📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

ธมฺมปทปาฬิ

๑. ยมกวคฺโค

.

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปทํ.

.

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;

มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี [อนุปายินี (ก.)].

.

อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ [อชินี (?)] มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติ.

.

อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติ.

.

หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;

อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน.

.

ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;

เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.

.

สุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ อสํวุตํ;

โภชนมฺหิ จามตฺตฺุํ, กุสีตํ หีนวีริยํ;

ตํ เว ปสหติ มาโร, วาโต รุกฺขํว ทุพฺพลํ.

.

อสุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;

โภชนมฺหิ จ มตฺตฺุํ, สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;

ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํว ปพฺพตํ.

.

อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;

อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติ.

๑๐.

โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;

อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหติ.

๑๑.

อสาเร สารมติโน, สาเร จาสารทสฺสิโน;

เต สารํ นาธิคจฺฉนฺติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจรา.

๑๒.

สารฺจ สารโต ตฺวา, อสารฺจ อสารโต;

เต สารํ อธิคจฺฉนฺติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจรา.

๑๓.

ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ, วุฏฺี สมติวิชฺฌติ;

เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค สมติวิชฺฌติ.

๑๔.

ยถา อคารํ สุฉนฺนํ, วุฏฺี น สมติวิชฺฌติ;

เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค น สมติวิชฺฌติ.

๑๕.

อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;

โส โสจติ โส วิหฺติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺมตฺตโน.

๑๖.

อิธ โมทติ เปจฺจ โมทติ, กตปุฺโ อุภยตฺถ โมทติ;

โส โมทติ โส ปโมทติ, ทิสฺวา กมฺมวิสุทฺธิมตฺตโน.

๑๗.

อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปติ, ปาปการี [ปาปการิ (?)] อุภยตฺถ ตปฺปติ;

‘‘ปาปํ เม กต’’นฺติ ตปฺปติ, ภิยฺโย [ภีโย (สี.)] ตปฺปติ ทุคฺคตึ คโต.

๑๘.

อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ, กตปุฺโ อุภยตฺถ นนฺทติ;

‘‘ปุฺํ เม กต’’นฺติ นนฺทติ, ภิยฺโย นนฺทติ สุคฺคตึ คโต.

๑๙.

พหุมฺปิ เจ สํหิต [สหิตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ภาสมาโน, น ตกฺกโร โหติ นโร ปมตฺโต;

โคโปว คาโว คณยํ ปเรสํ, น ภาควา สามฺสฺส โหติ.

๒๐.

อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน, ธมฺมสฺส โหติ [โหตี (สี. ปี.)] อนุธมฺมจารี;

ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สมฺมปฺปชาโน สุวิมุตฺตจิตฺโต;

อนุปาทิยาโน อิธ วา หุรํ วา, ส ภาควา สามฺสฺส โหติ.

ยมกวคฺโค ปโม นิฏฺิโต.

๒. อปฺปมาทวคฺโค

๒๑.

อปฺปมาโท อมตปทํ [อมตํ ปทํ (ก.)], ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;

อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา.

๒๒.

เอวํ [เอตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิเสสโต ตฺวา, อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;

อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, อริยานํ โคจเร รตา.

๒๓.

เต ฌายิโน สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา;

ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.

๒๔.

อุฏฺานวโต สตีมโต [สติมโต (สี. สฺยา. ก.)], สุจิกมฺมสฺส นิสมฺมการิโน;

สฺตสฺส ธมฺมชีวิโน, อปฺปมตฺตสฺส [อปมตฺตสฺส (?)] ยโสภิวฑฺฒติ.

๒๕.

อุฏฺาเนนปฺปมาเทน, สํยเมน ทเมน จ;

ทีปํ กยิราถ เมธาวี, ยํ โอโฆ นาภิกีรติ.

๒๖.

ปมาทมนุยุฺชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;

อปฺปมาทฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺํว รกฺขติ.

๒๗.

มา ปมาทมนุยุฺเชถ, มา กามรติสนฺถวํ [สนฺธวํ (ก)];

อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ วิปุลํ สุขํ.

๒๘.

ปมาทํ อปฺปมาเทน, ยทา นุทติ ปณฺฑิโต;

ปฺาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินึ ปชํ;

ปพฺพตฏฺโว ภูมฏฺเ [ภุมฺมฏฺเ (สี. สฺยา.)], ธีโร พาเล อเวกฺขติ.

๒๙.

อปฺปมตฺโต ปมตฺเตสุ, สุตฺเตสุ พหุชาคโร;

อพลสฺสํว สีฆสฺโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส.

๓๐.

อปฺปมาเทน มฆวา, เทวานํ เสฏฺตํ คโต;

อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ปมาโท ครหิโต สทา.

๓๑.

อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;

สํโยชนํ อณุํ ถูลํ, ฑหํ อคฺคีว คจฺฉติ.

๓๒.

อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;

อภพฺโพ ปริหานาย, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.

อปฺปมาทวคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.

๓. จิตฺตวคฺโค

๓๓.

ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ [ทุรกฺขํ (สพฺพตฺถ)] ทุนฺนิวารยํ;

อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํ.

๓๔.

วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตอุพฺภโต;

ปริผนฺทติทํ จิตฺตํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว.

๓๕.

ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;

จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ.

๓๖.

สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, ยตฺถกามนิปาตินํ;

จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี, จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ.

๓๗.

ทูรงฺคมํ เอกจรํ [เอกจารํ (ก.)], อสรีรํ คุหาสยํ;

เย จิตฺตํ สํยเมสฺสนฺติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา.

๓๘.

อนวฏฺิตจิตฺตสฺส, สทฺธมฺมํ อวิชานโต;

ปริปฺลวปสาทสฺส, ปฺา น ปริปูรติ.

๓๙.

อนวสฺสุตจิตฺตสฺส, อนนฺวาหตเจตโส;

ปุฺปาปปหีนสฺส, นตฺถิ ชาครโต ภยํ.

๔๐.

กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ เปตฺวา;

โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน, ชิตฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.

๔๑.

อจิรํ วตยํ กาโย, ปถวึ อธิเสสฺสติ;

ฉุทฺโธ อเปตวิฺาโณ, นิรตฺถํว กลิงฺครํ.

๔๒.

ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;

มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย [ปาปิยํ (?)] นํ ตโต กเร.

๔๓.

น ตํ มาตา ปิตา กยิรา, อฺเ วาปิ จ าตกา;

สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร.

จิตฺตวคฺโค ตติโย นิฏฺิโต.

๔. ปุปฺผวคฺโค

๔๔.

โก อิมํ [โกมํ (ก.)] ปถวึ วิเจสฺสติ [วิเชสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)], ยมโลกฺจ อิมํ สเทวกํ;

โก ธมฺมปทํ สุเทสิตํ, กุสโล ปุปฺผมิว ปเจสฺสติ [ปุปฺผมิวปฺปเจสฺสติ (ก.)].

๔๕.

เสโข ปถวึ วิเจสฺสติ, ยมโลกฺจ อิมํ สเทวกํ;

เสโข ธมฺมปทํ สุเทสิตํ, กุสโล ปุปฺผมิว ปเจสฺสติ.

๔๖.

เผณูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, มรีจิธมฺมํ อภิสมฺพุธาโน;

เฉตฺวาน มารสฺส ปปุปฺผกานิ [สปุปฺผกานิ (ฏีกา)], อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ.

๔๗.

ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ [พฺยาสตฺตมานสํ (ก.)] นรํ;

สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ.

๔๘.

ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;

อติตฺตฺเว กาเมสุ, อนฺตโก กุรุเต วสํ.

๔๙.

ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหยํ [วณฺณคนฺธมโปยํ (ก.)];

ปเลติ รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร.

๕๐.

น ปเรสํ วิโลมานิ, น ปเรสํ กตากตํ;

อตฺตโนว อเวกฺเขยฺย, กตานิ อกตานิ จ.

๕๑.

ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;

เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต.

๕๒.

ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สุคนฺธกํ [สคนฺธกํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต [สกุพฺพโต (สี. ปี.), ปกุพฺพโต (สี. อฏฺ.), สุกุพฺพโต (สฺยา. กํ.)].

๕๓.

ยถาปิ ปุปฺผราสิมฺหา, กยิรา มาลาคุเณ พหู;

เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ.

๕๔.

น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา [ตครมลฺลิกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

สตฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ.

๕๕.

จนฺทนํ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;

เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโร.

๕๖.

อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ [ยายํ ตครจนฺทนี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม.

๕๗.

เตสํ สมฺปนฺนสีลานํ, อปฺปมาทวิหารินํ;

สมฺมทฺา วิมุตฺตานํ, มาโร มคฺคํ น วินฺทติ.

๕๘.

ยถา สงฺการานสฺมึ [สงฺการธานสฺมึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], อุชฺฌิตสฺมึ มหาปเถ;

ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรมํ.

๕๙.

เอวํ สงฺการภูเตสุ, อนฺธภูเต [อนฺธีภูเต (ก.)] ปุถุชฺชเน;

อติโรจติ ปฺาย, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.

ปุปฺผวคฺโค จตุตฺโถ นิฏฺิโต.

๕. พาลวคฺโค

๖๐.

ทีฆา ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;

ทีโฆ พาลานํ สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานตํ.

๖๑.

จรฺเจ นาธิคจฺเฉยฺย, เสยฺยํ สทิสมตฺตโน;

เอกจริยํ [เอกจริยํ (ก.)] ทฬฺหํ กยิรา, นตฺถิ พาเล สหายตา.

๖๒.

ปุตฺตา มตฺถิ ธนมฺมตฺถิ [ปุตฺตมตฺถิ ธนมตฺถิ (ก.)], อิติ พาโล วิหฺติ;

อตฺตา หิ [อตฺตาปิ (?)] อตฺตโน นตฺถิ, กุโต ปุตฺตา กุโต ธนํ.

๖๓.

โย พาโล มฺติ พาลฺยํ, ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส;

พาโล จ ปณฺฑิตมานี, ส เว ‘‘พาโล’’ติ วุจฺจติ.

๖๔.

ยาวชีวมฺปิ เจ พาโล, ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ;

น โส ธมฺมํ วิชานาติ, ทพฺพี สูปรสํ ยถา.

๖๕.

