📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.

องฺคุตฺตรนิกาเย

ปฺจกนิปาต-อฏฺกถา

๑. ปมปณฺณาสกํ

๑. เสขพลวคฺโค

๑. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

. ปฺจกนิปาตสฺส ปเม สตฺตนฺนํ เสขานํ พลานีติ เสขพลานิ. สทฺธาพลาทีสุ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. อหิริเก น กมฺปตีติ หิรีพลํ. อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปฺาพลํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อิมานิ สตฺตนฺนํ เสขานํ พลานิ, ตสฺมา.

๒. วิตฺถตสุตฺตวณฺณนา

. ทุติเย กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิรียิตพฺพานิ กายทุจฺจริตาทีนิ หิรียติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปนิทฺเทเส เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตหิ โอตฺตปฺปติ ภายตีติ อตฺโถ.

อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโย อโนสกฺกิตมานโส. ปหานายาติ ปหานตฺถาย. อุปสมฺปทายาติ ปฏิลาภตฺถาย. ถามวาติ วีริยถาเมน สมนฺนาคโต. ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม. อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อโนโรปิตธุโร อโนสกฺกิตวีริโย.

อุทยตฺถคามินิยาติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยคามินิยา อุทยฺจ วยฺจ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. ปฺาย สมนฺนาคโตติ วิปสฺสนาปฺาย เจว มคฺคปฺาย จ สมงฺคิภูโต. อริยายาติ วิกฺขมฺภนวเสน จ สมุจฺเฉทวเสน จ กิเลเสหิ อารกา ิตาย ปริสุทฺธาย. นิพฺเพธิกายาติ สา จ อภินิวิชฺฌนโต นิพฺเพธิกาติ วุจฺจติ, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตตฺถ มคฺคปฺา สมุจฺเฉทวเสน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกา, วิปสฺสนาปฺา ตทงฺควเสน นิพฺเพธิกา, มคฺคปฺาย ปฏิลาภสํวตฺตนโต ตพฺพิปสฺสนา นิพฺเพธิกาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ อิธาปิ มคฺคปฺา สมฺมา เหตุนา นเยน วฏฺฏทุกฺขฺจ กิเลสทุกฺขฺจ เขปยมานา คจฺฉตีติ สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินี นาม, วิปสฺสนาปฺา ตทงฺควเสน วฏฺฏทุกฺขฺจ กิเลสทุกฺขฺจ เขปยมานา คจฺฉตีติ ทุกฺขกฺขยคามินี. ทุกฺขกฺขยคามินิยา วา มคฺคปฺาย ปฏิลาภาย สํวตฺตนโตเปสา ทุกฺขกฺขยคามินีติ เวทิตพฺพา. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ปฺจ พลานิ มิสฺสกาเนว กถิตานิ, ตถา ปฺจเม.

๖. สมาปตฺติสุตฺตวณฺณนา

. ฉฏฺเ อกุสลสฺส สมาปตฺตีติ อกุสลธมฺมสฺส สมาปชฺชนา, เตน สทฺธึ สมงฺคิภาโวติ อตฺโถ. ปริยุฏฺาย ติฏฺตีติ ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺติ.

๗. กามสุตฺตวณฺณนา

. สตฺตเม กาเมสุ ลฬิตาติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ ลฬิตา อภิรตา. อสิตพฺยาภงฺคินฺติ ติณลายนอสิตฺเจว ติณวหนกาชฺจ. กุลปุตฺโตติ อาจารกุลปุตฺโต. โอหายาติ ปหาย. อลํ วจนายาติ ยุตฺตํ วจนาย. ลพฺภาติ สุลภา สกฺกา ลภิตุํ. หีนา กามาติ ปฺจนฺนํ นีจกุลานํ กามา. มชฺฌิมา กามาติ มชฺฌิมสตฺตานํ กามา. ปณีตา กามาติ ราชราชมหามตฺตานํ กามา. กามาตฺเวว สงฺขํ คจฺฉนฺตีติ กามนวเสน กาเมตพฺพวเสน จ กามาอิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉนฺติ. วุทฺโธ โหตีติ มหลฺลโก โหติ. อลํปฺโติ ยุตฺตปฺโ. อตฺตคุตฺโตติ อตฺตนาว คุตฺโต รกฺขิโต, อตฺตานํ วา โคเปตุํ รกฺขิตุํ สมตฺโถ. นาลํ ปมาทายาติ น ยุตฺโต ปมชฺชิตุํ. สทฺธาย อกตํ โหตีติ ยํ สทฺธาย กุสเลสุ ธมฺเมสุ กาตุํ ยุตฺตํ, ตํ น กตํ โหติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อนเปกฺโข ทานาหํ, ภิกฺขเว, ตสฺมึ ภิกฺขุสฺมึ โหมีติ เอวํ สทฺธาทีหิ กาตพฺพํ กตฺวาว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิเต ตสฺมึ ปุคฺคเล อนเปกฺโข โหมีติ ทสฺเสติ. อิมสฺมึ สุตฺเต โสตาปตฺติมคฺโค กถิโต.

๘. จวนสุตฺตวณฺณนา

. อฏฺเม สทฺธมฺเมติ สาสนสทฺธมฺเม. อสฺสทฺโธติ โอกปฺปนสทฺธาย จ ปกฺขนฺทนสทฺธาย จาติ ทฺวีหิปิ สทฺธาหิ วิรหิโต. จวติ นปฺปติฏฺาตีติ อิมสฺมึ สาสเน คุเณหิ จวติ, ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต อปฺปติฏฺานฺจ ปติฏฺานฺจ กถิตํ.

๙. ปมอคารวสุตฺตวณฺณนา

. นวเม นาสฺส คารโวติ อคารโว. นาสฺส ปติสฺโสติ อปฺปติสฺโส, อเชฏฺโก อนีจวุตฺติ. เสสเมตฺถ ปุริมสทิสเมว.

๑๐. ทุติยอคารวสุตฺตวณฺณนา

๑๐. ทสเม อภพฺโพติ อภาชนํ. วุทฺธินฺติ วฑฺฒึ. วิรูฬฺหินฺติ วิรูฬฺหมูลตาย นิจฺจลภาวํ. เวปุลฺลนฺติ มหนฺตภาวํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

เสขพลวคฺโค ปโม.

๒. พลวคฺโค

๑. อนนุสฺสุตสุตฺตวณฺณนา

๑๑. ทุติยสฺส ปเม ปุพฺพาหํ, ภิกฺขเว, อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสูติ อหํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ. อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺโต ปฏิชานามีติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กรเณน อภิชานิตฺวา โวสานปารมึ สพฺเพสํ กิจฺจานํ นิฏฺิตตฺตา กตกิจฺจภาวํ ปารํ ปตฺโต ปฏิชานามีติ มหาโพธิปลฺลงฺเก อตฺตโน อาคมนียคุณํ ทสฺเสติ. ตถาคตสฺสาติ อฏฺหิ การเณหิ ตถาคตสฺส. ตถาคตพลานีติ ยถา เตหิ คนฺตพฺพํ, ตเถว คตานิ ปวตฺตานิ าณพลานิ. อาสภํ านนฺติ เสฏฺฏฺานํ. สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ. พฺรหฺมจกฺกนฺติ เสฏฺจกฺกํ. ปวตฺเตตีติ กเถติ.

๒. กูฏสุตฺตวณฺณนา

๑๒. ทุติเย เสขพลานีติ เสขานํ าณพลานิ. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ. เสสพลานิ โคปานสิโย กูฏํ วิย สงฺคณฺหาตีติ สงฺคาหิกํ. ตาเนว พลานิ สํหตานิ กโรตีติ สงฺฆาตนิยํ.

๓. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

๑๓. ตติเย ตตฺถ มุฏฺสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ.

๔. วิตฺถตสุตฺตวณฺณนา

๑๔. จตุตฺเถ สติเนปกฺเกนาติ เอตฺถ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺา, สา สติยา อุปการกภาเวน คหิตา.

๕. ทฏฺพฺพสุตฺตวณฺณนา

๑๕. ปฺจเม สวิสยสฺมึเยว โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม กเถตุํ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธาพลํ ทฏฺพฺพนฺติอาทิมาห. ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺิปุตฺตา, ราชาติ ราชปฺจเมสุ สหาเยสุ ‘‘นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ วีถึ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ. ทุติยตติยจตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ. อถ สพฺพปจฺฉา รฺโ เคหํ คตกาเล กิฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโร, อิมสฺมึ ปน กาเล อตฺตโน เคเหเยว ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ วิจาเรติ, เอวเมวํ สทฺธาปฺจเมสุ พเลสุ เตสุ สหาเยสุ เอกโต วีถึ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปมสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธาพลเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหลกฺขณํ วีริยพลเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺานานิ ปตฺวา อุปฏฺานลกฺขณํ สติพลเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานวิโมกฺเข ปตฺวา อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธิพลเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. สพฺพปจฺฉา รฺโ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, ราชาว เคเห วิจาเรติ, เอวเมว อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปฺาพลเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺตีติ เอวมิธ ปฺจ พลานิ มิสฺสกานิ กถิตานิ. ฉฏฺํ อุตฺตานตฺถเมว. เอวํ ปุริมวคฺเค จ อิธ จ อฏฺสุ สุตฺเตสุ เสขพลาเนว กถิตานิ. กรณฺฑโกลวาสี มหาทตฺตตฺเถโร ปนาห – ‘‘เหฏฺา จตูสุ สุตฺเตสุ เสขพลานิ กถิตานิ, อุปริ จตูสุ อเสขพลานี’’ติ.

๗. ปมหิตสุตฺตวณฺณนา

๑๗. สตฺตเม สีลาทโย มิสฺสกาว กถิตา. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติเยว. วิมุตฺติาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณาณํ, ตํ โลกิยเมว.

๘-๑๐. ทุติยหิตสุตฺตาทิวณฺณนา

๑๘-๒๐. อฏฺเม ทุสฺสีโล พหุสฺสุโต กถิโต, นวเม อปฺปสฺสุโต ทุสฺสีโล, ทสเม พหุสฺสุโต ขีณาสโวติ.

พลวคฺโค ทุติโย.

๓. ปฺจงฺคิกวคฺโค

๑. ปมอคารวสุตฺตวณฺณนา

๒๑. ตติยสฺส ปเม อสภาควุตฺติโกติ อสภาคาย วิสทิสาย ชีวิตวุตฺติยา สมนฺนาคโต. อาภิสมาจาริกํ ธมฺมนฺติ อุตฺตมสมาจารภูตํ วตฺตวเสน ปฺตฺตสีลํ. เสขํ ธมฺมนฺติ เสขปณฺณตฺติสีลํ. สีลานีติ จตฺตาริ มหาสีลานิ. สมฺมาทิฏฺินฺติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺึ. สมฺมาสมาธินฺติ มคฺคสมาธิฺเจว ผลสมาธิฺจ. อิมสฺมึ สุตฺเต สีลาทีนิ มิสฺสกานิ กถิตานิ.

๒. ทุติยอคารวสุตฺตวณฺณนา

๒๒. ทุติเย สีลกฺขนฺธนฺติ สีลราสึ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิเม ปน ตโยปิ ขนฺธา มิสฺสกาว กถิตาติ.

๓. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา

๒๓. ตติเย น จ ปภสฺสรนฺติ น จ ปภาวนฺตํ. ปภงฺคุ จาติ ปภิชฺชนสภาวํ. อโยติ กาฬโลหํ. โลหนฺติ เปตฺวา อิธ วุตฺตานิ จตฺตาริ อวเสสํ โลหํ. สชฺฌนฺติ รชตํ. จิตฺตสฺสาติ จาตุภูมกกุสลจิตฺตสฺส. เตภูมกสฺส ตาว อุปกฺกิเลสา โหนฺตุ, โลกุตฺตรสฺส กถํ โหนฺตีติ? อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน. ยทคฺเคน หิ อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, ตทคฺเคเนว เต โลกิยสฺสปิ โลกุตฺตรสฺสปิ อุปกฺกิเลสา นาม โหนฺติ. ปภงฺคุ จาติ อารมฺมเณ จุณฺณวิจุณฺณภาวูปคมเนน ภิชฺชนสภาวํ. สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายาติ อาสวานํ ขยสงฺขาตสฺส อรหตฺตสฺส อตฺถาย เหตุนา การเณน สมาธิยติ. เอตฺตาวตา จิตฺตํ วิโสเธตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺิตํ ขีณาสวํ ทสฺเสติ. อิทานิสฺส อภิฺาปฏิเวธํ ทสฺเสนฺโต ยสฺส ยสฺส จาติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

๔. ทุสฺสีลสุตฺตวณฺณนา

๒๔. จตุตฺเถ หตูปนิโสติ หตอุปนิสฺสโย หตการโณ. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ นามรูปปริจฺเฉทาณํ อาทึ กตฺวา ตรุณวิปสฺสนา. นิพฺพิทาวิราโคติ นิพฺพิทา จ วิราโค จ. ตตฺถ นิพฺพิทา พลววิปสฺสนา, วิราโค มคฺโค. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ ผลวิมุตฺติ จ ปจฺจเวกฺขณาณฺจ.

๕. อนุคฺคหิตสุตฺตวณฺณนา

๒๕. ปฺจเม สมฺมาทิฏฺีติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ. เจโตวิมุตฺติผลาติอาทีสุ เจโตวิมุตฺตีติ มคฺคผลสมาธิ. ปฺาวิมุตฺตีติ ผลาณํ. สีลานุคฺคหิตาติ สีเลน อนุคฺคหิตา อนุรกฺขิตา. สุตานุคฺคหิตาติ พาหุสจฺเจน อนุคฺคหิตา. สากจฺฉานุคฺคหิตาติ ธมฺมสากจฺฉาย อนุคฺคหิตา. สมถานุคฺคหิตาติ จิตฺเตกคฺคตาย อนุคฺคหิตา.

อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ มธุรมฺพพีชํ โรเปตฺวา สมนฺตา มริยาทํ พนฺธิตฺวา กาลานุกาลํ อุทกํ อาสิฺจิตฺวา กาลานุกาลํ มูลานิ โสเธตฺวา กาลานุกาลํ ปติตปาณเก หาเรตฺวา กาลานุกาลํ มกฺกฏชาลํ ลุฺจิตฺวา อมฺพํ ปฏิชคฺคนฺโต ปุริโส ทสฺเสตพฺโพ. ตสฺส หิ ปุริสสฺส มธุรมฺพพีชโรปนํ วิย วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ ทฏฺพฺพา, มริยาทพนฺธนํ วิย สีเลน อนุคฺคณฺหนํ, อุทกาเสจนํ วิย สุเตน อนุคฺคณฺหนํ, มูลปริโสธนํ วิย สากจฺฉาย อนุคฺคณฺหนํ, ปาณกหรณํ วิย ฌานวิปสฺสนาปาริปนฺถิกโสธนวเสน สมถานุคฺคณฺหนํ, มกฺกฏชาลลุฺจนํ วิย พลววิปสฺสนานุคฺคณฺหนํ, เอวํ อนุคฺคหิตสฺส รุกฺขสฺส ขิปฺปเมว วฑฺฒิตฺวา ผลปฺปทานํ วิย อิเมหิ สีลาทีหิ อนุคฺคหิตาย มูลสมฺมาทิฏฺิยา ขิปฺปเมว มคฺควเสน วฑฺฒิตฺวา เจโตวิมุตฺติปฺาวิมุตฺติผลปฺปทานํ เวทิตพฺพํ.

๖. วิมุตฺตายตนสุตฺตวณฺณนา

๒๖. ฉฏฺเ วิมุตฺตายตนานีติ วิมุจฺจนการณานิ. ยตฺถาติ เยสุ วิมุตฺตายตเนสุ. สตฺถา ธมฺมํ เทเสตีติ จตุสจฺจธมฺมํ เทเสติ. อตฺถปฏิสํเวทิโนติ ปาฬิอตฺถํ ชานนฺตสฺส. ธมฺมปฏิสํเวทิโนติ ปาฬึ ชานนฺตสฺส. ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปีติ. ปีตีติ ตุฏฺาการภูตา พลวปีติ. กาโยติ นามกาโย. ปสฺสมฺภตีติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. สุขํ เวเทตีติ สุขํ ปฏิลภติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาธิยติ. อยฺหิ ตํ ธมฺมํ สุณนฺโต อาคตาคตฏฺาเน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ ชานาติ, ตสฺส เอวํ ชานโต ปีติ อุปฺปชฺชติ. โส ตสฺสา ปีติยา อนฺตรา โอสกฺกิตุํ น เทนฺโต อุปจารกมฺมฏฺานิโก หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – สมาธินิมิตฺตนฺติ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ อฺตโร สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตํ. สุคฺคหิตํ โหตีติอาทิสุ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหนฺเตน สุฏฺุ คหิตํ โหติ สุฏฺุ มนสิกตํ สุฏฺุ อุปธาริตํ. สุปฺปฏิวิทฺธํ ปฺายาติ ปฺาย สุฏฺุ ปจฺจกฺขํ กตํ. ตสฺมึ ธมฺเมติ ตสฺมึ กมฺมฏฺานปาฬิธมฺเม. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ปฺจปิ วิมุตฺตายตนานิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา กถิตานีติ.

๗. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

๒๗. สตฺตเม อปฺปมาณนฺติ ปมาณกรธมฺมรหิตํ โลกุตฺตรํ. นิปกา ปติสฺสตาติ เนปกฺเกน จ สติยา จ สมนฺนาคตา หุตฺวา. ปฺจ าณานีติ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณาณานิ. ปจฺจตฺตฺเว อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตนิเยว อุปฺปชฺชนฺติ. อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต. มคฺคสมาธีติปิ วทนฺติเยว. โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก, กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย, กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต. องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต, อตปฺปนิยฏฺเน ปณีโต. กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ, เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ตํ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ, สโตว วุฏฺหติ. ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ, สโต วุฏฺหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก จา’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกํ าณํ. เอเสว นโย เสเสสุ. เอวํ อิมานิ ปฺจ าณานิ ปจฺจตฺตฺเว อุปฺปชฺชนฺตีติ.

๘. ปฺจงฺคิกสุตฺตวณฺณนา

๒๘. อฏฺเม อริยสฺสาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนกิเลเสหิ อารกา ิตสฺส. ภาวนํ เทเสสฺสามีติ พฺรูหนํ วฑฺฒนํ ปกาสยิสฺสามิ. อิมเมว กายนฺติ อิมํ กรชกายํ. อภิสนฺเทตีติ เตเมติ สฺเนเหติ, สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรติ. ปริสนฺเทตีติ สมนฺตโต สนฺเทติ. ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย ปูเรติ. ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต ผุสติ. สพฺพาวโต กายสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺาสวโต กายสฺส กิฺจิ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺาเน ฉวิมํสโลหิตานุคตํ อณุมตฺตมฺปิ านํ ปมชฺฌานสุเขน อผุฏํ นาม น โหติ.

ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานียจุณฺณานิ กาตุฺเจว โยเชตุฺจ สนฺเนตุฺจ. กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน. มตฺติกาภาชนํ ปน ถิรํ น โหติ, สนฺเนนฺตสฺส ภิชฺชติ. ตสฺมา ตํ น ทสฺเสสิ. ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ สิฺจิตฺวา สิฺจิตฺวา. สนฺเนยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปมาณยุตฺตํ อุทกํ สิฺจิตฺวา สิฺจิตฺวา ปริมทฺทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺย. สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุคตา. สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคฺคหิตา. สนฺตรพาหิราติ สทฺธึ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปเทเสน จ, สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏาติ อตฺโถ. น จ ปคฺฆริณีติ น พินฺทุ พินฺทุ อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ หตฺเถนปิ ทฺวีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิกายปิ กาตุนฺติ อตฺโถ.

ทุติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุพฺภิโททโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น เหฏฺา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุปฺปชฺชนอุทโกติ อตฺโถ. อายมุขนฺติ อาคมนมคฺโค. เทโวติ เมโฆ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, อนฺวฑฺฒมาสํ วา อนุทสาหํ วาติ อตฺโถ. ธารนฺติ วุฏฺึ. นานุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ นปฺปเวเสยฺย, น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตา วาริธารา ตํ รหทํ ปูรยมานา อุพฺภิชฺชิตฺวา. เหฏฺา อุคฺคจฺฉนอุทกฺหิ อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ โขเภติ, จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนอุทกํ ปุราณปณฺณติณกฏฺทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติ. วุฏฺิอุทกํ ธารานิปาตพุพฺพุฬเกหิ อุทกํ โขเภติ, สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ ปเทสํ ผรติ, อิมํ น ผรตีติ นตฺถิ. เตน อผุโฏกาโส นาม น โหติ. ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํ, เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.

ตติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ เสตรตฺตนีเลสุ ยํกิฺจิ อุปฺปลเมว, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ, สตปตฺตํ ปทุมํ. ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิ. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสนฺติ วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.

จตุตฺถชฺฌานอุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาตํ เวทิตพฺพํ. โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํ. กิลิฏฺวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตงฺขณโธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติ. อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ. ตสฺมา ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ, น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว วา วตฺถํ วิย, ตํสมุฏฺานรูปํ อุตุผรณํ วิย. ยถา หิ กตฺถจิ กตฺถจิ โอทาตวตฺเถ กายํ อผุสนฺเตปิ ตํสมุฏฺาเนน อุตุนา สพฺพตฺถกเมว กาโย ผุโฏ โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสมุฏฺาปิเตน สุขุมรูเปน สพฺพตฺถกเมว ภิกฺขุโน กาโย ผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณเมว. สุคฺคหิตํ โหตีติ ยถา เตน ฌานวิปสฺสนามคฺคา สุฏฺุ คหิตา โหนฺติ, เอวํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ อปราปเรน ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺเตน สุฏฺุ คหิตํ โหติ. อฺโ วา อฺนฺติ อฺโ เอโก อฺํ เอกํ, อตฺตโนเยว หิ อตฺตา น ปากโฏ โหติ. ิโต วา นิสินฺนนฺติ ิตกสฺสาปิ นิสินฺโน ปากโฏ โหติ, เตเนวํ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อุทกมณิโกติ สเมขลา อุทกจาฏิ. สมติตฺติโกติ สมภริโต. กากเปยฺยาติ มุขวฏฺฏิยํ นิสีทิตฺวา กาเกน คีวํ อนาเมตฺวาว ปาตพฺโพ.

สุภูมิยนฺติ สมภูมิยํ. ‘‘สุภูเม สุเขตฺเต วิหตขาณุเก พีชานิ ปติฏฺาเปยฺยา’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๓๘) เอตฺถ ปน มณฺฑภูมิ สุภูมีติ อาคตา. จตุมหาปเถติ ทฺวินฺนํ มหามคฺคานํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺาเน. อาชฺรโถติ วินีตอสฺสรโถ. โอธสฺตปโตโทติ ยถา รถํ อภิรุหิตฺวา ิเตน สกฺกา โหติ คณฺหิตุํ, เอวํ อาลมฺพนํ นิสฺสาย ติริยโต ปิตปโตโท. โยคฺคาจริโยติ อสฺสาจริโย. สฺเวว อสฺสทมฺเม สาเรตีติ อสฺสทมฺมสารถิ. เยนิจฺฉกนฺติ เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติ. ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คตึ อิจฺฉติ. สาเรยฺยาติ อุชุกํ ปุรโต เปเสยฺย. ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏินิวตฺเตยฺย.

เอวํ เหฏฺา ปฺจหิ องฺเคหิ สมาปตฺติปริกมฺมํ กเถตฺวา อิมาหิ ตีหิ อุปมาหิ ปคุณสมาปตฺติยา อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส อภิฺาปฏิปาฏึ ทสฺเสตุํ โส สเจ อากงฺขตีติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

๙. จงฺกมสุตฺตวณฺณนา

๒๙. นวเม อทฺธานกฺขโม โหตีติ ทูรํ อทฺธานมคฺคํ คจฺฉนฺโต ขมติ, อธิวาเสตุํ สกฺโกติ. ปธานกฺขโมติ วีริยกฺขโม. จงฺกมาธิคโต สมาธีติ จงฺกมํ อธิฏฺหนฺเตน อธิคโต อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ อฺตรสมาธิ. จิรฏฺิติโก โหตีติ จิรํ ติฏฺติ. ิตเกน คหิตนิมิตฺตฺหิ นิสินฺนสฺส นสฺสติ, นิสินฺเนน คหิตนิมิตฺตํ นิปนฺนสฺส. จงฺกมํ อธิฏฺหนฺเตน จลิตารมฺมเณ คหิตนิมิตฺตํ ปน ิตสฺสปิ นิสินฺนสฺสปิ นิปนฺนสฺสปิ น นสฺสตีติ.

๑๐. นาคิตสุตฺตวณฺณนา

๓๐. ทสเม อุทฺธํ อุคฺคตตฺตา อุจฺโจ, ราสิภาเวน จ มหา สทฺโท เอเตสนฺติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา. เตสุ หิ อุคฺคตุคฺคเตสุ ขตฺติยมหาสาล-พฺราหฺมณมหาสาลาทีสุ มหาสกฺการํ คเหตฺวา อาคเตสุ ‘‘อสุกสฺส โอกาสํ เทถ, อสุกสฺส โอกาสํ เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘มยํ ปมตรํ อาคตา, มยฺหํ ปมตรํ อาคตา, นตฺถิ โอกาโส’’ติ เอวํ อฺมฺํ กเถนฺตานํ สทฺโท อุจฺโจ เจว มหา จ อโหสิ. เกวฏฺฏา มฺเ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏา วิย มจฺฉวิโลเป. เตสฺหิ มจฺฉปจฺฉึ คเหตฺวา อาคตานํ วิกฺกิณนฏฺาเน ‘‘มยฺหํ เทถ มยฺหํ เทถา’’ติ วทโต มหาชนสฺส เอวรูโป สทฺโท โหติ. มีฬฺหสุขนฺติ อสุจิสุขํ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. ลาภสกฺการสิโลกสุขนฺติ ลาภสกฺการฺเจว วณฺณภณนฺจ นิสฺสาย อุปฺปนฺนสุขํ.

ตํนินฺนาว คมิสฺสนฺตีติ ตํ ตเทว ภควโต คตฏฺานํ คมิสฺสนฺติ, อนุพนฺธิสฺสนฺติเยวาติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ, ภนฺเต, ภควโต สีลปฺาณนฺติ ยสฺมา ตถาวิธํ ตุมฺหากํ สีลฺจ าณฺจาติ อตฺโถ. มา จ มยา ยโสติ มยา สทฺธึ ยโสปิ มา สมาคจฺฉตุ. ปิยานนฺติ ปิยชนานํ. เอโส ตสฺส นิสฺสนฺโทติ เอสา ปิยภาวสฺส นิปฺผตฺติ. อสุภนิมิตฺตานุโยคนฺติ อสุภกมฺมฏฺานานุโยคํ. สุภนิมิตฺเตติ ราคฏฺานิเย อิฏฺารมฺมเณ. เอโส ตสฺส นิสฺสนฺโทติ เอสา ตสฺส อสุภนิมิตฺตานุโยคสฺส นิปฺผตฺติ. เอวมิมสฺมึ สุตฺเต อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ วิปสฺสนาว กถิตาติ.

ปฺจงฺคิกวคฺโค ตติโย.

๔. สุมนวคฺโค

๑. สุมนสุตฺตวณฺณนา

๓๑. จตุตฺถสฺส ปเม สุมนา ราชกุมารีติ มหาสกฺการํ กตฺวา ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา เอวํ ลทฺธนามา ราชกฺา. วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธกาลสฺมึ หิ นาคเรสุ ‘‘ยุทฺธมฺปิ กตฺวา สตฺถารํ อมฺหากํ คณฺหิสฺสามา’’ติ เสนาปตึ นิสฺสาย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ลภิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปุฺานิ กาตุํ อารทฺเธสุ สพฺพปมทิวโส เสนาปติสฺส วาโร อโหสิ. ตสฺมึ ทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา ‘‘อชฺช ยถา อฺโ โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา’’ติ สมนฺตา ปุริเส เปสิ. ตํทิวสํ เสฏฺิภริยา โรทมานา ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ กีฬิตฺวา อาคตํ ธีตรํ อาห – ‘‘สเจ, อมฺม, ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ ปมํ ทสพลํ โภเชยฺย’’นฺติ. สา ตํ อาห – ‘‘อมฺม, มา จินฺตยิ, อหํ ตถา กริสฺสามิ, ยถา พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ อมฺหากํ ปมํ ภิกฺขํ ภุฺชิสฺสตี’’ติ. ตโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา นิรุทกปายาสํ ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราทีหิ อภิสงฺขริตฺวา อฺิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา ตํ สุมนมาลาคุเฬหิ ปริกฺขิปิตฺวา มาลาคุฬสทิสํ กตฺวา ภควโต คามํ ปวิสนเวลาย สยเมว อุกฺขิปิตฺวา ธาติคณปริวุตา ฆรา นิกฺขมิ.

อนฺตรามคฺเค เสนาปติโน อุปฏฺากา, ‘‘อมฺม, มา อิโต อาคมา’’ติ วทนฺติ. มหาปุฺา นาม มนาปกถา โหนฺติ, น จ เตสํ ปุนปฺปุนํ ภณนฺตานํ กถา ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา โหติ. สา ‘‘จูฬปิต, มหาปิต, มาตุล, กิสฺส ตุมฺเห คนฺตุํ น เทถา’’ติ อาห. เสนาปตินา ‘‘อฺสฺส กสฺสจิ ขาทนียํ โภชนียํ มา เทถา’’ติ ปิตมฺห, อมฺมาติ. กึ ปน มม หตฺเถ ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสถาติ? มาลาคุฬํ ปสฺสามาติ. กึ ตุมฺหากํ เสนาปติ มาลาปูชมฺปิ กาตุํ น เทตีติ? เทติ, อมฺมาติ. เตน หิ อเปถาติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มาลาคุฬํ คณฺหถ ภควา’’ติ อาห. ภควา เอกํ เสนาปติสฺส อุปฏฺากํ โอโลเกตฺวา มาลาคุฬํ คณฺหาเปสิ. สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภวาภวาภินิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ, อยํ สุมนมาลา วิย นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ปิยาว โหมิ, นาเมน จ สุมนาเยวา’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา สตฺถารา ‘‘สุขินี โหหี’’ติ วุตฺตา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.

ภควาปิ เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. เสนาปติ ยาคุํ คเหตฺวา อุปคฺฉิ, สตฺถา หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. นิสินฺโน, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆติ. อตฺถิ โน เอโก อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติ? มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ อทฺทส. จูฬุปฏฺาโก อาห – ‘‘สามิ มาลาติ มํ วตฺวา มาตุคาโม วฺเจสี’’ติ. ปายาโส ภควนฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺพภิกฺขูนํ ปโหสิ. เสนาปติ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิ. เสนาปติ ‘‘กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี’’ติ ปุจฺฉิ. เสฏฺิธีตา สามีติ. สปฺปฺา อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ กํ อาเนตฺวา เชฏฺกฏฺาเน เปสิ?

สา ปิตุเคเห จ เสนาปติเคเห จ ธนํ คเหตฺวา ยาวตายุกํ ตถาคตสฺส ทานํ ทตฺวา ปุฺานิ กริตฺวา ตโต จุตา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. นิพฺพตฺตกฺขเณเยว ชาณุปฺปมาเณน โอธินา สกลํ เทวโลกํ ปริปูรยมานํ สุมนวสฺสํ วสฺสิ. เทวตา ‘‘อยํ อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคตา’’ติ ‘‘สุมนา เทวธีตา’’ตฺเววสฺสา นามํ อกํสุ. สา เอกนวุติกปฺเป เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อวิชหิตสุมนวสฺสา ‘‘สุมนา สุมนา’’ตฺเวว นามา อโหสิ. อิมสฺมึ ปน กาเล โกสลรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตาปิ ปฺจสตา กุมาริกา ตํทิวสฺเว ตสฺมึ ตสฺมึ กุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวเสเยว สพฺพา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมึสุ. ตํขณํเยว ชาณุปฺปมาเณน โอธินา สุมนวสฺสํ วสฺสิ. ตํ ทิสฺวา ราชา ‘‘ปุพฺเพ กตาภินีหารา เอสา ภวิสฺสตี’’ติ ตุฏฺมานโส ‘‘ธีตา เม อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคตา’’ติ สุมนาตฺเววสฺสา นามํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ ธีตา น เอกิกาว นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ นครํ วิจินาเปนฺโต ‘ปฺจ ทาริกาสตานิ ชาตานี’’ติ สุตฺวา สพฺพา อตฺตนาว โปสาเปสิ. มาเส มาเส สมฺปเต ‘‘อาเนตฺวา มม ธีตุ ทสฺเสถา’’ติ อาห. เอวเมสา มหาสกฺการํ กตฺวา ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา เอวํลทฺธนามาติ เวทิตพฺพา.

ตสฺสา สตฺตวสฺสิกกาเล อนาถปิณฺฑิเกน วิหารํ นิฏฺาเปตฺวา ตถาคตสฺส ทูเต เปสิเต สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สาวตฺถึ อคมาสิ. อนาถปิณฺฑิโก คนฺตฺวา ราชานํ เอวมาห – ‘‘มหาราช, สตฺถุ อิธาคมนํ อมฺหากมฺปิ มงฺคลํ ตุมฺหากมฺปิ มงฺคลเมว, สุมนํ ราชกุมารึ ปฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ จ คนฺธมาลาทีนิ จ คาหาเปตฺวา ทสพลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ เปเสถา’’ติ. ราชา ‘‘สาธุ มหาเสฏฺี’’ติ ตถา อกาสิ. สาปิ รฺา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสสิ. สา ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. อฺานิปิ ปฺจ ทาริกาสตานิ ปฺจ มาตุคามสตานิ ปฺจ อุปาสกสตานิ ตสฺมึเยว ขเณ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. เอวํ ตสฺมึ ทิวเส อนฺตรามคฺเคเยว ทฺเว โสตาปนฺนสหสฺสานิ ชาตานิ.

เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมีติ? ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามตาย. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิร สหายกา ทฺเว ภิกฺขู อเหสุํ. เตสุ เอโก สารณียธมฺมํ ปูเรติ, เอโก ภตฺตคฺควตฺตํ. สารณียธมฺมปูรโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, อทินฺนสฺส ผลํ นาม นตฺถิ, อตฺตนา ลทฺธํ ปเรสํ ทตฺวา ภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อิตโร ปน อาห – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ น ชานาสิ, เทยฺยธมฺมํ นาม วินิปาเตตุํ น วฏฺฏติ, อตฺตโน ยาปนมตฺตเมว คณฺหนฺเตน ภตฺตคฺควตฺตํ ปูเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เตสุ เอโกปิ เอกํ อตฺตโน โอวาเท โอตาเรตุํ นาสกฺขิ. ทฺเวปิ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา ตโต จุตา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ สารณียธมฺมปูรโก อิตรํ ปฺจหิ ธมฺเมหิ อธิคณฺหิ.

เอวํ เต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อิมสฺมึ กาเล สาวตฺถิยํ นิพฺพตฺตึสุ. สารณียธมฺมปูรโก โกสลรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อิตโร ตสฺสาเยว อุปฏฺากอิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. เต ทฺเวปิ ชนา เอกทิวเสเนว ชายึสุ. เต นามคฺคหณทิวเส นฺหาเปตฺวา สิริคพฺเภ นิปชฺชาเปตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ มาตโร พหิ สกฺการํ สํวิทหึสุ. เตสุ สารณียธมฺมปูรโก อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา มหนฺตํ เสตจฺฉตฺตํ สุปฺตฺตํ สิริสยนํ อลงฺกตปฏิยตฺตฺจ นิเวสนํ ทิสฺวา ‘‘เอกสฺมึ ราชกุเล นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ อฺาสิ. โส ‘‘กึ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิธ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สารณียธมฺมนิสฺสนฺเทนา’’ติ ตฺวา ‘‘สหาโย เม กุหึ นุ โข นิพฺพตฺโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต นีจสยเน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ภตฺตคฺควตฺตํ ปูเรมีติ มม วจนํ น คณฺหิ, อิมสฺมึ อิทานิ ตํ าเน นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ‘‘สมฺม มม วจนํ นากาสี’’ติ อาห. อถ กึ ชาตนฺติ. ปสฺส มยฺหํ สมฺปตฺตึ, เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สิริสยเน นิปนฺโนสฺมิ, ตฺวํ นีจมฺเจ ถทฺธอตฺถรณมตฺเต นิปนฺโนสีติ. กึ ปน ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มานํ กโรสิ, นนุ เวฬุสลากาหิ กตฺวา ปิโลติกาย ปลิเวิตํ สพฺพเมตํ ปถวีธาตุมตฺตเมวาติ?

สุมนา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘มม ภาติกานํ สนฺติเก โกจิ นตฺถี’’ติ เตสํ สมีปํ คจฺฉนฺตี ทฺวารํ นิสฺสาย ิตา ‘‘ธาตู’’ติ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทํ ธาตูติ วจนํ พหิทฺธา นตฺถิ. มม ภาติกา สมณเทวปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘สจาหํ ‘อิเม เอวํ กเถนฺตี’ติ มาตาปิตูนํ กเถสฺสามิ, ‘อมนุสฺสา เอเต’ติ นีหราเปสฺสนฺติ. อิทํ การณํ อฺสฺส อกเถตฺวา กงฺขจฺเฉทกํ ปุริสเหรฺิกํ มม ปิตรํ มหาโคตมทสพลํเยว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราสา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ทสพลสฺส อุปฏฺานํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. ราชา ปฺจ รถสตานิ โยชาเปสิ. ชมฺพุทีปตลสฺมิฺหิ ติสฺโสว กุมาริโย ปิตูนํ สนฺติกา ปฺจ รถสตานิ ลภึสุ – พิมฺพิสารรฺโ ธีตา จุนฺที ราชกฺา, ธนฺจยสฺส เสฏฺิสฺส ธีตา วิสาขา, อยํ สุมนา ราชกฺาติ. สา คนฺธมาลํ อาทาย รเถ ิตา ปฺจรถสตปริวารา ‘‘อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.

อิธสฺสูติ อิธ ภเวยฺยุํ. เอโก ทายโกติ เอโก อตฺตนา ลทฺธลาภโต ปรสฺส ทตฺวา ปริภุฺชนโก สารณียธมฺมปูรโก. เอโก อทายโกติ เอโก อตฺตนา ลทฺธํ ปรสฺส อทตฺวา ปริภุฺชนโก ภตฺตคฺควตฺตปูรโก. เทวภูตานํ ปน เนสนฺติ เทวภูตานํ เอเตสํ. อธิคณฺหาตีติ อธิภวิตฺวา คณฺหาติ อชฺโฌตฺถรติ อติเสติ. อาธิปเตยฺเยนาติ เชฏฺกการเณน. อิเมหิ ปฺจหิ าเนหีติ เสสเทเว สกฺโก เทวราชา วิย อิเมหิ ปฺจหิ การเณหิ อธิคณฺหาติ. มานุสเกนาติอาทีสุ อายุนา มหากสฺสปตฺเถโร วิย พากุลตฺเถโร วิย อานนฺทตฺเถโร วิย จ, วณฺเณน มหาคติมฺพอภยตฺเถโร วิย ภณฺฑาคารอมจฺโจ วิย จ, สุเขน รฏฺปาลกุลปุตฺโต วิย โสณเสฏฺิปุตฺโต วิย ยสทารโก วิย จ, ยเสน ธมฺมาโสโก วิย, ตถา อาธิปจฺเจนาติ อิเมหิ ปฺจหิ การเณหิ อติเรโก เชฏฺโก โหติ.

ยาจิโตว พหุลนฺติ พากุลตฺเถร-สีวลิตฺเถร-อานนฺทตฺเถราทโย วิย ยาจิโตว พหุลํ จีวราทีนิ ปริภุฺชตีติ อิเมหิ การเณหิ อติเรโก โหติ เชฏฺโก. ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตินฺติ ยํ เอกสฺส วิมุตฺติยา สทฺธึ อิตรสฺส วิมุตฺตึ อารพฺภ นานากรณํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตํ น วทามีติ อตฺโถ. สตฺตวสฺสิกทารโก วา หิ วิมุตฺตึ ปฏิวิชฺฌตุ วสฺสสติกตฺเถโร วา ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวิทฺธโลกุตฺตรมคฺเค นานตฺตํ นาม นตฺถิ. อลเมวาติ ยุตฺตเมว. ยตฺร หิ นามาติ ยานิ นาม.

คจฺฉํ อากาสธาตุยาติ อากาเสน คจฺฉนฺโต. สทฺโธติ รตนตฺตยคุณานํ สทฺธาตา. ถนยนฺติ คชฺชนฺโต. วิชฺชุมาลีติ มาลาสทิสาย เมฆมุเข จรนฺติยา วิชฺชุลตาย สมนฺนาคโต. สตกฺกกูติ สตกูโฏ, อิโต จิโต จ อุฏฺิเตน วลาหกกูฏสเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ทสฺสนสมฺปนฺโนติ โสตาปนฺโน. โภคปริพฺยูฬฺโหติ อุทโกเฆน วิย ทานวเสน ทียมาเนหิ โภเคหิ ปริพฺยูฬฺโห, เทวโลกํ สมฺปาปิโตติ อตฺโถ. เปจฺจาติ ปรโลเก. สคฺเค ปโมทตีติ ยสฺมึ สคฺเค อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว โมทตีติ.

๒. จุนฺทีสุตฺตวณฺณนา

๓๒. ทุติเย ปฺจหิ รถสเตหีติ ภุตฺตปาตราสา ปิตุ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฺจ รถสตานิ โยชาเปตฺวา เตหิ ปริวุตาติ อตฺโถ. อุปสงฺกมีติ ภาตรา สทฺธึ ปวตฺติตํ ปฺหสากจฺฉํ ปุจฺฉิสฺสามีติ คนฺธมาลจุณฺณาทีนิ อาทาย อุปสงฺกมิ. ยเทว โส โหตีติ ยทา เอว โส โหติ. อถ วา โย เอว โส โหติ. อริยกนฺตานิ สีลานีติ มคฺคผลสมฺปยุตฺตานิ สีลานิ. ตานิ หิ อริยานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ น ปริจฺจชนฺติ. เสสํ จตุกฺกนิปาเต อคฺคปฺปสาทสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.

๓. อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา

๓๓. ตติเย ภทฺทิเยติ ภทฺทิยนคเร. ชาติยาวเนติ สยํชาเต อโรปิเต หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺเธ วนสณฺเฑ, ตํ นครํ อุปนิสฺสาย ตสฺมึ วเน วิหรตีติ อตฺโถ. อตฺตจตุตฺโถติ อตฺตนา จตุตฺโถ. กสฺมา ปเนส ภควนฺตํ อตฺตจตุตฺถํเยว นิมนฺเตสิ? เคเห กิรสฺส มงฺคลํ มหนฺตํ, ตตฺถ มหนฺเตน สํวิธาเนน พหู มนุสฺสา สนฺนิปติสฺสนฺติ. เต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสนฺเตน ทุสฺสงฺคหา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺตจตุตฺถํเยว นิมนฺเตสิ. อปิ จสฺส เอวมฺปิ อโหสิ – ‘‘ทหรกุมาริกาโย มหาภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ สตฺถริ โอวทนฺเต โอลีนมนา โอวาทํ คเหตุํ น สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติ. อิมินาปิ การเณน อตฺตจตุตฺถเมว นิมนฺเตสิ. โอวทตุ ตาสํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต ภควา, เอตาสํ โอวทตุ, เอตา โอวทตูติ อตฺโถ. อุปโยคตฺถสฺมิฺหิ เอตํ สามิวจนํ. ยํ ตาสนฺติ ยํ โอวาทานุสาสนํ เอตาสํ. เอวฺจ ปน วตฺวา โส เสฏฺิ ‘‘อิมา มม สนฺติเก โอวาทํ คณฺหมานา หราเยยฺยุ’’นฺติ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ.

ภตฺตูติ สามิกสฺส. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ. ปุพฺพุฏฺายินิโยติ สพฺพปมํ อุฏฺานสีลา. ปจฺฉานิปาตินิโยติ สพฺพปจฺฉา นิปชฺชนสีลา. อิตฺถิยา หิ ปมตรํ ภุฺชิตฺวา สยนํ อารุยฺห นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺเพ ปน เคหปริชเน โภเชตฺวา อุปกรณภณฺฑํ สํวิธาย โครูปาทีนิ อาคตานาคตานิ ตฺวา สฺเว กตฺตพฺพกมฺมํ วิจาเรตฺวา กุฺจิกามุทฺทิกํ หตฺเถ กตฺวา สเจ โภชนํ อตฺถิ, ภุฺชิตฺวา, โน เจ อตฺถิ, อฺํ ปจาเปตฺวา สพฺเพ สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ. นิปนฺนายปิ ยาว สูริยุคฺคมนา นิทฺทายิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺพปมํ ปน อุฏฺาย ทาสกมฺมกเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิทฺจิทฺจ กมฺมํ กโรถา’’ติ กมฺมนฺตํ วิจาเรตฺวา เธนุโย ทุหาเปตฺวา สพฺพํ เคเห กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํเยว กาตุํ วฏฺฏติ. เอตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ปุพฺพุฏฺายินิโย ปจฺฉานิปาตินิโย’’ติ อาห. ‘‘กึการปฏิสฺสาวินิโยติ กึ กโรม กึ กโรมา’’ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วิจรณสีลา. มนาปจารินิโยติ มนาปํเยว กิริยํ กรณสีลา. ปิยวาทินิโยติ ปิยเมว วจนํ วาทนสีลา. ปูเชสฺสามาติ จตุปจฺจยปูชาย ปูชยิสฺสาม.

อพฺภาคเตติ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต. อาสโนทเกน ปฏิปูเชสฺสามาติ อาสเนน จ ปาทโธวนอุทเกน จ ปูชยิสฺสาม. เอตฺถ จ มาตาปิตูนํ เทวสิกํ สกฺกาโร กาตพฺโพ. สมณพฺราหฺมณานํ ปน อพฺภาคตานํ อาสนํ ทตฺวา ปาทโธวนฺจ ทาตพฺพํ, สกฺกาโร จ กาตพฺโพ.

อุณฺณาติ เอฬกโลมํ. ตตฺถ ทกฺขา ภวิสฺสามาติ เอฬกโลมานํ วิชฏนโธวนรชนเวณิกรณาทีสุ กปฺปาสสฺส จ วฏฺฏนปิสนโผฏนกนฺตนาทีสุ เฉกา ภวิสฺสาม. ตตฺรุปายายาติ ตสฺมึ อุณฺณากปฺปาสสํวิธาเน อุปายภูตาย ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอวํ ปวตฺตาย วีมํสาย สมนฺนาคตา. อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุนฺติ อตฺตนา กาตุมฺปิ ปเรหิ การาเปตุมฺปิ ยุตฺตา เจว สมตฺถา จ ภวิสฺสามาติ อตฺโถ.

กตฺจ กตโต ชานิสฺสาม, อกตฺจ อกตโตติ สกลทิวสํ อิทํ นาม กมฺมํ กตฺวา อาคตานํ, อุปฑฺฒทิวสํ อิทํ นาม กมฺมํ กตฺวา อาคตานํ, นิกฺกมฺมานํ เคเห นิสินฺนานํ อิทํ นาม ทาตุฺจ เอวฺจ กาตุํ วฏฺฏตีติ เอวํ ชานิสฺสาม. คิลานกานฺจ พลาพลนฺติ สเจ หิ คิลานกาเล เตสํ เภสชฺชโภชนาทีนิ ทตฺวา โรคํ ผาสุํ น กโรนฺติ, ‘‘อิเม อโรคกาเล อมฺเห ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กาเรนฺติ. คิลานกาเล อตฺถิ ภาวมฺปิ โน น ชานนฺตี’’ติ วิรตฺตรูปา ปจฺฉา กิจฺจานิ น กโรนฺติ, ทุกฺกฏานิ วา กโรนฺติ. ตสฺมา เนสํ พลาพลํ ตฺวา ทาตพฺพฺจ กาตพฺพฺจ ชานิสฺสามาติ เอวํ ตุมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ขาทนียํ โภชนียฺจสฺสาติ ขาทนียฺจ โภชนียฺจ อสฺส อนฺโตชนสฺส. ปจฺจํเสนาติ ปฏิลภิตพฺเพน อํเสน, อตฺตโน อตฺตโน ลทฺธพฺพโกฏฺาสานุรูเปนาติ อตฺโถ. สํวิภชิสฺสามาติ ทสฺสาม. สมฺปาเทสฺสามาติ สมฺปาทยิสฺสาม.

อธุตฺตีติ ปุริสธุตฺตสุราธุตฺตตาวเสน อธุตฺติโย. อเถนีติ อเถนิโย อโจริโย. อโสณฺฑีติ สุราโสณฺฑตาทิวเสน อโสณฺฑิโย.

เอวํ สุตฺตนฺตํ นิฏฺเปตฺวา อิทานิ คาถาหิ กูฏํ คณฺหนฺโต โย นํ ภรติ สพฺพทาติอาทิมาห. ตตฺถ ภรตีติ โปสติ ปฏิชคฺคติ. สพฺพกามหรนฺติ สพฺพกามททํ. โสตฺถีติ สุอิตฺถี. เอวํ วตฺตตีติ เอตฺตกํ วตฺตํ ปูเรตฺวา วตฺตติ. มนาปา นาม เต เทวาติ นิมฺมานรตี เทวา. เต หิ อิจฺฉิติจฺฉิตํ รูปํ มาเปตฺวา อภิรมณโต นิมฺมานรตีติ จ มนาปาติ จ วุจฺจนฺตีติ.

๔. สีหเสนาปติสุตฺตวณฺณนา

๓๔. จตุตฺเถ สนฺทิฏฺิกนฺติ สามํ ปสฺสิตพฺพกํ. ทายโกติ ทานสูโร. น โส สทฺธามตฺตเกเนว ติฏฺติ, ปริจฺจชิตุมฺปิ สกฺโกตีติ อตฺโถ. ทานปตีติ ยํ ทานํ เทติ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทติ, น ทาโส, น สหาโย. โย หิ อตฺตนา มธุรํ ภุฺชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทติ. โย ยํ อตฺตนา ภุฺชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา เทติ. โย ปน อตฺตนา เยน เกนจิ ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺโก สามี หุตฺวา เทติ. ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ทานปตี’’ติ.

อมงฺกุภูโตติ น นิตฺเตชภูโต. วิสารโทติ าณโสมนสฺสปฺปตฺโต. สหพฺยตํ คตาติ สหภาวํ เอกีภาวํ คตา. กตาวกาสาติ เยน กมฺเมน ตตฺถ อวกาโส โหติ, ตสฺส กตตฺตา กตาวกาสา. ตํ ปน ยสฺมา กุสลเมว โหติ, ตสฺมา กตกุสลาติ วุตฺตํ. โมทเรติ โมทนฺติ ปโมทนฺติ. อสิตสฺสาติ อนิสฺสิตสฺส ตถาคตสฺส. ตาทิโนติ ตาทิลกฺขณํ ปตฺตสฺส.

๕. ทานานิสํสสุตฺตวณฺณนา

๓๕. ปฺจเม คิหิธมฺมา อนปคโต โหตีติ อขณฺฑปฺจสีโล โหติ. สตํ ธมฺมํ อนุกฺกมนฺติ สปฺปุริสานํ มหาปุริสานํ ธมฺมํ อนุกฺกมนฺโต. สนฺโต นํ ภชนฺตีติ สปฺปุริสา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกา เอตํ ภชนฺติ.

๖. กาลทานสุตฺตวณฺณนา

๓๖. ฉฏฺเ กาลทานานีติ ยุตฺตทานานิ, ปตฺตทานานิ อนุจฺฉวิกทานานีติ อตฺโถ. นวสสฺสานีติ อคฺคสสฺสานิ. นวผลานีติ อารามโต ปมุปฺปนฺนานิ อคฺคผลานิ. ปมํ สีลวนฺเตสุ ปติฏฺาเปตีติ ปมํ สีลวนฺตานํ ทตฺวา ปจฺฉา อตฺตนา ปริภุฺชติ. วทฺูติ ภาสิตฺู. กาเลน ทินฺนนฺติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน ทินฺนํ. อนุโมทนฺตีติ เอกมนฺเต ิตา อนุโมทนฺติ. เวยฺยาวจฺจนฺติ กาเยน เวยฺยาวฏิกกมฺมํ กโรนฺติ. อปฺปฏิวานจิตฺโตติ อนุกฺกณฺิตจิตฺโต. ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ ยสฺมึ าเน ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, ตตฺถ ทเทยฺย.

๗. โภชนสุตฺตวณฺณนา

๓๗. สตฺตเม อายุํ เทตีติ อายุทานํ เทติ. วณฺณนฺติ สรีรวณฺณํ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ. พลนฺติ สรีรถามํ. ปฏิภานนฺติ ยุตฺตมุตฺตปฺปฏิภานํ.

๘. สทฺธสุตฺตวณฺณนา

๓๘. อฏฺเม อนุกมฺปนฺตีติ อนุคฺคณฺหนฺติ. ขนฺธิมาว มหาทุโมติ ขนฺธสมฺปนฺโน มหารุกฺโข วิย. มโนรเม อายตเนติ รมณีเย สโมสรณฏฺาเน. ฉายํ ฉายตฺถิกา ยนฺตีติ ฉายาย อตฺถิกาว ฉายํ อุปคจฺฉนฺติ. นิวาตวุตฺตินฺติ นีจวุตฺตึ. อตฺถทฺธนฺติ โกธมานถทฺธตาย รหิตํ. โสรตนฺติ โสรจฺเจน สุจิสีเลน สมนฺนาคตํ. สขิลนฺติ สมฺโมทกํ.

๙. ปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

๓๙. นวเม ภโต วา โน ภริสฺสตีติ อมฺเหหิ ถฺปายนหตฺถปาทวฑฺฒนาทีหิ ภโต ปฏิชคฺคิโต อมฺเห มหลฺลกกาเล หตฺถปาทโธวน-นฺหาปนยาคุภตฺตทานาทีหิ ภริสฺสติ. กิจฺจํ วา โน กริสฺสตีติ อตฺตโน กมฺมํ เปตฺวา อมฺหากํ ราชกุลาทีสุ อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ คนฺตฺวา กริสฺสติ. กุลวํโส จิรํ สฺสตีติ อมฺหากํ สนฺตกํ เขตฺตวตฺถุหิรฺสุวณฺณาทึ อวินาเสตฺวา รกฺขนฺเต ปุตฺเต กุลวํโส จิรํ สฺสติ, อมฺเหหิ วา ปวตฺติตานิ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺเตสฺสติ, เอวมฺปิ โน กุลวํโส จิรํ สฺสติ. ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ กุลวํสานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อตฺตานํ ทายชฺชารหํ กโรนฺโต อมฺหากํ สนฺตกํ ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสติ. ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสตีติ ปตฺติทานํ กตฺวา ตติยทิวสโต ปฏฺาย ทานํ อนุปฺปทสฺสติ.

สนฺโต สปฺปุริสาติ อิมสฺมึ าเน มาตาปิตูสุ สมฺมา ปฏิปตฺติยา สนฺโต สปฺปุริสาติ เวทิตพฺพา. ปุพฺเพ กตมนุสฺสรนฺติ มาตาปิตูหิ ปมตรํ กตคุณํ อนุสฺสรนฺตา. โอวาทการีติ มาตาปิตูหิ ทินฺนสฺส โอวาทสฺส กตฺตา. ภตโปสีติ เยหิ ภโต, เตสํ โปสโก. ปสํสิโยติ ทิฏฺเว ธมฺเม มหาชเนน ปสํสิตพฺโพ โหติ.

๑๐. มหาสาลปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

๔๐. ทสเม มหาสาลาติ มหารุกฺขา. สาขาปตฺตปลาเสน วฑฺฒนฺตีติ ขุทฺทกสาขาหิ จ ปตฺตสงฺขาเตน จ ปลาเสน วฑฺฒนฺติ. อรฺสฺมินฺติ อคามเก ปเทเส. พฺรหาวเนติ มหาวเน อฏวิยํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

สุมนวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. มุณฺฑราชวคฺโค

๑. อาทิยสุตฺตวณฺณนา

๔๑. ปฺจมสฺส ปเม โภคานํ อาทิยาติ โภคานํ อาทาตพฺพการณานิ. อุฏฺานวีริยาธิคเตหีติ อุฏฺานสงฺขาเตน วีริเยน อธิคเตหิ. พาหาพลปริจิเตหีติ พาหุพเลน สฺจิเตหิ. เสทาวกฺขิตฺเตหีติ เสทํ อวกฺขิเปตฺวา อุปฺปาทิเตหิ. ธมฺมิเกหีติ ธมฺมยุตฺเตหิ. ธมฺมลทฺเธหีติ ทสกุสลกมฺมํ อโกเปตฺวา ลทฺเธหิ. ปีเณตีติ ปีณิตํ ถูลํ กโรติ. เสสเมตฺถ จตุกฺกนิปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมว.

๓. อิฏฺสุตฺตวณฺณนา

๔๓. ตติเย อายุสํวตฺตนิกา ปฏิปทาติ ทานสีลาทิกา ปุฺปฏิปทา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อตฺถาภิสมยาติ อตฺถสฺส อภิสมาคเมน, อตฺถปฺปฏิลาเภนาติ วุตฺตํ โหติ.

๔. มนาปทายีสุตฺตวณฺณนา

๔๔. จตุตฺเถ อุคฺโคติ คุเณหิ อุคฺคตตฺตา เอวํลทฺธนาโม. สาลปุปฺผกํ ขาทนียนฺติ จตุมธุรโยชิเตน สาลิปิฏฺเน กตํ สาลปุปฺผสทิสํ ขาทนียํ. ตฺหิ ปฺายมานวณฺฏปตฺตเกสรํ กตฺวา ชีรกาทิสมฺภารยุตฺเต สปฺปิมฺหิ ปจิตฺวา สปฺปึ วินิวตฺเตตฺวา โกลุมฺเพ ปูเรตฺวา คนฺธวาสํ คาหาเปตฺวา ปิทหิตฺวา ลฺเฉตฺวา ปิตํ โหติ. ตํ โส ยาคุํ ปิวิตฺวา นิสินฺนสฺส ภควโต อนฺตรภตฺเต ทาตุกาโม เอวมาห. ปฏิคฺคเหสิ ภควาติ เทสนามตฺตเมตํ, อุปาสโก ปน ตํ ภควโต จ ปฺจนฺนฺจ ภิกฺขุสตานํ อทาสิ. ยถา จ ตํ, เอวํ สูกรมํสาทีนิปิ. ตตฺถ สมฺปนฺนโกลกนฺติ สมฺปนฺนพทรํ. สูกรมํสนฺติ มธุรรเสหิ พทเรหิ สทฺธึ ชีรกาทิสมฺภาเรหิ โยเชตฺวา ปกฺกํ เอกสํวจฺฉริกสูกรมํสํ. นิพฺพตฺตเตลกนฺติ วินิวตฺติตเตลํ. นาลิยสากนฺติ สาลิปิฏฺเน สทฺธึ มทฺทิตฺวา ชีรกาทิสํยุตฺเต สปฺปิมฺหิ ปจิตฺวา จตุมธุเรน โยเชตฺวา วาสํ คาหาเปตฺวา ปิตํ นาลิยสากํ. เนตํ ภควโต กปฺปตีติ เอตฺถ อกปฺปิยํ อุปาทาย กปฺปิยมฺปิ น กปฺปตีติ วุตฺตํ, เสฏฺิ ปน สพฺพมฺปิ ตํ อาหราเปตฺวา ราสึ กตฺวา ยํ ยํ อกปฺปิยํ, ตํ ตํ อนฺตราปณํ ปหิณิตฺวา กปฺปิยํ อุปโภคปริโภคภณฺฑํ อทาสิ. จนฺทนผลกํ นาติมหนฺตํ ทีฆโต อฑฺฒเตยฺยรตนํ, ติริยํ ทิยฑฺฒรตนํ, สารวรภณฺฑตฺตา ปน มหคฺฆํ อโหสิ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ เฉทาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อฺชนปิสนตฺถาย ทาเปสิ.

อุชฺชุภูเตสูติ กายวาจาจิตฺเตหิ อุชุเกสุ. ฉนฺทสาติ เปเมน. จตฺตนฺติอาทีสุ ปริจฺจาควเสน จตฺตํ. มุตฺตจาคตาย มุตฺตํ. อนเปกฺขจิตฺตตาย จิตฺเตน น อุคฺคหิตนฺติ อนุคฺคหีตํ. เขตฺตูปเมติ วิรุหนฏฺเน เขตฺตสทิเส.

อฺตรํ มโนมยนฺติ สุทฺธาวาเสสุ เอกํ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ เทวกายํ. ยถาธิปฺปาโยติ ยถาชฺฌาสโย. อิมินา กึ ปุจฺฉติ? ตสฺส กิร มนุสฺสกาเล อรหตฺตตฺถาย อชฺฌาสโย อโหสิ, ตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. เทวปุตฺโตปิ อรหตฺตํ ปตฺตตาย ตคฺฆ เม ภควา ยถาธิปฺปาโยติ อาห. ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชตีติ ตีสุ วา กุลสมฺปตฺตีสุ ฉสุ วา กามสคฺเคสุ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺถ ทีฆายุ ยสวา โหตีติ. ปฺจมํ จตุกฺกนิปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฉฏฺสตฺตมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

๘. อลพฺภนียานสุตฺตวณฺณนา

๔๘. อฏฺเม อลพฺภนียานีติ อลทฺธพฺพานิ, น สกฺกา ลภิตุํ. านานีติ การณานิ. ชราธมฺมํ มา ชีรีติ ยํ มยฺหํ ชราสภาวํ, ตํ มา ชีรตุ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. นจฺฉาเทยฺยาติ น รุจฺเจยฺย. อพฺพุหีติ นีหริ.

ยโตติ ยสฺมึ กาเล. อาปทาสูติ อุปทฺทเวสุ. น เวธตีติ น กมฺปติ นานุโสจติ. อตฺถวินิจฺฉยฺูติ การณตฺถวินิจฺฉเย กุสโล. ปุราณนฺติ นิพฺพิการตาย โปราณกเมว. ชปฺเปนาติ วณฺณภณเนน. มนฺเตนาติ มหานุภาวมนฺตปริวตฺตเนน. สุภาสิเตนาติ สุภาสิตกถเนน. อนุปฺปทาเนนาติ สตสฺส วา สหสฺสสฺส วา ทาเนน. ปเวณิยา วาติ กุลวํเสน วา, ‘‘อิทํ อมฺหากํ ปเวณิยา อาจิณฺณํ, อิทํ อนาจิณฺณ’’นฺติ เอวํ ปเวณิกถเนนาติ อตฺโถ. ยถา ยถา ยตฺถ ลเภถ อตฺถนฺติ เอเตสุ ชปฺปาทีสุ เยน เยน ยตฺถ ยตฺถ าเน ชราธมฺมาทีนํ อชีรณตาทิอตฺถํ ลเภยฺย. ตถา ตถา ตตฺถ ปรกฺกเมยฺยาติ เตน เตน ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปรกฺกมํ กเรยฺย. กมฺมํ ทฬฺหนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมํ มยา ถิรํ กตฺวา อายูหิตํ, สฺวาหํ อิทานิ กินฺติ กโรมีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อธิวาเสยฺยาติ.

