📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

เนตฺติวิภาวินี

คนฺถารมฺภกถา

ยชิตพฺพํ ยชิตฺวาน, นมิตพฺพํ นมามหํ;

ยชนาทฺยานุภาเวน, อนฺตราเย ชหํ สทา.

เยน ยา รจิตา เนตฺติ, เยน สา อนุโมทิตา;

เยหิ สํวณฺณนา กตา, เตสานุภาวนิสฺสิโต.

กิฺจิ กิฺจิ สริตฺวาน, ลีนาลีนานุสนฺธฺยาทึ;

กริสฺสํ ชินสุตฺตานํ, หิตํ เนตฺติวิภาวนํ.

อปฺปเมยฺยคุโณ มหาธมฺมราชวฺหโย ภเว;

อจฺฉริโย อพฺภุโต โย, โพธิสมฺภารปูรโณ.

นานารฏฺิสฺสริสฺสโร, เสฏฺโ สาสนปคฺคโห;

ปาสํสราชปาสํโส, นราจินฺเตยฺยจินฺตโก.

จินฺติตการโก ราชา, สิรฏฺิมาลปาลโก;

อเชยฺยเชยฺยโก มหาเจตฺยาทิการโก สทา.

อสฺสามจฺเจน พฺยตฺเตน, ชินจกฺกหิตตฺถินา;

อนนฺตสุตินาเมน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต.

กามํ สํวณฺณนา กตา, เถราสเภหิ คมฺภีรา;

คมฺภีรตฺตา ตุ ชานิตุํ, ชินปุตฺเตหิ ทุกฺกรา.

ตสฺมา ยาจิตานุรูเปน, กริสฺสํ สาทรํ สุณ;

สิสฺสสิกฺขนยานุคํ, โยตฺตํ เนตฺติวิภาวนนฺติ.

๑. สงฺคหวารอตฺถวิภาวนา

ตตฺถ ยสฺส สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส นวงฺคสฺส สตฺถุสาสนวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ ยํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม, ตสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส นิสฺสยํ วิสยภูตํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา สโลกปาเลน ติโลเกน สทา ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรุตฺตมสฺส สตฺถุโน สาสนวรํ วิทูเหว าตพฺพํ. เอตํ สาสนวรํ ตาว ทสฺเสนฺโต ตํชนเกน, ตํวิชานกวิทูหิ จ นิยเมตุํ, รตนตฺตยคุณปริทีปนฺจ กาตุํ –

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ. – ปมคาถมาห;

อิมาย หิ ปมคาถาย ‘‘เอตํ สาสนวรํ เยฺย’’นฺติ เอตฺตกเมว เอกนฺตโต กรณวิเสสภาเวน อธิปฺเปตํ. เอเตเนว วิเสสกรเณน เอกนฺตาธิปฺเปตเนตฺติวิสยสาสนวรสฺส ทสฺสิตตฺตา. เอกนฺตาธิปฺเปตสาสนวรเมว เนตฺติสํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพตฺตา วิสยํ เตเนว วกฺขติ อฏฺกถาจริโย

‘‘เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ นิปุณาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียเมวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ,

‘‘เอตํ ติวิธมฺปิ ‘สาสนวร’นฺติ ปเทน สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ยํ ปมํ, ตํ อิตเรสํ อธิคมูปาโยติ สพฺพสาสนมูลภูตํ, อตฺตโน ปกรณสฺส จ วิสยภูตํ ปริยตฺติสาสนเมวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ,

‘‘อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘สาสนวรํ วิทูหิ เยฺย’นฺติ, ตตฺถ เนตฺติสํวณฺณนาย วิสยภูตํ ปริยตฺติธมฺมเมว ปการนฺตเรน นิยเมตฺวา ทสฺเสตุ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา) จ.

ตตฺถ ปริยตฺติสาสนสฺสาปิ มูลํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสาสนมูลภูต’’นฺติ. เอเตน กมฺมสาธเนนปิ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ นานาวิธสาธกวจนํ นานาวาทานํ อโนกาสกรณตฺถาย กตํ. สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณา ปน สาสนสฺส วิเสสเทสกนรวรสทฺเทน วา ปริทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิตา อวินาภาวโต. สาสนวรสฺส ปน ชนกสมฺพนฺธิเปกฺขตฺตา ‘‘นรวรสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เตน จ อคฺคปุคฺคโล สาสนวรชนโก วาจกตฺถสมฺพนฺธิภาเวน วุตฺโต. อนฺสาธารณมหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิคุณวิเสสา ปน ชนกสมฺพนฺธิภูตสฺส นรสฺส วิเสสเกนวรสทฺเทน วา ปริทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิโต.

กึ นุ โส สาสนวรชนโก นรวโร ปรมตฺโถว, อุทาหุ ปูชนีโย เจว นมสฺสนีโย จาติ วุตฺตํ ‘‘ยํ โลโก…เป… นมสฺสติ จา’’ติ, เตน สาสนวรชนโก นรวโร ปรมตฺโถว น โหติ, อถ โข สโลกปาเลน โลเกน สทา สพฺพกาเลสุ ปูชนีโย เจว นมสฺสนีโย จาติ วิเสสิโต โถมิโตติ.

เอตฺถ จ ปูชนนมสฺสนเจตนาวาจเกน วา ปูชนนมสฺสนสทฺเทน ผลูปจารตฺโถ ปุฺมหตฺตสงฺขาโต ปูชนียภาโว เจว อาสวกฺขยาณปทฏฺานสพฺพฺุตฺาณาทิคุณสงฺขาโต นมสฺสนียภาโว จ ทีปกตฺถภาเวน ปริคฺคเหตฺวา ทีปิโต. เตนาห อฏฺกถาจริโย ‘‘ภควโต สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียวนฺทนียภาโว, อคฺคปุคฺคลภาโว จ วุจฺจมาโน คุณวิสิฏฺตํ ทีเปตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา).

ตาทิสสฺส นรวรสฺส ตาทิสํ สาสนวรํ กึ เยน เกนจิ วิฺเยฺยนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิทูหี’’ติ. เตน ติปิฏกธรา อริยภูตา ปณฺฑิตา วาจกตฺถภาเวน คหิตา, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณา ปน วนฺทธาตุวจเนน วา ทีปกตฺถภาเวน วา ทีปิตาติ. เอวํ ปริคฺคเหตฺวา ทีปิเต รตนตฺตยคุเณ สนฺธาย ‘‘เอวํ ปมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา) วกฺขติ, น คาถาย นิรวเสสตฺเถ. ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ สาสนวรทสฺสนภูตาย ปมคาถายาติ อตฺโถว ทฏฺพฺโพ. อปเร ปนาจริยา ‘‘อิมาย ปมคาถาย เอกนฺตโต อธิปฺเปตานาธิปฺเปตวจนานิ เจว วาจกตฺถทีปกตฺถวิเสสานิ จ สุฏฺุ อวิจาเรตฺวา ‘เอวํ ปมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา’ติ วจนจฺฉายํ นิสฺสาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กาตุํ ‘ยํ โลโกตฺยาทิมาหา’ติ จ สาติสยรตนตฺตยคุเณ ทสฺเสนฺโต ‘ยํ โลโกตฺยาทิมาหา’ติ’’ จ วทนฺติ. เตสํ วาโท อมฺหากํ นกฺขมติ. การณํ ปน มยา เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน าตพฺพนฺติ อยํ ปทานุกฺกมานุรูปานุสนฺธฺยตฺโถ.

อถ วา เอกํ สมยํ ชมฺพุวนสณฺเฑ นิสีทิตฺวา สิสฺสานํ หิตํ จินฺเตนฺโต, อตฺตโน อภินีหารสมฺปตฺตึ ปสฺสนฺโต, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปสํสิโต, มหากจฺจายโน สตฺถารา อนุโมทิตํ สาสนายตฺตํ นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนํ โสฬสหาราทิอเนกตฺถวิธํ เนตฺติปฺปกรณํ อารภนฺโต, ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาห. ยทิ เอวํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนตฺติปฺปกรณภูตํ โสฬสหาราตฺยาทิกํ อารภิตพฺพํ, ตํ อนารภิตฺวา กสฺมา เนตฺติปฺปกรณโต พหิภูตํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิกํ อารภิตพฺพํ, เสยฺยถาปิ อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากเรยฺย, ลพุชํ ปุฏฺโ อมฺพํ พฺยากเรยฺย, เอวเมว เนตฺติปฺปกรณมารภนฺโต อฺํ อารภตีติ? ตถาปิ ยสฺส ยถาวุตฺตสฺส สาสนวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ ยํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม ยสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภูตํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา ตํ สาสนวรํ ตาว ทสฺเสนฺโต ตํชนเกน, ตํวิชานกวิทูหิ จ นิยเมตุํ, รตนตฺตยคุณปริทีปนฺจ กาตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาห. อยํ ลีนนฺตรโจทนาสหิโต อนุสนฺธฺยตฺโถ.

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ. –

นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รจิตา คาถา อริยาสามฺลกฺขเณน สมฺปนฺนา. กถํ? ปุพฺพฑฺเฒ ตึส มตฺตา, อปรฑฺเฒ สตฺตวีส มตฺตา. สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปฺาส มตฺตาว ภวนฺติ. อกฺขรานํ ปน อิมิสฺสํ คาถายํ สตฺตตึส. เตสุ ครุกฺขรา วีสติ, ลหุกฺขรา สตฺตรส ภวนฺติ. ‘‘ตสฺเสตํ สาสนวร’’นฺติ ปน สานุนาสิกํ วิรุชฺฌติ.

ตตฺถ นิทฺเทสตฺโถ อฏฺกถานุสาเรน วิชานิตพฺโพ. สโลกปาโล สพฺโพ สตฺตโลโก สกฺกจฺจํ สพฺพฺุตฺาณาทิอเนกคุณานุสฺสรเณน วา ปูเชตพฺพปูชเนน วา ปฏิปตฺติปูชเนน วา สทา สพฺพกาเลสุ สกฺกจฺจํ ยํ นรวรํ ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ สตฺถุโน นรวรสฺส ติโลกคฺคสฺส มยา สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา วิทูเหว เยฺยํ าตพฺพํ. นิปุณาณโคจรํ เอตํ มยา พุทฺธิยํ ปิตํ สาสนวรํ มยา อารภิตพฺพสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ ปมํ ชานิตพฺพํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูตํ เนตฺติปฺปกรณํ อหํ อารภิสฺสามิ, ตํ ตุมฺเห สาธโว สุณาถ มนสิ กโรถาติ สมุทายโยชนา, อวยวโยชนาปิ กาตพฺพา.

กถํ? ‘‘สโลกปาโล โลโก’’ติ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน โยชนา. โลกปาโล วชฺเชตฺวา อวเสโส โลโก จ น โหติ, อถ โข โลกปาลสหิโต โลโกติ วิเสเสติ. ‘‘โลโก ปูชยเต เจว นมสฺสติ จา’’ติ กตฺตุการกอาขฺยาตกิริยาภาเวน โยชนา ‘‘โย กโรติ, ส กตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา. โย โลโก การโก, โส กตฺตา โหตุ. โย โลโก ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, กถํ โส กตฺตาติ? ‘‘โย กโรติ, ส กตฺตา’’ติ สุตฺตสฺส ‘‘โย กโรติ กิริยํ นิปฺผาเทติ, โส กิริยานิปฺผาทโก กตฺตา’’ติ อตฺถสมฺภวโต สยนภุฺชนาทิสพฺพกิริยานิปฺผาทโก กตฺตาเยว โหติ. อยฺจ โลโก ปูชนนมสฺสนกิริยานิปฺผาทโกเยวาติ. กถํ อยํ โลโก กิริยานิปฺผาทโกติ? ‘‘โลโก’’ติ สตฺตปฺตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปฺาเปตพฺโพ สนฺตาเน ปวตฺตมาโน หทยวตฺถุนิสฺสิโต จิตฺตุปฺปาโท คเหตพฺโพ, โส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย นิปฺผาทโก ภเว. เอวํ โลกสฺส กตฺตุการกภาโว วิชานิตพฺโพติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนา. เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ.

‘‘ยํ นรวรํ ปูชยเต เจว นมสฺสติ จา’’ติ กมฺมการกอาขฺยาตกิริยาภาเวน โยชนา ‘‘ยํ กโรติ, ตํ กมฺม’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ยํ กาตพฺพํ, ตํ กมฺมํ โหตุ. ยํ ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ, กถํ ตํ กมฺมนฺติ? ‘‘ยํ กโรติ, ตํ กมฺม’’นฺติ สุตฺตสฺส ‘‘ยํ กโรติ กิริยาย สมฺพชฺฌติ, กิริยาย สมฺพชฺฌิตพฺพํ กมฺม’’นฺติ อตฺถสมฺภวโต กรณวาจกวจนียาทิสพฺพกิริยาย สมฺพชฺฌิตพฺพํ กมฺมํ โหตฺเวว. อยฺจ นรวโร ปูชนนมสฺสนกิริยาย วาจกวจนียภาเวน สมฺพชฺฌิตพฺโพเยวาติ. กถํ อยํ นรวโร วจนีโยติ? ปูชนนมสฺสนเจตนาย อารมฺมณกรณวเสน นรวโร วจนีโย, เจตนา วาจกา, เอวํ วาจกวจิตพฺพภาโว โหตฺเวว. ‘‘ยํ นรวร’’นฺติ ปฺตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปฺาเปตพฺโพ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาโน โลกิยโลกุตฺตรคุณสหิโต ขนฺธปฺจโก วุตฺโต, โส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, เจตนา ปจฺจยุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนา. เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ าเนสุ.

‘‘ตสฺส นรวรสฺสา’’ติ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน โยชนา. นรวโร นาม นิมนฺติตพฺพาทิโก น โหติ, อถ โข ปูเชตพฺโพ นมสฺสิตพฺโพ เอวาติ วิเสเสติ. ตสฺส ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรวรสฺส สาสนวรนฺติ ชฺชนกภาเวน โยชนา. สาสนวรํ นาม ปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺธราชราชาทีนํ สาสนวรํ น โหติ, ปูเชตพฺพสฺส เจว นมสฺสิตพฺพสฺส จ นรวรสฺส ติโลกสฺเสว สาสนวรนฺติ นิยเมติ.

‘‘วิทูหิ เยฺย’’นฺติ กตฺตุการกกิตกิริยาภาเวน โยชนา. กตฺตุภาโว เหฏฺา วุตฺโตว. ‘‘วิทูหี’’ติ สตฺตปฺตฺติยา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานายปิ ปฺาเปตพฺโพ สนฺตาเน ปวตฺตมาโน สาสนวเร สมฺโมหธํสกาณสหิโต หทยวตฺถุนิสฺสิโต จิตฺตุปฺปาโท วุตฺโต, โส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจโย นิปฺผาทโก ภเว. า-อิติธาตุยา อตฺถภูตํ าณํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิปฺผาเทยฺยํ ภเว, เอวํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยชนา.

‘‘เยฺยํ สาสนวร’’นฺติ วิเสสนวิเสสฺยภาเวน โยชนา. สาสนวรํ นาม น เยน เกนจิ เยฺยํ, อถ โข วิทูเหว สณฺหสุขุมาเณน เยฺยํ สาสนวรนฺติ วิเสเสติ.

‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ วิเสสนวิเสสฺยภาเวน โยชนา. สาสนวรํ นาม มยา พุทฺธิยํ อฏฺปิตํ อปฺปวตฺเตตพฺพํ โหติ, มยา อิทานิ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภาเวน พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ เปตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพํ สาสนวรนฺติ วิเสเสติ. เอตํ สาสนวรํ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ โยชนา กาตพฺพา. เตนาห ‘‘เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺานวิจารณวิสยภูตํ สาสน’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา). อิจฺเจวํ เนตฺติยา ปมคาถาย สงฺเขเปน โยชนตฺโถ สมตฺโต.

ตตฺถ นฺติ อนิยมนรวรสฺส สตฺถุโน วาจกํ ปโยควนฺตสพฺพนามํ. อนิยโม จ ปูชนนมสฺสนกิริยาย อนิยมิตตฺตา วุตฺโต, น นรวรโต อฺสตฺตสฺส สมฺภวโตติ. เอส นโย เสสานิยเตสุปิ ตีสุ ปิฏเกสุ. โลกิยนฺติ เอตฺถ ปุฺาปุฺานิ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโก.เอตฺถ สตฺตนิกาเย ปุฺาปุฺานิ โลกิยนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตพฺพิปาโก จ โลกิยติ ปวตฺตติ, อิติ สตฺตนิกายสฺส ปุฺาปุฺานํ, ตพฺพิปากสฺส จ ปวตฺตนสฺส อาธารภาวโต ‘‘เอตฺถา’’ติปเทน นิทฺทิฏฺโ สตฺตนิกาโย โลโกนาม. ปูชยเตติ วิคฺคหวิรหิตํ อาขฺยาตปทํ, สกฺกจฺจํ ปูชนํ กโรติ.

โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, ปุฺาปุฺานฺเจว ตพฺพิปากสฺส จ ปวตฺตนาธารตฺตา โลกา จ. เก เต? จตฺตาโร มหาราชาโน, อินฺทยมวรุณกุเวรา วา, ขตฺติยจตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาทโย วา. ปาลนฺเจตฺถ อิสฺสริยาธิปจฺเจน ตํตํสตฺตโลกสฺส อฺมฺวิเหสนนิวารณาทิอาณาปวตฺตาปนยสปริวารฏฺานนฺตราทินิยฺยาทนา, สห โลกปาเลหิ โย วตฺตตีติ สโลกปาโล. อถ วา เย หิโรตฺตปฺปา โลกํ ปาเลนฺติ, อิติ ปาลนโต เต หิโรตฺตปฺปา โลกปาลา. เตนาห ภควา ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๒.๙; อิติวุ. ๔๒). โลกปาเลหิ หิโรตฺตปฺเปหิ สมนฺนาคโต โลโก สโลกปาโล นาม. หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน หิ สปฺปุริโส โลโก สกฺกจฺจํ สทา สพฺพกาเลสุ ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ ปาปหิริชิคุจฺฉนโต, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺตตาย จ.

อฺเ ปน ปูเชนฺตา นมสฺสนฺตาปิ กทาจิเยว ปูเชนฺติ นมสฺสนฺติ, น สพฺพทาติ. สทาติ ปูชนนมสฺสนกาลวาจกวิคฺคหวิรหิตํ วิกปฺปนามํ, สพฺพนามํ วา. นมสฺสตีติ วิคฺคหวิรหิตํ อาขฺยาตปทํ, สกฺกจฺจํ นมสฺสนํ กโรติ. ตสฺเสตาติ เอตฺถ ตสฺสาติ นิยมวาจกํ ปโยควนฺตสพฺพนามํ วิคฺคหวิรหิตเมว. นิยโม จ ปูชนนมสฺสนกิริยาย วิเสสิโต. ตสฺมา ตสฺส ปูชนนมสฺสนกิริยาย นิยมิตพฺพสฺส ปูเชตพฺพสฺส นมสฺสิตพฺพสฺส นรวรสฺสาติ อตฺโถ ยุตฺโตว. เสสนิยเมสุ อฺเสุปิ เอเสว นโย. เอตนฺติ อาจริเยน วิภชิตพฺพหารนยปฏฺานวิจารณวิสยภูตสฺส สาสนวรปรามสนํ ปโยควนฺตสพฺพนามํ วิคฺคหวิรหิตํ.

สาสติ เอเตนาติ สาสนํ, เอเตน นววิธสุตฺตนฺเตน, นววิธสุตฺตนฺตสหิเตน วา วเรน สพฺเพน สมตฺเถ เวเนยฺเย ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ติวิธยานมุเขน ยถารหํ สตฺเต สาสติ อนุสาสติ วิเนติ. อิติ สาสนานุสาสนกิริยานุสาเรน เวเนยฺยสตฺตานํ ชานนปฏิปชฺชนาธิคมสฺส การณกรณตฺตา ‘‘เอเตนา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺํ นววิธสุตฺตนฺตํ, นววิธสุตฺตนฺตสหิตํ วา วรํ สพฺพํ สาสนํ นาม. นววิธสุตฺตนฺตเทสนาย หิ เวเนยฺยานํ ชานนํ ปุริมชานเนน ปจฺฉิมชานนํ, ชานเนน ปฏิปชฺชเนน ปจฺฉิมปฏิปชฺชเนน อธิคโม, ปุริมาธิคเมน ปจฺฉิมาธิคโม โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปฺายา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) จ ‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ปริกมฺมํ ปมสฺส ฌานสฺส’’ตฺยาทิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) จ. สาสธาตุยา เทสนาสทฺโท จ ตํชนโก เทสนาาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺยตฺโถ, ตํอุปนิสฺสยปจฺจยา เวเนยฺยานํ อตฺถชานนปฏิปชฺชนอธิคมนาทิ การณูปจารตฺโถ, ‘‘เอเตนา’’ติ ปเทน วุตฺตาย สาสนภูตาย นามปฺตฺติยา กรณสตฺติสงฺขาตา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารตฺโถ. อิติ-สทฺโทปิ ตเมว นามปฺตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺตึ เหตุภาเวน ปรามสติ, ตสฺสา สตฺติยา อาธารภูตา นามปฺตฺติ ยุ-ปจฺจยตฺโถ. เอเสว นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ าเนสุ.

เอกนฺตนิยฺยานฏฺเน, อนฺสาธารณคุณตาย จ อุตฺตมฏฺเน วรํ อุตฺตมํ, ปริยตฺติสาสนมฺหิ ผลนิยฺยาทนโต, มคฺคนิยฺยานเหตุภาวโต จ นิยฺยานฏฺเน, สาวกาทีหิ อชนิยตฺตา อสาธารณฏฺเน จ อุตฺตมฏฺเน วรํ, วริตพฺพนฺติ วา วรํ. ยถาวุตฺตสฺส สาสนสฺส ปณฺฑิเตหิ อภิปตฺถิตสมิทฺธิเหตุตาย วริตพฺพตฺตา ปตฺเถตพฺพตฺตา สาสนวรํ นาม, ยถาวุตฺตฏฺเน วา สาสนฺจ ตํ วรฺจาติ สาสนวรํ. -สทฺเทน สตฺติเภทํ, ตํ-สทฺเทน อตฺถาเภทํ เทสฺเสติ.

วิทนฺตีติ วิทู. เย ปณฺฑิตา ยถาสภาวโต กมฺมกมฺมผลานิ, กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทนฺติ, อิติ วิทนโต เต ปณฺฑิตา วิทู นาม, เตหิ. าตพฺพนฺติ เยฺยํ. า-ธาตุยา นิปฺปริยายโต อารมฺมณิกํ าณํ วุตฺตํ, านูปจารโต สาสนวรสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว ทสฺสิโต, อิติ-สทฺเทน อารมฺมณปจฺจยภาโว ปรามสิโต. ตสฺส อิติ-สทฺเทน ปรามสิตพฺพสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวสฺส อาธารํ สาสนวรํ ณฺย-ปจฺจยตฺโถติ ทฏฺพฺพํ. าณํ อรหตีติ วา เยฺยํ, วิทูนํ าณํ ชานนํ อารมฺมณภาเวน อรหตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ นเย ตทฺธิตปทํ ทฏฺพฺพํ.

นรติ เนตีติ นโร. โย ปุริโส อตฺตานํ อิตฺถีนํ อุจฺจฏฺานํ นรติ เนติ, อิติ นรนโต นยนโต โส ปุริโส นโร นาม. โส หิ ปุตฺตภูโตปิ มาตุยา ปิตุฏฺาเน ติฏฺติ, กนิฏฺภาตุภูโตปิ เชฏฺภคินีนํ ปิตุฏฺาเน ติฏฺติ. อถ วา นริตพฺโพ เนตพฺโพติ นโร. โส หิ ชาตกาลโต ปฏฺาย ยาว อตฺตโน สภาเวน อตฺตานํ ธาเรตุํ สมตฺโถ น โหติ, ตาว ปเรหิ เนตพฺโพ, น ตถา อฺโ ติรจฺฉานาทิโกติ. เอตฺถ ปน สตฺถุวิสยตาย นรติ เวเนยฺยสตฺเตติ นโรติ อตฺโถ อธิปฺเปโต. สตฺถา หิ สตฺเต อปายาทิโต สุคตึ วา มคฺคผลนิพฺพานํ วา เนตีติ. สพฺพฺุตฺาณาทิอเนกคุณสมนฺนาคตตฺตา วโร อุตฺตโม, วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพติ วา วโร, ติโลกคฺโค. ปกติยา อุจฺจฏฺานฏฺโ นโร คุณุตฺตเมน สมนฺนาคโต วโร, นโร จ โส วโร จาติ นรวโร. จ-ต-สทฺทานํ อตฺถเภโท วุตฺโตว, วิเสสนปรปทสมาโสยํ. เยน วุตฺตํ ‘‘อคฺคปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา). อฺเ ปน ‘‘นรานํ, นเรสุ วา วโรติ นรวโร’’ติ วทนฺติ, ตํ วจนํ ‘‘อคฺคปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา) อฏฺกถาวจเนน วิรุชฺฌติ มฺเ. ตสฺส นรวรสฺสาติ. อิจฺเจวํ เนตฺติปฺปกรณสฺส อาทิคาถาย สมาเสน จ วจนตฺโถ สมตฺโต.

สรูปตฺโถ โยชนตฺถวจนตฺถานุสาเรน วิชานิตพฺโพ. ตถาปิ วิสุํ สุฏฺุ ชานนตฺถาย ปุน วตฺตพฺโพ. ‘‘ย’’นฺติ ปทสฺส อนฺสาธารณสพฺพฺุตฺาณาทิอเนกคุณสมฺปนฺโน สโลกปาเลน โลเกน ปูเชตพฺโพ เจว นมสฺสิตพฺโพ จ สาสนวรเทสโก ติโลกคฺโค สรูปตฺโถ. ‘‘โลโก’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตโลกปาลสหิโต สทฺธาจาคาทิสมฺปนฺโน สพฺพสตฺตโลโก สรูปตฺโถ. โลกสทฺโท เอกวจนยุตฺโตปิ ชาติสทฺทตฺตา นิรวเสสโต สตฺเต สงฺคณฺหาติ ยถา ‘‘มหาชโน’’ติ. กามฺเจตฺถ โลกสทฺโท ‘‘โลกวิทู’’ตฺยาทีสุ สงฺขารภาชเนสุปิ ปวตฺโต, ปูชนนมสฺสนกิริยาสาธนตฺตา ปน สตฺตโลเกว วาจกภาเวน ปวตฺโตติ. เตนาห ‘‘ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา).

ปูชยเตติ เอตฺถ ปูชนกิริยาย มุขฺยโต ปูชนสงฺขาโต ปูเชนฺตานํ จิตฺตุปฺปาโท สรูปตฺโถ, ผลูปจาเรน ตํจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณปกตูปนิสฺสยภูตา วุตฺตปฺปการา สพฺเพ พุทฺธคุณา สรูปตฺถา. เต-วิภตฺติปจฺจยสฺส ปูชนกิริยาสาธโก วุตฺตปฺปกาโร โลโก จ สรูปตฺโถ, เอวํ สติ อตฺถเภทาภาวโต ทฺวีสุ วาจเกสุ เอโกว วาจโก วตฺตพฺโพ, กสฺมา เอกสฺมึ อตฺเถ ทฺเว วาจกา วุตฺตาติ? นายํ โทโส ทฺวินฺนํ วาจกานํ สามฺวิเสสวาจกตฺตา. โลกสทฺโท หิ ปูชนกิริยาสาธโก, อฺกิริยาสาธโก จ วทตีติ สามฺวาจโก จ โหติ. ปูชยเต-สทฺโท โลกปูชนอิตฺถิปูชนปุริสปูชนติรจฺฉานปูชนาทิกิริยาสาธกฺจ วทตีติ สามฺวาจโก. ตสฺมา ปูชยเต-สทฺโท โลกสทฺทสฺส สรูปตฺโถ, ปูชนกิริยาสาธโก จ น อฺกิริยาสาธโกติ นิยเมติ. โลกสทฺโท จ ปูชยเตสทฺทสฺส สรูปตฺโถ ปูชนกิริยาสาธโก. โลโก ปน ปูชนกิริยาสาธโก อิตฺถิปุริสติรจฺฉานาทิโกติ นิยเมติ. ตีสุ ปิฏเกสุ อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย.

‘‘สโลกปาโล’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตเสฏฺโลกปาลสหคโต, ปูชนนมสฺสนกิริยาสาธโก จ สตฺตนิกาโย สรูปตฺโถ. ‘‘สทา’’ติ ปทสฺส รตฺติทิวสกาโล อตีตภควโต ธรมานกาโล ตโต ปรกาโล อภินีหารโต ยาว สาสนนฺตรธานา กาโล ตโต ปรกาโล สรูปตฺโถ. โส ปน อนาคตพุทฺธุปฺปชฺชนกาโล อตีตสมฺมาสมฺพุทฺเธ อิทานิ ปูชยนฺติ นมสฺสนฺติ วิย ปูชยิสฺสติ เจว นมสฺสิสฺสติ จ. นมสฺสตีติ เอตฺถ นมสฺสนกิริยาย มุขฺยโต นมสฺสนสงฺขาโต จิตฺตุปฺปาโท สรูปตฺโถ, ผลูปจาเรน ตํจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณปกตูปนิสฺสยภูตา วุตฺตปฺปการา สพฺเพ พุทฺธคุณา สรูปตฺโถ. ติ-วิภตฺติปจฺจยสฺส นมสฺสนกิริยาสาธโก ยถาวุตฺตสตฺตนิกาโย โลโก จ สรูปตฺโถ, อตฺถเภทาภาเวปิ ทฺวินฺนํ วาจกานํ ปวตฺตภาโว เหฏฺา วุตฺโตว. ‘‘จา’’ติ ปทสฺส อิเธกจฺโจ ปูเชนฺโตปิ น นมสฺสติ, นมสฺสนฺโตปิ น ปูเชติ จ, อยํ ปน สตฺตนิกาโย โลโก ปูชยติ เจว นมสฺสติ จาติ สมุจฺจยตฺโถ สรูปตฺโถ.

ตสฺสาติ เอตฺถ ตํ-สทฺทสฺส สพฺพฺุตฺาณาทิอเนกคุณสมนฺนาคโต ปูเชตพฺโพ นมสฺสิตพฺโพ ติโลกคฺโค สตฺถา สรูปตฺโถ, ฉฏฺีวิภตฺติยา ชนกสฺส นรวรสฺส ชฺเน สาสนวเรน สมฺพนฺโธ ปธานสรูปตฺโถ, ชฺสาสนวรสฺส ชนเกน นรวเรน สมฺพนฺโธ อปธานสรูปตฺโถ. ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ อฺเสุปิ เอเสว นโย.

‘‘เอต’’นฺติ ปทสฺส อาจริเยน วิภชิตพฺพหารนยปฏฺานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ สรูปตฺโถ. ‘‘สาสนวร’’นฺติ ปทสฺสาปิ ตเมว สรูปตฺโถ, เอตํ สาสนวรํ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธเภเทน ติวิธมฺปิ ปริยตฺติสาสนเมว สพฺพสาสนมูลภูตตฺตา, เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยภูตตฺตา จ วิเสสโต อธิปฺเปตํ ตสฺส มูลภูตภาวโต วินยสํวณฺณนาทีสุ พหูปกาเรน ทสฺสิโตติ อมฺเหหิ น วตฺตพฺโพ. วทนฺโตปิ อฺํ รจิตพฺพํ รจิตุํ อสมตฺโถว หุตฺวา วทตีติ คหิตพฺโพ วเทยฺย.

ตํ ปน ปริยตฺติสาสนํ วิมุตฺติรสวเสน เอกวิธํ, ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ, วินยปิฏกสุตฺตนฺตปิฏกอภิธมฺมปิฏกวเสน ติวิธํ, อาณาเทสนาโวหารเทสนาปรมตฺถเทสนาวเสน ติวิธํ, ยถาปราธสาสนายถานุโลมสาสนายถาธมฺมสาสนาเภเทนปิ ติวิธํ, สํวราสํวรกถาทิฏฺิวินิเวนกถานามรูปปริจฺเฉทกถาเภเทนปิ ติวิธํ. เอตฺถ จ เทสนา เทสกาธีนา, สาสนํ สาสิตพฺพายตฺตํ, กถา กเถตพฺพตฺถาเปกฺขาติ วิเสโส. ทีฆนิกาโย, มชฺฌิมนิกาโย, สํยุตฺตนิกาโย, องฺคุตฺตรนิกาโย, ขุทฺทกนิกาโยติ นิกายเภเทน ปน ปฺจวิธํ; สุตฺตเคยฺยเวยฺยากรณคาถาอุทานอิติวุตฺตกชาตกอพฺภุตธมฺมเวทลฺลเภเทน ปน นววิธํ; ธมฺมกฺขนฺธเภเทน ปน จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสวิธํ; ‘‘สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยาติ อมิสฺสานิ จตฺตาริ; สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยสํกิเลสภาคิยนิพฺเพธ ภาคิยสํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยาติ มิสฺสกทุกานิ จตฺตาริ; สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสํกิเลสภาคิยวาสนา ภาคิยนิพฺเพธภาคิยาติ มิสฺสกติกานิ ทฺเว; ตณฺหาสํกิเลสทิฏฺิสํกิเลสทุจฺจริตสํกิเลสตณฺหาโวทานภาคิยทิฏฺิว- อุทานภาคิยทุจฺจริตโวทานภาคิยาติฉา’’ติ (เนตฺติ. ๘๙) โสฬสนฺนํ สุตฺตานํ เภเทน โสฬสวิธํ; ‘‘โลกิยโลกุตฺตรโลกิยโลกุตฺตรสตฺตาธิฏฺานธมฺมาธิฏฺานสตฺตธมฺมาธิฏฺานาณเยฺย- าณเยฺยทสฺสนภาวนาทสฺสนภาวนาสกวจนปรวจนสกวจนปรวจน วิสฺสชฺชนียอวิสฺสชฺชนียวิสฺสชฺชนียอวิสฺสชฺชนียกมฺมวิปากกมฺมวิปากกุสล อกุสลกุสลากุสลอนุฺาตปฏิกฺขิตฺตอนุฺาตปฏิกฺขิตฺตถวสฺส เภเทน อฏฺวีสติวิธ’’นฺติ (เนตฺติ. ๑๑๒) เอวมาทิพหุวิธํ ปริยตฺติสาสนํ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิเสสโต วิสยํ. ตสฺส วิสยภาเว สติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ สาสนทฺวยมฺปิ ตมฺมูลกตฺตา วิสยํ โหติ ปริยายโตติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘วิทูหี’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตสาสนวรสฺส สปรสนฺตานปวตฺตนปวตฺตาปนาทิวเสน วิชานนสมตฺโถ สณฺหสุขุมาณาทิคุณสมฺปนฺโน กลฺยาณปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิโก ปุคฺคโล สรูปตฺโถ. ‘‘เยฺย’’นฺติ ปทสฺส ตาทิเสหิ วิทูหิ สณฺหสุขุมาณาทินา วิชานิตพฺพํ สาสนวรํ สรูปตฺโถ. ‘‘นรวรสฺสา’’ติ ปทสฺส เอกวิธาทิเภทสฺส สาสนวรสฺส ชนโก อเนกคุณสมฺปนฺโน ติโลกคฺโค สรูปตฺโถ. อิจฺเจวํ เนตฺติยา อาทิคาถาย สรูปตฺโถ สงฺเขเปน วิชานิตพฺโพ.

เอวํ ตสฺสา อนุสนฺธฺยาทีนํ ชานิตพฺพภาเว สติปิ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉิตฺวา โทสํ อาโรเปตฺวา ปริหารวเสนาปิ คมฺภีราธิปฺปายสฺส อนากุลสฺส วิเสสชานนํ ภวิสฺสติ. ตสฺมา ปุจฺฉิตฺวา โทสํ โรเปตฺวา ปริหารวเสน คมฺภีราธิปฺปายํ สมฺปิณฺเฑตฺวา กถยิสฺสํ. อมฺหากาจริย กิมตฺถํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาห? เนตฺติปฺปกรณํ กาตุํ. เอวํ สติ เนตฺติปฺปกรณภูตํ ‘‘โสฬสหารา เนตฺติ’’ตฺยาทิกํ เอว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ตํ อวตฺวา ตโต เนตฺติปฺปกรณโต อฺํ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ตฺยาทิมาห. เสยฺยถาปิ สมุทฺทํ คจฺฉนฺโต หิมวนฺตํ คจฺฉติ, หิมวนฺตํ คจฺฉนฺโต สมุทฺทํ คจฺฉติ, เอวเมว เนตฺติปฺปกรณํ กโรนฺโต สาสนวรทสฺสนํ กโรตีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ยสฺส สํวณฺณนํ เนตฺติปฺปกรณํ กาตุกาโม ตํ สาสนวรํ ปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิมาห. เอวํ สติ ‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? ตํ สาสนวรํ ชนเกน นรวเรน นิยเมตฺวา โถเมตุํ วุตฺตํ. ตถาปิ ‘‘ตสฺส นรวรสฺสา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? ตํ ชนกํ นรวรํ โลกปาเลน โลกเสฏฺเน สทฺธึ สพฺเพน โลเกน ปูชนียนมสฺสนียภาเวน โถเมตุํ ‘‘ยํ โลโก’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ปูเชนฺตาปิ วนฺทิตฺวา ปูเชนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปูชยเต’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ? ตถาปิ เกจิ เกสฺจิ ปูชาสกฺการาทีนิ กโรนฺตาปิ เตสํ อปากฏคุณตาย นมกฺการํ น กโรนฺติ. เอวํ ภควโต ยถาภูตอพฺภุคฺคตสทฺทตาย ปน ภควนฺตํ ปูเชตฺวาปิ วนฺทติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นมสฺสติ จา’’ติ วุตฺตํ. ปูเชนฺโต, นมสฺสนฺโต จ น กทาจิเยว, อถ โข สพฺพกาลนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สทา’’ติ วุตฺตํ. ตาทิสสฺส นรวรสฺส ตาทิสํ สาสนวรํ สณฺหสุขุมาณสมฺปนฺเนหิ วิทูเหว สุขุมาเณเนว เยฺยนฺติ สาสนวรํ โถเมตุํ ‘‘วิทูหิ เยฺย’’นฺติ วุตฺตํ.

เอตฺถ จ ‘‘ปูชยเต, นมสฺสตี’’ติ เอเตหิ ปูชนนมสฺสนกิริยาย เหตุภูตา สพฺพฺุตฺาณาทโย อเนเก โลกิยโลกุตฺตรคุณา ปกาสิตา โหนฺติ เต คุเณ อาคมฺม สพฺพโลกสฺส ปูชนนมสฺสนเจตนาย ปวตฺตนโต. เตสุ หิ กิฺจิ สรูปโต, กิฺจิ อนุมานโต สาริปุตฺตตฺเถราทโย อนุสฺสรนฺติ, ปูเชนฺติ, นมสฺสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุสฺสเรถ สมฺพุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙). เอกเทสคุณาปิ ปูชารหา นมสฺสนารหา, กสฺมา สพฺเพปิ คุณา ปกาสิตาติ? สพฺพคุณทสฺสเนน โพธิสมฺภารสมฺภรณมหากรุณาโยคสงฺขาตเหตุาณปหาน- อานุภาวรูปกายสมฺปตฺติสงฺขาตผลหิตชฺฌาสยินฺทฺริย- ปากกาลาคมนเทสนาาณสงฺขาตสตฺตุ- ปการสมฺปทาวเสน โถมนา ทสฺสิตา. เตน อตฺตหิตปฏิปตฺติ, ปรหิตปฏิปตฺติ จ นิรุปกฺกิเลสูปคมนาปคมนฺจ โลกสมฺานุปปวตฺติ, ตทนติธาวนฺจ จรณสมฺปตฺติ, วิชฺชาสมฺปตฺติ จ อตฺตาธิปติตา, ธมฺมาธิปติตา จ โลกนาถอตฺตนาถตา จ ปุพฺพการิกตฺุตา จ อปรนฺตปตา, อนตฺตนฺตปตา จ พุทฺธกรณธมฺมพุทฺธภาวสิทฺธิ จ ปรตารณอตฺตตารณฺจ สตฺตานุคฺคหจิตฺตตา, ธมฺมวิรตฺตจิตฺตตา จ ปกาสิตา ภวนฺติ. เตน สพฺพปฺปกาเรน อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาอุตฺตมปูชนียนมสฺสนียภาวปูชนนมสฺสนกิริยาย จ เขตฺตงฺคตภาวํ ปกาเสติ. เตน ปูชนกนมสฺสนกานํ ยถิจฺฉิตพฺพปโยชนสมฺปตฺติ ปกาสิตาติ สพฺพคุณา ปกาสิตาติ.

อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ, นิปุณาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียฺจ, ตสฺมา ‘‘วรํ เยฺย’’นฺติ วจเนหิ สฺวากฺขาตตาทโย สพฺเพ ธมฺมคุณา ปกาสิตา. อริยสจฺจปฏิเวเธน สมุคฺฆาตกิเลสสมฺโมหาเยว ปรมตฺถโต ปณฺฑิตา พาลฺยาทิสมติกฺกมนโต, ตสฺมา ภาวิตโลกุตฺตรมคฺคา, สจฺฉิกตสามฺผลา จ ปุคฺคลา วิเสสโต ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจนฺติ. เต หิ ยถาวุตฺตสาสนวรํ อวิปรีตโต าตุํ, เนตุฺจ สปรสนฺตาเน สกฺกุณนฺติ. ตสฺมา เย สุปฺปฏิปนฺนตาทโย อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สํวณฺณิตา, เต อริยสงฺฆคุณาปิ นิรวเสสโต ‘‘วิทูหี’’ติ ปเทน ปกาสิตาติ. เอวํ เนตฺติยา ปมคาถาย ‘‘เอตํ สาสนวร’’นฺติ ปเทน สาสนตฺตยํ สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ อิตเรสํ ทฺวินฺนํ อธิคมูปายภาวโต สพฺพสาสนมูลภูตสฺส, อตฺตโน เนตฺติปฺปกรณสฺส จ วิสยภูตสฺส ปริยตฺติสาสนวรสฺส ทสฺสนมุเขน สพฺเพ รตนตฺตยคุณาปิ โถมนาวเสน นยโตว ปกาสิตา โหนฺติ. นยโต หิ ทสฺสิตา สพฺเพ คุณา นิรวเสสา คหิตา ภวนฺติ, น สรูปโต. เตนาห ภควนฺตํ เปตฺวา ปฺวนฺตานํ อคฺคภูโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนมนุยุตฺโต ‘‘อปิจ เม ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๖) ภควตาปิ –

‘‘เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;

อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ. (อป. เถร ๑.๑.๘๒; เนตฺติ. ๙๕) –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ พุทฺธธมฺมาติ พุทฺธคุณา. อมฺหากํ ปน ยาวชีวํ รตนตฺตยคุณปริทีปเน อติอุสฺสาหนฺตานมฺปิ สรูปโต นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ อสมตฺถภาโว ปเคว ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพติ.

อิจฺเจวํ

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ. –

นิคฺคหิตโลปวเสน วุตฺตาย คาถาย สงฺเขเปน กถิโต อนุสนฺธฺยาทิโก สมตฺโตติ.

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต, ส โลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตํ ตสฺส สาสนวรํ, วิทูหิ เยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ. –

คาถํ อปเร ปนฺติ. ตสฺสาปิ อนุสนฺธฺยตฺโถ วุตฺตนโยว. โยชนตฺโถ ปน วิเสโส. ตตฺถ หิ สโลกปาโล โลโก ยสฺส สตฺถุโน นรวรสฺส ยํ สาสนวรํ สํวณฺเณตพฺพสหิตํ, สํวณฺเณตพฺพํ เอว วา ปูชยเต เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส โลกปาลสฺส สตฺถุโน ตํ ปูเชตพฺพํ, นมสฺสิตพฺพฺจ วิทูเหว วิฺาตพฺพํ, เอตํ สาสนวรํ เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ คเหตพฺพนฺติ โยชนา. โยชนากาโรปิ เหฏฺา วุตฺตนโยว.

วิคฺคหตฺโถปิ วิเสโส. อิมสฺมิฺหิ นเย โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, ยถาวุตฺตจตุมหาราชาทโย. เตหิ โลกปาเลหิ สหิตํ สพฺพโลกํ ปาเลติ โลกคฺคนายกตฺตาติ โลกปาโลติ ภควาปิ โลกปาลสทฺเทน วุตฺโต. โส หิ ‘‘ตสฺสา’’ติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน ปรามสียติ, ตสฺมา ตสฺส โลกปาลสฺส สตฺถุโน นรวรสฺสาติ อตฺโถ คหิโต. ยทิ เอวํ โลกปาโล คุณีภูโต อปธาโน ปธานภูตํ โลกํ วิเสเสตฺวา วินิวตฺโต, กถํ ตํ-สทฺเทน ปรามสียตีติ? โลกวิเสสโก สมาโนปิ สาสนวราเปกฺขตาย ชนกสามิภาเวน สมฺพนฺธิวิเสสภูตตฺตา ปธานภูโต วิย ปรามสียตีติ. ภควา สาสนวรสฺส สามิภาเวน คหิโต. กถํ สาสนวรสฺส สามี ภควา สาสนวรํ ปูชยตีติ? น จายํ วิโรโธ. พุทฺธา หิ ภควนฺโต ธมฺมครุโน, เต สพฺพกาลํ ธมฺมมปจยมานาว วิหรนฺตีติ. พุทฺธานฺหิ ธมฺมครุธมฺมาปจยมานภาโว ‘‘ยํนูนาหํ…เป… ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๒๑) วุตฺโต, ตสฺมา โลกปาโล ภควา สาสนวรํ ปูชยตีติ ทฏฺพฺโพ. เอวํ สติ โลกปาโล ภควา สาสนวรํ ปูชยตีติ อตฺโถ ยุตฺโต โหตุ, กถํ โลกปาโล ภควา สาสนวรํ นมสฺสตีติ ยุตฺโตติ? ยุตฺโตว ‘‘นมสฺสตี’’ติ ปทสฺส ครุกรเณน ตนฺนินฺนโปณปพฺภาโรติ อตฺถสฺสาปิ ลพฺภนโต. ภควา หิ ธมฺมครุตาย สพฺพกาลํ ธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาเวน วิหรตีติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทิ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน วา สํวณฺณนาสุ วุตฺตนเยน วา าตพฺพนฺติ อมฺเหหิ น วิตฺถารียติ.

เอวํ ปมคาถาย ‘‘สาสนวร’’นฺติ ปเทน ติวิธมฺปิ สาสนํ สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ปริยตฺติสาสนเมว อตฺตโน เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวาทส ปทานิ’’ตฺยาทิมาห. อถ วา ปมคาถาย รตนตฺตยโถมเนน สห เนตฺติปฺปกรณตาวิสยํ สาสนวรํ อาจริเยน ทสฺสิตํ, ‘‘ตสฺส สาสนวรํ กึ สพฺพํเยว เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ, อุทาหุ ปริยตฺติสาสนเมวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปริยตฺติสาสนภูตํ สุตฺตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สาสนวร’’นฺติ สามฺเน วุตฺตมฺปิ ปริยตฺติสุตฺตเมว สาสนวรนฺติ คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘ตํ ปน กติวิธ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวาทส ปทานี’’ติ วุตฺตํ, สงฺเขปโต ปเภเทน ทฺวาทสวิธนฺติ อตฺโถ. ปเภทโต ทฺวาทสวิธมฺปิ พฺยฺชนปทอตฺถปทโต ปน ทุวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สพฺพํ พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมึ ทฺวเย เอกเมว สรูปโต เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ วิฺเยฺยํ, อุทาหุ อุภย’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุภยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วิฺเยฺยํ อุภย’’นฺติ วุตฺตํ. วจนวจนียภาเวน สมฺพนฺเธ ยสฺมึ พฺยฺชเน, อตฺเถ จ ‘‘สุตฺต’’นฺติ โวหาโร ปวตฺโต, ตํ อุภยํ สรูปโต เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยนฺติ วิฺเยฺยนฺติ อตฺโถ. ‘‘กินฺติ วิฺเยฺย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โก อตฺโถ, พฺยฺชนํ กตม’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ฉพฺยฺชนปทฉอตฺถปทเภเทน ทฺวาทสวิธํ พฺยฺชนปทอตฺถปทวเสน ทุวิธํ สพฺพปริยตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ มม เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ สาสนวรนฺติ าตพฺพํ. สรูปโต ปุจฺฉิตฺวา อตฺถปทํ, พฺยฺชนปทฺจ สรูปโต าตพฺพนฺติ.

เอวํ ปมคาถาย ‘‘สาสนวร’’นฺติ วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส ปริยตฺติภาวฺเจว อตฺถปทพฺยฺชนปทภาเวน เวทิตพฺพตฺตฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส สุตฺตสฺส ปวิจยูปายํ เนตฺติปฺปกรณํ ปทตฺถวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โสฬสหารา’’ตฺยาทิมาห. อถ วา ทุติยคาถาย เนตฺติปฺปกรณสฺส วิสยํ สาสนวรํ นิยเมตฺวา ทสฺสิตํ, ‘‘เนตฺติ นาม กตมา, กติวิธา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เนตฺตินาม เอตฺติกาติ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘โสฬสหารา’’ตฺยาทิมาห. ตตฺถ ตสฺส สาสนสฺส สุตฺตสฺส อตฺถปริเยฏฺิ เนตฺติสํวณฺณนา มยา มหากจฺจายเนน นิทฺทิฏฺา เนตฺติ นาม โสฬสหารสมุทายา ปฺจนยสมุทายา อฏฺารสมูลปทสมุทายาติ วิชานิตพฺพาติ.

เต หาราทโย เกนฏฺเน เนตฺติ นาม? เวเนยฺยสตฺเต อริยธมฺมํ เนตีติ เนตฺตีติ เอวมาทิ อตฺโถ สํวณฺณนาสุ (เนตฺติ. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) วุตฺโตว. อิมาย ตติยคาถายปิ ‘‘มหากจฺจาเนน นิทฺทิฏฺา’’ติ ปาโ สุนฺทโร. ‘‘มหากจฺจายเนน นิทฺทิฏฺา’’ติ วา ปาโ, น สุนฺทโร. ลกฺขณฺหิ มยา เหฏฺา วุตฺตนฺติ. ‘‘โสฬสหาราทิสมุทายา เนตฺตี’’ติ วุตฺตา, เต หารา สุตฺตสฺส พฺยฺชนวิจโย วา โหนฺติ, อตฺถวิจโย วา, นยา จ พฺยฺชนวิจโย วา โหนฺติ, อตฺถวิจโย วาติ วิจารณายํ สติ ‘‘อิเม อิมสฺส วิจโย’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หารา สุตฺตสฺส พฺยฺชนวิจโย โหนฺติ, น อตฺถวิจโย โสฬสหารานํ มูลปทนิทฺธารณํ วชฺเชตฺวา พฺยฺชนมุเขเนว สํวณฺณนาภาวโต. ตโย ปน นยา สุตฺตสฺส อตฺถวิจโย โหนฺติ, ติณฺณํ นยานํ มูลปทสงฺขาตอวิชฺชาทิสภาวธมฺมนิทฺธารณมุเขเนว สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโตติ.

‘‘ตํ อุภยํ สุตฺเต สํวณฺณนาภาเวน เกนจิ กตฺถจิเยว โยเชตพฺพํ, อุทาหุ สพฺพถา สพฺพตฺถ โยชิต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ตํ อุภยํ สพฺพตฺถ สุตฺเตสุ สพฺพถา โยชิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยํ ปริคฺคหีต’’นฺติ วุตฺตํ. หารา เจว นยา จ อุภยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺธารณวเสน ปริโต สมนฺตโต คหิตํ สพฺพถา สุตฺเตสุ โยชิตนฺติ.

‘‘หาราทิสมุทายภูตํ เนตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ กถํ สํวณฺเณตพฺพํ สุตฺตํ สํวณฺเณตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต วุตฺตํ ‘‘วุจฺจติ สุตฺตํ ยถาสุตฺต’’นฺติ. เนตฺติสงฺขาตํ สํวณฺณนาสุตฺตํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ ยถา เยน เยน เทสนาหาเรน วา อฺเน วา สํวณฺเณตพฺพํ, เตน เตน วุจฺจติ สํวณฺเณตีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘เนตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ กิตฺตกํ สํวณฺเณตพฺพํ สุตฺตํ สํวณฺเณตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต วุตฺตํ ‘‘วุจฺจติ สุตฺตํ ยถาสุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ ยถาสุตฺตํ ยํ ยํ สุตฺตํ ภควตา วุตฺตํ, ตํ ตํ สพฺพํ สุตฺตํ เนตฺติสงฺขาตํ สุตฺตํ วุจฺจติ วทติ อสฺสาทาทีนวทสฺสนวเสน สํวณฺเณตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เนตฺตินเยน หิ สํวณฺเณตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นาม สุตฺตํ นตฺถี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา).

‘‘ยํ ยํ ภควตา เทสิตํ สุตฺตํ เนตฺติสํวณฺณนาย สํวณฺณิตํ, สา สํวณฺเณตพฺพา เทสนา จ วิฺเยฺยา, อุทาหุ เทสิตพฺพฺจา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ยา เจว เทสนา’’ตฺยาทิมาห. ยา เจว เทสนา ปาฬิ สํวณฺณิตา, สา จ, ตาย เทสนาย เทสิตํ ยํ ธมฺมชาตํ, ตฺจ อุภยํ วิมุตฺตายตนเทสนาสีเสน ปริจยํ กโรนฺเตหิ เอกนฺเตน วิฺเยฺยํ อุภยสฺเสว อนุปาทิเสสปรินิพฺพานปริโยสานานํ สมฺปตฺตีนํ เหตุภาวโต. ‘‘ตสฺส อุภยสฺส วิชานเน สาเธตพฺเพ สาเธตพฺพสฺส วิชานนสฺส เหตุภูตา กตมา อนุปุพฺพี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต วุตฺตํ ‘‘ตตฺรา’’ตฺยาทิ. ตตฺถ ตตฺร วิชานเน สาเธตพฺเพ สุตฺตาทินวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถปริเยสนา อตฺถวิจารณา หารนยานํ อยํ อนุปุพฺพี วิชานนสฺส สาเธตพฺพสฺส เหตุภูตา อนุปุพฺพี นามาติ อตฺโถ. อถ วา ตสฺส อุภยสฺส วิชานเน สาเธตพฺเพ สุตฺตาทินวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถปริเยสนาย อตฺถวิจารณาย อยํ อนุปุพฺพี วิชานนสฺส สาเธตพฺพสฺส เหตุภูตา อนุปุพฺพี นามาติ. อถ วา วกฺขมานาย หารนยานุปุพฺพิยา นววิธสุตฺตนฺตปริเยสนา วิชานนสฺส เหตุภูตาติ เวทิตพฺพา. เตนากาเรเนว อฏฺกถายํ ติธา วุตฺตาติ.

สงฺคหวารสฺส อตฺถวิภาวนา นิฏฺิตา.

๒. อุทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

. เอวํ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา. อถ วา โสฬสหาราทิสมุทายา เนตฺติ นาม มยา มหากจฺจาเนน นิทฺทิฏฺาติ วุตฺตา, ‘‘กตเม เต โสฬส หารา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ โสฬส หารา’’ตฺยาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหาราทีสุ. เทสนา หาโร, วิจโย หาโร…เป… สามาโรปโน หาโรติ อิเม โสฬส หาราติ ทฏฺพฺพา.

ตตฺถ สพฺพสาธารณตฺตา หารปทสฺส วจนตฺโถ ปมํ วตฺตพฺโพ. เกนฏฺเน หาราติ? หรียนฺติ เอเตหีติ หารา. เอเตหิ สํวณฺณนาวิเสเสหิ สํวณฺณิเยสุ สุตฺตเคยฺยาทีสุ อฺาณสํสยวิปลฺลาสา หรียนฺติ, อิติ อฺาณาทิหรณการณตฺตา ‘‘เอเตหี’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺา สํวณฺณนาวิเสสา หารา นาม, หร-ธาตุยา อาจริยสฺส วจีเภทสทฺโท, ตํสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺยตฺโถ, เวเนยฺยานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถชานนาทิาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท การณูปจารตฺโถ, ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตานํ สํวณฺณนาวิเสสานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติเยว ปรามสียติ. ตํสตฺติสมฺปนฺนา สํวณฺณนาวิเสสา ณ-ปจฺจยตฺถา โหนฺติ. เอส นโย เอวรูเปสุ าเนสุปิ. วิตฺถาโร อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑) วุตฺโต เอว.

อสาธารณโต ปน เทสียติ เอตายาติ เทสนา. เอตาย สํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพสุตฺตตฺโถ เทสียติ สํวณฺณียติ สํวณฺณนานุสาเรน าปียติ, อิติ าปนการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺา วิเสสสํวณฺณนา เทสนา นาม, น ปาฬิเทสนา, ปาฬิเทสนาย สํวณฺเณตพฺพสํวณฺณนาภาเวน สหจรณโต วา เทสนา. กิฺจาปิ อฺเ หารา เทสนาปาฬิสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโต เทสนาย สหจาริโน โหนฺติ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิฺายมานตฺตา ปาฬิเทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเร. น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนลกฺขณรหิตา ปาฬิเทสนา อตฺถิ, อยฺจ หาโร อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนลกฺขโณติ.

วิจิยนฺติ เอเตนาติ วิจโย. เอเตน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต ปทปฺหาทโย วิจิยนฺติ, อิติ วิจารณการณตฺตา โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย นาม. กตฺวตฺถาธิกรณตฺถาปิ ลพฺภนฺติ. สํวณฺเณตพฺพสุตฺเตน ปทปฺหาทิวิจยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโร.

ยุตฺตายุตฺติ วิจารียติ เอตายาติ ยุตฺติ. เอตาย วิเสสสํวณฺณนาย สพฺเพสํ หารานํ ภูมิโคจรานํ ยุตฺตายุตฺติ วิจารียติ, อิติ วิจารณการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺา วิเสสสํวณฺณนา ยุตฺติ นาม. อิธ อุตฺตรปทโลโป ทฏฺพฺโพ, ยุตฺติยา วิจารณา, วิจารณียภาเวน สหจรณโต วา ยุตฺติ. สพฺพหารานํ ภูมิโคจรานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติ หาโร.

ปทติ ปวตฺเตติ ผลํ เอเตนาติ ปทํ, การณํ. นฺติ ติฏฺนฺติ เอตฺถ ผลานิ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, การณํ. ปทฺจ ตํ านฺจาติ ปทฏฺานํ, อาสนฺนการณํ. สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานํ วิจารียติ เอตายาติ ปทฏฺานา, วิเสสสํวณฺณนา, วิจารณโลโปว, สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานานํ, เตสฺจ ปทฏฺานานํ วิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺาโน หาโร.

สุตฺเต อวุตฺตาปิ สมานลกฺขณา ธมฺมา ลกฺขียนฺติ เอเตน สํวณฺณนาวิเสเสนาติ ลกฺขโณ, สุตฺเต วุตฺเตน ธมฺเมน สมานลกฺขณานํ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ นิทฺธารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร.

สุตฺเต ทสฺสิยมานา นิพฺพจนาทโย จตฺตาโรปิ วิยูหียนฺติ วิภาเคน สมฺปิณฺฑียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ พฺยูโห, จตุนฺนํ นิพฺพจนาทีนํ พฺยูโห จตุพฺยูโห. นิพฺพจนาธิปฺปายพฺยฺชนานฺเจว เทสนานิทานสฺส จ ปุพฺพาปเรน สทฺธึ สนฺทสฺสนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูโห หาโร.

เทสนาย คหิตธมฺเมน สภาคา, วิสภาคา จ ธมฺมา อาวฏฺฏียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ อาวฏฺโฏ, เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺโฏ หาโร.

อสาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสธมฺเม, โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต, ปทฏฺานโต, ภูมิโต จ วิภชนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติ หาโร.

สุตฺเต นิทฺทิฏฺา ธมฺมา ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วาติ ปริวตฺโต, สุตฺเต นิทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร.

สุตฺเต วุตฺตสฺส เอกสฺเสว อตฺถสฺส วาจกํ วิวิธํ วจนํ เอตฺถ สํวณฺณนาวิเสเสติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, สุตฺเต วุตฺเต เอกสฺมึ อตฺเถ อเนกปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร.

สุตฺเต วุตฺตา อตฺถา ปกาเรหิ าปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วาติ ปฺตฺติ, เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปฺตฺตีหิ ปฺาเปตพฺพาการลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปฺตฺติ หาโร.

สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ โอตรียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ โอตรโณ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร.

สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภา โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ โสธโน, สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภานํ โสธนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร.

สามฺวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปน อธิฏฺียนฺติ อนุปฺปวตฺตียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ อธิฏฺาโน, สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนวเสน สามฺวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺาโน หาโร.

โย เหตุ เจว ปจฺจโย จ ผลํ ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ, อิติ โส เหตุ เจว ปจฺจโย จ ปริกฺขาโร, โย สํวณฺณนาวิเสโส ตํ ปริกฺขารํ เหตุฺเจว ปจฺจยฺจ อาจิกฺขติ, อิติ โส สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร นาม. สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริกฺขารสงฺขาเต เหตุปจฺจเย นิทฺธาเรตฺวา สํวณฺณนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร.

สุตฺเต อาคตธมฺมา ปทฏฺานาทิมุเขน สมาโรปียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ สมาโรปโน, สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานเววจนภาวปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร. ภาวสาธนวเสนาปิ สพฺพตฺถ วจนตฺโถ วตฺตพฺโพติ ตสฺสาปิ วเสน โยเชตพฺพนฺติ. เสสํ สํวณฺณนานุสาเรน าตพฺพนฺติ.

‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา เทสนา’’ตฺยาทินา หารสรูปํ วุตฺตํ, กิมตฺถํ ‘‘ตสฺสานุคีติ’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? อนุคีติคาถาย สุขคฺคหณตฺถํ ปุน ‘‘ตสฺสานุคีติ เทสนา วิจโย ยุตฺติ’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺสาติ หารุทฺเทสสฺส. อนุคีตีติ อนุ ปจฺฉา คายนคาถา. ปฺจทโสติ ปฺจทสโม. โสฬโสติ โสฬสโม. อตฺถโต อสํกิณฺณาติ เทสนาทิปทตฺถโต ลกฺขณตฺถโต สงฺกรโต รหิตา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘โส จ เนสํ อสงฺกโร ลกฺขณนิทฺเทเส สุปากโฏ โหตี’’ติ. เสสํ สํวณฺณนานุสาเรน าตพฺพนฺติ. ‘‘เกจิ หารา เกหิจิ หาเรหิ สํกิณฺณา วิย ทิสฺสนฺติ, กสฺมา อสํกิณฺณาติ าตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตสฺเจวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอเตสฺเจว ภวตีติ เอเตสํ โสฬสนฺนํ หารานํ ยถา เยนากาเรน อสงฺกโร โหติ, ตถา อสงฺกรากาเรน ภวติ. อยติ ปวตฺตติ นยวิภตฺตีติ อยา, วิตฺถาเรน อยาติ วิตฺถารตยา, ต-กาโร มิสฺสกโทสาปคมตฺถาย อาคโต, นยวิภตฺติวิเสสวจนํ. นเยน าเยน วิภตฺติ นยวิภตฺติ, น ปฺจนยวิภตฺตาหารานํ วิตฺถาเรน ปวตฺตา ายวิภตฺติ ตถา อสงฺกรากาเรน ภวติ ตสฺมึ อสํกิณฺณาติ าตพฺพาติ อธิปฺปาโย.

. โสฬส หารา สรูปโต วุตฺตา, อมฺเหหิ จ วิฺาตา, ‘‘กตเม ปฺจ นยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ตถา ปุจฺฉิตฺวา สรูปโต อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม ปฺจ นยา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย อุทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ กตเม’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒) วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ นยนฺติ สํกิเลเส, โวทาเน จ วิภาคโต าเปนฺตีติ นยา, นียนฺติ วา ตานิ เอตฺถ, เอเตหิ วาติ นยา’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺ. ๒) อฏฺกถายํ วิตฺถาเรน วจนตฺโถ วุตฺโต. นี-ธาตุยา นนฺทิยาวฏฺฏาทินยานุสาเรน สํกิเลเส, โวทาเน จ อาลมฺพิตฺวา ปวตฺโต าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท มุขฺยตฺโถ, นนฺทิยาวฏฺฏาทินยานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารโต คหิตา, อิติ-สทฺโท ตํ ผลูปจารโต คหิตสตฺตึ ปรามสิ, ตํสตฺติสหิตา นนฺทิยาวฏฺฏาทินยา อ-ปจฺจยตฺถา.

ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย. ตตฺถ จตุสจฺจนฺติ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ ภวมูลตฺตา สมุทยสจฺจํ, อวเสสา เตภูมกา ธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจํ, เตน ปตฺตพฺพา อสงฺขตธาตุ นิโรธสจฺจนฺติ.

ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข, ตีหิ อวยเวหิ อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล, อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส, กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ติปุกฺขโล.

สีหสฺส ภควโต วิกฺกีฬิตํ เอตฺถ นเยติ สีหวิกฺกีฬิโต, สุภสฺาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสํกิเลสปกฺขสฺส, สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส สีหวิกฺกีฬิตนโย.

อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํ. ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสุ เย โวทานาทโย, สํกิเลสิกา จ ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตา ธมฺมา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา, เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปมา ทิสา, อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา อาโลจนํ ทิสาโลจนํ.

ตถา อาโลจิตานํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิยาติ องฺกุโส, ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตานํ กุสลาทิธมฺมานํ สมานยนํ องฺกุโส นโย.

ลฺเชตีติ ลฺชโก. โย นโย สุตฺตตฺถํ ลฺเชติ ปกาเสติ, อิติ ลฺชนโต ปกาสนโต โส นโย ลฺชโก นาม, นโย จ โส ลฺชโก จาติ นยลฺชโก. นยลฺชโก ปโม นนฺทิยาวฏฺโฏ นาม, นยลฺชโก ทุติโย ติปุกฺขโล นาม, นยลฺชโก ตติโย สีหวิกฺกีฬิโต นามาติ โยเชตพฺโพ.

อุคฺคตานํ วิเสเสน อุคฺคโตติ อุตฺตโม, ตํ อุตฺตมํ. คตาติ าตา, มตาติ อตฺโถ. ‘‘มตา’’ติ วา ปาโ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยานุสาเรนปิ สํวณฺณนานุสาเรนปิ ชานิตพฺพนฺติ.

ยถาวุตฺตนยวิเสสสํวณฺณนาย ฏีกายํ –

‘‘สมูหาทึ อุปาทาย โลกสงฺเกตสิทฺธา โวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว, ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโว. อยฺเหตฺถ สงฺเขโป – ยสฺมึ ภินฺเน, อิตราโปเห วา จิตฺเตน กเต น ตถา พุทฺธิ, อิทํ สมฺมุติสจฺจํ ยถา ฆเฏ, สสมฺภารชเล จ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจ’’นฺติ –

วจเน ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิสงฺขาตํ สมูหาทึ อุปาทาย โลกสฺส ปุพฺเพ ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิสงฺเกตสิทฺธา ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิโวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว สงฺเกตวเสน อวิตถตฺตา. ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณํ, ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโว. ‘‘ยทิ เอวํ ฆฏาทิเก อภินฺเน วา อาปาทิเก วา อนุรูเปน อูนภาเวน อปฺปวตฺตมาเน วา สติ สมฺมุติภาโว โหตุ, ภินฺเน วา อูเน วา กถํ สมฺมุติภาโว ภเวยฺย, ปถวีผสฺสาทีนมฺปิ ภิชฺชมานตฺตา, กกฺขฬผุสนาทีนฺจ ปถวีผสฺสาทีหิ อนฺตฺตา กถํ ปรมตฺถสภาโว ภเวยฺย, กตเมน สงฺเขเปน อตฺเถน สมฺมุติสภาโว, ปรมตฺถสภาโว จ อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อยฺเหตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอตฺถาติ เอเตสุ สมฺมุติสภาวปรมตฺถสภาเวสุ อยํ นโย วุจฺจมาโน สงฺเขโป อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

ยสฺมึ ฆฏาทิเก ภินฺเน สติ ตโต ฆฏาทิโต อิตโร กถลาทิภาโว จิตฺเตน ปุพฺเพ กเตน ยถา เยน กถลาทิโวหาเรน ภวติ, ยสฺมึ อาปาทิเก สมฺภารชลาทิเก อูนภาเวน ปวตฺตมาเน สติ วา ตโต อาปาทิโต อิตโร กทฺทมาทิภาโว จิตฺเตน ปุพฺเพ กเตน ยถา เยน กทฺทมาทิโวหาเรน ภวติ, ตถา เตน โวหาเรน พุทฺธิ กถลาทิสภาวชานนํ กทฺทมาทิสภาวชานนํ ภวติ, อิทํ อภินฺเน ฆฏาทิกํ วา ภินฺเน กถลาทิกํ วา อนูเน อาปาทิกํ วา อูเน กทฺทมาทิกํ วา สพฺพํ สมฺมุติสจฺจํ โหตฺเวว. ‘‘กทฺทมสฺมึ ภินฺเน, กทฺทมสฺมึ อูเน วา สติ อิตโร สมฺมุติสภาโว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ‘‘ฆเฏ, สมฺภารชเล จา’’ติ วุตฺตํ.

สมฺมุติสจฺจสภาโว ตุมฺเหหิ วุตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปรมตฺถสจฺจสภาโว’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณโต อิตรสฺส ผุสนาทิลกฺขณสฺส อสมฺภวโต, ผสฺสาทีนฺจ ผุสนาทิลกฺขณโต อิตรสฺส กกฺขฬาทิลกฺขณสฺส อสมฺภวโต ปถวีผสฺสาทีนํ ลกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสจฺจํ โหตฺเววาติ อิมสฺมึ สงฺเขปตฺเถ คหิเต โกจิ วิโรโธ นตฺถีติ อธิปฺปาโยติ.

. ปฺจ นยา สรูปโต อาจริเยน อุทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ วิฺาตา, ‘‘ยานิ ปทานิ อฏฺารส มูลปทานิ อุทฺทิฏฺานิ, กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส มูลปทานิ’’ตฺยาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ นเยปิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ มูลปทานิ อุทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ กตมานี’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ กุสลานิ นว ปทานิ, อกุสลานิ นว ปทานิ อฏฺารส มูลปทานีติ ทฏฺพฺพานีติ โยชนา. มูลนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอเตหิ นยา, ปติฏฺานวิภาคา จาติ มูลานิ, ปทนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ นยา, ปฏฺานวิภาคา, อธิคมา จาติ ปทานิ, วุตฺตปฺปการฏฺเน มูลานิ จ ตานิ ปทานิ จาติ มูลปทานิ. กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺตีติ กุสลานิ, กุเส ราคาทโย ลุนนฺตีติ กุสลานิ, กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลานิ, กุเสน าเณน ลาตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานีติ กุสลานิ. กุสลานํ ปฏิปกฺขานีติ อกุสลานิ อ-สทฺโท เจตฺถ ปฏิปกฺขตฺโถติ.

นว ปทานิ กุสลานิ, นว ปทานิ อกุสลานีติ คณนปริจฺเฉทโต, ชาติเภทโต จ อุทฺทิฏฺานิ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา นว ปทานิ อกุสลานิ ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘เอวํ คณนปริจฺเฉทโต, ชาติเภทโต จ มูลปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต สํกิเลสปกฺขํเยว ปมํ อุทฺทิสติ ‘ตณฺหา’ติอาทินา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓) –

วุตฺตํ. ตตฺถ รูปาทิเก ขนฺเธ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหา. อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทึ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ กายสุจริตาทึ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาย ปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชา. ลุพฺภนฺติ เตนาติ โลโภ, ลุพฺภตีติ วา โลโภ, ลุพฺภนํ วา โลโภ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อสุเภ รูปกฺขนฺธาทิเก ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา สุภสฺา. ทุกฺขทุกฺขาทิเก ‘‘สุข’’นฺติ ปวตฺตา สฺา สุขสฺา. อนิจฺเจ สงฺขารธมฺเม ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา นิจฺจสฺา. อนตฺตสภาเวสุ จกฺขาทีสุ ขนฺเธสุ ‘‘อตฺตา’’ติ ปวตฺตา สฺา อตฺตสฺา. ยตฺถาติ เยสุ ปเทสุ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ตานิ ปทานิ อกุสลานีติ โยชนา. สงฺคหํ คณนํ. สโมสรณํ สมาโรปนํ.

ปจฺจนีกธมฺเม อุทฺธจฺจาทิเก นีวรเณ สเมติ วูปสเมติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสนาติ สมโถ. สงฺขาเร อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา. โลภสฺส ปฏิปกฺโข อโลโภ. โทสสฺส ปฏิปกฺโข อโทโส. โมหสฺส ปฏิปกฺโข อโมโห. เอตฺถาปิ -สทฺโท ปฏิปกฺขตฺโถ, น อภาวตฺถาทิโกติ อธิปฺปาโย. อสุเภ รูปกฺขนฺธาทิเก, จกฺขาทิมฺหิ วา ‘‘อสุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา อสุภสฺา, วิเสสโต กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. ทุกฺขทุกฺขตาทีสุ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา ทุกฺขสฺา, วิเสสโต เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. อนิจฺเจ ขนฺธาทิเก วิปริณามธมฺเม ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา อนิจฺจสฺา, วิเสสโต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. อนตฺตสภาเว ขนฺเธ, จกฺขาทิมฺหิ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา อนตฺตสฺา, วิเสสโต ธมฺมานุปสฺสนาสติปธานํ. ปฺาสติสีเสน หิ ปวตฺตา อยํ เทสนา. เตน วุตฺตํ ภควตา ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สติพลํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ, เอตฺถ สติพลํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ยตฺถาติ เยสุ ปเทสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ตานิ ปทานิ กุสลานีติ โยชนา.

อุทฺทานนฺติ อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. อุทฺทาเน อวุตฺเต สติ เหฏฺา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาโว ทินฺโน วิย ภเวยฺย, ตสฺมา วิปฺปกิณฺณภาวสฺส นิวารณตฺถํ อุทฺทานนฺติ อธิปฺปาโย. จตุโร จ วิปลฺลาสาติ สุภสุขนิจฺจอตฺตสฺา. กิเลสา ภวนฺติ เอตฺถ นวปเทสูติ ภูมี, กิเลสานํ ภูมีติ กิเลสภูมี, กิเลสปวตฺตนฏฺานานิ นว ปทานีติ วุตฺตํ โหติ.

จตุโร สติปฏฺานาติ อสุภทุกฺขอนิจฺจอนตฺตสฺา. อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ ภูมี ปวตฺตนฏฺานานิ สโมสรณฏฺานานิ.

นวหิ กุสลปเทหิ กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติ. นวหิ กุสลปเทหิ สห กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ สห อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺตีติ อุทฺเทสวาเร วุตฺตาวเสโส สํวณฺณนานุสาเรน วิชานิตพฺโพ.

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

อุทฺเทสวารสฺส อตฺถวิภาวนา นิฏฺิตา.

๓. นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา

. หาราทีสุ สมุทายสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส อุทฺเทโส อุทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม นิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุทฺทิฏฺเ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต เนตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ อุทฺทิฏฺเ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ สงฺเขปโต’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔) วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา? เทสนา วิจโย’’ติอาทิอุทฺเทสปาเ. สงฺเขปโตติ สมาสโต. เนตฺตีติ เนตฺติปฺปกรณํ. กิตฺติตาติ กถิตา, อิทานิ นิทฺเทสโต กเถสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.

.

‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ.

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติ. –

คาถายํ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต อาคตา อสฺสาโทปิ อาทีนวตา อาทีนโวปิ นิสฺสรณมฺปิ ผลมฺปิ อุปาโยปิ โยคีนํ อตฺถาย ภควโต อาณตฺติปิ อิเม ธมฺมา ทสฺสิตา สํวณฺณิตา สํวณฺณนาวเสน าปิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโร นามาติ อตฺถโยชนา.

วจนตฺถาทโย อฏฺกถายํ วิตฺถารโต วุตฺตาว, ตสฺมา กิฺจิมตฺตเมว กเถสฺสามิ. อสฺสาทียเตติ อสฺสาโท, โก โส? สุขํ, โสมนสฺสํ, อิฏฺารมฺมณภูตา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา จ. อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, โก โส? ตณฺหา, วิปลฺลาสา จ. วิปลฺลาสวเสน หิ เอกจฺเจ สตฺตา อนิฏฺมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺากาเรน อสฺสาเทนฺติ.

อาภุสํ กมฺเมน ทีนํ ทุกฺขาทิ หุตฺวา วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, ทุกฺขาทิ. อถ วา อติวิย อาทีนํ กปณํ หุตฺวา วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, ตถาภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยคโต.

นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโค. นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ, นิพฺพานํ. ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. นิสฺสรณเภโท อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔ หารสงฺเขป) พหุธา วุตฺโตว.

ผลติ ปวตฺตตีติ ผลํ, เทสนาย ผลํ. ยทิปิ เทสนา ผลนิปฺผาทิกา น โหติ, ตถาปิ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปุฺสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ปุฺสมฺภารเหตุโต ผลํ ปวตฺตํ, ตสฺมา เทสนาย ผลํ นามาติ. กตมํ ตํ? เทวมนุสฺเสสุ อายุวณฺณสุขพลยสปริวารอธิปเตยฺยอุปธิสมฺปตฺติจกฺกวตฺติสิริเทวรชฺช- สิริจตุสมฺปตฺติจกฺกสีลสมาธิสมฺปทา วิชฺชาภิฺา ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิโย.

ปจฺจยสามคฺคึ อุปคนฺตฺวา อยติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ อุปาโย, โก โส? อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา. ปุริมา ปฏิปทา หิ ปจฺฉิมาย ปฏิปทาย อธิคมูปาโย, ปรมฺปราย มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส จ อุปาโย. เกจิ ‘‘มคฺโคปิ อุปาโย’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน นิพฺพานเมว นิสฺสรณนฺติ วุตฺตํ สิยา. ‘‘เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ อิทํ นิสฺสรณ’’นฺติ (เนตฺติ. ๕) ปน อริยมคฺคสฺส นิสฺสรณภาวํ วกฺขติ, ตสฺมา เกสฺจิ วาโท น คเหตพฺโพ.

อาณตฺตีติ อาณารหสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ หิตสิทฺธิยา ‘‘เอวํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชาหิ, มิจฺฉาปฏิปตฺตึ มา ปฏิปชฺชาหี’’ติ วิธานํ อาณาปนํ อาณตฺติ นาม.

ยุชฺชนฺติ ปยุชฺชนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาสูติ โยคิโน, เวเนยฺยา, เตสํ โยคีนํ อตฺถายาติ วจนเสสํ นีหริตฺวา โยชนา กาตพฺพา. สุตฺเต อาคตานํ สพฺเพสํ อสฺสาทาทีนํ เอกเทสาคตานมฺปิ นีหริตฺวา สพฺเพสํ วิภชนสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโรติ นิทฺเทสโต คเหตพฺโพ, โส จ วิภชนากาโร เทสนาหารวิภงฺเค (เนตฺติ. ๕) อาคมิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิโตติ.

เทสนาหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม วิจยหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘ยํ ปุจฺฉิตฺจ วิสฺสชฺชิตฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีติ.

สุตฺตสฺส โย ปวิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโ’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ สุตฺตสฺส ยํ ปุจฺฉิตฺจ ยา ปุจฺฉา วิจยมานา จ สุตฺตสฺส ยํ วิสฺสชฺชิตฺจ ยา วิสฺสชฺชนา วิจยมานา จ สุตฺตสฺส โย ปทาทิวิจโย, อสฺสาทาทิวิจโย จ อตฺถิ, เต วุตฺตปฺปการา วิจยมานา ปุจฺฉาทโย เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจิยนฺติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโรติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา กาตพฺพา.

ปุจฺฉียเต ปุจฺฉิตํ. วิสฺสชฺชียเต วิสฺสชฺชิตนฺติ ภาวสาธนตฺโถ ทฏฺพฺโพ, น กมฺมสาธนตฺโถ. เตน วุตฺตํ ฏีกายํ ‘‘ภาวตฺเถ โตติ อาห – ‘วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา’’’ติ.

‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ นิยมิตตฺตา สํวณฺณนาวเสน อฏฺกถายํ อาคตํ น คเหตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ. โส วิจโย หาโร อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔ หารสงฺเขป) วุตฺโตว. กถํ? –

‘‘อยํ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ทิฏฺสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา สตฺตาธิฏฺานา ธมฺมาธิฏฺานา เอกาธิฏฺานา อเนกาธิฏฺานา สมฺมุติวิสยา ปรมตฺถวิสยา อตีตวิสยา อนาคตวิสยา ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจโย เวทิตพฺโพ. ‘‘อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ วิภชฺชพฺยากรณํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ ปนํ สาวเสสํ นิรวเสสํ สอุตฺตรํ นิรุตฺตรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวิจโย.

‘‘อยํ ปุจฺฉา อิมินา สเมติ, เอเตน น สเมตี’’ติ ปุจฺฉิตตฺถํ อาเนตฺวา, วิจโย ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทิตฺวา จ วิจโย ปุพฺพาปรวิจโย. ‘‘อยํ อนุคีติ วุตฺตตฺถสงฺคหา อวุตฺตตฺถสงฺคหา ตทุภยตฺถสงฺคหา กุสลตฺถสงฺคหา อกุสลตฺถสงฺคหา’’ติอาทินา อนุคีติวิจโย. อสฺสาทาทีสุ สุขเวทนาย ‘‘อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ตณฺหาย ‘‘อารมฺมณคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, วิปลฺลาสานํ ‘‘วิปรีตคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, อวสิฏฺานํ เตภูมกธมฺมานํ ‘‘ยถาสกลกฺขณา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ, ทฺวาจตฺตาลีสาธิเก จ ทุกสเต ลพฺภมานปทวเสน ตํตํอสฺสาทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อสฺสาทวิจโย.

ทุกฺขเวทนาย ‘‘อนิฏฺานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ทุกฺขสจฺจานํ ‘‘ปฏิสนฺธิลกฺขณา’’ติอาทินา, อนิจฺจตาทีนํ อาทิอนฺตวนฺตตาย อนิจฺจนฺติกตาย จ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ โลกิยธมฺมานํ สํกิเลสภาคิยหานภาคิยตาทิวเสน อาทีนววุตฺติยา โอการนิทฺธารเณน อาทีนววิจโย. นิสฺสรณปเท อริยมคฺคสฺส อาคมนโต กายานุปสฺสนาทิปุพฺพภาคปฏิปทาวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสน, นิพฺพานสฺส ยถาวุตฺตปริยายวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสนาติ เอวํ นิสฺสรณวิจโย. ผลาทีนํ ตํตํสุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพผลสฺส ตทุปายสฺส ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตวิธิวจนสฺส จ วิภาคนิทฺธารณวเสน วิจโย เวทิตพฺโพ. เอวํ ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุจฺฉาปุพฺพาปรานุคีตีนํ, อสฺสาทาทีนฺจ วิเสสนิทฺธารณวเสเนว วิจยลกฺขโณ ‘‘วิจโย หาโร’’ติ เวทิตพฺโพติ –

เอวํ วุตฺโตว.

วิสฺสชฺชนวิเสโส ปน ฏีกายํ วุตฺโต. กถํ? –

‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘อาม, จกฺขุ อนิจฺจเมวา’’ติ เอกนฺตโต วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ, ‘‘อฺินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพํ, สจฺฉิกาตพฺพฺจา’’ติ ปุฏฺเ ‘‘มคฺคปริยาปนฺนํ ภาเวตพฺพํ, ผลปริยาปนฺนํ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ วิภชิตฺวา วิสฺสชฺชนํ วิภชฺชพฺยากรณํ, ‘‘อฺินฺทฺริยํ กุสล’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘กึ อนวชฺชฏฺโ กุสลตฺโถ, อุทาหุ สุขวิปากฏฺโ’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ, ‘‘สสฺสโต อตฺตา, อสสฺสโต วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อพฺยากตเมต’’นฺติอาทินา อวิสฺสชฺชนํ ปนํ, ‘‘กึ ปเนเต ‘กุสลา’ติ วา ‘ธมฺมา’ติ วา เอกตฺถา, อุทาหุ นานตฺถา’’ติ อิทํ ปุจฺฉนํ สาวเสสํ. วิสฺสชฺชนสฺส ปน สาวเสสโต เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เทสนายํ เวทิตพฺพา. อปาฏิหีรกํ สอุตฺตรํ สปฺปาฏิหีรกํ นิรุตฺตรํ, เสสํ วิจยหารนิทฺเทเส สุวิฺเยฺยเมวาติ –

วุตฺโตว. สํวณฺณนาสุ วุตฺโต อตฺโถ อนากุโล ปากโฏ ยติโปเตหิ วิฺาโต, โส สพฺพตฺถ อมฺเหหิ น วิภตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.

วิจยหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ยุตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ.

ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโ’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ สพฺเพสํ โสฬสนฺนํ หารานํ ยา ภูมิ ปวตฺตนฏฺานภูตํ พฺยฺชนํ, โย โคจโร สุตฺตตฺโถ จ อตฺถิ, เตสํ ภูมิสงฺขาตพฺยฺชนโคจรสงฺขาตสุตฺตตฺถานํ ยา ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา ยุตฺตายุตฺตีนํ วิจารณา สํวณฺณนา กตา, โส ยุตฺติอยุตฺติปริกฺขาวิจารณสงฺขาโต สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ยุตฺติ หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.

เตสํ หารานํ ภูมิภูตสฺส สุตฺเต อาคตสฺส พฺยฺชนสฺส ยุตฺติภาโว ทุวิโธ สภาวนิรุตฺติภาโว, อธิปฺเปตตฺถวาจกภาโว จ. โคจรภูตสฺส ปน สุตฺเต อาคตสฺส ยุตฺติภาโว สุตฺตวินยธมฺมตาหิ อวิโลมนํ. อยุตฺติภาโว วุตฺตวิปริยาเยน คเหตพฺโพ.

ยุตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปทฏฺานหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺานํ.

อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺาโน’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ธมฺมนฺติ ยํ กิฺจิ กุสลาทิธมฺมํ สุตฺเต ชิโน เทเสติ, ตสฺส สุตฺเต ชิเนน เทสิตสฺส กุสลาทิธมฺมสฺส ยฺจ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตํ ตํ ปทฏฺานฺจาติ เอวํ วุตฺตนเยน ยาว ยตฺตกา สพฺเพ ธมฺมา สุตฺเต ชิเนน เทสิตา, ตตฺตกานํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ยฺจ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตสฺส จ ปทฏฺานสฺส ยฺจ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตํ ตํ ปทฏฺานฺจ, อิติ เอวํ วุตฺตนเยน ยาว ยตฺตกา สพฺเพ ปทฏฺานธมฺมา นิทฺธาเรตพฺพาว, ตตฺตกานิ สพฺพานิ ธมฺมปทฏฺานานิ ยถานุรูปํ นิทฺธาเรตฺวา เยน สํวณฺณนาวิเสเสน กถิตานิ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปทฏฺาโน หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.

สุตฺเต เทสิตกุสลธมฺมสฺส โยนิโสมนสิการสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ ปทฏฺานํ, สุตฺเต เทสิตอกุสลธมฺมสฺส อโยนิโสมนสิการอสทฺธมฺมสฺสวนอสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ ปทฏฺานํ, อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ยถารหํ กุสลากุสลาพฺยากตา ปทฏฺานนฺติอาทินา นิทฺธาเรตพฺพนฺติ.

ปทฏฺานหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ลกฺขณหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ.

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เอกธมฺเม สุตฺเต ภควตา วุตฺตมฺหิ, อฏฺกถายํ นิทฺธาริเต วา สติ เตน ธมฺเมน เย เกจิ ธมฺมา เอกลกฺขณา ภวนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมา สุตฺเต สรูปโต อวุตฺตาปิ สมานลกฺขณตาย สํวณฺเณตพฺพภาเวน อาเนตฺวา เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วุตฺตา ภวนฺติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ลกฺขโณ นาม หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.

เอกํ สมานํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ เอกลกฺขณา, สมานลกฺขณา, สหจาริตาย วา สมานกิจฺจตาย วา สมานเหตุตาย วา สมานผลตาย วา สมานารมฺมณตาย วา อวุตฺตาปิ นิทฺธาริตาติ. กถํ? – ‘‘นานตฺตกายานานตฺตสฺิโน (ที. นิ. ๓.๓๔๑, ๓๕๗, ๓๕๙; อ. นิ. ๙.๒๔), นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตาย สฺาย สหคตา ธมฺมา นิทฺธาริตา. ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๙) สมานกิจฺจตา, ปิยวจนอตฺถจริยา สมานตฺถตาปิ นิทฺธาริตา, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สมานเหตุตาย สฺาทโยปิ นิทฺธาริตา, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สมานผลตาย ตณฺหุปาทานาทโยปิ นิทฺธาริตา, ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔) สมานารมฺมณตาย ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโยปิ นิทฺธาริตา, นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพาติ อตฺโถติ. วิตฺถาโร วิภงฺควาเร (เนตฺติ. ๒๓) อาคมิสฺสติ.

ลกฺขโณ หาโร นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม จตุพฺยูโห หาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย, พฺยฺชนมถ เทสนานิทานฺจ;

ปุพฺพาปรานุสนฺธี, เอโส หาโร จตุพฺยูโห’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เนรุตฺตํ สุตฺตปทนิพฺพจนฺจ พุทฺธานํ ตสฺส ตสฺส สุตฺตสฺส เทสกานํ, สาวกานํ วา อธิปฺปาโย จ อตฺถพฺยฺชเนน พฺยฺชนมุเขน เทสนานิทานฺจ ปุพฺพาปเรน อนุสนฺธิ จ เอเต นิรุตฺตาทโย เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภาวียนฺติ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘จตุพฺยูโห หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโ. เทสนาปวตฺตินิมิตฺตํ เทสกสฺส อชฺฌาสยาทิ เทสนานิทานํ นาม. จตุพฺยูหหารสฺส พหุวิสยตฺตา วิภงฺเค (เนตฺติ. ๒๕ อาทโย) ลกฺขณสมฺปตฺตึ กตฺวา กถยิสฺสาม.

จตุพฺยูหหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม อาวฏฺฏหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺานํ;

อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ปรกฺกมธาตุอาทีนํ ปทฏฺาเน เอกมฺหิ อารมฺภธาตุอาทิเก เทสนารุฬฺเห สติ วิสภาคตาย วา เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสติ, เทสนาย สรูปโต อคฺคหเณน วา เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสติ, เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ปริเยสิตฺวา โยเชนฺโต เทสนํ ปมาทาทีนํ ปทฏฺานภูเต โกสชฺชาทิเก ปฏิปกฺเข อาวฏฺฏติ อาวฏฺฏาเปติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘อาวฏฺโฏ หาโร นามา’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.

‘‘ปฏิปกฺเข’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, เสเสปิ สภาเค อาวฏฺฏนโต. น หิ อารมฺภธาตุอาทิเก เทสนารุฬฺเห สติ ตปฺปฏิปกฺเข โกสชฺชาทิเกเยว เทสนํ อาวฏฺเฏติ, อถ โข อวเสสวีริยารมฺภาทิเกปิ เทสนํ อาวฏฺเฏตีติ.

อาวฏฺฏหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม วิภตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘ธมฺมฺจ ปทฏฺานํ, ภูมิฺจ วิภชเต อยํ หาโร.

สาธารเณ อสาธารเณ จ เนยฺโย วิภตฺตี’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ กุสลาทิวเสน อเนกวิธํ สภาวธมฺมฺจ ทานสีลาทิปทฏฺานฺจ ‘‘ทสฺสนภูมิ ภาวนาภูมี’’ติ เอวมาทิกํ ภูมิฺจ สาธารเณ จ อสาธารเณ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภชเต, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘วิภตฺติ หาโร’’ติ เนยฺโยติ อตฺถโยชนา.

‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตา กุสลา วาสนาภาคิยา, อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตา กุสลา นิพฺเพธภาคิยา’’ตฺยาทินา, ‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตา อกุสลา กิเลสภาคิยา’’ตฺยาทินา ธมฺมฺจ, ‘‘อิทํ สีลํ อิมสฺส มหคฺคตวิเสสสฺส ปทฏฺานํ, อิทํ สีลํ อิทํ ฌานํ อิมสฺส โลกุตฺตรสฺส ปทฏฺาน’’นฺตฺยาทินา ปทฏฺานฺจ, ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพสฺส ปุถุชฺชโน ภูมิ, ภาวนาปหาตพฺพสฺส โสตาปนฺนาทโย ภูมิ’’ตฺยาทินา ภูมิฺจ, ‘‘กามราคพฺยาปาทา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนานํ สาธารณา’’ตฺยาทินา สาธารเณ จ, ‘‘กามราคพฺยาปาทา อนาคามิอรหนฺตานํ อสาธารณา’’ตฺยาทินา อสาธารเณ จ เยน วิภชติ, โส วิภตฺติ หาโร นามาติอาทินา (เนตฺติ. ๓๓-๓๔) วิตฺถาเรตฺวา วิภชนากาโร คเหตพฺโพ.

วิภตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

.

‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม, นิทฺทิฏฺเ ภาวิเต ปหีเน จ.

ปริวตฺตติ ปฏิปกฺเข, หาโร ปริวตฺตโน นามา’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ สุตฺเต ภาวิเต ภาวิตพฺเพ กุสเล อนวชฺชธมฺเม นิทฺทิฏฺเ กถิเต, สํวณฺณิเต วา ปหีเน ปหาตพฺเพ อกุสเล สาวชฺชธมฺเม นิทฺทิฏฺเ กถิเต, สํวณฺณิเต วา เตสํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺเข วิปรีตธมฺเม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ปริวตฺตติ ปริวตฺเตติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปริวตฺตโน หาโร นามา’’ติ เวทิตพฺโพติ อตฺถโยชนา.

‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติอาทินา จ ‘‘ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส ปาณาติปาโต ปหีโน’’ติอาทินา จ ‘‘ภุฺชิตพฺพา กามา …เป… กาเมหิ เวรมณี เตสํ อธมฺโม’’ติอาทินา จ ปฏิปกฺเข ปริวตฺตนภาวํ วิภงฺควาเร (เนตฺติ. ๓๕ อาทโย) วกฺขตีติ น วิตฺถาริตา.

ปริวตฺตนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม เววจนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๐.

‘‘เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุตฺเต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺส.

โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เอกธมฺมสฺส ปทตฺถสฺส สุตฺเต วุตฺตานิ ตุ วุตฺตานิ เอว, พหูนิ ตุ พหูนิ เอว เววจนานิ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน โย สุตฺตวิทู ชานาติ, ชานิตฺวา เอกสฺมึเยว ปทตฺเถ โยเชติ, ตสฺส สุตฺตวิทุโน โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘เววจโน นาม หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.

เอตฺถ จ โย โส-สทฺทา อสมานตฺถา จ โหนฺตีติ ‘‘โย สุตฺตวิทู’’ติ วตฺวา ‘‘โส สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตนฺติ. ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส เอกสฺมึเยว อตฺเถ ภควติ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา, ผลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวตฺโต อุทฺธฏสลฺโล นิรุฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฏโก นิพฺพาปิตปริยุฏฺาโน พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวโน อชฺฌาสยวีติวตฺโต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกนฺโต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุตฺโต อิฏฺานิฏฺเสุ ธมฺเมสุ อสงฺเขปคโต พนฺธนาติวตฺโต ปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปชฺโชตกโร ตโมนุโท รณฺชโห อปริมาณวณฺโณ อปฺปเมยฺยวณฺโณ อสงฺเขยฺยวณฺโณ อาภงฺกโร ปภงฺกโร ธมฺโมภาสปชฺโชตกโร’’ติ (เนตฺติ. ๓๘) เอวมาทีนิ พหูนิ เววจนานิ โยชิตานิ. วิตฺถาโร วิภงฺควาเร (เนตฺติ. ๓๗ อาทโย) อาคมิสฺสติ.

เววจนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปฺตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๑.

‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปฺตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสติ.

โส อากาโร เยฺโย, ปฺตฺตี นาม โส หาโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ภควา เอกํ ขนฺธาทิธมฺมํ วิวิธาหิ นิกฺเขปปฺปภวปฺตฺตาทีหิ ปฺตฺตีหิ เยน ปฺาเปตพฺพากาเรน เทเสติ, โส ปฺาเปตพฺพากาโร เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภาวิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปฺตฺติ หาโร นามา’’ติ เยฺโยติ อตฺถโยชนา.

ตตฺถ วิวิธาหิ ปฺตฺตีหิ นิกฺเขปปฺตฺติปภวปฺตฺติปริฺาปฺตฺติปหานปฺตฺติ- ภาวนาปฺตฺติสจฺฉิกิริยาปฺตฺตินิโรธปฺตฺตินิพฺพิทาปฺตฺตีติ เอวมาทิปฺตฺตีหิ เอกปทตฺถสฺเสว ปฺาเปตพฺพาการวิภาวนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปฺตฺติ หาโร นามาติ.

ตตฺถ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปฺตฺติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ฉนฺนํ ธาตูนํ, อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปฺตฺติ.

‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรุฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖) เอวมาทิ ปภวปฺตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จาติ.

‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖) เอวมาทิ ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส, ‘‘ปหานปฺตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นิโรธสฺสา’’ติ จ ‘‘นิกฺเขปปฺตฺติ สุตมยิยา ปฺาย, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปฺตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสา’’ติ เอวมาทิวิตฺถาโร วิภงฺเค (เนตฺติ. ๓๙ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.

ปณฺณตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม โอตรณหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๒.

‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุอายตนา.

เอเตหิ โอตรติ โย, โอตรโณ นาม โส หาโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ โย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ เย อินฺทฺริยขนฺธา จ ยานิ ธาตุอายตนานิ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นิทฺธาริตานิ, เอเตหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินฺทฺริยขนฺธธาตายตเนหิ, สุตฺเต อาคตปทตฺถมุเขน นิทฺธาริยมาเนหิ จ โย สํวณฺณนาวิเสโส โอตรติ โอคาหติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเก ตตฺถ วาจกวเสน, ตตฺถ าปกวเสน วา อนุปวิสติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร นามาติ อตฺถโยชนา.

ตตฺถ อินฺทฺริยขนฺธาติ อินฺทฺริยานิ จ ขนฺธา จาติ อินฺทฺริยขนฺธา. ธาตุอายตนาติ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ธาตุอายตนา. กถํ โอตรโณ? ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔๒) ปาโ.

อุทฺธนฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จ. อโธติ กามธาตุ. สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโตติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติ. ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ, อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปฺากฺขนฺเธน, อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณา.

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาติ เอวมาทีหิ วิภงฺเค (เนตฺติ. ๔๒ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.

โอตรณหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม โสธนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๓.

‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห, คาถายํ ปุจฺฉิตา ยมารพฺภ.

สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา, หาโร โส โสธโน นามา’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ติสฺสํ คาถายํ อารุฬฺเห ปฺเห าตุมิจฺฉิเต อตฺเถ ภควตา วิสฺสชฺชนคาถายํ วิสฺสชฺชิตมฺหิ ยํ สุตฺตตฺถํ อารพฺภ อธิกิจฺจ สา คาถา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉนตฺถาย ปิตา, ตสฺส สุตฺตตฺถสฺส เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา วิจารณา ภเว, โส สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร นามาติ อตฺถโยชนา.

กถํ? ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต. ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต. ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต. ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปทฺจ โสธิตํ, อารมฺโภ จ โสธิโตติ. เอวํ ปทาทีนํ โสธิตาโสธิตภาววิจาโร หาโร โสธโน นาม. วิตฺถารโต ปน วิภงฺเค (เนตฺติ. ๔๕ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.

โสธนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม อธิฏฺานหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๔.

‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺา.

เต น วิกปฺปยิตพฺพา, เอโส หาโร อธิฏฺาโน’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เย ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา เอกตฺตตาย สามฺเนปิ จ เวมตฺตตาย วิเสเสนปิ นิทฺทิฏฺา, เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นิทฺทิฏฺา ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา น วิกปฺปยิตพฺพา สามฺวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต, กาลทิสาวิเสสาทีนํ วิย อเปกฺขาสิทฺธิโต จ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺาโน หาโรติ อตฺถโยชนา.

ตตฺถ เอกตฺตตายาติ เอกสฺส สมานสฺส ภาโว เอกตฺตํ, เอกตฺตเมว เอกตฺตตา, ตาย. เอกสทฺโท เจตฺถ สมานตฺถวาจโก, น สงฺขฺยาวาจโกติ. เวมตฺตตายาติ วิสิฏฺา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตา เอว เวมตฺตํ, เวมตฺตสฺส ภาโว เวมตฺตตา, ตาย. ยถา หิ ‘‘อชฺช สฺเว’’ติ วุจฺจมานา กาลวิเสสา อนวฏฺิตา ภวนฺติ, ‘‘ปุริมา ทิสา, ปจฺฉิมา ทิสา’’ติ วุจฺจมานา ทิสาวิเสสา, เอวํ สามฺวิเสสา จ อตฺถสฺส สภาวาติ. ตถา หิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจมานํ ชาติอาทึ อเปกฺขาย สามฺํ สมานมฺปิ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหติ. เอส นโย สมุทยสจฺจาทีสุปีติ. ‘‘ทุกฺข’’นฺติ เอกตฺตตา. ‘‘ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, มรณํ ทุกฺข’’นฺติ เอวมาทิ เวมตฺตตา. ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอกตฺตตา, ‘‘ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา’’ติ เอวมาทิ เวมตฺตตาติ เอวมาทิ วิตฺถาโร วิภงฺเค (เนตฺติ. ๔๖ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.

อธิฏฺานหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปริกฺขารหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๕.

‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ, ชนยนฺติปฺปจฺจยา ปรมฺปรโต.

เหตุมวกฑฺฒยิตฺวา, เอโส หาโร ปริกฺขาโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ อวิชฺชาทิกา เย ปจฺจยธมฺมา สงฺขาราทิกํ ยํ ผลธมฺมํ ปจฺจยา สหชาตปจฺจเยน ปรมฺปรโต ปรมฺปรปจฺจยภาเวน ชนยนฺติ, ตสฺส สงฺขาราทิผลสฺส ปจฺจยํ ปริกฺขารภูตํ ปุริมุปฺปนฺนํ อวิชฺชาทิกํ อสาธารณํ ชนกํ เหตุํ, อโยนิโสมนสิการาทิกํ สาธารณํ ปจฺจยเหตุฺจ อวกฑฺฒยิตฺวา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา โย สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขารสํวณฺณนาภาเวน ปวตฺโต, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร นามาติ อตฺถโยชนา. อวิชฺชาทโย หิ อวิชฺชาทีนํ อสาธารณเหตู ภวนฺติ, อโยนิโสมนสิการาทโย สาธารณปจฺจยา. เตนาห – ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย’’ติ, ‘‘อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตุ, อโยนิโสมนสิกาโร ปจฺจโย’’ติอาทิกํ (เนตฺติ. ๔๙) วิภงฺควจนฺจ.

ปริกฺขารหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม สมาโรปนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๖.

‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา.

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เย สีลาทโย ธมฺมา ยํมูลา เยสํ สมาธิอาทีนํ มูลา, เต สีลาทโย ธมฺมา เตสํ สมาธิอาทีนํ ปทฏฺานภาเวน สํวณฺณนาวิเสเสน สมาโรปยิตพฺพา, เย จ ราควิราคเจโตวิมุตฺติเสกฺขผลกามธาตุสมติกฺกมนาทิสทฺทา อนาคามิผลตฺถตาย เอกตฺถา สมานตฺถาติ พุทฺธมุนินา ปกาสิตา, เต ราค…เป… ติกฺกมนาทิสทฺทา อฺมฺเววจนภาเวน สมาโรปยิตพฺพา, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร นามาติ อตฺถโยชนา.

เอตฺถ จ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส ปริยายนฺตรวิภาวนาปาริปูรี กถิตา, ภาวนาปาริปูรี จ ปหาตพฺพสฺส ปหาเนน โหตีติ ภาวนาสมาโรปนปหานสมาโรปนาปิ ทสฺสิตาติ จตุพฺพิโธ สมาโรปโน ปทฏฺานสมาโรปโน, เววจนสมาโรปโน, ภาวนาสมาโรปโน, ปหานสมาโรปโนติ.

ตตฺถ กายิกสุจริตํ, วาจสิกสุจริตฺจ สีลกฺขนฺโธ, มโนสุจริเต อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท จ สมาธิกฺขนฺโธ, สมฺมาทิฏฺิ ปฺากฺขนฺโธ. สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ, สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ จ สมถสฺส ปทฏฺานํ, ปฺากฺขนฺโธ วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ. สมโถ ราควิราคเจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺานํ, วิปสฺสนา อวิชฺชาวิราคปฺาวิมุตฺติยา ปทฏฺานนฺติ เอวมาทิ ปทฏฺานสมาโรปโน. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ, อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํ, อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ, อวิชฺชาวิราคา เจโตวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํ, อิทํ เววจนํ. ปฺินฺทฺริยํ, ปฺาพลํ, อธิปฺาสิกฺขา, ปฺากฺขนฺโธติ เอวมาทิ เววจนนฺติ เอวมาทิ เววจนสมาโรปโน. กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ เอวมาทิ ภาวนาสมาโรปโน. กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อภิชฺฌากายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, ราคสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, รูปูปิกา จสฺส วิฺาณฏฺิติ ปริฺํ คจฺฉติ, รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, เวทนาสูติ เอวมาทิ ปหานสมาโรปโนติ เอวมาทิ สมาโรปโน หาโร นิยุตฺโตติ.

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา.

โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺิตา.

นยนิทฺเทสวิภาวนา

๑๗. หารนิทฺเทสา นิทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตเม นยนิทฺเทสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตณฺหฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา เอวํ อุทฺเทสกฺกเมเนว หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต อาคตํ ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน คหิตํ ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต อาคเตน สมเถน, สุตฺเต อาคตาย วิปสฺสนาย อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิเตน สมเถน, คหิตาย วิปสฺสนาย โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ สจฺเจหิ โยเชตฺวา เนติ, อยํ สํวณฺณนาวิเสโส โส นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺถโยชนา.

เอตฺถ จ อตฺถนยสฺส ภูมิ, สํวณฺณนา จ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตํ. น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโยว. ตสฺส ปน อตฺถนยสฺส ยา สํวณฺณนา อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา ปวตฺตา, ตสฺส สํวณฺณนาว นยโวหาโร กโตติ วิตฺถารโต หารสมฺปาเต (เนตฺติ. ๗๘-๗๙) อาคมิสฺสติ.

นนฺทิยาวฏฺฏนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๘.

‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ, เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหิ.

ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหู’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส อกุสเล สมูเลหิ อตฺตโน อกุสลสฺส ตีหิ โลภาทีหิ มูเลหิ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, กุสเล จ กุสลมูเลหิ ตีหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ ภูตํ กุสลากุสลํ เนติ, น อภูตํ มายามรีจิอาทโย วิย, ตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น ฆฏาทโย วิย สมฺมุติสจฺจมตฺตํ, อวิตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น วิตถํ. กุสลากุสลานํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา ภูตา ปรมตฺถสจฺจตฺตา ตถา, อกุสลสฺส อิฏฺวิปากตาภาวโต, กุสลสฺส จ อนิฏฺวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถา ภวนฺติ, กุสลากุสลา หิ เอเตสํ ติณฺณํ ‘‘ภูตํ, ตถํ, อวิตถ’’นฺติ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺพฺพา.

อถ วา อกุสลมูเลหิ อกุสลานิ, กุสลมูเลหิ จ กุสลานิ นยนฺโต อยํ นโย ภูตํ ตถํ อวิตถํ เนติ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชติ. ทุกฺขาทีนิ หิ พาธกาทิภาวโต อฺถาภาวาภาเวน ภูตานิ, สจฺจสภาวตฺตา ตถานิ, อวิสํวาทนโต อวิตถานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐; ปฏิ. ม. ๒.๘). อกุสลาทิสุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณํ ตํ สํวณฺณนาวิเสสํ ติปุกฺขลํ นยนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนา.

ตตฺถ ตีหิ เหตูหิ ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล อกุสลาทิโก อตฺถนโย สํวณฺณนาวิเสโสติ านูปจารโต ติปุกฺขลนโย นามาติ. วิตฺถาโร ปน หารสมฺปาเต (เนตฺติ. ๘๗-๘๘) อาคมิสฺสติ.

ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม สีหวิกฺกีฬิตนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๑๙.

‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม.

เอตํ นยํ นยวิทู, สีหวิกฺกีฬิตํ อาหู’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต วุตฺเตหิ วิปลฺลาเสหิ กิเลเส สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต วุตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม โวทานปกฺขํ เนติ, เอตํ สํวณฺณนาวิเสสํ นยวิทู สทฺธมฺมนยโกวิทา, อตฺถนยกุสลา เอว วา สีหวิกฺกีฬิตํ นยนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนา.

ตตฺถ วิปลฺลาเสหีติ อสุเภ สุภํ, ทุกฺเข สุขํ, อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จตูหิ วิปลฺลาเสหิ. อินฺทฺริเยหีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ. สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺเม. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว. วิตฺถาโร ปน หารสมฺปาเต (เนตฺติ. ๘๖-๘๗) อาคมิสฺสตีติ.

สีหวิกฺกีฬิตนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ทิสาโลจนนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๒๐.

‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย, กุสลากุสลา ตหึ ตหึ วุตฺตา.

มนสา โวโลกยเต, ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหู’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. ‘‘สีหโลจนํ อาหู’’ติ ปาโ ลิขิโต, โส ปน น เถรสฺส ปาโติ ทฏฺพฺโพ ภินฺนลกฺขณตฺตา. ตตฺถ ตหึ ตหึ เวยฺยากรเณสุ เย กุสลากุสลา นยสฺส ทิสาภูตา ธมฺมา วุตฺตา, เต กุสลากุสเล นยสฺส ทิสาภูตธมฺเม อพหิ อพฺภนฺตรํ จิตฺเต เอว ยํ โอโลกนํ กโรติ, ตํ โอโลกนํ ขุ โอโลกนํ เอว ทิสาโลจนนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนา.

ตตฺถ เวยฺยากรเณสูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสุ. กุสลาติ โวทานิยา. อกุสลาติ สํกิเลสิกา. วุตฺตาติ สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา. โอโลกยเตติ เต กุสลาทิธมฺเม จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปมา ทิสา, อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภาเวน อุปปริกฺขติ, วิจาเรตีติ อตฺโถ. ขูติ อวธารณตฺเถ นิปาโต, เตน ทิสาโลจนนโย โกจิ อตฺถวิเสโส น โหตีติ ทสฺเสตีติ.

๒๑. ทิสาโลจนนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ. อมฺเหหิ จ าโต. ‘‘กตโม องฺกุสนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โอโลเกตฺวา’’ติอาทิคาถา วุตฺตา. ตตฺถ ตํตํนยทิสาภูเต สพฺเพ กุสลากุสเล ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา อุกฺขิปิย สุตฺตโต อุทฺธริตฺวา ยํ สมาเนติ ยํ สมานยนํ กโรติ, อยํ สมานยนสงฺขาโต นโย องฺกุโส นโย นามาติ อตฺถโยชนา.

เอตฺถ จ องฺกุโส นาม หตฺถีนํ อิจฺฉิตฏฺานํ อานยนการณภูโต วชิราทิมโย ติกฺขคฺโค อุชุวงฺกภูโต ทพฺพสมฺภารวิเสโส, อยมฺปิ นโย องฺกุโส วิยาติ อตฺเถน องฺกุโส. เอเตน หิ นเยน อิจฺฉิตํ สุตฺตตฺถํ นยตีติ. มุขฺยโต ปน องฺเก วิชฺฌนฏฺาเน อุทฺธโฏ อสติ อนฺโต ปวิสตีติ องฺกุโส. องฺกสทฺทูปปทอุปุพฺพอสธาตุ อปจฺจโยติ. อยมฺปิ นโย โกจิปิ อตฺถวิเสโส น โหตีติ.

โสฬส หารนิทฺเทสา เจว ปฺจ นยนิทฺเทสา จ อาจริเยน นิทฺทิฏฺา. อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต กึ โสฬส หารา ปมํ โยเชตพฺพา, อุทาหุ นยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๒๒.

‘‘โสฬส หารา ปมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา.

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ติหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ. –

คาถมาห. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร, นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘โสฬส หารา ปม’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๒) วุตฺตํ. ตตฺถ โสฬส หารา พฺยฺชนปริเยฏฺิภาวโต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต สํวณฺณนาภาเวน ปมํ โยเชตพฺพา, โยเชนฺเตน นิทฺทิฏฺา หารานุกฺกเมเนว โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยา. หารสํวณฺณนานุกฺกเมน สํวณฺเณตพฺพํ ปมํ สํวณฺเณตฺวา ปจฺฉา ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา องฺกุสนเยน เนตฺวา ตีหิ อตฺถนเยหิ นิทฺทิเสติ อธิปฺปาโย.

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

นยนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺิตา.

ทฺวาทสปทวิภาวนา

เนตฺติวิสยํ สาสนวรสงฺขาตํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตํ เยสํ พฺยฺชนปทานํ, อตฺถปทานฺจ วเสน ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ สงฺคหวาเร วุตฺตํ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สรูปโต นิทฺทิสิตุํ –

๒๓.

‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชนํ, นิรุตฺติ ตเถว นิทฺเทโส.

อาการฉฏฺวจนํ, เอตฺตาว พฺยฺชนํ สพฺพํ.

๒๔.

สงฺกาสนา ปกาสนา, วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺติ.

เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ, อตฺโถ กมฺมฺจ นิทฺทิฏฺ’’นฺติ. –

คาถาทฺวยํ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ เยสํ พฺยฺชนปทานํ, อตฺถปทานฺจ วเสน ‘ทฺวาทส ปทานิ ‘สุตฺต’นฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘อกฺขรปท’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓) วุตฺตํ.

ตตฺถ เกนฏฺเน อกฺขรนฺติ? อกฺขรฏฺเน อสฺจรณฏฺเน. อการาทิวณฺโณ หิ อการาทิโต อิการาทิปริยายํ นกฺขรติ, น สฺจรติ, น สงฺกมติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสฺจรณโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓). อปริโยสิเต ปเทติ จ วิภตฺยนฺตภาวํ อปฺปตฺเต ทฺวิติจตุกฺขรวนฺเตสุ ปเทสุ เอกทฺวิติกฺขรมตฺเตเยว อกฺขรํ นาม, ปริโยสิเต ปทํเยว, น อกฺขรนฺติ อธิปฺปาโย. ปทํ ปน ปเวสนโต อตฺถวเสน ปริยายํ สฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ อการาทิวณฺโณ อเววจนตฺตา. ‘‘มา เอวํ มฺสี’’ติอาทีสุ วา เอกกฺขรปทา มา-การาทิ อกฺขรํ นาม, วิภตฺยนฺตํ ปทํ ปน ปทเมว โหติ.

ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ. ตํ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตปฺปเภเทน จตุพฺพิธํ. ตตฺถ ทพฺพปธานํ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ นามปทํ. ตตฺถ หิ ทพฺพมาวิภูตรูปํ, กิริยา อนาวิภูตรูปา. กิริยาปธานํ ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ อาขฺยาตปทํ นาม. ตตฺถ หิ ผุสนาทิกิริยา อาวิภูตรูปา, ทพฺพมนาวิภูตรูปํ. กิริยาวิเสสโพธเหตุภูตํ ป-อุป-อิติเอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํ นาม. ‘‘จิรปฺปวาสึ (ธ. ป. ๒๑๙) อุปวุตฺถ’’นฺติ (อ. นิ. ๓.๗๑; สุ. นิ. ๔๐๕) เอวมาทีสุ หิ ป-อุปาทิสทฺทา วสนาทิกิริยาย วิโยคาทิวิสิฏฺตํ ทีเปนฺติ. วจนตฺโถ ปน นามปทอาขฺยาตปททฺวยํ อุปคนฺตฺวา ตสฺส ปททฺวยสฺส อตฺถํ สชฺชนฺตีติ อุปสคฺคาติ ทฏฺพฺโพ. กิริยาย เจว ทพฺพสฺส จ สรูปวิเสสปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอวํ, อิตี’’ติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํ อสฺสปิ สํวณฺณนายปิ อิจฺฉิตตฺตา, อกฺขเรน ปน กถํ คหิโตติ เจ? อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหิ สุณนฺตานํ วิเสสวิธานสฺส กตตฺตา ปทปริโยสาเน ปทตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหติ. ตสฺมา อกฺขเรนปิ อตฺถากาโร คหิโตวาติ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติ (เนตฺติ. ๙) จ.

วิวรณา วิตฺถารณา. วิภชนา จ อุตฺตานีกมฺมฺจ ปฺตฺติ จ วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺตีติ สมาหาเร อยํ ทฺวนฺทสมาโส. ตตฺถ วิภาคกรณํ วิภชนํ นาม. พฺยฺชนากาเรหิ โย อตฺถากาโร นิทฺทิสิยมาโน, โส อตฺถากาโร วิวรณวิภชนาติ ทฺวีหิ อตฺถปเทหิ นิทฺทิสิโต. ปากฏกรณํ อุตฺตานีกมฺมํ นาม. ปกาเรหิ าปนํ ปฺตฺติ. นิรุตฺตินิทฺเทสสงฺขาเตหิ พฺยฺชนปเทหิ ปกาสิยมาโน โย อตฺถากาโร อตฺถิ, โส อตฺถากาโร อุตฺตานีกมฺมปฺตฺตีหิ ปฏินิทฺทิสิโต. เอเตหิ สงฺกาสนาทีหิ ฉหิ อตฺถปเทหิ อตฺโถ สุตฺตตฺโถ คหิโต, กมฺมฺจ อุคฺฆฏนาทิกมฺมฺจ นิทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ. เยน สุตฺตตฺเถน อุคฺฆฏิตฺุโน จิตฺตสนฺตานสฺส สมฺโพธนกิริยาสงฺขาตสฺส อุคฺฆฏนกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ ภเว, โส สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาปกาสนากาโร โหติ. เยน สุตฺตตฺเถน วิปฺจิตฺุโน จิตฺตสนฺตานสฺส โพธนกิริยาสงฺขาตสฺส วิปฺจนกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ, โส สุตฺตตฺโถ วิวรณาวิภชนากาโร โหติ. เยน สุตฺตตฺเถน เนยฺยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยาสงฺขาตสฺส นยกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ, โส สุตฺตตฺโถ อุตฺตานีกมฺมปฺตฺตากาโร โหตีติ ทฏฺพฺโพ. เตนาห อฏฺกถาจริโย ‘‘สุตฺตตฺเถน หิ เทสนาย ปวตฺติยมาเนน อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยานํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยานิพฺพตฺติ, โส จ สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาทิอากาโร’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๔).

