวา ¶ โข ปุถุชฺชโน อตฺตนา มรณธมฺโม สมาโน มรณํ อนตีโต ปรํ มตํ ทิสฺวา อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติ อตฺตานํเยว อติสิตฺวา – ‘อหมฺปิ โขมฺหิ มรณธมฺโม, มรณํ อนตีโต, อหํ เจว โข ปน ¶ มรณธมฺโม สมาโน มรณํ อนตีโต ปรํ มตํ ทิสฺวา อฏฺฏีเยยฺยํ หราเยยฺยํ ชิคุจฺเฉยฺยํ, น เมตํ อสฺส ปติรูป’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขโต โย ชีวิเต ชีวิตมโท โส สพฺพโส ปหียี’’ติ.
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, มทา. กตเม ตโย? โยพฺพนมโท, อาโรคฺยมโท, ชีวิตมโท. โยพฺพนมทมตฺโต วา, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. อาโรคฺยมทมตฺโต วา, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป… ชีวิตมทมตฺโต วา, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน กาเยน ทุจฺจริตํ ¶ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา ¶ , วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘โยพฺพนมทมตฺโต วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. อาโรคฺยมทมตฺโต วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… ชีวิตมทมตฺโต วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติ.
‘‘พฺยาธิธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน;
ยถาธมฺมา [พฺยาธิธมฺโม ชราธมฺโม, อโถ มรณธมฺมิโก; ยถา ธมฺโม (ก.)] ตถาสนฺตา, ชิคุจฺฉนฺติ ปุถุชฺชนา.
‘‘อหฺเจ ตํ ชิคุจฺเฉยฺยํ, เอวํธมฺเมสุ ปาณิสุ;
น เมตํ ปติรูปสฺส, มม เอวํ วิหาริโน.
‘‘โสหํ เอวํ วิหรนฺโต, ตฺวา ธมฺมํ นิรูปธึ;
อาโรคฺเย โยพฺพนสฺมิฺจ, ชีวิตสฺมิฺจ เย มทา.
‘‘สพฺเพ ¶ มเท อภิโภสฺมิ [อตีโตสฺมิ (ก.)], เนกฺขมฺเม ทฏฺุ เขมตํ;
ตสฺส เม อหุ อุสฺสาโห, นิพฺพานํ อภิปสฺสโต.
‘‘นาหํ ภพฺโพ เอตรหิ, กามานิ ปฏิเสวิตุํ;
อนิวตฺติ ภวิสฺสามิ, พฺรหฺมจริยปรายโณ’’ติ. นวมํ;
๑๐. อาธิปเตยฺยสุตฺตํ
๔๐. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อาธิปเตยฺยานิ. กตมานิ ตีณิ? อตฺตาธิปเตยฺยํ, โลกาธิปเตยฺยํ, ธมฺมาธิปเตยฺยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, อตฺตาธิปเตยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปนาหํ จีวรเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. น ปิณฺฑปาตเหตุ, น เสนาสนเหตุ, น ¶ อิติภวาภวเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. อปิ จ โขมฺหิ โอติณฺโณ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ทุกฺโขติณฺโณ ทุกฺขปเรโต. อปฺเปว นาม อิมสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนฺตกิริยา ปฺาเยถาติ. อหฺเจว โข ปน ยาทิสเก ¶ [ยาทิสเก วา (สี. ปี. ก.)] กาเม โอหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต ตาทิสเก วา [จ (ก.)] กาเม ปริเยเสยฺยํ ตโต วา [จ (ก.)] ปาปิฏฺตเร, น เมตํ ปติรูป’นฺติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺค’นฺติ. โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตฺตาธิปเตยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, โลกาธิปเตยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปนาหํ จีวรเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. น ปิณฺฑปาตเหตุ, น เสนาสนเหตุ, น อิติภวาภวเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. อปิ จ โขมฺหิ โอติณฺโณ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ทุกฺโขติณฺโณ ทุกฺขปเรโต. อปฺเปว นาม อิมสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนฺตกิริยา ปฺาเยถา’ติ. อหฺเจว โข ปน เอวํ ปพฺพชิโต ¶ สมาโน กามวิตกฺกํ วา วิตกฺเกยฺยํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิตกฺเกยฺยํ, วิหึสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกยฺยํ, มหา โข ปนายํ ¶ โลกสนฺนิวาโส. มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน. เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ [ชานนฺติ (ก.)]. เตปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ – ‘ปสฺสถ, โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ ¶ สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย. ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ. ตาปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ – ‘ปสฺสถ, โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ ¶ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺค’นฺติ. โส โลกํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, โลกาธิปเตยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธมฺมาธิปเตยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปนาหํ จีวรเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. น ปิณฺฑปาตเหตุ, น เสนาสนเหตุ, น อิติภวาภวเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. อปิ จ โขมฺหิ โอติณฺโณ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ทุกฺโขติณฺโณ ¶ ทุกฺขปเรโต. อปฺเปว นาม อิมสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนฺตกิริยา ปฺาเยถาติ. สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. สนฺติ โข ปน เม สพฺรหฺมจารี ชานํ ปสฺสํ วิหรนฺติ. อหฺเจว โข ปน เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิโต สมาโน กุสีโต วิหเรยฺยํ ปมตฺโต, น เมตํ อสฺส ปติรูป’นฺติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺค’นฺติ. โส ธมฺมํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ธมฺมาธิปเตยฺยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อาธิปเตยฺยานี’’ติ.
‘‘นตฺถิ ¶ โลเก รโห นาม, ปาปกมฺมํ ปกุพฺพโต;
อตฺตา เต ปุริส ชานาติ, สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา.
‘‘กลฺยาณํ ¶ วต โภ สกฺขิ, อตฺตานํ อติมฺสิ;
โย สนฺตํ อตฺตนิ ปาปํ, อตฺตานํ ปริคูหสิ.
‘‘ปสฺสนฺติ ¶ เทวา จ ตถาคตา จ,
โลกสฺมึ พาลํ วิสมํ จรนฺตํ;
ตสฺมา หิ อตฺตาธิปเตยฺยโก จ [อตฺตาธิปโก สโก จเร (สี. สฺยา. กํ. ปี.)],
โลกาธิโป จ นิปโก จ ฌายี.
‘‘ธมฺมาธิโป จ อนุธมฺมจารี,
น ¶ หียติ สจฺจปรกฺกโม มุนิ;
ปสยฺห มารํ อภิภุยฺย อนฺตกํ,
โย จ ผุสี ชาติกฺขยํ ปธานวา;
โส ตาทิโส โลกวิทู สุเมโธ,
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนี’’ติ. ทสมํ;
เทวทูตวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พฺรหฺม อานนฺท สาริปุตฺโต, นิทานํ หตฺถเกน จ;
ทูตา ทุเว จ ราชาโน, สุขุมาลาธิปเตยฺเยน จาติ.
๕. จูฬวคฺโค
๑. สมฺมุขีภาวสุตฺตํ
๔๑. ‘‘ติณฺณํ ¶ , ภิกฺขเว, สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. กตเมสํ ติณฺณํ? สทฺธาย, ภิกฺขเว, สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. เทยฺยธมฺมสฺส, ภิกฺขเว, สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. ทกฺขิเณยฺยานํ, ภิกฺขเว, สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวตี’’ติ. ปมํ.
๒. ติานสุตฺตํ
๔๒. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, าเนหิ สทฺโธ ปสนฺโน เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? สีลวนฺตานํ ทสฺสนกาโม โหติ, สทฺธมฺมํ โสตุกาโม โหติ ¶ , วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ าเนหิ สทฺโธ ปสนฺโน เวทิตพฺโพ’’.
‘‘ทสฺสนกาโม สีลวตํ, สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉติ;
วินเย มจฺเฉรมลํ, ส เว สทฺโธติ วุจฺจตี’’ติ. ทุติยํ;
๓. อตฺถวสสุตฺตํ
๔๓. ‘‘ตโย ¶ , ภิกฺขเว, อตฺถวเส สมฺปสฺสมาเนน อลเมว ปเรสํ ธมฺมํ เทเสตุํ. กตเม ตโย? โย ธมฺมํ เทเสติ โส อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ. โย ธมฺมํ สุณาติ โส อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ. โย เจว ธมฺมํ เทเสติ โย จ ธมฺมํ ¶ สุณาติ อุโภ อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน จ โหนฺติ ธมฺมปฺปฏิสํเวทิโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อตฺถวเส สมฺปสฺสมาเนน อลเมว ปเรสํ ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. กถาปวตฺติสุตฺตํ
๔๔. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ กถา ปวตฺตินี โหติ. กตเมหิ ตีหิ? โย ธมฺมํ เทเสติ โส อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ. โย ธมฺมํ สุณาติ โส อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฺปฏิสํเวที จ. โย เจว ธมฺมํ เทเสติ โย จ ธมฺมํ สุณาติ อุโภ อตฺถปฺปฏิสํเวทิโน จ โหนฺติ ธมฺมปฺปฏิสํเวทิโน จ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ าเนหิ กถา ปวตฺตินี โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปณฺฑิตสุตฺตํ
๔๕. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตปฺตฺตานิ สปฺปุริสปฺตฺตานิ. กตมานิ ตีณิ? ทานํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตปฺตฺตํ สปฺปุริสปฺตฺตํ ¶ . ปพฺพชฺชา, ภิกฺขเว ¶ , ปณฺฑิตปฺตฺตา สปฺปุริสปฺตฺตา. มาตาปิตูนํ, ภิกฺขเว, อุปฏฺานํ ปณฺฑิตปฺตฺตํ สปฺปุริสปฺตฺตํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปณฺฑิตปฺตฺตานิ สปฺปุริสปฺตฺตานี’’ติ.
‘‘สพฺภิ ทานํ อุปฺตฺตํ, อหึสา สํยโม ทโม;
มาตาปิตุ อุปฏฺานํ, สนฺตานํ พฺรหฺมจารินํ.
‘‘สตํ เอตานิ านานิ, ยานิ เสเวถ ปณฺฑิโต;
อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโน, ส โลกํ ภชเต สิว’’นฺติ. ปฺจมํ;
๖. สีลวนฺตสุตฺตํ
๔๖. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สีลวนฺโต ปพฺพชิตา คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ. ตตฺถ มนุสฺสา ตีหิ าเนหิ พหุํ ปฺุํ ปสวนฺติ. กตเมหิ ตีหิ? กาเยน ¶ , วาจาย ¶ , มนสา. ยํ, ภิกฺขเว, สีลวนฺโต ปพฺพชิตา คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ. ตตฺถ มนุสฺสา อิเมหิ ตีหิ าเนหิ พหุํ ปฺุํ ปสวนฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. สงฺขตลกฺขณสุตฺตํ
๔๗. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อสงฺขตลกฺขณสุตฺตํ
๔๘. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปพฺพตราชสุตฺตํ
๔๙. ‘‘หิมวนฺตํ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชํ นิสฺสาย มหาสาลา ตีหิ ¶ วฑฺฒีหิ วฑฺฒนฺติ. กตมาหิ ตีหิ? สาขาปตฺตปลาเสน วฑฺฒนฺติ, ตจปปฏิกาย วฑฺฒนฺติ ¶ , เผคฺคุสาเรน วฑฺฒนฺติ. หิมวนฺตํ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชํ นิสฺสาย มหาสาลา อิมาหิ ตีหิ วฑฺฒีหิ วฑฺฒนฺติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, สทฺธํ กุลปตึ นิสฺสาย อนฺโต ชโน ตีหิ วฑฺฒีหิ วฑฺฒติ. กตมาหิ ตีหิ? สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน วฑฺฒติ, ปฺาย วฑฺฒติ. สทฺธํ, ภิกฺขเว, กุลปตึ นิสฺสาย อนฺโต ชโน อิมาหิ ตีหิ วฑฺฒีหิ วฑฺฒตี’’ติ.
‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
ตํ รุกฺขา อุปนิสฺสาย, วฑฺฒนฺเต เต วนปฺปตี.
‘‘ตเถว ¶ สีลสมฺปนฺนํ, สทฺธํ กุลปตึ อิธ;
อุปนิสฺสาย วฑฺฒนฺติ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา;
อมจฺจา าติสงฺฆา จ, เย จสฺส อนุชีวิโน.
‘‘ตฺยาสฺส ¶ สีลวโต สีลํ, จาคํ สุจริตานิ จ;
ปสฺสมานานุกุพฺพนฺติ, อตฺตมตฺถํ [เย ภวนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิจกฺขณา.
‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, มคฺคํ สุคติคามินํ;
นนฺทิโน เทวโลกสฺมึ, โมทนฺติ กามกามิโน’’ติ. นวมํ;
๑๐. อาตปฺปกรณียสุตฺตํ
๕๐. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ อาตปฺปํ กรณียํ. กตเมหิ ตีหิ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย อาตปฺปํ กรณียํ ¶ , อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย อาตปฺปํ กรณียํ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสนาย อาตปฺปํ กรณียํ. อิเมหิ ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ อาตปฺปํ กรณียํ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย อาตปฺปํ กโรติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย อาตปฺปํ กโรติ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสนาย อาตปฺปํ ¶ กโรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาตาปี นิปโก สโต สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ. ทสมํ.
๑๑. มหาโจรสุตฺตํ
๕๑. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต มหาโจโร สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, มหาโจโร ¶ วิสมนิสฺสิโต จ โหติ, คหนนิสฺสิโต จ โหติ, พลวนิสฺสิโต จ โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, มหาโจโร วิสมนิสฺสิโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, มหาโจโร นทีวิทุคฺคํ วา นิสฺสิโต โหติ ปพฺพตวิสมํ วา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, มหาโจโร วิสมนิสฺสิโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, มหาโจโร คหนนิสฺสิโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, มหาโจโร ติณคหนํ วา นิสฺสิโต โหติ, รุกฺขคหนํ ¶ วา โรธํ [เคธํ (สี. ปี.)] วา มหาวนสณฺฑํ วา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, มหาโจโร คหนนิสฺสิโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, มหาโจโร พลวนิสฺสิโต โหติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, มหาโจโร ราชานํ วา ราชมหามตฺตานํ วา นิสฺสิโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘สเจ มํ โกจิ กิฺจิ วกฺขติ, อิเม เม ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา ปริโยธาย อตฺถํ ภณิสฺสนฺตี’ติ. สเจ นํ โกจิ กิฺจิ อาห, ตฺยาสฺส ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา ปริโยธาย อตฺถํ ภณนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, มหาโจโร พลวนิสฺสิโต โหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มหาโจโร สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปาปภิกฺขุ ขตํ อุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, สาวชฺโช จ โหติ สานุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวติ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ วิสมนิสฺสิโต จ โหติ คหนนิสฺสิโต จ พลวนิสฺสิโต จ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ วิสมนิสฺสิโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ วิสเมน กายกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ, วิสเมน วจีกมฺเมน ¶ สมนฺนาคโต โหติ, วิสเมน มโนกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ วิสมนิสฺสิโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ คหนนิสฺสิโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ มิจฺฉาทิฏฺิโก ¶ โหติ, อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ คหนนิสฺสิโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ พลวนิสฺสิโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ ราชานํ วา ราชมหามตฺตานํ วา นิสฺสิโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘สเจ มํ โกจิ กิฺจิ วกฺขติ, อิเม เม ราชาโน ¶ วา ราชมหามตฺตา วา ปริโยธาย อตฺถํ ภณิสฺสนฺตี’ติ. สเจ นํ โกจิ กิฺจิ อาห, ตฺยาสฺส ราชาโน วา ราชมหามตฺตา วา ปริโยธาย อตฺถํ ภณนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปาปภิกฺขุ พลวนิสฺสิโต โหติ. อิเมหิ โข ¶ , ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปาปภิกฺขุ ขตํ อุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, สาวชฺโช จ โหติ สานุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวตี’’ติ. เอกาทสมํ.
จูฬวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมฺมุขี านตฺถวสํ, ปวตฺติ ปณฺฑิต สีลวํ;
สงฺขตํ ปพฺพตาตปฺปํ, มหาโจเรเนกาทสาติ [มหาโจเรน เต ทสาติ (ก.)].
ปโม ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ
(๖) ๑. พฺราหฺมณวคฺโค
๑. ปมทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๒. อถ ¶ ¶ ¶ โข ทฺเว พฺราหฺมณา ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา วีสวสฺสสติกา ชาติยา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต พฺราหฺมณา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘มยมสฺสุ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา วีสวสฺสสติกา ชาติยา; เต จมฺหา อกตกลฺยาณา อกตกุสลา อกตภีรุตฺตาณา. โอวทตุ โน ภวํ โคตโม, อนุสาสตุ โน ภวํ โคตโม ยํ อมฺหากํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, พฺราหฺมณา, ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา วีสวสฺสสติกา ชาติยา; เต จตฺถ อกตกลฺยาณา อกตกุสลา อกตภีรุตฺตาณา. อุปนียติ โข อยํ, พฺราหฺมณา, โลโก ชราย พฺยาธินา มรเณน. เอวํ อุปนียมาเน โข, พฺราหฺมณา, โลเก ชราย พฺยาธินา มรเณน, โย อิธ กาเยน สํยโม วาจาย สํยโม มนสา สํยโม, ตํ ตสฺส เปตสฺส ตาณฺจ เลณฺจ ทีปฺจ สรณฺจ ปรายณฺจา’’ติ.
‘‘อุปนียติ ¶ ชีวิตมปฺปมายุ,
ชรูปนีตสฺส น สนฺติ ตาณา;
เอตํ ภยํ มรเณ เปกฺขมาโน,
ปฺุานิ กยิราถ สุขาวหานิ.
‘‘โยธ ¶ กาเยน สํยโม, วาจาย อุท เจตสา;
ตํ ตสฺส เปตสฺส สุขาย โหติ,
ยํ ชีวมาโน ปกโรติ ปฺุ’’นฺติ. [สํ. นิ. ๑.๑๐๐] ปมํ;
๒. ทุติยทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๓. อถ ¶ ¶ โข ทฺเว พฺราหฺมณา ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา วีสวสฺสสติกา ชาติยา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต พฺราหฺมณา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘มยมสฺสุ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา วีสวสฺสสติกา ชาติยา; เต จมฺหา อกตกลฺยาณา อกตกุสลา อกตภีรุตฺตาณา. โอวทตุ โน ภวํ โคตโม, อนุสาสตุ โน ภวํ โคตโม ยํ อมฺหากํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘ตคฺฆ ตุมฺเห, พฺราหฺมณา, ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา วีสวสฺสสติกา ชาติยา; เต จตฺถ อกตกลฺยาณา อกตกุสลา อกตภีรุตฺตาณา. อาทิตฺโต โข อยํ, พฺราหฺมณา, โลโก ชราย พฺยาธินา มรเณน. เอวํ อาทิตฺเต โข, พฺราหฺมณา, โลเก ชราย พฺยาธินา มรเณน, โย อิธ กาเยน สํยโม วาจาย สํยโม มนสา สํยโม, ตํ ¶ ตสฺส เปตสฺส ตาณฺจ เลณฺจ ทีปฺจ สรณฺจ ปรายณฺจา’’ติ.
‘‘อาทิตฺตสฺมึ อคารสฺมึ, ยํ นีหรติ ภาชนํ;
ตํ ตสฺส โหติ อตฺถาย, โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหติ.
‘‘เอวํ อาทิตฺโต โข [เอวํ อาทีวิโต (สี. ปี.), เอวํ อาทิตฺตโก (สฺยา. กํ.) สํ. นิ. ๑.๔๑] โลโก, ชราย มรเณน จ;
นีหเรเถว ทาเนน, ทินฺนํ โหติ สุนีหตํ [สุนิพฺภตํ (ก.)].
‘‘โยธ กาเยน สํยโม, วาจาย อุท เจตสา;
ตํ ตสฺส เปตสฺส สุขาย โหติ,
ยํ ชีวมาโน ปกโรติ ปฺุ’’นฺติ. ทุติยํ;
๓. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตํ
๕๔. อถ ¶ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ¶ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม’ติ, โภ โคตม, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, โภ โคตม, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก [โอปนยิโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ปฺจมสุตฺตสฺส ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ?
‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ ¶ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ราเค ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. (รตฺโต โข…เป… กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. ราเค ปหีนา เนว กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, น วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, น มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. รตฺโต โข…เป… อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ราเค ปหีเน อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ.) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ, อิธปิ ทุฏฺมูฬฺหวาเรสุ] เอวมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ…เป….
‘‘ทุฏฺโ โข, พฺราหฺมณ, โทเสน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ ¶ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. โทเส ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกมฺปิ [น เจตสิกํ (สี. สฺยา. ก.)] ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ…เป….
‘‘มูฬฺโห โข, พฺราหฺมณ, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. โมเห ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ ¶ เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ ¶ . เอวํ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ตติยํ.
๔. ปริพฺพาชกสุตฺตํ
๕๕. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมณปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมณปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม’ติ, โภ โคตม, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, โภ โคตม, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ?
‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ราเค ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ ¶ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
‘‘รตฺโต ¶ โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. ราเค ปหีเน เนว กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, น วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, น มนสา ทุจฺจริตํ จรติ.
‘‘รตฺโต ¶ โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ราเค ปหีเน อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ…เป….
‘‘ทุฏฺโ โข, พฺราหฺมณ, โทเสน…เป… มูฬฺโห โข, พฺราหฺมณ, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. โมเห ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ.
‘‘มูฬฺโห โข, พฺราหฺมณ, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต, กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โมเห ปหีเน เนว กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, น วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, น มนสา ทุจฺจริตํ จรติ.
‘‘มูฬฺโห โข, พฺราหฺมณ, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ¶ , อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. โมเห ปหีเน อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. นิพฺพุตสุตฺตํ
๕๖. อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สนฺทิฏฺิกํ นิพฺพานํ สนฺทิฏฺิกํ นิพฺพาน’นฺติ, โภ โคตม, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา ¶ นุ โข, โภ โคตม, สนฺทิฏฺิกํ นิพฺพานํ โหติ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหี’’ติ?
‘‘รตฺโต ¶ ¶ โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ราเค ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิกํ นิพฺพานํ โหติ.
‘‘ทุฏฺโ โข, พฺราหฺมณ…เป… มูฬฺโห โข, พฺราหฺมณ, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. โมเห ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ ¶ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิกํ นิพฺพานํ โหติ.
‘‘ยโต โข อยํ, พฺราหฺมณ [ยโต จ โข อยํ พฺราหฺมณ (สี.), ยโต โข พฺราหฺมณ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ (ก.)], อนวเสสํ ราคกฺขยํ ปฏิสํเวเทติ, อนวเสสํ โทสกฺขยํ ปฏิสํเวเทติ, อนวเสสํ โมหกฺขยํ ปฏิสํเวเทติ; เอวํ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺิกํ นิพฺพานํ โหติ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหี’’ติ. ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. ปโลกสุตฺตํ
๕๗. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมณมหาสาโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมณมหาสาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม, ปุพฺพกานํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ – ‘ปุพฺเพ สุทํ [ปุพฺพสฺสุทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อยํ โลโก อวีจิ มฺเ ผุโฏ อโหสิ มนุสฺเสหิ, กุกฺกุฏสํปาติกา คามนิคมราชธานิโย’ติ. โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย เยเนตรหิ มนุสฺสานํ ขโย โหติ, ตนุตฺตํ ปฺายติ, คามาปิ ¶ ¶ อคามา โหนฺติ ¶ , นิคมาปิ อนิคมา โหนฺติ, นคราปิ อนครา โหนฺติ, ชนปทาปิ อชนปทา โหนฺตี’’ติ?
‘‘เอตรหิ, พฺราหฺมณ, มนุสฺสา อธมฺมราครตฺตา วิสมโลภาภิภูตา มิจฺฉาธมฺมปเรตา. เต อธมฺมราครตฺตา วิสมโลภาภิภูตา มิจฺฉาธมฺมปเรตา ติณฺหานิ สตฺถานิ คเหตฺวา อฺมฺํ [อฺมฺสฺส (สพฺพตฺถ)] ชีวิตา โวโรเปนฺติ, เตน พหู มนุสฺสา กาลํ กโรนฺติ. อยมฺปิ โข ¶ , พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนตรหิ มนุสฺสานํ ขโย โหติ, ตนุตฺตํ ปฺายติ, คามาปิ อคามา โหนฺติ, นิคมาปิ อนิคมา โหนฺติ, นคราปิ อนครา โหนฺติ, ชนปทาปิ อชนปทา โหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, เอตรหิ มนุสฺสา อธมฺมราครตฺตา วิสมโลภาภิภูตา มิจฺฉาธมฺมปเรตา. เตสํ อธมฺมราครตฺตานํ วิสมโลภาภิภูตานํ มิจฺฉาธมฺมปเรตานํ เทโว น สมฺมาธารํ อนุปฺปเวจฺฉติ. เตน ทุพฺภิกฺขํ โหติ ทุสฺสสฺสํ เสตฏฺิกํ สลากาวุตฺตํ. เตน พหู มนุสฺสา กาลํ กโรนฺติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนตรหิ มนุสฺสานํ ขโย โหติ, ตนุตฺตํ ปฺายติ, คามาปิ อคามา โหนฺติ, นิคมาปิ อนิคมา โหนฺติ, นคราปิ อนครา โหนฺติ, ชนปทาปิ อชนปทา โหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, เอตรหิ มนุสฺสา อธมฺมราครตฺตา วิสมโลภาภิภูตา มิจฺฉาธมฺมปเรตา. เตสํ อธมฺมราครตฺตานํ วิสมโลภาภิภูตานํ มิจฺฉาธมฺมปเรตานํ ยกฺขา วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺติ [โอสฺสชนฺติ (สี.)], เตน พหู มนุสฺสา กาลํ กโรนฺติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยเนตรหิ มนุสฺสานํ ขโย โหติ, ตนุตฺตํ ปฺายติ, คามาปิ อคามา โหนฺติ, นิคมาปิ อนิคมา โหนฺติ, นคราปิ อนครา โหนฺติ, ชนปทาปิ อชนปทา โหนฺตี’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. วจฺฉโคตฺตสุตฺตํ
๕๘. อถ ¶ โข วจฺฉโคตฺโต [วจฺฉปุตฺโต (ก.)] ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา ¶ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม, สมโณ โคตโม เอวมาห – ‘มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ ¶ , นาฺเสํ ทานํ ทาตพฺพํ; มยฺหเมว สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ, นาฺเสํ สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ; มยฺหเมว ทินฺนํ มหปฺผลํ, นาฺเสํ ทินฺนํ มหปฺผลํ; มยฺหเมว สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผลํ, นาฺเสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผล’นฺติ. เย เต, โภ โคตม, เอวมาหํสุ ‘สมโณ โคตโม เอวมาห มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ, นาฺเสํ ทานํ ทาตพฺพํ. มยฺหเมว สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ, นาฺเสํ สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ. มยฺหเมว ทินฺนํ มหปฺผลํ, นาฺเสํ ทินฺนํ มหปฺผลํ. มยฺหเมว สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผลํ, นาฺเสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผล’นฺติ. กจฺจิ เต โภโต โคตมสฺส วุตฺตวาทิโน จ ภวนฺตํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺติ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต [วาทานุวาโท (ก.)] คารยฺหํ านํ อาคจฺฉติ? อนพฺภกฺขาตุกามา หิ มยํ ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ.
‘‘เย เต, วจฺฉ, เอวมาหํสุ – ‘สมโณ โคตโม เอวมาห – มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ…เป… นาฺเสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผล’นฺติ น เม เต วุตฺตวาทิโน. อพฺภาจิกฺขนฺติ จ ปน มํ [จ ปน มํ เต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อสตา อภูเตน. โย โข, วจฺฉ, ปรํ ทานํ ททนฺตํ วาเรติ โส ติณฺณํ อนฺตรายกโร โหติ, ติณฺณํ ปาริปนฺถิโก. กตเมสํ ติณฺณํ? ทายกสฺส ปฺุนฺตรายกโร ¶ โหติ, ปฏิคฺคาหกานํ ลาภนฺตรายกโร โหติ, ปุพฺเพว โข ปนสฺส อตฺตา ขโต จ โหติ อุปหโต จ. โย โข, วจฺฉ, ปรํ ทานํ ททนฺตํ วาเรติ โส อิเมสํ ติณฺณํ อนฺตรายกโร โหติ, ติณฺณํ ปาริปนฺถิโก.
‘‘อหํ โข ปน, วจฺฉ, เอวํ วทามิ – เย หิ เต จนฺทนิกาย วา โอลิคลฺเล วา ปาณา, ตตฺรปิ โย ถาลิโธวนํ [ถาลกโธวนํ (ก.)] วา สราวโธวนํ วา ฉฑฺเฑติ – เย ¶ ตตฺถ ปาณา เต เตน ยาเปนฺตูติ, ตโต นิทานมฺปาหํ, วจฺฉ, ปฺุสฺส อาคมํ วทามิ. โก ปน วาโท มนุสฺสภูเต! อปิ จาหํ, วจฺฉ, สีลวโต ทินฺนํ มหปฺผลํ วทามิ, โน ตถา ทุสฺสีลสฺส, โส จ โหติ ปฺจงฺควิปฺปหีโน ปฺจงฺคสมนฺนาคโต.
‘‘กตมานิ ปฺจงฺคานิ ปหีนานิ โหนฺติ? กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ ¶ , ถินมิทฺธํ ¶ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ. อิมานิ ปฺจงฺคานิ วิปฺปหีนานิ โหนฺติ.
‘‘กตเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ; อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ. อิติ ปฺจงฺควิปฺปหีเน ปฺจงฺคสมนฺนาคเต ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ วทามี’’ติ.
‘‘อิติ กณฺหาสุ เสตาสุ, โรหิณีสุ หรีสุ วา;
กมฺมาสาสุ สรูปาสุ, โคสุ ปาเรวตาสุ วา.
‘‘ยาสุ ¶ กาสุจิ เอตาสุ, ทนฺโต ชายติ ปุงฺคโว;
โธรยฺโห พลสมฺปนฺโน, กลฺยาณชวนิกฺกโม;
ตเมว ภาเร ยฺุชนฺติ, นาสฺส วณฺณํ ปริกฺขเร.
‘‘เอวเมวํ มนุสฺเสสุ, ยสฺมึ กสฺมิฺจิ ชาติเย;
ขตฺติเย พฺราหฺมเณ เวสฺเส, สุทฺเท จณฺฑาลปุกฺกุเส.
‘‘ยาสุ กาสุจิ เอตาสุ, ทนฺโต ชายติ สุพฺพโต;
ธมฺมฏฺโ สีลสมฺปนฺโน, สจฺจวาที หิรีมโน.
‘‘ปหีนชาติมรโณ, พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี;
ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต, กตกิจฺโจ อนาสโว.
‘‘ปารคู สพฺพธมฺมานํ, อนุปาทาย นิพฺพุโต;
ตสฺมึเยว [ตสฺมึ เว (สฺยา. กํ.)] วิรเช เขตฺเต, วิปุลา โหติ ทกฺขิณา.
‘‘พาลา ¶ ¶ จ อวิชานนฺตา, ทุมฺเมธา อสฺสุตาวิโน;
พหิทฺธา เทนฺติ ทานานิ, น หิ สนฺเต อุปาสเร.
‘‘เย จ สนฺเต อุปาสนฺติ, สปฺปฺเ ธีรสมฺมเต;
สทฺธา จ เนสํ สุคเต, มูลชาตา ปติฏฺิตา.
‘‘เทวโลกฺจ เต ยนฺติ, กุเล วา อิธ ชายเร;
อนุปุพฺเพน นิพฺพานํ, อธิคจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ. สตฺตมํ;
๘. ติกณฺณสุตฺตํ
๕๙. อถ ¶ โข ติกณฺโณ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ติกณฺโณ ¶ พฺราหฺมโณ ภควโต สมฺมุขา เตวิชฺชานํ สุทํ พฺราหฺมณานํ วณฺณํ ภาสติ – ‘‘เอวมฺปิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา, อิติปิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน, พฺราหฺมณ, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ เตวิชฺชํ ปฺาเปนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา, อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อชฺฌายโก, มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ, ปทโก, เวยฺยากรโณ, โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโยติ. เอวํ โข, โภ โคตม, พฺราหฺมณา เตวิชฺชํ ปฺาเปนฺตี’’ติ.
‘‘อฺถา โข, พฺราหฺมณ, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ เตวิชฺชํ ปฺเปนฺติ, อฺถา จ ปน อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหตี’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน, โภ โคตม, อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหติ? สาธุ เม ภวํ โคตโม ตถา ธมฺมํ เทเสตุ ยถา อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข ติกณฺโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ ¶ , พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา ¶ จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา ¶ อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ ¶ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ. ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. อยมสฺส ปมา วิชฺชา อธิคตา โหติ; อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ ¶ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา…เป… มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ ¶ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา, วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา, มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา ¶ อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา ¶ สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อยมสฺส ทุติยา วิชฺชา อธิคตา โหติ; อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อิเม อาสวา’ติ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. อยมสฺส ตติยา วิชฺชา อธิคตา โหติ; อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต’’ติ.
‘‘อนุจฺจาวจสีลสฺส, นิปกสฺส จ ฌายิโน;
จิตฺตํ ยสฺส วสีภูตํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘ตํ เว ตโมนุทํ ธีรํ, เตวิชฺชํ มจฺจุหายินํ;
หิตํ เทวมนุสฺสานํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
‘‘ตีหิ วิชฺชาหิ สมฺปนฺนํ, อสมฺมูฬฺหวิหารินํ;
พุทฺธํ อนฺติมเทหินํ [อนฺติมสารีรํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ตํ นมสฺสนฺติ โคตมํ.
[ธ. ป. ๔๒๓; อิติวุ. ๙๙] ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ¶ ¶ โย เวที, สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ;
อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, อภิฺาโวสิโต มุนิ.
‘‘เอตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ, เตวิชฺโช โหติ พฺราหฺมโณ;
ตมหํ วทามิ เตวิชฺชํ, นาฺํ ลปิตลาปน’’นฺติ.
‘‘เอวํ ¶ ¶ โข, พฺราหฺมณ, อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหตี’’ติ. ‘‘อฺถา, โภ โคตม, พฺราหฺมณานํ เตวิชฺโช, อฺถา จ ปน อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหติ. อิมสฺส จ ปน, โภ โคตม, อริยสฺส วินเย เตวิชฺชสฺส พฺราหฺมณานํ เตวิชฺโช กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ’’.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. ชาณุสฺโสณิสุตฺตํ
๖๐. อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยสฺสสฺสุ, โภ โคตม, ยฺโ วา สทฺธํ วา ถาลิปาโก วา เทยฺยธมฺมํ วา, เตวิชฺเชสุ พฺราหฺมเณสุ ทานํ ทเทยฺยา’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน, พฺราหฺมณ, พฺราหฺมณา เตวิชฺชํ ปฺเปนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ โข, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ, ปทโก, เวยฺยากรโณ, โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโยติ. เอวํ โข, โภ โคตม, พฺราหฺมณา เตวิชฺชํ ปฺเปนฺตี’’ติ.