๙. โกสลสุตฺตวณฺณนา

๔๙. นวเม อุปกณฺณเกติ กณฺณมูเล. ทุมฺมโนติ ทุฏฺุมโน. ปตฺตกฺขนฺโธติ ปติตกฺขนฺโธ. ปชฺฌายนฺโตติ จินฺตยนฺโต. อปฺปฏิภาโนติ นิปฺปฏิภาโน หุตฺวา. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.

๑๐. นารทสุตฺตวณฺณนา

๕๐. ทสเม อชฺโฌมุจฺฉิโตติ อธิโอมุจฺฉิโต คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหณสภาวาย อติเรกมุจฺฉาย ตณฺหาย สมนฺนาคโต. มหจฺจา ราชานุภาเวนาติ มหตา ราชานุภาเวน, อฏฺารสหิ เสนีหิ ปริวาริโต มหติยา ราชิทฺธิยา ปายาสีติ อตฺโถ. ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต, เอกํเสเนว โสกสลฺลหรโณติ อตฺโถ. อิติ ราชา อิมํ โอวาทํ สุตฺวา ตสฺมึ ิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.

มุณฺฑราชวคฺโค ปฺจโม.

ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๒. ทุติยปณฺณาสกํ

(๖) ๑. นีวรณวคฺโค

๑. อาวรณสุตฺตวณฺณนา

๕๑. ทุติยสฺส ปเม อาวรณวเสน อาวรณา. นีวรณวเสน นีวรณา. เจโต อชฺฌารุหนฺตีติ เจตโส อชฺฌารุหา. วิปสฺสนาปฺฺจ มคฺคปฺฺจ อุปฺปตฺตินิวารณฏฺเน ทุพฺพลํ กโรนฺตีติ ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. ยา วา เอเตหิ สทฺธึ โวกิณฺณา ปฺา อุปฺปชฺชติ, ตํ ทุพฺพลํ กโรนฺตีติปิ ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. อพลายาติ ปฺจนีวรณปริโยนทฺธตฺตา อปคตพลาย. อุตฺตริ วา มนุสฺสธมฺมา อลมริยาณทสฺสนวิเสสนฺติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตา มนุสฺสธมฺมา อุตฺตริ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถํ าณทสฺสนวิเสสํ. หารหารินีติ หริตพฺพํ หริตุํ สมตฺถา. นงฺคลมุขานีติ มาติกามุขานิ. ตานิ หิ นงฺคลสริกฺขกตฺตา นงฺคเลหิ จ ขตตฺตา นงฺคลมุขานีติ วุจฺจนฺติ.

เอวเมว โขติ เอตฺถ โสตํ วิย วิปสฺสนาาณํ ทฏฺพฺพํ, อุภโต นงฺคลมุขานํ วิวรณกาโล วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ สํวรสฺส วิสฺสฏฺกาโล, มชฺเฌนทิยา รุกฺขปาเท โกฏฺเฏตฺวา ปลาลติณมตฺติกาหิ อาวรเณ กเต อุทกสฺส วิกฺขิตฺตวิสฏพฺยาทิณฺณกาโล วิย ปฺจหิ นีวรเณหิ ปริโยนทฺธกาโล, เอวํ อาวรเณ กเต วิหตเวคสฺส อุทกสฺส ติณปลาลาทีนิ ปริกฑฺฒิตฺวา สมุทฺทํ ปาปุณิตุํ อสมตฺถกาโล วิย วิปสฺสนาาเณน สพฺพากุสเล วิทฺธํเสตฺวา นิพฺพานสาครํ ปาปุณิตุํ อสมตฺถกาโล เวทิตพฺโพ. สุกฺกปกฺเข วุตฺตวิปลฺลาเสน โยชนา กาตพฺพา. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ. ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมว.

๓. ปธานิยงฺคสุตฺตวณฺณนา

๕๓. ตติเย ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนภาโว, ปธานมสฺส อตฺถีติ ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานีติ ปธานิยงฺคานิ. สทฺโธติ สทฺธาย สมนฺนาคโต. สทฺธา ปเนสา อาคมสทฺธา อธิคมสทฺธา โอกปฺปนสทฺธา ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธา. ตตฺถ สพฺพฺุโพธิสตฺตานํ สทฺธา, อภินีหารโต ปฏฺาย อาคตตฺตา อาคมสทฺธา นาม. อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมสทฺธา นาม. พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นาม. ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นาม. อิธ โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตา. โพธินฺติ จตุมคฺคาณํ. ตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ สทฺทหติ. เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา อธิปฺเปตา. ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานวีริยํ อิชฺฌติ.

อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมวิปากินิยา. คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตลคฺคหณิโก หิ สีตภีรุโก โหติ, อจฺจุณฺหคฺคหณิโก อุณฺหภีรุโก, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติ, มชฺฌิมคฺคหณิกสฺส อิชฺฌติ. เตนาห – มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายาติ. ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยฺจ อตฺถฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย. เอเตน ปฺาสลกฺขณปริคฺคาหกํ อุทยพฺพยาณํ วุตฺตํ. อริยายาติ ปริสุทฺธาย. นิพฺเพธิกายาติ อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยา. อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปฺาว กถิตา. ทุปฺปฺสฺส หิ ปธานํ น อิชฺฌติ.

๔. สมยสุตฺตวณฺณนา

๕๔. จตุตฺเถ ปธานายาติ วีริยกรณตฺถาย. น สุกรํ อุฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุนฺติ น สกฺกา โหติ ปตฺตํ คเหตฺวา อุฺฉาจริยาย ยาเปตุํ. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํ.

๕. มาตาปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

๕๕. ปฺจเม ปริยาทาย ติฏฺตีติ ปริยาทิยิตฺวา คเหตฺวา เขเปตฺวา ติฏฺติ. อุคฺฆาติตาติ อุทฺธุมาตา.

อสิหตฺเถนาติ สีสจฺเฉทนตฺถาย อสึ อาทาย อาคเตนาปิ. ปิสาเจนาติ ขาทิตุํ อาคตยกฺเขนาปิ. อาสีเทติ ฆฏฺเฏยฺย. มฺชุนาติ มุทุเกน. กาโมฆวุฬฺหานนฺติ กาโมเฆน วุฬฺหานํ กฑฺฒิตานํ. กาลํ คติ ภวาภวนฺติ วฏฺฏกาลํ คติฺจ ปุนปฺปุนพฺภเว จ. ปุรกฺขตาติ ปุเรจาริกา ปุรโต คตาเยว. เย จ กาเม ปริฺายาติ เย ปณฺฑิตา ทุวิเธปิ กาเม ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. จรนฺติ อกุโตภยาติ ขีณาสวานํ กุโตจิ ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา เต อกุโตภยา หุตฺวา จรนฺติ. ปารงฺคตาติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ อุปคตา, สจฺฉิกตฺวา ิตาติ อตฺโถ. อาสวกฺขยนฺติ อรหตฺตํ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.

๖. อุปชฺฌายสุตฺตวณฺณนา

๕๖. ฉฏฺเ มธุรกชาโตติ สฺชาตครุภาโว. ทิสา จ เม น ปกฺขายนฺตีติ จตสฺโส ทิสา จ อนุทิสา จ มยฺหํ น อุปฏฺหนฺตีติ วทติ. ธมฺมา จ มํ นปฺปฏิภนฺตีติ สมถวิปสฺสนาธมฺมาปิ เม น อุปฏฺหนฺติ. อนภิรโต จ พฺรหฺมจริยํ จรามีติ อุกฺกณฺิโต หุตฺวา พฺรหฺมจริยวาสํ วสามิ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘พุทฺธเวเนยฺยปุคฺคโล อย’’นฺติ ตํ การณํ ภควโต อาโรเจตุํ อุปสงฺกมิ. อวิปสฺสกสฺส กุสลานํ ธมฺมานนฺติ กุสลธมฺเม อวิปสฺสนฺตสฺส, อเนสนฺตสฺส อคเวสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานนฺติ สติปฏฺานาทีนํ สตฺตตึสธมฺมานํ.

๗. อภิณฺหปจฺจเวกฺขิตพฺพานสุตฺตวณฺณนา

๕๗. สตฺตเม ชราธมฺโมมฺหีติ ชราสภาโว อมฺหิ. ชรํ อนตีโตติ ชรํ อนติกฺกนฺโต, อนฺโตชราย เอว จรามิ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. กมฺมสฺสโกติอาทีสุ กมฺมํ มยฺหํ สกํ อตฺตโน สนฺตกนฺติ กมฺมสฺสโก อมฺหิ. กมฺมสฺส ทายาโทติ กมฺมทายาโท, กมฺมํ มยฺหํ ทายชฺชํ สนฺตกนฺติ อตฺโถ. กมฺมํ มยฺหํ โยนิ การณนฺติ กมฺมโยนิ. กมฺมํ มยฺหํ พนฺธูติ กมฺมพนฺธุ, กมฺมาตโกติ อตฺโถ. กมฺมํ มยฺหํ ปฏิสรณํ ปติฏฺาติ กมฺมปฏิสรโณ. ตสฺส ทายาโท ภวิสฺสามีติ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท เตน ทินฺนผลปฏิคฺคาหโก ภวิสฺสามีติ อตฺโถ. โยพฺพนมโทติ โยพฺพนํ อารพฺภ อุปฺปนฺนมโท. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มคฺโค สฺชายตีติ โลกุตฺตรมคฺโค สฺชายติ. สํโยชนานิ สพฺพโส ปหียนฺตีติ ทส สํโยชนานิ สพฺพโส ปหียนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ สตฺต อนุสยา วิคตนฺตา ปริจฺฉินฺนา ปริวฏุมา โหนฺติ. เอวเมตฺถ เหฏฺา ปฺจสุ าเนสุ วิปสฺสนา กถิตา, อิเมสุ ปฺจสุ โลกุตฺตรมคฺโค.

อิทานิ คาถาหิ กูฏํ คณฺหนฺโต พฺยาธิธมฺมาติอาทิมาห. ตตฺถ ตฺวา ธมฺมํ นิรูปธินฺติ อุปธิรหิตํ อรหตฺตมคฺคํ ตฺวา. สพฺเพ มเท อภิโภสฺมีติ สพฺเพ อิเม ตโยปิ มเท อธิภวึ, อติกฺกมฺม ิโตสฺมีติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ ปพฺพชฺชํ เขมโต ทิสฺวา. ตสฺส เม อหุ อุสฺสาโห, นิพฺพานํ อภิปสฺสโตติ ตสฺส มยฺหํ นิพฺพานํ อภิปสฺสนฺตสฺส วายาโม อโหสิ. อนิวตฺติ ภวิสฺสามีติ ปพฺพชฺชโต อนิวตฺติโก ภวิสฺสามิ, พฺรหฺมจริยวาสโต อนิวตฺติโก, สพฺพฺุตฺาณโต อนิวตฺติโก ภวิสฺสามิ. พฺรหฺมจริยปรายโณติ มคฺคพฺรหฺมจริยปรายโณ. อิมินา โลกุตฺตโร อฏฺงฺคิโก มคฺโค กถิโตติ.

๘. ลิจฺฉวิกุมารกสุตฺตวณฺณนา

๕๘. อฏฺเม สชฺชานิ ธนูนีติ สชิยานิ อาโรปิตธนูนิ. อทฺทสูติ อทฺทสํสุ. ภวิสฺสนฺติ วชฺชีติ วฑฺฒิสฺสนฺติ วชฺชิราชาโน. อปานุภาติ อวฑฺฒินิสฺสิตา มานถทฺธา. ปจฺฉาลิยํ ขิปนฺตีติ ปจฺฉโต คนฺตฺวา ปิฏฺึ ปาเทน ปหรนฺติ. รฏฺิกสฺสาติอาทีสุ รฏฺํ ภุฺชตีติ รฏฺิโก. ปิตรา ทตฺตํ สาปเตยฺยํ ภุฺชตีติ เปตฺตนิโก. เสนาย ปติ เชฏฺโกติ เสนาปติโก. คามคามณิกสฺสาติ คามานํ คามณิกสฺส, คามสามิกสฺสาติ อตฺโถ. ปูคคามณิกสฺสาติ คณเชฏฺกสฺส. กุเลสูติ เตสุ เตสุ กุเลสุ. ปจฺเจกาธิปจฺจํ กาเรนฺตีติ ปจฺเจกํ เชฏฺกฏฺานํ กาเรนฺติ. กลฺยาเณน มนสา อนุกมฺปนฺตีติ สุนฺทเรน จิตฺเตน อนุคฺคณฺหนฺติ. เขตฺตกมฺมนฺตสามนฺตสพฺโยหาเรติ เย จ อตฺตโน เขตฺตกมฺมนฺตานํ สามนฺตา อนนฺตรกฺเขตฺตสามิโน, เต จ รชฺชุทณฺเฑหิ ภูมิปฺปมาณคฺคาหเก สพฺโพหาเร จ. พลิปฏิคฺคาหิกา เทวตาติ กุลปฺปเวณิยา อาคตา อารกฺขเทวตา. สกฺกโรตีติ ตา เทวตา อคฺคยาคุภตฺตาทีหิ สกฺกโรติ.

กิจฺจกโรติ อุปฺปนฺนานํ กิจฺจานํ การโก. เย จสฺส อนุชีวิโนติ เย จ เอตํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติ. อุภินฺนฺเจว อตฺถายาติ อุภินฺนมฺปิ หิตตฺถาย ปฏิปนฺโน โหตีติ อตฺโถ. ปุพฺพเปตานนฺติ ปรโลกคตานํ. ทิฏฺเ ธมฺเม จ ชีวตนฺติ เย จ ทิฏฺเ ธมฺเม ชีวนฺติ. อิติ ปททฺวเยนาปิ อตีตปจฺจุปฺปนฺเน าตโย ทสฺเสติ. วิตฺติสฺชนโนติ ตุฏฺิชนโน. ฆรมาวสนฺติ ฆราวาสํ วสนฺโต. ปุชฺโช โหติ ปสํสิโยติ ปูเชตพฺโพ จ ปสํสิตพฺโพ จ โหตีติ.

๙-๑๐. วุฑฺฒปพฺพชิตสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๕๙-๖๐. นวเม นิปุโณติ สณฺโห สุขุมการณฺู. อากปฺปสมฺปนฺโนติ สมณากปฺเปน สมฺปนฺโน. ทสเม ปทกฺขิณคฺคาหีติ ทินฺโนวาทํ ปทกฺขิณโต คณฺหนฺโต. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

นีวรณวคฺโค ปโม.

(๗) ๒. สฺาวคฺโค

๑-๒. สฺาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๖๑-๖๒. ทุติยสฺส ปเม มหปฺผลาติ วิปากผเลน มหปฺผลา. วิปากานิสํเสเนว มหานิสํสา. อมโตคธาติ นิพฺพานปติฏฺา. สพฺพโลเก อนภิรติสฺาติ สพฺพสฺมึ เตธาตุสนฺนิเวเส โลเก อุกฺกณฺิตสฺส อุปฺปชฺชนกสฺา. ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมว.

๓-๔. วฑฺฒสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๖๓-๖๔. ตติเย วราทายีติ อุตฺตมสฺส วรสฺส อาทายโก. เสสเมตฺถ จตุตฺเถ จ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

๕. สากจฺฉสุตฺตวณฺณนา

๖๕. ปฺจเม อลํสากจฺโฉติ สากจฺฉาย ยุตฺโต. อาคตํ ปฺหนฺติ ปุจฺฉิตํ ปฺหํ. พฺยากตฺตา โหตีติ วิสฺสชฺชิตา โหติ.

๖. สาชีวสุตฺตวณฺณนา

๖๖. ฉฏฺเ อลํสาชีโวติ สาชีวาย ยุตฺโต. สาชีโวติ ปฺหปุจฺฉนฺเจว ปฺหวิสฺสชฺชนฺจ. สพฺเพปิ หิ สพฺรหฺมจาริโน ปฺหํ อุปชีวนฺติ, เตเนตํ ปฺหปุจฺฉนวิสฺสชฺชนํ สมานาชีวตาย สาชีโวติ วุตฺตํ. กตํ ปฺหนฺติ อภิสงฺขตํ ปฺหํ.

๗-๑๐. ปมอิทฺธิปาทสุตฺตาทิวณฺณนา

๖๗-๗๐. สตฺตเม อุสฺโสฬฺหีติ อธิมตฺตวีริยํ. อฏฺเม อตฺตโน โพธิมณฺเฑ ปฏิวิทฺเธ อาคมนอิทฺธิปาเท กเถตฺวา อุปริ อตฺตโนว ฉ อภิฺา กเถสีติ. นวมทสเมสุ วิปสฺสนา กถิตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

สฺาวคฺโค ทุติโย.

(๘) ๓. โยธาชีววคฺโค

๑. ปมเจโตวิมุตฺติผลสุตฺตวณฺณนา

๗๑. ตติยสฺส ปเม ยโต โข, ภิกฺขเวติ เหฏฺา วุตฺตนเยน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ภิกฺขุโน อิทานิ วณฺณภณนตฺถํ อิทํ อารทฺธํ. ตตฺถ ยโต โขติ ยทา โข. อุกฺขิตฺตปลิโฆติ อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา อปเนตฺวา ิโต. สํกิณฺณปริโขติ สํสารปริขํ สํกิริตฺวา วินาเสตฺวา ิโต. อพฺพูฬฺเหสิโกติ ตณฺหาสงฺขาตํ เอสิกาถมฺภํ อพฺพุยฺห ลุฺจิตฺวา ิโต. นิรคฺคโฬติ นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา ิโต. ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโรติ มานทฺธชฺจ ขนฺธาภิสงฺขารกิเลสภารฺจ ปาเตตฺวา โอตาเรตฺวา ิโต. วิสํยุตฺโตติ วฏฺเฏน วิสํยุตฺโต. เสสํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา ภควตา มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วิหรโต ขีณาสวสฺส กาโล ทสฺสิโต.

ยถา หิ ทฺเว นครานิ เอกํ โจรนครํ เอกํ เขมนครํ. อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ ภเวยฺย – ‘‘ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติ, โจรนครํ อนครํ กริสฺสามี’’ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกาถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สทฺธึ ทฺวารพาหาหิ กวาฏํ ภินฺทิตฺวา ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทิตฺวา ปริขํ วิกิริตฺวา นครโสภตฺถาย อุสฺสิเต ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห าติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภุฺเชยฺย. เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโร. ตสฺเสวํ โหติ – ‘‘ยาว สกฺกายวฏฺฏํ วฏฺฏติ, ตาว ทฺวตฺตึสกมฺมการณาอฏฺนวุติโรคปฺจวีสติมหาภเยหิ ปริมุจฺจนํ นตฺถี’’ติ. โส มหาโยโธ สนฺนาหํ วิย สีลสนฺนาหํ กตฺวา ปฺาขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน เอสิกาถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตณฺเหสิกํ ลุฺจิตฺวา, โส โยโธ สทฺวารพาหกํ นครกวาฏํ วิย ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนอคฺคฬํ อุคฺฆาเฏตฺวา, โส โยโธ ปลิฆํ วิย อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา, โส โยโธ ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ วิย กมฺมาภิสงฺขารํ ภินฺทนฺโต ชาติสํสารปริขํ วิกิริตฺวา, โส โยโธ นครํ โสภตฺถาย อุสฺสาปิตทฺธเช วิย มานทฺธเช ปาเตตฺวา สกฺกายนครํ ฌาเปตฺวา, โส โยโธ เขมนคเร อุปริปาสาเท สุโภชนํ วิย กิเลสปรินิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อมตํ นิโรธารมฺมณํ ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน กาลํ วีตินาเมติ.

๒. ทุติยเจโตวิมุตฺติผลสุตฺตวณฺณนา

๗๒. ทุติเย อนิจฺจสฺาติ ขนฺธปฺจกํ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจนฺติ อุปฺปชฺชนกสฺา. อนิจฺเจ ทุกฺขสฺาติ ยทนิจฺจํ, ตํ ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขนฺติ อุปฺปชฺชนกสฺา. ทุกฺเข อนตฺตสฺาติ ยํ ทุกฺขํ, ตํ อวสวตฺตนากาเรน อนตฺตาติ อุปฺปชฺชนกสฺา. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ วิปสฺสนาผลํ นาม กถิตนฺติ.

๓. ปมธมฺมวิหารีสุตฺตวณฺณนา

๗๓. ตติเย ทิวสํ อตินาเมตีติ ทิวสํ อติกฺกาเมติ. ริฺจติ ปฏิสลฺลานนฺติ เอกีภาวํ วิสฺสชฺเชติ. เทเสตีติ กเถติ ปกาเสติ. ธมฺมปฺตฺติยาติ ธมฺมสฺส ปฺาปนาย. ธมฺมํ ปริยาปุณาตีติ นวงฺควเสน จตุสจฺจธมฺมํ ปริยาปุณาติ วฬฺเชติ กเถติ. น ริฺจติ ปฏิสลฺลานนฺติ เอกีภาวํ น วิสฺสชฺเชติ. อนุยุฺชติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถนฺติ นิยกชฺฌตฺเต จิตฺตสมาธึ อาเสวติ ภาเวติ, สมถกมฺมฏฺาเน ยุตฺตปฺปยุตฺโต โหติ.

หิเตสินาติ หิตํ เอสนฺเตน. อนุกมฺปเกนาติ อนุกมฺปมาเนน. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อนุกมฺปํ จิตฺเตน ปริคฺคเหตฺวา, ปฏิจฺจาติปิ วุตฺตํ โหติ. กตํ โว ตํ มยาติ ตํ มยา อิเม ปฺจ ปุคฺคเล เทเสนฺเตน ตุมฺหากํ กตํ. เอตฺตกเมว หิ อนุกมฺปกสฺส สตฺถุ กิจฺจํ ยทิทํ อวิปรีตธมฺมเทสนา, อิโต ปรํ ปน ปฏิปตฺติ นาม สาวกานํ กิจฺจํ. เตนาห – เอตานิ ภิกฺขุ รุกฺขมูลานิ…เป… อมฺหากํ อนุสาสนีติ. ตตฺถ จ รุกฺขมูลานีติ อิมินา รุกฺขมูลเสนาสนํ ทสฺเสติ. สุฺาคารานีติ อิมินา ชนวิวิตฺตฏฺานํ. อุภเยนาปิ จ โยคานุรูปํ เสนาสนมาจิกฺขติ, ทายชฺชํ นิยฺยาเตติ. ฌายถาติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน อฏฺตึสารมฺมณานิ, ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อนิจฺจาทิโต ขนฺธายตนาทีนิ อุปนิชฺฌายถ, สมถฺจ วิปสฺสนฺจ วฑฺเฒถาติ วุตฺตํ โหติ. มา ปมาทตฺถาติ มา ปมชฺชิตฺถ. มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถาติ เย หิ ปุพฺเพ ทหรกาเล อาโรคฺยกาเล สตฺตสปฺปายาทิสมฺปตฺติกาเล สตฺถุ สมฺมุขีภาวกาเล จ โยนิโสมนสิการวิรหิตา รตฺตินฺทิวํ มงฺกุลภตฺตา หุตฺวา เสยฺยสุขมิทฺธสุขมนุยุตฺตา ปมชฺชนฺติ, เต ปจฺฉา ชรากาเล โรคกาเล มรณกาเล วิปตฺติกาเล สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล จ ตํ ปุพฺเพ ปมาทวิหารํ อนุสฺสรนฺตา สปฺปฏิสนฺธิกาลกิริยฺจ ภาริยํ สมฺปสฺสมานา วิปฺปฏิสาริโน โหนฺติ. ตุมฺเห ปน ตาทิสา มา อหุวตฺถาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถา’’ติ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนีติ อยํ อมฺหากํ สนฺติกา ‘‘ฌายถ มา ปมาทตฺถา’’ติ ตุมฺหากํ อนุสาสนี, โอวาโทติ วุตฺตํ โหติ.

๔. ทุติยธมฺมวิหารีสุตฺตวณฺณนา

๗๔. จตุตฺเถ อุตฺตริ จสฺส ปฺาย อตฺถํ นปฺปชานาตีติ ตโต ปริยตฺติโต อุตฺตริ ตสฺส ธมฺมสฺส สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย อตฺถํ นปฺปชานาติ, จตฺตาริ สจฺจานิ น ปสฺสติ นปฺปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย. เอวเมเตสุ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ พหุสฺสุตภิกฺขุ วิปสฺสนากมฺมิโก โสตาปนฺโน สกทาคามี อนาคามี ขีณาสโวติ ฉ ชนา ธมฺมวิหาริโน นามาติ เวทิตพฺพา.

๕. ปมโยธาชีวสุตฺตวณฺณนา

๗๕. ปฺจเม โยธาชีวาติ ยุทฺธูปชีวิโน. รชคฺคนฺติ หตฺถิอสฺสาทีนํ ปาทปฺปหารภินฺนาย ภูมิยา อุคฺคตํ รชกฺขนฺธํ. น สนฺถมฺภตีติ สนฺถมฺภิตฺวา าตุํ น สกฺโกติ. สหติ รชคฺคนฺติ รชกฺขนฺธํ ทิสฺวาปิ อธิวาเสติ. ธชคฺคนฺติ หตฺถิอสฺสทีนํ ปิฏฺเสุ วา รเถสุ วา อุสฺสาปิตานํ ธชานํ อคฺคํ. อุสฺสารณนฺติ หตฺถิอสฺสรถานฺเจว พลกายสฺส จ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ. สมฺปหาเรติ สมาคเต อปฺปมตฺตเกปิ ปหาเร. หฺตีติ วิหฺติ วิฆาตํ อาปชฺชติ. พฺยาปชฺชตีติ วิปตฺตึ อาปชฺชติ, ปกติภาวํ ชหติ. สหติ สมฺปหารนฺติ ทฺเว ตโย ปหาเร ปตฺวาปิ สหติ อธิวาเสติ. ตเมว สงฺคามสีสนฺติ ตํเยว ชยกฺขนฺธาวารฏฺานํ. อชฺฌาวสตีติ สตฺตาหมตฺตํ อภิภวิตฺวา อาวสติ. กึ การณา? ลทฺธปหารานํ ปหารชคฺคนตฺถฺเจว กตกมฺมานํ วิเสสํ ตฺวา านนฺตรทานตฺถฺจ อิสฺสริยสุขานุภวนตฺถฺจ.

อิทานิ ยสฺมา สตฺถุ โยธาชีเวหิ กิจฺจํ นตฺถิ, อิมสฺมึ ปน สาสเน ตถารูเป ปฺจ ปุคฺคเล ทสฺเสตุํ อิทํ โอปมฺมํ อาภตํ. ตสฺมา เต ปุคฺคเล ทสฺเสนฺโต เอวเมว โขติอาทิมาห. ตตฺถ สํสีทตีติ มิจฺฉาวิตกฺกสฺมึ สํสีทติ อนุปฺปวิสติ. น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุนฺติ พฺรหฺมจริยวาสํ อนุปจฺฉิชฺชมานํ โคเปตุํ น สกฺโกติ. สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อาวิกตฺวาติ สิกฺขาย ทุพฺพลภาวํ ปกาเสตฺวา. กิมสฺส รชคฺคสฺมินฺติ กึ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รชคฺคํ นามาติ วทติ. อภิรูปาติ อภิรูปวตี. ทสฺสนียาติ ทสฺสนโยคฺคา. ปาสาทิกาติ ทสฺสเนเนว จิตฺตปฺปสาทาวหา. ปรมายาติ อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ สรีรวณฺเณน เจว องฺคสณฺาเนน จ. อูหสตีติ อวหสติ. อุลฺลปตีติ กเถติ. อุชฺฌคฺฆตีติ ปาณึ ปหริตฺวา มหาหสิตํ หสติ. อุปฺปณฺเฑตีติ อุปฺปณฺฑนกถํ กเถติ. อภินิสีทตีติ อภิภวิตฺวา สนฺติเก วา เอกาสเน วา นิสีทติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อชฺโฌตฺถรตีติ อวตฺถรติ. วินิเวเตฺวา วินิโมเจตฺวาติ คหิตฏฺานโต ตสฺสา หตฺถํ วินิพฺเพเตฺวา เจว โมเจตฺวา จ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.

๖. ทุติยโยธาชีวสุตฺตวณฺณนา

๗๖. ฉฏฺเ อสิจมฺมํ คเหตฺวาติ อสิฺจ จมฺมฺจ คเหตฺวา. ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุฺจ สรกลาปฺจ สนฺนยฺหิตฺวา. วิยูฬฺหนฺติ ยุทฺธสนฺนิเวสเวเสน ิตํ. สงฺคามํ โอตรตีติ มหายุทฺธํ โอตรติ. อุสฺสหติ วายมตีติ อุสฺสาหฺจ วายามฺจ กโรติ. หนนฺตีติ ฆาเตนฺติ. ปริยาปาเทนฺตีติ ปริยาปาทยนฺติ. อุปลิกฺขนฺตีติ วิชฺฌนฺติ. อปเนนฺตีติ สกเสนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. อปเนตฺวา าตกานํ เนนฺตีติ สกเสนํ เนตฺวา ตโต าตกานํ สนฺติกํ เนนฺติ. นียมาโนติ อตฺตโน เคหํ วา เสสาติสนฺติกํ วา นิยฺยมาโน. อุปฏฺหนฺติ ปริจรนฺตีติ ปหารโสธนวณกปฺปนาทีนิ กโรนฺตา ชคฺคนฺติ โคปยนฺติ.

อรกฺขิเตเนว กาเยนาติ อรกฺขิเตน กายทฺวาเรน. อรกฺขิตาย วาจายาติ อรกฺขิเตน วจีทฺวาเรน. อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ อรกฺขิเตน มโนทฺวาเรน. อนุปฏฺิตาย สติยาติ สตึ สุปฏฺิตํ อกตฺวา. อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหีติ มนจฺฉฏฺเหิ อินฺทฺริเยหิ อปิหิเตหิ อโคปิเตหิ. ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสตีติ ราโค อุปฺปชฺชมาโนว สมถวิปสฺสนาจิตฺตํ ธํเสติ, ทูเร ขิปติ. ราคปริยุฏฺิโตมฺหิ, อาวุโส, ราคปเรโตติ อหํ, อาวุโส, ราเคน รตฺโต, ราเคน อนุคโต.

อฏฺิกงฺกลูปมาติอาทีสุ อฏฺิกงฺกลูปมา อปฺปสฺสาทฏฺเน. มํสเปสูปมา พหุสาธารณฏฺเน. ติณุกฺกูปมา อนุทหนฏฺเน. องฺคารกาสูปมา มหาภิตาปฏฺเน. สุปินกูปมา อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเน. ยาจิตกูปมา ตาวกาลิกฏฺเน. รุกฺขผลูปมา สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภฺชนฏฺเน. อสิสูนูปมา อธิกุฏฺฏนฏฺเน. สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเน. สปฺปสิรูปมา สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน. อุสฺสหิสฺสามีติ อุสฺสาหํ กริสฺสามิ. ธารยิสฺสามีติ สมณภาวํ ธารยิสฺสามิ. อภิรมิสฺสามีติ อภิรตึ อุปฺปาเทสฺสามิ น อุกฺกณฺิสฺสามิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.

๗. ปมอนาคตภยสุตฺตวณฺณนา

๗๗. สตฺตเม อารฺเกนาติ อรฺวาสินา. อปฺปตฺตสฺสาติ อสมฺปตฺตสฺส ฌานวิปสฺสนามคฺคผลปฺปเภทสฺส วิเสสสฺส ปตฺติยา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. โส มมสฺส อนฺตราโยติ โส มม ชีวิตนฺตราโย จ พฺรหฺมจริยนฺตราโย จ, ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กโรนฺตสฺส สคฺคนฺตราโย จ มคฺคนฺตราโย จ ภเวยฺย. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. วีริยํ อารภามีติ ทุวิธมฺปิ วีริยํ กโรมิ. สตฺถกาติ สตฺถํ วิย สนฺธิพนฺธนจฺเฉทกวาตา. วาเฬหีติ กกฺขเฬหิ. มาณเวหีติ โจเรหิ. กตกมฺเมหิ วา อกตกมฺเมหิ วาติ เอตฺถ โจริกํ กตฺวา นิกฺขนฺตา กตกมฺมา นาม, โจริกํ กาตุํ คจฺฉนฺตา อกตกมฺมา นาม. ตตฺถ กตกมฺมา กมฺมสฺส นิปฺผนฺนตฺตา สตฺตานํ คลโลหิตํ คเหตฺวา เทวตานํ พลึ กโรนฺติ, อกตกมฺมา ‘‘เอวํ โน กมฺมํ นิปฺผชฺชิสฺสตี’’ติ ปมตรํ กโรนฺติ. อิทํ สนฺธาย เต มํ ชีวิตา โวโรเปยฺยุนฺติ วุตฺตํ. วาฬา อมนุสฺสาติ กกฺขฬา ทุฏฺา ยกฺขาทโย อมนุสฺสา.

๘. ทุติยอนาคตภยสุตฺตวณฺณนา

๗๘. อฏฺเม ปุรา มํ โส ธมฺโม อาคจฺฉตีติ ยาว โส ธมฺโม มํ น อุปคจฺฉติ, ตาว อหํ ปุเรตรเมว วีริยํ อารภามีติ อตฺโถ. ขีโรทกีภูตาติ ขีโรทกํ วิย ภูตา เอกีภาวํ อุปคตา. ปิยจกฺขูหีติ เมตฺตจกฺขูหิ.

๙. ตติยอนาคตภยสุตฺตวณฺณนา

๗๙. นวเม ธมฺมสนฺโทสา วินยสนฺโทโสติ ธมฺมสนฺโทเสน วินยสนฺโทโส โหติ. กถํ ปน ธมฺมสฺมึ ทุสฺสนฺเต วินโย ทุสฺสติ นาม? สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุ คพฺภํ อคฺคณฺหนฺเตสุ ปฺจวิโธ วินโย น โหติ, เอวํ ธมฺเม ทุสฺสนฺเต วินโย ทุสฺสติ. ทุสฺสีลสฺส ปน สํวรวินโย นาม น โหติ, ตสฺมึ อสติ สมถวิปสฺสนา คพฺภํ น คณฺหาติ. เอวํ วินยสนฺโทเสนปิ ธมฺมสนฺโทโส เวทิตพฺโพ. อภิธมฺมกถนฺติ สีลาทิอุตฺตมธมฺมกถํ. เวทลฺลกถนฺติ เวทปฏิสํยุตฺตํ าณมิสฺสกกถํ. กณฺหธมฺมํ โอกฺกมมานาติ รนฺธคเวสิตาย อุปารมฺภปริเยสนวเสน กาฬกธมฺมํ โอกฺกมมานา. อปิจ ทุฏฺจิตฺเตน ปุคฺคลํ ฆฏฺเฏนฺตาปิ ตํ กณฺหธมฺมํ อตฺตโน ทหนฺตาปิ ลาภสกฺการตฺถํ กเถนฺตาปิ กณฺหธมฺมํ โอกฺกมนฺติเยว.

คมฺภีราติ ปาฬิคมฺภีรา. คมฺภีรตฺถาติ อตฺถคมฺภีรา. โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรธมฺมทีปกา. สุฺตาปฏิสํยุตฺตาติ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการปฏิสํยุตฺตา. น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปสฺสนฺตีติ ชานนตฺถาย จิตฺตํ น เปสฺสนฺติ. อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ อุคฺคเหตพฺเพ จ วฬฺเชตพฺเพ จ. กวิตาติ สิโลกาทิพนฺธนวเสน กวีหิ กตา. กาเวยฺยาติ ตสฺเสว เววจนํ. พาหิรกาติ สาสนโต พหิทฺธา ิตา. สาวกภาสิตาติ พาหิรสาวเกหิ ภาสิตา. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยตฺตา จ อุตฺตานตฺถเมว.

๑๐. จตุตฺถอนาคตภยสุตฺตวณฺณนา

๘๐. ทสเม กลฺยาณกามาติ สุนฺทรกามา. รสคฺคานีติ อุตฺตมรสานิ. สํสฏฺา วิหริสฺสนฺตีติ ปฺจวิเธน สํสคฺเคน สํสฏฺา วิหริสฺสนฺติ. สนฺนิธิการปริโภคนฺติ สนฺนิธิกตสฺส ปริโภคํ. โอฬาริกมฺปิ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ปถวึ ขณนฺโตปิ ขณาหีติ อาณาเปนฺโตปิ ปถวิยํ โอฬาริกํ นิมิตฺตํ กโรติ นาม. ติณกฏฺสาขาปลาสํ ฉินฺทนฺโตปิ ฉินฺทาติ อาณาเปนฺโตปิ หริตคฺเค โอฬาริกํ นิมิตฺตํ กโรติ นาม. อาชีวตฺถาย ปณฺณนิวาปอาทีนิ คาหาเปนฺโต ผลานิ โอจินนฺเต วา โอจินาเปนฺเตน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อิเมสุ จตูสุ สุตฺเตสุ สตฺถารา สาสเน วุทฺธิปริหานิ กถิตาติ.

โยธาชีววคฺโค ตติโย.

(๙) ๔. เถรวคฺโค

๑. รชนียสุตฺตวณฺณนา

๘๑. จตุตฺถสฺส ปเม รชนีเยสูติ ราคสฺส ปจฺจเยสุ อารมฺมเณสุ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.

๒. วีตราคสุตฺตวณฺณนา

๘๒. ทุติเย มกฺขีติ คุณมกฺขโก. ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโต.

๓. กุหกสุตฺตวณฺณนา

๘๓. ตติเย กุหโกติ ตีหิ กุหนวตฺถูหิ สมนฺนาคโต. ลปโกติ ลาภสนฺนิสฺสิตาย ลปนาย สมนฺนาคโต. เนมิตฺติโกติ นิมิตฺตกิริยการโก. นิปฺเปสิโกติ นิปฺเปสนกตาย สมนฺนาคโต. ลาเภน จ ลาภํ นิชิคีสิตาติ ลาเภน ลาภคเวสโก. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาสวเสน เวทิตพฺโพ. จตุตฺถํ อุตฺตานเมว.

๕. อกฺขมสุตฺตวณฺณนา

๘๕. ปฺจเม อกฺขโม โหติ รูปานนฺติ รูปารมฺมณานํ อนธิวาสโก โหติ, ตทารมฺมเณหิ ราคาทีหิ อภิภุยฺยติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ.

๖. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสุตฺตวณฺณนา

๘๖. ฉฏฺเ อตฺถปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโตติ ปฺจสุ อตฺเถสุ ปเภทคตํ าณํ ปตฺโต. ธมฺมปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโตติ จตุพฺพิเธ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ปตฺโต. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโตติ ธมฺมนิรุตฺตีสุ ปเภทคตํ าณํ ปตฺโต. ปฏิภานปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโตติ เตสุ ตีสุ าเณสุ ปเภทคตํ าณํ ปตฺโต. โส ปน ตานิ ตีณิ าณาเนว ชานาติ, น เตสํ กิจฺจํ กโรติ. อุจฺจาวจานีติ มหนฺตขุทฺทกานิ. กึกรณียานีติ อิติ กตฺตพฺพานิ.

๗. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา

๘๗. สตฺตมํ อุตฺตานตฺถเมว. สีลํ ปเนตฺถ ขีณาสวสีลเมว, พาหุสจฺจมฺปิ ขีณาสวพาหุสจฺจเมว, วาจาปิ ขีณาสวสฺส กลฺยาณวาจาว, ฌานานิปิ กิริยชฺฌานาเนว กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ.

๘. เถรสุตฺตวณฺณนา

๘๘. อฏฺเม เถโรติ ถิรภาวปฺปตฺโต. รตฺตฺูติ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย อติกฺกนฺตานํ พหูนํ รตฺตีนํ าตา. าโตติ ปฺาโต ปากโฏ. ยสสฺสีติ ยสนิสฺสิโต. มิจฺฉาทิฏฺิโกติ อยาถาวทิฏฺิโก. สทฺธมฺมา วุฏฺาเปตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต วุฏฺาเปตฺวา. อสทฺธมฺเม ปติฏฺาเปตีติ อกุสลกมฺมปเถสุ ปติฏฺาเปติ.

๙. ปมเสขสุตฺตวณฺณนา

๘๙. นวเม เสขสฺสาติ สิกฺขกสฺส สกรณียสฺส. ปริหานายาติ อุปริคุเณหิ ปริหานตฺถาย. กมฺมารามตาติ นวกมฺเม รมนกภาโว. ภสฺสารามตาติ อาลาปสลฺลาเป รมนกภาโว. นิทฺทารามตาติ นิทฺทายเน รมนกภาโว. สงฺคณิการามตาติ คณสงฺคณิกาย รมนกภาโว. ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขตีติ ยถา ยํ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, เย จ โทสา ปหีนา, คุณา จ ปฏิลทฺธา, เต ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปริคุณปฏิลาภาย วายามํ น กโรตีติ อตฺโถ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต สตฺตนฺนํ เสขานํ อุปริคุเณหิ ปริหานิการณฺจ วุทฺธิการณฺจ กถิตํ. ยฺจ นาม เสขสฺส ปริหานการณํ, ตํ ปุถุชฺชนสฺส ปมเมว โหตีติ.

๑๐. ทุติยเสขสุตฺตวณฺณนา

๙๐. ทสเม วิยตฺโตติ พฺยตฺโต เฉโก. กึกรณีเยสูติ อิติ กตฺตพฺเพสุ. เจโตสมถนฺติ สมาธิกมฺมฏฺานํ. อนนุโลมิเกนาติ สาสนสฺส อนนุจฺฉวิเกน. อติกาเลนาติ อติปาโตว. อติทิวาติ ทิวา วุจฺจติ มชฺฌนฺหิโก, ตํ อติกฺกมิตฺวา. อาภิสลฺเลขิกาติ อติวิย กิเลสสลฺเลขิกา. เจโตวิวรณสปฺปายาติ จิตฺตวิวรณสงฺขาตานํ สมถวิปสฺสนานํ สปฺปายา. อปฺปิจฺฉกถาติ อปฺปิจฺฉา โหถาติ กถนกถา. สนฺตุฏฺิกถาติ จตูหิ ปจฺจเยหิ สนฺตุฏฺา โหถาติ กถนกถา. ปวิเวกกถาติ ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺตา โหถาติ กถนกถา. อสํสคฺคกถาติ ปฺจวิเธน สํสคฺเคน อสํสฏฺา โหถาติ กถนกถา. วีริยารมฺภกถาติ ทุวิธํ วีริยํ อารภถาติ กถนกถา. สีลกถาทีสุ สีลํ อารพฺภ กถา สีลกถา. สมาธึ อารพฺภ, ปฺํ อารพฺภ, ปฺจวิธํ วิมุตฺตึ อารพฺภ, เอกูนวีสติปจฺจเวกฺขณสงฺขาตํ วิมุตฺติาณทสฺสนํ อารพฺภ กถา วิมุตฺติาณทสฺสนกถา. น นิกามลาภีติอาทีสุ น อิจฺฉิติจฺฉิตลาภี, ทุกฺขลาภี น วิปุลลาภีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

เถรวคฺโค จตุตฺโถ.

(๑๐) ๕. กกุธวคฺโค

๑-๒. สมฺปทาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๙๑-๙๒. ปฺจมสฺส ปเม ปฺจ สมฺปทา มิสฺสิกา กถิตา. ทุติเย ปุริมา จตสฺโส มิสฺสิกา, ปฺจมี โลกิกาว.

๓. พฺยากรณสุตฺตวณฺณนา

๙๓. ตติเย อฺาพฺยากรณานีติ อรหตฺตพฺยากรณานิ. มนฺทตฺตาติ มนฺทภาเวน อฺาเณน. โมมูหตฺตาติ อติมูฬฺหภาเวน. อฺํ พฺยากโรตีติ อรหตฺตํ ปตฺโตสฺมีติ กเถติ. อิจฺฉาปกโตติ อิจฺฉาย อภิภูโต. อธิมาเนนาติ อธิคตมาเนน. สมฺมเทวาติ เหตุนา นเยน การเณเนว.

๔-๕. ผาสุวิหารสุตฺตาทิวณฺณนา

๙๔-๙๕. จตุตฺเถ ผาสุวิหาราติ สุขวิหารา. ปฺจเม อกุปฺปนฺติ อรหตฺตํ.

๖. สุตธรสุตฺตวณฺณนา

๙๖. ฉฏฺเ อปฺปฏฺโติ อปฺปสมารมฺโภ. อปฺปกิจฺโจติ อปฺปกรณีโย. สุภโรติ สุเขน ภริตพฺโพ สุโปโส. สุสนฺโตโสติ ตีหิ สนฺโตเสหิ สุฏฺุ สนฺโตโส. ชีวิตปริกฺขาเรสูติ ชีวิตสมฺภาเรสุ. อปฺปาหาโรติ มนฺทาหาโร. อโนทริกตฺตนฺติ น โอทริกภาวํ อมหคฺฆสภาวํ อนุยุตฺโต. อปฺปมิทฺโธติ น พหุนิทฺโท. สตฺตมฏฺมานิ อุตฺตานตฺถานิ.

๙. สีหสุตฺตวณฺณนา

๙๙. นวเม สกฺกจฺจฺเว เทติ โน อสกฺกจฺจนฺติ อนวฺาย อวิรชฺฌิตฺวาว เทติ, โน อวฺาย วิรชฺฌิตฺวา. มา เม โยคฺคปโถ นสฺสาติ มยา กตโยคฺคปโถ มยฺหํ มา นสฺสตุ, ‘‘เอโก สีโห อุฏฺาย พิฬารํ ปหรนฺโต วิรชฺฌิตฺวา ปหรี’’ติ เอวํ วตฺตาโร มา โหนฺตูติ อตฺโถ. อนฺนภารเนสาทานนฺติ เอตฺถ อนฺนํ วุจฺจติ ยวภตฺตํ, ตํ ภาโร เอเตสนฺติ อนฺนภารา. ยาจกานํ เอตํ นามํ. เนสาทา วุจฺจนฺติ สากุณิกา. อิติ สพฺพปจฺฉิมาย โกฏิยา เอเตสํ ยาจกเนสาทานมฺปิ สกฺกจฺจเมว เทเสติ.

๑๐. กกุธเถรสุตฺตวณฺณนา

๑๐๐. ทสเม อตฺตภาวปฏิลาโภติ สรีรปฏิลาโภ. ทฺเว วา ตีณิ วา มาคธกานิ คามกฺเขตฺตานีติ เอตฺถ มาคธิกํ คามกฺเขตฺตํ อตฺถิ ขุทฺทกํ, อตฺถิ มชฺฌิมํ, อตฺถิ มหนฺตํ. ขุทฺทกํ คามกฺเขตฺตํ อิโต จตฺตาลีสํ อุสภานิ, อิโต จตฺตาลีสนฺติ คาวุตํ โหติ, มชฺฌิมํ อิโต คาวุตํ, อิโต คาวุตนฺติ อฑฺฒโยชนํ โหติ, มหนฺตํ อิโต ทิยฑฺฒคาวุตํ, อิโต ทิยฑฺฒคาวุตนฺติ ติคาวุตํ โหติ. เตสุ ขุทฺทเกน คามกฺเขตฺเตน ตีณิ, ขุทฺทเกน จ มชฺฌิเมน จ ทฺเว คามกฺเขตฺตานิ ตสฺส อตฺตภาโว. ติคาวุตฺหิสฺส สรีรํ. ปริหริสฺสามีติ ปฏิชคฺคิสฺสามิ โคปยิสฺสามิ. รกฺขสฺเสตนฺติ รกฺขสฺสุ เอตํ. โมฆปุริโสติ ตุจฺฉปุริโส. นาสฺสสฺสาติ น เอตสฺส ภเวยฺย. สมุทาจเรยฺยามาติ กเถยฺยาม. สมฺมนฺนตีติ สมฺมานํ กโรติ. ยํ ตุโม กริสฺสติ ตุโมว เตน ปฺายิสฺสตีติ ยํ เอส กริสฺสติ, เอโสว เตน กมฺเมน ปากโฏ ภวิสฺสติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

กกุธวคฺโค ปฺจโม.

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๓. ตติยปณฺณาสกํ

(๑๑) ๑. ผาสุวิหารวคฺโค

๑. สารชฺชสุตฺตวณฺณนา

๑๐๑. ตติยสฺส ปเม เวสารชฺชกรณาติ วิสารทภาวาวหา. สารชฺชํ โหตีติ โทมนสฺสํ โหติ.

๒. อุสฺสงฺกิตสุตฺตวณฺณนา

๑๐๒. ทุติเย อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตติ อุสฺสงฺกิโต จ ปริสงฺกิโต จ. อปิ อกุปฺปธมฺโมปีติ อปิ อกุปฺปธมฺโม ขีณาสโว สมาโนปิ ปเรหิ ปาปภิกฺขูหิ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโต โหตีติ อตฺโถ. เวสิยาโคจโรติอาทีสุ เวสิยา วุจฺจนฺติ รูปูปชีวินิโย, ตา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, ตาสํ เคหํ อภิณฺหคมโนติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปน วิธวาติ มตปติกา. ถุลฺลกุมาริกาติ มหลฺลิกกุมาริกาโย.

๓. มหาโจรสุตฺตวณฺณนา

๑๐๓. ตติเย อิโต โภเคน ปฏิสนฺถริสฺสามีติ อิโต มม สาปเตยฺยโต โภคํ คเหตฺวา เตน ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามิ, ตสฺส จ มม จ อนฺตรํ ปิทหิสฺสามีติ อตฺโถ. คหณานีติ ปรสนฺตกานํ ภณฺฑานํ คหณานิ. คุยฺหมนฺตาติ คุหิตพฺพมนฺตา. อนฺตคฺคาหิกายาติ สสฺสตํ วา อุจฺเฉทํ วา คเหตฺวา ิตาย. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. จตุตฺเถ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.

๕. ผาสุวิหารสุตฺตวณฺณนา

๑๐๕. ปฺจเม เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ เมตฺตจิตฺเตน ปวตฺติตํ กายกมฺมํ. อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุเข เจว ปรมฺมุเข จ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ยานิ ตานิ สีลานีติอาทิ จตุปาริสุทฺธิสีลวเสน วุตฺตํ. สมาธิสํวตฺตนิกานีติ มคฺคสมาธิผลสมาธินิพฺพตฺตกานิ. สีลสามฺคโตติ สมานสีลตํ คโต, เอกสทิสสีโล หุตฺวาติ อตฺโถ. ตกฺกรสฺสาติ โย นํ กโรติ, ตสฺส. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต สีลํ มิสฺสกํ กถิตํ, ทิฏฺิ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺีติ.

๖. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

๑๐๖. ฉฏฺเ โน จ ปรํ อธิสีเล สมฺปวตฺตา โหตีติ ปรํ สีลภาเวน น ครหติ น อุปวทติ. อตฺตานุเปกฺขีติ อตฺตโนว กตากตํ ชานนวเสน อตฺตานํ อนุเปกฺขิตา. โน ปรานุเปกฺขีติ ปรสฺส กตากเตสุ อพฺยาวโฏ. อปฺาโตติ อปากโฏ อปฺปปุฺโ. อปฺาตเกนาติ อปฺาตภาเวน อปากฏตาย มนฺทปุฺตาย. โน ปริตสฺสตีติ ปริตาสํ นาปชฺชติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ขีณาสโวว กถิโต.

๗-๘. สีลสุตฺตาทิวณฺณนา

๑๐๗-๑๐๘. สตฺตเม สีลสมาธิปฺา มิสฺสิกา กถิตา, วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ, วิมุตฺติาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณาณํ โลกิยเมว. อฏฺเมปิ เอเสว นโย. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปเนตฺถ อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา อเสขนฺติ วุตฺตํ.

๙-๑๐. จาตุทฺทิสสุตฺตาทิวณฺณนา

๑๐๙-๑๑๐. นวเม จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาโร. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ขีณาสโวว กถิโต. ทสเม อลนฺติ ยุตฺโต. อิธาปิ ขีณาสโวว กถิโต.

ผาสุวิหารวคฺโค ปโม.

(๑๒) ๒. อนฺธกวินฺทวคฺโค

๑. กุลูปกสุตฺตวณฺณนา

๑๑๑. ทุติยสฺส ปเม อสนฺถววิสฺสาสีติ อตฺตนา สทฺธึ สนฺถวํ อกโรนฺเตสุ วิสฺสาสํ อนาปชฺชนฺเตสุเยว วิสฺสาสํ กโรติ. อนิสฺสรวิกปฺปีติ อนิสฺสโรว สมาโน ‘‘อิมํ เทถ, อิมํ คณฺหถา’’ติ อิสฺสโร วิย วิกปฺเปติ. วิสฺสฏฺุปเสวีติ วิสฺสฏฺานิ ภินฺนกุลานิ ฆฏนตฺถาย อุปเสวติ. อุปกณฺณกชปฺปีติ กณฺณมูเล มนฺตํ คณฺหาติ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพ.

๒. ปจฺฉาสมณสุตฺตวณฺณนา

๑๑๒. ทุติเย ปตฺตปริยาปนฺนํ น คณฺหาตีติ อุปชฺฌาเย นิวตฺติตฺวา ิเต อตฺตโน ตุจฺฉปตฺตํ ทตฺวา ตสฺส ปตฺตํ น คณฺหาติ, ตโต วา ทียมานํ น คณฺหาติ. น นิวาเรตีติ อิทํ วจนํ อาปตฺติวีติกฺกมวจนํ นามาติ น ชานาติ. ตฺวา วาปิ, ‘‘ภนฺเต, เอวรูปํ นาม วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ น นิวาเรติ. กถํ โอปาเตตีติ ตสฺส กถํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ ปเวเสติ. ชโฬติ ชโฑ. เอฬมูโคติ ปคฺฆริตเขฬมุโข. ตติยํ อุตฺตานเมว.

๔. อนฺธกวินฺทสุตฺตวณฺณนา

๑๑๔. จตุตฺเถ สีลวา โหถาติ สีลวนฺตา โหถ. อารกฺขสติโนติ ทฺวารรกฺขิกาย สติยา สมนฺนาคตา. นิปกฺกสติโนติ ทฺวารรกฺขนเกเนว าเณน สมนฺนาคตสฺสติโน. สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคตาติ สตารกฺเขน จิตฺเตน สมนฺนาคตา. อปฺปภสฺสาติ อปฺปกถา. สมฺมาทิฏฺิกาติ กมฺมสฺสกตชฺฌาน-วิปสฺสนามคฺค-ผลวเสน ปฺจวิธาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคตา. อปิจ ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ สมฺมาทิฏฺิเยวาติ เวทิตพฺพา.

๕. มจฺฉรินีสุตฺตวณฺณนา

๑๑๕. ปฺจเม อาวาสมจฺฉรินีติ อาวาสํ มจฺฉรายติ, ตตฺถ อฺเสํ วาสํ น สหติ. กุลมจฺฉรินีติ อุปฏฺากกุลํ มจฺฉรายติ, อฺเสํ ตตฺถ อุปสงฺกมนํ น สหติ. ลาภมจฺฉรินีติ ลาภํ มจฺฉรายติ, อฺเสํ ตํ อุปฺปชฺชนฺตํ น สหติ. วณฺณมจฺฉรินีติ คุณํ มจฺฉรายติ, อฺเสํ คุณกถํ น สหติ. ธมฺมมจฺฉรินีติ ปริยตฺติธมฺมํ มจฺฉรายติ, อฺเสํ ทาตุํ น อิจฺฉติ.

๖-๗. วณฺณนาสุตฺตาทิวณฺณนา

๑๑๖-๑๑๗. ฉฏฺเ สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตตีติ ปเรหิ สทฺธาย ทินฺนปิณฺฑปาตโต อคฺคํ อคฺคเหตฺวา ปรสฺส เทติ. สตฺตเม อิสฺสุกินีติ อิสฺสาย สมนฺนาคตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อนฺธกวินฺทวคฺโค ทุติโย.

(๑๓) ๓. คิลานวคฺโค

๔. ทุติยอุปฏฺากสุตฺตวณฺณนา

๑๒๔. ตติยสฺส จตุตฺเถ นปฺปฏิพโลติ กายพเลน จ าณพเลน จ อสมนฺนาคโต. อามิสนฺตโรติ อามิสเหตุโก จีวราทีนิ ปจฺจาสีสมาโน.

๕-๖. อนายุสฺสาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๑๒๕-๑๒๖. ปฺจเม อนายุสฺสาติ อายุปจฺเฉทนา, น อายุวฑฺฒนา. ฉฏฺเปิ เอเสว นโย.

๗. วปกาสสุตฺตวณฺณนา

๑๒๗. สตฺตเม นาลํ สงฺฆมฺหา วปกาสิตุนฺติ สงฺฆโต นิกฺขมิตฺวา เอกโก วสิตุํ น ยุตฺโต. กามฺเจส สงฺฆมชฺเฌปิ วสิตุํ อยุตฺโตว อสงฺฆโสภนตาย, โอวาทานุสาสนิปฺปฏิพทฺธตฺตา ปน นิปฺปริยาเยเนว สงฺฆมฺหา วปกาสิตุํ น ยุตฺโต. อลํ สงฺฆมฺหา วปกาสิตุนฺติ จาตุทฺทิสตฺตา สงฺฆมฺหา นิกฺขมฺม เอกโก วสิตุํ ยุตฺโต, สงฺฆโสภนตาย ปน สงฺเฆปิ วสิตุํ ยุตฺโตเยว. อฏฺมํ อุตฺตานตฺถเมว.

๙. ปริกุปฺปสุตฺตวณฺณนา

๑๒๙. นวเม อาปายิกาติ อปายคามิโน. เนรยิกาติ นิรยคามิโน. ปริกุปฺปาติ ปริกุปฺปนสภาวา ปุราณวณสทิสา. อเตกิจฺฉาติ อกตฺตพฺพปริกมฺมา. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

คิลานวคฺโค ตติโย.

(๑๔) ๔. ราชวคฺโค

๑. ปมจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

๑๓๑. จตุตฺถสฺส ปเม ธมฺเมนาติ ทสกุสลธมฺเมน. จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํ. อตฺถฺูติ รชฺชตฺถํ ชานาติ. ธมฺมฺูติ ปเวณิธมฺมํ ชานาติ. มตฺตฺูติ ทณฺเฑ วา พลมฺหิ วา ปมาณํ ชานาติ. กาลฺูติ รชฺชสุขานุภวนกาลํ, วินิจฺฉยกรณกาลํ, ชนปทจาริกากาลฺจ ชานาติ. ปริสฺูติ อยํ ปริสา ขตฺติยปริสา, อยํ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทสมณปริสาติ ชานาติ.

ตถาคตวาเร อตฺถฺูติ ปฺจ อตฺเถ ชานาติ. ธมฺมฺูติ จตฺตาโร ธมฺเม ชานาติ. มตฺตฺูติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปฏิคฺคหณปริโภคมตฺตํ ชานาติ. กาลฺูติ อยํ กาโล ปฏิสลฺลีนสฺส, อยํ สมาปตฺติยา, อยํ ธมฺมเทสนาย, อยํ ชนปทจาริกายาติ เอวํ กาลํ ชานาติ. ปริสฺูติ อยํ ปริสา ขตฺติยปริสา…เป… อยํ สมณปริสาติ ชานาติ. อนุตฺตรนฺติ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ อนุตฺตรํ. ธมฺมจกฺกนฺติ เสฏฺจกฺกํ.

๒. ทุติยจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

๑๓๒. ทุติเย ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกนฺติ จกฺกวตฺติมฺหิ ปพฺพชิเต วา กาลกเต วา จกฺกรตนํ สตฺตาหมตฺตํ ตฺวา อนฺตรธายติ, กถเมส ตํ อนุปฺปวตฺเตติ นาม? ปิตุ ปเวณิยํ ตฺวา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรนฺโตปิ ปิตรา ปวตฺติตเมว อนุปฺปวตฺเตติ นาม.

๓. ธมฺมราชาสุตฺตวณฺณนา

๑๓๓. ตติยํ ติกนิปาเต วุตฺตนยเมว. เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ ปเนตฺถ ปจฺฉิมปททฺวยเมว วิเสโส. ตตฺถ สมฺมาอาชีโว เสวิตพฺโพ, มิจฺฉาอาชีโว น เสวิตพฺโพ. สปฺปาโย คามนิคโม เสวิตพฺโพ, อสปฺปาโย น เสวิตพฺโพ.

๔. ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา

๑๓๔. จตุตฺเถ อุภโตติ ทฺวีหิปิ ปกฺเขหิ. มาติโต จ ปิติโต จาติ ยสฺส หิ มาตา ขตฺติยา, มาตุมาตา ขตฺติยา, ตสฺสาปิ มาตา ขตฺติยา. ปิตา ขตฺติโย, ปิตุปิตา ขตฺติโย, ตสฺสปิ ปิตา ขตฺติโย. โส อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ. สํสุทฺธคหณิโกติ สํสุทฺธาย มาตุกุจฺฉิยา สมนฺนาคโต. ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติ เอตฺถ ปน กมฺมชเตโชธาตุ คหณีติ วุจฺจติ. ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอตฺถ ปิตุปิตา ปิตามโห, ปิตามหสฺส ยุคํ ปิตามหยุคํ. ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจติ. อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํ. ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา. เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว สํสุทฺธคหณิโก, อถ วา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทนาติ ทสฺเสติ. อกฺขิตฺโตติ ‘‘อปเนถ เอตํ, กึ อิมินา’’ติ เอวํ อกฺขิตฺโต อนวกฺขิตฺโต. อนุปกฺกุฏฺโติ น อุปกฺกุฏฺโ น อกฺโกสํ วา นินฺทํ วา ปตฺตปุพฺโพ. เกน การเณนาติ? ชาติวาเทน, ‘‘อิติปิ หีนชาติโก เอโส’’ติ เอวรูเปน วจเนนาติ อตฺโถ.

อฑฺโฒติอาทีสุ โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหติ. อิธ ปน น เกวลํ อฑฺโฒเยว, มหทฺธโน มหตา อปริมาณสงฺเขน ธเนน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ปฺจกามคุณวเสน มหนฺตา อุฬารา โภคา อสฺสาติ มหาโภโค. ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโรติ โกโส วุจฺจติ ภณฺฑาคารํ, นิทหิตฺวา ปิเตน ธเนน ปริปุณฺณโกโส, ธฺเน จ ปริปุณฺณโกฏฺาคาโรติ อตฺโถ. อถ วา จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา รฏฺนฺติ, ติวิธํ โกฏฺาคารํ ธนโกฏฺาคารํ ธฺโกฏฺาคารํ วตฺถโกฏฺาคารนฺติ. ตํ สพฺพมฺปิ ปริปุณฺณมสฺสาติ ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร. อสฺสวายาติ กสฺสจิ พหุมฺปิ ธนํ เทนฺตสฺส เสนา น สุณาติ, สา อนสฺสวา นาม โหติ. กสฺสจิ อเทนฺตสฺสาปิ สุณาติเยว, อยํ อสฺสวา นาม. โอวาทปฏิกรายาติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพ, อิทํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ทินฺนโอวาทกราย. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ ปฺาเวยฺยตฺติเยน ยุตฺโต. เมธาวีติ านุปฺปตฺติกปฺาย สมนฺนาคโต. ปฏิพโลติ สมตฺโถ. อตฺเถ จินฺเตตุนฺติ วฑฺฒิอตฺเถ จินฺเตตุํ. โส หิ ปจฺจุปฺปนฺนอตฺถวเสเนว ‘‘อตีเตปิ เอวํ อเหสุํ, อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตติ. วิชิตาวีนนฺติ วิชิตวิชยานํ, มหนฺเตน วา วิชเยน สมนฺนาคตานํ. วิมุตฺตจิตฺตานนฺติ ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตมานสานํ.