‘‘ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ อตฺถนเยหิ เจว ฉหิ อตฺถปเทหิ อยุตฺโตปิ อตฺโถ กึ โกจิ อตฺถิ, อุทาหุ สพฺโพ อตฺโถ ยุตฺโต เอวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

๒๕.

‘‘ตีณิ จ นยา อนูนา, อตฺถสฺส จ ฉปฺปทานิ คณิตานิ.

นวหิ ปเทหิ ภควโต, วจนสฺสตฺโถ สมายุตฺโต’’ติ. –

คาถมาห. ตตฺถ ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส, ตโยติ ปน ปกติลิงฺคนิทฺเทโส วตฺตพฺโพ. คณิตา อนูนา ตโย อตฺถสฺส นยา จ คณิตานิ อนูนานิ ฉ อตฺถสฺส ปทานิ จ นิทฺทิฏฺานิ, นิทฺทิฏฺเหิ จ อตฺถปเทหิ ภควโต วจนสฺส สพฺโพ อตฺโถ สมายุตฺโตว อยุตฺโต โกจิ อตฺโถ นตฺถีติ โยชนา กาตพฺพา. อตฺถสฺสาติ สุตฺตตฺถสฺส. นยาติ เนตฺติอตฺถนยา. ปทานีติ เนตฺติอตฺถปทานิ.

๒๖. เย หาราทโย นิทฺทิฏฺา, เต หาราทโย สมฺปิณฺเฑตฺวา เนตฺติปฺปกรณสฺส ปทตฺเถ สุขคฺคหณตฺถํ คณนวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถสฺส สมูหสฺส อวยวภูตานิ นวเภทานิ อตฺถปทานิ สุตฺตพฺยฺชนสฺส อตฺถสฺส ปริเยฏฺิสงฺขาตาย สํวณฺณนาย คณนโต จตุวีสติ พฺยฺชนปทานิ โหนฺติ, อตฺถปทพฺยฺชนปทภูตํ อุภยํ สงฺเขปยโต สมฺปิณฺฑยโต เตตฺตึสา เตตฺตึสวิธา เอตฺติกา เตตฺตึสวิธาว เนตฺตีติ โยชนา.

ตตฺถ นวปฺปทานีติ ตโย อตฺถนยา, ฉ อตฺถปทานิ จ. จตุพฺพีสาติ โสฬส หารา, ฉ พฺยฺชนปทานิ, ทฺเว ทิสาโลจนนยองฺกุสนยา จาติ เอวํ เตตฺตึสวิธา จ เนตฺติ นาม, อิโต วินิมุตฺโต อฺโ โกจิ เนตฺติปทตฺโถ นตฺถีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘เอวํ เตตฺตึสปทตฺถาย เนตฺติยา หารนยานํ กตโม เทสนาหารวิจยหาโร’’ติอาทิ เทสนากฺกเมเนว สิทฺโธ, เอวํ สิทฺเธ สติปิ ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ อารมฺโภ ‘‘สพฺเพปิเม หารา เจว นยา จ อิมินา ทสฺสิตกฺกเมเนว สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺเตสุ สํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ทีปนวจนสวนานุสาเรน าเปติ, ตสฺมา เอวํ กโม ทสฺสิโต, อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ ธมฺมเทสนาย นิสฺสยานิ, ผลฺจ ธมฺมเทสนาย ผลํ, อุปาโย จ ธมฺมเทสนาย อุปาโย, อาณตฺติ จ ธมฺมเทสนาย สรีรํ. เทสนาหารสฺส ตาสํ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณผลุปายาณตฺตีนํ วิภาวนสภาวตฺตา.

นิทฺธารเณน วินาปิ ปกติยา สพฺพสํวณฺเณตพฺพสุตฺเตสุ อนรูปาติ สุวิฺเยฺยตฺตา, สํวณฺณนาวิเสสานํ วิจยหาราทีนํ นิสฺสยภาวโต จ ปมํ เทสนาหาโร ทสฺสิโต.

ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาปุจฺฉาปทานุคีตีหิ สทฺธึ เทสนาหารปทตฺถานํ อสฺสาทาทีนํ ปวิจยภาวโต เทสนาหารานนฺตรํ วิจโย หาโร.

วิจยหาเรน ปวิจิตานํ อตฺถานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณภาวโต วิจยหารานนฺตรํ ยุตฺติ หาโร.

ปทฏฺานหารสฺส ยุตฺตายุตฺตานํเยว อตฺถานํ อุปปตฺติอนุรูปํ การณปรมฺปราย นิทฺธารณตฺตา ยุตฺติหารานนฺตรํ ปทฏฺานหาโร.

ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํเยว จ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ สมานลกฺขณตาย คหณลกฺขณตฺตาย ปทฏฺานหารานนฺตรํ ลกฺขณหาโร.

ลกฺขณหาเรน อตฺถโต สุตฺตนฺตรโต นิทฺธาริตานมฺปิ ธมฺมานํ นิพฺพจนาทีนิ วตฺตพฺพานิ, น สุตฺเต สรูปโต อาคตธมฺมานํเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณหารานนฺตรํ จตุพฺยูโห หาโร. เอวฺหิ นิรวเสสโต อตฺถาวโพโธ โหติ.

จตุพฺยูเหน หาเรน วุตฺเตหิ นิพฺพจนาธิปฺปายนิทาเนหิ สทฺธึ สุตฺเต ปทตฺถานํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสงฺขาเต ปุพฺพาปรวิจาเร ทสฺสิเต เตสํ สุตฺตปทตฺถานํ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ จตุพฺยูหหารานนฺตรํ อาวฏฺโฏ หาโร. สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสฺส หิ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนยสฺส อุปายภาวโต ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาย (สํ. นิ. ๑.๑๘๕; เนตฺติ. ๒๙; เปฏโก. ๓๘) อารมฺภนนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนหิ วีริยสมาธิปฺินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา เตสุ อารมฺภนนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนสุ อนนุโยคสฺส มูลํ ปมาโทติ สุตฺตนฺตเร ทสฺสิโต ปมาโท อาวฏฺฏิโตติ.

อาวฏฺเฏน หาเรน สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเนน ปโยชิเต สาธารณาสาธารณวเสน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ปทฏฺานโต เจว ภูมิโต จ วิภาโค สกฺกา สุเขน โยเชตุนฺติ อาวฏฺฏหารานนฺตรํ วิภตฺติ หาโร.

วิภตฺติหาเรน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ วิภาเค กเต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต อาคตา ธมฺมา อกสิเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺเตตุํ สกฺกาติ วิภตฺติหารานนฺตรํ ปริวตฺตนหาโร. วิภตฺติหาเรน หิ ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติ (เนตฺติ. ๓๕) ปฏิวิภตฺตสภาเว เอว ธมฺเม ปริวตฺตนหารวิภงฺเค อุทาหรียิสฺสติ.

ปริวตฺตนหาเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตาปิ ธมฺมา ปริยายวจเนหิ โพเธตพฺพา, น สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต อาคตธมฺมาเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริวตฺตนหารานนฺตรํ เววจนหาโร.

เววจนหาเรน ปริยายโต ปกาสิตานํ ธมฺมานํ ปเภทโต ปฺตฺติวเสน วิภชนํ สุเขน สกฺกา าตุนฺติ เววจนหารานนฺตรํ ปฺตฺติ หาโร.

ปฺตฺติหาเรน ปภวปริฺาทิปฺตฺติวิภาคมุเขน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสจฺจาทิธมฺมวิภาเค กเต สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน อวตรณํ สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ ปฺตฺติหารานนฺตรํ โอตรโณ หาโร.

โอตรเณน หาเรน ธาตายตนาทีสุ โอตาริตานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต ปทตฺถานํ ปุจฺฉารมฺภโสธนํ สกฺกา สุเขน สมฺปาเทตุนฺติ โอตรณหารานนฺตรํ โสธโน หาโร.

โสธเนน หาเรน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต ปทปทตฺเถสุ วิโสธิเตสุ ตตฺถ ตตฺถ เอกตฺตตาย วา เวมตฺตตาย วา ลพฺภมานสามฺวิเสสภาโว สุกโร โหตีติ ทสฺเสตุํ โสธนหารานนฺตรํ อธิฏฺาโน หาโร.

สามฺวิเสสภูเตสุ สาธารณาสาธารเณสุ ธมฺเมสุ อธิฏฺาเนน หาเรน ปเวทิเตสุ ปริกฺขารสงฺขาตสฺส สาธารณาสาธารณรูปสฺส ปจฺจยเหตุราสิสฺส ปเภโท สุวิฺเยฺโยติ อธิฏฺานหารานนฺตรํ ปริกฺขาโร หาโร.

อสาธารเณ, สาธารเณ จ การเณ ปริกฺขาเรน หาเรน ทสฺสิเต ตสฺส อตฺตโน ผเลสุ การณากาโร, เตสํ เหตุผลานํ ปเภทโต เทสนากาโร, ภาเวตพฺพปหาตพฺพธมฺมานํ ภาวนาปหานานิ จ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานิ สมฺมา สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธาย สํวตฺตนฺตีติ ปริกฺขารหารานนฺตรํ สมาโรปโน หาโร ทสฺสิโต โหติ. อิทํ หารานํ ทสฺสนานุกฺกมการณํ ทฏฺพฺพํ.

อุทฺเทโส อุคฺฆฏิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย อุคฺฆฏิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ปมํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย ทสฺสิโต. นิทฺเทโส วิปฺจิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ ติปุกฺขลนโย วิปฺจิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นนฺทิยาวฏฺฏนยานนฺตรํ ติปุกฺขลนโย. ปฏินิทฺเทโส เนยฺยสฺส อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ สีหวิกฺกีฬิตนโย เนยฺยสฺส อุปการาย สํวตฺตติ. ตสฺมา ติปุกฺขลานนฺตรํ สีหวิกฺกีฬิตนโย ทสฺสิโตติ ติณฺณํ อตฺถนยานํ ทสฺสนานุกฺกโม เวทิตพฺโพ. อตฺถนยานํ ทิสาภูตาย ภูมิยา อาโลเกตฺวา เตสํ ตสฺสา ทิสาย ภูมิยา สมานยนํ โหติ. น หิ สกฺกา อโนโลเกตฺวา สมาเนตุนฺติ ทิสาโลจนนยํ ทสฺเสตฺวา องฺกุสนโย ทสฺสิโต. โปตฺถการุฬฺหาวเฉกา สพฺพาสุ ทิสาสุ หตฺถิคมนฏฺานํ โอโลเกตฺวา องฺกุเสน อิจฺฉิตฏฺานํ สมานยนฺติ. เกจิ อจฺเฉกา อโนโลเกตฺวา วินยนฺติ. เตสํ นยนมตฺตเมว, น สมานยนํ. เอวเมว ปณฺฑิตา สุตฺตตฺถํ วณฺเณนฺตา มนสาว โอโลเกตฺวาว นยา เนตพฺพาติ ทฏฺพฺพา.

สมุฏฺานสํวณฺณนา อธิปฺปายสํวณฺณนา ปทตฺถสํวณฺณนา วิธิอนุวาทสํวณฺณนา นิคมนสํวณฺณนาติ วา, ปโยชนสํวณฺณนา ปิณฺฑตฺถสํวณฺณนา อนุสนฺธิสํวณฺณนา โจทนาสํวณฺณนา ปริหารสํวณฺณนาติ วา, อุโปคฺฆาฏสํวณฺณนา ปทวิคฺคหสํวณฺณนา ปทตฺถจาลนสํวณฺณนา ปจฺจุปฏฺานสํวณฺณนาติ วา, ตถา เอกนาฬิกากถา จตุรสฺสกถา นิสินฺนวตฺติกากถาติ วา อาคตา.

ตตฺถ สมุฏฺานํ นิทานเมว. วิธิอนุวาโท วิเสสวจนเมว. อุโปคฺฆาโฏ นิทานเมว. จาลนา โจทนาเยว. ปจฺจุปฏฺานํ ปริหาโรว.

ปาฬึ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนสงฺขาตา สํวณฺณนา เอกนาฬิกากถา นาม.

ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปฏิปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา กถนสงฺขาตา สํวณฺณนา จตุรสฺสกถา นาม.

วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนสงฺขาตา สํวณฺณนา นิสินฺนวตฺติกากถา นาม.

ตา สพฺพา สํวณฺณนาโยปิ เทสนาหาราทีสุ เนตฺติสํวณฺณนาสุ อนฺโตคธาเยว. เตนาห ‘‘ยตฺตกา หิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสา, สพฺเพ เต เนตฺติอุปเทสายตฺตา’’ติ. เอวํ เอตฺตาวตา เอตปรมตา ทฏฺพฺพา. เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔ ทฺวาทสปท) วิตฺถารโต วุตฺตาติ น วิตฺถารยิสฺสามีติ.

อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา

นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา นิฏฺิตา.

๔. ปฏินิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา

๑. เทสนาหารวิภงฺควิภาวนา

. เอวํ หาราทโย สรูปโต อาจริเยน อุทฺเทสโต อุทฺทิฏฺา, นิทฺเทสโต จ นิทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ าตา, อถ กสฺมา ปุน ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิโก อารทฺโธติ เจ? เวเนยฺยานํ ติวิธตฺตา. เวเนยฺยา หิ อติติกฺขปฺโ นาติติกฺขปฺโ มนฺทปฺโติ ติวิธา โหนฺติ. เตสฺหิ อติติกฺขปฺสฺสานุรูปํ หาราทโย อุทฺเทสโต อุทฺทิฏฺา, นาติติกฺขปฺสฺส อนุรูปํ นิทฺเทสโต นิทฺทิฏฺา, อิทานิ มนฺทปฺสฺสานุรูปํ หาราทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิโก วิภงฺควาโร อารทฺโธ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาราทโยสุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕) วุตฺตํ.

ตตฺถ เย หาราทโย อุทฺเทสนิทฺเทเสสุ นิทฺทิฏฺา, ตตฺถ หาราทีสุ กตโม เทสนาหาโรติ เจ? ยา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถา (เนตฺติ. ๔) วุตฺตา, สา อยํ คาถา นิทฺเทสวเสน เทสนาหาโร นาม, ตสฺส ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔) นิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยตี’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารวิภงฺโค นามาติ โยชนา. ‘‘อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ เปตฺวา ‘‘อิมํ เทสยตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยตีติ เจ? อสฺสาทํ เทสยติ สํวณฺเณติ วิตฺถาเรติ, อาทีนวํ เทสยติ…เป… วิตฺถาเรติ, นิสฺสรณํ เทสยติ…เป… วิตฺถาเรติ, ผลํ เทสยติ…เป… วิตฺถาเรติ, อุปายํ เทสยติ…เป… วิตฺถาเรติ, อาณตฺตึ เทสยติ สํวณฺเณติ วิตฺถาเรตีติ โยชโน.

เอตฺถ จ ‘‘อยํ เทสนาหาโร’’ติ สทฺโท ปุพฺพาปราเปกฺโขติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘‘อสฺสาทาทีนวตา’ติอาทิคาถายํ (เนตฺติ. ๔) ทสฺสิตา อิเม อสฺสาทาทโย กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ปาฬิธมฺเม อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘‘อสฺสาทาทีนวตา’ติอาทิคาถายํ (เนตฺติ. ๔) ทสฺสิตา อิเม อสฺสาทาทโย กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ปาฬิธมฺเม อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี’’ติ ปฏิฺาตพฺเพ ปาฬิธมฺเม สํวณฺเณตพฺเพ เย อสฺสาทาทโย อาคตา, เต อยํ เทสนาหาโร เทสยตีติ อธิปฺปาโย.

ตตฺถ ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปฺาปกติปุฺาปตฺติเยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ปวตฺโต, ตถาปิ อิธ ปริยตฺติธมฺเมเยว ปวตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อตฺถุทฺเทโส ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕) วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มยา น วุตฺโต. โว-กาโรปิ อุปโยคกรณปทปูรณสมฺปทานตฺเถสุ ทิสฺสติ จ, ตถาปิ อิธ สมฺปทานตฺเถวาติ ทฏฺพฺโพ. ภิกฺขนฺติ ยาจนฺติ สีลกฺขนฺธาทโย, ปจฺจเย วา กายวิฺตฺติยาติ ภิกฺขู, สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตีติ วา ภิกฺขู. ภิกฺขเวติ เต ภิกฺขู อาลปติ, กิมตฺถายาติ อตฺตโน มุขาภิมุขํ กตฺวา ธมฺมสฺสวเน อติอุสฺสาหเน นิโยเชตุํ อาลปตีติ เวทิตพฺโพ.

ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ นาหํ อิสฺสรตาย ตุมฺเห อฺํ กิฺจิ กาเรยฺยามิ, ธมฺมํเยว เทเสสฺสามิ, เทเสนฺโต จ น อฺเสํ ธมฺมํ สุตฺวา สุตมยาณานุสาเรน เทเสสฺสามิ, อนาวรณาเณน สพฺพเยฺยธมฺเมสุ ปจฺจกฺขการิตาย อิทานิ มยาเยว ปวตฺติยมานํ ธมฺมํ อหํ เทเสสฺสามีติ ปฏิชานาติ. อาทิมฺหิ กลฺยาณํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิ กลฺยาณเมตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาณํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อาทิกลฺยาณาทโย เจตฺถ อตฺถกลฺยาณาทิวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. เตนาห – ‘‘สีเลน อาทิกลฺยาณํ, สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณํ, ปฺาย ปริโยสานกลฺยาณํ. พุทฺธสุพุทฺธตาย วา อาทิกลฺยาณํ, ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาณํ, สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาณํ. อถ วา อุคฺฆฏิตฺุวินยเนน อาทิกลฺยาณํ, วิปฺจิตฺุวินยเนน มชฺเฌกลฺยาณํ, เนยฺยปุคฺคลวินยเนน ปริโยสานกลฺยาณํ. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕).

อรียติ ายตีติ อตฺโถ, อร-ธาตุยา นิปฺปริยายโต าณปฺปธาโน อารมฺมณิกจิตฺตุปฺปาโท อตฺโถ, านูปจารโต อตฺถสฺส าตพฺพสฺส อารมฺมณปจฺจยสตฺติ อตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สาเยว สตฺติ ปรามสียติ, อารมฺมณปจฺจยสตฺติสหิโต อารมฺมณปจฺจยสงฺขาโต าตพฺโพ อตฺโถ ต-ปจฺจยสฺส อตฺโถติ ธาตุปจฺจยานํ อตฺถวิเสโส ทฏฺพฺโพ. อสติ ภวตีติ วา อตฺโถ, สห อตฺเถน โย ธมฺโม วตฺตตีติ โส ธมฺโม สาตฺโถ, อตฺเถน สมนฺนาคโต วา ธมฺโม สาตฺโถ, สงฺกาสนาทิฉอตฺถปทสมาโยคโต วา สาตฺโถ. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต เนตฺติวิสยตฺตา. สมฺปนฺนํ พฺยฺชนํ ยสฺส ธมฺมสฺสาติ สพฺยฺชโน. สิถิลธนิตทีฆรสฺสครุลหุสมฺพนฺธววตฺถิตวิมุตฺตนิคฺคหิตสมฺปนฺนตฺตา, อการนฺตาทิอิตฺถิลิงฺคาทิเอกวจนาทิสมฺปนฺนตฺตา, ปมาทเลขาทิรหิตตฺตา จ อวยโว สมฺปนฺโน ตํสมูหตฺตา ธมฺโม สมฺปนฺนพฺยฺชโน นาม, อกฺขราทิฉพฺยฺชนปทสมาโยคา วา สพฺยฺชโน. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต. อิมสฺมึ อยํ อูโน, โส เนตพฺโพ ปกฺขิปิตพฺโพติ อุปเนตพฺพาภาวโต เกวลปริปุณฺโณ, สีลกฺขนฺธสมาธิกฺขนฺธปฺากฺขนฺธ- วิมุตฺติกฺขนฺธวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธปาริปูริยา วา เกวลปริปุณฺโณ. อิธายํ อติเรโก, โส อปเนตพฺโพติ วตฺวา อปเนตพฺพาภาวโต ปริสุทฺโธ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย, โลกามิสนิรเปกฺขตาย ปวตฺติยมานตฺตา วา ปริสุทฺโธ. เสฏฺตฺตา พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมานํ วา เสฏฺานํ อริยานํ จริยํ พฺรหฺมจริยํ, ปพฺพชฺชพฺรหฺมจริยมคฺคพฺรหฺมจริยสาสนพฺรหฺมจริยาทีสุ สาสนพฺรหฺมจริยํ ปกาสยิสฺสามิ, ปริทีปยิสฺสามีติ อตฺโถ.

‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ…เป… ปกาเสสฺสามี’’ติ ปฏิฺาตพฺเพ ปาฬิธมฺเม อาคเต อสฺสาทาทโย เทสนาหาโร เทสยติ สํวณฺเณติ วิตฺถาเรตีติ อาจริเยน สามฺวเสเนว วุตฺตํ, ตสฺมา เทสนาหาโร อิธ ปาฬิยํ อาคตํ อิมํ อสฺสาทํ เทสยติ, อิธ ปาฬิยํ อาคตํ อิมํ อาทีนวํ เทสยตีติอาทิ วิเสโส น วิฺาตพฺโพ, ‘‘กถํ วิฺาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิธ ปาฬิยํ อาคโต อยํ อสฺสาโท, อิธ ปาฬิยํ อาคโต อยํ อาทีนโว’’ติ วิเสสํ นิยเมตฺวา อุปลกฺขณนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ วิสยวิสยิเภเทสุ อสฺสาเทสุ กตโม อสฺสาโท ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิยํ อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ. (สุ. นิ. ๗๗๒; มหานิ. ๑) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย วิสยภูโต อสฺสาโท อาคโต, โส อยํ อสฺสาเทตพฺโพ อสฺสาโท เทสนาหารสฺส วิสโยติ. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘เอวํ ภควตา เทสิโต, ปกาสิโต จ สาสนธมฺโม เยสํ อสฺสาทาทีนํ ทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เต อสฺสาทาทโย เทสนาหารสฺส วิสยภูตา ยตฺถ ยตฺถ ปาเ สวิเสสํ วุตฺตา, ตโต ตโต นิทฺธาเรตฺวา อุทาหรณวเสน อิธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕) วุตฺตํ.

ตตฺถ อสฺสาทียเตติ อสฺสาโท, อสฺสาเทตพฺโพ วตฺถุกาโม. กามียเตติ กาโม, วตฺถุกาโม จ. ตํ กามยตีติ กามยมาโน, สตฺโต. ตสฺส ปีติยา ยุตฺตํ มโน เอตสฺสาติ ปีติมโน. มนติ ชานาตีติอาทิวจนตฺเถน มจฺโจ. กามํ กามิตพฺพํ วตฺถุ กามยมานสฺส ตสฺส สตฺตสฺส เอตํ กามิตพฺพํ วตฺถุ สเจ สมิชฺฌติ, เอวํ สติ โส สตฺโต อทฺธา ปีติมโน โหติ. โย มจฺโจ ยํ วตฺถุํ อิจฺฉติ, ตํ วตฺถุํ โส มจฺโจ ลทฺธา อทฺธา ปีติมโน โหตีติ คาถายตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘กามํ …เป… ปีติมโน โหตี’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา โลภนียํ วตฺถุํเยว ลทฺธา ปีติมโน น โหติ, อถ โข ปตฺเถตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ สพฺพํ ลทฺธา มจฺโจ ปีติมโน จ โหตีติ อติเรกตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

วิสยภูโต อสฺสาเทตพฺโพ อสฺสาโท อิธ ปาฬิยํ คาถายํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ทุกฺขโทมนสฺสาทิเภเทสุ อาทีนเวสุ กตโม อาทีนโว กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? ตสฺส เจ กามยานสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ ทุกฺขโทมนสฺสาทีสุ อาทีนเวสุ กตโม อาทีนโว ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิยํ อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ. (สุ. นิ. ๗๗๓; มหานิ. ๒) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว อาคโต, โส อยํ โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว เทสนาหารสฺส วิสโยติ.

คาถายํ ปน กามยติ อิจฺฉตีติ กามยาโน. อถ วา ยายติ คจฺฉตีติ ยาโน, กาเมน ยาโน กามยาโน, ตสฺส. ฉนฺโท ชาโต ยสฺส โส ฉนฺทชาโต, ตสฺส. วิชฺฌียเตติ วิทฺโธ, สลฺลติ ปวิสตีติ สลฺโล, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ. กามํ กามยานสฺส ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน เย กามา ลภิตพฺพา, เต กามา เกนจิ อนฺตราเยน ยทา ปริหายนฺติ, ตทา โส ชนฺตุ รุปฺปติ. กีทิโสว รุปฺปติ? อโยมยสลฺลวิทฺโธ มิโค รุปฺปติ อิว, ปริหีนกาโม ชนฺตุ รุปฺปตีติ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ ‘‘รุปฺปตี’’ติวจเนน โทมนสฺสุปฺปตฺติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพา.

โทมนสฺสภูโต อาทีนโว อิธ ปาฬิยํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘มคฺคนิพฺพานวเสน ทุวิเธสุ นิสฺสรเณสุ กตมํ นิสฺสรณํ กตฺถ ปาฬิยํ อาคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? โย กาเม ปริวชฺเชตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ มคฺคนิพฺพานวเสน ทุวิเธสุ นิสฺสรเณสุ กตมํ นิสฺสรณํ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;

โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติ. (สุ. นิ. ๗๗๔; มหานิ. ๓) –

อิธ ปาฬิคาถายํ ยํ สมติวตฺตนกรณํ มคฺคสงฺขาตํ นิสฺสรณํ อาคตํ, ตํ อิทํ มคฺคสงฺขาตํ สมติวตฺตนกรณํ นิสฺสรณํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติ.

คาถายํ โยติ ฌานลาภี วา อริโย วา. กาเมติ วุตฺตปฺปกาโร วตฺถุกาโม. เตสุ ปวตฺตฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺฉินฺทเนน วา ปริวชฺเชติ. กึ ปริวชฺเชติ อิว วชฺเชติ? สปฺปสฺส สิโร สิรํ จกฺขุมา ปุริโส ทิสฺวา ปทา ปาเทน ปริวชฺเชติ อิว, เอวํ ปริวชฺเชติ. สโต สติสมฺปนฺโน โส ปุคฺคโล โลเก รูปาทีสุ วิสตฺติกํ อิมํ ตณฺหํ เยน มคฺเคน สมติวตฺตติ สํ สุฏฺุ อติกฺกมิตฺวา วตฺตติ, อิทํ มคฺคสงฺขาตํ สมติวตฺตนกรณํ เอกเทสํ นิสฺสรณํ นามาติ โยเชตพฺพํ. ‘‘ปาทา’’ติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา ‘‘ปทา’’ติ วุตฺตํ. ปาทาติ จ ปาเทน ยถา ‘‘อโมหภาวา อโมหภาเวนา’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปาเทนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕).

เอกเทโส วิสยสงฺขาโต อสฺสาโท อิธ ปาฬิยํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘เอกเทโส วิสยิสงฺขาโต อสฺสาโท กตฺถ ปาฬิยํ อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อถ วา ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทินา อสฺสาโท วิภตฺโต? สจฺจํ, อสฺสาโท ปน ทุวิโธ วิสยวิสยิวเสน, ตสฺมึ วิสยสงฺขาโต อสฺสาโท ปุพฺเพ วิภตฺโต, อิทานิ วิสยิสงฺขาตํ อสฺสาทํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท? เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ วิสยวิสยิเภเทสุ อสฺสาเทสุ กตโม อสฺสาโท ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิยํ อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;

ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติ. (สุ. นิ. ๗๗๕; มหานิ. ๔) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย อนุคิชฺฌนสงฺขาโต อสฺสาโท อาคโต, โส อยํ อนุคิชฺฌนสงฺขาโต วิสยิอสฺสาโท เทสนาหารสฺส วิสโยติ.

คาถายํ เขตฺตนฺติ ขิปียนฺติ พีชานิ เอตฺถ าเนติ เขตฺตํ. ขิปนฺตานํ ชนานํ ขิปนกิริยา ขิป-ธาตุยา มุขฺยตฺโถ, ขิปนกิริยาชนโก จิตฺตุปฺปาโท ผลูปจารตฺโถ, ตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตสฺส เกทารสฺส วิรุฬฺหาปนสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา วิรุฬฺหาปนสตฺติเยว ปรามสียติ, ตสฺสา สตฺติยา ปติฏฺํ เกทารสงฺขาตํ านํ ต-ปจฺจยตฺโถ. เอส นโย ตีสุ ปิฏเกสุ เอวรูเปสุ จ วจนตฺเถสุ ยถารหํ นีหริตฺวา คเหตพฺโพ. วปนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ. อปรณฺณาทีนํ ปติฏฺหนํ วป-ธาตุยา มุขฺยตฺโถ, านสฺส ปติฏฺาปนสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา ปติฏฺาปนสตฺติ ปรามสียติ. ตสฺสา สตฺติยา ปติฏฺฏฺานํ ต-ปจฺจยตฺโถ. เขตฺตํ ปน ปุพฺพณฺณวิรูหนฏฺานํ, วตฺถุ อปรณฺณวิรูหนฏฺานํ.

หิโนติ ปวตฺตติ ปีติโสมนสฺสนฺติ หิ, กึ ตํ? ปีติโสมนสฺสํ, ราติ ปวตฺเตติ ชาตรูปนฺติ รํ, กึ ตํ? ชาตรูปํ, หึ รนฺติ หิรํ, ทุติยาตปฺปุริสสมาโส. าเปติ โตเสตีติ ํ, กึ ตํ? ชาตรูปํ. หิรํ หุตฺวา ํ หิรฺํ, ปวตฺตมานํ ปีติโสมนสฺสํ ปวตฺเตตฺวา ชเน วิเสเสน โตเสตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. วา-สทฺโท วุตฺตาวุตฺตตฺถสมุจฺจยตฺโถ. คจฺฉนฺติ วิเสเสนาติ คาโว, รตฺตินฺทิวํ อสนฺติ ภกฺขนฺติ วิเสเสนาติ อสฺสา, คาโว จ อสฺสา จ ควาสฺสํ. ทาตพฺพํ ปมํ เทนฺตีติ ทา, อสนฺติ ภกฺขนฺตีติ อสา, ทตฺวา อสา ทาสา, สามิกานํ ทาตพฺพํ ปมํ ทตฺวา ปจฺฉา อสนฺติ ภกฺขนฺตีติ อตฺโถ. สามิเกหิ วา ทินฺนํ อสนฺติ ภกฺขนฺตีติ ทาสา, ทุกฺเขน กสิเรน อสนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วา ทาสา,. มาตาปิตูนํ หทยํ ปุเรนฺตีติ ปุริสา, ปุรํ หิตํ วา อิสนฺติ คเวสนฺตีติ ปุริสา. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติภาวํ ปุเรติ กมฺมนฺติ ปุรํ, กึ ตํ? พลวกมฺมํ, ปุรํ อิสนฺติ สีเลนาติ วา ปุริสา. ปุริสา เอว หิ สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติภาวํ คจฺฉนฺติ. ‘‘ปุริ อุจฺจฏฺาเน เสนฺตีติ วา ปุริสา. ปุริสา หิ มาตูนํ ปิตุฏฺาเน ิตา’’ติ อิเม วจนตฺถา วุตฺตปฺปการา ยุตฺตาเยว อตฺถสมฺภวโต. ทาสา จ ปุริสา จ ทาสโปริสํ, มชฺเฌ วุทฺธิ. เอตฺถ จ ทาสคฺคหเณน ทาสีปิ คหิตา. ทาสา ทุกฺกฏชนา, ปุริสา สุขิตชนาติ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. นฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ มาตุคาเม ปุตฺตธีตาติ ถิโย. นรสทฺทสฺส วิคฺคหตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว.

เอกเทโส โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว อิธ ปาฬิคาถายํ อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ทุกฺขสงฺขาโต อาทีนโว กตฺถ ปาฬิยํ อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? อพลา นํ พลียนฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อถ วา ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? อพลา นํ พลียนฺตี’’ติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? ตสฺส เจ กามยานสฺสา’’ติอาทินา อาทีนโว วิภตฺโตติ? สจฺจํ, อาทีนโว ปน พหุวิโธ ทุกฺขโทมนสฺสาทิวเสน, ตสฺมึ พหุวิเธ อาทีนเว เอกเทโส โทมนสฺสสงฺขาโต อาทีนโว ปุพฺเพ วิภตฺโต, อิทานิ ทุกฺขสงฺขาตํ อาทีนวํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว? อพลา นํ พลียนฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ ทุกฺขโทมนสฺสาทีสุ อาทีนเวสุ กตโม อาทีนโว ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติ. (สุ. นิ. ๗๗๖; มหานิ. ๕) –

อิธ ปาฬิคาถายํ โย ทุกฺขสงฺขาโต เอกเทโส อาทีนโว อาคโต, โส อยํ ทุกฺขสงฺขาโต เอกเทโส อาทีนโว เทสนาหารสฺส วิสโยติ.

คาถายํ นตฺถิ พลํ เอเตสํ กิเลสานนฺติ อพลา. กสฺมา กิเลสา อพลา โหนฺตีติ? กุสเลหิ ปหาตพฺพตฺตา. นรนฺติ เขตฺตาทิกาเม อนุคิชฺฌนฺตํ นรํ, สทฺธาพลาทิวิรหโต วา อพลํ ตํ นรํ พลียนฺติ อภิภวนฺติ. กิฺจาปิ กิเลสา กุสเลหิ ปหาตพฺพตฺตา อพลา โหนฺติ, ตถาปิ กามมนุคิชฺฌนฺตํ สทฺธาพลาทิวิรหิตํ อภิภวิตุํ สมตฺถา ภวนฺติ. มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติ กามคิทฺธํ กาเม ปริเยสนฺตํ, กามํ รกฺขนฺตฺจ เอนํ นรํ ปริ สมนฺตโต ปริปีเฬตฺวา อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย เจว กายทุจฺจริตาทโย จ มทฺทนฺติ. ตโต เตหิ ปริสฺสเยหิ อภิภูตํ นํ นรํ ชาติอาทิทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ. กิมิว อนฺเวติ? อุทกํ ภินฺนนาวํ อนฺเวติ อิว, เอวํ อนฺเวตีติ อตฺโถ.

เอกเทสํ มคฺคสงฺขาตํ นิสฺสรณํ อิธ ปาฬิคาถายํ อาคตนฺติ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหติ จ วิฺาตํ, ‘‘นิพฺพานสงฺขาตํ เอกเทสํ นิสฺสรณํ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. อถ วา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต’’ติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? โย กาเม ปริวชฺเชตี’’ติอาทินา นิสฺสรณํ วิภตฺตนฺติ? สจฺจํ, นิสฺสรณํ ปน ทุวิธํ มคฺคนิพฺพานวเสน, ตตฺถ ทุวิเธ นิสฺสรเณ มคฺคสงฺขาตํ นิสฺสรณํ ปุพฺเพ วิภตฺตํ, อิทานิ นิพฺพานสงฺขาตํ นิสฺสรณํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ? ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ มคฺคนิพฺพาเนสุ นิสฺสรเณสุ เอกเทสํ นิพฺพานสงฺขาตํ นิสฺสรณํ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;

เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติ. –

อิธ ปาฬิคาถายํ ยํ นิพฺพานสงฺขาตํ นิสฺสรณํ อาคตํ, อิทํ นิสฺสรณํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติ.

คาถายํ ตสฺมาติ ยสฺมา กามคิทฺธํ นรํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ตสฺมา ชนฺตุ สทา สพฺพกาเล ปุพฺพรตฺตาปรรตฺเต ชาคริยานุโยเคน สโต สติสมฺปนฺโน หุตฺวา กามานิ กิเลสกาเม วิกฺขมฺภนวเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริวชฺชเย ปริชเหยฺย. เต กาเม อริยมคฺเคน ปหาย จตุพฺพิธํ โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺย. โก ตรติ อิว ตเรยฺย? นาวาสามิโก นาวํ ยํ ปวิสนฺตํ อุทกํ สิตฺวา พหิ สิฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรน ตริตฺวา ปารคู ปารํ คจฺฉติ อิว, เอวํ อตฺตนิ ปวตฺตํ กิเลสูทกํ สิฺจิตฺวา อริยมคฺเคน นีหริตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพาเนน ปารํ นิพฺพานํ สนฺตึ คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ. อิทํ นิพฺพานํ กสฺมา นิสฺสรณํ โหติ? สพฺพสงฺขตนิสฺสรณโต นิสฺสรณํ นาม.

อิทํ นิสฺสรณํ อิธ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ วิฺาตํ, ‘‘กตมํ ผลํ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลํ? ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ รกฺขนนิปฺผาทนมจฺจุตรณาทีสุ ผเลสุ กตมํ ผลํ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๒, ๑๐๓) –

อิธ ปาฬิคาถายํ ยํ อนตฺเถหิ ธมฺมสฺส รกฺขนผลํ อาคตํ, รกฺขาวหนสฺส อพฺภุทยสฺส ยฺจ นิปฺผาทนํ ผลํ อาคตํ, อิทํ รกฺขนนิปฺผาทนํ ผลํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติ.

คาถายํ ธมฺโมติ เยน ปุคฺคเลน โย ทานาทิปฺปเภโท ปุฺธมฺโม นิพฺพตฺติโต, โส ธมฺโม. ธมฺมจารึ ธมฺมนิพฺพตฺตกํ ตํ ปุคฺคลํ อนตฺเถหิ รกฺขติ. กิมิว? วสฺสกาเล เทเว วสฺสนฺเต สติ มหนฺตํ กุสเลน ธาเรตพฺพํ ฉตฺตํ ธาเรนฺตํ กุสลํ ตํ ชนํ วสฺสเตมนโต รกฺขติ ยถา, เอวํ รกฺขิตพฺโพ ธมฺโมปิ อตฺตสมฺมาปณิธาเนน อปฺปมตฺโต หุตฺวา สุฏฺุ ธมฺมํ รกฺขนฺตํเยว รกฺขติ, ตาทิโส ธมฺมจารีเยว ทุคฺคตึ น คจฺฉติ. เอโส อานิสํโส สุจิณฺเณ สุจิณฺณสฺส ธมฺเม ธมฺมสฺส อานิสํโสติ อตฺโถ.

เอกเทสํ ผลํ อิธ ปาฬิธมฺเม อาคตนฺติ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตโม อุปาโย กตฺถ ปาฬิยํ อาคโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อุปาโย? สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺเสุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมนิพฺพิทาทีสุ อุปาเยสุ กตโม อุปาโย ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคโตติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ‘อนิจฺจา’ติ…เป…;

สพฺเพ ธมฺมา ‘อนตฺตา’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๗๗-๒๗๙) –

อิธ ปาฬิคาถาสุ โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมนิพฺพิทาาณสงฺขาโต วิสุทฺธิยา อธิคมเหตุภาวโต มคฺโค อาคโต, อยํ อุปาโย เทสนาหารสฺส วิสโยติ.

คาถาสุ สพฺเพ นิรวเสสา กมฺมจิตฺโตตุอาหาเรหิ สงฺขริตา สงฺขตสงฺขารา หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา อิติ ยทา ปฺาย ปสฺสติ, อถ อนิจฺเจ ทุกฺขสภาเว นิพฺพินฺทติ, เอโส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม นิพฺพินฺทนาณสงฺขาโต ธมฺโม วิสุทฺธิยา มคฺโคติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทีสุ สงฺขารานํ สงฺขตธมฺมภาโว ปจฺจยาการวิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส) วุตฺโตว, ตํ วิภงฺคฏฺกถํ อโนโลเกตฺวา เอกจฺเจ อาจริยา ‘‘วิปสฺสนาาณารมฺมณตฺตา เตภูมกธมฺมาเยวา’’ติ วทนฺติ, เอวํ สติ มคฺคผลธมฺมานํ นิจฺจาทิภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา วิภงฺคฏฺกถานุรูโปว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ทุกฺขาติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภาเวน ทุกฺขา. อนตฺตาติ นิจฺจสารสุขสารอตฺตสารรหิตตฺตา อสารกฏฺเน อนตฺตา, อวสวตฺตนฏฺเน วา อนตฺตา.

เอกเทโส อุปาโย อิธ ปาฬิธมฺเม อาคโตติ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตมา อาณตฺติ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา อาณตฺติ? จกฺขุมา วิสมานีวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติอาทิคาถายํ นิทฺทิฏฺาสุ ปาปทุจฺจริตปริวชฺชนาณตฺติกลฺยาณสุจริตจรณาณตฺติอาทีสุ กตมาณตฺติ ตตฺถ เตสุ ปาฬิธมฺเมสุ กตฺถ ปาฬิธมฺเม อาคตาติ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘จกฺขุมา วิสมานีว, วิชฺชมาเน ปรกฺกเม;

ปณฺฑิโต ชีวโลกสฺมึ, ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติ. (อุทา. ๔๓) –

อิธ ปาฬิธมฺเม ยา ปาปทุจฺจริตปริวชฺชนาณตฺติ อาคตา, อยํ ปาปทุจฺจริตปริวชฺชนาณตฺติ เทสนาหารสฺส วิสยาติ.

คาถายํ จกฺขุมา ปุริโส วิชฺชมาเน ปรกฺกเม อาวหิตํ สรีรํ อาวหนฺโตว หุตฺวา วิสมานิ ภูมิปฺปเทสานิ วา วิสเม หตฺถิอาทโย วา ปริวชฺเชติ อิว, เอวํ ชีวโลกสฺมึ ปณฺฑิโต ปาปานิ ลามกานิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชติ. อาณตฺติ นาม อาณารหสฺส ธมฺมราชสฺส ภควโต อาณา, สา พหุวิธา, ตสฺมา ‘‘กเรยฺย กลฺยาณ’’นฺติอาทิคาถายํ สุจริตจรณา อาณตฺติ.

‘‘อุเปถ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สงฺฆฺจ ตาทินํ;

สมาทิยถ สีลานิ, ตํ โว อตฺถาย เหหิตี’’ติ. (เถรีคา. ๒๔๙-๒๕๐, ๒๘๙-๒๙๐) –

อาทีสุ คาถาสุ สรณคมนาณตฺติสีลสมาทานาณตฺติอาทิ อาคตาติ.

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติอาทิ กสฺมา เอวํ อารทฺธํ, นนุ ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลํ? ธมฺโม หเว’’ติอาทินา, ‘‘ตตฺถ กตโม อุปาโย? สพฺเพ สงฺขารา’’ติอาทินา, ‘‘ตตฺถ กตมา อาณตฺติ? จกฺขุมา’’ติอาทินา จ ผลูปายาณตฺติโย วิภตฺตาติ? สจฺจํ, วิสุํ วิสุํ ปน สุตฺเตสุ อาคตา ผลูปายาณตฺติโย วิภตฺตา, อิทานิ เอกโต อาคตา ผลูปายาณตฺติโย วิภชิตุํ ‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติอาทิ อารทฺธํ.

ตตฺถ สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สพฺพมฺปิ สงฺขารโลกํ อตฺตโต สุฺโติ อวสวตฺติตาสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉภาวสมนุปสฺสนวเสน วา ปสฺสาติ อิทํ ภควโต วจนํ วิธานภาวโต อาณตฺติ นาม. นิจฺจสารสุขสารอตฺตสาราทิรหิตตฺตา ‘‘โมฆราชา’’ติ อาลปติ, สทฺธาสีลสุตจาคาทิรหิตตฺตา วา โมโฆ.

‘‘สทา สโต’’ติ ปุคฺคลวเสน วุตฺตาย สติยา สุฺตาทสฺสนสฺส สมฺปชานเหตุภาวโต สติเยว อุปาโย, น สติมาติ เอตฺถ สตีติ อธิปฺปาโย.

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ เอตฺถ อตฺตานุทิฏฺิ นาม ‘‘รูปํ อตฺตา, รูปวา อตฺตา, รูปสฺมึ อตฺตา, อตฺตนิ รูป’’นฺติอาทิปฺปการา วีสติวตฺถุกา ทิฏฺิ. มคฺเคน อูหจฺจ สมุจฺฉินฺทิตฺวา เอวํ วุตฺตวิธินา มจฺจุตโร มจฺจุโน วิสยาติกฺกนฺโต สิยา ภเวยฺย. เอตฺถ ยํ มจฺจุวิสยํ ตรณํ อติกฺกมนํ, ตสฺส อติกฺกมนสฺส ยฺจ ปุพฺพภาคปฏิปทาสมฺปชฺชนํ, อิทํ ภควโต เทสนาย ผลํ เทสนาหารสฺส วิสยนฺติ อธิปฺปาโย. ปุพฺเพ วิสุํ วิสุํ ผลูปายาณตฺติโย วิภตฺตาปิ –

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติ. (สุ. นิ. ๑๑๒๕; มหานิ. ๑๘๖; จูฬนิ. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา ๑๔๔, โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๘) –

เอกคาถายํ ปุน เอกโต วิภชนโต ผลาทีสุ เอกโต ทสฺสิเตสุ สพฺพตฺถ สุตฺเตสุ วา สพฺพตฺถ คาถาสุ วา ผลาทโย ทสฺเสตพฺพา อสฺสาทาทโย วิย กตฺถจิ นิทฺธาเรตฺวาติ วิเสโส วิชานิตพฺโพ. เตนาห อฏฺกถาจริโย ‘‘ยถา ปน…เป… เอกโต อุทาหรณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕).

. เทสนาหารสฺส วิสยภูตา อสฺสาทาทโย ‘‘อิธ ปาฬิธมฺเม อยํ อสฺสาโท อาคโต, อิธ ปาฬิธมฺเม อยํ อาทีนโว อาคโต’’ติอาทินา วิเสสโต นิทสฺสนวเสน สรูปโต อาจริเยน วิภตฺตา, เต อสฺสาทาทโย ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ ปุคฺคลานํ สามฺโต ภควา กึ นุ โข เทเสติ, อุทาหุ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ยถาลาภํ กึ นุ เทเสตีติ อนุโยคสฺส สมฺภวโต อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสติ, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสตีติ ปุคฺคลเภเทน อสฺสาทาทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อสฺสาทาทีสุ. นิสฺสรณํ อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทเสติ, อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ อิเม ทฺเว วิปฺจิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทเสติ, อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ อิเม ตโย เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทเสตีติ โยชนตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ อสฺสาทาทโย อุทาหรณวเสน สรูปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปุคฺคลวิภาเคน เทสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ ภควา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.

ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺุสฺสาติ อุคฺฆฏียเต ปฏิวิชฺฌียเต, ปียเต วา สปฺปเภโท วิตฺถาโร อตฺโถติ อุคฺฆฏิโต, ชานาตีติ ู, อุคฺฆฏิตํ อตฺถํ ู อุคฺฆฏิตฺู, อุทฺเทสมตฺเตเนว สปฺปเภทํ สวิตฺถารํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. โย ปุคฺคโล อุทฺเทเสเนว อุทฺทิฏฺมตฺเตเนว อตฺถํ ตฺวา อตฺถสิทฺธิปฺปตฺโต โหติ, โส อุคฺฆฏิตฺู นาม.

วิปฺจียเต วิตฺถรียเต อตฺโถติ วิปฺจิโต, ตํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู. โย ปุคฺคโล นิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺมตฺตเมว อตฺถํ ตฺวา อตฺถสิทฺธิปฺปตฺโต, โส วิปฺจิตฺู นาม.

ปฏินิทฺเทเสน อตฺโถ เนตพฺโพ ปาเปตพฺโพติ เนยฺโย. โย ปุคฺคโล ปฏินิทฺเทเสน วา ปฏิโลเมน วา วิภตฺตํ เอว อตฺถํ ตฺวา อตฺถสิทฺธิปฺปตฺโต, โส เนยฺโย นาม. นิสฺสรณเทสนาเยว อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปฏิเวธาภิสมโย สิทฺโธ โหติ, อาทีนวเทสนาย เจว นิสฺสรณเทสนาย จ วิปฺจิตฺุสฺส ปฏิเวธาภิสมโย สิทฺโธ โหติ, อสฺสาทเทสนาย จ อาทีนวเทสนาย จ นิสฺสรณเทสนาย จ เนยฺยสฺส ปฏิเวธาภิสมโย สิทฺโธ โหตีติ อธิปฺปาโย อิธ คเหตพฺโพ.

ปทปรโม ปเนตฺถ ปฏิเวธาภิสมยภชนาภาวโต น คหิโต. ตสฺมิฺจ อคฺคหิเต อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาทาทีนวา, อสฺสาทนิสฺสรณานิ, อาทีนวนิสฺสรณานิ, อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ จาติ สตฺตสุ ปฏฺานนเยสุ ตติยฉฏฺสตฺตมาว คหิตา, อวเสสา จตฺตาโร นยา น คหิตา. เวเนยฺยวินยนาภาวโต หิ คหณาคหณํ ทฏฺพฺพํ. เวเนยฺยวินยฺจ เวเนยฺยานํ สนฺตาเน อริยมคฺคสฺสุปฺปาทนํ, น สาสนวินยนมตฺตํ, อริยมคฺคุปฺปาทนฺจ ยถาวุตฺเตหิ เอว ตีหิ ปทฏฺานนเยหิ สิชฺฌตีติ อิตเร นยา อิธ น วุตฺตา.

ยสฺมา ปน เปฏเก (เปฏโก. ๒๓) –

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?

‘ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ ปสฺสติ อตฺตนิ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’นฺติ.

‘‘ตตฺถ ยํ กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อสฺสาโท. ยํ ปาปการี ปาปํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อาทีนโว.

‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา. กตเม อฏฺ? ‘ลาโภ’ติอาทิ (อ. นิ. ๘.๖). ตตฺถ ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโท. อลาโภ อยโส ทุกฺขํ นินฺทา, อยํ อาทีนโว.

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ?

‘สุโข วิปาโก ปุฺานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;

ขิปฺปฺจ ปรมํ สนฺตึ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’ติ. –

อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ.

‘‘ทฺวตฺตึสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ…เป… วิวฏจฺฉโทติ สพฺพํ ลกฺขณสุตฺตํ (ที. นิ. ๓.๑๙๙) อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ.

‘‘ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?

‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุขํ.

‘นิกฺขิปิตฺวา ครุํ ภารํ, อฺํ ภารํ อนาทิย;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’ติ. (สํ. นิ. ๓.๒๒) –

อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ.

‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?

‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย’ติ. (ม. นิ. ๒.๓๐๗; เถรคา. ๗๘๗; เปฏโก. ๒๓) –

อยํ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เตปิ นยา อิธ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพา. ผลาทีสุปิ อยํ นโย ลพฺภติเยว.

ยสฺมา เปฏเก (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) – ‘‘ตตฺถ กตมํ ผลฺจ อุปาโย จ? ‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺปฺโ’ติ คาถา, อิทํ ผลฺจ อุปาโย จ.

‘‘ตตฺถ กตมํ ผลฺจ อาณตฺติ จ?

‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห’ติ. (อุทา. ๔๔) –

อิทํ ผลฺจ อาณตฺติ จ.

‘‘ตตฺถ กตโม อุปาโย จ อาณตฺติ จ?

‘กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ เปตฺวา;

โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน, ชิตฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา’ติ. (ธ. ป. ๔๐) –

อยํ อุปาโย จ อาณตฺติ จา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เอวํ ผลาทีนํ ทุกฺขวเสนาปิ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํ.

‘‘อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสติ, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ เทเสตี’’ติ เยหิ ปุคฺคเลหิ อสฺสาทาทโย ยถารหํ อาจริเยน วิภตฺตา, เต ปุคฺคลา ยาหิ ปฏิปทาหิ ภินฺนา, ตา ปฏิปทา กิตฺติกา ภวนฺติ, ตาหิ ภินฺนา ปุคฺคลา จ กิตฺติกาติ วิจารณาย สมฺภวโต ตา ปฏิปทา, เต จ ปุคฺคลา เอตฺตกาติ คณนโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ อารทฺธํ.

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุคฺฆฏิตฺุอาทีสุ ปุคฺคเลสุ. เย ปุคฺคลา ยาหิ ปฏิปทาหิ ภินฺนา, ตา ปฏิปทา จตสฺโส ภวนฺติ, เต จ ปุคฺคลา จตฺตาโรติ โยชนา กาตพฺพา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา จาติ จตสฺโส. กตเม จตฺตาโร? ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ตณฺหาจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล, ทิฏฺิจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ทิฏฺิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล จาติ จตฺตาโร.

ปฏิปทาภิฺาหิ กโต วิภาโคปิ ปฏิปทาหิ กโต วิภาโค นาม โหติ อวินาภาวโตติ มนสิ กตฺวา ‘‘จตสฺโส ปฏิปทาภิฺา’’ติ อวตฺวา ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ วุตฺตา. ตา ปเนตา สมถวเสนาปิ ภินฺนา, วิปสฺสนาวเสนาปิ ภินฺนา. กถํ สมถวเสน? ปถวีกสิณาทีสุ สพฺพปมํ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิการโต ปฏฺาย ยาว ฌานสฺส อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา ปฺา สมถภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. อุปจารโต ปน ปฏฺาย ยาว อปฺปนา, ตาว ปวตฺตา ปฺา ‘‘อภิฺา’’ติ วุจฺจติ เหฏฺิมปฺาโต อธิคตปฺาภาวโต.

สา จ ปฏิปทา กสฺสจิ ทุกฺขา กิจฺฉา โหติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคฺคหณตาย, กสฺสจิ ตทภาวโต สุขา อกิจฺฉา โหติ, อภิฺาปิ กสฺสจิ ทนฺธา อสีฆปฺปวตฺติ โหติ อวิสทาณตาย, กสฺสจิ ขิปฺปา สีฆปฺปวตฺติ โหติ วิสทาณตายาติ.

กถํ วิปสฺสนาวเสน? โย รูปารูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสนฺโต จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคหเอตอุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขาปฏิปทา นาม โหติ. ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. ตพฺพิปริยาเยน อิตรา ทฺเว โหนฺติ. วิปสฺสนาวเสน ปน ภินฺนาเยว ปฏิปทาภิฺาโย อิธ ทฏฺพฺพา อภิสมยาธิการตฺตา, อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต, เต ปุคฺคเล ปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๖) วุตฺตํ. โยชนานโย วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพ.

จตูหิ ปฏิปทาภิฺาหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา สพฺเพว อนิยมโต วฏฺฏทุกฺขโต กึ นุ โข นิยฺยนฺติ, อุทาหุ ‘‘อิมาย ปฏิปทาภิฺาย อยํ ปุคฺคโล นิยฺยาติ, อิมาย ปฏิปทาภิฺาย อยํ ปุคฺคโล นิยฺยาตี’’ติ นิยมโต จ นิยฺยาตีติ วิจารณาย สมฺภวโต ‘‘อยํ ปุคฺคโล อิเมหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา อิมาย ปฏิปทาภิฺาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ตตฺถ ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล สติปฏฺาเนหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา สตินฺทฺริเยน สตินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาติ, ตณฺหาจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล ฌาเนหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา สมาธินฺทฺริเยน สมาธินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน ทุกฺขาปฏิปทาขิปฺปาภิฺาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาติ, ทิฏฺิจริโต มนฺโท ปุคฺคโล สมฺมปฺปธาเนหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา วีริยินฺทฺริเยน วีริยินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน สุขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาติ, ทิฏฺิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล สจฺเจหิ นิสฺสเยหิ อุปนิสฺสยปจฺจยํ ลภิตฺวา ปฺินฺทฺริเยน ปฺินฺทฺริยาธิเกน อริยมคฺเคน สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิฺาย วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตีติ โยชนา กาตพฺพา. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ยถาวุตฺตปฏิปทาวิภาเคเนว จตฺตาโร ปฏิปนฺนกปุคฺคลา, ตํ ปน ปฏิปทาวิภาคํ สทฺธึ เหตุปายผเลหิ ทสฺเสตุํ ‘ตณฺหาจริโต’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๖) –

วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาจริโตติ ตณฺหาย นิพฺพตฺติตํ จริตํ เอตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ตณฺหาจริโต. มนฺโทติ มนฺทิยาย อวิชฺชาย สมนฺนาคโตติ มนฺโท, โมหาธิกปุคฺคโล. อุทตฺโตติ อุทอตฺโต, อุฬารปฺโติ อตฺโถ. อุฬารํ ผลํ เทตีติ อุโท, โก โส? ปวิจโย, อตฺตนิ นิพฺพตฺโตติ อตฺโต, อุโท อตฺโต ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อุทตฺโตติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ.

ปมาย ปฏิปทาย เหตุ นาม ตณฺหาจริตตา, มนฺทปฺตา จ, อุปาโย สตินฺทฺริยํ, สพฺพาสมฺปิ ผลํ นิยฺยานเมว. ทุติยาย ปฏิปทาย เหตุ นาม ตณฺหาจริตตา, อุทตฺตปฺตา จ, อุปาโย วีริยินฺทฺริยํ. ตติยาย ปฏิปทาย เหตุ นาม ทิฏฺิจริตตา, มนฺทปฺตา จ, อุปาโย สมาธินฺทฺริยํ. จตุตฺถิยา ปฏิปทาย เหตุ นาม ทิฏฺิจริตตา, อุทตฺตปฺตา จ, อุปาโย ปฺินฺทฺริยนฺติ เหตุปายผลานิ ทฏฺพฺพานิ.

เอตฺถ จ ทิฏฺิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตฺู นาม, ทิฏฺิจริโต มนฺโท เจว ตณฺหาจริโต อุทตฺโต จ วิปฺจิตฺู นาม, ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล เนยฺโย นาม, ตสฺมา ‘‘ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ เทสยตี’’ติอาทินา นเยน อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยตฺตยสฺส เภททสฺสเนน นิสฺสรณํ เทสยติ, ‘‘อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เทสยติ, อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เทสยตี’’ติ เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต. ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา ปฏิปทาเภททสฺสเนน ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ตณฺหาจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล, ทิฏฺิจริโต มนฺโท ปุคฺคโล, ทิฏฺิจริโต อุทตฺโต ปุคฺคโล’’ติ จตุธา ภินฺนํ ตณฺหาจริตมนฺทาทิกํ ปุคฺคลจตุกฺกํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อิทานิ จตูหิ ปฏิปทาภิฺาหิ จตุธา ภินฺนํ ตณฺหาจริตมนฺทจตุกฺกํ อตฺถนยโยชนาย ทุติยาย วิสยํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภ ตณฺหาจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาย สมาธิปฏิปกฺขตฺตา ตณฺหาจริตา มนฺทอุทตฺตา อุโภ ปุคฺคลา สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนาย อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา ราควิราคาย มคฺคปฺาย นิยฺยนฺติ เจโตวิมุตฺติยา เสกฺขผลภาวาย. สมฺมาทิฏฺิสหิเตเนว สมฺมาสมาธินา นิยฺยานํ ภวติ, น สมฺมาสมาธินา เอว, ตสฺมา ทิฏฺิจริตา มนฺทอุทตฺตา อุโภ ปุคฺคลา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคเมน สมเถน อวิชฺชาวิราคาย มคฺคปฺาย นิยฺยนฺติ ปฺาวิมุตฺติยา อเสกฺขผลภาวายาติ จตฺตาโรปิ ปุคฺคลา ทุวิธาเยว ภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.

ราควิราคายาติ รฺชตีติ ราโค, โส วิรชฺชติ เอตายาติ วิราคา, ราคสฺส วิราคา ราควิราคา, ตาย ราควิราคาย. เจโตติ จิตฺตปฺปเภเทน จ สมาธิ วุจฺจติ ยถา ‘‘จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; มิ. ป. ๒.๑.๙.). ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, เจตสา จิตฺเตน สมาธินา วิมุจฺจตีติ เจโตวิมุตฺติ, เจโต เอว วา วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ, อนาคามิผลสมาธิ. อนาคามิปุคฺคโล หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิตาย เจโตวิมุตฺติยา นิยฺยาติ. อวิชฺชาวิราคายาติ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทึ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทึ น วินฺทตีติ อวิชฺชา นิรุตฺตินเยน. วิรชฺชติ เอตายาติ วิราคา, อวิชฺชาย วิราคา อวิชฺชาวิราคา, ตาย อวิชฺชาวิราคาย. ปกาเรหิ ชานาตีติ ปฺา, วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, ปฺาย วิมุจฺจตีติ ปฺาวิมุตฺติ, ปฺา เอว วา วิมุตฺติ ปฺาวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปฺา, ตาย ปฺาวิมุตฺติยา.

‘‘เตสุ กตเม ปุคฺคลา เกน อตฺถนเยน หาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘ตตฺถ เย สมถปุพฺพงฺคมาหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ‘‘อุโภ ตณฺหาจริตา’’ติอาทินา วิภตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ เย อุโภ ตณฺหาจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา สมถ…เป… นิยฺยนฺติ, เต อุโภ ตณฺหาจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา นนฺทิยาวฏฺเฏน นเยน หาตพฺพา คเมตพฺพา เนตพฺพา. เย อุโภ ทิฏฺิจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา วิปสฺสนา…เป… สมเถน นิยฺยนฺติ, เต อุโภ ทิฏฺิจริตา มนฺทอุทตฺตา ปุคฺคลา สีหวิกฺกีฬิเตน นเยน หาตพฺพา คเมตพฺพา เนตพฺพาติ อตฺโถ.

. ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา เทสนาหาเรน ทุกฺขาปฏิปทาเภเทน ตณฺหาจริตมนฺทาทิเภโท ปุคฺคโล วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ตสฺส วิภตฺตานนฺตรํ สฺวายํ เทสนาหาโร กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ธมฺเม เกนจิ อากาเรน สมฺภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ‘‘สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวตี’’ติอาทิมาห. นวมกฺขณสมฺปนฺนสฺส สตฺถา ยํ ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมึ สํวณฺเณตพฺเพ ธมฺเม ยา วีมํสาทิกา สุตมยาทิกา ติสฺโส ปฺา วิภตฺตา, ตาหิ ปฺาหิ เย อุคฺฆฏิตฺุอาทโย ตโย ปุคฺคลา วิภตฺตา, อิติ วิภตฺตากาเรน อยํ เทสนาหาโร สตฺถารา เทเสตพฺเพ ธมฺเม สมฺภวตีติ ทฏฺพฺโพ.

ตตฺถ สฺวายํ หาโรติ เทสนาหาเรน ปฏิปทาวิภาเคน เวเนยฺยปุคฺคลวิภาโค ทสฺสิโต, โส อยํ เทสนาหาโร. กตฺถ สมฺภวตีติ กตฺถ สํวณฺเณตพฺเพ ธมฺเม สํวณฺณนาภาเวน สมฺภวตีติ. ยสฺสาติ โย โส เวเนยฺโย ปจฺจนฺตชาทีหิ อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิมุตฺโต, สวนธารณาทีหิ จ สมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคโต, ตสฺส เวเนยฺยสฺส. สตฺถาติ สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา. ธมฺมนฺติ เทสิตํ สํวณฺเณตพฺพํ ธมฺมํ. เทสยตีติ สงฺเขปนยวิตฺถารนเยหิ ภาสติ. อฺตโรติ ภควโต สาวเกสุ เอวํ ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ สาวโก. ครุฏฺานิโยติ คารวสฺส านภูเตหิ สีลสุตจาคาทิคุณวิเสเสหิ ยุตฺโต มานิโต สทฺทหิตพฺพวจโน. สพฺรหฺมจารีติ สมํ, สห วา พฺรหฺมํ สตฺถุสาสนํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ สพฺรหฺมจารี. สทฺธํ ลภติ ‘‘โย สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ สตฺถริ, ‘‘สฺวากฺขาโต วตายํ ธมฺโม สาตฺโถ สพฺยฺชโน เอกนฺตปริปุณฺโณ เอกนฺตปริสุทฺโธ อตฺถาวโห หิตาวโห สุขาวโห ฌานมคฺคผลนิพฺพตฺตโก, อมฺเหหิ จ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ เทสิเต ธมฺเม จ อจลสทฺธํ ลภติ, สทฺทหนํ อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทติ. ตถา ‘‘โย สาวโก ธมฺมํ เทเสติ, โส สาวโก สงฺเขปโต วา วิตฺถารโต วา ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ วต ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี มานิโต สทฺทหิตพฺพวจโน’’ติ เทสเก สาวเก จ ‘‘ตาทิเสน สาวเกน เทสิโต โย ธมฺโม, โส ธมฺโม สาตฺโถ สพฺยฺชโน เอกนฺตปริปุณฺโณ เอกนฺตปริสุทฺโธ อตฺถาวโห หิตาวโห สุขาวโห ฌานมคฺคผลนิพฺพตฺตโก, อมฺเหหิ จ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ สาวเกน เทสิตธมฺเม จ สทฺธํ สทฺทหนํ อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.

ตตฺถาติ ตสฺมึ สทฺทหิตพฺเพ สตฺถารา เทสิตธมฺเม เจว สาวเกน เทสิตธมฺเม จ สทฺทหนฺตสฺส เวเนยฺยสฺส ยา วีมํสา, วีมํสนฺตสฺส ยา อุสฺสาหนา, อุสฺสหนฺตสฺส ยา ตุลนา, ตุลยนฺตสฺส ยา อุปปริกฺขา, สา อยํ วีมํสาทิกา ปฺา สทฺธานุสาเรน ปวตฺตนโต สุตมยี ปฺา นาม. ตตฺถ วีมํสนํ วิมํสา, ปาฬิยา, ปาฬิอตฺถสฺส จ วีมํสา. วีมํสตีติ วา วีมํสา, ปทํ ปทนฺตเรน, ปทตฺถํ ปทตฺถนฺตเรน วิจารณกา ปฺา. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุสฺสาหนาทีสุปิ ภาวสาธนกตฺตุสาธนานิ กาตพฺพานิ. อุสฺสาหนา จ อุสฺสาเหน อุปตฺถมฺภิกา ธมฺมสฺส ธารณปริจยสาธิกา ปฺา จ, น วีริยํ, เอตฺถ จ ยา สุตมตฺเตเยว ปวตฺตา, วีมํสาทิภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, สา สุตมยี ปฺา น โหติ. ยา จ สุตฺวา วีมํสิตฺวา อุสฺสาหนาทิภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, ยา จ สุตฺวา วีมํสิตฺวา อุสฺสหิตฺวา ตุลนาทิภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, ยา จ สุตฺวา วีมํสิตฺวา อุสฺสหิตฺวา ตุลยิตฺวา อุปปริกฺขนภาวํ อปฺปตฺตา นิวตฺตา, สาปิ ปฺา น สุตมยี ปฺา โหตีติ ทฏฺพฺพา. ยา ปน สุตฺวา สทฺทหนฺตสฺส วีมํสา, วีมํสนฺตสฺส อุสฺสาหนา, อุสฺสหนฺตสฺส ตุลนา, ตุลยนฺตสฺส อุปปริกฺขา โหติ, อยํ สุตมยี ปฺา นาม โหตีติ ทฏฺพฺพา.

สุตมยี ปฺา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา จินฺตามยี ปฺา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต สุตมยิยา ปฺาย วิภชนานนฺตรํ จินฺตามยึ ปฺํ วิภชิตุํ ‘‘ตถา สุเตน นิสฺสเยนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุตนฺติ สุยฺยเต ปริยตฺติธมฺโมติ สุโต, สวนํ ปริยตฺติธมฺมสฺสาติ วา สุตํ, ทุวิธมฺปิ สุตํ. นิสฺสเยน อุปนิสฺสายาติ อตฺโถ. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ ‘‘สุเตน นิสฺสเยนา’’ติ กรณวจนํ. เอตฺถ ปน ‘‘อิทํ ปาณาติปาตาทิวิรมนํ สีลนฏฺเน สีลํ, อยํ เอกคฺคตา สมาทหนฏฺเน สมาธิ, อิมานิ ภูตุปาทานิ รุปฺปนฏฺเน รูปานิ, อิเม ผสฺสาทโย นมนฏฺเน นามานิ, อิเม รูปาทโย ปฺจ ธมฺมา ราสฏฺเน ขนฺธา’’ติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปีฬนาทิสภาวสฺส วีมํสนาภูตา ปฺา วีมํสา นาม. เตสํเยว สีลสมาธิอาทีนํ สีลติ ปติฏฺหติ เอตฺถาติ สีลนฺติอาทิวจนตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา สภาคลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานํ ตุเลตฺวา วิย คหณปฺา ตุลนํ นาม. เตสํเยว สีลสมาธิอาทีนํ ธมฺมานํ สภาวลกฺขณํ อวิชหิตฺวา อนิจฺจตาทุกฺขตาทินมนรุปฺปนาทิสปฺปจฺจยสงฺขตาทิอากาเร วิตกฺเกตฺวา อุปปริกฺขณปฺา เอว อุปปริกฺขา นามาติ วิเสสโต ทฏฺพฺโพ. สุตธมฺมสฺส ธารณปริจยวเสน ปวตฺตนโต สุตมยี ปฺา อุสฺสาหนา ชาตา วิย น จินฺตามยี ปฺา จินฺติตสฺส ธารณปริจยวเสน อปฺปวตฺตนโตติ ‘‘อุสฺสาหนา’’ติ น วุตฺตํ.

สุตมยี ปฺา เจว จินฺตามยี ปฺา จ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา ภาวนามยี ปฺา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต การณภูตานํ ทฺวินฺนํ สุตมยิจินฺตามยิปฺานํ ทสฺสนานนฺตรํ ผลภูตํ ภาวนามยึ ปฺํ วิภชนฺโต ‘‘อิมาหิ ทฺวีหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิมาหิ ทฺวีหิ ปฺาหีติ สุตมยิจินฺตามยิปฺาหิ การณภูตาหิ. สุตมยิปฺาย วา จินฺตามยิปฺาย วา อุภยตฺถ วา ิโตเยว โยคาวจโร วิปสฺสนํ อารภตีติ. มนสิการสมฺปยุตฺตสฺสาติ รูปารูเปสุ ปริคฺคหาทิวเสน สงฺขาเรสุ อนิจฺจตาทิวเสน มนสิกาเรน สมฺมา ปกาเรหิ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส. ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ- ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิสมฺปาทเนน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกนฺตสฺส โยคาวจรสฺส สนฺตาเน าณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตํ ยํ อริยมคฺคาณํ นิพฺพานารมฺมณทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปฺาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยทิปิ ปมมคฺคาณํ ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ, ภาวนาวเสน ปน ปวตฺตนโต ‘‘ภาวนามยี ปฺา’’ติ เวทิตพฺพํ. ทสฺสนภูมีติ ปมมคฺคผลานิ, เสสานิ ‘‘ภาวนาภูมี’’ติ วุจฺจนฺติ.

. อมฺหากาจริย ตุมฺเหหิ ‘‘ยสฺส สตฺถา วา’’ติอาทินา สุตมยิปฺาทิกา วิภตฺตา, เอวํ สติ สุเตน วินา จินฺตามยี ปฺา นาม น ภเวยฺย, มหาโพธิสตฺตานํ ปน สุเตน วินา จินฺตามยี ปฺา โหตฺเววาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ตสฺมึ สงฺคเหตฺวา ปการนฺตเรน วิภชิตุํ ‘‘ปรโตโฆสา’’ติอาทิมาห.

ตตฺถ ปรโตโฆสาติ ปรโต ปวตฺโต เทสนาโฆโส ปจฺจโย เอติสฺสาติ ปรโตโฆสา. ปจฺจตฺตสมุฏฺิตาติ ปติ วิสุํ อตฺตนิเยว สมุฏฺิตา. โยนิโสมนสิการาติ เตสํ เตสํ จินฺเตตพฺพานํ รูปาทีนํ ธมฺมานํ รุปฺปนนมนาทิสภาวปริคฺคณฺหนาทินา อุปาเยน ปวตฺตมนสิการา จินฺตามยี ปฺา นาม, อิมินา สาวกาปิ สามฺโต คหิตา, ตถาปิ อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํเยว วุตฺตตฺตา สาวกา อิธ คหิตา, ตสฺมา ปุริมนโย ยุตฺตตโร. ปรโตติ ธมฺมเทสกโต ปวตฺเตน ธมฺมเทสนาโฆเสน เหตุนา ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺจตฺตสมุฏฺิเตน, โยนิโสมนสิกาเรน จ เหตุนา ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ภาวนามยี ปฺา นาม, อิมินา สาวกาปิ สามฺโต คหิตา, ตถาปิ อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํเยว วุตฺตตฺตา สาวกา อิธ คหิตา, ตสฺมา ปุริมนโย ยุตฺตตโร. ปรโตติ ธมฺมเทสกโต ปวตฺเตน ธมฺมเทสนาโฆเสน เหตุนา ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺจตฺตสมุฏฺิเตน, โยนิโสมนสิกาเรน จ เหตุนา ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ภาวนามยี ปฺา นามาติ วิภชิตฺวา ปณฺฑิเตหิ เยฺยาติ วิตฺถาเรน คมฺภีรตฺถํ าตุํ อิจฺฉนฺเตหิ ‘‘เอวํ ปฏิปทาวิภาเคนา’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺ. ๙) อฏฺกถาวจเนน ชานิตพฺโพ.

สุตมยิปฺาทิกา ติสฺโส ปฺา อาจริเยน นานานเยหิ วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘ตาสุ ยสฺส เอกา วา ทฺเว วา ปฺา อตฺถิ, โส ปุคฺคโล โกนาโม, ยสฺส เอกาปิ นตฺถิ, โส ปุคฺคโล โกนาโม’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ยสฺส อยํ ปฺา, อิมา วา อตฺถิ, โส ปุคฺคโล อิตฺถนฺนาโม, ยสฺส นตฺถิ, โส ปุคฺคโล อิตฺถนฺนาโมติ ปฏิปทาปฺาปฺปเภเทน ปุคฺคลํ วิภชิตุํ ‘‘ยสฺส อิมา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ตตฺถ ยสฺส อติติกฺขปฺสฺส สุตมยี ปฺา เจว จินฺตามยี ปฺา จ อิมา ทฺเว ปฺา อตฺถิ, อยํ อติติกฺขปฺโ อุทฺเทสมตฺเตเนว ชานนโต อุคฺฆฏิตฺู นาม. ยสฺส นาติติกฺขปฺสฺส อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ สุตมยี ปฺา อตฺถิ, จินฺตามยี ปฺา นตฺถิ, อยํ นาติติกฺขปฺโ อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ ชานนโต วิปฺจิตฺู นาม. ยสฺส มนฺทปฺสฺส อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ เนว สุตมยี ปฺา อตฺถิ, น จินฺตามยี ปฺา จ, อยํ มนฺทปฺโ อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทเสหิ ชานนโต นิรวเสสวิตฺถารเทสนาย เนตพฺพโต เนยฺโย นามาติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ ยทตฺถํ อิมา ปฺา อุทฺธฏา, ตเมว เวเนยฺยปุคฺคลวิภาคํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ยสฺสา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘) วุตฺตํ.

. ‘‘ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺสา’’ติอาทินา เทสนํ วิภาเวติ, ‘‘ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา ปฏิปทาวิภาเคหิ, ‘‘สฺวายํ หาโร’’ติอาทินา าณวิภาเคหิ จ เทสนาภาชนํ เวเนยฺยตฺตยํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘ยาย เทสนาปาฬิยา เทสนาหารํ โยเชตุํ ปุพฺเพ ‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’ติอาทินา เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน ยา ปาฬิเทสนา นิกฺขิตฺตา, สา ปาฬิเทสนา เทสนาหาเรน นิทฺธาริเตสุ อสฺสาทาทีสุ อตฺเถสุ กิมตฺถํ เทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมํ อตฺถํ เทสยตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สายํ ธมฺมเทสนา’’ติอาทิ อารทฺธํ.

ตตฺถ สายํ ธมฺมเทสนาติ ยา ธมฺมเทสนา อาทิกลฺยาณาทิกา ปุพฺเพ เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน นิกฺขิตฺตา, สายํ ธมฺมเทสนา อสฺสาทาทีสุ กิมตฺถํ เทสยตีติ กเถตุกามตาย ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตี’’ติ วิสฺสชฺเชติ, ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺตินิวตฺตนุปายภาเวน อวิปรีตภาวโต ‘‘สจฺจานี’’ติ วุตฺตานิ.

ยสฺสํ เทสนายํ สจฺจานิ เทสนาหาเรน นิทฺธาริตานิ, สา เทสนา จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตีติ ยุตฺตํ โหตุ. ยสฺสํ เทสนายํ อสฺสาทาทโย นิทฺธาริตา, สา เทสนา จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. เหฏฺา จ อสฺสาทาทโย นิทฺธาริตา, ตสฺมา ‘‘อสฺสาทาทโย’’ติปิ วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘อาทีนโว ผลฺจ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เทสนาหาเรน สํวณฺณนานเยน เทสนายํ นิทฺธาริโต อาทีนโว เจว ผลฺจ ทุกฺขสจฺจํ โหติ, อสฺสาโท สมุทยสจฺจํ, นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, อุปาโย เจว อาณตฺติ จ มคฺคสจฺจํ โหติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ เทสยตี’’ติ วตฺตพฺพเมวาติ.

ตณฺหาวชฺชา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขํ, เต จ อนิจฺจาทีหิ ปีฬิตตฺตา อาทีนวาเยว. ผลนฺติ เทสนาย ผลํ โลกิยํ, น โลกุตฺตรํ, ตสฺมา ทุกฺขนฺติ วตฺตพฺพเมว. อสฺสาโทติ ตณฺหาสฺสาทสฺส คหิตตฺตา ‘‘อสฺสาโท สมุทโย’’ติ จ วตฺตพฺพํ. อสฺสาเทกเทโส ทุกฺขเมว, อสฺสาเทกเทโส ทุกฺขฺเจว สมุทโย จ. สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโค จ ภควโต อาณตฺติ จ เทสนาย ผลาธิคมสฺส อุปายภาวโต ‘‘อุปาโย, อาณตฺติ จ มคฺโค’’ติ วุตฺตํ, นิสฺสรเณกเทโสปิ มคฺโคติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ยา เทสนา วิเสสโต เทสยติ, กตมา สา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วิเสสํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อิทํ ธมฺมจกฺก’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจมานํ ธมฺมจกฺกํ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิเสสโต เทสยตีติ โยชนา กาตพฺพา.

‘‘ยา เทสนา อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิเสสโต เทสยติ, ตสฺสา เทสนาย ธมฺมจกฺกภาวํ กึ ภควา อาหา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๔) ตณฺหาวชฺชํ ชาติอาทิกํ เตภูมกธมฺมชาตํ ทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาเวน, ทุกฺขทุกฺขาทิภาเวน จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตํ. เมติ มยา ปวตฺติตนฺติ โยชนา. ภิกฺขเวติ สวเน อุสฺสาหํ ชเนตุํ อาลปติ. พาราณสิยนฺติ พาราณสีนครสฺส อวิทูเร. อิสิปตเนติ สีลกฺขนฺธาทีนํ อิสนโต คเวสนโต ‘‘อิสี’’ติ โวหริตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปตนฏฺาเน. มิคทาเยติ มิคานํ อภยทานฏฺาเน การิเต อสฺสเมว.

อนุตฺตรนฺติ อุตฺตริตราภาเวน อนุตฺตรํ อนติสยํ. ธมฺมจกฺกนฺติ สติปฏฺานาทิเก สภาวธารณาทินา อตฺเถน ธมฺโม เจว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ. อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิเสธนียํ. กสฺมา? ชนกสฺส ภควโต ธมฺมิสฺสรตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา, ชฺสฺส จ อนุตฺตรตฺตา โกณฺฑฺาทีนฺเจว อฏฺารสพฺรหฺมโกฏิยา จ จตุสจฺจปฏิเวธสาธนโต จ. ‘‘เกน อปฺปฏิวตฺติย’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สมเณน วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สมเณนาติ ปพฺพชฺชมตฺตูปคเตน. พฺราหฺมเณนาติ ชาติพฺราหฺมเณน. ปรมตฺถานฺหิ สมณพฺราหฺมณานํ ปฏิเสธเน จิตฺตุปฺปาทานุปฺปชฺชนมฺปิ นตฺถิ. เทเวนาติ ฉกามาวจรเทเวน. พฺรหฺมุนาติ รูปพฺรหฺมา คหิตา. ‘‘สมเณน วา …เป… พฺรหฺมุนา’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา‘‘เกนจี’’ติ วุตฺตวจเนน อวเสสขตฺติยคหปติปริสชนา สงฺคหิตา. ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสา อฏฺวิธาปิ ปฏิเสเธตุํ อสมตฺถาเยวาติ เวทิตพฺพา. โลกสฺมินฺติ สตฺตสมูเห ธมฺมจกฺกาธาเร.

‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ คาถานุรูปํ ธมฺมจกฺกสุตฺเต ปทานิ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ อปริมาณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ธมฺมจกฺกเทสนายํ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓ อาทโย; ปฏิ. ม. ๒.๓๐). ‘‘อปริมาณา อกฺขรา อปริมาณา ปทา’’ติ อวตฺวา ‘‘อปริมาณา ปทา อปริมาณา อกฺขรา’’ติ อุปฺปฏิปาฏิวจเนหิ เยภุยฺเยน ปทสงฺคหิตานีติ ทสฺเสติ. ปทา, อกฺขรา, พฺยฺชนาติ จ ลิงฺควิปลฺลาสานีติ ทฏฺพฺพานิ. เอตสฺเสว อตฺถสฺสาติ วตฺตพฺพาการสฺส จตุสจฺจสงฺขาตสฺส อตฺถสฺเสว สงฺกาสนา ปกาสนา ปกาสนากาโร ปฺตฺตากาโรติ อาการวนฺตอาการสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. สงฺกาสนากาโรติ จ สงฺกาสนียสฺส อตฺถสฺส อากาโร. เอส นโย เสเสสุปิ. อิติปีติ อิติ อิมินา ปกาเรนปิ, อิมินา ปกาเรนปิ อิทํ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ.

อยนฺติ กามตณฺหาทิเภทา อยํ ตณฺหา. ทุกฺขสมุทโยติ ทุกฺขนิพฺพตฺตนสฺส เหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโย. อยนฺติ สพฺพสงฺขตโต นิสฺสฏา อยํ อสงฺขตา ธาตุ. ทุกฺขนิโรโธติ ชาติอาทิปฺปเภทสฺส ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธ. อยนฺติ สมฺมาทิฏฺาทิโก อฏฺงฺคิโก อริโย มคฺโค. ทุกฺขนิโรธภูตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตตฺตา, ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทาภาวโต จ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสสํ วุตฺตนยเมว.

‘‘ตตฺถ อปริมาณา’’ติอาทินา พฺยฺชนปทอตฺถปทานิ วิภชิตฺวา เตสํ อฺมฺํ วิสยิวิสยภาเวน สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ภควา กึ สามฺเหิ อกฺขราทีหิ สงฺกาเสติ วา ปกาเสติ วา, อุทาหุ ยถารหํ สงฺกาเสติ ปกาเสตีติอาทิวิจารณาย สมฺภวโต วิสยวิสยิภาเวน สมฺพนฺธภาวํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทีสุ ปเทเนว ทุกฺขสจฺจตฺถตฺตาทิโก สงฺกาสิตพฺโพติ? สจฺจํ, ปทาวยวสฺส ปน อกฺขรสฺส คหณมุเขเนว อกฺขรสมุทายสฺสปิ ปทสฺส คหณํ โหติ, ปเท คหิเต จ ทุกฺขสจฺจตฺถาทิกาวโพโธ โหตฺเวว, เอวํ สติ ปเทเนว สิชฺฌนโต อกฺขโร วิสุํ น คเหตพฺโพติ? น, ทุกฺขสจฺจตฺถาทิกาวโพธสฺส วิเสสุปฺปตฺติภาวโต. ทุ-อิติ อกฺขเรน หิ อเนกุปทฺทวาธิฏฺานภาเวน กุจฺฉิตตฺโถ คหิโต, -อิติ อกฺขเรน ธุวสุภสุขตฺตภาววิรเหน ตุจฺฉตฺโถติ เอวมาทิกาวโพธสฺส วิเสสุปฺปตฺติ ภวติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปทตฺถคหณสฺส วิเสสาธานํ ชายตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๙). ปทปริโยสาเน วากฺยปริโยสานาภาวโต อกฺขเรหิ สํขิตฺเตน ทีปิยมาโน อตฺโถ ปเทหิ ปกาสิโตวาติ วุตฺตํ ‘‘ปเทหิ ปกาเสตี’’ติ. วากฺยปริโยสาเน ปน สงฺกาสิโต ปกาสิโต อตฺโถ วิวริโต วิวโฏ กโตวาติ วุตฺตํ. ‘‘พฺยฺชเนหิ วิวรตี’’ติ. ปกาเรหิ จ วากฺยเภเท กเต โส อตฺโถ วิภตฺโต นามาติ วุตฺตํ ‘‘อากาเรหิ วิภชตี’’ติ. วากฺยาวยวานํ ปทานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนวิภาเค กเต โส อตฺโถ ปากโฏ กโตวาติ วุตฺตํ ‘‘นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรตี’’ติ. กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยสตฺตานํ จิตฺเต ปริสมนฺตโต โตสนํ โหติ, ปฺาเตชนฺจาติ อาห ‘‘นิทฺเทเสหิ ปฺเปตี’’ติ.

‘‘ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทีสุ ‘‘ภควา เอวา’’ติ วา ‘‘อกฺขเรหิ เอวา’’ติ วา อวธารเณ โยชิเต ‘‘สาวโก น สงฺกาเสติ, ปทาทีหิ น สงฺกาเสตี’’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, สาวโก จ สงฺกาเสติ, ปทาทีหิ จ สงฺกาเสติ. กตฺถ อวธารณํ โยเชตพฺพนฺติ เจ? ‘‘ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติเยวา’’ติ อวธารณํ โยเชตพฺพํ. เอวฺหิ สติ สาวเกน สงฺกาสิโต วา ปทาทีหิ สงฺกาสิโต วา อตฺโถ สงฺคหิโต โหติ. อตฺถปทานฺจ อกฺขราทินานาวิสยตา สิทฺธา โหติ. เตน เอกานุสนฺธิเก สุตฺเต ฉเฬว อตฺถปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ, อเนกานุสนฺธิเก สุตฺเต อนุสนฺธิเภเทน วิสุํ วิสุํ ฉ ฉ อตฺถปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ.

‘‘ฉสุ พฺยฺชนปเทสุ กตเมน พฺยฺชนปเทน กตมํ กิจฺจํ สาเธตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมินา อิทํ กิจฺจํ, อิมินา อิทํ กิจฺจํ สาเธตี’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ อกฺขราทีสุ พฺยฺชนปเทสุ. อุคฺฆเฏตีติ อุคฺฆฏนกิจฺจํ สาเธตีติ อตฺโถ. กิฺจาปิ เทสนาว อุคฺฆฏนกิจฺจํ สาเธติ, ภควา ปน เทสนาชนกตฺตา อุคฺฆฏนกิจฺจํ สาเธตีติ วุจฺจติ. เสเสสุปิ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘อุคฺฆฏนกิจฺจสาธิกา เทสนาเยว กึ วิปฺจนวิตฺถารณกิจฺจสาธิกา เทสนาชนกตฺตา, อุทาหุ วิสุํ วิสุํ กิจฺจสาธิกา อฺา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต วิสุํ วิสุํ กิจฺจสาธิกา อฺา เทสนาติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาที’’ติอาทิมาห. อถ วา ‘‘กตมา อุคฺฆฏนา, กตมา วิปฺจนา, กตมา วิตฺถารณา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาที’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ อุคฺฆฏนาทิกิจฺจสาธิกาสุ เทสนาสุ. อุคฺฆฏนาติ อุคฺฆฏนกิจฺจสาธิกา เทสนา อาทิเทสนา โหติ. วิปฺจนาติ วิปฺจนกิจฺจสาธิกา เทสนา มชฺเฌเทสนา โหติ. วิตฺถารณาติ วิตฺถารณกิจฺจสาธิกา เทสนา ปริโยสานเทสนา โหตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘อุคฺฆฏิยนฺโต อุทฺทิสิยมาโน ปริยตฺติอตฺถภูโต ธมฺมวินโย กตมํ ปุคฺคลํ วิเนติ, วิปฺจิยนฺโต นิทฺทิสิยมาโน ปริยตฺติอตฺถภูโต ธมฺมวินโย กตมํ ปุคฺคลํ วิเนติ, วิตฺถาริยนฺโต ปฏินิทฺทิสิยมาโน ปริยตฺติอตฺถภูโต ธมฺมวินโย กตมํ ปุคฺคลํ วิเนตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โสยํ ธมฺมวินโย’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ ‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’ติอาทีนํ ฉนฺนํ พฺยฺชนปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตุํ ‘โสยํ ธมฺมวินโย’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๙) วุตฺตํ.

ตตฺถ อุคฺฆฏิยนฺโต อุทฺทิสิยมาโน อุทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูโต โส อยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคลํ วิเนติ, เตน อุคฺฆฏิตฺุโน ปุคฺคลสฺส วินยเนน นํ อุคฺฆฏิยนฺตํ อุทฺทิสิยมานํ อุทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูตํ วินยํ ‘‘อาทิกลฺยาโณ’’ติ อาหุ. วิปฺจิยนฺโต นิทฺทิสิยมาโน นิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูโต โส อยํ ธมฺมวินโย วิปฺจิตฺุปุคฺคลํ วิเนติ, เตน วิปฺจิตฺุปุคฺคลสฺส วินยเนน นํ วิปฺจิยนฺตํ นิทฺทิสิยมานํ นิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูตํ วินยํ ‘‘มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติ อาหุ. วิตฺถาริยนฺโต ปฏินิทฺทิสิยมาโน ปฏินิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูโต โส อยํ ธมฺมวินโย เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ วินยนํ ชเนติ, เตน เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส วินยเนน นํ วิตฺถาริยนฺตํ ปฏินิทฺทิสิยมานํ ปฏินิทฺเทสปริยตฺติอตฺถภูตํ วินยํ ‘‘ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติ อาหูติ โยชนตฺโถติ ทฏฺพฺโพ.

อถ วา ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทินา ฉนฺนํ ปทานํ พฺยาปาโร ทสฺสิโต, เอวํ สติ อตฺโถ นิพฺยาปาโร สิยา, อตฺโถ จ นิปฺปริยายโต สพฺยาปาโรเยวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘โสยํ ธมฺมวินโย’’ติอาทิ. เอเตน อตฺโถเยว มุขฺยโต เวเนยฺยตฺตยสฺส วินยนกิจฺจํ สาเธติ, อตฺถวาจโก ปน สทฺโท านูปจารโต เวเนยฺยตฺตยสฺส วินยนกิจฺจํ สาเธตีติ ทสฺเสติ. ปทปรมสฺส ปน สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปติฏฺานาภาวโต โส อิธ น วุตฺโต. เสกฺขคฺคหเณน วา กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส วิย เนยฺยคฺคหเณน ปทปรมสฺส ปุคฺคลสฺสาปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. อกฺขเรหีติอาทีสุ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น เหตฺวตฺเถ. อกฺขราทีนฺหิ อุคฺฆฏนาทีนิ ปโยชนานิเยว โหนฺติ, น อุคฺฆฏนาทีนํ อกฺขราทีนิ ปโยชนานีติ ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทีสุ วิย น เหตุอตฺโถ คเหตพฺโพ. ตตฺถ หิ อนฺเนน เหตุนา วสติ, วสเนน เหตุนา อนฺนํ ลทฺธนฺติ วสนกิริยาย ผลํ วสนกิริยาย เหตุภาเวน คหิตํ. ‘‘อชฺเฌสเนน วสตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เตนาห ‘‘ยทตฺถา จ กิริยา, โส เหตู’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๙). ตตฺถ ยทตฺถาติ โส อนฺนาทิโก อตฺโถ ยสฺสา วสนาทิกิริยายาติ ยทตฺถา, วสนาทิกิริยา, โส อนฺนาทิโก อตฺโถ ตสฺสา วสนาทิกิริยาย เหตูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๑๐. ‘‘ตตฺถ อปริมาณา ปทา’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ อุทฺทิฏฺาย ปาฬิยา ทฺวาทสปทสมฺปตฺติสงฺขาตํ ติวิธกลฺยาณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉอตฺถปทฉพฺยฺชนปทเภเทน สมฺปตฺติสงฺขาตํ อตฺถปทพฺยฺชนปทกลฺยาณตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ’’ติอาทิมาห. อถ วา ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตานุรูปํ ‘‘ตตฺถ อปริมาณา’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ อุทฺทิฏฺาย ปาฬิยา ทฺวาทสปทตา ทสฺเสตฺวา ‘‘อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ วุตฺตานุรูปํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จา’’ติอาทินา ตสฺสา ปาฬิยา ติวิธกลฺยาณตา ทสฺสิตา, ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธ’’นฺติ วุตฺตานุรูปํ ตสฺสา ปาฬิยา ฉอตฺถปทพฺยฺชนปทสมฺปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ เทสนาหารวิสยสงฺขาตายํ ปาฬิยํ ฉปฺปทานิ อตฺโถ. กตมานิ ฉปฺปทานิ? สงฺกาสนา, ปกาสนา, วิวรณา, วิภชนา, อุตฺตานีกมฺมํ, ปฺตฺติ อิมานิ ฉปฺปทานิ. อตฺโถ ยสฺส อตฺถิ ตสฺมา สาตฺถํ. ตตฺถาติ ติสฺสํ เทสนาหารวิสยสงฺขาตายํ ปาฬิยํ ฉปฺปทานิ พฺยฺชนํ. กตมานิ ฉปฺปทานิ? อกฺขรํ, ปทํ, พฺยฺชนํ, อากาโร, นิรุตฺติ, นิทฺเทโส อิมานิ ฉปฺปทานิ. พฺยฺชนํ ยสฺส อตฺถีติ สพฺยฺชนนฺติ โยชนา กาตพฺพา. เตนาติ ตสฺสา ปาฬิยา ติวิธกลฺยาณฉอตฺถปทสมฺปนฺนฉพฺยฺชนปทสมฺปนฺนฏฺเน, ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว…เป… สุทฺธ’’นฺติ ภควา อาหาติ อตฺโถ.

เกวลสทฺทสฺส สกลาทิอตฺถวาจกตฺตา อธิปฺเปตตฺถํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เกวลนฺติ โลกุตฺตรํ น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธมฺเมหี’’ติ วุตฺตํ. ปริปุณฺณนฺติ อธิปฺเปตตฺเถ เอโกปิ อตฺโถ อูโน นตฺถิ, วาจกสทฺเทสุปิ อนตฺถโก เอโกปิ สทฺโท อธิโก นตฺถีติ ปริปุณฺณํ อนูนํ อนติเรกํ. ปริสุทฺธนฺติ สทฺทโทสอตฺถโทสาทิวิรหโต วา ปริสุทฺธํ, ราคาทิมลวิรหโต วา ปริโยทาตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิเสสานํ อุปฏฺิตฏฺานตฺตา ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ. นิคฺคตํ มลํ เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ นิมฺมลํ. สทฺทโทสาทิวิรหโต วา ราคาทิวิรหโต วา สพฺพมเลหิ อปคตํ ปริ สมนฺตโต โอทาตนฺติ ปริโยทาตํ. อุปฏฺิตนฺติ อุปติฏฺนฺติ เอตฺถ สพฺพวิเสสาติ อุปฏฺิตํ ยถา ‘‘ปทกฺกนฺต’’นฺติ. ปทกฺกนฺตํ ปทกฺกนฺตฏฺานํ. วิสิสนฺติ มนุสฺสธมฺเมหีติ วิเสสา, สพฺเพ วิเสสา สพฺพวิเสสา, สพฺพโต วา วิเสสาติ สพฺพวิเสสา, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา. เตสํ สพฺพวิเสสานํ อุปฏฺิตนฺติ โยชนา. อิทนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. ตถาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปทนฺติ ตถาคตปทํ. ปทนฺติ จ ปฏิปตฺติคมเนน วา เทสนาคมเนน วา กิเลสคฺคหณํ. โอตฺถริตฺวา คมนฏฺานํ อิติปิ วุจฺจติ ปวุจฺจติ, ตถาคเตน โคจราเสวเนน วา ภาวนาเสวเนน วา นิเสวิตํ ภชิตํ อิติปิ วุจฺจติ, ตถาคตสฺส มหาวชิราณสพฺพฺุตฺาณทนฺเตหิ อารฺชิตํ อารฺชิตฏฺานํ อิติปิ วุจฺจติ, อโต ตถาคตปทาทิภาเวน วตฺตพฺพภาวโต เอตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อิติ ปฺายติ. พฺรหฺมจริยนฺติ พฺรหฺมุโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ภควโต จริยํ, พฺรหฺมํ วา สพฺพเสฏฺํ จริยํ พฺรหฺมจริยํ. ปฺายตีติ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ ายตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

‘‘อิมสฺส สิกฺขตฺตยสฺส สงฺคหสฺส สาสนสฺส ปริปุณฺณภาวปริสุทฺธภาวสงฺขาตํ ตถาคตปทภาวํ!ตถาคตปทภาวํ, ตถาคตนิเสวิตภาวํ, ตถาคตอารฺชิตภาวํ, เตหิ ปกาเรหิ าปิตภาวํ กถํ มยํ นิกฺกงฺขา ชานิสฺสามา’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตพฺภาวทีปเกน ภควตา วุตฺเตน วจเนน ตุมฺเหหิ นิกฺกงฺเขหิ ชานิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

ยทิ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏติ, พฺยฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปฺจยติ, นิรุตฺตีหิ จ นิทฺเทเสหิ จ วิตฺถาเรติ, เอวํ สติ อาจริเยน รจิเตน เทสนาหาเรน ปโยชนํ น ภวติ, เทสนาหาเรน น วินา ภควโต เทสนายเมว อตฺถสิชฺฌนโตติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โยคีน’’นฺติ อาห. ตตฺถ โยคีนนฺติ ยุชฺชนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนายนฺติ โยคิโน, เตสํ โยคีนํ. เตน มยา รจิเตน เทสนาหาเรน สํวณฺณิตา อยํ วุตฺตปฺปการา ภควโต เทสนา อุคฺฆฏนาทิกิจฺจํ สาเธตีติ เทสนาหาโร โยคีนํ สาตฺถโกเยวาติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘เทสนาหารสฺส อสฺสาทาทิเทสนาหารภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห อายสฺมา…เป… เทสนาหาโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน อสฺสาทาทิเทสนาหารภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘อสฺสาทาทีนวตา…เป… เทสนาหาโร’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ เทสนาหารสฺส โยคีนํ อสฺสาทาทิเทสนาหารภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘กึ ปน เอตฺตาวตา เทสนาหาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต เทสนาหาโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺสํ เทสนายํ อสฺสาทาทโย เยน เทสนาหาเรน นิทฺธาริตา, ตสฺสํ เทสนายํ โส เทสนาหาโร นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ.

อิติ เทสนาหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๒. วิจยหารวิภงฺควิภาวนา

๑๑. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารวิภงฺเคน อสฺสาทาทโย สุตฺตตฺถา อาจริเยน วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจโย หาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโร วิจยหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘ยํ ปุจฺฉิตฺจ วิสฺสชฺชิตฺจา’’ติอาทินิทฺเทสคาถาย อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ วิจโย หาโร กึ วิจินตี’’ติอาทิโก สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารวิภงฺโค นามาติ โยชนา.

‘‘อยํ วิจโย หาโร กึ วิจินตี’’ติ อิมินา โย วิจโย วิจินิตพฺโพ, ตํ วิจยํ วิจินิตพฺพํ ปุจฺฉติ, ตสฺมา วิจินิตพฺพํ วิสยํ วิสุํ วิสุํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปทํ วิจินติ, ปฺหํ วิจินตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กึ วิจโย ปทวิจโย’’ติอาทึ อวตฺวา ‘‘กึ วิจินติ, ปทํ วิจินตี’’ติอาทิวจเนน วิจยสทฺทสฺส กตฺตุสาธนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปทํ วิจินตีติ นววิธสฺส สุตฺตนฺตสฺส สพฺพํ ปทํ ยาว นิคมนา นามปทาทิชาติสทฺทาทิอิตฺถิลิงฺคาทิอาการนฺตาทิปมวิภตฺยนฺตาทิเอกวจนาทิวเสน วิจินติ. ปฺหํ วิจินตีติ อทิฏฺโชตนาทิสตฺตาธิฏฺานาทิสมฺมุติวิสยาทิอตีตวิสยาทิวเสน วิจินติ. วิสฺสชฺชนํ วิจินตีติ เอกํสพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิสาวเสสพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิ สอุตฺตรพฺยากรณ วิสฺสชฺชนาทิ โลกิยพฺยากรณวิสฺสชฺชนาทิวเสน วิจินติ. ปุพฺพาปรํ วิจินตีติ ปุพฺเพน อปรํ สํสนฺทิตฺวา วิจินติ. อสฺสาทํ วิจินตีติ อสฺสาทกตณฺหาทิอสฺสาเทตพฺพสุขาทิวเสน วิจินติ. อาทีนวํ วิจินตีติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน วา อนิฏฺานุภวนาทิอาทิอนฺตวนฺตตาทิสํกิเลสภาคิยาทิวเสน วา วิจินติ. นิสฺสรณํ วิจินตีติ มคฺควเสน วา นิพฺพานวเสน วา มคฺคสฺส วา อาคมวเสน, นิพฺพานสฺส อสงฺขตธาตุอาทิปริยายวเสน วา วิจินติ. ผลํ วิจินตีติ ธมฺมจรณสฺส ทุคฺคติคมนาภาเวน วา มจฺจุตรณาทินา วา เทสนาย ผลํ, เทสนานุสาเรน จรณสฺส ผลํ วิจินติ. อุปายํ วิจินตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตนนิพฺพิทาาณาทิวเสน วา สทฺธาสติวเสน วา วิสุทฺธิยา อุปายํ วิจินติ. อาณตฺตึ วิจินตีติ ปาปปริวชฺชนาณตฺติวเสน วา โลกสฺส สุฺตาเปกฺขนาณตฺติวเสน วา วิจินติ. อนุคีตึ วิจินตีติ วุตฺตานุคีติวเสน วา วุจฺจมานานุคีติวเสน วา อนุรูปํ คีตึ วิจินติ. สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินตีติ สุตฺตเคยฺยาทิเก นว สุตฺเต อาหจฺจวจนวเสน วา อนุสนฺธิวจนวเสน วา นีตตฺถวจนวเสน วา เนยฺยตฺถวจนวเสน วา สํกิเลสภาคิยาทิวเสน วา วิจินติ.

กิฺจาปิ ปทวิจโย ปมํ วิภตฺโต, สุตฺตสฺส ปน อนุปทํ วิจินิตพฺพตาย อติภาริโย, น สุกโร ปทวิจโยติ ตํ อคฺคเหตฺวา ปฺหาวิจยวิสฺสชฺชนวิจเย ตาว วิภชนฺโต ‘‘ยถา กึ ภเว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา กึ ภเวติ เยน ปกาเรน โส ปฺหาวิจโย ปวตฺเตตพฺโพ, ตํ ปการชาตํ กีทิสํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปฺหํ ยถา เยน ปกาเรน ปุจฺฉติ, ตถา เตน ปกาเรน ปฺหาวิจโย ปวตฺเตตพฺโพติ อตฺโถ. ตตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนํ. อชิโตติ พาวรีพฺราหฺมณสฺส ปริจารกภูตานํ โสฬสนฺนํ อฺตโร อชิโต. ปารายเนติ ปารํ นิพฺพานํ อยติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปารายนํ, อชิตสุตฺตาทิโสฬสสุตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต,)

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ. (สุ. นิ. ๑๐๓๘; จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๕๗, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑) –

คาถาย ‘‘เกน ธมฺเมน โลโก อริยวชฺโช สตฺโต นิวุโต ปฏิจฺฉาทิโต, อิติ อายสฺมา อชิโต ปุจฺฉติ. เกน เหตุนา ยถาวุตฺตโลโก นปฺปกาสติ, อสฺส ยถาวุตฺตโลกสฺส กึ อภิเลปนํ อิติ ตฺวํ พฺรูสิ, ตสฺส ยถาวุตฺตโลกสฺส กึ มหพฺภยนฺติ ตฺวํ พฺรูสีติ ปุจฺฉตี’’ติ อตฺโถ.

อิติ อิมินา ปเภเทน จตฺตาริ อิมานิ คาถาปาทปทานิ ปุจฺฉิตานิ ปุจฺฉาวเสน วุตฺตานิ, ปุจฺฉิตตฺถทีปกานิ วา, ปธานวเสน ปน โส ‘‘เอโก ปฺโห’’ติ มโต, ยทิปิ จตุนฺนํ ปทานํ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตตฺตา จตุพฺพิโธติ วตฺตพฺโพ, าตุํ ปน อิจฺฉิตสฺส เอกสฺเสว อตฺถสฺส สมฺภวโต ‘‘เอโก ปฺโห’’ติ วุตฺตํ. ‘‘การณํ วเทหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา การณมาห ‘‘เอกวตฺถุปริคฺคหา’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยทิปิ นิวารณาปกาสนาภิเลปนมหพฺภยสงฺขาตา จตฺตาโร อตฺถา ปุจฺฉายํ คหิตา, เอกสฺส ปน อภิเธยฺยตฺถสฺส คหณโต ‘เอโก ปฺโห’ติ ปธานวเสน คหิโตติ ทฏฺพฺโพ’’ติ. ‘‘เอกวตฺถุปริคฺคหณํ กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เอวฺหิ อาหา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ เอกวตฺถุปริคฺคหเณเนว ภควา หิ ยสฺมา อาห, อิติ ตสฺมา เอกวตฺถุปริคฺคหณํ ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ อิมินา โลกาธิฏฺานํ ปฏิจฺฉาทนํ ปุจฺฉติ, น นานาธมฺมาธิฏฺานํ. ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ อิมินา โลกสฺเสว อปฺปกาสนํ ปุจฺฉติ, น นานาสภาวธมฺมสฺส. ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ อิมินา โลกสฺเสว อภิเลปนํ ปุจฺฉติ, น นานาสภาวธมฺมสฺส. ‘‘กึ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ อิมินา ตสฺเสว โลกสฺส มหพฺภยํ ปุจฺฉติ, น นานาสภาวธมฺมสฺส. ตสฺมา ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิปฺโห เอกาธิฏฺานนานาธิฏฺาเนสุ เอกาธิฏฺาโน, ธมฺมาธิฏฺานสตฺตาธิฏฺาเนสุ สตฺตาธิฏฺาโน, อทิฏฺโชตนาทีสุ อทิฏฺโชตนาปฺโหติอาทินา ยถาสมฺภวํ วิจินิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

‘‘ปฺหสฺส โย โลโก ‘อธิฏฺาโน’ติ คหิโต, โส โลโก ติวิโธ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘โลโก ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตโย วิธา เอตสฺส โลกสฺสาติ ติวิโธ. กิลิสฺสติ ราคาทิวเสน กามาวจรสตฺโตติ กิเลโส, กิเลโส จ โส โลโก จาติ กิเลสโลโก, กามาวจรสตฺโต. โส หิ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กิเลสโลโกติ. ภวติ ฌานาภิฺาหิ พุทฺธีหีติ ภโว, ภโว จ โส โลโก จาติ ภวโลโก, รูปาวจรสตฺโต. โส หิ ฌานาทิพุทฺธีหิ ภวตีติ. อินฺทฺริเยน สมนฺนาคโตติ อินฺทฺริโย, อินฺทฺริโย จ โส โลโก จาติ อินฺทฺริยโลโก, อรูปาวจรสตฺโต. โส หิ อาเนฺชสมาธิพหุลตาย วิสุทฺธินฺทฺริโย โหตีติ โลกสมฺา ปริยาปนฺนธมฺมวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อริยา น คหิตาติ.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิคาถาย ปุจฺฉาวิจโย หาโร อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘วิสฺสชฺชนาวิจโย หาโร กตฺถ วิสฺสชฺชนาย วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ วิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิปุจฺฉายํ –

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา,)

วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ. (สุ. นิ. ๑๐๓๙; จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๕๘, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส) –

อยํ คาถา วิสฺสชฺชนาติ ทฏฺพฺพา. ตตฺถ อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ กาฬปกฺขจตุทฺทสี, ฆนวนสณฺฑ, เมฆปฏลจฺฉาทน, อฑฺฒรตฺตีนํ วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน รถฆฏาทิ ปฏิจฺฉาทิโต วิย ธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย อวิชฺชาย สตฺตโลโก นิวุโต ปฏิจฺฉาทิโต. ‘‘อชิตา’’ติ จ อาลปนํ กตฺวา ภควา อาห. วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาย ปมาทเหตุ ยถาวุตฺตโลโก นปฺปกาสติ. ชปฺปํ ตณฺหํ ยถาวุตฺตโลกสฺส ‘‘อภิเลปน’’นฺติ อหํ พฺรูมีติ ภควา อาห, ทุกฺขํ ชาติอาทิวฏฺฏทุกฺขํ อสฺส ยถาวุตฺตโลกสฺส ‘‘มหพฺภย’’นฺติ อหํ พฺรูมีติ ภควา อชิตํ อาหาติ อตฺโถ.

‘‘อิมาย วิสฺสชฺชนาย กถํ วิจิเนยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ ปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมานิ จตฺตาริ ปทานีติ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิปุจฺฉาคาถายํ วุตฺตานิ คาถาปทานิ. อิเมหิ จตูหิ ปเทหีติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสฺสชฺชนาคาถายํ วุตฺเตหิ คาถาปเทหิ วิสฺสชฺชิตานิ. กถํ? ปมํ ปทํ ปเมน ปเทน, ทุติยํ ปทํ ทุติเยน ปเทน, ตติยํ ปทํ ตติเยน ปเทน, จตุตฺถํ ปทํ จตุตฺเถน ปเทน วิสฺสชฺชิตํ.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปมปฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปมา วิสฺสชฺชนา กตา, น อุปฺปฏิปาฏิยา. วิชฺชาย ปฏิปกฺขา อวิชฺชา, ตสฺมา อวิชฺชาย อชานโก โลโก ภเวยฺย. กถํ นิวุโต สทฺทหิตพฺโพติ อาห ‘‘นีวรเณหิ นิวุโต โลโก’’ติ. ยทิ เอวํ ‘‘นีวรเณน นิวุโต โลโก’’ติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา’’ติ. ‘‘สพฺพสตฺตานํ อวิชฺชานีวรณภาโว เกน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘สพฺพสตฺตานํ, ภิกฺขเว, สพฺพปาณานํ สพฺพภูตานํ, ปริยายโต เอกเมว นีวรณํ วทามิ, ยทิทํ อวิชฺชา. อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา. สพฺพโสว ภิกฺขเว อวิชฺชาย นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา นตฺถิ สตฺตานํ นีวรณนฺติ วทามี’’ติ ยํ วจนํ ยถา เยน ปกาเรน ภควา อาห, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺเตน เตน วจเนน ตุมฺเหหิ สพฺพสตฺตานํ อวิชฺชานีวรณภาโว สทฺทหิตพฺโพติ.

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปเทน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปมสฺเสว ปทสฺส วิสฺสชฺชนา น สิยา, ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ทุติยปทสฺสาปิ วิสฺสชฺชนา สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘เตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปเทน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปมสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชนา ยุตฺตา ยุตฺตตรา โหติ, ยุตฺตตรตฺตา ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสฺสชฺชนาติ มยา วตฺตพฺพาเยวาติ อธิปฺปาโย.

‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ อิมสฺมึ ปฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ อยํ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพา, วิวิจฺฉาย ปวตฺตตฺตา, ปมาทา โลโก นปฺปกาสตีติ อตฺโถ. อวิชฺชานีวรณาย นิวุโต โลโก นปฺปกาสตีติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพา, ‘‘กถํ วิวิจฺฉา ปมาทา โลโก นปฺปกาสตีติ วิสฺสชฺชนา กตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ปุถุชฺชนภูโต ปุคฺคโล อวิชฺชานีวรเณหิ นิวุโต, โส ปุถุชฺชนภูโต ปุคฺคโล วิวิจฺฉาย วิวิจฺฉติ. ‘‘ยาย วิวิจฺฉาย วิวิจฺฉติ, สา วิวิจฺฉา กตมา นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตาย กสฺมา นปฺปกาสตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส วิจิกิจฺฉนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตาย วิจิกิจฺฉนฺโต โส ปุถุชฺชนภูโต ปุคฺคโล สทฺทหิตพฺเพสุ นาภิสทฺทหติ; สทฺทหิตพฺเพสุ น อภิสทฺทหนฺโต อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยาย อารภิตพฺพํ วีริยํ นารภติ; อนารภนฺโต โส ปุคฺคโล อิธ โลเก ปมาทมนุยุตฺโต วิหรตีติ, ปมาเทน วิหรนฺโต ปมตฺโต ปุคฺคโล สุกฺเก ธมฺเม น อุปฺปาทิยติ; อนุปฺปาทยนฺตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต สุกฺกา ธมฺมา อนุปฺปาทิยมานา หุตฺวา นปฺปกาสนฺติ ปกาสนวเสน น ปวตฺตนฺติ; ตสฺมา ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา โลโก นปฺปกาสตี’’ติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย.

‘‘ตาทิสสฺส สุกฺกธมฺมานํ อปฺปกาสนภาโว อมฺเหหิ เกน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา;

เต คุเณหิ ปกาสนฺติ, กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติ. –

ยํ คาถาปาํ ภควา ยถา เยน อปฺปกาสนากาเรน อาห, ตถา เตน อปฺปกาสนากาเรน วุตฺเตน เตน คาถาปาเน ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส สุกฺกธมฺมานํ อปฺปกาสนภาโว ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพเยว, ตสฺมา ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา โลโก นปฺปกาสตี’’ติ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาวาติ อธิปฺปาโย.

คาถาตฺโถ ปน – หิมวนฺโต ปพฺพโต ทูเร ิโต ทูเร ิตานมฺปิ สจกฺขุกานํ ปุคฺคลานํ ปกาสติ อิว, เอวํ สนฺโต สปฺปุริสา ทูเร ิตานมฺปิ คุณวเสน ปวตฺตาย กิตฺติยา จ คุณวเสน ปวตฺเตหิ ยสปริโภคปริวาเรหิ จ ทูเร ิตานํ ปณฺฑิตานํ ปกาสนฺติ, รตฺติกาเล ขิตฺตา สรา อุสู น ทิสฺสนฺติ ยถา, เอตฺถ สตฺตโลเก วิวิจฺฉาปมาทานํ วเสน วิหรนฺโต อสนฺโต น ทิสฺสนฺติ. เย สนฺโต ปกาสนฺติ, เต สนฺโต คุเณหิ ปกาสนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เต คุเณหิ ปกาสนฺตี’’ติ วุตฺตํ. คุณา นาม อพฺภนฺตเร ชาตา, ‘‘กถํ คุเณหิ ปกาสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติ วุตฺตํ. คุณานุภาเวน ปวตฺตาย กิตฺติยา จ คุณานุภาเวน ปวตฺเตน ยเสน จ ปกาสนฺตา ปุคฺคลา คุเณหิ ปกาสนฺตีติ วตฺตพฺพาวาติ.

ยทิ วิวิจฺฉาปมาทานํ วเสน นปฺปกาสติ, เอวํ สติ โลโก นิวุโต โหติ, ตสฺมา ปมสฺส ปทสฺสาปิ วิสฺสชฺชนา กาตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘เตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตนาติ ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ปเทน ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ทุติยสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชนา ยุตฺตา ยุตฺตตราติ อตฺโถ. ปเทนาติ จ ปทตฺถฏฺเน วิสฺสชฺชนาติ อตฺโถ. ปทสฺสาติ ปทตฺถสฺส ปุจฺฉิตพฺพสฺสาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย เหฏฺา, อุปริ จ.

‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ วิสฺสชฺชนา ตสฺสา อชิเตน ทฏฺพฺพา. ‘‘กตมา ชปฺปา นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ชปฺปา นาม วุจฺจติ ตณฺหา’’ติ วุตฺตํ. สา ตณฺหา โลกํ อภิลิมฺปตีติ กถํ วิฺายตีติ โยชนา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา เยน ตณฺหาย อภิเลปนภาเวน –

‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ. –

ยํ คาถํ ภควา อาห, ตถา เตน อภิเลปนภาเวน วุตฺตาย ตาย คาถาย สา ตณฺหา โลกํ อภิลิมฺปตีติ วิฺายตีติ อธิปฺปาโย.

คาถายํ ปน – รชฺชติ สตฺโตติ รตฺโต, ราคสมงฺคีสตฺโต. การณํ ปฏิจฺจ อสติ ปวตฺตติ ผลนฺติ อตฺถํ, ผลํ. การณํ ผลํ ธาเรติ, ตํ การณํ ธมฺมํ นาม. อนฺธการํ อนฺธํ. ยนฺติ ยมฺหิ กาเล. นฺติ หิ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ยมฺหิ กาเล ราโค นรํ ราคสมงฺคึ สหเต อภิภวติ, ตทา กาเล อนฺธํ อนฺธการํ ตมํ โหตีติ โยชนา. ราโค นรํ ยํ ยสฺมา สหเต, ตสฺมา อนฺธํ ตมํ ตทา โหตีติ วา, ราโค ยํ นรํ สหเต, ตสฺส นรสฺส อนฺธํ ตมํ ตทา โหตีติ วา, ราโค นรํ ยํ สหเต อภิภูยเต ยํ สหนํ อภิภวนํ นิปฺผาเทติ, ตํ สหนํ อภิภวนํ อนฺธํ อนฺธการํ ตมํ โหตีติ วา โยชนา.