‘‘อฺถา โข, พฺราหฺมณ, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ เตวิชฺชํ ปฺเปนฺติ, อฺถา จ ปน อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหตี’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน, โภ โคตม, อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหติ? สาธุ เม ภวํ โคตโม ตถา ธมฺมํ เทเสตุ ยถา อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหตี’’ติ ¶ . ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุณาหิ ¶ , สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ ปน, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส ¶ มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. อยมสฺส ปมา วิชฺชา อธิคตา โหติ; อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อยมสฺส ทุติยา วิชฺชา อธิคตา โหติ; อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ¶ ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อิเม อาสวา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต ¶ เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ. อยมสฺส ตติยา วิชฺชา อธิคตา โหติ; อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; ตโม วิหโต ¶ , อาโลโก อุปฺปนฺโน ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต’’ติ.
‘‘โย สีลพฺพตสมฺปนฺโน, ปหิตตฺโต สมาหิโต;
จิตฺตํ ยสฺส วสีภูตํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
[ธ. ป. ๔๒๓; อิติวุ. ๙๙] ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ โย เวที, สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ;
อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, อภิฺาโวสิโต มุนิ.
‘‘เอตาหิ ¶ ตีหิ วิชฺชาหิ, เตวิชฺโช โหติ พฺราหฺมโณ;
ตมหํ วทามิ เตวิชฺชํ, นาฺํ ลปิตลาปน’’นฺติ.
‘‘เอวํ โข, พฺราหฺมณ, อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหตี’’ติ. ‘‘อฺถา, โภ โคตม, พฺราหฺมณานํ เตวิชฺโช, อฺถา จ ปน อริยสฺส วินเย เตวิชฺโช โหติ. อิมสฺส จ, โภ โคตม, อริยสฺส วินเย เตวิชฺชสฺส พฺราหฺมณานํ เตวิชฺโช กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ’’.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. สงฺคารวสุตฺตํ
๖๑. อถ ¶ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยมสฺสุ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา นาม. ยฺํ ยชามปิ ยชาเปมปิ. ตตฺร, โภ โคตม, โย เจว ยชติ [โย เจว ยฺํ ยชติ (สฺยา. กํ.)] โย จ ยชาเปติ สพฺเพ เต อเนกสารีริกํ ปฺุปฺปฏิปทํ ปฏิปนฺนา โหนฺติ, ยทิทํ ยฺาธิกรณํ. โย ปนายํ, โภ โคตม, ยสฺส วา ตสฺส วา กุลา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต เอกมตฺตานํ ทเมติ, เอกมตฺตานํ สเมติ, เอกมตฺตานํ ปรินิพฺพาเปติ, เอวมสฺสายํ เอกสารีริกํ ปฺุปฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, ยทิทํ ปพฺพชฺชาธิกรณ’’นฺติ.
‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อิธ ตถาคโต โลเก ¶ อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส เอวมาห – ‘เอถายํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา ยถาปฏิปนฺโน อหํ อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริโยคธํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทมิ; เอถ [เอตํ (ก.)], ตุมฺเหปิ ตถา ปฏิปชฺชถ, ยถาปฏิปนฺนา ตุมฺเหปิ อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริโยคธํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’ติ. อิติ อยฺเจว [สยํ เจว (ก.)] สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, ปเร จ ตถตฺถาย ¶ ปฏิปชฺชนฺติ, ตานิ โข ปน โหนฺติ อเนกานิปิ สตานิ อเนกานิปิ สหสฺสานิ อเนกานิปิ สตสหสฺสานิ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, พฺราหฺมณ, อิจฺจายํ เอวํ สนฺเต เอกสารีริกา วา ปฺุปฺปฏิปทา โหติ อเนกสารีริกา วา, ยทิทํ ปพฺพชฺชาธิกรณ’’นฺติ? ‘‘อิจฺจายมฺปิ ¶ [อิจฺจายนฺเต (ก.)], โภ โคตม, เอวํ สนฺเต อเนกสารีริกา ปฺุปฺปฏิปทา โหติ, ยทิทํ ปพฺพชฺชาธิกรณ’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท สงฺคารวํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘อิมาสํ เต, พฺราหฺมณ, ทฺวินฺนํ ปฏิปทานํ กตมา ปฏิปทา ขมติ อปฺปตฺถตรา จ อปฺปสมารมฺภตรา จ มหปฺผลตรา จ ¶ มหานิสํสตรา จา’’ติ? เอวํ วุตฺเต สงฺคารโว พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘เสยฺยถาปิ ภวํ โคตโม ภวํ จานนฺโท. เอเต เม ปุชฺชา, เอเต เม ปาสํสา’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท สงฺคารวํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘น โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, เอวํ ปุจฺฉามิ – ‘เก วา เต ปุชฺชา เก วา เต ปาสํสา’ติ? เอวํ โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, ปุจฺฉามิ – ‘อิมาสํ เต, พฺราหฺมณ, ทฺวินฺนํ ปฏิปทานํ กตมา ปฏิปทา ขมติ อปฺปตฺถตรา จ อปฺปสมารมฺภตรา จ มหปฺผลตรา จ มหานิสํสตรา จา’’’ติ? ทุติยมฺปิ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘เสยฺยถาปิ ภวํ โคตโม ภวํ จานนฺโท. เอเต เม ปุชฺชา, เอเต เม ปาสํสา’’ติ.
ตติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท สงฺคารวํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘น โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, เอวํ ปุจฺฉามิ – ‘เก วา เต ปุชฺชา เก วา เต ปาสํสา’ติ? เอวํ โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, ปุจฺฉามิ – ‘อิมาสํ เต, พฺราหฺมณ, ทฺวินฺนํ ปฏิปทานํ กตมา ปฏิปทา ขมติ อปฺปตฺถตรา จ อปฺปสมารมฺภตรา จ มหปฺผลตรา ¶ จ มหานิสํสตรา จา’’’ติ? ตติยมฺปิ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘เสยฺยถาปิ ภวํ โคตโม ภวํ จานนฺโท. เอเต เม ปุชฺชา, เอเต เม ¶ ปาสํสา’’ติ.
อถ ¶ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ยาว ตติยมฺปิ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ อานนฺเทน สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ สํสาเทติ [ม. นิ. ๑.๓๓๗] โน วิสฺสชฺเชติ. ยํนูนาหํ ปริโมเจยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา สงฺคารวํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘กา นฺวชฺช, พฺราหฺมณ, ราชนฺเตปุเร ราชปุริสานํ [ราชปริสายํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อนฺตรากถา อุทปาที’’ติ? ‘‘อยํ ขฺวชฺช, โภ โคตม, ราชนฺเตปุเร ราชปุริสานํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘ปุพฺเพ สุทํ อปฺปตรา เจว ภิกฺขู อเหสุํ พหุตรา จ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสุํ; เอตรหิ ปน พหุตรา เจว ภิกฺขู อปฺปตรา จ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสนฺตี’ติ. อยํ ขฺวชฺช, โภ โคตม, ราชนฺเตปุเร ราชปุริสานํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อนฺตรากถา อุทปาที’’ติ.
[ปฏิ. ม. ๓.๓๐; ที. นิ. ๑.๔๘๓] ‘‘ตีณิ โข อิมานิ, พฺราหฺมณ, ปาฏิหาริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ ¶ , อนุสาสนีปาฏิหาริยํ. กตมฺจ, พฺราหฺมณ, อิทฺธิปาฏิหาริยํ? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – ‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสติ [ปรามสติ (ที. นิ. ๑.๔๘๔; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๒] ปริมชฺชติ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ’. อิทํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อิทฺธิปาฏิหาริยํ ¶ .
‘‘กตมฺจ, พฺราหฺมณ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา.
‘‘อิธ ¶ ปน, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ ¶ , อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา.
‘‘อิธ ปน, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา.
‘‘อิธ ปน, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, นปิ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส ¶ จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตี’ติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิทํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ, พฺราหฺมณ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ? อิธ, พฺราหฺมณ ¶ , เอกจฺโจ เอวมนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ; เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถ; อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’ติ. อิทํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ. อิมานิ โข, พฺราหฺมณ, ตีณิ ปาฏิหาริยานิ. อิเมสํ เต, พฺราหฺมณ, ติณฺณํ ปาฏิหาริยานํ กตมํ ปาฏิหาริยํ ขมติ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจา’’ติ?
‘‘ตตฺร, โภ โคตม, ยทิทํ [ยมิทํ (สฺยา. กํ. ปี.)] ปาฏิหาริยํ อิเธกจฺโจ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป… ยาว พฺราหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ, อิทํ, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ โยว [โย จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] นํ กโรติ โสว [โสจ จ (สฺยา. กํ ปี. ก.)] นํ ปฏิสํเวเทติ, โยว [โย จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] นํ กโรติ ตสฺเสว [ตสฺสเมว (สี. ก.), ตสฺส เจว (สฺยา. กํ. ปี.)] ตํ โหติ. อิทํ เม, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายติ.
‘‘ยมฺปิทํ ¶ , โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ อิเธกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ, โส พหุํ เจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, โภ โคตม, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ…เป… นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ…เป… นปิ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา ¶ อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมฺหํ นาม วิตกฺกํ ¶ วิตกฺเกสฺสตี’ติ, โส พหุํ เจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิทมฺปิ, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ โยว นํ กโรติ โสว นํ ปฏิสํเวเทติ, โยว นํ กโรติ ตสฺเสว ตํ โหติ. อิทมฺปิ เม, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายติ.
‘‘ยฺจ โข อิทํ, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ อิเธกจฺโจ เอวํ อนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ ¶ , มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ; เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถ; อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’ติ. อิทเมว, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ ขมติ อิเมสํ ติณฺณํ ปาฏิหาริยานํ อภิกฺกนฺตตรฺจ ปณีตตรฺจ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาวสุภาสิตมิทํ โภตา โคตเมน อิเมหิ จ มยํ ตีหิ ปาฏิหาริเยหิ สมนฺนาคตํ ภวนฺตํ โคตมํ ธาเรม. ภวฺหิ โคตโม อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ, ภวฺหิ โคตโม อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตี’ติ. ภวฺหิ โคตโม เอวมนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ; เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถ; อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’’ติ.
‘‘อทฺธา ¶ โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, อาสชฺช อุปนีย วาจา ภาสิตา; อปิ จ ตฺยาหํ พฺยากริสฺสามิ. อหฺหิ, พฺราหฺมณ, อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภมิ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตมิ. อหฺหิ ¶ , พฺราหฺมณ, อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา, อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตี’ติ. อหฺหิ, พฺราหฺมณ, เอวมนุสาสามิ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ; เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถ; อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’’ติ.
‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อฺโ เอกภิกฺขุปิ โย อิเมหิ ตีหิ ปาฏิหาริเยหิ สมนฺนาคโต, อฺตฺร โภตา โคตเมนา’’ติ? ‘‘น โข, พฺราหฺมณ, เอกํเยว สตํ น ทฺเว สตานิ น ตีณิ สตานิ น จตฺตาริ สตานิ น ปฺจ สตานิ, อถ โข ภิยฺโยว, เย [เต (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๒.๑๙๕] ภิกฺขู อิเมหิ ตีหิ ปาฏิหาริเยหิ สมนฺนาคตา’’ติ. ‘‘กหํ ปน, โภ โคตม, เอตรหิ เต ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ? ‘‘อิมสฺมึเยว ¶ โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุสงฺเฆ’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร ¶ วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ, เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทสมํ.
พฺราหฺมณวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ¶ พฺราหฺมณา จฺตโร, ปริพฺพาชเกน นิพฺพุตํ;
ปโลกวจฺโฉ ติกณฺโณ, โสณิ สงฺคารเวน จาติ.
(๗) ๒. มหาวคฺโค
๑. ติตฺถายตนาทิสุตฺตํ
๖๒. ‘‘ตีณิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ติตฺถายตนานิ ยานิ ปณฺฑิเตหิ สมนุยฺุชิยมานานิ [สมนุคฺคาหิยมานานิ (สฺยา. กํ. ก.)] สมนุคาหิยมานานิ สมนุภาสิยมานานิ ปรมฺปิ คนฺตฺวา อกิริยาย สณฺหนฺติ. กตมานิ ตีณิ? สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’ติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ อิสฺสรนิมฺมานเหตู’ติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ อเหตุอปฺปจฺจยา’’’ติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’ติ, ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’ติ ¶ ? เต จ เม [เต เจ เม (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ [อาโมติ (สี.)] ปฏิชานนฺติ. ตฺยาหํ ¶ เอวํ วทามิ – ‘เตนหายสฺมนฺโต ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, อทินฺนาทายิโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, อพฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, มุสาวาทิโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, ปิสุณวาจา ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, ผรุสวาจา ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, สมฺผปฺปลาปิโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, อภิชฺฌาลุโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, พฺยาปนฺนจิตฺตา ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ, มิจฺฉาทิฏฺิกา ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตุ’’’.
‘‘ปุพฺเพกตํ โข ปน, ภิกฺขเว, สารโต ปจฺจาคจฺฉตํ น โหติ ฉนฺโท วา วายาโม วา อิทํ วา กรณียํ อิทํ วา อกรณียนฺติ. อิติ กรณียากรณีเย โข ปน สจฺจโต เถตโต ¶ อนุปลพฺภิยมาเน มุฏฺสฺสตีนํ อนารกฺขานํ วิหรตํ น โหติ ปจฺจตฺตํ สหธมฺมิโก สมณวาโท ¶ . อยํ โข เม, ภิกฺขเว, เตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ เอวํวาทีสุ เอวํทิฏฺีสุ ปโม สหธมฺมิโก นิคฺคโห โหติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ อิสฺสรนิมฺมานเหตู’ติ, ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํวาทิโน เอวทิฏฺิโน – ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ อิสฺสรนิมฺมานเหตู’ติ? เต จ เม เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ ปฏิชานนฺติ. ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘เตนหายสฺมนฺโต ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติ ¶ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, อทินฺนาทายิโน ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, อพฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, มุสาวาทิโน ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, ปิสุณวาจา ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, ผรุสวาจา ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, สมฺผปฺปลาปิโน ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, อภิชฺฌาลุโน ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, พฺยาปนฺนจิตฺตา ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, มิจฺฉาทิฏฺิกา ภวิสฺสนฺติ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ’’’.
‘‘อิสฺสรนิมฺมานํ โข ปน, ภิกฺขเว, สารโต ปจฺจาคจฺฉตํ น โหติ ฉนฺโท วา วายาโม วา อิทํ วา กรณียํ อิทํ วา อกรณียนฺติ. อิติ กรณียากรณีเย โข ปน สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน มุฏฺสฺสตีนํ อนารกฺขานํ วิหรตํ น โหติ ปจฺจตฺตํ สหธมฺมิโก สมณวาโท. อยํ โข เม, ภิกฺขเว, เตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ เอวํวาทีสุ เอวํทิฏฺีสุ ทุติโย สหธมฺมิโก นิคฺคโห โหติ.
‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘ยํ กึ จายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ อเหตุอปฺปจฺจยา’ติ, ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทามิ – ‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ยํ กึ จายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา สพฺพํ ตํ อเหตุอปฺปจฺจยา’ติ? เต จ เม เอวํ ปุฏฺา ‘อามา’ติ ปฏิชานนฺติ ¶ . ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘เตนหายสฺมนฺโต ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติ อเหตุอปฺปจฺจยา…เป… มิจฺฉาทิฏฺิกา ภวิสฺสนฺติ อเหตุอปฺปจฺจยา’’’.
‘‘อเหตุอปฺปจฺจยํ ¶ [อเหตุํ (สี.), อเหตุ (สฺยา. กํ.), อเหตุอปฺปจฺจยา (ปี.), อเหตุํ อปฺปจฺจยํ (ก.)] โข ปน, ภิกฺขเว, สารโต ปจฺจาคจฺฉตํ น โหติ ฉนฺโท วา วายาโม วา อิทํ วา กรณียํ อิทํ วา อกรณียนฺติ. อิติ กรณียากรณีเย โข ปน สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน มุฏฺสฺสตีนํ อนารกฺขานํ วิหรตํ น โหติ ปจฺจตฺตํ สหธมฺมิโก สมณวาโท. อยํ โข เม, ภิกฺขเว, เตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ เอวํวาทีสุ เอวํทิฏฺีสุ ตติโย ¶ สหธมฺมิโก นิคฺคโห โหติ.
‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ติตฺถายตนานิ ยานิ ปณฺฑิเตหิ สมนุยฺุชิยมานานิ สมนุคาหิยมานานิ สมนุภาสิยมานานิ ปรมฺปิ คนฺตฺวา อกิริยาย สณฺหนฺติ.
‘‘อยํ โข ปน, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ? อิมา ฉ ธาตุโยติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิมานิ ฉ ผสฺสายตนานีติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิเม อฏฺารส มโนปวิจาราติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘อิมา ฉ ธาตุโยติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ฉยิมา, ภิกฺขเว ¶ , ธาตุโย – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ. อิมา ¶ ฉ ธาตุโยติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ ¶ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อิมานิ ¶ ฉ ผสฺสายตนานีติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, ผสฺสายตนานิ – จกฺขุ ผสฺสายตนํ, โสตํ ผสฺสายตนํ, ฆานํ ผสฺสายตนํ, ชิวฺหา ผสฺสายตนํ, กาโย ผสฺสายตนํ, มโน ผสฺสายตนํ. อิมานิ ฉ ผสฺสายตนานีติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อิเม อฏฺารส มโนปวิจาราติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ โทมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ อุเปกฺขาฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โสมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ โทมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ อุเปกฺขาฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ. อิเม อฏฺารส มโนปวิจาราติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ ¶ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ฉนฺนํ, ภิกฺขเว, ธาตูนํ อุปาทาย คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ; โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เวทิยมานสฺส โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, อิทํ ทุกฺขนฺติ ปฺเปมิ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ปฺเปมิ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ปฺเปมิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ปฺเปมิ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา ¶ , ( ) [(พฺยาธิปิ ทุกฺโข) (สี. ปี. ก.) อฏฺกถาย สํสนฺเทตพฺพํ วิสุทฺธิ. ๒.๕๓๗] มรณมฺปิ ทุกฺขํ ¶ , โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, (อปฺปิเยหิ ¶ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข,) [(นตฺถิ กตฺถจิ)] ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ. สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ? อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] อริยสจฺจํ? อวิชฺชาย ตฺเวว ¶ อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. ‘อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานี’ติ, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม เทสิโต อนิคฺคหิโต อสํกิลิฏฺโ อนุปวชฺโช อปฺปฏิกุฏฺโ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหีติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ. ปมํ.
๖๓. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อมาตาปุตฺติกานิ ภยานีติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ. กตมานิ ตีณิ? โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ ¶ มหาอคฺคิฑาโห วุฏฺาติ. มหาอคฺคิฑาเห ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, วุฏฺิเต เตน คามาปิ ฑยฺหนฺติ นิคมาปิ ฑยฺหนฺติ นคราปิ ฑยฺหนฺติ. คาเมสุปิ ฑยฺหมาเนสุ นิคเมสุปิ ฑยฺหมาเนสุ นคเรสุปิ ฑยฺหมาเนสุ ตตฺถ มาตาปิ ปุตฺตํ นปฺปฏิลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ นปฺปฏิลภติ ¶ . อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ อมาตาปุตฺติกํ ภยนฺติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, โหติ โส สมโย ยํ มหาเมโฆ วุฏฺาติ. มหาเมเฆ โข ปน, ภิกฺขเว, วุฏฺิเต มหาอุทกวาหโก สฺชายติ. มหาอุทกวาหเก โข ปน, ภิกฺขเว, สฺชายนฺเต เตน คามาปิ วุยฺหนฺติ นิคมาปิ วุยฺหนฺติ นคราปิ วุยฺหนฺติ. คาเมสุปิ วุยฺหมาเนสุ นิคเมสุปิ วุยฺหมาเนสุ นคเรสุปิ วุยฺหมาเนสุ ตตฺถ มาตาปิ ปุตฺตํ นปฺปฏิลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ นปฺปฏิลภติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ อมาตาปุตฺติกํ ภยนฺติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, โหติ โส สมโย ยํ ภยํ โหติ อฏวิสงฺโกโป, จกฺกสมารุฬฺหา ชานปทา ปริยายนฺติ. ภเย โข ปน, ภิกฺขเว, สติ อฏวิสงฺโกเป จกฺกสมารุฬฺเหสุ ชานปเทสุ ปริยายนฺเตสุ ตตฺถ มาตาปิ ปุตฺตํ นปฺปฏิลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ นปฺปฏิลภติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ อมาตาปุตฺติกํ ภยนฺติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อมาตาปุตฺติกานิ ภยานีติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ.
‘‘ตานิ โข ปนิมานิ [อิมานิ โข (สี.), อิมานิ โข ปน (ก.)], ภิกฺขเว, ตีณิ สมาตาปุตฺติกานิเยว ภยานิ อมาตาปุตฺติกานิ ภยานีติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ. กตมานิ ตีณิ? โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ มหาอคฺคิฑาโห วุฏฺาติ. มหาอคฺคิฑาเห โข ปน, ภิกฺขเว, วุฏฺิเต เตน คามาปิ ฑยฺหนฺติ นิคมาปิ ฑยฺหนฺติ นคราปิ ฑยฺหนฺติ. คาเมสุปิ ฑยฺหมาเนสุ นิคเมสุปิ ฑยฺหมาเนสุ นคเรสุปิ ฑยฺหมาเนสุ โหติ โส สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ มาตาปิ ปุตฺตํ ¶ ¶ ปฏิลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ ปฏิลภติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ สมาตาปุตฺติกํเยว ภยํ อมาตาปุตฺติกํ ภยนฺติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, โหติ โส สมโย ยํ มหาเมโฆ วุฏฺาติ. มหาเมเฆ โข ปน, ภิกฺขเว, วุฏฺิเต มหาอุทกวาหโก สฺชายติ. มหาอุทกวาหเก โข ปน, ภิกฺขเว, สฺชาเต ¶ เตน คามาปิ วุยฺหนฺติ นิคมาปิ วุยฺหนฺติ นคราปิ วุยฺหนฺติ. คาเมสุปิ วุยฺหมาเนสุ นิคเมสุปิ วุยฺหมาเนสุ นคเรสุปิ วุยฺหมาเนสุ โหติ โส สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ มาตาปิ ปุตฺตํ ปฏิลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ ปฏิลภติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ สมาตาปุตฺติกํเยว ภยํ อมาตาปุตฺติกํ ภยนฺติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, โหติ โส สมโย ยํ ภยํ โหติ อฏวิสงฺโกโป, จกฺกสมารุฬฺหา ชานปทา ปริยายนฺติ. ภเย โข ปน, ภิกฺขเว, สติ อฏวิสงฺโกเป จกฺกสมารุฬฺเหสุ ชานปเทสุ ปริยายนฺเตสุ โหติ โส สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ มาตาปิ ปุตฺตํ ปฏิลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ ปฏิลภติ. อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ สมาตาปุตฺติกํเยว ภยํ อมาตาปุตฺติกํ ภยนฺติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ. ‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ สมาตาปุตฺติกานิเยว ภยานิ อมาตาปุตฺติกานิ ภยานีติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ’’.
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อมาตาปุตฺติกานิ ภยานิ. กตมานิ ตีณิ? ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยนฺติ. น, ภิกฺขเว, มาตา ปุตฺตํ ชีรมานํ เอวํ ลภติ – ‘อหํ ชีรามิ, มา เม ปุตฺโต ชีรี’ติ; ปุตฺโต วา ปน มาตรํ ชีรมานํ น เอวํ ลภติ – ‘อหํ ชีรามิ, มา เม ¶ มาตา ชีรี’’’ติ.
‘‘น, ภิกฺขเว, มาตา ปุตฺตํ พฺยาธิยมานํ เอวํ ลภติ – ‘อหํ พฺยาธิยามิ, มา เม ปุตฺโต พฺยาธิยี’ติ; ปุตฺโต วา ปน มาตรํ พฺยาธิยมานํ น เอวํ ลภติ – ‘อหํ พฺยาธิยามิ, มา เม มาตา พฺยาธิยี’’’ติ.
‘‘น, ภิกฺขเว, มาตา ปุตฺตํ มียมานํ เอวํ ลภติ – ‘อหํ มียามิ, มา เม ปุตฺโต มียี’ติ; ปุตฺโต วา ปน มาตรํ มียมานํ น เอวํ ลภติ – ‘อหํ มียามิ, มา เม มาตา มียี’ติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อมาตาปุตฺติกานิ ภยานี’’ติ.
‘‘อตฺถิ ¶ , ภิกฺขเว, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา อิเมสฺจ ติณฺณํ สมาตาปุตฺติกานํ ภยานํ อิเมสฺจ ติณฺณํ อมาตาปุตฺติกานํ ภยานํ ปหานาย สมติกฺกมาย สํวตฺตติ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มคฺโค กตมา จ ปฏิปทา ¶ อิเมสฺจ ติณฺณํ สมาตาปุตฺติกานํ ภยานํ อิเมสฺจ ติณฺณํ ¶ อมาตาปุตฺติกานํ ภยานํ ปหานาย สมติกฺกมาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ โข, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา อิเมสฺจ ติณฺณํ สมาตาปุตฺติกานํ ภยานํ อิเมสฺจ ติณฺณํ อมาตาปุตฺติกานํ ภยานํ ปหานาย สมติกฺกมาย สํวตฺตตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. เวนาคปุรสุตฺตํ
๖๔. เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน เวนาคปุรํ นาม โกสลานํ พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. อสฺโสสุํ โข เวนาคปุริกา พฺราหฺมณคหปติกา – ‘‘สมโณ ขลุ ¶ , โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต เวนาคปุรํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ [ภควา (สี. สฺยา กํ. ปี.) อิทํ สุตฺตวณฺณนาย อฏฺกถาย สํสนฺเทตพฺพํ ปารา. ๑; ที. นิ. ๑.๒๕๕ ปสฺสิตพฺพํ]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
อถ โข เวนาคปุริกา พฺราหฺมณคหปติกา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ, สมฺโมทนียํ กถํ ¶ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข เวนาคปุริโก วจฺฉโคตฺโต พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อจฺฉริยํ ¶ , โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาวฺจิทํ โภโต โคตมสฺส วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต. เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, สารทํ พทรปณฺฑุํ [มณฺฑํ (ก.)] ปริสุทฺธํ โหติ ปริโยทาตํ; เอวเมวํ โภโต โคตมสฺส วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ ¶ ¶ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต. เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, ตาลปกฺกํ สมฺปติ พนฺธนา ปมุตฺตํ [มุตฺตํ (สี. ปี. ก.)] ปริสุทฺธํ โหติ ปริโยทาตํ; เอวเมวํ โภโต โคตมสฺส วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต. เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, เนกฺขํ [นิกฺขํ-อิติปิ (ม. นิ. ๓.๑๖๘)] ชมฺโพนทํ ทกฺขกมฺมารปุตฺตสุปริกมฺมกตํ อุกฺกามุเข สุกุสลสมฺปหฏฺํ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตํ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ; เอวเมวํ โภโต โคตมสฺส วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต. ยานิ ตานิ, โภ โคตม, อุจฺจาสยนมหาสยนานิ, เสยฺยถิทํ – อาสนฺทิ ปลฺลงฺโก โคนโก จิตฺตโก ปฏิกา ปฏลิกา ตูลิกา วิกติกา อุทฺทโลมี เอกนฺตโลมี กฏฺฏิสฺสํ โกเสยฺยํ กุตฺตกํ หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรํ รถตฺถรํ อชินปฺปเวณี กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ [กาทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ (สี.)] สอุตฺตรจฺฉทํ อุภโตโลหิตกูปธานํ, เอวรูปานํ นูน ภวํ โคตโม อุจฺจาสยนมหาสยนานํ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ.
‘‘ยานิ โข ปน ตานิ, พฺราหฺมณ, อุจฺจาสยนมหาสยนานิ, เสยฺยถิทํ – อาสนฺทิ ปลฺลงฺโก โคนโก จิตฺตโก ปฏิกา ปฏลิกา ตูลิกา วิกติกา อุทฺทโลมี เอกนฺตโลมี กฏฺฏิสฺสํ โกเสยฺยํ กุตฺตกํ หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรํ รถตฺถรํ อชินปฺปเวณี กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ สอุตฺตรจฺฉทํ อุภโตโลหิตกูปธานํ. ทุลฺลภานิ ตานิ ปพฺพชิตานํ ลทฺธา จ ปน [ลทฺธานิ จ (สี. สฺยา. กํ.), ลทฺธา จ (ปี.)] น กปฺปนฺติ.
‘‘ตีณิ โข, อิมานิ, พฺราหฺมณ, อุจฺจาสยนมหาสยนานิ, เยสาหํ เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. กตมานิ ตีณิ? ทิพฺพํ ¶ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, พฺรหฺมํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, อริยํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ. อิมานิ โข, พฺราหฺมณ, ตีณิ อุจฺจาสยนมหาสยนานิ, เยสาหํ เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ.
‘‘กตมํ ¶ ¶ ปน ตํ, โภ โคตม, ทิพฺพํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, ยสฺส ภวํ โคตโม เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ? ‘‘อิธาหํ, พฺราหฺมณ, ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรามิ, โส ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตเมว คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสามิ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต วนนฺตฺเว ปวิสามิ [ปจารยามิ (สี. สฺยา. กํ.)]. โส ยเทว ตตฺถ โหนฺติ ติณานิ วา ปณฺณานิ วา ตานิ เอกชฺฌํ สงฺฆริตฺวา นิสีทามิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรามิ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต จงฺกมามิ, ทิพฺโพ เม เอโส ตสฺมึ สมเย จงฺกโม โหติ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต ติฏฺามิ, ทิพฺพํ เม เอตํ ตสฺมึ สมเย านํ โหติ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต นิสีทามิ, ทิพฺพํ เม เอตํ ตสฺมึ สมเย ¶ อาสนํ โหติ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต เสยฺยํ กปฺเปมิ, ทิพฺพํ เม เอตํ ตสฺมึ สมเย อุจฺจาสยนมหาสยนํ โหติ. อิทํ โข, พฺราหฺมณ, ทิพฺพํ ¶ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, ยสฺสาหํ เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! โก จฺโ เอวรูปสฺส ทิพฺพสฺส อุจฺจาสยนมหาสยนสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, อฺตฺร โภตา โคตเมน!
‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, พฺรหฺมํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, ยสฺส ภวํ โคตโม เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ? ‘‘อิธาหํ, พฺราหฺมณ, ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรามิ, โส ปุพฺพณฺหสมยํ ¶ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตเมว คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสามิ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต วนนฺตฺเว ปวิสามิ. โส ยเทว ตตฺถ โหนฺติ ติณานิ วา ปณฺณานิ วา ตานิ เอกชฺฌํ สงฺฆริตฺวา นิสีทามิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรามิ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเฌน [อพฺยาปชฺเฌน (สพฺพตฺถ)] ผริตฺวา วิหรามิ. กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรามิ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ ¶ , ตถา จตุตฺถํ [จตุตฺถึ (สี.)], อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย ¶ สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเฌน ผริตฺวา วิหรามิ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต จงฺกมามิ, พฺรหฺมา เม เอโส ตสฺมึ สมเย จงฺกโม โหติ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต ติฏฺามิ…เป… นิสีทามิ…เป… เสยฺยํ กปฺเปมิ, พฺรหฺมํ เม เอตํ ตสฺมึ สมเย อุจฺจาสยนมหาสยนํ โหติ. อิทํ โข, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, ยสฺสาหํ เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ ¶ , โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! โก จฺโ เอวรูปสฺส พฺรหฺมสฺส อุจฺจาสยนมหาสยนสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, อฺตฺร โภตา โคตเมน!
‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, อริยํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, ยสฺส ภวํ โคตโม เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ? ‘‘อิธาหํ, พฺราหฺมณ, ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรามิ, โส ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตเมว คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสามิ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต วนนฺตฺเว ปวิสามิ. โส ยเทว ตตฺถ โหนฺติ ติณานิ วา ปณฺณานิ วา ตานิ เอกชฺฌํ สงฺฆริตฺวา นิสีทามิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส เอวํ ชานามิ – ‘ราโค เม ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม; โทโส เม ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ¶ ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม; โมโห เม ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม’. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต จงฺกมามิ, อริโย เม เอโส ตสฺมึ สมเย จงฺกโม โหติ. โส เจ อหํ, พฺราหฺมณ, เอวํภูโต ติฏฺามิ…เป… นิสีทามิ…เป… เสยฺยํ กปฺเปมิ, อริยํ เม เอตํ ตสฺมึ สมเย อุจฺจาสยนมหาสยนํ โหติ. อิทํ โข, พฺราหฺมณ, อริยํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ, ยสฺสาหํ เอตรหิ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! โก จฺโ เอวรูปสฺส อริยสฺส อุจฺจาสยนมหาสยนสฺส ¶ นิกามลามี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, อฺตฺร โภตา โคตเมน!
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โข โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอเต มยํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ ¶ คจฺฉาม ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ. ตติยํ.
๔. สรภสุตฺตํ
๖๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน สรโภ นาม ปริพฺพาชโก อจิรปกฺกนฺโต โหติ อิมสฺมา ธมฺมวินยา. โส ราชคเห ปริสติ [ปริสตึ (สี. ปี.)] เอวํ วาจํ ภาสติ – ‘‘อฺาโต มยา สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม. อฺาย จ ปนาหํ สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺมํ เอวาหํ ตสฺมา ธมฺมวินยา อปกฺกนฺโต’’ติ. อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ¶ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. อสฺโสสุํ โข เต ภิกฺขู สรภสฺส ปริพฺพาชกสฺส ราชคเห ปริสติ เอวํ วาจํ ภาสมานสฺส ¶ – ‘‘อฺาโต มยา สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม. อฺาย จ ปนาหํ สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺมํ เอวาหํ ตสฺมา ธมฺมวินยา อปกฺกนฺโต’’ติ.