มุหุตฺตมปิ เจ วิฺู, ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ;

ขิปฺปํ ธมฺมํ วิชานาติ, ชิวฺหา สูปรสํ ยถา.

๖๖.

จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;

กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผลํ.

๖๗.

ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;

ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวติ.

๖๘.

ตฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;

ยสฺส ปตีโต สุมโน, วิปากํ ปฏิเสวติ.

๖๙.

มธุวา [มธุํ วา (ที. นิ. ฏีกา ๑)] มฺติ พาโล, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, พาโล [อถ พาโล (สี. สฺยา.) อถ (?)] ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.

๗๐.

มาเส มาเส กุสคฺเคน, พาโล ภุฺเชยฺย โภชนํ;

น โส สงฺขาตธมฺมานํ [สงฺขตธมฺมานํ (สี. ปี. ก.)], กลํ อคฺฆติ โสฬสึ.

๗๑.

น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ;

ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว [ภสฺมาฉนฺโนว (สี. ปี. ก.)] ปาวโก.

๗๒.

ยาวเทว อนตฺถาย, ตฺตํ [าตํ (?)] พาลสฺส ชายติ;

หนฺติ พาลสฺส สุกฺกํสํ, มุทฺธมสฺส วิปาตยํ.

๗๓.

อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺย [อสนฺตํ ภาวมิจฺเฉยฺย (สฺยา.), อสนฺตภาวนมิจฺเฉยฺย (ก.)], ปุเรกฺขารฺจ ภิกฺขุสุ;

อาวาเสสุ จ อิสฺสริยํ, ปูชา ปรกุเลสุ จ.

๗๔.

มเมว กต มฺนฺตุ, คิหีปพฺพชิตา อุโภ;

มเมวาติวสา อสฺสุ, กิจฺจากิจฺเจสุ กิสฺมิจิ;

อิติ พาลสฺส สงฺกปฺโป, อิจฺฉา มาโน จ วฑฺฒติ.

๗๕.

อฺา หิ ลาภูปนิสา, อฺา นิพฺพานคามินี;

เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;

สกฺการํ นาภินนฺเทยฺย, วิเวกมนุพฺรูหเย.

พาลวคฺโค ปฺจโม นิฏฺิโต.

๖. ปณฺฑิตวคฺโค

๗๖.

นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;

ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.

๗๗.

โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;

สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย.

๗๘.

น ภเช ปาปเก มิตฺเต, น ภเช ปุริสาธเม;

ภเชถ มิตฺเต กลฺยาเณ, ภเชถ ปุริสุตฺตเม.

๗๙.

ธมฺมปีติ สุขํ เสติ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม, สทา รมติ ปณฺฑิโต.

๘๐.

อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ [ทมยนฺติ (ก.)] เตชนํ;

ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา.

๘๑.

เสโล ยถา เอกฆโน [เอกคฺฆโน (ก.)], วาเตน น สมีรติ;

เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิฺชนฺติ ปณฺฑิตา.

๘๒.

ยถาปิ รหโท คมฺภีโร, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;

เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา.

๘๓.

สพฺพตฺถ เว สปฺปุริสา จชนฺติ, น กามกามา ลปยนฺติ สนฺโต;

สุเขน ผุฏฺา อถ วา ทุเขน, น อุจฺจาวจํ [โนจฺจาวจํ (สี. อฏฺ.)] ปณฺฑิตา ทสฺสยนฺติ.

๘๔.

อตฺตเหตุ น ปรสฺส เหตุ, น ปุตฺตมิจฺเฉ น ธนํ น รฏฺํ;

น อิจฺเฉยฺย [นยิจฺเฉ (ปี.), นิจฺเฉ (?)] อธมฺเมน สมิทฺธิมตฺตโน, ส สีลวา ปฺวา ธมฺมิโก สิยา.

๘๕.

อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;

อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติ.

๘๖.

เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;

เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.

๘๗.

กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;

โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํ.

๘๘.

ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย, หิตฺวา กาเม อกิฺจโน;

ปริโยทเปยฺย [ปริโยทาเปยฺย (?)] อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโต.

๘๙.

เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;

อาทานปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;

ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา.

ปณฺฑิตวคฺโค ฉฏฺโ นิฏฺิโต.

๗. อรหนฺตวคฺโค

๙๐.

คตทฺธิโน วิโสกสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธิ;

สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชติ.

๙๑.

อุยฺยุฺชนฺติ สตีมนฺโต, น นิเกเต รมนฺติ เต;

หํสาว ปลฺลลํ หิตฺวา, โอกโมกํ ชหนฺติ เต.

๙๒.

เยสํ สนฺนิจโย นตฺถิ, เย ปริฺาตโภชนา;

สุฺโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข เยสํ โคจโร;

อากาเส ว สกุนฺตานํ [สกุณานํ (ก.)], คติ เตสํ ทุรนฺนยา.

๙๓.

ยสฺสาสวา ปริกฺขีณา, อาหาเร จ อนิสฺสิโต;

สุฺโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร;

อากาเส ว สกุนฺตานํ, ปทํ ตสฺส ทุรนฺนยํ.

๙๔.

ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (สี. ปี.)], อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;

ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน.

๙๕.

ปถวิสโม โน วิรุชฺฌติ, อินฺทขิลุปโม [อินฺทขีลูปโม (สี. สฺยา. ก.)] ตาทิ สุพฺพโต;

รหโทว อเปตกทฺทโม, สํสารา น ภวนฺติ ตาทิโน.

๙๖.

สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, สนฺตา วาจา จ กมฺม จ;

สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน.

๙๗.

อสฺสทฺโธ อกตฺู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส.

๙๘.

คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.

๙๙.

รมณียานิ อรฺานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;

วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโน.

อรหนฺตวคฺโค สตฺตโม นิฏฺิโต.

๘. สหสฺสวคฺโค

๑๐๐.

สหสฺสมปิ เจ วาจา, อนตฺถปทสํหิตา;

เอกํ อตฺถปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.

๑๐๑.

สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสํหิตา;

เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.

๑๐๒.

โย จ คาถา สตํ ภาเส, อนตฺถปทสํหิตา [อนตฺถปทสฺหิตํ (ก.) วิเสสนํ เหตํ คาถาติปทสฺส];

เอกํ ธมฺมปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.

๑๐๓.

โย สหสฺสํ สหสฺเสน, สงฺคาเม มานุเส ชิเน;

เอกฺจ เชยฺยมตฺตานํ [อตฺตานํ (สี. ปี.)], ส เว สงฺคามชุตฺตโม.

๑๐๔.

อตฺตา หเว ชิตํ เสยฺโย, ยา จายํ อิตรา ปชา;

อตฺตทนฺตสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สฺตจาริโน.

๑๐๕.

เนว เทโว น คนฺธพฺโพ, น มาโร สห พฺรหฺมุนา;

ชิตํ อปชิตํ กยิรา, ตถารูปสฺส ชนฺตุโน.

๑๐๖.

มาเส มาเส สหสฺเสน, โย ยเชถ สตํ สมํ;

เอกฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;

สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยฺเจ วสฺสสตํ หุตํ.

๑๐๗.

โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ, อคฺคึ ปริจเร วเน;

เอกฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;

สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยฺเจ วสฺสสตํ หุตํ.

๑๐๘.

ยํ กิฺจิ ยิฏฺํ ว หุตํ ว [ยิฏฺฺจ หุตฺจ (ก.)] โลเก, สํวจฺฉรํ ยเชถ ปุฺเปกฺโข;

สพฺพมฺปิ ตํ น จตุภาคเมติ, อภิวาทนา อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย.

๑๐๙.

อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน [วทฺธาปจายิโน (สี. ปี.)];

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พลํ.

๑๑๐.

โย จ วสฺสสตํ ชีเว, ทุสฺสีโล อสมาหิโต;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, สีลวนฺตสฺส ฌายิโน.

๑๑๑.

โย จ วสฺสสตํ ชีเว, ทุปฺปฺโ อสมาหิโต;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปฺวนฺตสฺส ฌายิโน.

๑๑๒.

โย จ วสฺสสตํ ชีเว, กุสีโต หีนวีริโย;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺหํ.

๑๑๓.

โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพยํ.

๑๑๔.

โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อมตํ ปทํ;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อมตํ ปทํ.

๑๑๕.

โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ ธมฺมมุตฺตมํ;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต ธมฺมมุตฺตมํ.

สหสฺสวคฺโค อฏฺโม นิฏฺิโต.

๙. ปาปวคฺโค

๑๑๖.

อภิตฺถเรถ กลฺยาเณ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย;

ทนฺธฺหิ กโรโต ปุฺํ, ปาปสฺมึ รมตี มโน.

๑๑๗.

ปาปฺเจ ปุริโส กยิรา, น นํ [น ตํ (สี. ปี.)] กยิรา ปุนปฺปุนํ;

น ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ, ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย.

๑๑๘.

ปุฺฺเจ ปุริโส กยิรา, กยิรา นํ [กยิราเถตํ (สี. สฺยา.), กยิราเถนํ (ปี.)] ปุนปฺปุนํ;

ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ, สุโข ปุฺสฺส อุจฺจโย.

๑๑๙.

ปาโปปิ ปสฺสติ ภทฺรํ, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, อถ ปาโป ปาปานิ [อถ ปาปานิ (?)] ปสฺสติ.

๑๒๐.

ภทฺโรปิ ปสฺสติ ปาปํ, ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจติ ภทฺรํ, อถ ภทฺโร ภทฺรานิ [อถ ภทฺรานิ (?)] ปสฺสติ.

๑๒๑.

มาวมฺเถ [มาปฺปมฺเถ (สี. สฺยา. ปี.)] ปาปสฺส, น มนฺตํ [น มํ ตํ (สี. ปี.), น มตฺตํ (สฺยา.)] อาคมิสฺสติ;

อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;

พาโล ปูรติ [ปูรติ พาโล (สี. ก.), อาปูรติ พาโล (สฺยา.)] ปาปสฺส, โถกํ โถกมฺปิ [โถก โถกมฺปิ (สี. ปี.)] อาจินํ.

๑๒๒.

มาวมฺเถ ปุฺสฺส, น มนฺตํ อาคมิสฺสติ;

อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;

ธีโร ปูรติ ปุฺสฺส, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ.

๑๒๓.

