📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ธมฺมปทปาฬิ
๑. ยมกวคฺโค
มโนปุพฺพงฺคมา ¶ ¶ ¶ ¶ ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปทุฏฺเน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปทํ.
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี [อนุปายินี (ก.)].
อกฺโกจฺฉิ ¶ มํ อวธิ มํ, อชินิ [อชินี (?)] มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติ.
อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติ.
น ¶ ¶ หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;
อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน.
ปเร ¶ จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
สุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ อสํวุตํ;
โภชนมฺหิ จามตฺตฺุํ, กุสีตํ หีนวีริยํ;
ตํ เว ปสหติ มาโร, วาโต รุกฺขํว ทุพฺพลํ.
อสุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;
โภชนมฺหิ จ มตฺตฺุํ, สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;
ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํว ปพฺพตํ.
อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;
อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติ.
โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;
อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหติ.
อสาเร สารมติโน, สาเร จาสารทสฺสิโน;
เต สารํ นาธิคจฺฉนฺติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจรา.
สารฺจ ¶ สารโต ตฺวา, อสารฺจ อสารโต;
เต สารํ อธิคจฺฉนฺติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจรา.
ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ, วุฏฺี สมติวิชฺฌติ;
เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค สมติวิชฺฌติ.
ยถา ¶ ¶ อคารํ สุฉนฺนํ, วุฏฺี น สมติวิชฺฌติ;
เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค น สมติวิชฺฌติ.
อิธ ¶ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;
โส โสจติ โส วิหฺติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺมตฺตโน.
อิธ โมทติ เปจฺจ โมทติ, กตปฺุโ อุภยตฺถ โมทติ;
โส โมทติ โส ปโมทติ, ทิสฺวา กมฺมวิสุทฺธิมตฺตโน.
อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปติ, ปาปการี [ปาปการิ (?)] อุภยตฺถ ตปฺปติ;
‘‘ปาปํ เม กต’’นฺติ ตปฺปติ, ภิยฺโย [ภีโย (สี.)] ตปฺปติ ทุคฺคตึ คโต.
อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ, กตปฺุโ อุภยตฺถ นนฺทติ;
‘‘ปฺุํ เม กต’’นฺติ นนฺทติ, ภิยฺโย นนฺทติ สุคฺคตึ คโต.
พหุมฺปิ เจ สํหิต [สหิตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภาสมาโน, น ตกฺกโร โหติ นโร ปมตฺโต;
โคโปว ¶ คาโว คณยํ ปเรสํ, น ภาควา สามฺสฺส โหติ.
อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน, ธมฺมสฺส โหติ [โหตี (สี. ปี.)] อนุธมฺมจารี;
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สมฺมปฺปชาโน สุวิมุตฺตจิตฺโต;
อนุปาทิยาโน อิธ วา หุรํ วา, ส ภาควา สามฺสฺส โหติ.
ยมกวคฺโค ปโม นิฏฺิโต.
๒. อปฺปมาทวคฺโค
อปฺปมาโท ¶ ¶ ¶ อมตปทํ [อมตํ ปทํ (ก.)], ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา.
เอวํ [เอตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิเสสโต ตฺวา, อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;
อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, อริยานํ โคจเร รตา.
เต ฌายิโน สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา;
ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
อุฏฺานวโต สตีมโต [สติมโต (สี. สฺยา. ก.)], สุจิกมฺมสฺส นิสมฺมการิโน;
สฺตสฺส ธมฺมชีวิโน, อปฺปมตฺตสฺส [อปมตฺตสฺส (?)] ยโสภิวฑฺฒติ.
อุฏฺาเนนปฺปมาเทน ¶ , สํยเมน ทเมน จ;
ทีปํ กยิราถ เมธาวี, ยํ โอโฆ นาภิกีรติ.
ปมาทมนุยฺุชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;
อปฺปมาทฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺํว รกฺขติ.
มา ปมาทมนุยฺุเชถ, มา กามรติสนฺถวํ [สนฺธวํ (ก)];
อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ วิปุลํ สุขํ.
ปมาทํ อปฺปมาเทน, ยทา นุทติ ปณฺฑิโต;
ปฺาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินึ ปชํ;
ปพฺพตฏฺโว ภูมฏฺเ [ภุมฺมฏฺเ (สี. สฺยา.)], ธีโร พาเล อเวกฺขติ.
อปฺปมตฺโต ¶ ¶ ปมตฺเตสุ, สุตฺเตสุ พหุชาคโร;
อพลสฺสํว ¶ สีฆสฺโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส.
อปฺปมาเทน มฆวา, เทวานํ เสฏฺตํ คโต;
อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ปมาโท ครหิโต สทา.
อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;
สํโยชนํ อณุํ ถูลํ, ฑหํ อคฺคีว คจฺฉติ.
อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;
อภพฺโพ ปริหานาย, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.
อปฺปมาทวคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.
๓. จิตฺตวคฺโค
ผนฺทนํ ¶ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ [ทุรกฺขํ (สพฺพตฺถ)] ทุนฺนิวารยํ;
อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํ.
วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตอุพฺภโต;
ปริผนฺทติทํ จิตฺตํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว.
ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;
จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ.
สุทุทฺทสํ ¶ ¶ สุนิปุณํ, ยตฺถกามนิปาตินํ;
จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี, จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ.
ทูรงฺคมํ เอกจรํ [เอกจารํ (ก.)], อสรีรํ คุหาสยํ;
เย ¶ จิตฺตํ สํยเมสฺสนฺติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา.
อนวฏฺิตจิตฺตสฺส, สทฺธมฺมํ อวิชานโต;
ปริปฺลวปสาทสฺส, ปฺา น ปริปูรติ.
อนวสฺสุตจิตฺตสฺส, อนนฺวาหตเจตโส;
ปฺุปาปปหีนสฺส, นตฺถิ ชาครโต ภยํ.
กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ เปตฺวา;
โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน, ชิตฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.
อจิรํ ¶ วตยํ กาโย, ปถวึ อธิเสสฺสติ;
ฉุทฺโธ อเปตวิฺาโณ, นิรตฺถํว กลิงฺครํ.
ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;
มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย [ปาปิยํ (?)] นํ ตโต กเร.
น ตํ มาตา ปิตา กยิรา, อฺเ วาปิ จ าตกา;
สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร.
จิตฺตวคฺโค ตติโย นิฏฺิโต.
๔. ปุปฺผวคฺโค
โก ¶ ¶ ¶ อิมํ [โกมํ (ก.)] ปถวึ วิเจสฺสติ [วิเชสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)], ยมโลกฺจ อิมํ สเทวกํ;
โก ธมฺมปทํ สุเทสิตํ, กุสโล ปุปฺผมิว ปเจสฺสติ [ปุปฺผมิวปฺปเจสฺสติ (ก.)].
เสโข ปถวึ วิเจสฺสติ, ยมโลกฺจ อิมํ สเทวกํ;
เสโข ธมฺมปทํ สุเทสิตํ, กุสโล ปุปฺผมิว ปเจสฺสติ.
เผณูปมํ ¶ กายมิมํ วิทิตฺวา, มรีจิธมฺมํ อภิสมฺพุธาโน;
เฉตฺวาน มารสฺส ปปุปฺผกานิ [สปุปฺผกานิ (ฏีกา)], อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ.
ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ [พฺยาสตฺตมานสํ (ก.)] นรํ;
สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ.
ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;
อติตฺตฺเว กาเมสุ, อนฺตโก กุรุเต วสํ.
ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหยํ [วณฺณคนฺธมโปยํ (ก.)];
ปเลติ รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร.
น ปเรสํ วิโลมานิ, น ปเรสํ กตากตํ;
อตฺตโนว อเวกฺเขยฺย, กตานิ อกตานิ จ.
ยถาปิ ¶ ¶ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;
เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต.
ยถาปิ ¶ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สุคนฺธกํ [สคนฺธกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต [สกุพฺพโต (สี. ปี.), ปกุพฺพโต (สี. อฏฺ.), สุกุพฺพโต (สฺยา. กํ.)].
ยถาปิ ¶ ปุปฺผราสิมฺหา, กยิรา มาลาคุเณ พหู;
เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ.
น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา [ตครมลฺลิกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
สตฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ.
จนฺทนํ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;
เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโร.
อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ [ยายํ ตครจนฺทนี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม.
เตสํ สมฺปนฺนสีลานํ, อปฺปมาทวิหารินํ;
สมฺมทฺา วิมุตฺตานํ, มาโร มคฺคํ น วินฺทติ.
ยถา สงฺการานสฺมึ [สงฺการธานสฺมึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], อุชฺฌิตสฺมึ มหาปเถ;
ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรมํ.
เอวํ ¶ สงฺการภูเตสุ, อนฺธภูเต [อนฺธีภูเต (ก.)] ปุถุชฺชเน;
อติโรจติ ปฺาย, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.
ปุปฺผวคฺโค จตุตฺโถ นิฏฺิโต.
๕. พาลวคฺโค
ทีฆา ¶ ¶ ¶ ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;
ทีโฆ พาลานํ สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานตํ.
จรฺเจ นาธิคจฺเฉยฺย, เสยฺยํ สทิสมตฺตโน;
เอกจริยํ [เอกจริยํ (ก.)] ทฬฺหํ กยิรา, นตฺถิ พาเล สหายตา.
ปุตฺตา มตฺถิ ธนมฺมตฺถิ [ปุตฺตมตฺถิ ธนมตฺถิ (ก.)], อิติ พาโล วิหฺติ;
อตฺตา หิ [อตฺตาปิ (?)] อตฺตโน นตฺถิ, กุโต ปุตฺตา กุโต ธนํ.