อถ โข เต ภิกฺขู ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘สรโภ นาม, ภนฺเต, ปริพฺพาชโก อจิรปกฺกนฺโต อิมสฺมา ธมฺมวินยา. โส ราชคเห ปริสติ เอวํ วาจํ ภาสติ – ‘อฺาโต มยา สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม. อฺาย จ ปนาหํ สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺมํ เอวาหํ ตสฺมา ธมฺมวินยา อปกฺกนฺโต’ติ. สาธุ ภนฺเต, ภควา เยน สิปฺปินิกาตีรํ [สปฺปินิกาตีรํ (สี. ปี.), สปฺปินิยา ตีรํ (สฺยา. กํ.)] ปริพฺพาชการาโม ¶ เยน สรโภ ปริพฺพาชโก เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน สิปฺปินิกาตีรํ ปริพฺพาชการาโม เยน สรโภ ปริพฺพาชโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ ¶ . นิสชฺช โข ภควา สรภํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, สรภ, เอวํ วเทสิ – ‘อฺาโต มยา สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม. อฺาย จ ปนาหํ สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺมํ เอวาหํ ตสฺมา ธมฺมวินยา อปกฺกนฺโต’’’ติ? เอวํ วุตฺเต สรโภ ปริพฺพาชโก ตุณฺหี อโหสิ.
ทุติยมฺปิ โข, ภควา สรภํ ¶ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจ – ‘‘วเทหิ, สรภ, กินฺติ เต อฺาโต สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม? สเจ เต อปริปูรํ ภวิสฺสติ, อหํ ปริปูเรสฺสามิ. สเจ ปน เต ปริปูรํ ภวิสฺสติ, อหํ อนุโมทิสฺสามี’’ติ. ทุติยมฺปิ โข สรโภ ปริพฺพาชโก ตุณฺหี อโหสิ.
ตติยมฺปิ โข ภควา สรภํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจ – (‘‘โย [มยา (สฺยา. กํ. ปี.)] โข สรภ ปฺายติ สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม) [( ) สี. โปตฺถเก นตฺถิ] ‘‘วเทหิ, สรภ, กินฺติ เต อฺาโต สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม? สเจ เต อปริปูรํ ¶ ภวิสฺสติ, อหํ ปริปูเรสฺสามิ. สเจ ปน เต ปริปูรํ ภวิสฺสติ, อหํ อนุโมทิสฺสามี’’ติ. ตติยมฺปิ โข สรโภ ปริพฺพาชโก ตุณฺหี อโหสิ.
อถ โข เต ปริพฺพาชกา สรภํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจุํ – ‘‘ยเทว โข ตฺวํ, อาวุโส สรภ, สมณํ โคตมํ ยาเจยฺยาสิ ตเทว เต สมโณ โคตโม ปวาเรติ. วเทหาวุโส สรภ, กินฺติ เต อฺาโต สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ ธมฺโม? สเจ เต อปริปูรํ ภวิสฺสติ, สมโณ โคตโม ปริปูเรสฺสติ. สเจ ปน เต ปริปูรํ ภวิสฺสติ, สมโณ โคตโม อนุโมทิสฺสตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต สรโภ ปริพฺพาชโก ตุณฺหีภูโต มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต อปฺปฏิภาโน นิสีทิ.
อถ ¶ โข ภควา สรภํ ปริพฺพาชกํ ตุณฺหีภูตํ มงฺกุภูตํ ปตฺตกฺขนฺธํ อโธมุขํ ปชฺฌายนฺตํ อปฺปฏิภานํ วิทิตฺวา เต ปริพฺพาชเก เอตทโวจ –
‘‘โย โข มํ, ปริพฺพาชกา [ปริพฺพาชโก (ปี. ก.)], เอวํ วเทยฺย – ‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตมหํ ¶ ตตฺถ ¶ สาธุกํ สมนุยฺุเชยฺยํ สมนุคาเหยฺยํ สมนุภาเสยฺยํ. โส วต มยา สาธุกํ สมนุยฺุชิยมาโน สมนุคาหิยมาโน สมนุภาสิยมาโน อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ โส ติณฺณํ านานํ นาฺตรํ [อฺตรํ (ก.)] านํ นิคจฺเฉยฺย, อฺเน วา อฺํ ปฏิจริสฺสติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมสฺสติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกริสฺสติ, ตุณฺหีภูโต มงฺกุภูโต [ตุณฺหีภูโต วา มงฺกุภูโต (สี. สฺยา. กํ.), ตุณฺหีภูโต วา มงฺกุภูโต วา (ปี.)] ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต อปฺปฏิภาโน นิสีทิสฺสติ, เสยฺยถาปิ สรโภ ปริพฺพาชโก.
‘‘โย โข มํ, ปริพฺพาชกา, เอวํ วเทยฺย – ‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ, ตมหํ ตตฺถ สาธุกํ สมนุยฺุเชยฺยํ สมนุคาเหยฺยํ สมนุภาเสยฺยํ. โส วต มยา สาธุกํ สมนุยฺุชิยมาโน สมนุคาหิยมาโน สมนุภาสิยมาโน อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ โส ติณฺณํ านานํ นาฺตรํ านํ นิคจฺเฉยฺย, อฺเน วา อฺํ ปฏิจริสฺสติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมสฺสติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ¶ ปาตุกริสฺสติ, ตุณฺหีภูโต มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต อปฺปฏิภาโน นิสีทิสฺสติ, เสยฺยถาปิ สรโภ ปริพฺพาชโก.
‘‘โย โข มํ, ปริพฺพาชกา, เอวํ วเทยฺย – ‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’ติ, ตมหํ ตตฺถ สาธุกํ สมนุยฺุเชยฺยํ สมนุคาเหยฺยํ สมนุภาเสยฺยํ. โส วต มยา สาธุกํ สมนุยฺุชิยมาโน สมนุคาหิยมาโน สมนุภาสิยมาโน อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ โส ติณฺณํ านานํ นาฺตรํ านํ นิคจฺเฉยฺย, อฺเน วา อฺํ ปฏิจริสฺสติ, พหิทฺธา กถํ ¶ อปนาเมสฺสติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกริสฺสติ, ตุณฺหีภูโต มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต อปฺปฏิภาโน นิสีทิสฺสติ, เสยฺยถาปิ สรโภ ปริพฺพาชโก’’ติ. อถ โข ภควา สิปฺปินิกาตีเร ปริพฺพาชการาเม ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา เวหาสํ ปกฺกามิ.
อถ ¶ โข เต ปริพฺพาชกา อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต สรภํ ปริพฺพาชกํ สมนฺตโต วาจายสนฺนิโตทเกน [วาจาสตฺติโตทเกน (สี.)] สฺชมฺภริมกํสุ [สฺจุมฺภริมกํสุ (ปี., ที. นิ. ๑.๔๒๑) สํ. นิ. ๒.๒๔๓ อุปริปาโ วิย] – ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส สรภ, พฺรหารฺเ ชรสิงฺคาโล ‘สีหนาทํ นทิสฺสามี’ติ สิงฺคาลกํเยว [เสคาลกํเยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นทติ, เภรณฺฑกํเยว นทติ [เภทณฺฑกํ (ก.)]; เอวเมวํ โข ตฺวํ, อาวุโส สรภ, อฺตฺเรว สมเณน โคตเมน ‘สีหนาทํ นทิสฺสามี’ติ ¶ สิงฺคาลกํเยว นทสิ เภรณฺฑกํเยว นทสิ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส สรภ, อมฺพุกสฺจรี [อมฺพกมทฺทรี (สี.)] ‘ปุริสกรวิตํ [ผุสฺสกรวิตํ (สี.), ปุสฺสกรวิตํ (สฺยา. กํ. ปี.)] รวิสฺสามี’ติ อมฺพุกสฺจริรวิตํเยว รวติ; เอวเมวํ โข ตฺวํ, อาวุโส สรภ, อฺตฺเรว สมเณน โคตเมน ‘ปุริสกรวิตํ รวิสฺสามี’ติ, อมฺพุกสฺจริรวิตํเยว รวสิ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส สรภ, อุสโภ สฺุาย โคสาลาย คมฺภีรํ นทิตพฺพํ มฺติ; เอวเมวํ โข ตฺวํ, อาวุโส สรภ, อฺตฺเรว สมเณน โคตเมน คมฺภีรํ นทิตพฺพํ มฺสี’’ติ. อถ โข เต ปริพฺพาชกา สรภํ ปริพฺพาชกํ ¶ สมนฺตโต วาจายสนฺนิโตทเกน สฺชมฺภริมกํสูติ. จตุตฺถํ.
๕. เกสมุตฺติสุตฺตํ
๖๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน เกสมุตฺตํ [เกสปุตฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นาม กาลามานํ นิคโม ตทวสริ. อสฺโสสุํ โข เกสมุตฺติยา กาลามา – ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ¶ ปพฺพชิโต เกสมุตฺตํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา…เป… สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’’ติ.
อถ โข เกสมุตฺติยา กาลามา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต เกสมุตฺติยา กาลามา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘สนฺติ, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา เกสมุตฺตํ อาคจฺฉนฺติ. เต สกํเยว วาทํ ทีเปนฺติ โชเตนฺติ, ปรปฺปวาทํ ปน ขุํเสนฺติ วมฺเภนฺติ ปริภวนฺติ โอมกฺขึ [โอปปกฺขึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), โอมกฺขิกํ (ก.)] กโรนฺติ. อปเรปิ, ภนฺเต, เอเก ¶ สมณพฺราหฺมณา เกสมุตฺตํ อาคจฺฉนฺติ ¶ . เตปิ สกํเยว วาทํ ทีเปนฺติ โชเตนฺติ, ปรปฺปวาทํ ปน ขุํเสนฺติ วมฺเภนฺติ ปริภวนฺติ โอมกฺขึ กโรนฺติ. เตสํ โน, ภนฺเต ¶ , อมฺหากํ โหเตว กงฺขา โหติ วิจิกิจฺฉา – ‘โก สุ นาม อิเมสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ สจฺจํ อาห, โก มุสา’’’ติ? ‘‘อลฺหิ โว, กาลามา, กงฺขิตุํ อลํ วิจิกิจฺฉิตุํ. กงฺขนีเยว ปน [กงฺขนีเยว จ ปน (สํยุตฺตนิกาเย)] โว าเน วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา’’.
‘‘เอถ ตุมฺเห, กาลามา, มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน ¶ , มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, กาลามา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – ‘อิเม ธมฺมา อกุสลา, อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุครหิตา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา [สมาทิณฺณา (ก.)] อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’’ติ, อถ ตุมฺเห, กาลามา, ปชเหยฺยาถ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, โลโภ ปุริสสฺส อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ หิตาย วา อหิตาย วา’’ติ?
‘‘อหิตาย, ภนฺเต’’.
‘‘ลุทฺโธ ปนายํ, กาลามา, ปุริสปุคฺคโล โลเภน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ, ปรมฺปิ ตถตฺตาย [ตทตฺถาย (ก.)] สมาทเปติ, ยํ ส [ยํ ตสฺส (ก.) อนนฺตรสุตฺเต ปน ‘‘ยํ’ ส’’ อิตฺเวว สพฺพตฺถปิ ทิสฺสติ] โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, โทโส ปุริสสฺส อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ หิตาย วา อหิตาย วา’’ติ?
‘‘อหิตาย, ภนฺเต’’.
‘‘ทุฏฺโ ปนายํ, กาลามา, ปุริสปุคฺคโล โทเสน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปาณมฺปิ หนติ ¶ [หนฺติ (สี. ปี.)], อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ, ปรมฺปิ ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, โมโห ¶ ปุริสสฺส อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ หิตาย วา อหิตาย วา’’ติ?
‘‘อหิตาย, ภนฺเต’’.
‘‘มูฬฺโห ¶ ปนายํ, กาลามา, ปุริสปุคฺคโล โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ, ปรมฺปิ ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา’’ติ?
‘‘อกุสลา, ภนฺเต’’.
‘‘สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติ?
‘‘สาวชฺชา, ภนฺเต’’.
‘‘วิฺุครหิตา วา วิฺุปฺปสตฺถา วา’’ติ?
‘‘วิฺุครหิตา, ภนฺเต’’.
‘‘สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, โน วา? กถํ วา [กถํ วา โว (?)] เอตฺถ โหตี’’ติ ¶ ?
‘‘สมตฺตา, ภนฺเต, สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ. เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘อิติ โข, กาลามา, ยํ ตํ อโวจุมฺหา [อโวจุมฺห (สี. สฺยา. กํ. ปี.) อ. นิ. ๔.๑๙๓] – ‘เอถ ตุมฺเห, กาลามา! มา อนุสฺสเวน, มา ¶ ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห กาลามา อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – ‘อิเม ธมฺมา อกุสลา, อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุครหิตา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ, อถ ตุมฺเห, กาลามา, ปชเหยฺยาถา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘เอถ ตุมฺเห, กาลามา, มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ¶ ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, กาลามา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – ‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุปฺปสตฺถา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’ติ, อถ ตุมฺเห, กาลามา, อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาถ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, อโลโภ ปุริสสฺส อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ หิตาย วา อหิตาย วา’’ติ?
‘‘หิตาย, ภนฺเต’’.
‘‘อลุทฺโธ ปนายํ, กาลามา, ปุริสปุคฺคโล โลเภน อนภิภูโต อปริยาทินฺนจิตฺโต เนว ปาณํ หนติ, น อทินฺนํ อาทิยติ, น ปรทารํ คจฺฉติ, น มุสา ภณติ, น ปรมฺปิ ตถตฺตาย สมาทเปติ ¶ , ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, อโทโส ปุริสสฺส อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ…เป… อโมโห ปุริสสฺส อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ…เป… หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘เอวํ ภนฺเต’’ ¶ .
‘‘ตํ กึ มฺถ, กาลามา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา’’ติ?
‘‘กุสลา ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติ?
‘‘อนวชฺชา, ภนฺเต’’.
‘‘วิฺุครหิตา วา วิฺุปฺปสตฺถา วา’’ติ?
‘‘วิฺุปฺปสตฺถา, ภนฺเต’’.
‘‘สมตฺตา สมาทินฺนา ¶ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ โน วา? กถํ วา เอตฺถ โหตี’’ติ?
‘‘สมตฺตา, ภนฺเต, สมาทินฺนา หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘อิติ โข, กาลามา, ยํ ตํ อโวจุมฺหา – ‘เอถ ตุมฺเห, กาลามา! มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, กาลามา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุปฺปสตฺถา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ, อถ ตุมฺเห, กาลามา, อุปสมฺปชฺช ¶ วิหเรยฺยาถา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘ส โข โส [โย โข (ก.)], กาลามา, อริยสาวโก เอวํ วิคตาภิชฺโฌ วิคตพฺยาปาโท อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปติสฺสโต [สโต (ก.)] เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ¶ , ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ.
‘‘ส ¶ [สเจ (ก.)] โข โส, กาลามา, อริยสาวโก เอวํ อเวรจิตฺโต เอวํ อพฺยาปชฺฌจิตฺโต เอวํ อสํกิลิฏฺจิตฺโต เอวํ วิสุทฺธจิตฺโต. ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม จตฺตาโร อสฺสาสา อธิคตา โหนฺติ. ‘สเจ โข ปน อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฏทุกฺกฏานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อถาหํ [านมหํ (สี. ปี.), านเมตํ เยนาหํ (สฺยา. กํ.)] กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสามี’ติ, อยมสฺส ปโม อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘‘สเจ ¶ โข ปน นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อถาหํ [อิธาหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทิฏฺเว ธมฺเม อเวรํ อพฺยาปชฺฌํ อนีฆํ สุขึ [สุขํ (สี.), สุขี (สฺยา. กํ.)] อตฺตานํ ปริหรามี’ติ, อยมสฺส ทุติโย อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘‘สเจ โข ปน กโรโต กรียติ ปาปํ, น โข ปนาหํ กสฺสจิ ปาปํ เจเตมิ. อกโรนฺตํ โข ปน มํ ปาปกมฺมํ กุโต ทุกฺขํ ผุสิสฺสตี’ติ, อยมสฺส ตติโย อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘‘สเจ โข ปน กโรโต น กรียติ ปาปํ, อถาหํ อุภเยเนว วิสุทฺธํ อตฺตานํ สมนุปสฺสามี’ติ, อยมสฺส จตุตฺโถ อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘ส โข โส, กาลามา, อริยสาวโก เอวํ อเวรจิตฺโต เอวํ อพฺยาปชฺฌจิตฺโต เอวํ อสํกิลิฏฺจิตฺโต เอวํ วิสุทฺธจิตฺโต. ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม อิเม จตฺตาโร อสฺสาสา อธิคตา โหนฺตี’’ติ.
‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคต! ส โข โส, ภนฺเต, อริยสาวโก เอวํ ¶ อเวรจิตฺโต เอวํ อพฺยาปชฺฌจิตฺโต เอวํ อสํกิลิฏฺจิตฺโต เอวํ วิสุทฺธจิตฺโต. ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม ¶ จตฺตาโร อสฺสาสา อธิคตา โหนฺติ. ‘สเจ โข ปน อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อถาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสามี’ติ, อยมสฺส ปโม อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘‘สเจ โข ปน นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อถาหํ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม อเวรํ อพฺยาปชฺฌํ อนีฆํ สุขึ อตฺตานํ ปริหรามี’ติ, อยมสฺส ทุติโย อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘สเจ โข ปน กโรโต กรียติ ปาปํ, น โข ปนาหํ – กสฺสจิ ปาปํ เจเตมิ, อกโรนฺตํ โข ปน มํ ปาปกมฺมํ กุโต ทุกฺขํ ผุสิสฺสตี’ติ, อยมสฺส ตติโย อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘‘สเจ ¶ โข ปน กโรโต น กรียติ ปาปํ, อถาหํ อุภเยเนว วิสุทฺธํ อตฺตานํ สมนุปสฺสามี’ติ, อยมสฺส จตุตฺโถ อสฺสาโส อธิคโต โหติ.
‘‘ส โข โส, ภนฺเต, อริยสาวโก เอวํ อเวรจิตฺโต เอวํ อพฺยาปชฺฌจิตฺโต เอวํ อสํกิลิฏฺจิตฺโต เอวํ วิสุทฺธจิตฺโต. ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม อิเม จตฺตาโร อสฺสาสา อธิคตา โหนฺติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต…เป… เอเต มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสเก โน, ภนฺเต, ภควา ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สาฬฺหสุตฺตํ
๖๗. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา นนฺทโก สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. อถ โข สาฬฺโห จ มิคารนตฺตา สาโณ จ ¶ เสขุนิยนตฺตา [โรหโณ จ เปขุณิยนตฺตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เยนายสฺมา นนฺทโก เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข สาฬฺหํ มิคารนตฺตารํ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ –
‘‘เอถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, สาฬฺหา ¶ , อตฺตนาว ¶ ชาเนยฺยาถ ‘อิเม ธมฺมา อกุสลา, อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุครหิตา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’ติ, อถ ตุมฺเห สาฬฺหา ปชเหยฺยาถ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อตฺถิ โลโภ’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘อภิชฺฌาติ โข อหํ, สาฬฺหา, เอตมตฺถํ วทามิ. ลุทฺโธ โข อยํ, สาฬฺหา, อภิชฺฌาลุ ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ, ปรมฺปิ ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อตฺถิ โทโส’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘พฺยาปาโทติ โข อหํ, สาฬฺหา, เอตมตฺถํ วทามิ. ทุฏฺโ โข อยํ, สาฬฺหา, พฺยาปนฺนจิตฺโต ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ, ปรมฺปิ ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อตฺถิ โมโห’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘อวิชฺชาติ โข อหํ, สาฬฺหา, เอตมตฺถํ วทามิ. มูฬฺโห โข อยํ, สาฬฺหา ¶ , อวิชฺชาคโต ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ, ปรมฺปิ ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา’’ติ?
‘‘อกุสลา, ภนฺเต’’.
‘‘สาวชฺชา ¶ วา อนวชฺชา วา’’ติ?
‘‘สาวชฺชา, ภนฺเต’’.
‘‘วิฺุครหิตา วา วิฺุปฺปสตฺถา วา’’ติ?
‘‘วิฺุครหิตา, ภนฺเต’’.
‘‘สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, โน วา? กถํ วา เอตฺถ โหตี’’ติ?
‘‘สมตฺตา ¶ , ภนฺเต, สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ. เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘อิติ โข, สาฬฺหา, ยํ ตํ อโวจุมฺหา – ‘เอถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, สาฬฺหา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – อิเม ธมฺมา อกุสลา, อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุครหิตา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ, อถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, ปชเหยฺยาถา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘เอถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, สาฬฺหา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – ‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา, อิเม ธมฺมา ¶ วิฺุปฺปสตฺถา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา ¶ สมาทินฺนา หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’ติ, อถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาถ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อตฺถิ อโลโภ’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘อนภิชฺฌาติ ¶ โข อหํ, สาฬฺหา, เอตมตฺถํ วทามิ. อลุทฺโธ โข อยํ, สาฬฺหา, อนภิชฺฌาลุ เนว ปาณํ หนติ, น อทินฺนํ อาทิยติ, น ปรทารํ คจฺฉติ, น มุสา ภณติ, ปรมฺปิ น ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อตฺถิ อโทโส’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘อพฺยาปาโทติ โข อหํ, สาฬฺหา, เอตมตฺถํ วทามิ. อทุฏฺโ โข อยํ, สาฬฺหา, อพฺยาปนฺนจิตฺโต เนว ปาณํ หนติ, น อทินฺนํ อาทิยติ, น ปรทารํ คจฺฉติ, น มุสา ภณติ, ปรมฺปิ น ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อตฺถิ อโมโห’’ติ?
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘วิชฺชาติ โข อหํ, สาฬฺหา, เอตมตฺถํ วทามิ. อมูฬฺโห โข ¶ อยํ, สาฬฺหา, วิชฺชาคโต เนว ปาณํ หนติ, น อทินฺนํ อาทิยติ, น ปรทารํ คจฺฉติ, น มุสา ภณติ, ปรมฺปิ น ตถตฺตาย สมาทเปติ, ยํ ส โหติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺถ, สาฬฺหา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา’’ติ?
‘‘กุสลา, ภนฺเต’’.
‘‘สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติ?
‘‘อนวชฺชา, ภนฺเต’’.
‘‘วิฺุครหิตา วา วิฺุปฺปสตฺถา วา’’ติ?
‘‘วิฺุปฺปสตฺถา ¶ , ภนฺเต’’.
‘‘สมตฺตา สมาทินฺนา หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ, โน วา? กถํ วา เอตฺถ โหตี’’ติ?
‘‘สมตฺตา, ภนฺเต, สมาทินฺนา ¶ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ. เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘อิติ โข, สาฬฺหา, ยํ ตํ อโวจุมฺหา – ‘เอถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, มา อนุสฺสเวน, มา ปรมฺปราย, มา อิติกิราย, มา ปิฏกสมฺปทาเนน, มา ตกฺกเหตุ, มา นยเหตุ, มา อาการปริวิตกฺเกน, มา ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, มา ภพฺพรูปตาย, มา สมโณ โน ครูติ. ยทา ตุมฺเห, สาฬฺหา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิฺุปฺปสตฺถา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา ¶ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ, อถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาถา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘ส โข โส, สาฬฺหา, อริยสาวโก เอวํ วิคตาภิชฺโฌ วิคตพฺยาปาโท อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปติสฺสโต เมตฺตาสหคเตน เจตสา…เป… กรุณา…เป… มุทิตา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘อตฺถิ อิทํ, อตฺถิ หีนํ, อตฺถิ ปณีตํ, อตฺถิ อิมสฺส สฺาคตสฺส อุตฺตริ [อุตฺตรึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นิสฺสรณ’นฺติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ ¶ ¶ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘โส เอวํ ปชานาติ – ‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ; อหุ ปุพฺเพ โทโส…เป… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’นฺติ. โส ทิฏฺเว ธมฺเม นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. กถาวตฺถุสุตฺตํ
๖๘. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนิ. กตมานิ ตีณิ? อตีตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติ. อนาคตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติ. เอตรหิ วา, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธาน’’’นฺติ [เอวํ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ (สี. ปี. ก.), เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ (สฺยา. กํ.)].
‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติ. สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน เอกํสพฺยากรณียํ ¶ ปฺหํ น เอกํเสน พฺยากโรติ, วิภชฺชพฺยากรณียํ ปฺหํ น วิภชฺช พฺยากโรติ, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณียํ ปฺหํ น ปฏิปุจฺฉา พฺยากโรติ, ปนียํ ปฺหํ น เปติ [ถปนียํ ปฺหํ น ถเปติ (ก.)], เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติ. สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน เอกํสพฺยากรณียํ ปฺหํ เอกํเสน พฺยากโรติ, วิภชฺชพฺยากรณียํ ปฺหํ วิภชฺช พฺยากโรติ, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณียํ ปฺหํ ปฏิปุจฺฉา พฺยากโรติ ¶ , ปนียํ ปฺหํ เปติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติ.
‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติ. สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน านาาเน น สณฺาติ ปริกปฺเป น สณฺาติ อฺาตวาเท [อฺวาเท (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อฺาตวาเร (ก.)] น สณฺาติ ¶ ปฏิปทาย น สณฺาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ¶ อกจฺโฉ โหติ. สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน านาาเน สณฺาติ ปริกปฺเป สณฺาติ อฺาตวาเท สณฺาติ ปฏิปทาย สณฺาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติ.
‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติ. สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน อฺเนฺํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติ. สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน น อฺเนฺํ ปฏิจรติ น พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติ.
‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติ. สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน อภิหรติ อภิมทฺทติ อนุปชคฺฆติ [อนุสํชคฺฆติ (ก.)] ขลิตํ คณฺหาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติ. สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปฺหํ ปุฏฺโ สมาโน นาภิหรติ นาภิมทฺทติ ¶ น อนุปชคฺฆติ น ขลิตํ คณฺหาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติ.
‘‘กถาสมฺปโยเคน ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา สอุปนิโส ยทิ วา อนุปนิโสติ. อโนหิตโสโต, ภิกฺขเว, อนุปนิโส โหติ, โอหิตโสโต สอุปนิโส โหติ. โส สอุปนิโส สมาโน อภิชานาติ เอกํ ธมฺมํ, ปริชานาติ เอกํ ธมฺมํ, ปชหติ เอกํ ธมฺมํ, สจฺฉิกโรติ เอกํ ธมฺมํ. โส อภิชานนฺโต เอกํ ธมฺมํ, ปริชานนฺโต เอกํ ธมฺมํ, ปชหนฺโต เอกํ ธมฺมํ, สจฺฉิกโรนฺโต เอกํ ธมฺมํ สมฺมาวิมุตฺตึ ผุสติ. เอตทตฺถา, ภิกฺขเว, กถา; เอตทตฺถา มนฺตนา; เอตทตฺถา อุปนิสา; เอตทตฺถํ โสตาวธานํ, ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ.
‘‘เย ¶ วิรุทฺธา สลฺลปนฺติ, วินิวิฏฺา สมุสฺสิตา;
อนริยคุณมาสชฺช, อฺโฺวิวเรสิโน.
‘‘ทุพฺภาสิตํ ¶ วิกฺขลิตํ, สมฺปโมหํ [สสมฺโมหํ (ก.)] ปราชยํ;
อฺโฺสฺสาภินนฺทนฺติ, ตทริโย กถนาจเร [ตทริโย น กถํ วเท (ก.)].
‘‘สเจ จสฺส กถากาโม, กาลมฺาย ปณฺฑิโต;
ธมฺมฏฺปฏิสํยุตฺตา, ยา อริยจริตา [อริยฺจริตา (สี.), อริยาทิกา (ก.)] กถา.
‘‘ตํ กถํ กถเย ธีโร, อวิรุทฺโธ อนุสฺสิโต;
อนุนฺนเตน มนสา, อปฬาโส อสาหโส.
‘‘อนุสูยายมาโน โส, สมฺมทฺาย ภาสติ;
สุภาสิตํ อนุโมเทยฺย, ทุพฺภฏฺเ นาปสาทเย [นาวสาทเย (สี. ปี.)].
‘‘อุปารมฺภํ น สิกฺเขยฺย, ขลิตฺจ น คาหเย [น ภาสเย (ก.)];
นาภิหเร ¶ นาภิมทฺเท, น วาจํ ปยุตํ ภเณ.
‘‘อฺาตตฺถํ ปสาทตฺถํ, สตํ เว โหติ มนฺตนา;
เอวํ โข อริยา มนฺเตนฺติ, เอสา อริยาน มนฺตนา;
เอตทฺาย เมธาวี, น สมุสฺเสยฺย มนฺตเย’’ติ. สตฺตมํ;
๘. อฺติตฺถิยสุตฺตํ
๖๙. ‘‘สเจ, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ตโยเม, อาวุโส, ธมฺมา. กตเม ตโย? ราโค, โทโส, โมโห ¶ – อิเม โข, อาวุโส, ตโย ธมฺมา. อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ธมฺมานํ โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี.) อธิปฺปายาโส (สฺยา. กํ. ปี.) อธิ + ป + ยสุ + ณ = อธิปฺปยาโส] กึ นานากรณ’นฺติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ กินฺติ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘สเจ ¶ , ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ตโยเม, อาวุโส, ธมฺมา. กตเม ตโย? ราโค, โทโส, โมโห – อิเม โข, อาวุโส, ตโย ธมฺมา; อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ¶ ธมฺมานํ โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส กึ นานากรณ’นฺติ? เอวํ ปุฏฺา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ราโค โข, อาวุโส, อปฺปสาวชฺโช ทนฺธวิราคี, โทโส มหาสาวชฺโช ขิปฺปวิราคี, โมโห มหาสาวชฺโช ทนฺธวิราคี’’’ ติ.
‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา ราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา ราโค ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’ติ? ‘สุภนิมิตฺตนฺติสฺส วจนียํ. ตสฺส สุภนิมิตฺตํ อโยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน วา ราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา ราโค ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา ราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา ราโค ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’’ติ.
‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ¶ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โทโส อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โทโส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’ติ? ‘ปฏิฆนิมิตฺตํ ติสฺส วจนียํ. ตสฺส ปฏิฆนิมิตฺตํ อโยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน วา โทโส อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โทโส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โทโส อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โทโส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’’ติ.
‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โมโห อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โมโห ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’ติ? ‘อโยนิโส มนสิกาโร ติสฺส วจนียํ. ตสฺส อโยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน วา โมโห อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โมโห ภิยฺโยภาวาย ¶ เวปุลฺลาย สํวตฺตติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โมโห อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โมโห ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’’ติ.
‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน เจว ราโค นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ ราโค ปหียตี’ติ? ‘อสุภนิมิตฺตนฺติสฺส วจนียํ. ตสฺส อสุภนิมิตฺตํ โยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน เจว ราโค นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน ¶ จ ราโค ปหียติ. อยํ โข, อาวุโส ¶ , เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน เจว ราโค นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ ราโค ¶ ปหียตี’’’ติ.
‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน เจว โทโส นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ โทโส ปหียตี’ติ? ‘เมตฺตา เจโตวิมุตฺตี ติสฺส วจนียํ. ตสฺส เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ โยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน เจว โทโส นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ โทโส ปหียติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน เจว โทโส นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ โทโส ปหียตี’’’ติ.
‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน เจว โมโห นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ โมโห ปหียตี’ติ? ‘โยนิโสมนสิกาโร ติสฺส วจนียํ. ตสฺส โยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน เจว โมโห นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ โมโห ปหียติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โมโห นุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน จ โมโห ปหียตี’’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อกุสลมูลสุตฺตํ
๗๐. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อกุสลมูลานิ. กตมานิ ตีณิ? โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, โลโภ ตทปิ อกุสลมูลํ [อกุสลํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]; ยทปิ ลุทฺโธ อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ อกุสลํ [อกุสลมูลํ (ก.)]; ยทปิ ลุทฺโธ โลเภน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ [อุปทหติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย ¶ วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ ตทปิ อกุสลํ [อิทํ ปน สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ]. อิติสฺสเม โลภชา โลภนิทานา โลภสมุทยา โลภปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, โทโส ตทปิ อกุสลมูลํ; ยทปิ ทุฏฺโ อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ อกุสลํ; ยทปิ ทุฏฺโ โทเสน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ ¶ พลตฺโถ ¶ อิติปิ ตทปิ อกุสลํ. อิติสฺสเม โทสชา โทสนิทานา โทสสมุทยา โทสปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, โมโห ตทปิ อกุสลมูลํ; ยทปิ มูฬฺโห อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ อกุสลํ; ยทปิ มูฬฺโห โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ ตทปิ อกุสลํ. อิติสฺสเม โมหชา โมหนิทานา โมหสมุทยา โมหปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ. เอวรูโป จายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล วุจฺจติ อกาลวาทีติปิ, อภูตวาทีติปิ, อนตฺถวาทีติปิ, อธมฺมวาทีติปิ, อวินยวาทีติปิ.
‘‘กสฺมา ¶ จายํ, ภิกฺขเว, เอวรูโป ปุคฺคโล วุจฺจติ อกาลวาทีติปิ, อภูตวาทีติปิ, อนตฺถวาทีติปิ, อธมฺมวาทีติปิ, อวินยวาทีติปิ? ตถาหายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ. ภูเตน โข ปน วุจฺจมาโน อวชานาติ, โน ปฏิชานาติ; อภูเตน วุจฺจมาโน ¶ น อาตปฺปํ กโรติ, ตสฺส นิพฺเพนาย อิติเปตํ อตจฺฉํ อิติเปตํ อภูตนฺติ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล วุจฺจติ อกาลวาทีติปิ, อภูตวาทีติปิ, อนตฺถวาทีติปิ, อธมฺมวาทีติปิ, อวินยวาทีติปิ.
‘‘เอวรูโป, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล โลภเชหิ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ, สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ. กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา.
‘‘โทสเชหิ…เป… โมหเชหิ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ, สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ. กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาโล วา ธโว วา ผนฺทโน วา ตีหิ มาลุวาลตาหิ อุทฺธสฺโต ปริโยนทฺโธ อนยํ อาปชฺชติ, พฺยสนํ อาปชฺชติ, อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, เอวรูโป ปุคฺคโล โลภเชหิ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ¶ ¶ อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ, สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ. กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา.
‘‘โทสเชหิ…เป… โมหเชหิ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ. กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อกุสลมูลานีติ.
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กุสลมูลานิ. กตมานิ ตีณิ? อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ.