‘‘ยทิ รตฺโต อตฺถาทิกํ น ชานาติ, เอวํ สติ กถํ ชปฺปาภิเลปนํ ภวตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สายํ ตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อารมฺมเณสุ อาสตฺติพหุลสฺส อาสงฺคพหุลสฺส ตณฺหาสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส สา อยํ ตณฺหา เอวํ พหุอาสงฺควเสน อภิชปฺปา ปริยุฏฺานฏฺายินี โหติ. อิติ กริตฺวา อิมินา การเณน ตตฺถ ตณฺหาย สตฺตโลโก เกนจิ สิเลเสน อภิลิตฺโต มกฺขิโต วิย ชปฺปาภิเลเปน อภิลิตฺโต นาม ภวตีติ โยชนา. ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ อปฺปกาสนสฺสปิ การณํ ภวติ, ตสฺมา ‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’ติ ทุติยปทตฺถสฺสปิ วิสฺสชฺชนา สิยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘ตสฺส โลกสฺส มหพฺภยํ กิ’’นฺติ อิมสฺมึ จตุตฺถปฺเห ‘‘อสฺส โลกสฺส ทุกฺขํ มหพฺภยํ ภเว’’ติ อยํ วิสฺสชฺชนา ตสฺสา อชิเตน ทฏฺพฺพา. ภายติ โลโก เอตสฺมาติ ภยํ, มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยํ. ‘‘กติวิธํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิธํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ทฺเว วิธา อสฺส ทุกฺขสฺสาติ ทุวิธํ. ‘‘กตมํ ทุวิธํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กายิกฺจ เจตสิกฺจา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมํ กายิกํ, กตมํ เจตสิก’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ กายิกํ, อิทํ ทุกฺขํ ยํ เจตสิกํ, อิทํ โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํ.

โรคาทิสตฺถาทิอนิฏฺรูปํ สตฺตโลกสฺส มหพฺภยํ ภเวยฺย, ‘‘กถํ ทุกฺขํ มหพฺภยํ ภเวติ สทฺทเหตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺเพ สตฺตา ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส อุพฺพิชฺชนฺติ, ทุกฺเขน สมสมํ อฺํ ภยํ สตฺตานํ นตฺถิ, ทุกฺขโต อุตฺตริตรํ วา ปน ภยํ กุโต อตฺถิ. หิ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา ทุกฺขโต อฺสฺส ภยสฺส อภาวโต ‘‘ทุกฺขํ โลกสฺส มหพฺภย’’นฺติ วจนํ สทฺทหิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติอาทิวจเนน โรคาทิสตฺถาทิอนิฏฺรูปํ ทุกฺขมูลเมวาติ ทสฺเสติ. ‘‘กายิกเจตสิกวเสน ทุวิธํ ทุกฺขํ ทุกฺขเวทนาเยว, เอวํ สติ สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขานํ มหพฺภยภาโว น อาปชฺเชยฺยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา สพฺเพสํ สตฺตานํ สพฺพกาเลสุ อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กสฺสจิ น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ตีสุ ทุกฺขตาสุ. โลโกติ โภคสมฺปนฺโน เจว อปฺปาพาโธ จ สตฺตโลโก. โอธโส โอธิโส กทาจิ กรหจิ อตฺตูปกฺกมมูลาย ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติ, กทาจิ ปรูปกฺกมมูลาย ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติ, ตถา โอธโส โอธิโส กทาจิ กรหจิ ทีฆายุโก โลโก วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจติ, ‘‘เกน เหตุนา มุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ เปตฺวา เหตุํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺตโลเก อปฺเปกจฺเจ อปฺปาพาธา โหนฺติ, เต โภคสมฺปนฺนตฺตา เจว อปฺปาพาธตฺตา จ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจนฺติ, วิเสสโต รูปาวจรสตฺตา มุจฺจนฺติ. อปฺเปกจฺเจ ทีฆายุกาปิ โหนฺติ, เต ทีฆายุกตฺตา วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนฺติ; วิเสสโต อรูปาวจรสตฺตา มุจฺจนฺติ อรูปาวจรสตฺตานํ อุเปกฺขาสมาปตฺติพหุลตฺตา.

เตสํ ตาหิ ทุกฺขตาหิ มุจฺจนํ อเนกนฺติกํ โหติ, ตสฺมา ตาหิ อนติกฺกนฺตตฺตา อเนกนฺติกํ มุจฺจนํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ เอกนฺติกมุจฺจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สงฺขารทุกฺขตาย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สงฺขารทุกฺขตายาติ ทุกฺขเวทนาปิ สงฺขตตฺตา สงฺขารปริยาปนฺนา, ตาทิสาย สงฺขารทุกฺขตายาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. โลโกติ อรหา. อุปาทียติ วิปากกฺขนฺธจตุกฺกกฏตฺตารูปสงฺขาตํ ขนฺธปฺจกนฺติ อุปาทิ, อุปาทิเยว เสสํ อุปาทิเสสํ, ขนฺธปฺจกํ, ตํ นตฺถิ เอติสฺสา นิพฺพานธาตุยาติ อนุปาทิเสสา. อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ หุตฺวา มุจฺจติ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. นิพฺพานธาตูติ จ ขนฺธปฺจกสฺส นิพฺพายนมตฺตํ อธิปฺเปตํ, น อสงฺขตธาตุ. ตสฺมาติ สงฺขารทุกฺขตาย สกลโลกพฺยาปกภาเวน สพฺพโลกสงฺคาหกตฺตา วุตฺตปฺปการสงฺขารทุกฺขตาย สพฺพโลกสฺส ทุกฺขํ โหติ, อิติ กตฺวา สงฺขารทุกฺขตาย สพฺพโลกสฺส ทุกฺขภาวโต ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ภควตา วุตฺตํ.

‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓, ๓๖; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕) วจนโต ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปเทน ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ตติยปทสฺสาปิ วิสฺสชฺชนา สิยาติ อาสงฺกภาวโต ‘‘เตน จ จตุตฺถสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชนา ยุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เกน ยถากฺกมํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ ยุตฺตตรภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ยถากฺกมํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ ยุตฺตตรตฺตา ยุตฺตตรชานนโก ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติอาทิมาห, ตสฺมา ยุตฺตตรภาโว ตุมฺเหหิ ชานิตพฺโพติ.

เอตฺถ จ โลกสฺส นีวรณาทีนิ อชานนฺเตน จ ติตฺถิยวาเทสุ สมยนฺตเรสุ ปริจเยน จ เตสุ สมยนฺตเรสุ เจว นีวรณาทีสุ จ สํสยปกฺขนฺเทน เอกํเสเนว สตฺตาธิฏฺาเนน ปุจฺฉิตพฺพตฺตา, เอกํเสเนว สตฺตาธิฏฺาเนน พฺยากาตพฺพตฺตา จ สตฺตาธิฏฺานา ปุจฺฉา กตาติ เวทิตพฺพา. สา จายํ ปุจฺฉา อชานนฺตสฺส ชานนตฺถาย, ชาตสํสยสฺส จ สํสยวิโนทนตฺถาย วิสฺสชฺเชตพฺพสฺส นีวรณาทิวิสยสฺส จตุพฺพิธตฺตา จตุพฺพิธา. นีวรณาทีนํ ปน วิสยานํ โลโก จ อาธารภาเวน คาถายํ วุตฺโตติ ‘‘เอโก ปฺโห ทสฺสิโต’’ติ อยเมตฺถ ปุจฺฉาวิจโย, วิสฺสชฺชนาวิจโย ปน ‘‘อทิฏฺโชตนา วิสฺสชฺชนา, วิมติจฺเฉทนา วิสฺสชฺชนา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจเย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

เอกาธาเร ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน วิจโย อาจริเยหิ วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘อเนกาธาเร ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน โย วิจโย วิภชนารโห, โส วิจโย กถํ อมฺเหหิ วิฺายติ, อมฺหากํ วิฺาปนตฺถาย ตสฺมึ วิจยํ วิภชถา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อเนกาธารํ ปุจฺฉํ ตาว นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ –

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต,)

โสตานํ กึ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๔๐; จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๕๙, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓) –

คาถมาห. คาถาตฺโถ ตาว ทฏฺพฺโพ. สวนฺตีติ สนฺทนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพธีติ ตณฺหาทีนํ อารมฺมณภูเตสุ สพฺเพสุ รูปาทีสุ อายตเนสุ. โสตาติ ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทโย โสตา. อิจฺจายสฺมาติ อิติ เอวํ อายสฺมา อชิโต อาห. โสตานนฺติ ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทีนํ โสตานํ. กึ นิวารณนฺติ กึ กตมํ ธมฺมชาตํ อาวรณํ ภเว, กา กตมา ธมฺมชาติ รกฺขา ภเว. โสตานํ สํวรํ พฺรูหีติ โสตานํ ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทีนํ สํวรณํ อาวรณํ อิทํ ธมฺมชาตํ ภเวติ สพฺพสตฺตหิตตฺถํ อมฺหากํ ตฺวํ กเถหิ. เกน โสตา ปิธียเรติ เกน ปหายกธมฺเมน ตณฺหาภิชฺฌาพฺยาปาทาทโย โสตา ปณฺฑิเตหิ ปิธียเรติ ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิตานิ.

‘‘ปุจฺฉาวเสน กถิตาย ‘สวนฺติ…เป… ปิธียเร’ติ อิมาย คาถาย กิตฺตกานิ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, กิตฺตกา ปฺหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, เต ทฺเว ปฺหา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตาย อิมิสฺสา คาถาย ยทิ จตฺตาริ ปทานิ สิยุํ, เอวํ สนฺเตสุ ปฺหาปิ จตุพฺพิธา สิยุํ, กสฺมา ‘ทฺเว’ติ วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กสฺมา? อิเม หิ พหฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตา’’ติ วุตฺตํ. อิเม เอตาย คาถาย คหิตา อตฺถา พหฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สวนฺติ…เป… ปิธียเรติ พหูนิ วจนานิ อธิกิจฺจ ปวตฺตา สํวรสงฺขาตา สติ เจว ปิทหนเหตุภูตา ปฺา จาติ อิเม ทฺเว อตฺถาว ปุจฺฉิตา, ตสฺมา อตฺถวเสน ทฺเว ปฺหา วุตฺตา วา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตา กถํ วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘‘เอวํ สมาปนฺนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํ สมาปนฺนสฺสาติ อิมาหิ ทุคฺคติเหตุภูตาหิ าติพฺยสนาทิสงฺขาตาหิ อาปทาหิ วา, ปาณวธาทีหิ อาปทาหิ วา, สมํ สห, สพฺพถา วา อยํ สตฺตโลโก อาปนฺโน อชฺโฌตฺถโฏ, เอวํ อชฺโฌตฺถฏสฺส วา สมาปนฺนสฺส. เอวํ สํกิลิฏฺสฺสาติ าติพฺยสนาทโย วา ปาณวธาทีนิ อาคมฺม ปวตฺเตหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ จ อยํ สตฺตโลโก สํกิลิฏฺโ, เอวํ สํกิลิฏฺสฺส จ โลกสฺสาติ สมาปนฺนสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส โลกสฺส โวทานํ วุฏฺานํ กึ กตมํ ธมฺมชาตํ ภเว. อิติ เอวฺหิ สจฺจํ อชิตสุตฺเต อาหาติ วิตฺถารตฺโถ, ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตา าตพฺพาติ อธิปฺปาโย.

‘‘กึ นุ โสตา สพฺพสฺส โลกสฺส สพฺพธิ สวนฺติ, อุทาหุ, เอกจฺจสฺเสวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ, อสมาหิตสฺส สวนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลตฺตา รูปาทีสุ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺเสว โสตา สวนฺติ ปวตฺตนฺติ, น สมาหิตสฺส อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทวิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ. ‘‘กตมา อภิชฺฌา, กตโม พฺยาปาโท, กตโม ปมาโท’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา อภิชฺฌา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาเทสุ. ยา อภิชฺฌา, อยํ โลโภ, น อภิชฺฌายนมตฺตํ. โลโภ จ อกุสลมูลํ, น ลุพฺภนมตฺตํ. โย พฺยาปาโท, อยํ โทโส, น พฺยาปชฺชนมตฺตํ. โทโส จ อกุสลมูลํ, น ทูสนมตฺตํ. โย ปมาโท, อยํ โมโห, น สติวิปฺปวาสมตฺตํ. โมโห จ อกุสลมูลํ, น มูหนมตฺตํ. เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อภิชฺฌาทีนํ อกุสลมูลตฺตา ยสฺส อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺส อสมาหิตสฺส ฉสุ รูปาทีสุ อายตเนสุ ตณฺหา สวนฺติ.

‘‘กติวิธา สา ตณฺหา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺนํ รูปตณฺหาทีนํ ฉสุ รูปาทิอายตเนสุ สวนํ เกน จ วจเนน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สวตีติ จ โข, ภิกฺขเว…เป… ปฏิหฺตี’’ติ ยํ วจนํ ภควา ยถา เยน ปกาเรน อาห, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺตนเยน วจเนน ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ จกฺขาทีนํ รูปตณฺหาทีนํ ฉนฺนํ โสตานํ ทฺวารภาเวน ปวตฺตตฺตา จกฺขาทโย นิสฺสิตูปจารวเสน สยํ สวนฺโต วิย ภควตา วุตฺตา. อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพา สพฺพสฺมา จกฺขาทิทฺวารโต จ สวติ ปวตฺตติ. สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรน สวติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ‘‘กสฺมา สพฺพสฺมา จกฺขาทิทฺวารโต จ สวติ ปวตฺตติ, สพฺพปฺปกาเรน ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรน สวนภาโว วิชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตนาติ อสมาหิตสฺส อภิชฺฌาพฺยาปาทาทีนํ จกฺขาทิทฺวารโต จ ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสอุนฺนมนากาเรน ตณฺหาทิวเสน ปวตฺตนโต ปวตฺตชานนโก ภควา ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติ อาห.

‘‘โสตานํ ‘กึ นิวารณ’นฺติ อิมินา กึ ปุจฺฉติ? โสตานํ อนุสยปฺปหานํ ปุจฺฉติ กึ? อุทาหุ วีติกฺกมปฺปหานํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โสตานํ กึ นิวารณนฺติ ปริยุฏฺานวิฆาตํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ ปริยุฏฺานวิฆาตํ โวทานํ, อุทาหุ วุฏฺานํ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิทํ โวทาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, ‘เกน โสตา ปิธียเร’ติ อิมินา กึ ปุจฺฉติ? โสตานํ ปริยุฏฺานํ ปุจฺฉติ กึ? อุทาหุ วีติกฺกมนํ, สมุคฺฆาฏํ วา ปุจฺฉติ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา โสตานํ…เป… ปิธียเรติ อนุสยสมุคฺฆาฏํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ อนุสยสมุคฺฆาฏํ โวทานํ กึ, อุทาหุ วุฏฺานํ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิทํ วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติอาทิปุจฺฉาวิจโย อาจริเยน วุตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต; ตาย ปุจฺฉาย ‘‘กตโม วิสฺสชฺชนวิจโย’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ วิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุจฺฉายํ –

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, (อชิตาติ ภควา,)

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๔๑ จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๖๐, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔) –

คาถา วิสฺสชฺชนาติ ทฏฺพฺพา. ตสฺสํ คาถายํ อชิต โลกสฺมึ ยานิ โสตานิ สวนฺติ, เตสํ โสตานํ ยํ นิวารณํ, สา สติ โหติ; ตํ สตึ โสตานํ สํวรนฺติ อหํ พฺรูมิ; เอเต โสตา ปฺาย ปิธียเรติ โยชนา กาตพฺพา. ตตฺถ สตีติ วิปสฺสนาปฺาย สมฺปยุตฺตา สติ. ปฺายาติ มคฺคปฺาย. ปิธียเรติ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ.

‘‘สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ ภควา อาห – ‘‘ยาย กายจิ สติยา โสตานํ สํวรณกิจฺจํ สิทฺธํ กึ, วิสิฏฺาย สติยา โสตานํ สํวรณกิจฺจํ สิทฺธํ กึ, กตมาย สติยา โสตานํ สํวรณกิจฺจํ สิทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กายคตาย สติยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กายคตาย สติยาติ รูปกาเย คตํ เกสาทิกํ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตาย สติยา. ภาวิตายาติ กายคตํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต นิพฺพินฺทนโต วิรชฺชนโต นิโรธนโต ปฏินิสฺสชฺชนโต อนุปสฺสนาวเสน ภาวิตาย. เอวฺหิ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ; ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ; อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ; นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ; วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ; นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ; ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ. พหุลีกตายาติ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน ทิวสมฺปิ มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ สตฺตสํวจฺฉรมฺปิ พหุลีกตาย. จกฺขุนฺติ อภิชฺฌาทิปวตฺติทฺวารภาเวน ิตํ จกฺขุํ, นิคฺคหิตาคมํ ทฏฺพฺพํ. นาวิฺฉตีติ จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตํ อภิชฺฌาทิสหิตํ จิตฺตสนฺตานํ, ตํสมงฺคีปุคฺคลํ วา นากฑฺฒติ, มนาปิเกสุ รูเปสุ นาวิฺฉตีติ โยชนา. อมนาปิเกสุ รูเปสุ น ปฏิหฺติ. กายคตาย สติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย โสตํ นาวิฺฉติ. มนาปิเกสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเกสุ สทฺเทสุ น ปฏิหฺตีติ โยชนา ยถาสมฺภวโต กาตพฺพา.

‘‘เกน การเณน นาวิฺฉติ ปฏิหฺตี’’ติ ปุจฺฉติ, อินฺทฺริยานํ สํวุตนิวาริตตฺตา นาวิฺฉติ น ปฏิหฺตีติ วิสฺสชฺเชติ. ‘‘เกนารกฺเขน เต สํวุตนิวาริตา’’ติ ปุจฺฉติ, สติอารกฺเขน เต สํวุตนิวาริตาติ วิสฺสชฺเชติ. ‘‘สติอารกฺเขน สํวุตนิวาริตภาโว เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตนาติ ตสฺมา สติอารกฺเขน สํวุตนิวาริตตฺตา สํวุตนิวาริตชานนโก ภควา ‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ สติอารกฺเขน สํวุตนิวาริตภาโว สทฺทหิตพฺโพติ ปุพฺพภาเค ปฺา สตฺยานุคาติ กิจฺจเมเวตฺถ อธิกนฺติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ วิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารตฺโถ อาจริเยน วุตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ วิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารตฺโถ ‘‘กถํ อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ วิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺาย อนุสยา ปหียนฺตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปฺายาติ มคฺคปฺาย. อนุสยาติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนารหา กามราคานุสยาทโย. ปหียนฺติ สมุจฺเฉทวเสน อนุสเยสุ ปฺาย ปหีเนสุ ปริยุฏฺานาปิ อตฺถโต ปหียนฺติ. กิสฺส ปหีนตฺตา ‘‘ปหียนฺตี’’ติ วุจฺจติ? อนุสยสฺส ปหีนตฺตา ปริยุฏฺานา ปหียนฺตีติ วิสฺสชฺเชติ.

‘‘ตํ อนุสยปฺปหาเนน ปริยุฏฺานปฺปหานํ กึ วิย ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขนฺธวนฺตสฺส รุกฺขสฺส กุทาลาทินา ภูมึ ขณิตฺวา อนวเสสมูลุทฺธรเณ กเต ตสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผผลปลฺลวงฺกุรสนฺตติปิ กุทาลาทินา สมุจฺฉินฺนาว ภวติ ยถา, เอวํ อรหตฺตมคฺคาเณน อนุสเยสุ ปหีเนสุ อนุสยานํ ปริยุฏฺานสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ปิทหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ภวติ. เกน สมุจฺฉินฺนา ภวติ? ปฺาย มคฺคปฺาย สมุจฺฉินฺนา ภวตีติ อตฺถโยชนา ทฏฺพฺพา. ‘‘ปฺาย ปริจฺฉินฺนภาโว กถํ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ วจนโต อนุสยานํ ปริยุฏฺานสนฺตติยา ปฺาย ปริจฺฉินฺนภาโว ปณฺฑิเตหิ สทฺทหิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

อิเมสุ ปฺหาวิสฺสชฺชเนสุ โสตานํ สํวรํ, ปิธานฺจ อชานนฺเตน วา สํสยิเตน วา สํวรปิธานานํ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ธมฺมาธิฏฺานา ปุจฺฉาติ ปุจฺฉาวิจโย เจว สติปฺานํ วิสฺสชฺเชตพฺพตฺตา ธมฺมาธิฏฺานํ วิสฺสชฺชนนฺติ วิสฺสชฺชนวิจโย จ เวทิตพฺโพ. เอเตสุ จ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิโก ปฺโห นีวรณวิจิกิจฺฉาปมาทชปฺปานํ วเสน จตุพฺพิโธปิ โลกาธิฏฺานวเสน เอโก ปฺโหติ วุตฺโต, เอวํ สติ ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติอาทิโกปิ ปฺโห สํวรปิธานานํ วเสน ทุวิโธปิ เอกตฺถวเสน คเหตฺวา เอกาธิฏฺานวเสน ‘‘เอโก ปฺโห’’ติ วตฺตพฺโพ, โสตานํ พหุภาวโต วา ‘‘พหุปฺโห’’ติ วตฺตพฺโพ; ตถา ปน อวตฺวา โสเต อนามสิตฺวา สํวรปิธานานํ วเสน ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติอาทิมฺหิ ‘‘ทฺเว ปฺหา’’ติ วุตฺตา. ตทนุสาเรน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิมฺหิปิ โลกํ อนามสิตฺวา นีวรณาทีนํ จตุนฺนํ วเสน ‘‘จตฺตาโร ปฺหา’’ติปิ วตฺตพฺพาติ อยํ นโย ทสฺสิโตติ นยทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ.

เทสนากาเล วุตฺตธมฺมสฺส อนุสนฺธิมคฺคเหตฺวา อตฺตนา รจิตนิยาเมเนว ปุจฺฉิตปฺหสฺส เจว ปฺหํ อฏฺเปตฺวา, ปฏิฺฺจ อกตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ วิจยหาโร อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘เทสนากาเล วุตฺตธมฺมสฺส อนุสนฺธึ คเหตฺวา ปุจฺฉิตปฺหสฺส เจว ตํ ปฺหํ เปตฺวา, ปฏิฺฺจ กตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ โย วิจโย หาโร วิภตฺโต, โส วิจยหาโร กถํ อมฺเหหิ วิฺายติ, อมฺหากํ วิฺาปนตฺถาย ตสฺมึ วิจยํ วิภเชถา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต เตสุ วิเจตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยานิ โสตานี’’ติอาทิคาถาย วิจยาการทสฺสนานนฺตรํ ‘‘ปฺา เจว สติ จา’’ติอาทิมาห.

ตตฺถ คาถาตฺโถ ตาว วิฺาตพฺโพ – ยาย ปฺาย อนุสยปฺปหาเนน โสตนิรุชฺฌนํ วุตฺตํ, ยาย สติยา จ ปริยุฏฺานปฺปหาเนน โสตนิรุชฺฌนํ วุตฺตํ, สายํ ปฺา เจว สายํ สติ จ ตาหิ ปฺาสตีหิ อเสสํ สหุปฺปนฺนํ นามฺเจว รูปฺจ, เอตํ สพฺพํ กตฺถ นิรุชฺฌมาเน อเสสํ อุปรุชฺฌตีติ มาริส เม มยา ปุฏฺโ ตฺวํ ภควา มยฺหํ เอตํ นิรุชฺฌนํ ปพฺรูหิ, อิติ อายสฺมา อชิโต ภควนฺตํ ปุจฺฉติ.

อชิต ตฺวํ ยเมตํ ปฺหํ ปุจฺฉิตํ นิรุชฺฌนํ มํ อปุจฺฉิ, อหํ เต ตว ตํ นิรุชฺฌนํ วทามิ. ยตฺถ วิฺาณนิโรเธ ปฺาสติสหิตํ นามฺจ รูปฺจ วิฺาณสฺส นิโรเธน สห เอกโต อเสสํ อุปรุชฺฌติ, เอตฺถ วิฺาณนิโรเธ เอตํ สพฺพํ วิฺาณนิโรเธน เอกโต เอกกฺขเณ อปุพฺพํ อจริมํ อุปรุชฺฌติ, เอตํ วิฺาณนิโรธํ ตสฺส นามรูปสฺส นิโรโธ นาติวตฺตติ, ตํ ตํ นามรูปนิโรธํ โส โส วิฺาณนิโรโธ นาติวตฺตตีติ.

‘‘ตสฺมึ ปฺเห อยํ อชิโต กึ ปุจฺฉติ? อุปรุชฺฌนเมว ปุจฺฉติ, อุทาหุ อฺํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘อยํ ปฺเห อนุสนฺธึ ปุจฺฉตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยนฺติ โย อายสฺมา อชิโต ปฺหํ อปุจฺฉีติ อยํ อชิโต. ปฺเหติ ‘‘ปฺา เจว สติ จา’’ติอาทิปฺเห. ยทิ อนุสนฺธึ ปุจฺฉติ, เอวํ สติ ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉนํ อยุตฺตํ ภเวยฺยาติ? น, อนุสนฺธียติ เอเตน อุปนิรุชฺฌเนนาติ อนุสนฺธีติ อตฺถสมฺภวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุสนฺธึ ปุจฺฉนฺโต กึ…เป… นิพฺพานธาตุ’’นฺติ. อนุสนฺธิปุจฺฉเนน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยาปิ ปุจฺฉนโต ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉนํ ยุตฺตเมว.

‘‘ยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ ปุจฺฉิตา, ตํ กตมาย ปฏิปทาย อธิคจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาสงฺขาตํ ปฏิปทํ วิสเยน สห ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณี สจฺจานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สงฺขตานีติ กมฺมาทิปจฺจเยหิ สเมจฺจ สมฺภูย ทุกฺขาทีนิ กรียนฺตีติ สงฺขตานิ. นิโรธธมฺมานีติ นิรุชฺฌนํ นิโรโธ, ธมฺโมปิ นิโรธธมฺโมว, ตสฺมา นิโรโธ ธมฺโม สภาโว เยสํ ทุกฺขาทีนนฺติ นิโรธธมฺมานีติ อตฺโถว คเหตพฺโพ. ตานิ ตีณิ สจฺจานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค’’ติ วุตฺตํ. ตีณิ ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานิ สงฺขตานีติ วุตฺตานิ, ‘‘กึ นิโรธสจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิโรโธ อสงฺขโต’’ติ วุตฺตํ. อิธ ‘‘นิโรธธมฺโม’’ติปิ วตฺตพฺพํ. กมฺมาทิปจฺจเยหิ อสงฺขตตฺตา อสงฺขโต. อุปฺปาทนิโรธาภาวโต อนิโรธธมฺโม. ‘‘ปหายกปหาตพฺเพสุ สจฺเจสุ กตเมน ปหายเกน กตโม ปหาตพฺโพ, กตมาย ภูมิยา ปหีโน’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทฺวีสุ ภูมีสูติ ทสฺสนภาวนาภูมีสุ. กามจฺฉนฺโทติ กามภวราโค. รูปราโคติ รูปภวราโค. อรูปราโคติ อรูปภวราโค. สํโยชนเภทโต ทส สํโยชนานิ ปหียนฺตีติ โยชนา.

๑๒. ปหาตพฺพสํโยชนานิ ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิเภเทน วิภตฺตานิ, อมฺเหหิปิ าตานิ, ‘‘อินฺทฺริยเภทโต กถํ วิภตฺตานี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ตีณี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ปหาตพฺพสํโยชเนสุ กตมานิ สํโยชนานิ กตมํ อินฺทฺริยํ อตฺตโน ปหายกํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตีณี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิฏฺาย อตฺตโน ปหายกํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติ อนุปฺปาทวเสน. ‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยฺจ อฺินฺทฺริยฺจ สํโยชนานํ นิรุชฺฌนเหตุ โหตุ, อฺาตาวินฺทฺริยํ กิสฺส เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ เยน อฺาตาวินฺทฺริเยน อรหา ‘‘เม ชาติ ขีณา’’ติ เอวํ ชานาติ, อิทํ ชานนเหตุ อฺาตาวินฺทฺริยํ ขเย ชาติกฺขเย อรหตฺตผเล ปวตฺตํ าณํ. ยํ เยน อฺาตาวินฺทฺริเยน อรหา ‘‘อิตฺถตฺตาย อปรํ น ภวิสฺสามี’’ติ ปชานาติ, อิทํ ปชานนเหตุ อฺาตาวินฺทฺริยํ. อนุปฺปาเท ปน อนุปฺปชฺชเน อรหตฺตผเล ปวตฺตํ าณํ อฺาตาวินฺทฺริยํ ชานนเหตุ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อินฺทฺริยาณานิ ปหายกานิ กตฺวา สํโยชนานิ นิรุชฺฌนฺติ, ‘‘ตานิ าณานิ กทา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌตุ, อฺินฺทฺริยํ อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌตุ, อฺาตาวินฺทฺริยํ กทา นิรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยฺจ ขเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทฺเวติ กิจฺจเภเทน ทฺเว, สภาวโต ปน เอกาว.

‘‘ปชานนกิจฺจมฺปิ เอกเมว, กถํ ทฺเว สิยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณปฺาเภเทน ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สาติ ยา ปฺา ปุพฺพคาถายํ โสตปิธานกิจฺเจน วุตฺตา, สา ปฺา ปกาเรหิ ชานนสภาเวน ปฺา นาม. ยถาทิฏฺํ อารมฺมณํ อปิลาปนฏฺเน โอคาหนฏฺเน สติ นาม.

๑๓. ‘‘ปฺา เจว สติ จา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘นามรูปฺจา’ติ ปทสฺส อตฺโถ กถํ อมฺเหหิ าตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นามรูปํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ กมฺมวิปากวฏฺฏเภเท ภวตฺตเย. ตตฺถาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตนามรูปสมุทาเย. ปฺจินฺทฺริยานีติ จกฺขาทิปฺจินฺทฺริยานิ. วิฺาณสมฺปยุตฺตนฺติ สมฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ สนฺธาย น วุตฺตํ, ปจุรชนสฺส ปน อวิภชิตฺวา คหณียสภาวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิภาคํ ชานนฺเตหิ ปน ‘‘นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, รูปํ ปน น วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, สหชาต’’นฺติ วิภชิตฺวา คเหตพฺพํ. ตสฺสาติ ปฺาสติสหิตสฺส นามรูปสฺส. นิโรธนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ.

ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต อายสฺมา อชิโต ‘‘ปฺา เจว…เป… กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปารายเน อาห. ‘‘ปฺา เจวาติอาทิคาถาย ยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ ปุจฺฉิตา, สา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ กตเมน อธิคเมน ปตฺตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จตุริทฺธิปาทมุเขน อริยมคฺคาธิคมมุเขน ปตฺตพฺพา, จตุริทฺธิปาทภาวนาย จ จตฺตารินฺทฺริยานิ มูลภูตานิ, ตสฺมา มูลภูตานิ ตานิ จตฺตารินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สติ จ ปฺา จา’’ติอาทิมาห. กุสลากุสลธมฺมคติโย สมนฺเวสมานาย สติยา สิชฺฌมานาย เอกนฺเตน สมาธิ นิปฺผาเทตพฺโพ, สติคฺคหเณน จ ปริยุฏฺานปฺปหานํ คาถายํ อธิปฺเปตํ, ปริยุฏฺานปฺปหาเนน จ สมาธิกิจฺจํ ปากฏนฺติ อาห ‘‘สติ ทฺเว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยฺจ สมาธินฺทฺริยฺจา’’ติ. ปฺาย อนุสยสมุคฺฆาตํ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสงฺขาเตน วีริเยน สิชฺฌติ, น วินา เตนาติ วุตฺตํ ‘‘ปฺา ทฺเว อินฺทฺริยานิ ปฺินฺทฺริยฺจ วีริยินฺทฺริยฺจา’’ติ.

อิเมสุ ยถาวุตฺเตสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ ปุพฺพภาเค วา มคฺคกฺขเณ วา สิชฺฌนฺเตสุ ตํสมฺปยุตฺตา ยา สทฺทหนา โอกปฺปนา สิทฺธา, อิทํ สทฺทหนโอกปฺปนสงฺขาตํ ธมฺมชาตํ สทฺธินฺทฺริยํ สิทฺธํ, ‘‘เตสุ มูลภูเตสุ อินฺทฺริเยสุ สิทฺเธสุ กตเมน อินฺทฺริเยน กตโม ธมฺโม สิทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมินา อยํ สิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยา สทฺธาธิปเตยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ สตฺยาทีสุ. สทฺธาธิปเตยฺยาติ ปจฺจยภูตาย สทฺธาย สิทฺโธ ฉนฺโท อธิปตีติ สทฺธาธิปติ, สทฺธาธิปตินา ปวตฺเตตพฺพา จิตฺเตกคฺคตาติ สทฺธาธิปเตยฺยา. ฉนฺทสมาธีติ ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา ฉนฺทาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา ฉนฺทสมาธิ, ปหานํ ปหานเหตุ โหตีติ โยชนา กาตพฺพา. ปหานนฺติ จ ปชหติ วิกฺขมฺภิตกิเลเส เอเตน ฉนฺทสมาธินาติ ปหานนฺติ กรณสาธนตฺโถ คเหตพฺโพ. ปฏิสงฺขานพเลนาติ ปริกมฺมพเลน. ภาวนาพเลนาติ มหคฺคตภาวนาพเลน.

‘‘โส ฉนฺทสมาธิ สยํ เกวโลว ปหาน’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ สมาหิเต จิตฺเต จิตฺตุปฺปาเท. ‘‘ตสฺมึ สมาหิเต จิตฺตุปฺปาเท อสฺสาสา’’ติอาทินา อสฺสาสาทิสีเสน อสฺสาสาทิชนกา วีริยสงฺขารา คหิตา, เต จ ยาว ภาวนาปาริปูรี, ตาว ปุนปฺปุนํ สรณโต จ สรา, ปุนปฺปุนํ สงฺกปฺปโต จ สงฺกปฺปา. โย ปน ‘‘สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา จา’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปกาโร ปุริมโก ฉนฺทสมาธิ วา กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ตทงฺคปฺปหานตาย จ ปหานํ ปหานเหตุปธานํ วา, ‘‘อิเม วุตฺตปฺปการา สงฺขาราทโย กึ ภาเวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิเม จ สงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิเม สงฺขารา จ ตทุภยฺจ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ โยชนา.

ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ ฉนฺโท เอว อธิปติ ฉนฺทาธิปติ, ฉนฺทาธิปติสมาธิ. เตน วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ฉนฺทํ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติ (วิภ. ๔๓๒). ฉนฺทเหตุโก วา สมาธิ, ฉนฺทาทิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, ฉนฺทาธิปติสฺส ปจฺจยุปฺปนฺโน สมาธีติ วุตฺตํ โหติ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา, ปธานสทฺเทน สงฺขตสงฺขาราทโย นิวตฺตาปิตา, ฉนฺทสมาธิ จ ปธานสงฺขารา จาติ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารา, เตหิ สมนฺนาคโต ฉนฺท…เป… สมนฺนาคโต, ตํ…เป… คตํ. อิชฺฌติ สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ อิทฺธิ, โกฏฺาโส, อิทฺธิ เอว ปาโท โกฏฺาโสติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิปาทจตุตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา ตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. อิทฺธิปาโทติ สามฺตฺถวเสน วุตฺโตปิ ‘‘ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ฉนฺทิทฺธิปาโทว คเหตพฺโพ, ตํ อิทฺธิปาทํ ตํ ฉนฺทิทฺธิปาทํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ.

วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ. วิราคนิสฺสิตนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิราคนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิราคนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิราคนิสฺสิตํ. นิโรธนิสฺสิตนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺคนิโรธนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณนิโรธนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ กิจฺจโต สมุจฺเฉทนิโรธนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณนิโรธนิสฺสิตํ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺคปกฺขนฺทนโวสฺสคฺควเสน โวสฺสคฺโค ทุวิโธ. ตตฺถปิ วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, นิพฺพานนินฺนภาเวน ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิภชิตฺวา คเหตพฺโพ. ยถาวุตฺตโวสฺสคฺคตฺถํ ปริณมติ, ปริณตํ วา ปริปจติ ปริปจนํ กโรตีติ โวสฺสคฺคปริณามี, ตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.

ฉนฺทิทฺธิปาทภาวนากาโร อาจริเยน วุตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ วีริยิทฺธิปาทภาวนากาโร อมฺเหหิ วิชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว วิฺเยฺโย. สํขิตฺตวเสน ปน ปิตํ ปาํ วิตฺถารโต เปสฺสามิ. กถํ? –

‘‘ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีริยสมาธิ. สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํ. ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สฺาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา. อิติ ปุริมโก จ วีริยสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.

‘‘ตตฺถ ยา จิตฺตาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ จิตฺตสมาธิ. สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํ. ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สฺาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา. อิติ ปุริมโก จ จิตฺตสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ จิตฺตสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.

‘‘ตตฺถ ยา วีมํสาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีมํสาสมาธิ, สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํ. ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สฺาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา. อิติ ปุริมโก จ วีมํสาสมาธิ กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิ’’นฺติ.

อยํ ปน วิเสโส – วีริยสมาธีติ วีริยํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา วีริยาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา วีริยสมาธิ. จิตฺตสมาธีติ จิตฺตํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา จิตฺตาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา จิตฺตสมาธิ. วีมํสาสมาธีติ วีมํสํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วา วีมํสาธิปตินา สมฺปยุตฺโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต สมาธิ วา วีมํสาสมาธีติ.

สตฺติพลานุรูเปเนตฺถ สงฺเขปวณฺณนา กตา, คมฺภีราเณหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุรูเปน วิตฺถารโต วา คมฺภีรโต วา วิภชิตฺวา คเหตพฺพา.

๑๔. ‘‘ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธี’’ติ วุตฺโต, ‘‘เอวํ สติ วีมํสาสมาธิเยว าณมูลโก าณปุพฺพงฺคโม าณานุปริวตฺติ ภเวยฺย, อฺเ ตโย สมาธโย อฺาณมูลกา อฺาณปุพฺพงฺคมา อฺาณปวตฺติโย ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา สพฺเพ สมาธโย าณมูลกาทโยเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺโพ สมาธิ าณมูลโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺโพ สมาธีติ ฉนฺทสมาธิ, วีริยสมาธิ, จิตฺตสมาธิ, วีมํสาสมาธีติ จตุพฺพิโธ สมาธิ. าณมูลโกติ เอกาวชฺชนวีถินานาวชฺชนวีถีสุ ปวตฺตํ อุปจาราณมูลโก. าณปุพฺพงฺคโมติ อธิคมาณํ ปุพฺพงฺคมํ อสฺสาติ าณปุพฺพงฺคโม. าณานุปริวตฺตีติ ปจฺจเวกฺขณาณํ อนุปริวตฺติ อสฺสาติ าณานุปริวตฺติ. อถ วา นานาวชฺชนูปจาราณํ วา ปฏิสนฺธิาณํ วา มูลํ อสฺสาติ าณมูลโก, อุปจาราณํ ปุพฺพงฺคมํ อสฺสาติ าณปุพฺพงฺคโม, อปฺปนาาณํ อนุปริวตฺติ อสฺสาติ าณานุปริวตฺติ. สพฺพํ วา อุปจาราณํ มูลํ อสฺสาติ าณมูลโก. อปฺปนาาณํ ปุพฺพงฺคมํ อสฺสาติ าณปุพฺพงฺคโม. อภิฺาาณํ อนุปริวตฺติ อสฺสาติ าณานุปริวตฺติ, อนุปริวตฺตนํ วา อนุปริวตฺติ, าณสฺส อนุปริวตฺติ าณานุปริวตฺติ, าณานุปริวตฺติ อสฺสาติ าณานุปริวตฺติ. าณํ ปน ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการเมว.

ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ ยถา ฉนฺทสมาธิอาทิจตุพฺพิธสมาธิสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณานุปริวตฺติภาเวน ปุเร อตีตาสุ ชาตีสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ขนฺธปฏิพทฺธสฺส, ปเรสํ ขนฺธปฏิพทฺธสฺส จ สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ ตถา ตถาวุตฺตสมาธิสฺส อนาคตํสาณานุปริวตฺติภาเวน ปจฺฉา อนาคตาสุ ชาตีสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ขนฺธปฏิพทฺธสฺส, ปเรสํ ขนฺธปฏิพทฺธสฺส จ สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเรติ ยถา ยถาวุตฺตสมาธิสฺส เจโตปริยาณานุปริวตฺติภาเวน อนาคเตสุ สตฺตสุเยว ทิวเสสุ ปรสตฺตานํเยว จิตฺตสฺส สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ, ตถา ตถาวุตฺตสมาธิสฺส ปุเร อตีเตสุ สตฺตสุเยว ทิวเสสุ ปรสตฺตานํเยว จิตฺตสฺส สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถ.

ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา จกฺขุมนฺตานํ สตฺตานํ ทิวสภาเค สูริยาโลเกน อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตตฺตา อาปาถคตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ มโนวิฺาเณนปิ สุวิฺเยฺยํ, ตถา รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร วตฺตมาเน ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุาณานุปริวตฺติภาเวน รูปายตนสฺส สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุาณานุปริวตฺติภาเวน รูปายตนสฺส สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ, ตถา ทิวสภาเค สุขุมสฺส รูปายตนสฺส วา เกนจิ ปาการาทินา ติโรหิตสฺส รูปายตนสฺส วา อติทูรฏฺาเน ปวตฺตสฺส รูปายตนสฺส วา ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุาณานุปริวตฺติภาเวน สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

ยถา ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิวสภาเค ทิพฺพโสตาณานุปริวตฺติภาเวน สุขุมสฺส สทฺทายตนสฺส วา เกนจิ ปาการาทินา ติโรหิตสฺส สทฺทายตนสฺส วา อติทูรฏฺาเน ปวตฺตสฺส สทฺทายตนสฺส วา สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนํ, ตถา รตฺติภาเคปิ ยถาวุตฺตสมาธิสฺส ทิพฺพโสตาณานุปริวตฺติภาเวน สุขุมสฺส สทฺทายตนสฺส วา เกนจิ ปาการาทินา ติโรหิตสฺส สทฺทายตนสฺส วา อติทูรฏฺาเน ปวตฺตสฺส สทฺทายตนสฺส วา สุฏฺุ ปฏิวิชฺฌนเมว, น ทุปฺปฏิวิชฺฌนนฺติ อยํ นโยปิ เนตพฺโพ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ

‘‘ยถา ปุเรติ ยถา สมาธิสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณานุปริวตฺติภาเวนา’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘ยถา จ รูปายตเน วุตฺตํ, ตถา สมาธิสฺส ทิพฺพโสตาณานุปริวตฺติตาย สทฺทายตเน จ เนตพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๔).

‘‘าณมูลกาทิสมาธินา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณานุปริวตฺติภาวาทิสหิเตน กึ ภาเวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ วิวเฏนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน. อปริโยนทฺเธนาติ นีวรณาทิวิคมเนน. สปฺปภาสํ จิตฺตนฺติ อิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตํ มคฺคจิตฺตํ ภาเวติ. อิทฺธิปาทสมฺปยุตฺเต มคฺคจิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน หิ มคฺคจิตฺตสหภูนิ กุสลานิ สทฺธินฺทฺริยวีริยินฺทฺริยสตินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปฺินฺทฺริยภูตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อุปฺปชฺชนฺติ. มคฺคจิตฺเต นิรุชฺฌมาเน อนุปฺปชฺชนภาเวน นิรุชฺฌนฺติ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. เอวํ มคฺควิฺาณสฺส นิโรธา ปฺา จ สติ จ นิรุชฺฌตีติ โยชนา.

‘‘กสฺส วิฺาณสฺส นิโรธา นามรูปํ นิรุชฺฌตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นามรูปฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส นิโรธา นามรูปฺจ นิรุชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ‘‘วิฺาณสฺส นิโรธา ปฺา จ สติ จาติ วุตฺตานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เอวํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นามรูปฺจ นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌมานํ ปน นามรูปํ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส นิโรธา นิรุชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นามรูปฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นามรูปฺจาติ มคฺเคน ตณฺหาอวิชฺชาทิเก อนุปจฺฉินฺเน อุปฺปชฺชนารหํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, ภูตุปาทารูปฺจ. วิฺาณเหตุกนฺติ อุปฺปชฺชนารหํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ เหตุ อสฺส นามรูปสฺสาติ วิฺาณเหตุกํ. วิฺาณปจฺจยา นิพฺพตฺตนฺติ วิฺาเณน ปจฺจเยน นิพฺพตฺตํ. ตสฺสาติ อุปฺปชฺชนารหสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส. เหตูติ ตณฺหาอวิชฺชาทิโก กิเลโส. วิฺาณนฺติ อุปฺปชฺชนารหํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ. อนาหารนฺติ อปฺปจฺจยํ. อนภินนฺทิตนฺติ กามตณฺหาทีหิ อนภินนฺทิตพฺพํ. อปฺปฏิสนฺธิกนฺติ ปุนพฺภวาภิสนฺทหนรหิตํ. นฺติ ตาทิสํ วิฺาณํ. อเหตูติ นตฺถิ เหตุสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ อิมสฺส นามรูปสฺสาติ อเหตุ. อปฺปจฺจยนฺติ สหายวิรเหน นตฺถิ ปจฺจยา สงฺขารา อิมสฺสาติ อปฺปจฺจยํ. เอวํ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส นิโรธา นามรูปฺจ นิรุชฺฌตีติ.

‘‘ปฺาสตีนฺเจว นามรูปสฺส จ วุตฺตปฺปกาเรน นิรุชฺฌนภาโว กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วตฺตพฺพากาเรน ปฺาสตีนฺเจว นามรูปสฺส จ นิรุชฺฌนภาวชานนโก ภควา ยถานิรุชฺฌนภาวทีปกํ ‘‘ยเมตํ…เป… เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ คาถาวจนํ อาห. เตน คาถาวจเนน ตุมฺเหหิ มยา วุตฺโต นิรุชฺฌนภาโว สทฺทหิตพฺโพเยวาติ. เอตฺถาปิ ปฺาสตินามรูปานํ นิรุชฺฌนํ อชานนฺเตน ตตฺถ วา สํสยนฺเตน อชิเตน ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉาติ วา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉาติ วา ปฺาทีนํ อเนกตฺถตฺตา ธมฺมโต วา อเนกาธิฏฺานา ปุจฺฉาติ วา ธมฺมาธิฏฺานา ปุจฺฉา’’ติ วา อิจฺเจวมาทิปุจฺฉาวิจโย นิทฺธาเรตพฺโพ. ‘‘สรูปทสฺสนวิสฺสชฺชนนฺติ วา อเนกาธิฏฺานวิสฺสชฺชนนฺติ วา ธมฺมาธิฏฺานวิสฺสชฺชน’’นฺติ วา อิจฺเจวมาทิวิสฺสชฺชนวิจโย นิทฺธาเรตพฺโพ.

เอวํ สตฺตาธิฏฺานาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เจว ธมฺมาธิฏฺานาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ จ วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ปุจฺฉาวิจโย เจว วิสฺสชฺชนวิจโย จ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘สตฺตาธิฏฺานธมฺมาธิฏฺาเนสุ เอกโต ทสฺสิเตสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ กถํ ปุจฺฉาวิจโย เจว วิสฺสชฺชนวิจโย จ อมฺเหหิ วิฺาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สตฺตาธิฏฺานธมฺมาธิฏฺานํ ปุจฺฉํ นีหริตฺวา ตตฺถ วิจยํ วิภชนฺโต ‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘เอวํ อนุสนฺธิปุจฺฉมฺปิ ทสฺเสตฺวา เหฏฺา สตฺตาธิฏฺานา, ธมฺมาธิฏฺานา จ ปุจฺฉา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตาติ อิทานิ ตา สห ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๔) –

วุตฺตํ. ตสฺสายํ อตฺโถ – อิธ สาสเน เย อรหนฺโต สงฺขตธมฺมา โหนฺติ, ปุถู พหูเยว สตฺต ชนา เสกฺขา สีลาทิสิกฺขมานา โหนฺติ, เตสํ อรหนฺตาวฺเจว เสกฺขานฺจ อิริยํ ปฏิปตฺตึ เมํ มหา ปุฏฺโ นิปโก ตฺวํ ภควา ปพฺรูหิ มาริส อิติ อายสฺมา อชิโต ปุจฺฉนฺโต อาหาติ.

๑๕. ตสฺสํ คาถายํ ‘‘กิตฺตกานิ ปุจฺฉิตานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปทตฺถานุรูปํ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุจฺฉิตานี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เย จ …เป… มาริสา’’ติ คาถายํ เย ปฺหา ปุจฺฉิตา, เต ปฺหา ตโย โหนฺติ, ‘‘กิสฺส เกน การเณน ตโย โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กิสฺส…เป… โยเคนา’’ติ วุตฺตํ. เสกฺขา อริยา จ อเสกฺขา อริยา จ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานฺจาติ เสขาเสขวิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหานานิ, เตสํ โยโคติ เสขา…เป… โยโค, เตน เสขา…เป… โยเคน. เอวํ ปุจฺฉาวิธินา หิ ยสฺมา ‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส…เป… มาริสา’’ติ คาถมาห, ตสฺมา ตโย ปฺหา โหนฺตีติ ทฏฺพฺพา.

‘‘เย จ สงฺขตธมฺมาเส’’ติ อิมินา อเสกฺขานํ อรหตฺตํ ปุจฺฉติ, ‘‘เย จ เสกฺขา ปุถู อิธา’’ติ อิมินา เสกฺขาเสกฺขานํ เสกฺขสิกฺขนํ ปุจฺฉติ, ‘‘เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ อิมินา เสกฺขาเสกฺขานํ วิปสฺสนา ปุพฺพภาเค ตทงฺคปฺปหานํ ปุจฺฉติ. ‘‘อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉาติ วา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉาติ วา สตฺตาธิฏฺานา ปุจฺฉาติ วา อเนกาธิฏฺานา ปุจฺฉา’’ติ วา อิจฺเจวมาทิปุจฺฉาวิจโย นิทฺธาเรตพฺโพ.

สตฺตธมฺมาธิฏฺานํ ปุจฺฉํ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิจโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ตสฺสํ ปุจฺฉายํ กตมา วิสฺสชฺชนาคาถา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ วิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถาติ ตสฺสํ คาถายํ. ‘‘กาเมสุ…เป… ปริพฺพเช’’ติ วิสฺสชฺชนาคาถา ภควตา วุตฺตา. กาเมสูติ กามียนฺตีติ กามา, เตสุ กาเมสุ. วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน ปณฺฑิเตหิ นาภิคิชฺเฌยฺย. มนสา นาวิโลสิยาติ อาวิลภาวกเร พฺยาปาทวิตกฺกาทโย เจว กายทุจฺจริตาทโย จ ธมฺเม ปชหนฺโต ปณฺฑิโต มนสา อนาวิโล สุปฺปสนฺโน ภเวยฺย. กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมานํ อนิจฺจตาทินา ปริตุลิตตฺตา อนิจฺจตาทีสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ กุสโล เฉโก. สโตติ เกสาทีสุ สรตีติ สโต. ภิกฺขูติ สงฺขตธมฺเม ภยาทิโต อิกฺขตีติ ภิกฺขุ. ปริพฺพเชติ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานภาเวน กิเลสกามวตฺถุกาเม ปริ สมนฺตโต วชฺเชยฺย.

ปุจฺฉาคาถายํ ‘‘นิปโก’’ติ ปเทน ปสํสิเตน ภควตา วิสฺสชฺชนาคาถา วุตฺตา, ตสฺส ภควโต เยน อนาวรณาเณน อุกฺกํสคเตน ปกฺกภาโว ทสฺสิโต, ตํ อนาวรณาณํ ตาว กายกมฺมาทิเภเทหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต สพฺพํ กายกมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนาวรณาเณน ชานิตฺวา กตํ สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อตีเต อํเสติ อตีตภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺาเส อฺาเณน อปฺปฏิหตํ ภควโต าณทสฺสนํ. อนาคเต อํเสติ อนาคตภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺาเส. ปจฺจุปฺปนฺเน อํเสติ ปจฺจุปฺปนฺเน ภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺาเส.

‘‘าณทสฺสนสฺส กตรสฺมึ ปฏิฆาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ เปตฺวา ปฏิฆาตวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โก จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนภเว สปรกฺขนฺธาทิเก โกฏฺาเส อฺเสมฺปิ าณทสฺสนํ ภเวยฺย, ตทนุสาเรน อตีตานาคตโกฏฺาเสสุปิ กตรสฺมึ อฺเสํ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต ภเวยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ เปตฺวา ปฏิฆาตวิสยํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โก จา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ โก จาติ กฺว กตรสฺมึ สมเย อฺเสํ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต ภเวยฺยาติ ปุจฺฉิ.

อนิจฺเจ, ทุกฺเข, อนตฺตนิเย จ อฺเสํ อฺาณํ ยํ อทสฺสนํ อตฺถิ, อฺาณาทสฺสนสงฺขาโต สภาโว าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต ภวติ, น สปรกฺขนฺธาทิทสฺสนมตฺตปฏิฆาโต. เอเตน อนิจฺจโต ลกฺขณตฺตเย ปวตฺตสฺส าณทสฺสนสฺส อฺเสํ ทุรภิสมฺภวํ, ภควโต จ าณทสฺสนสฺส อฺเหิ อสาธารณตํ ทสฺเสติ. ภควโต หิ ลกฺขณตฺตยวิภาวเนน เวเนยฺยา จตุสจฺจปฺปฏิเวธํ ลภนฺติ. ‘‘ภควโต าณทสฺสนปฏิฆาตาภาเวน อฺเสฺจ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาตภาโว กตมาย อุปมาย อมฺหากํ ปากโฏ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อุปมาย ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยถา อิธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิธ สตฺตโลเก จกฺขุมา ปุริโส อากาเส ตารกานิ ปสฺเสยฺย, คณนสงฺเกเตน ‘‘เอตฺตกานี’’ติ โน จ ชาเนยฺย ยถา, เอวํ อฺเสํ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต อยํ อฺาณทสฺสนสภาโว ภวติ.

ภควโต ปน ตถา อภาวโต เกนจิ อฺาเณน อทสฺสเนน อปฺปฏิหตํ าณทสฺสนํ ภวตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ภควโต าณทสฺสนสฺส อปฺปฏิหตภาโว กสฺมา อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อนาวรณาณทสฺสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘นิปกสฺส…เป… ภควโต อนาวรณาณํ กายกมฺมาทิเภเทหิ อาจริเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ปจฺฉา คาถาย ‘อิริย’นฺติ ปเทน ปุจฺฉิตา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทา กถํ วิชานิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เสเขนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ วิสฺสชฺชเน. เสเขนาติ สิกฺขนสีเลน ปุคฺคเลน รชนีเยสุ รูปารมฺมณาทีสุ ธมฺเมสุ เคธา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ, ปริยุฏฺานีเยสุ อาฆาตวตฺถูสุ โทสา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ.

‘‘เตสุ เคธโทเสสุ กตมํ นิวาเรนฺโต ภควา วิสฺสชฺชนคาถายํ กตมํ ปทมาหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา อิจฺฉา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เคธโทเสสุ. อิจฺฉาติ ราคิจฺฉา. มุจฺฉาติ โลภโมหสหคตโมหมุจฺฉา. ปตฺถนาติ ราคปตฺถนา. ปิยายนาติ ตณฺหาปิยายนาว, น เมตฺตาปิยายนา. กีฬนาติ เคธกีฬนา. เอตานิ หิ เคธปริยายวจนานิ. ตํ เคธสงฺขาตํ อิจฺฉาทิกํ นิวาเรนฺโต ภควา ‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา’’ติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ปกาเรน อาห.

ปริยุฏฺานวิฆาตํ โทสํ นิวาเรนฺโต ภควา ‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ปกาเรน อาหาติ โยชนา. เคธโทสานํ วิสุํ วิสุํ นิวาเรนฺโต ภควา ทฺเว ปทานิ อาหาติ วุตฺตํ, ‘‘ตํ เกน อตฺเถน สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา หิ เสโข’’ติอาทิ วุตฺตํ. รชนีเยสุ อภิคิชฺฌนฺโต เสโข อนุปฺปนฺนํ โลภปธานํ กิเลสฺจ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ กิเลสฺจ ผาตึ อภิวฑฺฒนํ กโรติ, ปริยุฏฺานีเยสุ อาวิโล เสโข อนุปฺปนฺนํ โทสปธานํ กิเลสฺจ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ กิเลสฺจ ผาตึ วฑฺฒนํ กโรติ, อิติ อิมินา ปฏิกฺเขปอตฺเถน ตํ มม วจนํ สทฺทหิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

‘‘กึ ปน อนภิคิชฺฌนฺโต, อนาวิโล จ เสกฺโข อเคธโทสนิวารณเมว กโรติ, อุทาหุ อุตฺตริปิ ปฏิปทํ ปูเรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุตฺตริปิ ปฏิปทํ ปูเรติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปน อนาวิลสงฺกปฺโป’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนาวิลสงฺกปฺโปติ นตฺถิ อาวิลกรา สงฺกปฺปา พฺยาปาทสงฺกปฺปวิหึสาสงฺกปฺปา เอตสฺสาติ อนาวิลสงฺกปฺโป, อิจฺฉาทิเคธสฺส อภาเวน อนภิคิชฺฌนฺโต วายมติ กุสลวายามํ ปวตฺเตติ. ‘‘กถํ วายมตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โสติ อุปริภาวนามคฺคภาวตฺถาย ปฏิปชฺชมาโน เสกฺโข. อนุปฺปนฺนานนฺติอาทีนํ อตฺโถ สกฺกา อฏฺกถาวจเนเนว (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๕-๑๖) ชานิตุนฺติ น วิภตฺโต.

๑๖. เยนาติ อสุภาทีนํ อนุสฺสรณลกฺขเณน อินฺทฺริเยน ตณฺหามยิตวตฺถูสุ กามตณฺหาย สหชาตํ วิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ อสุภาทิอนุสฺสรณลกฺขณํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. เยน มหคฺคตภาวปฺปตฺเตน อวิกฺเขเปน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ อวิกฺเขปสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ. เยน สมฺมปฺปธาเนน วิหึสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมฺมปฺปธานสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ. เยน สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน อินฺทฺริเยน อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน…เป… นาธิวาเสติ, อิทํ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ. อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สห อุปฺปชฺชมานา ยา สทฺทหนา โอกปฺปนา อุปฺปชฺชติ, อนาวิลภาวโต อิทํ สทฺทหนสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ. อิมานิ เสกฺขสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ.

เอกสฺมึเยว วิสเย เชฏฺกภาวํ น ปาปุเณยฺยุํ, อตฺตโน วิสเย เชฏฺกภาวํ ปาปุณิตุํ อรหนฺติ, ‘‘กตมํ อินฺทฺริยํ กตฺถ วิสเย เชฏฺกภาวํ ปวตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต อิทํ อินฺทฺริยํ อิมสฺมึ วิสเย ปวตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อินฺทฺริเยสุ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยํ เชฏฺกภาวํ ปวตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ. กึ นุ เสกฺโข ปฺินฺทฺริเยว อปฺปมตฺโต’ติ ภควตา วุตฺโต โถมิโต, อุทาหุ สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหีติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ ปฺจินฺทฺริยปมุเขหิ วุตฺโต โถมิโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ เสโข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํ ปฺจินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติทสฺสเนน เสโข ปุคฺคโล สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อปฺปมตฺโตติ ภควตา วุตฺโต โถมิโต อนาวิลตาย มนสาติ โยชนา. ‘‘เสกฺขสฺส อนาวิลตา เกน สทฺทหิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา มนสานาวิโล สิยา’’ติ วุตฺตํ. ภควตา ‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เสกฺขสฺส อนาวิลตา ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพาติ.

๑๗. เสกฺขสฺส มตฺถกปฺปตฺตา ปฏิปทา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กถํ อเสกฺขสฺส มตฺถกปฺปตฺตา ปฏิปทา าตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อเสกฺขสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ ปฏิปทํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ มตฺถกปฺปตฺตาย ปฏิปทาย อเสกฺโข กุสโล เฉกตโรติ ภควตา วุตฺโต โถมิโต อนาวิลตาย มนสาติ. อเสกฺขสฺส สพฺพธมฺเมสุ ยํ โกสลฺลํ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺส โกสลฺลสฺส วิสยภูเต สพฺพธมฺเม ตาว ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ อิมินา วุตฺตธมฺมสงฺขาโต โลโก นาม กิเลสโลโก, ภวโลโก, อินฺทฺริยโลโกติ ติวิโธ โหตีติ โยชนา. ตตฺถ ปริตฺตธมฺมฏฺโ กิเลสชนนฏฺเน กิเลโส, กุสลาทิปวตฺตนฏฺเน โลโก จาติ กิเลสโลโก. มหคฺคตธมฺมฏฺโ ภวนฏฺเน ภโว, วุตฺตนเยน โลโก จาติ ภวโลโก. สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺมฏฺโ อาธิปจฺจฏฺโยควเสน อินฺทฺริยภูโต หุตฺวา สทฺธินฺทฺริยาทิปตฺตนฏฺเน โลโก จาติ อินฺทฺริยโลโก.

‘‘ตีสุ โลเกสุ กตเมน กตโม สมุทาคจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สทฺธาทิอินฺทฺริยานิ โก นิพฺพตฺเตตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส อินฺทฺริยานิ นิพฺพตฺเตตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ โสติ โย ปุคฺคโล กิเลสโลกสงฺขาเต ปริตฺตธมฺเม, ภวโลกสงฺขาเต มหคฺคตธมฺเม จ ตํตํสมฺปาทนวเสน ิโต, โส ปุคฺคโล สทฺธินฺทฺริยาทีนิ อินฺทฺริยานิ อตฺตสนฺตาเน นิพฺพตฺเตติ.

‘‘อินฺทฺริเยสุ อตฺตสนฺตาเนสุ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตาปนวเสน วุฑฺฒาปิยมาเนสุ กา ปฺา ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อินฺทฺริเยสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เนยฺยสฺสาติ อภิฺเยฺยสฺส. ปริฺาติ รูปารูปธมฺเม สลกฺขณโต, ปจฺจยโต จ ปริคฺคหาทิวเสน ปวตฺตปฺา. ‘‘สา ปริฺา กติวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สา ทุวิเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สา ปริฺา ทสฺสนปริฺาย จ ภาวนาปริฺาย จ ทุวิเธน วิฺูหิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพาติ. ทสฺสนปริฺายาติ จ ทสฺสนมคฺคปฺาชนิกาย าตปริฺายาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เตน อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘ทสฺสนปริฺาติ าตปริฺา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๗). ภาวนาปริฺายาติ ภาวนามคฺคปฺาชนิกาย ตีรณปริฺาย สทฺธึ ปหานปริฺายาติ อตฺโถ.

‘‘สา ทุวิเธนา’ติอาทินา วุตฺโต อตฺโถ อติสงฺเขโป น สกฺกา วิฺาตุํ, วิตฺถาเรตฺวา กเถหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทาติ พลววิปสฺสนุปฺปชฺชนกาเล. เสโขติ สิกฺขนสีลตาย กลฺยาณปุถุชฺชโน เจว โสตาปนฺนาทิโก จ. เยฺยนฺติ าตพฺพํ รูปาทิกํ สงฺขารํ. ปริชานาตีติ ปริคฺคหาทิาเณน ปริคฺคเหตฺวา ชานาติ นิพฺพิทาาณสหคเตน. ตสฺสาติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส เจว โสตาปนฺนาทิกสฺส จ. ทฺเว ธมฺมาติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส พลววิปสฺสนาธมฺโม เจว โสตาปนฺนาทิกสฺส จ พลววิปสฺสนาธมฺโม จ. ยถากฺกมํ ทสฺสนโกสลฺลํ โสตาปตฺติมคฺคาณฺเจว ภาวนาโกสลฺลํ สกทาคามิมคฺคาทิกฺจ สนฺตาเน ปวตฺตาปนวเสน คจฺฉนฺติ.

‘‘ปุพฺเพ ยํ าณํ ‘เนยฺยสฺส ปริฺา’ติ วุตฺตํ, ตํ าณํ กติวิเธน เวทิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ าณํ ปฺจวิเธน เวทิตพฺพํ…เป... สจฺฉิกิริยา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตาสุ วิปสฺสนาเภเทน ภินฺนาสุ ปฺจสุ อภิฺาทีสุ กตมา อภิฺา, กตมา ปริฺา, กตมํ ปหานํ, กตมา ภาวนา, กตมา สจฺฉิกิริยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ อภิฺาทีสุ. ยํ ธมฺมานํ สลกฺขเณ าณนฺติ รูปธมฺมานํ กกฺขฬาทิสลกฺขเณ, อรูปธมฺมานํ ผุสนาทิสลกฺขเณ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตํ ยํ าณํ เหตุผลชานนเหตุชานนสงฺขาตา ธมฺมปฏิสมฺภิทา เจว เหตุผลชานนสงฺขาตา อตฺถปฏิสมฺภิทา จ ภวติ. อยํ สลกฺขเณน สทฺธึ เหตุผลชานนา ปฺา อภิฺา นาม.

เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน. อภิฺาาเณน อภิชานิตฺวา. ยา ปริชานนาติอาทีสุ ‘‘อิทํ อนวชฺชํ กุสลํ, อิทํ สาวชฺชํ อกุสลํ, อิทํ อกุสลวิปากชนกํ สาวชฺชํ, อิทํ กุสลวิปากชนกํ อนวชฺชํ, อิทํ สํกิลิฏฺํ กณฺหํ, อิทํ อสํกิลิฏฺํ สุกฺกํ, อิทํ กุสลํ อนวชฺชาทิกํ เสวิตพฺพํ, อิทํ อกุสลํ สาวชฺชาทิกํ น เสวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ อนิจฺจาทิโต กลาปสมฺมสนาทิวเสน คหิตา สมฺมสิตา อิเม วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา สงฺขตธมฺมา อิทํ อุทยพฺพยาณาทิผลํ อานิสํสํ อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตาเปนฺติ. ตนฺนิพฺพตฺตวิปสฺสนาย อุปฺปชฺชนโต อุปจารํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน คหิตานํ ปวตฺติตานํ เตสํ อุทยพฺพยาณาทีนํ อยํ สจฺจานุโพธปฏิเวโธ อตฺโถติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยา ปริชานนา ปวตฺตา, สา อยํ ปริชานนา ปริฺา นามาติ โยเชตฺวา, เอวํ วุตฺตปฺปการาย ปริฺาปฺาย ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพา, ภาเวตพฺพา, สจฺฉิกาตพฺพา จ ตโย ธมฺมา อวสิฏฺา ภวนฺติ. ‘‘เย อกุสลา, เต ปหาตพฺพา’’ติ ยา ปริชานนา ปฺา ปวตฺตา, อิทํ ปหานํ ปหานาณํ. ‘‘เย กุสลา, เต ภาเวตพฺพา’’ติ ยา ปริชานนา ปฺา ปวตฺตา, สา ภาวนาปฺา. ‘‘ยํ อสงฺขตํ, อิทํ สจฺฉิกิริย’’นฺติ ยา ปริชานนา ปฺา ปวตฺตา, สา สจฺฉิกิริยาปฺาติ โยเชตฺวา อฏฺกถาธิปฺปาเยน อวิรุทฺโธ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

อภิฺาทโย ปฺจวิธา ปฺา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘ตาหิ ปริฺาหิ ชานนฺโต ปุคฺคโล ‘กิ’นฺติ วุจฺจติ โถมียตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ปุคฺคโล เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ชานาติ, อยํ ชานนฺโต ปุคฺคโล ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กุสลตฺตา เฉกตฺตา ‘‘อตฺถกุสโล’’ติ วุจฺจติ โถมียติ, ปจฺจยธมฺเมสุ กุสลตฺตา ‘‘ธมฺมกุสโล’’ติ จ จตุนฺนํ เอกตฺตาทีนํ นยานํ ยุตฺตตาย โกวิทตฺตา ‘‘กลฺยาณตากุสโล’’ติ จ ผลสมาปตฺตีสุ โกวิทตฺตา ‘‘ผลตากุสโล’’ติ จ วฑฺฒีสุ โกวิทตฺตา ‘‘อายกุสโล’’ติ จ อวฑฺฒีสุ โกวิทตฺตา ‘‘อปายกุสโล’’ติ จ อจฺจายิเก กิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน สติ ตสฺส กิจฺจสฺส, ภยสฺส วา ติกิจฺฉนสมตฺเถ านุปฺปตฺติยการเณ โกวิทตฺตา ‘‘อุปายกุสโล’’ติ จ มหนฺเตสุ อภิกฺกมาทีสุ สติสมฺปชฺาย สมฺปนฺนตฺตา ‘‘มหตา โกสลฺเลน สมนฺนาคโต’’ติ จ วุจฺจติ โถมียติ. ‘‘ตสฺส อเสกฺขสฺส อตฺถาทีสุ กุสลภาโว กถํ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สทฺทหิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ปทสฺส อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ ปทสฺส อตฺโถ กถํ อมฺเหหิ วิตฺถารโต วิฺาโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ ภควตา วุตฺตํ, ‘‘กตฺถ ปวตฺเตน สติสหิเตน าเณน สมฺปนฺโน สโต กิมตฺถํ ปริพฺพเช’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิเมสุ ปวตฺเตน สติสหิตาเณน สมฺปนฺโน สโต อิมมตฺถํ ปริพฺพเช’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เตนาติ โย อภิกฺกมาทีสุ ปวตฺเตน สติสหิตาเณน สมนฺนาคโต สโต อเสกฺขภิกฺขุ, เตน อเสกฺขภิกฺขุนา ปรินิฏฺิตสิกฺขตฺตา อฺปโยชนาภาวโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ อภิกฺกนฺเต…เป… ตุณฺหีภาเวน สเตน สติสหิเตน สมฺปชาเนน าเณน วิหาตพฺพํ จตุอิริยาปถปริวตฺตนสงฺขาตํ วิหรณํ ปวตฺเตตพฺพํ.

‘‘ยา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทา นิทฺทิฏฺา, อิมา เสกฺขาเสกฺขปฏิปทา สงฺเขปโต กติวิธา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมา ปฏิปทาสงฺขาตา จริยา สงฺเขปโต ปุคฺคลวเสน ทฺเวติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมา ทฺเว จริยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยา จริยา ภาเวตพฺพกุสลาทิเภเทน วา อตฺถโกสลฺลาทิเภเทน วา อภิกฺกมาทีสุ สติสมฺปชฺเภเทน วา นิทฺทิฏฺา, อิมา จริยา ทฺเวติ ภควตา อนุฺาตา อนุชานนวเสน เทสิตา, วิสุทฺธานํ อรหนฺตานํ เอกา จริยา, วิสุชฺฌนฺตานํ เสกฺขานํ เอกา จริยาติ ปุคฺคลวเสน ทฺเวติ ทฏฺพฺพา.

‘‘อเสกฺโขเยว กสฺมา ‘สโต อภิกฺกมตี’ติอาทินา วุจฺจติ โถมียติ, กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ ‘สโต อภิกฺกมตี’ติอาทินา วุจฺจติ โถมียตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กตกิจฺจานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหโต อินฺทฺริยานิ กตกิจฺจานิ, อินฺทฺริยานํ กตกิจฺจตฺตา ยํ ปุจฺฉํ ปุจฺฉิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ จตุพฺพิธํ ทุกฺขสฺส ปริฺาภิสมเยน โพชฺฌิตพฺพํ…เป… นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมเยน โพชฺฌิตพฺพํ ภเว. จตุพฺพิธํ อิทํ โพชฺฌํ โพชฺฌิตพฺพํ โย อเสกฺโข สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา เอวํ ปริฺาภิสมยาทินา ชานาติ, อยํ อเสกฺโข นิปฺปริยาเยน ‘‘ราคสฺส ขยาย, โทสสฺส ขยาย, โมหสฺส ขยาย สโต อภิกฺกมติ, สโต ปฏิกฺกมตี’’ติ วุจฺจติ โถมียติ. เสกฺโขปิ ยถาวุตฺตํ โพชฺฌํ โพชฺฌิตพฺพํ อตฺตโน ปริฺาภิสมยาทินา ชานาติ, ตสฺมา ‘‘สโต…เป… โมหสฺสา’’ติ วุจฺจติ โถมียตีติ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘เก วิสุชฺฌนฺตา? เสกฺขา’’ติ.

‘‘กสฺมา เสกฺขาเสกฺขานํ สติสมฺปชฺเน อภิกฺกมนาทิภาโว, ราคาทีนฺจ ขยภาโว สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตนาห ภควา สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ. ‘‘ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคม’นฺติอาทินา (เนตฺติ. ๑๕) มนาปิเกสุ กาเมสุ นาภิคิชฺฌนภาโว, อมนาปิเกสุ กาเมสุ มนสา อนาวิลภาโว, สพฺพธมฺเมสุ กุสลภาโว, สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคตสฺส ปริพฺพชนภาโว อาจริเยน นิทฺทิฏฺโ, โส นาภิคิชฺฌนภาวาทิโก กสฺมา อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตนาห กาเมสุ…เป… ปริพฺพเช’’ติ. อิมิสฺสา คาถายปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโย ปุพฺเพ เอกาธิฏฺานาทิธมฺมาธิฏฺานาทิวเสน วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

วิจยหารวิภงฺเค อชิตสุตฺตํ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม สุตฺตนฺตเรสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อชิตสุตฺเต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยนยานุสาเรน สุตฺตนฺตเรสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิจยวิสฺสชฺชนวิจยา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –

เอตฺตาวตา จ มหาเถโร วิจยหารํ วิภชนฺโต อชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉาวิจยํ, วิสฺสชฺชนวิจยฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺตเรสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยานํ นยํ ทสฺเสนฺโต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’นฺติ อาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๗) –

วุตฺตํ. ตตฺถ เอวนฺติ อชิตสุตฺเต (สุ. นิ. ๑๐๓๘ อาทโย; จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๕๗, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑ อาทโย) วุตฺตปุจฺฉาวิจยานุสาเรน ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตสุตฺตํ นีหริตฺวา ปุจฺฉาวิจโย วิภเชตพฺโพ, เอวํ อชิตสุตฺเต (สุ. นิ. ๑๐๓๘ อาทโย; จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๕๗ อาทโย, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑ อาทโย) วุตฺตวิสฺสชฺชนวิจยานุสาเรน สุตฺตนฺตเรสุปิ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตสุตฺตํ นีหริตฺวา วิสฺสชฺชนวิจโย วิภเชตพฺโพ.

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตโม สุตฺตอนุคีติวิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สุตฺตสฺส จ อนุคีตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุตฺตสฺสาติ นีหริตสุตฺตสฺส. อนุคีตีติ สุตฺตนฺตรเทสนาสงฺขาตา อนุคีติ. อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ สมาเนตพฺพาติ ตสฺสา อนุคีติยา อตฺถโต, พฺยฺชนโต จ สํวณฺเณตพฺพสุตฺเตน สมานา สทิสี กาตพฺพา, ตสฺมึ วา สํวณฺณิยมานสุตฺเต อนุคีติ สุตฺตตฺถโต, พฺยฺชนโต จ สมาเนตพฺพา. ‘‘อตฺถโต อสมาเน โก นาม โทโส อาปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อตฺถาปคตํ หิ พฺยฺชนํ สมฺผปฺปลาปํ ภวตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อตฺถโต อสมาเน โทโส วุตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, พฺยฺชนโต อสมาเน ปน โก นาม โทโส อาปชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปทพฺยฺชนสฺส อตฺโถปิ ทุนฺนโย ภวตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา สโทสตฺตา อนุคีติยา วา สุตฺเตน อตฺถพฺยฺชนูเปตํ สงฺคายิตพฺพํ.

อนุคีติวิจโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม สุตฺตสฺส วิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สุตฺตฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุตฺตฺจาติ นิทฺธาริตสุตฺตฺจ. ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ นาม ภควตา วุตฺตํ อาหจฺจวจนํ กึ, อุทาหุ สงฺคายนฺเตหิ วุตฺตํ อนุสนฺธิวจนํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ, ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ นีตตฺถํ กึ, อุทาหุ เนยฺยตฺถํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ, ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ กึ, อุทาหุ วาสนาภาคิยํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ, ‘‘อิทํ นิทฺธาริตสุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ กึ, อุทาหุ อเสกฺขภาคิยํ กิ’’นฺติ ปวิจินิตพฺพํ. เอวํ ปวิจินิตฺวา ยทิ อาหจฺจวจนํ ภเว, เอวํ สติ ‘‘อาหจฺจวจน’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพํ. ยทิ อเสกฺขสุตฺตํ ภเว, เอวํ สติ ‘‘อเสกฺขสุตฺต’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพํ, าตนฺติ อตฺโถ.

‘‘สุตฺตํ ปวิจินิตฺวา สุตฺตสฺส อตฺถภูตานิ สพฺพานิ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา กตฺถ ปเทเส ปสฺสิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปุจฺฉํ เปตฺวา อิมสฺมึ ปเทเส ปสฺสิตพฺพานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กุหึ อิมสฺส สุตฺตสฺส สพฺพานิ…เป… ปริโยสาเน’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ ยํ สุตฺตํ วิจินิตุํ นิทฺธาริตํ, อิมสฺส สุตฺตสฺส จตุสจฺจวินิมุตฺตสฺส สุตฺตตฺถสฺส อภาวโต สพฺพานิ สจฺจานิ ตสฺเสว สุตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาเน ปสฺสิตพฺพานีติ อตฺโถ.

ยถาวุตฺตํ สุตฺตวิจยํ นิคเมนฺโต ‘‘เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพ’’นฺติ อาห. ‘‘น ยถาวุตฺตปุจฺฉาทีนํ ปวิเจตพฺพภาโว อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาห…เป… อนุคีตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน ยถาวุตฺตปุจฺฉาทีนํ วิเจตพฺพภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ยํ ปุจฺฉิตฺจ…เป… อนุคีตี’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วิเจตพฺพภาโว ตุมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพวาติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาโร จ วิจโย หาโร ปริปุณฺโณ กึ, อุทาหุ อฺโปิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพ อตฺถิ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิจโย หาโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุจฺฉาวิจยวิสฺสชฺชนวิจยปุพฺพาปรวิจยอนุคีติวิจยสุตฺตวิจยา สรูปโต วิภตฺตา, เตหิ อวเสโส อสฺสาทาทิวิจโยปิ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต ยุฺชิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

อิติ วิจยหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๓. ยุตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

๑๘. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิจยหารวิภงฺเคน ปทปฺหาทโย วิจิตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิจยหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ยุตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหาโร ยุตฺติหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉิ. ‘‘สพฺเพสํ หาราน’’นฺติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ วุจฺจมาโน ‘‘อยํ ยุตฺติหาโร’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหารวิภงฺโค นามาติ วิฺเยฺโย. เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโรติอาทิ ยุตฺติหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๘). อยํ ยุตฺติหาโร กึ นาม สุตฺตตฺถํ ยุตฺตายุตฺติวเสน โยชยตีติ ยุฺชิตพฺพํ สุตฺตตฺถํ ปุจฺฉติ. สุตฺตตฺโถ ปน ทุวิโธ อตถากาเรน คยฺหมาโน, ตถากาเรน คยฺหมาโน อตฺโถติ. ตตฺถ อตถากาเรน คยฺหมาโนว อตฺโถ ยาถาวโต ยุตฺตินิทฺธารเณน โยเชตพฺโพ, อิตโร ปน ภูตกถนมตฺเตน โยเชตพฺโพ. ยสฺมา ปนายํ ยุตฺติคเวสนา นาม สํวณฺณนา มหาปเทเสหิ วินา น สมฺภวติ, ตสฺมา ยุตฺติหารํ วิภชนฺโต ตสฺส ยุตฺติหารสฺส ลกฺขณํ ปมํ อุปทิสิตุํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มหาปเทสาติ มหนฺเต พุทฺธาทโย อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ การณานิ, มหนฺตานิ วา ธมฺมสฺส อปเทสานิ ปติฏฺานานิ. อปทิสียเตติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺส การณสฺสาติ พุทฺธาปเทโส. เสเสสุปิ เอเสว นโย เนตพฺโพ. ‘‘พุทฺธสฺส สมฺมุขา เอตํ สุตฺตํ มยา สุต’’นฺติ วตฺวา อาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ธมฺโม, อสํสนฺทนํ อธมฺโมติ วินิจฺฉยการณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโย. ‘‘พุทฺธสฺส สมฺมุขา มยา อาภตํ, สงฺฆสฺส สมฺมุขา มยา อาภตํ, สมฺพหุลตฺเถรานํ สมฺมุขา มยา อาภตํ, เอกตฺเถรสฺส สมฺมุขา มยา อาภต’’นฺติ วตฺวา อาภตสฺส คนฺถสฺส ยานิ พฺยฺชนปทอตฺถปทานิ สนฺติ, ตานิ ปทพฺยฺชนานิ ภควตา เทสิเต สุตฺเต โอตรยิตพฺพานิ อนุปฺปเวสิตานิ, วินเย ราคาทิวินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ สํสนฺเทตพฺพานิ. ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ ปกฺขิปิตพฺพานิ. ยทิ สุตฺตตฺเถน, วินยตฺเถน, ธมฺมตาย จ อวิรุทฺธานิ โหนฺติ, เอวํ สติ ตว อาภตปทพฺยฺชนานิ ยุตฺตานีติ วินิจฺฉยนฺเตหิ วตฺวา คเหตพฺพานีติ อธิปฺปาโย.

สุตฺตวินยธมฺมตาสุ โอตรยิตพฺพานิ สนฺทสฺสยิตพฺพานิ อุปนิกฺขิปิตพฺพานีติ อาจริเยน วุตฺตานิ, ‘‘กตฺถ สุตฺเต, กตฺถ วินเย, กตฺถ ธมฺมตาย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กตมสฺมึ สุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จตูสุ อริยสจฺเจสูติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ทสฺสนเกสุ สุตฺเตสุ. ราโค วินสฺสติ วูปสมติ เอเตน อสุภาทินาติ ราควินยํ, กึ ตํ? อสุภาทินิมิตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ราควินโย, โก โส? อสุภาทินิมิตฺตทสฺสนโก สุตฺตนฺตวิเสโส. เอส นโย โทสวินโยติอาทีสุปิ. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นาม สสฺสตทิฏฺิอุจฺเฉททิฏฺึ วิวชฺเชตฺวา เอกตฺตนยาทีนํ ทีปเนน อวิชฺชาทิสงฺขาราทิสภาวธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวทีปโกติ วุตฺตํ ‘‘กตมิสฺสํ ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฏิจฺจสมุปฺปาเท’’ติ.

‘‘สุตฺตาทีสุ อวตรนฺเต สนฺทิสฺสนฺเต อวิโลเมนฺเต กึ น ชเนตี’’ติ วตฺตพฺพโต ‘‘จตูสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธาทีนํ สมฺมุขา มยา อาภต’’นฺติ วตฺวา อาภตคนฺโถ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยทิ อวตรติ, เอวํ สติ อาภตคนฺโถ อาสเว น ชเนติ. ราคาทิกิเลสวินเย ยทิ สนฺทิสฺสติ, เอวํ สติ อาภตคนฺโถ อาสเว น ชเนติ. ธมฺมตฺจ ยทิ น วิโลเมติ, เอวํ สติ อาภตคนฺโถ อาสเว น ชเนตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘กิมตฺถํ ยุตฺติหารวิภงฺเค จตฺตาโร มหาปเทสา อาภตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตูหิ มหาปเทเสหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาภตคนฺเถ ยํ ยํ อตฺถชาตํ, ยํ ยํ ธมฺมชาตํ วา จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ, ตํ ตํ อตฺถชาตํ วา ตํ ตํ ธมฺมชาตํ วา สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต คเหตพฺพํ. เยน เยน การเณน จ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ, ตํ ตํ การณํ สํวณฺณนาวเสน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต คเหตพฺพํ. ยถา ยถา ปกาเรน จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ, โส โส ปกาโร สํวณฺณนาวเสน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต คเหตพฺโพ. เอวํ คาหณตฺถํ จตฺตาโร มหาปเทสา อาภตาติ อตฺโถ.

๑๙. จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุตฺตํ อวิรุทฺธํ ตํ ตํ อตฺถชาตํ คเหตพฺพนฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘กตฺถ เกน ยุตฺตินิทฺธารณํ กาตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปฺหํ ปุจฺฉิเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฺเห ปฺหํ ปุจฺฉิเตน ปุคฺคเลน ยุตฺตินิทฺธารณํ กาตพฺพนฺติ. ตตฺถ ปฺหนฺติ ปฺหิตพฺพํ สภาวธมฺมํ. ปุจฺฉิเตนาติ วิสฺสชฺเชตุํ สมตฺเถน ปณฺฑิตปุคฺคเลน. ปฺเหติ ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตปาเ. ปทานิ กติ กิตฺตกานิ โหนฺตีติ ปทโส ปมํ ปริโยคาหิตพฺพํ ยุตฺติหาเรน วิเจตพฺพํ วีมํสิตพฺพํ. ‘‘กถํ วิเจตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ สพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพานิ ปทานีติ ปุจฺฉิตปาเ นิรวเสสานิ ปทานิ เอกํ สมานํ อตฺถํ ยทิ อภิวทนฺติ, เอวํ สติ อตฺถวเสน เอโก ปฺโห. เอส นโย เสเสสุปิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตทตฺถสฺเสกสฺส าตุํ อิจฺฉิตตฺตา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๙).

เอกนฺติ อตฺถวเสน เอกวิธํ ปฺหํ. อุปปริกฺขมาเนน ปุคฺคเลน อฺาตพฺพํ ทฬฺหํ ชานิตพฺพํ. ‘‘โก อาชานนากาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อาชานนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ อิเม ธมฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เย หิ ปริยตฺติธมฺมา สํวณฺเณตพฺพา, อิเม ปริยตฺติธมฺมา นานตฺถา โหนฺติ กึ, นานาพฺยฺชนา โหนฺติ กึ, อุทาหุ อิเมสํ ปริยตฺติธมฺมานํ เอโก อตฺโถ โหติ, พฺยฺชนเมว นานํ โหติ กิ’’นฺติ ยุตฺติโต วิเจตฺวา อฺาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘ยถาวุตฺโต ปฺโห กึ ภเว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ยถาวุตฺตํ ปฺหํ เอกเทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กึ ภเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยถา สา’’ติอาทิมาห.

ตสฺสํ ปุจฺฉาคาถายํ – โจรฆาตเกน มนุสฺเสน โจโร อพฺภาหโต วิย เกน ธมฺเมน สตฺตโลโก สทา อพฺภาหโต, มาลุวลตาย อตฺตโน นิสฺสิตรุกฺโข ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ วิย เกน ธมฺเมน สตฺตโลโก สทา ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ, วิสปฺปีตขุรปฺเปน สลฺเลน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโ วิย เกน สลฺเลน สตฺตโลโก สทา โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโ, กิสฺส เกน การเณน สตฺตโลโก สทา ธูปายิโต สนฺตาปิโตติ โยชนา.

‘‘อิมาย ปุจฺฉาคาถาย กิตฺตกานิ ปทานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุจฺฉิตานีติ ปุจฺฉิตตฺถานิ ปทานิ จตฺตาริ โหนฺติ. ‘‘กิตฺตกา ปฺหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตโย ปฺหา’’ติ วุตฺตํ.

ภควา เทวตาย หิ ยสฺมา วิสฺสชฺเชติ, อิติ ตสฺมา วิสฺสชฺชนโต ‘‘ตโยปฺหา’’ติ วิฺายติ. ‘‘กตมา วิสฺสชฺชนคาถา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;

ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติ. –

วุตฺตํ. ตสฺสํ วิสฺสชฺชนคาถายํ – โจรฆาตเกน มนุสฺเสน โจโร อพฺภาหโต วิย มจฺจุนา สตฺตโลโก สทา อพฺภาหโต, มาลุวลตาย อตฺตโน นิสฺสิตรุกฺโข ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ วิย ชราย สตฺตโลโก สทา ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ, วิสปฺปีตขุรปฺเปน สลฺเลน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโ วิย ตณฺหาสลฺเลน สตฺตโลโก สทา โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโ, อิจฺฉาย สตฺตโลโก สทา ธูปายิโต สนฺตาปิโตติ โยชนา.

๒๐. ‘‘กตมํ มจฺจุ, กตมา ชรา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ชรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วิสฺสชฺชนคาถายํ. ทุติยปเท วุตฺตา ชรา จ ปมปเท วุตฺตํ มรณฺจ อิมานิ ทฺเว สงฺขตสฺส ขนฺธปฺจกสฺส สงฺขตลกฺขณานิ โหนฺติ, สงฺขตํ ขนฺธปฺจกํ มุฺจิตฺวา วิสุํ น อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. ‘‘สงฺขตลกฺขณานํ ชรามรณานํ กถํ เภโท ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ชรายํ ิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชรายํ ิตสฺส อฺถตฺตนฺติ ิตสฺส ขนฺธปฺปพนฺธสฺส ยํ อฺถตฺตํ, อยํ ปากฏชรา นาม, น ขณฏฺิติชรา. มรณํ วโยติ สมฺมุติมรณํ จุติเยว โหติ, น ขณิกมรณํ, น สมุจฺเฉทมรณํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๓๘; อ. นิ. ๓.๔๗; กถา. ๒๑๔).

ยทิ ิตสฺเสว มรณํ สิยา, เอวํ สติ ชรามรณานํ นานตฺตํ ยุตฺตํ น สิยา, อยุตฺเต สติ ‘‘เต ตโย ปฺหา’’ติ วจนมฺปิ อยุตฺตเมวาติ วตฺตพฺพโต ‘‘ตตฺถ ชราย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วิสฺสชฺชนคาถายํ วุตฺตาย ชราย จ วุตฺตสฺส มรณสฺส จ อตฺถโต นานตฺตํ ยุตฺตํ.

‘‘เกน การเณน ยุตฺตํ, กถํ การเณน นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘คพฺภคตาปิ หิ มียนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ชรํ อปฺปตฺตา คพฺภคตาปิ สตฺตา หิ ยสฺมา มียนฺติ, ตสฺมา นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘คพฺภคตาปิ ชรปฺปตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘น จ เต ชิณฺณา ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ชรปฺปตฺตาปิ อชิณฺณตฺตา ชิณฺณชรํ อปฺปตฺตาว มียนฺติ, เอวํ อิธาธิปฺเปตสฺส ชิณฺณชราวิรหิตสฺส มรณสฺส สมฺภวโต อฺา ชรา, อฺํ มรณนฺติ าตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘น คพฺภคตานํเยว ชิณฺณชรํ อปฺปตฺตํ มรณํ อตฺถิ, อฺเสมฺปิ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อตฺถิ จ เทวานํ มรณ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘เทวาปิ จิรกาลสมฺภวโต ชรํ ปตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘น จ เตสํ สรีรานิ ชีรนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ชรามรณานํ นานตฺเต การณํ เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อฺมฺปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกเต วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชิณฺณชราย ปฏิกมฺมํ กาตุํ สกฺกเตว, มรณสฺส ปน ปฏิกมฺมสฺส กาตุํ น สกฺกเตว, อิมินาปิ การเณน ชรามรณานํ นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมวาติ อตฺโถ. ‘‘น สกฺกเต มรณสฺส ปฏิกมฺมํ กาตุ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อิทฺธิปาทภาวนาย วสีภาเว สติ สกฺกา มรณสฺสาปิ ปฏิกมฺมํ กาตุนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘อฺตฺเรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยา’’ติ วุตฺตํ.

ชรามรณานํ อฺมฺํ นานาภาโว อาจริเยน ทสฺสิโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ ปน ตณฺหาย ชรามรเณหิ นานาภาโว’’ติ วตฺตพฺพโต เตหิ ตณฺหาย นานตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตณฺหาย อวิชฺชมานายปิ ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปิ วีตราคา ยสฺมา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตณฺหาย ชรามรเณหิ นานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ.

‘‘ตณฺหาย ชีรณภิชฺชนลกฺขณํ อตฺถีติ เตหิ ตณฺหาย อนฺตฺเต โก นาม โทโส สิยา’’ติ วตฺตพฺพโต โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชรามรณํ ยถา เยน ชีรณภิชฺชนลกฺขเณน ปากฏํ, เอวํ ชีรณภิชฺชนลกฺขเณน ตณฺหาปิ ปากฏา. ยทิ จ สิยา; เอวํ สนฺเต โยพฺพนฏฺาปิ สพฺเพ มาณวา วิคตตณฺหา สิยุํ, น จ วิคตตณฺหา, ตสฺมา นานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ. ตโต อฺโปิ โทโส อาปชฺเชยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จ ตณฺหา ทุกฺขสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชรามรณานํ ตณฺหาย อนฺตฺเต สติ ตณฺหาย ภวตณฺหาย ทุกฺขสมุทโย โหติ, เอวํ ชรามรณมฺปิ ทุกฺขสมุทโย สิยา. ยสฺมา น ชรามรณํ ทุกฺขสมุทโย, ตสฺมา ชรามรเณหิ ตณฺหาย นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.

เตหิ ตาย อนฺตฺเต สติ เอวมฺปิ โทโส อาปชฺเชยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตหิ ตาย อนฺตฺเต สติ ยถา ตณฺหา มคฺควชฺฌา โหติ, เอวํ ชรามรณมฺปิ มคฺควชฺฌํ สิยา. ยถา ชรามรณํ มคฺควชฺฌํ น โหติ, เอวํ ตณฺหาปิ มคฺควชฺฌา น สิยา, ตถา จ น โหติ ปหาตพฺพาปหาตพฺพภาวโต, ตสฺมาปิ ชรามรเณหิ ตณฺหาย นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.

‘‘ยทิ จาติอาทินา วุตฺตาย ยุตฺติยา อุปปตฺติยา เอว ชรามรเณหิ ตณฺหาย อฺตฺตํ คเวสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อฺเหิปิ การเณหิ คเวสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมาย ยุตฺติยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมาย ยุตฺติยาติ ยา ยุตฺติ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทินา วุตฺตาย อิมาย ยุตฺติยา อุปปตฺติยา. อฺมฺเหิ การเณหิ อฺเหิ อฺเหิ การณภูเตหิ อุปปตฺตีหิ ชรามรเณหิ ตณฺหาย อฺตฺตํ คเวสิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ยุตฺติยา, อตฺถโต จ อฺตฺตํ สนฺทิสฺสตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘ยทิ จ สนฺทิสฺสตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยุตฺติสมารุฬฺหํ อตฺถโต จ มรเณหิ ตณฺหาย จ อฺตฺตํ ยทิ จ สนฺทิสฺสติ, พฺยฺชนโตปิ อฺตฺตํ คเวสิตพฺพเมวาติ อตฺโถ.

‘‘กถํ พฺยฺชนโต อฺตฺตํ คเวสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สลฺโลติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สลฺโล’’ติ วา ‘‘ธูปายน’’นฺติ วา ทฺวีหิ พฺยฺชเนหิ วุจฺจมานานํ อิเมสํ อิจฺฉาตณฺหาสงฺขาตานํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตํ สมานตฺตํ ยุชฺชติ, น อฺตฺตํ. ‘‘สลฺโล’’ติ วา ‘‘ธูปายน’’นฺติ วา ทฺวีหิ พฺยฺชเนหิ อวุจฺจมานานํ ชรามรณานํ ตณฺหาย เอกตฺตํ น ยุชฺชติ. ตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อฺตฺตํ น ยุชฺชติ, เอกตฺตเมว ยุชฺชตีติ โยชนา. อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ ชีรณภิชฺชนสมฺภวโต ชรามรเณหิ ตณฺหาย เอกตฺตํ สิยา, ‘‘กสฺมา อฺตฺตํ ยุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพโต ‘‘ตณฺหาย อธิปฺปาเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเน นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปฺปชฺชติ, อุปนาโห จ อุปฺปชฺชติ. ชรามรเณสุ อปริปูรมาเนสุ นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ น อุปฺปชฺชติ, อุปนาโห จ น อุปฺปชฺชติ. อิติ อิมาย ยุตฺติยา ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อฺตฺตํ ยุชฺชติเยวาติ ทฏฺพฺพํ.

ยทิ อิจฺฉา ตณฺหาย อตฺถโต เอกตฺตํ ยุตฺตํ, เอวํ สติ กสฺมา ภควตา ‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก’’ติอาทิคาถายํ ‘‘ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติ ทฺวิธา วุตฺตาติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปนิทํ ภควตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อิจฺฉา’’ติปิ ‘‘ตณฺหา’’ติปิ ทฺวีหิ นาเมหิ ยํ ปนิทํ อภิลปิตํ ยํ ปนิทํ อภิลปนํ กตํ, อิทํ อภิลปนํ ภควตา พาหิรานํ อิจฺฉิตพฺพตสิตพฺพานํ วตฺถูนํ รูปาทิอารมฺมณานํ เภทานํ วเสน ‘‘อิจฺฉา’’ติปิ ‘‘ตณฺหา’’ติปิ ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อภิลปนวเสน กตนฺติ เอกตฺตํ ยุตฺตเมว, น นานตฺตนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘นามวเสน ทฺวิธา วุตฺตานํ อิจฺฉาตณฺหาทีนํ เกน เอกตฺตํ ยุตฺตนฺติ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สพฺพาหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นานานามวเสน ปเภทา สพฺพา อิจฺฉาทิกา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา หิ ยสฺมา ยุตฺตา, ตสฺมา นามวเสน ภินฺนานมฺปิ เอกลกฺขเณน เอกตฺตํ ยุตฺตนฺติ สทฺทหิตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กิมิว ยุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา สพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กฏฺคฺคิอาทิวเสน อเนโก สพฺโพ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขเณน เอกลกฺขโณ ยถา, เอวํ อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาติ โยชนา. สพฺพสฺส อคฺคิโน อุปาทานวเสน อเนกานิ นามานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ ปากโฏ. อารมฺมณวเสน ตณฺหา อฺเหิ อฺเหิ นาเมหิ ภควตา อภิลปิตา, อุปาทานวเสน อคฺคิ อฺเหิ อฺเหิ นาเมหิ อภิลปิโตติ โยชนา กาตพฺพา.

‘‘วิสฺสชฺชนคาถายํ อาคตนาเมหิ เอว ตณฺหา อภิลปิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อเนเกหิ นาเมหิ อภิลปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิจฺฉาอิติปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิจฺฉิตพฺพานิ อตฺถานิ รูปาทีนิ อารมฺมณานิ สตฺตา อิจฺฉนฺติ เอตายาติ อิจฺฉา. ตสนฺติ เอตายาติ ตณฺหา. สลฺลติ ปวิสติ วิสปฺปีตํ สลฺลํ วิยาติ สลฺลา, สนฺตาปํ ลาติ อาททาตีติ วา สลฺลา, สนฺตาปํ ลาติ ปวตฺเตตีติ วา สลฺลา. ธูปายติ สนฺตาเปติ ปริทหตีติ ธูปายนา. สรติ อากฑฺฒติ อวหรติ สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา, สรติ สลฺลตีติ วา สริตา. วิสรตีติ วิสตฺติกา. ปีติวเสน สิเนหตีติ สิเนโห. ตาสุ ตาสุ คตีสุ กิลมถํ อุปฺปาเทตีติ กิลมโถ. สตฺตา รูปาทิอารมฺมณานิ มฺนฺติ เอตายาติ มฺนา. ภวํ พนฺธตีติ พนฺโธ. อาสียเต ปตฺถียเตติ อาสา. อาสิยติ ปตฺเถตีติ วา อาสา. ปิปาสียเตติ ปิปาสา, อารมฺมณรสํ ปิปาสตีติ วา ปิปาสา. อภินนฺทียเตติ อภินนฺทนา, อภินนฺทตีติ วา อภินนฺทนา. วิตฺถารโต อฏฺกถาวเสน (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๐) เวทิตพฺโพ.

‘‘ตณฺหาย อิจฺฉาทิปฺปการวเสน อาลปิตภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จ เววจเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. เววจนหารวิภงฺเค ‘‘อาสา จ ปีหา…เป… เววจน’’นฺติ (เนตฺติ. ๓๗) ยา ตณฺหา ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺตาย ตณฺหาย อิจฺฉาทิปฺปการวเสน อาลปิตภาโว สทฺทหิตพฺโพ. ‘‘เววจนวิภงฺเค อาจริเยน วุตฺโตปิ ภควตา อวุตฺเต เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา เยน ปกาเรน ภควา ‘‘รูเป ติสฺสา’’ติอาทิกํ ยํ วจนมาห, ตถา เตน ปกาเรน วุตฺเตน เตน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ วาติ. เอวํ ยุชฺชตีติ เอวํ วุตฺตนเยน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต เอกตฺตา, ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อฺตฺตา จ ‘‘ตโย ปฺหา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ วจนํ ยุชฺชตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

๒๑. ‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต โลโกติอาทิคาถาย ตโย ปฺหา วุตฺตา’’ติ ปฺหตฺตยภาเว ยุตฺติ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา. ‘‘ตโต อฺเหิ ปกาเรหิ ยุตฺติ กถํ าตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อฺเหิ ปกาเรหิปิ ยุตฺติคเวสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร กามตณฺหาสงฺขารมูลโกติ ยุชฺชติ, สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ น ยุชฺชติ. วจนตฺถโต ปน ทุกฺขสฺส อุปจาโร ปวตฺตีติ ทุกฺขูปจาโร. กามตณฺหาปจฺจยา ปวตฺโต สงฺขาโร มูลํ เอตสฺสาติ กามตณฺหาสงฺขารมูลโก. นิพฺพิทาย อุปจาโร ปวตฺตีติ นิพฺพิทูปจาโร. กามตณฺหาย ปริกฺขารภูโต วตฺถุกาโม มูลํ เอตสฺสาติ กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ. ตตฺถ อนภิรติสงฺขาตา อุกฺกณฺา นิพฺพิทา กามตณฺหาปริกฺขารมูลิกา ยุชฺชติ, าณนิพฺพิทา กามตณฺหาปริกฺขารมูลิกา น ยุชฺชติ, ตสฺมา สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ น ปน ยุชฺชตีติ วุตฺตํ.

‘‘ปฺหตฺตยภาเว เจว ทุกฺขูปจารนิพฺพิทูปจาเร จ ยา ยุตฺติ อาจริเยน วิภตฺตา, สาว ยุตฺติ สลฺลกฺเขตพฺพา กึ, อุทาหุ อิมาย ยุตฺติยา อฺาปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพโต นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมายา’’ติอาทิมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปฺหตฺตยภาเว เจว ทุกฺขูปจารนิพฺพิทูปจาเร จ ยา ยุตฺติ มยา วิภตฺตา, อิมาย ยุตฺติยา อนุสาเรน อฺมฺเหิ การเณหิ เตสุ เตสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ยุตฺติปิ คเวสิตพฺพาติ.

‘‘อิทํ นยทสฺสนํ สํขิตฺตํ, น สกฺกา วิตฺถารโต คเวสิตุ’’นฺติ วตฺตพฺพโต ตํ นยทสฺสนํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อสุภสฺส ชิคุจฺฉนียภาวโต ราคุปฺปาโท น ยุตฺโต, ตสฺมา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภเทสนา ราควินยาย ยุตฺตา. เมตฺตาย โทสปฏิปกฺขตฺตา โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตาเทสนา โทสวินยาย ยุตฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฺาวิสยตฺตา โมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา โมหวินยาย ยุตฺตา. ‘‘ราคจริตสฺสาปิ เมตฺตาทิเทสนา ยุชฺเชยฺย สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ หิ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ติพฺพกิเลสสฺส ราคจริตสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ ยทิ เทเสยฺย, เอวํ สติ เมตฺตาวเสนปิ ราคุปฺปชฺชนโต เทสนา น ยุชฺชติ. สุขํ ปฏิปทํ วา ยทิ เทเสยฺย, เอวํ สติ ราคจริตสฺส ทุกฺขาปฏิปทายุชฺชนโต เทสนา น ยุชฺชติ. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานํ วา ยทิปิ เทเสยฺย, เอวํ สติ ราคจริตสฺส อสุภานุปสฺสนํ วชฺเชตฺวา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมสฺส ปหานสฺส ทุกฺกรโต เทสนา น ยุชฺชตีติ โยชนา.

‘‘ภควา ราคจริตสฺสา’’ติอาทินา นิรวเสสวเสน ยุตฺติ น วิภตฺตา, นยทสฺสนเมวาติ โย นโย ทสฺสิโต, เตน นเยน อฺาปิ คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ยํ กิฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ราคสฺส ยํ กิฺจิ อนุโลมปฺปหานํ, โทสสฺส ยํ กิฺจิ อนุโลมปฺปหานํ, โมหสฺส ยํ กิฺจิ อนุโลมปฺปหานํ เทสิตํ, ตํ สพฺพํ อนุโลมปฺปหานํ ยตฺตกา ปาฬิปฺปเทสา าณสฺส ภูมิ, ตตฺตเกสุ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพนฺติ โยชนา.

‘‘ราคาทิปฺปหานวเสน ยุตฺติ คเวสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อฺเหิปิ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารผลสมาปตฺตินวานุปุพฺพสมาปตฺติวสีภาเวหิ วิภชิตฺวา ยุตฺติคเวสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เมตฺตาวิหาริสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เมตฺตาวิหาริสฺส เมตฺตาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตาย พฺยาปาทปฏิปกฺขตฺตา พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชตีติ จ, เมตฺตาวิหาริสฺส สโต พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติ. กรุณาวิหาริสฺส กรุณาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส กรุณาย วิเหสาย ปฏิปกฺขตฺตา วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, กรุณาวิหาริสฺส สโต วิเหสา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติ. มุทิตาวิหาริสฺส มุทิตาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส มุทิตาย อรติยา ปฏิปกฺขตฺตา อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, มุทิตาวิหาริสฺส สโต อรติ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติ. อุเปกฺขาวิหาริสฺส อุเปกฺขาวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส อุเปกฺขาย ราคสฺส ปฏิปกฺขตฺตา ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, อุเปกฺขาวิหาริสฺส สโต ราโค ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติ.

อนิมิตฺตวิหาริสฺส อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ปฏิลทฺธผลสมาปตฺติวิหารลาภิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส นิมิตฺตานุสาริ เตน เตเนว สงฺขารนิมิตฺตานุสาเรเนว นิจฺจาทีสุ ปหีเนน นิมิตฺเตน วิฺาณํ ปวตฺตตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฏิปกฺขตฺตา อนิมิตฺตวิหาริสฺส สโต นิมิตฺตํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติ. ‘‘อสฺมี’’ติ มฺิตํ ขนฺธปฺจกํ อตฺตวิคตํ ‘‘อยํ ขนฺธปฺจโก อหํ อสฺมี’’ติ น สมนุปสฺสามิ, อถ จ ปน อสมนุปสฺสเน สติปิ ‘‘เม กึ อสฺมี’’ติ ‘‘กถํ อสฺมี’’ติ วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, วิจิกิจฺฉาย ปหาเนกฏฺภาวโต ‘‘อยํ ขนฺธปฺจโก อหํ อสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺตสฺส วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ เทสนา ยุชฺชติ.

‘‘ผลสมาปตฺติวเสเนว ยุตฺติ คเวสิตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ฌานสมาปตฺติวเสนปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปน ปมํ ฌาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อถ วา ‘‘ผลสมาปตฺติวิหาริสฺเสว ยุตฺติ คเวสิตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ฌานสมาปตฺติวเสนปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปน ปมํ ฌาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยถา ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ผลสมาปตฺติวิหาริสฺส ยุตฺติ คเวสิตพฺพา, เอวํ ฌานสมาปตฺติวิหาริสฺสปิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพา. กถํ? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปมชฺฌานสมงฺคิโน สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส นีวรณวิกฺขมฺภนโต กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย ทุติยชฺฌานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, กามราคพฺยาปาทา ฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติ. วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา อุปจารธมฺเมน สห ทุติยชฺฌานธมฺมา ฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย อุปริฌานตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติ.

ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต สํวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส วิตกฺกวิจารสหคตา วา สฺามนสิการา อุปจารธมฺเมน สห ปมชฺฌานธมฺมา วิเสสาย อุปริฌานตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, วิตกฺกวิจารสหคตา สฺามนสิการา อวิตกฺกฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติ. อุเปกฺขาสหคตา วา สฺามนสิการา อุปจารธมฺเมน สห จตุตฺถชฺฌานธมฺมา ฌานสฺส หานาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา น ยุชฺชติ, อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย อุปริฌานตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เทสนา ยุชฺชติ. เสเสสุปิ อตฺถานุรูปํ โยชนา กาตพฺพา. ยถาวุตฺตสมาปตฺตีสุ วสีภาเวน ปริจิตํ กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ นาม.

เอตฺตกเมว ยุตฺติคเวสนํ น กาตพฺพํ, นววิธสุตฺตนฺเตสุ ยถาลทฺธยุตฺติคเวสนมฺปิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สพฺเพ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สพฺเพสํ หารานํ ยถาวุตฺตภูมิโคจรานํ วิจยหาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน โยเชตพฺพภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิกํ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

อิติ ยุตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๔. ปทฏฺานหารวิภงฺควิภาวนา

๒๒. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ยุตฺติหารวิภงฺคภูเตน ปฺหาวิสฺสชฺชนาทีนํ ยุตฺตายุตฺตภาโว วิภตฺโต, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ยุตฺติหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปทฏฺานหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ หาเรสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺาโน หาโร ปทฏฺานหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉติ. ‘‘ธมฺมํ เทเสสิ ชิโน’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อยํ ปทฏฺาโน หาโร’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺานหารวิภงฺโคติ วิฺเยฺโย. เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโรติอาทิ ปทฏฺานหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๒). ‘‘อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถารภูโต ปทฏฺาโน หาโร ปิฏกตฺตเย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กึ นาม ธมฺมํ เทสยติ สํวณฺเณตี’’ติ ปุจฺฉํ เปตฺวา ‘‘อิทํ อาสนฺนการณํ อิมสฺส อาสนฺนผลสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘อยํ ปทฏฺาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสุ วิฺเยฺยธมฺเมสุ ยาถาวโต อสมฺปฏิเวโธ ลกฺขณํ เอติสฺสา อวิชฺชายาติ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา, อวิชฺชา, ตสฺสา อวิชฺชาย อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติอาทิวิปลฺลาสา ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ. วิปลฺลาเส สติ อวิชฺชา วตฺตติ อุปรูปริ ชายติ น หายติ, ตสฺมา วิปลฺลาสา อวิชฺชาย ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ ภวนฺติ. อวิชฺชาย วฏฺฏมูลกตฺตา ตํ อาทึ กตฺวา ปทฏฺานํ วิภตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ตณฺหายปิ วฏฺฏมูลกตฺตา ตทนนฺตรํ ตณฺหาย ปทฏฺานํ วิภชิตุํ ‘‘อชฺโฌสานลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยสภาวํ สาตสภาวํ จกฺขาทิธมฺมชาตํ. ปิยนียสาตนีเย จกฺขาทิเก สติ ตณฺหา วตฺตติ อุปรูปริ ชายติ, ตสฺมา ปิยรูปํ สาตรูปํ ตณฺหาย ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ ภวติ.

อทินฺนาทาเน สติ โลโภ วตฺตติ, ตสฺมา อทินฺนาทานํ โลภสฺส ปทฏฺานํ ภวติ. อทินฺนาทานฺหิ เอกวารํ อุปฺปนฺนมฺปิ อนาทีนวทสฺสนโต โลภสฺส อาสนฺนการณํ ภวตฺเวว.

เกสาทีสุ อสุเภสุ ปวตฺตายปิ สุภสฺาย นีลาทิวณฺณทีฆาทิสณฺานหสนาทิพฺยฺชนคฺคหณลกฺขณตฺตา จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ อสํวโร สุภสฺาย ปทฏฺานํ ภวติ.

ทุกฺขทุกฺขาทีสุ ปวตฺตายปิ สุขสฺาย สาสวผสฺสูปคมนลกฺขณตฺตา รูปาทีสุ อสฺสาโท สุขสฺาย ปทฏฺานํ.

รูปกฺขนฺธาทีสุ อนิจฺเจสุ ปวตฺตายปิ นิจฺจสฺาย สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา รูปกฺขนฺธาทีสุ นิจฺจคฺคหณํ วิฺาณํ นิจฺจสฺาย ปทฏฺานํ.

อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขาเตสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตายปิ อตฺตสฺาย อนิจฺจสฺาทุกฺขสฺานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา อหํมมาทิวเสน ปวตฺโต นามกาโย อตฺตสฺาย ปทฏฺานํ.

เอวํ อวิชฺชาทีนํ อกุสลปกฺขานํ ธมฺมานํ ปทฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตปฺปฏิปกฺขานํ วิชฺชาทีนํ ธมฺมานํ ปทฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺเพสุ เยฺยธมฺเมสุ ปวตฺตาย วิชฺชาย สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณตฺตา สพฺพํ เนยฺยํ วิชฺชาย ปทฏฺานํ.

สมถสฺส จิตฺตวิกฺเขปสงฺขาตอุทฺธจฺจปฏิสํหรณสงฺขาตวิกฺขมฺภนลกฺขณตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตภูตา อสุภา สมถสฺส ปทฏฺานํ. อสุภาย หิ ตณฺหาปฏิปกฺขตฺตา, ตณฺหาย จ อภาเว สมโถ ติฏฺตีติ.

อทินฺนาทานา เวรมณิวเสน ปวตฺตสฺส อโลภสฺส อิจฺฉาวจรปฏิสํหรณลกฺขณตฺตา อทินฺนาทานา เวรมณี อโลภสฺส ปทฏฺานํ.

ปาณาติปาตา เวรมณิวเสน ปวตฺตสฺส อโทสสฺส อพฺยาปชฺชลกฺขณตฺตา ปาณาติปาตา เวรมณี อโทสสฺส ปทฏฺานํ.

สมฺมาปฏิปตฺติวเสน ปวตฺตสฺส อโมหสฺส วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติลกฺขณตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติ อโมหสฺส ปทฏฺานํ.

นิพฺพิทาวเสน ปวตฺตาย อสุภสฺาย วินีลกวิปุพฺพกคหณลกฺขณตฺตา นิพฺพิทา อสุภสฺาย ปทฏฺานํ. นิพฺพิทาาเณน หิ อนภิรติ ปวตฺตติ, อนภิรติยา จ อสุภสฺา ิตาติ.

ทุกฺขเวทนาวเสน ปวตฺตาย ทุกฺขสฺาย สาสวผสฺสปริชานนลกฺขณตฺตา เวทนา ทุกฺขสฺาย ปทฏฺานํ.

อุปฺปาทวยวเสน ปวตฺตาย อนิจฺจสฺาย สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ สมนุปสฺสนลกฺขณตฺตา อุปฺปาทวยา อนิจฺจสฺาย ปทฏฺานํ. อุปฺปาทวยฺหิ สมนุปสฺสิตฺวา อนิจฺจสฺา ปวตฺตา.

ธมฺมมตฺตสฺาวเสน ปวตฺตาย อนตฺตสฺาย สพฺพธมฺมอภินิเวสลกฺขณตฺตา ธมฺมสฺา อนตฺตสฺาย ปทฏฺานํ.

กามราคสฺส รูปาทิปฺจกามคุณารมฺมณตฺตา ปฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺานํ.

รูปสงฺขาเต กาเย อารพฺภ ปวตฺตสฺส รูปราคสฺส จกฺขาทิปฺจินฺทฺริยานํ อนุสาเรน ปวตฺตนโต ปฺจินฺทฺริยานิ รูปานิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ.

ภวนิกนฺติวเสน ปวตฺตสฺส ภวราคสฺส ฉฬายตนํ ปทฏฺานํ. นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตาติ ‘‘เอทิสํ อนิฏฺํ รูปํ มา นิพฺพตฺตตุ, เอทิสํ อิฏฺํ รูปํ นิพฺพตฺตตุ เอทิสี ทุกฺขา เวทนา มา นิพฺพตฺตตุ, เอทิสี สุขา เวทนา นิพฺพตฺตตู’’ติ เอวมาทินา ปกาเรน ปวตฺตา รูปาภินนฺทนา, สา ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปทฏฺานํ.

กมฺมสฺสกตฺาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณานุคตตฺตา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณทสฺสนํ กมฺมสฺสกตฺาณสฺส ปทฏฺานํ.

โอกปฺปนํ ลกฺขณํ ยสฺสา สทฺธายาติ โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา. อธิมุตฺติ ปจฺจุปฏฺานํ ยสฺสา สทฺธายาติ อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา จ สทฺธา. อนาวิลํ ลกฺขณํ ยสฺส ปสาทสฺสาติ อนาวิลลกฺขโณติ ปสาโท. สมฺปสีทนํ ปจฺจุปฏฺานํ ยสฺส ปสาทสฺสาติ สมฺปสีทนปจฺจุปฏฺาโน จ ปสาโท. โส ปน ปสาโท สทฺธาย เอว อวตฺถาวิเสโสติ เวทิตพฺโพ. อเวจฺจปสาโท อภิปตฺถิยนลกฺขณาย สทฺธาย ปทฏฺานํ, โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา อนาวิลลกฺขณสฺส ปสาทสฺส ปทฏฺานํ, จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานํ วีริยํ อารมฺภลกฺขณสฺส วีริยสฺส ปทฏฺานํ, กายาทิสติปฏฺานํ อปิลาปนลกฺขณาย สติยา ปทฏฺานํ, ฌานสหิตสฺส สมาธิสฺส เอกคฺคลกฺขณตฺตา วิตกฺกาทิฌานานิ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ, ปฺาย กิจฺจปชานนอารมฺมณปชานนลกฺขณตฺตา สจฺจานิ ปฺาย ปทฏฺานํ.