โย พาโล มฺติ พาลฺยํ, ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส;
พาโล จ ปณฺฑิตมานี, ส เว ‘‘พาโล’’ติ วุจฺจติ.
ยาวชีวมฺปิ เจ พาโล, ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ;
น โส ธมฺมํ วิชานาติ, ทพฺพี สูปรสํ ยถา.
มุหุตฺตมปิ ¶ เจ วิฺู, ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ;
ขิปฺปํ ธมฺมํ วิชานาติ, ชิวฺหา สูปรสํ ยถา.
จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;
กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผลํ.
น ¶ ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;
ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวติ.
ตฺจ ¶ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;
ยสฺส ปตีโต สุมโน, วิปากํ ปฏิเสวติ.
มธุวา ¶ [มธุํ วา (ที. นิ. ฏีกา ๑)] มฺติ พาโล, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, พาโล [อถ พาโล (สี. สฺยา.) อถ (?)] ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.
มาเส มาเส กุสคฺเคน, พาโล ภฺุเชยฺย โภชนํ;
น โส สงฺขาตธมฺมานํ [สงฺขตธมฺมานํ (สี. ปี. ก.)], กลํ อคฺฆติ โสฬสึ.
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ;
ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว [ภสฺมาฉนฺโนว (สี. ปี. ก.)] ปาวโก.
ยาวเทว อนตฺถาย, ตฺตํ [าตํ (?)] พาลสฺส ชายติ;
หนฺติ พาลสฺส สุกฺกํสํ, มุทฺธมสฺส วิปาตยํ.
อสนฺตํ ¶ ภาวนมิจฺเฉยฺย [อสนฺตํ ภาวมิจฺเฉยฺย (สฺยา.), อสนฺตภาวนมิจฺเฉยฺย (ก.)], ปุเรกฺขารฺจ ภิกฺขุสุ;
อาวาเสสุ จ อิสฺสริยํ, ปูชา ปรกุเลสุ จ.
มเมว ¶ กต มฺนฺตุ, คิหีปพฺพชิตา อุโภ;
มเมวาติวสา อสฺสุ, กิจฺจากิจฺเจสุ กิสฺมิจิ;
อิติ พาลสฺส สงฺกปฺโป, อิจฺฉา มาโน จ วฑฺฒติ.
อฺา หิ ลาภูปนิสา, อฺา นิพฺพานคามินี;
เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
สกฺการํ นาภินนฺเทยฺย, วิเวกมนุพฺรูหเย.
พาลวคฺโค ปฺจโม นิฏฺิโต.
๖. ปณฺฑิตวคฺโค
นิธีนํว ¶ ¶ ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;
ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย.
น ภเช ปาปเก มิตฺเต, น ภเช ปุริสาธเม;
ภเชถ มิตฺเต กลฺยาเณ, ภเชถ ปุริสุตฺตเม.
ธมฺมปีติ ¶ สุขํ เสติ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม, สทา รมติ ปณฺฑิโต.
อุทกฺหิ ¶ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ [ทมยนฺติ (ก.)] เตชนํ;
ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา.
เสโล ยถา เอกฆโน [เอกคฺฆโน (ก.)], วาเตน น สมีรติ;
เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิฺชนฺติ ปณฺฑิตา.
ยถาปิ รหโท คมฺภีโร, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;
เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา.
สพฺพตฺถ เว สปฺปุริสา จชนฺติ, น ¶ กามกามา ลปยนฺติ สนฺโต;
สุเขน ผุฏฺา อถ วา ทุเขน, น อุจฺจาวจํ [โนจฺจาวจํ (สี. อฏฺ.)] ปณฺฑิตา ทสฺสยนฺติ.
น ¶ อตฺตเหตุ น ปรสฺส เหตุ, น ปุตฺตมิจฺเฉ น ธนํ น รฏฺํ;
น อิจฺเฉยฺย [นยิจฺเฉ (ปี.), นิจฺเฉ (?)] อธมฺเมน สมิทฺธิมตฺตโน, ส สีลวา ปฺวา ธมฺมิโก สิยา.
อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;
อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.
เย ¶ จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;
เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
กณฺหํ ¶ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;
โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.
ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;
ปริโยทเปยฺย [ปริโยทาเปยฺย (?)] อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.
เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;
อาทานปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;
ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา.
ปณฺฑิตวคฺโค ฉฏฺโ นิฏฺิโต.
๗. อรหนฺตวคฺโค
คตทฺธิโน ¶ วิโสกสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธิ;
สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชติ.
อุยฺยฺุชนฺติ ¶ สตีมนฺโต, น นิเกเต รมนฺติ เต;
หํสาว ปลฺลลํ หิตฺวา, โอกโมกํ ชหนฺติ เต.
เยสํ ¶ สนฺนิจโย นตฺถิ, เย ปริฺาตโภชนา;
สฺุโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข เยสํ โคจโร;
อากาเส ว สกุนฺตานํ [สกุณานํ (ก.)], คติ เตสํ ทุรนฺนยา.
ยสฺสาสวา ¶ ปริกฺขีณา, อาหาเร จ อนิสฺสิโต;
สฺุโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร;
อากาเส ว สกุนฺตานํ, ปทํ ตสฺส ทุรนฺนยํ.
ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (สี. ปี.)], อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน.
ปถวิสโม โน วิรุชฺฌติ, อินฺทขิลุปโม [อินฺทขีลูปโม (สี. สฺยา. ก.)] ตาทิ สุพฺพโต;
รหโทว อเปตกทฺทโม, สํสารา น ภวนฺติ ตาทิโน.
สนฺตํ ¶ ตสฺส มนํ โหติ, สนฺตา วาจา จ กมฺม จ;
สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน.
อสฺสทฺโธ อกตฺู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส.
คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
รมณียานิ ¶ ¶ อรฺานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;
วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโน.
อรหนฺตวคฺโค สตฺตโม นิฏฺิโต.
๘. สหสฺสวคฺโค
สหสฺสมปิ ¶ เจ วาจา, อนตฺถปทสํหิตา;
เอกํ อตฺถปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.
สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสํหิตา;
เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.
โย จ คาถา สตํ ภาเส, อนตฺถปทสํหิตา [อนตฺถปทสฺหิตํ (ก.) วิเสสนํ เหตํ คาถาติปทสฺส];
เอกํ ธมฺมปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.
โย สหสฺสํ สหสฺเสน, สงฺคาเม มานุเส ชิเน;
เอกฺจ เชยฺยมตฺตานํ [อตฺตานํ (สี. ปี.)], ส เว สงฺคามชุตฺตโม.
อตฺตา ¶ หเว ชิตํ เสยฺโย, ยา จายํ อิตรา ปชา;
อตฺตทนฺตสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สฺตจาริโน.
เนว เทโว น คนฺธพฺโพ, น มาโร สห พฺรหฺมุนา;
ชิตํ อปชิตํ กยิรา, ตถารูปสฺส ชนฺตุโน.
มาเส ¶ ¶ มาเส สหสฺเสน, โย ยเชถ สตํ สมํ;
เอกฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;
สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยฺเจ วสฺสสตํ หุตํ.
โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ, อคฺคึ ปริจเร วเน;
เอกฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;
สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยฺเจ วสฺสสตํ หุตํ.
ยํ ¶ กิฺจิ ยิฏฺํ ว หุตํ ว [ยิฏฺฺจ หุตฺจ (ก.)] โลเก, สํวจฺฉรํ ยเชถ ปฺุเปกฺโข;
สพฺพมฺปิ ตํ น จตุภาคเมติ, อภิวาทนา อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย.
อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน [วทฺธาปจายิโน (สี. ปี.)];
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พลํ.
โย จ วสฺสสตํ ชีเว, ทุสฺสีโล อสมาหิโต;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, สีลวนฺตสฺส ฌายิโน.
โย จ วสฺสสตํ ชีเว, ทุปฺปฺโ อสมาหิโต;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปฺวนฺตสฺส ฌายิโน.
โย ¶ จ วสฺสสตํ ชีเว, กุสีโต หีนวีริโย;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺหํ.
โย ¶ จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพยํ.
โย ¶ จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อมตํ ปทํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อมตํ ปทํ.
โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ ธมฺมมุตฺตมํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต ธมฺมมุตฺตมํ.
สหสฺสวคฺโค อฏฺโม นิฏฺิโต.
๙. ปาปวคฺโค
อภิตฺถเรถ ¶ กลฺยาเณ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย;
ทนฺธฺหิ กโรโต ปฺุํ, ปาปสฺมึ รมตี มโน.
ปาปฺเจ ปุริโส กยิรา, น นํ [น ตํ (สี. ปี.)] กยิรา ปุนปฺปุนํ;
น ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ, ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย.
ปฺฺุเจ ปุริโส กยิรา, กยิรา นํ [กยิราเถตํ (สี. สฺยา.), กยิราเถนํ (ปี.)] ปุนปฺปุนํ;
ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ, สุโข ปฺุสฺส อุจฺจโย.
ปาโปปิ ¶ ปสฺสติ ภทฺรํ, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, อถ ปาโป ปาปานิ [อถ ปาปานิ (?)] ปสฺสติ.
ภทฺโรปิ ¶ ¶ ปสฺสติ ปาปํ, ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจติ ภทฺรํ, อถ ภทฺโร ภทฺรานิ [อถ ภทฺรานิ (?)] ปสฺสติ.
มาวมฺเถ [มาปฺปมฺเถ (สี. สฺยา. ปี.)] ปาปสฺส, น มนฺตํ [น มํ ตํ (สี. ปี.), น มตฺตํ (สฺยา.)] อาคมิสฺสติ;
อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;
พาโล ปูรติ [ปูรติ พาโล (สี. ก.), อาปูรติ พาโล (สฺยา.)] ปาปสฺส, โถกํ โถกมฺปิ [โถก โถกมฺปิ (สี. ปี.)] อาจินํ.