‘‘ยทปิ ¶ , ภิกฺขเว, อโลโภ ตทปิ กุสลมูลํ [กุสลํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]; ยทปิ อลุทฺโธ อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ¶ ตทปิ กุสลํ [กุสลมูลํ (ก.)]; ยทปิ อลุทฺโธ โลเภน อนภิภูโต อปริยาทินฺนจิตฺโต น ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ ตทปิ กุสลํ. อิติสฺสเม อโลภชา อโลภนิทานา อโลภสมุทยา อโลภปจฺจยา อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อโทโส ตทปิ กุสลมูลํ; ยทปิ อทุฏฺโ อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ กุสลํ; ยทปิ อทุฏฺโ โทเสน อนภิภูโต อปริยาทินฺนจิตฺโต น ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ ตทปิ กุสลํ. อิติสฺสเม อโทสชา อโทสนิทานา อโทสสมุทยา อโทสปจฺจยา อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ.
‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, อโมโห ตทปิ กุสลมูลํ; ยทปิ อมูฬฺโห อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ กุสลํ; ยทปิ อมูฬฺโห โมเหน อนภิภูโต อปริยาทินฺนจิตฺโต น ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ ตทปิ กุสลํ. อิติสฺสเม อโมหชา อโมหนิทานา ¶ อโมหสมุทยา อโมหปจฺจยา อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ. เอวรูโป จายํ ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคโล วุจฺจติ กาลวาทีติปิ, ภูตวาทีติปิ, อตฺถวาทีติปิ, ธมฺมวาทีติปิ, วินยวาทีติปิ.
‘‘กสฺมา จายํ, ภิกฺขเว, เอวรูโป ปุคฺคโล วุจฺจติ กาลวาทีติปิ, ภูตวาทีติปิ, อตฺถวาทีติปิ, ธมฺมวาทีติปิ, วินยวาทีติปิ? ตถาหายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล น ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยติ วเธน วา พนฺธเนน วา ชานิยา ¶ วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติปิ. ภูเตน โข ปน วุจฺจมาโน ปฏิชานาติ โน อวชานาติ; อภูเตน วุจฺจมาโน อาตปฺปํ กโรติ ตสฺส นิพฺเพนาย – ‘อิติเปตํ อตจฺฉํ, อิติเปตํ อภูต’นฺติ ¶ . ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล วุจฺจติ กาลวาทีติปิ, อตฺถวาทีติปิ, ธมฺมวาทีติปิ, วินยวาทีติปิ.
‘‘เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส โลภชา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ วิหรติ อวิฆาตํ อนุปายาสํ อปริฬาหํ. ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายติ.
‘‘โทสชา…เป… ปรินิพฺพายติ. โมหชา…เป… ปรินิพฺพายติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, สาโล วา ธโว วา ผนฺทโน วา ตีหิ มาลุวาลตาหิ อุทฺธสฺโต ปริโยนทฺโธ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาล-ปิฏกํ [กุทฺทาลปิฏกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อาทาย. โส ตํ มาลุวาลตํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย, อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิ [อุสีรนาฬมตฺตานิปิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โส ตํ มาลุวาลตํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ เฉตฺวา ผาเลยฺย, ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย, วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑหิตฺวา มสึ ¶ กเรยฺย, มสึ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวมสฺส [เอวมสฺสุ (สี.), เอวสฺสุ (ก.)] ตา, ภิกฺขเว, มาลุวาลตา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา ¶ อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส โลภชา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ วิหรติ อวิฆาตํ อนุปายาสํ อปริฬาหํ. ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายติ.
‘‘โทสชา ¶ …เป… โมหชา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ วิหรติ อวิฆาตํ อนุปายาสํ อปริฬาหํ. ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กุสลมูลานี’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุโปสถสุตฺตํ
๗๑. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. อถ โข วิสาขา มิคารมาตา ตทหุโปสเถ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข วิสาขํ มิคารมาตรํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, วิสาเข, อาคจฺฉสิ ทิวา ทิวสฺสา’’ติ? ‘‘อุโปสถาหํ, ภนฺเต, อชฺช อุปวสามี’’ติ.
‘‘ตโย โขเม, วิสาเข, อุโปสถา. กตเม ตโย? โคปาลกุโปสโถ, นิคณฺุโปสโถ, อริยุโปสโถ. กถฺจ, วิสาเข, โคปาลกุโปสโถ โหติ? เสยฺยถาปิ, วิสาเข, โคปาลโก สายนฺหสมเย สามิกานํ คาโว นิยฺยาเตตฺวา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อชฺช โข คาโว อมุกสฺมิฺจ อมุกสฺมิฺจ ปเทเส จรึสุ, อมุกสฺมิฺจ อมุกสฺมิฺจ ปเทเส ปานียานิ ปิวึสุ; สฺเว ทานิ คาโว อมุกสฺมิฺจ อมุกสฺมิฺจ ปเทเส จริสฺสนฺติ, อมุกสฺมิฺจ อมุกสฺมิฺจ ปเทเส ปานียานิ ปิวิสฺสนฺตี’ติ; เอวเมวํ ¶ โข, วิสาเข, อิเธกจฺโจ อุโปสถิโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ ขฺวชฺช อิทฺจิทฺจ ขาทนียํ ขาทึ, อิทฺจิทฺจ โภชนียํ ภฺุชึ ¶ ; สฺเว ทานาหํ อิทฺจิทฺจ ขาทนียํ ขาทิสฺสามิ, อิทํ จิทฺจ โภชนียํ ภฺุชิสฺสามี’ติ. โส เตน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา ทิวสํ อตินาเมติ. เอวํ โข วิสาเข, โคปาลกุโปสโถ โหติ. เอวํ อุปวุตฺโถ โข, วิสาเข, โคปาลกุโปสโถ น มหปฺผโล โหติ น มหานิสํโส น มหาชุติโก น มหาวิปฺผาโร.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, นิคณฺุโปสโถ โหติ? อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺา นาม สมณชาติกา. เต สาวกํ เอวํ สมาทเปนฺติ – ‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณา ปรํ โยชนสตํ เตสุ ทณฺฑํ นิกฺขิปาหิ; เย ปจฺฉิมาย ทิสาย ปาณา ปรํ โยชนสตํ ¶ เตสุ ทณฺฑํ นิกฺขิปาหิ; เย อุตฺตราย ทิสาย ปาณา ปรํ โยชนสตํ เตสุ ทณฺฑํ นิกฺขิปาหิ; เย ทกฺขิณาย ทิสาย ปาณา ปรํ โยชนสตํ เตสุ ทณฺฑํ นิกฺขิปาหี’ติ. อิติ เอกจฺจานํ ปาณานํ อนุทฺทยาย อนุกมฺปาย สมาทเปนฺติ, เอกจฺจานํ ปาณานํ นานุทฺทยาย นานุกมฺปาย สมาทเปนฺติ. เต ตทหุโปสเถ สาวกํ เอวํ สมาทเปนฺติ – ‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, สพฺพเจลานิ ¶ [สพฺพเวรานิ (ก.)] นิกฺขิปิตฺวา เอวํ วเทหิ – นาหํ กฺวจนิ กสฺสจิ กิฺจนตสฺมึ [กิฺจนตสฺมิ (?) กิริยาปทเมตํ ยถา กิฺจนตตฺถีติ], น จ มม กฺวจนิ กตฺถจิ กิฺจนตตฺถี’ติ. ชานนฺติ โข ปนสฺส มาตาปิตโร – ‘อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต’ติ; โสปิ ชานาติ – ‘อิเม มยฺหํ มาตาปิตโร’ติ. ชานาติ โข ปนสฺส ปุตฺตทาโร ¶ – ‘อยํ มยฺหํ ภตฺตา’ติ; โสปิ ชานาติ – ‘อยํ มยฺหํ ปุตฺตทาโร’ติ. ชานนฺติ โข ปนสฺส ทาสกมฺมกรโปริสา – ‘อยํ อมฺหากํ อยฺโย’ติ; โสปิ ชานาติ – ‘อิเม มยฺหํ ทาสกมฺมกรโปริสา’ติ. อิติ ยสฺมึ สมเย สจฺเจ สมาทเปตพฺพา มุสาวาเท ตสฺมึ สมเย สมาทเปนฺติ. อิทํ ตสฺส มุสาวาทสฺมึ วทามิ. โส ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน โภเค อทินฺนํเยว ปริภฺุชติ. อิทํ ตสฺส อทินฺนาทานสฺมึ วทามิ. เอวํ โข, วิสาเข, นิคณฺุโปสโถ โหติ. เอวํ อุปวุตฺโถ โข, วิสาเข, นิคณฺุโปสโถ น มหปฺผโล โหติ น มหานิสํโส น มหาชุติโก น มหาวิปฺผาโร.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อริยุโปสโถ โหติ? อุปกฺกิลิฏฺสฺส ¶ , วิสาเข, จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา [ปริโยทาปนา (?)] โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ตสฺส ตถาคตํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ, เสยฺยถาปิ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส สีสสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส สีสสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? กกฺกฺจ ปฏิจฺจ มตฺติกฺจ ปฏิจฺจ อุทกฺจ ปฏิจฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ, เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส สีสสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. เอวเมวํ โข ¶ , วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ – ‘อิติปิ โส ¶ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. ตสฺส ตถาคตํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ. อยํ วุจฺจติ, วิสาเข – ‘อริยสาวโก พฺรหฺมุโปสถํ อุปวสติ, พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํวสติ, พฺรหฺมฺจสฺส [พฺรหฺมฺจ (ก.)] อารพฺภ จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ’. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส ¶ อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘อุปกฺกิลิฏฺสฺส, วิสาเข, จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก ธมฺมํ อนุสฺสรติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’ติ. ตสฺส ธมฺมํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ¶ ปหียนฺติ, เสยฺยถาปิ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส กายสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส กายสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? โสตฺติฺจ ปฏิจฺจ, จุณฺณฺจ ปฏิจฺจ, อุทกฺจ ปฏิจฺจ, ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส กายสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. เอวเมวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก ธมฺมํ อนุสฺสรติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’ติ. ตสฺส ธมฺมํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ. อยํ วุจฺจติ, วิสาเข, ‘อริยสาวโก ธมฺมุโปสถํ อุปวสติ, ธมฺเมน สทฺธึ สํวสติ, ธมฺมฺจสฺส อารพฺภ จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ’. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘อุปกฺกิลิฏฺสฺส ¶ ¶ , วิสาเข, จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก สงฺฆํ อนุสฺสรติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’ติ. ตสฺส สงฺฆํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ, เสยฺยถาปิ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส วตฺถสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส วตฺถสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อุสฺมฺจ ¶ [อูสฺจ (สฺยา. กํ. อฏฺกถายมฺปิ ปานฺตรํ, สํ. นิ. ๓.๘๙ เขมกสุตฺตปาฬิยาปิ สเมติ.) อุสุมฺจ (สี.)] ปฏิจฺจ, ขารฺจ ปฏิจฺจ, โคมยฺจ ¶ ปฏิจฺจ, อุทกฺจ ปฏิจฺจ, ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส วตฺถสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. เอวเมวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก สงฺฆํ อนุสฺสรติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’ติ. ตสฺส สงฺฆํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ. อยํ วุจฺจติ, วิสาเข, ‘อริยสาวโก สงฺฆุโปสถํ อุปวสติ, สงฺเฆน สทฺธึ สํวสติ, สงฺฆฺจสฺส อารพฺภ จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ’. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘อุปกฺกิลิฏฺสฺส, วิสาเข, จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก อตฺตโน สีลานิ อนุสฺสรติ อขณฺฑานิ ¶ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ. ตสฺส สีลํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ, เสยฺยถาปิ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส อาทาสสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส อาทาสสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? เตลฺจ ปฏิจฺจ ¶ , ฉาริกฺจ ปฏิจฺจ, วาลณฺฑุปกฺจ ปฏิจฺจ, ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส อาทาสสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. เอวเมวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ ¶ , วิสาเข, อริยสาวโก อตฺตโน สีลานิ อนุสฺสรติ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ. ตสฺส สีลํ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ. อยํ วุจฺจติ, วิสาเข, ‘อริยสาวโก สีลุโปสถํ อุปวสติ, สีเลน สทฺธึ สํวสติ, สีลฺจสฺส อารพฺภ จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ’. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘อุปกฺกิลิฏฺสฺส, วิสาเข, จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. กถฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ วิสาเข, อริยสาวโก เทวตา อนุสฺสรติ – ‘สนฺติ เทวา จาตุมหาราชิกา [จาตุมฺมหาราชิกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สนฺติ เทวา ตาวตึสา, สนฺติ เทวา ยามา, สนฺติ เทวา ตุสิตา, สนฺติ เทวา นิมฺมานรติโน, สนฺติ เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน, สนฺติ เทวา พฺรหฺมกายิกา, สนฺติ เทวา ตตุตฺตริ [ตตุตฺตรึ (สี. ปี.)]. ยถารูปาย สทฺธาย สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถุปปนฺนา [ตตฺถุปฺปนฺนา (สี. ปี.)], มยฺหมฺปิ ตถารูปา สทฺธา สํวิชฺชติ. ยถารูเปน สีเลน สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปํ สีลํ ¶ สํวิชฺชติ. ยถารูเปน สุเตน สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปํ สุตํ สํวิชฺชติ. ยถารูเปน จาเคน สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูโป จาโค สํวิชฺชติ. ยถารูปาย ปฺาย ¶ สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา ปฺา สํวิชฺชตี’ติ. ตสฺส อตฺตโน จ ตาสฺจ เทวตานํ สทฺธฺจ สีลฺจ สุตฺจ จาคฺจ ปฺฺจ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ, เสยฺยถาปิ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส ชาตรูปสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส ชาตรูปสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อุกฺกฺจ ปฏิจฺจ, โลณฺจ ปฏิจฺจ, เครุกฺจ ปฏิจฺจ, นาฬิกสณฺฑาสฺจ [นาฬิกฺจ ปฏิจฺจ สณฺฑาสฺจ (ปี. ก.)] ปฏิจฺจ, ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส ชาตรูปสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ. เอวเมวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก เทวตา อนุสฺสรติ – ‘สนฺติ เทวา จาตุมหาราชิกา, สนฺติ เทวา ตาวตึสา…เป… สนฺติ เทวา ตตุตฺตริ. ยถารูปาย สทฺธาย สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา สทฺธา สํวิชฺชติ. ยถารูเปน สีเลน…เป… สุเตน…เป… จาเคน…เป… ปฺาย สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ¶ ตตฺถุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา ปฺา สํวิชฺชตี’ติ. ตสฺส อตฺตโน จ ตาสฺจ เทวตานํ สทฺธฺจ สีลฺจ สุตฺจ จาคฺจ ปฺฺจ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ. อยํ วุจฺจติ, วิสาเข, ‘อริยสาวโก เทวตุโปสถํ อุปวสติ, เทวตาหิ สทฺธึ สํวสติ, เทวตา อารพฺภ จิตฺตํ ปสีทติ, ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, เย จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา เต ปหียนฺติ’. เอวํ โข, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ.
‘‘ส โข โส, วิสาเข, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘ยาวชีวํ อรหนฺโต ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา นิหิตทณฺฑา นิหิตสตฺถา ลชฺชี ทยาปนฺนา สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรนฺติ; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี ¶ วิหรามิ. อิมินาปิ [อิมินาปหํ (สี.) อ. นิ. ๘.๔๑] องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ อรหนฺโต อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรนฺติ; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา ¶ วิหรามิ. อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ อรหนฺโต อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี อาราจารี [อนาจารี (ปี.)] วิรตา เมถุนา คามธมฺมา; อหมฺปชฺช ¶ อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมา. อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ ¶ อรหนฺโต มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรตา สจฺจวาที สจฺจสนฺธา เถตา ปจฺจยิกา อวิสํวาทกา โลกสฺส; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ อรหนฺโต สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ ปหาย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ ปหาย สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต. อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ อรหนฺโต เอกภตฺติกา รตฺตูปรตา วิรตา วิกาลโภชนา; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ เอกภตฺติโก รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา. อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ อรหนฺโต นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนมาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรตา; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนมาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรโต ¶ . อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสติ.
‘‘ยาวชีวํ อรหนฺโต อุจฺจาสยนมหาสยนํ ปหาย อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรตา นีจเสยฺยํ ¶ ¶ กปฺเปนฺติ มฺจเก วา ติณสนฺถารเก วา; อหมฺปชฺช อิมฺจ รตฺตึ อิมฺจ ทิวสํ อุจฺจาสยนมหาสยนํ ปหาย อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต นีจเสยฺยํ กปฺเปมิ มฺจเก วา ติณสนฺถารเก วา. อิมินาปิ องฺเคน อรหตํ อนุกโรมิ, อุโปสโถ จ เม อุปวุตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ.
‘‘เอวํ โข, วิสาเข, อริยุโปสโถ โหติ. เอวํ อุปวุตฺโถ โข, วิสาเข, อริยุโปสโถ มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส มหาชุติโก มหาวิปฺผาโร’’.
‘‘กีวมหปฺผโล โหติ กีวมหานิสํโส กีวมหาชุติโก กีวมหาวิปฺผาโร’’? ‘‘เสยฺยถาปิ, วิสาเข, โย อิเมสํ โสฬสนฺนํ มหาชนปทานํ ปหูตรตฺตรตนานํ [ปหูตสตฺตรตนานํ (ก. สี. สฺยา. กํ. ปี.) ฏีกายํ ทสฺสิตปาฬิเยว. อ. นิ. ๘.๔๒] อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรยฺย ¶ , เสยฺยถิทํ – องฺคานํ, มคธานํ, กาสีนํ, โกสลานํ, วชฺชีนํ, มลฺลานํ, เจตีนํ, วงฺคานํ, กุรูนํ, ปฺจาลานํ, มจฺฉานํ [มจฺจานํ (ก.)], สูรเสนานํ, อสฺสกานํ, อวนฺตีนํ, คนฺธารานํ, กมฺโพชานํ, อฏฺงฺคสมนฺนาคตสฺส อุโปสถสฺส เอตํ [เอกํ (ก.)] กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ. ตํ กิสฺส เหตุ? กปณํ, วิสาเข, มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธาย’’.
‘‘ยานิ, วิสาเข, มานุสกานิ ปฺาส วสฺสานิ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว [รตฺติทิโว (ก.)]. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ปฺจ วสฺสสตานิ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. านํ โข ปเนตํ, วิสาเข, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ¶ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย. อิทํ โข ปเนตํ, วิสาเข, สนฺธาย ภาสิตํ – ‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธาย’’’.
‘‘ยํ ¶ , วิสาเข, มานุสกํ วสฺสสตํ, ตาวตึสานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพํ วสฺสสหสฺสํ ตาวตึสานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. านํ โข ปเนตํ, วิสาเข, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ¶ ตาวตึสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย. อิทํ โข ปเนตํ, วิสาเข, สนฺธาย ภาสิตํ – ‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธาย’’’.
‘‘ยานิ, วิสาเข, มานุสกานิ ทฺเว วสฺสสตานิ, ยามานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ยามานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. านํ โข ปเนตํ, วิสาเข, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ยามานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย. อิทํ โข ปเนตํ, วิสาเข, สนฺธาย ¶ ภาสิตํ – ‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธาย’’’.
‘‘ยานิ, วิสาเข, มานุสกานิ จตฺตาริ วสฺสสตานิ, ตุสิตานํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ตุสิตานํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. านํ โข ¶ ปเนตํ, วิสาเข, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ตุสิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย. อิทํ โข ปเนตํ, วิสาเข, สนฺธาย ภาสิตํ – ‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธาย’’’.
‘‘ยานิ, วิสาเข, มานุสกานิ อฏฺ วสฺสสตานิ, นิมฺมานรตีนํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. านํ โข ปเนตํ, วิสาเข, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิมฺมานรตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ ¶ อุปปชฺเชยฺย. อิทํ โข ปเนตํ, วิสาเข, สนฺธาย ภาสิตํ – ‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธาย’’’.
‘‘ยานิ, วิสาเข, มานุสกานิ โสฬส วสฺสสตานิ, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ เอโส เอโก รตฺตินฺทิโว. ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโย มาโส. เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร. เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ. านํ โข ปเนตํ, วิสาเข, วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ ¶ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย. อิทํ โข ปเนตํ, วิสาเข, สนฺธาย ภาสิตํ – ‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพํ สุขํ อุปนิธายา’’’ติ.
‘‘ปาณํ ¶ น หฺเ [น หาเน (สี. ปี.), น หเน (ก.)] น จทินฺนมาทิเย,
มุสา น ภาเส น จ มชฺชโป สิยา;
อพฺรหฺมจริยา ¶ วิรเมยฺย เมถุนา,
รตฺตึ น ภฺุเชยฺย วิกาลโภชนํ.
‘‘มาลํ น ธาเร น จ คนฺธมาจเร,
มฺเจ ฉมายํ ว สเยถ สนฺถเต;
เอตฺหิ อฏฺงฺคิกมาหุโปสถํ,
พุทฺเธน ทุกฺขนฺตคุนา ปกาสิตํ.
‘‘จนฺโท จ สูริโย จ อุโภ สุทสฺสนา,
โอภาสยํ อนุปริยนฺติ ยาวตา;
ตโมนุทา เต ปน อนฺตลิกฺขคา,
นเภ ปภาสนฺติ ทิสาวิโรจนา.
‘‘เอตสฺมึ ยํ วิชฺชติ อนฺตเร ธนํ,
มุตฺตา มณิ เวฬุริยฺจ ภทฺทกํ;
สิงฺคี สุวณฺณํ อถ วาปิ กฺจนํ,
ยํ ชาตรูปํ หฏกนฺติ วุจฺจติ.
‘‘อฏฺงฺคุเปตสฺส ¶ อุโปสถสฺส,
กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสึ;
จนฺทปฺปภา ตารคณา จ สพฺเพ.
‘‘ตสฺมา ¶ หิ นารี จ นโร จ สีลวา,
อฏฺงฺคุเปตํ ¶ อุปวสฺสุโปสถํ;
ปฺุานิ กตฺวาน สุขุทฺรยานิ,
อนินฺทิตา สคฺคมุเปนฺติ าน’’นฺติ. ทสมํ;
มหาวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ติตฺถภยฺจ เวนาโค, สรโภ เกสมุตฺติยา;
สาฬฺโห จาปิ กถาวตฺถุ, ติตฺถิยมูลุโปสโถติ.
(๘) ๓. อานนฺทวคฺโค
๑. ฉนฺนสุตฺตํ
๗๒. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ฉนฺโน ปริพฺพาชโก เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ฉนฺโน ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘ตุมฺเหปิ, อาวุโส อานนฺท, ราคสฺส ปหานํ ปฺาเปถ, โทสสฺส ปหานํ ปฺาเปถ, โมหสฺส ปหานํ ปฺาเปถาติ. มยํ โข, อาวุโส, ราคสฺส ปหานํ ปฺาเปม, โทสสฺส ปหานํ ¶ ปฺาเปม, โมหสฺส ปหานํ ปฺเปมา’’ติ.
‘‘กึ ปน ตุมฺเห, อาวุโส, ราเค อาทีนวํ ทิสฺวา ราคสฺส ปหานํ ปฺาเปถ, กึ โทเส อาทีนวํ ทิสฺวา โทสสฺส ปหานํ ปฺาเปถ, กึ โมเห อาทีนวํ ทิสฺวา โมหสฺส ปหานํ ¶ ปฺาเปถา’’ติ?
‘‘รตฺโต ¶ โข, อาวุโส, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ; ราเค ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. รตฺโต โข, อาวุโส, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ; ราเค ปหีเน เนว กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, น วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, น มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. รตฺโต โข, อาวุโส, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; ราเค ปหีเน อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ. ราโค โข, อาวุโส, อนฺธกรโณ อจกฺขุกรโณ อฺาณกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโก.
‘‘ทุฏฺโ โข, อาวุโส, โทเสน…เป… มูฬฺโห โข, อาวุโส, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ; โมเห ปหีเน เนวตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. มูฬฺโห โข, อาวุโส, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ ¶ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ; โมเห ปหีเน เนว กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, น วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, น มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. มูฬฺโห โข, อาวุโส, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ; โมเห ปหีเน ¶ อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปชานาติ. โมโห โข, อาวุโส, อนฺธกรโณ อจกฺขุกรโณ อฺาณกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโก. อิทํ โข มยํ, อาวุโส, ราเค อาทีนวํ ทิสฺวา ราคสฺส ปหานํ ¶ ปฺาเปม. อิทํ โทเส อาทีนวํ ทิสฺวา โทสสฺส ปหานํ ปฺาเปม. อิทํ โมเห อาทีนวํ ทิสฺวา โมหสฺส ปหานํ ปฺาเปมา’’ติ.
‘‘อตฺถิ ปนาวุโส, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส ปหานายา’’ติ? ‘‘อตฺถาวุโส, มคฺโค อตฺถิ ปฏิปทา เอตสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส ปหานายา’’ติ. ‘‘กตโม ปนาวุโส, มคฺโค กตมา ปฏิปทา เอตสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส ปหานายา’’ติ? ‘‘อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ โข, อาวุโส, มคฺโค อยํ ปฏิปทา เอตสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส ปหานายา’’ติ. ‘‘ภทฺทโก โข, อาวุโส, มคฺโค ภทฺทิกา ปฏิปทา เอตสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส ปหานาย. อลฺจ ปนาวุโส อานนฺท, อปฺปมาทายา’’ติ. ปมํ.
๒. อาชีวกสุตฺตํ
๗๓. เอกํ ¶ ¶ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. อถ โข อฺตโร อาชีวกสาวโก คหปติ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส อาชีวกสาวโก คหปติ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –
‘‘เกสํ โน, ภนฺเต อานนฺท, ธมฺโม สฺวากฺขาโต? เก โลเก สุปฺปฏิปนฺนา? เก โลเก สุกตา’’ติ [สุคตาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? ‘‘เตน หิ, คหปติ, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ, ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, เย ราคสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, โทสสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, โมหสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, เตสํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต โน วา? กถํ วา เต เอตฺถ โหตี’’ติ? ‘‘เย ¶ , ภนฺเต, ราคสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, โทสสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, โมหสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, เตสํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต. เอวํ เม เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, เย ราคสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, โทสสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, โมหสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, เต โลเก สุปฺปฏิปนฺนา ¶ โน วา? กถํ วา เต เอตฺถ โหตี’’ติ? ‘‘เย, ภนฺเต, ราคสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, โทสสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, โมหสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, เต โลเก สุปฺปฏิปนฺนา. เอวํ เม เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, เยสํ ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เยสํ โทโส ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เยสํ โมโห ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เต โลเก สุกตา โน วา? กถํ วา เต เอตฺถ โหตี’’ติ? ‘‘เยสํ, ภนฺเต, ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เยสํ โทโส ปหีโน…เป… เยสํ โมโห ปหีโน ¶ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เต โลเก สุกตา. เอวํ เม เอตฺถ โหตี’’ติ.
‘‘อิติ ¶ โข, คหปติ, ตยาเวตํ [ตยา เจตํ (สี. ปี. ก.)] พฺยากตํ – ‘เย, ภนฺเต, ราคสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, โทสสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, โมหสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสนฺติ, เตสํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต’ติ. ตยาเวตํ พฺยากตํ – ‘เย, ภนฺเต, ราคสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, โทสสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, โมหสฺส ปหานาย ปฏิปนฺนา, เต โลเก สุปฺปฏิปนฺนา’ติ. ตยาเวตํ พฺยากตํ – ‘เยสํ, ภนฺเต, ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เยสํ โทโส ปหีโน…เป… เยสํ โมโห ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เต โลเก สุกตา’’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! น เจว นาม สธมฺมุกฺกํสนา ภวิสฺสติ, น จ ปรธมฺมาปสาทนา [น ปรธมฺมาปสาทนา (สี. ปี.), น ปรธมฺมวมฺภนา (ม. นิ. ๒.๒๓๖)]. อายตเนว [อายตเน จ (ม. นิ. ๒.๒๓๖)] ธมฺมเทสนา, อตฺโถ จ วุตฺโต, อตฺตา จ อนุปนีโต. ตุมฺเห, ภนฺเต อานนฺท, ราคสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสถ, โทสสฺส…เป… โมหสฺส ปหนาย ธมฺมํ ¶ เทเสถ. ตุมฺหากํ, ภนฺเต อานนฺท, ธมฺโม สฺวากฺขาโต. ตุมฺเห, ภนฺเต อานนฺท, ราคสฺส ปหานาย ¶ ปฏิปนฺนา, โทสสฺส…เป… โมหสฺส ¶ ปหานาย ปฏิปนฺนา. ตุมฺเห, ภนฺเต, โลเก สุปฺปฏิปนฺนา. ตุมฺหากํ, ภนฺเต อานนฺท, ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, ตุมฺหากํ โทโส ปหีโน…เป… ตุมฺหากํ โมโห ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. ตุมฺเห โลเก สุกตา.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ อยฺเยน อานนฺเทน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต อานนฺท, ตํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ อยฺโย อานนฺโท ธาเรตุ, อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. มหานามสกฺกสุตฺตํ
๗๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. เตน โข ปน สมเยน ภควา คิลานาวุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีติ)] โหติ อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. อถ ¶ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทีฆรตฺตาหํ, ภนฺเต, ภควตา เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ – ‘สมาหิตสฺส าณํ, โน อสมาหิตสฺสา’ติ. สมาธิ นุ โข, ภนฺเต, ปุพฺเพ, ปจฺฉา าณํ; อุทาหุ าณํ ปุพฺเพ, ปจฺฉา สมาธี’’ติ? อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ภควา โข คิลานวุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา ¶ . อยฺจ มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ อติคมฺภีรํ ปฺหํ ปุจฺฉติ. ยํนูนาหํ มหานามํ สกฺกํ เอกมนฺตํ อปเนตฺวา ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท มหานามํ สกฺกํ พาหายํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ อปเนตฺวา มหานามํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘เสขมฺปิ โข, มหานาม, สีลํ วุตฺตํ ภควตา, อเสขมฺปิ สีลํ วุตฺตํ ภควตา; เสโขปิ สมาธิ วุตฺโต ภควตา ¶ , อเสโขปิ สมาธิ วุตฺโต ภควตา; เสขาปิ ปฺา วุตฺตา ภควตา, อเสขาปิ ปฺา วุตฺตา ภควตา. กตมฺจ, มหานาม ¶ , เสขํ สีลํ? อิธ, มหานาม, ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. อิทํ วุจฺจติ, มหานาม, เสขํ สีลํ’’.
‘‘กตโม จ, มหานาม, เสโข สมาธิ? อิธ, มหานาม, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, มหานาม, เสโข สมาธิ.
‘‘กตมา จ, มหานาม, เสขา ปฺา? อิธ, มหานาม, ภิกฺขุ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ¶ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, มหานาม, เสขา ปฺา.
‘‘ส โข โส, มหานาม, อริยสาวโก เอวํ สีลสมฺปนฺโน เอวํ สมาธิสมฺปนฺโน เอวํ ปฺาสมฺปนฺโน อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, มหานาม, เสขมฺปิ สีลํ วุตฺตํ ภควตา, อเสขมฺปิ สีลํ วุตฺตํ ภควตา; เสโขปิ สมาธิ วุตฺโต ภควตา, อเสโขปิ สมาธิ วุตฺโต ภควตา; เสขาปิ ปฺา วุตฺตา ภควตา, อเสขาปิ ปฺา วุตฺตา ภควตา’’ติ. ตติยํ.
๔. นิคณฺสุตฺตํ
๗๕. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อภโย จ ลิจฺฉวิ ปณฺฑิตกุมารโก จ ลิจฺฉวิ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อภโย ลิจฺฉวิ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘นิคณฺโ, ภนฺเต, นาฏปุตฺโต [นาถปุตฺโต (สี. ปี.)] สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี อปริเสสํ าณทสฺสนํ ปฏิชานาติ – ‘จรโต จ เม ติฏฺโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิต’นฺติ. โส ปุราณานํ กมฺมานํ ตปสา พฺยนฺตีภาวํ ปฺเปติ นวานํ กมฺมานํ อกรณา เสตุฆาตํ ¶ . อิติ กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโย, เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสติ – เอวเมติสฺสา สนฺทิฏฺิกาย นิชฺชราย ¶ วิสุทฺธิยา สมติกฺกโม โหติ. อิธ, ภนฺเต, ภควา กิมาหา’’ติ?
‘‘ติสฺโส โข อิมา, อภย, นิชฺชรา วิสุทฺธิโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย. กตมา ติสฺโส? อิธ, อภย, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส นวฺจ กมฺมํ น กโรติ, ปุราณฺจ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ. สนฺทิฏฺิกา นิชฺชรา อกาลิกา เอหิปสฺสิกา โอปเนยฺยิกา ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพา วิฺูหีติ.
‘‘ส ¶ โข โส, อภย, ภิกฺขุ เอวํ สีลสมฺปนฺโน วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. โส นวฺจ กมฺมํ น กโรติ, ปุราณฺจ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ. สนฺทิฏฺิกา นิชฺชรา อกาลิกา เอหิปสฺสิกา โอปเนยฺยิกา ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพา วิฺูหีติ.
‘‘ส โข โส, อภย, ภิกฺขุ เอวํ สมาธิสมฺปนฺโน [เอวํ สีลสมฺปนฺโน เอวํ สมาธิสมฺปนฺโน (สี. สฺยา. กํ.)] อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส นวฺจ กมฺมํ น กโรติ, ปุราณฺจ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ. สนฺทิฏฺิกา นิชฺชรา อกาลิกา เอหิปสฺสิกา โอปเนยฺยิกา ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพา วิฺูหีติ. อิมา โข, อภย, ติสฺโส นิชฺชรา วิสุทฺธิโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต ปณฺฑิตกุมารโก ลิจฺฉวิ อภยํ ลิจฺฉวึ เอตทโวจ – ‘‘กึ ปน ตฺวํ, สมฺม อภย, อายสฺมโต อานนฺทสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทสี’’ติ? ‘‘กฺยาหํ, สมฺม ปณฺฑิตกุมารก, อายสฺมโต อานนฺทสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต ¶ นาพฺภนุโมทิสฺสามิ! มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺย โย อายสฺมโต อานนฺทสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมเทยฺยา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. นิเวสกสุตฺตํ
๗๖. อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘เย, อานนฺท, อนุกมฺเปยฺยาถ เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา ¶ สาโลหิตา วา เต โว, อานนฺท, ตีสุ าเนสุ สมาทเปตพฺพา [สมาทาเปตพฺพา (?)] นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา. กตเมสุ ตีสุ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ; สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, พุทฺโธ ภควา’ติ, ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’ติ, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเท สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ ายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’’ติ.