๕-๖. ปตฺถนาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๑๓๕-๑๓๖. ปฺจเม เนคมชานปทสฺสาติ นิคมวาสิโน จ รฏฺวาสิโน จ ชนสฺส. หตฺถิสฺมินฺติอาทีหิ หตฺถิอสฺสรถถรุธนุเลขมุทฺทาคณนาทีนิ โสฬส มหาสิปฺปานิ ทสฺสิตานิ. อนวโยติ สมตฺโถ ปริปุณฺโณ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฉฏฺเ โอปรชฺชนฺติ อุปราชภาวํ.

๗. อปฺปํสุปติสุตฺตวณฺณนา

๑๓๗. สตฺตเม ปุริสาธิปฺปายาติ อสฺสทฺธมฺมวเสน ปุริเส อุปฺปนฺนาธิปฺปายา ปุริสชฺฌาสยา. อาทานาธิปฺปาโยติ อิทานิ คเหตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิทานิ สกฺขิสฺสามีติ เอวํ คหณาธิปฺปาโย. วิสํโยคาธิปฺปาโยติ อิทานิ นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสามิ, อิทานิ ปาปุณิสฺสามีติ เอวํ นิพฺพานชฺฌาสโย.

๘. ภตฺตาทกสุตฺตวณฺณนา

๑๓๘. อฏฺเม ภตฺตาทโกติ ภตฺตกฺขาทโก, พหุภตฺตภุฺโชติ อตฺโถ. โอกาสผรโณติ โอกาสํ ผริตฺวา อฺเสํ สมฺพาธํ กตฺวา าเนน โอกาสผรโณ. ตตฺถ ตตฺถ ลณฺฑํ สาเรติ ปาเตตีติ ลณฺฑสารโณ. เอตฺตกา หตฺถีติ คณนกาเล สลากํ คณฺหาตีติ สลากคฺคาหี. นิสีทนสยนวเสน มฺจปีํ มทฺทตีติ มฺจปีมทฺทโน. ภิกฺขุคณนกาเล สลากํ คณฺหาตีติ สลากคฺคาหี.

๙. อกฺขมสุตฺตวณฺณนา

๑๓๙. นวเม หตฺถิกายนฺติ หตฺถิฆฏํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. สงฺคาเม อวจรนฺตีติ สงฺคามาวจรา. เอกิสฺสา วา ติโณทกทตฺติยา วิมานิโตติ เอกทิวสํ เอเกน ติโณทกทาเนน วิมานิโต, เอกทิวสมตฺตํ อลทฺธติโณทโกติ อตฺโถ. อิโต ปรมฺปิ เอเสว นโย. น สกฺโกติ จิตฺตํ สมาทหิตุนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา เปตุํ น สกฺโกติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๐. โสตสุตฺตวณฺณนา

๑๔๐. ทสเม ทุรุตฺตานนฺติ น สุฏฺุ วุตฺตานํ โทสวเสน ปวตฺติตานํ ผรุสวจนานํ. ทุราคตานนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนากาเรน โสตทฺวารํ อาคตานํ. วจนปถานนฺติ วจนานํ. ทุกฺขานนฺติ ทุกฺขมานํ. ติพฺพานนฺติ พหลานํ ตาปนสภาวานํ วา. ขรานนฺติ ผรุสานํ. กฏุกานนฺติ ติขิณานํ. อสาตานนฺติ อมธุรานํ. อมนาปานนฺติ มนํ อปฺปายิตุํ วฑฺเฒตุํ อสมตฺถานํ. ปาณหรานนฺติ ชีวิตหรานํ. ยา สา ทิสาติ สพฺพสงฺขารสมถาทิวเสน ทิสฺสติ อปทิสฺสตีติ นิพฺพานํ ทิสาติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม สพฺเพ สงฺขารา สมถํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถติ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต สีลสมาธิปฺา มิสฺสิกา กถิตาติ.

ราชวคฺโค จตุตฺโถ.

(๑๕) ๕. ติกณฺฑกีวคฺโค

๑. อวชานาติสุตฺตวณฺณนา

๑๔๑. ปฺจมสฺส ปเม สํวาเสนาติ เอกโตวาเสน. อาเทยฺยมุโขติ อาทิยนมุโข, คหณมุโขติ อตฺโถ. ตเมนํ ทตฺวา อวชานาตีติ ‘‘อยํ ทินฺนํ ปฏิคฺคเหตุเมว ชานาตี’’ติ เอวํ อวมฺติ. ตเมนํ สํวาเสน อวชานาตีติ อปฺปมตฺตเก กิสฺมิฺจิเทว กุชฺฌิตฺวา ‘‘ชานามหํ ตยา กตกมฺมํ, เอตฺตกํ อทฺธานํ อหํ กึ กโรนฺโต วสึ, นนุ ตุยฺหเมว กตากตํ วีมํสนฺโต’’ติอาทีนิ วตฺตา โหติ. อถ อิตโร ‘‘อทฺธา โกจิ มยฺหํ โทโส ภวิสฺสตี’’ติ กิฺจิ ปฏิปฺผริตุํ น สกฺโกติ. ตํ ขิปฺปฺเว อธิมุจฺจิตา โหตีติ ตํ วณฺณํ วา อวณฺณํ วา สีฆเมว สทฺทหติ. สทฺทหนฏฺเน หิ อาทาเนน เอส อาทิยนมุโขติ วุตฺโต. อาเธยฺยมุโขติ ปาฬิยา ปน ปิตมุโขติ อตฺโถ. มคฺเค ขฏอาวาโฏ วิย อาคตาคตํ อุทกํ วณฺณํ วา อวณฺณํ วา สทฺทหนวเสน สมฺปฏิจฺฉิตุํ ปิตมุโขติ วุตฺตํ โหติ.

อิตฺตรสทฺโธติ ปริตฺตกสทฺโธ. กุสลากุสเล ธมฺเม น ชานาตีติอาทีสุ กุสเล ธมฺเม ‘‘อิเม กุสลา’’ติ น ชานาติ, อกุสเล ธมฺเม ‘‘อิเม อกุสลา’’ติ น ชานาติ. ตถา สาวชฺเช สโทสธมฺเม ‘‘อิเม สาวชฺชา’’ติ, อนวชฺเช จ นิทฺโทสธมฺเม ‘‘อิเม อนวชฺชา’’ติ, หีเน หีนาติ, ปณีเต ปณีตาติ. กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ ‘‘อิเม กณฺหา สุกฺเก ปฏิพาเหตฺวา ิตตฺตา สปฺปฏิภาคา นาม, อิเม จ สุกฺกา กณฺเห ปฏิพาหิตฺวา ิตตฺตา สปฺปฏิภาคา’’ติ น ชานาติ.

๒. อารภติสุตฺตวณฺณนา

๑๔๒. ทุติเย อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺติวีติกฺกมนวเสน อารภติ เจว, ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหติ. เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตสมาธิฺเจว อรหตฺตผลาณฺจ. นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา น ชานาติ. อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, วุฏฺิตตฺตา ปน น วิปฺปฏิสารี โหติ. นารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ สกึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปจฺฉา กิฺจาปิ นาปชฺชติ, วิปฺปฏิสารํ ปน วิโนเทตุํ น สกฺโกติ. นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ น เจว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น จ วิปฺปฏิสารี โหติ. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ…เป… นิรุชฺฌนฺตีติ อรหตฺตํ ปน อปฺปตฺโต โหติ. ปฺจมนเยน ขีณาสโว กถิโต.

อารมฺภชาติ อาปตฺติวีติกฺกมสมฺภวา. วิปฺปฏิสารชาติ วิปฺปฏิสารโต ชาตา. ปวฑฺฒนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒนฺติ. อารมฺภเช อาสเว ปหายาติ วีติกฺกมสมฺภเว อาสเว อาปตฺติเทสนาย วา อาปตฺติวุฏฺาเนน วา ปชหิตฺวา. ปฏิวิโนเทตฺวาติ สุทฺธนฺเต ิตภาวปจฺจเวกฺขเณน นีหริตฺวา. จิตฺตํ ปฺฺจ ภาเวตูติ วิปสฺสนาจิตฺตฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ ปฺฺจ ภาเวตุ. เสสํ อิมินา อุปาเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.

๓. สารนฺททสุตฺตวณฺณนา

๑๔๓. ตติเย กามาธิมุตฺตานนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อธิมุตฺตานํ. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวโลกุตฺตรธมฺมตฺถาย สหสีลกํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปฏิปตฺติปูรโก ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ.

๔. ติกณฺฑกีสุตฺตวณฺณนา

๑๔๔. จตุตฺเถ อปฺปฏิกูเลติ อปฺปฏิกูลารมฺมเณ. ปฏิกูลสฺีติ ปฏิกูลนฺติ เอวํสฺี. เอส นโย สพฺพตฺถ. กถํ ปนายํ เอวํ วิหรตีติ? อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปน อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ตาว อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อุภยสฺมึ ปน ปุริมนยสฺส จ ปจฺฉิมนยสฺส จ วเสน ตติยจตุตฺถวารา วุตฺตา, ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน ปฺจโม. ฉฬงฺคุเปกฺขา เจสา ขีณาสวสฺส อุเปกฺขาสทิสา, น ปน ขีณาสวุเปกฺขา. ตตฺถ อุเปกฺขโก วิหเรยฺยาติ มชฺฌตฺตภาเว ิโต วิหเรยฺย. กฺวจนีติ กิสฺมิฺจิ อารมฺมเณ. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ ปเทเส. กิฺจนติ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ปฺจสุ าเนสุ วิปสฺสนาว กถิตา. ตํ อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ กาตุํ สกฺโกติ, าณวา ปฺุตฺตโร พหุสฺสุตสมโณปิ กาตุํ สกฺโกติ. โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน กาตุํ สกฺโกนฺติเยว, ขีณาสเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.

๖. มิตฺตสุตฺตวณฺณนา

๑๔๖. ฉฏฺเ กมฺมนฺตํ กาเรตีติ เขตฺตาทิกมฺมนฺตํ กาเรติ. อธิกรณํ อาทิยตีติ จตฺตาริ อธิกรณานิ อาทิยติ. ปาโมกฺเขสุ ภิกฺขูสูติ ทิสาปาโมกฺเขสุ ภิกฺขูสุ. ปฏิวิรุทฺโธ โหตีติ ปจฺจนีกคฺคาหิตาย วิรุทฺโธ โหติ. อนวตฺถจาริกนฺติ อนวตฺถานจาริกํ.

๗. อสปฺปุริสทานสุตฺตวณฺณนา

๑๔๗. สตฺตเม อสกฺกจฺจํ เทตีติ น สกฺกริตฺวา สุจึ กตฺวา เทติ. อจิตฺตีกตฺวา เทตีติ อจิตฺตีกาเรน อคารววเสน เทติ. อปวิทฺธํ เทตีติ น นิรนฺตรํ เทติ, อถ วา ฉฑฺเฑตุกาโม วิย เทติ. อนาคมนทิฏฺิโก เทตีติ กตสฺส นาม ผลํ อาคมิสฺสตีติ น เอวํ อาคมนทิฏฺึ น อุปฺปาเทตฺวา เทติ.

สุกฺกปกฺเข จิตฺตีกตฺวา เทตีติ เทยฺยธมฺเม จ ทกฺขิเณยฺเยสุ จ จิตฺตีการํ อุปฏฺเปตฺวา เทติ. ตตฺถ เทยฺยธมฺมํ ปณีตํ โอชวนฺตํ กตฺวา เทนฺโต เทยฺยธมฺเม จิตฺตีการํ อุปฏฺเปติ นาม. ปุคฺคลํ วิจินิตฺวา เทนฺโต ทกฺขิเณยฺเยสุ จิตฺตีการํ อุปฏฺเปติ นาม. สหตฺถา เทตีติ อาณตฺติยา ปรหตฺเถน อทตฺวา ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร วิจรนฺเตน เม หตฺถปาทานํ อลทฺธกาลสฺส ปมาณํ นาม นตฺถิ, วฏฺฏโมกฺขํ ภวนิสฺสรณํ กริสฺสามี’’ติ สหตฺเถเนว เทติ. อาคมนทิฏฺิโกติ ‘‘อนาคตภวสฺส ปจฺจโย ภวิสฺสตี’’ติ กมฺมฺจ วิปากฺจ สทฺทหิตฺวา เทตีติ.

๘. สปฺปุริสทานสุตฺตวณฺณนา

๑๔๘. อฏฺเม สทฺธายาติ ทานฺจ ทานผลฺจ สทฺทหิตฺวา. กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน. อนคฺคหิตจิตฺโตติ อคฺคหิตจิตฺโต มุตฺตจาโค หุตฺวา. อนุปหจฺจาติ อนุปฆาเตตฺวา คุเณ อมกฺเขตฺวา. กาลาคตา จสฺส อตฺถา ปจุรา โหนฺตีติ อตฺถา อาคจฺฉมานา วโยวุฑฺฒกาเล อนาคนฺตฺวา ยุตฺตปฺปตฺตกาเล ปมวยสฺมึเยว อาคจฺฉนฺติ เจว พหู จ โหนฺติ.

๙. ปมสมยวิมุตฺตสุตฺตวณฺณนา

๑๔๙. นวเม สมยวิมุตฺตสฺสาติ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณเยว วิกฺขมฺภิเตหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมยวิมุตฺติสงฺขาตาย โลกิยวิมุตฺติยา วิมุตฺตจิตฺตสฺส. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมว.

ติกณฺฑกีวคฺโค ปฺจโม.

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๔. จตุตฺถปณฺณาสกํ

(๑๖) ๑. สทฺธมฺมวคฺโค

๑. ปมสมฺมตฺตนิยามสุตฺตวณฺณนา

๑๕๑. จตุตฺถสฺส ปเม อภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตภูตํ มคฺคนิยามํ โอกฺกมิตุํ อภพฺโพ อภาชนํ. กถํ ปริโภตีติอาทีสุ ‘‘กึ กถา นาม เอสา’’ติ วทนฺโต กถํ ปริโภติ นาม. ‘‘กึ นาเมส กเถติ, กึ อยํ ชานาตี’’ติ วทนฺโต กถิกํ ปริโภติ นาม. ‘‘มยํ กึ ชานาม, กุโต อมฺหากํ เอตํ โสตุํ พล’’นฺติ วทนฺโต อตฺตานํ ปริโภติ นาม. วิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ.

๒. ทุติยสมฺมตฺตนิยามสุตฺตวณฺณนา

๑๕๒. ทุติเย อนฺาเต อฺาตมานีติ อวิฺาตสฺมึเยว ‘‘วิฺาตมิทํ มยา’’ติ เอวํมานี.

๓. ตติยสมฺมตฺตนิยามสุตฺตวณฺณนา

๑๕๓. ตติเย มกฺขี ธมฺมํ สุณาตีติ มกฺขี หุตฺวา คุณมกฺขนจิตฺเตน ธมฺมํ สุณาติ. อุปารมฺภจิตฺโตติ นิคฺคหาโรปนจิตฺโต. รนฺธคเวสีติ คุณรนฺธํ คุณจฺฉิทฺทํ คเวสนฺโต.

๔. ปมสทฺธมฺมสมฺโมสสุตฺตวณฺณนา

๑๕๔. จตุตฺเถ น สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺตีติ โอหิตโสตา สุกตการิโน หุตฺวา น สุณนฺติ. น ปริยาปุณนฺตีติ ยถาสุตํ ธมฺมํ วฬฺชนฺตาปิ สกฺกจฺจํ น วฬฺเชนฺติ. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.

๖. ตติยสทฺธมฺมสมฺโมสสุตฺตวณฺณนา

๑๕๖. ฉฏฺเ อปฺปฏิสรโณติ อปฺปติฏฺโ. อาจริยา หิ สุตฺตนฺตสฺส ปฏิสรณํ นาม, เตสํ อภาวา อปฺปฏิสรโณ โหติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.

๗. ทุกฺกถาสุตฺตวณฺณนา

๑๕๗. สตฺตเม ปุคฺคลํ อุปนิธายาติ ตํ ตํ ปุคฺคลํ อุปนิกฺขิปิตฺวา, สกฺขึ กตฺวาติ อตฺโถ. กจฺฉมานายาติ กถิยมานาย. เสสเมตฺถ อฏฺมฺจ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

๙. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

๑๕๙. นวเม อนุปุพฺพึ กถํ กเถสฺสามีติ ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคนฺติ เอวํ เทสนานุปุพฺพึ กถํ วา, ยํ ยํ สุตฺตปทํ วา คาถาปทํ วา นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺส ตสฺส อนุรูปกถํ กเถสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา ปเรสํ ธมฺโม เทเสตพฺโพ. ปริยายทสฺสาวีติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ตํ ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต. การณฺหิ อิธ ปริยาโยติ วุตฺตํ. อนุทฺทยตํ ปฏิจฺจาติ ‘‘มหาสมฺพาธปฺปตฺเต สตฺเต สมฺพาธโต โมเจสฺสามี’’ติ อนุกมฺปํ อาคมฺม. น อามิสนฺตโรติ น อามิสเหตุโก, อตฺตโน จตุปจฺจยลาภํ อนาสีสนฺโตติ อตฺโถ. อตฺตานฺจ ปรฺจ อนุปหจฺจาติ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาทิวเสน อตฺตานฺจ ปรฺจ คุณุปฆาเตน อนุปหนฺตฺวา.

๑๐. ทุปฺปฏิวิโนทยสุตฺตวณฺณนา

๑๖๐. ทสเม ทุปฺปฏิวิโนทยาติ ยานิ หสฺสาทีนิ กิจฺจานิ นิปฺผาเทตุํ านานิ อุปฺปนฺนานิ โหนฺติ, เตสุ มตฺถกํ อสมฺปตฺเตสุ อนฺตราเยว ทุนฺนีหารา ทุวิกฺขมฺภยา โหนฺติ. ปฏิภานนฺติ กเถตุกามตา วุจฺจติ. อิมานิ ปฺจ ทุปฺปฏิวิโนทยานิ, น สุปฺปฏิวิโนทยานิ. อุปาเยน ปน การเณน อนุรูปาหิ ปจฺจเวกฺขณอนุสาสนาทีหิ สกฺกา ปฏิวิโนเทตุนฺติ.

สทฺธมฺมวคฺโค ปโม.

(๑๗) ๒. อาฆาตวคฺโค

๑. ปมอาฆาตปฏิวินยสุตฺตวณฺณนา

๑๖๑. ทุติยสฺส ปเม อาฆาตํ ปฏิวิเนนฺติ วูปสเมนฺตีติ อาฆาตปฏิวินยา. ยตฺถ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน อาฆาโต สพฺพโส ปฏิวิเนตพฺโพติ ยตฺถ อารมฺมเณ ภิกฺขุโน อาฆาโต อุปฺปนฺโน โหติ, ตตฺถ โส สพฺโพ อิเมหิ ปฺจหิ ปฏิวิโนเทตพฺโพติ อตฺโถ. เมตฺตา ตสฺมึ ปุคฺคเล ภาเวตพฺพาติ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน เมตฺตา ภาเวตพฺพา. กรุณายปิ เอเสว นโย. อุเปกฺขา ปน จตุกฺกปฺจกชฺฌานวเสน ภาเวตพฺพา. ยสฺมา ปน ยํ ปุคฺคลํ ปสฺสโต จิตฺตํ น นิพฺพาติ, ตสฺมึ มุทิตา น สณฺหติ, ตสฺมา สา น วุตฺตา. อสติอมนสิกาโรติ ยถา โส ปุคฺคโล น อุปฏฺาติ, กุฏฺฏาทีหิ อนฺตริโต วิย โหติ, เอวํ ตสฺมึ อสติอมนสิกาโร อาปชฺชิตพฺโพ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.

๒. ทุติยอาฆาตปฏิวินยสุตฺตวณฺณนา

๑๖๒. ทุติเย อาฆาโต เอเตสุ ปฏิวิเนตพฺโพติ อาฆาตปฏิวินยา. อาฆาโต เอเตหิ ปฏิวิเนตพฺโพติปิ อาฆาตปฏิวินยา. ปฏิวินโยติ หิ ปฏิวินยวตฺถูนมฺปิ ปฏิวินยการณานมฺปิ เอตํ อธิวจนํ, ตทุภยมฺปิ อิธ วฏฺฏติ. ปฺจ หิ ปุคฺคลา ปฏิวินยวตฺถู โหนฺติ ปฺจหิ อุปมาหิ ปฺจ ปฏิปตฺติโย ปฏิวินยการณานิ. ลภติ จ กาเลน กาลํ เจตโส วิวรํ เจตโส ปสาทนฺติ กาเล กาเล สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อุปฺปนฺโนกาสสงฺขาตํ วิวรฺเจว สทฺธาสมฺปนฺนภาวสงฺขาตํ ปสาทฺจ ลภติ.

รถิยายาติ อนฺตรวีถิยํ. นนฺตกนฺติ ปิโลติกขณฺฑํ. นิคฺคเหตฺวาติ อกฺกมิตฺวา. โย ตตฺถ สาโรติ ยํ ตตฺถ ถิรฏฺานํ. ตํ ปริปาเตตฺวาติ ตํ ลุฺจิตฺวา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ปํสุกูลิโก วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, รถิยาย นนฺตกํ วิย เวริปุคฺคโล, ทุพฺพลฏฺานํ วิย อปริสุทฺธกายสมาจารตา, ถิรฏฺานํ วิย ปริสุทฺธวจีสมาจารตา, ทุพฺพลฏฺานํ ฉฑฺเฑตฺวา ถิรฏฺานํ อาทาย คนฺตฺวา สิพฺพิตฺวา รชิตฺวา ปารุปิตฺวา วิจรณกาโล วิย อปริสุทฺธกายสมาจารตํ อมนสิกตฺวา ปริสุทฺธวจีสมาจารตํ มนสิกตฺวา เวริมฺหิ จิตฺตุปฺปาทํ นิพฺพาเปตฺวา ผาสุวิหารกาโล ทฏฺพฺโพ.

เสวาลปณกปริโยนทฺธาติ เสวาเลน จ อุทกปปฺปฏเกน จ ปฏิจฺฉนฺนา. ฆมฺมปเรโตติ ฆมฺเมน อนุคโต. กิลนฺโตติ มคฺคกิลนฺโต. ตสิโตติ ตณฺหาภิภูโต. ปิปาสิโตติ ปานียํ ปาตุกาโม. อปวิยูหิตฺวาติ อปเนตฺวา. ปิวิตฺวาติ ปสนฺนอุทกํ ปิวิตฺวา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ฆมฺมาภิตตฺโต ปุริโส วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, เสวาลปณกํ วิย อปริสุทฺธวจีสมาจารตา, ปสนฺนอุทกํ วิย ปริสุทฺธกายสมาจารตา, เสวาลปณกํ อปพฺยูหิตฺวา ปสนฺโนทกํ ปิวิตฺวา คมนํ วิย อปริสุทฺธวจีสมาจารตํ อมนสิกตฺวา ปริสุทฺธกายสมาจารตํ มนสิกตฺวา เวริมฺหิ จิตฺตุปฺปาทํ นิพฺพาเปตฺวา ผาสุวิหารกาโล ทฏฺพฺโพ.

โขเภสฺสามีติ จาเลสฺสามิ. โลเฬสฺสามีติ อากุลํ กริสฺสามิ. อเปยฺยมฺปิ ตํ กริสฺสามีติ ปิวิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กริสฺสามิ. จตุกฺกุณฺฑิโกติ ชาณูหิ จ หตฺเถหิ จ ภูมิยํ ปติฏฺาเนน จตุกฺกุณฺฑิโก หุตฺวา. โคปีตกํ ปิวิตฺวาติ คาวิโย วิย มุเขน อากฑฺเฒนฺโต ปิวิตฺวา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ฆมฺมาภิตตฺโต ปุริโส วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, โคปทํ วิย เวริปุคฺคโล, โคปเท ปริตฺตอุทกํ วิย ตสฺสพฺภนฺตเร ปริตฺตคุโณ, จตุกฺกุณฺฑิกสฺส โคปีตกํ ปิวิตฺวา ปกฺกมนํ วิย ตสฺส อปริสุทฺธกายวจีสมาจารตํ อมนสิกตฺวา ยํ โส กาเลน กาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย เจตโส วิวรปฺปสาทสงฺขาตํ ปีติปาโมชฺชํ ลภติ, ตํ มนสิกตฺวา จิตฺตุปฺปาทนิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํ.

อาพาธิโกติ อิริยาปถภฺชนเกน วิสภาคาพาเธน อาพาธิโก. ปุรโตปิสฺสาติ ปุรโตปิ ภเวยฺย. อนยพฺยสนนฺติ อวฑฺฒิวินาสํ. เอวเมว โขติ เอตฺถ โส อนาถคิลาโน วิย สพฺพกณฺหธมฺมสมนฺนาคโต ปุคฺคโล, อทฺธานมคฺโค วิย อนมตคฺคสํสาโร, ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คามานํ ทูรภาโว วิย นิพฺพานสฺส ทูรภาโว, สปฺปายโภชนานํ อลาโภ วิย สามฺผลโภชนานํ อลาโภ, สปฺปายเภสชฺชานํ อลาโภ วิย สมถวิปสฺสนานํ อภาโว, ปติรูปอุปฏฺากานํ อลาโภ วิย โอวาทานุสาสนีหิ กิเลสติกิจฺฉกานํ อภาโว, คามนฺตนายกสฺส อลาโภ วิย นิพฺพานสมฺปาปกสฺส ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกสฺส วา อลทฺธภาโว, อฺตรสฺส ปุริสสฺส ทิสฺวา การุฺุปฏฺานํ วิย ตสฺมึ ปุคฺคเล เมตฺตาวิหาริกสฺส การุฺํ อุปฺปาเทตฺวา จิตฺตนิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํ.

อจฺโฉทกาติ ปสนฺโนทกา. สาโตทกาติ มธุโรทกา. สีโตทกาติ ตนุสีตสลิลา. เสตกาติ อูมิภิชฺชนฏฺาเนสุ เสตวณฺณา. สุปติตฺถาติ สมติตฺถา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ฆมฺมาภิตตฺโต ปุริโส วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, สา โปกฺขรณี วิย ปริสุทฺธสพฺพทฺวาโร ปุริโส, นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา รุกฺขจฺฉายาย นิปชฺชิตฺวา ยถากามํ คมนํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตนิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํ. ตติยจตุตฺถานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.

๕. ปฺหปุจฺฉาสุตฺตวณฺณนา

๑๖๕. ปฺจเม ปริภวนฺติ ปริภวนฺโต, เอวํ ปริภวิสฺสามีติ ปริภวนตฺถาย ปุจฺฉตีติ อตฺโถ. อฺาตุกาโมติ ชานิตุกาโม หุตฺวา.

๖. นิโรธสุตฺตวณฺณนา

๑๖๖. ฉฏฺเ อตฺเถตํ านนฺติ อตฺถิ เอตํ การณํ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม อฺํ อาราเธยฺยาติ โน เจ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย. กพฬีการาหารภกฺขานํ เทวานนฺติ กามาวจรเทวานํ. อฺตรํ มโนมยํ กายนฺติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ อฺตรํ สุทฺธาวาสพฺรหฺมกายํ. อุทายีติ ลาฬุทายี. โส หิ ‘‘มโนมย’’นฺติ สุตฺวา ‘‘อารุปฺเป น ภวิตพฺพ’’นฺติ ปฏิพาหิ. เถโร ‘‘สาริปุตฺโต กึ ชานาติ, ยสฺส สมฺมุขา เอวํ ภิกฺขู วจนํ ปฏิกฺโกสนฺตี’’ติ เอวํ พาลานํ ลทฺธิอุปฺปตฺติปฏิพาหนตฺถํ ตํ วจนํ อนธิวาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.

อตฺถิ นามาติ อมริสนตฺเถ นิปาโต. เตเนว เจตฺถ ‘‘อชฺฌุเปกฺขิสฺสถา’’ติ อนาคตวจนํ กตํ. อยฺเหตฺถตฺโถ – อานนฺท, ตุมฺเห เถรํ ภิกฺขุํ วิเหิยมานํ อชฺฌุเปกฺขถ, น โว เอตํ มริสยามิ น สหามิ นาธิวาเสมีติ. กสฺมา ปน ภควา อานนฺทเถรํเยว เอวมาหาติ? ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตา. ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส หิ เอวํ วทนฺโต ปฏิพาหิตุํ ภาโร. อปิเจส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปิยสหาโย, เตนาปิสฺส เอส ภาโร. ตตฺถ กิฺจาปิ ภควา อานนฺทตฺเถรํ ครหนฺโต เอวมาห, น ปเนสา ตสฺเสว ครหา, สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํเยว ครหาติ เวทิตพฺพา. วิหารนฺติ คนฺธกุฏึ.

อนจฺฉริยนฺติ น อจฺฉริยํ. ยถาติ การณวจนํ. อายสฺมนฺตํเยเวตฺถ อุปวานํ ปฏิภาเสยฺยาติ เอตฺถ ภควตา จ เอวํ เอตเทว การณํ อารพฺภ อุทาหเฏ อายสฺมโตเยว อุปวานสฺส ปฏิวจนํ ปฏิภาตุ อุปฏฺาตูติ ทีเปติ. สารชฺชํ โอกฺกนฺตนฺติ โทมนสฺสํ อนุปวิฏฺํ. สีลวาติอาทีหิ ขีณาสวสีลาทีนิเยว กถิตานิ. ขณฺฑิจฺเจนาติอาทีนิ สกฺการาทีนํ การณปุจฺฉาวเสน วุตฺตานิ. กึ ขณฺฑิจฺจาทีหิ การเณหิ ตํ ตํ สพฺรหฺมจารึ สกฺกเรยฺยุนฺติ อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย.

๗. โจทนาสุตฺตวณฺณนา

๑๖๗. สตฺตเม โจทเกนาติ วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโปติ จตูหิ โจทนาวตฺถูหิ โจทยมาเนน. กาเลน วกฺขามิ โน อกาเลนาติ เอตฺถ จุทิตกสฺส กาโล กถิโต, น โจทกสฺส. ปรํ โจเทนฺเตน หิ ปริสมชฺเฌ วา อุโปสถปวารณคฺเค วา อาสนสาลาโภชนสาลาทีสุ วา น โจเทตพฺโพ, ทิวาฏฺาเน นิสินฺนกาเล ‘‘กโรตายสฺมา โอกาสํ, อหํ อายสฺมนฺตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทตพฺโพ. ปุคฺคลํ ปน อุปปริกฺขิตฺวา โย โลลปุคฺคโล อภูตํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อยสํ อาโรเปติ, โส โอกาสกมฺมํ วินาปิ โจเทตพฺโพ. ภูเตนาติ ตจฺเฉน สภาเวน. สณฺเหนาติ มฏฺเน มุทุเกน. อตฺถสํหิเตนาติ อตฺถกามตาย หิตกามตาย อุเปเตน. อวิปฺปฏิสาโร อุปทหาตพฺโพติ อมงฺกุภาโว อุปเนตพฺโพ. อลํ เต อวิปฺปฏิสารายาติ ยุตฺตํ เต อมงฺกุภาวาย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อฏฺมํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมว.

๙. ขิปฺปนิสนฺติสุตฺตวณฺณนา

๑๖๙. นวเม ขิปฺปํ นิสามยติ อุปธาเรตีติ ขิปฺปนิสนฺติ. สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาตีติ สุคฺคหิตคฺคาหี. อตฺถกุสโลติ อฏฺกถาย เฉโก. ธมฺมกุสโลติ ปาฬิยํ เฉโก. นิรุตฺติกุสโลติ นิรุตฺติวจเนสุ เฉโก. พฺยฺชนกุสโลติ อกฺขรปฺปเภเท เฉโก. ปุพฺพาปรกุสโลติ อตฺถปุพฺพาปรํ, ธมฺมปุพฺพาปรํ, อกฺขรปุพฺพาปรํ, พฺยฺชนปุพฺพาปรํ, อนุสนฺธิปุพฺพาปรนฺติ อิมสฺมึ ปฺจวิเธ ปุพฺพาปเร เฉโก. ตตฺถ อตฺถปุพฺพาปรกุสโลติ เหฏฺา อตฺเถน อุปริ อตฺถํ ชานาติ, อุปริ อตฺเถน เหฏฺา อตฺถํ ชานาติ. กถํ? โส หิ เหฏฺา อตฺถํ เปตฺวา อุปริ อตฺเถ วุตฺเต ‘‘เหฏฺา อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. อุปริ อตฺถํ เปตฺวา เหฏฺา อตฺเถ วุตฺเตปิ ‘‘อุปริ อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. อุภโต เปตฺวา มชฺเฌ อตฺเถ วุตฺเต ‘‘อุภโต อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. มชฺเฌ อตฺถํ เปตฺวา อุภโตภาเคสุ อตฺเถ วุตฺเต ‘‘มชฺเฌ อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. ธมฺมปุพฺพาปราทีสุปิ เอเสว นโย. อนุสนฺธิปุพฺพาปเร ปน สีลํ อาทึ กตฺวา อารทฺเธ สุตฺตนฺเต มตฺถเก ฉสุ อภิฺาสุ อาคตาสุ ‘‘ยถานุสนฺธึ ยถานุปริจฺเฉทํ สุตฺตนฺโต คโต’’ติ ชานาติ. ทิฏฺิวเสน อารทฺเธ อุปริ สจฺเจสุ อาคเตสุปิ ‘‘ยถานุสนฺธินา คโต’’ติ ชานาติ. กลหภณฺฑนวเสน อารทฺเธ อุปริ สารณียธมฺเมสุ อาคเตสุปิ, ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถาวเสน อารทฺเธ อุปริ ทสกถาวตฺถูสุ (อ. นิ. ๑๐.๖๙; อุทา.๓๑) อาคเตสุปิ ‘‘ยถานุสนฺธินา คโต’’ติ ชานาตีติ.

๑๐. ภทฺทชิสุตฺตวณฺณนา

๑๗๐. ทสเม อภิภูติ อภิภวิตฺวา ิโต เชฏฺโก. อนภิภูโตติ อฺเหิ อนภิภูโต. อฺทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโต. ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย. วสวตฺตีติ สพฺพํ ชนํ วเส วตฺเตติ. ยถา ปสฺสโตติ อิฏฺารมฺมณํ วา โหตุ อนิฏฺารมฺมณํ วา, เยนากาเรน ตํ ปสฺสนฺตสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ อนนฺตราเยว อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยถา สุณโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อถ วา ยํ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิรนฺตรเมว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตํ ตสฺส อรหตฺตํ จกฺขุวิฺาณานนฺตรํ นาม โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – อิทํ ทสฺสนานํ อคฺคนฺติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.

ยถา สุขิตสฺสาติ เยน มคฺคสุเขน สุขิตสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ สมนนฺตรเมว อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ สุขานํ อคฺคนฺติ อิทํ มคฺคสุขํ สุขานํ อุตฺตมํ. ยถา สฺิสฺสาติ อิธาปิ มคฺคสฺาว อธิปฺเปตา. ยถา ภูตสฺสาติ ยสฺมึ ภเว ยสฺมึ อตฺตภาเว ิตสฺส. อนนฺตราติ อนนฺตราเยน อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ภวานํ อคฺคนฺติ อยํ ปจฺฉิโม อตฺตภาโว ภวานํ อคฺคํ นาม. อถ วา ยถา ภูตสฺสาติ เยหิ ขนฺเธหิ มคฺคกฺขเณ ภูตสฺส วิชฺชมานสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ มคฺคานนฺตรเมว ผลํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ภวานํ อคฺคนฺติ อิทํ มคฺคกฺขเณ ขนฺธปฺจกํ ภวานํ อคฺคํ นามาติ.

อาฆาตวคฺโค ทุติโย.

(๑๘) ๓. อุปาสกวคฺโค

๑-๓. สารชฺชสุตฺตาทิวณฺณนา

๑๗๑-๑๗๓. ตติยสฺส ปมทุติยตติเยสุ อคาริยปฺปฏิปตฺติ กถิตา. โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ โหนฺตุ, วฏฺฏนฺติเยว.

๔. เวรสุตฺตวณฺณนา

๑๗๔. จตุตฺเถ ภยานีติ จิตฺตุตฺราสภยานิ. เวรานีติ อกุสลเวรานิปิ ปุคฺคลเวรานิปิ. เจตสิกนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํ. ทุกฺขนฺติ กายปสาทวตฺถุกํ ทุกฺขํ. โทมนสฺสนฺติ โทมนสฺสเวทนํ. อิมสฺมึ สุตฺเต วิรติปหานํ กถิตํ.

๕. จณฺฑาลสุตฺตวณฺณนา

๑๗๕. ปฺจเม อุปาสกปติกุฏฺโติ อุปาสกปจฺฉิมโก. โกตูหลมงฺคลิโกติ ‘‘อิมินา อิทํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตตฺตา โกตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺสุตมุตมงฺคเลน สมนฺนาคโต. มงฺคลํ ปจฺเจติ โน กมฺมนฺติ มงฺคลํ โอโลเกติ, กมฺมํ น โอโลเกติ. อิโต จ พหิทฺธาติ อิมมฺหา สาสนา พหิทฺธา. ปุพฺพการํ กโรตีติ ทานาทิกํ กุสลกิจฺจํ ปมตรํ กโรติ.

๖. ปีติสุตฺตวณฺณนา

๑๗๖. ฉฏฺเ กินฺติ มยนฺติ เกน นาม อุปาเยน มยํ. ปวิเวกํ ปีตินฺติ ปมทุติยชฺฌานานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกปีตึ. กามูปสํหิตนฺติ กามนิสฺสิตํ ทุวิเธ กาเม อารพฺภ อุปฺปชฺชนกํ. อกุสลูปสํหิตนฺติ ‘‘มิคสูกราทโย วิชฺฌิสฺสามี’’ติ สรํ ขิปิตฺวา ตสฺมึ วิรทฺเธ ‘‘วิรทฺธํ มยา’’ติ เอวํ อกุสเล นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกํ. ตาทิเสสุ ปน าเนสุ อวิรชฺฌนฺตสฺส ‘‘สุฏฺุ เม วิทฺธํ, สุฏฺุ เม ปหฏ’’นฺติ อุปฺปชฺชนกํ อกุสลูปสํหิตํ สุขํ โสมนสฺสํ นาม. ทานาทิอุปกรณานํ อสมฺปตฺติยา อุปฺปชฺชมานํ ปน กุสลูปสํหิตํ ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ เวทิตพฺพํ.

๗. วณิชฺชาสุตฺตวณฺณนา

๑๗๗. สตฺตเม วณิชฺชาติ วาณิชกมฺมานิ. อุปาสเกนาติ ติสรณคเตน. สตฺถวณิชฺชาติ อาวุธภณฺฑํ กาเรตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. สตฺตวณิชฺชาติ มนุสฺสวิกฺกโย. มํสวณิชฺชาติ สูกรมิคาทโย โปเสตฺวา เตสํ วิกฺกโย. มชฺชวณิชฺชาติ ยํกิฺจิ มชฺชํ กาเรตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. วิสวณิชฺชาติ วิสํ กาเรตฺวา ตสฺส วิกฺกโย. อิติ สพฺพมฺปิ อิมํ วณิชฺชํ เนว อตฺตนา กาตุํ, น ปเร สมาทเปตฺวา กาเรตุํ วฏฺฏติ.

๘. ราชสุตฺตวณฺณนา

๑๗๘. อฏฺเม ปพฺพาเชนฺตีติ รฏฺมฺหา ปพฺพาเชนฺติ. ยถาปจฺจยํ วา กโรนฺตีติ ยถาธิปฺปายํ ยถาชฺฌาสยํ กโรนฺติ. ตเถว ปาปกมฺมํ ปเวเทนฺตีติ ยถา เตน กตํ, ตํ ตเถว อฺเสํ อาโรเจนฺติ กเถนฺติ.

๙. คิหิสุตฺตวณฺณนา

๑๗๙. นวเม สํวุตกมฺมนฺตนฺติ ปิหิตกมฺมนฺตํ. อาภิเจตสิกานนฺติ อุตฺตมจิตฺตนิสฺสิตานํ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานนฺติ ปจฺจกฺเขเยว ธมฺเม ปวตฺติกฺขเณ สุขวิหารานํ. อริยกนฺเตหีติ อริยานํ กนฺเตหิ มคฺคผลสีเลหิ.

อริยธมฺมํ สมาทายาติ เอตฺถ อริยธมฺโมติ ปฺจ สีลานิ กถิตานิ. เมรยํ วารุณินฺติ จตุพฺพิธํ เมรยํ ปฺจวิธฺจ สุรํ. ธมฺมฺจานุวิตกฺกเยติ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ อนุสฺสติวเสเนว วิตกฺเกยฺย. อพฺยาปชฺฌํ หิตํ จิตฺตนฺติ นิทฺทุกฺขํ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารจิตฺตํ. เทวโลกาย ภาวเยติ พฺรหฺมโลกตฺถาย ภาเวยฺย. ปุฺตฺถสฺส ชิคีสโตติ ปุฺเน อตฺถิกสฺส ปุฺํ คเวสนฺตสฺส. สนฺเตสูติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวเกสุ. วิปุลา โหติ ทกฺขิณาติ เอวํ ทินฺนทานํ มหปฺผลํ โหติ. อนุปุพฺเพนาติ สีลปูรณาทินา อนุกฺกเมน. เสสํ ติกนิปาเต วุตฺตตฺถเมว.

๑๐. คเวสีสุตฺตวณฺณนา

๑๘๐. ทสเม สิตํ ปาตฺวากาสีติ มหามคฺเคเนว คจฺฉนฺโต ตํ สาลวนํ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺมึ าเน กิฺจิ สุการณํ อุปฺปนฺนปุพฺพ’’นฺติ อทฺทส กสฺสปพุทฺธกาเล คเวสินา อุปาสเกน กตํ สุการณํ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ สุการณํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อปากฏํ ปฏิจฺฉนฺนํ, หนฺท นํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปากฏํ กโรมี’’ติ มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ ปเทเส ิโตว สิตปาตุกมฺมํ อกาสิ, อคฺคคฺคทนฺเต ทสฺเสตฺวา มนฺทหสิตํ หสิ. ยถา หิ โลกิยมนุสฺสา อุทรํ ปหรนฺตา ‘‘กหํ กห’’นฺติ หสนฺติ, น เอวํ พุทฺธา. พุทฺธานํ ปน หสิตํ หฏฺปหฏฺาการมตฺตเมว โหติ.

หสิตฺจ นาเมตํ เตรสหิ โสมนสฺสสหคตจิตฺเตหิ โหติ. ตตฺถ โลกิยมหาชโน อกุสลโต จตูหิ, กามาวจรกุสลโต จตูหีติ อฏฺหิ จิตฺเตหิ หสติ, เสขา อกุสลโต ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตานิ ทฺเว อปเนตฺวา ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ, ขีณาสวา จตูหิ สเหตุกกิริยจิตฺเตหิ, เอเกน อเหตุกกิริยจิตฺเตนาติ ปฺจหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ. เตสุปิ พลวารมฺมเณ อาปาถมาคเต ทฺวีหิ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ หสนฺติ, ทุพฺพลารมฺมเณ ทุเหตุกจิตฺตทฺวเยน จ อเหตุกจิตฺเตน จาติ ตีหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ. อิมสฺมึ ปน าเน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตจิตฺตํ ภควโต ปหฏฺาการมตฺตหสิตํ อุปฺปาเทติ.

ตํ ปเนตํ หสิตํ เอวํ อปฺปมตฺตกมฺปิ เถรสฺส ปากฏํ อโหสิ. กถํ? ตถารูเป หิ กาเล ตถาคตสฺส จตูหิ ทาาหิ จาตุทฺทีปิกมหาเมฆมุขโต สโมสริตา วิชฺชุลตา วิย วิโรจมานา มหาตาลกฺขนฺธปฺปมาณา รสฺมิวฏฺฏิโย อุฏฺหิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สิรวรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทาคฺเคสุเยว อนฺตรธายนฺติ. เตน สฺาเณน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺฉโต คจฺฉมาโนปิ สิตปาตุภาวํ ชานาติ.

อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ. ผีตนฺติ อติสมิทฺธํ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย. อากิณฺณมนุสฺสนฺติ ชนสมากุลํ. สีเลสุ อปริปูรการีติ ปฺจสุ สีเลสุ อสมตฺตการี. ปฏิเทสิตานีติ อุปาสกภาวํ ปฏิเทสิตานิ. สมาทปิตานีติ สรเณสุ ปติฏฺาปิตานีติ อตฺโถ. อิจฺเจตํ สมสมนฺติ อิติ เอตํ การณํ สพฺพาการโต สมภาเวเนว สมํ, น เอกเทเสน. นตฺถิ กิฺจิ อติเรกนฺติ มยฺหํ อิเมหิ กิฺจิ อติเรกํ นตฺถิ. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. อติเรกายาติ วิเสสการณตฺถาย ปฏิปชฺชามีติ อตฺโถ. สีเลสุ ปริปูรการึ ธาเรถาติ ปฺจสุ สีเลสุ สมตฺตการีติ ชานาถ. เอตฺตาวตา เตน ปฺจ สีลานิ สมาทินฺนานิ นาม โหนฺติ. กิมงฺค ปน น มยนฺติ มยํ ปน เกเนว การเณน ปริปูรการิโน น ภวิสฺสาม. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อุปาสกวคฺโค ตติโย.

(๑๙) ๔. อรฺวคฺโค

๑. อารฺิกสุตฺตวณฺณนา

๑๘๑. จตุตฺถสฺส ปเม มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เนว สมาทานํ ชานาติ, น อานิสํสํ. อตฺตโน ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา อฺาเณเนว อารฺโก โหติ. ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติ ‘‘อรฺเ เม วิหรนฺตสฺส ‘อยํ อารฺโก’ติ จตุปจฺจยสกฺการํ กริสฺสนฺติ, ‘อยํ ภิกฺขุ ลชฺชี ปวิวิตฺโต’ติอาทีหิ จ คุเณหิ สมฺภาเวสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ปาปิกาย อิจฺฉาย ตฺวา ตาย เอว อิจฺฉาย อภิภูโต หุตฺวา อารฺโก โหติ. อุมฺมาทวเสน อรฺํ ปวิสิตฺวา วิหรนฺโต ปน อุมฺมาทา จิตฺตกฺเขปา อารฺโก นาม โหติ. วณฺณิตนฺติ อิทํ อารฺกงฺคํ นาม พุทฺเธหิ จ พุทฺธสาวเกหิ จ วณฺณิตํ ปสตฺถนฺติ อารฺโก โหติ. อิทมตฺถิตนฺติ อิมาย กลฺยาณาย ปฏิปตฺติยา อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, อิทมตฺถิโน ภาโว อิทมตฺถิตา. ตํ อิทมตฺถิตํเยว นิสฺสาย, น อฺํ กิฺจิ โลกามิสนฺติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ อุตฺตานตฺถเมว.

อรฺวคฺโค จตุตฺโถ.

(๒๐) ๕. พฺราหฺมณวคฺโค

๑. โสณสุตฺตวณฺณนา

๑๙๑. ปฺจมสฺส ปเม พฺราหฺมณธมฺมาติ พฺราหฺมณสภาวา. สุนเขสูติ กุกฺกุเรสุ. เนว กิณนฺติ น วิกฺกิณนฺตีติ น คณฺหนฺตา กิณนฺติ, น ททนฺตา วิกฺกิณนฺติ. สมฺปิเยเนว สํวาสํ สํพนฺธาย สมฺปวตฺเตนฺตีติ ปิโย ปิยํ อุปสงฺกมิตฺวา ปเวณิยา พนฺธนตฺถํ สํวาสํ ปวตฺตยนฺติ. อุทราวเทหกนฺติ อุทรํ อวทิหิตฺวา อุปจินิตฺวา ปูเรตฺวา. อวเสสํ อาทาย ปกฺกมนฺตีติ ยํ ภุฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตํ ภณฺฑิกํ กตฺวา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํ.

๒. โทณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

๑๙๒. ทุติเย ตฺวมฺปิ โนติ ตฺวมฺปิ นุ. ปวตฺตาโรติ ปวตฺตยิตาโร. เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํ. มนฺตปทนฺติ เวทสงฺขาตํ มนฺตเมว. คีตนฺติ อฏฺกาทีหิ ทสหิ โปราณกพฺราหฺมเณหิ สรสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํ. ปวุตฺตนฺติ อฺเสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถ. สมีหิตนฺติ สมุปพฺยูฬฺหํ ราสิกตํ, ปิณฺฑํ กตฺวา ปิตนฺติ อตฺโถ. ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตํ เตหิ ปุพฺเพหิ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติ. ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ. อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ อนุภาสนฺติ. สชฺฌายิตมนุสชฺฌายนฺตีติ เตหิ สชฺฌายิตํ อนุสชฺฌายนฺติ. วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อฺเสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติ. เสยฺยถิทนฺติ เต กตเมติ อตฺโถ. อฏฺโกติอาทีนิ เตสํ นามานิ. เต กิร ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต ปาวจเนน สห สํสนฺเทตฺวา มนฺเต คนฺเถสุํ. อปราปเร ปน พฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธึ วิรุทฺเธ อกํสุ. ตฺยาสฺสุ’เมติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, เต พฺราหฺมณา อิเม ปฺจ พฺราหฺมเณ ปฺาเปนฺตีติ อตฺโถ.

มนฺเต อธียมาโนติ เวเท สชฺฌายนฺโต คณฺหนฺโต. อาจริยธนนฺติ อาจริยทกฺขิณํ อาจริยภาคํ. น อิสฺสตฺเถนาติ น โยธาชีวกมฺเมน อุปฺปาเทติ. น ราชโปริเสนาติ น ราชุปฏฺากภาเวน. เกวลํ ภิกฺขาจริยายาติ สุทฺธาย ภิกฺขาจริยาย เอว. กปาลํ อนติมฺมาโนติ ตํ ภิกฺขาภาชนํ อนติมฺมาโน. โส หิ ปุณฺณปตฺตํ อาทาย สีสํ นฺหาโต กุลทฺวาเรสุ ตฺวา ‘‘อหํ อฏฺจตฺตาลีส วสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จรึ, มนฺตาปิ เม คหิตา, อาจริยสฺส อาจริยธนํ ทสฺสามิ, ธนํ เม เทถา’’ติ ยาจติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา ยถาสตฺติ ยถาพลํ อฏฺปิ โสฬสปิ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ เทนฺติ. เอวํ สกลคามํ จริตฺวา ลทฺธธนํ อาจริยสฺส นิยฺยาเทติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เอวํ โข โทณ พฺราหฺมโณ พฺรหฺมสโม โหตีติ เอวํ พฺรหฺมวิหาเรหิ สมนฺนาคตตฺตา พฺราหฺมโณ พฺรหฺมสโม นาม โหติ.

เนว กเยน น วิกฺกเยนาติ เนว อตฺตนา กยํ กตฺวา คณฺหาติ, น ปเรน วิกฺกยํ กตฺวา ทินฺนํ. อุทกูปสฺสฏฺนฺติ อุทเกน อุปสฺสฏฺํ ปริจฺจตฺตํ. โส หิ ยสฺมึ กุเล วยปฺปตฺตา ทาริกา อตฺถิ, คนฺตฺวา ตสฺส ทฺวาเร ติฏฺติ. ‘‘กสฺมา ิโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ อฏฺจตฺตาลีส วสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จรึ, ตํ สพฺพํ ตุมฺหากํ เทมิ, ตุมฺเห มยฺหํ ทาริกํ เทถา’’ติ วทติ. เต ทาริกํ อาเนตฺวา ตสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา เทนฺติ. โส ตํ อุทกูปสฺสฏฺํ ภริยํ คณฺหิตฺวา คจฺฉติ. อติมีฬฺหโชติ อติมีฬฺเห มหาคูถราสิมฺหิ ชาโต. ตสฺส สาติ ตสฺส เอสา. น ทวตฺถาติ น กีฬนตฺถา. น รตตฺถาติ น กามรติอตฺถา. เมถุนํ อุปฺปาเทตฺวาติ ธีตรํ วา ปุตฺตํ วา อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิทานิ ปเวณิ ฆฏียิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชติ. สุคตึ สคฺคํ โลกนฺติ พฺรหฺมโลกเมว สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เทวสโม โหตีติ ทิพฺพวิหาเรหิ สมนฺนาคตตฺตา เทวสโม นาม โหติ.

ตเมว ปุตฺตสฺสาทํ นิกามยมาโนติ ยฺวาสฺส ธีตรํ วา ปุตฺตํ วา ชาตํ ทิสฺวา ปุตฺตเปมํ ปุตฺตสฺสาโท อุปฺปชฺชติ, ตํ ปตฺถยมาโน อิจฺฉมาโน. กุฏุมฺพํ อชฺฌาวสตีติ กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา กุฏุมฺพมชฺเฌ วสติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

๓. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

๑๙๓. ตติเย ปเควาติ ปมฺเว. กามราคปริยุฏฺิเตนาติ กามราคคฺคหิเตน. กามราคปเรเตนาติ กามราคานุคเตน. นิสฺสรณนฺติ ติวิธํ กามราคสฺส นิสฺสรณํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, ตทงฺคนิสฺสรณํ, สมุจฺเฉทนิสฺสรณนฺติ. ตตฺถ อสุเภ ปมชฺฌานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ นาม, วิปสฺสนา ตทงฺคนิสฺสรณํ นาม, อรหตฺตมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ นาม. ตํ ติวิธมฺปิ นปฺปชานาตีติ อตฺโถ. อตฺตตฺถมฺปีติอาทีสุ อรหตฺตสงฺขาโต อตฺตโน อตฺโถ อตฺตตฺโถ นาม, ปจฺจยทายกานํ อตฺโถ ปรตฺโถ นาม, สฺเวว ทุวิโธ อุภยตฺโถ นาม. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อยํ ปน วิเสโส – พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณนฺติอาทีสุ หิ ทฺเวว นิสฺสรณานิ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณฺจ สมุจฺเฉทนิสฺสรณฺจ. ตตฺถ พฺยาปาทสฺส ตาว เมตฺตาย ปมชฺฌานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ นาม, อนาคามิมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ, ถินมิทฺธสฺส อาโลกสฺา วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อรหตฺตมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส โย โกจิ สมโถ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อุทฺธจฺจสฺส ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺโค, กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ. วิจิกิจฺฉาย ธมฺมววตฺถานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, ปมมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ.

ยา ปเนตฺถ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต สํสฏฺโ ลาขาย วาติอาทิกา อุปมา วุตฺตา, ตาสุ อุทปตฺโตติ อุทกภริตา ปาติ. สํสฏฺโติ วณฺณเภทกรณวเสน สํสฏฺโ. อุกฺกุธิโตติ กุธิโต. อุสฺสทกชาโตติ อุสุมกชาโต. เสวาลปณกปริโยนทฺโธติ ติลพีชกาทิเภเทน เสวาเลน วา นีลมณฺฑูกปิฏฺิวณฺเณน วา อุทกปิฏฺึ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺเตน ปณเกน ปริโยนทฺโธ. วาเตริโตติ วาเตน เอริโต กมฺปิโต. อาวิโลติ อปฺปสนฺโน. ลุฬิโตติ อสนฺนิสินฺโน. กลลีภูโตติ กทฺทมีภูโต. อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโตติ โกฏฺกนฺตราทิเภเท อนาโลกฏฺาเน ปิโต. อิมสฺมึ สุตฺเต ภควา ตีหิ ภเวหิ เทสนํ นิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺเปสิ, พฺราหฺมโณ ปน สรณมตฺเต ปติฏฺิโตติ.

๔. การณปาลีสุตฺตวณฺณนา

๑๙๔. จตุตฺเถ การณปาลีติ ปาโลติ ตสฺส นามํ, ราชกุลานํ ปน กมฺมนฺเต กาเรตีติ การณปาลี นาม ชาโต. กมฺมนฺตํ กาเรตีติ ปาโตว อุฏฺาย ทฺวารฏฺฏาลกปากาเร อกเต กาเรติ, ชิณฺเณ ปฏิชคฺคาเปติ. ปิงฺคิยานึ พฺราหฺมณนฺติ เอวํนามกํ อนาคามิผเล ปติฏฺิตํ อริยสาวกํ พฺราหฺมณํ. โส กิร ปาโตว อุฏฺาย คนฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา นครํ อาคจฺฉติ, อิทํ พฺราหฺมณสฺส เทวสิกํ วตฺตนฺติ. ตํ โส เอวํ วตฺตํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตํ อทฺทส. เอตทโวจาติ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปฺวา าณุตฺตโร, กหํ นุ โข ปาโตว คนฺตฺวา อาคจฺฉตี’’ติ จินฺเตตฺวา อนุกฺกเมน สนฺติกํ อาคตํ สฺชานิตฺวา ‘‘หนฺท กุโต นู’’ติอาทิวจนํ อโวจ.

ตตฺถ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺสาปิ ทิวา, มชฺฌนฺหิกกาเลติ อตฺโถ. ปณฺฑิโต มฺเติ ภวํ ปิงฺคิยานี สมณํ โคตมํ ปณฺฑิโตติ มฺติ, อุทาหุ โนติ อยเมตฺถ อตฺโถ. โก จาหํ, โภติ, โภ, สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยชานเน อหํ โก นาม? โก จ สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามีติ กุโต จาหํ สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามิ, เกน นาม การเณน ชานิสฺสามีติ เอวํ สพฺพถาปิ อตฺตโน อชานนภาวํ ทีเปติ. โสปิ นูนสฺส ตาทิโสวาติ โย สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺย, โสปิ นูน ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺโต ตาทิโส พุทฺโธเยว ภเวยฺย. สิเนรุํ วา หิ ปถวึ วา อากาสํ วา ปเมตุกาเมน ตปฺปมาโณ ทณฺโฑ วา รชฺชุ วา ลทฺธุํ วฏฺฏติ, สมณสฺส โคตมสฺส ปฺํ ชานนฺเตนปิ ตสฺส าณสทิสเมว สพฺพฺุตฺาณํ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. อาทรวเสน ปเนตฺถ อาเมฑิตํ กตํ. อุฬารายาติ อุตฺตมาย เสฏฺาย. โก จาหํ, โภติ, โภ, อหํ สมณสฺส โคตมสฺส ปสํสเน โก นาม. โก จ สมณํ โคตมํ ปสํสิสฺสามีติ เกน การเณน ปสํสิสฺสามิ.

ปสตฺถปฺปสตฺโถติ สพฺพคุณานํ อุปริ จเรหิ สพฺพโลกปสตฺเถหิ อตฺตโน คุเณเหว ปสตฺโถ, น ตสฺส อฺเหิ ปสํสนกิจฺจํ อตฺถิ. ยถา หิ จมฺปกปุปฺผํ วา นีลุปฺปลํ วา ปทุมํ วา โลหิตจนฺทนํ วา อตฺตโน วณฺณคนฺธสิริยาว ปาสาทิกฺเจว สุคนฺธฺจ, น ตสฺส อาคนฺตุเกหิ วณฺณคนฺเธหิ โถมนกิจฺจํ อตฺถิ. ยถา จ มณิรตนํ วา จนฺทมณฺฑลํ วา อตฺตโน อาโลเกเนว โอภาสติ, น ตสฺส อฺเน โอภาสนกิจฺจํ อตฺถิ, เอวํ สมโณ โคตโม สพฺพโลกปสตฺเถหิ อตฺตโน คุเณเหว ปสตฺโถ โถมิโต, สพฺพโลกสฺส เสฏฺตํ ปาปิโต. น ตสฺส อฺเน ปสํสนกิจฺจํ อตฺถิ.

ปสตฺเถหิ วา ปสตฺโถติปิ ปสตฺถปฺปสตฺโถ. เก ปน ปสตฺถา นาม? ราชา ปเสนทิ โกสโล กาสิโกสลวาสิเกหิ ปสตฺโถ, พิมฺพิสาโร องฺคมคธวาสีหิ, เวสาลิกา ลิจฺฉวี วชฺชิตฏฺวาสีหิ ปสตฺถา, ปาเวยฺยกา มลฺลา โกสินารกา มลฺลา อฺเปิ เต เต ขตฺติยา เตหิ เตหิ ชานปเทหิ ปสตฺถา, จงฺกิอาทโย พฺราหฺมณา พฺราหฺมณคเณหิ, อนาถปิณฺฑิกาทโย อุปาสกา อุปาสกคเณหิ, วิสาขาอาทิกา อุปาสิกา อเนกสตาหิ อุปาสิกาหิ, สกุลุทายิอาทโย ปริพฺพาชกา อเนเกหิ ปริพฺพาชกสเตหิ, อุปฺปลวณฺณตฺเถริอาทิกา มหาสาวิกา อเนเกหิ ภิกฺขุนิสเตหิ, สาริปุตฺตตฺเถราทโย มหาเถรา อเนกสเตหิ ภิกฺขูหิ, สกฺกาทโย เทวา อเนกสหสฺเสหิ เทเวหิ, มหาพฺรหฺมาทโย พฺรหฺมาโน อเนกสหสฺเสหิ พฺรหฺเมหิ ปสตฺถา. เต สพฺเพปิ ทสพลํ โถเมนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺตีติ ภควา ‘‘ปสตฺถปฺปสตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. อตฺถวสนฺติ อตฺถานิสํสํ.

อถสฺส โส อตฺตโน ปสาทการณํ อาจิกฺขนฺโต เสยฺยถาปิ, โภ, ปุริโสติอาทิมาห. ตตฺถ อคฺครสปริติตฺโตติ โภชนรเสสุ ปายาโส สฺเนหรเสสุ โคสปฺปิ, กสาวรเสสุ ขุทฺทกมธุ อเนฬกํ, มธุรรเสสุ สกฺกราติ เอวมาทโย อคฺครสา นาม. เตสุ เยน เกนจิ ปริติตฺโต อากณฺปฺปมาณํ ภุฺชิตฺวา ิโต. อฺเสํ หีนานนฺติ อคฺครเสหิ อฺเสํ หีนรสานํ. สุตฺตโสติ สุตฺตโต, สุตฺตภาเวนาติ อตฺโถ. เสสุปิ เอเสว นโย. ตโต ตโตติ สุตฺตาทีสุ ตโต ตโต. อฺเสํ ปุถุสมณพฺราหฺมณาปฺปวาทานนฺติ เย อฺเสํ ปุถูนํ สมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธิสงฺขาตปฺปวาทา, เตสํ. น ปิเหตีติ น ปตฺเถติ, เต กถิยมาเน โสตุมฺปิ น อิจฺฉติ. ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโตติ ชิฆจฺฉาย เจว ทุพฺพลภาเวน จ อนุคโต. มธุปิณฺฑิกนฺติ สาลิปิฏฺํ ภชฺชิตฺวา จตุมธุเรน โยเชตฺวา กตํ พทฺธสตฺตุปิณฺฑิกํ, มธุรปูวเมว วา. อธิคจฺเฉยฺยาติ ลเภยฺย. อเสจนกนฺติ มธุรภาวกรณตฺถาย อฺเน รเสน อนาสิตฺตกํ โอชวนฺตํ ปณีตรสํ.