วาณิโชว ภยํ มคฺคํ, อปฺปสตฺโถ มหทฺธโน;

วิสํ ชีวิตุกาโมว, ปาปานิ ปริวชฺชเย.

๑๒๔.

ปาณิมฺหิ เจ วโณ นาสฺส, หเรยฺย ปาณินา วิสํ;

นาพฺพณํ วิสมนฺเวติ, นตฺถิ ปาปํ อกุพฺพโต.

๑๒๕.

โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต.

๑๒๖.

คพฺภเมเก อุปฺปชฺชนฺติ, นิรยํ ปาปกมฺมิโน;

สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา.

๑๒๗.

อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส [ปวิสํ (สฺยา.)];

วิชฺชตี [น วิชฺชติ (ก. สี. ปี. ก.)] โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิโต [ยตฺรฏฺิโต (สฺยา.)] มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา.

๑๒๘.

น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;

น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิตํ [ยตฺรฏฺิตํ (สฺยา.)] นปฺปสเหยฺย มจฺจุ.

ปาปวคฺโค นวโม นิฏฺิโต.

๑๐. ทณฺฑวคฺโค

๑๒๙.

สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน;

อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย.

๑๓๐.

สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพสํ ชีวิตํ ปิยํ;

อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย.

๑๓๑.

สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหึสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุขํ.

๑๓๒.

สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน น หึสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุขํ.

๑๓๓.

มาโวจ ผรุสํ กฺจิ, วุตฺตา ปฏิวเทยฺยุ ตํ [ปฏิวเทยฺยุํ ตํ (ก.)];

ทุกฺขา หิ สารมฺภกถา, ปฏิทณฺฑา ผุเสยฺยุ ตํ [ผุเสยฺยุํ ตํ (ก.)].

๑๓๔.

สเจ เนเรสิ อตฺตานํ, กํโส อุปหโต ยถา;

เอส ปตฺโตสิ นิพฺพานํ, สารมฺโภ เต น วิชฺชติ.

๑๓๕.

ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาโว ปาเชติ โคจรํ;

เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อายุํ ปาเชนฺติ ปาณินํ.

๑๓๖.

อถ ปาปานิ กมฺมานิ, กรํ พาโล น พุชฺฌติ;

เสหิ กมฺเมหิ ทุมฺเมโธ, อคฺคิทฑฺโฒว ตปฺปติ.

๑๓๗.

โย ทณฺเฑน อทณฺเฑสุ, อปฺปทุฏฺเสุ ทุสฺสติ;

ทสนฺนมฺตรํ านํ, ขิปฺปเมว นิคจฺฉติ.

๑๓๘.

เวทนํ ผรุสํ ชานึ, สรีรสฺส จ เภทนํ [สรีรสฺส ปเภทนํ (สฺยา.)];

ครุกํ วาปิ อาพาธํ, จิตฺตกฺเขปฺจ [จิตฺตกฺเขปํ ว (สี. สฺยา. ปี.)] ปาปุเณ.

๑๓๙.

ราชโต วา อุปสคฺคํ [อุปสฺสคฺคํ (สี. ปี.)], อพฺภกฺขานฺจ [อพฺภกฺขานํ ว (สี. ปี.)] ทารุณํ;

ปริกฺขยฺจ [ปริกฺขยํ ว (สี. สฺยา. ปี.)] าตีนํ, โภคานฺจ [โภคานํ ว (สี. สฺยา. ปี.)] ปภงฺคุรํ [ปภงฺคุนํ (ก.)].

๑๔๐.

อถ วาสฺส อคารานิ, อคฺคิ ฑหติ [ฑยฺหติ (ก.)] ปาวโก;

กายสฺส เภทา ทุปฺปฺโ, นิรยํ โสปปชฺชติ [โส อุปปชฺชติ (สี. สฺยา.)].

๑๔๑.

นคฺคจริยา น ชฏา น ปงฺกา, นานาสกา ถณฺฑิลสายิกา วา;

รโชชลฺลํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ, โสเธนฺติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขํ.

๑๔๒.

อลงฺกโต เจปิ สมํ จเรยฺย, สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี;

สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุ.

๑๔๓.

หิรีนิเสโธ ปุริโส, โกจิ โลกสฺมิ วิชฺชติ;

โย นิทฺทํ [นินฺทํ (สี. ปี.) สํ. นิ. ๑.๑๘] อปโพเธติ [อปโพธติ (สี. สฺยา. ปี.)], อสฺโส ภทฺโร กสามิว.

๑๔๔.

อสฺโส ยถา ภทฺโร กสานิวิฏฺโ, อาตาปิโน สํเวคิโน ภวาถ;

สทฺธาย สีเลน จ วีริเยน จ, สมาธินา ธมฺมวินิจฺฉเยน จ;

สมฺปนฺนวิชฺชาจรณา ปติสฺสตา, ชหิสฺสถ [ปหสฺสถ (สี. สฺยา. ปี.)] ทุกฺขมิทํ อนปฺปกํ.

๑๔๕.

อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ เตชนํ;

ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ สุพฺพตา.

ทณฺฑวคฺโค ทสโม นิฏฺิโต.

๑๑. ชราวคฺโค

๑๔๖.

โก นุ หาโส [กินฺนุ หาโส (ก.)] กิมานนฺโท, นิจฺจํ ปชฺชลิเต สติ;

อนฺธกาเรน โอนทฺธา, ปทีปํ น คเวสถ.

๑๔๗.

ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;

อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.

๑๔๘.

ปริชิณฺณมิทํ รูปํ, โรคนีฬํ [โรคนิฑฺฒํ (สี. ปี.), โรคนิทฺธํ (สฺยา.)] ปภงฺคุรํ;

ภิชฺชติ ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตฺหิ ชีวิตํ.

๑๔๙.

ยานิมานิ อปตฺถานิ [ยานิมานิ อปตฺถานิ (สี. สฺยา. ปี.), ยานิมานิ’ปวิทฺธานิ (?)], อลาพูเนว [อลาปูเนว (สี. สฺยา. ปี.)] สารเท;

กาโปตกานิ อฏฺีนิ, ตานิ ทิสฺวาน กา รติ.

๑๕๐.

อฏฺีนํ นครํ กตํ, มํสโลหิตเลปนํ;

ยตฺถ ชรา จ มจฺจุ จ, มาโน มกฺโข จ โอหิโต.

๑๕๑.

ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.

๑๕๒.

อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโธว [พลิวทฺโทว (สี. สฺยา. ปี.)] ชีรติ;

มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ, ปฺา ตสฺส น วฑฺฒติ.

๑๕๓.

อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ [คหการกํ (สี. สฺยา. ปี.)] คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.

๑๕๔.

คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา.

๑๕๕.

อจริตฺวา พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;

ชิณฺณโกฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเล.

๑๕๖.

อจริตฺวา พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;

เสนฺติ จาปาติขีณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุนํ.

ชราวคฺโค เอกาทสโม นิฏฺิโต.

๑๒. อตฺตวคฺโค

๑๕๗.

อตฺตานฺเจ ปิยํ ชฺา, รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ;

ติณฺณํ อฺตรํ ยามํ, ปฏิชคฺเคยฺย ปณฺฑิโต.

๑๕๘.

อตฺตานเมว ปมํ, ปติรูเป นิเวสเย;

อถฺมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต.

๑๕๙.

อตฺตานํ เจ ตถา กยิรา, ยถาฺมนุสาสติ;

สุทนฺโต วต ทเมถ, อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม.

๑๖๐.

อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา;

อตฺตนา หิ สุทนฺเตน, นาถํ ลภติ ทุลฺลภํ.

๑๖๑.

อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ;

อภิมตฺถติ [อภิมนฺตติ (สี. ปี.)] ทุมฺเมธํ, วชิรํ วสฺมมยํ [วชิรํว’มฺหมยํ (สฺยา. ก.)] มณึ.

๑๖๒.

ยสฺส อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยํ, มาลุวา สาลมิโวตฺถตํ;

กโรติ โส ตถตฺตานํ, ยถา นํ อิจฺฉตี ทิโส.

๑๖๓.

สุกรานิ อสาธูนิ, อตฺตโน อหิตานิ จ;

ยํ เว หิตฺจ สาธุฺจ, ตํ เว ปรมทุกฺกรํ.

๑๖๔.

โย สาสนํ อรหตํ, อริยานํ ธมฺมชีวินํ;

ปฏิกฺโกสติ ทุมฺเมโธ, ทิฏฺึ นิสฺสาย ปาปิกํ;

ผลานิ กฏฺกสฺเสว, อตฺตฆาตาย [อตฺตฆฺาย (สี. สฺยา. ปี.)] ผลฺลติ.

๑๖๕.

อตฺตนา หิ [อตฺตนาว (สี. สฺยา. ปี.)] กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;

อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;

สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ [นาฺมฺโ(สี.)] วิโสธเย.

๑๖๖.

อตฺตทตฺถํ ปรตฺเถน, พหุนาปิ น หาปเย;

อตฺตทตฺถมภิฺาย, สทตฺถปสุโต สิยา.

อตฺตวคฺโค ทฺวาทสโม นิฏฺิโต.

๑๓. โลกวคฺโค

๑๖๗.

หีนํ ธมฺมํ น เสเวยฺย, ปมาเทน น สํวเส;

มิจฺฉาทิฏฺึ น เสเวยฺย, น สิยา โลกวฑฺฒโน.

๑๖๘.

อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.

๑๖๙.

ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.

๑๗๐.

ยถา ปุพฺพุฬกํ [ปุพฺพุฬกํ (สี. ปี.)] ปสฺเส, ยถา ปสฺเส มรีจิกํ;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ.

๑๗๑.

เอถ ปสฺสถิมํ โลกํ, จิตฺตํ ราชรถูปมํ;

ยตฺถ พาลา วิสีทนฺติ, นตฺถิ สงฺโค วิชานตํ.

๑๗๒.

โย จ ปุพฺเพ ปมชฺชิตฺวา, ปจฺฉา โส นปฺปมชฺชติ;

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.

๑๗๓.

ยสฺส ปาปํ กตํ กมฺมํ, กุสเลน ปิธียติ [ปิตียติ (สี. สฺยา. ปี.)];

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.

๑๗๔.

อนฺธภูโต [อนฺธีภูโต (ก.)] อยํ โลโก, ตนุเกตฺถ วิปสฺสติ;

สกุโณ ชาลมุตฺโตว, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ.