‘‘สิยา, อานนฺท, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ – ปถวีธาตุยา อาโปธาตุยา เตโชธาตุยา วาโยธาตุยา, น ตฺเวว พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺตํ ตตฺริทํ อฺถตฺตํ. โส วตานนฺท, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘สิยา ¶ , อานนฺท, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ – ปถวีธาตุยา อาโปธาตุยา เตโชธาตุยา วาโยธาตุยา, น ตฺเวว ธมฺเม…เป… น ตฺเวว สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน ¶ สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺตํ ตตฺริทํ อฺถตฺตํ. โส วตานนฺท, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต ¶ อริยสาวโก นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺชิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘เย, อานนฺท, อนุกมฺเปยฺยาถ เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา ¶ สาโลหิตา วา เต โว, อานนฺท, อิเมสุ ตีสุ าเนสุ สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ปมภวสุตฺตํ
๗๗. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ภโว, ภโวติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ภโว โหตี’’ติ?
‘‘กามธาตุเวปกฺกฺจ, อานนฺท, กมฺมํ นาภวิสฺส, อปิ นุ โข กามภโว ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, อานนฺท, กมฺมํ เขตฺตํ, วิฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สฺเนโห [สิเนโห (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ หีนาย ธาตุยา วิฺาณํ ปติฏฺิตํ เอวํ อายตึ [อายติ (สี.)] ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. ( ) [(เอวํ โข อานนฺท ภโว โหตีติ) (ก.) ทุติยสุตฺเต ปน อิทํ ปานานตฺตํ นตฺถิ]
‘‘รูปธาตุเวปกฺกฺจ, อานนฺท, กมฺมํ นาภวิสฺส, อปิ นุ โข รูปภโว ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข อานนฺท, กมฺมํ เขตฺตํ, วิฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สฺเนโห. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ มชฺฌิมาย ธาตุยา วิฺาณํ ปติฏฺิตํ เอวํ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. ( ) [(เอวํ โข อานนฺท ภโว โหตีติ) (ก.) ทุติยสุตฺเต ปน อิทํ ปานานตฺตํ นตฺถิ]
‘‘อรูปธาตุเวปกฺกฺจ, อานนฺท, กมฺมํ นาภวิสฺส, อปิ ¶ นุ โข อรูปภโว ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, อานนฺท, กมฺมํ เขตฺตํ, วิฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สฺเนโห. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปณีตาย ธาตุยา วิฺาณํ ปติฏฺิตํ เอวํ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. เอวํ โข, อานนฺท, ภโว โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยภวสุตฺตํ
๗๘. อถ ¶ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ภโว, ภโวติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ภโว โหตี’’ติ?
‘‘กามธาตุเวปกฺกฺจ, อานนฺท, กมฺมํ นาภวิสฺส, อปิ นุ โข กามภโว ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, อานนฺท, กมฺมํ เขตฺตํ, วิฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สฺเนโห. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ หีนาย ธาตุยา เจตนา ปติฏฺิตา ปตฺถนา ปติฏฺิตา เอวํ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ’’.
‘‘รูปธาตุเวปกฺกฺจ, อานนฺท, กมฺมํ นาภวิสฺส, อปิ นุ โข รูปภโว ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, อานนฺท, กมฺมํ เขตฺตํ, วิฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สฺเนโห. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ มชฺฌิมาย ธาตุยา เจตนา ปติฏฺิตา ปตฺถนา ปติฏฺิตา เอวํ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ’’.
‘‘อรูปธาตุเวปกฺกฺจ, อานนฺท, กมฺมํ นาภวิสฺส, อปิ นุ โข อรูปภโว ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, อานนฺท, กมฺมํ ¶ เขตฺตํ, วิฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สฺเนโห. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปณีตาย ธาตุยา เจตนา ปติฏฺิตา ปตฺถนา ปติฏฺิตา เอวํ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. เอวํ โข, อานนฺท, ภโว โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. สีลพฺพตสุตฺตํ
๗๙. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ ¶ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สพฺพํ นุ โข, อานนฺท, สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺานสารํ สผล’’นฺติ? ‘‘น ขฺเวตฺถ, ภนฺเต, เอกํเสนา’’ติ. ‘‘เตน หานนฺท, วิภชสฺสู’’ติ.
‘‘ยฺหิสฺส ¶ [ยถารูปํ หิสฺส (?) เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตานุรูปํ], ภนฺเต, สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺานสารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ สีลพฺพตํ ชีวิตํ ¶ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺานสารํ อผลํ. ยฺจ ขฺวาสฺส [ยฺหิสฺส (ก.), ยถารูปฺจ ขฺวาสฺส (?)], ภนฺเต, สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺานสารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺานสารํ สผล’’นฺติ. อิทมโวจ อายสฺมา อานนฺโท; สมนฺุโ สตฺถา อโหสิ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ‘‘สมนฺุโ เม สตฺถา’’ติ, อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เสโข, ภิกฺขเว, อานนฺโท; น จ ปนสฺส สุลภรูโป สมสโม ปฺายา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. คนฺธชาตสุตฺตํ
๘๐. อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ตีณิมานิ, ภนฺเต, คนฺธชาตานิ, เยสํ อนุวาตํเยว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํ. กตมานิ ตีณิ? มูลคนฺโธ, สารคนฺโธ, ปุปฺผคนฺโธ – อิมานิ โข, ภนฺเต, ตีณิ คนฺธชาตานิ, เยสํ อนุวาตํเยว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํ. อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, กิฺจิ คนฺธชาตํ ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ?
‘‘อตฺถานนฺท, กิฺจิ คนฺธชาตํ [อตฺถานนฺท คนฺธชาตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ ¶ , ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ. ‘‘กตมฺจ ปน, ภนฺเต, คนฺธชาตํ ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ?
‘‘อิธานนฺท ¶ , ยสฺมึ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ ¶ , สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต.
‘‘ตสฺส ทิสาสุ สมณพฺราหฺมณา วณฺณํ ภาสนฺติ – ‘อมุกสฺมึ [อสุกสฺมึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ ¶ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ, สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต’’’ติ.
‘‘เทวตาปิสฺส [เทวตาปิสฺส อมนุสฺสา (สี. ปี.), เทวตาปิสฺส อมนุสฺสาปิ (ก.), เทวตาปิสฺส…เป… มนุสฺสาปิสฺส (?)] วณฺณํ ภาสนฺติ – ‘อมุกสฺมึ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ, สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต’ติ. อิทํ โข ตํ, อานนฺท, คนฺธชาตํ ยสฺส อนุวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉติ, อนุวาตปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ.
‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ,
น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา [ตคฺครมลฺลิกา (ปี.)] วา;
สตฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ,
สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายตี’’ติ. นวมํ;
๑๐. จูฬนิกาสุตฺตํ
๘๑. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขาเมตํ, ภนฺเต, ภควโต ¶ สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ภควโต, อานนฺท, สิขิสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต สหสฺสิโลกธาตุํ [สหสฺสีโลกธาตุํ (ปี.) สํ. นิ. ๑.๑๘๕ วิตฺถาโร] สเรน วิฺาเปสี’ติ. ภควา ปน, ภนฺเต, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กีวตกํ ปโหติ สเรน ¶ วิฺาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สาวโก โส, อานนฺท, อปฺปเมยฺยา ตถาคตา’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ภควโต, อานนฺท, สิขิสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสี’ติ. ภควา ปน, ภนฺเต, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กีวตกํ ปโหติ สเรน วิฺาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สาวโก โส, อานนฺท, อปฺปเมยฺยา ตถาคตา’’ติ.
ตติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขาเมตํ, ภนฺเต, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘ภควโต, อานนฺท, สิขิสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสี’ติ. ภควา ปน, ภนฺเต, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กีวตกํ ปโหติ สเรน วิฺาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สุตา เต, อานนฺท, สหสฺสี จูฬนิกา โลกธาตู’’ติ? ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล! ยํ ภควา ภาเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุณาหิ สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยาวตา, อานนฺท, จนฺทิมสูริยา [จนฺทิมสุริยา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจนา, ตาว สหสฺสธา โลโก. ตสฺมึ สหสฺสธา โลเก สหสฺสํ [ตสฺมึ สหสฺสํ (สฺยา. กํ. ปี.)] จนฺทานํ, สหสฺสํ สูริยานํ, สหสฺสํ สิเนรุปพฺพตราชานํ, สหสฺสํ ชมฺพุทีปานํ, สหสฺสํ อปรโคยานานํ, สหสฺสํ อุตฺตรกุรูนํ, สหสฺสํ ปุพฺพวิเทหานํ, จตฺตาริ มหาสมุทฺทสหสฺสานิ, จตฺตาริ มหาราชสหสฺสานิ, สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ, สหสฺสํ ตาวตึสานํ ¶ , สหสฺสํ ยามานํ ¶ , สหสฺสํ ตุสิตานํ, สหสฺสํ นิมฺมานรตีนํ, สหสฺสํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ, สหสฺสํ พฺรหฺมโลกานํ – อยํ วุจฺจตานนฺท, สหสฺสี จูฬนิกา โลกธาตุ.
‘‘ยาวตานนฺท ¶ ¶ , สหสฺสี จูฬนิกา โลกธาตุ ตาว สหสฺสธา โลโก. อยํ วุจฺจตานนฺท, ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตุ.
‘‘ยาวตานนฺท, ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตุ ตาว สหสฺสธา โลโก. อยํ วุจฺจตานนฺท, ติสหสฺสี มหาสหสฺสี โลกธาตุ.
‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ [ติสหสฺสิ มหาสหสฺสึ โลกธาตุํ (สฺยา. กํ.), ติสหสฺสีมหาสหสฺสีโลกธาตุํ (ปี.)] สเรน วิฺาเปยฺย, ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ.
‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, ภควา ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปยฺย, ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสน ผเรยฺย. ยทา เต สตฺตา ตํ อาโลกํ สฺชาเนยฺยุํ, อถ ตถาคโต โฆสํ กเรยฺย สทฺทมนุสฺสาเวยฺย. เอวํ โข, อานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปยฺย, ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท (อายสฺมนฺตํ อุทายึ) [(ภควนฺตํ) (สี.), ( ) นตฺถิ สฺยา. กํ. โปตฺถเกสุ. อฏฺกถาย สเมติ] เอตทโวจ – ‘‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, ยสฺส เม สตฺถา เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กึ ตุยฺเหตฺถ, อาวุโส อานนฺท, ยทิ เต สตฺถา เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’’ติ? เอวํ วุตฺเต ภควา อายสฺมนฺตํ อุทายึ เอตทโวจ – ‘‘มา เหวํ, อุทายิ, มา เหวํ, อุทายิ. สเจ, อุทายิ, อานนฺโท อวีตราโค กาลํ กเรยฺย, เตน จิตฺตปฺปสาเทน สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กาเรยฺย, สตฺตกฺขตฺตุํ ¶ อิมสฺมึเยว ชมฺพุทีเป มหารชฺชํ กาเรยฺย. อปิ จ, อุทายิ, อานนฺโท ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ. ทสมํ.
อานนฺทวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉนฺโน อาชีวโก สกฺโก, นิคณฺโ จ นิเวสโก;
ทุเว ภวา สีลพฺพตํ, คนฺธชาตฺจ จูฬนีติ.
(๙) ๔. สมณวคฺโค
๑. สมณสุตฺตํ
๘๒. ‘‘ตีณิมานิ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, สมณสฺส สมณิยานิ สมณกรณียานิ. กตมานิ ตีณิ? อธิสีลสิกฺขาสมาทานํ, อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทานํ, อธิปฺาสิกฺขาสมาทานํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ สมณสฺส สมณิยานิ สมณกรณียานิ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิสีลสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิปฺาสิกฺขาสมาทาเน’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.
๒. คทฺรภสุตฺตํ
๘๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คทฺรโภ โคคณํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺโธ โหติ – ‘อหมฺปิ ทมฺโม, อหมฺปิ ทมฺโม’ติ [อหมฺปิ โค อมฺหา อหมฺปิ โค อมฺหาติ (สี.), อหมฺปิ อมฺหา อหมฺปิ อมฺหาติ (สฺยา. กํ. ปี.), อหมฺปิ โค อหมฺปิ โคติ (?)]. ตสฺส น ตาทิโส วณฺโณ โหติ เสยฺยถาปิ คุนฺนํ, น ตาทิโส สโร โหติ เสยฺยถาปิ คุนฺนํ, น ตาทิสํ ปทํ โหติ เสยฺยถาปิ คุนฺนํ. โส โคคณํเยว ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺโธ โหติ – ‘อหมฺปิ ทมฺโม, อหมฺปิ ทมฺโม’’’ติ.
‘‘เอวเมวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ภิกฺขุสงฺฆํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺโธ โหติ – ‘อหมฺปิ ภิกฺขุ, อหมฺปิ ภิกฺขู’ติ. ตสฺส น ตาทิโส ฉนฺโท โหติ อธิสีลสิกฺขาสมาทาเน เสยฺยถาปิ อฺเสํ ภิกฺขูนํ, น ตาทิโส ฉนฺโท โหติ อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทาเน เสยฺยถาปิ อฺเสํ ภิกฺขูนํ, น ตาทิโส ฉนฺโท โหติ อธิปฺาสิกฺขาสมาทาเน เสยฺยถาปิ อฺเสํ ภิกฺขูนํ. โส ภิกฺขุสงฺฆํเยว ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺโธ โหติ – ‘อหมฺปิ ภิกฺขุ, อหมฺปิ ภิกฺขู’’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิสีลสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิปฺาสิกฺขาสมาทาเน’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. เขตฺตสุตฺตํ
๘๔. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กสฺสกสฺส คหปติสฺส ปุพฺเพ กรณียานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, กสฺสโก คหปติ ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี. ปี.)] เขตฺตํ สุกฏฺํ กโรติ สุมติกตํ [สุมตฺติกตํ (ก.), เอตฺถ มติสทฺโท กฏฺเขตฺตสฺส สมีกรณสาธเน ทารุภณฺเฑ วตฺตตีติ สกฺกตอภิธาเนสุ อาคตํ. ตํ ‘‘มติยา สุฏฺุ สมีกต’’นฺติ อฏฺกถาย สเมติ]. ปฏิกจฺเจว เขตฺตํ สุกฏฺํ กริตฺวา สุมติกตํ กาเลน พีชานิ ปติฏฺาเปติ. กาเลน พีชานิ ปติฏฺาเปตฺวา สมเยน อุทกํ อภิเนติปิ อปเนติปิ. อิมานิ ¶ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กสฺสกสฺส คหปติสฺส ปุพฺเพ กรณียานิ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีณิมานิ ภิกฺขุสฺส ปุพฺเพ กรณียานิ. กตมานิ ตีณิ? อธิสีลสิกฺขาสมาทานํ, อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทานํ, อธิปฺาสิกฺขาสมาทานํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ภิกฺขุสฺส ปุพฺเพ กรณียานิ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิสีลสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ ¶ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิปฺาสิกฺขาสมาทาเน’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. วชฺชิปุตฺตสุตฺตํ
๘๕. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อฺตโร วชฺชิปุตฺตโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส วชฺชิปุตฺตโก ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธิกมิทํ, ภนฺเต, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ [ทิยฑฺฒํ สิกฺขาปทสตํ (สี.)] อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ. นาหํ ¶ ¶ , ภนฺเต, เอตฺถ สกฺโกมิ สิกฺขิตุ’’นฺติ. ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขิตุํ – อธิสีลสิกฺขาย, อธิจิตฺตสิกฺขาย อธิปฺาสิกฺขายา’’ติ? ‘‘สกฺโกมหํ, ภนฺเต, ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขิตุํ – อธิสีลสิกฺขาย, อธิจิตฺตสิกฺขาย, อธิปฺาสิกฺขายา’’ติ. ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขสฺสุ – อธิสีลสิกฺขาย, อธิจิตฺตสิกฺขาย, อธิปฺาสิกฺขาย’’.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, อธิสีลมฺปิ สิกฺขิสฺสสิ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขิสฺสสิ, อธิปฺมฺปิ สิกฺขิสฺสสิ, ตสฺส ตุยฺหํ ภิกฺขุ อธิสีลมฺปิ สิกฺขโต อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขโต อธิปฺมฺปิ สิกฺขโต ราโค ปหียิสฺสติ, โทโส ปหียิสฺสติ, โมโห ปหียิสฺสติ. โส ตฺวํ ราคสฺส ปหานา โทสสฺส ปหานา โมหสฺส ปหานา ยํ อกุสลํ น ตํ กริสฺสสิ, ยํ ปาปํ น ตํ เสวิสฺสสี’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ อปเรน สมเยน อธิสีลมฺปิ สิกฺขิ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขิ, อธิปฺมฺปิ สิกฺขิ. ตสฺส อธิสีลมฺปิ ¶ สิกฺขโต อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขโต อธิปฺมฺปิ ¶ สิกฺขโต ราโค ปหียิ, โทโส ปหียิ, โมโห ปหียิ. โส ราคสฺส ปหานา โทสสฺส ปหานา โมหสฺส ปหานา ยํ อกุสลํ ตํ นากาสิ, ยํ ปาปํ ตํ น เสวีติ. จตุตฺถํ.
๕. เสกฺขสุตฺตํ
๘๖. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘เสโข, เสโข’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เสโข โหตี’’ติ? ‘‘สิกฺขตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา เสโขติ วุจฺจติ. กิฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปฺมฺปิ สิกฺขติ. สิกฺขตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา เสโขติ วุจฺจตี’’ติ.
‘‘เสขสฺส ¶ สิกฺขมานสฺส, อุชุมคฺคานุสาริโน;
ขยสฺมึ ปมํ าณํ, ตโต อฺา อนนฺตรา.
‘‘ตโต อฺาวิมุตฺตสฺส [อฺาวิมุตฺติยา (ก.)], าณํ เว [าณฺจ (ก.)] โหติ ตาทิโน;
อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ, ภวสํโยชนกฺขเย’’ติ. ปฺจมํ; ( ) [(อฏฺมํ ภาณวารํ นิฏฺิตํ) (ก.)]
๖. ปมสิกฺขาสุตฺตํ
๘๗. ‘‘สาธิกมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ อตฺตกามา กุลปุตฺตา สิกฺขนฺติ. ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สิกฺขา ยตฺเถตํ สพฺพํ สโมธานํ คจฺฉติ. กตมา ติสฺโส? อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปฺาสิกฺขา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สิกฺขา, ยตฺเถตํ สพฺพํ สโมธานํ คจฺฉติ.
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ มตฺตโส การี ปฺาย ¶ มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ, ตตฺถ ธุวสีโล [ธุวสีลี (สี.) ปุ. ป. ๑๒๗-๑๒๙ (โถกํ วิสทิสํ)] จ โหติ ิตสีโล [ิตสีลี (สี.)] จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ¶ โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ มตฺตโส การี ปฺาย มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ ปริปูรการี ปฺาย ¶ มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ¶ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี ¶ อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ ปริปูรการี ปฺาย ปริปูรการี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ ปริปูรํ ปริปูรการี. อวฺฌานิ ตฺเววาหํ [อวฺจุวเนวาหํ (ก.)], ภิกฺขเว, สิกฺขาปทานิ วทามี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ทุติยสิกฺขาสุตฺตํ
๘๘. ‘‘สาธิกมิทํ, ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ ยตฺถ อตฺตกามา กุลปุตฺตา ¶ สิกฺขนฺติ. ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สิกฺขา ยตฺเถตํ สพฺพํ สโมธานํ คจฺฉติ. กตมา ติสฺโส? อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สิกฺขา ยตฺเถตํ สพฺพํ สโมธานํ คจฺฉติ.
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ มตฺตโส การี ปฺาย มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ ¶ สิกฺขาปเทสุ. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ ¶ . สตฺตกฺขตฺตุปรมํ เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โกลํโกโล โหติ, ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. โส ติณฺณํ ¶ สํโยชนานํ ปริกฺขยา เอกพีชี โหติ, เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ ปริปูรการี ปฺาย มตฺตโส การี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. โส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ ปริปูรการี ¶ ปฺาย ปริปูรการี. โส ยานิ ตานิ ¶ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ปเทสํ ปเทสการี อาราเธติ, ปริปูรํ ปริปูรการี, อวฺฌานิ ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, สิกฺขาปทานิ วทามี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ตติยสิกฺขาสุตฺตํ
๘๙. ‘‘สาธิกมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ ยตฺถ อตฺตกามา กุลปุตฺตา สิกฺขนฺติ. ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สิกฺขา ¶ ยตฺเถตํ สพฺพํ สโมธานํ คจฺฉติ. กตมา ติสฺโส? อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สิกฺขา ยตฺเถตํ สพฺพํ สโมธานํ คจฺฉติ.
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ สมาธิสฺมึ ปริปูรการี ปฺาย ปริปูรการี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ ¶ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา เอกพีชี โหติ, เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โกลํโกโล โหติ, ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. ตํ วา ปน อนภิสมฺภวํ อปฺปฏิวิชฺฌํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ, สตฺตกฺขตฺตุปรมํ เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ.
‘‘อิติ ¶ โข, ภิกฺขเว, ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ ปเทสํ ปเทสการี. อวฺฌานิตฺเววาหํ ¶ , ภิกฺขเว, สิกฺขาปทานิ วทามี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมสิกฺขตฺตยสุตฺตํ
๙๐. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, สิกฺขา. กตมา ติสฺโส? อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อธิสีลสิกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิสีลสิกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตสิกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อธิปฺาสิกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิปฺาสิกฺขา. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สิกฺขา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยสิกฺขตฺตยสุตฺตํ
๙๑. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, สิกฺขา. กตมา ติสฺโส? อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อธิสีลสิกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิสีลสิกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตสิกฺขา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อธิปฺาสิกฺขา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อธิปฺา สิกฺขา. อิมา ¶ โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สิกฺขา’’ติ.
‘‘อธิสีลํ ¶ อธิจิตฺตํ, อธิปฺฺจ วีริยวา;
ถามวา ธิติมา ฌายี, สโต คุตฺตินฺทฺริโย [อุปฺปตฺตินฺทฺริโย (ก.)] จเร.
‘‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร;
ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ.
‘‘ยถา ¶ ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา;
อภิภุยฺย ทิสา สพฺพา, อปฺปมาณสมาธินา.
‘‘ตมาหุ เสขํ ปฏิปทํ [ปาฏิปทํ (?) ม. นิ. ๒.๒๗ ปสฺสิตพฺพํ], อโถ สํสุทฺธจาริยํ [สํสุทฺธจารณํ (สี. ปี.), สํสุทฺธจารินํ (สฺยา. กํ.)];
ตมาหุ โลเก สมฺพุทฺธํ, ธีรํ ปฏิปทนฺตคุํ.
‘‘วิฺาณสฺส นิโรเธน, ตณฺหากฺขยวิมุตฺติโน;
ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข โหติ เจตโส’’ติ. ทสมํ;
๑๑. สงฺกวาสุตฺตํ
๙๒. เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน สงฺกวา [ปงฺกธา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นาม โกสลานํ นิคโม ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา สงฺกวายํ วิหรติ. เตน โข ปน สมเยน กสฺสปโคตฺโต นาม ภิกฺขุ สงฺกวายํ อาวาสิโก โหติ. ตตฺร สุทํ ภควา สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. อถ โข กสฺสปโคตฺตสฺส ภิกฺขุโน ภควติ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสนฺเต สมาทเปนฺเต สมุตฺเตเชนฺเต สมฺปหํเสนฺเต อหุเทว อกฺขนฺติ อหุ อปฺปจฺจโย – ‘‘อธิสลฺลิขเตวายํ [อธิสลฺเลขเตวายํ (สฺยา. กํ. ก.)] สมโณ’’ติ. อถ โข ภควา สงฺกวายํ ยถาภิรนฺตํ ¶ วิหริตฺวา เยน ราชคหํ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ราชคหํ ตทวสริ. ตตฺร ¶ สุทํ ภควา ราชคเห วิหรติ.
อถ โข กสฺสปโคตฺตสฺส ภิกฺขุโน อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต อหุเทว กุกฺกุจฺจํ อหุ วิปฺปฏิสาโร – ‘‘อลาภา วต เม, น วต เม ลาภา ¶ ; ทุลฺลทฺธํ วต เม, น วต เม สุลทฺธํ; ยสฺส เม ภควติ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสนฺเต สมาทเปนฺเต สมุตฺเตเชนฺเต สมฺปหํเสนฺเต อหุเทว อกฺขนฺติ อหุ อปฺปจฺจโย – ‘อธิสลฺลิขเตวายํ สมโณ’ติ. ยํนูนาหํ เยน ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยํ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต สนฺติเก อจฺจยํ อจฺจยโต เทเสยฺย’’นฺติ. อถ โข กสฺสปโคตฺโต ภิกฺขุ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ราชคหํ เตน ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน เยน ราชคหํ เยน คิชฺฌกูโฏ ปพฺพโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กสฺสปโคตฺโต ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา สงฺกวายํ วิหรติ, สงฺกวา นาม โกสลานํ นิคโม. ตตฺร, ภนฺเต, ภควา สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. ตสฺส มยฺหํ ภควติ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสนฺเต สมาทเปนฺเต สมุตฺเตเชนฺเต สมฺปหํเสนฺเต อหุเทว อกฺขนฺติ อหุ อปฺปจฺจโย ¶ – ‘อธิสลฺลิขเตวายํ สมโณ’ติ. อถ โข ภควา สงฺกวายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน ราชคหํ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. ( ) [(อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ราชคหํ ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา ราชคเห วิหรติ. อถ โข (ก.)] ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต อหุเทว กุกฺกุจฺจํ อหุ วิปฺปฏิสาโร – อลาภา วต เม, น วต เม ลาภา; ทุลฺลทฺธํ วต เม, น วต เม สุลทฺธํ; ยสฺส เม ภควติ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสนฺเต สมาทเปนฺเต สมุตฺเตเชนฺเต สมฺปหํเสนฺเต อหุเทว อกฺขนฺติ อหุ อปฺปจฺจโย – ‘อธิสลฺลิขเตวายํ สมโณ’ติ. ยํนูนาหํ เยน ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยํ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต สนฺติเก อจฺจยํ อจฺจยโต เทเสยฺยนฺติ. อจฺจโย มํ, ภนฺเต ¶ , อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ ยสฺส เม ภควติ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสนฺเต สมาทเปนฺเต สมุตฺเตเชนฺเต สมฺปหํเสนฺเต อหุเทว อกฺขนฺติ อหุ อปฺปจฺจโย – ‘อธิสลฺลิขเตวายํ สมโณ’ติ. ตสฺส ¶ เม, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ, อายตึ สํวรายา’’ติ.
‘‘ตคฺฆ ตํ [ตคฺฆ ตฺวํ (สี. ปี.)], กสฺสป, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, ยสฺส เต มยิ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขู สนฺทสฺเสนฺเต สมาทเปนฺเต สมุตฺเตเชนฺเต สมฺปหํเสนฺเต อหุเทว อกฺขนฺติ อหุ อปฺปจฺจโย – ‘อธิสลฺลิขเตวายํ สมโณ’ติ. ยโต จ โข ตฺวํ, กสฺสป, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ, ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหาม. วุทฺธิเหสา, กสฺสป, อริยสฺส วินเย โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายตึ สํวรํ อาปชฺชติ.
‘‘เถโร เจปิ ¶ , กสฺสป, ภิกฺขุ โหติ น สิกฺขากาโม น สิกฺขาสมาทานสฺส วณฺณวาที, เย จฺเ ภิกฺขู น สิกฺขากามา เต จ น สิกฺขาย สมาทเปติ, เย จฺเ ภิกฺขู ¶ สิกฺขากามา เตสฺจ น วณฺณํ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, เอวรูปสฺสาหํ, กสฺสป, เถรสฺส ภิกฺขุโน น วณฺณํ ภณามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? สตฺถา หิสฺส วณฺณํ ภณตีติ อฺเ นํ [ตํ (สี. ปี.)] ภิกฺขู ภเชยฺยุํ, เย นํ ภเชยฺยุํ ตฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ, ยฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติ. ตสฺมาหํ, กสฺสป, เอวรูปสฺส เถรสฺส ภิกฺขุโน น วณฺณํ ภณามิ.
‘‘มชฺฌิโม เจปิ, กสฺสป, ภิกฺขุ โหติ…เป… นโว เจปิ, กสฺสป, ภิกฺขุ โหติ น สิกฺขากาโม น สิกฺขาสมาทานสฺส วณฺณวาที, เย จฺเ ภิกฺขู น สิกฺขากามา เต จ น สิกฺขาย สมาทเปติ, เย จฺเ ภิกฺขู สิกฺขากามา เตสฺจ น วณฺณํ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, เอวรูปสฺสาหํ, กสฺสป, นวสฺส ภิกฺขุโน น วณฺณํ ภณามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? สตฺถา หิสฺส วณฺณํ ภณตีติ อฺเ นํ ภิกฺขู ภเชยฺยุํ, เย นํ ภเชยฺยุํ ¶ ตฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ, ยฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติ. ตสฺมาหํ, กสฺสป, เอวรูปสฺส นวสฺส ภิกฺขุโน น วณฺณํ ภณามิ.
‘‘เถโร ¶ เจปิ, กสฺสป, ภิกฺขุ โหติ สิกฺขากาโม สิกฺขาสมาทานสฺส วณฺณวาที, เย จฺเ ภิกฺขู น สิกฺขากามา เต จ สิกฺขาย สมาทเปติ, เย จฺเ ภิกฺขู สิกฺขากามา เตสฺจ วณฺณํ ภณติ ¶ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, เอวรูปสฺสาหํ, กสฺสป, เถรสฺส ภิกฺขุโน วณฺณํ ภณามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? สตฺถา หิสฺส วณฺณํ ภณตีติ อฺเ นํ ภิกฺขู ภเชยฺยุํ, เย นํ ภเชยฺยุํ ตฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ, ยฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ. ตสฺมาหํ, กสฺสป, เอวรูปสฺส เถรสฺส ภิกฺขุโน วณฺณํ ภณามิ.
‘‘มชฺฌิโม เจปิ, กสฺสป, ภิกฺขุ โหติ สิกฺขากาโม…เป… นโว เจปิ, กสฺสป, ภิกฺขุ โหติ สิกฺขากาโม สิกฺขาสมาทานสฺส วณฺณวาที, เย จฺเ ภิกฺขู น สิกฺขากามา เต จ สิกฺขาย สมาทเปติ, เย จฺเ ภิกฺขู สิกฺขากามา เตสฺจ วณฺณํ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, เอวรูปสฺสาหํ, กสฺสป, นวสฺส ภิกฺขุโน วณฺณํ ภณามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? สตฺถา หิสฺส วณฺณํ ภณตีติ อฺเ นํ ภิกฺขู ภเชยฺยุํ, เย นํ ภเชยฺยุํ ตฺยาสฺส ¶ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ, ยฺยาสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยุํ เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ. ตสฺมาหํ, กสฺสป, เอวรูปสฺส นวสฺส ภิกฺขุโน วณฺณํ ภณามี’’ติ. เอกาทสมํ.
สมณวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมโณ คทฺรโภ เขตฺตํ, วชฺชิปุตฺโต จ เสกฺขกํ;
ตโย จ สิกฺขนา วุตฺตา, ทฺเว สิกฺขา สงฺกวาย จาติ.
(๑๐) ๕. โลณกปลฺลวคฺโค
๑. อจฺจายิกสุตฺตํ
๙๓. ‘‘ตีณิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, กสฺสกสฺส คหปติสฺส อจฺจายิกานิ กรณียานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, กสฺสโก คหปติ สีฆํ สีฆํ เขตฺตํ สุกฏฺํ กโรติ สุมติกตํ. สีฆํ สีฆํ เขตฺตํ สุกฏฺํ กริตฺวา ¶ สุมติกตํ สีฆํ สีฆํ พีชานิ ปติฏฺาเปติ. สีฆํ สีฆํ พีชานิ ปติฏฺาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ อุทกํ อภิเนติปิ ¶ อปเนติปิ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กสฺสกสฺส คหปติสฺส อจฺจายิกานิ กรณียานิ. ตสฺส โข ตํ, ภิกฺขเว, กสฺสกสฺส คหปติสฺส นตฺถิ สา อิทฺธิ วา อานุภาโว วา – ‘อชฺเชว เม ธฺานิ ชายนฺตุ, สฺเวว คพฺภีนิ โหนฺตุ, อุตฺตรสฺเวว ปจฺจนฺตู’ติ. อถ โข, ภิกฺขเว, โหติ โส สมโย ยํ ตสฺส กสฺสกสฺส คหปติสฺส ตานิ ธฺานิ อุตุปริณามีนิ ชายนฺติปิ คพฺภีนิปิ โหนฺติ ปจฺจนฺติปิ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีณิมานิ ภิกฺขุสฺส อจฺจายิกานิ กรณียานิ. กตมานิ ตีณิ? อธิสีลสิกฺขาสมาทานํ, อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทานํ, อธิปฺาสิกฺขาสมาทานํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ภิกฺขุสฺส อจฺจายิกานิ กรณียานิ. ตสฺส โข ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน นตฺถิ สา อิทฺธิ วา อนุภาโว วา – ‘อชฺเชว เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตุ สฺเว วา อุตฺตรสฺเว วา’ติ. อถ โข, ภิกฺขเว, โหติ โส สมโย ยํ ตสฺส ภิกฺขุโน อธิสีลมฺปิ สิกฺขโต อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขโต อธิปฺมฺปิ สิกฺขโต อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺโพ โน ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิสีลสิกฺขาสมาทาเน, ติพฺโพ ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิจิตฺตสิกฺขาสมาทาเน ¶ , ติพฺโพ ฉนฺโท ภวิสฺสติ อธิปฺาสิกฺขาสมาทาเน’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. ปมํ.
๒. ปวิเวกสุตฺตํ
๙๔. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ปวิเวกานิ ปฺาเปนฺติ. กตมานิ ตีณิ? จีวรปวิเวกํ, ปิณฺฑปาตปวิเวกํ, เสนาสนปวิเวกํ.
‘‘ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา จีวรปวิเวกสฺมึ ปฺาเปนฺติ, สาณานิปิ ธาเรนฺติ, มสาณานิปิ ธาเรนฺติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรนฺติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรนฺติ, ติรีฏานิปิ ธาเรนฺติ, อชินมฺปิ ธาเรนฺติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรนฺติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรนฺติ, วากจีรมฺปิ ธาเรนฺติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรนฺติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรนฺติ, วาลกมฺพลมฺปิ ธาเรนฺติ ¶ , อุลูกปกฺขิกมฺปิ ¶ ธาเรนฺติ. อิทํ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา จีวรปวิเวกสฺมึ ปฺาเปนฺติ.