มาวมฺเถ ปฺุสฺส, น มนฺตํ อาคมิสฺสติ;
อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;
ธีโร ปูรติ ปฺุสฺส, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ.
วาณิโชว ภยํ มคฺคํ, อปฺปสตฺโถ มหทฺธโน;
วิสํ ชีวิตุกาโมว, ปาปานิ ปริวชฺชเย.
ปาณิมฺหิ ¶ เจ วโณ นาสฺส, หเรยฺย ปาณินา วิสํ;
นาพฺพณํ วิสมนฺเวติ, นตฺถิ ปาปํ อกุพฺพโต.
โย ¶ อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต.
คพฺภเมเก อุปฺปชฺชนฺติ, นิรยํ ปาปกมฺมิโน;
สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา.
น ¶ อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส [ปวิสํ (สฺยา.)];
น ¶ วิชฺชตี [น วิชฺชติ (ก. สี. ปี. ก.)] โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิโต [ยตฺรฏฺิโต (สฺยา.)] มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา.
น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;
น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิตํ [ยตฺรฏฺิตํ (สฺยา.)] นปฺปสเหยฺย มจฺจุ.
ปาปวคฺโค นวโม นิฏฺิโต.
๑๐. ทณฺฑวคฺโค
สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน;
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย.
สพฺเพ ¶ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพสํ ชีวิตํ ปิยํ;
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย.
สุขกามานิ ¶ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหึสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุขํ.
สุขกามานิ ¶ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน น หึสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุขํ.
มาโวจ ผรุสํ กฺจิ, วุตฺตา ปฏิวเทยฺยุ ตํ [ปฏิวเทยฺยุํ ตํ (ก.)];
ทุกฺขา หิ สารมฺภกถา, ปฏิทณฺฑา ผุเสยฺยุ ตํ [ผุเสยฺยุํ ตํ (ก.)].
สเจ ¶ เนเรสิ อตฺตานํ, กํโส อุปหโต ยถา;
เอส ปตฺโตสิ นิพฺพานํ, สารมฺโภ เต น วิชฺชติ.
ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาโว ปาเชติ โคจรํ;
เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อายุํ ปาเชนฺติ ปาณินํ.
อถ ปาปานิ กมฺมานิ, กรํ พาโล น พุชฺฌติ;
เสหิ กมฺเมหิ ทุมฺเมโธ, อคฺคิทฑฺโฒว ตปฺปติ.
โย ทณฺเฑน อทณฺเฑสุ, อปฺปทุฏฺเสุ ทุสฺสติ;
ทสนฺนมฺตรํ านํ, ขิปฺปเมว นิคจฺฉติ.
เวทนํ ¶ ผรุสํ ชานึ, สรีรสฺส จ เภทนํ [สรีรสฺส ปเภทนํ (สฺยา.)];
ครุกํ วาปิ อาพาธํ, จิตฺตกฺเขปฺจ [จิตฺตกฺเขปํ ว (สี. สฺยา. ปี.)] ปาปุเณ.
ราชโต วา อุปสคฺคํ [อุปสฺสคฺคํ (สี. ปี.)], อพฺภกฺขานฺจ [อพฺภกฺขานํ ว (สี. ปี.)] ทารุณํ;
ปริกฺขยฺจ [ปริกฺขยํ ว (สี. สฺยา. ปี.)] าตีนํ, โภคานฺจ [โภคานํ ว (สี. สฺยา. ปี.)] ปภงฺคุรํ [ปภงฺคุนํ (ก.)].
อถ วาสฺส อคารานิ, อคฺคิ ฑหติ [ฑยฺหติ (ก.)] ปาวโก;
กายสฺส เภทา ทุปฺปฺโ, นิรยํ โสปปชฺชติ [โส อุปปชฺชติ (สี. สฺยา.)].
น ¶ ¶ นคฺคจริยา น ชฏา น ปงฺกา, นานาสกา ถณฺฑิลสายิกา วา;
รโชชลฺลํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ, โสเธนฺติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขํ.
อลงฺกโต เจปิ สมํ จเรยฺย, สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี;
สพฺเพสุ ¶ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุ.
หิรีนิเสโธ ปุริโส, โกจิ โลกสฺมิ วิชฺชติ;
โย นิทฺทํ [นินฺทํ (สี. ปี.) สํ. นิ. ๑.๑๘] อปโพเธติ [อปโพธติ (สี. สฺยา. ปี.)], อสฺโส ภทฺโร กสามิว.
อสฺโส ¶ ยถา ภทฺโร กสานิวิฏฺโ, อาตาปิโน สํเวคิโน ภวาถ;
สทฺธาย สีเลน จ วีริเยน จ, สมาธินา ธมฺมวินิจฺฉเยน จ;
สมฺปนฺนวิชฺชาจรณา ปติสฺสตา, ชหิสฺสถ [ปหสฺสถ (สี. สฺยา. ปี.)] ทุกฺขมิทํ อนปฺปกํ.
อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ เตชนํ;
ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ สุพฺพตา.
ทณฺฑวคฺโค ทสโม นิฏฺิโต.
๑๑. ชราวคฺโค
โก ¶ ¶ นุ หาโส [กินฺนุ หาโส (ก.)] กิมานนฺโท, นิจฺจํ ปชฺชลิเต สติ;
อนฺธกาเรน โอนทฺธา, ปทีปํ น คเวสถ.
ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
ปริชิณฺณมิทํ ¶ รูปํ, โรคนีฬํ [โรคนิฑฺฒํ (สี. ปี.), โรคนิทฺธํ (สฺยา.)] ปภงฺคุรํ;
ภิชฺชติ ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตฺหิ ชีวิตํ.
ยานิมานิ ¶ อปตฺถานิ [ยานิมานิ อปตฺถานิ (สี. สฺยา. ปี.), ยานิมานิ’ปวิทฺธานิ (?)], อลาพูเนว [อลาปูเนว (สี. สฺยา. ปี.)] สารเท;
กาโปตกานิ อฏฺีนิ, ตานิ ทิสฺวาน กา รติ.
อฏฺีนํ นครํ กตํ, มํสโลหิตเลปนํ;
ยตฺถ ชรา จ มจฺจุ จ, มาโน มกฺโข จ โอหิโต.
ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโธว [พลิวทฺโทว (สี. สฺยา. ปี.)] ชีรติ;
มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ, ปฺา ตสฺส น วฑฺฒติ.
อเนกชาติสํสารํ ¶ , สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;
คหการํ [คหการกํ (สี. สฺยา. ปี.)] คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา ¶ เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;
วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา.
อจริตฺวา พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;
ชิณฺณโกฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเล.
อจริตฺวา ¶ พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;
เสนฺติ จาปาติขีณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุนํ.
ชราวคฺโค เอกาทสโม นิฏฺิโต.
๑๒. อตฺตวคฺโค
อตฺตานฺเจ ¶ ปิยํ ชฺา, รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ;
ติณฺณํ อฺตรํ ยามํ, ปฏิชคฺเคยฺย ปณฺฑิโต.
อตฺตานเมว ปมํ, ปติรูเป นิเวสเย;
อถฺมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต.
อตฺตานํ ¶ เจ ตถา กยิรา, ยถาฺมนุสาสติ;
สุทนฺโต วต ทเมถ, อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม.
อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา;
อตฺตนา หิ สุทนฺเตน, นาถํ ลภติ ทุลฺลภํ.
อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ;
อภิมตฺถติ [อภิมนฺตติ (สี. ปี.)] ทุมฺเมธํ, วชิรํ วสฺมมยํ [วชิรํว’มฺหมยํ (สฺยา. ก.)] มณึ.
ยสฺส ¶ อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยํ, มาลุวา สาลมิโวตฺถตํ;
กโรติ โส ตถตฺตานํ, ยถา นํ อิจฺฉตี ทิโส.
สุกรานิ ¶ อสาธูนิ, อตฺตโน อหิตานิ จ;
ยํ เว หิตฺจ สาธฺุจ, ตํ เว ปรมทุกฺกรํ.
โย สาสนํ อรหตํ, อริยานํ ธมฺมชีวินํ;
ปฏิกฺโกสติ ทุมฺเมโธ, ทิฏฺึ นิสฺสาย ปาปิกํ;
ผลานิ กฏฺกสฺเสว, อตฺตฆาตาย [อตฺตฆฺาย (สี. สฺยา. ปี.)] ผลฺลติ.
อตฺตนา ¶ หิ [อตฺตนาว (สี. สฺยา. ปี.)] กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ [นาฺมฺโ(สี.)] วิโสธเย.
อตฺตทตฺถํ ¶ ปรตฺเถน, พหุนาปิ น หาปเย;
อตฺตทตฺถมภิฺาย, สทตฺถปสุโต สิยา.
อตฺตวคฺโค ทฺวาทสโม นิฏฺิโต.
๑๓. โลกวคฺโค
หีนํ ธมฺมํ น เสเวยฺย, ปมาเทน น สํวเส;
มิจฺฉาทิฏฺึ น เสเวยฺย, น สิยา โลกวฑฺฒโน.
อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
ธมฺมํ ¶ ¶ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
ยถา ปุพฺพุฬกํ [ปุพฺพุฬกํ (สี. ปี.)] ปสฺเส, ยถา ปสฺเส มรีจิกํ;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ.
เอถ ปสฺสถิมํ โลกํ, จิตฺตํ ราชรถูปมํ;
ยตฺถ พาลา วิสีทนฺติ, นตฺถิ สงฺโค วิชานตํ.