หริจนฺทนสฺสาติ สุวณฺณวณฺณจนฺทนสฺส. โลหิตจนฺทนสฺสาติ รตฺตวณฺณจนฺทนสฺส. สุรภิคนฺธนฺติ สุคนฺธํ. ทรถาทโย วฏฺฏทรถา, วฏฺฏกิลมถา, วฏฺฏปริฬาหา เอว. อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหารํ อุทาหริ. ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ อวเสโกติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ โอโฆติ วุจฺจติ. เอวเมวํ ยํ ปีติวจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อธิกํ หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา พหิ นิกฺขมติ, ตํ อุทานนฺติ วุจฺจติ. เอวรูปํ ปีติมยวจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถ.

๕. ปิงฺคิยานีสุตฺตวณฺณนา

๑๙๕. ปฺจเม นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกํ. นีลวณฺณาติอาทิ ตสฺเสว วิภาคทสฺสนํ. ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺโณ นีโล, นีลวิเลปนวิลิตฺตตฺตา ปเนตํ วุตฺตํ. นีลวตฺถาติ ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิปิ เตสํ นีลาเนว โหนฺติ. นีลาลงฺการาติ นีลมณีหิ นีลปุปฺเผหิ อลงฺกตา, เตสํ หตฺถาลงฺการ-อสฺสาลงฺการ-รถาลงฺการ-สาณิวิตานกฺจุกาปิ สพฺเพ นีลาเยว โหนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ปทุมํ ยถาติ ยถา สตปตฺตํ รตฺตปทุมํ. โกกนทนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ปาโตติ ปเคว สุริยุคฺคมนกาเล. สิยาติ ภเวยฺย. อวีตคนฺธนฺติ อวิคตคนฺธํ. องฺคีรสนฺติ ภควโต องฺคมงฺเคหิ รสฺมิโย นิจฺฉรนฺติ, ตสฺมา องฺคีรโสติ วุจฺจติ. ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเขติ ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อาโลกกรณวเสน อนฺตลิกฺเข ตปนฺตํ อาทิจฺจํ วิย วิโรจมานํ. องฺคีรสํ ปสฺสาติ อตฺตานเมว วา มหาชนํ วา สนฺธาย เอวํ วทติ.

๖. มหาสุปินสุตฺตวณฺณนา

๑๙๖. ฉฏฺเ มหาสุปินาติ มหนฺเตหิ ปุริเสหิ ปสฺสิตพฺพโต มหนฺตานฺจ อตฺถานํ นิมิตฺตภาวโต มหาสุปินา. ปาตุรเหสุนฺติ ปากฏา อเหสุํ. ตตฺถ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ.

ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยปฺปโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ. ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ ปพฺพตา ปตนฺโต วิย, อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย, วาฬมิคหตฺถิโจราทีหิ อนุพทฺโธ วิย จ. อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติ. เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺตสฺส เทวตา อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วา อตฺถาย วา อนตฺถาย วา นานาวิธานิ อารมฺมณานิ อุปสํหรนฺติ. โส ตาสํ เทวตานํ อานุภาเวน ตานิ อารมฺมณานิ ปสฺสติ. ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสนฺโต ปุฺาปุฺวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตํ, โกสลราชา วิย โสฬส สุปิเน, อยเมว ภควา โพธิสตฺตภูโต อิเม ปฺจ มหาสุปิเน วิย จาติ.

ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปิเน ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตํ สจฺจเมว โหติ. เอเตสํ จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยว.

ตํ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ สุปินํ เสขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา, อเสขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตา. กึ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธติ? กิฺเจตฺถ ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ. ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติ. สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ยฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติ. สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ. สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเตปิ วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติ เอว. อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, น นาม ปสฺสติ. เอวฺจ สติ สุปินสฺส อภาโว จ อาปชฺชติ? น อภาโว. กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ.

กปิมิทฺธปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโต. ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ. เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ. ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพ. สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถ. ปวตฺเต ปน อฺเหิ กุสลากุสเลหิ อุปตฺถมฺภิโต วิปากํ เทติ. กิฺจาปิ วิปากํ เทติ, อถ โข อวิสเย อุปฺปนฺนตฺตา อพฺโพหาริกาว สุปินนฺตเจตนา. โส ปเนส สุปิโน กาลวเสนปิ ทิวา ตาว ทิฏฺโ น สเมติ, ตถา ปมยาเม มชฺฌิมยาเม ปจฺฉิมยาเม จ. พลวปจฺจูเส ปน อสิตปีตขายิเต สมฺมา ปริณามํ คเต กายสฺมึ โอชาย ปติฏฺิตาย อรุเณ อุคฺคจฺฉมาเนว ทิฏฺโ สุปิโน สเมติ. อิฏฺนิมิตฺตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต อิฏฺํ ปฏิลภติ, อนิฏฺนิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต อนิฏฺํ.

อิเม ปน ปฺจ มหาสุปิเน เนว โลกิยมหาชโน ปสฺสติ, น มหาราชาโน, น จกฺกวตฺติราชาโน, น อคฺคสาวกา, น ปจฺเจกพุทฺธา, น สมฺมาสมฺพุทฺธา, เอโก สพฺพฺุโพธิสตฺโตเยว ปสฺสติ. อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต กทา อิเม สุปิเน ปสฺสีติ? ‘‘สฺเว พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปกฺขสฺส รตฺติวิภายนกาเล ปสฺสิ. เตรสิยนฺติปิ วทนฺติเยว. โส อิเม สุปิเน ทิสฺวา อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุฺชิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ มยา กปิลวตฺถุนคเร อิเม สุปินา ทิฏฺา อสฺสุ, ปิตุ มหาราชสฺส กเถยฺยํ. สเจ ปน เม มาตา ชีเวยฺย, ตสฺสา กเถยฺยํ. อิมสฺมึ โข ปน าเน อิเมสํ ปฏิคฺคาหโก นาม นตฺถิ, อหเมว ปฏิคณฺหิสฺสามี’’ติ. ตโต ‘‘อิทํ อิมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ อิทํ อิมสฺสา’’ติ สยเมว สุปิเน ปฏิคฺคณฺหิตฺวา อุรุเวลคาเม สุชาตาย ทินฺนํ ปายาสํ ปริภุฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห โพธึ ปตฺวา อนุกฺกเมน เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน มกุลพุทฺธกาเล ทิฏฺเ ปฺจ มหาสุปิเน วิตฺถาเรตุํ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา อิมํ เทสนํ อารภิ.

ตตฺถ มหาปถวีติ จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ิตา มหาปถวี. มหาสยนํ อโหสีติ สิริสยนํ อโหสิ. โอหิโตติ ปิโต. โส ปน น อุทกสฺมึเยว ปิโต อโหสิ, อถ โข ปาจีนสมุทฺทสฺส อุปรูปริภาเคน คนฺตฺวา ปาจีนจกฺกวาฬมตฺถเก ปิโต อโหสีติ เวทิตพฺโพ. ปจฺฉิเม สมุทฺเท ทกฺขิเณ สมุทฺเทติ เอเตสุปิ เอเสว นโย. ติริยา นาม ติณชาตีติ ทพฺพติณํ วุจฺจติ. นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสีติ นงฺคลมตฺเตน รตฺตทณฺเฑน นาภิโต อุคฺคนฺตฺวา ปสฺสนฺตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ พฺยามมตฺตํ ยฏฺิมตฺตํ คาวุตมตฺตํ อฑฺฒโยชนมตฺตํ โยชนมตฺตนฺติ เอวํ อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา อเนกโยชนสหสฺสํ นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสิ. ปาเทหิ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อคฺคนขโต ปฏฺาย ปาเทหิ อภิรุหิตฺวา. นานาวณฺณาติ เอโก นีลวณฺโณ, เอโก ปีตวณฺโณ, เอโก โลหิตวณฺโณ, เอโก ปณฺฑุปลาสวณฺโณติ เอวํ นานาวณฺณา. เสตาติ ปณฺฑรา ปริสุทฺธา. มหโต มีฬฺหปพฺพตสฺสาติ ติโยชนุพฺเพธสฺส คูถปพฺพตสฺส. อุปรูปริ จงฺกมตีติ มตฺถกมตฺถเก จงฺกมติ. ทีฆายุกพุทฺธา ปน ติโยชนิเก มีฬฺหปพฺพเต อนุปวิสิตฺวา นิสินฺนา วิย โหนฺติ.

เอวํ เอตฺตเกน าเนน ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห ปุพฺพนิมิตฺเตหิ ปฏิลาภํ ทสฺเสตุํ ยมฺปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพคุณทายกตฺตา พุทฺธานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ นาม. ตสฺมา ยํ โส จกฺกวาฬมหาปถวึ สิริสยนภูตํ อทฺทส, ตํ พุทฺธภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ หิมวนฺตปพฺพตราชานํ พิมฺโพหนํ อทฺทส, ตํ สพฺพฺุตฺาณพิมฺโพหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ จตฺตาโร หตฺถปาเท จกฺกวาฬมตฺถเก ิเต อทฺทส, ตํ ธมฺมจกฺกสฺส อปฺปฏิวตฺติยภาเว ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ อตฺตานํ อุตฺตานกํ นิปนฺนํ อทฺทส, ตํ ตีสุ ภเวสุ อวกุชฺชานํ สตฺตานํ อุตฺตานมุขภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ปสฺสนฺโต วิย อโหสิ, ตํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ ยาว ภวคฺคา เอกาโลกํ อโหสิ, ตํ อนาวรณาณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. เสสํ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพนฺติ.

๗. วสฺสสุตฺตวณฺณนา

๑๙๗. สตฺตเม เนมิตฺตาติ นิมิตฺตปากา. เตโชธาตุ ปกุปฺปตีติ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ปาณินา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อุปฺปนฺนํ อุตุสมุฏฺานํ อุทกํ ติโยชนสเตน หตฺเถน ปฏิคฺคเหตฺวา. ปมตฺตา โหนฺตีติ อตฺตโน กีฬาย ปมตฺตา โหนฺติ วิปฺปวุฏฺสติโน. เตสฺหิ สกาย รติยา ‘‘รมามา’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน อกาเลปิ เทโว วสฺสติ, ตทภาเว น วสฺสติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘น กาลวสฺส’’นฺติ. อฏฺมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

๑๐. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา

๒๐๐. ทสเม นิสฺสารณียาติ นิสฺสฏา วิสฺุตฺตา. ธาตุโยติ อตฺตสุฺสภาวา. กามํ มนสิกโรโตติ กามํ มนสิกโรนฺตสฺส, อสุภชฺฌานโต วุฏฺาย อคทํ คเหตฺวา วิสํ วีมํสนฺโต วิย วีมํสนตฺถํ กามาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. น ปกฺขนฺทตีติ นปฺปวิสติ. นปฺปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติ. น สนฺติฏฺตีติ นปฺปติฏฺหติ. น วิมุจฺจตีติ น อธิมุจฺจติ. ยถา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ น สํปสารียติ, เอวํ ปฏิลียติ น สํปสารียติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนาติ อิธ เนกฺขมฺมํ นาม อสุเภสุ ปมชฺฌานํ, ตทสฺส มนสิกโรโต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ตสฺส ตํ จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ อสุภชฺฌานจิตฺตํ. สุคตนฺติ โคจเร คตตฺตา สุฏฺุ คตํ. สุภาวิตนฺติ อหานภาคิยตฺตา สุฏฺุ ภาวิตํ. สุวุฏฺิตนฺติ กามโต วุฏฺิตํ. สุวิมุตฺตนฺติ กาเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตํ. กามปจฺจยา อาสวา นาม กามเหตุกา จตฺตาโร อาสวา. วิฆาตาติ ทุกฺขา. ปริฬาหาติ กามราคปริฬาหา. น โส ตํ เวทนํ เวทิยตีติ โส ตํ กามเวทนํ วิฆาตปริฬาหเวทนฺจ น เวทิยติ. อิทมกฺขาตํ กามานํ นิสฺสรณนฺติ อิทํ อสุภชฺฌานํ กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา กามานํ นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ. โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตติยมคฺคํ ปตฺวา อนาคามิผเลน นิพฺพานํ ทิสฺวา ‘‘ปุน กามา นาม นตฺถี’’ติ ชานาติ. ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณเมว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

อยํ ปน วิเสโส – ทุติยวาเร เมตฺตาฌานานิ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ นาม. ตติยวาเร กรุณาฌานานิ วิหึสาย นิสฺสรณํ นาม. จตุตฺถวาเร อรูปชฺฌานานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. อจฺจนฺตนิสฺสรณฺเจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพํ. ปฺจมวาเร สกฺกายํ มนสิกโรโตติ สุทฺธสงฺขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สุกฺขวิปสฺสกสฺส ผลสมาปตฺติโต วุฏฺาย วีมํสนตฺถํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อิทํ อรหตฺตมคฺเคน จ ผเลน จ นิพฺพานํ ทิสฺวา ิตสฺส ภิกฺขุโน ‘‘ปุน สกฺกาโย นตฺถี’’ติ อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสมาปตฺติจิตฺตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ. อิทานิ เอวํ สกฺกายนิสฺสรณํ นิโรธํ ปตฺวา ิตสฺส ขีณาสวสฺส วณฺณํ กเถนฺโต ตสฺส กามนนฺทีปิ นานุเสตีติอาทิมาห. ตตฺถ นานุเสตีติ น นิพฺพตฺตติ. อนนุสยาติ อนิพฺพตฺติยา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

พฺราหฺมณวคฺโค ปฺจโม.

จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๕. ปฺจมปณฺณาสกํ

(๒๑) ๑. กิมิลวคฺโค

๑. กิมิลสุตฺตวณฺณนา

๒๐๑. ปฺจมสฺส ปเม กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเร. นิจุลวเนติ มุจลินฺทวเน. เอตทโวจาติ อยํ กิร เถโร ตสฺมึเยว นคเร เสฏฺิปุตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปุพฺเพนิวาสาณํ ปฏิลภิ. โส อตฺตนา นิวุตฺถํ ขนฺธสนฺตานํ อนุสฺสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล ปพฺพชิตฺวา จตูสุ ปริสาสุ สาสเน อคารวํ กโรนฺตีสุ นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อารุยฺห ตตฺถ สมณธมฺมํ กตฺวา อตฺตโน นิวุตฺถภาวํ อทฺทส. โส ‘‘สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ การณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เอตํ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ.

สตฺถริ อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสาติ สตฺถริ คารวฺเจว เชฏฺกภาวฺจ อนุปฏฺเปตฺวา วิหรนฺติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ เจติยงฺคณาทีสุ ฉตฺตํ ธาเรตฺวา อุปาหนา อารุยฺห วิจรนฺโต นานปฺปการฺจ นิรตฺถกกถํ กเถนฺโต สตฺถริ อคารโว วิหรติ นาม. ธมฺมสฺสวนคฺเค ปน นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโต เจว นานปฺปการฺจ นิรตฺถกกถํ กเถนฺโต ธมฺเม อคารโว วิหรติ นาม. สงฺฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ นานตฺตกถํ กเถนฺโต เถรนวมชฺฌิเมสุ จ จิตฺตีการํ อกโรนฺโต สงฺเฆ อคารโว วิหรติ นาม. สิกฺขํ อปริปูเรนฺโต สิกฺขาย อคารโว วิหรติ นาม. อฺมฺํ กลหภณฺฑนาทีนิ กโรนฺโต อฺมฺํ อคารโว วิหรติ นาม. ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมว.

๓. อสฺสาชานียสุตฺตวณฺณนา

๒๐๓-๒๐๔. ตติเย อชฺชเวนาติ อุชุภาเวน อวงฺกคมเนน. ชเวนาติ ปทชเวน. มทฺทเวนาติ สรีรมุทุตาย. ขนฺติยาติ อธิวาสนกฺขนฺติยา. โสรจฺเจนาติ สุจิสีลตาย. ภิกฺขุวาเร อชฺชวนฺติ าณสฺส อุชุกคมนํ. ชโวติ สูรํ หุตฺวา าณสฺส คมนภาโว. มทฺทวนฺติ สีลมทฺทวํ. ขนฺตีติ อธิวาสนกฺขนฺติเยว. โสรจฺจํ สุจิสีลตาเยว. จตุตฺเถ ปฺจ พลานิ มิสฺสกานิ กถิตานิ.

๕. เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา

๒๐๕. ปฺจเม เจโตขิลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา, กจวรภาวา, ขาณุกภาวา. สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน ‘‘ทฺวตฺตึสวรปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติ, คุเณ กงฺขมาโน ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพฺุตฺาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติ. วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉติ, ทุกฺขํ อาปชฺชติ, วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ. นาธิมุจฺจตีติ เอวเมตนฺติ อธิโมกฺขํ น ปฏิลภติ. น สมฺปสีทตีติ คุเณสุ โอตริตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉภาเวน ปสีทิตุํ อนาวิโล ภวิตุํ น สกฺโกติ. อาตปฺปายาติ กิเลสสนฺตาปกวีริยกรณตฺถาย. อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคาย. สาตจฺจายาติ สตตกิริยาย. ปธานายาติ ปทหนตฺถาย. อยํ ปโม เจโตขิโลติ อยํ สตฺถริ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว เอวเมตสฺส ภิกฺขุโน อปฺปหีโน โหติ.

ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จ. ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน ‘‘เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตํ นตฺถี’’ติ กงฺขติ. ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน ‘‘วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺทํ ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติ. สงฺเฆ กงฺขตีติ ‘‘อุชุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีนํ ปทานํ วเสน ‘‘เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺา จตฺตาโร ผลฏฺาติ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สงฺโฆ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติ. สิกฺขาย กงฺขมาโน ‘‘อธิสีลสิกฺขา นาม อธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ, สา อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติ. อยํ ปฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต ปฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโว.

๖. วินิพนฺธสุตฺตวณฺณนา

๒๐๖. ฉฏฺเ เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ วินิพนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธา. กาเมติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ. กาเยติ อตฺตโน กาเย. รูเปติ พหิทฺธารูเป. ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ. อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํ. ตฺหิ อุทรํ อวเทหนโต อุทราวเทหกนฺติ วุจฺจติ. เสยฺยสุขนฺติ มฺจปีสุขํ, อุตุสุขํ วา. ปสฺสสุขนฺติ ยถา สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺส วามปสฺสานํ สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนสุขํ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. ปณิธายาติ ปตฺถยิตฺวา. สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. วตนฺติ วตสมาทานํ. ตโปติ ตปจรณํ. พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติ. เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิ. เทวฺตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อฺตโรติ.

๗-๘. ยาคุสุตฺตาทิวณฺณนา

๒๐๗-๒๐๘. สตฺตเม วาตํ อนุโลเมตีติ วาตํ อนุโลเมตฺวา หรติ. วตฺถึ โสเธตีติ ธมนิโย สุทฺธา กโรติ. อามาวเสสํ ปาเจตีติ สเจ อามาวเสสกํ โหติ, ตํ ปาเจติ. อฏฺเม อจกฺขุสฺสนฺติ น จกฺขูนํ หิตํ, จกฺขุํ วิสุทฺธํ น กโรติ.

๙. คีตสฺสรสุตฺตวณฺณนา

๒๐๙. นวเม อายตเกนาติ ทีเฆน, ปริปุณฺณปทพฺยฺชนกํ คาถาวตฺตฺจ วินาเสตฺวา ปวตฺเตน. สรกุตฺติมฺปิ นิกามยมานสฺสาติ เอวํ คีตสฺสโร กาตพฺโพติ สรกิริยํ ปตฺถยมานสฺส. สมาธิสฺส ภงฺโค โหตีติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส วินาโส โหติ.

๑๐. มุฏฺสฺสติสุตฺตวณฺณนา

๒๑๐. ทสเม ทุกฺขํ สุปตีติ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสนฺโต ทุกฺขํ สุปติ. ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ปฏิพุชฺฌนฺโตปิ อุตฺตสิตฺวา สโลมหํโส ปฏิพุชฺฌติ. อิมสฺมึ สุตฺเต สติสมฺปชฺํ มิสฺสกํ กถิตํ.

กิมิลวคฺโค ปโม.

(๒๒) ๒. อกฺโกสกวคฺโค

๑. อกฺโกสกสุตฺตวณฺณนา

๒๑๑. ทุติยสฺส ปเม อกฺโกสกปริภาสโกติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสโก, ภยทสฺสเนน ปริภาสโก. ฉินฺนปริปนฺโถติ โลกุตฺตรปริปนฺถสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนปริปนฺโถ. โรคาตงฺกนฺติ โรโคเยว กิจฺฉชีวิกายาวหนโต โรคาตงฺโก นาม.

๒. ภณฺฑนการกสุตฺตวณฺณนา

๒๑๒. ทุติเย อธิกรณการโกติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ อฺตรสฺส การโก. อนธิคตนฺติ ปุพฺเพ อปฺปตฺตวิเสสํ.

๓. สีลสุตฺตวณฺณนา

๒๑๓. ตติเย ทุสฺสีโลติ อสีโล นิสฺสีโล. สีลวิปนฺโนติ วิปนฺนสีโล ภินฺนสํวโร. ปมาทาธิกรณนฺติ ปมาทการณา. อิทฺจ สุตฺตํ คหฏฺานํ วเสน อาคตํ, ปพฺพชิตานมฺปิ ปน ลพฺภเตว. คหฏฺโ หิ เยน เยน สิปฺปฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ปาณาติปาตาทิวเสน ปมตฺโต ตํ ตํ ยถากาลํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อถสฺส มูลํ วินสฺสติ. มาฆาตกาเลปิ ปาณาติปาตํ อทินฺนาทานาทีนิ จ กโรนฺโต ทณฺฑวเสน มหตึ โภคชานึ นิคจฺฉติ. ปพฺพชิโต ทุสฺสีโล ปมาทการณา สีลโต พุทฺธวจนโต ฌานโต สตฺตอริยธนโต จ ชานึ นิคจฺฉติ. คหฏฺสฺส ‘‘อสุโก อสุกกุเล ชาโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลโก สลากภตฺตมตฺตมฺปิ น เทตี’’ติ จตุปริสมชฺเฌ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิตสฺส ‘‘อสุโก นาสกฺขิ สีลํ รกฺขิตุํ พุทฺธวจนํ คเหตุํ, เวชฺชกมฺมาทีหิ ชีวติ, ฉหิ อคารเวหิ สมนฺนาคโต’’ติ เอวํ อพฺภุคฺคจฺฉติ.

อวิสารโทติ คหฏฺโ ตาว ‘‘อวสฺสํ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺาเน โกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ มํ นิคฺคณฺหิสฺสนฺติ วา, ราชกุลสฺส วา ทสฺสนฺตี’’ติ สภโย อุปสงฺกมติ. มงฺกุภูโต จ ปติตกฺขนฺโธ อโธมุโข องฺคุฏฺเกน ภูมึ กสนฺโต นิสีทติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ. ปพฺพชิโตปิ ‘‘พหู ภิกฺขู สนฺนิปติตา, อวสฺสํ โกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ เม อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ เปตฺวา สามฺา จาเวตฺวา นิกฺกฑฺฒิสฺสนฺตี’’ติ สภโย อุปสงฺกมติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ. เอกจฺโจ ปน ทุสฺสีโลปิ ทปฺปิโต วิย จรติ, โสปิ อชฺฌาสเยน มงฺกุ โหติเยว.

สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตีติ ตสฺส หิ มรณมฺเจ นิปนฺนสฺส ทุสฺสีลกมฺมํ สมาทาย วตฺติตฏฺานํ อาปาถํ อาคจฺฉติ. โส อุมฺมีเลตฺวา อิธโลกํ ปสฺสติ, นิมฺมีเลตฺวา ปรโลกํ. ตสฺส จตฺตาโร อปายา อุปฏฺหนฺติ, สตฺติสเตน สีเส ปหริยมาโน วิย โหติ. โส ‘‘วาเรถ วาเรถา’’ติ วิรวนฺโต มรติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตี’’ติ. ปฺจมปทํ อุตฺตานเมว. อานิสํสกถา วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา.

๔. พหุภาณิสุตฺตวณฺณนา

๒๑๔. จตุตฺเถ พหุภาณิสฺมินฺติ ปฺาย อปริจฺฉินฺทิตฺวา พหุํ ภณนฺเต. มนฺตภาณิสฺมินฺติ มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ตาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ภณนฺเต.

๕. ปมอกฺขนฺติสุตฺตวณฺณนา

๒๑๕. ปฺจเม เวรพหุโลติ ปุคฺคลเวเรนปิ อกุสลเวเรนปิ พหุเวโร. วชฺชพหุโลติ โทสพหุโล.

๖. ทุติยอกฺขนฺติสุตฺตวณฺณนา

๒๑๖. ฉฏฺเ ลุทฺโทติ ทารุโณ กกฺขโฬ. วิปฺปฏิสารีติ มงฺกุภาเวน สมนฺนาคโต.

๗.ปมอปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา

๒๑๗. สตฺตเม อปาสาทิเกติ อปาสาทิเกหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคเต. ปาสาทิเกติ ปสาทาวเห ปริสุทฺธสมาจาเร. อฏฺมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.

๑๐. มธุราสุตฺตวณฺณนา

๒๒๐. ทสเม ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาทีนวา มธุรายนฺติ เอกํ สมยํ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ จรมาโน มธุรานครํ สมฺปาปุณิตฺวา อนฺโตนครํ ปวิสิตุํ อารภิ. อเถกา มิจฺฉาทิฏฺิกา ยกฺขินี อเจลา หุตฺวา ทฺเว หตฺเถ ปสาเรตฺวา ชิวฺหํ นิลฺลาเลตฺวา ทสพลสฺส ปุรโต อฏฺาสิ. สตฺถา อนฺโตนครํ อปฺปวิสิตฺวา ตโตว นิกฺขมิตฺวา วิหารํ อคมาสิ. มหาชโน ขาทนียโภชนียฺเจว สกฺการสมฺมานฺจ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ อทาสิ. สตฺถา ตสฺส นครสฺส นิคฺคณฺหนตฺถาย อิมํ สุตฺตํ อารภิ. ตตฺถ วิสมาติ น สมตลา. พหุรชาติ วาตปหรณกาเล อุทฺธเตน รชกฺขนฺเธน ปริโยนทฺธา วิย โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อกฺโกสกวคฺโค ทุติโย.

(๒๓) ๓. ทีฆจาริกวคฺโค

๑. ปมทีฆจาริกสุตฺตวณฺณนา

๒๒๑. ตติยสฺส ปเม อนวตฺถจาริกนฺติ อววตฺถิตจาริกํ. สุตํ น ปริโยทเปตีติ ยมฺปิสฺส สุตํ อตฺถิ, ตํ ปริโยทเปตุํ น สกฺโกติ. สุเตเนกจฺเจน อวิสารโท โหตีติ โถกโถเกน สุเตน วิชฺชมาเนนาปิ าเณน โสมนสฺสปฺปตฺโต น โหติ. สมวตฺถจาเรติ สมวตฺถิตจาเร. ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมว.

๓-๔. อตินิวาสสุตฺตาทิวณฺณนา

๒๒๓-๒๒๔. ตติเย พหุภณฺโฑติ พหุปริกฺขาโร. พหุเภสชฺโชติ สปฺปินวนีตาทีนํ พหุตาย พหุเภสชฺโช. พฺยตฺโตติ พฺยาสตฺโต. สํสฏฺโติ ปฺจวิเธน สํสคฺเคน สํสฏฺโ หุตฺวา. อนนุโลมิเกนาติ สาสนสฺส อนนุจฺฉวิเกน. จตุตฺเถ วณฺณมจฺฉรีติ คุณมจฺฉรี. ธมฺมมจฺฉรีติ ปริยตฺติมจฺฉรี.

๕-๖. กุลูปกสุตฺตาทิวณฺณนา

๒๒๕-๒๒๖. ปฺจเม อนามนฺตจาเร อาปชฺชตีติ ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา ปุเรภตฺตํ วา ปจฺฉาภตฺตํ วา กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ สิกฺขาปเท (ปารา. ๒๙๔) วุตฺตํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. รโห นิสชฺชายาติอาทีนิปิ เตสํ เตสํ สิกฺขาปทานํ วเสน เวทิตพฺพานิ. ฉฏฺเ อติเวลนฺติ อติกฺกนฺตปมาณกาลํ. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.

๘. อุสฺสูรภตฺตสุตฺตวณฺณนา

๒๒๘. อฏฺเม อุสฺสูรภตฺเตติ อติทิวาปจนภตฺเต. น กาเลน ปฏิปูเชนฺตีติ ยาคุกาเล ยาคุํ, ขชฺชกกาเล ขชฺชกํ, โภชนกาเล โภชนํ อปจนฺตา ยุตฺตปฺปยุตฺตกาลสฺส อตินามิตตฺตา น กาเลน ปฏิปูเชนฺติ, อตฺตโน จิตฺเตเนว เทนฺติ นาม. ตโต เตปิ เตสุ อตฺตโน เคหํ อาคเตสุ ตเถว กโรนฺติ. กุลปเวณิยา อาคตา พลิปฏิคฺคาหิกา เทวตาปิ ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเลน ลาภํ ลภมานาเยว รกฺขนฺติ โคปยนฺติ ปีฬํ อกตฺวา. อกาเล ลภมานา ปน ‘‘อิเม อมฺเหสุ อนาทรา’’ติ อารกฺขํ น กโรนฺติ.

สมณพฺราหฺมณาปิ ‘‘เอเตสํ เคเห โภชนเวลาย โภชนํ น โหติ, ิตมชฺฌนฺหิเก เทนฺตี’’ติ มงฺคลามงฺคเลสุ กาตพฺพํ น กโรนฺติ. วิมุขา กมฺมํ กโรนฺตีติ ‘‘ปาโต กิฺจิ น ลภาม, ขุทาย ปฏิปีฬิตา กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกมา’’ติ กมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิสีทนฺติ. อโนชวนฺตํ โหตีติ อกาเล ภุตฺตํ โอชํ หริตุํ น สกฺโกติ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ.

๙. ปมกณฺหสปฺปสุตฺตวณฺณนา

๒๒๙. นวเม สภีรูติ สนิทฺโท มหานิทฺทํ นิทฺทายติ. สปฺปฏิภโยติ ตํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สปฺปฏิภโย. มิตฺตทุพฺภีติ ปานโภชนทายกมฺปิ มิตฺตํ ทุพฺภติ หึสติ. มาตุคาเมปิ เอเสว นโย.

๑๐. ทุติยกณฺหสปฺปสุตฺตวณฺณนา

๒๓๐. ทสเม โฆรวิโสติ กกฺขฬวิโส. ทุชฺชิวฺโหติ ทฺวิธา ภินฺนชิวฺโห. โฆรวิสตาติ โฆรวิสตาย. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย.

ทีฆจาริกวคฺโค ตติโย.

(๒๔) ๔. อาวาสิกวคฺโค

๑. อาวาสิกสุตฺตวณฺณนา

๒๓๑. จตุตฺถสฺส ปเม น อากปฺปสมฺปนฺโนติ สมณากปฺเปน สมฺปนฺโน. อภาวนีโย โหตีติ วฑฺฒนีโย น โหติ. ทุติยํ อุตฺตานเมว.

๓. โสภนสุตฺตวณฺณนา

๒๓๓. ตติเย ปฏิพโลติ กายพเลน จ าณพเลน จ สมนฺนาคตตฺตา ปฏิพโล.

๔. พหูปการสุตฺตวณฺณนา

๒๓๔. จตุตฺเถ ขณฺฑผุลฺลนฺติ ปติตฏฺานฺจ ภินฺนฏฺานฺจ. ปฏิสงฺขโรตีติ ปฏิปากติกํ กโรติ. อาโรเจตีติ อิทํ ปวาริตกุลานํ วเสน วุตฺตํ.

๕. อนุกมฺปสุตฺตวณฺณนา

๒๓๕. ปฺจเม อธิสีเลสูติ ปฺจสุ สีเลสุ. ธมฺมทสฺสเน นิเวเสตีติ จตุสจฺจธมฺมทสฺสเน ปติฏฺาเปติ. อรหคฺคตนฺติ สพฺพสกฺการานํ อรเห รตนตฺตเยว คตํ, ตีสุ วตฺถูสุ ครุจิตฺตีการํ อุปฏฺเปถาติ อตฺโถ. ฉฏฺํ อุตฺตานเมว.

๗. ทุติยอวณฺณารหสุตฺตวณฺณนา

๒๓๗. สตฺตเม อาวาสปลิเคธีติ อาวาสํ พลวคิทฺธิวเสน คิลิตฺวา วิย ิโต. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมวาติ.

อาวาสิกวคฺโค จตุตฺโถ.

(๒๕) ๕. ทุจฺจริตวคฺโค

๑. ปมทุจฺจริตสุตฺตวณฺณนา

๒๔๑. ปฺจมสฺส ปเม ทุจฺจริเต สุจริเตติ อิทํ อเภทโต วุตฺตํ, กายทุจฺจริเตติอาทิ กายทฺวาราทีนํ วเสน เภทโต. สทฺธมฺมาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต. อสทฺธมฺเมติ อกุสลกมฺมปถสงฺขาเต อสฺสทฺธมฺเม.

๙. สิวถิกสุตฺตวณฺณนา

๒๔๙. นวเม สิวถิกายาติ สุสาเน. อาโรทนาติ อาโรทนฏฺานํ. อสุจินาติ ชิคุจฺฉนีเยน.

๑๐. ปุคฺคลปฺปสาทสุตฺตวณฺณนา

๒๕๐. ทสเม ปุคฺคลปฺปสาเทติ เอกปุคฺคลสฺมึ อุปฺปนฺนปฺปสาเท. อนฺเต นิสีทาเปตีติ ภิกฺขูนํ อาสนปริยนฺเต นิสีทาเปติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

ทุจฺจริตวคฺโค ปฺจโม.

ปฺจมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

(๒๖) ๖. อุปสมฺปทาวคฺโค

๑-๓. อุปสมฺปาเทตพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา

๒๕๑-๒๕๓. ฉฏฺสฺส ปเม อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา อุปสมฺปาเทตพฺพํ. ทุติเย นิสฺสโย ทาตพฺโพติ อาจริเยน หุตฺวา นิสฺสโย ทาตพฺโพ. ตติเย สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา สามเณโร คเหตพฺโพ. อิติ อิมานิ ตีณิปิ สุตฺตานิ ปมโพธิยํ ขีณาสววเสน วุตฺตานิ. จตุตฺถาทีนิ อนุปทวณฺณนาโต อุตฺตานตฺถาเนว.

๑. สมฺมุติเปยฺยาลาทิวณฺณนา

๒๗๒. ภตฺตุทฺเทสกาทีนํ วินิจฺฉยกถา สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถายํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๕) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาติ. สมฺมโต น เปเสตพฺโพติ ปกติยา สมฺมโต ‘‘คจฺฉ ภตฺตานิ อุทฺทิสาหี’’ติ น เปเสตพฺโพ.

๒๗๓-๒๘๕. สาฏิยคฺคาหาปโกติ วสฺสิกสาฏิกาย คาหาปโก. ปตฺตคฺคาหาปโกติ ‘‘โย จ ตสฺสา ภิกฺขุปริสาย ปตฺตปริยนฺโต, โส ตสฺส ภิกฺขุโน ปทาตพฺโพ’’ติ เอตฺถ วุตฺตปตฺตคฺคาหาปโก.

๒๙๓-๓๐๒. อาชีวโกติ นคฺคปริพฺพาชโก. นิคณฺโติ ปุริมภาคปฺปฏิจฺฉนฺโน. มุณฺฑสาวโกติ นิคณฺสาวโก. ชฏิลโกติ ตาปโส. ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโก. มาคณฺฑิกาทโยปิ ติตฺถิยา เอว. เอเตสํ ปน สีเลสุ ปริปูรการิตาย อภาเวน สุกฺกปกฺโข น คหิโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺกถาย

ปฺจกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺิตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.

องฺคุตฺตรนิกาเย

ฉกฺกนิปาต-อฏฺกถา

๑. ปมปณฺณาสกํ

๑. อาหุเนยฺยวคฺโค

๑. ปมอาหุเนยฺยสุตฺตวณฺณนา

. ฉกฺกนิปาตสฺส ปเม อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูติ, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโนติ อิฏฺารมฺมเณ ราคสหคเตน โสมนสฺเสน สุมโน วา อนิฏฺารมฺมเณ โทสสหคเตน โทมนสฺเสน ทุมฺมโน วา น โหติ. อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนติ มชฺฌตฺตารมฺมเณ อสมเปกฺขเนน อฺาณุเปกฺขาย อุเปกฺขกภาวํ อนาปชฺชิตฺวา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา อารมฺมเณ มชฺฌตฺโต วิหรติ. อิมสฺมึ สุตฺเต ขีณาสวสฺส สตตวิหาโร กถิโต.

๒. ทุติยอาหุเนยฺยสุตฺตวณฺณนา

๒-๔. ทุติเย อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธนฺติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว. อาสวานํ ขยา อนาสวนฺติ อาสวานํ ขเยน อนาสวํ, น จกฺขุวิฺาณาทีนํ วิย อภาเวนาติ. อิมสฺมึ สุตฺเต ขีณาสวสฺส อภิฺา ปฏิปาฏิยา กถิตา. ตติยจตุตฺเถสุ ขีณาสโว กถิโต.

๕-๗. อาชานียสุตฺตตฺตยวณฺณนา

๕-๗. ปฺจเม องฺเคหีติ คุณงฺเคหิ. ขโมติ อธิวาสโก. รูปานนฺติ รูปารมฺมณานํ. วณฺณสมฺปนฺโนติ สรีรวณฺเณน สมฺปนฺโน. ฉฏฺเ พลสมฺปนฺโนติ กายพเลน สมฺปนฺโน. สตฺตเม ชวสมฺปนฺโนติ ปทชเวน สมฺปนฺโน.

๘-๙. อนุตฺตริยสุตฺตาทิวณฺณนา

๘-๙. อฏฺเม อนุตฺตริยานีติ อฺเน อุตฺตริตเรน รหิตานิ นิรุตฺตรานิ. ทสฺสนานุตฺตริยนฺติ รูปทสฺสเนสุ อนุตฺตรํ. เอส นโย สพฺพปเทสุ. หตฺถิรตนาทีนฺหิ ทสฺสนํ น ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วา กสิณอสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อฺตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ นาม. มณิรตนาทีนํ ลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นาม. หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ, สิกฺขาตฺตยสฺส ปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ น อนุสฺสตานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสตานุตฺตริยํ นาม. อิติ อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิ โลกิยโลกุตฺตรานิ กถิตานิ. นวเม พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธคุณารมฺมณา สติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

๑๐. มหานามสุตฺตวณฺณนา

๑๐. ทสเม มหานาโมติ ทสพลสฺส จูฬปิตุ ปุตฺโต เอโก สกฺยราชา. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส หุตฺวา ทาสปริชนปริวุโต คนฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา ยตฺถ สตฺถา, ตตฺถ อคมาสิ. อริยผลํ อสฺส อาคตนฺติ อาคตผโล. สิกฺขาตฺตยสาสนํ เอเตน วิฺาตนฺติ วิฺาตสาสโน. อิติ อยํ ราชา ‘‘โสตาปนฺนสฺส นิสฺสยวิหารํ ปุจฺฉามี’’ติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห.

เนวสฺส ราคปริยุฏฺิตนฺติ น อุปฺปชฺชมาเนน ราเคน อุฏฺหิตฺวา คหิตํ. อุชุคตนฺติ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺาเน อุชุกเมว คตํ. ตถาคตํ อารพฺภาติ ตถาคตคุเณ อารพฺภ. อตฺถเวทนฺติ อฏฺกถํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ปีติปาโมชฺชํ. ธมฺมเวทนฺติ ปาฬึ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ปีติปาโมชฺชํ. ธมฺมูปสฺหิตนฺติ ปาฬิฺจ อฏฺกถฺจ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ. ปมุทิตสฺสาติ ทุวิเธน ปาโมชฺเชน ปมุทิตสฺส. ปีติ ชายตีติ ปฺจวิธา ปีติ นิพฺพตฺตติ. กาโย ปสฺสมฺภตีติ นามกาโย จ กรชกาโย จ ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ. สมาธิยตีติ อารมฺมเณ สมฺมา ปิตํ โหติ. วิสมคตาย ปชายาติ ราคโทสโมหวิสมคเตสุ สตฺเตสุ. สมปฺปตฺโตติ สมํ อุปสมํ ปตฺโต หุตฺวา. สพฺยาปชฺฌายาติ สทุกฺขาย. ธมฺมโสตํ สมาปนฺโนติ วิปสฺสนาสงฺขาตํ ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน. พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวตีติ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิติ มหานาโม โสตาปนฺนสฺส นิสฺสยวิหารํ ปุจฺฉิ. สตฺถาปิสฺส ตเมว กเถสิ. เอวํ อิมสฺมึ สุตฺเต โสตาปนฺโนว กถิโตติ.

อาหุเนยฺยวคฺโค ปโม.

๒. สารณียวคฺโค

๑. ปมสารณียสุตฺตวณฺณนา

๑๑. ทุติยสฺส ปเม สารณียาติ สริตพฺพยุตฺตกา. เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ เมตฺเตน จิตฺเตน กาตพฺพํ กายกมฺมํ. วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ จ ปน ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ, คิหีสุปิ ลพฺภนฺติ. ภิกฺขูนฺหิ เมตฺเตน จิตฺเตน อาภิสมาจาริกธมฺมปูรณํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. คิหีนํ เจติยวนฺทนตฺถาย โพธิวนฺทนตฺถาย สงฺฆนิมนฺตนตฺถาย คมนํ, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเ ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ, ปตฺตปฏิคฺคหณํ, อาสนปฺาปนํ, อนุคมนนฺติ เอวมาทิกํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม.

ภิกฺขูนํ เมตฺเตน จิตฺเตน อาจารปณฺณตฺติสิกฺขาปนํ, กมฺมฏฺานกถนํ, ธมฺมเทสนา, เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. คิหีนํ ‘‘เจติยวนฺทนาย คจฺฉาม, โพธิวนฺทนาย คจฺฉาม, ธมฺมสฺสวนํ กริสฺสาม, ทีปมาลาปุปฺผปูชํ กริสฺสาม, ตีณิ สุจริตานิ สมาทาย วตฺติสฺสาม, สลากภตฺตาทีนิ ทสฺสาม, วสฺสาวาสิกํ ทสฺสาม, อชฺช สงฺฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย ทสฺสาม, สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ขาทนียาทีนิ สํวิทหถ, อาสนานิ ปฺาเปถ, ปานียํ อุปฏฺาเปถ, สงฺฆํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อาเนถ, ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา อุสฺสาหชาตา เวยฺยาวจฺจํ กโรถา’’ติอาทิวจนกาเล เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม.

ภิกฺขูนํ ปาโตว อุฏฺาย สรีรปฏิชคฺคนํ เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ จ กตฺวา วิวิตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺฌา’’ติ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. คิหีนํ ‘‘อยฺยา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺฌา’’ติ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม.

อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ. ตตฺถ นวกานํ จีวรกมฺมาทีสุ สหายภาวคมนํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม, เถรานํ ปน ปาทโธวนทานาทิเภทํ สพฺพมฺปิ สามีจิกมฺมํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. อุภเยหิปิ ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ทารุภณฺฑาทีนํ เตสุ อวฺํ อกตฺวา อตฺตนา ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ วิย ปฏิสามนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. ‘‘เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร’’ติ เอวํ ปคฺคยฺห วจนํ สมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. วิหาเร อสนฺตํ ปน ปฏิปุจฺฉนฺตสฺส ‘‘กหํ อมฺหากํ เทวตฺเถโร, กหํ อมฺหากํ ติสฺสตฺเถโร, กทา นุ โข อาคมิสฺสตี’’ติ เอวํ มมายนวจนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานิ ปน นยนานิ อุมฺมีเลตฺวา ปสนฺเนน มุเขน โอโลกนํ สมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. ‘‘เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร อโรโค โหตุ อปฺปาพาโธ’’ติ สมนฺนาหรณํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม.

ลาภาติ จีวราทโย ลทฺธปจฺจยา. ธมฺมิกาติ กุหนาทิเภทํ มิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน ภิกฺขาจริยวตฺเตน อุปฺปนฺนา. อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺนมตฺตมฺปีติ ปจฺฉิมโกฏิยา ปตฺตปริยาปนฺนํ ปตฺตสฺส อนฺโตคตํ ทฺวตฺติกฏจฺฉุภิกฺขามตฺตมฺปิ. อปฺปฏิวิภตฺตโภคีติ เอตฺถ ทฺเว ปฏิวิภตฺตานิ นาม อามิสปฏิวิภตฺตํ ปน ปุคฺคลปฏิวิภตฺตฺจ. ตตฺถ ‘‘เอตฺตกํ ทสฺสามิ, เอตฺตกํ น ทสฺสามี’’ติ เอวํ จิตฺเตน ปฏิวิภชนํ อามิสปฏิวิภตฺตํ นาม. ‘‘อสุกสฺส ทสฺสามิ, อสุกสฺส น ทสฺสามี’’ติ เอวํ จิตฺเตน วิภชนํ ปน ปุคฺคลปฏิวิภตฺตํ นาม. ตทุภยมฺปิ อกตฺวา โย อปฺปฏิวิภตฺตํ ภุฺชติ, อยํ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี นาม. สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ สาธารณโภคีติ เอตฺถ สาธารณโภคิโน อิทํ ลกฺขณํ – ยํ ยํ ปณีตํ ลภติ, ตํ ตํ เนว ลาเภนลาภํ-นิชิคีสนตามุเขน คิหีนํ เทติ, น อตฺตนา ปริภุฺชติ, ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ ‘‘สงฺเฆน สาธารณํ โหตู’’ติ คเหตฺวา ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ สงฺฆสนฺตกํ วิย ปสฺสติ.

อิมํ ปน สารณียธมฺมํ โก ปูเรติ, โก น ปูเรติ? ทุสฺสีโล ตาว น ปูเรติ. น หิ ตสฺส สนฺตกํ สีลวนฺตา คณฺหนฺติ. ปริสุทฺธสีโล ปน วตฺตํ อขณฺเฑนฺโต ปูเรติ. ตตฺริทํ วตฺตํ – โย หิ โอทิสฺสกํ กตฺวา มาตุ วา ปิตุ วา อาจริยุปชฺฌายาทีนํ วา เทติ, โส ทาตพฺพํ เทติ. สารณียธมฺโม ปนสฺส น โหติ, ปลิโพธชคฺคนํ นาม โหติ. สารณียธมฺโม หิ มุตฺตปลิโพธสฺส วฏฺฏติ. เตน ปน โอทิสฺสกํ เทนฺเตน คิลานคิลานุปฏฺากอาคนฺตุกคมิกานฺเจว นวปพฺพชิตสฺส จ สงฺฆาฏิปตฺตคฺคหณํ อชานนฺตสฺส ทาตพฺพํ. เอเตสํ ทตฺวา อวเสสํ เถราสนโต ปฏฺาย โถกํ โถกํ อทตฺวา โย ยตฺตกํ คณฺหาติ, ตสฺส ตตฺตกํ ทาตพฺพํ. อวสิฏฺเ อสติ ปุน ปิณฺฑาย จริตฺวา เถราสนโต ปฏฺาย ยํ ยํ ปณีตํ, ตํ ตํ ทตฺวา เสสํ ภุฺชิตพฺพํ. ‘‘สีลวนฺเตหี’’ติ วจนโต ทุสฺสีลสฺส อทาตุมฺปิ วฏฺฏติ.

อยํ ปน สารณียธมฺโม สุสิกฺขิตาย ปริสาย สุปูโร โหติ, สุสิกฺขิตาย หิ ปริสาย โย อฺโต ลภติ, โส น คณฺหาติ. อฺโต อลภนฺโตปิ ปมาณยุตฺตเมว คณฺหติ, น อติเรกํ. อยํ ปน สารณียธมฺโม เอวํ ปุนปฺปุนํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ เทนฺตสฺสาปิ ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ ปูเรติ, น ตโต โอรํ. สเจ หิ ทฺวาทสเม วสฺเส สารณียธมฺมปูรโก ปิณฺฑปาตปูรํ ปตฺตํ อาสนสาลายํ เปตฺวา นฺหายิตุํ คจฺฉติ, สงฺฆตฺเถโร จ ‘‘กสฺเสโส ปตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘สารณียธมฺมปูรกสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาหรถ น’’นฺติ สพฺพํ ปิณฺฑปาตํ วิจาเรตฺวาว ภุฺชิตฺวา ริตฺตปตฺตํ เปติ. อถ โข โส ภิกฺขุ ริตฺตปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ อเสเสตฺวาว ปริภุฺชึสู’’ติ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, สารณียธมฺโม ภิชฺชติ, ปุน ทฺวาทส วสฺสานิ ปูเรตพฺโพ โหติ. ติตฺถิยปริวาสสทิโส เหส, สกึ ขณฺเฑ ชาเต ปุน ปูเรตพฺโพว. โย ปน ‘‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, ยสฺส เม ปตฺตคตํ อนาปุจฺฉาว สพฺรหฺมจารี ปริภุฺชนฺตี’’ติ โสมนสฺสํ ชเนติ, ตสฺส ปุณฺโณ นาม โหติ.

เอวํ ปูริตสารณียธมฺมสฺส ปน เนว อิสฺสา น มจฺฉริยํ โหติ, มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, สุลภปจฺจโย. ปตฺตคตมสฺส ทิยฺยมานมฺปิ น ขียติ, ภาชนียภณฺฑฏฺาเน อคฺคภณฺฑํ ลภติ, ภเย วา ฉาตเก วา ปตฺเต เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ.

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – เสนคิริวาสี ติสฺสตฺเถโร กิร มหาคิริคามํ อุปนิสฺสาย วสติ, ปฺาส มหาเถรา นาคทีปํ เจติยวนฺทนตฺถาย คจฺฉนฺตา คิริคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิฺจิ อลทฺธา นิกฺขมึสุ. เถโร ปวิสนฺโต เต ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ลทฺธํ, ภนฺเต’’ติ? วิจริมฺหา, อาวุโสติ. โส อลทฺธภาวํ ตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ. มยํ, อาวุโส, ปฺาส ชนา ปตฺตเตมนมตฺตมฺปิ น ลภิมฺหาติ. ภนฺเต, เนวาสิกา นาม ปฏิพลา โหนฺติ, อลภนฺตาปิ ภิกฺขาจารมคฺคสภาคํ ชานนฺตีติ. เถรา อาคเมสุํ. เถโร คามํ ปาวิสิ. ธุรเคเหเยว มหาอุปาสิกา ขีรภตฺตํ สชฺเชตฺวา เถรํ โอโลกยมานา ิตา เถรสฺส ทฺวารํ สมฺปตฺตสฺเสว ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. โส ตํ อาทาย เถรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ สงฺฆตฺเถรํ อาห. เถโร ‘‘อมฺเหหิ เอตฺตเกหิ กิฺจิ น ลทฺธํ, อยํ สีฆเมว คเหตฺวา อาคโต, กึ นุ โข’’ติ เสสานํ มุขํ โอโลเกสิ. เถโร โอโลกนากาเรเนว ตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ธมฺเมน สเมน ลทฺโธ, นิกฺกุกฺกุจฺจา คณฺหถา’’ติ อาทิโต ปฏฺาย สพฺเพสํ ยาวทตฺถํ ทตฺวา อตฺตนาปิ ยาวทตฺถํ ภุฺชิ.

อถ นํ ภตฺตกิจฺจาวสาเน เถรา ปุจฺฉึสุ – ‘‘กทา, อาวุโส, โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌี’’ติ? นตฺถิ เม, ภนฺเต, โลกุตฺตรธมฺโมติ. ฌานลาภีสิ, อาวุโสติ. เอตมฺปิ, ภนฺเต, นตฺถีติ? นนุ, อาวุโส, ปาฏิหาริยนฺติ. สารณียธมฺโม เม, ภนฺเต, ปูริโต, ตสฺส เม ปูริตกาลโต ปฏฺาย สเจปิ ภิกฺขุสตสหสฺสํ โหติ, ปตฺตคตํ น ขียตีติ. สาธุ สาธุ, สปฺปุริส, อนุจฺฉวิกมิทํ ตุยฺหนฺติ. อิทํ ตาว ปตฺตคตํ น ขียตีติ เอตฺถ วตฺถุ.

อยเมว ปน เถโร เจติยปพฺพเต คิริภณฺฑมหาปูชาย ทานฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ทาเน กึ วรภณฺฑ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ทฺเว สาฏกา, ภนฺเตติ. เอเต มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ? ตํ สุตฺวา อมจฺโจ รฺโ อาโรเจสิ – ‘‘เอโก ทหโร เอวํ วทตี’’ติ. ‘‘ทหรสฺส เอวํ จิตฺตํ, มหาเถรานํ ปน สุขุมสาฏกา วฏฺฏนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘มหาเถรานํ ทสฺสามี’’ติ เปสิ. ตสฺส ภิกฺขุสงฺเฆ ปฏิปาฏิยา ิเต เทนฺตสฺส มตฺถเก ปิตาปิ เต สาฏกา หตฺถํ นาโรหนฺติ, อฺเว อาโรหนฺติ. ทหรสฺส ทานกาเล ปน หตฺถํ อารุฬฺหา. โส ตสฺส หตฺเถ เปตฺวา อมจฺจสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ทหรํ นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทตฺวา สงฺฆํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทหรสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘‘กทา, ภนฺเต, อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺถา’’ติ อาห. โส ปริยาเยนปิ อสนฺตํ อวทนฺโต ‘‘นตฺถิ มยฺหํ, มหาราช, โลกุตฺตรธมฺโม’’ติ อาห. นนุ, ภนฺเต, ปุพฺเพว อวจุตฺถาติ. อาม, มหาราช, สารณียธมฺมปูรโก อหํ, ตสฺส เม ธมฺมสฺส ปูริตกาลโต ปฏฺาย ภาชนียภณฺฑฏฺาเน อคฺคภณฺฑํ ปาปุณาตีติ. ‘‘สาธุ สาธุ, ภนฺเต, อนุจฺฉวิกมิทํ ตุมฺหาก’’นฺติ วตฺวา ปกฺกามิ. อิทํ ภาชนียภณฺฑฏฺาเน อคฺคภณฺฑํ ปาปุณาตีติ เอตฺถ วตฺถุ.

พฺราหฺมณติสฺสภเย ปน ภาตรคามวาสิโน นาคตฺเถริยา อนาโรเจตฺวาว ปลายึสุ. เถรี ปจฺจูสสมเย ‘‘อติวิย อปฺปนิคฺโฆโส คาโม, อุปธาเรถ ตาวา’’ติ ทหรภิกฺขุนิโย อาห. ตา คนฺตฺวา สพฺเพสํ คตภาวํ ตฺวา อาคมฺม เถริยา อาโรเจสุํ. สา สุตฺวา ‘‘มา ตุมฺเห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถ, อตฺตโน อุทฺเทสปริปุจฺฉาโยนิโสมนสิกาเรสุเยว โยคํ กโรถา’’ติ วตฺวา ภิกฺขาจารเวลายํ ปารุปิตฺวา อตฺตทฺวาทสมา คามทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล อฏฺาสิ. รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ทฺวาทสนฺนมฺปิ ภิกฺขุนีนํ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา, ‘‘อยฺเย, อฺตฺถ มา คจฺฉถ, นิจฺจํ อิเธว อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาห. เถริยา ปน กนิฏฺภาตา นาคตฺเถโร นาม อตฺถิ. โส ‘‘มหนฺตํ ภยํ, น สกฺกา ยาเปตุํ, ปรตีรํ คมิสฺสามี’’ติ อตฺตทฺวาทสโมว อตฺตโน วสนฏฺานา นิกฺขนฺโต ‘‘เถรึ ทิสฺวา คมิสฺสามี’’ติ ภาตรคามํ อาคโต. เถรี ‘‘เถรา อาคตา’’ติ สุตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กึ อยฺยา’’ติ ปุจฺฉิ. โส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. สา ‘‘อชฺช เอกทิวสํ วิหาเรว วสิตฺวา สฺเว คมิสฺสถา’’ติ อาห. เถรา วิหารํ อคมึสุ.

เถรี ปุนทิวเส รุกฺขมูเล ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุฺชถา’’ติ อาห. เถโร ‘‘วฏฺฏิสฺสติ เถรี’’ติ วตฺวา ตุณฺหี อฏฺาสิ. ธมฺมิโก, ตาต, ปิณฺฑปาโต, กุกฺกุจฺจํ อกตฺวา ปริภุฺชถาติ. วฏฺฏิสฺสติ เถรีติ? สา ปตฺตํ คเหตฺวา อากาเส ขิปิ, ปตฺโต อากาเส อฏฺาสิ. เถโร ‘‘สตฺตตาลมตฺเต ิตมฺปิ ภิกฺขุนีภตฺตเมว เถรี’’ติ วตฺวา ‘‘ภยํ นาม สพฺพกาลํ น โหติ, ภเย วูปสนฺเต อริยวํสํ กถยมาโน, ‘โภ ปิณฺฑปาติก, ภิกฺขุนีภตฺตํ ภุฺชิตฺวา วีตินามยิตฺถา’ติ จิตฺเตน อนุวทิยมาโน สนฺถมฺภิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อปฺปมตฺตา โหถ เถริโย’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.

รุกฺขเทวตาปิ ‘‘สเจ เถโร เถริยา หตฺถโต ปิณฺฑปาตํ ปริภุฺชิสฺสติ, น ตํ นิวตฺเตสฺสามิ. สเจ น ปริภุฺชิสฺสติ, นิวตฺเตสฺสามี’’ติ จินฺตยมานา ตฺวา เถรสฺส คมนํ ทิสฺวา รุกฺขา โอรุยฺห ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ วตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ รุกฺขมูลํเยว อาเนตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ ปฏิฺํ กาเรตฺวา ทฺวาทส ภิกฺขุนิโย ทฺวาทส จ ภิกฺขู สตฺต วสฺสานิ อุปฏฺหิ. อิทํ เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตีติ เอตฺถ วตฺถุ. ตตฺร หิ เถรี สารณียธมฺมปูริกา อโหสิ.

อขณฺฑานีติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา สิกฺขาปทํ ภินฺนํ โหติ, ตสฺส สีลํ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ นาม. ยสฺส ปน เวมชฺเฌ ภินฺนํ, ตสฺส ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม โหติ. ยสฺส ปฏิปาฏิยา ทฺเว ตีณิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺิยํ วา กุจฺฉิยํ วา อุฏฺิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อฺตรวณฺณา คาวี วิย สพลํ นาม โหติ. ยสฺส อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาคพินฺทุวิจิตฺรา คาวี วิย กมฺมาสํ นาม โหติ. ยสฺส ปน สพฺเพน สพฺพํ อภินฺนานิ, ตสฺส ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ นาม โหนฺติ. ตานิ ปเนตานิ ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา ภุชิสฺสภาวกรณโต ภุชิสฺสานิ, พุทฺธาทีหิ วิฺูหิ ปสตฺถตฺตา วิฺุปฺปสตฺถานิ, ตณฺหาทิฏฺีหิ อปรามฏฺตฺตา ‘‘อิทํ นาม ตฺวํ อาปนฺนปุพฺโพ’’ติ เกนจิ ปรามฏฺุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ อปรามฏฺานิ, อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วา สํวตฺตยนฺตีติ สมาธิสํวตฺตนิกานีติ วุจฺจนฺติ.

สีลสามฺคโต วิหรตีติ เตสุ เตสุ ทิสาภาเคสุ วิหรนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมานภาวูปคตสีโล วิหรติ. โสตาปนฺนาทีนฺหิ สีลํ สมุทฺทนฺตเรปิ เทวโลเกปิ วสนฺตานํ อฺเสํ โสตาปนฺนาทีนํ สีเลน สมานเมว โหติ, นตฺถิ มคฺคสีเล นานตฺตํ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.

ยายํ ทิฏฺีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ. อริยาติ นิทฺโทสา. นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา. ตกฺกรสฺสาติ โย ตถาการี โหติ. ทุกฺขกฺขยายาติ สพฺพทุกฺขกฺขยตฺถํ. ทิฏฺิสามฺคโตติ สมานทิฏฺิภาวํ อุปคโต หุตฺวา วิหรตีติ.

๒. ทุติยสารณียสุตฺตวณฺณนา

๑๒. ทุติเย โย เต ธมฺเม ปูเรติ, ตํ สพฺรหฺมจารีนํ ปิยํ กโรนฺตีติ ปิยกรณา. ครุํ กโรนฺตีติ ครุกรณา. สงฺคหายาติ สงฺคณฺหนตฺถาย. อวิวาทายาติ อวิวทนตฺถาย. สามคฺคิยาติ สมคฺคภาวตฺถาย. เอกีภาวายาติ เอกภาวตฺถาย นินฺนานากรณาย. สํวตฺตนฺตีติ วตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติ.

๓. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา

๑๓. ตติเย นิสฺสารณียา ธาตุโยติ นิสฺสรณธาตุโยว. เมตฺตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺตีติ เอตฺถ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา ติกจตุกฺกชฺฌานิกา เมตฺตาว เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ นาม. ภาวิตาติ วฑฺฒิตา. พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตา. ยานีกตาติ ยุตฺตยานสทิสา กตา. วตฺถุกตาติ ปติฏฺา กตา. อนุฏฺิตาติ อธิฏฺิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา อาจิตา อุปจิตา. สุสมารทฺธาติ สุปฺปคุณกรเณน สุฏฺุ สมารทฺธา. ปริยาทาย ติฏฺตีติ ปริยาทิยิตฺวา คเหตฺวา ติฏฺติ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ ยสฺมา อภูตพฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา ‘‘มา เอวํ ภณี’’ติ วตฺตพฺโพ. ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ อตฺโถ. โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยมคฺคํ ปตฺวา ‘‘ปุน พฺยาปาโท นตฺถี’’ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อนิมิตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ พลววิปสฺสนา. ทีฆภาณกา ปน อรหตฺตผลสมาปตฺตีติ วทนฺติ. สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนฺเจว รูปนิมิตฺตาทีนฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนฺจ อภาวา อนิมิตฺตาติ วุตฺตา. นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรณสภาวํ.

อสฺมีติ อสฺมิมาโน. อยมหมสฺมีติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อยํ นาม อหํ อสฺมีติ. เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ สเจ เต ปมมคฺควชฺฌา วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา ‘‘มา อภูตํ คณฺหี’’ติ วาเรตพฺโพ. อสฺมีติ มานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตมคฺคผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเ ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค ‘‘อสฺมีติ มานสมุคฺฆาโต’’ติ วุตฺโต. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต อภูตพฺยากรณํ นาม กถิตํ.