‘‘ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ปิณฺฑปาตปวิเวกสฺมึ ปฺาเปนฺติ. สากภกฺขาปิ โหนฺติ, สามากภกฺขาปิ โหนฺติ, นีวารภกฺขาปิ โหนฺติ, ททฺทุลภกฺขาปิ โหนฺติ, หฏภกฺขาปิ โหนฺติ, กณภกฺขาปิ โหนฺติ, อาจามภกฺขาปิ โหนฺติ, ปิฺากภกฺขาปิ โหนฺติ, ติณภกฺขาปิ โหนฺติ, โคมยภกฺขาปิ โหนฺติ, วนมูลผลาหารา ยาเปนฺติ ปวตฺตผลโภชี. อิทํ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ปิณฺฑปาตปวิเวกสฺมึ ปฺาเปนฺติ.
‘‘ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เสนาสนปวิเวกสฺมึ ปฺาเปนฺติ อรฺํ รุกฺขมูลํ สุสานํ [รุกฺขมูลํ ภุสาคารํ สุสานํ (ก.)] วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ ภุสาคารํ [สฺุาคารํ (ก.)]. อิทํ โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เสนาสนปวิเวกสฺมึ ปฺาเปนฺติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ¶ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ปวิเวกานิ ปฺาเปนฺติ.
‘‘ตีณิ โข ปนิมานิ, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย ภิกฺขุโน ปวิเวกานิ. กตมานิ ตีณิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา จ โหติ, ทุสฺสีลฺยฺจสฺส ปหีนํ โหติ, เตน จ วิวิตฺโต โหติ; สมฺมาทิฏฺิโก จ โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิ จสฺส ปหีนา โหติ, ตาย จ วิวิตฺโต โหติ; ขีณาสโว จ โหติ, อาสวา จสฺส ปหีนา โหนฺติ, เตหิ จ วิวิตฺโต โหติ ¶ . ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ทุสฺสีลฺยฺจสฺส ปหีนํ โหติ, เตน จ วิวิตฺโต โหติ; สมฺมาทิฏฺิโก จ โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิ จสฺส ปหีนา โหติ, ตาย จ วิวิตฺโต โหติ; ขีณาสโว จ โหติ, อาสวา จสฺส ปหีนา โหนฺติ, เตหิ จ วิวิตฺโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อคฺคปฺปตฺโต สารปฺปตฺโต สุทฺโธ สาเร ปติฏฺิโต’’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กสฺสกสฺส คหปติสฺส สมฺปนฺนํ สาลิกฺเขตฺตํ. ตเมนํ กสฺสโก คหปติ สีฆํ สีฆํ [สีฆสีฆํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ลวาเปยฺย. สีฆํ สีฆํ ลวาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ สงฺฆราเปยฺย. สีฆํ สีฆํ สงฺฆราเปตฺวา สีฆํ สีฆํ ¶ อุพฺพหาเปยฺย ¶ [อุพฺพาหาเปยฺย (สฺยา. กํ.)]. สีฆํ สีฆํ อุพฺพหาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ ปฺุชํ การาเปยฺย. สีฆํ สีฆํ ปฺุชํ การาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ มทฺทาเปยฺย. สีฆํ สีฆํ มทฺทาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ ปลาลานิ อุทฺธราเปยฺย. สีฆํ สีฆํ ปลาลานิ อุทฺธราเปตฺวา สีฆํ สีฆํ ภุสิกํ อุทฺธราเปยฺย. สีฆํ สีฆํ ภุสิกํ อุทฺธราเปตฺวา สีฆํ สีฆํ โอปุนาเปยฺย. สีฆํ สีฆํ โอปุนาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ อติหราเปยฺย. สีฆํ สีฆํ อติหราเปตฺวา สีฆํ ¶ สีฆํ โกฏฺฏาเปยฺย. สีฆํ สีฆํ โกฏฺฏาเปตฺวา สีฆํ สีฆํ ถุสานิ อุทฺธราเปยฺย. เอวมสฺสุ [เอวสฺสุ (ก.)] ตานิ, ภิกฺขเว, กสฺสกสฺส คหปติสฺส ธฺานิ อคฺคปฺปตฺตานิ สารปฺปตฺตานิ สุทฺธานิ สาเร ปติฏฺิตานิ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยโต ภิกฺขุ สีลวา จ โหติ, ทุสฺสีลฺยฺจสฺส ปหีนํ โหติ, เตน จ วิวิตฺโต โหติ; สมฺมาทิฏฺิโก จ โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิ จสฺส ปหีนา โหติ, ตาย จ วิวิตฺโต โหติ; ขีณาสโว จ โหติ, อาสวา จสฺส ปหีนา โหนฺติ, เตหิ จ วิวิตฺโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อคฺคปฺปตฺโต สารปฺปตฺโต สุทฺโธ สาเร ปติฏฺิโต’’’ติ. ทุติยํ.
๓. สรทสุตฺตํ
๙๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน [อพฺภุสฺสุกฺกมาโน (สี. ปี.)] สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยโต อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปชฺชติ [อุทปาทิ (สพฺพตฺถ)], สห ¶ ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส.
‘‘อถาปรํ ทฺวีหิ ธมฺเมหิ นิยฺยาติ อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทน จ. โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺมึ เจ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก กาลํ กเรยฺย, นตฺถิ ตํ [ตสฺส (ก.)] สํโยชนํ เยน ¶ สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน อิมํ [ปุนยิมํ (สฺยา. กํ. ก.)] โลกํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปริสาสุตฺตํ
๙๖. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ปริสา. กตมา ติสฺโส? อคฺควตี ปริสา, วคฺคา ปริสา, สมคฺคา ปริสา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อคฺควตี ปริสา? อิธ, ภิกฺขเว, ยสฺสํ ปริสายํ เถรา ภิกฺขู น พาหุลิกา โหนฺติ น สาถลิกา, โอกฺกมเน นิกฺขิตฺตธุรา ปวิเวเก ปุพฺพงฺคมา, วีริยํ อารภนฺติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย, เตสํ ปจฺฉิมา ชนตา ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชติ. สาปิ โหติ น พาหุลิกา น สาถลิกา โอกฺกมเน นิกฺขิตฺตธุรา ปวิเวเก ปุพฺพงฺคมา, วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อคฺควตี ปริสา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, วคฺคา ปริสา? อิธ, ภิกฺขเว, ยสฺสํ ปริสายํ ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วคฺคา ปริสา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมคฺคา ปริสา? อิธ, ภิกฺขเว, ยสฺสํ ปริสายํ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมคฺคา ปริสา.
‘‘ยสฺมึ ¶ , ภิกฺขเว, สมเย ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ, พหุํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตสฺมึ สมเย ปฺุํ ปสวนฺติ. พฺรหฺมํ, ภิกฺขเว, วิหารํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขู วิหรนฺติ, ยทิทํ มุทิตาย เจโตวิมุตฺติยา. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ, สุขิโน จิตฺตํ ¶ สมาธิยติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปริปพฺพเต ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ตํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปวตฺตมานํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูเรติ, ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูรา กุโสพฺเภ [กุสฺสุมฺเภ (สี. ปี.), กุสุมฺเภ (สฺยา. กํ. ก.)] ปริปูเรนฺติ, กุโสพฺภา ปริปูรา มหาโสพฺเภ ¶ ปริปูเรนฺติ, มหาโสพฺภา ปริปูรา กุนฺนทิโย ปริปูเรนฺติ, กุนฺนทิโย ปริปูรา มหานทิโย ปริปูเรนฺติ, มหานทิโย ปริปูรา สมุทฺทํ [สมุทฺทสาคเร (ก.)] ปริปูเรนฺติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ ¶ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ, พหุํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตสฺมึ สมเย ปฺุํ ปสวนฺติ. พฺรหฺมํ, ภิกฺขเว, วิหารํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขู วิหรนฺติ, ยทิทํ มุทิตาย เจโตวิมุตฺติยา. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปริสา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมอาชานียสุตฺตํ
๙๗. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต รฺโ ภทฺโร [ภทฺโท (ก.)] อสฺสาชานีโย ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ [สงฺขํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] คจฺฉติ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย วณฺณสมฺปนฺโน จ โหติ พลสมฺปนฺโน จ ชวสมฺปนฺโน จ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ ¶ โลกสฺส. กตเมหิ ตีหิ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน จ โหติ พลสมฺปนฺโน จ ชวสมฺปนฺโน จ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พลสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ อุปสมฺปทาย ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พลสมฺปนฺโน โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชวสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อยํ ¶ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชวสมฺปนฺโน โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยอาชานียสุตฺตํ
๙๘. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขยํ คจฺฉติ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย วณฺณสมฺปนฺโน จ โหติ พลสมฺปนฺโน จ ชวสมฺปนฺโน จ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย ราชารโห ¶ โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน จ โหติ พลสมฺปนฺโน จ ชวสมฺปนฺโน จ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พลสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พลสมฺปนฺโน โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชวสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี ¶ อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชวสมฺปนฺโน โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตติยอาชานียสุตฺตํ
๙๙. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขยํ คจฺฉติ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย วณฺณสมฺปนฺโน จ โหติ พลสมฺปนฺโน จ ชวสมฺปนฺโน จ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต รฺโ ภทฺโร อสฺสาชานีโย ราชารโห ¶ โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน จ โหติ พลสมฺปนฺโน จ ชวสมฺปนฺโน จ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ ¶ , ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วณฺณสมฺปนฺโน โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พลสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พลสมฺปนฺโน โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชวสมฺปนฺโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชวสมฺปนฺโน โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. โปตฺถกสุตฺตํ
๑๐๐. ‘‘นโวปิ ¶ , ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุพฺพณฺโณ จ โหติ ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆ จ; มชฺฌิโมปิ, ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุพฺพณฺโณ จ โหติ ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆ จ; ชิณฺโณปิ, ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุพฺพณฺโณ จ โหติ ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆ จ. ชิณฺณมฺปิ, ภิกฺขเว, โปตฺถกํ อุกฺขลิปริมชฺชนํ วา กโรนฺติ สงฺการกูเฏ ¶ วา นํ [ตํ (สี.), าเน (ก.)] ฉฑฺเฑนฺติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, นโว เจปิ ภิกฺขุ โหติ ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม. อิทมสฺส ทุพฺพณฺณตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ ¶ โส, ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุพฺพณฺโณ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. เย โข ปนสฺส เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺติ, เตสํ ตํ โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. อิทมสฺส ทุกฺขสมฺผสฺสตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ โส, ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุกฺขสมฺผสฺโส ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. เยสํ โข ปน โส [เยสํ โข ปน (สี. สฺยา. กํ. ปี.), เยสํ โส (ก.) ปุ. ป. ๑๑๖ ปสฺสิตพฺพํ] ปฏิคฺคณฺหาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, เตสํ ตํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํ. อิทมสฺส อปฺปคฺฆตาย วทามิ ¶ . เสยฺยถาปิ โส, ภิกฺขเว, โปตฺถโก อปฺปคฺโฆ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. มชฺฌิโม เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โหติ…เป… เถโร เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โหติ ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม, อิทมสฺส ทุพฺพณฺณตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ โส, ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุพฺพณฺโณ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. เย โข ปนสฺส เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺติ, เตสํ ตํ โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. อิทมสฺส ทุกฺขสมฺผสฺสตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ โส, ภิกฺขเว, โปตฺถโก ทุกฺขสมฺผสฺโส ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. เยสํ โข ปน โส ปฏิคฺคณฺหาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, เตสํ ตํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํ. อิทมสฺส อปฺปคฺฆตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ โส, ภิกฺขเว, โปตฺถโก อปฺปคฺโฆ ¶ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ.
‘‘เอวรูโป จายํ, ภิกฺขเว, เถโร ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ ภณติ. ตเมนํ ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘กึ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน, ตฺวมฺปิ นาม ภณิตพฺพํ มฺสี’ติ! โส กุปิโต อนตฺตมโน ตถารูปึ วาจํ นิจฺฉาเรติ ¶ ยถารูปาย วาจาย สงฺโฆ ตํ อุกฺขิปติ, สงฺการกูเฏว นํ โปตฺถกํ.
‘‘นวมฺปิ, ภิกฺขเว, กาสิกํ วตฺถํ วณฺณวนฺตฺเจว โหติ สุขสมฺผสฺสฺจ มหคฺฆฺจ; มชฺฌิมมฺปิ, ภิกฺขเว ¶ , กาสิกํ วตฺถํ วณฺณวนฺตฺเจว โหติ สุขสมฺผสฺสฺจ มหคฺฆฺจ; ชิณฺณมฺปิ, ภิกฺขเว, กาสิกํ วตฺถํ วณฺณวนฺตฺเจว โหติ สุขสมฺผสฺสฺจ มหคฺฆฺจ. ชิณฺณมฺปิ, ภิกฺขเว, กาสิกํ วตฺถํ รตนปลิเวนํ วา กโรติ คนฺธกรณฺฑเก วา นํ ปกฺขิปนฺติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, นโว เจปิ ภิกฺขุ โหติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, อิทมสฺส สุวณฺณตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ ตํ, ภิกฺขเว, กาสิกํ วตฺถํ วณฺณวนฺตํ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. เย โข ปนสฺส เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺติ, เตสํ ตํ โหติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. อิทมสฺส สุขสมฺผสฺสตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ ตํ, ภิกฺขเว, กาสิกํ วตฺถํ สุขสมฺผสฺสํ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. เยสํ โข ปน โส ปฏิคฺคณฺหาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ¶ , เตสํ ตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ. อิทมสฺส มหคฺฆตาย วทามิ. เสยฺยถาปิ ตํ, ภิกฺขเว, กาสิกํ วตฺถํ มหคฺฆํ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ. มชฺฌิโม ¶ เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โหติ…เป… เถโร เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โหติ…เป… ปุคฺคลํ วทามิ.
‘‘เอวรูโป จายํ, ภิกฺขเว, เถโร ภิกฺขุ สงฺฆมชฺเฌ ภณติ ¶ . ตเมนํ ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘อปฺปสทฺทา อายสฺมนฺโต โหถ, เถโร ภิกฺขุ ธมฺมฺจ วินยฺจ ภณตี’ติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กาสิกวตฺถูปมา ภวิสฺสาม, น โปตฺถกูปมา’ติ [กาสิกํ วตฺถํ ตถูปมาหํ ภวิสฺสามิ, น โปตฺถกูปมาหนฺติ (ก.)]. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. โลณกปลฺลสุตฺตํ
๑๐๑. ‘‘โย [โย โข (สฺยา. กํ.), โย จ โข (ก.)], ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘ยถา ยถายํ ปุริโส กมฺมํ กโรติ ตถา ตถา ตํ ปฏิสํเวทิยตี’ติ, เอวํ สนฺตํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ, โอกาโส น ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย ¶ . โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘ยถา ยถา เวทนียํ อยํ ปุริโส กมฺมํ กโรติ ตถา ตถาสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิยตี’ติ, เอวํ สนฺตํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยวาโส โหติ, โอกาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส ¶ อนฺตกิริยาย. อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ [ปาปํ กมฺมํ (สี. ปี.)] กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นา’ณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ? อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อภาวิตกาโย โหติ อภาวิตสีโล อภาวิตจิตฺโต อภาวิตปฺโ ปริตฺโต อปฺปาตุโม อปฺปทุกฺขวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นา’ณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ภาวิตกาโย ¶ โหติ ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ อปริตฺโต มหตฺโต [มหตฺตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อปฺปมาณวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส โลณกปลฺลํ [โลณผลํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปริตฺเต อุทกมลฺลเก [อุทกกปลฺลเก (ก.)] ปกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ ตํ ปริตฺตํ อุทกํ [อุทกมลฺลเก อุทกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อมุนา โลณกปลฺเลน โลณํ อสฺส อเปยฺย’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อทฺุหิ, ภนฺเต, ปริตฺตํ อุทกกปลฺลเก อุทกํ, ตํ อมุนา โลณกปลฺเลน โลณํ อสฺส อเปยฺย’’นฺติ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ¶ โลณกปลฺลกํ คงฺคาย นทิยา ปกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ สา คงฺคา นที อมุนา โลณกปลฺเลน โลณํ อสฺส อเปยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อสุ หิ, ภนฺเต, คงฺคาย นทิยา มหา อุทกกฺขนฺโธ โส อมุนา โลณกปลฺเลน โลโณ น อสฺส อเปยฺโย’’ติ [โลณํ เนวสฺส อเปยฺยนฺติ (สี.), น โลโณ อสฺส อเปยฺโยติ (ปี.)].
‘‘เอวเมวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ. อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อภาวิตกาโย โหติ อภาวิตสีโล อภาวิตจิตฺโต อภาวิตปฺโ ปริตฺโต อปฺปาตุโม อปฺปทุกฺขวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ภาวิตกาโย โหติ ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ อปริตฺโต มหตฺโต อปฺปมาณวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อฑฺฒกหาปเณนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปเณนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปณสเตนปิ ¶ พนฺธนํ นิคจฺฉติ. อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อฑฺฒกหาปเณนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปเณนปิ น ¶ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปณสเตนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ.
‘‘กถํรูโป, ภิกฺขเว, อฑฺฒกหาปเณนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปเณนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปณสเตนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ทลิทฺโท โหติ อปฺปสฺสโก อปฺปโภโค. เอวรูโป, ภิกฺขเว, อฑฺฒกหาปเณนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปเณนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปณสเตนปิ พนฺธนํ นิคจฺฉติ.
‘‘กถํรูโป, ภิกฺขเว, อฑฺฒกหาปเณนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปเณนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปณสเตนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อฑฺโฒ โหติ มหทฺธโน มหาโภโค. เอวรูโป, ภิกฺขเว, อฑฺฒกหาปเณนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปเณนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ, กหาปณสเตนปิ น พนฺธนํ นิคจฺฉติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ. ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ. อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ, ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อภาวิตกาโย โหติ อภาวิตสีโล อภาวิตจิตฺโต อภาวิตปฺโ ปริตฺโต อปฺปาตุโม อปฺปทุกฺขวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ภาวิตกาโย โหติ ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ อปริตฺโต มหตฺโต อปฺปมาณวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ภาวิตกาโย โหติ ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ อปริตฺโต มหตฺโต อปฺปมาณวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โอรพฺภิโก วา อุรพฺภฆาตโก วา ¶ อปฺเปกจฺจํ อุรพฺภํ อทินฺนํ อาทิยมานํ ปโหติ หนฺตุํ วา พนฺธิตุํ วา ชาเปตุํ วา ยถาปจฺจยํ วา กาตุํ, อปฺเปกจฺจํ อุรพฺภํ อทินฺนํ อาทิยมานํ นปฺปโหติ หนฺตุํ วา พนฺธิตุํ วา ชาเปตุํ วา ยถาปจฺจยํ วา กาตุํ.
‘‘กถํรูปํ, ภิกฺขเว, โอรพฺภิโก วา อุรพฺภฆาตโก วา อุรพฺภํ อทินฺนํ อาทิยมานํ ปโหติ หนฺตุํ วา พนฺธิตุํ วา ชาเปตุํ วา ยถาปจฺจยํ วา กาตุํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ทลิทฺโท โหติ อปฺปสฺสโก อปฺปโภโค. เอวรูปํ ¶ , ภิกฺขเว, โอรพฺภิโก วา อุรพฺภฆาตโก วา อุรพฺภํ อทินฺนํ อาทิยมานํ ปโหติ หนฺตุํ วา พนฺธิตุํ วา ชาเปตุํ วา ยถาปจฺจยํ วา กาตุํ.
‘‘กถํรูปํ, ภิกฺขเว, โอรพฺภิโก วา อุรพฺภฆาตโก วา อุรพฺภํ อทินฺนํ อาทิยมานํ นปฺปโหติ หนฺตุํ วา พนฺธิตุํ วา ชาเปตุํ วา ยถาปจฺจยํ วา กาตุํ ¶ . อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อฑฺโฒ โหติ มหทฺธโน มหาโภโค ราชา วา ราชมหามตฺโต วา. เอวรูปํ, ภิกฺขเว, โอรพฺภิโก วา อุรพฺภฆาตโก วา อุรพฺภํ อทินฺนํ อาทิยมานํ นปฺปโหติ หนฺตุํ วา พนฺธิตุํ วา ชาเปตุํ วา ยถาปจฺจยํ วา กาตุํ. อฺทตฺถุ ปฺชลิโกว [ปฺชลิโก (ก.)] นํ [ปรํ (ก.)] ยาจติ – ‘เทหิ เม, มาริส, อุรพฺภํ วา อุรพฺภธนํ วา’ติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘กถํรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อภาวิตกาโย โหติ อภาวิตสีโล อภาวิตจิตฺโต อภาวิตปฺโ ปริตฺโต อปฺปาตุโม อปฺปทุกฺขวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ¶ อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตํ ตเมนํ นิรยํ อุปเนติ.
‘‘กถํรูปสฺส ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ภาวิตกาโย โหติ ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ อปริตฺโต มหตฺโต อปฺปมาณวิหารี. เอวรูปสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตาทิสํเยว อปฺปมตฺตกํ ปาปกมฺมํ กตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, นาณุปิ ขายติ, กึ พหุเทว.
‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘ยถา ยถายํ ปุริโส กมฺมํ กโรติ ตถา ตถา ตํ ปฏิสํเวเทตี’ติ, เอวํ สนฺตํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ, โอกาโส น ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย. โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘ยถา ยถา เวทนียํ อยํ ปุริโส กมฺมํ กโรติ ตถา ตถา ตสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทตี’ติ, เอวํ สนฺตํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยวาโส โหติ, โอกาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ปํสุโธวกสุตฺตํ
๑๐๒. ‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, ชาตรูปสฺส โอฬาริกา อุปกฺกิเลสา ปํสุวาลุกา ¶ [ปํสุวาลิกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สกฺขรกลา. ตเมนํ ปํสุโธวโก วา ปํสุโธวกนฺเตวาสี วา โทณิยํ อากิริตฺวา โธวติ สนฺโธวติ นิทฺโธวติ. ตสฺมึ ปหีเน ตสฺมึ พฺยนฺตีกเต สนฺติ ชาตรูปสฺส มชฺฌิมสหคตา อุปกฺกิเลสา สุขุมสกฺขรา ถูลวาลุกา [ถูลวาลิกา (สี. ปี.), ถุลฺลวาลิกา (สฺยา. กํ.)]. ตเมนํ ปํสุโธวโก วา ปํสุโธวกนฺเตวาสี วา โธวติ สนฺโธวติ นิทฺโธวติ. ตสฺมึ ปหีเน ตสฺมึ พฺยนฺตีกเต สนฺติ ชาตรูปสฺส สุขุมสหคตา อุปกฺกิเลสา สุขุมวาลุกา กาฬชลฺลิกา. ตเมนํ ปํสุโธวโก วา ปํสุโธวกนฺเตวาสี วา โธวติ สนฺโธวติ นิทฺโธวติ. ตสฺมึ ปหีเน ตสฺมึ พฺยนฺตีกเต อถาปรํ สุวณฺณสิกตาวสิสฺสนฺติ [สุวณฺณชาตรูปกาวสิสฺสนฺติ (ก.)]. ตเมนํ สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ชาตรูปํ มูสายํ ปกฺขิปิตฺวา ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ¶ . ตํ โหติ ชาตรูปํ ธนฺตํ สนฺธนฺตํ [อธนฺตํ อสนฺธนฺตํ (สฺยา. กํ.)] นิทฺธนฺตํ อนิทฺธนฺตกสาวํ [อนิทฺธนฺตํ อนิหิตํ อนินฺนีตกสาวํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], น เจว มุทุ โหติ น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ. ตํ โหติ ชาตรูปํ ธนฺตํ สนฺธนฺตํ นิทฺธนฺตํ นิทฺธนฺตกสาวํ [นิหิตํ นินฺนีตกสาวํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], มุทุ จ โหติ กมฺมนิยฺจ ปภสฺสรฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา ¶ อุเปติ กมฺมาย. ยสฺสา ยสฺสา จ ปิลนฺธนวิกติยา อากงฺขติ – ยทิ ปฏฺฏิกาย [มุทฺทิกาย (อ. นิ. ๕.๒๓], ยทิ กุณฺฑลาย, ยทิ คีเวยฺยเก [คีเวยฺยเกน (ก.), คีเวยฺยกาย (?)], ยทิ สุวณฺณมาลาย – ตฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, สนฺติ อธิจิตฺตมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน โอฬาริกา อุปกฺกิเลสา กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ, ตเมนํ สเจตโส ภิกฺขุ ทพฺพชาติโก ปชหติ วิโนเทติ ¶ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. ตสฺมึ ปหีเน ตสฺมึ พฺยนฺตีกเต สนฺติ อธิจิตฺตมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน มชฺฌิมสหคตา อุปกฺกิเลสา กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก, ตเมนํ สเจตโส ภิกฺขุ ทพฺพชาติโก ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. ตสฺมึ ¶ ปหีเน ตสฺมึ พฺยนฺตีกเต สนฺติ อธิจิตฺตมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน สุขุมสหคตา อุปกฺกิเลสา าติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ตเมนํ สเจตโส ภิกฺขุ ทพฺพชาติโก ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. ตสฺมึ ปหีเน ตสฺมึ พฺยนฺตีกเต อถาปรํ ธมฺมวิตกฺกาวสิสฺสติ [ธมฺมวิตกฺโกวสิสฺสติ (ก.)]. โส โหติ สมาธิ น เจว สนฺโต น จ ปณีโต นปฺปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ น เอโกทิภาวาธิคโต สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต [สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตวโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.), สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวโต (ก.), สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริยาธิคโต (?) อ. นิ. ๙.๓๗; ที. นิ. ๓.๓๕๕] โหติ. โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํเยว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ [เอโกทิภาวํ คจฺฉติ (สี.), เอโกทิภาโว โหติ (สฺยา. กํ. ก.), เอโกทิโหติ (ปี.)] สมาธิยติ. โส โหติ สมาธิ สนฺโต ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ยสฺส ยสฺส จ อภิฺา สจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ ¶ อภิฺา สจฺฉิกิริยาย ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุภเวยฺยํ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา อสฺสํ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก อสฺสํ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยํ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กเรยฺยํ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน [อภิชฺชมาโน (สี. ปี. ก.)] คจฺเฉยฺยํ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กเมยฺยํ ¶ , เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมเสยฺยํ ปริมชฺเชยฺยํ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตยฺย’นฺติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท ¶ สุเณยฺยํ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’ติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส ¶ สเจ อากงฺขติ – ‘ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชาเนยฺยํ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, วีตราคํ วา จิตฺตํ วีตราคํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; สโทสํ วา จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ วีตโทสํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; สโมหํ วา จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ วีตโมหํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; มหคฺคตํ วา จิตฺตํ มหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ อมหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ สอุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ อนุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; สมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ อสมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ; วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺยํ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชาเนยฺย’นฺติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ ¶ – ‘อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสเรยฺยํ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – อมุตฺราสึ เอวํนาโม ¶ เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ, อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสเรยฺย’นฺติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺเสยฺยํ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชาเนยฺยํ – อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา ¶ มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา ¶ , เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนาติ, อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺเสยฺยํ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชาเนยฺย’นฺติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส สเจ อากงฺขติ – ‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติ. ทสมํ.
๑๑. นิมิตฺตสุตฺตํ
๑๐๓. ‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานิ – กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ. สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย. สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺย. สเจ, ภิกฺขเว ¶ , อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมา สมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยาย. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทฺุจ กมฺมนิยฺจ ปภสฺสรฺจ, น จ ¶ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา อุกฺกํ พนฺเธยฺย [พนฺธติ… อาลิมฺปติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๘๑ ตํฏีกายํ จ) ม. นิ. อฏฺ. ๑.๗๖; ม. นิ. ๓.๓๖๐ ตํอฏฺกถาฏีกาสุ จ ปสฺสิตพฺพํ], อุกฺกํ ¶ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺย, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ¶ ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺย [ปกฺขิปติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๘๑)], อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ. สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อภิธเมยฺย, านํ ตํ ชาตรูปํ ฑเหยฺย. สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, านํ ตํ ชาตรูปํ นิพฺพาเปยฺย [นิพฺพาเยยฺย (สี.)]. สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, านํ ตํ ชาตรูปํ น สมฺมา ปริปากํ คจฺเฉยฺย. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทฺุจ กมฺมนิยฺจ ปภสฺสรฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. ยสฺสา ยสฺสา จ ปิลนฺธนวิกติยา อากงฺขติ – ยทิ ปฏฺฏิกาย, ยทิ กุณฺฑลาย, ยทิ คีเวยฺยเก, ยทิ สุวณฺณมาลาย – ตฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิ กาตพฺพานิ – กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ. สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ¶ ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย ¶ , านํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย. สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺย. สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมา สมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยาย. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทฺุจ กมฺมนิยฺจ ปภสฺสรฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. ยสฺส ยสฺส จ อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน.
‘‘โส ¶ สเจ อากงฺขติ – ‘อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุภเวยฺยํ…เป… (ฉ อภิฺา วิตฺถาเรตพฺพา) ¶ อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติ. เอกาทสมํ.
โลณกปลฺลวคฺโค [โลณผลวคฺโค (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อจฺจายิกํ ปวิเวกํ, สรโท ปริสา ตโย;
อาชานียา โปตฺถโก จ, โลณํ โธวติ นิมิตฺตานีติ.
ทุติโย ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๓. ตติยปณฺณาสกํ
(๑๑) ๑. สมฺโพธวคฺโค
๑. ปุพฺเพวสมฺโพธสุตฺตํ
๑๐๔. ‘‘ปุพฺเพว ¶ ¶ ¶ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข โลเก อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข โลกํ [โลเก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ โลเก อสฺสาโท. ยํ โลโก [โลเก (ปี. ก.)] อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม, อยํ โลเก อาทีนโว. โย โลเก ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ โลเก นิสฺสรณ’นฺติ [โลกนิสฺสรณํ (อฏฺ.) ‘‘โลเก นิสฺสรณ’’นฺติ ปเทน สํสนฺทิตพฺพํ]. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, เอวํ โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต ¶ อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ [อภิสมฺพุทฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ก.)] ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ [โข อหํ (สี. ปี.), โขหํ (สฺยา. กํ. ก.)], ภิกฺขเว, เอวํ โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ปมํ.
๒. ปมอสฺสาทสุตฺตํ
๑๐๕. ‘‘โลกสฺสาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ. โย โลเก อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ. ยาวตโก โลเก อสฺสาโท, ปฺาย เม โส สุทิฏฺโ. โลกสฺสาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวปริเยสนํ อจรึ ¶ . โย โลเก อาทีนโว ตทชฺฌคมํ. ยาวตโก โลเก อาทีนโว, ปฺาย ¶ เม โส สุทิฏฺโ. โลกสฺสาหํ, ภิกฺขเว, นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ. ยํ โลเก นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ. ยาวตกํ โลเก นิสฺสรณํ, ปฺาย เม ตํ สุทิฏฺํ. ยาวกีวฺจาหํ, ภิกฺขเว, โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุติยอสฺสาทสุตฺตํ
๑๐๖. ‘‘โน ¶ เจทํ [โน เจตํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๓.๒๘ ปสฺสิตพฺพํ], ภิกฺขเว, โลเก อสฺสาโท อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา โลเก สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ โลเก อสฺสาโท, ตสฺมา สตฺตา โลเก สารชฺชนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, โลเก อาทีนโว ¶ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา โลเก นิพฺพินฺเทยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ โลเก อาทีนโว, ตสฺมา สตฺตา โลเก นิพฺพินฺทนฺติ. โน เจทํ, ภิกฺขเว, โลเก นิสฺสรณํ อภวิสฺส, นยิทํ สตฺตา โลกมฺหา [โลเก (ก.)] นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ โลเก นิสฺสรณํ, ตสฺมา สตฺตา โลกมฺหา นิสฺสรนฺติ. ยาวกีวฺจ, ภิกฺขเว, สตฺตา โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสุํ [นาพฺภฺํสุ (สํ. นิ. ๓.๒๘], เนว ตาว, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา [วิปฺปยุตฺตา (ก.)] วิมริยาทีกเตน [วิมริยาทิกเตน (สี. ปี. ก.)] เจตสา วิหรึสุ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา โลกสฺส ¶ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสุํ, อถ, ภิกฺขเว, สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสํยุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๐๗. ‘‘เย ¶ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต [น เต (ก.)], ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ ¶ , ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา โลกสฺส อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ [วิหริสฺสนฺติ (สี. ปี.)]. จตุตฺถํ.
๕. รุณฺณสุตฺตํ
๑๐๘. ‘‘รุณฺณมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย ยทิทํ คีตํ. อุมฺมตฺตกมิทํ, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย ยทิทํ นจฺจํ. โกมารกมิทํ, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย ยทิทํ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกหสิตํ [ทนฺตวิทํสกํ หสิตํ (สี. ปี.)]. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เสตุฆาโต คีเต, เสตุฆาโต นจฺเจ, อลํ โว ธมฺมปฺปโมทิตานํ สตํ สิตํ สิตมตฺตายา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อติตฺติสุตฺตํ
๑๐๙. ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ปฏิเสวนาย นตฺถิ ติตฺติ. กตเมสํ ติณฺณํ? โสปฺปสฺส, ภิกฺขเว, ปฏิเสวนาย นตฺถิ ติตฺติ. สุราเมรยปานสฺส, ภิกฺขเว, ปฏิเสวนาย ¶ นตฺถิ ติตฺติ. เมถุนธมฺมสมาปตฺติยา, ภิกฺขเว, ปฏิเสวนาย นตฺถิ ติตฺติ. อิเมสํ, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปฏิเสวนาย นตฺถิ ติตฺตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อรกฺขิตสุตฺตํ
๑๑๐. อถ ¶ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จิตฺเต, คหปติ, อรกฺขิเต กายกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ ¶ , มโนกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ. ตสฺส อรกฺขิตกายกมฺมนฺตสฺส อรกฺขิตวจีกมฺมนฺตสฺส อรกฺขิตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ. ตสฺส อวสฺสุตกายกมฺมนฺตสฺส อวสฺสุตวจีกมฺมนฺตสฺส อวสฺสุตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ ปูติกํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ ปูติกํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ ปูติกํ โหติ. ตสฺส ปูติกายกมฺมนฺตสฺส ปูติวจีกมฺมนฺตสฺส ปูติมโนกมฺมนฺตสฺส น ภทฺทกํ มรณํ โหติ, น ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา.