‘‘เยสํ อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺานานิ อาจริเยน วิภตฺตานิ, เต อวิชฺชาทโย กตเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เต อวิชฺชาทโยปิ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิชฺชา อสฺสาทมนสิการลกฺขณสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส ปทฏฺานํ. อวิชฺชาย หิ อาทีนวจฺฉาทนโต อโยนิโสมนสิกาโร ชาโตติ. สจฺจสมฺโมหนลกฺขณา อวิชฺชา ปุฺาปุฺาเนฺชาภิสงฺขารานํ ปทฏฺานํ, ปุนพฺภววิโรหนลกฺขณา เตภูมกเจตนา สงฺขารา วิปากวิฺาณสฺส ปทฏฺานํ, โอปปจฺจยิกสงฺขาเตน อุปปตฺติภวภาเวน นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ นามรูปสฺส ปทฏฺานํ, นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณํ นามรูปํ ฉฬายตนสฺส ปทฏฺานํ สหชาตาทิปจฺจยภาวโต, จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปวตฺตานํ ลกฺขณํ ฉฬายตนํ ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺส ยถากฺกมํ ปทฏฺานํ นิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต, จกฺขุปสาทรูปารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณาทิสนฺนิปาตลกฺขโณ ฉพฺพิโธ ผสฺโส, ตํ เวทนาย เตน ฉพฺพิเธน ผสฺเสน สหชาตาย ฉพฺพิธาย เวทนาย ยถากฺกมํ ปทฏฺานํ สหชาตาทิปจฺจยภาวโต, อิฏฺานุภวนอนิฏฺานุภวนอิฏฺานิฏฺานุภวนลกฺขณา ติวิธา เวทนา, ตํ ตณฺหาย ตาย ติวิธาย เวทนาย วเสน ปวตฺตาย ตณฺหาย ปทฏฺานํ อุปนิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต, สปรสนฺตาเนสุ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตํ อุปาทานสฺส ตาย ตณฺหาย วเสน ปวตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺส อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ อุปนิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต. ‘‘โส เวทนายา’’ติ จ ‘‘สา ตณฺหายา’’ติ จ ‘‘สา อุปาทานสฺสา’’ติ จ ปาเน ภวิตพฺพํ, ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส วา สิยา.

ยํ อุปาทานํ โอปปจฺจยิกํ อุปปตฺติกฺขนฺธนิพฺพตฺตกํ, ตํ อุปาทานํ ทุวิธสฺส ภวสฺส ปทฏฺานํ. โย กมฺมภโว นามกายรูปกายสมฺภวนลกฺขโณ, โส กมฺมภโว ชาติยา ปทฏฺานํ. ยา อุปปตฺติภูตา ชาติ ขนฺธปาตุภาวลกฺขณา, ตํ สา ชาติ ชราย ปทฏฺานํ. ยา ชิณฺณชรา อุปธิกฺขนฺธปริปากลกฺขณา, ตํ สา ชิณฺณชรา มรณสฺส ปทฏฺานํ. ยมฺปิ ยสฺส สมฺมุติมรณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทลกฺขณํ, ตมฺปิ ตสฺส สมฺมุติมรณํ โสกสฺส ปทฏฺานํ. ปิยสฺส มรณํ จินฺเตนฺตสฺส เยภุยฺเยน โสกุปฺปชฺชนโต โย โสโก าติอาทิปิเยสุ อุสฺสุกฺกการโก, ตํ โส โสโก ปริเทวสฺส ปทฏฺานํ. โย ปริเทโว ลาลปฺปการโก, ตํ โส ปริเทโว กายิกทุกฺขสฺส ปทฏฺานํ. ยํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺปีฬนลกฺขณํ, ตํ กายิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺานํ. ยํ โทมนสฺสํ จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ, ตํ โทมนสฺสํ อุปายาสสฺส ปทฏฺานํ. โย อุปายาโส โอทหนการโก อวทหนการโก, ตํ โส อุปายาโส ภวสฺส อุปายาสสฺส นิสฺสยสนฺตานภวสฺส ปทฏฺานํ.

ภวสฺสาติ วุตฺตภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภวงฺคานิ กิเลโส ภวสฺส องฺคํ การณํ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏานิ ภวสงฺขาตานิ องฺคานิ อวยวานิ. ยทา ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาเล สมคฺคานิ นิพฺพตฺตานิ ภวนฺติ, ตทา โส กิเลสวฏฺฏกมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏสงฺขาโต ธมฺมสมูโห ‘‘ภวสฺสา’’ติ เอตฺถ ภโวติ ทฏฺพฺโพ. ตํ ภวสงฺขาตํ กิเลสวฏฺฏกมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏตฺตยํ สํสารสฺส ปทฏฺานํ ปุริมํ ปุริมํ ชาตินิปฺผนฺนกิเลสาทิวฏฺเฏน สํสารสฺส อพฺโพจฺฉินฺนุปฺปชฺชนโต, โย อริยมคฺโค นิยฺยานิกลกฺขโณ, ตํ โส อริยมคฺโค นิโรธสฺส นิพฺพานสฺส ปทฏฺานํ สมฺปาปกเหตุภาวโต.

พหุสฺสุโต สพฺพสิสฺสาทีนํ ปติฏฺานตฺตา ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ, ชานาตีติ ู, ติตฺถํ ูติ ติตฺถฺู, ติตฺถฺุโน ภาโว ติตฺถฺุตา, สมฺมาปยิรุปาสนา, สา ปีตฺุตาย ปทฏฺานํ. พหุสฺสุตสฺส หิ สมฺมาปยิรุปาสนาย ธมฺมูปสฺหิตํ ปาโมชฺชํ ชายติ, ปาโมชฺเชน จ กมฺมฏฺานพฺรูหนา ชายตีติ สปฺปายธมฺมสฺสวเนน ปีตึ ชานาตีติ ปีตฺู, ปีตฺุโน ภาโว ปีตฺุตา, กมฺมฏฺานสฺส พฺรูหนา, สา ปตฺตฺุตาย ปทฏฺานํ. กมฺมฏฺานพฺรูหนาย หิ ภาวนาปตฺตชานนตา ชายตีติ ปตฺตฺุตา. ภาวนาปตฺตชานนตา อตฺตฺุตาย ปทฏฺานํ. ภาวนาปตฺตชานนตาย หิ ปฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส อตฺตโน ชานนตา ชายตีติ อตฺตฺุตา ปุพฺเพกตปุฺตาย ปทฏฺานํ.

ปธานิยงฺเคสุ สมนฺนาคตตฺตชานนตาย หิ ปุพฺเพ ปุฺกรณํ ชาตํ, ปุพฺเพกตปุฺตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺานํ. ปุพฺเพ หิ กเตน ปุฺเน ปติรูปเทสวาโส ลทฺโธ, ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺานํ. ปติรูปเทสวาเสน หิ สปฺปุริสูปนิสฺสโย ลทฺโธ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺานํ. สปฺปุริสูปนิสฺสเยน หิ อตฺตสมฺมาปณิธานํ ชาตํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ สีลานํ ปทฏฺานํ. อตฺตสมฺมาปณิธาเนน หิ สีลานิ สมฺปติฏฺิตานิ, สีลานิ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺานํ. อตฺตนิ หิ สมฺปติฏฺิตํ สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส วิปฺปฏิสาโร นตฺเถวาติ, อวิปฺปฏิสาเรน ปาโมชฺชํ ชายติ, ตสฺมา อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺานํ. ปาโมชฺเชน ปีติ ชายติ, ตสฺมา ปาโมชฺชํ ปีติยา ปทฏฺานํ. ปีติยา ปสฺสทฺธิ ชายติ, ตสฺมา ปีติ ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺานํ. ปสฺสทฺธิยา สุขํ ชายติ, ตสฺมา ปสฺสทฺธิ สุขสฺส ปทฏฺานํ. สุเขน สมาธิ ชายติ, ตสฺมา สุขํ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ. สมาธินา ยถาภูตาณทสฺสนํ ชายติ, ตสฺมา สมาธิ ยถาภูตาณสฺส ปทฏฺานํ. ยถาภูตาณทสฺสเนน นิพฺพิทาาณํ ชายติ, ตสฺมา ยถาภูตาณทสฺสนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺานํ. นิพฺพิทาย วิราโค ชายติ, ตสฺมา นิพฺพิทา วิราคสฺส ปทฏฺานํ. วิราเคน วิมุตฺติ ชายติ, ตสฺมา วิราโค วิมุตฺติยา ปทฏฺานํ. วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสนํ ชายติ, ตสฺมา วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. เอวํ ยถาวุตฺตนเยน โย โกจิ ธมฺโม อุปนิสฺสโย โหติ, โย โกจิ ธมฺโม ปจฺจโย โหติ, สพฺโพ โส ธมฺโม อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปทฏฺานนฺติ ทฏฺพฺโพ.

‘‘อุปนิสฺสยธมฺมสฺส, ปจฺจยธมฺมสฺส วา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปทฏฺานภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตนาติ ยสฺส กสฺสจิ อุปนิสฺสยธมฺมสฺส, ปจฺจยธมฺมสฺส จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปทฏฺานภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน เตสํ อุปนิสฺสยธมฺมปจฺจยธมฺมานํ ปทฏฺานภาโว สทฺทหิตพฺโพติ. ‘‘ยถาวุตฺโต ปทฏฺาโน หาโร ปริปุณฺโณ กึ, อุทาหุ อฺโ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพ อตฺถิ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปทฏฺาโน หาโร’’ติ วุตฺตํ. อิธ ปาฬิยํ อวิภตฺตมฺปิ ยถาลาภวเสน ปทฏฺาโน หาโร นีหริตฺวา ยุตฺโต ยุชฺชิตพฺโพ, วิภชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

อิติ ปทฏฺานหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๕. ลกฺขณหารวิภงฺควิภาวนา

๒๓. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปทฏฺานวิภงฺเคน อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺานานิ วิภตฺตานิ, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปทฏฺานหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ลกฺขณหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโตว. กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร ลกฺขณหารวิภงฺโคติ ปุจฺฉติ. ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร ลกฺขณหารวิภงฺโค นามาติ วิฺเยฺโยติ. เตน วุตฺตํ –‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโรติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺโค นามา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓). อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถารภูโต ลกฺขโณ หาโร ปิฏกตฺตเย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กึ นาม ลกฺขิตพฺพํ ธมฺมํ ลกฺขียตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปุจฺฉิเต ลกฺขณหารวิจเย ธมฺเม สงฺเขเปน ทสฺเสตุํ ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เย ธมฺมาติ เย สมูหา ธมฺมา. เอกลกฺขณาติ สมานลกฺขณา. เตสํ ธมฺมานนฺติ สมานลกฺขณานํ เตสํ สมูหธมฺมานํ, นิทฺธารเณ เจตํ. เอกสฺมึ ธมฺเมติ สมานลกฺขเณ เอกสฺมึ ธมฺเม, ปาฬิยํ ภควตา วุตฺเต สติ วุตฺตธมฺมโต อวสิฏฺสมานลกฺขณา ธมฺมา สมานลกฺขเณน วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถ.

ลกฺขณหารวิสเย ธมฺเม วิตฺถารโต อิมสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อิเม สมานลกฺขณา ธมฺมาปิ วุตฺตา ภวนฺตีติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กึ ภเว’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา ภวนฺติ, โส ปกาโร กึ ภเวติ ปุจฺฉติ. ยถา เยน ปกาเรน วุตฺตา ภวนฺติ, โส ปกาโร สมานลกฺขณาติ ภาโว ภเวติ อตฺโถ. กินฺติ ภควา อาห? ‘‘จกฺขุํ ภิกฺขเว’’ติอาทึ ภควา อาห. ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺิต’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ‘‘โสตํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺิต’’นฺติอาทิวจนมฺปิ วุตฺตเมว ภวติ.

‘‘อนวฏฺิตาทิลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วา อชฺฌตฺติกายตนภาเวน สมานลกฺขณตฺตา วาติ อายตนวเสเนว เอกลกฺขณํ วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ขนฺธวเสนปิ เอกลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหติ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติ วุตฺเต ‘‘อตีตาย, ราธ, เวทนาย อนเปกฺโข โหติ, อนาคตํ เวทนํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติอาทิ วุตฺตํ ภเว.

‘‘อนเปกฺขนียลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วา ขนฺธลกฺขเณน สมานลกฺขณตฺตา วาติ ขนฺธายตนวเสเนว เอกลกฺขณธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา สติปฏฺานวเสนาปิ วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา เยน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา จ เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ อวุตฺตาปิ ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถ. เย วิปสฺสกา ปุคฺคลา ปฺจสุ ขนฺเธสุ นิจฺจํ สุสมารทฺธา นิจฺจํ กายคตาสตึ ภาเวนฺติ, เต วิปสฺสกา อกิจฺจํ สุภสุขาทิกํ, กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ วา น เสวนฺติ, กิจฺเจ อสุภาสุขาทิเก, กายาทิเก วา สาตจฺจการิโน โหนฺตีติ ภควา อาหาติ โยชนา.

อิติสทฺทสฺส เจตฺถ เอกสฺส โลโป. อิติ เอวํ ‘‘เยสฺจา’’ติอาทิคาถาย เกสาทิเก กาเย คตาย ปวตฺตาย สติยา ภควตา สรูเปน วุตฺตาย วิชฺชมานาย ตทวเสสา เวทนาคตา สติ จ จิตฺตคตา สติ จ ธมฺมคตา สติ จ สติปฏฺานภาเวน เอกลกฺขณตฺเตน วุตฺตา ภวนฺตีติ สงฺเขปโต นิจฺจํ สุสมารทฺธา นิจฺจํ เวทนาคตา สติ จ…เป… นิจฺจํ จิตฺตคตา สติ จ…เป… นิจฺจํ ธมฺมคตา สตีติ วตฺตพฺพาติ.

‘‘สติปฏฺานวเสเนว เอกลกฺขณา ธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา ยํ กิฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ กิฺจิ รูปายตนํ จกฺขุวิฺาเณน ทิฏฺํ, ยํ กิฺจิ สทฺทายตนํ โสตวิฺาเณน สุตํ, ยํ กิฺจิ คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ ฆานวิฺาณาทิตฺตเยน วิฺาเณน มุตํ, อิติ เอวํ ทิฏฺาทิตฺตเย ภควตา สรูเปน วุตฺเต สติ ตทวเสสํ ยํ กิฺจิ วิฺาตํ ธมฺมารมฺมณปริยาปนฺนํ รูปํ ภควตา อาลมฺพิตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตา วุตฺตํ ภวตีติ อตฺโถ. อถ วา ยํ กิฺจิ รูปายตนํ ทิฏฺํ ภควตา วุตฺตํ, ตสฺมึ วุตฺเต สติ ตทวเสสํ สุตาทิกมฺปิ วุตฺตํ โหตีติ อาทิอตฺโถ วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิฏฺํ วา สุตํ วา มุตํ วา’’ติ.

‘‘กายคตาย สติยา วุตฺตาย ตทวเสสา เวทนาคตาสติอาทโยเยว วตฺตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมาปิ วุตฺตา ภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา เยน นิยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ ภควา อาห, ตถา เตน เอกลกฺขณตฺเตน จ วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ตสฺมา อภิชฺฌาโทมนสฺเสน อภิภูตตฺตา อิห มม สาสเน, ภิกฺขุ, ตฺวํ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา หุตฺวา โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ตทงฺคปฺปหาเนน วา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา วิเนยฺย วินยิตฺวา กาเย เกสาทิรูปกาเย กายานุปสฺสี เกสาทิรูปกายานุปสฺสี หุตฺวา วิหราหี’’ติ ภควตา วุตฺเต สติ ‘‘ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหราหิ…เป… โทมนสฺสํ, ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหราหิ…เป… โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํ ภวตีติ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิตฺถารตฺโถ ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓) พหุธา วุตฺโตติ อมฺเหหิ น วิตฺถาริโต.

‘‘เอกสฺมึ สติปฏฺาเน วุตฺเต กสฺมา จตฺตาโร สติปฏฺานา วุตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อาตาปีติ วีริยินฺทฺริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อาตาปี’’ติ อิมินา ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ วีริยินฺทฺริยํ วุตฺตํ. ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ ปฺินฺทฺริยํ วุตฺตํ. ‘‘สติมา’’ติ ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ สตินฺทฺริยํ วุตฺตํ. ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ ปเทน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปวตฺตํ สมาธินฺทฺริยํ วุตฺตํ, น กาเยเยว ปวตฺตํ. เอวํ ปกาเรน กาเย กายานุปสฺสิโน โยคาวจรสฺส จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ เจ วเทยฺย, เอวํ สติ จตุนฺนํ วีริยปฺาสติสมาธีนํ อินฺทฺริยานํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ สาธกภาเวน เอกลกฺขณตฺตา สมานลกฺขณตฺตา ปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ – ‘‘จตุสติปฏฺานสาธเน อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สภาวเภทาภาวโต สมานลกฺขณตฺตา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓).

๒๔. ‘‘เอวํ วุตฺเตปิ จตฺตาโร สติปฏฺานาเยว วตฺตพฺพา ภเวยฺยุํ, กถํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมา วตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ เยน โยคาวจเรน ภาวิยมาเนสุ ตสฺส โยคาวจรสฺส จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนํ โพธํ, อริยมคฺคาณํ, โพธํ คจฺฉนฺตีติ โพธงฺคมา. โพธสฺส อริยมคฺคาณสฺส ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา.

‘‘กุสลาเยว ธมฺมา เอกลกฺขณภาเวน นีหริตา กึ, อุทาหุ อกุสลาปิ ธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอวํ อกุสลาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กุสลา ธมฺมา เอกลกฺขณตฺเตน นิทฺธาริตา ยถา, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺเตน นิทฺธาริตพฺพาเยวาติ อตฺโถ. ‘‘กถํ นิทฺธาเรตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปหาเนกฏฺภาเวน นิทฺธาเรตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาห. ตตฺถ เอกลกฺขณตฺตาติ ปหาเนกฏฺภาเวน สมานลกฺขณตฺตา. ‘‘กตมํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ตตฺถ จตูสุ…เป… ปริฺํ คจฺฉนฺตีติ กายาคตาสติปฏฺาเน โยคาวจเรน ภาวิยมาเน สติ เตน โยคาวจเรน อสุเภ เกสาทิเก รูปกาเย ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส กพฬีการาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕๖) วุตฺตตฺตา รูปกาเย ฉนฺทราคํ ปชหนฺตสฺส ตสฺส สมุทเย กพฬีการาหาเรปิ ฉนฺทราโค ปหียตีติ อตฺโถ. เวทนาคตาสติปฏฺาเน ภาวิยมาเน สติ ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส ผสฺสาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓๙; มหาว. ๑; อุทา. ๑; วิภ. ๒๒๕) วุตฺตตฺตา เวทนาย ฉนฺทราคํ ปชหนฺตสฺส ตสฺส ปจฺจเย ผสฺสาหาเร ฉนฺทราโค ปหียติ. จิตฺตคตาสติปฏฺาเน ภาวิยมาเน อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส วิฺาณาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ. ธมฺมคตาสติปฏฺาเน ภาวิยมาเน อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ปหียติ, อสฺส โยคาวจรสฺส มโนสฺเจตนาหาโร ปริฺํ คจฺฉตีติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา เอเกกสฺมึ ปหาตพฺเพ วุตฺเต ตทวเสสา ปหาตพฺพา วุตฺตา ภวนฺติ ปหาตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘อาหารา จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺตี’’ติ วจเน อาหาเรสุ ปวตฺตา กามราคโทสโมหา พฺยนฺตีกตา โหนฺตีติ อตฺโถ คหิโต. กพฬีการาหารฺหิ อารพฺภ ปวตฺเต กามราเค วิชฺชมาเน กพฬีการาหารสฺส วิชานนา นตฺเถว, ตสฺมึ กามราเค ปน ปหีเน ปริชานนา ภวตีติ. เสสาหารชานนมฺปิ เอเสว นโย. ยสฺส โยคาวจรสฺส สติปฏฺานา ภาวิตา, วิปลฺลาสา ปหีนา, อาหารปริชานนา อุปฺปนฺนา, โส โยคาวจโร อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวติ. สุภสฺิเต หิ กาเย กามุปาทานํ วิเสเสน ภวตีติ สุภสฺิโต กาโย กามุปาทานสฺส วตฺถุ, กายคตาย สติยา อนุสริตพฺโพ อสุภสฺิโต เกสาทิ กามุปาทานสฺส วตฺถุ น โหตฺเวว. สุขเวทนาย อสฺสาทวเสน ทิฏฺุปาทานํ ภวตีติ สุขสฺิตา เวทนา ทิฏฺุปาทานสฺส วตฺถุ, เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา ทิฏฺุปาทานสฺส วตฺถุ น โหตฺเวว. ‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ ทิฏฺิคหณวเสน ตสฺส ตสฺส อตฺตโน สีลวตวเสน ปริสุทฺธีติ ปรามสนํ โหตีติ จิตฺตํ สีลพฺพตุปาทานสฺส วตฺถุ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ สีลพฺพตุปาทานสฺส วตฺถุ น โหตฺเวว. ธมฺเม นามรูปปริจฺเฉเทน ยถาภูตํ อปสฺสนฺตสฺส ธมฺเมสุ อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ธมฺมา อตฺตวาทุปาทานสฺส วตฺถุ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา อตฺตวาทุปาทานสฺส วตฺถุ น โหนฺติ เอว. ตสฺมา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตีติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ.

‘‘เยน โยคาวจเรน สติปฏฺานา ภาวิตา, โส โยคาวจโร อุปาทาเนหิเยว อนุปาทาโน ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา โยคาทีหิปิ วิสํยุตฺโต ภวตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โยเคหิ จาติ กามโยคภวโยคทิฏฺิโยคอวิชฺชาโยเคหิ จ. วิสํยุตฺโตติ ตทงฺคปฺปหานวิกฺขมฺภนปฺปหานสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน วิคโต, วิมุตฺโต จ ภวตีติ อตฺโถ. สุภสฺิโต หิ รูปกาโย กามราคสฺส วตฺถุ โหติ, กายคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ กาโย กามราคสฺส วตฺถุ น โหตฺเวว. ‘‘สุโข’’ติ วา ‘‘สุขเหตู’’ติ วา คหณีโย ภโว ภวราคสฺส วตฺถุ โหติ, เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ ภโว ภวราคสฺส วตฺถุ น โหติ. ‘‘อตฺตา’’ติ อภินิวิสิตพฺพํ จิตฺตํ ทิฏฺิโยคสฺส วตฺถุ โหติ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ ทิฏฺิโยคสฺส วตฺถุ น โหติ. วินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย จ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา อวินิพฺภุชิตพฺพา, ธมฺมมตฺตตาย อปฺปฏิวิชฺฌิตพฺพา ธมฺมา อวิชฺชาโยคสฺส วตฺถุ โหนฺติ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา อวิชฺชาโยคสฺส วตฺถุ น โหนฺติ. ตสฺมา จตุสติปฏฺานานุปสฺสโก ‘‘โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต’’ติ วุตฺโต. อยํ นโย อาสเวหิ จ อนาสโว ภวติ, โอเฆหิ จ นิตฺถิณฺโณ ภวตีติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ.

คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต ภวตีติ เอตฺถ ปน สุภสฺิโต รูปกาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ, กายคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ รูปกาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ น โหติ. ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ โหนฺติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕). เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ น โหติ. ‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ อภินิเวสวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ ปรามสนํ โหติ, ตสฺมา ‘‘นิจฺจ’’นฺติ คหิตํ จิตฺตํ สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ สีลพฺพตปรามาสสฺส วตฺถุ น โหติ. ธมฺมานํ สปฺปจฺจยนามรูปสภาวสฺส อทสฺสนโต ภวทิฏฺิวิภวทิฏฺิ โหติ, ตสฺมา ‘‘อิทํ สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสิตพฺพา ธมฺมา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถสฺส วตฺถุ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถสฺส วตฺถุ น โหนฺติ, ตสฺมา จตุสติปฏฺานานุปสฺสโก ‘‘คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต’’ติ วุตฺโต.

สุภสฺิโต จ กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ, กายคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺโพ กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ น โหติ. สุขสฺิตาย เวทนาย โทโส โหติ, ตสฺมา เวทนา โทสสลฺลสฺส วตฺถุ, เวทนาคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา โทสสลฺลสฺส วตฺถุ น โหติ. ‘‘จิตฺตํ อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ‘‘อตฺตา เสยฺโย’’ติอาทิวเสน ปวตฺตสฺส มานสลฺลสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, จิตฺตคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ มานสลฺลสฺส วตฺถุ น โหติ. ธมฺมานํ สปฺปจฺจยนามรูปสภาวสฺส อชานนโต ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถุ, ธมฺมคตาย ปน สติยา อนุปสฺสิตพฺพา ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถุ น โหนฺติ, ตสฺมา จตุสติปฏฺานานุปสฺสโก ‘‘สลฺเลหิ จ วิสลฺโล ภวตี’’ติ วุตฺโต.

‘‘อาหารา จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘กึ ปน อาหาราว อสฺส โยคาวจรสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ อฺเปี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วิฺาณฏฺิติโย จ อสฺส โยคาวจรสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิฺาณฏฺิติโย จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เยน โยคาวจเรน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา, ตสฺส โยคาวจรสฺส กายเวทนาจิตฺตธมฺมาว ปริฺํ คจฺเฉยฺยุํ, น วิฺาณฏฺิติโยติ เจ วเทยฺย กายานุปสฺสนาทีหิ จ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปริฺาเตสุ สฺายปิ ปริฺาตพฺพภาวโต. สา หิ เวทนาจิตฺตสงฺขาเตน ธมฺเมสุ ปริฺาเตสุ อวินาภาวโต ปริฺาตาวาติ.

เยน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา, โส โยคาวจโร อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน จ, โยเคหิ วิสํยุตฺโต จ, ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺโต จ, อาสเวหิ อนาสโว จ, โอเฆหิ นิตฺถิณฺโณ จ, สลฺเลหิ วิสลฺโล จ ภวตีติ วุตฺโต, ‘‘กึ ปน ตถาวิโธว โหติ, อุทาหุ อฺถาปี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อคติมฺปิ น คจฺฉตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อคติคมเนหิ จ น อคตึ คจฺฉตี’’ติ อาห. สุภาทิสฺิเต รูปกาเย อเปกฺขมาโน ปุคฺคโล ฉนฺทาคตึ คจฺฉตีติ สุภาทิสฺิโต รูปกาโย วิเสสโต ฉนฺทาคติยา วตฺถุ โหติ, กายานุปสฺสนาสติปฏฺาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺโพ อสฺสาสปสฺสาสาทิโก กาโย ฉนฺทาคติยา วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล ฉนฺทาคตึ น คจฺฉติ. สุขเวทนสฺสาทวเสน เวทยมาโน ตทภาเวน พฺยาปาทํ อาคจฺฉตีติ สุขเวทนา โทสาคติยา วตฺถุ โหติ, เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺพา เวทนา โทสาคติยา วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา เวทนาสติปฏฺานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล โทสาคตึ น คจฺฉติ. สนฺตติฆนวเสน ‘‘นิจฺจํ, ธุว’’นฺติ คหิตํ จิตฺตํ โมหสฺส วตฺถุ โหติ, จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํ โมหสฺส วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล โทสาคตึ น คจฺฉติ. วิภชิตฺวา ธมฺมสภาวํ อชานนฺตสฺส ภยํ ชายตีติ วิภชิตฺวา อชานิยสภาวา ธมฺมา ภยสฺส วตฺถุ โหนฺติ, ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺาเนน ปน อนุปสฺสิตพฺพา วิภชิตฺวา ชานิตพฺพา ธมฺมา ราคสฺส วตฺถุ น โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนํ ภาเวนฺโต ปุคฺคโล ภยาคตึ น คจฺฉติ. เอวํ ปหาตพฺพภาเวน เอกลกฺขเณ อกุสเลปิ ธมฺเม นีหริตฺวา อิทานิ นิคเมตุํ ‘‘เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุน วุตฺตํ.

ภาเวตพฺเพสุ ธมฺเมสุ เอกเทเสสุ วุตฺเต ตทวเสสาปิ ภาเวตพฺพา ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา นีหริตฺวา วตฺตพฺพา, ปหาตพฺเพสุปิ ธมฺเมสุ เอกเทเส วุตฺเต ตทวเสสาปิ ธมฺมา ปหาตพฺพา เอกลกฺขณตฺตา นีหริตฺวา วตฺตพฺพาติ อาจริเยน วุตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘อฺถาปิ ยทิ วตฺตพฺพา สิยุํ, เตปิ วทถา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต อฺเนปิ ปริยาเยน ลกฺขณหารสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยตฺถ ยสฺสํ รูเปกเทสเทสนายํ รูปินฺทฺริยํ รุปฺปนลกฺขณํ จกฺขุนฺทฺริยาทิชีวิตินฺทฺริยปริโยสานํ อฏฺวิธํ อินฺทฺริยํ รูเปกเทสํ ภควตา เทสิตํ. ตตฺเถว ตสฺสํ รูเปกเทสเทสนายํ รูปธาตุ รุปฺปนลกฺขณา จกฺขุธาตาทิโผฏฺพฺพธาตุปริโยสานา ทสวิธา รูปธาตุ รุปฺปนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา เทสิตา. สพฺโพ รูปกฺขนฺโธ จ เทสิโต. รูปายตนํ รุปฺปนลกฺขณํ จกฺขายตนาทิโผฏฺพฺพายตนปริโยสานํ ทสวิธํ อายตนํ รุปฺปนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา ภควตา เทสิตํ.

ยตฺถ วา ปน ยสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ สุขา เวทนา ภควตา เทสิตา, ตตฺถ ตสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ สุขินฺทฺริยฺจ เทสิตํ, โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ เทสิตํ, ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจฺจ เทสิตํ สุขเวทนาภาเวน เอกลกฺขณตฺตา. ยตฺถ วา ปน ยสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ ทุกฺขา เวทนา ภควตา เทสิตา, ตตฺถ ตสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ ทุกฺขินฺทฺริยฺจ เทสิตํ โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ เทสิตํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจฺจ เทสิตํ ทุกฺขเวทนาภาเวน เอกลกฺขณตฺตา. ยตฺถ วา ปน ยสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ อทุกฺขมสุขา เวทนา ภควตา เทสิตา, ตตฺถ ตสฺสํ เวทเนกเทสเทสนายํ อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ เทสิตํ, สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ เทสิโตติ โยชนา กาตพฺพา.

ยสฺสํ เทสนายํ อทุกฺขมสุขา เวทนา เทสิตา, ตสฺสํ เทสนายํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ เทสิตํ โหตุ สมานลกฺขณตฺตา, ‘‘เกน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เกน การเณนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อทุกฺขมสุขายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย หิ ยสฺมา อวิชฺชา อนุเสติ, ตสฺมา อวิชฺชา เทสิตา โหติ. อวิชฺชาย จ เทสิตาย อวิชฺชามูลโก สพฺโพปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ เทสิโตว โหตีติ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ.

‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป… สมุทโย โหตี’’ติ อนุโลมวเสน ปวตฺโต โย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘ยทิ ตถา ปวตฺโต โส จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต, เอวํ สติ สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต’’ติ น วตฺตพฺโพติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘โส จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย จ อนุโลมวเสน ปวตฺโต, โส จ สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพ. โย จ ปฏิโลมวเสน ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิโก ปวตฺโต, โส จ วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพ. โย จ อนุโลมปฏิโลมวเสน ปวตฺโต, โส จ ตทุภเยหิ หาตพฺโพ. ตสฺมา ‘‘สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต’’ติ วตฺตพฺโพวาติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ.

‘‘เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติอาทินา (เนตฺติ. ๒๓) อาจริเยน ยา ลกฺขณหารโยชนา วุตฺตา, สาว กาตพฺพา, น อฺถา กาตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต อฺถาปิ ลกฺขณหารโยชนา กาตพฺพาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เย ปถวีอาทโย รูปธมฺมา, เย ผสฺสาทโย อรูปธมฺมา สนฺธารณาทิกิจฺจโต สงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺจโต เอกลกฺขณา, เตสํ รูปารูปธมฺมานํ เอกสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา รูปารูปธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. เย ปถวีอาทโย รูปธมฺมา, เย ผสฺสาทโย อรูปธมฺมา กกฺขฬาทิลกฺขณโต ผุสนาทิลกฺขณโต เอกลกฺขณา, เตสํ รูปารูปธมฺมานํ เอกสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา รูปารูปธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. เย ธมฺมา รุปฺปนสามฺโต นมนสามฺโต อนิจฺจาทิสามฺโต วา ขนฺธายตนาทิสามฺโต วา เอกลกฺขณา, เตสํ สงฺขตธมฺมานํ เอกสฺมึ สงฺขตธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. เย สงฺขตธมฺมา ภงฺคุปฺปาทโต สงฺขโต จุตูปปาตโต สมานนิโรธุปฺปาทสงฺขตโต วา จุตูปปาตโต เอกลกฺขณา, เตสํ สงฺขตธมฺมานํ เอกสฺมึ สงฺขตธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา สงฺขตธมฺมา วุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺถโยชนา กาตพฺพา.

กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จาติอาทีสุ -สทฺเทน สหจรณสมานเหตุตาทโย สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. สหจรณาทีสุ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘นานตฺตกายนานตฺตสฺิโน (ที. นิ. ๓.๓๔๑, ๓๕๗, ๓๕๙; อ. นิ. ๙.๒๔), นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตาย สฺาสหคตา ธมฺมา นิทฺธาริตาติอาทินา วุตฺตเมว.

‘‘เอกสฺมึ ธมฺเม สรูปโต วุตฺเต เอกลกฺขณาทิโต อวสิฏฺธมฺมานมฺปิ วุตฺตภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน อวสิฏฺธมฺมานมฺปิ วุตฺตภาเวน ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ อวสิฏฺานมฺปิ วุตฺตภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘เอตฺตาวตา จ ลกฺขณหาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ลกฺขโณ หาโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺสํ ปาฬิยํ เอกสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺธมฺมาปิ เยน ลกฺขณหาเรน นิทฺธาริตา, ตสฺสํ ปาฬิยํ โส ลกฺขโณ หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ.

อิติ ลกฺขณหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๖. จตุพฺยูหหารวิภงฺควิภาวนา

๒๕. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ลกฺขณหารวิภงฺเคน สุตฺตตฺเถหิ สมานตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ลกฺขณหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม จตุพฺยูหหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ. กตโมติ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูโห หาโร จตุพฺยูหหารวิภงฺโค นามาติ วิฺเยฺโย. เตน วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโรติ จตุพฺยูหหารวิภงฺโค’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๕). ‘‘อิมินา จตุพฺยูหหาเรน กตมสฺส เนรุตฺตาทโย คเวสิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘พฺยฺชเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยฺชเนนาติ จตุพฺยูหหารสฺส สุตฺตสฺส วิเสสโต พฺยฺชนวิจยภาวโต ‘‘พฺยฺชนา’’ติ โวหาริเตน อิมินา จตุพฺยูหหาเรน สุตฺตสฺส เนรุตฺตฺจ, สุตฺตสฺส อธิปฺปาโย จ, สุตฺตสฺส นิทานฺจ, สุตฺตสฺส ปุพฺพาปรสนฺธิ จ สํวณฺเณนฺเตหิ คเวสิตพฺโพติ อตฺโถ.

‘‘จตุพฺยูหหาเรน คเวสิตพฺเพสุ เนรุตฺตาทีสุ กตมํ สุตฺตสฺส คเวสิตพฺพํ เนรุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ เนรุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ตตฺถ เตสุ อิมินา จตุพฺยูหหาเรน คเวสิตพฺเพสุ เนรุตฺตาทีสุ กตมํ สุตฺตสฺส เนรุตฺตํ นิพฺพจนํ นามาติ เจ ปุจฺเฉยฺย? สุตฺตสฺส ยา นิรุตฺติ นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตา สภาวปฺตฺติ คเวสิตพฺพา, อิทํ สภาวนิรุตฺติภูตํ นิพฺพจนํ เนรุตฺตํ นามาติ. ‘‘ยา นิรุตฺติ เนรุตฺตํ นามาติ วุตฺตา, กา ปน สา นิรุตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปทสํหิตา’’ติ วุตฺตํ. ปเทสุ สํหิตา ยุตฺตา ปทสํหิตา. ยถา ยถา สุตฺตตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตถา ตถา ยา สภาวนิรุตฺติ ปวตฺตา, สา ปวตฺตา สภาวนิรุตฺติเยว นิรุตฺติ นามาติ โยชนา. ‘‘กา ปน สา สภาวนิรุตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ‘‘ยํ ธมฺมานํ นามโส าณ’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ยาย การณภูตาย นามปฺตฺติยา ธมฺมานํ เนยฺยานํ นามโส ปถวีนามาทินา วา ผสฺสนามาทินา วา ขนฺธนามาทินา วา วิวิเธน นาเมน อตฺถธมฺมาทีสุ กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส าณํ ปวตฺตติ, สา การณภูตา นามปฺตฺติ สภาวนิรุตฺติ นามาติ อตฺโถ. นฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส, ยายาติ อตฺโถ. ‘‘ลิงฺคปกติธมฺมานํ นามโส ปวตฺตมานํ าณํ วิวริตฺวา กเถหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ยทา หิ ภิกฺขูติอาทินา ‘ธมฺมานํ นามโส าณ’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๕) วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ อฏฺกถายํ วิภชิตฺวา วุตฺโตวาติ น วิจาริโต.

๒๖. เนรุตฺตํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ ‘‘กตโม สุตฺเต คเวสิตพฺโพ ภควโต อธิปฺปาโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อธิปฺปาโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ ปากโฏ. อปิจ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขตี’’ติอาทีสุ เยน ปุคฺคเลน อตฺตนา รกฺขิเตน ธมฺเมน รกฺขิตพฺพภาโว อิจฺฉิโต, โส ธมฺมํ รกฺขิสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโย. โย ปุคฺคโล ทุคฺคติโต มุจฺจิตุกาโม, โส ธมฺมํ รกฺขิสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโย.

โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหิโตติอาทีสุ โย โจโร ฆาตนโต มุจฺจิตุกาโม, โส โจรกมฺมํ น กริสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโย. โย ปุคฺคโล อปายาทิทุกฺขโต มุจฺจิตุกาโม, โส ปาปกมฺมํ น กริสฺสตีติ ภควโต อธิปฺปาโย.

สุขกามานีติอาทีสุ เย ปุคฺคลา สุขํ อิจฺฉนฺติ, เต ปรหึสนโต วิวชฺชิสฺสนฺตีติ ภควโต อธิปฺปาโย.

มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จาติอาทีสุ เย ปุคฺคลา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตมานชาติชรามรณโต มุจฺจิตุกามา, เต โภชเน มตฺตฺุโน ภวิสฺสนฺติ, สนฺตุฏฺา ภวิสฺสนฺติ, สุทฺธาชีวา ภวิสฺสนฺติ, ปาติโมกฺขสํวรสีลสมฺปนฺนา ภวิสฺสนฺติ, อตนฺทิโน ภวิสฺสนฺติ, วิปสฺสกา ภวิสฺสนฺติ, สคารวา สปฺปติสฺสา ภวิสฺสนฺตีติ ภควโต อธิปฺปาโย.

อปฺปมาโท อมตปทนฺติอาทีสุ เย ปุคฺคลา มจฺจุโน ภายนฺติ, นิพฺพานมิจฺฉนฺติ, เต ปุคฺคลา ทานสีลภาวนากมฺเมสุ อปฺปมตฺตา ภวิสฺสนฺตีติ ภควโต อธิปฺปาโย.

๒๗. สุตฺเต คเวสิตพฺโพ อธิปฺปาโย อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ วิฺาโต, ‘‘กตมํ สุตฺตสฺส คเวสิตพฺพํ นิทาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิทานนฺติ ผลํ นีหริตฺวา เทตีติ นิทานํ. กึ ตํ? การณํ. ธนิโยติ ธนวฑฺฒนการเณ นิยุตฺโตติ ธนิโย. โคปาลโกติ คาโว อิสฺสรภาเวน ปาเลติ รกฺขตีติ โคปาลโก. อุปธีหีติ ปุตฺตโคณาทีหิ (สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๓๓). นรสฺสาติ ปุตฺติมนฺตสฺส วา โคปาลกสฺส วา นรสฺสาติ จ ปทฏฺานวเสน วา เยภุยฺยวเสน วา คาถายํ อาคตวเสน วา วุตฺตํ, นาริยาปิ อุปธีหิ นนฺทนา อตฺเถวาติ ทฏฺพฺพา.

อิมินา วตฺถุนาติ อุปธิสงฺขาเตน อิมินาว ปุตฺตควาทินา วตฺถุนา. วสติ ปวตฺตติ นนฺทนา เอตฺถ ปุตฺตโคณาทิเกติ วตฺถุ. นนฺทนํ นีหริตฺวา เทติ ปุตฺตโคณาทิกนฺติ นิทานนฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ธนิโย ‘‘อุปธีหิ นรสฺส นนฺทนา’’ติ อาห. ภควา ปน ‘‘วสติ ปวตฺตติ โสจนา เอตฺถ ปุตฺตโคณาทิเกหิ วตฺถุ, โสจนํ นีหริตฺวา เทติ ปุตฺตโคณาทิกนฺติ นิทาน’’นฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘อุปธีหิ นรสฺส โสจนา’’ติ อาห. ปริคฺคหียเตติ ปริคฺคหํ. กึ ตํ? ปุตฺตโคณาทิกํ, ตํ ปริคฺคหํ ‘‘อุปธี’’ติ อาห, น กิเลสูปธิกายขนฺธูปธินฺติ.

อุปธีสูติ ขนฺธสงฺขาเตสุ กาเยสุ. กายํ ‘‘อุปธี’’ติ อาห, น ปุตฺตควาทิกํ, น ปริคฺคหํ.

พาหิเรสุ วตฺถูสูติ มณิกุณฺฑลปุตฺตทาราทีสุ วตฺถูสุ.

กามสุขนฺติ กามนีเยสุ อสฺสาทสุขวเสน ปวตฺตา ตณฺหา. พาหิรวตฺถุกาย ตณฺหายาติ กามนีเยสุ พาหิรวตฺถูสุ อสฺสาทสุขวเสน ปวตฺตาย ตณฺหาย.

อชฺฌตฺติกวตฺถุกายาติ รูปกายสงฺขาเต อชฺฌตฺติกวตฺถุมฺหิ อภินนฺทนวเสน ปวตฺตาย.

ปุน อชฺฌตฺติกวตฺถุกายาติ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาเต อชฺฌตฺติกวตฺถุมฺหิ สิเนหวเสน ปวตฺตาย.

คเวสิตพฺพํ นิทานํ วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตโม คเวสิตพฺโพ ปุพฺพาปรสนฺธี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เนรุตฺตาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรสนฺธีสุ. ยถาติ เยน อนฺธการาทินา สภาเวน ‘‘กามนฺธา…เป… มาตร’’นฺติ ยํ กามตณฺหํ ภควา อาห, อยํ กามตณฺหา ตถา เตน อนฺธการาทินา สภาเวน ‘‘กามนฺธา…เป… มาตร’’นฺติ คาถา วุตฺตาติ โยชนา.

คาถาตฺโถ ปน – กาเมตีติ กาโม, กามตณฺหา, กาเมน อตฺถสฺส อชานนตาย ธมฺมสฺส, อปสฺสนตาย จ อนฺธาติ กามนฺธา. กามตณฺหาสงฺขาเตน ชาเลน อตฺถธมฺมานํ อชานนาปสฺสเนน สฺฉนฺนา ปลิคุณฺิตาติ ชาลสฺฉนฺนา. ตณฺหาสงฺขาเตน ฉทเนน เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ อชานนาปสฺสเนน ฉาทิตา ปิหิตาติ ตณฺหาฉทนฉาทิตา. อตฺถธมฺเมสุ ปมตฺตสงฺขาเตน ปมาเทน พนฺธเนน พทฺธา พนฺธิตพฺพา ปุคฺคลา ชรามรณํ อนฺเวนฺติ, กุมินามุเข ปวตฺตา มจฺฉา มรณํ อนฺเวนฺติ อิว จ, ขีรปโก วจฺโฉ มาตรํ อนฺเวติ อิว จ, ตถา ชรามรณํ อนฺเวนฺตีติ คเหตพฺโพ.

‘‘กามนฺธา…เป… มาตร’นฺติ ยาย เทสนาย, คาถาย วา กามตณฺหา วุตฺตา, สา เทสนา, คาถา วา กตเมน เทสนาภูเตน อปเรน ยุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา อิมาย เทสนาย, คาถาย วา ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สา กตเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สาติ ‘‘กามนฺธา…เป… อนฺเวนฺตี’’ติ เทสนา, คาถา วา. ปุพฺพาปเรนาติ ตโต เทสนาโต ปุพฺเพน เทสนาวจเนน, คาถาวจเนน วา อปเรน เทสนาวจเนน, คาถาวจเนน วา. ยุชฺชติ ยุชฺชนํ เอติ สเมตีติ ปุจฺฉติ.

ยถาติ เยน อนฺธกรณาทินา. ‘‘รตฺโต…เป… นร’’นฺติ ยํ คาถาวจนํ ภควา อาห, เตน คาถาวจเนน ตถา อนฺธกรณาทินา ยุชฺชตีติ โยชนา. คาถาตฺโถ ปน – รตฺโต รฺชนฺโต ปุคฺคโล อตฺถํ อตฺตหิตปโยชนํ ปรหิตปโยชนํ น ชานาติ. รตฺโต รฺชนฺโต ธมฺมํ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เหตุํ ปฺาจกฺขุนา น ปสฺสติ. ราโค ยํ นรํ ยทา สหเต, ตทา ตสฺส นรสฺส อนฺธํ อนฺธการํ ตมํ อฺาณํ โหตีติ คเหตพฺโพ.

อิตีติ เอวํ. อนฺธตาย อนฺธกรณตาย สฺฉนฺนตาย สฺฉนฺนกรณตาย. สาเยว ตณฺหาติ ‘‘กามนฺธา…เป… มาตร’’นฺติ คาถาวจเนน ยา กามตณฺหา วุตฺตา, สาเยว กามตณฺหา. อภิลปิตาติ ‘‘รตฺโต…เป… นร’’นฺติ อปเรน คาถาวจเนน ภควตา โวหาริตา โวหรเณน าปิตา, อภิลปิตสฺส อตฺถสฺส สมานตา ปุพฺพเทสนา อปรเทสนาย ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘ทฺวีสุ คาถาสุ กตเมหิ ปเทหิ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเมหิ อภิลปิตาติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺจาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปมคาถายํ ‘‘กามนฺธา…เป… ฉาทิตา’’ติ ยฺจ ปทํ อาห, ทุติยคาถายฺจ ‘‘รตฺโต…เป… น ปสฺสตี’’ติ ยฺจ ปทํ อาห. ปริยุฏฺาเนหิ ปริยุฏฺานทีปเกหิ อิเมหิ ‘‘กามนฺธา…เป… ปสฺสตี’’ติ ปเทหิ สาเยว ปมคาถาย วุตฺตา กามตณฺหา จ ภควตา อภิลปิตา.

‘‘ยํ อนฺธการํ วุตฺตํ, กตมํ ตํ? ยา ตณฺหา โปโนภวิกา วุตฺตา, กตมา สา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ อนฺธการ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนฺธการํ ยํ อฺาณํ วุตฺตํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย ภเว. ยา จ ตณฺหา โปโนภวิกา วุตฺตา, อยฺจ ทุกฺขสมุทโย ภเวติ โยชนา.

‘‘กามา’’ติ ยฺจ ปทํ ภควา อาห, เตน ปเทน อิเม กิเลสกามา วุตฺตา. ‘‘ชาลสฺฉนฺนา’’ติ ยฺจ ปทํ ภควา อาห, เตน ปเทน เตสํเยว กิเลสกามานํ ปโยเคน สมุทาจาเรน ปริยุฏฺานํ ภควา ทสฺเสติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ยสฺมึ สนฺตาเน ตณฺหา อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺตานํ สํสารโต นิสฺสริตุํ อทตฺวา รูปารมฺมณาทีหิ ปโลภยมานา หุตฺวา จิตฺตํ กิเลเสหิ ปริยาทาย ติฏฺติ, ตสฺมา ตณฺหาย จิตฺตํ ปริยาทาย สนฺตาเน ติฏฺมานตฺตา. กิเลสวเสนาติ วีติกฺกมกิเลสวเสน. ปริยุฏฺานวเสนาติ วีติกฺกมนํ อปฺปตฺวา อุปฺปชฺชมานวเสน. เยติ วุตฺตปฺปการตณฺหาสหิตปุคฺคลสทิสา. เตติ เต ตณฺหาพนฺธนพทฺธา จ เอทิสกา จ ปุคฺคลา. ชรามรณํ อนฺเวนฺติ ชรามรณํ อติกฺกมิตุํ น สกฺกุณนฺติ. อยนฺติ ชรามรณานุปฺปวตฺติ ‘‘ชรามรณมนฺเวนฺตี’’ติ อิมินา วจเนน ภควตา ทสฺสิตาติ โยชนา.

‘‘กามนฺธา’’ติอาทิคาถาย เจว ‘‘รตฺโต’’ติอาทิคาถาย จ ปุพฺพาปรสนฺธิ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ ‘ยสฺส ปปฺจา ิตี จา’ติอาทิคาถาสุ ปุพฺพาปรสนฺธิ อมฺเหหิ วิฺาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ยสฺส ปปฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสา คาถาย – ยสฺส มุนิโน ปปฺจา ตณฺหามานทิฏฺี จ นตฺถิ, ตณฺหามานทิฏฺีหิ อภิสงฺขตา สงฺขารา จ นตฺถิ, ิตี อนุสยา ตณฺหา จ นตฺถิ, สนฺทานสทิสํ ตณฺหาปริยุฏฺานํ นตฺถิ, ปลิฆสทิโส โมโห จ นตฺถิ, โส มุนิ ปปฺจาทิกํ สพฺพํ วีติวตฺโต อติกฺกนฺโตติ วุจฺจติ. นิตฺตณฺหํ นิมานํ นิทิฏฺึ นิสนฺทานํ นิปลิฆํ โลเก จรนฺตํ ตํ มุนึ สเทวโก ตณฺหาสหิโต โลโก น วิชานาตีติ อตฺโถ.

คาถายํ ปปฺจาทโย ภควตา วุตฺตา, ‘‘กตเม เต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปปฺจา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตโน อาธารปุคฺคลํ สํสาเร จิรํ ปปฺจนฺตาเปนฺตี ตณฺหามานทิฏฺิโย จ, ตาหิ ตณฺหามานทิฏฺีหิ สหชาตวเสน วา อุปตฺถมฺภนวเสน วา อภิสงฺขตา สงฺขารา จ ปปฺจา นาม. สนฺตาเน อปฺปหีนฏฺเน อนุสยา ตณฺหา สตฺตานํ ติฏฺนเหตุตฺตา ิตี นาม. ปวตฺตมานาย ตณฺหาย ยํ ปริยุฏฺานฺจ ฉตฺตึสตณฺหาย ชาลินิยา ยานิ วิจริตานิ จ วุตฺตานิ, อิทํ สพฺพํ อตฺตโน อาธารํ ปุคฺคลํ พนฺธนฏฺเน สนฺทานสทิสตฺตา สนฺทานํ นาม. โมโห อตฺตโน อาธารสฺส ปุคฺคลสฺส นิพฺพานนครปฺปเวสนสฺส ปฏิเสธกตฺตา ปลิฆสทิสตฺตา ปลิโฆ นาม. ‘‘ยสฺส ปปฺจาทโย นตฺถิ, โส กึ วีติวตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เย วุตฺตปฺปการา ปปฺจา สงฺขารา, ยา จ วุตฺตปฺปการา ิติ, ยํ วุตฺตปฺปการํ สนฺทานฺจ, ยํ วุตฺตปฺปการํ ปลิฆฺจ นตฺถีติ วุตฺตา, สพฺพํ เอตํ ปปฺจาทิกํ โย มุนิ สมติกฺกนฺโต, อยํ มุนิ ‘‘นิตฺตณฺโห’’ติ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺโพ.

๒๘. ‘‘ยสฺส ปปฺจาติอาทิคาถายํ เย ปปฺจาทโย วุตฺตา, เตสุ ตณฺหามานทิฏฺิเหตุกา สงฺขารา กทา กติวิธํ ผลํ เทนฺติ, ตํสงฺขารสมฺปยุตฺตา ตณฺหา กทา กติวิธํ ผลํ เทตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปริยุฏฺานสงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปปฺจสงฺขาราทีสุ. ปริยุฏฺานสงฺขาราติ วีติกฺกมวเสน ปวตฺตา ปริยุฏฺานา อกุสลสงฺขารา เจตนา. ทิฏฺธมฺมเวทนียาทีติ ทิฏฺเ ปสฺสิตพฺเพ ธมฺเม อตฺตภาเว เวทนียํ ผลํ เทตีติ ทิฏฺธมฺมเวทนียา, ทิฏฺเ ธมฺเม ผลํ เวเทตีติ วา ทิฏฺธมฺมเวทนียา. กา สา? อปทุสฺสนียาทีสุ อติทุสฺสนาทิวเสน ปวตฺตา ปมชวนเจตนา. อุปปชฺเช ผลํ เวเทตีติ อุปปชฺชเวทนียา, สตฺตมชวนเจตนา. อปราปริยาเย อตฺตภาเว ผลํ เวเทตีติ อปราปริยายเวทนียา, มชฺเฌ ปวตฺตา ปฺจ ชวนเจตนา. ติผลทานวเสน ติวิธา สงฺขารา. เอวํ อิมาย ติวิธาย สงฺขารเจตนาย สมฺปยุตฺตา ติวิธา ตณฺหา ติวิธํ ผลํ ทิฏฺเ วา ธมฺเม อตฺตภาเว, อุปปชฺเช วา อนนฺตรภเว, อปเร วา ปริยาเย ภเว เทติ นิพฺพตฺเตตีติ เอวํ ผลนิพฺพตฺตกสงฺขารํ วา ตํสมฺปยุตฺตํ ตณฺหํ วา ภควา อาห.

‘‘ยาย เทสนาย, คาถาย วา ผลนิพฺพตฺตกํ สงฺขารํ อาห, สา เทสนา, คาถา วา กตเมน เทสนาภูเตน วา อปเรน ยุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ โลภปกตํ กมฺมํ กโรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ‘‘ยสฺส…เป… โลโก’’ติ เทสนา จ ยา ‘‘ยํ โลภปกตํ กมฺมํ…เป… อปเร วา ปริยาเย’’ติ เทสนา จ วุตฺตา, ภควโต อิทํ เทสนาทฺวยํ อฺมฺํ ปุพฺพาปเรน ปุพฺพํ อปเรน อปรํ ปุพฺเพน ยุชฺชติ ยุชฺชนํ เอติ สเมติ, ยถา คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน, ยมุโนทกมฺปิ คงฺโคทเกน สํสนฺทติ สเมติ. ‘‘ยสฺส…เป… โลโก’’ติ เทสนา ‘‘ยํ โลภปกตํ…เป… ปริยาเย’’ติ เทสนาย สํสนฺทติ สเมติ, ‘‘ยํ โลภปกตํ…เป… ปริยาเย’’ติ เทสนาปิ ‘‘ยสฺส…เป… โลโก’’ติ เทสนาย สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘กถํ ยุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปริยุฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิผลตฺตยนิพฺพตฺตกฏฺเน ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

ยํ ยํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํ ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ, ตํ ตํ สุตฺตมฺปิ นีหริตฺวา ปุพฺพาปรสํสนฺทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สํสนฺทนากาโร วุตฺตนยานุสาเรน คเหตพฺโพ. ตตฺถาติ เตสุ ปริยุฏฺานสงฺขารตณฺหาวิจริเตสุ. ปริยุฏฺานนฺติ รูปารมฺมณาทีนิ อโยนิโสมนสิกาเรน อารพฺภ สตฺตสนฺตาเน ปวตฺตํ ตณฺหาจริตํ. ปฏิสงฺขานพเลนาติ อสุภานิจฺจาทิทสฺสนพเลน ตทงฺคปฺปหานวเสน ปหาตพฺพํ. สงฺขาราติ ทสฺสนปหาตพฺพา สงฺขารา. ทสฺสนพเลนาติ ทสฺสนสงฺขาตปมมคฺคาณพเลน ปหาตพฺพา. ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานีติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพตณฺหาวิจริเตหิ อวเสสานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ. นิคฺคตา ตณฺหา ยสฺส โส นิตฺตณฺโห, นิตฺตณฺหสฺส ภาโว นิตฺตณฺหตา, กา สา? สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.

ปปฺจสงฺขาราภินนฺทนตฺตยํ ยทิปิ อตฺถโต เอกํ สมานํ, เทสนาย ปน ปทกฺขราทีหิ วิเสโส อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘โยยํ ปุพฺพาปรสนฺธิ อาจริเยน วิภตฺโต, โสยํ กติวิโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส จายํ ปุพฺพาปโร สนฺธี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘น เกวลํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนเมว ปุพฺพาปรสนฺธิ, อถ โข อฺโปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘โส จาย’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๘). ตตฺถ อตฺถสนฺธีติ กิริยาการกาทิวเสน อตฺถสฺส อตฺเถน สนฺธิ. ปทสนฺธีติ นามปทาทิกสฺส นามปทาทิกนฺตเรน สนฺธิ. เทสนาสนฺธีติ วุตฺตปฺปการสฺส เทสนนฺตรสฺส วุตฺตปฺปกาเรน เทสนนฺตเรน สนฺธิ. นิทฺเทสสนฺธีติ นิทฺเทสนฺตรสฺส นิทฺเทสนฺตเรน สนฺธิ.

สนฺธิ จ นาม อตฺถาทโย มุฺจิตฺวา อฺโ สภาวธมฺโม นาม นตฺถิ, อตฺถาทีนฺจ ฉอตฺถปทาทีสุ อวโรธนโต ‘‘อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อตฺถสนฺธิพฺยฺชนสนฺธโย อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา เทสนาสนฺธี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เทสนาสนฺธิ น จ ปถวิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ น จ ปถวึ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จาติ เอตฺถ ฌายี ฌานสมงฺคี ปุคฺคโล ปถวึ นิสฺสาย อาลมฺพิตฺวา น จ ฌายติ, สพฺพสงฺขารนิสฺสฏํ ปน นิพฺพานํ นิสฺสาย อาลมฺพิตฺวา ผลสมาปตฺตึ ฌายติ สมาปชฺชติ เอวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. น จ อาปนฺติอาทีสุปิ เอส นโย โยเชตพฺโพ. ผลสมาปตฺติสมงฺคี ปุคฺคโล หิ ปถวีอาทโย มุฺจิตฺวา นิพฺพานเมว อารพฺภ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชตีติ. เอตฺถ จ ปถวีอาทีหิ มหาภูเตหิ กามภวรูปภวา คหิตา รูปปฏิพทฺธวุตฺติตาย. อากาสานฺจายตนาทีหิปิ อรูปภโว คหิโต, ภวตฺตยํ วชฺเชตฺวา จ ฌายตีติ อธิปฺปาโย. ยทิ ปถวีอาทโย นิสฺสาย น ฌายี ฌายติ จ, เอวํ สติ อิธโลกสงฺขาตํ สตฺตสนฺตานํ วา ปรโลกสงฺขาตํ สตฺตสนฺตานํ วา อนินฺทฺริยสนฺตานํ วา นิสฺสาย ฌายี ฌายตีติ อาสงฺกนียตฺตา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘น จ อิมํ โลก’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อิมํ โลกนฺติ อิธโลกสงฺขาโต ทิฏฺโ อตฺตภาโว สตฺตสนฺตาโน วุตฺโต, ตสฺมึ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. ปรโลกนฺติ อิธโลกโต อฺโ ภวนฺตรสงฺขาโต สตฺตสนฺตาโน วุตฺโต, ตสฺมึ นิสฺสาย น จ ฌายติ ฌายี ฌายติ จ.

ยมิทํ อุภยนฺติอาทีสุ อิทํ อุภยํ อิธโลกปรโลกทฺวยํ อนฺตเรน วชฺเชตฺวา ยํ รูปายตนํ ทิฏฺํ, ตํ รูปายตนมฺปิ. ยํ สทฺทายตนํ สุตํ, ตํ สทฺทายตนมฺปิ. ยํ คนฺธายตนรสายตนโผฏฺพฺพายตนํ มุตํ, ตํ คนฺธายตนรสายตนโผฏฺพฺพายตนมฺปิ. ยํ อาโปธาตุ อากาสธาตุ ลกฺขณรูปํ โอชาสงฺขาตํ ธมฺมายตเนกเทสรูปํ วิฺาตํ, ตํ อาโปธาตาทิกํ ธมฺมายตเนกเทสรูปมฺปิ. ยํ วตฺถุ ปริเยสิตํ วา อปริเยสิตํ วา สนฺติเก ปตฺตํ, ตํ วตฺถุมฺปิ. ยํ วตฺถุ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ ปริเยสนารหํ สุนฺทรํ, ตํ วตฺถุมฺปิ. ยํ วตฺถุ วิตกฺกิตํ วิตกฺกนวเสน อาลมฺพิตพฺพํ, ตํ วตฺถุมฺปิ. ยํ วตฺถุ วิจาริตํ อนุมชฺชนวเสน อาลมฺพิตพฺพํ, ตํ วตฺถุมฺปิ. ยํ วตฺถุ มนสา จิตฺเตเนว อนุจินฺติตํ อนุจินฺตนวเสน อาลมฺพิตพฺพํ, ตํ วตฺถุมฺปิ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จาติ โยชนา กาตพฺพา.

เอตฺถ ทิฏฺาทิกํ พหิทฺธารูปเมว คเหตพฺพํ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เตนาห อฏฺกถาจริโย – ‘‘ตทุภยวินิมุตฺโต อนินฺทฺริยพทฺโธ รูปสนฺตาโน’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๘). ‘‘ยทิ ฌายี ปุคฺคโล ยถาวุตฺเต ปถวีอาทโย นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, เอวํ สติ อยํ ฌายี ปุคฺคโล อิทํ นาม นิสฺสาย ฌายตีติ โลเก เกนจิ ายติ กึ, อุทาหุ น ายตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา น ายตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ สเทวเก โลเก’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายนฺโต อยํ ขีณาสวปุคฺคโล สเทวเก โลเก…เป… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ยตฺถ กตฺถจิปิ อนิสฺสิเตน จิตฺเตน ฌายตีติ สเทวเก โลเก…เป… สเทวมนุสฺสาย ปชาย เกนจิ น ายตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เตน วุตฺตํ –

‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, กึ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติ. (สํ. นิ. ๓.๗๙; เนตฺติ. ๑๐๔);

‘‘เกนจิ อวิฺายภาโว เกน สุตฺเตน วิภาเวตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมินา โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) วิภาเวตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา มาโร ปาปิมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ ขีณาสวจิตฺตสฺส กตฺถจิปิ อนิสฺสิตภาวํ โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) วกฺกลิสุตฺเตน (สํ. นิ. ๓.๘๗) จ วิภาเวตุํ ‘ยถา มาโร’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๘) วุตฺตํ. ตตฺถ ทานาทิปุฺการเก, ปุฺเ วา มาเรติ นิวาเรตีติ มาโร, อตฺตหิตปรหิเต มาเรตีติ วา มาโร. ปาปจิตฺตุปฺปาทวนฺตตาย ปาปิมา. ปุพฺพตฺตภาเว โคธสฺส ฆาตกตฺตา ‘‘โคธิโก’’ติ ลทฺธนามสฺส ปรินิพฺพายนฺตสฺส กุลปุตฺตสฺส ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ ปฏิสนฺธาทิ วิฺาณํ สมนฺเวสนฺโต น ชานาติ น ปสฺสติ. ‘‘ปรจิตฺตชานนโก มาโร กสฺมา น ชานาตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส โคธิโก หิ ยสฺมา ปปฺจาตีโต, ตสฺมา ตณฺหาปหาเนน ทิฏฺินิสฺสโยปิ อสฺส โคธิกสฺส ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา จ น ชานาตีติ.

‘‘โคธิกสุตฺเตเนว วิภาเวตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺเตหิ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อนิสฺสิตภาโว วิภาวิโต, เอวํ สติ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนิสฺสิตภาโว เกน วิฺายตีติ อตฺโถ ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ตทาปิ น วิฺายติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวเกน โลเกนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายมานา อิเม ขีณาสวา กตฺถจิ อนิสฺสิตจิตฺตา ฌายนฺตีติ สเทวเกน โลเกน น ายนฺติ สมารเกน…เป… สเทวมนุสฺสาย น ายนฺตีติ โยชนา กาตพฺพา. อนิสฺสิตจิตฺตา น ายนฺตีติ เอตฺถ หิ -กาโร จ ‘‘ฌายมานา’’ติ ปเท น สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘น ฌายมานา’’ติ อตฺถสฺส สมฺภวโต. ‘‘น ายนฺตี’’ติ ปน สมฺพนฺธิตพฺโพ เหฏฺา อฏฺกถายํ เอว ‘‘โลเก เกนจิปิ น ายตี’’ติ วุตฺตตฺตา. อยํ เทสนาสนฺธีติ โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺตานํ อฺมฺํ อตฺถวเสน สํสนฺทนา นิทฺธาริตา วิย ‘‘น จ ปถวึ นิสฺสายา’’ติอาทิเทสนาย จ ‘‘น จ อิมํ โลก’’นฺติอาทิเทสนาย จ ยาย เทสนาย อตฺถวเสน สํสนฺทนา นิทฺธาริตา, ตาย เทสนาย ยตฺถ กตฺถจิ ยํ กิฺจิ นิสฺสาย ฌายี น ฌายติ, นิพฺพานํ นิสฺสาย ฌายี ฌายตีติ อตฺถวเสน นิทฺธาริตา, อยํ สํสนฺทนา เทสนาสนฺธิ นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

เทสนาสนฺธิ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา นิทฺเทสสนฺธี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา นิทฺเทสสนฺธีติ นิสฺสิตจิตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อตฺถสนฺธิพฺยฺชนสนฺธิเทสนาสนฺธินิทฺเทสสนฺธีสุ ยา สนฺธิ ‘‘นิทฺเทสสนฺธี’’ติ อุทฺทิฏฺา, สา นิทฺเทสโต กตมาติ ปุจฺฉตีติ อตฺโถ. นิสฺสิตจิตฺตาติ ตณฺหาทิฏฺิสหชาตวเสน วา อุปนิสฺสยวเสน วา นิสฺสิตํ จิตฺตํ เยสํ ปุถุชฺชนานนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา, ปุถุชฺชนา ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพา อิมาย เทสนาย ปุคฺคลาธิฏฺานตฺตา. ยทิ เทสนา ธมฺมาธิฏฺานา, เอวํ สติ นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอตฺถ สุตฺตปฺปเทเสสุ เทสิตนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา นิสฺสิตจิตฺตชานนตฺถาย เทสิตา สุตฺตปฺปเทสา. อนิสฺสิตํ จิตฺตํ เยสํ อริยปุคฺคลานนฺติ อนิสฺสิตจิตฺตา, อริยปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพา อิมาย เทสนาย ปุคฺคลาธิฏฺานตฺตา. ธมฺมาธิฏฺานาย ปน อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ยตฺถ สุตฺตปฺปเทเสสุ เทสิตนฺติ อนิสฺสิตจิตฺตา, อนิสฺสิตจิตฺตชานนตฺถาย เทสิตา สุตฺตปฺปเทสา.

‘‘นิสฺสิตจิตฺตา เกน นิทฺเทเสน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา เกน นิทฺเทเสน นิทฺทิสิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา อกุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อกุสลปกฺเขน นิทฺเทเสน นิทฺทิสิตพฺพา. กุสลปกฺเขนาติอาทีสุปิ เอส นโย โยเชตพฺโพ. อกุสลปกฺขสามฺกุสลปกฺขสามฺเหิ ทสฺเสตฺวา อกุสลวิเสสกุสลวิเสเสหิ ทสฺเสตุํ ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา สํกิเลเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ นิทฺเทสสนฺธีติ อกุสลปกฺขาทิกสฺส ปุริมนิทฺเทสสฺส สํกิเลสาทิเกน ปจฺฉิเมน นิทฺเทเสน นิสฺสิตจิตฺตวเสน อยํ สํสนฺทนา จ นิทฺเทสสนฺธิ นาม. กุสลปกฺขาทิกสฺส ปุริมสฺส นิทฺเทสสฺส โวทานาทิเกน ปจฺฉิเมน นิทฺเทเสน อนิสฺสิตจิตฺตวเสน อยํ สํสนฺทนา จ นิทฺเทสสนฺธิ นามาติ วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา.

‘‘จตุพฺยูหหารสฺส เนรุตฺตมธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรสนฺธิปฺปเภเทน เจว อตฺถพฺยฺชนสนฺธินิทฺเทสสนฺธิเทสนาสนฺธิปฺปเภเทน จ วิภชิตพฺพภาโว เกน อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน ตถา วิภชิตพฺพภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติอาทิกํ (เนตฺติ. ๔ หารสงฺเขป) ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน ตุมฺเหหิ จตุพฺยูหหารสฺส ตถา วิภชิตพฺพภาโว ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘เอตฺตาวตา จ จตุพฺยูหหาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หาโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺสํ ยสฺสํ ปาฬิยํ โย โย จตุพฺพิโธ, โส โส จตุพฺยูหหาโร จ ยถาลาภวเสน โยชิโต, ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ โส โส จตุพฺพิโธ จตุพฺยูหหาโร ตถา นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อิติ จตุพฺยูหหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๗. อาวฏฺฏหารวิภงฺควิภาวนา

๒๙. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน จตุพฺยูหหารวิภงฺเคน เนรุตฺตาทโย วิภตฺตา, โส…เป… จตุพฺยูหหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อาวฏฺโฏ หารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺโฏ หาโร อาวฏฺฏหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺาเน’’นฺติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺฏหารวิภงฺโค นามาติ คหิโต. ‘‘ตตฺถ เทสนายํ เอกสฺมึ ปทฏฺาเน เทสนารุฬฺเห เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสติ, ปริเยสิตฺวา กถํ ปฏิปกฺเข อาวฏฺเฏตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุฺชโร’’ติ. –

คาถา วุตฺตา. อิธ คาถายํ เอกสฺมึ ปทฏฺาเน เทสนารุฬฺเห เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสตีติ วุตฺตํ โหติ. คาถาตฺโถ ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๙) วุตฺโต.

‘‘อารมฺภถา’ติอาทิคาถายํ กตรสฺมึ ปทฏฺาเน เทสนารุฬฺเห กตมํ เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘วีริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ สามฺวเสน วุตฺตมฺปิ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ นิกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺานํ, นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ วีริยํ ปรกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺานํ, ปรกฺกมธาตุสงฺขาตํ วีริยํ สมถภาวนาสหิตสฺส วีริยสฺส ปทฏฺานนฺติอาทินา ปริเยสิตพฺพนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘ยุฺชถา’’ติ อิมินา วุตฺตํ สมถภาวนาสหิตํ วีริยํ ‘‘พุทฺธสาสเน’’ติ อิมินา วุตฺตสฺส มหคฺคตสมาธิสฺส ปทฏฺานํ, เทสนารุฬฺหํ สุขาทิกํ เสสกมฺปิ ปทฏฺานํ ปริเยสิตพฺพํ. ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสน’’นฺติ ปเทน คหิตํ วิปสฺสนาสหิตํ วีริยํ กิเลสธุนเน สมตฺถาย ปฺาย ปทฏฺานํ, เทสนารุฬฺหํ สมาธิอาทิกํ เสสกมฺปิ ปทฏฺานํ ปริเยสิตพฺพํ.

‘‘ยทิ ‘อารมฺภถา’ติอาทิกํ วุตฺตํ วีริยํ สามฺภูตานํ วีริยสมาธิปฺานํเยว ปทฏฺานํ สิยา, เอวํ สติ กถํ วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ปุน ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อาธิปจฺจกิจฺจตาย ยุตฺตสฺสาปิ วีริยาธิกสฺส ปทฏฺานตฺตา อารภนฺตา โยคาวจรปุคฺคลา วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกา ปน ยสฺมา วีริยารมฺภวตฺถุอาทิเทสนา โหติ, ตสฺมา อารมฺภวตฺถุอาทีนิเยว สํวณฺณิตานิ ปทฏฺานนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อิมานิ ปทฏฺานานิ เทสนา’’ติ. ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกา ยถาวุตฺตปทฏฺานานิ เทสนา โหติ, น วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนิ, ตสฺมา ปทฏฺานํเยว สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

เอวํ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิเทสนาย ปทฏฺานวเสน อตฺโถ วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ ตสฺสาเยว เทสนาย ปฏิปกฺขวเสน อตฺโถ วิภชิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยุฺชนฺตานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โยเค ภาวนายํ อยุฺชนฺตานํ สตฺตานํ อปริปกฺกาณานํ โยเค โยคเหตุ วาสนาภาคิยวเสน อายตึ ชานนตฺถาย ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา. ยุฺชนฺตานํ ปริปกฺกาณานํ สตฺตานํ อารมฺเภ อารมฺภเหตุ ทิฏฺเว ธมฺเม ปริชานนตฺถาย ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา.

ตตฺถ เตสุ ยุฺชนฺตายุฺชนฺเตสุ ปริปกฺกาปริปกฺกาเณสุ เย อปริปกฺกาณา สตฺตา น ยุฺชนฺติ, เต อปริปกฺกาณา สตฺตา ปมาทมูลกา หุตฺวา โยเค ภาวนายํ เยน ปมาเทน น ยุฺชนฺติ, โส ปมาโท ตณฺหามูลโก ปมาโท, อวิชฺชามูลโก ปมาโทติ ทุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ตสฺมึ ทุพฺพิเธ ปมาเท อฺาเณน นิวุโต อวิชฺชามูลโก สตฺโต เยน ปมาเทน เยฺยฏฺานํ ‘‘อิเม อุปฺปาทวยธมฺมา ปฺจกฺขนฺธา เยฺยฏฺานํ นามา’’ติ นปฺปชานาติ, อยํ อฺาณเหตุโก ปมาโท อวิชฺชามูลโก ปมาทา นาม. โย ปมาโท ตณฺหามูลโก, โส ปมาโท ติวิโธ อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสนฺโต ตณฺหิโก สตฺโต ยํ ปมาทํ อาปชฺชติ, อยํ ปมาโท จ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ ิตตฺถาย รกฺขนฺโต ตณฺหิโก สตฺโต อารกฺขนิมิตฺตํ ยํ ปมาทํ อาปชฺชติ, อยํ ปมาโท จ, ิตํ โภคํ ปริภุฺชนฺโต ตณฺหิโก สตฺโต ปริโภคนิมิตฺตํ ยํ ปมาทํ อาปชฺชติ, อยํ ปมาโท จาติ ติวิโธ โหติ. อิติ โลเก อยํ ปมาโท จตุพฺพิโธ อวิชฺชาปทฏฺาโน เอกวิโธ ปมาโท, ตณฺหาปทฏฺาโน ติวิโธ ปมาโทติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ตาสุ อวิชฺชาตณฺหาสุ นามกาโย ผสฺสาทินามสมูโห อวิชฺชาย ปทฏฺานํ, รูปกาโย ปถวีอาทิรูปสมูโห ตณฺหาย ปทฏฺานํ โหติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อารมฺภธาตุนิกฺกมธาตุสงฺขาตสฺส วีริยสฺส ปฏิปกฺโข จตุพฺพิโธ ปมาโท นิทฺธาเรตพฺโพ, นิทฺธาเรตฺวา เอกวิธสฺส ปมาทสฺส อวิชฺชา ปทฏฺานํ, ติวิธสฺส ปมาทสฺส ตณฺหา ปทฏฺานํ. อวิชฺชาย นามกาโย ปทฏฺานํ, ตณฺหาย รูปกาโย ปทฏฺานนฺติ ปฏิปกฺเข อาวฏฺเฏตฺวา ปทฏฺานํ ปริเยสิตพฺพนฺติ.

‘‘กสฺมา นามกาโย อวิชฺชาย ปทฏฺานํ ภวติ, รูปกาโย ตณฺหาย ปทฏฺานํ ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รูปีสุ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อรูปีสุ สมฺโมโห’’ติ วุตฺตํ. รูปีสุ ภเวสุ รูปธมฺเมสุ อหํมมาทิวเสน อชฺโฌสานํ ตณฺหาภินิเวโส สตฺเตสุ ปติฏฺิโต ยสฺมา โหติ, ตสฺมา รูปกาโย ตณฺหาย ปทฏฺานํ ภวติ. อนมตคฺเค หิ สํสาเร อิตฺถิปุริสา อฺมฺรูปาภิรามา ภวนฺติ. อรูปีสุ ผสฺสาทีสุ สุขุมภาวโต สมฺโมโห สตฺเตสุ ปติฏฺิโต ยสฺมา โหติ, ตสฺมา นามกาโย อวิชฺชาย ปทฏฺานํ ภวตีติ โยชนา กาตพฺพา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – รูปกายนามกาเยสุ อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ อุปฺปชฺชนโต รูปกาโย ตณฺหาย ปทฏฺานํ, นามกาโย อวิชฺชาย ปทฏฺานนฺติ นีหริตพฺพาวาติ.

‘‘กตโม รูปกาโย, กตโม นามกาโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ รูปกาโย รูปกฺขนฺโธ, นามกาโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ รูปกายนามกาเยสุ รูปกาโย รูปสมูโห นาม รูปกฺขนฺโธ โหติ, นามกาโย นามสมูโห นาม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ. อิเม ปฺจกฺขนฺธา อวิชฺชาตณฺหานํ อารมฺมณตฺตา สอุปาทานา ภเวยฺยุํ, ‘‘กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา ภวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อิเม ปฺจกฺขนฺธา กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา? ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปาทานภูตาย ตณฺหาย จ อุปาทานภูตาย อวิชฺชาย จ อิเม ปฺจกฺขนฺธา สอุปาทานา นาม ภวนฺตีติ โยชนา กาตพฺพา.

‘‘กิตฺตกานิ อุปาทานานิ ตณฺหา นาม ภวนฺติ, กิตฺตกานิ อุปาทานานิ อวิชฺชา นาม ภวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหา ทฺเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ ตณฺหาอวิชฺชาสุ. กามุปาทานฺจ สีลพฺพตุปาทานฺจ ทฺเว อุปาทานานิ ตณฺหา นาม ภวนฺติ. ตณฺหาวเสน หิ ‘‘มม สีลํ, มม วต’’นฺติ ปรามสนํ ภวติ. ทิฏฺุปาทานฺจ อตฺตวาทุปาทานฺจ ทฺเว อุปาทานานิ อวิชฺชา นาม ภวนฺติ. อวิชฺชาวเสน หิ สสฺสตทิฏฺิ เจว อหํมมาทิทิฏฺิ จ ภวนฺติ. ‘‘อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ สอุปาทานกฺขนฺธา จตูสุ สจฺเจสุ กิตฺตกํ สจฺจํ นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิเมหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เย โลกิยกฺขนฺธา สอุปาทานา ขนฺธา ภวนฺติ, อุปาทาเนน หิ อุปาทานานิปิ ภวนฺติ, อิทํ สอุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ นาม. ยานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ ทุกฺขการณานิ ภวนฺติ, อยํ อุปาทานจตุกฺโก สมุทโย สมุทยสจฺจํ นาม ภวติ. ปฺจกฺขนฺธาติ สอุปาทานา ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขวตฺถุภาวโต ทุกฺขํ. เตสนฺติ สอุปาทานานํ ปฺจกฺขนฺธานํ. ธมฺมํ เทเสตีติ ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิกํ ธมฺมํ เวเนยฺยานุรูปํ ภควา เทเสติ. สามฺเน ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ อตฺถวเสน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘ทุกฺขสฺส ปริฺาย, สมุทยสฺส ปหานายา’’ติ วุตฺตํ.

๓๐. อารมฺภปฏิปกฺขภูตปมาทวเสน ปุริมสจฺจทฺวยํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘อิตรสจฺจทฺวยํ กถํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ตํ ทฺวยมฺปิ ปมาทมุเขเนว นิทฺธาริตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตณฺหามูลกอวิชฺชามูลเกสุ ปมาเทสุ. ตสฺสาติ ติวิธสฺส ตณฺหามูลกสฺส ปมาทสฺส. สมฺปฏิเวเธนาติ อสฺสาทาทีนํ ปริชานเนน. รกฺขณาติ อตฺตจิตฺตสฺส รกฺขณสงฺขาตา. ปฏิสํหรณาติ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา วุตฺตสฺส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน อปฺปมาทานนุโยเคน สํหรณา ยา เขปนา อตฺถิ, อยํ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน อปฺปมาทานุโยเคน ปวตฺตา เขปนสงฺขาตา ภาวนา สมโถ นามาติ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขมุเขน ปุน อาวฏฺเฏตฺวา สมโถ นิทฺธาริโตติ.

‘‘โส สมโถ กถํ เกน อุปาเยน ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา อุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กถนฺติ เกน อุปาเยน. ‘‘กาเมนฺตีติ กามา, กามียนฺตีติ วา กามา’’ติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ กามานํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ อสฺสาทฺจ, ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๓๕) วจนโต อปฺปสฺสาทนียานํ กามานํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ อาทีนวฺจ. กามานนฺติ จ กมฺมตฺเถ สามิวจนํ. เตน วุตฺตํ –‘‘กาเม ปฏิจฺจา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๐). ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. ๗๒) วจนโต นิสฺสรณนฺติ อิธ ปมชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. โวการนฺติ เอตฺถ -กาโร อาคโม, โอ-การํ ลามกภาวํ. อานิสํสนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิกํ. ยทา ชานาติ, ตทา เตน อุปาเยน สมโถ ภวตีติ อตฺโถ.

สมโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตมา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วิปสฺสนํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ยา วีมํสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา กามานํ อสฺสาทาทโย ยทา ชานาติ, ตทา สมโถ ภวตีติ วุตฺโต, ‘‘ตสฺมึ สมเถ ภวมาเน สติ กตมา ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา วีมํสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ สมเถ ภวมาเน สติ อสฺสาทาทีนํ ยา อนิจฺจาทิวีมํสา อุปปริกฺขา ปฺา ภวติ, อยํ วีมํสา อุปปริกฺขา ปฺา วิเสเสน ปสฺสนโต วิปสฺสนา นาม. อถ วา ติวิธสฺส ตณฺหามูลกสฺส ปมาทสฺส สมฺปฏิเวเธน รกฺขณา ปฏิสํหรณา, อยํ สมโถติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘กตมา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา วีมํสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ยถาวุตฺเต สมเถ สติ ยถาวุตฺตสฺส ปมาทสฺส อนิจฺจาทิวเสน ยา วีมํสา อุปปริกฺขา ปฺา อุปฺปนฺนา, อยํ วีมํสา อุปปริกฺขา ปฺา วิเสเสน ปสฺสนโต วิปสฺสนา นาม. วีมํสาว ทุพฺพลา, อุปปริกฺขา พลวตีติ วิเสโส.

สมโถ เจว วิปสฺสนา จ ทฺเว ธมฺมา อาจริเยน นิทฺธาริตา, ‘‘อิเม นิทฺธาริตา ทฺเว ธมฺมา กึ คจฺฉนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิเม ทฺเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมโถ สมถภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, วิปสฺสนา วิปสฺสนาภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ภาวิยมาเนสุ กตเม โยคาวจเรน ปหียนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมเถ ธมฺเม ภาวิยมาเน ตณฺหา โยคาวจเรน ปหียติ, วิปสฺสนาย ภาวิยมานาย อวิชฺชา โยคาวจเรน ปหียตีติ อิเม ทฺเว ปหาตพฺพา ธมฺมา ปหียนฺติ ตณฺหา เจว อวิชฺชา จ. ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหียมาเนสุ กตเม ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุปาทานาทโยปิ นิรุชฺฌนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหีเนสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตณฺหาย สมถภาวนาย ปหียมานาย, อวิชฺชาย วิปสฺสนาภาวนาย ปหียมานาย อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ทฺวีหิ ภาวนาหิ ปหีเนสุ กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน นิรุชฺฌนฺติ, น ภงฺคกฺขณวเสน.

เอตฺถาห – ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตณฺหาย ปหียมานาย อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วจนํ ยุตฺตํ โหตุ, กถํ อวิชฺชาย ปหียมานาย อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺตีติ? ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ ปาเ อวิชฺชาสหิตตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ อตฺถสมฺภวโต. ยถา หิ ตณฺหาสหิตาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, เอวํ อวิชฺชาสหิตาว ตณฺหา อุปาทานานํ ปจฺจโย โหตีติ อวิชฺชาสหิตตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ อตฺโถ สมฺภวตีติ คเหตพฺโพ. วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน อุปาทานนิโรธา ตเถว ภวนิโรโธติ เอส นโย เสเสสุปิ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธติ เอตฺถาปิ ตณฺหาสหิตอวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติอาทิโก คหิโตติ ทฏฺพฺโพ. อิตีติ เอวํ วิสภาคสภาคธมฺมานํ อาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานิ จ ปุริมกานิ ทฺเว สจฺจานิ จ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ อิเม ทฺเว ธมฺมา มคฺโค จ มคฺคสจฺจฺจ, วฏฺฏนิโรโธ วฏฺฏนิโรธสจฺจฺจ นิพฺพานนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ.

‘‘วีริยปฏิปกฺขภูตสฺส ปมาทาทิธมฺมสฺส วเสน วา สภาคภูตสฺส ปมาทาทิธมฺมสฺส วเสน วา อาวฏฺเฏตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตพฺพภาโว อมฺเหหิ เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ตถา นิทฺธาริตพฺพภาเวน ภควา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาวจนํ อาห, เตน ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาวจเนน ตถา จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตพฺพภาโว ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’ติอาทินา โวทานปกฺขํเยว นิกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว โวทานปกฺขสฺส วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมวเสเนว อาวฏฺเฏตฺวา จตุสจฺจนิทฺธารณํ กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สํกิเลสปกฺขมฺปิ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว สํกิเลสสฺส วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมวเสนปิ อาวฏฺเฏตฺวา จตุสจฺจนิทฺธารณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติอาทิคาถาวจนมาห. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘เอวํ โวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน, สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํกิเลสปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน, สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตุํ ‘ยถาปิ มูเล’ติ คาถมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๐) –

วุตฺตํ. คาถาตฺโถปิ อฏฺกถายํ วุตฺโต. ตถาปิ ยติโปตานํ อตฺถาย อฏฺกถานุสาเรเนว กถยิสฺสาม.

สมูโห รุกฺโข มูลติ ปติฏฺาติ เอเตน อวยเวน ภูมิภาเค ิเตนาติ มูลํ, กึ ตํ? ภูมิภาเค ิโต มูลสงฺขาโต รุกฺขาวยโว, ตสฺมึ มูเล. นตฺถิ อุปทฺทโว ผรสุเฉทาทิอนฺตราโย อสฺส มูลสฺสาติ อนุปทฺทโว. ทฬฺเหติ อุปทฺทวาภาเวน สภาวโต ถิเร สติ. ฉินฺทียตีติ ฉินฺโน, โก โส? ภูมิยํ ปติฏฺิตมูลสหิโต รุกฺขาวยโว, น ฉินฺทิตฺวา คหิโต รุกฺขาวยโว. รุหติ วฑฺฒตีติ รุกฺโข. โส จ ภูมิยํ ปติฏฺิตมูลสหิโต รุกฺขาวยโว รุกฺโขติ วุตฺโต ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ. ปุนเรว รูหตีติ ปุน องฺกุรุปฺปาทนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตณฺหานุสเยติ อตฺตภาวสงฺขาตสฺส รุกฺขสฺส มูเล. อนูหเตติ อรหตฺตมคฺคาเณน อนุปจฺฉินฺเน สติ อิทํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขเหตุ ปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ นิพฺพตฺตติ น นิรุชฺฌติเยวาติ คาถาตฺโถ.

‘‘อิธ คาถายํ โย ตณฺหานุสโย อนูหตภาเวน ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนสฺส มูลนฺติ วุตฺโต, อยํ ตณฺหานุสโย กตมสฺสา ตณฺหาย อนุสโย’’ติ ปุจฺฉติ, ‘‘ตณฺหาย กามตณฺหาทิวเสน พหุวิธตฺตา ภวตณฺหาย อนุสโย’’ติ วิสฺสชฺเชติ ภวสฺสาทตณฺหาภาวโต. โย อนุสโย เอตสฺส ภวตณฺหาสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ, อยํ อนุสโย อวิชฺชานุสโย โหติ. ‘‘อนุสโย พหุวิโธ, กสฺมา อวิชฺชานุสโยติ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหา’’ติ วุตฺตํ. อวิชฺชาย ภวตณฺหาย ปจฺจยตฺตา อวิชฺชานุสโย สทฺทหิตพฺโพ. อวิชฺชาย หิ ภเวสุ อาทีนวสฺส อทสฺสนวเสน ภวสฺสาทตณฺหา ภวตีติ. อิเม ทฺเว กิเลสาติอาทิมฺหิ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนํ วิฺาตพฺพํ, สมถวิปสฺสนา ปน มคฺคสมฺปยุตฺตาว คเหตพฺพา.

‘‘สพฺพปาปสฺสา’’ติอาทิกสฺส อนุสนฺธฺยตฺโถ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๐) วุตฺโต. สพฺพปาปสฺสาติ กมฺมปถภาวปฺปตฺตาปตฺตสฺส นิรวเสสสฺส อกุสลสฺส. อกรณนฺติ สปรสนฺตาเนสุ อนุปฺปาทนํ. กุสลสฺสาติ กมฺมปถภาวปฺปตฺตาปตฺตสฺส เตภูมกกุสลสฺส เจว โลกุตฺตรกุสลสฺส จ. อุปสมฺปทาติ สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปทา. สสฺส อตฺตโน จิตฺตนฺติ สจิตฺตํ, สจิตฺตสฺส ปริโยทาปนํ โวทานํ อรหตฺตผลุปฺปตฺติยาติ สจิตฺตปริโยทาปนํ. อรหตฺตมคฺคุปฺปาโท ปน ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ ปเทน คหิโต. เอตํ อกรณาทิตฺตยทีปนํ พุทฺธานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาสนํ โอวาโทติ คาถาตฺโถ.

คาถายํ ยสฺส ปาปสฺส อกรณํ วุตฺตํ, ตํ ปาปํ ทุจฺจริตกมฺมปถวเสน วิภชิตุํ ‘‘สพฺพปาปํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โทสสมุฏฺานนฺติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, โลภสมุฏฺานมฺปิ ภวติ. โลภสมุฏฺานนฺติปิ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, โทสสมุฏฺานมฺปิ ภวติ. โมหสมุฏฺานมฺปิ ตเถว วุตฺตํ. โลภสมุฏฺานโทสสมุฏฺานมฺปิ สมฺภวตีติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพปาโป ทุจฺจริตกมฺมปถปฺปเภเทน วิภตฺโต, ‘‘เอตฺตเกเนว วิภชิตพฺโพ, อุทาหุ อฺเน วิภชิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อฺเน อกุสลมูลอคติคมนเภเทนปิ วิภชิตุํ ‘‘ยา อภิชฺฌา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ ทุจฺจริตอกุสลกมฺมปถกมฺมวิภาเคน ‘สพฺพปาป’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปาปํ วิภชิตฺวา อิทานิสฺส อกุสลมูลวเสน อคติคมนวิภาคมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘อกุสลมูล’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๐) อนุสนฺธฺยตฺโถ วุตฺโต. โมหวเสน สภาวํ อชานนฺตสฺส ภยสมฺภวโต ยํ ภยา จ โมหา จ อคตึ คจฺฉติ, อิทํ โมหสมุฏฺานนฺติ วุตฺตํ.

สพฺพปาโป อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตมํ สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ โลโภ อสุภายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘เอตฺตาวตา ‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’นฺติ เอตฺถ ปาปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส อกรณํ ทสฺเสนฺโต ‘โลโภ…เป… ปฺายา’ติ ตีหิ กุสลมูเลหิ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน สพฺพปาปสฺส อกรณํ อนุปฺปาทนมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๐) –

วุตฺตํ. สุภาธิมุตฺตวเสน ปวตฺโต โลโภ อสุภาย อสุภภาวนาย ตถาปวตฺเตน อโลเภน ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหียติ, สตฺเตสุ กุชฺฌนทุสฺสนวเสน ปวตฺโต โทโส เมตฺตาย เมตฺตาภาวนาย ตถาปวตฺเตน อโทเสน จ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหียติ, สตฺเตสุ เจว สงฺขาเรสุ จ มุยฺหนวเสน ปวตฺโต โมโห ปฺาย วิจารณปฺาย จ ภาวนามคฺคปฺาย จ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหียติ.

‘‘ยทิ ตีหิ กุสลมูเลเหว อกุสลมูลานิ ปหียนฺติ, เอวํ สติ อุเปกฺขากรุณามุทิตา นิรตฺถกา ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา โลโภ อุเปกฺขายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุเปกฺขายาติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา กมฺมสฺสกา’’ติอาทินา ภาวิตาย อุเปกฺขาย. มุทิตา อรตึ วูปสเมตฺวา อรติยา มูลภูตํ โมหมฺปิ ปชหตีติ มนสิ กตฺวา ‘‘โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อกุสลมูลานํ กุสลมูลาทีหิ ปหาตพฺพตฺตํ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ตถา ปหาตพฺพตฺเตน ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ วจนํ อาห, เตน ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ วจเนน ตถา ปหาตพฺพตฺตํ ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๓๑. ‘‘เอตฺตาวตา จ สพฺพปาโป วิภตฺโต, ตสฺส อกรณฺจ วิภตฺตํ สิยา, เอวํ สติ อฏฺมิจฺฉตฺตานํ อกรณํ อนิวาริตํ สิยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สพฺพปาปํ นาม อฏฺ มิจฺฉตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. มิจฺฉาสตีติ อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อนุสฺสรณจินฺตนาทิวเสน ปวตฺตอกุสลปฺปวตฺติ.

สพฺพปาปสฺส อกรณํ พหุธา อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ วิฺาตํ, ‘‘กถํ กุสลสฺส สมฺปทา วิภชิตพฺพา วิฺาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา กุสลสฺส สมฺปทํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺสุ มิจฺฉตฺเตสุ ปหีเนสู’’ติอาทิมาห. อฏฺ สมฺมตฺตานีติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธีติ อฏฺสมฺมตฺตานิ วิสภาคปริวตฺตนธมฺมวเสน สมฺปชฺชนฺติ. อตีตสฺสาติ อตีเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตสฺส. วิปสฺสิโน หิ ภควโต อยํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถา. จิตฺเต ปริโยทาปิเตติ จิตฺตปฏิพทฺธา ปฺจกฺขนฺธาปิ ปริโยทาปิตา ภวนฺติ. ‘‘จิตฺตปริโยทาปิเตน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริโยทาปิตภาโว กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ภควา ยํ ‘‘เจโตวิสุทฺธตฺถํ ภิกฺขเว ตถาคเต พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ วจนํ อาห, เตน ‘‘เจโต…เป… วุสฺสตี’’ติ วจเนน ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปริโยทาปนา กติวิธา ภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิธา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมถวิปสฺสนาย นีวรณปฺปหานฺจ อริยมคฺคภาวนาย อนุสยสมุคฺฆาโต จาติ ปริโยทาปนสฺส ทุวิธตฺตา ปฺจกฺขนฺธา ปริโยทาปิตา ภวนฺตีติ อตฺโถ. ปหีนนีวรณานุสยา หิ ปุคฺคลา ปสาทนียวณฺณา โหนฺติ.

‘‘ปริโยทาปนสฺส กิตฺติกา ภูมิโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ปริโยทาปนภูมิโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’นฺติอาทิคาถาย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ กตมํ ทุกฺขสจฺจํ, กตมํ สมุทยสจฺจํ, กตมํ มคฺคสจฺจํ, กตมํ นิโรธสจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยํ ปฏิเวเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ คาถาย เทสิเตสุ ธมฺเมสุ ยํ ขนฺธปฺจกํ ปฏิเวเธน ปริฺาภิสมเยน ปริโยทาเปติ, อิทํ ขนฺธปฺจกํ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ ภเว. ยโต ตณฺหาสํกิเลสโต ขนฺธปฺจกํ ปริโยทาเปติ, อยํ ตณฺหาสํกิเลโส สมุทโย สมุทยสจฺจํ. เยน อริยมคฺคงฺเคน ปริโยทาเปติ, อยํ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. ยํ อสงฺขตธาตุํ อธิคเตน ปุคฺคเลน ปริโยทาปิตํ, อยํ อสงฺขตธาตุธมฺโม นิโรโธ นิโรธสจฺจํ ภเว. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ คาถาย เทสิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานิ. ‘‘เตนาหา’’ติอาทิกสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิคาถาย เทสิตานํ ธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ อาจริเยน นิทฺธาริตานิ, อมฺเหหิ จ วิฺาตานิ.

‘‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’ติ –

คาถาย เทสิตานํ ธมฺมานํ วิสภาคสภาคธมฺมานํ อาวฏฺฏนวเสน กถํ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ธมฺโม หเว’’ติอาทิมาห. ตาย คาถาย เทสิเต ธมฺเม วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺโม นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ธมฺโม นามาติ ปุฺธมฺโม นาม. อินฺทฺริยสํวโรติ มนจฺฉฏฺินฺทฺริยสํวรสีลาทิโก สพฺโพ สํวโร. เตน วุตฺตํ –‘‘อินฺทฺริยสํวรสีเสน เจตฺถ สพฺพมฺปิ สีลํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๑). จตฺตาโร อปายา ทุกฺกฏกมฺมการีนํ คติภูตตฺตา ทุคฺคติ. สพฺพา อุปปตฺติโย ปน ทุกฺขทุกฺขสงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขสมงฺคีนํ คติภูตตฺตา ทุคฺคติ นาม.

‘‘ตสฺมึ ทุวิเธ ธมฺเม อินฺทฺริยสํวรธมฺโม กตฺถ ิโต, กถํ สุจิณฺโณ, กุโต รกฺขตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยา สํวรสีเล’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทุวิเธ ธมฺเม. สํวรสีเล ิตา ยา อขณฺฑการิตา โหติ, อยํ อขณฺฑวเสน กาตพฺโพ สํวรสีเล ิโต สุฏฺุ อาจิณฺณปริจิณฺโณ ปุฺธมฺโม จตูหิ อปาเยหิ อตฺตโน อาธารํ อตฺตานํ รกฺขนฺตํ ปุคฺคลํ เอกนฺติกภาเวน รกฺขติ, อเนกนฺติกภาเวน ปน รกฺขิตมตฺโต ปุฺธมฺโมปิ รกฺขตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อปาเยหีติ จ ปธานวเสน วุตฺตํ, โรคาทิอนฺตรายโตปิ รกฺขติ. โรคาทิอนฺตราโย วา อยโต อปคตตฺตา อปายนฺโตคโธติ ทฏฺพฺโพ.

‘‘ตถา รกฺขตีติ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวํ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ลกฺขณปการทสฺสนํ ภควา ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, สีลวโต คติโย เทวา จ มนุสฺสา จา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน ‘‘ทฺเวมา…เป… มนุสฺสา จา’’ติ วจเนน ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สํวรสีเล ิตสฺส อขณฺฑกาตพฺพสฺส สุจิณฺณสฺส ปุฺธมฺมสฺส อปาเยหิ รกฺขเณ เอกนฺติกภาโว เกน สุตฺเตน ทีเปตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวฺจ นาฬนฺทาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวฺจาติ อิมินา อิทานิ วุจฺจมาเนน ปกาเรนปิ วุตฺตปฺปกาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นาฬนฺทายนฺติ นาฬนฺทนามเก นิคเม นิสินฺโน อสิพนฺธกนามสฺส ปุตฺโต คามณิ คามเชฏฺโก ภควนฺตํ เอตํ วุจฺจมานํ ‘‘พฺราหฺมณา, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ.

พฺราหฺมณาติ พาหิรกา พฺราหฺมณา. ภนฺเตติ ภควนฺตํ คามณิ อาลปติ. ปจฺฉาภูมกาติ ปจฺฉิมทิสาย นิสินฺนกา. อุยฺยาเปนฺตีติ มนุสฺสโลกโต อุทฺธํ เทวโลกํ ยาเปนฺติ ปาเปนฺติ.

อิธสฺสาติ อิธโลเก อสฺส ภเวยฺย. ปุริโส ปาณาติปาตี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิโก อสฺส ภเวยฺยาติ โยชนา. เสสํ ปาฬิโต เจว วุตฺตานุสาเรน จ เยฺยํ.

๓๒. ‘‘วิสภาคธมฺมสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺธาริตภาโว เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห มหากจฺจาโน เอกมฺหิ ปทฏฺาเน’’ติ วุตฺตํ.

‘‘เอตฺตาวตา จ อาวฏฺโฏ หาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หาโร’’ติ วุตฺตํ. ยสฺสํ ยสฺสํ ปาฬิยํ โย โย อาวฏฺโฏ หาโร ยถาลาภวเสน โยชิโต, ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ โส โส อาวฏฺโฏ หาโร ตถา นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อิติ อาวฏฺฏหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรเนว คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๘. วิภตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

๓๓. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน อาวฏฺฏหารวิภงฺเคน อาวฏฺเฏตพฺพา ปทฏฺานาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต อาวฏฺฏหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหาโร วิภตฺติหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘ธมฺมฺจ ปทฏฺานํ ภูมิฺจา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ทฺเว สุตฺตานี’’ติอาทิโก วิตฺถารภูโต สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหาโร วิภตฺติหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺานภูมิโย อิมินา วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ กิตฺตกานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตานิ สุตฺตานิ ปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ วาสนาภาคิยนฺติ ปุฺภาวนา วาสนา นาม, วาสนาย ภาโค โกฏฺาโส วาสนาภาโค, วาสนาภาเค วาจกภาเวน นิยุตฺตํ สุตฺตนฺติ วาสนาภาคิยํ, กตมํ ตํ? ยสฺมึ สุตฺเต ตีณิ ปุฺกิริยวตฺถูนิ ภควตา เทสิตานิ, ตํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยํ. นิพฺเพธภาคิยนฺติ โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธ, นิพฺเพธสฺส ภาโค โกฏฺาโส นิพฺเพธภาโค, นิพฺเพธภาเค วาจกภาเวน นิยุตฺตํ สุตฺตนฺติ นิพฺเพธภาคิยํ, กตมํ ตํ? ยสฺมึ สุตฺเต เสกฺขาเสกฺขธมฺมา ภควตา เทสิตา, ตํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ.

‘‘เตสํ สุตฺตานํ ปฏิคฺคาหกา ปุคฺคลา ยาหิ ปฏิปทาหิ สมฺปชฺชนฺติ, ตา ปฏิปทา กิตฺติกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทานสีลภาวนามยปุฺภาเค ภวา ปฏิปทาติ ปุฺภาคิยา. ผลภาเค ภวา ปฏิปทาติ ผลภาคิยา. ‘‘เยสุ สีเลสุ ิตา ปฏิคฺคาหกา ปฏิปชฺชนฺติ, ตานิ สีลานิ กิตฺตกานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว สีลานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สํวรติ เอเตน สํวเรนาติ สํวโร, โส สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, สติสํวโร, าณสํวโร, ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโรติ ปฺจวิโธ. สพฺโพปิ ปาปสํวรณโต สํวโร, โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติฏฺานตฺตา สีลํ นาม. ปชหติ เอเตน ปหาตพฺเพติ ปหานํ, ปชหนํ วา ปหานํ, ตฺจ ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปฺจวิธํ. ตตฺถ นิสฺสรณปฺปหานํ วชฺเชตฺวา จตุพฺพิธํ ปหานํ วุตฺตนเยน สีลํ นาม.

‘‘เตสุ สุตฺตาทีสุ ภควา กตมํ สุตฺตํ กตมาย ปฏิปทาย เทสยติ, กตรสฺมึ สีเล ิโต ปุคฺคโล กตเมน สีเลน พฺรหฺมจารี ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ วาสนาภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ตตฺถ ตาสุ ปุฺภาคิยาทิปฏิปทาสุ ปุฺภาคิยาย ปฏิปทาย ภควา ยสฺส ปุคฺคลสฺส เทสยติ, โส วาสนาภาคิยสุตฺตปฏิคฺคาหโก ปุคฺคโล ตตฺถ สํวรสีลาทีสุ สํวรสีเล ิโต หุตฺวา เตน สํวรสีลสงฺขาเตน พฺรหฺมจริเยน เสฏฺจริเยน พฺรหฺมจารี เสฏฺาจารปูรโก ภวติ. ตตฺถ เตสุ วาสนาภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ ตตฺถ ตาสุ ปุฺภาคิยาทิปฏิปทาสุ ผลภาคิยาย ปฏิปทาย ยสฺส ปุคฺคลสฺส ภควา เทสยติ, โส นิพฺเพธภาคิยสุตฺตปฏิคฺคาหโก ปุคฺคโล ตตฺถ สํวรสีลาทีสุ ปหานสีเล สมุจฺเฉทปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน ิโต หุตฺวา เตน ปหานสีลสงฺขาเตน วิเสสภูเตน มคฺคสงฺขาเตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวตีติ โยชนา กาตพฺพา.

‘‘วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ. ทานกถาติ สปฺปุริสทานทานผลอสปฺปุริสทานทานผลกถา. สีลกถาติ ปฺจสีลาทิสีลผลกถา. สคฺคกถาติ สคฺคสมฺปตฺติสุขกถา เจว สคฺเค นิพฺพตฺตาปกปุฺกถา จ. อาทีนโวติ อาทีนวทสฺสโก สุตฺตนฺโต. อานิสํโสติ อานิสํสทสฺสโก สุตฺตนฺโต. วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ โยชนา.

‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทีสุ อนุสนฺธฺยตฺโถ วุตฺตนโยว. ยา เทสนา จตุสจฺจปฺปกาสนา, สา เทสนา นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ โยชนา. เอวฺจ สติ วาสนาภาคิยสุตฺตสฺสปิ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตภาโว อาปชฺเชยฺย จตุสจฺจปฺปกาสนโตติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘วาสนาภาคิเย สุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. วาสนาภาคิเย สุตฺเต ปชานนา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อริยมคฺคปทฏฺานภูตา ปฺา นตฺถิ, มคฺโค อริยมคฺโค นตฺถิ, ผลํ อริยผลํ นตฺถิ. นิพฺเพธภาคิเย สุตฺเต ปน ปชานนาทโย อตฺถิ, วาสนาภาคิเย สุตฺเต นตฺถิ. ‘‘ปชานนา’’ติอาทินา จตุสจฺจปฺปกาสนา ทานกถาทิกา นิพฺเพธภาคิเย สุตฺเต อนฺโตคธา, อิตรํเยว วาสนาภาคิยสุตฺตนฺติ นามาติ ทสฺเสติ. เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺานภูมิโย วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ ทฺเวเยว น โหนฺติ, กสฺมา ‘‘ทฺเวเยว สุตฺตานิ นิทฺธาริตานี’’ติ เจ วเทยฺยุํ? อสงฺกรโต สุตฺเต วุตฺตานํ ธมฺมปทฏฺานภูมีนํ วิภชิตพฺพานํ สุวิฺเยฺยตฺตา. ‘‘ยทิ เอวํ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิปิ นิทฺธาริตานิ อสงฺกรตฺตา’’ติ เจ วเทยฺยุํ? โน นิทฺธาริตานิ, วาสนาภาคิยสุตฺเต นิทฺธาริเต สํกิเลสภาคิยสุตฺตมฺปิ นิทฺธาริตํ, สํกิเลสธมฺมโต นิสฺสฏฺธมฺมานํเยว วาสนาภาคิยธมฺมตฺตา นิพฺเพธภาคิยสุตฺเต จ นิทฺธาริเต อเสกฺขภาคิยสุตฺตมฺปิ นิทฺธาริตํ อนฺตฺตา.

‘‘เยสุ สุตฺเตสุ วุตฺตา ธมฺมปทฏฺานภูมิโย วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, ตานิ สุตฺตานิ กตเมน ผเลน โยชยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ ยถานิทฺธาริตานิ วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ เจว ตํนิทฺธารเณน นิทฺธาริตานิ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิ จาติ จตฺตาริ สุตฺตานิ อิเมสํเยว จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนาย นเยน นีเตน ผเลน สพฺพโต สพฺพภาเคน สํวรสีลปฺปหานสีเลน พฺรหฺมจริเยน โยชยิตพฺพานิ. โยเชนฺเตน จ สพฺพโต สพฺพภาเคน จ ปทาทิวิจเยน หาเรน สํวรสีลาทิกํ ผลํ วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน ยุตฺตํ ผลํ คเวสิตฺวา ‘‘อิทํ ผลํ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส ผลํ, อิทํ ผลํ อิมสฺส สุตฺตสฺส ผล’’นฺติ สุตฺตานิ วิสุํ วิสุํ ผเลน โยชยิตพฺพานีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘กิตฺตเกน ผเลน พฺรหฺมจริเยน โยเชตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยาวติกา าณสฺส ภูมี’’ติ วุตฺตํ. ภควตา เทสิเตน วาสนาภาคิยสุตฺเตน สิทฺธา ยาวติกา ปุฺภาคิยา ปฏิปทาทโย วิภชนาณสฺส ภูมิ อารมฺมณา ภวิตุมรหนฺติ, ตาวติกาหิ ภูมีหิ วาสนาภาคิยสุตฺตํ โยชยิตพฺพํ. นิพฺเพธภาคิยสุตฺเตน สิทฺธา ยาวติกา ผลภาคิยา ปฏิปทาทโย วิภชนาณสฺส ภูมิ อารมฺมณา ภวิตุมรหนฺติ, ตาวติกาหิ ภูมีหิ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ โยเชตพฺพํ. อิตรทฺวยมฺปิ สุตฺตํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. เอเตน าณสฺส ภูมีนํ สุตฺตตฺถานํ พหุวิธตฺตํ ทสฺเสติ.

๓๔. วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ วุตฺตา ธมฺมา วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยภาเวหิ อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กถํ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขาภาคิยภาเวหิ อสาธารณาสาธารณภาเวหิ วิภชิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถาย ปน –

‘‘เอวํ วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยภาเวหิ ธมฺเม เอกเทเสน วิภชิตฺวา อิทานิ เตสํ กิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยภาเวหิ สาธารณาสาธารณภาเวหิ วิภชิตุํ ‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๔) –

วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เย ธมฺมา สุตฺเต วุตฺตา วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพา, เตสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา สาธารณาติ ปุจฺฉติ, ทฺเว ธมฺมา สาธารณาติ วิสฺสชฺเชติ. เต ทฺเว ธมฺเม สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘นามสาธารณา, วตฺถุสาธารณา จา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ นามสาธารณาติ นาเมน นามปฺตฺติยา สาธารณา สมานา, ‘‘กุสลา’’ติ นาเมน เอกวีสติ จิตฺตุปฺปาทา สมานา, ‘‘อกุสลา’’ตฺยาทินาเมน ทฺวาทส จิตฺตุปฺปาทา สมานา, กุสลาทินามปฺตฺติวจเนน วจนียา อตฺถา กุสลาทินามสาธารณาติ วุตฺตา. เตน ฏีกายํ

‘‘นามํ นามปฺตฺติ, ตํมุเขเนว สทฺทโต ตทตฺถาวคโม. สทฺเทน จ สามฺรูเปเนว ตถารูปสฺส อตฺถสฺส คหณํ, น วิเสสรูเปน. ตสฺมา สทฺทวจนียา อตฺถา สาธารณรูปนามายตฺตคหณียตาย นามสาธารณา วุตฺตา’’ติ –

วุตฺตํ. วตฺถุสาธารณาติ ปติฏฺานภูเตน วตฺถุนา สาธารณา. ยสฺมึ ปติฏฺานภูเต สนฺตาเน วา จิตฺตุปฺปาทาทิมฺหิ วา เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เต ธมฺมา เตน สนฺตาเนน วา วตฺถุนา เตน จิตฺตุปฺปาทาทินา วา สาธารณา สมานาติ อตฺโถ. เอกสนฺตาเน ปติตตฺตา ผุสนาทิสภาวโต ภินฺนาปิ วตฺถุสาธารณา สมานวตฺถุกาเยว ภวนฺตีติ วิภตฺติหาเรน วิภชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘กึ นามสาธารณวตฺถุสาธารณาเยว วิภชิตพฺพา, อฺํ วิภชิตพฺพํ นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นามสาธารณวตฺถุสาธารเณหิ อฺํ ยํ วา ปน กิจฺจสาธารณปจฺจยสาธารณปฏิปกฺขาทิสาธารณมฺปิ ธมฺมชาตํ เอวํชาติยํ สาธารณชาติยํ, ตมฺปิ สพฺพํ วิจยหาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน คเวสิตฺวา ยุตฺตํ สาธารณํ วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘เตสุ นามสาธารณาทีสุ กตเม นามสาธารณา, กตเม วตฺถุสาธารณา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. มาตุฆาตกาทีนํ ฉนฺนํ มิจฺฉตฺตนิยตกมฺมกรานํ สตฺตานฺจ ทุคฺคติอเหตุกสุคติอเหตุกทุเหตุกติเหตุกานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ อนิยตกมฺมกรานํ สตฺตานฺจ สนฺตาเน ปวตฺตา ทสฺสนปหาตพฺพา กิเลสา ทสฺสนปหาตพฺพนามสาธารณา สมานา ภวนฺติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามสนวเสน ภินฺนสภาวานมฺปิ ทสฺสนปหาตพฺพนามนาติวตฺตนโต. วุตฺตปฺปการานํ นิยตานิยตสตฺตานํ ทสฺสนปหาตพฺพานํ กิเลสานํ ปติฏฺานวตฺถุภาวโต วตฺถุสาธารณา จ สมานวตฺถุกาติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนสฺส ทุคฺคติอเหตุกาทิจตุพฺพิธสตฺตสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ สนฺตาเน ปวตฺตา กามราคพฺยาปาทา กิเลสา กามราคพฺยาปาทนามสาธารณา สมานา ภวนฺติ สกทาคามิมคฺคปฺปหาตพฺพอนาคามิมคฺคปฺปหาตพฺพวเสน ภินฺนสภาวานมฺปิ กามราคพฺยาปาทนามนาติวตฺตนโต. วุตฺตปฺปการสฺส ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทานํ ปติฏฺานวตฺถุภาวโต วตฺถุสาธารณา สมานวตฺถุกาติ อตฺโถ จ คเหตพฺโพ. ปุถุชฺชนสฺส, อนาคามิสฺส จ สนฺตาเน ปวตฺตา อุทฺธํภาคิยา สํโยชนา อุทฺธมฺภาคิยนามสาธารณา สมานา ภวนฺติ รูปราคาทิวเสน ภินฺนสภาวานมฺปิ อุทฺธํภาคิยนามนาติวตฺตนโต. ปุถุชฺชนสฺส, อนาคามิสฺส จ อุทฺธํภาคิยานํ ปติฏฺานวตฺถุภาวโต วตฺถุสาธารณา สมานวตฺถุกาติ อตฺโถ จ คเหตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ฏีกายํ – ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพานฺหิ ยถา มิจฺฉตฺตนิยตสตฺตา ปวตฺติฏฺานํ, เอวํ อนิยตาปี’’ติ วุตฺตํ. สงฺเขปโต ปน สํกิเลสปกฺเข ปหาเนกฏฺา กิเลสา นามสาธารณา โหนฺติ, สหเชกฏฺา กิเลสา วตฺถุสาธารณาติ ทฏฺพฺพา.

สํกิเลสปกฺเข สาธารณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กถํ โวทานปกฺเข สาธารณา วิภตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ กิฺจิ อริยสาวโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ กิฺจีติ สามฺวเสน วุตฺตา ปมชฺฌานสมาปตฺติอาทิกา โลกิยา สมาปตฺติเยว คหิตา. อริยสาวโกติ อริยสฺส ภควโต สาวโก อริยสาวโกติ วตฺตพฺโพ, ฌานลาภี จ ผลฏฺโ จ ปุคฺคโล, น มคฺคฏฺโ. มคฺคฏฺโ หิ โลกิยํ ยํ กิฺจิ สมาปตฺตึ น สมาปชฺชติ. สพฺพา สา โลกิยสมาปตฺติ รูปาวจรา อรูปาวจรา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร ปมชฺฌานสมาปตฺตีติ เอวมาทีหิ ปริยาเยหิ สาธารณา ตํสมงฺคีหิ วีตราคาวีตราเคหิ สาธารณา โลกิยสมาปตฺตินามนาติวตฺตนโต จ วีตราคาวีตราเคหิ สมาปชฺชิตพฺพโต จ. ‘‘อริยสาวโก จ โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺโต โอธิโส โอธิโส สมาปชฺชติ, เอวํ สติ กถํ วีตราเคหิ สาธารณาติ สทฺทหิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สาธารณา หิ ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘กถํ เต โอธิโส คหิตา, อถ โอธิโส คเหตพฺพา, กถํ สาธารณาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา ตํ วิโสเธนฺโต อาห – ‘สาธารณา หิ ธมฺมา เอวํ อฺมฺ’นฺติอาที’’ติ วุตฺตํ.

ตตฺถ เอวํ วีตราคาวีตราเคหิ โอธิโส โอธิโส สมาปชฺชิตพฺพา ธมฺมา ปรํ ปรํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปวตฺติยมานํ ธมฺมชาตํ สกํ สกํ ปุพฺเพ ปุพฺเพ ชาตํ ‘‘โลกิยสมาปตฺตี’’ติ นามํ นิยตวิสยํ อฺมฺํ หุตฺวา หิ ยสฺมา นาติวตฺตนฺติ, ตสฺมา สาธารณาติ สทฺทหิตพฺพา คเหตพฺพาติ อตฺโถ. ‘‘ปรํ ปรํ สมาปชฺชนฺโต กถํ นาติวตฺตตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นาติวตฺตนํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘โยปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โย อริยสาวโก วา อวีตราโค วา. อิเมหิ โลกิยสมาปตฺติธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, โส อริยสาวโก วา อวีตราโค วา ปรํ ปรํ สมาปชฺชนฺโตปิ ตํ ธมฺมํ โลกิยํ สมาปตฺติธมฺมํ นาติวตฺตติ, อฺํ อุปคนฺตฺวา นาติกฺกมตีติ อตฺโถ. เยหิ โลกิยสมาปตฺติธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, อิเม โลกิยสมาปตฺติ ธมฺมา สาธารณาวาติ ทฏฺพฺพา.