๔. ภทฺทกสุตฺตวณฺณนา

๑๔. จตุตฺเถ น ภทฺทกนฺติ น ลทฺธกํ. ตตฺถ โย หิ ภีตภีโต มรติ, ตสฺส น ภทฺทกํ มรณํ โหติ. โย อปาเย ปฏิสนฺธึ คณฺหาติ, ตสฺส น ภทฺทิกา กาลกิริยา โหติ. กมฺมาราโมติอาทีสุ อารมณํ อาราโม, อภิรตีติ อตฺโถ. วิหารกรณาทิมฺหิ นวกมฺเม อาราโม อสฺสาติ กมฺมาราโม. ตสฺมึเยว กมฺเม รโตติ กมฺมรโต. ตเทว กมฺมารามตํ ปุนปฺปุนํ ยุตฺโตติ อนุยุตฺโต. เอส นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ ภสฺสนฺติ อาลาปสลฺลาโป. นิทฺทาติ โสปฺปํ. สงฺคณิกาติ คณสงฺคณิกา. สา ‘‘เอกสฺส ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ โหติ ตติยโก’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺพา. สํสคฺโคติ ทสฺสนสวนสมุลฺลาปสมฺโภคกายสํสคฺควเสน ปวตฺโต สํสฏฺภาโว. ปปฺโจติ ตณฺหาทิฏฺิมานวเสน ปวตฺโต มทนาการสณฺิโต กิเลสปปฺโจ. สกฺกายนฺติ เตภูมกวฏฺฏํ. สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ เหตุนา นเยน สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส ปริวฏุมปริจฺเฉทกรณตฺถํ. มโคติ มคสทิโส. นิปฺปปฺจปเทติ นิพฺพานปเท. อาราธยีติ ปริปูรยิ ตํ สมฺปาเทสีติ.

๕. อนุตปฺปิยสุตฺตวณฺณนา

๑๕. ปฺจเม อนุตปฺปาติ อนุโสจิตพฺพา อนุตาปการี. อิเมสุ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ คาถาสุ จ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.

๖. นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา

๑๖. ฉฏฺเ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโน. เอตทโวจาติ สามิกสฺส เภสชฺชํ กตฺวา พฺยาธึ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตี อิทานิ สีหนาทํ นทิตฺวา สจฺจกิริยาย พฺยาธึ วูปสเมตุํ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอตํ ‘‘มา โข ตฺว’’นฺติอาทิวจนํ อโวจ. สาเปกฺโขติ สตณฺโห. น นกุลมาตาติ เอตฺถ น-กาโร น สกฺขตีติ เอวํ ปรปเทน โยเชตพฺโพ. สนฺถริตุนฺติ นิจฺฉิทฺทํ กาตุํ, สณฺเปตุนฺติ อตฺโถ. เวณึ โอลิขิตุนฺติ เอฬกโลมานิ กปฺเปตฺวา วิชเฏตฺวา เวณึ กาตุํ.

อฺํ ฆรํ คมิสฺสตีติ อฺํ สามิกํ คณฺหิสฺสติ. โสฬส วสฺสานิ คหฏฺกํ พฺรหฺมจริยํ สมาจิณฺณนฺติ อิโต โสฬสวสฺสมตฺถเก คหฏฺพฺรหฺมจริยวาโส สมาจิณฺโณ. ทสฺสนกามตราติ อติเรเกน ทสฺสนกามา. อิเมหิ ตีหิ องฺเคหิ สีหนาทํ นทิตฺวา ‘‘อิมินา สจฺเจน ตว สรีเร พฺยาธิ ผาสุ โหตู’’ติ สจฺจกิริยํ อกาสิ.

อิทานิ ภควนฺตํ สกฺขึ กตฺวา อตฺตโน สีลาทิคุเณหิปิ สจฺจกิริยํ กาตุํ สิยา โข ปน เตติอาทิมาห. ตตฺถ ปริปูรการินีติ สมตฺตการินี. เจโตสมถสฺสาติ สมาธิกมฺมฏฺานสฺส. โอคาธปฺปตฺตาติ โอคาธํ อนุปฺปเวสํ ปตฺตา. ปติคาธปฺปตฺตาติ ปติคาธํ ปติฏฺํ ปตฺตา. อสฺสาสปฺปตฺตาติ อสฺสาสํ อวสฺสยํ ปตฺตา. เวสารชฺชปฺปตฺตาติ โสมนสฺสาณํ ปตฺตา. อปรปฺปจฺจยาติ ปรปฺปจฺจโย วุจฺจติ ปรสทฺธา ปรปตฺติยายนา, ตาย วิรหิตาติ อตฺโถ. อิเมหิ ตีหิ องฺเคหิ อตฺตโน คุเณ อารพฺภ สจฺจกิริยํ อกาสิ. คิลานา วุฏฺิโตติ คิลาโน หุตฺวา วุฏฺิโต. ยาวตาติ ยตฺติกาโย. ตาสํ อฺตราติ ตาสํ อนฺตเร เอกา. อนุกมฺปิกาติ หิตานุกมฺปิกา. โอวาทิกาติ โอวาททายิกา. อนุสาสิกาติ อนุสิฏฺิทายิกา.

๗. โสปฺปสุตฺตวณฺณนา

๑๗. สตฺตเม ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ เอกีภาวาย ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติโต ผลสมาปตฺติวิหารโต วุฏฺิโต. ยถาวิหารนฺติ อตฺตโน อตฺตโน วสนวิหารํ. นวาติ ปพฺพชฺชาย นวกา. เต ปฺจสตมตฺตา อเหสุํ. กากจฺฉมานาติ กากสทฺทํ กโรนฺตา ทนฺเต ขาทนฺตา. เถราติ ถิรภาวํ ปตฺตา. เตน โนติ เตน นุ. เสยฺยสุขาทีนิ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนว. รฏฺิโกติ โย รฏฺํ ภุฺชติ. เปตฺตณิโกติ โย ปิตรา ภุตฺตานุภุตฺตํ ภุฺชติ. เสนาปติโกติ เสนาย เชฏฺโก. คามคามณิโกติ คามโภชโก. ปูคคามณิโกติ คณเชฏฺโก. อวิปสฺสโก กุสลานํ ธมฺมานนฺติ กุสลานํ ธมฺมานํ อเนสโก อคเวสโก หุตฺวา. โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานนฺติ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ.

๘. มจฺฉพนฺธสุตฺตวณฺณนา

๑๘. อฏฺเม มจฺฉิกนฺติ มจฺฉฆาตกํ. หตฺถินา ยาตีติ หตฺถิยายี. ปรโตปิ เอเสว นโย. วชฺเฌติ วธิตพฺเพ. วธายนีเตติ วธาย อุปนีเต. ปาปเกน มนสาติ ลามเกน วธกจิตฺเตน. ปาฬิยํ ปน วธายุปนีเตติ ลิขนฺติ. มาควิโกติ มิคฆาตโก. โก ปน วาโท มนุสฺสภูตนฺติ โย มนุสฺสภูตํ ปาปเกน มนสา อนุเปกฺขติ, ตสฺส สมฺปตฺติยา อภาเว กิเมว วตฺตพฺพํ. อิทํ ปาปกสฺส กมฺมุโน อนิฏฺผลภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เยสํ ปน ตาทิสํ กมฺมํ กโรนฺตานมฺปิ ยสปฏิลาโภ โหติ, เตสํ ตํ อกุสลํ นิสฺสาย กุสลํ วิปจฺจตีติ เวทิตพฺพํ. เตน ปนสฺส อกุสลกมฺเมน อุปหตตฺตา วิปาโก น จิรฏฺิติโก โหติ. อิมสฺมึ สุตฺเต อกุสลปกฺโขว กถิโต.

๙. ปมมรณสฺสติสุตฺตวณฺณนา

๑๙. นวเม นาติเกติ เอวํนามเก คาเม. คิฺชกาวสเถติ อิฏฺกามเย ปาสาเท. อมโตคธาติ นิพฺพาโนคธา, นิพฺพานปติฏฺาติ อตฺโถ. ภาเวถ โนติ ภาเวถ นุ. มรณสฺสตินฺติ มรณสฺสติกมฺมฏฺานํ. อโห วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโต. พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติ ตุมฺหากํ สาสเน มม กิจฺจํ พหุ กตํ อสฺส. ตทนฺตรนฺติ ตํ อนฺตรํ ขณํ โอกาสํ. อสฺสสิตฺวา วา ปสฺสสามีติ เอตฺถ อสฺสาโส วุจฺจติ อนฺโต ปวิสนวาโต, ปสฺสาโส พหิ นิกฺขมนวาโต. อิติ อยํ ภิกฺขุ ยาว อนฺโต ปวิฏฺวาโต พหิ นิกฺขมติ, พหิ นิกฺขนฺโต วาโต อนฺโต ปวิสติ, ตาว ชีวิตํ ปตฺเถนฺโต เอวมาห. ทนฺธนฺติ มนฺทํ ครุกํ อสีฆปฺปวตฺตํ. อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตผลตฺถาย. อิมสฺมึ สุตฺเต มรณสฺสติ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา กถิตาติ.

๑๐. ทุติยมรณสฺสติสุตฺตวณฺณนา

๒๐. ทสเม ปติคตายาติ ปฏิปนฺนาย. อิติ ปฏิสฺจิกฺขตีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ. โส มมสฺส อนฺตราโยติ เอตฺถ ติวิโธ อนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย, สมณธมฺมนฺตราโย, ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กโรนฺตสฺส สคฺคนฺตราโย เจว มคฺคนฺตราโย จาติ. ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาเยวมาห. พฺยาปชฺเชยฺยาติ อชิณฺณกาทิวเสน วิปชฺเชยฺย. อธิมตฺโตติ พลวา. ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท. วายาโมติ ปโยควีริยํ. อุสฺสาโหติ อุสฺสาปนวีริยํ. อุสฺโสฬฺหีติ สมฺปาทนวีริยํ. อปฺปฏิวานีติ อนุกฺกณฺนา อปฺปฏิสงฺฆรณา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

สารณียวคฺโค ทุติโย.

๓. อนุตฺตริยวคฺโค

๑-๒. สามกสุตฺตาทิวณฺณนา

๒๑-๒๒. ตติยสฺส ปเม สามคามเกติ สามกานํ อุสฺสนฺนตฺตา เอวํลทฺธนาเม คามเก. โปกฺขรณิยายนฺติ โปกฺขรณิยานามเก วิหาเร. อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ รตฺติยา ปมยามํ อติกฺกมฺม มชฺฌิมยาเม สมฺปตฺเต. อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิกฺกนฺตอติมนาปวณฺณา. เกวลกปฺปนฺติ สกลกปฺปํ. โปกฺขรณิยํ โอภาเสตฺวาติ โปกฺขรณิยานามกํ มหาวิหารํ อตฺตโน โอภาเสน ผริตฺวา. สมนุฺโติ สมานอนุฺโ สมานจิตฺโต. โทวจสฺสตาติ ทุพฺพจภาโว. ปาปมิตฺตตาติ ลามกมิตฺตตา. อิมสฺมึ สุตฺเต ปริหานิยธมฺมาว กถิตา. ทุติเย อปริหานิยธมฺมา โลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา.

๓. ภยสุตฺตวณฺณนา

๒๓. ตติเย กามราครตฺตายนฺติ กามราครตฺโต อยํ. ฉนฺทราควินิพทฺโธติ ฉนฺทราเคน วินิพทฺโธ. ภยาติ จิตฺตุตฺราสภยา. ปงฺกาติ กิเลสปงฺกโต. สงฺโค ปงฺโก จ อุภยนฺติ สงฺโค จ ปงฺโก จ อิทมฺปิ อุภยํ. เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ, ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโนติ ยสฺมึ สงฺเค จ ปงฺเก จ ปุถุชฺชโน สตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. อุปาทาเนติ จตุพฺพิเธ อุปาทาเน. ชาติมรณสมฺภเวติ ชาติยา จ มรณสฺส จ สมฺภเว ปจฺจยภูเต. อนุปาทา วิมุจฺจนฺตีติ อนุปาทิยิตฺวา วิมุจฺจนฺติ. ชาติมรณสงฺขเยติ ชาติมรณานํ สงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน, นิพฺพานารมฺมณาย วิมุตฺติยา วิมุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ าเน วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตเมว ปตฺโต เอส ภิกฺขุ. อิทานิ ตํ ขีณาสวํ โถเมนฺโต เต เขมปฺปตฺตาติอาทิมาห. ตตฺถ เขมปฺปตฺตาติ เขมภาวํ ปตฺตา. สุขิโนติ โลกุตฺตรสุเขน สุขิตา. ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ อพฺภนฺตเร กิเลสาภาเวน ทิฏฺธมฺเมเยว อภินิพฺพุตา. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏํ กถิตํ.

๔. หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา

๒๔. จตุตฺเถ ปทาเลยฺยาติ ภินฺเทยฺย. ฉวายาติ ลามิกาย. สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสโล โหตีติ อาหารสปฺปายอุตุสปฺปายานิ ปริคฺคเหตฺวา สมาธึ สมาปชฺชิตุํ กุสโล โหติ เฉโก สมตฺโถ ปฏิพโล. สมาธิสฺส ิติกุสโลติ สมาธิสฺส ิติยํ กุสโล, สมาธึ เปตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. สมาธิสฺส วุฏฺานกุสโลติ สมาธิสฺส วุฏฺาเน กุสโล, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. สมาธิสฺส กลฺลิตกุสโลติ สมาธิสฺส กลฺลตาย กุสโล, สมาธิจิตฺตํ หาเสตุํ กลฺลํ กาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. สมาธิสฺส โคจรกุสโลติ สมาธิสฺส อสปฺปาเย อนุปการเก ธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย อุปการเก เสวนฺโตปิ, ‘‘อยํ สมาธินิมิตฺตารมฺมโณ อยํ ลกฺขณารมฺมโณ’’ติ ชานนฺโตปิ สมาธิสฺส โคจรกุสโล นาม โหติ. สมาธิสฺส อภินีหารกุสโลติ อุปริอุปริสมาปตฺติสมาปชฺชนตฺถาย ปมชฺฌานาทิสมาธึ อภินีหริตุํ สกฺโกนฺโต สมาธิสฺส อภินีหารกุสโล นาม โหติ. โส ปมชฺฌานา วุฏฺาย ทุติยํ สมาปชฺชติ, ทุติยชฺฌานา…เป… ตติยชฺฌานา วุฏฺาย จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ.

๕. อนุสฺสติฏฺานสุตฺตวณฺณนา

๒๕. ปฺจเม อนุสฺสติฏฺานานีติ อนุสฺสติการณานิ. อิติปิ โส ภควาติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓ อาทโย) วิตฺถาริตาเนว. อิทมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อารมฺมณํ กริตฺวาติ อิทํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ อารมฺมณํ กริตฺวา. วิสุชฺฌนฺตีติ ปรมวิสุทฺธึ นิพฺพานํ ปาปุณนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ มิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ.

๖. มหากจฺจานสุตฺตวณฺณนา

๒๖. ฉฏฺเ สมฺพาเธติ ปฺจกามคุณสมฺพาเธ. โอกาสาธิคโมติ เอตฺถ โอกาสา วุจฺจนฺติ ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ, เตสํ อธิคโม. วิสุทฺธิยาติ วิสุชฺฌนตฺถาย. โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายาติ โสกานฺจ ปริเทวานฺจ สมติกฺกมตฺถาย. อตฺถงฺคมายาติ อตฺถํ คมนตฺถาย. ายสฺส อธิคมายาติ สหวิปสฺสนกสฺส มคฺคสฺส อธิคมนตฺถาย. นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส ปจฺจกฺขกิริยตฺถาย.

สพฺพโสติ สพฺพากาเรน. อากาสสเมนาติ อลคฺคนฏฺเน เจว อปลิพุทฺธฏฺเน จ อากาสสทิเสน. วิปุเลนาติ น ปริตฺตเกน. มหคฺคเตนาติ มหนฺตภาวํ คเตน, มหนฺเตหิ วา อริยสาวเกหิ คเตน, ปฏิปนฺเนนาติ อตฺโถ. อปฺปมาเณนาติ ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาเณน. อเวเรนาติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรรหิเตน. อพฺยาปชฺเฌนาติ โกธทุกฺขวชฺชิเตน. สพฺพเมตํ พุทฺธานุสฺสติจิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ปรโตปิ เอเสว นโย. วิสุทฺธิธมฺมาติ วิสุชฺฌนสภาวา. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ มิสฺสกาเนว กถิตานีติ.

๗. ปมสมยสุตฺตวณฺณนา

๒๗. สตฺตเม มโนภาวนียสฺสาติ เอตฺถ มนํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ มโนภาวนีโย. ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถํ. นิสฺสรณนฺติ นิคฺคมนํ วูปสมนํ. ธมฺมํ เทเสตีติ กามราคปฺปชหนตฺถาย อสุภกมฺมฏฺานํ กเถติ. ทุติยวาราทีสุ พฺยาปาทปฺปหานาย เมตฺตากมฺมฏฺานํ, ถินมิทฺธปฺปหานาย ถินมิทฺธวิโนทนกมฺมฏฺานํ, อาโลกสฺํ วา วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนํ วา อฺตรํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานาย สมถกมฺมฏฺานํ, วิจิกิจฺฉาปหานาย ติณฺณํ รตนานํ คุณกถํ กเถนฺโต ธมฺมํ เทเสตีติ เวทิตพฺโพ. อาคมฺมาติ อารพฺภ. มนสิกโรโตติ อารมฺมณวเสน จิตฺเต กโรนฺตสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ อนนฺตราเยน อาสวานํ ขโย โหติ.

๘. ทุติยสมยสุตฺตวณฺณนา

๒๘. อฏฺเม มณฺฑลมาเฬติ โภชนสาลาย. จาริตฺตกิลมโถติ ปิณฺฑปาตจริยาย อุปฺปนฺนกิลมโถ. ภตฺตกิลมโถติ ภตฺตทรโถ. วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารปจฺจนฺเต ฉายาย. ยเทวสฺส ทิวา สมาธินิมิตฺตํ มนสิกตํ โหตีติ ยํ เอว ตสฺส ตโต ปุริมทิวสภาเค สมถนิมิตฺตํ จิตฺเต กตํ โหติ. ตเทวสฺส ตสฺมึ สมเย สมุทาจรตีติ ตํเยว เอตสฺส ตสฺมึ สมเย ทิวาวิหาเร นิสินฺนสฺส มโนทฺวาเร สฺจรติ. โอชฏฺายีติ โอชาย ิโต ปติฏฺิโต. ผาสุกสฺส โหตีติ ผาสุกํ อสฺส โหติ. สมฺมุขาติ กเถนฺตสฺส สมฺมุขฏฺาเน. สุตนฺติ โสเตน สุตํ. ปฏิคฺคหิตนฺติ จิตฺเตน ปฏิคฺคหิตํ.

๙. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

๒๙. นวเม อุทายินฺติ ลาฬุทายิตฺเถรํ. สุโณมหํ, อาวุโสติ, อาวุโส, นาหํ พธิโร, สุณามิ ภควโต วจนํ, ปฺหํ ปน อุปปริกฺขามีติ. อธิจิตฺตนฺติ สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตํ. อิทํ, ภนฺเต, อนุสฺสติฏฺานนฺติ อิทํ ฌานตฺตยสงฺขาตํ อนุสฺสติการณํ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตตีติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย ปวตฺตติ. อาโลกสฺนฺติ อาโลกนิมิตฺเต อุปฺปนฺนสฺํ. ทิวา สฺํ อธิฏฺาตีติ ทิวาติ สฺํ เปติ. ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถาเนน ทิวา อาโลกสฺา มนสิกตา, รตฺติมฺปิ ตเถว ตํ มนสิ กโรติ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา วาเนน รตฺตึ อาโลกสฺา มนสิกตา, ทิวาปิ ตํ ตเถว มนสิ กโรติ. วิวเฏนาติ ปากเฏน. อปริโยนทฺเธนาติ นีวรเณหิ อโนนทฺเธน. สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวตีติ ทิพฺพจกฺขุาณตฺถาย สโหภาสกํ จิตฺตํ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. ยํ ปน ‘‘อาโลกสฺํ มนสิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ถินมิทฺธวิโนทนาโลกสฺํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทิพฺพจกฺขุาณาโลกนฺติ เวทิตพฺพํ. าณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุสงฺขาตสฺส าณทสฺสนสฺส ปฏิลาภาย.

อิมเมว กายนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค กายคตาสติกมฺมฏฺาเน วุตฺตํ. กามราคปฺปหานายาติ ปฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส ปหานตฺถาย. เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺยาติ ยถา ปสฺเสยฺย. สรีรนฺติ มตสรีรํ. สิวถิกาย ฉฑฺฑิตนฺติ สุสาเน อปวิทฺธํ. เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมตํ. ทฺวีหํ มตสฺส อสฺสาติ ทฺวีหมตํ. ตีหํ มตสฺส อสฺสาติ ตีหมตํ. ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน ธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํ, อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํ. วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํ, วินีลเมว วินีลกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํ. มํสุสฺสทฏฺาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส ปุพฺพสนฺนิจยฏฺาเนสุ เสตวณฺณสฺส เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺาเน นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. ปริภินฺนฏฺาเนหิ นวหิ วา วณมุเขหิ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพํ วิปุพฺพํ, วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํ. วิปุพฺพกํ ชาตํ ตถาภาวํ คตนฺติ วิปุพฺพกชาตํ.

โส อิมเมว กายนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน กายํ เตน กาเยน สทฺธึ าเณน อุปสํหรติ อุปเนติ. กถํ? อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อายุ อุสฺมา วิฺาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อยํ กาโย านคมนาทิขโม โหติ, อิเมสํ ปน วิคมา อยมฺปิ เอวํธมฺโม เอวํปูติกสภาโวเยวาติ. เอวํภาวีติ เอวเมวํ อุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสติ. เอวํ อนตีโตติ เอวํ อุทฺธุมาตาทิภาวํ อนติกฺกนฺโต.

ขชฺชมานนฺติ อุทราทีสุ นิสีทิตฺวา อุทรมํสโอฏฺมํสอกฺขิกมํสาทีนิ ลุฺจิตฺวา ลุฺจิตฺวา ขาทิยมานํ. สมํสโลหิตนฺติ เสสาวเสสมํสโลหิตยุตฺตํ. นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตนฺติ มํเส ขีเณปิ โลหิตํ น สุสฺสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘นิมฺมํสโลหิตมกฺขิต’’นฺติ. อฺเนาติ อฺเน ทิสาภาเคน. หตฺถฏฺิกนฺติ จตุสฏฺิเภทมฺปิ หตฺถฏฺิกํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วิปฺปกิณฺณํ. ปาทฏฺิกาทีสุปิ เอเสว นโย. เตโรวสฺสิกานีติ อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานิ. ปูตีนีติ อพฺโภกาเส ิตานิ วาตาตปวุฏฺิสมฺผสฺเสน เตโรวสฺสิกาเนว ปูตีนิ โหนฺติ, อนฺโตภูมิคตานิ ปน จิรตรํ ติฏฺนฺติ. จุณฺณกชาตานีติ จุณฺณวิจุณฺณํ หุตฺวา วิปฺปกิณฺณานิ. สพฺพตฺถ โส อิมเมวาติ วุตฺตนเยน ขชฺชมานาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพา. อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ ปวตฺตสฺส นววิธสฺส มานสฺส สมุคฺฆาตตฺถาย. อเนกธาตุปฏิเวธายาติ อเนกธาตูนํ ปฏิวิชฺฌนตฺถาย. สโตว อภิกฺกมตีติ คจฺฉนฺโต สติปฺาหิ สมนฺนาคโตว คจฺฉติ. สโตว ปฏิกฺกมตีติ ปฏินิวตฺตนฺโตปิ สติปฺาหิ สมนฺนาคโตว นิวตฺตติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. สติสมฺปชฺายาติ สติยา จ าณสฺส จ อตฺถาย. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต สติาณานิ มิสฺสกานิ กถิตานีติ.

๑๐. อนุตฺตริยสุตฺตวณฺณนา

๓๐. ทสเม อุจฺจาวจนฺติ ยํ กิฺจิ มหนฺตขุทฺทกํ, อุจฺจนีจํ วา. หีนนฺติ นิหีนํ. คมฺมนฺติ คามวาสิกานํ ทสฺสนํ. โปถุชฺชนิกนฺติ ปุถุชฺชนานํ สนฺตกํ. อนริยนฺติ น อริยํ น อุตฺตมํ น ปริสุทฺธํ. อนตฺถสํหิตนฺติ น อตฺถสนฺนิสฺสิตํ. น นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย. น วิราคายาติ น ราคาทีนํ วิรชฺชนตฺถาย. น นิโรธายาติ น ราคาทีนํ อปฺปวตฺตินิโรธาย. น อุปสมายาติ น ราคาทีนํ วูปสมนตฺถาย. น อภิฺายาติ น อภิชานนตฺถาย. น สมฺโพธายาติ น สมฺโพธิสงฺขาตสฺส จตุมคฺคาณสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถาย. น นิพฺพานายาติ น นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย.

นิวิฏฺสทฺโธติ ปติฏฺิตสทฺโธ. นิวิฏฺเปโมติ ปติฏฺิตเปโม. เอกนฺตคโตติ เอกนฺตํ คโต, อจลปฺปตฺโตติ อตฺโถ. อภิปฺปสนฺโนติ อติวิย ปสนฺโน. เอตทานุตฺตริยนฺติ เอตํ อนุตฺตรํ. หตฺถิสฺมิมฺปิ สิกฺขตีติ หตฺถินิมิตฺตํ สิกฺขิตพฺพํ หตฺถิสิปฺปํ สิกฺขติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อุจฺจาวจนฺติ มหนฺตขุทฺทกํ สิปฺปํ สิกฺขติ.

อุปฏฺิตา ปาริจริเยติ ปาริจริยาย ปจฺจุปฏฺิตา. ภาวยนฺติ อนุสฺสตินฺติ อนุตฺตรํ อนุสฺสตึ ภาเวนฺติ. วิเวกปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ นิพฺพานนิสฺสิตํ กตฺวา. เขมนฺติ นิรุปทฺทวํ. อมตคามินนฺติ นิพฺพานคามินํ, อริยมคฺคํ ภาเวนฺตีติ อตฺโถ. อปฺปมาเท ปโมทิตาติ สติยา อวิปฺปวาสสงฺขาเต อปฺปมาเท อาโมทิตา ปโมทิตา. นิปกาติ เนปกฺเกน สมนฺนาคตา. สีลสํวุตาติ สีเลน สํวุตา ปิหิตา. เต เว กาเลน ปจฺเจนฺตีติ เต เว ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล ชานนฺติ. ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตีติ ยสฺมึ าเน สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตํ อมตํ มหานิพฺพานํ เต ภิกฺขู ชานนฺตีติ. อิมสฺมึ สุตฺเต ฉ อนุตฺตริยานิ มิสฺสกานิ กถิตานีติ.

อนุตฺตริยวคฺโค ตติโย.

๔. เทวตาวคฺโค

๑. เสขสุตฺตวณฺณนา

๓๑. จตุตฺถสฺส ปเม เสขสฺสาติ สตฺตวิธสฺส เสขสฺส. ปุถุชฺชเน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ปริหานายาติ อุปรูปริคุณปริหานาย.

๒-๓. อปริหานสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๓๒-๓๓. ทุติเย สตฺถุคารวตาติ สตฺถริ ครุภาโว. ธมฺมคารวตาติ นววิเธ โลกุตฺตรธมฺเม ครุภาโว. สงฺฆคารวตาติ สงฺเฆ ครุภาโว. สิกฺขาคารวตาติ ตีสุ สิกฺขาสุ ครุภาโว. อปฺปมาทคารวตาติ อปฺปมาเท ครุภาโว. ปฏิสนฺถารคารวตาติ ธมฺมามิสวเสน ทุวิเธ ปฏิสนฺถาเร ครุภาโว. สตฺถา ครุ อสฺสาติ สตฺถุครุ. ธมฺโม ครุ อสฺสาติ ธมฺมครุ. ติพฺพคารโวติ พหลคารโว. ปฏิสนฺถาเร คารโว อสฺสาติ ปฏิสนฺถารคารโว. ตติเย สปฺปติสฺโสติ สเชฏฺโก สคารโว. หิโรตฺตปฺปํ ปเนตฺถ มิสฺสกํ กถิตํ.

๔. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

๓๔. จตุตฺเถ ติสฺโส นาม ภิกฺขูติ เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริโก. มหิทฺธิโก มหานุภาโวติ อิชฺฌนฏฺเน มหตี อิทฺธิ อสฺสาติ มหิทฺธิโก. อนุผรณฏฺเน มหา อานุภาโว อสฺสาติ มหานุภาโว. จิรสฺสํ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อิมํ ปริยายมกาสีติ เอวรูปํ โลเก ปกติยา ปิยสมุทาหารวจนํ โหติ. โลกิยา หิ จิรสฺสํ อาคตมฺปิ อนาคตปุพฺพมฺปิ มนาปชาติยํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต ภวํ อาคโต, จิรสฺสํ ภวํ อาคโต, กถํ เต อิธาคมนมคฺโค าโต, กึ มคฺคมูฬฺโหสี’’ติอาทีนิ วทนฺติ. อยํ ปน อาคตปุพฺพตฺตาเยว เอวมาห. เถโร หิ กาเลน กาลํ พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติเยว. ตตฺถ ปริยายมกาสีติ วารํ อกาสิ. ยทิทํ อิธาคมนายาติ โย อยํ อิธาคมนาย วาโร, ตํ จิรสฺสํ อกาสีติ วุตฺตํ โหติ. อิทมาสนํ ปฺตฺตนฺติ มหารหํ พฺรหฺมปลฺลงฺกํ ปฺาเปตฺวา เอวมาห. อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อธิคเตน อจเลน มคฺคปฺปสาเทน. อิมสฺมึ สุตฺเต โสตาปตฺติมคฺคาณํ กถิตํ.

๕. วิชฺชาภาคิยสุตฺตวณฺณนา

๓๕. ปฺจเม วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺาสิกา. อนิจฺจสฺาติ อนิจฺจานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสฺา. อนิจฺเจ ทุกฺขสฺาติ ทุกฺขานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสฺา. ทุกฺเข อนตฺตสฺาติ อนตฺตานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสฺา. ปหานสฺาติ ปหานานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสฺา. วิราคสฺาติ วิราคานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสฺา. นิโรธสฺาติ นิโรธานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสฺา.

๖. วิวาทมูลสุตฺตวณฺณนา

๓๖. ฉฏฺเ วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิ. โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโต. อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโต. อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ? โกสมฺพกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมึ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติ. ตโต เตสํ อุปฏฺากา วิวทนฺติ, อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺาสา โหนฺติ. ตถา ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ, อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย. ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมเทวตา ภิชฺชนฺติ. เอวํ ปรมฺปราย ยาว พฺรหฺมโลกา เปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺาสา โหนฺติ. ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติ. ตโต ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ คจฺฉนฺติ. ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติ. เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺตา อปาเย นิพฺพตฺตนฺติ. เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย. พหิทฺธาติ ปเรสํ ปริสาย.

มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโต. ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโต. อิสฺสุกีติ ปรสฺส สกฺการาทีนิ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโต. มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโต. สโติ เกราฏิโก. มายาวีติ กตปฏิจฺฉาทโก. ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ทุสฺสีโล. มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิกวาที, อเหตุวาที, อกิริยวาที. สนฺทิฏฺิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺเมว ปรามสติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี. ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสฺสชฺชาเปตุํ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํ.

๗. ทานสุตฺตวณฺณนา

๓๗. สตฺตเม เวฬุกณฺฑกีติ เวฬุกณฺฑกนครวาสินี. ฉฬงฺคสมนฺนาคตนฺติ ฉหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตํ. ทกฺขิณํ ปติฏฺาเปตีติ ทานํ เทติ. ปุพฺเพว ทานา สุมโนติ ทานํ ทสฺสามีติ มาสฑฺฒมาสโต ปฏฺาย โสมนสฺสปฺปตฺโต โหติ. เอตฺถ หิ ปุพฺเพเจตนา ทสฺสามีติ จิตฺตุปฺปาทกาลโต ปฏฺาย ‘‘อิโต อุฏฺิเตน ทานํ ทสฺสามี’’ติ เขตฺตคฺคหณํ อาทึ กตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ลพฺภติ. ททํ จิตฺตํ ปสาเทตีติ เอวํ วุตฺตา มุฺจเจตนา ปน ทานกาเลเยว ลพฺภติ. ทตฺวา อตฺตมโน โหตีติ อยํ ปน อปรเจตนา อปราปรํ อนุสฺสรนฺตสฺส ลพฺภติ. วีตราคาติ วิคตราคา ขีณาสวา. ราควินยาย วา ปฏิปนฺนาติ ราควินยปฏิปทํ ปฏิปนฺนา. อุกฺกฏฺเทสนา เจสา, น เกวลํ ปน ขีณาสวานํ, อนาคามิ-สกทาคามิ-โสตาปนฺนานมฺปิ อนฺตมโส ตทหุปพฺพชิตสฺส ภณฺฑคาหกสามเณรสฺสาปิ ทินฺนา ทกฺขิณา ฉฬงฺคสมนฺนาคตาว โหติ. โสปิ หิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถเมว ปพฺพชิโต.

ยฺสฺส สมฺปทาติ ทานสฺส ปริปุณฺณตา. สฺตาติ สีลสฺเมน สฺตา. สยํ อาจมยิตฺวานาติ อตฺตนาว หตฺถปาเท โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา. สเกหิ ปาณิภีติ อตฺตโน หตฺเถหิ. สเยหีติปิ ปาโ. สทฺโธติ รตนตฺตยคุเณ สทฺทหนฺโต. มุตฺเตน เจตสาติ ลาภมจฺฉริยาทีหิ วิมุตฺเตน จิตฺเตน. อพฺยาปชฺฌํ สุขํ โลกนฺติ นิทฺทุกฺขํ อุฬารสุขโสมนสฺสํ เทวโลกํ.

๘. อตฺตการีสุตฺตวณฺณนา

๓๘. อฏฺเม อทฺทสํ วา อสฺโสสึ วาติ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา มา อทฺทสํ, อสุกสฺมึ นาม าเน วสตีติ มา อสฺโสสึ, กเถนฺตสฺส วา วจนํ มา อสฺโสสึ. กถฺหิ นามาติ เกน นาม การเณน. อารมฺภธาตูติ อารภนวเสน ปวตฺตวีริยํ. นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขมนสภาวํ วีริยํ. ปรกฺกมธาตูติ ปรกฺกมสภาโว. ถามธาตูติ ถามสภาโว. ิติธาตูติ ิติสภาโว. อุปกฺกมธาตูติ อุปกฺกมสภาโว. สพฺพํ เจตํ เตน เตนากาเรน ปวตฺตสฺส วีริยสฺเสว นามํ.

๙-๑๐. นิทานสุตฺตาทิวณฺณนา

๓๙-๔๐. นวเม กมฺมานนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมานํ. สมุทยายาติ ปิณฺฑกรณตฺถาย. นิทานนฺติ ปจฺจโย. โลภเชนาติ โลภโต ชาเตน. ปฺายนฺตีติ ‘‘เอวรูเปน กมฺเมน นิพฺพตฺตา’’ติ น ทิสฺสนฺติ. สุกฺกปกฺเข กมฺมานนฺติ วิวฏฺฏคามิกมฺมานํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ. ทสเม นิจุลวเนติ มหามุจลินฺทวเน. สทฺธมฺโมติ สาสนสทฺธมฺโม.

๑๑. ทารุกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

๔๑. เอกาทสเม เจโตวสิปฺปตฺโตติ จิตฺตวสิภาวํ ปตฺโต. ปถวีตฺเวว อธิมุจฺเจยฺยาติ ถทฺธาการํ ปถวีธาตูติ สลฺลกฺเขยฺย. ยํ นิสฺสายาติ ยํ วิชฺชมานํ ถทฺธาการํ ปถวีธาตุํ นิสฺสาย อมุํ ทารุกฺขนฺธํ ปถวีตฺเวว อธิมุจฺเจยฺย, สา เอตฺถ ปถวีธาตุ อตฺถีติ. อิมินา นเยน เสสปทานิปิ เวทิตพฺพานิ. ยเถว หิ ตสฺมึ ถทฺธาการา ปถวีธาตุ อตฺถิ, เอวํ ยูสาการา อาโปธาตุ, อุณฺหาการา เตโชธาตุ, วิตฺถมฺภนาการา วาโยธาตุ, รตฺตวณฺณมฺหิ สาเร ปทุมปุปฺผวณฺณา สุภธาตุ, ปูติภูเต จุณฺเณ เจว เผคฺคุปปฏิกาสุ จ อมนุฺวณฺณา อสุภธาตุ, ตํ นิสฺสาย อมุํ ทารุกฺขนฺธํ อสุภนฺตฺเวว อธิมุจฺเจยฺย สลฺลกฺเขยฺยาติ. อิมสฺมึ สุตฺเต มิสฺสกวิหาโร นาม กถิโต.

๑๒. นาคิตสุตฺตวณฺณนา

๔๒. ทฺวาทสเม คามนฺตวิหารินฺติ คามนฺตเสนาสนวาสึ. สมาหิตํ นิสินฺนนฺติ ตสฺมึ คามนฺตเสนาสเน สมาธึ อปฺเปตฺวา นิสินฺนํ. อิทานิมนฺติ อิทานิ อิมํ. สมาธิมฺหา จาเวสฺสตีติ สมาธิโต อุฏฺาเปสฺสติ. น อตฺตมโน โหมีติ น สกมโน โหมิ. ปจลายมานนฺติ นิทฺทายมานํ. เอกตฺตนฺติ เอกสภาวํ, เอกคฺคตาภูตํ อรฺสฺํเยว จิตฺเต กริสฺสตีติ อตฺโถ. อนุรกฺขิสฺสตีติ อนุคฺคณฺหิสฺสติ. อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิโมเจสฺสตีติ อฺสฺมึ กาเล อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อิทานิ ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิโมจยิสฺสติ. ริฺจตีติ วชฺเชติ วิสฺสชฺเชติ. ปฏิปณาเมตฺวาติ ปนุทิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา. อุจฺจารปสฺสาวกมฺมายาติ อุจฺจารปสฺสาวกรณตฺถาย. อิมินา เอตฺตเกน าเนน สตฺถารา อรฺเสนาสนสฺส วณฺโณ กถิโต. สุตฺตสฺส ปน ปมโกฏฺาเส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.

เทวตาวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. ธมฺมิกวคฺโค

๑. นาคสุตฺตวณฺณนา

๔๓. ปฺจมสฺส ปเม อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธินฺติ อิทํ ‘‘อายามานนฺทา’’ติ เถรํ อามนฺเตตฺวา คตตฺตา วุตฺตํ, สตฺถา ปน อนูเนหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ตตฺถ อคมาสีติ เวทิตพฺโพ. เตนุปสงฺกมีติ เตเหว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อุปสงฺกมิ. ปริสิฺจิตฺวาติ โวหารวจนเมตํ, นฺหายิตฺวาติ อตฺโถ. ปุพฺพาปยมาโนติ รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา อุตฺตราสงฺคจีวรํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถิมโลกธาตุํ อภิมุโข โวทกภาเวน คตฺตานิ ปุพฺพสทิสานิ กุรุมาโน อฏฺาสีติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ เตน เตน าเนน โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺถารํเยว ปริวาเรตฺวา อฏฺาสิ. อิติ ตสฺมึ สมเย อากาสโต ปตมานํ รตฺตสุวณฺณกุณฺฑลํ วิย สูริโย ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปฏิปชฺชิ, ปริสุทฺธรชตมณฺฑโล วิย ปาจีนโลกธาตุโต จนฺโท อพฺภุคฺคฺฉิ, มชฺฌฏฺาเนปิ ปฺจภิกฺขุสตปริวาโร สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชตฺวา ปุพฺพโกฏฺกนทีตีเร โลกํ อลงฺกุรุมาโน อฏฺาสิ.

เตน โข ปน สมเยน…เป… เสโต นาม นาโคติ เสตวณฺณตาย เอวํ ลทฺธนาโม หตฺถินาโค. มหาตูริยตาฬิตวาทิเตนาติ มหนฺเตน ตูริยตาฬิตวาทิเตน. ตตฺถ ปมํ สงฺฆฏฺฏนํ ตาฬิตํ นาม โหติ, ตโต ปรํ วาทิตํ. ชโนติ หตฺถิทสฺสนตฺถํ สนฺนิปติตมหาชโน. ทิสฺวา เอวมาหาติ องฺคปจฺจงฺคานิ ฆํสิตฺวา นฺหาเปตฺวา อุตฺตาเรตฺวา พหิตีเร เปตฺวา คตฺตานิ โวทกานิ กตฺวา หตฺถาลงฺกาเรน อลงฺกตํ ตํ มหานาคํ ทิสฺวา อิทํ ‘‘อภิรูโป วต, โภ’’ติ ปสํสาวจนมาห. กายุปปนฺโนติ สรีรสมฺปตฺติยา อุปปนฺโน, ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโคติ อตฺโถ. อายสฺมา อุทายีติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโร. เอตทโวจาติ ตํ มหาชนํ หตฺถิสฺส วณฺณํ ภณนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ชโน อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺตหตฺถิโน วณฺณํ กเถติ, น พุทฺธหตฺถิสฺส. อหํ ทานิ อิมินา หตฺถินาเคน อุปมํ กตฺวา พุทฺธนาคสฺส วณฺณํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘หตฺถิเมว นุ โข, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ มหนฺตนฺติ อาโรหสมฺปนฺนํ. พฺรหนฺตนฺติ ปริณาหสมฺปนฺนํ. เอวมาหาติ เอวํ วทติ. อถ ภควา ยสฺมา อยํ นาคสทฺโท หตฺถิมฺหิเจว อสฺสโคณอุรครุกฺขมนุสฺเสสุ จาปิ ปวตฺตติ, ตสฺมา หตฺถิมฺปิ โขติอาทิมาห.

อาคุนฺติ ปาปกํ ลามกํ อกุสลธมฺมํ. ตมหํ นาโคติ พฺรูมีติ ตํ อหํ อิเมหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ทฺวาทสนฺนฺจ อกุสลจิตฺตานํ อกรณโต นาโคติ วทามิ. อยฺหิ น อาคุํ กโรตีติ อิมินา อตฺเถน นาโค. อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทามีติ อิมาหิ จตุสฏฺิปทาหิ โสฬสหิ คาถาหิ อนุโมทามิ อภินนฺทามิ.

มนุสฺสภูตนฺติ เทวาทิภาวํ อนุปคนฺตฺวา มนุสฺสเมว ภูตํ. อตฺตทนฺตนฺติ อตฺตนาเยว ทนฺตํ, น อฺเหิ ทมถํ อุปนีตํ. ภควา หิ อตฺตนา อุปฺปาทิเตเนว มคฺคทมเถน จกฺขุโตปิ ทนฺโต, โสตโตปิ, ฆานโตปิ, ชิวฺหาโตปิ, กายโตปิ, มนโตปีติ อิเมสุ ฉสุ าเนสุ ทนฺโต สนฺโต นิพฺพุโต ปรินิพฺพุโต. เตนาห – ‘‘อตฺตทนฺต’’นฺติ. สมาหิตนฺติ ทุวิเธนาปิ สมาธินา สมาหิตํ. อิริยมานนฺติ วิหรมานํ. พฺรหฺมปเถติ เสฏฺปเถ, อมตปเถ, นิพฺพานปเถ. จิตฺตสฺสูปสเม รตนฺติ ปมชฺฌาเนน ปฺจ นีวรณานิ วูปสเมตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจาเร, ตติยชฺฌาเนน ปีตึ, จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ วูปสเมตฺวา ตสฺมึ จิตฺตสฺสูปสเม รตํ อภิรตํ.

นมสฺสนฺตีติ กาเยน นมสฺสนฺติ, วาจาย นมสฺสนฺติ, มนสา นมสฺสนฺติ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา นมสฺสนฺติ, สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ. สพฺพธมฺมานปารคุนฺติ สพฺเพสํ ขนฺธายตนธาตุธมฺมานํ อภิฺาปารคู, ปริฺาปารคู, ปหานปารคู, ภาวนาปารคู, สจฺฉิกิริยาปารคู, สมาปตฺติปารคูติ ฉพฺพิเธน ปารคมเนน ปารคตํ ปารปฺปตฺตํ มตฺถกปฺปตฺตํ. เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ ทุกฺขปฺปตฺตา สุพฺรหฺมเทวปุตฺตาทโย สุขปฺปตฺตา จ สพฺเพว ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิโน เทวาปิ ตุมฺเห นมสฺสนฺติ. อิติ เม อรหโต สุตนฺติ อิติ มยา จตูหิ การเณหิ อรหาติ ลทฺธโวหารานํ ตุมฺหากํเยว สนฺติเก สุตนฺติ ทีเปติ.

สพฺพสํโยชนาตีตนฺติ สพฺพานิ ทสวิธสํโยชนานิ อติกฺกนฺตํ. วนา นิพฺพนมาคตนฺติ กิเลสวนโต นิพฺพนํ กิเลสวนรหิตํ นิพฺพานํ อาคตํ สมฺปตฺตํ. กาเมหิ เนกฺขมฺมรตนฺติ ทุวิเธหิ กาเมหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปพฺพชฺชา อฏฺ สมาปตฺติโย จตฺตาโร จ อริยมคฺคา กาเมหิ เนกฺขมฺมํ นาม, ตตฺถ รตํ อภิรตํ. มุตฺตํ เสลาว กฺจนนฺติ เสลธาตุโต มุตฺตํ กฺจนสทิสํ.

สพฺเพ อจฺจรุจีติ สพฺพสตฺเต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิ. อฏฺมกฺหิ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย โสตาปนฺโน อจฺจรุจิ นาม, โสตาปนฺนํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สกทาคามี…เป… ขีณาสวํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ อจฺจรุจิ นาม. หิมวาวฺเ สิลุจฺจเยติ ยถา หิมวา ปพฺพตราชา อฺเ ปพฺพเต อติโรจติ, เอวํ อติโรจตีติ อตฺโถ. สจฺจนาโมติ ตจฺฉนาโม ภูตนาโม อาคุํ อกรเณเนว นาโคติ เอวํ อวิตถนาโม.

โสรจฺจนฺติ สุจิสีลํ. อวิหึสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ. ปาทา นาคสฺส เต ทุเวติ เต พุทฺธนาคสฺส ทุเว ปุริมปาทา.

ตโปติ ธุตสมาทานํ. พฺรหฺมจริยนฺติ อริยมคฺคสีลํ. จรณา นาคสฺส ตฺยาปเรติ เต พุทฺธนาคสฺส อปเร ทฺเว ปจฺฉิมปาทา. สทฺธาหตฺโถติ สทฺธามยาย โสณฺฑาย สมนฺนาคโต. อุเปกฺขาเสตทนฺตวาติ ฉฬงฺคุเปกฺขามเยหิ เสตทนฺเตหิ สมนฺนาคโต.

สติ คีวาติ ยถา นาคสฺส องฺคปจฺจงฺคสฺมึ สิราชาลานํ คีวา ปติฏฺา, เอวํ พุทฺธนาคสฺส โสรจฺจาทีนํ ธมฺมานํ สติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สติ คีวา’’ติ. สิโร ปฺาติ ยถา หตฺถินาคสฺส สิโร อุตฺตมงฺโค, เอวํ พุทฺธนาคสฺส สพฺพฺุตาณํ. เตน หิ โส สพฺพธมฺเม ชานาติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สิโร ปฺา’’ติ. วีมํสา ธมฺมจินฺตนาติ ยถา หตฺถินาคสฺส อคฺคโสณฺโฑ วีมํสา นาม โหติ. โส ตาย ถทฺธมุทุกํ ขาทิตพฺพาขาทิตพฺพฺจ วีมํสติ, ตโต ปหาตพฺพํ ปชหติ, อาทาตพฺพํ อาทิยติ, เอวเมว พุทฺธนาคสฺส ธมฺมโกฏฺาสปริจฺเฉทกาณสงฺขาตา ธมฺมจินฺตนา วีมํสา. เตน หิ าเณน โส ภพฺพาภพฺเพ ชานาติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘วีมํสา ธมฺมจินฺตนา’’ติ. ธมฺมกุจฺฉิสมาตโปติ ธมฺโม วุจฺจติ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ, กุจฺฉิเยว สมาตโป กุจฺฉิสมาตโป. สมาตโป นาม สมาตปนฏฺานํ. ธมฺโม กุจฺฉิสมาตโป อสฺสาติ ธมฺมกุจฺฉิสมาตโป. จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺมึ ิตสฺส หิ เต เต อิทฺธิวิธาทิธมฺมา อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา โส กุจฺฉิสมาตโปติ วุตฺโต. วิเวโกติ กายจิตฺตอุปธิวิเวโก. ยถา นาคสฺส วาลธิ มกฺขิกา วาเรติ, เอวํ ตถาคตสฺส วิเวโก คหฏฺปพฺพชิเต วาเรติ. ตสฺมา โส วาลธีติ วุตฺโต.

ฌายีติ ทุวิเธน ฌาเนน ฌายี. อสฺสาสรโตติ นาคสฺส หิ อสฺสาสปสฺสาสา วิย พุทฺธนาคสฺส ผลสมาปตฺติ, ตตฺถ รโต, อสฺสาสปสฺสาเสหิ วิย ตาย วินา น วตฺตตีติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ สํวุโตติ สพฺพทฺวาเรสุ สํวุโต. อนวชฺชานีติ สมฺมาอาชีเวน อุปฺปนฺนโภชนานิ. สาวชฺชานีติ ปฺจวิธมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนโภชนานิ.

อณุํถูลนฺติ ขุทฺทกฺจ มหนฺตฺจ. สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ฉินฺทิตฺวาน. นุปลิปฺปติ โลเกนาติ โลเกน สทฺธึ ตณฺหามานทิฏฺิเลเปหิ น ลิปฺปติ. มหาคินีติ มหาอคฺคิ. วิฺูหิ เทสิตาติ อิธ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโรว วิฺู ปณฺฑิโต, เตน เทสิตาติ อตฺโถ. วิฺสฺสนฺติ มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตนฺติ อุทายิตฺเถรนาเคน เทสิตํ พุทฺธนาคํ อิตเร ขีณาสวา นาคา วิชานิสฺสนฺติ.

สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตีติ โพธิปลฺลงฺเก กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต, ยมกสาลนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสติ. เอวํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต อุทายิตฺเถโร โสฬสหิ คาถาหิ จตุสฏฺิยา ปเทหิ ทสพลสฺส วณฺณํ กเถนฺโต เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ภควา อนุโมทิ. เทสนาวสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสูติ.

๒. มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา

๔๔. ทุติเย กถํ กถํ นามาติ เกน เกน การเณน. อฺเยฺโยติ อาชานิตพฺโพ. ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมึ นาม ธมฺเม. สมสมคติกาติ สมภาเวเนว สมคติกา. ภวิสฺสนฺตีติ ชาตา. สกทาคามิปตฺโต ตุสิตํ กายํ อุปปนฺโนติ สกทาคามิปุคฺคโล หุตฺวา ตุสิตภวเนเยว นิพฺพตฺโต. กถํ กถํ นามาติ เกน เกน นุ โข การเณน, กึ นุ โข ชานิตฺวา เทสิโต, อุทาหุ อชานิตฺวาติ. เถโร การณํ อชานนฺโต เอวํ โข ปเนตํ ภคินิ ภควตา พฺยากตนฺติ อาห.

อมฺมกา อมฺมกปฺาติ อิตฺถี หุตฺวา อิตฺถิสฺาย เอว สมนฺนาคตา. เก จ ปุริสปุคฺคลปโรปริยาเณติ เอตฺถ ปุริสปุคฺคลปโรปริยาณํ วุจฺจติ ปุริสปุคฺคลานํ ติกฺขมุทุวเสน อินฺทฺริยปโรปริยาณํ. ตสฺมา กา จ พาลา มิคสาลา, เก จ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยาเณ อปฺปฏิหตวิสยา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อุภยเมตํ ทูเร สุวิทูเรติ อยเมตฺถ สงฺเขโป.

อิทานิ มิคสาลาย อตฺตโน ทูรภาวํ ทสฺเสนฺโต ฉยิเม, อานนฺทาติอาทิมาห. โสรโต โหตีติ ปาปโต สุฏฺุ โอรโต วิรโต โหติ. สุรโตติปิ ปาโ. อภินนฺทนฺติ สพฺรหฺมจารี เอกตฺตวาเสนาติ เตน สทฺธึ เอกโตวาเสน สพฺรหฺมจารี อภินนฺทนฺติ ตุสฺสนฺติ. เอกนฺตวาเสนาติปิ ปาโ, สตตวาเสนาติ อตฺโถ. สวเนนปิ อกตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ อสุตํ โหติ. พาหุสจฺเจนปิ อกตํ โหตีติ เอตฺถ พาหุสจฺจํ วุจฺจติ วีริยํ, วีริเยน กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกตํ โหตีติ อตฺโถ. ทิฏฺิยาปิ อปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ ทิฏฺิยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ โหติ. สามายิกมฺปิ วิมุตฺตึ น ลภตีติ กาลานุกาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ น ลภติ. หานคามีเยว โหตีติ ปริหานิเมว คจฺฉติ.

ปมาณิกาติ ปุคฺคเลสุ ปมาณคฺคาหกา. ปมินนฺตีติ ปเมตุํ ตุเลตุํ อารภนฺติ. เอโก หีโนติ เอโก คุเณหิ หีโน. เอโก ปณีโตติ เอโก คุเณหิ ปณีโต. ตํ หีติ ตํ ปมาณกรณํ.

อภิกฺกนฺตตโรติ สุนฺทรตโร. ปณีตตโรติ อุตฺตมตโร. ธมฺมโสโต นิพฺพหตีติ สูรํ หุตฺวา ปวตฺตมานวิปสฺสนาาณํ นิพฺพหติ, อริยภูมึ สมฺปาเปติ. ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺยาติ ตํ อนฺตรํ ตํ การณํ อฺตฺร ตถาคเตน โก ชาเนยฺยาติ อตฺโถ.

โกธมาโนติ โกโธ จ มาโน จ. โลภธมฺมาติ โลโภเยว. วจีสงฺขาราติ อาลาปสลฺลาปวเสน วจนาเนว. โย วา ปนสฺส มาทิโสติ โย วา ปน อฺโปิ มยา สทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธเยว อสฺส, โส ปุคฺคเลสุ ปมาณํ คณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. ขฺตีติ คุณขณนํ ปาปุณาติ. อิเม โข, อานนฺท, ฉ ปุคฺคลาติ ทฺเว โสรตา, ทฺเว อธิคตโกธมานโลภธมฺมา, ทฺเว อธิคตโกธมานวจีสงฺขาราติ อิเม ฉ ปุคฺคลา. คตินฺติ าณคตึ. เอกงฺคหีนาติ เอเกเกน คุณงฺเคน หีนา. ปูรโณ สีเลน วิเสสี อโหสิ, อิสิทตฺโต ปฺาย. ปูรณสฺส สีลํ อิสิทตฺตสฺส ปฺาาเน ิตํ, อิสิทตฺตสฺส ปฺา ปูรณสฺส สีลฏฺาเน ิตาติ.

๓. อิณสุตฺตวณฺณนา

๔๕. ตติเย ทาลิทฺทิยนฺติ ทลิทฺทภาโว. กามโภคิโนติ กาเม ภุฺชนกสตฺตสฺส. อสฺสโกติ อตฺตโน สนฺตเกน รหิโต. อนาฬฺหิโกติ น อฑฺโฒ. อิณํ อาทิยตีติ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต อิณํ อาทิยติ. วฑฺฒึ ปฏิสฺสุณาตีติ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต วฑฺฒึ ทสฺสามีติ ปฏิชานาติ. อนุจรนฺติปิ นนฺติ ปริสมชฺฌคณมชฺฌาทีสุ อาตปปนปํสุโอกิรณาทีหิ วิปฺปการํ ปาเปนฺโต ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธนฺติ. สทฺธา นตฺถีติ โอกปฺปนกสทฺธามตฺตกมฺปิ นตฺถิ. หิรี นตฺถีติ หิรียนาการมตฺตกมฺปิ นตฺถิ. โอตฺตปฺปํ นตฺถีติ ภายนาการมตฺตกมฺปิ นตฺถิ. วีริยํ นตฺถีติ กายิกวีริยมตฺตกมฺปิ นตฺถิ. ปฺา นตฺถีติ กมฺมสฺสกตปฺามตฺตกมฺปิ นตฺถิ. อิณาทานสฺมึ วทามีติ อิณคฺคหณํ วทามิ. มา มํ ชฺูติ มา มํ ชานาตุ.

ทาลิทฺทิยํ ทุกฺขนฺติ ธนทลิทฺทภาโว ทุกฺขํ. กามลาภาภิชปฺปินนฺติ กามลาภํ ปตฺเถนฺตานํ. ปาปกมฺมวินิพฺพโยติ ปาปกมฺมวฑฺฒโก. สํสปฺปตีติ ปริปฺผนฺทติ. ชานนฺติ ชานนฺโต. ยสฺส วิปฺปฏิสารชาติ เย อสฺส วิปฺปฏิสารโต ชาตา. โยนิมฺตรนฺติ เอกํ ติรจฺฉานโยนึ. ททํ จิตฺตํ ปสาทยนฺติ จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ททมาโน.

กฏคฺคาโหติ ชยคฺคาโห, อนปราธคฺคาโห โหติ. ฆรเมสิโนติ ฆราวาสํ ปริเยสนฺตสฺส วสมานสฺส วา. จาโค ปุฺํ ปวฑฺฒตีติ จาโคติ สงฺขํ คตํ ปุฺํ วฑฺฒติ. จาคา ปุฺนฺติ วา ปาโ. ปติฏฺิตาติ ปติฏฺิตสทฺธา นาม โสตาปนฺนสฺส สทฺธา. หิริมโนติ หิริสมฺปยุตฺตจิตฺโต. นิรามิสํ สุขนฺติ ตีณิ ฌานานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกสุขํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. อารทฺธวีริโยติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวีริโย. ฌานานิ อุปสมฺปชฺชาติ จตฺตาริ ฌานานิ ปตฺวา. เอโกทิ นิปโก สโตติ เอกคฺคจิตฺโต กมฺมสฺสกตาณสตีหิ จ สมนฺนาคโต.

เอวํ ตฺวา ยถาภูตนฺติ เอวํ เอตฺตกํ การณํ ยถาสภาวํ ชานิตฺวา. สพฺพสํโยชนกฺขเยติ นิพฺพาเน. สพฺพโสติ สพฺพากาเรน. อนุปาทายาติ อคฺคเหตฺวา. สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน สพฺพโส อนุปาทิยิตฺวา สมฺมา เหตุนา นเยน มคฺคจิตฺตํ วิมุจฺจติ. ‘‘เอตํ ตฺวา ยถาภูตํ, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติปิ ปาฬิยํ ลิขิตํ, ตสฺส เอตํ สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ยถาภูตํ ตฺวาติ อตฺโถ. ปุริมปจฺฉิเมหิ ปน สทฺธึ น ฆฏียติ.

ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺสาติ ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส ขีณาสวสฺส. าณํ โหตีติ ปจฺจเวกฺขณาณํ โหติ. ตาทิโนติ ตํสณฺิตสฺส. อกุปฺปาติ อกุปฺปารมฺมณตฺตา กุปฺปการณานํ กิเลสานฺจ อภาเวน อกุปฺปา. วิมุตฺตีติ มคฺควิมุตฺติปิ ผลวิมุตฺติปิ. ภวสํโยชนกฺขเยติ ภวสํโยชนกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน ภวสํโยชนานฺจ ขยนฺเต อุปฺปนฺนา. เอตํ โข ปรมํ าณนฺติ เอตํ มคฺคผลาณํ ปรมาณํ นาม. สุขมนุตฺตรนฺติ เอตเทว มคฺคผลสุขํ อนุตฺตรํ สุขํ นาม. อาณณฺยมุตฺตมนฺติ สพฺเพสํ อณณานํ ขีณาสโว อุตฺตมอณโณ, ตสฺมา อรหตฺตผลํ อาณณฺยมุตฺตมนฺติ อรหตฺตผเลน เทสนาย กูฏํ คณฺหิ. อิมสฺมิฺจ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.

๔. มหาจุนฺทสุตฺตวณฺณนา

๔๖. จตุตฺเถ เจตีสูติ เจติรฏฺเ. สยํชาติยนฺติ เอวํนามเก นิคเม. มหาจุนฺโทติ ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺภาติโก. ธมฺเม โยโค อนุโยโค เอเตสนฺติ ธมฺมโยคา. ธมฺมกถิกานํ เอตํ นามํ. ฌายนฺตีติ ฌายี. อปสาเทนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติ หึสนฺติ. ฌายนฺตีติ จินฺเตนฺติ. ปชฺฌายนฺตีติอาทีนิ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตานิ. กิมิเม ฌายนฺตีติ กึ นาม อิเม ฌายนฺติ. กินฺติเม ฌายนฺตีติ กิมตฺถํ อิเม ฌายนฺติ. กถํ อิเม ฌายนฺตีติ เกน การเณน อิเม ฌายนฺติ. อมตํ ธาตุํ กาเยน ผุสิตฺวา วิหรนฺตีติ มรณวิรหิตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺธาย กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิหรนฺตา อนุกฺกเมน ตํ นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรนฺติ. คมฺภีรํ อตฺถปทนฺติ คุฬฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ ขนฺธธาตุอายตนาทิอตฺถํ. ปฺาย อติวิชฺฌ ปสฺสนฺตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปสฺสนฺติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สมฺมสนปฏิเวธปฺาปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาปฺาปิ วฏฺฏติเยวาติ.

๕-๖. สนฺทิฏฺิกสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๔๗-๔๘. ปฺจเม สนฺตํ วา อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺเต วิชฺชมานํ. โลโภติอาทีหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ ทสฺสิตานิ. โลภธมฺมาติอาทีหิ ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา. ฉฏฺเ กายสนฺโทสนฺติ กายทฺวารสฺส ทุสฺสนาการํ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณาว กถิตา.

๗. เขมสุตฺตวณฺณนา

๔๙. สตฺตเม วุสิตวาติ วุตฺถพฺรหฺมจริยวาโส. กตกรณีโยติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ กตฺวา ิโต. โอหิตภาโรติ ขนฺธภารํ กิเลสภารํ อภิสงฺขารภารฺจ โอตาเรตฺวา ิโต. อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ สทตฺโถ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปตฺโตติ อตฺโถ. ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ขีณภวพนฺธโน. สมฺมทฺา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโต. ตสฺส น เอวํ โหติ อตฺถิ เม เสยฺโยติ วาติอาทีหิ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย ตโย มานา ปฏิกฺขิตฺตา. น หิ ขีณาสวสฺส ‘‘อตฺถิ มยฺหํ เสยฺโย, อตฺถิ สทิโส, อตฺถิ หีโน’’ติ มาโน โหติ. นตฺถิ เม เสยฺโยติอาทีหิปิ เตเยว ปฏิกฺขิตฺตา. น หิ ขีณาสวสฺส ‘‘อหเมว เสยฺโย, อหํ สทิโส, อหํ หีโน, อฺเ เสยฺยาทโย นตฺถี’’ติ เอวํ มาโน โหติ.

อจิรปกฺกนฺเตสูติ อรหตฺตํ พฺยากริตฺวา อจิรํเยว ปกฺกนฺเตสุ. อฺํ พฺยากโรนฺตีติ อรหตฺตํ กเถนฺติ. หสมานกา มฺเ อฺํ พฺยากโรนฺตีติ หสมานา วิย กเถนฺติ. วิฆาตํ อาปชฺชนฺตีติ ทุกฺขํ อาปชฺชนฺติ.