๑๗๕.

หํสาทิจฺจปเถ ยนฺติ, อากาเส ยนฺติ อิทฺธิยา;

นียนฺติ ธีรา โลกมฺหา, เชตฺวา มารํ สวาหินึ [สวาหนํ (สฺยา. ก.)].

๑๗๖.

เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺส, มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน;

วิติณฺณปรโลกสฺส, นตฺถิ ปาปํ อการิยํ.

๑๗๗.

เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺติ, พาลา หเว นปฺปสํสนฺติ ทานํ;

ธีโร จ ทานํ อนุโมทมาโน, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ.

๑๗๘.

ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา;

สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ.

โลกวคฺโค เตรสโม นิฏฺิโต.

๑๔. พุทฺธวคฺโค

๑๗๙.

ยสฺส ชิตํ นาวชียติ, ชิตํ ยสฺส [ชิตมสฺส (สี. สฺยา. ปี.), ชิตํ มสฺส (ก.)] โน ยาติ โกจิ โลเก;

ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.

๑๘๐.

ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา, ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ เนตเว;

ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.

๑๘๑.

เย ฌานปสุตา ธีรา, เนกฺขมฺมูปสเม รตา;

เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ.

๑๘๒.

กิจฺโฉ มนุสฺสปฏิลาโภ, กิจฺฉํ มจฺจาน ชีวิตํ;

กิจฺฉํ สทฺธมฺมสฺสวนํ, กิจฺโฉ พุทฺธานมุปฺปาโท.

๑๘๓.

สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา [กุสลสฺสูปสมฺปทา (สฺยา.)];

สจิตฺตปริโยทปนํ [สจิตฺตปริโยทาปนํ (?)], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.

๑๘๔.

ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, นิพฺพานํ [นิพฺพาณํ (ก. สี. ปี.)] ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา;

น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น [อยํ นกาโร สี. สฺยา. ปี. ปาตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต.

๑๘๕.

อนูปวาโท อนูปฆาโต [อนุปวาโท อนุปฆาโต (สฺยา. ก.)], ปาติโมกฺเข จ สํวโร;

มตฺตฺุตา จ ภตฺตสฺมึ, ปนฺตฺจ สยนาสนํ;

อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.

๑๘๖.

กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ;

อปฺปสฺสาทา ทุขา กามา, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต.

๑๘๗.

อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รตึ โส นาธิคจฺฉติ;

ตณฺหกฺขยรโต โหติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.

๑๘๘.

พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

อารามรุกฺขเจตฺยานิ, มนุสฺสา ภยตชฺชิตา.

๑๘๙.

เนตํ โข สรณํ เขมํ, เนตํ สรณมุตฺตมํ;

เนตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.

๑๙๐.

โย จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สงฺฆฺจ สรณํ คโต;

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ.

๑๙๑.

ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.

๑๙๒.

เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;

เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.

๑๙๓.

ทุลฺลโภ ปุริสาชฺโ, น โส สพฺพตฺถ ชายติ;

ยตฺถ โส ชายติ ธีโร, ตํ กุลํ สุขเมธติ.

๑๙๔.

สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท, สุขา สทฺธมฺมเทสนา;

สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี, สมคฺคานํ ตโป สุโข.

๑๙๕.

ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิ ว สาวเก;

ปปฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเว.

๑๙๖.

เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;

น สกฺกา ปุฺํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ เกนจิ.

พุทฺธวคฺโค จุทฺทสโม นิฏฺิโต.

๑๕. สุขวคฺโค

๑๙๗.

สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน;

เวริเนสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อเวริโน.

๑๙๘.

สุสุขํ วต ชีวาม, อาตุเรสุ อนาตุรา;

อาตุเรสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อนาตุรา.

๑๙๙.

สุสุขํ วต ชีวาม, อุสฺสุเกสุ อนุสฺสุกา;

อุสฺสุเกสุ มนสฺเสสุ, วิหราม อนุสฺสุกา.

๒๐๐.

สุสุขํ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;

ปีติภกฺขา ภวิสฺสาม, เทวา อาภสฺสรา ยถา.

๒๐๑.

ชยํ เวรํ ปสวติ, ทุกฺขํ เสติ ปราชิโต;

อุปสนฺโต สุขํ เสติ, หิตฺวา ชยปราชยํ.

๒๐๒.

นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ, นตฺถิ โทสสโม กลิ;

นตฺถิ ขนฺธสมา [ขนฺธาทิสา (สี. สฺยา. ปี. รูปสิทฺธิยา สเมติ)] ทุกฺขา, นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ.

๒๐๓.

ชิฆจฺฉาปรมา โรคา, สงฺขารปรมา [สงฺการา ปรมา (พหูสุ)] ทุขา;

เอตํ ตฺวา ยถาภูตํ, นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ.

๒๐๔.

อาโรคฺยปรมา ลาภา, สนฺตุฏฺิปรมํ ธนํ;

วิสฺสาสปรมา าติ [วิสฺสาสปรโม าติ (ก. สี.), วิสฺสาสปรมา าตี (สี. อฏฺ.), วิสฺสาสา ปรมา าติ (ก.)], นิพฺพานํ ปรมํ [นิพฺพาณปรมํ (ก. สี.)] สุขํ.

๒๐๕.

ปวิเวกรสํ ปิตฺวา [ปีตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], รสํ อุปสมสฺส จ;

นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป, ธมฺมปีติรสํ ปิวํ.

๒๐๖.

สาหุ ทสฺสนมริยานํ, สนฺนิวาโส สทา สุโข;

อทสฺสเนน พาลานํ, นิจฺจเมว สุขี สิยา.

๒๐๗.

พาลสงฺคตจารี [พาลสงฺคติจารี (ก.)] หิ, ทีฆมทฺธาน โสจติ;

ทุกฺโข พาเลหิ สํวาโส, อมิตฺเตเนว สพฺพทา;

ธีโร จ สุขสํวาโส, าตีนํว สมาคโม.

๒๐๘.

ตสฺมา หิ –

ธีรฺจ ปฺฺจ พหุสฺสุตฺจ, โธรยฺหสีลํ วตวนฺตมริยํ;

ตํ ตาทิสํ สปฺปุริสํ สุเมธํ, ภเชถ นกฺขตฺตปถํว จนฺทิมา [ตสฺมา หิ ธีรํ ปฺฺจ, พหุสฺสุตฺจ โธรยฺหํ; สีลํ ธุตวตมริยํ, ตํ ตาทิสํ สปฺปุริสํ; สุเมธํ ภเชถ นกฺขตฺตปถํว จนฺทิมา; (ก.)].

สุขวคฺโค ปนฺนรสโม นิฏฺิโต.

๑๖. ปิยวคฺโค

๒๐๙.

อโยเค ยุฺชมตฺตานํ, โยคสฺมิฺจ อโยชยํ;

อตฺถํ หิตฺวา ปิยคฺคาหี, ปิเหตตฺตานุโยคินํ.

๒๑๐.

มา ปิเยหิ สมาคฺฉิ, อปฺปิเยหิ กุทาจนํ;

ปิยานํ อทสฺสนํ ทุกฺขํ, อปฺปิยานฺจ ทสฺสนํ.

๒๑๑.

ตสฺมา ปิยํ น กยิราถ, ปิยาปาโย หิ ปาปโก;

คนฺถา เตสํ น วิชฺชนฺติ, เยสํ นตฺถิ ปิยาปฺปิยํ.

๒๑๒.

ปิยโต ชายตี โสโก, ปิยโต ชายตี [ชายเต (ก.)] ภยํ;

ปิยโต วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.

๒๑๓.

เปมโต ชายตี โสโก, เปมโต ชายตี ภยํ;

เปมโต วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.

๒๑๔.

รติยา ชายตี โสโก, รติยา ชายตี ภยํ;

รติยา วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.

๒๑๕.

กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ;

กามโต วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.

๒๑๖.

ตณฺหาย ชายตี [ชายเต (ก.)] โสโก, ตณฺหาย ชายตี ภยํ;

ตณฺหาย วิปฺปมุตฺตสฺส, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ.

๒๑๗.

สีลทสฺสนสมฺปนฺนํ, ธมฺมฏฺํ สจฺจเวทินํ;

อตฺตโน กมฺม กุพฺพานํ, ตํ ชโน กุรุเต ปิยํ.

๒๑๘.

ฉนฺทชาโต อนกฺขาเต, มนสา จ ผุโฏ สิยา;

กาเมสุ จ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต [อปฺปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)], อุทฺธํโสโตติ วุจฺจติ.

๒๑๙.

จิรปฺปวาสึ ปุริสํ, ทูรโต โสตฺถิมาคตํ;

าติมิตฺตา สุหชฺชา จ, อภินนฺทนฺติ อาคตํ.

๒๒๐.

ตเถว กตปุฺมฺปิ, อสฺมา โลกา ปรํ คตํ;

ปุฺานิ ปฏิคณฺหนฺติ, ปิยํ าตีว อาคตํ.

ปิยวคฺโค โสฬสโม นิฏฺิโต.

๑๗. โกธวคฺโค

๒๒๑.

โกธํ ชเห วิปฺปชเหยฺย มานํ, สํโยชนํ สพฺพมติกฺกเมยฺย;

ตํ นามรูปสฺมิมสชฺชมานํ, อกิฺจนํ นานุปตนฺติ ทุกฺขา.

๒๒๒.

โย เว อุปฺปติตํ โกธํ, รถํ ภนฺตํว วารเย [ธารเย (สี. สฺยา. ปี.)];

ตมหํ สารถึ พฺรูมิ, รสฺมิคฺคาโห อิตโร ชโน.

๒๒๓.

อกฺโกเธน ชิเน โกธํ, อสาธุํ สาธุนา ชิเน;

ชิเน กทริยํ ทาเนน, สจฺเจนาลิกวาทินํ.

๒๒๔.

สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺย, ทชฺชา อปฺปมฺปิ [ทชฺชา’ปฺปสฺมิมฺปิ (สี. ปี.), ทชฺชา อปฺปสฺมิ (สฺยา. ก.)] ยาจิโต;

เอเตหิ ตีหิ าเนหิ, คจฺเฉ เทวาน สนฺติเก.

๒๒๕.