‘‘เสยฺยถาปิ, คหปติ, กูฏาคาเร ทุจฺฉนฺเน กูฏมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, โคปานสิโยปิ อรกฺขิตา โหนฺติ, ภิตฺติปิ อรกฺขิตา โหติ; กูฏมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ, โคปานสิโยปิ อวสฺสุตา โหนฺติ, ภิตฺติปิ อวสฺสุตา โหติ; กูฏมฺปิ ปูติกํ โหติ, โคปานสิโยปิ ปูติกา โหนฺติ, ภิตฺติปิ ปูติกา โหติ.
‘‘เอวเมวํ โข, คหปติ, จิตฺเต ¶ อรกฺขิเต กายกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ. ตสฺส อรกฺขิตกายกมฺมนฺตสฺส อรกฺขิตวจีกมฺมนฺตสฺส อรกฺขิตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อวสฺสุตํ โหติ. ตสฺส อวสฺสุตกายกมฺมนฺตสฺส อวสฺสุตวจีกมฺมนฺตสฺส อวสฺสุตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ ปูติกํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ ปูติกํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ ปูติกํ โหติ. ตสฺส ปูติกายกมฺมนฺตสฺส ปูติวจีกมฺมนฺตสฺส ปูติมโนกมฺมนฺตสฺส น ภทฺทกํ มรณํ โหติ, น ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา.
‘‘จิตฺเต ¶ , คหปติ, รกฺขิเต กายกมฺมมฺปิ รกฺขิตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ รกฺขิตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ รกฺขิตํ โหติ. ตสฺส รกฺขิตกายกมฺมนฺตสฺส รกฺขิตวจีกมฺมนฺตสฺส รกฺขิตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ ¶ โหติ. ตสฺส อนวสฺสุตกายกมฺมนฺตสฺส อนวสฺสุตวจีกมฺมนฺตสฺส อนวสฺสุตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ อปูติกํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อปูติกํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อปูติกํ โหติ. ตสฺส อปูติกายกมฺมนฺตสฺส อปูติวจีกมฺมนฺตสฺส อปูติมโนกมฺมนฺตสฺส ภทฺทกํ มรณํ โหติ, ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา.
‘‘เสยฺยถาปิ, คหปติ ¶ , กูฏาคาเร สุจฺฉนฺเน กูฏมฺปิ รกฺขิตํ โหติ, โคปานสิโยปิ รกฺขิตา โหนฺติ, ภิตฺติปิ รกฺขิตา โหติ; กูฏมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ, โคปานสิโยปิ อนวสฺสุตา โหนฺติ, ภิตฺติปิ อนวสฺสุตา โหติ; กูฏมฺปิ อปูติกํ โหติ, โคปานสิโยปิ อปูติกา โหนฺติ, ภิตฺติปิ อปูติกา โหติ.
เอวเมวํ โข, คหปติ, จิตฺเต รกฺขิเต กายกมฺมมฺปิ รกฺขิตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ รกฺขิตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ รกฺขิตํ โหติ. ตสฺส รกฺขิตกายกมฺมนฺตสฺส รกฺขิตวจีกมฺมนฺตสฺส รกฺขิตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ. ตสฺส อนวสฺสุตกายกมฺมนฺตสฺส อนวสฺสุตวจีกมฺมนฺตสฺส อนวสฺสุตมโนกมฺมนฺตสฺส กายกมฺมมฺปิ อปูติกํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อปูติกํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อปูติกํ โหติ. ตสฺส อปูติกายกมฺมนฺตสฺส อปูติวจีกมฺมนฺตสฺส อปูติมโนกมฺมนฺตสฺส ภทฺทกํ มรณํ โหติ, ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. พฺยาปนฺนสุตฺตํ
๑๑๑. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ – ‘‘จิตฺเต, คหปติ, พฺยาปนฺเน กายกมฺมมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ. ตสฺส พฺยาปนฺนกายกมฺมนฺตสฺส พฺยาปนฺนวจีกมฺมนฺตสฺส พฺยาปนฺนมโนกมฺมนฺตสฺส น ภทฺทกํ มรณํ โหติ, น ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา. เสยฺยถาปิ, คหปติ, กูฏาคาเร ทุจฺฉนฺเน กูฏมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ, โคปานสิโยปิ พฺยาปนฺนา โหนฺติ, ภิตฺติปิ พฺยาปนฺนา ¶ โหติ; เอวเมวํ โข, คหปติ, จิตฺเต พฺยาปนฺเน กายกมฺมมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ พฺยาปนฺนํ โหติ. ตสฺส พฺยาปนฺนกายกมฺมนฺตสฺส พฺยาปนฺนวจีกมฺมนฺตสฺส พฺยาปนฺนมโนกมฺมนฺตสฺส น ภทฺทกํ มรณํ โหติ, น ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา.
‘‘จิตฺเต ¶ , คหปติ, อพฺยาปนฺเน กายกมฺมมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ. ตสฺส อพฺยาปนฺนกายกมฺมนฺตสฺส อพฺยาปนฺนวจีกมฺมนฺตสฺส อพฺยาปนฺนมโนกมฺมนฺตสฺส ภทฺทกํ มรณํ โหติ, ภทฺทิกา กาลงฺกิริยา. เสยฺยถาปิ, คหปติ, กูฏาคาเร สุจฺฉนฺเน กูฏมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ, โคปานสิโยปิ ¶ อพฺยาปนฺนา โหนฺติ, ภิตฺติปิ อพฺยาปนฺนา โหติ; เอวเมวํ โข, คหปติ, จิตฺเต อพฺยาปนฺเน กายกมฺมมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อพฺยาปนฺนํ โหติ. ตสฺส อพฺยาปนฺนกายกมฺมนฺตสฺส…เป… อพฺยาปนฺนมโนกมฺมนฺตสฺส ภทฺทกํ มรณํ โหติ, ภทฺทิกา ¶ กาลงฺกิริยา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมนิทานสุตฺตํ
๑๑๒. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. ยํ, ภิกฺขเว, โลภปกตํ กมฺมํ โลภชํ โลภนิทานํ โลภสมุทยํ, ตํ กมฺมํ อกุสลํ ตํ กมฺมํ สาวชฺชํ ตํ กมฺมํ ทุกฺขวิปากํ, ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตติ, น ตํ กมฺมํ กมฺมนิโรธาย สํวตฺตติ. ยํ, ภิกฺขเว, โทสปกตํ กมฺมํ โทสชํ โทสนิทานํ โทสสมุทยํ, ตํ กมฺมํ อกุสลํ ตํ กมฺมํ สาวชฺชํ ตํ กมฺมํ ทุกฺขวิปากํ, ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตติ, น ตํ กมฺมํ กมฺมนิโรธาย สํวตฺตติ. ยํ, ภิกฺขเว, โมหปกตํ กมฺมํ โมหชํ โมหนิทานํ โมหสมุทยํ, ตํ กมฺมํ อกุสลํ ตํ กมฺมํ สาวชฺชํ ตํ กมฺมํ ทุกฺขวิปากํ, ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตติ, น ตํ กมฺมํ กมฺมนิโรธาย สํวตฺตติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย.
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? อโลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, อโทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, อโมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. ยํ, ภิกฺขเว, อโลภปกตํ กมฺมํ อโลภชํ อโลภนิทานํ อโลภสมุทยํ, ตํ ¶ กมฺมํ กุสลํ ตํ ¶ กมฺมํ อนวชฺชํ ตํ กมฺมํ สุขวิปากํ, ตํ กมฺมํ กมฺมนิโรธาย สํวตฺตติ, น ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตติ. ยํ, ภิกฺขเว, อโทสปกตํ กมฺมํ อโทสชํ อโทสนิทานํ อโทสสมุทยํ, ตํ กมฺมํ กุสลํ ตํ กมฺมํ อนวชฺชํ ตํ กมฺมํ สุขวิปากํ, ตํ ¶ กมฺมํ กมฺมนิโรธาย สํวตฺตติ, น ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตติ. ยํ, ภิกฺขเว, อโมหปกตํ กมฺมํ อโมหชํ อโมหนิทานํ อโมหสมุทยํ, ตํ กมฺมํ กุสลํ ตํ กมฺมํ อนวชฺชํ ตํ กมฺมํ สุขวิปากํ, ตํ กมฺมํ กมฺมนิโรธาย สํวตฺตติ, น ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยนิทานสุตฺตํ
๑๑๓. ‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? อตีเต, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ; อนาคเต, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ; ปจฺจุปฺปนฺเน, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, อตีเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ? อตีเต, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ. ตสฺส อตีเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ฉนฺโท ชายติ. ฉนฺทชาโต เตหิ ธมฺเมหิ สํยุตฺโต โหติ. เอตมหํ, ภิกฺขเว, สํโยชนํ วทามิ โย เจตโส สาราโค. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตีเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนาคเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ¶ ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ? อนาคเต, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ. ตสฺส อนาคเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ฉนฺโท ชายติ. ฉนฺทชาโต เตหิ ธมฺเมหิ สํยุตฺโต โหติ. เอตมหํ, ภิกฺขเว, สํโยชนํ วทามิ โย เจตโส สาราโค. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนาคเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ? ปจฺจุปฺปนฺเน, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ เจตสา อนุวิตกฺเกติ ¶ อนุวิจาเรติ. ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ฉนฺโท ชายติ. ฉนฺทชาโต เตหิ ธมฺเมหิ สํยุตฺโต โหติ. เอตมหํ, ภิกฺขเว, สํโยชนํ วทามิ โย เจตโส ¶ สาราโค. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท ชายติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย.
‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? อตีเต, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ; อนาคเต ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ; ปจฺจุปฺปนฺเน, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, อตีเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ? อตีตานํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิยานํ ธมฺมานํ อายตึ วิปากํ ปชานาติ. อายตึ วิปากํ วิทิตฺวา ตทภินิวตฺเตติ. ตทภินิวตฺเตตฺวา [ตทภินิวชฺเชติ, ตทภินิวชฺเชตฺวา (สี. สฺยา. กํ.)] เจตสา อภินิวิชฺฌิตฺวา [อภิวิราเชตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฺาย อติวิชฺฌ [อภินิวิชฺฌ (ก.)] ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตีเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อนาคเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ? อนาคตานํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิยานํ ธมฺมานํ อายตึ วิปากํ ปชานาติ. อายตึ วิปากํ วิทิตฺวา ตทภินิวตฺเตติ. ตทภินิวตฺเตตฺวา เจตสา อภินิวิชฺฌิตฺวา ปฺาย อติวิชฺฌ ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนาคเต ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ? ปจฺจุปฺปนฺนานํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราคฏฺานิยานํ ธมฺมานํ อายตึ วิปากํ ปชานาติ, อายตึ วิปากํ ¶ วิทิตฺวา ตทภินิวตฺเตติ, ตทภินิวตฺเตตฺวา เจตสา อภินิวิชฺฌิตฺวา ปฺาย อติวิชฺฌ ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคฏฺานิเย ธมฺเม อารพฺภ ฉนฺโท น ชายติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ. ทสมํ.
สมฺโพธวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปุพฺเพว ¶ ทุเว อสฺสาทา, สมโณ รุณฺณปฺจมํ;
อติตฺติ ทฺเว จ วุตฺตานิ, นิทานานิ อปเร ทุเวติ.
(๑๒) ๒. อาปายิกวคฺโค
๑. อาปายิกสุตฺตํ
๑๑๔. ‘‘ตโยเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อาปายิกา เนรยิกา อิทมปฺปหาย. กตเม ตโย? โย ¶ จ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ, โย จ สุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตํ อมูลเกน [อภูเตน (ก.)] อพฺรหฺมจริเยน อนุทฺธํเสติ, โย จายํ เอวํวาที เอวํทิฏฺิ – ‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’ติ, โส ตาย กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อาปายิกา เนรยิกา อิทมปฺปหายา’’ติ. ปมํ.
๒. ทุลฺลภสุตฺตํ
๑๑๕. ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. กตเมสํ ติณฺณํ? ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมึ, ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส เทเสตา ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ, กตฺู กตเวที ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมิ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. อปฺปเมยฺยสุตฺตํ
๑๑๖. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? สุปฺปเมยฺโย, ทุปฺปเมยฺโย, อปฺปเมยฺโย. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล สุปฺปเมยฺโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อุทฺธโต โหติ อุนฺนโฬ จปโล มุขโร วิกิณฺณวาโจ มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล สุปฺปเมยฺโย.
‘‘กตโม ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทุปฺปเมยฺโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อนุทฺธโต โหติ อนุนฺนโฬ อจปโล อมุขโร อวิกิณฺณวาโจ อุปฏฺิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทุปฺปเมยฺโย.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อปฺปเมยฺโย? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ โหติ ขีณาสโว. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อปฺปเมยฺโย. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. อาเนฺชสุตฺตํ
๑๑๗. ‘‘ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ, ตตฺร ิโต ตทธิมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารี อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อากาสานฺจายตนูปคานํ, ภิกฺขเว, เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ. ตตฺถ ปุถุชฺชโน ยาวตายุกํ ตฺวา ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา นิรยมฺปิ คจฺฉติ ติรจฺฉานโยนิมฺปิ คจฺฉติ เปตฺติวิสยมฺปิ คจฺฉติ. ภควโต ปน สาวโก ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา ตสฺมึเยว ภเว ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส อยํ อธิปฺปยาโส อิทํ นานากรณํ สุตวโต อริยสาวกสฺส อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนน, ยทิทํ คติยา อุปปตฺติยา.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตทสฺสาเทติ ตํ ¶ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ, ตตฺร ิโต ตทธิมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารี อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. วิฺาณฺจายตนูปคานํ, ภิกฺขเว, เทวานํ จตฺตารีสํ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ. ตตฺถ ¶ ปุถุชฺชโน ¶ ยาวตายุกํ ตฺวา ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา นิรยมฺปิ คจฺฉติ ติรจฺฉานโยนิมฺปิ คจฺฉติ เปตฺติวิสยมฺปิ คจฺฉติ. ภควโต ปน สาวโก ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา ตสฺมึเยว ภเว ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส อยํ อธิปฺปยาโส อิทํ นานากรณํ ¶ สุตวโต อริยสาวกสฺส อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนน, ยทิทํ คติยา อุปปตฺติยา.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ, ตตฺร ิโต ตทธิมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารี อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน อากิฺจฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. อากิฺจฺายตนูปคานํ, ภิกฺขเว, เทวานํ สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ. ตตฺถ ปุถุชฺชโน ยาวตายุกํ ตฺวา ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา นิรยมฺปิ คจฺฉติ ติรจฺฉานโยนิมฺปิ คจฺฉติ เปตฺติวิสยมฺปิ คจฺฉติ. ภควโต ปน สาวโก ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา ตสฺมึเยว ภเว ปรินิพฺพายติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส ¶ , อยํ อธิปฺปยาโส อิทํ นานากรณํ สุตวโต อริยสาวกสฺส อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนน, ยทิทํ คติยา อุปปตฺติยา. ‘อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. วิปตฺติสมฺปทาสุตฺตํ
๑๑๘. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิปตฺติโย. กตมา ติสฺโส? สีลวิปตฺติ, จิตฺตวิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สีลวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, มุสาวาที โหติ, ปิสุณวาโจ โหติ, ผรุสวาโจ โหติ, สมฺผปฺปลาปี โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สีลวิปตฺติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, จิตฺตวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ พฺยาปนฺนจิตฺโต. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, จิตฺตวิปตฺติ.
‘‘กตมา ¶ ¶ จ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ วิปรีตทสฺสโน – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ ¶ , กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิวิปตฺติ. สีลวิปตฺติเหตุ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ; จิตฺตวิปตฺติเหตุ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ; ทิฏฺิวิปตฺติเหตุ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา ¶ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วิปตฺติโยติ.
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สมฺปทา. กตมา ติสฺโส? สีลสมฺปทา, จิตฺตสมฺปทา, ทิฏฺิสมฺปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ อพฺยาปนฺนจิตฺโต. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, จิตฺตสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ อวิปรีตทสฺสโน – ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา. สีลสมฺปทาเหตุ ¶ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ; จิตฺตสมฺปทาเหตุ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปชฺชนฺติ ¶ ; ทิฏฺิสมฺปทาเหตุ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สมฺปทา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อปณฺณกสุตฺตํ
๑๑๙. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิปตฺติโย. กตมา ติสฺโส? สีลวิปตฺติ, จิตฺตวิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ. กตมา จ, ภิกฺขเว, สีลวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ…เป… สมฺผปฺปลาปี โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สีลวิปตฺติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, จิตฺตวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ พฺยาปนฺนจิตฺโต. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, จิตฺตวิปตฺติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ วิปรีตทสฺสโน – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิวิปตฺติ. สีลวิปตฺติเหตุ วา, ภิกฺขเว…เป… ทิฏฺิวิปตฺติเหตุ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อปณฺณโก มณิ อุทฺธํ ขิตฺโต เยน เยเนว ปติฏฺาติ สุปฺปติฏฺิตํเยว ปติฏฺาติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, สีลวิปตฺติเหตุ วา สตฺตา…เป… อุปปชฺชนฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วิปตฺติโยติ.
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สมฺปทา. กตมา ติสฺโส? สีลสมฺปทา, จิตฺตสมฺปทา, ทิฏฺิสมฺปทา ¶ . กตมา จ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ อพฺยาปนฺนจิตฺโต. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, จิตฺตสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ อวิปรีตทสฺสโน – ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา. สีลสมฺปทาเหตุ วา ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. จิตฺตสมฺปทาเหตุ วา…เป… ทิฏฺิสมฺปทาเหตุ ¶ วา, ภิกฺขเว, สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อปณฺณโก มณิ อุทฺธํ ขิตฺโต เยน เยเนว ปติฏฺาติ สุปฺปติฏฺิตํเยว ปติฏฺาติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, สีลสมฺปทาเหตุ วา สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ, จิตฺตสมฺปทาเหตุ วา สตฺตา…เป… ทิฏฺิสมฺปทาเหตุ วา สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สมฺปทา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. กมฺมนฺตสุตฺตํ
๑๒๐. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิปตฺติโย. กตมา ติสฺโส? กมฺมนฺตวิปตฺติ, อาชีววิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ. กตมา จ, ภิกฺขเว, กมฺมนฺตวิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ…เป… สมฺผปฺปลาปี โหติ ¶ . อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมนฺตวิปตฺติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อาชีววิปตฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาอาชีโว โหติ, มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (สฺยา. กํ. ก.)] กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาชีววิปตฺติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิวิปตฺติ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ วิปรีตทสฺสโน – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิวิปตฺติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วิปตฺติโยติ.
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สมฺปทา. กตมา ติสฺโส? กมฺมนฺตสมฺปทา, อาชีวสมฺปทา, ทิฏฺิสมฺปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, กมฺมนฺตสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมนฺตสมฺปทา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อาชีวสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาอาชีโว โหติ, สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาชีวสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ อวิปรีตทสฺสโน – ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ ¶ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิสมฺปทา. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สมฺปทา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปมโสเจยฺยสุตฺตํ
๑๒๑. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, โสเจยฺยานิ. กตมานิ ตีณิ? กายโสเจยฺยํ, วจีโสเจยฺยํ, มโนโสเจยฺยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, กายโสเจยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต ¶ โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กายโสเจยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วจีโสเจยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว, วจีโสเจยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, มโนโสเจยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ อพฺยาปนฺนจิตฺโต สมฺมาทิฏฺิโก. อิทํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มโนโสเจยฺยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ โสเจยฺยานี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยโสเจยฺยสุตฺตํ
๑๒๒. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, โสเจยฺยานิ. กตมานิ ตีณิ? กายโสเจยฺยํ, วจีโสเจยฺยํ, มโนโสเจยฺยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, กายโสเจยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปาณาติปาตา ¶ ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, อพฺรหฺมจริยา ปฏิวิรโต โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กายโสเจยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วจีโสเจยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วจีโสเจยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, มโนโสเจยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ – ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’ติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ – ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’ติ ปชานาติ; ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ¶ อุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ¶ , ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ – ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ พฺยาปาโท’ติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ – ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ พฺยาปาโท’ติ ปชานาติ; ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส พฺยาปาทสฺส ปหานํ โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ – ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธ’นฺติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ – ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธ’นฺติ ปชานาติ; ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส ถินมิทฺธสฺส ปหานํ โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ ปหีนสฺส ถินมิทฺธสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ – ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ’นฺติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ¶ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ – ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ’นฺติ ปชานาติ; ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานํ โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ ปหีนสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ – ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’ติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ – ‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ¶ วิจิกิจฺฉา’ติ ปชานาติ; ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ; ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ, ตฺจ ¶ ปชานาติ; ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตฺจ ปชานาติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มโนโสเจยฺยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ โสเจยฺยานีติ.
[อิติวุ. ๖๖] ‘‘กายสุจึ วจีสุจึ, เจโตสุจึ อนาสวํ;
สุจึ โสเจยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ. นวมํ;
๑๐. โมเนยฺยสุตฺตํ
๑๒๓. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, โมเนยฺยานิ. กตมานิ ตีณิ? กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ. กตมฺจ, ภิกฺขเว, กายโมเนยฺยํ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, อพฺรหฺมจริยา ปฏิวิรโต โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กายโมเนยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วจีโมเนยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วจีโมเนยฺยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, มโนโมเนยฺยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มโนโมเนยฺยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ โมเนยฺยานี’’ติ.
‘‘กายมุนึ วจีมุนึ, เจโตมุนึ อนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายิน’’นฺติ. ทสมํ;
อาปายิกวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อาปายิโก ¶ ทุลฺลโภ อปฺปเมยฺยํ, อาเนฺชวิปตฺติสมฺปทา;
อปณฺณโก จ กมฺมนฺโต, ทฺเว โสเจยฺยานิ โมเนยฺยนฺติ.
(๑๓) ๓. กุสินารวคฺโค
๑. กุสินารสุตฺตํ
๑๒๔. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา กุสินารายํ วิหรติ พลิหรเณ วนสณฺเฑ. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฺตรํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ. ตเมนํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อุปสงฺกมิตฺวา สฺวาตนาย ภตฺเตน นิมนฺเตติ ¶ . อากงฺขมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิวาเสติ. โส ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ตสฺส คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา นิเวสนํ เตนุปสงฺกมติ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทติ. ตเมนํ โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปติ สมฺปวาเรติ.
‘‘ตสฺส เอวํ โหติ – ‘สาธุ วต มฺยายํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปติ สมฺปวาเรตี’ติ. เอวมฺปิสฺส โหติ – ‘อโห วต มายํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อายติมฺปิ เอวรูเปน ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปยฺย ¶ สมฺปวาเรยฺยา’ติ! โส ตํ ปิณฺฑปาตํ คถิโต [คธิโต (สฺยา. กํ. ก.)] มุจฺฉิโต อชฺโฌสนฺโน [อชฺฌาปนฺโน (สี. ก.) อชฺโฌปนฺโน (ฏีกา)] อนาทีนวทสฺสาวี อนิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. โส ตตฺถ กามวิตกฺกมฺปิ วิตกฺเกติ, พฺยาปาทวิตกฺกมฺปิ วิตกฺเกติ, วิหึสาวิตกฺกมฺปิ วิตกฺเกติ. เอวรูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ทินฺนํ น มหปฺผลนฺติ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปมตฺโต หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหรติ.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฺตรํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ. ตเมนํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อุปสงฺกมิตฺวา สฺวาตนาย ภตฺเตน นิมนฺเตติ. อากงฺขมาโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิวาเสติ. โส ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ¶ ปตฺตจีวรมาทาย เยน ตสฺส คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา นิเวสนํ เตนุปสงฺกมติ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทติ. ตเมนํ โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปติ สมฺปวาเรติ.
‘‘ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘สาธุ วต มฺยายํ คหปติ วา ¶ คหปติปุตฺโต วา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปติ สมฺปวาเรตี’ติ. เอวมฺปิสฺส น โหติ – ‘อโห วต มายํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อายติมฺปิ เอวรูเปน ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปยฺย สมฺปวาเรยฺยา’ติ! โส ตํ ปิณฺฑปาตํ อคถิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. โส ตตฺถ เนกฺขมฺมวิตกฺกมฺปิ ¶ วิตกฺเกติ, อพฺยาปาทวิตกฺกมฺปิ วิตกฺเกติ, อวิหึสาวิตกฺกมฺปิ วิตกฺเกติ. เอวรูปสฺสาหํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ ¶ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? อปฺปมตฺโต หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหรตี’’ติ. ปมํ.
๒. ภณฺฑนสุตฺตํ
๑๒๕. ‘‘ยสฺสํ, ภิกฺขเว, ทิสายํ ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ, มนสิ กาตุมฺปิ เม เอสา, ภิกฺขเว, ทิสา น ผาสุ โหติ, ปเคว คนฺตุํ! นิฏฺเมตฺถ คจฺฉามิ – ‘อทฺธา เต อายสฺมนฺโต ตโย ธมฺเม ปชหึสุ, ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ [พหุลีมกํสุ (สฺยา. กํ. ปี.)]. กตเม ตโย ธมฺเม ปชหึสุ? เนกฺขมฺมวิตกฺกํ, อพฺยาปาทวิตกฺกํ, อวิหึสาวิตกฺกํ – อิเม ตโย ธมฺเม ปชหึสุ. กตเม ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ? กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ – อิเม ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ’. ยสฺสํ, ภิกฺขเว, ทิสายํ ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ, มนสิ กาตุมฺปิ เม เอสา, ภิกฺขเว, ทิสา น ผาสุ โหติ, ปเคว คนฺตุํ! นิฏฺเมตฺถ คจฺฉามิ – ‘อทฺธา เต อายสฺมนฺโต อิเม ตโย ธมฺเม ปชหึสุ, อิเม ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ’’’.
‘‘ยสฺสํ ปน, ภิกฺขเว, ทิสายํ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ, คนฺตุมฺปิ เม เอสา, ภิกฺขเว, ทิสา ผาสุ โหติ, ปเคว มนสิ กาตุํ! นิฏฺเมตฺถ คจฺฉามิ – ‘อทฺธา เต อายสฺมนฺโต ตโย ธมฺเม ¶ ปชหึสุ, ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ. กตเม ตโย ธมฺเม ปชหึสุ? กามวิตกฺกํ ¶ , พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ – อิเม ตโย ธมฺเม ปชหึสุ. กตเม ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ? เนกฺขมฺมวิตกฺกํ, อพฺยาปาทวิตกฺกํ, อวิหึสาวิตกฺกํ – อิเม ตโย ธมฺเม พหุลมกํสุ’. ยสฺสํ ¶ , ภิกฺขเว, ทิสายํ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ, คนฺตุมฺปิ เม เอสา, ภิกฺขเว, ทิสา ผาสุ โหติ, ปเคว มนสิ กาตุํ! นิฏฺเมตฺถ คจฺฉามิ – ‘อทฺธา เต อายสฺมนฺโต อิเม ตโย ธมฺเม ปชหึสุ, อิเม ตโย ธมฺเม พหุลมกํสู’’’ติ. ทุติยํ.
๓. โคตมกเจติยสุตฺตํ
๑๒๖. เอกํ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ โคตมเก เจติเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อภิฺายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิฺาย. สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ. สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิฺาย ธมฺมํ เทสยโต โน อนภิฺาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนี. อลฺจ ปน โว, ภิกฺขเว, ตุฏฺิยา, อลํ อตฺตมนตาย, อลํ โสมนสฺสาย – ‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถาติ. ตติยํ.
๔. ภรณฺฑุกาลามสุตฺตํ
๑๒๗. เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน เยน กปิลวตฺถุ ตทวสริ. อสฺโสสิ โข มหานาโม สกฺโก – ‘‘ภควา กิร กปิลวตฺถุํ ¶ อนุปฺปตฺโต’’ติ. อถ โข มหานาโม ¶ สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตํ โข มหานามํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘คจฺฉ, มหานาม, กปิลวตฺถุสฺมึ, ตถารูปํ อาวสถํ ชาน ยตฺถชฺช มยํ เอกรตฺตึ วิหเรยฺยามา’’ติ. ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข มหานาโม สกฺโก ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา กปิลวตฺถุํ ปวิสิตฺวา เกวลกปฺปํ กปิลวตฺถุํ อนฺวาหิณฺฑนฺโต [อาหิณฺฑนฺโต (สฺยา. กํ.)] นาทฺทส กปิลวตฺถุสฺมึ ตถารูปํ อาวสถํ ยตฺถชฺช ภควา เอกรตฺตึ วิหเรยฺย.
อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, กปิลวตฺถุสฺมึ ตถารูโป อาวสโถ ¶ ยตฺถชฺช ภควา เอกรตฺตึ วิหเรยฺย. อยํ, ภนฺเต, ภรณฺฑุ กาลาโม ภควโต ปุราณสพฺรหฺมจารี. ตสฺสชฺช ภควา อสฺสเม เอกรตฺตึ วิหรตู’’ติ. ‘‘คจฺฉ, มหานาม, สนฺถรํ ปฺเปหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข มหานาโม สกฺโก ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภรณฺฑุสฺส กาลามสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา สนฺถรํ ปฺาเปตฺวา อุทกํ เปตฺวา ปาทานํ โธวนาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สนฺถโต, ภนฺเต, สนฺถาโร, อุทกํ ปิตํ ปาทานํ โธวนาย. ยสฺสทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ.
อถ โข ภควา เยน ภรณฺฑุสฺส กาลามสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ปาเท ปกฺขาเลสิ. อถ โข มหานามสฺส สกฺกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อกาโล โข อชฺช ภควนฺตํ ปยิรุปาสิตุํ. กิลนฺโต ¶ ภควา. สฺเว ทานาหํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสิสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
อถ โข มหานาโม สกฺโก ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข มหานามํ สกฺกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ตโย โขเม, มหานาม, สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, มหานาม, เอกจฺโจ สตฺถา กามานํ ปริฺํ ปฺาเปติ; น รูปานํ ปริฺํ ปฺาเปติ, น เวทนานํ ปริฺํ ปฺาเปติ. อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ สตฺถา กามานํ ปริฺํ ปฺาเปติ ¶ , รูปานํ ปริฺํ ปฺาเปติ; น เวทนานํ ¶ ปริฺํ ปฺาเปติ. อิธ ปน, มหานาม, เอกจฺโจ สตฺถา กามานํ ปริฺํ ปฺาเปติ, รูปานํ ปริฺํ ปฺาเปติ, เวทนานํ ปริฺํ ปฺาเปติ. อิเม โข, มหานาม, ตโย สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. ‘อิเมสํ, มหานาม, ติณฺณํ สตฺถารานํ เอกา นิฏฺา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺา’’’ติ?
เอวํ วุตฺเต ภรณฺฑุ กาลาโม มหานามํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘เอกาติ, มหานาม, วเทหี’’ติ. เอวํ วุตฺเต ภควา มหานามํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘นานาติ, มหานาม, วเทหี’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภรณฺฑุ กาลาโม มหานามํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘เอกาติ, มหานาม, วเทหี’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา มหานามํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘นานาติ, มหานาม, วเทหี’’ติ. ตติยมฺปิ โข ภรณฺฑุ กาลาโม มหานามํ สกฺกํ เอตทโวจ – ‘‘เอกาติ, มหานาม ¶ , วเทหี’’ติ. ตติยมฺปิ โข ภควา มหานามํ สกฺกํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘นานาติ, มหานาม, วเทหี’’ติ.
อถ โข ภรณฺฑุ กาลามสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มเหสกฺขสฺส วตมฺหิ มหานามสฺส สกฺกสฺส สมฺมุขา สมเณน โคตเมน ยาวตติยํ อปสาทิโต. ยํนูนาหํ กปิลวตฺถุมฺหา ปกฺกเมยฺย’’นฺติ. อถ โข ภรณฺฑุ กาลาโม กปิลวตฺถุมฺหา ปกฺกามิ. ยํ กปิลวตฺถุมฺหา ปกฺกามิ ตถา ปกฺกนฺโตว อโหสิ น ปุน ปจฺจาคจฺฉีติ. จตุตฺถํ.
๕. หตฺถกสุตฺตํ
๑๒๘. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข หตฺถโก เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘ภควโต ปุรโต สฺสามี’’ติ โอสีทติเมว สํสีทติเมว [โอสีทติ เจว สํสีทติ จ (สี. ปี.), โอสีทติ สํสีทติ (สฺยา. กํ.)], น สกฺโกติ สณฺาตุํ. เสยฺยถาปิ นาม สปฺปิ วา เตลํ วา วาลุกาย อาสิตฺตํ โอสีทติเมว สํสีทติเมว, น สณฺาติ; เอวเมวํ หตฺถโก เทวปุตฺโต – ‘‘ภควโต ปุรโต สฺสามี’’ติ โอสีทติเมว สํสีทติเมว, น สกฺโกติ สณฺาตุํ.
อถ ¶ โข ภควา หตฺถกํ เทวปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โอฬาริกํ, หตฺถก, อตฺตภาวํ อภินิมฺมินาหี’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ, โข หตฺถโก เทวปุตฺโต ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา โอฬาริกํ อตฺตภาวํ อภินิมฺมินิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตํ โข หตฺถกํ เทวปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘เย เต, หตฺถก, ธมฺมา ปุพฺเพ มนุสฺสภูตสฺส ปวตฺติโน อเหสุํ, อปิ นุ เต เต ธมฺมา เอตรหิ ปวตฺติโน’’ติ? ‘‘เย จ เม, ภนฺเต, ธมฺมา ปุพฺเพ มนุสฺสภูตสฺส ปวตฺติโน อเหสุํ, เต จ เม ธมฺมา เอตรหิ ปวตฺติโน; เย จ เม, ภนฺเต, ธมฺมา ปุพฺเพ มนุสฺสภูตสฺส ¶ นปฺปวตฺติโน อเหสุํ, เต จ เม ธมฺมา เอตรหิ ปวตฺติโน. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ภควา เอตรหิ อากิณฺโณ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ ราชูหิ ¶ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ; เอวเมวํ โข อหํ, ภนฺเต, อากิณฺโณ วิหรามิ เทวปุตฺเตหิ. ทูรโตปิ, ภนฺเต, เทวปุตฺตา อาคจฺฉนฺติ หตฺถกสฺส เทวปุตฺตสฺส สนฺติเก ‘ธมฺมํ โสสฺสามา’ติ. ติณฺณาหํ, ภนฺเต, ธมฺมานํ อติตฺโต อปฺปฏิวาโน กาลงฺกโต. กตเมสํ ติณฺณํ? ภควโต อหํ, ภนฺเต, ทสฺสนสฺส อติตฺโต อปฺปฏิวาโน กาลงฺกโต; สทฺธมฺมสวนสฺสาหํ, ภนฺเต, อติตฺโต อปฺปฏิวาโน กาลงฺกโต; สงฺฆสฺสาหํ, ภนฺเต, อุปฏฺานสฺส อติตฺโต อปฺปฏิวาโน กาลงฺกโต. อิเมสํ โข อหํ, ภนฺเต, ติณฺณํ ธมฺมานํ อติตฺโต อปฺปฏิวาโน กาลงฺกโต’’ติ.