โย ¶ ¶ จ ปุพฺเพ ปมชฺชิตฺวา, ปจฺฉา โส นปฺปมชฺชติ;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
ยสฺส ปาปํ กตํ กมฺมํ, กุสเลน ปิธียติ [ปิตียติ (สี. สฺยา. ปี.)];
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
อนฺธภูโต [อนฺธีภูโต (ก.)] อยํ โลโก, ตนุเกตฺถ วิปสฺสติ;
สกุโณ ชาลมุตฺโตว, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ.
หํสาทิจฺจปเถ ยนฺติ, อากาเส ยนฺติ อิทฺธิยา;
นียนฺติ ธีรา โลกมฺหา, เชตฺวา มารํ สวาหินึ [สวาหนํ (สฺยา. ก.)].
เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺส, มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน;
วิติณฺณปรโลกสฺส, นตฺถิ ปาปํ อการิยํ.
น ¶ เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺติ, พาลา หเว นปฺปสํสนฺติ ทานํ;
ธีโร จ ทานํ อนุโมทมาโน, เตเนว ¶ โส โหติ สุขี ปรตฺถ.
ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา;
สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ.
โลกวคฺโค เตรสโม นิฏฺิโต.
๑๔. พุทฺธวคฺโค
ยสฺส ¶ ¶ ชิตํ นาวชียติ, ชิตํ ยสฺส [ชิตมสฺส (สี. สฺยา. ปี.), ชิตํ มสฺส (ก.)] โน ยาติ โกจิ โลเก;
ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.
ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา, ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ เนตเว;
ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.
เย ฌานปสุตา ธีรา, เนกฺขมฺมูปสเม รตา;
เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ.
กิจฺโฉ ¶ มนุสฺสปฏิลาโภ, กิจฺฉํ มจฺจาน ชีวิตํ;
กิจฺฉํ สทฺธมฺมสฺสวนํ, กิจฺโฉ พุทฺธานมุปฺปาโท.
สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา [กุสลสฺสูปสมฺปทา (สฺยา.)];
สจิตฺตปริโยทปนํ ¶ [สจิตฺตปริโยทาปนํ (?)], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.
ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, นิพฺพานํ [นิพฺพาณํ (ก. สี. ปี.)] ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา;
น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น [อยํ นกาโร สี. สฺยา. ปี. ปาตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต.
อนูปวาโท อนูปฆาโต [อนุปวาโท อนุปฆาโต (สฺยา. ก.)], ปาติโมกฺเข จ สํวโร;
มตฺตฺุตา จ ภตฺตสฺมึ, ปนฺตฺจ สยนาสนํ;
อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.
น ¶ กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ;
อปฺปสฺสาทา ทุขา กามา, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต.
อปิ ¶ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึ โส นาธิคจฺฉติ;
ตณฺหกฺขยรโต โหติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.
พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
อารามรุกฺขเจตฺยานิ, มนุสฺสา ภยตชฺชิตา.
เนตํ โข สรณํ เขมํ, เนตํ สรณมุตฺตมํ;
เนตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
โย ¶ จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สงฺฆฺจ สรณํ คโต;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ.
ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
เอตํ ¶ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;
เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
ทุลฺลโภ ปุริสาชฺโ, น โส สพฺพตฺถ ชายติ;
ยตฺถ โส ชายติ ธีโร, ตํ กุลํ สุขเมธติ.
สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท, สุขา สทฺธมฺมเทสนา;
สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี, สมคฺคานํ ตโป สุโข.
ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิ ว สาวเก;
ปปฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเว.
เต ¶ ¶ ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;
น สกฺกา ปฺุํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ เกนจิ.
พุทฺธวคฺโค จุทฺทสโม นิฏฺิโต.
๑๕. สุขวคฺโค
สุสุขํ ¶ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน;
เวริเนสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อเวริโน.
สุสุขํ ¶ วต ชีวาม, อาตุเรสุ อนาตุรา;
อาตุเรสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อนาตุรา.
สุสุขํ วต ชีวาม, อุสฺสุเกสุ อนุสฺสุกา;
อุสฺสุเกสุ ¶ มนสฺเสสุ, วิหราม อนุสฺสุกา.
สุสุขํ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
ปีติภกฺขา ภวิสฺสาม, เทวา อาภสฺสรา ยถา.
ชยํ เวรํ ปสวติ, ทุกฺขํ เสติ ปราชิโต;
อุปสนฺโต สุขํ เสติ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ, นตฺถิ โทสสโม กลิ;
นตฺถิ ขนฺธสมา [ขนฺธาทิสา (สี. สฺยา. ปี. รูปสิทฺธิยา สเมติ)] ทุกฺขา, นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ.
ชิฆจฺฉาปรมา ¶ โรคา, สงฺขารปรมา [สงฺการา ปรมา (พหูสุ)] ทุขา;
เอตํ ตฺวา ยถาภูตํ, นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ.
อาโรคฺยปรมา ลาภา, สนฺตุฏฺิปรมํ ธนํ;
วิสฺสาสปรมา าติ [วิสฺสาสปรโม าติ (ก. สี.), วิสฺสาสปรมา าตี (สี. อฏฺ.), วิสฺสาสา ปรมา าติ (ก.)], นิพฺพานํ ปรมํ [นิพฺพาณปรมํ (ก. สี.)] สุขํ.
ปวิเวกรสํ ¶ ปิตฺวา [ปีตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], รสํ อุปสมสฺส จ;
นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป, ธมฺมปีติรสํ ปิวํ.
สาหุ ¶ ทสฺสนมริยานํ, สนฺนิวาโส สทา สุโข;
อทสฺสเนน พาลานํ, นิจฺจเมว สุขี สิยา.
พาลสงฺคตจารี [พาลสงฺคติจารี (ก.)] หิ, ทีฆมทฺธาน โสจติ;
ทุกฺโข พาเลหิ สํวาโส, อมิตฺเตเนว สพฺพทา;
ธีโร จ สุขสํวาโส, าตีนํว สมาคโม.
ตสฺมา หิ –
ธีรฺจ ปฺฺจ พหุสฺสุตฺจ, โธรยฺหสีลํ ¶ วตวนฺตมริยํ;
ตํ ตาทิสํ สปฺปุริสํ สุเมธํ, ภเชถ นกฺขตฺตปถํว จนฺทิมา [ตสฺมา หิ ธีรํ ปฺฺจ, พหุสฺสุตฺจ โธรยฺหํ; สีลํ ธุตวตมริยํ, ตํ ตาทิสํ สปฺปุริสํ; สุเมธํ ภเชถ นกฺขตฺตปถํว จนฺทิมา; (ก.)].
สุขวคฺโค ปนฺนรสโม นิฏฺิโต.
๑๖. ปิยวคฺโค
อโยเค ¶ ยฺุชมตฺตานํ, โยคสฺมิฺจ อโยชยํ;
อตฺถํ หิตฺวา ปิยคฺคาหี, ปิเหตตฺตานุโยคินํ.
มา ¶ ปิเยหิ สมาคฺฉิ, อปฺปิเยหิ กุทาจนํ;
ปิยานํ อทสฺสนํ ทุกฺขํ, อปฺปิยานฺจ ทสฺสนํ.
ตสฺมา ปิยํ น กยิราถ, ปิยาปาโย หิ ปาปโก;
คนฺถา เตสํ น วิชฺชนฺติ, เยสํ นตฺถิ ปิยาปฺปิยํ.
ปิยโต ชายตี โสโก, ปิยโต ชายตี [ชายเต (ก.)] ภยํ;
ปิยโต วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
เปมโต ¶ ชายตี โสโก, เปมโต ชายตี ภยํ;
เปมโต วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
รติยา ชายตี โสโก, รติยา ชายตี ภยํ;
รติยา วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ;
กามโต ¶ วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
ตณฺหาย ชายตี [ชายเต (ก.)] โสโก, ตณฺหาย ชายตี ภยํ;
ตณฺหาย วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.
สีลทสฺสนสมฺปนฺนํ ¶ , ธมฺมฏฺํ สจฺจเวทินํ;
อตฺตโน กมฺม กุพฺพานํ, ตํ ชโน กุรุเต ปิยํ.
ฉนฺทชาโต อนกฺขาเต, มนสา จ ผุโฏ สิยา;
กาเมสุ จ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต [อปฺปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)], อุทฺธํโสโตติ วุจฺจติ.
จิรปฺปวาสึ ปุริสํ, ทูรโต โสตฺถิมาคตํ;
าติมิตฺตา สุหชฺชา จ, อภินนฺทนฺติ อาคตํ.
ตเถว ¶ กตปฺุมฺปิ, อสฺมา โลกา ปรํ คตํ;
ปฺุานิ ปฏิคณฺหนฺติ, ปิยํ าตีว อาคตํ.
ปิยวคฺโค โสฬสโม นิฏฺิโต.
๑๗. โกธวคฺโค
โกธํ ¶ ชเห วิปฺปชเหยฺย มานํ, สํโยชนํ สพฺพมติกฺกเมยฺย;
ตํ นามรูปสฺมิมสชฺชมานํ, อกิฺจนํ นานุปตนฺติ ทุกฺขา.
โย เว อุปฺปติตํ โกธํ, รถํ ภนฺตํว วารเย [ธารเย (สี. สฺยา. ปี.)];
ตมหํ ¶ สารถึ พฺรูมิ, รสฺมิคฺคาโห อิตโร ชโน.
อกฺโกเธน ชิเน โกธํ, อสาธุํ สาธุนา ชิเน;
ชิเน กทริยํ ทาเนน, สจฺเจนาลิกวาทินํ.
สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺย, ทชฺชา อปฺปมฺปิ [ทชฺชา’ปฺปสฺมิมฺปิ (สี. ปี.), ทชฺชา อปฺปสฺมิ (สฺยา. ก.)] ยาจิโต;
เอเตหิ ตีหิ าเนหิ, คจฺเฉ เทวาน สนฺติเก.