อหึสกา เย มุนโย [อหึสกายา มุนโย (ก.)], นิจฺจํ กาเยน สํวุตา;

เต ยนฺติ อจฺจุตํ านํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร.

๒๒๖.

สทา ชาครมานานํ, อโหรตฺตานุสิกฺขินํ;

นิพฺพานํ อธิมุตฺตานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.

๒๒๗.

โปราณเมตํ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;

นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;

มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต.

๒๒๘.

น จาหุ น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชติ;

เอกนฺตํ นินฺทิโต โปโส, เอกนฺตํ วา ปสํสิโต.

๒๒๙.

ยํ เจ วิฺู ปสํสนฺติ, อนุวิจฺจ สุเว สุเว;

อจฺฉิทฺทวุตฺตึ [อจฺฉินฺนวุตฺตึ (ก.)] เมธาวึ, ปฺาสีลสมาหิตํ.

๒๓๐.

นิกฺขํ [เนกฺขํ (สี. สฺยา. ปี.)] ชมฺโพนทสฺเสว, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;

เทวาปิ นํ ปสํสนฺติ, พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโต.

๒๓๑.

กายปฺปโกปํ รกฺเขยฺย, กาเยน สํวุโต สิยา;

กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กาเยน สุจริตํ จเร.

๒๓๒.

วจีปโกปํ รกฺเขยฺย, วาจาย สํวุโต สิยา;

วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, วาจาย สุจริตํ จเร.

๒๓๓.

มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, มนสา สํวุโต สิยา;

มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา, มนสา สุจริตํ จเร.

๒๓๔.

กาเยน สํวุตา ธีรา, อโถ วาจาย สํวุตา;

มนสา สํวุตา ธีรา, เต เว สุปริสํวุตา.

โกธวคฺโค สตฺตรสโม นิฏฺิโต.

๑๘. มลวคฺโค

๒๓๕.

ปณฺฑุปลาโสว ทานิสิ, ยมปุริสาปิ จ เต [ตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปฏฺิตา;

อุยฺโยคมุเข จ ติฏฺสิ, ปาเถยฺยมฺปิ จ เต น วิชฺชติ.

๒๓๖.

โส กโรหิ ทีปมตฺตโน, ขิปฺปํ วายม ปณฺฑิโต ภว;

นิทฺธนฺตมโล อนงฺคโณ, ทิพฺพํ อริยภูมึ อุเปหิสิ [ทิพฺพํ อริยภูมิเมหิสิ (สี. สฺยา. ปี.), ทิพฺพมริยภูมึ อุเปหิสิ (?)].

๒๓๗.

อุปนีตวโย จ ทานิสิ, สมฺปยาโตสิ ยมสฺส สนฺติเก;

วาโส [วาโสปิ จ (พหูสุ)] เต นตฺถิ อนฺตรา, ปาเถยฺยมฺปิ จ เต น วิชฺชติ.

๒๓๘.

โส กโรหิ ทีปมตฺตโน, ขิปฺปํ วายม ปณฺฑิโต ภว;

นิทฺธนฺตมโล อนงฺคโณ, น ปุนํ ชาติชรํ [น ปุน ชาติชรํ (สี. สฺยา.), น ปุน ชาติชฺชรํ (ก.)] อุเปหิสิ.

๒๓๙.

อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน.

๒๔๐.

อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ [สมุฏฺาย (ก.)], ตตุฏฺาย [ตทุฏฺาย (สี. สฺยา. ปี.)] ตเมว ขาทติ;

เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ [สกกมฺมานิ (สี. ปี.)] นยนฺติ ทุคฺคตึ.

๒๔๑.

อสชฺฌายมลา มนฺตา, อนุฏฺานมลา ฆรา;

มลํ วณฺณสฺส โกสชฺชํ, ปมาโท รกฺขโต มลํ.

๒๔๒.

มลิตฺถิยา ทุจฺจริตํ, มจฺเฉรํ ททโต มลํ;

มลา เว ปาปกา ธมฺมา, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.

๒๔๓.

ตโต มลา มลตรํ, อวิชฺชา ปรมํ มลํ;

เอตํ มลํ ปหนฺตฺวาน, นิมฺมลา โหถ ภิกฺขโว.

๒๔๔.

สุชีวํ อหิริเกน, กากสูเรน ธํสินา;

ปกฺขนฺทินา ปคพฺเภน, สํกิลิฏฺเน ชีวิตํ.

๒๔๕.

หิรีมตา จ ทุชฺชีวํ, นิจฺจํ สุจิคเวสินา;

อลีเนนาปฺปคพฺเภน, สุทฺธาชีเวน ปสฺสตา.

๒๔๖.

โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทฺจ ภาสติ;

โลเก อทินฺนมาทิยติ, ปรทารฺจ คจฺฉติ.

๒๔๗.

สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยุฺชติ;

อิเธวเมโส โลกสฺมึ, มูลํ ขณติ อตฺตโน.

๒๔๘.

เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ, ปาปธมฺมา อสฺตา;

มา ตํ โลโภ อธมฺโม จ, จิรํ ทุกฺขาย รนฺธยุํ.

๒๔๙.

ททาติ เว ยถาสทฺธํ, ยถาปสาทนํ [ยตฺถ ปสาทนํ (กตฺถจิ)] ชโน;

ตตฺถ โย มงฺกุ ภวติ [ตตฺถ เจ มํกุ โย โหติ (สี.), ตตฺถ โย มงฺกุโต โหติ (สฺยา.)], ปเรสํ ปานโภชเน;

น โส ทิวา วา รตฺตึ วา, สมาธิมธิคจฺฉติ.

๒๕๐.

ยสฺส เจตํ สมุจฺฉินฺนํ, มูลฆจฺจํ [มูลฆจฺฉํ (ก.)] สมูหตํ;

ส เว ทิวา วา รตฺตึ วา, สมาธิมธิคจฺฉติ.

๒๕๑.

นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ, นตฺถิ โทสสโม คโห;

นตฺถิ โมหสมํ ชาลํ, นตฺถิ ตณฺหาสมา นที.

๒๕๒.

สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ;

ปเรสํ หิ โส วชฺชานิ, โอปุนาติ [โอผุนาติ (ก.)] ยถา ภุสํ;

อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวา สโ.

๒๕๓.

ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส, นิจฺจํ อุชฺฌานสฺิโน;

อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา.

๒๕๔.

อากาเสว ปทํ นตฺถิ, สมโณ นตฺถิ พาหิเร;

ปปฺจาภิรตา ปชา, นิปฺปปฺจา ตถาคตา.

๒๕๕.

อากาเสว ปทํ นตฺถิ, สมโณ นตฺถิ พาหิเร;

สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ, นตฺถิ พุทฺธานมิฺชิตํ.

มลวคฺโค อฏฺารสโม นิฏฺิโต.

๑๙. ธมฺมฏฺวคฺโค

๒๕๖.

เตน โหติ ธมฺมฏฺโ, เยนตฺถํ สาหสา [สหสา (สี. สฺยา. ก.)] นเย;

โย จ อตฺถํ อนตฺถฺจ, อุโภ นิจฺเฉยฺย ปณฺฑิโต.

๒๕๗.

อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน นยตี ปเร;

ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, ‘‘ธมฺมฏฺโ’’ติ ปวุจฺจติ.

๒๕๘.

น เตน ปณฺฑิโต โหติ, ยาวตา พหุ ภาสติ;

เขมี อเวรี อภโย, ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ ปวุจฺจติ.

๒๕๙.

น ตาวตา ธมฺมธโร, ยาวตา พหุ ภาสติ;

โย จ อปฺปมฺปิ สุตฺวาน, ธมฺมํ กาเยน ปสฺสติ;

ส เว ธมฺมธโร โหติ, โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชติ.

๒๖๐.

เตน เถโร โส โหติ [เถโร โหติ (สี. สฺยา.)], เยนสฺส ปลิตํ สิโร;

ปริปกฺโก วโย ตสฺส, ‘‘โมฆชิณฺโณ’’ติ วุจฺจติ.

๒๖๑.

ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, อหึสา สํยโม ทโม;

ส เว วนฺตมโล ธีโร, ‘‘เถโร’’ อิติ [โส เถโรติ (สฺยา. ก.)] ปวุจฺจติ.

๒๖๒.

น วากฺกรณมตฺเตน, วณฺณโปกฺขรตาย วา;

สาธุรูโป นโร โหติ, อิสฺสุกี มจฺฉรี สโ.

๒๖๓.

ยสฺส เจตํ สมุจฺฉินฺนํ, มูลฆจฺจํ สมูหตํ;

ส วนฺตโทโส เมธาวี, ‘‘สาธุรูโป’’ติ วุจฺจติ.

๒๖๔.

น มุณฺฑเกน สมโณ, อพฺพโต อลิกํ ภณํ;

อิจฺฉาโลภสมาปนฺโน, สมโณ กึ ภวิสฺสติ.

๒๖๕.

โย จ สเมติ ปาปานิ, อณุํ ถูลานิ สพฺพโส;

สมิตตฺตา หิ ปาปานํ, ‘‘สมโณ’’ติ ปวุจฺจติ.

๒๖๖.

เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;

วิสฺสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตา.

๒๖๗.

โยธ ปุฺฺจ ปาปฺจ, พาเหตฺวา พฺรหฺมจริยวา [พฺรหฺมจริยํ (ก.)];

สงฺขาย โลเก จรติ, ส เว ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ.

๒๖๘.

น โมเนน มุนี โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;

โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.

๒๖๙.

ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนี เตน โส มุนิ;

โย มุนาติ อุโภ โลเก, ‘‘มุนิ’’ เตน ปวุจฺจติ.

๒๗๐.

น เตน อริโย โหติ, เยน ปาณานิ หึสติ;

อหึสา สพฺพปาณานํ, ‘‘อริโย’’ติ ปวุจฺจติ.

๒๗๑.

น สีลพฺพตมตฺเตน, พาหุสจฺเจน วา ปน;

อถ วา สมาธิลาเภน, วิวิตฺตสยเนน วา.

๒๗๒.

ผุสามิ เนกฺขมฺมสุขํ, อปุถุชฺชนเสวิตํ;

ภิกฺขุ วิสฺสาสมาปาทิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.

ธมฺมฏฺวคฺโค เอกูนวีสติโม นิฏฺิโต.

๒๐. มคฺควคฺโค

๒๗๓.

มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา.

๒๗๔.