‘‘วาสนาภาคิยาทิสุตฺเตสุ วุตฺตา เย ธมฺมา อิมินา วิภตฺติหาเรน วิภตฺตา, เยสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา อสาธารณา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา อสาธารณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ วิภชิตพฺเพสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา อสาธารณาติ ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ยาว เทสนํ อุปาทาย อสาธารณา ธมฺมา คเวสิตพฺพา, ‘‘เสกฺขาเสกฺขา’’ติ วา คเวสิตพฺพา, ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติ วา คเวสิตพฺพา. อถ วา ยาว ‘‘เสกฺขาเสกฺขา ภพฺพาภพฺพา’’ติ เทสนา วุตฺตา, ตาว เทสนํ อุปาทาย อสาธารณา คเวสิตพฺพา. กถํ คเวสิตพฺพา? อริเยสุ เสกฺขาเสกฺขธมฺมวเสน ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ อเสกฺเขน อสาธารณํ, ‘‘อเสกฺขา’’ติ นามํ เสกฺเขน อสาธารณนฺติ วา, อนริเยสุ ‘‘ภพฺพา’’ติ นามํ อภพฺเพน อสาธารณํ, ‘‘อภพฺพา’’ติ นามํ ภพฺเพน อสาธารณนฺติ วา คเวสิตพฺพา. กามราคพฺยาปาทา สํโยชนา อปฺปหีนตฺตา อนุสยภาเวน อุปฺปชฺชนารหตฺตา อฏฺมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส จ โสตาปนฺนสฺส ผลฏฺสฺส จ สาธารณา ภวนฺติ, ธมฺมตา ธมฺมสภาโว อสาธารโณ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อฏฺมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺตา โสตาปนฺนสฺส อสาธารณา, โสตาปนฺนสฺส โสตาปนฺนผลฏฺตา จ อฏฺมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส อสาธารณา. อฏฺมกสฺส วา ปหียมานกิเลสตา โสตาปนฺนสฺส อสาธารณา, โสตาปนฺนสฺส ปหีนกิเลสตา จ อฏฺมกสฺส อสาธารณา’’ติ.

อุทฺธมฺภาคิยา สํโยชนา อปฺปหีนตฺตา อนุสยภาเวน อุปฺปชฺชนารหตฺตา อฏฺมกสฺส มคฺคฏฺภาเวน อฏฺมกสทิสสฺส อนาคามิมคฺคฏฺสฺส จ อนาคามิสฺส ผลฏฺสฺส จ สาธารณา, ธมฺมตา ธมฺมสภาโว อสาธารณา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อฏฺมกสฺส อนาคามิมคฺคฏฺตา อนาคามิสฺส ผลฏฺสฺส อสาธารณา, อนาคามิสฺส อนาคามิผลฏฺตา จ อฏฺมกสฺส อสาธารณา. อฏฺมกสฺส วา ปหียมานกิเลสตา อนาคามิสฺส อสาธารณา, อนาคามิสฺส ผลฏฺสฺส ปหีนกิเลสตา จ อฏฺมกสฺส อสาธารณา’’ติ. ‘‘มคฺคฏฺตา ผลฏฺตาย อสาธารณา, ผลฏฺตา จ มคฺคฏฺตาย อสาธารณา’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สพฺเพสํ สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปุคฺคลานํ นามํ ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ สาธารณํ. ธมฺมตา อสาธารณาติ จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ตํตํมคฺคฏฺตา อฺมฺํ มคฺคฏฺานํ อสาธารณา. เหฏฺิมผลตฺตยฏฺานฺจ อสาธารณา, เหฏฺิมผลตฺตยฏฺานํ ตํตํผลฏฺตา จ อฺมฺํ ผลฏฺานํ อสาธารณา, จตุนฺนํ มคฺคฏฺานฺจ อสาธารณาติ อตฺโถ. ‘‘เสกฺขานํ ตํตํมคฺคฏฺตา ตํตํผลฏฺตาย อสาธารณา, ตํตํผลฏฺตา จ ตํตํมคฺคฏฺตาย อสาธารณา’’ติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ. สพฺเพสํ ปฏิปนฺนกานนฺติ ผลตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตีติ ปฏิปนฺนกา, เตสํ มคฺคสมงฺคีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ นามํ ‘‘ปฏิปนฺนกา’’ติ นามํ สาธารณํ, ธมฺมตา ตํตํมคฺคฏฺตา อสาธารณา. สพฺเพสํ เสกฺขานํ สตฺตนฺนํ ปุคฺคลานํ เสกฺขานํ สีลํ สาธารณํ, ธมฺมตา ตํตํมคฺคฏฺผลฏฺตา อสาธารณาติ. วาสนาภาคิยสํกิเลสภาคิยสุตฺเตสุ วุตฺตา ทสฺสเนนปหาตพฺพาทโย เจว นิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺเตสุ วุตฺตา เสกฺขาทโย จ ธมฺมา สาธารณาสาธารณเภเทน วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

‘‘อฏฺมกสฺสา’’ติอาทินา อริเยสุ ปุคฺคเลสุ อสาธารณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กถํ อนริเยสุ อสาธารณา วิภตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อริเยสุ วุตฺตนยานุสาเรน อนริเยสุปิ วิภชิตฺวา คเวสิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วิเสสานุปสฺสินา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘เอวํ ‘อฏฺมกสฺสา’ติอาทินา อริยปุคฺคเลสุ อสาธารณธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุ นยทสฺสนตฺถํ ‘เอวํ วิเสสานุปสฺสินา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ อริเยสุ วุตฺตนยานุสาเรน ภพฺพาภพฺเพสุ อนริเยสุ วิเสสานุปสฺสินา อสาธารณโต วิเสสํ อสาธารณํ อนุปสฺสินา คเวสเกน ปณฺฑิเตน ภพฺพาภพฺเพสุปิ หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมํ อุปาทาย คเวสิตพฺพํ. กถํ? มาตุฆาตาทิวเสน ปวตฺตานํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตทิฏฺิสมฺปยุตฺตสตฺตมชวนจิตฺตุปฺปาทานํ มิจฺฉตฺตนิยตานํ ตํสมงฺคีนํ วา ตถาปวตฺตา ปมชวนจิตฺตุปาทาทโย อนิยตา ธมฺมา ปฏิฆสมฺปยุตฺตาทิภาเวน สาธารณา, มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา เอกจิตฺตุปฺปาทตฺตา อสาธารณา. ยถา หิ จิตฺตํ ‘‘จิตฺตสํสฏฺ’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ มิจฺฉตฺตนิยตาปิ ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตสาธารณา’’ติ น วตฺตพฺพา. มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกานํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตสตฺตมชวนจิตฺตุปฺปาทสมงฺคีนํ อนิยตา ทิฏฺิสมฺปยุตฺตปมชวนจิตฺตุปฺปาทาทโย ธมฺมา ทิฏฺิสมฺปยุตฺตาทิภาเวน สาธารณา, นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ เอกจิตฺตุปฺปาทสมงฺคีภาวโต อสาธารณา. เตนาห อฏฺกถาจริโย –

‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตา ธมฺมา สาธารณ, มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา อสาธารณา. มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกานํ อนิยตา ธมฺมา สาธารณา, นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ อสาธารณาติ อิมินา นเยน วิเสสานุปสฺสินา เวทิตพฺพา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๔).

ตตฺถ ‘‘อิมินา นเยนา’’ติ อิมินา มิจฺฉตฺตนิยตานํ อุปฺปชฺชิตุํ ภพฺพา อนิยตา ธมฺมา สาธารณา, อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺพา อนิยตา ธมฺมา อสาธารณาติ คหิตา. เตน วุตฺตํ ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติ. ตถา หีนสฺส หีโน หีนภาเวน สาธารโณ, มชฺฌิมุกฺกฏฺา อสาธารณา. มชฺฌิมสฺส มชฺฌิโม สาธารโณ, หีนุกฺกฏฺา อสาธารณา. อุกฺกฏฺสฺส อุกฺกฏฺโ อุกฺกฏฺภาเวน สาธารโณ, หีนมชฺฌิมา อสาธารณาติปิ คเวสิตพฺพา. เตนาห – ‘‘หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมํ อุปาทาย คเวสิตพฺพ’’นฺติ.

‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’’ติอาทินา นานาวิเธน วิภตฺติหารนเยน ธมฺมา วิภชิตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กถํ ภูมิปทฏฺานานิ วิภตฺติหารนเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ธมฺมวิภชนานนฺตรํ ภูมิปทฏฺานานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสฺสนภูมี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทสฺสนภูมีติ ทสฺสนํ ภวติ เอตฺถ ปมมคฺเคติ ทสฺสนภูมิ, โสตาปตฺติมคฺโค. นิยามาวกฺกนฺติยาติ นิยมนํ นิยาโม, โก โส? สมฺปตฺตนิยาโม, อวกฺกนํ อวกฺกนฺติ, โสตาปตฺติผลํ, นิยามสฺส อวกฺกนฺติ นิยามาวกฺกนฺติ, ตาย. ทสฺสนภูมินามโก โสตาปตฺติมคฺโค นิยามาวกฺกนฺตินามกสฺส โสตาปตฺติผลสฺส ปตฺติยา ปทฏฺานํ. ปมมคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล หิ นิยามํ โอกฺกมนฺโต นาม, ผลสมงฺคี ปน นิยามํ โอกฺกนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา นิยามาวกฺกนฺติสทฺเทน ปมผลุปฺปตฺติ คหิตา. ภาวนาภูมีติ อุปริมคฺคตฺตยํ. อุตฺตริกานนฺติ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อุปริปวตฺตานํ ตํตํผลานํ ปตฺติยา ปทฏฺานนฺติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ.

ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา มนฺทปฺสฺส อุปฺปชฺชนโต สมถํ อาวหนฺตี หุตฺวา สมถสฺส ปทฏฺานํ โหติ, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา าณาธิกสฺส อุปฺปชฺชนโต วิปสฺสนาวหนฺตี หุตฺวา วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ, อวเสสา ทฺเว ปฏิปทาปิ นาติปฺสฺส อุปฺปชฺชนโต สมถสฺส ปทฏฺานนฺติ คเหตพฺพา. เตน อฏฺกถายํ วุตฺตํ – ‘‘อิตรา ปน ติสฺโสปิ ปฏิปทา สมถํ อาวหนฺตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๔). ทานมยํ ปุฺกิริยวตฺถุ สยเมว เอกนฺเตน ธมฺมสฺสวนสฺส ปทฏฺานํ น โหติ, วนฺทนยาจนปฺหาปุจฺฉนาทโยปิ ปทฏฺานํ โหนฺติ, ตสฺมา เตหิ การเณหิ สาธารณํ หุตฺวา ปรโตโฆสสฺส ปทฏฺานํ โหติ, ปรโตโฆโส จ ธมฺมสฺสวนปฺหาวิสฺสชฺชนาทิวเสน ปวตฺโต. ทาตพฺพวตฺถุปริจฺจชนวนฺทนยาจนกาเลสุ หิ เยภุยฺเยน ธมฺมํ เทเสนฺติ, ปฺหาปุจฺฉนาทิกาเลสุ จ วิสฺสชฺเชนฺติ, ปฏิปุจฺฉสากจฺฉาทีนิ วา กโรนฺติ. สีลมยํ ปุฺกิริยวตฺถุ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิสุขสมาธีหิ ปทฏฺานภาเวน สาธารณํ หุตฺวา จินฺตามยิยา ปฺาย ปทฏฺานํ โหติ. สีลวนฺตสฺส หิ สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปาโมชฺชาทโย โหนฺติ, สมาหิโต จ ธมฺมจินฺตเน สมตฺโถ โหติ.

ภาวนามยํ ปุฺกิริยวตฺถูติ ปุริมา ปุริมา สมถภาวนา เจว วิปสฺสนาภาวนา จ ปุฺกิริยวตฺถุทานสีลาทีหิ การเณหิ สาธารณํ หุตฺวา ภาวนามยิยา ปฺาย ปจฺฉิมาย ปจฺฉิมาย สมถภาวนาย เจว วิปสฺสนาภาวนาย จ ปทฏฺานํ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ – ‘‘สาธารณนฺติ น พีชํ วิย องฺกุรสฺส, ทสฺสนภูมิอาทโย วิย นิยามาวกฺกนฺติอาทีนํ อาเวณิกํ, อถ โข สาธารณํ ตทฺการเณหิปี’’ติ. ‘‘ทานมยสีลมยภาวนามยปุฺกิริยวตฺถูนํ ปรโตโฆสจินฺตามยิภาวนามยิปฺานํ ปทฏฺานภาโว อาจริเยน วิภตฺโต, เอวํ สติ เตสํ ทานมยาทีนํ ยถากฺกมํ ปริยตฺติพาหุสจฺจกมฺมฏฺานานุโยคมคฺคสมฺมาทิฏฺีนํ ปทฏฺานภาโว น ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ตถาปวตฺตํ ปทฏฺานภาวมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานมยํ ปุฺกิริยวตฺถุ ปรโต จ โฆสสฺส สุตมยิยา จ ปฺายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘อิทานิ ยสฺมา ทานํ, สีลํ, โลกิยภาวนา จ น เกวลํ ยถาวุตฺตปรโตโฆสาทีนํเยว, อถ โข ยถากฺกมํ ปริยตฺติพาหุสจฺจกมฺมฏฺานานุโยคมคฺคสมฺมาทิฏฺีนมฺปิ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ตมฺปิ นยํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘ทานมย’นฺติอาทินา เทสนํ วฑฺเฒสี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๔) –

วุตฺตํ. ตตฺถ ทานมยปุฺกิริยวตฺถุโน ปรโตโฆสสฺส สาธารณปทฏฺานภาโว เหฏฺา วุตฺตนเยน าตพฺโพ. ทานํ ปน ทตฺวา เทสนํ สุตฺวา สุตานุสาเรน วิตฺถาเรตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ปวตฺตมานาย สุตมยิยา ปฺาย วนฺทนยาจนาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺานํ โหติ. สีลมยปุฺกิริยวตฺถุโนปิ จินฺตามยิยา ปฺาย สาธารณปทฏฺานภาโว วุตฺโตเยว. ปริสุทฺธสีลํ ปน นิสฺสาย ‘‘ฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, มคฺคผลํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติอาทินา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปวตฺตมานสฺส โยนิโสมนสิการสฺส ปาโมชฺชาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺานํ โหติ. ภาวนามยปุฺกิริยวตฺถุโน ภาวนามยิยา ปฺาย สาธารณปทฏฺานภาโวปิ วุตฺโตเยว. สมถภาวนาสงฺขาตํ ปน ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วา ปริปากํ วิปสฺสนาภาวํเยว วา นิสฺสาย ปวตฺตมานาย สมฺมาทิฏฺิยา ปริสุทฺธสีลาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺานํ โหติ.

ทานมยปุฺกิริยวตฺถุอาทีนํ ปรโตโฆสาทีนํ ปทฏฺานภาโว ปุนปฺปุนํ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ปติรูปเทสวาสาทโยปิ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานานีติ ยถา วิภชิตพฺพา, อมฺเหหิ จ วิฺาตพฺพา, ตถา วิภชิตฺวา ทสฺเสถา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เตปิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปติรูปเทสวาโส’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ตถา ปติรูปเทสวาสาทโย กายวิเวกจิตฺตวิเวกาทีนํ การณํ โหนฺตีติ อิมํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘ปติรูปเทสวาโส’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๔) วุตฺตํ. ปติรูปเทสํ นิสฺสาย วสนฺตสฺส กายวิเวกจิตฺตวิเวกวฑฺฒนโต, สมาธิวฑฺฒนโต จ ปติรูปเทสวาโส กายจิตฺตวิเวกสฺส จ อุปจารสมาธิอปฺปนาสมาธิสฺส จ สีลาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺานํ. สปฺปุริสูปนิสฺสโยติ สปฺปุริสสนฺตาเน ปวตฺโต ปยิรุปาสโต อาลมฺพิตพฺโพ ปสาโท, ตโต วา อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา ปยิรุปาสนฺตานํ สนฺตาเน ปวตฺโต ปุพฺพปสาโท ยถาวิโธ สปฺปุริสูปนิสฺสโย ปยิรุปาสนฺตสฺส สทฺธาสมฺปนฺนสฺส รตนตฺตเย ติณฺณํ อเวจฺจปฺปสาทานํ รตนตฺตยคุณาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺานํ, สมถสฺส ลภนนิมิตฺตทายกํ สปฺปุริสํ ปยิรุปาสิตฺวา เตน ทินฺนนเย ตฺวา ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส สปฺปุริสูปนิสฺสโย สีลปาโมชฺชปีตาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา ปทฏฺานํ. อตฺตสมฺมาปณิหิตสฺส ปาปชิคุจฺฉาทีนํ สมฺภวโต อตฺตสมฺมาปณิธานํ ชาติวยาทิปจฺจเวกฺขเณน สาธารณํ หุตฺวา หิริยา จ ปทฏฺานํ, อตฺตสมฺมาปณิหิตสฺส นิพฺพิทาทีนํ สมฺภวโต สีลาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา วิปสฺสนาย จ ปทฏฺานํ.

ตทงฺคาทิวเสน อกุสลปริจฺจาโค นิพฺพิทาาณาทีหิ สาธารณํ หุตฺวา กุสลวีมํสาย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปฺาย จ อริยมคฺคสมาธินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ. ธมฺมสฺวากฺขาตตา สฺวากฺขาตธมฺมสฺสวนานุสาเรน ปวตฺตกุสลมูลกา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติ กุสลมูลโรปนา นาม, ตาย จ ตถาวิธกุสลมูลกาย ผลสมาปตฺติยา จ ปทฏฺานํ. สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตา สงฺฆสุฏฺุตาย สงฺฆสฺส อุปฏฺากานํ สุฏฺุภาวาย สปฺปติสฺสวาย วจนสมฺปฏิจฺฉนภาวาย ปทฏฺานํ. สตฺถุสมฺปทา สตฺถริ เจว ธมฺมาทีสุ จ คุณอชานนตาย อปฺปสนฺนานฺจ ปสาทาย ปสนฺนานฺจ อปฺปมตฺตกปสาทานฺจ ภิยฺโยภาวาย วฑฺฒนาย ปทฏฺานํ. อปฺปฏิหตปาติโมกฺขตา สงฺฆมชฺเฌ วา ปริสมชฺเฌ วา ทุมฺมงฺกูนํ ทุมฺมุขานํ ทุสฺสีลานํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, เปสลานํ ปาติโมกฺขสํวราทิสีลสมฺปนฺนานํ ปุคฺคลานํ ผาสุวิหาราย จ ปทฏฺานํ โหติ. โหนฺโต ปน ยถานุรูเปหิ อฺเหิ การเณหิ สาธารณํ หุตฺวา โหตีติ เวทิตพฺโพ.

‘‘วาสนาภาคิยสุตฺตาทีสุ วุตฺตธมฺมภูมิปทฏฺานานํ วิภตฺติหาเรน วิภชิตพฺพภาโว อมฺเหหิ เกน ชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

‘‘เอตฺตาวตา จ วิภตฺติหาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิภตฺติหาโร’’ติ วุตฺตํ. ยตฺถ ยตฺถ สุตฺเต เย เย ธมฺมาทโย วุตฺตา, ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต วุตฺเตสุ เตสุ เตสุ ธมฺมาทีสุ ยถาลาภวเสน โย โย วิภตฺติหาโร โยชิโต, โส โส วิภตฺติหาโร นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อิติ วิภตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรเนว คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๙. ปริวตฺตนหารวิภงฺควิภาวนา

๓๕. เยน เยน สํวณฺณาวิเสสภูเตน วิภตฺติหารวิภงฺเคน สุตฺเต วุตฺตา ธมฺมาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร ปริวตฺตนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร ปริวตฺตนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต นิทฺทิฏฺสฺส กตมสฺส ภาวิตพฺพสฺส กุสลสฺส กตโม ปฏิปกฺโข, กถํ ปริวตฺเตตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺส ภาวิตพฺพสฺส กุสลสฺส อยํ ปฏิปกฺโข, เอวํ ปหาตพฺพภาววเสน ปริวตฺเตตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘ตตฺถ ยสฺมา สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ยถานิทฺทิฏฺานํ กุสลากุสลธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเต อกุสลกุสลธมฺเม ปหาตพฺพภาวาทิวเสน นิทฺธารณํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนํ, ตสฺมา ‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๕) –

วุตฺตํ. ปหายกสฺส หิ ธมฺมสฺส ปหาตพฺพภาววเสน นิทฺธารณํ, ปหาตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺส ปหายกภาววเสน นิทฺธารณํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนํ นาม โหติ. ตตฺถ สมฺมาทิฏฺิสฺสาติ สมฺมา สุนฺทรา ปสตฺถา ทิฏฺิ ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิ. ปุคฺคลปทฏฺานา หิ อยํ เทสนา. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติ. สา ปน สมฺมาทิฏฺิ กมฺมกมฺมผลาทิสทฺทหนวเสน วา อนิจฺจาทิวิปสฺสนาวเสน วา มคฺคสมฺมาทสฺสนวเสน วา ปวตฺตา นิรวเสสาว คหิตา. ‘‘ยาย ภาวิตาย สมฺมาทิฏฺิยา ปหาตพฺพา มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวติ, ยทิ เกวลา มิจฺฉาทิฏฺิเยว นิชฺชิณฺณา ภวติ, เอวํ สติ ตทวเสสา อกุสลา ธมฺมา อชิณฺณา

ภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เย จสฺส มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลาเยว ธมฺมา จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปฺปชฺชนารหา ภเวยฺยุํ, เต จ อกุสลา ธมฺมา อสฺส สมฺมาทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส นิชฺชิณฺณา ปหาตพฺพารหา อนุปฺปชฺชนสภาวา โหนฺติ. เตนาห ภควา – ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ (อุทา. ๒; มหาว. ๑).

‘‘ยทิ สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ, ตปฺปจฺจยา อกุสลธมฺมาเยว นิชฺชิณฺณา ภวนฺติ, เอวํ สติ สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา กุสลา ธมฺมา น สมฺภเวยฺยุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสฺส สมฺมาทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชนารหา สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก กุสลา สมถวิปสฺสนา วา โพธิปกฺขิยา วา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, อุปฺปนฺนา จ เต ธมฺมา อสฺส สมฺมาทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนวเสน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.

สมฺมาทิฏฺิยา ปฏิปกฺขานํ มิจฺฉาทิฏฺิยา, ตปฺปจฺจยานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปริวตฺตนภาโว อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺโข ธมฺโม กถํ ปริวตฺเตตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โยชนตฺถ อาทโย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา. สมฺมา สุนฺทรา ปสตฺถา วาจา ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺมาวาโจ, ตสฺส สมฺมาวาจสฺส. ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีนํ อตฺโถปิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสสตฺโถสมฺมา อวิปรีตโต วิมุตฺติาณทสฺสนํ ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสโน, ตสฺส สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนสฺส ปจฺจเวกฺขณาณทสฺสนสมฺปนฺนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ‘‘อวิมุตฺตาว สมานา วิมุตฺตา มย’’นฺติ มิจฺฉาภินิเวสวเสน ปวตฺตํ มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนํ นิชฺชิณฺณํ วิคตํ ภวติ. ‘‘เย จสฺสา’’ติอาทีนํ อนุสนฺธฺยาทิโก วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

๓๖. ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺสาติอาทินา สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ กุสลานํ ปฏิปกฺขา มิจฺฉาทิฏฺาทิกาเยว อกุสลา ปหาตพฺพภาเวน ปริวตฺเตตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนํ กุสลานํ ปฏิปกฺขา ปาณาติปาตาทิกาปิ อกุสลา ปหาตพฺพภาเวน ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ สมฺมาทิฏฺิอาทิมุเขน มิจฺฉาทิฏฺิอาทึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาราทิโต เวรมณิยาทีหิ ปาณาติปาตาทีนํ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘ยสฺสา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๖) วุตฺตํ. ตทงฺคาทิวเสนปหีโน โหติ. กาลวาทิสฺสาติ วทิตพฺพกาเล วทิตพฺพํ วทติ สีเลนาติ กาลวาที, ตสฺส.

‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาเรเนว ปริวตฺเตตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อฺเน ปกาเรนปิ ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เย จ โข เกจีติอาทินา สมฺมาทิฏฺิอาทิมุเขเนว มิจฺฉาทิฏฺิอาทีหิ เอว ปริวตฺตนํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๖) วุตฺตํ. ตตฺถ เกจิ มิจฺฉาทิฏฺิกมิจฺฉาสงฺกปฺปาทิกาเยว ปุคฺคลา ปเรสํ อริยานํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ครหนฺติ. สนฺทิฏฺิกา สนฺทิฏฺเ นิยุตฺตา, สหธมฺมิกา สห ธมฺเมน การเณน เย วตฺตนฺติ สหธมฺมิกา. คารยฺหา ครหิตพฺพากาเร ยุตฺตา. วาทา จ อนุวาทา จ วาทานุวาทา, เต ภวนฺโต สมฺมาทิฏฺิฺจ ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน ครหเณน. ปุชฺชา ปูชิตพฺพา จ น ภวนฺติ, ปาสํสา ปสํสิตพฺพา จ น ภวนฺติ. เอวนฺติอาทีสุ สมฺมาสงฺกปฺปํ วา สมฺมาวาจาทิกํ วา วิสุํ วิสุํ สมฺมาสงฺกปฺปฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน หิ เย มิจฺฉาสงฺกปฺปิกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จ…เป… สมฺมาวิมุตฺติฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน หิ เย มิจฺฉาทิฏฺิวาจิกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จ. สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน หิ เย มิจฺฉาวิมุตฺติกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จ. สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน หิ เย มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนิกา, เต ภวนฺโต น ปุชฺชา จ ปาสํสา จาติ โยชนา กาตพฺพา. ‘‘มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนา’’ติปิ ปาโ อตฺถิ.

‘‘อริยมคฺคสมฺมาทิฏฺาทีนํ ครหวเสเนว มิจฺฉาทิฏฺาทโย จ ปริวตฺเตตพฺพา, นาวเสสานํ ปสํสาวเสนา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา กามาทีนํ ปสํสาวเสนปิ กามานํ ปฏิปกฺขา เวรมณิยาทโยปิ ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ โข เกจิ เอวมาหํสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภุฺชิตพฺพา กามา, ปริภุฺชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, นิเสวิตพฺพา กามาติ เอตฺถ กามียนฺเตติ กามาติ กมฺมสาธนวเสน วตฺถุกามา คหิตา, นาติปณีตา กามา ภุฺชิตพฺพา, อติปณีตา กามา ปริ สมนฺตโต ภุฺชิตพฺพา. อติปณีตตรา กามา อา ภุโส เสวิตพฺพา, นิยตา เสวิตพฺพา. ภาวยิตพฺพา กามา, พหุลีกาตพฺพา กามาติ เอตฺถ ปน กาเมนฺตีติ กามาติ กตฺตุสาธนวเสน กิเลสกามา คหิตา, ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนวเสน ภาวยิตพฺพา วฑฺฒาเปตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา กิเลสกามา, พหูนํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนวเสน กาตพฺพา วฑฺฒาเปตพฺพา กิเลสกามาติ เย จ กามวสิกา ปุถุชฺชนา เกจิ เอวมาหํสุ เตสํ กามวสิกานํ ปุถุชฺชนานํ เกสฺจิ ตาทิเสหิ กาเมหิ เวรมณี กุสลเจตนา ปฏิปกฺขวเสน อธมฺโม อเสวิตพฺโพ นาม อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ.

อนฺตทฺวยวเสน ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา ปน เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตกิลมถานุโยโค ธมฺโมติ นิยฺยานิโกติ เย วา ปน ปฺจาตปาทิปฏิปนฺนกา ตตฺถิยา เอวมาหํสุ, เตสํ ปฺจาตปาทิปฏิปนฺนกานํ นิยฺยานิโก ธมฺโม มชฺฌิมาปฏิปทาสงฺขาโต วิปสฺสนาสหิโต อริยมคฺโค อธมฺโม อนิยฺยานิโก อภาเวตพฺโพ นาม อาปชฺเชยฺยาติ. สุขทุกฺขวเสนปิ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปาปํ นิชฺชราเปสฺสามา’’ติ อตฺตหึสนาทิวเสน ปฏิปนฺนกานํ ปวตฺโต สรีรตาปโน ทุกฺโข ธมฺโม นิยฺยานิโกติ.

เย จ ตถาปฏิปนฺนกา เกจิ เอวมาหํสุ, เตสํ ตถาปฏิปนฺนกานํ อนวชฺชปจฺจยปริโภควเสน ปวตฺโต สรีรทุกฺขูปสโม สุโข ธมฺโม อธมฺโม อปฺปวตฺเตตพฺโพ อาปชฺเชยฺยาติ.

อนฺตทฺวยาทิวเสน ปริวตฺตนํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กถํ อสุภสฺาทิวเสน ปริวตฺเตตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอวํ อสุภสฺาทิวเสน สุภสฺาทิกา ปริวตฺเตตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ อสุภสฺาทิมุเขน สุภสฺาทิปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘ยถา วา ปนา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๖) วุตฺตํ. สพฺพสงฺขาเรสูติ เตภูมกสงฺขาเรสุ. อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิ เตภูมกา ธมฺมา กิเลสาสุจิปคฺฆรณกตฺตา อสุภโต อุปฏฺหนฺติ.

‘‘ยทิ สรูปโตเยว อิเมสํ อิเม ปฏิปกฺขาติ อปริวตฺเตตพฺพา สิยุํ, เอวํ สติ นิรวเสสา จ ปฏิปกฺขา น สกฺกา ปริวตฺเตตุํ, กถํ สกฺกา ปริวตฺเตตุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ปริวตฺตนลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กุสลํ วา อกุสลํ วา ยํ ยํ ธมฺมํ ปริวตฺเตตุกาโม อาจริโย จิตฺเตน โรจยติ ทิฏฺิยา อุปคจฺฉติ, กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา ตสฺส ตสฺส รุจิกสฺส อุปคตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข, โส ปฏิปกฺขธมฺโม อสทฺธมฺโม อสฺส ธมฺมสฺส อนิฏฺโต ปจฺจนีกโต อชฺฌาปนฺโน ปริฺาโต. อิฏฺํ วา อนิฏฺํ วา ยํ ยํ ธมฺมํ ปริวตฺเตตุกาโม อาจริโย จิตฺเตน โรจยติ ทิฏฺิยา อุปคจฺฉติ, อิฏฺสฺส วา อนิฏฺสฺส วา ตสฺส ตสฺส รุจิกสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข, โส ปฏิปกฺขธมฺโม อสฺส ธมฺมสฺส อนิฏฺโต ปจฺจนีกธมฺมโต อชฺฌาปนฺโน ปริฺาโต ภวตีติ ปริวตฺเตตุกาเมน อิจฺฉิตพฺพธมฺมานุรูปปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตนํ กาตพฺพนฺติ ปริวตฺตเน ปฏิปกฺขลกฺขณํ วุตฺตํ. เตน อฏฺกถายํ วุตฺตํ – ‘‘ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวตี’’ติ.

‘‘เอวํ วุตฺตปฺปการํ ปริวตฺตนํ อมฺเหหิ กถํ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘เอตฺตาวตา ปริวตฺโต หาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หาโร’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมึ สุตฺเต กุสลากุสเล นิทฺทิฏฺเ ปฏิปกฺขวเสน นีหริตฺวา ยถาสมฺภวํ โย โย ปริวตฺตโน หาโร นิยุตฺโต, ตสฺมึ สุตฺเต นิทฺทิฏฺเ ปฏิปกฺขวเสน นีหริตฺวา โส โส ปริวตฺตโน หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺโต โยชิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ ปริวตฺตนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๐. เววจนหารวิภงฺควิภาวนา

๓๗. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปวตฺตนหารวิภงฺเคน ปริวตฺเตตพฺพา สุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริวตฺตนหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม เววจนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺม’’นฺติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร เววจนหารวิภงฺโค นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘ยานิ เววจนานิ นิทฺธาริตานิ, กตมานิ ตานิ เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา เอก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอกํ วิฺาตพฺพํ ธมฺมํ สภาวธมฺมํ ปฺาเปตพฺพํ วา ธมฺมํ อฺมฺเหิ ยถา เยหิ ปกาเรหิ เจว เววจเนหิ จ ภควา นิทฺทิสติ, ตถาปการานิ เววจนานิ วิฺาตพฺพานีติ อตฺโถ. ‘‘ตานิ เววจนานิ กินฺติ ภควา อาหา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา ยํยํปการานิ เววจนานิ –

‘‘อาสา จ ปิหา จ อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺิตา;

อฺาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติ. –

ภควา อาห, ตํตํปการานิ เววจนานิ วิฺาตพฺพานีติ อตฺโถ.

เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อเนเกหิ ปริยายภูเตหิ เววจเนหิ นิทฺทิสเน ผลํ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๗) พหุธา วุตฺตํ, ตสฺมา อมฺเหหิ น ทสฺสิตํ. ‘‘กตมา อาสา, กตมา ปิหาที’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อาสา นาม วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ ยา อาสา อสฺส อาสีสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อาสีสนา ‘‘อาสา นามา’’ติ วุจฺจติ. วตฺตมานสฺส ยา ปตฺถนา อสฺส ปตฺถยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, เสยฺยตรํ วา อฺํ ทิสฺวา ‘‘เอทิโส อหํ ภเวยฺย’’นฺติ ยา ปิหา อสฺส ปิหยนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ปตฺถนา ‘‘ปิหา นามา’’ติ วุจฺจติ. อนาคตตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘อาสา’’ติ วุจฺจติ, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถํ อารพฺภ ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘ปิหา’’ติ วุจฺจติ, ตถาปิ ตณฺหาภาเวน เอกตฺตา เอโก ธมฺโมว อตฺถสฺส อิจฺฉิตสฺส นิปฺผตฺติ อตฺถนิปฺผตฺติ, ปฏิปาเลติ เอตาย ตณฺหายาติ ปฏิปาลนา, อตฺถนิปฺผตฺติยา ปฏิปาลนาติ อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนา. ยา ตณฺหา อสฺส ปาลยนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา’’ติ วุจฺจติ.

‘‘ยา อตฺถนิปฺผตฺติ ตณฺหาย ปฏิปาเลตพฺพา, กตมา สา อตฺถนิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตํ อตฺถนิปฺผตฺตึ สตฺตโต วา สงฺขารโต วา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิยํ วา าตึ, ปิยํ วา ธมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘าติ’’นฺติ อิมินา มิตฺตพนฺธวาทโยปิ คหิตา. ธมฺมํ ปน ปิยรูปารมฺมณาทิกํ ฉพฺพิธมฺปิ ยาย ตณฺหาย ตณฺหิโก อภินนฺทติ, สา ตณฺหา ‘‘อภินนฺทนา นามา’’ติ วุจฺจติ. ปฏิกฺกูลํ าตึ วา ธมฺมํ วา วิปลฺลาสวเสน อปฺปฏิกฺกูลํ าตึ วา ธมฺมํ วา สภาววเสน อปฺปฏิกฺกูลโต ยาย ตณฺหาย ตณฺหิโก อภินนฺทติ, สา ตณฺหา วา ‘‘อภินนฺทนา นามา’’ติ วุจฺจตีติ โยเชตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘ยาสุ อเนกาสุ ธาตูสุ วุตฺตปฺปการา ตณฺหา ‘สรา’ติ ภควตา วุตฺตา, กตมา ตา ธาตุโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตา ธาตุโย สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘ตาสุ ธาตูสุ กตมาย ธาตุยา กตมา สรา ปติฏฺิตา ปวตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมาย ธาตุยา อยํ สรา ปติฏฺิตา ปวตฺตาติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สราติ เกจิ รูปาธิมุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เกจีติ สราสงฺขาตาย รูปตณฺหาย ตณฺหิกา ปุคฺคลา. รูปาธิมุตฺตาติ รูปธาตุสงฺขาเต อารมฺมเณ อธิมุตฺตา อชฺโฌสิตา. อิมินา ปเทน รูปตณฺหาสงฺขาตา สรา รูปธาตุยา ปติฏฺิตา ปวตฺตาติ คหิตา, ‘‘เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา’’ติอาทีหิปิ สทฺทตณฺหาสงฺขาตาทโย สรา สทฺทธาตุยาทีสุ ปติฏฺิตา ปวตฺตา สราว คหิตา. เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตาติ เอตฺถ ธมฺมคฺคหเณน จกฺขุธาตุโสตธาตุฆานธาตุชิวฺหาธาตุกายธาตุสตฺตวิฺาณธาตุธมฺมธาตุโย คหิตา, ตสฺมา อฏฺารส ธาตุโย ปติฏฺานภาเวน คหิตาปิ ฉพฺพิธาว คหิตาติ ทฏฺพฺพา. ‘‘รูปาธิมุตฺตาทีสุ กิตฺตกานิ ปทานิ ตณฺหาปกฺเข ตณฺหาย เววจนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอตาทิสานิ เอตฺตกานิ ปทานิ ตณฺหาปกฺเข ตณฺหาเววจนานีติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยานิ ฉ เคหสิตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ รูปาทีสุ. ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานีติ ฉสุ รูปาทีสุ ปวตฺตํ ตณฺหาเปมํ นิสฺสาย ปวตฺตานิ ฉ โทมนสฺสานิ. เอส นโย เสเสสุปิ. ‘‘ฉ อุเปกฺขา เคหสิตาปิ ภควตา วุตฺตา, กสฺมา น คหิตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสิตา, อยํ ทิฏฺิปกฺโข’’ติ วุตฺตํ, ทิฏฺิปกฺขตฺตา น คหิตาติ อตฺโถ.

๓๘. ‘‘กถํ วุตฺตปฺปการา ตณฺหา เอว คหิตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สาเยว ปตฺถนากาเรนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สา วุตฺตปฺปการา เอว ตณฺหา ปตฺถนากาเรน ปวตฺตนโต อาสาทิปริยาเยน วุตฺตา, รูปาทิอารมฺมณธมฺเมสุ นนฺทนโต ‘‘ธมฺมนนฺที’’ติ ปริยาเยน วุตฺตา, รูปาทิอารมฺมณธมฺเมสุ คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปติ วิย อชฺโฌสาย ติฏฺนโต ‘‘ธมฺมชฺโฌสาน’’นฺติ ปริยาเยน วุตฺตา, ตสฺมา ตณฺหาย เววจนานิ โหนฺติ.

ตณฺหาย เววจนานิ อาจริเยน นิทฺทิฏฺานิ, อมฺเหหิ จ าตานิ, ‘‘กตมานิ จิตฺตสฺส เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จิตฺตํ มโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ. มนติ ชานาตีติ มโน. วิชานาตีติ วิฺาณ’’นฺติอาทินา อตฺโถ ปกรเณสุ (ธ. ส. อฏฺ. ๕) วุตฺโตว, ตสฺมา อมฺเหหิ น วิตฺถาริโต. เววจนานิเยว อิมานิ อิมสฺส เววจนานีติ เอตฺตกานิเยว กถยิสฺสาม. ‘‘ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพล’’นฺติอาทีนิ ปฺาเววจนานิ.

‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิ พุทฺธสฺส เววจนานิ. ‘‘ตานิ กตฺถ เทสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. พุทฺธานุสฺสติเทสนายํ ยถา จ ยํยํปการํ เววจนํ ภควตา ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป… ภควโต’’ติ วุตฺตํ, เอตํปการํ เววจนํ พุทฺธานุสฺสติยา เววจนํ พุทฺธสฺส เววจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺต’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว โยชนา กาตพฺพา.

‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต เววจโน หาโร’’ติอานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

อิติ เววจนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๑. ปฺตฺติหารวิภงฺควิภาวนา

๓๙. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน เววจนานิ วิภตฺตานิ, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปฺตฺติหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปฺตฺติหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปฺตฺติหาโร ปฺตฺติหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปฺตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ยา ปกติกถาย เทสนา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปฺตฺติหาโร ปฺตฺติหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพ.

‘‘ยาหิ วิวิธาหิ ปฺตฺตีหิ เอกํ ธมฺมํ ภควา เทเสติ, กตมา ตา วิวิธา ปฺตฺติโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยา ปกติกถายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปกติกถายาติ อสฺสาทาทิปทตฺถวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวา อตฺถสภาเวน ปวตฺตาย กถาย สาธุกํ มนสิการธมฺมกถาย ยา เทสนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ เวเนยฺยสนฺตาเน นิกฺขิปติ ปติฏฺเปติ ปกาเรน าเปติ, ตสฺมา นิกฺเขปปฺตฺติ, ตาย ปฺตฺติยา ธมฺมํ เทเสตีติ อตฺโถ. ‘‘ยา ปฺตฺติ ‘ปกติกถาย เทสนา’ติ วุตฺตา, กตมา สา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –‘‘อิติ ‘ปกติกถาย เทสนา’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชิตุํ ‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘จตฺตาริ สจฺจานี’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓๙) วุตฺตํ. ตตฺถ เทสนาเทเสตพฺพสฺส เภทภาเวปิ อเภโทปจาเรน ‘‘เทสนา จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ วุตฺตํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ ปฺตฺติ เทสนา นามาติ อตฺโถ.

‘‘กถํ ตํ สจฺจปฺตฺตึ ภควา อาหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา ภควา อาหา’’ติ วุตฺตํ. ยถา เยน ปกาเรน ภควา ยํ ยํ ปฺตฺตึ อาห, ตถา เตน ปกาเรน สา ปฺตฺติ ชานิตพฺพา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยํ ปฺตฺตึ ภควา อาห, อยํ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ปฺตฺติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิกฺเขปปฺตฺติ, ฉนฺนํ ธาตูนํ นิกฺเขปปฺตฺติ, อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ นิกฺเขปปฺตฺติ, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ นิกฺเขปปฺตฺติ, ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปฺตฺตีติ โยชนา กาตพฺพา. ขนฺธธาตุอายตนินฺทฺริยานิ จ โลกิยาเนว. ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามตฺถตาสามฺเน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตา. ทสนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสชีวิตมนเวทนินฺทฺริยานํ ทสนฺนํ. อนุภวนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา เวทนินฺทฺริยํ เอกนฺติ คหิตํ, สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปน มคฺคปริยาปนฺนตฺตา น คหิตานิ.

กพฬีกาเรติ านูปจาเรน โวหริเต โอชาสงฺขาเต อาหาเร, ราโค อริยมคฺเคน อปฺปหาตพฺพตฺตา อนุสยวเสน, อาสาวเสน วา ปตฺถนาวเสน วา อตฺถิ นนฺที. อตฺถิ ตณฺหาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปติฏฺิตํ วิรุฬฺหนฺติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาปตฺติยา ปติฏฺิตตฺตา ปติฏฺิตฺเจว วิรุฬฺหฺจาติ คเหตพฺพํ. สงฺขารานนฺติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺตกสฺส ภวสฺส อภินิพฺพตฺติเหตุกานํ สงฺขารานํ. ชาติชรามรณนฺติ อภินิพฺพตฺตนลกฺขณา ชาติ, น อุปฺปาโทว, ปริปากลกฺขณา ชรา, น ิติเยว, เภทนลกฺขณํ มรณํ, น ภงฺคเมว. เตน วุตฺตํ ‘‘สโสกํ สทรํ สอุปายาส’’นฺติ.

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค…เป… วทามี’’ติ อยํ ปฺตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จ ปภวสฺส ปฺาปนโต ปภวปฺตฺติ นาม.

วฏฺฏวเสน ปฺตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ วิวฏฺฏวเสน ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กพฬีกาเร…เป… อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ อยํ ปฺตฺติ ทุกฺขสฺส ปริฺาย จ ปฺาปนโต ปริฺาปฺตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปฺาปนโต ปหานปฺตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม.

๔๐. วิวฏฺฏวเสน ปฺตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ สมฺมสนวเสน ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ…เป… ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ อยํ ปฺตฺติ มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริฺาย จ ปฺาปนโต ปริฺาปฺตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปฺาปนโต ปหานปฺตฺติ นาม, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม.

สมฺมสนวเสน ปฺตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ อุปาทานกฺขนฺธวเสน ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘รูปํ, ราธ, วิกิรถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘รูปํ, ราธ, วิกิรถ…เป… นิพฺพาน’’นฺติ อยํ ปฺตฺติ ตณฺหาสงฺขาตสฺส โรธสฺส นิโรธสฺส จ ปฺาปนโต นิโรธปฺตฺติ นาม, อสฺสาทสฺส นิพฺพิทาย จ ปฺาปนโต นิพฺพิทาปฺตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริฺาย จ ปฺาปนโต ปริฺาปฺตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปฺาปนโต ปหานปฺตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม.

‘‘รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณานิ วิกิรนฺโต วิทฺธํเสนฺโต วิกีฬนิยํ กโรนฺโต ปฺาย ตณฺหากฺขยาย ปฏิปชฺชนฺโต กึ ปชานาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตีติ…เป… นิโรธคามินิปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ อยํ ปฺตฺติ สจฺจานํ ปฏิเวธสฺส ปฺาปนโต ปฏิเวธปฺตฺติ นาม, ทสฺสนภูมิยา นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, โสตาปตฺติผลสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม. ‘‘โส ‘อิเม อาสวา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อาสวา อเสสํ นิรุชฺฌนฺตี’ติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ อยํ ปฺตฺติ ขเยาณสฺส อุปฺปาทสฺส จ ปฺาปนโต อุปฺปาทปฺตฺติ นาม, อนุปฺปาเทาณสฺส โอกาสสฺส จ ปฺาปนโต โอกาสปฺตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริฺาย จ ปฺาปนโต ปริฺาปฺตฺติ นาม, สมุทยสฺส ปหานสฺส จ ปฺาปนโต ปหานปฺตฺติ นาม, วีริยินฺทฺริยสฺส อารมฺภสฺส จ ปฺาปนโต อารมฺภปฺตฺติ นาม, อาสาฏิกานํ อาหฏนาย จ ปฺาปนโต อาหฏนาปฺตฺติ นาม, ภาวนาภูมิยา นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อภินิฆาตสฺส จ ปฺาปนโต อภินิฆาตปฺตฺติ นาม.

๔๑. วฏฺฏวเสน วา วิวฏฺฏวเสน วา ธมฺมสมฺมสนวเสน วา อุปาทานกฺขนฺธวเสน วา ปชานนวเสน วา สจฺเจสุ นานาวิโธ ปฺตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ เตปริวฏฺฏวเสน สจฺเจสุ ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เตปริวฏฺฏวเสน สจฺเจสุ ปฺตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘เอวํ วฏฺฏวิวฏฺฏมุเขน สมฺมสนอุปาทานกฺขนฺธมุเขเนว สจฺเจสุ ปฺตฺติวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตปริวฏฺฏวเสน ทสฺเสตุํ ‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม ภิกฺขเว’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๑) วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ ปริชานนโต ปฏฺาย. อนนุสฺสุเตสูติ ปริชานนวเสน อนนุสฺสุเตสุ จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ. จกฺขุนฺติ ปมํ นิพฺพานทสฺสนฏฺเน จกฺขุ นาม. ยถาสภาวโต กิจฺจปริชานนฏฺเน สจฺฉิกิริยปริชานนฏฺเน าณํ นาม. ยถาสภาวโต กิจฺจปริชานนาทีนํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปชานนฏฺเน ปฺา นาม. ตถา วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชา นาม. อาโลโกภาสกรณฏฺเน อาโลโก นาม. อิทํ จกฺขาทิกํ สพฺพํ ปฺาเววจนเมว. ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม ภิกฺขเว…เป… อุทปาที’’ติ อยํ ปฺตฺติ สจฺจานํ เทสนาย ปฺาปนโต เทสนาปฺตฺติ นาม, สุตมยิยา ปฺาย นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม, ธมฺมจกฺกสฺส ปวตฺตนาย จ ปฺาปนโต ปวตฺตนาปฺตฺติ นาม.

‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ…เป… อุทปาที’’ติ อยํ ปฺตฺติ มคฺคสฺส ภาวนาย ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, จินฺตามยิยา ปฺาย นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, อฺินฺทฺริยสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม.

‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริฺาตํ…เป… อุทปาที’’ติ อยํ ปฺตฺติ มคฺคสฺส ภาวนาย ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, ภาวนามยิยา ปฺาย นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, อฺาตาวิโน อินฺทฺริยสฺส สจฺฉิกิริยาย จ ปฺาปนโต สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นาม, ธมฺมจกฺกสฺส ปวตฺตนาย จ ปฺาปนโต ปวตฺตนาปฺตฺติ นาม.

เตปริวฏฺฏวเสน สจฺเจสุ นานาวิโธ ปฺตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ กุสลากุสลาทิวเสน เทสิตธมฺมสฺส ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ธมฺมจกฺกสุตฺเต ปฺตฺติเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ตุลมตุลฺจาติอาทิคาถาย กถํ ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตุลมตุลฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตุลียติ ปริจฺฉิชฺชียตีติ ตุลํ, กามาวจรกมฺมํ, นตฺถิ ตุลํ สทิสํ อฺํ โลกิยกมฺมํ อสฺส มหคฺคตกมฺมสฺสาติ อตุลํ, รูปารูปาวจรกมฺมํ. ปุนพฺภวํ สมฺภวติ เอเตน สงฺขาเรนาติ สมฺภโว, ตํ สมฺภวํ. ปุนพฺภวํ สงฺขโรตีติ ภวสงฺขาโร. อชฺฌตฺเต วิปสฺสนาวเสน รมตีติ อชฺฌตฺตรโต. สมถวเสน สมาธิยตีติ สมาหิโต. อตฺตนิ สมฺภวตีติ อตฺตสมฺภโว, ตํ อตฺตสมฺภวํ. มุนิ สมฺพุทฺโธ สมฺภวํ ภวสงฺขารํ ตุลฺจ อตุลฺจ อวสฺสชิ, อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต กวจํ อภินฺทิ อิว, เอวํ อตฺตสมฺภวํ อภินฺทิ ปทาลยีติ โยชนา กาตพฺพา. อถ วา มุนิ สมฺพุทฺโธ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา, นิพฺพานํ ปน นิจฺจํ สุขํ อสงฺขตํ อวิปริณามธมฺม’’นฺติ ตุลํ ตุลยนฺโต อตุลํ นิพฺพานํ ทิสฺวา สมฺภวํ ภวสงฺขารํ อริยมคฺเคน อวสฺสชิ. กถํ อวสฺสชิ? โส หิ มุนิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต จ หุตฺวา, สมถวเสน อุปจารปฺปนาสุ สมาหิโต จ หุตฺวา กวจํ อภินฺทิ อิว, เอวํ อตฺตสมฺภวํ อตฺตนิ สฺชาตํ กิเลสํ อภินฺทิ ปทาลยิ, กิเลสาภาเวน กมฺมฺจ ชหีติ คาถาตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภว’’นฺติ ปฺตฺติ สพฺพธมฺมานํ อภิฺาย ปฺาปนโต อภิฺาปฺตฺติ นาม, ธมฺมปฏิสมฺภิทาย นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, ‘‘ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนี’’ติ ปฺตฺติ สมุทยสฺส ปริจฺจาคสฺส จ ปฺาปนโต ปริจฺจาคปฺตฺติ นาม, ทุกฺขสฺส ปริฺาย จ ปฺาปนโต ปริฺาปฺตฺติ นาม, ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ ปฺตฺติ กายคตาย สติยา ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม, จิตฺเตกคฺคตาย ิติยา จ ปฺาปนโต ิติปฺตฺติ นาม, ‘‘อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ ปฺตฺติ จิตฺตสฺส อภินิพฺพิทาย จ ปฺาปนโต อภินิพฺพิทาปฺตฺติ นาม, สพฺพฺุตาย อุปาทานสฺส จ ปฺาปนโต อุปาทานปฺตฺติ นาม, อวิชฺชาณฺฑโกสานํ ปทาลนาย จ ปฺาปนโต ปทาลปฺตฺติ นาม, ‘‘ยถาวุตฺโต ปฺตฺติปฺปเภโท เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถาวุตฺตสฺส ปฺตฺติปฺปเภทสฺส สมฺภวโต ภควา ยํ ‘‘ตุลมตุล’’นฺติอาทิคาถมาห, ตถาสมฺภวโต ยถาวุตฺตาย คาถาย ยถาวุตฺโต ปฺตฺติปฺปเภโท สทฺทหิตพฺโพติ.

‘‘ตุลมตุลฺจา’’ติอาทิคาถายํ ปฺตฺติปฺปเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต.

‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;

กามา หิ โลเก สงฺโคติ ตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข’ติ. –

คาถายํ ปน กถํ ปฺตฺติเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โย อารทฺธวิปสฺสโก ชนฺตุ ยโตนิทานํ สพฺพํ เตภูมกํ เหตุผลํ ทุกฺขํ อทฺทกฺขิ, โส อารทฺธวิปสฺสโก ชนฺตุ กาเมสุ กถํ นเมยฺย นเมตุํ นารหติ. กามา โลเก ‘‘สงฺโค’’ติ หิ ยสฺมา ปสฺสิตพฺพา, ตสฺมา นเมตุํ นารหติ, อิติ เอตํ ทุกฺขภาวํ ทุกฺขเหตุภาวํ ตฺวา เตสํ กามานํ วินยาย วูปสมาย สติมา กายคตาสติสมฺปนฺโน ตีณิ สิกฺขานิ สิกฺเข สิกฺเขยฺยาติ คาถาตฺโถ สงฺเขเปน วิฺาตพฺโพ. อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๑) ปน วิตฺถาเรน สํวณฺณิโต.

‘‘โย ทุกฺข’’นฺติ ปฺตฺติ ทุกฺขสฺส เววจนสฺส จ ปริฺาย จ ปฺาปนโต เววจนปฺตฺติ, ปริฺาปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ ปฺตฺติ สมุทยสฺส ปภวสฺส จ ปหานสฺส จ ปฺาปนโต ปภวปฺตฺติ เจว ปหานปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘อทฺทกฺขี’’ติ ปฺตฺติ าณจกฺขุสฺส เววจนสฺส จ ปฏิเวธสฺส จ ปฺาปนโต เววจนปฺตฺติ เจว ปฏิเวธปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺยา’’ติ ปฺตฺติ กามตณฺหาย เววจนสฺส จ อนภินิวิสสฺส จ ปฺาปนโต เววจนปฺตฺติ เจว อนภินิเวสปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘กามา หิ โลเก สงฺโคติ ตฺวา’’ติ ปฺตฺติ กามานํ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนสฺส จ ปฺาปนโต ทสฺสนปฺตฺติ นาม. กามา หิ อนตฺถชานนโต ปจฺจตฺถิกสทิสา.

‘‘กีทิสา หุตฺวา อนตฺถชนกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กามา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กามา ราคคฺคิอาทีหิ อนฺโตทยฺหนโต องฺคารกาสูปมา จ, ปูติภาวาปชฺชนโต มํสเปสูปมา จ, พหิ อฺเน ทยฺหนโต ปาวกกปฺปา ชลิตคฺคิกฺขนฺธูปมา จ, ปติฏฺานาภาวโต ปปาตูปมา จ, วิสสทิเสหิ โทสาทีหิ ปรหึสนโต อุรโคปมา จ. ‘‘เตสํ สตีมา’’ติ ปฺตฺติ ปหานาย อปจยสฺส จ ปฺาปนโต อปจยปฺตฺติ นาม, กายคตาย สติยา นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, มคฺคสฺส ภาวนาย จ ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม. ‘‘วินยาย สิกฺเข’’ติ ปฺตฺติราควินยสฺส โทสวินยสฺส โมหวินยสฺส ปฏิเวธสฺส จ ปฺาปนโต ปฏิเวธปฺตฺติ นาม. ‘‘ชนฺตู’’ติ ปฺตฺติ โยคิสฺส เววจนสฺส จ ปฺาปนโต เววจนปฺตฺติ นาม.

‘‘ชนฺตูติ สามฺสตฺตวาจโก สทฺโท กสฺมา โยคิวาจโกติ วิฺาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โยคี ยทา ยสฺมึ กาเล กามา สงฺโคติ ปชานาติ, ตทา ตสฺมึ กาเล โส โยคี กามานํ อนุปฺปาทาย กุสเล ธมฺเม กายคตาสติอาทีหิ อุปฺปาทยติ, โส กุสเล ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต โยคี อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมติ กุสลวีริยํ กโรติ, ตสฺมา โยคีวาจโก ชนฺตุสทฺโทติ วิฺาตพฺโพ. ‘‘ชนฺตู’’ติ อยํ ปฺตฺติ อปฺปตฺตสฺส กุสลสฺส ฌานธมฺมาทิกสฺส ปตฺติยา วายามสฺส จ ปฺาปนโต วายามปฺตฺติ นาม, โอรมตฺติกาย อสนฺตุฏฺิยา นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม. ‘‘โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมตี’’ติ อยํ ปฺตฺติ วายามปฺตฺติ, ‘‘เหตุโส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา วายมตีติ ปฺตฺติ กตมา ปฺตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โส อุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมึ ‘‘อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิมฺหิ. ‘‘โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา วายมตี’’ติ อยํ ปฺตฺติ ภาวนาย อปฺปมาทสฺส จ ปฺาปนโต อปฺปมาทปฺตฺติ นาม, วีริยินฺทฺริยสฺส นิกฺเขปสฺส จ ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม, กุสลานํ ธมฺมานํ อารกฺขสฺส จ ปฺาปนโต อารกฺขปฺตฺติ นาม, อธิจิตฺตสิกฺขาย ิติยา จ ปฺาปนโต ิติปฺตฺติ นาม. ‘‘เกน ยถาวุตฺตปฺปกาโร ปฺตฺติปฺปเภโท สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทาน’’นฺติอาทิคาถาย ปฺตฺติปฺปเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต.

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;

อุปธิพนฺธโน พาโล, ตมสา ปริวาริโต;

อสฺสิรี วิย ขายติ, ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจนนฺติ. –

คาถายํ ปน กถํ ปฺตฺติปฺปเภโท วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โมหสมฺพนฺธโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โมหสมฺพนฺธโนติ โมหเหตุเกหิ สํโยชเนหิ สมฺพนฺโธ. โลโกติ อปฺปหีนสํโยชโน สตฺตโลโก. ภพฺพรูโปว ทิสฺสตีติ อภพฺโพปิ อตฺตา ภพฺพรูโปว ภพฺพชาติโก วิย พาลานํ อวิปสฺสกานํ ทิสฺสติ. อุปธิพนฺธโนติ กิเลสูปธีหิ พนฺธิตพฺโพ. ยุ-ปจฺจโย หิ กมฺมตฺเถ วิหิโต. อุปธีสุ วา กิเลสานํ พนฺธนํ ยสฺส พาลสฺสาติ อุปธิพนฺธโน. ทฺเว อวฑฺฒิโย ลาติ คณฺหาตีติ พาโล. ตมสา สมฺโมเหน ปริวาริโต ปฏิจฺฉาทิโต ปณฺฑิตานํ วิปสฺสกานํ อสฺสิรี วิย สิรีวิรหิโต วิย ขายติ อุปฏฺาติ. ปสฺสโต ปฺาจกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺส ปณฺฑิตสฺส กิฺจนํ นตฺถีติ สงฺเขปตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติ ปฺตฺติ โมหสีเสน คหิตานํ วิปลฺลาสานํ เทสนาย ปฺาปนโต เทสนาปฺตฺติ นาม. ‘‘ภพฺพรูโปว ทิสฺสตี’’ติ ปฺตฺติ โลกสฺส วิปรีตสฺส วิปรีตากาเรน อุปฏฺหนฺตสฺส ปฺาปนโต วิปรีตปฺตฺติ นาม. ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปฺตฺติ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ ปภวสฺส ปฺาปนโต ปภวปฺตฺติ นาม. ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปฺตฺติ ปริยุฏฺานานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ พนฺธนกิจฺจสฺส ปฺาปนโต กิจฺจปฺตฺติ นาม. ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปฺตฺติ กิเลสานํ พนฺธนพลมูหนพลานํ ปฺาปนโต พลปฺตฺติ นาม. ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปฺตฺติ สงฺขารานํ วิรุหนาย ปฺาปนโต วิรุหนาปฺตฺติ นาม. ‘‘ตมสา ปริวาริโต’’ติ ปฺตฺติ อวิชฺชนฺธการสฺส เทสนาย ปฺาปนโต เทสนาปฺตฺติ นาม, อวิชฺชนฺธการสฺส เววจนสฺส จ ปฺาปนโต เววจนปฺตฺติ นาม. ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ปฺตฺติ ทิพฺพจกฺขุสฺส ทสฺสนกิริยาย ปฺาปนโต ทสฺสนปฺตฺติ นาม. ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ปฺตฺติ ปฺาจกฺขุสฺส นิกฺเขปสฺส ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม. ‘‘ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจน’’นฺติ ปฺตฺติ สตฺตานํ อริยานํ ปฏิเวธสฺส ปฺาปนโต ปฏิเวธปฺตฺติ นาม.

‘‘กตมํ กิฺจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ราโค กิฺจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ยถาวุตฺโต ปฺตฺติปฺปเภโท กถํ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถาวุตฺตสฺส ปฺตฺติปฺปเภทสฺส สมฺภวโต ภควา ยํ ‘‘โมหสมฺพนฺธโน’’ติอาทิมาห, ตถาสมฺภวโต ตาย คาถาย ยถาวุตฺโต ปฺตฺติปฺปเภโท คาถานุสาเรน สทฺทหิตพฺโพ.

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติอาทิคาถาย ปฺตฺติปฺปเภโท อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาต’นฺติอาทิปาสฺส ปฺตฺติปฺปเภโท กถํ วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬิมาห. ‘‘สา ปน ปาฬิ กิมตฺถํ ภควตา วุตฺตา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย? ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา นิพฺพานํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถิ นิพฺพาน’’นฺติ วจนํ สสวิสาณวจนํ วิย อนตฺถํ, โวหารมตฺตเมตนฺติ วทนฺตานํ มิจฺฉาวาทํ ภฺชิตุํ ภควตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา.

กุโตจิปิ อชาตตฺตา อภูตตฺตา อชาตํ อภูตํ. ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํ. สงฺขตาภาวโต อสงฺขตํ นิพฺพานํ อตฺถิ. เอตํ อชาตาทิกํ นิพฺพานํ โน เจ อภวิสฺส, เอวํ สติ นิสฺสรณํ น ปฺาเยถ, นิพฺพานสฺส จ อริยมคฺคผลานํ อารมฺมณตฺตา, มคฺคผลานฺจ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต, สมุจฺฉินฺทเนน จ ติวิธสฺส วฏฺฏสฺส อปวฏฺฏนโต อชาตาทิกํ นิพฺพานํ อตฺถิเยวาติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ…เป… อสงฺขต’’นฺติ อยํ ปฺตฺติ นิพฺพานสฺส เทสนาปฺตฺติ จ นิพฺพานสฺส เววจนปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘นยิธ ชาตสฺส…เป… ปฺาเยถา’’ติ อยํ ปฺตฺติ สงฺขตสฺส เววจนปฺตฺติ จ สงฺขตสฺส อุปนยนปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘ยสฺมา จ…เป… อสงฺขต’’นฺติ อยํ ปฺตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปฺตฺติ จ นิพฺพานสฺส โชตนาปฺตฺติ จ โหติ. ‘‘ยสฺมา ชาตสฺส…เป… ปฺายตี’’ติ อยํ ปฺตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปฺตฺติ จ มคฺคสฺส สํสารโต นิยฺยานิกปฺตฺติ จ นิสฺสรณปฺตฺติ จ โหตีติ ปฺตฺติวิเสโส ปณฺฑิเตหิ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺโพ.

‘‘ยถาวุตฺโต นิพฺพานสฺส ปฺตฺติปฺปเภโท เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต ปฺตฺติหาโร’’ติ อนุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

อิติ ปฺตฺติหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๒. โอตรณหารวิภงฺควิภาวนา

๔๒. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปฺตฺติหารวิภงฺเคน ปฺตฺติโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม โอตรโณ หารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร โอตรณหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร โอตรณหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพ.

ตตฺถ ปาเ ‘‘กตเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺมึ ปาเ อิเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย นิทฺธาเรตฺวา อิเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุทฺธนฺติ กามธาตุโต อุทฺธํ อุปริภาเค ปวตฺตาย รูปธาตุอรูปธาตุยา. อโธติ รูปธาตุโต เหฏฺาภาเค ปวตฺตาย กามธาตุยา. สพฺพธีติ สพฺพสฺมึ กามรูปอรูปธาตุมฺหิ. วิปฺปมุตฺโตติ ปฏิสนฺธิวเสน อปฺปวตฺตนโต วิปฺปมุตฺโต อเสกฺโข. อยํ เสกฺโข ทสฺสนมคฺเคน สกฺกายทิฏฺิยา สมุคฺฆาตตฺตา ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ อนานุปสฺสี วิหรติ. เอวํ เสกฺขาย วิมุตฺติยา เจว อเสกฺขาย วิมุตฺติยา จ เสกฺโข เจว อเสกฺโข จ อติณฺณปุพฺพํ โอฆํ อปุนพฺภวาย วิมุตฺโต อุทตารีติ คาถาตฺโถ คเหตพฺโพ.

ตสฺมึ คาถาปาเ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อุทฺธนฺติ รูปธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุทฺธนฺติ มนุสฺสโลกโต อุทฺธํ จาตุมหาราชิกาทโยปิ คหิตาติ อตฺถสมฺภวโต ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘รูปธาตุ อรูปธาตู’’ติ วุตฺตํ. อโธติ มนุสฺสภวโต อโธ จตฺตาโร อปายภูมิโย จ คหิตาติ อตฺถสมฺภวโต ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘กามธาตู’’ติ วุตฺตํ. สพฺพธีติ จตุภูมิเกติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘เตธาตุเก’’ติ วุตฺตํ. อยํ อเสกฺขา วิมุตฺตีติ วิมุตฺตสฺส อเสกฺขสฺส ยา วิราคตา อตฺถิ, อยมฺปิ วิราคตา อเสกฺขผลวิมุตฺติ. ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปาเ วุตฺตปฺปการา อยํ อเสกฺขา วิมุตฺติ นิทฺธาริตาติ อตฺโถ. นิทฺธาริตาย อเสกฺขาย วิมุตฺติยา ยานิ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานิ นิทฺธาริตานิ, ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภวนฺติ. อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อินฺทฺริเยหิ วิมุตฺติยา โอตรณา นาม ปเวสนา นาม.

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการกตฺตา, ปฺาปทฏฺานตฺตา วา วิชฺชา ภวนฺติ. วิชฺชุปฺปาทา ตาทิสาย วิชฺชาย อุปฺปาทา อุปฺปาทเหตุโต อวิชฺชานิโรโธ อวิชฺชาย นิโรโธ โหติ…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ, อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา นาม.

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ สทฺธาวีริเยหิ สีลสมฺภวโต, สติยา จ ปฺานุวตฺตกตฺตา. เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.

‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปาเ นิทฺธาเรตฺวา โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ ปาเ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรเณหิ โอตรตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสีติ อยํ สกฺกายทิฏฺิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โย อยํ เสกฺโข ‘‘อหมสฺมี’’ติ นานุปสฺสี, ตสฺส เสกฺขสฺส สกฺกายทิฏฺิยา โย สมุคฺฆาโต อตฺถิ, ยา สมุคฺฆาตสงฺขาตา สมุคฺฆาตวิมุตฺติ เสกฺขา วิมุตฺติ โหติ, ตสฺสา เสกฺขาย วิมุตฺติยา ยานิ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานิ นิทฺธาริตานิ, ตานิเยว เสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภวนฺติ. อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อินฺทฺริเยหิ โอตรณา นาม. เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.

๔๓. ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติอาทิคาถายํ โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิปาเ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิสฺสิตสฺส ปุคฺคลสฺส จลิตํ จลนํ อตฺถิ, อนิสฺสิตสฺส ปุคฺคลสฺส จลิตํ จลนํ นตฺถิ. จลิเต จลเน อสติ ปสฺสทฺธิ ภวติ, ปสฺสทฺธิยา สติ วิชฺชมานาย นติ น โหติ, นติยา อสติ อวิชฺชมานาย อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ อวิชฺชมานาย จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ อวิชฺชมาเน อิธ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อตฺตานํ เนว ปสฺสติ, หุรํ วา ฉสุ พาหิรายตเนสุ อตฺตานํ น ปสฺสติ, อุภยํ อนฺตเรน วชฺเชตฺวา ผสฺสาทิสมุทาเยสุ ธมฺเมสุ อตฺตานํ น ปสฺสติ, เอโสว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘อวิชฺชานิโรธา’’ติอาทิโก ทุกฺขสฺส อนฺโต อวสานํ กโรตีติ อตฺโถ.

นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ เอตฺถ ‘‘นิสฺสโย กติวิโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ นิสฺสโย นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทุวิเธสุ ตณฺหานิสฺสยทิฏฺินิสฺสเยสุ ยา เจตนา รตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา, อยํ เจตนาธมฺโม ตณฺหานิสฺสโย นาม. ยา เจตนา มูฬฺหสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา. อยํ เจตนาธมฺโม ทิฏฺินิสฺสโย นาม. สา ทุวิธา เจตนา ปน สงฺขารา นาม. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นิทฺธาริโต. อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา นาม.

ตตฺถาติ ตสฺมึ ตณฺหานิสฺสยทิฏฺินิสฺสเย ยา เวทนา รตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา, อยํ สุขา เวทนา. ยา เจตนา สมฺมูฬฺหสฺส ปุคฺคลสฺส นิทฺธาริตา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา. เยภุยฺเยน เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.

๔๔. ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิปาเ โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา.

‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา…เป…

ปิยํ น กยิราถ กุหิฺจิ โลเก’’ติ. –

คาถาปาเ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย เกจิ โสกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เย เกจิ โสกา วา ยา กาจิ ปริเทวิตา วา อเนกรูปา ยา กาจิ ทุกฺขา วา โลกสฺมึ สมฺภวนฺติ. เอเต โสกาทโย ปิยํ ปฏิจฺจ ปภวนฺติ, ปิเย อสนฺเต เอเต โสกาทโย น ภวนฺติ. ตสฺมา ปิเย อสนฺเต โสกาทีนํ อภาวโต เยสํ วีตโสกานํ กุหิฺจิ โลเกปิ นตฺถิ, เต วีตโสกา สุขิโน ภวนฺติ. ตสฺมา วีตโสกานํ สุขสมฺปนฺนตฺตา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน สปฺปุริโส กุหิฺจิ โลเก ปิยํ น กยิราถาติ คาถาตฺโถ.

‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ โลกสฺมิมเนกรูปา ปิยํ ปฏิจฺจ ปภวนฺติ เอเต’’ติ เอตฺถ ปาเ ยา เวทนา นิทฺธาริตา, อยํ ทุกฺขา เวทนา. เสสา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.

‘‘เย เกจิ โสกา’’ติอาทิคาถาปาเ โอตรณา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทิคาถาปาเ ‘‘กตเม นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ โอตรตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสํ คาถายํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว.

ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘ปีติมโน โหตี’’ติ ปาเ ยา ปีติมนตา วุตฺตา นิทฺธาริตา, อยํ ปีติมนตา อนุนโย โหติ. ‘‘สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ ปาเ ยํ รุปฺปนํ อาห, อิทํ รุปฺปนํ ปฏิฆํ โหติ, อนุนโย จ ปฏิฆฺจ นิทฺธาริตาติ อตฺโถ.

‘‘อนุนเย จ ปฏิเฆ จ นิทฺธาริเต กตโม ธมฺโม นิทฺธาริโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนุนโย ปฏิฆฺจ ปน ตณฺหาปกฺโข’’ติ วุตฺตํ. ตณฺหาปกฺโขติ ตณฺหาปกฺขตฺตา ตณฺหา นิทฺธาริตา. ‘‘อนุนโย ตณฺหาปกฺโข โหตุ, ปฏิฆํ ปน ตณฺหาปกฺขํ น สิยา’’ติ เจ วเทยฺย? ปฏิฆสฺส อตฺตสิเนหวเสน ปวตฺตนโต ปฏิฆมฺปิ ตณฺหาปกฺขํ โหติ. ‘‘ตณฺหาย นิทฺธาริตาย กตโม นิทฺธาริโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตณฺหาย จ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทสนฺนํ รูปายตนานํ ตณฺหาย ปทฏฺานตฺตา ทส รูปานิ อายตนานิ นิทฺธาริตานิ. อยํ วุตฺตปฺปการา โอตรณา อายตเนหิ โอตรณา นาม. สุตฺเต อาคตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย เตน สํวณฺณนาวิเสเสน นเยน นิทฺธาริตา, สุตฺตตฺถมุเขน วา นิทฺธาริตา, เตน…เป… นเยน นิทฺธาริเตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ โย สํวณฺณนานยวิเสโส ตทตฺถวาจกวเสน วา ตทตฺถาปกวเสน วา โอตรติ ปวิสติ สโมสรติ, โส สํวณฺณนานยวิเสโส โอตรโณ หาโร นามาติ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ. เสเสสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน โอตรณา คเหตพฺพา. ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิอตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต โอตรโณ หาโร’’ติ อนุสนฺธฺยาทิอตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

อิติ โอตรณหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๓. โสธนหารวิภงฺควิภาวนา

๔๕. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน โอตรณหารวิภงฺเคน โอตเรตพฺพา สุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม โสธนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร โสธนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘ยถา อายสฺมา อชิโต’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส โสธนหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพ. ‘‘กถํ ตตฺถ ปฺเห โสธโน หาโร วิฺาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา อายสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา เยน ปกาเรน อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ, ตถา เตน ปกาเรน วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห อยํ โสธโน หาโร วิฺาตพฺโพติ. ‘‘นิยเมตฺวา วิภเชหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘เกนสฺสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. คาถาตฺโถ วุตฺโตว.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ. –

ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตคาถายฺจ –

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา,)

วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ. –

วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตคาถายฺจาติ อิมาสุ ทฺวีสุ คาถาสุ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ อิมินา ปเทน ปฺเห ปุจฺฉิเต ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ อิมินา ปเทน ภควา ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปทํ ตทตฺเถ อฺาณสํสยาทิมลานํ อปนยเนน โสเธติ. ตทตฺเถ หิ วิสฺสชฺชิเต อฺาณสํสยาทีนํ อภาวโต อตฺโถ โสธิโต นาม, อตฺเถ จ โสธิเต ปทมฺปิ โสธิตํเยว. เตนาห อฏฺกถายํ – ‘‘ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๕), ฏีกายฺจ ‘‘ตพฺพิสยอฺาณสํสยาทิมลาปนยเนน โสเธตี’’ติ วุตฺตํ. โน จ อารมฺภนฺติ ปุจฺฉิตุํ อารภิตพฺพํ สพฺพคาถาปทํ, คาถาตฺถํ วา, าตุํ อิจฺฉิตสฺส สพฺพสฺส อตฺถสฺส วิสฺสชฺชนวเสน อปริโยสิตตฺตา ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ เอตฺตเกเนว ปเทน โสเธติ. เสเสสุปิ เอส นโย.

‘‘กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ อิมินา ปเทน ปฺเห ปุจฺฉิเต ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปเทน ภควตา อารมฺโภ าตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ สุทฺโธ โสธิโต โหติ. เสสคาถาสุปิ เอเสว นโย.

ยตฺถ ปฺเห เอวํ นิรวเสสวิสฺสชฺชนวเสน อารมฺโภ สุทฺโธ โสธิโต ภวติ, โส ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โสธิโต ภวติ. ยตฺถ ปฺเห เอวํ นิรวเสสวิสฺสชฺชนวเสน อารมฺโภ ยาว อสุทฺโธ อโสธิโต ภวติ, ตาว โส ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โสธิโต น ภวตีติ โยชนา. ‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทฺยตฺโถ เจว ‘‘นิยุตฺโต โสธโน หาโร’’ติ อนุสนฺธฺยาทฺยตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

อิติ โสธนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๔. อธิฏฺานหารวิภงฺควิภาวนา

๔๖. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน ปฺหาทโย โสธิตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อธิฏฺานหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปฏินิทฺเทสโต อธิฏฺาโน หาโร อธิฏฺานหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เย ตตฺถ นิทฺทิฏฺา, ตถา เต ธารยิตพฺพา’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺานหารวิภงฺโค นามาติ คเหตพฺโพ.

‘‘เย ธมฺมา สุตฺเตสุ เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ นิทฺทิฏฺา, เต ธมฺมา กึ ปน ตเถว ธารยิตพฺพา, อุทาหุ อฺถาปิ วิกปฺปยิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ เย ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ นิทฺทิฏฺา, เต ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา ตถา เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ ธารยิตพฺพา อุปลกฺขิตพฺพา, น อฺถา วิกปฺปยิตพฺพา.

‘‘สามฺกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต กตมา เอกตฺตตา, กตมา เวมตฺตตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขนฺติ เอกตฺตตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา ทุกฺขสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ ทุกฺขสามฺตา ทุกฺขสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิตา ‘‘ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา…เป... วิฺาณํ ทุกฺข’’นฺติ ชาติอาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา ทุกฺขวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ ทุกฺขวิเสสตา ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา นาม. ตตฺถาติ เย ทุกฺขาทโย ธมฺมา สุตฺเต วุตฺตา, ตตฺถ เตสุ ทุกฺขาทีสุ อตฺเถสุ.

ทุกฺขสมุทโยติ ‘‘ตณฺหา โปโนภวิกา’’ติ วิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สมุทยสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ สมุทยสามฺตา สมุทยสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม สมุทโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยายํ ตณฺหา…เป… วิภวตณฺหา’’ติ วิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา สมุทยวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ สมุทยวิเสสตา สมุทยสฺส เวมตฺตตา นาม.

ทุกฺขนิโรโธติ ‘‘ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ’’ติ วิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา นิโรธสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ นิโรธสามฺตา นิโรธสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา นิโรธวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ นิโรธวิเสสตา นิโรธสฺส เวมตฺตตา นาม.

ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ? ปฏิปทาติ สมฺมาทิฏฺิอาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา นิโรธคามินิปฏิปทาสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ นิโรธคามินิปฏิปทาสามฺตา มคฺคสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อยเมว อริโย…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ สมฺมาทิฏฺิอาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทตา มคฺคสฺส เวมตฺตตา นาม.

มคฺโคติ นิรยคามิมคฺคาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สามฺมคฺคตา วุตฺตา, สา อยํ สามฺมคฺคตา มคฺคสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม มคฺโค’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิรยคามี มคฺโค…เป… นิพฺพานคามี มคฺโค’’ติ นิรยคามิมคฺคาทิวิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสมคฺคตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสมคฺคตา มคฺคสฺส เวมตฺตตา นาม.

นิโรโธติ ปฏิสงฺขานิโรธาทิวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา ยา สามฺนิโรธตา วุตฺตา, สา อยํ สามฺนิโรธตา นิโรธสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม นิโรโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปฏิสงฺขานิโรโธ…เป… สพฺพกิเลสนิโรโธ’’ติ ปฏิสงฺขานิโรธาทิวิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสนิโรธตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสนิโรธตา นิโรธสฺส เวมตฺตตา นาม.

รูปนฺติ จาตุมหาภูติกาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สามฺรูปตา วุตฺตา, สา อยํ สามฺรูปตา รูปสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมํ รูป’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จาตุมหาภูติกํ…เป… วาโยธาตุยา จิตฺตํ วิราเชตี’’ติ จาตุมหาภูติกาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสรูปตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสรูปตา รูปสฺส เวมตฺตตา นาม.

๔๘. อวิชฺชาติ ทุกฺเขอฺาณาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา อวิชฺชาสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ อวิชฺชาสามฺตา อวิชฺชาย เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺฆี โมโห อกุสลมูล’’นฺติ ทุกฺเขอฺาณาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา อวิชฺชาวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ อวิชฺชาวิเสสตา อวิชฺชาย เวมตฺตตา นาม.

วิชฺชาติ ทุกฺเขาณาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา วิชฺชาสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ วิชฺชาสามฺตา วิชฺชาย เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมา วิชฺชา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ…เป… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติ ทุกฺเขาณาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา วิชฺชาวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ วิชฺชาวิเสสตา วิชฺชาย เวมตฺตตา นาม.

สมาปตฺตีติ สฺาสมาปตฺยาทิวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา ยา สามฺสมาปตฺติตา วุตฺตา, สา สามฺสมาปตฺติตา สมาปตฺติยา เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมา สมาปตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สฺาสมาปตฺติ อสฺาสมาปตฺติ…เป… นิโรธสมาปตฺตี’’ติ สฺาสมาปตฺยาทิวิเสสํ อเปกฺขิตฺวา ยา วิเสสสมาปตฺติตา วุตฺตา, สา อยํ วิเสสสมาปตฺติตา สมาปตฺติยา เวมตฺตตา นาม.

ฌายีติ เสกฺขฌายีอาทิวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา ยา ฌายีสามฺตา วุตฺตา, สา ฌายีสามฺตา ฌายิโน เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม ฌายี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถิ เสกฺโข ฌายี, อตฺถิ อเสกฺโข ฌายี…เป… ปฺุตฺตโร ฌายี’’ติ เสกฺขฌายีอเสกฺขฌายีอาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา ฌายีวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ ฌายีวิเสสตา ฌายิโน เวมตฺตตา นาม.

สมาธีติ สรณสมาธฺยาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา สมาธิสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ สมาธิสามฺตา สมาธิโน เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม สมาธี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สรโณ สมาธิ, อรโณ สมาธิ…เป… มิจฺฉาสมาธิ, สมฺมาสมาธี’’ติ สรณสมาธฺยาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา สมาธิวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ สมาธิวิเสสตา สมาธิโน เวมตฺตตา นาม.

ปฏิปทาติ อาคาฬฺหปฏิปทาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา ปฏิปทาสามฺตา วุตฺตา, อยํ ปฏิปทาสามฺตา ปฏิปทาย เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิปทา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาคาฬฺหปฏิปทา, นิชฺฌามปฏิปทา…เป… สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา’’ติ อาคาฬฺหปฏิปทาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา ปฏิปทาวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ ปฏิปทาวิเสสตา ปฏิปทาย เวมตฺตตา นาม.

กาโยติ นามกายาทิวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ยา กายสามฺตา วุตฺตา, สา อยํ กายสามฺตา กายสฺส เอกตฺตตา นาม. ‘‘ตตฺถ กตโม กาโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นามกาโย รูปกาโย…เป… อยํ นามกาโย’’ติ นามกายาทิวิเสสมเปกฺขิตฺวา ยา กายวิเสสตา วุตฺตา, สา อยํ กายวิเสสตา กายสฺส เวมตฺตตา นามาติ โยชนา กาตพฺพา. ปทตฺถาทิโก วิเสโส อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๗) วิตฺถารโต วุตฺโต.

วุตฺตปฺปการสฺส ทุกฺขสมุทยาทิกสฺส ธมฺมสฺส เอกตฺตตาทิลกฺขณํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา มยา วุตฺเตน ‘‘ทุกฺขนฺติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา’’ติอาทิวจเนน. โย ธมฺโมติ โย โกจิ ชาติชราพฺยาธฺยาทิวิเสสธมฺโม. ยสฺส ธมฺมสฺสาติ ตโต ชาติอาทิวิเสสธมฺมโต อฺสฺส ชราทิวิเสสธมฺมสฺส. สมานภาโวติ ชาติอาทิวิเสสธมฺเมน ชราทิวิเสสธมฺมสฺส ทุกฺขภาเวน สมานภาโว. ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ชราทิวิเสสธมฺมสฺส. เอกตฺตตายาติ ทุกฺขสมุทยตาทิสมานตาย ทุกฺขสมุทยาทิภาวานํ เอกีภาเวน. เอกีภวตีติ ชาติอาทิวิเสสเภเทน อเนโกปิ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติอาทินา เอกสทฺทาภิเธยฺยตาย เอกีภวติ. เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณ, เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉติ. ยสฺส ชาติอาทิธมฺมสฺส เยน เยน อภินิพฺพตฺตนปริปาจนาทิสภาเวน โย ชาติอาทิธมฺโม ชราทิธมฺเมน วิลกฺขโณ วิสทิโส โหติ, ตสฺส ชาติอาทิธมฺมสฺส เตน เตน อภินิพฺพตฺตนปริปาจนาทิสภาเวน โส ชาติอาทิธมฺโม ชราทิธมฺเมน เวมตฺตตํ วิสทิสตฺตํ คจฺฉติ, ทุกฺขสมุทยาทิภาเวน สมาโนปิ ชาติอาทิธมฺโม ชราทิธมฺมสฺส วิสิฏฺตํ คจฺฉตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

ทุกฺขสมุทยาทิธมฺมสฺส เอกตฺตเวมตฺตตา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘ตาย เอกตฺตเวมตฺตตาย กตฺถ ปุจฺฉิเต สติ อธิฏฺานํ วีมํสิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สุตฺตาทิเก ปุจฺฉิเต สติ วีมํสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สุตฺเต วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน สุตฺเต วา ปุจฺฉิเต, เวยฺยากรเณ วา ปุจฺฉิเต, คาถายํ วา ปุจฺฉิตายํ สติ อธิฏฺานํ วีมํสิตพฺพํ. ‘‘กึ วีมํสิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺเฉยฺย ‘‘เอกตฺตตาย ปุจฺฉติ กึ, อุทาหุ เวมตฺตตาย ปุจฺฉติ กิ’’นฺติ วีมํสิตพฺพนฺติ โยชนา. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘อิทานิ ตาว เอกตฺตเวมตฺตตาวิสเย นิโยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘สุตฺเต วา เวยฺยากรเณ วา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๘) วุตฺตํ. ‘‘กถํ ปุจฺฉิตํ, กถํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยทิ เอกตฺตตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เตนาหา’’ติอาทฺยานุสนฺธฺยาทิโก จ ‘‘นิยุตฺโต อธิฏฺาโน หาโร’’ติ อิมสฺส อนุสนฺธฺยาทิโก จ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.

อิติ อธิฏฺานหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๕. ปริกฺขารหารวิภงฺควิภาวนา

๔๙. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภงฺเคน ทุกฺขสจฺจาทีนํ เอกตฺตตาทโย วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริกฺขารหารวิภงฺโค นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร ปริกฺขารหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร’’ติอาทิโก ปริกฺขารภูตสฺส เหตุโน เจว ปจฺจยสฺส จ วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขารวิภงฺโค นาม.

‘‘กตโม สํวณฺเณตพฺโพ ปริกฺขาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย เหตุปจฺจยปฺปกาโร ธมฺโม ยํ ผลภูตํ ธมฺมํ ชนยติ ชเนติ, ตสฺส ผลธมฺมสฺส โส เหตุปจฺจยปฺปกาโร ธมฺโม ปริกฺขาโร นาม. ‘‘กึลกฺขโณ ปริกฺขาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ลกฺขณวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กึลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘ตตฺถ ‘โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร’ติ สงฺเขปโต ปริกฺขารลกฺขณํ วตฺวา ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘กึลกฺขโณ’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๙) วุตฺตํ. ‘‘กิตฺตกา ธมฺมา ชนยนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา ชนยนฺติ เหตุ จ ปจฺจโย จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เหตุปิ การณํ, ปจฺจโยปิ การณํ, ตสฺมา การณาเยว เกน ลกฺขเณน ทฺวิธา วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กึลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชนิตพฺพผลโต อฺเหิ ผเลหิ อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สพฺพผเลหิ สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย, อิมินา วิเสสลกฺขเณน ทฺวิธา วตฺตพฺพาติ อตฺโถ. ‘‘สาธารณาสาธารณวิเสโส กีทิโส ภเว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา กึ ภเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยถา องฺกุรสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา โย สาธารณาสาธารณวิเสโส อตฺถิ, ตถา โส สาธารณาสาธารณวิเสโส กึ วิย ภเวติ อตฺโถ. องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ ยถา, ตถา เหตุ ผลสฺส นิพฺพตฺติยา อสาธารโณ ภเว. ปถวี จ อาโป จ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา สาธารณา ภวนฺติ ยถา, ตถา ปจฺจโย ผลสฺส นิพฺพตฺติยา สาธารโณ ภเว. สพฺพผลสฺส ปจฺจยตฺตา องฺกุรสฺส พีชํ อสาธารณํ ชนกํ เหตุ. ‘‘กถํ ปถวี, อาโป จ สาธารณา ชนกาติ สทฺทหิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘องฺกุรสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมํ สมานํ ผลํ ภวาเปตีติ สภาโว, โก โส? พีชํ เหตุเยว. ‘‘กึ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส พีชงฺกุโรปมาเยว ทสฺเสตพฺโพ, อุทาหุ อฺูปมายปิ ทสฺเสตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อฺาย อุปมายปิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมาย อุปมายปิ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส วิชานิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

พีชงฺกุราทีสุ พาหิเรสุ ปริกฺขารภูตานํ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ อชฺฌตฺติเกสุ วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อยฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘พาหิเรสุ ปริกฺขารภูโต เหตุปจฺจโย ยุตฺโต โหตุ, กถํ อชฺฌตฺติเกสุ ยุตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘เอวํ พาหิรํ เหตุปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌตฺติกํ ทสฺเสตุํ ‘อยฺหิ สํสาโร’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๙) วุตฺตํ. เหตุปจฺจเยหิ สห สํสาโร ภวตีติ สเหตุปจฺจโย. อยํ สํสาโร หิ ยสฺมา สเหตุปจฺจโย หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตสฺมา อชฺฌตฺติเกปิ ปริกฺขารภูโต เหตุปจฺจโย ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺโพติ อธิปฺปาโย.

โส อิมสฺส สํสารสฺส สเหตุปจฺจยตฺตํ ยทิ ภควตา วุตฺตํ, เอวํ สติ อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺพํ, ‘‘กถํ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวนฺติ อิมินา อวิชฺชาทินา เหตุปจฺจเยน สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สํสาโรติ นิพฺพตฺโตติ ภควตา สํสารสฺส สเหตุปจฺจยตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺมา สทฺทหิตพฺพํ. อวิชฺชาทโย สงฺขาราทีนํ ปจฺจโย โหตุ, ‘‘กตโม อวิชฺชาย เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตโม อวิชฺชาย ปจฺจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมา อวิชฺชา กตมาย อวิชฺชาย เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมา ปุริมิกา อวิชฺชา กตมา ปจฺฉิมิกา อวิชฺชา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส เหตุภูโต ปุริโม อวิชฺชานุสโย สมนนฺตโรว กึ, อุทาหุ ปรมฺปรเหตุปิ โหตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘พีชงฺกุโร วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. พีชงฺกุโรติ พีชานํ องฺกุโรติ พีชงฺกุโร, พีชานํ สมนนฺตรเหตุตาย องฺกุโร นิพฺพตฺตติ วิย. ยตฺถ รุกฺขาทิเก ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมึ รุกฺขาทิเก นิพฺพตฺตสฺส อสฺส ผลสฺส อิทํ พีชํ ปน ปรมฺปรเหตุตาย เหตุภูตํ ภวติ.

‘‘พีชํ ปน เอกํเยว โหติ, กถํ ทฺวิธา วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิโธ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, สมนนฺตรกาลปรมฺปรกาลเภเทน เหตุปิ ทุวิโธ โหติเยวาติ อตฺโถ. พีชภูโต เหตุ ทุวิโธ ยถา, เอวํ อวิชฺชาย เหตุภูโต อวิชฺชานุสโยปิ สมนนฺตรเหตุ จ ปรมฺปรเหตุ จาติ กาลเภเทน ทุวิโธ ภวติ, สมนนฺตโร อวิชฺชานุสโย สมนนฺตรสฺส อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส สมนนฺตรเหตุ โหติ. ปุริมตโร อวิชฺชานุสโย ปจฺฉิมตรสฺส อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส ปรมฺปรเหตุ โหติ. อิติ พีชภูโต อสาธารโณ เหตุ, ปถวีอาปาทิโก สาธารโณ ปจฺจโยติ วิเสโส ปากโฏ ยถา, เอวํ อวิชฺชานุสโย อสาธารโณ เหตุ, อโยนิโสมนสิกาโร สาธารโณ ปจฺจโยติ วิเสโส ทฏฺพฺโพ.

‘‘เอตฺตเกเนว เหตุปจฺจยานํ วิเสโส วตฺตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา วา ปน ถาลกฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘ยถา วา ปนาติอาทินาปิ เหตุปจฺจยวิภาคเมว ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ ถาลกฺจ วฏฺฏิ จ เตลฺจ ปทีปสฺส สภาวเหตุ สมานเหตุ น โหตีติ โยชนา. ‘‘ปทีปสฺส ปจฺจยภูตมฺปิ ถาลกาทิกํ สภาวเหตุ น โหตีติ กสฺมา สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘น หิ สกฺกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ อนคฺคิกํ อคฺคิรหิตํ ถาลกฺจ วฏฺฏิฺจ เตลฺจ ทีเปตุํ ชาเลตุํ หิ ยสฺมา น สกฺกา, ตสฺมา ปุริโม ปทีโป ปจฺฉิมสฺส ปทีปสฺส สภาวเหตุ โหติ วิย, เอวํ ถาลกาทิกํ สภาวเหตุ น โหติ. อิติ เอวํปกาโร สภาโว สมาโน ปทีโป เหตุ โหติ ยถา, ปรภาโว อสมาโน ถาลกาทิโก ปจฺจโย โหติ ยถา จ, ตถา อชฺฌตฺติโก สภาโว เหตุ โหติ, พาหิโร อสมาโน ปจฺจโย โหติ. ชนโก อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส เหตุ โหติ, ปริคฺคาหโก อุปตฺถมฺภโก ปจฺจโย โหติ. อฺเหิ ผเลหิ อสาธารโณ เหตุ โหติ, สพฺเพหิ ผเลหิ สาธารโณ ปจฺจโย โหตีติ โยเชตฺวา ปทีโปปมายปิ เหตุปจฺจยานํ ปากโฏ วิเสโส ทฏฺพฺโพติ อธิปฺปาโย.

เหตุปจฺจยปฺปเภทํ การณํ ปริกฺขาโรติ อาจริเยน วุตฺตํ, ตสฺส การณสฺส การณภาโว จ ผลาเปกฺโข โหติ, ตสฺมา ‘‘โย การณภาโว เยนากาเรน โหติ, กตโม โส การณภาโว, กตโม โส อากาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ‘‘ยํ ผลํ เยน วิเสเสน โหติ, กตมํ ตํ ผลํ, กตโม โส วิเสโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ‘‘การณผลานํ โย สมฺพนฺโธ โหติ, กตโม โส สมฺพนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา จ ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘อวุปจฺเฉทตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยมนุสนฺธฺยตฺโถ จ อฏฺกถายํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา การณํ ‘ปริกฺขาโร’ติ วุตฺตํ, การณภาโว จ ผลาเปกฺขาย, ตสฺมา การณสฺส โย การณภาโว ยถา จ โส โหติ, ยฺจ ผลํ, โย จ ตสฺส วิเสโส, โย จ การณผลานํ สมฺพนฺโธ, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘อวุปจฺเฉทตฺโถ’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๙) อิมินา วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.

ตตฺถ อวุปจฺฉินฺนสฺส เหตุปจฺจยสงฺขาตสฺส การณสฺส โย อนุปจฺเฉทตฺโถ อตฺถิ, โส อนุปจฺเฉทตฺโถ สนฺตติอตฺโถ โหติ ผเลน สมฺพนฺธตฺตา, ยฺจ การณํ อตฺตโน ผลสฺส ชนกํ อุปตฺถมฺภกํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, โส อนุปจฺฉินฺโน เอว นาม โหตีติ. ยฺจ ผลํ อฺสฺส การณํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตสฺมึ อนุปจฺฉินฺเน ตสฺส จ สนฺตติอตฺโถ โหติ. ยํ ปน ผลํ อฺสฺส ผลสฺส การณํ อหุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ อุปจฺฉินฺนํ โหติ, ยถา ตํ อรหโต จุติจิตฺตนฺติ. การณโต นิพฺพตฺตสฺส ผลสฺส โย นิพฺพตฺติอตฺโถ อตฺถิ, โส นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ โหติ. ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํ โย ปฏิสนฺธิอตฺโถ ปฏิสนฺทหนตฺโถ อตฺถิ, โส ปฏิสนฺธิอตฺโถ ปุนพฺภวตฺโถ ปุนพฺภวนตฺโถ โหติ. กิเลสานํ โย ปลิโพธตฺโถ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนตฺโถ อตฺถิ, โส ปลิโพธตฺโถ ปริยุฏฺานตฺโถ โหติ. กิเลสานํ มคฺเคน โย อสมุคฺฆาตตฺโถ อตฺถิ, โส อสมุคฺฆาตตฺโถ อนุสยตฺโถ โหติ. อวิชฺชาย จตุนฺนํ สจฺจานํ โย อสมฺปฏิเวธตฺโถ อตฺถิ, โส อสมฺปฏิเวธตฺโถ อวิชฺชตฺโถ โหติ. อรหตฺตมคฺเคน โย อปริฺาตตฺโถ อตฺถิ, โส อปริฺาตตฺโถ วิฺาณสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส พีชตฺโถ โหติ.

เอตฺตาวตา การณภาโว จ การณากาโร จ ผลฺจ ผลวิเสโส จ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปรมฺปรเหตุปจฺจยตฺโถ, กตโม จ สมฺพนฺธตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยตฺถ อวุปจฺเฉโท’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยตฺถ ยสฺสํ รูปารูปปวตฺติยํ อวุปจฺฉินฺนสฺส เหตุปจฺจยปฺปเภทสฺส การณสฺส โย อวุปจฺเฉโท อตฺถิ, โส อวุปจฺเฉโท ตตฺถ ติสฺสํ รูปารูปปวตฺติยํ สนฺตติ โหติ. ยตฺถ ยสฺสํ รูปารูปปวตฺติยํ ยา สนฺตติ อตฺถิ, สา สนฺตติตตฺถ รูปารูปปวตฺติยํ นิพฺพตฺติ โหตีติอาทินา โยเชตฺวา ปรมฺปรเหตุอาทิโก วิฺาตพฺโพ.

สีลกฺขนฺโธติ ปริสุทฺธสีลกฺขนฺโธ. สมาธิกฺขนฺธสฺสาติ มหคฺคตกฺขนฺธสฺส, สมาธิปฏฺาโน หิ มหคฺคตธมฺโม. ปฺากฺขนฺโธติ มคฺคผลปฺาปธานกฺขนฺโธ. โส หิ วิมุตฺติาณทสฺสนสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขณาณกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย โหติ. ติตฺถฺุตาทีนํ อตฺโถ ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺโตว.

สภาโว เหตูติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘กีทิโส โส สภาโว เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยถา วา ปน จกฺขุฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ ปฏิจฺจ นิสฺสยํ กตฺวา รูเป ปฏิจฺจ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ จกฺขาทีสุ จกฺขุนฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย อินฺทฺริยปจฺจยตาย จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโย, รูปารมฺมณํ ปุเรชาตารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย, อาโลโก สนฺนิสฺสยตาย อุปนิสฺสยตาย ปจฺจโย โหติ. โส ปจฺจโย โหนฺโต ผเลน จกฺขุวิฺาเณน อสมานตฺตา สภาโว เหตุ น โหติ, ปจฺจโย จ โหติ มนสิกาโร. กิริยมโนธาตุ ปน ผเลน จกฺขุวิฺาเณน วิฺาณภาเวน สมานตฺตา สภาโว เหตุ โหติ ยถา, เอวํ สงฺขารา นามกฺขนฺธภาเวน สมานตฺตา วิฺาณสฺส ปจฺจยา โหนฺตา สภาโว เหตุ โหนฺติ. วิฺาณํ นามรูเปน เอกสนฺตติวเสน สมานตฺตา นามรูปสฺส ปจฺจโย โหนฺตํ สภาโว เหตุ โหติ. อิมินา นเยน ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺสา’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ วุตฺตปฺปกาโร เหตุ, ปจฺจโย ชนโก, อุปตฺถมฺภโก จ โย โกจิ อุปนิสฺสโย พลวปจฺจโย โหติ, สพฺโพ โส เหตุปจฺจโย ชนกอุปตฺถมฺภโก ชนิตพฺพุปตฺถมฺภิยสฺส ผลสฺส ปริกฺขรณโต อภิสงฺขรณโต นิปฺปริยายโต ปริกฺขาโร นาม.

‘‘วุตฺตปฺปกาโร เหตุปจฺจโย ปริกฺขาโร นามาติ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน การณภูเตน สพฺพสฺส เหตุปจฺจยสฺส ปริกฺขารภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน สทฺทหิตพฺโพ, ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติ วจนํ นิสฺสาย ตุมฺเหหิ สลฺลกฺเขตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

‘‘เอตฺตโกว ปริกฺขาโร หาโร ยุฺชิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปริกฺขาโร หาโร’’ติ วุตฺตํ, โย โย ปริกฺขาโร หาโร ยุฺชิตพฺโพ, โส โส ปริกฺขาโร หาโร นีหริตฺวา ยุตฺโต ยุฺชิตพฺโพติ.

อิติ ปริกฺขารหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

๑๖. สมาโรปนหารวิภงฺควิภาวนา

๕๐. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปริกฺขารหารวิภงฺเคน สุตฺตตฺถานํ เหตุปจฺจโย วิภตฺโต, โส…เป… วิภงฺโค ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม สมาโรปนหารวิภงฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ นิทฺทิฏฺเสุ โสฬสสุ เทสนาหาราทีสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร สมาโรปนหารวิภงฺโค นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา’’ติอาทินิทฺเทสสฺส อิทานิ มยา วุจฺจมาโน ‘‘เอกสฺมึ ปทฏฺาเน ยตฺตกานิ ปทฏฺานานิ โอตรนฺตี’’ติอาทิโก วิตฺถารสํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปนหารวิภงฺโค นาม.

‘‘กิตฺตเก ปทฏฺาเน สุตฺเต วุตฺเต กิตฺตกานิ ปทฏฺานานิ สมาโรปยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอกสฺมึ ปทฏฺาเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกสฺมึ ปทฏฺาเน สุตฺเต วุตฺเต สติ อวุตฺตานิ ยตฺตกานิ ปทฏฺานานิ โอตรนฺติ สโมสรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ อวุตฺตานิ ปทฏฺานานิ สุตฺเต วุตฺตานิ วิย นิทฺธารณวเสน อาเนตฺวา เทสนาย อาโรปยิตพฺพานิ. ‘‘กานิ วิย สมาโรปยิตพฺพานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยถา อาวฏฺเฏ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาวฏฺเฏ หาเร เอกสฺมึ ปทฏฺาเน สุตฺเต วุตฺเต สติ สุตฺเต อวุตฺตานิ พหุกานิ ปทฏฺานานิ โอตรนฺติ, ตานิ พหุกานิ ปทฏฺานานิ ปริเยสิตพฺพานิ ยถา, เอวํ สมาโรปเน หาเรปิ พหุกานิ ปทฏฺานานิ เทสนาย สมาโรปยิตพฺพานีติ อตฺโถ.

‘‘เกวลํ ปน ปทฏฺานวเสเนว สมาโรปนา กาตพฺพา กึ, อุทาหุ อฺวเสนาปิ สมาโรปนา กาตพฺพา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อฺวเสนาปิ สมาโรปนา กาตพฺพา; ตสฺมา สมาโรปนา จตุพฺพิธา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ สมาโรปยิตพฺพสมาโรปนาสุ ปทฏฺานํ ปทฏฺานสมาโรปนา, เววจนํ เววจนสมาโรปนา, ภาวนา ภาวนาสมาโรปนา, ปหานํ ปหานสมาโรปนา, อิติ อิมินา ปเภเทน สมาโรปนา จตุพฺพิธา กาตพฺพา.

‘‘ตาสุ จตุพฺพิธาสุ สมาโรปนาสุ กตมา ปทฏฺานสมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ปทฏฺานสมาโรปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุตฺเต วุตฺเตน ปทฏฺาเนน สุตฺเต อวุตฺตานํ ปทฏฺานานํ สมาโรปนา กตมาติ ปุจฺฉติ.

สพฺพปาปสฺส อกุสลสฺส ยํ อกรณํ อกรณเหตุ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ สาสนํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท โหติ, อถ วา อกรณํ อกรณตฺถาย ยํ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท โหติ, น ยสฺส กสฺสจิ สาสนนฺติ อตฺโถ. อกรณนฺติ หิ สมฺปทานตฺเถ ปวตฺตํ ปจฺจตฺตวจนํ ยถา ‘‘กิสฺส อตฺถาย กิมตฺถ’’นฺติ. กุสลสฺส สมฺปทา สมฺปทาย ยํ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ. สจิตฺตปริโยทาปนํ สจิตฺตปริโยทาปนตฺถํ ยํ สาสนํ อตฺถิ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โหติ.

อิติ เอวํปกาเรน วุตฺตสฺส ตสฺส สาสนสฺส กึ ปทฏฺานนฺติ วิเสสสฺส วิเสสปทฏฺานํ ปุน ปุจฺฉติ. อิทํ สุจริตตฺตยํ สาสนสฺส โอวาทสฺส ปทฏฺานํ สุจริตตฺตเยน เหตุนา สาสนตฺตาติ ทฏฺพฺพํ ยถา ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทิ. ‘‘สุจริตตฺตเย ปทฏฺาเน วุตฺเต กตมํ ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยํ กายิกฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ขนฺธตฺตยํ สาสนสฺส ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพํ, ‘‘ขนฺธตฺตเย ปทฏฺาเน สมาโรปยิเต กตมํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ สมถวิปสฺสนาทฺวยํ สาสนสฺส ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพํ. ‘‘สมถวิปสฺสนาทฺวเย ปทฏฺาเน สมาโรปยิเต กตมํ ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สมถสฺส ผล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ผลทฺวยํ สาสนสฺส ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพํ.

สาสนสฺส ปทฏฺานานิ สมาโรปยิตพฺพานีติ อาจริเยน นิทฺธาเรตฺวา วิภตฺตานิ, อมฺเหหิ จ าตานิ, ‘‘อิทานิ กตมสฺส กตมํ ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วนํ วนถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ กามคุณปฺจกํ วนํ ตณฺหาภูตสฺส วนถสฺส ปทฏฺานํ ตณฺหาวตฺถุภาวโต, ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา นิมิตฺตคฺคาหสงฺขาตํ อิทํ วนํ ‘‘อโห จกฺขุ, อโห โสตํ, อโห ฆานํ, อโห ชิวฺหา, อโห กาโย’’ติ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุพฺยฺชนคฺคาหสงฺขาตสฺส วนถสฺส ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพํ. อปริฺาตํ ทฺวาทสายตนสงฺขาตํ อิทํ วนํ สํโยชนสงฺขาตสฺส วนถสฺส ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพํ, อายตนํ ปฏิจฺจ สํโยชนุปฺปชฺชนโต อนุสยสงฺขาตํ อิทํ วนํ ปริยุฏฺานสงฺขาตสฺส วนถสฺส ปทฏฺานํ สมาโรปยิตพฺพํ. ‘‘ปฺจกามคุณาทีนํ วนภาโว จ ตณฺหาทีนํ วนถภาโว จ เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ปฺจกามคุณาทีนํ วนภาเวน จ ตณฺหาทีนํ วนถภาเวน จ ภควา ‘‘เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน ภควโต วจเนน วจนานุสาเรน สทฺทหิตพฺโพติ. อยนฺติ อยํ ‘‘เอกสฺมึ ปทฏฺาเน’’ติอาทิสํวณฺณนา. ปทฏฺาเนนาติ เอเกเกน ปทฏฺาเนน. สมาโรปนาติ ตทฺปทฏฺานานํ สมาโรปนา. สมาโรเปนฺติ สมาโรปยิตพฺพานิ เอตาย สํวณฺณนายาติ สมาโรปนาติ วิคฺคโหติ. (๑)

๕๑. ปทฏฺาเนน สมาโรปนา อาจริเยน นิทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา เววจเนน สมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา เววจเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ จตูสุ ปทฏฺานสมาโรปนาทีสุ สมาโรปนาสุ เววจเนน เอเกเกน โรตทฺเววจนานํ สมาโรปนา กตมาติ ปุจฺฉติ. ‘‘ราควิราคา’’ติ จ ‘‘เจโตวิมุตฺตี’’ติ จ ‘‘เสกฺขผล’’นฺติ จ อิทํ วจนตฺตยํ อนาคามิผลตฺถตฺตา อนาคามิผลสฺส เววจนํ. ‘‘อวิชฺชาวิราคา’’ติ จ ‘‘ปฺาวิมุตฺตี’’ติ จ ‘‘อเสกฺขผล’’นฺติ จ อิทํ วจนตฺตยํ อรหตฺตผลตฺถตฺตา อรหตฺตผลสฺส เววจนํ. อิมินา นเยน เสเสสุ โยชนา กาตพฺพา. (๒)

เววจเนน สมาโรปนา อาจริเยน นิทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา ภาวนาย สมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา ภาวนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ จตูสุ ปทฏฺานสมาโรปนาทีสุ กตมาย เทสิตาย ภาวนาย กตเมสานํ อเทสิตานํ ภาวนาโรปนา กตมาติ ปุจฺฉติ. ยถา เยน ปกาเรน ยํ ภาวนํ ภควา ‘‘ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙, ๓๗๑, ๓๙๕, ๔๑๕) อาห, ตถา เตน ปกาเรน ตาย ภาวนาย ตทฺภาวนาปิ สมาโรปยิตพฺพาติ อตฺโถ.

‘‘ตสฺมาติหา’’ติอาทิปาเ ‘‘กึ ภาวนํ ภควา อาหา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อาตาปี’’ติ วจเนน วีริยินฺทฺริยํ ภควา อาห. ‘‘สมฺปชาโน’’ติ วจเนน ปฺินฺทฺริยํ ภควา อาห. ‘‘สติมา’’ติ วจเนน สตินฺทฺริยํ อาห. ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ วจเนน สมาธินฺทฺริยํ อาห. ‘‘เอวํ วุตฺเต กตมา ภาวนา สมาโรปยิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตาย วีริยินฺทฺริยาทิภาวนาย จตฺตาโร สติปฏฺานา สมาโรปยิตพฺพาติ อตฺโถ. เกน การเณน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ ปุจฺฉติ. จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยภาเวน, ภาเวตพฺพภาเวน วา เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ วิสฺสชฺเชติ. ‘‘เตสุ สมาโรปิเตสุ กตเม สมาโรปยิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จตูสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ สมาโรปยิตพฺเพสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ สมาโรปยิตพฺพาติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอวเมว สมาโรปยิตพฺพา.

ภาวนาย สมาโรปนา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา ปหาเนน สมาโรปนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ จตูสุ ปทฏฺานสมาโรปนาทีสุ กตเมน เทสิเตน ปหาเนน กตเมสํ อเทสิตานํ ปหานานํ กตมา สมาโรปนาติ ปุจฺฉติ. ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต อสุเภ ‘สุภ’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน กพฬีการาหารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสกามุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพา.

‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต ทุกฺเข ‘สุข’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน ผสฺสาหารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสภวุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพา.

‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต อนิจฺเจ ‘นิจฺจ’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน วิฺาณาหารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสทิฏฺุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพา.

‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต อนตฺตนิ ‘อตฺตา’ติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติ เทสิเตน ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน มโนสฺเจตนาหารปริฺาย? มโนสฺเจตนาหารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสอตฺตวาทุปาทานปฺปหานาทโยปิ สมาโรปยิตพฺพาติ อธิปฺปาโย. (๔)

ปหานหาโร ปน ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺโตเยวาติ อิธ น วทาม.

‘‘สุตฺเต เทสิเตน เอเกเกน ปทฏฺานาทิเกน อเทสิตานํ ปทฏฺานาทีนํ สมาโรปนภาโว เกน อมฺเหหิ วิชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทิมาห. เตน ตถา สมาโรปนภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน –

‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติ –

ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วจนานุสาเรน ตถา สมาโรปนภาโว ตุมฺเหหิ วิชานิตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘กึ ปน เอตฺตาวตา สมาโรปโน หาโร ปริปุณฺโณ, อฺโ นิยุตฺโต นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต สมาโรปโน หาโร’’ติ วุตฺตํ. สุตฺเต เทสิเตน นเยน ปทฏฺานาทิเกน อเทสิตานิ ปทฏฺานานิ สมาโรปยิตพฺพานิ ภวนฺติ, เตน เตน ปทฏฺานาทิเกน อเทสิตานํ ปทฏฺานาทีนํ สมาโรปโน หาโร นิยุตฺโต นิทฺธาเรตฺวา ยุฺชิตพฺโพติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อิติ สมาโรปนหารวิภงฺเค สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพ.

อิเม ยถาวุตฺตา โสฬส สํวณฺณนาวิเสสา สํวณฺเณตพฺพตฺเถสุ อฺาณสํสยานํ หรณโต อปนยนโต หารา นามาติ.

นิฏฺิตา หารวิภงฺควารวิภาวนา.

๑. เทสนาหารสมฺปาตวิภาวนา

๕๒. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารวิภงฺคาทิหารวิภงฺเคน อสฺสาทาทโย นานาสุตฺตตฺถา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารวิภงฺคาทิหารวิภงฺโค ปริปุณฺโณ.

‘‘โสฬส หารา ปมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ. (เนตฺติ. ๔ นยสงฺเขป) –

คาถา นิทฺเทสวาเร อาจริเยน วุตฺตา, ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส หารวิภงฺควารสฺส อาทิมฺหิ น วิภตฺโต, ‘‘กุหิฺจิ วิภตฺโต, หารสมฺปาเต วา วิภตฺโต กึ, อุทาหุ นยสมุฏฺานหาเร วา วิภตฺโต กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘หารสมฺปาเต วิภตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ ทฏฺพฺโพติ วิฺาปนตฺถํ ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

อถ วา สุปริกมฺมกตภูมิสทิเสสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ นานาสุตฺตปฺปเทเสสุ นานาวณฺณสุคนฺธปุปฺผสทิเส โสฬส หาเร สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา อาจริเยน วิภตฺตา, ตถา สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยสุวิจาริตชมฺพุนทาภรณสทิเสสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ นานาสุตฺตปฺปเทเสสุ นานาวิธรํสิชาลวิวิธมณิรตนสทิเส โสฬส หาเร สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวาว โสฬส หารา วิภตฺตา, มหาปถวึ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชสฺส ขาทาปนํ อติทุกฺกรํ วิย, นานาวิเธสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ ปรมตฺโถชาย โสฬสหิ หาเรหิ อติทุกฺกรขาทาปนสทิสํ วิฺาปนํ กโรนฺเตน จ โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสสฺส ปายาปนํ อติทุกฺกรํ วิย นานาวิเธสุ สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ ปรมตฺถมธุรสสฺส โสฬสหิ หาเรหิ อติทุกฺกรํ ปายาปนสทิสํ วิฺาปนํ กโรนฺเตน จ อาจริเยน อเนเกสุ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตปฺปเทเสสุ โสฬส หาเร สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘นานาวิธสุตฺตปฺปเทเสสุ เต สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตา กึ, อุทาหุ เอกสฺมิมฺปิ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตปฺปเทเส สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตา กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา เอกสฺมิมฺปิ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตปฺปเทเส สํวณฺณนาภาเวน โยเชตฺวา โสฬส หารา วิภตฺตาเยวาติ ตถา วิภชนฺโต ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิกํ หารสมฺปาตวารํ อาห.

นนุ หารสมฺปาตวารํ กเถตุกาเมน อาจริเยน ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิ วตฺตพฺพนฺติ เจ? นิทฺเทเส วุตฺตํ ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิกํ คาถํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา จ นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตา. หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ คาถํ ปโยเชติ อวิกิณฺณวิสยตฺตา. ตสฺมา ตํ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา หารสมฺปาตวาเร ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส ทฏฺพฺโพติ วิฺาปนตฺถํ ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิ วตฺตพฺพํเยวาติ. อฏฺกถายํ ปน –

เอวํ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นานาวณฺณานิ มุตฺตปุปฺผานิ ปกิรนฺโต วิย, สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิจาริเตสุ สุรตฺตสุวณฺณาลงฺกาเรสุ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลานิ วิวิธานิ มณิรตนานิ พนฺธนฺโต วิย, มหาปถวึ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ขาทาเปนฺโต วิย, โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสํ ปาเยนฺโต วิย จ อายสฺมา มหากจฺจาโน นานาสุตฺตปฺปเทเส อุทาหรนฺโต โสฬส หาเร วิภชิตฺวา อิทานิ เต เอกสฺมึเยว สุตฺเต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต หารสมฺปาตวารํ อารภิ. อารภนฺโต จ ยายํ นิทฺเทสวาเร –

‘‘โสฬส หารา ปมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ. –

คาถา วุตฺตา. ยสฺมา ตํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา, นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตา. อเนเกหิ สุตฺตปฺปเทเสหิ หารานํ วิภาคทสฺสนเมว หิ หารวิภงฺควาโร. หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชติ เอกสฺมึเยว สุตฺตปฺปเทเส โสฬส หาเร โยเชตฺวาว ตทนนฺตรํ นยสมุฏฺานสฺส กถิตตฺตา. ตสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตสฺสา นิทฺเทโส กุหึ ทฏฺพฺโพ? หารสมฺปาเตติ อาหา’’ติ –

วุตฺตํ. คาถาตฺโถ นิทฺเทสวิภาวนายํ วุตฺโตว. ‘‘โสฬส…เป… สุตฺต’’นฺติ ยา คาถา นิทฺเทเส อาจริเยน วุตฺตา, ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส กุหึ ทฏฺพฺโพ, หารวิภงฺคสฺส อาทิมฺหิ อาจริเยน น วิภตฺโต, หารสมฺปาเต วา ปจฺจามสิตฺวา วิภตฺโตติ ทฏฺพฺโพ กึ, อุทาหุ นยสมุฏฺาเน วา ปจฺจามสิตฺวา วิภตฺโตติ ทฏฺพฺโพ กินฺติ ปุจฺฉติ. หารสมฺปาเต ปจฺจามสิตฺวา วิภตฺโตติ ทฏฺพฺโพติ วิสฺสชฺชนา.

หารสมฺปาเต ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส ทฏฺพฺโพติ อาจริเยน วุตฺโต, โส หารสมฺปาโต เทสนาหารสมฺปาตเภเทน โสฬสวิโธ, ‘‘ตตฺถ กตโม หารสมฺปาโต เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมสฺมึ สุตฺเต สํวณฺเณตพฺเพ สํวณฺณนาภาเวน มยา วิภชิยมาโน หารสมฺปาตภูโต สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ ตถา วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ โสฬสวิเธ เทสนาหารสมฺปาตาทิเก หารสมฺปาเต. กตโม หารสมฺปาตภูโต สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ.

‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน, มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จ;

ถินมิทฺธาภิภูเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ. –

สุตฺเต ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ กึเทสยตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปมาทํ เทสยตี’’ติอาทิสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ วุตฺตํ โหติ. คาถาตฺโถ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๒) วิภตฺโต. โยชนตฺโถ ปน อรกฺขิเตน จิตฺเตน อรกฺขิตจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล มารสฺส มจฺจุโน วสํ คจฺฉติ. มิจฺฉาทิฏฺิหเตน วิปลฺลาเสน วิปลฺลาสสมงฺคี ปุคฺคโล มารสฺส วสํ คจฺฉติ. ถินมิทฺธาภิภูเตน สสงฺขาริกจิตฺเตน กุสีตจิตฺเตน ตํจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล มารสฺส กิเลสาทิมารสฺส วสํ คจฺฉตีติ.

‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’ติ ปเทน เทสิตํ ตํ ปมาทธมฺมชาตํ กสฺส ปท’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตํ มจฺจุโน ปท’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จาติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ กถํ วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยน วิปลฺลาเสน ยทา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, ตทา ปวตฺโต โส วิปลฺลาโส ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหตํ นามา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘โส ปน วิปลฺลาโส กึลกฺขโณ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส’’ติ วุตฺตํ.

วิปรีตคฺคาหลกฺขโณติ อสุภาทีนํเยว สุภาทิวิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส ‘‘วิปลฺลาสยตี’’ติ การิตตฺถสมฺภวโต. กึ วิปลฺลาโส วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ? โส วิปลฺลาโส สฺํ วิปลฺลาสยติ, จิตฺตมฺปิ วิปลฺลาสยติ, ทิฏฺิมฺปิ วิปลฺลาสยติ. อิติ ตโย ธมฺเม วิปลฺลาสยตีติ วิปลฺลาเสตพฺพานํ ติวิธตฺตา วิปลฺลาสาปิ ติวิธา โหนฺติ. เตสุ สฺาวิปลฺลาโส มุทุโก ทุพฺพโล สุภาทิวเสน อุปฏฺิตาการคฺคหณมตฺตตฺตา, จิตฺตวิปลฺลาโส สฺาวิปลฺลาสโต พลวา สุภาทิวเสน อุปฏฺหนฺตานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สุภาทิวเสน สนฺนิฏฺานํ กตฺวา คหณโต. ทิฏฺิวิปลฺลาโส สฺาวิปลฺลาสจิตฺตวิปลฺลาเสหิ พลวตโร, ยํ ยํ อารมฺมณํ สุภาทิอากาเรน อุปฏฺาติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ สสฺสตาทิวเสน อภินิวิสิตฺวา คหณโต. ตสฺมา สฺาวิปลฺลาโส ปมํ วุตฺโต, ตทนนฺตรํ จิตฺตวิปลฺลาโส, ตทนนฺตรํ ทิฏฺิวิปลฺลาโส วุตฺโต. วิตฺถารโต ปน เอเกกสฺส สุภสุขอตฺตนิจฺจคฺคหณวเสน จตุพฺพิธตฺตา ทฺวาทสวิธา โหนฺติ.

วิปลฺลาสา อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตเม วิปลฺลาสปวตฺติฏฺานวิสยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิมานิ อตฺตภาววตฺถูนิ วิปลฺลาสปวตฺติฏฺานวิสยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กุหึ วิปลฺลาสยติ จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสู’’ติ วุตฺตํ. จตูสุ รูปกายเวทนาจิตฺตธมฺมสงฺขาเตสุ อตฺตภาววตฺถูสุ โส สพฺโพ วิปลฺลาโส สฺาจิตฺตทิฏฺิโย วิปลฺลาสยติ. ‘‘กถํ สมนุปสฺสนฺตสฺส วิปลฺลาสยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โย ปุคฺคโล รูปํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ อตฺตานํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อตฺตนิ รูปํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ อตฺตานํ วา อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เอวํ ตสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วิปลฺลาโส รูปกาเย สฺาจิตฺตทิฏฺิโย วิปลฺลาสยติ. เอเสว นโย เวทนาทีสุปิ.

‘‘เตสุ รูปกายาทีสุ กตมํ กตมสฺส วิปลฺลาสสฺส วตฺถู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอวํ ปวตฺตมานสฺส วิปลฺลาสสฺส อิทํ อิมสฺส วตฺถูติ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ รูปาทีสุ จตูสุ ปมํ วิปลฺลาสวตฺถุ รูปํ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตมานสฺส วิปลฺลาสสฺส วตฺถุ โหตีติ วิภชิตฺวา คเหตพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. เอวํ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติอาทิปฺปกาเรน วิปลฺลาสา จตุพฺพิธา ภวนฺติ.

อิทํ อิมสฺส วตฺถูติ อาจริเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘เตสํ วิปลฺลาสานํ กตเม มูลการณธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จิตฺตสฺส สํกิเลสา, ตณฺหา จ อวิชฺชา จ – อิเม ทฺเว ธมฺมา วิปลฺลาสานํ มูลการณภูตา ภวนฺติ.

‘‘อิเม ทฺเว ธมฺมา เอกโต วิปลฺลาสานํ มูลการณํ กึ โหนฺติ, อุทาหุ วิสุํ วิสุ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วิสุํ วิสุํ วิภชิตุํ ‘‘ตณฺหานิวุต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อวิชฺชารหิตา ตณฺหา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตณฺหาอวิชฺชานิวุต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? น, ตณฺหาย สาติสยปจฺจยตฺตา. สาติสยาย หิ ตณฺหาย อสุเภปิ ‘‘สุภ’’นฺติ, ทุกฺเขปิ ‘‘สุข’’นฺติ สมนุปสฺสนฺติ. ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อวิชฺชานิวุต’’นฺติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ทิฏฺินิวุต’’นฺติ วุตฺตนฺติ? อวิชฺชาย ทิฏฺิ ภวตีติ ทิฏฺิสีเสน อวิชฺชํ คเหตฺวา ‘‘ทิฏฺินิวุต’’นฺติ วุตฺตํ, อวิชฺชานิวุตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘อวิชฺชานิวุต’’นฺติ วุตฺเต ปน ทิฏฺิรหิตา อวิชฺชาปิ คหิตา สิยา, ทิฏฺิสหิตาย หิ อวิชฺชาย อนิจฺเจปิ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ, อนตฺตนิเยปิ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺติ.

‘‘กถํ ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส ปวตฺโต, กถํ ทิฏฺิสหิตาวิชฺชามูลโก วิปลฺลาโส ปวตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย ทิฏฺิวิปลฺลาโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ตณฺหามูลกทิฏฺิสหิตาวิชฺชามูลเกสุ. ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ ทิฏฺิสหิตาวิชฺชามูลกวิปลฺลาโส. อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อทพฺพภูโตปิ ทพฺพภูโต วิย วุตฺโต. ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ทิฏฺิสหิตตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส อนาคตํ รูปํ ทิฏฺิภินนฺทนวเสน อภินนฺทตีติ. เอวํ อตีตสมนุปสฺสนอนาคตาภินนฺทนเภเทน ปวตฺติวิเสโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘จิตฺตสฺส สํกิเลโส ตณฺหาอวิชฺชาเยว ทฺเว ธมฺมา น โหนฺติ, อถ โข ทส กิเลสาปิ, กสฺมา ทฺเวเยว วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตณฺหา จ อวิชฺชา จ – อิเม ทฺเวเยว ธมฺมา ปรมสาวชฺชสฺส วิปลฺลาสสฺส มูลการณตฺตา. ตาหิ ตณฺหาอวิชฺชาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ สพฺเพหิ กิเลเสหิ วิสุชฺฌติ, ตสฺมา จ วิเสสโต จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา โหนฺตีติ ทฺเว ธมฺมา วุตฺตา. น หิ ตาสุ ตณฺหาอวิชฺชาสุ อรหตฺตมคฺเคน ปหีนาสุ โกจิ สํกิเลโส อปฺปหีโน นาม นตฺถีติ.

‘‘วุตฺตปฺปการา ตณฺหาอวิชฺชา วุตฺตปฺปการานํ วิปลฺลาสานํเยว มูลการณํ โหนฺติ กึ, อุทาหุ สกลสฺส วฏฺฏสฺสาปิ มูลการณํ โหนฺติ กิ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตปฺปการา ตณฺหาอวิชฺชา วุตฺตปฺปการานํ มูลการณํ โหนฺติ ยถา, เอวํ สกลสฺส วฏฺฏสฺสาปิ มูลการณํ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เยสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตํ อรกฺขิตํ, มิจฺฉาทิฏฺิหตฺจ โหติ, เตสํ ปุคฺคลานํ. เยสํ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ, เตหิ อวิชฺชานีวรเณหิ ตณฺหาสํโยชเนหิ สํสาเร สนฺธาวนฺตานํ สํสรนฺตานํ ปุคฺคลานํ สกึ นิรยํ มารวสคมเนน สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกึ ติรจฺฉานโยนึ สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกึ เปตฺติวิสยํ สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกึ อสุรกายํ สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกึ เทเว สนฺธาวนํ สํสรณํ โหติ, สกึ มนุสฺเส สนฺธาวนํ สํสรณํ โหตีติ อตฺโถ.

‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จา’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ กถํ วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จิตฺตสฺส วิฺาณกฺขนฺธสฺส ยา อกลฺลตา อกมฺมนิยตา อตฺถิ, อิทํ อกลฺลตฺตํ อกมฺมนิยตฺตํ ถินํ นาม. ยํ กายสฺส ลีนตฺตํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยลีนตฺตํ อตฺถิ, อิทํ กายสฺส ลีนตฺตํ มิทฺธํ นามาติ ถินมิทฺธสรูปเมว วุตฺตํ. เตหิ ถินมิทฺเธหิ จิตฺตสฺส อภิภูตภาวาทิโก ปน สุวิฺเยฺยตฺตา น วุตฺโต, อวุตฺเตปิ เยสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตํ ถินมิทฺเธหิ อภิภูตํ, เตสํ ปุคฺคลานํ เตน จิตฺเตน จิตฺตสีเสน สํโยชเนน สํสาเร มารวสคมเนน สนฺธาวนํ สํสรณํ ปริโยสานสภาโว วิตฺถาเรตฺวา คเหตพฺโพ.

‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ สุตฺตปฺปเทเสน เทสิโต อตฺโถ กถํ วิภตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ กิเลสมารสฺสาติ กิเลโส ทานาทิปุฺเ มาเรติ นิวาเรตีติ อตฺเถน มาโรติ กิเลสมาโร. อิมินา กิเลสมารํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา อภิสงฺขารมารขนฺธมารมจฺจุมารา จ คหิตา, -สทฺเทน วา คหิตาติ เวทิตพฺพา. สตฺตมารสฺสาติ เทวปุตฺตมารสฺส. อถ วา ‘‘เทวปุตฺตมารสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘สตฺตมารสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา โย โย ราชโจราทิโก ทานาทีนิ วา อิสฺสริยโภคาทีนิ วา มาเรติ, โส โส ราชโจราทิโกปิ คหิโต, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ สตฺตมารสฺสาติ อตฺโถ. วสนฺติ อิจฺฉํ โลภํ อธิปฺปายํ รุจึ อากงฺขํ อาณํ อาณตฺตึ. คจฺฉตีติ อุปคจฺฉติ อุเปติ อนุวตฺตติ อนุคจฺฉติ นาติกฺกมตีติ อตฺโถ. ‘‘กสฺมา วสํ คจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โย สตฺโต อรกฺขิตจิตฺเตน จ มิจฺฉาทิฏฺิหตจิตฺเตน จ ถินมิทฺธาภิภูตจิตฺเตน จ สมนฺนาคโต โหติ, โส สตฺโต อวิชฺชานีวรณาทีหิ นิวุโต หุตฺวา สํสาราภิมุโข หิ ยสฺมา โหติ, น วิสงฺขาราภิมุโข, ตสฺมา มารสฺส วสํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.

‘‘อรกฺขิเตนาติอาทิกสฺส ยสฺส สุตฺตสฺส อตฺโถ วิภตฺโต, เตน ‘อรกฺขิเตนา’ติอาทิเกน สุตฺเตน กิตฺตกานิ สจฺจานิ เทสิตานี’’ติวตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิสุตฺเตน ภควตา อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ ทุกฺขํ, สมุทโย จาติ. กถํ เทสิตานิ? อภิธมฺมนิสฺสิตาย กถาย เจว สุตฺตนฺตนิสฺสิตาย กถาย จ เทสิตานิ. ตาสุ กถาสุ อภิธมฺมนิสฺสิตาย กถาย เทสิเต สติ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิมินา ปเทน อรกฺขิตํ รตฺตมฺปิ จิตฺตํ, อรกฺขิตํ ทุฏฺมฺปิ จิตฺตํ, อรกฺขิตํ มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ ภควตา เทสิตํ าปิตํ. ตตฺถ รตฺตจิตฺตํ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทวเสน อฏฺวิธํ, ทุฏฺจิตฺตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทวเสน ทุพฺพิธํ, มูฬฺหจิตฺตํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทวเสน ทุพฺพิธนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสฺหิ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน ยา จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ อคุตฺติ อนารกฺขา อุปฺปนฺนา, ตาย อคุตฺติยา อนารกฺขาย จิตฺตํ อรกฺขิตํ โหติ ผลูปจาเรนาติ.

‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหเตนา’’ติ อิมินา ปเทน มิจฺฉาทิฏฺิสํสฏฺํ จิตฺตํ เทสิตํ, ตํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทวเสน จตุพฺพิธนฺติ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ มิจฺฉาทิฏฺิยา สํสฏฺภาเวน มิจฺฉาทิฏฺิวสานุคตตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิหตํ นามาติ. ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนา’’ติ อิมินา ปเทน ถินมิทฺเธน สํสฏฺํ จิตฺตํ เทสิตํ, ตํ สสงฺขาริกจิตฺตุปฺปาทวเสน ปฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ ถินมิทฺเธน สํสฏฺภาเวน ถินมิทฺธวสานุคตตฺตา ถินมิทฺธาภิภูตํ นามาติ เอวํ เย ทฺวาทสากุสลา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๓๖๕) วิตฺถารโต วตฺตพฺพา, เต ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทา ตีหิ ปเทหิ ภควตา เทสิตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘มารสฺสา’’ติ ปเทน ปฺจ มารา คหิตา. เตสุ กิเลสมาโร ‘‘จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, อฏฺ นีวรณา, ทส กิเลสา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๒ อาทโย) เทสิโต. อภิสงฺขารมาโร ปน ‘‘กุสลา เจตนา (วิภ. ๒๒๖) อกุสลา เจตนา (วิภ. ๒๒๖) กุสลํ กมฺมํ อกุสลํ กมฺม’’นฺติอาทินา เทสิโต. ขนฺธมาโร ปน ‘‘อตฺตภาโว ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา เทสิโต. มจฺจุมาโร ปน ‘‘จุติ จวนตา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๙๓) เทสิโต. เอวํ ตาเวตฺถ อภิธมฺมนิสฺสิตาย กถาย เทสิโต อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

สุตฺตนฺตนิสฺสิตาย ปน กถาย เทสิเต สติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี, ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ…เป… โสตินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… ฆานินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… ชิวฺหินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… กายินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ… มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๔๗) เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ยํ ฉทฺวาริกจิตฺตํ วุตฺตํ, ตํ ฉทฺวาริกจิตฺตํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิมินา ปเทน เทสิตํ. ยา มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน วา อปรนฺตกปฺปนวเสน วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนวเสน วา มิจฺฉา อภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา อุปฺปนฺนา, ตาหิ ทิฏฺีหิ วา, ยา จ ทิฏฺิโย ‘‘อิมา จตฺตาโร สสฺสตวาทา…เป… ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา’’ติ พฺรหฺมชาลสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๐ อาทโย) วุตฺตา, ตาหิ ทิฏฺีหิ วา สมฺปยุตฺตํ ยํ จิตฺตํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จา’’ติ อิมินา ปเทน เทสิตํ.

‘‘ถินํ นาม จิตฺตสฺส อกมฺมฺตา, มิทฺธํ นาม เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส อกมฺมฺตา’’ติ วา ‘‘ถินํ อนุสฺสาหสํสีทนํ, มิทฺธํ อุสฺสาหสตฺติวิฆาโต’’ติ วา ยานิ ถินมิทฺธานิ วุตฺตานิ, เตหิ ถินมิทฺเธหิ ยํ จิตฺตํ อภิภูตํ อชฺโฌตฺถฏํ, ตํ จิตฺตํ ‘‘ถินมิทฺธาภิภูเตนา’’ติ อิมินา ปเทน เทสิตํ.

‘‘วโส นาม อิจฺฉา โลโภ อธิปฺปาโย รุจิ อากงฺขา อาณา อาณตฺตี’’ติ โย วโส วุตฺโต, โส วโส ‘‘วส’’นฺติ อิมินา ปเทน เทสิโต. ‘‘ปฺจ มารา – ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโร กิเลสมาโร’’ติ โย มาโร วุตฺโต, โส มาโร ‘‘มารสฺสา’’ติ อิมินา เทสิโต. ‘‘คจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อุเปติ, อนุวตฺตติ, อนุคจฺฉติ, นาติกฺกมตี’’ติ โย ปุคฺคโล วุตฺโต, โส ปุคฺคโล ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิมินา เทสิโตติ. เอวํ เทสิเตสุ ธมฺเมสุ อกุสลา สมุทยสจฺจํ, ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ อิมินา ปเทน เย ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปาทาย ปฺตฺโต ปุคฺคโล วุตฺโต, เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติ ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ. ‘‘กิมตฺถาย ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตสํ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ ปริฺาย จ ปหานาย จ ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิ ธมฺมํ ภควา เทเสติ, ตานิ ทฺเว สจฺจานิ ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิเกน าเปตีติ อตฺโถ.

‘‘เตสุ ทฺวีสุ สจฺเจสุ กสฺส สจฺจสฺส ปริฺาย, กสฺส สจฺจสฺส ปหานาย เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขสฺส ปริฺาย, สมุทยสฺส ปหานายา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปริฺาปหาเนหิ กตมานิ สจฺจานิ เทสิตานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เยน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยน อรหตฺตมคฺเคน ปริชานาติ, เยน อรหตฺตมคฺเคน ปชหติ จ, อยํ อรหตฺตมคฺโค มคฺคสจฺจํ นาม. ยํ นิพฺพานธมฺมํ อารพฺภ ตณฺหาย, อวิชฺชาย จ ปหานํ ชาตํ, อยํ นิพฺพานธมฺโม นิโรโธ นิโรธสจฺจํ นามาติ. เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ ภควตา เทสิตานิ.

‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ เทสิตภาโว เกน วิฺาตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ สมุทยสจฺเจน อสฺสาโท คหิโต, ทุกฺขสจฺเจน อาทีนโว คหิโต, มคฺคสจฺจนิโรธสจฺเจหิ นิสฺสรณํ คหิตํ, สมุทยปฺปหานวเสน สพฺพคติปชหนํ ชาตํ, สพฺพคติปชหนํ ผลนฺติ คหิตํ. เยน รกฺขิตจิตฺตตาทิเกน สพฺพคติปชหนํ ชาตํ, โส รกฺขิตจิตฺตตาทิโก อุปาโยติ คหิโต, อรกฺขิตจิตฺตตาทิกสฺส ปฏิเสธนมุเขน รกฺขิตจิตฺตตาทิกสฺส นิโยชนํ ภควโต อาณตฺตีติ คหิตนฺติ เทสนาหาเรน นานาสุตฺเตสุ ทสฺสิตา อสฺสาทาทโย ‘‘อรกฺขิเตนา’’ติอาทิเก เอกสฺมึเยว สุตฺเต นีหริตฺวา ทสฺสิตา.

‘‘อสฺสาทาทีนํ นีหริตฺวา ทสฺสิตภาโว เกน วิฺาตพฺโพ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นานาสุตฺเตสุ อสฺสาทาทโย นีหริตฺวา ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารวิภงฺโค นาม. เยน สํวณฺณนาวิเสเสน เอกสฺมึเยว สุตฺเต อสฺสาทาทโย นีหริตฺวา ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหารสมฺปาโต นามาติ วิเสโส ทฏฺพฺโพ.

‘‘เอตฺตโกว เทสนาหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เอเกกสฺมึเยว สุตฺเต อสฺสาทาทโย เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารสมฺปาเตน นีหริตฺวา ยถารหํ ทสฺสิตา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คหิโต.

อิติ เทสนาหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๒. วิจยหารสมฺปาตวิภาวนา

๕๓. เยน เทสนาหารสมฺปาเตน อสฺสาทาทโย อาจริเยน วิภตฺตา, อมฺเหหิ จ าตา, โส เทสนาหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิจยหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ. อิเมสุ ธมฺเมสุ อยํ ธมฺโม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจยิตพฺโพ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจยหารสมฺปาโต นามาติ นิยเมตฺวา วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘เอวํ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๓) –

วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิสุตฺตตฺเถ เทสนาหารสมฺปาเตน สํวณฺณิเต อกุสลธมฺเม ‘‘ตณฺหา’’ติ นิทฺธาริตา สพฺพตณฺหา. กุสลาปีติ จตุภูมเก กุสเล อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปิ. อกุสลาปีติ อกุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตา ตณฺหาปีติ ทุวิธา โหตีติ วิจยิตพฺพา. เตน วุตฺตํ ฏีกายํ – ‘‘กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ, อิธ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ โลกุตฺตรธมฺมานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา’’ติ.

‘‘กุสลา ตณฺหา กึคามินี, อกุสลา ตณฺหา กึ คามินี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘กตโม กุสลากุสลตณฺหานํ วิเสโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อกุสลา สํสารคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตณฺหา นาม สํสารคามินี โหตุ, กถํ อปจยคามินี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปหานตณฺหา’’ติ วุตฺตํ, ปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหา ปหานตณฺหาติ อตฺโถ, ปหาตพฺพตณฺหํ อาคมฺม ยํ ปหานํ ปวตฺเตตพฺพํ, เตน ปวตฺเตตพฺเพน ปหาเนน อปจยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘กึ ปน ตณฺหาเยว กุสลากุสลาติ ทุพฺพิธา, อุทาหุ อฺโปิ กุสลากุสลาติ ทุพฺพิโธ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘มาโนปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กตโม มาโน กุสโล, กตโม มาโน อกุสโล’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ยํ มานํ นิสฺสาย มานํ ปชหติ, อยํ มาโน กุสโล. โย ปน มาโน ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโล’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ มานํ…เป… กุสโลติ ยํ มานํ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย ปหานํ ปวตฺติตํ, เตน ปหาเนน สนฺตาเน อุปฺปชฺชนารหํ มานํ ปชหติ, อยํ อุปนิสฺสยปจฺจยภูโต มาโน ผลูปจาเรน กุสโล. โย ปน…เป… อกุสโลติ โย ปน มาโน ปรหึสนาทิวเสน ปวตฺตมาโน หุตฺวา อตฺตโน จ ปรสฺส จ ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโลติ วิจยิตฺวา เวทิตพฺโพ.

‘‘สํสาราปจยคามินีสุ ตาสุ ตณฺหาสุ กตมา อปจยคามินี ตณฺหา กุสลา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตาย ตณฺหาย สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยํ เนกฺขมฺมสิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ สํสาราปจยคามินีสุ ตณฺหาภูตาสุ กุสลากุสลาสุ. อยํ ตณฺหา กุสลาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อริยา ปุคฺคลา สนฺตํ อายตนํ ยํ อริยผลธมฺมํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ, ตํ อายตนํ อริยผลธมฺมํ อหํ กุทาสฺสุ สจฺฉิกตฺวา วิหริสฺส’’นฺติ ปตฺถยนฺตสฺส ตสฺส กุลปุตฺตสฺส ตสฺมึ อริยผเล ปิหา อุปฺปชฺชติ, ปิหาปจฺจยา ยํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ โทมนสฺสํ ‘‘เนกฺขมฺมสิต’’นฺติ วุจฺจติ. อยํ อริยผเล ปิหาสงฺขาตา ตณฺหา กุสลา อนวชฺชา อนวชฺชอริยผลธมฺมํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาติ วิจยิตพฺพํ.

‘‘กถํ ปวตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ราควิราคา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ ปตฺตพฺพา. ตทารมฺมณา ตํ เจโตวิมุตฺตึ อาคมฺม ปวตฺตา ตณฺหา กุสลา อนวชฺชา, ยา อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ ปตฺตพฺพา, ตทารมฺมณา ตํ ปฺาวิมุตฺตึ อาคมฺม ปวตฺตา ตณฺหา กุสลา อนวชฺชาติ วิจยิตพฺพา. ตาย ปฺาวิมุตฺติยา วเสน ภควตา –

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ. (อุทา. ๓๒; เนตฺติ. ๓๑, ๖๕, ๗๘) –

คาถายํ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ‘‘ตสฺสา ปฺาวิมุตฺติยา โย ปวิจโย กาตพฺโพ, กตโม โส ปวิจโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺสา โก ปวิจโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสา ปฺาวิมุตฺติยา โก ปวิจโยติ เจ ปุจฺเฉยฺย ‘‘อฏฺ มคฺคงฺคานิ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธี’’ติ ปวิจโย เวทิตพฺโพ. ‘‘โส ปวิจโย กตฺถ ทฏฺพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส กตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส ปฺาวิมุตฺติยา ปวิจโย กตฺถ กสฺมึ ธมฺเม ทฏฺพฺโพติ ปุจฺฉติ. จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตาย อุกฺกํสคตาย จตุตฺถชฺฌานภาวนาย โส ปวิจโย ทฏฺพฺโพ.

‘‘จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตายา’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘จตุตฺเถ หิ ฌาเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. โย โส จตุตฺถชฺฌานลาภี ปุคฺคโล จตุตฺเถ ฌาเน ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลสํ มุทุ กมฺมนิยํ ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ, อิติ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ ภาวยติ, โส จตุตฺถชฺฌานลาภี ปุคฺคโล ตตฺถ จตุตฺเถ ฌาเน อฏฺวิธํ วิชฺชาจรณํ อธิคจฺฉติ. กตมํ อฏฺวิธํ? ฉ อภิฺา, ทฺเว จ วิเสเส วา อธิคจฺฉตีติ โยชนา. อิทฺธิวิธาทโย ปฺจ, โลกิยาภิฺา เจว อรหตฺตมคฺคปฺา จาติ ฉ อภิฺา. มโนมยิทฺธิ เจว วิปสฺสนาาณฺจาติ ทฺเว จ วิเสสา โหนฺติ.

‘‘ตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ กุโต ปริสุทฺธํ…เป… กุโต อาเนฺชปฺปตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตํ จิตฺตํ ยโต ปริสุทฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ จิตฺตํ ยโต อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต ปริสุทฺธํ, ตโต อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต ปริโยทาตํ โหติ. สุขาทีนํ ปจฺจยฆาเตน ยโต วีตราคาทิอนงฺคณภาวโต อนงฺคณํ, ตโต วีตราคาทิอนงฺคณภาวโต วิคตูปกฺกิเลสํ. ยโต สุภาวิตภาวโต มุทุ, ตโต สุภาวิตภาวโต กมฺมนิยํ. ยโต ปริสุทฺธาทีสุ ิตภาวโต ิตํ, ตโต ปริสุทฺธาทีสุ ิตภาวโต อาเนฺชปฺปตฺตํ โหตีติปิ โยชนา ยุตฺตา อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๓) ยุคฬโต อาคตตฺตา. สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺาโอภาเสหิ ปริคฺคหิตภาวโต อาเนฺชปฺปตฺตํ. สทฺธาย หิ ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข อสฺสทฺธิเย น อิฺชติ น จลติ, วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข โกสชฺเช น อิฺชติ, สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข ปมาเท น อิฺชติ, สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺเข อุทฺธจฺเจ น อิฺชติ, ปฺาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปฏิปกฺขาย อวิชฺชาย น อิฺชติ, โอภาสคตํ จิตฺตํ กิเลสนฺธกาเร น อิฺชติ. อิติ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตตฺตา จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ ฉนฺนํ อภิฺาาณานฺจ มโนมยิทฺธิวิปสฺสนาาณานฺจ อธิคมูปาโย โหติ, ตสฺมา โส ปฺาวิมุตฺติปริจโย จตุตฺถชฺฌาเน ทฏฺพฺโพเยวาติ สงฺเขปตฺโถ. วิตฺถารโต ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๓) ‘‘ตตฺถ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวนา’’ติอาทินา วา ‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา วา วุตฺโตเยวาติ อมฺเหหิ น วุตฺโต.

‘‘เยสํ ราคาทิองฺคณานํ อภาเวน อนงฺคณํ, เยสํ อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสานํ อภาเวน วิคตูปกฺกิเลสํ, ยาย จิตฺตสฺส ิติยา อภาเวน ิตํ, อิฺชนาย อภาเวน อาเนฺชปฺปตฺตํ, เต ราคาทิองฺคณาทโย กตมาย ปกฺขา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ องฺคณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ราคาทิองฺคณาทีสุ องฺคณา จ ราคาทิองฺคณา จ อุปกฺกิเลสา อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสา จ สนฺติ, ตทุภยํ ราคาทิองฺคณอภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสทฺวยํ ตณฺหาปกฺโข ราคาทิองฺคณานํ ตณฺหาสภาวตฺตา, อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสานฺจ ตณฺหาย อนุโลมตฺตา. ยา อิฺชนา ผนฺทนา ยา จ จิตฺตสฺส อฏฺิติ อนวฏฺานํ อตฺถิ, อยํ อิฺชนา อฏฺิติ ทิฏฺิปกฺโข อิฺชนาย จ อฏฺิติยา จ มิจฺฉาภินิเวสเหตุภาวโตติ ปวิจโย กาตพฺโพ.

‘‘กึ ปน จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตตฺตาเยว ฉนฺนํ อภิฺาาณานฺจ มโนมยิทฺธิวิปสฺสนาาณานฺจ อธิคมูปาโย โหตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺส จตุตฺถชฺฌานลาภิโน, ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อิติ จตฺตารินฺทฺริยานิ จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส จตุตฺถชฺฌานลาภิโน อุเปกฺขินฺทฺริยํ อวสิฏฺํ ภวติ, ตสฺมาปิ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ วุตฺตปฺปการานํ อฏฺนฺนํ าณานํ อธิคมูปาโย โหติ, โส จ อธิคมูปายภาโว จิณฺณวสีภาวสฺเสว ภเวยฺย, กถํ จตุตฺถชฺฌานมตฺตลาภิโน จิณฺณวสีภาโว สิยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา โส จตุตฺถชฺฌานลาภี จตุตฺถชฺฌาเนเยว อฏฺตฺวา อรูปสมาปตฺติโยปิ เอวํ กตฺวา นิพฺพตฺเตติ ภาเวติ, ตสฺมา จิณฺณวสีภาโว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส อุปริมํ สมาปตฺติ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๓) วิตฺถารโต วุตฺโต, ตสฺมา โยชนมตฺตํ กริสฺสาม.

โส รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานลาภี โยคาวจโร รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติโต อุปริมํ อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ สนฺตโต สนฺตตรโต มนสิ กโรติ. ยถาวุตฺตํ อุปริมํ สมาปตฺตึ สนฺตโต มนสิ กโรโต ตสฺส จตุตฺถชฺฌานลาภิโน โยคาวจรสฺส จตุตฺถชฺฌาเน สฺา สฺาปธานา สมาปตฺติ โอฬาริกา วิย หุตฺวา สณฺหติ, ปฏิฆสฺา จ อุกฺกณฺา อนภิรติ หุตฺวา สณฺหติ, โส ยถาวุตฺเตน วิธินา มนสิ กโรนฺโต โยคาวจโร สพฺพโส นิรวเสสโต รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อากาสํ อนนฺต’’นฺติ มนสิ กตฺวา ปวตฺตมานํ อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. รูปสฺา รูปาวจรสฺา ปฺจวิธอภิฺาภินีหาโร โหติ. นานตฺตสฺา นานารมฺมเณสุ โวกาโร อกุสโล ปวตฺตติ. เอวํ รูปาวจรชฺฌาเน อาทีนวทสฺสี หุตฺวา ตา รูปสฺานานตฺตสฺาโย อารมฺมเณ สมติกฺกมติ, อสฺส โยคาวจรสฺส ปฏิฆสฺา จ อพฺภตฺถํ คจฺฉติ. เอวํ อิมินา วุตฺตนเยน สมติกฺกเมน สมาหิตสฺส, สนฺตวุตฺตินา อรูปาวจรสมาธินา สมาหิตสฺส โยคาวจรสฺส โอภาโส รูปาวจรชฺฌาโนภาโส อนฺตรธายติ. รูปานํ กสิณรูปานํ ฌานจกฺขุนา ทสฺสนฺจ อนฺตรธายตีติ โยชนา.

‘‘เยน สมาธินา สมาหิตสฺส, สมาหิตสฺส โอภาโส จ รูปานํ ทสฺสนฺจ อนฺตรธายติ, โส สมาธิ กิตฺตเกหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต, กถํ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมาธี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส สมาธีติ เยน รูปารูปาวจรสมาธินา สมาหิโต, โส ทุวิโธปิ สมาธิ อนภิชฺฌาพฺยาปาทวีริยารมฺเภหิ ตีหิ อุปการกงฺเคหิ จ ปสฺสทฺธิสตีหิ ทฺวีหิ ปริกฺขารงฺเคหิ จ อวิกฺขิตฺเตน เอเกน สภาวงฺเคน จ ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตติ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ ปุนปฺปุนํ จินฺเตตพฺโพ สลฺลกฺเขตพฺโพ. ‘‘กถํ กตฺถ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อนภิชฺฌาสหคตํ เม มานสํ สพฺพโลเก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เตสุ ฉสุ องฺเคสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา เอตฺตโก สมโถ, เอตฺตกา วิปสฺสนาติ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ ยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๕๔. ‘‘ปฺาวิมุตฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อรหตฺตผลสฺส สมาธิสฺส สมถวิปสฺสนาสงฺขาตา ปุพฺพภาคปฏิปทา สมาธิมุเขน อาจริเยน วิภตฺตา, ‘‘ตาย ปฏิปทาย ลภิตพฺโพ อรหตฺตผลสมาธิ กิตฺตเกน เวทิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. โย อรหตฺตผลสมาธิ สมถวิปสฺสนาปฏิปทาย ลภิตพฺโพ, โส อรหตฺตผลสมาธิ ปฺจวิเธน าณทสฺสเนน เวทิตพฺโพ.

‘‘กถํ ปฺจวิธาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อยํ สมาธี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ อรหตฺตผลสมาธิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ ผลสมาปตฺติสุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อสฺส อรหโต ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ. อยํ อรหตฺตผลสมาธิ อายตึ สมาปชฺชิตพฺพสฺส อรหตฺตผลสมาธิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส…เป… ภวติ. อยํ อรหตฺตผลสมาธิ กิเลสอรีหิ อารกตฺตา อริโย, กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวโต นิรามิโส จ โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส…เป… ภวติ. อยํ อรหตฺตผลสมาธิ อกาปุริเสหิ สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺเธหิ เสวิตพฺพตฺตา อกาปุริสเสวิโต โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส…เป… ภวติ. อยํ อรหตฺตผลสมาธิ องฺคสนฺตกิเลสทรถสนฺตตฺตา สนฺโต เจว ทิวสมฺปิ สมาปชฺชนฺตสฺส อติตฺติกรณโต ปณีโต จ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน อรหตา ปุคฺคเลน ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ จ อรหตฺตมคฺคสมาธิสงฺขาเตน เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต จ สสงฺขาเรน สปโยเคน อธิคตตฺตา, นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห อนธิคตตฺตา, อฺเ กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา, อรหตฺตมคฺคผลภาเวเนว ปวตฺตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต โหติ, อิติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อสฺส อรหโต ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวตีติ ปฺจวิเธน าณทสฺสเนน โส อรหตฺตผลสมาธิ วิจยิตฺวา เวทิตพฺโพติ.

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสุขาทีสุ สมาธีสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมโถ, วิปสฺสนาติ จ อรหตฺตผลสมถวิปสฺสนาว อธิปฺเปตา, น ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาติ. อรหตฺตผลสมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพติ อาจริเยน วุตฺโต, ‘‘ตสฺส อรหตฺตผลสมาธิสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิ กิตฺตเกน เวทิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. โย รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาธิ ปุพฺพภาคปฏิปทายํ วุตฺโต, โส รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาธิ ปฺจวิเธน ปกาเรน เวทิตพฺโพ. ‘‘กตเมนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา โหติ. ปมทุติยตติยชฺฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา โหติ. จตุตฺถชฺฌาเน เจโตปริยปฺา เจโตผรณตา โหติ. ทิพฺพจกฺขุปฺา อาโลกผรณตา โหติ. ฌานํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปวตฺตมานปฺา ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ โหติ. อิติ ปฺจวิเธน ปฺาปกาเรน วิจยิตฺวา เวทิตพฺโพติ. ‘‘เตสุ ปฺจวิเธสุ ปกาเรสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ ปีติผรโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๕๕. สมฺปโยควเสน สมาธิ อาจริเยน วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กถํ อารมฺมณวเสน วิภตฺโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทส กสิณายตนานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิเมหิ ทสหิ อารมฺมเณหิ กสิเณหิปิ สมาธิ วิจินิตฺวา เวทิตพฺโพติ. ‘‘เตสุ ทสสุ กิตฺตโก สมโถ, กิตฺตกา วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กสิณนฺติ จ กสิณมณฺฑลมฺปิ ปริกมฺมมฺปิ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ ตสฺมึ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺนชฺฌานมฺปิ วุจฺจติ, อิธ ปน สสมฺปยุตฺตชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ.

‘‘กึ ปน วุตฺตปฺปกาโร สมาธิเยว สมถวิปสฺสนาย โยเชตพฺโพ, อุทาหุ อฺโปิ โยเชตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา สติปฏฺานาทิปุพฺพภาคปฏิปทาเภเทน อเนกเภทภินฺโน นิรวเสโส อริยมคฺโคปิ วิจยิตฺวา โยเชตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวนฺติ มยา วุตฺตนเยน วุตฺตนยานุสาเรน สพฺโพ นิรวเสโส สติปฏฺานาทิปุพฺพภาคปฏิปทาเภเทน อเนกเภทภินฺโน อริโย มคฺโค โยเชตพฺโพ. กถํ? เยน เยน อนภิชฺฌาทิอากาเรน ปจฺจุปฺปนฺนสุขตาทิอากาเรน สมาธิ มยา วุตฺโต, เตน เตน อนภิชฺฌาทิอากาเรน ปจฺจุปฺปนฺนสุขตาทิอากาเรน โย โย อริยมคฺโค สมเถน โยเชตุํ สมฺภวติ, โส โส อริยมคฺโค สมเถน วิจยิตฺวา โยชยิตพฺโพ. โย โย อริยมคฺโค วิปสฺสนาย โยเชตุํ สมฺภวติ, โส โส อริยมคฺโค วิปสฺสนาย โยชยิตฺวา โยชยิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

‘‘เยหิ สมถาธิฏฺาเนหิ วิปสฺสนาธมฺเมหิ โยชยิตพฺโพ, เต สมถาธิฏฺานา วิปสฺสนาธมฺมา กตเมหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตีหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตายา’’ติ วุตฺตํ, เต สมถาธิฏฺานา วิปสฺสนาธมฺมา ‘‘อนิจฺจตาย ปฺาย ทุกฺขตาย ปฺาย อนตฺตตาย ปฺายา’’ติ ตีหิ อนุปสฺสนาธมฺเมหิ สงฺคหิตา คณฺหิตาติ อตฺโถ. อนิจฺจตาทินา สหจรณโต อนุปสฺสนาปฺาปิ ‘‘อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตา’’ติ วุจฺจติ.

‘‘โย โยคี ปุคฺคโล สมถาธิฏฺานํ วิปสฺสนํ ภาวยมาโน โหติ, โส โยคี ปุคฺคโล กึ ภาวยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สมถวิปสฺสนาทีนิ ภาวยมาโน ปุคฺคโล ราคจริโต โทสจริโต โมหจริโตติ ติวิโธ, ‘‘ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล กตเมน กตเมน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ, กตมายํ กตมายํ สิกฺขนฺโต, กตมํ กตมํ ปชหนฺโต, กตมํ กตมํ อนุปคจฺฉนฺโต, กตมํ กตมํ ปริชานนฺโต, กตมํ กตมํ ปวาเหนฺโต, กตมํ กตมํ นิทฺธุนนฺโต, กตมํ กตมํ วเมนฺโต, กตมํ กตมํ นิพฺพาเปนฺโต, กตมํ กตมํ อุปฺปาเฏนฺโต, กตมํ กตมํ วิชเฏนฺโต นิยฺยาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ราคจริโต ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ เยสํ ปุคฺคลานํ ยตฺถ สิกฺขนฺตานํ วิเสสโต นิยฺยานมุขานิ, เยสฺจ กิเลสานํ ปฏิปกฺขภูตานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ, เตหิ สทฺธึ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘ราคจริโต’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถปิ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๕) วุตฺโตเยว.

‘‘กสฺมา ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สุฺตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ วิโมกฺขมุเขสุ. สุฺตวิโมกฺขมุขํ ปฺากฺขนฺโธ อนตฺตานุปสฺสนาย ปฺาปธานตฺตา. อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขนฺโธ อนิจฺจานุปสฺสนาย สมาธิปธานตฺตา. อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ สีลกฺขนฺโธ ทุกฺขานุปสฺสนาย สีลปธานตฺตา. อิติ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ติณฺณํ ขนฺธานํ สงฺคหิตตฺตา ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต โส โยคี ปุคฺคโล ตโย ขนฺเธ ภาวยติเยวาติ ปฺาปธานาทิภาโว อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๕) วุตฺโต. ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติ. ‘‘กสฺมา ภาวยตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ติณฺณํ ขนฺธานํ อริยอฏฺงฺคิกมคฺคภาโว วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ ชานิโต, ‘‘กถํ สมถวิปสฺสนาภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ติณฺณํ ขนฺธานํ สมถวิปสฺสนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘โย โยคี ปุคฺคโล สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส โยคิโน ปุคฺคลสฺส ภวงฺคานิ กตมํ ภาวนํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โย สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กาโย จ จิตฺตฺจ ทฺเว ภวงฺคานิ อุปปตฺติภวสฺส องฺคานิ ภาวนํ วฑฺฒนํ คจฺฉนฺติ. สีลฺจ สมาธิ จ ทฺเว ปทานิ ทฺเว ปาทา ภวนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาวนํ วฑฺฒนํ คจฺฉนฺติ.

‘‘กถํ คจฺฉนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส โหติ ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภาวิตกาโยติ ภาวิโต กาโย กายอาภิสมาจาริโก, กายสํวโร วา เยน ภิกฺขุนาติ ภาวิตกาโย. เสเสสุปิ เอส นโย. กาเย กายอาภิสมาจาริเก, กายสํวเร วา ภาวิยมาเน สติ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาวายาโม จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ กายสมาจารสีลตฺตา. สีเล วาจาสํวรอาชีวสํวรวเสน ปวตฺเต สีเล ภาวิยมาเน สติ สมฺมาวาจา จ สมฺมาอาชีโว จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ วาจาทิสํวรสีลตฺตา. จิตฺเต จิตฺตสํวรวเสน ปวตฺเต จิตฺเต ภาวิยมาเน สติ สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ จิตฺตสํวรสีลตฺตา. ปฺาย ภาวิยมานาย สติ สมฺมาทิฏฺิ จ สมฺมาสงฺกปฺโป จ ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมานตฺตา, อุปการกตฺตา จ. สมฺมาสงฺกปฺเปน หิ ปุนปฺปุนํ สงฺกปฺปนฺตสฺส ปฺา วฑฺฒตีติ.

‘‘สมฺมากมฺมนฺโต จ สมฺมาวายาโม จ ทฺเว ธมฺมา กายวเสเนว วิภตฺตา วิเจตพฺพา กึ, อุทาหุ จิตฺตวเสน วิภตฺตา วิเจตพฺพา กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ สมฺมากมฺมนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. กายสุจริตเจตนาภูโต โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, ตํสหิโต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา กายิโก, วิรติภูโต โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, ตํสหิโต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา เจตสิโก, ตตฺถ เตสุ กายิกเจตสิกภูเตสุ สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาเมสุ โย สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม กายสงฺคโห, โส สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม กาเย กายอาภิสมาจาริเก, กายสํวเร วา ภาวิเต สติ ภาวนํ คจฺฉติ. โย สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม จิตฺตสงฺคโห, โส สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวายาโม จิตฺเต จิตฺตสํวเร ภาวิเต สติ ภาวนํ คจฺฉตีติ โยชนา.

‘‘สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺโต โส โยคี ปุคฺคโล กิตฺตกํ อธิคมํ คจฺฉตี’’ติ วิจยิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฺจวิธํ อริยมคฺคาธิคมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขิปฺปาธิคโม จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๕) วิภตฺโต. ‘‘เกน กตโม อธิคโม โหตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สมเถนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๕๖. ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิสุตฺตตฺโถ เวเนยฺยานํ อรหตฺตผลวิมุตฺติมุเขน อาจริเยน วิจยิโต วิภตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘เทสกสฺส ทสพลสมนฺนาคตสฺส ทส พลานิ กถํ วิจยิตพฺพานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย เทสยติ, โส ทสพลสมนฺนาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –

‘‘อิติ มหาเถโร ‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’ติ คาถาย วเสน อรหตฺตผลวิมุตฺติมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ นิทฺทิสนฺโต, เทสนากุสลตาย อเนเกหิ สุตฺตปฺปเทเสหิ ตสฺสา ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภาวนาวิเสสานํ ภาวนานิสํสานฺจ วิภชนวเสน นานปฺปการโต วิจยหารํ ทสฺเสตฺวา, อิทานิ ทสนฺนํ ตถาคตพลานมฺปิ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ โย เทสยตี’ติอาทิมาหา’’ติ –

วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺเตสุ สาสิตพฺพสาสเกสุ. ทสพลสมนฺนาคโต โย เทสโก สตฺถา ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติอาทิธมฺมํ เทเสติ, โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยติ, ตสฺส เทสกสฺส สตฺถุโน ทส พลานิ วิจยิตพฺพานีติ โยชนา.

‘‘กินฺติ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตสุ ทสสุ ตถาคตพเลสุ านาฏฺานาณํ ปมํ ตถาคตพลํ นาม, ‘‘ตํ พลํ กถํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส ตถา โอวทิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺโถ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๖) วุตฺโต, ปาฬิวเสนปิ ปากโฏ. ‘‘เอตํ านํ น วิชฺชตี’’ติ ชานนํ อฏฺานาณํ นาม, ‘‘เอตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ชานนํ านาณํ นามาติ านาฏฺานานํ ชานนาณํ ปมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. (๑)

๕๗. านาฏฺานาณํ ปมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ วิภตฺตํ อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กถํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณํ ทุติยตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ านาฏฺานตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อยํ ปฏิปทา อิมสฺมึ ภเว คามินี, อยํ ปฏิปทา อิมสฺมึ ภเว คามินี’’ติ สพฺพตฺถ คามินิยา ปฏิปทาย ชานนาณํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณํ นามาติ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. (๒)

๕๙. สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กถํ อเนกธาตุนานาธาตุาณํ ตติยํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อยํ ธาตุ จ อยํ ธาตุ จ อเนกธาตุ นาม, อยํ ธาตุ จ อยํ ธาตุ จ นานาธาตุ นามา’’ติ อเนกธาตุนานาธาตูนํ ชานนาณํ อเนกธาตุนานาธาตุาณํ นามาติ อเนกธาตุนานาธาตุาณํ ตติยํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ. (๓)

๖๐. อเนกธาตุนานาธาตุาณํ ตติยํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กถํ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ อเนกธาตุนานาธาตุกสฺส โลกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิเม สตฺตา เอวํ อธิมุตฺตา, อิเม สตฺตา เอวํ อธิมุตฺตา’’ติ สตฺตานํ อธิมุจฺจนานํ ชานนาณํ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาาณํ นามาติ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ. (๔)

สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กถํ วิปากเวมตฺตตาาณํ ปฺจมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ เต ยถาธิมุตฺตา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ อธิมุตฺตานํ สตฺตานํ อิทํ กมฺมํ กณฺหํ, อิมสฺส กณฺหกมฺมสฺส อยํ วิปาโก. อิทํ กมฺมํ สุกฺกํ, อิมสฺส สุกฺกกมฺมสฺส อยํ วิปาโก’’ติ เอวมาทีหิ วิปากานํ นานตฺตชานนาณํ วิปากเวมตฺตตาาณํ นามาติ วิปากเวมตฺตตาาณํ ปฺจมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ.

๖๒. วิปากเวมตฺตตาาณํ ปฺจมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กถํ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺานาณํ ฉฏฺํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตถา สมาทินฺนาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ สมาทินฺนานํ กมฺมานํ ฌานานํ วิโมกฺขานํ สมาธีนํ สมาปตฺตีนํ อยํ สํกิเลโส, อิทํ โวทานํ, อิทํ วุฏฺานํ, เอวํ สํกิลิสฺสติ, เอวํ โวทายติ, เอวํ วุฏฺหตี’’ติ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺานานํ อนาวรณาณํ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺานาณํ นามาติ ฌานานํ สํกิเลสโวทานวุฏฺานาณํ ฉฏฺํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ. (๕)

๖๓. ฌานานํ สํกิเลสาณํ ฉฏฺํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, ‘‘กถํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตสฺเสว สมาธิสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ, เอวํ อกมฺปิยฏฺเน พลานี’’ติ ชานเนน สห ‘‘อยํ มุทินฺทฺริโย, อยํ มชฺฌินฺทฺริโย, อยํ ติกฺขินฺทฺริโย’’ติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยพลานํ อมุทุมชฺฌาธิมตฺตตาชานนาณํอมุทุมชฺฌาธิมตฺตตาชานนาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาาณํ นามาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ. (๖)

๖๔. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ, ‘‘กถํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ อฏฺมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพํ, กถํ ทิพฺพจกฺขุาณํ นวมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตตฺถ ยํ อเนกวิหิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เอกํ ชาติ’’นฺติอาทินา ชาติวเสน วา ‘‘เอวํนาโม’’ติอาทินา นามโคตฺตวณฺณาหารสุขทุกฺขปฏิสํเวทนาย ปริยนฺตวเสน วา สาการสฺส สอุทฺเทสสฺส อเนกวิหิตปุพฺเพนิวาสสฺส ตํตํภวสฺส อเสสโต ชานนาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ นามาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ อฏฺมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ. (๗)

จวมานอุปปชฺชมานหีนปณีตสุวณฺณทุพฺพณฺณสุคตทุคฺคตยถากมฺมูปคานํ สตฺตานํ อเสสโต จุตูปปาตานํ ชานนาณํ ทิพฺพจกฺขุาณํ นามาติ ทิพฺพจกฺขุาณํ นวมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ. (๘-๙)

ปุพฺเพนิวาสาทิอฏฺมนวมํ ตถาคตพลํ อาจริเยน วิจยิตํ วิภตฺตํ, ‘‘กถํ สพฺพาสวกฺขยาณํ ทสมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อิติ ตตฺถ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. โพธิมูเล สํกิเลสมารนิหนํ าณํ อุปฺปนฺนํ, อิทํ กิเลสมารนิหนํ าณํ สพฺพาสวกฺขยาณํ นามาติ สพฺพาสวกฺขยาณํ ทสมํ ตถาคตพลํ วิจยิตพฺพนฺติ อยํ สงฺเขปตฺโถ. วิตฺถารโต ปน ปาฬิโต จ อฏฺกถาโต จ ยติโปตานมฺปิ ปากโฏ ภเวยฺยาติ มฺิตฺวา น ทสฺสิโต.(๑๐)

‘‘เอตฺตโกว วิจยหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิจโย หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เย เย สุตฺตปฺปเทสตฺถา วุตฺตา, เต เต สุตฺตปฺปเทสตฺถา เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิจยหารสมฺปาเตน วิจยิตพฺพา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิจยหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ วิจยหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๓. ยุตฺติหารสมฺปาตวิภาวนา

๖๕. เยน เยน วิจยหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา อาจริเยน วิจยิตพฺพา, อมฺเหหิ จ าตา, โส วิจยหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘เอวํ นานานเยหิ วิจยหารสมฺปาตํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ยุตฺติหารสมฺปาตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๖๕) วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ยสฺมึ สุตฺตปฺปเทเส วุตฺตานํ อตฺถานํ ยุตฺติภาโว วิจาเรตพฺโพ, ตํ สุตฺตปฺปเทสํ นีหริตุํ –

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ. (อุทา. ๓๒; เนตฺติ. ๓๑, ๗๘) –

วุตฺตํ. ตสฺสํ คาถายํ ตสฺมา อรกฺขิตจิตฺตสฺส มารวสานุคตตฺตา สติสํวรอินฺทฺริยสํวราทิวเสน ภิกฺขุ รกฺขิตจิตฺโต อสฺส ภเวยฺย, ตสฺมา กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปโคจรสฺส มารวสานุคตตฺตา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน ภิกฺขุ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร อสฺส ภเวยฺย, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺิหตจิตฺตสฺส มารวสานุคตตฺตา โยนิโสมนสิกาเรน ภิกฺขุ อุทยพฺพยํ ตฺวาน สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร อสฺส ภเวยฺย, ตสฺมา ถินมิทฺเธน หตจิตฺตสฺส มารวสานุคตตฺตา วีริยวเสน ภิกฺขุ ถินมิทฺธาภิภู อสฺส ภเวยฺย, ตาทิโส ภิกฺขุ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห ชหิสฺสตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

‘‘ตสฺสํ คาถายํ กถํ ยุตฺติภาโว วิจาเรตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ อตฺโถ ยุชฺชติ เอว, โน น ยุชฺชติ. มิจฺฉาสงฺกปฺปานมฺปิ ชหิตตฺตา สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร หุตฺวา วิหรนฺโต อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ อตฺโถ ยุชฺชติ สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส อุทยพฺพยานุปสฺสนาสมฺภวโต. อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌนฺโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหิสฺสตีติ อตฺโถ ยุชฺชติ อุทยพฺพยานุปสฺสนานุกฺกเมน อริยมคฺคสมฺภวโต. สพฺพา ทุคฺคติโย ชหนฺโต สพฺพานิ ทุคฺคติวินิปาตภยานิ สมติกฺกมิสฺสตีติ อตฺโถ ยุชฺชติ สพฺเพสํ ทุคฺคติวินิปาตภยานํ อนุปฺปชฺชนโต.

‘‘เอตฺตโกว ยุตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ยุตฺติหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถานํ ยุตฺติภาโว วิจาเรตพฺโพ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ยุตฺติหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ ยุตฺติหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๔. ปทฏฺานหารสมฺปาตวิภาวนา

๖๖. เยน เยน ยุตฺติหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถานํ ยุตฺติภาโว อาจริเยน วิภาวิโต, อมฺเหหิ จ าโต, โส ยุตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปทฏฺานหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉติ.

ปุจฺฉิตฺวา ยสฺมึ สุตฺตปฺปเทเส วุตฺตานิ ปทฏฺานานิ นีหริตานิ, ตํ สุตฺตปฺปเทสํ นีหริตุํ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ คาถา’’ติ วุตฺตา. คาถาตฺโถ วุตฺโตว. ‘‘กตเม คาถาตฺถา กตเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ สุตฺตปฺปเทสสฺส อตฺถภูตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺานํ นาม สุจริตปาริปูริยา อาสนฺนการณตฺตา. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สุตฺตปฺปเทสสฺส อตฺถภูตา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย สมฺมาสงฺกปฺปา สมถสฺส ปทฏฺานํ นาม กามจฺฉนฺทอาทินีวรณวิกฺขมฺภนสฺส อาสนฺนการณตฺตา. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ สุตฺตปฺปเทสสฺส อตฺถภูตา กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺิ จ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนสมฺมาทิฏฺิ จ วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ นาม อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ วิเสสการณตฺตา. ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ สุตฺตปฺปเทสสฺส อตฺถภูตา อุทยพฺพยานุปสฺสนาปฺา ทสฺสนภูมิยา ปทฏฺานํ นาม ปมมคฺคาธิคมสฺส อาสนฺนการณตฺตา. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ สุตฺตปฺปเทสสฺส อตฺถภูตํ ถินมิทฺธาภิภวนํ วีริยสฺส ปทฏฺานํ นาม อาสนฺนการณตฺตา. ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ สุตฺตปฺปเทสสฺส อตฺถภูตา ปหาตพฺพชหนภาวนาย อริยมคฺคภาวนาย ปทฏฺานํ นาม ปหาตพฺพปฺปหาเนน อริยมคฺคภาวนาปาริปูริสมฺภวโต.

‘‘เอตฺตโกว ปทฏฺานหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปทฏฺาโน หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปทฏฺานหารสมฺปาตภูเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถานิ ปทฏฺานานิ นีหริตานิ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปทฏฺานหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ ปทฏฺานหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๕. ลกฺขณหารสมฺปาตวิภาวนา

๖๗. เยน เยน ปทฏฺานหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถานิ ปทฏฺานานิ อาจริเยน นิทฺธาริตานิ, อมฺเหหิ จ าตานิ, โส ปทฏฺานหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ลกฺขณหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขณหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ.

‘‘กตเมหิ สุตฺตตฺเถหิ สมานลกฺขณา กตเม ธมฺมา คหิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน วุตฺตํ อิทํ รกฺขณํ สตินฺทฺริยํ คหิตํ, สตินฺทฺริเย คหิเต สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานิ คหิตานิ ภวนฺติ อินฺทฺริยฏฺเน สมานลกฺขณตฺตา. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ คหิตา, สมฺมาทิฏฺิยา คหิตาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค คหิโต ภวติ. ตํ กิสฺส เหตูติ การณํ ปุจฺฉติ. ปุจฺฉิตฺวา การณมาห ‘‘สมฺมาทิฏฺิโต หี’’ติอาทินา. สมฺมาทิฏฺิเหตุโต สมฺมาสงฺกปฺโป หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาสงฺกปฺปโต สมฺมาวาจา หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาวาจาโต สมฺมากมฺมนฺโต หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมากมฺมนฺตโต สมฺมาอาชีโว หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาอาชีวโต สมฺมาวายาโม หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาวายามโต สมฺมาสติหิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาสติโต สมฺมาสมาธิ หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาสมาธิโต สมฺมาวิมุตฺติ หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, สมฺมาวิมุตฺติโต สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนํ หิ ยสฺมา ปภวติ, ตสฺมา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค คหิโต ภวตีติ.

‘‘เอตฺตโกว ลกฺขณหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ลกฺขโณ หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ลกฺขณหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา สมานลกฺขเณน คหิตา ภวนฺติ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ลกฺขณหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คหิโตติ.

อิติ ลกฺขณหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๖. จตุพฺยูหหารสมฺปาตวิภาวนา

๖๘. เยน เยน ลกฺขณหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา สมานลกฺขเณน คหิตา, โส ลกฺขณหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม จตุพฺยูหหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ เทสนาหารสมฺปาตาทีสุ โสฬสสุ หารสมฺปาเตสุ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูหหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ.

‘‘กตมสฺมึ สุตฺเต กตเม นิรุตฺยาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรานุสนฺธโย นิทฺธาริตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ สุตฺตปฺปเทเส ‘‘รกฺขียเต รกฺขิต’’นฺติ นิรุตฺตึ ‘‘ปริปาลียตี’’ติ อิมินา ปริยาเยน ทสฺเสติ, อิติสทฺทสฺส อาทฺยตฺถตฺตา ‘‘จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ปจฺจเยหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเน จิตฺตํ, จิตฺตกรณฏฺเน จิตฺตํ, รกฺขิตํ จิตฺตํ ยสฺสาติ รกฺขิตจิตฺโต. สมฺมา สงฺกปฺเปตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโร, สมฺมาสงฺกปฺโป โคจโร อสฺสาติ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร. สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาทิฏฺิ ปุเรกฺขาโร อสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ชานาตีติ ตฺวาน. อุทโย จ วโย จ อุทยพฺพยํ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ, อภิภวตีติ อภิภู, ถินมิทฺธํ อภิภูติ ถินมิทฺธาภิภู. ภิกฺขตีติ ภิกฺขู’’ติ นิรุตฺติปิ นีหริตา. เตนาห – ‘‘อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๖๘). เอสา วุตฺตปฺปการา ปฺตฺติ นิรุตฺติ นามาติ นีหริตา.

อิธ สุตฺตปฺปเทเส ภควโต โก อธิปฺปาโยติ เจ ปุจฺเฉยฺย, เย สปฺปุริสา สพฺพาหิ ทุคฺคตีหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต สปฺปุริสา ธมฺมจาริโน รกฺขิตจิตฺตา ภวิสฺสนฺตีติ อยํ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิสุตฺตปฺปเทเส ภควโต อธิปฺปาโยติ นีหริตพฺโพ.

‘‘กตมํ นิทาน’’นฺติ เจ ปุจฺเฉยฺย, โกกาลิโก สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ เถเรสุ จิตฺตํ อรกฺขิตฺวา ปโทสยิตฺวา มหาปทุมนิรเย ยสฺมา อุปปนฺโน, ยสฺมา ภควา จ สติอารกฺเขน สมนฺนาคโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหติ, ตสฺมา จ สพฺพา ทุคฺคติโย ชหิตุกาโม ภิกฺขุ สปฺปุริโส รกฺขิตจิตฺโต อสฺส ภเวยฺยาติ นิทานํ นีหริตพฺพํ.

‘‘กตโม ปุพฺพาปรสนฺธี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, สุตฺตมฺหิ ‘‘สติยา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, เตน ปุพฺพวจเนน อยํ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส…เป… สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ สุตฺตปฺปเทโส อนุสนฺธิ สํสนฺทติ สเมตีติ ปุพฺพปรานุสนฺธิ นิทฺธาริตพฺโพติ.

‘‘เอตฺตโกว จตุพฺยูหหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน จตุพฺยูหหารสมฺปาเตน นิรุตฺยาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรานุสนฺธิ นิทฺธาริตพฺโพ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต จตุพฺยูหหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ จตุพฺยูหหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๗. อาวฏฺฏหารสมฺปาตวิภาวนา

๖๙. เยน เยน จตุพฺยูหหารสมฺปาเตน นิรุตฺยาธิปฺปายนิทานปุพฺพาปรานุสนฺธโย วิภตฺตา, โส จตุพฺยูหหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม อาวฏฺฏหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺฏหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ.

‘‘กตเม สุตฺตตฺถา กถํ อาวฏฺเฏตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เนกฺขมฺมสงฺกปฺปสงฺขาตสมฺมาสงฺกปฺปพหุโล กสิณาทิวเสน, อวิหึสาสงฺกปฺปสงฺขาตสมฺมาสงฺกปฺปพหุโล เมตฺตาทิวเสน อธิคตาย จิตฺเตกคฺคตาย จิตฺตํ เปนฺโต สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺโต นาม โหติ, ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ อิมินา รกฺขิตจิตฺเต วุตฺเต สติ ยา เอกคฺคตา อาวฏฺเฏตพฺพา, สา อยํ เอกคฺคตา สมโถ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ อิมินา สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาเร วุตฺเต สติ ยา ปฺา อาวฏฺเฏตพฺพา, สา อยํ ปฺา วิปสฺสนา. ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ อิมินา อุทยพฺพยาณสมนฺนาคเต วุตฺเต สติ ยา ทุกฺขปริชานนา อาวฏฺเฏตพฺพา, สา อยํ ทุกฺขปริชานนา ทุกฺขปริฺา. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ยํ ถินมิทฺธาภิภวนํ วุตฺตํ, อิทํ ถินมิทฺธาภิภวนํ สมุทยปฺปหานํ. ‘‘สมฺมา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ อิมินา โย สพฺพทุคฺคติชหนสงฺขาโต อนุปฺปาโท วุตฺโต, โส อยํ อนุปฺปาโท นิโรโธ. อิติ ทุกฺขปริฺาย ปริฺเตพฺพํ ทุกฺขสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพํ, สมุทยปฺปหาเนน ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพํ, นิโรเธน นิโรธสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพํ, สมถวิปสฺสนาหิ มคฺคสจฺจํ อาวฏฺเฏตพฺพนฺติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อาวฏฺเฏตพฺพานีติ.

‘‘เอตฺตโกว อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน อาวฏฺฏหารสมฺปาเตน สมถาทโย อาวฏฺเฏตพฺพา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต อาวฏฺฏหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ อาวฏฺฏหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๘. วิภตฺติหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๐. เยน เยน อาวฏฺฏหารสมฺปาเตน สุตฺตตฺถา อาวฏฺเฏตพฺพา, โส อาวฏฺฏหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กตโม สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติหารสมฺปาโต นามาติ ปุจฺฉติ.

‘‘กตเม สุตฺตตฺถา กตฺถ วิภตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ‘‘ตสฺมา…เป… โคจโร’’ติ คาถา วุตฺตา, ติสฺสํ คาถายํ วุตฺโต กุสลปกฺโข ธมฺโม กุสลปกฺเขน ธมฺเมน สติสํวโร ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพ วิภชิตพฺโพ, อกุสลปกฺเขน ธมฺเมน นิทฺทิสิตพฺโพ วิภชิตพฺโพ.

กถํ? ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปเทน วุตฺโต กุสลปกฺโข สติสํวโร ธมฺโม ‘‘จกฺขุทฺวารสํวโร…เป… มโนทฺวารสํวโร’’ติ ฉพฺพิเธน กุสลปกฺเขน ธมฺเมน นิทฺทิสิตพฺโพ วิภชิตพฺโพ. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติ ปเทน วุตฺโต กุสลปกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาท-สงฺกปฺโป อวิหึสาสงฺกปฺโป’’ติ ติวิเธน กุสลปกฺเขน ธมฺเมน วิภชิตพฺโพ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ ปเทน วุตฺตา กุสลปกฺขา ธมฺมชาติ ‘‘ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาย าณํ, ปุพฺพนฺเต าณํ, อปรนฺเต าณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต าณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณ’’นฺติ (ธ. ส. ๑๐๖๓) อฏฺวิเธน กุสลปกฺเขน ธมฺเมน วิภชิตพฺพา. ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ปเทน วุตฺตํ กุสลปกฺขอุทยพฺพยาณํ ธมฺมชาตํ ปฺาสวิเธน อุทยพฺพยาเณน กุสลปกฺเขน วิภชิตพฺพํ. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู’’ติ ปเทน วุตฺตํ ถินมิทฺธาภิภวนํ กุสลปกฺขํ ธมฺมชาตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาภิภวนํ สกทาคามิมคฺคาภิภวนํ อนาคามิมคฺคาภิภวนํ อรหตฺตมคฺคาภิภวน’’นฺติ จตุพฺพิเธน กุสลปกฺเขน วิภชิตพฺพํ.

สติสํวโร กุสลปกฺโข ‘‘โลกิโย สติสํวโร, โลกุตฺตโร สติสํวโร’’ติ ทุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพติ. โลกิโย สติสํวโร กามาวจโรวาติ เอกวิเธน วิภชิตพฺโพ. โลกุตฺตรา สติสํวโร ‘‘ทสฺสนภูมิ, ภาวนาภูมี’’ติ ทุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพ. กามาวจโร สติสํวโร ‘‘กายานุปสฺสนาสติสํวโร เวทนานุปสฺสนาสติสํวโร จิตฺตานุปสฺสนาสติสํวโร ธมฺมานุปสฺสนาสติสํวโร’’ติ จตุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพ. โลกุตฺตโร สติสํวโรปิ ตถา จตุพฺพิเธน วิภชิตพฺโพ. สมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาทิฏฺิโยปิ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุพฺพิธาทิเภเทน วิภชิตพฺพา. ปทฏฺาเนนปิ ปทฏฺานหารสมฺปาเต วุตฺตนเยน วิภชิตพฺพา.

อกุสลปกฺเขน ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ ปเทน วุตฺโต อสํวโร ‘‘จกฺขุอสํวโร …เป… กายอสํวโร, โจปนกายอสํวโร, วาจาอสํวโร, มโนอสํวโร’’ติ อฏฺวิเธน วิภชิตพฺโพ. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิหเตนา’’ติ ปเทน คหิโต มิจฺฉาสงฺกปฺโป ‘‘กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก’’ติ ติวิเธน วิภชิตพฺโพ. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺี’’ติ ปเทน วุตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิ ‘‘ทุกฺเข อฺาณํ…เป…อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณ’’นฺติ อฏฺวิเธน วิภชิตพฺพา, ทฺวาสฏฺิทิฏฺิวิเธนปิ วิภชิตพฺพา. ถินมิทฺธํ ปฺจวิเธน สสงฺขาริกวิเธน วิภชิตพฺพํ.

‘‘เอตฺตโกว วิภตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต วิภตฺติหารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน วิภตฺติหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา วิภตฺตา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต วิภตฺติหารสมฺปาโต นิยุตฺโตติ ยถารห นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ วิภตฺติหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๙. ปริวตฺตนหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๑. เยน เยน วิภตฺติหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา วิภตฺตา, โส วิภตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘กตเม สุตฺตปฺปเทสตฺถา กถํ ปริวตฺเตตพฺพา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ‘‘ตสฺมา…เป… โคจโร’’ติ คาถา วุตฺตา, ตาย คาถาย ยา สมถวิปสฺสนา นิทฺธาริตา, ตาย สมถวิปสฺสนาย ภาวิตาย อกุสลานํ นิโรโธ ผลํ ปโยชนํ โหติ, ปริฺาตํ ทุกฺขํ โหติ, สมุทโย ปหีโน โหติ, มคฺโค ภาวิโต โหตีติ ปริวตฺเตตพฺโพ. ปฏิปกฺเขน ปน สมถวิปสฺสนาย อภาวิตาย อกุสลานํ อนิโรโธ, อปริฺาตํ ทุกฺขํ, สมุทโย อปฺปหีโน, มคฺโค อภาวิโต โหตีติ ปริวตฺเตตพฺโพ.

‘‘เอตฺตโกว ปริวตฺตนหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปริวตฺตนหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา ปริวตฺเตตพฺพา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปริวตฺตนหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ ปริวตฺตนหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๑๐. เววจนหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๒. เยน เยน ปริวตฺตนหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา ปริวตฺเตตพฺพา, โส ปริวตฺตโน หารสมฺปาโตติ ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม เววจโน หารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม เววจโน หารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘กตเมสํ สุตฺตปฺปเทสตฺถานํ, สุตฺตปทานํ วา กตมานิ เววจนานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ‘‘ตสฺมา…เป… โคจโร’’ติ คาถา วุตฺตา, ตาย คาถาย ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปเทน วุตฺตสฺส จิตฺตสฺส, ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ จิตฺตสฺส ปทสฺส วา ‘‘จิตฺตํ…เป… วิชานิตตฺต’’นฺติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ เววจนํ, ‘‘มานสํ หทย’’นฺติอาทิวจนมฺปิ (ธ. ส. ๑๗, ๖๓) จิตฺตสฺส เววจนํ. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ เอตฺถ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป อวิหึสาสงฺกปฺโป’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ เววจนํ, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติอาทิ (ธ. ส. ๗) วจนมฺปิ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส เววจนํ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺิปทสฺส ‘‘สมฺมาทิฏฺิ นาม ปฺาสตฺถํ ปฺาขคฺโค ปฺารตนํ ปฺาปโตโท ปฺาปาสาโท’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ เววจนํ, ‘‘ปฺา ปชานนา วิจโย’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๖) วจนมฺปิ สมฺมาทิฏฺิปทสฺส เววจนํ. ‘‘ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส, จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสงฺโกโจ’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๒-๑๑๖๓) ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ ถินสฺส เววจนํ. ‘‘กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา กายาลสิยํ โสปฺปํ สุปนา สุปฺปิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑๖๓) ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ มิทฺธสฺส เววจนํ. ‘‘ภิกฺขโก ภิกฺขู’’ติอาทิกํ (ปารา. ๔๕; วิภ. ๕๑๐) ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ ภิกฺขุปทสฺส เววจนํ. ‘‘ทุคฺคติ อปาโย วินิปาโต วฏฺฏทุกฺขํ สํสาโร’’ติอาทิกํ ยํ วจนํ วุตฺตํ, อิทํ วจนํ ทุคฺคติปทสฺส เววจนํ. อิติ เววจนานิ นีหริตานิ.

‘‘เอตฺตโกว เววจนหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต เววจโน หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เววจนหารสมฺปาเตน เววจนานิ นีหริตานิ, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เววจนหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถาสมฺภวํ นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คหิโตติ.

อิติ เววจนหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๑๑. ปฺตฺติหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๓. เยน เยน เววจนหารสมฺปาเตน เววจนานิ นิทฺธาริตานิ, โส เววจนหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม ปฺตฺติหารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ปฺตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘กตมา สุตฺตปฺปเทสภูตา ปฺตฺติ กตเมสํ ธมฺมานํ ปฺตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปฺตฺติ สติยา ปทฏฺานสฺส รกฺขิตพฺพสฺส จิตฺตสฺส ปฺาปนโต สติยา ปทฏฺานปฺตฺติ นาม. สติยา หิ รกฺขิตพฺพํ จิตฺตํ สติยา ปทฏฺานํ อธิฏฺานํ นาม. เตนาห อฏฺกถายํ – ‘‘อธิฏฺหิตฺวา รกฺขนฺติยา สติยา รกฺขิยมานํ จิตฺตํ ตสฺสา อธิฏฺานํ วิย โหตี’’ติ. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ ปฺตฺติ สมถสฺส ภาวนาย ปฺาปนโต สมถสฺส ภาวนาปฺตฺติ นาม. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ปฺตฺติ ทสฺสนภูมิยา นิกฺเขปสฺส ปฺาปนโต นิกฺเขปปฺตฺติ นาม. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ สมุทยสฺส อนวเสสปฺปหานสฺส ปฺาปนโต อนวเสสปฺปหานปฺตฺติ นาม. ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ปฺตฺติ มคฺคสฺส อริยมคฺคสฺส ภาวนาย ปฺาปนโต ภาวนาปฺตฺติ นาม.

‘‘เอตฺตโกว ปฺตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต ปฺตฺติหารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน ปฺตฺติหารสมฺปาเตน ปฺตฺติปฺปเภทา นิทฺธาริตา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต ปฺตฺติหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ ปฺตฺติหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

๑๒. โอตรณหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๔. เยน เยน ปฺตฺติหารสมฺปาเตน ปฺตฺติปฺปเภทา นิทฺธาริตา, โส ปฺตฺติหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตโม โอตรโณ หารสมฺปาโต’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม โอตรโณ หารสมฺปาโต’’ติอาทิมาห.

‘‘ตตฺถ ติสฺสํ คาถายํ กตมานิ อินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา กตเมหิ นิทฺธาริเตหิ ธมฺเมหิ โอตรตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิคาถา วุตฺตา, ติสฺสํ คาถายํ ‘‘ตสฺมา…เป… ปุเรกฺขาโร’’ติ สุตฺตปฺปเทเสน สมฺมาทิฏฺิ คหิตา, สมฺมาทิฏฺิยา คหิตาย ปฺจินฺทฺริยานิ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานิ คหิตานิ ภวนฺติ.

ตานิเยว สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการตฺตา วา ปทฏฺานตฺตา วา วิชฺชา ภวนฺติ, วิชฺชุปฺปาทา ตาทิสาย วิชฺชาย อุปฺปาทา อุปฺปาทเหตุโต อวิชฺชานิโรโธ สมฺภวติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ สมฺภวติ…เป… ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ สมฺภวตีติ. อยํ โอตรณา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทน ปฺจินฺทฺริยานํ โอตรณา นาม.

ตานิเยว ปฺจินฺทฺริยานิ สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปฺากฺขนฺเธน ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ ภวนฺติ สทฺธาวีริเยหิ สีลสมฺภวโต, สติยา จ ปฺานุวตฺตกตฺตา. อยํ โอตรณา ขนฺเธหิ ปฺจินฺทฺริยานํ โอตรณา นาม.

ตานิเยว ปฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ ภวนฺติ. เย สงฺขารา อนาสวา ภวนฺติ, ภวงฺคา ภวเหตู โน ภวนฺติ, เต อนาสวา สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา ภวนฺติ ธมฺมธาตุยา อนฺโตคธตฺตา. อยํ โอตรณา ธาตูหิ ปฺจินฺทฺริยานํ โอตรณา นาม.

สา อนาสวา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา ภวติ, ยํ อายตนํ อนาสวํ ภวติ, ภวงฺคํ ภวเหตุ โน ภวติ. อยํ โอตรณา อายตเนหิ ธมฺมธาตุยา โอตรณา นาม.

‘‘เอตฺตโกว โอตรโณ หารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต โอตรโณ หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน โอตรณหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา โอตริตพฺพา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต โอตรโณ หารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

อิติ โอตรณหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน…เป… คเหตพฺโพติ.

อิโต ปฏฺาย ‘‘ตตฺถ กตโม’’ติอาทิอนุสนฺธฺยตฺโถ จ ปริโยสาเน ‘‘นิยุตฺโต’’ติอาทิอนุสนฺธฺยตฺโถ จ วุตฺตนยานุสาเรเนว วิฺาตพฺโพ. กตฺถจิ กตฺถจิ ปาเ อปากฏํเยว ยถาพลํ กถยิสฺสาม.

๑๓. โสธนหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๕. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปฺเห. อารมฺโภ อตฺโถ สุทฺโธ ปริปุณฺโณ, โส ปฺโห นิรวเสสโต วิสฺสชฺชิโต ภวติ. ยตฺถ ปฺเห ปน อารมฺโภ อตฺโถ น สุทฺโธ อปริปุณฺโณ โกจิ วิสฺสชฺเชตพฺโพ อวสิฏฺโ, โส ปฺโห ตาว วิสฺสชฺชิโต น ภวติ.

๑๕. ปริกฺขารหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๗. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปเทน โย สติสํวโร วุตฺโต, อยํ สติสํวโร สมถสฺส ปริกฺขาโร. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ ปเทน โย สมฺมาสงฺกปฺโป วุตฺโต, โส สมฺมาสงฺกปฺโป วิปสฺสนาย ปริกฺขาโรติ วิภชิตฺวา โยเชตพฺโพ.

๑๖. สมาโรปนหารสมฺปาตวิภาวนา

๗๘. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปเทน ยํ รกฺขิตจิตฺตํ วุตฺตํ, ตํ รกฺขิตจิตฺตํ ติณฺณํ สุจริตานํ กมฺมานํ ปทฏฺานํ. สมฺมาทิฏฺิยา ภาวิตาย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต ภวติ เอกโต ภาวิตพฺพตฺตา, ปทฏฺานการณตฺตา จ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สมฺมาทิฏฺิโต หี’’ติอาทิ. ยสฺส อรหโต สมาธิวิมุตฺติ ภวติ, อยํ อรหา อนุปาทิเสโส ปุคฺคโล, อยํ สมาธิวิมุตฺติ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.

‘‘เทสนาหารสมฺปาตาทิโก หารสมฺปาโต เยน โสฬสปฺปเภทภาเวน สุตฺตปฺปเทสตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิโต, โสฬสปฺปเภทภาโว เกน อมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน โสฬสปฺปเภทภาเวน อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘โสฬส…เป… สุตฺต’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน โสฬสปฺปเภทภาโว ตุมฺเหหิ สทฺทหิตพฺโพ.

‘‘เอตฺตโกว หารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺโต หารสมฺปาโต’’ติ วุตฺตํ. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารสมฺปาเตน สุตฺตปฺปเทสตฺถา นิทฺธาริตา, โส โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารสมฺปาตาทิหารสมฺปาโต นิยุตฺโต ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อฏฺกถายฺจ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๓, ๗๖) ตถา นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิโตติ.

อิติ เทสนาหารสมฺปาตาทิหารสมฺปาเต สตฺติพลานุรูปา

รจิตา วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

นยสมุฏฺานวิภาวนา

๗๙. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารสมฺปาตาทินา หารสมฺปาเตน เอกสุตฺตปฺปเทสตฺถา นิทฺธาเรตฺวา วิภตฺตา, โส สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารสมฺปาตาทิหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถายํ ปน –‘‘เอวํ นานาสุตฺตวเสน, เอกสุตฺตวเสน จ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’นฺติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙) วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺฏนโย’’ติอาทึ อนารภิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิอารมฺภเน การณํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ หาราทีสุ โย อตฺถนโย สํวณฺณนานเยน นิทฺทิฏฺโ, ตสฺเสว อตฺถนยสฺส สมุฏฺานํ ภูมึ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ.

กิฺจาปิ สํวณฺณนานยา นิทฺทิฏฺา, ตถาปิ อตฺถนยสํวณฺณนานยานํ วิเสสสฺส ปากฏํ กาตุํ ปุน กถยิสฺสาม. ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นาม. ตีหิ อกุสลมูเลหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว ตีหิ กุสลมูเลหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขโล นโย นาม. จตูหิ สุภสฺาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว จตูหิ อสุภสฺาทีหิ อวิปลฺลาเสหิ สติปฏฺาเนหิ, สทฺธินฺทฺริเยหิ วา โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิโต นโย นามาติ วุตฺตา นยา สํวณฺณนานยา นาม. เตสํ สํวณฺณนานยานํ สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ.

นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาอวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถ. โส หิ มคฺคาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ ‘‘นโย’’ติ วุตฺโต, โส อตฺถนโย นาม. ตสฺเสว อตฺถนยสฺส สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ? ตสฺมา จตุสจฺจโยชนาย นยคฺคาหโต นียติ อนุปุจฺฉียตีติ นโย, โก โส? สุตฺตตฺถภูโต ทุกฺขาทิโก อตฺโถ. นยติ มคฺคาณํ ปาเปตีติ วา นโย, ทุกฺขาทิโก อตฺโถว. เตนาห – ‘‘อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถ. โส หิ มคฺคาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโย’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙). สมุฏฺหนฺติ นยา เอเตนาติ สมุฏฺานํ, กึ ตํ? อวิชฺชาตณฺหาทิการณํ, ตํทีปนา สํวณฺณนา จ. อวิชฺชาตณฺหาทินา หิ ทุกฺขาทิอตฺถนยา สมฺภวนฺติ. อถ วา อวิชฺชาตณฺหาทีหิ จตุสจฺจโยชนา สมุฏฺานํ นาม. เตน วุตฺตํ – ‘‘กึ ปน ตํ? ตํตํมูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙). เอวํ อตฺเถ คยฺหมาเน สติ สํวณฺณนานยาปิ คหิตา โหนฺติ, นยานํ สมุฏฺานํ นยสมุฏฺานํ, ตสฺมึ นยสมุฏฺาเน.

‘‘กตมํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปมํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานภูตาย อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ ปุพฺพา โกฏิ ‘‘อสุกสฺส พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปนฺนา, อสุกสฺส จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปนฺนา’’ติ น ปฺายติ โกฏิยา อภาวโตติ โยชนา. ‘‘อวิชฺชาตณฺหาสุ กตมา นีวรณํ, กตมา สํโยชน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อวิชฺชา นีวรณํ ตณฺหา สํโยชน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ อวิชฺชาตณฺหาสุ. อาทีนวปฏิจฺฉาทิกตฺตา อวิชฺชา นีวรณํ. ภเวสุ สํโยชนโต ตณฺหา สํโยชนํ. ‘‘อวิชฺชานีวรณา สตฺตา กถํ วิจรนฺติ, กถํ วุจฺจนฺติ, ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา กถํ วิจรนฺติ กถํ วุจฺจนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อวิชฺชานีวรณา สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิชฺชานีวรณเมเตสมตฺถีติ อวิชฺชานีวรณา. อวิชฺชาย สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา อวิชฺชาย อภินิวิสวตฺถูสุ สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา สตฺตา อวิชฺชาปกฺเขน วิปลฺลาเสน นิจฺจาทิอภินิเวสวตฺถุภูเต รูปาทิอารมฺมเณ วิจรนฺติ วิวิธา จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต นิจฺจาทิอภินิวิสนฺตา วิจรนฺตา สตฺตา ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตณฺหาสํโยชนเมเตสนฺติ ตณฺหาสํโยชนา. ตณฺหาย สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา, ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเต วตฺถุกาเม สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา สตฺตา ตณฺหาปกฺเขน อฏฺสตตณฺหาวิจริเตน อารมฺมณภูเต วตฺถุสฺมึ วิจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.

‘‘ทิฏฺิจริตา สตฺตา กํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา สตฺตา กํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทิฏฺิจริตา สตฺตา อิโต สาสนโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา โหนฺตาปิ ‘‘สุเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นตฺถิ, ทุกฺเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ ปน อตฺถี’’ติ มนสิ กโรนฺตา อตฺตกิลมถานุโยคํ ปฺจาตปาทิปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ตณฺหาจริตา สตฺตา อิโต สาสนโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา โหนฺตาปิ ‘‘กาเม ปฏิเสวนฺตา โลกํ วฑฺฒาเปนฺตา พหุํ ปุฺํ วฑฺฒาเปนฺตี’’ติ มนสิ กโรนฺตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ.

‘‘กสฺมา ทิฏฺิจริตา ตถาวิธํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, กสฺมา ตณฺหาจริตา ตถาวิธํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กึ การณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตตฺถ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ. ยํ ยสฺมา การณา วิหรนฺติ, ตํ การณํ กินฺติ ปุจฺฉติ. อิโต สาสนโต พหิทฺธา เยสํ ปุคฺคลานํ สจฺจววตฺถานํ นตฺถิ, จตุสจฺจปฺปกาสนา กุโต จ อตฺถิ, สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา กุโต อตฺถิ, เต ปุคฺคลา อุปสมสุขสฺส อนภิฺา วิปรีตเจตา หุตฺวา เอวํ อาหํสุ ‘‘สุเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นตฺถิ, ทุกฺเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นาม อตฺถี’’ติ. เต เอวํสฺี เอวํทิฏฺี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา หุตฺวา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. อิโต สาสนโต พหิทฺธา เยสํ ปุคฺคลานํ สจฺจววตฺถานํ นตฺถิ, จตุสจฺจปฺปกาสนา กุโต จ อตฺถิ, สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา กุโต อตฺถิ, เต ปุคฺคลา อุปสมสุขสฺส อนภิฺา วิปรีตเจตา หุตฺวา เอวมาหํสุ ‘‘โย กาเม ปฏิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปุฺํ ปสวตี’’ติ. เต เอวํสฺี เอวํทิฏฺี กาเมสุ สุขสฺี หุตฺวา กามสุขลฺลิกานุโยคํ อนุยุตฺตา จ วิหรนฺตีติ โยชนา กาตพฺพา.

‘‘ตถา วิหรนฺตา กึ วฑฺฒยนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตทภิฺา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตถา วฑฺฒยนฺตา โรคาทีนํ เภสชฺชํ สมถวิปสฺสนํ วฑฺฒยนฺติ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฏิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น วินฺทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อตฺโถ ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙) วุตฺโต. ‘‘กตเม สํกิเลสโวทานา, กตเม โรคาทโย, กตมํ เภสชฺช’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ สํกิเลสโวทานโรคเภสชฺชาทีสุ. อตฺตกิลมถานุโยโค จ กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส โหติ, สมถวิปสฺสนา โวทานํ โหติ, อตฺตกิลมถานุโยโค จ โรโค โหติ, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํ…เป... สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธารณเภสชฺชํ โหติ.

‘‘กตโม กตมํ สจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ สํกิเลสาทีสุ สํกิเลโส เอกเทสวเสน ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ โหติ. ตทภิสงฺโคติ ตสฺมึ สํกิเลเส อภิสงฺโค วิย ปวตฺโต โลกิยธมฺโม นิรวเสสวเสน ทุกฺขสจฺจํ โหติ. อถ วา ตสฺมึ ทุกฺเข อภิสงฺโค วิย ปวตฺตา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย สมุทยสจฺจํ โหติ. ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นิโรธสจฺจํ โหติ. สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ โหติ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพานิ. ‘‘เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ กตมํ ปริฺเยฺยํ, กตโม ปหาตพฺโพ, กตโม ภาเวตพฺโพ, กตโม สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๘๐. ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ อตฺตกิลมถานุโยคาทิวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ, ‘‘กถํ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน ปวตฺติเภทวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน กตโม ปวตฺติเภโท’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเมสํ สกฺกายทสฺสเน อยํ ปวตฺติเภโทติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อิทานิ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺิทสฺสเน ปวตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘ทิฏฺิจริตา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ. ทิฏฺิจริตา ปุคฺคลา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ ทิฏฺิจริตานํ อตฺตาภินิเวสสฺส พลวภาวโต, ตณฺหาจริตา ปน รูปํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณสฺมึ วา ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ ตณฺหาจริตานํ อตฺตนิยาภินิเวสสฺส พลวภาวโต. ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอเกกํ นิสฺสาย จตุพฺพิธตฺตา วีสติวตฺถุกา อยํ มิจฺฉาทิฏฺิ ‘‘สกฺกายทิฏฺี’’ติ วุจฺจติ. เอวํ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน ปวตฺติเภโท วิฺาตพฺโพติ อตฺโถ.

‘‘สกฺกายทิฏฺิยา กตโม ปฏิปกฺโข’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺสา ปฏิปกฺโข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสา สกฺกายทิฏฺิยา ปชหนวเสน โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺิ ปฏิปกฺโข, ตสฺสา สมฺมาทิฏฺิยา อนฺวายิกา อนุคุณภาเวน ปวตฺตนกา ธมฺมา จ สกฺกายทิฏฺิยา ปชหนวเสน ปฏิปกฺขา ภวนฺติ. ‘‘กตเม ธมฺมา อนฺวายิกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาสมาธิ อิเม ธมฺมา อนฺวายิกา โหนฺติ. อยํ สมฺมาทิฏฺิอาทิโก อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ตสฺสา สกฺกายทิฏฺิยา ปฏิปกฺโข โหติ ปหายกตฺตา. ‘‘เต สมฺมาทิฏฺิยาทโย ธมฺมา ขนฺธโต กิตฺตกา โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตโย ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กตโม ขนฺโธ สมโถ, กตโม ขนฺโธ วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปฺากฺขนฺโธ วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สกฺกายาทีสุ กตโม กตมํ สจฺจํ, กตโม กตมํ สจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สกฺกาโย’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺิตปฺปฏิปกฺขวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ, กถํ อนฺตทฺวยมชฺฌิมปฏิปทา นิทฺธาริตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ เย ทิฏฺิจริตา ปุคฺคลา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. อิเม ทิฏฺิจริตา ปุคฺคลา ‘‘รูปาทโย จ อตฺตา, รูปาทีนฺจ อนิจฺจตฺตา, อตฺตสฺสาปิ อนิจฺจตฺตา อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, อตฺตา วินสฺสติ, อตฺตา ปรํ มรณา น โหตี’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ. เย ตณฺหาจริตา ปุคฺคลา รูปํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อิเม ตณฺหาจริตา ปุคฺคลา ‘‘รูปาทีหิ อตฺตา อฺโ อฺตฺตา อตฺตา นิจฺโจ สสฺสโต’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ.

ตตฺถ เตสุ อุจฺเฉทวาทีสสฺสตวาทีปุคฺคเลสุ ปวตฺตา อุจฺเฉทวาทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา อนฺตทฺวยปฏิปทา โหนฺติ. อยํ อนฺตทฺวยปฏิปทา สํสารปวตฺตนสฺส เหตุภาวโต สํสารปวตฺติ โหติ, ตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปชฺชนสฺส ปชหนวเสน มชฺฌิมปฏิปทาสงฺขาโตว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ปฏิปกฺโข โหติ ปหายกตฺตา. อยํ มคฺโค สํสารนิวตฺตนสฺส เหตุภาวโต สํสารนิวตฺติ โหติ. ตตฺถ สํสารปวตฺติสํสารนิวตฺตีสุ ปวตฺติ สํสารปวตฺติ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, ตทภิสงฺโค ตสฺมึ ทุกฺเข อภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย สมุทยสจฺจํ, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ, อิติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ. ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺตนโยว อตฺโถ.

‘‘อุจฺเฉทสสฺสตสฺส กิตฺตโก ปเภโท, มคฺคสฺส กิตฺตโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตอริยมคฺเคสุ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ สมาสโต สงฺเขปโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. อุจฺเฉโท ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา ปฺจวิโธ, สสฺสตทสฺสนํ เอเกกสฺมึ ติธา อุปฺปชฺชนโต ปนฺนรสวิธนฺติ วีสติวิธํ โหติ. วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. กตมานิ? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺตวาทา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปวาทา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ เวทิตพฺพานิ. วิตฺถารโต ปน พฺรหฺมชาลสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๓๐ อาทโย) อาคตานิ. เตสํ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนานํ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยธมฺมา ปฏิปกฺโข มคฺโค. กตเม เตจตฺตาลีสํ? ‘‘อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา’’ติ ติสฺโส สฺา จ ‘‘ปหานสฺา วิราคสฺา นิโรธสฺา’’ติ ติสฺโส สฺา จาติ ฉ สฺา จ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อฏฺ มคฺคงฺคานี’’ติ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยธมฺมา วิปสฺสนาวเสน ปฏิปกฺโข มคฺโค นาม.

‘‘สมถวเสน กตโม ปฏิปกฺโข’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อฏฺ วิโมกฺขา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺ วิโมกฺขา ปากฏา. ทส กสิณายตนานิ สมถวเสน ปฏิปกฺโข มคฺโค นาม. ‘‘กตมํ าณํ กตมสฺส ธมฺมสฺส ปทาลน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทิฏฺิจริเต ปวตฺตานิ ทิฏฺิคตานิ, โมโห. ตณฺหาจริเต ปวตฺตานิ ทิฏฺิคตานิ, ชาลํ. อนาทิวเสน ปวตฺโต โมโห. อนิธนวเสน ปวตฺตํ ชาลํ. อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา เตเชตฺวา ติกฺขํ วิปสฺสนาาณฺจ อริยมคฺคาณฺจาณวชิรํ นาม โพธิปกฺขิยธมฺมานํ าณปทฏฺานตฺตา. โมโห จ ชาลฺจ โมหชาลํ. ปทาเลตีติ ปทาลนํ, กตฺตริ ยุปจฺจโย, โมหชาลสฺส ปทาลนนฺติ โมหชาลปทาลนํ. ปทาลนฺหิ ทุวิธํ วิกฺขมฺภนปทาลนํ สมุจฺเฉทปทาลนนฺติ. ปุพฺพภาเค สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนปทาลนํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทปทาลนํ เอว ทฏฺพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ โมหชาเล อวิชฺชา โมโห, ภวตณฺหา ชาลํ. อตฺตโน อาธารํ ปุคฺคลํ ทุกฺขาทีสุ อฏฺสุ าเนสุ โมเหตีติ โมโห. ปมํ ชาลํ ชฏํ ลายิตฺวา ชฏาวเสน ลาติ ปวตฺตตีติ ชาลํ, อตฺตนิ ชาตํ มจฺฉสกุณาทิกํ ลาติ คณฺหาติ, ลาเปติ คณฺหาเปตีติ วา ชาลํ, ชาลํ วิยาติ ชาลํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อตีตาทิเภทภินฺเนสุ รูปาทีสุ, สกอตฺตภาวาทีสุ จ สํสิพฺพนวเสน ปวตฺตนโต ชาลํ ภวตณฺหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๐). ‘‘อวิชฺชาตณฺหาหิ อตฺตกิลมถานุโยคาทีนํ กิเลสปกฺขานํ นิทฺธารณํ กตํ กถํ เกน สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตน วุจฺจติ ‘ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’ติ’’ วุตฺตํ.

๘๑. ‘‘อิโต สาสนโต พหิทฺธา ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ ปฏิปทาทโย นิทฺธาริตา, สาสเน ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ ปฏิปทาทโย กถํ นิทฺธาริตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สํกิเลสปกฺขา สุตฺตตฺถา อาจริเยน ทสฺสิตา, โวทานปกฺขสุตฺตตฺถา กถํ ทสฺสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริโต อสฺมึ สาสเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ. ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล อสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต หุตฺวา จตูสุ ปจฺจเยสุ สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ. กสฺมา? ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว, ตสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารวตฺตา. ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล อสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต หุตฺวา สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ. กสฺมา? ยสฺมา สิกฺขาย ติพฺพคารโว, ตสฺมา สิกฺขาย ติพฺพคารวตฺตา. ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต หุตฺวา ธมฺมานุสารี ปุคฺคโล ภวติ. กสฺมา? ทิฏฺิยา ทิฏฺิวิสเย ปฺาสทิสปวตฺตนโต. ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต หุตฺวา สทฺธานุสารี ภวติ. กสฺมา? ตณฺหาวเสน มิจฺฉาธิโมกฺขตฺตา. ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย, ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาติ, สุขาย ปฏิปทาย, ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ สุเขน กิเลเสหิ วิกฺขมฺภิตุํ สมตฺถตฺตา. ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย, ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาติ, ทุกฺขาย ปฏิปทาย, ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ ทุกฺเขน กิเลเสหิ วิกฺขมฺภิตุํ สมตฺถตฺตา.

‘‘ตถา กสฺมา นิยฺยาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กึ การณํ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยํ เยน การเณน นิยฺยาติ, ตํ การณํ กินฺติ ปุจฺฉติ. ตสฺส ตณฺหาจริตสฺส กามา สุเขน อปริจฺจตฺตา หิ ยสฺมา ภวนฺติ, ตสฺมา กามานํ สุเขน อปริจฺจตฺตตฺตา ตถา นิยฺยาติ. โส ตณฺหาจริโต กาเมหิ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุกฺเขน ปฏินิสฺสรติ, ทนฺธฺจ ธมฺมํ จตุสจฺจธมฺมํ อาชานาติ. โย ปน อยํ ปุคฺคโล ทิฏฺิจริโต โหติ, โส อยํ ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล อาทิโต อาทิมฺหิเยว กาเมหิ กิเลสกามวตฺถุกาเมหิ อนตฺถิโก ภวติ. โส ทิฏฺิจริโต ตโต เตหิ กาเมหิ วิเวจิยมาโน ขิปฺปฺจ สุเขน ปฏินิสฺสรติ, ขิปฺปฺจ ธมฺมํ อาชานาติ.

‘‘ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, ทิฏฺิจริโต สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาตีติ เอเกกาย ปฏิปทาย ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิฺา จ ขิปฺปาภิฺา จ, สุขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิฺา จ ขิปฺปาภิฺา จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ สติ เอโกว ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยาตีติ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สตฺตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตณฺหาจริตา สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิ, ทิฏฺิจริตา สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปีติ โยชนา กาตพฺพา. เย ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา มุทินฺทฺริยา ภวนฺติ, เต ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา ทนฺธฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ทนฺธฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ. เย ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา ติกฺขินฺทฺริยา ภวนฺติ, เต ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา ขิปฺปฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, ตสฺมา เอเกกสฺเสว เอเกกา ปฏิปทา ยุตฺตาวาติ. ‘‘อิมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติเยว, น นิยฺยึสุ นิยฺยิสฺสนฺตีติ อาปชฺเชยฺย วตฺตมานวิภตฺติยา นิทฺทิฏฺตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมา จตสฺโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตีเตปิ อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยึสุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ นิยฺยนฺติ, อนาคเตปิ นิยฺยิสฺสนฺตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ยถา ‘‘ปพฺพโต ติฏฺตี’’ติ.

เอวนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน. อริยปุคฺคลา จตุกฺกมคฺคํ ปฏิปทํ ปฺาเปนฺติ. ‘‘กิมตฺถํ ปฺาเปนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อพุธชนเสวิตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ ตณฺหาอวิชฺชานํ วเสน สํกิเลสปกฺเข ทฺวิทิสา จตุสจฺจโยชนาปิ สมถวิปสฺสนานํ วเสน โวทานปกฺเข ทฺวิทิสา จตุสจฺจโยชนาปิ ทสฺสิตา. อยํ จตุพฺพิธา จตุสจฺจโยชนา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานํ ภูมิ สมุฏฺานภาวโตติ. ‘‘ตถาวิธาย จตุสจฺจโยชนาย นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานภูมิภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๘๒. ‘‘นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานภูตา ภูมิ ทสฺสิตา, ตสฺส นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส กตฺถ กตมา ทิสา กิตฺตเกน อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เวยฺยากรเณสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หิ-สทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถ. เย ทิสาภูตา อาหาราทโย ธมฺมา เวยฺยากรเณสุ ‘‘กุสลากุสลา’’ติ วุตฺตํ, เต ทิสาภูตา อาหาราทโย ธมฺมา ทุวิเธน ‘‘อิเม อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสธมฺมา, อิเม กุสลา โวทานธมฺมา’’ติ ทุวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา อาโลจิตพฺพา. ‘‘กตเมน ทุวิเธนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมํ วฏฺฏํ, กตมํ วิวฏฺฏ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วฏฺฏํ นาม สํสาโร, วิวฏฺฏํ นิพฺพาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สํสารสฺส กตโม เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมํ กมฺมํ นาม, เจตนาเยว กมฺมํ นาม กึ, อุทาหุ เจตสิกฺจ ผลทานสมตฺถาสมตฺถมฺปิ กมฺมํ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ กมฺมกิเลเสสุ. ‘‘ตํ กมฺมํ กถํ เกน ปกาเรน ทฏฺพฺพ’’นฺติ เจ วเทยฺย, ยถา เยน อุปจเยน กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตสฺมึ อุปจเย ตํ กมฺมํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เต กิเลสา กตเมหิ ธมฺเมหิ นิทฺทิสิตพฺพา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา. ‘‘เต กิเลสา กตฺถ ทฏฺพฺพา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ทสวตฺถุเก กิเลสปุฺเช เต กิเลสา ทฏฺพฺพา.

‘‘กตมานิ ทส วตฺถูนี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติ ทส วตฺถูนีติ เวทิตพฺพานิ จตุนฺนํ กิจฺจวเสน เอกตฺตา. เอตฺถ จ กิเลสานํ ปจฺจโย วตฺถุกาโมปิ กิเลโสปิ กิเลสวตฺถุ โหติ ปุริมานํ ปุริมานํ กิเลสานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิเลสานํ ปจฺจยภาวโต.

‘‘กตโม กตโม กตมสฺส กตมสฺส วตฺถู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปเม อาหาเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาลมฺพิตพฺเพ ปเม กพฬีการาหาเร ปโม ‘‘รูปํ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติ. อาลมฺพิตพฺเพ ทุติเย ผสฺสาหาเร ทุติโย ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา สุขา’’ติ วิปลฺลาโส ปวตฺตติ. อาลมฺพิตพฺเพ ตติเย จิตฺตาหาเร ตติโย ‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปวตฺตติ, อาลมฺพิตพฺเพ จตุตฺเถ มโนสฺเจตนาหาเร ‘‘ธมฺโม อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติ. อาลมฺพิตพฺเพ ปเม ‘‘รูปํ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปมํ กามุปาทานํ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติ. เสเสสุปิ ยถารหํ นยานุสาเรน โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๘๓. ‘‘เตสุ อาหาราทีสุ กตโม กตมสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ อาหาราทีสุ, ตณฺหาจริตทิฏฺิจริเตสุ วา. ตณฺหาจริตสฺส รูปเวทนาสุ ติพฺพจฺฉนฺทราคสฺส อุปฺปชฺชนโต โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺสาหาโร ปวตฺตติ, อิเม กพฬีการาหารผสฺสาหารา ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา ภวนฺติ. ทิฏฺิจริตสฺส ธมฺมจิตฺเตสุ พลวอตฺตนิจฺจาภินิเวสสฺส อุปฺปชฺชนโต โย จ มโนสฺเจตนาหาโร, โย จ วิฺาณาหาโร ปวตฺตติ, อิเม มโนสฺเจตนาหารวิฺาณาหารา ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา ภวนฺติ. ‘‘ตตฺถ โย จ อสุเภ สุภ’’นฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติ. ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ตณฺหาปธานตฺตา เจว ตณฺหาสภาวตฺตา จ, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ทิฏฺิปธานตฺตา เจว ทิฏฺิสภาวตฺตา จาติ.

๘๔. ‘‘กตมสฺมึ ปมาทิเก อาหาเร กตโม ปมาทิโก วิปลฺลาโส ปวตฺตตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร’’ติอาทินา นามวเสน นิยเมตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตตฺถเมว ทสฺเสติ. ‘‘กตมสฺมึ วิปลฺลาเส ิโต กตมํ อุปาทิยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปเม วิปลฺลาเส ิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปเม วิปลฺลาเส ิโต ปุคฺคโล กาเม เยน อุปาทาเนน อุปาทิยติ, อิทํ อุปาทานํ ‘‘กามุปาทานํ นามา’’ติ วุจฺจติ. เสเสสุ อิมินา นเยน โยชนา กาตพฺพา.

‘‘เยน กามุปาทาเนน กาเมหิ ปุคฺคโล สํยุชฺชติ, อยํ กามุปาทานธมฺโม ‘กามโยโค’ติ วุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. เสสานํ โยชนตฺถาทโย ปาฬิโต, อฏฺกถาโต จ ปากฏา.

๘๕. ‘‘อาหาราทีสุ กตเม กตมา ทิสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ อาหารจตุกฺกาทีสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ ปโม ปโม กพฬีการาหาราทิโก ปมา ทิสา, ทุติโย ทุติโย ผสฺสาหาราทิโก ทุติยา ทิสา, ตติโย ตติโย วิฺาณาหาราทิโก ตติยา ทิสา, จตุตฺโถ จตุตฺโถ มโนสฺเจตนาหาราทิโก จตุตฺถา ทิสาติ เวทิตพฺพา.

‘‘ตาสุ จตูสุ ทิสาสุ เตสุ กพฬีการาหาราทีสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา กตมสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเม อาหาราทโย ธมฺมา อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร…เป… อิเม ทิฏฺิจริตสฺส อุทตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘กพฬีการาหาโร อาหาโรติอาทิ อาหาราทีสุ เย ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๕) วุตฺตํ. ทสนฺนํ สุตฺตานนฺติ เอกเทสภูตานํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ. อตฺโถติ สภาวธมฺโม. สทฺทตฺโถ หิ อสมาโนติ. ‘‘พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ เอเตน จ สทฺทตฺถสฺส นานตฺตํ ทสฺเสติ.

‘‘กพฬีการาหาราทีสุ กตเม อาหาราทโย กตเมน วิโมกฺขมุเขน ปริฺํ ปหานํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปการา. สพฺเพติ สพฺเพ อาหาราทโย ธมฺมา โลกวฏฺฏานุสาริโน ภวนฺติ. เตติ เต สพฺเพ อาหาราทโย ธมฺมา. โลกาติ โลกโต วฏฺฏโต. ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิยฺยนฺติ.

๘๖. สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตา อาหารจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา ธมฺมา อาจริเยน นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘โวทานปกฺเข กตเม ทิสาภูตา ธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา โวทานปกฺเข ทิสาภูเต ธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตฺตาโร วิหาราติ ทิพฺพวิหารา พฺรหฺมวิหารา อริยวิหารา อาเนฺชวิหาราติ จตฺตาโร วิหารา. เตสุ รูปาวจรสมาปตฺติโย ทิพฺพวิหารา, จตสฺโส อปฺปมฺาโย พฺรหฺมวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโย อริยวิหารา, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อาเนฺชวิหารา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมาติ มานปหานํ อาลยสมุคฺฆาโต อวิชฺชาปหานํ ภวูปสโมติ จตฺตาโร อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมา. จตฺตาริ อธิฏฺานานีติ สจฺจาธิฏฺานํ จาคาธิฏฺานํ ปฺาธิฏฺานํ อุปสมาธิฏฺานนฺติ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ. จตสฺโส สมาธิภาวนาติ ฉนฺทสมาธิภาวนา วีริยสมาธิภาวนา จิตฺตสมาธิภาวนา วีมํสาสมาธิภาวนาติ จตสฺโส สมาธิภาวนา. จตฺตาโร สุขภาคิยาติ อินฺทฺริยสํวโร ตโป โพชฺฌงฺโค สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคติ จตฺตาโร สุขภาคิยา. อวเสสา ปากฏา.

‘‘จตูสุ จตูสุ ปฏิปทาทีสุ กตโม ปฏิปทาทิโก ปโม สติปฏฺานาทิโก ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปมา ปฏิปทา ปมํ สติปฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปฏิปทาทโย ปฺาปทฏฺานาทิกา, สติปฏฺานาทโย ปน สติปทฏฺานาทิกา, ตสฺมา ‘ปมา ปฏิปทา ปมํ สติปฏฺาน’นฺติอาทิโยชนา กาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปมํ สติปฏฺานํ ปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปูรกปูเรตพฺพภาวโต ตถา โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อถ วา ‘‘ภาวิตา พหุลีกตา กตเม ปฏิปทาทโย กตเม สติปฏฺานาทิเก ปูเรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปมํ สติปฏฺานํ ปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๘๗. ‘‘เตสุ ทสสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ กตเม ธมฺมา กตมา ทิสา, กตเม ธมฺมา กตมา ทิสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา ปมา ปฏิปทา, ปโม สติปฏฺาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทสสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ. อิมา มยา วุจฺจมานา ปมา ปฏิปทาทโย ทิสา จตสฺโส ทิสา ภวนฺติ.

‘‘เตสุ จตูสุ ทิสาภูเตสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ กตโม ทิสาภูโต อตฺโถ กตมสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺช’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปมา ปฏิปทา…เป… ทิฏฺิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺช’’นฺติ วุตฺตํ.

‘‘เตสุ ทสสุ ปฏิปทาทิจตุกฺเกสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม กตมํ กตมํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺโถ ปน ฏีกายํ วิตฺถาเรน วุตฺโต ปากโฏ. สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตา อาหารจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา สมติกฺกมิตพฺพปหาตพฺพภาเวน นิทฺธาริตา, โวทานปกฺเข ปน ทิสาภูตา ปฏิปทาจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา สมติกฺกมปหายกภาเวน นิทฺธาริตา.

‘‘เตสํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สมติกฺกมนปหานสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตฺจ เตสํ ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ภาวนาสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตฺจ สจฺฉิกิริยาสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตฺจ อตฺถิ, ตํ ติวิธํ วิกฺกีฬิตํ กตเมสํ ปุคฺคลานํ วิกฺกีฬิตํ ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ วิโมกฺขมุเขหิ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา วิมุจฺจึสุ, เตสุ พุทฺธสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กึ, ปจฺเจกพุทฺธสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กึ, สาวกสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กึ, อุทาหุ สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิกฺกีฬิตํ ภวติ กิ’’นฺติ วิจารณาย สมฺภวโต ‘‘เตสํ วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ วิโมกฺขมุเขหิ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา มุจฺจึสุ, เตสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิกฺกีฬิตํ. ยํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สปรสนฺตาเน สมติกฺกมนปหานฺจ ยา ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สปรสนฺตาเน ภาวนาสมฺปาทนา, สจฺฉิกิริยาสมฺปาทนา จ อตฺถิ, อิทํ สพฺพํ วิกฺกีฬิตํ นาม ภวตีติ อตฺโถ.

‘‘สพฺเพสํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สพฺเพ ปฏิปทาจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ กึ, อุทาหุ ยถากฺกมํ จตุกฺกานํ จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ กิ’’นฺติ วิจารณาย สมฺภวโต ยถากฺกมํ จตุกฺกานํ จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ ปหาตพฺพปหายกภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘อิทานิ อาหาราทีนํ ปฏิปทาทีหิ เยน สมติกฺกมนํ, ตํ เนสํ ปฏิปกฺขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๗) วุตฺตํ. ตตฺถ สํกิเลสปกฺเข จตฺตาโร เย อาหารา นิทฺธาริตา, เตสํ จตุนฺนํ อาหารานํ โวทานปกฺเข ยา จตสฺโส ปฏิปทา นิทฺธาริตา, ตา จตสฺโส ปฏิปทา ปฏิปกฺโข อาหารานํ ปหาตพฺพตฺตา, ปฏิปทานํ ปน ปหายกตฺตา. สติปิ อาหารานํ อปฺปหาตพฺพภาเว วิปสฺสนารมฺมณตฺตา อาหารปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหานวเสน ปหาตพฺพภาโว วุตฺโตติ เอวมาทิโยชนา กาตพฺพา.

สีหาติ สีหสทิสา พุทฺธา จ สีหสทิสา ปจฺเจกพุทฺธา จ สีหสทิสา สาวกา จาติ สีหสทิสา วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพา. สาวกา ปน อหตราคโทสโมหาปิ สนฺติ, เตปิ ‘‘สีหา’’ติ มฺเยฺยุนฺติ ตํ นิวตฺตาปนตฺถํ ‘‘หตราคโทสโมหา’’ติ วุตฺตํ. หนิตพฺพาติ หตา, ราโค จ โทโส จ โมโห จ ราคโทสโมหา, หตา ราคโทสโมหา เอเตหิ สาวเกหีติ หตราคโทสโมหา, สาวกาติ โยชนา กาตพฺพา สาวกานํเยว พฺยภิจารสมฺภวโตติ. เตสํ สีหานํ พุทฺธานํ, เตสํ สีหานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, เตสํ สีหานํ สาวกานํ ภาวนา โวทานปกฺเข ภาวิตพฺพานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนา วฑฺฒนา จ, สจฺฉิกิริยา โวทานปกฺเขเยว สจฺฉิกาตพฺพานํ ผลนิพฺพานานํ สจฺฉิกิริยา จ, พฺยนฺตีกิริยา สํกิเลสปกฺเข ปหาตพฺพานํ ปหานสงฺขาตา พฺยนฺตีกิริยา จ วิกฺกีฬิตํ นาม ภวติ.

อินฺทฺริยาธิฏฺานนฺติ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อินฺทฺริยานํ อธิฏฺานํ ปวตฺตนํ ภาวนา, สจฺฉิกิริยา จ. วิปริยาสานธิฏฺานนฺติ วิปลฺลาสานํ อธิฏฺานํ ปหานวเสน อปฺปวตฺตนํ, อนุปฺปาทนฺจ สงฺเขปโต วิกฺกีฬิตํ นามาติ คหิตํ. อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ สทฺธมฺมโคจโร สทฺธมฺมสฺส โวทานปกฺขสฺส โคจโร ปวตฺตนเหตูติ อธิปฺเปตานิ. วิปริยาสา วิปลฺลาสา กิเลสโคจโร สํกิเลสปกฺขสฺส โคจโร ปวตฺติเหตูติ อธิปฺเปตา.

‘‘จตฺตาโร อาหาราติอาทินา สํกิเลสปกฺเข อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปกฺกิเลสวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา อาจริเยน กตา, ‘จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทินา จ โวทานปกฺเข ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา อาจริเยน กตา, สา อยํ นิทฺธารณา กตมสฺส นยสฺส สมุฏฺานํ ภูมีติ วุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อยนฺติ ยา อยํ วุตฺตนเยน ทฺวิปฺปการา นิทฺธารณา กตา, สา อยํ ทฺวิปฺปการา นิทฺธารณา สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิ ปวตฺติฏฺานํ สมุฏฺานนฺติ นยสมุฏฺานโกสลฺเลหิ ปุคฺคเลหิ วุจฺจตีติ โยชนา กาตพฺพาติ.

‘‘วุตฺตปฺปการาย นิทฺธาริตาย นยสฺส ภูมิภาโว กสฺมา วิฺายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย นยภูมิภาเวน ‘‘โย เนติ…เป… กุสลาติ จา’’ติ ยํ วจนํ อาจริโย อาห, เตน วจเนน วิฺายตีติ.

สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิ อาจริเยน วิภาวิตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา ติปุกฺขลนยภูมี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ติปุกฺขลนยภูมึ วิภาเวตุกาโม ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิมาห. เอวํ สติ ‘‘อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทิวจนเมว อาจริเยน วตฺตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ติปุกฺขลนยภูมิภาวนา ปน อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ. เอวมปิ ‘‘ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตฺู’’ติอาทิวจนเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยํ ปน สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนยสฺส นิคฺคจฺฉนโต นิกฺขมนโต สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ ปฏิปทาวิภาคโต วิภาวิตปุคฺคลจตุกฺกโต นิทฺธาริตํ, สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ ปฏิปทาวิภาคโต วิภาวิตํ ปุคฺคลจตุกฺกํ ปมํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ โย ปฏิปทาจตุกฺโก สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ นิทฺธาริโต, ตสฺมึ ปฏิปทาจตุกฺเก. เยติ เย ทนฺธอุทตฺตา ทิฏฺิจริตปุคฺคลา ยถากฺกมํ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิติ นิยฺยกา ทฺเว ปุคฺคลา จ นิทฺธาริตา. ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตฺตาโร อาหารา นิทฺธาริตา…เป… จตฺตาริ อคติคมนานิ นิทฺธาริตานิ, อิติ อยํ ทสวิโธ อาหารจตุกฺกาทิจตุกฺโก เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหติ. เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, ‘‘กตมํ โวทาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. จตสฺโส ปฏิปทา นิทฺธาริตา, จตสฺโส อปฺปมาณา นิทฺธาริตา, อิติ อิทํ ทสวิธํ ปฏิปทาจตุกฺกาทิจตุกฺกภูตํ ธมฺมชาตํ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหติ.

๘๘. ‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตโม ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตฺู, กตโม ปุคฺคโล วิปฺจิตฺู, กตโม ปุคฺคโล เนยฺโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปุพฺเพปิ ‘ตตฺถ เย’ติอาทินา จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตา, กสฺมา ปน ปุน ‘‘ตตฺถ เย’ติอาทินา จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตา’’ติ เจ วเทยฺย? ปุพฺเพ สํกิเลสโวทานํ สามิภาเวน นิทฺธาริตา, ปจฺฉา ปน อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ อวยวานํ สมูหภาเวน นิทฺธาริตาติ วิเสสตฺโถ คเหตพฺโพ. ตตฺถ เย…เป… อิเม ทฺเว ปุคฺคลาติ เอตฺถ โยชนตฺโถ เหฏฺา วุตฺตสทิโสว. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ. โยติ อุทตฺโต ทิฏฺิจริโต. อยนฺติ อยํ นิยโต อุทตฺโต ทิฏฺิจริโต. ปุน โยติ อุทตฺโตว ตณฺหาจริโต จ มนฺโท ทิฏฺิจริโต จ. สาธารณายาติ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ.