อหึสกา ¶ ¶ เย มุนโย [อหึสกายา มุนโย (ก.)], นิจฺจํ กาเยน สํวุตา;
เต ยนฺติ อจฺจุตํ านํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร.
สทา ชาครมานานํ, อโหรตฺตานุสิกฺขินํ;
นิพฺพานํ อธิมุตฺตานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.
โปราณเมตํ ¶ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;
นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;
มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต.
น จาหุ น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ;
เอกนฺตํ นินฺทิโต โปโส, เอกนฺตํ วา ปสํสิโต.
ยํ เจ วิฺู ปสํสนฺติ, อนุวิจฺจ สุเว สุเว;
อจฺฉิทฺทวุตฺตึ [อจฺฉินฺนวุตฺตึ (ก.)] เมธาวึ, ปฺาสีลสมาหิตํ.
นิกฺขํ [เนกฺขํ (สี. สฺยา. ปี.)] ชมฺโพนทสฺเสว, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
เทวาปิ นํ ปสํสนฺติ, พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโต.
กายปฺปโกปํ รกฺเขยฺย, กาเยน สํวุโต สิยา;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กาเยน สุจริตํ จเร.
วจีปโกปํ ¶ รกฺเขยฺย, วาจาย สํวุโต สิยา;
วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, วาจาย สุจริตํ จเร.
มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, มนสา สํวุโต สิยา;
มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา, มนสา สุจริตํ จเร.
กาเยน ¶ สํวุตา ธีรา, อโถ วาจาย สํวุตา;
มนสา สํวุตา ธีรา, เต เว สุปริสํวุตา.
โกธวคฺโค สตฺตรสโม นิฏฺิโต.
๑๘. มลวคฺโค
ปณฺฑุปลาโสว ¶ ทานิสิ, ยมปุริสาปิ จ เต [ตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปฏฺิตา;
อุยฺโยคมุเข จ ติฏฺสิ, ปาเถยฺยมฺปิ จ เต น วิชฺชติ.
โส ¶ กโรหิ ทีปมตฺตโน, ขิปฺปํ วายม ปณฺฑิโต ภว;
นิทฺธนฺตมโล อนงฺคโณ, ทิพฺพํ อริยภูมึ อุเปหิสิ [ทิพฺพํ อริยภูมิเมหิสิ (สี. สฺยา. ปี.), ทิพฺพมริยภูมึ อุเปหิสิ (?)].
อุปนีตวโย จ ทานิสิ, สมฺปยาโตสิ ¶ ยมสฺส สนฺติเก;
วาโส [วาโสปิ จ (พหูสุ)] เต นตฺถิ อนฺตรา, ปาเถยฺยมฺปิ จ เต น วิชฺชติ.
โส กโรหิ ทีปมตฺตโน, ขิปฺปํ วายม ปณฺฑิโต ภว;
นิทฺธนฺตมโล อนงฺคโณ, น ปุนํ ชาติชรํ [น ปุน ชาติชรํ (สี. สฺยา.), น ปุน ชาติชฺชรํ (ก.)] อุเปหิสิ.
อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน.
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ [สมุฏฺาย (ก.)], ตตุฏฺาย [ตทุฏฺาย (สี. สฺยา. ปี.)] ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ [สกกมฺมานิ (สี. ปี.)] นยนฺติ ทุคฺคตึ.
อสชฺฌายมลา ¶ ¶ มนฺตา, อนุฏฺานมลา ฆรา;
มลํ วณฺณสฺส โกสชฺชํ, ปมาโท รกฺขโต มลํ.
มลิตฺถิยา ทุจฺจริตํ, มจฺเฉรํ ททโต มลํ;
มลา เว ปาปกา ธมฺมา, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
ตโต มลา มลตรํ, อวิชฺชา ปรมํ มลํ;
เอตํ มลํ ปหนฺตฺวาน, นิมฺมลา โหถ ภิกฺขโว.
สุชีวํ ¶ อหิริเกน, กากสูเรน ธํสินา;
ปกฺขนฺทินา ปคพฺเภน, สํกิลิฏฺเน ชีวิตํ.
หิรีมตา ¶ จ ทุชฺชีวํ, นิจฺจํ สุจิคเวสินา;
อลีเนนาปฺปคพฺเภน, สุทฺธาชีเวน ปสฺสตา.
โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนมาทิยติ, ปรทารฺจ คจฺฉติ.
สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชติ;
อิเธวเมโส โลกสฺมึ, มูลํ ขณติ อตฺตโน.
เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ, ปาปธมฺมา อสฺตา;
มา ตํ โลโภ อธมฺโม จ, จิรํ ทุกฺขาย รนฺธยุํ.
ททาติ เว ยถาสทฺธํ, ยถาปสาทนํ [ยตฺถ ปสาทนํ (กตฺถจิ)] ชโน;
ตตฺถ โย มงฺกุ ภวติ [ตตฺถ เจ มํกุ โย โหติ (สี.), ตตฺถ โย มงฺกุโต โหติ (สฺยา.)], ปเรสํ ปานโภชเน;
น โส ทิวา วา รตฺตึ วา, สมาธิมธิคจฺฉติ.
ยสฺส ¶ ¶ เจตํ สมุจฺฉินฺนํ, มูลฆจฺจํ [มูลฆจฺฉํ (ก.)] สมูหตํ;
ส เว ทิวา วา รตฺตึ วา, สมาธิมธิคจฺฉติ.
นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ, นตฺถิ โทสสโม คโห;
นตฺถิ โมหสมํ ชาลํ, นตฺถิ ตณฺหาสมา นที.
สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ;
ปเรสํ หิ โส วชฺชานิ, โอปุนาติ [โอผุนาติ (ก.)] ยถา ภุสํ;
อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวา สโ.
ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส ¶ , ¶ นิจฺจํ อุชฺฌานสฺิโน;
อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา.
อากาเสว ปทํ นตฺถิ, สมโณ นตฺถิ พาหิเร;
ปปฺจาภิรตา ปชา, นิปฺปปฺจา ตถาคตา.
อากาเสว ปทํ นตฺถิ, สมโณ นตฺถิ พาหิเร;
สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ, นตฺถิ พุทฺธานมิฺชิตํ.
มลวคฺโค อฏฺารสโม นิฏฺิโต.
๑๙. ธมฺมฏฺวคฺโค
น ¶ เตน โหติ ธมฺมฏฺโ, เยนตฺถํ สาหสา [สหสา (สี. สฺยา. ก.)] นเย;
โย จ อตฺถํ อนตฺถฺจ, อุโภ นิจฺเฉยฺย ปณฺฑิโต.
อสาหเสน ¶ ธมฺเมน, สเมน นยตี ปเร;
ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, ‘‘ธมฺมฏฺโ’’ติ ปวุจฺจติ.
น เตน ปณฺฑิโต โหติ, ยาวตา พหุ ภาสติ;
เขมี อเวรี อภโย, ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ ปวุจฺจติ.
น ตาวตา ธมฺมธโร, ยาวตา พหุ ภาสติ;
โย จ อปฺปมฺปิ สุตฺวาน, ธมฺมํ กาเยน ปสฺสติ;
ส เว ธมฺมธโร โหติ, โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชติ.
น ¶ เตน เถโร โส โหติ [เถโร โหติ (สี. สฺยา.)], เยนสฺส ปลิตํ สิโร;
ปริปกฺโก ¶ วโย ตสฺส, ‘‘โมฆชิณฺโณ’’ติ วุจฺจติ.
ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, อหึสา สํยโม ทโม;
ส เว วนฺตมโล ธีโร, ‘‘เถโร’’ อิติ [โส เถโรติ (สฺยา. ก.)] ปวุจฺจติ.
น วากฺกรณมตฺเตน, วณฺณโปกฺขรตาย วา;
สาธุรูโป นโร โหติ, อิสฺสุกี มจฺฉรี สโ.
ยสฺส เจตํ สมุจฺฉินฺนํ, มูลฆจฺจํ สมูหตํ;
ส วนฺตโทโส เมธาวี, ‘‘สาธุรูโป’’ติ วุจฺจติ.
น มุณฺฑเกน สมโณ, อพฺพโต อลิกํ ภณํ;
อิจฺฉาโลภสมาปนฺโน, สมโณ กึ ภวิสฺสติ.
โย ¶ จ สเมติ ปาปานิ, อณุํ ถูลานิ สพฺพโส;
สมิตตฺตา หิ ปาปานํ, ‘‘สมโณ’’ติ ปวุจฺจติ.
น ¶ เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;
วิสฺสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตา.
โยธ ปฺฺุจ ปาปฺจ, พาเหตฺวา พฺรหฺมจริยวา [พฺรหฺมจริยํ (ก.)];
สงฺขาย โลเก จรติ, ส เว ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ.
น โมเนน มุนี โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ¶ ปริวชฺเชติ, ส มุนี เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, ‘‘มุนิ’’ เตน ปวุจฺจติ.
น เตน อริโย โหติ, เยน ปาณานิ หึสติ;
อหึสา ¶ สพฺพปาณานํ, ‘‘อริโย’’ติ ปวุจฺจติ.
น สีลพฺพตมตฺเตน, พาหุสจฺเจน วา ปน;
อถ วา สมาธิลาเภน, วิวิตฺตสยเนน วา.
ผุสามิ เนกฺขมฺมสุขํ, อปุถุชฺชนเสวิตํ;
ภิกฺขุ วิสฺสาสมาปาทิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
ธมฺมฏฺวคฺโค เอกูนวีสติโม นิฏฺิโต.
๒๐. มคฺควคฺโค
มคฺคานฏฺงฺคิโก ¶ ¶ เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา.
เอเสว [เอโสว (สี. ปี.)] มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.
เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปนฺนา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ;
อกฺขาโต โว [อกฺขาโต เว (สี. ปี.)] มยา มคฺโค, อฺาย สลฺลกนฺตนํ [สลฺลสนฺถนํ (สี. ปี.), สลฺลสตฺถนํ (สฺยา.)].
ตุมฺเหหิ กิจฺจมาตปฺปํ, อกฺขาตาโร ตถาคตา;
ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ, ฌายิโน มารพนฺธนา.
‘‘สพฺเพ ¶ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ ¶ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
อุฏฺานกาลมฺหิ อนุฏฺหาโน, ยุวา พลี อาลสิยํ อุเปโต;
สํสนฺนสงฺกปฺปมโน [อสมฺปนฺนสงฺกปฺปมโน (ก.)] กุสีโต, ปฺาย มคฺคํ อลโส น วินฺทติ.
วาจานุรกฺขี ¶ ¶ มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิตํ.
โยคา เว ชายตี [ชายเต (กตฺถจิ)] ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย;
เอตํ ทฺเวธาปถํ ตฺวา, ภวาย วิภวาย จ;
ตถาตฺตานํ นิเวเสยฺย, ยถา ภูริ ปวฑฺฒติ.
วนํ ¶ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;
เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว.
ยาว หิ วนโถ น ฉิชฺชติ, อณุมตฺโตปิ นรสฺส นาริสุ;
ปฏิพทฺธมโนว [ปฏิพนฺธมโนว (ก.)] ตาว โส, วจฺโฉ ขีรปโกว [ขีรปาโนว (ปี.)] มาตริ.
อุจฺฉินฺท ¶ สิเนหมตฺตโน กุมุทํ สารทิกํว [ปาณินา];
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิตํ.
อิธ วสฺสํ วสิสฺสามิ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ;
อิติ พาโล วิจินฺเตติ, อนฺตรายํ น พุชฺฌติ.
ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;
สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ.
น ¶ สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา.
เอตมตฺถวสํ ตฺวา, ปณฺฑิโต สีลสํวุโต;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ขิปฺปเมว วิโสธเย.
มคฺควคฺโค วีสติโม นิฏฺิโต.
๒๑. ปกิณฺณกวคฺโค
มตฺตาสุขปริจฺจาคา ¶ ¶ , ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ;
จเช มตฺตาสุขํ ธีโร, สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขํ.
ปรทุกฺขูปธาเนน, อตฺตโน [โย อตฺตโน (สฺยา. ปี. ก.)] สุขมิจฺฉติ;
เวรสํสคฺคสํสฏฺโ, เวรา โส น ปริมุจฺจติ.
ยฺหิ ¶ กิจฺจํ อปวิทฺธํ [ตทปวิทฺธํ (สี. สฺยา.)], อกิจฺจํ ปน กยิรติ;
อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.
เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.
มาตรํ ¶ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;
รฏฺํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.
มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ โสตฺถิเย;
เวยคฺฆปฺจมํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.
สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ พุทฺธคตา สติ.
สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ ธมฺมคตา สติ.
สุปฺปพุทฺธํ ¶ ¶ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ สงฺฆคตา สติ.
สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ กายคตา สติ.
สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, อหึสาย รโต มโน.
สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ¶ ทิวา จ รตฺโต จ, ภาวนาย รโต มโน.
ทุปฺปพฺพชฺชํ ทุรภิรมํ, ทุราวาสา ฆรา ทุขา;
ทุกฺโขสมานสํวาโส, ทุกฺขานุปติตทฺธคู;
ตสฺมา น จทฺธคู สิยา, น จ [ตสฺมา น จทฺธคู น จ (ก.)] ทุกฺขานุปติโต สิยา [ทุกฺขานุปาติโต (?)].
สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ยโสโภคสมปฺปิโต;
ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต.
ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา.
เอกาสนํ ¶ เอกเสยฺยํ, เอโก จรมตนฺทิโต;
เอโก ทมยมตฺตานํ, วนนฺเต รมิโต สิยา.
ปกิณฺณกวคฺโค เอกวีสติโม นิฏฺิโต.
๒๒. นิรยวคฺโค
อภูตวาที ¶ ¶ นิรยํ อุเปติ, โย วาปิ [โย จาปิ (สี. ปี. ก.)] กตฺวา น กโรมิ จาห [น กโรมีติ จาห (สฺยา.)];
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถ.
กาสาวกณฺา พหโว, ปาปธมฺมา อสฺตา;
ปาปา ปาเปหิ กมฺเมหิ, นิรยํ เต อุปปชฺชเร.
เสยฺโย ¶ อโยคุโฬ ภุตฺโต, ตตฺโต อคฺคิสิขูปโม;
ยฺเจ ภฺุเชยฺย ทุสฺสีโล, รฏฺปิณฺฑมสฺโต.
จตฺตาริ านานิ นโร ปมตฺโต, อาปชฺชติ ปรทารูปเสวี;
อปฺุลาภํ น นิกามเสยฺยํ, นินฺทํ ตตียํ นิรยํ จตุตฺถํ.
อปฺุลาโภ ¶ จ คตี จ ปาปิกา, ภีตสฺส ภีตาย รตี จ โถกิกา;
ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติ, ตสฺมา นโร ปรทารํ น เสเว.
กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตติ;
สามฺํ ทุปฺปรามฏฺํ, นิรยายุปกฑฺฒติ.
ยํ ¶ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมํ, สํกิลิฏฺฺจ ยํ วตํ;
สงฺกสฺสรํ พฺรหฺมจริยํ, น ตํ โหติ มหปฺผลํ.
กยิรา เจ กยิราเถนํ [กยิรา นํ (ก.)], ทฬฺหเมนํ ปรกฺกเม;
สิถิโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํ.
อกตํ ¶ ทุกฺกฏํ เสยฺโย, ปจฺฉา ตปฺปติ ทุกฺกฏํ;
กตฺจ สุกตํ เสยฺโย, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ.
นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;
เอวํ ¶ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว [ขโณ เว (สี. ปี. ก.)] มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ, ลชฺชิตาเย น ลชฺชเร;
มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
อภเย ภยทสฺสิโน, ภเย จาภยทสฺสิโน;
มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
อวชฺเช ¶ วชฺชมติโน, วชฺเช จาวชฺชทสฺสิโน;
มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
วชฺชฺจ วชฺชโต ตฺวา, อวชฺชฺจ อวชฺชโต;
สมฺมาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.
นิรยวคฺโค ทฺวาวีสติโม นิฏฺิโต.
๒๓. นาควคฺโค
อหํ ¶ นาโคว สงฺคาเม, จาปโต ปติตํ สรํ;
อติวากฺยํ ติติกฺขิสฺสํ, ทุสฺสีโล หิ พหุชฺชโน.
ทนฺตํ ¶ นยนฺติ สมิตึ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทนฺโต เสฏฺโ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.
วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานียาว (สฺยา.)] สินฺธวา;
กฺุชรา จ [กฺุชราว (สฺยา.)] มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.
น ¶ หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.
ธนปาโล [ธนปาลโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นาม กฺุชโร, กฏุกเภทโน [กฏุกปฺปเภทโน (สี. สฺยา. ปี.)] ทุนฺนิวารโย;
พทฺโธ กพฬํ น ภฺุชติ, สุมรติ [สุสรติ (ก.)] นาควนสฺส กฺุชโร.
มิทฺธี ¶ ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;
มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท.
อิทํ ¶ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;
ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส, หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.
อปฺปมาทรตา โหถ, สจิตฺตมนุรกฺขถ;
ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ, ปงฺเก สนฺโนว [สตฺโตว (สี. ปี.)] กฺุชโร.
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
เอกสฺส จริตํ เสยฺโย, นตฺถิ พาเล สหายตา;
เอโก จเร น จ ปาปานิ กยิรา, อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครฺเว นาโค.
อตฺถมฺหิ ¶ ชาตมฺหิ สุขา สหายา, ตุฏฺี สุขา ยา อิตรีตเรน;
ปฺุํ สุขํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, สพฺพสฺส ทุกฺขสฺส สุขํ ปหานํ.
สุขา ¶ ¶ มตฺเตยฺยตา โลเก, อโถ เปตฺเตยฺยตา สุขา;
สุขา สามฺตา โลเก, อโถ พฺรหฺมฺตา สุขา.
สุขํ ยาว ชรา สีลํ, สุขา สทฺธา ปติฏฺิตา;
สุโข ปฺาย ปฏิลาโภ, ปาปานํ อกรณํ สุขํ.
นาควคฺโค เตวีสติโม นิฏฺิโต.
๒๔. ตณฺหาวคฺโค
มนุชสฺส ¶ ปมตฺตจาริโน, ตณฺหา วฑฺฒติ มาลุวา วิย;
โส ปฺลวตี [ปฺลวติ (สี. ปี.), ปลเวตี (ก.), อุปฺลวติ (?)] หุรา หุรํ, ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร.
ยํ เอสา สหเต ชมฺมี, ตณฺหา โลเก วิสตฺติกา;
โสกา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, อภิวฏฺํว [อภิวฑฺฒํว (สฺยา.), อภิวฏฺฏํว (ปี.), อภิวุฑฺฒํว (ก.)] พีรณํ.
โย เจตํ สหเต ชมฺมึ, ตณฺหํ โลเก ทุรจฺจยํ;
โสกา ตมฺหา ปปตนฺติ, อุทพินฺทุว โปกฺขรา.
ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ตณฺหาย มูลํ ขณถ, อุสีรตฺโถว พีรณํ;
มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนํ.
ยถาปิ ¶ ¶ ¶ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห, ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนํ.
ยสฺส ฉตฺตึสติ โสตา, มนาปสวนา ภุสา;
มาหา [วาหา (สี. สฺยา. ปี.)] วหนฺติ ทุทฺทิฏฺึ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา.