เอเสว [เอโสว (สี. ปี.)] มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;

เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.

๒๗๕.

เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปนฺนา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ;

อกฺขาโต โว [อกฺขาโต เว (สี. ปี.)] มยา มคฺโค, อฺาย สลฺลกนฺตนํ [สลฺลสนฺถนํ (สี. ปี.), สลฺลสตฺถนํ (สฺยา.)].

๒๗๖.

ตุมฺเหหิ กิจฺจมาตปฺปํ, อกฺขาตาโร ตถาคตา;

ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ, ฌายิโน มารพนฺธนา.

๒๗๗.

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.

๒๗๘.

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.

๒๗๙.

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.

๒๘๐.

อุฏฺานกาลมฺหิ อนุฏฺหาโน, ยุวา พลี อาลสิยํ อุเปโต;

สํสนฺนสงฺกปฺปมโน [อสมฺปนฺนสงฺกปฺปมโน (ก.)] กุสีโต, ปฺาย มคฺคํ อลโส น วินฺทติ.

๒๘๑.

วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิตํ.

๒๘๒.

โยคา เว ชายตี [ชายเต (กตฺถจิ)] ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย;

เอตํ ทฺเวธาปถํ ตฺวา, ภวาย วิภวาย จ;

ตถาตฺตานํ นิเวเสยฺย, ยถา ภูริ ปวฑฺฒติ.

๒๘๓.

วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว.

๒๘๔.

ยาว หิ วนโถ น ฉิชฺชติ, อณุมตฺโตปิ นรสฺส นาริสุ;

ปฏิพทฺธมโนว [ปฏิพนฺธมโนว (ก.)] ตาว โส, วจฺโฉ ขีรปโกว [ขีรปาโนว (ปี.)] มาตริ.

๒๘๕.

อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน กุมุทํ สารทิกํว [ปาณินา];

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิตํ.

๒๘๖.

อิธ วสฺสํ วสิสฺสามิ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ;

อิติ พาโล วิจินฺเตติ, อนฺตรายํ น พุชฺฌติ.

๒๘๗.

ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;

สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ.

๒๘๘.

สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;

อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา.

๒๘๙.

เอตมตฺถวสํ ตฺวา, ปณฺฑิโต สีลสํวุโต;

นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ขิปฺปเมว วิโสธเย.

มคฺควคฺโค วีสติโม นิฏฺิโต.

๒๑. ปกิณฺณกวคฺโค

๒๙๐.

มตฺตาสุขปริจฺจาคา, ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ;

จเช มตฺตาสุขํ ธีโร, สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขํ.

๒๙๑.

ปรทุกฺขูปธาเนน, อตฺตโน [โย อตฺตโน (สฺยา. ปี. ก.)] สุขมิจฺฉติ;

เวรสํสคฺคสํสฏฺโ, เวรา โส น ปริมุจฺจติ.

๒๙๒.

ยฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ [ตทปวิทฺธํ (สี. สฺยา.)], อกิจฺจํ ปน กยิรติ;

อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.

๒๙๓.

เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;

อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;

สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.

๒๙๔.

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;

รฏฺํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.

๒๙๕.

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ โสตฺถิเย;

เวยคฺฆปฺจมํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.

๒๙๖.

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ พุทฺธคตา สติ.

๒๙๗.

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ ธมฺมคตา สติ.

๒๙๘.

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ สงฺฆคตา สติ.

๒๙๙.

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ กายคตา สติ.

๓๐๐.

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, อหึสาย รโต มโน.

๓๐๑.

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, ภาวนาย รโต มโน.

๓๐๒.

ทุปฺปพฺพชฺชํ ทุรภิรมํ, ทุราวาสา ฆรา ทุขา;

ทุกฺโขสมานสํวาโส, ทุกฺขานุปติตทฺธคู;

ตสฺมา น จทฺธคู สิยา, น จ [ตสฺมา น จทฺธคู น จ (ก.)] ทุกฺขานุปติโต สิยา [ทุกฺขานุปาติโต (?)].

๓๐๓.

สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ยโสโภคสมปฺปิโต;

ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต.

๓๐๔.

ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา.

๓๐๕.

เอกาสนํ เอกเสยฺยํ, เอโก จรมตนฺทิโต;

เอโก ทมยมตฺตานํ, วนนฺเต รมิโต สิยา.

ปกิณฺณกวคฺโค เอกวีสติโม นิฏฺิโต.

๒๒. นิรยวคฺโค

๓๐๖.

อภูตวาที นิรยํ อุเปติ, โย วาปิ [โย จาปิ (สี. ปี. ก.)] กตฺวา น กโรมิ จาห [น กโรมีติ จาห (สฺยา.)];

อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถ.

๓๐๗.

กาสาวกณฺา พหโว, ปาปธมฺมา อสฺตา;

ปาปา ปาเปหิ กมฺเมหิ, นิรยํ เต อุปปชฺชเร.

๓๐๘.

เสยฺโย อโยคุโฬ ภุตฺโต, ตตฺโต อคฺคิสิขูปโม;

ยฺเจ ภุฺเชยฺย ทุสฺสีโล, รฏฺปิณฺฑมสฺโต.

๓๐๙.

จตฺตาริ านานิ นโร ปมตฺโต, อาปชฺชติ ปรทารูปเสวี;

อปุฺลาภํ น นิกามเสยฺยํ, นินฺทํ ตตียํ นิรยํ จตุตฺถํ.

๓๑๐.

อปุฺลาโภ จ คตี จ ปาปิกา, ภีตสฺส ภีตาย รตี จ โถกิกา;

ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติ, ตสฺมา นโร ปรทารํ น เสเว.

๓๑๑.

กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตติ;

สามฺํ ทุปฺปรามฏฺํ, นิรยายุปกฑฺฒติ.

๓๑๒.

ยํ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมํ, สํกิลิฏฺฺจ ยํ วตํ;

สงฺกสฺสรํ พฺรหฺมจริยํ, น ตํ โหติ มหปฺผลํ.

๓๑๓.

กยิรา เจ กยิราเถนํ [กยิรา นํ (ก.)], ทฬฺหเมนํ ปรกฺกเม;

สิถิโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํ.

๓๑๔.

อกตํ ทุกฺกฏํ เสยฺโย, ปจฺฉา ตปฺปติ ทุกฺกฏํ;

กตฺจ สุกตํ เสยฺโย, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ.

๓๑๕.

นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;

เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว [ขโณ เว (สี. ปี. ก.)] มา อุปจฺจคา;

ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.

๓๑๖.

อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ, ลชฺชิตาเย น ลชฺชเร;

มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.

๓๑๗.

อภเย ภยทสฺสิโน, ภเย จาภยทสฺสิโน;

มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.

๓๑๘.

อวชฺเช วชฺชมติโน, วชฺเช จาวชฺชทสฺสิโน;

มิจฺฉาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.

๓๑๙.

วชฺชฺจ วชฺชโต ตฺวา, อวชฺชฺจ อวชฺชโต;

สมฺมาทิฏฺิสมาทานา, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.

นิรยวคฺโค ทฺวาวีสติโม นิฏฺิโต.

๒๓. นาควคฺโค

๓๒๐.

อหํ นาโคว สงฺคาเม, จาปโต ปติตํ สรํ;

อติวากฺยํ ติติกฺขิสฺสํ, ทุสฺสีโล หิ พหุชฺชโน.

๓๒๑.

ทนฺตํ นยนฺติ สมิตึ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;

ทนฺโต เสฏฺโ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.

๓๒๒.

วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานียาว (สฺยา.)] สินฺธวา;

กุฺชรา จ [กุฺชราว (สฺยา.)] มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.

๓๒๓.

หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;

ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.

๓๒๔.

ธนปาโล [ธนปาลโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นาม กุฺชโร, กฏุกเภทโน [กฏุกปฺปเภทโน (สี. สฺยา. ปี.)] ทุนฺนิวารโย;

พทฺโธ กพฬํ น ภุฺชติ, สุมรติ [สุสรติ (ก.)] นาควนสฺส กุฺชโร.

๓๒๕.

มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท.

๓๒๖.

อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;

ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส, หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.

๓๒๗.

อปฺปมาทรตา โหถ, สจิตฺตมนุรกฺขถ;

ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ, ปงฺเก สนฺโนว [สตฺโตว (สี. ปี.)] กุฺชโร.

๓๒๘.

สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.

๓๒๙.

โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;

ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.

๓๓๐.

เอกสฺส จริตํ เสยฺโย, นตฺถิ พาเล สหายตา;

เอโก จเร น จ ปาปานิ กยิรา, อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครฺเว นาโค.

๓๓๑.

อตฺถมฺหิ ชาตมฺหิ สุขา สหายา, ตุฏฺี สุขา ยา อิตรีตเรน;

ปุฺํ สุขํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, สพฺพสฺส ทุกฺขสฺส สุขํ ปหานํ.

๓๓๒.

สุขา มตฺเตยฺยตา โลเก, อโถ เปตฺเตยฺยตา สุขา;

สุขา สามฺตา โลเก, อโถ พฺรหฺมฺตา สุขา.

๓๓๓.

สุขํ ยาว ชรา สีลํ, สุขา สทฺธา ปติฏฺิตา;

สุโข ปฺาย ปฏิลาโภ, ปาปานํ อกรณํ สุขํ.

นาควคฺโค เตวีสติโม นิฏฺิโต.

๒๔. ตณฺหาวคฺโค

๓๓๔.

มนุชสฺส ปมตฺตจาริโน, ตณฺหา วฑฺฒติ มาลุวา วิย;

โส ปฺลวตี [ปฺลวติ (สี. ปี.), ปลเวตี (ก.), อุปฺลวติ (?)] หุรา หุรํ, ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร.

๓๓๕.

ยํ เอสา สหเต ชมฺมี, ตณฺหา โลเก วิสตฺติกา;

โสกา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, อภิวฏฺํว [อภิวฑฺฒํว (สฺยา.), อภิวฏฺฏํว (ปี.), อภิวุฑฺฒํว (ก.)] พีรณํ.

๓๓๖.

โย เจตํ สหเต ชมฺมึ, ตณฺหํ โลเก ทุรจฺจยํ;

โสกา ตมฺหา ปปตนฺติ, อุทพินฺทุว โปกฺขรา.

๓๓๗.

ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

ตณฺหาย มูลํ ขณถ, อุสีรตฺโถว พีรณํ;

มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนํ.

๓๓๘.

ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห, ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว รูหติ;

เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนํ.

๓๓๙.

ยสฺส ฉตฺตึสติ โสตา, มนาปสวนา ภุสา;

มาหา [วาหา (สี. สฺยา. ปี.)] วหนฺติ ทุทฺทิฏฺึ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา.

๓๔๐.

สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, ลตา อุปฺปชฺช [อุพฺภิชฺช (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ติฏฺติ;

ตฺจ ทิสฺวา ลตํ ชาตํ, มูลํ ปฺาย ฉินฺทถ.

๓๔๑.

สริตานิ สิเนหิตานิ จ, โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน;

เต สาตสิตา สุเขสิโน, เต เว ชาติชรูปคา นรา.

๓๔๒.

ตสิณาย ปุรกฺขตา ปชา, ปริสปฺปนฺติ สโสว พนฺธิโต [พาธิโต (พหูสุ)];

สํโยชนสงฺคสตฺตกา, ทุกฺขมุเปนฺติ ปุนปฺปุนํ จิราย.

๓๔๓.

ตสิณาย ปุรกฺขตา ปชา, ปริสปฺปนฺติ สโสว พนฺธิโต;

ตสฺมา ตสิณํ วิโนทเย, อากงฺขนฺต [ภิกฺขู อากงฺขี (สี.), ภิกฺขุ อากงฺขํ (สฺยา.)] วิราคมตฺตโน.

๓๔๔.

โย นิพฺพนโถ วนาธิมุตฺโต, วนมุตฺโต วนเมว ธาวติ;

ตํ ปุคฺคลเมถ ปสฺสถ, มุตฺโต พนฺธนเมว ธาวติ.

๓๔๕.

ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชฺจ [ทารูชํ พพฺพชฺจ (สี. ปี.)];

สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.

๓๔๖.

เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุฺจํ;

เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหาย.

๓๔๗.

เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ, สยํกตํ มกฺกฏโกว ชาลํ;

เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา, อนเปกฺขิโน สพฺพทุกฺขํ ปหาย.

๓๔๘.

มุฺจ ปุเร มุฺจ ปจฺฉโต, มชฺเฌ มุฺจ ภวสฺส ปารคู;

สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานโส, น ปุนํ ชาติชรํ อุเปหิสิ.

๓๔๙.

วิตกฺกมถิตสฺส ชนฺตุโน, ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน;

ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒติ, เอส โข ทฬฺหํ [เอส คาฬฺหํ (ก.)] กโรติ พนฺธนํ.

๓๕๐.

วิตกฺกูปสเม [วิตกฺกูปสเมว (ก.)] โย รโต, อสุภํ ภาวยเต สทา สโต;

เอส [เอโส (?)] โข พฺยนฺติ กาหิติ, เอส [เอโส (?)] เฉจฺฉติ มารพนฺธนํ.

๓๕๑.

นิฏฺงฺคโต อสนฺตาสี, วีตตณฺโห อนงฺคโณ;

อจฺฉินฺทิ ภวสลฺลานิ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย.

๓๕๒.

วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;

อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชฺา ปุพฺพาปรานิ จ;

ส เว ‘‘อนฺติมสารีโร, มหาปฺโ มหาปุริโส’’ติ วุจฺจติ.

๓๕๓.

สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต, สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ.

๓๕๔.

สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ, สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ;

สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ, ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาติ.

๓๕๕.

หนนฺติ โภคา ทุมฺเมธํ, โน จ ปารคเวสิโน;

โภคตณฺหาย ทุมฺเมโธ, หนฺติ อฺเว อตฺตนํ.

๓๕๖.

ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตราเคสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.

๓๕๗.

ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โทสโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตโทเสสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.

๓๕๘.

ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โมหโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตโมเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.

๓๕๙.

(ติณโทสานิ เขตฺตานิ, อิจฺฉาโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วิคติจฺเฉสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.) [( ) วิเทสโปตฺถเกสุ นตฺถิ, อฏฺกถายมฺปิ น ทิสฺสติ]

ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ตณฺหาโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตตณฺเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.

ตณฺหาวคฺโค จตุวีสติโม นิฏฺิโต.

๒๕. ภิกฺขุวคฺโค

๓๖๐.

จกฺขุนา สํวโร สาธุ, สาธุ โสเตน สํวโร;

ฆาเนน สํวโร สาธุ, สาธุ ชิวฺหาย สํวโร.

๓๖๑.

กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;

มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร;

สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.

๓๖๒.

หตฺถสํยโต ปาทสํยโต, วาจาสํยโต สํยตุตฺตโม;

อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํ.

๓๖๓.

โย มุขสํยโต ภิกฺขุ, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;

อตฺถํ ธมฺมฺจ ทีเปติ, มธุรํ ตสฺส ภาสิตํ.

๓๖๔.

ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;

ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ, สทฺธมฺมา น ปริหายติ.

๓๖๕.

สลาภํ นาติมฺเยฺย, นาฺเสํ ปิหยํ จเร;

อฺเสํ ปิหยํ ภิกฺขุ, สมาธึ นาธิคจฺฉติ.

๓๖๖.

อปฺปลาโภปิ เจ ภิกฺขุ, สลาภํ นาติมฺติ;

ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ, สุทฺธาชีวึ อตนฺทิตํ.

๓๖๗.

สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;

อสตา จ น โสจติ, ส เว ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ.

๓๖๘.

เมตฺตาวิหารี โย ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;

อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุขํ.

๓๖๙.

สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ;

เฉตฺวา ราคฺจ โทสฺจ, ตโต นิพฺพานเมหิสิ.

๓๗๐.

ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;

ปฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘‘โอฆติณฺโณ’’ติ วุจฺจติ.

๓๗๑.

ฌาย ภิกฺขุ [ฌาย ตุวํ ภิกฺขุ (?)] มา ปมาโท [มา จ ปมาโท (สี. สฺยา. ปี.)], มา เต กามคุเณ รเมสฺสุ [ภมสฺสุ (สี. ปี.), ภวสฺสุ (สฺยา.), รมสฺสุ (ก.)] จิตฺตํ;

มา โลหคุฬํ คิลี ปมตฺโต, มา กนฺทิ ‘‘ทุกฺขมิท’’นฺติ ฑยฺหมาโน.

๓๗๒.

นตฺถิ ฌานํ อปฺสฺส, ปฺา นตฺถิ อฌายโต [อชฺฌายิโน (ก.)];

ยมฺหิ ฌานฺจ ปฺา จ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก.

๓๗๓.

สุฺาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.

๓๗๔.

ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี [ลภติ (ปี.), ลภเต (ก.)] ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํ.

๓๗๕.

ตตฺรายมาทิ ภวติ, อิธ ปฺสฺส ภิกฺขุโน;

อินฺทฺริยคุตฺติ สนฺตุฏฺิ, ปาติโมกฺเข จ สํวโร.

๓๗๖.

มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ, สุทฺธาชีเว อตนฺทิเต;

ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺส (ก.)], อาจารกุสโล สิยา;

ตโต ปาโมชฺชพหุโล, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ.

๓๗๗.

วสฺสิกา วิย ปุปฺผานิ, มทฺทวานิ [มชฺชวานิ (ก. ฏีกา) ปจฺจวานิ (ก. อฏฺ.)] ปมุฺจติ;

เอวํ ราคฺจ โทสฺจ, วิปฺปมุฺเจถ ภิกฺขโว.

๓๗๘.

สนฺตกาโย สนฺตวาโจ, สนฺตวา สุสมาหิโต [สนฺตมโน สุสมาหิโต (สฺยา. ปี.), สนฺตมโน สมาหิโต (ก.)];

วนฺตโลกามิโส ภิกฺขุ, ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วุจฺจติ.

๓๗๙.

อตฺตนา โจทยตฺตานํ, ปฏิมํเสถ อตฺตนา [ปฏิมาเส อตฺตมตฺตนา (สี. ปี.), ปฏิมํเส ตมตฺตนา (สฺยา.)];

โส อตฺตคุตฺโต สติมา, สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ.

๓๘๐.

อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, (โก หิ นาโถ ปโร สิยา) [( ) วิเทสโปตฺถเกสุ นตฺถิ]

อตฺตา หิ อตฺตโน คติ;

ตสฺมา สํยมมตฺตานํ [สํยมย’ตฺตานํ (สี. ปี.)], อสฺสํ ภทฺรํว วาณิโช.

๓๘๑.

ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;

อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุขํ.

๓๘๒.

โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยุฺชติ พุทฺธสาสเน;

โสมํ [โส อิมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.

ภิกฺขุวคฺโค ปฺจวีสติโม นิฏฺิโต.

๒๖. พฺราหฺมณวคฺโค

๓๘๓.

ฉินฺท โสตํ ปรกฺกมฺม, กาเม ปนุท พฺราหฺมณ;

สงฺขารานํ ขยํ ตฺวา, อกตฺูสิ พฺราหฺมณ.

๓๘๔.

ยทา ทฺวเยสุ ธมฺเมสุ, ปารคู โหติ พฺราหฺมโณ;

อถสฺส สพฺเพ สํโยคา, อตฺถํ คจฺฉนฺติ ชานโต.

๓๘๕.

ยสฺส ปารํ อปารํ วา, ปาราปารํ น วิชฺชติ;

วีตทฺทรํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๘๖.

ฌายึ วิรชมาสีนํ, กตกิจฺจมนาสวํ;

อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๘๗.

ทิวา ตปติ อาทิจฺโจ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา;

สนฺนทฺโธ ขตฺติโย ตปติ, ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณ;

อถ สพฺพมโหรตฺตึ [สพฺพมโหรตฺตํ (?)], พุทฺโธ ตปติ เตชสา.

๓๘๘.

พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ, สมจริยา สมโณติ วุจฺจติ;

ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ, ตสฺมา ‘‘ปพฺพชิโต’’ติ วุจฺจติ.

๓๘๙.

พฺราหฺมณสฺส ปหเรยฺย, นาสฺส มุฺเจถ พฺราหฺมโณ;

ธี [ธิ (สฺยา. พฺยากรเณสุ)] พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ, ตโต ธี ยสฺส [โย + อสฺส = ยสฺส] มุฺจติ.

๓๙๐.