‘‘อุคฺฆฏิตฺุอาทโย ตโย ปุคฺคลา อาจริเยน นิทฺธาริตา, เตสุ ตีสุ ปุคฺคเลสุ กตมสฺส กตมสฺส กตมํ กตมํ ภควา อุปทิสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ปฏิปทาเภเทน ปุคฺคลเภโท อาจริเยน วิภาวิโต, กถํ เทสนาเภเทน ปุคฺคลเภโท วิภาวิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เทสนาเภเทนปิ ปุคฺคลเภทํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ อุคฺฆฏิตฺุอาทีสุ ปุคฺคเลสุ. ‘‘สมถเทสนาวิปสฺสนาเทสนาเภเทเนว ปุคฺคลเภโท วิภาวิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา มุทุธมฺมเทสนาติกฺขธมฺมเทสนาเภเทนปิ ปุคฺคลเภทํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอวเมว อนุสนฺธฺยตฺโถ วตฺตพฺโพ.

วิสุํ วิสุํ ปฏิปทาเภเทน จตฺตาโร หุตฺวา วิสุํ จ สมฺปิณฺฑิตา จ ปฏิปทาเภเทน เจว เทสนาเภเทน จ ตโย โหนฺตีติ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทึ ปุน วตฺวา ‘‘อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จตฺตาริ ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส, ‘‘จตฺตาโร ตโย’’ติ ปน ปกติลิงฺคนิทฺเทโส กาตพฺโพว.

‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ สํกิเลโสติ ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ…เป… สีลวิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตี’’ติ นิทฺธาริตานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อิติ อยํ สมูโห สํกิเลโส โหติ. ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, กถํ โวทานํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทํ โวทานนฺติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ…เป… ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ สุฺตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นิทฺธาริตานํ กุสลธมฺมานํ สมูหภูตํ อิติ อิทํ ธมฺมชาตํ โวทานํ โหติ.

‘‘วุตฺตปฺปกาเรน จตฺตาโร หุตฺวา ตโย ปุคฺคลา ภวนฺตีติ อาจริเยน วิภาวิตา, ตโย หุตฺวา กิตฺตกา ปุคฺคลา ภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺิจริโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิตีติ เหฏฺา วุตฺตปฺปกาเรน จตฺตาริ จตฺตาโร หุตฺวา ตีณิ ตโย ภวนฺติ. ตีณิ ตโย หุตฺวา ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺิจริโต จาติ ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ.

‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ สํกิเลโสติ ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จ…เป… สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จา’’ติ นิทฺธาริตานํ อกุสลธมฺมานํ อิติ อยํ สมูโห สํกิเลโส โหติ.

‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, กถํ โวทาน’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ โวทานนฺติ ‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จ…เป… สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ นิทฺธาริตานํ กุสลธมฺมานํ สมูหภูตํ อิติ อิทํ ธมฺมชาตํ โวทานํ โหติ.

‘‘ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข อกุสลมูลติกาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวาทสนฺนํ ติกานํ, ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลานํ สํกิเลสวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติอาทินา โวทานปกฺเข กุสลมูลติกาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวาทสนฺนํ ติกานํ, ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, อยํ วุตฺตปฺปการนิทฺธารณา ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส, องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมิ สมุฏฺานํ ปวตฺติเหตุ นามาติ โยเชตฺวา ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข ตณฺหาอวิชฺชาทุกาทีนํ ปนฺนรสนฺนํ ทุกานํ, ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, ‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จา’’ติอาทินา โวทานปกฺเข สมถวิปสฺสนาทุกาทีนํ เอกูนวีสติทุกานํ, ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, อยํ วุตฺตปฺปการา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติปิ นีหริตฺวา โยเชตพฺพา. ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน หิ นนฺทิยาวฏฺฏนยโต สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส สมฺภโว, สีหวิกฺกีฬิตนยโต จ ติปุกฺขลนยสฺส สมฺภโว โหติ. ธมฺมาธิฏฺานวเสน ปน สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนยสฺส สมฺภโว, ติปุกฺขลนยโต จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส สมฺภโว โหติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อนฺเต ‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’ติอาทินา สมถสฺส นยสฺส ภูมิ ทสฺสิตา. เตเนว หิ ‘จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตี’ติ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๘).

‘‘กสฺมา ปน อยํ วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส, องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมิภาโว วิฺายตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ยถาวุตฺตสฺส นิทฺธารณาย ภูมิภาเวน อาจริโย ‘‘โย อกุสเล…เป… ทิสาโลจเนนาติ จา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย ติปุกฺขล…เป… ยสฺส ภูมิภาโว วิฺายตีติ อตฺโถ.

‘‘เอตฺตาวตา นยสมุฏฺานํ ปริปุณฺณํ โหติ, อฺํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺตํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เยน เยน นยสมุฏฺาเนน สํกิเลสปกฺเข วา อกุสลา ธมฺมา นิทฺธาริตา, โวทานปกฺเข วา กุสลา ธมฺมา นิทฺธาริตา, ตํ ตํ นยสมุฏฺานํ นิยุตฺตํ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

นยกฺกเมน ปน สงฺเขปโต ทสฺสยิสฺสามิ – ทฺเว ปุคฺคลา, ตโย ปุคฺคลา, จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ปุคฺคลา ติโกฏฺาสา ภวนฺติ, จตุทิสา, ฉทิสา, อฏฺทิสาติ ทิสาปิ ติโกฏฺาสา ภวนฺติ. ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลาติ ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโลติ ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ. ตโย ปุคฺคลาติ อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคโล, วิปฺจิตฺุปุคฺคโล, เนยฺยปุคฺคโลติ ตโย ปุคฺคลา ภวนฺติ. จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทิเภเทน ภินฺนา มุทินฺทฺริโย ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, มุทินฺทฺริโย ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล, ติกฺขินฺทฺริโย ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, ติกฺขินฺทฺริโย ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโลติ จตฺตาโร ปุคฺคลา ภวนฺติ. จตุทิสาติ สํกิเลสปกฺเข ทฺเว ทฺเว ทิสา, โวทานปกฺเข ทฺเว ทฺเว ทิสาติ จตุทิสา ภวนฺติ. ฉทิสาติ สํกิเลสปกฺเข ติสฺโส ติสฺโส ทิสา, โวทานปกฺเข ติสฺโส ติสฺโส ทิสาติ ฉทิสา ภวนฺติ. อฏฺทิสาติ สํกิเลสปกฺเข จตสฺโส จตสฺโส ทิสา, โวทานปกฺเข จตสฺโส จตสฺโส ทิสาติ อฏฺทิสา ภวนฺติ. เตสุ ทฺเว ทฺเว ตณฺหาจริตทิฏฺิจริเต ปุคฺคเล, จตุทิสา จ นิสฺสาย นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตโย อุคฺฆฏิตฺุวิปฺจิตฺุเนยฺยปุคฺคเล จ ฉทิสา จ นิสฺสาย ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวติ. ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทิเภเทน ภินฺเน จตฺตาโร มุทินฺทฺริยตณฺหาจริตติกฺขินฺทฺริยตณฺหาจริตมุทินฺทฺริยทิฏฺิจริตติกฺขินฺทฺริยทิฏฺิจริเต ปุคฺคเล จ อฏฺทิสา จ นิสฺสาย สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺานํ ภวติ. เอเกกสฺมึ นยสมุฏฺาเน วิภชิเต ทิสาโลจนองฺกุสนยสมุฏฺานานิปิ วิภชิตานิ ภวนฺติ.

‘‘กถํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวตี’’ติ เจ วเทยฺย? ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชฺฺจ อโยนิโสมนสิกาโร จ โกสชฺชฺจ โทวจสฺสฺจ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณฺจ สํโยชนฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มกฺโข จ ปฬาโส จ อิสฺสา จ มจฺเฉรฺจ มายา จ สาเยฺยฺจ สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จา’’ติ (เนตฺติ. ๘๘) ทุกทุกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต อกุสลธมฺมสมูโห ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหตีติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ปนฺนรสสุ ทุกทุกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ อกุสลธมฺเมสุ กตโม อกุสลธมฺโม กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม อกุสลธมฺโม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ปมา ทิสา นาม, อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ทุติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.

‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จ, หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ, สติ จ สมฺปชฺฺจ, โยนิโสมนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ, โสวจสฺสฺจ ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ, ขเย าณฺจ อนุปฺปาเท าณฺจ, สทฺธา จ อปฺปมาโท จ, สทฺธมฺมสฺสวนฺจ สํวโร จ, อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ, อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ, สนฺตุฏฺิ จ อกฺโกโธ จ, อนุปนาโห จ อมกฺโข จ, อปฬาโส จ อิสฺสาปหานฺจ มจฺฉริยปฺปหานฺจ วิชฺชา จ, วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข, อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข, สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ (เนตฺติ. ๘๘) ติกทุกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ เอกูนวีสติยา ทุกทุกวเสน วา เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปโม ปโม กุสลธมฺโม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ปมา ทิสา นาม, อยํ ทุติโย ทุติโย กุสลธมฺโม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ทุติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.

‘‘กถํ ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวตี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. ตีณิ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ. ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก. ติสฺโส อกุสลสฺา – กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา. ติสฺโส วิปรีตสฺา – นิจฺจสฺา, สุขสฺา, อตฺตสฺา. ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา. ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ. ตโย สลฺลา – ราคสลฺโล, โทสสลฺโล, โมหสลฺโล. ติสฺโส ชฏา – ราคชฏา, โทสชฏา, โมหชฏา. ติสฺโส อกุสลูปปริกฺขา – อกุสลํ กายกมฺมํ, อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลํ มโนกมฺมํ. ติสฺโส วิปตฺติโย – สีลวิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ, อาจารวิปตฺตี’’ติ (เนตฺติ. ๘๘) ติกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต อกุสลธมฺมสมูโห ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุวิปฺจิตฺุเนยฺยปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหตีติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ทฺวาทสสุ ติกติกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ อกุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม อกุสโล ธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม อกุสลธมฺโม อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม วิปฺจิตฺุปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย อกุสลธมฺโม เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ตติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.

‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ. ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ, วจีสุจริตํ, มโนสุจริตํ. ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก, อพฺยาปาทวิตกฺโก, อวิหึสาวิตกฺโก. ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. ติสฺโส กุสลสฺา – เนกฺขมฺมสฺา, อพฺยาปาทสฺา, อวิหึสาสฺา. ติสฺโส อวิปรีตสฺา – อนิจฺจสฺา, ทุกฺขสฺา, อนตฺตสฺา. ติสฺโส กุสลูปปริกฺขา – กุสลํ กายกมฺมํ, กุสลํ วจีกมฺมํ, กุสลํ มโนกมฺมํ. ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ, วจีโสเจยฺยํ, มโนโสเจยฺยํ. ติสฺโส สมฺปตฺติโย – สีลสมฺปตฺติ, สมาธิสมฺปตฺติ, ปฺาสมฺปตฺติ. ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา. ตโย ขนฺธา – สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปฺากฺขนฺโธ. ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ – สุฺตํ, อนิมิตฺตํ, อปฺปณิหิต’’นฺติ (เนตฺติ. ๘๘) ติกติกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุวิปฺจิตฺุเนยฺยปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ทฺวาทสสุ ติกติกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ กุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม กุสลธมฺโม อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย กุสโล ธมฺโม วิปฺจิตฺุปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย กุสลธมฺโม เนยฺยปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ตติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.

‘‘กถํ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺาน’’นฺติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ‘‘จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานี’’ติ (เนตฺติ. ๘๗) จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต จตุกฺโก จตุกฺโก อกุสลธมฺโม ‘‘ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส จา’’ติ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโสติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิเตสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม อกุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว สํกิเลสปกฺเข ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม อกุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย อกุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ จตุตฺโถ จตุตฺโถ อกุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส จตุตฺถา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา, สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา, วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.

‘‘จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณา’’ติ (เนตฺติ. ๘๖) จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ‘‘ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส จา’’ติ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิเตสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ กุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา, ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม กุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย กุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย กุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ จตุตฺโถ จตุตฺโถ กุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส จตุตฺถา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา, มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา, วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวตีติ นยกฺกเมน สงฺเขปโต นยสมุฏฺานํ ภวตีติ วิฺาตพฺพนฺติ.

อิติ นยสมุฏฺาเน สตฺติพลานุรูปา รจิตา

วิภาวนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.

สาสนปฏฺานวิภาวนา

๘๙. ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทินา อาจริเยน สพฺพถา นยสมุฏฺานํ ปิตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘โสฬสหารปฺจนยอฏฺารสมูลปเทสุ อฏฺารส มูลปทา กถํ วิภตฺตา, กุหึ อมฺเหหิ ทฏฺพฺพา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ อฏฺารส มูลปทา กุหึ ทฏฺพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหารปฺจนยอฏฺารสมูลปเทสุ อฏฺารส มูลปทา เกน ปเทน อาจริเยน วิภตฺตา, กุหึ อมฺเหหิ วิตฺถารโต ทฏฺพฺพาติ ปุจฺฉติ. อฏฺารส มูลปทา สาสนปฏฺาเน มยา วิภตฺตา, ตุมฺเหหิ จ วิตฺถารโต สาสนปฏฺาเน ทฏฺพฺพาติ วิสฺสชฺเชติ. วิภตฺตาเยว หิ อฏฺารส มูลปทา ทฏฺพฺพา ภวนฺติ. อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๙) ปน –

‘‘เอวํ สพฺพถา นยสมุฏฺานํ วิภชิตฺวา อิทานิ สาสนปฏฺานํ วิภชนฺโต ยสฺมา สงฺคหวาราทีสุ มูลปเทเหว ปฏฺานํ สงฺคเหตฺวา สรูปโต น ทสฺสิตํ, ตสฺมา ยถา มูลปเทหิ ปฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, เอวํ ปฏฺานโตปิ มูลปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานีติ ทสฺสนตฺถํ ‘อฏฺารส มูลปทา กุหึ ทฏฺพฺพา? สาสนปฏฺาเน’ติ อาหา’’ติ –

วุตฺตํ. สาสนปฏฺาเน อฏฺารส มูลปทา ทฏฺพฺพาติ อาจริเยน วุตฺตา, ‘‘กตมํ ตํ สาสนปฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สาสนปฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺารสมูลปทสาสนปฏฺาเนสุ กตมํ ตํ สาสนปฏฺานนฺติ อิทานิ มยา นิทฺธาริยมานํ ภควตา เทสิตํ สํกิเลสภาคิยาทิสุตฺตํ สาสนปฏฺานํ นามาติ วิสฺสชฺเชติ. สาสนนฺติ ปริยตฺติสาสนํ. ปฏฺานนฺติ ตสฺส ปริยตฺติสาสนสฺส สํกิเลสภาคิยตาทีหิ ปกาเรหิ านํ ปวตฺตนํ ปฏฺานํ, ตํทีปนสุตฺตํ ปน อิธ ปฏฺานํ นาม. เตน วุตฺตํ – ‘‘สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ. อถ วา สาสนนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขตฺตยํ สาสนํ นาม, ตํ สิกฺขตฺตยํ ปติฏฺหติ เอเตน สํกิเลสาทินาติ ปฏฺานํ, สิกฺขตฺตยสฺส สาสนสฺส ปฏฺานนฺติ สาสนปฏฺานํ. ตทาธารภูตํ สุตฺตมฺปิ านฺยูปจารโต สาสนปฏฺานํ นาม. ตํ สาสนปฏฺานสุตฺตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ –

‘‘สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ, ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ –

วุตฺตํ. ‘‘เตสุ สุตฺเตสุ เย สํกิเลสาทโย ภควตา วุตฺตา, เตสุ สํกิเลสาทีสุ สํกิเลโส กิตฺตโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สํกิเลโส ติวิโธ ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโส’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ สํกิเลสาทีสุ ธมฺเมสุ. ‘‘ติวิเธ ตสฺมึ สํกิเลเส ตณฺหาสํกิเลโส กตเมน กุสเลน วิสุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ติวิเธ ตณฺหาสํกิเลสาทิเก. ‘‘โส สมโถ ขนฺเธสุ กตโม ขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โส สมโถ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทิฏฺิสํกิเลโส เกน วิสุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทิฏฺิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สา วิปสฺสนา กตโม ขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สา วิปสฺสนา ปฺากฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทุจฺจริตสํกิเลโส เกน วิสุชฺฌตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตํ สุจริตํ กตโม ขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตํ สุจริตํ สีลกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตสฺมึ สีเล ิตสฺส ปุคฺคลสฺส กึ ภวตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺส สีเล ปติฏฺิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สีเล สุจริตสงฺขาเต สีลกฺขนฺเธ ปติฏฺิตสฺส ตสฺส สีลวนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ภเวสุ กามภวรูปารูปภเวสุ อาสตฺติ ภวปตฺถนา ยทิ อุปฺปชฺชติ, เอวํสายนฺติ เอวํ อสฺส อยนฺติ ปทจฺเฉโท. เอวํ สติ อสฺส สีเล ปติฏฺิตสฺส อยํ อาสตฺติ ภวปตฺถนา สมถวิปสฺสนาภาวนามยปุฺกิริยวตฺถุ จ ภวติ, -สทฺเทน ทานมยสีลมยปุฺกิริยวตฺถุ จ ภวตีติ อตฺโถ สงฺคหิโต. ตตฺราติ เตสุ กามภวรูปารูปภเวสุ อุปปตฺติยา สํวตฺตตีติ.

‘‘สํกิเลสาทโย เยหิ สุตฺเตหิ ทสฺสิตา, ตานิ สุตฺตานิ กิตฺตกานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสาธารณานิ สํกิเลสภาคิยสุตฺตวาสนาภาคิยสุตฺตนิพฺเพธภาคิยสุตฺตอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ ภวนฺติ, สาธารณานิ สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยสุตฺต, สํกิเลสภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺต, สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต, วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ กตานิ มิสฺสิตานิ จตฺตาริ ภวนฺติ. อิติ อฏฺ สุตฺตานิ ภวนฺติ. ตานิเยว วุตฺตปฺปการานิ อฏฺ สุตฺตานิ ภวนฺติ. สาธารณานิ วาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตสํกิเลส- ภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- สํกิเลสภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- สํกิเลสภาคิยวาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺต- เนวสํกิเลสภาคิยนวาสนา- ภาคิยนนิพฺเพธภาคิยนอเสกฺขภาคิยสุตฺตานิ กตานิ มิสฺสิตานิ อฏฺ สุตฺตานิ ภวนฺตีติ โสฬส สุตฺตานิ ภวนฺติ. เตสุ โสฬสสุตฺเตสุ จตฺตาริ เอกกานิ สุตฺตานิ จ จตฺตาริ ทุกานิ สุตฺตานิ จ ทฺเว ติกานิ จ ปาฬิยํ อาคตานิ, ทฺเว ทุกานิ สุตฺตานิ จ ทฺเว ติกานิ จ ทฺเว จตุกฺกานิ สุตฺตานิ จ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๙) อาคตานิ.

‘‘ยทิ ปฏฺานนเยน วุตฺตปฺปการานิ โสฬส สุตฺตานิเยว วิภตฺตานิ, เอวํ สติ สุตฺตเคยฺยาทินววิธํ สกลํ ปริยตฺติสาสนํ ปฏฺานนเยน อวิภตฺตํ ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏฺานนเยน วิภตฺเตหิ โสฬสหิ อิเมหิ สุตฺเตหิ นววิธํ สกลํ ปริยตฺติสุตฺตํ ปฏฺานนเยน วิภตฺตํเยว หุตฺวา ภินฺนํ ภวติ. สํกิเลสภาคิยาทิปเภทาย คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยาทิปเภเทน เวยฺยากรเณน เวยฺยากรณํ อนุมินิตพฺพํ. สํกิเลสภาคิยาทิปเภเทน สุตฺเตน สุตฺตํ อนุมินิตพฺพํ ภวติเยวาติ.

๙๐. ‘‘เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติ.

‘‘กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;

ปมตฺตพนฺธนาพทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;

ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว มาตร’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. เย สตฺตา กามนฺธา กาเมน อนฺธา ชาลสฺฉนฺนา ตณฺหาฉทเนน ฉาทิตา, ปมตฺตพนฺธนาย พทฺธา พนฺธิตพฺพา, เต สตฺเต ชรามรณํ อนฺเวติ, ยถา ตํ กุมินามุเข เย มจฺฉา คหิตา, เต มจฺเฉ ชรามรณํ อนฺเวติ อิว, เอวํ เต สตฺเต ชรามรณํ อนฺเวติ. ขีรปโก วจฺโฉ มาตรํ อนฺเวติ อิว, เอวํ เต สตฺเต ชรามรณํ อนฺเวตีติ โยชนา กาตพฺพา. อถ วา ขีรปโก วจฺโฉ มาตรํ อนฺเวติ อิว, กุมินามุเข คหิตา มจฺฉา ชรามรณํ อนฺเวนฺติ อิว จ, เอวํ เย สตฺตา กามนฺธา ปมตฺตพนฺธนาย พนฺธิตพฺพา, เต สตฺตา ชรามรณํ อนฺเวนฺตีติ โยชนา.

‘‘อิทํ สุตฺตํเยวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, โทสาคตึ คจฺฉติ, โมหาคตึ คจฺฉติ, ภยาคตึ คจฺฉติ, อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อคติคมนานิ. อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;

นิหียติ ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา’’ติ. –

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ –

วุตฺตํ. ฉนฺทา ฉนฺทเหตุนา โทสา โทสเหตุนา ภยา ภยเหตุนา โมหา โมหเหตุนา โย ราชาทิโก โย วินยธราทิโก วา ธมฺมํ สปฺปุริสธมฺมํ อติวตฺตติ อติกฺกมิตฺวา วตฺตติ, ตสฺส ราชาทิโน วา ตสฺส วินยธราทิโน วา ยโส กิตฺติ จ ปริวาโร จ โภโค จ นิหียติ. จนฺทิมา กาฬปกฺเข ปภาย นิหียติ อิว, เอวํ นิหียตีติ โยชนา.

‘‘เอตฺตกํเยวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา…เป… จกฺกํว วหโต ปทนฺติ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อตฺโถ ปากโฏ. อฏฺกถายมฺปิ วิภตฺโต.

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาเค วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. นิวาปปุฏฺโ มหาวราโห คามสูกโร นิทฺทายิตา สุปนสีโล สมฺปริวตฺตสายี โหติ อิว, เอวํ โย มนฺโท สตฺโต ยทา มหคฺฆโส โหติ, โส มนฺโท สตฺโต มิทฺธี ถินมิทฺธาภิภูโต หุตฺวา นิทฺทายิตา มุทุผสฺสสยเน มุทุหตฺเถหิ ปรามสิโต สมฺปริวตฺตสายี ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปตีติ โยชนา.

‘‘อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, ตตุฏฺาย ตเมว ขาทติ;

เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติ’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อยสา อยโต สมุฏฺิตํ ชาตมลํ ตตุฏฺาย ตโต อยโต อุฏฺหิตฺวา ตเมว อยํ ขาทติ อิว, เอวํ อติโธนจารินํ อติกฺกมิตฺวา โธนจาริปุคฺคลํ สานิ สยํ กตานิ อกุสลกมฺมานิ ทุคฺคตึ นยนฺตีติ โยชนา.

‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ พชฺฌเต จ;

เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หฺติ พชฺฌเต จา’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. สนฺธิมุเข ราชปุริสาทีหิ คหิโต โจโร สกมฺมุนา อตฺตนา กเตน โจรกมฺเมน หฺติ จ พชฺฌเต จ ยถา, เอวํ อยํ ปาปการินี ปชา ปรตฺถ ปรโลเก เปจฺจ สกมฺมุนา สยํ กเตน อกุสลกมฺมุนา สตฺถาทีหิ หฺติ จ อทฺทุพนฺธนาทีหิ พชฺฌเต จาติ โยชนา.

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหึสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อตฺตโน สุขํ เอสาโน เอสมาโน โย สตฺโต อฺานิ สุขกามานิ ภูตานิ ทณฺเฑน วิหึสติ, โส หึสโก สตฺโต ปรโลเก เปจฺจ สุขํ น ลภตีติ โยชนา.

‘‘คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ.

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;

โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺํ ทุกฺขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. นทึ ตรมานานํ คุนฺนํ ปุงฺคโว ชิมฺหํ เจ คจฺฉติ, เอวํ เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ สพฺพา ตา คาวิโย ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ ยถา, เอวเมว มนุสฺเสสุ โย ราชา เสฏฺสมฺมโต, โส ราชา อธมฺมํ จรติ, เอวํ รฺเ อธมฺมํ จรนฺเต สติ อิตรา ปชา ปเคว ปมเมว อธมฺมํ จรติ. ราชา อธมฺมิโก เจ โหติ, เอวํ รฺเ อธมฺมิเก สติ สพฺพํ รฏฺํ ทุกฺขํ เสตีติ โยชนา.

‘‘สุกิจฺฉรูปา วติเม มนุสฺสา, กโรนฺติ ปาปํ อุปธีสุ รตฺตา;

คจฺฉนฺติ เต พหุชนสนฺนิวาสํ, นิรยํ อวีจึ กฏุกํ ภยานก’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. เย มนุสฺสา อุปธีสุ กามคุณูปธีสุ รตฺตา ราคาภิภูตา หุตฺวา ปาปํ อกุสลกมฺมํ กโรนฺติ, อิเม ปาปกมฺมกรา มนุสฺสา สุกิจฺฉรูปา วต สุฏฺุ กิจฺฉาปนฺนรูปา วต ภวนฺติ, เต ปาปกมฺมกรา มนุสฺสา กฏุกํ ภยานกํ พหุชนสนฺนิวาสํ นิรยํ อวีจึ คจฺฉนฺตีติ โยชนา.

‘‘ผลํ เว กทลึ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คพฺโภ อสฺสตรึ ยถา’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. ผลํ กทลิยา ผลํ กทลึ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, ผลํ เวฬุํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, ผลํ นฬํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, คพฺโภ อสฺสตรึ มาตรํ เว เอกนฺเตน หนฺติ ยถา, เอวํ สกฺกาโร กาปุริสํ เว เอกนฺเตน หนฺตีติ โยชนา.

‘‘โกธมกฺขครุ ภิกฺขุ, ลาภสกฺการคารโว;

สุเขตฺเต ปูติพีชํว, สทฺธมฺเม น วิรูหตี’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. สุเขตฺเต สุนฺทเร เขตฺเตปิ ขิตฺตํ ปูติพีชํ น รุหติ อิว, เอวํ โย ภิกฺขุ ลาภสกฺการคารโว โกธํ กุชฺฌนลกฺขณํ โกธํ, มกฺขํ ปรคุณสีลมกฺขนลกฺขณํ มกฺขฺจ ครุํ กตฺวา จรติ, โส จรนฺโต ภิกฺขุ สทฺธมฺมสฺมึ น รุหตีติ โยชนา.

๙๑. ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปทุฏฺจิตฺตํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ…เป… อิติ เม สุต’’นฺติ อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. ภิกฺขเว อิธ สาสเน, โลเก วา อหํ เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปทุฏฺจิตฺตํ มม เจตสา ตสฺส เจโต จิตฺตํ ปริจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา พุทฺธจกฺขุนา เอวํ ปชานามิ. ‘‘กถํ ปชานามี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ยฺจ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน, ยฺจ มคฺคํ สมารุฬฺโห อยํ ปุคฺคโล ยถา ยาย ทุปฺปฏิปทาย เยน ทุมฺมคฺเคน อิริยติ ปวตฺตติ, ตาย ทุปฺปฏิปทาย เตน ทุมฺมคฺเคน อิมมฺหิ อิมสฺมึ สมเย ทุปฺปฏิปชฺชนกาเล อยํ ทุปฺปฏิปนฺนํ ปฏิปนฺโน ทุมฺมคฺคสมารุฬฺโห ปุคฺคโล เจ กาลํ กเรยฺย, เอวํ สติ อาภตํ วตฺถุ นิกฺขิตฺตํ ยถา, เอวํ นิรเย นิกฺขิตฺโต. ตํ กิสฺส เหตุ? ภิกฺขเว อสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ ปทุฏฺํ ปโทสิตํ หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺโต. เอวํ อิธ สาสเน, โลเก วา เจโตปโทสเหตุ จ ปน เอกจฺเจ สตฺตา ปุคฺคลา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ อุปปชฺชนฺตีติ ปชานามีติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺถ ตสฺมึ สุตฺเต เอตํ ‘‘ปทุฏฺจิตฺตํ ตฺวาน…เป… นิรยํ โส อุปปชฺชตี’’ติ คาถาวจนํ อิติ เอวํ วุจฺจติ.

สตฺถา อิธ สาสเน, โลเก วา ปทุฏฺจิตฺตํ เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ตฺวาน ภิกฺขูนํ สนฺติเก เอตมตฺถํ พฺยากาสิ. อิมมฺหิ อิมสฺมึ สมเย อยํ ปุคฺคโล เจ กาลํ กยิราถ, เอวํ สติ ปทุฏฺจิตฺตสมงฺคี หิ นิรยสฺมึ อุปปชฺเชยฺย, ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ ปทูสิตํ หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา อุปปชฺเชยฺย, เจโตปโทสเหตุ สตฺตา ทุคฺคตึ คจฺฉนฺติ อาภตํ วตฺถุํ นิกฺขิเปยฺย ยถา, เอวเมวํ ตถาวิโธ ทุปฺปฺโ โส ปโทสจิตฺโต ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิรยํ อุปปชฺชตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ภควตา วุตฺโต, อิติ เม มยา สุตนฺติ โยชนา.

‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.

‘‘สเจ จ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;

น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุเปจฺจปิ ปลายต’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. สปฺปุริสา ตุมฺเห ทุกฺขสฺส ชาติทุกฺขชราทุกฺขพฺยาธิทุกฺขมรณทุกฺขอปายทุกฺข- อตีตวฏฺฏมูลกทุกฺขอนาคตวฏฺฏมูลกทุกฺขปจฺจุปฺปนฺนาหารมูลกทุกฺขาติ อฏฺวิธสฺส ทุกฺขสฺส สเจ ภายถ, โว ตุมฺเหหิ ทุกฺขํ ตถา อฏฺวิธํ ทุกฺขํ สเจ อปฺปิยํ, เอวํ สติ อาวิ วา ยทิ รโห วา ปาปกํ กมฺมํ มากตฺถ มา อกตฺถ. สปฺปุริสา ตุมฺเห อาวิ วา ยทิ รโห วา ปาปกํ กมฺมํ สเจ กริสฺสถ วา สเจ กโรถ วา, เอวํ สติ อุเปจฺจปิ สฺจิจฺจาปิ ปลายตํ ปลายนฺตานํ โว ตุมฺหากํ ทุกฺขา อฏฺวิธา ทุกฺขโต ปมุตฺติ มุจฺจนํ นตฺเถวาติ โยชนา.

‘‘อธมฺเมน ธนํ ลทฺธา, มุสาวาเทน จูภยํ;

มเมติ พาลา มฺนฺติ, ตํ กถํ นุ ภวิสฺสติ.

‘‘อนฺตรายา สุ ภวิสฺสนฺติ, สมฺภตสฺส วินสฺสติ;

มตา สคฺคํ น คจฺฉนฺติ, นนุ เอตฺตาวตา หตา’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. เย พาลา อธมฺเมน จ มุสาวาเทน จ ธนํ สวิฺาณาวิฺาณํ สพฺพํ ลภิตพฺพํ ธนํ ลทฺธา อุภยํ ธนํ ‘‘มม ธน’’นฺติ มฺนฺติ, เตสํ พาลานํ ตํ อุภยํ ธนํ กถํ เกน นุ ปกาเรน ภวิสฺสติ, อธมฺเมน สมฺภตตฺตา จิรฏฺิติกํ น โหติ. อนฺตรายา ราชนฺตรายาทโย อนฺตรายา เตสํ พาลานํ ภวิสฺสนฺติ. เยน อธมฺมโวหาราทิเกน ยํ ธนํ สมฺภตํ, อสฺส อธมฺมโวหาราทิกสฺส ตํ สมฺภตํ ธนํ วินสฺสติ. มตา มรนฺตา เต พาลา สคฺคํ สุคตึ น คจฺฉนฺติ. สุคติ หิ โสภเนหิ โภเคหิ อคฺโคติ ‘‘สคฺโค’’ติ อธิปฺเปตา. เอตฺตาวตา เอตฺตเกน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกานํ อตฺตหิตานํ หายเนน เต พาลา หตา วินฏฺา ภวนฺติ นนูติ โยชนา.

‘‘กถํ ขณติ อตฺตานํ, กถํ มิตฺเตหิ ชีรติ;

กถํ วิวฏฺฏเต ธมฺมา, กถํ สคฺคํ น คจฺฉติ’’.

‘‘โลภา ขณติ อตฺตานํ, ลุทฺโธ มิตฺเตหิ ชีรติ;

โลภา วิวฏฺฏเต ธมฺมา, โลภา สคฺคํ น คจฺฉตี’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. โยชนตฺโถ ปากโฏ.

‘‘จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;

กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผลํ.

‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;

ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. ทุมฺเมธา นิปฺปฺา พาลา อมิตฺเตน ปาปกํ กมฺมํ กตํ อิว, เอวํ อตฺตนา กฏุกปฺผลํ ยํ กมฺมํ กตํ โหติ, ตํ ปาปกํ กตํ กมฺมํ กโรนฺตา จรนฺติ. ยํ กมฺมํ กตฺวา กโรนฺโต ปจฺฉา อนุตปฺปติ, ตํ กตํ กมฺมํ น สาธุ. ยสฺส กมฺมสฺส วิปากํ โรทํ รุทนฺโต อสฺสุมุโข ปฏิเสวติ, ตํ กตํ กมฺมํ น สาธูติ โยชนา.

‘‘ทุกฺกรํ ทุตฺติติกฺขฺจ…เป… อวีตราโค’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. สุตฺตตฺโถ อฏฺกถายํ วิตฺถารโต วุตฺโต.

‘‘อปฺปเมยฺยํ ปมินนฺโต, โกธ วิทฺวา วิกปฺปเย;

อปฺปเมยฺยํ ปมายินํ, นิวุตํ ตํ มฺเ อกิสฺสว’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อิธ สาสเน อปฺปเมยฺยํ อปฺปเมยฺยคุณํ ขีณาสวํ ปุคฺคลํ ‘‘อยํ ขีณาสโว ปุคฺคโล เอตฺตกสีโล เอตฺตกสมาธิ เอตฺตกปฺโ’’ติ ปมินนฺโต โก ปุถุชฺชโน วิกปฺปเย. อปฺปเมยฺยํ ขีณาสวปุคฺคลํ ปมายินํ ปมายนฺตํ ตํ ปุถุชฺชนํ อยํ นิวุตํ อวกุชฺชปฺํ อกิสฺสวํ อปฺนฺติ มฺเ มฺามีติ โยชนา.

‘‘ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุารี ชายเต มุเข;

ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, พาโล ทุพฺภาสิตํ ภณํ.

‘‘น หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลํ อิว;

เอวํ วิรทฺธํ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถา’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. ทุพฺภาสิตํ อริยูปวาทสงฺขาตํ ผรุสวาจํ ภณํ ภณนฺโต พาโล ทุฏฺโ ปุริโส ยาย กุารีสทิสิยา ทุพฺภาสิตวาจาย อตฺตานํ ฉินฺทติ, สา กุารีสทิสี ทุพฺภาสิตวาจา ชาตสฺส ปุริสสฺส มุเข ชายเต ชายติ, สา ทุพฺภาสิตวาจา มุเข ชายติ อิว, เอวํ สุนิสิตํ สตฺถํ มุเข น ชายติ, ยถา หลาหลํ วิสํ มุเข น ชายติ, ทุพฺภาสิตา วาจา อปาเยสุ วิรทฺธํ ปุคฺคลํ ปาเตติ ยถา, เอวํ สุนิสิตํ สตฺถํ อปาเยสุ น ปาเตติ, หลาหลํ วิสํ อปาเยสุ น ปาเตตีติ โยชนา.

๙๒.

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ, ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลึ, กลินา เตน สุขํ น วินฺทติ.

‘‘อปฺปมตฺโต อยํ กลิ, โย อกฺเขสุ ธนปราชโย;

สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนา, อยเมว มหนฺตตโร กลิ;

โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเย.

‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, ฉตฺตึสตี ปฺจ จ อพฺพุทานิ;

ยมริยครหี นิรยํ อุเปติ, วาจํ มนฺจ ปณิธาย ปาปก’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. โย ปุคฺคโล นินฺทิยํ ทุจฺจรํ ทุสฺสีลํ ปุคฺคลํ ปสํสติ, โส ปสํสโก ปุคฺคโล มุเขน กลึ วิจินาติ อุปจินาติ, เตน กลินา สุขํ น วินฺทติ. โย สุจารี สีลวา ปุคฺคโล ปสํสิโย โหติ, ตํ วา สุจารึ วา สีลวนฺตํ ปุคฺคลํ โย ปุคฺคโล นินฺทติ, โส นินฺทนฺโต ปุคฺคโล มุเขน กลึ วิจินาติ อุปจินาติ, เตน กลินา สุขํ น วินฺทติ.

อตฺตนา สหาปิ สพฺพสฺส ธนสฺส วเสนปิ อกฺเขสุ โย ธนปราชโย ภวติ, อยํ กลิ อยํ ธนปราชโย อปฺปมตฺโต โหติ. โย ปุคฺคโล สุคเตสุ มนํ ปโทสเย, ตสฺส ปุคฺคลสฺส โย กลิ ภวติ, อยเมว กลิ มหนฺตตโร โหติ.

กสฺมา? วาจฺจ มนฺจ ปณิธาย อริยครหี ปุคฺคโล ยํ กาลํ ปาปกํ นิรยํ อุเปติ, โส กาโล ‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานฺจ ฉตฺตึส นิรพฺพุทานิ จ ปฺจ อพฺพุทานิ จ ยสฺมึ กาเล คณียนฺตี’’ติ เตน กาเลน สโม โหติ, ตสฺมา มหนฺตตโร โหตีติ โยชนา.

‘‘โย โลภคุเณ อนุยุตฺโต…เป…

คจฺฉสิ โข ปปตํ จิรรตฺต’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นาม. โย ปุคฺคโล โลภคุเณ อนุยุตฺโต อนุ ปุนปฺปุนํ ยุตฺโต โหติ, โส ปุคฺคโล อฺเ ปุคฺคเล วจสา ปริภาสติ, อสฺสทฺโธ กทริโย อวทฺู พุทฺธานํ โอวาทฺู น โหติ, มจฺฉรี เปสุณิยํ เปสุณิยสฺมึ อนุยุตฺโต โหติ.

มุขทุคฺค มุขวิสม วิภูต วิคตภูต อนริย ภูนหุ พุทฺธิวินาสก ปาปก ทุกฺกฏการิ ปุริสนฺต ปุริสลามก กลิ อลกฺขิ อวชาตปุตฺต ตฺวํ เนรยิโก อสิ. อิธ อิทานิ พหุภาณี มา โหหิ.

อหิตาย รชํ อตฺตนิ มา อากิรสิ มา ปกฺขิปสิ. กิพฺพิสการิ ตฺวํ สนฺเต ขีณาสเว ปุคฺคเล ครหสิ, พหูนิ ทุจฺจริตานิ กมฺมานิ จรสิ, จริตฺวา ตฺวํ จิรรตฺตํ รจนวิรหิตํ ปปตํ นรกํ นิรยํ คจฺฉสิ โข เอกํเสนาติ โยชนา.

นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติ. ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา…เป… ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ วาสนาภาเค ปุฺภาเค วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อตฺโถ ปากโฏ.

๙๓. ‘‘มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ…เป… อปาปิกา กาลงฺกิริยา’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาเค ปุฺภาเค วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อตฺโถ ปากโฏ.

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน น หึสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุข’’นฺติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อตฺโถ ปากโฏ.

‘‘คุนฺนํ เจ ตรมานานํ…เป… ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อตฺโถ ปากโฏ.

๙๔. ‘‘ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… เอวํ ปชานาตี’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนา…เป… สุตฺตํ นาม. อตฺโถ ปากโฏ.

‘‘กสฺมา ภควา ชนปทจาริกํ จรตี’’ติ ปุจฺเฉยฺย, สตฺตหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต ชนปทจาริกํ จรนฺติ. กตเมหิ สตฺตหิ? เทสนฺตรคตานํ เวเนยฺยานํ วินยนตฺถํ, ตตฺร ิตานํ อุสฺสุกฺกสมุปฺปาทนตฺถํ, สาวกานํ เอกสฺมึ าเน นิพทฺธวาสนิวารณตฺถํ, อตฺตโน จ ตตฺถ นิพทฺธวาเส อนาสงฺคทสฺสนตฺถํ, สมฺพุทฺธวสิตฏฺานตาย เทสานํ เจติยภาวสมฺปาทนตฺถํ, พหูนํ สตฺตานํ ทสฺสนูปสงฺกมนาทีหิ ปุฺโฆปฺปสวนตฺถํ, อวุฏฺิอาทิอุปทฺทวูปสมนตฺถฺจาติ อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต ชนปทจาริกํ จรนฺตีติ ชนปทจรณการณํ เวทิตพฺพํ.

‘‘เอกปุปฺผํ จชิตฺวาน, สหสฺสํ กปฺปโกฏิโย;

เทเว เจว มนุสฺเส จ, เสเสน ปรินิพฺพุโต’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. สหสฺสํ กปฺปโกฏิโยติ สหสฺสํ อตฺตภาวโต โกฏิโย.

‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;

เอกํ พุทฺธคตํ สฺํ, อลภึหํ ปติสฺสโต.

‘‘อชฺช ตึสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคตึ;

ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, ตสฺสา สฺาย วาสนา’’ติ. –

อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. หริโตภาเสติ หริตโอภาเส. อลภึหนฺติ อหํ อลภึ.

‘‘ปิณฺฑาย โกสลํ ปุรํ…เป… วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. อคฺคปุคฺคโล อนุกมฺปโก ตณฺหานิฆาตโก มุนิ สมฺพุทฺโธ ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย ปิณฺฑํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ โกสลํ ปุรํ ปาวิสิ.

ยสฺส ปุริสสฺส หตฺเถ สพฺพปุปฺเผหิ อลงฺกโต วฏํสโก ปุปฺผวฏํสโกว อตฺถิ, โส อยํ ปุริโส ราชมคฺเคน โกสลปุรํ ปวิสนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ เทวมานุสปูชิตํ สมฺพุทฺธํ อทฺทส, ทิสฺวา หฏฺโ จิตฺตํ ปสาเทสิ; ปสาเทตฺวา สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิ.

อุปสงฺกมิตฺวา โส อยํ ปสนฺโน หุตฺวา สุรภึ วณฺณวนฺตํ มโนรมํ ตํ วฏํสกํ สมฺพุทฺธสฺส เสหิ ปาณีภิ อุปนาเมสิ.

ตโต พุทฺธสฺส ลปนนฺตรา ลปนสฺส วทนสฺส อนฺตรา อคฺคิสิขา วณฺณา สหสฺสรํสิ โอกฺกา ปภา นิกฺขมิ, อพฺภา วิชฺชุ นิกฺขมติ อิว, เอวํ อานนา สหสฺสรํสิ นิกฺขมิตฺวา อาทิจฺจพนฺธุโน สีเส ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กริตฺวาน ปริวฏฺเฏตฺวา มุทฺธนิ อนฺตรธายถ.

อานนฺโท อจฺฉริยํ อพฺภุตํ โลมหํสนํ อิทํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา จีวรํ เอกํสํ กริตฺวา เอตํ อพฺรวิ – ‘‘มหามุนิ, สิตกมฺมสฺส เหตุ โก? ตํ เหตุํ พฺยากโรหิ, ธมฺมาโลโก ภวิสฺสตี’’ติ.

ยสฺส ภควโต สพฺพธมฺเมสุ าณํ สทา ปวตฺตติ, กงฺขาวิตรโณ มุนิ โส ภควา กงฺขึ เวมติกํ อานนฺทํ เถรํ เอตํ อพฺรวิ. อานนฺท, โย โสปุริโส มยิ จิตฺตํ ปสาทยิ, โส ปุริโส จตุราสีติกปฺปานิ ทุคฺคตึ น คมิสฺสติ, เทเวสุ เทวโสภคฺคํ ทิพฺพํ รชฺชํ ปสาสิตฺวา มนุเชสุ รฏฺเ สกลรฏฺเ มนุชินฺโท ราชา ภวิสฺสติ. โส ปุริโส จริมํ ปพฺพชิตฺวา, ธมฺมตํ สจฺฉิกตฺวา จ ธุตราโค วฏํสโก นาม ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติ.

ตถาคเต วา สมฺมาสมฺพุทฺเธ วา ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ วา ตสฺส ตถาคตสฺส สาวเก วา จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ ทกฺขิณา อปฺปกา นาม นตฺถิ.

พุทฺธา เอวํ เอตฺตกาติ อจินฺติยา ภวนฺติ. พุทฺธธมฺมา พุทฺธคุณา เอวํ เอตฺตกาติ อจินฺติยา ภวนฺติ, อจินฺติเย ปสนฺนานํ วิปาโก ปุฺวิปาโก เอวํ เอตฺตโกติ อจินฺติโย โหตีติ เอตํ อพฺรวีติ โยชนา.

๙๖. ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ…เป… อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุต’’นฺติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. ภิกฺขเว, อิธ อิมสฺมึ สาสเน อหํ เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ มม เจตสา เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส เจโต จิตฺตํ ปริจฺจ พุทฺธจกฺขุนา เอวํ ปชานามิ, ยถา เยน ปกาเรน อยํ ปุคฺคโล ยฺจ ทานาทิปฏิปทํ ปฏิปนฺโน, ยฺจ ทสฺสนาทิมคฺคํ สมารุฬฺโห หุตฺวา ตํ ปฏิปทํ, มคฺคฺจ อิริยติ ปวตฺเตติ, อิมมฺหิ อิมสฺมิฺจ สมเย อยํ ปุคฺคโล เจ กาลํ กเรยฺย, เอวํ สติ อาภตํ วตฺถุํ นิกฺขิปติ ยถา, เอวํ ตาย ปฏิปทาย เตน มคฺเคน สคฺเค อตฺตนิกฺขิตฺโต ภเว. ตํ กิสฺส เหตุ? ภิกฺขเว, อสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ หิ ยสฺมา ปสนฺนํ ปสาทิตํ, ตสฺมา นิกฺขิตฺโต ภเว. อิธ สาสเน, โลเก วา เอกจฺเจ สตฺตา ปุคฺคลา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ เจโตปสาทเหตุ โข ปน อุปปชฺชนฺตีติ เอวํ อหํ ปชานามีติ ภควา เอตมตฺถํ อโวจ. ตตฺถ ตสฺมึ อตฺเถ สงฺคหวเสน ปวตฺตํ เอตํ ‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ตฺวาน…เป… สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติ คาถาวจนํ วุจฺจติ. อยมฺปิ อตฺโถ ภควตา วุตฺโต, อิติ เม มยา สุตนฺติ โยชนา.

‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ…เป… เอตาทิสํ กตปุฺา ลภิ’’นฺติ อิทํ สุตฺตมฺปิ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม. นาริ เทวธีตา สุวณฺณจฺฉทนํ สุวณฺณาลงฺกาเรหิ ฉาทิตํ นาวํ อารุยฺห ติฏฺสิ, โปกฺขรณึ เทวโปกฺขรณึ โอคาหสิ, ปทุมํ ปาณินา ฉินฺทสิ.

เทวเต เกน กมฺเมน เต ตว ตาทิโส วณฺโณ ตาทิโส อานุภาโว ตาทิสี ชุติ ภวติ, เทวเต เต ตว เย เกจิ โภคา มนสา อิจฺฉิตา ภวนฺติ, เต โภคา จ เกน กมฺเมน อุปฺปชฺชนฺติ. เทวเต เม ปุจฺฉิตา ตฺวํ สํส สํสาหิ อิทํ สพฺพํ กิสฺส กมฺมสฺส จ ผลนฺติ สกฺโก ปุจฺฉติ.

เทวราเชน ปุจฺฉิตา สา เทวธีตา อตฺตมนา หุตฺวา ปฺหํ ปุฏฺา สกฺกสฺส พฺยากาสิ. เทวราชา อทฺธานํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺนา อหํ ยสสฺสิโน กสฺสปสฺส ภควโต มโนรมํ ถูปํ อทฺทสฺสํ, ทิสฺวา ตตฺถ ถูเป จิตฺตํ ปสาเทสึ. ปสนฺนาหํ เสหิ ปาณีหิ ปทุมปุปฺเผหิ ปูเชสึ. ตสฺเสว กมฺมสฺส อิทํ สพฺพํ ผลํ วิปาโก ภเว. กตปุฺาหํ เอตาทิสํ ผลํ อลภินฺติ สกฺกสฺส พฺยากาสิ. อิติ เม สุตนฺติ มหาโมคฺคลฺลาโน วทตีติ โยชนา.

‘‘ยถานิทฺธาริตสุตฺตานิเยว วาสนาภาคิยสุตฺตานิ ปริปุณฺณานี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา ปุฺกถา ปุฺวิปากกถาติ อิทํ วาสนาภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาย เทสนาย ทานฺจ ทานผลฺจ ทสฺสิตํ, สา เทสนา ทานกถา นาม. ยาย เทสนาย สีลฺจ สีลผลฺจ ทสฺสิตํ, สา เทสนา สีลกถา นาม. ยาย เทสนาย สคฺคา จ สคฺเคสุ นิพฺพตฺตาปกฺจ กมฺมํ ทสฺสิตํ, สา สคฺคกถา นาม. ยาย เทสนาย ทานสีลภาวนาทิวเสน ทสวิธํ ปุฺกมฺมํ ทสฺสิตํ, สา ปุฺกถา นาม. ยาย เทสนาย ตาทิสสฺส ปุฺกมฺมสฺส วิวิโธ อยํ วิปาโก อิมสฺส ปุฺสฺส วิปาโกติ นิยเมตฺวา ทสฺสิโต, สา ปุฺวิปากกถา นาม.

ทสพลธรานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุทฺทิสฺสกเตสุ สรีรธาตุํ อพฺภนฺตเร เปตฺวา ปํสูหิ กเตสุ ถูเปสุ เย นรา ปสนฺนา, เต นรา ตตฺถ ถูเป การํ ปุฺํ กตฺวา สคฺเคสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ปโมทนฺตีติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ วา…เป… สุตฺตํ.

๙๗. เทวปุตฺตสรีรวณฺณา เทวปุตฺตสรีรสทิสวณฺณา สุภคสณฺิติ โสภคฺคยุตฺตสณฺานา สพฺเพ ชนา อุทเกน ปํสุํ เตเมตฺวา ถูปํ วฑฺเฒถ, โส อยํ ถูโป กสฺส ปุคฺคลสฺส ถูโปติ ปุจฺฉติ.

สุคตฺเต สุนฺทรคตฺเต เทวเต ตสฺมึ ถูเป ปสนฺนา อิเม เทวมนุชา การํ ปุฺํ กโรนฺตา หุตฺวา ชรามรณโต ปมุจฺจเร. โส อยํ ถูโป มเหสิโน ทสพลธมฺมธาริโน สุคตสฺส ถูโปติ เวทิตพฺโพติ อาหาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ วา…เป… สุตฺตํ.

ยาหํ ยา อหํ มเหสิโน ถูปํ จตฺตาริ อุปฺปลานิ จ มาลฺจ อภิโรปยึ, เตน มยา กตํ ตํ ปุฺํ อุฬารํ วต อาสิ อโหสิ. ตโต กปฺปโต อชฺช กปฺปา ตึสํ ธรนฺติ สตฺถุโน ถูปํ ปูเชตฺวา ตตฺตกานิ ทุคฺคตึ น ชานามิ, วินิปาตํ น คจฺฉามีติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ วา…เป… สุตฺตํ.

อหํ พาตฺตึสลกฺขณธรสฺส พาตฺตึสลกฺขณธเรน สมฺปนฺนสฺส วิชิตวิชยสฺส โลกนาถสฺส ถูปํ อปูเชสึ, ปูเชตฺวา สตสหสฺสํ กปฺเป อายุกปฺเป ปมุทิโต อาสึ. มยา ยํ ปุฺํ ปสุตํ, เตน ปุฺเน วินิปาตํ อนาคนฺตุน อนาคนฺตฺวา เทวโสภคฺคํ สมฺปตฺตึ จ เทวรชฺชานิ จ ตานิ อการึ. อถ วา เทวโสภคฺคฺจ มยา การิตํ, รชฺชานิ จ มยา การิตานิ.

อทนฺตทมกสฺส สาสเน ยํ จกฺขุ ปฺาจกฺขุ ปณิหิตํ, ตถา จิตฺตํ ยํ วิมุตฺตจิตฺตํ ปณิหิตํ, ตํ สพฺพํ ปฺาจกฺขุ วิมุตฺตจิตฺตํ เม มยา ลทฺธํ, อหํ วิธุตลตาสงฺขาตตณฺหา หุตฺวา วิมุตฺตจิตฺตา ผลวิมุตฺตจิตฺตสมฺปนฺนา อมฺหีติ อโวจาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ วา…เป… สุตฺตํ.

๙๘. วิมุตฺตจิตฺเต ผลวิมุตฺตจิตฺตสมฺปนฺเน อขิเล ปฺจเจโตขีลรหิเต อนาสเว อรณวิหาริมฺหิ อรณวิหารสีเล อสงฺคมานเส อลคฺคมานเส ปจฺเจกพุทฺธสฺมึ สามากปตฺโถทนมตฺตเมว ทกฺขิณํ อทาสึ.

ตสฺมึ ปจฺเจกพุทฺเธ อุตฺตมํ ธมฺมํ ปจฺเจกโพธิธมฺมํ โอกปฺปยึ ‘‘โส อุตฺตโม ธมฺโม อตฺถี’’ติ สทฺทหึ. เอวํ อริยวิหาเรน วิหารีหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ เม มม สงฺคโม กโต สิยา ภเว, กุทาสุปิ จ อหํ อเปกฺขวา มา ภเวยฺยนฺติ มานสํ ตสฺมิฺจ ธมฺเม ปณิเธสึ ‘‘อิมินา ปจฺเจกพุทฺเธน ลทฺธธมฺมํ อหมฺปิ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ จิตฺตํ ปณิทหึ.

ตสฺเสว ปจฺเจกพุทฺเธ กตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ ทีฆายุเกสุ อมเมสุ ‘‘มม ปริคฺคโห’’ติ ปริคฺคหาภาเวน อปริคฺคเหสุ วิเสสคามีสุ อหีนคามีสุ กุรูสุ อุตฺตรกุรูสุ ปาณีสุ สตฺเตสุ สหสฺสกฺขตฺตุํ อุปปชฺชถ อุปปชฺชึ.

ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต วิจิตฺรมาลาภรณานุเลปีสุ ยสสฺสีสุ ปริวารวนฺเตสุ ติทโส เทโว อหํ วิสิฏฺกายูปคโต หุตฺวา สหสฺสกฺขตฺตุํ อุปปชฺชถ.

ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ วิมุตฺตจิตฺโต อขีโล อนาสโว หุตฺวา หิตาหิตาสีหิ กุสลากุสลวีติวตฺเตหิ อนฺติมเทหธาริภิ อิเมหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ, พุทฺธสาวเกหิ วา เม มม สมาคโม อาสิ.

‘‘สีลวโต ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ สมิชฺฌเต’’ติ อิมํ วจนํ ตถาคโต ชิโน ปจฺจกฺขํ กตฺวา อวจ โข, ยถา ยถา เยน เยน ปกาเรน เม มนสา วิจินฺติตํ, ตถา ตถา เตน เตน ปกาเรน สมิทฺธํ ภวติ. อยํ ภโว อนฺติโม ภโวติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ วา…เป… สุตฺตํ.

เอกตึสมฺหิ กปฺปมฺหิ ชิโน อเนโช อนนฺตทสฺสี ‘‘สิขี’’ติ อิตินามโก อุปฺปชฺชิ. ตสฺสาปิ ภควโต ราชา ภาตา สิขิทฺเธ จ สิขี อิตินามเก พุทฺเธ จ ตสฺส ภควโต ธมฺเม จ อภิปฺปสนฺโน โลกวินายกมฺหิ ปรินิพฺพุเต สติ เทวาติเทวสฺส นรุตฺตมสฺส มเหสิโน วิปุลํ มหนฺตํ สมนฺตโต คาวุติกํ ถูปํ อกาสึ.

ตสฺมึ ถูเป พลึ ปูชาพลึ อภิหารี มนุสฺโส ชาติสุมนํ ปคฺคยฺห ปหฏฺโ ปูเชสิ. อสฺส มนุสฺสสฺส เอกํ ปุปฺผํ วาเตน ปหริตํ หุตฺวา ปติตํ. อหํ ตํ ปติตํ เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา ตสฺเสว ปุปฺผสามิกสฺส อทาสึ.

โส มนุสฺโส ปุปฺผสามิโก อภิปฺปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา มํ ‘‘ตฺวเมว เอตํ เอกํ ปุปฺผํ ปูชา’’ติ อทาสิ. ททาสีติ เอตฺถ ท-กาโร อาคโม. อหํ ตํ เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา พุทฺธํ พุทฺธคุณํ ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรนฺโต ยสฺมึ กปฺเป อภิโรปยึ, ตโต กปฺปโต อชฺช กปฺปา ตึสํ อเหสุํ. เตสุ กปฺเปสุ ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, วินิปาตฺจ น คจฺฉามิ, อิทํ ผลํ ถูปปูชาย ผลนฺติ อโวจาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ วา…เป… สุตฺตํ.

พฺรหฺมทตฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตนามกสฺส ราชิโน กปิลํ นาม นครํ สุวิภตฺตํ ภาคโต สุฏฺุ วิภตฺตํ, มหาปถํ มหาปถสมฺปนฺนํ อากิณฺณํ, นานาชาติเกหิ มนุสฺเสหิ ปริปุณฺณํ, อิทฺธํ ผีตฺจ อาสิ.

ปฺจาลานํ ตตฺถ ปุรุตฺตเม อหํ กุมฺมาสํ วิกฺกิณึ, โส อหํ ยสสฺสินํ อุปริฏฺํ อุปสมีเป ิตํ อริฏฺํ นาม สมฺพุทฺธํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทสึ, ทิสฺวา หฏฺโ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา นรุตฺตมํ อริฏฺํ เม เคหสฺมึ ยํ ธุวภตฺตํ วิชฺชถ วิชฺชิ, เตน ธุวภตฺเตน นิมนฺเตสึ.

ยโต จ ยสฺมึ กาเล จ กตฺติโก ยสฺสํ ปนฺนรสีปุณฺโณ, สา ปุณฺณมาสี ปนฺนรสี อุปฏฺิตา, ตโต จ ตสฺมึ กาเล จ อหํ นวํ ทุสฺสยุคํ คยฺห อริฏฺสฺส อริฏฺนามกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปนาเมสึ.

นรุตฺตโม อนุกมฺปโก การุณิโก ตณฺหานิฆาตโก มุนิ ปจฺเจกพุทฺโธ ปสนฺนจิตฺตํ มํ ตฺวาน ปฏิคฺคณฺหิ.

อหํ กลฺยาณํ พุทฺธวณฺณิตํ กมฺมํ กริตฺวาน เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา ตโต จุโต พาราณสิยํ นคเร อฑฺเฒ กุลสฺมึ เสฏฺิสฺส เอกปุตฺตโก อุปฺปชฺชึ, ปาเณหิ จ ปิยตโร อาสึ.

ตโต จ ตสฺมึ กาเล วิฺุตํ ปตฺโต หุตฺวา เทวปุตฺเตน โจทิโต อหํ ปาสาทา โอรุหิตฺวาน สมฺพุทฺธํ ภควนฺตํ โคตมํ อุปสงฺกมึ.

โส สมฺพุทฺโธ ภควา โคตโม อนุกมฺปาย เม ธมฺมํ อเทเสสิ. ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจฺจ ทุกฺขสมุปฺปาทํ สมุทยสจฺจฺจ ทุกฺขสฺส อติกฺกมํ นิโรธสจฺจฺจ อริยํ อฏฺงฺคิกํ ทุกฺขูปสมคามินํ มคฺคํ มคฺคสจฺจฺจ อิติ จตฺตาริ สจฺจานิ เทสิตานิ, ตทุปฺปาทกํ ธมฺมํ มุนิ ภควา โคตโม อเทสยิ.

อหํ ตสฺส ภควโต โคตมสฺส วจนํ สุตฺวา สาสเน รโต หุตฺวา วิหรึ, อหํ รตฺตินฺทิวํ อตนฺทิโต หุตฺวา สมถํ ปฏิวิชฺฌึ.

อชฺฌตฺตฺจ เย อาสวา, พหิทฺธา จ เย อาสวา มคฺเคน สมุจฺฉินฺนา อาสุํ, สพฺเพ เต อาสวา เม มม วิชฺชึสุ, ปุน น จ อุปฺปชฺชเร.

ทุกฺขํ ‘‘ปริยนฺตกตํ ยสฺส ทุกฺขสฺสา’’ติ ปริยนฺตกตํ อาสิ, อยํ สมุสฺสโย ชาติมรณสํสาโร จริโม อนฺติโม อาสิ, อิทานิ อิมสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ ปุนพฺภโว มม นตฺถีติ อโวจาติ โยชนา. ยํ นานาวิธํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ อุทาหรณวเสน นิทฺธาริตํ, อิทํ นานาวิธํ สุตฺตํ วาสนาภาเค ปุฺโกฏฺาเส วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

นานาวิธํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติ.

อุทฺธํ พฺรหฺมโลเก อโธ กามาวจเร ภเว สพฺพธิ สพฺเพสุ ภเวสุ วิปฺปมุตฺโต อรหา ‘‘อยํ นาม ธมฺโม อหํ อสฺมี’’ติ อนานุปสฺสี, เอวํ วิมุตฺโต อรหา อติณฺณปุพฺพํ โอฆํ อปุนพฺภวาย อุทตาริ อุตฺติณฺโณติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาเค เสกฺขธมฺเม วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สีลวโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อานนฺท, สีลวโต ปุคฺคลสฺส ‘‘กินฺติ เม มม อวิปฺปฏิสาโร ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺยา’’ติ เจตนา น กรณียา น กาตพฺพา. อานนฺท, สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ยํ ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺย, เอสา อวิปฺปฏิสารสฺส ชายนา ปวตฺตนา ธมฺมตา ภวติ. อานนฺท, อวิปฺปฏิสารินา ปุคฺคเลน ‘‘กินฺติ เม มม ปาโมชฺชํ ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺยา’’ติ เจตนา น กรณียา, อานนฺท, อวิปฺปฏิสาริโน ปุคฺคลสฺส ปาโมชฺชํ ยํ ชาเยยฺย ปวตฺเตยฺย, เอสา ปาโมชฺชสฺส ชายนา ปวตฺตนา ธมฺมตา. เสเสสุปิ อิมสฺส โยชนานยานุสาเรน โยชนานโย คเหตพฺโพ. อิทํ สุตฺตมฺปิ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

อาตาปิโน กิเลสานํ อาตาเปน สมฺมปฺปธาเนน สมนฺนาคตสฺส ฌายโต ฌายนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺส ธมฺมา อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา โพธิปกฺขิยธมฺมา ยทา ยสฺมึ กาเล หเว เอกนฺเตน ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ วา ธมฺมา จตุอริยสจฺจธมฺมา ปาตุภวนฺติ ปกาสยนฺติ อภิสมยวเสน ปากฏา โหนฺติ. อถ วา ปาตุภวนกาเล อสฺส อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส ขีณาสวสฺส สพฺพา กงฺขา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺติ. กสฺมา? สเหตุธมฺมํ อวิชฺชาทิเกน เหตุนา สห ปวตฺตํ สงฺขาราทิกํ สุเขน อสมฺมิสฺสํ ทุกฺขกฺขนฺธธมฺมํ ยโต ยสฺมา ปชานาติ อฺาสิ ปฏิวิชฺฌติ, ตโต ตสฺมา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

ทุติยคาถายํ ปน ปจฺจยานํ ขยํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ยโต ยสฺมา อเวทิ อฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ, ตโต ตสฺมา สพฺพาปิ กงฺขา วปยนฺตีติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ.

ติสฺส, ตฺวํ กึ นุ กุชฺฌสิ? มา กุชฺฌิ, ติสฺส, เต ตว อกฺโกโธ อกุชฺฌนํ วรํ อุตฺตมํ, หิ สจฺจํ, ติสฺส, ตยา โกธมานมกฺขวินยตฺถํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นูติ ภควา อโวจาติ โยชนา.

อารฺํ อารฺกํ ปํสุกูลิกํ อฺาตุฺเฉน อฺาตอนภิลกฺขิตฆรปฏิปาฏิยา ตฺวา อุฺเฉน ปิณฺฑปาตจรณวีริเยน ลทฺเธน มิสฺสกโภชเนน ยาเปนฺตํ นนฺทํ กทา กาเล อหํ ปสฺเสยฺยนฺติ อโวจาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ.

โคตม, กึสุ กตมํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธปริฬาเหน อปริทยฺหมาโน หุตฺวา สุขํ เสติ สยติ, กึสุ กตมํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธวินาเสน วินฏฺโทมนสฺโส หุตฺวา น โสจติ, โคตม, ตฺวํ กิสฺส เอกธมฺมสฺส วธํ วธนํ โรเจสีติ พฺราหฺมโณ ปุจฺฉติ.

พฺราหฺมณ, โกธํ กุชฺฌนํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธปริฬาเหน อปริทยฺหมาโน หุตฺวา สุขํ เสติ สยติ, โกธํ กุชฺฌนํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธวินาเสน วินฏฺโทมนสฺโส หุตฺวา น โสจติ, วิสมูลสฺส วิสสทิสสฺส ทุกฺขสฺส มูลภูตสฺส มธุรคฺคสฺส มธุรสงฺขาตสฺส สุขปริโยสานสฺส โกธสฺส กุชฺฌนสฺส วธํ วธนํ อริยา พุทฺธาทโย ปุคฺคลา ปสํสนฺติ. หิ สจฺจํ ตํ โกธํ กุชฺฌนํ เฉตฺวา วธิตฺวา วธนฺโต โกธวินาเสน วินฏฺโทมนสฺโส หุตฺวา เสติ สยตีติ โยชนา. มธุรคฺคสฺสาติ จ มธุรํ เจตสิกสุขํ อสฺสาทอคฺคํ ปริโยสานํ อสฺส โกธสฺสาติ มธุรคฺโคติ สมาโส เวทิตพฺโพ. กุชฺฌนฺตสฺส หิ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ปหริตฺวา ปริโยสาเน เจตสิกสุขสฺสาโท อุปฺปชฺชตีติ. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ.

โคตม, หนนฺโต ธีโร อุปฺปติตํ กึสุ กตมํ หเน หเนยฺย. วิโนเทนฺโต ธีโร ชาตํ กึสุ กตมํ วิโนทเย วิโนทเยยฺย. ปชหนฺโต ธีโร กึ จ กตมํ ปชเห ปชเหยฺย. ธีรสฺส กิสฺส ธมฺมสฺส อภิสมโย สุโขติ เทวตา ปุจฺฉติ.

เทวปุตฺต, หนนฺโต ธีโร อุปฺปติตํ โกธํ กุชฺฌนํ หเน หเนยฺย. วิโนเทนฺโต ธีโร ชาตํ ราคํ วิโนทเย วิโนทเยยฺย. ปชหนฺโต ธีโร อวิชฺชํ ปชเห ปชเหยฺย. สจฺจธมฺมสฺส อภิสมโย สุโขติ ภควา อโวจาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ.

๑๐๑. ภควา สตฺติยา โอมฏฺโ อุปริโต ยาว เหฏฺา วิทฺโธ ปุริโส สตฺติปฺปหานาย วีริยํ อารภติ วิย, อคฺคินา มตฺถเก ฑยฺหมาโน อาทิตฺตสิโร ปุริโส อคฺคินิพฺพาปนตฺถาย วีริยํ อารภติ อิว, เอวํ กามราเคน ฑยฺหมาโน ภิกฺขุ กามราคปฺปหานาย กามราควิกฺขมฺภนาย อปฺปมตฺโต วายมมาโน สโต สติสมฺปนฺโน หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺยาติ เทวตา กเถสิ.

ภควา ปน ‘‘สมุจฺเฉทปฺปหานาย วีริยํ อารภียตี’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ’’ติอาทิมาห. เทวปุตฺต, สตฺติยา โอมฏฺโ ปุริโส สตฺติปฺปหานาย วีริยํ อารภติ วิย, อคฺคินา มตฺถเก ฑยฺหมาโน อาทิตฺตสิโร ปุริโส อคฺคินิพฺพาปนตฺถาย วีริยํ อารภติ อิว, เอวํ สกฺกายทิฏฺิยา อภิภูโต ภิกฺขุ สกฺกายทิฏฺิยา ปหานาย มคฺเคน สมุจฺเฉทปฺปหานาย อปฺปมตฺโต วายมมาโน สโต สติสมฺปนฺโน หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺยาติ ภควา อโวจาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

สพฺเพ นิจยา โภคา ขยนฺตา ขยปริโยสานา ภวนฺติ, สพฺเพ สมุสฺสยา ธมฺมา ปตนนฺตา ปตนปริโยสานา ภวนฺติ, สพฺเพสํ สตฺตานํ มรณมาคมฺม สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตํ อทฺธุวํ ภวติ, อิติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ ภยํ ภยเหตุํ มรณํ สมฺมุติมรณํ อเปกฺขมาโน ปณฺฑิโต สุขาวหานิ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสุขาวหานิ ปุฺานิ ทานสีลภาวนามยปุฺานิ กยิราถาติ เทวตา อโวจ.

เทวปุตฺต, สพฺเพ นิจยา โภคา ขยนฺตา ขยปริโยสานา, สพฺเพ สมุสฺสยา ธมฺมา ปตนนฺตา ปตนปริโยสานา, สพฺเพสํ สตฺตานํ มรณมาคมฺม สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตํ อทฺธุวํ, อิติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ ภยํ ภยเหตุํ มรณํ อเปกฺขมาโน สนฺติเปกฺโข สพฺพสงฺขารุปสมํ นิพฺพานํ อเปกฺขมาโน ปณฺฑิโต โลกามิสํ กามคุณํ ปชเห ปชเหยฺยาติ ภควา อโวจาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

มาวิธ เยสํ มุนีนํ จิตฺตํ ฌานรตํ ฌาเน รตํ โหติ, เต มุนโย สุขํ สยนฺติ น โสจนฺติ. ปฺวา มคฺคปฺวา สุสมาหิโต อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต นิพฺพานํ เปสิตจิตฺโต ปุคฺคโล ทุตฺตรํ โอฆํ สํสาโรฆํ ตรติ.

กามสฺาย วิรโต วิคตจิตฺโต โย ขีณาสโว สพฺพสํโยชนาตีโต อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ สํโยชเน อตีโต นนฺทิภวปริกฺขีโณ อโหสิ, โส ขีณาสโว คมฺภีเร สํสารณฺณเว น สีทตีติ โยชนา. นนฺทิสงฺขาตา ตณฺหา จ กามภวรูปภวอรูปภวา จ นนฺทิภวา, นนฺทิภวา ปริกฺขีณา ยสฺส ขีณาสวสฺสาติ นนฺทิภวปริกฺขีโณติ สมาโส เวทิตพฺโพ. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

อรหตํ อรหนฺตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ธมฺมํ สุจริตาทิเภทฺจ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยเภทฺจ ธมฺมํ โย ปณฺฑิโต สทฺทหาโน สทฺทหนฺโต หุตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ หุตฺวา สุสฺสูสํ สุสฺสูสนฺโต ภเว, โส ปณฺฑิโต ปฺํ โลกิยโลกุตฺตรปฺํ ลภเต ลภติ.

โย วีริยวา ปุคฺคโล ปติรูปเทสการี เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยโลกุตฺตรธมฺมปติรูปํ อธิคมูปายํ กโรติ, ธุรวา เจตสิกวีริเยน อนิกฺขิตฺตธุโร อุฏฺาตา กายิกวีริยวเสน อุฏฺานสมฺปนฺโน โหติ, โส วีริยวา ปุคฺคโล ธนํ โลกิยโลกุตฺตรธนํ วินฺทเต อธิคจฺฉติ. สจฺเจน วจีสจฺเจน จ ปรมตฺถสจฺเจน จ พุทฺธาทิโก สจฺจธมฺเม ิโต สปฺปุริโส กิตฺตึ ปปฺโปติ. ททํ ททนฺโต ยํ กิฺจิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ จตุสงฺคหวตฺถุํ ททนฺโต สงฺคหนฺโต สปฺปุริโส มิตฺตานิ เอกนฺตมิตฺตานิ คนฺถติ สมฺปาเทติ, เอวํ จตูหิ สจฺจธมฺมธิติจาเคหิ สมนฺนาคโต โส สปฺปุริโส อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ เปจฺจ คนฺตฺวา เอกนฺเตน โสกการณสฺส อภาวโต น โสจตีติ โยชนา.

โคตม, สพฺพคนฺถปฺปหีโน ตีหิ ภเวหิ วิปฺปมุตฺโต สโต สติสมฺปนฺโน ตฺวํ, สมโณ, อฺํ เทวมนุสฺสาทิกํ ยํ อนุสาสสิ ยํ อนุสาสนํ กโรสิ, ตํ อนุสาสนํ สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส ตีหิ ภเวหิ วิปฺปมุตฺตสฺส สมณสฺส เต ตว น สาธูติ สกฺกนามโก มารปกฺขิโก ยกฺโข คาถาย อชฺฌภาสิ.

‘‘สกฺก สกฺกนามก ยกฺข อนุกมฺปิเตน ปุริเสน สทฺธึ เยน เกนจิ วณฺเณน การเณน สํวาโส เอกสฺมึ าเน สหวาโส ชายติ, ตํ อนุกมฺปิตพฺพํ สหวาสคตํ ปุริสํ สปฺปฺโ มนสา อนุกมฺปิตุํ น อรหติ อนุกมฺปิตุํเยว อรหติ. ยา อนุกมฺปา กรุณา, ยา อนุทฺทยา เมตฺตา, มุทิตา จ อุปฺปนฺนา, ตาย อนุกมฺปาย กรุณาย, ตาย อนุทฺทยาย เมตฺตาย มุทิตาย จ สมุสฺสาหิเตน ปสนฺเนน มนสา โย สปฺปฺโ สปฺปุริโส อฺํ เทวมนุสฺสาทิกํ ยํ อนุสาสติ ยํ อนุสาสนํ กโรติ, โส สปฺปฺโ สปฺปุริโส เตน อนุสาสเนน สํยุตฺโต กามจฺฉนฺทาทีนํ สํโยชนานํ วเสน อนนุโลมสํโยเคน สํยุตฺโต น โหตีติ ภควา อโวจาติ โยชนา.

๑๐๒. สมณ, ราโค จ โทโส จ อิเม ทฺเว ธมฺมา กุโตนิทานา, กึนิทานา, กึปจฺจยา ภวนฺติ, อรติ จ รติ จ โลมหํโส จ อิเม ตโย กุโตชา กุโต ภวนฺติ? กุมารกา ธงฺกํ กากํ คเหตฺวา ปาเท ทีฆสุตฺตเกน พนฺธิตฺวา สุตฺตโกฏึ องฺคุลิยํ เวเตฺวา โอสชนฺติ อิว, เอวํ มโนวิตกฺกา กุโต สมุฏฺาย จิตฺตํ โอสชนฺตีติ สูจิโลมยกฺโข ภควนฺตํ ปุจฺฉิ.

ราโค จ โทโส จ อิเม ทฺเว ธมฺมา อิโตนิทานา อิโต อตฺตภาวโต นิทานา ชายนฺติ; อรติ จ รติ จ โลมหํโส จ อิเม ตโย อิโตชา อิโต อตฺตโต ภวนฺติ; กุมารกา ธงฺกํ กากํ คเหตฺวา ปาเท ทีฆสุตฺตเกน พนฺธิตฺวา สุตฺตโกฏึ องฺคุลิยํ เวเตฺวา โอสชนฺติ อิว, เอวํ มโนวิตกฺกา อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺาย จิตฺตํ โอสชนฺติ.

นิคฺโรธสฺส ขนฺธชา ปาโรหา สาขาสุ ชายนฺติ อิว, วเน รุกฺขํ นิสฺสาย ชาตา มาลุวา ลตา ตํ รุกฺขํ อชฺโฌตฺถริตฺวา วิตตา โอตตวิตตา ติฏฺติ อิว, เอวํ, ยกฺข, ตฺวํ สุโณหิ สฺเนหชา ตณฺหาสฺเนหโต ชาตา อตฺตสมฺภูตา อตฺตนิ สมฺภูตา ปุน อเนกปฺปการา มโนวิตกฺกา ปาปมโนวิตกฺกา เจว ตํสมฺปยุตฺตกิเลสา จ กาเมสุ วตฺถุกาเมสุ วิสตฺตา ลคฺคา สํสิพฺพิตา ิตา.

เย ปณฺฑิตา ‘‘ยํ นิทานํ อสฺส อตฺตภาวสฺสา’’ติ ยโตนิทานํ นํ กิเลสคหนํ สมุทยสจฺจํ ปชานนฺติ, เต ปณฺฑิตา อตฺตภาวสงฺขาตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส นิทานภูตํ นํ กิเลสคหนํ สมุทยสจฺจํ มคฺคสจฺเจน วิโนเทนฺติ. อปุนพฺภวาย อปุนภวสงฺขาตาย นิโรธสจฺจตฺถาย อติณฺณปุพฺพํ อนมตคฺเค สํสาเร สุปิเนนาปิ อติณฺณปุพฺพํ ทุตฺตรํ อิมํ โอฆํ จตุพฺพิธํ สํกิเลโสฆํ ตรนฺตีติ ภควา อโวจาติ โยชนา.

‘‘ภควา, สมณธมฺมสฺส กรณํ นาม ทุกฺกรํ, ภควา, สมณธมฺมสฺส กรณํ นาม สุทุกฺกรํ สุฏฺุตรํ ทุกฺกร’’นฺติ เอโก กุลปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา อริยภูมึ อปฺปตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, โส เทวปุตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห. กามท, สีลสมาหิตา ิตตฺตา ิตสภาวา สตฺต เสกฺขา ปุคฺคลา ทุกฺกรํ วาปิ สมณธมฺมํ กโรนฺติ. อนคาริยุเปตสฺส อนคาริยํ นิคฺเคหภาวํ อุปคตสฺส ปพฺพชิตสฺส ตุฏฺิ จตุปจฺจยสนฺโตโส สุขาวหา โหตี’’ติ ภควา อโวจ.

‘‘ภควา, ยทิทํ ยา เอสา ตุฏฺิ สุขาวหา, เอสา ตุฏฺิ ทุลฺลภา’’ติ โส เทวปุตฺโต อาห. ‘‘กามท, เยสํ เสกฺขานํ มโน ทิวา จ รตฺโต จ ภาวนาย รโต จิตฺตวูปสเม รโต, เต เสกฺขา ทุลฺลภํ วาปิ ตุสฺสนํ ลภนฺตี’’ติ ภควา อโวจ.

‘‘ภควา, ยทิทํ ยํ อิทํ จิตฺตํ ภาวนาย รตํ, ตํ จิตฺตํ ทุสฺสมาทห’’นฺติ โส เทวปุตฺโต อาห. ‘‘กามท, เย อริยา อินฺทฺริยูปสเม รตฺตินฺทิวํ รตา, เต อริยา ทุสฺสมาทหํ วาปิ จิตฺตํ สมาทหนฺติ, กามท, เต อริยา มจฺจุโน ชาลํ กิเลสชาลํ เฉตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตี’’ติ ภควา อโวจ.

‘‘ภควา, โย มคฺโค ปุพฺพภาคปฏิปทาวเสน วิสโม, โส มคฺโค ทุคฺคโม’’ติ โส เทวปุตฺโต อาห. ‘‘กามท, อริยา ทุคฺคเม วิสเม วาปิ มคฺคํ คจฺฉนฺติ, อนริยา วิสเม มคฺเค อวํสิรา ปปตนฺติ, อริยานํ โส มคฺโค สโมว ภเว, น อสโม. หิ สจฺจํ วิสเม วิสตฺตกาเย อริยา สมา ภวนฺตี’’ติ ภควา อโวจาติ โยชนา.

๑๐๓. ยํ เชตวนํ อิสิสงฺฆนิเสวิตํ ธมฺมราเชน อาวุตฺถํ, อิทํ ตํ เชตวนํ มม ปีติสฺชนนํ ปีติยา สฺชนนํ กรํ หิ กรํ เอว.

กมฺมํ มคฺคเจตนากมฺมฺจ วิชฺชา มคฺคปฺา จ ธมฺโม สมาธิ เจว สมาธิปกฺขิโก จ ธมฺโม สีลํ, สีเล ิตสฺส ชีวิตํ อุตฺตมํ, เอเตน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สตฺตา สุชฺฌนฺติ, โคตฺเตน วา ธเนน วา สตฺตา น สุชฺฌนฺติ.

ตสฺมา มคฺเคเนว สตฺตานํ วิสุชฺฌนโต อตฺตโน อตฺถํ สมฺปสฺสํ ปสฺสนฺโต ปณฺฑิโต โปโส โยนิโส อุปาเยน ธมฺมํ โพธิปกฺขิยธมฺมํ วิจิเน วิจิเนยฺย, เอวํ วิจินเน สติ ตตฺถ อริยมคฺเค วิจินนฺโต ปุคฺคโล สุชฺฌติ.

สาริปุตฺโต สีเลน จ อุปสเมน จ ปารงฺคโต อิว, เอวํ โยปิ ภิกฺขุ สีเลน จ อุปสเมน จ ปารงฺคโต, โส ภิกฺขุ เอตาว ปรโม สาริปุตฺตสทิโสว สิยาติ อนาถปิณฺฑิกนาโม เทวปุตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหาติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

อตีตํ อตีตกฺขนฺธปฺจกํ ตณฺหาทิฏฺีหิ นานฺวาคเมยฺย, อนาคตํ อนาคตกฺขนฺธปฺจกํ ตณฺหาทิฏฺีหิ นปฺปฏิกงฺเข น ปตฺเถยฺย. ยํ ยสฺมา อตีตํ ปหีนํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ, ตสฺมา อตีตสฺส ปหีนตฺตา นิรุทฺธตฺตา อตฺถงฺคตตฺตา นานฺวาคเมยฺย. ยํ ยสฺมา อนาคตํ อปฺปตฺตํ, ตสฺมา น ปฏิกงฺเข.

ปจฺจุปฺปนฺนํ ขนฺธปฺจกํ วยธมฺมํ ยตฺถ ยตฺถ สนฺตาเน วา, ยตฺถ ยตฺถ อรฺาทีสุ วา อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน วา, ตตฺถ ตตฺถ อรฺาทีสุ วา นํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมํ ยาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ วิปสฺสติ, ตาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิพฺพานํ ราคาทีหิ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ ภวติ, ตํ นิพฺพานํ วิปสฺสโก ปุคฺคโล วิทฺวา นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปนฺโต หุตฺวา อนุพฺรูหเย วฑฺเฒยฺย.

อาตปฺปํ สํกิเลสานํ อาตปนฺตํ วีริยํ อชฺเชว กิจฺจํ กาตพฺพํ, สุเว ชีวิตํ วา มรณํ วา โก ชฺา ชาเนยฺย, ‘‘สุเว วา ทานาทิปุฺํ ชานิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘อชฺเชว กริสฺสามี’’ติ เอวํ วีริยํ กาตพฺพํ. หิ สจฺจํ มรณการณภาวตาย อหิวิจฺฉิกวิสสตฺถาทิอเนกาย เสนาย วเสน มหาเสเนน เตน มจฺจุนา สทฺธึ มิตฺตสนฺถวากาเรน วา ลฺชทาเนน วา สงฺครํ นตฺถีติ.

เอวํ มนสิ กตฺวา วิหารึ วิหรนฺตํ อาตาปึ อโหรตฺตํ อตนฺทิตํ อนลสํ อุฏฺาหกํ สปฺปุริสํ ‘‘ภทฺเทกรตฺโต’’ติ สนฺโต มุนิ เว เอกนฺเตน อาจิกฺขเต อาจิกฺขติเยวาติ โยชนา.

‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว’’ตฺยาทิสุตฺตํ ปาฬิโต จ อฏฺกถาโต จ ปากฏํ.

๑๐๔. นานาวิธํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติ.

ยสฺส อุตฺตมปุริสสฺส จิตฺตํ เสลูปมํ ิตํ โลกธมฺมวาเตหิ นานุกมฺปติ, รชนีเยสุ ลาภาทีสุ วิรตฺตํ ภเว, โส อุตฺตมปุริโส โกปเนยฺเย อลาภาทิเก น กุปฺปติ, ตสฺส อุตฺตมปุริสสฺส จิตฺตํ เอวํ อนิจฺจตาทินา ภาวิตํ, นํ ภาวิตจิตฺตํ อุตฺตมปุริสํ วีติกฺกนฺตโลกธมฺมเหตุกํ ทุกฺขํ กุโต เอสฺสตีติ โยชนา. อิทํ สุตฺตํ อเสกฺขภาเค วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นาม. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เวทิตพฺโพ.

‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อิทเมวา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อายสฺมโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

โย พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺมตฺตา พาหิตปาปธมฺโม ภเว, โส พฺราหฺมโณ นิคฺคตหุํหุํกตฺตา นิหุํหุงฺโก ภเว, นิคฺคตกิเลสกสาวตฺตา นิกฺกสาโว ภเว, สีลสํวเรน สํยตจิตฺตตาย ยตตฺโต ภเว, โย พฺราหฺมโณ จตุมคฺคาณเวเทหิ อนฺตํ นิพฺพานํ คตตฺตา เวทนฺตคู ภเว, ธมฺเมน วุสิตพฺรหฺมจริยตฺตา วุสิตพฺรหฺมจริโย ภเว. ยสฺส พฺราหฺมณสฺส กุหิฺจิ โลเก อุสฺสทา ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺุสฺสโท นตฺถิ, โส พฺราหฺมโณ พฺรหฺมวาทํ ‘‘อหํ พฺราหฺมโณมฺหี’’ติ วาจํ วเทยฺยาติ ภควา อโวจาติ โยชนา.

เย พุทฺธา ปาปเก อกุสเล ธมฺเม พาหิตฺวา สทา จรนฺติ สตา สติสมฺปนฺนา ขีณสํโยชนา, เต พุทฺธา โลกสฺมึ พฺราหฺมณาติ เว เอกนฺเตน กถียนฺตีติ อโวจาติ โยชนา.

ยตฺถ นิพฺพาเน อาโป จ ปถวี จ เตโช จ วาโย จ น คาธติ น ปติฏฺหติ, ตตฺถ นิพฺพาเน สุกฺกา คหา เจว ตารกา จ น โชตนฺติ, ตตฺถ นิพฺพาเน อาทิจฺโจ นปฺปกาสติ, ตตฺถ นิพฺพาเน จนฺทิมา น ภาติ, ตตฺถ นิพฺพาเน ตโม น วิชฺชติ.

โย พฺราหฺมโณ อตฺตนา สยํ มุนิ โมเนน ยทา ตํ นิพฺพานํ อเวทิ วินฺทติ ปฏิลภติ ปฏิวิชฺฌติ, อถ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณ โส พฺราหฺมโณ รูปา รูปธมฺมโต จ อรูปา อรูปธมฺมโต จ สุขทุกฺขา สุขทุกฺขโต จ ปมุจฺจตีติ อโวจาติ โยชนา.

ยกฺข, โย พฺราหฺมโณ สเกสุ สกอตฺตภาเวสุ ธมฺเมสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สจฺเจสุ, ธมฺเมสุ จ ปารคู โหติ, อถ ปารคมนกฺขเณ โส พฺราหฺมโณ เอตํ อชกลาปกํ ตยา วุตฺตํ เอตํ ปิสาจํ กิเลสปิสาจฺจ, ตยา กตํ อกฺกุลฺจ อกฺกุลํ, ปกฺกุลกรณํ อติวตฺตตีติ อโวจาติ โยชนา.

โย ภิกฺขุ อายนฺตึ อาคจฺฉนฺตึ ปุราณทุติยิกํ ภริยํ วา, อฺํ อาคจฺฉนฺตึ อิตฺถึ วา จิตฺเตน น อภินนฺทติ, ปกฺกมนฺตึ ปุราณทุติยิกํ ภริยํ วา, อฺํ ปกฺกมนฺตึ อิตฺถึ วา จิตฺเตน น โสจติ, สงฺคา ปฺจวิธโตปิ สงฺคโต มุตฺตํ สงฺคามชึ ตํ ภิกฺขุํ ‘‘พฺราหฺมณ’’นฺติ อหํ วทามีติ อโวจาติ โยชนา.

เอตฺถ นทิยํ พหุชโน นฺหายติ, โส พหุชโน นฺหายโก อุทเกน อุทกนฺหาเนน สุจี น โหติ. ยมฺหิ ปุคฺคเล สจฺจํ, สจฺจโต เสสธมฺโม จ อตฺถิ, โส ปุคฺคโล สุจี จ โหติ, โส ปุคฺคโล พฺราหฺมโณ จ โหตีติ อโวจาติ โยชนา; สุจิอสุจิภาโว ฏีกายํ วิตฺถารโต วุตฺโตว.

อาตาปิโน ฌายโต ยสฺส พฺราหฺมณสฺส ธมฺมา สจฺจธมฺมา ยทา หเว เอกนฺเตน ปาตุภวนฺติ, ตทา ธมฺมานํ ปาตุภวนกฺขเณ โส พฺราหฺมโณ มารเสนํ วิธูปยํ วิธูปยนฺโต ติฏฺติ. ‘‘กิมิวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สูริโยว โอภาสยมนฺตลิกฺข’’นฺติ วุตฺตํ. สูริโย อนฺตลิกฺขํ โอภาสยนฺโต ติฏฺติ อิว, เอวํ ติฏฺตีติ โยชนา.

โย ปํสุกูลิโก ภิกฺขุ สพฺพานิ จตฺตาริ โยคานิ อุปาติวตฺโต สกิฺจเน โลเก อกิฺจโน อิริยติ จตุพฺพิธอิริยาปถํ วตฺเตติ. อปหานธมฺมํ เกนจิ มคฺเคน อปฺปหานสภาวํ อปฺปตฺตกาเยน อปฺปตฺตํ เตวิชฺชปตฺตํ, อิริยมานํ สนฺตินฺทฺริยํ ตํ ปํสุกูลิกํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห ปสฺสถ.

อาชานิยํ ปุริสอาชานียํ ชาติพลนิเสธํ ‘‘อหํ ชาติพฺราหฺมโณ’’ติ ชาติมตฺตเกน ปวตฺตมานพลนิเสธกํ ตํ ปํสุกูลิกํ ภิกฺขุํ สมฺพหุลา อุฬารา เทวตา พฺรหฺมํ วิมานํ อุปสงฺกมิตฺวา อิธ สาสเน, พฺรหฺมวิมาเน วา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา นมสฺสนฺติ. นิธาติ จ เอตฺถ -กาโร อาคโม.

ปุริสาชฺ เต ตว อมฺหากํ นโม อตฺถุ, ปุริสุตฺตม เต ตว อมฺหากํ นโม อตฺถุ, ยสฺส เต ตว นิสฺสยํ มยํ นาภิชานาม, โส ตฺวํ กึ ปุคฺคลํ นิสฺสาย ฌายสีติ อโวจุนฺติ โยชนา.

เย ภิกฺขู กาเลน กาลํ ธมฺมสฺสวนวเสน จิรรตฺตํ สเมติกา ภวนฺติ, อิเม ภิกฺขู สหายา โหนฺติ วต. เนสํ สหายานํ ภิกฺขูนํ ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเต ธมฺเม สทฺธมฺโม สเมติ.

กปฺปิเนน อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม สุวินีตา เต สหายกา ภิกฺขู สวาหินึ มารํ เชตฺวา อนฺติมํ เทหํ อตฺตภาวํ ธาเรนฺตีติ อโวจาติ โยชนา.

สิถิลํ วีริยํ อารพฺภ สพฺพทุกฺขปฺปโมจนํ อิทํ นิพฺพานํ โยคาวจเรน น อธิคนฺตพฺพํ, อปฺเปน อปฺปเกน ถามสา อิทํ นิพฺพานํ น อธิคนฺตพฺพํ.

อยฺจ โยคาวจโร ภิกฺขุ ทหโร, โย ปุริโส สวาหินึ มารํ เชตฺวา อนฺติมํ เทหํ อตฺตภาวํ ธาเรติ, โส อยํ ปุริโส โส อุตฺตมปุริโสวาติ อโวจาติ โยชนา. ‘‘ปุริโส’’ติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณวเสน ‘‘โปริโส’’ติ วุตฺตํ.

โมฆราช, ทุพฺพณฺณโก ลูขจีวโร สทา สโต สติสมฺปนฺโน ขีณาสโว จ วิสํยุตฺโต จ กตกิจฺโจ จ อนาสโว จ เตวิชฺโช จ อิทฺธิปฺปตฺโต จ เจโตปริยายโกวิโท จ โส ภิกฺขุ สวาหินึ มารํ เชตฺวา อนฺติมํ เทหํ ธาเรตีติ อโวจาติ โยชนา.

๑๐๕. ‘‘ตถาคโต’’ติอาทีสุ โยชนา ปากฏา. อิทํ สุตฺตํ อเสกฺขภาเค วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นาม.

๑๐๖. นานาวิธํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ นามาติ ปุจฺฉติ.

ฉนฺนํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ฉนฺนํ ฉาเทนฺตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏาทิวสฺโส อติวสฺสติ, วิวฏํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา วิวฏํ เทเสนฺตํ อาจิกฺขนฺตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏาทิวสฺโส นาติวสฺสติ, ตสฺมา ฉนฺนสฺส อติวสฺสนโต จ วิวฏสฺส นาติวสฺสนโต จ ฉนฺนํ ฉาทิตพฺพํ อาปตฺตึ วิวเรถ เทเสถ อาโรเจถ, เอวํ วิวรเณ สติ ตํ วิวรนฺตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏาทิวสฺโส นาติวสฺสตีติ โยชนา.

‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต กิตฺตเกน สํกิเลโส ทสฺสิโต, กิตฺตเกน วาสนา ทสฺสิตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ สํกิเลโส, ‘วิวฏํ นาติวสฺสตี’ติ วาสนา, ‘ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’ติ อยํ สํกิเลโส จ วาสนา จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน สํกิเลโส ทสฺสิโต. ‘‘วิวฏํ นาติวสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน วาสนา ทสฺสิตา. ‘‘ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน อยํ สํกิเลโส จ ทสฺสิโต, อยํ วาสนา จ ทสฺสิตา. อิทํ ‘‘ฉนฺนํ…เป... วสฺสตี’’ติ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ วาสนาภาเค วิสเย จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

‘‘สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาโรเม มหาราชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตเม ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยา, กตเม ปุคฺคลา วาสนาภาคิยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ตโมตมปรายณาทีสุ ปุคฺคเลสุ. ตสฺสตฺโถ ปากโฏ. อิทํ ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิเยสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ จ วาสนาภาคิเยสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

อยสํ ยํ พนฺธนฺจ ทารุชํ ยํ พนฺธนฺจ ปพฺพชํ ยํ พนฺธนฺจ โลเก อตฺถิ, ตํ อยสาทิพนฺธนํ ‘‘ทฬฺหํ พนฺธน’’นฺติ ธีรา พุทฺธาทโย ปณฺฑิตปุริสา น อาหุ. มณิกุณฺฑเลสุ จ ปุตฺเตสุ จ ทาเรสุ จ ยา สารตฺตรตฺตา พลวราครตฺตา อเปกฺขา โลเก วิชฺชติ, ตํ สารตฺตรตฺตอเปกฺขาสงฺขาตํ ราคพนฺธนํ ‘‘ทฬฺหํ พนฺธน’’นฺติ ธีรา ปณฺฑิตปุริสา อาหุ. อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ สารตฺตรตฺตอเปกฺขาสงฺขาโต อกุสลธมฺโม สํกิเลโส ทสฺสิโต.

‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ธีรา ปณฺฑิตปุริสา เอตํ ราคพนฺธนํ ‘‘ทฬฺหํ พนฺธน’’นฺติ อาหุ. เอตํ ราคพนฺธนํ โอหารินํ เหฏฺา อปายํ อวหรณํ โหติ, สิถิลํ พนฺธนฏฺาเน ฉวิอาทีนิ อโกเปตตฺตา สิถิลํ โหติ, ทุปฺปมุฺจํ โลภวเสน เอกวารมฺปิ อุปฺปนฺนสฺส ราคพนฺธนสฺส ทุมฺโมจยตฺตา ทุปฺปมุฺจํ โหติ, ปณฺฑิตปุริสา เอตมฺปิ วุตฺตปฺปการํ ราคพนฺธนมฺปิ มคฺเคน เฉตฺวาน อนเปกฺขิโน หุตฺวา กามสุขํ ปหาย ปริพฺพชนฺติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ มคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโต. อิทํ ‘‘อยส’’นฺติอาทิกํ สุตฺตํ ราคาทิสํกิเลสภาเค วิสเย จ วาสนาภาเค วิสเย จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

๑๐๗. ภิกฺขเว, ยฺจ เจเตติ ยฺจ เจตนํ นิพฺพตฺเตติ, ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ ปกปฺปนํ กโรติ, ยฺจ อนุเสติ ยฺจ อนุสยนํ ภวติ, เอตํ เจตนํ เอตํ ปกปฺปนํ เอตํ อนุสยนํ วิฺาณสฺส ิติยา อารมฺมณํ ปจฺจโย โหติ. อารมฺมเณ ปจฺจเย สติ ตสฺส อภิสงฺขาร วิฺาณสฺส ปติฏฺา โหติ. ตสฺมึ อภิสงฺขารวิฺาเณ ปติฏฺิเต วิรุฬฺเห สติ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ วิฺาณาทินิพฺพตฺติ โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายตึ ชาติชรามรณํ สมฺภวติ. อายตึ โสก…เป… สมุทโย โหติ.

ภิกฺขเว, เจ โน เจเตติ, เจ โน ปกปฺเปติ, อถ ตถาปิ เจ อนุเสติ อนุสยนํ ภวติ, เอวํ สติ เอตํ อนุสยนํ วิฺาณสฺส อภิสงฺขารวิฺาณสฺส อารมฺมณํ ปจฺจโย โหติ…เป… สมุทโย โหติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ วุตฺตปฺปกาโร เจตยนาทิโก อกุสลธมฺโม สํกิเลโส ทสฺสิโต.

‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภิกฺขเว, ยโต จ อริยมคฺคิโก เนว เจเตติ, โน จ ปกปฺเปติ, โน จ อนุเสติ, เอตํ อเจตยนํ เอตํ อกปฺปนํ เอตํ อนนุสยนํ วิฺาณสฺส อภิสงฺขารวิฺาณสฺส อารมฺมณํ ปจฺจโย น โหติ…เป… อายตึ ชาติชรามรณํ นิรุชฺฌติ, อายตึ โสก…เป… ยาสา นิรุชฺฌนฺติ…เป… นิโรโธ โหติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อริยมคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโต. อิทํ ‘‘ยฺจ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ นิพฺเพธภาเค วิสเย จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

๑๐๘. นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน สมุทฺโท ชลสาครสมุทฺโท ‘‘สมุทฺโท สมุทฺโท’’ติ ภาสติ. เกนฏฺเน ภาสติ? ทุปฺปูรณฏฺเน จ สํสรณฏฺเน จ ทุรติกฺกมนฏฺเน จ สมุทฺโทติ ภาสติ. เอวํ สติ, ภิกฺขเว, เอโส ชลสาครสมุทฺโท อริยสฺส ภควโต วินเย วุตฺตปฺปการฏฺเน สมุทฺโท น โหติ. ภิกฺขเว, เอโส ชลสาครสมุทฺโท มหา อุทกราสิ มหา อุทกณฺณโว โหติ. ภิกฺขเว, จกฺขุ ปุริสสฺส สมุทฺโท โหติ, ตสฺส จกฺขุสฺส รูปมโย รูปายตนมโย เวโค. เกนฏฺเน? ปถวิโต ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมโลกา นีลาทิรูปารมฺมณํ สโมสรนฺตมฺปิ ทุปฺปูรณฏฺเน จ อนมตคฺเค สํสาเร สํสรณฏฺเน จ ทุรติกฺกมนฏฺเน จ จกฺขุเมว สมุทฺโท โหติ. นีลาทิรูปายตนสฺส อปฺปเมยฺยสฺส อปฺปเมยฺเยน อูมิมเยน เวเคน สํสรณฏฺเน นีลาทิรูปเมว เวโค โหติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ จกฺขุ สมุทฺโท รูปมโย เวโค จ สํกิเลโส สํกิเลสเหตุ ทสฺสิโต.

‘‘เกน อเสกฺโข ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โย ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมึ อรหตฺตผเล ิโต โย อรหา รูปมยํ ตํ เวคํ สหติ มนาเป รูเป ราคํ, อมนาเป รูเป โทสํ, อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต หุตฺวา อุเปกฺขกภาเวน สหติ, อยํ อรหา, ภิกฺขเว, สอูมึ สาวฏฺฏํ สคหํ สรกฺขสํ จกฺขุสมุทฺทํ อตรีติ วุจฺจติ, ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อรหตฺตผลภูโต อเสกฺโข ทสฺสิโต.

‘‘โสตํ ภิกฺขเว’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน ยถาสมฺภวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ ‘‘สมุทฺโท’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ อเสกฺขภาเค วิสเย จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ฉยิเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภิกฺขเว, โลกสฺมึ สตฺตานํ อนยาย อนตฺถาย ปาณีนํ พฺยาพาธาย อิเม มยา วุจฺจมานา พฬิสา ฉ ภวนฺติ. กตเม ฉ? ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา จกฺขุวิฺาเณน วิฺเยฺยา อิฏฺา กนฺตา กามนียา มนาปา มนวฑฺฒกา ปิยรูปา ปิยสภาวา กามูปสํหิตา กิเลสกามสหิตา รชนียา รูปา นีลาทิรูปารมฺมณา สนฺติ, ตํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ ภิกฺขุ เจ อภินนฺทติ สปฺปีติกตณฺหาย อภิมุโข นนฺทติ, เจ อภิวทติ ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ วทาเปนฺติยา ตณฺหายนวเสน อภิวทติ, เจ อชฺโฌสาย ติฏฺติ คิลิตฺวา วิย ปรินิฏฺเปตฺวา ติฏฺติ, เอวํ สติ, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ ‘‘คิลิตพฬิโส…เป… ปาปิมโต’’ติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ นีลาทิเภเทน อเนกวิธตฺตา ‘‘รูปา อิฏฺา…เป… รชนียา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตปิ รูปายตนรูปารมฺมณภาเวน จ จกฺขุวิฺเยฺยภาเวน จ เอกวิธตํ อนติวตฺตนโต ‘‘ต’’นฺติ เอกวจนนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิฺเยฺยา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน ยถาสมฺภวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ จกฺขุวิฺเยฺยาทิโก ฉพฺพิโธ พฬิโส สํกิเลโส กิเลสเหตุ ทสฺสิโต.

‘‘เกน อเสกฺโข ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สนฺติ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อเภทิ ภินฺทิ, ปริเภทิ ปริสมนฺตโต ภินฺทิ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อรหตฺตผลภูโต อเสกฺโข ทสฺสิโต. อิทํ ‘‘ฉยิเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน สํกิเลสภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

๑๐๙. นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

อยํ โลโก สตฺตโลโก สนฺตาปชาโต าติพฺยสนาทิวเสน ชาตโสกสนฺตาโป เจว ราคาทิวเสน ชาตปริฬาหสนฺตาโป จ ผสฺสปเรโต อเนเกหิ ทุกฺขสมฺผสฺเสหิ อภิภูโต โรทํ โรทนฺโต วทติ. กินฺติ วทติ? อตฺตนา ผุฏฺํ ทุกฺขํ อภาวิตกายตาย อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวา ‘‘อโห ทุกฺขํ, อีทิสํ ทุกฺขํ มยฺหํ สตฺตุโนปิ มา โหตู’’ติอาทินา โรทนฺโต วิลปนฺโต วทติ, ‘‘กสฺมา เอวํ วทตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อตฺตโต เยน เยน หิ มฺนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอเต สตฺตา เยน เยน กามชฺโฌสาทินา ปกาเรน อตฺตโต ทุกฺขสฺส ปฏิการํ มฺนฺติ, ตโต ปการโต อฺถา อฺเน ปกาเรน ตํ ทุกฺขํ ติกิจฺฉิตพฺพํ หิ ยสฺมา โหติ.

อฺถาภาวีติ ยสฺมา โรทํ โรทนฺโต วทติ, เยน เยน วา ปรวิหึสาทิปกาเรน อตฺตโน วฑฺฒึ มฺนฺติ อาสีสนฺติ, ตโต ปการโต อฺถา อวฑฺฒิ เอว โหติ. ตํ อาสีสิตพฺพํ อฺถาภาวิ อวฑฺฒิตภาวิ เอว หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มฺิตพฺพสฺส อาสีสิตพฺพสฺส อฺถา ภวนสีลตฺตา โรทํ โรทนฺโต วทติ, อยํ สตฺตโลโก โรทนฺโต จ หุตฺวา วทติ. ‘‘กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ภวสตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภวสตฺโต กามภวาทีสุ สตฺโต วิสตฺโต โลโก ภวเมว กามภวาทิภวเมว อภินนฺทติ. ยํ ภวํ อภินนฺทติ, ตํ ชรามรณาทิอเนกพฺยสนานุพนฺธตฺตา ภยานกฏฺเน ภยํ โหติ. ยสฺส ยโต ชรามรณาทิโต ภายติ, ตํ ชรามรณาทิทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาวโต ทุกฺขํ ทุกฺขาธิฏฺานํ โหติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ สนฺตาปาทิโก สํกิเลโส สํกิเลสเหตุ ทสฺสิโต.

สํกิเลโส ทสฺสิโต, ‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ภววิปฺปหานาย โข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภววิปฺปหานาย โข ปน กามภวาทิกสฺส ภวสฺส ปชหนตฺถาย เอว อิทํ มยา อธิคตํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ พฺรหฺมจริยภูโต มคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโต.

‘‘ภววิปฺปหานายา’’ติอาทินา เอกนฺเตน นิยฺยานิกมคฺโค นิพฺเพโธ อาจริเยน ทสฺสิโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม อนิยฺยานิกมคฺโค’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เย หิ เกจิ สมณา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. หิ-สทฺโท วาจาสิลิฏฺตฺโถ. เย เกจิ สมณา วา เย เกจิ พฺราหฺมณา วา ภเวน รูปภเวน ภวสฺส กามภวสฺส วิปฺปโมกฺขํ อาหํสุ, ภเวน อรูปภเวน ภวสฺส กามภวสฺส เจว รูปภวสฺส จ วิปฺปโมกฺขํ อาหํสุ, สพฺเพ เต สมณา วา สพฺเพ เต พฺราหฺมณา วา ภวสฺมา วุตฺตปฺปการภวโต อวิปฺปมุตฺตา ภวนฺตีติ อหํ วทามิ.

‘‘รูปภวาทินา เย จ กามภวาทิภวสฺส วิปฺปโมกฺขํ อาหํสู’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณํ อาหํสูติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา เย วา ปน เกจิ พฺราหฺมณา วา วิภเวน อุจฺเฉททิฏฺิยา ภวสฺส สํสารภวสฺส นิสฺสรณํ อาหํสุ, สพฺเพ เต สมณา วา สพฺเพ เต พฺราหฺมณา วา ภวสฺมา สํสารภวโต อนิสฺสฏาว โหนฺตีติ อหํ วทามิ. ‘‘กสฺมา อนิสฺสฏา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อนิสฺสฏการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปธึ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ทุกฺขํ สํสารทุกฺขํ อุปธึ ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธโย ปฏิจฺจ หิ ยสฺมา สมฺโภติ, ตสฺมา อนิสฺสฏา โหนฺติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาโต สํกิเลโส ทสฺสิโต.

เย หิ ‘‘เกจี’’ติอาทินา สํกิเลโส ทสฺสิโต, ‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพุปาทานกฺขยา อริยมคฺคโต ทุกฺขสฺส สํสารทุกฺขสฺส สมฺภโว นตฺถิ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อริยมคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโต.

‘‘วุตฺตปฺปการา อฺสุตฺตปฺปเทเสนปิ ทสฺสิโต’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกมิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปุถู วิสุํ วิสุํ อวิชฺชาย ปเรตํ อภิภูตํ ภูตรตํ ภูเตสุ อิตฺถิปุริเสสุ อฺมฺรตํ ภูตํ ขนฺธปฺจกํ ภเวหิ อปริมุตฺตํ อิมํ โลกํ มม จิตฺต ตฺวํ ปสฺส. เย เกจิ ภวา อิตฺตรขณา วา ภวา, ทีฆายุกา วา ภวา, สาตวนฺโต วา ภวา, อสาตวนฺโต วา ภวา ปฺจกฺขนฺธา สพฺพธิ ‘‘อุทฺธํ อโธ ติริย’’นฺติ อิเมสุ สพฺเพสุ สพฺพตฺถตาย สพฺพตฺถภาเวน อเหสุํ, สพฺเพ เต วุตฺตปฺปการา ภวา นิจฺจธุวรหิตตฺตา อนิจฺจา สมฺปีฬิตตฺตา ทุกฺขา วิปริณามภาวโต วิปริณามธมฺมา อเหสุํ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อวิชฺชาทิโก สํกิเลโส ทสฺสิโต.

‘‘โลกมิม’’นฺติอาทินา สํกิเลโส ทสฺสิโต, ‘‘เกน นิพฺเพโธ ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน เอตํ ขนฺธปฺจกํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สสฺส อตฺตโน มคฺคปฺาย, วิปสฺสนาปฺาย วา ปสฺสโต ปสฺสนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ภวตณฺหา ปหียติ, สมฺมปฺปฺาย ยถาภูตํ ขนฺธปฺจกํ ปสฺสนฺโต วิภวํ อุจฺเฉททิฏฺึ นาภินนฺทติ น ปตฺเถติ. ตสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา อเสสวิราคนิโรโธ อเสสวิราคสงฺขาเตน มคฺเคน นิโรโธ นิรุชฺฌนํ นิพฺพานํ นิพฺพุติ โหติ. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ มคฺโค นิพฺเพโธ ทสฺสิโต.

‘‘เอวเมต’’นฺติอาทินา นิพฺเพโธ ทสฺสิโต, ‘‘เกน อเสกฺโข ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตณฺหาทิฏฺินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทา กิเลสาภิสงฺขารานํ อนุปฺปาทนโต อคฺคหณโต ปุนพฺภโว น โหติ, เอวํภูเตน อริยปุคฺคเลน ปุพฺเพ อตฺตานํ อภิภูโต ปฺจวิโธ มาโร วิชิโต อโหสิ, อเนน อริยปุคฺคเลน ปฺจหิ มาเรหิ สงฺคาโม วิชิโต, สงฺคาเม, อิฏฺานิฏฺาทีสุ วา ตาที ตาทิลกฺขณปฺปตฺโต อริยปุคฺคโล สพฺพภวานิ อุปจฺจคา อติกฺกนฺโตว ชาโต. อิติ อิมินา สุตฺตปฺปเทเสน อยํ อเสกฺโข ทสฺสิโต. อิทํ วุตฺตปฺปการํ ‘‘อยํ โลโก’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สํกิเลสภาเค วิสเย จ นิพฺเพธภาเค วิสเย จ อเสกฺขภาเค วิสเย จ วาจกาปกภาเวน เอกเทสวเสน ปวตฺตนโต สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ นาม.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺธปุถุชฺชโน สํสารโสตสฺส อนุกูลภาเวน คจฺฉนโต อนุโสตคามี นาม, กลฺยาณปุถุชฺชโน สํสารโสตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนาทีหิ ปฏิกฺกูลวเสน ปวตฺตนโต ปฏิโสตคามี นาม, เสกฺโข อจลปฺปสาทาทิสมนฺนาคเมน ิตสภาวตฺตา ิตตฺโต นาม, อเสกฺโข สํสารปารงฺคตวเสน ติฏฺนโต ‘‘ถเล ติฏฺตี’’ติ วุจฺจติ.

‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตโม ปุคฺคโล สํกิเลสภาคิยาที’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ โยย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๑๑๐. นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

อภิชาติโย ปุคฺคลา ฉ สํวิชฺชนฺติ โลกสฺมึ, กณฺเห นีเจ กุเล นิพฺพตฺโต กณฺหาภิชาติโก, กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา วา กณฺโห กณฺหาภิชาติโก หุตฺวา กณฺหํ กาฬกํ ทสวิธํ ทุสฺสีลฺยธมฺมํ อภิชายติ ปสวติ, เอโส ปุคฺคโล อตฺถิ. วุตฺตปฺปกาเรน กณฺโห กณฺหาภิชาติโก หุตฺวา สุกฺกํ ทสวิธํ กุสลธมฺมํ อภิชายติ, เอโส ปุคฺคโล อตฺถิ. กณฺโห กณฺหาภิชาติโก หุตฺวา อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธติ, เอโส ปุคฺคโล อตฺถิ. วุตฺตวิปริยาเยน ตโย ปุคฺคลา ชานิตพฺพา.

‘‘เตสุ กตเม ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยา’’ติอาทินา วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๑๑๑. นานาวิธํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

มานุสตฺตํ มนุสฺสภาวํ ลทฺธาน กิจฺจํ, อกิจฺจฺจ ทฺเว ภวนฺติ, ทฺเว กิจฺจานิเยว กตฺตพฺพานิ. เตนาห อฏฺกถาจริโย (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๑๑) ‘‘กตฺตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติ. ‘‘กตมํ กตฺตพฺพํ กิจฺจ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา กตฺตพฺพกิจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุกิจฺจํ เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุฺานิ จ กตฺตพฺพตฺตา สุกิจฺจํ เอว, สํโยชนวิปฺปหานํ วา กตฺตพฺพตฺตา สุกิจฺจํ นามาติ โยชนา.

‘‘ตตฺถ สุตฺเต กตเมน กตโม ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สุกิจฺจํเจว ปุฺานีติ วาสนา, สํโยชนวิปฺปหานํ วาติ นิพฺเพโธ’’ติ วุตฺโต.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปุฺานิ กริตฺวานา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุฺานิ กริตฺวาน กตปุฺา ปุคฺคลา สคฺคา สคฺคโต สคฺคํเยว วชนฺติ. สํโยชนปฺปหานา อริยา ชรามรณา ชรามรณโต วิปฺปมุจฺจนฺติ.

‘‘ตตฺถ สุตฺเต กตเมน กตโม ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปุฺานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุฺา’ติ วาสนา, ‘สํโยชนปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’ติ นิพฺเพโธ’’ติ วุตฺตํ.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทฺเวมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กตเมน กตโม ทสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย…เป… อยํ นิพฺเพโธ’’ติ วุตฺตํ.

นานาวิธํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ตณฺหาปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพํ, พหุวิสยตฺตา นิยเมตฺวาน นิทฺธาเรสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เกน ปกาเรน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตีหิ ตณฺหาหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภวตณฺหายาติ รูปภวตณฺหาย. วิภวตณฺหายาติ อรูปภวตณฺหาย. เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ตณฺหาปเภทอุจฺเฉทาทิวตฺถุนา อชฺโฌสิตา ภวตณฺหาทิวเสน อชฺโฌสิตา, เตน เตน ปกาเรน ตณฺหาทินา วา ตณฺหาปเภทอุจฺเฉทาทิวตฺถุนา วา ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ.

ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ตณฺหาปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, อมฺเหหิ จ ลกฺขิตํ, ‘‘ทิฏฺิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ เกน ปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิสํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เยน เยน วา ปน วตฺถุนาติ ทิฏฺิปฺปเภทอมราวิกฺเขปาทิวตฺถุนา.

ทิฏฺิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺิปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, อมฺเหหิ จ ลกฺขิตํ, ‘‘ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ เกน ปกาเรน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตเถว วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ตณฺหาโวทานภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘ทิฏฺิโวทานภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘ทุจฺจริตโวทานภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๑๑๒. ยสฺมึ สาสนปฏฺาเน อฏฺารส มูลปทา ทฏฺพฺพา, ตํ สาสนปฏฺานํ โสฬสหิ สํกิเลสภาคิยาทีหิ สุตฺเตหิ เอกเทสนิทฺธารณวเสน วิภชิตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กึ ปน ตํ สาสนปฏฺานํ เตหิ โสฬสหิ เอว สํกิเลสภาคิยาทีหิ วิภชิตพฺพํ, อุทาหุ อฺเหิ สุตฺเตหิปิ วิภชิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา อฺเหิ อฏฺวีสสุตฺเตหิปิ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม อฏฺารส มูลปทา? โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ยทิ อฺเหิปิ อฏฺวีสสุตฺเตหิ วิภชิตพฺพํ, เอวํ สติ ‘โลกิย’นฺติอาทิวจนเมว วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘ตตฺถ กตเม อฏฺารส มูลปทา’ติ วุตฺตา’’ติ เจ? ตสฺส สาสนปฏฺานวิภาโค อฏฺารสหิ มูลปเทหิ สงฺคหิโต, อฏฺารส มูลปทาปิ วิภชิเต สาสนปฏฺาเน ทฏฺพฺพา, ตสฺมา มูลปทา วิภตฺตาเยว. ตานิ มูลปทานิ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม อฏฺารส มูลปทา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๑๒) ปน –

‘‘เอวํ โสฬสวิเธน สาสนปฏฺานํ นานาสุตฺเตหิ อุทาหรณวเสน วิภชิตฺวา อิทานิ อฏฺวีสติวิเธน สาสนปฏฺานํ ทสฺเสนฺเตน ยสฺมา อยมฺปิ ปฏฺานวิภาโค มูลปเทหิ สงฺคหิโต, น อิมสฺสาปิ เตหิ อสงฺคหิโต ปเทโส อตฺถิ, ตสฺมา มูลปทํ, วิภชิตพฺพตฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตเม อฏฺารส มูลปทา’ติ ปุจฺฉาย วเสน มูลปทานิ อุทฺธริตฺวา ‘โลกิยํ โลกุตฺตร’นฺติอาทินา นว ติกา, ถโว จาติ อฏฺวีสติวิธํ สาสนปฏฺานํ อุทฺทิฏฺ’’นฺติ –

วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหารปฺจกนยอฏฺารสมูลปเทสุ กตมานิ ปทานิ มูลปทานิ โหนฺตีติ ปุจฺฉติ. โลเก นิยุตฺโต สภาวธมฺโมติ โลกิโย, โลเก วา วิทูหิ วิทิโต สภาโวติปิ โลกิโย, โลกิโย สภาวธมฺโม อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ ตํ วิเสสสุตฺตํ โลกิยํ นาม. เอส นโย ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติอาทีสุปิ เวทิตพฺโพ. ชานาตีติ าณํ, าณํ อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ าณํ. าตพฺพาติ เยฺยา, เยฺยา อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ เยฺยํ. เอเสว นโย – ‘‘าณฺจ เยฺยฺจา’’ติ เอตฺถาปิ เวทิตพฺโพ. นิพฺพานํ ปมํ ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, ปมมคฺคาณํ, ทสฺสนํ อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ ทสฺสนํ. ภาวนา อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส ปาฬิยา อตฺถีติ ภาวนา. ‘‘ทสฺสนฺจ ภาวนา จา’’ติ เอตฺถาปิ เอส นโย เวทิตพฺโพ. สสฺส อตฺตโน วจนนฺติ สกํ, สกํ วจนํ สกวจนํ, ภควโต วจนนฺติ อตฺโถ. ปรสฺส วจนํ ปรวจนํ. วิสฺสชฺชนีโย อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ วิสฺสชฺชนียํ. นตฺถิ วิสฺสชฺชนีโย อสฺส วิเสสสุตฺตสฺสาติ อวิสฺสชฺชนียํ. กมฺมํ อสฺส วิเสสสุตฺตสฺส อตฺถีติ กมฺมํ. วิปาโก อสฺส ปาสฺส อตฺถีติ วิปาโก. เสเสสุปิ อสฺสตฺถิอตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา โลกิยาทิอตฺโถ มุขฺยตฺโถ, ตํวาจกสุตฺตมฺปิ านฺยูปจาเรน วุตฺตํ. พุทฺธาทีนํ คุเณ อภิตฺถวติ เอเตน สุตฺตปฺปเทเสนาติ ถโว, สุตฺตปฺปเทโส.

‘‘เตสุ อฏฺวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺานสุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ โลกิยํ สุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ โลกิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺานสุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ โลกิยํ สาสนปฏฺานํ สุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ.

ภิกฺขเว, เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ สชฺชุขีรํ นิกฺขนฺตกฺขเณ น มุจฺจติ น ปริณมติ ขีรภาวํ ปชหิตฺวา ทธิภาวํ น ปาปุณาติ, ตกฺกาทิอมฺพิลสมาโยคโต ปจฺฉา ขีรภาวํ ปชหติ ทธิภาวํ ปาปุณาติ อิว, เอวํ เยน พาเลน ปาปํ ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ กมฺมํ กรณกฺขเณ ตสฺส พาลสฺส อปายทุกฺขาทินิพฺพตฺตาปนวเสน น วิปจฺจติ. ทุติเย ปน วา ตติยาทิมฺหิ วา อตฺตภาเว วิปจฺจติ. ภสฺมจฺฉนฺโน ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺโน ปาวโก อคฺคิ อกฺกนฺตํ ชนํ อกฺกมนกฺขเณ น ฑหติ. ฉาริกํ ปน ตาเปตฺวา กาลนฺตเร ฑหติ อิว, เอวํ เยน พาเลน ปาปํ ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ กมฺมํ กรณกฺขเณ ตํ พาลํ อปายทุกฺขาทินิพฺพตฺตาปนวเสน ฑหาเปนฺตํ หุตฺวา น อนฺเวติ. ทุติเย วา ตติยาทิมฺหิ วา อตฺตภาเว อปายทุกฺขาทินิพฺพตฺตาปนวเสน ฑหาเปนฺตํ หุตฺวา ฑหนฺตํ ตํ พาลํ ตํ อนฺเวตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘น หิ…เป… ปาวโก’’ติ สุตฺตํ โลกิเย อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นาม.

‘‘เอตฺตกเมว โลกิย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺโถ ปากโฏ. อิทํ ‘‘จตฺตาริมานิ…เป… กาฬปกฺเขว จนฺทิมา’’ติ สุตฺตํ โลกิเย อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นาม.

‘‘เอวํ ทุวิธํเยว โลกิย’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺโถ ปากโฏ. อิทํ ‘‘อฏฺิเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โลกิเยสุ อฏฺวิเธสุ อตฺเถสุ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นาม.

นานาวิธํ โลกิยํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สุตฺตํ โลกุตฺตร’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิโต ปเรสุปิ เอส นโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สุตฺเตสุ.

เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา สมถงฺคตา ยถา, เอวํ ปหีนมานสฺส ปหีนนววิธมานสฺส ยสฺส อนาสวสฺส ภิกฺขุโน อินฺทฺริยานิ ฉพฺพิธานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ สมถงฺคตานิ. ตาทิโน ตาทิลกฺขเณน สมนฺนาคตสฺส อนาสวสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน เทวาปิ มนุสฺสาปิ ปิหยนฺตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ยสฺสินฺทฺริยานี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โลกุตฺตเร อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรํ นาม.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว อินฺทฺริยานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ‘‘ปฺจิมานี’’ติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ โลกุตฺตเร อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรํ นาม. (๑)

‘‘ลทฺธาน มานุสตฺตํ ทฺเว, กิจฺจํ อกิจฺจเมว จา’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา วุตฺตา. อิห คาถาสุ ‘‘สุกิจฺจํ เจว ปุฺานี’’ติ ยํ คาถาปทฺจ ‘‘ปุฺานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุฺา’’ติ ยํ คาถาปทฺจ วุตฺตํ, อิทํ คาถาปทํ โลกิเย อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต โลกิยํ นาม.

อิห คาถาสุ ‘‘สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติ ยํ คาถาปทฺจ ‘‘สํโยชนวิปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติ ยํ คาถาปทฺจ วุตฺตํ, อิทํ คาถาปทํ วุตฺตนเยน โลกุตฺตรํ นาม. อิทํ ‘‘ลทฺธานา’’ติอาทิกํ วุตฺตปฺปกาเรน โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ.

ภิกฺขเว, วิฺาเณ อาหาเร อาหารปฏิพทฺเธ ฉนฺทราเค สติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. ‘‘วิฺาเณ…เป… โหตี’’ติ อิทํ วุตฺตนเยน โลกิยํ นาม. ‘‘วิฺาเณ…เป… นิโรโธ’’ติ อิทํ สุตฺตํ โลกุตฺตรํ นาม. อิทํ ‘‘วิฺาเณ เจ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โลกิเย อตฺเถ จ โลกุตฺตเร อตฺเถ จ เอกเทสวเสน วาจกาปกวเสน ปวตฺตนโต โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ. (๒)

๑๑๓. สตฺตโลเก สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม กฺวจิ ทิสายํ เจตสา อตฺตนา อตฺตโต ปิยตรํ อฺํ เนว อชฺฌคา, อตฺตาว ปิยตโร ยถา, เอวํ ปเรสํ สตฺตานํ ปุถุ วิสุํ วิสุํ อตฺตาว ปิโย ปิยตโร, ตสฺมา อตฺตโนว ปิยตรตฺตา อตฺตกาโม อตฺตโน หิตกาโม ปณฺฑิโต สตฺตโลโก อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา ปรํ น หึเส น หึเสยฺยาติ โยชนา. อิทํ ‘‘สพฺพา ทิสา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สตฺเตสุ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต สตฺตาธิฏฺานํ นาม.

เย เกจิ ขีณาสวา ปุคฺคลา ภูตาว น ภวิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต ขีณาสวา ปุคฺคลา เทหํ อตฺตภาวํ ปหาย นิพฺพานํ คมิสฺสนฺติ. เย จ ปุถุชฺชนาทโย สตฺตา ปุนพฺภเวสุ ภวิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต ปุถุชฺชนาทโย สตฺตา เทหํ อตฺตภาวํ ปหาย ปรโลกํ คมิสฺสนฺติ, ตํ สพฺพชานึ สพฺพสฺส สตฺตสฺส หานึ มรณํ, วินาสํ วา กุสโล โย ปุคฺคโล วิชานาติ, โส กุสโล ปุคฺคโล ตํ สพฺพชานึ วิทิตฺวา อาตาปิโย พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยาติ โยชนา. อิทํ ‘‘เย เกจี’’ติอาทิกํ วุตฺตนเยน สตฺตาธิฏฺานํ.

สตฺตหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ ยาวชีวํ กุสเลน ปุคฺคเลน น วิชหิตพฺพํ. กตเมหิ สตฺตหิ? ปริสุทฺธสีลสมฺปตฺติปริสุทฺธทิฏฺิสมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตตฺตา ปิโย จ ปิยายิตพฺโพ จ โหติ, ปาสาณฉตฺตํ วิย ครุ จ โหติ, สมฺภาเวตพฺพตาย ภาวนีโย จ โหติ, ‘‘กาเลน วทามิ, โน อกาเลนา’’ติอาทิเก ปฺจธมฺเม อตฺตนิ อุปฏฺาเปตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ วา สิสฺสานํ วา วินิจฺฉยอุลฺลุมฺปนโอวาททานภาเว ตฺวา วตฺตา จ โหติ, สพฺรหฺมจารีหิ วา สิสฺสาทีหิ วา วุจฺจมาโน สุวโจ หุตฺวา เตสํ วจนกฺขโม จ โหติ, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิคมฺภีรํ วา อฺํ คมฺภีรํ วา กถํ กตฺตา จ โหติ, ธมฺมวินยาทิวเสเนว ทีปนโต อฏฺาเน จ น นิโยชโก โหติ. อิเมหิ สตฺตหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ ยาวชีวํ น วิชหิตพฺพํ. อิทํ ‘‘สตฺตหี’’ติอาทิวจนํ ภควา อโวจ. อิทํ ‘‘สตฺตหี’’ติอาทิกํ วจนํ สุคโต วตฺวา อถาปรํ เอตํ คาถาวจนํ สตฺถา อโวจ. กึ อโวจ?

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, น จฏฺาเน นิโยชโก;

ตํ มิตฺตํ มิตฺตกาเมน, ยาวชีวมฺปิ เสวิย’’นฺติ. –

เอตํ คาถาวจนํ สตฺถา อโวจาติ โยชนา. ‘‘น จ อฏฺานโยชโก’’ติ ปาโ อตฺถิ. อิทํ ‘‘สตฺตหี’’ติอาทิกํ วจนํ สตฺตาธิฏฺานํ.

โลเก ยํ กามสุขฺจ ยํ อิทํ ทิวิยํ สุขฺจ อตฺถิ, เอเต กามสุขทิวิยสุขา ตณฺหากฺขยสุขสฺส โสฬสึ กลํ น อคฺฆนฺตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ยฺจา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ธมฺมาธิฏฺานํ.

ยตฺถ นิพฺพาเน ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ อโสกํ วิรชํ เขมํ ตํ นิพฺพานํ สุสุขํ วตาติ โยชนา. อิทํ ‘‘สุสุข’’นฺติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ ธมฺมาธิฏฺานํ. (๓)

ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต ตณฺหาสงฺขาตํ มาตรฺจ, ปิตรํ นิสฺสาย มานสฺส อุปฺปชฺชนโต มานสงฺขาตํ ปิตรฺจ, รฏฺเ โลโก รฏฺิสฺสรํ ราชานํ ภชติ วิย ทฺวินฺนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺีนํ สพฺพทิฏฺิคเตหิ ภชนียตฺตา สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิสงฺขาเต ขตฺติเย ทฺเว ราชาโน จ, อายสาธโก ปุริโส รฏฺเ อตฺถํ อนุจรติ อิว นนฺทิราคสฺส ทฺวาทสายตเน อนุจรณโต นนฺทิราคสงฺขาเตน อนุจรเณน สห ปวตฺตนฏฺานํ ทฺวาทสายตนสงฺขาตํ รฏฺฺจ ขีณาสโว โย พฺราหฺมโณ หนติ, โส พฺราหฺมโณ หนฺตฺวา อนีโฆ นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ โยชนา. อิห ‘‘มาตร’’นฺติอาทิคาถายํ ‘‘มาตรํ…เป… หนฺตฺวา’’ติ อิทํ คาถาวจนํ ธมฺมาธิฏฺานํ. ‘‘อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ อิทํ คาถาวจนํ สตฺตาธิฏฺานํ. อิทํ ‘‘มาตร’’นฺติอาทิกํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ.

‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อิทฺธิปาทา’’ติ อิทํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ ธมฺมาธิฏฺานํ. โส จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กาเยปิ กรชกาเยปิ จิตฺตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ สโมทหติ ปกฺขิปติ, โส ปุคฺคโล ทิสฺสมานกาเยน คนฺตุกาโม กรชกายคติกํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อธิฏฺหติ. จิตฺเตปิ ปาทกชฺฌานจิตฺเตปิ กายํ กรชกายํ สโมทหติ ปกฺขิปติ, โส ปุคฺคโล สีฆํ อฺํ คนฺตุกาโม ปาทกชฺฌานจิตฺตคติกํ กรชกายํ อธิฏฺหติ. กาเย กรชกาเย สุขสฺฺจ สุขวิหารสฺฺจ ลหุสฺฺจ ลหุคมนสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา อฺํ คมเนยฺยํ อิจฺฉิตฏฺานํ เอกจิตฺตกฺขเณเนว จ คนฺตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิทํ ‘‘โส’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ สตฺตาธิฏฺานํ. อิทํ ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิกํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ. (๔)

๑๑๔. ยํ สพฺพฺุตาณํ โลกุตฺตรํ โลกํ อุตฺตริตฺวา อภิภวิตฺวา ิตํ, เยน สพฺพฺุตฺาเณน ภควา ‘‘สพฺพฺู’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส ปริหานํ นตฺถิ, ตํ สพฺพฺุตฺาณํ สพฺพกาเล ชานิตุํ อาวชฺชนกาเล ปวตฺตตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ยํ ต’’นฺติอาทิกํ าเณ อตฺเถ วาจกาปกภาเวนปิ ปวตฺตนโต าณํ นาม.

ยาย นิพฺพานคามินิยา มคฺคปฺาย ชาติมรณสงฺขยํ ปชานาติ, สา นิพฺพานคามินี มคฺคปฺา สพฺพาหิ โลกิยาหิ ปฺาหิ เสฏฺา ปสตฺถาติ โยชนา. อิทํ ‘‘ปฺา หี’’ติอาทิกํ วุตฺตนเยน าณํ นาม.

‘‘โธตก, โว ตุมฺหากํ สนฺตึ อหํ กิตฺตยิสฺสามี’’ติ ภควา อโวจ. ‘‘ทิฏฺเ ธมฺเม ทุกฺขาทิธมฺเม วา อตฺตภาเว วา สโต อนิจฺจานุปสฺสนาทิสติสมฺปนฺโน หุตฺวา จรํ จรนฺโต โยคาวจโร อนีติหํ ยํ สนฺตึ ยํ นิพฺพานํ อริยมคฺเคน วิทิตฺวา โลเก สํสารโลเก วิสตฺติกํ วิสปฺปกํ ตณฺหํ ตเร ตเรยฺยา’’ติ ภควา อโวจ.

โธตโก ภควนฺตํ วทติ ‘‘มเหสิ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาที เอสนสีล, โคตม, สโต ‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’ติอาทิสรณสมฺปนฺโน หุตฺวา จรํ จรนฺโต โยคาวจโร อุตฺตมํ ยํ สนฺตึ ยํ นิพฺพานํ อริยมคฺเคน วิทิตฺวา โลเก สํสารโลเก วิสตฺติกํ ตณฺหํ ตเร ตเรยฺยาติ ตฺจ วจนํ ตฺจ สนฺตึ นิพฺพานํ อหํ อภินนฺทามิ อภิปตฺถยามิ, มเหสิ ตฺวํ, ยฺจ สมฺปชานาสี’’ติ โธตโก ภควนฺตํ วทติ.

‘‘โธตกา’’ติ อาลปิตฺวา ภควา โธตกํ อโวจ. ‘‘อุทฺธํ อนาคตํ อุปริ อโธ อตีตํ เหฏฺา จ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปริโต จ โลเก สํสารโลเก เอตํ ตณฺหํ ภวาภวาย ขุทฺทกภวมหนฺตภวตฺถาย สงฺโค ลคฺโคติ วิทิตฺวา วิจรนฺโต ตฺวํ ตณฺหํ มากาสิ มา อกาสี’’ติ ภควา โธตกํ อโวจาติ โยชนา. อิทํ ‘‘กิตฺตยิสฺสามี’’ติอาทิกํ เยฺเย วิสเย อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต เยฺยํ นาม.

‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อริยภาวกรานํ สจฺจานํ อนนุโพธา อพุชฺฌเนน อปฺปฏิเวธา อปฺปฏิวิชฺฌเนน เอวํ อิมินา การเณน มมฺเจว ตุมฺหากฺจ ทีฆมทฺธานํ อิทํ สนฺธาวิตํ สนฺธาวนํ, อิทํ สํสริตํ สํสรณํ อโหสีติ, ภิกฺขเว, อชฺช ตยิทํ ตํ อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ มยา อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ…เป… ตยิทํ ตํ อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ มยา อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, มม ภวตณฺหา อุจฺฉินฺนา, ภวเนตฺติ ตณฺหา ขีณา, อิทานิ มม ปุนพฺภโว นตฺถิ, อิติ อิทํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิกํ ภควา อโวจ, สุคโต อิทํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิกํ วตฺวา อถาปรํ เอตํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิคาถาวจนํ สตฺถา อโวจาติ โยเชตฺวา คาถายฺจ ตเถว โยชนา กาตพฺพา. อิทํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิกํ วุตฺตนเยน เยฺยํ นาม. (๕)

‘‘รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ อิทํ สุตฺตํ เยฺเย รูปาทิธมฺเม วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต เยฺยํ นาม.

เอวํ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปกาเรน ชานํ ชานนฺโต เอวํ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปกาเรน ปสฺสํ ปสฺสนฺโต อริยสาวโก อริยสฺส ภควโต สาวโก ‘‘อิทํ รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ รูปํ ปสฺสติ, ‘‘อยํ เวทนา อนิจฺจา’’ติ เวทนํ ปสฺสติ, ‘‘อยํ สฺา อนิจฺจา’’ติ สฺํ ปสฺสติ, ‘‘อิเม สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาเร ปสฺสติ, ‘‘อิทํ วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วิฺาณํ ปสฺสติ. อิติ อิทํ สุตฺตํ รูปาทิปสฺสเน าเณ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต าณํ นาม.

โส ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปกาเรน ปสฺสนฺโต อริยสาวโก รูเปน รูปราเคน ปริมุจฺจติ…เป… วิฺาณมฺหา วิฺาณราคมฺหา ปริมุจฺจตีติ ทุกฺขสฺมา ปริมุจฺจตีติ อหํ วทามีติ โยชนา. อิทํ ‘‘โส ปริมุจฺจตี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ าเณ จ เยฺเย จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต าณฺจ เยฺยฺจ โหติ.

สพฺเพ ปฺจกฺขนฺธา ปจฺจเยหิ สงฺขริตตฺตา สงฺขารา อาทิอนฺตวนฺตภาวโต, อนิจฺจนฺติกภาวโต, ตาวกาลิกภาวโต จ ขณปริตฺตภาวโต อนิจฺจา ภวนฺติ. อิทํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สุตฺตปฺปเทสวจนํ วุตฺตนเยน เยฺยํ นาม. ยทา วิปสฺสนากรณกาเล ปฺาย วิปสฺสนาปฺาย ปสฺสติ อนิจฺจตาทิกํ ปสฺสติ. อิทํ ‘‘ยทา ปฺาย ปสฺสตี’’ติ สุตฺตปฺปเทสวจนํ าณํ นาม. อถ ปสฺสนกฺขเณ ทุกฺเข ปฺจกฺขนฺเธ วิปสฺสโก นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ปุคฺคโล ทุกฺขาทิชานนาทิวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, เอโส จตุสจฺจปฏิเวโธ วิสุทฺธิยา วิสุทฺธตฺถาย มคฺโคติ. อิทํ ‘‘อถา’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ าณฺจ เยฺยฺจ โหติ.

โสณาติ โสณํ อาลปติ. สมณา พาหิรกสมณา พฺราหฺมณา ชาติพฺราหฺมณา อนิจฺเจน รูเปน, ทุกฺเขน รูเปน, วิปริณามธมฺเมน รูเปน ‘‘อหํ ปเรหิ เสยฺโย อุตฺตโม อสฺมี’’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘‘อหํ ปเรน สทิโส สมาโน อสฺมี’’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘‘อหํ ปรโต หีโน ลามโก อสฺมี’’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ยถาภูตสฺส อทสฺสนา อฺตฺร วชฺเชตฺวา อฺํ กึ นาม การณํ สิยา, ยถาภูตํ อทสฺสนโต ตาว สมนุปสฺสนสฺส อฺํ การณํ นตฺถิ, ยถาภูตํ อทสฺสนเมว การณนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อนิจฺจาย เวทนายา’’ติอาทีสุปิ อิมินา วุตฺตนเยน วุตฺตนยานุสาเรน โยชนา กาตพฺพา. อิทํ ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ เยฺยํ นาม. ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทิโก สุกฺกปกฺโข ปน วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพ. อิทํ ‘‘เย จ โข’’ติอาทิกํ สุตฺตปฺปเทสวจนํ าณํ นาม. อิทํ ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ าเณ จ เยฺเย จ อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต าณฺจ เยฺยฺจ โหติ. (๖)

นานาวิธํ าณฺจ เยฺยฺจ สาสนปฏฺานสุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ ทสฺสน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ ทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ โลกิยาทีสุ อฏฺวีสติวิเธสุ สาสนปฏฺาเนสุ สุตฺเตสุ กตมํ สุตฺตํ ทสฺสนํ นามาติ ปุจฺฉติ.

๑๑๕. คมฺภีรปฺเน สพฺพฺุพุทฺเธน สุเทสิตานิ สงฺเขปวิตฺถาราทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺุ เทสิตานิ อริยสจฺจานิ เย ภาวิตภาวนา อริยปุคฺคลา ปฺาโอภาเสน วิภาวยนฺติ, เต ภาวิตภาวนา อริยปุคฺคลา เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺตา กิฺจาปิ โหนฺติ, ตถาปิ เต ภาวิตภาวนา อริยปุคฺคลา โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน อฏฺมภวาทีสุ อุปฺปชฺชนารหานํ นามรูปานํ นิรุทฺธตฺตา อฏฺมกฺขตฺตุวเสน อฏฺมํ ภวํ น อาทิยนฺตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘เย อริยสจฺจานี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ทสฺสเน ปมมคฺคาเณ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต ทสฺสนํ นาม.

นครทฺวารพาหถิรกรณตฺถํ อุมฺมารพฺภนฺตเร ปถวิยํ อฏฺหตฺถทสหตฺถปฺปมาณํ อาวาฏํ ขณิตฺวา ตสฺมึ อาวาเฏ อุสฺสาปิตตฺตา ปถวิสฺสิโต ปถวินิสฺสิโต อนฺโตปถวินิสฺสิโต อินฺทขีโล สารทารุมโย ถมฺโภ จตุพฺภิ จตูหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ มหาวาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย สมฺปกมฺปิตุํ อสกฺกุเณยฺโย สิยา ยถา, โย สปฺปุริโส อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสติ, ตํ สปฺปุริสํ สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิยตฺตา ตถูปมํ อหํ วทามีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ยถินฺทขีโล’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน ทสฺสนํ นาม.

ภิกฺขเว, จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อริยสฺส ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก อาจิกฺขิตุํ อากงฺขมาโน หุตฺวา อตฺตนาว สยเมว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘‘โภ, มม อตฺต อหํ อิทานิ ขีณนิรโย อมฺหิ, ขีณติรจฺฉานโยนิ อมฺหิ…เป…. ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ พฺยากเรยฺย. จตุรงฺคสรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเมหิ จตูหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ‘‘จตูหี’’ติอาทิกํ ทสฺสนํ นาม.

นานาวิธํ ทสฺสนํ นิทฺธาริตํ, ‘‘กตมา ภาวนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมา ภาวนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อิธ สาสเน ยสฺส อริยสาวกสฺส อชฺฌตฺตํ กามภเว นิพฺพตฺตาปกานํ โอรมฺภาคิยสํโยชนานํ ปชหนวเสน จ พหิทฺธา รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตาปกานํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ปชหนวเสน จ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ อริยมคฺคภาวนาวเสน สุฏฺุ ภาวิตานิ ภวนฺติ, ภาวิโต ภาวิตมคฺโค ส ทนฺโต โส อริยสาวโก อิมํ โลกฺจ ปรํ โลกฺจ นิพฺพิชฺฌ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา กาลํ มรณกาเล, กาลํกิริยํ วา กงฺขติ ปตฺเถตีติ โยชนา. อยํ ‘‘ยสฺสินฺทฺริยานี’’ติอาทิกา ปาฬิ ภาวนาย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต ภาวนา นาม.

ธมฺมปทานิ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานธมฺมโกฏฺาสานิ. อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ อนภิชฺฌาสีเสน อธิคตฌานวิปสฺสนามคฺคนิพฺพานธมฺมปทํ โกฏฺาสํ. เอส นโย เสเสสุปิ. อยํ ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิกา ปาฬิ วุตฺตนเยน ภาวนา นาม. (๗)

เทวปุตฺต ฉินฺทนฺโต ปุคฺคโล ปฺจ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ เหฏฺา มคฺคตฺตเยน ฉินฺเท ฉินฺเทยฺย, ปชหนฺโต ปุคฺคโล ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ อรหตฺตมคฺเคน ชเห ปชเหยฺย, ภาวยนฺโต ปุคฺคโล ปฺจ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จ อุตฺตริ ภาวเย ภาเวยฺย. ปฺจสงฺคาติโค ราคสงฺคโทสสงฺคโมหสงฺคมานสงฺคทิฏฺิสงฺคาติโค ภิกฺขุ โอฆติณฺโณติ กาโมฆภโวฆทิฏฺโฆอวิชฺโชฆติณฺโณติ วุจฺจติ กถียตีติ โยชนา. ‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห’’ติ อิทํ วจนํ ทสฺสนํ นาม. ‘‘ปฺจ จุตฺตริ…เป… วุจฺจตี’’ติ อยํ ปาฬิ ภาวนา นาม. อิทํ ‘‘ปฺจา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ทสฺสนฺจ ภาวนา จ โหติ.

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ โยชนา ปากฏา. (๘)

๑๑๖. ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ…เป… พุทฺธาน สาสน’’นฺติ อิทํ สุตฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนภาวโต สกวจนํ นาม. อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว.

ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลอุปลกฺขณการณานิ พาลนิมิตฺตานิ ‘‘อยํ พาโล’’ติ คหณการณานิ พาลาปทานานิ พาลสฺส อปทานานิ โปราณานิ วิรุฬฺหานิ กมฺมานิ เยหิ พาลลกฺขณาทีหิ พาลํ ‘‘พาโล’’ติ ปเร ปณฺฑิตา สฺชานนฺติ, อิมานิ พาลลกฺขณานิ มยา วุจฺจมานานิ ตีณิ. กตมานิ ตีณิ? ภิกฺขเว, พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ ทุจฺจินฺติตํ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนํ จินฺตี จ โหติ, ทุพฺภาสิตภาสี ทุพฺภาสิตํ มุสาวาทาทึ ภาสี จ โหติ. ทุกฺกฏกมฺมการี จ ทุกฺกฏํ ปาณาติปาตาทิกมฺมํ การี จ โหติ. ภิกฺขเว, พาลสฺส…เป… พาลาปทานานิ อิมินา มยา วุตฺตานิ ตีณิ โข ภวนฺติ. สุกฺกปกฺโข ปน วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพ. อิทํ ‘‘ตีณิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ วจนํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนภาวโต สกวจนํ นาม.

ปถวีสโม วิตฺถโต สมฺโพโธ นาม นตฺถิ. ปาตํ วุฏฺํ อุทกํ อาภุโส ลาภิ คณฺหาตีติ ปาตาโล, ปาตาเลน สโม ปาตาลสโม นินฺโน น วิชฺชติ. เมรุสโม อุนฺนโต นตฺถิ, จกฺกวตฺติสทิโส โปริโส นตฺถีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ปถวีสโม’’ติอาทิกํ วจนํ ปรสฺส เทวสฺส วจนภาวโต ปรวจนํ โหติ.

‘‘เทวานํ อินฺท, ตว สุภาสิเตน ชโย โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘เวปจิตฺติ, ตว สุภาสิเตน ชโย โหตู’’ติ วตฺวา ‘‘เวปจิตฺติ, ตฺวํ คาถํ ภณ ภณาหี’’ติ อโวจ. ภิกฺขเว, อถ โข อสุรินฺโท เวปจิตฺติ อิมํ วุจฺจมานํ คาถํ อภาสิ ‘‘เต ปฏิเสธโก โน เจ อสฺส โน เจ ภเวยฺย, เอวํ สติ พาลา ภิยฺโย ปกุชฺเฌยฺยุํ, ตสฺมา ธีโร ปณฺฑิโต ภุเสน ทณฺเฑน พาลํ นิเสธเย’’ติ.

คาถาย, ภิกฺขเว, อสุรินฺเทน เวปจิตฺตินา ภาสิตาย อสุรา อนุโมทึสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํ. ภิกฺขเว, อถ โข อสุรินฺโท เวปจิตฺติ เทวานํ อินฺทํ สกฺกํ เอตํ วจนํ อโวจ ‘‘เทวานมินฺท, ตฺวํ คาถํ ภณ ภณาหี’’ติ เอตํ วจนํ อโวจ. ภิกฺขเว, อถ โข เทวานมินฺโท สกฺโก อิมํ คาถํ อภาสิ ‘‘พาลสฺส ปฏิเสธนํ ปรํ ปจฺจตฺถิกํ สงฺกุปิตํ ตฺวา สโต สติมา โย ปณฺฑิโต โกธโต อุปสมฺมติ, ตสฺส ปณฺฑิตสฺส เอตเทว อุปสมํ วรนฺติ อหํ มฺเ’’ติ.

คาถาย, ภิกฺขเว, เทวานมินฺเทน สกฺเกน ภาสิตาย เทวา อนุโมทึสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุํ. ภิกฺขเว, อถ โข เทวานมินฺโท สกฺโก อสุรินฺทํ เวปจิตฺตึ เอตํ วจนํ อโวจ ‘‘เวปจิตฺติ, ตฺวํ คาถํ ภณาหี’’ติ เอตํ วจนํ อโวจ. ภิกฺขเว, อถ โข อสุรินฺโท เวปจิตฺติ อิมํ คาถํ อภาสิ ‘‘วาสว ยทา ติติกฺขติ, ตทา นํ ติติกฺขนฺตํ ปุคฺคลํ พาโล ‘‘อยํ เม ภยา ติติกฺขตี’’ติ มฺติ, ติติกฺขาย เอตเทว วชฺชํ อหํ ปสฺสามิ. วาสว โคคโณ ปลายินํ ควํ อชฺโฌตฺถรติ อิว, เอวํ ทุมฺเมโธ ขมนฺตํ ภิยฺโย อชฺฌารุหติ อชฺโฌตฺถรติ.

คาถาย, ภิกฺขเว, อสุรินฺเทน เวปจิตฺตินา ภาสิตาย อสุรา อนุโมทึสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํ. ชายมาเน จ โคยุทฺเธ ปมํ ทฺเวเยว โคณา ยุชฺฌนฺติ, โคคโณ ปน ยาว เอโก โคโณ น ปลายติ, ตาว โอโลเกนฺโตว ติฏฺติ. ยทา จ เอโก โคโณ ปลายติ, ตทา สพฺโพ โคโณ ตํ ปลายินํ ควํ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรตีติ โคยุทฺธสภาโว เวทิตพฺโพ. ‘‘อถ โข’’ติอาทีนํ โยชนตฺโถ ปากโฏ.

เวปจิตฺติ, โย ปุคฺคโล ติติกฺขติ, ตํ ขมนฺตํ ปุคฺคลํ ‘‘อยํ เม ภยา ติติกฺขตี’’ติ กามํ มฺตุ วา, มา มฺตุ วา, ตํ มฺนํ นิปฺผลเมว. อตฺถา สทตฺถปรมา ภวนฺติ. ขนฺตฺยา ขนฺติโต ภิยฺโย สทตฺโถ นาม น วิชฺชติ.

โย พลวา สนฺโต ทุพฺพลสฺส หเว ติติกฺขตีติ ตสฺส พลวนฺตสฺส ตํ ติติกฺขนํ ปรมํ ขนฺตินฺติ สปฺปุริสา อาหุ, ทุพฺพโล นิจฺจํ ขมติ เอว.

ยสฺส พาลสฺส พาลพลํ อตฺถิ, ตสฺส พาลสฺส พาลพลํ ‘‘อพล’’นฺติ สปฺปุริสา อาหุ, ยสฺส ธมฺมคุตฺตสฺส ยํ พลํ อตฺถิ, ตสฺส ธมฺมคุตฺตสฺส ตสฺส พลสฺส ปฏิวตฺตา ปฏิปฺผริตฺวา วตฺตา น วิชฺชติ.

เวปจิตฺติ, โย ปุคฺคโล กุทฺธํ ปมํ กุชฺฌนฺตสฺส ปฏิกุชฺฌติ, โส ปฏิกุชฺฌนฺโต ปุคฺคโล เตน ปฏิกุชฺฌเนน ตสฺส ปมํ กุชฺฌนฺตสฺส ปาปปุคฺคลสฺส ปาปปุคฺคลโต ปาปิโย เอว ปาปตโร หีนตโร เอว ภเว.

เวปจิตฺติ, โย สปฺปุริโส สโต สติมา ปรํ สงฺกุปิตํ ตฺวา ปมํ กุชฺฌนฺตสฺส อปฺปฏิกุชฺฌนฺโตว ภเว, โส สปฺปุริโส ทุชฺชยํ สงฺคามํ เชติ นาม, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อุภินฺนํ อตฺถํ จรติ นาม.

อตฺตโน จ ปรสฺส จ ติกิจฺฉนฺตานํ อุภินฺนํ โกโธ อุปสมฺมติ, เย ชนา ธมฺมสฺส ขนฺติธมฺมสฺส อตฺเถ, จตุสจฺจธมฺเม วา อโกวิทา ภวนฺติ, เต ชนา ขมนฺตํ สปฺปุริสํ ‘‘อยํ พาโล’’ติ มฺนฺติ, เตสํ อโกวิทานํ ชนานํ ตํ มฺนํ นิปฺผลนฺติ.

คาถาสุ, ภิกฺขเว, เทวานมินฺเทน สกฺเกน ภาสิตาสุ เทวา อนุโมทึสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุนฺติ โยชนา. อิทํ ‘‘ภิยฺโย พาลา’’ติอาทิกํ วจนํ สกฺกเวปจิตฺตีนํ วจนภาวโต ปรวจนํ นาม. (๙)

๑๑๗. ปตฺตํ เอตรหิ อธิคตํ ยฺจ กามูปกรณํ, อายตึ ปตฺตพฺพํ อธิคตํ ยฺจ กามูปกรณํ อตฺถิ, เอตํ อุภยํ รชานุกิณฺณํ ราครชาทิกิณฺณํ อิติ อาตุรสฺส อาตุรานํเยว ปุคฺคลานํ สนฺติเก อนุสิกฺขโต อนุสิกฺขนฺตสฺส สิกฺขาสารา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, สีลํ วตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อิเม สิกฺขาสารา หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ เย อุปฏฺานสารา ปุคฺคลา สารโต คเหตฺวา ิตา. เอตฺถ สีลํ นาม ‘‘น กโรมี’’ติ โอรมณํ. วตํ นาม โภชนกิจฺจกรณาทิ. ชีวิตํ นาม อาชีโว. พฺรหฺมจริยํ นาม เมถุนวิรติวิเสสภาโว เวทิตพฺโพ. เตสํ อุปฏฺานสารานํ ปุคฺคลานํ อยํ วาโท เอโก ปโม อนฺโต ลามโก. เย จ ปุคฺคลา ‘‘กาเมสุ โทโส นตฺถี’’ติ เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน หุตฺวา ิตา, เตสํ ปุคฺคลานํ อยํ วาโท เอโก ทุติโย อนฺโต ลามโก. อิจฺเจเต อุโภ อนฺตา อนฺตวาทา ปุคฺคลา กฏสิวฑฺฒนา กฏสิโย ทิฏฺึ วฑฺเฒนฺติ. เอเต อุโภ อนฺเต อตฺตกิลมถานุโยเค กามสุขลฺลิกานุโยเค เอเก ปุคฺคลา อนภิฺาย โอลียนฺติ, เอเก ปุคฺคลา อติธาวนฺตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ยฺจ ปตฺต’’นฺติอาทิกํ วจนํ ปเรสํ ปุคฺคลานํ วจนภาวโต ปรวจนํ นาม.

เย จ สมฺมาทิฏฺิปุคฺคลา เต อุโภ อนฺเต อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยเค อภิฺาย ตตฺร จ อนฺเต น อเหสุํ. เตน จ อภิชานเนน เต อุโภ อนฺเต น อมฺึสุ, เตสํ สมฺมาทิฏฺิปุคฺคลานํ วฏฺฏํ ติวิธํ วฏฺฏํ ปฺาปนาย นตฺถิ. อิติ เอวํ อิทํ ‘‘เย จา’’ติอาทิกํ วจนํ ภควโต วจนภาวโต สกวจนํ นาม. อยํ อุทาโน ‘‘ยฺจ ปตฺตํ…เป… ปฺาปนายา’’ติ อยํ อุทาโน วุตฺตนเยน สกวจนฺจ ปรวจนฺจ โหติ.

ปเสนทิ นาม โกสโล โกสลิสฺสโร ราชา ภควนฺตํ เอตํ ‘‘อิธ มยฺหํ…เป… เตสํ ปิโย อตฺตา’’ติ วจนํ อโวจ. ภนฺเต, อิธ รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส มยฺหํ มม เจตโส จิตฺตสฺส เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เกสํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโย นุ โข, เกสํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโย นุ โข อิติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อุทปาทิ. ภนฺเต, ตสฺส มยฺหํ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ, เย จ เกจิ สตฺตา กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ โข…เป… มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ โข, เตสํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโย โข. เต ทุจฺจริตํ จรนฺตา สตฺตา ‘‘โน อตฺตา ปิโย’’ติ เอวํ กิฺจาปิ วเทยฺยุํ, อถ โข เตสํ ทุจฺจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโยว. ตํ กิสฺส เหตุ? อปฺปิโย อปฺปิยสฺส อนตฺถาย ยํ ทุจฺจริตํ กเรยฺย, ตํ ทุจฺจริตํ เต ทุจฺจริตํ จรนฺตา สตฺตา อตฺตนาว. สยเมว. อตฺตโน อนตฺถาย หิ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ ทุจฺจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา อปฺปิโยวาติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ.

ภนฺเต, เย จ เกจิ สตฺตา กาเยน สุจริตํ จรนฺติ โข…เป… มนสา สุจริตํ จรนฺติ โข, เตสํ สุจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโย โข, เต สุจริตํ จรนฺตา สตฺตา ‘‘โน อตฺตา อปฺปิโย’’ติ เอวํ กิฺจาปิ วเทยฺยุํ, อถ โข เตสํ สุจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโยว. ตํ กิสฺส เหตุ? ปิโย ปิยสฺส อตฺถาย ยํ สุจริตํ จเรยฺย, ตํ สุจริตํ เต สุจริตํ จรนฺตา สตฺตา อตฺตนาว สยเมว อตฺตโน อตฺถาย หิ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ สุจริตํ จรนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโยวาติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ. เอตํ วจนํ อโวจาติ โยชนา.

‘‘เอวเมตํ มหาราชา’’ติ วจนํ ปมํ วตฺวา ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิเก ภควโต วุตฺตวจเนปิ โยชนา ตเถว กาตพฺพา.

คาถาสุ ปน โย ปณฺฑิโต อตฺตานํ ‘‘ปิย’’นฺติ เจ ชฺา, เอวํ สติ โส ปณฺฑิโต นํ อตฺตานํ ปาเปน กมฺเมน น สํยุเช น สํโยเชยฺย, ตํ วจนํ หิ สจฺจํ ปิยํ อตฺตานํ สุลภํ น โหติ, ทุกฺกฏการินา สุขํ สุลภํ น โหติ.

อนฺตเกน มจฺจุนา อธิปนฺนสฺส มานุสํ ภวํ ชหโต ปชหนฺตสฺส ตสฺส มรณมุเข ิตสฺส สตฺตสฺส กึ สกํ โหติ, มรณมุเข ิโต โส สตฺโต กิฺจ อาทาย ปรโลกํ คจฺฉติ, ฉายา คจฺฉนฺตํ สตฺตํ อนปายินี อิว, เอวํ อสฺส ปรโลกคตสฺส สตฺตสฺส กิฺจ อนุคํ โหติ.

อิติ ภควา เอวํ ปุจฺฉติ, ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุโภ’’ติอาทิวิสฺสชฺชนวจนฺจ อาห. อิธ โลเก โย มจฺโจ ยํ ปุฺฺจ ยํ ปาปฺจ อุโภ กมฺเม กุรุเต กโรติ, ตสฺส ปรโลกคตสฺส มจฺจสฺส ตํ ปุฺปาปทฺวยํ สกํ โหติ. ปรโลกํ คโต มจฺโจ ตํว ปุฺปาปทฺวยํ อาทาย ปรโลกํ คจฺฉติ, ฉายา คจฺฉนฺตํ สตฺตํ อนปายินี อิว, เอวํ อสฺส ปรโลกคตสฺส มจฺจสฺส ตํว ปุฺปาปทฺวยํ อนุคํ โหติ.

ตสฺมา ปณฺฑิโต สมฺปรายิกํ สมฺปราเย ผลนิพฺพตฺตาปกํ กลฺยาณํ นิจยํ นิจยนฺโต หุตฺวา กเรยฺย. ปาณินํ ปรโลกสฺมึ ปุฺานิ ปติฏฺา โหนฺติ, อิติ ภควา อาหาติ โยชนา กาตพฺพา. อิทํ ‘‘ราชา ปเสนที’’ติอาทิกํ สุตฺตํ โกสลรฺโ วจนภาวโต ปรวจนํ โหติ. ‘‘เอวเมตํ, มหาราช, เอวเมตํ มหาราชา’’ติอาทิกา อนุคีติ ภควโต วจนภาวโต สกวจนํ โหติ. อิทํ ทฺวยํ วจนํ สกวจนฺจ ปรวจนฺจ โหติ. (๑๐)

๑๑๘. ปฺเห ปุจฺฉิเต อิทํ ทุกฺขสจฺจํ อภิฺเยฺยํ, อิทํ สมุทยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, อิทํ มคฺคสจฺจํ ภาเวตพฺพํ, อิทํ นิโรธสจฺจํ, ผลํ วา สจฺฉิกาตพฺพํ, อิเม กุสลากุสลา ธมฺมา เอวํ กุสลากุสลภาเวน คหิตา อนวชฺชสาวชฺชภาเวน วา คหิตา สุขวิปากทุกฺขวิปากภาเวน วา คหิตา, อิทํ อิฏฺวิปากํ อิทํ อนิฏฺวิปากํ ผลํ นิพฺพตฺตยอิติ เอวํคหิตานํ เตสํ กุสลากุสลธมฺมานํ อยํ วุฑฺฒิ อตฺโถ, อยํ หานิ อตฺโถติ. อิติ อิทํ ‘‘ปฺเห ปุจฺฉิเต’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วิสฺสชฺชนีเย อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิสฺสชฺชนียํ นาม.

‘‘อุฬาโร พุทฺโธ ภควา’’ติ อิมินา ปเทน พุทฺธอุฬารตํ เอกํเสเนว เอกโกฏฺาเสเนว นิทฺทิเส. ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม’’ติ อิมินา ปเทน ธมฺมสฺวากฺขาตตํ เอกํเสเนว เอกโกฏฺาเสเนว นิทฺทิเส. ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ อิมินา ปเทน สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตึ เอกํเสเนว เอกโกฏฺาเสเนว นิทฺทิเส ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อิมินา ปเทน สงฺขารานิจฺจตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเส. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ อิมินา ปเทน สงฺขารทุกฺขตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเส. ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ อิมินา ปเทน ธมฺมานตฺตตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเส. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนตฺตา’’ติ อวตฺวา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วุตฺเตน อิมินา ปเทน สงฺขาเรหิ อฺํ ยํ วา ปน มคฺคผลนิโรธสมาปตฺติธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ มคฺคผลนิโรธสมาปตฺติธมฺมชาตมฺปิ เอวํชาติยํ เอวํ เอกํสพฺยากรณียนฺติ มคฺคผลนิโรธสมาปตฺติธมฺมชาตสฺสาปิ อนตฺตตํ เอกํเสเนว นิทฺทิเสติ โยชนา. อิทํ ‘‘อุฬาโร’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วิสฺสชฺชนีเย พุทฺธอุฬารตาทิเก วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิสฺสชฺชนียํ นาม.

นรทมฺมสารถิ อากงฺขโต เต ภควโต มนสา สพฺพฺุตฺาณสหิตาทิมนสา วิจินฺติตํ เยฺยธมฺมํ เทวา มนุสฺสา สพฺเพ ปาณิโน น ชฺา น ชาเนยฺยุํ. สนฺตํ อรณํ สมาธึ นิเสวโต เต ภควโต มนสา วิจินฺติตา กสิณาปิ สพฺเพ ปาณิโน น ชฺา น ชาเนยฺยุํ. กสิณาปิ วา กสิณารมฺมณาย ปฺายปิ น ชฺา น ชาเนยฺยุํ. กสิณาปีติ เอตฺถ จ ‘‘กสิณายปี’’ติ วตฺตพฺเพปิ ย-การ โลปวเสน ‘‘กสิณาปี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ยํ อากงฺขติ ยํ อากงฺขนํ กโรติ, ตํ อากงฺขนํ กึ กตม’’นฺติ ปุจฺฉิตํ ปฺหํ อฺเสํ อวิสยตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ โหตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘อากงฺขโต’’ติอาทิกํ สุตฺตํ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อวิสฺสชฺชนียํ นาม.

ภควา สีลกฺขนฺเธ สีลกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา สมาธิกฺขนฺเธ สมาธิกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา ปฺากฺขนฺเธ ปฺากฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา อิริยายํ กายวจีสมาจาเร กายวจีสมาจารเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา ปภาเว อานุภาวเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา หิเตสิตายํ เมตฺตาเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา กรุณายํ กรุณาเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณ, ภควา อิทฺธิยํ อิทฺธิวิธเหตุ เอตฺตโก เอตปริมาโณติ อวิสฺสชฺชนีโยติ โยชนา. อิทํ ‘‘เอตฺตโก’’ติอาทิกํ สุตฺตํ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อวิสฺสชฺชนียํ นาม.

ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตถาคตสฺส โลเก อุปฺปาทา อุปฺปาทเหตุ ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปาโท สมฺภวติ, อายตึ พุทฺธรตนสฺส อุปฺปาโท สมฺภวติ, เอกสฺส พุทฺธรตนสฺส ธรมานกฺขเณน หิ อฺสฺส พุทฺธรตนสฺส อนุปฺปชฺชนโต อายตินฺติ วุตฺตํ, ธมฺมรตนสฺส อุปฺปาโท สมฺภวติ, สงฺฆรตนสฺส อุปฺปาโท สมฺภวตีติ ตีณิ รตนานิ. ‘‘ตานิ ตีณิ รตนานิ คุณโต กึปมาณานี’’ติ ปุจฺฉิเต สติ ตานิ ตีณิ รตนานิ คุณโต เอตปริมาณานีติ น วิสฺสชฺชิตพฺพานีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติอาทิกํ สุตฺตํ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อวิสฺสชฺชนียํ นาม.

พุทฺธวิสโย ปุคฺคลปโร ปุคฺคลปธาโน ปฺโห อวิสฺสชฺชนีโย, พุทฺธวิสยาว ปุคฺคลปโรปรฺุตา อวิสฺสชฺชนียา. ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ ตณฺหาสํโยชนานํ, สกึ นิรยํ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกึ ติรจฺฉานโยนึ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกึ เปตฺติวิสยํ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกึ อสุรโยนึ สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกึ เทเว สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ, สกึ มนุสฺเส สนฺธาวตํ สํสรตํ สตฺตานํ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ น ทิสฺสติ น อุปลพฺภตีติ. ‘‘สา ปุพฺพา โกฏิ กตมา’’ติ เกนจิ กตํ ปุจฺฉนํ อวิสฺสชฺชนียํ สํสารสฺส ปุพฺพโกฏิยา อภาวโต อวิสฺสชฺชนียํ โหติ. ‘‘น ปฺายตี’’ติ เทสนา สาวกานํ าณเวกลฺเลน กตา, น อตฺตโน าณเวกลฺเลน. ‘‘น ปฺายตี’’ติ เทสนา อตฺตโน เจว สาวกานฺจ าณเวกลฺเลน กาตพฺพา สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘ทุวิธา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ เทสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตา อุปเนตพฺโพ เอติสฺสา เทสนายาติ อตฺตูปนายิกา. ปโร อุปเนตพฺโพ เอติสฺสา เทสนายาติ ปรูปนายิกา. ‘‘กตมา อตฺตูปนายิกา เทสนา, กตมา ปรูปนายิกา เทสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘น ปฺายตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘น ปฺายตี’’ติ เทสนา สาวกานํ เนตพฺพานํ วเสน เทสิตตฺตา ปรูปนายิกา เทสนา นาม, ‘‘นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนา’’ติ เทสนา อตฺตโน เนตพฺพสฺส วเสน เทสิตตฺตา อตฺตูปนายิกา เทสนา นาม. ‘‘นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพาย โกฏิยา อภาวโต เอว น ปฺายตีติ วิฺายติ, ภควโต าณสฺส ปฺาปนํ กาตุํ อสมตฺถตฺตา น ปฺายตีติ น วิฺายติ เตน อฏฺกถายํ ‘‘นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาติ เอเตน ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต เอว น ปฺายติ, น ตตฺถ าณสฺส ปฏิฆาโตติ ทสฺเสตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๑๘) วุตฺตํ.

‘‘กถํ ปน พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาย นตฺถิภาโววิชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา อวิชานนาย นตฺถิภาวํ ชานาเปตุํ ‘‘ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘ยํ ปน อตฺถิ, ตํ อฺเสํ อปฺปเมยฺยมฺปิ ภควโต น อปฺปเมยฺยนฺติ ภควโต สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณตํ ทสฺเสตุํ ‘ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภา’ติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํ. ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ‘‘กีว ทีฆํ นุ โข, ภนฺเต, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณ’’นฺติ ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา นิสินฺนํ อฺตรํ ภิกฺขุํ ยถา เยน ปกาเรน ‘‘เสยฺยถาปิ…เป… อาฆาเตตฺวา’’ติ เอวมาห. ตโต เตน ปกาเรน อวิชานนาย นตฺถิภาโว วิชานิตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

ภิกฺขุ, ตฺวํ สลฺลกฺเขหิ, โกกาลิโก วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห ราสึ กตฺวา ปิโต, ตโต ติลโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ ติลํ อุทฺธเรยฺย, โส วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห อิมินา อุทฺธรานุปกฺกเมน ขิปฺปตรํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ เสยฺยถาปิ คจฺเฉยฺย, เอโก อพฺพุโท นิรโย ปริกฺขยํ ปริยาทานํ น ตฺเวว คจฺเฉยฺย. วีสติ อพฺพุทา นิรยา ตตฺตเก กาเล ปริกฺขยํ ปริยาทานํ เสยฺยถาปิ คจฺเฉยฺยุํ, เอวเมว เอโก นิรพฺพุโท นิรโย ตตฺตเก กาเล ปริกฺขยํ ปริยาทานํ น ตฺเวว คจฺเฉยฺย. เอส นโย เสเสสุปิ. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา ปทุมํ นิรยํ โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปนฺโน โข, ภิกฺขุ, ตฺวํ เอวํ สลฺลกฺเขหีติ ภควา อาหาติ โยชนา. ภควา ‘‘อยํ อปฺปเมยฺโย อยํ อสงฺขฺเยยฺโย’’ติ วา น กิฺจิ อาห. ‘‘ตสฺมึ อปฺปเมยฺเย กตโม อปฺปเมยฺโย, ตสฺมึ อสงฺขฺเยยฺเย กตโม อสงฺขฺเยยฺโย’’ติ เกนจิ กตํ ปุจฺฉนํ พุทฺธวิสยตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ. อิทํ อปฺปเมยฺยอสงฺขฺเยยฺยสุตฺตํ วุตฺตนเยน อวิสฺสชฺชนียํ. (๑๑)

๑๑๙. ‘‘ยทา โส อุปโก’’ติอาทีสุ โยชนา ปากฏา.

‘‘กถํ เกน ปกาเรน ชิโน’’ติ อุปเกน กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘กิเลสปฺปหานปกาเรน ชิโน’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ. ‘‘เกน ปกาเรน ชิโน’’ติ อุปเกน กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘ปาปกานํ ธมฺมานํ ชิตตฺตา ชิโน’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ. ‘‘กตโม ชิโน’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘รูปาทิโก ชิโน’’ติ วา ‘‘รูปาทิกํ มุฺจิตฺวา อฺโ ชิโน’’ติ วา วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ. ‘‘กตโม อาสวกฺขโย, กตโม ราคกฺขโย, กตโม โทสกฺขโย, กตโม โมหกฺขโย’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘นิพฺพานํ อาสวกฺขโย’’ติ วา ‘‘อรหตฺตมคฺโค อาสวกฺขโย’’ติ วา ‘‘อรหตฺตผลํ ราคกฺขโย’’ติ วา อิติ เอวมาทินา วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ. ‘‘กิตฺตโก อาสวกฺขโย, กิตฺตโก ราคกฺขโย, กิตฺตโก โทสกฺขโย, กิตฺตโก โมหกฺขโย’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘เอตฺตโก เอตปริมาโณ อาสวกฺขโย’’ติ เอวมาทินา อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ. อิทํ วุตฺตปฺปการํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน วิสฺสชฺชนียฺจ อวิสฺสชฺชนียฺจ โหติ. (๑๒)

‘‘ตถาคโต สตฺโต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉนํ ‘‘ปฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย ปฺาเปตพฺโพ สตฺตภูโต อตฺถี’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ. ‘‘อตฺถิ รูป’’นฺติ กตํ ปุจฺฉนํ รูปสฺส วิสฺสชฺชมานตฺตา ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ, ‘‘รูปํ ตถาคโต’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ตถาภาวโต อลพฺภนโต อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ. ‘‘รูปวา ตถาคโต’’ติอาทีสุปิ เอส นโย ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. อิทํ วุตฺตปฺปการํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน วิสฺสชฺชนียฺจ อวิสฺสชฺชนียฺจ โหติ.

‘‘ปสฺสติ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตี’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘ปสฺสติ ภควา’’ติ วา…เป… ‘‘ปชานาติ ภควา’’ติ วา วิสฺสชฺชนียตฺตา วิสฺสชฺชนียํ. ‘‘กตเม สตฺตา, กตโม ตถาคโต’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ปรมตฺถโต อลพฺภนโต อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ.

‘‘อตฺถิ ตถาคโต’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ เหฏฺา วุตฺตนเยน วิสฺสชฺชนียํ. ‘‘อตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ กตํ ปุจฺฉนํ ‘‘อตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วิสฺสชฺชมาเน สติ จ อิธโลโก เอว ปรโลโกติ อาปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วิสฺสชฺชมาเน สติ จ อิธโลกโต อฺโ ปรโลโกติ อาปชฺชติ, ตสฺมา อวิสฺสชฺชนียตฺตา อวิสฺสชฺชนียํ. อิทํ วุตฺตปฺปการํ สุตฺตํ วิสฺสชฺชนีเย วิสเย จ อวิสฺสชฺชนีเย วิสเย จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิสฺสชฺชนียฺจ อวิสฺสชฺชนียฺจ โหติ.

๑๒๐. นานาวิธํ วิสฺสชฺชนียาวิสฺสชฺชนียสุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สุตฺตํ กมฺม’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ กมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘อนฺตเกนาธิปนฺนสฺสา’’ติอาทีสุ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ปากโฏ ‘‘มรเณนาภิภูตสฺส…เป… ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ สุตฺตํ ปุฺกมฺมปาปกมฺมทฺวเย วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมํ นาม.

ภิกฺขเว, ตุมฺเห ปุน จปรํ กมฺมํ สลฺลกฺเขถ. (อนุฏฺานคิลานํ) อนุฏฺานคิลานสฺส ปีสมารุฬฺหํ ปีสมารุฬฺหสฺส พาลํ พาลสฺส วา มฺจสมารุฬฺหํ มฺจสมารุฬฺหสฺส พาลํ พาลสฺส วา ฉมายํ ภูมิยํ เสมานํ เสมานสฺส สยนฺตสฺส พาลํ พาลสฺส วา กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ ปาปกานิ ยานิ กมฺมานิ ปุพฺเพ ปุพฺพกาเล วา อตีเต อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺเส วา อสฺส พาเลน กตานิ, ตานิ ปาปกานิ กมฺมานิ ตมฺหิ ปีสมารุฬฺหาทิสมเย โอลมฺพนฺติ วิย อุปฏฺหนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ วิย อุปฏฺหนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ วิย อุปฏฺหนฺติ. ภิกฺขเว, มหตํ มหนฺตานํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยํ เสยฺยถาปิ โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติ ยถา, ภิกฺขเว, เอวเมว พาลํ…เป… อภิปฺปลมฺพนฺติ. ภิกฺขเว, ตตฺร ตสฺมึ อุปฏฺานากาเร อุปฏฺานาการเหตุ พาลสฺส กตปาปสฺส เอวํ ปริวิตกฺโก โหติ ‘‘เม มยา กลฺยาณํ อกตํ วต, เม มยา กุสลํ อกตํ วต, ภีรุตฺตาณํ กตํ วต, เม มยา ปาปํ กตํ วต, เม มยา ลุทฺทํ กตํ วต, เม มยา กิพฺพิสํ กตํ วต, โภ อคิลาน สปฺปุริส อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ ยาวตา คติ ทุคฺคติ อตฺถิ, ตํ คตึ อหํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ เอวํ ปริวิตกฺโก โหติ. เอวํ วิตกฺเกนฺโต โส พาโล โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ โยชนา.

ปพฺพตกูฏานํ ฉายา นาม สูริยุคฺคมนกาเลปิ ปถวิยา โอลมฺพนฺตีปิ ฉายา หายนวเสน โอลมฺพนฺติ. สายนฺหสมยํ ปน ฉายา วฑฺฒนวเสน โอลมฺพนฺติ, ตเถว กมฺมานิปิ ตสฺมึ กาเล วฑฺฒนวเสน อุปฏฺหนฺติ, ตสฺมา ตเมว วฑฺฒนุปฏฺานํ สนฺธาย ‘‘สายนฺหสมย’’นฺติ วุตฺตํ. สุกฺกปกฺเขปิ โยชนา กณฺหปกฺเข โยชนานุสาเรน กาตพฺพา. อิทํ ‘‘ปุน จปร’’นฺติอาทิกํ สุตฺตทฺวยํ กุสลกมฺมอกุสลกมฺเมสุ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมํ นาม.

นานาวิธํ กมฺมํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตโม วิปาโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตตฺถ กตโม วิปาโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ อฏฺวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺาเนสุ กตโม วิปาโกติ ปุจฺฉติ. ภิกฺขเว, โว ตุมฺเหหิ เย มนุสฺสตฺตสทฺธาปฏิลาภาทโย ปฏิลทฺธา, เต มนุสฺสตฺตสทฺธาปฏิลาภาทโย โว ตุมฺหากํ ลาภา ภวนฺติ. ตุมฺเหหิ ปพฺพชิตฺวา ยํ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิสมฺปาทนํ ลทฺธํ, ตํ จตุปาริสุทฺธิสีลาทิสมฺปาทนํ โว ตุมฺหากํ สุลทฺธํ ภวติ. ภิกฺขเว, โย พุทฺธุปฺปาโท นวโม ขโณ ตุมฺเหหิ ลทฺโธ, โส พุทฺธุปฺปาโท นวโม ขโณ โว ตุมฺหากํ พฺรหฺมจริยวาสาย ปฏิลทฺโธ ภวติ.

ภิกฺขเว, มยา ฉผสฺสายตนิกา นาม นิรยา ทิฏฺา, ตตฺถ เตสุ ทิฏฺเสุ ฉผสฺสายตนิเกสุ นาม นิรเยสุ ยํ กิฺจิ รูปํ จกฺขุนา ปสฺสติ, ตํ อนิฏฺรูปํเยว ปสฺสติ, โน อิฏฺรูปํ. อกนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน กนฺตรูปํ. อมนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน มนาปรูปํ.

ยํ กิฺจิ สทฺทํ โสเตน…เป… ฆาเนน…เป… ชิวฺหาย…เป… กาเยน…เป… ยํ กิฺจิ ธมฺมํ มนสา วิชานาติ, ตํ อนิฏฺธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อิฏฺธมฺมํ. อกนฺตธมฺมํเยว วิชานาติ, โน กนฺตธมฺมํ. อมนาปธมฺมํเยว วิชานาติ, โน มนาปธมฺมนฺติ ปาโ ยุตฺโต. ‘‘อนิฏฺรูปํเยว วิชานาติ, โน อิฏฺรูป’’นฺติอาทิปาโ อยุตฺโต, กตฺถจิ ปาฬิยํ อยุตฺตปาโ ทิฏฺโ. สุกฺกปกฺเข วุตฺตนยวิปริยาเยน โยชนา กาตพฺพา. อยํ วุตฺตปฺปการา ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว’’ติอาทิโก ปาโ วิปาเก วาจกาปกภาเวเนว ปวตฺตนโต วิปาโก นาม.

มาริสา นิรเย ปจฺจมานานํ อมฺหากํ สพฺพโส นิมุชฺชนอุมฺมุชฺชนวเสน สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ ปริปุณฺณานิ, นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ กทา กสฺมึ กาเล ภวิสฺสติ.

นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ นตฺถิ. นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ กุโต อตฺถิ? นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ อมฺหากํ น ปฏิทิสฺสติ. มาริสา, ยทา ตุมฺเห จ อหฺจ เสฏฺิปุตฺตา ชาตา, ตทา ตุยฺหํ ตุมฺหากฺจ มยฺหํ มม จ ปาปํ หิ ยสฺมา ปกตํ ปกาเรหิ กตํ, ตสฺมา นิรยสฺส อนฺโต ปริโยสานํ อมฺหากํ น ทิสฺสตีติ อยํ ปาโ วิปาเก วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต วิปาโก นาม. (๑๓)

๑๒๑. อธมฺมจารี นโร กุสลธมฺเมสุ ปมตฺโต หิ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา โส อธมฺมจารี ปมตฺโต นโร ยหึ ยหึ ยํ ยํ ทุคฺคตึ คจฺฉติ, ตํ ตํ คจฺฉนฺตํ อธมฺมจารึ นํ นรํ อตฺตนา จริโต โส ธมฺโมว หนติ. กิมิว หนติ? สยํ อตฺตนา คหิโต กณฺหสปฺโป คณฺหนฺตํ ชนํ หนติ ยถา, เอวํ อตฺตนา จริโต อธมฺโม อธมฺมจารึ นํ หนติ. ‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จา’’ติอาทิคาถาย อตฺโถ ปากโฏ. อิทํ สุตฺตทฺวยํ กมฺเม จ วิปาเก จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมฺจ วิปาโก จ โหติ.

ภิกฺขเว, ตุมฺเห ปุฺานํ มา ภายิตฺถ; ภิกฺขเว, ยทิทํ ยํ อิทํ ‘‘ปุฺานี’’ติ อธิวจนํ ปวตฺตํ; เอตํ ‘‘ปุฺานี’’ติ อธิวจนํ อิฏฺสฺส กนฺตสฺส ปิยสฺส มนาปสฺส สุขสฺส สุขวิปากชนกสฺส กมฺมสฺส อธิวจนํ โหติ. ภิกฺขเว, อหํ ทีฆรตฺตํ กตานํ ปุฺานํ ทีฆรตฺตํ ปจฺจนุภูตํ อิฏฺํ กนฺตํ ปิยํ มนาปํ อภิชานามิ โข. ‘‘กถํ อภิชานามี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ปุพฺเพ สตฺต วสฺสานิ เมตฺตจิตฺตํ เมตฺตาย สหิตํ ทุติยชฺฌานจิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อิมํ โลกํ มนุสฺสโลกํ ปุน น อาคมาสึ. สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ เจตฺถ สํวฏฺฏคฺคหเณน สํวฏฺฏฏฺายี, วิวฏฺฏคฺคหเณน วิวฏฺฏฏฺายีปิ คหิตาติ เวทิตพฺพา. เสเสสุปิ เอวเมว คเหตพฺโพ. ภิกฺขเว, สํวฏฺฏมาเน กปฺเป อหํ อาภสฺสรูปโค โหมิ, วิวฏฺฏกปฺเป สุฺํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชามิ. ภิกฺขเว, ตตฺร พฺรหฺมวิมาเน ตตฺร อุปปชฺชมาเน อุปปชฺชมานเหตุ อหํ พฺรหฺมา โหมิ, อฺเ มหานุภาเวน อภิภวนโต อภิภู, อฺเหิ อนภิภวนโต อนภิภูโต มหาพฺรหฺมา โหมิ, อฺทตฺถุ เอกํเสน ทโส อหํ วสวตฺตี โหมิ.

ภิกฺขเว, อหํ เทวานมินฺโท สกฺโก ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ อโหสึ โข, ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต จกฺกรตนาทิสตฺตรตนสมนฺนาคโต จกฺกวตฺติราชา อเนกสตกฺขตฺตุํ อโหสึ, ปเทสรชฺชสฺส ราชภาเว โก ปน วาโท.

ภิกฺขเว, ตสฺส จกฺกวตฺติราชภูตสฺส มยฺหํ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ ‘‘เยน ผเลน เยน วิปาเกน อหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว อมฺหิ, ตํ อิทํ ผลํ กิสฺส กมฺมสฺส ผลํ นุ โข, โส อยํ วิปาโก กิสฺส กมฺมสฺส วิปาโก นุ โข’’ติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ. ภิกฺขเว, ตสฺส วิตกฺเกนฺตสฺส มยฺหํ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ ‘‘เยน ผเลน เยน วิปาเกน อหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว อมฺหิ, เม ปวตฺตํ ตํ อิทํ ผลํ ติณฺณํ กมฺมานํ ผลํ โข, โส อยํ วิปาโก ติณฺณํ กมฺมานํ วิปาโก โข, เสยฺยถิทํ กตเมสํ ติณฺณํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก? ทานสฺส ทมสฺส สํยมสฺสาติ ติณฺณํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสีติ อโวจาติ โยชนา.

ตตฺถ ตสฺมึ ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปุฺานํ ภายิตฺถา’’ติอาทิเก สุตฺเต ยฺจ ทานํ, โย จ ทโม, โย จ สํยโม อตฺถิ, อิทํ ทานาทิตฺตยํ กมฺมํ, ตํวาจกาปกํ สุตฺตมฺปิ กมฺมํ นาม. ตปฺปจฺจโย ตํกมฺมปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนภูโต ปจฺจนุภูโต โย วิปาโก อตฺถิ, เอตํ วิปาเก ผลมฺปิ ปกฺขิปิตพฺพํ, อยํ วิปาโก ตํวาจกาปโก ปาโปิ วิปาโก นาม. จูฬกมฺมวิภงฺโค จูฬกมฺมวิปากปุถุตฺตวิภาโค ตถา วตฺตพฺโพ.

โตเทยฺยปุตฺตสฺส สุภสฺส มาณวสฺส ยํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํ, ตตฺถ สุตฺเต วุตฺตา เย ปาณาติปาตาทโย ธมฺมา อปฺปายุกทีฆายุกตาย สํวตฺตนฺติ, เย หึสนาทโย ธมฺมา พหฺวาพาธอปฺปาพาธตาย สํวตฺตนฺติ, เย อุสูยนาทโย ธมฺมา อปฺเปสกฺขมเหสกฺขตาย สํวตฺตนฺติ, เย โกธาทโย ธมฺมา ทุพฺพณฺณสุวณฺณตาย สํวตฺตนฺติ, เย อคารวาทโย ธมฺมา นีจกุลิกอุจฺจกุลิกตาย สํวตฺตนฺติ, เย มจฺเฉราทโย ธมฺมา อปฺปโภคมหาโภคตาย สํวตฺตนฺติ, เย อสลฺลกฺขณาทโย ธมฺมา ทุปฺปฺปฺวนฺตตาย สํวตฺตนฺติ. อิทํ ปาณาติปาตสตฺตยุคํ กมฺมํ, ตํวาจกาปกํ สุตฺตมฺปิ กมฺมํ นาม. ตตฺถ สุภสุตฺเต ยา อปฺปายุกทีฆายุกตา วุตฺตา…เป… ยา ทุปฺปฺปฺวนฺตตา วุตฺตา, โส อยํ อปฺปายุกทีฆายุกตาทิโก วิปาโก, ตํวาจกาปกปาโปิ วิปาโก. อิทํ สุภสุตฺตํ กุสลากุสลกมฺเม เจว วิปาเก จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต กมฺมฺจ วิปาโก จ โหติ. (๑๔)

๑๒๒. โย ปุคฺคโล วจีทุจฺจริตปริวชฺชเนน วาจานุรกฺขี ภเวยฺย, อภิชฺฌาทิอนุปฺปาทเนน มนสา สํวุโต ภเวยฺย, ปาณาติปาตาทิปชหเนน กาเยน อกุสลํ น กยิรา, อิติ ตโย เอเต กมฺมปเถ วิโสธเย, โส ปุคฺคโล อิสิปฺปเวทิตํ มคฺคํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ อาราธเย อาราธเยยฺยาติ โยชนา. อิทํ ‘‘วาจานุรกฺขี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ กุสเล วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต กุสลํ นาม.

ยสฺส ปุคฺคลสฺส กาเยน ทุกฺกฏํ ทุคฺคติสํวตฺตนิยกมฺมํ นตฺถิ, วาจาย ทุกฺกฏกมฺมํ นตฺถิ, มนสา ทุกฺกฏกมฺมํ นตฺถิ, ตีหิ าเนหิ อุปฺปชฺชนฏฺาเนหิ สํวุตํ ตํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมณ’’นฺติ อหํ วทามีติ โยชนา. อิทํ คาถาวจนํ วุตฺตนเยน กุสลํ นาม.

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว…เป… กุสลมูลานี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนเยน กุสลํ. ภิกฺขเว, กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา วิชฺชา ปุพฺพงฺคมา โหติ, หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ อนุเทวาติ โยชนา. อิทํ วจนํ วุตฺตนเยน กุสลํ นาม.

มาลุวา สาลํ รุกฺขํ โอนตํ ภูมิยํ ปตนํ กโรติ อิว, ตถา ยสฺส ชนสฺส อจฺจนฺตํ ทฺวีสุ ตีสุ ภเวสุ ทุสฺสีลฺยํ อตฺถิ, โส ชโน อตฺตานํ โอนตํ อปาเยสุ ปากฏํ กโรติ. อนตฺถกาโม ชโน ยถา อนตฺถํ อิจฺฉติ, ตถา อนตฺถํ กโรติ ยถา, ตถา อีทิโส ทุสฺสีโล นํ อตฺตานํ อนตฺถํ กโรตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิกํ วจนํ วุตฺตนเยน อกุสลํ.

อสฺมมยํ อสฺมสงฺขาตํ ปาสาณมณิมยํ วชิรํ วชิรสฺส อุฏฺานสงฺขาตํ ปาสาณมณึ อภิมตฺถติ วิธํเสติ อิว, ตถา อตฺตนา หิ สยเมว กตํ อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ ปาปํ ทุมฺเมธํ ปาปํ กโรนฺตํ ชนํ อภิมตฺถตีติ โยชนา. อิทํ ‘‘อตฺตนา หี’’ติอาทิกํ วจนํ วุตฺตนเยน อกุสลํ.

เทวเต กุสเลหิ วิวชฺชิตา อกุสลา ทส กมฺมปเถ นิเสวิย กตฺวา ครหา คารยฺหา ภวนฺติ, พาลมตี มนฺทพุทฺธิโน นิรเยสุ ปจฺจเรติ โยชนา. อิทํ ‘‘ทส กมฺมปเถ’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วุตฺตนเยน อกุสลํ.

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว…เป… อกุสลมูลานี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนเยน อกุสลํ. (๑๕)

ยาทิสํ ยํ พีชํ วปเต, ตํ พีชํ ตาทิสํ ผลํ หรเต อิว, ตถา กลฺยาณการี ปณฺฑิโต กลฺยาณํ ผลํ หรเต, ปาปการี พาโล จ ปาปกํ ผลํ หรเตติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘ยาทิส’’นฺติอาทิเก สุตฺเต ‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณ’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ วจนํ กุสลํ. ‘‘ปาปการี จ ปาปก’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ วจนํ อกุสลํ. อิทํ ทฺวิวจนํ วุตฺตนเยน กุสลฺจ อกุสลฺจ โหติ.

กลฺยาณการี สปฺปุริสา สุเภน กมฺเมน สุคฺคตึ วชนฺติ คจฺฉนฺติ, ปาปการี กาปุริสา อสุเภน กมฺมุนา อปายภูมึ วชนฺติ คจฺฉนฺติ, กมฺมสฺส อภิสงฺขารวิฺาณสหคตกมฺมสฺส ขยา ขยนโต วิมุตฺตเจตสา สมุจฺเฉทวิมุตฺติปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติจิตฺตา เต สปฺปุริสา อสุเภ นิพฺพนฺติ. กิมิว นิพฺพนฺติ? อินฺธนกฺขยา โชติ นิพฺพาติ อิว, ตถา เต สปฺปุริสา กมฺมสฺส ขยา อนวเสสขยนโต นิพฺพนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ตสฺมึ ‘‘สุเภนา’’ติอาทิคาถาวจเน ‘‘สุเภน…เป… สุคฺคติ’’นฺติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘สุเภน…เป…สุคฺคติ’’นฺติ วจนํ กุสเล วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต กุสลํ นาม. ‘‘อปายภูมึ อสุเภน กมฺมุนา’’ติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘อปาย…เป… กมฺมุนา’’ติ วจนํ อกุสเล วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อกุสลํ นาม. อิทํ ‘‘สุเภนา’’ติอาทิกํ คาถาวจนํ วุตฺตนเยน กุสลฺจ อกุสลฺจ โหติ. (๑๖)

๑๒๓. ‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ…เป… มุนี จเร’’ติ อิทํ คาถาวจนํ อนุฺาเต จรเณ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุฺาตํ นาม.

ภมโร นาม ปุปฺผรสปิวนคหณวเสน จรณโก มธุกราทิโก ภมโร. โส ปุปฺผรสํ คณฺหนฺโต มนฺทเวโค หุตฺวา ปุปฺผฺจ วณฺณฺจ คนฺธฺจ อวินาเสตฺวา ยาวทตฺถํ ปุปฺผรสํ ปิวิตฺวา มธุกรณตฺถาย จ ปุปฺผรสํ คเหตฺวา มธุกรณฏฺานํ วนสณฺฑํ ปเลติ. ปุปฺผวณฺณคนฺธา ปากติกาว โหนฺติ. เอวเมว ปิณฺฑาย คามํ ปวิสนฺโต มุนิ ปสาทชนกํ อาโลกนวิโลกนคมนติฏฺนาทิกํ ชเนตฺวา ปีติโสมนสฺสสหิตํ ปสาทํ ชเนตฺวา สทฺธาเทยฺยํ ปิณฺฑปาตํ ยาปนมตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา คามโต นิกฺขมิตฺวา อุทกผาสุกฏฺาเน วเน เภสชฺชํ ลิมฺปนฺโต วิย, กนฺตาเร ปุตฺตมํสํ ขาทนฺโต วิย, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุฺชิตฺวา ภมโร วเน มธุํ กโรติ วิย, กมฺมฏฺานานุรูปํ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา ฌานมคฺคผลนิพฺพตฺตนตฺถาย สมณธมฺมกรณตฺถาย คาเม จเร จเรยฺยาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ กรณียานิ…เป… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ตีณิ กรณียานี’’ติ อิทํ สุตฺตํ ภควตา อนุฺาเต อาจาเร อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุฺาตํ นาม. ตสฺมึ สุตฺเต โย ภิกฺขุ สีลํ ปาติ รกฺขติ, อิติ รกฺขณโต โส ภิกฺขุ ปาติ นาม. ยํ สีลํ ตํ ปาตึ ภิกฺขุํ อปายาทิทุกฺขโต โมเจติ, อิติ โมจนโต ตํ สีลํ ปาติโมกฺขํ นาม. เยน สีเลน ภิกฺขุ สํวริตพฺพจกฺขุนฺทฺริยาทิกํ สํวรติ, อิติ สํวรณกรณโต ตํ สีลํ สํวรํ นาม, ปาติโมกฺขํ เอว สํวรํ ปาติโมกฺขสํวรํ, ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโต สมนฺนาคโต หุตฺวา สํวุณนโต จตุอิริยาปเถสุ จารโก โหติ, อิติ สํวุณนโต ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต นาม. วิหรติ จตุอิริยาปเถ ปวตฺเตติ. วาริตฺตจารํ วชฺเชตฺวา จาริตฺตสีลํ อาทาย จรณํ อาจาโร, อโคจเร วชฺเชตฺวา โคจเร จรณํ โคจโรติ. อตฺโถ วุจฺจมาโน อติวิตฺถาโร ภวิสฺสติ, ตสฺมา กิฺจิมตฺตํ กเถตฺวา สาสนปฏฺานสุตฺตภาวํ กเถสฺสาม.

‘‘เอตฺตกเมว สุตฺตํ ‘อนุฺาต’นฺติ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ‘‘ทสา’’ติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ อนุฺาเต ทสวิเธ ปจฺจเวกฺขิตพฺเพ ธมฺเม วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุฺาตํ นาม. ‘‘ตีณิมานิ…เป… กรณียานี’’ติ อิทํ สุตฺตมฺปิ อนุฺาเต ติวิเธ สุจริเต วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุฺาตํ นาม.

นานาวิธํ อนุฺาตํ สุตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ สุตฺตํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคสมิตํ ธนํ;

นตฺถิ สูริยสมา อาภา, สมุทฺทปรมา สรา’’ติ. –

อิทํ เทวปุตฺตวจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต ภควา –

‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ ธฺสมํ ธนํ;

นตฺถิ ปฺาสมา อาภา, วุฏฺิ เว ปรมา สรา’’ติ. –

คาถํ อาห. เอตฺถ เอตสฺมึ คาถาทฺวเย ยํ ‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปม’’นฺติอาทิกํ ปุริมกํ โหติ. อิทํ ‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปม’’นฺติอาทิกํ เทวปุตฺตวจนํ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, ปฏิกฺขิตฺเต อตฺเถ ปวตฺตนโต จ ปฏิกฺขิตฺตํ นาม.

ทุพฺภิกฺขกาเล วา กนฺตาเร วา มาตาปิตโร ปุตฺตธีตโร ฆาเตตฺวาปิ อตฺตานเมว โปเสนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปม’’นฺติ วุตฺตํ. ทุพฺภิกฺขกาลาทีสุ หิรฺสุวณฺณสาราทีนิ, โคมหึสาทีนิปิ ธฺคหณตฺถาย ธฺสฺสามิกานํ ทตฺวา ธฺเมว คณฺหนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ ธฺสมํ ธน’’นฺติ วุตฺตํ. สูริยาทีนํ อาภา ปจฺจุปฺปนฺนตมํ เอกเทสํว วิโนเทติ, ปฺา ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุมฺปิ เอกปชฺโชตํ เอโกภาสํ กาตุํ สมตฺถา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนธมฺมโกฏฺาเสสุปิ ปฏิจฺฉาทกํ กิเลสตมมฺปิ วิธมติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ ปฺาสมา อาภา’’ติ วุตฺตํ. สมุทฺโท ภูมิยา จ เอกเทเสเยว ติฏฺติ, โส จ เทเว อวุฏฺเ สติ ขยนสภาโว ภเวยฺย, วุฏฺิ ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุปิ ยาว อาภสฺสรา พฺรหฺมโลกาปิ ปูรา ภวติ, ตสฺมา ‘‘วุฏฺิ เว ปรมาสรา’’ติ วุตฺตํ.

‘‘อิทเมว ปฏิกฺขิตฺตํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตีณิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ ‘‘ตีณิมานี’’ติอาทิกํ สุตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิตฺเต ทุจฺจริเต วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต ปฏิกฺขิตฺตํ นาม. (๑๗)

๑๒๔. นานาวิธํ ปฏิกฺขิตฺตํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตมํ อนุฺาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ อนุฺาตฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ภูริปฺภูริปฺวนฺต โคตม, ตํ ภูริปฺํ โคตมํ อหํ ปุจฺฉามิ. อิธ โลเก อเนกา ยา ชนตา ภีตา, สา ชนตา กึสุ กตมา ภเว. โย จ มคฺโค อเนกายตโน อิติ ปวุตฺโต, โส จ มคฺโค กึสุ กตโม ภเว. กิสฺมึ ธมฺเม ิโต ชโน ปรโลกํ น ภาเย น ภาเยยฺยาติ ปุจฺฉตีติ โยชนา.

เทวปุตฺต โย ชโน สมฺมาวาจฺจ ปณิธาย, สมฺมามนฺจ ปณิธาย, กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน จ ภเว, อยํ เอโก. พหฺวนฺนปานํ ฆรํ อาวสนฺโต จ ภเว, อยํ เอโก. สทฺโธ สทฺธาสมฺปนฺโน จิตฺตมุทุภาเวน มุทุ จ ภเว, อยํ เอโก. วทฺู ยาจกานํ ยาจนวเสน วุตฺตวจนฺู หุตฺวา สํวิภาคี จ ภเว, อยํ เอโก. อิติ เอเตสุ จตูสุ ธมฺเมสุ ิโต ชโน ธมฺเมสุ ิโต หุตฺวา ปรโลกํ น ภาเย น ภาเยยฺยาติ โยชนา.

‘‘ตสฺมึ สุตฺเต กตมํ อนุฺาตํ, กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ยํ อาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมึ ‘‘กึสูธา’’ติอาทิปฺหาย วิสฺสชฺชเน ‘‘วาจํ มนฺจา’’ติอาทิวจเน ‘‘วาจํ มนฺจ ปณิธาย สมฺมา’’ติ ยํ วจนํ ภควา อาห, อิทํ ‘‘วาจํ…เป… สมฺมา’’ติ วจนํ อนุฺาเต วจนียาทิเก อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต อนุฺาตํ นาม. ‘‘กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน’’ติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘กาเยน …เป… มาโน’’ติ วจนํ ปาปกุพฺเพน ปฏิกฺขิตฺเต วุตฺตนเยน ปวตฺตนโต ปฏิกฺขิตฺตํ นาม. ‘‘พหฺวนฺน…เป… น ภาเย’’ติ ยํ วจนํ อาห, อิทํ ‘‘พหฺวนฺน…เป… น ภาเย’’ติ วจนํ วุตฺตนเยน อนุฺาตํ นาม. อิทํ ‘‘วาจ’’นฺติอาทิกํ วจนํ วุตฺตนยทฺวเยน อนุฺาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ โหติ.

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิโก วุตฺตตฺโถว. ‘‘ตสฺมึ สพฺพปาปสฺสาติอาทิเก กตมํ อนุฺาตํ, กตมํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตตฺถ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

เทวานมินฺท, อหํ กายสมาจารมฺปิ ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพํ อนวชฺชํ กายสมาจารมฺปิ วทามิ, อเสวิตพฺพํ สาวชฺชํ กายสมาจารมฺปิ อหํ วทามิ. วจีสมาจาราทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน โยชนา กาตพฺพา.

‘‘กิฺจ วฑฺฒนหายนํ อาคมฺม กายสมาจาราทิกํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพเภเทน วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘กิฺเจตํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อกุสลธมฺมวฑฺฒนํ, กุสลธมฺมหายนฺจ ปฏิจฺจ กายสมาจาราทโย น เสวิตพฺพา, กุสลธมฺมวฑฺฒนํ, อกุสลธมฺมหายนฺจ ปฏิจฺจ กายสมาจาราทโย เสวิตพฺพาติ สลฺลกฺเขตพฺพา. (๑๘)

๑๒๕. นานาวิธํ อนุฺาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กตโม สุตฺตวิเสโส ถโว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตถา ปุจฺฉิตฺวา อยํ สุตฺตวิเสโส ถโว นามาติ วิฺาเปตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม ถโว’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อฏฺวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺานสุตฺเตสุ กตโม สุตฺตวิเสโส ถโว นามาติ ปุจฺฉติ.

มคฺคานํ ชงฺฆมคฺคทิฏฺิมคฺคาทีนํ อฏฺงฺคิโก สมฺมาทิฏฺิมคฺคงฺคาทิอฏฺงฺคิโก มคฺโค เสฏฺโ อุตฺตโม. สจฺจานํ วจีสจฺจขตฺติยาทิสมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานํ จตุโร ทุกฺขสมุทยนิโรธนิโรธคามินิปฏิปทาวเสน จตุโร อริยสจฺจา ปทา เสฏฺา อุตฺตมา. ธมฺมานํ สพฺพสงฺขตสปฺปจฺจยธมฺมานํ วิราโค อสงฺขตนิพฺพานสงฺขาโต วิราโค ธมฺโม เสฏฺโ อุตฺตโม. ทฺวิปทานํ สพฺพเทวมนุสฺสาทีนํ ทฺวิปทานํ จกฺขุมา ปฺจวิธจกฺขุมา ภควา เสฏฺโ อุตฺตโมติ โยชนา. อยํ ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก’’ติอาทิสุตฺตวิเสโส ถเว อตฺเถ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต ถโว นาม.

‘‘อยเมว สุตฺตวิเสโส ถโว’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตีณิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปทา อหิมจฺฉาทโย วา, ทฺวิปทา มนุสฺสสกุณปกฺขิชาติกาทโย วา, จตุปฺปทา หตฺถิอสฺสโคมหึสาทโย วา, พหุปฺปทา สตปทิอาทโย วา, รูปิโน กามรูปสตฺตา วา, อรูปิโน อรูปสตฺตา วา, สฺิโน สตฺตวิฺาณฏฺิติสตฺตา วา, อสฺิโน อสฺสตฺตา วา, เนวสฺีนาสฺิโน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสตฺตา วา ยาวตา ยตฺตกา สตฺตา สํวิชฺชนฺติ, เตสํ ตตฺตกานํ อปทาทีนํ สตฺตานํ ยทิทํ โย อยํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตถาคโต อุปฺปนฺโน, โส อยํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตถาคโต อคฺคํ อคฺโคติ อกฺขายติ, เสฏฺํ เสฏฺโติ อกฺขายติ, ปวรํ ปวโรติ อกฺขายติ, อยํ ปโม อคฺโค.

สงฺขตานํ ธมฺมานํ วา สปฺปจฺจยสภาวานํ วา, อสงฺขตานํ ปจฺจเยหิ อสงฺขริตานํ ปณฺณตฺติมตฺตภูตานํ ธมฺมานํ วา ยาวตา ยตฺตกา ปณฺณตฺตี โวหรียนฺติ, ตตฺตเกหิ ปณฺณตฺตีหิ ปฺเปตพฺพานํ เตสํ สงฺขตาสงฺขตานํ ธมฺมานํ ยทิทํ โย อยํ มทนิมฺมทโน…เป… โย อยํ นิโรโธ, ยํ อิทํ นิพฺพานมคฺคผลานมาลมฺพณํ ภวติ, โส อยํ มทนิมฺมทนาทิโก ธมฺโม อคฺคํ อคฺโคติ อกฺขายติ…เป… อกฺขายติ, อยํ ทุติโย อคฺโค.

สงฺฆานํ ยาวตา ปณฺณตฺติ, คณานํ ยาวตา ปณฺณตฺติ, มหาชนสนฺนิปาตานํ ยาวตา ปณฺณตฺติ โวหรียนฺติ, ตตฺตเกหิ ปณฺณตฺตีหิ ปฺเปตพฺพานํ เตสํ สงฺฆคณาทีนํ ยานิ อิมานิ จตฺตาริ ปุคฺคลานิ ปุริสยุคานิ, เย อิเม อฏฺ ปุริสปุคฺคลา…เป… โลกสฺส ยํ อิทํ ปุฺกฺเขตฺตํ สํวิชฺชติ, โส อยํ จตุปุริสยุคาทิโก ตถาคตสาวกสงฺโฆ อคฺคํ อคฺโคติ อกฺขายติ…เป… อกฺขายติ, อยํ ตติโย อคฺโค. อิมานิ ตีณิ ตถาคตนิพฺพานอริยสงฺฆรตนานิ อคฺคานิ ภวนฺติ.

สพฺพโลกุตฺตโร อปทาทิสพฺพสตฺตโลกโต อุตฺตโร สตฺถา จ, กุสลปกฺขโต กุสลอนวชฺชปกฺขภาวโต อุตฺตโร ธมฺโม จ, นรสีหสฺส สตฺถุโน คโณ จ อิติ ตีณิ สตฺถุธมฺมคณรตนานิ อคฺคานิ, ตานิ ตีณิ สตฺถุธมฺมคณรตนานิ วิสิสฺสเร คุณวเสน วิสิสฺสนฺติ.

สมณปทุมสฺจโย สเร รุหมานํ ปทุมํ โสภนํ อิว สาสเน โสภนสมณปทุมสมูโห คโณ จ, ธมฺมวโร จ, วิทูนํ สกฺกโต นรวรทมโก นรวรานํ พฺรหฺมเทวมนุสฺสราชราชมหามจฺจาทีนํ ทมโก อนุทมโก จกฺขุมา สมฺพุทฺโธ จ อิติ ตีณิ คณธมฺมพุทฺธรตนานิ โลกสฺส อุตฺตริ ภวนฺติ.

อปฺปฏิสโม สตฺถา จ, นิรุปทาโห นิคฺคตอุปทาโห, สพฺโพ ธมฺโม จ อริโย คณวโร จ อิติ ยานิ ตีณิ พุทฺธธมฺมคณรตนานิ อคฺคานิ, ตานิ ตีณิ…เป… นานิ ขลุ เอกํเสน วิสิสฺสเร วิสิสฺสนฺติ.

สจฺจนาโม อวิตถสจฺจเทสนโต สจฺจนาโม เขโม สพฺพาภิภู สพฺเพ มนุสฺสเทวาทิเก อนภิภวมาโนปิ คุณาติเรกวเสน อภิภวมาโน วิย ปวตฺตนโต สพฺพาภิภู ชิโน จ, สจฺจธมฺโม อวิตถสภาวโต สจฺจธมฺโม จ, ตสฺส สจฺจธมฺมสฺส อุตฺตริ อุตฺตโม อฺโ ธมฺโม นตฺถิ, วิฺูนํ นิจฺจํ ปูชิโต ปูชารโห อริยสงฺโฆ จ อิติ ตีณิ โลกสฺส อุตฺตริ อุตฺตมานิ ภวนฺติ.

เอกายนปทสฺส วจนตฺโถ อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๗๐) พหุธา วุตฺโต. ชาติขยนฺตทสฺสี หิตานุกมฺปี ภควา เอกายนํ มคฺคํ ปชานาติ. ‘‘ยํ เอกายนํ มคฺคํ ปชานาติ, เตน มคฺเคน กึ ตรตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เอเตน มคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยํ มคฺคํ ภควา ชานาติ, เอเตน มคฺเคน ปุพฺเพ อตีตมทฺธานํ พุทฺธาทโย อริยา โอฆํ สํสาโรฆํ ตรึสุ, อนาคตมทฺธานํ ตริสฺสนฺติ, เย จาปิ พุทฺธาทโย ปจฺจุปฺปนฺเน อุปฺปชฺชนฺติ, เต จาปิ พุทฺธาทโย ปจฺจุปฺปนฺเน ตรนฺติ, วิสุทฺธิเปกฺขา วิสุทฺธึ อเปกฺขมานา สตฺตา เทวมนุสฺสเสฏฺํ ตาทิสํ ยถาวุตฺตคุณํ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นมสฺสนฺติ, อิติ อยํ นานาวิธสุตฺตวิเสโสปิ ถเว รตนตฺตเย, รตนตฺตยคุเณ จ วาจกาปกภาเวน ปวตฺตนโต ถโว นาม. อิจฺเจตํ สาสนปฏฺานสุตฺตวิเสสทสฺสโก สํวณฺณนาวิเสโสปิ สาสนปฏฺานํ นามาติ เวทิตพฺโพ.

อมฺหากาจริย ตุมฺเหหิ อมฺหากาจริเยหิ โสฬสปฺปเภทสํกิเลสภาคิยาทิสาสนปฏฺานสุตฺตฺเจว อฏฺวีสติวิธํ โลกิยาทิสาสนปฏฺานสุตฺตฺจ นิทฺธาริตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘เตสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สาสนปฏฺานสุตฺตวิเสเสสุ กตมํ สุตฺตวิเสสํ กตเมน สุตฺตวิเสเสน สํสนฺทิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โลกิยํ สุตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘เอวํ ทุวิธมฺปิ สาสนปฏฺานํ นานาสุตฺตปทานิ อุทาหรนฺเตน วิภชิตฺวา อิทานิ สํกิเลสภาคิยาทีหิ สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน ‘โลกิยํ สุตฺต’นฺติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๗๐) วุตฺตํ.

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสวิเธสุ สํกิเลสภาคิยาทีสุ สาสนปฏฺานสุตฺตวิเสเสสุ เจว อฏฺวีสติวิเธสุ โลกิยาทีสุ สาสนปฏฺานสุตฺตวิเสเสสุ จ อกุสลปกฺเข ปวตฺตํ โลกิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสุตฺเตน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, กุสลปกฺเข ปวตฺตํ โลกิยํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยสุตฺเตน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, ตสฺมา โลกิยํ สุตฺตํ เอกวิธมฺปิ สํกิเลสภาคิเยน จ วาสนาภาคิเยน จ ทฺวีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ. ทสฺสนปกฺเข ปวตฺตํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิเยน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, ภาวนาปกฺเข ปวตฺตํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ภาวนาภาคิเยน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, อเสกฺขปกฺเข ปวตฺตํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ อเสกฺขภาคิเยน สมานตฺถภาเวน สํสนฺทติ, ตสฺมา โลกุตฺตรมฺปิ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิเยน จ ภาวนาภาคิเยน จ อเสกฺขภาคิเยน จ ตีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ. วุตฺตนยานุสาเรน เสเสสุปิ สํสนฺทนโยชนา กาตพฺพา.

อมฺหากาจริย ตุมฺเหหิ อมฺหากาจริเยหิ นยทสฺสนวเสน สุตฺตวิเสสสํสนฺทนํ ทสฺสิตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กิมตฺถาย สํกิเลสภาคิยาทิเภเทน วิภชิตฺวา ภควตา วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ สุตฺตวเสน สุตฺตตฺถา คหิตา.

‘‘ยํ สตฺตาธิฏฺานํ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, ตํ สตฺตาธิฏฺานํ กิตฺตเกหิ สุตฺเตหิ วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺานํ ฉพฺพิสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘เต ฉพฺพีสติ ปุคฺคลา กติหิ สุตฺเตหิ สมนฺเวสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เต ตีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทสฺสนภาคิเยน สตฺตาธิฏฺาเนน, ภาวนาภาคิเยน สตฺตาธิฏฺาเนน, อเสกฺขภาคิเยน สตฺตาธิฏฺาเนน จาติ ตีหิ สุตฺเตหิ เต ฉพฺพีสติ ปุคฺคลา สมนฺเวสิตพฺพา.

‘‘กตเมหิ กตเมหิ กตมํ กตมํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทสฺสนภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ทสฺสนภาคิยาทีสุ สุตฺเตสุ. ตตฺถาติ วา เตสุ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลสุ. สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ เอกพีชินา ปุคฺคเลน จ นิทฺทิสิตพฺพํ…เป… ธมฺมานุสารินา ปุคฺคเลน จ นิทฺทิสิตพฺพํ, อิติ อิเมหิ ปฺจหิ ปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ. เอตฺถ จ ทสฺสนคฺคหเณน โสตาปตฺติผลฏฺาปิ คหิตา, ตสฺมา เอกพีชิโกลํโกลสตฺตกฺขตฺตุปรมา ผลฏฺาปิ คหิตา.

สทฺธานุสารี ปน โย วิปสฺสนากฺขเณ สทฺธํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส ปุคฺคโล นิพฺพตฺเตตพฺพโสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, สทฺธาย สมาปตฺตึ อนุสฺสรติ, อิติ สทฺธาย สมาปตฺติยา อนุสฺสรณโต โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี นาม. โส ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลกฺขเณ สทฺธาย วิมุตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา เอกพีชิโกลํโกลสตฺตกฺขตฺตุปรโม ภวติ. โย ปน ปุคฺคโล วิปสฺสนากฺขเณ ปฺํ ธุรํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ, โส ปุคฺคโล นิพฺพตฺเตตพฺพโสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม, ธมฺเมน ปฺาย สมาปตฺตึ อนุสฺสรติ, อิติ ธมฺเมน ปฺาย สมาปตฺติยา อนุสฺสรณโต ธมฺมานุสารี นาม. โส ปุคฺคโล ผลกฺขเณ ทิฏฺิยา ปฺาย นิโรธํ ปตฺตตฺตา ทิฏฺิปตฺโต หุตฺวา เอกพีชิ…เป… ปรโม ภวติ. ธมฺโมติ เจตฺถ ปฺา คหิตา. อิติ ปเภทโต ทฺเว มคฺคฏฺา, ฉ ผลฏฺาติ อฏฺหิ อริยปุคฺคเลหิ, สมฺปิณฺฑิเต ปน ปฺจหิ อริยปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ.

อิเมสํ เอกพีชิอาทีนํ ปุคฺคลานํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสตฺถตฺตา เจว ทสฺสนภาคิยตฺถตฺตา จ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ นิยเมตฺวา อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ กิตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –

‘‘ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน, สกทาคามินา, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน, อนาคามินา, อนฺตราปรินิพฺพายินา, อุปหจฺจปรินิพฺพายินา, อสงฺขารปรินิพฺพายินา, สสงฺขารปรินิพฺพายินา, อุทฺธํโสเตน อกนิฏฺคามินา, สทฺธาวิมุตฺเตน, ทิฏฺิปฺปตฺเตน, กายสกฺขินา จาติ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ –

วุตฺตํ. ตตฺถาปิ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. สกทา…เป… ปนฺเนน สกทาคามิมคฺคฏฺเน ปุคฺคเลน, สกทาคามินา สกทาคามิผลฏฺเน, อนาคามิ…เป… ปนฺเนน อนาคามิมคฺคฏฺเน, อนาคามินา อนาคามิผลฏฺเน, อวิหาทีสุ ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อนฺตราปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อุปหจฺจปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อสงฺขารปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน สสงฺขารปรินิพฺพายีนามเกน อนาคามินา, อวิหาทีหิ อุทฺธํ อตปฺปาทีสุ อุปปตฺติโสเตน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อุทฺธํโสตนามเกน อนาคามินา, อกนิฏฺํ คนฺตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนสภาเวน อกนิฏฺคามีนามเกน อนาคามินา, สทฺธาย วิมุตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺตนามเกน อนาคามินา, ทิฏฺิยา ปฺาย นิโรธํ ปตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺตนามเกน อนาคามินา จาติ อิเมหิ เอกาทสหิ อฌานลาภีปุคฺคเลหิ จ, กาเยน นามกาเย ผุฏฺานํ อรูปฌานานํ อนนฺตรํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, อิติ สจฺฉิกรณโต กายสกฺขีนามเกน ฌานลาภินา จาติ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ.

อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ ปุคฺคลานํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสตฺถตฺตา เจว ภาวนาภาคิยตฺถตฺตา จ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ นิยเมตฺวา อาจริเยน วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘กิตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา –

‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สทฺธาวิมุตฺเตน, ปฺาวิมุตฺเตน, สุฺตวิมุตฺเตน, อนิมิตฺตวิมุตฺเตน, อปฺปณิหิตวิมุตฺเตน, อุภโตภาควิมุตฺเตน, สมสีสินา, ปจฺเจกพุทฺเธหิ, สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ จาติ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ –

วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํ. สทฺธาย กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺโต อรหา, เตน สทฺธาวิมุตฺเตน. ปฺาย วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโต อรหา, เตน ปฺาวิมุตฺเตน. สุฺตวิปสฺสนาสงฺขาเตน อนตฺตานุปสฺสเนน วิมุตฺตตฺตา สุฺตวิมุตฺโต อรหา, เตน สุฺตวิมุตฺเตน. อนิมิตฺตานุปสฺสนาสงฺขาเตน อนิจฺจานุปสฺสเนน วิมุตฺตตฺตา อนิมิตฺตวิมุตฺโต อรหา, เตน อนิมิตฺตวิมุตฺเตน. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาสงฺขาเตน ทุกฺขานุปสฺสเนน วิมุตฺตตฺตา อปฺปณิหิตวิมุตฺโต อรหา, เตน อปฺปณิหิตวิมุตฺเตน. อุภโต รูปกายนามกายโต อุภโตภาคโต วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต อรหา, เตน อุภโตภาควิมุตฺเตน. ปุริมา ปฺจ ปุคฺคลา อฌานลาภิโน คหิตา, อุภโตภาควิมุตฺโต ปน ฌานลาภีคหิโต.

สมสีสี นาม อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ ติวิธา โหนฺติ. อิเมสุ ตีสุ สมสีสีสุ โย อรหา จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกกสฺมึ อิริยาปเถ อรหตฺตํ ปตฺวา อฺํ อิริยาปถํ อสงฺกมิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ อิริยาปเถเยว ปรินิพฺพายติ, อยํ อรหา อิริยาปถสมสีสี นาม. โย อรหา ยสฺมึ โรเค อุปฺปนฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา ตโต โรคโต อนุฏฺหิตฺวา ตสฺมึ โรเคเยว ปรินิพฺพายติ, อยํ อรหา โรคสมสีสี นาม. โย อรหา ปจฺจเวกฺขณวีถิยานนฺตรํ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ตโต มรณาสนฺนชวนวีถิยานนฺตรเมว ปรินิพฺพายติ, อยํ อรหา วารสมตาย ชีวิตสมสีสี นาม. วารสมตาติ จ ปจฺจเวกฺขณวีถิ มคฺควิถฺยานุวตฺตกตฺตา ปจฺจเวกฺขณวีถิอนนฺตรํ ปวตฺตมานายปิ มรณาสนฺนวีถิ มคฺควีถิอนนฺตรํ ปวตฺตาติ วตฺตพฺพารหา, ตสฺมา วีถิอนนฺตรตา วารสมตา นาม. ตาย วารสมตาย จ ชีวิตสมสีสี วุตฺโต.

สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ เอตฺถปิ ปจฺจเวกฺขณวีถิยานนฺตรํ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺาย ปวตฺตวีถิยา ปฏิสมฺภิทาาณานิ ปวตฺตนฺติ. วุตฺตนเยน วีถิอนนฺตรตาย วารสมตาย ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติ วุตฺตํ. ภควโต สพฺพฺุตฺาณมฺปิ ปจฺจเวกฺขณวีถิยานนฺตรํ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺาย ปวตฺตวีถิยา ปมํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. อิมินา ชีวิตสมสีสินา, สพฺเพหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ, สพฺเพหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ จาติ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ.

อิเมสํ ปุคฺคลานํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสตฺถตฺตา เจว อเสกฺขภาคิยตฺถตฺตา จ เอวํ อิมินา ‘‘โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺาน’’นฺติอาทินา ปกาเรน วุตฺเตหิ อิเมหิ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลหิ อริเยหิ ทสฺสนภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺตานํ วเสน โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ.

อิเมสํ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคลานํ สกลโลกุตฺตรสุตฺตตฺถตฺตา เจว สตฺตาธิฏฺาเนกเทสสุตฺตตฺถตฺตา จ โลกุตฺตรํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ. เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘โลกิยํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ กิตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกิยํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺานํ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เต เอกูนวีสติ โลกิยา ปุคฺคลา กตเมหิ ธมฺเมหิ นิทฺทิฏฺา สมนฺเวสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เต จริเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เต เอกูนวีสติ โลกิยา ปุคฺคลา จริเตหิ จริตวิเสเสหิ นิทฺทิฏฺา สมนฺเวสิตพฺพาติ. ‘‘กถํ จริเตหิ นิทฺทิฏฺา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เกจิ ราคจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ราคจริตโทสจริตาทีหิ จริเตหิ เอกูนวีสติ โลกิยปุคฺคลา ราคจริตา, เกจิ โทสจริตา…เป… โมหจริโต จาติ นิทฺทิฏฺา. อิติ นิทฺทิฏฺเหิ อิเมหิ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ โลกิยสตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ‘‘โลกิย’’นฺติ สามฺวเสน วุตฺตมฺปิ ‘‘สํกิเลสภาคิยํ โลกิย’’นฺติ วิเสสโต วิฺาตพฺพํ.

โลกิยํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ เอตฺตเกหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘วาสนาภาคิยํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ กตเมหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วาสนาภาคิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. วาสนาภาคิยํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ สีลวนฺเตหิ ปุคฺคเลหิ, ธมฺเมหิ จ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํ. ‘‘กิตฺตกา สีลวนฺตปุคฺคลา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เต สีลวนฺโต ปฺจ ปุคฺคลา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กิตฺตกา ธมฺมา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปกติสีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปกติสีลวนฺโต จ สมาทานสีลวนฺโต จ จิตฺตปฺปสาทวนฺโต จ สมถวนฺโต จ วิปสฺสนาวนฺโต จาติ ปฺจ ปุคฺคลา, ปกติสีลธมฺโม จ สมาทานสีลธมฺโม จ จิตฺตปฺปสาทธมฺโม จ สมถธมฺโม จ วิปสฺสนาธมฺโม จาติ ปฺจ ธมฺมาติ อิเมหิ ปฺจหิ ปุคฺคเลหิ, อิเมหิ ปฺจหิ ธมฺเมหิ วาสนาภาคิยํ สตฺตาธิฏฺาเนกเทสธมฺมาธิฏฺาเนกเทสํ สุตฺตํ ยถากฺกมํ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ.

โลกุตฺตรํ สตฺตาธิฏฺานํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิยวาสนาภาคิยอเสกฺขภาคิยสุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, อมฺเหหิ จ าตํ, ‘‘โลกุตฺตรํ ธมฺมาธิฏฺานํ สุตฺตํ กิตฺตเกหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ธมฺมาธิฏฺานํ…เป… อเสกฺขภาคิเยนา’’ติ วุตฺตํ.

‘‘โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ กิตฺตเกหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โลกิยฺจ…เป… อุภเยน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. อุภเยนาติ โลกิยโลกุตฺตเรน, สตฺตาธิฏฺานธมฺมาธิฏฺาเนน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพนฺติ.

‘‘าณํ กิตฺตเกหิ นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘าณํ ปฺายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมึ ยสฺมึ สุตฺเต าณํ อาคตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต าณํ าณปริยาเยน ปฺาทินา นิทฺทิสิตพฺพนฺติ.

‘‘เยฺยํ กิตฺตเกน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เยฺยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมึ ยสฺมึ สุตฺเต เยฺยํ อาคตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต เยฺยํ เยฺยปริยาเยน นิทฺทิสิตพฺพนฺติ.

‘‘าณฺจ เยฺยฺจ กิตฺตเกน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘าณฺจ เยฺยฺจ ตทุภเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมึ ยสฺมึ สุตฺเต าณเยฺยา อาคตา, ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต าณเยฺยา าณเยฺยปริยาเยน นิทฺทิสิตพฺพนฺติ.

ทสฺสนสุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํ. ภาวนาสุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํ. ตทุภยํ ทสฺสนฺจ ภาวนา จ สุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํ.

‘‘สกวจนํ ปรวจน’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว วิสุํ วิสุํ จ เอกโต จ สุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพนฺติ โยชนา กาตพฺพา. ‘‘เอตฺตกเมว นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ยํ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

‘‘วิปากสฺส เหตุ กมฺมเมวา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุวิโธ เหตู’’ติอาทิ วุตฺตํ. กิเลสา สํกิเลสภาคิยสุตฺเตน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพา. ตณฺหาสงฺขาโต สมุทโย วา กิเลสสงฺขาโต สมุทโย วา อกุสลสงฺขาโต สมุทโย วา สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพ. โลกิยกุสลเหตุสงฺขาโต สมุทโย วา โลกิยกุสลสงฺขาโต สมุทโย วา วาสนาภาคิเยน สุตฺเตน สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพ.

กมฺมฺจ วิปาโก จ ยถารหํ ลพฺภมานสุตฺเตน นิทฺทิสิตพฺโพติ สามฺวเสน วิภตฺโต, ‘‘กุสลํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺวีสติยา สาสนปฏฺานสุตฺเตสุ กุสลํ จตูหิ สุตฺเตหิ สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพํ. ‘‘กตเมหิ จตูหี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘วาสนาภาคิเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โลกิยกุสลํ วาสนาภาคิเยน นิทฺทิสิตพฺพํ สมานตฺถตฺตา, โลกุตฺตรกุสลํ ทสฺสนภาคิเยน, วาสนาภาคิเยน, อเสกฺขภาคิเยน จ ยถารหํ สมานตฺถภาเวน นิทฺทิสิตพฺพํ. กุสลํ เอตฺตเกหิ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, ‘‘อกุสลํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อกุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กุสลฺจ อกุสลฺจ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กุสลฺจ อกุสลฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ยสฺมึ ยสฺมึ สุตฺเต ตทุภยํ อาคตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต อาคเตน ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํ.

‘‘อนุฺาตํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนุฺาต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อนุฺาตํ ภควโต อนุฺาตาย สมานตาย นิทฺทิสิตพฺพํ. ‘‘กติวิธํ อนุฺาต’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตํ ปฺจวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยํ อนุฺาตํ ยาสุ ยาสุ ภูมีสุ ทิสฺสติ, ตํ อนุฺาตํ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อาคเตน สมาเนน กปฺปิยานุโลเมน นิทฺทิสิตพฺพํ.

อนุฺาตํ อิมินา นิทฺทิสิตพฺพนฺติ อาจริเยน นิยเมตฺวา วิภตฺตํ, ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตการเณน สุตฺเต อาคเตน วตฺถุนา การณผลภาเวน นิทฺทิสิตพฺพํ. ยํ ปฏิกฺขิตฺตํ ยาสุ ยาสุ ภูมีสุ ทิสฺสติ, ตํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อาคเตน ปากเฏน อกปฺปิยานุโลเมน นิทฺทิสิตพฺพํ.

‘‘อนุฺาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ กตเมน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนุฺาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ยสฺมึ ยสฺมึ สุตฺเต อนุฺาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ อาคตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต อาคเตน ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํ.

‘‘ถโว กตเมน นิทฺทิสิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ถโว ปสํสายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมึ ยสฺมึ สุตฺเต ยา ยา ปสํสา อาคตา, ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต อาคตาย ตาย ตาย ปสํสาย ถโว นิทฺทิสิตพฺโพ. ‘‘โย ถโว ปสํสาย นิทฺทิสิตพฺโพ, โส ถโว กติวิเธน นิทฺทิสิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘โส ปฺจวิเธนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภควโต ถโว จ ธมฺมสฺส ถโว จ อริยสงฺฆสฺส ถโว จ อริยธมฺมานํ สิกฺขาย ถโว จ โลกิยคุณสมฺปตฺติยา ถโว จาติ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ. อิติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ปฺจวิเธน ถโว นิทฺทิสิตพฺโพ.

อมฺหากาจริย อมฺหากาจริเยน อฏฺารส มูลปทา สาสนปฏฺาเน ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา, ‘‘กตมานิ ตานิ อฏฺารส มูลปทานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อินฺทฺริยภูมี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาสนปฏฺาเน อินฺทฺริยภูมิ สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยภูมิ เยหิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, สาสนปฏฺาเน กิเลสภูมิ เยหิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, เอวํ อิมินา ปกาเรน เอตานิ มูลปทานิ นว ปทานิ กุสลปทานิ, นว ปทานิ อกุสลปทานีติ อฏฺารส มูลปทานิ โหนฺติ. สาสนปฏฺาเน ทฏฺพฺพา, ‘‘เกน การเณน อฏฺารส มูลปทา สาสนปฏฺาเน ทฏฺพฺพาติ วิฺายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา หีติ ตโต เอว อฏฺารสมูลปทานํ สาสนปฏฺาเน ทฏฺพฺพตฺตา ‘‘อฏฺารส มูลปทา กุหึ ทฏฺพฺพา? สาสนปฏฺาเน’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, เตน วจเนน วิฺายตีติ. ‘‘เกน มูลปทานํ นวกุสลปทนวอกุสลปทภาเวน อฏฺารสภาโว วิฺายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน มูลปทานํ นวกุสลปทนวอกุสลปทภาวโต อายสฺมา มหากจฺจาโน –

‘‘นวหิ จ ปเทหิ กุสลา, นวหิ จ ยุชฺชนฺติ อกุสลปกฺขา;

เอเต โข มูลปทา, ภวนฺติ อฏฺารส ปทานี’’ติ. –

ยํ วจนํ อาห, เตน ‘‘นวหิ…เป… ปทานี’’ติ วจเนน มูลปทานํ นวกุสลปทนวอกุสลปทภาเวน อฏฺารสภาโว วิฺายตีติ.

‘‘ยํ ยํ สํกิเลสภาคิยาทิโสฬสวิธํ สาสนปฏฺานฺเจว ยํ ยํ โลกิยาทิอฏฺวีสติวิธํ สาสนปฏฺานฺจ อาจริเยน นิทฺธาริตํ, เอตฺตกเมว ปริปุณฺณํ, อฺํ สาสนปฏฺานํ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺตํ ยุชฺชิตพฺพํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺตํ สาสนปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ยถานิทฺธาริตสาสนปฏฺานโต ยํ ยํ อฺํ สาสนปฏฺานํ นิทฺธาริตํ อตฺถิ, ตํ ตํ อฺํ สาสนปฏฺานํ นิยุตฺตํ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺตํ ยุชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ.

‘‘ยํ โลโก ปูชยเต…เป… นิยุตฺตํ สาสนปฏฺานนฺติ ยตฺตโก วจนกฺกโม ภาสิโต, เอตฺตเกน วจนกฺกเมน กึ เนตฺติ สมตฺตา, อุทาหุ อสมตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อายสฺมตา มหากจฺจาเนน ยา เนตฺติ ภาสิตา, ภควตา สา เนตฺติ อนุโมทิตา, มูลสงฺคีติยํ สงฺคายนฺเตหิ เถราสเภหิ ยา เนตฺติ สงฺคีตา, สา เนตฺติ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต…เป… นิยุตฺตํ สาสนปฏฺาน’’นฺติ เอตฺตาวตา วจนกฺกเมน สมตฺตา ปริปุณฺณาว โหติ.

อิติ สมตฺตาย อายสฺมตา มหากจฺจาเนน ภาสิตาย ภควตา อนุโมทิตาย มูลสงฺคีติยํ สงฺคายนฺเตหิ เถราสเภหิ สงฺคีตาย เนตฺติยา อตฺถวณฺณนา สทฺธมฺมปาลนาเมน มหาธมฺมราชคุรุนา มหาเถเรน รจิตา ชินปุตฺตานํ หิตกรา เนตฺติวิภาวนา ฉพฺพีสาธิกนวสเต สกฺกราเช สาวณมาเส สุกฺกปกฺเข นวมทิวเส สูริยุคฺคมนสมเย สมตฺตา.

อิติ สาสนปฏฺาเน สตฺติพลานุรูปา รจิตา วิภาวนา

นิฏฺิตา.

นิคมนกถา

สพฺพสตฺตุตฺตโม นาโถ, โลเก อุปฺปชฺชิ นายโก;

สมฺพุทฺโธ โคตโม ชิโน, อเนกคุณลงฺกโต.

สาสนํ ตสฺส เสฏฺสฺส, อฏฺวสฺสสตาธิกํ;

ทฺวิสหสฺสํ ยทา ปตฺตํ, นิมฺมลํ วฑฺฒนํ สุภํ.

ตทา ภูมิสฺสโร มหาธมฺมราชา มหิทฺธิโก;

อาณาจกฺเกน สาเรติ, ราชา โนอนุวตฺตเก.

ลทฺธา เสตคเช วเร, โลเก วิมฺหยชานเก;

อปฺปมตฺโต มหาวีโร, ปุฺํ กตฺวาภิโมทติ.

ตสฺมึ วสฺเสว สาวเณ, มาเส นวมทิวเส;

สูริยุคฺคมเน กาเล, นิพฺพตฺตายํ วิภาวนา.

ยตฺตกํ สาสนํ ิตํ, ตตฺตกํ รจิตํ มยา;

าตุ เนตฺติวิภาวนา, ชินปุตฺตหิตาวหา.

อิติ ตํ รจยนฺเตน, ปุฺํ อธิคตํ มยา;

โหนฺตุ ตสฺสานุภาเวน, สพฺเพ วิมุตฺติภาคิโน.

ราชเทวี ปุตฺตนตฺตา, ปนตฺตา จ สชาติกา;

สพฺเพ รชฺชสุเข ตฺวา, จรนฺตุ จริตํ สุขี.

เทโว กาเล สุวสฺสตุ, สพฺโพ รฏฺชโน สุขี;

อฺมฺํ อหึสนฺโต, ปิโย โหตุ หิตาวโหติ.

เนตฺติวิภาวินี นิฏฺิตา.