สวนฺติ ¶ สพฺพธิ โสตา, ลตา อุปฺปชฺช [อุพฺภิชฺช (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ติฏฺติ;
ตฺจ ทิสฺวา ลตํ ชาตํ, มูลํ ปฺาย ฉินฺทถ.
สริตานิ สิเนหิตานิ จ, โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน;
เต สาตสิตา สุเขสิโน, เต เว ชาติชรูปคา นรา.
ตสิณาย ปุรกฺขตา ปชา, ปริสปฺปนฺติ สโสว พนฺธิโต [พาธิโต (พหูสุ)];
สํโยชนสงฺคสตฺตกา, ทุกฺขมุเปนฺติ ปุนปฺปุนํ จิราย.
ตสิณาย ปุรกฺขตา ปชา, ปริสปฺปนฺติ สโสว พนฺธิโต;
ตสฺมา ตสิณํ วิโนทเย, อากงฺขนฺต [ภิกฺขู อากงฺขี (สี.), ภิกฺขุ อากงฺขํ (สฺยา.)] วิราคมตฺตโน.
โย นิพฺพนโถ วนาธิมุตฺโต, วนมุตฺโต วนเมว ธาวติ;
ตํ ปุคฺคลเมถ ปสฺสถ, มุตฺโต พนฺธนเมว ธาวติ.
น ¶ ¶ ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชฺจ [ทารูชํ พพฺพชฺจ (สี. ปี.)];
สารตฺตรตฺตา ¶ มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมฺุจํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหาย.
เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ, สยํกตํ มกฺกฏโกว ชาลํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา, อนเปกฺขิโน สพฺพทุกฺขํ ปหาย.
มฺุจ ¶ ปุเร มฺุจ ปจฺฉโต, มชฺเฌ มฺุจ ภวสฺส ปารคู;
สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานโส, น ปุนํ ชาติชรํ อุเปหิสิ.
วิตกฺกมถิตสฺส ชนฺตุโน, ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน;
ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒติ, เอส โข ทฬฺหํ [เอส คาฬฺหํ (ก.)] กโรติ พนฺธนํ.
วิตกฺกูปสเม ¶ จ [วิตกฺกูปสเมว (ก.)] โย รโต, อสุภํ ภาวยเต สทา สโต;
เอส ¶ [เอโส (?)] โข พฺยนฺติ กาหิติ, เอส [เอโส (?)] เฉจฺฉติ มารพนฺธนํ.
นิฏฺงฺคโต ¶ อสนฺตาสี, วีตตณฺโห อนงฺคโณ;
อจฺฉินฺทิ ภวสลฺลานิ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย.
วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;
อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชฺา ปุพฺพาปรานิ จ;
ส เว ‘‘อนฺติมสารีโร, มหาปฺโ มหาปุริโส’’ติ วุจฺจติ.
สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;
สพฺพฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต, สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ.
สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ, สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ;
สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ, ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาติ.
หนนฺติ โภคา ทุมฺเมธํ, โน จ ปารคเวสิโน;
โภคตณฺหาย ทุมฺเมโธ, หนฺติ อฺเว อตฺตนํ.
ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา;
ตสฺมา หิ วีตราเคสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
ติณโทสานิ ¶ ¶ ¶ เขตฺตานิ, โทสโทสา อยํ ปชา;
ตสฺมา หิ วีตโทเสสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โมหโทสา อยํ ปชา;
ตสฺมา หิ วีตโมเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
(ติณโทสานิ ¶ เขตฺตานิ, อิจฺฉาโทสา อยํ ปชา;
ตสฺมา หิ วิคติจฺเฉสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.) [( ) วิเทสโปตฺถเกสุ นตฺถิ, อฏฺกถายมฺปิ น ทิสฺสติ]
ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ตณฺหาโทสา อยํ ปชา;
ตสฺมา หิ วีตตณฺเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
ตณฺหาวคฺโค จตุวีสติโม นิฏฺิโต.
๒๕. ภิกฺขุวคฺโค
จกฺขุนา สํวโร สาธุ, สาธุ โสเตน สํวโร;
ฆาเนน สํวโร สาธุ, สาธุ ชิวฺหาย สํวโร.
กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;
มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร;
สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
หตฺถสํยโต ปาทสํยโต, วาจาสํยโต สํยตุตฺตโม;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํ.
โย ¶ มุขสํยโต ภิกฺขุ, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ทีเปติ, มธุรํ ตสฺส ภาสิตํ.
ธมฺมาราโม ¶ ¶ ¶ ธมฺมรโต, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ, สทฺธมฺมา น ปริหายติ.
สลาภํ นาติมฺเยฺย, นาฺเสํ ปิหยํ จเร;
อฺเสํ ปิหยํ ภิกฺขุ, สมาธึ นาธิคจฺฉติ.
อปฺปลาโภปิ เจ ภิกฺขุ, สลาภํ นาติมฺติ;
ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ, สุทฺธาชีวึ อตนฺทิตํ.
สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ.
เมตฺตาวิหารี โย ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุขํ.
สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ;
เฉตฺวา ราคฺจ โทสฺจ, ตโต นิพฺพานเมหิสิ.
ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘‘โอฆติณฺโณ’’ติ วุจฺจติ.
ฌาย ภิกฺขุ [ฌาย ตุวํ ภิกฺขุ (?)] มา ปมาโท [มา จ ปมาโท (สี. สฺยา. ปี.)], มา เต กามคุเณ รเมสฺสุ [ภมสฺสุ (สี. ปี.), ภวสฺสุ (สฺยา.), รมสฺสุ (ก.)] จิตฺตํ;
มา โลหคุฬํ คิลี ปมตฺโต, มา กนฺทิ ‘‘ทุกฺขมิท’’นฺติ ฑยฺหมาโน.
นตฺถิ ฌานํ อปฺสฺส, ปฺา นตฺถิ อฌายโต [อชฺฌายิโน (ก.)];
ยมฺหิ ฌานฺจ ปฺา จ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก.
สฺุาคารํ ¶ ¶ ¶ ¶ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี [ลภติ (ปี.), ลภเต (ก.)] ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํ.
ตตฺรายมาทิ ภวติ, อิธ ปฺสฺส ภิกฺขุโน;
อินฺทฺริยคุตฺติ สนฺตุฏฺิ, ปาติโมกฺเข จ สํวโร.
มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ, สุทฺธาชีเว อตนฺทิเต;
ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺส (ก.)], อาจารกุสโล สิยา;
ตโต ปาโมชฺชพหุโล, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ.
วสฺสิกา วิย ปุปฺผานิ, มทฺทวานิ [มชฺชวานิ (ก. ฏีกา) ปจฺจวานิ (ก. อฏฺ.)] ปมฺุจติ;
เอวํ ราคฺจ โทสฺจ, วิปฺปมฺุเจถ ภิกฺขโว.
สนฺตกาโย สนฺตวาโจ, สนฺตวา สุสมาหิโต [สนฺตมโน สุสมาหิโต (สฺยา. ปี.), สนฺตมโน สมาหิโต (ก.)];
วนฺตโลกามิโส ภิกฺขุ, ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วุจฺจติ.
อตฺตนา โจทยตฺตานํ, ปฏิมํเสถ อตฺตนา [ปฏิมาเส อตฺตมตฺตนา (สี. ปี.), ปฏิมํเส ตมตฺตนา (สฺยา.)];
โส อตฺตคุตฺโต สติมา, สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ.
อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, (โก หิ นาโถ ปโร สิยา) [( ) วิเทสโปตฺถเกสุ นตฺถิ]
อตฺตา หิ อตฺตโน คติ;
ตสฺมา สํยมมตฺตานํ [สํยมย’ตฺตานํ (สี. ปี.)], อสฺสํ ภทฺรํว วาณิโช.
ปาโมชฺชพหุโล ¶ ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุขํ.
โย ¶ ¶ หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
โสมํ ¶ [โส อิมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
ภิกฺขุวคฺโค ปฺจวีสติโม นิฏฺิโต.
๒๖. พฺราหฺมณวคฺโค
ฉินฺท โสตํ ปรกฺกมฺม, กาเม ปนุท พฺราหฺมณ;
สงฺขารานํ ขยํ ตฺวา, อกตฺูสิ พฺราหฺมณ.
ยทา ทฺวเยสุ ธมฺเมสุ, ปารคู โหติ พฺราหฺมโณ;
อถสฺส สพฺเพ สํโยคา, อตฺถํ คจฺฉนฺติ ชานโต.
ยสฺส ปารํ อปารํ วา, ปาราปารํ น วิชฺชติ;
วีตทฺทรํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ฌายึ วิรชมาสีนํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ทิวา ¶ ตปติ อาทิจฺโจ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา;
สนฺนทฺโธ ขตฺติโย ตปติ, ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณ;
อถ สพฺพมโหรตฺตึ [สพฺพมโหรตฺตํ (?)], พุทฺโธ ตปติ เตชสา.
พาหิตปาโปติ ¶ พฺราหฺมโณ, สมจริยา สมโณติ วุจฺจติ;
ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ, ตสฺมา ‘‘ปพฺพชิโต’’ติ วุจฺจติ.
น ¶ ¶ พฺราหฺมณสฺส ปหเรยฺย, นาสฺส มฺุเจถ พฺราหฺมโณ;
ธี [ธิ (สฺยา. พฺยากรเณสุ)] พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ, ตโต ธี ยสฺส [โย + อสฺส = ยสฺส] มฺุจติ.
น พฺราหฺมณสฺเสตทกิฺจิ เสยฺโย, ยทา นิเสโธ มนโส ปิเยหิ;
ยโต ยโต หึสมโน นิวตฺตติ, ตโต ตโต สมฺมติเมว ทุกฺขํ.
ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
สํวุตํ ตีหิ าเนหิ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
สกฺกจฺจํ ตํ นมสฺเสยฺย, อคฺคิหุตฺตํว พฺราหฺมโณ.