‘‘นาหํ ภควโต ทสฺสนสฺส, ติตฺติมชฺฌคา [ติตฺติ ติตฺติสมฺภวํ (ก.)] กุทาจนํ;
สงฺฆสฺส อุปฏฺานสฺส, สทฺธมฺมสวนสฺส จ.
‘‘อธิสีลํ สิกฺขมาโน, สทฺธมฺมสวเน รโต;
ติณฺณํ ธมฺมานํ อติตฺโต, หตฺถโก อวิหํ คโต’’ติ. ปฺจมํ;
๖. กฏุวิยสุตฺตํ
๑๒๙. เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย พาราณสึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา ¶ โข ภควา โคโยคปิลกฺขสฺมึ [โคโยคมิลกฺขสฺมึ (สฺยา. กํ. ก.)] ปิณฺฑาย จรมาโน [จรมานํ (ก.)] อฺตรํ ภิกฺขุํ ริตฺตสฺสาทํ พาหิรสฺสาทํ มุฏฺสฺสตึ ¶ อสมฺปชานํ อสมาหิตํ วิพฺภนฺตจิตฺตํ ปากตินฺทฺริยํ. ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ¶ –
‘‘มา โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, อตฺตานํ กฏุวิยมกาสิ. ตํ วต ภิกฺขุ กฏุวิยกตํ อตฺตานํ อามคนฺเธน [อามคนฺเธ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อวสฺสุตํ มกฺขิกา นานุปติสฺสนฺติ นานฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ [นานุพนฺธิสฺสนฺติ (ก.)], เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. อถ โข โส ภิกฺขุ ภควตา อิมินา โอวาเทน โอวทิโต สํเวคมาปาทิ. อถ โข ภควา พาราณสิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย พาราณสึ ¶ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, โคโยคปิลกฺขสฺมึ ปิณฺฑาย จรมาโน อฺตรํ ภิกฺขุํ ริตฺตสฺสาทํ พาหิรสฺสาทํ มุฏฺสฺสตึ อสมฺปชานํ อสมาหิตํ วิพฺภนฺตจิตฺตํ ปากตินฺทฺริยํ. ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจํ –
‘‘‘มา โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, อตฺตานํ กฏุวิยมกาสิ. ตํ วต ภิกฺขุ กฏุวิยกตํ อตฺตานํ อามคนฺเธน อวสฺสุตํ มกฺขิกา นานุปติสฺสนฺติ นานฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ. อถ โข, ภิกฺขเว, โส ภิกฺขุ มยา อิมินา โอวาเทน โอวทิโต สํเวคมาปาที’’ติ. เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, กฏุวิยํ? โก อามคนฺโธ? กา มกฺขิกา’’ติ?
‘‘อภิชฺฌา โข, ภิกฺขุ, กฏุวิยํ; พฺยาปาโท อามคนฺโธ; ปาปกา อกุสลา วิตกฺกา มกฺขิกา. ตํ วต, ภิกฺขุ, กฏุวิยกตํ อตฺตานํ อามคนฺเธน อวสฺสุตํ มกฺขิกา นานุปติสฺสนฺติ นานฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.
‘‘อคุตฺตํ ¶ จกฺขุโสตสฺมึ, อินฺทฺริเยสุ อสํวุตํ;
มกฺขิกานุปติสฺสนฺติ ¶ , สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา.
‘‘กฏุวิยกโต ¶ ภิกฺขุ, อามคนฺเธ อวสฺสุโต;
อารกา โหติ นิพฺพานา, วิฆาตสฺเสว ภาควา.
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, อลทฺธา สมถมตฺตโน [สมมตฺตโน (สี. สฺยา. กํ.), สมฺมมตฺตโน (ปี.)];
ปเรติ [จเรติ (สฺยา. ก.)] พาโล ทุมฺเมโธ, มกฺขิกาหิ ปุรกฺขโต.
‘‘เย จ สีเลน สมฺปนฺนา, ปฺายูปสเมรตา;
อุปสนฺตา สุขํ เสนฺติ, นาสยิตฺวาน มกฺขิกา’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. ปมอนุรุทฺธสุตฺตํ
๑๓๐. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ทิพฺเพน จกฺขุนา ¶ วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน เยภุยฺเยน ปสฺสามิ มาตุคามํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชมานํ. กติหิ นุ โข, ภนฺเต, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘ตีหิ โข, อนุรุทฺธ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, อนุรุทฺธ, มาตุคาโม ปุพฺพณฺหสมยํ มจฺเฉรมลปริยุฏฺิเตน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ อิสฺสาปริยุฏฺิเตน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ, สายนฺหสมยํ กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ ¶ . อิเมหิ โข, อนุรุทฺธ, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยอนุรุทฺธสุตฺตํ
๑๓๑. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ¶ สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สหสฺสํ โลกํ โอโลเกมิ. อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา [อปมฺมุฏฺา (สี.), อปมุฏฺา (สฺยา. กํ.)], ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. อถ จ ปน เม นานุปาทาย [น อนุปาทาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ.
‘‘ยํ โข เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ – ‘อหํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สหสฺสํ โลกํ โวโลเกมี’ติ, อิทํ เต มานสฺมึ. ยมฺปิ เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ – ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺค’นฺติ, อิทํ เต อุทฺธจฺจสฺมึ. ยมฺปิ เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ – ‘อถ จ ปน เม นานุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’ติ, อิทํ ¶ เต กุกฺกุจฺจสฺมึ. สาธุ วตายสฺมา อนุรุทฺโธ อิเม ตโย ธมฺเม ปหาย, อิเม ตโย ธมฺเม อมนสิกริตฺวา อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรตู’’ติ.
อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อปเรน ¶ สมเยน อิเม ตโย ธมฺเม ปหาย, อิเม ตโย ธมฺเม อมนสิกริตฺวา อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหริ [อุปสํหาสิ (สฺยา. กํ. ปี.), อุปสํหรติ (ก.)]. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา อนุรุทฺโธ อรหตํ อโหสีติ. อฏฺมํ.
๙. ปฏิจฺฉนฺนสุตฺตํ
๑๓๒. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺฉนฺนานิ อาวหนฺติ [วหนฺติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], โน วิวฏานิ. กตมานิ ตีณิ? มาตุคาโม, ภิกฺขเว, ปฏิจฺฉนฺโน อาวหติ, โน วิวโฏ; พฺราหฺมณานํ, ภิกฺขเว, มนฺตา ปฏิจฺฉนฺนา อาวหนฺติ, โน วิวฏา ¶ ; มิจฺฉาทิฏฺิ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺฉนฺนา อาวหติ, โน วิวฏา. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อาวหนฺติ, โน วิวฏานิ.
‘‘ตีณิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, วิวฏานิ วิโรจนฺติ, โน ปฏิจฺฉนฺนานิ. กตมานิ ตีณิ? จนฺทมณฺฑลํ, ภิกฺขเว, วิวฏํ วิโรจติ, โน ปฏิจฺฉนฺนํ; สูริยมณฺฑลํ, ภิกฺขเว, วิวฏํ วิโรจติ, โน ปฏิจฺฉนฺนํ; ตถาคตปฺปเวทิโต ธมฺมวินโย, ภิกฺขเว, วิวโฏ วิโรจติ, โน ปฏิจฺฉนฺโน. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ วิวฏานิ วิโรจนฺติ, โน ปฏิจฺฉนฺนานี’’ติ. นวมํ.
๑๐. เลขสุตฺตํ
๑๓๓. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? ปาสาณเลขูปโม ปุคฺคโล, ปถวิเลขูปโม ปุคฺคโล, อุทกเลขูปโม ¶ ปุคฺคโล. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปาสาณเลขูปโม ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ ¶ ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปาสาเณ เลขา น ขิปฺปํ ลุชฺชติ วาเตน วา อุทเกน วา, จิรฏฺิติกา โหติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปาสาณเลขูปโม ปุคฺคโล.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปถวิเลขูปโม ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ น ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปถวิยา เลขา ขิปฺปํ ลุชฺชติ วาเตน วา อุทเกน วา, น จิรฏฺิติกา โหติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ น ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปถวิเลขูปโม ปุคฺคโล.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อุทกเลขูปโม ปุคฺคโล? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล อาคาฬฺเหนปิ วุจฺจมาโน ผรุเสนปิ ¶ วุจฺจมาโน อมนาเปนปิ วุจฺจมาโน สนฺธิยติเมว [… เยว (สฺยา. กํ.) … เจว (ปี.)] สํสนฺทติเมว [… เยว (สฺยา. กํ.) … เจว (ปี.)] สมฺโมทติเมว [… เยว (สฺยา. กํ.) … เจว (ปี.)]. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทเก เลขา ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกา โหติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาคาฬฺเหนปิ วุจฺจมาโน ผรุเสนปิ วุจฺจมาโน อมนาเปนปิ วุจฺจมาโน สนฺธิยติเมว สํสนฺทติเมว สมฺโมทติเมว. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุทกเลขูปโม ปุคฺคโล. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๑๕]. ทสมํ.
กุสินารวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุสินารภณฺฑนา ¶ เจว, โคตมภรณฺฑุหตฺถโก;
กฏุวิยํ ทฺเว อนุรุทฺธา, ปฏิจฺฉนฺนํ เลเขน เต ทสาติ.
(๑๔) ๔. โยธาชีววคฺโค
๑. โยธาชีวสุตฺตํ
๑๓๔. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต โยธาชีโว ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. กตเมหิ ตีหิ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, โยธาชีโว ทูเร ปาตี จ โหติ อกฺขณเวธี จ มหโต จ กายสฺส ปทาเลตา. อิเมหิ, โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต โยธาชีโว ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเร ปาตี จ โหติ อกฺขณเวธี จ มหโต จ กายสฺส ปทาเลตา.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเร ปาตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ เวทนํ ¶ [สพฺพา เวทนา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ ¶ , น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ สฺา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ สฺํ [สพฺพา สฺา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, สพฺเพ สงฺขาเร – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ¶ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเร ปาตี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺขณเวธี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺขณเวธี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหโต กายสฺส ปทาเลตา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหนฺตํ อวิชฺชากฺขนฺธํ ปทาเลติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหโต กายสฺส ปทาเลตา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ¶ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. ปมํ.
๒. ปริสาสุตฺตํ
๑๓๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปริสา. กตมา ติสฺโส? อุกฺกาจิตวินีตา ปริสา, ปฏิปุจฺฉาวินีตา ปริสา, ยาวตาวินีตา [ยาวตชฺฌาวินีตา (อฏฺกถายํ ปานฺตรํ)] ปริสา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปริสา’’ติ. ทุติยํ.
๓. มิตฺตสุตฺตํ
๑๓๖. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต มิตฺโต เสวิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? ( ) [(อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ) (ปี. ก.)] ทุทฺททํ ททาติ, ทุกฺกรํ กโรติ, ทุกฺขมํ ขมติ – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มิตฺโต เสวิตพฺโพ’’ติ. ตติยํ.
๔. อุปฺปาทาสุตฺตํ
๑๓๗. ‘‘อุปฺปาทา วา, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ิตาว สา ธาตุ ¶ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ – ‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’ติ. อุปฺปาทา วา, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ¶ อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ – ‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’ติ. อุปฺปาทา วา, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา. สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ – ‘สพฺเพ ¶ ธมฺมา อนตฺตา’’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. เกสกมฺพลสุตฺตํ
๑๓๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโ อกฺขายติ. เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต, อุณฺเห อุณฺโห, ทุพฺพณฺโณ, ทุคฺคนฺโธ, ทุกฺขสมฺผสฺโส. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ปุถุสมณพฺราหฺมณวาทานํ [สมณปฺปวาทานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มกฺขลิวาโท เตสํ ปฏิกิฏฺโ อกฺขายติ.
‘‘มกฺขลิ, ภิกฺขเว, โมฆปุริโส เอวํวาที เอวํทิฏฺิ – ‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กิริยํ, นตฺถิ วีริย’นฺติ. เยปิ ¶ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตปิ ภควนฺโต กมฺมวาทา เจว อเหสุํ กิริยวาทา จ วีริยวาทา จ. เตปิ, ภิกฺขเว, มกฺขลิ โมฆปุริโส ปฏิพาหติ – ‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กิริยํ, นตฺถิ วีริย’นฺติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตปิ ภควนฺโต กมฺมวาทา เจว ภวิสฺสนฺติ กิริยวาทา จ วีริยวาทา จ. เตปิ, ภิกฺขเว, มกฺขลิ โมฆปุริโส ปฏิพาหติ – ‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กิริยํ, นตฺถิ วีริย’นฺติ. อหมฺปิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กมฺมวาโท เจว กิริยวาโท จ วีริยวาโท จ. มมฺปิ, ภิกฺขเว, มกฺขลิ โมฆปุริโส ปฏิพาหติ – ‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กิริยํ, นตฺถิ วีริย’’’นฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, นทีมุเข ขิปฺปํ อุฑฺเฑยฺย [โอฑฺเฑยฺย (สี.)] พหูนํ [พหุนฺนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มจฺฉานํ อหิตาย ทุกฺขาย อนยาย พฺยสนาย; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, มกฺขลิ โมฆปุริโส มนุสฺสขิปฺปํ มฺเ โลเก อุปฺปนฺโน พหูนํ สตฺตานํ อหิตาย ทุกฺขาย อนยาย ¶ พฺยสนายา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สมฺปทาสุตฺตํ
๑๓๙. ‘‘ติสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, สมฺปทา. กตมา ติสฺโส? สทฺธาสมฺปทา, สีลสมฺปทา, ปฺาสมฺปทา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส สมฺปทา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. วุทฺธิสุตฺตํ
๑๔๐. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วุทฺธิโย. กตมา ติสฺโส? สทฺธาวุทฺธิ, สีลวุทฺธิ, ปฺาวุทฺธิ – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วุทฺธิโย’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อสฺสขฬุงฺกสุตฺตํ
๑๔๑. ‘‘ตโย จ, ภิกฺขเว, อสฺสขฬุงฺเก เทเสสฺสามิ ตโย จ ปุริสขฬุงฺเก. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ตโย อสฺสขฬุงฺกา? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ; น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อสฺสขฬุงฺกา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ตโย ปุริสขฬุงฺกา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุริสขฬุงฺโก ¶ ¶ ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ; น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินเย ปฺหํ ปุฏฺโ สํสาเทติ ¶ [สํหีเรติ (ก.)], โน วิสฺสชฺเชติ. อิทมสฺส น วณฺณสฺมึ วทามิ. น โข ปน ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อิทมสฺส น อาโรหปริณาหสฺมึ วทามิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ; น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินเย ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ, โน สํสาเทติ. อิทมสฺส วณฺณสฺมึ วทามิ. น ปน ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อิทมสฺส น อาโรหปริณาหสฺมึ วทามิ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ; น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ¶ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินเย ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ, โน สํสาเทติ. อิทมสฺส วณฺณสฺมึ วทามิ. ลาภี โข ปน โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อิทมสฺส อาโรหปริณาหสฺมึ ¶ วทามิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุริสขฬุงฺโก ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุริสขฬุงฺกา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อสฺสปรสฺสสุตฺตํ
๑๔๒. ‘‘ตโย จ, ภิกฺขเว, อสฺสปรสฺเส [อสฺสสทสฺเส (สี สฺยา. กํ. ปี.)] เทเสสฺสามิ ตโย จ ปุริสปรสฺเส [ปุริสสทสฺเส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, ตโย อสฺสปรสฺสา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อสฺสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อสฺสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ; น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อสฺสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อสฺสปรสฺสา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ตโย ปุริสปรสฺสา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ; น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน. อิธ ปน, ภิกฺขเว ¶ , เอกจฺโจ ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินิเย ปฺหํ ปุฏฺโ สํสาเทติ, โน วิสฺสชฺเชติ. อิทมสฺส น วณฺณสฺมึ วทามิ. น โข ปน ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ¶ . อิทมสฺส น อาโรหปริณาหสฺมึ วทามิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน โหติ; น วณฺณสมฺปนฺโน, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินเย ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ, โน สํสาเทติ. อิทมสฺส วณฺณสฺมึ วทามิ. น โข ปน ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อิทมสฺส น อาโรหปริณาหสฺมึ วทามิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ; วณฺณสมฺปนฺโน จ, น อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินเย ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ, โน สํสาเทติ. อิทมสฺส วณฺณสฺมึ วทามิ. ลาภี โข ปน โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อิทมสฺส อาโรหปริณาหสฺมึ วทามิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุริสปรสฺโส ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ปุริสปรสฺสา’’ติ. นวมํ.
๑๐. อสฺสาชานียสุตฺตํ
๑๔๓. ‘‘ตโย จ, ภิกฺขเว, ภทฺเร อสฺสาชานีเย เทเสสฺสามิ ตโย จ ภทฺเร ปุริสาชานีเย. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, ตโย ภทฺรา อสฺสาชานียา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ภทฺโร อสฺสาชานีโย ¶ …เป… ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ภทฺรา อสฺสาชานียา.
‘‘กตเม จ ภิกฺขเว, ตโย ภทฺรา ปุริสาชานียา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ภทฺโร ปุริสาชานีโย…เป… ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภทฺโร ปุริสาชานีโย…เป… ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ ¶ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทมสฺส ชวสฺมึ วทามิ. อภิธมฺเม โข ปน อภิวินเย ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ, โน สํสาเทติ. อิทมสฺส วณฺณสฺมึ วทามิ. ลาภี โข ปน โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อิทมสฺส อาโรหปริณาหสฺมึ วทามิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภทฺโร ปุริสาชานีโย ชวสมฺปนฺโน จ โหติ วณฺณสมฺปนฺโน ¶ จ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน จ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย ภทฺรา ปุริสาชานียา’’ติ. ทสมํ.
๑๑. ปมโมรนิวาปสุตฺตํ
๑๔๔. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ โมรนิวาเป ปริพฺพาชการาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อจฺจนฺตนิฏฺโ โหติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสาโน เสฏฺโ เทวมนุสฺสานํ. กตเมหิ ตีหิ? อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน, อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อจฺจนฺตนิฏฺโ โหติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสาโน เสฏฺโ เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทุติยโมรนิวาปสุตฺตํ
๑๔๕. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อจฺจนฺตนิฏฺโ โหติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี ¶ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสาโน เสฏฺโ เทวมนุสฺสานํ. กตเมหิ ตีหิ? อิทฺธิปาฏิหาริเยน ¶ , อาเทสนาปาฏิหาริเยน, อนุสาสนีปาฏิหาริเยน – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ ¶ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อจฺจนฺตนิฏฺโ โหติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสาโน เสฏฺโ เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ตติยโมรนิวาปสุตฺตํ
๑๔๖. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อจฺจนฺตนิฏฺโ โหติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสาโน เสฏฺโ เทวมนุสฺสานํ. กตเมหิ ตีหิ? สมฺมาทิฏฺิยา, สมฺมาาเณน, สมฺมาวิมุตฺติยา – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อจฺจนฺตนิฏฺโ ¶ โหติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี อจฺจนฺตปริโยสาโน เสฏฺโ เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. เตรสมํ.
โยธาชีววคฺโค จุทฺทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โยโธ ปริสมิตฺตฺจ, อุปฺปาทา เกสกมฺพโล;
สมฺปทา วุทฺธิ ตโย, อสฺสา ตโย โมรนิวาปิโนติ.
(๑๕) ๕. มงฺคลวคฺโค
๑. อกุสลสุตฺตํ
๑๔๗. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย. กตเมหิ ตีหิ? อกุสเลน กายกมฺเมน, อกุสเลน วจีกมฺเมน, อกุสเลน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค. กตเมหิ ตีหิ? กุสเลน กายกมฺเมน, กุสเลน วจีกมฺเมน, กุสเลน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข ¶ , ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค’’ติ. ปมํ.
๒. สาวชฺชสุตฺตํ
๑๔๘. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย. กตเมหิ ตีหิ? สาวชฺเชน กายกมฺเมน, สาวชฺเชน วจีกมฺเมน, สาวชฺเชน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค. กตเมหิ ตีหิ? อนวชฺเชน กายกมฺเมน, อนวชฺเชน วจีกมฺเมน, อนวชฺเชน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข…เป… เอวํ สคฺเค’’ติ. ทุติยํ.
๓. วิสมสุตฺตํ
๑๔๙. ‘‘ตีหิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว…เป… วิสเมน กายกมฺเมน, วิสเมน วจีกมฺเมน, วิสเมน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข…เป… เอวํ นิรเย.
‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ…เป… สเมน กายกมฺเมน, สเมน วจีกมฺเมน, สเมน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข…เป… เอวํ สคฺเค’’ติ. ตติยํ.
๔. อสุจิสุตฺตํ
๑๕๐. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว…เป… อสุจินา กายกมฺเมน, อสุจินา วจีกมฺเมน, อสุจินา มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข…เป… เอวํ นิรเย.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว…เป… สุจินา กายกมฺเมน, สุจินา วจีกมฺเมน, สุจินา มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมขตสุตฺตํ
๑๕๑. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล อพฺยตฺโต อสปฺปุริโส ขตํ อุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, สาวชฺโช จ โหติ สานุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวติ. กตเมหิ ตีหิ? อกุสเลน กายกมฺเมน, อกุสเลน วจีกมฺเมน, อกุสเลน มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พาโล อพฺยตฺโต อสปฺปุริโส ขตํ อุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, สาวชฺโช จ โหติ สานุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวติ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ¶ ปณฺฑิโต วิยตฺโต สปฺปุริโส อกฺขตํ อนุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, อนวชฺโช จ โหติ อนนุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ ปฺุํ ปสวติ. กตเมหิ ตีหิ? กุสเลน กายกมฺเมน, กุสเลน วจีกมฺเมน, กุสเลน มโนกมฺเมน…เป…. ปฺจมํ.
๖. ทุติยขตสุตฺตํ
๑๕๒. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว…เป… สาวชฺเชน กายกมฺเมน, สาวชฺเชน วจีกมฺเมน, สาวชฺเชน มโนกมฺเมน…เป….
‘‘ตีหิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว…เป… อนวชฺเชน กายกมฺเมน, อนวชฺเชน วจีกมฺเมน, อนวชฺเชน มโนกมฺเมน…เป…. ฉฏฺํ.
๗. ตติยขตสุตฺตํ
๑๕๓. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว…เป… วิสเมน กายกมฺเมน, วิสเมน วจีกมฺเมน, วิสเมน มโนกมฺเมน…เป….
‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว…เป… สเมน กายกมฺเมน, สเมน วจีกมฺเมน, สเมน มโนกมฺเมน…เป…. สตฺตมํ.
๘. จตุตฺถขตสุตฺตํ
๑๕๔. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว…เป… อสุจินา กายกมฺเมน, อสุจินา วจีกมฺเมน, อสุจินา มโนกมฺเมน…เป….
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว…เป… สุจินา กายกมฺเมน, สุจินา วจีกมฺเมน, สุจินา มโนกมฺเมน – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต วิยตฺโต สปฺปุริโส อกฺขตํ อนุปหตํ อตฺตานํ ปริหรติ, อนวชฺโช จ โหติ อนนุวชฺโช จ วิฺูนํ, พหฺุจ ปฺุํ ปสวตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. วนฺทนาสุตฺตํ
๑๕๕. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา. กตมา ติสฺโส? กาเยน, วาจาย, มนสา – อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส วนฺทนา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ปุพฺพณฺหสุตฺตํ
๑๕๖. ‘‘เย ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา ปุพฺพณฺหสมยํ กาเยน สุจริตํ จรนฺติ ¶ , วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, สุปุพฺพณฺโห, ภิกฺขเว, เตสํ สตฺตานํ.
‘‘เย, ภิกฺขเว, สตฺตา มชฺฌนฺหิกสมยํ กาเยน สุจริตํ จรนฺติ, วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, สุมชฺฌนฺหิโก, ภิกฺขเว, เตสํ สตฺตานํ.
‘‘เย ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา สายนฺหสมยํ กาเยน สุจริตํ จรนฺติ, วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, สุสายนฺโห, ภิกฺขเว, เตสํ สตฺตาน’’นฺติ.
‘‘สุนกฺขตฺตํ สุมงฺคลํ, สุปฺปภาตํ สุหุฏฺิตํ [สุวุฏฺิตํ (สี. ปี.)];
สุขโณ สุมุหุตฺโต จ, สุยิฏฺํ พฺรหฺมจาริสุ.
‘‘ปทกฺขิณํ กายกมฺมํ, วาจากมฺมํ ปทกฺขิณํ;
ปทกฺขิณํ มโนกมฺมํ, ปณีธิ เต ปทกฺขิเณ [ปณิธิโย ปทกฺขิณา (สี. ปี.), ปณิธิ เต ปทกฺขิณา (สฺยา. กํ.)];
ปทกฺขิณานิ กตฺวาน, ลภนฺตตฺเถ [ลภตตฺเถ (สี. ปี.)] ปทกฺขิเณ.
‘‘เต อตฺถลทฺธา สุขิตา, วิรุฬฺหา พุทฺธสาสเน;
อโรคา สุขิตา โหถ, สห สพฺเพหิ าติภี’’ติ. ทสมํ;
มงฺคลวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อกุสลฺจ สาวชฺชํ, วิสมาสุจินา สห;
จตุโร ขตา วนฺทนา, ปุพฺพณฺเหน จ เต ทสาติ.
ตติโย ปณฺณาสโก สมตฺโต.
(๑๖) ๖. อเจลกวคฺโค
๑๕๗-๑๖๓. ‘‘ติสฺโส ¶ ¶ ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา ติสฺโส? อาคาฬฺหา ปฏิปทา, นิชฺฌามา ปฏิปทา, มชฺฌิมา ปฏิปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อาคาฬฺหา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ – ‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’ติ. โส กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาคาฬฺหา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, นิชฺฌามา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร, หตฺถาปเลขโน [หตฺถาวเลขโน (สฺยา. กํ.) ที. นิ. ๑.๓๙๔; ม. นิ. ๑.๑๕๕ ปสฺสิตพฺพํ], น เอหิภทนฺติโก, น ติฏฺภทนฺติโก, นาภิหฏํ น อุทฺทิสฺสกตํ น นิมนฺตนํ สาทิยติ. โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น กโฬปิมุขา [ขโฬปิมุขา (สี. สฺยา. กํ.)] ปฏิคฺคณฺหาติ น เอฬกมนฺตรํ น ทณฺฑมนฺตรํ น มุสลมนฺตรํ น ทฺวินฺนํ ภฺุชมานานํ น คพฺภินิยา น ปายมานาย น ปุริสนฺตรคตาย น สงฺกิตฺตีสุ น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินี น มจฺฉํ น มํสํ น สุรํ น เมรยํ, น ถุโสทกํ ปิวติ. โส เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโก; เอกิสฺสาปิ ทตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ… สตฺตหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ; เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ – อิติ เอวรูปํ อทฺธมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ.
โส สากภกฺโขปิ โหติ, สามากภกฺโขปิ โหติ, นีวารภกฺโขปิ โหติ, ททฺทุลภกฺโขปิ โหติ, หฏภกฺโขปิ โหติ ¶ , กณฺหภกฺโขปิ โหติ, อาจามภกฺโขปิ โหติ, ปิฺากภกฺโขปิ โหติ, ติณภกฺโขปิ โหติ, โคมยภกฺโขปิ โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี.
โส สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ, ติรีฏานิปิ ธาเรติ, อชินมฺปิ ธาเรติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรติ ¶ , วากจีรมฺปิ ธาเรติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, วาฬกมฺพลมฺปิ ¶ ธาเรติ, อุลูกปกฺขิกมฺปิ ¶ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุตฺโต, อุพฺภฏฺโกปิ โหติ อาสนปฏิกฺขิตฺโต, อุกฺกุฏิโกปิ โหติ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโต, กณฺฏกาปสฺสยิโกปิ โหติ กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปติ, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ – อิติ เอวรูปํ อเนกวิหิตํ กายสฺส อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิชฺฌามา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิปทา’’ติ.
‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา ติสฺโส? อาคาฬฺหา ปฏิปทา, นิชฺฌามา ปฏิปทา, มชฺฌิมา ปฏิปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อาคาฬฺหา ปฏิปทา…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาคาฬฺหา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, นิชฺฌามา ปฏิปทา…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นิชฺฌามา ปฏิปทา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ; อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ¶ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ….
‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ ¶ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ…เป….
‘‘สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ… วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ… สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ….
‘‘สทฺธาพลํ ¶ ภาเวติ… วีริยพลํ ภาเวติ… สติพลํ ภาเวติ… สมาธิพลํ ภาเวติ… ปฺาพลํ ภาเวติ….
‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ….
‘‘สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ… สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ… สมฺมาวาจํ ภาเวติ… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ ¶ … สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ… สมฺมาวายามํ ภาเวติ… สมฺมาสตึ ภาเวติ… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ…. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา. อิมา โข, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิปทา’’ติ.
อเจลกวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธานํ, อิทฺธิปาทินฺทฺริเยน จ;
พลํ โพชฺฌงฺโค มคฺโค จ, ปฏิปทาย โยชเยติ.
(๑๗) ๗. กมฺมปถเปยฺยาลํ
๑๖๔-๑๘๓. ‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย. กตเมหิ ตีหิ? อตฺตนา จ ปาณาติปาตี โหติ, ปรฺจ ปาณาติปาเต สมาทเปติ, ปาณาติปาเต จ สมนฺุโ โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค. กตเมหิ ตีหิ? อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปติ, ปาณาติปาตา เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ อทินฺนาทายี โหติ, ปรฺจ อทินฺนาทาเน สมาทเปติ, อทินฺนาทาเน จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ อทินฺนาทานา เวรมณิยา สมาทเปติ, อทินฺนาทานา เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา ¶ จ กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, ปรฺจ กาเมสุมิจฺฉาจาเร ¶ สมาทเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจาเร จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา สมาทเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ มุสาวาที โหติ, ปรฺจ มุสาวาเท สมาทเปติ, มุสาวาเท จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา ¶ จ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ มุสาวาทา ¶ เวรมณิยา สมาทเปติ, มุสาวาทา เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ ปิสุณวาโจ โหติ, ปรฺจ ปิสุณาย วาจาย สมาทเปติ, ปิสุณาย วาจาย จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ ปิสุณาย วาจาย เวรมณิยา สมาทเปติ, ปิสุณาย วาจาย เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ ผรุสวาโจ โหติ, ปรฺจ ผรุสาย วาจาย สมาทเปติ, ผรุสาย วาจาย จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ ผรุสาย วาจาย เวรมณิยา สมาทเปติ, ผรุสาย วาจาย เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ สมฺผปฺปลาปี โหติ, ปรฺจ สมฺผปฺปลาเป สมาทเปติ, สมฺผปฺปลาเป จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ, ปรฺจ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิยา สมาทเปติ, สมฺผปฺปลาปา เวรมณิยา จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ อภิชฺฌาลุ โหติ, ปรฺจ อภิชฺฌาย สมาทเปติ, อภิชฺฌาย จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ อนภิชฺฌาลุ โหติ, ปรฺจ อนภิชฺฌาย สมาทเปติ, อนภิชฺฌาย จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา ¶ ¶ ¶ จ พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, ปรฺจ พฺยาปาเท สมาทเปติ, พฺยาปาเท จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ อพฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, ปรฺจ อพฺยาปาเท สมาทเปติ, อพฺยาปาเท จ สมนฺุโ โหติ….
‘‘อตฺตนา จ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, ปรฺจ มิจฺฉาทิฏฺิยา สมาทเปติ, มิจฺฉาทิฏฺิยา จ สมนฺุโ โหติ ¶ ….
‘‘อตฺตนา จ สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, ปรฺจ สมฺมาทิฏฺิยา สมาทเปติ, สมฺมาทิฏฺิยา จ สมนฺุโ โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเค’’ติ.
กมฺมปถเปยฺยาลํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปาณํ อทินฺนมิจฺฉา จ, มุสาวาที จ ปิสุณา;
ผรุสา สมฺผปฺปลาโป จ, อภิชฺฌา พฺยาปาททิฏฺิ จ;
กมฺมปเถสุ เปยฺยาลํ, ติกเกน นิโยชเยติ.
(๑๘) ๘. ราคเปยฺยาลํ
๑๘๔. ‘‘ราคสฺส ¶ , ภิกฺขเว, อภิฺาย ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา. กตเม ตโย? สฺุโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธิ – ราคสฺส, ภิกฺขเว, อภิฺาย อิเม ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา. ( ) [(ราคสฺส ภิกฺขเว อภิฺาย ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา. กตเม ตโย? สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ. ราคสฺส ภิกฺขเว อภิฺาย อิเม ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา.) เอตฺถนฺตเร ปาโ กตฺถจิ ทิสฺสติ, อฏฺกถายํ ปสฺสิตพฺโพ]
‘‘ราคสฺส ¶ , ภิกฺขเว, ปริฺาย…เป… ปริกฺขยาย… ปหานาย… ขยาย… วยาย… วิราคาย… นิโรธาย… จาคาย… ปฏินิสฺสคฺคาย อิเม ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา.
‘‘โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปลาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส อภิฺาย… ปริฺาย… ปริกฺขยาย… ปหานาย… ขยาย… วยาย… วิราคาย… นิโรธาย… จาคาย… ปฏินิสฺสคฺคาย อิเม ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ.
(อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ สฺยา. กํ. ก. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ]
ราคเปยฺยาลํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
[อิมา อุทฺทานคาถาโย สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺติ] ราคํ โทสฺจ โมหฺจ, โกธูปนาหปฺจมํ;
มกฺขปฬาสอิสฺสา จ, มจฺฉริมายาสาเยฺยา.
ถมฺภสารมฺภมานฺจ, อติมานมทสฺส จ;
ปมาทา สตฺตรส วุตฺตา, ราคเปยฺยาลนิสฺสิตา.
เอเต ¶ โอปมฺมยุตฺเตน, อาปาเทน อภิฺาย;
ปริฺาย ปริกฺขยา, ปหานกฺขยพฺพเยน;
วิราคนิโรธจาคํ, ปฏินิสฺสคฺเค อิเม ทส.
สฺุโต อนิมิตฺโต จ, อปฺปณิหิโต จ ตโย;
สมาธิมูลกา เปยฺยาเลสุปิ ววตฺถิตา จาติ.
ติกนิปาตปาฬิ นิฏฺิตา.