น อุสฺเสสุ น โอเมสุ, สมตฺเต โนปนียเรติ เอตฺถ อุสฺสาติ อุสฺสิตตา เสยฺยปุคฺคลา. โอมาติ หีนา. สมตฺโตติ สทิโส. อิติ อิเมสุ ตีสุปิ เสยฺยหีนสทิเสสุ ขีณาสวา มาเนน น อุปนียเร, น อุปเนนฺติ, น อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ขีณา ชาตีติ ขีณา เตสํ ชาติ. วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺถํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. จรนฺติ สํโยชนวิปฺปมุตฺตาติ สพฺพสํโยชเนหิ วิมุตฺตา หุตฺวา จรนฺติ. สุตฺเตปิ คาถายมฺปิ ขีณาสโว กถิโต.

๘. อินฺทฺริยสํวรสุตฺตวณฺณนา

๕๐. อฏฺเม หตูปนิสํ โหตีติ หตูปนิสฺสยํ โหติ. สีลวิปนฺนสฺสาติ วิปนฺนสีลสฺส. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ ตรุณวิปสฺสนาาณํ. นิพฺพิทาวิราโคติ เอตฺถ นิพฺพิทา พลววิปสฺสนา, วิราโค อริยมคฺโค. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ เอตฺถ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ, าณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ โหตีติ สมฺปนฺนอุปนิสฺสยํ โหติ. อิมสฺมึ สุตฺเต สีลานุรกฺขณอินฺทฺริยสํวโร กถิโต.

๙. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

๕๑. นวเม กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน. อสฺสุตฺเจวาติ อฺสฺมึ กาเล อสฺสุตปุพฺพํ. น สมฺโมสํ คจฺฉนฺตีติ วินาสํ น คจฺฉนฺติ. เจตโส สมฺผุฏฺปุพฺพาติ จิตฺเตน ผุสิตปุพฺพา. สมุทาจรนฺตีติ มโนทฺวาเร จรนฺติ. อวิฺาตฺจ วิชานาตีติ อฺสฺมึ กาเล อวิฺาตการณํ ชานาติ. ปริยาปุณาตีติ วฬฺเชติ กเถติ. เทเสตีติ ปกาเสติ. ปรํ วาเจตีติ ปรํ อุคฺคณฺหาเปติ.

อาคตาคมาติ ทีฆาทีสุ โย โกจิ อาคโม อาคโต เอเตสนฺติ อาคตาคมา. ธมฺมธราติ สุตฺตนฺตปิฏกธรา. วินยธราติ วินยปิฏกธรา. มาติกาธราติ ทฺเวปาติโมกฺขธรา. ปริปุจฺฉตีติ อนุสนฺธิปุพฺพาปรํ ปุจฺฉติ. ปริปฺหตีติ อิทฺจิทฺจ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปริตุลติ ปริจฺฉินฺทติ. อิทํ, ภนฺเต, กถนฺติ, ภนฺเต, อิทํ อนุสนฺธิปุพฺพาปรํ กถํ โหตีติ ปุจฺฉติ. อิมสฺส กฺวตฺโถติ อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถติ ปุจฺฉติ. อวิวฏนฺติ อวิวริตํ. วิวรนฺตีติ ปากฏํ กโรนฺติ. กงฺขาานิเยสูติ กงฺขาย การณภูเตสุ. ตตฺถ ยสฺมึ ธมฺเม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, สฺเวว กงฺขาานิโย นามาติ เวทิตพฺโพ.

๑๐. ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา

๕๒. ทสเม โภคาธิปฺปายาติ โภคสํหรณตฺถํ ปิตาธิปฺปายา ปวตฺตอชฺฌาสยา. ปฺูปวิจาราติ ปฺวนฺโต ภเวยฺยามาติ เอวํ ปฺตฺถาย ปวตฺตูปวิจารา. อยเมว เนสํ วิจาโร จิตฺเต อุปวิจรติ. พลาธิฏฺานาติ พลกายาธิฏฺานา. พลกายฺหิ ลทฺธา เต ลทฺธปติฏฺา นาม โหนฺติ. ปถวิภินิเวสาติ ปถวิสามิโน ภวิสฺสามาติ เอวํ ปถวิอตฺถาย กตจิตฺตาภินิเวสา. อิสฺสริยปริโยสานาติ รชฺชาภิเสกปริโยสานา. อภิเสกฺหิ ปตฺวา เต ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

เสสปเทสุ ปเนตฺถ อยมธิปฺปาโย – พฺราหฺมณา ตาว มนฺเต ลภิตฺวา ลทฺธปติฏฺา นาม โหนฺติ, คหปติกา ยํกิฺจิ สิปฺปํ, อิตฺถี กุลทายชฺชสามิกํ ปุตฺตํ, โจรา ยํกิฺจิ อาวุธสตฺถํ, สมณา สีลปริปุณฺณา ลทฺธปติฏฺา นาม โหนฺติ. ตสฺมา มนฺตาธิฏฺานาติอาทีนิ วุตฺตานิ.

พฺราหฺมณานฺจ ‘‘ยฺํ ยชิสฺสามา’’ติ จิตฺตํ อภินิวิสติ, พฺรหฺมโลเก ปตฺเต ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺติ. ตสฺมา เต ยฺาภินิเวสา พฺรหฺมโลกปริโยสานาติ วุตฺตา. กมฺมนฺตกรณตฺถาย มโน เอเตสํ อภินิวิสตีติ กมฺมนฺตาภินิเวสา. กมฺเม นิฏฺิเต ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺตีติ นิฏฺิตกมฺมนฺตปริโยสานา.

ปุริสาธิปฺปายาติ ปุริเสสุ ปวตฺตอชฺฌาสยา. อลงฺการตฺถาย มโน อุปวิจรติ เอติสฺสาติ อลงฺการูปวิจารา. อสปตฺตี หุตฺวา เอกิกาว ฆเร วเสยฺยนฺติ เอวมสฺสา จิตฺตํ อภินิวิสตีติ อสปตฺตีภินิเวสา. ฆราวาสิสฺสริเย ลทฺเธ ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺตีติ อิสฺสริยปริโยสานา.

ปรภณฺฑสฺส อาทาเน อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ อาทานาธิปฺปายา. คหเน นิลียนฏฺาเน เอเตสํ มโน อุปวิจรตีติ คหนูปวิจารา. อนฺธการตฺถาย เอเตสํ จิตฺตํ อภินิวิสตีติ อนฺธการาภินิเวสา. อทสฺสนปฺปตฺตา ปริโยสานปฺปตฺตา โหนฺตีติ อทสฺสนปริโยสานา.

อธิวาสนกฺขนฺติยฺจ สุจิภาวสีเล จ อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ ขนฺติโสรจฺจาธิปฺปายา. อกิฺจนภาเว นิคฺคหณภาเว จิตฺตํ เอเตสํ อภินิวิสตีติ อากิฺจฺาภินิเวสา. นิพฺพานปฺปตฺตา ปริโยสานปฺปตฺตา โหนฺตีติ นิพฺพานปริโยสานา.

๑๑. อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา

๕๓. เอกาทสเม สมธิคฺคยฺหาติ สุฏฺุ คณฺหิตฺวา. ชงฺคลานํ ปาณานนฺติ ปถวีตลจารีนํ สปาทกปาณานํ. ปทชาตานีติ ปทานิ. สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ โอธานํ อุปนิกฺเขปํ คจฺฉนฺติ. อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺํ อกฺขายติ. ปพฺพชลายโกติ ปพฺพชติณจฺเฉทโก. โอธุนาตีติ เหฏฺา มุขํ ธุนาติ. นิธุนาตีติ อุโภหิ ปสฺเสหิ ธุนาติ. นิจฺฉาเทตีติ พาหาย วา ปหรติ, รุกฺเข วา ปหรติ. อมฺพปิณฺฑิยาติ อมฺพผลปิณฺฑิยา. วณฺฏูปนิพนฺธนานีติ วณฺเฏ อุปนิพนฺธนานิ, วณฺเฏ วา ปติฏฺิตานิ. ตทนฺวยานิ ภวนฺตีติ วณฺฏานุวตฺตกานิ ภวนฺติ, อมฺพปิณฺฑิทณฺฑกานุวตฺตกานิ ภวนฺตีติปิ อตฺโถ. ขุทฺทราชาโนติ ขุทฺทกราชาโน, ปกติราชาโน วา.

๑๒. ธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

๕๔. ทฺวาทสเม สพฺพโสติ สพฺเพสุ. สตฺตสุ วิหาเรสูติ สตฺตสุ ปริเวเณสุ. ปริภาสตีติ ปริภวติ ภยํ อุปทํเสติ. วิหึสตีติ วิเหเติ. วิตุทตีติ วิชฺฌติ. โรเสติ วาจายาติ วาจาย ฆฏฺเฏติ. ปกฺกมนฺตีติ ทิสา ปกฺกมนฺติ. น สณฺหนฺตีติ นปฺปติฏฺหนฺติ. ริฺจนฺตีติ ฉฑฺเฑนฺติ วิสฺสชฺเชนฺติ. ปพฺพาเชยฺยามาติ นีหเรยฺยาม. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. อลนฺติ ยุตฺตเมตํ, ยํ ตํ ปพฺพาเชยฺยุนฺติ อตฺโถ. กึ เต อิมินาติ กึ ตว อิมินา ชาติภูมิยํ วาเสน. ตีรทสฺสึ สกุณนฺติ ทิสากากํ. มุฺจนฺตีติ ทิสาทสฺสนตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺติ. สามนฺตาติ อวิทูเร. สมนฺตาติปิ ปาโ, สมนฺตโตติ อตฺโถ. อภินิเวโสติ ปตฺถริตฺวา ิตสาขานํ นิเวโส. มูลสนฺตานกานนฺติ มูลานํ นิเวโส.

อาฬฺหกถาลิกาติ ตณฺฑุลาฬฺหกสฺส ภตฺตปจนถาลิกา. ขุทฺทํ มธุนฺติ ขุทฺทมกฺขิกาหิ กตํ ทณฺฑกมธุํ. อเนลกนฺติ นิทฺโทสํ. น จ สุทํ อฺมฺสฺส ผลานิ หึสนฺตีติ อฺมฺสฺส โกฏฺาเส ผลานิ น หึสนฺติ. อตฺตโน โกฏฺาเสหิ มูลํ วา ตจํ วา ปตฺตํ วา ฉินฺทนฺโต นาม นตฺถิ, อตฺตโน อตฺตโน สาขาย เหฏฺา ปติตาเนว ปริภุฺชนฺติ. อฺสฺส โกฏฺาสโต อฺส โกฏฺาสํ ปริวตฺติตฺวา คตมฺปิ ‘‘น อมฺหากํ สาขาย ผล’’นฺติ ตฺวา โน ขาทนฺติ. ยาวทตฺถํ ภกฺขิตฺวาติ กณฺปฺปมาเณน ขาทิตฺวา. สาขํ ภฺชิตฺวาติ ฉตฺตปฺปมาณมตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ฉายํ กตฺวา ปกฺกามิ. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. ปกฺกมิสฺสตีติ ปกฺกนฺโต. นาทาสีติ เทวตาย อานุภาเวน ผลเมว น คณฺหิ. เอวฺหิ สา อธิฏฺาสิ.

เตนุปสงฺกมีติ ชนปทวาสีหิ คนฺตฺวา, ‘‘มหาราช, รุกฺโข ผลํ น คณฺหิ, อมฺหากํ นุ โข โทโส ตุมฺหาก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เนว มยฺหํ โทโส อตฺถิ, น ชานปทานํ, อมฺหากํ วิชิเต อธมฺโม นาม น วตฺตติ, เกน นุ โข การเณน รุกฺโข น ผลิโต, สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เยน สกฺโก เทวานมินฺโท เตนุปสงฺกมิ. ปวตฺเตสีติ ปริวตฺเตสิ. อุมฺมูลมกาสีติ อุทฺธํมูลํ อกาสิ. อปิ นุ ตฺวนฺติ อปิ นุ ตว. อฏฺิตาเยวาติ อฏฺิตาย เอว. สจฺฉวีนีติ สมานจฺฉวีนิ ปกติฏฺาเน ิตานิ. น ปจฺจกฺโกสตีติ นปฺปฏิกฺโกสติ. โรสนฺตนฺติ ฆฏฺเฏนฺตํ. ภณฺฑนฺตนฺติ ปหรนฺตํ.

สุเนตฺโตติ เนตฺตา วุจฺจนฺติ อกฺขีนิ, เตสํ สุนฺทรตาย สุเนตฺโต. ติตฺถกโรติ สุคติโอคาหนติตฺถสฺส การโก. วีตราโคติ วิกฺขมฺภนวเสน วิคตราโค. ปสวตีติ ปฏิลภติ. ทิฏฺิสมฺปนฺนนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนํ, โสตาปนฺนนฺติ อตฺโถ. ขนฺตินฺติ อตฺตโน คุณขณนํ. ยถามํ สพฺรหฺมจารีสูติ ยถา อิมํ สพฺรหฺมจารีสุ อกฺโกสนปริภาสนํ, อฺํ เอวรูปํ คุณขนฺตึ น วทามีติ อตฺโถ. น โน สมสพฺรหฺมจารีสูติ เอตฺถ สมชโน นาม สกชโน วุจฺจติ. ตสฺมา น โน สเกสุ สมานพฺรหฺมจารีสุ จิตฺตานิ ปทุฏฺานิ ภวิสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.

โชติปาโล จ โควินฺโทติ นาเมน โชติปาโล าเนน มหาโควินฺโท. สตฺตปุโรหิโตติ เรณุอาทีนํ สตฺตนฺนํ ราชูนํ ปุโรหิโต. อหึสกา อตีตํเสติ เอเต ฉ สตฺถาโร อตีตํเส อหึสกา อเหสุํ. นิรามคนฺธาติ โกธามคนฺเธน นิรามคนฺธา. กรุเณวิมุตฺตาติ กรุณชฺฌาเน อธิมุตฺตา, กรุณาย จ กรุณาปุพฺพภาเค จ ิตา. เยเตติ เอเต, อยเมว วา ปาโ. น สาธุรูปํ อาสีเทติ สาธุสภาวํ น ฆฏฺเฏยฺย. ทิฏฺิฏฺานปฺปหายินนฺติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตปฺปหายินํ. สตฺตโมติ อรหตฺตโต ปฏฺาย สตฺตโม. อวีตราโคติ อวิคตราโค. เอเตน อนาคามิภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ปฺจินฺทฺริยา มุทูติ ปฺจ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ มุทูนิ. ตสฺส หิ ตานิ สกทาคามึ อุปาทาย มุทูนิ นาม โหนฺติ. วิปสฺสนาติ สงฺขารปริคฺคหาณํ. ปุพฺเพว อุปหฺตีติ ปมตรฺเว อุปหฺติ. อกฺขโตติ คุณขณเนน อกฺขโต อนุปหโต หุตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ธมฺมิกวคฺโค ปฺจโม.

ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๒. ทุติยปณฺณาสกํ

๖. มหาวคฺโค

๑. โสณสุตฺตวณฺณนา

๕๕. ฉฏฺสฺส ปเม โสโณติ สุขุมาลโสณตฺเถโร. สีตวเนติ เอวํนามเก สุสาเน. ตสฺมึ กิร ปฏิปาฏิยา ปฺจ จงฺกมนปณฺณสาลาสตานิ มาปิตานิ, เตสุ เถโร อตฺตโน สปฺปายจงฺกมนํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ. ตสฺส อารทฺธวีริยสฺส หุตฺวา จงฺกมโต ปาทตลานิ ภิชฺชึสุ, ชาณูหิ จงฺกมโต ชาณุกานิปิ หตฺถตลานิปิ ภิชฺชึสุ, ฉิทฺทานิ อเหสุํ. เอวํ อารทฺธวีริโย วิหรนฺโต โอภาสนิมิตฺตมตฺตกมฺปิ ทสฺเสตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส วีริเยน กิลมิตกายสฺส โกฏิยํ ปาสาณผลเก นิสินฺนสฺส โย วิตกฺโก อุทปาทิ, ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข อายสฺมโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อารทฺธวีริยาติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวีริยา. น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สเจ หิ อหํ อุคฺฆฏิตฺู วา อสฺสํ วิปฺจิตฺู วา เนยฺโย วา, นูน เม จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺย. อทฺธา ปนสฺมิ ปทปรโม, เยน เม จิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา สํวิชฺชนฺติ โข ปนาติอาทีนิ จินฺเตสิ. ตตฺถ โภคาติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ.

ปาตุรโหสีติ เถรสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ‘‘อยํ โสโณ อชฺช สีตวเน ปธานภูมิยํ นิสินฺโน อิมํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, คนฺตฺวาสฺส วิตกฺกํ สโหตฺถํ คณฺหิตฺวา วีโณปมํ กมฺมฏฺานํ กเถสฺสามี’’ติ ปมุเข ปากโฏ อโหสิ. ปฺตฺเต อาสเนติ ปธานิกภิกฺขู อตฺตโน วสนฏฺาเน โอวทิตุํ อาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นิสีทนตฺถํ ยถาลาเภน อาสนํ ปฺาเปตฺวาว ปธานํ กโรนฺติ, อฺํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิปิ สนฺถริตฺวา อุปริ สงฺฆาฏึ ปฺเปนฺติ. เถโรปิ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปธานํ อกาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปฺตฺเต อาสเน’’ติ.

ตํ กึ มฺสีติ สตฺถา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน อวเสสกมฺมฏฺาเนหิ อตฺโถ นตฺถิ, อยํ คนฺธพฺพสิปฺเป เฉโก จิณฺณวสี, อตฺตโน วิสเย กถิยมานํ ขิปฺปเมว สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติ วีโณปมํ กเถตุํ ‘‘ตํ กึ มฺสี’’ติอาทิมาห. วีณาย ตนฺติสฺสเร กุสลตา นาม วีณาย วาทนกุสลตา, โส จ ตตฺถ กุสโล. มาตาปิตโร หิสฺส ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต อฺํ สิปฺปํ สิกฺขนฺโต กาเยน กิลมิสฺสติ, อิทํ ปน สยเน นิสินฺเนเนว สกฺกา อุคฺคณฺหิตุ’’นฺติ คนฺธพฺพสิปฺปเมว อุคฺคณฺหาเปสุํ. ตสฺส –

‘‘สตฺต สรา ตโย คามา, มุจฺฉนา เอกวีสติ;

านา เอกูนปฺาส, อิจฺเจเต สรมณฺฑลา’’ติ. –

อาทิกํ คนฺธพฺพสิปฺปํ สพฺพเมว ปคุณํ อโหสิ. อจฺจายตาติ อติอายตา ขรมุจฺฉนา. สรวตีติ สรสมฺปนฺนา. กมฺมฺาติ กมฺมกฺขมา กมฺมโยคฺคา. อติสิถิลาติ มนฺทมุจฺฉนา. สเม คุเณ ปติฏฺิตาติ มชฺฌิเม สเร เปตฺวา มุจฺฉิตา.

อจฺจารทฺธนฺติ อติคาฬฺหํ. อุทฺธจฺจาย สํวตฺตตีติ อุทฺธตภาวาย สํวตฺตติ. อติลีนนฺติ อติสิถิลํ. โกสชฺชายาติ กุสีตภาวตฺถาย. วีริยสมถํ อธิฏฺหาติ วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถํ อธิฏฺห, วีริยํ สมเถน โยเชหีติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌาติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมตํ สมภาวํ อธิฏฺาหิ. ตตฺถ สทฺธํ ปฺาย, ปฺฺจ สทฺธาย, วีริยํ สมาธินา, สมาธิฺจ วีริเยน โยชยตา อินฺทฺริยานํ สมตา อธิฏฺิตา นาม โหติ. สติ ปน สพฺพตฺถิกา, สา สทา พลวตีเยว วฏฺฏติ. ตฺจ ปน เตสํ โยชนาวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๖๐-๖๒) ปกาสิตเมว. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ ตสฺมิฺจ สมภาเว สติ เยน อาทาเส มุขพิมฺเพเนว นิมิตฺเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ, ตํ สมถนิมิตฺตํ วิปสฺสนานิมิตฺตํ มคฺคนิมิตฺตํ ผลนิมิตฺตฺจ คณฺหาหิ นิพฺพตฺเตหีติ เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถสิ.

ตตฺถ จ นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ สมถนิมิตฺตฺจ วิปสฺสนานิมิตฺตฺจ อคฺคเหสิ. ฉ านานีติ ฉ การณานิ. อธิมุตฺโต โหตีติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิโต โหติ. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทิ สพฺพํ อรหตฺตวเสเนว วุตฺตํ. อรหตฺตฺหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ, เตเหว ปวิวิตฺตตฺตา ปวิเวโก, พฺยาปชฺฌาภาวโต อพฺยาปชฺฌํ, ตณฺหากฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ตณฺหากฺขโย, อุปาทานกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปาทานกฺขโย, สมฺโมหาภาวโต อสมฺโมโหติ วุจฺจติ.

เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ ปฏิเวธรหิตํ เกวลํ ปฏิเวธปฺาย อสมฺมิสฺสกํ สทฺธามตฺตกํ. ปฏิจยนฺติ ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒึ. วีตราคตฺตาติ มคฺคปฏิเวเธน ราคสฺส วิคตตฺตาเยว เนกฺขมฺมสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ิโต โหติ, ผลสมาปตฺติวิหาเรน วิหรติ, ตนฺนินฺนมานโสเยว จ โหตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

ลาภสกฺการสิโลกนฺติ จตุปจฺจยลาภฺจ เตสฺเว สุกตภาวฺจ วณฺณภณนฺจ. นิกามยมาโนติ อิจฺฉมาโน ปตฺถยมาโน. ปวิเวกาธิมุตฺโตติ ปวิเวเก อธิมุตฺโต อรหนฺติ เอวํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ.

สีลพฺพตปรามาสนฺติ สีลฺจ วตฺจ ปรามสิตฺวา คหิตํ คหณมตฺตํ. สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโตติ สารภาเวน ชานนฺโต. อพฺยาปชฺฌาธิมุตฺโตติ อพฺยาปชฺฌํ อรหตฺตํ พฺยากโรติ. อิมินาว นเยน สพฺพฏฺาเนสุ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิเจตฺถ ‘‘เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติ อิมสฺมึเยว อรหตฺตํ กถิตํ, เสเสสุ ปฺจสุ นิพฺพาน’’นฺติ เอเก วทนฺติ. อปเร ‘‘อสมฺโมหาธิมุตฺโตติ เอตฺเถว นิพฺพานํ กถิตํ, เสเสสุ อรหตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาโร – สพฺเพสฺเวว เตสุ อรหตฺตมฺปิ นิพฺพานมฺปิ กถิตเมวาติ.

ภุสาติ พลวนฺโต ทิพฺพรูปสทิสา. เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ เอตสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตํ คเหตฺวา าตุํ น สกฺโกนฺติ. กิเลสา หิ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ คณฺหนฺติ นาม. อมิสฺสีกตนฺติ กิเลสา หิ อารมฺมเณน สทฺธึ จิตฺตํ มิสฺสํ กโรนฺติ, เตสํ อภาวา อมิสฺสีกตํ. ิตนฺติ ปติฏฺิตํ. อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ อจลปฺปตฺตํ. วยฺจสฺสานุปสฺสตีติ ตสฺส เจส จิตฺตสฺส อุปฺปาทมฺปิ วยมฺปิ ปสฺสติ. ภุสา วาตวุฏฺีติ พลวา วาตกฺขนฺโธ. เนว สมฺปกมฺเปยฺยาติ เอกภาเคน จาเลตุํ น สกฺกุเณยฺย. น สมฺปกมฺเปยฺยาติ ถูณํ วิย สพฺพภาคโต กมฺเปตุํ น สกฺกุเณยฺย. น สมฺปเวเธยฺยาติ เวเธตฺวา ปเวเธตฺวา ปาเตตุํ น สกฺกุเณยฺย.

เนกฺขมฺมํ อธิมุตฺตสฺสาติ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตสฺส ขีณาสวสฺส. เสสปเทสุปิ อรหตฺตเมว กถิตํ. อุปาทานกฺขยสฺส จาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อสมฺโมหฺจ เจตโสติ จิตฺตสฺส จ อสมฺโมหํ อธิมุตฺตสฺส. ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ อายตนานํ อุปฺปาทฺจ วยฺจ ทิสฺวา. สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา นเยน อิมาย วิปสฺสนาปฏิปตฺติยา ผลสมาปตฺติวเสน จิตฺตํ วิมุจฺจติ, นิพฺพานารมฺมเณ อธิมุจฺจติ. อถ วา อิมินา ขีณาสวสฺส ปฏิปทา กถิตา. ตสฺส หิ อายตนุปฺปาทํ ทิสฺวา อิมาย วิปสฺสนาย อธิคตสฺส อริยมคฺคสฺสานุภาเวน สพฺพกิเลเสหิ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ. เอวํ ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส…เป… น วิชฺชติ. ตตฺถ สนฺตจิตฺตสฺสาติ นิพฺพุตจิตฺตสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

๒. ผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา

๕๖. ทุติเย สมโธสีติ อุฏฺานาการํ ทสฺเสสิ. ปฏิกฺกมนฺตีติ ปริหายนฺติ. โน อภิกฺกมนฺตีติ น วฑฺฒนฺติ. สีสเวนํ ทเทยฺยาติ สีสํ เวเตฺวา ทณฺฑเกน สมฺปริวตฺตกํ พนฺเธยฺย. อินฺทฺริยานิ วิปฺปสีทึสูติ ตสฺมึ มรณสมเย ฉ อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานิ อเหสุํ. อตฺถุปปริกฺขายาติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ อุปปริกฺขเน. อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเยติ นิพฺพาเน. อวิมุตฺตํ โหตีติ อรหตฺตผเลน อธิมุตฺตํ โหติ.

๓. ฉฬภิชาติสุตฺตวณฺณนา

๕๗. ตติเย ฉฬภิชาติโยติ ฉ ชาติโย. ตตฺริทนฺติ ตตฺรายํ. ลุทฺทาติ ทารุณา. ภิกฺขู กณฺฏกวุตฺติกาติ สมณา นาเมเต. เอกสาฏกาติ เอเกเนว ปิโลติกขณฺเฑน ปุรโต ปฏิจฺฉาทนกา. อกามกสฺส พิลํ โอลคฺเคยฺยุนฺติ สตฺเถ คจฺฉมาเน โคณมฺหิ มเต โคมํสมูลํ อุปฺปาทนตฺถาย วิภชิตฺวา ขาทมานา เอกสฺส โคมํสํ อนิจฺฉนฺตสฺเสว โกฏฺาสํ กตฺวา ‘‘อยฺจ เต ขาทิตพฺโพ, มูลฺจ ทาตพฺพ’’นฺติ ตํ โกฏฺาสสงฺขาตํ พิลํ โอลคฺเคยฺยุํ, พลกฺกาเรน หตฺเถ เปยฺยุนฺติ อตฺโถ. อเขตฺตฺุนาติ อภิชาติปฺตฺติยา เขตฺตํ อชานนฺเตน. ตํ สุณาหีติ ตํ มม ปฺตฺตึ สุณาหิ. กณฺหาภิชาติโกติ กาฬกชาติโก. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กณฺหสภาโว หุตฺวา ชายติ นิพฺพตฺตติ, กณฺหาภิชาติยํ วา ชายติ. นิพฺพานํ อภิชายตีติ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, อริยภูมิสงฺขาตาย วา นิพฺพานชาติยา ชายติ.

๔. อาสวสุตฺตวณฺณนา

๕๘. จตุตฺเถ สํวรา ปหาตพฺพาติ สํวเรน ปหาตพฺพา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ปฏิสงฺขาติ ปฏิสฺชานิตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. โยนิโสติ อุปาเยน ปเถน. เอตฺถ จ อสํวเร อาทีนวปฏิสงฺขา โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพา. สา จายํ ‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห’’ติอาทินา อาทิตฺตปริยาเยน (สํ. นิ. ๔.๒๓๕) เวทิตพฺพา. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต วิหรตีติ เอตฺถ จกฺขุเมว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, สํวรณโต สํวโร, ปิทหนโต ถกนโตติ วุตฺตํ โหติ. สติยา เอตํ อธิวจนํ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร จกฺขุนฺทฺริยสํวโร. ชวเน อุปฺปชฺชมาโนปิ เหส ตสฺมึ ทฺวาเร กิเลสานํ อุปฺปตฺติวารณโต จกฺขุนฺทฺริยสํวโรติ วุจฺจติ. สํวุโตติ เตน สํวเรน อุเปโต. ตถา หิ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. อถ วา สํวรีติ สํวุโต, ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโตติ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสงฺขาตํ สติกวาฏํ จกฺขุทฺวาเร ฆรทฺวาเร กวาฏํ วิย สํวริ ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ สุนฺทรตโร. ตถา หิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต, สํวุตสฺส วิหรโต’’ติ เอเตสุ ปเทสุ อยเมวตฺโถ ทิสฺสตีติ.

ยํ หิสฺสาติอาทิมฺหิ ยํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสฺส ภิกฺขุโน อสํวุตสฺส อถเกตฺวา อปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เยการสฺส วา เอส ยนฺติ อาเทโส, เย อสฺสาติ อตฺโถ. อาสวา วิฆาตปริฬาหาติ จตฺตาโร อาสวา จ อฺเ จ วิฆาตกรา กิเลสปริฬาหา วิปากปริฬาหา วา. จกฺขุทฺวารสฺมิฺหิ อิฏฺารมฺมณํ อาปาถคตํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, ‘‘อีทิสํ อฺสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามี’’ติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสโว อุปฺปชฺชติ, สตฺโตติ วา สตฺตสฺสาติ วา คณฺหโต ทิฏฺาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพเหว สหชาตํ อฺาณํ อวิชฺชาสโวติ จตฺตาโร อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ. เอเตหิ สมฺปยุตฺตา อปเร กิเลสา วิฆาตปริฬาหา อายตึ วา เตสํ วิปากา เตหิปิ อสํวุตสฺเสว วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ วุจฺจนฺติ. เอวํส เตติ เอวํ อสฺส เต, เอเตนุปาเยน น โหนฺติ, โน อฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริยสํวรสํวุโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเม วุจฺจนฺติ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อิเมสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา จตุวีสติ อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.

ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๘) สีลกถาย วุตฺตเมว. ยํ หิสฺสาติ ยฺหิ จีวรํ ปิณฺฑปาตาทีสุ วา อฺตรํ อสฺส. อปฺปฏิเสวโตติ เอวํ โยนิโส อปฺปฏิเสวนฺตสฺส. อิมสฺมึ วาเร อลทฺธํ จีวราทึ ปตฺถยโต ลทฺธํ วา อสฺสาทยโต กามาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, อีทิสํ อฺสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสวสฺส, อหํ ลภามิ น ลภามีติ วา มยฺหํ วา อิทนฺติ อตฺตสฺํ อธิฏฺหโต ทิฏฺาสวสฺส, สพฺเพเหว ปน สหชาโต อวิชฺชาสโวติ เอวํ จตุนฺนํ อาสวานํ อุปฺปตฺติ วิฆาตปริฬาหาว นวเวทนุปฺปาทนโตปิ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพาติ อิเม เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส อาสวา อิมินา าณสํวรสงฺขาเตน ปจฺจเวกฺขณปฏิเสวเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.

ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสาติ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ขนฺตา โหติ สีตสฺส, สีตํ ขมติ สหติ, น อวีรปุริโส วิย อปฺปมตฺตเกนปิ สีเตน จลติ กมฺปติ กมฺมฏฺานํ วิชหติ. อุณฺหาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ วจนเมว วจนปโถติ เวทิตพฺโพ. ทุกฺขานนฺติอาทีสุ ทุกฺขมนฏฺเน ทุกฺขา, พหลฏฺเน ติพฺพา, ผรุสฏฺเน ขรา, ติขิณฏฺเน กฏุกา, อสฺสาทวิรหโต อสาตา, มนํ อวฑฺฒนโต อมนาปา, ปาณหรณสมตฺถตาย ปาณหราติ เวทิตพฺพา. ยํ หิสฺสาติ สีตาทีสุ ยํกิฺจิ เอกธมฺมมฺปิ อสฺส. อนธิวาสโตติ อนธิวาเสนฺตสฺส อกฺขมนฺตสฺส. อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – สีเตน ผุฏฺสฺส อุณฺหํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘นตฺถิ สุคติภเว สีตํ วา อุณฺหํ วา’’ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว, มยฺหํ สีตํ อุณฺหนฺติ คาโห ทิฏฺาสโว, สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม สีตาทีสุ เอกเมกสฺส วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมาย ขนฺติสํวรสงฺขาตาย อธิวาสนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ.

ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตีติ อหํ สมโณติ น จณฺฑสฺส หตฺถิสฺส อาสนฺเน าตพฺพํ. ตโตนิทานฺหิ มรณมฺปิ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ ภเวยฺยาติ เอวํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชติ ปฏิกฺกมติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. จณฺฑนฺติ ทุฏฺํ วาฬํ. ขาณุนฺติ ขทิรขาณุกาทึ. กณฺฏกฏฺานนฺติ ยตฺถ กณฺฏกา วิชฺฌนฺติ, ตํ โอกาสํ. โสพฺภนฺติ สพฺพโต ฉินฺนตฏํ. ปปาตนฺติ เอกโต ฉินฺนตฏํ. จนฺทนิกนฺติ อุจฺฉิฏฺโทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺานํ. โอฬิคลฺลนฺติ เตสํเยว กทฺทมาทีนํ สนฺทโนกาสํ. ตํ ชณฺณุมตฺตมฺปิ อสุจิภริตํ โหติ. ทฺเวปิ เจตานิ านานิ อมนุสฺสุสฺสทฏฺานานิ โหนฺติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพานิ. อนาสเนติ เอตฺถ อยุตฺตํ อาสนํ อนาสนํ, ตํ อตฺถโต อนิยตวตฺถุภูตํ รโหปฏิจฺฉนฺนาสนนฺติ เวทิตพฺพํ. อโคจเรติ เอตฺถปิ อยุตฺโต โคจโร อโคจโร. โส เวสิยาทิเภทโต ปฺจวิโธ. ปาปเก มิตฺเตติ ลามเก ทุสฺสีเล มิตฺตปติรูปเก อมิตฺเต. ปาปเกสูติ ลามเกสุ. โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ อธิมุจฺเจยฺยุํ ‘‘อทฺธา อยมายสฺมา อกาสิ วา กริสฺสติ วา’’ติ. ยํ หิสฺสาติ หตฺถิอาทีสุ ยํกิฺจิ เอกมฺปิ อสฺส. อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – หตฺถิอาทินิทาเนน ทุกฺเขน ผุฏฺสฺส สุขํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ สุคติภเว อีทิสํ ทุกฺข’’นฺติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว, มํ หตฺถี มทฺทติ มํ อสฺโสติ คาโห ทิฏฺาสโว, สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม หตฺถิอาทีสุ เอเกกสฺส วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมินา สีลสํวรสงฺขาเตน ปริวชฺชเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.

ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติ ‘‘อิติปายํ วิตกฺโก อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, อิติปิ ทุกฺขวิปาโก, โส จ โข อตฺตพฺยาพาธาย สํวตฺตตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๗-๒๐๘) นเยน โยนิโส กามวิตกฺเก อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, จิตฺตํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ, อพฺภนฺตเร วา น วาเสตีติ อตฺโถ. อนธิวาเสนฺโต กึ กโรตีติ? ปชหติ. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข นํ วิโนเทติ ตุทติ วิชฺฌติ นีหรติ. กึ พลิพทฺทํ วิย ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข นํ พฺยนฺตีกโรติ วิคตนฺตํ กโรติ, ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา นํ กโรติ. กถํ ปน นํ ตถา กโรตีติ? อนภาวํ คเมติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ยถา สุวิกฺขมฺภิโต โหติ, ตถา กโรติ. เสสวิตกฺกทฺวเยปิ เอเสว นโย. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน, อุปฺปนฺนมตฺเตเยวาติ วุตฺตํ โหติ. สกึ วา อุปฺปนฺเน วิโนเทตฺวา ทุติเย วาเร อชฺฌุเปกฺขิตา น โหติ, สตกฺขตฺตุมฺปิ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน วิโนเทติเยว. ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ เตเยว กามวิตกฺกาทโย, สพฺเพปิ วา นว มหาวิตกฺเก. ตตฺถ ตโย วุตฺตา, อวเสสา ‘‘าติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมราวิตกฺโก, ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ติ (มหานิ. ๒๐๗) อิเม ฉ. ยํ หิสฺสาติ เอเตสุ วิตกฺเกสุ ยํกิฺจิ อสฺส. กามวิตกฺโก ปเนตฺถ กามาสโว เอว, ตพฺพิเสโส ภวาสโว, ตํสมฺปยุตฺโต ทิฏฺาสโว, สพฺพวิตกฺเกสุ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม กามวิตกฺกาทิวเสน วุตฺตปฺปการา อาสวา อิมินา ตสฺมึ ตสฺมึ วิตกฺเก อาทีนวปจฺจเวกฺขณสหิเตน วีริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.

ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อภาวนาย อาทีนวํ ภาวนาย จ อานิสํสํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โพชฺฌงฺคานํ ภาวนา เหฏฺา วิตฺถาริตาว. ยํ หิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํกิฺจิ อสฺส. อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อริยมคฺคสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสวาทโย อาสวา, ภาวยโต เอวํส เต น โหนฺตีติ อยํ นโย เวทิตพฺโพ. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม กามาสวาทโย อาสวา อิมาย โลกุตฺตราย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ. อิเมหิ ฉหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต ยโต โข, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ สามิวจเน โต-กาโร, ยสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. โปราณา ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺณยนฺติ. เย อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, เต สํวรา ปหีนา โหนฺตีติ เย อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพา, เต สํวเรเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว ปหีนสฺี โหตีติ.

๕. ทารุกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

๕๙. ปฺจเม ทารุกมฺมิโกติ ทารุวิกฺกเยน ปวตฺติตาชีโว เอโก อุปาสโก. กาสิกจนฺทนนฺติ สณฺหจนฺทนํ. องฺเคนาติ อคุณงฺเคน, สุกฺกปกฺเข คุณงฺเคน. เนมนฺตนิโกติ นิมนฺตนํ คณฺหนโก. สงฺเฆ ทานํ ทสฺสามีติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทสฺสามิ. โส เอวํ วตฺวา สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามิ. อถสฺส อปรภาเค ปฺจสตา กุลูปกา ภิกฺขู คิหิภาวํ ปาปุณึสุ. โส ‘‘กุลูปกภิกฺขู เต วิพฺภนฺตา’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ เอตฺถ มยฺห’’นฺติ วตฺวา จิตฺตุปฺปาทเวมตฺตมตฺตมฺปิ น อกาสิ. อิทํ สนฺธาย สตฺถา สงฺเฆ เต ทานํ ททโต จิตฺตํ ปสีทิสฺสตีติ อาห.

๖. หตฺถิสาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

๖๐. ฉฏฺเ อภิธมฺมกถนฺติ อภิธมฺมมิสฺสกํ กถํ. กถํ โอปาเตตีติ เตสํ กถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ กเถติ. เถรานํ ภิกฺขูนนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ. ยา จ เถรานํ อภิธมฺมกถา, ตํ อยมฺปิ กเถตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวารํ. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. โสรตโสรโตติ สูรโต วิย สูรโต, โสรจฺจสมนฺนาคโต วิยาติ อตฺโถ. นิวาตนิวาโตติ นิวาโต วิย นิวาโต, นิวาตวุตฺติ วิยาติ อตฺโถ. อุปสนฺตุปสนฺโตติ อุปสนฺโต วิย อุปสนฺโต. วปกสฺสเตว สตฺถาราติ สตฺถุ สนฺติกา อปคจฺฉติ. สํสฏฺสฺสาติ ปฺจหิ สํสคฺเคหิ สํสฏฺสฺส. วิสฺสฏฺสฺสาติ วิสฺสชฺชิตสฺส. ปากตสฺสาติ ปากตินฺทฺริยสฺส.

กิฏฺาโทติ กิฏฺขาทโก. อนฺตรธาเปยฺยาติ นาเสยฺย. โคปสูติ คาโว จ อชิกา จ. สิปฺปิสมฺพุกนฺติ สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ. สกฺขรกลนฺติ สกฺขรา จ กลานิ จ. อาภิโทสิกนฺติ อภิฺาตโทสํ กุทฺรูสกโภชนํ. นจฺฉาเทยฺยาติ น รุจฺเจยฺย. ตตฺถ ยเทตํ ปุริสํ ภุตฺตาวินฺติ อุปโยควจนํ, ตํ สามิอตฺเถ ทฏฺพฺพํ. อมุํ หาวุโส, ปุริสนฺติ, อาวุโส, อมุํ ปุริสํ.

สพฺพนิมิตฺตานนฺติ สพฺเพสํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ นิมิตฺตานํ. อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ พลววิปสฺสนาสมาธึ. จีริกสทฺโทติ ฌลฺลิกสทฺโท. สริสฺสติ เนกฺขมฺมสฺสาติ ปพฺพชฺชาย คุณํ สริสฺสติ. อรหตํ อโหสีติ ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อนฺตเร เอโก อรหา อโหสิ. อยฺหิ เถโร สตฺต วาเร คิหี หุตฺวา สตฺต วาเร ปพฺพชิ. กึ การณา? กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิเรส เอกสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว วณฺณํ กเถสิ. โส เตเนว กมฺเมน อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย วิชฺชมาเนเยว สตฺต วาเร คิหิภาเว จ ปพฺพชฺชาย จ สฺจรนฺโต สตฺตเม วาเร ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติ.

๗. มชฺเฌสุตฺตวณฺณนา

๖๑. สตฺตเม ปารายเน เมตฺเตยฺยปฺเหติ ปารายนสมาคมมฺหิ เมตฺเตยฺยมาณวสฺส ปฺเห. อุโภนฺเต วิทิตฺวานาติ ทฺเว อนฺเต ทฺเว โกฏฺาเส ชานิตฺวา. มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ตาย อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา มชฺเฌ น ลิปฺปติ, เวมชฺเฌฏฺาเน น ลิปฺปติ. สิพฺพนิมจฺจคาติ สิพฺพนิสงฺขาตํ ตณฺหํ อตีโต. ผสฺโสติ ผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตา อยํ อตฺตภาโว. เอโก อนฺโตติ อยเมโก โกฏฺาโส. ผสฺสสมุทโยติ ผสฺโส สมุทโย อสฺสาติ ผสฺสสมุทโย, อิมสฺมึ อตฺตภาเว กตกมฺมผสฺสปจฺจยา นิพฺพตฺโต อนาคตตฺตภาโว. ทุติโย อนฺโตติ ทุติโย โกฏฺาโส. ผสฺสนิโรโธติ นิพฺพานํ. มชฺเฌติ สิพฺพินิตณฺหํ เฉตฺวา ทฺวิธากรณฏฺเน นิพฺพานํ มชฺเฌ นาม โหติ. ตณฺหา หิ นํ สิพฺพตีติ ตณฺหา นํ อตฺตภาวทฺวยสงฺขาตํ ผสฺสฺจ ผสฺสสมุทยฺจ สิพฺพติ ฆฏฺเฏติ. กึ การณา? ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. ยทิ หิ ตณฺหา น สิพฺเพยฺย, ตสฺส ตสฺส ภวสฺส นิพฺพตฺติ น ภเวยฺย. อิมสฺมึ าเน โกฏิมชฺฌิกูปมํ คณฺหนฺติ. ทฺวินฺนฺหิ กณฺฑานํ เอกโต กตฺวา มชฺเฌ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ โกฏิ มชฺฌนฺติ วุจฺจติ. สุตฺเต ฉินฺเน อุโภ กณฺฑานิ อุภโต ปตนฺติ. เอวเมตฺถ กณฺฑทฺวยํ วิย วุตฺตปฺปการา ทฺเว อนฺตา, สิพฺพิตฺวา ิตสุตฺตํ วิย ตณฺหา, สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑทฺวยสฺส อุภโตปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อนฺตทฺวยํ นิรุทฺธเมว โหติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อิมินา อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา ตณฺหาย มชฺเฌ อนุปลิตฺตภาเวน อภิฺเยฺยํ จตุสจฺจธมฺมํ อภิชานาติ นาม, ตีรณปริฺาย จ ปหานปริฺาย จ ปริชานิตพฺพํ โลกิยสจฺจทฺวยํ ปริชานาติ นาม. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส โกฏิกโร ปริจฺเฉทปริวฏุมกโร โหติ นาม.

ทุติยวาเร ติณฺณํ กณฺฑานํ วเสน อุปมา เวทิตพฺพา. ติณฺณฺหิ กณฺฑานํ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ สุตฺเต ฉินฺเน ตีณิ กณฺฑานิ ตีสุ าเนสุ ปตนฺติ, เอวเมตฺถ กณฺฑตฺตยํ วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา, สุตฺตํ วิย ตณฺหา. สา หิ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺเนน, ปจฺจุปฺปนฺนฺจ อนาคเตน สทฺธึ สํสิพฺพติ. สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑตฺตยสฺส ตีสุ าเนสุ ปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา นิรุทฺธาว โหนฺติ.

ตติยวาเร อทุกฺขมสุขา มชฺเฌติ ทฺวินฺนํ เวทนานํ อนฺตรฏฺกภาเวน มชฺเฌ. สุขฺหิ ทุกฺขสฺส, ทุกฺขํ วา สุขสฺส อนฺตรํ นาม นตฺถิ. ตณฺหา สิพฺพินีติ เวทนาสุ นนฺทิราโค เวทนานํ อุปจฺเฉทํ นิวาเรตีติ ตา สิพฺพติ นาม.

จตุตฺถวาเร วิฺาณํ มชฺเฌติ ปฏิสนฺธิวิฺาณมฺปิ เสสวิฺาณมฺปิ นามรูปปจฺจยสมุทาคตตฺตา นามรูปานํ มชฺเฌ นาม.

ปฺจมวาเร วิฺาณํ มชฺเฌติ กมฺมวิฺาณํ มชฺเฌ, อชฺฌตฺติกายตเนสุ วา มนายตเนน กมฺมสฺส คหิตตฺตา อิธ ยํกิฺจิ วิฺาณํ มชฺเฌ นาม, มโนทฺวาเร วา อาวชฺชนสฺส อชฺฌตฺติกายตนนิสฺสิตตฺตา ชวนวิฺาณํ มชฺเฌ นาม.

ฉฏฺวาเร สกฺกาโยติ เตภูมกวฏฺฏํ. สกฺกายสมุทโยติ สมุทยสจฺจํ. สกฺกายนิโรโธติ นิโรธสจฺจํ. ปริยาเยนาติ เตน เตน การเณเนว. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.

๘. ปุริสินฺทฺริยาณสุตฺตวณฺณนา

๖๒. อฏฺเม อฺตโรติ เทวทตฺตปกฺขิโก เอโก. สมนฺนาหริตฺวาติ อาวชฺชิตฺวา. อิทํ โส ‘‘กึ นุ โข ภควตา ชานิตฺวา กถิตํ, อุทาหุ อชานิตฺวา, เอกํสิกํ วา กถิตํ อุทาหุ วิภชฺชกถิต’’นฺติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติ. อาปายิโกติ อปาเย นิพฺพตฺตนโก. เนรยิโกติ นิรยคามี. กปฺปฏฺโติ กปฺปฏฺิยกมฺมสฺส กตตฺตา กปฺปํ สฺสติ. อเตกิจฺโฉติ น สกฺกา ติกิจฺฉิตุํ. ทฺเวชฺฌนฺติ ทฺวิธาภาวํ. วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตนฺติ วาลสฺส อคฺคโกฏิยา ทสฺเสตพฺพมตฺตกํ, วาลคฺคโกฏินิปาตมตฺตกํ วา. ปุริสินฺทฺริยาณานีติ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณานิ, อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนาณานีติ อตฺโถ.

วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมาติ เอตฺตกา กุสลา ธมฺมา วิชฺชนฺติ, เอตฺตกา อกุสลา ธมฺมาติ ชานามิ. อนฺตรหิตาติ อทสฺสนํ คตา. สมฺมุขีภูตาติ สมุทาจารวเสน ปากฏา ชาตา. กุสลมูลนฺติ กุสลชฺฌาสโย. กุสลา กุสลนฺติ ตมฺหา กุสลชฺฌาสยา อฺมฺปิ กุสลํ นิพฺพตฺติสฺสติ. สารทานีติ สาราทานิ คหิตสารานิ, สรทมาเส วา นิพฺพตฺตานิ. สุขสยิตานีติ สุขสนฺนิจิตานิ. สุเขตฺเตติ มณฺฑเขตฺเต. นิกฺขิตฺตานีติ วุตฺตานิ. สปฺปฏิภาคาติ สริกฺขกา. อภิโท อทฺธรตฺตนฺติ อภิอทฺธรตฺตํ อทฺธรตฺเต อภิมุขีภูเต. ภตฺตกาลสมเยติ ราชกุลานํ ภตฺตกาลสงฺขาเต สมเย. ปริหานธมฺโมติ โก เอวํ ภควตา าโตติ? อชาตสตฺตุราชา. โส หิ ปาปมิตฺตํ นิสฺสาย มคฺคผเลหิ ปริหีโน. อปเรปิ สุปฺปพุทฺธสุนกฺขตฺตาทโย ภควตา าตาว. อปริหานธมฺโมติ เอวํ ภควตา โก าโต? สุสีโม ปริพฺพาชโก อฺเ จ เอวรูปา. ปรินิพฺพายิสฺสตีติ เอวํ โก าโต ภควตาติ? สนฺตติมหามตฺโต อฺเ จ เอวรูปา.

๙. นิพฺเพธิกสุตฺตวณฺณนา

๖๓. นวเม อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ อปฺปทาลิตปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปริยาโย, นิพฺพิชฺฌนการณนฺติ อตฺโถ. นิทานสมฺภโวติ กาเม นิเทติ อุปฺปาทนสมตฺถตาย นิยฺยาเทตีติ นิทานํ. สมฺภวติ ตโตติ สมฺภโว, นิทานเมว สมฺภโว นิทานสมฺภโว. เวมตฺตตาติ นานากรณํ.

กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเน กามา, พนฺธนฏฺเน คุณา ‘‘อนฺตคุณ’’นฺติอาทีสุ วิย. จกฺขุวิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสิตพฺพา. อิฏฺาติ ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ มา วา, อิฏฺารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กนฺตาติ กมนียา. มนาปาติ มนวฑฺฒนกา. ปิยรูปาติ ปิยชาติกา. กามูปสฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสฺหิตา. รชนียาติ ราคุปฺปตฺติการณภูตา. เนเต กามาติ น เอเต กมนฏฺเน กามา นาม โหนฺติ. สงฺกปฺปราโคติ สงฺกปฺปวเสน อุปฺปนฺนราโค. กาโมติ อยํ กามปฺปหานาย ปฏิปนฺเนหิ ปหาตพฺโพ. กมนฏฺเน กามา นาม. จิตฺรานีติ จิตฺรวิจิตฺรารมฺมณานิ.

ผสฺโสติ สหชาตผสฺโส. กามยมาโนติ กามํ กามยมาโน. ตชฺชํ ตชฺชนฺติ ตชฺชาติกํ ตชฺชาติกํ. ปุฺภาคิยนฺติ ทิพฺเพ กาเม ปตฺเถตฺวา สุจริตปาริปูริยา เทวโลเก นิพฺพตฺตสฺส อตฺตภาโว ปุฺภาคิโย นาม, ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย นิพฺพตฺตสฺส อตฺตภาโว อปุฺภาคิโย นาม. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กามานํ วิปาโกติ อยํ ทุวิโธปิ กามปตฺถนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา กามานํ วิปาโกติ วุจฺจติ. โส อิมํ นิพฺเพธิกนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ ฉตฺตึสฏฺาเนสุ นิพฺพิชฺฌนกํ เสฏฺจริยํ ชานาติ. กามนิโรธนฺติ กามานํ นิโรธเน เอวํ ลทฺธนามํ. อิมสฺมิฺหิ าเน พฺรหฺมจริยสงฺขาโต มคฺโคว กามนิโรโธติ วุตฺโต.

สามิสาติ กิเลสามิสสมฺปยุตฺตา. อิมินา นเยน สพฺพาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ โวหารเวปกฺกนฺติ โวหารวิปากํ. กถาสงฺขาโต หิ โวหาโร สฺาย วิปาโก นาม. ยถา ยถา นนฺติ เอตฺถ นํ-อิติ นิปาตมตฺตเมว. อิติ ยสฺมา ยถา ยถา สฺชานาติ, ตถา ตถา เอวํสฺี อโหสินฺติ กเถติ, ตสฺมา โวหารเวปกฺกาติ อตฺโถ.

อวิชฺชาติ อฏฺสุ าเนสุ อฺาณภูตา พหลอวิชฺชา. นิรยํ คเมนฺตีติ นิรยคมนียา, นิรเย นิพฺพตฺติปจฺจยาติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เจตนาหนฺติ เจตนํ อหํ. อิธ สพฺพสงฺคาหิกา สํวิทหนเจตนา คหิตา. เจตยิตฺวาติ ทฺวารปฺปวตฺตเจตนา. มนสาติ เจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺเตน. นิรยเวทนียนฺติ นิรเย วิปากทายกํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อธิมตฺตนฺติ พลวทุกฺขํ. ทนฺธวิราคีติ ครุกํ น ขิปฺปํ สณิกํ วิคจฺฉนกทุกฺขํ. อุรตฺตาฬึ กนฺทตีติ อุรํ ตาเฬตฺวา โรทติ. ปริเยฏฺินฺติ ปริเยสนํ. เอกปทํ ทฺวิปทนฺติ เอกปทมนฺตํ วา ทฺวิปทมนฺตํ วา, โก มนฺตํ ชานาตีติ อตฺโถ. สมฺโมหเวปกฺกนฺติ สมฺโมหวิปากํ. ทุกฺขสฺส หิ สมฺโมโห นิสฺสนฺทวิปาโก นาม. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ปริเยสนาปิ หิ ตสฺส นิสฺสนฺทวิปาโกติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.

๑๐. สีหนาทสุตฺตวณฺณนา

๖๔. ทสเม อาสภํ านนฺติ เสฏฺํ นิจฺจลฏฺานํ. สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ ปมุขนาทํ. พฺรหฺมจกฺกนฺติ เสฏฺาณจกฺกํ ปฏิเวธาณฺเจว เทสนาาณฺจ. านฺจ านโตติ การณฺจ การณโต. ยมฺปีติ เยน าเณน. อิทมฺปิ ตถาคตสฺสาติ อิทมฺปิ านาฏฺานาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหติ. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จ. ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส านํ, กมฺมํ เหตุ. ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ จตุนฺนํ ฌานานํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ ติณฺณํ สมาธีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนฺจ. สํกิเลสนฺติ หานภาคิยํ ธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยํ ธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ (วิภ. ๘๒๘) เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานฺเจว ภวงฺคนผลสมาปตฺติโย จ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ, ตสฺมา ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน ปน สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺานํ โหติ, ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ. ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. อเนกวิหิตนฺติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๒) วณฺณิตานิ. อาสวกฺขยาณํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. ปุริมสฺสาปิ าณตฺตยสฺส วิตฺถารกถํ อิจฺฉนฺเตน มชฺฌิมฏฺกถาย มหาสีหนาทวณฺณนา (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๖ อาทโย) โอโลเกตพฺพา. สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺส. สมาธิ มคฺโคติ สมาธิ เอเตสํ าณานํ อธิคมาย อุปาโย. อสมาธีติ อเนกคฺคภาโว. กุมฺมคฺโคติ มิจฺฉามคฺโค. อิมสฺมึ สุตฺเต ตถาคตสฺส าณพลํ กถิตนฺติ.

มหาวคฺโค ฉฏฺโ.

๗. เทวตาวคฺโค

๑-๓. อนาคามิผลสุตฺตาทิวณฺณนา

๖๕-๖๗. สตฺตมสฺส ปเม อสฺสทฺธิยนฺติ อสฺสทฺธภาวํ. ทุปฺปฺตนฺติ นิปฺปฺภาวํ. ทุติเย ปมาทนฺติ สติวิปฺปวาสํ. ตติเย อาภิสมาจาริกนฺติ อุตฺตมสมาจารภูตํ วตฺตวเสน ปณฺณตฺติสีลํ. เสขธมฺมนฺติ เสขปณฺณตฺติสีลํ. สีลานีติ จตฺตาริ มหาสีลานิ.

๔. สงฺคณิการามสุตฺตวณฺณนา

๖๘. จตุตฺเถ สงฺคณิการาโมติ คณสงฺคณิการาโม. สุตฺตนฺติกคณาทีสุ ปน คเณสุ อตฺตโน วา ปริสาสงฺขาเต คเณ รมตีติ คณาราโม. ปวิเวเกติ กายวิเวเก. จิตฺตสฺส นิมิตฺตนฺติ สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส นิมิตฺตํ สมาธิวิปสฺสนาการํ. สมฺมาทิฏฺินฺติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺึ. สมาธินฺติ มคฺคสมาธิฺเจว ผลสมาธิฺจ. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. นิพฺพานนฺติ อปจฺจยปรินิพฺพานํ.

๕. เทวตาสุตฺตวณฺณนา

๖๙. ปฺจเม โสวจสฺสตาติ สุพฺพจภาโว. กลฺยาณมิตฺตตาติ สุจิมิตฺตตา. สตฺถุคารโวติ สตฺถริ คารวยุตฺโต. เอส นโย สพฺพตฺถ.

๖. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

๗๐. ฉฏฺเ น สนฺเตนาติ ปจฺจนีกกิเลเสหิ อวูปสนฺเตน. น ปณีเตนาติ น อตปฺปเกน. น ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธนาติ กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อลทฺเธน อปฺปตฺเตน. น เอโกทิภาวาธิคเตนาติ น เอกคฺคภาวํ อุปคเตน.

๗. สกฺขิภพฺพสุตฺตวณฺณนา

๗๑. สตฺตเม ตตฺร ตตฺราติ ตสฺมึ ตสฺมึ วิเสเส. สกฺขิภพฺพตนฺติ ปจฺจกฺขภาวํ. อายตเนติ การเณ. หานภาคิยาทโย วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๙) สํวณฺณิตา. อสกฺกจฺจการีติ น สุกตการี, น อาทรการี. อสปฺปายการีติ น สปฺปายการี, น อุปการภูตธมฺมการี.

๘. พลสุตฺตวณฺณนา

๗๒. อฏฺเม พลตนฺติ พลภาวํ ถามภาวํ. อสาตจฺจการีติ น สตตการี. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.

๙-๑๐. ตชฺฌานสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๗๓-๗๔. นวเม น ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺโ โหตีติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนโว น ยถาสภาวโต ฌานปฺาย สุทิฏฺโ โหติ. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

เทวตาวคฺโค สตฺตโม.

๘. อรหตฺตวคฺโค

๑. ทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

๗๕. อฏฺมสฺส ปเม สวิฆาตนฺติ สอุปฆาตํ โสปทฺทวํ. สปริฬาหนฺติ กายิกเจตสิเกน ปริฬาเหน สปริฬาหํ. ปาฏิกงฺขาติ อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสํภาวินี.

๒. อรหตฺตสุตฺตวณฺณนา

๗๖. ทุติเย มานนฺติ ชาติอาทีหิ มฺนํ. โอมานนฺติ หีโนหมสฺมีติ มานํ. อติมานนฺติ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตํ อจฺจุณฺณติมานํ. อธิมานนฺติ อธิคตมานํ. ถมฺภนฺติ โกธมาเนหิ ถทฺธภาวํ. อตินิปาตนฺติ หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มานํ.

๓. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสุตฺตวณฺณนา

๗๗. ตติเย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริ. อลมริยาณทสฺสนวิเสสนฺติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถํ าณทสฺสนวิเสสํ, จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ จ ผลานีติ อตฺโถ. กุหนนฺติ ติวิธํ กุหนวตฺถุํ. ลปนนฺติ ลาภตฺถิกตาย อุกฺขิปิตฺวา อวกฺขิปิตฺวา วา ลปนํ.

๔. สุขโสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา

๗๘. จตุตฺเถ โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ การณฺจสฺส ปริปุณฺณํ ปคฺคหิตํ โหติ. ธมฺมาราโมติ ธมฺเม รตึ วินฺทติ. ภาวนาย รมติ, ภาเวนฺโต วา รมตีติ ภาวนาราโม. ปหาเน รมติ, ปชหนฺโต วา รมตีติ ปหานาราโม. ติวิเธ ปวิเวเก รมตีติ ปวิเวการาโม. อพฺยาปชฺเฌ นิทฺทุกฺขภาเว รมตีติ อพฺยาปชฺฌาราโม. นิปฺปปฺจสงฺขาเต นิพฺพาเน รมตีติ นิปฺปปฺจาราโม.

๕. อธิคมสุตฺตวณฺณนา

๗๙. ปฺจเม น อายกุสโลติ น อาคมนกุสโล. น อปายกุสโลติ น อปคมนกุสโล. ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ. น อารกฺขตีติ น รกฺขติ.

๖. มหนฺตตฺตสุตฺตวณฺณนา

๘๐. ฉฏฺเ อาโลกพหุโลติ าณาโลกพหุโล. โยคพหุโลติ โยเค พหุลํ กโรติ. เวทพหุโลติ ปีติปาโมชฺชพหุโล. อสนฺตุฏฺิพหุโลติ กุสลธมฺเมสุ อสนฺตุฏฺโ. อนิกฺขิตฺตธุโรติ อฏฺปิตธุโร ปคฺคหิตวีริโย. อุตฺตริ จ ปตาเรตีติ สมฺปติ จ อุตฺตริฺจ วีริยํ กโรเตว. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.

๘-๑๐. ทุติยนิรยสุตฺตาทิวณฺณนา

๘๒-๘๔. อฏฺเม ปคพฺโภติ กายปาคพฺภิยาทีหิ สมนฺนาคโต. นวมํ อุตฺตานตฺถเมว. ทสเม วิฆาตวาติ มหิจฺฉตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน โลภทุกฺเขน ทุกฺขิโต. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อรหตฺตวคฺโค อฏฺโม.

๙. สีติวคฺโค

๑. สีติภาวสุตฺตวณฺณนา

๘๕. นวมสฺส ปเม สีติภาวนฺติ สีตลภาวํ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหิตพฺพนฺติอาทีสุ อุทฺธจฺจสมเย จิตฺตํ สมาธินา นิคฺคเหตพฺพํ นาม, โกสชฺชานุปติตกาเล วีริเยน ปคฺคเหตพฺพํ นาม, นิรสฺสาทคตกาเล สมาธินา สมฺปหํสิตพฺพํ นาม, สมปฺปวตฺตกาเล โพชฺฌงฺคุเปกฺขาย อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ นาม.

๒. อาวรณสุตฺตวณฺณนา

๘๖. ทุติเย กมฺมาวรณตายาติ ปฺจานนฺตริยกมฺเมหิ. กิเลสาวรณตายาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. วิปากาวรณตายาติ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิยา วา กุสลวิปาเกหิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วาติ.

๔-๕. สุสฺสูสติสุตฺตาทิวณฺณนา

๘๘-๘๙. จตุตฺเถ อนตฺถนฺติ อวฑฺฒึ. อตฺถํ ริฺจตีติ วฑฺฒิอตฺถํ ฉฑฺเฑติ. อนนุโลมิกายาติ สาสนสฺส อนนุโลมิกาย. ปฺจเม ทิฏฺิสมฺปทนฺติ โสตาปตฺติมคฺคํ.