น ชฏาหิ น โคตฺเตน, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;
ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, โส สุจี โส จ พฺราหฺมโณ.
กึ ¶ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา;
อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสิ.
ปํสุกูลธรํ ชนฺตุํ, กิสํ ธมนิสนฺถตํ;
เอกํ วนสฺมึ ฌายนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
น ¶ จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ;
โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิฺจโน;
อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวา, โย เว น ปริตสฺสติ;
สงฺคาติคํ ¶ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
เฉตฺวา ¶ นทฺธึ [นนฺธึ (ก. สี.), นนฺทึ (ปี.)] วรตฺตฺจ, สนฺทานํ [สนฺทามํ (สี.)] สหนุกฺกมํ;
อุกฺขิตฺตปลิฆํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อกฺโกสํ วธพนฺธฺจ, อทุฏฺโ โย ติติกฺขติ;
ขนฺตีพลํ พลานีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อกฺโกธนํ วตวนฺตํ, สีลวนฺตํ อนุสฺสทํ;
ทนฺตํ อนฺติมสารีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
วาริ ¶ โปกฺขรปตฺเตว, อารคฺเคริว สาสโป;
โย น ลิมฺปติ [ลิปฺปติ (สี. ปี.)] กาเมสุ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
โย ทุกฺขสฺส ปชานาติ, อิเธว ขยมตฺตโน;
ปนฺนภารํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
คมฺภีรปฺํ เมธาวึ, มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ;
อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อสํสฏฺํ ¶ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ;
อโนกสาริมปฺปิจฺฉํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
นิธาย ทณฺฑํ ภูเตสุ, ตเสสุ ถาวเรสุ จ;
โย น หนฺติ น ฆาเตติ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อวิรุทฺธํ วิรุทฺเธสุ, อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตํ;
สาทาเนสุ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ยสฺส ราโค จ โทโส จ, มาโน มกฺโข จ ปาติโต;
สาสโปริว ¶ อารคฺคา [อารคฺเค (ก.)], ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อกกฺกสํ ¶ ¶ วิฺาปนึ, คิรํ สจฺจมุทีรเย;
ยาย นาภิสเช กฺจิ [กิฺจิ (ก.)], ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
โยธ ทีฆํ ว รสฺสํ วา, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;
โลเก อทินฺนํ นาทิยติ [นาเทติ (ม. นิ. ๒.๔๕๙)], ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อาสา ยสฺส น วิชฺชนฺติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ;
นิราสาสํ [นิราสยํ (สี. สฺยา. ปี.), นิราสกํ (?)] วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ยสฺสาลยา น วิชฺชนฺติ, อฺาย อกถํกถี;
อมโตคธมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
โยธ ปฺฺุจ ปาปฺจ, อุโภ สงฺคมุปจฺจคา;
อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
โยมํ ¶ [โย อิมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปลิปถํ ทุคฺคํ, สํสารํ โมหมจฺจคา;
ติณฺโณ ปารคโต [ปารคโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ฌายี, อเนโช อกถํกถี;
อนุปาทาย นิพฺพุโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
โยธ ¶ กาเม ปหนฺตฺวาน [ปหตฺวาน (สี. ปี.)], อนาคาโร ปริพฺพเช;
กามภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ [อิทํ คาถาทฺวยํ วิเทสโปตฺถเกสุ สกิเทว ทสฺสิตํ].
โยธ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;
ตณฺหาภวปริกฺขีณํ ¶ , ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
หิตฺวา ¶ มานุสกํ โยคํ, ทิพฺพํ โยคํ อุปจฺจคา;
สพฺพโยควิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
หิตฺวา รติฺจ อรติฺจ, สีติภูตํ นิรูปธึ;
สพฺพโลกาภิภุํ วีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
จุตึ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติฺจ สพฺพโส;
อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;
ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ยสฺส ¶ ปุเร จ ปจฺฉา จ, มชฺเฌ จ นตฺถิ กิฺจนํ;
อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
อุสภํ ¶ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;
อเนชํ นฺหาตกํ [นหาตกํ (สี. สฺยา. กํ ปี.)] พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
ปุพฺเพนิวาสํ โย เวทิ, สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ,
อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, อภิฺาโวสิโต มุนิ;
สพฺพโวสิตโวสานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
พฺราหฺมณวคฺโค ฉพฺพีสติโม นิฏฺิโต.
(เอตฺตาวตา ¶ สพฺพปเม ยมกวคฺเค จุทฺทส วตฺถูนิ, อปฺปมาทวคฺเค นว, จิตฺตวคฺเค นว, ปุปฺผวคฺเค ทฺวาทส, พาลวคฺเค ปนฺนรส, ปณฺฑิตวคฺเค เอกาทส, อรหนฺตวคฺเค ทส, สหสฺสวคฺเค จุทฺทส, ปาปวคฺเค ทฺวาทส, ทณฺฑวคฺเค เอกาทส, ชราวคฺเค นว, อตฺตวคฺเค ทส, โลกวคฺเค เอกาทส, พุทฺธวคฺเค นว [อฏฺ (ก.)], สุขวคฺเค อฏฺ, ปิยวคฺเค นว, โกธวคฺเค อฏฺ, มลวคฺเค ทฺวาทส, ธมฺมฏฺวคฺเค ทส, มคฺควคฺเค ทฺวาทส, ปกิณฺณกวคฺเค นว, นิรยวคฺเค นว, นาควคฺเค อฏฺ, ตณฺหาวคฺเค ทฺวาทส, ภิกฺขุวคฺเค ทฺวาทส, พฺราหฺมณวคฺเค จตฺตาลีสาติ ปฺจาธิกานิ ตีณิ วตฺถุสตานิ.
สเตวีสจตุสฺสตา, จตุสจฺจวิภาวินา;
สตตฺตยฺจ วตฺถูนํ, ปฺจาธิกํ สมุฏฺิตาติ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ วิเทสโปตฺถเกสุ นตฺถิ, อฏฺกถาสุเยว ทิสฺสติ].
[ธมฺมปทสฺส วคฺคสฺสุทฺทานํ§ยมกํ ปมาทํ จิตฺตํ, ปุปฺผํ พาลฺจ ปณฺฑิตํ.§รหนฺตํ สหสฺสํ ปาปํ, ทณฺฑํ ชรา อตฺตโลกํ.§พุทฺธํ สุขํ ปิยํ โกธํ, มลํ ธมฺมฏฺมคฺคฺจ.§ปกิณฺณกํ นิรยํ นาคํ, ตณฺหา ภิกฺขู จ พฺราหฺมโณ.§คาถายุทฺทานํ§ยมเก วีสคาถาโย, อปฺปมาทโลกมฺหิ จ.§ปิเย ทฺวาทสคาถาโย, จิตฺเต ชรตฺเตกาทส.§ปุปฺผพาลสหสฺสมฺหิ, พุทฺธ มคฺค ปกิณฺณเก.§โสฬส ปณฺฑิเต โกเธ, นิรเย นาเค จตุทฺทส.§อรหนฺเต ทสคฺคาถา, ปาปสุขมฺหิ เตรส.§สตฺตรส ทณฺฑธมฺมฏฺเ, มลมฺหิ เอกวีสติ.§ตณฺหาวคฺเค สตฺตพฺพีส, เตวีส ภิกฺขุวคฺคมฺหิ.§พฺราหฺมเณ เอกตาลีส, จตุสฺสตา สเตวีส. (ก.)]
ธมฺมปเท วคฺคานมุทฺทานํ –
ยมกปฺปมาโท ¶ จิตฺตํ, ปุปฺผํ พาเลน ปณฺฑิโต;
อรหนฺโต สหสฺสฺจ, ปาปํ ทณฺเฑน เต ทส.
ชรา ¶ อตฺตา จ โลโก จ, พุทฺโธ สุขํ ปิเยน จ;
โกโธ มลฺจ ธมฺมฏฺโ, มคฺควคฺเคน วีสติ.
ปกิณฺณํ นิรโย นาโค, ตณฺหา ภิกฺขุ จ พฺราหฺมโณ;
เอเต ฉพฺพีสติ วคฺคา, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา.
คาถานมุทฺทานํ –
ยมเก วีสติ คาถา, อปฺปมาทมฺหิ ทฺวาทส;
เอกาทส จิตฺตวคฺเค, ปุปฺผวคฺคมฺหิ โสฬส.
พาเล จ โสฬส คาถา, ปณฺฑิตมฺหิ จตุทฺทส;
อรหนฺเต ทส คาถา, สหสฺเส โหนฺติ โสฬส.
เตรส ปาปวคฺคมฺหิ, ทณฺฑมฺหิ ทส สตฺต จ;
เอกาทส ชรา วคฺเค, อตฺตวคฺคมฺหิ ตา ทส.
ทฺวาทส ¶ ¶ โลกวคฺคมฺหิ, พุทฺธวคฺคมฺหิ ารส [โสฬส (สพฺพตฺถ)];
สุเข จ ปิยวคฺเค จ, คาถาโย โหนฺติ ทฺวาทส.
จุทฺทส โกธวคฺคมฺหิ, มลวคฺเคกวีสติ;
สตฺตรส จ ธมฺมฏฺเ, มคฺควคฺเค สตฺตรส.
ปกิณฺเณ โสฬส คาถา, นิรเย นาเค จ จุทฺทส;
ฉพฺพีส ตณฺหาวคฺคมฺหิ, เตวีส ภิกฺขุวคฺคิกา.
เอกตาลีสคาถาโย, พฺราหฺมเณ วคฺคมุตฺตเม;
คาถาสตานิ จตฺตาริ, เตวีส จ ปุนาปเร;
ธมฺมปเท นิปาตมฺหิ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนาติ.
ธมฺมปทปาฬิ นิฏฺิตา.