น พฺราหฺมณสฺเสตทกิฺจิ เสยฺโย, ยทา นิเสโธ มนโส ปิเยหิ;

ยโต ยโต หึสมโน นิวตฺตติ, ตโต ตโต สมฺมติเมว ทุกฺขํ.

๓๙๑.

ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;

สํวุตํ ตีหิ าเนหิ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๙๒.

ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

สกฺกจฺจํ ตํ นมสฺเสยฺย, อคฺคิหุตฺตํว พฺราหฺมโณ.

๓๙๓.

น ชฏาหิ น โคตฺเตน, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;

ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, โส สุจี โส จ พฺราหฺมโณ.

๓๙๔.

กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา;

อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสิ.

๓๙๕.

ปํสุกูลธรํ ชนฺตุํ, กิสํ ธมนิสนฺถตํ;

เอกํ วนสฺมึ ฌายนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๙๖.

จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ;

โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิฺจโน;

อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๙๗.

สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวา, โย เว น ปริตสฺสติ;

สงฺคาติคํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๙๘.

เฉตฺวา นทฺธึ [นนฺธึ (ก. สี.), นนฺทึ (ปี.)] วรตฺตฺจ, สนฺทานํ [สนฺทามํ (สี.)] สหนุกฺกมํ;

อุกฺขิตฺตปลิฆํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๓๙๙.

อกฺโกสํ วธพนฺธฺจ, อทุฏฺโ โย ติติกฺขติ;

ขนฺตีพลํ พลานีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๐.

อกฺโกธนํ วตวนฺตํ, สีลวนฺตํ อนุสฺสทํ;

ทนฺตํ อนฺติมสารีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๑.

วาริ โปกฺขรปตฺเตว, อารคฺเคริว สาสโป;

โย น ลิมฺปติ [ลิปฺปติ (สี. ปี.)] กาเมสุ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๒.

โย ทุกฺขสฺส ปชานาติ, อิเธว ขยมตฺตโน;

ปนฺนภารํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๓.

คมฺภีรปฺํ เมธาวึ, มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ;

อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๔.

อสํสฏฺํ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ;

อโนกสาริมปฺปิจฺฉํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๕.

นิธาย ทณฺฑํ ภูเตสุ, ตเสสุ ถาวเรสุ จ;

โย น หนฺติ น ฆาเตติ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๖.

อวิรุทฺธํ วิรุทฺเธสุ, อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตํ;

สาทาเนสุ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๗.

ยสฺส ราโค จ โทโส จ, มาโน มกฺโข จ ปาติโต;

สาสโปริว อารคฺคา [อารคฺเค (ก.)], ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๘.

อกกฺกสํ วิฺาปนึ, คิรํ สจฺจมุทีรเย;

ยาย นาภิสเช กฺจิ [กิฺจิ (ก.)], ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๐๙.

โยธ ทีฆํ ว รสฺสํ วา, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;

โลเก อทินฺนํ นาทิยติ [นาเทติ (ม. นิ. ๒.๔๕๙)], ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๐.

อาสา ยสฺส น วิชฺชนฺติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ;

นิราสาสํ [นิราสยํ (สี. สฺยา. ปี.), นิราสกํ (?)] วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๑.

ยสฺสาลยา น วิชฺชนฺติ, อฺาย อกถํกถี;

อมโตคธมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๒.

โยธ ปุฺฺจ ปาปฺจ, อุโภ สงฺคมุปจฺจคา;

อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๓.

จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;

นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๔.

โยมํ [โย อิมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปลิปถํ ทุคฺคํ, สํสารํ โมหมจฺจคา;

ติณฺโณ ปารคโต [ปารคโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ฌายี, อเนโช อกถํกถี;

อนุปาทาย นิพฺพุโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๕.

โยธ กาเม ปหนฺตฺวาน [ปหตฺวาน (สี. ปี.)], อนาคาโร ปริพฺพเช;

กามภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ [อิทํ คาถาทฺวยํ วิเทสโปตฺถเกสุ สกิเทว ทสฺสิตํ].

๔๑๖.

โยธ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;

ตณฺหาภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๗.

หิตฺวา มานุสกํ โยคํ, ทิพฺพํ โยคํ อุปจฺจคา;

สพฺพโยควิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๘.

หิตฺวา รติฺจ อรติฺจ, สีติภูตํ นิรูปธึ;

สพฺพโลกาภิภุํ วีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๑๙.

จุตึ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติฺจ สพฺพโส;

อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๒๐.

ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;

ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๒๑.

ยสฺส ปุเร จ ปจฺฉา จ, มชฺเฌ จ นตฺถิ กิฺจนํ;

อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๒๒.

อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;

อเนชํ นฺหาตกํ [นหาตกํ (สี. สฺยา. กํ ปี.)] พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๔๒๓.

ปุพฺเพนิวาสํ โย เวทิ, สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ,

อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, อภิฺาโวสิโต มุนิ;

สพฺพโวสิตโวสานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

พฺราหฺมณวคฺโค ฉพฺพีสติโม นิฏฺิโต.

(เอตฺตาวตา สพฺพปเม ยมกวคฺเค จุทฺทส วตฺถูนิ, อปฺปมาทวคฺเค นว, จิตฺตวคฺเค นว, ปุปฺผวคฺเค ทฺวาทส, พาลวคฺเค ปนฺนรส, ปณฺฑิตวคฺเค เอกาทส, อรหนฺตวคฺเค ทส, สหสฺสวคฺเค จุทฺทส, ปาปวคฺเค ทฺวาทส, ทณฺฑวคฺเค เอกาทส, ชราวคฺเค นว, อตฺตวคฺเค ทส, โลกวคฺเค เอกาทส, พุทฺธวคฺเค นว [อฏฺ (ก.)], สุขวคฺเค อฏฺ, ปิยวคฺเค นว, โกธวคฺเค อฏฺ, มลวคฺเค ทฺวาทส, ธมฺมฏฺวคฺเค ทส, มคฺควคฺเค ทฺวาทส, ปกิณฺณกวคฺเค นว, นิรยวคฺเค นว, นาควคฺเค อฏฺ, ตณฺหาวคฺเค ทฺวาทส, ภิกฺขุวคฺเค ทฺวาทส, พฺราหฺมณวคฺเค จตฺตาลีสาติ ปฺจาธิกานิ ตีณิ วตฺถุสตานิ.

สเตวีสจตุสฺสตา, จตุสจฺจวิภาวินา;

สตตฺตยฺจ วตฺถูนํ, ปฺจาธิกํ สมุฏฺิตาติ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ วิเทสโปตฺถเกสุ นตฺถิ, อฏฺกถาสุเยว ทิสฺสติ].

[ธมฺมปทสฺส วคฺคสฺสุทฺทานํ§ยมกํ ปมาทํ จิตฺตํ, ปุปฺผํ พาลฺจ ปณฺฑิตํ.§รหนฺตํ สหสฺสํ ปาปํ, ทณฺฑํ ชรา อตฺตโลกํ.§พุทฺธํ สุขํ ปิยํ โกธํ, มลํ ธมฺมฏฺมคฺคฺจ.§ปกิณฺณกํ นิรยํ นาคํ, ตณฺหา ภิกฺขู จ พฺราหฺมโณ.§คาถายุทฺทานํ§ยมเก วีสคาถาโย, อปฺปมาทโลกมฺหิ จ.§ปิเย ทฺวาทสคาถาโย, จิตฺเต ชรตฺเตกาทส.§ปุปฺผพาลสหสฺสมฺหิ, พุทฺธ มคฺค ปกิณฺณเก.§โสฬส ปณฺฑิเต โกเธ, นิรเย นาเค จตุทฺทส.§อรหนฺเต ทสคฺคาถา, ปาปสุขมฺหิ เตรส.§สตฺตรส ทณฺฑธมฺมฏฺเ, มลมฺหิ เอกวีสติ.§ตณฺหาวคฺเค สตฺตพฺพีส, เตวีส ภิกฺขุวคฺคมฺหิ.§พฺราหฺมเณ เอกตาลีส, จตุสฺสตา สเตวีส. (ก.)]

ธมฺมปเท วคฺคานมุทฺทานํ –

ยมกปฺปมาโท จิตฺตํ, ปุปฺผํ พาเลน ปณฺฑิโต;

อรหนฺโต สหสฺสฺจ, ปาปํ ทณฺเฑน เต ทส.

ชรา อตฺตา จ โลโก จ, พุทฺโธ สุขํ ปิเยน จ;

โกโธ มลฺจ ธมฺมฏฺโ, มคฺควคฺเคน วีสติ.

ปกิณฺณํ นิรโย นาโค, ตณฺหา ภิกฺขุ จ พฺราหฺมโณ;

เอเต ฉพฺพีสติ วคฺคา, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา.

คาถานมุทฺทานํ –

ยมเก วีสติ คาถา, อปฺปมาทมฺหิ ทฺวาทส;

เอกาทส จิตฺตวคฺเค, ปุปฺผวคฺคมฺหิ โสฬส.

พาเล จ โสฬส คาถา, ปณฺฑิตมฺหิ จตุทฺทส;

อรหนฺเต ทส คาถา, สหสฺเส โหนฺติ โสฬส.

เตรส ปาปวคฺคมฺหิ, ทณฺฑมฺหิ ทส สตฺต จ;

เอกาทส ชรา วคฺเค, อตฺตวคฺคมฺหิ ตา ทส.

ทฺวาทส โลกวคฺคมฺหิ, พุทฺธวคฺคมฺหิ ารส [โสฬส (สพฺพตฺถ)];

สุเข จ ปิยวคฺเค จ, คาถาโย โหนฺติ ทฺวาทส.

จุทฺทส โกธวคฺคมฺหิ, มลวคฺเคกวีสติ;

สตฺตรส จ ธมฺมฏฺเ, มคฺควคฺเค สตฺตรส.

ปกิณฺเณ โสฬส คาถา, นิรเย นาเค จ จุทฺทส;

ฉพฺพีส ตณฺหาวคฺคมฺหิ, เตวีส ภิกฺขุวคฺคิกา.

เอกตาลีสคาถาโย, พฺราหฺมเณ วคฺคมุตฺตเม;

คาถาสตานิ จตฺตาริ, เตวีส จ ปุนาปเร;

ธมฺมปเท นิปาตมฺหิ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนาติ.

ธมฺมปทปาฬิ นิฏฺิตา.