๘-๑๑. อภพฺพฏฺานสุตฺตจตุกฺกวณฺณนา

๙๒-๙๕. อฏฺเม อนาคมนียํ วตฺถุนฺติ อนุปคนฺตพฺพํ การณํ, ปฺจนฺนํ เวรานํ ทฺวาสฏฺิยา จ ทิฏฺิคตานเมตํ อธิวจนํ. อฏฺมํ ภวนฺติ กามาวจเร อฏฺมํ ปฏิสนฺธึ. นวเม โกตูหลมงฺคเลนาติ ทิฏฺสุตมุตมงฺคเลน. ทสเม สยํกตนฺติอาทีนิ อตฺตทิฏฺิวเสน วุตฺตานิ. อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อเหตุนิพฺพตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

สีติวคฺโค นวโม.

๑๐. อานิสํสวคฺโค

๑-๒. ปาตุภาวสุตฺตาทิวณฺณนา

๙๖-๙๗. ทสมสฺส ปเม อริยายตเนติ มชฺฌิมเทเส. อินฺทฺริยานนฺติ มนจฺฉฏฺานํ. ทุติเย สทฺธมฺมนิยโตติ สาสนสทฺธมฺเม นิยโต. อสาธารเณนาติ ปุถุชฺชเนหิ อสาธารเณน.

๗. อนวตฺถิตสุตฺตวณฺณนา

๑๐๒. สตฺตเม อโนธึ กริตฺวาติ ‘‘เอตฺตกาว สงฺขารา อนิจฺจา, น อิโต ปเร’’ติ เอวํ สีมํ มริยาทํ อกตฺวา. อนวตฺถิตาติ อวตฺถิตาย รหิตา, ภิชฺชมานาว หุตฺวา อุปฏฺหิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพโลเกติ สกเล เตธาตุเก. สามฺเนาติ สมณภาเวน, อริยมคฺเคนาติ อตฺโถ.

๘. อุกฺขิตฺตาสิกสุตฺตวณฺณนา

๑๐๓. อฏฺเม เมตฺตาวตายาติ เมตฺตายุตฺตาย ปาริจริยาย. สตฺต หิ เสขา ตถาคตํ เมตฺตาวตาย ปริจรนฺติ, ขีณาสโว ปริจิณฺณสตฺถุโก.

๙. อตมฺมยสุตฺตวณฺณนา

๑๐๔. นวเม อตมฺมโยติ ตมฺมยา วุจฺจนฺติ ตณฺหาทิฏฺิโย, ตาหิ รหิโต. อหํการาติ อหํการทิฏฺิ. มมํการาติ มมํการตณฺหา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อานิสํสวคฺโค ทสโม.

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๑๑. ติกวคฺโค

๑. ราคสุตฺตวณฺณนา

๑๐๗. เอกาทสมสฺส ปเม อสุภาติ อสุภกมฺมฏฺานํ. เมตฺตาติ เมตฺตากมฺมฏฺานํ. ปฺาติ สหวิปสฺสนา มคฺคปฺา.

๖. อสฺสาทสุตฺตวณฺณนา

๑๑๒. ฉฏฺเ อสฺสาททิฏฺีติ สสฺสตทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺีติ อตฺตานํ อนุคตา วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺีติ ทฺวาสฏฺิวิธาปิ ทิฏฺิ. สมฺมาทิฏฺีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิ, นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิกา วา มิจฺฉาทิฏฺิ, กมฺมสฺสกตาณํ สมฺมาทิฏฺิ.

๗. อรติสุตฺตวณฺณนา

๑๑๓. สตฺตเม อธมฺมจริยาติ ทส อกุสลกมฺมปถา.

๑๐. อุทฺธจฺจสุตฺตวณฺณนา

๑๑๖. ทสเม อสํวโรติ อนธิวาสกภาโว. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ติกวคฺโค เอกาทสโม.

๑๒. สามฺวคฺควณฺณนา

๑๑๙-๑๒๑. อิโต ปเรสุ ตปุสฺโสติ ทฺเววาจิกุปาสโก. ตถาคเต นิฏฺงฺคโตติ พุทฺธคุเณสุ ปติฏฺิตจิตฺโต ปหีนกงฺโข. อมตํ อทฺทสาติ อมตทฺทโส. อริเยนาติ นิทฺโทเสน โลกุตฺตรสีเลน. าเณนาติ ปจฺจเวกฺขณาเณน. วิมุตฺติยาติ เสขผลวิมุตฺติยา. ตวกณฺณิโกติ เอวํนามโก คหปติ. ตปกณฺณิโกติปิ ปาฬิ.

๒๔. ราคเปยฺยาลวณฺณนา

๑๔๐. ราคสฺสาติ ปฺจกามคุณิกราคสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺกถาย

ฉกฺกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺิตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.

องฺคุตฺตรนิกาเย

สตฺตกนิปาต-อฏฺกถา

ปณฺณาสกํ

๑. ธนวคฺโค

๑-๕. ปมปิยสุตฺตาทิวณฺณนา

๑-๕. สตฺตกนิปาตสฺส ปเม อนวฺตฺติกาโมติ อภิฺาตภาวกาโม. ตติเย โยนิโส วิจิเน ธมฺมนฺติ อุปาเยน จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาติ. ปฺายตฺถํ วิปสฺสตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย สจฺจธมฺมํ วิปสฺสติ. ปชฺโชตสฺเสวาติ ทีปสฺเสว. วิโมกฺโข โหติ เจตโสติ ตสฺส อิเมหิ พเลหิ สมนฺนาคตสฺส ขีณาสวสฺส ทีปนิพฺพานํ วิย จริมกจิตฺตสฺส วตฺถารมฺมเณหิ วิโมกฺโข โหติ, คตฏฺานํ น ปฺายติ. จตุตฺเถ สทฺโธ โหตีติอาทีนิ ปฺจกนิปาเต วณฺณิตาเนว. ปฺจเม ธนานีติ อทาลิทฺทิยกรณฏฺเน ธนานิ.

๗. อุคฺคสุตฺตวณฺณนา

. สตฺตเม อุคฺโค ราชมหามตฺโตติ ปเสนทิโกสลสฺส มหาอมจฺโจ. อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส อุปสงฺกมิ. อฑฺโฒติ นิธานคเตน ธเนน อฑฺโฒ. มิคาโร โรหเณยฺโยติ โรหณเสฏฺิโน นตฺตารํ มิคารเสฏฺึ สนฺธาเยวมาห. มหทฺธโนติ วฬฺชนธเนน มหทฺธโน. มหาโภโคติ อุปโภคปริโภคภณฺฑสฺส มหนฺตตาย มหาโภโค. หิรฺสฺสาติ สุวณฺณสฺเสว. สุวณฺณาเมว หิสฺส โกฏิสงฺขฺยํ อโหสิ. รูปิยสฺสาติ เสสสฺส ตฏฺฏกสรกอตฺถรณปาวุรณาทิโน ปริโภคปริกฺขารสฺส ปมาณสงฺขาเน วาโทเยว นตฺถิ.

๘. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา

. อฏฺเม อนุนยสํโยชนนฺติ กามราคสํโยชนํ. สพฺพาเนว เจตานิ พนฺธนฏฺเน สํโยชนานีติ เวทิตพฺพานิ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

ธนวคฺโค ปโม.

๒. อนุสยวคฺโค

๓. กุลสุตฺตวณฺณนา

๑๓. ทุติยสฺส ตติเย นาลนฺติ น ยุตฺตํ นานุจฺฉวิกํ. น มนาเปนาติ น มนมฺหิ อปฺปนเกน อากาเรน นิสินฺนาสนโต ปจฺจุฏฺเนฺติ, อนาทรเมว ทสฺเสนฺติ. สนฺตมสฺส ปริคุหนฺตีติ วิชฺชมานมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เอตสฺส นิคุหนฺติ ปฏิจฺฉาเทนฺติ. อสกฺกจฺจํ เทนฺติ โน สกฺกจฺจนฺติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, อสหตฺถา อจิตฺตีกาเรน เทนฺติ, โน จิตฺตีกาเรน.

๔. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา

๑๔. จตุตฺเถ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. ปาฬิ ปเนตฺถ ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘) เอวํ อฏฺวิโมกฺขลาภิโน วเสน อาคตา.

ปฺาย วิมุตฺโตติ ปฺาวิมุตฺโต. โส สุกฺขวิปสฺสโก, จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร จาติ อิเมสํ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. ปาฬิ ปเนตฺถ อฏฺวิโมกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว อาคตา. ยถาห – ‘‘น เหว โข อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปฺาวิมุตฺโต’’ติ.

ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขี. โส ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ. โส โสตาปตฺติผลฏฺํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺา ฉพฺพิโธ โหติ. เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘).

ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. ตตฺริทํ สงฺเขปลกฺขณํ – ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธติ าตํ โหติ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปฺายาติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. วิตฺถารโต ปน โสปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธ โหติ. เตเนวาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย โวทิฏฺา โหนฺติ โวจริตา ปฺาย…เป… อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต’’ติ.

สทฺธาย วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. โสปิ วุตฺตนเยเนว ฉพฺพิโธ โหติ. เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย โวทิฏฺา โหนฺติ โวจริตา ปฺาย…เป… โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺส. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ. เอตสฺส หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ, ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติ. ตสฺมา ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ น โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ, เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน สุนิสิเตน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ปฺาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพา.

ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. ธมฺโมติ ปฺา, ปฺาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถ. สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโย. อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺาเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปฺาวาหึ ปฺาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี. ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหึ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘). อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๗๗๑, ๘๘๙) ปฺาภาวนาธิกาเร วุตฺตา. ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.

๕. อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา

๑๕. ปฺจเม อุทกูปมาติ นิมุชฺชนาทิอาการํ คเหตฺวา อุทเกน อุปมิตา. สกึ นิมุคฺโคติ เอกวารเมว นิมุคฺโค. เอกนฺตกาฬเกหีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺึ สนฺธาย วุตฺตํ. อุมฺมุชฺชตีติ อุฏฺหติ. สาธูติ โสภนา ภทฺทกา. หายติเยวาติ จงฺกวาเร อาสิตฺตอุทกํ วิย ปริหายเตว. อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกตีติ อุฏฺหิตฺวา คนฺตพฺพทิสํ วิปสฺสติ วิโลเกติ. ปตรตีติ คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ตรติ นาม. ปฏิคาธปฺปตฺโต โหตีติ อุฏฺาย วิโลเกตฺวา ปตริตฺวา เอกสฺมึ าเน ปติฏฺาปตฺโต นาม โหติ, ติฏฺติ น ปุนาคจฺฉติ. ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺตีติ สพฺพกิเลโสฆํ ตริตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺิโต นาม โหติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.

๖. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตวณฺณนา

๑๖. ฉฏฺเ อนิจฺจาติ เอวํ ปฺาย ผรนฺโต อนุปสฺสตีติ อนิจฺจานุปสฺสี. อนิจฺจาติ เอวํ สฺา อสฺสาติ อนิจฺจสฺี. อนิจฺจาติ เอวํ าเณน ปฏิสํเวทิตา อสฺสาติ อนิจฺจปฏิสํเวที. สตตนฺติ สพฺพกาลํ. สมิตนฺติ ยถา ปุริมจิตฺเตน ปจฺฉิมจิตฺตํ สมิตํ สมุปคตํ ฆฏฺฏิตํ โหติ, เอวํ. อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํ อฺเน เจตสา อสํมิสฺสํ. เจตสา อธิมุจฺจมาโนติ จิตฺเตน สนฺนิฏฺาปยมาโน. ปฺาย ปริโยคาหมาโนติ วิปสฺสนาาเณน อนุปวิสมาโน.

อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกกฺขเณเยว. อิธ สมสีสี กถิโต. โส จตุพฺพิโธ โหติ โรคสมสีสี, เวทนาสมสีสี, อิริยาปถสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ ยสฺส อฺตเรน โรเคน ผุฏฺสฺส สโต โรควูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ โรคสมสีสี นาม. ยสฺส ปน อฺตรํ เวทนํ เวทยโต เวทนาวูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ เวทนาสมสีสี นาม. ยสฺส ปน านาทีสุ อิริยาปเถสุ อฺตรสมงฺคิโน วิปสฺสนฺตสฺส อิริยาปถสฺส ปริโยสานฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. ยสฺส ปน อุปกฺกมโต วา สรสโต วา ชีวิตปริยาทานฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นาม. อยมิธ อธิปฺเปโต. ตตฺถ กิฺจาปิ อาสวปริยาทานํ มคฺคจิตฺเตน, ชีวิตปริยาทานํ จุติจิตฺเตน โหตีติ อุภินฺนํ เอกกฺขเณ สมฺภโว นาม นตฺถิ. ยสฺมา ปนสฺส อาสเวสุ ขีณมตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณวารานนฺตรเมว ชีวิตปริยาทานํ คจฺฉติ, อนฺตรํ น ปฺายติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ.

อนฺตราปรินิพฺพายีติ โย ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน นิพฺพตฺตกฺขเณ วา โถกํ อติกฺกมิตฺวา วา เวมชฺเฌ ตฺวา วา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺเสตํ นามํ. อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ โย ตตฺเถว อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย เตสํเยว ปุคฺคลานํ อสงฺขาเรเนว อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติ. สสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติ. อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ โย เหฏฺา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อนุปุพฺเพน อกนิฏฺเ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ.

๗-๙. ทุกฺขานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา

๑๗-๑๙. สตฺตเม ทุกฺขานุปสฺสีติ ปีฬนาการํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต. อฏฺเม อนตฺตานุปสฺสีติ อวสวตฺตนาการํ อนตฺตาติ อนุปสฺสนฺโต. นวเม สุขานุปสฺสีติ สุขนฺติ เอวํ าเณน อนุปสฺสนฺโต.

๑๐. นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

๒๐. ทสเม นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ, ‘‘นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส, นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปฺาโส’’ติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร ปฺโห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิยา หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคณฺํ นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลฺจ ทสวสฺโส, นววสฺโสปิ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ มตํ นิคณฺํ ‘‘นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปฺาโส’’ติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท คาเม วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา อาห – ‘‘น อิทํ, อานนฺท, ติตฺถิยานํ อธิวจนํ, มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ. ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ…เป… เอกวสฺโสปิ. น เกวลฺจ เอกวสฺโสว, เอกาทสมาสิโกปิ…เป… เอกมาสิโกปิ เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยว’’. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ ภควา ‘‘มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วตฺวา เยหิ การเณหิ นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.

ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขาตฺตยปูรเณ พลวจฺฉนฺโท โหติ. อายติฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อวิคตเปเมเนว สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินเย. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วีริยารมฺเภติ กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ สติยฺเจว นิปกภาเว. ทิฏฺิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อนุสยวคฺโค ทุติโย.

๓. วชฺชิสตฺตกวคฺโค

๑. สารนฺททสุตฺตวณฺณนา

๒๑. ตติยสฺส ปเม สารนฺทเท เจติเยติ เอวํนามเก วิหาเร. อนุปฺปนฺเน กิร ตถาคเต ตตฺถ สารนฺททสฺส ยกฺขสฺส นิวาสนฏฺานํ เจติยํ อโหสิ, อเถตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรสุํ. โส สารนฺททเจติยํตฺเวว สงฺขํ คโต. ยาวกีวฺจาติ ยตฺตกํ กาลํ. อภิณฺหํ สนฺนิปาตาติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ สนฺนิปตนฺตาปิ อนฺตรนฺตรา สนฺนิปตนฺตาปิ อภิณฺหํ สนฺนิปาตาว. สนฺนิปาตพหุลาติ ‘‘หิยฺโยปิ ปุริมทิวสมฺปิ สนฺนิปตมฺห, ปุน อชฺช กิมตฺถํ สนฺนิปตามา’’ติ โวสานมนาปชฺชเนน สนฺนิปาตพหุลา. วุทฺธิเยว ลิจฺฉวี วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา โน ปริหานีติ อภิณฺหํ อสนฺนิปตนฺตา หิ ทิสาสุ อาคตํ สาสนํ น สุณนฺติ, ตโต ‘‘อสุกคามสีมา วา นิคมสีมา วา อากุลา, อสุกฏฺาเน โจรา ปริยุฏฺิตา’’ติ น ชานนฺติ. โจราปิ ‘‘ปมตฺตา ราชาโน’’ติ ตฺวา คามนิคมาทีนิ ปหรนฺตา ชนปทํ นาเสนฺติ. เอวํ ราชูนํ ปริหานิ โหติ. อภิณฺหํ สนฺนิปตนฺตา ปน ตํ ปวตฺตึ สุณนฺติ, ตโต พลํ เปเสตฺวา อมิตฺตมทฺทนํ กโรนฺติ. โจราปิ ‘‘อปฺปมตฺตา ราชาโน, น สกฺกา อมฺเหหิ วคฺคพนฺธเนน วิจริตุ’’นฺติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ. เอวํ ราชูนํ วุทฺธิ โหติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘วุทฺธิเยว ลิจฺฉวี วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา โน ปริหานี’’ติ.

สมคฺคาติอาทีสุ สนฺนิปาตเภริยา นิคฺคตาย ‘‘อชฺช เม กิจฺจํ อตฺถิ มงฺคลํ อตฺถี’’ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. เภริสทฺทํ ปน สุตฺวาว ภุฺชมานาปิ อลงฺกุรุมานาปิ วตฺถานิ นิวาสยมานาปิ อทฺธภุตฺตา อทฺธาลงฺกตา วตฺถํ นิวาเสนฺตาว สนฺนิปตนฺตา สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สนฺนิปติตา ปน จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กตฺตพฺพํ กตฺวา เอกโตว อวุฏฺหนฺตา น สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอวํ วุฏฺิเตสุ หิ เย ปมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ โหติ – ‘‘อมฺเหหิ พาหิรกถาว สุตา, อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี’’ติ. เอกโต วุฏฺหนฺตา ปน สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. อปิจ ‘‘อสุกฏฺาเน คามสีมา วา นิคมสีมา วา อากุลา, โจรา วา ปริยุฏฺิตา’’ติ สุตฺวา ‘‘โก คนฺตฺวา อมิตฺตมทฺทนํ กริสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ ปมํ อหํ ปม’’นฺติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอกสฺส ปน กมฺมนฺเต โอสีทมาเน เสสา ปุตฺตภาตโร เปเสตฺวา ตสฺส กมฺมนฺตํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ อาคนฺตุกราชานํ ‘‘อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตุ, อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตู’’ติ อวตฺวา สพฺเพ เอกโต สงฺคณฺหนฺตาปิ เอกสฺส มงฺคเล วา โรเค วา อฺสฺมึ วา ปน ตาทิเส สุขทุกฺเข อุปฺปนฺเน สพฺเพ ตตฺถ สหายภาวํ คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วชฺชิกรณียานิ กโรนฺติ นาม.

อปฺปฺตฺตนฺติอาทีสุ ปุพฺเพ อกตํ สุงฺกํ วา พลึ วา ทณฺฑํ วา อาหราเปนฺตา อปฺปฺตฺตํ ปฺาเปนฺติ นาม. โปราณปเวณิยา อาคตเมว ปน อนาหราเปนฺตา ปฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม. โจโรติ คเหตฺวา ทสฺสิเต อวิจินิตฺวา เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺตา โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม. เตสํ อปฺตฺตํ ปฺาเปนฺตานํ อภินวสุงฺกาทิปีฬิตา มนุสฺสา ‘‘อติอุปทฺทุตมฺห, เก อิเมสํ วิชิเต วสิสฺสนฺตี’’ติ ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ หนนฺติ. ปฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณิอาคตานิ สุงฺกาทีนิ อคณฺหนฺตานํ โกโส ปริหายติ, ตโต หตฺถิอสฺสพลกายโอโรธาทโย ยถานิพทฺธํ วฏฺฏํ อลภมานา ถามพเลน ปริหายนฺติ. เต เนว ยุทฺธกฺขมา โหนฺติ น ปาริจริยกฺขมา. โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย อวตฺตนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตํ ปิตรํ ภาตรํ อโจรํเยว โจโรติ กตฺวา ฉินฺทึสุ ภินฺทึสู’’ติ กุชฺฌิตฺวา ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ หนนฺติ. เอวํ ราชูนํ ปริหานิ โหติ. อปฺตฺตํ น ปฺาเปนฺตานํ ปน ‘‘ปเวณิอาคตํเยว ราชาโน กโรนฺตี’’ติ มนุสฺสา หฏฺตุฏฺา กสิวาณิชฺชาทิเก กมฺมนฺเต สมฺปาเทนฺติ. ปฺตฺตํ อสมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณิอาคตานิ สุงฺกาทีนิ คณฺหนฺตานํ โกโส วฑฺฒติ, ตโต หตฺถิอสฺสพลกายโอโรธาทโย ยถานิพทฺธํ วฏฺฏํ ลภมานา ถามพลสมฺปนฺนา ยุทฺธกฺขมา เจว ปาริจริยกฺขมา จ โหนฺติ. โปราเณ วชฺชิธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตานํ มนุสฺสา น อุชฺฌายนฺติ. ‘‘ราชาโน โปราณปเวณิยา กโรนฺติ, อฏฺฏกุลิกเสนาปติอุปราชูหิ ปริกฺขิตํ สยมฺปิ ปริกฺขิปิตฺวา ปเวณิโปตฺถกํ วาจาเปตฺวา อนุจฺฉวิกเมว ทณฺฑํ ปวตฺตยนฺติ, เอเตสํ โทโส นตฺถิ, อมฺหากํเยว โทโส’’ติ อปฺปมตฺตา กมฺมนฺเต กโรนฺติ. เอวํ ราชูนํ วุทฺธิ โหติ.

สกฺกริสฺสนฺตีติ ยํกิฺจิ เตสํ สกฺการํ กโรนฺตา สุนฺทรเมว กริสฺสนฺติ. ครุํ กริสฺสนฺตีติ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา กริสฺสนฺติ. มาเนสฺสนฺตีติ มเนน ปิยายิสฺสนฺติ. ปูเชสฺสนฺตีติ ปจฺจยปูชาย ปูเชสฺสนฺติ. โสตพฺพํ มฺิสฺสนฺตีติ ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร อุปฏฺานํ คนฺตฺวา เตสํ กถํ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มฺิสฺสนฺติ. ตตฺถ เย เอวํ มหลฺลกานํ ราชูนํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย วา เนสํ อุปฏฺานํ น คจฺฉนฺติ, เต เตหิ วิสฺสฏฺา อโนวทิยมานา กีฬาปสุตา รชฺชโต ปริหายนฺติ. เย ปน ตถา ปฏิปชฺชนฺติ, เตสํ มหลฺลกราชาโน ‘‘อิทํ กาตพฺพํ อิทํ น กาตพฺพ’’นฺติ โปราณปเวณึ อาจิกฺขนฺติ. สงฺคามํ ปตฺวาปิ ‘‘เอวํ ปวิสิตพฺพํ, เอวํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ อุปายํ ทสฺเสนฺติ. เต เตหิ โอวทิยมานา ยถาโอวาทํ ปฏิปชฺชมานา สกฺโกนฺติ รชฺชปเวณึ สนฺธาเรตุํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘วุทฺธิเยว ลิจฺฉวี วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา’’ติ.

กุลิตฺถิโยติ กุลฆรณิโย. กุลกุมาริโยติ อนิวิทฺธา ตาสํ ธีตโร. โอกสฺสาติ วา ปสยฺหาติ วา ปสยฺหาการสฺเสเวตํ นามํ. โอกาสาติปิ ปนฺติ. ตตฺถ โอกสฺสาติ อวกสิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อยํ วจนตฺโถ. เอวฺหิ กโรนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ เคเห ปุตฺตภาตโรปิ, เขฬสิงฺฆานิกาทีนิ มุเขน อปเนตฺวา สํวฑฺฒิตา ธีตโรปิ อิเม พลกฺกาเรน คเหตฺวา อตฺตโน ฆเร วาเสนฺตี’’ติ กุปิตา ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ หนนฺติ. เอวํ อกโรนฺตานํ ปน วิชิเต มนุสฺสา อปฺโปสฺสุกฺกา สกานิ กมฺมานิ กโรนฺตา ราชโกสํ วฑฺเฒนฺติ. เอวเมตฺถ วุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพา.

วชฺชีนํ วชฺชิเจติยานีติ วชฺชิราชูนํ วชฺชิรฏฺเ จิตฺตีกตฏฺเน เจติยานีติ ลทฺธนามานิ ยกฺขฏฺานานิ. อพฺภนฺตรานีติ อนฺโตนคเร ิตานิ. พาหิรานีติ พหินคเร ิตานิ. ทินฺนปุพฺพํ กตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ทินฺนฺจ กตฺจ. โน ปริหาเปสฺสนฺตีติ อหาเปตฺวา ยถาปวตฺตเมว กริสฺสนฺติ. ธมฺมิกํ พลึ ปริหาเปนฺตานฺหิ เทวตา อารกฺขํ สุสํวิหิตํ น กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺติโยปิ อุปฺปนฺนํ กาสสีสโรคาทึ วฑฺเฒนฺติ, สงฺคาเม ปตฺเต สหายา น โหนฺติ. อปริหาเปนฺตานํ ปน อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ สุขํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺติโยปิ อุปฺปนฺนํ กาสสีสโรคาทึ หรนฺติ, สงฺคามสีเส สหายา โหนฺตีติ. เอวเมตฺถ วุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพา.

ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺตีติ เอตฺถ รกฺขา เอว ยถา อนิจฺฉิตํ นาคจฺฉติ, เอวํ อาวรณโต อาวรณํ. ยถา อิจฺฉิตํ น นสฺสติ, เอวํ โคปายนโต คุตฺติ. ตตฺถ พลกาเยน ปริวาเรตฺวา รกฺขนํ ปพฺพชิตานํ ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺติ นาม น โหติ. ยถา ปน วิหารสฺส อุปวเน รุกฺเข น ฉินฺทนฺติ, วาชิกา วาชํ น กโรนฺติ, โปกฺขรณีสุ มจฺเฉ น คณฺหนฺติ, เอวํ กรณํ ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺติ นาม. กินฺตีติ เกน นุ โข การเณน.

ตตฺถ เย อนาคตานํ อรหนฺตานํ อาคมนํ น อิจฺฉนฺติ, เต อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา. ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรนฺติ, คนฺตฺวา น ปสฺสนฺติ, ปฏิสนฺถารํ น กโรนฺติ, ปฺหํ น ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ น สุณนฺติ, ทานํ น เทนฺติ, อนุโมทนํ น สุณนฺติ, นิวาสนฏฺานํ น สํวิทหนฺติ. อถ เนสํ อวณฺโณ อุคฺคจฺฉติ ‘‘อสุโก นาม ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน, ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรติ…เป… นิวาสนฏฺานํ น สํวิทหตี’’ติ. ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา ตสฺส นครทฺวาเรน คจฺฉนฺตาปิ นครํ น ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อรหนฺตานํ อนาคมนเมว โหติ. อาคตานํ ปน ผาสุวิหาเร อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต ‘‘วสิสฺสามาติ ตาว จินฺเตตฺวา อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน ราชูนํ อิมินา นีหาเรน เก วสิสฺสนฺตี’’ติ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวํ อนาคเตสุ อนาคจฺฉนฺเตสุ อาคเตสุ ทุกฺขํ วิหรนฺเตสุ โส โทโส ปพฺพชิตานํ อนาวาโส โหติ. ตโต เทวตารกฺขา น โหติ, เทวตารกฺขาย อสติ อมนุสฺสา โอกาสํ ลภนฺติ, อมนุสฺสา อุสฺสนฺนา อนุปฺปนฺนํ พฺยาธึ อุปฺปาเทนฺติ. สีลวนฺตานํ ทสฺสนปฺหปุจฺฉนาทิวตฺถุกสฺส ปุฺสฺส อนาคโม โหติ. วิปริยาเยน ยถาวุตฺตกณฺหปกฺขวิปรีตสฺส สุกฺกปกฺขสฺส สมฺภโว โหตีติ เอวเมตฺถ วุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพา.

๒. วสฺสการสุตฺตวณฺณนา

๒๒. ทุติเย อภิยาตุกาโมติ อภิภวนตฺถาย ยาตุกาโม. วชฺชีติ วชฺชิราชาโน. เอวํมหิทฺธิเกติ เอวํ มหติยา ราชิทฺธิยา สมนฺนาคเต. เอเตน เนสํ สมคฺคภาวํ กเถติ. เอวํมหานุภาเวติ เอวํ มหนฺเตน ราชานุภาเวน สมนฺนาคเต. เอเตน เนสํ หตฺถิสิปฺปาทีสุ กตสิกฺขตํ กเถติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, ยตฺร หิ นาม สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาตยิสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕). อุจฺเฉจฺฉามีติ อุจฺฉินฺทิสฺสามิ. วินาเสสฺสามีติ อทสฺสนํ นยิสฺสามิ. อนยพฺยสนนฺติ อวฑฺฒิฺเจว, าติพฺยสนฺจ. อาปาเทสฺสามีติ ปาปยิสฺสามิ.

อิติ กิร โส านนิสชฺชาทีสุ อิมํ ยุทฺธกถเมว กเถติ, ‘‘คมนสชฺชา โหถา’’ติ จ พลกายํ อาณาเปติ. กสฺมา? คงฺคาย กิร เอกํ ปฏฺฏนคามํ นิสฺสาย อทฺธโยชนํ อชาตสตฺตุโน วิชิตํ, อทฺธโยชนํ ลิจฺฉวีนํ. ตตฺร ปพฺพตปาทโต มหคฺฆภณฺฑํ โอตรติ. ตํ สุตฺวา ‘‘อชฺช ยามิ, สฺเว ยามี’’ติ อชาตสตฺตุโน สํวิทหนฺตสฺเสว ลิจฺฉวิโน สมคฺคา สมฺโมทมานา ปุเรตรํ อาคนฺตฺวา สพฺพํ คณฺหนฺติ. อชาตสตฺตุ ปจฺฉา อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา คจฺฉติ. เต ปุนสํวจฺฉเรปิ ตเถว กโรนฺติ. อถ โส พลวาฆาตชาโต, ตทา เอวมกาสิ.

ตโต จินฺเตสิ – ‘‘คเณน สทฺธึ ยุทฺธํ นาม ภาริยํ, เอโกปิ โมฆปฺปหาโร นาม นตฺถิ. เอเกน โข ปน ปณฺฑิเตน สทฺธึ มนฺเตตฺวา กโรนฺโต นิรปราโธ โหติ, ปณฺฑิโต จ สตฺถารา สทิโส นตฺถิ, สตฺถา จ อวิทูเร ธุรวิหาเร วสติ, หนฺทาหํ เปเสตฺวา ปุจฺฉามิ. สเจ เม คเตน โกจิ อตฺโถ ภวิสฺสติ, สตฺถา ตุณฺหี ภวิสฺสติ. อนตฺเถ ปน สติ ‘กึ รฺโ ตตฺถ คเตนา’ติ วกฺขตี’’ติ. โส วสฺสการํ พฺราหฺมณํ เปเสสิ. พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ – อถ โข ราชา…เป… อาปาเทสฺสามิ วชฺชีติ.

ภควนฺตํ พีชยมาโนติ เถโร วตฺตสีเส ตฺวา ภควนฺตํ พีชติ, ภควโต ปน สีตํ วา อุณฺหํ วา นตฺถิ. ภควา พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา เตน สทฺธึ อมนฺเตตฺวา เถเรน สทฺธึ มนฺเตตุกาโม กินฺติ เต, อานนฺท, สุตนฺติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว.

เอกมิทาหนฺติ อิทํ ภควา ปุพฺเพ วชฺชีนํ อิมสฺส วชฺชิสตฺตกสฺส เทสิตภาวปฺปกาสนตฺถํ อาห. อกรณียาติ อกตฺตพฺพา, อคฺคเหตพฺพาติ อตฺโถ. ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ยุทฺธสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, อภิมุขํ ยุทฺเธน คเหตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. อฺตฺร อุปลาปนายาติ เปตฺวา อุปลาปนํ. อุปลาปนา นาม ‘‘อลํ วิวาเทน, อิทานิ สมคฺคา โหมา’’ติ หตฺถิอสฺสรถหิรฺสุวณฺณาทีนิ เปเสตฺวา สงฺคหกรณํ, เอวฺหิ สงฺคหํ กตฺวา เกวลํ วิสฺสาเสน สกฺกา คณฺหิตุนฺติ อตฺโถ. อฺตฺร มิถุเภทาติ เปตฺวา มิถุเภทํ. อิมินา ‘‘อฺมฺเภทํ กตฺวาปิ สกฺกา เอเต คเหตุ’’นฺติ ทสฺเสติ. อิทํ พฺราหฺมโณ ภควโต กถาย นยํ ลภิตฺวา อาห. กึ ปน ภควา พฺราหฺมณสฺส อิมาย กถาย นยลาภํ ชานาตีติ? อาม ชานาติ. ชานนฺโต กสฺมา กเถสิ? อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มยา อกถิเตปิ กติปาเหน คนฺตฺวา สพฺเพ คณฺหิสฺสติ, กถิเต ปน สมคฺเค ภินฺทนฺโต ตีหิ สํวจฺฉเรหิ คณฺหิสฺสติ. เอตฺตกมฺปิ ชีวิตเมว วรํ. เอตฺตกฺหิ ชีวนฺตา อตฺตโน ปติฏฺาภูตํ ปุฺํ กริสฺสนฺตี’’ติ. อภินนฺทิตฺวาติ จิตฺเตน นนฺทิตฺวา. อนุโมทิตฺวาติ ‘‘ยาว สุภาสิตมิทํ โภตา โคตเมนา’’ติ วาจาย อนุโมทิตฺวา. ปกฺกามีติ รฺโ สนฺติกํ คโต. ราชาปิ ตเมว เปเสตฺวา สพฺเพ ภินฺทิตฺวา คนฺตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสิ.

๓. ปมสตฺตกสุตฺตวณฺณนา

๒๓. ตติเย อภิณฺหํ สนฺนิปาตาติ อิทํ วชฺชิสตฺตเก วุตฺตสทิสเมว. อิธาปิ จ อภิณฺหํ อสนฺนิปตนฺตา ทิสาสุ อาคตสาสนํ น สุณนฺติ, ตโต ‘‘อสุกวิหารสีมา อากุลา, อุโปสถปฺปวารณา ิตา, อสุกสฺมึ าเน ภิกฺขู เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนิ กโรนฺติ, วิฺตฺติพหุลา ผลปุปฺผทานาทีหิ ชีวิกํ กปฺเปนฺตี’’ติอาทีนิ น ชานนฺติ. ปาปภิกฺขูปิ ‘‘ปมตฺโต สงฺโฆ’’ติ ตฺวา ราสิภูตา สาสนํ โอสกฺกาเปนฺติ. อภิณฺหํ สนฺนิปตนฺตา ปน ตํ ปวตฺตึ สุณนฺติ, ตโต ภิกฺขุสงฺฆํ เปเสตฺวา สีมํ อุชุํ กาเรนฺติ, อุโปสถปฺปวารณาโย ปวตฺตาเปนฺติ, มิจฺฉาชีวานํ อุสฺสนฺนฏฺาเน อริยวํสิเก เปเสตฺวา อริยวํสํ กถาเปนฺติ, ปาปภิกฺขูนํ วินยธเรหิ นิคฺคหํ การาเปนฺติ. ปาปภิกฺขูปิ ‘‘อปฺปมตฺโต สงฺโฆ, น สกฺกา อมฺเหหิ วคฺคพนฺธเนน วิจริตุ’’นฺติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ. เอวเมตฺถ วุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพา.

สมคฺคาติอาทีสุ เจติยปฏิชคฺคนตฺถํ วา โพธิฆรอุโปสถาคารจฺฉาทนตฺถํ วา กติกวตฺตํ วา เปตุกามตาย ‘‘สงฺโฆ สนฺนิปตตู’’ติ เภริยา วา ฆณฺฏิยา วา อาโกฏิตมตฺตาย ‘‘มยฺหํ จีวรกมฺมํ อตฺถิ, มยฺหํ ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มยฺหํ นวกมฺมํ อตฺถี’’ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สพฺพํ ปน ตํ กมฺมํ เปตฺวา ‘‘อหํ ปุริมตรํ, อหํ ปุริมตร’’นฺติ เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปตนฺตา สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สนฺนิปติตา ปน จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กตฺตพฺพํ กตฺวา เอกโตว อวุฏฺหนฺตา น สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอวํ วุฏฺิเตสุ หิ เย ปมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ โหติ ‘‘อมฺเหหิ พาหิรกถาว สุตา, อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี’’ติ. เอกปฺปหาเรเนว วุฏฺหนฺตา สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. อปิจ ‘‘อสุกฏฺาเน วิหารสีมา อากุลา, อุโปสถปฺปวารณา ิตา, อสุกฏฺาเน เวชฺชกมฺมาทิการกา ปาปภิกฺขู อุสฺสนฺนา’’ติ สุตฺวา ‘‘โก คนฺตฺวา เตสํ นิคฺคหํ กริสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ ปมํ, อหํ ปม’’นฺติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม.

อาคนฺตุกํ ปน ทิสฺวา ‘‘อิมํ ปริเวณํ ยาหิ, เอตํ ปริเวณํ ยาหิ, อยํ โก’’ติ อวตฺวา สพฺเพ วตฺตํ กโรนฺตาปิ, ชิณฺณปตฺตจีวรกํ ทิสฺวา ตสฺส ภิกฺขาจารวตฺเตน ปตฺตจีวรํ ปริเยสนฺตาปิ, คิลานสฺส คิลานเภสชฺชํ ปริเยสมานาปิ, คิลานเมว อนาถํ ‘‘อสุกปริเวณํ ยาหี’’ติ อวตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปริเวเณ ปฏิชคฺคนฺตาปิ, เอโก โอลียมานโก คนฺโถ โหติ, ปฺวนฺตํ ภิกฺขุํ สงฺคณฺหิตฺวา เตน ตํ คนฺถํ อุกฺขิปาเปนฺตาปิ สมคฺคา สงฺฆกรณียานิ กโรนฺติ นาม.

อปฺปฺตฺตนฺติอาทีสุ นวํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา คณฺหนฺตา อปฺปฺตฺตํ ปฺาเปนฺติ นาม ปุราณสนฺถตวตฺถุสฺมึ สาวตฺถิยํ ภิกฺขู วิย. อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สาสนํ ทีเปนฺตา ปฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม, วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิย. ขุทฺทานุขุทฺทกา ปน อาปตฺติโย สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺตา ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม อสฺสชิปุนพฺพสุกา วิย. ตถา อกโรนฺตา ปน อปฺตฺตํ น ปฺาเปนฺติ, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทนฺติ, ยถาปฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตนฺติ นาม อายสฺมา อุปเสโน วิย, อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วิย, อายสฺมา มหากสฺสโป วิย จ. วุทฺธิเยวาติ สีลาทิคุเณหิ วุทฺธิเยว, โน ปริหานิ.

เถราติ ถิรภาวปฺปตฺตา เถรการเกหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา. พหู รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตฺู. จิรํ ปพฺพชิตานํ เอเตสนฺติ จิรปพฺพชิตา. สงฺฆสฺส ปิติฏฺาเน ิตาติ สงฺฆปิตโร. ปิติฏฺาเน ิตตฺตา สงฺฆํ ปริเณนฺติ, ปุพฺพงฺคมา หุตฺวา ตีสุ สิกฺขาสุ ปวตฺเตนฺตีติ สงฺฆปริณายกา.

เย เตสํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย ทฺเว ตโย วาเร อุปฏฺานํ น คจฺฉนฺติ, เตปิ เตสํ โอวาทํ น เทนฺติ, ปเวณิกถํ น กเถนฺติ, สารภูตํ ธมฺมปริยายํ น สิกฺขาเปนฺติ. เต เตหิ วิสฺสฏฺา สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สตฺตหิ จ อริยธเนหีติ เอวมาทีหิ คุเณหิ ปริหายนฺติ. เย ปน เตสํ สกฺการาทีนิ กโรนฺติ, อุปฏฺานํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เต ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทิกํ โอวาทํ เทนฺติ, ปเวณิกถํ กเถนฺติ, สารภูตํ ธมฺมปริยายํ สิกฺขาเปนฺติ, เตรสหิ ธุตงฺเคหิ ทสหิ กถาวตฺถูหิ อนุสาสนฺติ. เต เตสํ โอวาเท ตฺวา สีลาทีหิ คุเณหิ วฑฺฒมานา สามฺตฺถํ อนุปาปุณนฺติ. เอวเมตฺถ หานิวุทฺธิโย ทฏฺพฺพา.

ปุนพฺภโว สีลมสฺสาติ โปโนพฺภวิกา, ปุนพฺภวทายิกาติ อตฺโถ, ตสฺสา โปโนพฺภวิกาย. น วสํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ เอตฺถ เย จตุนฺนํ ปจฺจยานํ การณา อุปฏฺากานํ ปทานุปทิกา หุตฺวา คามโต คามํ วิจรนฺติ, เต ตสฺสา วสํ คจฺฉนฺติ นาม. อิตเร น คจฺฉนฺติ. ตตฺถ หานิวุทฺธิโย ปากฏาเยว.

อารฺเกสูติ ปฺจธนุสติกปจฺฉิเมสุ. สาเปกฺขาติ สาลยา. คามนฺตเสนาสเนสุ หิ ฌานํ อปฺเปตฺวาปิ ตโต วุฏฺิตมตฺโตว อิตฺถิปุริสทารกทาริกาทิสทฺทํ สุณาติ, เยนสฺส อธิคตวิเสโสปิ หายติเยว. อรฺเสนาสเน นิทฺทายิตฺวาปิ ปพุทฺธมตฺโต สีหพฺยคฺฆโมราทีนํ สทฺทํ สุณาติ, เยน อรฺเ ปีตึ ปฏิลภิตฺวา ตเมว สมฺมสนฺโต อคฺคผเล ปติฏฺาติ. อิติ ภควา คามนฺตเสนาสเน ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนภิกฺขุโต อรฺเ นิทฺทายมานเมว ปสํสติ. ตสฺมา ตเมว อตฺถวสํ ปฏิจฺจ ‘‘อารฺเกสุ เสนาสเนสุ สาเปกฺขา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาห.

ปจฺจตฺตฺเว สตึ อุปฏฺาเปสฺสนฺตีติ อตฺตนาว อตฺตโน อพฺภนฺตเร สตึ อุปฏฺเปสฺสนฺติ. เปสลาติ ปิยสีลา. อิธาปิ สพฺรหฺมจารีนํ อาคมนํ อนิจฺฉนฺตา เนวาสิกา อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา, วิหารํ สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปจฺจุคฺคมน-ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณ-อาสนปฺาปนตาลวณฺฏคฺคหณาทีนิ น กโรนฺติ. อถ เนสํ อวณฺโณ อุคฺคจฺฉติ ‘‘อสุกวิหารวาสิโน ภิกฺขู อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา วิหารํ ปวิฏฺานํ วตฺตปฺปฏิวตฺตมฺปิ น กโรนฺตี’’ติ. ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา วิหารทฺวาเรน คจฺฉนฺตาปิ วิหารํ น ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อนาคมนเมว โหติ. อาคตานํ ปน ผาสุวิหาเร อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต ‘‘วสิสฺสามาติ ตาวจินฺเตตฺวา อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน เนวาสิกานํ อิมินา นีหาเรน โก วสิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวํ โส วิหาโร อฺเสํ ภิกฺขูนํ อนาวาโสว โหติ. ตโต เนวาสิกา สีลวนฺตานํ ทสฺสนํ อลภนฺตา กงฺขาวิโนทกํ วา อาจารสิกฺขาปกํ วา มธุรธมฺมสวนํ วา น ลภนฺติ. เตสํ เนว อคฺคหิตธมฺมคฺคหณํ น คหิตสชฺฌายกรณํ โหติ. อิติ เนสํ หานิเยว โหติ, น วุทฺธิ.

เย ปน สพฺรหฺมจารีนํ อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา, อาคตานํ สพฺรหฺมจารีนํ ปจฺจุคฺคมนาทีนิ กตฺวา เสนาสนํ ปฺเปตฺวา เทนฺติ, เต คเหตฺวา ภิกฺขาจารํ ปวิสนฺติ, กงฺขํ วิโนเทนฺติ, มธุรธมฺมสฺสวนํ ลภนฺติ. อถ เนสํ กิตฺติสทฺโท อุคฺคจฺฉติ ‘‘อสุกวิหาเร ภิกฺขู เอวํ สทฺธา ปสนฺนา วตฺตสมฺปนฺนา สงฺคาหกา’’ติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ทูรโตปิ อาคจฺฉนฺติ. เตสํ เนวาสิกา วตฺตํ กโรนฺติ, สมีปํ คนฺตฺวา วุฑฺฒตรํ อาคนฺตุกํ วนฺทิตฺวา นิสีทนฺติ, นวกตรสฺส สนฺติเก อาสนํ คเหตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร วสิสฺสถ, คมิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉนฺติ. ‘‘คมิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘สปฺปายํ เสนาสนํ, สุลภา ภิกฺขา’’ติอาทีนิ วตฺวา คนฺตุํ น เทนฺติ. วินยธโร เจ โหติ, ตสฺส สนฺติเก วินยํ สชฺฌายนฺติ. สุตฺตนฺตาทิธโร เจ, ตสฺส สนฺติเก ตํ ตํ ธมฺมํ สชฺฌายนฺติ. เต อาคนฺตุกเถรานํ โอวาเท ตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณนฺติ. อาคนฺตุกา ‘‘เอกํ ทฺเว ทิวสานิ วสิสฺสามาติ อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน สุขสํวาสตาย ทส ทฺวาทส วสฺสานิ วสิมฺหา’’ติ วตฺตาโร โหนฺติ. เอวเมตฺถ หานิวุทฺธิโย เวทิตพฺพา.

๔. ทุติยสตฺตกสุตฺตวณฺณนา

๒๔. จตุตฺเถ น กมฺมารามาติ เย ทิวสํ จีวรกมฺม-กายพนฺธนปริสฺสาวน-ธมฺมกรณ-สมฺมชฺชนิ-ปาทกลิกาทีเนว กโรนฺติ, เต สนฺธาเยส ปฏิกฺเขโป. โย ปน เตสํ กรณเวลาย เอวํ เอตานิ กโรติ, อุทฺเทสเวลาย อุทฺเทสํ คณฺหาติ, สชฺฌายเวลาย สชฺฌายติ, เจติยงฺคณวตฺตเวลาย เจติยงฺคณวตฺตํ กโรติ, มนสิการเวลาย มนสิการํ กโรติ, น โส กมฺมาราโม นาม.

โย อิตฺถิวณฺณปุริสวณฺณาทิวเสน อาลาปสลฺลาปํ กโรนฺโตเยว รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมติ, เอวรูเป ภสฺเส ปริยนฺตการี น โหติ, อยํ ภสฺสาราโม นาม. โย ปน รตฺตินฺทิวํ ธมฺมํ กเถติ, ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อยํ อปฺปภสฺโสว ภสฺเส ปริยนฺตการีเยว. กสฺมา? ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมี วา กถา อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๗๓) วุตฺตตฺตา.

โย ิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ ถินมิทฺธาภิภูโต นิทฺทายติเยว, อยํ นิทฺทาราโม นาม. ยสฺส ปน กรชกายเคลฺเน จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, นายํ นิทฺทาราโม. เตเนวาห – ‘‘อภิชานามหํ, อคฺคิเวสฺสน, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗).

โย ‘‘เอกสฺส ทุติโย, ทฺวินฺนํ ตติโย, ติณฺณํ จตุตฺโถ’’ติ เอวํ สํสฏฺโว วิหรติ, เอกโก อสฺสาทํ น ลภติ, อยํ สงฺคณิการาโม. โย ปน จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกโกว อสฺสาทํ ลภติ, นายํ สงฺคณิการาโม.

อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉาย สมนฺนาคตา ทุสฺสีลา ปาปิจฺฉา นาม. เยสํ ปาปกา มิตฺตา จตูสุ อิริยาปเถสุ สห อยนโต ปาปสหายา, เย จ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารตาย ปาเปสุ สมฺปวงฺกา, เต ปาปมิตฺตา ปาปสหายา ปาปสมฺปวงฺกา นาม.

โอรมตฺตเกนาติ อวรมตฺตเกน อปฺปมตฺตเกน. อนฺตราติ อรหตฺตํ อปฺปตฺวาว เอตฺถนฺตเร. โวสานนฺติ ปรินิฏฺิตภาวํ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ โอสกฺกนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว สีลปาริสุทฺธิชฺฌานวิปสฺสนา โสตาปนฺนภาวาทีนํ อฺตรมตฺตเกน โวสานํ นาปชฺชิสฺสนฺติ, ตาว วุทฺธิเยว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติ.

๗. สฺาสุตฺตวณฺณนา

๒๗. สตฺตเม อนิจฺจสฺาทโย อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สหคตสฺา.

๘. ปมปริหานิสุตฺตวณฺณนา

๒๘. อฏฺเม อุปฺปนฺนานํ สงฺฆกิจฺจานํ นิตฺถรเณน ภารํ วหนฺตีติ ภารวาหิโน. เต เตน ปฺายิสฺสนฺตีติ เต เถรา เตน อตฺตโน เถรภาวานุรูเปน กิจฺเจน ปฺายิสฺสนฺติ. เตสุ โยคํ อาปชฺชตีติ ปโยคํ อาปชฺชติ, สยํ ตานิ กิจฺจานิ กาตุํ อารภตีติ.

๙. ทุติยปริหานิสุตฺตวณฺณนา

๒๙. นวเม ภิกฺขุทสฺสนํ หาเปตีติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทสฺสนตฺถาย คมนํ หาเปติ. อธิสีเลติ ปฺจสีลทสสีลสงฺขาเต อุตฺตมสีเล. อิโต พหิทฺธาติ อิมมฺหา สาสนา พหิทฺธา. ทกฺขิเณยฺยํ คเวสตีติ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหเก ปริเยสติ. ตตฺถ จ ปุพฺพการํ กโรตีติ เตสํ พาหิรานํ ติตฺถิยานํ ทตฺวา ปจฺฉา ภิกฺขูนํ เทติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

วชฺชิสตฺตกวคฺโค ตติโย.

๔. เทวตาวคฺโค

๕. ปมมิตฺตสุตฺตวณฺณนา

๓๖. จตุตฺถสฺส ปฺจเม ทุทฺททนฺติ ทุปฺปริจฺจชํ มหารหํ ภณฺฑกํ. ทุกฺกรํ กโรตีติ กาตุํ อสุกรํ กมฺมํ กโรติ. ทุกฺขมํ ขมตีติ สหายสฺส อตฺถาย ทุรธิวาสํ อธิวาเสติ. คุยฺหมสฺส อาวิกโรตีติ อตฺตโน คุยฺหํ ตสฺส อาวิกโรติ. คุยฺหมสฺส ปริคุหตีติ ตสฺส คุยฺหํ อฺเสํ นาจิกฺขติ. ขีเณน นาติมฺตีติ ตสฺส โภเค ขีเณ เตน ขเยน ตํ นาติมฺติ, ตสฺมึ โอมานํ อตฺตนิ จ อติมานํ น กโรติ.

๖. ทุติยมิตฺตสุตฺตวณฺณนา

๓๗. ฉฏฺเ วตฺตาติ วจนกุสโล. วจนกฺขโมติ วจนํ ขมติ, ทินฺนํ โอวาทํ กโรติ. คมฺภีรนฺติ คุยฺหํ รหสฺสํ ฌานนิสฺสิตํ วิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานนิสฺสิตํ.

๗. ปมปฏิสมฺภิทาสุตฺตวณฺณนา

๓๘. สตฺตเม อิทํ เม เจตโส ลีนตฺตนฺติ อุปฺปนฺเน เจตโส ลีนตฺเต ‘‘อิทํ เม เจตโส ลีนตฺต’’นฺติ ยถาสภาวโต ชานาติ. อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ นาม ถินมิทฺธานุคตํ. พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ นาม ปฺจสุ กามคุเณสุ วิกฺขิตฺตํ. เวทนาติอาทีนิ ปปฺจมูลวเสน คหิตานิ. เวทนา หิ ตณฺหาย มูลํ สุขวเสน ตณฺหุปฺปตฺติโต, สฺา ทิฏฺิยา มูลํ อวิภูตารมฺมเณ ทิฏฺิอุปฺปตฺติโต, วิตกฺโก มานสฺส มูลํ วิตกฺกวเสน อสฺมีติ มานุปฺปตฺติโต. สปฺปายาสปฺปาเยสูติ อุปการานุปกาเรสุ. นิมิตฺตนฺติ การณํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

เทวตาวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. มหายฺวคฺโค

๑-๒. สตฺตวิฺาณฏฺิติสุตฺตาทิวณฺณนา

๔๔-๔๕. ปฺจมสฺส ปเม วิฺาณฏฺิติโยติ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส านานิ. เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถ. อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิ. เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺาเนน วา สทิสา โหนฺติ, เตสมฺปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฏฺานาทีหิ วิเสโส โหติเยว. ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตา. ปฏิสนฺธิสฺา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทฺวิเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติ. ตสฺมา นานตฺตสฺิโนติ วุตฺตา. เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวา. เตสุ หิ เกสฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ. สฺา ปน เตสํ ทฺวิเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ โหติ, อเหตุกา นตฺถิ. เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี, ปิยงฺกรมาตา, ผุสฺสมิตฺตา, ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทิกา อฺเ จ เวมานิกา เปตา. เอเตสฺหิ ปีตโอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กิส ถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ทฺวิเหตุกติเหตุกอเหตุกวเสน สฺาปิ. เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติ. เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ. ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตา. เย ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิย.

พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโน. ปมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปมชฺฌาเนน อภินิพฺพตฺตา. พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน อภินิพฺพตฺตา, เตสํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํ. พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, เตสํ อุปฑฺฒกปฺโป อายุปฺปมาณํ, กาโย จ เตสํ วิปฺผาริกตโร โหติ. มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, เตสํ กปฺโป อายุปฺปมาณํ, กาโย จ ปน เตสํ อติวิปฺผาริโกว โหติ. อิติ เต กายสฺส นานตฺตา ปมชฺฌานวเสน สฺาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโนติ เวทิตพฺพา.

ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา. นิรเยสุ หิ เกสฺจิ คาวุตํ, เกสฺจิ อฑฺฒโยชนํ, เกสฺจิ โยชนํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโต. ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา, เกจิ มหนฺตา. เปตฺติวิสเยสุปิ เกจิ สฏฺิหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ ทุพฺพณฺณา. ตถา กาลกฺจิกา อสุรา. อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺิกเปตา นาม สฏฺิโยชนิกาปิ โหนฺติ. สฺา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว โหติ. อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโนตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ.

อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสฺสรตีติ อาภสฺสรา. เตสุ ปฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ, เตสํ ทฺเว กปฺปา อายุปฺปมาณํ. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติ, เตสํ จตฺตาโร กปฺปา อายุปฺปมาณํ. ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อาภสฺสรา นาม โหนฺติ, เตสํ อฏฺ กปฺปา อายุปฺปมาณํ. อิธ ปน อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน สพฺเพว เต คหิตา. สพฺเพสฺหิ เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว โหติ, สฺา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา วา อวิตกฺกอวิจารา วาติ นานา.

สุภกิณฺหาติ สุเภน โวกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนาติ อตฺโถ. เอเตสฺหิ น อาภสฺสรานํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉติ. ปฺจกนเย ปน ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน โสฬสพาตฺตึสจตุสฺสฏฺิกปฺปายุกา ปริตฺตอปฺปมาณสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสฺาย เอกตฺตสฺิโน จาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิฺาณฏฺิติเมว ภชนฺติ. อสฺสตฺตา วิฺาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ คจฺฉนฺติ.

สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ิตา น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ อสงฺเขยฺยมฺปิ พุทฺธสุฺเ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ. โสฬสกปฺปสหสฺสอพฺภนฺตเร พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสฺส ภควโต ขนฺธาวารฏฺานสทิสา โหนฺติ. ตสฺมา เนว วิฺาณฏฺิตึ น สตฺตาวาสํ ภชนฺติ. มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘น โข ปน โส, สาริปุตฺต, อาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุตฺถปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อฺตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๐) อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิฺาณฏฺิตึ จตุตฺถสตฺตาวาสฺจ ภชนฺตีติ วทติ, ตํ อปฺปติพาหิยตฺตา สุตฺตสฺส อนุฺาตํ.

เนวสฺานาสฺายตนํ ยเถว สฺาย, เอวํ วิฺาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนว วิฺาณํ นาวิฺาณํ. ตสฺมา วิฺาณฏฺิตีสุ น วุตฺตํ. ทุติเย สมาธิปริกฺขาราติ มคฺคสมาธิสฺส สมฺภารา.

๓. ปมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

๔๖. ตติเย สพฺเพปิ ราคาทโย อนุฑหนฏฺเน อคฺคี. อาหุเนยฺยคฺคีติอาทีสุ ปเนตฺถ อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา. มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหุปการตฺตา อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ. ตสฺมา กิฺจาปิ มาตาปิตโร น อนุฑหนฺติ, อนุฑหนสฺส ปน ปจฺจยา โหนฺติ. อิติ อนุฑหนฏฺเเนว อาหุเนยฺยคฺคีติ วุจฺจนฺติ. คหปตีติ ปน เคหสามิโก วุจฺจติ, โส มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหุปกาโร. ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ. ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุฑหนฏฺเน คหปตคฺคีติ วุตฺโต. ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ เอตฺถ ปน ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโย. โส หิ คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ ปฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ มาตาปิตุปฏฺาเน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณุปฏฺาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหุปกาโร. ตสฺมึ มิจฺฉาปฏิปนฺนา คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ. ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุฑหนฏฺเน ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ วุตฺโต. กฏฺโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฏฺคฺคิ นาม.

๔. ทุติยอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

๔๗. จตุตฺเถ อุคฺคตสรีรสฺสาติ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาโล อตฺตภาเวนปิ โภเคหิปิ อุคฺคโต สารปฺปตฺโต อโหสิ, ตสฺมา อุคฺคตสรีโรตฺเวว ปฺายิตฺถ. อุปกฺขโฏติ ปจฺจุปฏฺิโต. ถูณูปนีตานีติ ยูปสงฺขาตํ ถูณํ อุปนีตานิ. ยฺตฺถายาติ วธิตฺวา ยชนตฺถาย. อุปสงฺกมีติ โส กิร สพฺพํ ตํ ยฺสมฺภารํ สชฺเชตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ กิร โคตโม มหาปฺโ, กึ นุ โข เม ยฺสฺส วณฺณํ กเถสฺสติ อุทาหุ อวณฺณํ, ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ อิมินา การเณน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. อคฺคิสฺส อาทานนฺติ ยฺยชนตฺถาย นวสฺส มงฺคลคฺคิโน อาทิยนํ. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพน สุเตน สพฺพํ สุตํ สเมติ สํสนฺทติ, เอกสทิสํ โหตีติ ทสฺเสติ. สตฺถานีติ วิหึสนฏฺเน สตฺถานิ วิยาติ สตฺถานิ. สยํ ปมํ สมารมฺภตีติ อตฺตนาว ปมตรํ อารภติ. หนฺตุนฺติ หนิตุํ.

ปหาตพฺพาติ ปริหริตพฺพา. อโตหยนฺติ อโต หิ มาตาปิติโต อยํ. อาหุโตติ อาคโต. สมฺภูโตติ อุปฺปนฺโน. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, คหปตคฺคีติ อยํ ปุตฺตทาราทิคโณ ยสฺมา, คหปติ, วิย เคหสามิโก วิย หุตฺวา อคฺคติ วิจรติ, ตสฺมา คหปตคฺคีติ วุจฺจติ. อตฺตานนฺติ จิตฺตํ. ทเมนฺตีติ อินฺทฺริยทมเนน ทเมนฺติ. สเมนฺตีติ ราคาทิสมเนน สเมนฺติ. เตสฺเว ปรินิพฺพาปเนน ปรินิพฺพาเปนฺติ. นิกฺขิปิตพฺโพติ ยถา น วินสฺสติ, เอวํ เปตพฺโพ. อุปวายตนฺติ อุปวายตุ. เอวฺจ ปน วตฺวา พฺราหฺมโณ สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปาณานํ ชีวิตํ ทตฺวา ยฺสาลํ วิทฺธํเสตฺวา สตฺถุ สาสเน โอปานภูโต อโหสีติ.

๕-๖. สฺาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

๔๘-๔๙. ปฺจเม อมโตคธาติ นิพฺพานปติฏฺา. อมตปริโยสานาติ นิพฺพานาวสานา. ฉฏฺเ เมถุนธมฺมสมาปตฺติยาติ เมถุนธมฺเมน สมงฺคิภาวโต. นฺหารุททฺทุลนฺติ นฺหารุขณฺฑํ นฺหารุวิเลขนํ วา. อนุสนฺทตีติ ปวตฺตติ. นตฺถิ เม ปุพฺเพนาปรํ วิเสโสติ นตฺถิ มยฺหํ ปุพฺเพน อภาวิตกาเลน สทฺธึ อปรํ ภาวิตกาเล วิเสโส. โลกจิตฺเรสูติ ติธาตุกโลกสนฺนิวาสสงฺขาเตสุ โลกจิตฺเรสุ. อาลสฺเยติ อาลสิยภาเว. วิสฺสฏฺิเยติ วิสฺสฏฺภาเว. อนนุโยเคติ โยคสฺส อนนุยุฺชเน. อหงฺการมมงฺการมานาปคตนฺติ อหงฺการทิฏฺิโต จ มมงฺการตณฺหาโต จ นววิธมานโต จ อปคตํ. วิธาสมติกฺกนฺตนฺติ ติสฺโส วิธา อติกฺกนฺตํ. สนฺตนฺติ ตปฺปจฺจนีกกิเลเสหิ สนฺตํ. สุวิมุตฺตนฺติ ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ สุฏฺุ วิมุตฺตํ.

๗. เมถุนสุตฺตวณฺณนา

๕๐. สตฺตเม อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส ทาสกมฺมกรปริวุโต อุปสงฺกมิ. ภวมฺปิโนติ ภวมฺปิ นุ. พฺรหฺมจารี ปฏิชานาตีติ ‘‘อหํ พฺรหฺมจารี’’ติ เอวํ พฺรหฺมจริยวาสํ ปฏิชานาตีติ ปุจฺฉติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘พฺราหฺมณสมเย เวทํ อุคฺคณฺหนฺตา อฏฺจตฺตาลีส วสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ. สมโณ ปน โคตโม อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกรติยา อภิรมิ, อิทานิ กึ นุ โข วกฺขตี’’ติ อิมมตฺถํ สนฺธาเยวํ ปุจฺฉติ. ตโต ภควา มนฺเตน กณฺหสปฺปํ คณฺหนฺโต วิย อมิตฺตํ คีวาย ปาเทน อกฺกมนฺโต วิย อตฺตโน สํกิเลสกาเล ฉพฺพสฺสานิ ปธานจริยาย รชฺชสุขํ วา ปาสาเทสุ นาฏกสมฺปตฺตึ วา อารพฺภ วิตกฺกมตฺตสฺสาปิ อนุปฺปนฺนภาวํ สนฺธาย สีหนาทํ นทนฺโต ยฺหิ ตํ พฺราหฺมณาติอาทิมาห. ตตฺถ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตินฺติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพภาวํ. ทุกฺขสฺมาติ สกลวฏฺฏทุกฺขโต. สฺชคฺฆตีติ หสิตกถํ กเถติ. สํกีฬตีติ เกฬึ กโรติ. สํเกฬายตีติ มหาหสิตํ หสติ. จกฺขุนา จกฺขุนฺติ อตฺตโน จกฺขุนา ตสฺสา จกฺขุํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายติ. ติโรกุฏฺฏํ วา ติโรปาการํ วาติ ปรกุฏฺเฏ วา ปรปากาเร วา. เทโวติ เอโก เทวราชา. เทวฺตโรติ อฺตโร เทวปุตฺโต. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตฺเจว สพฺพฺุตฺาณฺจ.

๘. สํโยคสุตฺตวณฺณนา

๕๑. อฏฺเม สํโยควิสํโยคนฺติ สํโยควิสํโยคสาธกํ. ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํ. อชฺฌตฺตํ อิตฺถินฺทฺริยนฺติ นิยกชฺฌตฺเต อิตฺถิภาวํ. อิตฺถิกุตฺตนฺติ อิตฺถิกิริยํ. อิตฺถากปฺปนฺติ นิวาสนปารุปนาทิอิตฺถิอากปฺปํ. อิตฺถิวิธนฺติ อิตฺถิยา มานวิธํ. อิตฺถิฉนฺทนฺติ อิตฺถิยา อชฺฌาสยจฺฉนฺทํ. อิตฺถิสฺสรนฺติ อิตฺถิสทฺทํ. อิตฺถาลงฺการนฺติ อิตฺถิยา ปสาธนภณฺฑํ. ปุริสินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. พหิทฺธา สํโยคนฺติ ปุริเสน สทฺธึ สมาคมํ. อติวตฺตตีติ อนภิรตาติ เอวํ วุตฺตาย พลววิปสฺสนาย อริยมคฺคํ ปตฺวา อติวตฺตติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.

๙. ทานมหปฺผลสุตฺตวณฺณนา

๕๒. นวเม สาเปโขติ สตณฺโห. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ วิปาเก พทฺธจิตฺโต. สนฺนิธิเปโขติ นิธานเปโข หุตฺวา. เปจฺจาติ ปรโลกํ คนฺตฺวา. ตํ กมฺมํ เขเปตฺวาติ ตํ กมฺมวิปากํ เขเปตฺวา. อิทฺธินฺติ วิปากิทฺธึ. ยสนฺติ ปริวารสมฺปทํ. อาธิปจฺจนฺติ เชฏฺภาวการณํ. อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวํ อิเม ปฺจกฺขนฺเธ ปุน อาคนฺตา, น ตตฺรูปปตฺติโก น อุปรูปปตฺติโก, เหฏฺาคามีเยว โหตีติ อตฺโถ. สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาเมตํ สาธุ ภทฺทกํ สุนฺทรํ. ตานิ มหายฺานีติ ตานิ สปฺปินวนีตทธิมธุผาณิตาทีหิ นิฏฺานํ คตานิ มหาทานานิ. จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการภูตฺเจว ปริวารภูตฺจ. พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตนฺติ น สกฺกา ตตฺถ ทาเนน อุปปชฺชิตุํ. ยสฺมา ปน ตํ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการภูตํ, ตสฺมา เตน ทานาลงฺกเตน จิตฺเตน ฌานฺเจว อริยมคฺคฺจ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌาเนน ตตฺถ อุปปชฺชติ. อนาคามี โหตีติ ฌานานาคามี นาม โหติ. อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ ปุน อิตฺถภาวํ น อาคนฺตา, อุปรูปปตฺติโก วา ตตฺรูปปตฺติโก วา หุตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ. อิติ อิเมสุ ทาเนสุ ปมํ ตณฺหุตฺตริยทานํ, ทุติยํ จิตฺตีการทานํ, ตติยํ หิโรตฺตปฺปทานํ, จตุตฺถํ นิรวเสสทานํ, ปฺจมํ ทกฺขิเณยฺยทานํ, ฉฏฺํ โสมนสฺสุปวิจารทานํ, สตฺตมํ อลงฺการปริวารทานํ นามาติ.

๑๐. นนฺทมาตาสุตฺตวณฺณนา

๕๓. ทสมํ อตฺถุปฺปตฺติวเสน เทสิตํ. สตฺถา กิร วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก โอหาย ‘‘ทกฺขิณาคิรึ จาริกํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิ, ราชา ปเสนทิ โกสโล, อนาถปิณฺฑิโก คหปติ, วิสาขา มหาอุปาสิกา, อฺเ จ พหุชนา ทสพลํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขึสุ. อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ‘‘สตฺถารํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ รโห จินฺตยมาโน นิสีทิ. อถ นํ ปุณฺณา นาม ทาสี ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เต, สามิ, น ปุพฺเพ วิย อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี’’ติ ปุจฺฉิ. อาม, ปุณฺเณ, สตฺถา จาริกํ ปกฺกนฺโต, ตมหํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขึ. น โข ปน สกฺกา ชานิตุํ ปุน สีฆํ อาคจฺเฉยฺย วา น วา, เตนาหํ จินฺตยมาโน นิสินฺโนติ. สจาหํ ทสพลํ นิวตฺเตยฺยํ, กึ เม กเรยฺยาสีติ? ภุชิสฺสํ ตํ กริสฺสามีติ. สา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘นิวตฺตถ, ภนฺเต’’ติ อาห. มม นิวตฺตนปจฺจยา ตฺวํ กึ กริสฺสสีติ? ตุมฺเห, ภนฺเต, มม ปราธีนภาวํ ชานาถ, อฺํ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกมิ, สรเณสุ ปน ปติฏฺาย ปฺจ สีลานิ รกฺขิสฺสามีติ. สาธุ สาธุ ปุณฺเณติ, สตฺถา ธมฺมคารเวน เอกปทสฺมิฺเว นิวตฺติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ธมฺมครุ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ธมฺมคารโว’’ติ (อ. นิ. ๕.๙๙).

สตฺถา นิวตฺติตฺวา เชตวนมหาวิหารํ ปาวิสิ. มหาชโน ปุณฺณาย สาธุการสหสฺสานิ อทาสิ. สตฺถา ตสฺมึ สมาคเม ธมฺมํ เทเสสิ, จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสุ. ปุณฺณาปิ เสฏฺินา อนุฺาตา ภิกฺขุนิอุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตตฺวา ‘‘อหํ ยํ ทิสํ จาริกาย นิกฺขนฺโต, ตตฺถ น คจฺฉามิ. ตุมฺเห ตุมฺหากํ ปริสาย สทฺธึ ตํ ทิสํ จาริกํ คจฺฉถา’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. อิมิสฺสํ อตฺถุปฺปตฺติยํ เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโตติอาทิ วุตฺตํ.

ตตฺถ เวฬุกณฺฑกีติ เวฬุกณฺฏกนครวาสินี. ตสฺส กิร นครสฺส ปาการคุตฺตตฺถาย ปาการปริยนฺเตน เวฬู โรปิตา, เตนสฺส เวฬุกณฺฏกนฺเตว นามํ ชาตํ. ปารายนนฺติ นิพฺพานสงฺขาตปารํ อยนโต ปารายนนฺติ ลทฺธโวหารํ ธมฺมํ. สเรน ภาสตีติ สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล สุสํวิหิตารกฺขฏฺาเน นิสินฺนา สมาปตฺติพเลน รตฺติภาคํ วีตินาเมตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺาย ‘‘อิมํ รตฺตาวเสสํ กตราย รติยา วีตินาเมสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ธมฺมรติยา’’ติ กตสนฺนิฏฺานา ตีณิ ผลานิ ปตฺตา อริยสาวิกา อฑฺฒเตยฺยคาถาสตปริมาณํ ปารายนสุตฺตํ มธุเรน สรภฺเน ภาสติ. อสฺโสสิ โขติ อากาสฏฺกวิมานานิ ปริหริตฺวา ตสฺส ปาสาทสฺส อุปริภาคํ คเตน มคฺเคน นรวาหนยานํ อารุยฺห คจฺฉมาโน อสฺโสสิ. กถาปริโยสานํ อาคมยมาโน อฏฺาสีติ ‘‘กึ สทฺโท เอส ภเณ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นนฺทมาตาย อุปาสิกาย สรภฺสทฺโท’’ติ วุตฺเต โอตริตฺวา ‘‘อิทมโวจา’’ติ อิทํ เทสนาปริโยสานํ โอโลเกนฺโต อวิทูรฏฺาเน อากาเส อฏฺาสิ.

สาธุ ภคินิ, สาธุ ภคินีติ ‘‘สุคฺคหิตา เต ภคินิ ธมฺมเทสนา สุกถิตา, ปาสาณกเจติเย นิสีทิตฺวา โสฬสนฺนํ ปารายนิกพฺราหฺมณานํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน กถิตทิวเส จ อชฺช จ น กิฺจิ อนฺตรํ ปสฺสามิ, มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย เต สตฺถุ กถิเตน สทฺธึ สทิสเมว กถิต’’นฺติ วตฺวา สาธุการํ ททนฺโต เอวมาห. โก ปเนโส ภทฺรมุขาติ อิมสฺมึ สุสํวิหิตารกฺขฏฺาเน เอวํ มหนฺเตน สทฺเทน โก นาเมส, ภทฺรมุข, ลทฺธมุข, กึ นาโค สุปณฺโณ เทโว มาโร พฺรหฺมาติ สุวณฺณปฏฺฏวณฺณํ วาตปานํ วิวริตฺวา วิคตสารชฺชา ตีณิ ผลานิ ปตฺตา อริยสาวิกา เวสฺสวเณน สทฺธึ กถยมานา เอวมาห. อหํ เต ภคินิ ภาตาติ สยํ โสตาปนฺนตฺตา อนาคามิอริยสาวิกํ เชฏฺิกํ มฺมาโน ‘‘ภคินี’’ติ วตฺวา ปุน ตํ ปมวเย ิตตฺตา อตฺตโน กนิฏฺํ, อตฺตานํ ปน นวุติวสฺสสตสหสฺสายุกตฺตา มหลฺลกตรํ มฺมาโน ‘‘ภาตา’’ติ อาห. สาธุ ภทฺรมุขาติ, ภทฺรมุข, สาธุ สุนฺทรํ, สฺวาคมนํ เต อาคมนํ, อาคนฺตุํ ยุตฺตฏฺานเมวสิ อาคโตติ อตฺโถ. อิทํ เต โหตุ อาติเถยฺยนฺติ อิทเมว ธมฺมภณนํ ตว อติถิปณฺณากาโร โหตุ, น หิ เต อฺํ อิโต อุตฺตริตรํ ทาตพฺพํ ปสฺสามีติ อธิปฺปาโย. เอวฺเจว เม ภวิสฺสติ อาติเถยฺยนฺติ เอวํ อตฺตโน ปตฺติทานํ ยาจิตฺวา ‘‘อยํ เต ธมฺมกถิกสกฺกาโร’’ติ อฑฺฒเตฬสานิ โกฏฺสตานิ รตฺตสาลีนํ ปูเรตฺวา ‘‘ยาวายํ อุปาสิกา จรติ, ตาว มา ขยํ คมึสู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา ปกฺกามิ. ยาว อุปาสิกา อฏฺาสิ, ตาว โกฏฺานํ เหฏฺิมตลํ นาม ทฏฺุํ นาสกฺขึสุ. ตโต ปฏฺาย ‘‘นนฺทมาตาย โกฏฺาคารํ วิยา’’ติ โวหาโร อุทปาทิ.

อกตปาตราโสติ อภุตฺตปาตราโส. ปุฺนฺติ ปุพฺพเจตนา จ มุฺจนเจตนา จ. ปุฺมหีติ อปรเจตนา. สุขาย โหตูติ สุขตฺถาย หิตตฺถาย โหตุ. เอวํ อตฺตโน ทาเน เวสฺสวณสฺส ปตฺตึ อทาสิ.

ปกรเณติ การเณ. โอกฺกสฺส ปสยฺหาติ อากฑฺฒิตฺวา อภิภวิตฺวา. ยกฺขโยนินฺติ ภุมฺมเทวตาภาวํ. เตเนว ปุริเมน อตฺตภาเวน อุทฺทสฺเสตีติ ปุริมสรีรสทิสเมว สรีรํ มาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต สิริคพฺภสยนตเล อตฺตานํ ทสฺเสติ. อุปาสิกา ปฏิเทสิตาติ อุปาสิกา อหนฺติ เอวํ อุปาสิกาภาวํ เทเสสึ. ยาวเทติ ยาวเทว. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

มหายฺวคฺโค ปฺจโม.

ปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.

๖. อพฺยากตวคฺโค

๑. อพฺยากตสุตฺตวณฺณนา

๕๔. ฉฏฺวคฺคสฺส ปเม อพฺยากตวตฺถูสูติ เอกํสาทิวเสน อกถิตวตฺถูสุ. ตถาคโตติ สตฺโต. ทิฏฺิคตเมตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิมตฺตกเมตํ, น ตาย ทิฏฺิยา คหิตสตฺโต นาม อตฺถิ. ปฏิปทนฺติ อริยมคฺคํ. น ฉมฺภตีติ ทิฏฺิวเสน น กมฺปติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตณฺหาคตนฺติ ทิฏฺิตณฺหา. สฺาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. ทิฏฺิสฺา เอว เหตฺถ สฺาคตํ, ทิฏฺินิสฺสิตมาโนเยว ทิฏฺิมฺิตเมว วา มฺิตํ, ทิฏฺิปปฺโจว ปปฺจิตํ, ทิฏฺุปาทานเมว อุปาทานํ, ทิฏฺิยา วิรูปํ ปฏิสรณภาโวเยว วิปฺปฏิสาโร นามาติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ทิฏฺิคฺคหเณน ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย, ทิฏฺินิโรธคามินิปฏิปทาคหเณน โสตาปตฺติมคฺโค คหิโตติ.

๒. ปุริสคติสุตฺตวณฺณนา

๕๕. ทุติเย ปุริสคติโยติ ปุริสสฺส าณคติโย. อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อปจฺจยนิพฺพานํ. โน จสฺสาติ อตีเต อตฺตภาวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ โน เจ อภวิสฺส. โน จ เม สิยาติ เอตรหิ เม อยํ อตฺตภาโว น สิยา. น ภวิสฺสตีติ เอตรหิ เม อนาคตตฺตภาวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ น ภวิสฺสติ. น จ เม ภวิสฺสตีติ อนาคเต เม อตฺตภาโว น ภวิสฺสติ. ยทตฺถิ ยํ ภูตนฺติ ยํ อตฺถิ ยํ ภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธปฺจกํ. ตํ ปชหามีติ อุเปกฺขํ ปฏิลภตีติ ตํ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหามีติ วิปสฺสนุเปกฺขํ ปฏิลภติ. ภเว น รชฺชตีติ อตีเต ขนฺธปฺจเก ตณฺหาทิฏฺีหิ น รชฺชติ. สมฺภเว น รชฺชตีติ อนาคเตปิ ตเถว น รชฺชติ. อตฺถุตฺตริ ปทํ สนฺตนฺติ อุตฺตริ สนฺตํ นิพฺพานปทํ นาม อตฺถิ. สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตีติ ตํ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย สมฺมา ปสฺสติ. น สพฺเพน สพฺพนฺติ เอกจฺจานํ กิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส ตมสฺส สพฺพโส อวิทฺธํสิตตฺตา น สพฺพากาเรน สพฺพํ. หฺมาเนติ สณฺฑาเสน คเหตฺวา มุฏฺิกาย โกฏฺฏิยมาเน. อนฺตราปรินิพฺพายีติ อุปปตฺติสมนนฺตรโต ปฏฺาย อายุโน เวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา เอตฺถนฺตเร กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต โหติ. อนุปหจฺจ ตลนฺติ อากาสตลํ อนุปหจฺจ อนติกฺกมิตฺวา, ภูมึ อปฺปตฺวา อากาเสเยว นิพฺพาเยยฺยาติ อิมาหิ ตีหิ อุปมาหิ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายี ทสฺสิตา.

อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ปจฺฉิมโกฏึ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพุโต โหติ. อุปหจฺจ ตลนฺติ ชลมานา คนฺตฺวา อากาสตลํ อติกฺกมิตฺวา ปถวีตลํ วา อุปหนิตฺวา ปถวิยํ ปติตมตฺตาว นิพฺพาเยยฺย. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตฺวา ปรินิพฺพายีติ อสงฺขารปรินิพฺพายี. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตฺวา ปรินิพฺพายีติ สสงฺขารปรินิพฺพายี. คจฺฉนฺติ นิรารกฺขํ อรฺํ. ทายนฺติ สารกฺขํ อภยตฺถาย ทินฺนํ อรฺํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมึ สุตฺเต อริยปุคฺคลาว กถิตาติ.

๓. ติสฺสพฺรหฺมาสุตฺตวณฺณนา

๕๖. ตติเย ภิกฺขุนิโยติ มหาปชาปติยา ปริวารา ปฺจสตา ภิกฺขุนิโย. วิมุตฺตาติ ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตา. อนุปาทิเสสาติ อุปาทานเสสํ อฏฺเปตฺวา ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ อนวเสสาหิปิ วิมุตฺตา. สอุปาทิเสเส วา สอุปาทิเสโสติ สอุปาทานเสเส ปุคฺคเล ‘‘สอุปาทานเสโส อย’’นฺติ. อิตรสฺมิมฺปิ เอเสว นโย. ติสฺโสติ เถรสฺส สทฺธิวิหาริกพฺรหฺมา. อนุโลมิกานีติ ปฏิปตฺติยา อนุโลมานิ วิวิตฺตานิ อนฺติมปริยนฺติมานิ. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ. สมนฺนานยมาโนติ สมนฺนาหาเร ปยมาโน. น หิ ปน เตติ อิทํ กสฺมา อารภิ? สตฺตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทสฺสนตฺถํ. สตฺตโม หิ สทฺธานุสาริปุคฺคโล น ทสฺสิโต. อถ ภควา พลววิปสฺสกวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ สพฺเพสํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ. อนิมิตฺตนฺติ พลววิปสฺสนาสมาธึ.

๔. สีหเสนาปติสุตฺตวณฺณนา

๕๗. จตุตฺเถ มจฺฉรีติ ปฺจมจฺเฉรยุตฺโต. กทริโยติ ถทฺธมจฺฉริโย, ปเรสํ ทิยฺยมานมฺปิ วาเรติ. อนุปฺปทานรโตติ ปุนปฺปุนํ ทานํ ททมาโนว รมติ. อนุกมฺปนฺตาติ ‘‘โก อชฺช อมฺเหหิ อนุคฺคเหตพฺโพ, กสฺส เทยฺยธมฺมํ วา ปฏิคฺคณฺเหยฺยาม, ธมฺมํ วา เทเสยฺยามา’’ติ เอวํ จิตฺเตน อนุกมฺปมานา.

๕. อรกฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา

๕๘. ปฺจเม นิมิตฺตนฺติ ธมฺมนิมิตฺตมฺปิ ปุคฺคลนิมิตฺตมฺปิ. อยฺหิ อตฺตนา เทสิตธมฺเม เอกปทมฺปิ ทุรกฺขาตํ อนิยฺยานิกํ อปสฺสนฺโต ธมฺมนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ, ‘‘ทุรกฺขาโต ตยา ธมฺโม น สฺวากฺขาโต’’ติ อุฏฺหิตฺวา ปฏิปฺผรนฺตํ เอกํ ปุคฺคลมฺปิ อปสฺสนฺโต ปุคฺคลนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ นาม. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. ฉฏฺสตฺตมานิ อุตฺตานาเนว.

๘. ปจลายมานสุตฺตวณฺณนา

๖๑. อฏฺเม ปจลายมาโนติ ตํ คามํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมึ วนสณฺเฑ สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตาหํ จงฺกมนวีริเยน นิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตคตฺโต จงฺกมนโกฏิยํ ปจลายมาโน นิสินฺโน โหติ. ปจลายสิ โนติ นิทฺทายสิ นุ. อนุมชฺชิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวา. อาโลกสฺนฺติ มิทฺธวิโนทนอาโลกสฺํ. ทิวาสฺนฺติ ทิวาติสฺํ. ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสฺา อธิฏฺิตา, ตถา นํ รตฺติมฺปิ อธิฏฺเหยฺยาสิ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา จ เต รตฺตึ อาโลกสฺา อธิฏฺิตา, ตถา นํ ทิวาปิ อธิฏฺเหยฺยาสิ. สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุาณตฺถาย สโหภาสํ. ปจฺฉาปุเรสฺีติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อภิหรณสฺาย สฺาวา. อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหีติ พหิ อวิกฺขิตฺเตหิ อนฺโต อนุปวิฏฺเเหว ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. เอตฺตเกน าเนน ภควา เถรสฺส มิทฺธวิโนทนกมฺมฏฺานํ กเถสิ. โสณฺฑนฺติ มานโสณฺฑํ. กิจฺจกรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสํ กตฺตพฺพานิ กิจฺจานิ, อิตรานิ กรณียานิ. มงฺกุภาโวติ นิตฺเตชตา โทมนสฺสตา. เอตฺตเกน าเนน สตฺถารา เถรสฺส ภิกฺขาจารวตฺตํ กถิตํ.

อิทานิ ภสฺเส ปริยนฺตการิตาย สมาทเปตุํ ตสฺมาติหาติอาทิมาห. ตตฺถ วิคฺคาหิกกถนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา วิคฺคาหิกกถา. นาหํ โมคฺคลฺลานาติอาทิ ปาปมิตฺตสํสคฺควิวชฺชนตฺถํ วุตฺตํ. กิตฺตาวตา นุ โขติ กิตฺตเกน นุ โข. ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต นาม สํขิตฺเตน กิตฺตาวตา โหติ. ยาย ปฏิปตฺติยา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหติ, ตเมว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉติ. อจฺจนฺตนิฏฺโติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, อจฺจนฺตา นิฏฺา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโ, เอกนฺตนิฏฺโ สตตนิฏฺโติ อตฺโถ. อจฺจนฺตโยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตํ โยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถ. อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถ. อจฺจนฺตํ ปริโยสานมสฺสาติ ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโน. เสฏฺโ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ เสฏฺโ อุตฺตโม. เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, สงฺเขเปเนว ตสฺส ปฏิปตฺตึ กเถถาติ ยาจติ.

สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโย, เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินิเวสาย นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺตา น ยุตฺตา. กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺนโต. เต หิ นิจฺจา สุขา อตฺตาติ คหิตาปิ อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา นาลํ อภินิเวสาย. อภิชานาตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ าตปริฺาย อภิชานาติ. ปริชานาตีติ ตเถว ตีรณปริฺาย ปริชานาติ. ยํกิฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตํ ยํกิฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ เวทนํ อนุภวติ. อิมินา ภควา เถรสฺส เวทนาวเสน จ วินิวฏฺเฏตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสสิ.

อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต. วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ทฺเว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จ. ตตฺถ สงฺขารานํ ขยํ ขยโต ปสฺสนา วิปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต ทสฺสนมคฺคาณมฺปิ วิราคานุปสฺสนา. ตทุภยสมงฺคิปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี นาม. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิราคานุปสฺสี’’ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโย. นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ อจฺจนฺตนิโรโธติ ทุวิโธเยว. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค. โส จ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนา. สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชติ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ มคฺโค. โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติ. ทฺวีหิปิ วา การเณหิ โส โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานฺจ โวสฺสชนโต นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทนโต. ตสฺมา กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค. นิโรธาย นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ อุภยมฺเปตํ มคฺเค สเมติ. ตทุภยสมงฺคี ปุคฺคโล อิมาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. น กิฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิฺจิ เอกมฺปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติ. ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ. ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณา ทสฺสิตา. อิติ ภควา สํขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุจฺฉิโต สํขิตฺเตเนว กเถสิ. อิทํ ปน สุตฺตํ เถรสฺส โอวาโทปิ อโหสิ วิปสฺสนาปิ. โส อิมสฺมึเยว สุตฺเต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ.

๙. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา

๖๒. นวเม มา, ภิกฺขเว, ปุฺานํ ภายิตฺถาติ ปุฺานิ กโรนฺตา เตสํ มา ภายิตฺถ. เมตฺตจิตฺตํ ภาเวสินฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตํ ปณีตํ กตฺวา จิตฺตํ ภาเวสินฺติ ทสฺเสติ. สํวฏฺฏมาเน สุทาหนฺติ สํวฏฺฏมาเน สุทํ อหํ. สํวฏฺฏมาเนติ ฌายมาเน วิปชฺชมาเน. ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต. ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํ. ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา. จาตุรนฺโตติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทีนํ จตุนฺนํ สมุทฺทานํ วเสน จาตุรนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโร. วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโม. ชนปโท ตสฺมึ ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต. ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. สูราติ อภีรุโน. วีรงฺครูปาติ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีริยสฺเสตํ นามํ. วีรงฺครูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปา. วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา วิย อกิลาสุโน ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ิตสมุทฺทปริยนฺตํ. อทณฺเฑนาติ ธนทณฺเฑนปิ เฉชฺชเภชฺชานุสาสเนน สตฺถทณฺเฑนปิ วินาเยว. อสตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา ปรวิเหนสตฺเถนปิ วินาเยว. ธมฺเมน อภิวิชิยาติ เอหิ โข, มหาราชาติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ธมฺเมเนว วุตฺตปฺปการํ ปถวึ อภิวิชินิตฺวา.

สุเขสิโนติ สุขปริเยสเก สตฺเต อามนฺเตติ. สุฺพฺรหฺมูปโคติ สุฺพฺรหฺมวิมานูปโค. ปถวึ อิมนฺติ อิมํ สาครปริยนฺตํ มหาปถวึ. อสาหเสนาติ น สาหสิกกมฺเมน. สเมน มนุสาสิตนฺติ สเมน กมฺเมน อนุสาสึ. เตหิ เอตํ สุเทสิตนฺติ เตหิ สงฺคาหเกหิ มหาการุณิเกหิ พุทฺเธหิ เอตํ เอตฺตกํ านํ สุเทสิตํ สุกถิตํ. ปถพฺโยติ ปุถวิสามิโก.

๑๐. ภริยาสุตฺตวณฺณนา

๖๓. ทสเม เกวฏฺฏา มฺเ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏานํ มจฺฉปจฺฉึ โอตาเรตฺวา ิตฏฺาเน ชาเล วา อุทกโต อุกฺขิตฺตมตฺเต มจฺฉคฺคาหกานํ มหาสทฺโท โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สุชาตาติ วิสาขาย กนิฏฺา. สา เนว สสฺสุํ อาทิยตีติ สสฺสุยา กตฺตพฺพวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ น กโรติ, สสฺสูติปิ นํ น คเณติ. น สสุรํ อาทิยตีติ วจนํ น คณฺหาติ. เอวํ อนาทรตายปิ อคฺคหเณนปิ น อาทิยติ นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวํ อนาถปิณฺฑิโก สุณิสาย อาจารํ คเหตฺวา สตฺถุ ปุรโต นิสีทิ. สาปิ สุชาตา ‘‘กึ นุ โข อยํ เสฏฺิ ทสพลสฺส สนฺติเก มยฺหํ คุณํ กเถสฺสติ อุทาหุ อคุณ’’นฺติ คนฺตฺวา อวิทูเร สทฺทํ สุณนฺตี อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา เอหิ สุชาเตติ อามนฺเตสิ.

อหิตานุกมฺปินีติ น หิตานุกมฺปินี. อฺเสูติ ปรปุริเสสุ. อติมฺเตติ โอมานาติ มานวเสน อติมฺติ. ธเนน กีตสฺสาติ ธเนน กีตา อสฺส. วธาย อุสฺสุกา วธิตุํ อุสฺสุกฺกมาปนฺนา. ยํ อิตฺถิยา วินฺทติ สามิโก ธนนฺติ อิตฺถิยา สามิโก ยํ ธนํ ลภติ. อปฺปมฺปิ ตสฺส อปหาตุมิจฺฉตีติ โถกโตปิ อสฺส หริตุํ อิจฺฉติ, อุทฺธเน อาโรปิตอุกฺขลิยํ ปกฺขิปิตพฺพตณฺฑุลโตปิ โถกํ หริตุเมว วายมติ. อลสาติ นิสินฺนฏฺาเน นิสินฺนาว ิตฏฺาเน ิตาว โหติ. ผรุสาติ ขรา. ทุรุตฺตวาทินีติ ทุพฺภาสิตภาสินี, กกฺขฬํ วาฬกถเมว กเถติ. อุฏฺายกานํ อภิภุยฺย วตฺตตีติ เอตฺถ อุฏฺายกานนฺติ พหุวจนวเสน วิริยุฏฺานสมฺปนฺโน สามิโก วุตฺโต, ตสฺส ตํ อุฏฺานสมฺปตฺตึ อภิภวิตฺวา เหฏฺา กตฺวา วตฺตติ. ปโมทตีติ อาโมทิตปโมทิตา โหติ. โกเลยฺยกาติ กุลสมฺปนฺนา. ปติพฺพตาติ ปติเทวตา. วธทณฺฑตชฺชิตาติ ทณฺฑกํ คเหตฺวา วเธน ตชฺชิตา, ‘‘ฆาเตสฺสามิ น’’นฺติ วุตฺตา. ทาสีสมนฺติ สามิกสฺส วตฺตปูริกา ทาสีติ มํ ภควา ธาเรตูติ วตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ.

๑๑. โกธนสุตฺตวณฺณนา

๖๔. เอกาทสเม สปตฺตกนฺตาติ สปตฺตานํ เวรีนํ กนฺตา ปิยา เตหิ อิจฺฉิตปตฺถิตา. สปตฺตกรณาติ สปตฺตานํ เวรีนํ อตฺถกรณา. โกธปเรโตติ โกธานุคโต. ปจุรตฺถตายาติ พหุอตฺถตาย พหุหิตตาย. อนตฺถมฺปีติ อวุทฺธิมฺปิ. อตฺโถ เม คหิโตติ วุฑฺฒิ เม คหิตา.

อโถ อตฺถํ คเหตฺวานาติ อโถ วุทฺธึ คเหตฺวา. อนตฺถํ อธิปชฺชตีติ อนตฺโถ เม คหิโตติ สลฺลกฺเขติ. วธํ กตฺวานาติ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวา. โกธสมฺมทสมฺมตฺโตติ โกธมเทน มตฺโต, อาทินฺนคหิตปรามฏฺโติ อตฺโถ. อายสกฺยนฺติ อยสภาวํ, อยโส นิยโส โหตีติ อตฺโถ. อนฺตรโต ชาตนฺติ อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนํ. อตฺถํ น ชานาตีติ วุทฺธิอตฺถํ น ชานาติ. ธมฺมํ น ปสฺสตีติ สมถวิปสฺสนาธมฺมํ น ปสฺสติ. อนฺธตมนฺติ อนฺธภาวกรํ ตมํ พหลตมํ. สหเตติ อภิภวติ.

ทุมฺมงฺกุยนฺติ ทุมฺมงฺกุภาวํ นิตฺเตชตํ ทุพฺพณฺณมุขตํ. ยโต ปตายตีติ ยทา นิพฺพตฺตติ. น วาโจ โหติ คารโวติ วจนสฺสปิ ครุภาโว น โหติ. น ทีปํ โหติ กิฺจนนฺติ กาจิ ปติฏฺา นาม น โหติ. ตปนียานีติ ตาปชนกานิ. ธมฺเมหีติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ. อารกาติ ทูเร. พฺราหฺมณนฺติ ขีณาสวพฺราหฺมณํ. ยาย มาตุ ภโตติ ยาย มาตรา ภโต โปสิโต. ปาณททึ สนฺตินฺติ ชีวิตทายิกํ สมานํ. หนฺติ กุทฺโธ ปุถุตฺตานนฺติ กุทฺโธ ปุคฺคโล ปุถุ นานาการเณหิ อตฺตานํ หนฺติ. นานารูเปสุ มุจฺฉิโตติ นานารมฺมเณสุ อธิมุจฺฉิโต หุตฺวา. รชฺชุยา พชฺฌ มียนฺตีติ รชฺชุยา พนฺธิตฺวา มรนฺติ. ปพฺพตามปิ กนฺทเรติ ปพฺพตกนฺทเรปิ ปติตฺวา มรนฺติ.

ภูนหจฺจานีติ หตวุทฺธีนิ. อิตายนฺติ อิติ อยํ. ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเทติ ตํ โกธํ ทเมน ฉินฺเทยฺย. กตเรน ทเมนาติ? ปฺาวีริเยน ทิฏฺิยาติ วิปสฺสนาปฺาย เจว วิปสฺสนาสมฺปยุตฺเตน กายิกเจตสิกวีริเยน จ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา จ. ตเถว ธมฺเม สิกฺเขถาติ ยถา อกุสลํ สมุจฺฉินฺเทยฺย, สมถวิปสฺสนาธมฺเมปิ ตเถว สิกฺเขยฺย. มา โน ทุมฺมงฺกุยํ อหูติ มา อมฺหากํ ทุมฺมงฺกุภาโว อโหสีติ อิมมตฺถํ ปตฺถยมานา. อนายาสาติ อนุปายาสา. อนุสฺสุกาติ กตฺถจิ อุสฺสุกฺกํ อนาปนฺนา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อพฺยากตวคฺโค ฉฏฺโ.

๗. มหาวคฺโค

๑. หิริโอตฺตปฺปสุตฺตวณฺณนา

๖๕. สตฺตมสฺส ปเม หตูปนิโสติ หตอุปนิโส ฉินฺนปจฺจโย. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ ตรุณวิปสฺสนา. นิพฺพิทาวิราโคติ พลววิปสฺสนา เจว มคฺโค จ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ อรหตฺตวิมุตฺติ จ ปจฺจเวกฺขณา จ.

๒. สตฺตสูริยสุตฺตวณฺณนา

๖๖. ทุติเย ยสฺมา อยํ สตฺตสูริยเทสนา เตโชสํวฏฺฏทสฺสนวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา ตโย สํวฏฺฏา, ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา, ตีณิ สํวฏฺฏมูลานี, ตีณิ โกลาหลานีติ อยํ ตาว อาทิโตว อิมสฺส สุตฺตสฺส ปุเรจาริกกถา เวทิตพฺพา. สา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๓) ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตาว. เอตทโวจาติ อนิจฺจกมฺมฏฺานิกานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อชฺฌาสเยน อุปาทินฺนกานํ อนุปาทินฺนกานํ สงฺขารานํ วิปตฺติทสฺสนตฺถํ เอตํ ‘‘อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา’’ติอาทิสตฺตสูริโยปมสุตฺตนฺตํ อโวจ. ตตฺถ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา. สงฺขาราติ อุปาทินฺนกอนุปาทินฺนกา สงฺขารธมฺมา. อทฺธุวาติ เอวํ อจิรฏฺเน น ธุวา. อนสฺสาสิกาติ อสสฺสตภาเวน อสฺสาสรหิตา. อลเมวาติ ยุตฺตเมว.

อชฺโฌคาฬฺโหติ อุทเก อนุปวิฏฺโ. อจฺจุคฺคโตติ อุทกปิฏฺิโต อุคฺคโต. เทโว น วสฺสตีติ ปมํ ตาว อุปกปฺปนเมโฆ นาม โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกเมโฆ หุตฺวา วสฺสติ, ตทา นิกฺขนฺตพีชํ น ปุน เคหํ ปวิสติ. ตโต ปฏฺาย ธมกรเณ นิรุทฺธํ วิย อุทกํ โหติ, ปุน เอกพินฺทุมฺปิ เทโว น วสฺสตีติ อุปมานธมฺมกถาว ปมาณํ. วินสฺสนฺเต ปน โลเก ปมํ อวีจิโต ปฏฺาย ตุจฺโฉ โหติ, ตโต อุฏฺหิตฺวา สตฺตา มนุสฺสโลเก จ ติรจฺฉาเนสุ จ นิพฺพตฺตนฺติ. ติรจฺฉาเนสุ นิพฺพตฺตาปิ ปุตฺตภาติเกสุ เมตฺตํ ปฏิลภิตฺวา กาลกตา เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตนฺติ. เทวตา อากาเสน จรนฺติโย อาโรเจนฺติ – ‘‘น อิทํ านํ สสฺสตํ น นิพทฺธํ, เมตฺตํ ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ ภาเวถา’’ติ. เต เมตฺตาทโย ภาเวตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ.

พีชคามาติ เอตฺถ พีชคาโม นาม ปฺจ พีชชาตานิ. ภูตคาโม นาม ยํกิฺจิ นิกฺขนฺตมูลปณฺณํ หริตกํ. โอสธิติณวนปฺปตโยติ เอตฺถ โอสธีติ โอสธรุกฺขา. ติณาติ พหิสารา ตาลนาฬิเกราทโย. วนปฺปตโยติ วนเชฏฺกรุกฺขา. กุนฺนทิโยติ เปตฺวา ปฺจ มหานทิโย อวเสสา นินฺนคา. กุโสพฺภาติ เปตฺวา สตฺต มหาสเร อวเสสา รหทาทโย. ทุติโย สูริโยติอาทีสุ ทุติยสูริยกาเล เอโก อุเทติ, เอโก อตฺถงฺคเมติ. ตติยกาเล เอโก อุเทติ, เอโก อตฺถงฺคเมติ, เอโก มชฺเฌ โหติ. จตุตฺถกาเล จตุกุลิเก คาเม จตฺตาโร ปิณฺฑจาริกา ทฺวารปฏิปาฏิยา ิตา วิย โหนฺติ. ปฺจมาทิกาเลปิ เอเสว นโย. ปลุชฺชนฺตีติ ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺติ. เนว ฉาริกา ปฺายติ น มสีติ จกฺกวาฬมหาปถวี สิเนรุปพฺพตราชา หิมวา จกฺกวาฬปพฺพโต ฉ กามสคฺคา ปมชฺฌานิกพฺรหฺมโลกาติ เอตฺตเก าเน ทฑฺเฒ อจฺฉราย คเหตพฺพมตฺตาปิ ฉาริกา วา องฺคาโร วา น ปฺายติ. โก มนฺตา โก สทฺธาตาติ โก ตสฺส สทฺธาปนตฺถาย สมตฺโถ, โก วา ตสฺส สทฺธาตา. อฺตฺร ทิฏฺปเทหีติ ทิฏฺปเท โสตาปนฺเน อริยสาวเก เปตฺวา โก อฺโ สทฺทหิสฺสตีติ อตฺโถ.

วีตราโคติ วิกฺขมฺภนวเสน วีตราโค. สาสนํ อาชานึสูติ อนุสิฏฺึ ชานึสุ, พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ. สมสมคติโยติ ทุติยตฺตภาเว สพฺพากาเรน สมคติโก เอกคติโก. อุตฺตริ เมตฺตํ ภาเวยฺยนฺติ ปมชฺฌานโต อุตฺตริ ยาว ติกจตุกฺกชฺฌานา ปณีตํ กตฺวา เมตฺตํ ภาเวยฺยํ. จกฺขุมาติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ โพธิปลฺลงฺเกเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. เอวํ อนิจฺจลกฺขณํ ทีเปตฺวา สตฺถริ เทสนํ วินิวฏฺเฏนฺเต ปฺจสตาปิ เต อนิจฺจกมฺมฏฺานิกา ภิกฺขู เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา นิสินฺนาสเนสุเยว อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.

๓. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา

๖๗. ตติเย ยโตติ ยทา. ปจฺจนฺติมนฺติ รฏฺปริยนฺเต รฏฺาวสาเน นิวิฏฺํ. มชฺฌิมเทสนครสฺส ปน รกฺขากิจฺจํ นตฺถิ, เตน ตํ น คหิตํ. นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตนฺติ นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกตํ. อกรณียนฺติ อกตฺตพฺพํ อชินิยํ. คมฺภีรเนมาติ คมฺภีรอาวาฏา. สุนิขาตาติ สุฏฺุ สนฺนิสีทาปิตา. ตํ ปเนตํ เอสิกาถมฺภํ อิฏฺกาหิ วา กโรนฺติ สิลาหิ วา ขทิราทีหิ วา สารรุกฺเขหิ. ตํ นครคุตฺตตฺถาย กโรนฺตา พหินคเร กโรนฺติ, อลงฺการตฺถาย กโรนฺตา อนฺโตนคเร. ตํ อิฏฺกามยํ กโรนฺตา มหนฺตํ อาวาฏํ กตฺวา จยํ จินิตฺวา อุปริ อฏฺํสํ กตฺวา สุธาย ลิมฺปนฺติ. ยทา หตฺถินา ทนฺเตหิ อภิหโต น จลติ, ตทา สุลิตฺโต นาม โหติ. สิลาถมฺภาทโยปิ อฏฺํสา เอว โหนฺติ. เต สเจ อฏฺ รตนา โหนฺติ, จตุรตนมตฺตํ อาวาเฏ ปวิสติ, จตุรตนมตฺตํ อุปริ โหติ. โสฬสรตนวีสติรตเนสุปิ เอเสว นโย. สพฺเพสฺหิ อุปฑฺฒํ เหฏฺา โหติ, อุปฑฺฒํ อุปริ. เต โคมุตฺตวงฺกา โหนฺติ, เตน เตสํ อนฺตเร ปทรมยํ กตฺวา กมฺมํ กาตุํ สกฺกา โหติ, เต ปน กตจิตฺตกมฺมา ปคฺคหิตทฺธชาว โหนฺติ.

ปริขาติ ปริกฺขิปิตฺวา ิตมาติกา. อนุปริยายปโถติ อนฺโต ปาการสฺส ปากาเรน สทฺธึ คโต มหาปโถ, ยตฺถ ิตา พหิปากาเร ิเตหิ สทฺธึ ยุชฺฌนฺติ. สลากนฺติ สรโตมราทินิสฺสคฺคิยาวุธํ. เชวนิกนฺติ เอกโตธาราทิเสสาวุธํ.

หตฺถาโรหาติ สพฺเพปิ หตฺถิอาจริยหตฺถิเวชฺชหตฺถิพนฺธาทโย. อสฺสาโรหาติ สพฺเพปิ อสฺสาจริยอสฺสเวชฺชอสฺสพนฺธาทโย. รถิกาติ สพฺเพปิ รถาจริยรถโยธรถรกฺขาทโย. ธนุคฺคหาติ อิสฺสาสา. เจลกาติ เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติ. จลกาติ ‘‘อิธ รฺโ านํ โหตุ, อิธ อสุกมหามตฺตสฺสา’’ติ เอวํ เสนาพฺยูหการกา. ปิณฺฑทายิกาติ สาหสิกมหาโยธา. เต กิร ปรเสนํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑปิณฺฑมิว เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ, อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เย วา สงฺคามมชฺเฌ โยธานํ ภตฺตปานียํ คเหตฺวา ปวิสนฺติ, เตสมฺเปตํ นามํ. อุคฺคา ราชปุตฺตาติ อุคฺคตุคฺคตา สงฺคามาวจรา ราชปุตฺตา. ปกฺขนฺทิโนติ เย ‘‘กสฺส สีสํ วา อาวุธํ วา อาหรามา’’ติ วตฺวา ‘‘อสุกสฺสา’’ติ วุตฺตา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตเทว อาหรนฺติ, อิเม ปกฺขนฺทนฺตีติ ปกฺขนฺทิโน. มหานาคา วิย มหานาคา, หตฺถิอาทีสุปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเตสุ อนิวตฺติยโยธานํ เอตํ อธิวจนํ. สูราติ เอกสูรา, เย สชาลิกาปิ สวมฺมิกาปิ สมุทฺทํ ตริตุํ สกฺโกนฺติ. จมฺมโยธิโนติ เย จมฺมกฺจุกํ วา ปวิสิตฺวา สรปริตฺตาณจมฺมํ วา คเหตฺวา ยุชฺฌนฺติ. ทาสกปุตฺตาติ พลวสิเนหา ฆรทาสโยธา. โทวาริโกติ ทฺวารปาลโก. วาสนเลปนสมฺปนฺโนติ วาสเนน สพฺพวิวรปฏิจฺฉาทเนน สุธาเลเปน สมฺปนฺโน. พหิ วา ขาณุปาการสงฺขาเตน วาสเนน ฆนมฏฺเน จ สุธาเลเปน สมฺปนฺโน ปุณฺณฆฏปนฺตึ ทสฺเสตฺวา กตจิตฺตกมฺมปคฺคหิตทฺธโช. ติณกฏฺโทกนฺติ หตฺถิอสฺสาทีนํ ฆาสตฺถาย เคหานฺจ ฉาทนตฺถาย อาหริตฺวา พหูสุ าเนสุ ปิตติณฺจ, เคหกรณปจนาทีนํ อตฺถาย อาหริตฺวา ปิตกฏฺฺจ, ยนฺเตหิ ปเวเสตฺวา โปกฺขรณีสุ ปิตอุทกฺจ. สนฺนิจิตํ โหตีติ ปฏิกจฺเจว อเนเกสุ าเนสุ สุฏฺุ นิจิตํ โหติ. อพฺภนฺตรานํ รติยาติ อนฺโตนครวาสีนํ รติอตฺถาย. อปริตสฺสายาติ ตาสํ อนาปชฺชนตฺถาย. สาลิยวกนฺติ นานปฺปการา สาลิโย เจว ยวา จ. ติลมุคฺคมาสาปรณฺณนฺติ ติลมุคฺคมาสา จ เสสาปรณฺณฺจ.

อิทานิ ยสฺมา ตถาคตสฺส นคเร กมฺมํ นาม นตฺถิ, นครสทิสํ ปน อริยสาวกํ, นครปริกฺขารสทิเส จ สตฺต ธมฺเม, จตุอาหารสทิสานิ จ จตฺตาริ ฌานานิ ทสฺเสตฺวา เอกาทสสุ าเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา เทสนํ วินิวฏฺเฏสฺสามีติ อยํ อุปมา อาภตา. ตสฺมา ตํ เทสนํ ปกาเสตุํ อิทํ เอวเมว โขติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สทฺธมฺเมหีติ สุธมฺเมหิ. สทฺโธติ โอกปฺปนสทฺธาย เจว ปจฺจกฺขสทฺธาย จ สมนฺนาคโต. ตตฺถ ทานสีลาทีนํ ผลํ สทฺทหิตฺวา ทานาทิปุฺกรเณ สทฺธา โอกปฺปนสทฺธา นาม. มคฺเคน อาคตสทฺธา ปจฺจกฺขสทฺธา นาม. ปสาทสทฺธาติปิ เอสา เอว. ตสฺสา ลกฺขณาทีหิ วิภาโค เวทิตพฺโพ.

‘‘สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณา จ, มหาราช, สทฺธา สมฺปสาทนลกฺขณา จา’’ติ (มิ. ป. ๒.๑.๑๐) หิ วจนโต อิทํ สทฺธาย ลกฺขณํ นาม. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ สทฺโธ ปสนฺโน เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? สีลวนฺตานํ ทสฺสนกาโม โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๓.๔๒) นเยน วุตฺตํ ปน สทฺธาย นิมิตฺตํ นาม. ‘‘โก จาหาโร สทฺธาย, สทฺธมฺมสฺสวนนฺติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๖๑) อยํ ปนสฺสา อาหาโร นาม. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยํ อนุธมฺโม โหติ, ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหริสฺสตี’’ติ อยมสฺส อนุธมฺโม นาม. ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ, สิรี โภคานมาสโย’’ (สํ. นิ. ๑.๗๙). ‘‘สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหติ’’ (สํ. นิ. ๑.๓๖). ‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆํ’’ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖). ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺิ’’ (สุ. นิ. ๗๗; สํ. นิ. ๑.๑๙๗). ‘‘สทฺธาหตฺโถ มหานาโค. อุเปขาเสตทนฺตวา’’ติอาทีสุ ปน สุตฺเตสุ เอติสฺสา พทฺธภตฺตปุฏาทิสริกฺขตาย อเนกสรสตา ภควตา ปกาสิตา. อิมสฺมึ ปน นคโรปมสุตฺตนฺเต เอสา อจลสุปฺปติฏฺิตตาย เอสิกาถมฺภสทิสา กตฺวา ทสฺสิตา.

สทฺเธสิโกติ สทฺธํ เอสิกาถมฺภํ กตฺวา อริยสาวโก อกุสลํ ปชหตีติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ โยชนา กาตพฺพา. อปิเจตฺถ หิโรตฺตปฺเปหิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร สมฺปชฺชติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต เอกาทสสุ าเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา เทสนาย กูฏํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๔. ธมฺมฺูสุตฺตวณฺณนา

๖๘. จตุตฺเถ กาลํ ชานาตีติ ยุตฺตปฺปตฺตกาลํ ชานาติ. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺสาติ อยํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนกาโล. ปริปุจฺฉายาติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ปริปุจฺฉาย. โยคสฺสาติ โยเค กมฺมํ ปกฺขิปนสฺส. ปฏิสลฺลานสฺสาติ นิลียนสฺส เอกีภาวสฺส. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุรูปธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุคฺคลปโรปรฺู โหตีติ เอวํ ภิกฺขุ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ ติกฺขมุทุภาวํ ชานนสมตฺโถ นาม โหติ.

๕. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตวณฺณนา

๖๙. ปฺจเม ปนฺนปลาโสติ ปติตปลาโส. ชาลกชาโตติ สฺชาตปตฺตปุปฺผชาโล. ตสฺส หิ ปตฺตชาลฺจ ปุปฺผชาลฺจ สเหว นิกฺขมติ. ขารกชาโตติ ปาฏิเยกฺกํ สฺชาเตน สุวิภตฺเตน ปตฺตชาลเกน จ ปุปฺผชาลเกน จ สมนฺนาคโต. กุฏุมลกชาโตติ สฺชาตมกุโฬ. โกรกชาโตติ อวิกสิเตหิ มหากุจฺฉีหิ สมฺภินฺนมุเขหิ ปุปฺเผหิ สมนฺนาคโต. สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพากาเรน สุปุปฺผิโต. ทิพฺเพ จตฺตาโร มาเสติ ทิพฺเพน อายุนา จตฺตาโร มาเส. มนุสฺสคณนาย ปน ตานิ ทฺวาทส วสฺสสหสฺสานิ โหนฺติ. ปริจาเรนฺตีติ อิโต จิโต จ อินฺทฺริยานิ จาเรนฺติ, กีฬนฺติ รมนฺตีติ อตฺโถ.

อาภาย ผุฏํ โหตีติ ตตฺตกํ านํ โอภาเสน ผุฏํ โหติ. เตสฺหิ ปุปฺผานํ พาลสูริยสฺส วิย อาภา โหติ, ปตฺตานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณานิ, อนฺโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ โหติ. ปุปฺผิเต ปน ปาริจฺฉตฺตเก อาโรหนกิจฺจํ วา องฺกุสกํ คเหตฺวา นมนกิจฺจํ วา ปุปฺผาหรณตฺถํ จงฺโคฏกกิจฺจํ วา นตฺถิ, กนฺตนกวาโต อุฏฺหิตฺวา ปุปฺผานิ วณฺฏโต กนฺตติ, สมฺปฏิจฺฉนกวาโต สมฺปฏิจฺฉติ, ปเวสนกวาโต สุธมฺมํ เทวสภํ ปเวเสติ, สมฺมชฺชนกวาโต ปุราณปุปฺผานิ นีหรติ, สนฺถรณกวาโต ปตฺตกณฺณิกเกสรานิ รฺเชนฺโต สนฺถรติ. มชฺฌฏฺาเน ธมฺมาสนํ โหติ โยชนปฺปมาโณ รตนปลฺลงฺโก อุปริ ติโยชเนน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน, ตทนนฺตรํ สกฺกสฺส เทวรฺโ อาสนํ อตฺถริยติ, ตโต เตตฺตึสาย เทวปุตฺตานํ, ตโต อฺเสํ มเหสกฺขานํ เทวานํ, อฺตรเทวตานํ ปุปฺผกณฺณิกาว อาสนํ โหติ. เทวา เทวสภํ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺติ. ตโต ปุปฺเผหิ เรณุวฏฺฏิ อุคฺคนฺตฺวา อุปริกณฺณิกํ อาหจฺจ นิปตมานา เทวตานํ ติคาวุตปฺปมาณํ อตฺตภาวํ ลาขารสปริกมฺมสชฺชิตํ วิย สุวณฺณจุณฺณปิฺชรํ วิย กโรติ. เอกจฺเจ เทวา เอเกกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อฺมฺํ ปหรนฺตาปิ กีฬนฺติเยว. ปหรณกาเลปิ มหาตุมฺพปฺปมาณา เรณุ นิกฺขมิตฺวา สรีรํ ปภาสมฺปนฺเนหิ คนฺธจุณฺเณหิ สฺชตมโนสิลาราคํ วิย กโรติ. เอวํ สา กีฬา จตูหิ มาเสหิ ปริโยสานํ คจฺฉติ. อยมานุภาโวติ อยํ อนุผริตุํ อานุภาโว.

อิทานิ ยสฺมา น สตฺถา ปาริจฺฉตฺตเกน อตฺถิโก, เตน ปน สทฺธึ อุปเมตฺวา สตฺต อริยสาวเก ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา เต ทสฺเสตุํ เอวเมว โขติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺพชฺชาย เจเตตีติ ปพฺพชิสฺสามีติ จินฺเตติ. เทวานํวาติ เทวานํ วิย. ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตีติ ปถวิตลโต ยาว พฺรหฺมโลกา สาธุการสทฺเทน สพฺพํ เอกสทฺทเมว โหติ. อยมานุภาโวติ อยํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนุผรณานุภาโว. อิมสฺมึ สุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหติ, กสิณปริกมฺมํ ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตํ, วิปสฺสนาย สทฺธึ ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ อรหตฺตมคฺคสนฺนิสฺสิตานิ โหนฺติ. เทสนาย เหฏฺโต วา อุปริโต วา อุภยโต วา ปริจฺเฉโท โหติ, อิธ ปน อุภยโต ปริจฺเฉโท. เตเนตํ วุตฺตํ. สงฺเขปโต ปเนตฺถ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๖. สกฺกจฺจสุตฺตวณฺณนา

๗๐. ฉฏฺเ ปริสุทฺธา จ ภวิสฺสนฺตีติ ภิยฺโยโสมตฺตาย ปริสุทฺธา ภวิสฺสนฺติ นิมฺมลา. สกมฺมารคโตติ เอตฺถ ส-กาโร นิปาตมตฺตํ, กมฺมารคโต กมฺมารุทฺธนคโตติ อตฺโถ.

๗. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา

๗๑. สตฺตเม อนนุยุตฺตสฺสาติ น ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส หุตฺวา วิหรโต. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตา. ตาสุ กณฺหปกฺขูปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติ สุกฺกปกฺขูปมาย เอว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. อปีติ สมฺภาวนตฺเถ. อุภเยนาปิ เสยฺยถาปิ นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติ. กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺตาย ปเนตํ วุตฺตํ. เอวฺหิ โลเก สิลิฏฺํ วจนํ โหติ. ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิ. สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺุ สมนฺตโต เสทิตานิ, อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ. สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถ.

กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมํ ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย. อถ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาว. เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ. โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห, โส ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกฺจ ขรํ โหติ, สยมฺปิ ปริณามํ คจฺฉติ. กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปฺายติ, ตสฺมา ‘‘จิรํ วต มยํ สํกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺห, อยฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ, เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ ทฺเวธา ภิชฺชติ. อถ เต ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยว. นิกฺขมนฺตา จ คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา วิจรนฺติ.

เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ อธิสยนาทิติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนํ อนุยุตฺตกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส อปริหานิ. ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ นขตุณฺฑกานํ ถทฺธภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิฺาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปฺปตฺตกาโล เวทิตพฺโพ.

ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณตภาวํ ตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ, เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน าณปริปากํ ตฺวา สตฺถาปิ –

‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๘๕) –

อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ. โส คาถาปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตโต ปฏฺาย ยถา เต กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยมฺปิ มหาขีณาสโว นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา สงฺฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติ.

ผลคณฺฑสฺสาติ วฑฺฒกิสฺส. โส หิ โอลมฺพกสงฺขาตํ ผลํ จาเรตฺวา ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ผลคณฺโฑติ วุจฺจติ. วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑกสฺส คหณฏฺาเน. เอตฺตกํ เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โยนิโสมนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา จ นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติ. เอวํ ขียมานานํ ปน เนสํ ‘‘เอตฺตกํ อชฺช ขีณํ เอตฺตกํ หิยฺโย’’ติ เอวมสฺส าณํ น โหตีติ อตฺโถ. อิมาย อุปมาย วิปสฺสนานิสํโส ทีปิโต.

เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยน. ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ถิรภาเวน ปริหายนฺติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร, นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปฺจวสฺสกาเล อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺทอุทเกน ขชฺชมานานํ พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิเยว สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล วิย ภิกฺขุโน นิสฺสยมุตฺตกสฺส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วสนกาโล, ทิวา วาตาตเปน สํสุสฺสนํ วิย วิปสฺสนาาเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สํสุสฺสนํ, รตฺตึ หิโมทเกน เตมนํ วิย กมฺมฏฺานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ปีติปาโมชฺเชน จิตฺตเตมนํ, รตฺตินฺทิวํ วาตาตเปหิ เจว หิโมทเกน จ ปริสุกฺขปริตินฺตานํ พนฺธนานํ ทุพฺพลภาโว วิย วิปสฺสนาาณปีติปาโมชฺเชหิ สํโยชนานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุพฺพลภาโว, ปาวุสฺสกเมโฆ วิย อรหตฺตมคฺคาณํ, เมฆวุฏฺิอุทเกน นาวาย อนฺโตปูติภาโว วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส รูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเน กมฺมฏฺาเน เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส อรหตฺตผลาธิคโม. ปูติพนฺธนาย นาวาย กิฺจิ กาลํ านํ วิย ขีณสํโยชนสฺส อรหโต มหาชนํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ยาวตายุกํ านํ, ปูติพนฺธนาย นาวาย อนุปุพฺเพน ภิชฺชิตฺวา อปณฺณตฺติกภาวูปคโม วิย ขีณาสวสฺส อุปาทินฺนกฺขนฺธเภเทน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส อปณฺณตฺติกภาวูปคโมติ อิมาย อุปมาย สํโยชนานํ ทุพฺพลตา ทีปิตา.

๘. อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา

๗๒. อฏฺมํ อตฺถุปฺปตฺติยํ กถิตํ. อตฺถุปฺปตฺติ ปนสฺส เหฏฺา จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตวณฺณนาย (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕๑ อาทโย) วิตฺถาริตา เอว. ปสฺสถ โนติ ปสฺสถ นุ. อาลิงฺคิตฺวาติ อุปคูหิตฺวา. อุปนิสีเทยฺยาติ สมีเป นิสฺสาย นิสีเทยฺย. อุปนิปชฺเชยฺยาติ อุปคนฺตฺวา นิปชฺเชยฺย. อาโรจยามีติ อาจิกฺขามิ. ปฏิเวทยามีติ ปฏิเวเทตฺวา ชานาเปตฺวา กเถมิ. วาลรชฺชุยาติ อสฺสวาลโควาเลหิ วฏฺฏิตรชฺชุยา. ปจฺโจรสฺมินฺติ อุรมชฺเฌ. เผณุทฺเทหกนฺติ เผณํ อุทฺเทหิตฺวา, อุสฺสาเทตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตตฺถนฺติ อตฺตโน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกโลกิยโลกุตฺตรํ อตฺถํ. ปรตฺโถภยตฺเถสุปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตสฺส (อ. นิ. ๑.๕๑ อาทโย) อตฺถุปฺปตฺติยํ กถิตเมว. อิทฺจ ปน สุตฺตํ กเถตฺวา สตฺถา จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตํ กเถสิ. นวมํ อุตฺตานตฺถเมว.

๑๐. อรกสุตฺตวณฺณนา

๗๔. ทสเม ปริตฺตนฺติ อปฺปํ โถกํ. ตฺหิ สรสปริตฺตตายปิ ขณปริตฺตตายปิ ิติปริตฺตตายปิ ปริตฺตเมว. ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต ลหุกํ. มนฺตายํ โพทฺธพฺพนฺติ มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, ปฺาย ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตสมฺภวา. หารหารินีติ รุกฺขนฬเวฬุอาทีนิ หริตพฺพานิ หริตุํ สมตฺถา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

มหาวคฺโค สตฺตโม.

๘. วินยวคฺโค

๑. ปมวินยธรสุตฺตวณฺณนา

๗๕. อฏฺมสฺส ปเม อาปตฺตึ ชานาตีติ อาปตฺตึเยว อาปตฺตีติ ชานาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.

๒. ทุติยวินยธรสุตฺตวณฺณนา

๗๖. ทุติเย สฺวาคตานีติ สุอาคตานิ สุปฺปคุณานิ. สุวิภตฺตานีติ โกฏฺาสโต สุฏฺุ วิภตฺตานิ. สุปฺปวตฺตีนีติ อาวชฺชิตาวชฺชิตฏฺาเน สุฏฺุ ปวตฺตานิ ทฬฺหปฺปคุณานิ. สุวินิจฺฉิตานีติ สุฏฺุ วินิจฺฉิตานิ. สุตฺตโสติ วิภงฺคโต. อนุพฺยฺชนโสติ ขนฺธกปริวารโต.

๓. ตติยวินยธรสุตฺตวณฺณนา

๗๗. ตติเย วินเย โข ปน ิโต โหตีติ วินยลกฺขเณ ปติฏฺิโต โหติ. อสํหีโรติ น สกฺกา โหติ คหิตคฺคหณํ วิสฺสชฺชาเปตุํ.

๙. สตฺถุสาสนสุตฺตวณฺณนา

๘๓. นวเม เอโกติ อทุติโย. วูปกฏฺโติ กาเยน คณโต, จิตฺเตน กิเลเสหิ วูปกฏฺโ วิเวกฏฺโ ทูรีภูโต. อปฺปมตฺโตติ สติอวิปฺปวาเส ิโต. ปหิตตฺโตติ เปสิตตฺโต. นิพฺพิทายาติ วฏฺเฏ อุกฺกณฺนตฺถาย. วิราคายาติ ราคาทีนํ วิรชฺชนตฺถาย. นิโรธายาติ อปฺปวตฺติกรณตฺถาย. วูปสมายาติ กิเลสวูปสมาย อปฺปวตฺติยา. อภิฺายาติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ มคฺคสงฺขาตสฺส สมฺโพธสฺส อตฺถาย. นิพฺพานายาติ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย.

๑๐. อธิกรณสมถสุตฺตวณฺณนา

๘๔. ทสเม อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย วูปสมายาติ สมถตฺถฺเจว วูปสมนตฺถฺจ. สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ…เป… ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา. เตสํ วินิจฺฉโย วินยสํวณฺณนโต (จูฬว. อฏฺ. ๑๘๖-๑๘๗ อาทโย) คเหตพฺโพ. อปิจ ทีฆนิกาเย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๓๑ อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา) วิตฺถาริโตเยว, ตถา มชฺฌิมนิกาเย สามคามสุตฺตวณฺณนายาติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๔๖).

วินยวคฺโค อฏฺโม.

อิโต ปรานิ สตฺต สุตฺตานิ อุตฺตานตฺถาเนว. น เหตฺถ กิฺจิ เหฏฺา อวุตฺตนยํ นาม อตฺถีติ.

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺกถาย

สตฺตกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺิตา.